زمينه سازي ظهور حضرت ولي الله الاعظم، ارواحنا فداه، هدف بلند و نهايي انقلاب اسلامي است.(1) اساساً بر همين مبني است كه امام كبير ما امت خداجوي خود و فرزندان شهيدان گرانقدر انقلاب را به اين نكته مهم متذكر گرديدند كه: به جمهوري اسلامي كه ثمره خون پدرانتان است تا پاي جان وفادار بمانيد و با آمادگي خود و صدور انقلاب اسلامي و ابلاغ پيام شهيدان زمينه را براي قيام منجي عالم و خاتم الاوصياء، مفخرالاولياء، حضرت بقيةالله، روحي فداه، فراهم سازيد.(2) حضرت امام(ره) با دعا تمناي قلبي خود را در اين زمينه به صراحت اظهار نموده و اعلام داشتند: اميدوارم كه اين انقلاب يك انقلاب جهاني بشود و مقدمه براي ظهور حضرت بقيةالله، ارواحنا فداه، بشود.(3) اميدوارم كه اين نهضت و اين انقلاب منتهي بشود به ظهور امام عصر ، سلام الله عليه، و اميدوارم كه اين انقلاب ما به همه دنيا و مستضعفين صادر بشود.(4) از اين رو بسياري از صاحب نظران بصير بر اين باورند كه جهان معاصر آبستن وقايع و حوادثي بس عظيم و خيره كننده بوده و عصر نويني كه امام خميني(ره) آغازگر آن بودند در حقيقت«ظهور صغراي» حضرت ولي اللهالاعظم امام زمان(ع) مقدمه اي بر ظهور كبراي آن عزيز غائب از انظار مي باشد. براين اساس بايد معتقد بود

ص: 2

كه عصر امام خميني آغاز عصري است كه در آن: اسلام ابر قدرت ها را به خاك مذلت مي نشاند، اسلام موانع بزرگ داخل و خارج محدوده خود را يكي پس از ديگري برطرف و سنگرهاي كليدي جهان را فتح خواهد كرد .(1) آري، عصر امام خميني آغاز عصري است كه: با صدور انقلابمان كه در حقيقت صدور انقلاب راستين و بيان احكام محمدي(ص) است سيطره و ظلم جهان خواران را خاتمه مي دهيم و به ياري خدا راه را براي ظهور منجي و مصلح كل امامت مطلق حق امام زمان(ع) هموار مي كنيم.(2) و همانگونه كه امام كبيرمان تأكيد فرمودند: انقلاب ما محدود به ايران نيست، انقلاب مردم ايران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداري حضرت حجت، ارواحنا فداه، است كه خداوند بر همه مسلمانان و جهانيان منت نهد و فرجش را در عصر حاضر قرار دهد.(3) و علائم واضح و نشانه هاي غير قابل انكار حاكي از آن است كه در اين عصر: گويا جهان مي شود مهيّا براي طلوع آفتاب ولايت از افق مكه معظمه و كعبه آمال محرومان.(4) نويسندة كتاب عصر امام خميني(ره) تلاش كرده است كه در اثر خود ويژگي ها و شاخصه هاي اين عصر را بيان كند. او با تتبع فراوان كتاب ها و نشريات مختلف و

ص: 3

با بررسي دقيق تحليل ها و اظهارنظرهاي صاحب نظران كشورهاي اسلامي و انديشمندان جهان غرب در صدد ارائه تصويري جامع از عصر پيش از ظهور كه به تعبيري عصر امام خميني(ره) خوانده مي شود برآمده و موفقيت هاي فراواني نيز در اين زمينه كسب كرده است. اين كتاب در يك مقدمه و چهار بخش به شرح زير سامان يافته است: 1 شخصيت و عصر امام خميني(ره)؛ 2 عصر امام خميني(ره) و رويكرد ديني و معنوي انسان معاصر؛ 3 علل رويكرد ديني و معنوي انسان معاصر؛ 4 عصر امام خميني(ره) و نهضت عظيم اسلام گرايي. مطالعه اين كتاب را به همه عزيزاني كه در پي به دست آوردن اطلاعات جامعي در زمينه تأثير انقلاب اسلامي بر جريانات فكري، فرهنگي عصر حاضر و ارتباط اين انقلاب با ظهور امام عصر(عج) هستند، توصيه مي كنيم.

اقتصادي تبليغات مسموم و اعمال فشارهاي سياسي به دشمني با انقلاب و مردم مسلمان ايران پرداختند اما رهبريهاي خردمندانه و هوشيارانه امام خميني (س) و مقاومت بي نظير مردم تمام نقشه هاي شيطاني مستكبران عالم عليه انقلاب را نقش بر آب ساخت. رحلت جانگداز امام خميني (س) اين توهم پوچ را در دشمنان قسم خورده انقلاب به وجود آورد كه انقلاب اسلامي از مسير خود منحرف مي شود و توده ها به بي تفاوتي كشيده خواهند شد، اما از آنجا كه انقلاب اسلامي ايران، ريشه در اعماق قلوب مردم داشت، هيچ گاه تصور خام مخالفان اسلام و انقلاب و مردم، مصداق نيافت و مجلس خبرگان، يك روز پس از ارتحال امام، با انتخاب يكي از فرزندان رشيد اسلام و شاگرد خلف و شايسته امام خميني - حضرت آيت الله خامنه اي - بر تداوم راه رهبر راحل، مهر تاييد زد و امروز همه جهان بر اين نكته اعتراف دارند كه پاياني براي انقلاب اسلامي متصور نيست و ايران اسلامي به عنوان تنها ملجا و مامن محرومان و پشتيبان مستضعفان شناخته شده است. امروز هر ايراني مسلمان و آزاده بر خود مي بالد كه كشورش در شمار مستقل ترين و آزادترين ممالك دنياست و رهبرش راهي را مي پيمايد كه بنيانگذار فقيد جمهوري اسلامي ايران، از نخستين روزهاي قيام به

ص: 6

پيروان راستين و وفادارش نشان داده است. در تاريخ 28 ارديبهشت سال 1368 تيم پزشكي حضرت امام از اولين علائم خونريزي در دستگاه گوارش معظم له اطلاع يافت و بلافاصله معاينات و بررسيهاي لازم صورت گرفت انجام معاينات، دو زخم در معده حضرت امام را مشخص مي نمود كه يكي سطحي و ديگر نسبتا عميق بود. با مشاهده زخمها مشاوره با پزشكان متخصص بيماريهاي گوارشي صورت گرفت. مشخصات ظاهري زخمها حكايت مشكوكي از احتمال وجود بيماري بدخيم مي كرد. مطالعات پرتونگاري و عكس برداري از معده امام نشان دهنده ضايعاتي نگران كننده بود. بزرگترين زخم چهار تا پنج سانتي متر و حاشيه آن نامنظم و كاملا برجسته و متورم بود و در معده آثار خونريزي و خون تازه وجود داشت. اين مشاهدات توسط اندوسكوپي و مشاهده داخل معده توسط دستگاه صورت گرفته بود كه شرح آن توسط پزشكان تيم مراقبت از امام، آقايان دكتر عارفي و دكتر فاضل داده شده است. روز يكشنبه 31 ارديبهشت ماه آزمايشات تكميلي انجام شده و وضعيت قلبي و عمومي حضرت امام مورد بررسي دقيق واقع شد، چرا كه تصميم گيري در مورد انتخاب درماني جراحي در شخصي با سن امام و با وضعيت قلبي و عمومي ايشان تصميم گيري بسيار دقيق و حساسي بود. در چنين شرايطي با محاسبه بسيار دقيق وضعيت بيماري

ص: 7

و خطرات ناشي از عدم انجام عمل جراحي در مقايسه با انجام آن، انتخاب نهايي صورت گرفت. مشكلي كه از نظر جسماني براي حضرت امام پيش آمده بود از دو جنبه جان معظم له را تهديد مي كرد. يكي ايجاد خونريزي وسيع و كشنده و غيرقابل كنترل و ديگري احتمال ايجاد سوراخ در جدار معده و ورود محتويات معده به داخل حفر شكم در آن صورت يا به سرعت مرگ مستولي مي شد و يا بايد تن به انجام عمل جراحي در شرايطي بسيار نامناسب داد كه احتمال خطرش بسيار بيشتر از زماني بود كه جراحي با آمادگي كامل قلب و وضعيت عمومي بدن صورت مي گيرد. شرح حالي كه حضرت امام از وضعيت جسماني و دستگاه گوارش ارائه مي فرمودند حاكي از افزايش ميزان خونريزي در دستگاه گوارش بود و روز به روز بر ميزان آن افزوده مي شد. از طرفي مطالعات اندوسكوپي با دستگاه اندوسكوپ وسعت و عمق قابل توجه زخمها را نشان مي داد و بخصوص در مورد يكي از زخمها حاكي از نازك شدن خطرناك جدار معده بود. بنابراين قضاوت پزشكان متفقا در پيشگيري از دو عارضه بسيار خطرناك و كشنده كه امكان وقوع آن در آينده اي نزديك حتمي مي نمود برانجام عمل جراحي قرار گرفت. بنابراين اين تصميم گيري با فرزند امام حضرت

ص: 8

حجت الاسلام والمسلمين حاج احمد آقا در ميان گذاشته شد و ايشان نيز مساله را با مسئولان مملكتي در ميان گذاشت. جوانب كار براي مسئولان كاملا توضيح داده شد و پس از موافقت موضوع با حضرت امام مطرح شد. امام پس از حصور اطلاع از تصميم پزشكان با خونسردي فرمود: "هر طور صلاح است همان طور عمل كنيد. " مقدمات عمل جراحي براي روز دوم خرداد آماده شد و امام به بيمارستان منتقل گشت. زماني كه امام، جماران را به سوي بيمارستان ترك مي كرد در سر پاييني كوچه جلو بيت به اطرافيان فرمود: "من از اين سرازيري كه پايين مي روم ديگر بالا نمي آيم" و بنا به گفته اطرافيان حالتي حاكي از آرامش و ثبات در برخورد با مساله مرگ در موقع گفتن اين جمله كاملا حس مي شد. بررسي هاي قلب، وضع امام را، حتي بهتر از آنچه تصور مي شد نشان داده بود و با تزريق يكي دو واحد خون، كم خوني ناشي از خونريزيهاي مكرر نيز اصلاح شد. بنا به گفته دكتر فاضل جراح امام، معظم له نماز شبشان را خواند كه از تلويزيون نيز بخشي از آن پخش شد. امام پس از اداي نماز صبح جهت جراحي آماده شد. يكي دو لوله نازك براي رساندن مايعات و نشان دادن فشار داخلي وريدهاي مركزي

ص: 9

در رگها قرار گرفت و در ساعت 45/7 دقيقه امام توسط يك برانكارد به اتاق عمل منتقل گشت. بنا به گفته دكتر فاضل در اتاق عمل، تيم جراحي مركب از دكتر فاضل، دو جراح، يك تكنسين، پرستار اتاق عمل، دو نفر متخصص بيهوشي، يك تكنسين بيهوشي و دو متخصص قلب آماده انجام عمل شدند. بيهوشي كه يكي از حساسترين مراحل انجام عمل بود با موفقيت انجام شد و ساعت 30/8 دقيقه انجام جراحي آغاز گشت و جريان عمل توسط تلويزيون مدار بسته اي در معرض مشاهده اشخاصي كه در بيرون اتاق عمل حضور داشتند قرار گرفت. جراحي كمتر از دو ساعت طول كشيد و در ساعت 20/10 دقيقه به پايان رسيد. طبق اظهارات دكتر فاضل، وقتي شكم امام باز شد مشاهده گشت كه قسمت مياني معده دچار ضايعه است. بزرگترين زخمي كه قبلا ذكر شد در خم بزرگ معده وجود داشت و جدار معده را به نحو خطرناكي نازك نموده بود. ضايعه اي كوچك با قطري حدود شش ميليمتر در قسمت چپ كبد به صورت يك دانه مشاهده مي شد و غدد لنفاوي كمي بزرگ بود كه مشابه آن در افراد عادي نيز ديده مي شود و اندازه طحال طبيعي بود. قسمتي از معده كه مبتلا بود، برداشته شد و قسمتهاي باقيمانده به هم

ص: 10

متصل گشت و از غدد لنفاوي و كبد نيز نمونه برداري شد و در طول عمل مشكل خاصي پيش نيامد. سپس امام به بخش آي. سي. يو منتقل شد، بخشي كه از نظر مراقبتهاي ويژه داراي امكانات كامل جهت كنترل خطرات احتمالي است. لوله داخل ناي يا تراشه حضرت امام براي 24 ساعت آينده باقي ماند تا وضع تنفسي حضرت امام كاملا مطمئن شود. در فاصله كوتاهي پس از عمل، جلسه اي با حضور مسئولين كشور تشكيل شد و با مشورت دو تا سه نفر از تيم پزشكي، نحوه اطلاع دادن مساله به مردم مشخص شد. نكته اي كه در اين موضوع مورد توجه قرار گرفت جلوگيري از ايجاد نگراني زياد بود و همان روز ساعت دو بعدازظهر متني از اخبار راديو براي مردم خوانده شد مبني بر اينكه حضرت امام به علت خونريزي گوارشي و براي كنترل آن، مورد عمل جراحي موفقي قرار گرفته اند و حال ايشان رضايت بخش است. علي رغم لحن اطلاعيه كه حاكي از موفقيت آميز بودن جراحي امام بود ملت عاشق و دلباخته امام ناگهان براي اولين بار از كسالت جديد امام مطلع و اين موجب بروز نگراني شد. ولي در طي روزهاي بعد كه رسانه هاي گروهي و سيماي جمهوري اسلامي ايران از بهبود حال امام گزارش مي دادند دلهاي نگران مردم

ص: 11

با ناباوري مي رفت كه دلهره و اضطراب را از خود بيرون كند. كه. . . ساعت 30/8 بعدازظهر روز شنبه سيزده خرداد اولين خبر نگران كننده از اخبار شبكه سراسري پخش شد: اين اطلاعيه امشب از سوي دفتر حضرت امام به اين شرح انتشار يافت: بسمه تعالي به اطلاع ملت شريف و عزيز ايران مي رسانيم امروز در ساعت سه بعدازظهر در سير درمان حضرت امام مدظله العاي مشكلي پيش آمد. پزشكان با همه كوشش خستگي ناپذير خود براي درمان حضرت امام به مراقبت و درمانهاي لازم سرگرمند و از همه لت خداجوي درخواست مي كنيم دعاهاي خالصانه خود را ادامه دهند. اميد و انتظار مي رود كه ادعيه شما مردم مورد اجابت حضرت حق قرار گيرد. دفتر امام خميني متعاقب پخش اين اطلاعيه از اخبار شبكه سراسري، هزاران دلباخته امام به سوي جماران شتافتند تا از حال امام خويش با خبر شوند. مردم با ناله و اشك راه جماران را در پيش گرفته بودند تا بيقراري و اضطراب خويش را تسكين دهند. در ميان آنان صدها تن از جانبازان انقلاب به چشم مي خورند. خانواده هاي شهدا، زنان، مردان، پير و جوان خياباني را كه به جماران منتهي مي شد پر كرده بودند و اندوهبار حال امام خود را جويا مي شدند، ولي هيچ كس پاسخي نمي داد. رفت و آمدهاي پر

ص: 12

جنب و جوشي به بيت حضرت امام صورت مي گرفت و چشمهاي راهيان بيت، بيشتر اوقات گريان بود. نزديكهاي صبح خبرهاي رسيده غم انگيز و غم انگيزتر مي شد. تا اينكه در اخبار ساعت هفت بامداد روز چهارده خرداد. . . و اما بشنويد از روزهاي پس از عمل جراحي از داخل بيمارستان. در اطلاعيه روز دوم خرداد چيزي از تشخيص بيماري امام گفته نشد چرا كه در حقيقت از اسرار مملكتي به شمار مي رفت و گذشته از آن حال حضرت امام در آن موقع خوب و رضايتبخش بود و بنابراين ظاهر امر حاكي از موفقيت عمل جراحي حضرت امام بود و بر طبق مفاد آن مساله منتفي شده بود. در واقع در چند روز اول هم اوضاع به خوبي پيش مي رفت. امام پس از عمل به راحتي به هوش آمد، منتها به دليل وجود لوله تراشه در داخل ناي قادر به صحبت كردن نبود و به دستورات پزشكان مبني بر باز و بسته نمودن چشم و حركات دستها و پاها پاسخ مثبت مي داد. ساعت شش بعدازظهر همان روز يعني در دوم خرداد ناگهان اختلالي در منحني نوار قلب حضرت امام پيدا شد كه نگران كننده بود و حدود يك ساعت و نيم به طول انجاميد كه با درمانهاي لازم مرتفع شد و پس از آن در

ص: 13

همان روز مصاحبه اي توسط پزشكان حضرت امام صورت گرفت و اطلاعاتي در اختيار مردم قرار گرفت. فرداي آن روز حال امام بهتر بود و چند تن از مسئولين مملكتي و حجت الاسلام والمسلمين حاج احمد آقا خدمت امام رسيد. همان روز لوله داخل تراشه حضرت امام برداشته شد و امام قادر به صحبت كردن شد. ضمنا قرار شد وضعيت امام از طريق اطلاعيه اي به اطلاع مردم برسد. در روز پنج شنبه چهارم خرداد وضع كليوي امام مختصر اشكالي پيدا كرد كه پيش بيني آن مي شد كه تدابير لازم انديشيده شد. در اين شرايط به گفته اطرافيان و پزشكان، معظم له حاضران را دلداري مي دادند. روز سوم پس از عمل، از نظر بروز مشكلات عفوني و پيدا شدن اشكال تنفسي و تب از روزهاي ديگر اهميت بيشتري داشت; و در بخشهاي جراحي پس از انجام عمل در روز سوم بيشتر از روزهاي ديگر احتمال وقوع عوارض وجود دارد. روز جمعه پنجم خرداد ماه يعني روز سوم پس از عمل عده اي از اعضاي خانواده امام و آقاي هاشمي رفسنجاني نيز به حضور ايشان رسيده بودند. تا ظهر اتفاقي كه نگران كننده باشد نيفتاد و امام با آقاي هاشمي صحبت كرد و وقتي آقاي هاشمي اجازه خواست كه سلامتي حضرت امام را از طريق خطبه هاي نماز

ص: 14

جمعه به اطلاع مردم رساند، امام اجازه داد و مطالبي فرمود كه توسط آقاي هاشمي به اطلاع مردم رسيد و طي آن امام عزيز به مردم سلام رسانيد و از كساني كه ابراز احساسات نموده بودند، تشكر كرد. ولي در ساعت دوازده و پنج دقيقه همان روز امام ناراحتي تنفسي پيدا كرد و در نوار قلبي تغييراتي پيدا شد كه بنا به اظهارات پزشكان بيش از دو سال طول كشيد ومختصري هم تب ايجاد شد كه با تدابير لازم درماني و خروج لوله هاي تزريقات از رگها مرتفع شد. روز شنبه به خوبي و بدون وجود واقعه نگران كننده اي سپري شد و فقط به دليل وجود علائم خونريزي در دستگاه ادراري، بررسي داخل مثانه با دستگاه و بدون بيهوشي عمومي و صرفا با بي حسي موضعي انجام شد و نكته مهمي مشاهده نشد. بعلاوه يك عكسبرداري هم با استفاده از ماده حاجب از معده صورت گرفت كه نشان دهنده جوش خوردن بخيه هاي عمل بود و شب همان روز تصاويري از حضرت امام از طريق سيماي جمهوري اسلامي ايران ملت پخش شد كه همه مشاهده نمودند، سپس لوله معده خارج شد و رژيم مايعات شروع شد. فرداي آن روز به جز مختصري كاهش فشار خون، مشكل ديگري پيش نيامد و امام نماز

ص: 15

را با وضو خواند و شب مختصري هم غذا ميل كرد روز دوشنبه هشتم خرداد وضع تنفسي و ريوي امام دچار مشكل شدو ظاهرا مقداري مايع در داخل ريه ها جمع شده بود كه مي توانست ناشي از سه عارضه باشد: يكي اينكه ريه ها دچار عفونت شده باشند، ديگر اينكه وضع قلبي و نارسايي قلب موجب تجمع مايع در ريه شده باشد و سوم اينكه بيماري اصلي كه معده را گرفتار كرده است ريه ها را هم مورد تهاجم قرار داده باشد. مشكل ريوي كماكان ادامه داشت و اختلالات كليوي نيز به درمان پاسخ نمي داد. روز چهاشنبه جلسه مشاوره اي با تعداد زيادي از پزشكان متخصص سراسر كشور تشكيل شد و وضع بيماري امام از جنبه هاي مختلف مورد بررسي قرار گرفت. در كنار مشكلات متعددي كه وجود داشت، تغييرات نگران كننده فرمول شمارش خون حاكي از پيشرفت بيماري اصلي امام بود كه لزوم انجام سريع شيمي درماني را مطرح مي ساخت، ولي مساله اي كه تيم پزشكان در اين مورد با آن روبرو شد اين بود كه معمولا اگر شيمي درماني پس از عمل جراحي لزوم داشته باشد آن را دو تا سه هفته پس از جراحي به تعويق مي اندازند تا آثار سؤ ناشي از شيمي درماني مشكلي را در وضع عمومي بدن ايجاد نكند، ولي آزمايشات خون

ص: 16

حضرت امام در هر لحظه مبين مشكلات بيشتري بود و ناچار پزشكان، شيمي درماني را شروع كردند و اين در حالي بود كه وضعيت عمومي بدن از نظر وضع ريوي و كليوي در شرايط چندان مطلوبي به سر نمي برد. روز شنبه سيزدهم خرداد دفع ادراري به كلي مختل شده بود و كليه ها كه وظيفه دفع ادرار را به عهده دارند به درمانها جواب نمي دادند و اين موضوع باعث تشديد مساله ريوي نيز مي گشت و ريه ها نيز پر از مايعي بود كه خروج آن با درمانهاي انجام شده امكانپذير نبود. ساعت يازده صبح همان روز، نوار قلب تغييراتي را نشان داد و فشار خون كم كم كاهش يافت، در بيمارستان پزشكان، حاج احمد آقا، بعضي از مسئولان مملكتي و نوه امام نزد معظم له بودند و بنا به اظهارات نوه حضرت امام ايشان شايد بيش از 100 بار شهادتين گفته بود. امام نماز ظهر و عصر را خواند و حدود ساعت سه بعدازظهر يك ايست قلبي پيش آمد كه با ماساژ قلبي و تنفس مصنوعي دوباره قلب به كار افتاد و دستگاهي جهت كمك به ايجاد ضربان قلب در جلوي سينه امام كار گذاشته شد. اين وضعيت تا ساعت 30/8 دقيقه بعدازظهر ادامه داشت كه وضع نگران كننده از طريق اخبار شبكه سراسري سيماي

ص: 17

جمهوري اسلامي به اطلاع مردم رسيد و موج عاشقان امام به سوي جماران روان گشت. وضعيت عمومي حضرت امام اصلا خوب نبود ولي بعدازظهر گويي مجددا كمي به هوش آمده بود. كهولت سن، بيماري صعب العلاج و وضع نامناسب قلبي دست به دست هم داده بودند تا ملتي را داغدار كنند. كاري از دست پزشكان بر نمي آمد. علي رغم تلاش همه جانبه و درمانهاي متعدد و مختلف، كاري از پيش نمي رفت. انبوه جمعيت هر لحظه در جماران بيشتر و بيشتر مي گشت، اشكها از نگراني جاري بود و دستها به سوي آسمان بلند. چشم حاج احمد آقا مانند چشم ميليونها انسان ديگر، چشم ميليونها فرزند ديگر امام، اشك آلود بود. دستان امام لرزش داشت و در لحظات آخر با صدايي لرزان فرموده بود: "من مي دانم زنده نمي مانم، اگر مرا براي خودم نگهداشته ايد به حال خودم بگذاريد و اگر براي مردم است هر كاري مي خواهيد بكنيد. " در سراسر ايران دستها به دعا برداشته شد، حتي در خارج از مرزها عاشقان امام ضجه كنان بقاي امام را از يگانه استدعا مي كردند، ولي در ساعت 20/10 دقيقه بعدازظهر روز شنبه سيزدهم خرداد ماه سال 1368، دعاي امام بر دعاي ميليونها انسان غلبه يافت و قلب ملت از كار ايستاد. انالله و انا اليه راجعون.

ص: 18

از آنچه هستند و نشان مي دهند معرفي كند، ثانيا بر مبناي قاعده تاييد باطل، باطل است، سعي وافر بر نفي تاثيرگذاري و موقعيت برتر آنها داشتند. تكرار جمله امريكا هيچ غلطي نمي تواند بكند، از امريكا در ذهن و فكر مردم ما كشوري و قدرتي ترسيم نمود كه قدرت هيچ كاري را ندارد. الحق همين جمله كاخ ابرقدرتي امريكا را فرو ريخت و حتي امكان واكنش مناسب در برابر طوفان سهمگين انقلاب اسلامي را از او گرفت. حال آنكه امريكا به عنوان يك واقعيت، ابرقدرتي بود كه به خود حق مي داد و مي دهد كه در امور داخلي كشورها مداخله نمايد. در ويتنام آنهمه جنايت مرتكب شود، گرانادا را به اشغال خود درآورد، ليبي را بمباران و در نيكاراگوئه دخالت نظامي نمايد. نوريه گا را از اريكه قدرت در پاناما به زير كشد و از اسرائيل حمايت بي قيد و شرط نمايد و به اعراب بي اعتنايي كند. اين درست است كه امريكا و چهار كشور ديگر عضو دائم شوراي امنيت و داراي حق وتو هستند. ولي واقعيت چيزي ديگري است. به نظر بسياري از صاحبنظران سياسي امريكا حرف آخر را در شوراي امنيت مي زند. اگر سازمان ملل را به مدرسه اي تشبيه كنيم و شوراي امنيت را به كلاس، امريكا رئيس اين مدرسه، انگليس معلم كلاس، فرانسه

ص: 20

در حكم مبصر كلاس، شوروي چون شاگرد ساعي و درسخوان اين كلاس و چين مانند دانش آموز مستمع آزاد كلاس است؟ ! ! با همين ديد و تحليل است كه مشاهده مي كنيم امريكا در بحران اشغال كويت در مدت كوتاهي تعداد زيادي قطعنامه را در شوراي امنيت بر عليه عراق به تصويب رساند، حال آنكه كشورهايي نظير فرانسه و شوروي كه هوادار سنتي عراق بودند از انجام هرگونه واكنشي ناتوان شدند و نتوانستند به نفع عراق كاري انجام دهند. همين امريكا در ديدگاه خدابين امام بزرگوار هيچ گونه محلي از اعراب را نداشت و به شدت تحقير شد. ديگر قدرتها هم به فرا خور حال و به مناسبتهاي گوناگون مورد طعن و عتاب و شماتت قائد عظيم الشان قرار گرفتند. اين يكي از استراتژيهاي امام بود.

ب - القاي روح بزرگمنشي و عزت اسلامي رهبر كبير انقلاب اسلامي سعي بسيار زيادي داشتند كه عزت از دست رفته را به مسلمانان برگردانند و اين مهم جز با تفهيم جهان بيني عظيم اسلامي مقدور نبود. بنابراين توجه بنيانگذار جمهوري اسلامي بعد از شكستن ابهت و صولت قدرتها، تشريح و معرفي اسلام ناب بود. همان اسلامي كه عزت را منحصر به مسلمانان مي داند " ولله العزة ولرسوله وللمومنين". امام عزيز معتقد بودند به ميزاني كه مسلمانان از

ص: 21

اسلام فاصله بگيرند، به لحاظ سياسي به همان ميزان به قدرتهاي جهاني وابسته مي شوند. در اين استراتژي همه مساعي حضرت امام مصروف تبليغ اسلام و توجه به مسايل اسلامي بود. به گونه اي كه مسلمانان هرگز احساس نياز به ديگر ايدئولوژيهاي وابستگي آور را نكنند.

2- اعتراف جهان به صلابت سياسي امام در سال 1365 در پايان سمينار منطقه اي سفراي كشورمان كه دسته جمعي به محضر امام نايل شديم. توفيق زيارت خصوصي معظم له نيز طبق معمول دست داد. در آن ملاقات خصوصي حضرات آقايان: مهدوي كني و انواري و نيز جناب آقاي دكتر ولايتي نيز حضور داشتند. چند لحظه اي به سكوت گذشت. بنده از محضر امام بزرگوار اجازه خواستم كه مطلبي را به عرض برسانم. امام عزيز اجازه فرمودند. آنگاه گفتم: چندي پيش سفير شوروي در تهران (آقاي بويلديروف سفير وقت شوروي) به ديدن من آمد و طي گفتگويي گفت: ما و شما هيچ اختلافي با هم نداريم. من در پاسخ گفتم: اتفاقا ما با شما خيلي اختلاف داريم. اولين اختلاف ما ايدئولوژي ماست كه هيچ فصل مشتركي با ايدئولوژي شما ندارد. دوم حضور نظامي شما در افغانستان است كه ما كاملا مخالفيم. سوم حمايتهاي شما از صدام است كه مساله مهم ما و شماست و در اين زمينه ما سياست شما را رد

ص: 22

مي كنيم و اصلا اين سياست براي ما قابل درك نيست. سفير شوروي گفت: ما و شما همسايه ايم و اين را خدا خواسته است؟ با خنده گفتم: مگر شما هم خدا را قبول داريد؟ سفير شوروي گفت: آن خدايي كه امريكا را با آنهمه عظمت به دست انقلاب شما تا اين اندازه زبون و ذليل كرده است، ما هم اين خدا را قبول داريم. چهره حضرت امام بسان گل باز شد و با لبخندي كه حاكي از رضايت و خرسندي بود، فرمودند: همين طور است، آن ديگري هم (مقصود امريكا) درباره انقلاب اسلامي همين طور فكر مي كند. آنگاه خود حضرت امام به موضوع بسيار مهمي اشاره كردند كه در تاييد همين مطلب بود. ايشان فرمودند: چند روز پيش من فلان راديو را گوش مي دادم (حضرت امام اسم راديو را بردند ولي براي اينكه تبليغي براي اين راديو نشود از ذكر نام آن خودداري مي كنم) از قول سران كاخ سفيد مي گفت: تا زماني كه فلاني - حضرت امام خميني (س) - زنده است شوروي جرات تعرض به ايران را ندارد. نگراني ما زماني است كه فلاني نباشد و روسها بخواهند به تماميت ارضي ايران تجاوز نمايند. مقصود حضرت امام اين بود كه اگر مثلا ابرقدرت شرق در مورد عظمت انقلاب اسلامي چنان خاضعانه اظهار نظر مي كند

ص: 23

ديگر قدرت غربي هم تصور مشابهي از انقلاب اسلامي دارد و هر دو به گونه اي از انقلاب واهمه دارند. عظمت انقلاب اسلامي حاصل خودباوري و طرد و رد قدرتهاي مادي بود و اين خصيصه را امام عزيز در مردم ايجاد فرمودند. 3- ديپلماسي ايجاد مشكل براي دشمنان انقلاب اسلامي يكي از استراتژيهاي بارز رهبر كبير انقلاب اسلامي ايجاد مشكل و درد سر دائمي براي قدرتهايي بود كه در صدد ايجاد مشكل براي انقلاب اسلامي بودند. اصولا استراتژي ابرقدرتها مشغول كردن كشورهاي جهان سوم با مسايل داخلي به شكل هاي گوناگون است تا اين كشورها نتوانند به مسايل اساسي خود بپردازند. اختلافهاي داخلي، جنگ عقيدتي، درگيري منطقه اي، توطئه تجزيه طلبي و مسايلي از اين قبيل موانعي است كه كشورهاي مستقل فرصت پرداختن به موضوعهاي مهم را نداشته باشند. امام بيدار و بيدارگر، پيوسته مي كوشيدند تا با ايجاد دردسر تازه براي دشمنان انقلاب اسلامي نه تنها ابتكار عمل را از دست آنها بگيرند، بلكه به عكس آنها را با مشكل جديد، روبه رو نمايند. اشغال لانه جاسوسي امريكا و افشاي اسناد و مدارك و شخصيتها و عوامل امريكايي در كشور و كشف سناريوهاييكه واشنگتن جهت شكست انقلاب اسلامي تهيه ديده بود و بالاخره بازداشت 444 روزه جاسوسان امريكايي، كاخ سفيد را به جد با مشكلهاي عديده اي

ص: 24

مواجه كرد كه هم و غم "كارتر"، رئيس جمهوري وقت آمريكا و دستيارانش، آزادي گروگانها بود و امام عزيز به كارتر اجازه نداد از پيمان كمپ ديويد كه موجب ضعف و ذلت اعراب بخصوص مصر در برابر اسرائيل شد و خطر اعراب براي اسرائيل حداقل براي دو دهه منتفي گرديد - استفاده لازم را بنمايد و اشغال لانه جاسوسي از كارتر يك زمامدار بي كفايت ساخت كه در مسايل مهم قدرت تصميم گيري را نداشت و كارتر كه با تحميل پيمان "كمپ ديويد" به مصر خواب انتخاب مجدد در انتخابات را مي ديد به كلي از پيروزي مايوس شد و رقيب انتخاباتي اش حداكثر استفاده را از گروگانها نمود و اين هم يكي ديگر از استراتژيهاي امام امت بود. 4- افشاي استراتژي دشمنان اسلام بنيانگذار جمهوري اسلامي اهتمام خود را مصروف آگاه نمودن امت اسلامي از نقشه ها و طرحهاي شيطاني دشمنان اسلام و مسلمانان مي كردند و در اين راه به اعتراف دوست و دشمن موفقيت بسيار زيادي كسب نمودند. يكي از اين موارد موضع محكم و انعطاف ناپذير امام، سياست بر عليه نويسنده مزدور كتاب موهن "آيه هاي شيطاني" بود. دشمنان انقلاب اسلامي كه از توطئه هاي گوناگون عليه انقلاب اسلامي سودي نبرده بودند، ايدئولوژي انقلاب را نشانه رفتند و تيرهاي مسموم خود را به طرف آن شليك كردند.

ص: 25

اين بار نيز امام پر صلابت انقلاب در مقابل تماميت كفر جهاني را هدف قرار دادند و با اعلام ارتداد نويسنده سرسپرده آن كتاب و صدور فتواي تاريخساز واجب القتل بودن وي، بار ديگر حكم روشن اسلام را بيان فرمودند. دشمن زبون و سراسيمه و مايوس از هر كاري به تنها عملي كه مقدورش بود دست زد و با اجلاسي عجولانه تصميم به احضار سفراي خود از تهران كرد تا شايد رهبر انقلاب را به عدول از اين حكم الهي وا دارد كه صد البته بي اثر بود. از اين پاتك امام بت شكن چند مساله روشن شد: الف - به طور كامل دشمن در موضع ضعف و انفعال قرار گرفت. ب - ماهيت دشمنان اسلام و انقلاب اسلامي بيش از پيش مشخص گرديد. ج - تشتت و تفرق آنها آشكار گرديد كه اصولا وحدت جز در سايه ملاحظات اعتقادي ميسور نيست. آنجا كه قرآن كريم مي فرمايند: "تحسبهم جميعا و قلوبهم شتا". در همين مورد روشنتر از هميشه افتراق و تشتت دنياي كفر برملا گرديد; به طوري كه يكي از سفراي اروپايي كه با اكراه تهران را موقتا ترك مي كرد، طي تماس تلفني گفت: من با بي ميلي تهران را ترك مي كنم ولي هفته آينده باز خواهم گشت. همين طور هم

ص: 26

شد و سفير مزبور پس ازحدود دو هفته به تهران بازگشت. د - شجاعت يافتن مسلمانان در برابر كفار، بطوري كه از اندونزي تا مراكش و تا پشت دفتر نخست وزير انگليس مسلمانان فرياد "مرگ بر رشدي" سر دادند و خواستار اجراي حكم حضرت امام شدند. ه - روشن شدن قدرت و صلابت وحدت مسلمانان - كه به راستي اگر مسلمانان وحدت كنند عزت گذشته را باز مي يابند - و صولت و ابهت يافتن انقلاب اسلامي. در اين مورد به يك خاطره اشاره مي كنم: دو سال پيش كه پنج تن از برجسته ترين ائمه جمعه كشورهاي تانزانيا، زامبيا، زيمباوه، موزامبيك و افريقاي جنوبي به تهران آمده بودند و توفيق ديدار آنها در دفترم دست داد. يكي از آنها با اشاره با فتواي ارتداد سلمان رشدي كه به ساحت مقدس رسول الله - صلي الله عليه و آله و سلم - اسائه ادب كرده بود، گفت: حكم حضرت امام چونان ضربتي بود كه مولي اميرالمومنين - عليه السلام - در جنگ خندق بر پيكر كفر مجسم يعني عمروبن عبدود وارد آورد. ز - واكنش مساعد و مستعد كنفرانس اسلامي در برابر اين حكم، وزراي خارجه كنفرانس اسلامي در اجلاس قاهره كه به همين منظور تشكيل شده بود، با توجه به طوفان عظيمي كه اين حكم ايجاد كرده،

ص: 27

به اتفاق آرا حكم حضرت امام خميني رهبر ژرف انديش جهان اسلام را تاييد كردند و ديپلماسي انگليس يك بار ديگر در برابر قدرت و جاعت بي مانند امام احياگر اسلام عقيم ماند و ناكام گرديد. 5- امام خميني انقلابي ترين سياسي و سياسي ترين انقلابي انديشه هاي امام خميني - رضوان اللهتعالي عليه - مرزهاي قراردادي را در نور ديد و به اقصي نقاط عالم بسط و گسترش يافت. گستره پايگاه امام قلوب دردمندان و محرومان بود. همان تازيانه خورده ها كه زنجير اسارت قرون و اعصار بر پا و گردن و دستشان سنگيني كرده بود و امروز نام امام خميني همواره با واژه هاي زيبايي آزادي، استقلال، خودباوري، ظلم ستيزي و مبارزه مستمر بر عليه بيداد، مترادف است. نام امام خميني الهام بخش مبارزان و ياد امام خميني اميد آفرين دردمندان براي روزهاي بهتر و آينده روشنتر است. امروز آزادگان جهان از امامت خميني به عظمت ياد مي كند و از اينكه در قرني كه به قرن امام خميني شهره خواهد شد تعلق دارند، بر خود مي بالند. في المثل دريادار چيكاتا، عضو شوراي انقلاب غنا و مرد شماره دو اين كشور، با نهايت تواضع مي گويد: امام خميني متعلق به ما سياهان زجر كشيده و شلاق خورده است. او به ما درس آزادي و آزادگي را بياموخت و به ما آزاد

ص: 28

زيستن در سايه مبارزه دائمي با دشمنان آزادي را تلقين كرد او در پايان اين گفتگو گفت: ما براي تلفظ نام امام خميني حرف (خ) را در زبان انگليسي وارد كرده ايم. عليمحمد بشارتي

ص: 29

از ايران برخيزد تا بشر را از ظلم و تاريكي رهايي بخشد و بسوي يكتاپرستي و راه راست هدايت نمايد". (گزيده اي از مقدمه ناشر) انتشار كتاب يك ساغر از هزار را مي شود گفت، ارائه اي از يك معناي متعالي، كه نه تنها ادراكي است از دور، بلكه ادراكي است عميق و انتهاي اين ادراك از دريچه شناخت شناسي، موقعيتي كه صاحب قلم از جنبه شناخت شناسي رفتاري و سيره عملي امام خميني در طي ساليان زندگي در ابعاد روحي، فرديت و جمعيت امام خميني داشته ست به قلم آورده و در مقام ارائه يك سند قابل استناد و زنده مي توان گفت در شرايط امروز در حوزه انساني و عرفاني از مقام و كرامات و حضور سراسر هماهنگ روحي امام سخن به ميان آمده است. اين باب، در حوزه اي اتفاق افتاده است كه صاحب قلم از ديرزمان در موقعيت اصحاب سر امام بوده است و پيوندهاي روحي، عاطفي، عرفاني، پدرانه و جذبه هاي شخصيت آن حضرت بر صاحب قلم تاثير و شناخت ساليان و لحظ ها، دوره ها و حتي تاثير خميرمايه انديشه اي نيز قطعا داشته است. آنچه صاحب قلم را براي بيان ادراك هاي روحي ساليان هم نفسي و هم گرايي با مرادش مهيا و عازم مي داشته پاي بندي به مكتبي است كه پرورده جوهره اش، صاحب قلمي است كه

ص: 32

رسالت دفاع از حقيقت و حق را بر هر مصلحتي ترجيح داده است و ناگفته هاي روحي اش را با متي كه خاستگاهش دفاع از سلوك پير است به تحرير آورده. "يك ساغر از هزار" ، مشتمل است بر هشت باب: 1- احياگري امام خميني از منظر عرفان و دعا

2- تجلي عرفان در انديشه امام خميني

3- عرفان حماسي و حماسه عرفان امام خميني

4- فطرت از ديدگاه امام خميني

5- منزل اطمينان طمانينه به وصيت نامه سياسي - الهي امام خميني

6- عشق، رهگشاي حقيقت

7- مقامات عرفاني

8- مصاحبه ها، سخنراني ها، خاطرات و نكته ها.

اين اثر در مجموع با اتكاء به توانمندي هاي صاحب قلم در هر يك از ابواب با گستره اي كه كلام و قلم در تحقيق شناخت وجوه و ابعاد شخصيت امام خميني و تا افق حوصله پرتو افشانده است به حد كفايه از حق مطلب برآمده و عهده خويش را از انديشه بر وسعت بي انتهاي كاغذ نگاشته است تا مخاطب به غناي پيوند روحي و ادراك هاي لحظه ها و سالهاي اين الفت از اين طريق پي برد و در باب مقالات در مبحث: "طريقه سلوك شيخ الانبياء" چنين مي خوانيد: "حضرت ابراهيم (ع) روي خويش بسوي كسي كرد كه آسمانها و زمين را از عدم به وجود آورد و اين اولين مرحله معرفت است، از

ص: 33

شرك بيرون آمدن و در مراحل بعدي بتدريج از ظلمات عالم طبيعت بيرون مي آيد، در اين هنگام ابوبيت نفس طلوع مي كند. و حجاب چهره جان مي شود و به صورت ستاره اي در آسمان وجود او مي درخشد، معمار توحيد، افول آن رامي نگرد. سپس به منزل "قلب" گام مي نهد، در اين هنگام ماه قلب از افق وجودش طلوع مي كند و او نيز ربوبيت "قلب" و حجاب شدن آن را مي نگرد. ديري نمي پايد كه افول و غروب آن را نيز نظاره مي كند، از اين مقام نيز مي گذرد و باز ربوبيت مقيد را در چهره و حجاب آفتاب روح، نورافشان و درخشان مي بيند، او در اين مقام نيز سكنا نمي گزيند، زيرا كه او به دنبال ربوبيت مطلق است نه مقيد و مي داند، اين مقيدات حجابهايي هستند كه گرچه برخي از آنها نوريند، اما در حجاب بودن آنها ترديدي نيست. آنچه آمده است برداشتن است از منازل سلوك و اشاره اي است به "حق مطلق" كه راه مي گويد و اين امري مطلق است و توجهي است كه امام خميني با استناد و استفاده از سفرنامه ابراهيم خليل آنرا ياد آور شده است و صاحب قلم به مثابه ذكر و شاهدي آنرا در اين باب به بيان طريقت و گواه سلوك و راه و در تلاش گريز از شرك و

ص: 34

روي به ربوبيت حق آوردن و بدين ترتيب است كه صاحب قلم مي گويد: "بدين ترتيب مي بينيم دعاي شريف سحر در حقيقت سيري است در اين مراتب كه سالك مبتدي، اول بها مي بيند و ابهي، جمال مي بيند و اجمل! اما پس از عبور ازين مرحله اولين درمي يابد "تر" و "ترين" در اين ساحت، معنا و مفهوم ندارد، هرچه هست حقيقت جمال است و حسن، نه مشتقات آن، آنگاه اين مسافر كوي اسما و صفات براي همسفراني كه در كاروان آفرينش لنگ لنگان پيش مي روند سفرنامه مي نويسند و آنان را راهنمايي و ارشاد مي كند". و صاحب قلم را در اين بحث نه نيازي است كه استنادي بيش از اين آرد كه با توكل به كنه حق مي تواند با اتكايي نو از يافته هاي اعماليه و نگاشته هاي مرادش بر مخاطب اين معنا را به تحرير كشد كه سالك و رهرو هركدام به تاني از معناي ادراكي حق و شرك مي روند تا به مثابه جاري بودن روح خويش در اشياء بنگرند و هريك به ابناء خويش جوهري تازه از آنچه نور به شيئي مي تابد ببينند و امام خميني، جز نور حق و گريز از شرك نديد و مقام انساني اش در تابش نور حق چنان رفيع است كه مريد و صاحب سرش نيز بدين قلم در اين گواه چنين

ص: 35

آورده است و مرتبه حق را ادايي هميشگي گفته است، اين نه بدان معنا است كه امام خميني نيازي بدين دفاع و دفاعيه دارد، بلكه اظهر من الشمس است و مي درخشد، بلكه مراتب حق سپاسي و حق شناسي صاحب قلم را در طريق و سلوكش تا آنچه باشد به تو نيز يادآور مي شود و در يك كلام چنين مي گويد: "خلاصه پيام رهبر هدايت اين است كه براي رسيدن به "مطلق" از "مقيد"ها بايد گذشت، براي رسيدن به نور "حقيقي" غروب نور "مجازي" را بايد ديد، زيرا خورشيد "حقيقت" پس از غروب "مجاز" طلوع مي كند، و سرتاسر اين دعا درخواست طلب است. " صاحب اثر در مبحث مقالات"يك ساغر از هزار" به پندها و پندارها متوسل نيست، كه به شناخت عيني و تصوير حقايق ديگر حيات اتكا دارد و آنچه در مرام و طريق و سير آموخته است به رشته تحرير درمي آورد و اينگونه است كه باورها را در شناخت شناسي يك انديشه مكتوب مي دارد. و در مقام صبر صاحب قلم در اين باب از وسعت انديشه و تكيه پير بر اين مقام مي گويد و نه به روايت كه به مصداق عمل و مي نويسد: "بزرگان عرفان گفته اند: "الايمان نصفان، نصف صبر و نصف شكر"، چراكه به جاي آوردن طاعات و ترك كردن

ص: 36

مكروهات و منهيات احتياج به صبر دارد، زيرا شخص به ايمان رسيده همه رويدادها را نتيجه قضا و قدر الهي مي داند و هرگز امري را خارج از اراده خداوندي نمي بيند پس، اگر امري دلخواه او شد شاكر مي شود و اگر مكروه او بود بر آن صبر مي كند، بدين ترتيب مومن صابر و شكور است. " صاحب قلم در بيان نظرگاه امام خميني در مقام صبر چنين مي نويسد: "امام خميني در بيان مقام صبر، تعريف خواجه عبدالله و محقق طوسي را پذيرفته و مي گويند: صبر متقدم به دو امر است، يكي آنكه از آن ناملايم كه بر او وارد مي شود كراهت داشته باشد در باطن، و ديگري آنكه خودداري كند از اظهار شكايت و جزع" "انسان در جاي ديگر از حقيقت سخن مي گويند و آنرا از جنود عقل و لوازم فطرت مخموره مي دانند و در مقابل، جزع و بي تابي از جنود جهل و از لوازم فطرت محجوبه مي شمارد و در اين معنا از نظر امام خميني، فطرت اصلي انسان، خداخواه و خداجوست و خدابين. و به قول اين كلام، حضرت امام خميني، بعد از بيان اين تعاريف، اشاره مي كند كه صبر مقامي است براي متوسطان; يعني كساني كه هنوز در راهند و به مقصد نرسيده اند، زيرا مادامي كه نفس از واردات از

ص: 37

جانب حق تعالي كراهت دارد و در كمون و بطونش از آنها جزع داشته باشد، مقام معارف و كمالاتش ناقص است و بعد در مقام درجات صبر به بحث نمي نشينند و پيرامون "رضا" و "تعريف رضا" در معني، لغت و عمل كه موجب خشنودي و خوشدلي و تسليم شدن است و در اصطلاح عرفاني عبارت است از رفع كراهت قلب نسبت به مقدرات و شيرين شدن سختيهاي احكام قضا و قدر مي گويند و آنكه در عمل رضا يكي ديگر مقامات و منازل عرفان است كه سالك پس از مقام توكل آنرا كسب مي نمايد. در مبحث سخنراني، موضوع اصلي نگرشي است بر عرفان امام خميني، كه اين موضوع در مبحث مقالات به تفصيل آمده است و به تشريح ابعاد آن در اين حوصله نمي نشينيم و بررسي ديدگاههاي عرفاني از ديدگاه شيخ الرئيس موضوع اصلي ديگر از اين مباحث است. انسان در عرفان موضوع ديگري است از اين مبحث كه در مراسم بزرگداشت رحلت پير و مراد صاحب قلم، در جمع استادان و دانشجويان دانشكده پزشكي دانشگاه اصفهان در سال 1369 برگزار شده است. موضوع تجليات ربوبي در آثار بانو "امين" محور و مركزيت اين بحث، نگاه به مقام و مرتبه و درجه انساني و پاي بندي هاي بانو امين در كنگره بزرگداشت خانم امين در اصفهان

ص: 38

است كه در خرداد ماه 1371 برگزار شد. در اين مجلس كه مبناي آن نگرش بر ابعاد وجودي بانو "امين" است كه در مقام و ساحت حق شناسي و سپاس از حقيقت ذات باريتعالي طريق و سلوك داشته اند صاحب قلم با اتكا به آراي حضرت امام درباره كساني كه به خويشتن بيني و خويشتن شناسي مي رسند مي نويسند: "امام خميني براي كساني كه از راه حق و خودسازي مي خواهند به معرفت حق برسند تذكر مي دهند كه قدم اول، تفكر است، اينكه فكر كنيد و خود را بشناسيد و ببينيد چه هستيد، چه امتيازي داريد، از كجا آمده ايد و به كجا خواهيد رفت. بانو "امين" چنين احساس كرده و مي فرمايند: احساس كردم كه نياز مبرم به شناخت چنين حقيقت مجهولي دارم، اما نمي دانستم كه آن حقيقت چيست و حقيقت آن چيست؟ و راه رسيدن به آن حقيقت چگونه است تا اينكه خداوند بر من منت نهاد و چشم بصيرت مرا به نور توحيد آراسته گردانيد. شايد توجه به اينكه در مبحث شناخت مقام تعالي زن سخن رفته است، از زن و مردي كه نيك بينديشند، آنكه ساحت و مقام حضور زن را از آنكه واژه هستي را از جوهر عاطفه به معني تركيب و پرورش انسان مبدل مي كند شك نكند و پرداختن دائمي اين موضوع و

ص: 39

تذكرهاي همواره آن به مقام والاي چنين حضوري از جمله صفاتي است كه در مشرب و نظر و عمل حضرت امام همواره بدان پرداخته و در اين سخنراني نيز صاحب اثر به كنكاش و جستجو در ابعاد اين راز هميشگي تاريخ، همت گماشته"دفاع از منزلت" و شخصيت معرفتي و رسالتي زن سخن به ميان آورده اند و با ارائه مضامين عملي و نظري بانوي مجاهد خانم امين و با اتكاء به آراء حضرت امام در اين خصوص يادآور شده اند كه مصاديق و نمونه هاي آنچه كه آن حضرت در صفات و رفتار و منش زبان زد مي دانند در سيره و سلوك و طريق بانو "امين"، صاحب سخن به مخاطب مي شناسد كه اين نيز در سيره دفاع از حقيقت جوهره وجودي زن است كه از اصول و خاستگاه آن حضرت است و به گونه اي دلنشين دفاعي است از منظر تعالي بخش نگاه پير و مراد صاحب قلم به مقام و منزلت زن در هستي. بعد از مبحث مقالات كه به شيوايي نگاشته شده است بيشتر صفحات و يا بهتر ست بگويم اكثر صفحات اين اثر كه به 564 صفحه مي رسد به بخش و يا باب سخنراني اختصاص دارد و در اين فصل، هرچند كه دامنه آرا و تفكر صاحب سخن به فراخور موضوعات و كنگره هاي

ص: 40

متفاوتي كه در هر يك شركت داشته اند، موضوعي متفاوت محور بحث بوده است، اما به لحاظ آنكه همواره م آخذ فكري صاحب سخن برگرفته از آراء و تفكر پير و مرادش بوده است، جابجا مي توان اتكا و مراجعه به بنيانهاي فكري حضرت امام را در گستره نظر و تفكر آن حضرت از طرف صاحب سخن را بخوبي و با تسلط كامل بر تحليل و اخذ نتيجه يافت. اين برداشتهاي عميق فكري، حاصل شناختي است كه در طي ساليان حيات و به دقت و به اعتبار پيوندي عميق درنهايت روح و ادراك واقع گرديده است و در مبحث بعد از سخنراني ها جمعي از صفحات نيز به خاطرات و نكته هاي اخلاقي اختصاص دارد كه در نوبه خود حاوي نكاتي است شيرين و نافذ و داراي جوهر پاسداري از اخلاق و منش و كرامت، هر چند كه شايد انتشار چنين مجموعه اي از حيث آنكه كاربرد م آخذي دارد و جنبه سنديت آن بيشتر مدنظر صاحب قلم و صاحب سخن بوده است و تلاش شده است تا دريچه اي گشوده شود به وسعت بي كران هستي و چشمه هاي لايزال فكري حضرت پير، اما از جنبه ساختاري و پديداري آثار و كتاب به نظر مي رسد اگر در يك مجلد و بصورت مجموعه آثار منتشر نمي شد، جنبه هاي فرميك و تاثيرگذاري مطالب عميق تر و

ص: 41

اصولي تر به نظر مي رسيد، يعني آنكه مجموعه مقالات در يك مجلد مجزا و با تعداد 250 صفحه و با ارائه فرمي منطبق با ويژگي هاي كتابهايي كه حاوي مقالات و آرائه صاحب قلم هستند و بخش سخنراني ها هم كه در نوع خودش فرهنگ شفاهي و شنيداري معمولا اثرگذارتر و مؤثرتر است و در باب فصاحت كلام و بيان آراء حضرت امام ، سركار خانم " فاطمه طباطبايي" حق مطلب را بخوبي ادا كرده اند، بهتر بود كه مجموعه سخنراني ها در يك جلد و بصورت مجزا منتشر مي شد. شايد اينگونه و اين تفاوت فرم در ارائه موضوعات كمكي به مخاطب بود تا در انتخاب موضوع مورد نظر سهل تر به تصميم برسد و مخاطبان امروزي كه در سراي سرعت و شتاب زيست مي كنند، به تبديل شدن كتاب حجيم"يك ساغر از هزار" به كتابهاي مختلف و دم دست تر، مخاطبان بيشتري را از اين سرچشمه مي نوشاند، اين فرصتي است كه در چاپهاي آتي فراهم مي آيد. ضمنا يكي از مقالات كتاب مورد بحث، تحت عنوان "عشق رهگشاي حقيقت" در همين شماره مجله حضور درج شده است. سهراب هادي

ص: 42

سلام و تعارفات به او گفتم: كجا مي روي؟ گفت: پيش حضرت زهرا(س) مي روم. گفتم: من هم مي آيم، و با هم رفتيم تا به يك در بزرگ باغ رسيديم، شبيه دري كه «باغ قلعه» در قم داشت. وارد باغي شديم كه درخت تبريزي در آن زياد بود. توي باغ يك قطعه فرش افتاده بود كه روي آن يك ملحفه مثل پتو چهارلا شده بود و خانمي با لباس اطلس آبي با گلهاي بزرگ مخملي (مثل يك كف دست) نشسته بود، كت تنشان بود و مثل آن كت را مادربزرگم داشت. خانم گيس داشتند و موهايشان تا پايين صورتشان بود، با صورتي كشيده و سبزه. من سلام كردم و خيلي مؤدبانه با آن پيرزن كنار فرش نشستيم. بعد از مدتي خانم بلند شد و رفت. چند دقيقه اي طول كشيد، بچه اي كه در كنار فرش توي گهواره پارچه اي (مانند قديم) بود به گريه افتاد. من بلند شدم و رفتم پيش بچه و عقيده ام شد كه آن بچه، امام حسين(ع) است. بچه را بلند كردم، يعني زير بازوهايش را گرفتم و با احترام بلند كردم. بچه حدود هشت ماهه بود و بچه چاقي بود.همين موقع خانم آمد و يك كاسه بلور و بشقاب هم زير آن بود و آبي هم توي كاسه بود كه

ص: 44

به نظرم آمد شربت است و براي پذيرايي از ما آورده بودند، كاسه و بشقاب را به دست من دادند و بچه را از من گرفتند و نشستند. من هم كاسه را آوردم و گذاشتم جلوي پيرزن تا احترام كرده باشم و او هم با دست كاسه را به طرف من داد. دقيقه اي گذشت و بيدار شدم و همه گفتند كه فرزندم پسر است و نام آن را هم «حسين» بگذاريم. و چطور اسم مصطفي را انتخاب كرديد؟من خيلي دوست داشتم كه نامش «مصطفي» باشد و نمي دانم آقا چه دوست داشتند، ولي من ايشان را راضي كردم و گفتم چون نام پدرتان مصطفي بوده است، بسيار مناسب است و آقا هم راضي شدند و اسمش را «محمد» گذاشتيم، لقبش را «مصطفي» و كنيه اش را «ابوالحسن» گذاشتيم، ابوالقاسم نگذاشتيم كه هر سه مشابه حضرت رسول(عليه السلام) نشود. تولد او در چه تاريخ و در كجا بود؟21 رجب سال 1309 هجري شمسي در قم، در محله اي نزديك «عشق علي» كه حالا خراب شده است و به آن «الونديه» مي گفتند. دومين خانه اي كه اجاره كرديم همين خانه بود. اولين خانه را آقاي حاج سيداحمد زنجاني پيدا كرده بودند كه شش ماه در آن بوديم، ولي به جهاتي كه نمي دانم، صاحبخانه نمي خواست يا كرايه اش سنگين بود، بيرون

ص: 45

آمديم. در باره تحصيل او و مدرسه رفتن او توضيح دهيد. مصطفي خيلي دير زبان باز كرد و تا چهار سالگي فقط چند كلمه مي گفت.وقتي شش ساله شد او را به يك مكتب در نزديكي منزل گذاشتيم كه خيلي در حرف زدنش تأثير داشت. هفت سالگي به مدرسه موحّدي رفت، كسي هم به درس خواندن او توجهي نداشت. اوايل، يعني تا كلاس سوم، گاهي من او را نگه مي داشتم تا درس بخواند. ولي بعد كه بزرگتر شد، اصلاً نمي آمد تا درس بخواند فقط به دنبال بازي بود و شبها مي آمد و مقداري نان و پنير و چاي مي خورد و مي خوابيد. شما هميشه شبها نان و چاي مي خورديد؟ نه، او كوچكتر كه بود زودتر مي خوابيد و چيزي مي خورد (هر چه حاضر بود). گاهي آبگوشت، يا تاس كباب بود و گاهي هم من برايش كته و تخم مرغ درست مي كردم. بعدها كه 12 10 ساله شد، بيدار مي ماند تا با ما شام بخورد. از شروع دوران طلبگي بفرماييد.بعد از آنكه شش كلاس درس خواند، ديگر به مدرسه نرفت، زيرا در آن زمان مرسوم اهل علم نبود كه بچه ها را به دبيرستان بفرستند. به همين دليل مشغول تحصيل علوم طلبگي شد.در هفده سالگي، آقا پيشنهاد كرد كه عمامه بر سر بگذارد و لباس روحاني بپوشد.

ص: 46

البته، او در اول خيلي رضايت نداشت، ولي آقا چند نفر از دوستان خود را دعوت كرد و در مراسمي او را براي اين كار آماده كرد. ظاهرا بعد از آن، وقتي از منزل خارج شده بود و دوستانش او را ديده بودند، به او تبريك گفته بودند و تشويق كرده بودند. به اين ترتيب، او هم بسيار به تحصيل علاقه مند شد و در طلبگي به سرعت رشد كرد، به طوري كه معروف بود كه خوب درس مي خواند و طلبه فاضلي شده است، تا كم كم كه بيشتر رشد كرد و خودش به مقامات علمي رسيد، حوزه درس تشكيل داد و مدرس شد. حالا مقداري هم در باره ازدواج ايشان بفرماييد. ازدواج مصطفي در 22 سالگي بود. يك وقت شايع شد كه ما با آقامرتضي حائري وصلت كرده ايم، به طوري كه مصطفي مي گفت: «وقتي آقاي حائري از صحن حرم بيرون مي آيد، رفقا مي گويند كه پدرزنت آمد.»اين شايعه به گوش آقا رسيده بود و يك شب آقا از من پرسيد كه دختر آقاي حائري را ديده اي؟ من هم كمي توضيح دادم. آقا گفت: «چطور است اين دروغ را راست كنيم؟» گفتم كه هر طوري صلاح مي دانيد. فردا صبح هم آقا پيغام فرستاده بود و ظهر آنها جواب داده بودند و باز

ص: 47

آقا پيغام داده بود كه همان شب بروند براي صحبت. بعد به ما خبر دادند كه مردها رفته اند و ما زنها هم بعدا رفتيم و قرار عقد گذاشته شد.اما در مورد فرزندان؛ اولين فرزند آنها «محبوبه» بود كه مننژيت گرفت و مرحوم شد. دومين فرزند «حسين» است كه معمّم و جوان خوبي است، و سومين فرزند «مريم» است كه دكتر شده است. در باره فعاليتهاي داداش در دوران انقلاب و دستگيري و تبعيد او و آنچه خودشان براي شما تعريف كرده اند بفرماييد. بعد از تبعيد آقا به تركيه، مصطفي جواب گوي مردم و اجتماعات بود و به فعاليت ادامه داد. به همين جهت او را هم گرفتند و به زندان بردند. دو ماه در زندان بود و بعد از دو ماه او را آزاد كردند، چون عقيده ساواك اين بود كه ديگر مردم متفرق شده اند و حوادث را از ياد برده اند. مصطفي هم تا آزاد شد به قم آمد و به صحن رفت، و آنجا جمعيت جمع شد و با سلام و صلوات او را به خانه آوردند. دو يا سه روز هم در منزل بود ولي وقتي ديدند كه مردم قم هنوز آرام نشده اند، ريختند و او را هم گرفتند و به تركيه تبعيد كردند.مصطفي مي گفت: «چه خوب شد كه

ص: 48

مرا بردند، چون آن شب را در يك منزل خيلي شيكي گذراندم و جاهاي شيك را هم ديدم.»اين خواست خدا بود كه مصطفي را به نزد آقا ببرند، زيرا آقا خيلي تنها بود و مصطفي مونس خوبي براي او بود. فعاليتهاي آنها در تركيه چه بوده است؟در اين يك سال كه آنها در تركيه بوده اند، همه فعاليت آنها كار علمي بوده است. بعدا شنيدم كه مصطفي در تركيه دو كتاب نوشته است. و آن طوري كه خودشان مي گفتند، داداش از آقا مراقبت مي كرده و حتي غذا درست مي كرده است. در تركيه گاهي هم مصطفي با علي بيك (نگهبان آنها) به تماشاي اطراف مي رفته است. ورود آقا و داداش به عراق به چه صورتي بوده است؟ آيا شما از آن وقايع اطلاع داريد يا خير؟ دولت ايران با تركيه توافق كرده بود كه آقا يك سال در تركيه بماند، ولي دولتهاي خارجي به دولت تركيه اعتراض كرده بودند كه مگر تركيه زندان ايران است كه زندانيان سياسي را به آنجا تبعيد مي كنند؟ به همين جهت دولت تركيه بعد از يك سال از نگه داشتن آقا امتناع كرد و با آقا مشورت مي كنند كه دوست دارند به ايران برگردند يا اينكه به عراق بروند. آقا در جواب گفته بودند: «من بايد فكر

ص: 49

كنم». روز بعد مي روند خدمت آقا و قبل از اينكه آقا نظر خود را بگويد اعلام مي كنند كه تصميم بر اين شده است كه آقا به عراق بروند.دولت ايران مي خواست آقا به عراق بروند تا با وجود علما و مراجع تقليد آنجا مثل آقاي حكيم و آقاي شاهرودي و آقاي خويي، آقا فراموش شود.داداش مي گفت: «ما را آوردند به فرودگاه تركيه و سوار هواپيماي عراق شديم و من دقت كردم و ديدم كه هيچ كس از مأموران تركيه به هواپيما نيامدند. در فرودگاه بغداد مقداري پول ايراني را تبديل كردم و با آقا بيرون آمديم و رفتيم كاظمين.»سال قبل، من و داداش به عراق رفته بوديم و در كاظمين مهمانخانه اي بود به نام «اخوان» كه اصلاً ايراني بود و با داداش دوست شده بود. آنها به همان مهمانخانه مي روند و آقا براي زيارت به حرم مي روند و مصطفي هم مشغول تلفن مي شود. به آقا شيخ نصراللّه خلخالي كه از دوستان آنها بود و از كارگردانان حوزه عراق بود تلفن مي كند و وقايع را توضيح مي دهد. آقا شيخ نصراللّه هم طلاب و فضلاي عراق را جمع مي كند جهت استقبال از آقا.آنها دو روز در كاظمين مي مانند و بعد به سامراء مي روند و يك شب هم در آنجا مي مانند (آقا ديگر در

ص: 50

تمام مدتي كه در عراق بوديم به سامراء نرفت). از آنجا به سمت كربلا حركت مي كنند. در كربلا مورد استقبال قرار مي گيرند و آقاي شيرازي منزل خودشان را به امام مي دهند و آقا تا آخر همان منزل را در كربلا داشتند.آقاي خلخالي در نجف منزلي را اجاره مي كند و به طلبه ها پول مي دهد كه زندگي تهيه كنند و به سرعت براي آقا در نجف يك منزل با اثاثيه تهيه مي شود و وقتي آقا به نجف مي آيند، آقايان نجف همه به احترام آقا در منزل آقا جمع مي شوند و استقبال مي كنند. حالا كه مطلب به اينجا كشيده شد، مختصري هم در باره دستگيري آقا در قم بگوييد. يك شب من ديدم صداي همهمه از كوچه مي آيد، از اتاق بيرون آمدم و بدون چادر بودم، ديدم كه يك نفر از پايين پريد بر سر ديوار خانه. من جا خوردم و در همان تاريكي ايستادم. هيچ كس توي حياط نبود، من تا خواستم آقا را صدا بزنم ديدم يكي ديگر هم آمد روي ديوار و نفر سوم. تا خواستم بگويم آقا، ديدم از اتاق بيرون آمدند و من با دست اشاره به ديوار كردم، آقا گفتند: آمدم.به سمت من آمدند و كليد قفسه و مهر خودشان را به من دادند و گفتند: «اين

ص: 51

پيش شما باشد تا خبر ثانوي من به شما برسد.» من هم گفتم: «به خدا سپردمت.» آقا رفت به طرف مأمورين و با آنها رفت بيرون و احمد هم كه حدود 18 ساله بود به دنبال آنها دويد. ظاهرا توي كوچه يك اسلحه به طرف او گرفته بودند و او را به منزل برگرداندند. بعدها كه آقا به نجف رفتند توسط آقاشيخ عبدالعليّ قرهي نامه اي دادند كه من مهر را توسط آقاي اشراقي به او دادم. رابطه داداش با شما و آقا چطور بود؟داداش خيلي هم مرا دوست داشت و هم آقا را. و خيلي مطيع بود و خيلي احترام مي كرد. و دوست داشت محبتش را اظهار كند. مثلاً خودش به بازار مي رفت و يك لباس براي من تهيه مي كرد و مي آورد. و آقا هم خيلي به مصطفي احترام مي گذاشت. مثلاً به ما مي گفت: ناهار نخوريد تا مصطفي بيايد. حتي پايش را جلوي مصطفي دراز نمي كرد. البته هيچ وقت آقا پايش را دراز نمي كرد ولي به مصطفي احترام خاصي مي گذاشت. وقتي در 30 سالگي فهميد كه مصطفي مجتهد است به او اجازه اجتهاد داد.به مصطفي احترام خاصي مي گذاشت. وقتي در 30 سالگي فهميد كه مصطفي مجتهد است به او اجازه اجتهاد داد.مصطفي مورد احترام ديگران هم بود. در مسجد شيخ

ص: 52

انصاري درس داشت و مي گفتند درس او شلوغ تر از درس آقا مي شد. در ضمن خودش هم كتاب مي نوشت و به همين دليل كه موقعيت علمي و اجتماعي داشت مورد توجه بود. و هميشه از ايران نيز عده اي مهمان داشت.شب آخر نيز عده اي مهمان داشت كه سحر صغري فهميده بود فوت كرده؛ تسبيح در دست و در حال خواندن زيارت عاشورا.او نه فقط خيلي احترام به آقا مي گذاشت، خيلي هم مراقبت مي كرد، در غذا و در بقيه مسائل خيلي رعايت مي كرد حتي اينكه آقا تنها نماند. و در كارهاي آقا نظارت مي كرد. وقتي كسالتي پيدا مي شد، فورا دكتر مي آورد و سؤال مي كرد كه غذا چيست. مقيد بود كه يا هر روز يا يك روز در ميان بيايد و با آقا بنشيند و صحبت كند.از سياست خيلي حرف مي زدند. اخبار و مسائل جامعه را به آقا منتقل مي كرد، چرا كه هم بيشتر در اجتماع بود و هم با ايرانيها در ارتباط بود.به طور كلي اين پدر و پسر با هم رفيق بودند و به هم خيلي علاقه داشتند. مرگ داداش هم آقا را خيلي ناراحت كرد. من زن بودم و داد مي زدم و گريه مي كردم، ولي او مرد بود و مردي كه اطرافش بودند و نمي توانست گريه كند. در مردم مي گفت من

ص: 53

مصطفي را براي آينده اسلام مي خواستم ولي در شب من مي ديدم كه گريه مي كرد. مگر مي شود پدر گريه نكند! آقا روز، خودش را نگه مي داشت ولي من شبها بيدار بودم و مي ديدم كه واقعا گريه مي كرد. براي مصطفي به طور خاصي گريه مي كرد.همين علاقه بود كه برايش چهل نفر را براي نماز وحشت گرفت. و شب هفت شام داد به طوري كه هر كه مي خواهد بيايد بخورد. از شما شنيده ام كه او را در مستحبات شريك كرده بود.يك روز داشت نماز مستحبي مي خواند (قبل از ظهر). گفتم: آقا بدهيد مقداري براي مصطفي نماز بخوانند چرا كه شايد در بچگي نمازش را با اشكال خوانده باشد (البته نمازش را از 12 سالگي به طور مرتب مي خواند). آقا گفتند: «من او را با تمام مستحبات خودم شريك كرده ام» و آقا خيلي مستحبات داشت. آخرين سؤال كه ديگر شما هم خسته شده ايد، اينكه آقا مقيد بودند كه داداش با شخصيتي ممتاز از ساير شهدا معرفي نشود. مثل فوت آقاي اشراقي كه نگذاشتند به عنوان داماد ايشان برنامه خاصي باشد. آيا شما در اين زمينه مطلب خاصي داريد؟ يك روز گفتم: امسال براي داداش سالگرد نگرفتيد. گفت: «آن هم مثل ساير شهدا». يعني نظرش اين بود كه براي مصطفي به اين عنوان كه پسر

ص: 54

اوست برنامه اي نباشد و امتيازي نداشته باشد. زهرا مصطفوي

ص: 55

مردم و جوامع اسلامي به وحدت كلمه و رفع اختلافات بين طبقات مسلمين است كه خطبا و گويندگان و نويسندگان، در اين امر حياتي اقدام نمايند و كوشش كنند در بوجود آوردن جبهه مستضعفين كه با وحدت جبهه و وحدت كلمه و شعار لااله الا اللّه از تحت اسارت قدرت هاي شيطاني اجانب و استعمارگران و استثمارگران بيرون آيند و با اخوت اسلامي بر مشكلات غلبه پيدا كنند.خواهران و برادران عزيز! در هر كشوري كه هستيد از حيثيت اسلامي و ملي خود دفاع كنيد و بي پروا در مقابل دشمنان خود يعني آمريكا و صهيونيزم بين المللي و ابرقدرت هاي شرق و غرب، بدون هيچ ملاحظه اي از ملت ها و كشورهاي اسلامي دفاع كنيد و مظالم دشمنان اسلام را بر ملا كنيد.برادران و خواهران مسلمان من! آگاهيد كه تمام منافع مادي و معنوي همگي ما را ابرقدرت هاي شرق و غرب مي برند و ما را در فقر و وابستگي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و نظامي قرار داده اند. به خود آئيد و شخصيت اسلامي خود را بيابيد. زير بار ظلم نرويد و هشيارانه نقشه هاي شوم جهانخواران بين المللي را كه در رأس آن آمريكاست افشا كنيد.... امروز جهان اسلام به دست آمريكا گرفتار است. شما براي مسلمانان قاره هاي مختلف جهان پيامي از خداوند ببريد، پيامي كه به

ص: 57

غير از خدا بردگي و بندگي هيچ كس را نداشته باشيد.)7/7/58(توجه داشته باشيد كه سفر حج سفر كسب نيست، سفر تحصيل دنيا نيست، سفر الي اللّه است. شما داريد به طرف خانه خدا مي رويد، تمام اموري كه داريد انجام مي دهيد به طور الوهيت بايد انجام بدهيد. سفرتان از اين جا كه شروع مي شود «وفد» الي اللّه است، سفر به سوي خداي تبارك و تعالي است. بايد همانطوري كه مسافرين الي اللّه مثل انبياء عليهم السلام و بزرگان از دين ما مسافرتشان الي اللّه در تمام زمان حياتشان بوده است و يك قدم تخلف نمي كردند از آن چيزي كه برنامه وصول الي اللّه بوده است، شما هم الآن «وفود» الي اللّه داريد مي رويد. شما در آن جا كه مي رويد، در ميقات كه مي رويد لبيك به خدا مي گوئيد، يعني تو دعوت كردي و ما اجابت. مبادا يك عملي انجام بدهيد كه خداي تبارك و تعالي بفرمايد كه خير، شما را من قبول ندارم براي اين كه شما اسلامي نيستيد. مبادا اين سفر را سفر تجارت قرار بدهيد و امور تجاري در اين سفر مطرح باشد پيش تان، چه آقايان اهل علم و چه كاروان ها و چه رؤساي كاروان ها و چه ساير حجاج، سفر، سفر الي اللّه است نه سفر به سوي دنيا، آلوده به

ص: 58

دنيا بكنيد.اين سفر الهي را شما مي رويد رجم شيطان مي كنيد. اگر چنانچه خداي نخواسته خودتان از جنود شيطان باشيد رجم خودتان را هم مي كنيد. شما بايد رحمان رحمان بشويد تا رجمتان رجم رحمان و جنود رحمان به شيطان باشد. شما وقوف مي كنيد در اين مواقف كريمه، وقوف در اين مواقف كريمه مبادا آلوده بشود به يك معصيتي، به يك خلافي، به يك چيزي كه علاوه بر اينكه پيش خدا آبرو از دست برود پيش دنيا آبروي اسلام از دست برود. امروز آبروي اسلام بسته به وجود شماست كه مي رويد دستجمعي در اين مواقف كريمه و ساير مسلمين شما را مشاهده مي كنند شما بايد الگو باشيد براي جمهوري اسلامي،

ص: 59

وقتي در يك ملت پيدا بشود مي تواند كه مجراي امور را از آن طريقي كه آنها مي خواهند برگرداند، آن چيزي كه آنها مي خواهند نگذارند بشود، كوشش كردند نگذارند انسان پيدا بشود. )16/3/58(... شما ملاحظه كرده ايد، تاريخ مرحوم مدرس را ديده ايد كه يك سيد خشكيده لاغر عرض مي كنم لباس كرباسي... يك همچو آدمي در مقابل آن قلدري كه هركس آنوقت را ادراك كرده مي داند كه زمان رضاشاه غير زمان محمدرضا شاه بود، آنوقت يك قلدريي بود كه شايد تاريخ ما كم مطلع بود، در مقابل او همچو ايستاد، در مجلس، در خارج فلان كه يك وقت گفته بود سيد چه از جان من مي خواهي؟ گفته بود كه مي خواهم تا تو نباشي، مي خواهم تو نباشي. اين آدم... مي آمد در مدرسه سپهسالار كه مدرسه شهيد مطهري است حالا، درس مي گفت: من يك روز رفتم درس ايشان، مثل اينكه هيچ كاري ندارد، فقط طلبه اي است دارد درس مي گويد. اينطور قدرت روحي داشت، در صورتي كه آنوقت در كوران آن مسائل سياسي ... بود كه بايد حالا بروند مجلس و آن بساط را درست كند. از آنجا، پيش ما، رفت مجلس. آنوقت هم كه مي رفت مجلس، يك نفري بود كه همه از او حساب مي بردند. من مجلس آنوقت را هم ديده ام، كانّه مجلس منتظر بود

ص: 61

كه مدرس بيايد. با اين كه با او بد بودند ولي مجلس كانّه احساس نقص مي كرد وقتي مدرس نبود. وقتي مدرس مي آمد مثل اينكه يك چيز تازه اي واقع شده، اين براي چه بود؟ براي اينكه يك آدمي بود كه نه به مقام اعتنا مي كرد و نه به دارائي و امثال ذلك، هيچ اعتنا نمي كرد.... از هيچ كس نمي ترسيد. وقتي كه رضا شاه ريخت به مجلس... فرياد مي زدند آن قلدرهاي اطرافش كه زنده باد كذا و زنده باد كذا، مدرس رفت و ايستاد و گفت كه مرده باد كذا، زنده باد خودم، خوب، در مقابل او شما نمي دانيد حالا، در مقابل او ايستادن يعني چه و او ايستاد. اين براي اين بود كه از هواهاي نفساني آزاد بود، وارسته بود، وابسته نبود.)7/6/61(در عصر شكوفايي انقلاب اسلامي ، بزرگداشت مجاهدي عظيم الشأن و متعهدي برومند و عالم بزرگواري كه در دوران سياه اختناق رضاخاني مي زيست، لازم مي باشد. زيرا در زماني كه قلم ها شكسته و زبان ها بسته و گلوها فشرده بود، او از اظهار حق و ابطال باطل دريغ نمي كرد.در آن روزگار در حقيقت حق حيات از ملت مظلوم ايران سلب شده بود و ميدان تاخت و تاز قلدري هتاك در سطح كشور باز و دست مزدوران پليدش در سراسر ايران تا مرفق به

ص: 62

خون عزيزان آزاده وطن و علماي اعلام و طبقات مختلف آغشته بود. اين عالم ضعيف الجثه با جسمي نحيف و روحي بزرگ و شاداب از ايمان و صفا و حقيقت و زباني چون شمشير حيدر كرار، رويارويشان ايستاد و فرياد كشيد و حق را گفت و جنايات را آشكار كرد و مجال را بر رضاخان كذايي تنگ و روزگارشان را سياه كرد و عاقبت جان طاهر خود را در راه اسلام عزيز و ملت شريف نثار كرد و به دست دژخيمان ستمشاهي در غربت به شهادت رسيد و به اجداد طاهرينش پيوست.در واقع شهيد بزرگ ما مرحوم مدرس كه القاب براي او كوتاه و كوچك است، ستاره درخشاني بود بر تارك كشوري كه از ظلم و جور رضاشاهي تاريك مي نمود. و تا كسي آن زمان را درك نكرده باشد، ارزش اين شخصيت عالي مقام را نمي تواند درك كند. ملت ما مرهون خدمات و فداكاري هاي اوست. و اينك كه با سربلندي از بين ما رفته، برماست كه ابعاد روحي و بينش

ص: 63

ليلة القدر و اين دعوتي كه خداي تبارك و تعالي به حسب آن چيزي كه از رسول اكرم منقول است كه «دعيتم الي ضيافة اللّه» ضيافت چي هست و كي پذيرفته است اين ضيافت را و براي مقدمات پذيرش اين ضيافت چي هست و خود ضيافت چي هست. بايد عرض كنم كه غير از خود رسول اكرم صلي اللّه عليه و آله و سلّم كسي به اين ضيافتي كه خداي تبارك و تعالي دعوت كرده است، آنطور كه او اجابت كرده است كسي اجابت نكرده است. دعوت مراتب دارد، اجابت هم مراتب دارد. آن مرتبه اعلاء اجابت آني است كه پس از حصول مقدمات و رياضاتي كه رسول خدا صلي اللّه عليه و آله و سلّم كشيده اند منتهي شد به اينكه خداي تبارك و تعالي از او ضيافت كرد به نزول قرآن. قرآن آن نعمتي است كه در ضيافتي كه از رسول خدا شده است، آن نعمتي است كه در آن سفره اي كه از ازل تا ابد پهن است پيغمبر اكرم برخوردار از آن بوده...... آن چيزي كه انسان را به ضيافتگاه خدا راه مي دهد اين است كه غير خدا را كنار بگذارد و اين براي هر كس ميسور نيست، براي افراد انگشت شماري كه در رأس آنها رسول اللّه

ص: 65

است ميسور بوده. آن توجه قلبي به مبدأ نور و اعراض از ماوراي او، او را لايق كرد به ضيافة اللّه و لايق كرد براي اين كه قرآن يكمرتبه به طور بسيط در قلب او وارد بشود. ليله مباركه يكي از احتمالاتش بنيه خود رسول اكرم است كه مشكات نور اللّه است و احتمالات ديگر هم هست. مهم ادراك اين معناست كه مراتب كمالات انسان براي ورود در ضيافت خدا زياد است و بايد از مقدمات شروع بشود. مقدمات هم هماني است كه توجه به غير نداشتن و غيري را نديدن و جز خدا نديدن و توجه به هيچ چيز غير از او نداشتن. در اينجا بايد عرض كنم كه از همه مردم اين معنا مطلوب است و اگر بخواهند در ضيافت خدا وارد بشوند به اندازه وسع خودشان بايد از دنيا اعراض كنند و قلب شان را از دنيا برگردانند...)21/3/62(ماه مبارك رمضان كه ماه، مبارك است ممكن است براي اين باشد كه ماهي است كه ولي اعظم، يعني رسول خدا واصل شده و بعد از وصول، ملايكه را و قرآن را نازل كرده است. به قدرت او ملايكه نازل مي شوند، به قدرت ولي اعظم است كه قرآن نازل مي شود و ملايك نازل مي شوند. ولي اعظم، به حقيقت قرآن مي رسد

ص: 66

در ماه مبارك و شب قدر و پس از رسيدن، متنزل مي كند به وسيله ملايكه كه همه تابع او هستند قرآن شريف را، تا به حدي كه براي مردم بگويد. قرآن در حد ما نيست، در حد بشر نيست. قرآن سرّي است بين حق و ولي اللّه اعظم كه رسول خداست، به تبع او نازل مي شود تا مي رسد به اين جايي كه به صورت حروف و كتاب در مي آيد كه ما هم از آن استفاده ناقص مي كنيم. و اگر سرّ «ليلة القدر» و سرّ «نزول ملايكه» در شب هاي قدر كه الآن هم براي ولي اللّه اعظم حضرت صاحب سلام اللّه عليه اين معنا امتداد دارد سرّ اينها را ما بدانيم، همه مشكلات ما آسان مي شود. تمام مشكلاتي كه ما داريم براي اين است كه ما محجوبيم از اين كه واقعيت را آن طور كه هست و نظام هستي را به آن

ص: 67

اگر چنان چه اين پرستارها با او با ملايمت، با رفتار انساني، با محبت، مثل برادر و خواهر با او رفتار كنند، اين حس غربت از او منفصل مي شود و آرامش برايش حاصل مي شود و اين آرامش روحي در بهبودي او كمك مي كند... شما توجه داشته باشيد به اين كه با اين بيماران خوش رفتاري كنيد، كمك كنيد آن ها را، دلجويي كنيد از آن ها. اين ها افسرده هستند، بايد دلجويي كنيد. اين شغل شما از آن شغل هاي بسيار ارزنده است.))59 / 2 / 23( ( كار صحيح در بيمارستان ها يك ويژگي خاصي دارد. سر و كار با يك عده اي داريد شما و خصوصا پرستارها كه اين ها بيمارند، دل شكسته اند، محتاج به پرستاري روحي دارند، محتاج به آرامش روحي دارند و شما با اين مريض ها، با اين بيمارها هرچه حبت بكنيد و هرچه پرستاري مادرانه و خواهرانه و برادرانه و پدرانه بكنيد اين در روحيه بيمار مؤثر است و بر خوب شدن، رعت خوب شدن بيماران نيز مؤثر است و در بارگاه خداي تبارك و تعالي خدمت به اين جمعيت، خدمت به اين بندگان خدا بسيار ارزشمند است.) )60 / 3 / 18( (هم پزشك مهم است، هم پرستار مهم است... و چيزي كه بسيار اهميت دارد براي پزشكان و پرستاران و آنهايي كه تماس با مريض ها و

ص: 69

بيمارها و مجروح ها دارند اين است كه روح عطوفت در آن ها باشد. يكي از اموري كه كمك مي كند به خوب شدن مريض ها و اعاده صحت براي آن ها، اين است كه پزشك آن ها، پرستار آن ها، به آن ها تقويت رواني بدهد. اگر انسان اعتقادش شد كه خوب مي شود از اين مرض، اين كمك مي كند به اعاده صحت و اگر نظرش اين طور شد كه در اين مرض ديگر خوب نمي شود، اين او را به هلاكت زودتر مي برد. و اين به عهده پزشكان است و پرستارهاست، چه پرستارها از خانم ها و براي خانم ها باشند و چه از آقايان براي آقايان باشند.)(61 / 9 / 26(

ص: 70

كه ايشان دارند، آن بعد معنوي اي كه ايشان دارند، براي كسي كشف نشده است، مگر براي اشخاصي كه همطراز او هستند.) (حضرت امير - سلام الله عليه - در بسياري از اموري كه برايش خيلي سخت بود، دندان روي جگر مي گذاشت و موافقت مي كرد براي مصالح كلي، براي مصالح اسلام، ما اگر تبعيت از او داريم، بايد اين طور باشيم، اگر يك مقدار هم تبعيت داريم، يك مقداري همين طور باشيم. در هر صورت آني كه در يك همچو موقعي براي ما بايد خيلي مورد نظر باشد، اين كه الآن دارند از اطراف دنبال اين مي روند كه ما را از باطن از بين ببرند، در داخل ما را خرد كنند، نتوانستند در خارج بكنند، نقشه ها همه نقش بر آب شد و از بين رفت لكن حالا الآن اين نقشه، نقشه مهمي است كه مي خواهند در داخل، هي چيزهايي مي گويند «در كجا چي واقع شده، معلوم شد چه شده است، كي با كي دعوا دارد، كي با كي چه دارد» و اينها تاثير دارد اگر چنانچه توجه نكند انسان به خداي تبارك و تعالي، از خداي تبارك و تعالي در واقع نخواهد اين را كه انسان را از اين شرها نجات بدهد، ممكن است انسان در دام بيفتد.) )23/12/65( (حضرت امير سلام

ص: 72

الله عليه حقيقتا مظلوم است و مظلوم بوده است، حتي در بين شيعيان هم مظلوم است. وقتي مي خواهند تعريف كنند از حضرت امير، تعريف مي كنند به چيزهايي كه بر خلاف واقع است و توهين به حضرت است، مثلا مي گويند كه انگشترش را كه مي خواسته هديه بدهد به فقير، قيمتش خراج شامات بوده است! آن كسي كه لباسش آن است، انگشتر مي پوشد كه قميتش خراج باشد؟! اين يك دروغي است كه اگر روايت هم داشته باشد، دروغ است - در صورتي كه ندارد - وقتي مي خواهند معرفي كنند حضرت امير را، به اين جهات معرفي مي كنند، به همين جهات چيز. يا آنهايي كه عارف لفظي هستند - عرفان حقيقي كه كم است در دنيا - آنها هم وقتي كه مي خواهند از حضرت نقل كنند، يك حرف هاي درويشي نقل مي كنند. آني كه هست واقعيتش را كه نمي دانند، و اين جهات ظااهري هم كه حضرت داشته است براي جهالت هايي كه بوده است، منحرف كردند از واقعيتش.) )11/12/66( (علي ابن ابي طالب فقط بنده خدا بود و اين بزرگترين شاخصه اوست كه مي توان از آن ياد كرد، و پرورش يافته و تربيت شده پيامبر عظيم الشان است و اين از بزرگترين افتخارات اوست. كدام شخصيت مي تواند ادعا كند كه عبدالله است و از همه عبوديت ها بريده است،

ص: 73

جز انبياء عظام و اولياء معظم كه علي(ع) آن عبد وارسته از غير و پيوسته به دوست كه حجب نور و ظلمت را دريده و به تمدن و به معدن عظمت رسيده است، در صف مقدم است. و كدام شخصيت است كه مي تواند ادعا كند از خردسالي تا آخر عمر رسول اكرم در دامن و پناه و تحت تربيت وحي و حامل آن بوده است جز علي بن ابي طالب كه وحي و تربيت صاحب وحي در اعماق روح و جان او ريشه دوانده. پس او بحق عبدالله است و پرورش يافته عبدالله اعظم.) )27/2/60( (بعضي كمالات حضرت كه شايد يك قدري مخفي مانده باشد از ادعيه حضرت معلوم مي شود. دعاي كميل يك دعاي عجيبي است، بسيار عجيب. بعض فقرات دعاي كميل از بشر عادي نمي تواند صادر بشود. «الهي و سيدي و مولاي و ربي صبرت علي عذابك فكيف اصبر علي فراقك» كي مي تواند اين طور بگويد؟ كي اين طور عشق به جمال خدا دارد كه از جهنم نمي ترسد، لكن مي ترسد كه وقتي كه در جهنم برود، نازل شده از مقام خودش و به مرتبه اي برسد كه محروم بشود از عشق او؟ از فراق حضرت حق تعالي ناله مي زند. اين عشقي است كه در باطن قلب او گداخته شده هميشه و تمام

ص: 74

اعمالي كه از او صادر مي شود، از اين عشق صادر مي شود، از اين عشق به خدا صادر مي شود. ارزش اعمال روي اين عشق و محبتي است كه به حق تعالي هست، روي اين فنا و توحيدي است كه در انسان هست و اين سبب شده است كه «ضربة علي يوم الخندق افضل من عبادة الثقلين». فرضا كه اين ضربت را كس ديگر از دفاع اسلام زده بود اما از روي عشق نبود، كارش هم اسباب اين شده بود كه اسلام ترويج پيدا كند، لكن چون مبدا، مبدا عشقي نبود، «افضل من عبادة ثقلين» نخواهد شد. انگيزه اعمال انگيزه روحانيت اوست نه صورت او.) (36/6/32(

ص: 75

نزديك است.» (دانشجوي شهيد لطف الله فلاح اسلامي از: بهبهان) «امروز كه اين راه را انتخاب كردم مي دانم به كجا مي روم و مي دانم چرا هيچ سوالي و شكي در من نيست و آگاهانه فرياد حسين زمان امام خميني را لبيك گفتم.» (شهيد عبدالرضا عليخاني از: آبادان) «يادتان باشد كه تمام آن چه ما آن را عزت و قدرت مي ناميم از سوي خداست و واسطه آن در وهله اول امام زمان(عج) و بعد مجاهدت هاي اين امام بزرگوار،بت شكن قرن، اين اسوه شجاعت و صبر و دليري است.»(شهيد محمود طيبي از: اهواز) «مي رويم تا خط امام بماند، خطي كه از ابراهيم آغاز شده و در تداوم سرخ خويش با دست هاي پاك محمد و علي به قلب پرشور امام امت رسيد تا رنجبران زمين را ازجور حكومت قابيليان برهاند.» (شهيد مهدي رجب بيگي از: تهران) «سلام و درود بر تو اي آزاد مرد، درود ما بر تو اي حامي مستضعفان، درود برتو اي درهم شكننده بت ها وبتكده ها، سلام بر تو اي رهايي دهنده امت از قيداستعمار، درود بي پايان ما بر تو اي خميني، رهبر امت... .» (طلبه شهيد محمد جواد مهرجردي يزدي از: مهرجرد يزد) «حرف امام خميني عين قرآن است و قرآن در حرف امام خلاصه مي شود ، خونم كه به زمين مي ريزد گويد: اي مسلمين: اطاعت از

ص: 77

امام، اطاعت از امام، اطاعت ازامام!.» (طلبه شهيد نورعلي محمدي نژاد از: بابل) «من چگونه نداي هل من ناصر يادگار اباعبدالله الحسين(ع) امام خميني و يادگاران سربازان سيدالشهدا(ع) را بشنوم و بي تفاوت باشم.» (روحاني شهيد غلامرضا علي زاده از:بشرويه) «دل بر نيروي خدا بستم، از نيرنگ اهريمن چه باك؟ راه ما راه خداست، مكتب مادين خداست همراه ما رهبر ما روح خداست و به سوي تمام آنان كه پيكارشان به راه خداست و ايثارشان براي حق خداست دست بيعت دراز مي كنيم.» (بسيحي شهيد علي اصغر نوروزي از: تهران) «مبادا تحت وسوسه هاي شيطان و استكبار دست از اين عارف پير و مجاهد تمامي سنگرهاي حق برداريد. مبادا از دستورات امام بي توجه رد شويد كه فردايي نه چندان دور در مقابل شهداي عظيم الشان اين انقلاب بايد پاسخگو باشيد.» (شهيد دولت عابدي از: بجنورد) «از ملت شهيدپرور ايران خواهانم كه گوش به فرمان ابرمرد تاريخ، بت شكن زمان، خميني كبير باشند و تنها اين مرد بزرگ را به پيشوايي و رهبري قبول نمايند زيرا كه قرآن كريم فرموده است: (اطيعواالله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم»). (شهيد گل محمد نعيمي از: بجنورد)

ص: 78

استقلال در غل بود و عدالت در زنجير، صلاح راكد بود و فساد رايج، ظالم بر تخت بود و مظلوم بدبخت، مومن ذليل بود و فاسق عزيز، يزيد عربده "هل من مزيد" مي زد و حسين بانگ "هل من ناصر" و آنگاه كه حراميان هم شريك دزد بودند و هم رفيق قافله، سنگ بسته بود و سگ يله و گله بي شبان و گرگها حريص; بناگاه نهيب مردي برخاست كه بوي مهيب هزار زلزله مي داد، غريو مردي كه بغض تمام مغضوبين مستكبرين در گلويش تركيد و خشم همه نفرين شدگان زمين در مشتش منفجر گرديد. مردي كه: خروش بيداريش، خواب رنگين همه خواب آلودگان را آشفته ساخت و هيمنه نهيبش نوعروسان پرده نشين را از حجله برون آورد. مردي كه: برق نگاهش بارقه اميد در دل همه نااميدان افكند و رعد صدايش پشت همه دشمنان خدا را لرزاند. مردي كه: در كوچه باغ حنجره سبزش، هزار، هزار چلچله بهار را فرياد مي زد. فريادگري از قبله داد و بيدارگري از اقاليم قبله. مردي از تبار پابرهنگان و سرداري از سلاله سربداران. مردي از عشيره خورشيد و سفيري از قبيله توحيد. مردي از نبيره ابراهيم (ع) مردي از آل محمد صلي الله عليه وآله مردي از كوثر علي (ع) و زهرا (س) مردي كه خاكش

ص: 80

با شبنم عشق، گل شده بود و خونش با خون حسين عجين بود. مردي از روح خدا! مردي خميني! خميني و "ما ادراك الخميني"! ؟ و من و تو چه دانيم كه خميني كيست؟ خميني آخرين آيت كبري بود در غيبت كبري. خميني جلوه اي از بقيةالله بود، كه چون ستاره اي بدرخشيد و ماه مجلس شد و دل رميدگان جهان را انيس و مونس شد. خميني مردي بود از سرزمين هاي سبز خدا، مردي كه از باغهاي سرخ شهادت مي آمد و عطر لاله دربرداشت و شور عاشورا در سر، مردي كه داغ هزار لاله بر دل و درد هزار ساله در دل داشت مردي كه پيشانيش، مشرق آفتاب بهاري بود و بوي خدا از ردايش جاري بود. مردي كه نرگس آفتابش همواره نگران دشتهاي شقايق بود و پنجره قلبش هميشه به سمت بنفشه زاران مي تپيد. مردي كه از نگاهش عشق مي باريد و دست هايش در آسمان دلهايمان آئينه مي كاشت. مردي كه از چشمانش كلاغان باغ مي ترسيدند و از رد پايش شغالان راغ مي گريختند. مردي كه: وسعت دشت دلش لبريز از گل و گياه و پرنده بود و از كوهسار بلند سينه اش چشمه هاي نور مي جوشيد مردي كه: در مقدمش جاده هاي يخ زده عاطفه جاري مي شد و از نسيم نفسش تنور لاله افروخته مي گشت. مردي

ص: 81

كه از غير خدا نمي ترسيد ولي پشت مستكبران از سطوت نامش مي لرزيد مردي كه: در عمل نه با حرف! يك موي كوخ نشينان را بر تمام كاخ نشينان عالم برتري مي داد مردي كه: بوي قرآن مي داد. مردي "نه شرقي و نه غربي"! كه شرق را شگفت زده كرد و غرب را لرزاند و عالمي را به خود مشغول ساخت. مردي كه: طلسم دو هزار و پانصد ساله حكومت ستم شاهي را شكست. مردي كه: "تز نجات ماركسيسم" را بر هم زد و جادوي كهنه "كاپيتاليسم" را باطل كرد. مردي كه: بمب ساعتي مرگ انسانيت را خنثي نمود. مردي كه: راه رستگاري و نجات انسان را از اسارت ماشين در عصر بربريت مدرن نشان داد. مردي كه پس از چهارده قرن، بار ديگر مشام جهان را با عطر رويائي انبياء آشنا ساخت و دماغ باغ بي برگي عالم را يكبار ديگر از بوي ناب و نكهت بكر گل محمدي صلي الله عليه وآله آكنده كرد، و با عطر خويش دكه عطاران مدعي و بوتيك ادكلن هاي تند و متعفن "ايسم هاي" بشري را بست. مردي كه: روح توفان، لطافت گل، ترنم باران، صلابت كوهستان، هيبت آتشفشان، عمق دريا، آرامش صحرا، صفاي سپيده، بوي سحر، صداقت آئينه و درخشش خورشيد را با خود داشت. مردي كه

ص: 82

مرگ و زندگيش براي خدا بود او آمد و اسلام را از اسارت قفسه هاي كتابخانه ها آزاد ساخت و در متن جامعه جاري كرد. او آمد و فلسفه را با زندگي پيوند زد و راه زندگي را از دست اندازهاي سفسطه هموار كرد. او آمد و عرفان را از عزلت خانقاه به ميادين نبرد آورد. او آمد و راز سبز زيستن را به ما آموخت و رمز ماندن در مرگ سرخ را به ما نشان داد. او آمد و مس وجودمان را به كيمياي نظر، زر نمود و چشم صيرفيان دهر را خيره كرد. گرچه طبع نازكش، حتي از نفس فرشتگان ملول مي گشت، اما بخاطر دوست و براي ما "در اين درك هستي آلوده زمين" قيل و مقال عالمي را كشيد و از ملامت ملامتگران نهراسيد و ما را از هفتاد خوان خطر كه هزار رستم را جرات گذر از يكي از آنها نبود، به سلامت عبور داد و زمينه را براي تربيت ياران مهدي (عج) آماده ساخت و رسالت عظيم خويش را در بحراني ترين برهه زمان بر دوش ما گذاشت و انقلاب عزيز اسلامي، اين امانت بزرگ الهي و اعجاز شگفت قرن را به ما سپرد و خود با ضميري روشن و نفسي مطمئن به آسمان عروج كرد و روح توفانيش در ساحل

ص: 83

قرب حق تعالي آرميد. گرچه اينك آن سردار حماسه بزرگ 15 خرداد 42 و صاحب معجزه شگفت 22 بهمن 57 و فرمانده فاتح 8 سال دفاع مقدس با خيل عظيم ياران شهيدش در باغ بهشت اردو زده است و در "معقد صدق عند مليك مقتدر" در جمع شهداء كربلا قهقه مستانه مي زنند و سرود رستگاري سرمي دهند اما هنوز نرگس مستش از آن سوي ملكوت نگران دشتهاي شقايق است و هنوز هر صبح و شام از ملكوت بام بلند بهشت زهرا ما را به حضور و وحدت، سازندگي و تهذيب فرامي خواند و هرازگاهي از حنجره آسماني سيد سبز حضرت خامنه اي عزيز، ما را بسوي افقهاي روشن اميد و سرزمينهاي سبز خدا به پيش مي خواند. باشد كه تا آخرين نفس و تا آخرين نفر تا رسيدن به سرمنزل مقصود به پيش تازيم و لحظه اي براي وصول به غايت آمال او، درنگ ننماييم و خود را در رزمي بي امان عليه هرچه كفر و نفاق در ركاب سوار سپيده حضرت بقية الله الاعظم (عج) آماده سازيم. همان موعود سبزي كه در رجعت سرخش ترديدي نيست همان موعودي كه هسته هستي و ميوه آفرينش است، همان مهري كه فروغ دل انبياء و نور چشم اوصياء و غايت آمال همه مشتاقان است، آن بهاري كه

ص: 84

لاله ها به احترام او برخاسته اند، نرگسها نگران مقدمش و شقايق ها آيينه افروز رخسار اويند همان دلبري كه صد قافله دل همره اوست. و آن نگاري كه آتش اشتياقش هنوز از پس خاكستر اين همه سال گل مي كند. آن ابرمرد شكست ناپذيري كه مفاتيح غيب در دست اوست و جنود آسمان و زمين با اوست مردي سترگ، مردي شگفت، مردي كه "مثل هيچكس نيست" مردي كه فيض روح القدس، علم آدم (ع) ، هيبت ابراهيم (ع) ، يد بيضا و عصاي موسي (ع) ، انگشتري سليمان (ع) ، حسن يوسف (ع) ، صبر ايوب (ع) ، دم مسيحا، لطافت گل محمدي صلي الله عليه وآله، ذوالفقار علي (ع) و عصمت زهرا (س) با اوست. مردي كه خدا با اوست. به خدا سوگند! بهشت در نسيم صلواتش سبز مي شود و دوزخ از شبنم عشقش سرد مي گردد. اينك آن آفتاب در سايه غيب، شاهد اعمال و نگران رفتار ماست. مبادمان يك لمحه از چشم او بيفتيم، كه مي پوسيم. مباد آئينه خاطر آن آئينه دار خدا را مكدر كنيم كه زندگي بر ما سياه خواهد شد. "وجود نازكش آزرده گزند مباد" و جان ما و عالمي فدايش باد! كه: "بي همگان به سر شود ولي بي او هرگز"! همه اميد و دلخوشي ما به

ص: 85

اوست كه خواهد آمد. خواهد آمد و درمقدمش گردان، گردان گرد مي رويد، جنگل، جنگل پرنده مي خواند و صحرا، صحرا لاله مي رقصد. خواهد آمد و انتقام همه لاله هاي سرخ پرپر را از بادهاي خزاني خواهد گرفت. خواهد آمد و بر دل سوختگان مرهم خواهد گذارد. خواهد آمد و غم نان بر سفره هيچ دلي نخواهد گذاشت و اندوه خدا خواهد آورد. خواهد آمد و آهوان رميده را ضمانت خواهد كرد و گرگهاي دريده را خجل خواهد ساخت. خواهد آمد و واژه ظلم و ستم از فرهنگ ها خواهد رفت. خواهد آمد و در دولت كريمه سبزش قاموس عدالت و قسط براي همه يكسان معني خواهد شد. خواهد آمد با رايت آفتاب بر دوش و آن را بر بلندترين قلل كرامت و بزرگواري به اهتزاز درخواهد آورد. خواهد آمد و چشم ما را به جمال خود و زمين را به نور پروردگار خويش روشن خواهد ساخت. خواهد آمد و به اتفاق حسن و ملاحت بي نظير خود جهان را خواهد گرفت. خواهد آمد و قلب جهان در انتظار سرخ آن لحظه سبز مي تپد. او خواهد آمد و در اين كمترين ترديدي نيست، چرا كه خدايش وعده داد: ونريد ان نمن علي الذين استضعفوا في الارض ونجعلهم ائمة ونجعلهم الوارثين - صدق الله العلي العظيم ابوالفضل فيروزي

ص: 86

(ني نوا) بهمن 73 - محلات (ص 972(

ص: 87

و اگر لختي در بحرانديشه فرو رويم... بارقه هايي از دريافت اين حقيقت بلند، بر دل و جان وانديشه و احساس خواهد تابيد... و بدينسان و بر اين پايه است كه عارفان والامقام و حكيمان بلندمرتبه، و در پيشاپيش آنان پيامبران خدا و از همه برتر و بالاتر، آخرين پيامبر خدا، حضرت محمدبن عبدالله - صلي الله عليه و آله - محورهاي صادق و راستين و محكم و متين و جاودانه "وحدت" ابناي بشر در طول تاريخ زندگي آنان بوده اند...اين بزرگواران گرانمايه كه جانشان به نور وحدت جلا يافته بوده است، مردمان را به "وحدت" مي خوانده اند، به وحدتي كه متن حق و حقيقت مطلق است... و نيز، مردم را از كثرت و دوگانگي ها و اختلافها و افتراقها، مي رهانيده اند كه جز نيستي هاي هستي نما نيستند... اين دعوت هاي جاودانه و همگاني و انساني داعيان بزرگ وحدت در تاريخ است كه تاكنون، بشريت را از لبه هاي خطرناك دوگانگيها و چندگانگيهاي تباه كننده نجات داده و يگانگي و برادري و الفت و محبت و عشق و دوستي براي آنان به ارمغان آورده است. ... و اكنون، در برهه اي از تاريخ پرماجراي انساني قرار داريم كه بار ديگر، در گوشه اي از اين كره خاكي، دعوت به "وحدت" از سوي يكي از رهروان راه انبياء خدا، در جهان طنين افكنده است

ص: 89

... اين رهرو راه انبياء، يك عارف مجاهد و فيلسوف فقيه ايراني مسلمان است كه سالهاي سال به كسب فضايل معنوي پرداخت و در فلسفه و "عرفان" سرآمد همگنان خود شد و پس از دهها سال كه به مراقبه و تهذيب نفس و مطالعه و سير در آفاق و انفس پرداخت، در مقطعي سرنوشت ساز و خطير از تاريخ ايران و جهان، در عرصه سياست و اجتماع ظهور كرد و پس از گذشت كمتر از دو دهه، توانست يكي از بزرگترين انقلابهاي تاريخ و جهان را براساس ديد توحيدي و وحدت گرايانه خود به پيروزي رساند ... اين فيلسوف عارف و زاهد وارسته و مجاهد شجاع، "روح الله" نام داشت كه در شهري كوچك و گمنام به نام خمين زاده شده بود و به نام زادگاه خود، "خميني" شهرت يافت.... شايد براي خوانندگان ما، بخصوص ما نامسلمانان و غيرايرانيان شگفت آور باشد كه انقلاب اسلامي ايران به رهبري امام خميني - رضوان الله عليه - را انقلابي وحدت گرايانه و مبتني بر اساس بينش ژرف عرفاني "وحدت" و براين اساس، بر مبناي وحدت جامعه انساني مي دانيم. اين شگفتي در نظر ابتدايي منطقي و معقول بنظر مي رسد، زيرا همه كساني كه با نام انقلاب اسلامي ايران و امام خميني آشنايي دارند، تنها بعد نفي كننده انقلاب را برجسته مي بينند

ص: 90

يعني آن بعدي از انقلاب را كه بسياري از مقولات تاريخي و فلسفي و سياسي و اجتماعي را نفي مي كند... مقولاتي كه در عصر ما، فراگير شده و در بسياري از جوامع بشري، در ميان سياستمداران و دانشمندان و فرهيختگان و دانشوران وانديشه سازان و به تبع آنان در ميان عامه مردم جهان، به صورت اموري مسلم درآمده و جايگاه يك دين جديد را يافته و بگونه اي، توافق جهاني و بين المللي بر سر آنها وجود دارد ... به عنوان مثال، "دين" در عرف رايج و مقبول بين المللي، امري فردي است و مربوط به وجدان بشر و رابطه قلبي او با خدا، و مقوله اي است جداي از سياست ..."دين" درانديشه پاره اي دين باوران و متدينان، امري فراتر و والاتر و ارجمندتر از امر سياست و امور دنيوي است و در ميان لائيكها و ملحدان مقوله اي مربوط به تاريخ گذشته انسانها كه از وهم و خيال و شرايط ويژه زندگاني اوليه انسانها زاده شده و در طول قرون، در اذهان وانديشه ها بصورت رسوب كرده و ارثي و تاريخي برجاي مانده است... مثال ديگري كه مبتني برمثال بالاست، برابري تمام انسانها در كليه حقوق صرفنظر از نژاد و مذهب و مليت است... مقوله اي كه به پندار پاره اي، اديان الهي را پشت سر گذاشته و همه آنها را نسخ

ص: 91

كرده است... برابري مطلق زن و مرد در حقوق، آزادي مطلق فردي انسانها بگونه اي كه دولتها هيچ گونه حقي در محدود كردن اين آزاديها نداشته باشند، "نسبيت" در حقانيت حقايق اخلاقي و ديني و نفي هرگونه عقيده و اخلاق قطعي و مسلم، اصالت دادن به بهره وريهاي مادي و كامجوييهاي جنسي بهرگونه اي كه "فرد" بخواهد، "اباحي گري" و آزادي رابطه غيرشرعي زن و مرد، نفي "تقدس" اخلاقي و نگرش فيزيكي به مقوله اخلاق و حقوق و مقولاتي از اين دست... امروزه، از مشهودات و مسلمات جوامع بشري است و چند قرن است كه فيلسوفان و دانشمندان و مورخان و جامعه شناسان و هنرمندان دنياي جديد - كه مركز و محور آن غرب است - براي اثبات اين مقولات، كتابها پرداخته و تصويرها، ساخته و جمعيتها و حزبها و نهضتها و انقلابها و حكومتها به راه انداخته و برپا ساخته اند ... ... و اينك، در چنين عصري كه با گامهايي شتاب آلوده و غول آسا، كه در مقياس معمول محاسباتي، نمي گنجد و تنها با رايانه هاي پيشرفته و اعجازگر، قابل بررسي است، مدارج والا و بالاي علم و تكنولوژي و فن آوري و آفرينندگي و سازندگي را در مي نوردد. ... در گوشه اي از اين كره خاكي، مردي بپاخيزد و براساس دعوت پيامبران خدا و آخرين آنها حضرت محمدبن عبدالله (ص) دعوتي آغازد و

ص: 92

حكومتي برپا سازد كه برپايه نفي همه يا اكثر اين مقولات و مقبولات رايج و حاكم جهاني باشد ...، روشن است كه شگفتي جهانيان را برمي انگيزد! ... به ويژه اگر چنين قيام و انقلاب و نظامي داعيه دار "وحدت" هم باشد.... ... نخستين پرسشي كه ذهن انديشه وران را به خود معطوف مي دارد اين است كه چگونه دعوت و حكومتي كه برپايه يك دين مشخص از ميان اديان موجود جهاني، برپا شده است، جهانيان را به "وحدت" فرا مي خواند؟ ! و اين، از اين پندار برمي خيزد كه ميان دعوت به وحدت و ماهيت ذاتي حكومت ديني تناقض وجود دارد و چنين پنداشته مي شود كه هرگاه در جامعه اي حكومتي برپايه يك دين خاص برپا شود و يك دين خاص، "اصل" و "پايه" و "اساس" همه چيز و منجمله حكومت شود، مردم ديگر و اديان و عقايد ديگر، به صورت فرعي و جنبي و حتي زايد و زيانبخش درخواهند آمد; و اين، سرآغاز دوگانگي ها و برتري جوئيها و دعواها و اختلافات و بالاخره درگيريها و جنگها خواهد شد و اين، ذاتا با "وحدت" بشري منافي است، ... تاريخ بشري، در گذشته هاي دور و نزديك، آكنده از اين دوگانگيها و چندگانگيهاي ديني بوده و امروزه روز هم در اينجا و آنجاي جهان حتي در قلب پايتختهاي كشورهاي مترقي

ص: 93

و پيشرفته، بقاياي اين گونه درگيريها و جنگها بر اثر رسوبات برجاي مانده از تاريخ گذشته، به چشم مي خورد... حالا روي ديگر سكه را مي بينيم: گفتيم شگفتي از دعوت به "وحدت" از سوي رهبر ديني يك انقلاب ديني از آنرو است كه شگفت زدگان، تنها بعد نفي كننده دين و انقلاب را برجسته مي بينند اما به استناد آنچه در آغاز اين سخن آورديم، برآنيم كه نشان دهيم كه نه تنها ژرفاي دعوت به "وحدت" اديان جهاني و من جمله دين اسلام و نيز دعوت به وحدت امام خميني، در جهان معاصر - حتي ميان خود ماها - شناخته شده نيست، بلكه اساسا اساس دعوت پيامبران خدا و نيز عرفا و حكماي بزرگ الهي نيز ناشناخته مانده است...با تاملي در آنچه در آغاز آورديم درمي يابيم كه پيامبران و حكما و عرفاي الهي، همه چيز را همه... پديده هاي هستي را... از ذره تا سياره... تا كهكشان...و از جمله همه انسانها را جلوه تجلي خداي واحد مي بينند و اين باور عارفانه و والاي توحيدي كه برپايه بارقه هاي شهود عرفاني و تاملات طولاني عقلاني در دل و جان و مغز و روان آنان تجلي يافته است، اينان را به قله رفيع و شامخ و والاي انسانيت بالا برده و فاصله جان آنها را با هستي و آفريدگار هستي، به

ص: 94

حد "قاب قوسين اوادني" رسانيده است بدانگونه كه نخست، خدا را مي بينند و پس از آن، جهان را... يگانه پرستي و وحدت نگري اين جانهاي پاك و اين انديشه هاي نوراني و اين احساسهاي جوشان و خروشان، تا بدانجاست كه خود و همه هستي را فاني در ذات باري مي بينند و به خود و سراسر هستي همچون آئينه اي كه جلوه گاه كمال و جلال و جمال حق است مي نگرند... و مگر آئينه، چيزي جز تصوير روبروي خود را نشان مي دهد؟ ...اينان خود و جهان را پرتوي از خورشيد حق مطلق مي دانند و مگر پرتو خورشيد مي تواند جداي از خورشيد باشد؟ اينان هستي مطلق را به دريايي مانند مي كنند كه دائم در موج است و مگر موج دريا جداي از درياست؟ و يا چيزي جز درياست؟ پس در اين شهود والا و در اين تعقل ژرف و در اين احساس نوراني و در اين نگرش بلند، نه تنها همه انسانها، كه همه هستي، از وحدتي بنيادين برخوردار است و همانگونه كه اشارت رفت، جهان هستي، ذاتا واحد است و "وحدت" و "وجود" دو واژه اي هستند كه از يك حقيقت حكايت مي كنند، ... و اينك براي نمونه، كلماتي از امام خميني رهبر انقلاب اسلامي مي آوريم كه به صراحت از اين حقيقت بلند سخن گفته است. بايد بخاطر داشته باشيم كه امام

ص: 95

خميني يك فيلسوف و يك عارف است كه روزگاري دراز از سالهاي آغازين عمر خود را تا نخستين سالهاي شصت سالگي، به تامل و تحقيق و مجاهده و مراقبه و تهذيب نفس گذراند ... و آنچه مي خوانيم، برگرفته از آثاري است كه از امام خميني در آن ايام برجاي مانده است. در اين آثار، شاهد نگرش والاي او هستيم. نگرش وحدت گراي او به جهان و انسان در پرتو دريافت او از "توحيد" ذات باري تعالي در ابعاد ديني، فلسفي و عرفاني ... در اينجا مجال آن نيست و نيز در خود اين سخن كوتاه كه بيشتر ناظر به وحدت در جامعه انساني است، نيست كه بر لبه اقيانوس بيكران و مواج توحيد ديني و عرفاني و فلسفي امام خميني بنشينيم و يا در نزديكيهاي ساحلي، لبي از دريا تر كنيم... و يا در اين بحر مواج به شناگري و يا كشتي سواري بپردازيم ... ولي براي نشان دادن چشم اندازي گذرا و تند به نقل چند جمله دراين باره مي پردازيم. امام خميني مي نويسند: "وحدت مساوق با وجود و از كمالات موجود "بما هو موجود" است و معني "مساوق" در اين حال اين است كه...در خارج حقيقت وجود، عين حقيقت وحدت است; چنانچه كثرت، هر جا باراندازد، نقص و عدم و شر و ضعف

ص: 96

و فقور باراندازد... "... وجود، اصل حقيقت كمال و سرچشمه جلال و جمال است، پس صرف وجود، صرف وحدت و صرف كمال است پس صرف وحدت نيز صرف كمال است. (چهل حديث 614( و در جاي ديگر مي نويسند: "... سالك الي الله و عارف بالله، در نظري، جميع افعال و موجودات را ظهور مشيت مطلقه و فاني در آن بيند و در اين نظر، سلطان وحدت غلبه كند... همان، 652 و در جاي ديگر: "حق تعالي صرف وجود و صرف كمال است و صرف وجود و صرف كمال، با بساطت و وحدت تامه اي كه دارد، جامع جميع كمالات و مستجمع همه وجودات است ..." همان، 610 سطور بالا تنها اشاره اي به ديدگاه عرفاني والاي امام خميني است كه به پندار نگارنده، ريشه ديني و عرفاني و فلسفي او راجع به وحدت در جامعه انساني و مراتب ديگر وحدت است. امام خميني (ره) كل جامعه بشري را يك واحد مي داند و مقصد همه انبياء و اولياء را "توحيد كلمه" و "توحيد عقيده" در كل جامعه انساني مي داند. آنچه ذيلا مي آيد، مواردي است از مكتوبات و بيانات امام خميني كه در زمينه وحدت اجتماعي در كل جامعه بشري (و نيز در ميان ارباب اديان و نيز مسلمانان) ايراد كرده اند ... امام در همان

ص: 97

سالهاي مراقبه و تهذيب نفس چنين نوشته اند: "... يكي از مقاصد بزرگ شرايع و انبياي عظام - سلام الله عليهم - كه علاوه بر آنكه خود مقصود مستقل است، وسيله پيشرفت مقاصد بزرگ و دخيل تمام در تشكيل مدينه فاضله مي باشد، "توحيد كلمه" و "توحيد عقيده" و اجتماع در مهام امور و جلوگيري از تعديات ظالمانه ارباب تعدي است كه مستلزم فساد بني الانسان و خراب مدينه فاضله است. و اين مقصد بزرگ كه مصلح اجتماعي و فردي است انجام نگيرد مگر در سايه وحدت نفوس و اتحاد همم و الفت و اخوت و صداقت قلبي و صفاي باطني و ظاهري (كه) افراد جامعه به طوري شوند كه "بني نوع آدم "تشكيل يك شخص دهند و "جمعيت" به منزله يك شخص باشد و افراد به منزله اعضا و اجزاي آن باشد و تمام كوششها و سعيها حول يك مقصد بزرگ الهي و يك مهم عظيم عقلي، كه صلاح جمعيت و فرد است، چرخ زند و اگر چنين مودت و اخوتي در بين يك نوع يا يك طايفه پيدا شد، غلبه كنند بر تمام طوايف و مللي كه در اين طريقه نباشند ..." . در اين عبارات، امام خميني سخن از مقاصد و شرايع و انبياي الهي گفته اند و تصريح كرده اند كه اين

ص: 98

مقصدي است كه در مورد عموم انسانها بايد تحقق يابد تا "بني الانسان" يعني همه آحاد انسانها - از هر مذهب و مسلك و طريقه و مرام، "فاسد" نشوند و مدينه فاضله كه از ديرباز زبان فلاسفه و مصلحان جامعه انساني مطرح شده بوده است خراب نگردد. از ديدگاه عرفاني امام خميني، " وحدت نفوس"، "اتحاد همم"، "اخوت"، "صداقت قلبي باطني و ظاهري" اهداف بلندي است كه پيامبران خدا داشته اند تا بدان وسيله "بني نوع آدم" تشكيل يك شخص دهند و جمعيت به منزله يك شخص باشد و افراد به منزله اعضاء و اجزاي آن. اين عبارات به وضوح نشان مي دهد كه به اعتقاد امام خميني، دعوت انبياء براي ايجاد "وحدت نفوس" در ميان همه افراد بشر بوده است. انبياء، براي اصلاح بشر مبعوث شده اند و تلاش كرده اند كه ميان انسانها، اخوت و صداقت پديد آورند و همه آنها را داراي يك هدف والا و بالا سازند كه همانا تكامل مادي و معنوي و كشف اسرار جهان و آبادسازي زمين و سير الي الله است. "اتحاد همم" يعني كه همه همتها و تصميمها و اراده ها، يكسو و يك جهت، قافله بشريت را در سازندگي مادي و معنوي به عاليترين ذروه عرفان و معنويت و تلالو و جلا و صفاي ضمير و برادري و صميميت

ص: 99

و الفت و محبت و مودت و تعاون و تعاضد و كمك كاري و همياري و تكامل مادي و معنوي ارتقاء مي دهد و همه عوامل عقب افتادگي انسانها را از ناداني و تنگ نظري و محدودنگري و فريفتگي به كامجوئيهاي مادي بازدارنده در ژرفاي جان او از بين ببرند، و جان او را پاك و مطهر و پرجلا و متلالي كنند و او را به تلاش و سختكوشي و فعاليت و نشاط و بهسازي خويش و پيرامون خويش وادارند ... و اين مقاصد عالي، همه، از ديدگاه امام خميني (ره)، برپايه عرفان شهودي و توحيد الهي و نگرش "توحيدي" به جهان و انسان پديد مي آيد ... در چنين جامعه توحيدي اي، كل انسانها يك واحد شخصي اند و افراد آدمي، اعضاء و جوارح آن ... بني آدم اعضاي يك پيكرند كه در آفرينش زيك گوهرند چو عضوي به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار توكز محنت ديگران بي غمي نشايد كه نامت نهند آدمي پس، از ديدگاه امام خميني، "توحيد كلمه" و "توحيد عقيده" و "اجتماع در مهام امور"، براي جلوگيري از ستم ستمكاران و تباهي انسانها و نابودي مدينه فاضله، يك آينده جهاني است كه همه آدميان را دربرمي گيرد ... اما ... مگر ستمكاران و مستكبران و لذت جويان و دنياپرستاني كه فرزندان آدم را

ص: 100

به استثمار مي كشند و به بهاي بدبختي و ناداني و عقب افتادگي آنان، كاخهاي ستم خود را برپا مي سازند و پرچمهاي ظلم و ستم برمي افرازند و بساط عيش و نوش و سرمستي و كامجويي برپا مي كنند ...، به آساني به اين دعوت پاسخ مي گويند دست از مطامع دنيوي و لذت جوييهاي مادي و استثمار خلق و ستم به مردم و محروم سازي محرومان و واپس زني عقب افتادگان و هر آنچه براي تحكيم و تثبيت وضع موجود از ايشان ساخته باشد، دريغ مي دارند؟ ؟ ! ! - پاسخ براي همگان روشن است: ابدا! ، اينان در برابر دعوت پيامبران، مي ايستند - كه ايستادند - و با آنان مي جنگند - كه جنگيدند - و به استثمار و تباه سازي دين و دنياي مردم ادامه مي دهند - كه ادامه دادند - و تاريخ بشر مشحون از اين درگيريها و ايستادگيهاي سپاه حق و باطل و نور و ظلمت است ... و چنين است كه جهان متمدن و پيشرفته امروزي نيز، پس از قرنها تلاش و كوشش پيامبران و فيلسوفان و عارفان و مصلحان جامعه بشري، امروزه روز هم از تعدي و ستم و انباشته شدن ثروتها و امكانات در دست عده اي اندك و عقب افتادگي و ستمديدگي و ناداري و بيماري عده بيشماري از ابناء انسان، به سختي رنج مي برد

ص: 101

و چشم و دل مصلحان بيدار دل و دلسوخته، در سراسر جهان به سوي دعوت حق است كه خواب ستمگران و مترفان و مسرفان را برآشوبد و طرحي نو دراندازد و جهان را از ظلم و ستم و بيدادگري و افزون خواهي و دنياطلبي و تبعيض و تحقير و تسليم خواهي برهاند... ... با تصويري كه گذشت، اين نكته روشن شد كه آنچه از جنگ و خونريزي و تعدي و ستم و پايمال كردن حقوق مردم جهان، در طول تاريخ تا به امروز، به وقوع پيوسته است، برخاسته از طمع طمعكاران و ستم ستمكاران و لذت جويي شهوت پرستان و دنياپرستي دنياپرستان بوده است ... جنگها و خونريزيها از جاه طلبيها و مقام پرستيها و برتري طلبيهاي انسانهاي گمراه و تباه سرچشمه گرفته است، كسانيكه به دعوت پيامبران و مصلحان و خيرخواهان بشر گوش ندادند و به كژراهه كامراني و مقام پرستي و دنياخواهي و زياده طلبي گام نهادند... و در يك كلام: در طول تاريخ، اين انسانهاي سركش و عاصي و ناسپاس و شهوت پرست و كامجو و ستمگر و منكر خدا و معنويت و تقوا و پارسايي و معاند با حق و حقيقت و صلاح و سداد و راستي و پاكي بوده اند كه با به راه انداختن دشمنيها و دوگانگيها و اختلافات و بالاخره جنگها زندگي انسانها را تباه

ص: 102

و روزگار آنها را سياه كرده اند ... و همينهايند كه امروزه روز هم در برابر هر دعوتي كه به "وحدت" جامعه بشري و از سوي هركس و هر ارگان و هر جمعيتي صورت مي گيرد، سخت موضع مي گيرند و براي بقا و دوام بساط فرعونيت و استكبار و استثمار خود، فريادهاي حق طلبانه مردم جهان را در سراسر پهنه گيتي فرو مي خوابانند ... چه شاهدي از روزگار تباه مردم آفريقا و جنگهاي خانمان برانداز اين قاره نگون بخت بهتر؟ و چه نمونه اي از اوضاع مردم محروم و مظلوم فلسطين كه پنجاه سال است در آوارگي و دربدري بسر مي برند گوياتر؟ و چه نموداري از بوسني مظلوم و خونين، هويداتر؟ ...و نمونه هاي بسيار فراوان ديگر... و تازه، اين همه پس از سالهاست كه از جنگ خانمانسوز جهاني اول و دوم مي گذرد، جنگي كه ميان پيشرفته ترين ملل متمدن جهان رخ داد و پيشرفته ترين سلاحها در آن بكار رفت و دنيا را زير و رو كرد و ميليونها انسان را به كام مرگ فرستاد و هزاران هزار بنا و معبد و كارگاه و دانشگاه را ويران ساخت و ميليونها انسان مصدوم و مجروح و معلول بجاي گذاشت و هنوز هم كه هنوز است، دانشمندان سخن از آثار باقي مانده از اشعه اكتيويته ناشي از بمبارانهاي اتمي و شيميايي جنگ

ص: 103

دوم مي گويند ... راستي وقتي انسان، اوراق سياه جنگهاي خانمان برانداز بشري را ورق مي زند، بر خود مي لرزد كه چگونه اين جنگ افروزان ضد انسان و بشريت - يا وارثان آنان! - از انسان و حقوق انسان سخن مي گويند و از مدنيت و عدالت و برابري انسانها دفاع مي كنند! !؟ ؟ شگفتي راستين اين است ...! ! باري: به طوري كه گذشت امام خميني (ره) به پيروي از انبياء و عرفا و حكما و مصلحان بشريت، "وحدت" را اساس و پايه تشكيل مدينه فاضله و جلوگيري از ستم در اجتماع بشري مي داند. اكنون براي آنكه اين ديدگاه امام را بهتر بشناسيم به بياني ديگر از ايشان مي پردازيم كه آحاد مردم را چون قطره هايي مي بيند كه چون فراهم آيند، دريا مي شوند و كارهاي سترگ از ايشان مي آيد: امام خميني مي نويسند: "يك جامعه اي كه يك مقصدي دارد و مي خواهد كه آن مقصد را تا آخر ببرد و مقدماتش را فراهم كند و به نتيجه برسد، آن جامعه (و افراد آن) را مي شود تشبيه كرد به قطرات و نهرها و سيل ها و درياها. قطره هاي باران هر قطره اي وقتي از قطره هاي ديگر جدا باشد يك برگ را هم تر نمي كند; اگر ... ميليونها قطره ... از هم جدا باشند ... اگر ميلياردها قطره، ... قطره قطره باشند،

ص: 104

باز كاري از آنها نمي آيد ... حالا اگر اتصال با هم پيدا كردند ... يك نهري را تشكيل مي دهد ... قطرات ديگر هم كه اتصال پيدا كردند، نهر ديگري را تشكيل مي دهند ... (كه) مي شود يك زميني را آبياري كنند ... ليكن محدود است انتفاع از آن .. . اما اگر چنانچه نهرها بهم متصل شد، و يك سيلي و رودخانه اي راه انداخت، قدرتش زياد مي شود يعني (وقتي) قدرتهاي كوچك و ضعيف جمع شدند، وقتي كه با هم شدند يك قدرت واحد پيدا شد كه اين قدرت واحد نسبت به اين قطره به اندازه اي است كه عدد آن قطرات است ...، ضريب آن قطرات است و شايد گاهي هم قدرت بيشتر مي شود ... اين رودخانه ها با هم اتصال پيدا بكنند و به شكل يك دريا درآيند، قدرت بسيار زياد خواهد شد..." "... جامعه ... هم همين طور است ... اگر صد ميليون، يكي يكي باشد يعني صد ميليوني باشد كه هر كدام خودشانند. كاري به ديگري ندارند، اين صد ميليون جمعيت هيچ كاري از آنها نمي آيد و مثل آن قطره مي مانند كه يك برگي را ي توانست حركت بدهد ...". "يك نفر آدم يك قدرتي دارد اما قدرتش بسيار بسيار محدود است ...اگر ... اين يك نفر، يك جا، يك جمعيتي با او هم عقيده شدند و با

ص: 105

هم در يك مقصد شركت كردند ...اين يك قدرتي است كه از آن كارهاي محدود مي آيد ... اما اگر بنا باشد يك جمعيت ديگري باشند كه با اين، مخالف باشند ... و مزاحمت كنند، به واسطه اين مزاحمتي كه واقع مي شود، كارها خنثي مي شود يعني نه او (آن جمعيت) به مقصد خودش مي رسد و نه اين جمعيت به مقصد خودشان مي رسند ... "شما فرض بكنيد صدتا، دويست تا جمعيت كه هر كدامشان مجتمع داشته باشند، دويست تا جمعيتي كه ... كارهاي مختلف و عقايد مختلف دارند و مزاحمت از هم مي كنند، اين دويست تا قدرت، به واسطه اين مزاحمتهايي كه مي شود خنثي مي شود (و) همه ناكام خواهند شد ..." به طوري كه ملاحظه مي شود، امام خميني طبيعت و اجتماع را با يك ديد مي نگرد و درباره هر دو پديده، يك حكم قائل است ... واقعيت، همين است: در جامعه انساني، همان احكامي جاري است كه در ناموس خلقت، جاري است ... و "وحدت" با اين ديدگاه، هم ناموس خلقت است و هم قانون بشريت ... با آنچه گذشت روشن شد كه يك بعد مهم و اساسي از ديدگاههاي امام خميني (ره) كه خواهيم گفت در انقلاب اسلامي نيز تبلور يافته است; از ديد بسياري از ناظران حتي خود ما نيز پنهان

ص: 106

مانده است. زيرا جهان معاصر، و خود ما مسلمانان ايراني انقلاب كرده نيز بيشتر به جنبه هاي "ممتاز" و "جدايي ساز" افكار امام خميني - و به تبع آن، انقلاب اسلامي - عنايت داشته ايم و از آن سخن گفته ايم ... در حاليكه اين بعد، در حقيقت "نيم رخ"انديشه هاي امام و انقلاب است ... اين نكته از نظر جامعه شناسي حائز اهميت بسيار فراوان است كه از آن رو كه امام خميني انقلاب اسلامي را براساس نفي استبداد داخلي و استكبار خارجي و طرد هرگونه ظلم و ستم و انحراف و پلشتي اخلاقي و سياسي و اجتماعي، پايه ريزي كرد عاملي كه بدون آن، نمي توانست "انقلاب"ي صورت پذيرد از اين رو، در جهان، و در ميان خود ما نيز، اين بعد از انقلاب، يعني بعد "نفي" و " طرد" و "ستيز"، جلوه برجسته يافت و جالب تر و مهم تر آنكه اين بعد، حتي گاهي با "حذف متعلق" يعني بدون اينكه متوجه استكبار و استبداد و ظلم و ستم هم باشد متوجه پاره اي از مستضعفان فكري و دگرانديشان خودي و بيگانه و حتي پاره اي از اعضاء "خانواده انقلاب" نيز شد! ! ... برجستگي اين بعد كه متاسفانه هنوز هم در ميان خودي و بيگانه برجسته است موجب آن شده است كه نه تنها بيگانگان از انقلاب و دشمنان آن، بلكه خود

ص: 107

ما ايرانيان انقلاب كرده و هوادارانمان در اينجا و آنجاي جهان، نيز فرصت آن نيابند كه به جنبه هاي عام و جهاني و دعوت به وحدت و صلح جهاني اي كه امام خميني و انقلاب اسلامي - به تبع انبياء و حكما و فلاسفه و مصلحان جهاني - منادي آن است و در اين نوشته به شواهدي از آن از زبان امام اشارت رفت، عنايت كنند ... و از

ص: 108

اين رو است كه در آغاز اين سخن گفتيم كه بسياري، از اينكه امام خميني و انقلاب اسلامي، همه مردم گيتي را به وحدت و همبستگي فرامي خواند، شگفت زده مي شوند ...! در سطور آينده خواهيم ديد كه چگونه اين دو بعد از افكار وانديشه هاي امام خميني كه در حقيقت، روح جاري در انقلاب اسلامي است مكمل يكديگر و حتي قوام بخش به يكديگرند بدين معني كه جداسازي دو بعد منفي و مثبت افكار امام و روح انقلاب اسلامي، شناخت ما را از همان بعد برجسته و تاحدي شناخته شده نيز ناقص و ابتر خواهد كرد ... باري: براي دريافت بعد ناشناخته افكار وحدت طلبانه امام خميني و نيز بعد فراملي و جهان شمول انقلاب اسلامي ناچار بايد به ديدگاه عرفاني و فلسفي امام نسبت به "انسان" و "تعالي جويي" ذاتي انسان و "بي نهايت طلبي" فطري انسان اشاره اي گذرا بكنيم ... امام خميني به تبع آموزشهاي ديني و فلسفي و عرفان، خود به اين حقيقت والا دست يافته بود كه انسانها عموما در جستجوي حق مطلق و كمال مطلق و جلال مطلق و جمال مطلقند و آنچه موجب تفاوت ديدگاهها و اختلاف بينش ها و دريافتها و رويكردهاي انديشه و كردار و رفتار در افراد و جوامع مي شود همانا اشتباه در "مصداق"يابي است... وگرنه فطرت و سرشت همه انسانها، يكسان آفريده

ص: 109

شده و همه، عاشق حق و راستي و پاكي و دادگري و دانش پيشرفت و تكاملند ... النهايه هر فردي در اجتماع يا هر اجتماعي در خانواده بشري، راهي جداي از ديگري و نام و نشاني سواي از ديگري، برمي گزيند. در قرآن آمده است: "فاقم وجهك للدين حنيفا فطرة الله التي فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله". يعني: "روي خود را با خلوص به دين استوار دار. اين سرشتي است كه خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرينش خدا دگرگوني ناپذيرست.. " (1) اديان ابراهيمي و اديان ديگر موجود در ميان جوامع بشري، همگي خود را نجات بخش بشريت و نداي وجدان همه انسانها مي دانند و اين بدين معني است كه هر فردي در جامعه و هر جامعه اي در خانواده بشري عقيده و آرمان وانديشه و رفتار و كردار خود را، نشات گرفته از وجدان و درك و دريافت و خواست و درخواست عام بشري مي داند ... واقعيتي كه به طوري كه اشاره كرديم در قرآن كريم و عرفان و فلسفه اسلامي بر آن صحه گذاشته شده و امام خميني نيز بر پايه همين انديشه و بينش و نگرش سخن گفته و مطلب نوشته و به اقدام و قيام اجتماعي و سياسي دست يازيده است... و بنابراين، التزام به يك دين

ص: 110

و آيين و سعي در تبليغ مباني و تلاش و مجاهده و قيام و اقدام در راه تحقق آرمانهاي آن حتي در حد يك مبارزه پيگير و حاد سياسي و تاسيس حكومت و تشكيل دولت براساس آن، به هيچ رو، منافي با نگرش وحدت گرايانه به جامعه انساني و تبليغ اين نگرش و تلاش در راه به وجود آوردن آن نيست... پيشتر، آيه اي را كه مشتمل بر فطرت واحد و يكسان تمامي انسانها بود تلاوت كرديم و اينك آيه ديگري را تلاوت مي كنيم كه بر وجود آيين ها و روشهاي گوناگون صحه گذاشته است: "... لكل جعلنا منكم بشرعة و منهاجا و لو شاء الله لجعلكم امة واحدة. ولكن ليبلوكم فيما آتاكم. فاستبقوا الخيرات ..." اين آيه نشان مي دهد كه آيين ها و روشهاي اجتماعي گوناگوني كه مشتمل بر اديان و مذاهب و مسلكها و مرامهاي مختلف است با وحدت جامعه انساني و فطرت واحد انسانها منافات ندارد. سهل است ...لازمه آزمايش انسان و پيشرفت و تكامل اوست: "ولو شاءالله لجعلكم امة واحدة ولكن ليبلوكم فيما آتاكم ..." يعني: "اگر خدا مي خواست شما را يك امت قرار مي داد ولي مي خواهد شما را در آنچه به شما داده بيازمايد ..." آيات فراوان ديگر قرآن بر محور دعوت به تفكر و تامل و برانگيختن نيروي عقل و خرد در

ص: 111

آدميان و تصريح به نفي اكراه و جبر و قهر در امر پذيرش دين، نشانه هاي ديگري است از آنكه آيين اسلام، و كتاب مقدس آن - قرآن - خود را برپايه خردورزي وانديشه وري و تامل در آفاق و انفس و پرهيز از پيروي كوركورانه و مقلدانه و هوسبازانه از آئينهاي رسوب كرده و به جاي مانده از نياكان استوار ساخته است ... و اين پايه ها، پايه هاي مقبول خرد بشري در سراسر جهان است ... و همه انسانها در سراسر جهان، اين مباني عام عقلاني و خردورزانه را باور دارند ... جز زورمداران و زورگويان و زرپرستان يا تزويرگران ...! ... مي ماند جنگهايي كه بر اثر دعوت انبياء پديد آمده است: اين جنگها بر دو گونه است: يكي جنگهايي كه ميان پايه گذاران اديان يعني خود پيامبران الهي با دشمنانشان پيش آمده است. ديگر، جنگهايي كه ميان پيروان اديان با يكديگر، يا پيروان اديان از يكسو با ملحدان از سوي ديگر پيش آمده است. اشاره وار مي گوييم كه جنگهاي نخست، پيوسته از سوي دشمنان آغاز شده و از فشارها و سخت گيريها و دستگيريها و تبعيدها و محاصره هاي اقتصادي و بايكوتهاي اجتماعي و سياسي گرفته تا تازيانه زدن ها و دربند كشيدن ها و بالاخره كشت و كشتار دين باوران و پيروان آيينهاي نوپاي الهي... به جز صفحات تاريخ،

ص: 112

شايد اين مدعا، آيه اي در قرآن است كه نخستين آيه "اذن" جهاد است: " - اذن للدين يقاتلون بانهم ظلموا و ان الله علي نصرهم لقدير" يعني: "به كساني كه (دين باوراني كه) با آنان مي جنگند، اجازه داده شد (كه بجنگند) چرا كه بر آنان ستم رفته است و خدا به ياري ايشان تواناست ..." با اين اشاره گذرا مي توانيم اطمينان يابيم كه جنگهاي ميان پيامآوران اصلي اديان و دشمنان آيين هاي جديد را، دشمنان بوجود آورده اند نه پايه گذاران اديان. اين، البته يك ادعاست كه شاهدي كوتاه از قرآن براي آن آورديم اما براي اثبات آن بايد اوراق تاريخ اديان را - البته تاريخ اوليه و همزمان با پايه گذاران اديان را - به دقت مطالعه كرد. و اما: جنگهايي كه ميان پيروان اديان به وقوع پيوسته است: اين جنگها از جمله، كه بخش عظيمي از تاريخ اسلام و مسيحيت را تشكيل مي دهد، شامل جنگهايي است كه بين خود مسلمانا ن - عمدة شيعه و سني - درگرفته و نيز جنگهايي كه بين مسلمانان و خود مسيحيان - عمدتا كاتوليك و پروتستان به وقوع پيوسته و قسم سوم جنگهايي كه بين مسلمانان و مسيحيان - عمدتا جنگهاي صليبي - رخ داده است... اين جنگها، بطور اغلب و شايد همه،انگيزه هاي جاه طلبانه و قدرتمندانه داشته و

ص: 113

معلول رقابت در قدرت و منازعه در سلطنت و حكومت بوده است... البته نمي توان وجود پاره اي درگيريهاي موسمي و موضعي را ناديده گرفت كه مشتمل بر قيامهاي حق طلبانه و ظلم ستيزانه و به منظور دفاع از كيان و حيثيت يك طرف جنگ بوده است. اما متاسفانه بايد گفت: نگرش تاريخي جوامع گوناگون ديني نسبت به هم و نيز نگرش پاره اي مورخان ملحد يا لائيك نسبت به تاريخ اديان، آميخته با اشتباهي عظيم است كه با نفرت تاريخي و رسوبات منفي بجاي مانده از پدران و نياكان همراه است و اين، در حافظه تاريخي پيروان اديان، به صورت يك عقده ناگشوده و يك زخم آماس كرده و التيام نيافته باقي مانده كه هرچند گاه يكبار، سرباز مي كند و به صورت جنگ مسلحانه يا درگيريهاي لفظي در قالب مباحثات كلامي بروز مي كند، آنچه در بوسني ميان مسيحيان اورتودكس و مسلمانان مي گذرد و يا آنچه در پاكستان ميان سنيان و شيعيان آن سامان رخ مي دهد و يا آنچه در بريتانيا ميان ايرلنديهاي كاتوليك و پروتستان، بصورت زخمي جانكاه بر جاي مانده است و... بقاياي همان جنگهاي گذشته است كه اگر عناصري از حق طلبي و دفاع از كيان و حيثيت ديني و اجتماعي و سياسي در آن وجود داشته باشد، - كه دارد - اما ريشه، در گذشته دور

ص: 114

و دراز تاريخ دارد ... باري، اين بخش از تاريخ بشر يعني جنگهاي ديني و مذهبي، از ديدگاه ملحدان و لائيكها و عموم كساني كه دوره "دين" را از نظرگاه تاريخي خود، "سرآمده" مي دانند، به گونه اي كاملا تحريف شده تفسير و تعبير شده است بدين معني كه اينان، اين جنگهاي توانفرسا و طولاني را معلول تعليمات اديان و مذاهب و پي آمده از تعصبات اجتناب ناپذير ديني و مذهبي دانسته، دين را با جنگ همسان تلقي كرده و برآن شده اند كه براي ايجاد وحدت جامعه بشري، بايد "فاتحه" اديان را خواند و دوره دين را خاتمه يافته تلقي كرد ... چيزي كه پاره اي از نوآوران عصر رنسانس و به خصوص پس از آن - كه الحاد و بي ديني رونق گرفت - دعوت به آن مي كردند .. . روح حاكم بر اغلب انديشه وران و مورخان و جامعه شناسان و سياست شناسان و حقوقدانان عصر ما، همين است و از اين رو است كه به طوري كه اشاره شد دعوت به وحدت از سوي يك رهبر انقلابي - مذهبي حضرت امام خميني - قدس سره - در ميان اينگونه مجامع، با شگفتي تلقي مي شود كه بطوري كه گفتيم علت اصلي آن ديدن بعدهاي نفي كننده و عدم درك مباني مشترك و اثباتي و يا درك ناصحيح از گذشته تاريخ اديان

ص: 115

است. اينان چون به روح متعالي و والاي اديان الهي كه مبشر وحدت جامعه بشري اند پي نبرده اند، نمي توانند دعوت به وحدت بشري را با دعوت به اسلام و انقلاب اسلامي و وفاداري نسبت به اصول و مباني و اخلاقيات و شرعيات ديني همآهنگ كنند و لذا ميان آنان تنافر و تضاد مي بينند... ... اين اشتباه، نه تنها از سوي بيگانگان از اسلام و انقلاب اسلامي است، بلكه خود ما مسلمانهاي انقلاب كرده ايراني هم بسياريمان از روحاني و دانشگاهي و افراد سياسي گرفته تا افراد عادي چنين مي پنداريم كه اسلام و انقلاب اسلامي در طبيعت و ذات خود، با عصر جديد ناسازگار است و به اصطلاح، ما با همه دنيا سر جنگ داريم و متاسفانه پاره اي از بيانات و مكتوبات امام خميني - قدس سره - و رهبر كنوني انقلاب حضرت آيةالله خامنه اي دامت بركاته نيز كه ناظر بر دفاع از كيان اسلام و ايران و انقلاب اسلامي در برابر تهاجمات و يورشهاي زورمدارانه و سلطه طلبانه قدرتهاي استكباري و اقمار و عوامل آنهاست، در ميان خود ما نيز حمل بر ستيزه جوئي و جنگ طلبي ذاتي اسلام و انقلاب اسلامي مي شود ... و سخن آخر آنكه: چهره خشني كه در دنيا از انقلاب اسلامي ايران و نيز اصولگرايي اسلامي در سراسر جهان اسلام

ص: 116

پرداخته اند معلول دو برداشت و دو عملكرد غلطي است كه هم بيگانگان و هم خود ما مسلمانهاي انقلابي، در پرداختن آن سهيم بوده و هستيم . پي نوشت: 1. پرتو همين آموزش ها در ادبيات ما ديده مي شود: هركس به زباني سخن از نفس تو گويد بلبل به غزلخواني و قمري به ترانه »»»» راه تو به هر روش كه پويند خوش است وصف تو به هر جهت كه جويند خوش است روي تو بهر ديده كه بينند نكوست نام تو به هر زيان كه گويند خوش است »»»» ... چشم دل بازكن كه جان بيني آنچه ناديدني است آن بيني گر به اقليم عشق رو آري همه آفاق گلستان بيني بر همه اهل آن زمين به مراد گردش دور آسمان بيني تا بجايي رساندت كه "يكي" از جهان و جهانيان بيني با "يكي" عشق ورز از دل و جان تا به عين اليقين عيان بيني: كه يكي هست و هيچ نيست جز او وحده لا اله الا هو محمد جواد حجتي كرماني

ص: 117

شما. خدايا، خدايا، تا انقلاب مهدي خميني را نگهدار، از عمر ما بكاه و به عمر او بيفزاي.26/4/62 به اميد پيروزي اسلام زهرا جعفري» زمان: تير 1362 / شوال 1403 مخاطب: جعفري، زهرابسم اللّه الرحمن الرحيمفاطي دختر عزيزم،(1) از من مي خواهي براي تو چيزي بنويسم؛ چه بنويسد كسي كه خود مبتلاي به نفس اماره بالسوء است و هرگز نتوانسته بلكه نخواسته اين بت بزرگ را بشكند. اكنون در آستانه شهراللّه و مقام ضيافت اللّه هستيم و من خود اقرار دارم كه لايق اين ضيافت نيستم. شهر شعبان المعظم كه شهر امامان است در شرف گذشتن و ما خود را نتوانستيم مهيا كنيم براي شهراللّه. دعاها را گاهي با لقلقه لسان خواندم و از آنها چيزي حاصل نشد در اين آخر شهر عرض مي كنم، اللّهُمَّ انْ لَمْ تَكُنْ غَفَرْتَ لَنا فيِما مَضي مِنْ شَعبانَ فَاغْفِرْ لَنا فِيما بَقِيَ مِنهُ.(2) از رحمت حق مأيوس نيستم و مباش، در دنيا [مباد] روزي كه گناهان به آنجا رسد كه از رحمت حق مأيوس شويم. دخترم اين چند روز خواهد گذشت چه با عيش و نوش و چه با رنج و تعب؛ چه با غفلت از فطرت و چه با توجه به آن. عزيزم، خداوند جل و علا نور هدايت را در همه مخلوقات خصوصا انسان نهفته

ص: 120

است. فطرت اللّه، ما را خواهي نخواهي به او متوجه كرده و همه مخلوقات در هر حدي كه هستند و به هر مذهبي كه گراييده اند جز به حق تعالي و كمال مطلق به هيچ چيز توجه ندارند به حسب فطرت؛ گرچه خود ندانند و معتقد به غير آن باشند انسان كمال مطلق را مي جويد و مي خواهد چه آنان كه به توهمّ بت را مي پرستند و چه آنهايي كه حق جل و علا را منكرند و به دنبال رياست. ملحدها گمان مي كنند متوجه به دنيا و خواستار رياست و زعامت هستند، لكن به حسب واقع متوجه و خواهان قدرت مطلقه هستند و در جستجوي كمال مطلق و خود گمان خلاف مي كنند و شايد عذاب و عقاب براي همين جهل و توهّمات باشد. تو كه مثلاً دنبال لباس خوب هستي و زينت بهتر، دنبال حق مي گردي و كاخ نشينان نيز دنبال قدرت مطلق هستند وَ انْ مِنْ شَيءٍ إلاّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُمْ.(3) وَ قَضي رَبُّكَ الاّ تَعْبُدوا الاّ ايّاهُ.(4) بنا بر وجهي اين كلام دامنه دارد. بهتر آنكه درز بگيرم و تو را و خود و همگان را به خداي تعالي بسپارم. والسلام عليك و علي عباداللّه الصالحين.روح اللّه الموسوي الخميني» زمان: ارديبهشت 1366 / شعبان 1407 مكان: تهران،

ص: 121

جماران 1 خانم فاطمه طباطبايي، همسر آقاي سيداحمد خميني.2 «پروردگارا اگر ما را در ايامي كه از «شعبان» گذشته است نيامرزيده اي پس ببخشاي ما را در باقيمانده آن.» دعاي آخر ماه شعبان.3 بخشي از آيه 44 سوره اسراء: «و هيچ موجودي نيست جز آنكه او را تسبيح مي كند ولي شما تسبيح شان را نمي فهميد.»4 بخشي از آيه 23 سوره اسراء: «پروردگارت مقرر داشت كه جز او را نپرستيد.» امام خميني

ص: 122

بدست مي آيد، در همين مدت كوتاه نيز به تاليف چندين كتاب موفق گشته است. كتب علامه شهيد در قم: 1- كتاب "الاجارة": كه به طور مبسوط در دو دفتر به رشته تحرير درآمده است. 2- كتاب"القواعد الحكمية": اين كتاب درباره قواعد كلي فلسفي است كه ظاهرا مفصل و بزرگ بوده، و بهمين دليل در بسياري از نوشته هاي شهيد، نامي از اين كتاب برده شده، مطالب گوناگون فلسفي به اين كتاب ارجاع شده است. 3- كتاب"القواعد الفقهية": ظاهرا علامه شهيد تعدادي از قواعد فقهيه را بطور جداگانه مورد بحث و دقت نظر قرار داده اند، و در نوشته هاي خود به وجود چنين يادداشتهايي اشاره مي كنند كه از آن جمله قاعده"لاضرر" و"لاتعاد" را مي توان شمرد. 4- "حاشيه بر الاسفار الاربعة": نويسنده اين حواشي درسهاي اسفار خويش را در نزد اساتيد بزرگ فن زمان خود تحصيل كرده است. ايشان قسمتي از اسفار را در نزد آيت الله آقاي "سيد ابوالحسن رفيعي قزويني" آموخته است، استادي كه امام راحل (ره) در جواني بين سالهاي 1308 - 1304ه. ش در محضر ايشان، به تحصيل شرح منظومه اشتغال داشته اند و ايشان را در تبيين مطالب آن كتاب با توصيف "نهايت خوبي" ستوده اند. شهيد قسمت ديگري از اسفار را نزد علامه اكبر، فيلسوف عصر، عارف واصل، حضرت امام راحل -

ص: 124

حشره الله مع النبي الاكرم آموخته اند و در ضمن تحصيل، متن كتاب را تصحيح، و بر حواشي آن نكات تحقيقي و نظرات خويش را تحرير كرده اند. 5 - حاشيه بر" المبدا والمعاد" نوشته صدرالمتالهين: اين حواشي علاوه بر آنكه چندان زياد نيست، متاسفانه در هنگام تجديد صحافي قسمت اعظم آن از بين رفته و غيرقابل استفاده شده است. 6- رساله اي در بحث قضاي صلوات. 7- رساله اي در بحث"الخلل في الصلاة": اين رساله در قم نوشته شده و در دسترس نمي باشد، البته رساله ديگري نيز به همين نام در نجف اشرف نوشته شده است كه در ادامه اين مقاله درباره آن توضيحاتي داده خواهد شد. 8- الفوائد الرجالية: اين كتاب در مورد بعضي بحثهاي رجالي نوشته شده است كه نويسنده در كتب خود به آن مباحث ارجاع مي دهد. بديهي است تعيين مباحث و فهارس احتمالي كتب مفقوده شهيد، نيازمند فحصي كامل در ديگر آثار اوست كه اميد است چنين كوششي از سوي طلاب علاقه مند صورت پذيرد. كتب علامه شهيد پس از تبعيد در سال 1343، پس از دستگيري و تبعيد حضرت امام (س) به تركيه، هماهنگي و هدايت نهضت عظيم اسلامي برعهده فرزند جوان آن حضرت قرار گرفت، و حاج آقا مصطفي (ره) در اين مهم آنچنان كفايتي از خود نشان داد

ص: 125

كه دستگاه حاكمه وجود ايشان و آزادي عمل وي را منافي اهداف خود تشخيص داده، پس از زنداني كردن ايشان، وي را نزد حضرت امام (س) تبعيد كرد. حاج آقا مصطفي (ره) در تبعيدگاه بيگانگان فرصت را مغتنم شمرده به كسب فيض از محضر مراد و استاد خويش پرداخت. چنانكه از آن شهيد نقل شده است بحثهاي علمي پدر و فرزند آنچنان گرم بوده است كه گاهي ماموران امنيتي تركيه به گمان آنكه ميان ايشان جر و بحث رخ داده است به اتاقشان سركشي مي كرده اند. در فرصت نه چندان بلند تبعيد در تركيه، حضرت امام (س) به نگارش كتاب كم نظير" تحرير الوسيلة" اشتغال داشته اند در حالي كه از ميان كتب فقهي، فقط دو كتاب" وسيلة النجاة" و"العروة الوثقي" در اختيار ايشان بوده است، و از ميان كتب روائي فقط يك دوره كتاب شريف"وسائل الشيعة" را بهمراه داشته اند. اين نكته مهم تاريخي كه نشان دهنده تبحر حضرت امام (س) بر مسائل فقهي است، از ابتداي رساله "الواجبات في الصلوة" نوشته آية الله شهيد در تركيه بدست مي آيد. كتاب "تحرير الوسيلة"مشتمل بر يك دوره كامل مسائل فقهي است كه نه در عروة الوثقي و نه در وسيلة النجاة، اثري از بعضي ابواب آن نمي توان يافت. حضرت امام (س) در مقدمه كتاب"تحرير الوسيلة" اگرچه به يك

ص: 126

نكته اشاره فرموده اند كه تحرير الوسيلة همان حاشيه هاي ايشان بر وسيلة النجاة است، كه در متن جداگانه اي درج گرديده است; ولي بر هر بيننده اي براحتي آشكار مي شود كه بسياري از مباحث مهم فقهي كه در"تحرير الوسيلة" ذكر شده است، در هيچكدام از دو كتاب فقهي در دسترس امام نبوده است، و با همه اين احوال حضرت امام (س) كتاب خويش را با ذكر فروعات متعدد به رشته تحرير درآورده است. علامه شهيد در دوران اقامت در تركيه دو رساله از خود برجاي گذاشته است: 9- الواجبات في الصلاة: ايشان در اين رساله، متعرض اقوال گوناگون و احتمالات زيادي شده اند كه اكثر آنها را از ذهن و حافظه خويش استفاده مي كرده اند. علامه شهيد در ضمن نگارش اين كتاب بعضي نكات تاريخي از جمله رسيدن نمايندگان دستگاه شاه به محضر امام و اعلام اخراج ايشان از تركيه را متذكر شده اند. 10- الفوائد والعوائد: اين رساله يادداشتهاي پراكنده درباره مسائل مختلف اصول، فقه، كلام و عرفان است و در جملاتي مغلق و كوتاه نظريه اي در آن مورد نقد و بررسي قرار گرفته است. براي مثال ايشان بحث استصحاب كلي و اقسام آن را در اين كتاب طرح كرده و درباره عدم امكان جريان چنين استصحابي به استدلال مي پردازند. در فايده ديگري درباره معاد

ص: 127

جسماني بحث كرده است. در فائده اي درباره دعا، و در ديگري درباره عقاب و ثواب سخن به ميان آمده ا ست. يكي از اين فوائد داراي موضوع جالبي است كه بطور معمول در كتب اصول متذكر آن نشده اند، و آن تاثير زمان و مكان در تغيير حجت و ادله است. علامه شهيد در اين باره مي فرمايد : پس از گذشت دوران طولاني در علوم مختلف و آشكار شدن اين نكته كه چه بسيار خطاهايي در علوم و فنون رخ مي دهد، ديگر نمي توان تحقيقات علوم را به تنهايي و بدون مشاوره ديگر متخصصين انجام داد و اگر كسي بدون مراجعه به نظرات ديگران و مشورت با ايشان نظري را ابراز كند، اين نظريه در ديدگاه عقلا حجيت ندارد. در نتيجه اين بيان تشتت آرا به حداقل رسيده، و وضع علمي و رشد حوزه ها به كمال مي رسد. تاريخ نگارش اين رساله در ذيل همين فائده"روز شنبه 22 جمادي الاولي" ذكر شده است. كتب علامه شهيد در نجف اشرف پس از اخراج حضرت امام (س) و فرزند ايشان از تركيه، و حركت ايشان به سوي نجف اشرف، فعاليتهاي سياسي شهيد عزيز در جنبه هاي گوناگون آغاز گرديد. از يك سو، حضور امام (س) در عراق و مهد حوزه هاي علميه هزار ساله شيعه، حساسيتهايي را برمي انگيخت كه

ص: 128

گروهي از ناآگاهان سعي داشتند تا امام را در ميان علماي نجف منزوي كنند، و ايشان را به صورت فردي معرفي كنند كه درصدد به دست آوردن مرجعيت است. از سوي ديگر، ارتباطات حضرت امام (س) در نجف با ايران و ساير كشورهاي اسلامي و غيراسلامي بيشتر بود، و لازم بود تا هماهنگيهاي بسياري ميان افراد انقلابي و طرفدار نهضت اسلامي امام صورت گيرد كه همه اين هماهنگيها به علامه شهيد حاج آقا مصطفي ختم مي شد، و ايشان در كنار امام در عراق رابط اصلي ميان افراد و امام بودند. مرحوم حاج آقا مصطفي براي شكستن جو انزوا و معرفي امام به عنوان يك مجتهد زبردست و يك فقيه مسلط بر علوم مختلف اسلامي به فعاليت پرداخت. حضور ايشان در جلسات درس اساتيد بزرگ نجف و نقد و ايرادهاي ايشان و حضور ايشان در مجامع علمي و ابراز نظرهاي شجاعانه و مستدل وي، توجه همگان را به ايشان و پدر و استاد و مراد وي "حضرت امام (س) " جلب كرد و درس حضرت امام (س) در نجف اشرف از دروس بسيار شلوغ گرديد. سبك امام در تدريس و تحقيق مطالب و استقصاي ادله و اقوال، و تسلط ايشان بر قواعد، و تبحر ايشان بر علوم عقلي، و بررسي مطالب و كتب

ص: 129

معاصرين و اساتيد بهمراه سؤال و جوابهاي طولاني در مجلس درس ميان استاد و شاگردان، ذابيت خاصي به درس امام (س) مي بخشيد كه در حوزه هاي عراق در آن زمان بي نظير بود. علامه شهيد در كنار فعاليتهاي سياسي و برعهده داشتن مسائل دفتر امام (س) ، خود به تدريس و تدوين كتب بسياري پرداخت. ايشان در دوران اقامت در نجف تقريبا يك دوره كامل "اصول" را تدريس كرد و همزمان با تدريس، نظرات خويش را تحرير كرد كه نتيجه آن كتاب شريف "تحريرات في الاصول" است. 11- تحريرات في الاصول: اين كتاب كه يك بار در ايران توسط يكي از شاگردان ايشان جناب آقاي حجت الاسلام والمسلمين "سيدمحمد سجادي" به چاپ رسيده است، محتوي مباحث علم اصول از ابتدا تا بحث استصحاب تعليقي است. نويسنده در اين كتاب ناظر براقوال اكثر كتب اصولي قبل از خود مي باشد و به همين دليل، هم به عنوان شرحي بركتب اصولي و هم به عنوان نقدي بر آراي اصوليين معرفي مي شود. اين كتاب كه نشان دهنده تبحر نويسنده در اصول و علوم عقلي است، بي شك از مهمترين كتب اصول در ميان معاصرين است و به نظر مي رسد اگر چاپ كتاب به نحو مطلوبي صورت گرفته و نقائص اغلاط و فهارس و تحقيقات آن جبران شود، اساتيد اصول

ص: 130

خود را از مراجعه به آن بي نياز ندانند. علامه شهيد در عين آن كه كتاب خود را بطور مفصل و با استقصاي تقريبا بي نظير در مسائل اصولي نگاشته است; ولي در حد لزوم مباحث كم اهميت و كم فايده اصولي را از كتاب خويش حذف كرده، بلكه در بعضي از مباحث به طرح عناوين جديدي مي پردازد، مثلا طرح بحث مهم تمسك به عموم در شبهات مصداقيه و مفهوميه عام از اين موارد است. وي در سراسر كتاب به شرح نظرات استاد اعظم، حضرت امام (س) پرداخته و در موارد متعددي در نقد و بررسي آن مي كوشد. معرفي علمي و كامل اين كتاب كبير اصولي در شماره هاي آينده مجله حضور به علاقه مندان به عمل خواهد آمد. و در اين مختصر بطور فشرده به تعدادي از كتب و علمايي كه بطور مكرر مورد توجه علامه شهيد واقع شده اند، و مطالب اصولي ايشان مورد نقد و بررسي شهيد قرارگرفته است، اشاره مي شود. علما و آيات عظام از قبيل: 1- رهبر كبير انقلاب اسلامي حضرت امام خميني (ره) . 2- آيت الله بروجردي كه نگارنده كتاب، در فقه و شايد در اصول از محضر ايشان استفاده كرده است. 3- آيت الله شيخ محمد حسين غروي اصفهاني (كمپاني) . 4- آيت الله آقا ضياء الدين عراقي. 5- آيت الله آقاي نائيني.

ص: 131

6- آيت الله آقاي حاج شيخ عبدالكريم حائري. 7- آيت الله حجت كوه كمره اي كه در بعضي موارد از ايشان به عنوان"جد اولادي" تعبير مي كند. 8- آيت الله ميرزا محمد ثقفي كه در بعضي موارد نام ايشان با عنوان جدي المحشي بكار مي برند. 9- آيت الله آقاي سيد ابوالقاسم خوئي كه در بعضي موارد با عنوان بعض المعاصرين از ايشان ياد مي كند. 10- آيت الله آقاي شيخ محمدرضا اصفهاني. 11- آيت الله آقاي ميرزا حبيب الله رشتي كه به نظر علامه شهيد از بزرگترين فقها در دوران تشيع است. 12- آيت الله ايرواني. و بسياري ديگر از اساتيد معاصر و متقدم بر ايشان كه نكته اي از ايشان شنيده يا خوانده يا در تقريرات دروس ايشان مطالعه نموده است، مورد نظر علامه قرار گرفته اند. ايشان علاوه بر توجه به كتب متاخرين، مطالب متقدمين را نيز اعم از شيخ اعظم انصاري و آخوند صاحب كفايه و حواشي كتب ايشان و همچنين قوانين و هداية المسترشدين و فصول را بطور جدي مورد دقت قرار داده اند. علامه شهيد در دوران اقامت در نجف اشرف به نگارش چندين كتاب فقهي پرداخت و در صدد بود تا مجموعه اي عظيم از مباحث فقهي را تحرير كند. ايشان از مجموعه فقهي خود كه در طول مدت مديدي نگاشته است، به "الكتاب الكبير" تعبير مي كند ولي

ص: 132

متاسفانه شهادت ايشان توفيق اتمام اين مجموعه را همچون مجموعه اصول و تفسير از ايشان گرفت، و توفيق آغازگري و شعله وري انقلاب اسلامي ايران را نصيب ايشان كرد. كتبي كه از آن عزيز در دست است عبارتند از: 12- كتاب الصوم: اين كتاب نيز توسط دو تن از شاگردان ايشان آقايان حجج اسلام سيدمحمد سجادي و محمدعلي رازي زاده (عليپور) به چاپ رسيده است. علامه شهيد اين كتاب را در پي تدريس مباحث صوم در يكي از ماههاي مبارك رمضان نگاشته است، و شايد تنها كتاب فقهي است كه آن مرحوم تدريس نموده، و باقي كتب فقهي ايشان بدون تدريس و فقط جهت انجام تحقيقات نوشته شده است. ايشان در اين كتاب كه شامل دو بحث نيت و مفطرات است بطور مشروح به طرح نظرات و نقد آنها پرداخته و در ضمن مباحث خود فروع متعددي را مطرح نموده است. نويسنده در اين كتاب مطابق كتاب "العروة الوثقي" بحث كرده و فروع ديگري را از كتب مفصل همچون "جواهر الكلام" و "تذكرة الفقهاء "ضميمه نموده است. ايشان در بحثهاي فقهي خويش بشدت با استدلالهاي عقلي مخالفت مي كند و چه بسا در يك مساله هيچكدام از استدلالهاي عقلي را مطرح نكند و در مقابل، تكيه زيادي بر فهم عرفي زمان ائمه معصومين عليهم

ص: 133

السلام داشته، سعي مي كند تا ارتكازات عرف را بدرستي تشخيص داده، در فهم روايات تاثير دهد. 13- كتاب الطهارة: اين كتاب به حجم 514 صفحه دست نوشته بوده، و از ابتداي بحث مياه تا آخر آن و از ابتداي بحث نجاسات و احكام نجاسات تا فروعات بحث ميته (چهارمين نجسي كه در اين كتاب ذكر شده است) مي باشد. تاريخ نگارش كتاب بطور دقيق روشن نيست فقط در صفحه 420 كه از اول تا آن قسمت صحافي جداگانه اي از بقيه كتاب پيدا كرده است، چنين عبارتي به چشم مي خورد: " الظاهر ان الفراغ عن هذا التسويد كان في النصف الثاني من العشر التاسع من القرن الحاضر 1394. . . " كه نشان مي دهد اين كتاب چركنويسهاي بحث طهارت بوده و در حدود سال 1394 ه. ق نوشته است. علامه شهيد بحثهاي طهارت را خود در نزد حضرت امام (س) در شهر قم تحصيل كرده است و ممكن است، قبل از تبعيد نيز، در هنگام تحصيل كتابي در اين زمينه نوشته باشد. به دليل حضور ايشان در درسهاي حضرت امام (س) ، مطالب بسياري از اين كتاب ناظر بر نظريات فقهي امام راحل است. يكي از ويژگيهاي بحثهاي علامه شهيد در كتب فقهي ايشان، عدم تكرار بحثهاي رجالي و اصولي در مطاياي

ص: 134

فقه است، به اين بيان كه اگر بحثي اصولي يا رجالي مرتبط با مباحث كتاب باشد، رد و استدلالهاي علوم ديگر را در ضمن علم ديگر نمي آورد، و بهمين دليل كتب فقهي ايشان از زوائد خالي و اكثر نكات آن مفيد، خلاصه و اختصاصا فقهي است. علاوه بر روش مذكور، خلاصه نويسي و حذف توضيحات، مگر در موارد ضروري، كتب علمي ايشان را از دسترس فهم طلاب خارج كرده، و آنها را به اساتيد فن و آگاهان به مباني و نظرات مختلف محدود نموده است; به تعبير ديگر، علامه شهيد براي طلاب و فضلاي سطح پايين دست به قلم نبرده بلكه مطالب خويش را براي حوزه ها و علماي حوزه و پيشرفت علم به رشته تحرير درآورده است. ايشان در كتاب الطهارة چنانكه ذكر شد فقط درباره چهار نجس كه عبارتند از: بول، خر، مني و ميته بحث كرده است. 14- كتاب البيع: اين كتاب در چند مجلد تنظيم شده است كه متاسفانه فقط جلد اول آن در 518 صفحه و تا بحث"تعاقب ايدي" در دسترس قرار دارد، و از جلد دوم آن فقط بحث" ولايت فقيه" موجود است و ظاهرا اين كتاب كه از عراق به ايران منتقل شده در نقل و انتقالات در ايران مفقود شده است، و در صورت

ص: 135

پيدا شدن آن در اختيار علاقه مندان قرار خواهد گرفت. اين كتاب كه ناظر بر كلمات استاد اعظم، فقيه محقق عصر، حضرت امام (س) و به ترتيب كتاب "البيع" ايشان و شيخ اعظم انصاري است، حاوي مطالب ارزشمندي در بحثهاي معاملات مي باشد، و يكي از كتب ارزشمند در بحث بيع است. البته چنانچه از متن كتاب استفاده مي شود علامه شهيد در درج اقوال به كتب اصلي كمتر مراجعه كرده، و بيشتر به نقل اقوال متاخرين اكتفا نموده است و شايد به دليل آن باشد كه در مباحث معاملات كمتر از مباحث عبادات، اجماعات و شهرتهاي فقها مورد توجه مي باشد; چنانكه خود نويسنده در جايي از كتاب البيع متذكر شده است كه اجماعات محكيه اي كه علماي لاحق بدون غور در تحصيل آن از سابقين مي گيرند، مورد اعتنا نمي باشد. چنانكه در چنين مسائلي (مثل لزوم صيغه در بيع) اجماع محصل نيز قابل اثبات نيست و اگر هم اجماعي باشد قابل اعتماد نيست، زيرا اگر مساله اي خيلي مهم و مورد ابتلا باشد و از سوي شارع ردعي صادر شده باشد، حتما آن عبارت به ما منتقل مي شود. اين كتاب نيز مثل ديگر كتب شهيد بازبيني نشده است (مگر چند صفحه اول آن) و به همين دليل عبارات مغلق و پيچيده آن بهمراه مطالب سخت و

ص: 136

فشرده، دقت ويژه اي را از خواننده مي طلبد. 15- كتاب الخيارات: اين كتاب نيز به سرنوشت مشابهي با كتاب البيع دچار شده است; زيرا از اين كتاب 958 صفحه اي، از ابتدا تا صفحه 540 مفقود شده است و از وسط بحث مستند خيار عيب تا آخر موجود است. خوشبختانه در انتهاي اين كتاب تاريخ 17 محرم 1396 ثبت شده است كه چون تقريبا نزديك زمان به پايان رسيدن درس خيارات توسط حضرت امام (س) در نجف اشرف است، نشان مي دهد كه علامه شهيد همزمان با تحصيل اين كتاب نزد پدر محقق خود، به ثبت كتاب اشتغال داشته است. ما درباره اين كتاب توضيحي نخواهيم داد; بلكه فقط نكته اي را كه ايشان در ذيل اين كتاب نوشته اند درج مي كنيم: "هذا تمام الكلام فيما يتعلق بهذه المسالة، و قد فرغنا عنه في ايام العطلة لاجل تسخير حكومة العراق - خذلها الله تعالي - طلاب العلوم الدينية و هدم اساس الحوزة العلمية في النجف الاشرف. و قدكانت من الايام السالفة اعداء الدين مريدين امثال هذه الجنايات و الكوارث المهلكة; الا ان الله تعالي من ورائهم محيط، فان الاسلام يبلغ حد الشعر و لا ينقطع. و كل ذلك مما يرجع الي فتور مراجع العراق و مستند الي عدم رشدهم. و لوكان مرجع العراق في هذه الايام

ص: 137

حسب ما يترائي من اشباه المسائل العصرية السيد المحقق الخميني الوالد - مدظله - لما كان الامر كما وقع. و في المسالة تفصيل يحتاج الي بسط البحث حول شرائط زعيم المذهب - تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل. سحرليلة الاثنين من شهر محرم الحرام من يوم السابع عشر من سنة 16 " .1396- المكاسب المحرمه: نام اين كتاب در ضمن كتب شهيد آمده است، ولي مشخص نيست كه اين كتاب آيا در شهر قم نوشته شده است يا در نجف اشرف و هيچ اثري از آن در دست نيست. البته قرائني وجود دارد كه حكايت مي كند كتاب "المكاسب المحرمه" در نجف اشرف نگاشته شده است. 17- الخلل في الصلاة: اين كتاب در 182 صفحه نوشته شده است، و از آنجايي كه مباحث خلل نماز آميخته با بحثهاي اصولي و قواعد "لاتعاد"، "الفراغ والتجاوز" و " حديث رفع" است، بحثهاي عميق نويسنده نشان دهنده تبحر او در اصول و فقه مي باشد. در قسمتهاي قبل متذكر شديم كه علامه شهيد درباره حديث " لاتعاد" رساله اي نوشته اند كه در اين كتاب به بحثهاي آن ارجاع داده اند. آيت الله شهيد در نگارش مطالب كتاب، آنچنان مستقلانه به تنظيم ابواب و فروعات پرداخته است كه بدرستي روشن نمي شود آيا اين مباحث را - كه تا بحث "

ص: 138

خلل واقع شده در قيام" رسيده است - مطابق دروس فقه حضرت امام (س) در نجف اشرف نوشته است يا خير؟ اگر نگارش اين كتاب بهمراه شركت در درس حضرت امام (س) باشد، بنابراين مي توان ادعا كرد كه اين يادداشتها آخرين نوشته هاي آن شهيد بزرگوار است، مخصوصا با توجه به آنكه مطلب آن نيمه كاره و بدون ذكر هيچ تاريخي رها شده است. 18- الحاشية علي العروة الوثقي: اين كتاب مشتمل بر مباحث اجتهاد و تقليد و مقداري از مباحث كتاب الطهارة (مياه ، نجاسات) و بحث صوم (تا ارتماس) و در حدود 90 صفحه مي باشد. اين حاشيه به صورت فتوا و اكثرا بدون ذكر استدلال نوشته شده است، و در بعضي از موارد به كتب ديگري كه در مباحث مشابه تدوين شده است ارجاع داده مي شود. ظاهرا كتابت اين حواشي در ضمن مباحث فقهي و پس از تدوين كتب كبير است، زيرا از آن شهيد كتاب الطهارة و كتاب الصوم مفصلي باقي است كه در همين مجموعه ذكر شده است و مباحث اين تعليقات نزديك به مباحث آن كتب است. و اگر تدوين حواشي اين كتاب در ضمن نگارش كتب مفصلي در مباحث مشابه انجام شده باشد، ممكن است شهيد علامه در بحث اجتهاد و تقليد نيز داراي رساله اي باشند كه

ص: 139

از آن اثري در دست نيست. 19- تحرير العروة الوثقي: اين كتاب در 69 صفحه از ابتداي بحث تقليد و احتياط تا بحث كيفيت تنجس اجسام طاهر نوشته شده است، و احتمالا همزمان با نگارش حواشي عروه مي باشد. انگيزه نگارش اين كتاب را شهيد در ابتداي كلام خويش آورده است كه چون فراغتي از حوادث مختلفه يافته است و كتاب شريف "العروة الوثقي" نوشته "سيد محمدكاظم يزدي" داراي فروعات و امثله زيادي است كه نيازي به آن نيست و در مسائل زيادي نيز تكرار ممل صورت گرفته است، آن شهيد تصميم به تهذيب كتاب گرفته و كتابي فتوايي مطابق فتاواي خويش نوشته است. ايشان در اين كتاب و هم در كتاب حاشيه عروه شرط " با ورع بودن مرجع تقليد" را بواسطه اجتماع مرجعيت و زعامت در عصر كنوني مورد تاكيد قرار مي دهد و مي فرمايد: در بعضي مواقع كه شرائط زعامت و مرجعيت با هم تهافت كند بايد شرائط زعامت را بر مرجعيت مقدم دانست. و اين سخن را در مورد تقليد بيان كرده و ضميمه مي كنند كه شرائط زعامت حتي مقدم بر اعلميت است. 20- الحاشية علي تحرير الوسيلة: كتاب شريف تحرير الوسيلة از كتب پر فرع و دقيق در فقه اماميه است، كه چنانكه قبلا توضيح داده شد حضرت امام

ص: 140

(س) اين كتاب را در شهر "بورسا" در تركيه هنگام تبعيد نوشته اند. پس از نگارش اين كتاب شريف، توجه بسياري به حسن ترتيب و فتاواي آن و مخصوصا بحثهاي مهم و كم رنگ شده در حوزه ها - كه بسياري از كتب مفصل و نيمه مفصل در عصر اخير فاقد آنها بودند - جلب شده و مورد تعليقه و حواشي متعددي قرار گرفته است. تعدادي از اساتيد بزرگ حوزه هاي علميه به شرح يا تعليقه بر اين كتاب اشتغال داشته و به عنوان متن بعضي دروس خارج قرار گرفته است. يكي از حواشي و تعاليق مهم بر اين كتاب توسط علامه شهيد نوشته شده است، و متاسفانه مانند بسياري از نوشته هاي ايشان اين مجموعه نيز متفرق و ناقص است. " حاشيه بر تحرير الوسيلة" شامل 61 صفحه درباره بحث مياه (تقريبا كامل) ، و چند صفحه درباره خلل صلاة، و 56 صفحه در بحث صوم (النية و القول فيمايجب الامساك عنه تا ثامن بجز خامس) ، و 41 صفحه درباره نكاح (از مساله 11 تا 23( ، و 119 صفحه مكاسب محرمه (كامل) ، و 49 صفحه در بيع تا بحث بلوغ ، و 129 صفحه درباره خيارات (تا مساله دوم احكام الخيار) ، مي باشد. اين تعليقات حالت شرح و اشكال داشته و استدلالي

ص: 141

است، و در پايان بحث خيارات تاريخ 1396، و در اواسط صوم تاريخ آن چنين ضبط شده است. "قدتم الفراغ يوم الثلثاء من الاسبوع الاخير من شهر رمضان العام 1394، في النجف الاشرف علي مهاجرها آلاف الثناء و التحية، و نسال الله ان يوفقنا لاتمامه في ساير شهور الصيام ان شاء الله تعالي. " نويسنده در اين كتاب از نوشته هاي خويش در مباحث گوناگون فقهي با عنوان " كتابنا الكبير" ياد مي كند كه مؤيد همان نكته اي است - كه پيش از اين متذكر شديم - كه علامه شهيد درصدد بوده است تا با پيوند ميان كتب خويش كتاب كبيري در فقه بنويسد. 21- تفسير القرآن الكريم: اين تفسير كه از ابتداي قرآن كريم شروع مي شود و تا آيه 46 سوره بقره رسيده است، در چهار مجلد توسط حجت الاسلام والمسلمين آقاي سيدمحمد سجادي به چاپ رسيده است. نگارش اين كتاب همزمان با تدريس درس قرآن در نجف اشرف در مسجد شيخ انصاري (ره) صورت گرفته است. اين كتاب كه از نظر سبك تفسيري بي نظير است، يكي از مفصل ترين تفاسيري است كه از صدر اسلام تاكنون نوشته شده است. نويسنده در اين مجموعه درباره هر آيه به چند نكته و چند جنبه توجه كرده است: 1- رسم الخط: در اين قسمت به چگونگي نوشتن كلمه

ص: 142

قرآني مي پردازد، مثلا درباره رسم الخط در لفظ "بسم الله"، "الرحمن" ، "الذين "و"استوي" بحث كرده اند. 2- صرف: درباره بحثهاي صرفي كه مربوط به هر آيه مي شود بحث شده است كه صرف آيه شاهد و مطابق با كدام قول

ص: 143

از نظرات صرفي است. 3- نحو و اعراب: استفاده اي كه نحويين از تركيب آيات و اعراب مي توانند داشته باشند مورد توجه در اين قسمت است. 4- لغت: بحث درباره معناي هركدام از كلمات بطور جدي در اين قسمت دنبال شده است. 5- معاني و بيان: نكات و ظرافتهاي ادبي و آنچه در كتب معاني و بيان مطرح مي شود - كه در آيات قرآن كريم به كار گرفته شده - بدقت مورد بررسي قرار گرفته است. 6- تجويد و قرائت: علم قرائت كه اختصاصا براي استفاده از قرآن ساخته شده است، آنچنان در اين تفسير مورد نظر است كه نشان دهنده تسلط نويسنده بر علوم نه چندان متداول در حوزه هاست. 7- تاريخ و شان نزول آيات. 8- اصول فقه و فقه: در اين تفسير بطور مفصل درباره بحثهاي فقهي و اصولي مربوط به آيه طرح سؤال شده است. براي نمونه، ايشان در ذيل آيه 23 و 24 سوره بقره "و ان كنتم في ريب مما نزلنا علي عبدنا فاتوا بسورة من مثله و ادعوا شهدائكم من دون الله ان كنتم صادقين فان لم تفعلوا و لن تفعلوا فاتقوا النار التي وقودها الناس والحجارة اعدت للكافرين". بحث كرده اند درباره اينكه آيا جايز است از غير خداوند استعانت كرد و كمك

ص: 144

خواست و همچنين بحث كرده اند كه آيا بر سنگهاي معدني مي توان سجده كرد و آيا لفظ "ارض" بر سنگهاي معدني نيز صدق مي كند يا خير و ارتباط مساله فقهي با اين آيه به دليل آن است كه "حجارة" ارض است و در آيه كريمه بنابر نقل ابن مسعود مقصود از حجاره يك نوع سنگ معدني است. و در مساله اصولي بحث كرده اند كه آيا آيات مذكور دليل بر نفي مفهوم شرط مي باشد يا خير زيرا در آيه اول نمي توان مفهوم شرط را معتبر دانست و گفت: "اگر شكي نداريد در نزول آيه، پس سوره اي مثل قرآن نياوريد! " و در آيه دوم نمي توان گفت: " اگر توانستيد مثل قرآن بياوريد، پس از آتش جهنم نپرهيزيد! " ايشان درباره "الاسماء كلها" مي فرمايد كه چون تاكيد خلاف اصل است پس ذكر كلها دليل است براي كساني كه مي گويند كلمات جمع همراه با الف و لام معناي عموم را نمي فهماند. و همچنين لفظ "الاسماء" هم بمعني علائم و هم مسماي آنهاست، پس لفظ واحد در چند معني بكار رفته است، و ممكن است كسي آن را دليل اين نظريه بداند كه يك لفظ مي تواند در يك جمله چند معني داشته باشد. و همچنين چون خداوند ملائكه را به كاري كه قدرت نداشتند تكليف كرده

ص: 145

است، پس شايد كسي از اين آيه استفاده كند كه تكليف به عاجز صحيح است و مسائل ديگري كه از حوصله اين مختصر خارج است. 9- كلام: بسياري از مباحث كلامي به تناسب علم كلام و معارف قرآني مرتبط با آيات الهي است. به همين دليل اكثر كتب تفسيري آميخته به بحثهاي اعتقادي مي باشد. علامه شهيد در تفسير خويش به مباحثي از علم كلام كه مربوط به آيات مي شود اشاره و درباره آنها بحث مي كند; مثلا در ذيل آيه شريفه "مالك يوم الدين" درباره دليل ثبوت اين صفت براي باري تعالي، و درباره ثبوت معاد براي رسيدگي به حساب و جزاي اعمال; بلكه درباره اختصاص معاد به عقلا و مستحقين جزا، و درباره اينكه آيا "يوم الدين" اكنون فعليت دارد تا چنين صفتي براي خداوند بالفعل باشد ياخير بحث مي كند. 10- فلسفه: علامه شهيد با تبحري كه در علم فلسفه الهي داشته، ميان آيات قرآن كريم و بسياري از مسائل فلسفي ارتباط برقرار كرده، و در ضمن اين تفسير به بررسي اين ارتباط پرداخته است. به چند نمونه اشاره مي كنيم: در ذيل آيه "اياك نعبد و اياك نستعين" درباره حصر عبادت تكويني در خداوند، و اينكه استعانت فقط از خداوند ممكن است، و بطلان جبر اشعري، و اثبات نظريه اشاعره كه

ص: 146

قدرت همراه فعل است نه مقدم بر فعل، بحث مي كند. و در ذيل آيه 28 و 29 سوره بقره درباره حدوث نفس و نظرات مختلف در آن بحث مي كند; زيرا در آيه مذكور آمده است "وكنتم امواتا فاحياكم" و خطاب به يك نفر است، پس ممكن است صورت قبلي به حيات تبديل شود، و روح در آن دميده شده باشد. و از اين آيه دخالت واجب و تاثير او در حيات و ممات نيز استفاده مي شود، و همين آيه مرتبط با بحث اعاده معدوم است. همچنين از آيه شريفه "هوالذي خلق لكم مافي الارض" استفاده مي شود كه واجب تعالي براي سافل كار انجام مي دهد; زيرا خدا براي انسان خلق كرده است و اين نكته مخالف قواعد فلسفي است. ذكر آيه "ثم استوي الي السماء" مربوط به تعدد اراده فعلي الهي مي شود كه مورد اختلاف ميان حكما و اصحاب ظاهر است. بعلاوه علامه شهيد از همين آيه و اينكه عالم ميان دو مرتبه عليا و سفلي است بحث تناهي ابعاد عالم را مطرح مي كند، و مسائل ديگري كه به همين دو آيه مرتبط مي شود. 11- عرفان: همانگونه كه در قسمتهاي قبل ذكر شد، مباحثي از عرفان با آيات كريمه قرآن مرتبط است كه علامه عارف اين ارتباطها را بدقت بررسي كرده است. براي

ص: 147

مثال، در ذيل آيه "نسبح بحمدك" پس از نقل كلام صاحب فصوص و حاشيه حضرت امام (س) درباره تنزيه موجودات به تحقيق مساله مي پردازد. و در ذيل آيات مربوط به خلق حضرت آدم (ع) مباحث عرفاني زيادي را درباره آن حضرت و حضرت حواء و هبوط و غيره مطرح كرده اند. از علامه شهيد كتاب عرفاني خاصي برجاي نمانده است، و ايشان نيز نامي از چنين كتابي نمي برند، و تنها يادداشتهاي عرفاني آن شهيد ، مباحث عرفاني كتاب تفسير و مباحث كوتاه در ضمن "العوائد و الفوائد" است. 12- علم حروف: علامه شهيد در ضمن برخي از آيات به مباحث علم اعداد و حروف و نظر آن علوم درباره آيات كريمه اشاره مي كند، و گاهي از علوم غريبه نيز نام مي برد. ما در اين قسمت به ترجمه عبارتي از علامه شهيد درباره اين علوم اكتفا مي كنيم: "بدان كه علم حروف و اعداد از علوم شريفه است كه متكفل علوم غريبه مي باشد، و داراي مبادي علمي و محاسبات دقيق است. گروهي نيز به آموزش اين علوم مشغولند و سالهاي طولاني اين آموزشها تداوم داشته است. درباره اين علوم كتب بسياري تدوين شده كه تعدادي از آنها نيز به چاپ رسيده است. علم جفر و رمل نيز از مشتقات اين علم مي باشد، و شكي

ص: 148

نيست كه علم جفر از علوم شريفه اي است كه درباره آن آثار و اخباري نيز وارد شده است. " 13- اخلاق: در ضمن اين تفسير در موارد متعددي به مباحث اخلاقي و نصايح خواندني اشاره شده، و در ضمن اين مباحث به فلسفه اخلاق، مباحث اخلاقي علمي، روايات و امثال آن پرداخته است. علاوه بر آنچه بطور مكرر در اين تفسير آمده است بعضي مباحث نيز بطور پراكنده مورد توجه قرار گرفته، از جمله مباحث علم عروض و موسيقي درباره آيه "بسم الله الرحمن الرحيم". اين تفسير مشتمل بر بسياري از مسائل علوم قرآن مي باشد، و علامه شهيد در اين مباحث و طرح مسائل آن نشان داده است كه در اين زمينه نيز داراي ابتكارات و اجتهادات بسياري است. پس از بررسيهايي كه متذكر شديم، نويسنده روش ديگري را نيز در تفسير دنبال كرده است و آن اظهار تفسير آيات بنابر مسالك گوناگون است. يعني، يك فقيه با توجه به ذهنيتهاي فقهي آيه را چگونه تفسير مي كند، و يك متكلم چه تفسيري مي كند، و يك فيلسوف با توجه به مباحث فلسفي چه تفسيري ارائه مي دهد، و همچنين عرفا چگونه مقصود آيه را بيان مي كنند. حتي در بعضي موارد مشرب ادبي يا اخباري رانيز در نظر مي گيرد. مدت كتابت اين تفسير طولاني است;

ص: 149

زيرا در اواخر مباحث "بسم الله الرحمن الرحيم" تاريخ شب سه شنبه 14 صفر 1390 ثبت شده، و ظاهرا پس از آن مباحث ديگري نيز اضافه شده است. و در پايان جلد چهارم تاريخ "سحر روز جمعه ماه جمادي الاولي 1397" ذكر شده است. 22- دروس الاعلام و نقدها: اين عنوان بر صفحات جزوه اي 70 صفحه اي مشتمل بر نقل درس بزرگان نجف و نقد آن به چشم مي خورد. در ابتداي اين جزوه مي فرمايد، پس از تبعيد از تركيه به عراق، ايشان به جهات مختلفي در درس اعلام نجف شركت كرده است، و بعضي از آنها را به رشته تحرير در آورده و نكاتي را كه در نقد آن مطالب به نظر شريفش مي رسيده در دنباله دروس نوشته است. اعلام نجف كه ايشان از درسهاي آنها در اين جزوه كوتاه نقل قول كرده است پنج نفرند كه نام آنها را به ترتيب در جزوه مي آوريم. 1- آيت الله العظمي سيد محمود شاهرودي قدس سره، درسهاي مربوط به علم اجمالي ايشان در 6 قسمت از جزوه آمده است. 2- حضرت امام (س) ، درسهاي بيع ايشان، بحث معاطات، در 11 بخش ذكر شده است. 3- آيت الله العظمي خوئي قدس سره، درسهاي اصول، بحث اجتماع امر و نهي ايشان، در 5 قسمت آمده است. 4-

ص: 150

آيت الله شيخ محمدباقر زنجاني قدس سره، درسهاي استصحاب ايشان در دو بخش ذكر شده است. 5- آيت الله العظمي سيدمحسن حكيم، درسهاي فقه ايشان در بحث عقد شركت و عقد مزارعه در 5 گزارش در اين جزوه به چشم مي خورد. متاسفانه تاريخ دقيق اين جزوه در دست نيست ولي از روي نقل دروسي كه در آن شركت كرده اند حدود سال نگارش جزوه را مي توان حدس زد. خاتمه براي حسن ختام اين مقاله كوتاه درباره حيات علمي شهيد حاج آقا مصطفي (ره) ، مناسب است به چند عبارت كوتاه از آن شهيد درباره استاد و مراد وي حضرت امام (س) اشاره كنيم، تا نظر علامه شهيد - با آن مقامات علمي - درباره پدر بزرگوار خويش بر خوانندگان روشن شود. شهيد در اكثر كتب خود از حضرت امام (س) به "الوالد، المحقق، مد ظله" يا "الوالد العلامة" تعبير مي كند، و در جايي مي نويسد: "النحرير الاكبر و العالم الاعظم و المبتكر المفخم". در مساله طلب و اراده مي نويسد: "المحقق الفحل النحرير في الفن الوالد المعظم الجليل مدظله العالي"، و در تفسير چنين مي نويسد: "الاستاذ الملاذ الوالد الممتاز في كلية العلوم التدوينية"; چنانچه در مقدمه تفسير حضرت امام (س) را اينگونه معرفي مي كند: "الوالد المحقق العارف برموز الكتاب وبعض اسراره".

ص: 151

نگفتن به هنگام ديدن ديوارهاي مكّه، ورود به مسجدالحرام، ديدن كعبه و طواف خانه خدا، نماز پشت مقام ابراهيم، سعي در صفا و مروه و تقصير و در روزهاي بعد رفتن به مواقف ثلاث، حضور در عرفات و مشعر و منا و از احرام در آمدن و بازگشت به سوي مكه و انجام اعمال مخصوص و... همه، جز آداب و برنامه هايي براي تربيت و تصفيه روح بشر، چيز ديگري نيست. و اينك پرداختي به بعضي از آداب، كه از ظاهري با اهميت تر برخوردار است و تفسير حضرت امام خميني قدس سره درباره اسرارو ابعاد معنوي اعمال حج:1 حضور در ميقاتاوّلين منزلي كه حاجي بدان وارد مي شود و آغازين عمل اوست، حضور در ميقات است.حاجي وقتي به ميقات وارد مي شود، هرآنچه از دنيا و بهره هاي آن به همراه دارد؛ مانند لباس هاي فاخر، زينت هاي مرسوم و متداول، وابستگي ها و علقه هاي مادّي همه را از خود دور مي سازد و به لباس احرام مزيّن مي شود.2 جامه احرامحاجي آنگاه كه لباس احرام به تن مي كند، مي تواند مراتب و درجات بالايي از حضور را درك كند؛ زيرا از دنيا به جز به يك جامه، آن هم جامه اي كه آراسته و پيراسته نيست و ظاهري ساده دارد، و چيز ديگري همراهش نيست.جامه سپيد احرام نشانه پاكي و صفا و علامت طهارت

ص: 153

است.عمل حاجي به قلب و جوارح اوست؛ بديهي است قلبي كه به طهارت و پاكي مي انديشد نمي تواند ظاهري ناآراسته داشته باشد. او بايد جوارح خود را نيز پاك سازد؛ از همين رو به غسل و شست وشو قبل از به تن كردن جامه احرام سفارش شده است.آنگاه كه لباس احرام به تن مي كند، طبق دستور اسلام حتي از بعضي از حلال ها هم بايد بپرهيزد تا بندگي آموزد. از نگاه در آينه و زينت دربدن، حتّي از پوشاندن سر و روي پا و... ممنوع مي شود. جامه احرام جامه بندگي و اطاعت است.«اين كه لباس دوخته را از تن بيرون مي آوري؛ يعني آن لباس گناه و عصيان را كه تاكنون تاروپود آن را بافتيد و دوختيد و در بر كرديد بيرون آوريد وگرنه چه فرقي است بين لباس دوخته و نادوخته؟! البته چنين نيست كه عبادت در لباس دوخته قبول نباشد، چون انسان در طول سال در لباس دوخته نماز مي خواند و عبادت مي كند؛ اما در حج قبول نيست، و اين براي آن است كه مي خواهند اسرار حج را به انسان تفهيم كنند كه او روزي را هم در پيش دارد كه بايد با لباس ندوخته وارد آن روز شود و آن روز مرگ است كه كفن در بر مي كند و در قيامت با همان كفن ظهور

ص: 154

و حضور پيدا مي كند... امام سجاد عليه السلام به شبلي فرمود: معناي كندن لباس دوخته شده؛ يعني خدايا! من ديگر لباس گناه در بر نمي كنم و از هر گناهي توبه كردم.»(4)آري، حاجي تا وقتي جامه رنگين دنيا بر تن دارد، پس هنوز مشغول است و هنگامي كه جامه رنگين از تن كند و جامه احرام پوشيد، ديگر هيچ ندارد و از تمام تعلقات مي رهد و چون خسي در ميقات در انبوه زائران گم مي شود؛ چون قطره اي در اقيانوس.3 در معناي لبيك«لبّيك أللّهمّ لبّيك، لبّيك لا شريك لك لبّيك، إنّ الحمد والنعمة لك والملك لا شريك لك لبيك»حاجي از ميقات خارج مي شود در حالي كه لبّيك گو است، به عشق ديدار كعبه سر از پا نمي شناسد و به عشق ديدار پروردگار اشك شوق مي ريزد. حضرت امام خميني قدس سره مي فرمايند: «در لبّيك لبّيك «نه» بر همه بت ها گوييد و فرياد «لا» بر همه طاغوت ها و طاغوتچه ها كشيد.»(5) يعني با هرچه ظلم و جور است ستيز كنيد و از هواي نفس و شيطان درون گرفته تا شياطين برون و بت هاي زمان.راز گفتن لبيك در اين است كه اي خدا، از اين لحظه ملتزم مي شوم كه تنها در مسير طاعت تو گام بردارم و چيزي جز حق بر زبانم جاري نكنم و زبانم را بر معاصي

ص: 155

حرام گردانم. زائر خدا در حج با خداي خويش پيمان و ميثاق مي بندد؛ و در اصل تمامي اعمال حج پيماني است كه بين معبود و عبد بسته مي شود.به فرموده امام خميني قدس سره :«لبيك هاي مكرّر از كساني حقيقت دارد كه نداي حق را به گوش جان شنيده و به دعوت اللّه تعالي به اسم جامع، جواب مي دهند. مسأله مسأله حضور در محضر است و مشاهده جمال محبوب. گويي گوينده از خود در اين محضر بي خود شده است. وجواب دعوت را تكرار مي كند و دنباله آن سلب شريك به معناي مطلق آن مي نمايد كه اهل اللّه مي دانند نه شريك در الوهيت فقط. گرچه سلب شريك در آن نيز شامل همه مراتب تا فناي عالم در نظر اهل معرفت است و حاوي جميع فقرات احتياطي و استحبابي است مثل، «... الحمد لك والنعمة لك...» و حمد را اختصاص مي دهد به ذات مقدس، همچنين نعمت را و نفي شريك مي كند و اين نزد اهل معرفت غايت توحيد است و به اين معناست كه هر حمدي و هر نعمتي كه در جهان هستي تحقق يابد حمد خدا و نعمت خداست، بدون شريك و در هر موقف و مشعري وقوف و حركتي و سكون و عملي اين مطلب و مقصد اعلي جاري است و خلاف آن شرك به معناي اعم

ص: 156

است كه همه ما كوردلان به آن مبتلا هستيم.»(6)آري، زائر به هنگام گفتن لبّيك بايد از هرچه به معناي تعلّق و تملّق است پرهيز كند تا شرط حضور در محضر باري تعالي را به دست آورد و در اين آزمون سرفراز شود.او به دعوت خداي سبحان پاي در ميقات گذارده و لباس احرام بر تن كرده و از منزل و مأواي خويش براي ديدار كعبه و زيارت بيت عتيق دور شده و تمام زخارف دنيا را يكجا رها كرده و دنيا را به اهل خود واگذارده و اينك در محضر خداست. البته انسان هميشه در محضر خداست؛ چرا كه به فرمايش امام راحل قدس سره «عالم محضر خداست و...» ولي در همين محضر گسترده الهي، محضرهاي خاصي نيز وجود دارد كه انسان فقط در حالت ها و موقعيت هاي خاص مي تواند وارد آن شود و اگر صاحب خانه دعوتي نكند شرط حضور در اين محضر عرفاني به دست نمي آيد. پس معناي محضر الهي و كشف جمال ربوي در سخن امام اين است كه انسان بايد به مرتبت كشف و شهود برسد و براي رسيدن به اين مرتبه، زماني بهتر از موسم حج و مكاني بهتر از ديار وحي نيست؛ جايي كه انسان به دعوت خداي متعال آنجا حضور يافته و به نداي خداوند

ص: 157

سبحان لبيك مي گويد. حاجي در اصل ميهمان خداست و ميهمان اگر بخواهد از ميزبان كمال استفاده را ببرد، بايد در محضر او باشد.حاجي با لبّيك خود اعتراف مي كند كه: تو بي شريكي و خداي واحد واحدي.اين اعتراف زباني بايد در عمل انسان نيز پياده شود. بسيارند انسان هايي كه زبان به سلب و نفي شريك براي خداي متعال مي گشايند امّا قلب و دلشان جايگاه شيطان است و اينجاست كه بايد زائر در مقام معامله با خدا درآيد و تمام تعلّقات را رها سازد و رضايت او را كسب كند و خطاب به پروردگار بگويد: الهي، حمد براي تو است، چون تو محمودي. نعمت از آنِ تو است، چون تو منعمي. همه فقيراند و ملك و حكومت براي تو است. ملكا ذكر تو گويم كه تو پاكي و خدايي نروم جز به همان ره كه توام راهنمايي حضرت امام قدس سره در اين باره مي گويد: «مراتب معنوي حج كه سرمايه حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مي نمايد؛ حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادي حج به طور شايسته و مو به مو عمل شود... و لبّيك هاي شما جواب دعوت حق تعالي باشد و خود را محرم براي وصول به آستانه محضر حق تعالي نماييد و لبيك گويان براي

ص: 158

حق، نفي شريك به همه مراتب كنيد و از خود كه منشأ بزرگ شرك است به سوي جلّ و علا هجرت نماييد.»(7)حضرت امام رحمه الله «خود» و «خوديت» را منشأ بزرگ شرك مي داند. خود چيست؟«خود» همان غرور، كبر، نخوت و منيّت است؛ همان صفاتي كه فرعون را واداشت تا ادعاي ربوبيّت كند! پس منشأ همه آفات خودپرستي است.4 ورود به حرم و مكّهحاجي آنگاه كه ديوارهاي مكّه را مي بيند، از گفتن لبيك باز مي ايستد و با آمادگي تمام، براي انجام شعائر الهي، پا به بلداللّه الحرام مي گذارد.مكّه معظمه و مشاهد مشرفه، موطن حوادث و نهضت هاي انبيا و پيامبر اسلام است. آنجا محل نزول جبرئيل امين و خاستگاه پيامبران بزرگ الهي است.نور نبوّت پيامبر خاتم در اين سرزمين متجلّي شد و اسلام، اين دين كامل، از اين ديار به جهانيان عرضه گرديد. پيامبر بزرگ اسلام چه سختي ها و بلايايي را در سرزمين مكه به دست ابوسفيان ها و ابوجهل ها كشيد، ليكن از پاي نايستاد و اسلام، آن نهال نوپا را به درختي تنومند و پرثمر تبديل كرد. امام خميني قدس سره درباره عظمت مكه و كعبه مي گويد: «مكّه جايي است كه همه انبيا خدمتگزار او بودند.»)5)8 در بيان فلسفه طواف ...وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ (9) ؛ «خانه آزاد را طواف كنيد.» خانه اي كه كسي نمي تواند مالك

ص: 159

آن شود. آري، زائران عاشق با طواف پيرامون كعبه كه آزاد از هر قيدي است، درس بندگي و آزادگي مي آموزند.حضرت امام راحل گردش به دور خانه را رهايي از قيود دنيا شمرده مي گويند:«در طوافِ حرمِ خدا، كه نشانه عشق به حق است، دل را از ديگران تهي كنيد و جان را از خوف غير حق پاك سازيد و به موازات عشق به حق از بت هاي بزرگ و كوچك و طاغوت ها و وابستگانشان برائت جوييد كه خداي تعالي و دوستان او از آنان برائت جستند و همه آزادگان جهان از آنان بريء هستند.»(10)پس انسان به هنگام طواف، در مدار توحيد قرار مي گيرد و از هرچه شرك و پليدي است، دور مي شود.6 حجرالأسود دست راست خداستطواف از ركني كه حجرالأسود در آن است آغاز مي شود و حاجي از مكان حجرالأسود، آموزش بندگي مي بيند. حجرالأسود يمين خدا در زمين است. سنگي كه گويند در آغاز سياه نبود بلكه سفيد و درخشان بود همراه با مقام ابراهيم به زمين نازل شد و پيامبر فرمود: حجرالأسود ياقوتي سفيد از ياقوت هاي بهشت بوده و خداوند آن را به سبب لمس دست گناهكاران، دگرگون ساخت.امام خميني قدس سره درباره استحباب استلام حَجَر مي گويد:«در لمس حجرالأسود بيعت با خدا بنديد كه با دشمنان او و رسولانش و صالحان و

ص: 160

آزادگان دشمن باشيد و به اطاعت و بندگي آنان هركه باشد و هرجا باشيد سر ننهيد و خوف و زبوني را از دل بزداييد كه دشمنان خدا و در رأس آنان شيطان بزرگ زبونند، هرچند در ابزار آدم كشي و سركوبي و جنايتشان برتري داشته باشند.»(11)همچنين درباره فلسفه عمل طواف به دور كعبه، در جمله اي كوتاه مي فرمايند:«گردش به دور خانه خدا نشان دهنده اين است كه به غير از خدا، گرد ديگري نگرديد.»(12)كعبه برترين نشانه خدا در روي زمين است و زائر خانه خدا همچون فرشتگان كه حول عرش خداوند هميشه در گردشند، مي چرخد. قرآن مي فرمايد: وَ تَرَى الْمَلاٰئِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ... (13)«فرشتگان را مي بيني كه به تسبيح و ستايش خداوند به طواف عرش مشغولند.»همانطور كه طواف فرشتگان در عرش خدا نشانه عشق آنان به خداست، بنده نيز بايد همانند ملائك به مقام تسليم و رضا برسد و كعبه را طواف كند.طواف يكي از بهترين حالات بنده در مقام تعظيم و تكريم خدا است.انسان مي تواند در مطاف معرفت هاي بسياري بياموزد؛ زيرا كه در دايره توحيد، معرفت هسته مركزي است و آنكس كه به دور معرفت مي چرخد نور خدا در دلش جلوه گر مي شود.7 صفا و مروه إِنَّ الصَّفٰا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعٰائِرِ اللّٰهِ .(14)«صفا و مروه از شعائر الهي است.»به فرموده امام سجاد

ص: 161

عليه السلام اسرار بسياري در سعي ميان صفا و مروه وجود دارد. انسان در مسعي مي آموزد كه بايد از گناه به سوي خدا فرار كند و سعي كند كه با سرعت به طرف خدا برود.حاجي در هنگام سعي بين صفا و مروه در حالت ترديد بين خوف و رجا است.هروله و دويدن بين صفا و مروه، از گناه به سوي اطاعت و از غير به حق دويدن است. معناي تردد بين دو كوه صفا و مروه؛ يعني خدايا! من بين خوف و رجاء به سر مي برم، نه خوف محض دارم و نه رجاء محض. نه آنچنان است كه فقط بترسم و هيچ اميد نداشته باشم و نه آنچنان است كه همه اميد باشد و هيچ ترس نباشد.(15)معناي خوف آن است كه نسبت به كارهايي كه در اين دنيا انجام مي دهيم، هميشه خائف باشيم و گرنه حسّ غرور در وجود ما جوانه مي زند و درخت كبر و نخوت ريشه مي گيرد. و معناي رجاء و اميد اين است كه به لطف حف اميدوار باشيم كه اين اميدواري مايه نشاط او و راهنما به سوي تكامل باشد.اين است كه امام خميني قدس سره مي فرمايند:«و در سعي بين صفا و مروه با صدق و صفا سعي در يافتن محبوب كنيد كه با يافتن او، همه بافت هاي دنيوي گسسته

ص: 162

شود و همه شك ها و ترديدها فرو ريزد و همه خوف و رجاهاي حيواني زايل شود...»)8)16 اسرار عرفاتحاجي از مكّه هجرت مي كند و به عرفات، بيابان عرفان مي رسد؛ بياباني كه محلّ شناخت است، شناخت حق و دريافت نور. جايي كه كسي ديگري را جز به مسلماني نمي شناسد. حاكم و زيردست و وزير و رعيت امتيازي بر يكديگر ندارند. در عرفات آنچه با عنوان يك اصل پذيرفتني است بي نشان بودن از تمام نشان هاست.حاجي در عرفات بدنبال گمشده اي مي گردد كه از ديدها و نظرها پنهان است.چشمهاي ناسوتي است كه پرده ناسوت را كناري مي زند و حجاب را برطرف مي كند تا به نور جمال بقيةاللّه(عج) روشن شود.قلب هاي رقيق و عاطفه مند است كه در عرفات و در محضر حق حضور مي يابد و اشگ مي بارد و سرانجام ثمر مي گيرد.عرفات آيتي از آيات الهي است. نشانه اي از رحمت حق است. در عرفات ميزبان قائم آل محمد است.امام خميني قدس سره مي فرمايد:«با حال شعور و عرفان به مشعرالحرام و عرفات برويد و در هر موقف، به اطمينان قلب بر وعده هاي حق و حكومت مستضعفان از چنگال استكبار جهاني باشيد و راه هاي نجات را از حق در آن مواقف كريمه طلب كنيد.»(17)در جاي ديگر مي گويد:«با حال شعور و عرفان به مواقف ثلاث (عرفات و مشعر و منا) برويد»عرفات و

ص: 163

مشعر و منا كامل كننده حجّ است آدمي در اين مكان ها، باديدن دريايي موّاج از انسان ها به ياد صحراي محشر مي افتد كه همه انسان ها براي حساب رسي اعمال در آنجا گرد مي آيند. اين درياي موّاج انساني از چه روي بدينجا آمده اند. آيا اينان براي طلب دنيا در اينجا جمع گرديده اند؟! آيا در اينجا جز از نشاط روح و معناي تعالي و جستجوي حق طلبانه چيزي هم از دنيا و تجمّلات آن وجود دارد؟!امير مؤمنان حضرت علي عليه السلام علت حضور زائر در عرفات اينگونه مي فرمايد: «مي دانيد وقتي زائر و انسان حج گزار احرام بست چرا بايد به عرفات رود و بعد بيايد كعبه را طواف كند؟ براي آنكه عرفات خارج از مرز حرم است و اگر كسي ميهمان خداست ابتدا بايد به بيرون دروازه رود و آن قدر دعا و ناله كند تا لايق ورود به حرم شود.»(18)حاجي در سرزمين عرفات از جبل الرحمه، كوه رحمت بالا مي رود تا دعاي عرفه را آنجا بخواند، دعايي كه سرتاسرش عرفان و معناست، در قسمت چپ آن كوه بود كه سيد شهيدان حسين بن علي عليهماالسلام رو به كعبه آن دعاي معروف را قرائت كرد.9 بيتوته در مشعرامام خميني فرمودند با حال شعور و عرفان به مشعرالحرام و عرفات رويد. فَإِذٰا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفٰاتٍ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرٰامِ... (19) ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفٰاضَ النّٰاسُ (20)مشعرالحرام محدوده حرم است، اينجا محدوده حرم امن و ورودي حرم الهي است. اينجا محلي است كه بايد شب را در آن بتوته كرد.در اين مكان است كه بايد به جمع آوري سنگ ريزه و به تعبير تهيّه سلاح پرداخت و به جنگ شيطان رفت.10 فلسفه اعمال منامني بر وزن رضا يعني اميد و آرزواز عرفات و مشعر كه مي گذري به منا سرزمين عشق و آرزوها قدم مي گذاري. پس آرزويت را از خدا بخواه، اما آنچه بر تو حلال نيست و استحقاق آن را نداري، آرزو نكن و به فرموده امام صادق عليه السلام «لا تمنّ مالا يحلّ لك ولا تستحقّه».(21) سزاوار نيست كه زائر خدا در چنين مكاني، به دنبال حوائج دنيوي باشد بلكه بايد به قصد قربت خواسته هاي مشروع و معنوي و مادي خويش را طرح نمايد.امام صادق عليه السلام در علّت نامگذاري اين سرزمين به «منا» فرمودند: هنگامي كه جبرئيل در اين محلّ به حضرت ابراهيم عليه السلام گفت: «تمنّ ابراهيم»؛ يعني ابراهيم! آرزوي خود را بيان كن، اين مكان «منا» نام گرفت. و آرزو در منا به معناي آرزوي دنيوي نيست بلكه آرزويي است همراه با اصرار و عاطفه ورزي.انسان ها با آروزهايي كه دارند، زندگي مي كنند و اصولاً بندگي بسياري از انسان ها در گرو آرزوهايي است كه

ص: 164

4 چكيده: وَ لِلّٰهِ عَلَى النّٰاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً... (1)«و بر مردم است حج خانه خدا، هر آن كس كه توان رفتن به آنجا را داشته باشد.»مقدمهحج، از باشكوه ترين شعائر اسلامي و نمايش شكوهمند انسان هايي است كه از اقصي نقاط عالم در يك نقطه، مكه وادي امن، گِرد مي آيند؛ وَ إِذْ قٰالَ إِبْرٰاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هٰذٰا بَلَداً آمِناً... (2)؛ «و ابراهيم گفت: اي پروردگار من، اين شهر را جاي امني گردان.»و حاجي آنگاه كه با قافله عرفان راهيِ اين خانه مي شود و جامه هاي رنگين دنيا از تن خويش برمي كند و با پارچه اي سفيد و يكدست، ميان دريايي از انسان ها به سوي خدا مي شتابد، اين عمل او لبيك به فرمان الهي است كه فرمود: وَ لِلّٰهِ عَلَى النّٰاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً... (3)«و بر مردم است حج خانه خدا، هر آن كس كه توان رسيدن بدانجا را داشته باشد.»حج، محل دفن آرزوها و آمال انسان هاست.حج، برنامه و دستوري است براي سازندگي انسان ها.متاعي كه در حج مي فروشند جز به زحمت تن و تصفيه روح به دست نمي آيد.در هريك از اعمال و مناسك حج، اسراري است كه مقصود آنها تربيت آدم است؛ از پوشيدن حوله احرام گرفته تا لبّيك گفتن، سپس دم فروبستن ولبّيك

ص: 165

در دل و نهان خود دارند و چه آرزويي بهتر كه در سرزمين آرزو انسان از خدا آرزوي خير و عاقبت نيكو كند.وقوف در منا براي حاجي به سبب اعمالي كه دارد از ديگر مواقف طولاني تر است پس رمز و راز منا نيز از ديگر مكان هاي بيرون از مكّه مي تواند بيشتر باشد.امام خميني قدس سره در باره سرّ رفتن به منا مي فرمايد:«پس به منا برويد و آرزوهاي حقّ را در آن جا دريابيد كه آن قرباني نمودن محبوب ترين چيز خويش در راه محبوب مطلق است و بدانيد تا از اين محبوب ها كه بالاترينش حبّ نفس است و حبّ دنيا تابع آن است نگذريد، به محبوب مطلق نرسيد و در اين حال است كه شيطان را رجم كنيد و شيطان از شما بگريزد و رجم شيطان را در موارد مختلف با دستورهاي الهي تكرار كنيد كه شيطان و شيطان زادگان همه گريزان شوند.»(22)رمي جمرات در منا از مهم ترين اركان اعمال ايام تشريق است و در روايات آمده است كه ابليس براي بار اول در جمره عقبه خود را بر حضرت ابراهيم عليه السلام نماياند و آن حضرت با سنگريزه هايي او را از خود دور ساخت و ابليس ديگر بار در جمره وسطي و اولي راه را بر او بست و ابراهيم عليه السلام بار ديگر

ص: 166

او را با پرتاب سنگ گريزان كرد. و ابليس به هنگام فرار به سرعت گريخت. و جمره و اجمار به معناي شتاب كردن و گريختن است؛ زيرا كه شيطان در اين مكان از برابر ابراهيم گريخت و اينك تو با رمي جمره و انداختن سنگ بر شيطان ظاهر، شيطان درون را نيز سركوب كن تا از شيطان پيروي نكند.از ديگر وظايف زائر در منا ذبح قرباني است؛ در همان مكاني كه ابراهيم اسماعيل خويش را به قربانگاه برد تا به فرمان ايزدي امتحان سختي را پس دهد؛ فَلَمّٰا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قٰالَ يٰا بُنَيَّ إِنِّي أَرىٰ فِي الْمَنٰامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مٰا ذٰا تَرىٰ قٰالَ يٰا أَبَتِ افْعَلْ مٰا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ مِنَ الصّٰابِرِينَ (23)«ابراهيم به اسماعيل مي گويد: خداوند مرا در خواب مأمور كرد كه تو را ذبح كنم! آيا حاضري؟ اسماعيل رو به پدر كرد و گفت: آنچه به تو امر شده انجام ده، به خواست خدا مرا از صابران خواهي يافت.»آيا امتحاني بالاتر و سخت تر از اين وجود دارد كه پدري سر فرزند خود را از تن جدا كند؟! البته خداوند رحيم تر از آن است كه چنين مقدّري را براي ابراهيم فراهم كند.امام صادق عليه السلام فرمود: «إذْبَح حَنْجرة الْهَوي وَ الطَّمَع عِنْدَ الذَّبِيحَة».(24)«با قرباني كردن، حلقوم هوا و

ص: 167

طمع را ذبح كن و از خود دور گردان.»امام عليه السلام در بيان روشنشان، بزرگ ترين شيطان ها را شيطان درون و هواي نفس مي دانند. انسان همراه با وظيفه قرباني به ظاهر گوسفند در راه خدا، بايد نفس خود را بكشد و هواي خويش را سرببرد تا چشمش به دنيا و جمال آن نيفتد، پس تمام اعمال حج، جلوه معنوي و ملكوتي مخصوص به خود را همراه دارد. قرباني در ظاهر، قربانيِ باطن مي طلبد. اگر زائري در منا سرخود را مي تراشد و به زيبايي اش لطمه مي زند. در اصل، غرور و تكبرش را منكوب مي كند.مويِ سر، جمال و زيبايي انسان است و همانطور كه مي دانيد، در احكام فقهي آمده است كه اگر شخصي موي سر كسي را به زور و اجبار بتراشد، به زيبايي و جمال او لطمه زده و غرورش را شكسته است و بايد ديه بدهد، ولي حاجي به هنگامي كه از قربانگاه منا برمي گردد، بايد سر به زير تيغ بگذارد و زيبايي ظاهري خود را در راه خدا فدا كند.اذن ورود به حرمپس از انجام اعمال مواقف سه گانه، زائر از پروردگار خويش اذن ورود به حرم و بازگشت به مكّه را مي طلبد تا براي انجام اعمال حجّ تمتع آماده شود.

974 عرفان حجّ ، ص485 صحيفه نور، ج19، ص1976 صحيفه نور، ج19، ص427 صحيفه نور، ج19، ص428 صحيفه نور، ج20، ص1459 حج : 2910 صحيفه نور، ج20، ص1811 همان.12 صحيفه نور، ج9، ص22413 زمر: 7214 بقره: 15815 عرفان حج، جوادي آملي، ص7016 صحيفه نور، ج20، ص1817 صحيفه نور، ج19، ص19718 اصول كافي، ج4، ص244؛ وسايل الشيعه، چاپ جديد، ج11، ص22519 بقره: 19720 بقره: 19821 عرفان حج، جوادي آملي، ص22.86 مصباح الشريعه، ج2، ص43523 صافات: 10224 نشريه زائر، ويژه ايام حجّ، شماره 17، سال 7731. محسن صالحي مازندراني

ص: 169

ديني و تأثيرپذيري قرآني ايشان است. البته گاه آرايي متفاوت و تصاويري بكلي ناهمسان از هستي و انسان نيز در ميان اين آراء ديده مي شود. نكته شايان توجه اين است كه اگر به تصويري كلي و جامع از نظامهاي فكري رايج ميان عالمان مسلمان نظر كنيم، درخواهيم يافت كه بسياري از امور مشابه در حقيقت تفاوتي بنيادين با يكديگر دارند. اين تفاوت تا بدان جاست كه حتي توحيد يعني سنگ بناي دين و دين باوري نيز در نزد ايشان تفسيري واحد ندارد، اگرچه همه موحدند. توحيد يك عارف با توحيد يك متكلم تفاوت بسيار دارد و حتي توحيد فيلسوفان نيز با هم يكي نيست. فلاسفه مشايي و حكيمان متألّه، به خدا، انسان و جهان يكسان نمي نگرند. اين نكته درخور توجه، ما را به يك روش در شناخت آرا و تفكرات رهنمون مي سازد و آن نگاهي جامع به نظريات انديشه مندان مختلف است. براي دستيابي به ديدگاه تربيتي يك عالم، نمي توان به بررسي سخنان صريح او در وادي تربيت بسنده كرد، زيرا بسا مواردي كه معناي حقيقي آثار تربيتي تنها با شناخت بنيانهاي فكري او دريافتني باشد. تلاش براي شناخت مكتب تربيتي امام خميني نيز اگر بخواهد قرين توفيق باشد، بايد از كاوش در مباني انسان شناختي و جهان شناختي ايشان آغاز گردد. با آگاهي

ص: 171

از اين مباني، جايگاه و اهميت ديدگاهها و توصيه هاي اخلاقي و تربيتي ايشان آشكار مي شود. پيش از ورود به بررسي ديدگاههاي مبنايي امام خميني، ذكر چند نكته لازم به نظر مي آيد. 1 در ميان علماي مسلمان، فيلسوف تربيتي و مربي در اصطلاحي كه امروز رايج است وجود ندارد، در نتيجه نمي توان در ترسيم مكتب تربيتي هر يك از ايشان، به پاسخهايي صريح درباره همه مسائل مطرح در تعليم و تربيت دست يافت. به اين ترتيب بايد كوشيد پس از شناخت مباني فكري آنها، با بررسي نظر تربيتي خاص كه در برخي مواضع ابراز داشته اند، به استنباط نظريات آنها در ديگر موارد پرداخت، تا از اين رهگذر به تصويري نسبتاً جامع از مكتب تربيتي انديشمند موردنظر دست يافت. طبيعي است كه اين كوشش در تحقيقات مختلف، نتايجي كاملاً يكسان به بار نمي آورد. 2 ديدگاههاي عالمان مسلمان درباره هستي و انسان را مي توان به مكاتب كلامي، فلسفي، عرفاني و مكتب محدثين تقسيم كرد. در هر يك از اين شاخه ها وجوه اشتراك فراواني را ميان انديشه مندان مي توان يافت، ولي اين حقيقت مانع از آن نيست كه هر انديشه مند، در عين حال ديدگاههايي خاص خود داشته باشد و يا اينكه در مواردي نظر او مشابه انديشه مندان حوزه اي ديگر باشد؛ مثلاً يك فيلسوف از جهاتي

ص: 172

همچون عارفان بينديشد و يا متكلمي از مرزهاي فلسفه عبور كند. 3 با توجه به مطالب گذشته، محصور داشتن مكتب فكري امام خميني در يكي از شاخه هاي فلسفي، عرفاني و يا فقهي دشوار است و اساساً شايد ويژگي مهم ايشان جمع سازوار و هوشمندانه اي است كه ميان عناصري از فقه، فلسفه و عرفان پديد آورده اند. عناصر انديشه ايشان را مي توان مورد بررسي تاريخي قرار داد و مبدأ و منشأ هر يك را شناسايي نمود، لكن نوشته حاضر در پي تحقيق تاريخي درباره اين آرا و نظريات نيست؛ ولي در يك قضاوت كلي مي توان ديدگاههاي انسان شناختي و هستي شناختي ايشان را عرفاني قلمداد نمود. دستيابي به اين منظر عرفاني براي ايشان، با گذر از معبر فلسفه و بويژه حكمت متعاليه صورت گرفته است و تجلي اين نظرگاه در سطح انديشه اجتماعي، پيوندي عميق با فقه يافته است، به گونه اي كه نمي توان از تأثير و تأثر فقه و عرفان امام بر يكديگر چشم پوشيد. نكته اخير در چگونگي شكل گيري ديدگاههاي تربيتي ايشان بسيار بااهميت است، زيرا آراي تربيتي حضرت امام همچنانكه از مباني انسان شناختي و هستي شناختي جدايي ناپذير است، از ديدگاههاي حكومتي ايشان نيز غيرقابل تفكيك است و نظرهاي حكومتي ايشان در نظريه ولايت فقيه كه ديدگاهي فقهي است عرضه شده است. 4 تعليم

ص: 173

و تربيت، به عنوان يك شاخه پژوهشي دانشگاهي مستقل، در پيشينه فرهنگي مسلمين جايگاهي ندارد؛ اگرچه فيلسوفان، عارفان و اخلاقيون به بخشهاي مهمي از مباحث فلسفه تعليم و تربيت پرداخته اند. براي آنكه بتوان ديدگاههاي يك انديشمند را در قالب مسائل و مباحث امروزين فلسفه تعليم و تربيت درآورد، بحثهاي تطبيقي بسيار مفيد است؛ ولي در تحقيق حاضر جز در مواردي كه مقايسه آرا ما را در فهم جايگاه و اهميت يك نظر ياري مي رساند از مباحث تطبيقي خودداري خواهد شد. س مجموعه ويژگيهاي انسان همچون آگاهي، فقرآگهي، اختيار و نيازمندي به دين، از او موجودي مسئول مي سازد س در انديشه اسلامي، موفقيت چنان تعريف مي شود كه راه را بر يأس و تيره انگاشتن آينده مي بندد و زمينة اطمينان خاطر و اتكا به نفس را فراهم مي آورد انسان انسان از ديدگاه امام خميني و بسياري از ديگر انديشه مندان مسلمان، داراي ويژگيهاي زير است: 1 انسان موجودي وابسته و فقير در برابر حقيقتي متعالي و بي پايان يعني خداست؛ 2 موجودي آگاه است؛ 3 موجودي مختار است؛ 4 موجودي كمال جوست و كمال جوي او نامحدود است؛[1] 5 تربيت پذير است و انبيا براي تربيت او فرستاده شده اند؛ 6 بدون دستگيري وحي، در رسيدن به كمالات خويش توفيقي نخواهد داشت؛[2] 7 موجودي مسئول است. در ميان اوصاف

ص: 174

فوق، وصف نخست، يعني فقر وجودي صفت ويژة انسان نيست؛[3] زيرا همه هستي مخلوق، فقير و وابسته به خداست[4] و انسان به عنوان جزئي از هستي مخلوق، وجودي فقير و وابسته دارد، تنها تفاوت اين است كه انسان مي تواند بر فقر خويش آگاهي يابد.[5] اين آگاهي، او را به تكاپويي از سر بصيرت به سوي كمال مطلق مي كشاند؛ يعني او را كه تكويناً به حقيقت مطلق هستي متوجه است، با توجهي آگاهانه به سوي كمال مطلق سوق مي دهد. اين رتبه از آگاهي، يعني شناخت فقر خويشتن و آگاهانه به سوي حق شتافتن، نقطه اوج ويژگي دوم انسان است. ويژگي سوم يعني مختار بودن انسان تعيين كنندة جهت حركت اوست. جهت حركت انسان وابسته به شناختي است كه او از خود دارد. اگر او به فقر همه جانبة خويش در برابر خدا معترف باشد جهت حركت او به سمتي است و اگر از فقر خويش غافل باشد جهت ديگري را براي حركت خود برمي گزيند. طبيعي است اگر موجودي كه خود را فقير مي يابد به مبدأ غنا توجه كند. به عبارت ديگر اگر انسان در ويژگي اول و دوم خويش به رتبه «فقر آگهي» رسيد، دارا بودن قوه اختيار باعث حركت كمالي شتابدار او مي شود؛ يعني ويژگي چهارم او (كمال جويي نامحدود) را در بالاترين

ص: 175

و بهترين شكل ممكن تحقق مي بخشد. لكن اگر قوه آگاهي انسان، او را به استشعار نسبت به فقر خويش رهنمون نشود، آنگاه فقر وجودي و تكويني انسان، او را در حدّ ديگر موجودات، طالب كمال خواهد كرد و به سوي آن هدايت خواهد نمود، با اين تفاوت كه در اين فرض، اختيار او در دام «اشتباه كمال» گرفتار خواهد آمد، يعني اموري را برمي گزيند كه كمال حقيقي نيستند و تلاش او در راه دستيابي به آنها فرجامي ناخوشايند خواهد داشت. اين كمال غيرحقيقي را كمال موهوم مي خوانيم.[6] انسان همواره در معرض خطر گزينش كمال موهوم است. اين خطر با خصيصه تربيت پذيري كه در نهاد انسان نهاده شده است، قابل پيشگيري است. تربيت پذيري انسان مي تواند وسيله اي باشد تا از خطا برهد. اين ويژگي آنگاه براي انسان مفيد واقع مي شود كه مربي او از منبع علم مطلق بهره مند باشد و با اتكا به چنين علمي از اشتباه در مصداق كمال منزه باشد. مجموعه ويژگيهاي انسان همچون آگاهي، فقر آگهي، اختيار و نيازمندي به دين، از او موجودي مسئول مي سازد، زيرا اگر انسان در توجه خويش به كمال از آگاهي و اختيار خويش بهره نگيرد و موجودي مسئول نباشد، گويي در كيفيت خلقت او امري غيرحكيمانه رخ مي دهد و ويژگيهاي آگاهي، اختيار و

ص: 176

تربيت پذيري او عبث و بيهوده خواهد بود. با اين توضيحات، به خوبي درمي يابيم كه چگونه ويژگيهاي انسان مرتبط با هم و معنابخش به يكديگرند. براي آنكه ارزش و جايگاه اينگونه آراي انساني شناختي بيشتر آشكار شود، بحثي مختصر درباره «نامتناهي بودن كمال جويي انسان» و «فقر آگهي» او مي آوريم. يكي از ويژگيهاي انسان جديد، يعني انسان پس از عصر روشنگري در اروپا، حصارشكن بودن اوست. انسان جديد همواره خواسته است خود را از همه باورهايي كه او را مقيد مي كنند برهاند و به اين وسيله، راه را بر تحقق هويتي بي حد و مرز از خويشتن بگشايد. پس همواره كوشيده است تا اراده خويشتن را از سلطه هر اراده ديگري آزاد كند و به اين ترتيب، حد وجودي خويش را گسترده سازد. اين ديدگاه در ارزشهاي انسان امروز تجلي يافته است، چنانكه انسان غربي بر توجه داشتن خويش به آينده مي بالد و آينده گرايي و تجددطلبي را ويژگي ارزشمند خود قلمداد مي كند و در مقابل، انسان شرقي را گذاشته نگر و سنت گرا مي خواند. خصلت نوگرايي چون در انسان غربي نهادينه شد، پيامد شگرفي را با خود به همراه داشت و آن پيشرفت پرشتاب و گيج كننده اي است كه هر روز بر ابعاد آن افزوده مي شود و به گونه اي هوش ربا، حدود پيشرفت و توسعه را

ص: 177

فراختر و بيكرانه تر جلوه مي دهد، و اين البته گسترش مرز مادي انسان است. انسان غربي با داشتن چنين تجربه اي، به تخطئه تفكر ديني مي پردازد و دين را عامل تقيد و بازماندن از پيشرفت مي شمارد و توفيق در پيشرفت مادي خويش را مرهون روگرداني از دين مي داند. بازدارندگي دين نسبت به انسان، به دو صورت بيان شده است: 1 باور ديني به معناي پذيرش وجود اراده اي مافوق است، كه همواره اراده انسان را تحديد و تهديد مي كند. وجود اراده اي حاكم بر اراده انسان، اتكاي او بر خويشتن را متزلزل مي نمايد و زمينه عدم اطمينان به خود و آينده را فراهم مي آورد. در نتيجه، انسان دين باور همواره چشم به راه تصرف قواي فوق طبيعي در طبيعت و حيات است و از برنامه ريزي و آينده نگري دوري مي كند. 2 دين باوري و دينداري، به معناي پذيرش الگويي از پيش تعيين شده براي سلوك فردي و اجتماعي انسان است و اين مانع از نوگرايي و افق شكني انسان است. اين خصوصيت اگرچه ظاهراً در اديان داراي شريعت، راسختر و گسترده تر است، ولي محدود به آن نيست؛ زيرا ديگر اديان نيز كمال انسان را پيشاپيش تعريف مي كنند و مجال نوانديشي در ترسيم اهداف زندگي را از او مي گيرند. اين دو تقرير از بازدارندگي دين باوري، هر دو پاسخي

ص: 178

محكم و كافي در انديشه امام خميني و اساساً در تفكر اصيل اسلامي دارد. اشكال نخستين را با دو مقدمه مي توان پاسخ گفت: 1 بي شك انسان بدون خدا ادعاي احاطه علمي و عملي بر عناصر و عواملي طبيعي را نمي تواند داشته باشد؛ زيرا تجربه بهترين گواه مخدوش بودن اين ادعاست. چه بسيار از برآوردهاي علمي و پيش بيني هاي آزمايشگاهي، كه به دليل عدم احاطه بر همه عوامل مؤثر در طبيعت به خطا مي رود؛ و چه بسيار اقدامات عملي انسان، كه علي رغم ابتنا بر يافته هاي علمي ناكام مي ماند. اين همه، ناشي از ناتواني بشر در شناخت همه جانبه طبيعت است. همه بزرگان علم و دانش معترفند كه معلومات بشر در برابر مجهولات او ناچيز است و اساساً گشوده شدن باب هر دانشي، به معناي رويارويي انسان با مجهولات تازه و پرشمار ديگري است. 2 اكنون اگر هدف انسان تصرف در طبيعت باشد، بي شك ناكاميهاي او در شناخت و تصرف در طبيعت و آگاهي روزافزون او از كم عمق بودن دانش و توانايي اش، بر عدم اطمينان و اتكاي او بر خويشتن دامن مي زند و آينده را در نزد او تيره و مبهم جلوه مي دهد. موفقيت در عمل، براي او به گونه اي معنا شده است كه رسيدن به آن امري قطعي و بدون تخلف نيست،

ص: 179

لذا همواره در انتظار ناكامي به سر مي برد. نهايت اينكه مي كوشد با در نظر آوردن آثار و فوايد موفقيت (در اصطلاح خودش)، شادابي و اميد را براي خود تأمين كند. اما در انديشه اسلامي، موفقيت چنان تعريف مي شود كه راه را بر يأس و تيره انگاشتن آينده مي بندد و زمينه اطمينان خاطر و اتكا به نفس را فراهم مي آورد. موفقيت از ديدگاه اسلام تنها در زندگي روزمره تأثير نمي كند، بلكه دامنه آثار اين نظر تا تعريف مفاهيمي همچون سعادت گسترده مي شود و در دست يافتني بودن زندگي توأم با سعادت، عميقاً مؤثر واقع مي شود. براي توضيح اين ديدگاه، سخن پرآوازه امام خميني رساست كه: «ما مأمور به وظيفه ايم نه نتيجه». در اين جمله كوتاه، جلوه هاي بسياري از آراي مبنايي امام را مي توان يافت. در اين سخن، مسئول بودن انسان به روشني نمايان است؛ اما آنچه كه در تكون اين سخن تأثير اساسي دارد، اين داوري است كه خداوند بر امور اين عالم و از جمله رفتارهاي ما ناظر است و در پاداش و كيفر ما، معيار، نسبت است كه ميان خود و خدا برقرار مي كنيم، نه آنكه پيروزي ظاهري معيار ارزيابي ما در پيشگاه خداوند باشد. اين سخن همچنين بر عدالت خداوند متكي است و آرامش حاصل از اعتقاد به اين سخن، ناشي

ص: 180

از آن است كه خداوندي عليم و عادل بر عمل و انگيزه ما نظر دارد و هنگامي كه انگيزه ما رسيدن به كمال مطلق باشد و از اتقان در كار فروگذاري نكرده باشيم، ديگر جايي براي دلهره و اضطراب نمي ماند و توفيق در كار، قطعي و بدون تخلف است. شكست در اين ديدگاه بي معناست و پيروزي و شكست ظاهري، معيار موفقيت نيست. امام حسين(ع) به همان ميزان موفق است كه پيامبر اكرم(ص) در اوج پيروزيهاي نظامي بر كفار. بي شك هرگاه ارادة خداوند داناي دادگر شكستي ظاهري را بر ما روا مي دارد، در حقيقت راه رسيدن به كمال را بر ما مي گشايد. شكست ظاهري آزمايش خداست و پيروزيها نيز همه از خداست و اينگونه آزمايشهاست كه به خلوص انسان كمك مي كند و امكان صعود او را مهيا مي سازد. دومين اشكالي كه نسبت به دين باوري مطرح شد نيز، در انسان شناسي امام خميني پاسخ شايسته اي دارد. امام مكرراً در سخنان خويش بر پايان ناپذيري كمال خواهي در انسان تأكيد نموده اند. اگر غايت و مقصد انسان قرب خداوندي باشد كه خود نامتناهي است، به هيچ روي نمي توان اين تعيين پيشين مقصد را به معناي محدودسازي انسان در قيد و بند انگاشت؛ زيرا اين غايت از پيش تعيين شده، خود چنان است كه انسان در يافتن معرفت و

ص: 181

تقرب نسبت به خداوند هيچ گاه نمي تواند به كنه ذات او دست يابد و هرگز نمي تواند از تكاپو براي سلوك در راه او و معرفتي برتر نسبت به او باز ايستد. اين تكاپوي جاودان البته به معناي دست نايافتني بودن مقصد نيست، بلكه به معناي بي انتها بودن مدارج معرفت و تقرب است. بي انتهايي مدارج، راه را براي توسعه وجودي انسان بازمي گذارد و از سكون و ايستايي او جلوگيري مي كند. به اين ترتيب، درمي يابيم كه تعاليم اسلام درباره انسان چگونه مي تواند مبناي مكتبي تربيتي قرار گيرد، كه در عين استواري و روشني، واجد پويايي و بالندگي باشد و از تحجر و واپسگرايي نيز مبرا باشد. فطرت يكي از مباحث مهمي كه دربارة شناخت انسان صورت گرفته است بحث فطرت است. «فطرت حالت و هيئتي است كه (خداوند) خلق را بر آن قرار داده (است)»[7] فطرت را مي توان ويژگي مشترك برخي از اوصاف انسان دانست. اين ويژگي مشترك را مي توان اينگونه خلاصه كرد. همة افراد بشر در آن مشتركند، عالم و جاهل و شهري و روستايي، سفيد و سياه، غربي و شرقي و زن و مرد و... . اكتسابي نيست. «هيچيك از عادات و مذاهب و طريقه هاي گوناگون در آن راهي پيدا نكند و خلل و رخنه اي در آن از آنها پيدا نشود، اختلاف

ص: 182

بلاد و اهويه و مأنوسات و آراء و عادات كه در هر چيزي، حتي احكام عقليه، موجب اختلاف و خلاف شود، در فطريات ابداً تأثير نكند.»[8] «اختلاف افهام و ضعف و قدرت ادراك لطمه اي بر آن وارد نياورد.»[9] به اين ترتيب اگر صفتي از اوصاف انسان همگاني نباشد، اكتسابي باشد و عادات، مذاهب، شرايط محيطي، قوت و ضعف ادراك و امثال آن در آن صفت تأثير كند و آن را از بين ببرد، آن صفت را نمي توان فطري دانست. فطريات انسان از اين قبيل اند: آگاهي به وجود مبدأ عليم و حكيم و قدير. آگاهي به توحيد. عشق به كمال مطلق. آگاهي به جهان آخرت.[10] آگاهي نسبت به وجود انبياء و ضرورت ارسال رسل. وجود اوصاف فطري در انسان به معناي بي نيازي انسان از تربيت نيست. زيرا كار انبياء، مربيان و معلمان اخلاق حفظ صفا و سلامت فطرت انسانها از گزند انحرافات و فساد است. «نفس در بدو فطرت، خالي از هر نحو كمال و جمال و نور و بهجت است چنانكه خالي از مقابلات آنها نيز هست. گويي صفحه اي است خالي از مطلق نقوش، نه داراي كمالات روحاني و نه متصف به اضداد آن است. ولي نور استعداد و لياقت براي حصول هر مقامي در او وديعه گذاشته شده است.»[11]

ص: 183

انسان چون تحت تعليم و تربيت انبياء و مربيان قرار مي گيرد استعدادهاي فطري خويش را به فعليت مي رساند. بنابراين تربيت مانع از آن مي شود كه امور طبيعي محيطي و امثال آن و نيز اعمال اختياري ناصواب فطرت انسان را بپوشانند و به فعليت رسيدن كمالات او را ناممكن سازند. «نفوس انسانيه در بدو فطرت و خلقت جز محض استعداد و نفس قابليت نيستند و عاري از هرگونه فعليت در جانب شقاوت و سعادت هستند و پس از وقوع در تحت تصرف حركات طبيعية جوهريه و فعلية اختياريه، استعدادات متبدل به فعليت شده و تميزات حاصل مي گردد.»[12] اعتقاد به وجود اوصاف فطري در انسان در كنار اعتقاد به ضرورت تعليم و تربيت براي تحقق استعدادهاي انسان، زمينة مساعدي را براي نشاط فعاليت تربيتي مربيان و نهادهاي تربيتي فراهم مي سازد و اهتمام آنان به دوران كودكي را افزايش مي دهد. چرا كه اهتمام تربيتي در دوران كودكي به منزلة پيشگيري از تحقق موانع رشد و كمال خواهد بود و فعاليتهاي تربيتي مربيان خردسالان همسان با فعاليت نهادهاي بهداشتي تلقي خواهد شد. و اين همواره بر همة مربيان آشكار بوده است كه پيشگيري به مراتب عملي تر و آسان تر از درمان است. در انديشة تربيتي امام خميني اولويت دادن به سنين كودكي، نوجواني و جواني

ص: 184

يك اصل تربيتي است. كلياتي دربارة ديدگاههاي سياسي و اجتماعي امام خميني ديدگاههاي سياسي و اجتماعي امام نيز همچون ديگر آرائشان تحت تأثير نگرش فلسفي و ديني ايشان است. اجتماع انساني و مناسبات و نظامهايي كه بر آن حاكم است، در انديشه و عمل اعضاي خود تأثيرگذار است. مهمترين تأثيري كه اجتماع بر اعضاي خود مي گذارد تعيين نگرش او دربارة غايت وجودي انسان است. اجتماع بر اساس ارزشهايي كه دارد آرزوهايي را در جان انسانها شكل مي دهد و عمل آنها را در جهت تحقق بخشيدن آن آرزوها مصروف مي دارد و به اين وسيله در سرنوشت، سعادت و شقاوت آنان تأثير مي كند. دين از آنجا كه سعادت همه جانبة بشر را منظور دارد نظامات اجتماعي را نيز تحت هدايت خود قرار مي دهد و همزمان به مصالح فرد و اجتماع توجه مي كند و تأمين همة نيازهاي او در تمام ابعاد را بر عهده مي گيرد، در حالي كهمكاتب مادي تنها به بعد مادي حيات انسان مي پردازند.[13] س شكست ظاهري آزمايش خداست و پيروزيها نيز همه از خداست و اين گونه آزمايشهاست كه به خلوص انسان كمك مي كند و امكان صعود او را مهيا مي سازد س در جامعه اي كه با مفاسد و مظالم مبارزه مي شود انسانها از آلوده شدن و انحراف فطرت خداجوي خود مصون مي مانند و

ص: 185

زمينه براي تحقق هدف آفرينش از خلقت انسان فراهم مي شود تنظيم شايستة مناسبات انساني زماني به وقوع مي پيوندد كه ارزشها و امتيازات اجتماع به گونه اي باشد كه انسانها بر اساس تقوا و پاكي ارزيابي شوند و جامعه از امتيازات پوچ و بي اساس خالي باشد.[14] در جامعه اي كه با مفاسد و مظالم مبارزه مي شود انسانها از آلوده شدن و انحراف فطرت خداجوي خود مصون مي مانند. و زمينه براي تحقق هدف آفرينش از خلقت انسان فراهم مي شود. در جامعة اسلامي مناسبات افراد جامعه با يكديگر بر اساس عدالت استوار است و مبارزه با ظلم و جور و اقامة عدالت اجتماعي فريضه اي است بر گردن مسلمين و عبادتي ارجمند است.[15] افزون بر رعايت عدالت در خصوص روابط داخلي جامعه رابطة جامعه اسلامي با ديگر جوامع نيز بايد به گونه اي باشد كه با اهداف خلقت و مقاصد شريعت سازگار باشد. استقلال سياسي و اقتصادي از جمله اهداف سياسي و اجتماعي است.[16] اين هدف هم به كيفيت روابط جامعه اسلامي و ديگر جوامع شكلي خاص مي بخشد و هم روابط داخلي افراد جامعه را به سمت تلاش و پويايي سوق مي دهد. در ساية استقلال است كه نظام اسلامي قادر خواهد بود تكاليف الهي خويش را عملي سازد و اهدافي از اين دست را پي گيرد: دعوت

ص: 186

مسلمانان به پيروي از اصول تصاحب قدرت در جهان،[17] حمايت از مبارزان، گرسنگان و محرومان در سراسر جهان،[18] مبارزه با نظام كفر جهاني و به اهتزاز درآوردن پرچم لااله الاالله بر قلل رفيع كرامت و بزرگواري.[19] انجام تكاليف و تحقق اهداف فوق نيازمند ثبات داخلي جامعه اسلامي است و اين ثبات در ساية عدالت، نظم و اتحاد پديد مي آيد. علاوه بر ثبات داخلي توانايي علمي و قدرت نظامي نيز از مقدمات ضروري رسيدن به اين اهداف است. در اينجا مقصود برشمردن اهداف سياسي و اجتماعي به شكل طبقه بندي شده نيست ولي الگوي كلي براي طبقه بندي اهداف از همين مختصر قابل دريافت است. در طبقه بندي اهداف برترين هدف، زمينه سازي براي تأمين نيازهاي انسان در جهت رسيدن به كمال مطلوب انساني است. اوصاف انسان و اجتماع مطلوب عبوديت و كرامت است. عبوديت منشأ مسؤوليت و دين مداري انسان است و كرامت مبدأ استغناء و استقلال انسان و جامعة مسلمانان در برابر ديگران. يكي از مباحث مهم در ارتباط با چگونگي تنظيم روابط داخلي اجتماع اسلامي بحث از آزادي است. تعيين حدود آزاديهاي اجتماعي با رجوع به منابعي امكانپذير است. اين منابع از اين قرارند: 1 چيستي انسان. 2 غايات وجودي انسان. 3 نسبت انسان با خدا و طبيعت. 4 اهداف اجتماع. بنابراين آزادي

ص: 187

را بايد در گستره اي وسيع تر از مفهوم اجتماعي آن بررسي كرد، در سطور آتي بحث كوتاهي دربارة آزادي خواهيم داشت. آزادي سخن از آزادي و مباحث دامنه داري كه درباره آن صورت پذيرفته، بيشتر معطوف به مفهوم اجتماعي و سياسي آن بوده است. اگرچه فيلسوفاني به جستارهايي عميقتر در خصوص ريشه هاي دروني آزادي در انسان نيز پرداخته اند، نظر به مفهومي كه امروزه از كلمه آزادي به ذهن متبادر مي شود، توجه بسياري از انديشه مندان معاصر به مفهوم اجتماعي اين اصطلاح بوده است. ولي بي شك آزادي را در گستره اي وسيع نيز مي توان مورد بررسي قرار داد، براي اين بررسي بايد بر تعريفي از آزادي متكي بود و از ذاتيات اين مفهوم آگاهي داشت. آزادي را مي توان جواز اعتباري اعمال قوة اختيار تعريف كرد. توضيح اينكه قوه اختيار در انسان امري است تكويني؛ يعني انسان چنان آفريده شده كه در طول زندگي از گزينش ناگزير است و به تعبيري، در انتخاب اختيار، مختار نيست. انسان مختار در اعمال قوه اختيار خويش به موانع و محدويتهايي برمي خورد، بعضي از اين محدوديتها تكويني است؛ بنابراين، گستره اعمال اختيار را محدود مي كند. محدود بودن قواي جسمي و روحي و محيط طبيعي، حصارهايي تكويني هستند كه انسان را محاصره نموده اند. نوع ديگري از محدوديتها نيز وجود دارد كه

ص: 188

به محيط اجتماعي بازمي گردد. در محيط اجتماعي، برخورد و تزاحم انتخاب و اختيار افراد موانعي براي آنان پديد مي آورد. هرگاه براي رفع تزاحم، قوانين و قواعد عرفي و حقوقي وضع مي شوند، مرزهايي غيرتكويني يعني اعتباري نيز مجال اعمال اختيار را تنگ مي كنند. به اين ترتيب، هيچ انساني را نمي توان مطلقاً آزاد دانست، چرا كه همه انسانها در تنگناي محدوديتهاي تكويني و اعتباري محصورند. بنابراين، همواره در آزادي، سخن از حدود و ثغور آن خواهد

ص: 189

بود، زيرا نفي آزادي مطلق قولي است كه جملگي برآنند و هر آينه كسي در لفظ به آزادي مطلق انسان فتوا دهد، در مقام عمل بر فتواي خويش خط بطلان خواهد كشيد. پيش از بحث درباره ديدگاه اسلام و امام خميني در باب آزادي، چارچوبي را براي بررسي مطرح مي كنيم. آزادي انسان در افق روابط او قابل شناسايي است. اين روابط را در چهار صورت مي توان در نظر گرفت. و آنگاه با معياري واحد و بر حسب شناختي كه از دو طرف رابطه داريم، محدوده آزادي شناخته مي شود. چهارگونه رابطه انسان از اين قرار است: رابطه انسان با خود، ديگران، طبيعت و خدا. اكنون مي توان پرسش از حدود آزادي را در خصوص هر يك از اين چهار رابطه مطرح كرد. پيش از طرح يك به يك چهار رابطه، معيار واحدي را مطرح مي كنيم. معيار مذكور در سايه شناخت غايت و هدف حيات انسان به دست مي آيد. در بياني كلي مي توان گفت: معيار ساري و جاري در هر چهار مورد، اين است كه هرگاه آزادي انسان در به كارگيري قوه اختيار خويش، در دستيابي به غايت وجودي او مفيد باشد، انسان آزاد است. پس اگر هدف نهايي انسان قرب خداوند باشد، در هر محدوه اي كه آزادي موجب تقرب به خدا شود

ص: 190

پذيرفته است و در محدوه هايي كه مانع و يا مخل حركت تقربي انسان شود، پذيرفته نيست. 1 آزادي انسان در رابطه با خود مقصود از خود در اينجا، مجموعه جسم و جان است؛ يعني اعضا و اندامهاي بدن و مجموعه شناختها، عقايد و آرمانها و احساسات هر فرد. انسان تكويناً چنان است كه مي تواند جسم خويش را حفاظت كند يا نابود سازد. جسم خويش را بيارايد يا بيالايد، بنوازد يا بيازارد، بپروراند يا مهمل گذارد. آيا انسان با وجود اين توانايي مجاز است هر يك از دو سوي اين دو راهها را برگزيند؟ پاسخ اين پرسش در مباني انسان شناختي كه پيشتر گفته شد، يافت مي شود. اگر انسان موجودي مخلوق، فقير، هدفدار و مسئول است، هرگز چنين آزادي اي ندارد. آلودن، آزردن و نابودسازي بدن براي تقرب به خداوند به كار نمي آيد، بلكه ابزار تلاش براي قرب به خداوند را از او مي گيرد؛ بنابراين، تنها يكي از اين دو راه را بايد برگزيند. آيا انسان مجاز است كه ذهن و احساس خود را در معرض هر پيامي قرار دهد؟ آيا مجاز است عقل و احساس خويش را به دست الكل، مواد مخدر، سكس و امثال آن بسپارد؟ با بيان فوق ممنوعيت اين كار آشكار است و نيازمند توضيح نيست. با داشتن

ص: 191

چنين نگرشي است كه مبارزه با مفاسد اجتماعي بي خوف و هراس ملامت ملامت گران، مورد توجه حكومت اسلامي قرار مي گيرد. 2 آزادي در رابطه با ديگران آزادي در رابطة با ديگران همان گونه اي از آزادي است كه بيشتر مورد توجه فيلسوفان و جامعه شناسان بوده است. و تحت عناويني همچون آزادي عقيده و بيان مطرح شده است. در فرهنگ اسلامي نيز آموزه هاي گرانقدري در اين خصوص وجود دارد. امام نيز در مواقع گوناگون بر آزادي بيان و عقيده تأكيد كرده اند و محدوده هاي آن را مشخص نموده اند.[20] همواره جوامع غيرالهي از مناسبات انساني تبعيض آميز رنج برده اند. در جوامع غيرالهي اراده و اختيار برخي از انسانها به وسيلة اراده و اختيار انسانهايي ديگر محدود مي شود. در جامعه الهي اسلامي اختيار انسانها در عرض يكديگرند. تنها عاملي كه مي تواند آزادي يك انسان را محدود سازد ارادة تكويني و تشريعي خداوند است. بنابراين محدود شدن حوزة عمل يك انسان توسط انسان ديگر تنها زماني رخ مي دهد كه انسان حاكم بر اساس منصبي الهي و در چارچوب شريعت به اين محدودسازي مبادرت كند. فرمودة اميرالمؤمنين علي عليه السلام «لا تكن عبد غيرك لقد خلقك الله حرّا» بيانگر همين حقيقت است. انسان تنها بندة خداست و فقط زماني مجاز به محدود ساختن خويش است كه عمل خود را بيرون از

ص: 192

مرزهاي تعيين شده از سوي خداوند بداند. پيروي از حكم ديگران بر هيچ انساني روا نيست مگر آنكه حكم فرد ديگر در طول حكم خداوند باشد. بنابراين انسان در تنظيم روابط خود با ديگران بايد نخست به رابطة خود و خداوند نظر كند. قلمرو روابط انسان با ديگران گسترده است، روابط خانوادگي، مقررات اجتماعي و آزاديهاي سياسي، تماماً در اين نوع از رابطه انسان قابل ارزيابي هستند. در هيچ يك از اين عرصه ها انسان در عمل و عكس العمل خود مطلقاً آزاد نيست، زيرا او در خانواده و جامعه خويش تحقق خويشتن را مي جويد. در نتيجه، هر فرد مي تواند فقط در جهت ايجاد خانواده، شهر و جامعه اي حركت كند كه از خود او موجودي متقرب به سوي حق مي سازد، يعني موانع صعود او به مقام بندگي را برمي چيند و محيط مناسب براي رشد او را پديد مي آورد.[21] س از ديدگاه امام خميني همة عالم مدرسه بشر براي تعليم و تهذيب است س «علم نور است ولي در دل سياه و قلب فاسد دامنة ظلمت و سياهي را گسترده تر مي سازد» نكته شايان توجه اين است كه قرب به خداوند فقط هنگام تحقق جامعه ايده آل عملي نيست، بلكه هرگاه فرد در تحقق جامعه ايده آل به وظيفه خويش عمل كند، انسان متقرب الي الله

ص: 193

است و به سوي هدف غايي خويش در حركت، و اين رمز برابري انسانها از حيث نسبتي است كه با كمال انساني دارند. يعني هر انسان در هر جامعه و در هر مقطع تاريخي مي تواند هدف خويش را قرب الهي در نظر بگيرد و به ميزان تلاشي كه با توجه به شرايط محيطي صورت مي دهد، به قرب حق نايل آيد. مبارزه و مشاركت سياسي، مسئوليت پذيري، امر به معروف و نهي از منكر، قوانين احزاب، مديريت سياسي، اقتصادي و فرهنگي جامعه و... اگر تماماً در چارچوب چنين نگرشي معني شوند، تصويري اسلامي از اين مضامين به دست خواهد آمد. 3 آزادي در رابطه با طبيعت محيط طبيعي انسان به اقتضاي حكمت الهي برآورندة همة نيازهاي اوست و اعمال قوة اختيار آدمي گاه موجب آسيب محيط طبيعي به گونه اي مي شود كه تأمين نيازهاي برخي از انسانها مختل مي شود و حركت كمالي آنها با دشواري مواجه مي گردد. اگر پي آمد عملي در رابطة با طبيعت اختلال در نظام نيازها شود آن عمل ممنوع و خارج از محدودة آزادي انسان است.[22] ضرورت حفظ محيط زيست وجوب تلاش براي باروري بيشتر طبيعت در همين مقوله قابل تبيين است. 4 آزادي در رابطة با خدا روابط انسان با خداوند را مي توان در دو دسته تقسيم كرد، رابطة

ص: 194

معرفتي و رابطة عملي: رابطة معرفتي معرفت جويي انسان نسبت به خداوند و صفات او. رابطه عملي بندگي و اطاعت از پروردگار. رابطة معرفتي آزادي در خصوص اعمال اختياري انسان قابل طرح است و مجموعة فعاليتهاي ذهني انسان براي دستيابي به شناخت وجود و صفات خداوند اعمالي اختياري هستند. تكاپوي ذهني براي معرفت به وجود خداي متعال از ديدگاه الهي واجب است و خودداري از چنين عملي ممنوع است يعني خارج از قلمرو آزادي انسان است. در باب صفات خداوند نيز تلاش براي تحصيل معرفت نسبت به صفات خداوند ضروري است و محدودة آن را وحي تعيين مي كند. معرفت خداوند از چنان اهميتي برخوردار است كه بعثت انبياء را براي تحقق معرفةالله دانسته اند[23] و چنان دقيق است كه نيازمند كسب مقدمات فراوان است.[24] اگرچه اصل آگاهي و اقرار به وجود خداي يكتا امري نظري است.[25] رابطة عملي قاعده اي كه رابطة عملي انسان با خداوند را تنظيم مي كند، بندگي و اطاعت از پروردگار است. ولي قلمرو اطاعت و بندگي بسيار گسترده است. بخش وسيعي از اين قلمرو در واقع همان روابط سه گانة انسان با خود، ديگران و طبيعت است. بخش اختصاصي آن مربوط به نيايشها و مناسك عبادي انسان است. كيفيت و كميت نيايش و انجام اعمال و مناسك عبادي در

ص: 195

محدوده اي از ضوابط قرار دارد. اين ضوابط را خداوند تعيين فرموده است، حداقلها و چگونگي هاي اين اعمال از سوي وحي معلوم شده است. حداكثرها با مراجعه به تكاليف و اهداف انسان در مجموع حيات خويش قابل شناخت است. به اين ترتيب اگر زياده روي در نماز و دعا موجب ترك وظايف اجتماعي و يا باعث ضعف و بيماري جسماني باشد روابط انسان با خود و ديگران را مختل مي كند و در نتيجه مجاز نخواهد بود. توجه: بحث از آزادي تنها بحث از محدوده ها نيست بلكه پس از شناخت قلمروهاي آزاد حيات، استفاده از اين آزاديها براي تحقق اهداف حيات تكليف انسان خواهد بود و هرگاه آزاديهاي مشروع انسان مورد تهديد قرار گيرد مسؤوليت اجتماعي و الهي انسان مقتضي قيام براي اعادة آزادي است زيرا نبود آزاديهاي مشروع موجب اختلال در تحقق هدف حيات يعني رسيدن به كمال انسان از طريق اختيار است. اهداف تعليم و تربيت از ديدگاه امام خميني همة عالم مدرسه بشر براي تعليم و تهذيب است. گسترة آموزش و پرورش از اين منظر فراتر از محدودة مدارس و دانشگاه ها خواهد بود و شناسايي اهداف تعليم و تربيت منحصر به شناخت اهداف نهادهاي رسمي تعليم و تربيت نمي شود. به همين جهت مناسب است اهداف تعليم و تربيت را به

ص: 196

گونه اي مطرح ساخت كه همزمان راهنماي افراد و نهادهاي مختلفي همچون آموزش و پرورش، آموزش عالي، راديو و تلويزيون، مطبوعات، حوزه هاي عمليه و... قرار گيرد. پيش از اين مقداري دربارة اهداف اجتماعي تعليم و تربيت سخن گفتيم اكنون با طبقه بندي اهداف مي كوشيم جايگاه هر يك از اهداف فردي و اجتماعي را در طراحي كلي اهداف روشن سازيم. هدف هر فعاليت آگاهانه مي تواند يكي از اين دو حالت را داشته باشد: 1 مطلوب لنفسه. 2 مطلوب لغيره. اموري كه مطلوبيت آنها جنبة مقدّمي، واسطه و ابزاري نداشته باشد مطلوب لنفسه هستند و هرچه كه به سبب وسيله و واسطه شدن براي تحقق امري ديگر مطلوب قلمداد شود، مطلوب لغيره است. بنابراين اگر سلسله اي از اهداف را در نظر بگيريم كه هر كدام وسيله و واسطة دستيابي به هدف بالاتر باشد تمامي عناصر اين سلسله مشمول تعريف هدف لغيره يا هدف واسطي خواهند بود و فقط هدفي كه در بالاترين مرتبة سلسله قرار مي گيرد هدف لنفسه است كه آن را هدف غايي مي خوانيم. ويژگيهاي هدف غايي هدف غايي نيز مانند هر هدف ديگري بايد قابل شناخت و دستيابي باشد. افزون بر اين چون هدف غايي تعليم و تربيت در حقيقت هدف همة انسانهاست در نتيجه دستيابي به آن بايد همگاني باشد يعني

ص: 197

براي همة انسانها دست يافتن به آن امكانپذير باشد. اهداف ديگر ممكن است متعلق به گروه سني خاصي باشد و يا در شرايط خاصي قابل پيگيري باشد ولي هدف غايي بايد همگاني باشد و در همة زمانها و مكانها قابل وصول باشد. بي آنكه همگاني بودن و همه زماني بودن هدف غايي فراهم آيد ناگزير بايد هدف غايي را هدف فردي بدانيم يعني هدف غايي تعليم و تربيت بايد به گونه اي باشد كه پي گيري آن وابسته به اموري خارج از اراده و توانايي فرد نباشد. زيرا اگر رسيدن به هدفي فقط در شرايط خاصي، مثلاً فراهم بودن شرايط اجتماعي خاصي، امكان پذير باشد كساني كه در آن شرايط اجتماعي قرار ندارند از رسيدن به آن هدف محروم و مأيوس خواهند بود. چنين هدفي همگاني نخواهد بود و در نتيجه نمي تواند هدف غايي تعليم و تربيت باشد. يكي از ويژگيهاي هدف غايي حيات و به تبع آن هدف غايي تعليم و تربيت اين است كه به زندگي انسان معنا مي بخشد و براي ادامه حيات انگيزه فراهم مي كند بنابراين هدف غايي بايد چنان باشد كه تا واپسين دم حيات انسان به دنبال آن باشد. ممكن است گفته شود بنابراين هدف غايي امري است كه هيچگاه به آن نمي رسيم. در پاسخ مي گوييم هدف غايي را

ص: 198

بايد چنان تعريف كرد كه در عين قابل دستيابي بودن نقطه اي محدود نباشد چرا كه اگر نقطه اي محدود و بدون دامنه باشد لحظه اي كه فرد به آن دست مي يابد لحظة بي معنا شدن زندگي است و رسيدن به هدف غايي ديگر نه تنها مطلوب نخواهد بود بلكه به سبب تحميل بي معنايي به زندگي امري نامطلوب خواهد بود. براي گريز از اين معضل ناگزير هدف غايي را بايد به صورت امري ذومراتب ترسيم كرد. هدف غايي بنابر آنچه گفتيم به طور خلاصه هدف غايي تعليم و تربيت بايد همگاني، همه زماني، فردي و ذومراتب باشد هدف غايي در اسلام هر چهار ويژگي مذكور را داراست. قرب خداوند هدف غايي تعليم و تربيت اسلامي است. انسان به عنوان موجودي آگاه و مختار و مسؤول مكلف است نيروهاي خود را به سوي اين هدف بكار گيرد و نهادهاي اجتماعي نيز همه در خدمت تحقق اين هدف هستند انسان در هر شرايط سني، زماني و محيطي (محيط طبيعي و اجتماعي) مي تواند به خداوند تقرب جويد يعني مي تواند هدف غايي تعليم و تربيت اسلامي را در نظر گيرد و به سوي آن بشتابد. در خاتمة بحث از هدف غايي تأكيد بر دو نكته لازم است: 1 هدف غايي تعليم و تربيت همان هدف غايي خلقت و

ص: 199

حيات بشر است. 2 هدف غايي همزمان هدف مورد توجه مربي و متربي است. يعني مربيان و نهادهاي تربيتي جامعه هدف غايي فعاليتهاي خود را تقرب متربيان به خداوند مي دانند و متربي نيز خودآگاهانه در فعاليتهاي تربيتي و آموزشي مشاركت مي كند و هدف او از اين مشاركت رسيدن به هدف غايي يعني قرب خداوند است. اهداف واسطي اهداف واسطي چنان كه از نام آنها پيداست واسطه و وسيلة رسيدن به هدف غايي هستند. اهداف واسطي تقسيمات گوناگوني دارند. دسته اي از آنها را مي توان اهداف فردي ناميد و دسته اي را اهداف واسطي. در تقسيمي ديگر مي توان اهداف واسطي را به دو گروه اهداف شناختي و اهداف عملي تقسيم كرد. در اينجا براي دسته بندي اهداف واسطي از تقسيم اخير بهره مي گيريم. اهداف شناختي 1 شناخت اصول دين از مبدأ تا معاد خداشناسي، شناخت ذات و صفات خداوند خودشناسي پيامبرشناسي دين شناسي معادشناسي[26] 2 شناخت معارفي كه جنبه زيستي حيات انسان را تسهيل كند. شامل آشنايي با علوم و فنون و تخصصهايي كه تأمين نيازهاي اوليه در گرو آنهاست. تأمين خوراك، پوشاك و مسكن و امنيت (در برابر عوامل طبيعي). 3 شناخت معارفي كه مقتضاي زندگي در اجتماع است. شناخت اجتماعي، آگاهي از آداب، سنن و قوانين اجتماعي. شناخت سياسي. شناخت اخلاقي. اهداف شناختي

ص: 200

تماماً جنبة نظري دارند. يكي از مهمترين انواع شناختهايي كه به انسان در جهت رسيدن به هدف غايي ياري مي دهد شناخت اخلاقي است مقصود از شناخت اخلاقي آگاهي از محاسن اخلاق مثل صبر، شكر، حيا، تواضع، رضا، شجاعت، سخاوت، زهد، ورع و تقوي، استقلال فكري، خودباوري و ديگر محاسن اخلاق و علم به كيفيت تحصيل آنها و همچنين علم به اخلاق مذموم و قبيح از قبيل حسد، كبر، ريا، حقد، غش، حب رياست و حب دنيا و نفس، خودباختگي فكري، مسؤوليت گريزي و علم به كيفيت تنزه از آنهاست.[27] اهداف عملي اهداف عملي متناظر با اهداف شناختي در سه گروه قابل دسته بندي هستند: 1 اهداف عملي متناظر با شناخت اصول دين. توانايي انتخاب عمل، اتخاذ روش و انجام افعال متناسب با غايت وجودي خود و توانائيهاي ذهني و جسمي خويش. تقواي عملي به معناي ناظر ديدن خداوند در زندگي. ناظر ديدن خداوند در اينجا به معناي اذعان نظري به نظارت خداوند نيست بلكه در مقام عمل اين نظارت را باور داشته باشد. مهارت در عمل به واجبات و ترك محرمات. 2 هدف عملي متناظر با شناختهاي زيستي. مهارت كافي در انجام وظايف حرفه اي و نيز توليد يا تهيه نيازهاي اوليه. 3 اهداف عملي متناظر با شناخت معارف مربوط به زندگي در

ص: 201

اجتماع. رعايت عملي هنجارهاي اجتماع اسلامي اعم از هنجارهايي كه در شكل قانون وضع شده اند و آداب و سنن. مهارت در اجراي قواعدي كه فرايند اجتماعي شدن را موجب مي شوند. مشاركت فعال در امور سياسي. قيام براي اقامه حكومت اسلامي و انجام تكاليف در برابر حكومت اسلامي. يافتن ملكات اخلاقي. اهدافي كه تاكنون به آن اشاره شد عمدتاً اهداف فردي هستند، اهداف اجتماعي تعليم و تربيت در اسلام را با شناخت اهداف اجتماعي اسلام مي توان شناخت. به اين ترتيب بطور خلاصه اهداف تعليم و تربيت در اسلام پديد آوردن شناخت، روحيه، انگيزه و مهارتهاي عملي لازم در جهت تحقق اهداف اجتماعي اسلام است. اهدافي كه خود به انواع مختلفي همچون اهداف فرهنگي، سياسي و اقتصادي قابل تقسيم اند. اهداف فرهنگي گسترش سواد عمومي. س در سيرة تربيتي امام خميني همواره اميدآفريني و استفاده از روشهاي ايجابي را مقدم بر روشهاي سلبي مي يابيم استقلال عملي و فرهنگي.[28] ترويج فرهنگ اسلامي. ايجاد و تقويت روحية تعاون و وحدت كلمه و... . توسعه و ترويج هنر متعهد.[29] اهداف سياسي استقلال سياسي. توسعه سياسي به معناي افزايش مشاركت مسؤولانه آحاد جامعه در سرنوشت سياسي خود. اجراي قوانين اسلام و ايجاد روحيه تبعيت از قانون. مبارزه با نظام كفر جهاني و به اهتزاز درآوردن پرچم لااله

ص: 202

الاالله بر قلل رفيع كرامت و بزرگواري.[30] حمايت از مستضعفان و مسلمين جهان.[31] تقويت بنية دفاعي. عدالت قضايي. اهداف اقتصادي استقلال اقتصادي. عدالت اقتصادي. مبارزه با فقر و محروميت. مبارزه با اسراف و تبذير. اصول تعليم و تربيت اصول تعليم و تربيت گزاره هايي خبري هستند كه نهادهاي تربيتي و مربيان را در انتخاب سياستها و روشهاي وصول به اهداف هدايت مي كنند. دامنة تأثير اصول فراگير است و چهره تعليم و تربيت را رنگي خاص مي بخشد. از مجموع ديدگاههاي انسانشناختي و هستي شناسانة امام خميني مي توان آموزه هاي ذيل را به عنوان اصول تعليم و تربيت استنباط كرد. 1 اصل برابري انسانها در نسبت با هدف غايي تعليم و تربيت اين اصل مربيان را كمك مي كند تا موضوع فعاليت خويش را انسان بطور عام قرار دهند و به اين ترتيب پاسخگوي ويژگي كمال خواهي انسانها در همه سنين، همة مكانها و همة زمانها باشند. اين اصل غفلت از سالخوردگان و يا طبقات اجتماعي خاص را پيشگيري مي كند و در عين حال زمينه را براي تحقق سلامت رواني جامعه فراهم مي آورد. چنانكه پيشتر گفتيم مسؤوليت تعليم و تربيت متوجه نهادهايي همچون آموزش و پرورش، صدا و سيما و... است و همزمان همة آحاد اجتماع خود نيز مكلف به مشاركت مسؤولانه در تحقق اهداف تعليم و

ص: 203

تربيت هستند. اين اصل پويايي فرد در پي گيري هدف غايي را دائمي مي كند و دامنة فعاليت نهادهاي مسؤول را از دوره كودكي و نوجواني فراتر مي برد. 2 اصالت هدف اصالت هدف ديدگاهي است كه مربي را كمك مي كند تا در اتخاذ روش متعصب نباشد. براي توضيح بيشتر لازم است نخست روشهاي دستيابي به اهداف تعليم و تربيت را به دو دسته تقسيم كنيم. الف) روشهاي مستنبط از شريعت: يعني احكامي كه از ديدگاه تربيتي جنبة روشي دارند. ب) روشهايي كه عالمان تعليم و تربيت با رجوع به منابع عملي و با توجه به مسائل ديني و فرهنگ ابداع كرده اند. مثالي براي گروهي نخست: ممكن است تعزيرات را در مجموعة احكام جزايي اسلام به منزلة روشي تربيتي تلقي كنيم. روش بازدارنده اي كه بهره گيري از آن در اختيار قاضي است. يعني قاضي با استفاده از آگاهي هاي تربيتي، اجتماعي و سياسي خود و در عين حال با توجه به شرايط فرد خطاكار تصميم مي گيرد كه او را به شيوه اي خاص تنبيه و تعزير كند تا خود خاطي از تكرار خطاي خود بازداشته شود. اكنون اگر قاضي به هدف تشريع مجازات تعزير توجه داشته باشد از صدور حكم واحد در همة شرايط و نسبت به همة افراد اجتناب خواهد كرد. هدايت كنندة او در انتخاب

ص: 204

شيوه هاي متنوع، «هدف» است. احكام شرعي اي كه جنبة روش تربيتي دارند را مي توان دوگونه دانست: گونه اي از آنها در اصل تشريع به گونه اي جعل شده اند كه امكان انعطاف آنها وجود داشته باشد. در اين گونه موارد چگونگي تأثير توجه به «هدف» در اتخاذ روش آشكار است مثالي كه آورديم از اين قبيل است. گونه اي ديگر از احكام شرعي به اين وضوح و صراحت انعطاف پذير نيستند. در چنين مواردي هم توجه به شرايط زمان و مكان و تغيير و تبدلهاي عارض بر موضوعات و متعلقات احكام بايد همواره مورد توجه فقيه باشد. اگر حكمي شرعي جنبة تربيتي داشته باشد و از اين دسته از احكام باشد ارزيابي فقيه از شرايط زمان و مكان و تبدلات احتمالي موضوع تحت تأثير توجه او به هدف تشريع آن حكم قرار مي گيرد. بنابراين در فرايند تربيت روشها از انعطاف بيشتري برخوردارند و اين ناشي از اصالت هدف است. هدف نامتغير تعليم و تربيت هدف غايي است و ديگر اهداف از درجه اي از انعطاف پذيري برخوردارند. در باب روشهاي ارائه شده توسط مربيان و دانشمندان انعطاف پذير ساختن روشها آسانتر است. سرعت و صحت تصميم مربي در تغيير و تحول روش تحت تأثير مستقيم توجه او به «هدف» است. امام خميني همواره به پويايي فقه از زواياي مختلف مي نگريست

ص: 205

و بي شك با توجه به اينكه ايشان همواره چون يك مربي عمل مي كردند در اتخاذ شيوه تربيت نيز توجه به اصالت هدف را مدنظر داشته اند. 3 تقدم تزكيه بر تعليم در نفس كه مهذب نشده علم حجاب ظلماني است.[32] هر نظام تعليمي وظيفه دار انتقال مفاهيم به دانشجويان خود است. انتقال مفاهيم امكان تداوم حيات علمي را فراهم مي كند و توليد انديشه را استمرار مي بخشد. علوم در هر رشته و با هر موضوع مقدمه اي براي تحقق اهداف فرد و اجتماع هستند بنابراين مادام كه يك علم نقش مقدمي خود را به درستي ايفا كند مطلوب و به لحاظ ارزشي داراي ارزش مثبت خواهد بود و اگر تحقق اهداف جامعه را دچار اختلال سازد ارزش منفي خواهد داشت. اما علم از آن جهت كه علم است چيزي جز آگاهي انسان از واقعيات خارجي و يا اعتبارات اجتماعي و اخلاقي نيست و اين آگاهي في حد ذاته داراي بار ارزشي نمي باشد. پس چگونه است كه گاه آن را ارزش مثبت مي دهيم و گاه ارزش منفي؟ در پاسخ مي گوييم منشأ ارزشي علم، شخص عالم است. اگر فراگيرنده يا دارندة علم، دانش خويش را همچون نردباني براي صعود به رتبة قرب خداوند مورد استفاده قرار دهد، علم او ارزشمند خواهد بود و اگر چنين نكند

ص: 206

علم او از يكي از اين دو فرض خارج نخواهد بود: يا نسبت به تحقق هدف غايي فرد خنثي است و يا نقش منفي و اختلال آور دارد. فرض اول نادرست است زيرا تحصيل چيزي كه تأثير مثبت در تحقق هدف غايي ندارد خود تضييع زمان و نيروست و تضييع زمان و نيرو خود اختلالي در مسير وصول هدف غايي است. بنابراين بايد علم را به جاني راه داد كه پس از فراگرفتن علم، آن را در جهت تحقق هدف غايي فرد و اهداف واسطي اجتماعي و فردي بكار گيرد. بنابراين جان انسان تزكيه يافته شايسته پذيرايي علم است. اراده و تصميم انسان تحت تأثير خواستهاي اوست و خواستهاي انسان برخي جنبة نفساني و برخي جنبة عقلاني و متعالي دارند. خواستهاي متعالي انسان چيزي است كه تحقق آن به تحقق هدف غايي مي انجامد. خواستهاي نفساني انسان اگر در حد تأمين نيازهاي طبيعي او برآورده شوند به تعادل شخصيت او ياري مي دهند و در تحقق هدف غايي تأثير مثبت مي گذارند. ولي اگر تأمين اين خواستها از حد نياز طبيعي تجاوز كند دستيابي به خواسته هاي متعالي دچار مشكل مي شود. انسان در مقام انتخاب و عمل همواره در ميدان اثرگذاري اميال نفساني و خواستهاي متعالي است. انساني كه مي تواند در پاسخگويي به اميال نفساني

ص: 207

از حدّ لازم تجاوز نكند و به هنگام تعارض خواستهاي متعالي و نفساني، خواست متعالي خود را مقدم دارد انسان مهذب و تزكيه يافته است. بنابراين «تزكيه» را مي توان به مجموعة فعاليتهايي تعريف كرد كه در فرد ملكه تقوي را پديد مي آورد تا در مقام عمل از حدود اخلاقي و شرعي تجاوز نكند. اگر كسي داراي چنين ملكه اي باشد توانايي حاصل از علم براي او مبارك خواهد بود در غير اين صورت مصداق «چو دزدي با چراغ آيد گزيده تر برد كالا» خواهد شد. «علم نور است ولي در دل سياه و قلب فاسد دامنه ظلمت و سياهي را گسترده تر مي سازد، علمي كه انسان را به خدا نزديك مي كند در نفس دنيا طلب باعث دوري بيشتر از درگاه ذي الجلال مي گردد.»[33] اضافة اين مطلب لازم است كه علم از سويي در صورتي كه به جان متقي وارد شود سازنده است و از سويي ديگر با ورود به جان متقي زمينة ارتقاء رتبة تقوي را فراهم مي كند بنابراين علم و تقوي بايد همزمان تحصيل شوند تا زمينة ارتقاء يكديگر را فراهم آورند. س امام خميني به شاگردان خود، شجاعت نقد آراء گذشتگان را القاء مي كردند و در ساية همين ويژگي، درس ايشان مجتهدپرور بوده است «هر قدمي كه براي تحصيل علم برمي داريد قدمي هم

ص: 208

براي كوبيدن خواسته هاي نفساني، تقويت قواي روحاني، كسب مكارم اخلاق، تحصيل معنويات و تقوي برداريد. تحصيل اين علوم در واقع مقدمة تهذيب نفس و تحصيل فضايل، آداب و معارف الهيه مي باشد. تا پايان عمر در مقدمه نمانيد.»[34] نتيجه حاصل از اين سخنان اين است كه فرد در مقام عامل مسؤول تربيتي نسبت به خود و نهادهاي تربيتي به عنوان كارگزاران آموزش و پرورش بايد همواره با توجه به هدف غايي و اهداف اجتماعي، زمينه را براي پرورش اخلاقي و معنوي متربيان فراهم آورند و به انتقال مفاهيم علمي و تحقق صوري اهداف اجتماعي مانند تربيت متخصصان و امثال آن بسنده نكنند. «در زمينة تهذيب و تزكيه نفس و اصلاح اخلاق برنامه تنظيم كنيد.»[35] رعايت اين اصل بسيار سازنده و در عين حال سخت دشوار است زيرا رعايت جنبه هاي ارزشي در تربيت مربيان و حفظ روحية آزادانديشي

ص: 209

علمي بطور همزمان كاري ظريف و پيچيده است. امام خميني خود در عين حفظ آزادانديشي علمي به جنبه هاي تربيتي و تقوايي اعمال خود اهتمام داشتند. براي مثال ايشان در عين صلابت در بحث علمي (طلبگي) هرگز فراموش نمي كردند حفظ حريم مؤمنان و كوشش در جهت تربيت آنان خود يك تكليف است و عامل به آن تكليف در تقرب به خداوند موفق تر است.[36] 4 اصل اولويت سنين كودكي و جواني اين اصل در دو زمينه هدايتگر مربيان و متربيان است. از سويي هر فرد را متوجه اين حقيقت مي كند كه در تخصيص فرصت و انرژي خود براي آموختن و پرورش يافتن بهترين زمان دوران كودكي و نوجواني است. اين حقيقت در مورد جوانان بطور خاص بسيار مؤثر است زيرا فرد در ايام جواني كاملاً آگاهانه در فرايند تربيت خويش مشاركت مي كند، در عين حال اشتغالات ديگر در دوران جواني فراوان است و امكان تزاحم فعاليت سازندة تربيتي با فعاليتهاي ديگر همچون تلاش براي اعاشه و رفاه بيشتر است. جوان با توجه به اصل اولويت سنين جواني از عارضة تسويف براي اصلاح دوري خواهد گزيد. اين اصل متوليان تربيتي جامعه را نيز در اين جهت هدايت مي كند كه در تخصيص منابع و امكانات كشور براي امر تربيت ضمن پرهيز از غفلت

ص: 210

نسبت به ميانسالان و حتي سالخوردگان، اهتمام اصلي خود را بر تربيت كودكان و نوجوانان و جوانان قرار دهند. اين هدايتگري در سياستهاي گزينش دانشجو، تنظيم برنامه هاي رسانه هاي گروهي و مانند آن آشكار مي شود. امام خميني فرموده اند: «هر چه سن بالا رود امور منافي سعادت انسان زيادتر شده قدرت كمتر مي گردد. به سن پيري كه رسيديد ديگر مشكل است موفق به تهذيب و كسب فضيلت و تقوي شويد نمي توانيد توبه كنيد زيرا توبه با لفظ «اتوب الي الله» تحقق نمي يابد، بلكه ندامت و عزم بر ترك لازم است، پشيماني و عزم بر ترك گناه براي كساني كه پنجاه سال يا هفتاد سال غيبت و دروغ مرتكب شده، ريش خود را در گناه و معصيت سفيد كرده اند حاصل نمي شود.»[37] ايشان در ترغيب مسؤولان به توجه بيشتر به نوسالان و نوجوانان مي فرمايند: «شما اگر بتوانيد اين بچه ها را تربيت كنيد به طوري كه از اول خدا خواه بار بيايند، توجه به خدا داشته باشند، شما اگر عبوديت الله را و پيوند با خدا را به اين بچه ها تزريق كنيد، اين بچه ها زود قبول مي كنند. اگر عبوديت خدا را و تربيت الهي را، و آنكه هرچه هست از اوست به اينها القاء كنيد و آنها بپذيرند، خدمت كرده ايد به اين جامعه.» از همين

ص: 211

روست كه در بيانات ايشان تربيت در خانواده و در دامان مادر اهميت ويژه اي مي يابد و سالهاي نوجواني و جواني به كرّات از سوي ايشان به عنوان سالهاي خودسازي و ترك تعلقات معرفي مي شود.[38] روشهاي تعليم و تربيت روشهاي تربيتي و تعليمي را مي توان در سطوح مختلفي بررسي كرد. روشها در زمينه هاي مختلفي كاربرد دارند. از جمله در انتقال مفاهيم، ايجاد عادتهاي ذهني و مهارتهاي فكري، ايجاد مهارتهاي عملي، پديد آوردن نگرشهاي كلي، ايجاد روحيات مناسب براي حركت به سوي اهداف، روشنگري در باب اهداف و... . بررسي روشهاي تربيتي از ديدگاه انديشه مندي همچون امام خميني قاعدتاً نمي تواند به محدودة روشهاي آموزش مفاهيم و امثال آن تعلق گيرد چرا كه روشهايي از اين دست نوعاً در سيرة آموزشي ايشان در زمان تدريس در حوزه ها قابل جستجوست و متأسفانه جز مقداري خاطرات شاگردان ايشان در اين زمينه، منبع ديگري در اختيار ما نيست. ولي ايشان در دو مقام ديگر به استفاده از روشهاي تربيتي مبادرت كرده اند كه داراي اهميت فراواني است. اين دو مقام عبارتند از مقام معلّم اخلاق و مصلح اجتماعي. اگر به سخنان و عملكرد ايشان در اين دو مقام توجه كافي نمائيم خواهيم توانست روشهايي را از سيرة عملي ايشان استنباط كنيم. روش چنانكه از واژه و جايگاه

ص: 212

آن پيداست طريقي است كه رسيدن به هدف را ممكن مي سازد. بنابراين روشها را بر اساس ميزان توفيقي كه در رساندن به هدف دارند مي توان مورد ارزيابي قرار داد. به اين ترتيب مي توان ويژگيهايي را كه موجب ترجيح يك روش بر روش ديگر مي شود اينگونه خلاصه كرد: 1 بالا بردن احتمال رسيدن به هدف. 2 قابليت بكارگيري فراگير نسبت به متربيان. 3 بالا بردن سرعت رساندن به هدف. 4 سادگي بكارگيري آن. 5 نداشتن عوارض جانبي منافي با هدف. 6 كم بودن هزينه آن. با توجه به ويژگيهاي فوق تحت تأثير سه عامل بايد به انتخاب روش مبادرت كرد: 1 ويژگيهاي متربي و مربي. 2 امكانات و تجهيزات و اعتبارات. 3 شرايط محيطي يا شرايط زماني و مكاني. روش انعطاف با در نظر گرفتن مطالب فوق يكي از اصول اساسي و مقدماتي براي انتخاب روش را انعطاف پذيري معرفي كنيم. انعطاف پذيري در انتخاب روش حاصل يكي از اصول تعليم و تربيت است كه آن را اصالت هدف ناميديم. اصالت هدف به هيچ روي به معناي توجيه كنندگي هدف نسبت به وسيله نيست بلكه هدف و مختصات آن از عوامل تعيين روش است. اين اصل حاكم بر انتخاب روش را مي توان به صورت يك روش نيز معرفي كرد و گفت هرگاه مربي تحقق

ص: 213

اهداف تربيتي خود را اصل قرار دهد و دائماً به بازنگري كارآمدي فعاليتهاي خود بپردازد در واقع روش انعطاف پذيري را برگزيده است با اين مقدمه انعطاف پذيري را اولين روش تربيت مورد توجه امام خميني معرفي مي كنيم و گواه بر اين مدعا را توجه هميشگي ايشان به ارزيابي شرايط زمان و مكان مي دانيم. روش محبت و اميد در سيرة تربيتي امام خميني همواره اميدآفريني و استفاده از روشهاي ايجابي را مقدم بر روشهاي سلبي مي يابيم. ايشان با تفكيك افراد به دو گروه مغرض و افراد بي غرض، استفاده از روشهاي سلبي را دربارة گروه دوم كاملاً ناروا و در مورد گروه اول هم فقط در صورت ضرورت روا مي دانند. ايشان خود دربارة دروس اخلاقي كه در حوزة علميه قم داشته اند مي گويند هرگاه از رحمت خداوند سخن مي راندم و مي ديدم كه قلبها نرم مي شود و اشكها جاري مي گردد. ايشان با اين سخن بر سازندگي روش ايجابي تأكيد مي كنند. همچنين سلوك ايشان در مقام مصلح و رهبر سياسي و اجتماعي همواره حكايت از مقدم داشتن روش محبت و اميدآفريني دارد. ايشان همواره عملكرد مثبت مردم را مورد تشويق قرار مي دادند و از خوبي و وفاداري مردم به اسلام سخن مي راندند و جز در برابر معاندان تهديد به برخورد سلبي نمي كردند. ايشان حتي در برخورد

ص: 214

با معاندان فريب خورده از راه نصيحت وارد مي شدند و به آنان اميد مي دادند كه راه براي توبه و بازگشت باز است. چنانكه در وصيت نامة سياسي الهي ايشان، فريب خوردگان گروهكها مورد خطاب پدرانه قرار مي گيرند و آخرين تلاش را براي هدايت آنان با لحني مهرآميز و مصلحانه انجام مي دهند. استفاده از همين روش به ايشان توفيق بالايي در حفظ وفاداري مردم و قدرت شگرفي در بسيج توده هاي مردم به سوي اهداف تربيتي و اجتماعي مي داد. روش نفي عادات ذهني و عملي يكي از موانع حركت انسان به سوي هدف غايي و ديگر اهداف تربيتي و اجتماعي تأكيد بر عادتهاي ذهني و عملي است. عادات ذهني مانع درك صحيح واقعيت خارجي است و عادات عملي هم گاه موانعي عيني براي تحقق اهداف مي شوند. امام خميني به شاگردان خود همواره شجاعت نقد آراء گذشتگان را القاء مي كرده اند و در سايه همين ويژگي چنانكه مشهور است درس ايشان مجتهدپرور بوده است. حريت علمي محصول بكارگيري اين روش است. دربارة نفي عادات عملي آنگاه كه مانع رسيدن به اهداف اصيل باشند هم سلوك سياسي ايشان شاهد مناسبي است. فتواهاي شجاعانه ايشان كه پديدآورنده رفتاري ظاهري خاصي در جامعه مي شد نيز گواه همين حقيقت است. روش تحول محتوي روشي كه اكنون دربارة آن سخن مي گوييم به

ص: 215

ظاهر با روش قبلي متعارض است ولي با اندكي دقت خواهيم ديد كه اين دو مكمل يكديگرند. امام خميني هرگاه يك عادت و يا سنت راسخ را مانع دستيابي به هدف مي ديدند و همزمان نفي آن را بي تأثير ارزيابي مي كردند از راه تحول محتوي وارد مي شدند. برخي از سنتها به خاطر درون ماية خود ضد ارزش هستند اگر پيوسته آن سنت را با اصلاح درون مايه حفظ نماييم افزون بر رفع جنبة ضدارزشي آن خواهيم توانست از مقاومتهاي ناآگاهانه مردم و متربيان نيز دوري جوئيم. براي مثال روز كارگر كه در اكثر كشورهاي جهان برگزار مي شود، در سالهاي آغازين پيروزي انقلاب همواره با شعارهاي كمونيستها و ديگر چپ گرايان قرين بود بسياري تصور مي كردند بزرگداشت روز كارگر از سوي گروههاي اسلامي به معناي همنوايي با چپ گرايان تلقي خواهد شد و بايد از بزرگداشت اين روز پرهيز كرد. اما امام با توجه به جو سنگين تبليغات چپ نمايان نسبت به ضد كارگر بودن ديدگاه و حكومت اسلامي شجاعانه روز كارگر را بزرگداشتند و با پيام هوشمندانة خود محتواي جديدي را در اين قالب دميدند. ايشان در پيام خود بر اصلي ترين مباني اعتقادي اسلام تأكيد كردند و خداباوري را سرلوحه سخن خود قرار دادند «خدا هم كارگر است» و از سويي ديگر ابعاد عدالت خواهي

ص: 216

و حمايت گري اسلام از اقشار مولّد و مستضعف را مورد تأكيد قرار دادند و به اين وسيله از يك سنت قرين با درونمايه هاي غيرمكتبي، سنتي نوين را بنا نهادند. يكي ديگر از مواردي كه ايشان از اين روش به بهترين وجه استفاده كردند تحولي است كه به هدايت ايشان در مراسم عزاداري پديد آمد ايشان با بيان آموزه هايي همچون «اشك سياسي» باورهاي عاميانه و گاه ناصواب در باب عزاداري را منزوي ساختند و سنت پايدار و ارزشمند عزاداري را با ارتقاء درون مايه روبرو ساختند. مقايسة اين روش با روش گذشته با توجه به مطالب ذيل آسان خواهد بود. نفي عادات ذهني و عملي فقط زماني سودمند است كه نفي آن به تضعيف موقعيت مربي و يا مكتب مورد اعتقاد او نيانجامد. بنابراين نفي عادات ذهني و عملي مادام كه از ديدگاه «نهي از منكر» به صورت يك تكليف درنيامده باشد مي تواند به تأخير افتد. يعني نفي كننده، در انتظار موقعيت مناسب و داراي تأثير عملي بنشيند. به طور خلاصه موانع نفي عادات ناصواب ذهني و عملي را در دو گروه مي توان تقسيم كرد. موانع بيروني: ناآگاهي مردم. عوامفريبي آگاهان مردم فريب. سوءاستفاده دشمن. pma ; lcxei ; موانع دروني: تحجر ذهني و فكري. دنياطلبي. ترس. در اين ميان رفع موانع دروني شرط لازم براي

ص: 217

نفي عادات نادرست است و رفع موانع بيروني شرط كافي است. تفاوت روش «نفي عادات أ» با روش «تحول محتوي» در اين است كه استفاده از روش نخست نيازمند رفع هر دو دسته از موانع است. ولي استفاده از روش «تحول محتوي» نيازمند به رفع موانع دروني است. به عبارت ديگر موانع دروني بكارگيري روش «نفي عادات» مانع استفاده از روش «تحول محتوي» نيز هستند. هرگاه كسي اين موانع را مرتفع سازد و رفع موانع بيروني را در شرايط خاصي ناممكن بداند از روش «تحول محتوي» استفاده مي كند.

91. [18] . همان مدرك. [19] . همان، ج 21، ص 88. [20] . ر.ك به: صحيفة امام، ج 10، ص 81. [21] . ر.ك به مصاحبة امام با روزنامه اطلاعات، صحيفة امام، ج 5، ص 520. [22] . نگاه كنيد به جواب امام به حجت الاسلام قديري، صحيفة امام، ج 21، ص 149. [23] . چهل حديث، ص 660. [24] . همانجا. [25] . همان، ص 182 و 185. [26] . چهل حديث، ص 387. [27] . شرح چهل حديث، ص 387. [28] . صحيفة امام، ج 17، ص 1. [29] . همان، ج 21، ص 145، 1يام امام به هنرمندان. [30] . همان، ج 21، ص 88. [31] . همان، ج 21، ص 91. [32] . جهاد اكبر، ص 7 36. [33] . جهاد اكبر، ص 37. [34] . همان، ص 39. [35] . همان، ص 42. [36] . صحيفة امام، ج 21، ص 149 و 160. [37] . جهاد اكبر، ص 84. [38] . صحيفة امام، ج 10، ص 37 و ج 15، ص 243 و 442. اصغر مجتهدزاده

ص: 219

مشابه - تقسيم بندي هايي كه بر اساس ملاك هاي فلسفي، تاريخي، اقتصادي، انساني، اخلاقي و . . . صورت پذيرفته اند مي تواند در معرفي هرچه بهتر انقلاب اسلامي مؤثر باشد . انقلاب ها را مي توان از اين ديدگاه به سه دسته تقسيم نمود: نخست: انقلاب هايي كه آرمان عالي و اوليه آنها نيل به يك جامعه بي طبقه - جامعه اي كه در آن مساوات اقتصادي نمود كامل داشته باشد - است . تحولات انقلابي رخ داده در كشورهاي ماركسيستي را مي توان در اين قسمت جاي داد . دوم: انقلاب هايي كه تاسيس يك جامعه مبتني بر آزادي فردي و رفاه شخصي را آرمان متعالي خود برگزيده اند و هر آنچه را كه به نحوي در تقابل با اين آزادي افسار گسيخته باشد به كناري مي نهند . جوامع به اصطلاح ليبرال چنين فرآيندي را پشت سر گذاشته اند و هم اكنون سعي دارند در قالب شعارهاي انسان دوستانه، كالاهاي فرهنگي خود را به ديگر كشورها صادر نمايند . سوم: انقلاب هايي كه اصل را بر تربيت «انسان هاي الهي» گذارده اند و تاسيس يك جامعه خداپسند را آرمان عالي خود قرار داده اند . در اين انقلاب ها فقط تامين معاش دنيوي و آسايش عمومي ملاك نيست، بلكه غرض اصلي به كارگيري اين ابزار براي تحقق يك وضعيت متعالي تر در درون جامعه مي باشد و آن

ص: 221

اين كه جامعه اي صالح و پاك ايجاد شود كه افراد در درون آن بتوانند به تكامل معنوي خويش نايل آيند . انقلاب بزرگ حضرت رسول (ص) نمونه عالي اين ديدگاه است و در عصر حاضر «انقلاب اسلامي ايران» را داريم كه در نوع خود منحصر به فرد مي باشد . اگرچه امكان دست يابي به نمونه هايي كه تركيبي از دو يا سه ديدگاه فوق باشند، وجود دارد، اما عمده ترين آنها - در اين مقال - همان است كه پيش از اين گفته شد . براي درك هر چه بهتر اين گونه شناسي تذكر مطالب زير ضروري است . 1( اساسا انقلاب در گفتمان اسلامي، تعريف خاص خود را دارد و براي همين منظور لفظ ويژه اي نيز جعل شده است . همان گونه كه مي دانيم انقلاب به معناي «زير و رو شدن» ، «واگرديدن» و «برگشتن» در سده هفدهم به عنوان يك اصطلاح شايع و مقبول در حوزه سياسي مطرح مي شود كه معناي اصطلاحي آن «واژگوني تمام عيار حكومت و يا دولت و جايگزيني حاكم و يا دولت جديد از طريق خشونت» مي باشد . اگرچه اين مفهوم در طي زمان از ظرافت و ابعاد تئوريك تازه اي برخوردار شده است - به گونه اي كه امروز با طيف وسيع و متنوعي از تئوري هاي انقلاب مواجه ايم

ص: 222

(1) اما در مقام ارزيابي بايد اعتراف كرد كه همه اينها از تبيين جامع انقلاب اسلامي عاجزند . چرا كه مقوله انقلاب در بينش اسلامي تعريفي به خصوص دارد كه با تعاريف مشابه از حيث محتوا متفاوت است . كلمه «انقلاب» اگرچه در گفتمان اسلامي به معناي سياسي اش نيامده، ولي اصطلاح «امر به معروف و نهي از منكر» به طور واضح و آشكاري بر اين معنا دلالت دارد . اين اصطلاح شامل تمامي اشكال و صور تغيير اجتماعي از اصلاح گرفته تا انقلاب مي شود و داراي سه مؤلفه اساسي است: (2) نخست: بعد آرماني انقلاب كه به انگيزه متعالي «آمر به معروف و ناهي از منكر» باز مي گردد . بر اين اساس تنها آرمان مشروع براي اقدام به انقلاب «به سامان كردن امور جامعه متناسب با سيره و ارزش هاي نبوي» است و اگر اين بعد معنوي از انقلاب ستانده شود، ديگر انقلاب، اسلامي نيست . (3) دوم: بعد مادي انقلاب، كه به شكل تعارض انقلابي ها با حكام ستمگر متجلي شده و در اصطلاح رايج از آن به خشونت ياد مي شود . سوم: بعد معرفتي انقلاب است كه به «آگاهي توده هاي انقلابي» برمي گردد . توضيح آن كه آمر به معروف و ناهي از منكر بايد با آگاهي در اين راه گام بردارد

ص: 223

و اگر به مقتضاي آگاهي كاذب و يا جهل خود دست به حركتي بزند، ديگر نمي توان آن را «انقلاب اسلامي» قلمداد كرد . (4) با توجه به آن چه گفته شد، مي توان «انقلاب» را اين گونه تعريف كرد: انقلاب عبارت است از «امر به معروف و نهي از منكري كه توسط مردمي آگاه، متحول و شعور يافته با انتخاب و اختيار، به طور همزمان و جمعي در مقابل سلطان يا پادشاه و هيات حاكمه ستمگر، طي مراحلي خاص براي تغيير در ساخت ها، نهادها، ارزش هاي مسلط و به تعبيري بهتر، احياي سنت هاي رسول خدا و اماته بدعت ها، تحريفات و منكرات، تحت رهبري فردي واجد شرايط به طريقي خشونت آميز، صورت مي گيرد» . (5) بدين ترتيب معلوم مي شود كه «انقلاب اسلامي» از حيث محتوا و تا حدودي در روش، از ديگر انقلاب ها متمايز است و آنچه تحت عنوان «بعد آرماني انقلاب» طرح مي گردد ناظر بر همين وجه است . 2( انقلاب اسلامي ايران در اين نوشتار به محدوده تاريخي 1342 تا 1357 منحصر نمي شود، بلكه دوران تاسيس جمهوري اسلامي را نيز در بر مي گيرد، لذا تفكيك تحولات ايران به دوران انقلاب و حكومت صحيح به نظر نمي رسد، چرا كه تبعات سويي را به دنبال دارد; از آن جمله تفكيك فوق به طرح اين شبهه منجر

ص: 224

مي شود كه مقتضيات، اهداف، روش و اصول مورد قبول دوران حكومت با دوره انقلاب متفاوتند، در حالي كه انديشه اسلامي اين استدلال را برنمي تابد و معتقد است ارزش ها، آرمان ها و خواسته هاي انقلابي در دوران تاسيس دولت بايد دنبال شوند و از اين حيث اين دو مرحله پيوند دروني دارند و به عبارت بهتر، دوران تاسيس مرحله تحقق عيني آرمان هاي انقلابي است . به همين خاطر، در نوشتار حاضر سعي شده است مجموعه آرمان هاي انقلاب در قالب ساختاري واحد، براي آگاهي بخشي به مسؤولان و مردم ارائه گردد . 3( ماهيت اصلي اين بحث اساسا «آسيب شناسانه» مي باشد، بدين معني كه مؤلف سعي دارد با قبول اصل مذكور در بند دوم، آرمان هايي را كه انقلاب براي تحقق آنها رخ داده، به طور روشن و شفاف از زبان امام خميني (ره) ارائه دهد و بدين وسيله مسؤولان را از رسالت خطيرشان و ملت را از جايگاه رفيع شان - مبني بر جلوگيري از بروز هرگونه انحرافي در روند مستمر انقلاب - آگاه سازد . بديهي است كه آگاهي، شرط اول براي عمل صالح است و تذكر اين مطلب مي تواند براي همگان مثمر باشد . البته تقسيم بندي حاضر را نمي توان تنها الگوي ممكن مطرح كرد، چه بسا هدف فوق از طريق ارائه الگوهاي ديگري نيز تامين شود

ص: 225

كه در آن صورت مي توان آنها را مكمل بحث حاضر طرح و بررسي كرد . 4( با توجه به تعريف ما از انقلاب معلوم مي شود كه «رهبري» در آن نقش عمده اي ايفا مي نمايد، بنابراين در نگارش تحقيق حاضر روشي اتخاذ شده است كه بتواند در تبيين آرمان هاي انقلاب مؤثر و كارآمد باشد . براي اين منظور ضمن اتخاذ رويكردي توصيفي - تركيبي به «انقلاب اسلامي» ، مجموع سخنان امام خميني (ره) را فراروي خود قرار داده، سعي نموده ايم با ارائه تركيبي مناسب از گفتارهاي ايشان دو غرض كلي را تامين كنيم: نخست: آرمان هاي اصيل انقلاب را از زبان امام خميني (ره) متذكر شويم . دوم: «بايدها» ي سياست هاي اجرايي جمهوري اسلامي و ملت ايران را براي آباداني هرچه بيشتر كشور در دهه هاي آتي، مشخص نمائيم . لذا در ضمن سطور آتي به شرح آرمان هاي انقلاب اسلامي در سه حوزه فرهنگي، تربيتي، اقتصادي و سياسي خواهيم پرداخت . الف) آرمان هاي فرهنگي - تربيتي آرمان هاي فرهنگي - تربيتي عمده ترين حوزه تاملات نظري انقلابي ها را تشكيل مي دهد و از اين حيث انقلاب اسلامي كاملا متاثر از رهيافت فرهنگي اسلام است، آن جا كه اسلام خود را دين انسان ساز معرفي مي نمايد . بر همين اساس امام (ره) «تربيت انسان صالح» را در راس برنامه هاي

ص: 226

انقلابي اش قرار داده، صريحا اظهار مي دارد: «آن قدر كه انسان غير تربيت شده مضر است به جوامع، هيچ شيطاني و هيچ حيواني و هيچ موجودي آن قدر مضر نيست و آن قدر كه انسان تربيت شده مفيد است براي جوامع، هيچ ملائكه اي و هيچ موجودي آن قدر مفيد نيست . اساس عالم بر تربيت انسان است» . (6) به همين خاطر است كه مي بينيم آرمان هاي انقلابي امام خميني (ره) بيشتر صبغه تربيتي مي يابد كه مي توان آنها را در دو بعد مورد بررسي قرار داد:

1 . بعد فردي: تربيت انسان هايي فرهيخته و متقي شهيد مطهري، در تبيين اين بعد از انقلاب اسلامي بيان داشته اند: معنويت از اركان واقعي اين انقلاب بوده و مايه حيات انسان مي باشد، لذا تحقق يك جامعه اسلامي كه در آن ارزش هاي الهي نمود تام دارند، به پرورش انسان هايي منوط است كه به آداب و ارزش هاي اسلامي مزين باشند . (7) به تعبير ديگر «حكومت صالحان» از اين حيث حكومتي است كه در آن افراد به ايمان الهي تمسك جسته، تهذيب نفساني را پيشه خود ساخته و به طور كامل ارزش هاي الهي را بر مملكت وجودي خويش مسلط ساخته اند به گونه اي كه در آن از خودبيني و غول سركش «منيت» هيچ گونه خبري نيست . مطلب فوق از اين حيث قابل توجه مي نمايد كه

ص: 227

در بينش هاي غير الهي امر خطير پرورش انسان ها به فراموشي سپرده مي شود و معمولا مسائل اقتصادي، سياسي و . . . به غلط در كانون تحليل ها و حركات انقلابي قرار مي گيرند، در حالي كه امام خميني (ره) اصل اوليه را بر تحول افراد گذارده صراحتا مي فرمايند: «تمام عبادات وسيله است . . . كه آنچه بالقوه است و لب انسان است به فعليت برسد و انسان بشود . . . يك انسان الهي بشود» . )2 )

8 . بعد اجتماعي: ايجاد يك جامعه خداپسند معنويت به نظر امام (ره) به مملكت دروني افراد منحصر نيست، و چنان نيست كه قواي دروني افراد را به اعتدال و سلامت رهنمون شود، بلكه فراتر از آن، نسيم معنويت بايد در تمام زواياي اجتماعي بوزد و براي اين منظور لازم است تا «تبليغ» اصول اسلامي به صورت نهادي در درون جامعه اسلامي دنبال شود و در ضمن، فرهنگ دعوت به «ارزش هاي متعالي اسلامي» در ميان كليه آحاد اجتماعي جاري و حاكم شود . به همين خاطر امام خميني (ره) نخست رو به عموم مردم نموده، وظيفه الهي آنان را تبيين مي نمايند و سپس مؤسسات مختلف تربيتي را - تك تك - مورد خطاب قرار داده رسالتشان را يادآور مي شوند . به طور كلي آرمان هاي تربيتي امام خميني (ره) را

ص: 228

مي توان به شكل ذيل دسته بندي كرد: گروه اول: آرمان هاي همگاني . نخست: حاكميت روحيه دلسوزي نسبت به سرنوشت انسان ها بر جامعه: «پيغمبر اسلام براي اين كه مردم تربيت نمي شدند غصه مي خوردند، به طوري كه خداي تبارك و تعالي او را تسكين مي داد . . . و هر انساني بايد اين طور باشد كه متاسف باشد براي آنهايي كه نمي آيند به خط اسلام و خط انسانيت» . (9) بنيان «امر به معروف و نهي از منكر» در جامعه اسلامي بر اصل فوق گذارده شده است و اين كه در جامعه اسلامي افراد نمي توانند نسبت به سرنوشت ديگران بي اعتنا باشند، لذا از روي «دلسوزي» و نه «طمع» و يا «كينه» براي نجات آنها از ضلالت به پا مي خيزند و به اصطلاح امر به معروف و نهي از منكر مي نمايند . وجود چنين روحيه اي است كه جامعه آرماني را به قبول اصل دوم رهنمون مي شود و آن پذيرش «مسؤوليت دسته جمعي» در قبال هدايت جامعه مي باشد . دوم: داشتن مسؤوليت دسته جمعي از نكات جالب توجه در كلام امام (ره) يكي اين است كه ايشان هيچ گاه يك مؤسسه يا نهاد خاص را مسؤول و عهده دار تربيت مردم نمي دانستند، بلكه ضمن اشاره به كاركرد و رسالت هر يك از اين نهادها، نهايتا متذكر مي شدند كه ملت و

ص: 229

دولت لازم است در راه اصلاح فرهنگ جامعه دست به دست هم بدهند و كاستي ها را رفع نمايند; به عنوان مثال، اگر چه مدارس را مكلف به تربيت صحيح دانش آموزان مي نمايند (10) ولي به همان بسنده نكرده، والدين و خانواده هاي آنها را نيز مورد خطاب قرار داده، سؤوليت شرعي شان را يادآور مي شوند (11) و در كنار همه اينها به ديگر نهادهاي اجتماعي گوشزد مي نمايد كه، بايد اين نسل را از مفاسد و بلاياي اجتماعي حفظ كنند، لذا يك جامعه آرماني جامعه اي است كه افراد آن در قبال سرنوشت تمامي مردم مسؤولند . گروه دوم: آرمان هاي ويژه مؤسسات تربيتي - فرهنگي البته امام خميني (ره) واقع گرا تر از آن بودند كه امر خطيري هم چون تربيت انسان ها را تنها به احساس دروني افراد موكول سازند . براي همين، روي تك تك مؤسسات تربيتي انگشت گذارده و نحوه فعاليت هاي آنها را متذكر مي شوند . آنچه در اين جا مد نظر مي باشد، نه شيوه هاي عملي، بل اصول كلي حاكم بر كليه مؤسسات است كه در مجموع نشان دهنده وضعيت آرماني مؤسسات تربيتي در جامعه اسلامي است، وضعيتي كه در آن اصول ذيل نمود تام دارند: اصل اول: صالح بودن كارگزاران امور تربيتي حوزه ، دانشگاه، راديو، تلويزيون، مطبوعات و . . . ديگر نهادهاي تربيتي آن گاه

ص: 230

مي توانند مثمر واقع شوند كه در مقام نخست خود «صالح» باشند، لذا وجود نهادهاي صالح از جمله بلندترين آرمان هاي امام (ره) به حساب مي آيند . «آن قدر كه كشور ما از دانشگاه و فيضيه صدمه ديده است از جاهاي ديگر نديده است . بايد هر دوي اينها مهذب باشند و علماي اسلام و اساتيد دانشگاه با هم پيوند داشته باشند» . (12) اصل دوم: وجود توافق عمومي بين كليه مؤسسات براي نيل به هدفي واحد (به ويژه حوزه و دانشگاه) هماهنگ بودن نهادهاي تربيتي براي نيل به اين هدف مقدس كرارا مورد تاكيد امام (ره) قرار گرفته است و ايشان به تناسب در مواقع مختلف اين اصل مهم را تذكر داده اند كه: «دانشگاهيان و جوانان برومند عزيز هرچه بيشتر با روحانيون و طلاب علوم اسلامي پيوند دوستي و تفاهم را محكم تر و استوارتر سازند و از نقشه ها و توطئه هاي دشمن غدار غافل نباشند» . (13) و يا اين كه: «لازم است طبقات محترم روحاني و دانشگاهي با هم احترام متقابل داشته باشند . از تبليغات سوئي كه بر ضد آنها در اين چند صد سال شده . . . تا از تفرقه استفاده هرچه بيشتر ببرند احتراز كنند» . (14) اصل سوم: جمع تعهد و تخصص در كليه نهادها مقام تربيت براي

ص: 231

معلماني است كه در كار خود تخصص دارند و نسبت به اهداف متعالي آن از تعهد لازم برخوردارند، لذا حضرت امام (ره) سفارش اكيد دارند كه اين منصب تنها به كساني واگذار شود كه داراي ويژگي فوق باشند و اگر روزي برسد كه تمامي مسؤولان اجتماعي متعهد و متخصص باشند، در آن صورت وصول به يك جامعه اسلامي به ميزان قابل توجهي ممكن و ميسور به نظر خواهد رسيد: «ما انسان دانشگاهي مي خواهيم نه معلم و دانشجو، دانشگاه بايد انسان ايجاد كند . . . مهم اين است كه يك كسي كه از دانشگاه بيرون مي آيد بفهمد كه من با بودجه اين مملكت تحصيل كرده ام . . . و بايد براي اين مملكت خدمت بكنم» . (15) و يا اين كه: «ما با تخصص مخالف نيستيم، با علم مخالف نيستيم، با نوكري اجانب مخالفيم . . . ما مي خواهيم متخصصيني در دانشگاه ربيت بشوند كه براي ملت خودشان باشند» . (16) تعبير ديگر حضرت امام خميني (ره) در اين خصوص: «حضور حزب اللهي ها» ي باسواد و متدين در تمامي صحنه هاي انقلاب مي باشد كه نهادهاي تربيتي با توجه به اهميت شان در اولويت هستند . (17) ادامه دارد پانوشت ها: 1( براي قرائت تاريخچه اين بحث نگاه كنيد به: - هانا آرنت، انقلاب، عزت الله فولادوند، تهران، خوارزمي،

ص: 232

1361 . - كارل ورت، پيتر، انقلاب، ابوالفضل صادق پور، تهران، زوار، 1348 . - ارسطو، سياست، حميد عنايت، تهران، بي نا، چ4، 2 . 1364( از جمله كارهاي انجام شده در اين زمينه كه حكم بنيان اوليه بحث انقلاب را دارند مي توان به كتب ذيل اشاره نمود: - مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، تهران، صدرا، 1368 . - مرتضي مطهري، پيرامون جمهوري اسلامي، تهران، صدرا، بي تا . - ابوالفضل عزتي، اسلام انقلابي و انقلاب اسلامي، تهران، هدي، بي تا . - عباسعلي عميد زنجاني، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، تهران، كتاب سياسي، 67 . - جلال الدين فارسي، انقلاب تكاملي اسلام تهران، آسيا، بي تا . 3( از اين جمله حضرت سيدالشهدا استنباط شده است كه فرمودند: «همانا من خود خواهانه و از سر خودخواهي و همچون ستمگران قيام ننموده ام، بل خواهان امر به معروف و نهي از منكر هستم و اين كه بر اساس سيره جدم، حضرت رسول (ص) حركت نمايم» . 4( گفتني است كه ديدگاه شيعه نسبت به اهل تسنن در اين زمينه انقلابي تر است، به طوري كه در ميان اهل تسنن هستند فقهايي كه به تحريم انقلاب حكم داده اند، اما شيعه قيام عليه حاكم غير الهي را نه تنها جايز بل واجب معرفي كرده است . بدين منظور مي توان به

ص: 233

فتاواي علماي هر دو فرقه در ذيل عنوان «امر به معروف و نهي از منكر» در سطح حاكمان مراجعه نمود . 5( شايان ذكر است كه در اين خصوص تحقيقي به قلم آقاي محمد رضا حاتمي در دست بررسي و انتشار است كه تحت عنوان «تئوري انقلاب از ديدگاه اسلام» به تحليل ديدگاه اهل تشيع و تسنن پيرامون، «جواز شرعي انقلاب» پرداخته است . مؤلف واژه معادل انقلاب اسلامي را در فرهنگ اسلامي «امر به معروف و نهي از منكر» مي داند . 6( صحيفه نور، ج14، ص7 . 103( ر . ك: مرتضي مطهري، پيرامون جمهوري اسلامي، تهران، صدرا، ص60 و 172 و 8 . 174( امام خميني، تفسير سوره مباركه حمد، ص9 . 74 - 5( صحيفه نور، ج19، ص10 . 215( امام خميني (ره) : «نقش خانواده ها و [خصوصا] مادر در نونهالان و پدر در نوجوانان بسيار حساس است و اگر فرزندان در دامن مادران و حمايت پدران متعهد به طور شايسته و با آموزش صحيح تربيت شده و به مدارس فرستاده شوند، كار معلمان نيز آسان تر خواهد بود» . (صحيفه نور، ج15، ص11 )161 - 2( امام خميني (ره) : «معلم امانت داري است كه غير همه امانت ها، انسان امانت اوست . . . شما بايد اين عده اي كه در ست شماست [را] تعليم كنيد

ص: 234

و اهميت تربيت را از تعليم بيشتر بدانيد» . (صحيفه نور، ج14، ص12 )29 - 30( صحيفه نور، ج14، ص 13 . 3 - 112( وصيت نامه حضرت امام خميني (ره)، چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ص14 . 12( صحيفه نور، ج2، ص15 . 20( همان، ج13، ص16 . 209 - 211( همان، ج14، ص 17 . 4 - 232( امام خميني (ره) : «بايد توجه داشته باشيد كه در اين سازمان مسلمانان متعهد حتي يك نفرشان نبايد بيرون بروند، مگر تخلفاتي بكنند كه اين يك مساله ديگري است و فرقي با ديگران ندارند» . (صحيفه نور، ج21، ص03( . اصغر افتخاري - دانشجوي دوره دكترا

ص: 235

سنت به رسميت شناخت، تاسيس مركز «دارالتقريب بين المذاهب الاسلاميه» در قاهره توسط آيت الله محمدتقي قمي در ايجاد اين گرايش معتدل در شخص شيخ محمود شلتوت مؤثر بود و تلاشهاي بي شائبه آيت الله بروجردي در صدور فتواي شيخ شلتوت و به رسميت شناخته شدن مذهب شيعه در كنار مذاهب چهارگانه اهل تسنن كه وحدت اسلامي را وارد مرحله نوين كرد، نقش بسزايي داشت. علي رغم اين تلاشهاي وحدت طلبانه علماي شيعه و اهل تسنن، دولتها و ملتهاي اسلامي همچنان در تب و تاب تفرقه مي سوختند و استعمارگران شرق و غرب با دامن زدن به آتش تفرقه به غارت منابع كشورهاي اسلامي مي پرداختند، توطئه و فتنه گريهاي دشمنان امت اسلامي براي ايجاد تفرقه و سوء استفاده از شرايط تفرقه آميز براي به يغما بردن منابع و ذخاير زيرزميني و روزميني كشورهاي اسلامي بويژه، طلاي سياه (نفت) آنان از يك سو و جهالت و ناداني پيروان مذاهب مختلف اسلامي بر سر مسائل كوچك و ناچيز و فراموشي اصول مشترك از سوي ديگر دست به دست هم داده بود تا روز به روز آتش تفرقه برافروخته شده و فاصله بين مسلمانان بيشتر و عميق تر شود، اما آغاز نهضت اسلامي امام خميني در سال 1342 و وقوع انقلاب اسلامي 1357 ايران نقطه عطف تفكر وحدت اسلامي - وحدت شيعه و سني از يك

ص: 237

طرف و وحدت كشورهاي اسلامي از طرف ديگر - بود كه شخص امام خميني (ره) منادي اين وحدت بود. انديشه وحدت امام خميني علي رغم آنكه جنبه عبادي - سياسي داشت آرمان ويژه اي بود كه اين مقاله درصدد تبيين نسبي اين آرمان است. بايد پرسيد، انگيزه هاي امام خميني (ره) در تفكر وحدت چه بود و چه اهدافي را تعقيب مي نمود؟ در پاسخ به اين سؤال به نظر مي رسد; انديشه وحدت از ديدگاه امام خميني وسيله و ابزار اصلي نفي سبيل و سلطه غير مسلمان بر امت اسلامي بوده و وحدت رمز پيروزي و بقاي امت اسلامي است.(1) «از جمله چيزهايي كه براي قيام مسلمانان و مستضعفان جهان عليه چپاولگران جهاني و مستكبران جهانخوار لازم به تذكر است آن است كه نوعا قدرتهاي ستمگر از راه ارعاب و تهديد يا بوسيله بوقهاي تبليغاتي خودشان و يا بوسيله عمال مزدور بومي خائن شان مقاصد خود را اجرا مي كنند در صورتي كه اگر ملتها با هوشياري و وحدت در مقابلشان بايستند موفق به اجراي آن نخواهند شد»(2) .

2- ضرورت وحدت امام خميني پيامدهاي تفرقه را بخوبي شناخته بود و مي دانست كه تفرقه در ميان امت اسلامي در ابعاد مختلف سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و نظامي تاثيرات منفي بسياري برجاي گذاشته است كه

ص: 238

رفع آنها بسيار مشكل است و نياز به زمان زيادي دارد و تنها راه جلوگيري از صدمات و لطمات ناشي از اين تفرقه، وحدت و برادري است كه بايد حول محور اسلام عزيز و تعاليم حيات بخش آن صورت گيرد كه در اين راستا ضرورتهاي وحدت را نيز تشخيص داده بودند تا بدان وسيله امت اسلامي به مسير و صراط مستقيم الهي رهنمون گردد. اولين ضرورت وحدت از ديدگاه امام، قيام در راه خدا بود تا جامعه بشري بطور كلي اصلاح گردد: «قال تعالي: قل انما اعظكم بواحده، ان تقوموالله مثني و فرادي» . خداي تعالي در اين كلام شريعت از سرمنزل تاريك طبيعت تا منتهاي سير انسانيت را بيان كرده و بهترين موعظه هايي است كه خداي عالم از ميان تمام مواعظ انتخاب فرموده و اين يك كلمه را پيشنهاد بشر فرموده اين كلمه تنها راه اصلاح در جهان است»(1) . در اين راستا بايستي، عدالت در جهان گسترش يابد(2) و حزب مستضعفين جهان تشكيل گردد: «اگر يك حزبي در عالم پيدا بشود، يك حزب عالمي، حزب مستضعفين كه همان حزب الله است، اينهمه مشكل رفع بشود»(3) و مسلمين جهان به رشد سياسي كافي برسند.(4) و بازگشت به فرهنگ خودي و خودباوري و سعي در خودكفايي از غرب نهراسند(5)

ص: 239

و در برابر قدرتها ايستادگي كنند.(1) ضرورت بعدي وحدت جلوگيري از توطئه و تفوق استكبار جهاني به سركردگي امريكا است كه با ايجاد تفرقه و اختلاف بين مسلمين سعي در رسيدن به هدف خود دارد. امام راحل مي دانست كه: «دشمن اصلي اسلام و قرآن كريم و پيامبر، ابرقدرتها خصوصا آمريكا و وليده فاسدش اسرائيل است كه چشم طمع به كشورهاي اسلامي دوخته و براي چپاول مخازن عظيم زيرزميني آنان در اين توطئه شيطاني تفرقه انداختن بين مسلمانان به هر شكل كه بتوانند مي باشند» .(2) امام مي خواست با وحدت و ايجاد همبستگي اسلامي بين مسلمانان،(3) همه ملل اسلامي به استقلال و آزادي دست يابند، زيرا مسلمين بايد براي بدست آوردن استقلال و آزادي اين كليد پيروزي را بدست آورند و براي وحدت كلمه كوشش كنند،(4) و به استكبار جهاني اجازه ندهند كه در مقدرات كشورهاي اسلامي دخالت كند.(5) امام خميني براي ايجاد صلح و صفا، وحدت را ضروري مي دانست و مي فرمود «جمهوري اسلامي مايل است با همه همجواران و ديگران با صلح و صفا زندگي كند»(6) و در جاي ديگري نيز فرمودند: «اميدوارم صلح جهاني بر پايه استقلال ملتها و عدم مداخله در امور يكديگر و مراعات اصل حفظ تماميت ارضي كشورها بنا گردد» .(7) از نظر

ص: 240

امام لازمه صلح و صفاي جهاني زيست مسالمت آميز با همه كشورهاي عالم است. «دولت و ملت جمهوري اسلامي، طالب اخوت ايماني با مسلمانان جهان و منطقه و طالب زيست مسالمت آميز با همه كشورهاي عالم است»(1) بنابراين خواهان گسترش روابط بر اساس اصل احترام متقابل است «روابط، با تمام خارجيها بر اساس اصل احترام متقابل خواهد بود، در اين رابطه نه به ظلمي تسليم مي شويم و نه به كسي ظلم مي كنيم»(2) «ما با همه ملتهاي عالم مي خواهيم دوست باشيم، با همه دولتهاي عالم به حسب طبع اولي مي خواهيم دوست باشيم مي خواهيم كه روابط حسنه، با احترام، متقابل نسبت به هم داشته باشيم. »(3) امام خميني (ره) بر اين اعتقاد است كه حكومت اسلامي حكومتي است آزاد و مستقل و روابطش با شرق و غرب به يك نحو است و اگر آنها روابط حسنه داشته باشند، دولت اسلام هم با آنها روابط حسنه دارد و اجازه نمي دهيم كسي در مقدرات مملكتمان دخالت كند(4) بنابراين «. . . با همه اقشار بشر و با تمام مستضعفين عالم روابط حسنه داريم به شرط اينكه روابط متقابل و احترام متقابل باشد» . (5) پس مي توان گفت امام خميني با توجه به وظايف شرعي خود براي اصلاح بشر ايجاد همبستگي بين همه مستضعفين جهان و

ص: 241

مسلمانان دنيا، گسترش عدالت اجتماعي، بوجود آوردن صلح و صفا در همه جهان، خودباوري و نفي سبيل، جلوگيري از دخالت ابرقدرتها در مقدرات كشورهاي ضعيف و مسلمانان و چپاول ذخاير آنها و گسترش روابط مبتني بر احترام متقابل و حسن همجواري وحدت مسلمين و مستضعفين جهان را ضروري مي شمرد و آن را تنها عامل و رمز پيروزي و بقاء هر امتي مي دانست و بنابراين بر ايجاد وحدت تاكيد فراواني مي نمود. 3- لوازم و امكانات وحدت: هر آرمان و هدفي لوازمي دارد كه بدون آنها تحقق ناپذير است علاوه بر اينكه براي نيل به آرمان و اهداف بايستي امكانات مورد نياز نيز فراهم شود، تا آرمان و اهداف در حد آمال و آرزو باقي نمانده بلكه بوسيله اين امكانات مورد نياز انسان به اهداف خود و سرمنزل مقصود برسد. انديشه وحدت امام خميني نيز آرمان امام، و داراي لوازمي بود كه امكانات تحقق آن بايد فراهم مي گرديد، ضروري ترين مساله در اين رابطه عدالت است زيرا «عدالت لازمه توحيد است» و براي ايجاد وحدت اسلامي; بايستي عدالت اسلامي به عنوان زمينه اصلي وحدت گسترش يابد، زيرا در جهان پر ظلم و بيداد و هر جامعه ظلمانه اي وحدت هرگز تحقق نخواهد يافت امام مي فرمودند كه «انبياء از آدم تا خاتم تشريف آوردند. . .

ص: 242

براي اينكه پرچم توحيد و عدالت را در بين ملتها برپا كنند»(1) استقلال و آزادي از ديگر لوازم وحدت است و حتي مي توان گفت استقلال عملي كشورهاي اسلامي از مهمترين آنهاست «. . . زيرا وقتي، ما مي توانيم در مقابل همه دنيا بايستيم بگوييم ما نه طرف مغضوب عليهم مي رويم و نه طرف ضالين، نه طرف غرب مي رويم نه طرف شرق مي رويم، وقتي ما مي توانيم اين طور باشيم و به صراط مستقيم عمل كنيم كه همه مان با هم باشيم، همه يد واحد باشيم. » (2) مي دانيم كه انسانها، بطور فطري شعبه شعبه و در فرقه هاي مختلف آفريده شده اند و داراي عقايد و سلايق گوناگوني مي باشند. مسلمانان نيز بر اين اساس داراي عقايد و نظرات متفاوتي مي باشند كه اين اختلاف عقيده موجب تنش و درگيريهاي زياد مابين آنها شده است، اما از نظر امام خميني اختلاف عقيده نبايد مانع وحدت شود و مي توان با داشتن عقايد متفاوت، وحدت نيز داشت «عقايد مختلف اسباب اختلاف خارجي چرا بشود»(3) بنابراين همه انسانها و به تبع آن همه مسلمانان بايد عقايد و سلايق شخصي و فرقه اي و نژادي و. . . خود را ناديده گرفته و با تاكيد بر اصول مشترك انساني و اسلامي خود، حول محور توحيد زمينه هاي پياده شدن حاكميت

ص: 243

همه جانبه اسلام فراهم گردد. امام خميني براي تحقق آرمان وحدت خويش از امكانات موجود بهره مي جست و حتي امكانات جديدي را فراهم مي نمود، يكي از اين امكانات مساله فلسطين و اشغال آن توسط رژيم اشغالگر قدس يعني اسرائيل بود كه ايده تشكيل «اسرائيل بزرگ يعني از نيل تا فرات»(1) را در سرداشت و براي تحقق اين ايده خود به كشورهاي اسلامي تجاوز مي نمود و مسلمانان ساكن اين سرزمين را كشتار مي نمود يا از خانه و كاشانه خود آواره مي كرد، امام براي مقابله با خوي تجاوزگري و خونخواري رژيم اشغالگر قدس و محو اسرائيل از صحنه روزگار، آخرين جمعه ماه مبارك رمضان را به عنوان روز جهاني قدس اعلام نمود تا همه مسلمانان در يك روز بر عليه اسرائيل به حركت و خروش درآيند، «. . . من روز قدس را روز اسلام و روز رسول اكرم مي دانم و روزي است كه بايد ما تمام قواي خودمان را مجهز كنيم و مسلمين از آن انزوايي كه آنها را كشانده بودند خارج شوند و با تمام قدرت و قوت در مقابل اجانب بايستند و ما در مقابل اجانب ايستاده ايم» .(2) امام (ره) آزادسازي قدس را تكليف همه مسلمانان مي دانستند «. . . اصولا اين تكليف همه مسلمين است كه

ص: 244

قدس را آزاد كنند و شر اين جرثومه فساد را از بلاد اسلامي قطع كنند»(1) كه اين امر جز با اتحاد همه مسلمين امكان پذير نمي باشد. مراسم سالانه حج ابراهيمي از ديگر امكاناتي بود كه امام براي تحقق وحدت امت اسلامي از آن بهره گرفت. و مراسم برائت از مشركين را كه مي رفت به حافظه تاريك تاريخ و فراموشي ابدي سپرده شود دوباره احياء نمود تا همه حجاج از هر كشوري كه باشند، سياه و سفيد، آسيايي، افريقايي، اروپايي و آمريكايي، شيعه و سني و . . . با شركت در راهپيمايي برائت از مشركين گوشه كوچكي از وحدت امت اسلامي را جلوه گر سازند و با اجتماع در كنار همديگر از امور مسلمين و دردها و آلام آنها آگاه شده و براي رسيدگي به اين دردها چاره جويي كنند و توجه داشته باشند «. . . كه مكه معظمه و مشاهد مشرفه آينه حوادث بزرگ نهضت انبياء اسلام و رسالت پيامبر اكرم است. . . » .(2) بنابراين امام (ره) استقلال، آزادي، و عدالت را لازمه و زمينه ساز وحدت اسلامي و همه مستضعفين جهان مي دانست و اصولا اختلاف عقيده را مانع تحقق وحدت تلقي نمي كرد و براي پياده شدن مقاصد اسلام و حاكميت همه جانبه آن وحدت را تنها وسيله ممكن

ص: 245

مي دانست و براي جامه عمل پوشانيدن به آرمان وحدت اسلامي از امكاناتي نظير مساله فلسطين و آزادي قدس و مراسم حج و برائت از مشركين كه مورد اتفاق همه فرق و مذاهب اسلامي بود استفاده مي كرد و مسلمانان جهان را به تفاهم و اتحاد همه جانبه دعوت مي نمود. 4- انگيزه وحدت: امام خميني در آرمان وحدت خود انگيزه هاي گوناگوني داشت كه الهام گرفته از مكتب اسلام ناب محمدي بود از نظر امام دين مبين اسلام و حكومتهاي الهي با ساير حكومتهاي مادي تفاوتهاي اصولي دارد، زيرا حكومتهاي غيرالهي فقط در پي تحقق و حفظ نظم كشور خود بوده، و حداكثر كاري كه انجام مي دهند اين است كه نگذارند كسي به ديگري ظلم و تعدي بكند، در حالي كه اسلام و حكومتهاي الهي براي هر مساله احكام خاص خود را دارد(1) و يكي از اين مسائل مهم دفاع از كيان اسلام است كه به وحدت مسلمين بستگي دارد، «از امور مهمه اي كه بر همه واجب است دفاع از اسلام، دفاع از جمهوري اسلامي است»(2) كه به وحدت بستگي دارد و مساله وحدت براي حفظ كيان اسلام امري حياتي است، از طرف ديگر تفرقه امر منكري است كه بايد از آن جلوگيري شود زيرا امر به معروف و نهي از

ص: 246

منكر از واجبات الهي است و براي اطاعت امر خدا بايد امر به معروف و نهي از منكر نمود كه «بزرگترين منكر، غلبه اجانب بر ماست، اين منكر را بايد نهي كنيد، حكومتها را نهي كنيد از مخالفتي كه با هم دارند و با ملت دارند با دشمنان اسلام كه خدا فرموده مراوده نكنيم محبت مي كنند، الآن منكري بالاتر از اين نيست كه مصالح مسلمين را به خطر انداخته است، اين وظيفه همه شماست، كه مي خواهيد براي خدا كار كنيد، همه ما بايد اين دشمني را نهي كنيم و وحدت اسلامي را شعارمان كنيم با وحدت و زير پرچم لااله الا الله بودن» .(1) وحدت نيز امر معروفي است كه موجب صلح و آرامش در دنيا مي شود و بايد براي تحقق شرايط صلح، آيين وحدت و اخوت را ايجاد نمود و آن را مستحكمتر كرد زيرا «. . . ما دنبال اين هستيم كه دنيا در صلح و آرامش باشد اسلام از اول داراي يك همچو مقصدي بود و خصوصا در بين مؤمنين، در بين مسلمين، اخوت را سفارش فرموده است بلكه ايجاد تشريع فرموده است» .(2) انگيزه ديگر امام انسان سازي است تا در سايه وجود انسانهاي كامل عدالت نيز گسترش يابد و زمينه هاي آسيب پذيري جامعه مسلمانان از بين

ص: 247

برود، در غير اينصورت آسيب پذيري آنان حتمي است. زيرا «. . . آن روز آسيب به ما مي رسد كه از باطن بگنديم افراد باطنشان بگندد و اين گند هم سرايت كند و يك دسته اي را از بين ببرد و متعفن كند» (1) در حالي كه تربيت يافتگان مكتب انبياء و ائمه سلام الله عليه هرگز خلاف نمي كنند كه در پي اين تخلف جامعه نيز آسيب ببيند. انگيزه ديگر تامين استقلال و آزادي و حفاظت از استقلال و آزادي و شرافت انساني مسلمانان مي باشد، بنابراين امام مي فرمايند، «اگر ما تسليم آمريكا و ابرقدرتها مي شديم ممكن بود امنيت و رفاه ظاهري درست مي شد و قبرستانهاي ما پر از شهداي عزيز ما نمي گرديد، ولي مسلما استقلال و آزادي و شرافتمان از بين مي رفت آيا ما مي توانيم اسير امريكا و دولتهاي كافر شويم تا بعضي چيزها ارزان شود و شهيد و مجروح ندهيم؟ »(2) ديگر انگيزه امام در آرمان وحدت حل معضلات كشورهاي اسلامي و مسلمين جهان است لذا امام همه آنها را به وحدت فرا مي خواند و برقراري روابط دوستانه بين آنها را توصيه مي كند.(3) اما امام بر اين نكته واقف است كه هر «هدف بزرگ داراي اشكالات و گرفتاريهاي بزرگ نيز هست»(4) مساله وحدت امت اسلامي و همه مستضعفين جهان نيز

ص: 248

اهداف بزرگي است كه موانع بزرگي در سر راه آن قرار دارد. ولي با عنايت به اينكه فطرت و سرشت انسان و هستي بر وحدت استوار و تنيده شده است و همه هستي به سوي هدف واحدي رهسپار است «با صبر و تحمل انقلابي به پيش مي رويم تا عدل الهي و اسلام عزيز»(1) را در جهان گسترش دهيم، از اينرو امام به همه مسلمين جهان توصيه مي نمايد، «اي مسلمانان بر فرهنگ اسلام تكيه زنيد و با غرب و غربزدگي مبارزه نماييد و روي پاي خودتان بايستيد و بر روشنفكران غربزده و شرقزده بتازيد و هويت خويش را دريابيد كه روشنفكران اجير شده بلايي بر سر ملت و مملكتشان آورده اند كه تا متحد نشويد و دقيقا به اسلام راستين تكيه ننماييد، بر شما آن خواهد گذشت كه تا كنون گذشته است. »(2) بنابراين انگيزه امام براي وحدت را مي توان در دفاع از كيان اسلام، امر به معروف و نهي از منكر، انسان سازي و تربيت انسانهاي صالح، تامين استقلال و دفاع از اين استقلال و آزادي و شرافت انساني و گسترش عدل الهي و اسلام عزيز در جهان و جلوگيري از اختلاف و پيروي از هواهاي نفساني دانست. . . خلاصه نمود. 5- دامنه و گستره وحدت: وحدت مورد نظر امام خميني

ص: 249

داراي دامنه وسيعي است و از ملت شيعه ايران تا كليه مسلمين جهان و مستضعفين عالم و حتي همه انسانهاي روي زمين را شامل مي شود، بنابراين امام به همه آنها توصيه مي كند كه با الگوگيري از انقلاب اسلامي ايران خود را بيابند و اعتماد به نفس پيدا كنند كه «. . . اتكال به نفس بعد از اعتماد به خداوند منشا خيرات است. »(1) انقلاب اسلامي ايران موجب احياء و بيداري نفوس مستضعفين و محرومين و مسلمين جهان شد و خيرات و بركات زيادي را به همراه آورد. اين انقلاب پيام آور وحدت و آزادي و استقلال براي مستضعفين جهان و مسلمانان دنيا بود، كه همه اينها ناشي از خوديابي مردم مسلمان ايران بوده است. بعد از مردم مسلمان ايران اين وظيفه امت اسلامي است كه در ايجاد وحدت بكوشند «امتها خودشان بايد امت واحد باشند، مجتمع باشند خودشان را از هم جدا ندانند، مرزها را اسباب جدايي قلبها ندانند»(2) اگر چه امروزه مسلمانان جهان توسط مرزهاي جغرافيايي از همديگر جدا شده و بيش از 50 كشور كوچك و بزرگ تشكيل داده اند، لكن به حكم الهي و بنا به مقتضيات و شرايط زماني بايستي تحت لواي اصول مشترك اسلامي و انساني پيوندهاي خود را مستحكمتر نمايند كه به لطف الهي

ص: 250

افق روشن آن هويدا شده است. «امروزه دورنماي صدور انقلاب اسلامي. . . در جهان مستضعفان و مظلومان ديده مي شود و جنبشي كه از طرف مستضعفان و مظلومان جهان عليه مستكبران و زورمندان شروع شده در حال گسترش است» .(1) علاوه بر امت اسلامي روحانيون هر ديني نيز وظيفه دارد براي تحقق آرمانهاي انبياء كه وحدت يكي از مهمترين آنهاست اقدام نمايند «روحانيون مسيح، روحانيون مسلم، روحانيون يهود، . . . در مرتبه اول واقعند براي تحقق دادن به آرمان انبياء كه همان وحي الهي است. . . »(2) همچنين علماء و روشنفكران كشورهاي اسلامي وظيفه دارند در ايجاد وحدت اسلامي كوشش كنند كه تنها راه پيروزي و بقاي آنهاست. بنابراين پيشنهاد مي نمايند «علماء و روشنفكران همه كشورهاي اسلامي به انگيزه پيدا كردن راهي براي نجات كشورهاي اسلامي از چنگال ابرقدرتهاي غربي و شرقي و براي بيرون كردن سران كشورهاي اسلامي از تحت سلطه جهانخواران و براي ايستادگي در مقابل استعمار و استثمار طرحي بريزيد كه هرچه بيشتر با يكديگر در تماس باشند و اساس طرح را بر بيداري خلقهاي محروم بگذارند و به يقين باور كنند كه راه را خواهند يافت و پيروز خواهند شد» .(3) بالاخره حجاج بيت الله الحرام وظيفه دارند در مناسك حج ابراهيمي زمينه ساز

ص: 251

وحدت اسلامي باشند و با برپايي مراسم برائت از مشركين وحدت عيني مسلمانان جهان را به رخ ابرقدرتها بكشند زيرا مناسك حج و مراسم برائت از مشركين مظهر و اوج وحدت، همانگونه كه امام مي فرمايند: «فرياد برائت همه مردماني است كه ديگر تحمل تفرعن آمريكا و حضور سلطه طلبانه آن را از دست داده اند و نمي خواهند صداي خشم و نفرتشان براي ابد در گلويشان خاموش و افسرده بماند و اراده كرده اند كه آزاد زندگي كنند و آزاد بميرند و فريادگر نسلها باشند، فرياد برائت، فرياد دفاع از مكتب، فرياد دردمندانه ملتهايي است كه خنجر كفر و نفاق قلب آنان را دريده است» .(1) پس امام دامنه شمول وحدت را فراگير دانسته و از همه انسانها و مستضعفان جهان، مسلمانان عالم و همه فرقه ها و مذاهب اسلامي و حتي از روحانيون اديان مختلف و روشنگران مسلمانان مي خواهد كه در راستاي ايجاد اتحاد ملل بر اساس اصول مشترك انساني و اسلامي بكوشند و از همه شعائر براي ايده وحدت خواهي خود بهره مي جويد. 6- اهداف وحدت: امام خميني در آرمان وحدت خود اهدافي را دنبال مي كرد كه مي توان آنها را با چند معيار تقسيم بندي نمود كه عبارتند از: اهداف داخلي، اهداف خارجي و اهداف سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و نظامي. اهداف داخلي وحدت

ص: 252

شامل اين موارد است: آزادي و استقلال،(1) رفع ايادي اجانب،(2) و قطع كردن دستهاي خيانتكار و جنايتكاران،(3) عظمت و شرافت،(4) پيشبرد اهداف اسلام، تحقق همه جانبه اسلام در ايران (5) استقرار حكومت دمكراسي صحيح نه دمكراسي غربي و شرقي فاسد، (6) بقاي انقلاب اسلامي، (7) تحقق عدالت اجتماعي،(8) بسط عدالت فردي و اجتماعي.(9) اما اهداف خارجي آرمان وحدت امام عبارتند از: ايجاد معرفت براي بشر(10) برقراري صلح و آرامش در جهان،(11) پياده كردن دمكراسي و آزادي حقيقي،(12) تحقق يك انقلاب عميق عمومي در سراسر جهان در مقابل جهانخواران ضد بشريت،(13) بازيابي استقلال روحي و دور كردن احساس حقارت در مقابل حكومتهاي جور از خود،(14) استقلال شكسته شدن سلطه جهانخواران بر ملتهاي مستضعف جهان،(15) بدست آوردن حق تعيين سرنوشت توسط ملتها و بيداري دولتها،(16) استقرار حكومت اسلام در همه اقطار عالم،(17) تشكيل امتي شكست ناپذير و بنياني مرصوص،(18) ايجاد هويت اسلامي براي مسلمانان،(19) رهايي از فقر علمي در جوامع اسلامي،(20) رسيدگي به درد مسلمانان.(21) امام خميني در نظر داشت در كوتاه مدت حكومت اسلامي را در ايران مستقر نموده و با نفي استعمار و استبداد و كسب استقلال و آزادي، در ميان ملت عدالت اجتماعي را

ص: 253

تحقق بخشيده و آن را بسط و گسترش دهد و از نظام جمهوري اسلامي ايران الگوي ويژه اي براي همه مسلمانان جهان و مستضعفين عالم ارائه نمايد تا آنها نيز به استقلال و آزادي نايل شده و دست اجانب و ابرقدرتان را از سرزمين خود كوتاه نمايند بنابراين مي فرمودند كه همه مردم همه انسانها بايد دولت اسلامي را تقويت كنند تا بتوانند اقامه عدل كنند. حفظ معنويات و تقويت معنويات مردم و اقامه عدل بين خودشان و نجات دادن مظلومان از دست ظالمان اما هدف بلندمدت امام آن بود كه با برقراري صلح و آرامش در جهان و استقرار دمكراسي و آزادي حقيقي و گسترش عدالت در آن بشريت به معرفت جديدي نايل گرديده و حكومت اسلامي در همه عالم مستقر شود تا امتي شكست ناپذير و بنيان مرصوص تشكيل شود و جوامع اسلامي هويت اسلامي خود را يافته و از فقر علمي رهايي يابند و با تشكيل ارتش مشترك از كيان اسلام و امت اسلامي دفاع نمايند و هرگز به جهانخواران اجازه ندهند كه ذخاير آنها را به يغما برند. اين اهداف هر يك در مقوله اي سياسي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و نظامي تقسيم بندي مي شوند، اهداف سياسي عبارتند از استقلال و آزادي همه ملل جهان و مسلمانان، برقراري صلح و آرامش در جهان،

ص: 254

پياده شدن دمكراسي و آزادي حقيقي، تحقق عدالت فردي و اجتماعي، كسب حق تعيين سرنوشت ملتها، تشكيل امت اسلامي، تشكيل حزب مستضعفين جهان، حفظ عظمت و شرافت، پيشبرد اهداف سياسي اسلام، تحقق اسلام در همه ابعاد، تحقق انقلاب عمومي در سراسر جهان، شكستن سلطه جهانخواران بر مستضعفان، برچيدن پايگاه نظامي شرق و غرب و تشكيل ارتش دفاعي اسلامي و رسيدگي به دردها و امور مسلمين و حفظ نظام جمهوري اسلامي. اهداف اقتصادي عبارتند از: كسب استقلال و خودكفايي. گسترش عدالت اقتصادي، پياده كردن اهداف بين الملل اسلامي در جهان و جلوگيري از استعمار و استثمار و بدست گرفتن مقدرات اقتصادي خود. اما اهداف اجتماعي: تحقق عدالت اجتماعي، منع فساد و فحشاء و انواع كجرويها، برقراري صلح و آرامش، تشكيل امت اسلامي و بنيان مرصوص، بيداري از خواب غفلت و. . . اهداف فرهنگي: حفظ عظمت و شرافت، بقاء انقلاب اسلامي، جلوگيري از فساد و فحشاء و نابودي پايگاه ظلم و فساد، ايجاد معرفت براي بشر، بازيابي استقلال روحي و دور كردن احساس حقارت در مقابل دشمنان، ايجاد هويت اسلامي براي همه مسلمانان، رهايي از

ص: 255

فقر علمي در جوامع اسلامي و. . . اما تشكيل ارتش مشترك اسلامي براي دفاع از كيان اسلام و برچيدن پايگاه نظامي شرق و غرب از كشورهاي اسلامي از اهداف سياسي - نظامي امام در دعوت به وحدت بود. 7- خلاصه و نتيجه گيري انديشه وحدت امام خميني (ره) از مهمترين و نابترين انديشه هاي آرماني معظم له محسوب مي شود كه اين انديشه نقطه عطف تاريخي در وحدت اسلامي محسوب مي شود، آرمان وحدت امام از آنجا ناشي مي شود كه تفرقه در ميان امت اسلامي نتايج ذلت باري ببار آورده كه جبران آنها شايد هرگز امكان پذير نباشد، زيرا اجانب بر مسلمين سيطره يافته و جوامع اسلامي تحت سلطه استعمار فروپاشيده اند، مسلمانان شخصيت و شرافت انساني خود را از دست داده و در همه ابعاد عقب مانده اند بنابراين استقلال و آزادي و عظمت خود را از كف داده و به شرق و غرب وابسته شده اند، با توجه به اين شرايط ننگين است كه امام ضرورت وحدت را شديدا لمس و احساس مي كند و براي اصلاح جامعه بشري قيام مي نمايد تا با ايجاد همبستگي اسلامي و بالاتر از آن بين مستضعفين جهان از دخالت ابرقدرتها در مقدرات كشورهاي اسلامي جلوگيري نموده و آنان را به سر منزل پيروزي رهنمون گردد. امام استقلال و آزادي و عدالت را لازمه

ص: 256

و زمينه ساز وحدت تلقي مي كرد و از امكاناتي همچون مساله فلسطين، مناسك حج، مراسم برائت از مشركين. . . براي ايجاد وحدت بهره گيري مي كرد و با انگيزه دفاع از كيان اسلام، امر به معروف و نهي از منكر، انسان سازي، كسب استقلال و آزادي و شرافت براي همه انسانها و مسلمانان، گسترش عدل الهي و اسلام در جهان و جلوگيري از اختلاف و تفرقه ايده وحدت طلبانه خويش را ابراز نمود، امام دامنه و دايره شمول وحدت را بسيار وسيع و فراگير مي دانست بطوري كه همه انسانها، مستضعفين عالم، مسلمانان جهان، همه مذاهب اسلامي و حتي ديگر اديان الهي را در برمي گرفت و اهداف گوناگوني را در جنبه هاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و نظامي، پيگيري مي كرد كه در دو سطح داخلي و خارجي و برنامه زماني كوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت قابل تقسيم بندي است. و بالاخره وحدت اسلامي مورد نظر امام ثمرات فراواني براي مسلمين ببار آورده در آينده نيز ثمرات شيريني پديد خواهد آورد كه پديده انقلاب اسلامي ايران، جنبشهاي آزاديبخش اسلامي و ديگر ملل مستضعف، هراس استكبار جهاني از مسلمين و سيادت و آقايي مسلمانان از آن جمله است. بنابراين آرمان وحدت امام خميني موجب پيروزي و رمز بقاء امت اسلامي است.

الهي رهبر كبير انقلاب اسلامي و بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران، چاپ چهارم، [تهران]; سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، [1368]، ص 8

2 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هيجدهم، ص 91

3 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد اول، ص 3

4 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هفدهم، ص 77

5 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هشتم، ص 278

6 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد اول، ص 175

7 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد يازدهم، ص 186

8 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد پانزدهم، ص 125

9 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد نوزدهم، ص 46

10 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هفدهم، ص 137

11 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد ششم، صص 122، 123

12 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد پانزدهم، ص 125

13 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هفدهم، ص 228

14 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد يازدهم، ص 267

15 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هيجدهم، ص 13

16 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد دوم، ص 259

17 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد دهم، ص 252

18 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد چهارم، ص 199

19 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد پنجم، صص 114، 115

20 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هفدهم، ص 77

21 .. امام

ص: 258

خميني، صحيفه نور، جلد نوزدهم، ص 194

22 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد بيستم، ص 34

23 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هيجدهم، ص 101

24 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هشتم، صص 233، 234

25 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد چهارم، ص 31

26 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد بيستم، ص 132

27 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد اول، صص 234

28 .-235. امام خميني، صحيفه نور، جلد بيستم، ص 13

29 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد ششم، ص 116

30 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد شانزدهم، ص 240

31 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هفدهم، ص 98

32 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هفدهم، ص 51

33 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد نوزدهم، صص 73

34 .-74. امام خميني، صحيفه نور، جلد شانزدهم، ص 47

35 .. همان منبع. 36. امام خميني، صحيفه نور، جلد سيزدهم، ص 83

37 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هفدهم، ص 65

38 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد دهم، ص 223

39 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هيجدهم، ص 11

40 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد يازدهم، ص 92

41 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هيجدهم، ص 236

42 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد بيستم، ص 43 .111. امام خميني، صحيفه نور، جلد اول، ص 250

ص: 259

44. امام خميني، صحيفه نور، جلد اول، ص 250

45 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد اول، ص 250

46 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد پانزدهم، ص 175

47 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد نهم، ص 48

48 .. همان منبع، ص 238

49 .. همان منبع، ص 8

50 .. همان منبع، ص 9 و صحيفه نور، جلد هفدهم، ص 77

51 .. همان منبع، ص 9

52 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد نوزدهم، ص 143

53 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد سيزدهم، ص 116

54 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد هشتم، ص 114

55 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد شانزدهم، ص 113

56 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد اول، ص 162

57 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد شانزدهم، ص 81

58 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد چهاردهم، ص 146

59 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد چهاردهم، ص 146

60 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد ششم، ص 169

61 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد بيستم، صص 111

62 .-112. همان منبع، ص 234

63 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد بيست و يكم، ص 19 و صحيفه نور جلد نوزدهم، ص 43

64 .. امام خميني، صحيفه نور، جلد نوزدهم، ص 641. دكتر محمد رحيم عيوضي

ص: 260

نمي باشد; گرچه در صورت اثبات اين ادعا، جرم آنهامضاعف خواهد شد و اگر اثبات نشود، همچنان اتهام همسويي بابيگانگان متوجه اين مطبوعات مي باشد و توطئه گر محسوب مي شوند. الهام گرفتن برخي مطبوعات از بيگانگان، آن چنان است كه گويي يك تحليل گر راديو اسرائيل درحال ارائه و تجزيه و تحليل وقايع است. اين نوع عملكرد، صريحا توطئه اي است كه هيچ نقش مفيدي نمي تواند براي انقلاب اسلامي ايفاء نمايد. امام خميني(ره)در پاسخ به اين سؤال كه علي رغم آزادي، چرا فلان روزنامه بسته شد؟ فرمودند: «توطئه بود در كار و با صهيونيستها روابط داشت. ازآن جا الهام مي گرفت و بر ضد منافع مملكت و كشور مي نوشت و درتمام آن روزنامه هايي كه توطئه گر بودند... اين روزنامه هاجلوشان گرفته شد... اين خلاف آزادي نيست، اين جلوگيري از توطئه است كه همه دنيابوده است.» (1) به يقين الهام گرفتن از دستگاههاي خبري صهيونيست، نوعي رابطه و همسويي با آنان مي باشد. حركت مطبوعات در مسير خبرسازي دشمن نيز از موارد همسويي بابيگانگان است; به اين معنا كه جوي ايجاد شود كه مطلوب دستگاههاي خبر پراكني دشمنان باشد. اين نوع بازگذاشتن مطبوعات به اسم آزادي، قابل قبول نيست. «اگر يك روزنامه اي توطئه بر ضدمسير ملت مي خواهد بكند.... اگر بخواهد توطئه بكنند و راهي برودكه دشمن هاي يك ملت آن راه را مي روند وترويج بكند، از كارهاي دشمن هاي يك ملتي

ص: 262

بنويسد. چيزهايي كه مربوط به دشمن هاي يك ملت است. اگر اين طور باشد، اين طور آزادي را ملت، نمي توانند بپذيرند.» (1) بسياري از اين گونه مطبوعات تنها در صدد بيان اخبار و وقايع نيستند بلكه با قلمزني در مسيري كه خوشايند غرب است، مقاصدي ديگر را دنبال مي كنند. «اين قلم ها تا وقتي در اختيارامريكا... باشد... قضيه غرض و عقده اي است كه دارند و مي خواهنداين عقده را صاف كنند.» (2) برخي از مطبوعات خصوصا در وقايع اخير، آن چنان در ارائه تحليل ها و اخبار كذب، هماهنگ با رسانه هاي تحت نفوذ صهيونيست وآمريكا عمل مي نمايند كه گويي قبلا تباني كرده اند. آزاد گذاشتن مطبوعاتي كه هماهنگ و همسو با دشمنان مي باشند، مردود است وقابل تحمل نمي باشد و جلوگيري نكردن از اين گونه مطبوعات، سؤال برانگيز است. ابعاد همسويي با دشمنان دشمنان انقلاب اسلامي از بدو انقلاب تاكنون به وسيله رسانه هاي خود در محورهاي زير در صدد تضعيف، براندازي و ايجاد بدبيني بوده اند. طبعا هريك از جريان ها و مطبوعاتي كه در اين محورهاگزارش، خبر و تحليل ارائه نمايند، به عنوان «همسو» تلقي مي شوند: تضعيف اشخاص و نهادهايي كه اسلاميت نظام را تقويت مي نمايند،مانند ولايت فقيه و شوراي نگهبان. مطرح نمودن افرادي كه در رژيم طاغوت يا بعد از آن به عنوان عوامل فرهنگي ضد ديني فعاليت مي نموده اند، مانند فرماسونرها،كانون نويسندگان و... تضعيف نهاد و ارگان هايي

ص: 263

كه امام خميني(ره)موسس و مبتكر آن بوده و يا براهميت و نقش آنها تاكيد فرموده اند، مانند دادگاه ويژه روحانيت، سپاه پاسداران، بسيج، دستگاه اطلاعاتي كشور و... ارائه تحليل هايي كه با مصالح كشور، نظام و انقلاب تضاددارد. ارتباط با آمريكا. و هرگونه سوژه اي كه توسط اين رسانه ها ارائه مي شود. اين موارد و دهها مورد ديگر، خوراك تبليغاتي راديوهاي بيگانه مي باشند كه به طور مستمر از جانب رسانه هاي مداخله گر انجام مي گيرد و متاسفانه در داخل نيز دنبال مي شود. 4- آزادي، توطئه و افراد نفوذي تمام نظام ها با مشكل «نفوذي ها» مواجه مي باشند و تنها نظامي توانايي مقابله با دشمن خود را خواهد داشت كه در شناسايي اين افراد موفق باشد. نفوذ در اركان تاثير گذار برقوانين و افكارعمومي، از اهداف عمده افراد نفوذي است. در اين ميان نقش دستگاههاي امنيت و اطلاعات و نيز دستگاههاي نظارتي، انكارناپذيرو ضروري است. امام خميني(ره)نيز با توجه به اهميت فوق العاده اين امر،بارها مسوولين را متوجه اين افراد در تمام دستگاهها خصوصا درمجموعه رسانه هاي نوشتاري و صدا و سيما نموده اند. «بايد آنهايي كه در راس مطبوعات هستند توجه داشته باشند كه مبادا در بين آنها اشخاصي خودشان را جا بزنند... و مي خواهند خود را در هرچه و در هرجايي كه پيدا بشود به يك صورتي داخل كنند... ولي بايدشما فكر بكنيد كه اين شخص سابقه اش چه بوده و

ص: 264

چكاره است... انتخاب افراد براي مطبوعات امر مهمي است خصوصا براي راديوتلويزيون; چون اشخاص زيادي در راديو تلويزيون و مطبوعات هستندكه مي خواهند وارد شوند... و راه را منحرف كنند.» (1) گرچه هشدار امام مربوط به سالها قبل مي باشد اما نه توطئه دشمنان پايان پذير است و نه ملاكهايي كه از سخنان امام به دست مي آيد غير قابل شناخت است. ايشان نفوذي ها را اين گونه معرفي مي نمايند: «اينك باز تفاله هاي رژيم سابق درصددند كه با كمك و همكاري گروهك هاي واپس زده و قلمداران غرب و شرق زده و تجديد حيات كنندو با قلم هاي به ظاهر خلقي و زبان هاي فريبنده در داخل و خارج،جمهوري اسلامي را متزلزل كنند.» (2) ملاحظه مي شود كه دورويي و عدم موضع گيري شفاف در قبال نظام،شعارهاي عوام پسندانه، همكاري با گروهك ها و غرب و شرق زدگان درداخل و خارج، وابستگي به مجريان فرهنگي رژيم طاغوت، سوء سابقه و... از علائم شاخص «نفوذي ها» است. از سوي ديگر سوابق درخشان افراد، به هيچ عنوان نمي تواند مانع از اين باشد كه برخي از انقلابيون جاهلانه يا عامدانه در دام توطئه و همكاري با گروهك ها و خودباختگان غربي داخلي و خارجي نيفتند. برخي از خودي ها آن چنان با گذشت زمان دچار تغيير عقايد وافكار نسبت به آرمان ها مي شوند كه شايد حتي از گذشته خود به خاطر نرسيدن به اهداف و توقعات فردي و يا

ص: 265

حزبي، پشيمان شده ودر آينده نقش يك نفوذي را ايفاء نمايند. اين گونه افراد برفرضي كه همچنان خودي محسوب شوند اما نبايد رها از آرمان هاي اسلامي انقلاب باشند و حتي اگر مستوجب مجازات نباشند، جلوگيري از آنهالازم است. جيره خواران و مزدوران نيز از فضاي آزاد سياسي، در جهت اهداف ديكته شده بيگانگان قدم بر مي دارند. اين گونه افراد و كساني كه در مسير اينان گام برمي دارند نيز توطئه گراني مي باشند كه برخوردبا آنان اجتناب ناپذير است: «وقتي كه ديدند آزادند، توطئه هاشروع شد; توطئه قلمي كه مي خواستند مسير ملت ما را منحرف كنند واينها همان اشخاصي بودند كه جيره خوار شاه سابق يا جيره خوارامريكا و امثال امريكا بودند.» (1) تغيير در آرمان هاي ملت، ملاك ديگر شناخت «نفوذي ها» است. ازنظرگاه امام خميني(ره)بررسي سوابق و احوال كساني كه بر ضد اسلام و روحانيت و برضد مسير ملت عمل مي نمايند، لازم است. اين گونه افراد مستقيم يا غير مستقيم، عمال مخالفين نظام مي باشند كه نمي توان با حسن نيت به آنان نظر نمود: «اشخاصي كه قلم دست مي گيرند بر ضد اسلام، بر ضد روحانيت، بر ضد مسير ملت قلمفرسايي مي كنند، بشناسيد آنهارا. سوابق اينها را به دست بياورند. مطالعه در احوال و سوابق اينها بكنند.» (2) در ادامه امام خميني(ره)تمام زحمات مردم در انقلاب اسلامي رابراي اسلام مي دانند و كساني را كه بر خلاف آن حركت

ص: 266

مي كنند راعمال اجانب معرفي مي نمايند: «ما احتياج به وحدت كلمه داريم. زحمت ملت ما براي اسلام بود... آنهايي كه عمالشان را وادار كردندبر ضد اسلام، بر ضد روحانيت عمل كنند و قلمفرسايي كنند... » (1) در ادامه با خطاب به همه اقشار، برشناخت اين افراد كه دشمن اسلام مي باشند، تاكيد مي فرمايند: «علماي اعلام! خطباي عظام! دانشگاهي! بازاري! كارگر! دهقان! همه بيدار باشيد و دشمن هاي خودتان را بشناسيد، دشمن هاي اسلام را بشناسيد.» (2) ضديت با اسلام و تحريف آن و زير سؤال بردن احكام ديني، ازنشانه هاي بارز مطبوعاتي است كه نفوذي ها در آن اعمال نظرمي نمايند: «وقتي ما ديديم كه در يك روزنامه اي از يك اشخاصي مطالب نوشته مي شود كه اين ها عمال اجانب هستند و مي خواهند مملكت ما را باز به خرابي بكشانند. از آن طرف مقالاتي و مطالبي كه راجع به... مسائل اسلام است يا تحريف مي شود يا نوشته نمي شود،اين طور مطبوعات را ما نمي توانيم احترام قايل بشويم.» (3) آنان كه در مسير توهين به مقدسات و ضديت با اسلام مي نويسند بابررسي هاي موشكافانه مي توان به ارتباطشان با خارج و يا تحريك غير مستقيم توسط اجانب پي برد. امام خميني(ره)در تمام اين موارد برخورد قاطع با اينان رالازم مي دانند: «مطبوعات و مجلات وروزنامه ها منتشر شد و هيچ كس جلوگيري نكرد; در عين حالي كه به همه مقدسات ما توهين گرديد... تا آن فتنه را ديديم

ص: 267

و فهميديم شما فتنه گر هستيد، شما منافقيني هستيد كه مي خواهيد فتنه كنيد... توطئه كرديد بر ضد اسلام، بر ضد كشور اسلام... شمااشخاصي هستيد كه با سرحدات و خارج روابط داريد... ديگرنمي توانيم اجازه بدهيم آزادانه هركاري مي خواهيد بكنيد، شماراسركوب خواهيم كرد.» (1) نقش مخرب «افراد نفوذي در مطبوعات» آن چنان است كه امام خميني(ره)بارها تاكيد برشناخت و جلوگيري از ورود اين گونه افراد را در مطبوعات مي كنند: «چند نفري را كه يقين داريدآدم هاي مستقيم هستند، در مسير ملت و كشور هستند و وابستگي به هيچ جا ندارند، مطالعه و درست در آن دقت كنند و بعد از دقت، درروزنامه يا مجله نوشته شود.» (2) دستگاههاي فرهنگي كشور در جلوگيري و شناسايي و جلوگيري ازورود افرادي كه انحرافات فكري در گذشته داشته اند، وظيفه اي انكارناپذير دارند. از منظر امام خميني(ره)به كساني كه سوابق سوء داشته اند، نمي توان اعتماد كرد و نمي توان مطبوعات را عرصه تاخت و تاز آنان قرار داد. «اگر كسي افكارش منحرف بود و حالابيايد ادعا بكند كه من برگشته ام، ما بايد قبول كنيم، اما نبايداو را مجله نويس كنيم... بسياري از اشخاصي هستند كه مي آيند ومي گويند توبه كرديم، البته توبه آنها قبول است لكن نمي شود آنهارا سركاري گذاشت كه آن كار اهميت دارد; براي اينكه ما نمي دانيم اين شخص به حسب واقع توبه كرده است يا مي خواهد با كلمه توبه،ما را بازي دهد.»(3)

ص: 268

اصل «برائت افراد» در عرصه مطبوعات وخوش باوري در مسائل سياسي، از نظر امام خميني(ره)مردود است; بدين جهت امام خميني(ره)در ادامه مي فرمايند: «نبايد راديو تلويزيون رابه دست او بدهيم... و يا مجله اي كه براي تربيت افراد و براي ترويج مسير اسلامي ملت است، به دست او بدهيم و يانوشته هايش رابه دست او بسپاريم. ما نبايد خوش باور باشيم.» (1) و باز هم امام خميني(ره)تاكيد بر بررسي سوابق افراد در تمام عرصه ها و خصوصا در مطبوعات مي نمايند: «اشخاصي كه اداره مي كننديك جايي را بايد از اول ارزيابي شود كه اين اشخاص چكاره بوده اند; سوابقشان چيست و تحصيلاتشان در كجا بوده، چه رويه اي درتحصيلات داشته اند.» (2) خطر فوق العاده نفوذي در مطبوعات، چنان است كه ممكن است انقلاب را در جهت مخالف اهداف خود سوق دهد و باز اين نقش حساس در انتخاب درست افراد گوشزد مي شود: «اين از مسائل مهم كساني است كه بخواهند خدمتي بكنند، مجله اي بيرون بدهند يا روزنامه اي بنويسند. اولين مساله آنها... انتخاب افراد است. چون افراداگر چنانچه اشخاصي منحرف باشند... يك وقت متوجه مي شويد كه انحراف پيدا شده است; چون اشخاصي اند كه مي توانند انسان را به دامان امريكا... بكشانند. ملتي كه براي اين كه از زير اين سلطه ها خارج شود آن قدر مجاهده كرده است، آن قدر جوان داده است.. . يك وقت مي بينيد راه مجله، راه مطبوعات، راه راديوتلويزيون...

ص: 269

به واسطه ورود اشخاصي... منحرف شده... اين ازمسائل مهمي است كه... اغماض از آن جايز نيست.» (1) با ملاحظه سخنان امام خميني(ره)در مورد مطبوعات،به اين نكته پي مي بريم كه روش «تساهل و تسامح در عرصه مطبوعات» كاملا ازديدگاه امام خميني(ره)مردود است. انقلاب اسلامي ايران شجره طيبه اي است كه هنوز سالها بايد از آن مانند گوهري محافظت شود. توطئه ها همچنان ادامه دارد. دشمنان اكنون روزنه اي براي ورودو رخنه در پيكره اين نظام مقدس پيدا كرده اند و آن «عنوان آزادي» است. آنان كه سالها قبل حتي با اسم اسلام مخالف بودند وآنان كه داراي ديدگاه هايي كاملا منحرف از شعارهاي اصيل انقلاب اسلامي داشته اند، اكنون مرموزانه و موذيانه وارد ميدان مطبوعات شده اند. امام خميني(ره) معمار و بنيانگذار انقلاب اسلامي است وكلام او چراغي است فرا راه ما كه او را پيشواي خود مي دانيم. حال جاي اين پرسش است كه به راستي در اين موقعيت خطير، فرزندان امام خميني(ره)دردولت، مجلس و قوه قضائيه چه تدبيري انديشيده اند؟

11 .- همان، ج 6، ص 191

12 .- همان، ج 8، ص 264

13 .- همان، ج 13، ص 249

14 .- همان، ج 13، ص 249

15 .- همان، ج 13، ص 249

16 .- همان، ج 13، ص 249

17 .- همان، ص 248 و 942. ابوالقاسم آرزومندي

ص: 271

آن بيندازد. عكس هاي مهيج، عكس هاي مهوع در آن بيندازدكه مشتري هايش زياد بشود. آن وقت اسمش مطبوعات است. و عرض مي كنم. ضاحب قلم است و آزادي مي خواهد!» با كمال تاسف، مشاهده مي شود بازهم سياست تساهل و تسامح دراين وادي خطرناك نيز، موجب ورود مطبوعات در فساد و بي بندوباري شده است و جلوگيري نكردن از اين مطبوعات عرصه را براي ورود دراين زمينه با جسارت بيشتر فراهم نموده است و اين برخلاف نص صريح سخنان امام خميني(ره)است. ج- آزادي و توطئه از ديگر مواردي كه دولت جمهوري اسلامي بايد به شدت با آن مقابله نمايد، سوء استفاده مطبوعاتي است كه به اسم آزادي قلم،مطالب و تحليل هاي توطئه آميز را به خوانندگان و مخاطبين خودالقاء مي نمايند. اين جملات امام خميني(ره)كه «وقتي ديدند آزادند، توطئه هاشروع شد، توطئه قلمي...» ، «آزادي بيان هست ولي آزادي توطئه و آزادي فسادكاري نيست.» «معني آزادي اين نيست كه كسي بخواهدتوطئه كند. در توطئه هم آزاد است؟! نه در توطئه آزاد نيست.» ودهها جمله نظير اين جملات، همه بر دو مطلب اساسي دلالت مي كنند: اول اين كه، در فضاي باز و آزاد، توطئه ها نيز شروع مي شود. دوم اين كه، بايد از هرگونه توطئه جلوگيري شود. اين كه چون تمرين آزادي مي كنيم نبايد از انتشار اين گونه مطبوعات جلوگيري شود;اين استدلالي بسيار ساده لوحانه و بي پايه و اساس است.

ص: 273

بايد تمام دستگاههاي نظارتي كشور كه وظيفه كنترل مطبوعات را برعهده گرفته اند، آگاه باشند كه جلوگيري نكردن از اين گونه مطبوعات،خيانت به نظام مقدس اسلامي است. «جمهوري اسلامي از اول كه پيروز شد، آزادي... داد... ليكن به تدريج فهميده شد كه اينها يا توطئه گرند يا جاسوسي مي كنند. ازطرف ديگر... نه اسلام اجازه مي داد و نه عقل كه يك دسته از عنوان دولت يا غير دولت براي سرنگوني جمهوري اسلامي سوء استفاده نموده و يا جاسوسي كنند و ماساكت باشيم. با اين مقدار فداكاري... بازگذاشتن دست كساني كه قصد توطئه نسبت به اسلام و ملت را دارند خيانت است.» از ديدگاه امام، سهل انگاري در اين زمينه براي خوشايند غرب،جايز نيست. «امكان ندارد اجازه دهيد در يك چنين محيط اسلامي،براي اين كه شرق و غرب خوششان بيايد سهل انگاري شود. آزادي اي كه صحيح است و براي اسلام و كشور مضر نباشد. از اول بوده... خداوندبه شما كمك كند تا توطئه گرها را به سزاي اعمالشان برسانيد.» اين سخنان كه در ديدار با جمعي از سربازان گمنام «اطلاعات سپاه» ايراد شده است، شناسايي و برخورد باتوطئه توسط مطبوعات را منحصر در دستگاه فرهنگي نمي داند، بلكه دستگاههاي امنيتي كشور را نيز موظف به برخورد با توطئه در هر لباس و به هرعنوان مي نمايد. مصاديق «توطئه» از ديدگاه امام خميني(ره) با نگاهي گذرا برسخنان امام، پي به اين نكته مي بريم كه معمولادر

ص: 274

مواردي كه امام خميني(ره) «منع از توطئه» مي نمايند يكي ازمصاديق توطئه را نيز در صدر يا ذيل آن عنوان مي كنند. به عبارت روشن تر «مفهوم توطئه» مبهم نيست تا برداشت هاي مختلف را به دنبال داشته باشد. با اندك توجه در عملكرد مطبوعات و جناح ها وگروههاي سياسي مي توان فهميد كه با نوعي توطئه رو به رو مي باشيم يانه و كدام گروه و خط همچنان وفادار مانده است. با جستجوي محدودي كه در سخنان امام خميني(ره)داشته ايم به موارد متعددي از «مصاديق توطئه» به طور صريح و غير صريح برمي خوريم. ذيلا اهم اين موارد برشمرده مي شود: 1- مضر به انقلاب، جمهوري اسلامي و مصالح آن; انقلاب اسلامي حاصل تلاش و خون بهاي هزاران شهيد است كه اكنون به امانت به نسل هاي بعد از خود گذاشته اند. حفظ اين نظام و رعايت مصالح آن از اولويت هاي اساسي در «آزادي» است. امام خميني(ره)در مواردمتعدد، هرحركتي برخلاف اين نظام را به عنوان «آزادي» ردمي نمايند و آن را از مصاديق توطئه مي شمرند. «قلم آزاد است مسائل را بنويسد لكن نه اين كه توطئه برضد انقلاب بكند.» وحرمت آزادي قلم تا آنجاست كه مصالح كشور و انقلاب را در نظربگيرد. «آزادي قلم و آزادي بيان معنايش اين نيست كه كسي برضدمصلحت كشور، قلمش آزاد است كه بنويسد، برخلاف انقلابي كه مردم خون پايش داده اند بنويسد... براي مطبوعاتي، احترام قائل هستيم كه بفهمد آزادي

ص: 275

بيان و آزادي قلم يعني چه.» دفاع از انقلاب اسلامي كه تحفه الهي و وديعه شهيدان است. بايد به عنوان اصل در تمام آزادي ها مورد توجه قرار گيرد; چه اين كه هرگونه ضديت، با آن خيانت است. «بايد مطبوعات در خدمت كشور باشند، نه برضد انقلاب كشور. مطبوعاتي كه برضد انقلاب كشورهستند، اينها خائن هستند.» و اين ضديت و خيانت، همان توطئه اي است كه گاهي نشانه آن به اين شكل است. «ما از بعضي مطبوعات توطئه مي فهميم براي اين كه مي بينيم كه مسائلي كه به ضد انقلاب است با آب و تاب و با تفسير و طول مي نويسند(و)مسائلي(را)كه وفق انقلاب است يا نمي نويسند يا با اشاره رد مي شوند. اين طورمطبوعات مورد قبول ملت نيست.» بزرگنمايي نقاط ضعف جمهوري اسلامي ايران، نيز از موارد تضعيف نظام است كه از نظرگاه امام، قابل قبول نيست. «ما نبايدخودمان به جان جمهوري اسلامي بيفتيم براي اين كه فرض كنيداعوجاجي در فلان جا واقع شده... حالا ما قلم به دست بگيريم و. ..به رخ جمهوري اسلامي بكشيد.» كسي منكر نقاط ضعف جمهوري اسلامي نيست و ما باايده آل ها وآرمان ها فاصله زيادي داريم اما آيا اگر برخي از جرايد، وقايعي را كه مورد بهره برداري دشمنان قرار مي گيرد به طور مرتب با آب و تاب نقل نمايند و تا آنجا به وقايع بپردازند كه خواسته خودشان را تامين نمايد، آيا اين ضديت

ص: 276

نيست؟ و آيا وقتي متوجه شديم كه فلان حادثه مورد توجه رسانه هاي غربي قرار گرفته است و يا تحليل هاي غلط موجبات تضعيف نظام و بدبيني را فراهم مي آورد، مانيز بايد به همان شيوه غربي هرچه بر قلم جاري شد بنويسيم؟ اين روش ژورناليستي ضديت باانقلاب است كه در ديدگاه امام خيانت است. آزادي بدون رعايت مصالح كشور و انقلاب نيز از مصاديق ضديت باانقلاب و توطئه شمرده شده است. «... بايد روي موازين مطبوعاتي... رفتار كنند. آزادي معنايش اين نيست كه كسي برضد مصلحت كشور قلمش آزاد است... برخلاف انقلابي كه مردم خون پايش داده اند بنويسد; همچو آزادي صحيح نيست. قلم آزاد است كه مسائل را بنويسد لكن نه اين كه توطئه برضد انقلاب بكند.» چارچوب «مصالح نظام» در آزادي احزاب و تشكل هاي سياسي نيزبايد مراعات شود «همه مردم آزادند، مگر حزبي كه مخالف مصلحت مملكت باشد.» ضديت با مصلحت نظام از طرق مختلف، قابل تشخيص است; بزرگنمايي مشكلات، زير سوال بردن ارگان ها و نهادهاي اساسي انقلاب به اسم انتقاد، بازگويي تحليل هاي مغرضانه و فرصت طلبانه رسانه هاي غربي به وسيله مطبوعات و احزاب داخلي و... از موارد ضديت با نظام ومصالح آن است. هيچ يك از نظام هاي دمكراسي با تمام ادعاهايشان، مخالفت بانظام و مصالحشان را بر نمي تابند. بدون شك نظام اسلامي ما نيزآسيب ناپذير نيست و حفظ آن نياز به دشمن شناسي در تمام ابعاددارد. بايد توجه داشت

ص: 277

كه در دنياي امروز «دخالت نظامي» براي براندازي نظام ها توسط قدرت هاي استكباري به عنوان آخرين راه حل است. براندازي حكومت هاي مستقل، به طرق بسيار دقيق رواني وجاسوسي در درون حكومت، يكي از روش هايي است كه قدرت هاي بزرگ براي به زانو درآوردن حكومت هاي مخالف با خود انجام مي دهند. شعار «آزادي» و «دمكراسي» كه در حال حاضر توسط راديوهاي بيگانه به زبان هاي مختلف تبليغ و ترويج مي شود يكي از راهبردهاي موذيانه استكبار است. اين دو شعار ضمن اين كه عوام پسندانه ترين شعار است، بسياري از روشنفكران ممالك را نيز تحت تاثير قرارداده است. حتي دولتمردان نيز فريب اين شعارها را مي خورند و گاه آن چنان مصالح و اهداف نظام با اين دو شعار استحاله و ناديده گرفته مي شوند كه مخالفين را به نابودي و توطئه عليه نظام ترغيب مي نمايد و حكومت را از هرگونه اقدام موثر كه بيمه كننده نظام باشد، باز مي دارد و اين روش موذيانه توسط استكبار به وسيله عوامل داخلي در حال وقوع است. د- توطئه و تفرقه اختلاف افكني، خط ديگر توطئه است كه در قالب آزادي به وقوع مي پيوندد. انقلاب اسلامي ايران به بركت «وحدت» مردم با مسوولين و مسوولين با يكديگر تاكنون به حركت خود ادامه داده است. امام خميني(ره)بارها ضمن موثر دانستن اين عامل در پيروزي ها، برحفظ اين نعمت بزرگ تاكيد فرموده اند. يكي از بهترين طرق حفظ وحدت،شعائر و شعارهاي اسلامي است.

ص: 278

شعارهاي وارداتي غربي هيچگاه نمي توانيد بين مسوولين و مردم همدلي ايجاد نماييد و اين به دودليل است: اول، تعارض بسياري از شعارهاي غربي با شعائر اسلامي. دوم، نامانوس بودن اين شعارها با تفكرات ديني مردم وروحانيت. دولتمردان به جاي تكرار الفاظ غربي كه غايه الامال زندگي غربي با تفكرات مادي گرايانه آنهاست، بايد شعائر اسلامي را به عنوان محور و اصل براي جوانان تشريح نمايند و در اين ميان، نقش روحانيت اصيل وفقهاي عادل دشمن شناس، غير قابل انكار است. دشمنان نيز سعي كرده اند با كمرنگ كردن ارزش هاي اسلامي و ترويج الفاظي كه ساخته و پرداخته خودشان است، اصل وحدت را نابودكنند; پس عنوان «آزادي» نبايد باعث غفلت مسوولين مربوطه ازعوامل و مجريان اين خط توطئه در داخل بشود. در اين زمينه،تاريخ مشروطيت مي تواند درسي بزرگ براي ماباشد. اختلاف افكني به وسيله مطبوعات و احزاب در مشروطيت باعث تضعيف و نابودي انقلابيون و روحانيون اصيل(به عبارت ديگر به وجود آورندگان انقلاب)و قدرتمند شدن دشمنان داخلي و در نهايت به دست گرفتن حكومت توسط آنان شد. برهمين اساس بارها امام خميني(ره)برعبرت گيري از مشروطيت اشاره فرموده اند: «درصدر مشروطيت هم با ايجاد گروههاي مختلف نگذاشتند كه مشروطه به ثمر خودش برسد، او را برخلاف مسير خودش راندند. امروز هم همان شياطين، همان ها كه مخالف بااين نهضت بودند مي خواهند نگذارند... مردم ايران بيدار باشيد... اگر...خللي واقع شود... در اين صف فشرده

ص: 279

ملت ايران، خطر در پيش است.» در ادامه امام خميني(ره)ضمن اين كه تفرقه افكن را توطئه قلمداد مي نمايند بر طرد و نابودي اين عناصر تاكيد مي كنند. «تفرقه افكن ها را از بين خودتان بيرون كنيد، ما نخواهيم گذاشت كه اين تفرقه افكني ها رشد كنند، آنها را در نطفه خفه مي كنيم. آزادي غير از توطئه است... شياطين در مخفي گاهها توطئه مي كنند وبايد ما باهم يك صدا باهم به پيش برويم. » از نگاه امام، درج هر مطلب تفرقه افكنانه اي، توطئه آميز است. «مطبوعات موظفند. .. از درج مقالاتي كه مضر به انقلاب و موجب تفرقه مي شود خودداري كنند كه اين خود توطئه محسوب مي شود.» هياهو و جنجال آفريني توسط مطبوعات از مواردي است كه بايد باآن مقابله شود. جالب است كه از فضاي كنوني مطبوعات، بسياري علي رغم شعارقانون گرايي، هرگاه قانون يا مطلبي مطابق ميلشان نباشدبرعليه آن هياهو ايجاد مي نمايند. از ديدگاه امام، عاقبت اين گونه جنجال آفريني ها، به تباهي كشيده شدن و تفرقه است. «همه اين آقاياني كه ادعاي اين را مي كنند كه ما طرفدار قانون هستيم... ملتزم باشند كه اگر قانون بر خلاف راي من هم بودخاضعم... ديگر دعوايي پيش نمي آيد، هياهو پيش نمي آيد. اگر بناشد كه يك جايي... دادستان بخواهد روي قوانين عمل بكند، بخواهيم بگوييم خير ما دادستان را قبول نداريم، اين معناي ديكتاتوري(است).» جنجال برعليه قواي

ص: 280

موضعه قانون، موجب استقرار ديكتاتوري و به تباهي كشيده شدن است «ديكتاتوري همين است كه نه به مجلس سرفرود آورد، نه به قوانين مجلس و نه به شوراي نگهبان و نه به تاييد شوراي نگهبان و نه به قوه قضاييه... بعد از آن كه قانون وظيفه را معين كرد، هركس بخواهد كه برخلاف او عمل بكند، اين يك ديكتاتوري است كه به صورت مظلومانه حالا پيش آمده و بعد به صورت قاهرانه خواهد آمد و بعد اين كشور را به تباهي خواهد كشيد واين كشور وقتي به تباهي كشيده شد و اين مردم متفرق شدند، اين همان وظيفه اي است كه براي ابرقدرت ها بايد انجام بدهد، اين آدم انجام داده... اگر من اين نصيحت ها را مي كنم... از هياهو وجنجال دست برداريد. روزنامه ها از هياهو و جنجال ست بردارند،قلم دارها از هياهو و جنجال دست بردارند، نويسنده ها دست بردارند، گوينده ها دست بردارند.» امام خميني(ره)با توجه به نقش تاثير گذاري تيتر روزنامه ها بر افكار و نيز نقش تيتر در هدايت به سوي واقعيت، از درج تيترهاي محرك و نامناسب منع مي نمايند «مطبوعات موظفند ازتيترهايي كه موجب تحريك... است خودداري كنند. » ، «يكي وقتي قلمي مي خواهد مساله اي را كه كوچك است بزرگ كند، تيتر بزرگ بنويسد و هرچه دلش مي خواهد بنويسد... كه البته اين غرض ورزي است.» با مطالعه در نظرات امام، به خسارتهاي جبران ناپذير به وسيله تفرقه پي مي بريم و بدين جهت است كه مي فرمايند:

ص: 281

«اگر يك نفر... بخواهد به هم بزند اين وحدت را، اين معصيت خدا را كرده است.» اين عواقب سوء، موجب تلقي توطئه از تفرقه افكني مي شود كه به هر عنوان آزادي، دمكراسي، مطبوعات و... كه باشد، بايدجلوگيري شود. ابوالقاسم آرزومندي

ص: 282

مملكتمان استقلال مي خواهيم، آزادي مي خواهيم. 16- آنها كه تصور مي كنند مبارزه در راه استقلال و آزادي مستضعفين و محرومان جهان با سرمايه داري و رفاه طلبي منافات ندارد، با الفباي مبارزه بيگانه اند. 17- دستگاه جبار كه براي احدي از افراد ملت آزادي قائل نيست و سال هاست سلب آزادي از ملت را وسيله مقاصد خود قرار داده، گمان كرده به اسم «آزادي» بانوان مي تواند ملت مسلمان را اغفال كند تا مقاصد شوم اسرائيل را اجرا كند. 18- آخوندها با اين سياه روزي هايي كه نصيب مملكت است، مخالفند. اين كهنه پرستي است؟ علماي اعلام با اين زدن ها، كشتن ها، قلدري ها، ديكتاتوري ها و استبدادها مخالفند. اين كهنه پرستي است؟ علماي اسلام در صدر مشروطيت در مقابل استبداد سياه ايستادند و براي ملت آزادي گرفتند. قوانين جعل كردند، قوانيني كه به نفع ملت است. 19- اسلام انسان را آزاد خلق كرده است و انسان را مسلط بر خودش و برمالش و برجانش و بر نواميسش خلق فرموده، امر فرموده است كه مسلط است انسان. آزادي انسان، هر انساني در مسكن آزاد است. در مشروب و ماكول آنچه خلاف قوانين الهيه نباشد، آزاد است. در مشي آزاد است. حكم اسلام است كه اگر كسي حمله برد به منزل كسي براي آن كسي كه مورد حمله واقع شده است، جايز است كشتن

ص: 284

او، اسلام تا اين قدر با آزاداي ها موافق است. اسلام ارتجاع سياه است؟ 20- اسلام سرمنشا همه آزادي ها، همه آزادگي ها، همه بزرگي ها، همه آقايي ها، همه استقلالها است. 21- ناديده گرفتن حقوق صدها ميليون مسلم و مسلط نمودن مشتي اوباش بر مقدرات آنها و مجال دادن به رژيم غير قانوني ايران و دولت پوشالي اسرائيل براي غصب حقوق مسلمين و سلب آزادي و معامله قرون وسطايي نمودن، جناياتي است كه در پرونده روساي جمهور آمريكا ثبت مي شود. 22- آن پدر كه علماي بزرگ و فقهاي عظيم الشان و آزادي خواهان را به جرم حق گويي حبس و زجر و شكنجه و تبعيد و كشتار كرد و اين پسر كه همان معامله را سختتر با علما و خطبا و آزادي خواهان و روشنفكران و ساير طبقات نمود. آن پدر كه چنان سلب آزادي از ملت كرد كه نه حق يك كلمه حق گويي داشت و نه مجلس و نه مطبوعات و اين پسر كه همه مي بينيد... ملت ايران مسلمان است و اسلام را مي خواهد. آن اسلامي كه در پناه آن آزادي و استقلال است، رفع ايادي اجانب است... 23- آن روزي كه تاريخ پرافتخار اسلام را كه مبداء عدالت و آزادي و رشد فكري و اجتماعي و سياسي است، به تاريخ ارتجاعي شاهنشاهي مجوسي گرايي برگرداندند... يك

ص: 285

نفر از اينها (نويسندگان فرصت جو) نفس نكشيد. 24- اسلام بيش از هر ديني و بيش از هر مسلكي به اقليت هاي مذهبي آزادي داده است. آنان نيز بايد از حقوق طبيعي خودشان كه خداوند براي همه انسانها قرار داده است، بهره مند شوند. ما به بهترين وجه از آنان نگهداري مي كنيم. در جمهوري اسلامي كمونيستها نيز در بيان عقيده خود آزادند. 25- مسايلي كه منافات با حيثيت و شرافت زن ندارد، آزاد است. 26- ما همه يك صف هستيم و يك حرف را مي زنيم. ما همه مي خواهيم شاه و رژيم سلطنتي نباشد، يعني آزادي و استقلال باشد. اسلام ضامن وحدت كشور، در عين آزادي و استقلال، است. 27- رهبري سياسي از سلطه بيگانه آزاد مي شود... جامعه آينده ما، جامعه آزادي خواهد بود و همه نهادهاي فشار و اختناق و همچنين استعمار از ميان خواهد رفت... انساني كه امروز در نظام پليسي از فعاليتهاي فكري و آزادي در كار محروم شده است، تمام اسباب ترقي واقعي و ابتكار را به دست خواهد آورد. 28- طرز حكومتي كه ما پيشنهاد مي كنيم، حكومت جمهوري اسلامي است و اساسش بر آزادي و استقلال كشور و عدل و تعديل تمام دستگاههاي دولتي است. 29- الف- در حكومت اسلامي همه افراد داراي آزادي در هرگونه اظهار عقيده اي هستند وليكن

ص: 286

آزادي در خرابكاري را ندارند. ب- در اسلام آزادي انتخاب شغل بر هر فردي بر حسب ضوابط قانوني محفوط است. 30- در جمهوري اسلامي، هر فردي از حق آزادي عقيده و بيان برخوردار خواهد بود وليكن هيچ فرد و يا گروه وابسته به قدرت هاي خارجي را اجازه خيانت نمي دهيم. 31- من مي بينم بدبختي هايي كه از دست همين اشخاصي كه فرياد آزادي مي كشند، براي ملت ايران، من بدبختي را دارم مي بينم. بدبختي ملت ما آن وقتي است كه ملت ما از قرآن جدا باشند، از احكام خدا جدا باشند، از امام زمان جدا باشند. ما آزادي در پناه اسلام مي خواهيم. استقلال در پناه اسلام مي خواهيم. 32- آزادي در حدود قانون بايد باشد، قوانين اسلام را بايد ملاحظه كرد. در چهار چوب قوانين اسلام، در چهار چوب قانون اساسي، بيان آزاد و بحث آزاد [است]. 33- اين ها از آزادي، اين ها را مي خواهند. آزادي غربي مي خواهند. و آن اين است زن و مرد باهم لخت بشوند و بروند توي دريا. بروند توي نمي دانم جاهاي ديگر شنا كنند. اين تمدني است كه آقايان مي خواهند. اين تمدني است كه در رژيم سابق تحميل بر مملكت ما شد.... ما تا زنده هستيم نمي گذاريم اين آزادي هايي كه آنها مي خواهند تا آن اندازه اي كه مي توانيم آن آزادي ها تحقق پيدا

ص: 287

كند. 34- براي خدا و اسلام داد زديد. گفتيد، اسلام را مي خواهيم. آزادي مي خواهيم، استقلال مي خواهيم. حكومت اسلام، حكومت اسلامي، همين آزادي و استقلال را به شما مي دهد. منتها شما تشريح كرديد مطلب را و الا حكومت اسلامي يعني آزادي، يعني استقلال. 35- خدا به شما نعمت آزادي را داده و شما را در امتحان اين آزادي قرار داده كه ببيند كه شما با اين آزادي چه مي كنيد. آيا اين نعمت خدا را كفران مي كنيد و با آزادي خودتان مردم را رنج مي دهيد يا اين نعمت را تشكر از آن مي كنيد و اين آزادي را حسن استفاده از آن مي كنيد. 36- اسلام دين مستند به برهان و متكي به منطق است و از آزادي بيان و قلم نمي هراسد و از طرح مطلب هاي ديگر كه انحراف آنها در محيط خود آن مكتب ها ثابت و در پيش دانشمندان خودشان شكست خورده هستند، باكي ندارد. 37- اگر تمام آزادي ها را به ما بدهند، تمام استقلال ها را به ما بدهند و بخواهند قرآن را از ما بگيرند، ما نمي خواهيم. ما بيزار هستيم از آزادي منهاي قرآن، ما بيزار هستيم از استقلال منهاي اسلام. 38- اينها مي خواهند يك مملكت غربي براي شما درست كنند كه آزاد هم باشيد. مستقل هم باشيد اما نه خدايي در كار باشد

ص: 288

و نه پيغمبري و نه امام زماني و نه قرآني و نه احكام خدا، نه نمازي و نه هيچ چيز ديگر. 39- آزادي به شكل غربي آن كه موجب تباهي جوانان و دختران و پسران مي شود، از نظر اسلام و عقل محكوم است. 40- در جمهوريت اسلام، تمام آزادي ها هست. اشرف آشوري

ص: 289

(1) آيا به راستي آنگونه كه سيد جمال مي گويد يكي از اسباب ترقي جوامع و به اصطلاح امروز، توسعه، مطبوعات آزاد و مستقل است؟ اساسا كاركردهاي مطبوعات در يك جامعه كه مي تواند يكي از عوامل پيشرفت و ترقي ملتها تلقي شود چيست؟ آيا مطبوعات از آزادي مطلق برخوردارند و يا اين كه داراي مرزها و محدوديتهايي هستند؟ هدف از اين پژوهش بررسي نوع نگرش امام خميني نسبت به جايگاه و كاركرد مطبوعات است. بنابراين پاسخ به پرسشهاي فوق در انديشه امام خميني، راهنماي مباحث اين پژوهش خواهد بود. آزادي مطبوعات كه در حوزه آزاديهاي سياسي قرار مي گيرد، در واقع يكي از مهمترين و برجسته ترين مصاديق آزاديهاي سياسي است. آزادي سياسي در جامعه اسلامي به اين معنا است كه: «افراد جامعه اسلامي در تكوين و هدايت نظام سياسي جامعه داراي نقش و اثر باشند، نه اين كه تنها يك قشر يا جمع يا وابستگان به يك نژاد در جامعه حق و توانايي تصرف در اداره امور كشور را داشته باشند. آزادي سياسي يعني اين كه همه مردم با قطع از وابستگيهاي قومي، زباني و نژادي و ديني در يك جامعه بتوانند آن نظام را به سوي مطلوب خودشان هدايت كنند. طبيعي است وقتي در جامعه اي اختلاف راي و نظر پيدا شد، عقيده اي

ص: 291

كه طرفداران بيشتري دارد (البته در چارچوب اصول و ارزشهاي پذيرفته شده آن نظام) راي و حرفش متبع خواهد بود و ديگران بايد از آن تمكين كنند. » (2) در ادامه همين تعريف مي خوانيم: «وقتي گفته مي شود در جامعه اسلامي مردم آزادي سياسي دارند، بدين معنا است كه هم حق انتخاب دارند و هم حق فعاليت سياسي، انتشار مطبوعات، روزنامه، ايجاد تشكلها، سازمانها، احزاب، اجتماعات سياسي و بيان افكار و نظرات سياسي. » (3) در واقع مي توان گفت آزادي سياسي، بيان ارتباط متقابل حاكمان و شهروندان است و اينكه مردم در تكوين و هدايت نظام سياسي خويش داراي نقش و اثرند و مي توانند نظام سياسي را به سوي مطلوب و خواست خويش هدايت كنند; البته با قطع نظر از وابستگيهاي قومي، زباني، نژادي و ديني كه در تمامي افراد يك جامعه ممكن است وجود داشته باشد. به هر روي بنابر تعريفي كه از آزادي سياسي ارائه شد، مردم مي توانند با استفاده از مطبوعات به بيان آزادانه نظرات و افكار سياسي خويش مبادرت ورزيده، در نظام سياسي مشاركت جويند و داراي نقش و اثر شوند و نظام سياسي را به سوي اهداف و خواسته هاي خويش هدايت كنند. ضمن اينكه مي توانند درخواستها و انتظارات خود را نيز از نظام سياسي مطرح سازند. در يك نظام

ص: 292

سياسي اسلامي با توجه به آموزه ها و آموخته هاي ديني، همه مردم مي توانند در اداره امور كشور دخالت و مشاركت نمايند. (4) يكي از بهترين شيوه هاي ابراز نظر و راي، استفاده از مطبوعات و رسانه هاي عمومي است. مطبوعات آزاد و مستقل از نظام سياسي به واقع زبان گويايي هستند كه خواستها، مطالبات، انتقادات و اعتراضهاي مردم را به گونه اي شفاف در معرض ديد مسئولين نظام قرار مي دهند. همان طور كه مطبوعات وابسته به حكومت نيز تنها به انعكاس خواستها و نظرات اصحاب قدرت مي پردازند ولاغير. شايد از ارائه تعريف براي مفهوم «آزادي مطبوعات» بي نياز باشيم، اما براي ايضاح اين مفهوم و ديدگاه اين مقاله به ذكر تعريفي از آن بسنده مي شود. به موجب اصل آزادي مطبوعات «افراد، حق نشر افكار و عقايد خود را از طريق نوشته ها يا مطبوعات دارا مي باشند. بدون اينكه نشر آنها موكول به تحصيل اجازه يا محكوم به سانسور باشد. » (5) سيد جمال الدين اسدآبادي تعريف جالب توجهي از روزنامه به دست مي دهد و آن اين است كه: «معني روزنامه آن است كه حقيقت را بايد بنويسد و فصلهايي كه نافع به حال ملت است باز كند، عيب را بگويد و علاج معايب را بنويسد، نه آنكه روزنامه را پر از اغراقات و مملو از مبالغات كراهت آميز كند.

ص: 293

بهتر است كه اين جور روزنامه ها را كسي طبع و نشر نكند و خود را ذليل و رسواي خاص و عام نسازد. » (6) بنابراين در انديشه سيدجمال روزنامه و به طور كلي رسانه هاي عمومي بايد به بيان حقايق مبادرت ورزيده و آنچه به حال ملت نافع است منتشر سازند، نه اين كه در حق صاحبان قدرت سياسي به تملق گويي و چاپلوسي بپردازند. حضرت امام نيز در بيان ويژگي ممالك متمدن، وجود مطبوعات آزاد را از شاخصهاي عمده آن به شمار مي آورد. در انديشه ايشان در چنين جوامعي مردم بايد بتوانند به طور آزادانه عقايد و آراي خود را در سطح عموم و بويژه مطبوعات منعكس سازند: «مملكت متمدن آن است كه آزاد باشد، مطبوعاتش آزاد باشد، مردم آزاد باشند در اظهار عقايد و راءيشان. » )2 )7. الگوهاي نظري نظام مطبوعات امروزه با توجه به فضاي حاكم بر جامعه سياسي و مطبوعاتي كشور به ديدگاههاي متعدد و متعارض درباره نظريه حضرت امام خميني درباره مطبوعات برخورد مي كنيم. پرسش اساسي اين است كه الگوي نظري حاكم بر انديشه هاي حضرت امام كدام است؟ در باره نظام مطبوعات تا كنون نظريه هاي متفاوت و گوناگوني از سوي صاحب نظران ارائه شده است. (8) گر چه در اينجا مجالي براي شرح و بسط همه الگوهاي

ص: 294

نظري نظام مطبوعات نيست، اما به مهمترين اين نظريه ها براي انتخاب چارچوب نظري اين پژوهش اشاره اي كوتاه مي شود. به طور كلي مي توان الگوهاي نظري حاكم بر نظام مطبوعات را در قالب سه نظريه كلي مطرح ساخت: اقتدارگرايي، آزادي گرايي و مسئوليت اجتماعي. الف. نظريه اقتدارگرايي بر اساس اين نظريه كه متاثر از فضاي اقتدارگرانه اواخر دوران رنسانس ست حقيقت بيش از آن كه محصول تلاش توده ها باشد، حاصل تلاش انسانهايي معدود و خردمند است كه بار هدايت توده ها را بر دوش مي كشند. انسانهاي خردمند نيز همان نخبگان حاكم اند كه به دليل بهره هوشي و فكري بالا قيم توده ها هستند و وظيفه هدايت و آگاهي بخشي به آنها را بر عهده دارند. به سخن ديگر، حقيقت و قدرت دو روي يك سكه اند و هر چه افراد به كانون قدرت نزديكتر باشند، دسترسي به حقيقت نيز بيشتر مي شود. در اين نظريه مطبوعات عمدتا در دست دولت است، لذا هرگونه اعتراض و انتقادي به مثابه تهديدي براي امنيت و ثبات دولت، زيان آور تشخيص داده شده و با آن مقابله مي شود. به طور كلي مي توان گفت در اين نظريه، نخبگان سياسي حاكم تصميم مي گيرند كه روزنامه يا نشريه اي منتشر كنند يا خير. در واقع براساس اين الگو نخبگان به جاي مردم مي انديشند، جريان سازي مي كنند و هدايت فكري

ص: 295

مردم را از اين طريق بر عهده مي گيرند. (9) به هر حال اين نظريه نگاهي حداقل گرايانه از مطبوعات و آزادي آنها دارد. برخي نظريه حضرت امام درباره مطبوعات را در قالب اين الگو تبيين و تفسير مي كنند. (10) بنابراين از سخنان و انديشه امام محدوديت و مرزهاي مطبوعات را مي فهمند و به طبع خواستار ايجاد محدوديتهاي هر چه بيشتر (قانوني و غيرقانوني) در اين باره مي شوند. اين برداشت و ديدگاه از سخنان امام، مطبوعات را نه يك عامل مثبت بلكه عامل تخريب و تضعيف دين و نظام ديني جامعه و نيز تزلزل نظام سياسي حكومت ديني به شمار آورده و آن را به حال جامعه مخل و مضر مي داند. بر اين اساس وجود مطبوعات آزاد و مستقل از حكومت در جامعه اسلام باعث سست شدن و متزلزل گشتن بنيادهاي ديني مردم و تضعيف نهادهاي ديني مي گردد. همچنين در اين نگاه، فعاليت مطبوعات مستقل و آزاد حتي در چارچوب قانون نيز ممكن است امنيت ملي و نظم عمومي را مخدوش سازد. بنابراين مطبوعات بايد در دمت حاكميت باشند و هر آنچه را كه حاكمان مي گويند و اراده مي كنند، برآورده سازند. مردم مصالح خود را درست تشخيص نمي دهند و بايد براي آنان تصميم گيري نمود و به محدوديت هر چه بيشتر مطبوعات پرداخت. اين ديدگاه رسانه ها را در

ص: 296

خدمت حاكميت و قدرت سياسي مي داند و بس. گر چه مي توان يادآور شد كه ممكن است چنين مخالفتي با مطبوعات ريشه در انگيزه ها و پيكارهاي سياسي جناحي و حزبي داشته باشد; اما واقعيت اين است كه چنين ديدگاهي را به وضوح مي توان در سطح جامعه و نظام رسانه اي كشور يافت. ب. نظريه آزادي گرايي اين نظريه كه متاثر از رشد دموكراسي سياسي و آزادي دين، گسترش تجارت آزاد، قبول اقتصاد آزاد و جو فلسفي روشنگري است، فضاي اقتدارگرايي را تقليل داد و مفهوم جديدي به نام آزادي گرايي را مطرح ساخت. به هر حال اين نظريه در اواخر سده هفدهم شدت گرفت و وارد قرن هجدهم شد و در قرن نوزدهم جريان يافت. ليبراليسم به مثابه نظام اجتماعي و سياسي نوظهور، چارچوبي بود كه نهادهاي مختلف از جمله نهاد مطبوعات با توجه به اصول فلسفي حاكم بر آن نقش خود را ايفا مي كردند. اين نظريه از آنجا آغاز شد كه در سده هفدهم انگليس شاهد كنترل بيش از اندازه ولت بر فعاليتهاي مطبوعاتي بود. دولت انواع و اقسام كنترلها و سانسورها را با اين توجيه كه آزادي مطبوعات تهديدي براي امنيت و ثبات دولت است، اعمال مي كرد، نداهاي آزادي خواهانه متفكران ليبراليسم در واقع واكنشي بود عليه اعمال قدرت بيش از اندازه. به هر تقدير

ص: 297

اين نظريه عمدتا بر پايه ليبراليسم كلاسيك و بر ايده دولت محدود، حكومت قانون، منع قدرت خودسرانه و بسته به صلاحديد و تقديس مالكيت خصوصي قرار دارد. آزادي في مابين مردم و مسئوليت افراد در قبال سرنوشت خويش استوار است. براساس اين نظريه سهم ليبراليسم در رسانه هاي همگاني شامل اصرار بر اهميت فرد، تكيه بر قدرت استدلال فردي و مفهوم حقوق طبيعي است كه آزادي دين، آزادي بيان و مطبوعات جزئي از آن محسوب مي شود. بر طبق اين الگو، انسان حيواني منطقي و خردمند و يك هدف است و نبايد به مثابه يك وسيله صرف به او نگاه كرد. انسان به مثابه يك ارگانيسم متفكر قادر به تصميم در مورد منافع خود است و مي تواند محيط اطراف خود را سامان بخشد. موجودي است كه به دليل توانايي تفكر، يادآوري، بهره گيري از تجارب مختلف، تجزيه، تحليل و نتيجه گيري منحصر به فرد بوده و از ساير حيوانات متمايز است. تحقق ابعاد بالقوه انساني از اهداف نهايي محسوب مي شود و جامعه و دولت نيز نبايد هدفي جز انسان و شكوفايي ابعاد وجودي او دنبال كنند. (11) به هر روي اين ديدگاه نگاهي حداكثرگرايانه نسبت به آزادي مطبوعات دارد. گروهي ديدگاه امام خميني را در چنين چارچوبي مطرح مي سازند و از سخنان امام آزادي مطلق مطبوعات را مراد

ص: 298

مي كنند. (12) و طبعا خواستار ايجاد زمينه هايي هستند كه مطبوعات بهتر و بيشتر بتوانند به انعكاس رويدادها، وقايع و حقايق بپردازند. از اين منظر مطبوعات مي توانند در راه رشد و ترقي و نيز توسعه سياسي جامعه گام بردارند و سعادت و بهروزي را براي مردم به ارمغان آورند. همچنين در اين نگاه فعاليت مطبوعات و رسانه ها در چارچوب قانون نه تنها مخل امنيت ملي و نظم اجتماعي و برهم زدن آرامش جامعه نيست، بلكه مقوم امنيت ملي نيز شمرده مي شود. از زاويه اين نظريه، حاكميت و قدرت سياسي در خدمت رسانه ها و مطبوعات هستند. به هر تقدير هر دو ديدگاه مورد اشاره (ديدگاه محدود و اقتدارگرايانه و ديدگاه حداكثر و آزادي گرايانه) تفسير و قرائت خويش درباره مطبوعات را به سخنان حضرت امام مستند مي سازند و از كلام ايشان براي برداشت خود سود مي جويند. پرسش اين است كه كدام نظريه با انديشه هاي حضرت امام همخواني بيشتري دارد؟ آيا مي توان گفت بررسي انديشه امام در ارتباط با مطبوعات در قالب هيچ كدام از اين دو ديدگاه نمي گنجد و با هر دو ناسازگاري دارد و بايد به ديدگاه سومي قائل شد؟ پاسخ اين پرسش پس از ذكر الگوي سوم روشن خواهد شد. ج. نظريه مسئوليت اجتماعي اين نظريه كه در واقع تكامل يافته نظريه آزادي گرايي است، علاوه

ص: 299

بر پذيرش كاركردهاي آزادي خواهانه مطبوعات، كاركردهاي ويژه اي از قبيل تعهد و مسئوليت در برابر مردم و جامعه نيز براي آن قائل مي شود. مضموم اصلي اين نظريه اين است كه آزادي و تعهد دو روي يك سكه اند و همانطور كه مطبوعات حق دارند از دولت و ساير نهادها انتقاد كنند، مسئوليتي نيز در قبال مصالح و منافع ملي و امنيتي و پاسخ به نيازهاي جامعه دارند. مطابق اين نظريه دسترسي عموم به اطلاعات صحيح بر دسترسي مطبوعات به آزادي كامل بيان ارجحيت دارد. به ميزاني كه مطبوعات مسئوليت خود را بفهمند و آن را پايه اي براي سياستهاي عملي خود قرار دهند، اين نظريه مي تواند پاسخگوي نيازهاي جامعه باشد. اما اگر مطبوعات مسئوليتهاي خود را فراموش كنند، بر دوش نهادها و مراكز ديگر است كه بر كاركردهاي اساسي ارتباطات جمعي نظارت كنند و اطمينان حاصل كنند كه اين كاركردها به بهترين شكل انجام مي گيرد. طرفداران اين نظريه مي گويند: 1. مطبوعات بايد شرحي واقعي، جامع و روشن از حوادث روزمره ارائه كنند; 2. مطبوعات بايد ابزاري براي مبادله آرا و انعكاس انتقادات باشند; 3. مطبوعات بايد آيينه تمام نماي گروههاي موجود در جامعه باشند; 4. مطبوعات بايد منعكس كننده و تصريح كننده اهداف و ارزشهاي جامعه باشند. 5. مطبوعات بايد به اطلاعات دسترسي داشته

ص: 300

و به دانش روز مجهز باشند. از سويي در اين نظريه مردم نيز در برابر مطبوعات تعهداتي دارند. مردم بايد علاوه بر آگاهي از قدرت قابل ملاحظه رسانه هاي همگاني متوجه باشند كه اين قدرت در دست افراد معدودي متمركز است و مطبوعات در تامين نيازهاي جامعه با ناكامي هايي نيز مواجه است. اگر در نظريه آزادي گرايي عمدتا بعد منفي آزادي، يعني «آزادي از» (آزادي از قيد و بندهاي بيروني) مورد نظر بود، در نظريه مسئوليت اجتماعي سعي مي شود بر مفهوم آزادي مثبت تاكيد شود، يعني آزادي براي دستيابي به اهدافي مطلوب بر طبق اين نظريه حكومت نبايد صرفا آزادي را مجاز سازد، بلكه بايد به طور فعال آن را تقويت كرده و گسترش دهد و در مواقع ضروري از آزادي شهروندان خود حمايت كند. (13) در اين نظريه آنچه قابل مشاهده است، ديدگاهي است كه در ميان دو نظريه پيشين جاي مي گيرد. شايد بتوان گفت چارچوب نظري مناسب با سخنان امام در باره مطبوعات، نظريه «مسئوليت اجتماعي» است. چرا كه در نگاه ايشان مطبوعات كاركرد دوگانه اي مي يابند: هم مي توانند در جنبه مثبت و پيشبرد استعدادهاي مردم و رشد و تعالي آنان و توسعه نظام اسلامي حركت كنند و به تعهد و مسئوليت خود عمل نمايند و هم اينكه مي توانند در جهت منفي

ص: 301

و به ركود و سكون و ابتذال كشيدن جامعه و خلاف مصالح عمومي مشي نمايند و برخلاف تعهد و مسئوليت خود عمل كنند. اين نظريه قادر خواهد بود انديشه هاي امام خميني درباره مطبوعات را هم در قبل و هم در بعد از پيروزي انقلاب اسلامي توضيح و تبيين نمايد. ايشان در قبل از پيروزي انقلاب اسلامي در مواردي از اينكه مطبوعات آزاد هستند و به مقدسات تعرض مي كنند اعتراض نموده و خواستار محدوديت آنها مي شود: «چرا اين مطبوعات را آزاد مي گذارند؟ چرا نسبت ناجوانمردانه و ناروا مي دهند؟ اگر روحانيت برود، مملكت پشتوانه ندارد. چرا اين مطبوعات اين قدر آزاد است؟ » (14) در اين موارد، توجه و تاكيد امام بر اين موضوع است كه مطبوعات حافظ ارزشهاي مردم باشند و به باورها و مقدسات اسلامي كه مورد پذيرش عموم مردم مسلمان ايران است اهانت و تعرض نكنند. همچنين در همان ايام در كلام امام مشاهده مي كنيم كه ايشان از فقدان آزادي مطبوعات سخن گفته اند و در انتقاد از رژيم اين مساله را مطرح مي كنند كه چرا بر طبق قانون اساسي نمي گذارد مطبوعات آزاد باشند تا آنچه به آن عقيده دارند را مطرح سازند: «شما بنشينيد به اين قانون اساسي عمل كنيد. قانون اساسي مطبوعات را آزاد كرده است; شما آزاد مي كنيد؟ !

ص: 302

ما مرتجعيم كه مي گوييم بگذاريد به قانون اساسي عمل بشود، بگذاريد مطبوعات آزاد باشد. . . » (15) و نيز «ما حرفمان اين است كه آقا به قانون اساسي عمل كنيد; مطبوعات آزادند; قلم آزاد است; بگذاريد بنويسند مطالب را. » (16) آنچه در اين جا مورد نظر امام است اين است كه مطبوعات بتوانند خواست و اراده عمومي را منعكس كنند و از رژيم و مسئولان و سياستهاي آن انتقاد كنند و كسي آنان را وادار به سكوت و سانسور ننمايد. بنابراين بر طبق اين الگو تناقضي در كلام حضرت امام درباره مطبوعات نمي توان يافت و اين نظريه مناسبترين الگويي است كه در قالب آن مي توان سخنان امام درباره مطبوعات را تجزيه و تحليل نمود. بر طبق اين الگو، ديدگاه سومي درباره انديشه امام شكل مي گيرد. از اين منظر مطبوعات كاركردي دوگانه مي يابند: هم بايد به منافع و مصالح مردم توجه كنند و به روشنگري درباره آن بپردازند و هم اينكه از آنچه به ضرر منافع و مصالح عمومي است دوري گزينند. در اين نظريه دولت هر زمان كه تخلفي از سوي مطبوعات مشاهده كند وارد عمل مي شود و به وظيفه نظارتي خود در قبال مطبوعات عمل مي نمايد. به هر روي اين نظريه را مي توان الگوي متوسط يا مطلوب

ص: 303

آزادي مطبوعات به شمار آورد و ديدگاه حضرت امام را در چنين الگويي سنجيد و ارزيابي كرد. 3. كاركردهاي مطبوعات در اجتماع مطبوعات امروزه به دلايل متعدد مورد توجه قرار گرفته اند. يكي از آنها نقشي است كه مطبوعات در رشد و توسعه سياسي جامعه و بسط فرهنگ عمومي ايفا مي كنند. چنان كه «در غرب آثار مكتوب، شمار نسخه هاي كتب، مجلات و نشريات، تعدد و تنوع عناوين آنها، ميزان بهره وري مردم از كتاب و مطبوعات، ميزان مراجعه مردم به كتابخانه ها، ميزان سرانه خريد كتاب و نشريه و. . . از شاخصهاي اصلي رشد و توسعه محسوب مي گردند. » (17) در جامعه ما نيز هم اينك مطبوعات رونق قابل ملاحظه اي يافته اند. تنوع و تعدد نشريات به گونه اي است كه تقريبا جريانهاي فكري - سياسي گوناگون در سطح جامعه را پوشش مي دهد. از سوي ديگر علاوه بر تعدد و تكثر مطبوعات، مشاهده مي شود كه روي آوردن مردم به مطبوعات نيز به نحو چشمگيري افزايش يافته است. به هر حال هدف بيان اين نكته است كه امروزه نه تنها از نقش مطبوعات در جامعه ما كاسته نشده است، بلكه روز به روز نيز بر رونق آن افزوده مي گردد و مخاطبان بيشتري را به سمت خود جلب مي نمايد. (18) با توجه به الگوي پذيرفته شده براي تحليل

ص: 304

سخنان امام يعني الگوي مسئوليت اجتماعي، مطبوعات كاركردي دوگانه مي يابند. در واقع مطبوعات چونان «ژانوس دو چهره» اي (19) است كه هر چهره آن كاركردي ويژه و سمت و سويي خاص مي يابد. به تعبير حضرت امام: «روزنامه ها و مجلات مي توانند كه يك كشوري را رشد بدهند و هدايت بدهند به راهي كه صلاح كشور است و مي توانند كه به عكس عمل بكنند. » (20) بنابراين مديران مطبوعات مي بايست با توجه به مسئوليت و نقش اين رسانه مهم در اجتماع، به حيات مداوم خويش بينديشند و همواره خير و صلاح جامعه را در نظر آورند و از هرگونه افراط و تفريط اجتناب ورزند و حد ميانه و مطلوب و مسئوليت اجتماعي خويش را از كف ندهند. بر همين اساس است كه امام انتظار دارد مطبوعات و به طور كلي تمامي رسانه هاي خبري و اطلاع رساني در نقش مربي گري و هدايتگري جامعه ظاهر گردند: «تمام رسانه ها مربي يك كشور هستند، بايد تربيت كنند كشور را، افراد يك كشور را و بايد خدمت كنند به ملت. » (21) در اين كلام، هم به نقش تربيتي رسانه ها اشاره شده است و هم به خدمت آنها به ملت. در واقع انتظار ديگر حضرت امام از مطبوعات اين است كه در خدمت مردم باشند و آمال و آرزوهاي مردم

ص: 305

را منتشر نمايند: «مطبوعات بايد در خدمت كشور باشند، مطبوعات بايد منعكس كننده آمال و آرزوهاي ملت باشند. مسائلي كه ملت مي خواهند، آنها را منعكس كنند. » (22) بايد گفت مقصود ايشان از خدمت به كشور، داشتن نقش تربيتي و انسانسازي مطبوعات است. ايشان در اين باره مي فرمايد: «مجله بايد در خدمت كشور باشد، خدمت به كشور اين است كه تربيت كند، جوان تربيت كند، انسان درست كند، انسان برومند درست كند، انسان متفكر درست كند تا براي مملكت مفيد باشند. » (23) بنابراين يك كاركرد اساسي مطبوعات در انديشه امام انسانسازي و تربيت جوانان است. در واقع امام بر اين باور است كه مطبوعات نقش مهم و راهگشايي در تربيت متفكران و دانشمندان و سياستمداران آينده جامعه اسلامي بر عهده دارند. مطبوعات در الگوي مسئوليت اجتماعي از هدر رفتن نيرو، انرژي و استعداد جوانان جلوگيري كرده و آنان را به سمت و سويي سوق مي دهند كه قوه انديشه و عقلانيت و ايمان را در آنان بارور سازند. نه اينكه آنان را به سمت ابتذال و فساد سوق دهند و به پوچي و بيهودگي و سرگشتگي دچار سازند. به هر روي از آنجا كه آينده يك كشور بسته به ميزان كار و تلاش و بهره مندي جوانان آن به لحاظ انديشه، استعداد، ذوق، خلاقيت،

ص: 306

عقلانيت و ابتكار است، مطبوعات مي توانند نقش اساسي و عمده اي در اين راه بازي كنند. كاركرد ديگر مطبوعات در انديشه امام اين است كه مطبوعات يك عامل مهم براي حفظ آزادي و استقلال كشور هستند. تداوم و استمرار «آزادي» و «استقلال» كه با تاسيس نظام «جمهوري اسلامي» پديدار گشت، به هوشياري و بيداري همه اقشار جامعه بستگي دارد كه از مهمترين پاسداران اين اصل اساسي يعني «استقلال، آزادي، جمهوري اسلامي» مطبوعات هستند. سخن حضرت امام چنين است كه مجله «اگر مطلبي دارد، مطلبي باشد كه بسيج كند اين را براي حفظ استقلال خودش، براي حفظ آزادي خودش، براي حفظ مملكت خودش. اگر مجله اين مجله است، مجله اسلامي است و مجله جمهوري اسلامي. » (24) بنابراين علاوه بر نقش اساسي مطبوعات در انسانسازي، كاركرد ديگر مطبوعات در نقش بسيج گري افراد جهت حفظ استقلال و آزادي و جمهوري اسلامي، نمود مي يابد. طبيعي است كه اگر مطبوعات نقش نخست خود يعني انسانسازي را درست انجام دهند و در سمت و سوي آن سير كنند، در نقش دوم يعني بسيج گري افراد نيز موفق خواهند بود. البته بسيج گري براي حفاظت از استقلال و آزادي در ابعاد مختلفي تجلي مي نمايد. شايد بتوان گفت يكي از كاركردهاي اساسي مطبوعات، نقشي است كه اين رسانه مكتوب در توسعه سياسي و بسط

ص: 307

فضاي دموكراتيك در جامعه ايفا مي كند. در يك نگاه تئوريك مطبوعات نقش نورافكن را ايفا مي كنند. در واقع مطبوعات به مثابه نورافكن، صحنه سياسي را در مقابل مردم برملا مي كنند و زاويه اي را تاريك باقي نمي گذارند. با روشن شدن اين نورافكن، مسئولان و دست اندركاران، در اين فضاي روشن كاملا احساس مي كنند كه در معرض ديد افكار عمومي قرار دارند. بنابراين در اين نگاه مطبوعات فضايي را ايجاد مي كنند كه عملكرد همه مسئولان و همه نهادها و سازمانها (دولتي و خصوصي) در معرض ديد و قضاوت مردم قرار مي گيرد و مسئولان خود را در مواجهه با مردم مي بينند و ملزم به پاسخگويي و تصحيح عملكردهاي نادرست و غيرموجه خود هستند. از سوي ديگر مطبوعات مي توانند «مردم سالاري» را نهادينه كنند. هنگامي كه موازنه قوا بوجود مي آيد و قواي سياسي ديگر نمي توانند همديگر را هضم كنند، سعي مي كنند فضا را كمتر خشونت بار كنند. خاصيت اصلي مطبوعات اين است كه عدم تقارنهاي اطلاعاتي را رفع مي كنند. يعني با توزيع مجدد اطلاعات و معرفتها باعث مي شوند در فضاي ذهني، تكثر قدرت و موازنه قوا بوجود آيد. همين كه در فضاي ذهني آدمها تكثر بوجود آمد و موازنه قوا ايجاد شد، در فيزيك جامعه هم اين تكثر هويدا مي شود. بنابراين مطبوعات مي توانند در مقابل رسانه هاي

ص: 308

بزرگي چون راديو و تلويزيون موازنه قدرت را برقرار كنند. اينكار ايجاد نوعي فضاي دموكراتيك است و از اين منظر به آزادي، دموكراسي و مردم سالاري مدد مي رسانند. (25) همچنين به نقش ديگري از مطبوعات مي توان اشاره كرد و آن اينكه مطبوعات و رسانه هاي گروهي با توجه به اينكه اساسا پديده هاي مدرني هستند و مستقل از اينكه چه پيامي را به مخاطبانشان عرضه مي كنند، با روشنتر كردن فضا باعث ايجاد جريان آزاد اطلاعات مي شوند و جريان آزاد اطلاعات

ص: 309

خود به خود به پيدايش و تحكيم طبقه متوسط جديد كمك مي كند. اين طبقه اي كه معمولا در جهان سوم و كشورهاي در حال گذار هستند، حامل اصلي دموكراسي است. بنابراين رسانه ها، مستقل از پيامي كه عرضه مي كنند، خودشان در جهت دموكراتيزه كردن فضاي سياسي مؤثر و مفيدند. (26) به هر تقدير بايد توجه داشت كه مطبوعات در سده هاي گذشته سهم بسزايي در توسعه دموكراسي داشته اند و بدين لحاظ نيز شايسته عنوان «ركن چهارم قدرت» گشته اند. روزنامه ها و مطبوعات سلاح و ابزار سياسي نيرومندي را تشكيل مي دهند كه در رسيدن به توسعه سياسي مي توانند نقش مهمي را بر عهده بگيرند. حتي مي توان گفت: «شمار فراوان وسايل خبري نيز همچون تعدد احزاب سياسي يكي از عناصر چندگانگي رژيم است. يعني تعدد احزاب سياسي اگر همراه با تنوع وسايل خبري نباشد، خيالپردازانه و صوري است. » (27) شايد بتوان گفت يك مزيت اساسي مطبوعات مستقل و آزاد و غيردولتي اين است كه تضمين كننده عقايد و نظريات گوناگون در يك نظام سياسي است. بدين گونه است كه مي توان گفت در كدام حكومت مردم سالاري حاكم است و در كدام حكومت استبداد و خودراءيي حكم مي داند. از ديگر كاركردهاي رسانه ها و بويژه مطبوعات، نقد عملكرد مسئولان نظام سياسي و دفاع از حقوق اوليه مردم در برابر

ص: 310

حاكميت سياسي است. البته مفروض ما در اينجا اين است كه حاكميت سياسي در ايران، ديني است، پس طبيعي است كه در آن به حقوق مردم احترام گذارده شود و به خواسته هاي مشروع و قانوني آنان گردن نهاده شود. در يك حكومت ديني شيعي، مردم نظام سياسي را از خود مي دانند و به تبع سبت به كاركردهاي آن حساسيت بيشتري از خود نشان مي دهند. بنابراين بروز هرگونه نابهنجاري و انحراف در نظام سياسي و نيز در كارگزاران نظام، با واكنش مردم همراه است و حس مسئوليت آنان را برمي انگيزاند و آنان را به انتقاد و اعتراض وادار مي سازد. بي ترديد در يك حكومت مبتني بر آموزه هاي ديني، مردم مؤمن، متدين و ديندار نمي توانند شاهد بي عدالتي و ستمگري و رواج فساد و منكرات و. . . باشند. اكميت سياسي دين، به معناي برقراري عدالت و احياي حقوق اساسي مردم و نفي هرگونه فساد در جامعه است. بنابراين مردم در برابر هرگونه ظلم و تجاوزگري از سوي هر فرد و گروهي كه در حكومت اسلامي بروز و ظهور يابد، واكنش نشان مي دهند و در مقابل آن سكوت را روا نمي دانند. مطبوعات، ابزار و وسيله اي مناسب براي رساندن صداي مردم و دادخواهان به مسئولان است. يكي از پژوهشگران از آيه 148 سوره نساء (28) اينگونه استنباط كرده است كه

ص: 311

«هر گاه ظلمي ديده شد بايد در رسانه ها منعكس شود. ضمن آنكه رسانه ها ابزار ارزيابيها از عملكرد حكومت و مركزي براي ارائه نظرات مشورتي مردم است و مي دانيم كه چنين كاركردي نيز از نظر قرآن، كاركردي ارزشمند است. » (29) كاركرد مهم ديگر مطبوعات در انديشه امام خميني، ايجاد اميدواري و اطمينان در مردم است. مطبوعات در اين نقش، منادي اميد و تقويت كننده حس اعتماد به نفس و اطمينان در مردم اند و از آنچه باعث ياس و نااميدي و دلسردي مردم مي شود بايد اجتناب ورزند. حضرت امام در اين باره مي فرمايد: «نويسنده هاي ما، گويندگان ما، همه شان دنبال اين باشند كه به اين ملت اميد بدهند، ماءيوس نكنند ملت را، بگويند توانا هستيم، نگويند ناتوان هستيم، بگويند خودمان مي توانيم و واقع هم همين طور است، مي توانيم، اراده بايد بكنيم. نويسنده هاي ما بهترين خدمتشان امروز اين است كه اين ملتي كه ايستاده در مقابل شرق و غرب و نمي خواهد تحت نظام شرق يا نظام غرب باشد، اميد به آنها بدهند كه مي توانيد تا آخر وابسته به شرق و غرب نباشيد. اگر اين نويسنده ها، اين گوينده ها به جاي اينكه به هم اشكالتراشي بكنند، به جاي اينكه به جان هم بريزند، با هم اميد در ملت ايجاد كنند، اطمينان در ملت ايجاد كنند، استقلال روحي

ص: 312

در ملت ايجاد كنند، اگر اين خدمت را اين رسانه هاي گروهي، اين مطبوعات، اين نويسندگان، اين گويندگان، اين اطمينان )4 )30. محدوديتهاي آزادي مطبوعات مقصود از محدوديتهاي آزادي مطبوعات، مرزهايي كه نظامها و حكومتهاي استبدادي و ديكتاتوري بر مطبوعات اعمال مي كنند و نيز قيد و بندهايي كه از سوي جهال و نادانان (كه آزادي را تشخيص نمي دهند) بر جامعه و نظام مطبوعات ممكن است تحميل گردد، نيست، بلكه مقصود محدوديتهاي مشروع و قانوني اي است كه در سخنان امام ذكر شده است و در قانون اساسي و قوانين عادي نيز بر آنها صحه گذارده شده است. روشن است كه اجراي حدود و قيد و بند براي مطبوعات، به خاطر سوء استفاده هايي است كه از آزادي مي شود و مصالح عمومي جامعه و مباني اسلامي را به خطر مي اندازد. چنين محدوديتهايي نه در قالب نظريه اقتدارگرايي، بلكه در قالب نظريه مسئوليت اجتماعي قابل تفسير و تبيين است و با آزادي مطبوعات ناسازگاري ندارد. محدوديتهاي آزادي مطبوعات كه در كلام امام خميني به آنها اشارت رفته است به قرار زيرند: الف. قانون اين نگرش امام را در تمام سطوح آزادي به وضوح مي توان ديد. به طور كلي از ديد ايشان آزادي تا اندازه اي مجاز و روا است كه از مرز قانون نگذرد. از آنجا كه

ص: 313

قانون تامين كننده امنيت براي عموم مردم است و رفتار افراد در اجتماع را به نظم در مي آورد، بنابراين نقطه قابل اتكا و اساسي اي براي حفظ و گسترش آزاديها و بويژه محدوده آزادي مطبوعات است. اين چنين است كه مطبوعات از تعرضها و تهاجمهاي احتمالي محفوظ مانده و به تعهد و مسئوليت خود در سطح اجتماعي نيز عمل خواهند نمود. اصل 24 قانون اساسي مي گويد: «نشريات و مطبوعات در بيان مطالب آزادند، مگر آن كه مخل به مباني اسلام يا حقوق عمومي باشند. تفصيل آن را قانون معين مي كند. » در اين اصل از يك سوي آزادي بيان براي مطبوعات فرض گرفته شده است و از سوي ديگر با دو قيد، محدود شده است: نخست اينكه به مباني اسلام خللي وارد نشود و ديگر اينكه مخل حقوق عمومي نباشند. همان گونه كه در پايان اين اصل نيز اشاره شده است، در فصل چهارم و ششم قانون مطبوعات، مصوب 1364 مجلس شوراي اسلامي، به تفصيل مصاديق اين دو قيد مشخص شده است. (31) حضرت امام در موارد متعددي آزادي را در محدوده قانون دانسته اند: «در هر مملكتي آزادي در حدود قانون است. مردم آزاد نيستند كه قانون را بشكنند. » (32) ب. مقدسات «روزنامه ها آزادند آزادانه مطالب بنويسند، مسائل بنويسند، اما آزاد هستند

ص: 314

كه اهانت به مثلا مقدسات مردم بكنند؟ » (33) در مواردي ديگر مي فرمايد: «روزنامه ها خودشان را اصلاح كنند. خيانت نكنند به اسلام و مسلمين. خون مظلومان ما را هدر ندهند. تبليغات سوء را منعكس نكنند. توطئه ها را جلوگيري كنند. » (34) ج. توطئه، تحريك و تضعيف «ما در طول پيروزي انقلاب گوشزد كرديم كه آزادي مطبوعات مورد نظر ما است، لكن از خيانت و توطئه به طور جدي و بدون اغماض جلوگيري مي شود. مطبوعات موظفند از تيترهايي كه موجب تحريك و يا تضعيف مردم مي شود و يا مخالف واقع است خودداري كنند و خود را با مسير انقلاب تطبيق دهند و نيز از درج مقالاتي كه مضر به انقلاب و موجب تفرقه مي شود خودداري كنند كه اين خود توطئه محسوب مي شود. » (35) د. تهمت، دروغ و شايعه «من ارباب جرايد و رسانه ها و گويندگان را نصيحت مي كنم كه دست از شايعه افكني ها بردارند و مسائل بيهوده و مطالب دروغ را براي زيادشدن تيراژ پخش نكنند كه اگر احساس توطئه و فساد شود، ملت با آنها به طور ديگر عمل مي كنند. از آزادي سوء استفاده نكنيد و مسير ملت را رها ننماييد و از بزرگ نشان دادن وقايع كوچك بپرهيزيد كه صلاح ملك و ملت در آن است. » (36) همچنين «. .

ص: 315

. (روزنامه ها) آزادند كه فحش به مردم بدهند؟ آزادند كه تهمت به مردم بزنند؟ همچو آزادي نمي تواند باشد. آزادي توطئه نمي تواند باشد. اگر روزنامه اي بخواهد توطئه بكند و راهي برود كه دشمنهاي يك ملت آن راه را مي روند، ترويج بكند از كارهاي دشمنهاي يك ملتي اگر اينطور باشد، اينطور آزاديها را ملت ما نمي تواند بپذيرد. » (37) ه . غرض ورزي و استفاده نادرست از آزادي «تويي كه حالا قلم به دست گرفته اي و براي همه مي نويسي، از همه ارگانها انتقاد مي كني، آزادي، ولي آيا شما در سه سال پيش از اين مي توانستي قلم را به دست بگيري و يك كلمه راجع به يكي از اين ارگانها صحبت كني؟ قلمت را مي شكستند و پدرت را در مي آوردند. شما قدر آزادي را نمي دانيد. الان آزادي پيش بعضي از اشخاص ملعبه شده است كه هر چه دلشان مي خواهد بايد بنويسند و هر چه دلشان مي خواهد بگويند. » (38) در جمع بندي موارد ذكر شده مي توان گفت كه در انديشه سياسي امام خميني اصل بر آزادي مطبوعات است. چنان كه در ابتداي پيروزي انقلاب اسلامي آزادي به نحو مطلق بر مطبوعات و جامعه حاكم بود. اما پس از مدتي به خاطر سوءاستفاده هاي فراواني كه از آزادي شد، قوانيني در جهت تنظيم دامنه مطبوعات، وضع و به مورد اجرا

ص: 316

گذارده شد. سخنان حضرت امام در اين زمينه راهگشا است. ايشان در اين باره مي فرمايد: «ما آزادي داديم به آنها، آزادي مطلق، كه در ظرف اين چند ماه قريب دويست حزب و گروه و زياد مطبوعات و مجلات و روزنامه ها منتشر شد و هيچ كس جلوگيري نكرد. در عين حالي كه به همه مقدسات ما توهين كرديد، در عين حالي كه با حكومت آنطور رفتار كرديد، و با اسلام آنطور رفتار كرديد در مطبوعاتتان، معذلك به شما تعرضي نشد، تا آنكه فتنه را ديديم و فهميديم كه شما فتنه گر هستيد بعد از اينكه توطئه شما ثابت شد و مردم فهميدند شما چه اشخاصي هستيد، ديگر نمي توانيم اجازه بدهيم آزادانه هركاري مي خواهيد بكنيد، شما را سركوب خواهيم كرد. » (39) از اين سخنان حضرت امام نظريه آزادي گرايي استنباط مي شود. به عقيده ايشان در ابتداي پيروزي انقلاب اسلامي، آزادي مطلق براي همه افراد و گروهها وجود داشت، ولي اين آزادي به سوء استفاده منتهي شد و به سمت براندازي نظام نوپاي اسلامي پيش رفت. در نتيجه از آزادي مطبوعات به نحو محسوسي كاسته شد و محدوديتهايي بر مطبوعات اعمال شد. در جايي ديگر نيز حضرت امام بر اين مطلب تاكيد دارند كه: «از اول كه انقلابمان واقع شد، تمام آزاديها در ايران بود و مجالي به

ص: 317

تمام دستجات داديم و هيچ ابدا جلوگيري از هيچي نشد. لكن توطئه ها شروع شد. وقتي كه ديدند آزادند، توطئه ها شروع شد، توطئه قلمي كه مي خواستند مسير ملت ما را منحرف كنند. ملت ما طرفدار آزادي است، طرفدار همه جور آزادي است وليكن طرفدار توطئه نيست، طرفدار تباهي نيست. » (40) بنابراين در نگاه امام اصل بر آزادي مطبوعات است و تا زماني كه مطبوعات به تعهد و مسئوليت جمعي خود پايبند باشند، هيچ محدوديتي بر آنان اعمال نخواهد شد. در ابتداي پيروزي انقلاب نيز اصل بر همين مبنا بود. اما با شيوع بحرانها و مسائلي كه ناشي از سوءاستفاده از اين «اصل مبارك» بود، دوران كوتاه و موقت آزادي گرايي به سرآمد و الگوي نظري ديگري خود را بر جامعه تحميل نمود. البته در مورد اين الگو اتفاق نظر حاصل نيست. برخي معتقدند الگوي نظري اقتدارگرايي حاكم شد (41) و برخي نيز معتقدند الگوي نظري مسئوليت اجتماعي برقرار گشت. واضح است كه آن آزادي گرايي سالهاي آغازين پيروزي انقلاب از ميان رفت ولي بايد توجه داشت كه با وضع قوانين (قانون اساسي و نيز قانون مطبوعات مصوب شوراي انقلاب) (42) الگوي مسئوليت اجتماعي حاكم شد. يكي از پژوهشگران مسائل سياسي در تبيين الگوي مشروعيت نظامهاي سياسي در ايران معاصر از الگوهاي متفاوتي نظير

ص: 318

آزادي و دموكراسي، دين، عدالت و عصر ترقي (43) سخن به ميان آورده و معتقد است كه الگوي آزادي هيچ گاه متولي نظم سياسي نبوده است. به همين دليل نيز به محض آنكه نظم سياسي قوام و ثبات يافته است، آزادي به عنوان اولين گفتار از نظم سياسي خارج شده است. به باور وي دوره هاي متناوبي از نظم سياسي، اقتدارگرايي و هرج و مرج وجود دارد و همواره يك نظم سياسي مستقر به پرسش گرفته مي شود و به چالش فراخوانده مي شود تا نظم سياسي اقتدارگراي ديگري به جاي آن بنشيند. به اين ترتيب آزادي و دموكراسي گفتار اين دوره گذراست و بلافاصله پس از جابه جايي و استقرار نظم جديد حذف مي شود. وي حذف الگوي آزادي پس از پيروزي انقلاب اسلامي و استقرار نظم جديد را با همين الگو توجيه مي نمايد. بنابراين در اين نگاه، الگوهاي ديگر مشروعيت نظامهاي سياسي، همه نظم آفرين اند اما الگوي آزادي و دموكراسي جنبه سلبي دارد و به نقد نظم سياسي موجود مي پردازد كه همواره مخالفين نظام سياسي به دنبال آن بوده اند و از آن سخن گفته اند. به هر روي مخالفان يك نظام سياسي با استفاده ابزاري از الگوي آزادي و دموكراسي، نظم موجود را به چالش مي كشند، اما پس از استقرار نظم سياسي جديد، اين الگو به فراموشي

ص: 319

سپرده مي شود و به عبارتي از اولين قربانيان استقرار نظم جديد است. اما به راستي پرسش اين است كه آيا مي توان چنين مطالبي را به حضرت امام نسبت داد و قائل شد كه ايشان از الگوي آزادي و دموكراسي به عنوان ابزاري عليه رژيم پهلوي دوم سود جسته است و نمي توان در انديشه ايشان نشاني از ثبات و قوام اين الگو يافت؟ به عبارت ديگر آيا امام خميني عالما آزادي را به عنوان ابزاري براي مخالفت با نظم سياسي موجود به كار گرفته است و در غير اين صورت در انديشه ايشان مساله اي با عنوان آزادي مطرح نبوده است؟ پاسخ من به اين پرسش منفي است. به نظر مي رسد طرح مساله آزادي و بويژه آزادي مطبوعات در انديشه سياسي امام فقط براي مبارزه با نظم سياسي مستقر نبوده است، بلكه طرح بحث آزادي در انديشه سياسي حضرت امام ناشي از بنيادهاي نظري تفكر سياسي ايشان بوده است. همانگونه كه پيش از اين نيز ذكر شد، تحليل و تبيين آزادي مطبوعات در انديشه امام خميني بيش از هر الگويي با الگوي مسئوليت اجتماعي ميسر است ولاغير. با توجه به اين الگوي نظري است كه مي توان به بررسي آراي امام در اين باره در دوره هاي مختلف (قبل از انقلاب اسلامي، سالهاي آغازين پيروزي

ص: 320

انقلاب اسلامي و پس از آن تا رحلت ايشان) پرداخت. همان طور كه ايشان به دفاع از آزادي مطبوعات در دوره پهلوي پرداخته است، در دوره جمهوري اسلامي نيز از اين وضعيت دفاع كرده است; و همان گونه كه به آزادي بي حد و حصر مطبوعات در تعرض به مقدسات مردم در دوره پهلوي هشدار داده است در دوره جمهوري اسلامي نيز اين مطلب را گوشزد كرده است كه مطبوعات حريم مقدسات را نگهدارند و به آنها تعرض نكنند. بنابراين از كلام امام مي توان فهميد كه مطبوعات هنگامي تحديد شدند كه به سمت براندازي نظام سياسي جمهوري اسلامي پيش رفتند و صرف استقرار نظم سياسي جديد نمي تواند استدلال مناسبي براي حذف الگوي آزادي و دموكراسي باشد. در شرايط پس از پيروزي انقلاب اسلامي مطبوعات رشد چشمگيري داشتند و حتي برخي مطبوعات ارگان رسمي گروههاي مسلحي بود كه به مبارزه با نظام سياسي جديد پرداخته بودند. طبيعي بود كه نيروهاي نظم سياسي جديد براي حفظ آنچه براي آن مبارزه كرده بودند، به سمت راه كارهايي بروند تا نظم سياسي قوام و ثبات و دوام بيشتري بيابد و از هرج و مرج موجود در جامعه كاسته شود. و اين گونه بود كه دوران الگوي آزادي گرايي، كه در واقع به محك تجربه گذاشته شده بود، به سرآمد

ص: 321

و دوران الگوي مسئوليت اجتماعي آغاز گشت. علاوه بر اين برگزاري قريب بيست انتخابات سراسري در كشور با توجه به شرايط حساس و بحراني نظير جنگ تحميلي و. . . نشانه روشني است بر اينكه جنبه هاي آزادي گرايانه در الگوي مسئوليت اجتماعي برجسته بوده است. به هر تقدير آزادي جزو مسائل بنيادين انديشه سياسي امام به شمار مي رود، نه اينكه صرفا به سبب مبارزه با نظم سياسي و به عنوان ابزاري از آن سود جسته باشد. علاوه بر اين مدعاي ما اين است كه الگوي آزادي و دموكراسي مشروعيت نظام سياسي در سالهاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي خاتمه نيافته است، بلكه آنچه تغيير و تبديل يافته است، سير از الگوي نظري آزادي گرايانه به نظريه مسئوليت اجتماعي بوده است. 5. جمع بندي و نتيجه گيري آنچه در صفحات پيشين ذكر شد، بخشي از مباحثي است كه حول و حوش آزادي مطبوعات قابل طرح است. در اين نوشتار بيش از اين مجالي نيست تا به ابعاد و زواياي ديگر اين بحث به نحو مبسوط پرداخته شود. نتايج و يافته هاي اين پژوهش عبارتند از: يكم. آزادي مطبوعات از جمله مصاديق مهم و اساسي آزاديهاي سياسي است. با سنجش ميزان آزادي مطبوعات مي توان به مقايسه نظامهاي سياسي پرداخت و وابستگي و استقلال نشريات را در حكومتهاي گوناگون مورد

ص: 322

بررسي و مقايسه قرار داد و ميزان مردم سالاري را در آنها سنجيد. در نظامهايي كه مطبوعات داراي ارج و قرب اند و فضاي سياسي مساعدي بر جامعه حاكم است، مردم به بيان آزادانه نظرات و افكار سياسي خود در محدوده قانون مبادرت مي ورزند. در جوامع استبدادي بيان آزادانه ديدگاهها در مطبوعات ميسر نيست. دوم. الگوي نظري حاكم بر انديشه سياسي حضرت امام درباره مطبوعات، نظريه مسئوليت اجتماعي است. با اين الگو مي توان به بررسي و تحليل انديشه امام پرداخت و به تناقضهاي احتمالي كه در متن، محتوا و انديشه ايشان رخ مي نمايد، پاسخ داد و به تبيين و توجيه آنها پرداخت. اساسا در انديشه ايشان نمي توان از الگوي اقتدارگرايي سخن گفت. اين الگوي نظري با توجه به محدوديتهاي گسترده اي كه بر مطبوعات و نيز مردم اعمال مي نمايد، با انديشه حضرت امام ناسازگار است. همچنين الگوي آزادي گرايي نيز در نگاه امام تا آنجا ارزشمند است كه از آن سوءاستفاده نشود. اما چون جامعه و گروههاي سياسي هنوز به آن مرحله از رشد فكري نرسيده اند و يا اين كه منافع آنها اقتضا نمي كند كه از آزادي به گونه اي درست و صحيح و بدون نظارت نهادهاي نظارتي استفاده كنند، لذا چاره اي جز گرايش به سمت الگوي نظري مسئوليت اجتماعي نمي ماند. اين الگو تكامل يافته

ص: 323

نظريه آزادي گرايي است. بر طبق اين الگو ديدگاه سومي از انديشه حضرت امام مي توان داشت كه يك ديدگاه متوسط و مطلوب از آزادي مطبوعات را به نمايش مي گذارد و افراط و تفريط در آن راه ندارد. سوم. در انديشه امام خميني مطبوعات در جامعه كاركردي دوگانه مي يابند; هم مي توانند نقش مثبتي در رشد و تعالي جامعه و نيز توسعه سياسي ايفا نمايند و هم اينكه در جهت اضلال و گمراهي و عقب ماندگي فرهنگي و علمي جامعه مشي كنند. كاركرد مثبت مطبوعات در انديشه امام ظهور در نقش هدايتگري و مربيگري جامعه است. به عبارتي نشريات چونان مربي و معلمي دلسوز بايد به تربيت و ساختن استعدادهاي افراد بپردازند. كاركرد ديگر، حفاظت و حراست از استقلال ميهن و آزادي در نظام جمهوري اسلامي است و تشويق و تحريك مردم در اجراي چنين نقشي از وظايف مطبوعات در نظام اسلامي است. همچنين مطبوعات در فقدان احزاب سياسي و نهادهاي جامعه مدني در نقش واسط ميان مردم و حاكمان ايفاي نقش مي كنند و عملكرد مسئولان را به زير تيغ نقد مي كشند و كارهاي كارگزاران نظام را در معرض ديد همه قرار مي دهند. روشن كردن فضا و بيان وقايع و حقايق به جريان آزاد اطلاعات نيز كمك مي رساند. بنابراين در اين كاركرد وظيفه مطبوعات

ص: 324

و رسانه هاي عمومي نقد عملكرد مسئولان نظام سياسي و دفاع از حقوق اوليه مردم در برابر حاكميت و قدرت سياسي است. كاركرد ديگر مطبوعات در انديشه امام، بارور ساختن نور اميد در دلهاي مردم است و اينكه ايمان و اعتماد به نفس و اطمينان به خويش و عدم اتكاي به بيگانگان را در ذهن و جان مردم شعله ور سازند. بنابراين در پاسخ به پرسش ابتداي اين نوشتار مي توان گفت كه مطبوعات نقش عظيمي در بسط فرهنگ و توسعه سياسي در جامعه ايفا مي كنند و به پيدايش نهادهاي جامعه مدني مدد مي رسانند. علاوه بر اين زمينه نقد حاكمان را در جامعه فراهم مي آورند و با انعكاس درست وقايع و حقايق، عملكرد مجموعه دولت را در معرض قضاوت افكار عمومي قرار مي دهند. چهارم. از آنجا كه تبيين سخنان امام در الگوي نظري مسئوليت اجتماعي ميسر است، طبعا مطبوعات در عين برخورداري از آزادي، محدوديتهايي را نيز متحمل مي شوند. در انديشه حضرت امام نخستين چيزي كه مطبوعات را محدود مي كند، قانون است. بنابراين ايشان معتقد به اصل آزادي است اما در محدوده قانوني آن. قانون تضمين كننده بقا و سلامت آزادي مطبوعات و عامل نظم در جامعه است. محدوديتهاي ديگر آزادي مطبوعات در انديشه امام عبارتند از: اهانت به مقدسات، توطئه، تحريك و تضعيف،

ص: 325

تهمت، دروغ و شايعه، غرض ورزي و استفاده نادرست از آزادي و ترويج فساد و ابتذال در سطح جامعه. به هر روي در پاسخ به پرسشهايي كه در ابتداي اين پژوهش مطرح شدند مي توان گفت كه امروزه يكي از اسباب ترقي و تعالي جوامع، رونق مطبوعات و رسانه ها است. نشريات مستقل و آزاد به عنوان ركن چهارم قدرت در نظامهاي مدعي مردم سالاري و دموكراسي، نقش اساسي در هدايت جامعه به سمت اهداف مطلوب و معقول بر عهده دارند. همچنين برطبق نظريه مسئوليت اجتماعي، مطبوعات از آزادي مطلق برخوردار نيستند و محدوديتهاي قانوني بر آنان اعمال مي شود. البته اين محدوديتها تا اندازه اي است كه به آزادي بيان مطبوعات و استقلال آنها لطمه جدي وارد نسازد و آنها را كه بايد سخنگوي مردم باشند، وابسته به حكومت و حاكمان نگرداند. در چنين وضعيتي است كه مطبوعات بر طبق الگوي نظري مسئوليت اجتماعي هم به تعهد و هم به مسئوليت خويش در قبال جامعه عمل مي كنند.

ارائه داده اند. ذكر اين تعريف علاوه بر اينكه تعريفي در حوزه انديشه اسلامي است، معرف ديدگاهي است كه بر نظام جمهوري اسلامي ايران نيز حاكم است. گفتني است در ميان تعاريفي كه از مفهوم آزادي سياسي ارائه شده است نيز اين تعريف جامع تر از آنهاست. براي مطالعه بيشتر درباره اين مفهوم بنگريد به: دكتر منوچهر طباطبايي مؤتمني. آزاديهاي عمومي و حقوق بشر. (تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1370( ; كارل كوهن. دموكراسي. ترجمه فريبز مجيدي. (تهران: خوارزمي، 1373( ; فرانس نويمان. آزادي و قدرت و قانون ترجمه عزت الله فولادوند. (تهران: خوارزمي،1373.)

3. انديشه حوزه، همان، ص 4 .106. اصل امر به معروف و نهي از منكر، اصل مشورت، نصيحت ائمه مسلمين و. . . همه به مساله مشاركت در امور عمومي اشاره دارد. همچنين مي توان به روايت زير نيز استناد جست: «من اصبح لايهتم بامور المسلمين فليس بمسلم» بحار، ج 71. چاپ بيروت، ص 5 .336. علي آقا بخشي و همكاران. فرهنگ علوم سياسي. (تهران: مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران، 1375( ص 151. عبدالرحيم طالب اف در تعريف آزادي مطبوعات مي گويد: فرد حق دارد آنچه را كه نوشته انتشار دهد و نبايد او را از اين كار بازداشت مگر آن كه نشريه او مانعي براي آزادي ايجاد

ص: 327

كند و يا موهن و افتراآميز باشد. دكتر سيدمحمود هاشمي. حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران. (تهران: دانشگاه شهيد بهشتي، 1374( ج 1، ص 5. و نيز بنگريد به: دكتر محمد جعفر لنگرودي. ترمينولوژي حقوق. (تهران: كتابخانه گنج دانش، 1374( ص 6 .32. نامه ها و اسناد سياسي سيدجمال، به كوشش سيد هادي خسروشاهي، ص 55. به نقل از كاظم قاضي زاده. انديشه هاي فقهي - سياسي امام خميني. (تهران: مركز تحقيقات استراتژيك رياست جمهوري، 1377( ص 7 .291. كوثر، مجموعه سخنرانيهاي حضرت امام خميني، همراه با شرح وقايع انقلاب. (تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1371( ج 1، ص 346، 8 .28/8/1357. در مورد نظريه هاي مربوط به آزادي مطبوعات اظهار نظرهاي مختلفي مطرح شده است كه از دو تا شش نظريه را در برمي گيرد. براي تفصيل اين نظريه ها بنگريد به گفت و گوي روزنامه انتخاب با دكتر علي اصغركيا. يكشنبه 24 مرداد 1378، ش 103، ص 5. گفتني است در مقاله اي ديگر از وي مطالب گفت و گو با روزنامه انتخاب تكرار شده است: ايران، يكشنبه 31 مرداد 1378، ش 9 .1311. دكتر علي اصغر كيا. روزنامه انتخاب، همان روزنامه ايران، همان. 10. كتاب ششمين جشنواره مطبوعات. اداره كل تبليغات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي (تهران: چاپ اول، 1378( ص 11 .18.

ص: 328

دكتر علي اصغر كيا. دو منبع پيشين. 12. كتاب ششمين جشنواره مطبوعات. پيشين، ص 13 .18. دكتر علي اصغر كيا، دو منبع پيشين. 14. كوثر. پيشين، ج 1، ص 11/4/1341 .25. اين سخنان انتقادآميز امام ناظر است بر آزاد بودن مطبوعات در اهانت به مقدسات و روحانيت كه در آن ايام امري شايع و رايج بوده است. 15. همان، ج 1، ص 115، 16 .26/1/1343. همان، ج 1، ص 120، 17 .26/1/1343.

ص: 329

محمد ابراهيم انصاري لاري. نظارت بر مطبوعات در حقوق ايران. (تهران: سروش، 1375( ص 18 .14. البته امروزه از جايگزيني مطبوعات الكترونيك به جاي مطبوعات چاپي مكتوب سخن به ميان آمده است و پيش بيني ها نيز حكايت از رونق مطبوعات الكترونيك دارد. بنابراين تا چندي بعد شايد اثري از روزنامه ها و مطبوعات چاپي نتوان يافت. بنگريد به گفت و گوي روزنامه ايران با صاحب نظران در اين باره. 16 آبان 1378، ش 1375، سال پنجم، ص 19 .6. ژانوس نخستين پادشاه افسانه اي كشور لاتيوم (در ايتالياي كنوني) بود. براساس اين افسانه، خداوند به اين پادشاه آن چنان روش بيني داد كه هم به گذشته و هم به آينده عارف و آگاه است. گذشته بيني و آينده نگري وي سبب شد كه با دو چهره نمايش داده شود. در پول مردم رم نيز اين پادشاه با دو چهره آمده است. موريس دو ورژه در كتاب اصول علم سياست از تشبيه سياست به ژانوس پادشاه خداگونه خواسته است دوگانگي ماهوي سياست را به تصوير بكشد. موريس دو ورژه اصول علم سياست. ترجمه دكتر ابوالفضل قاضي. (تهران: دادگستر، 20 . )1376. صحيفه نور، ج 14، ص 21 .248. همان، ج 6، ص 22 .193. همان، ج 6، ص 23 .192. همان، ج 8، ص 24 .24. همان.

ص: 330

25. كتاب ششمين جشنواره مطبوعات. اداره كل تبليغات وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامي. (تهران: 1378( ص 53. نيز روزنامه انتخاب، پنجشنبه، 16 ارديبهشت 1378، ص 26 .8. همان، ص 53. و نيز روزنامه انتخاب، پيشين، ص27 .8. موريس دو ورژه، پيشين، ص 183. براي تفصيل بيشتر بنگريد به صفحات 28 .191-183. لا يحب الله الجهر بالسوء من القول الا من ظلم و كان الله سميعا عليما» خداوند بانگ برداشتن به بدزباني را دوست ندارد، مگر از كسي كه به او ستم شده باشد و خداوند شنواي داناست. ترجمه از بهاءالدين خرمشاهي. گفتني است در آيات متعددي آهسته سخن گفتن توصيه شده است و صدا بلند كردن ناپسند شمرده شده است. تنها استثناي آن در جايي است كه به فردي ظلم شده باشد كه در اين صورت لاجرم عنان اختيار از دستش به در رفته است و عذري بر او نيست. براي توضيح بيشتر بنگريد به توضيحات بهاءالدين خرمشاهي ذيل همين آيه. 29. دكتر مهدي حسينيان راد. «مرز آزادي رسانه ها، جدلي ديرينه در ايران» . روزنامه صبح امروز، 14 ارديبهشت 1378، ص 30 .6. صحيفه نور، ج 13، ص 287-286، 31 .29/10/59. مصاديق اخلال به مباني اسلام در قانون مطبوعات عبارتند از: 1. نشر مطالب الحادي و مخالف موازين اسلامي و ترويج مطالبي

ص: 331

كه به اساس جمهوري اسلامي لطمه وارد كند; 2. اهانت به دين مبين اسلام و مقدسات آن; 3. اهانت به مقام معظم رهبري و مراجع مسلم تقليد; 4. اشاعه فحشا و منكرات و انتشار عكسها و تصاوير مطالب خلاف عفت عمومي; 5. تبليغ و ترويج اسراف و تبذير. همچنين مصاديق اخلال به حقوق عمومي نيز در اين قانون عبارتند از:

1. افترا به مقامات، نهادها، ارگانها و هر يك از افراد كشور;

2. توهين به اشخاص حقيقي يا حقوقي كه حرمت شرعي دارند;

3. تحريض و تشويق افراد گروهها به ارتكاب اعمالي عليه امنيت، حيثيت و منافع جمهوري اسلامي ايران در داخل يا خارج;

4. فاش نمودن و انتشار اسناد و دستورها و مسائل محرمانه;

5. انتشار مذاكرات غيرعلني مجلس شوراي اسلامي;

6. انتشار مذاكرات محاكم غيرعلني دادگستري و تحقيقاتي مراجع قضايي بدون مجوز قانوني;

7. ايجاد اختلاف مابين اقشار جامعه، بويژه از طريق مسائل نژادي و قومي;

8. سرقتهاي ادبي و همچنين نقل مطالب از مطبوعات و احزاب و گروههاي منحرف و مخالف اسلام به نحوي كه تبليغ از آنها باشد. جرايم مطبوعاتي نيز در اين قانون به قرار زيرند:

1. توهين و افترا و هتك حرمت از اشخاص;

2. اهانت به دين مبين اسلام و مقدسات آن;

3. اهانت به رهبر، شوراي رهبري

ص: 332

يا مراجع مسلم تقليد; 4. افشاي اسرار;

5. تهديد;

6. انتشار عكس و تصوير و مطالب خلاف عفت عمومي;

7. تحريك و تشويق مردم به ارتكاب جرم بر ضد امنيت كشور;

8. انتشار نشريه بدون داشتن پروانه;

9. تقليد از علامت يا نام نشريه اي ديگر. به نقل از محمد ابراهيم انصاري لاري. پيشين، ص 171، 172، 177 و 32 .178. صحيفه نور، ج 7، ص 8/3/58 .18. و نيز ج 6، ص 33 .271. همان، ج 7، ص 34 .19. همان، ج 5، ص 35 .130. همان، ج 8، ص 284 و 36 .6/6/58 .285. همان، ج 8، ص 37 .8/5/58 .221. همان، ج 7، ص 38 .19. همان، ج 13، ص 39 .15/10/59 .252. همان، ج 8، ص 40 .2/6/58 .267. همان، ج 10، ص 41 .5/9/58 .234. اين ديدگاه را در منبع ذيل مي توان مطالعه نمود: كتاب جشنواره ششم، پيشين، ص 54. و نيز روزنامه انتخاب، پنجشنبه، 16 ارديبهشت 1378، ص 8. اين ديدگاه قبل از پيروزي انقلاب اسلامي را دوران حاكميت الگوي اقتدارگرايي مي داند و معتقد ست سالهاي اول انقلاب، الگوي آزادي گرايي حاكم است. وي بر اين باور است كه پس از اين مرحله به لحاظ شرايط اجتماعي كشور الگوي اقتدارگرايي حاكم مي شود. اين ديدگاه معتقد است در سالهاي

ص: 333

اخير الگوي مسئوليت اجتماعي را داشته ايم. 42. اولين قانون مطبوعات نظام جمهوري اسلامي در تاريخ 20 مرداد 1358 يعني شش ماه پس از پيروزي انقلاب اسلامي توسط شوراي انقلاب اسلامي ايران به تصويب رسيد. در هنگام تصويب اين قانون هنوز ايران صاحب قانون اساسي جديد نشده بود. لذا اين قانون متكي به اصلي در قانون اساسي و در توضيح و تفصيل آن نبود و صرفا پاسخي بود به هرج و مرج مطبوعات آن زمان و راهي بود براي نظارت بر چاپ و انتشار نشريات متعدد و متنوعي كه بدون هيچ ضابطه و معيار مشخصي در سراسر كشور چاپ و منتشر مي شدند. به نقل از محمدابراهيم انصاري، پيشين، ص 118 و 43 .119. براي تفصيل بيشتر بنگريد به گفت و گوي صبح امروز با محمدجواد غلام رضا كاشي. «مشروعيت سياسي در ايران معاصر» . دوشنبه، 3 آبان 1378، ش 247، ص 6. شريف لك زايي

ص: 334

از آثار بياد ماندني وي تحت تأثير قرار دادن جوامع اسلامي و شاخص كردن آنها در جهان در برابر اديان ديگر بود. به لطف شخصيت معنوي اين مرد بزرگ است كه امروزه جهان اسلام به عنوان يك قدرت مطرح است. من فكر مي كنم كه حضرت امام را بيشتر بايد بشناسيم. او به واسطه بزرگي اش بود كه فراتر از مرزهاي ايران رفت و دنيا را تكان داد. او به واسطه عظمتش مرزهاي زميني را درنورديد و جهان عرب و جهان اسلام را به حقيقتشان نزديك كرد. انسانها به ويژه مسلمانان بي دليل به عقايد و انديشه هاي او علاقه مند نشده اند. بلكه عدالت خواهي و نداي خوشبختي را كه ايشان سردادند موجب زنده ماندن شخصيت وي در جهان شده است. سيدالايمان ديارا در بخش ديگري از اين مصاحبه تصريح كرد: من بيش از دو دهه در سطح اول سياسي فعاليت دارم. در اروپا و در آمريكاي لاتين به عنوان سفير حضور داشتم و به طور يقين مي گويم كه آفريقا امام خميني را به خوبي مي شناسد و به پيام او كه پيام الهي بود كاملاً آگاهي دارد. اين نه تنها در آفريقا بلكه در ديگر نقاط دنيا نيز قابل رؤيت است. نخست وزير دولت آشتي ملي ساحل عاج شناساندن امام خميني را به جهانيان به ويژه به

ص: 336

جهان اسلام يك ضرورت مي داند و در پاسخ به اين سؤال كه چه شيوه هايي را براي شناساندن شخصيت امام پيشنهاد مي كند اظهار داشت: بزرگي شخصيت امام خميني موجب مي شود كه هركسي براي درك انديشه هاي او به منابع مختلف روي آورد. امّا اينكه بتوانيم براي اينگونه مطالعات زمينه مناسبي را فراهم كنيم موضوعي است كه نبايد از نظر دور داشت. بايد پيام هاي امام را ترجمه و در اختيار دوستداران او قرار بدهيم. او پيام هاي بسياري دارد كه مي تواند هركدام زمينه خوشبختي قومي و ملتي را بهمراه داشته باشد. در پايان آقاي ديارا در حالي كه به فضاي حسينيه و بيت امام اشاره مي كرد گفت: امام خميني براي ايران افتخار بزرگي است. مگر مي شود به ايران آمد و از خميني يادي نكرد.

ص: 337

ملل ضعيف عالم و خصوصا مسلمانان درآن محصور و زنداني شده اند هيچ خصوصيات و اظهارنظري وجودندارد. همه قوانين و مقررات و فرمول ها همان قوانين ديكته شده و دلخواه نظامهاي دست نشاندگان و در برگيرنده منافع مستكبران خواهد بود. صحيفه نور، ج 20، ص 6 .230- آمريكاست كه اسلام و قرآن مجيد را به حال خود مضر مي داند ومي خواهد آنها را از جلوخود بردارد. آمريكاست كه روحانيون راخار راه استعمار مي داند و بايد آنها را به حبس و زجر و اهانت بكشد. صحيفه نور، ج 1، ص 7 .111- درندگاني هستند كه از هيچ جنايت و خيانتي براي مقاصد شوم جنايتكارانه خود دست نمي كشند و براي رياست و مطامع پست خوددوست و دشمن را نمي شناسند و در راس آنان آمريكا اين تروريست بالذات دولتي است كه سرتاسر جهان را به آتش كشيده و هم پيمان او صهيونيست جهاني است. صحيفه نور، ج 21، ص 8 .172- اگر آمريكا از يك جايي يا از جاهايي تعريف مي كند، تعريف از خودش است، براي اينكه مي بيند همه مطيع او هستند و اين كه از ماتكذيب مي كند وهر روز يك چيزي مي گويد، براي اين كه مي بيندكه اين ملت مطيع او نيست. صحيفه نور، ج 20، ص 178 و 9 .179- اين ملتي كه الان دارند فرياد مي زنند «مرگ بر آمريكا»مقصودشان كارتراست، ملت آمريكا كه

ص: 339

به ما كاري نكرده، ملت آمريكا بفهمد مطلب را; اگر بفهمد مطلب را ملت آمريكا به حسب وجدان انساني اش با ما موافق است. صحيفه نور، ج 11، ص 10 .9- تحميل كاپيتولاسيون بر ملت مظلوم ما به وسيله شاه مخلوع سابق از بزرگترين جنايات آمريكا بود كه با مخالفت روحانيون وملت متدين مواجه گشت و از آن پس چه ستم ها و چه جنايات كه برملت ما وارد نشد... ملت ايران را از سگهاي آمريكا پست تركردند. مجموعه كوثر، ج 1، ص 11 .170- آمريكا مي خواهد با تمام قوا بين مسلمين اختلاف بيندازد. صحيفه نور، ج 15، ص 12 .243- مصيبت عظيم آن است كه آمريكا كه قريب نيم قرن برمسلمانان جهان بخصوص منطقه هرچه خواسته است ستم كرده و مخازن آنان را غارت نموده است، دولتها نه تنها از ترس آمريكانمي توانند اظهار مظلوميت مظلومان را حتي در كشورهاي خودشان بشنوند، بلكه چنانچه ديديم با ملت غارت زده ايران كه با نهضت اسلامي خود مي خواهد فرياد مظلومانه سردهد... چه ها كرده و درمخالفت با ايران حتي از آمريكا و اسرائيل گوي سبقت را ربودند. صحيفه نور، ج 17، ص 13 .28- روحانيت اصيل درتنهايي و اسارت خون مي گريست كه چگونه آمريكا و نوكرش پهلوي مي خواهند ريشه ديانت و اسلام را بركنند وعده اي روحاني مقدس نماي نا آگاه يا بازي خورده و عده اي

ص: 340

وابسته كه چهره شان بعد از پيروزي روشن گشت، مسير اين خيانت بزرگ راهموار مي نمودند. صحيفه نور، ج 21، ص 14 .92- اگر چنانچه بنشينيد سرمسند و با حرف و با فحاشي، به هم مسائل را غفلت از آن بكنيد، اين همان است كه قدرتهاي بزرگ مي خواهند تا اين مملكت خرابه بماند و صداي مردم در آيد، اين همان است كه شما هم عمان آمريكاييد منتها ملتفت نيستيد... ودر عذاب با آنهايي كه از عمال آمريكا بودند با توجه، مشترك هستيد با كم و زيادش. صحيفه نور، ج 13، ص 15 .76- به ايستادگان در مقابل آمريكا و ساير قدرتها دعا كنيد وبدانيد كه ما با آمريكا در ستيزيم و امروز دست آمريكا ازآستين دولت عراق بيرون آمده است و به اميد خدا اين ستيز تااستقلال واقعي ادامه دارد. صحيفه نور، ج 13، ص 16 .84- من بارها گفته ام و هم اكنون اعلام مي كنم كه ايران بايد تاقطع تمام وابستگي هاي سياسي، نظامي، اقتصادي و فرهنگي خود ازآمريكا به مبارزات قاطع خود عليه اين جهانخوار بي رحم ادامه دهد و بعد در صورتي كه ملت بيدار و شريف ما اجازه دهد، ارتباطبسيار عادي خود را در حد ساير كشورها با آمريكا بر قرارمي كنند. صحيفه نور، ج 11، ص 17 .265- ايران دستش را پيش آمريكا ان شاء الله تا ابد دراز نمي كندولو

ص: 341

اينكه فاني بشود. آنها گمان مي كنند كه ما براي فرض كنيدكه يك نفت يا براي چيزي تسليم آمريكا مي شويم درصورتي كه نه;ما تا فناي خودمان تسليم ديگر نمي شويم. صحيفه نور، ج 11، ص18 .266- جهان بايد بداند كه ايران راه خود را پيدا كرده است و تاقطع منافع آمريكاي جهانخوار اين دشمن كينه توز مستضعفين جهان با آن مبارزه اي آشتي ناپذير دارد. صحيفه نور، ج 15، ص 19 .125- آمريكا ضربه از اسلام خورده است و از اسلام مي ترسد. صحيفه نور، ج 11، ص 20 .221- جوانهاي ما توجه داشته باشند به اينكه امريكا با سرنيزه نمي آيد به ميدان شما، با قلم مي آيد به ميدان شما، با قواي انتظامي نمي آيد به اينجا، با آن اشخاص كه دارد و دارد اين امور را مي گرداند به دست آنها، با آنها مي آيد به ميدان ما. صحيفه نور، ج 10، ص 21 .156- اگر آمريكا پشتيباني از اسرائيل نمي كرد، اسرائيل مي توانست فلسطين را غضب كند، مي توانست ادعا كند كه جولان مال ماست و آن را براي خودشان ثبت كند؟ اگر امريكا نبود و اين قدرت شيطاني نبود، اين همه فساد در بلاد مسلمين حاصل مي شد؟ اين همه خونريزي هايي كه در بلاد مسلمين مي شود با تحريكات آمريكاست و امريكا و آنهايي كه با او هستند. صحيفه نور، ج 18، ص 22 .93- آمريكاي جهانخوار بايد بداند

ص: 342

كه ملت عزيز و خميني تانابودي كامل منافعش او را راحت نخواهد گذاشت و تا قطع هردودست آن به مبارزه خدايي خود ادامه خواهند داد. صحيفه نور، ج 14، ص 23 .266- ننگ و نفرين ابدي بر وابستگان و پيروان شياطين شرق و غرب خصوصا شيطان بزرگ امريكاي جنايتكار كه با نقشه هاي شيطاني شكست خورده گمان كرده، ملتي را كه براي خداوند متعال و اسلام بزرگ قيام نموده و هزاران شهيد و معلول تقديم نموده، با اين دغلبازي ها مي تواند سست كند و يا از ميدان به در برد. صحيفه نور، ج 15، ص 24 .154- بايد سعي كنيم تمامي اشكال نفوذ امريكا چه اقتصادي و چه نظامي، چه سياسي و فرهنگي را از بين ببريم و من اميدوارم كه ملت ايران به اين مهم هرچه زودتر برسد. صحيفه نور، ج 15، ص 25 .119- من به شما عرض مي كنم تا شما زنده ايد، آمريكا بر نمي گردد. شوروي هم بر نمي گردد، در نسل هاي آتيه اگر ملت ها در نسل هاي آتيه به همين روش حركت كردند... هم ان شاء الله نخواهد شد. صحيفه نور، ج 17، ص 26 .260- آن كه مي تواند ما را وابسته كند و در دامن آمريكا ياشوروي بكشد، دانشگاه است. براي اينكه همه چيز ما در دانشگاه(است.) همت كنيد، باهم دانشگاه را اصلاح كنيد. صحيفه نور، ج 13، ص 27

ص: 343

.208- راه مبارزه با اسلام امريكايي از پيچيدگي خاصي برخورداراست كه تمامي زواياي آن بايد براي مسلمانان پابرهنه روشن گرددكه متاسفانه هنوز براي بسياري از ملتهاي اسلامي مرزبين اسلام آمريكايي و اسلام ناب محمدي و اسلام پابرهنگان و محرومان و اسلام مقدس نماهاي متحجر و سرمايه داران خدانشناس و مرفهين بي دردكاملا مشخص نشده است و روشن ساختن اين حقيقت كه ممكن نيست دريك مكتب و در يك آيين، دو تفكر متضاد و دو در رو وجود داشته باشد، از واجبات سياسي بسيار مهمي است... وظيفه همه علماست كه با روشن كردن اين دو تفكر، اسلام عزيز را از ايادي شرق و غرب نجات دهند. صحيفه نور، ج 21، ص 28 .8- تنها هنري مورد قبول قرآن است كه صيقل دهنده اسلام ناب محمدي، اسلام ائمه هدي، اسلام فقرا دردمند، اسلام پابرهنگان،اسلام تازيانه خوردگان تاريخ تلخ و شرم آور محروميت ها، باشد. هنري زيبا و پاك است كه كوبنده سرمايه داري مدرن و كمونيسم خون آشام و نابود كننده اسلام رفاه و تجمل، اسلام التقاط، اسلام سازش و فرومايگي، اسلام مرفهين بي درد و در يك كلمه، اسلام آمريكايي باشد. صحيفه نور، ج 21، ص 29 .30- خطر امريكا به حدي است كه اگر كوچكترين غفلتي كنيد،نابود مي شويد... ما به، در صدور انقلابمان به جهان كوشش كنيم وتفكر اينكه ما انقلابمان را صادر نمي كنيم،

ص: 344

كنار بگذاريم... صحيفه نور، ج 12، ص 30 .19- هدف اجانب، قرآن و روحانيت است، دستهاي ناپاك اجانب بادست اين قبيل دولتها قصد دارد قرآن را از ميان بردارد وروحانيت را پايمال كند. ما بايد به نفع يهود، آمريكا و فلسطين هتك شويم، به زندان برويم، معدوم گرديم، فداي اغراض شوم اجانب شويم. صحيفه نور، ج 1، ص 1341(.27 ه .ش) 31- بايد يك وزارت فرهنگي، يك فرهنگ صحيح باشد و فرهنگ هم حقش است دست ما باشد. خوب ما در اين ملكت يك وزارتخانه نداشته باشيم؟ همه وزرا از آمريكاست. خوب يكي هم از ما، خوب بدهيد اين فرهنگ را دست ما، خودمان اداره مي كنيم. صحيفه نور، ج1، ص 32 .97- قانوني در مجلس بردند، در آن قانون اولا ما را ملحق كردندبه پيمان وين و ثانيا الحاق كردند به پيمان وين كه تمام مستشاران نظامي آمريكا با خانواده هايشان با كارمندهاي فني شان،با كارمندان اداري شان، با خدمه شان، باهركس كه بستگي به آنهادارد، اينها از هر جنايتي كه در ايران بكنند، مصون هستند. دولت با كمال وقاحت از اين امر ننگين طرفداري كرد. ملت ايران را از سگ هاي امريكا پست تر كردند. اگر چنانچه كسي سگ آمريكايي را زير بگيرد، بازخواست مي كنند، اگر چنانچه يك آشپز آمريكايي شاه ايران را زير بگيرد، مرجع ايران را زير بگيرد، بزرگترمقام را زير بگيرد، هيچ كس

ص: 345

حق تعرض ندارد، چرا؟ براي اينكه مي خواستند وام بگيرند از آمريكا. صحيفه نور، ج 1، ص 33 )4/8/1343( .104- تمام گرفتاري ما از اين آمريكاست، تمام گرفتاري ما ازاين اسرائيل است. اسرائيل هم از آمريكاست. اين وكلا هم ازآمريكا هستند. اين وزرا هم از امريكا هستند، همه تعيين آنهاست، اگر نيست، چرا نمي ايستند در مقابل داد بزنند؟ صحيفه نور، ج 1، ص 34 .106- دنيا بداند كه هر گرفتاري كه ملت ايران و ملل مسلمين دارند، از اجانب است، از امريكاست... امريكاست كه به اسرائيل قدرت مي دهد كه اعراب مسلم را آواره كند، آمريكاست كه وكلا رايا بي واسطه يا با واسطه بر ملت ايران تحميل مي كند. امريكاست كه روحانيون را خار راه استعمار مي داند و بايد آنها را به حبس و زجر و اهانت بكشد... صحيفه نور، ج 1، ص 35 )4/8/1343( .111- دانشجويان خارج و داخل و انجمن هاي اسلامي در هرجاست،بي درنگ... صداي خود را به مجامع بين المللي برسانند و به رئيس جمهور امريكا بفهمانند كه ملت هاي اسلامي جنايات اين خاندان راخصوصا در سالهاي اخير از روساي جمهور امريكا مي دانند. دولت آمريكا با پشتيباني از اين عناصر در نظر مسلمين در راس ستمكاران و جنايتكاران تاريخ است. صحيفه نور، ج 1، ص 36 .243- اين بي عرضه ها كه در مقابل سلاطين يا در مقابل رئيس جمهورها خصوصا رئيس جمهور آمريكائي با

ص: 346

لفعل اين قدر خاضعند واين قدر چاپلوسند و خودشان را وابسته و پيوسته به اينهامي دانند، همين بي عرضه ها، بي عرضگي شان وقتي كه وارد مي شوند درجمعيت خودشان چون مسلط هستند، اينها را اذيت مي كنند، آنجادستبوسي مي كنند و چاپلوسي وقتي كه مي رسند به مملكت خودشان شروع مي كنند به كارهاي هرزگي. صحيفه نور، ج 1، ص 37 )19/10/56( .270- اعلاميه حقوق بشر را اينهايي امضا كرده اند، كه سلب آزادي بشر را در همه دوره هايي كه كفيل بوده اند ... كرده اند... امريكا يكي از آنهاست كه تصويب كردند اين را و امضا كردند اين مطلب را كه حقوق بشر بايد محفوظ بماند و يكي از حقوق بشر«آزادي» است، اين آمريكايي كه اعلاميه حقوق بشر را به اصطلاح امضا كرده است، شما ببينيد چه جناياتي بر اين بشر واقع كرده است. صحيفه نور، ج 2، ص 38 .23- ملت مظلوم ايران بايد در هرچند صباحي پرچم هاي سياه افراشته كنند و در سوگ بنشينند. براي جوانان عزيز و عزيزان اسلام كه به دست عمال آمريكا و به امر شاه در خاك و خون كشيده شدند. صحيفه نور، ج 2، ص 39 .39- ما حرفمان از اول تا حالا اين بوده است كه ما يك مملكتي داريم براي خودمان مي خواهيم، ما نمي خواهيم آمريكا سرپرست ماباشد. ما نمي خواهيم همه منافع ملت را آمريكا ببرد. صحيفه نور، ج 2، ص 40 .120- ما

ص: 347

مي گوييم كه آن كس كه به مملكت خيانت اصل را كرده است،آمريكاست. الان ما سرو كارمان با آمريكاست، اينها ديگر شاخ وبرگش هستند. شاه يكي از شاخه هاي امريكاست. صحيفه نور، ج 2، ص 531. اشرف آشوري

ص: 348

مسلمانان بيشتر از هر زمان احتياج به وحدت كلمه دارند . . . مسلمين بايد به خيانت اين سرسپردگان امريكا به اسلام و مسلمين توجه داشته باشند . از مهمترين و دردآورترين مساله اي كه ملت هاي اسلامي و غير اسلامي كشورهاي تحت سلطه با آن مواجه است، موضوع امريكاست . دولت امريكا به عنوان قدرتمندترين كشورهاي جهان براي بيشتر بلعيدن ذخاير مادي كشورهاي تحت سلطه، از هيچ كوششي فروگذار نمي كند . امريكا دشمن شماره يك مردم محروم و مستضعف جهان است . امريكا براي سيطره سياسي و اقتصادي و فرهنگي و نظامي خويش بر جهان زير سلطه، از هيچ جنايتي خودداري نمي نمايد . او مردم مظلوم جهان را با تبليغات وسيعش كه به وسيله صهيونيسم بين الملل سازماندهي مي گردد، استثمار مي نمايد . او با ايادي مرموز و خيانتكارش، چنان خون مردم بي پناه را مي مكد كه گوئي در جهان هيچ كس جز او و اقمارش حق حيات ندارند . . . اگر ما با آمريكا و يا ساير ابرقدرت ها و قدرت ها كنار آمده بوديم، گرفتار اين مصائب نبوديم; ولي مردم ما ديگر به هيچ وجه حاضر نيستند تن به خواري و ذلت دهند و مرگ سرخ را به زندگي ننگين ترجيح مي دهند . ما براي كشته شدن حاضريم و با خداي خويش

ص: 350

عهد نموده ايم كه دنباله روي امام خود سيدالشهداء (ع) باشيم). )21/6/59( (من بار ديگر خطر آمريكا را به جهان بخصوص منطقه و ايران گوشزد مي نمايم . امروز تمامي آناني كه عليه جمهوري اسلامي ايران متحد شده اند، با واسطه يا بدون واسطه در رابطه با آمريكا مي باشند . ملت ايران بايد با قاطعيت با اين خطر بزرگ مبارزه نمايد). )22/11/59( (امروز اگر بر اينها ثابت نشده باشد كه اين طرح هايي كه آمريكا مي دهد مخالف با مصالح خود منطقه هست و مخالف با مسلمين هست، بايد بسيار نادان باشند . آمريكا باز از طرح ها دست بردار نيست . آمريكا مي خواهد با تمام قوا بين مسلمين اختلاف بيندازد . شما ببينيد كه در اين طرحي كه اخيرا دادند، بين طوايفي از مسلمين، بين حكومت هاي مسلمين اختلاف واقع شد و بيشتر خواهد شد و اگر اين طرح هم شكست خورد و شكست خورده است، طرح ديگر خواهد داد و بايد مسلمين توجه داشته باشند كه طرح امريكايي براي شرق و براي ملل اسلامي و دولت هاي اسلامي صرفه ندارد . بايد همه مسلمين توجه كنند و به حكومت هاي خود تذكر دهند كه زير بار طرح هاي آمريكايي كه از اين بعد، يكي بعد از ديگري خواهد آمد نروند و بازي نخورند از اين شياطين . اينها مي خواهند شما

ص: 351

را آلت دست قرار بدهند و ذخاير شما را بچاپند . آمريكا نظر سوء به شما دارد . شما را براي مصالح خودش مي خواهد استخدام كند و استخدام كرده است . چرا شما ذخاير خودتان را در راه مقاصد شوم و پليد آمريكا صرف مي كنيد؟) (06/9/11(

ص: 352

انقلاب اسلامي ايران به رهبري امام خميني (ره) براي ما بسيار مهم و دلپذير بود; ما معتقديم كه پيروزي انقلاب اسلامي، اولين پيروزي ملتي مسلمان بود كه توجه مسلمانان فيليپين را به خود جلب كرد. من با مطالعه كتاب "حكومت اسلامي" با آثار امام آشنا شدم و كتاب مذكور اولين اثري بود كه از ايشان مي خواندم. حضور: با توجه به آنچه فرموديد تحليل مختصري از نحوه تاثيرگذاري آراء وانديشه هاي حضرت امام خميني و انقلاب اسلامي بر مسلمانان كشور فيليپين بيان بفرماييد. دكتر آلونتو: انقلاب اسلامي ايران، تاثير شديدي بر مسلمانان كشور ما داشته زيرا: اولا شاهدي بر علاقه مسلمانان فيليپين به اسلام بود; ثانيا - آنان را برمي انگيخت تا جنبش اسلامي را كه به رهبري امام خميني (ره) در ايران صورت گرفته بود، دنبال كنند; ثالثا به آنان اميد داده بود. پيروزي انقلاب اسلامي به مسلمانان فيليپين اميد بخشيده و آنان را با رهبري اسلامي; يعني امام خميني (ره) آشنا كرده است. حضور: به نظر شما در وضعيت كنوني كه اسلام مستقيم و غيرمستقيم مورد تهاجم غرب به رهبري امريكا قرار دارد و اكثر دستگاههاي تبليغاتي دنيا زير سلطه آنان است، چگونه مي توان با ادامه راه امام خميني از كيان اسلام دفاع كرد؟ دكتر آلونتو: ابتدا كار عظيمي را

ص: 354

كه به رهبري امام خميني (ره) انجام گرفته است، بايد در نظر داشته باشيم. حال كه ايران تنها كشور داراي حكومت اسلامي است; كاري كه مي توان كرد، آموزش و انتشار افكار امام خميني (ره) به كشورهاست. و چون افكار او تاثيري قوي در توده مسلمانان خارج از ايران و كل مسلمانان جهان دارد، پس راه حلهايي را مي توان يافت; مثلا ايران اسلامي مي تواند با جنبشهاي اسلامي خارج از ايران همكاري و با تبليغات غرب مبارزه كند. در مورد وسايل ارتباط جمعي، ايران مي تواند كارهاي زيادي انجام دهد تا با تبليغات غرب مقابله كند. ايران بايد به ديگر جنبشهاي اسلامي كمك كند و بدينوسيله با تبليغات غرب كه از تكنيكهاي جديد در رسانه هاي جمعي استفاده مي كند، مقابله نمايد. نهضتهاي اسلامي خارج از ايران پا برجا هستند و حكومت اسلامي مي تواند دست در دست اين جنبشها فعاليت كند و در تقويت اسلام در اين كشورهاي مسلمان بكوشد; اين تنها راه موثري است كه ايران اسلامي براي ادامه راه امام بايد در پيش گيرد. حضور: آيا شما در كشور خودتان در مورد اين راه حلهايي كه مي فرماييد اقدامي هم انجام داده ايد؟ دكتر آلونتو: در واقع ما به سهم خودمان تلاش زيادي كرده ايم و سعي مي كنيم تعليمات اسلامي امام خميني (ره) را منتشر

ص: 355

كنيم. ما عقيده داريم كه فقط گسترش و انتشار تعاليم اسلامي امام خميني (ره) است كه مردم ما را پرورش مي دهد، قوه تشخيص آنها را بالا مي برد و با مفاهيم اسلامي آشنا مي كند; زيرا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، نوع اسلامي كه مردم ما مي شناختند، اسلامي بود كه توسط پادشاهان ترويج مي شد و اين چيزي بود كه امام خميني آن را اسلام امريكايي ناميدند. بنابراين، پس از پيروزي انقلاب اسلامي، هنگامي كه افكار اسلامي امام منتشر شد، مردم ما با اين نوع طرز تفكر اسلامي آشنا شدند; و اين از طريق برادراني كه با كارهاي امام آشنايي داشتند، امكان پذير شد. در ضمن ما چند مجله اسلامي نيز به صورت محلي داريم. البته من كتابي از امام كه به زبان محلي ما ترجمه شده باشد نمي شناسم. فقط ترجمه هاي انگليسي مقالات و كتابهاي ايشان به دست ما رسيده است. كتابهاي بسيار كمي به زبان محلي ما ترجمه شده كه از آثار امام نيست; بلكه از شخصيتهايي چون حضرت امام حسين (ع) است. نقش خود من كه رئيس امور فرهنگي در مناطق مسلمان كشورم هستم، سعي در ترويج هرچه بيشتر تعاليم امام خميني (ره) است. بنابراين آنچه ما در حال حاضر مي خواهيم انجام دهيم، برگزاري سمينارها، كنفرانسها و گردهماييهايي براي پيشبرد

ص: 356

اسلام است كه امام در زمان زندگيشان مي خواستند انجام دهند. حضور: مسلما اين فعاليتهاي مخلصانه موثر و نتيجه بخش بوده است اگر ممكن است نكاتي در مورد مبارزات اسلامي مردم مسلمان فيليپين برايمان بيان كنيد: دكتر آلونتو: مسلمانان كشور من تاريخي طولاني از مشكلات را پشت سر گذاشته اند. آنها چهارصد سال بر ضد استعمارگران و امپرياليستهاي خارجي جنگيده اند. اسپانيا حدود 350 سال آنها را زير سلطه داشت و پس از اسپانياييها، امريكاييها آمدند و 50 سال در آنجا حكم راندند. بنابراين بيش از چهارصد سال مردم فيليپين در داخل كشور خودشان، بر ضداستعمارگران و امپرياليستها جنگيدند و هدف اصلي دفاع از مرزهاي اسلام در جنوب آسيا بود. پس كمابيش مردم ما با اين نوع مقابله آشنا هستند. لكن آمدن مبلغان از عربستان سعودي هم بود. نوع اسلامي كه امام مطرح كرده است با اسلامي كه محصول تشخيص امپرياليستهاي غرب است، تفاوت دارد و به همين دليل مردم دچار سردرگمي شده اند. پس از پيروزي انقلاب اسلامي، مردم ما كوشيدند با اسلامي كه امام معرفي كرده است، آشنا شوند; اسلامي واقعي كه سرانجام آن را يافتند. و مي خواهم بگويم كه اسلام حقيقي به شكل عمومي و فراگير در ميان مردم ما در حال شكل گرفتن است و آنان چيزهاي مهمي را در مورد توسعه

ص: 357

جنبشهاي اسلامي مي آموزند. حضور: به اعتقاد شما چگونه مي توان در جهت نيل به اهداف اسلامي، مسلمانان جهان را متحد كرد؟ دكتر آلونتو: ما نمي توانيم به طور كامل به وحدت دست يابيم; زيرا دشمنان اسلام هميشه سعي كرده اند كه ميان مسلمانان تفرقه بيندازند. منافقان بسياري وجود دارند كه مي توان آنها را دشمنان اسلام ناميد; اما كاري كه نهضتهاي اسلامي مي توانند بكنند، قوي و محكم كردن روابط با رهبري اسلامي در ايران است. زيرا من معتقدم كه توده مسلمانان به اسلام وفادارند. حضور: به نظر شما مشكل اساسي جوامع مسلمان در رسيدن به وحدت، آزادي و استقلال چيست؟ دكتر آلونتو: جهان اسلام در حال حاضر با مشكلات بزرگي مواجه است. كشورهاي اسلامي زير سلطه دولتهاي غيراسلامي قرار دارند. ما يك ابرقدرت داريم كه همان امريكاست و حكمرانان مسلمان نما زير سلطه اين قدرت قرار دارند. و اگر مسلمانان نتوانند جامعه و دولتهاي حاكم خود را تغيير دهند و جوامع و دولتهاي اسلامي بنا كنند، اين مشكلات هرگز برطرف نخواهد شد. حضور: در مورد اين گردهمايي كه همه ساله در ايران اسلامي تشكيل مي شود و مهمانان خارجي و مسلمان از گوشه و كنار عالم در آن حضور مي يابند نظر شما چيست و چه انتظاراتي از اين نوع گردهماييها داريد؟ دكتر آلونتو: من معتقدم تلاش

ص: 358

براي برگزاري چنين سمينارها و كنفرانسهايي در ترويج آموزشهاي امام بسيار موثر است و بايد بيشتر از اين انجام شود. مي دانيد واقعه عاشورا و آنچه در كربلا به وقوع پيوست صدها سال پيش بود; اما با برگزاري مراسم بزرگداشت و سوگواري، ياد امام حسين (ع) و خاطره كربلا ابدي و جاوداني شد. ما با ادامه اين نوع سمينارها و كنفرانسها مي توانيم تاثير مشابهي در جوامع مسلمان بگذاريم و افكار اسلامي را پس از امام خميني (ره) ترويج دهيم. حضور: شنيده ايم كه شما نام فرزندتان را روح الله گذاشته ايد. چطور شد اين اسم را انتخاب كرديد؟ دكتر آلونتو: البته مي دانيد اين يك موضوع خصوصي است; اما من دوست دارم آن را با شما در ميان بگذارم. همسرم و من تا 18 سال پس از ازدواج از داشتن فرزند محروم بوديم و ديگر به كلي از داشتن بچه نااميد شده بوديم. تا اينكه همسرم در سال 1989 م. )1368 ه.ش.) به ايران آمد و به ديدار امام - كه در آن زمان به شدت بيمار بودند - و سپس به زيارت امام رضا (ع) رفت و براي داشتن فرزند دعا كرد، سال بعد از رحلت امام من هم به ايران آمدم و براي زيارت به مشهد رفتم. همسرم قبل از پايان

ص: 359

ماه رمضان در سال 1990م. پس از نماز، امام را در خواب ديد، من هم خواب امام را ديدم، پس از اين خواب همسرم متوجه شد كه باردار است. ما هر دو امام را بسيار دوست داريم. ما همه داريم به اسلام باز مي گرديم و بيداري اسلامي ما بخاطر امام است. اگر امام نبود ما چنين اشتياقي به اسلام پيدا نمي كرديم. پس از رحلت امام هنگامي كه بچه بدنيا آمد، ما تصميم گرفتيم كه اسم پسرمان را روح الله بگذاريم. مي دانيد وقتي همسرم باردار شد و ما به دكتر مراجعه كرديم، او پرونده پزشكي ما را مطالعه كرد و از باردار شدن همسرم شگفت زده شد و نمي توانست آن را باور كند; زيرا ما هيچ وقت دارويي مصرف نكرده بوديم. بدينسان پس از گذشت 18 سال از ازدواجمان خداوند فرزندي به ما عطا كرد. حضور: اميدواريم خداوند شما، خانواده و فرزندتان و همه مومنان و مسلمانان را حفظ فرمايد و موفق بدارد. از شركت شما در اين مصاحبه متشكريم. ان شاءالله اقامت خوبي در ايران اسلامي داشته باشيد. دكتر آلونتو: من هم به نوبه خود از مجله شما تشكر مي كنم كه به من چنين فرصتي داد تا از عقايدم صحبت كنم همچنين مي خواهم از دولت اسلامي تشكر كنم، به خصوص از رهبر

ص: 360

انقلاب اسلامي ايران كه براي ما اين امكان را فراهم كردند تا دوباره به ايران بياييم و در كنار برادران مسلمانمان باشيم. انقلاب اسلامي ايران، تاثير شديدي بر مسلمانان كشور فيليپين گذاشته و به آنان اميد بخشيده است. فقط گسترش و انتشار تعاليم اسلامي امام خميني مردم را پرورش مي دهد، قوه تشخيص آنها را بالا مي برد و با مفاهيم اسلامي آشنا مي كند. كاري كه نهضتهاي اسلامي مي توانند بكنند: قوي و محكم كردن روابط با رهبري اسلامي در ايران است. اگر امام نبود ما چنين اشتياقي به اسلام پيدا نمي كرديم. تنها راه موثر براي ادامه راه امام خميني، كمك به جنبشهاي اسلامي و قدرت بخشيدن به اسلام در كشورهاي مسلمان است. قبل از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، نوع اسلامي كه مردم ما مي شناختند، اسلامي بود كه توسط پادشاهان ترويج مي شد و اين چيزي بود كه امام خميني آن را اسلام امريكايي ناميدند. گفتگو با دكتر مولانا آلونتو

ص: 361

شرايط كنوني جهان گرايش محسوس مردم جهان به مذاهب وسيع تر، عميق تر و عيان تر از هر بار است و ارزش هاي والاي مذهبي عليرغم تكامل حيرت انگيز انواع علوم و فنون انساني، كاربردهاي معنوي خويش را در ابعادي به مراتب وسيع تر به عرصه ظهور نهاده اند. و نقش همگاني آنها در آراستن زندگي روزمره مردم بيش از هر بار احساس مي گردد. اين واقعيت قابل انكار نيست كه در دورة معاصر كتب مذهبي بيش از هر وقت مورد توجه مردم قرار گرفته است و وجود آنها اينك نه فقط در خانه، بلكه حتي در مراكز اداري و غيراداري آشكارا به چشم مي خورد. به عيان مشاهده مي گردد كه در بسياري از كشورهاي جهان، از جمله ايران زندگي سياسي و اجتماعي مردم هرچه بيشتر با مذهب پيوند مي خورد، غناي مادي و معنوي جامعه بتدريج با زندگي روزمره مردم تلفيق مي گردد و نظام سياسي و اجتماعي بيش از پيش با ارزش هاي توانبخش مذهبي، خود را مي آرايند. با توجه به اين امر منطق حكم مي كند و اين امر ضرور به نظر مي رسد كه در آميختگي هاي مذهبي را با زندگي مردم نه تنها نبايد حذف كرد، بلكه بايد بيش از پيش مورد حمايت قرار داد. به نظر من تنها از اين طريق است كه مي توان ارزش هاي والاي مذهبي را در

ص: 363

جوامع پر تب و تاب معاصر پياده كرد و بهتر از هر بار با زندگي مردم درآميخت و با حيات سياسي و اجتماعي جامعه تلفيق كرد. ضروري است تا توجه خويش را بويژه به اين معطوف داريم كه در اين راستا چگونه بايد عمل كرد. روحانيت چه نقشي مي تواند ايفا كند و وظايف مبرمي كه در برابر آن قرار گرفته است چيست؟ چگونه مي توان و بايد مذهب را با دولت در هم آميخت و از اين طريق كاربرد اجتماعي جامعه را بيش از پيش افزايش داد: نظام سياسي مذهبي امام خميني در ايران نمونه اي زنده و بي نهايت پرجوش و طبيعي است كه در برابر ما قرار دارد. پنهان نيست كه پايه هاي مستحكم بناي جامعه سياسي كنوني ايران بر صخره تنومند و بسيار مستحكم روحانيت گذارده شده است. معمار اين بنا نيز آيت الله خميني است كه در سال هاي قبل از انقلاب اسلامي ايران با ارزيابي هاي دقيق و توانائي هاي غيرقابل انكار علمي خويش از رژيم سلطنتي، توانست با تكيه بر ارزش هاي بي ترديد مذهبي اسلام، با دست خالي، بدون سلاح و سپاه در برابر رژيم شاه قرار گيرد و مردم را به جنگ تن به تن با ارتش چند ده هزار نفري او كه هم از نظر سياسي و هم از نظر اجتماعي

ص: 364

جامعه معاصر ايران را تحت فشار قرار داده بود برانگيزد. در آن وقت رژيم شاه از هر جهت در تضاد آشكار با ارزش هاي مذهبي اسلام قرار گرفته بود. و خميني اين واقعيت آشكار را با هوشياري صادقانه خويش دريافت كه مردم در هر حال مذهب را بر هر نوع رژيم سياسي موجود ترجيح مي دهند، به آن باور دارند و راهنمائي هاي پيشوايان صادق مذهبي را با جان و دل مي پذيرند. در نتيجه خميني ارزش هاي والاي اسلامي را در برابر واقعيت هاي هولناك جامعه آن روز ايران قرار داد و مردم را به قيام عليه استبداد سلطنتي كه فاقد هرگونه پايگاه معنوي و مذهبي در جامعه آن روز ايران بود فراخواند. تفكر سياسي خميني عميق، دلايل او صادقانه، اصيل و روشن و بيانگر خواست هاي مردم ستمديده كشوري بود كه قرنها در زير ستم ستور ستمكاران سلطنتي دست و پا ميزدند. در اين نبرد مذهب برنده ترين سلاح خميني بود، سلاحي كه در اندك زمان توانست دودمان يكي از بزرگترين و پايدارترين نظام هاي پليد سلطنتي جهاني را بر باد دهد. در سال 1979 هنگامي كه اين تبعيدي نستوه در ميان استقبال ميليونها نفر از طرفداران خود به ايران بازگشت كمتر كسي باور مي كرد كه اين مرد سالخورده و محجوب، با دست خالي و فقط با

ص: 365

تكيه بر كلام خداوند متعال در قرآن بتواند رژيم شاه را براندازد و آخرين دودمان سلاطين جبار ايران را براي هميشه وادار به گريز از ايران نمايد. شعار اساسي انقلاب اسلامي ايران عدالت اجتماعي بود. ولي خميني با توجه به واقعيت هاي زمان آن را در چارچوب وسيع تري، انقلاب علمي و فني جهان قرار داد. چرا كه در غير اين صورت دولتي كه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران بوجود مي آمد همانند رژيمي بود كه هم اكنون در عربستان سعودي وجود دارد. انقلاب اسلامي با گام نهادن در راه همواري كه به منظور تكامل سريع و همه جانبه خود در پيش گرفت يك معضل بزرگ مذهبي سياسي را كه از قرون گذشته تاكنون همواره مطرح است به آساني حل كرد. اين معضل در عمل پيچيده و حل آن تا قبل از انقلاب اسلامي ايران آسان نبود. اين معضل كه در طول قرنهاي متمادي روحانيون و دانشمندان را يكسان بخود مشغول داشته است موضوع لزوم تلفيق مذهب با سياست است كه در بالا به آن اشاره شد. در ظاهر چنين بنظر مي رسد كه مذهب را با سياست ميانه اي نيست، مذهب نبايد در سياست دخالت كند و سياست نبايد پاي در حريم بلند مذهب بگذارد. تأكيد مي ورزند كه روحانيت يك دانش آسماني است، مذهب با درون

ص: 366

انسان، با انديشه و تفكرات او سر و كار دارد، در حاليكه هدف سياست اداره كشور و تكامل تدريجي جامعه است. روحانيت تنها به اين اصل تكيه مي كند كه «من باور دارم» در حاليكه سياست بر پايه واقعيات بنا شده است. خميني اين معضل را با خردمندي بسيار حل كرد. او دين و سياست را با يكديگر تلفيق كرد و نشان داد كه سياست دور از مذهب وجود ندارد و مذهب بدون سياست، بدون شركت مستقيم در آن، ناتوان و بي پشتوانه است. واقعيت هاي روزمره زندگي، تكامل شناخت دانش از يك سو و وظايف و تكاليف مذهبي در زمان ما به عيان نشان مي دهد كه بين اين دو ستون استوار زندگي، مذهب و دانش نقاط مشترك بسيار وجود دارد. در ارتباط با اين امر مي توان به قرآن مجيد استناد ورزيد كه بارها و بارها به اين ارتباط و لزوم درآميختگي اين دو با يكديگر اشاره كرده است. جمهوري اسلامي ايران از آغاز تأسيس خود تاكنون در اين چارچوب عمل كرده است. نظام كنوني ايران با تلفيق مدبرانه مذهب و سياست، با ايجاد هماهنگي و همكاري شايسته بين اين دو پديده آشكار در زندگي انسانها براي نخستين بار توانست كاربرد نظام سياسي حاكم بر جامعه معاصر ايران را بعد از پيروزي انقلاب

ص: 367

اسلامي در سال 1979 بيش از پيش افزايش دهد. اين واقعيتي است آشكار كه هيچكس نمي تواند وجود آن را ناديده انگارد. اين حقيقت نيز غيرقابل كتمان است كه اگر انقلاب اسلامي ايران در اين راه گام نمي گذاشت و بعد از پيروزي بر رژيم شاه مذهب و سياست را هر يك در بيراهه زندگي رها مي كرد چون شمعي ناتوان بتدريج روشنائي خود را از دست مي داد. خم مي شد و در خاموشي ابدي فرو مي رفت. انقلاب اسلامي با ايجاد هماهنگي بين سياست و مذهب ثابت كرد كه مذهب عبارت از عدم حضور در زندگي واقعي مردم نيست، بلكه بايد همواره همراه با جامعه حركت كند و در سرازيرها و سربالائي هاي حيات، دوش به دوش مردم و جامعه حركت نمايد. در اين راستا اگر بپذيريم كه فرهنگ جهاني و تمدن انساني اقيانوسي است از ارزش هاي معنوي كه رودهاي وسيع، پرآب و پرحركت مذهبي بي توقف به آن فرومي ريزند، در آن وقت در خواهيم يافت كه انقلاب پرشور و حيات بخش خميني نيز روديست كه با سرعت و عظمتي غيرقابل توصيف به اين اقيانوس بي انتهاي حركت و جنب و جوش انساني فرومي ريزد. براي اين امر، اين واقعيت غيرقابل انكار است كه من به عنوان يك اروپائي به كار و فعاليت عظيمي كه امام خميني در دوران

ص: 368

حيات خود انجام داد، به انقلاب اسلامي ايران، به عنوان يادگار شايسته او، آن قلب كبيري كه جهان را لزراند ارج مي نهم. دكتر احمد صالح يوسفانستيتوي «پژوهش هاي فلسفي» آكادمي علوم بلغارستان

ص: 369

و بقاء اين وديعة الهي [انقلاب اسلامي] و شطري از موانع و خطرهايي كه آن را تهديد مي كند براي نسل حاضر و نسلهاي آينده عرض كنم.»[1] در قرن اخير آينده شناسي بيش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. زيرا غالباً تلاش مي كنند موقعيت خود را در آينده بهبود بخشند و يا لااقل وضعيت فعلي خود را حفظ نمايند. آينده شناسي با امور متعدد و پيچيده اي همراه است كه احاطه و تسلط بر آنها بسيار مشكل است. اما از آنجا كه روند تحولات و تغييرات جوامع تابع قوانين و سنتهاي ثابت و لايتغير است، بنابراين در صورت شناخت و انطباق قوانين با واقعيتها، تا حدودي مي توان آينده نگري را بدست آورد، و اوضاع و احوال را تقريباً پيش بيني كرد. اگرچه همين اندازه تقريب و تخمين نيز براي همگان مطلوب و مورد علاقه مي باشد. «... شناخت آينده، با مطالعة آينده هاي ممكن، مطلوب يك جامعه است. اطلاعات اولية ما براي اين مطالعات، تاريخ و وضع فعلي است... بنابراين با احتمال زيادي مي توان گفت كه جامعة ما، با اين گذشته اش كه مي شناسيم، چه مجموعه اي از آينده ها در انتظارش است. اين كه كدام يك از آينده هاي ممكن به وقوع بپيوندد بستگي به گامهايي كه ما اكنون يا در آينده برخواهيم داشت. به همين دليل آينده هاي بالقوة اقوام

ص: 371

و تمدنهاي متفاوت مجموعه هاي يكساني نيستند، گرچه همپوشي (سنخيت و تشابه) دارند. بنابراين گذشتة [و حال] هر قوم استعداد تغييرات آينده هر قوم را تعيين مي كند».[2] ظهور و سقوط انقلابها، پيروزي و شكست دولتها، اقتدار و ضعف ملتها و اقوام از جمله مهمترين مباحثي است كه در چند دهة اخير در حوزة علوم انساني مورد بحث و تحقيق گسترده قرار گرفته و نظريه هاي گوناگوني پيرامون آن ارائه شده است. جامعه شناسي سياسي، فلسفه تاريخ و روانشناسي اجتماعي از جمله رشته هايي هستند كه به اين موضوع پرداخته اند و به دليل اهميت موضوع همچنان يكي از مباحث مهم مي باشد. دعوت قرآن به مطالعة در تاريخ و عبرت گرفتن از رويدادها و به كارگيري آنها در زندگي براي آن بود كه نه تنها امت اسلامي به سرنوشت تلخ و اسفبار ديگران در آينده مبتلا نشود، بلكه شاهد و الگويي براي امتهاي ديگر باشد.[3] س حضرت امام به خاطر احساس مسؤليت و دلسوزي نسبت به مردم، اسلام و كشور، هميشه به آينده مي انديشيد س امام خميني: «هيچ چيزي به زشتي دنياگرايي روحانيت نيست، و هيچ وسيله اي هم نمي تواند بدتر از دنياگرايي، روحانيت را آلوده كند» به طور خلاصه مي توان گفت كه اديان و مكاتب فكري و فلسفي هر يك به گونه اي تبيين ويژه اي از چگونگي

ص: 372

روند تحولات اجتماعي و سياسي و آيندة جوامع و دولتها ارائه كرده اند. غالب نظريه هاي غيرديني پس از مدتي بطلان آنها در عمل ثابت و به تاريخ انديشه هاي سياسي سپرده مي شوند. زيرا شناخت انسان و ويژگيهايش و ارائه نظريه اي جامع و واقع بينانه كاري بسيار مشكل و در مواردي غيرممكن است. ماركسيسم معروفترين و جنجالي ترين نظريه اي است كه مدعي شناخت انسان و چگونگي تحولات اجتماعي و حركتهاي آينده بود، و طرفداران بسياري در گوشه و كنار جهان داشت، و اميدهاي زيادي براي آينده ايجاد كرد. زيرا كه داعية تغيير جهان، تشكيل جامعة ايده آل انساني و حل تمامي مشكلات بشر را داشت. با وجود هفتاد سال حكومت و برخورداري از امكانات فوق العاده در سطح بين المللي، محكوم به شكست و فروپاشي گرديد و از صحنة سياسي اجتماعي حذف شد. ماركسيسم با ارائة نظرية «ماترياليسم تاريخي» براي تمام ملتها برنامة انقلابي ارائه كرد، و مي خواست جهاني آزاد از قيد «فئوداليسم، كاپيتاليسم و امپرياليسم» بسازد و خلقهاي جهان را از قيد فلسفه هاي غيرعلمي برهاند و كلية نظامهاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي را مغلوب ماركسيسم نمايد. اما به علت عدم واقع بيني و عدم درك منطقي از روند تحولات، نه تنها ماركسيسم بلكه دهها انقلاب ناسيوناليستي، نهضت استقلال طلبانه و مذهبي يكي بعد از ديگري شكست خوردند و از

ص: 373

حركت باز ماندند. هر يك از جريانهاي سياسي و مكتبهاي فلسفي بر مبناي ديدگاه خود در اين زمينه نظريه و تحليلي ارائه كردند. هر يك از انقلابها و نهضتها در شرايطي خاص شكل گرفتند و پس از طي مراحلي بعضي از آنها شكست خوردند و سقوط كردند. همچنانكه حضرت امام فرموده اند: «مسألة انقلابات در دنيا و انقلابهايي كه در ايران شده است، اصل انقلاب بسياري از وقتها به نتيجة ابتدائي رسيده، لكن در ادامه اشكال پيدا شده است. مي گويند كشورگيري آسان است لكن كشورداري مشكل.»[4] اگرچه شكل ظهور و سقوط انقلابها متفاوت است، ولي قطعاً مشتركات زيادي دارند كه مي تواند مبناي تحليل و عبرت گيري باشد، زيرا محور تمامي اوضاع و احوال جوامع و تحولات آنها انسان است. به همين دليل شناخت انسان براي شناخت تحولات و دلايل آن ضروري است. گرچه در علوم انساني امروز غالباً آثار اعمال انسانها كه در واقع معلول خصلتها و روحيات مي باشند بيشتر بحث و بررسي مي شود، و در نتيجه بسياري از نظريه ها در عمل اعتبار خود را از دست مي دهد. در فلسفة اجتماعي و سياسي حضرت امام خميني عنايت ويژه اي به انسان، حالات نفساني، ابعاد روحي و دگرگوني آن وجود دارد. بعضي تصور مي كنند بيان ويژگيها و آثار رفتاري و دروني انسان توسط وي

ص: 374

صرفاً بحثي اخلاقي و فردي است. در ديدگاه امام تمامي آنچه در صحنة اجتماعي واقع مي شود محصول انسان و اعمال اوست و بعد از هرگونه تغيير و تحول در انسان ها، بايد شاهد تغيير و تحول در جامعه بود. «... شما دانشگاهيان كوشش كنيد كه انسان درست كنيد. اگر انسان درست كرديد مملكت خودتان را نجات مي دهيد.»[5] س هرقدر انسجام و هماهنگي مردم و دولت بيشتر باشد به همان نسبت اقتدار و دوام حكومت بيشتر و طولاني تر خواهد بود س ميزان وابستگي دولتها ارتباط معكوسي با پايگاه مردمي و پاسخگويي به نيازهاي جامعه دارد تهديدها و آسيبهاي انساني هر يك از خصلتهاي مثبت و منفي در تحولات اجتماعي نقش خاصي دارند، و لذا شناخت آنها مي تواند در ارائة وضعيت آينده مؤثر و براي مقابله با آسيبها و تهديدات سازنده و مفيد باشد. در اينجا به چند خصلت كه در تحليل و شناسائي آينده نقش مهمي دارند اشاره مي شود. 1 كفران و نسيان فراموشي و بي توجهي نسبت به گذشته و عدم شكر و سپاس نعمات موجود و غفلت از هدف و آينده نگري، از خصلتهاي مشترك غالب انسانها مي باشد. چنين افرادي زماني كه از شرايط سخت و فشارهاي سنگين رها مي شوند، به جاي آنكه آزادي و رسيدن به قدرت و نعمات را قدر

ص: 375

بدانند و خدا را شكرگزار باشند، با فراموشي گذشته و كفران موقعيت موجود و بي توجهي به آينده، به تدريج خصلتهاي گذشتگان در آنان شكل مي گيرد، انسان جديدي مي شوند كه با گذشتة آنان به كلي متفاوت و حتي به نقطة مقابل آن تبديل مي گردند. حضرت امام خطاب به جمعي از مسؤلين فرمودند: «همة اينهائي كه فاسد هستند به تدريج فاسد شدند، هيچكس يكدفعه فاسد نشده است، و هيچ يك از ما هم بايد تصور نكنيم كه مأمون از اين هستيم كه فاسد بشويم، همه در معرض فساد هستيم، همة ما دست به گريبان شيطان، و خصوصاً شيطان نفس، همه گريبانمان به دست اوست. هيچ كس هم از ابتدا فاسد فاسد نبوده و هيچ كس هم مأمون نيست از اينكه به فساد و به دام شيطان نيفتد.»[6] امام بارها در سخنان و نوشته هاي خود تأكيد بر حفظ انقلاب و اسلاميت آن داشته اند و متذكر شده اند كه بي توجهي و فراموشي اين نعمت بزرگ و موهبت عظيم الهي خسارات و مشكلات زيادي را به دنبال دارد. 2 دنياگرايي و زياده طلبي آنانكه در جريان فعاليتها و مبارزات براي تغيير حكومتها و رژيمها شركت و فداكاري مي كنند، تحت تأثير خصلت مثبت كمال طلبي، عدالت جويي و در شكل تكامل يافته و عالي آن خداخواهي مي باشند. ولي پس از پيروزي و

ص: 376

كسب قدرت، غالباً با در اختيار گرفتن امكانات، و موقعيتهاي برتر اجتماعي و سياسي، زياده طلبي، برتري جويي و بدتر از آن ثروت اندوزي و مصرف زدگي را در پيش مي گيرند. برخورداري از قدرت و رفاه و بي توجهي به مسئوليت و موقعيت، رؤسا و مديران كشور را به تجمل گرايي، جدايي از مردم و سستي نسبت به انجام وظايف سوق مي دهد. دليل اصلي تأكيد مكرر امام بر ساده زيستي و زهد و بي توجهي به مظاهر مادي دنيا، خصوصاً براي مسؤلان همين نكته مي باشد. «هيچ چيزي به زشتي دنياگرايي روحانيت نيست، و هيچ وسيله اي هم نمي تواند بدتر از دنياگرايي روحانيت را آلوده كند. چه بسا دوستان نادان يا دشمنان دانا بخواهند با دلسوزي هاي بي مورد سير زهدگرايي آنان را منحرف سازند و گروهي نيز مغرضانه يا ناآگاهانه روحانيت را به طرفداري از سرمايه داري و سرمايه داران متهم نمايند. در اين شرايط حساس و سرنوشت ساز كه س بسياري از دولتهاي مستقل و انقلابي بعد از مدتي به علت ناتواني در تأمين نيازها و جلب رضايت مردم به تدريج وابسته و ضدمردمي مي شوند س در آينده نگري امام خميني، مهمتر از وحدت و خطرناكتر از تفرقه و تجزيه نيروها وجود ندارد روحانيت در مصدر امور كشور است، خطر سوءاستفاده ديگران از منزلت روحانيون متصور است بايد به شدت مواظب حركات خود بود...

ص: 377

ما بايد تحت هر شرايطي خود را عهده دار اين مسئوليت بزرگ (حمايت از محرومين و عدالت اجتماعي) بدانيم و در تحقق آن اگر كوتاهي بنماييم خيانت به اسلام و مسلمين كرده ايم.»[7] چون مصرف زدگي و دنياطلبي حد و مرزي ندارد، لذا آنانكه تمايل و گرايش به اين امور پيدا كنند جامعه را به سمت استثمار اقليت از اكثريت، زورگويي، بي عدالتي و ايجاد فاصلة طبقاتي مي كشانند. اين وضعيت منشأ تضاد و تشنجهاي اجتماعي، سياسي و سرانجام دور جديدي در تحولات مي شود چه بسيار گروههاي انقلابي، مردمي و مسلمان پس از مدتي دگرگون و به حكومتي فاسد، طاغوتي و ضداسلام تبديل شدند. 3 خودخواهي (كبر) در حالي كه حفظ خود و طولاني كردن حيات مادي امري طبيعي است، در زماني كه از حد اعتدال و طبيعي خود خارج شود به كبر (خودخواهي و خودبزرگ بيني) و استكبار منتهي مي شود. «محور قرار گرفتن خود» و «تبعيت از هواي نفس» و «فراموشي خدا»، آثار و تبعات زيادي در فرد، جامعه، رفتارها و ارزش گزاريها دارد. بي توجهي به اين موضوع مهم يكي از عوامل اصلي و اساسي در تحليلهاي انحرافي و غيرواقع بينانه از پديده هاي اجتماعي، سياسي است. «كساني كه توجه به دنيا دارند، نمي شود اختلاف نداشته باشند. هركسي براي خودش مي خواهد... اگر همة انبياء جمع بشوند با

ص: 378

هم اختلاف نمي كنند. يك كلمه اختلاف ندارند. ... لكن اگر دو تا كدخدا در يك ده باشد اختلاف پيدا مي كنند. اگر دو عالم باشد، روحاني واقعاً، ممكن نيست با هم اختلاف داشته باشند... از ابتدا نمي آيد نفس اماره بگويد بيا برو جهنم، يا ابليس بگويد بيا برو جهنم. يا نفس اماره بگويد ياالله پاشويم دعوا راه بياندازيم. نخير، ابتدا از اول شروع مي شود يك قدم جلو مي رود، آدم ازش غفلت مي كند، تبعيت مي كند، يك قدم ديگر جلو مي رود، يك وقت مي بيند كه سر از اين بيرون آورد كه با هم دارد اختلاف مي كنند.»[8] واقعيت اين است كه عدم بررسي عميق خصلتها و رفتارهاي اجتماعي انسان، از جمله خودخواهي، تكبر، تبعيت از نفس، برتري طلبي و بي توجهي به ابعاد گوناگون پي آمدهاي اينگونه خصلتها كه ريشه در خودخواهي و «نفس پرستي» دارد، موجب شده است كه سياستمداران در مورد وقايع آينده صرفاً به كلي گويي و احتمالات اكتفا كنند كه غالباً هم منطبق با واقع نمي باشد. بررسي اوضاع و احوال آيندة كشور و انقلاب و روند تحولات آينده بدون شناخت عميق فرهنگ، اخلاق و روحيات غالب بر افراد جامعه، غير واقع بينانه و غيرمنطقي خواهد بود. لذا حضرت امام هيچگاه از اين موضوع غافل نبود. اگرچه بسياري از مردم افكار و ارزشهاي عميق وارزندة امام را

ص: 379

كمتر شناختند و كمتر از آن به آن عمل كردند، ولي اين امر مانع از آن نبود كه وي در هر فرصتي و با استفاده از هر امكاني اين موضوع مهم را با عبارات به ظاهر متفاوت و در معنا يكسان، براي مسؤلان و مردم تكرار نكند. امام علي عليه السلام در خطبة قاصعه، ضمن تبيين دقيق ويژگيهاي انسان، فلسفه اساسي ظهور و سقوط دولتها، انقلابها و تمدنها را بيان فرموده است. در بخشي از خطبه آمده است: س امام خميني: «از هرگونه اختلافات بپرهيزيد كه چون موريانه، خوب و بد را نابود مي كند» س اختلاف نظر مذموم نيست، آنچه مذموم و محكوم است، نزاع، جدائي، رودررويي، و تجزيه نيروهاست «از آنچه بر امتهاي قبل از شما بخاطر رفتارهاي ناپسند و اعمال مذموم به آنان رسيد، دوري كنيد. پس وضعيت آنان را در شرايط خوب و بد مورد توجه قرار دهيد، و مبادا كه شما مانند آنان باشيد. هرگاه كه تفاوت وضعيت آنان را بررسي كرديد، هر كاري كه موجب عزت آنان و دوري دشمنان از آن و پايداري امنيت در ميان آنان و فراواني نعمتها براي آنان و بازگرداندن اقتدار به آنان شد، اختيار كنيد.»[9] در جريان مبارزات و فعاليتهاي انقلابي براي برهم زدن و ساقط كردن نظام حاكم، ملاحظات شخصي،

ص: 380

قومي، منافع فردي و گروهي ناديده گرفته مي شود. به عبارت ديگر منافع فردي فداي مصالح و منافع جامعه مي گردد. در اين دوران برقراري عدالت، اجراي قانون، حاكميت ارزشهاي پذيرفته شده محور شعارها و خواسته ها قرار مي گيرد، و بهمين دليل تودة مردم براي خلاصي از وضعيت موجود و رسيدن به جامعة آرماني به حركت درمي آيند. و در صورت استمرار و تحقق ارادة آنان به پيروزي مي رسند. پس از پيروزي، مردم زجر كشيده، استثمار شده و تحقير شده تحقق شعارهاي دوران مبارزات را دارند. اما به تدريج به دليل «خودخواهي» و «برتري طلبي» عده اي طبقة جديد شكل مي گيرد كه نظرات و منافع متفاوتي با نظرات و منافع مردم دارند، و اقليتي متفاوت را با ويژگيهاي خاص خود به وجود مي آورند. اين اقليت ممتاز به تدريج جامعه را به سوي تفرقه و درگيري و فاصلة طبقاتي سوق مي دهند. از اين رو براي جلوگيري از تضعيف موقعيت سران، ملاحظات خاص و تبعيضات شكل مي گيرد. ادامة وضعيت جديد تجزية نيروهاي فعال و سازنده، فاصله گرفتن مردم از نظام جديد و تضعيف تدريجي آن را به دنبال خواهد داشت. «ميلوان جيلاس» از نويسندگان سرشناس ماركسيست، و همرزم «مارشال تيتو» در جنگ جهاني دوم، و از پايه گذاران يوگسلاوي در اين زمينه نوشت: «... پس از انقلاب اكتبر 1917

ص: 381

(شوروي) طبقة سرمايه دار و ديگر طبقات كهن اجتماعي منهدم شدند، ولي «طبقة جديدي» جاي آنها را گرفت. اين طبقه پس از قبضه كردن قدرت، حكومت مطلقه اي را بنا نهاد كه مطلقيت آن از ديگر طبقات اجتماعي در طول تاريخ شديدتر بود. او اين طبقة جديد را «بوروكراسي سياسي» مي خواند... اين طبقه پس از پيدايش روابط جديد اقتصادي، از درون جامعة كهن شكل گرفت، و از آن رو در رأس حكومت قرار گرفت كه نظام دلخواه خود را برپا كند و جامعه را زير سلطه و سيطرة خود درآورد. در واقع «طبقه جديد» پس از حاكميت نظام جديد شكل گرفت».[10] و به قول يكي از نويسندگان: «گروهي از دولتمردان بر اتحاد شوروي حاكم شدند كه «سخنگوي» هيچ گروه اجتماعي نبودند، آنها فقط تابع ملاحظات و منافع خود بودند.»[11] تهديدها و آسيب هاي داخلي پديده هاي اجتماعي مانند وضعيتهاي متفاوت انساني است. همانگونه كه سلامتي، حيات و اقتدار فرد در معرض تهديدها، آسيبها و آفات مي باشد، جامعة انساني نيز چنين است، اگرچه نوع و شكل و چگونگي مقابله و خنثي كردن آنها متفاوت مي باشد. هر جامعه به ميزاني كه تهديدها و آسيبها بر ضد موجوديت، هويت، امنيت، مصالح و منافع خود را بهتر بشناسد، بهمان نسبت امكان بقا دارد. لذا ارتباط مستقيم و محكمي

ص: 382

بين آينده شناسي و آسيب شناسي وجود دارد. بر اساس يك اصل فلسفي، بقاء معلول وابسته به بقاء علت است. به عبارت ديگر مادامي كه علل و انگيزه هاي ايجاد يك حركت سياسي اجتماعي وجود دارد، آثار و پي آمدهاي مناسب با آن نيز وجود دارد و هرگاه علت يا علل حركت از بين رفت، طبيعتاً آثار و تبعات آن نيز از بين مي رود. از اينرو حضرت امام فرمود: «بي ترديد رمز بقاء انقلاب اسلامي همان رمز پيروزي است و رمز پيروزي را ملت مي داند ونسلهاي آينده در تاريخ خواهند خواند، كه دو ركن اصلي آن انگيزة الهي و مقصد عالي حكومت اسلامي و اجتماع ملت در سراسر كشور با وحدت كلمه براي همان انگيزه و مقصد.»[12] به اين ترتيب پاسخ يكي از جنجالي ترين بحثها و نظريه هاي سياسي فرهنگي روشن مي شود. نظريه هائي كه بحث مي كند از اينكه آيا شرايط داخلي تعيين كننده اوضاع و احوال كشور مي باشد و يا سلطة خارجي و سياستهاي استعماري وضعيت كشور را شكل مي دهد. هرگونه عامل خارجي براي تأثيرگذاري و دخالت مي بايست با استفاده از نقاط ضعف و شرايط داخلي عمل كند، و تا زماني كه زمينة داخلي وجود نداشته باشد عامل خارجي نمي تواند تأثيرگذار باشد.[13] قرآن كريم در اين زمينه مي فرمايد: «ان الله لايغير ما بقوم حتي يغيروا ما

ص: 383

بانفسهم»[14] قطعاً خداوند اوضاع و احوال هيچ ملتي را تغيير نمي دهد مگر آنكه مردم تمامي آنچه را كه در خودشان دارند تغيير دهند. دولتهاي استكباري و استعماري با استفاده از تمامي امكانات سعي در ايجاد ضعف و زمينه هاي تأثيرگذاري مي نمايند و در صورت موفقيت مي توانند سياستها و برنامه هاي خود را به اجرا درآورند. مهمترين تهديدها و آسيبهاي داخلي عبارتند از: 1 تجزية نيروهاي داخلي مهمترين تكيه گاه دولتها تودة مردمي است كه بر آنان حكومت مي كنند. هرقدر چسبندگي و انسجام و هماهنگي مردم و دولت بيشتر باشد به همان نسبت اقتدار و دوام حكومت بيشتر و طولاني تر خواهد بود. هرگاه دولتها به دليل عدم وحدت ملي و يا فاصله گرفتن با مردم دچار ضعف شوند، قادر به تأمين نيازها و تحقق آرمانها و اهداف مورد نظر نيستند، اينگونه دولتها براي جلوگيري از سقوط خود به قدرتهاي خارجي تكيه مي كنند و نظام وابسته شكل مي گيرد. ميزان وابستگي دولتها ارتباط معكوسي با پايگاه مردمي و انسجام ملي و توانايي آنها در تأمين امنيت ملي و پاسخگويي به نيازهاي جامعه دارد. بهمين دليل است كه بسياري از دولتهاي مستقل و انقلابي بعد از مدتي به علت ناتواني در تأمين نيازها و جلب رضايت مردم، به تدريج وابسته و ضدمردمي و فاسد مي شوند. در فلسفة

ص: 384

سياسي و انديشة اجتماعي حضرت امام بعد از توجه به خداوند متعال كمتر موضوعي به اهميت وحدت نيروها و حفظ آن بوده است. زيرا هيچ امري در آينده نگري وي مهمتر از وحدت و خطرناكتر از تفرقه و تجزيه نيروها نبوده است. لذا تقريباً در تمام سخنراني هاي و پيام ها با عبارات مشابه به اين موضوع مهم پرداخته اند. «... رمز پيروزي ما وحدت كلمه بوده است. اكنون با كمال خضوع مي خواهم از اختلافات دست برداشته و براي فرداي خود فكر اساسي كنيد، و از هرگونه اختلافات بپرهيزيد كه چون موريانه خوب و بد را نابود مي كند!»[15] امام در وصيت نامة تاريخي خود نوشته اند: «... توصيه اينجانب به مسلمين و خصوص ايرانيان به ويژه در عصر حاضر آن است كه در مقابل اين توطئه [تفرقه افكني] عكس العمل نشان داده و به انسجام و وحدت خود بهر راه ممكن افزايش دهند و كفار و منافقان را مأيوس نمايند.»[16] در خصوص وحدت و هماهنگي مردم و دولت خطاب به آنان در وصيت نامة نوشته اند: «... در مشكلات دولت جمهوري اسلامي با جان و دل شريك و در رفع آنها كوشا باشيد و دولت و مجلس را از خود بدانيد و چون محبوبي گرامي از آن نگهداري كنيد، و به مجلس و دولت ودست اندركاران توصيه مي نمايم كه قدر

ص: 385

اين ملت را بدانيد و در خدمتگزاري به آنان خصوصاً مستضعفان و محرومان و ستمديدگان كه نورچشمان ما و اولياء نعم همه هستند، و جمهوري اسلامي ره آورد آنان و با فداكاريهاي آنان تحقق پيدا كرد، و بقاء آن مرهون خدمات آنان است فروگذار نكنيد، و خود را از مردم و آنان را از خود بدانيد.»[17] امام علي عليه السلام در خطبة قاصعه، در تبيين تحولات گذشته و در راستاي آينده نگري و حفظ موجوديت و اقتدار نظام اسلامي فرمود: «دوري و اجتناب از تفرقه و اصرار بر دوستي و وحدت، تأكيد و توصيه بر اجراي آن داشته باشيد. از هر امري كه ستون و محور قدرت آنان [گذشتگان] را شسكت و قدرت آنان را سست نمود دوري كنيد. كينه جوئي و دشمني و پشت كردن به يكديگر و رد كردن دستهاي يكديگر (به جاي دوستي و اتحاد)، از جمله دلائل شكست آنان بود. عاقبت و پايان كار امتهاي گذشته را بررسي كنيد. زماني كه تفرقه در ميان آنان واقع شد و دوستي ها به پراكندگي كشيد، كلام و نيت آنان دوگانه شد و به گروههاي مختلف تقسيم شدند، و به جنگ يكديگر پرداختند، خداوند لباس عزت را از آنان خارج كرد و فراواني نعمت را از آنان گرفت و تاريخ آنان را وسيلة عبرت

ص: 386

و پند براي پندگيرندگان شما قرار داد.»[18] اختلاف نظر و رأي امري عادي و طبيعي است. به ندرت افرادي پيدا مي شوند كه در تمام امور نظرات يكساني داشته باشند. بنابراين افراد مي توانند تبادل نظر و بحث و گفتگو كنند و در صورت اختلاف نظر بايد طبق قوانين و مقررات عمل نمايند. به عبارت ديگر وجود اختلاف مذموم و محكوم نيست و چه بسا مي تواند سازنده و مثبت باشد مشروط بر آنكه همه مطيع قانون باشند. آنچه مذموم و محكوم است، نزاع، جدائي، رودررويي، و تجزيه نيروها مي باشد. 2 ناديده گرفتن مردم و نيروهاي صالح آنچه تمامي انقلابها را در معرض شسكت و سقوط قرار داده اين است كه، مردم كوچه و بازار با فداكاريها و از جان گذشتگيهاي خود، قهرمانانه نظام ضدمردمي و منحط را ساقط مي كنند، و همين كه دوران جهاد پايان يافت فراموش مي شوند، و ديگر بدرد نمي خورند! كساني كه سالهاي جنگ و جهاد را در ديگر كشورها با راحتي گذرانيده اند و با جامعه و انقلاب مردمشان بيگانه بوده اند و حال دكتر، مهندس، پزشك و متخصص شده اند بازمي گردند، و پستهاي حساس كشور را اشغال مي كنند، و خونبهاي شهيدان را ميز، اتومبيل و حقوقهاي كلان مي كنند، و دلخوشي مردم اين است كه آنان از انقلاب و دوستي با مردم سخن مي گويند! به عنوان

ص: 387

مثال مي توان به انقلاب ملت الجزاير و مبارزات قهرمانانة آنان بر ضد استعمار فرانسه پس از جنگ جهاني دوم اشاره نمود. انقلابي كه براي پيروزي آن يك ميليون نفر از نه ميليون نفر جمعيت كشور قرباني شدند. پيروزي انقلاب اميدهاي زيادي را در ميان ملتهاي تحت سلطه و استعمارزده خصوصاً مسلمانان به وجود آورد. به طوري كه انقلاب الجزاير الگو و آرمان مقدس ملتهاي مسلمان بود. ملت ايران پس از استقلال الجزاير جشنها گرفتند و شادي ها نمودند و آنچه كه در توان داشتند براي كمك به آنان ارسال كردند و آرزوي تكرار آن را براي خود داشتند. اما هنوز دو دهه س نظريه هاي مردم مداري، مردم سالاري و دموكراسي، زماني مي تواند واقعيت داشته باشد كه منافع، حقوق و حيثيت مردم در هر حال حفاظت و حراست شود س در آينده نگري امام، نقش مردم و مديريت نظام همراه و همگام ديده شده است از پيروزي انقلاب و تشكيل دولت مستقل نگذشته بود كه آثار جدايي مردم از دولت و ضديت گروههاي مختلف با يكديگر نمايان شد. سركوب و خفقان به اشكال گوناگون مسلط شد، بطوري كه مردم در انتظار فرصتي براي سرنگوني نظام جديد بودند. وابستگي به دولتهاي خارجي و از بين بردن فرهنگ ملي و ديني تشديد شد. زبان فرانسه بر زبان

ص: 388

عربي برتري يافت و مسلمانان متعهد و متدين منزوي و از دستگاههاي دولتي به تدريج اخراج شدند. سرانجام در آغاز دهة چهارم تصميم به برگزاري انتخابات به منظور انتخاب نمايندگان مردم براي ادارة كشور گرفته شد. با اين تصور كه پس از سه دهه طرد مسلمانان از دستگاههاي اداري امكان انتخاب مسلمانان متعهد وجود ندارد. اما ملت الجزاير كه در انتظار فرصتي

ص: 389

بود كه انتقام خود را از دستگاه حاكم بگيرد، فرصت را مغتنم شمرد و افراد موردنظر خود را انتخاب كرد، به اين ترتيب دوران جديدي از جنگ داخلي در تاريخ سياسي آن كشور آغاز شد كه همچنان ادامه دارد. قرآن كريم مي فرمايد: اذا اردنا نهلك قرية امرنا مترفيها ففسقوا فيها فحق عليها القول فدمرناها تدميرا (اسراء: 16( «هرگاه قرار است كه مردم سرزميني هلاك شوند، صاحبان قدرت و ثروت راه فسق (خروج از حق) و تبهكاري پيشه مي كنند كه در آن صورت نابودي آنان قطعي مي شود و در چنين شرايطي همه را هلاك مي كنيم.» اقليت ممتاز و گروه خواص به دليل برخورداري از رفاه و موقعيت برتر، به تدريج دچار نسيان، غفلت، استغنا و سرانجام طاغوتي مي شوند. فساد گروه مزبور نقش مؤثري در فاسدسازي جامعه دارد و به اين دليل تمامي افراد جامعه گرفتار عذاب خواهند شد اگر چه اقليتي صالح در ميان آنان وجود داشته باشد. امام خميني در اين زمينه در وصيت نامه چنين نوشته اند: «وصيت اينجانب به وزراي مسئول در عصر حاضر و در عصرهاي ديگر آن است كه علاوه بر آنكه شماها و كارمندان وزارتخانه ها بودجه اي كه از آن ارتزاق مي كنيد مال ملت و بايد خدمتگزار ملت خصوصاً مستضعفان باشيد، و ايجاد زحمت براي مردم، و

ص: 390

مخالف وظيفه عمل كردن حرام، و خداي نخواسته گاهي موجب غضب الهي مي شود، همة شماها به پشتيباني ملت احتياج داريد. با پشتيباني مردم خصوصاً طبقات محروم بود كه پيروزي حاصل شد، و دست ستم شاهي از كشور و ذخائر آن كوتاه گرديد، و اگر روزي از پشتيباني آنان محروم شويد شماها كنار گذاشته مي شويد، و همچون رژيم شاهنشاهي ستمكار به جاي شما ستم پيشگان پست ها را اشغال مي نمايند.»[19] عبارات فوق اگرچه بسيار ساده و روان مطلب را تبيين مي نمايد، ولي نكات بسيار مهمي را متذكر مي شود كه در نوشته هاي ديگران با چنين صراحت و روشني ديده نمي شود. از اينگونه عبارات در سخنان حضرت امام فراوان وجود دارد. زيرا توجه به مردم و حقوق آنان و بهره گيري از استعدادها و نيروهاي آنان يكي از خطوط اساسي خط مشي (استراتژي) امام در دوران مبارزات و پس از پيروزي انقلاب اسلامي بوده است. مردم نيز متقابلاً اين واقعيت را به خوبي شناخته و پاسخ مثبت دادند. نظريه هاي مردم مداري، مردم سالاري و دموكراسي، زماني مي تواند واقعيت داشته باشد كه منافع، حقوق و حيثيت مردم در هر حال حفاظت و حراست شود و حق الناس به معناي واقعي آن موردتوجه قرار گيرد. بعيد است جز ايمان به خداوند و قيامت در زمامداران و مديران بتواند حكومت مردمي واقعي

ص: 391

را محقق گرداند. 3 انحراف مديران مردم به صورت نيروهاي پراكنده و بالقوه اي مي باشند كه نيازمند رهبري مي باشند كه آنان را جمع و متحد، تبديل به قدرت متمركزي نمايد. به دليل اهميت فوق العادة نقش مديران در تحولات اجتماعي و سياسي است كه در جامعه شناسي سياسي، پيرامون آن بحثها و نظريات زيادي وجودي دارد. عده اي معتقد به محوريت و منحصر بودن نقش رهبران در تحولات و قائم به فرد بودن انقلابها، و عده اي معتقد به نقش تعيين كنندة پيوند مردم و رهبران و گروهي معتقد به حاكميت شرايط مي باشند. بهرحال واقعيت اين است كه مردم تحت تأثير رهبران و عملكرد آنان و همچنين انگيزه هاي اعتقادي و منافع جمعي به انقلاب كشيده مي شوند و يا از انقلاب فاصله مي گيرند. به عبارت ديگر تأثير متقابل مردم و رهبران در درازمدت تعيين كنندة سرنوشت انقلابها مي باشد. در جريان انقلاب اسلامي ايران، قبل و بعد از پيروزي نقش رهبري و مردم و پيوند آنان كاملاً روشن است. حضرت امام خميني از ابتداي شروع نهضت اسلامي تا آخرين روزهاي حيات خود، اين اصل اساسي را در رهبري خود حفظ كرد و قطعاً يكي از دلائل موفقيت رهبري معظم له و پيروزي انقلاب اسلامي همين موضوع بوده است. پيوند مردم و رهبري نه در كلام و شعار بلكه در ايمان

ص: 392

و عمل، مؤثر و كارساز است. چه بسيار رهبراني بودند و هستند كه داعية مردمي بودن داشتند، ولي مردم نه تنها باور نكردند، بلكه آنان را دشمن خود مي دانستند. چنين رهبراني در انقلابهاي معاصر بسيار بوده است. مردم نيرويي هستند كه به همراه رهبران انقلاب را به پيروزي مي رسانند، ولي آنان در سطح مديران و مقامات نظام انقلابي قرار نمي گيرند. آنان خواستار بهبود وضعيت زندگي و آزاديهاي اساسي مي باشند كه، تنها در درازمدت امكان پذير است. آن هم در صورتي كه رهبران و مقامات مصمم به اجراي برنامه هاي بنيادي و تحقق عدالت در كشور باشند، وگرنه مردم از انقلاب روي برمي گردانند، و آگاهانه و يا ناآگاهانه به ضد انقلاب تبديل مي شوند. حضرت امام امكان تغيير روحيات و خلقيات و انعكاس آن در رفتارها و سياستگزاريها را از نظر دور نداشت و لذا با عبارات مختلف از قبيل «ياد خدا بودن»، «خود را نديدن»، «به قيامت فكر كردن»، «بي اعتنايي به زخارف دنيا» و «ساده زيستن» خواسته اند زمينه هاي انحراف و دور شدن از مقصد و هدف را از بين ببرند. وي در وصيت نامة خود اين موضوع را مورد توجه قرار داد و چنين نوشت: «وصيت اينجانب به رهبر و شوراي رهبري در اين عصر، كه عصر تهاجم ابرقدرتها و وابستگان به آنان در

ص: 393

داخل و خارج كشور به جمهوري اسلامي، و در حقيقت به اسلام است در پوشش جمهوري اسلامي و در عصرهاي آينده آن است كه خود را وقف در خدمت به اسلام و جمهوري اسلامي و محرومان و مستضعفان بنمايند، و گمان ننمايند كه رهبري في نفسه براي آنان تحفه اي است و مقام والايي. بلكه وظيفة سنگين و خطرناكي است كه لغزش در آن اگر خداي نخواسته با هواي نفس باشد ننگ ابدي در اين دنيا و آتش غضب خداي قهار در جهان ديگر در پي دارد. از خداوند منان هادي با تضرع و ابتهال مي خواهم كه ما و شما را از اين امتحان خطرناك با روي سفيد در حضرت خود بپذيرد، و نجات دهد. و اين خطر خفيف تر براي رؤساي جمهور حال و آينده و دولتها و دست اندكاران، به حسب درجات و مسئوليتها نيز هست كه بايد خداي متعال را حاضر و ناظر و خود را در محضر مبارك او بدانند.»[20] پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: «صنفان من امتي اذا صلحا صلحت امتي و اذا فسدا فسدت امتي، الامراء و العلماء» دو گروه از امت من اگر صالح باشند امت من صالح مي شود و اگر فاسد باشند امت من فاسد مي شود. زمامداران (مديران) و دانشمندان. در

ص: 394

آينده نگري امام، نقش مردم و مديريت نظام همراه و همگام ديده شده است. به اين س آنچه بيش از هرچيز براي استكبار جهاني اهميت دارد، از خود بيگانه شدن ملتهاست س نجات از شر وابستگي در گرو يك جهاد علمي عظيم و همگاني است ترتيب كه ضمن تأكيد بر اهميت دستگاه مديريت و رهبري كشور و تأثير آن بر روند تحولات آينده، مردم نيز داراي نقش و مسئوليت سنگين و حساس مي باشند. به طوري كه مردم مي توانند تأثير تعيين كننده اي در دستگاه مديريت و رهبري به صورت مستقيم يا غيرمستقيم داشته باشند. تأكيد بر شركت در انتخابات، حضور در صحنه هاي سياسي و اجتماعي، انجام امر به معروف و نهي از منكر و شركت در نمازهاي جمعه، در اين راستا مي باشند. «وصيت من به ملت شريف آن است كه در تمام انتخابات چه انتخاب رئيس جمهور و چه نمايندگان مجلس شوراي اسلامي و چه انتخاب خبرگان براي تعيين شوراي رهبري يا رهبر در صحنه باشند. و اشخاصي كه انتخاب مي كنند روي ضوابطي باشد كه اعتبار مي شود. ... از اين قرار عدم دخالت ملت، از مراجع و علماء بزرگ تا طبقة بازاري و كشاورز و كارگر و كارمند، همه و همه مسئول سرنوشت كشور و اسلام مي باشند، چه در نسل حاضر و چه در

ص: 395

نسلهاي آتيه، و چه بسا در بعض مقاطع عدم حضور و مسامحه گناهي باشد كه در رأس گناهان كبيره است.»[21] 4 تضعيف فرهنگ انقلاب فصل اساسي نظريه هاي مربوط به انقلابها مربوط به چگونگي و محتواي اعتقادات و فرهنگ مردم قبل و بعد از انقلاب است. آنانكه پيرامون ظهور و سقوط انقلابها مطالعه و تحقيق مي كنند، قبل از هرچيز به دقت در مورد باورها، اعتقادات و ارزشهاي مطلوب و نامطلوب مردم بررسي و پس از آن به تحليل جريان انقلاب و علل شكست و سقوط آنها مي پردازند. اگر امروز بحث از تهاجم فرهنگي و در نهايت استحالة فرهنگي است دقيقاً در راستاي تحقق اين اصل اساسي و بنيادي در حركتهاي انقلابي جهان است. زيرا در آستانة تحول اشكال سلطه، آنچه بيش از هرچيز براي استكبار جهاني اهميت دارد، از خود بيگانه شدن ملتها، و خود را هيچ دانستن و صاحبان ابزار و ثروت را خدايگان دانستن مي باشد. براي رسيدن به اين هدف و يكسان شدن فكر و عقيده و جهانشمول شدن سلطة مادي، و تحقق نظرية دهكدة جهاني، بايد فرهنگهاي ديني و مقاوم موقعيت خود را از دست بدهند، و همه به صورت مصرف كنندگان محصولات فكري و مادي آنان درآيند. انقلابهاي معاصر تلاش جدي و پي گير براي ارتقاء سطح آگاهي و

ص: 396

بينش سياسي و فرهنگي مردم نداشتند درگير اختلافهاي داخلي و كسب قدرت و موقعيت حزبي و شخصي شدند. عقب ماندگي فرهنگي و سياسي مردم، قدرت تشخيص واقعيتها و دشمن شناسي آنان، متناسب با نيازها و شرايط زمان و مكان نبود. ادامة اين وضعيت به تضعيف انقلاب و در درازمدت به سقوط آن منجر شد. علت ناكامي نهضت مشروطه ما جز اين نبود كه رهبران بي آنكه به مردم آگاهي اجتماعي و بينش سياسي داده باشند، به هدايت آنان در راه حل نهايي پرداختند. و يكبار ديگر ديديم كه ثمرة چنين حركتي بر جامعه اي كه به آگاهي نرسيده و فرهنگ انقلابي ندارد، جز مجموعه اي از شعارهاي مترقي! اما ناكام نبود. تاريخ كشورهاي اسلامي خصوصاً ايران نشان مي دهد كه ايمان اسلامي مردم عامل اساسي حفظ موجوديت و تداوم حيات اجتماعي، سياسي و فرهنگي آنان بوده است. حضرت امام با آگاهي از اين واقعيت و تجربيات گذشته، در آينده نگري خود بر حفظ انگيزه ها و باورهاي اسلامي به عنوان يكي از مهمترين عوامل تداوم انقلاب عنايت ويژه اي داشتند. زيرا علاوه بر اينكه يكي از علل اصلي وقوع انقلاب اسلامي بود كه طبعاً عامل بقاء نيز هست عامل مهمي در حفظ وحدت ملي و هماهنگي دولت و ملت نيز مي باشد. «اينجانب به همة نسلهاي حاضر و آينده وصيت مي كنم

ص: 397

كه اگر بخواهيد اسلام و حكومت الله برقرار باشد و دست استعمار و استثمارگران خارج و داخل از كشورتان قطع شود [استقلال و اقتدار داشته باشيد] اين انگيزه الهي را كه خداوند تعالي در قرآن كريم بر آن سفارش فرموده است[22] از دست ندهيد.»[23] فرهنگ عمومي و ساختارهاي باقي مانده از دوران گذشته، مشكل بزرگي است. اگرچه در ابتدا مسأله و مانع مهمي محسوب نمي شود، ولي پس از گذشت مدت كوتاهي، زماني كه بحث از دفاع و ايثار براي حفظ و تداوم نظام جديد مي شود، به دليل نهادينه و ريشه دار نشدن ارزشهاي انقلاب، اكثريت مردم با روحيات و خلقيات به جاي مانده از گذشته با مسائل جديد برخورد مي كنند. به طوري كه بهترين سياستها و برنامه ها در مرحلة اجرا با مشكلات پيچيده اي مواجه مي شوند، و عملاً يا به اجرا درنمي آيند و يا به شكلي ناقص انجام مي شوند. متأسفانه فرهنگ عمومي دوران گذشته اثرات عيمقي بر وضعيت كشور پس از پيروزي انقلابها دارد، و دولتها معمولاً توجهي جدّي به اين موضوع نمي كنند. عدم پيشرفت طرحها، عدم حاكميت قانون، فاصلة طبقاتي، نابسامانيهاي نظام اداري، ناهنجاريهاي اجتماعي و اخلاقي بخشي از آثار و تبعات فرهنگ عمومي نامناسبي است كه براي تغيير و تحول آن مي بايست اقدامات گسترده اي صورت گيرد. در غير اين صورت عدم تعادلها،

ص: 398

ناتواني در پاسخ به نيازهاي مردم و جامعه، عقب ماندگي بيشتر فرهنگي و اقتصادي، موجب تضعيف تدريجي نظام و سرانجام سقوط و انحطاط را به دنبال خواهد داشت. تهديدها و آسيب هاي خارجي شرايط دروني و داخلي در هرگونه تغيير و تحول نظام عامل اصلي و اساسي است، و عوامل خارجي مادامي كه زمينه هاي داخلي مناسب باشند، مي توانند مؤثر باشند. عوامل خارجي براي اثرگذاري و ايجاد تغييرات موردنظر بر نقاط ضعف و ضربه پذير تكيه مي كنند. زيرا اگر به نقاط قوت و قدرت حمله كنند قطعاً چيزي جز شكست نصيبشان نخواهد شد. زماني دشمن حمله مي كند كه موازنهٍ قوا به نفع او تغيير كرده است. بنابراين در صورت برقراري موازنة قوا يا برتري و تفوق نيروهاي خودي بر دشمن، امكان حمله و اثرگذاري وجود ندارد، و يا بسيار ضعيف است. واقعيت اين است كه هر كشور و نظام، دشمناني دارد. كه شناخت آنان و خصوصاً تهديدها و آسيبهايي كه از طرف آنان وجود دارد يك ضرورت حياتي است. در آينده نگري حضرت امام مهمترين تهديدهاي خارجي عبارتند از: 1 وابستگي هرگاه دولتها به دليل از بين رفتن وحدت ملي، و يا فاصله گرفتن از مردم دچار ضعف مي شدند، و قادر به تأمين نيازها و تحقق آرمانها و احياناً برقراري امنيت ملي نيستند، براي جلوگيري

ص: 399

از سقوط خود به قدرتهاي خارجي تكيه مي كنند و نظام وابسته شكل مي گيرد. وابستگي به قدرتهاي خارجي زماني تشديد مي شود كه «ضعف علمي و فني»، «از خود بيگانگي» و «تشبه به غير» امري عادي و جاري درآيد. در چنين وضعيتي بسياري از سياستها و برنامه هاي كشور تابعي از ديدگاهها و نظرات و منافع قدرتهاي مسلط خواهد بود، و ديگر مصالح و منافع و امنيت ملي و به تبع آن استقلال معنا و مفهومي ندارند. «بايد هشيار و بيدار و مراقب باشيد كه سياست بازان پيوسته به شرق و غرب با وسوسه هاي شيطاني شما را به سوي اين تاراجگران بين المللي نكشند، و با ارادة مصمم و فعاليت و پشتكار خود به رفع وابستگيها قيام كنند، ... و بر دولتها و دست اندكاران است چه در نسل حاضر و چه در نسلهاي آينده از متخصصين خود قدرداني كنند، و آنان را با كمكهاي مادي و معنوي تشويق به كار نمايند، و از ورود كالاهاي مصرف ساز و خانه برانداز جلوگيري نمايند، و به آنچه دارند بسازند تا خود همه چيز بسازند.»[24] حضرت امام در پيامي كه به مناسبت پذيرش قطعنامه 598 خطاب به مردم و مسؤلين منتشر كردند، مطالب مهم و متعددي را بيان كردند. از جمله متذكر شدند: «من به همة مسؤلين و دست اندركاران سفارش

ص: 400

مي كنم كه به هر شكل ممكن وسايل ارتقاء اخلاقي، اعتقادي، علمي و هنري جوانان را فراهم سازيد، و آنان را تا مرز رسيدن به بهترين ارزشها و نوآوري ها همراهي كنيد، و روح استقلال و خودكفايي را در آنان زنده نگهداريد.»[25] قطعاً نجات همة كشورها از شر وابستگي، در گرو يك جهاد علمي عظيم و همگاني است، كه دولتها و ملتها با عزمي قاطع و با قدرت به انجام آن اقدام نمايند. وابستگي به فروش نفت و وارد كردن بخش قابل ملاحظه اي از كالاهاي حياتي و اساسي، قطعاً يكي از ضعفهاي بزرگي است كه دشمنان به عنوان اهرم فشار بر ضد جمهوري اسلامي و منافع آن به كار مي گيرند و با تشديد فشار سعي در به سازش كشاندن و عقب نشاندن نظام از مواضع ارزشي و انقلابي دارند، لذا هرگونه اقدامي در جهت كاهش و در درازمدت قطع وابستگي به فروش نفت و واردات كالاهاي اساسي يك ضرورت ملي براي حفظ استقلال و ارزشهاي انقلاب اسلامي است. متذكر مي شود كه برقراري روابط سياسي، تبادل تجاري فرهنگي، همكاري علمي و فني در صورت حفظ مصالح و منافع ملي هيچ منافاتي با استقلال كشور ندارد، و اگر اينگونه روابط مطالعه شده و دقيق انتخاب و اجرا شود در راستاي اهداف اساسي نظام خواهد

ص: 401

بود. 2 تحميل جنگ و توطئه هاي گوناگون ايجاد اختلاف و درگيري بين كشورهاي مختلف و رقابت تسليحاتي، تحميل حكومتهاي كودتايي و ضدمردمي، محاصره و تحريم اقتصادي، بخشي از تهديدها و آسيبهاي خارجي است كه بر ضد دولتهاي مردمي خصوصاً انقلابي و اسلامي، توسط قدرتهاي بزرگ و استكباري به اجرا درمي آيد. دولتهاي و ملتها بايد با وحدت و هوشياري به مقابله با اينگونه تهديدها اقدام كنند، در غير اينصورت به تدريج گرفتار تفرقه و ضعف مي شوند. وجود جنگهاي قومي، نژادي، مذهبي، جنگهاي مرزي و تجزيه طلبانه، كشورهاي مختلف را وادار به رقابت با يكديگر براي خريد سلاحهاي بيشتر و پيچيده تر و از بين بردن ثروت و اندوخته هاي ملي و عقب ماندن از توسعه و پيشرفت مي كند. حضرت امام نگران توطئة كشورهاي بزرگ بر ضد كشورهاي اسلامي خصوصاً ايران بود و به اين دليل بارها به ملتها و علماي اسلام هشدار داد و نصيحت كرد كه فريب شياطين و دشمنان را نخورند و ناآگاهانه ابزار سياستها و عامل منافع و استثمار آنها نشوند. «علماء اعلام و خطباء محترم كشورهاي اسلامي، دولتها را دعوت كنند كه از وابستگي به قدرتهاي خارجي خود را رها كنند و با ملت خود تفاهم كنند. در اين صورت پيروزي را در آغوش خواهيد كشيد، و نيز ملتها را

ص: 402

دعوت به وحدت كنيد و از نژادپرستي كه مخالف دستور اسلام است بپرهيزند.»[26] آنچه كه اين روزها در جهان اسلام مي گذرد، حاصل توطئه ها و ترفندهاي استكبار جهاني و در رأس آن امريكا مي باشد. بهمين دليل حضرت امام امريكا را بزرگترين دشمن اسلام و مسلمين و «شيطان بزرگ» معرفي كرد، و اسرائيل را عامل اجراي سياستها و حافظ منافع آمريكا در قلب جهان اسلام مي دانست. نكتة مهم اين است كه خنثي كردن توطئه ها و تهديدها و مقابله با آنها بستگي به شرايط داخلي دارد، اگرچه از خارج تحميل مي شوند. الهم انصر الاسلام والمسلمين واخذل الكفار والمنافقين والسلام

ما نزل به الامم قبلك من المثلات بسوء الافعال و ذميم الاعمال فتذكروا في الخير و الشر احوالهم، واحذروا ان تكونوا امثالهم. فاذا تفكرتم في تفاوت حاليهم فالزموا كل امر لزمت العزه به شأنهم و زاحت الاعداه له عنهم و مدّت العافيه عليهم، و انقادت النعمه له معهم، و وصلت الكرامه عليه حبلهم. (نهج البلاغه، (مرحوم) فيض الاسلام، صفحة 801. [10] . كولائي، الهه: «اتحاد شوروي از تكوين تا فروپاشي»، از انتشارات وزرات امور خارجه، چاپ اول تهران 1372، ص 313. [11] . همان منبع، ص 314. [12] . صحيفة امام (وصيت نامه سياسي الهي)، ج 21، ص 404 [13] . همچنانكه در مورد فرد واكسينه شده به علت مصونيت، عوامل بيماري زا نمي توانند موفق بشوند. [14] . سورة رعد، آيه 11. [15] . صحيفه امام، ج 6، ص 194. [16] . همان، ج 21، ص 404. [17] . همان، ج 21، ص 412. [18] . «نهج البلاغه»، (مرحوم) فيض الاسلام، ص 802. [19] . صحيفة امام، ج 21، ص 426. [20] . همان، ج 21، ص 423. [21] . همان، ج 21، ص 421. [22] . اشاره به آية «قل انّما اعظكم بواحده، ان تقوموالله، ... (اي پيامبر اين موضوع مهم را به مردم) بگو كه فقط و فقط شما را به يك امر دعوت

ص: 404

و توصيه مي كنم و آن اينكه به خاطر خدا قيام و اقدام كنيد. [23] . صحيفة امام، ج 21، ص 404. [24] . همان، ج 21، ص 417. [25] . همان، ج 21، ص 96. [26] . همان، ج 21، ص 824. دكتر جواد منصوري

ص: 405

براي سومين بار براي اردو مي رويم از شما كه به جاي پدرمان هستيد، مي خواهيم كه براي ما پيامي بدهيد و ما را چند نصحيت بكني كه ما پس از پدرمان چه كارهايي بايد انجام بدهيم و در جامعه چه بكنيم.خداحافظ شما. ان شاءالله بتوانيم روزي با شما ديدن كنيم.خدايا، خدايا، تا انقلاب مهدي خميني را نگهدار.يك فرزند شهيد كه از جانب همه شركت كنندگان اين آرزو را دارد. ]» زمان: تير 1364 / شوال 1405، مكان: تهران جماران، مخاطب: فرزند شهيد.

ص: 407

شايستگان ملتند و مورد سفارش اسلامند، هر چه بيشتر به او مرحمت فرمايد.فرزندم، احمد خميني رَزَقَك اللّه هِدايَته ! جهان چه ازلي و ابدي باشد يا نه و چه سلسله هاي موجودات غير متناهي باشند يا نه، همه فقيرند چون هستي، ذاتي آنان نيست. اگر با احاطه عقلي، جميع سلسله هاي غير متناهي را بنگري آواي فقر ذاتي و احتياج در وجود و كمال آنها به وجودي كه بالذات موجود است و كمالات، ذاتي آن است، مي شنوي، و اگر به مخاطبه عقلي خطاب به سلسله هاي فقير بالذات نمايي كه «اي موجودات فقير چه كسي قادر است رفع احتياج شما را نمايد؟» همه با زبان فطرت هم صدا فرياد مي زنند كه ما محتاجيم به موجودي كه خود همچون ما فقير نباشد در هستي و كمال هستي؛ و اين فطرت نيز از خود آنان نيست. فِطْرَةَ اللّهِ الَّتي فَطَرَ النّاسَ عَلَيها لا تَبديلَ لِخَلقِ اللّه(2) فطرت توحيد از خداوند است و مخلوقات فقير بالذات مبدل نمي شوند به غنيّ بالذات و امكان ندارد چنين تبديلي. و چون بالذات فقير و محتاجند جز غنيّ بالذات، كسي رفع فقر آنان را نخواهد كرد و اين فقر كه لازم ذاتي آنان است هميشگي است، چه اين سلسله ابدي باشد يا نباشد، ازلي باشد يا نباشد، و از هيچ كس

ص: 409

جز او كارگشايي نخواهد شد و هر كس هر كمال و جمالي دارد از خود نيست بلكه جلوه كمال و جمال اوست. وَ ما رَمَيْتَ إِذ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللّه رَمي(3) در هر چيز و هر فعل و هر گفتار و كردار صادق است و هر كس اين حقيقت را دريابد و ذوق كند، به كسي جز او دل نبندد و از كسي جز او حاجت نخواهد.سعي كن در خلوات، در اين بارقه الهي فكر كني، و به طفل قلبت تلقين كن و تكرار كن تا به زبان آيد و در ملك و ملكوت وجودت اين جلوه خودنمايي كند، و به غنيّ مطلق بپيوند تا از هر كس جز او غني شوي، و از او توفيق وصول بخواه تا تو را از همه كس و خودي خودت ببرد و تشريف حضور دهد و اذن دخول.پسر عزيزم او جلّ و علا اول و آخر و ظاهر و باطن است؛ هُوَ الاوّلُ و الاخِرُ و الظّاهِرُ و الْباطِن(4) أَ يَكُونُ لِغَيْرِكَ مِنَ الظُّهُورِ ما لَيْسَ لَكَ حَتّي يَكُونَ هُوَ الْمُظْهِر لَكَ، مَتي غِبْتَ حَتّي تَحْتاجَ الي دَليلٍ يَدُلُّ عَلَيْكَ و مَتي بَعُدْتَ حَتّي تَكُونَ الاثارُ هِيَ الّتي تُوصِلُ الَيْكَ، عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَراكَ عَلَيْها رَقِيبا.(5) غايب نبوده اي كه تمنا كنم تو را

ص: 410

پنهان نئي ز ديده كه پيدا كنم تو را او ظاهر است و هر ظهوري ظهور اوست و ما خود حجاب هستيم. انانيّت و انيّت ماست كه ما را محجوب نموده، «تو خود حجاب خودي حافظ از ميان برخيز»(6) به او پناه ببريم و از او تبارك و تعالي با تضرّع و ابتهال بخواهيم كه ما را از حجاب ها نجات دهد: إلهي هَبْ لي كَمالَ الإنْقِطاعِ الَيْكَ، وَ انِرْ أَبْصارَ قُلُوبِنا بِضِياءِ نَظَرِها الَيْكَ حَتّي تَخْرِقَ أَبْصارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ الي مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ، وَ تَصِيرَ ارْواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِكَ، الهي وَاجْعَلْني مِمَّنْ نادَيْتَهُ فَأَجابَكَ وَ لاحَظْتَهُ فَصَعِقَ لِجَلالِكَ.(7) پسرم! ما هنوز در قيد حجاب هاي ظلماني هستيم و پس از آنها حجاب هاي نور است، و ما محجوبان هنوز اندر خم يك كوچه ايم.پسرم! سعي كن اگر از اهل مقامات معنوي نيستي انكار مقامات روحاني و عرفاني را نكني كه از بزرگ ترين حيله هاي شيطان و نفس اماره كه انسان را از تمام مدارج انساني و مقامات روحاني باز مي دارد، واداري اوست به انكار و احيانا به استهزاي سلوك الي اللّه كه منجر به خصومت و ضديت با آن شود و آنچه تمام انبياي عظام صلوات اللّه عليهم و اولياي كرام سلام اللّه عليهم و كتب آسماني خصوصا قرآن كريم كتاب جاويد انسان ساز، براي

ص: 411

آن به وجود آمده اند، در نطفه خفه شود.قرآن اين كتاب معرفةاللّه و طريق سلوك به او، با دست دوستان جاهل از طريق خود به انحراف و انزوا كشيده شد و آراي انحرافي و تفسيرهاي به رأي كه آن همه ائمه اسلام عليهم السلام از آن نهي فرمودند، در آن راه يافت و هر كس با نفسانيت خود در آن تصرف نمود. اين كتاب عزيز در محيطي و عصري نازل شد كه تاريك ترين محيط و عقب افتاده ترين مردم در آن زندگي مي كردند و به دست كسي و قلب الهي كسي نازل شد كه زندگي خود را در آن محيط ادامه مي داد، و در آن حقايق و معارفي است كه در جهان آن روز چه رسد به محيط نزول آن سابقه نداشت و بالاترين و بزرگ ترين معجزه آن همين است. آن مسائل بزرگ عرفاني كه در يونان و نزد فلاسفه آن سابقه نداشت و كتب ارسطو و افلاطون بزرگ ترين فلاسفه آن عصرها از رسيدن به آن عاجز بودند، و حتي فلاسفه اسلام كه در مهد قرآن كريم بزرگ شدند و از آن استفاده ها نمودند به آياتي كه صراحت زنده بودن همه موجودات جهان را ذكر كرده، آن آيات را تأويل مي كنند، و عرفاي بزرگ اسلام كه از آن ذكر مي كنند همه از اسلام اخذ

ص: 412

نموده و از قرآن كريم گرفته اند، و مسائل عرفاني به آن نحو كه در قرآن كريم است در كتاب ديگر نيست.و اينها معجزه رسول اكرم است كه با مبدأ وحي آن طور آشنايي دارد كه اسرار وجود را براي او بازگو مي نمايد و خود با عروج به قله كمال انسانيت حقايق را آشكارا و بدون هيچ حجاب مي بيند و در عين حال در تمام ابعاد انسانيت و مراحل وجود، حضور دارد و مظهر اعلاي هُوَ الاَوَّلُ وَ الآخِرُ و الظّاهِرُ و الْباطِن(8) مي باشد، و مي خواهد همه انسان ها به آن برسند و چون نرسيده اند گويي رنج مي برد، و شايد طه. ما انْزَلْنا عَلَيْكَ القُرآنَ لِتَشْقي(9) اشاره لطيفه اي به آن باشد و شايد ما اوذي نبيٌّ مثل ما اوذيت(10) نيز مربوط به همين معني باشد.آنان كه به اين مقام يا شبيه به آن رسيده اند اعتزال از خلق و انزوا اختيار نمي كنند، بلكه مأمور به آشنا نمودن و آشتي دادن گمراهان، با اين جلوه ها هستند، اگر چه كم توفيق يافته اند. و آنان كه با رسيدن به بعض مقامات و نوشيدن جرعه اي از خود بي خود شدند و در صعق باقي مانده اند گرچه به كمالاتي بزرگ راه يافته اند لكن به كمال مطلوب نرسيده اند. موسي كليم صلوات [اللّه [و سلامه عليه كه از تجلي حق به

ص: 413

حال صعق افتاد با عنايت خاصّه افاقه يافت و مأمور خدمت شد، و رسول اللّه خاتم با رسيدن به مرتبه عالي انسانيت و آنچه در وهم كس نيايد، به مظهريت اسم جامع اعظم با خطاب يا ايُّهَا المُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنْذِر(11) مأمور هدايت شد. پسر عزيزم! آنچه اشاره كردم با آنكه خود، هيچم و از هيچْ، هيچ تر، براي آن است كه اگر به جايي نرسيدي انكار مقامات معنوي و معارف الهي را نكني و از كساني باشي كه دوستدار صالحين و عارفين باشي هر چند از آنان نيستي و با دشمني دوستان خداي متعال از اين جهان رخت نبندي.فرزندم! با قرآن اين بزرگ كتاب معرفت آشنا شو اگر چه با قرائت آن؛ و راهي از آن به سوي محبوب باز كن و تصور نكن كه قرائت بدون معرفت اثري ندارد كه اين وسوسه شيطان است. آخر، اين كتاب از طرف محبوب است براي تو و براي همه كس، و نامه محبوب، محبوب است اگر چه عاشق و محبّ، مفاد آن را نداند و با اين انگيزه حبّ محبوب كه كمال مطلوب است به سراغت آيد و شايد دستت گيرد. ما اگر در تمام لحظات عمر به شكرانه اينكه قرآن كتاب ما است به سجده رويم از عهده بر نيامده ايم.پسرم! دعاها و

ص: 414

مناجات هايي كه از ائمه معصومين عليهم السلام به ما رسيده است، بزرگ ترين راهنماهاي آشنايي با او جلّ و علا است و والاترين راهگشاي عبوديت و رابطه بين حق و خلق است و مشتمل بر معارف الهي و وسيله انس با او است و ره آورد خاندان وحي است و نمونه اي از حال اصحاب قلوب و ارباب سلوك است. وسوسه هاي بي خبران تو را از تمسك به آنها، و اگر تواني از انس با آنها، غافل نكند. ما اگر تمام عمر به شكرانه آنكه اين وارستگان و واصلان به حق، ائمه ما و راه نمايان مايند به نيايش برخيزيم از عهده بر نخواهيم آمد.از وصيت ها[ي] من كه در آستان مرگ، و نفس هاي آخر را مي كشم به تو كه از نعمت جواني برخورداري، آن است كه معاشران خود و دوستان خويش را از اشخاص وارسته و متعهد و متوجه به معنويات و آنان كه به حبّ دنيا و زخارف آن گرايش ندارند و از مال و منال به اندازه كفايت و حد متعارف پا بيرون نمي گذارند و مجالس و محافلشان آلوده به گناه نيست و از اخلاق كريمه برخوردارند، انتخاب كن كه تأثير معاشرت در دو طرف صلاح و فساد اجتناب ناپذير است، و سعي كن از مجالسي كه انسان را از ياد خدا غافل مي كند پرهيز

ص: 415

نمايي كه با خو گرفتن به اين مجالس ممكن است از انسان سلب توفيق شود، كه خود مصيبتي است جبران ناپذير.بدان كه در انسان اگر نگويم در هر موجود به حسب فطرت، حبّ به كمال مطلق است و حبّ به وصول به كمال مطلق، و اين حبّ محال است از او جدا شود و كمال مطلق محال است دو باشد و مكرر باشد، و كمال مطلق، حق جلّ و علا است، همه او را مي خواهند و دلباخته به اويند گرچه خود نمي دانند و در حجب ظلمت و نورند و با اين حجب، پندارند چيزهاي ديگر مي خواهند و به هر كمال يا جمال يا قدرت يا مكانت كه رسيدند به آن حد قانع نيستند و گمشده خود را در آن نمي يابند.قدرتمندان و ابرقدرتان به هر قدرتي برسند دنبال قدرت فوق آن مي گردند، و علم طلبان به هر مرتبه از علم برسند، مافوق آن را مي خواهند و گمشده خود را كه خود غافل از آنند در آن نمي يابند. اگر به قدرت طلبان، قدرت تسلط و تصرف در همه عالم مادي، از زمين ها و منظومه هاي شمسي و كهكشان ها و هر آنچه فوق آنها است، بدهند و بگويند: «قدرت ديگري فوق اينها و عالمي يا عوالمي ديگر فراتر از اينها است، آيا مي خواهي به آنها برسي؟» محال

ص: 416

است تمناي آن را نداشته باشند، بلكه به لسان فطرت مي گويند: «اي كاش به آنها نيز دست يابيم!» و به همين گونه است طالب علوم، بلكه اگر شك كند كه مقام ديگري فوق آنچه دارد هست، فطرت مطلق جوي او گويد: «اي كاش بود و من هم قدرت تصرف در آن داشتم، يا سعه علم من آن را نيز شامل بود!»آنچه همه را مطمئن مي كند و آتش فروزان نفس سركش و زيادت طلب را خاموش مي نمايد، وصول به او است، و ذكر حقيقي او جلّ و علا چون جلوه او است استغراق در آن آرامش بخش است. ألا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب(12) گويي فرمايد: توجه توجه! به ذكر او فرو رو، تا قلبت كه سرگشته و حيرت زده از اين سو به آن سو و از اين شاخه به آن شاخه پرواز مي كند، طمأنينه حاصل كند.پس اي فرزند عزيزم! كه خداوند تو را با ذكر خود مطمئنّ القلب فرمايد، نصيحت و وصيت پدر سرگشته و حيرت زده ات را بشنو و به اين در و آن در براي رسيدن به مقام و شهرت آنچه مورد شهوات نفسانيه است مزن، كه به هر چه برسي از نرسيدن به مافوق او متأثر مي شوي و حسرت بالاتر را مي بري و ناراحتي هاي روحي ات افزون مي شود؛ اگر گويي: تو خود چرا به

ص: 417

خود اين نصيحت را نكني؟ گويم: انْظُرْ إلي ما قال، لا إلي مَنْ قال(13) اين حرف صحيح است، اگر چه از مجنوني يا مفتوني صادر شود، در قرآن كريم پس از آنكه مي فرمايد: «آنچه مصيبت در زمين و در نفوس شما وارد مي شود قبلاً ثبت است در كتاب»(14) گويد: لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلي ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُم وَ اللّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُور(15) انسان در اين عالم در معرض تحولات است، گاهي مصيبت هايي بر او وارد مي شود و گاهي دنيا به او رو مي آورد و به مقام و جاه و مال [و] منال و قدرت و نعمت مي رسد و اين هر دو پايدار نيست، نه آن كم و كاستي ها و مصيبت ها تو را محزون كند كه عنان صبر از دستت برود، كه گاه شود آنچه مصيبت و كمبود است براي تو خير و صلاح باشد: عَسي أنْ تُكْرِهُوا شَيْئا وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُم(16) و در اقبال دنيا و رسيدن به آنچه شهوات اقتضا مي كند خود را مباز و تكبّر و فخر بر بندگان خدا مكن كه بسا باشد كه آنچه را خير مي داني شرّ باشد براي تو.پسرم! آنچه مورد نكوهش و سرمايه و اساس شقاوت ها و بدبختي ها و هلاكت ها و رأس تمام خطاها و خطيئه ها است، حبّ

ص: 418

دنيا است كه از حبّ نفس نشأت مي گيرد. عالم ملك مورد نكوهش نيست بلكه مظهر حق و مقام ربوبيت او است و مهبط ملائكة اللّه و مسجد و تربيت گاه انبيا و اوليا عليهم سلام اللّه است و عبادتگاه صُلحا و محلّ جلوه حق بر قلوب شيفتگان محبوب حقيقي، و حبّ به آن اگر ناشي از حبّ به خدا باشد و به عنوان جلوه او جلّ و علا باشد، مطلوب و موجب كمال است و اگر ناشي از حب به نفس باشد، رأس همه خطيئه ها است، پس دنياي مذموم در خود تو است، علاقه ها و دلبستگي ها به غير صاحب دل موجب سقوط است. همه مخالفت ها با خدا و ابتلا به معصيت ها و جنايت ها و خيانت ها از حبّ خود است، كه حبّ دنيا و زخارف آن و حبّ مقام و جاه و مال و منال از آن نشأت مي گيرد در عين حال كه هيچ دلي به غير صاحب دل به حسب فطرت بستگي نتواند داشت لكن اين حجاب هاي ظلماني و نوراني كه ما را و همه را از صاحب دل غافل دارد و به گمان و اشتباه خود، غير صاحب دل را دلدار مي داند، ظلمات فوق ظلمات است. ما و امثال ما به حجاب ها[ي [نوراني نرسيديم و در حجاب هاي ظلماني اسير هستيم.

ص: 419

آنكه گويد: هَبْ لي كَمالَ الإنْقِطاعِ اليكَ وَ انِرْ أَبْصارَ قُلُوبِنا بِضِياءِ نَظَرِها الَيْكَ حَتّي تَخْرِقَ أَبْصارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ الي مَعْدِنِ الْعَظَمَة از حجاب هاي ظلماني گذشته است شيطان كه در مقابل امر خدا ايستاد و به آدم خضوع نكرد، در حجاب ظلماني خود بزرگ بيني بود و خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ انَا خَيْرٌ مِنه(17) گويان از ساحت ربوبي مردود شد، و ما نيز تا در حجاب خودي هستيم و خودبين و خودخواه هستيم، شيطاني هستيم و از محضر رحمان مطرود، و چه مشكل است شكستن اين بت بزرگ كه مادر بت ها است!و ما تا خاضع او و فرمانبردار او هستيم خاضع براي خدا و فرمانبردار او جلّ و علا نيستيم و تا اين بت شكسته نشود، حجاب هاي ظلماني دريده و برداشته نشود. اول بايد بدانيم كه حجاب چيست كه اگر ندانيم، نخواهيم توانست در صدد رفعش يا لااقل تضعيفش برآييم و يا لااقل هر روز به غلظت و قوت آن نيفزاييم. در حديثي است كه «بعض اصحاب رسول اللّه صلي اللّه عليه و آله خدمت ايشان بودند صدايي به گوششان رسيد، سؤال كردند: چه صدايي است؟ فرمودند: صداي سنگي بود كه هفتاد سال قبل، از لب جهنم حركت كرده بود و حال به قعر جهنم رسيد، آنگاه مطلع شدند

ص: 420

كه كافري هفتاد ساله مرده است.»(18) اگر حديث صادر شده باشد، شايد آن بعض از اهل حال بوده يا با تصرف رسول خدا صلي اللّه عليه و آله به گوششان رسيده، براي تنبيه غافلان و هوشيار جاهلان، اگر هم حديث كه الفاظش را ياد ندارم صادر نشده باشد لكن مطلب همين است، ما يك عمر رو به جهنم سير مي كنيم و يك عمر نماز كه بزرگ ترين يادگاه خداي متعال است پشت به حق و خانه او جل و علا و رو به خود و خانه نفس به جا مي آوريم و چه دردناك است كه نماز ما كه بايد معراج ما باشد و ما را به سوي او و بهشت لقاي او برد به سوي خود ما و تبعيدگاه جهنم برد.پسرم! اين اشارت ها نه براي آن است كه امثال من و شما راهي براي معرفت اللّه و عبادت اللّه به آن گونه كه حق او است، پيدا كنيم با آنكه از اعرف موجودات به حق تعالي و حقّ عبادت و بندگي او جل و علا نقل شده است: ما عَرَفناكَ حَقَّ مَعْرِفَتِكَ وَ ما عَبَدْناكَ حَقَّ عِبادَتِكَ(19) بلكه براي آن است كه عجز خويش را بفهميم و ناچيزي خود را درك كنيم و خاك بر فرق انانيّت و انّيّت خود ريزيم

ص: 421

بلكه از سركشي اين غول بكاهيم، باشد كه توفيق يابيم مهاري و لگامي بر او زنيم، كه از خطر عظيمي كه جان را يادش مي سوزاند، رهايي يابيم.و هان! آن خطر كه در لحظات آخر جدايي از اين عالم و كوچ به سوي جايگاه ابدي است، آن است كه آن كس كه مبتلا به حبّ نفس است و دنبال آن حبّ دنيا با ابعاد مختلف آن است كه در حال احتضار و كوچ بعض امور بر انسان ممكن است كشف شود و دريابد كه مأمور خداوند او را از محبوب و معشوق او جدا مي كند، با دشمني خدا و غضب و نفرت از او جل و علا كوچ كند و اين عاقبت و پيامد حبّ نفس و دنيا است و در روايات اشارت به آن شده است. شخصي متعبد و مورد وثوق نقل مي كرد كه «بر بالين محتضري رفتم و او گفت: ظلمي را كه خدا بر من مي كند هيچ كس نكرده، او مرا از اين بچه هايم كه با خون دل پرورش دادم مي خواهد جدا كند. و من برخاستم و رفتم و او جان داد» شايد بعض عبارات كه نقل كردم اختلاف مختصري با آنچه آن عالم متعبد گفتند داشته باشد، در هر صورت آنچه گفتم اگر احتمال صحت هم داشته

ص: 422

باشد، به قدري مهم است كه انسان بايد براي چاره آن فكري بكند.ما اگر ساعتي تفكر كنيم در موجودات عالم، كه خود نيز از آنهاييم و بيابيم كه هيچ موجودي از خود چيزي ندارد و آنچه به او همه رسيده، الطافي است الهي و موهبت هايي است عاريت، و الطافي كه خداوند منّان به ما فرموده چه قبل از آمدن ما به دنيا و چه در حال زيستن از طفوليت تا آخر عمر و چه پس از مرگ به واسطه هدايت كنندگاني كه مأمور هدايت ما بوده اند، شايد بارقه اي از حبّ او جل و علا كه محجوب از آن هستيم در ما پيدا شود و پوچي و بي محتوايي خود را دريابيم و راهي به سوي او جل و علا براي ما باز شود يا لااقل از كفر جحودي نجات يابيم و انكار معارف الهي و جلوه هاي رحماني را براي خود مقامي محسوب نكنيم و به آن افتخار نكنيم كه تا ابد محبوس در چاه ويل خودخواهي و خودبيني شويم.در نقلي است كه «خداوند تعالي به يكي از انبياي خود خطاب كرد كه يكي را كه از خود بدتر مي داني به ما عرضه كن، و او لاشه مردار حماري را چند قدم كشاند كه عرضه كند و پشيمان شد. خطاب شد كه اگر

ص: 423

آورده بودي از مقام خود سقوط كرده بودي.» من نمي دانم كه اين نقل اصلي دارد يا نه، لكن در آن مقام كه اوليا هستند شايد نظر به برتريِ خود سقوط آورد كه آن خودبيني و خودخواهي است، اگر چه به اين گونه.راستي چرا پيمبر خاتم صلي اللّه عليه و آله و سلم از ايمان نياوردن مشركان آن گونه تأسف و تأثر جان فرسا داشت كه مخاطب شد به خطاب لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ عَلي آثارِهِم انْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهذا الحَديثِ أسَفا(20) جز آنكه به همه بندگان خدا عشق مي ورزيد و عشق به خدا عشق به جلوه هاي او است. او از حجاب هاي ظلماني خودبيني ها و خودخواهي هاي منحرفان كه منجر به شقاوت آنان و منتهي به عذاب اليم جهنم كه ساخته و پرداخته اعمال آنان است، رنج مي برد و سعادت همه را مي خواست؛ چنانچه براي سعادت همه مبعوث شده بود و مشركان و منحرفان كوردل با او كه براي نجات آنان آمده بود دشمني مي كردند.ما و تو اگر توفيق يابيم كه بارقه اي از اين عشق به جلوه هاي حق كه در اولياي او است در خود ايجاد كنيم و خير همه را بخواهيم به يك مرتبه از كمال مطلوب رسيده ايم. خداوند تعالي دل هاي مرده ما را به فيض رحمت خود و رحمت برگزيده خود كه

ص: 424

رحمةً للعالمين است حيات بخشد.و اهل معرفت مي دانند كه شدت بر كفار كه از صفات مؤمنين است و قتال با آنان نيز رحمتي است از الطاف خفيه حق است، و كفار و اشقيا در هر لحظه كه بر آنان مي گذرد بر عذاب آنان كه از خودشان است افزايش كيفي و كميّ الي ما لا نهاية له حاصل مي شود. پس قتل آنان كه اصلاح پذير نيستند رحمتي است در صورت غضب و نعمتي است در صورت نقمت، علاوه بر آن رحمتي است بر جامعه، زيرا عضوي كه جامعه را به فساد كشاند چون عضوي است در بدن انسان كه اگر قطع نشود او را به هلاكت كشاند.و اين همان است كه نوح نبي اللّه صلوات اللّه و سلامه عليه از خداوند تعالي خواست وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلي الاَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيّارا انَّكَ انْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ و لا يَلِدُوا إلاّ فاجِرا كَفّارا(21) و خداوند تعالي مي فرمايد وَ قاتِلُوهم حَتّي لا تَكُونَ فِتْنَة.(22) و بدين انگيزه و نيز انگيزه سابق، تمام حدود و قصاص و تعزيرات از طرف ارحم الراحمين رحمتي است بر مرتكب و رحمتي است بر جامعه. از اين مرحله بگذرم ...[به خاطر طولاني بودن نامه، بخش پاياني آن را در شماره بعد مجله خواهيم آورد.]پي نوشتها: » زمان: 8

ص: 425

ارديبهشت 1361/4 رجب 1402 مكان: تهران، جماران مخاطب: حجت الاسلام و المسلمين سيداحمد خميني1 سوره روم، آيه 30: فطرت الهي كه مردم را بر آن آفريد، آفرينش خدا را دگرگوني نيست.2 سوره انفال، آيه 17: و (اي پيامبر) هنگامي كه تو تير افكندي، نه تو، بلكه خدا افكند.3 سوره حديد، آيه 3: اوست اول و آخر و پيدا و پنهان.4 آيا ممكن است براي غير تو از ظهور نصيبي باشد كه براي تو نيست، تا آنكه او وسيله ظهور تو گردد؟! كي غايب بوده اي كه نيازمند برهان باشي تا به تو دلالت كند؟ و كي دور بوده اي تا آثار (مخلوقات) وسيله رسيدن به تو باشند، كور باد چشمي كه تو را مراقب خود نبيند. إقبال الاعمال، 5.349 ديوان حافظ.6 بار الها! بريدگي كامل (از تعلقات) را براي توجه به خودت ارزاني ام فرما، و چشم دل هايمان را به فروغ نظر كردن به خودت روشن گردان، تا ديدگان دل، پرده هاي نور را دريده و به معدن عظمت و جلال برسد، و جان هايمان به عزّ قدس تو تعلق يابند.الها، مرا در شمار آنان قرار ده كه صدا زدي پس پاسخت داد و نيم نگاهي به آنان كردي پس در برابر جلال تو مدهوش شدند. إقبال الأعمال، 7.687 سوره حديد، آيه 3: اوست اول و آخر و پيدا

ص: 426

و پنهان.8 سوره طه، آيه 1 2: (اي طاهر و اي رسول)، ما قرآن را بر تو فرو نفرستاديم كه به مشقّت بيفتي.9 هيچ پيامبري آن گونه كه من اذيت شدم آزار نديد: الجامع الصغير، ج2، ص10.144 سوره مدّثر، آيه 1 2: اي جامه به خود پيچيده، برخيز و بيم ده.11 سوره رعد، آيه 28: آگاه باشيد كه ياد خدا باعث آرامش دل هاست.12 «به گفته بنگر، نه به گوينده»، غررالحكم و دررالكلم، ج1، 13.394/11 سوره حديد، آيه 22، ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الأَرضِ وَ لا فِي أَنْفُسكُمْ إلاّ فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها.14 سوره حديد، آيه 23: تا هرگز بر آنچه از دست شما رود دلتنگ نشويد، و به آنچه به شما رسد دلشاد نگرديد و خداوند دوستدار هيچ متكبّر و خودستايي نيست.15 سوره بقره، آيه 216: چه بسا چيزي را ناگوار شماريد در حالي كه براي شما خير است.16 مرا از آتش آفريدي و من از او برترم. اشاره است به آيه 12، سوره اعراف.17 علم اليقين، ج2، ص1002؛ مسند احمد بن حنبل، ج2، ص18.371 آن چنان كه حق معرفت تو است، تو را نشناختيم و آن گونه كه حق عبادت تو است، تو را عبادت نكرديم. مرآة العقول، ج8، ص19.146 سوره كهف، آيه 6: «اي رسول نزديك است

ص: 427

كه اگر امت به قرآن ايمان نياوردند، جان عزيزت را از شدت حزن و تأسف بر آنان هلاك سازي.»20 سوره نوح، آيه 26 27: و نوح عرض كرد: خدايا هيچ يك از كافران را در روي زمين زنده مگذار، اگر آنها را باقي گذاري بندگانت را گمراه مي كنند و فرزندي جز فاجر و كافر به دنيا نمي آورند.21 سوره بقره، آيه 193: و با آنان (كافران) جهاد كنيد تا فسادي باقي نماند.

ص: 428

محرم 1403، موضوع: شهادت امام خميني در باره فرزندش براي رفع ظلم و تهمتهاي ناروا. حميد انصاري

ص: 430

آنچه باعث خوف من و تو از شايعه ها و دروغ پراكني ها است و خوف از مرگ و رهايي از طبيعت و افكندن خرقه نيز از اين قبيل است كه بايد از آن اتّقا نمود. و در اين صورت مراد از وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ افعال قلبي است كه در ملكوت، صورتي و در فوق آن نيز صورتي دارد و خداوند خبير است به خطرات(4) قلب همه. و اين نيز به آن معني نيست كه دست از فعاليت بردار و خود را مهمل بار آور و از همه كس و همه چيز كناره گيري كن و عزلت اتخاذ نما كه آن بر خلاف سنّت الهي و سيره عملي حضرات انبياي عظام و اولياي كرام است. آنان عليهم صلوات اللّه و سلامه براي مقاصد الهي و انساني همه كوشش هاي لازم را مي فرمودند، اما نه مثل ما كوردلان كه با استقلال، نظر به اسباب داريم بلكه هر چيز را در اين مقام كه از مقامات معمولي آنان است از او جلّ و علا مي دانستند و استعانت به هر چيز را استعانت به مبدأ خلقت مي ديدند و يك فرقِ بين آنان و ديگران همين است. من و تو و امثال ما با نظر به خلق و استعانت از آنها، از حق تعالي غافل هستيم و آنان

ص: 433

استعانت را از او مي دانستند به حسب واقع، گرچه در صورت، استعانت به ابزار و اسباب است، و پيشامدها را از او مي دانستند گرچه در ظاهر نزد ماها غير از آن است. و از اين جهت پيشامدها، هر چند ناگوار به نظر ما باشد، در ذائقه جان آنان گوارا است.پسرم! براي ماها كه از قافله ابرار عقب هستيم، يك نكته دلپذير است و آن چيزي است كه به نظر من شايد در ساختن انسان كه در صدد خود ساختن است دخيل است. بايد توجه كنيم كه منشأ خوش آمد ما از مدح و ثناها و بدآمدن مان از انتقادها و شايعه افكني ها حبّ نفس است كه بزرگ ترين دام ابليس لعين است. ماها ميل داريم كه ديگران ثناگوي ما باشند گرچه براي ما افعال شايسته و خوبي هاي خيالي را صدچندان جلوه دهند، و درهاي انتقاد گرچه به حق براي ما بسته باشد يا به صورت ثناگويي در آيد. از عيبجويي ها، نه براي آنكه به ناحق است، افسرده مي شويم و از مدحت و ثناها، نه براي آنكه به حق است، فرحناك مي گرديم، بلكه براي آنكه عيب من است و مدح من نيست، [من] است كه در اينجا و آنجا و همه جا بر ما حاكم است. اگر بخواهي صحت اين امر را دريابي، اگر امري

ص: 434

كه از تو صادر مي شود عين آن يا بهتر و والاتر از آن از ديگري، خصوصا آنها كه همپالكي تو هستند صادر شود و مداحان به مدح او برخيزند براي تو ناگوار است، و بالاتر آنكه اگر عيوب او را به صورت مداحي در آورند، در اين صورت يقين بدان كه دست شيطان و نفس بدتر از او در كار است.پسرم! چه خوب است به خود تلقين كني و به باور خود بياوري يك واقعيت را كه مدح مداحان و ثناي ثناجويان چه بسا كه انسان را به هلاكت برساند و از تهذيب دور و دورتر سازد. تأثير سوء ثناي جميل در نفس آلوده ما، مايه بدبختي ها و دورافتادگي ها از پيشگاه مقدس حق جلّ و علا براي ما ضعفاءالنفوس خواهد بود. و شايد عيبجويي ها و شايعه پراكني ها براي علاج معايب نفساني ما سودمند باشد كه هست، همچون عمل جراحي دردناكي كه موجب سلامت مريض مي شود. آنان كه با ثناهاي خود ما را از جوار حق دور مي كنند دوستاني هستند كه با دوستي خود به ما دشمني مي كنند و آنان كه پندارند با عيبگويي و فحاشي و شايعه سازي به ما دشمني مي كنند، دشمناني هستند كه با عمل خود ما را اگر لايق باشيم اصلاح مي كنند و در صورت دشمني به ما دوستي

ص: 435

مي نمايند.من و تو اگر اين حقيقت را باور كنيم و حيله هاي شيطاني و نفساني بگذارند واقعيات را آن طور كه هستند ببينيم، آنگاه از مدح مداحان و ثناي ثناجويان آن طور پريشان مي شويم كه امروز از عيبجويي دشمنان و شايعه سازي بدخواهان. و عيبجويي را آن گونه استقبال مي كنيم كه امروز از مداحي ها و ياوه گويي هاي ثناخوانان. اگر از آنچه ذكر شد به قلبت برسد، از ناملايمات و دروغ پردازي ها ناراحت نمي شوي و آرامش قلب پيدا مي كني، كه ناراحتي ها اكثرا از خودخواهي است. خداوند همه ما را از آن نجات مرحمت فرمايد.3 احتمال ديگر آن است كه خطاب به اصحاب ايمان از خواص اهل معرفت و شيفتگان مقام ربوبيت و عاشقان جمال جميل باشد كه با چشم قلب و معرفت باطن همه موجودات را جلوه حق مي بينند و نور اللّه را در همه مرائي مشاهده مي كنند و كريمه اللّهُ نُورُ السَّمواتِ وَ الارْضِ(5) را به مشاهده معنوي و سير قلبي دريافته اند رَزَقَنا اللّهُ و إيّاكُم.به اين احتمال، امر به تقوا به اين طايفه از عشّاق و خواص، فرق ها با ديگران دارد و ممكن است تقوا از رؤيت كثرت باشد و شهود مرائي و رائي، تقوا از توجه به غير باشد هر چند به صورت توجه به حق از خلق، تقوا از ما رَأَيْتُ

ص: 436

شَيْئا إلاّ وَ رَأَيْتُ اللّهَ قَبْلَهُ وَ مَعَهُ و بَعْدَهُ.(6) باشد كه خود مقام عادي خُلَّص اوليا است كه پاي «شيء» در كار است، تقوا از مشاهده اللّه نور السَّموات و الارض باشد، تقوا از مشاهده هُوَ مَعَكُم(7) و وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذي فَطَرَ السَّمواتِ وَ الارْض،(8) تقوا از جلوه جمال حق در شجره باشد و از اين قبيل آنچه مربوط به رؤيت حق در خلق است. و به اين منوال، امر به نظر آنچه تقديم براي فردا كرديم، همان حالات مشاهده حق در خلق و وحدت در كثرت كه صورت مناسب به خود را در عوالم ديگر دارد.4 احتمال آنكه خطاب به آنان از خُلّص اوليا باشد كه از مرحله رؤيت حق در خلق و جمال حضرت وحدت در كثرتِ فعلي گذشته اند و از غبار خلق در آينه مشاهدات شان اثري نيست و از شرك خفيّ در اين مرحله تخلّص يافته اند، لكن دل به تجليات اسماء حق داده و عشّاق دلباخته حضرت اسماء هستند و تجليات اسمائي آنان را از غير فاني، و جز جلوات اسماء چيزي مشاهده نمي نمايند. در اين احتمال امر به تقوا، اتّقا از رؤيت كثرات اسمائي و جلوات رحماني و رحيمي و ديگر اسماء اللّه است، گويي بانگ به آنان مي زند كه از ازل تا ابد يك

ص: 437

جلوه بيش نيست، و ساير فقرات به مناسبت همين امر تعبير مي شوند، و از اينكه گذشتند، شاهد و مشاهده و شهودي در كار نيست و فنا در «هو» مطلق است و لا هُوَ إلاّ هُو(9) است. 5 جامع ترين احتمالات آن است كه هر لفظي چون «آمَنوُا» و «اتَّقُوا» و «انْظُروُا» و «ما قَدَّمَتْ» و هكذا، به معني مطلق شان حمل شود و همه، مراتب آن حقايق هستند كه الفاظ، عناوين موضوعند براي معانيِ بي قيد و مطلق از حدّ و حدود. و احتمالات ديگري هم اگر باشد در اين احتمال مندرج و از مراتب همين است، بنابراين هر گروه و طايفه اي از مؤمنان را به معني حقيقي شامل مي شود و مصاديق عنوان مطلق هستند و اين مطلب راهگشاي فهم بسيار از اخباري است كه تطبيق آياتي را بر يك گروه يا يك شخص نموده اند كه توهم مي شود اختصاص را، و اين گونه نيست بلكه ذكر مصداق يا مصاديق است. بدين منوال كه ذكر شد از احتمالات راه براي فهم آيه مباركه وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُم اولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ(10) كه پس از آيه كريمه متقدمه است، باز مي شود. و حسب احتمالات متقدّمه در اين آيه شريفه نيز مناسب آن احتمالات مختلف المراتب و متحدالحقيقه احتمالاتي است كه تفصيل آن

ص: 438

را مجال نيست و فقط به ذكر يك نكته بسنده مي كنم و آن، آن است كه نسيان حق موجب نسيان انفس مي شود، چه «نسيان» به معني فراموشي باشد يا به معني ترك، در هر دو معني هشدار شكننده اي است. لازمه فراموشي حق تعالي آن است كه انسان خود را فراموش كند، يا بگو حق تعالي او را به فراموشي از نفس خود كشاند و در همه مراحل سابق، صادق است. در مرحله عمل، آن كس كه خدا را و حضور او جلّ و علا را فراموش كند به فراموشي از خويشتن خويش مبتلا شود يا كشيده شود، بندگي خود را فراموش كند، از مقام عبوديت به فراموشي كشيده شود و كسي كه نداند چي است و كي است و چه وظيفه دارد و چه عاقبت، شيطان در او حلول نموده و به جاي خويشتنِ او نشسته، و شيطان عامل عصيان و طغيان است و اگر به خود نيايد و به ياد حق برنگردد و به همين حالِ طغيان و عصيان از اين جهان منتقل شود، شايد به صورت شيطان مطرود حق تعالي در آيد.و به معني ديگرش كه به معني ترك باشد، دردناك تر است زيرا اگر ترك اطاعت حق و ترك حق موجب شود كه حق او را ترك كند و به خود

ص: 439

واگذارد و عنايات خود را از او قطع فرمايد شك نيست كه به خذلان دنيا و آخرت منتهي مي شود. در ادعيه شريفه(11) معصومين مي بينيم دعاي براي عدم ايكالِ ما به نفس خويش تأكيد شده است؛ چه آنان عليهم السلام مي دانستند پيامدهاي اين مصيبت را، و ما از آن غافل هستيم.پسرم! گناهان را، هر چند كوچك به نظرت باشند، سبك مشمار انْظُرْ إلي مَنْ عَصَيْتَ(12) و با اين نظر، همه گناهان، بزرگ و كبيره است. به هيچ چيز مغرور مشو و خداي تبارك و تعالي را كه همه چيز از او است و اگر عنايت رحماني اش از موجودات سراسر عالم وجود لحظه اي منقطع شود، اثري حتي از انبياي مرسلين و ملائكه مقربين باقي نخواهد ماند؛ چون همه عالم جلوه رحمانيت او جلّ و علا است و رحمت رحماني او جلّ و علا به طور استمرار با كوتاهي لفظ و تعبير مُبقي نظام وجود است «و لا تكرارَ في تجلّيه جلَّ و علا»(13) و گاهي تعبير شود از آن به بسط و قبض فيض علي سبيل الاستمرار، در هر حال حضور او را فراموش مكن و مغرور به رحمت او مباش، چنانچه مأيوس نبايد باشي. و مغرور به شفاعت شافعان عليهم السلام مباش كه همه آنها موازين الهي دارد و ما از آنها بي خبريم.

ص: 440

مطالعه در ادعيه معصومين عليهم السلام و سوز و گداز آنان از خوف حق و عذاب او سرلوحه افكار و رفتارت باشد. هواهاي نفساني و شيطاني نفس اماره ما را به غرور وا مي دارد و از اين راه به هلاكت مي كشاند.پسرم! هيچ گاه دنبال تحصيل دنيا، اگر چه حلال او باشد، مباش كه حبّ دنيا، گرچه حلالش باشد، رأس همه خطايا است؛(14) چه خود حجاب بزرگ است و انسان را ناچار به دنياي حرام مي كشد. تو جواني و با قدرت جواني كه حق داده است مي تواني اولين قدم انحراف را قطع كني و نگذاري به قدم هاي ديگر كشيده شوي كه هر قدمي، قدم هايي در پي دارد و هر گناهي گرچه كوچك به گناهان بزرگ و بزرگ تر انسان را مي كشد، به طوري كه گناهان بسيار بزرگ در نظر انسان ناچيز آيد بلكه گاهي اشخاص به ارتكاب بعض كبائر به يكديگر فخر مي كنند و گاهي به واسطه شدت ظلمات و حجاب هاي دنيوي، منكر به نظر معروف، و معروفْ مُنكر مي گردد.من از خداوند متعال جلّ اسمه مسئلت مي كنم كه چشم دل تو را به جمال جميل خود روشن فرمايد و حجاب ها را از پيش چشمت بردارد و از قيود شيطاني و انساني نجاتت دهد تا همچون پدرت پس از گذشت ايام جواني و فرا

ص: 441

رسيدن كهولت بر گذشته خويش تأسف نخوري، و دل را به حق پيوند دهي كه از هيچ پيشامد وحشتناك نشوي و از ديگران دل وارسته كني تا از شرك خفيّ و اخفي خود را برهاني.دنباله اين آيات تا آخر سوره، مسائل بس شيوا است كه اينجانب را حال و مجال نيست كه به آنها بپردازم.بارالها! احمد را نزد خود محمود، و فاطي را مفطوم،(15) و حَسَن را احسن فرما، و ياسر را به يُسر(16) برسان، و اين خانواده منتسب به اهل بيت عصمت(ع) را با عنايات خاصه خود تربيت كن و از شرّ شياطين دروني و بروني حفظ فرما و سعادت دارَيْن را به آنان عطا فرما. و آخر وصيت من آن است كه در خدمت به ارحام،(17) خصوصا مادرت كه به ما حق ها دارد كوشش كن و رضاي آنان را به دست آور. و الحمدللّه اوّلاً و آخرا، و الصلوة علي رسول اللّه و آله الاطهار و اللعنُ علي أعدائهم.به تاريخ 17 شوال 26 / 1404 تير 63 روح اللّه الموسوي الخميني

«خدا نور آسمان ها و زمين است.»6 چيزي را نديدم جز آنكه پيش از آن، و با آن، و پس از آن خدا را ديدم. علم اليقين، 7.49 :1 بخشي از آيه 4 سوره حديد: «او (خدا) با شماست هر كجا باشيد.»8 سوره انعام، آيه 79: «رو به سوي كسي كردم كه آسمان ها و زمين را آفريد.»9 او نيست به جز او.10 سوره حشر، آيه 19: «همانند آنهايي نباشيد كه خدا را فراموش كردند پس خدا خودشان را از يادشان برد، اينان فاسقانند.»11 از جمله در دعاهاي زيادي از معصومين عليهم السلام آمده است كه: «لا تَكِلْني الي نفسي» مرا به خودم وا مگذار. «لا تَكِلْني إلي نفسي طَرفة عينٍ». (خدايا) چشم به هم زدني مرا به خودم وا مگذار. الكافي، 10 / 524 :2؛ كنزالعمال، 3498 / 139 :2، و نيز امام چهارم (عليه السلام) عرض مي كند: «و انظر لي في جميع اموري فإنّك إن وكَّلتني إلي نفسي عجزتُ عنها و لم أَقُم ما فيه مصلحتها؛(خدايا) در تمام كارهايم مرا ياري ده كه اگر مرا به خودم واگذاري بدانها قادر نخواهم بود و آنچه را كه مصلحت است نتوانم كرد.» صحيفه سجاديه: 120، دعاؤه(ع) عند الشدّة و الجهد و تعسّر الامور، و در دعاي ديگري عرض مي كند: «و لا تكلني إلي حولي و

ص: 443

قوّتي ...؛ (خدايا) مرا به قدرت و نيروي خودم وا مگذار.» صحيفه سجاديه: 328، دعاؤه(ع) في يوم عرفة.12 بنگر چه كسي را نافرماني كرده اي. بحارالانوار، 13.3 / 77 :74 تكرار در تجلّي خداوند نيست، يعني او را دو تجلي مثل هم نمي باشد.14 مضمون روايتي است از امام سجاد(ع): «حبُّ الدنيا رأس كلّ خطيئةٍ» و روايتي است از امام صادق(ع): «رأس كلّ خطيئةٍ حبُّ الدنيا». الكافي، 15.1 / 315 :2 جدا شده از آتش.16 آساني.17 بستگان و خويشان.

ص: 444

خود ايشان مي باشد. اگر خطم بد است ان شاءاللّه مي بخشيد وقت باارزشتان را بيشتر از اين نمي گيرم. خدا به همراه همگي تان باشد. خداوند بر طول عمر امام كبيرمان بيفزايد، ان شاءاللّه. به اميد پيروزي و آزادي تمام سرزمين هاي اشغالي از دست صهيونيست ها و امپرياليست ها از ايران تا قدس عزيز، ان شاءاللّه. 61/3/29 اكرم يزدي زاده]» زمان: تير 1361 شعبان 1402، مكان: تهران، جماران موضوع: پاسخ به نامه يك خانم معلم مخاطب:

ص: 446

از زبان يادگار امام شنيده و خوانده ايد كه حتي در حساسترين لحظات تاريخي انقلاب در روز 12 بهمن كه ميليونها چشم براي خروج امام از هواپيما لحظه شماري مي كردند، آن حضرت حاضر نشد پيش از آنكه آيةالله پسنديده از هواپيما خارج شود، بيرون روند. تمام نامه هاي حضرت امام خطاب به ايشان با نهايت توجه و احترام و تكريم مرقوم شده اند. نامه ها با عناويني همچون "حضور مبارك حضرت مستطاب حجةالاسلام والمسلمين آقاي پسنديده دامت بركاته" و بعضا مطالب نامه با جمله: "فدايت شوم" و يا "تصدقت گردم" آغاز مي شود و در اغلب آنها تقاضاي توجه به سلامتي و ابراز نگراني از مختصر كسالت ايشان به چشم مي خورد. در صدها نامه اي كه حضرت امام از نجف اشرف به فرزند عزيزشان حاج احمد آقا - رحمةالله عليه - و يا ديگر فرزندان و منسوبين نوشته اند كمتر نامه اي يافت مي شود كه در آن توصيه و سفارش عايت حال و احترام آيةالله پسنديده - و به تعبير امام: "حضرت آقا" - نشده باشد. چند نمونه از اين توصيه ها: خدمت حضرت حجةالاسلام والمسلمين عم مكرم سلام برسانيد. براي ايشان نگران هستم. مي ترسم اين رفت و آمد براي مزاج ايشان ناراحتي توليد كند و موجب استراحت ايشان در قم نباشد. پدرت . . . حضرت آقاي عموي معظم مادامي كه قم

ص: 448

هستند خيلي مواظبت از ايشان بكنيد هم از جهت كرسي و مكان و هم از حيث غذا و ساير امور خصوصا احترامات. . . . . . خداوند تعالي به شما توفيق عنايت كند حضرت آقا را تنها نگذاريد البته به ايشان نبايد بد بگذرد. . . . . . از مواظبت آقاي عم بزرگوار كوتاهي نكنيد. ايشان ضعيف المزاج هستند و بايد رسيدگي شوند. . . . . . خدمت آقا سلام برسانيد و به ايشان در اين هواي سرد زمستاني خدمت كنيد مبادا بد بگذرد. . . . . . خدمت حضرت آقاي عم محترم سلام برسانيد، مرقومات ايشان تماما جواب داده شده است و فرستاده شده است. . . . . جواب مرقوم آقاي عمو را از طريق ديگر فرستادم. اميد است برسد. از ايشان خيلي توجه كنيد و خدمت به ايشان فرض است از براي شما. . . كتاب "وعده ديدار" انتشارات مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني حقيقتا فرزندان امام نيز در طول دوران تبعيد آن حضرت و سالهاي پس از پيروزي انقلاب، سفارش اكيد پدر را به شايسته ترين نحو عملي ساختند و پس از رحلت امام، يادگار عزيز آن حضرت: مرحوم حاج احمد آقا چونان فرزندي مهربان به مراقبت و حتي پرستاري از عموي بزرگوارش -

ص: 449

كه بنا به دعوت حاج احمد آقا به محلي در جوار منزل ايشان نقل مكان نموده بود - پرداخت و پس از ارتحال يادگار امام، فرزند برومند ايشان به شايستگي تمام وصيت پدر را در خدمت به حضرت آيةالله پسنديده تا آخرين لحظات حيات ايشان عملي نمود. نكته حائز اهميت آنكه اختلاف راي و نظر آيةالله پسنديده با امام در مواردي از مسائل مختلف جزئي و كلي كه با صراحت و صميميت توام با احترام در نامه هاي ايشان يافت مي شود، كمترين اثري بر رابطه متواضعانه و آكنده از احترام و تكريم امام نسبت به ايشان نداشت چنانكه اين اختلاف سليقه ها نه تنها بر ميزان اطاعت و ارادت آيةالله پسنديده به حضرت امام اثر منفي نداشت، بلكه ميزان احترام و تبعيت كامل معظم له نسبت به رهبر كبير انقلاب اسلامي در مكاتبات سالهاي اخير ايشان افزونتر از گذشته گرديده بود و در عين حالي كه نقطه نظرات خويش را صادقانه و صريح عرضه مي نمود، نسبت به صحت و سقم آنها نظر امام را جويا مي شد و در مقام عمل آنچه را كه امام مي خواستند عينا اجابت مي كرد و در اين مقام تا به آنجا پيش رفته بود كه حتي سفر خويش و نقل موقت مكان از قم به تهران را نيز از محضر امام كسب

ص: 450

تكليف مي كرد. آن فضاي آزاد و آزاد انديشي و اين رفتار متواضعانه و كريمانه و اين رابطه سراسر محبت و صميميت و مسئوليت پذيري كه قريب به يك قرن بين اين دو بزرگوار جاري و ساري بوده است حقيقتا درسي است آموزنده براي ره جويان وادي تعليم و تربيت. نامه حضرت امام از تركيه به آية الله پسنديده 20 محرم الحرام 85 بسم الله الرحمن الرحيم حضور محترم جناب مستطاب حجت الاسلام والمسلمين آقاي پسنديده دامت بركاته. به عرض عالي مي رساند: ان شاءالله تعالي وجود محترم خالي از نقاهت و ملال است. سعادت و عزت آن حضرت را از خداوند تعالي مسئلت مي نمايد. حال اينجانب بحمدالله وله الشكر خوب است و به هيچ وجه نگراني ندارم و جنابعالي و سايرين هم نگران نباشيد، آنچه خداوند تعالي مقدر فرموده عين صلاح است از خداوند تعالي خواستار است كه ما را راضي فرمايد از مقدرات. خدمت همه خويشاوندان سلام برسانيد. والسلام عليكم و رحمةالله مصطفي بحمدالله سالم و سلام ابلاغ مي نمايد. روح الله الموسوي خميني بسم الله الرحمن الرحيم چون در اين اوقات وصول قبوض وجوه به اينجانب و ايصال صاحبان وجوه بسيار مشكل است، لهذا به جميع اهالي محترم ايران و افغانستان و پاكستان و ساير بلاد اعلام مي نمايد كه مهر و امضاء حضرت مستطاب حجةالاسلام والمسلمين آقاي

ص: 451

حاج سيد مرتضي پسنديده دامت بركاته اخوي معظم اينجانب و وكيل من در اين امور به منزله مهر و امضاي اينجانب است و مومنين هر چه وجوه از هر باب به معظم له برسانند، مورد قبول اينجانب است و برئ الذمه مي شوند و محتاج به مهر و امضاي اينجانب نيستند. والسلام علي المومنين و عبادالله صالحين تاريخ 20 شهر جمادي الثانيه 1395 روح الله الموسوي الخميني برادر بزرگوارم قربانت شوم شما را به خداي متعال قسم مي دهم به حرفهاي دكتر ترتيب اثر دهيد. چرا موجب نگراني همه مي شويد. خداوند لازم نموده است كه در مواقع احتمالي ضرر، انسان از آنچه موجب است اجتناب كند اگر چه ترك حج وصوم و صلوة باشد. . . روح الله الموسوي الخميني نام و چهره نوراني حضرت آيةالله پسنديده براي مقلدين امام، نام و چهره اي آشناست و در آن سالهاي سخت خفقان كه حتي بردن نام امام و پرداخت وجه شرعي به وكلاي امام جرم سنگين محسوب مي شد آن بزرگوار كار و موقعيت خويش را در شهرستان خمين رها كرد و افتخار وكالت شرعي امام خميني را با همه خطراتش بر آسايش و آرامش زندگي ترجيح داد و با استقرار در منزل حضرت امام در قم، مطمئن ترين حلقه ارتباط مقلدين و امام گرديد. به لحاظ ارتباط ديرين و گسترده حضرت امام با آيةالله پسنديده

ص: 452

و اعتماد عميق امام به ايشان و صداقت و امانتداري معظم له نسبت به امام هيچكس به اندازه آيةالله پسنديده در انتقال اخبار و گزارش مسائل مختلف قبل و بعد از پيروزي انقلاب اسلامي با امام خميني مكاتبه نداشته است. تعداد نامه ها و گزارشهاي باقيمانده از آن بزرگوار از هزار متجاوز است. ايشان به عنوان وكيل امين امام و پيام رسان امين مردم آنچه را كه در ملاقاتها و نامه ها از ايشان خواسته بودند تا به اطلاع امام برساند عينا و در نهايت امانتداري طي نامه هايي پياپي به حضرت امام منعكس مي نمود. اين نامه ها سرشار از نكته هاي خواندني و حاوي نقطه نظرات شخصي ايشان از كلي ترين مسائل گرفته تا بيان جزئي ترين خبرها و نقل گفته ها و شنيده هاي بي شمار مردم و بيان مشكلات و درد دلهاي اقشار مختلف و بخصوص بيان نقطه نظرات گروهها و جريانات سياسي در مسائل گوناگون نهضت و امور اقتصادي و سياسي و جنگ و. . . مي باشد. بسياري نامه هاي رسمي ايشان با جمله "جعلت فداك" يا "روحي فداك" شروع مي شود كه حاكي از محبت و اطاعت و اعتقاد عميق قلبي آن بزرگوار به حضرت امام مي باشد و در اينجا تنها به چند نمونه از اين نامه ها بسنده مي كنيم: 18 ج 84 2 (آبان ماه 43( به عرض

ص: 453

حضور مبارك مي رساند: روزنامه اطلاعات در صفحات وسط تقريبا حدود بيست سي كلمه در هفته گذشته 21 يا 22 يا 23 مهر ماه نوشته بود: "سپس لايحه الحاق ايران به پيمان وين تصويب شد" ديگر هيچ مطلبي ننوشته بود. در كيهان هم ظاهرا همينطور بوده و مجاز نيستند چيزي بنويسند. آنچه تقريبا مظنون يا معلوم است اين است كه در دو سه ماه قبل اين موضوع در مجلس سنا مطرح شده و مذاكره هم شده و تصويب نمودند ولي اجازه طبع آن داده نشده و بعدا در همان 21 يا 22 مهر در مجلس شورا مطرح و تصويب شده و آقاي مهندس رياضي از دست اين قانون مي گويند به آمريكا فرار كرده كه در ايران نباشد. و اما مطلب اين است كه براي مصونيت آمريكاييها و مستشارهاي آنها اين پيمان تصويب شده كه ايران به پيمان وين ملحق مي شود و ظاهرا پيمان اين است كه ممالك كاملةالوداد بايد در ممالك همديگر از تعرضات قانوني و غيره مصون باشند و اگر تخلف يا جرايمي كردند در سفارتخانه خودشان رسيدگي و محاكمه شود و در واقع مثلا اتباع ايران در ايران بايد هرگاه با آمريكاييها اختلاف داشتند در سفارت آمريكا محاكمه و رسيدگي شود. الداعي - سيد مرتضي پسنديده اول جمادي الاول 84 (مهر

ص: 454

ماه 1343( به عرض حضور مبارك مي رساند: . . . بعضي تقاضا داشتند يك نفر براي امام جماعت و مسجد و منبر تعيين فرماييد، ولي فعلا اقتضاء ندارد تا رمضان چه پيش آيد. . . . هرگاه بخواهيد اعلام خطر فرماييد باز اسرائيل و عمال اسرائيل در ايران و بهائي ها را رها نفرماييد كه مع الاسف تحت حمايت دول بزرگ براي اضمحلال اسلام و تضعيف ديانت و علماء كوشش دارند. خيلي اهانت به مقامات نباشد. . . . از قانون در ايران فقط اسمي باقي مانده. دادگستري نيز قادر نيست انجام وظيفه نمايد. از قانون اساسي اسمي باقي نمانده. به قول شاعر: "از گربه همان گوشي و دمي هست و را" باقي همه عنكبوت را مي ماند. ايام سعادت و بركات مستدام، ظل عالي برقرار الداعي - سيد مرتضي پسنديده شب 17 شهر صفر 84 (تابستان 1343( قربانت شوم . . . چون امشب شب يكشنبه است و با آقايان عظام حسب المعمول منزل حضرت آقاي نجفي بايد برويم، به اين مختصر تصديع افزا شدم. روزها هم آقايان حجج، مجلس روضه و تعزيه داري دارند و آقايان وعاظ و طلاب بسيار منظم، و خدمت مي نمايند. . . . گويا در مرزهاي عراق يك تمركز قوايي شده - به منظور گزارش آمد - ولي اطلاع صحيح

ص: 455

در دست نيست مصاحبه آقاي وزير دادگستري مقنع نيست چون اگر طرحي خود مجلسي ها بدهند و تصويب كنند وزراء چه مي كنند؟ مظنون است خود دولت طرحي را تهيه و به دست زنها به مجلس بدهند. هر چند فعلا صلاح دولت هم نيست. آنچه احساس مي شود براي تضعيف اسلام و مسلمين كه هدف قطعي غربيهاست كم كم اصول اسلامي را تغيير مي دهند تا نتيجه اي كه مي خواهند بگيرند. والسلام عليكم - الاحقر - سيد مرتضي پسنديده روحي فداك با تقديم دعوات، چون هواي قم گرم و ناراحت كننده است، هرگاه اجازه و صلاح بدانيد تابستان را در تهران در حالت استراحت باشم و در اين صورت مقرر فرماييد پنجم يا ششم شوال يك ماشين براي ساعت هشت و نيم صبح قم باشد كه تهران در منزل بنده زاده اقامت كنم و اگر صلاح در ماندن قم است توقف كنم. زيادتر تصديع ندهم و عرضي ندارم. . . والسلام عليكم والرحمة - سيد مرتضي پسنديده 18 حج 404 روحي فداك با تجديد دعوت و تبريك عيد سعيد غدير، با بودن داعي در تهران مجوزي براي امضاي قبوض رسيد به اسم داعي و امضاي چكهاي بانكي و پرداخت به مؤسسه تعاون اسلامي قم براي قم به نظرم نمي رسد. عقيده دارم آقاي تهراني (آقاي حاج شيخ محمد صادق)

ص: 456

يا آقاي قرهي يا آقاي اسلامي هركدام را صلاح مي دانيد تعيين فرمائيد و مرا معاف فرمائيد يا داعي به آقاي قرهي و آقاي تهراني اختيار امضاء بدهم بسته به نظر عالي است. والسلام عليكم والرحمة - پسنديده حميد انصاري

ص: 457

و همه را و ما را توفيق آن دهد كه اين حجاب را برداريم و آنچه مقتضاي فطرت اللّه است بيابيم. در سابق، از اين مقوله شمّه اي گفتم، اكنون اشارتي به آن مي رود كه كمك به رفع اين حجاب مي كند.ما به فطرت الهي عشق به كمال مطلق داريم و از اين عشق، عشق به مطلق كمال كه آثار كمال مطلق است خواهي نخواهي داريم، و لازمه اين فطرت گريز از نقص مطلق كه لازمه اش گريز از مطلق نقص است نيز داريم. پس ما خود هر چند ندانيم و نفهميم عاشق حق تعالي كه كمال مطلق است و عاشق آثار او كه جلوه كمال مطلق است مي باشيم، و با هر كس و هر چه دشمني داريم و از هر چه و هر كس گريز داريم، نه كمال مطلق است و نه مطلق كمال، بلكه نقص مطلق است يا مطلق نقص كه در طرف مقابل است و نقيض آن است، و نقيض كمال، عدم آن است. و چون در حجاب هستيم، در تشخيص گمراهيم و اگر حجاب برخيزد آنچه از او جلّ و علا است محبوب است و آنچه مبغوض است از او نيست، پس موجود نيست.و بدان كه در تعبيرات نسبت به مقابلات مسامحات است و مطلب فوق هر چند موافق برهان

ص: 459

متين است و موافق نظر عرفاني و شناخت است و در قرآن كريم به آن اشارت رفته است لكن باور كردن و ايمان به آن بسيار مشكل است و منكران بسيار زيادند و مؤمنان بسيار كم، و حتي آنان كه از طريق برهان اين حقيقت را ثابت مي دانند كمتر به آن باور دارند و مؤمن هستند، و ايمان به امثال اين حقايق حاصل نشود مگر با مجاهدت و تفكر و تلقين.و شايد خود اين مدعي كه بعض امور برهاني مي تواند مورد باور و ايمان نباشد، به نظر مشكل باشد يا بي پايه، ولي بايد دانست كه امري است وجداني و در قرآن كريم به آن اشارت رفته است مثل آيات كريمه سوره تكاثر. و اما وجدان، شما مي دانيد كه مردگان هيچ حركتي ندارند و نمي توانند به شما آسيب رسانند و هزاران مرده به قدر يك مگس فعاليت ندارند و در اين عالم پس از مرگ و قبل از روز نشور زنده نخواهند شد، لكن قدرت آرام خوابيدن، به تنهايي با مرده نداريد، و نيست اين مگر براي آنكه علم شما را قلب شما باور نكرده، ايمان به آن در شما حاصل نشده، لكن مرده شوران كه با تكرار عمل باورشان آمده با آرامش خاطر با آنان خلوت مي كنند.و فيلسوفان با براهين عقليه

ص: 460

ثابت مي كنند حضور حق تعالي را در هر جا، لكن تا آنچه عقل با برهان ثابت نموده، به دل نرسد و قلب به آن ايمان نياورد، ادب حضور به جا نياورند، و آنان كه حضور حق تعالي را به دل رساندند و ايمان به آن آورده اند گرچه با برهان سر و كار نداشته باشند، ادب حضور به جا آوردند و از آنچه با حضور مولا منافات دارد اجتناب كنند. پس علوم رسمي هر چند فلسفه و علم توحيد خود حجابند و هر چه بيشتر شوند حجاب غليظتر و افزون تر گردد.و چنانچه مي دانيم و مي بينيم لسان دعوت انبياء عليهم السلام و اولياي خُلَّص سلام اللّه عليهم لسان فلسفه و برهان رايج نيست بلكه آنان با جان و دل مردم كار دارند و نتايج براهين را به قلب بندگان خدا مي رسانند و آنان را از درون جان و دل هدايت مي نمايند. و مي خواهي بگو: فلاسفه و اهل براهين حجاب ها را افزون كنند و انبياء عليهم السلام و اصحاب دل كوشش در رفع حجاب كنند، لهذا تربيت شدگان اينان، مؤمنان و دل باختگانند و تربيت شدگان و شاگردان آنان، اصحاب برهان و قيل و قالند و با دل و جان، سر و كار ندارند.و آنچه گفتم به آن معني نيست كه به فلسفه و علوم برهاني و عقلي

ص: 461

نپرداز و از علوم استدلالي روي گردان كه اين خيانت به عقل و استدلال و فلسفه است، بلكه به آن معني است كه فلسفه و استدلال راهي است براي وصول به مقصد اصلي و نبايد تو را از مقصد و مقصود و محبوب، محجوب كند، يا بگو اين علوم عبورگاه به سوي مقصد هستند و خود مقصد نيستند و دنيا مزرعه آخرت است(3) و علوم رسمي مزرعه وصول به مقصودند، چنانچه عبادات نيز عبورگاه به سوي او جلّ و علا است، نماز بالاترين عبادات و معراج مؤمن است و همه از اوست و به سوي اوست. مي خواهي بگو: تمامي معروف ها پله هايي است از نردبان وصول به او جلّ و علا و همه منكرات بازدارندگان راه وصول هستند و عالم همه سرگشته او و پروانه جمال جميل اويند.و اي كاش كه ما از خواب برخيزيم و در اول منزل كه يقظه است وارد شويم؛ و اي كاش كه او جلّ و علا با عنايات خفيه خود از ما دستگيري فرمايد و به خود و جمال جميلش رهنمود فرمايد؛ و اي كاش كه اين اسب سركش چموش نفس، آرام شود و از كرسي انكار فرود آيد؛ و اي كاش اين محموله سنگين را زمين مي گذاشتيم و سبك بارتر رو به سوي او مي كرديم؛

ص: 462

و اي كاش كه چون پروانه در شمع جمال او مي سوختيم و دم در نمي آورديم؛ و اي كاش كه يك گام به قدم فطرت برمي داشتيم و اينقدر پاي به فرق فطرت نمي گذاشتيم و اي كاش هاي بسيار ديگر كه من در پيري و در آستان مرگ از آنها ياد مي كنم و دسترسي به جايي ندارم.و تو اي فرزندم، از جواني خود استفاده كن و با ياد او جلّ و علا و محبت به او و رجوع به فطرت اللّه بزيست و عمر را بگذران. و اين ياد محبوب هيچ منافات با فعاليت هاي سياسي و اجتماعي در خدمت به دين او و بندگان او ندارد بلكه تو را در راه او اعانت مي كند، ولي بدان كه خدعه هاي نفس امّاره و شيطان داخلي و خارجي زياد است و چه بسا انسان را با اسم خدا و اسم خدمت به خلق خدا از خدا باز مي دارد و به سوي خود و آمال خود سوق مي دهد.مراقبت و محاسبه نفس در تشخيص راه خودخواهي و خداخواهي از جمله منازل سالكان است. خداوند ما و شما را در آن توفيق دهد. و چه بسا شيطان باطني با ما پيران به گونه اي و با شما جوانان به گونه ديگري خدعه كند.با ما پيران با سلاح يأس از حضور و

ص: 463

ياد حاضر براند كه هان از شماها گذشته و شماها اصلاح شدني نيستيد و ايام جواني كه وقت كشت و درو بود رفت و در ايام ضعف پيري و كهولت كه قدرت اصلاح از دست رفته و ريشه هواها و معاصي در تمام اركان وجود نفوذ كرده و شاخه دوانده و تو را از لياقت محضر او جلّ و علا انداخته و كار از كار گذشته، چه بهتر كه اين چند روز آخر عمر از دنيا استفاده هر چه بيشتر كني.و گاه با ما پيران نيز مانند شما جوانان عمل مي كند، به شما مي گويد شما جوانيد و در اين فصل جواني وقت تمتّع و لذّات است، اكنون مطابق شهوات خود رفتار كن، ان شاءاللّه در اواخر عمر راه توبه و باب رحمت خداوند باز است و خداوند ارحم الراحمين است، و هر چه گناهان بزرگ تر و بيشتر باشد، پشيماني و رجوع به حق در آخر عمر زيادتر و توجه به خداي تعالي بيشتر و اتصال به او جل و علا افزون تر خواهد بود، چه بسيار مردم بوده اند كه در جواني بهره هاي جواني را برده و در ايام پيري تتمه عمر را با عبادت و ذكر و دعا و زيارت ائمه عليهم السلام و توسل به شفاعت آنان گذرانده و سعادتمند از دنيا رفته اند.

ص: 464

به ما پيران نيز از اين وسوسه ها مي شود كه معلوم نيست به اين زودي بميري، فرصت باقي است، چند روز آخر عمر توبه كن، علاوه باب شفاعت پيامبر صلي اللّه عليه و آله باز است و مولا اميرالمؤمنين عليه السلام نخواهد گذاشت دوستانش را عذاب كنند و در وقت مردن او را خواهي ديد و از تو دستگيري خواهد كرد و از اين مقوله هاي فراوان كه به گوش انسان مي خواند.پسرم! اكنون با تو كه جواني صحبت مي كنم. بايد توجه كني كه براي جوانان توبه آسان تر و اصلاح نفس و تربيت باطن سريع تر مي تواند باشد. در پيران هواهاي نفساني و جاه طلبي و مال دوستي و خود بزرگ بيني بسيار افزون تر از جوانان است، روح جوانان لطيف است و انعطاف پذير و آنقدر كه در پيران حبّ نفس و حبّ دنيا است، در جوانان نيست. جوان مي تواند با آساني نسبي خود را از شرّ نفس امّاره رها سازد و به معنويات گرايش پيدا كند. در جلسات موعظه و اخلاق آنقدر كه جوانان تحت تأثير واقع مي شوند، پيران نمي شوند. جوانان متوجه باشند و گول وسوسه هاي نفساني و شيطاني را نخورند. مرگ به جوانان و پيران به يك گونه نزديك است. كدام جوان مي تواند اطمينان حاصل كند كه به پيري مي رسد و كدام انسان از حوادث دهر مصون

ص: 465

است؟ حوادث روزانه به جوانان نزديك تر است.پسرم! فرصت را از دست مده و در جواني خود را اصلاح كن. پيران نيز بايد بدانند كه تا در اين عالم هستند مي توانند جبران تبهكاري ها و معصيت ها را بكنند و اگر از اينجا منتقل شدند كار از دست آنان خارج است. دل بستن به شفاعت اولياء عليهم السلام و تجرّي در معاصي، از خدعه هاي بزرگ شيطاني است. شما به حالات آنان كه دل به شفاعتشان بسته و از خدا بي خبر شده و به معاصي جرئت مي كنيد بنگريد، ناله ها و گريه ها و دعاها و سوز و گدازهاي آنان را ببينيد و عبرت بگيريد. در حديث است كه حضرت صادق عليه سلام اللّه در اواخر عمر، بستگان و فرزندان خود را احضار نمود و قريب به اين مضمون به آنان فرمود كه: «فردا با عمل بايد در محضر خداوند برويد و گمان نكنيد بستگي شما به من فايده دارد.»علاوه بر آن احتمال دارد كه شفاعت نصيب آنان شود كه با شفيع ارتباط معنوي شان حاصل باشد و رابطه الهي با آنان طوري باشد كه استعداد براي نائل شدن به شفاعت داشته باشند و اگر اين امر در اين عالم حاصل نشود شايد بعد از تصفيه ها و تزكيه ها در عذاب هاي برزخ، بلكه جهنم، لايق شفاعت شوند و خدا

ص: 466

دانا است كه امَدِ آنان تا چه اندازه است.علاوه بر آن، آياتي در قرآن كريم در باره شفاعت وارد شده است كه با توجه به آنها نمي توان براي انسان آرامش پيدا شود، خداوند مي فرمايد: مَنْ ذَا الَّذي يَشْفَعُ عِنْدَهُ الاّ بِاذْنِه(4) و مي فرمايد: وَ لا يَشْفَعُونَ الاّ لِمَنِ ارْتَضي(5) و امثال آن، كه در عين حال كه شفاعت ثابت است لكن نصيب چه اشخاصي و چه گروهي و با چه شرايطي و در چه وقت شامل حال مي شود، امري است كه نمي توان انسان را مغرور و جري كند. اميد به شفاعت داريم لكن اين اميد بايد ما را به سوي اطاعت حق تعالي كشاند، نه معصيت.پسرم! سعي كن كه با حق النّاس از اين جهان رخت نبندي كه كار بسيار مشكل مي شود. سر و كار انسان با خداي تعالي كه ارحم الراحمين است بسيار سهل تر است تا سر و كار با انسان ها. به خداوند تعالي پناه مي برم از گرفتاري خود و تو و مؤمنين در حقوق مردم و سر و كار با انسان هاي گرفتار. و اين نه به آن معني است كه در حقوق اللّه و معاصي سهل انگاري كني، اگر آنچه از ظاهر بعض آيات كريمه استفاده مي شود در نظر گرفته شود، مصيبت بسيار افزون مي شود و نجات اهل معصيت به وسيله

ص: 467

شفاعت، به گذشت مرحله هاي طولاني انجام مي گيرد.تجسم اخلاق و اعمال و لوازم آنها و ملازمه آنها با انسان، از ما بعد موت تا قيامت كبرا و از آن به بعد تا تنزيه و قطع رابطه به وسيله شدت ها و عذاب ها در برازخ و جهنم و عدم امكان ربط با شفيع و شمول شفاعت، امري است كه احتمال آن كمر انسان را مي شكند و مؤمنان را به فكر اصلاح به طور جدي مي اندازد. هيچ كس نمي تواند ادعا كند كه قطع به خلاف اين احتمال دارد مگر آنكه شيطان نفسش چنان بر او مسلط باشد و با او بازي كند و راه حق را بر او ببندد كه او را منكر روشن و تاريك كند. و چنين كوردلان بسيار هستند. خداوند منان ما را از شر خودمان حفظ فرمايد.وصيت من به تو اي فرزندم آن است كه مگذار خداي نخواسته فرصت از دستت برود و در اصلاح اخلاق و كردار خود بكوش هر چند با تحمل زحمت و رياضت، و از علاقه به دنياي فاني بكاه و در دو راهي هايي كه برايت پيش آيد، راه حق را انتخاب كن و از باطل بگريز و شيطان نفس را از خود بران.و از امور مهمي كه لازم است وصيت نمايم اعانت نمودن به بندگان

ص: 468

خدا، خصوصا محرومان و مستمندان كه در جامعه ها مظلوم و بي پناهند، هر چه توان داري در خدمت اينان كه بهترين زاد راه تو است و از بهترين خدمت ها به خداي تعالي و اسلام عزيز است به كار بر و هر چه تواني در خدمت مظلومان و حمايت آنان در مقابل مستكبران و ظالمان كوشش كن. دخالت در امور سياسي سالم و اجتماعي يك وظيفه است در اين حكومت اسلامي، و كمك به متصديان امر و دولت مردان وفادار به جمهوري اسلامي نيز يك وظيفه اسلامي انساني ملي است كه اميدوارم ملت شريف و بيدار از آن غفلت نكنند و همان گونه كه تا كنون در صحنه حاضر بودند و هستند و با كمك آنان حكومت اسلامي و جمهوري مي توانست استقرار و استدامه پيدا كند، از اين پس نسل حاضر و نسل هاي آينده با وفاداري بر آن و پشتيباني از آن، هر چه بيشتر استقرار يابد و ادامه داشته باشد. و همه بايد بدانيم كه تا بر عهد خداوند تعالي باقي باشيم خداوند از ما پشتيباني مي فرمايد و همان گونه كه تا كنون توطئه هاي تبهكاران داخل و خارج را به طور معجزه آسا خنثي فرموده، از اين پس ان شاءاللّه تعالي با تأييدات خود خنثي خواهد فرمود.و اميد است ارتش معظم و سپاه

ص: 469

پاسداران عزيز و بسيج و ساير نيروهاي نظامي و انتظامي و مردمي طعم شيرين استقلال و خروج از اسارت ابرقدرت هاي عالم خوار را چشيده باشند و آزادي خود را از اسارت اجنبي ها بر هر چيز و هر زندگي مرفه ترجيح داده و عار وابستگي به قدرت هاي شيطاني را بر دوش خويش نكشيده و در ميدان مردانگي و فرزانگي مرگ سرخ شرافتمندانه در راه هدف و خدا را بر زندگي ننگين ترجيح داده و راه انبياء عظام و اولياي معظم عليهم سلام اللّه و صلواته را انتخاب نمايند. از خداوند متعال عاجزانه خواستارم كه اين شور و شعف و عشق و علاقه مرد و زن و بچه و بزرگ ملت عزيز را هر چه بيشتر و آنان را در راه خداي بزرگ هر چه بيشتر پايدار فرمايد و اسلام عزيز و احكام نوراني آن را در جهان گسترش دهد.پسرم! چند جمله هم در احوال شخصي و خانوادگي بگويم و پُرگويي را خاتمه دهم:بزرگ ترين وصيت من به تو فرزند عزيز، سفارش مادر بسيار وفادار تو است. حقوق بسيار مادرها را نمي توان شمرد و نمي توان به حق ادا كرد. يك شبِ مادر نسبت به فرزندش از سال ها عمر پدر متعهد ارزنده تر است. تجسم عطوفت و رحمت در ديدگان نوراني مادر، بارقه رحمت عطوفت ربّ العالمين

ص: 470

است. خداوند تبارك و تعالي قلب و جان مادران را با نور رحمت ربوبيت خود آميخته آن گونه كه وصف آن را كس نتوان كرد و به شناخت كسي جز مادران در نيايد و اين رحمت لايزال است كه مادران را تحملي چون عرش در مقابل رنج ها و زحمت ها از حال استقرار نطفه در رحم و طول حمل و وقت زاييدن و از نوزادي تا به آخر، مرحمت فرموده؛ رنج هايي كه پدران يك شب آن را تحمل نكنند و از آن عاجز هستند. اينكه در حديث آمده است كه «بهشت زير قدم هاي مادران است»(6) يك حقيقت است و اينكه با اين تعبير لطيف آمده است براي بزرگي عظمت آن است و هوشياري به فرزندان است كه سعادت و جنت را در زير قدم آنان و خاك پاي مبارك آنان جستجو كنيد و حرمت آنان را نزديك حرمت حق تعالي نگه داريد و رضا و خشنودي پروردگار سبحان را در رضا و خشنودي مادران جستجو كنيد. مادران گرچه همه نمونه اند لكن بعض آنان از ويژگي هاي خاصي برخوردارند و من در طول زندگي با مادر محترم تو و خاطراتي كه از او در شب هايي كه با اطفال خود مي گذراند و در روزها نيز دارم، او را داراي اين ويژگي ها يافتم. اينك به

ص: 471

تو اي فرزند و به ساير فرزندانم وصيت مي كنم كه كوشش كنيد در خدمت به او و در تحصيل رضايت او پس از مرگ من، همان گونه كه او را از شماها راضي مي بينم در حال زندگي و پس از من بيشتر در خدمتش بكوشيد.و به احمد، پسرم وصيت مي كنم كه با ارحام و اقرباء خود خصوصا خواهران و برادر و خواهرزادگان، با مهر و محبت و صلح و صفا و ايثار و مراعات رفتار كند. و به همه فرزندانم وصيت مي كنم كه با هم يكدل و يك جهت باشند و با مهر و صفا رفتار نمايند و همه در راه خداوند و بندگان محروم او قدم بردارند كه خير و عافيت دنيا و آخرت در آن است. و به نور چشمي، حسين وصيت مي كنم كه از اشتغال به تحصيل علوم شرعيه غفلت نكند و استعدادي را كه خداوند به او مرحمت فرموده ضايع نكند و با مادر و خواهر خود با مهر و صفا عمل كند و دنيا را سبك شمارد و در جواني راه مستقيم عبوديت را پيش گيرد.و آخرين وصيتم به احمد آن است كه فرزندان خود را خوب تربيت كند و از كودكي با اسلام عزيز آشنا كند و مادر محترم مهربانشان را مراعات كند و خدمتگزار

ص: 472

همه فاميل و همه متعلقان خود باشد. سلام خداوند بر همه صالحان. و از همه اقرباء خصوصا فرزندانم تمنا دارم كه مرا از تقصير و قصوري كه در باره آنان كردم و اگر ظلمي نمودم ببخشند و از خداوند برايم طلب مغفرت و رحمت كنند، انَّهُ ارْحَمُ الرّاحِمين. و از خداوند منّان عاجزانه مي خواهم كه بستگان مرا در راه سعادت و استقامت توفيق مرحمت فرمايد و آنان را به رحمت واسعه خود غريق نمايد و اسلام و مسلمين را قدرت بخشد و دست مستكبران و ابرقدرتان ظالم را از ستمكاري قطع فرمايد.وَ السَّلامُ وَ الصَّلاةُ عَلي رَسُولِ اللّهِ خاتَمِ النَّبيين وَ عَلي آلِهِ الْمَعْصُومينَ، وَ لَعْنةُ اللّه عَلي اعْدائِهِمْ اجْمَعينَ الي يَومِ الدّين.چهارشنبه 8 ارديبهشت 1361 4 رجب 1402 روح اللّه الموسوي الخميني پي نوشتها: 1 زمان: 8 ارديبهشت 4 / 1361 رجب 1402 مكان: تهران، جماران مخاطب: حجت الاسلام و المسلمين حاج سيد احمد خميني (اين نامه به خاطر طولاني بودن به دو بخش تقسيم شد كه بخش نخست آن را در شماره پيش، به مناسبت سالگرد رحلت يادگار امام آورديم.)2 هر موجودي مشمول رحمت خداوند است. فصوص الحكم، ج1، ص178، فصّ زكرياويّة.3 الدنيا مزرعة الاخرة، عوالي اللالي، ج1، ص4.66 / 267 سوره بقره، آيه 255: چه كسي، جز به فرمان او،

ص: 473

مي تواند در پيشگاهش به شفاعت برخيزد.5 سوره انبياء، آيه 28: و هرگز شفاعت نمي كنند مگر آنان را كه مورد رضايت (خدا) هستند.6

قال رسول اللّه(ص): الجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدامِ الاُمَّهات . كنز العمال، ج16، ص164 / 93454.

ص: 474

و نارسايي درباره خدا به وجود آوردند كه با حقيقت وفق نمي داد و افراد باهوش و روشنفكر را نه تنها قانع نمي كرد، بلكه متنفر مي ساخت و بر ضد مكتب الهي بر مي انگيخت. ب) كليسا علاوه بر عقايد خاص مذهبي، يك سلسله اصول علمي كه داراي ريشه هاي فلسفي يوناني و غير يوناني بود، در رديف اصول عقايد مذهب مسيح قرار داد و مخالفت با آن علوم را جايز نمي شمرد كه باعث جدايي و تنفر دانشمندان با مكتب آنان شد. ج) مبارزه سخت و بي امان براي حفظ عقايد سخيف روحانيان كليسا و كشتار وسيع مردم و دانشمندان مخالف، نيز باعث مبارزه با دين و مذهب شد.اين مبارزه گرچه در غرب با موفقيت همراه شد، ولي در شرق با توجه به گستره خاص اسلام و مفاهيم ارزشي و پر محتواي آن توفيق چنداني به دست نياورد. استعمار، مروج جدايي دين از سياست در كشورهاي اسلامي، دين در همه شؤون زندگي مردم نفوذ دارد. هر فردي طبق دستور اسلام خود را در سرنوشت جامعه مسؤول مي داند، اين احساس مسؤوليت عمومي مانع مهمي براي مداخلات بيگانگان و نقشه هاي استعماري است. از اين رو استعمارگران در صدد برآمدند دين را محدود كنند و زمزمه انفكاك سياست از ديانت را سردادند و در جوامع اسلامي اين فكر را پديد

ص: 476

آورند كه سياست يعني شيطنت، دغل كاري و حقه بازي و چنين كاري براي يك مسلمان، شايسته و سزاوار نيست، همچنين القا مي كردند كه اسلام براي تلطيف روح جامعه و اصلاح امور اعتقادي و عبادي و روحي مردم آمده است و كاري به اعمال روزمره آنان ندارد. القاي اين طرز تفكر باعث شد تا اسلام به يك سلسله امور اعتقادي و عبادي و اخلاقي منحصر شده و همه ابواب جهاد و قضا و شهادت و امر به معروف و نهي از منكر از زندگي مردم كنار گذاشته شود. اين نقشه آنچنان ماهرانه اجرا شد كه عدم مداخله در امور اجتماعي و سياسي نوعي قداست و دخالت در آن بزرگترين عيوب شمرده شد. متاسفانه اين تفكر در ميان مسلمين طرفداران بسياري يافت و مشهور است كه نخستين بار انديشه علمانيت در دنياي اهل سنت توسط علي عبدالرزاق بيان شد، او معتقد بود: 1( دين و سياست جدا و مستقل از يكديگرند; 2( پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله فقط مبعوث به رسالت و ابلاغ وحي و دين بود، نه منصوب به سياست و حكومت; 3( هيچ يك از منابع اسلامي دلالت روشني بر خلافت ندارد; 4( سياست و حكومت چون امري بشري است نيازمند علوم بشري است. نفوذ و رواج ديدگاه پرهيز از

ص: 477

سياست در بين دينداران متاسفانه با رواج تفكر ناصحيح در ناپسند شمردن سياست، كم كم گروهي از دينداران از بستر امور اجتماعي و سياسي فاصله گرفتند و حضور در اين صحنه را ناروا شمردند. حضرت امام قدس سره در اين باره خطاب به روحانيت فرمودند: وقتي شعار جدايي دين از سياست جا افتاد و فقاهت در منطق ناآگاهان غرق شدن در احكام فردي و عبادي شد... به زعم بعضي افراد، روحانيت زماني قابل احترام و تكريم بود كه حماقت از سر و پاي وجودش ببارد والا عالم سياسي و روحاني كاردان، كاسه اي زير نيم كاسه داشت و اين از مسايل رايج حوزه ها بود كه هر كس كج راه مي رفت، متدين تر بود، ياد گرفتن زبان خارجي كفر و فلسفه و عرفان گناه و شرك به شمار مي رفت. از نشانه هاي ديگر رواج تفكر دوري از سياست و اجتماع آن است كه در دو قرن اخير در تدوين و تنظيم رساله ها و احكام فقهي مسايل مربوط به سياست ديني و حكومت حذف شد. شهيد مطهري در كتاب ارزشمند پيرامون انقلاب اسلامي مي فرمايد: در اوايلي كه جلسات انجمن اسلامي مهندسين تشكيل شده بود، در آن جا بحثي داشتم راجع به امر به معروف و نهي از منكر. به اين مناسبت در تاريخچه اين بحث مطالعه اي كردم و در دنبال اين مطالعه

ص: 478

به نكته شگفت انگيزي برخورد كردم كه اسباب تعجبم شد. مساله اين بود كه متوجه شدم در دويست سال اخير مسايل مربوط به امر به معروف و نهي از منكر از رساله هاي ما برداشته شده است. در صورتي كه قبلا در كنار مسايل مربوط به نماز و روزه و خمس قرار داشت و گويا خود به خود در اذهان، اين يك بحث زايد تلقي شده بود. براين ويلسون در مقاله «سكولاريزاسيون» عكس العمل كشورها و اديان مختلف را در برابر پديده جدا انگاري دين و دنيا بررسي كرده و مي نويسد: بعضي از كشورهاي مسلمان مانند مصر و تركيه در جهت آن پيش رفته اند، ولي در برخي از آن ها همچون ايران احياي نهضت هاي اصول گرايانه از فشارهاي سختي كه با اين فرايند همراه است و نيز ميزان بسيج پذيري علايق و گرايش هاي ديني دست كم در بخش هاي پيچيده تر جامعه بر ضد تجدد حكايت دارد. برخورد غير عقلاني و ناصحيح كليسا و اهداف استعماري دشمنان دين و بشريت باعث شد در غرب به طوركلي مذهب و حكومت دو مساله جدا از يكديگر شوند و مركز حكومت و مذهب از هم جدا گردند. اما در ميان جوامع شرقي و كشورهاي اسلامي تز جدايي دين از سياست به رغم توفيقات كمي كه به دست آورد، هرگز فراگير نشد. در كنار آن نهضت امام

ص: 479

خميني قدس سره اين تفكر را با شكست روبرو كرد. انقلاب اسلامي به مردم جهان و دينداران فهمانيد كه اسلام هم دنيا دارد و هم آخرت، هم متكفل دنياي انسان ها و هم آخرت آنها است. جمع دنيا و آخرت سياست است و سياست يعني اداره يك مجموعه با تدبير و فراست. سياست به معناي مكر و حيله نيست. به فرمايش امير بيان حضرت علي عليه السلام آنچه آن ها دارند مكر و حيله و فجور است، نه سياست. امام قدس سره در اين باره مي فرمايند: اسلام براي شما و براي همه بشر و همه توده هاي عالم تحفه آورده است. تحفه همگاني و براي همه. در راس برنامه هاي اسلامي هدايت است كه شما را هدايت كند به راهي كه هم دنياي شما تعمير بشود و معمور باشد و هم آخرت شما. دلايل حضور دين در سياست از منظر امام خميني قدس سره امام خميني قدس سره با درايت و روشن بيني ويژه اي كه از بركت تقوا و عرفان و احكام نوراني اسلام كسب كرده بودند، به خوبي اسلام را مي شناختند و دريافته بودند كه دين اسلام تمام شؤون زندگي بشر را در برگرفته است. قوانين همه جانبه اسلام گواه روشني بر حضور دين در اجتماع و اداره جامعه بشري است. امام قدس سره در اين باره مي فرمايد: احكام شرع حاوي قوانين

ص: 480

و مقررات متنوعي است كه يك نظام اجتماعي را مي سازد... در اين نظام حقوقي هر چه بشر نياز دارد فراهم آمده است... از طرز معاشرت با همسايه و اولاد و عشيره و قوم و خويش و همشهري... و امور خصوصي و زندگي زناشويي گرفته تا مقررات مربوط به جنگ و صلح. ايشان همچنين با اشاره به سيره نبوي مي فرمايند: رسول اكرم صلي الله عليه و آله در راس تشكيلات اجرايي و اداري جامعه مسلمانان قرار داشت علاوه بر ابلاغ وحي و بيان و تفسير عقايد به اجراي احكام و برقراري نظامات اسلام همت گماشته بود. حضرت امام خميني قدس سره با اشاره به لزوم ايجاد نظام اجرايي براي انجام قوانين عمومي و با توجه به عموميت قوانين اسلام مي فرمايند: اصولا قانون و نظامات اجتماعي مجري لازم دارد. در همه كشورهاي عالم هميشه اين طور بوده است كه قانون گذاري به تنهايي فايده ندارد... پس از تشريع قانون بايستي قوه مجريه به وجود آيد... . امام قدس سره با تاكيد بر اين نكته مهم كه اگر قوانين اجرا نشود كاملا بي فايده خواهد بود، بر ضرورت تشكيل حكومت و دخالت دين در امور اصرار ورزيده و مي فرمايند: هر كه اظهار كند كه تشكيل حكومت اسلامي ضرورت ندارد، منكر ضرورت اجراي احكام اسلام شده است و جامعيت

ص: 481

احكام و جاودانگي دين مبين اسلام را انكار كرده است. امام راحل قدس سره با تكيه بر دو عنصر «جامعيت» و «كامليت» دين اسلام و قوانين شامل آن كه تمامي شؤون فردي و اجتماعي انسان را دربر مي گيرد و در بردارنده قوانين و چارچوب ها و نظامات اجتماعي و سياسي و اقتصادي است بر حضور دين در صحنه اجتماع و اجراي آن توسط حاكمان و زمامداران با كفايت تاكيد نموده و مي فرمايند: اسلام مثل مذاهب ديگر يعني مذاهبي كه حالا ظاهرش به ما رسيده است نيست. [اين دين] همه چيزهاي انسان را مي سازد. هم انسان را از حيث عقل مي سازد، هم انسان را از حيث اخلاق و تهذيب اخلاق مي سازد، هم انسان را از حيث ظاهر و آداب ظاهري مي سازد، هم در اموري كه انسان به آن احتياج دارد. مثل [ديگر] حكومت ها نيست كه فقط در امور اجتماعي شان و سياسي شان دخالت داشته باشند اما كاري به اين نداشته باشند كه خودش توي خانه چه مي كند... عالم همه تحت نظرش است. مكتب اسلام و قوانين آن محدود و محكوم به زمان و مكان خاصي نيست بلكه ديني جهاني و جاوداني براي همه نسل ها و در همه عصرها است و هرگز قوانين آن تعطيل پذير نيست. اجراي حدود نيز به حاكم و حكومت نياز دارد. حضرت امام قدس سره

ص: 482

در اين باره مي فرمايد: مذهب اسلام از هنگام ظهورش متعرض نظام هاي حاكم در جامعه بوده است و خود داراي سيستم و نظام خاص اجتماعي و اقتصادي و فرهنگي است كه براي تمامي ابعاد و شؤون زندگي فردي و اجتماعي قوانين خاص دارد. بنيانگذار جمهوري اسلامي با اشاره به جهاني بودن اسلام و مباني سليم سياسي آن كه راه هدايت همه ملت ها و كشورها است مي فرمايند: اسلام در بعد سياسي، كشورها را در همه زمينه ها بدون تشبث به دروغ و خدعه و توطئه فريبنده به اداره و مشيت حكومت سالم هدايت مي كند و روابط با كشورهاي ديگر را كه به زيست مسالمت آميز و خارج از ظلم و ستمكاري متعهد هستند، محكم و برادرانه مي كند... . و نيز مي فرمايند: اسلام[مربوط به] طايفه خاصي نيست. اسلام براي بشر آمده است نه براي مسلمين و نه براي ايران. انبياء مبعوثند بر انسان ها... . حضرت امام قدس سره با اشاره به اين نكته ظريف كه تمام احكام و دستورات اسلام داراي روح و معناي اجتماعي و سياسي است مي فرمايند: مي شود گفت كه بي استثنا دعوت هاي خدا حتي در آن چيزهايي كه وظايف شخصي افراد است، روابط شخصي افراد ست بين خود و خدا، از معناي اجتماعي و سياسي برخوردار بوده است. و باز در همين باره مي فرمايند: اسلام احكام اخلاقيش هم سياسي است،

ص: 483

همين حكمي كه در قرآن هست كه مؤمنين برادر هستند. اين يك حكم اخلاقي است، يك حكم اجتماعي است، يك حكم سياسي است. امام راحل قدس سره با تاكيد بر توجه اسلام به امور مردم و جوامع آنان، به دستورات ديني كه بر مسايل اجتماعي مسلمانان اهتمام دارد اشاره كرده و مي فرمايند: اسلام دين سياست است. ديني است كه در احكام آن، در مواقف آن سياست به وضوح ديده مي شود. در هر روز اجتماعات تمام مساجد كشورهاي اسلامي از شهرستان ها گرفته تا... روزي چند مرتبه اجتماع... احتياجات منطقه و جهات سياسي و اجتماعي، جهات اقتصادي طرح بشود تا مردم مطلع بشوند... . نماز جماعت و مواقف حج و عزاداري عاشوراي امام حسين عليه السلام و... همه اش سياست است. و بي توجهي به اين نكته مهم باعث انحطاط جوامع مسلمان شده است، ايشان در اين باره مي فرمايد: بزرگترين درد جوامع اسلامي اين است كه هنوز فلسفه واقعي بسياري از احكام الهي را درك نكرده اند و حج با آن همه راز و عظمتي كه دارد هنوز به صورت يك عبادت خشك و يك حركت بي حاصل و بي ثمر باقي مانده است. يكي از وظايف بزرگ مسلمانان پي بردن به اين واقعيت است كه حج چيست؟ و چرا... . در جاي ديگر با اصرار بر اهميت سياست در دين مي فرمايند: ديانت اسلام

ص: 484

يك ديانت عبادي تنها نيست... همين طور كه يك مذهب و ديانت سياسي تنها نيست، عبادي است و سياسي، سياستش در عبادت مدغم است و عبادتش در سياست مدغم است، يعني همان جنبه عبادي يك جنبه سياسي دارد. از دلايل ديگر دخالت دين در امور اجتماعي و سياسي; ضرورت اجراي احكام و قوانين است. امام راحل قدس سره در اين باره مي فرمايند: اسلام مكتبي است كه برخلاف مكتب هاي غير توحيدي در تمام شؤون فردي و اجتماعي و مادي و معنوي و فرهنگي و نظامي دخالت و نظارت دارد. از هيچ نكته ولو بسيار ناچيز كه در تربيت انسان و جامعه و پيشرفت مادي و معنوي نقش دارد فروگذاري نكرده است. فراگيري و شمول احكام دين در تمامي زمينه هاي مادي و معنوي و دنيا و آخرت نشانگر حضور و دخالت دين در تمامي شؤون بشريت است امام قدس سره دراين باره مي فرمايند: اسلام يك چيزي نيست كه براي يك طرف قضيه فكر كرده باشد. اسلام در همه اطراف قضايا حكم دارد. تمام قضاياي مربوط به دنيا، مربوط به سياست، مربوط به اجتماع، مربوط به اقتصاد، تمام قضاياي مربوط به آن طرف قضيه كه اهل دنيا از آن بي اطلاعند. احكام و مقررات عبادي، معنوي و الهي و اخلاقيات و حلال و حرام تنها براي گفت وگو و بحث علمي

ص: 485

نيست مسلما اجراي آن لازم است. ضرورت اجراي آن در همه زمان ها نشان دهنده حضور دين در امور اجتماعي است. حضرت امام قدس سره مي فرمايند: بديهي است ضرورت اجراي احكام كه تشكيل حكومت رسول اكرم صلي الله عليه و آله را لازم آورده منحصر و محدود به زمان آن حضرت نيست و پس از رحلت رسول اكرم صلي الله عليه و آله نيز ادامه دارد... بنابراين چون اجراي احكام پس از رسول خدا صلي الله عليه و آله و تا ابد ضرورت دارد، تشكيل حكومت و برقراري دستگاه اجرا و اداره ضرورت دارد. آن عزيز از دست رفته در وصيت نامه اش به مهم ترين مزيت و ويژگي حكومت اسلامي اشاره فرموده و برتري حكومت ديني بر ساير حكومت ها را چنين بر مي شمارند: پيغمبر اسلام صلي الله عليه و آله تشكيل حكومت داد مثل ساير حكومت هاي جهان لكن با انگيزه بسط عدالت اجتماعي. خليل صنعتگر

ص: 486

پهناي فلك تا بگويم شرح آن رشك ملك (3) لكن بهره گيري از هر عظمتي بقدر استطاعت پسنديده اهل نظر است كه: "مالايدرك كله لايترك كله". آب دريا را اگر نتوان كشيد هم بقدر تشنگي بايد چشيد (4) و خود حكايتي محيرالعقول است كه هرچه از اين دريا بنوشي كه تخفيف عطش را اعث شود، تشنگي مضاعف را سبب گردد. كه اين خود، نشان جاذبه آن نور كامل در شب ظلماني است كه سالك را نشانه جستجو است و بارقه اي از جلوه هاي جمال كه عاشق شيدا را به صدگونه شيداتر مي سازد. بازگرديم به جرعه نوشي از ميناي مستي بخش عرفان عملي امام (س) و نقشي از مباحث كلي در اين باب. كه البته بررسي تحليلي پيرامون جنبه هاي متفاوت آن فرصتها مي طلبد به اميد آنكه به ياري حق با استفاده از هر فرصتي، بخشي در حد توان نمايانده شود. اگر ساقي از آن جامي كه بر عشاق افشاند، بيفشاند به مستي از رخ او پرده برگيرم (5) . آن وجودي كه مقدر است حجت خدا را به عيان در هر عصر و زماني بر خلق پديدار سازد بايد كه فطرت خود را از آلايشها منزه دارد و طي طريق به سنت انبياي عظام بالاخص ذات مقدس نبي اكرم - صلي الله عليه

ص: 488

وآله - نمايد: "هر سالكي را بايد كه حال در او پيدا شود، وليكن بايد كه در حال نماند و از اين مقام ترقي كند به مقام حكمت الهي و دائم از حق طلب كند." (6) حضرت امام (س) پيوسته در طلب بود و در راه وصول به وجنات حق به شيوه اهل نظر عمري در سعي و تلاش سپري كرد و آنچنان كه از تاريخ مراحل عمر آن حضرت مستفاد مي گردد، دقيقه اي از كشف دقايق علم و معرفت فروگذار نكرد تا عشق روي نمود و افراط عشق او را به درك مسئوليتي عظيم متوجه ساخت و عشق به انسان پس از وصول به محبت و عشق حق تعالي به آن وجود پاك محول گرديد، كه: "طلب از مطلوب خيزد نه از طالب" (7) و پس از آنكه مطلوب عالم امكان او را به راهبري خلق اشارت كرد از سر جان برخاست و راست قامت و آراسته بلايا را به جان خريدار شد كه: "در جهان، حجم تحمل زحمتها و رنجها و فداكاريها و جان نثاريها و محروميتها مناسب حجم بزرگي مقصد و ارزشمندي و علو رتبه آن است" (8) پس، نگريستن و والانگريستن به مصايب انسان و جستجوي راه نجات دستمايه اي شد كه برخيزد و چراغ برگيرد و راه

ص: 489

از چاه بنمايد كه تجلي حق در آيينه ذات او، به طور طبيعي عرصه بروز و ظهور و دلالت به عوالم نجات انسان را ممكن ساخت زيرا: "هرچيز كه تجلي حق در آينه ذات او تمامتر باشد، دلالتش به عالم غيب بيشتر خواهد بود" (9) پس بدين گونه علم نظري ميدان عمل يافت و اهل ايمان را در زندگي مادي راهي فراپيش آورد كه نتيجه آن تامين زمينه مناسب براي راهيابي به زندگي معنوي باشد و دليل عالم غيب گردد. اين است كه عرفان امام از بعد نظري، ابعاد عملي مي يابد و سير و سلوك در عوالم و ملكوت سبب مي شود كه از افلاك به خاك بازگردد و دارندگان ايمان را از قيود غير الهي برهاند و به قوانين الهي بازگرداند و بيراهه رفتگان را به راه آرد تا بتوان با تبلور اسلام ناب محمدي عرصه زندگي خاكي و سكوي پرواز را براي جهش به معارج معنوي آماده ساخت. براي رسيدن بدين منظور، به قدرت نياز بود زيرا كه قدرت وسيله اي براي ثبيت حقانيت و استقرار نظام حق است و تنها قدرتي كه مي تواند حقانيت حق را در عوالم انساني تحقق بخشد، قدرتي است كه سررشته اش به ذات حق منتهي شود كه كامل و بي واسطه است زيرا: "قدرت از امهات صفات الهي

ص: 490

است و يكي ازائمه سبعه است كه آنها عبارتند از، حيات و علم و اراده و قدرت و سمع و بصر و تكلم . . . و قدرت در اصطلاح حكيم عبارت از آن است كه فاعلي ذاتا به گونه اي باشد كه اگر خواست انجام دهد و اگر نخواست انجام ندهد" (10) چنين است كه آن عارف كامل هيمنه جبروت، برگرفته از وصول به مدارج كمال را به زندگي سرزمينهاي اسلامي جاري كرد و عشق را از اعلا مرتبه امكان در عالم خاك ساري نمود تا زندگي راه فطرت را جستجو كند و مايه حيات اصيل انساني در نظام اجتماعي شكل گيرد و تبعات ايمان در زواياي ارتباطهاي مادي متجلي گردد و آدمي حد خود را بشناسد و جوهر خود را دريابد كه آدم تجليگاه، قدرت حق است: "و وجود عالم بي آدم جسدي بود بي روح و جامي بي راح و آيينه اي صيقل ناكرده و آدم عين جلاي مرآت عالم است". (11) في الجمله، در اين فصل، جلوه اي از جلوات شيدايي و كمال آن پير كامل نمايانده شد كه ميل به ياري خلق عالم و مجري داشتن عشق برخاسته از توجه به جمال مطلق بر انسان و تسلط هيمنه عشق بر سرنوشت جامعه از بسياري محبت كه آن پير

ص: 491

داشت به سالكان و مريدان خويش كه: "حصول هيمان از افراط عشق است و عشق افراط محبت و محبت اصل ايجاد عالم و حصول محبت از تجلياتي كه وارده است از حضرت جمال حق" . (12) پس عارف كامل با نيروي عشق، خيرخواه بندگان حق است و پدري دلسوز و رافع ستم از فرزندان كه سعي خود را به كار مي گيرد تا از محبت متقابل فرزندان در هت براندازي ظلم و استقرار حكومت عدل بهره گيرد و برنامه زندگي را براساس فطرت انسان و اوامر حضرت پروردگار چنان پي ريزي نمايد كه مايه آرامش و راحت جسم و جان و زمينه ساز حركت به سوي الله باشد. مروي كنيم بر سير تحول و تكامل كه با واسطه آن پير يگانه در نظام زندگاني ملتي پديد آمده و با جريان طبيعي حيات پيوند دارد. "كارانه عشق در سير تحول و تكامل" حضرت امام خميني - رضوان الله تعالي عليه - با سيره علمي و عملي خود از آغاز اذهان عوام و خواص را به تربيت نفس و تفكر و تامل در سرنوشت جامعه متوجه ساخت و در جريان زندگاني مبارزاتي خويش مستقيم و غيرمستقيم راههاي حركت به سوي اخلاق در زندگي را آموزش داد با روش مستقيم يعني سخنرانيها و نوشته هاي عميق، مسلمانان بخصوص شيعيان را

ص: 492

به تفكر واداشت تا بدانند كه در كجاي جهان و در كدام نقطه هستي ايستاده اند، دردها كدامند و درمانها را در كدام قاموس بايد جست؟ و با استفاده از روش غيرمستقيم، استقامت، شجاعت و شكست مرگ را در برابر اراده انسان، آموزش داد. عشق به كمال مطلق كه پوچي و گذرايي زندگي مادي را مي نماياند و اسباب مادي را تنها وسيله اي براي راهيابي به شارع مستقيم به كار مي گيرد، بتدريج در اذهان پديد آمد و سرگردانيها و بهت و حيرتهاي ملت مظلومي كه زير بار تحقير سر فرو كرده بود در برخورد با اراده آهنين مردي از تبار عشق و سردار عاشقان راه به گستره محبت آورد و رفته رفته در ذهنيت كل جامعه، به سوي عاشقي گراييد تا آنجا كه همگان آن پير روشن ضمير را اسوه خود يافتند و فرمانش را به جان و دل خريدار آمدند. در طي مراحل از خويش به خويش و از صورت به معني و از ماده به ماورا، آموزشهاي اين معلم دين سرمشق جماعت شد. ابتدا در پذيرش ستم نفس سركش جولاني يافت تا از چشمه هاي آلوده شهوات سيراب شود و اين مرحله تحقير مقام والاي انساني بي نفس گرم پير، سرماي ياس بر جانها مستولي ساخت و نياز به بيدارگر را در

ص: 493

ضمير پنهان شعله ور ساخت. سپس ندايي در سكوت مرگبار رعشه اي بيدار كننده را در پي آورد و همگان سر برآوردند و نگاههاي مضطرب و ملتهب خود را به نور جمال منجي الهي خود جلا دادند، دوران خودسازي فرا رسيد، آموزش صبر و انتظار، تحمل صيقل دهنده آماده شدن براي انفجاري عظيم كار خود را كرد. آنگاه نوبت آزمايش در دورانهاي و مراحل مختلف پديد آمد، عشق به صفاي زندگي و جاذبه حقيقت هستي به جاي خون در رگها جهيد و سوداي فراگير شيدايي كارآمد شد. ما زاده عشقيم و پسرخوانده جاميم در مستي و جان بازي دلدار تماميم (13) و كلام خدا در جانهاي شيفتگان روي نمود كه: "يا ايهاالانسان انك كادح الي ربك كدحا فملاقيه." (14) اي انسان البته با هر رنج و مشقت در راه رسيدن به خدا بكوش عاقبت به ملاقات پروردگارت نائل خواهي شد. درياي متلاطم آدميان به تموج در آمد، عشق كارها نمودار ساخت، سرها به پاي معشوق حقيقي قربان شد، "عشق از اول سركش و خوني بود "شعار به عمل و شوق به مشاهده انجاميد و شهود جمال حق روي نمود، آغاز به انجامي هستي آفرين كشيد، لاله هاي جنون ملكوتي در پيشگاه حضرت ربوبي روييدن گرفت و جوانه هاي شيدايي سر زد و شكوفه هاي عطرآگين

ص: 494

درخت دوستي پديد آمد. "بعضي را مطلوب طالب پيش آمد و بعضي را به وقت كمرگ مطلوب روي نمود و بعضي هم در آن طلب مردند، در هوس اين در طلب مردن كاري بزرگ است". (15) اين كه گفته شد، شبنمي از رخسار گلزار دوست و ديداري از بيكرانگي جلوه هاي جمال اوست فصولي مشبع و جامع بايد كه شرح داده شود تا خطي از چهره رخشان او شايد كه نمودار گردد. و اين فصلها كه مجالي ديگر و فرصتي درخور مي طلبد، بعضي به شرح ذيل، فهرست وار مي آيد: 1- نوآوري در ديدگاههاي جامعه شناسانه 2- توجه انسان به كاربرد انديشه 3- انسان سازي در عرفان عملي 4- جلوه و شهود در عالم صورت و معني 5- عوالم چندگانه در قاموس عشق 6- حجابها و حجاب درها 7- كار مايه عشق در تميز نيك و بد و اين همه از زاويه ديد امام راحل جامعيتي در عالم جمع الجمع دارد تا به ياري حضرت پروردگار توفيق پرداختن به هر يك دست دهد. حبيب الله قليش لي 5/1/70 خوانسار

امام (س) 10. شرح دعاي سحر امام (س) 11. نقش الفصوص ابن عربي 12. نقش الفصوص ابن عربي 13. باده عشق، اشعار عارفانه امام (س) 14. سوره انشفاق، آيه 15 6. از سخنان شمس تبريزي

ص: 496

بر محرومان و مستضعفان، حكم مي راندند، بسي گران و ناگوار بود. و اينان، با تمام وجود، بر آن شدند و پاي بر آن فشردند كه چهره واقعي اين مرد را، دگرگونه و تحريف شده معرفي كنند. . . اين شد كه امروزه، بر اثر تبليغات مستكبران كه دشمن حق و جدا از حقيقتند، مردي كه جز حق و حقيقت نمي خواست و جز رهائي مظلومان و محرومان و مستضعفان، هيچ در سر نداشت، در چهره مردي معرفي شده كه سر از نظم جهاني در پيچيده و مقررات بين المللي را زير پا گذاشته و به نظامات مقبول جهاني پشت پا زده است. بگذريم از خودمان و تعدادي كشورهاي اسلامي و جهان سومي كه به علائق همبستگي ديني و مذهبي يا منطقه اي و يا اشتراك در ستمديدگي و استعمار زدگي و استضعاف دير پا و رسوب كرده، به اين شخصيت الهي - تاريخي، به ديده يك منجي و يك رهبر رها سازي و آزادي مي نگريم - كه تازه، اين ديد هم، به ابعاد شخصيت واقعي امام خميني نزديك نشده است - . . . تا چه رسد به آنها كه اصلا توان ديدن واقعيت را از دست داده اند و از اين رو با چشم دشمنانه بدو مي نگرند. باري سخن از شخصيت مردي

ص: 498

است كه نه تنها در ميان دشمنان، كه در ميان دوستان و مريدان و پيروان نيز ناشناخته و حتي "غريب" مانده است. و اين، كار آساني نيست، بخصوص آنكه سخن از مدح و ثناي كسي كه مدح و ثناي او، در راستاي قدرت حاكم است، گاهي با تملق، اشتباه مي شود، چيزي كه روح اين نگارنده به سختي از آن بيزار است. از خدا مي خواهيم كه اين سخن را براي خودش خالص كند و از هرگونه شائبه شرك و ريا و تملق بپيرايد . . . آمين براي شناخت ابعاد ناشناخته امام خميني، بايد ابتدا از مقياسها و معيارهايي سخن گفت كه آنها نيز ناشناخته اند! تقوي، اخلاص، زهد، بي علاقگي به دنيا، عبادت، سرشك شوق براي خدا در نيمه شب تار از ديدگان فرو ريختن، در جستجوي گمنامي و بي نام و نشاني بودن، مال فراهم نياوردن، خشت بر خشت ننهادن، خانه نو بنا نكردن، در جايگاهي محقر زيستن و بدان دلخوش بودن، از خوراكيها و آشاميدنيهاي رنگارنگ و گونه گونه دنيا كم بهره بودن، كم خوردن، لب و دم و دامن از شهوات شستن، خواسته هاي دلفريب و هوس برانگيز را از ميان برچيدن و جز اينها و جز اينها. . . از ارزشهاي بي شماري است كه در قاموس "دين" و " وحي

ص: 499

"و "نبوت" و "رسالت" و در قلمرو معنويات و روحيات و در مقام شناخت انسان شناسانه و تربيتي مكاتب الهي و اديان آسماني از آن آنها، سخن بسيار فراوان رفته است. . . راستش آنست كه مردم دنيا، عموما - مگر آنها كه با روح و جان اين آموزشهاي ملكوتي والا آشنايند - در درك اين مفاهيم و ارزشها، همچون كودكان نابالغي اند كه تو بخواهي با آنها از جفت جوئي و همسر خواهي و كامجوئي سكرآور دختران و پسران بالغ و سالم و پر نشاط و پر احساس سخن گوئي! . . . كودك، از اين همه، جز الفاظي گنگ و نامفهوم هيچ نمي فهمد! حقيقت آن است كه درك و احساس ديني و معنوي و اخلاقي يك نوع " بلوغ" است و اگر كسي به اين "بلوغ" نرسيده باشد، با او سخن از اين مفاهيم گفتن، آب در هاون كوبيدن است. و اين است رمز ناشناخته ماندن ابعاد شخصيت مردان الهي به طور عموم و از جمله آنها امام خميني، حتي در بين دوستان و مريدان و پيروانشان. . . معمولا وقتي سخن از امام خميني و ابعاد شخصيت او مي شود، آنچه در ابتدا به ذهنها مي آيد نمودهاي سياسي - اجتماعي و صلابت و قاطعيت و شكست ناپذيري و بالاخره

ص: 500

" اصول گرايي" آن فقيد يكتاست. و شما اگر به آنچه درباره امام - حتي در روزنامه ها و مجلات و رسانه هاي ديگر خودمان نيز - نوشته و گفته شده و مي شود، بنگريد، بيش از 95 درصد را از اين مقوله مي يابيد. . . و في المثل، هم اكنون در تهران كنگره اي برپاست كه ديدگاههاي اقتصادي "امام خميني" را بررسي مي كنند. . . كه البته "سعي"اي است لازم و "مشكور"; اما امام خميني هيچگاه تنها يك شخصيت اقتصادي نبوده و ديدگاههاي اقتصادي امام، هر چند كه او در اين زمينه، صاحب نظر بوده است، ولي آن "چيزي "نيست كه ما را به شناخت واقعي امام خميني رهنمون شود. همچنين است ديدگاههاي آن فقيد بزرگ درباره مسائل سياسي يا نهادها و ارگانهاي كشور يا روابط بين المللي و جز اينها. . . به پندار اين نگارنده، ما اگر بخواهيم امام خميني را در اين مقوله ها بشناسيم، از شناخت اين شخصيت ناشناخته، پيوسته، محروم خواهيم ماند زيرا در اين مقولات، صاحبنظران بسياري جز امام نيز سخن گفته اند و امام در اين مقولات، چونان ديگران، صاحبنظري است كه با تفاوت، گاهي فراتر از آنان سخن گفته است. . . و چه بسا اگر ما بخواهيم در امام خميني يك نابغه سياسي يا اقتصادي ببينيم، تا

ص: 501

ابد از ديدن جمال و شخصيت واقعي محروم بمانيم، زيرا كه شخصيت امام، بسي والاتر و برتر از اين مقولات خاص ولي در دسترس عموم است. . . به پندار حقير اين، گزافه است كه، در صدد برآئيم امام را از نظر فني و تخصصي در مقامي والاتر و برتر از متخصصان و صاحب فنان واقعي فنون مختلف بنشانيم زيرا اگر دقيق شويم، در اين ارزيابي، گاه، كم مي آوريم، آنگاه ممكن است، نه تنها عقيده اي به امام در اين فن و آن فن تخصصي نياوريم بلكه نسبت به برتري او در اين يا آن فن، حتي بي اعتقاد شويم! همانند كسي كه توقع آن دارد كه پيغمبر خدا بمب بشكافد و ميكروب سل كشف كند و سفينه به فضا بفرستد و چون پيغمبر چنين نكرده و ديگران كرده اند، او به خاطر اين توقع نابجا، نه تنها به پيغمبران ايمان نياورد بلكه به او كافر شود چنانكه در قرآن آمده است: و قالوا لن نومن لك حتي تفجر لنا من الارض ينبوعا او يكون لك بيت من زخرف او ترقي في السماء و لن نومن لرقيك حتي تنزل علينا كتابا نقروه قل سبحان ربي هل كنت الا بشرا رسولا ؟ يعني گويند: به تو ايمان نياوريم تا مگر از زمين برايمان چشمه

ص: 502

ساري روان كني! يا خانه اي طلاكاري شده داشته باشي يا بر آسمان برآئي! و به آسمان برآمدنت هم ايمان نياوريم تا مگر براي ما نوشته اي باز آري كه آن را فرو خوانيم! بگو: پروردگار من منزه باد! . . . مگر من جز بشري "فرستاده"ام؟ ! اين سخنان نه بدان مفهوم است كه امام خميني في المثل مرد سياست و اقتصاد و. . . و. . . نبوده است. چرا بوده. ولي سخن ما، اين است كه امتياز او اينها نبوده و ابعاد شخصيت او، فراتر از اينها بوده است. . . اينجاست كه مشكل نويسنده، هم براي خودش، هم براي خواننده بيشتر نمود مي كند! چه: نويسنده در اين نوشتار كوتاه و عجولانه، برآنست كه از ابعاد ناشناخته امام خميني سخن گويد، چيزي كه خودش بي هيچ تعارف - "كميت"ش، در اين مقوله "لنگ" است! باري. . . ولي. . . خود طرح و اقتراح اين مقوله و كمك خواهي از واقع نگران صاحبنظر و حقيقت بينان صافي ضمير براي بحث و بررسي در اين ابعاد، خود گامي است كه بايد بدينسان برداشته شود. . . اين يك واقعيت تلخ است كه گذشته از ديگران خود ما نيز، هم در شناخت و هم در شناساندن امام، "سطحي نگر" و ظاهربينيم. . .

ص: 503

شايد هم حق با ما باشد! زيرا شايد توقع آن كساني كه در فضليت و تقوا و زهد و عرفان و هر چه از اين مقولات معنوي و ملكوتي است فرودستند، بتوانند در آن كس كه در اين مقولات، دستي بالاتر دارد، ذهن بكاوند و بگويند و بنويسند، توقعي نابجا باشد. . . بهر حال، با آنكه از اين گفتار سطوري چند برنوشته شده، اما هنوز ما وارد اصل سخن نشده ايم! حقيقت آنست كه آنچه امام خميني را در دنيا شاخص و نام آور كرد و به جز ما مسلمانان ايراني كه از بركت روح مخلص و حقيقت جو و آرامش ناپذير و والانگر او، اينك در فضاي عطرآگين جمهوري اسلامي - با همه كم و كاستيهاي مشهود مادي و معنوي - به سر مي بريم، همه مسلمانان و حق جويان و ستم ستيزان اين سو و آن سوي گيتي نيز، عاشق شيدا و مريد و پيرو صادق و متعصب او شده اند اينست كه وي توانست با اراده والا و روحيه شكست ناپذير و همت بلند خود، نظامي را از بيخ و بن بركند كه دو هزار و پانصد سال در اعماق تاريخ، ريشه دوانيده بود و به جاي آن، نظامي برنشاند كه در همه جهان بي نظير است، نه از آن جهت

ص: 504

كه چيز تازه اي آورده! بلكه درست برعكس! از آن جهت كه به كهن ترين و اصيل ترين و ريشه دارترين و پرسابقه ترين نهادهاي جاودانه بشري يعني همگي اديان الهي و پيامبران آسماني وابسته است! و اين، يك حقيقت و واقعيت است كه جمهوري اسلامي، نه تنها، از آئين خاتم الانبياء و المرسلين حضرت محمد بن عبدالله صلي الله عليه و آله و سلم - پيروي مي كند، بلكه در عين حال، احياگر نام همه پيامبران خدا و زنده كننده آئين آنها در سراسر جهان است. . . بي جهت نيست كه انقلاب اسلامي ايران نه تنها در خيزش و جنبش اسلامي، در سراسر جهان اسلام مؤثر بوده، بلكه موجب برانگيخته شدن احساسات ديني و احياي " قدسيت" مذهب در ميان همه اديان جهان و پيروان آن اديان شده است. حالا سخن، اينست كه در اين داستان نيز، نگرش واقع بينانه كه بسياري از خود ما هم در اين شماريم، كار امام خميني را عبارت از سرنگون سازي يك نظام سياسي و بر پاسازي يك نظام سياسي ديگر مي دانيم; در حالي كه حقيقت و واقعيت - چه از لحاظ تاريخي و چه از لحاظ فلسفي و عرفاني و عقيدتي بسيار فراتر از اين است. . . به پندار اين نگارنده، فريادي كه امام

ص: 505

خميني برآورد و يك "ديو"! دو هزار و پانصد ساله، از هيبت اين فرياد، قالب تهي كرد و ذوب شد و به زمين فرو رفت، فرياد يك "فرد"، در يك مقطع تاريخي نبود. . . اين فرياد كه - به لطف لايزال الهي - هر روز در جهان رساتر مي شود. . . فرياد حقيقت خواهي و خداجوئي و ظلم ستيزي و عدل گرائي كل بشريت محروم و مظلومي بود كه قرنها زير شلاق ستم دوران، استخوان خورد كرده بود. اين فرياد، انعكاس فرياد رعد آساي ابراهيم عليه السلام بود كه نمروديان را در آتش افكند; انعكاس فرياد موسي عليه السلام بود كه فرعونيان را به دريا فرستاد، انعكاس فرياد عيسي عليه السلام بود كه قيصران را از تخت فرو كشيد و بالاخره انعكاس فرياد محمد صلي الله عليه و آله بود كه بر كنگره ايوان كسرائيان شكاف انداخت. . . و در يك كلام: فرياد رعدآساي امام خميني، از نهان جان جهان - با روح و زنده و تلاشگر و خداجو - بر مي آمد، كه جوهره واقعي آن توانست علاوه بر نابودسازي قدرتي ديرپا و تا دندان مسلح، در نظام دو قطبي جهان زلزله درافكند و يك پايه آن را تاكنون بكلي بركند. اين لرزه كه بر اندام "الحاد" مغرور و

ص: 506

سر تا پا مسلح و قدرتمند "شرق "افتاد و آن را از بيخ و بن برافكند، بايد درست شناخته شود: شرق در بنيان "فلسفي" بسيار مغرورانه و متبكرانه خود، از كليه عناصر پيشرفته ترين دست آوردهاي "علمي" زمان، بهره جسته بود و با تكيه بر ديرينه شناسي و مردم شناسي و تاريخ و فرهنگ و هنر و فيزيك و شيمي و رياضيات و همه دانشهاي پيشرفته بشري، اعلام كرده بود كه دوران "دين" سپري شده و مقوله "دين" تنها در "نهانخانه تاريخ" قابل بررسي است. . . "ماركسيسم - لنينيسم" به عنوان پيشرفته ترين و علمي ترين و مقتدرترين فلسفه و نظام با پشتوانه ميليونها انسان دادخواه و ستم ستيز و با فراهم آوردن نيرومندترين پشتوانه تسليحاتي و فتح وسيعترين و پرجمعيت ترين كشورها كه در نقشه جغرافيا، چشم هر بيننده را خيره مي كرد "دين" را به عنوان "افيون جامعه "و " زائده امپرياليسم" و "توجيه گر كاپيتاليسم "معرفي مي كرد و با تمام نيرو، به محو آثار كليه مذاهب، در هر نقطه و مكان كه جاي پائي مي يافت، همت مي گماشت. . . و اين فرياد كوبنده و "ديو" برانداز و "جمهوري اسلامي" ساز امام خميني بود كه اين "الحاد" علمي و مسلط و مسلح و مقتدر را "از درون" متلاشي كرد.

ص: 507

گفتم: "از درون". زيرا در اثر گذاري انقلاب اسلامي ايران در فروپاشي كمونيسم، نبايد از فرمولهاي معمولي و روشن و معين سياسي و بررسي روابط متقابل رائج كه مورد بررسي و تحقيق محققان سياسي است بهره بگيريم بلكه بايد در اين باره، از ابزارويژه اي كه همانا شناخت ابعاد "فرامادي" انسان به معني واقعي كلمه است سود جوئيم. . . به عبارت ديگر، اگر بخواهيم از راههاي معمول سياسي و به كارگيري معادلات معمول در عرصه جهان، به اثرگذاري انقلاب اسلامي در ايجاد "نظم نوين جهاني "كه از فروپاشي كمونيسم آغازيده است بنگريم، شايد راه به جائي نبريم "و شايد اهل تحقيق بي نظر و حقيقت جو با همان فرمولها نيز به نتيجه اي برسند. . . " ولي من مطمئنم كه پيروزي انقلاب اسلامي آن هم با چهره صد در صد واقعي ضد امپرياليستي كه با ابرقدرت آمريكا، مواجهه اي آشتي ناپذير پيدا كرد، فيلسوفان و دانشمندان و سياستگزاران و تحليلگران سياسي اردوي "الحاد" را نسبت به همه آنچه ماركس و انگلس و لنين و استالين "بافته" و "ساخته "بودند دچار شك و ترديد كرد و اينان، پس از چندي، به همه آنها "كافر" شدند زيرا آنها را سرابي بيش نيافتند. . . و اين بود كه كمونيسم در زادگاه پر صلابت خود كه روزي "پشت پرده آهنين"

ص: 508

نام گرفته بود، از سر تا پا، فرو ريخت. . . و اين، در پي و بنيان، يك فروپاشي فلسفي و فكري و روحي و اخلاق بود كه مي توان پنداشت بر اثر پيروزي انقلاب اسلامي به رهبري امام خميني - اين وارث راستين مكاتب توحيدي - در اركان فكري رهبران "الحاد" پديدار شده بود. و مگر هر پديده تاريخي بالاخره، به انسان منتهي نمي شود و انسان نيز بالاخره نه اين دست و پا و سر و تن پيداست و بلكه روح و فكر و انديشه و عقيده و اخلاق است؟ . . . پس اگر انسانهائي در سطحي عظيم، دچار يك فروپاشي روحي و رواني و اخلاقي و عقيدتي شدند، ناگزير و ناچار، رژيمي هم كه اينان بر پاي داشته اند، دچار همان تلاشي و فروپاشي خواهد شد. باري: فرياد "ديو برانداز" امام خميني، نه تنها رژيم دو هزار و پانصد ساله شاهنشاهي را در ايران به گورستان تاريخ فرستاد، بلكه "الحاد جهاني" را نيز سر به نيست كرد و: باش تا صبح دولتش بدمد كاين هنوز از نتايج سحر است آثار لرزش زلزله وار نظام امپرياليسم در مهد آن - آمريكا - در همين ايام در برابر چشم جهانيان نمودار است. "ان موعدهم الصبح اليس الصبح بقريب؟ " به سخن خود

ص: 509

بازگرديم: ما در دريافت واقعي آنچه "مشخصه" امام خميني در جهان است، عموما ظاهر بينيم و امام را همچون ديگر انقلابيوني مي نگريم كه با نبوغ ذاتي همراه با مساعدت اوضاع، توانستند رژيمي را بركنند و به جاي آن رژيم ديگري برنشانند. و راستي اگر شخصيت امام خميني را در اين ويژگي بنگريم پس امام چه فرقي با امثال لنين و گاندي و مائوتسه تونگ دارد؟ اگر ما ظاهر بين باشيم، كار اين نامبردگان و نمونه هاي ديگري از آنان، گاه هم در كيفيت و هم در كميت ظاهري، به پندار پاره اي بالاتر و مهمتر از كار امام خميني رخ مي نمايد در حالي كه اين، روح و معني و فلسفه و معنويت كار امام خميني است كه كار او را از كار اينان و جز اينان ممتاز مي كند و در مقامي بسيار بالاتر و والاتر از حتي مقايسه با كار ديگران مي نشاند. . . سخن به درازا نكشم: اشاره اي به ريشه گفتارم بكنم و بدان پايان دهم: انسانها، بر حسب علو روح و پيوستگي با خدا و حقيقت جهان ارزش گذاري مي شوند. هر انساني، هر قدر، به خدا و حقيقت جهان پيوسته تر باشد، داراي روحي والاتر و بالاتر است. و چون همه پديده هاي تاريخ، از انسان پديد آمده است (نقش مساعد

ص: 510

طبيعت و جغرافيا را فراموش نمي كنيم) پس هر چه انسان والاتر باشد، پديده تاريخي اي كه از او پديدار شده والاتر است و چون انسانيت انسان به والائي روح اوست، پس هر چه پديده تاريخي، والاتر باشد، انساني تر است. و اين است آنچه امام خميني و انقلاب اسلامي ايران را از ساير رهبران و انقلابها متمايز مي كند. لب كلام آنكه: ابعاد ناشناخته امام خميني، ابعاد ناشناخته انساني اوست و همين ابعاد ناشناخته امام خميني، ابعاد ناشناخته انقلاب اسلامي و رهبر معظم انقلاب اسلامي و نيز شهداي گرانقدر انقلاب اسلامي و جانبازان و آزادگان و مدافعان خستگي ناپذير انقلاب اسلامي نيز هست. و اين سخن را كسي با شما مي گويد كه خود در انقلاب اسلامي ايران و با شهدا و جانبازان انقلاب بزرگ شده و از فضاي آن تنفس كرده و سالها شاگرد و مريد رهبر فقيد و دوست و مونس و يار و ياور رهبر معظم بوده است. اميد آنكه ما و شما بتوانيم معرفت خودمان را نسبت به انقلاب و امام و رهبر كنوني و شهدا و مدافعان انقلاب اسلامي افزون كنيم. بمنه و كرمه محمد جواد حجتي كرماني

ص: 511

مي توان يكي از حلقات سلسله شارحان ابن عربي به شمار آورد . (4) گويا معظم له شاگرد منحصر به فرد آيت الله شاه آبادي بوده اند . (5) به روايت خود حضرت امام خميني آمده است: "عمده استفاده در علوم معنوي و عرفان نزد مرحوم آقاي آقا ميرزا محمدعلي شاه آبادي بوده است ... و از مدتها قبل از آمدن آقاي بروجردي به قم، عمده اشتغال به تدريس معقول و عرفان و سطوح عاليه اصول و فقه بود . " (6) ايشان درباره آيت الله شاه آبادي مي گويد: شيخ بزرگوار ما حقا حق حيات روحاني به اينجانب داشت كه با دست و زبان از عهده شكرش برنمي آيم . (7) علامه شهيد مطهري درباره آيت الله شاه آبادي مي نويسد: او جامع المعقول والمنقول بود . در تهران به مقام مرجعيت و فتوا رسيد . در سالهاي اقامت مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائري در قم، سالها به قم مهاجرت كرد و فضلا از محضرش كمال استفاده را مي بردند، در عرفان امتياز بي رقيبي داشت . استاد بزرگ ما، آيت الله خميني (مدظله) در آن مدت از محضر پرفيض اين مرد بزرگ استفاده برده بود و او را بالاخص در عرفان بي نهايت مي ستود . (8) ايشان رياضيات را به خوبي مي دانست . در علوم غريبه همچون جفر، رمل،

ص: 513

اسطرلاب مهارت كامل داشت . همچنين به زبان فرانسه تسلط داشت . (9) آن مرحوم علاوه بر مقام علمي و عرفاني، يك مجاهد خستگي ناپذير و جدي بود و در مسير مبارزه با رضاخان پهلوي حدود يازده ماه در حرم حضرت عبدالعظيم متحصن شد . (10) در حقيقت وي از عرفان منزوي، عرفان حماسي ساخت . امام خميني درباره اولين ملاقات خود با آيت الله شاه آبادي اين چنين بيان كرده است: "مقداري با هم صحبت كرديم و يكي دو تا سوال از مرحوم آقاي شاه آبادي بزرگ پرسيدم، وقتي جواب مشروح و كاملي شنيدم، مطلع شدم كه ايشان اهل فلسفه و عرفان است . " (11) سرانجام پس از گفت و گوي بسيار، حضرت امام، آقاي شاه آبادي بزرگ را براي تدريس عرفان راضي مي كنند و شرح فصوص الحكم ابن عربي را به مدت شش سال نزد ايشان مي خوانند . (12) حضرت آيت الله سبحاني مي گويد: از نظر مسائل عرفاني تحت تاثير استاد بزرگوارشان مرحوم شاه آبادي بوده اند و نسبت به ايشان خيلي عشق مي ورزيدند . حدود شش سال خدمت ايشان شرح فصوص الحكم را مي خواندند و در حاشيه فصوص حواشي و تعاليقي دارند . ايشان ساليان متمادي استاد بلامنازع حوزه علميه قم بودند . (13) استاد سبحاني در جاي ديگر مي نويسد: امام

ص: 514

در قلمرو عرفان آثار ارزنده اي از خود به يادگار گذارده كه متاسفانه بر اثر كمبود استاد اين فن، افكار بلند ايشان به مجامع علمي عرضه نشده است . ايشان در اين علم ذوق سرشار و انديشه بلندي داشت كه تنها آگاهان اين فن از لطافت فكر وي باخبرند . (14) استاد سيد جلال الدين آشتياني مي نويسد: حق متعال به لطف خاص خود، مرحوم مغفور امام را موفق به تحصيل در علوم منقول و معقول نزد اساتيد بزرگ و نخبه نمود و بعد از شهريور بيست آن مرد بزرگ استاد مسلم در حكمت متعاليه و از اساتيد مسلم در كتب عاليه سطوح در علوم منقول بودند . متجاوز از بيست سال شرح منظومه و اشعار تدريس كرده اند و يگانه مشعل فروزان علم توحيد و معرفت ربوبي و استاد وحيد در علم عرفان يعني معرفت اسما الله و نفيس ترين دانش بشري موروث از اوليا يعني علم توحيد و ولايت و نبوت و شئون آن محسوب مي شدند و مدتي براي برخي از ارباب معرفت، شرح قيصري بر فصوص را تدريس كردند . ولي محيط، لياقت آموزش اشرف علوم و فنون را نداشت . روزي به آن جناب عرض كردم: حيف نيست كه منع فيض مي فرماييد؟ اگر همين نصوص قونوي را كه با تعليقات مرحوم

ص: 515

آقا ميرزا هاشم اشكوري چاپ شده است، براي افراد مستعد تدريس بفرماييد، مشكلي پيش مي آيد؟ فرمود: مساوي است با انتحار، عيب ديگري وجود ندارد . (15) بي مناسبت نيست اشاره اي به جو حاكم ضد فلسفه و عرفان آن زمان از زبان فرزند امام حاج احمد آقا بشود . وي در اين باره مي گويد: مقدس م آبهاي متحجر حتي در زمينه دروس عرفان و فلسفه، تحمل بينش امام را نداشتند، آنها شرايط را جوري مهيا ساختند كه وقتي مي خواستند كتاب منظومه را از جايي بلند كنند، از انبر استفاده مي كردند و لمس كردن آن را نجس مي دانستند يا به فرض اگر كسي فلسفه مي خواند او را بي دين مي دانستند . (16) خود حضرت امام خميني درباره جو مسموم آن روز، با اشاره به خون دلهايي كه در آن سالها از متحجرين خورده، با سوز و گداز چنين نقل كرده است: "يادگرفتن زبان خارجي، كفر و فلسفه و عرفان گناه و شرك به شمار مي رفت . در مدرسه فيضيه فرزند خردسالم مرحوم مصطفي از كوزه اي آب نوشيد، كوزه را آب كشيدند، چرا كه من فلسفه مي گفتم . ترديدي ندارم اگر اين روند ادامه مي يافت، وضع روحانيت و حوزه ها وضع كليساهاي قرون وسطي مي شد . " (17) در پايان اين نكته قابل ذكر است كه عرفان

ص: 516

تا جايي كه توجه به نكات مثبت و سازنده داشته و همرديف ساير امور ارزشي مانند علم و تفكر و جهاد و ... قرار دارد، مورد تاييد و تاكيد امام خميني مي باشد . اما اگر عده اي خود را از شريعت جدا نموده و مشغول آداب اختراعي مخالف اسلام ساخته از تزكيه و تهذيب غافل گشته اند آنها را حجاب و مانع از تعالي انسان دانسته . (18)

قبول بوده، ولي در بعضي جاها با او اختلاف نظر دارند . تعليقه اي هم بر فصوص نگاشته اند . (21) استاد آشتياني مي نويسد: تعليقات آن بزرگوار پر بها و دلرباست و حاكي از ذوق سرشار ايشان است . آن جناب داراي قلمي روان و جذاب است و در ذوقيات قريحه اي كم نظير دارند . ايشان برخي مطالب شارح قيصري را نقد كرده اند و در برخي مباحث پاره اي از مطالب شيخ اكبر، ابن عربي را نيز مورد مواخذه قرار داده اند . (22) امام خميني در آثار عرفاني خود مانند شرح دعاي سحر، مصباح الهداية الي الخلافة والولاية، تعليقة علي الفوائد الرضويه، سر الصلوة، آداب الصلاة و چهل حديث، در موارد متعدد از محيي الدين به عظمت ياد كرده است . و تحت عناوين با شكوهي مانند: شيخ كبير، شيخ عارف، شيخ محقق، بزرگمرد، از او نام برده و به عنوان يكي از "بزرگان مشايخ ارباب عرفان" او را ستوده است و به نقل برخي از آرا و نظرات وي در آثار عرفاني خود پرداخته و در عين حال در مواردي هم كه با نظر او موافق نبوده به نقد عالمانه نشسته است . (23) به ويژه در كتاب تعليقات علي شرح فصوص الحكم . اكنون مناسب است براي آگاهي از ديدگاه حضرت امام درباره ابن

ص: 518

عربي به عنوان نمونه به چند مورد اشاره شود: يكي از مواردي كه امام خميني از كتاب فصوص الحكم محيي الدين ياد نموده در نامه اي است كه خطاب به خانم طباطبايي مرقوم شده و در ابتداي آن آمده است: "ياد روزي كه در ايام جواني كتاب فصوص الحكم و ديگر كتب عرفاني را كه بزرگان مشايخ ارباب عرفان به يادگار گذاشته اند در خدمت بعضي از مشايخ اهل عرفان (24) رضوان الله تعالي عليه استفاده نمودم ... بايد بگويم كه كتب مذكور با همه قدر و منزلتي كه دارند و كمكهاي بسيار ارزنده اي به معرفت قرآن - سرچشمه فياض معرفة الله و كتب ادعيه ائمه معصومين، صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين، كه آنها را حقا قرآن صاعد بايد خواند و احاديث آن بزرگواران - مي كنند، حلاوت و لطافت و جامعيت اسرار كتاب الهي را ندارند . في المثل سوره مباركه حمد مشتمل بر جميع اسرار معارف الهيه است كه تحمل آن از عهده اين نويسنده دست و پا بسته خارج است، همين قدر بدان اي دختر عزيزم كه در بسم الله الرحمن الرحيم، الحمدالله رب العالمين معارف و اسرار غير قابل تحمل براي ماست . و اگر عارف صاحب سري در الحمدالله باقدم صاحب ولايت غور كند، مي يابد كه در عالم

ص: 519

هستي غير از الله چيزي و كسي نيست كه اگر بود، حمد مختص به ذات الوهي نبود (تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل) پس بايد قلمها بشكنند اگر گمان شود وراي او هستند . تو نيز اي عزيز كتب عرفا و اوليا را بخوان به قصد فهميدن يا ذوق كردن همين كلمه شريفه جامعه" . (25) از محتواي اين نامه نظر حضرت امام درباره ابن عربي آشكار مي شود، با اين حال به چند نكته اشاره مي گردد: 1 . امام خميني تحصيل و فراگيري فصوص الحكم محيي الدين را به عنوان خاطره خوشي از ايام جواني خود بيان نموده است . 2 . از محيي الدين ، با عنوان يكي از "بزرگان مشايخ ارباب عرفان" ياد شده است . 3 . حضرت امام از مباحث مطرح شده در فصوص الحكم استفاده علمي نموده است . 4 . كتاب فصوص الحكم يك اثر ارزشمند از ابن عربي معرفي شده كه از او به يادگار مانده است . 5 . از نظر ايشان كتب عرفاني و از جمله فصوص الحكم داراي قدر و منزلت بسيار است و كمكهاي ارزنده اي به معرفت قرآن و كتب ادعيه و احاديث ائمه عليهم السلام مي كنند . 6 . امام خميني خواندن كتب عرفا و اوليا را

ص: 520

به مخاطب خود سفارش كرده است كه در آغاز نامه فصوص الحكم يكي از آنها به شمار آمده است . 7 . ايشان خواندن و فراگيري كتب عرفاني را به قصد فهميدن يا ذوق كردن اسرار معارف الهي سفارش و توصيه نموده است . . نمونه ديگر: از مواردي كه اشاره به نظر حضرت امام درباره محيي الدين دارد، نامه معروف و پيام تاريخي ايشان خطاب به گورباچف مي باشد كه در بخشي از آن آمده است: "ديگر شما را خسته نمي كنم و از كتب عرفا به خصوص محيي الدين ابن عربي نام نمي برم كه اگر خواستيد از مباحث اين بزرگمرد مطلع گرديد، تني چند از خبرگان تيزهوش خود را كه در اين گونه مسائل قويا دست دارند، راهي قم گردانيد تا پس از چند سالي با توكل به خدا از عمق لطيف باريكتر ز موي منازل معرفت آگاه گردند كه بدون اين سفر، آگاهي از آن امكان ندارد" . (26) (27) نظر امام خميني درباره ابن عربي در فراز مذكور نيز به خوبي روشن است، در عين حال به چند نكته اشاره مي شود: 1 . آنچه بيش از همه جلب توجه مي كند اين است كه حضرت امام كتب عرفاني محيي الدين را به عنوان يكي از منابع شناخت اسلام معرفي

ص: 521

نموده است كه مي تواند خلا عقيدتي و فرهنگي حاصل از سقوط ماركسيسم را پر نمايد . 2 . از شخص محيي الدين ابن عربي با عنوان "بزرگمرد" ياد شده است . 3 . به نظر امام خميني مباحث كتب محيي الدين برخوردار "از عمق لطيف باريكتر از موي منازل معرفت" است . 4 . سطح علمي مباحث كتب عرفاني ابن عربي به گونه اي است كه فقط خبرگان تيزهوش كه در مسائل عرفاني قويا دست دارند مي توانند از آنها آگاه گردند تا يك جامعه جديد مبتني بر حقيقت و عدالت بنا كنند . 5 . فهم و درك مباحث مطرح شده توسط محيي الدين با مطالعه تنها امكان پذير نبوده و حتما نيازمند استاد مي باشد . جالب توجه است كه تاريخ هر دو نامه كه قسمتي از آنها نقل شد درآخرين سال عمر حضرت امام خميني به فاصله چند ماه قبل از فوت ايشان بوده است . مطلب ديگر پيرامون نظر حضرت امام خميني درباره محيي الدين ابن عربي، سخن استاد سيد جلال الدين آشتياني است كه در انتهاي مقدمه مبسوط خود بر كتاب مصباح الهداية الي الخلافة والولايه چنين مرقوم نموده است: "مرحوم امام رضوان الله عليه از كثيري از اكابر ارباب عرفان به "خلص شيعيان امير مومنان عليه السلام " تعبير

ص: 522

كرده اند . نمونه آن بيانات ابن عربي است در جواب 153 سوال حكيم ترمذي در مسائل مختلف كه برخي از آن مسائل از عويصات است . شيخ اكبر ساليان متمادي بعد از رحلت ترمذي در فتوحات مكيه (28) به اين سوالات جواب داده است" . (29) نكته مهم در آثار عرفاني امام اين است كه بيشتر از همه به بزرگاني چون ابن عربي، ملاصدرا و ديگران كه از نظر اهل ظاهر كافر محسوب مي شدند و كسي جرات ذكر نام آنها را نداشت، امام با شهامت، عقايد و انديشه هاي آنها را نقل كرده و پذيرفته است . (30) در اينجا ذكر اين نكته نيز لازم است كه يكي از ويژگيهاي شخصيت عرفاني حضرت امام، استقلال فكري است كه حاكي از تسلط و پختگي ايشان است . ايشان در مواجهه با نظرات ديگران همواره مانند صاحب نظري آگاه از مسائل و مباحث مربوطه ضمن حفظ استقلال فكري و مباني مذهبي و آزادانديشي به نقد و بررسي پرداخته و هيچ گاه مقلد و پيرو صرف نبوده است . امام در آثار عرفاني خود اغلب اقوال متكلمين، فلاسفه و عرفاي پيشين را نقد و بررسي نموده و مشكلات آنها را با ابتكار و نوآوري برطرف مي سازد . (31) آنچه در زير مي آيد نظر يك

ص: 523

دانشمند غربي است درباره اين ويژگي امام خميني . در ميان آثار عرفاني حضرت امام كتاب "تعليقات علي شرح فصوص الحكم و مصباح الانس" جايگاهي ويژه دارد . اين كتاب حاوي نظرات امام خميني بر شرح فصوص الحكم قيصري است كه در سن بيست و نه سالگي ايشان تحرير شد، ولي چاپ و منتشر نشد تا اينكه در اواخر عمر ايشان به حليه طبع آراسته شد . تاليف اين اثر علمي كه اندكي بعد از ديگر آثار عرفاني نوشته شد، نشان دهنده پختگي بيشتر و استقلال فزاينده تفكر نويسنده آن است . وي آگاهانه تعليقه هاي خود را محدود به موضوعاتي كرده است كه در متن شرح فصوص طرح شده است . اين تعليقات مختصر و اكثرا مربوط به موضوع بوده و راهنماي مفيدي براي خواننده است . به نظر مي رسد كه وي با اصطلاحات بغرنج و مرموزي كه توسط پيروان مكتب ابن عربي ساخته و پرداخته شده كاملا آشنا بوده است . او در بسياري از موارد تفسيرهاي قيصري را تصحيح كرده است . منابع و مستنداتي كه در تعليقات امام خميني بر شرح فصوص نقل شده كمابيش شبيه همانهايي است كه در متن اثر ديگر ايشان مصباح الهدايه آورده شده است . بيشتر منابع كتاب، يا از آثار ابن

ص: 524

عربي و يا آثار مكتوب پيروان مكتب ابن عربي مي باشد . (32) يكي از پژوهشگران، انديشه اصلاح اجتماعي امام خميني را منبعث از بعد عرفاني ايشان دانسته مي گويد: او مسائل عرفاني را از انزوا و قلب سالك به همه عالم هستي تسري داد و عرضه مباحث عرفاني را به جامعه نه تنها موجب تحقير ندانست، بلكه نياز جامعه را به عرفان از هر علومي بيشتر مي دانست . بدين ترتيب عارف كامل يك مصلح اجتماعي نيز هست . (33) وي سپس مي گويد: جوهر انديشه حضرت ا مام دو عنصر محضر شناسي و مظهر شناسي است يعني عارف وقتي در اثر رياضت و سير و سلوك خود را در محضر حق تعالي رسانيد، همه جاي عالم را محضر خدا مي بيند و اگر خود را مظهر خدا و جلوه اي از او ببيند، روح شجاعت و حماسه در او تبلور مي يابد، آن گاه از هيچ قدرتي جز خدا نمي ترسد، زيرا خود را در محضر خدا مي بيند و اين دو اساس انديشه اصلاح اجتماعي و نهضت ديني است . (34) در اينجا مناسب است اشاره اي به بعد عرفاني شخصيت علمي حضرت امام بشود . استاد سيد احمد فهري در اين باره مي نويسد: در ميان ابعاد روحي امام، بعد عرفانش از ديرزمان براي اين ناچيز خيره كننده

ص: 525

بود . و موقعي كه آوازه شجاعت، درايت، قاطعيت و ديگر فضايلشان زبانزد همه بود، مرا حالت تاثر و تاسفي بود كه چرا بعد عرفاني امام همچنان از مردم پوشيده است؟ و بارها اين تاسفم را به دوستان اظهار كرده بودم . (35) با اينكه حضرت امام مدرس بزرگ فلسفه در عصر اخير بود، مذاق عرفاني او غالب بر مذاق فلسفي اوست . چنانكه از رساله هاي عرفاني او اين امر هويداست . (36) يادداشتها: 1 . نگرشي بر روش تحقيق در مسلكهاي عرفاني، عباس ايزدپناه، فصلنامه حضور، شماره 17، ص186 . 2 . نهضت امام خميني، ج1، ص38 . 3 . ر . ك: شرح رسالة المشاعر، مقدمه، ص77 پاورقي و نخبگان علم و عمل ايران، ص346 . 4 . سفر عشق، ص28 . با تلخيص . 5 . مجموعه آثار حكيم صهبا، ص68 و شرح مقدمه قيصري ، ص33 . 6 . مصاحبه با سيد احمد خميني، فصلنامه حضور، شماره اول، ص9 . 7 . صحيفه امام، ج18، ص407 . 8 . خدمات متقابل اسلام و ايران، ص615 و تفسير سوره قارعه، ص299 . براي آگاهي بيشتر ر . ك: نقبا البشر، ج4 و گنجينه دانشمندان، ج4 و ريحانة الادب، ج3 و تاريخ حكما و عرفا و متاخر ...

ص: 526

و سيماي فرزانگان ص ... و آسمان عرفان . 9 . عارف كامل، ص25 . 10 . سيماي فرزانگان، ص87 . 11 . همان ماخذ، ص13 . 12 . همان ماخذ، 14 . 13 . بررسي ابعاد علمي شخصيت حضرت امام خميني، مجموعه مقالات، گفتگو با آيت الله جعفر سبحاني، ص51 . 14 . جامعيت علمي و عملي امام خميني، كيهان انديشه، شماره 29، ص9 . 15 . در رثاي امام عارفان، كيهان انديشه، شماره 24، ص4 . 16 . فصلنامه حضور، شماره اول، ص17 . 17 . صحيفه امام، ج21، ص279 . و نيز ر . ك: چهل حديث، ص455 . 18 . ر . ك: شرح و تفسير ديوان امام خميني، ص504 - 511 . 19 . سخن عشق، فاطمه طباطبايي، مقدمه، ص7 . 20 . سفر عشق، ص9 و 10، با تلخيص . 21 . مصاحبه با خانم فاطمه طباطبايي، كيهان هوايي، مورخ 13/3/71 . 22 . شرح فصوص الحكم، با مقدمه و تصحيح و تعليق سيد جلال الدين آشتياني، ص ده مقدمه . 23 . ر . ك: همين كتاب، ص143 . براي آگاهي برخي از اين نقدها رجوع كنيد به: گزيده آراي نقادانه امام خميني در عرفان، محمد هادي موذن جامي، كيهان انديشه، شماره 35، ص76

ص: 527

- 102 . و سفر عشق، ص45 - 152 . 24 . منظور عارف كامل حضرت آيت الله ميرزا محمد علي شاه آبادي، استاد عرفان امام خميني است . 25 . صحيفه امام، ج21، ص237 و 238 (تاريخ نامه 25 دي 1367( 26 . امام خميني در جاي ديگر نيز به فراگيري و تحصيل دو كتاب فصوص الحكم و فتوحات مكيه اشاره نموده است . ر . ك: صحيفه امام، ج20، ص165 . 27 . صحيفه امام ، ج21، ص225 (تاريخ پيام 11 دي 1367( 28 . ر . ك: فتوحات مكيه، چاپ عثمان يحيي، ج13، ص146 و ج3، ص229 . 29 . مصباح الهداية الي الخلافة والولاية، امام خميني، مقدمه، ص164 . 30 . زيباپرستي در عرفان اسلامي، دكتر علي اكبر افراسياب پور، ص487 با تلخيص . 31 . زيبايي پرستي در عرفان اسلامي، ص487 . 32 . بازنگري عرفان امام خميني و ميراث حكمت عرفاني اسلام، الكساندر كينشن، ترجمه محمد امجد، فصلنامه نقد و نظر، زمستان و بهار 78 و 79، ص24 با تلخيص . 33 . سيري در انديشه عرفاني حضرت امام، دكتر اسماعيل منصوري لاريجاني، ص144 . 34 . همان ماخذ، ص145 با تلخيص . 35 . شرح دعاي سحر، ترجمه سيد احمد فهري، مقدمه، ص26 . 36

ص: 528

. فلسفه (ادوار فلسفه و سلسله فلاسفه)، محمد نيكنام عربشاهي، ص90، با تلخيص . محمد بديعي 1

ص: 529

علمي، و خصايل و ويژگي هاي اخلاقي و انساني، و آثار و بركات وجودي او در پهنه انقلاب و نظام اسلامي را - با اعتراف صريح به عجز و ناتواني اين قلم - برخواهيم شمرد. فهرست پيش درآمد از تولد تا پانزده خرداد 1342 15 خرداد سرآغاز تحولي بزرگ در زندگي احمد آغاز رسالت تاريخي احمد در غياب پدر نخستين سفر مخفيانه به عراق و واكنش ساواك يادگار امام در زندان قزل قلعه (سفر دوم به عراق) جهاد احمد در منزلي كه تاريخ ساز انقلاب شد ازدواج و فرزندان تلاش هاي احمد و درماندگي ساواك شاه شهريه امام و ناكامي ساواك در جلوگيري از پرداخت آن سفر به مكه، عراق و لبنان احمد در ديگر سنگرهاي مبارزه (سالهاي قبل از پيروزي) احمد و هجرتي ديگر همراه با امام در هجرت به پاريس احمد، مهاجر قبيله ايمان بسمه تعالي پيش درآمد: پيكر مجروح و مطهر او نيمه جان و بيهوش در "كوچه باغ" شهر قم نقش زمين شده بود. مامورين امنيتي به سرعت منطقه را ترك كرده و به پايگاه خويش در خيابان فرهنگ! ! جنب ايستگاه راه آهن قم بازگشته بودند. ورقهاي كتب درسي اش در كوچه پراكنده بود. همه چيز حكايت از آن داشت كه در اين وقت خلوت صبحگاهي دموكراسي شاهانه ساواك! در

ص: 531

"كوچه باغ" قم حضور يافته است. رهگذران و همسايگان بمحض اطلاع، به كمك شتافتند. باور نكردني است. چهره محبوبي كه زير ضربات ناجوانمردانه سپاهيان ستم اينچنين كبود گرديده و بر خاك افتاده است، سيماي آشناي "احمد" جوان برومند قائد اعظم است كه نسل پانزده خرداد اين چهره صميمي را بخوبي مي شناسند. مردمان براي به هوش آوردنش تلاش مي كنند. اشك از چشمانشان سرازير است. تلاش آنها به نتيجه مي رسد. احمد به هوش مي آيد. جواني ورزشكار و پر نشاط است. كتابهاي ورق شده اش را از دست مهربان مردم مي ستاند. و با همان صميمت هميشگي اش از آن همه محبت و عاطفه مردم سپاسگزاري مي كند و به سوي سنگر جهاد علمي خويش مي شتابد. (1) مردي كه خون خميني در رگهايش جاريست در آغاز رسالت تاريخي خويش مي رود تا نقش آفرين نهضت رهائي بخش امام گردد. او اينك، در غياب پدر و برادر تبعيدي خود مسئوليتي دشوار بر عهده دارد. از تولد تا 15 خرداد وقتي كه در روز بيست و چهارم اسفند هزار و سيصد و بيست و چهار هجري شمسي ديده به جهان گشود و نگاهش به چشمان پر جاذبه و سرشار از معنويت پدر افتاد، گوئي كه از همان لحظه، سرنوشت زندگاني اين نوزاد با سرنوشت شگفت انگيز پدر، براي هميشه و جدائي

ص: 532

ناپذير گره خورده است. نخستين صدائي كه در اين عالم شنيد آواي ملكوتي اذان بود كه از زبان "روح الله" در گوش او طنين توحيد مي افكند. نامش را احمد برگزيدند، و چه نام با مسمائي: قرة العين امام و محمود همه آنان كه دل به خميني سپرده اند; و ديديم آن روز هنگامي كه رسانه ها از بيماري احمد خبر دادند مردماني فداكار و بيشمار براي اهداء قلبهاي خويش به اين چهره محمود و محبوب انقلاب خميني صف كشيدند و آن حماسه را آفريدند كه قلم از وصفش عاجز و توصيفش جز با زبان عشق و مركب اشك و بودن در آن فضاي وصف ناشدني ممكن نيست. هنگامي كه او بدنيا آمد، وطن مظلوم و اسلامي، چهارمين سال حكومت خيانت پيشه دومين عامل بيگانه از خاندان منفور پهلوي را مي گذرانيد. چهار سال پيش از اين قواي متجاوز متقفين خاك ميهن را اشغال، و در يك بازي جديد، محمد رضا پهلوي را بر اريكه سلطنت استبدادي نشاندند. دو سال قبل از تولد احمد، امام خميني كه با ديد تيزبين خويش دورنماي تيره و تاريك فرداهاي ملت مظلوم ايران در سي و هفت سال آينده را مشاهده مي كرد، اثر بزرگ سياسي خويش را بنام "كشف الاسرار" تاليف و منتشر ساخت و در آن آشكارا از

ص: 533

ايده تشكيل حكومت اسلامي سخن گفت و مبارزه در مسير تحقق آن را، تنها راه نجات از سيطره حكومتهائي دانست كه نصب و عزلشان جز در مسير تامين اهداف بيگانگان نبود. سال بعد "ارديبهشت 1323" انتشار نخستين بيانيه سياسي امام خميني در دعوت مردم ايران و حوزه هاي علميه به قيام در راه خدا، نشان از آن داشت كه او زمان انجام رسالت تاريخي خود و دست زدن به قيام هم جانبه اش را ارزيابي مي كند. "حاج آقا روح الله" اينك در زمان ولادت احمد نامي پر آوازه در حوزه علميه قم بود. مجتهد برجسته اي كه مجلس درس فقه و اصول و فلسفه و عرفان او محفل انس فرهيختگاني چون شهيد مطهري و امثال او بود. امام خميني در كنار استاد عاليمقامش آيت الله العظمي حائري يزدي (ره) در تاسيس حوزه علميه قم مشاركتي فعال داشت. و بعد از آن نيز براي تحكيم اين حوزه و سپردن زمام آن به شخصيت نامداري همچون آيةالله العظمي بروجردي نقشي تعيين كننده داشته است، و اينك انديشه طرح اصلاح حوزه را به عنوان گامي اساسي براي هدفهاي مقدس بعدي انقلاب بزرگ خويش در سر دارد و براي تحقق آن تلاش مي كند. مكتب فلسفي و عرفاني او و انتشار انديشه هاي سياسي، و سخن گفتن از اصلاح

ص: 534

و قيام و انقلاب، بر هم زننده آرامش خاطر دنياطلبان و متحجريني است كه تحت تاثير تبليغات دير پاي استعمار، دين را از سياست جدا كرده و با بي تفاوتي نظاره گر صحنه هاي دردناك و وضعيت اسفناك جهان اسلامند. سالهاست كه شخصيت علمي "حاج آقا روح الله" و انديشه هاي تابناك او بر اين دسته از دنيا خواهان و مقدس م آبان و آنانكه در حوزه علميه با حكومت سرو سري دارند، گران آمده است و در بد گوئي و سعايت از آن عالم رباني، و تهمت و افتراء گوي سبقت را از ديگري مي ربايند. جرمش اين است كه شعر عرفاني مي سرايد، درس عرفان و اخلاق و فلسفه مي گويد، و از همه حساستر آنكه از سياست و قيام سخن مي راند. عرصه را چنان تنگ كرده اند كه درس اخلاق امام بايد مخفيانه و در نقطه اي دور افتاده از شهر قم برگزار شود و كار را به آنجا رسانده اند كه "مصطفي" فرزند ارشد امام و همان برگزيده اي كه شهادتش موج آفرين حركتي شد تا جهانيان پيروزي شكوهمند انقلاب را شاهد گردند، وقتي كه در كنار پدر در مدرسه فيضيه از كوزه اي آب نوشيد، متحجرين فتوا به اجتناب از آن كوزه دادند چرا كه فرزند روح الله، مدرس عرفان و فلسفه است و دينش با سياست عجين

ص: 535

است و اين در منطق آن كوته فكران گناهيست نابخشودني! بدين ترتيب دوران طفوليت "احمد" در محيطي مي گذرد كه محفل روحاني خانواده خميني كبير را بحث از چگونگي انجام تكليف الهي در آن فضاي آشفته گرما مي بخشد. نيمه هاي شب زمزمه مناجات ملكوتي پدر و آواي قرآن از زبان آن عارف بالله شنيده مي شود و روزها سخن از علم و جهاد است، سخن از چگونگي نجات مردم مظلوم ايران از يوغ شاهان ستمگر، و سخن از كشف اسرار است. سخن از رهايي اسلام از زنگار خرافه ها و پيرايه ها، و چگونگي بازيابي مجد و تمدن اسلاميست و خلاصه آن كه سخن از مبارزه اي دشوار و طولاني در چندين جبهه، در ميان است و پر واضح است كه دربدري، تبعيد، حبس، و يا شهادت در انتظار اعضاي اين خاندان معزز است كه تقدير الهي رسالت پرچمداري احياء دين خدا و تحقق آرمان دست نيافته شيعه يعني تشكيل حكومت الهي را در عصر حاضر بر عهده آن نهاده است و هر يك از اعضاي اين خانواده مطهر را سهم و مسئوليتي است كه با آغوش باز پذيراي آن گرديده اند. وضع معيشتي خانواده در اين ايام كه ولادت احمد نازنين شادمانش ساخته، به سختي و دشواري مي گذرد، اگر روزگاراني خاطرات ناگفته آن بيان

ص: 536

شوند، جهانيان جنبه اي ديگر از زندگاني حيرت انگيز و حيات آفرين مجدد بزرگ اسلام را خواهند شنيد. پدر شهريه نمي ستاند و از صرف وجوهات شرعي براي گذران زندگي خود حتي در سخت ترين شرائط پرهيز مي كند. با آنكه حاج آقا روح الله موقعيتي برجسته نزد بزرگان حوزه علميه آن زمان داشت و مشاور امين و بازوي تواناي آنان بود و علم و فقاهتش از وي چهره اي ممتاز ساخته بود كه اگر مي خواست مي توانست انواع امكانات معيشتي را براي اهل بيت خويش سامان دهد اما روح بلند خالق آثار جاودانه اخلاقي و عرفاني همچون "شرح چهل حديث"، "سرالصلوة"، "آداب الصلوة"، "شرح دعاي سحر" و "مصباح الهدايه" مستغني تراز آن بود كه دل به دنيا بسپارد و ارزش وارستگي و زندگي زاهدانه را بر تنعمات حيات دنيوي ترجيح دهد. امام خميني معتقد بود و مي فرمود كه جهاد و مبارزه در راه خدا را با رفاه و تجملات دنيا سازگاري نيست و آنان كه جز اين مي پندارند با الفباي مبارزه ناآشنايند. احمد دوران كودكي و نوجواني را در محيطي رشد مي كرد و پرورش مي يافت كه مقدورات محدود مالي مادر و عايدي بسيار اندك ملك موروثي پدر در خمين به عنوان تنها ممر گذران زندگي آنان براي تامين احتياجات اوليه زندگي نيز كافي نمي نمود اما امام

ص: 537

خميني نه اين زمان و نه قبل از آن و نه حتي روزگاراني كه به عنوان رهبري مقتدر و محبوب بر يك كشور پهناور و بلكه بر ميليونها نفوس دلباخته حكومت مي كرد، ذره اي از منش زاهدانه خود عدول نكرد و همين خصلتها و منشها، و آن سخنها و سياستها و مجاهدتها، و آن عرفان و مناجاتها بود كه آموزگار غير رسمي و دائمي يادگاري شدند به نام هميشه ماندگار "احمد" كه قاب عكسش تا ابد دل عاشقان خميني است. قلم از شدت داغ هجرانش سركشي مي كند و از وادي نگارش زندگينامه به وادي عشق مي لغزد. اصحاب قلم بر من ببخشايند كه اين لغزش اختياري نيست، فرمان دل داغداريست كه در اين چهل روزي كه از فراقش مي گذرد گوئي چهل سال درد هجران كشيده است و نمي دانم وقتيكه رنج فراق با دل خدمتگزاري كوچك در آستان بزرگ خميني چنين كند با آن دل رنج كشيده مادر و همسر، فرزندان و خواهران و خاندانش چه مي كند؟ خدايا به "صبر خميني" سوگندت مي دهيم كه اجري شايسته دل دريائي به اين آموزگاران شكيبائي و مقاومت عطايشان فرما. آري، احمد در دامن مادري پرورش مي يابد كه بحق او را "بانوي بزرگ انقلاب اسلامي" و بانوي صبر و استقامت لقب داده اند همان بزرگواري كه خداوند لياقت

ص: 538

آن را عطايش كرده تا همسر و همدم وانيس دل شخصيتي چون امام خميني باشد. زنان نسل انقلاب، اسوه اي چون او دارند كه اين چنين در صحنه هاي سخت گذشته و حال انقلاب، پيشتازان نهضت خميني اند. دامن پر مهر بانوي فاضله و فداكار: خديجه ثقفي بود كه فرزنداني چون "مصطفي و احمد" پرورانيد و آنان را براي ياري دين خدا در آن هنگام كه خميني كبير قيام الهي خويش را آغاز كند، از هر جهت مهيا ساخت. در محيط خانوادگي كه احمد در آن رشد كرده است برخلاف فرهنگ حاكم بر اغلب خانواده هاي مذهبي آن دوران از فرمانفرمائي مقتدرانه پدر و تحميلها و اجبارهاي والدين در امور شخصي فرزندان اثري نيست. چارچوب برخوردهاي تربيتي امام همان شرع انور است كه در آن به شخصيت فرزند و آزادي عمل او در محدوده شرع بهاي لازم داده مي شود. محيط خانوادگي آنان بنا به شواهد و مدارك فراوان و نقلهايي كه خوانده و شنيده ايم فضايي آكنده از محبت، سادگي و مسئوليت پذيري و آزادي عمل بوده است و بطور طبيعي در چنين محيطي رفتارها و راهنماييهاي دلسوزانه والدين، تنها به عنوان معيارهايي در مسير انتخابهاي دائمي و آگاهانه و آزادانه فرزندان عمل مي كند. و اين خود فرزندانند كه مسئوليت انتخاب و تعيين مسير آينده

ص: 539

و سرنوشت خويش را - به تناسب موقعيت هاي سني و رشد عقلاني و عاطفي هر دوره - بر عهده مي گيرند. و البته واضح است كه سايه بلند هدايت پدري همچون امام، و صلابت و نفوذ كلام او، و پرتو نوراني و پرجاذبه مربي اي چون خميني، چنان بر روح و جان فرزندان نفوذ دارد كه گويي در محضر او توان تخطي نيست، و اين همان تسليم آگاهانه و مقدسي است كه مكتب تربيتي اسلام عرضه داشته است. در چنين شرائطي است كه احمد نخستين تجربه اجتماعي خويش را در دوران تحصيلات ابتدائي فرا مي گيرد و از نزديك با مشكلات و تضادهاي موجود در جامعه آن روز آشنا مي شود. او از كودكي بسيار پر تحرك و سرشار از جنب و جوش بود، نه از كودكان منزوي. سري پر شور و دلي غوغائي داشت. گوئي كه در پي گمشده ايست كه ابتداء هر چه مي گردد كمتر مي يابدش و با چنين احساس و نيازي ناشناخته بود كه بعد از دوره ابتدائي ادامه ، تحصيل در علوم جديده را برگزيد. سال سوم دبيرستان به ورزش فوتبال روي آورد و همزمان با تحصيل، عضو تيم فوتبال قم شد و مدتي نيز كاپيتان اين تيم بود. او در رشته طبيعي از دبيرستان حكيم نظامي قم ديپلم گرفت. 15

ص: 540

خرداد سرآغاز تحولي بزرگ در زندگي احمد قيام تاريخي پانزده خرداد سال 42 كه در پي دستگيري امام خميني در سحرگاه پانزده خرداد اتفاق افتاد، نقطه عطف مبارزات مردم ايران و سر فصل انقلاب اسلامي، و سر آغاز هجرت و تحولي بزرگ در زندگاني "احمد" قهرمان فصل هاي آينده نهضت امام خميني بود. شاهد فريادهاي حق طلبانه امام بودن و سرآسيمگي و ددمنشي رژيم شاه را ديدن و دستگيري پدر بزرگوار را هنگام نماز شب مشاهده كردن، و در پي آن، فريادهاي "يا مرگ يا خميني" زنان و مردان پيشتاز نهضت را شنيدن و با آنان همصدا گشتن و غروب فضاي غم گرفته قم انقلابي و در و ديوارهاي خون رنگ آن را در شامگاه پانزده خرداد نظاره كردن، و حوادث تلخ و شيرين ماههاي پس از قيام را به ارزيابي نشستن، كه در يك سوي آن حماسه پيشتازان نهضت بود و در سوي ديگرش: سكوت و بي تفاوتي راحت طلبان، و نفاق و دوروئي مقام خواهان دنيا طلب; مشاهده اين حوادث تجربه هائي سنگين و گرانقدر بودند كه احمد را براي انتخاب نهائي و دشوارش در تعيين مسير آينده زندگي خويش مددكار مي شدند. در غياب پدر بزرگوار كه دوران حبس و حصر را در تهران مي گذرانيد، حاج آقا مصطفي فرزند ديگر امام

ص: 541

خميني كه در آن زمان خود از چهره هاي فرهيخته وادي علم و جهاد در حوزه علميه قم بود، سامان دهي امور بيت و دفتر امام را در قم بر عهده داشت و اين موقعيت در آن ايام، خود فرصتي پديد آورد تا احمد در حساس ترين مرحله زندگي به خويشتن خويش بپردازد. كارگزاران رژيم شاه غرق در خيالبافي ها بر اين تصور بودند كه كشتار بيرحمانه مردم در 15 خرداد، و به زندان و تبعيد فرستادن ياران خميني و سركوبي همه جانبه قيام، كار نهضت را يكسره ساخته و صداي آن براي هميشه خاموش گرديده است. نخستين سخنراني امام بعد از آزادي (فروردين 1343( بافته هاي رژيم را درهم ريخت. روشنگريها و انتشار بيانيه هاي انقلابي و پيگيري اهداف مبارزه ادامه يافت تا آنكه در روز چهارم آبان 1343 رهبر كبير انقلاب اسلامي مستقيما نهضت الهي خويش را در مصاف با عامل اصلي خيانتها يعني هيات حاكمه آمريكا، رودررو قرار داد. نطق كوبنده امام و اعلاميه تاريخي او عليه احياي كاپيتولاسيون، ضربه اي مهلك بود كه تنها تبعيد امام به خارج از مرزهاي وطن و قطع تمامي ارتباطهاي او با ايران و حوزه هاي علميه بود كه شاه راخيالبافانه به ادامه دخالتهاي آمريكا و تداوم سلطنت خيانت پيشه اش اميدوار مي ساخت. آغاز رسالت تاريخي احمد در غياب پدر

ص: 542

احمد در سحرگاه سيزده آبان 1343 دوباره شاهد محاصره منزل پدر، از سوي صدها كماندوي اعزامي از مركز و دستگيري رهبر قيام، در حال مناجات و نماز شب، بود. حضرت امام به اهل بيت خويش سفارش مي كند كه در آن لحظه مداخله نكنند و در برابر آنچه كه مقدر الهي است شكيبا باشند، روح خدا خميني كبير را سراسيمه به تهران برده و از آنجا يكسره به نخستين تبعيدگاهش تركيه مي برند. رنجهاي دوران غربت و تبعيد در خاندان خميني آغاز مي شود. "مصطفي" در غياب پدر پاسداري از ارزشهاي انقلاب را برعهده دارد و ديگر اعضاي خاندان نيز هر يك رسالت خويش را در اين طريق مقدس به خوبي ايفا مي كنند. ديري نمي پايد كه فرزند برومند امام، آيت الله حاج آقا مصطفي نيز دستگير و پس از چندي نزد پدر به تبعيدگاه تركيه و سپس عراق روانه مي شود. كارگزاران رژيم شاه گمانمي كنند آخرين سنگر را فتح كرده و پرونده نهضت را بسته اند، غافل از آنكه خداوند حكيم و قادر، نگاهبان نهضتي است كه آن عارف الهي بنيان نهاده است، و اين خداست كه راه استمرار آن را هموار خوهد كرد. اين ايام آغاز ارتباطهاي گسترده احمد با چهره هاي برجسته روحانيت و عناصر مبارز و قشرهاي ديگر جامعه است. او چندي است كه

ص: 543

گمشده خويش را با آگاهي و تجربه شخصي و شناخت عميق يافته است. نور انديشه و راه و رسم خميني عزيز چون خورشيدي تابناك بر پهنه قلوب حق جويان تابيده است و به ويژه نسل جوان را به بازيابي خويش و موقعيت فرهنگ و دين و كشور خود در آن زمانه پر آشوب فراخوانده است. با داشتن حجتي آشكار چون "خميني" كه هيچ نقطه ابهامي در سراسر زندگي و اهدافش نيست، گرد جهان گرديدن و از حقيقت پرس و جو كردن آئين خردمندان نيست، و احمد در نسل خويش نخستين كسي است كه پيمان بسته تا پايان عمر در اين راه مقدس گام نهد و جانفشاني كند. حضور يادگار امام بعد از تبعيد پدر و برادر، در منزلي كه كانون قيامش لقب داده اند و حضور تني چند از محدود ياران وفاداري كه هنوز ساواك به شناسايي وبازداشت آنان موفق نشده است، سبب گرديده تا مشعل قيام در اين جايگاه شريف خاموش نگردد. اين حضور مخاطره آميز دردسرهاي تازه اي براي كارگزاران رژيم فراهم آورده و چنانكه بعدا خواهيم ديد، خواب ايادي استعمار را آشفته ساخته است. اندكي پس از انتقال امام خميني و آيت الله حاج آقا مصطفي از تركيه به عراق نمي گذرد كه مادر احمد، بانوي فداكار انقلاب نيز به

ص: 544

جمع آنان در نجف اشرف مي پيوندد. تا رنج دوران طولاني غربت و تبعيد را با رهبر قيام و فرزند دلبندش تقسيم كند. و اما رنج فراق عزيزان، رنج شنيدن زخم زبانهاي مغرضين و ايادي نفوذي رژيم در حوزه، و تلخي ديدن دوروئيها و بي تفاوتيها، و از سوي ديگر سنگيني رسالت حفظ حرمت انقلاب كبير خميني و انتقال پيام نهضت 15 خرداد و گرم نگهداشتن كانون مبارزه، سهمي است كه براي "احمد" تقدير كرده اند. شايسته فرزند خميني است كه از اين امتحان الهي سربلند بيرون آيد. و ديديم روزي كه دهها هزار خانواده شهيدان انقلاب و ميليونها نفوس سيه پوش، پرچم عزا بر دوش، پيكر مطهر يادگار خميني را تا جوار مرقد مطهر آن راهنماي سترگ با اشك روان و زمزمه حزن انگيز وداع، بدرقه كردند، ملت ايران و انقلابيون جهان بر آن شايستگي گواهي دادند. نخستين سفر مخفيانه به عراق و واكنش ساواك وقتي كه در بامداد سيزده آبان 43 سپاهيان اعزامي شاه و مامورين امنيتي، امام خميني را براي اعزام به تبعيدگاه مي بردند آنچنان سراسيمه و وحشتزده بودند كه اجازه ندادند تا حضرت امام وظايف خطير "احمد" را در روزها و سالهاي آينده بازگو كند. بدين سبب، احمد از همان روزهاي اوليه تبعيد امام در پي آن بود تا در

ص: 545

اولين فرصت به محضر پدر بشتابد و تكليف را از او بجويد. نخست، راهي به ذهنش خطور مي كند كه اشاره آنرا از زبان بي تكلف و صميمي خود او بشنويم كه مي گويد: " آمدم تهران و تيم شاهين دعوتم كرد راستش خواستم به وسيله آن تيم از ايران خارج شوم و بعد برنگردم، ولي انتخاب نشدم و بحق كه انتخاب شدم، چون سايرين بهتر از من بودند. چون در اين مسئله [رفتن به خارج] شكست خوردم، آنوقت خودم دست به كار شدم و يواشكي روانه عراق شدم، از راه آبادان. . . " (2) چنانكه اشاره كرديم، يادگار امين امام تصميم مي گيرد براي ديدار عزيزان و انتقال اخبار حوادث نهضت و كسب تكليف خويش، به محضر پدر بزرگوارش در تبعيدگاه بشتابد. در اواخر سال 1344 خطر كرده و به همراه يكي از دوستانش به نام كاظم، مخفيانه و از طريق آبادان - پس از مدتي سرگرداني - رهسپار عراق و شهر نجف اشرف مي شود. و اين در حالي است كه ساواك، كه جسته و گريخته از سفر احتمالي "احمد" خبردار شده است، از زيركي هاي او سردرگم گرديده و هنوز منتظر آن است تا از اداره گذرنامه خبر مراجعه او را به قصد عزيمت به عراق در پاسخ به بخشنامه مورخ 19/8/1344 سپهبد نصيري رئيس كل سازمان

ص: 546

اطلاعات و امنيت كشور بشنود. در اين بخشنامه خيلي محرمانه آمده است: /8/44"19 - خيلي محرمانه به: رياست شهرباني كل كشور (اداره اطلاعات) درباره: احمد مصطفوي خميني فرزند روح الله خواهشمند است دستور فرمائيد چنانچه نامبرده بالا تقاضاي صدور يا تمديد گذرنامه و پروانه خروج نمود قبل از هرگونه اقدام مراتب را به اين سازمان اعلام نمايند. از طرف رئيس سازمان اطلاعات و امنيت كشور. سپهبد نصيري" چندين فقره بخشنامه و دستورالعمل مشابه از رئيس كل ساواك، اداره سوم و اداره نهم و ساواك شهر قم، در همين رابطه درپرونده مبارزاتي حضرت حجت الاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خميني به چشم مي خورد كه سردرگمي سازمان عريض و طويل امنيتي رژيم شاه را در برابر بي باكي و فراست فرزند برومند خميني نشان مي دهد. هنگامي ساواك مركز از سفر احمد خبردار مي شود كه تلفنگرام فوري از ساواك همدان بدين شرح مي رسد : "روز گذشته سيد احمد خميني فرزند آيت الله خميني از عراق وارد و. . . در منزل شهاب الدين اشراقي سكونت اختيار نموده است. " در ذيل همين تلفنگرام، ساواك كل در مركز مي نويسد: "آقاي صابري به ساواك قم بنويسيد. اين شخص در هفته گذشته از عراق به قم مراجعت نموده و پس از ورود به قم جهت ملاقات اشراقي به

ص: 547

همدان رفته، ضمن اينكه ساواك قم در اين زمينه اطلاعي نداده، اين فعاليتها را نموده - دستور مراقبت بدهيد. اعمال وي دقيقا تحت نظر باشد هدف از آمدن وي روشن گردد. " متعاقب اين گزارش و دستورالعملهاي بعدي، ساواك قم مراقبت از منزل امام و رفتارهاي احمد را افزايش مي دهد. (اما چند ماه پس از اين دوباره احمد مخفيانه از مرز عبور مي كند و اين بار نيز ساواك در هنگام بازگشت او، در مرز از سفر وي خبردار مي شود) ! در روزهاي اوليه پس از بازگشت از نخستين سفر، ساواك تهران نسخه اي از نامه ارسالي او به نجف اشرف را بدست مي آورد. گزارش اين نامه در سند سري ساواك مركز چنين آمده است: "شخصي كه نامش را احمد مصطفوي ذكر نموده ضمن ارسال نامه اي از قم به آدرس عراق (نجف اشرف) ، شيخ نصراله خلخالي، مطالبي بشرح زير نوشته است. صبح چهارشنبه با كاظم حركت و در خسروي 24 ساعت ما را نگهداشته اند البته در يك قهوه خانه ولي توي خيابان آزاد بوديم. صبح پنجشنبه ما را كه بتعداد 43 نفر بوديم به ژاندارمري قصرشيرين بردند تعداد زيادي از اينها را در بغداد دستگير كرده بودند در آنجا چيزي نپرسيدند فقط اسم و فاميل و اسم پدر و شغل كه تمام

ص: 548

را بغير از شغل كه گفتم كاسب، راست گفتم بهرحال از ژاندارمري ما را بسازمان امنيت قصرشيرين بردند در آنجا سئوالاتي از ما كردند كه تمام آنها دروغ گفته شد. مثلا شغل گفتم كاسب. گفت چه كسبي؟ گفتم ميوه فروشي. كجا؟ خيابان باجك. خانه شما كجاست؟ جنوب شهر (3) . ديگه نروي. چشم. براي چه رفته بودي؟ زيارت. بفرمائيد. ظهر كارمان تمام شد با چهار نفر ديگر ماشين سواري دربست براي كرمانشاه گرفتيم. عصر به كرمانشاه رسيديم. شب در آنجا بوديم و صبح رفتيم همدان. با اينكه چند ساعتي همدان بودم ولي منزل آقاي اشراقي را پيدا نكردم و از آنجا به اراك و از اراك به قم رفتيم. در خسروي پولي از ما گرفته نشد. آقاي حاجي شيخ يك ساعت بعد از ما رسيد. تلگراف امروز صبح زده شد. راديوپيك از قرار معلوم گفته كه آقا خيال دارند تابستان به شام بروند و راديو ملي گفته شاه تلگرافي به آقاي حكيم كرده كه مي خواهم بيايم نجف. ايشان گفته بايد بروي منزل آقاي خميني. اين دو موضوع در راديو گفته شده ولي اگر دروغ باشد راديو دروغ گفته. . . " در ذيل اين گزارش، ساواك تهران نوشته است: "آقاي صابري اين خبر و فتوكپي نامه را به ساواك قم و تذكر

ص: 549

بدهيد سعي نمايد نامبرده را شناسايي كند. سوابق احمد مصطفوي قبلا از فيش استعلام نمايد - رونوشت اطلاعيه را به ساواك كرمانشاه

ص: 550

بدهيد و توجه بدهيد كه دقت بيشتري در مصاحبه با اشخاص معمول گردد و مشخصات اين شخص با استفاده از دفاتر مرزي و آمار و گذرنامه و غيره خواسته شود. " در پي اين گزارش، اداره كل ساواك به روساي ساواك قم و همدان بدين شرح دستور مي دهد: از : اداره كل سوم (316) درباره احمد مصطفوي خميني فرزند روح الله بازگشت به 295 / ق م - 4/2/45 "نامبرده بالا در هفته گذشته از عراق به قم مراجعت و پس از ورود به قم جهت ملاقات شهاب الدين اشراقي به همدان رفته ضمن اينكه آن ساواك گزارشي در اين مورد نداده استنباط مي شود كه مشاراليه جهت انجام ماموريتهايي به ايران آمده ازجمله نامه اي كه فتوكپي آن ضميمه مي باشد جهت شيخ نصرالله خلخالي به عراق ارسال داشته و ضمن آن مسائلي را مطرح كرده كه حائز اهميت بوده. . . علي هذا خواهشمند است دستور فرمايد اعمال و رفتار مشاراليه دقيقا تحت كنترل قرار داده و هدف از آمدن وي به ايران روشن گردد. ضمنا تحقيق و اعلام نمايند وجوه مربوطه از چه طريقي و به چه نحو جمع آوري گرديده و توسط شهاب الدين اشراقي به حوزه علميه قم حواله شده است. " مديركل اداره سوم - مقدم 25/5/45 از: اداره كل

ص: 551

سوم (316) به: رياست ساواك همدان درباره: سيد احمد خميني فرزند روح الله خميني "خواهشمند است دستور فرمائيد ضمن كنترل اعمال و رفتار مشاراليه تحقيق و اعلام نمايند نامبرده بالا قصد اقامت دائم در همدان را دارد يا خير؟ ضمنا اطلاع واصله حاكيست كه شهاب الدين اشراقي بعضا وجوهي جهت حوزه علميه قم حواله مي نمايد تحقيق نمايند كه اين وجوه به چه نحو جمع آوري و از چه طريقي حواله مي گردد. " مديركل اداره سوم - مقدم 26/5/45 احمد در ايام نخستين اقامت كوتاه مدتش در نجف اشرف (در سال 44 و 45( تكميل معارف ديني را در آنجا پي مي گيرد و از محضر امام و برادر ارجمندش كسب فيض مي كند، و حدود 5 ماه بعد - و طبعا بنابه توصيه حضرت امام - كانون گرم خانواده را به قصد انجام رسالتش در ايران ترك گفته و مخفيانه راهي وطن مي شود. در مسير بازگشت در مرز خسروي بازداشت و به سازمان امنيت آنجا منتقل مي شود و چنانكه اسناد فوق كه تنها چند سند از صدها اسنادمبارزات او در پرونده هاي ساواك مي باشند، نشان مي دهند او در بازجوئيهايش زيركانه مامورين را فريبمي دهد هويتش در مرز براي ساواك در اين مرتبه شناخته نمي شود و پس از آزادي، از طريق كرمانشاه و همدان راهي قم

ص: 552

مي شود. يادگار امام در زندان قزل قلعه (بازگشت از سفر دوم) احمد پس از بازگشت از عراق، تلاش خستگي ناپذير خود را در تحصيل علوم ديني و ديدار از خانواده هاي زندانيان و تبعيديان و انتقال پيامها و سفارشهاي امام به منسوبين و مبارزين و نمايندگان شرعي امام در ايران و تنظيم امور بيت امام در قم، ادامه مي دهد. در پايان همين سال (45) دوباره عازم عراق مي شود و اين بار مخفيانه از طريق خرمشهر به آن سوي مرز مي رود و پس از يك هفته مخفي كاري و طي طريق، خود را به نجف اشرف كه قبله گاه مبارزين گرديده بود مي رساند. در همين سفر است كه او رسما به سلك روحانيت درمي آيد و "عمامه " را كه نشاني ست بر مسئوليت پذيري و تقدس راه انتخاب شده، بدست مبارك امام خميني بر سر مي نهد. در اين سفر نيز او ضمن فراگيري سفارشها و وصاياي مبارزاتي حضرت امام، از فرصت استفاده كرده و از محضر درس پدر و برادر بزرگوار و ديگر اساتيد حوزه نجف بهره مي گيرد. حضرت حجت الاسلام والمسلمين احمد خميني اينك لياقت آنرا يافته است تا رابط رهبري انقلاب با مبارزين مسلمان در كانون قيام يعني ايران اسلامي باشد و از اينرو پس از چندي با ره توشه

ص: 553

هايي گرانبها و پيامهاي مبارزاتي امام به ايران رهسپار مي شود. اين بار نيز به هنگام عبور از مرز در روز هشتم تير ماه سال 1346 دستگير مي شود. بخشنامه ها و آموزشهاي قبلي ساواك سبب مي شوند تا او را در سازمان امنيت قصرشيرين شناسايي و مراتب را به مركز، به صورت تلگراف رمزي به شرح ذيل گزارش نمايند: خيلي خيلي فوري 1- به : كل سوم 2 316- از : كرمانشاه 3- تاريخ گزارش : 8/4/46 "برابر اعلام ساواك قصرشيرين با توجه به شماره 27/5/45-39016/316 آن اداره كل روز جاري احمد مصطفوي همراه عده اي سوقي بساواك مذكور تحويل و در بازجوئي خود را فرزند آيت اله خميني معرفي مي نمايد ضمن اينكه همراه وي مداركي موجود نيست و اكنون بطور موقت در ساواك قصرشيرين بسر مي برد خواهشمند است دستور فرمائيد سبت به ترخيص نامبرده نظريه ابلاغ تا اقدام گردد. " "افشائي" "بعرض تيمسار رياست ساواك رسيد مقرر فرمودند به مركز منتقل گردد. " 9/4 احمد را از قصر شيرين به تهران منتقل و در زندان مخوف قزل قلعه محبوس مي نمايند. رسيد تحويل او به زندان بقرار زير در پرونده منعكس است: "غيرنظامي يكنفر بنام احمد شهرت مصطفوي بوسيله مامورين اداره كل سوم تحويل زندان قزل قلعه گرديد مامور زندان: استوار يكم تيموري" 10/4/46 رئيس كل

ص: 554

اداره سوم ساواك در تهران از طرف سپهبد نصيري رئيس كل ساواك مطلق العنان شاه در تاريخ 1/4/46 طي نامه اي به دادرسي نيروهاي مسلح شاهنشاهي! ! دستور صدور قرار تامين را صادر مي نمايد (كه اين نامه و آنهم به دادرسي نيروهاي مسلح در مورد يك روحاني! خود نشانه اي از وضعيت استقلال قوا و حاكميت ساواك است) در اين نامه مي خوانيم: از: ساواك به: تيمسار رياست اداره دادرسي نيروهاي مسلح شاهنشاهي (دادستاني) درباره: سيد احمد مصطفوي فرزند روح الله "بدينوسيله شش برگ اوراق تحقيقاتي نامبرده كه به اتهام اقدام بر ضد امنيت داخلي كشور دستگير گرديده به پيوست ايفاد مي گردد. خواهشمند است دستور فرمائيد ضمن صدور قرار تامين مقتضي پرونده مقدماتي را جهت تكميل تحقيقات به اين سازمان اعاده فرمايند. " "رئيس سازمان اطلاعات و امنيت كشور، سپهبد نصيري" 11/4/46 متعاقب دستورالعمل فوق در تاريخ 12/4/46 قرار بازداشت موقت احمد صادر و به زندان قزل قلعه ابلاغ مي شود. از: شعبه 3 بازپرسي دادستاني ارتش به: رياست سازمان اطلاعات و امنيت "درباره: غير نظامي سيد احمد فرزند روح الله شهرت مصطفوي به اتهام اقدام بر ضد امنيت داخلي كشور در تاريخ 12/4/46 قرار بازداشت موقت صادر گرديده است" با تقديم عين پرونده مقرر فرمايند قرار صادره را برويت متهم رسانيده و پرونده را پس

ص: 555

از تكميل اعاده دهند. " "رئيس شعبه (3) بازپرسي دادستاني ارتش - سرهنگ ستاد سرفراز" "گيرندگان: 1- رياست زندان قزل قلعه جهت اطلاع و بازداشت متهم 2- دايره آمار و بازرسي قوانين" احمد در جلسات متعدد و مفصل بازجويي از گفتن هرگونه مطلبي كه ساواك را در مورد اقامت وي در ايران حساس نمايد خودداري مي كند. پاسخهاي او در همان حدي است كه در ضمن بازجويي مطمئن مي شود كه بازجو از آن اطلاع دارد و يا مدركي در اختيار دارد، در مواردي كه بازجو از مسافرتها و تماسها و مصاحبتهاي او سئوال مي كند او زيركانه به عادي سازي مطلب پرداخته و اسامي افراد را به صورت مبهم و بدون مشخصات قابل شناسايي بيان مي دارد كه سئوالات زير نمونه اي از آن است: "س: در عراق چند روز اقامت داشتيد. محل اقامت سركار كجا بود به كداميك از شهرها مسافرت نموديد و در هر شهري چند روز اقامت داشتيد. افرادي كه با سركار تماس گرفتند چه كساني بودند؟ " ج: در عراق قريب به صد روز اقامت داشتم محل اقامت بنده در نجف منزل خودمان. به شهرهاي كربلا، سامراء، كاظمين براي زيارت. در كربلا مدت زيادي بودم و در سامراء سه روز و در كاظمين سه روز دو مرتبه به كاظمين مسافرت كردم و

ص: 556

يك مرتبه به سامراء و به كربلا تعداد مسافرتم معلوم نيست چون زياد بوده من با كسي تماس نگرفته ام چون در آنجا غريب بودم ولي در آنجا مشغول به درس بودم و ناچارا با چند نفر هم صحبت بودم آقا يوسف و آقا حيات و شيخ عباسعلي بود، از اينكه فاميل اينها را ذكر نكردم براي اينكه نمي دانم چون در آخوندي مرسوم نيست. "! مصطفوي "س - بار اول از چه طريق و به چه مدت مسافرت نموديد جريان مسافرت قبلي خود را نيز مشروحا مرقوم فرمائيد. " "ج - بار اول از طريق آبادان و باز ما اين بار در مدرسه قائميه رفته و از آنجا به وسيله عبدالجاسم مرا بردند كه مي گفتند از زيردستان محمد سلطان است و محمد سلطان را من ديدم ولي مي گويند او رئيس بقيه است و در آبادان مغازه دارد نمي دانم چه مغازه اي و مدت مسافرت مثل اين مرتبه بود يعني نزديك هاي عيد رفتم و بعد هم براي اين موقع برگشتم آن مرتبه از طريق آب با كشتي مرا با صد نفر ديگر بردند ولي من تنها بودم يعني كسي حاضر نيست با من مسافرت كند چون من پسر حضرت آيت الله هستم و مردم مي ترسند. يك هفته توي راه بوديم و بعدا در چند

ص: 557

فرسخي نجف پياده شده سوار ماشين شده و به نجف رسيديم ساعت تقريبا هشت صبح رسيدم. چون كسالت پيدا كردم، چه آن دفعه ، چه اين دفعه، از اين جهت دكتر گفت بايد بري ايران يك جاي خنك آخر نجف درجه حرارتش گاهي به 52 مي رسد و واقعا مشكل بود براي من مريض و الان هم من كسالت دارم. مقصودم از آبادان اينست كه از آبادان به عراق رفتم و اين مرتبه از خرمشهر. مصطفوي س - بلاخره تصريح ننموديد از ايران به عراق نامه نوشته ايد يا خير و ظرف اين مدت هم بدان اشاره شد با چه كساني مكاتبه داشته ايد؟ ج - من از ايران به عراق نامه اي ننوشته ام به غير از نامه براي مادرم با هيچ كس مكاتبه نداشته ام چون كسي را در عراق ندارم كه نامه براش بفرستم. مصطفوي س - اسامي دوستان خود را در عراق مرقوم فرمائيد. ج - همانطور كه ذكر كردم آقا حيات، آقا يوسف، آقا شيخ عبدالعلي و آقا فرقاني هم آشنايم بود. البته تمام اينها آشنا بودند چون من دوست در عراق ندارم. مصطفوي س - شما از بيان حقايق خودداري مي فرمائيد و تا حد مقدور كتمان حقيقت مي نمائيد با اينكه در ابتداي بازجويي تذكر داده شد به سئوالات

ص: 558

جواب كامل داده و آنچه اتفاق افتاده است تشريح نمائيد مع الوصف به توصيه مزبور عمل ننموديد. عليهذا بيان نمائيد شيخ نصرالله خلخالي كيست و چند بار براي وي نامه نوشتيد و چه مطالبي را براي او ذكر نموده ايد . مبناي آشنايي و روابط خود را نيز با وي مشروحا بنويسيد. ج - كسي كه كاره اي نبوده و نيست! كسي كه تاكنون هيج سابقه اي نداشته چگونه شما مي خواهيد او را با سئوال گيج كنيد. بنده به تمام سئوالهاي جنابعالي پاسخ صحيح دادم و راجع به شيخ نصرالله خلخالي نمي دانم چگونه بايد بنويسم. مرد هفتاد ساله آيا دوست من است! مردي كه از پدر من بزرگتر است آيا رفيق من مي تواند باشد! چون احتمال اين معني كه پست نامه براي پدر من نمي برد و نامه ممكن است نرسد از اين جهت من نامه هايم را به ايشان مي نويسم تا ايشان به مادرم نامه ها را رد كند من هيچگونه حقايقي را مخفي نكردم. مصطفوي س - شما چند مرتبه به همدان مسافرت كرده ايد تاريخ مسافرت و ايام اقامت و مذاكرات انجام شده در آنجا با اشخاص را به ترتيب توضيح دهيد. ج - من دو مرتبه به همدان مسافرت كردم براي ديدار از خواهرم، فاصله بين دو سفر تقريبا يك ماه شد و

ص: 559

تاريخش را يادم نيست فقط قريب يكسال پيش مي شود و مدت دو سه روز آنجا بودم و مذاكراتي با هيچكس نداشته ام چون اهل مذاكره نيستم. مصطفوي س - شما در نامه هاي ارسالي به مادر خود در مورد شايعات مربوط به پدر خود چه مطالبي ذكر كرده ايد. ج - من نامه هايي كه به مادرم مي نوشتم چيزي ذكر نمي كردم مثلا ممكن است نوشته باشم به پدر بگوئيد كه اصحاب بيروني همگي خوب و سلام مي رسانند و الا از اين چيزها ديگر تجاوز نمي كرده. مصطفوي س - شما در نامه هاي خود در مورد اخبار راديو پيك ايران به چه مطالبي اشاره كرده ايد. ج - به هيچ مطالبي، اصلا من كاري به اين كارها ندارم و اگر هم نوشته باشم مطالب خيلي ساده بوده. در بازجويي ها هيچ چيز دستگير ساواك نمي شود و از همينجاست كه مسئولين دواير مختلف ساواك براي پوشاندن ضعفهاي خود دچار تناقض در تحليلها و گزارشها مي شوند. چنانكه در قسمتي از گزارش بازجويي مي نويسند: "موضوع اتهام: اقدام بر ضد امنيت داخلي كشور گردش كار: طبق محتويات پرونده و مدارك موجود، نامبرده ضمن مسافرتهاي غير مجاز به عراق و تماس با روحانيون افراطي و مخالف دولت، اخبار و شايعات ناصحيحي را در اختيار متعصبين مذهبي و طرفداران آيت

ص: 560

الله خميني قرار داده و بدينوسيله افكار و عقايد آنان را عليه دولت تحريك مي نموده. " و در قسمتي ديگر مي نويسند: "نظريه: در تحقيقات معموله شواهد و مداركي بدست ني آمده است كه دال بر داشتن فعاليت مضره نامبرده فوق باشد. " و از سوي ديگر رژيم شاه بعد از تبعيد امام خميني و بعد از واقعه ترور حسنعلي منصور (نخست وزير شاه و امضاء كننده لايحه ننگين كاپيتولاسيون) بوسيله هياتهاي موتلفه و دستگيري عاملين آن، در تبليغات داخلي و خارجي خود تمام سعي اش بر آن است كه وضعيت رژيم را با ثبات جلوه داده و اعلام دارد كه هيچگونه صداي اعتراض و مخالفتي وجود نداشته و قيام 15 خرداد پايان يافته و اثري از آن و رهبري آن نيست. از اينرو بازداشت فرزند برومند امام كه مخفيانه صورت گرفته اما بتدريج خبر آن منتشر شده است را به اصلاح خويش نمي داند، ضمن آنكه ساواك به وي متذكر شده است كه مي تواند تقاضاي گذرنامه كرده و براي هميشه و بي سروصدا از ايران خارج شود و در نجف اقامت گزيند. ساواك بر اين باور است كه كنترلها و مراقبتها و مزاحمتهاي دائمي و قطع ارتباطهاي وي باعث خواهد شد تا او به درخواست خود ايران را ترك نمايد، غافل از آنكه احمد با دستي پر

ص: 561

از نجف برگشته است تا در كانون خطر بماند، و بابهره گيري از تيز هوشي و زيركيهاي خدادادي و تجربه هايي كه كسب كرده است براي احياء نام و ياد امام در حوزه، و تحكيم و تعميم رابطه رهبري قيام با مبارزين داخل كشور تلاش كند و داغ فراموش شدن نام امام و حماسه 15 خرداد را بر دل كارگزاران ساواك بگذارد. نمونه اي از تحليلهاي ساواك را در نظريه رهبر عمليات يكي از بخشهاي ساواك بدين شرح مي خوانيم: "منبع: 1051 تاريخ وقوع: 30/5/46 تاريخ گزارش: 2/6/46 - خيلي محرمانه نظريه رهبر عمليات: سيد احمد خميني كه سابقا دانش آموز بوده و اخيرا به لباس روحانيت درآمده و روي اين اصل و با توجه به موقعيت پدرش وجهه اي در حوزه علميه قم كسب نموده و عزيمت وي به ايران و قم باعث نزديكي و علاقه مندي بيشتر طلاب به مشاراليه مي گردد و امكان دارد نامبرده در قم به اتفاق طرفداران پدرش دست به يك سلسله فعاليتهاي خلاف بزند و اصلح است اعمال و رفتارش دقيقا تحت كنترل قرار گرفته و چنانچه وي به نجف عزيمت و در آنجا اقامت نمايد به صلاح خواهد بود. " بخش 316 ساواك با دلايل و توهماتي كه قبلا اشاره كرديم نظريه ذيل را به رئيس كل ساواك

ص: 562

پيشنهاد مي نمايد: "از: بخش 316 تاريخ: 19/4/46 گزارش - خيلي محرمانه درباره: سيد احمد شهرت مصطفوي فرزندآيت الله خميني محترما بطوريكه استحضار دارند نامبرده بالا در تاريخ 8/4/46 همراه با عده اي سوقي وسيله مامورين عراق تحويل ساواك قصر شيرين گرديده و در اجراي اوامر تيمسار رياست ساواك به مركز اعزام و با صدور قرار از طرف بازپرس نظامي بازداشت شده است. مشاراليه در تحقيقات معموله اظهار داشته دو مرتبه به نحو غير مجاز به عراق مسافرت كرده و علت مسافرتهاي خود را ديدار پدرش (آيت الله خميني) و زيارت عتبات بيان نموده است در بازرسي معموله مداركي از او بدست ني آمده و برابر اعلام نمايندگي ساواك در عراق ياد شده در حدود هشت ماه قبل بطور غير مجاز از مرز خرمشهر به عراق مسافرت. . . نظريه: با توجه به اينكه از شخص مزبور سوابق مضره اي موجود نمي باشد در صورت تصويب سبت به تبديل قرار تامين و آزادي وي اقدام گردد موكول براي عالي است. ضمنا آيت الله حكيم ضمن ارسال نامه اي براي آيت الله عبدالله تهراني (چهلستوني) خواستار آزادي فرزند آيت الله خميني شده است. " در ذيل همين سند دستور رئيس ساواك چنين منعكس شده است: خبر براي روزنامه ها تهيه شود كه سيد احمد فرزند خميني كه در نجف ساكن ست بوسيله

ص: 563

مامورين عراقي در تاريخ . . . به مامورين مرزي ايران تحويل شد ضمنا تحقيقاتي كه انجام شده نامبرده دو مرتبه بدون در دست داشتن گذرنامه بطور قاچاق تاكنون از مرز ايران عبور كرده و در نتيجه به وسيله مامورين عراقي به اتفاق . . . نفر كه بطور قاچاق عبور كرده بودند تحويل شده اند. 21/5 در مورد ترخيص سيد احمد مجددا مراتب به عرض رسيد موافقت فرمودند از آزادي و يبهره برداري كامل از كساني كه توصيه براي آزادي او را نموده اند، بنمائيد. " روزنامه هاي كيهان و اطلاعلات مورخ 23/5/46 عينا نظريه رئيس ساواك را به عنوان خبر مطبوعاتي! ! چاپ مي كنند سرانجام يادگار امام خميني در تاريخ 24/5/46 از زندان قزل قلعه آزاد و چند روز بعد راهي قم مي شود كه تلگراف خيلي محرمانه رئيس ساواك مركز به ساواك قم گوياي هراس رژيم از حضور آن عزيز در حوزه علميه است: "از: اداره كل سوم (316) - خيلي محرمانه به: رياست ساواك قم درباره: احمد مصطفوي خميني فرزند روح الله نامبرده بالا در هفته گذشته از عراق به قم مراجعت و پس از ورود به قم . . . استنباط مي شود كه مشاراليه جهت انجام ماءموريتهايي به ايران آمده. . . دستور فرمائيد اعمال و رفتار مشاراليه

ص: 564

را دقيقا تحت كنترل قرار داده و هدف از آمدن وي به ايران روشن گردد . . . " با آنكه احمد در ضمن بازجوئيهايش، صراحتا در مورد نامه هايي كه او با پوشش نام مرحوم شيخ نصرالله خلخالي به نجف فرستاده است مورد استنطاق قرار مي گيرد و يقين دارد كه ساواك نامه مخفي او را از پست گرفته و در پرونده موجود است، با چنين اطلاعي و اطمينان از اينكه هرگونه مكاتبه پستي او را ساواك، به خصوص پس از آزادي او كنترل خواهد كرد، اما بلافاصله پس از آزادي، نامه اي صراحتا به امام خميني بوسيله پست به آدرس "نجف اشرف حضرت آيت الله خميني" ارسال مي كند. و همين شگردها و زيركيهاي فرزند "روح الله" است كه در طول دوران طولاني كه نقشي محوري در امور نهضت و ارتباط مبارزين با امام و تكثير و انتشار صدها سخنراني و اعلاميه امام را بر عهده داشته است، تشكيلات گسترده ساواك را به بازي مي گيرد و آنها را در مقابل شيوه هاي پيچيده منحصر به فرد خود درمانده مي سازد كه اين درماندگي در سراسر اسناد و پرونده هاي مبارزات او در ساواك مشهود است. وي با ارسال اين نامه اولا خبر بازداشت، آزادي و سلامتي خود را به امام مي رساند و بطور ضمني و

ص: 565

غير مستقيم بدون آنكه مدركي را بدست ساواك دهد به پدر بزرگوارش اين حقيقت را تلويحا مي رساند كه در بازجوئيها چيزي اتفاق نيافتاده و رابطه اي لو نرفته است. وي در اين نامه تعمدا چندين بار تاكيد مي كند كه در زندان به او خوش گذشته! و حتي مايل بوده كه بيشتر در آنجا بماند اين تاكيد و تعمد براي آنست تا وقتيكه مسئولين ساواك در مورد اين نامه دست به تحليل مي زنند به يكي از اين دو نتيجه گمراه كننده برسند: او را فردي غير نرمال بدانند كه زندان را استراحتگاه مي داند! (جالب آنكه اين پيش بيني به وقوع پيوسته و بعضي از تحليلگران احمق ساواك در تحليل بازجوئيها و اينكه نامه هاي وي اظهار نظرهايي از اين قبيل كرده اند! ! و يا آنكه در تحليل ديگر خود به اين نتيجه برسند كه او مايل است تا دستگير شود و براي مدتي طولاني در زندان بماند تا از اين طريق، همانند سالهاي 42 و 43 شعله هاي قيام دوباره افروخته شود. چنانكه با انتشار تدريجي خبر دستگيري فرزند امام در همان ايام نيز صداي اعتراض و ارسال نامه هاي اعتراض آميز علما بالا گرفت. ضمن آنكه احمد قلب امام خميني را طپش هستي و حيات خود و انقلاب مي داند و از بيم آنكه مبادا اخبار

ص: 566

مربوط به دستگيري و زنداني شدن وي باعث ملال آن قلب مبارك شوند، از طريق اين نامه رفع نگراني مي كند. و از همه اينها گذشته براي تربيت يافته مكتب امام خميني، آنجا كه رضاي حق حاصل باشد و عمل به تكليف شود چه زندان باشد و چه خارج آن، خشنود است و چنانكه در سندهاي بعدي خواهيم خواند او در برابر دلسوزي يكي از دوستانش در مورد مزاحمتهاي دائمي ساواك مي گويد: "اينها نمك آش مبارزه است و من راهي را مي روم كه پدر و برادرم رفته اند. " قسمتي از نامه يادگار امام پس از آزادي از زندان به قرار زير است: بسمه تعالي دست پدربزرگوارم را از دور مي بوسم. اميدوارم به سلامت بوده باشيد . . . . . . . مرا در سازمان قصر شيرين گرفته و بعد از دو روز به كرمانشاه و بعد از نصف روزبه سازمان تهران و از آنجا به قزل قلعه. نمي دانم آب و هواخوري چند روز طول كشيد ولي بقدري خوش گذشت كه در عرض عمرم اينقدر خوشي نكرده بودم. و عقيده داداش كه مي گفتند زندان خيلي خوب جائيست تاييد كردم. از قول من خدمت ايشان لابد سلام مي رسانيد. دو روز است تهران هستم و قصد دارم فردا يعني جمعه 28 مرداد قم مشرف

ص: 567

شوم. انشاءالله باز خدمتتان مي رسم و دست مباركتان را مي بوسم. . . . برعكس قزل قلعه هواي تهران گرم است. به سازمان نفرين مي كنم كه چرا مرا به هواي گرم آورد با اينكه بارها متذكر شده بودم كه اينجا خيلي به من خوش مي گذرد مرا تا آخر تابستان نگه داريد! ولي اينكار را نكردند و از هواي خنك آنجا محروممان كردند، انشاءالله هواي آنجا تا بحال خيلي خنك شده باشد. جهاد احمد در منزلي كه تاريخ ساز انقلاب شد برخلاف تصور اوليه ساواك نه تنها فشارها و حبسها باعث فراموشي نام امام نشد بلكه بعد از تبعيد آن حضرت با همه مخاطرات، مردم عشقشان را به مرجع و مقتدايشان به هر وسيله اي ابراز مي دارند و به خصوص از زماني كه يادگار امام تلاش خود را براي فعال نمودن منزل امام در قم افزايش داده، حتي علنا مجالس تجليل از امام خميني در اين محل برگزار مي شود كه گزارش ذيل - كه در سال 1346 يعني اوج خفقان پليسي و حكومت فاشيستي ساواك مي باشد - نمونه اي از آن است: "منبع - 212 تاريخ وقوع - 17/6/46 تاريخ گزارش: 19/6/46 - خيلي محرمانه نظريه رهبر عمليات - در ايام سوگواري اغلب در منزل خميني مجلس روضه خواني وسيله برادرش پسنديده و يا شيخ

ص: 568

علي اكبر اسلامي برگزار و عده زيادي از مردم در آن شركت مي نمايند و با توجه به اينكه وعاظ ضمن سخنراني در خاتمه منابر خود به باني مجلس يعني خميني دعا نموده و از وي تجليل فروان به عمل مي آورند و اين امر باعث كسب وجهه و محبوبيت بيشتر خميني مي گردد لذا بهتر است در صورت امكان ترتيبي داده شود كه براي برگزاري اين گونه مجالس در منزل خميني به نحو غير مستقيم محدوديتهائي فراهم نمود. " و اين هم سندي ديگر از راه افتخارانگيز احمد در روزهاي سخت غربت و مظلوميت كه در آن يكي از منابع ساواك دزدانه سخنان طلبه اي را استراق سمع نموده و گزارش آنرا به ساواك داده است: "1- به: 2 316- از: 3 21- شماره گزارش: 4 838/21- تاريخ گزارش: 7 13/3/47- منبع: 9 1219- تاريخ وقوع: 12/3/47 - خيلي محرمانه موضوع: اظهارات احمد خميني طلبه اي بنام شيخ الاسلامي روز فوق اظهار داشت يكي از رفقاي وي بنام حسين جاويد كرماني ساعت 22 هنگامي كه از جلو منزل خميني عبور مي كرده مشاهده نمود كه يك نفر پاسبان از تردد در منزل مذكور مراقبت مي نمايد وي با سيد احمد پسر خميني مواجه شده و اظهار تاسف نموده كه هنگام شب نيز مامورين دست بردار نيستند. سيد احمد خميني

ص: 569

در پاسخ اظهار داشت (اينها نمك آش مبارزه است من راهي مي روم كه پدر و برادرم رفته اند و ناراحتيها برايمان تاثير ندارد. نظريه منبع - نظري ندارد. نظريه رهبر عمليات - مفاد گزارش فوق صحيح بنظر مي رسد و به استحضار مي رساند چون سيد احمد مايل است به عراق عزيمت نمايد و تا كنون از طرف شهرباني با تقاضاي او موافقت نشده اصلح است وي نيز مثل مصطفي به عراق تبعيد و تا بدينوسيله از فعاليتهاي او در ايران جلوگيري گردد%ق " ازدواج و فرزندان حضرت حجة الاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خميني - رض - پس از تحقيق و مشورت با حضرت امام و ديگر اعضاي خانواده در تاريخ 11/7/1348 با دختر فاضله حضرت آية الله سلطاني طباطبايي كه از خاندانهاي شريف و محترم روحانيت در قم مي باشند كه اعقابشان نسل در نسل از مجتهدين بنام حوزه ها بوده اند، ازدواج نمود و ثمره اين وصلت مبارك سه فرزند پسر: جناب حجة الاسلام والمسلمين حاج سيد حسن خميني و جناب حجة الاسلام حاج سيد ياسر خميني و آقاي سيد علي خميني مي باشند. اين عزيزان نور چشمان حضرت امام و مورد مهر و عطوفت آن حضرت بوده اند و مطمئنا دعاي خير امام خميني و پدر نامداري همچون حاج احمد آقا و مادر فداركارشان

ص: 570

بدرقه راه پر مسئوليت آنان است و بحمدالله آثار استعداد درخشان و پيشرفتهاي علمي و تلاش موفقشان در كسب فضائل انساني و اخلاقي اين عزيزان در سيمايشان كه يادآور سيماي جذاب معنوي حضرت امام مي باشد هويداست و گويي كه خداي متعال تقدير كرده است تا مشعلي را كه

ص: 571

امام خميني با يك عمر مجاهده و تلاش در اين خاندان محترم افروخته است بايد همچنان نورافشاني كند. خداوند را بر اين نعمت سپاس مي گوييم. اميدواريم كه فرزند برومند آن عزيز سفر كرده، حضرت حجة الاسلام حاج سيد حسن خميني كه اينك در جايگاه خطير وصايت پدر نشسته است با تاييدات الهي و دعاي خير امت وفادار به امام موفق گردد تا همچون پدر بزرگوارش از نام مطهر "خميني" و آثار و ارزشهايي كه او بنيان نهاده است به شايستگي تمام پاسداري كند. خدايش ياور و نگهدار باد. تلاشهاي احمد و درماندگي ساواك شاه اسناد زير يكي از دهها اسنادي است كه نشان مي دهد تلاشهاي هوشمندانه فرزندان امام خميني در مسير پيگيري اهداف مبارزه ساواك شاه را درمانده ساخته اند: "به رياست ساواك قم از اداره كل سوم (136) تاريخ 11/11/48 - خيلي فوري درباره مصطفي و احمد مصطفوي خميني فرزندان آيت الله خميني عطف به 12/7/48-3087/21 اطلاعات واصله حاكي است نامبردگان بالا به منظور به ثمر رساندن اهداف مضره خود با پاره اي از عناصر افراطي در تماس مي باشند. خواهشمند است دستور فرمائيد با استفاده از تمام امكانات موجود اعمال و رفتار و تماسهاي سيد احمد خميني را تحت مراقبت دقيق قرار دهند و مكاتبات مشاراليه و نيز تلفن او را كنترل و نتيجه

ص: 572

را مستمرا منعكس سازند. مدير كل اداره سوم - مقدم" "خيلي محرمانه موضوع فرزند آيت الله خميني بقرار اطلاع فرزند آيت الله خميني با نام مستعار "عزت" در مناطق كردنشين با فراريان ايراني ارتباط برقرار نموده است. ملاحظات. جهت اطلا ع و تحقيق سريع و اعلام نتيجه. 10/7/48 3509/316" منزل امام در قم كانون ارتباط مبارزين و مركز تجمع عاشقان خميني بود. ديوارهاي گلي و اتاقهاي ساده و فضاي مردمي اين منزل يادآور مناجاتها و فريادگريهاي حضرت روح الله و يادآور 14 سال تلاش خستگي ناپذير "احمد" درپيگيري اهداف قيام، پس از تبعيد رهبري آن است. اين منزل در زمره مواريث انقلاب اسلامي و پيشگامان حماسه 15 خرداد است. منزلي است كه تداعي كننده كار بزرگ خميني در تحقق عينيت دين و سياست و وحدت بخشيدن به مرجعيت و رهبري است; و اين همان نياز و آرماني است كه شيعه براي تحققش قرنها مجاهده كرد، و چه بسيار سنجيده اقدام كرد آن يادگار هوشيار امام خميني كه پس از ارتحال حضرت آية الله العظمي اراكي اين مكان مطهر را در اختيار رهبري بزرگوار انقلاب اسلامي نهاد تا عينيت و وحدت مذكور همچنان استمرار يابد. او با اين اقدامش عملا بر اين حقيقت گواهي داد كه در قاموس فرهنگ امام خميني،

ص: 573

اعتقاد به تعميم ولايت فقيه در تمامي شئوني كه خداي متعال براي امام جامعه اسلامي قرار داده است سرفصل ايده ها و آرمانهاي امام خميني است. در سالهاي پس از تبعيد حضرت امام، به گواهي صدها سندي كه از پرونده هاي ساواك به دست آمده است، رژيم شاه و دستگاههاي امنيتي او بيشترين تلاش را بكار گرفت تا ياد و نشان اين كانون قيام و صاحب آن را از دلها بزدايد. اما به شهادت همين اسناد و آنچه كه ملت ايران شاهد بودند آن همه توان و امكاني كه بسيج شد، در برابر مقوله اي به نام "ايمان و عشق و استقامت" تاب مقاومت نياورد و رنگ باخت. با همه مراقبتها و كنترل تلفنها و گماردن مامورين امنيتي و جلوگيري از تردد مردم و احضار و بازداشتهاي مكرر گردانندگان آن، اين بيت شريف به همت معدودي از پيمان بستگان با خميني كبير، مركزيت تجمع پيروان امام و محل ارتباط مبارزين معتقد به امام و مركز سامان دهي و تنظيم امور شهريه امام در حوزه هاي علميه بود و اين نقش برجسته در تاريخ نهضت امام بيش از همه مديون مجاهده و تدبير و شجاعت و فراست "احمد" يادگار عزيز خميني است كه در برابر هر ترفندي كه ساواك به كار مي بست تا قفل تعطيلي بر اين مكان

ص: 574

شريف زند، او از قبل كليدهاي گشايش را آماده داشت و چنان عمل مي كرد كه ذهن كارگزاران امنيتي دواير و ادارات تو در توي ساواك در تحليل وقايع اين منزل را درمانده ساخته بود. نشانه هاي اين درماندگي را در تناقض در تصميم گيريها و تحليل هاي مندرج در اسناد ساواك به روشني در مي يابيم. نقل تمامي اسناد در اين نوشتار نمي گنجد فقط از باب نمونه به چند مورد آن بسنده مي كنيم. قبل از آن به خاطرات يادگار امام از وقايع و حوادث مربوط به اين منزل در آن ايام، اشاره مي كنيم (4) . ايشان مي فرمودند (نقل به مضمون) : "وقتي كه در بازگشت دوم مخفيانه ام به عراق دستگير و زنداني شدم، از آنجا كه ساواك در مراحل بازجويي از اهداف بعدي ام چيزي دستگيرش نشد، بر آن شد تا پس از آزادي، از طريق كنترل و تعقيبهاي غيرعلني، اطلاعاتي از چگونگي ارتباط امام با ايران و نحوه جمع آوري و ارسال وجوهات شرعيه مقلدين امام و چگونگي رداخت شهريه را بدست آورند. لذا مدتي از تردد مردم و زائرين و روحانيون منزل امام در قم ممانعت نمي كردند، به اميد آن كه عوامل نفوذي و مخفي آنها اطلاعات بيشتري بدست آورند. ما نيز با رعايت اصول مخفي كاري و شناختي كه از

ص: 575

شيوه هاي ساواك داشتيم، از اين فرصت كمال استفاده را برديم و بعد از چندي ساواك متوجه شد كه روش آنها نه تنها كارساز نبوده بلكه گردانندگان امور بيت امام موفق شده اند كه ارتباطهاي گسترده اي از طريق همين منزل برقرار نمايند. و علاوه بر آن، مجالس روضه خواني و وعظ و خطابه در مناسبتهاي مختلف در آنجا باعث تجمع گسترده علاقمندان به امام و افزايش شور و احساسات انقلابي مردم مي شد. ساواك رويه اش را عوض كرد. بازداشتها و احضارها و اخطارها و مزاحمتهاي مكرر شروع شد. تبعيد وكلاي شرعي امام در قم و ديگر مناطق و تبعيد آيت الله پسنديده (در چندين مرحله) در دستور كار ساواك قرار گرفت. مدتي طولاني با گماردن مامورين شهرباني و امنيتي از ساعت 7 صبح تا 8 شب و براي مدتي نيز تا 11 شب به طور رسمي از تردد روحانيون و مراجعين به منزل امام جلوگيري مي شد. در اين ايام ما صبرمي كرديم ساعتي بعد از تمام شدن كشيك مامورين از طرق مختلف و منازل مجاور، ياران امام در آنجا گردهم مي آمدند و مسائل مان را دنبال مي كرديم و قبل از طلوع آفتاب متفرق مي شديم بسته شدن منزل و جلوگيري از تردد مقلدين و علاقمندان امام و تبعيد نمايندگان امام و ايجاد تضييقات براي

ص: 576

منسوبين و ياران و نقل آن از زبان مراجعيني كه از مناطق مختلف به قم مي آمدند خودش عاملي در جهت ترويج نام امام و بحث از نهضت و اهداف امام شده بود بهره برداري از اين موضوع از سوي مبارزين خارج كشور و طرح آن در اعلاميه هاي آنان نيز تبليغات رژيم را كه مي كوشيد قيام پانزده خرداد را كم بهاء و آثار آن را فراموش شده جلوه دهد خنثي مي كرد. دوباره ساواك به روشهاي قبلي خود بازمي گشت و اين سر در گمي در تصميم ها و اقدامات ساواك تا پيروزي انقلاب ادامه داشت. در تمام اين مدت منزل امام مركز اتصال انقلابيون و ياران امام بود. " "نمونه اي از اسناد ساواك در اين رابطه: "نظريه رهبر عمليات - در ايام سوگواري اغلب در منزل خميني مجلس روضه خواني وسيله برادرش پسنديده و يا شيخ علي اكبر اسلامي برگزار و عده زيادي از مردم در آن شركت مي نمايند و با توجه به اينكه وعاظ ضمن سخنراني در خاتمه منابر خود به باني مجلس يعني خميني دعا نموده و از وي تجليل فراوان بعمل مي آورند و اين امر باعث كسب وجهه و محبوبيت بيشتر خميني مي گردد. لذا بهتر است در صورت امكان ترتيبي داده شود كه براي برگزاري اينگونه مجالس در منزل خميني

ص: 577

به نحو غيرمستقيم محدوديتهائي فراهم نمود". ساواك مركز در تاريخ 27/6/46 ذيل سندي ديگري از گزارش فوق اين نظريه را اظهار نموده است: "نظريه - با عرض اينكه منزل خميني در قم كانون تبليغي به نفع وي شده و همچنين در ايام روضه خواني مركز تجمع روحانيون افراطي مي گردد بنابراين چنانچه تصويب فرمايند به ساواك قم اعلام شود. در صورت امكان از طريق شهرباني محل سبت به جلوگيري از تشكيل جلسات روضه خواني در منزل خميني اقدام نمايند". متعاقب گزارشات فوق، دستور جلوگيري از برگزاري مراسم روضه خواني در منزل امام صادر مي شود. اما فرزند برومند امام و همچنين حضرت آيت الله پسنديده اعتنايي به اخطار ساواك نمي كنند. از ساواك تهران ابلاغ مي شود كه آيت الله پسنديده حق سكونت در قم را ندارد. دستور گماردن مامورين شهرباني براي جلوگيري از تردد مردم صادر مي شود. اما اين تضييقات نيز نمي توانند نورافشاني كانون قيام را خاموش سازند. يكي از عوامل مخفي ساواك كه در جمعيت حاضر در منزل امام بوده در تاريخ 12/2/47 گفتگوي خصوصي يادگار امام با يكي از دوستانش را كه استماع كرده به شرح زير گزارش مي كند: "خيلي محرمانه نخست وزيري سازمان اطلاعات و امنيت كشور گزارش: درباره رفت و آمد در منزل آيت الله خميني محترما معروض مي دارد: برابر اعلام

ص: 578

ساواك قم در تاريخ 6/2/47 سيد احمد خميني فرزند آيت الله خميني ضمن مذاكره خصوصي اظهار داشته هر شب از ساعت هشت به بعد رفت و آمد در منزل وي (خميني) به طور آزادانه صورت مي گيرد و جلسات برقرار است. ساواك مذكور اضافه نموده پس از اينكه مدتي منزل مشاراليه تحت مراقبت مامورين شهرباني بوده و از ورود به منزل نامبرده جلوگيري به عمل آمده لكن بعلت سهل انگاري و مسامحه مامورين شهرباني مجددا رفت و آمد شروع شده و ضروريست به منظور ممانعت از تردد در اين محل تصميمات لازم اتخاذ شود. خلاصه پيشينه: پس از تبعيد خميني از ايران طرفداران و ايادي او كتابخانه و منزل وي را پايگاهي جهت بحث و تبادل نظر و احيانا اتخاذ تصميماتي قرار داده بودند كه چون ادامه آن وضع به مصلحت نبود لذا با انجام تشريفات قانوني كتابخانه و منزل خميني بازرسي و رفت و آمد در اين محلها تحت كنترل مامورين شهرباني قرار گرفت. نظريه: از ساواك محل خواسته شد با نفوذ در اين جلسات ماهيت اصلي آنان را آشكار نمايد. " مسئولين ساواك تهران در ذيل گزارش فوق چنين اظهار نظر مي كنند: " به منظور تضعيف خميني و ايادي وي اصلح است از طريق شهرباني كل كشور به شهرباني قم دستور داده شود

ص: 579

كماكان توسط مامورين از رفت و آمد افراد به منزل خميني جلوگيري بعمل آورند. " وجود عنصر انقلابي و خستگي ناپذيري به نام "احمد خميني" و بزرگواري چون آية الله پسنديده و تني چند از اصحاب "روح الله" در منزلي كه خشت خشت ديوارهاي گلي آن، دفتري است از 15 سال مقاومت بيدارگران قبيله ايمان، سبب شده اند تا نقشه هاي پي در پي و حساب شده ساواك نقش برآب شود و آرزوي تعطيلي آن بر دل كارگزاران رژيمي كه از اين خانه مبارك و صاحب آن كينه ها دارند، بماند. سه سند زير نمونه اي است از تلاش بي ثمر ساواك شاه و نقش كليدي "احمد" در خنثي كردن اين تلاشها: [سند اول]: "خيلي محرمانه از : ساواك قم تاريخ : 30/2/47 به : مديريت كل اداره سوم 316 درباره: رفت و آمد در منزل خميني عطف به 18/2/47 - 10892/316 بطور كلي مراقبت از منزل خميني وسيله مامورين شهرباني قبلا تا ساعت 8 شب ادامه داشته و پسر نامبرده چندين شب از ساعت هشت شب به بعد از فرصت استفاده و با بازگذاردن درب منزل شروع به تشويق ايادي و تجمع آنان در منزل نموده كه پس از اطلاع، مراقبت مستمر و مداوم تا ساعت 11 شب از منزل وي ادامه دارد و به احمد پسر

ص: 580

خميني نيز تذكرات لازم در اين خصوص داده شد. رئيس ساواك قم - مهران" [سند دوم]: "به: رياست شهرباني قم از : ساواك قم درباره: منزل خميني پيرو شماره 5086/21 - 10/12/48 چون تشكيل هيچگونه اجتماعي در منزل خميني به مصلحت نمي باشد لذا خواهشمند است دستور فرمائيد از تشكيل مجالس، جلوگيري و نتيجه را به اين سازمان اعلام دارند. رئيس سازمان اطلاعات و امنيت قم - مهران" [سند سوم]: "پسر كوچك آيت الله خميني كه مدتي است به قم آمده همه روزه در خانه اش روضه خواني برقرار و رفت و آمد مردم به منزلش همچنان ادامه دارد. ضمنا اشخاصي كه سهم امام خود را بابت خميني تا كنون به ديگران بطور مخفيانه پرداخت مي كردند از موقع حضور پسر خميني در قم مردم اين وجوه را بطور آزادانه به نامبرده پرداخت مي نمايند. " شهريه امام و ناكامي ساواك در جلوگيري از پرداخت آن ساده زيستي و زندگي زاهدانه از افتخارات روحانيت شيعه در طول تاريخ بوده است. و حفظ و ا ستمرار اين افتخار وظيفه اي است بر عهده كساني كه به اين كسوت مقدس در آمده اند. طلاب علوم ديني كه در حوزه هاي علميه تمام وقت خويش را مصروف تحصيل علوم و معارف ديني و تهذيب نفس مي كنند عمدتا گذران زندگي زاهدانه آنها از محل شهريه اندكي است

ص: 581

كه از سوي مراجع تقليد از محل وجوهات شرعي مردم (سهم مبارك امام (ع» پرداخت مي شود. بعد از رحلت آيت الله العظمي بروجردي (ره) علي رغم اينكه امام خميني با طرح هرگونه بحث و سخني درباره مرجعيت خويش مخالفت مي ورزيد، اما مجتهدان متعهد و ياران انقلابي آن حضرت در حوزه ها با شناختي كه از خصائل منحصر بفرد و ويژگيهاي علمي ايشان داشتند و تحقق آمال دست نيافته جامعه اسلامي را در زعامت ديني آن بزرگوار مي ديدند، دست بكار شدند. قرار گرفتن امام خميني بر مسند مرجعيت شيعه نخستين آثار تحول آفرين خويش را در قيام ملت ايران عليه تصويب نامه انجمنهاي ايالتي و ولايتي، و سپس قيام حماسه آميز 15 خرداد سال42 جلوه گر ساخت. بعد از تبعيد حضرت امام به استناد هزاران برگ اسناد پرونده هاي ساواك، بيشترين تلاش رژيم شاه معطوف به خنثي كردن عواملي بود كه پيوند عميق جامعه اسلامي را با مرجع خويش مستحكم مي ساخت. جلوگيري از پرداخت وجوهات شرعي به نمايندگان حضرت امام و ممانعت از رداخت شهريه امام خميني در حوزه هاي علميه در صدر ليست برنامه هاي ساواك قرار گرفت. در اينجا نيز نقش برجسته يادگار امام خميني در ناكام ساختن هدفهاي ساواك بيش از هر كس ديگر، و به استناد همان اسناد مشهود است. هجرت آيت الله پسنديده از خمين

ص: 582

به قم و استقرار ايشان در منزل حضرت امام و ايفاي نقش بعنوان وكيل امام خميني و تلاشهاي بي وقفه "احمد" در خنثي كردن توطئه هاي ساواك و مقابله با ايادي نفوذي رژيم در حوزه ها، و فداكاري ديگر ياران و نمايندگان امام سبب شدند تا علي رغم دوري امام از وطن ارتباطهاي گسترده اي بين مقلدين امام و آن حضرت برقرار شود. رژيم شاه كه از تضييقات و اخطارهاي قبلي خود نتيجه اي نگرفته بود در آبان ماه 1346 به منزل امام خميني يورش برد و كليه كتابها و اسناد و وسائل موجود را ضبط و فرزند برومند امام و دو تن از نمايندگان امام خميني، حضرات آقايان علي اكبر اسلامي و حاج شيخ حسن صانعي را بازداشت نمود. سند زير گزارشي است از اين اقدام: "به: كل سوم 316 از: قم تاريخ گزارش: 22/8/46 موضوع: كشف 333 "ساعت 10 صبح روز جاري با تشريفات قانوني از منزل روح الله خميني واقع در يخچال قاضي با حضور سيد احمد فرزند ايشان و شيخ علي اكبر اسلامي و شيخ حسن صانعي نمايندگان خميني بازرسي و كليه كتب و اوراق موجود در منزل ضبط و در ساواك نگهداري كه ليست تنظيمي آن به انضمام صورتجلسه مربوطه پستا تقديم خواهد شد ضمنا از تردد و تجمع

ص: 583

در منزل، وسيله مامورين شهرباني اقدامات لازم معمول گرديده است - مهران". تحليل گران ساواك دلخوش از اقدامات پليسي فوق به اميد مختل شدن پرداخت شهريه امام نشسته بودند كه اين انتظار بيهوده را در سند زير مشاهده مي كنيم: "گيرنده: مديريت كل اداره سوم 316 فرستنده: ساواك قم تاريخ: 6/9/46 شماره: 3238/21 - خيلي محرمانه موضوع: خميني پس از بازرسي منزل خميني و عدم اجازه رفت و آمد به منزل وي، وضع پرداخت شهريه خميني به طلاب به صورت نامرتبي در آمده و مقسمين خميني از وضع موجود نگران و در حال حاضر براي پرداخت شهريه به طلاب شهرستانها و حفظ موقعيت قبلي يك نفر از روحاني از هر شهرستان را انتخاب كه شهريه طلاب آن شهرستان را در قم پرداخت نمايد و اين روحانيون بعضا از بيم دستگيري از بار اين مسئوليت شانه خالي مي كنند و طلاب طرفدار خميني هم موقعيت خود را در مخاطره ديده و با فرا رسيدن ماه مبارك رمضان حوزه علميه را ترك مي كنند در صورت تصويب و موافقت به منظور متلاشي نمودن تشكيلات مقسمين خميني هر يك از آنان پس از شناسائي دستگير و پس از اخذ بيوگرافي و عكس، به تهران اعزام و در مركز پس از يك سلسله تحقيقات از آنان تعهدي مبني بر عدم دخالت در اين

ص: 584

امور اخذ و آزاد گردند. به استحضار مي رساند كه اين اقدام از هر جهت نتايج خوبي خواهد داشت و روحانيون ديگر نيز اين وظيفه را متقبل نخواهند شد و طبيعتا در پرداخت شهريه خميني به طلاب تاخير حاصل و طلاب نيز به مرور به آيات ديگر خواهند گرويد%ق رئيس ساواك قم - مهران" چند روز از خوش باوري ساواك بيشتر نمي گذشت كه عجز خود را در برابر تلاش خستگي ناپذير "فرزند روح الله" نظاره كردند گزارش زير نمونه اي است از آن: "شماره گزارش: 26363/20 ه 3 تاريخ گزارش: 15/9/46 - خيلي محرمانه موضوع: پرداخت شهريه طلبه هاي قم اخيرا چون منزل خميني در قم مورد بازرسي قرار گرفت و دفتر شهريه طلبه ها نيز ضبط گرديده بود. لذا [ناخوانا] شهريه آنها توسط مقسمها و پسر خميني در مدارس ديني بين طلبه ها تقسيم مي گردد. ب آقاي صابري نتيجه اقدامات سري ساواك قم را در مورد شناسائي مقسمين پرداخت شهريه مربوط به خميني را روشن فرمايند. 16/9" سال بعد گزارشات ساواك حاكي از آن بود كه نه تنها شهريه امام تعطيل نشده بلكه افزوده نيز گرديده است. ساواك اين بار دست به اقدامي بيهوده تر مي زند كه سالها ادامه مي يابد. دستور شناسائي و بازداشت كليه پرداخت كنندگان وجوه شرعيه به امام و عاملين جمع آوري آن و بازداشت وكلاي شرعي

ص: 585

امام، به ساواكهاي سراسر كشور ابلاغ مي شود، غافل از آنكه اين دستورالعمل احمقانه به معناي آن است كه بخش عظيمي از آحاد ملت ايران را بايد دستگير كنند. نمونه اي از بخشنامه فوق را در سند زير مشاهده مي كنيم: "به رياست ساواك تهران (ه 3( از : اداره كل سوم شماره : 100345/316 تاريخ: 23/10/47 - خيلي محرمانه در باره: جمع آوري وجوه و ارسال آن جهت خميني عطف به /20 37288 ه17/10/47 -3 برابر اطلاعات واصله پرداخت شهريه خميني در نجف و ساير حوزه هاي علميه از جمله قم رو به تزايد گذاشته و با آن همه محدوديتي كه بعمل آمده ياد شده كماكان شهريه خود را پرداخت و حتي گفته مي شود وضع وي در حال حاضر بمراتب بهتر از زماني است كه در ايران بسر مي برده عليهذا با توجه به اهميت موضوع خواهشمند است دستور فرمائيد با استفاده از كليه امكانات موجود نسبت به شناسائي افراديكه به خميني وجوه شرعيه مي پردازند و همچنين عاملين جمع آوري و ارسال آن به عراق، اقدام و نتيجه را سريعا به اين اداره كل اعلام دارند. ك مدير كل اداره سوم - مقدم 28/10" بدين ترتيب، نه دستگاههاي امنيتي و پليسي شاه و نه تبليغات و رسانه هاي رژيم و نه تبليغات خارجي و حمايتهاي بي دريغ آمريكا از شاه

ص: 586

نتوانستند چراغ افروخته قيام خميني را در كانون آن خاموش سازند. رابطه رهبري قيام با مبارزين عليرغم دوري از وطن روز به روز توسعه يافت. نام امام خميني هر روز پر آوازه تر گرديد. حضور انديشه و آرمان و شخصيت آن حضرت به عنوان مرجع نامدار شيعه در حوزه هاي علميه بيشتر و بيشتر شد. شهريه اش - بنابه اعترافات فوق - قطع نگرديد و ادامه يافت و افزون شد و توطئه ها يكي پس از ديگري خنثي شدند. 14 سال اين جبهه گيري با همه دشواريها و فراز و نشيبهايش در رويارويي اصحاب و ياران امام با جبهه اصحاب طاغوت تداوم يافت. نقطه اميد و اتصال انقلابيون و مركز هدايت و دفاع از حقانيت جبهه حق را كانوني بود به نام منزل امام خميني در قم كه در غياب قائد اعظم، فرزند برومندش احمد عزيز را در خود جاي داده بود. نقل داستان حماسي اين خانه و صاحب آن و اصحاب با وفايش در اين مقال نمي گنجد و كتابي قطور به قطر 15 سال هجرت و جهاد مي طلبد. فقط به ذكر يك نوشته از قهرمان نهضت امام خميني در همين رابطه بسنده مي كنيم. حضرت حجت الاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خميني در دفتر خاطراتش چنين نوشته است: "امروز روز هيجدهم اسفند مطابق با

ص: 587

اول محرم الحرام 1390 است. امروز بنا بود اينجا روضه خواني شود ولي از طرف سازمان و شهرباني از اينكار جلوگيري به عمل آمد. اين كار آنها گرچه به عقيده من بضرر آنها بود ولي واقعا نفع مخلص در آن خلاصه مي شد. . . اميد است خداي متعال مرا به راه راست هدايت فرمايد و فردي بدرد بخور براي جامعه قرار دهد. تمام اين موضوعات تمام شدني است و تمام ماها هم مي ميريم آنچه بدرد مي خورد راستي و درستي است و به وظيفه عمل كردن. اميد است كه بتوانم وظايف خود را به نحو احسن انجام دهم. در سه سال پيش درب منزل را بستند و در سه ماه پيش باز كردند و دوباره مامور براي اينجا قرار دادند. هرچه پيش آيد خوش آيد. الخير في ما وقع. اگر بخواهم علل باز شدن و بسته شدن اينجا را بنويسم صفحات زيادي را بايد سپيد كنم كه فعلا، اولا وقتش نيست و در ثاني حالش نمي باشد. اين چند كلمه را نوشتم شايد بعدها گذري بيافتد، چشمم به روي خطوط سقوط كند و يادي از دوران جواني خود كنم. "احمد خميني - دوشنبه اول محرم الحرام90 ساعت 9 صبح" سفر به مكه، عراق و لبنان سومين سفر يادگار امام خميني به نجف اشرف

ص: 588

با دستي پر از اخبار مربوط به استمرار مبارزه در ايران و مشتعل بودن مشعل قيام در حوزه هاي علميه صورت مي گيرد. "احمد" فرزند برومند امام در سال 1352 ايران را به سوي سه مقصد مهم ترك مي كند: زيارت خانه خدا و كسب ره توشه هاي معنوي براي جهاد در سالهاي دشوار آينده; زيارت مشاهد مشرفه در عراق و بوسه زدن بر ضريح مطر مولاعلي (ع) مظهر عدالت و صبر و مظلوميت ، و عقده گشودن دل در جوار تربت سالار آزادگان و شهيدان (ع) و ياران باوفايش ، و زيارت ديگر اماكن متبركه آن ديار و ديدار با مرجع و امام و پدر بزرگوارخويش : "حضرت روح الله" و ديدار با مادر و برادر، كه دست ظلم دودمان پهلوي - و البته - دست جنايتكار آمريكا، آن اولياي خدا را به ديار غربت روانه ساخته است; و سومين مقصد: سفر به لبنان و ديدار با فرزندان نهضت خميني در آن سامان. "احمد" چنانكه از خدا خواسته بود اين سفر پر موفقيت را نيز همچون گذشته به انجام رسانيد. او سخنهاي فراواني با پدر، از انتقال مسائل نهضت گرفته تا طرح سؤالات مربوط به دروس علمي و طرح مسائل حوزه ها و غيره داشت كه در اين سفر بازگو نمود، كسب فيض و تكليف كرد

ص: 589

و از امام خويش وظايف و ماموريتهاي مقدس را براي سالهاي آينده آموخت و برگرفت، و در لبنان با امام موسي صدر مسائل منطقه و وضعيت شيعيان و مبارزه افتخارآميزي كه در پيش روي داشتند را به ارزيابي نشست و در تماس با شهيد چمران و عناصر مبارزي همچون جلال الدين فارسي، پيگيري اهداف نهضت امام در آن سامان را به بحث گذاشت و مدت اندكي نيز در پايگاه نظامي شهيد چمران آموزش نظامي ديد و در اواخر سال 1352 به ايران بازگشت. دستگاه امنيتي رژيم شاه همچون گذشته در خواب غرور و نخوت شاه روزگار مي گذرانيد و دلخوش به دستورالعملهاي شداد و غلاظ پليسي و تعقيب و مراقبتهاي بي نتيجه اي بود كه در مقابل فراست و كياست فرزند امام، سالهاست كه رنگ باخته اند. دو سند زير از پرونده هاي ساواك نمونه اي است از اسناد مربوط به پيگيري سومين سفر يادگار امام خميني به عراق و سفر او به لبنان: [سند اول]: "به : رياست ساواك تهران از : اداره كل سوم 312/ تاريخ : 2/12/52 درباره : سيد احمد خميني فرزند روح الله نامبرده بالا كه چندي پيش به عراق مسافرت نموده بود از عراق به لبنان رفته و در منزل موسي صدر اقامت نموده بود اينك ساواك قم اعلام داشته، ياد

ص: 590

شده در تاريخ 27/11/52 به تهران مسافرت نموده. عليهذا خواهشمند است دستور فرمائيد با دادن آموزشهاي لازم به منابع و همكاران افتخاري، كه مشاراليه مورد شناسايي آنان مي باشد ترتيبي اتخاذ نمايند تا ضمن مراقبت از اعمال و رفتار وي مشخص گردد اين شخص چه دستورالعملي از پدرش يا موسي صدر دريافت داشته و از نتيجه اين اداره كل را آگاه سازند. " مدير كل اداره سوم. ثابتي - 2/12 [سند دوم]: در پي نامه فوق، سؤالهاي ساواك كه براي دريافت و تحليل پاسخها به ادارات مختلف سازمان امنيت ابلاغ است به قرار زير مي باشد: "درباره : احمد مصطفوي خميني 1- درباره علت ملاقات نامبرده بالا با موسي صدر 2- مدت اقامت مشاراليه در منزل موسي صدر و اينكه در اين مدت چه اشخاصي به منزل وي رفت و آمد داشته اند (با مشخصات آنها) 3- در مدت اقامت در منزل موسي صدر چه صحبتها و چه مسائلي بين آنها مطرح شده است. 4- آيا نامبرده به طريقي با عراق و با پدر و برادرش تماس گرفته است يا خير؟ و اگر تماس گرفته به چه وسيله اي بوده است و مسائلي كه مطرح شده است روشن شود. " "احمد" در ديگر سنگرهاي مبارزه (سالهاي قبل از پيروزي) تماس با حضرت آية الله خامنه اي،

ص: 591

آقاي هاشمي رفسنجاني

ص: 592

، شهيد اندرزگو و شهيد محمد منتظري (سفر به پاكستان) : از ويژگيهاي يادگار امين امام آن بود كه تلاش براي تحقق هدفهايش را از نزديك و در ميدان عمل مي آزمود. او معتقد بود كه صرفا حضور در تصميم گيريهاي كلان و اشراف كلي بر مسائل داشتن به تنهايي كافي نيستند بلكه بايد شخصا مسائل مربوط به هدفها را تجربه كرد. و لذاست كه مي بينيم با آنكه وي در دوران رهبري امام پس از پيروزي و دوره بعد از رحلت آن حضرت در مراكز مهم تصميم گيري ها و شوراهاي عالي امور كشور حضور داشت، اما هميشه از طريق سفرهاي مكرر و بصورت ناشناس، بخصوص در مناطق محروم و دورافتاده از نزديك با مشكلات و گرفتاريهاي مردم در تماس بود و از هر طريق و پيشنهادي كه مي توانست اين ارتباط را مستقيم تر و ملموستر نمايد استقبال مي كرد و چنانكه مسئولين كميته امداد امام و بنياد 15 خرداد و بنياد شهيد در خاطرات خود نوشته اند (5) ايشان براي آنكه درد و رنج محرومين را بيشتر لمس كند و خود در رفع مشكلات آنان مستقيما مشاركت داشته باشد، مصرانه خواستار عضويت در اين نهادها شده و مي خواست كه به عنوان يكي از كاركنان اين دو نهاد در اجر معنوي رسيدگي به امور

ص: 593

مستضعفين سهيم گردد. در ميدان مبارزه نيز او همان مبنا را برگزيده بود و با آنكه نقشي انكارناپذير در تنظيم ارتباطهاي مبارزين با رهبري انقلاب داشت، خود نيز در موارد متعددي در امر تكثير و انتشار پيامها و كتابهاي امام و تشكيل گروههاي مبارز و مشاركت در جلسات هيئتها و انجمنهاي مذهبي و انقلابي و حتي فراگيري فنون نظامي و سامان دهي تظاهرات شركت مي نمود. در پرونده هاي ساواك سندهاي فراواني وجود دارند كه از رفت و آمدهاي مكرر وي به منزل مبارزين، شركت در جلسات منزل شهيد سعيد آية الله سعيدي، شركت در جلسات مجمع وعاظ انقلابي تهران و همچنين هيئتهاي مذهبي و انقلابي تهران و شميران، تامين بودجه براي گروههاي مبارزاتي حكايت دارد. در يكي از اين سندها در مورد نقش يادگار امام در تظاهرات سال 1350 طلاب انقلابي قم - كه نگارنده اين سطور نيز توفيق حضور در آنرا يافته بود - آمده است: "از : ساواك قم به : مديريت كل اداره سوم 312 - خيلي محرمانه تاريخ : 12/11/50 . . . موضوع دخالت سيد احمد خميني در تظاهرات . . . تا آنجا كه كسب اطلاع شده وي شخصا در داخل جمعيت تظاهركننده نبوده است ولي آنچه بنظر مي رسد آنكه گرچه وي شخصا در تظاهرات شركت نداشته

ص: 594

و همانطور كه در تلگراف شماره 24/10/50 - 5131/21 نيز به عرض رسيده تظاهر به عدم مداخله در اين قضايا را نموده لكن وجود نامه سيد عبدالرسول حجازي خطاب به وي در مورد سيد ملكشير ميرهاشمي كه طي شماره 5286/21 - 5/11/50 تقديم گرديده خود مؤيد دخالت غير مستقيم و انجام تحريكاتي از ناحيه مشاراليه در اين زمينه مي باشد. - رئيس ساواك قم - مهران" و در پايان سند ديگري به تاريخ 9/9/51 - كه در آن گزارش تشكيل جلسه وعاظ در منزل آقاي فخرالدين حجازي و شركت يادگار امام و شهيد سعيد حاج شيخ فضل الله محلاتي و جمعي ديگر در آن جلسه و تصميم آنها مبني بر تشكيل جمعيت اهل منبر تهران آمده است - مي خوانيم: " . . . در اين جلسه سيد احمد خميني اظهار نموده است اين جلسه اگر هزينه هايي داشته باشد من مي پردازم". در اينجا فرازهايي از خاطرات حضرت حجت الاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خميني از دوران مبارزات را نقل مي كنيم كه در سال 1361 به اصرار جناب حجت الاسلام والمسلمين سيد محمود دعائي سرپرست روزنامه اطلاعات، براي اولين و آخرين بار بازگو شده است: "در مدتي كه قم بودم مثل ساير طلاب در رساندن اعلاميه هاي امام و يا اعلاميه هائي عليه دولت

ص: 595

و رژيم سابق به مردم تلاش مي كرديم، تا كم كم به اين فكر افتادم كه احتياج به وسايل تكثير داريم. "آمدم پيش آقاي هاشمي در تهران. او توسط آقاي توكلي يك دستگاه فتوكپي برايمان تهيه كرد و من قبلا اطاقي را در من يكي از آشنايانمان اجاره كردم و آنجا مشغول كار شديم. از كساني كه ازابتدا با ما بوده آقاي موسوي خوئيني ها و آقاي واحدي است. . . . كم كم كارمان وسعت پيدا كرد و جايمان تنگ شد. منزلي در نزد يكي منزل امام در قم بنام آقاي واحدي خريديم. پول آن را با التماس از اين و آن تهيه كرديم. زيرا آقاي پسنده تا از كم و كيف قضيه مطلع نمي شدند پول نمي دادند و مطلب را هم كه نمي شد بگوئي . اين منزل دست و بالمان را باز كرد. آقاي موسوي خوئيني هاكه خود با گروههاي ديگري هم ارتباط داشت يك دستگاه ماشين تكثير براي ما تهيه كرد. قبلا از ماشينهاي ساده تر استفاده مي كرديم. آقاي موسوي خوئيني ها دستگير شد. توسط خانمشان به من خبر داد كه ايران را ترك كنم. مدت پانزده روز رفتم پاكستان. اتفاقا آقاي هادي قم بود. اوضاع پاكستان را از او پرسيدم البته بدون اينكه ايشان مطلع شود كه چه مي خواهم بكنم. بلافاصله با

ص: 596

آقاي محمد منتظري هم تماس گرفتم، آمد مرز ايران و پاكستان. اين دو هفته اي كه پاكستان بودم تجربه هاي خوبي كسب كردم. در مراجعت، آقاي واحدي را از كم و كيف قضيه مطلع كردم و در ضمن شخصي به ما معرفي شد تا در ايران به وسيله او با گروهي ديگر همكاري نمائيم. اتفاقا ما مشغول چاپ كتاب"خدمت و خيانت روشنفكران" جلال بوديم. در ضمن براي اينكه مطمئن شويم از نظر اعتقادي كارمان صدرصد درست باشد با آقاي خامنه اي در مشهد تماس گرفتيم كه ماءمور تماس، من شدم و بارها پيش ايشان رفتم و ايشان را هم تا اندازه اي در جريان كارهايمان قرار داده ام، البته در اين موقع آقاي هاشمي زندان بود والا قبلا با ايشان مشورت مي كرديم. [به هر حال] بوسيله شهيد منتظري با گروه فوق ارتباط برقرار كرديم. در اوائل، همسرم مسئول ارتباط با آنان شد تا مطمئن شوم كسي از طرف مقابل ما را زير نظر نگيرد. كار هم بدين صورت مي شد كه هفته اي دو روز صبح ها آنها وسايلي كه داشتند در قبرستان نو در مقبره اي مي گذاشتند و عصر آنها را بر مي داشتيم و هفته اي دو روز ما اين كار را مي كرديم. به محمد منتظري پيغام دادم اين كار مشكل است ما هم حاضر نيستيم با گروهي كه

ص: 597

دقيقا نمي شناسيم بصورت آشكار كار كنيم. او كه در آن موقع با آقاي غرضي و آقاي جنتي[علي] در سوريه كار مي كرد، فردي را فرستاد پيش من بنام سعيد كه بحمدالله هم امروز مشغول كار براي جمهوري اي هستند كه خود زحمتش را كشيده اند. مشكلي از حيث كار نداشتيم. مجموعه ما تمام دستگاهها را داشتيم، از كاغذ خرد كني گرفته تا چاپ. با دستگيري آقاي خوئيني ها تصميم گرفتيم آقاي خاتمي را وارد عمل كنيم كه بحمدالله ايشان از هر حيث ما را ياري كردند. آقاي هاشمي دستگير شد بدنبال دستگيري او ناچار با اصفهانيهايي كه يكي دو نفر آنان را آقاي هاشمي به من معرفي كرده بود تا درصورتيكه دستگير شد با آنان تماس بگيريم ( اين كار را بعد از يكي دو هفته كردم) كه يكي از آنان آقاي روحاني، روحاني خوب اصفهان است. بدنبال آن يك خانه تيمي در اصفهان و يكي در تهران تشكيل داديم. البته آقاي روحاني را در جريان اين كار نگذاشتيم چون احتمال دستگيري ايشان زياد بود. متاءسفانه بين دوستان سوريه اختلاف جزئي اي پيدا شد كه نزديك بود دامن ما را هم بگيرد. تا من بودم نگذاشتم ولي وقتي من رفتم به عراق و بدنبال شهادت برادرم در آنجا ماندگار شدم يكي دو مصادره در

ص: 598

قم صورت گرفت. كه آقاي واحدي در يكي از آنها شركت داشت در نامه اي كه برايم بوسيله يكي از دوستان كه آن هم بوسيله آشيخ عباس معروف - شهيد اندرزگو . . . ؟ - بله، بوسيله آن سيد جليل القدر بدستم رسيد در اين نامه اين مسئله را جدي مطرح كردند. از همانجا تذكر دادم كه اين كار به صلاح كار تشكيلاتي ما نمي باشد، ولي بر سر مسئله اي كه هنوز اجازه ندارم بگويم اين كار بالا گرفت و وسايل انتشاراتي كه در يكي ديگر از منازل تيمي بود كه سعيد (واسطه) از آن مطلع بود شبانه به منزل تيمي ديگر انتقال پيدا كرده بود . - يك وقتي گفته شده بود سينماي قم را گروه شما منفجر كرده اند؟ - يكي از دوستان در مصاحبه اش گفته بود كه سينماي قم را من و يا گروه ما منفجر كرده اند. در حاليكه اين با واقعيت تطبيق نمي كند. شهيد اندرزگو شبي را در منزل ما گذارند كه مدعي بود اين كار را در همان روز انجام داده است. اين مسائل را امروز گفتم زيرا شما گفتيد آنچه در مورد مسائل مبارزاتي خود مي دانيد بگوئيد والا همانگونه كه در اين مدت هيچ نگفته بودم امروز هم نمي بايست مي گفتم" (6) شگفتي كار دشوار، اما

ص: 599

موفق و افتخارانگيز تربيت يافته مكتب"روح الله" در امور مبارزه آنجا آشكار مي شود كه دريابيم فعاليتهاي مبارزاتي او در شرايطي انجام مي پذيرفته كه چشمهاي نامحرم ساواك لحظه اي از رفت و آمدهاي او غافلنمي شده و آن عزيز مي بايست با رعايت مستمر اصول مخفي كاري و با استفاده از فراست منحصر به فرد خويش ماءمورين مخفي تعقيب كننده اش را فريب داده و سردرگم سازد. سه سند زير نشاني است از مراقبتهاي دائمي ساواك و سختي كار مبارزه يادگار امام در آن شرايط: 1-"از: مركز به: ساواك قم - خيلي محرمانه سيد احمد خميني روز 21/12/48 به مشهد وارد و اظهار داشته چون وجودش در ايام سوگواري در قم لازمست در نظر دارد روز /25/12 48 به قم مراجعت كند. ضمن تعيين علت عدم انعكاس مسافرت وي دقيقا اعمال نامبرده را مراقبت و نتيجه را اعلام نمايند - مقدم" 2-"از: ساواك قم به: مديريت كل اداره سوم 316 - خيلي محرمانه درباره: سيد احمد خميني در مراقبتهائيكه از نامبرده بالا بعمل آمده، مشاراليه به اتفاق طلبه اي به نام كياني ساعت /0840 روز 16/5/49 از بنگاه مسافربري گيتي نورد قم وسيله اتومبيل شماره 75277، از تهران به اصفهان عزيمت و در تاريخ 18/9/49 به قم مراجعت نموده - رئيس ساواك قم - مهران" 3-"به: رياست ساواك قم

ص: 600

- خيلي محرمانه از: اداره كل سوم (316) درباره: سيد احمد خميني "بطوريكه استنباط مي شود آن ساواك از اعمال و رفتار نامبرده بالا بي اطلاع است و نشانه آن مسافرت وي به مشهد و عدم اطلاع ساواك قم از اين جريان مي باشد و ساواك محل مي بايست با كمال هوشياري از تصميمات مشاراليه قبلا آگاهي حاصل نمايد و مراتب را بموقع منعكس سازد تا به محض خروج از منطقه توسط ساير ساواكها مراقبت گردد. خواهشمند است دستور فرمائيد به مسئولين امر تذكر لازم داده شود و نتيجه را اعلام دارند. مدير كل اداره سوم - مقدم احمد و هجرتي ديگر (چهارمين و آخرين سفر به عراق) سال 1356 سالي تعيين كننده در نهضت امام خميني است. در اين سال وقايعي به وقوع پيوست كه هر يك در اوج بخشيدن به ابعاد انقلاب اسلامي و جهاني كردن نهضت امام و تمهيد مقدمات پيروزي 22 بهمن سال بعد تاءثير بسزايي نهادند و از جمله اين وقايع كه خود تقديري است شگفت از مقدرات الهي، هجرت تاريخي يادگار امام از ايران به نجف اشرف و وقايع پس از آن و هجرت او به همراه "امام انقلاب" از نجف به پاريس است. احمد در ايران رسالت خويش را بخوبي ايفا كرده است. 14 سال است كه او وقفه ناپذير

ص: 601

در دو جبهه مقدس جهاد و اجتهاد، گام مي زند. اينك در سال 56 وقتي كه او ايران را به مقصد نجف ترك مي كند رابطه رهبري انقلاب با حوزه هاي علميه و مبارزين داخل كشور به گسترده ترين و مطلوبترين وجه ممكن رسيده است. تكليف گروههاي مخالف رژيم از لحاظ پايبنديشان به رهبري قيام روشن گرديده و در صفوف انقلابيون پالايش لازم صورت گرفته است. كانالهاي ارتباط با نجف برقرار و شبكه ارتباط روحانيت و مومنين به نهضت امام در سطح كشور، به همت ياران فداكار امام و فرزند مجاهدش تنظيم شده اند. و از سوي ديگر فرزند خميني كبير كه چندين سال است درس خارجه فقه و اصول را از محضر بزرگان حوزه قم فراگرفته، اينك براي تكميل نيازهاي علمي خويش و پاسخ يافتن به پرسشهاي علمي اش، فرزانه اي چون امام را مي طلبد. و در سوي ديگر او به ابعاد جهاني انقلاب اسلامي و گسترش ارتباطات انقلاب در خارج از مرزها و كسب فيض دانش و عرفان از محضر پدر مي انديشد. تقدير الهي احمد را بار ديگر به نجف مي كشاند تا نقشي تازه در نهضت امام بر عهده گيرد. از سوي ديگر، چنانكه در خاطرات يادگار امام نقل كرديم، همرزمان او پس از دستگيري در سال 56 به وي پيغام مي دهند كه بخشي

ص: 602

از روابط مبارزاتي آن عزيز لو رفته و بايد ايران را ترك كند. بدين ترتيب "احمد" براي چهارمين و آخرين بار وطن را به قصد انجام رسالتي ديگر به سوي نجف اشرف ترك مي كند. ديدن داغ جگر سوز استاد و همراه و همرزمش و تنها برادر مهربان اش شهيد آية الله حاج آقا مصطفي خميني در آبانماه 1356 در نجف اشرف، ابتلا و امتحاني خطير براي احمد داغدار است. امتحاني كه پدر، آنرا لطف خفيه الهي ناميد و ديديم كه همين شهادت آغازگر خيزش 19 ديماه قم و سپس چهلمهاي پياپي و پديد آمدن صحنه كارزار پيروان امام با دژخيمان رژيم، در ميداني به وسعت سرتاسر ايران بزرگ گرديد. بنا به نقل ياران امام در نجف، به محض ورود حاج احمد آقا در سال 56 به نجف اشرف، شهيد بزرگوار آيت الله حاج آقا مصطفي به اعضاي دفتر و روحانيون مبارز آنجا تاكيد مي فرمود كه از آن پس در تنظيم امور سياسي و مبارزاتي به وي مراجعه كنند. به موازات اوج گرفتن ابعاد نهضت، بعد از شهادت حاج آقا مصطفي - رض - ، بيت و دفتر امام خميني در نجف اشرف با بهره مندي از شخصيتي چون "احمد" كه تجربه طولاني مبارزه و سامان دهي ارتباطها، و مديريت منزل امام در قم

ص: 603

در سالهاي دشوار پس از تبعيد امام را با خود داشت، به سرعت تبديل به كانوني مطمئن براي پاسخگويي به نيازهاي ارتباطي نهضت و رهبري آن گرديد. احمد خستگي ناپذير در آن ايام پر حادثه، در نجف اشرف توانست خلاء وجود با بركت شهيد حاج آقا مصطفي را در كنار پدر پر كند. با رهبري الهي حضرت امام خميني، دامنه قيام به سراسر ايران و به جمع دانشجويان و مسلمانان انقلابي خارج از كشور كشيده شد و در اين ميان، "احمد" رازدار امين امام و حامل پيامهاي پي در پي رهبر و نقطه اتصال شبكه گسترده ارتباطها بود. تماسها و فعاليتهاي يادگار امام در نجف نيز در منگنه مراقبتها و كنترلهاي دائمي ساواك و مامورين امنيتي سفارت شاه در بغداد قرار داشت و علاوه بر اينها، سازمان امنيت عراق نيز در همكاري با ساواك، ماموريني ويژه براي كنترل تماسهاي آن مهاجر الي الله گمارده بود. سند زير گوياي اين همكاري پشت پرده دو رژيم بغداد و تهران در زمان شاه عليه نهضت امام خميني، حتي بعد از هجرت آن حضرت به پاريس است: "از : اداره كل سوم به : رياست اداره همكاريها بدينوسيله فتوكپي نامه سعدون شاكر رئيس سرويس عراق و ضميمه آن با ترجمه فارسي مربوط، جهت آگاهي و ضبط

ص: 604

در سوابق به پيوست ايفاد مي گردد. مدير كل اداره سوم - ثابتي" [پيوست سند فوق، ترجمه گزارش كنترل مكالمات تلفني فرزند برومند امام است كه بوسيله مامورين عراقي ضبط گرديده و در پرونده ساواك بدين شرح آمده است: ] اطلاعات "كساني كه با خانه آقاي خميني در نجف تماس گرفتند: آقا كريم كه با احمد خميني سخن گفت و درباره قم و آقاي شراعي و آقاي استري از او جويا شد. ثوندي از پاريس تماس گرفت و با همسر احمد گفتگو كرد. تلگرافي به ياسر عرفات از خانه احمد خميني. گفتگوهائي كه از راضي در خارج از كشور و احمد خميني روي داد و دومي اطلاع داد كه دوستشان علي اكبر آقامنشي در حالي كه نامه اي از آقا با خود داشت در راه سوريه دستگير گرديد و از او خواسته شد كه پاسخ را نامه بدهد. احمد با شخصي در خارج از عراق تماس گرفت و از او خواست كه با صدوقي يدر پاريس تماس پيدا كند و به او اطلاع بدهد كه ما آزادي كامل داريم. گفتگوهائي از خانه خميني روي داد. متكلم رضواني يك شنونده بنام كريم، سخن مي گفت; و او اطلاع داد كه در روز يكشنبه در تهران اعتصاب عمومي خواهد بود. تماس هاي ديگري از سوي اشخاصي در

ص: 605

خارج از عراق با خانه خميني پيرامون همين موضوع گرفته شد. " همراه با امام در هجرت به پاريس هجرت سرنوشت ساز امام خميني از نجف به پاريس، آغاز فصل فروپاشي اركان رژيم سلطنتي در ايران و بصدا آورنده زنگهاي شكست آمريكا در حساسترين و امن ترين پايگاهش بود. در اين هجرت و ماجراي شگفت نيز، "احمد" مشاور و همراه پدر بود. و اين نقش تا بدان حد آشكار و مؤثر بوده است كه حضرت امام خميني - سلام الله عليه - حتي در وصيتنامه جاودانه خويش نيز از آن ياد كرده و تصريح مي فرمايد كه تنها مشاور آن حركت تاريخي و تاريخ ساز، "احمد "بوده است. در اينجا فرازهايي از چگونگي هجرت امام به پاريس را از زبان همراه هميشگي امام، نقل مي كنيم كه در قسمتي از خاطرات شنيدني اش از آن هجرت بزرگ مي گويد: "علت هجرت امام به پاريس، به جرياناتي كه چند ماهي قبل از اين تصميم روي داد، برمي گردد. با اوج گيري مبارزات مردم ايران، دو دولت ايران و عراق در جلساتي متعدد كه در بغداد تشكيل گرديد، به اين نتيجه رسيدند كه فعاليت امام نه تنها براي ايران كه براي عراق هم خطرناك شده است. توجه مردم عراق به امام، و شور و احساسات زائرين ايراني چيزي

ص: 606

نبود كه عراق بتواند به آساني از كنار آن بگذرد. و بدين جهت برادر عزيزمان آقاي دعائي را خوا ستند تا خيلي روشن نظرات شوراي انقلاب كشور عراق را به عرض امام برساند. آقاي دعائي نظرات عراق را براي حضرت امام بيان داشت كه ملخص آن عبارت است از: 1- حضرتعالي چون گذشته مي توانيد در عراق به زندگي عادي خود ادامه دهيد ولي از كارهاي سياسي اي كه باعث تيرگي روابط ما با ايران مي گردد، خودداري نماييد. 2- در صورت ادامه كارهاي سياسي بايد عراق را ترك كنيد. تصميم امام، معلوم بود. رو كردند به من و فرمودند: "گذرنامه من و خودت را بياور" و من چنين كردم. آقاي دعائي عازم بغداد شد ولي از گذرنامه ها خبري نشد. چندي بعد سعدون شاكر رئيس سازمان امنيت عراق خدمت امام رسيد و مطالبي در ارتباط با روابط ايران و عراق، اوضاع عراق و منطقه و گزارشاتي از اين دست را به عرض امام رسانيد، ولي در خاتمه چيزي بيشتر از پيغام قبلشان نداشت. ا ما م خيلي صحبت كردند كه متاسفانه ضبط نشد; مثلا فرمودند: "من هر كجا بروم و فرشم را (اشاره به زيلوي افشار) پهن كنم، منزلم است. " و يا گفتند: "من از آن آخوندها نيستم كه تنها به خاطر زيارت،

ص: 607

دست از تكليفم بردارم. " و از اين قبيل . . . برادرم دعائي به بغداد احضار شد و تصميم آخر فرماندهي عراق مبني بر اخراج امام به او گفته شد و در مراجعت، گذرنامه ها را به همراه داشت. با اجازه امام، تصميم معظم له مبني بر سفر به كويت، به دوستان نزديكمان در نجف گفته شد; به 8 - 7 نفر از خصوصي ترين افراد. بلافاصله دو دعوتنامه براي من و امام توسط يكي از دوستانمان در كويت تهيه شد. (نام فاميل ما مصطفوي است، لذا دولت كويت تشخيص نداده بود) . سه ماشين سواري تهيه شد و فرداي آن روز بعد از نماز صبح حركت كرديم. در يكي از ماشينها، من و امام و در دو تاي ديگر دوستان نزديك. . . زماني كه مي خواستيم سوار ماشين شويم، در تاريكي مردي غير معمم نظرم را جلب كرد; دقيق شدم، آقاي دكتر يزدي بود. او براي گرفتن پيامي از امام براي انجمن هاي اسلامي ايران در كانادا و آمريكا آمده بود كه مواجه با اين وضع شد. تا آن لحظه او به هيچ وجه از جريان مهاجرت امام اطلاع نداشت. دكتر هم سوار يكي از آن دو ماشين شد . . . صبحانه در يك قهوه خانه صرف شد: نان و

ص: 608

پنير و چاي. نماز ظهر در مرز عراق به امامت امام خوانده شد. . . از مركز شخصي آمد كه خلاصه صحبت يكساعته اش اين بود كه ورود ممنوع!بازگشتيم; عراقيها منتظرمان، اهلا و سهلا. از دو بعد از ظهر تا 11 شب معطلمان كردند. مرحوم املايي با زرنگي خاص خودش، روانه بصره شد و نجفيها را از چند و چون قضيه آگاه ساخت و با مقداري نان و پنير و كتلت و از اين قبيل چيزها برگشت. امام شديدا خسته شده بودند و من براي ايشان شديدا متاثر بودم. امام از قيافه من فهميدند كه من از اين كه ايشان را اين همه معطل كردند، ناراحتم. گفتند: "تو از اين قضايا ناراحت مي شوي؟ " گفتم: "براي شما شديدا ناراحتم. " گفتند: "ما هم بايد مثل بقيه در مرزها بلا سرمان بيايد تا يكي از هزارها ناراحتي اي كه بر سر برادران مان مي آيد لمس كنيم; محكم باش. " گفتم: "چشم". درحالي كه ما توي اطاقي كثيف[در مرز كويت و عراق] گرد امام، كه دراز كشيده بودند، جمع شده بوديم، تفالي به قرآن زدم: اذهب الي فرعون انه طغي، قال رب اشرح لي صدري و يسرلي امري" باور كنيد كه نيروي تازه اي گرفتم. . . چهار نفري عازم بصره شديم. در هتلي نسبتا خوب

ص: 609

و تميز، شب را به صبح رسانديم. من و امام در يك اطاق، آقايان فردوسي و املايي در اطاق ديگر. با تمام خستگي اي كه امام داشتند، بعد از سه ساعت استراحت، براي نماز شب بلند شدند. نماز صبح را با امام خواندم و بعد از نماز، از تصميمشان جويا شدم. گفتند: " سوريه" گفتم: "اگر راه ندادند، اگر آنها هم برخوردي مثل كويت كردند، بعد كجا؟ " كشورهاي همسايه يكي يكي بررسي شد، كويت كه نگذاشت، شارجه و دوبي و از اين قبيل به طريق اولي نمي گذارند، عربستان كه مرتب فحش مي داد، افغانستان و پاكستان كه نمي شد; مي ماند سوريه، و امام درست تصميم گرفته بودند ولي بي گدار به آب نمي شد زد; مي بايست وارد كشوري شد كه ويزا نخواهد و از آن جا با مقامات سوري تماس گرفته شود كه آيا حاضرند بدون هيچ شرطي ما را بپذيرند يعني امام به هيچ وجه محدود نگردند. چراكه اگر محدوديت بود، عراق كه منزلمان بود. فرانسه را پيشنهاد كردم، زيرا توقف كوتاهمان در فرانسه مي توانست مثمر ثمر باشد و امام مي توانستند بهتر مطالبشان را به دنيا برسانند; امام پذيرفتند. خوابيديم. ساعت 8 صبح به ماموران عراقي گفتم: مي خواهيم برويم بغداد. گفتند: مي توانيد برگرديد نجف. گفتم نمي رويم. ساعتي بعد آمدند كه مركز مي گويد تصميمتان چيست؟

ص: 610

گفتم: "پاريس". . . شب را در بغداد بوديم; دوستانمان را دوباره ديديم. امام همان شب براي زيارت به كاظمين (ع) مشرف شدند; احساسات مردم عجيب بود; صبح به فرودگاه رفتيم. هواپيما را معطل كردند. دو ساعت تاخير داشت، جمبوجت بود. ما پنج نفر در طبقه دوم بوديم به اضافه سه نفر كه نمي شناختيمشان. حالت عجيبي براي دوستان بدرقه كننده دست داده بود; نمي دانستند به سر امام چه مي آيد. ماموران، آقاي دعايي را خواستند; با حالتي متغير برگشت. خجالت كشيد كه به امام بگويد; به من گفت كه گفتند امام ديگر برنگردد. (چه پر رو و وقيح) . . . رسيديم پاريس. . . همان شب از كاخ اليزه آمدند پيش من كه: "ما مواجه شديم با اين قضيه، چه بخواهيم و چه نخواهيم، آيت الله آمده است. اگر مطلع مي شديم نمي گذاشتيم". وقت خواستند. امام گفتند بيايند. آمدند و گفتند حق نداريد كوچك ترين كاري انجام دهيد، و امام گفتند: "ما فكر مي كرديم اين جا مثل عراق نيست، من هر كجا بروم حرفم را مي زنم; من از فرودگاهي به فرودگاهي ديگر و از شهري به شهري ديگر سفر مي كنم تا به دنيا اعلام كنم كه تمام ظالمان دنيا، دستشان را در دست يكديگر گذاشته اند تا مردم جهان صداي ما مظلومان را نشنوند ولي من

ص: 611

صداي مردم دلير ايران را به دنيا خواهم رساند، من به دنيا خواهم گفت كه در ايران چه مي گذرد. (7) " بدين ترتيب نوفل لوشاتو كانون خبرساز جهان شد. مردي از آنسوي شرق آمده است تا پيام مكتب توحيدي انبيا را در آن ديار خدا فراموشان پناه برده به ماشين و اصالت پول و سرمايه، و بيگانه از معنويت و ارزشهاي الهي، طنين اندازد و مظلوميت جهان سوم، و غربت اسلام، و رهائي انسان را در قلب اروپا فرياد كند و عمق تزوير و فريبكاري مدعيان تمدن و آزادي را به جهانيان صلا دهد و از اصالت انقلاب اسلامي و الهي خويش و حماسه اي كه ملت بزرگوار و پيشتاز ايران در اين راه مقدس آفريده اند، دفاع كند. خورشيد فروزان سيماي خميني كبير را در اين هجرت بزرگ، ماهتابي همراهي مي كند به نام مبارك "احمد". انشاءالله در شماره بعدي حضور، زندگاني مرد هجرتهاي دائمي نهضت خميني را از اين مقطع تاريخي تا لحظه عروج و هجرت نهايي آن عزيز، به روايت اسناد و خاطره ها و همچنين فصل مربوط به حيات علمي آن عالم و عارف مجاهد را به خامه قلم مي بريم، البته اگر عمري باقي باشد و داغ هجرانش مجال دهد. والسلام حميد انصاري - سردبير ارديبهشت 1374

خاطرات حجة الاسلام احمد خميني در مصاحبه با روزنامه اطلاعات 2 7/2/1361. روزنامه اطلاعات 7/2/61 مصاحبه با يادگار حضرت امام. 3. صحيح آن "جوب شور" نام محله اي در قم است كه در سند ساواك اشتباها جنوب شهر ذكر شده است. 4. اين مطالب نقل به مضون سخنان يادگار امام است كه براي تكميل اطلاعات مربوط به جايگاه منزل امام خميني در حوادث نهضت، جهت درج در كتاب "كوثر، شرح وقايع انقلاب اسلامي" - كه اكنون سه جلد آن منتشر شده است -

ص: 613

از ايشان شنيده ايم. (انصاري) 5. ر. ك: ويژه نامه هاي رحلت يادگار امام در مطبوعات، اسفند و فروردين 6 74. روزنامه اطلاعات مورخ 9/2/61، مصاحبه با حضرت حجة الاسلام والمسلمين سيد احمد خميني 7. خاطرات حضرت حجت الاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خميني به نقل از كتاب " كوثر"، شرح وقايع انقلاب اسلامي، ج 1 ص 634. نويسنده:حميد انصاري،قسمت اول

ص: 614

كرد كه از جميع جهات مورد اعتماد باشند تا خداي نخواسته با مسئله اي روبرو نشويد كه از حيثيت روحاني شما بكاهد. انشاءالله با تحمل زحمت در اين امر خير دل امام راحلمان را شاد كنيد. خداوند به همه دست اندركاران اجر و ثواب عنايت فرمايد و به شما كه از ياران با وفاي حضرت امام هستيد خير دهد. انشاء الله. والسلام احمد خميني - 70/4/62

ص: 616

شان براي همه آنها و براي همه مسلمانهائي كه مصيبت زده شده اند از خداوند متعال درخواست صبر مي كنيم ولي از خداوند مي خواهيم كه او را با سيدالشهداء صلوات الله عليه و با امام شهداء پدر بزرگوارشان و با همه شهداء اسلام محشور گرداند و خداوند به همه ما توفيق بدهد كه اگر راجع به زندگي ايشان چيزي را ياد داريم و يا ياد مي گيريم براي ما سرمشقي باشد و در زندگي به آن عمل كنيم چون اگر ما، امثال حضرت آقاي احمد آقاها را اسوه و الگو قرار ندهيم بعيد است كه بتوانيم بگوئيم ائمه معصومين صلوات الله عليهم اجمعين يا پدر بزرگوارش را اسوه و الگو قرار داده ايم بخاطر اينكه او خود از كساني بود كه پيروي و تشيع و شيعه بودن را به معناي واقعيش در زندگي عمل كرده بود و اگر ما هم او را اسوه قرار بدهيم در حقيقت همان ائمه معصومين صلوات الله عليهم اجمعين و پدر بزرگوارشان و همه شهداء را اسوه قرار داده ايم. در رابطه با نقش آن بزرگوار نسبت به نهضت، انقلاب، حكومت و مقاطعي كه ذكر كرديد همه آنها در يك جمله خلاصه مي شود اينكه او يدي توانا و بازوئي قوي براي امام امت بودند و ركني محكم و معتمدي مطمئن

ص: 618

براي فرزندان انقلاب و براي همه انقلابيون بوده اند و يا به عبارت ديگر يك انسان مطيع امام و فقاهت امام بود و اين ارزش فراوان دارد كه انسان با يك بزرگواري و با فقيه و اعلم علي الاطلاقي در عصر خود زندگي كند پسر او باشد نزديكترين افراد نسبت به او باشد و در عين حال از نظر اطاعت گويا برده و غلامي حلقه بگوش باشد، انسان بايد خيلي مراحل از خودسازي را طي كند تا چنين باشد چون زيادي و كثرت مراوده و پدر و فرزند بودن سبب مي شد كه آدم اهميت اطاعت از نظرش كم و كاسته شود ولي ايشان در عين حالي كه اين خصوصيت را داشت راجع به اطاعت گويا برده و عبدي بود در رابطه با امام در يك جلسه اي كه بنده هم بنا بود باشم و ايشان در آن قضيه صاحب سهم بودند و بنا بود خدمت امام باشيم وقتي خدمت امام رسيديم در آن قضيه ايشان دم در ايستاده بود جوري ايستاده بود كه من اصلا تعجب كردم كه اين عظمت و ابهت امام را چه جور يافته است كه حتي جرات نشستن را ندارد و من همان وقتها هم تعبير مي كردم كه من فكر مي كنم ضربان قلب مرحوم آقا سيد احمد آقا با

ص: 619

اجازه امام است و ضربان قلبي كه يك ضربان تكويني است اما من فكر مي كنم ضربان قلب ايشان بدون اجازه امام نبايد باشد حركت پلك هاي چشم ايشان من مي گفتم بدون اجازه امام نمي تواند باشد يعني آن چنان مطيع بود و آن چنان عبد بود نسبت به امام و اين مرحله بسيار بالائي بود و نقشي را كه ايشان داشت عمده اين بود كه هم علاقمند بود به نهضت و به انقلاب و به فرزندان نهضت و انقلاب و هم امين امام بود و هم صاحب سر بود ممكن است كسي امين باشد اما علاقمند نباشد صاحب سر باشد اما علاقمند به فرزندان انقلاب نباشد، علاقمند به نهضت نباشد چه در زمان نهضت كه دوستان را هدايت مي كرد وقتي كه امام مدتي در نجف بود و ايشان در قم بودند يا در ساير مواقع و چه در زمان حكومت و انقلاب و نجف و ارتباطش با ايران و چه بعد از حاكميت امام و ارتباطش با مسولين و با مردم علاقه او به نظام و به انقلاب و به نهضت و امانت او سبب شد كه كارهاي فراواني را به پيش ببرد و دوستان انقلاب و فرزندان انقلاب به ايشان علاقه داشتند "و هل الدين كله الاالحب "يعني اين چنين نبود كه

ص: 620

يك مسئولي با مرحوم آقاي احمد آقا اگر ارتباط دارد به واسطه اينكه او پسر امام امت است يا او مسئولي است و اختياراتي از امام دارد و بناست به واسطه اين مسول اين اختيارات منتقل بشود يا كاري داشته باشد بايد ايشان منتقل كند. نه، تنها آن نبود يك انسان متخلقي بود يك انسان وارسته و مورد علاقه بود ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن ودا همه كسانيكه او را مي شناختند به او علاقمند بودند يعني شما نمي توانيد پيدا كنيد كسي را كه او را بشناسد و به او علاقمند نباشد و قدرت و حركت در انقلاب و نهضت و حكومت اگر همراه علاقه باشد موفقيتش ده برابر بلكه صد برابر خواهد بود چون دين غير از حب و علاقه چيز ديگر نيست. رسول الله صلوات الله و سلام عليه غير از حب و علاقه به ذوالقربي خودش طبق فرمان خدا چيزي نخواست چون همان علاقه است كه سبب مي شد كه انسان كسي كه مورد علاقه اش است اسوه و الگو قرار دهد و اعمال خودش را همانند او قرار دهد و جالب اين بود كه علاقه از دو طرف بود يعني هم مردم به ايشان علاقه داشتند و هم او به همه دوستانش علاقمند بود و مراقب بود

ص: 621

مواظب بود كه مبادا نسبت به دوستانش كوچكترين صدمه اي بخورد اگر به هر دوستش به هر علاقمندش به هر فرزند انقلابي روي يك جهاتي صدمه اي مي خورد مشكلي پيش مي آمد او در حد توانش آن صدمه را جبران مي كرد آن مشكل را رفع مي كرد يا دلداري مي داد يا اگر مسئله اي بنا بود پيش بيايد آن مساله را پيشگيري مي كرد من خودم يادم هست بعد از آني كه آن نظر را راجع به سن بلوغ دختر دادم و در رساله ها منتشر شد و در حوزه هاي علميه هم منتشر شد اعتمادا به آن موثقه عمار نه به حساب روشنفكري به حساب همان فقه صاحب جواهري و فقه سنتي، وقتي عرض كردم پس بلوغ دختر سيزده سال است و اگر آن نشانه هاي ديگر نباشد دو روز بعدش بود كه آن بزرگواري كه خدا او را با سيدالشهداء و امام الشهداء محشورش كند منزل ما آمد با آقاي اخوي آمدند، ايشان آمد و فرمود كه اين نظري كه شما داديد يكي از نظرهاي خوب و جالبي است براي يك جامعه اسلامي كه اميدوار كننده است اما نكته اي را درباره اين نظر به شما توجه مي دهم كه مبادا خداي ناخواسته در حوزه هاي علميه و در بين علماء اين نظر سبب بشود كه شما ضربه اي بخوريد. شما چنين كني و

ص: 622

چنان كني كه اين نظر حفظ بشود، خود شما هم حفظ بشويد و امام در اين مواقع اينطور حركت مي كردند و ايشان راه امام را به من تذكر دادند و فرمودند كه راه اين است و من بسيار شكرگزار خداوند شدم و بعد هم خودم خجالت زده شدم كه بنده كجا و بزرگواري آن آقازاده بزرگوار كجا كه از تهران حركت كرده و در قم به منزل ما آمده كه اين دو تا مطلب را تذكر بدهد. هم درد را بگويد و هم درمان را. و يا در يكي دو مرحله حساس ديگر در مسائل حوزه كه پيش مي آمد من ديدم كه ايشان خودشان مي آمدند اينجا و اظهار لطف مي كردند مي فرمودند كه نظر من اين است. نظر شما چيست؟ اين جوري بايد حركت كرد. اين به همان معناي واقعي كه كرامت نفس اقتضاء مي كند كه آدم نگذارد كه خداي نخواسته يكي از دوستانش، يكي از ارادتمندانش قصوري پيدا كند و اين قصورش به ضرر انقلاب و اسلام تمام بشود. خلاصه آنچه كه بايد در زندگي اين بزرگوار چه در مجله حضور چه در غير مجله حضور نوشته شود و الگو قرار گيرد اطاعت محض او از مقام امامت و پدر بزرگوارش، امانت و پاكي، تواضع و فروتني و دوستدار بودن

ص: 623

نسبت به دوستان انقلاب بود. و از ويژگيهاي ديگر ايشان تواضع، اطاعت محض، عدم تخلف، بود كه از حرفهاي دوستان يافتيد و شنيديد. حضور: به نظر شما اساسي ترين كار يادگار گرامي حضرت امام را بعد از رحلت جانسوز والد بزرگوارشان به نظر حضرتعالي چه بود؟ آيت الله صانعي: در ضمن آن عرايضم روشن شد اساسي ترين كاري كه ايشان مي كرد اين بود كه علاقه به انقلاب و به نظام و به فرزندان انقلاب و نظام داشت. امين امام بود و اين اساسي ترين كار و ريزترين و ظريف ترين كار در رابطه با امامت امام سلام الله عليه است كه شخص امين و نسبت به مسائل آگاه در رابطه با مردم باشد و امام غير از احمد آقا در بين فرزندان و اقوام خودش كسي كه اين مقدار مورد اطمينان و اين مقدار موردعلاقه اش باشد نداشته و كسي ديگر نبوده. البته در غير از اقوامشان هم بودند، اما در اقوامشان و فرزندانشان در امانت كسي به منزله احمد آقا نرسيده والا دوستان ديگري كه امام به آنها عنايت داشت بسياري شان در حد بالائي از امانت و علاقه به انقلاب بوده اند، اما هيچ كدام مثل حضرت آقاي احمد آقا نبودند كه نزديك به امام باشند و اين چنين اظهار علاقه كنند. يادم است كه در

ص: 624

يك قضيه اي كه نسبت به ايشان صحبتي شده بود امام با كمال بزرگواري فرموده بود كه مرجعيت را زير سؤال نبريد هر كاري مي خواهيد بكنيد اما مرجعيت را زير سؤال نبريد در رابطه با اينكه گفته مي شد نعوذبالله خداي نخواسته حاج احمد آقا ممكن است مثلا خودش روي علاقه اي كه به انقلاب و به نظام داشت حرفي را بزند كه امام در آنجا فرمودند كه مرجعيت را زير سؤال نبريد اين هم خود دليلي بر مظلوميت امام و مظلوميت ايشان بود. من از همه دوستاني كه دست اندر كار اين قضيه هستند تقاضا مي كنم كه ابعاد علمي و فقاهتي ايشان مطرح بشود. چون خود ايشان به حوزه علميه عنايت داشتند دوستان هم عنايت كنند كه سوابق تحصيلي ايشان، سخنرانيهائي كه گاهي ايشان در سمينارهاي ائمه جمعه يا در كنفرانس هاي بين المللي داشتند نسبت به مسائل اسلامي، نسبت به فقه امام و تحقيقات امام، اينها را مطرح كنند و به مردم تذكر بدهند كه ايشان بهر حال در حد اجتهاد بوده يعني حدود هشت سال نه سال ايشان درس خارج فقه رفته بود. من يادم هست ايشان اينجا با يكي از دوستان مباحثه مي كردند، جواهر را درس خارج مي خواندند جواهر را مباحثه مي كردند يك شب كه خدمتشان بوديم گفت ما با اين رفيقمان جواهر را مباحثه

ص: 625

مي كنيم ولي بيشترين دقت شما روي اين نحو "ذلك و غير ذلك هاي" صاحب جواهر هست و اين كار مشكلي است خود اين نكته گوياي دقت ايشان در فقه است. كه من از آن به بعد دنبال اين نكته بودم و بارها به رفقاء عرض مي كردم اگر صاحب جواهر يك جا مي گويد امثال اين يا غير از اين، اينجور نيست كه فقط نيش قلم باشد. صاحب جواهر عنايت دارد و بايد رفت پيدا كرد. ايشان مي گفت كه اگر كسي يك صفحه جواهر را بخواند و امثال ذلك و غير ذلك را بيان كند من معتقدم كه به مرحله اجتهاد رسيده. خودشان مدتي كارشان اين بوده - اگر با دوستانشان مصاحبه اي بشود و خصوصيات علمي ايشان مطرح بشود خيلي جالب است - مي فرمود: ما در كنار درس خارج جواهر را مباحثه مي كنيم ولي عنايت دارم نحو ذلك و غير ذلك ها را بيابم اين احاطه و دقت فقهي را مي فهماند. بهرحال چون به ايشان حجت الاسلام و المسلمين مي گفتند نبايد ما خيال كنيم كه معلوماتش كم بوده است، بلكه معلوماتش در حد اجتهاد بوده به نظر من. من يك وقت از ايشان درخواست كردم كه شما بيايد در حوزه بمانيد. و سطوح عاليه را تدريس بفرمائيد كفايه و رسائل را تدريس بفرمائيد. از شما

ص: 626

استفاده كنند شما يادگار امام هستيد. ايشان هم تقريبا در همين فكر بود ولي خواست و اراده خدا مهلت نداد. منتهي از خداوند مي خواهيم فرزند بزرگوارشان جناب حجت الاسلام والمسلمين آقاي سيد حسن آقا بتوانند راه پدر و پدر بزرگ شان را بهتر ادامه بدهند. هر چند مسئوليت ايشان خيلي سنگين است ولي بايد از خدا درخواست كرد كه خدا به ايشان توفيق بدهد كه بتوانند راه را ادامه بدهد و خودشان هم خواستند و اين يادگار امام را ماها بايد حفظش كنيم. ماها بايد در كنارش باشيم تا بتوانيم بهتر از آثار امام سلام الله عليه استفاده كنيم. والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته

ص: 627

مي شود؟ ج: اگر ظاهركننده زن را نمي شناسد و مفسده ندارد اشكال ندارد.س: 1 آيا حجابي كه امروزه رايج شده است (خانم ها خودشان را با روپوش و مقنعه يا روسري پوشيده اند) كافي است؟ و با اين حالت اگر رانندگي كنند جايز است؟ 2 اگر براي زيبايي چهره، بيني خود و يا عضو ديگر بدن را عمل جراحي كنند از جهت لمس نامحرم و آزار رسيدن به بدن چه حكمي دارد؟ج: 1 اگر مقدار لازم پوشيده شود لباس مذكور اشكال ندارد به شرط آنكه جلب توجه نامحرم نكند و بهتر است چادر بپوشد.ج: 2 اگر نامحرم جراحي مي كند جايز نيست.س: استفاده از جوراب هاي ضخيم با دامن و چادر در بيرون منزل چگونه است؟ و همين طور لباس هاي رنگارنگ يا رنگ هاي شاد با چادر در بيرون منزل؟ ج: مانع ندارد، مگر آنكه به نحوي باشد كه جلب نظر كند و موجب مفسده شود.س: خواهري علاقه مند به حجاب است، ولي پدر و مادرش (كه در ظاهر مسلمان هستند ولي در عمل مخالف) با حجاب دختر مخالفت مي كنند، و در صورت «پوشش» به او انواع تهمت ها و برچسب ها مي زنند. حكم خداوند در اين مورد چيست؟ ج: در رعايت حجابِ واجب رضايت پدر و مادر معتبر نيست، و اگر او را امر مي كنند كه حجاب نداشته

ص: 629

باشد، دستور آنها را مخالفت كند و حجاب را مراعات نمايد.س: با توجه به اينكه وجه و كفّين مستثنا است اگر احتمال بدهد كه اجنبي به او تعمدا نگاه مي كند آيا پوشانيدن وجه و كفّين هم لازم مي شود؟ ج: لازم نمي شود، مگر در صورت فساد.س: استثناي دست و قرص صورت از حجاب بانوان و جواز نگاه بدون ريبه و مفسده، با آرايش است يا ساده؟ و آيا زينت هايي مانند انگشتر جايز است اظهار شود؟ و اگر صورت آرايش شده باشد پوشاندن واجب است يا خير؟ ج: اگر در صورت آرايش موجود باشد بايد پوشانده شود، و بر مرد اجنبي نيز نگاه كردن جايز نيست و همچنين در كفّين اگر داراي زينت ولو مثل انگشتر باشد.س: جلساتي كه با حضور برادران و خواهران صورت مي گيرد، آيا بايد حائلي به صورت پرده و امثال آن در بين آنان باشد يا نه؟ ج: لازم نيست.س: آيا حلقه ازدواج جزء زينت آلات به حساب مي آيد يا نه؟ج: اظهار آن جايز نيست.

ص: 630

اختلال فكري و روحي من و همسرم گرديده است. حل شرعي اين مسئله را بيان فرماييد؟ ج: اگر منزل مسكوني شما در تهران موافق شأن همسرتان باشد، متابعت در سكني بر او لازم است و در صورت تخلف، ناشزه محسوب مي شود مگر اينكه انتخاب مسكن براي زن در ضمن عقد شرط شده باشد.س: در تحريرالوسيله باترجمه جلد 3، صفحه 532، كتاب نكاح «فصل في المهر»، مسئله 11، فرموده ايد: «بل لها ان تمتنع من التمكين و تسليم نفسها حتي تقبض مهرها الحالّ.» ما در دادگاه با زناني مواجه مي شويم كه مي گويند ما به شوهرمان تمكين نمي كنيم، چون مهرمان را نداده و مطالبه مي كنيم ولي نمي دهد. آيا اين مسئله شامل اين طور زنان مي شود كه قبلاً تمكين كرده اند و چه بسا بچه هم از شوهر خود پيدا كرده اند؟ يا مخصوص زناني است كه براي اولين بار شوهر مي خواهد با آنان نزديكي كند؟ج: اگر قبلاً تمكين كرده، حق امتناع ندارد.س: آيا اين موضوع كه زن بايد در عمل زناشويي از شوهر خود تمكين كند، حدي دارد؟ يا اينكه به طور نامحدود هر گاه شوهر خواست، بايد زن تمكين كند؟ (البته در مواقعي كه عذر شرعي نداشته باشد.) ج: هر گاه شوهر بخواهد، زن بايد تمكين كند.س: آيا به اين دليل كه كودك بايد دو

ص: 632

سال كامل شير بخورد، مي توان از نزديكي با شوهر اجتناب كرد؟ (چون در آن صورت احتمال مجدد حاملگي و قطع شير هست.) ج: در فرض مرقوم در صورت درخواست شوهر، زن حق امتناع ندارد.س: دختري كه به عقد فردي در آمده و هنوز مدخوله نيست از شوهرش تقاضاي نفقه مي نمايد اما شوهر مي گويد تا زن تمكين نكند، نفقه اش را نمي دهد و زن اظهار مي دارد كه تا تمام مهريه را نگيرد، تمكين نمي كند. آيا او مستحق نفقه حال و گذشته هست يا نه؟ ج: در فرض مسئله كه زن براي گرفتن مهريه، تمكين نكرده، نفقه ساقط نمي شود.س: اگر زن در برابر شوهر خود تمكين نكند و يا خود را براي شوهرش آرايش نكند و شوهر بترسد كه به گناه بيفتد، وظيفه اش چيست؟ آيا مي تواند براي جلوگيري از افتادن در گناه، زنش را كتك بزند يا او را طلاق بدهد و يا بدون رضايت او زن ديگري بگيرد؟ ج: اختيار طلاق با شوهر است و بايد خود را از گناه نگه دارد و زن اگر تمكين نكند، ناشزه است و استحقاق نفقه ندارد.س: تكليف شرعي مرد در مورد استمتاع از همسر ضد انقلاب و تارك واجبات شرعيه و نفقه او چيست؟ ج: اگر مسلمان است، حكم ساير زن هاي مسلمان را دارد و

ص: 633

البته او را ارشاد كنيد.س: اينجانب از زنم كه چند سال پيش طلاقش داده ام فرزندي دارم كه اكنون هشت سال دارد و هر ماه خرج او را به مادرش تحويل مي دهم تا از او نگهداري نمايد ولي اكنون مي خواهم فرزندم را تحويل گرفته و خود عهده دار نگهداريش باشم؛ در صورتي كه مادرش از تحويل او به من خودداري مي نمايد و من هم ديگر نمي خواهم خرج ماهيانه او را بدهم در اين صورت وظيفه شرعي و اسلامي من چيست؟ آيا مي توانم حتما فرزندم را از دست مادرش كه شوهر ديگري دارد بگيرم؟ و در صورت عدم تحويل مادرش، آيا درست است كه خرج و مخارج او را قطع نمايم؟ خواهشمند است جواب مرحمت فرماييد؟ ج: حق حضانت فرزند پسر تا دو سال و فرزند دختر تا هفت سال با مادر است و بعد از آن، مادر حق ندارد و پدر مي تواند فرزند را تحويل بگيرد. ولي در هيچ صورت نمي تواند نفقه بچه را قطع كند و با تزويج مادر در اثناء مدت حضانت، حق حضانت او ساقط مي شود و پدر حق پيدا مي كند.

ص: 634

جايز است.س: آيا زن مي تواند با لباس هاي گشاد و با روسري و شلوار در پيش مرد نامحرم ورزش كند؟ ج: از اين عمل احتراز شود.س: آيا براي كسي كه حجاب دارد، اگر نامحرم عكس بدون حجاب او را ببيند اشكال دارد؟ ج: اگر صاحب عكس را نشناسد و مفسده نداشته باشد اشكال ندارد.س: دبيري مشغول تدريس در دبيرستان هاي دخترانه مي باشد، حجاب دخترها در كلاس شرعي است (فقط وجه و كفّين باز است) ولي بدون نگاه به آنها امكان كنترل كلاس و تدريس نمي باشد. در صورتي كه نگاه به صورت دخترها ايجاد مفسده كند آيا واجب است از آنان بخواهند كه صورت خود را بيشتر از حدّ معمول بپوشانند؟ يا واجب است كه معلم، كلاس را ترك كند؟ ج: چنين معلمي بايد كلاس را ترك كند.س: در تلويزيون جوانان با زيرپيراهن و شلوار خيلي كوتاه توپ بازي و يا دوچرخه سواري مي كنند و در همه جاي ايران خانم ها و دخترها آن را نگاه مي كنند. آيا اين كار اشكال دارد؟ ج: اشكال ندارد، مگر آنكه موجب مفسده باشد.س: هنگام مراقبت از بعضي جاهاي حساس (مانند مقرّهاي سپاه و بسيج و خانه هاي شخصيت هاي مملكتي) پاسدارها و نيروهاي انتظامي مجبور هستند به خانه هاي اطراف يا به پشت بام ها يا توي خانه ها نگاه كنند. آيا اين امر از

ص: 636

نظر شرعي صحيح است؟ ج: مقررات شرعي را بايد مراعات نمايند.

ص: 637

است. اين اصطلاحات هر چه زيادتر شود، اگر با تهذيب و تقوي همراه نباشد، به ضرر دنيا و آخرت جامعه مسلمين تمام مي شود. تنها دانستن اين اصطلاحات اثري ندارد. علم توحيد هم اگر با صفاي نفس توام نباشد، وبال خواهد بود. چه بسا افرادي كه عالم به علم توحيد بودند و طوايفي را منحرف كردند. چه بسا افرادي كه همين اطلاعات شما را به نحو بهتري دارا بودند، ليكن چون انحراف داشتند و اصلاح نشده بودند، وقتي وارد جامعه گرديدند، بسياري را گمراه و منحرف ساختند. اين اصطلاحات خشك اگر بدون تقوي و تهذيب نفس باشد، هر چه بيشتر در ذهن انباشته گردد، كبر و نخوت در دايره نفس بيشتر توسعه مي يابد. و عالم تيره بختي كه باد نخوت بر او چيره شده، نمي تواند خود و جامعه را اصلاح نمايد و جز زيان براي اسلام و مسلمين نتيجه اي به بار نمي آورد و پس از سال ها تحصيل علوم و صرف وجوه شرعي، برخورداري از حقوق و مزاياي اسلامي، سد راه پيشرفت اسلام و مسلمين مي گردد و ملت ها را گمراه و منحرف مي سازد و ثمره اين درس ها و بحث ها و بودن در حوزه ها اين مي شود كه نگذارد اسلام معرفي گردد، حقيقت قرآن به دنيا عرضه شود، بلكه وجود او ممكن است مانع

ص: 639

معرفت جامعه نسبت به اسلام و روحانيت گردد. من نمي گويم درس نخوانيد، تحصيل نكنيد، بايد توجه داشته باشيد كه اگر بخواهيد عضو مفيد و مؤثري براي اسلام و جامعه باشيد، ملتي را رهبري كرده به اسلام متوجه سازيد، از اساس اسلام دفاع كنيد، لازم است پايه فقاهت را تحكيم كرده صاحبنظر باشيد; اگر خداي نخواسته درس نخوانيد، حرام است در مدرسه بمانيد; نمي توانيد از حقوق شرعي محصلين علوم اسلامي استفاده كنيد. البته تحصيل علم لازم است، منتها همان طور كه در مسائل فقهي و اصولي زحمت مي كشيد، در راه اصلاح خود نيز كوشش كنيد. هر قدمي كه براي تحصيل علم بر مي داريد، قدمي هم براي كوبيدن خواسته هاي نفساني، تقويت قواي روحاني، كسب مكارم اخلاق، تحصيل معنويات و تقوي برداريد (2) .

دررالفوائد در اصول، الصلوة، النكاح، الرضاع، المواريث، در فقه.

ص: 641

بحث صفات را برهاني كرده و در اثبات آن براهين متقني اقامه كرده اند و حتي معتقدند گرايش ما سواءالله به او به خاطر كمالاتش است. حضرت امام اين فيلسوف عارف ومحقق مدقق نيز از طرفداران اين نظريه است و مطالبي كه در برخي آثار مي بينيم بر اين گفته صحه مي گذارد. هرچند كه برخي براهين حضرت در واقع تقريري از براهين حكماء پيشين مي باشد اما غور در آنها حاكي از عمق نگرش ايشان است. ايشان از واجب الوجود با عنوان كمال مطلق تعبير مي كند و معتقد است كه: «كمال مطلق همه كمالات است و الا مطلق نيست و هيچ كمالي و جمالي و جميلي ممكن نيست در غير حق ظهور كند كه اين غيريت عين شرك است و اگر نگوييم الحاد است.»[1] مي بينيم كه حضرت امام اعلي الله مقامه در اين چند جمله كوتاه به قاعدة بسيط الحققيه اشاره فرموده اند ولي در اينجا چون بحث ما بر روي صفت اراده است، درصدد اثبات صفات كمال بر ذات اقدس الله نيستيم بلكه آن را اصلي مسلم گرفته و از اين مباحث تنها به عنوان مقدمه اي براي ورود به بحث اصلي استفاده كرده و بدون اطاله كلام از آن مي گذريم. مطلب ديگري كه براي شروع بحث ناگزير از بيان آن هستيم، اشاره اي به

ص: 643

اقسام صفات است. كمالات و صفات واجب تعالي تقسيمات گوناگوني دارد كه يكي از آن، تقسيم به صفات ذاتي و فعلي است. صفات ذاتي يعني صفاتي كه فرض ذات به تنهايي براي انتزاع آن كفايت مي كند و صفات فعل يعني صفاتي كه فرض آن، منوط به فرض غير است و غير از واجب تبارك و تعالي هر چه هست، فعل اوست. پس صفات فعلي، صفاتي خواهد بود كه از مقام فعل واجب يعني ماسواء الله انتزاع مي شود. البته اين ديدگاهي است كه مورد قبول فلاسفه و متكلمين اماميه است و اختلاف نظر بسيار زيادي در اين زمينه به ويژه بين امامي با اشاعره و معتزله وجود دارد؛ زيرا اشاعره صفاتي را كه بعنوان صفات ذاتي بيان كرديم از لوازم ذات مي دانند و معتزله ذات مقدس را نائب مناب صفات او مي دانند اما از اين اختلافات كه بگذريم حضرت امام نيز در اسماء و صفات الهي قائل به دو مقام هستند: 1. مقام اسماء و صفات ذاتيه: در اين مقام ذات مقدس واجب تعالي به حيثيت واحده و جهت بسيطة محضه، كل كمالات و جميع اسماء و صفات را داراست و تمام كمالات به حيثيت بسيطة وجوديه رجوع مي كند. چون ذات مقدسش صرف وجود و وجود صرف است، صرف كمال و كمال

ص: 644

صرف نيز است. 2. مقام اسماء و صفات فعليه: اين مقام، مقام ظهور و تجلي اسماء و صفات ذاتيه است كه مقام معيت قيوميه است و آية شريفة «هو معكم اين ما كنتم» بدان اشاره دارد. ايشان آية شريفة «هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن» را جامع اين دو مقام مي دانند. حضرت امام در باب صفات حق سبحانه بسيار دقيق بحث كرده اند. وقتي نظرات حكماء را كه در اين باره بررسي مي كنيم گفته اند، صفات حق يا صفت ذاتند و يا صفت فعل، به عبارت ديگر آنان يك دسته از صفات را صفات ذاتي و صفات ديگر را صفات فعلي مي دانند اما نظر مبارك حضرت امام اين تفاوت را با نظر حكماء ديگر دارد كه ايشان مي فرمايند كه صفاتي كه در يك مرتبه صفات ذات هستند، همان صفات در مرتبة ديگر (مرتبه فعل) صفت فعل به شمار مي روند و اين تفاوت در مورد صفت اراده كاملاً مشهود است؛ مثلاً حضرت امام، اراده را هم صفت ذات و هم صفت فعل مي دانند و حال آنكه عمده بحث فلاسفه اي چون علامه طباطبائي رضوان الله تعالي عليه در اين است كه آيا اراده، صفت ذات است يا صفت فعل[2]؟ و جالب توجه اين است كه بر اينكه اراده صفت ذات نيست، برهان اقامه

ص: 645

مي كنند اما از نظر حضرت امام جميع اسماء و صفات حق تعالي در دو مرتبه و در دو مقام است: يكي مقام اسماء و صفات ذاتيه، كه اين مقام در حضرت واحديت ثابت است، مثل علم ذاتي حق و قدرت ذاتي حق و اراده ذاتي كه از شؤون و تجليات ذاتيه حق تبارك و تعالي است. ديگري مقام اسماء و صفات فعليه است كه به تجلي و به فيض مقدس براي حق تعالي ثابت است.[3] مسئله ديگري كه در باب صفات مطرح است، عينيت و غيريت صفات ذاتي با ذات حق است و عليرغم اختلاف آرايي كه در اين زمينه وجود دارد، قول حضرت امام و برخي حكماي ديگر معتبرترين اقوال است. ايشان معتقد به عينيت و اتحاد صفات با ذات هستند؛ به اين دليل كه صرف وجود، صرف كمال و جمال است و هيچ حيثيت كمالي، نمي تواند خود را از صرف وجود كنار بكشد؛ چون هرچه كمال است، به حقيقت وجود برمي گردد و اگر غير از اين باشد اشكالات عديده اي پيش مي آيد: 1. در عالم وجود دو اصل بلكه چندين اصل بوده باشد و حال آنكه در عالم واقع تنها وجود اصيل است. 2. ذات حق تبارك و تعالي مركب باشد كه لازمه اش نيازمندي و نقص است. 3. راه يافتن

ص: 646

جهات امكاني در ذات حق است و اشكالات ديگري كه بيانشان به طول مي انجامد.[4] حضرت امام قائل به قول عينيت صفات با ذات، در موارد زيادي از آن سخن گفته اند و آن را برهاني كرده اند و اصحاب اقوال ديگر را مورد نقد قرار داده اند.[5] از اين بحث هاي مقدماتي كه بگذريم، اراده يكي از صفات كمال است كه همة الهيون آن را پذيرفته اما در حقيقت اراده با يك سري پرسش هايي مواجه شده اند. آيا اراده صفات ذات است يا فعل؟ آيا اراده حادث است يا قديم؟ آيا اراده مطلق است يا مقيد؟ و بسياري از سؤالات ديگر كه در اين مقال به اين امور مي پردازيم. براي روشن شدن منشأ اختلافاتي كه به آن اشاره خواهيم كرد، ذكر چند مقدمه ضروري است: مقدمه اول؛ تفاوت اراده در انسان و خداست. اراده در انسان به معناي شوقي است كه پس از داعي ايجاد مي شود.[6] اما اراده به اين معنا نمي تواند در ذات مقدس راه داشته باشد هرچند كه از محدثان اهل سنت، اراده را در خدا و انسان به يك معنا دانسته اند كه واضح البطلان است؛ زيرا لازمه چنين صفتي، اين است كه صاحب آن موجودي مادي و داراي جهات امكاني باشد و ساحت حق اجل از آن است كه متصف به چنين صفتي

ص: 647

شود. تفاوت معناي اراده در انسان و خدا منشأ يك سري اختلافات شده است؛ زيرا اغلب گمان كرده اند كه اگر بگوييم اراده صفات ذاتي حق است، لازمة آن راه يافتن جهات امكاني در حق است. برخي از فلاسفه بخصوص اصحاب حكمت متعاليه ارادة حق تعالي را علم او به نظام احسن تعريف كرده اند كه اين علم عين ذات حق و داعي او بر ايجاد موجودات است و علاوه بر اين داعي ديگري ندارد؛ و فيه عين الداع عين علمه نظام خير و هو عين ذاته[7] مقدمه دوم؛ نكته ديگر كه ذكر آن براي تكميل و تنوير بحث لازم است, بررسي اراده خداوند در روايات است. در برخي احاديث مي بينيم كه معصومين عليهم السلام فرموده اند «و ارادته فعله» يعني ارادة حضرت حق عين فعل اوست. در اصول كافي بخشي تحت عنوان «اراده انها عن صفات الفعل»[8] اراده حق تعالي را از ديدگاه ائمه معصومين عليهم السلام بيان كرده كه اغلب مؤيد و مبين ارادة فعلي حق است و از آن جمله، روايتي است كه حضرت امام صادق(ع) نقل فرموده اند كه فردي خدمت حضرت اميرالمؤمنين(ع) رسيد و از ارادة حضرت حق سؤال كرد كه آيا خداوند هميشه اراده داشته است؟ حضرت در جواب فرمود كه اراده بدون مريد نمي شود و خداي تعالي از قديم

ص: 648

قادر و عالم بود و سپس اراده كرده است[9] اين روايت و رواياتي از اين قبيل زمينه را فراهم كرد كه قائلين به ارادة فعلي حق در تأييد كلام خويش به آن استناد كرده و منكر اراده حق در مقام ذات مقدس شدند. با توجه به مقدماتي كه بيان كرديم. روشن مي شود كه دانشمندان اسلامي از شيعه و سني در كشاكش بين عقل و دين قرار گرفته و هر كدام ديدگاه خاصي را اتخاذ كرده اند كه برخي از آنها نقايصي دارند كه به راحتي نمي توان از آنها چشم پوشيد. هر كدام از مكاتب فلسفة اسلامي از اراده تعاريف و تعابير گوناگوني آورده اند كه بيان آنها مجالي گسترده مي طلبد اما از ذكر برخي از آنها ناگزيريم. صدرالحكماء و المتألهين از يك طرف در تعريف اراده گفته است كه: «اراده و المحبه واحد كالعلم و هي في الواجب تعالي عين ذاته و هي بعينها عين الداعي»[10] و از طرف ديگر مريد بودن خداوند را چنين بيان كرده است كه: «معني كونه سبحانه تعقل ذاته و تعقل نظام الخير الموجود و في الكل من ذاته و انه كيف يكون»[11] در تعريف اول صراحتاً ذاتي بودن ارادة حق تعالي را مدنظر قرار داده و اينكه آن عين ذات مقدس و در عين حال عين

ص: 649

داعي است. اما در تعريف دوم اراده، مؤخر از ذات مقدس تصور شده كه لازمه اش صفت فعل است. علامه طباطبائي رضوان الله تعالي عليه از يك طرف درصدد پذيرفتن نظر استدلالي حكماء بوده و حتي پس از قول ملاصدرا در باب اراده ذاتي بر آن صحه گذاشته و براهين وي را مورد تأييد قرار داده است. بنابراين با بازگشت اراده به علم ذاتي موافق بوده و از طرف ديگر همان طور كه قبلاً هم گفتيم بحثي را در اثبات ارادة فعلي حق سبحانه مطرح و آن را صفت فعل به حساب آورده است. ايشان در واقع مي خواستند كه جمع بين روايات و براهين كنند و از اين رو تشويش در نظرات ايشان به چشم مي خورد. اگر در نظرات اين بزرگواران دقيق شويم صفات ذات حق را در علم و قدرت و حيات منحصر كرده اند[12] و سميع و بصير و اراده را به علم حق تعالي برمي گردانند. حضرت امام كاملاً با چنين نگرشي به صفات حق تعالي مخالف هستند و آنان را كه چنين ديدگاهي دارند محجوبين خوانده اند.[13] متكلمين نيز چون خداوند را فاعل بالقصد مي دانند، معتقدند كه ارادة خداوند علم به مصالح افعال است؛ يعني علم حق به خير بودن فعل براي ايجاد آن كافي نيست بلكه داعي زايد بر علم نيز

ص: 650

لازم است و اين داعي يعني علم فاعل بر فايدة مصلحتي كه بر آن فعل مترتب است[14] به اين ترتيب ديدگاهها دربارة ارادة واجب تعالي مختلف شده است. اين بحث تنها، مسأله اي از مسائل فلسفه اسلامي است كه حضرت امام كتابي مستقل در اين زمينه نوشته و جوابگوي بسياري از اشكالات دربارة حق تبارك و تعالي بوده اند. از نظر ايشان متكلمين و برخي از فلاسفه بين احاديثي كه مربوط به ارادة فعلي است، با احاديث در ارادة ذاتي حق را خلط كرده و از اين رو اراده ذاتي را منكر شده اند. پس حضرت امام اعلي الله مقامه معتقدند كه اراده داراي دو مرتبه است: يكي اراده در مقام ذات كه واقعيت اراده است و آن عين ذات و ملازم با اختيار است و اگر ارادة حق جل و علا را از مرتبه ذاتش نفي كنيم، لازمه اش اين است كه فاعليت الهي مثل فاعليت فاعل هاي طبيعي باشد بدون اينكه در فعل خويش اختياري داشته باشند، آن را انجام مي دهند؛ مثل آتشي كه در سوزاندن خود مختار نيست و حال آنكه خداوند از چنين وصفي مبراست.[15] گفتيم كه برخي از حكماء از جمله ملاصدرا اگرچه برخي مواقع نظر به ذاتي بودن اراده دارند، در ضمن آن معتقدند كه اين اراده ذاتي كشف

ص: 651

تفصيلي در عين اجمال است،[16] ولي به نظر حضرت امام كشف تفصيلي خودش نوعي كثرت است و در مقام ذات مقدس كثرتي وجود ندارد. و حتي علم به او تعلق نمي گيرد؛ زيرا اگر علم غير از معلوم باشد و يا اراده غير از مراد باشد، مستلزم نوعي كثرت است. پس بايد علم و اراده و معلوم و مراد يك چيز باشد و هيچكدام نيز اثري نداشته باشد، نه بالذات و نه بالعرض. و اگر كسي بگويد كه علم و اراده به غير ذات تعلق مي گيرد، لازمه اش اين است كه در مرتبة وجودي خود چيزي علاوه بر ذات داشته باشد و چون چنين نيست و در آن مقام غير از ذات مقدس چيزي نيست و علم تنها به ذات تعلق مي گيرد. آنجا مقام غيب محض است و ارادة آن مقام عين علم است.[17] نه اينكه اراده به علم برگردد. مرتبة ديگر اراده عبارت است از ارادة فعلي حق كه آن همان قسم از اراده است كه احاديث معصومين عليهم السلام مؤيد آن است، اما اينكه چرا حضرت امير(ع) تنها به اين مورد اشاره فرموده اند، حضرت امام معتقدند همان گونه كه علم باريتعالي داراي مراتب ذاتي و فعلي است، اراده نيز چنين است. و حضرت امير در اينجا فقط به مرتبة فعلي صفت اراده

ص: 652

اشاره فرموده است. اما اينكه چرا از اراده، مقام فعل آن از علم و قدرت مقام ذاتي آن را اراده كرده اند, اين است كه ذهن انسان نوعاً در علم و قدرت متوجه مرتبة ذاتي آن است و حال آنكه وقتي از اراده سؤال مي شود سؤال از چيزي است كه به اشياء خارجي تعلق مي گيرد و چون شيء خارجي محل حوادث است، گمان مي شود كه تغيير در اشياء مستلزم تغيير در اراده و تغيير در اراده اگر ذاتي باشد مستلزم تغيير در ذات است. حضرت امير(ع) با توجه به فهم مخاطب از اراده، مرتبة فعلي و از علم و قدرت، مرتبة ذاتي آن را مدنظر قرار داده اند.[18] در اينجا ممكن است اشكالي به ذهن خطور كند كه اگر علم و اراده حق عين ذات مقدس است ناگزير بايد بپذيريم كه خداوندي كه همه چيز را مي داند، بايد همه چيز را هم بخواهد، يعني اراده حق تبارك و تعالي به شرور تعلق بگيرد و چون اين شرط تالي فاسد دارد، پس حق تعالي ارادة ذاتي ندارد و تنها ارادة فعلي دارد. حكماء متعاليه به اين اشكال جواب داده اند و حضرت امام به عنوان پيرو حكمت متعاليه تصريح كرده اند كه افاضه خيرات منافاتي با جواد مطلق ندارد. لازمه ذات مقدس او اختيار

ص: 653

افاضة خيرات است و معناي ارادة حق همين است كه افاضه خيرات بر حسب ذات مورد رضايت حق است و با وجود اينكه سمع و بصر عين ذات واجب تعالي است، ولي به شنيدني ها و ديدني ها تعلق مي گيرد. پس ذاتش به هر معلومي عالم و به هر مبصر بصير و به هر مسموعي سميع است و ارادة حق تعالي در عين اينكه متعلق به خير است عين ذات است.[19] كه اگر ما اين اشكال را بپذيريم در مورد سمع و بصر نيز به همين منوال است. اما جواب دقيق آن به گونه اي است كه اصل اشكال را زير سؤال مي برد و به عبارت ديگر پذيرش آن، مقدمه اي بر ابطال اصل اشكال است؛ به اين معنا كه علم حضرت حق كه عين ذات اوست، در عين حال كه بسيط است، به طور تفصيل به همه اشياء تعلق مي گيرد و بر اساس قاعدة «بسيط الحقيقه كل الاشياء» كه جامع همة وجودها و كاشف از آنهاست، ولي اين كشف در اصل به موجود، «بما انه موجود» تعلق مي گيرد. بنابراين علم اولاً و بالذات به وجود و ثانياً و بالعرض به مفاهيم و ماهيات تعلق مي گيرد و هر چه وجود دارد خير است. و شرور بالعرض متعلق علم حق تعالي هستند، اين حكم در

ص: 654

مورد اراده نيز جاري است؛ يعني متعلق اراده اولاً و بالذات خيرات است؛ چون هر آنچه وجود دارد، خير است. شرور اموري عدمي هستند و نه علم و نه اراده به امور عدمي تعلق نمي گيرد.[20] متعاقب اشكال و جوابي كه مطرح ساختيم، اراية اين بحث ضروري به نظر مي رسد كه آيا ارادة ذات مقدس شامل جميع افراد و افعال و حوادث مي شود يا نه؟ و به بيان ديگر آيا اراده حضرت حق مطلق است يا محدود؟ اين يكي از بحث هاي مشترك بين فلسفه و كلام است كه معمولاً تحت عنوان «شمول ارادة باري تعالي» در فلسفه و «جبر و تفويض» در كلام بحث مي شود و جواب هايي كه به سؤال مذكور داده اند بر سه نوع است كه باعث بوجود آمدن سه مذهب و نظرية كاملاً متفاوت شده است: 1. عده اي كه به جبريون و يا اشاعره معروفند، به بعضي از آيات[21] و روايات[22] استناد كرده و علت بين اشياء را منكر شده اند و معتقدند كه مبدأ يكي بيش نيست و هر حادثه اي كه فرض شود، مستقيماً از ذات مقدس باريتعالي صادر مي شود و هيچ چيز ديگر در صدور افعال و حوادث نقشي ندارد: نور با خورشيد و يا آتش با گرما هيچ ارتباطي ندارد. منتهي ارادة حق بر اين تعلق گرفته

ص: 655

كه به دنبال آتش گرمايي باشد. افعال انسان نيز به همين صورت است. پس اين گروه قدرت را منحصر در حق تعالي كرده و از غير او نفي كرده اند. 2. گروه ديگري كه درست نقطة مقابل گروه اول است، معتزله يا مفوضه هستند كه به استقلال اشياء در ايجاد معتقدند و از نظر آنها اراده خداوند دخالتي در حوادث اين جهان ندارد و دخالت ارادة الهي صرفاً در اين حد است كه جهان را خلق كند، مثل نعوذ بالله ساعت سازي كه ساعتي را مي سازد و يا بنايي كه بنايي را احداث مي كند كه هر دو ساعت و بنا بعد از ايجاد، نيازي به صانع خويش ندارد و بود و نبود موجد تأثيري در عملكرد آنها ندارد. حتي اگر صانعشان بميرد، مشكلي پيش نمي آيد. در مورد حق، تبارك و تعالي، نيز قضيه از اين قرار است كه اگر خدايي هم نباشد، چون اشياء در ايجاد مستقلند به نحوي كه تا حال آثارشان صادر مي شد، بعد از اين نيز صادر خواهد شد. 3. نظريه سومي نيز ارائه شده و آن نظرية «لاجبر و لاتفويض بل امر بين الامرين» است و فلاسفه و متكلمان اماميه قائل به اين قول هستند و اين نظريه برگرفته از احاديث و آيات است. از آنجا كه مسأله

ص: 656

از اهميت بيشتري برخوردار است اكثر بزرگان شيعه در اين زمينه تأمل و اظهارنظر نموده اند ولي چون مجال پرداختن به تمام آنها نيست، تنها به نظر مبارك حضرت امام اكتفا مي كنيم. دليل عقلي متقني براي اثبات نظرية سوم نمي توان ارائه داد. جز اينكه به ابطال دو نظرية اول بپردازيم؛ زيرا اين مسأله سه شق بيشتر تصور ندارد، دو شق اول يعني جبر و تفويض كه باطل شود، شق سوم اثبات مي شود. حضرت امام نيز به همين منوال عمل كرده اند. ايشان در اين زمينه بيان جامع و كامل و مفصلي دارند كه در اينجا به چند مورد آنها اشاره مي كنيم: ابتدا بايد دليلي بر ارائه اين مسأله در اينجا داشته باشيم و جايگاه مسأله «جبر و تفويض» را روشن كنيم و اينكه آيا حضرت امام اين بحث را كلامي مي دانند يا فلسفي؟ كتابهاي كلامي اغلب براي «روشن شدن اختيار بندگان و تكليف آنها» و فلاسفه براي «تبيين شمول ارادة الهي» اين مباحث را مطرح مي كنند. حضرت امام معتقدند كه با اينكه اين بحث در كتب كلاميه مطرح است ولي از فروع مسائل عقلي (شمول اراده و قدرت حق تعالي بحث و عليت) به شمار مي رود. اين بحث تنها در مورد انسان و افعالش نيست و حال آنكه اغلب

ص: 657

در كلام در باب رابطه انسان با افعالش به كار مي رود. حضرت امام آن را در بحث عليت مطرح كرده اند، يعني درصدد روشن كردن اين مطلب هستند كه آيا علل موجود در عالم خارج علل استقلالي هستند؟ و آيا آثار مرتبت بر آنها از خود آنهاست يا به قول اشاعره تنها تقارن دو اتفاق است؟ براي روشن شدن بحث ابتدا به تعريف جبر و تفويض مي پردازيم. حضرت امام اين دو را چنين تعريف كرده اند كه جبر يعني سلب آثار از مراتب وجود و نفي اسباب و مسببات و تفويض يعني حق تعالي در امري از امور، عالي ترين مراتب وجود تا پايين ترين آنها، خود را از تصرفات قيومي در آنها منعزل كند و تصرف در امور را به موجودات ديگر واگذار كند خواه آن موجود كامل و خواه ناقص باشد. خواه صاحب اختيار باشد، خواه نباشد.[23] ايشان دلايل عديده اي در رد هر دو آنها ارائه كرده اند كه به چند مورد آنها اشاره مي كنيم: 1. يكي از طرق ابطال جبر «قاعدة الواحد» است، چون بر اساس اين قاعده از واحد صادر مي شود و از مبدأ واحد بسيط من جميع جهات، اشياء متكثر و متضاد و متباين بدون واسطه صادر نمي شود.[24] 2. مذهب جبر مستلزم تعطيل است، عليرغم اينكه جبريون درصدد تنزيه

ص: 658

بودند، اما براي اينكه حيطه قدرت الهي را بيشتر نشان مي دهند، به چنين عقيده اي روي آورده اند و حال آنكه حق تعالي وجود صرف است. نقص در او راه ندارد و آنچه از او صادر مي شود وجود مطلق است و وجود ضعيف از حق تبارك و تعالي نمي شود و اين موجب محدوديت قدرت حق تعالي نيست چون قوايل در قبول وجود، اختلاف دارند؛ بعضي از آنها مستقلاً وجود را قبول مي كند مثل جواهر، ولي بعضي ديگر. در وجود يافتن مستلزم وجود ديگري هستند مثل اعراض، بايد با واسطه باشند و نفي واسطه در اين وجودات محال است.[25] 3. حقايق وجودي منشأ تأثيرند و هرجا كه وجود قدم بگذارد، آثاري خواهد داشت و نفي آثار آنها مستلزم انقلاب است.[26] 4. با توجه به اصالت و تشكيك وجود هر مرتبه اي از مراتب وجود به مرتبة ما قبل خود تعلق ذاتي دارد، و فاصله اي ميان او و مراتب بالاتر نمي تواند باشد وگرنه انقلاب ذاتي رخ مي دهد كه محال است.[27] اينها دلايلي است كه حضرت امام در رد جبر اقامه فرموده اند، اكنون ببينيم كه نظر ايشان در مورد تفويض چيست؟ ايشان معتقدند كه جبريون بر حق تعالي و بندگانش ستم، و مفوضه حق هر دو آنها را پايمال كرده اند و بعلاوه ممكن را از محدوده اش بيرون

ص: 659

آورده و به حد وجوب رسانيده اند. ايشان دلايل زيادي در رد تفويض ذكر كرده اند كه ما تنها به چند مورد آنها اشاره مي كنيم: 1. فقر وجودي ممكنات: حق تعالي علت تامه تمام موجودات است. ولي در ضمن آن، هر موجودي به موجود عالي تر از خود ربط دارد. تا به عقل اول برسد كه صرف ربط به حضرت حق است. پس تمام موجودات با واسطه يا بدون واسطه ربط محض به او هستند و استقلال وجودي ندارند. بنابراين تفويض، امري محال است و معني ندارد موجوداتي كه عين الربط به حق هستند، در آثار و افعالشان مستقل باشند.[28] به عبارت ديگر معاليلي كه فاعل الهي دارند، با معلول هاي ديگر كه فاعلشان موجودات امكاني است، اين تفاوت را دارند كه معلول هايي كه فاعلشان غير الهي است، تنها در بعضي از شؤون وجودي و در برخي جهات به علت استناد داده مي شوند. ولي فاعل الهي چنين نيست و معلول به تمام وجود وابسته و عين ربط به اوست. و نياز عين وجود چنين معلولاتي است.[29] 2. استقلال در تأثير مستلزم استقلال در ايجاد است؛ يعني موجودات وقتي مي توانند استقلال در تأثير داشته باشند كه بتوانند تمام راهها را به روي اعدام ببندند تا معلول را به حد وجوب برسانند ولي در دايرة عالم

ص: 660

امكان چنين وجودي را نمي توان يافت؛ زيرا اولين عدمي كه بر معلول جايز است، عدم آن با عدم علت خود است و در سلسلة ممكنات چنين چيزي نيست چون مستلزم انقلاب ممكن ذاتي به وجوب ذاتي است و بطلان آن واضح است.[30] يكي از فضلاء حوزة درس حضرت امام در قم مي گويد كه وقتي ايشان به اين بحث مي رسيدند با صداي بلند مي فرمودند، «المستقل في فعله يستلزم الاستقلال في ذاته و هو علي حدالشرك».[31] با توجه به آنچه كه گفته شد، جبر و تفويض، ابطال و نظرية «امر بين الامرين جبر و تفويض» كه مذهب حق است اثبات شد. مطلبي كه ذكر شد تنها مختصري در باب ارادة حق تبارك و تعالي از ديدگاه حضرت امام رضوان الله تعالي عليه است و ما در اين مقال به اين مختصر بسنده مي كنيم. 1. «تفسير سورة حمد»، امام خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، چاپ دوّم، 1375. 2. «شرح چهل حديث»، امام خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، چاپ چهارم، 1373. 3. «محرم راز»، امام خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، چاپ چهارم، 1373. 4. «طلب و اراده»، امام خميني، ترجمه و شرح سيد احمد فهري، مركز انتشارات علمي و فرهنگي، 1363. 5. «مصباح الهداية الي الخلافة والولاية»،

ص: 661

امام خميني، مقدمة سيد جلال الدين آشتياني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، چاپ دوم، 1372. 6. «رسائل فلسفي»، محمد بن ابراهيم صدرالدين شيرازي (ملاصدرا)، تعليق و تحقيق و مقدمه سيد جلال الدين آشتياني، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزة علميه قم، چاپ دوم، 1362. 7. «الحكمة المتعاليه في الاسفار الاربعة»، ملاصدرا، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1400 ه .ق. 8.. «كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد»، علامه حلّي، تعليقات سيد ابراهيم موسوي زنجاني، مؤسسه اعلمي مطبوعات، چاپ اول، 1399 ه .ق. 9 . «محاضرات في الالهيات»، علي رباني گلپايگاني، مؤسسه نشر اسلامي، چاپ هفتم، 1419 ه .ق. 10 . «شرح دعاء السحر»، امام خميني، مقدمه سيد احمد فهري، مركز انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ چهارم، 1373. 11 . «لب الاثر في الجبر و القدر»، تقريراً لمحاضرات آيةالله العظمي السيد امام خميني، به قلم علامه محقق جعفر سبحاني، 1377 ه.ش، مؤسسه امام صادق(ع). 12 . «اصول من كافي»، كليني. 13

ص: 662

. «تقريرات بر شرح منظومه». 14 . «حضور»، شماره 9. [1] . محرم راز، ص 12. [2] . البته لازم به ذكر است كه هر دو امام و علامه طباطبائي از جمله اين گروه هستند كه معتقدند صفات بر دو دسته اند ذاتي و فعلي اما تفاوت امام با ايشان در مصداق صفات ذاتي و فعلي است. [3] . ر.ك. «تفسير سوره جمعه»، ص 47 48. [4] . ر.ك. «طلب و اراده»، ص 12. [5] . ر.ك. «شرح چهل حديث»، ص 607؛ «مصباح الهداية الي الخلافة و الولاية»، ص 19 20 23 26. [6] . ر.ك. «رسائل فلسفي»، ص 135. [7] . «شرح منظومه»، ص 184. [8] . «اصول كافي»، ج 1، ص 163. [9] . لم يزل الله مريدا؟ ان المريد لايكون الا المراد معه بل به لم يزل عالماً و قادراً و ثم اراد (اصول كافي، ج 1، ص 109(. [10] . «اسفار اربعه»، ج 6، ص 340 341. [11] . ر.ك. «اسفار اربعه»، ج 6، ص 136. [12] . ر.ك. «رسائل فلسفي»، ص 129. [13] . ر.ك. «تعليقات علي شرح فصوص الحكم و مصباح الانس»، ص 64. [14] . ر.ك. «كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد»، مقصد سوم، فصل دوم، مسئله 3. [15] . ر.ك. «طلب و اراده»، ص 28. [16] .

ص: 663

البته اراده به آن معنايي كه قبلاً از ديدگاه آنان ذكر كرديم كه برگشتش به علم است. [17] . ر.ك. «حضور»، شماره 9، ص 6 7. [18] . ر.ك. «شرح دعاء السحر»، ص 115 116. [19] . ر.ك. «طلب و اراده»، ص 30. [20] . ر.ك. «همان»، ص 34. [21] . فاطر/ 8 ؛ رعد/ 62. [22] . از جمله لاحول ولا قوة الا بالله است. [23] . ر.ك. «شرح چهل حديث»، ص 548. [24] . ر.ك. «تقريرات بر شرح منظومه»، فريده دوم، احكام صفات واجب؛ «طلب و اراده»، ص 70 71. [25] . ر.ك. «شرح چهل حديث»، ص 645 646. [26] . ر.ك. «همان». [27] . ر.ك. «طلب و اراده»، ص 69. [28] . ر.ك. «تقريرات بر شرح منظومه»، فريده دوم، افعال حق تعالي. [29] . ر.ك. «طلب و اراده»، ص 65. [30] . ر.ك. «شرح چهل حديث»، ص 645 646؛ «طلب و اراده»، ص 62 63. [31] . به نقل از «طلب و اراده»، ص 36. حورية عظيمي

ص: 664

و دلم را نشكني زيرا كه آرزو دارم. ولي امام جان دوست دارم چنانچه قابل استفاده نبود حداقل يك بار هم كه شده ژاكت را تن كني و آن را تبرك كني كه مايه افتخار من است. امام عزيز، خواهش ديگري هم دارم. اگر لطف نموده بوسيله خط خودتان چند كلمه اي برايم بنويسي، بي نهايت فرزندت را خوشحال مي كني و خدا را خيلي شكر مي كنم و وصيت مي كنم كه آن چند كلمه را در قبرم همراه با خودم دفن كنند. "التماس دعا" "دخترت مهين محمدي" بسمه تعالي دخترم; نامه محبت آميز شما با هديه ارزشمندي كه با دست خود بافته ايد، واصل شد. از ارزشهاي معنوي اين نحو هديه ها بايد ياد كرد كه آن ارزش ها نزد خداوند متعال ثبت مي شود. خداوند تعالي امثال شما فرزندان متعهد را براي اسلام حفظ و افزون نمايد، و ماها و شماها را با رحمت خويش قرين فرمايد. والسلام عليك و رحمة الله 10 جمادي الاولي 1403- روح الله الموسوي الخميني

ص: 666

كتابي اساسا يك رويداد محسوب مي شود، بخصوص چنين كتابي . هدف از اين جلسه اين است كه از چگونگي روند اين رويداد باخبر شويم و اين كتاب و كم و كيف كار را بشناسيم . در ابتدا از آقاي هادي كه مسئوليت كار را بعهده دارند مي خواهم توضيحاتي درباره چگونگي شروع و انجام مراحل كار بيان بفرمايند . سهراب هادي: متشكرم . مسئله اصلي اين است كه فرم و شكل كتاب به صورتي تهيه شود كه با مبنا و مفاهيم مندرج در آن منطبق باشد و ما بتوانيم از جهت نگاه به ارزش هنري كار، پيوندي برقرار كنيم ميان شكل كتاب و محتواي آن . در سالهاي گذشته خوشنويسي اشعار حضرت امام را استاد جليل رسولي عهده دار بودند و كتاب براي اولين بار در قطع وزيري و با فضاي تذهيب كه كار آقاي آقاميري بود مرحله چاپ رسيد و تا آنجا كه من به خاطر دارم 37 چاپ شده است و اين كتاب جز پرفروشترين كتابهاي موسسه است و تاكنون 000/700 تيراژ داشته است . بعدا به اين نتيجه رسيديم كه خوب است با توجه به توانمنديهاي موسسه، ديوان حضرت امام را با يك ارائه تازه اي تجديد چاپ كنيم . بحث و بررسي زيادي صورت گرفت كه اساس آن اين بود

ص: 668

كه مجموعه هيئت و شكل كتاب منطبق باشد با فضاي هنري و انديشه حضرت امام و آن خلوص و صميميتي كه در مجموعه تفكر و جهان بيني شعري امام وجود دارد . مبناي چنين كاري مي بايست برگرفته از هنر سنتي ايران باشد . به دليل اينكه اين هنر از ديدگاه غربي و تاثير هنر غرب بر آن درامان بوده است و قادر است جنبه هاي تصويري انسان متعالي و انسان الهي را ارائه كند . در كشور ما هنر تذهيب و نگارگري پشتوانه و ذخيره عظيم و ارزشمندي دارد كه مبتني بر هويت تاريخي است و ميراث فرهنگي ماست . همان طور كه انديشه هاي حضرت امام پاسدار و بيانگر هويت تاريخي، نگاه عرفاني مشرق زمين است . اين ديدگاه، زاويه مناسبي بود براي شروع كار . بعد از آن با هنرمندان و دست اندركاران و مراكز هنري و موزه هاي ايران ارتباطها و نشستهايي داشتيم و به اين نظر رسيديم كه از ذخاير موزه رضاعباسي كه يكي از موزه هاي بي نظير در مجموعه عرضه هنر دوران اسلام و حتي معاصر است استفاده كنيم . رضا عباسي خود يكي از بزرگان تاريخ هنر ايران است و ما از بي نظيرترين كارهاي او - حالا "آقاي تنكابني" بيشتر توضيح خواهند داد - انتخاب كرديم از جمله، شمسه رضا عباسي

ص: 669

را و بعد مسئله اين بود كه چگونه مراحل هنري و فني كار را پي گيري كنيم . جلسات متعددي با دوستان حاضر داشتيم و همگي با صميميت و عشق و علاقه اي كه به حضرت امام دارند تمام توانمنديها و تجارب خود را بكار گرفتند تا اين كتاب به نحو احسن آماده سازي شود و ان شاالله بتوانيم در نمايشگاه كتاب آينده آن را به بازار نشر عرضه كنيم . چاپ و نشر اين كتاب، يك رويداد خوب در عرصه هنر ايران است . حضور: آقاي تنكابني، حالا شما درباره نگارگري و اصطلاح "شمسه" كه به نظر مي رسد همان طرح خورشيدي وسط تذهيب كاري سنتي باشد توضيح بفرماييد . حسين كيا تنكابني: بسم اللهالرحمن الرحيم . با تشكر . ابتداي اين كار، فضاي شكل شناسي براساس نسخه هاي چاپ شده قبلي بود . با توجه به اينكه ما فضاي محدودي براي كار داشتيم - از لحاظ شمسه و حاشيه - براساس همين فضا به تفكيك كار پرداختيم . اين شكل شامل يك شمسه و يك سرلوح مي شد . شمسه طوري طراحي شده كه در قالب يك مرجع گنجانده مي شود . پيرو شمسه چهارتا لچك طلا دارد و بعد از آن هفت فضاي رنگي ميان طرح شمسه هست كه عناصر رنگي آن جوري است كه فضاي مربع را به

ص: 670

فضاي دايره كه نماد آسمان است پيوند بدهد . يادداشتهاي زيادي در حين كار برداشتيم تا بتوانيم تبديل فضاي مربع به دايره را با تركيب بندي فضاي رنگي كه بسيار دشوار بود انجام دهيم . لچك بيرون كار را باطلا كار كرديم . بعد تمام فضاي داخل را ريزكار كرديم . ريزكار كردنش هم به اين علت بود كه رمي خواستيم حتي الامكان به اصل كار - كه اوج تعادل روحي را نشان مي دهد - نزديك شويم . مشكل ترين قسمت كار همين بود . چون چاپهاي تفكيكي معمولا از اصل كار دور مي شوند . بعضي ها عقيده دارند يك كار چهار رنگ بهتر جواب مي دهد . البته زحمت زياد اين كار را آقاي عبدالرحماني كشيدند، چون كار كامپيوتري زيادي داشت . من حاشيه را قلم گيري و تفكيك كردم . ضمنا طلا گذاري در اصل كار بوده است . در تفكيك، فضاها براي رنگ گذاري باز مي شود . حضور: شما درباره واژه شمسه توضيحي نداديد . تنكابني: بله، طرحهاي تذهيبي كه در قالب دايره مي گنجد، شمسه نام دارد . البته همان طور كه اشاره كردم كمتر كار تذهيبي جامعيت اين شمسه مورد نظر ما را دارد، چه از لحاظ طرح و چه از لحاظ مفاهيم عرفاني كه در آن هست . حضور: واژه شمسه، انسان را به

ص: 671

ياد شمس يا خورشيد مي اندازد كه از لحاظ عرفاني جنبه نماديني دارد . به هر حال يك نكته قدري براي من مبهم ماند و آن اينكه اصل كار كه در موزه است رنگهاي اصيل خود را دارد، شما به چه صورتي اين رنگها را با حفظ اصالت تهيه مي كنيد؟ تنكابني: در رنگ گذاري چاپ تفكيكي معيار ما اين است كه هر رنگ جداگانه ساخته شود و داخل دستگاه ريخته شود . ما، در اينجا نمي توانيم فضاي چهار رنگ داشته باشيم . بنابراين بايد فضا را طوري باز كنيم و طوري قلم گيري كنيم كه بشود در كامپيوتر رنگ فرضي را مشخص كرد و بعدا در زينك آن را ببنديم . توجه داشته باشيد كه بعضي از رنگها مثلا رنگ طلا را نمي توانيم با استفاده از چاپ چهار رنگ به آن برسيم . همين طور خيلي از رنگهاي ديگر مانند شنگرف و لاجورد و غيره . اصولا رنگهاي نگارگري ايراني اين طوري است . اين است كه خيلي ها سعي مي كنند با روش تفكيك، تذهيب را چاپ كنند ولي مشكل اينجاست كه معمولا از اصل كار دور مي شوند . ما مي خواستيم به اصل كار نزديكشويم . حضور: كار مرحله ليتوگرافي چه صورتي دارد . بالاخره اين رنگها در ليتوگرافي چگونه اصالت خود را حفظ مي كند

ص: 672

. خيلي اوقات مي بينم طرحهايي كه ما براي مجله حضور كار مي كنيم - با ديسكت يا تهيه فيلم از روي اصل كار - در ليتوگرافي آن شفافيت و قوت خود را حفظ نمي كند و در چاپ تيره و زمختمي شوند فكر مي كنم آقاي ملكي كه سالهاست ليتوگرافي حضور را انجام مي دهند و جزو گروه شما نيز هستند بهتر مي توانند توضيح دهند . علي اكبر ملكي: بحثهاي اصلي را آقاي هادي و آقاي تنكابني گفتند . ما هم از ايشان ايده مي گيريم . در ابتدا آقاي تنكابني كه خودشان تذهيب كار هستند با ما صحبت كردند و درباره نحوه قلم گيري و نحوه رنگ گذاري هماهنگي شد . بعدا تكه كوچكي از كار را به عنوان نمونه آزمايش كرديم . وقتي رنگها تركيب مي شوند در چاپ افست كه ما داريم ممكن است جواب ندهد . چهار رنگ اصلي كه ما داريم نمي تواند جوابگوي بعضي از رنگها باشد . ناچار بايد رنگهاي مستقلي را انتخاب كنيم، بخصوص رنگهاي اين كار كه مناسب تذهيب است و قوت بالا دارد . با توجه به اهميت هنري - تاريخي اين كار تذهيب و همچنين شعر حضرت امام كه در اين چارچوب ارائه خواهد شد و براي ما بسيار ارزشمند است، بايستي ظرافتهاي لازم را در نظر مي گرفتيم . به

ص: 673

همين خاطر حدود يكماه قبل از شروع كار درباره انجام آن بحث و تبادل نظر داشتيم . بعدا به لطف خداوند كار شروع شد و الحمدالله خوب پيشرفت . در مجموع بخش عمده كار شامل 13 رنگ مي شود . چهار رنگ اصلي (زرد، قرمز، آبي و رمشكي) و 9 رنگ مكمل . لازم به توضيح است كه رنگ طلاي طرح بايستي با عيار بالا تهيه شود نه نوعي فرمول شيميايي به عنوان آب طلا . در واقع فلز طلا را به صورت خمير درمي آورند و با قلمهاي مخصوص در فضاهايي كه مشخص شده مي كشند . در نتيجه ما بايد همان رنگ يعني طلا را روي چاپ هم داشته باشيم . از طرف ديگر طلا يك بازتابهايي دارد، نور را منعكس مي كند و اگر دقت نشود يا جوري براق مي شود كه اصلا رنگي روي كاغذ باقي نمي ماند و يا آن قدر كدر مي شود كه ديگر رنگ طلايي نيست و حتي سياه مي شود . از اين جهت در اين جوركارها هر قسمت از رنگ نياز به تفكيك و دورگيري دارد كه آقاي تنكابني بخوبي اين قسمت را انجام دادند و كار به ما تحويل شد . بعدا ما تفكيك رنگ را انجام داديم و با اسكنر كه در اختيار ماست و سيستم

ص: 674

پيشرفته اي دارد كار را فرستاديم به بخش كامپيوتر كه در آنجا هم با ذوق و سليقه و صبر و حوصله آقاي عبدالرحماني اين كار ادامه پيدا كرد . بعد از كار كامپيوتري و با تاييد آقاي هادي كه مديريت كار را به عهده داشتند و همين طور آقاي تنكابني، فيلم و زينك كتاب را تهيه كرديم و زينكها رافرستاديم چاپخانه . چاپخانه اي هم كه در نظر گرفتيم داراي دستگاههاي چاپ بسيار پيشرفته هستند كه توانايي چاپ چنين كارهايي را دارد . نمونه هاي چاپ شده هم مورد پسند دوستان قرار گرفته است كه اميدواريم بقيه مراحل آن نيز بزودي به پايان برسد . حضور: فكر مي كنم حالا نوبت آقاي عبدالرحماني است كه توضيح بفرمايند اين زحمتي كه دوستان مي گويند شما كشيده ايد چگونه بوده، چكار انجام شده و كلا چقدر وقت برده است؟ ارسلان عبدالرحماني: بسم الله الرحمن الرحيم . با تشكر از مجله حضور كه چنين نشستي را فراهم كرد و با تشكر از دوستاني كه كار بنده را تاييد كردند . البته با توضيحاتي كه حاج آقاي ملكي و ساير دوستان دادند، من ديگر حرف زيادي ندارم فقط چند نكته كوتاه است كه بد نيست محض اطلاع عرض كنم: اين كار تذهيب و روش تفكيك و آماده سازي اولين كار از اين

ص: 675

دست بود كه ما با كامپيوتر انجام مي داديم و مدت زماني كه روي اين تذهيب و اين شمسه كار كرديم حدود 250 ساعت بود . چنين كاري را من قبلا نه جايي ديده بودم و نه خودم انجام داده بودم . البته اين كار پر زحمت و سختي بود . نياز به دقت زياد داشت ولي ما خودمان را كارمند امام مي دانيم و اگر كاري در رابطه با حضرت امام باشد با جان و دل مي پذيريم و معتقديم كه اين تلاشها باقي مي ماند . تنكابني: من هم اگر اجازه بدهيد مي خواستم در تاييد صحبت آقاي عبدالرحماني به خاطره اي يا به رويايي كه داشتم اشاره كنم . شايد باور نكنيد من در اين چند ماه اخير در دل دغدغه اي داشتم كه به هيچكس نگفته بودم ولي ذهن مرا مشغول كرده بود . از بعضي ها مي شنيدم كه چه لزومي دارد كار امام كه خود به ساده زيستي معروف است، با چاپ تركيبي 13 رنگ انجام شود . آيا اين هزينه و اين كار نفيس ضروري است؟ آيا امام راضي است؟ با خودم مي گفتم بيشتر ذخاير خطي ما كه الان در حوزه هاي داخل و خارج هست و از شاهكارهاي هنر ايران است و نگارگري ايراني و ادبيات ايراني و عرفاني را گسترش داده همه با تذهيب كاريهاي

ص: 676

ارزشمند بوده است؟ ولي خوب وجدانم راضي نمي شد و كمي نگراني داشتم تا اينكه شبي خواب ديدم انگار نماز عيدفطر است و همه مردم به طرف مصلا مي دوند . من هم با آنها به آن سمت دويدم . در مصلا ديدم امام به نماز ايستاده و آقاي انصاري هم شت سر امام هستند . من رفتم دست راست آقاي انصاري، پشت سر امام سجاده ام را پهن كردم و آماده نماز شدم . امام از سر سجاده بلند شدند رفتند آن طرفتر از توي دستمال دو تا اسكناس درآوردند و آنها را به من دادند و گفتند اين مال شما . اين رويا خيلي باعث آرامش خاطر من شد و من فكر مي كنم پاسخ سئوالم را از خود امام گرفتم . حضور: روياي جالبي بوده . ما هم اعتقاد داريم امام ناظرماست، شهدا ناظر ما هستند . اما توضيحات آقاي عبدالرحماني ناتمام ماند . من مي خواستم بدانم شما چه كاري را در كامپيوتر انجام داديد و چرا آن قدر طول كشيد; با چه برنامه اي كار كرديد؟ البته آقاي عبدالرحماني از همكاران مجله حضور هستند و در موسسه عروج چاپ همواره در مراحل اجرايي مجله حضور با صميميت همكاري دارند و تا حدودي با نوع كار ايشان آشنايي داريم ولي چون اين كار مورد

ص: 677

بحث از نوع خاص و نادر بوده به نظر مي رسد نياز به توضيح بيشتر دارد . عبدالرحماني: ما با امكانات كامپيوتري اين كار تذهيبي را چندين بار تفكيك، رسامي و رنگ سازي و قلم گيري كرديم . قلم كاريهايي كه آقاي تنكابني انجام داده بودند دوباره پرداخت كرديم . براي اينكه بتوانيم به آن 13 رنگ مورد نظر برسيم اين رنگها را جدا كرديم، رنگ گذاري را هم انجام داديم تا بتوانيم به اصل كار حتي المقدور نزديك شويم . چون كار وقت زيادي لازم داشت و حدود سه ماه طول كشيد . حضور: بله، واقعا انتشار يك كتاب يك رويداد مهم است . تا يك كتاب به چاپ برسد و روانه بازار انديشه شود علاوه بر نويسنده، گروه بزرگي از ويراستار و حروفچين و نمونه خواني گرفته تا بخشهاي مختلف ليتوگرافي و چاپ و غيره همكاري مي كنند و زحمت مي كشند . اگر اين كتاب چيزي باشد كه به درد انسانها بخورد و انسانها را رشد بدهد، معنويت را گسترش بدهد، كمتر خدمتي به پاي آن خواهد رسيد . ان شا الله همگي ماجور باشيد . بد نيست در اين قسمت با صحبت آقاي هادي مجددا بحث را ادامه بدهيم و اگر به يك جمعبندي هم برسيم بد نيست . هادي: توي اين فرصت ارزشمندي كه

ص: 678

ما براي تجديد چاپ ديوان حضرت امام داشتيم، به لحاظ ارتباط كاري چندين بار اشعار حضرت امام را مطالعه كردم . آن حالتي كه آقاي تنكابني اشاره كردند به صورتهاي ديگر براي من هم بود . در اينجا بخشي از يكي از غزلهاي حضرت امام را برايتان مي خوانم: "رخ نما تا همه خوبان خجل از خويش شوند" "گركشي پرده ز رخ كيست كه رسوا نشود" "چاره اي نيست به جز سوختن از آتش عشق" "آتشي ده كه بيفتد به دل و پا نشود" "ذره اي نيست كه از لطف تو هامون نبود" "قطره اي نيست كه از مهر تو دريا نشود" "سر به خاك سر كوي تو نهد جان اي دوست" "جان چه باشد كه فداي رخ زيبا نشود" اين رخ زيبا، اين خجل شدن، اين آتشي كه بر دل مي افتد، اين لطفي كه همه سختي ها را به هامون تبديل مي كند و اين سر بر سركوي دوست نهادن و فداي رخ او شدن، يعني به "جلال" رسيدن و از جمال گذشتن و همان عالم حضرت دوست را فهميدن، همان محمد وجود است كه در نگارگري ايران وقتي باب تصويرگري بسته مي شود، باب نگارگري باز مي شود تا محمد وجود . اين اشعار به ما اطمينان روحي مي بخشيد . امام يك عارف بود كه حيات را

ص: 679

براي "حق" به سمت "حق" هدايت كرد . و در عين حال جوان نگري خاصي داشت و در همه اقدامهاي بزرگ و مسئوليتهاي بزرگ به جوانها توجه داشت . از ابتدا كه اين طرح را بررسي مي كردم ظرايف كار ذهن مرا مشغول كرده بود . يكبار به ياد صحبتي كه با شما داشتم افتادم، با هم درباره نوري كه به نقاط تاريك كار مي افتد و راه را براي انسان روشن مي كند صحبت كرديم . در چاپ اين كتاب ياد حضرت امام نور راه ما بود . يكي از دغدغه هاي من هم اين بود كه فرمي را در بيان جهان بيني حضرت امام عرضه كنم كه حالت هنري، زيبا، متناسب و منطبق با فرهنگ ما باشد و در عين حال اشرافيت نداشته باشد . ما با همكاران در اين زمينه ها بسيار صحبت كرديم تا به اين معناي بصري رسيديم و با هماهنگي هايي كه با آقاي تنكابني به عنوان يك هنرمند جوان داشتم به اطمينان لازم رسيدم و سپس با دوستان كار را شروع كرديم . در اينجا خوب است يادي هم از آقاي "جواهرپور" داشته باشيم كه در سال 1368 اشعار حضرت امام را تحرير و خوشنويسي كردند و در جريان چاپ جديد كتاب، ايشان آقاي تنكابني را معرفي كردند . موسسه هم زمينه هاي

ص: 680

لازم را فراهم آورد و اين كار بزرگ صورت گرفت . در كار استاد بلند آوازه ايران رضا عباسي رنگ آفتاب مشرق زمين را مي شود حس كرد . رنگ خاك مشرق زمين را مي شود حس كرد . من بارها كارهاي او را در موزه ديده بودم . رنگهايي كه بكار برده . رنگ اخرا، نيلي، فيروزه اي و حتي طلا، همه اينها هست ولي هيچ جهت اشرافيت ندارد، بلكه بيان هويت عرفاني شرقي است . گويي اين كارها بيانگر تصويري اشعار حضرت امام هستند، اين گونه كارها را در نقاشي ايراني و در معماري ايراني به وفور داريم . اين رنگها و اين خطوط ارتباط انسان با خلقت را نشان مي دهند . عناصر اقليمي ما در اين كارهاهست، جهان بيني ما، در آنها هست و حالا مي بايست همه اينها را به صورت و در يك قاب تنظيم مي كرديم كه هيچ نقطه اي كم يا زياد نداشته باشد و شعر امام را عرضه كند . مجموعه هستي شناسي حضرت امام به عنوان يك عارف، يك فيلسوف و يك متفكر ديني در اشعار او، در قالب كلاسيك متجلي است و تنها فرمي كه به اين نوع كار مي خورد تذهيب سنتي ايران است كه يك فضاي روحاني را ايجاد مي كند . ما، در كار خود هم پير

ص: 681

راه داشتيم كه آقاي ملكي بودند و هم جوان كه آقاي تنكابني و عبدالرحماني بودند و همه با تمام توان وارد عرصه كار شدند و ديديم به حول و قوه الهي هيچ مشكلي نداريم . وقتي كار پيش مي رفت ما مي ديديم كه در هيچ مورد هيچ برگشتي به عقب نداريم در حاليكه كارهايي از اين دست هميشه اشكالاتي ايجاد مي كند، برگشت به عقب دارد و اين هم براي ما حيرت آور بود كه چه سري در كار هست كه همه چيز با يك خط روحي براي ما فراهم مي شود . در مرحله چاپ هم آقاي عبدالرحماني چاپخانه ستاره سبز: مديريت آقاي قاسمي و آقاي ميرهاشمي را معرفي كردند كه امكانات خوبي دارد و خود ايشان هم فردي هوشمند و توانمند است و كار در آن مرحله هم بخوبي پيش مي رود . حضور: شما به تمام جوانب امر اشاره كرديد . فكر مي كنم اكثر پرسشهايي كه من در ذهن داشتم پاسخ داده شد فقط در يكي دو مورد مي خواستم دوستان توضيح بيشتري بدهند، يكي قطع كتاب و زمان دقيق انتشار آن است . هادي: قطع كتاب رحلي است و ان شا الله در نمايشگاه كتاب در ارديبهشت ماه سال آينده (1382) عرضه خواهد شد . تنكابني: من نكته ديگري را اضافه كنم كه

ص: 682

چون قطع اصلي شمسه 25 سانتيمتر بود - و بعضي ها اجراي آن را به اين صورت غير ممكن مي دانند - قلم زدن تكه اي از آن دشواريهاي خاصي دارد . در طي مدت شش ماه به هر جاي اتاقم كه نگاه مي كردم اين طرح جلوي چشمم بود، موقع خوابيدن، موقع بيدار شدن . اينكه ما بتوانيم اين طرح را به تفكيك برسانيم مهمتر از اجراي خودكار است چون صنعت تفكيك چاپ هم اين جازه را نمي دهد كه البته تلاشهاي آقاي عبدالرحماني در اينجا بسيار موثر بود . حضور: از چند تا از كارهاي موزه رضا عباسي استفاده كرديد؟ تنكابني: از سه تا . ابتدا شمسه مقدمه، بعد سرلوحه با حاشيه مشترك صفحات . البته فضاي كارها مي بايد با فضاي خط نستعليق اشعار تركيب بندي مناسبي داشته باشد كه توي كار رعايت شد . نكته ديگري را درباره شمسه كه شما هم به نماد بودن آن اشاره كرديد اضافه كنم . جمال شناسي در طرح شمسه اشاره دارد به بنيادي ترين اصل عرفان يعني مقوله وحدت و كثرت . واقعيت پيروي آن مستلزم شناخت واقعيت ذاتي و دروني انسان است كه نهايتا به مرحله وصول به درياي وحدت يا ذات حق تعالي كه به "محمد وجود" موسوم است منتهي مي شود . در واقع حاشيه شمسه نماد

ص: 683

زندگي انسان است و جريانهاي روزمره او كه از رنگ خاكي استفاده شده و طرحهاي اسليمي و چرخشي كه معرف زندگي است . انسان از اين مرحله اگر بتواند، عروج خود را به مركز دايره (شمسه) آغاز مي كند و مراحل دشواري را بايد بگذارند تا به حق يعني مركز شمسه برسد . مركز شمسه از رنگ طلاي خالصي است كه همان رنگ خاك است كه مهر خورده باشد يعني صيقلي شده باشد . همچو آهن گرچه تيره هيكلي صيقلي كن صيقلي كن صيقلي تا در او انوار قدسي رو نهد عكس حوري و پري در وي جهد تمام ذهنيت عرفاني امام در رنگ و شكل شمسه متجلي است . شمسه نماد عرفان شرق است . هر فضاسازي و هر شكلي در شمسه نماد مرحله اي از عرفان و وجود است . مثلا هشت طرح فضاي اسليمي انتزاعي نزديك به مركز علامت هشت فرشته اي است كه مي تواند به آن مرحله برسند . حضور: مقولات نمادين شمسه را خيلي خوب بيان كرديد . آيا اين شمسه را خود رضا عباسي كه از نگارگران دوران صفويه است كار كرده است، همين طور سرلوح و حاشيه را؟ تنكابني: شمسه رقم ندارد . يعني معلوم نيست نقاش آن چه كسي است . البته اصل تابلو كه

ص: 684

در موزه است ريختگي زيادي دارد و بنده لازم بود مرتبا به موزه سر بزنم و اسلايد آن را بررسي كنم و ريختگي ها در طرح ترميم كنيم و علاوه بر آن مهم بود كه اصالت رنگ حفظ شود . اما سرلوح و حاشيه توسط ابن وصال داوري (از خوشنويسان دوران قاجار) و فرزندانش تهيه شده و مربوط به تصاوير شاهنامه اي است كه به شاهنامه داوري معروف است . همه اين تصاوير در موزه رضا عباسي موجود است و به همين دليل ما مثلا مي گوييم شمسه رضا عباسي . البته خود رضا عباسي از نگارگران معروف ايران است . ما از روي اسلايد، طرحهاي اورژينال و چهار رنگ را تهيه كرديم و مابقي رنگها را پس از اسكن كامپيوتري آقاي عبدالرحماني با كامپيوتر طراحي و آماده كردند . البته درباره نوع رنگ مطالعات لازم صورت گرفته بود . حضور: نكته ديگر جلد كار است . آيا جلد چاپ جديد ديوان مثل چاپهاي قبلي است يا صبغه سنتي و تذهيب دارد؟ هادي: توضيحي عرض كنم . با اينكه بنيانهاي هنر تذهيب و هنر كلاسيك ايران در اين كار در خدمت ارائه انديشه حضرت امام قرار دارد و تناسب كاملي با هم دارند معهذا ما فكر كرديم از مفاهيم هنر مدرن نيز بتوانيم استفاده كنيم

ص: 685

. طبعا هنرهاي تجسمي هم در جريان زمان دچار تحولاتي شده اند . ما نمي توانيم بگوييم تمامي آنچه در هنر مدرن هست جنبه منفي دارد . بالاخره مخاطب امروزي هم سليقه اي دارد . بر همين مبنا تصميم گرفتيم جلد و كاور را از فرمهاي انتزاعي و آبستر استفاده كنيم . فكر مي كنم در ايجاد رغبت نسل جوان كه به هر حال با سنتهاي هنري ايران ممكن است كاملا وصل نباشند، بي تاثير نباشد . در واقع اين جلد كه از قابليتهاي هنر نو استفاده مي كند مدخلي است به فرم و شكل هنر كلاسيك ايران و محتوايي كه در آن بستر ارائه مي شود، يعني نوعي تلفيق نگاه هنر معاصر با هنر كلاسيك ايراني . حضور: اتفاقا موفقيت حضرت امام در رهبري انقلاب، بنيانگذار جمهوري اسلامي و اداره آن مبتني بر توجه به عنصر زمان و مكان بوده است كه متاسفانه خيلي ها به آن توجه ندارند . به هر حال پرسش ديگري كه به نظر مي رسد اينكه اين نمونه هايي كه شما در اينجا ارائه كرديد جوري است كه هر برگ آن خود به خود تابلو جايي از اشعار حضرت امام به خط زيبا و قاب دل انگيز و بسيار جالب توجهي است، آيا مي شود بعدا بعضي از غزليات حضرت امام را در يك ورق به صورت پوستر

ص: 686

و تابلو عرضه كرد؟ عبدالرحماني: اگر به صورت مجزا هم بخواهيم از هر ورق كار به صورت تابلو، پوستر تهيه كنيم اشكالي ندارد و امكانپذير است . چون اينها در كامپيوتر با وضوح بالا تهيه شده و اگر دو برابر هم بزرگ شود افت كيفيت ندارد . حضور: از شركت دوستان در اين ميزگرد سپاسگزارم . ابوالفضل مروي 1

ص: 687

سرپرستي و هدايت مي كرد. او وزير، معاون، مشاور، نگهبان و رابط حضرت امام با تمام مقامات مملكتي و مراجع تقليد بود. فرزند امام مايه اميد ملت ايران و صاحب سر حضرت امام (ره) بود. آيت الله مهدوي كني حاج سيد احمد خميني مجاهدي نستوه، آگاه و سياستمداري روشن بين و آينده نگر بود. آن جناب بيشتر از هر چيز ديگر به عظمت اسلام و ثبات جمهوري اسلامي ايران مي انديشيد. ستاره درخشاني كه درخشندگي خورشيد و ولايت را نشان مي داد غروب كرد، غروبي كه دل مومنين و مسلمانان انقلابي جهان را تكان داد و داغدار و محزون و مغموم نمود. سردار رشيد انقلاب، يادگار امام راحل كه چون سربازي فداكار پشتيبان انقلاب و مقام معظم رهبري بود از دست رفت. آيت الله آذري قمي حاج سيد احمد آقا يك عنصر سياسي وارسته و صاحب فكر، ابتكار و نظر بود كه در همه حال خود را مريد متعبد و يك فرمانبر امام مي دانست. حجت الاسلام والمسلمين محمد علي انصاري امام در مورد ايشان فرموده بود كه احمد عزيزترين نفوس در نزد من است. حاج احمد آقا خميني در محاورات و گفتگوها بسيار صريح بود. يك بعد از شخصيت ايشان تقواي بسيار بالا و مراقبت از خود بود. حبيب الله عسگراولادي عناويني كه

ص: 689

بعد از انقلاب به سراغ ايشان آمده بود و عظمتي كه ايشان در كنار امام داشتند هرگز تغييري در گفتار و رفتار ايشان ايجاد نكرد، همان صداقت، صميميت و اخلاق حسنه اي را كه قبلا داشتند تا آخرين لحظات حياتشان در ايشان مشاهده كرديم. محمد علي رحماني

ص: 690

درمقابل نقشه هاي شيطاني حكومت ها بهره مند مي شدند. در زمان نهضت بسياري از خبرهاي محرمانه اي كه به حضرت امام مي رسيد توسط ايشان بود همچنين با رجال سياسي در ارتباط بود. از خصوصيات اخلاقي ايشان فردي بودند بسيار مودب. در زماني كه در خمين بودند هيچگاه نبود كسي به ايشان وارد شود و بدون عبا و عمامه در مجلس و اگر ملاقات كننده يك نفر باشند حاضر شوند از جهت نظافت كمتر كسي را اين چنين يافتم. در تصرف وجوه شرعيه خيلي محتاط بود بقدري مقيد بودند سر سال قمري به حسابش رسيدگي كند. در اواخري كه در تهران بودند احتياج به پولي پيدا كردند با اينكه از طرف حضرت امام وكيل تام الاختيار بودند از وجوهات مصرف نمي كردند حضرت امام پولي را براي ايشان فرستادند پيغام دادند اگر وجوهات است قبول نمي كنم و امام از مال شخصي خودشان كه وجوه شرعي نبود براي ايشان فرستادند و حضرت امام ايشان را بسيار متدين مي دانستند. و امام به مرحوم حاج احمد آقا سفارش سلامتي و نگهداري ايشان را مي نمود و ايشان هم اتفاقا پيش پدر بزرگوارشان از عموي خود احترام مي كرد و مقيد بودند سفارشات امام نسبت به ايشان عملي شود و چند نفر را مامور كرده بود كه از روي نوبت شب و روز در خدمت ايشان

ص: 692

باشند و از ديگر خصوصيات ايشان كثرت قرائت قرآن بود و خيلي با قرآن مانوس بودند و سجاده ايشان چه در قم و چه در جماران هميشه پهن بود ميان هر نمازي قسمتي از وقت خود را به قرائت قرآن مي گذراند. و از آنجايي كه سن مباركشان از 100 گذشته بود و داراي حافظه قوي بودند خاطرات شنيدني خوبي داشتند دوستان هر وقت مي خواستند از دوران گذشته اطلاعي پيدا كنند خدمت ايشان مي رسيدند و نكات دقيقي را از دوران گذشته استفاده مي كردند. آيةالله استادي رياست شوراي مديريت حوزه علميه: بسم الله الرحمن الرحيم انقلاب شكوهمند اسلامي ايران در درجه اول مرهون قيام و اقدام حضرت امام (قدس سره) و در درجه دوم مرهون خون پاك شهداي حادثه پانزده خرداد تا پيروزي انقلاب و نيز شهداي بعد از انقلاب و ثالثا وامدار تعداد محدودي از علما و فضلاء و مومناني است كه در فاصله سالهاي حدود 42 تا 57 همراه و حامي و مروج امام خميني و خط و خواسته او بودند و در اين راه آنطور كه حضرت امام دوست داشت و مايل بود فعاليت مي كردند و از رنج و ناراحتي و زندان و تبعيد و شكنجه و برچسب و شايعات و ملامت ها باكي نداشتند و راه امام را به معني واقعي خود انتخاب

ص: 693

كرده بودند. يكي از اين تعداد محدود كه از جهاتي بر ديگران امتيازاتي داشت برادر بزرگوار امام، مرحوم آيةالله پسنديده بود. همگامي اين برادر، با حضرت امام ثمرات فراواني داشت: 1- در آن تاريخ لازم بود بيت امام در قم مانند زمان حضور امام با قداست هر چه تمامتر باز باشد و اداره گردد و مرجع مراجعات گوناگون مردم و پايگاهي براي انقلابيون باشد. آيةالله پسنديده اين نقش را به احسن وجه ايفاء كرد. 2- حضرت امام وكيل تام الاختيار و اميني در ايران لازم داشت و اين فقط مي توانست در چند نفر تحقق يابد كه در صدر آنها آيةالله پسنديده بود و سالهاي سال اين سمت را داشت. 3- براي انتقال بخشي از مسائل سياسي، اجتماعي و غيره ايران به نجف اشرف، آيةالله پسنديده منبع بسيار مطمئن و مورد عنايت حضرت امام (قدس سره) بود. حكومت طاغوت چون به اين خصوصيات واقف شده و موقعيت ويژه آيةالله پسنديده را در بين همراهان و پيروان امام درك -كرده بود به كرات براي ايشان ايجاد زحمت مي كرد و حتي اين پيرمرد سالخورده را به اينجا و آنجا تبعيد مي نمود. خدا رحمت كند مرحوم شيخ حسين حقاني تهراني، و دوست صميمي او حجةالاسلام مصطفوي كرماني را كه در خدمتشان به زيارت آيةالله پسنديده در تبعيد

ص: 694

رفته بودم، همانجا مانند قم مراجعات داشت و با شجاعت و بزرگواري خاصي راه امام را ادامه مي داد و با طاغوت مبارزه مي كرد. وقار، اصالت، دقت و ديانت، تيزهوشي و آگاهي هاي فراوان سياسي، بي توجهي در جهات مادي و خلاصه آقائي و بزرگواري امام امت را مي توانستيم در او ببينيم. احترامي كه او براي حضرت امام قائل بود ايمان مومنان به امام را محكم تر مي كرد چون او بيش از همه با امام محشور بوده، و نوجواني امام در سايه او طي شده بود و امام را بهتر از ديگران مي شناخت. امام امت رضوان الله تعالي عليه هم نه فقط براي اينكه ايشان برادر بزرگترش بود بلكه به خاطر فضائل خاصي كه در او بود احترام ويژه اي براي او قائل بود و همواره او را تكريم مي كرد. خداوند اين دو عزيز و دو برادر را با حضرت سيدالشهداء عليه السلام محشور كند. زهرا مصطفوي: حضرت امام براي دو نفر بطور خاص، احترام مي گذاشتند چنانچه بارز بود: يكي براي خانم و يكي براي آقاي پسنديده. وقتي اطلاع مي دادند كه آقاي پسنديده تشريف آورده اند، امام به صورت خاصي به استقبال ايشان مي رفتند. وقتي از امام مي پرسيديم كه به چه دليل اينقدر به آقاي پسنديده احترام مي گذاريد، مي فرمودند: شما نمي دانيد; آقاي پسنديده نسبت به من هم سمت

ص: 695

پدري دارند و هم سمت استادي. امام مكررا مي فرمودند كه اگر آقاي پسنديده نبودند، من نمي توانستم درسم را به اين راحتي ادامه بدهم; زيرا ايشان بدون آنكه من دغدغه زندگي را داشته باشم، زندگي مرا با نظارت بر اموال خمين اداره مي كردند. محمدرضا پسنديده (فرزند آيةالله پسنديده) بسم الله الرحمن الرحيم از ويژگي هاي بارز آقا كه خيلي هم توجه داشتند به آن عمل كنند، اين بود كه كمك كنند به افرادي كه محتاج به كمك هاي معنوي يا مادي بودند. افرادي كه گرفتاري پيدا مي كردند از هر جهت، خدمت آقا مي رسيدند و آقا نسبت به همه در حدي كه مي توانستند كمك مي كردند و عمدتا نامه هايي را ايشان مي نوشتند براي رفع گرفتاري افراد. در مرقوماتي كه داشتند يك دفعه خدمت امام گفته بودند كه آقا از اين توصيه ها مي كنند، حضرت امام فرمودند كه آقا شنيدم كه سفارش براي افراد مي رسد. ايشان گفتند در نامه ها هميشه سفارش به رعايت قانون و حق و شرع است يعني به آن كس كه مي نويسند، مي نويسند كه شما مطابق با قانون و شرع سنت به اين كار رسيدگي بكنيد و توجه بكنيد. امام فرمودند كه خوب اين اشكال ندارد. و همينطور هم بود آقا براي هر كس كه مرقوم مي فرمودند همين را مي نوشتند كه مطابق با قانون و شرع به كار

ص: 696

ايشان رسيدگي بكنيد و سعي بكنيد رفع گرفتاري بكنيد. اين از صفات بارزي بود كه ايشان داشتند و خيلي هم اصرار داشتند كه عمل بشود براي آنكه مبناي قضيه جلب قلوب بود نه طرد قلوب. مي گفتند كه آن غلط است. من هيچكس را نبايد طرد بكنم، حتي اوني هم كه دشمن است. از خصوصيات ديگر شخصي ايشان تحمل خيلي خارج از اندازه ماها بود. ما يك همچون تحملي نداشتيم. آقا خيلي تحملشان زياد بود. چه تحمل روحي و رواني و چه تحمل جسمي. آقا نمي شد يك وقتي از ايشان احوال بپرسيد در عين ناراحتي جسمي شديد ناراحتي شان را ابراز بكنند، مي گفتند نه الحمدلله خوبه همين اواخر پايشان هم كه شكسته بود، خوب استخوان انتهاي رانشان جدا شده بود اصلا شكايت نمي كردند، گله نمي كردند. اظهار درد اصلا نمي كردند. آقاي كشاورز (نوه آيةالله پسنديده) 22 ارديبهشت سال 57 بود كه ايشان را در سن خيلي بالا در هشتاد و سه چهار سالگي تبعيد كردند به انارك، انارك يكي از بدترين شايد بد آب و هواترين نقاط كويري اطراف طبس و نائين است. به قول خودشان در حالي ايشان را تبعيد كرده بودند كه حتي اجازه نداده بودند كه دندان هاي مصنوعي شان را بردارند. با هجوم آمده بودند و اين كار را انجام داده بودند

ص: 697

و من در خدمت دايي ام آقاي مهندس پسنديده كه رفتيم، رسيديم خدمتشان در يك بالا خانه خيلي محقر، خرابه اي مي شود بگوئيم. از يك پله خرابه اي ما رفتيم بالا و وارد آنجا شديم و من حالت آقا را ديدم حالا شايد بعضي از آقايان يزد و اينها مثلا شايد حضرت آيةالله صدوقي هم تشريف داشتند. حالت ايشان را كه من ديدم، اشك آمد به چشمم. آقا فرمودند كه شما چرا ناراحت شديد. در آن حالت قرص و محكم ايستاده بودند و آنجا واقعا در آن مدتي كه ايشان بودند پايگاهي شده بود براي آن منطقه. من خاطرم هست كه در خدمت آقا توي يكي از همين خيابانها داشتيم راه مي رفتيم، خيابان هاي همين بخش و ده، مادر بخشدار دويد جلو و دست آقا را بوسيد. يكبار همسر رئيس پاسگاه آنجا درحالي كه به شدت گريه مي كرد و ناراحت بود و مي گفت ما دار و دسته يزيد و شمر هستيم و دار و دسته امام حسين را زنداني كرده ايم آقا اگر لباس داريد من برايتان بشورم اگر كار داريد برايتان بكنم. آيةالله فقيه احمدي بسم الله الرحمن الرحيم با تاسف رحلت حضرت آيةالله جناب حاج سيد مرتضي پسنديده اخوي حضرت امام رضوان الله تعالي عليه را به مقام حضرت ولي عصر سلام الله عليه و مقام معظم رهبري و به

ص: 698

علما و حوزه هاي علميه تسليت عرض مي نمايم. ايشان شخصيتي شجاع و فوق العاده بودند و از نظر درك مباني سياسي و بلكه مباني علمي ويژگي هاي مهمي داشتند. از نظر علمي حقا اگر در حوزه هاي علميه ايشان به عنوان يك مدرس پيگير ادامه كار داده بودند طبعا يكي از مراجع و يكي از علماي طراز اول بودند. ايشان از نظر هوش و ذكاوت حقا خصوصياتي داشتند. ما در قم در همسايگي ايشان بوديم، بسيار رفت و آمد داشتيم و بر اثر همين رفت و آمدها مي توانم بگويم ايشان خيلي شخص خليق و در عين حال شجاع بودند كه مسائل سياسي را پشت سر هم رهبري مي كردند مخصوصا در زمان تبعيد حضرت امام (ره) كه بسياري از مسائل را در قم نظارت مي كردند و طلبه ها، فضلا و حتي اساتيد به ايشان دلگرم بودند. از نظر علمي هم حضرت امام (ره) مقداري در اوايل تحصيل پيش ايشان درس خوانده بودند مثلا ادبيات را. ايشان از زمان پهلوي و قبل از آن خاطراتي را به ياد داشتند كه مي توان گفت داراي حافظه بسيار قوي بودند. در يكي از مواقعي كه به مدرسه فيضيه حمله شد (غير از هجوم اول به فيضيه) و طلبه ها مضطرب بودند و پناه مي آوردند به منزل ايشان و ايشان هم راهنمايي هاي لازم

ص: 699

را مي فرمودند و حتي گاهي بعضي از بزرگان حوزه به ايشان ارجاع مي دادند. در يك خاطره يادم مي آيد مرحوم آيةالله شيخ مرتضي حائري كه از اساتيد بزرگ بودند، هنگامي كه طلاب رفته بودند خدمت ايشان و ماجراي حمله به فيضيه را تعريف كرده بودند، ايشان ارجاع دادند به مرحوم آيةالله پسنديده. در يك جريان ديگري هم نظير همين مطلب بود كه آقاي حائري ارجاع به ايشان دادند و تقريبا اين نكته را گفتند كه طلاب و فضلا از آقاي پسنديده حرف شنوي دارند. اگر چه در همان جريان هم كه به ايشان ارجاع دادند، مرحوم آقاي پسنديده دخالتي نكردند و فرمودند كه اين مطلب به " آقا" مربوط مي شود و منظورشان حضرت امام (ره) بود، چون از حضرت امام (ره) خيلي با احترام نقل مي كردند. بعضي از افراد بودند كه با ايشان ارتباط داشتند از جبهه ملي و نهضت آزادي و حتي ايشان در اوايل انقلاب به امام توصيه مي كردند كه "آقا "راجع به اينها يك كمي ملاحظه كنيد، اما در جرياني يادم مي آيد كه مرحوم آقاي پسنديده فرمودند كه من ديگر آن آقايان را در منزل نپذيرفتم براي اينكه "آقا" ميلشان نيست كه آنها با من ارتباط داشته باشند. فهميدم كه اينها خيلي نسبت به "آقا" تسليم نيستند. سلامت نفس،

ص: 700

شجاعت و ارادت ايشان به حضرت امام (ره) و خدمتي كه به نظام و انقلاب اسلامي كردند بر هيچكس مخفي نيست و در آن شرايطي كه بعضي از بزرگان حوزه را تبعيد كردند از طرف رژيم طاغوت، يكي از تبعيدي ها ايشان بود، زيرا در يك جريان حساسي ايشان محور بودند و به نقاط بد آب و هوا تبعيد شدند. ايشان فشار و تبعيد، گرفتاري و مشكلات را تحمل كردند و وقتي آزاد شدند و فرصتي يافتند باز به قم تشريف آوردند. ايشان پشتوانه مبارزين بودند. يكي از ويژگي هاي آيةالله پسنديده بزرگ منشي ايشان بود. انشاءالله خداوند تبارك و تعالي ايشان را با اهل بيت عصمت و طهارت (ع) محشور بفرمايد. حجت الاسلام والمسلمين مسعودي خميني انا لله و انا اليه راجعون ارتحال جانسوز حضرت آيةالله پسنديده برادر بزرگ و بزرگوار حضرت امام راحل را به پيشگاه حضرت ولي عصر و مقام معظم رهبري و علما و حوزه هاي علميه و كليه مردم شهيد پرور ايران تسليت عرض مي كنم. حضرت آيةالله پسنديده از افرادي است كه بسيار وقت لازم دارد كه خصوصيات اخلاقي و فضائل ايشان بيان شود. من حدود 40 سال هست كه با ايشان ارتباط داشتم و از اول طلبگي خدمت ايشان مي رسيدم. آيةالله پسنديده از مرداني بود كه گر چه

ص: 701

خيلي سر و صدايي نداشت ولي در تمام عمر با فساد و ظلم مبارزه مي كرد و همانند پدر بزرگوارشان كه شهيد شد، ايشان هم در اين راه مجاهدت فراوان داشت. خصوصيات اخلاقي آيةالله پسنديده بسيار زياد است. ايشان از افراد بسيار صبور و شكيبا بود و در كليه مسائل و مصائب و مشكلات صبر بسيار عجيبي داشت كه هيچگاه در تمام اين مدت من گله اي از ايشان نشنيدم. حتي فرزند و پسر بزرگ ايشان كه در راه اسلام از بين رفت و شهيد شد، ايشان كوچكترين گله اي نداشت. آيةالله پسنديده از متانت خاصي برخوردار بود كه از هر كس كوچكتر و بزرگتر با احترام و ادب پذيرائي مي كرد. ايشان متانت بسيار بالايي داشت حتي كوچكترين فرزند كه مي آمد ايشان جلويش پا مي شد و از نظر اخلاقي با رافت و مهرباني اسلامي برخورد مي كرد. يكي از خصوصيات ايشان اين بود كه در طول 16 سالي كه امام در تبعيد بود حفظ و حراست شئونات امام را حقا بر عهده داشت و با تمامي وجوهات و سهم امامي كه نزد ايشان مي آوردند حتي يك قران هم از سهم امام مصرف نمي كرد و با مختصر درآمدي كه از ملك پدري داشتند زندگي مي كرد و بارها مي شد حتي يك 5 ريالي را هم حساب داشت كه نكند از

ص: 702

حساب وجوه در زندگيش وارد شود و بسيار مرد مقتصدي بود و مي گفت اين تجملات چيزي نيست كه انسان پابند آن باشد. در سال 1340 كه من ديده بودم يك چمدان كوچك داشت كه همراه مي برد و مي آورد، تا آخر عمر همان چمدان را داشت و با آنكه مندرس شده بود مي گفت لزومي ندارد كه عوض شود. در عين اينكه پولها و وجوهات فراواني در اختيارش بود و از طرف امام تام الاختيار بود، معذالك براي خرج اينقدر محتاط بود، آيةالله پسنديده از كساني بود كه در اواخر پيري تبعيد شد به داران كه من خدمتشان بودم و رفت و آمد داشتم. ايشان احترامي كه نسبت به امام داشت حتي يك دفعه هم شكايت نكرد. درمقابل امام بسيار بسيار با احترام بود و امام هم از ايشان سخت احترام مي كرد. حتي يادم هست چندين بار كه آقاي پسنديده مي آمدند در اتاق امام، حضرت امام از جا پا مي شدند و مي فرمودند آقاي اخوي بفرمائيد اينجا و جاي خودشان را به ايشان مي دادند. حجت الاسلام والمسلمين علي اكبر آشتياني ويژگي هايي را كه مرحوم آيةالله پسنديده داشتند در اين وقت كم نمي توان گفت. از زمان امام راحل كه مبارزه را عليه نظام ستمشاهي شروع كردند با حضرت امام همراه و همگام بودند. در زماني كه حضرت امام در

ص: 703

تبعيد بسر مي بردند كانون مبارزه را اين مرد مبارز به فرمان و رهنمودهاي امام هدايت مي كردند. مرحوم آيةالله پسنديده مورد علاقه شديد حضرت امام بود و امام احترام بسيار براي ايشان قائل بودند. شايد علت اين بود كه ايشان حق استادي و حق پدري به حضرت امام داشتند. زماني كه در جماران بوديم بعضي از اوقات مرحوم آيةالله پسنديده خدمت امام شرفياب مي شدند. ما از نزديك شاهد بوديم كه حضرت امام براي ايشان چه احترام خاصي قائل بود. يادم هست زماني كه حضرت امام از پاريس به ايران برگشتند، حجت الاسلام والمسلمين سيد احمد آقا نقل مي كردند كه امام فرمودند تا حاج آقاي پسنديده تشريف دارند من از هواپيما بيرون نخواهم رفت و به اين كيفيت براي ايشان احترام قائل بودند، تا اينكه پيشنهاد شد و اول آقاي پسنديده از هواپيما خارج شدند و بعد حضرت امام خارج شدند. يكي از خصوصيات آيةالله پسنديده تواضع ايشان بود. يكي ديگر از خصوصيات ايشان اين بود كه در حفظ بيت المال امين بود. واقعا همانگونه كه در روايات اسلامي وارد شده، راجع به بيت المال دقت عمل داشتند. از نظر علمي هم آيةالله پسنديده داراي مراتب علمي بودند. در زمان ستمشاهي به جرم اينكه نداي امام راحل را لبيك گفته بودند و مبارزين را دلگرم مي كردند

ص: 704

تبعيد شدند. يكي از خصايص ايشان اين بود كه اهميت به مسائل ديني مي دادند. انشاءالله در يك وقت بيشتري مراتب علمي و تقواي ايشان را بيان مي كنم.

ص: 705

را گذرانده ام. اكنون ازدواج نموده و داراي فرزند مي باشم. لطفا نظر مبارك را در رابطه با ادامه تحصيل من و يا رها كردن آن با توجه به بازگشايي دانشگاهها بيان فرماييد؟ ج: زن براي خارج شدن از منزل بايد از شوهر اجازه بگيرد، و چنانچه اجازه بدهد ادامه تحصيل مانع دارد.س: آيا تدريس خواهران در مدارس و يا دانشگاه يا جلسات درسي كه برادران حضور دارند جايز است؟ ج: اشكال ندارد، با مراعات حجاب و نبود مفسده.س: هنگامي كه شوهرم براي خواستگاري من آمده بود قرار بر اين شد كه اجازه بدهد من درس علوم اسلامي را بخوانم. حالا بعد از يك سال و چند ماه كه از ازدواج ما گذشته مي گويد «تو نبايد درس بخواني». من چه تكليفي دارم؟ ج: با فرض اينكه شرط شده، زن مي تواند به درس خواندن خود ادامه دهد.س: فردي دختري را به عقد نكاح دائم در آورده است، ولي هنوز دختر در خانه پدر و باكره مي باشد. اين دختر مي خواهد براي تحصيل به مدرسه برود و شوهرش اجازه نمي دهد، آيا جايز است دختر بي اجازه شوهر به مدرسه برود؟ ج: براي خارج شدن از منزل بايد از شوهر اجازه بگيرد، مگر اينكه در متن عقد شرط شده باشد.س: چنانچه در ضمن عقد، شوهري به همسرش

ص: 707

حق ادامه تحصيل داده باشد و زن دو سال بعد به اتفاق فرزند خردسال مشترك شان، خانه را ترك كند و بدون توجه به دعوت شوهر و راهنمايي معتمدان به دادگاه تقديم دادخواست طلاق بدهد، و در منزل پدرش زندگي كند و مرد هفت ماه از ديدن تنها فرزندش محروم باشد، آيا ادامه تحصيل زن با استفاده از شرط مذكور مستلزم تمكين از شوهر است يا خير؟ ج: با فرض اينكه حق ادامه تحصيل در ضمن عقد شرط شده، زن مي تواند ادامه تحصيل دهد، لكن در وظايف زناشويي بايد كاملاً از شوهر تمكين نمايد، و گرنه استحقاق نفقه ندارد، علاوه بر اينكه معصيت كار است.س: زن مسلماني كه در آموختن مسائل دين احساس مسئوليت مي نمايد، آيا مي تواند بدون رضايت شوهر خود براي يادگيري مسائل و معارف اسلام از منزل خارج شود؟ ج: اگر از مسائلي باشد كه تحصيل آن بر زن واجب است و ياد گرفتن [آنها] منوط به خروج از منزل باشد اجازه لازم نيست، و در غير اين صورت بايد اجازه بگيرد.

ص: 708

طبيعي است. اولا دوران نقش مؤثر ايشان دوران اختناق بود و ثانيا نور خورشيد درخشان پدر بزرگوارش در آن وقت كافي از درخشندگيهاي ديگر بود و الا خدمتي كه مرحوم حاج آقا مصطفي به نهضت كرد بعد از امام در زمان خودش از ديگران كمتر نيست; او يار و ياور امام بود; او كمك امام در زمان غربت امام بلكه تنهايي امام بود. خوب به خاطر دارم بعد از ظهري در مدرسه مرحوم آيت الله بروجردي در نجف اشرف بودم، خبر رسيد كه حضرت امام از تركيه به عراق آمده اند و در كاظمين هستند و مرحوم حاج آقا مصطفي به منزل مرحوم آيت الله العظمي خوئي رحمة الله عليه تلفن كردند، كه منزلي براي حضرت امام تهيه كنند. همان روز به سمت بغداد و كاظمين حركت كرديم. شب رسيديم به مسافرخانه اي كه حضرت امام آنجا بودند. امام در اتاقي مشغول استراحت بودند و اتاق ديگري بود كه مرحوم حاج آقا مصطفي تنها در آن اتاق بيدار بودند و عمامه حضرت امام هم در آن اتاق بود و ما آن شب موفق نشديم حضرت امام را ببينيم. صبح فردا هم حضرت امام تنها با مرحوم حاج آقا مصطفي به حرم حضرت موسي بن جعفر عليه السلام مشرف شدند و آنجا عده اي از روحانيين خدمت حضرت امام

ص: 710

رسيدند و همراه ايشان شدند در مدتي كه حضرت امام در تركيه بودند نقش مرحوم حاج آقا مصطفي آن است كه خود حضرت امام مي فرمودند: (من از ايشان شنيدم) "بودن مصطفي در تركيه براي من خوب بود. " در مدتي هم كه در نجف اشرف آن تنهايي رفع شد ولي محرم اسرار امام در مسائل نهضت و مورد اعتماد و مطمئن نزد حضرت امام مرحوم حاج آقا مصطفي بود. گرچه بظ اهر در امور دخالت مباشر و مستقيم نمي كرد ولي در باطن، امور اجتماعي و سياسي حضرت امام را مديريت مي نمود و خلاصه اگر در آن وقت مرحوم حاج آقا مصطفي در دمت حضرت امام نبود مشكلات زيادي براي آن حضرت پيش مي آمد و مرحوم حاج آقا مصطفي در اين مسائل حق بسياري بر نهضت و انقلاب دارد و اگر امام مي فرمايد مصطفي اميد آينده اسلام بود، تنها يك عالم يا عابد يا عارف را تعريف نمي كند، بلكه با در نظر گرفتن نقش مؤثر حاج آقا مصطفي در نهضت اسلامي و پيشرفت انقلاب بوده است. البته او مردي عالم و مجتهد بود در عبادات و زيارات جدي بود; در حمايت از افراد ضعيف و بي بضاعت كوشش داشت; مامني بود براي رفقاي حضرت امام كه در آن روز پناهشان حضرت اميرعليه السلام و

ص: 711

خانه امام بود. در بحث، فرزند پدري بود كه چون شير غرش مي كرد و در عين اينكه بحاث بود ولي انصاف مي داد. اگر از طرف، صحبت صحيحي مي ديد قبول مي كرد. در علوم مختلف وارد و استاد بود. خاطره اي از ايشان در سفري كه در خدمت ايشان در پياده روي كربلا بودم دارم و آن اين بود كه در باغهاي كربلا رسيديم و شب را آنجا مانديم. رفقا دور ايشان جمع شدند و ايشان مشغول صحبت بود. بنا شد هر كدام از رفقا در يكي از علوم سوالي از ايشان بكند. يادم نمي رود كه سؤالات زياد از علوم مختلف از ايشان شد و حدود چهار ساعت طول كشيد و ايشان در اين مدت مشغول جواب اين سؤالات بود، كه واقعا من هنوز از تصور آن جلسه تعجب مي كنم كه شخص اينقدر با استعداد مي شود كه بدون مطالعه در اين مدت اين همه سؤال مختلف را جواب بدهد. در هر حال از خداوند متعال علو درجات آن فقيد سعيد را مسالت دارم. من المومنين رجال صدقوا ماعاهدوا الله عليه فمنهم من قضي نحبه و منهم من ينتظر و ما بدلوا تبديلا. والسلام عليكم و رحمة الله 21/7/75 مصادف با /28ج1417/1 آيت الله محمد حسن قديري

ص: 712

ايران آزاد ما مي خواهيم و يك ايران مستقل ما مي خواهيم،يك ايران قدرتمند مي خواهيم، يك ايراني ما مي خواهيم كه خود ملت بايستد و خود ملت اداره كند، مملكت را. اجازه نمي دهيم كسي در مقدرات مملكتمان دخالت كند. تا اين دو دست ما طرف شرق و غرب دراز است، ما وابسته هستيم.ما كه مي خواهيم وابسته نباشيم، بايد اول بيدار شويم; به اين كه ما خودمان هم شخصيت داريم. ما مي توانيم كار انجام بدهيم. شما به فكر اين باشيد كه همه چيزتان را خودتان درست كنيد. احتياج ما، پس از اين همه عقب ماندگي مصنوعي به صنعتهاي بزرگ كشورهاي خارجي، حقيقتي است انكارناپذير و اين به آن معني نيست كه ما بايد در علوم پيشرفته به يكي از دو قطب وابسته شويم. براي ما فرقي بين شرق و غرب نيست. ما با اتكاء به خدا و ملت شجاع استقلال واقعي را به دست مي آوريم. ملت ايران تصميم گرفته است كه خود را از چنگال استعمار واستبداد نجات دهد و مستقل و آزاد باشد و سياستهاي خود را براين دو پايه طرح ريزي مي كند و براي او مهم نيست كه چه كسي اين سياستها را مي پسندد و يا نمي پسندد. آزاديخواهي و استقلال طلبي شما در جبين تاريخ ثبت شد. ما اگر چنانچه بخواهيم اسلام را پيش ببريم، ديگر نبايد نوكرباشيم. ملتها خودشان بايد در فكر

ص: 714

اسلام باشند. استقلال مغزي شرط اول استقلال است. استقلال فكري شرط اول استقلال است. اگر شما بخواهيد استقلال پيدا بكنيد و آزادي حقيقي پيدابكنيد، بايد كاري بكنيد كه در همه چيز خودكفا باشيد. وصيت من به وزراي خارجه در اين زمان و زمانهاي بعد آن است كه مسؤوليت شما بسيار زياد است; چه در اصلاح و تحول وزارتخانه و سفارتخانه ها و چه در سياست خارجي حفظ استقلال و منافع كشور وروابط حسنه با دولتهاي كه قصد دخالت در امور كشور ما راندارند و از هر امري كه شائبه وابستگي -با همه ابعادي كه دارد- به طور قطع اهتراز نماييد. ملت ايران خواستار عدالتند و آزادي و استقلال و معتقدند جزدر سايه اسلام و با قوانين اسلام به آن نمي رسد. كشاورزان و كارگران اساس استقلال كشورند. روز كارگر، روز دفن سلطه ابرقدرتهاست. الان مي دانيد كه محتاج به خارجيم، راجع به مواد غذايي، بايدخودمان اين را جبران بكنيم و اين به همت كشاورزان ما است. اساسا تربيت از دامان پاك مادر و جوار پدر شروع مي شود وبايد تربيت اسلامي و صحيح آنان استقلال و آزادي و تعهد به مصالح كشور پايه ريزي مي شود. وابستگي يا استقلال در قيد و بند بودن و اختناق يا آزادي،تابع تربيتهاي دانشگاهي است. نظر روحانيت جز اصلاح حال ملت و بقاء استقلال مملكت نيست. جرم

ص: 715

علماي اسلام و ساير مسلمين آن است كه دفاع از قرآن وناموس اسلام و استقلال مملكت مي نمايند و با استعمار مخالفت دارند. استقلال و موجوديت هر جامعه از استقلال فرهنگي آن نشات مي گيرد. كمال تاسف است كه كشور ما كه حقوق اسلامي و قضاي اسلام وفرهنگ اسلامي را دارد، اين فرهنگ را، اين حقوق را ناديده گرفته است و دنبال غرب رفته است. تا اين مغز استعماري را ما عوض نكنيم، يك مغز استقلالي جايش نگذاريم، نمي توانيم اين مملكت را اداره كنيم. ارتش ما ضامن استقلال كشور ماست. ارتش وقتي مي تواند استقلال و غرور خودش را حفظ كند كه ببيندخودش هست، نه اين كه از خارج كسي بيايد و مستشاراني بيايند وبخواهند او را اداره كنند. ما نمي خواهيم آمريكا سرپرست ما باشد. مملكت اسلامي عار است كه دستش را دراز كند، طرف آمريكا، كه شما نان ما را بدهيد.(1) پي نوشت: 1- كلمات قصار «پندها و حكمتها»، مؤسسه تنظيم و نشر آثارامام خميني(ره). استقلال عليرضا وزيري طليعه سخن در اين مقاله با اشاره اي كوتاه به اصل «استقلال» به عنوان يكي از دستاوردهاي درخشان انقلاب و جنگ و لزوم تلاش براي دستيابي به آن در همه زمينه ها، گفتاري در مورد ويژگي هاي درخشان جامعه اسلامي و ضرورت نفي سلطه كافران از ديدگاه قرآن مي خوانيم. سپس در باره عوامل و زمينه هاي استقلال سياسي،فرهنگي،

ص: 716

مكتبي، فكري، علمي، اقتصادي، نظامي و ... از نگاه دين و بزرگان ديني و فروغ انديشه، و ترفندهاي استكبار جهاني براي سلب استقلال و ممانعت از دستيابي به استقلال مطالبي ذكر خواهيم كرد و به تبيين وظيفه ما در مقابل اين ترفندها خواهيم پرداخت.با توجه به آن كه از مدت ها پيش بحث «آزادي» در جامعه مطرح شده است و هنوز هم ادامه دارد، ضروري مي نمايد بحث «استقلال»نيز به، عنوان يكي ديگر از شعارها و اصول بنيادي جمهوري اسلامي، در كشورمان بيش از پيش مطرح و بررسي شود و البته«استقلال» همواره از زبان مسئولان رده بالا مطرح مي شده است به نظر مي رسد كه بايد، در مطبوعات و محافل فكري نيز انعكاس بيشتري داشته است. حفظ استقلال مهم تر از به دست آوردن زود گذرآن است; از اين رو اين مقاله گامي در اين عرصه است. باشد كه قلم به دستان متعهد بيش از پيش، اين مهم را تبيين نمايند واين دستمايه عزت را در سراسر كشور بانوايي نو طنين افكن سازند. با نگاهي گذرا به عرصه پهناور گيتي و پهنه تاريخ بشري بر اين نكته واقف مي شويم كه در صحنه جهاني بشر به دو گروه عزتمند وذلتمند تقسيم مي شود. عزتمندان، انسان هايي خوديافته و خودساخته و هدفدار و خدامحورندو از چنان استغنا و استقلال روحي برخوردارند كه هيچگاه تن به ذلت

ص: 717

نمي دهند و زير بار سلطه زورمندان نمي روند.پيامبران، امامان معصوم(عليهم السلام) و رهروان راه آنان دراين گروه جاي دارند. امام خميني(ره) يكي از برجسته ترين عزتمندان است و مردم ايران نمونه درخشان امتي عزتمند كه، با تكاپويي خونبار، خود را اززير سلطه بيگانگان خون آشام رهانيدند. قبل از انقلاب، سايه شوم حاكميت طاغوت، بر ايران گسترده بود واجانب، چنگال ويرانگر سلطه فكري، سياسي، اجتماعي، فرهنگي،اقتصادي و نظامي خود را در تار و پود اين كشور فرو برده بودند; كشور، به رغم آن كه داراي استعداد ذاتي سرشاري بود، درقانونگذاري، صنعت، اقتصاد، كشاورزي و ... وابستگي شديدي پيداكرده بود. خودباختگان غرب و شيطان بزرگ، «آنچه خود داشتندز بيگانه طلب مي كردند». در اين هنگامه ذلت بار، امام خميني برخاست، ماهيت پليد ستمشاهي و پايه گذاران و حاميان آن راافشا كرد و سكوت مرگبار آن زمان را شكست: «در اين زمان، سكوت مقابل ستمكاري، اعانت به ستمكاران است.»(1) در آن زمان،اجانب با خيال آسوده، اين كشور را زير چكمه هاي استعمار خويش گرفته بودند و از مصونيت كافي نيز برخوردار بودند; از اينرو،امام فرياد آورد كه: «اعطاي مصونيت به اجانب، سند بزرگ عقب افتادگي و بي حيثيتي و تسليم بي قيد و شرط است».(2) چه چيزباعث شد سلطنت ستمشاهي و مسلمانان آلت دست استعمارگران شده واز در سازش با آنان وارد شوند؟ امام(ره) مي فرمايد: «دوري دول اسلامي از قرآن كريم،

ص: 718

... سرنوشت ملت هاي مسلمان وكشورهاي اسلامي را دستخوش سياست سازشكارانه استعمار چپ و راست قرار داده است ... . اگر دول اسلامي و ملل مسلمان، به جاي تكيه به بلوك شرق و غرب، به اسلام تكيه مي كردند و تعاليم نوراني ورهايي بخش قرآن كريم را نصب عين خود قرار داده و به كار مي بستند،امروز اسير تجاوزگران صهيونيسم و مرعوب فانتوم آمريكاو مقهور اراده سازشكارانه و نيرنگ بازي هاي شيطاني شوروي واقع نمي شدند»(3) با افشاگريها و روشنگريهاي امام راحل و همكاري امام، مردم به تدريج بيدار شدند و در صدد برآمدند كه هويت گمشده و عزت ديرينه خود را باز يابند، از اينرو، عقربه فطرتشان به سوي كسي كه «حيات طيبه» را نويد مي داد، چرخيد;امام، آنان را متوجه خود و تواناييهاشان كرد و فطرت غبارگرفته و عقول خفته را بيدار و از زنجير اسارت آزاد ساخت. قيام امام(ره) با كمك مردم به تدريج توسعه يافت و با تحولي سراسري،سلطنت شاهنشاهي به زباله دان تاريخ افكنده شد; بيگانگان اخراج شدند; ذخاير آزاد شد و مردم بر سرنوشت خود مسلط شدند. امام بامقبوليت مردمي و خواست عمومي، رهبري انقلاب را تداوم بخشيد.مردم خواهان حاكميت اسلام شدند و در پرتو نور اسلام ناب محمدي(ص)، راه رسيدن به استقلال كامل در عرصه هاي گوناگون راپيش گرفتند.استكبار جهاني، كه پايگاه خود را در ايران از دست داده بود،عراق را واداشت هجوم غافلگيرانه اي را

ص: 719

به اين كشور آغاز كند.بدين ترتيب، جنگي تمام عيار ميان ايران و استكبار جهاني درگرفت. مردم با پيروي از خميني كبير، به دارايي خود اميد بستندو از خود مايه گذاشتند. اين نگاه خود بسندانه موجب شكوفايي ملت ايران شد; از اينرو از درون شكوفا شدند، در مقابل همه دنياي استكبار ايستادند و استكبار را در صحنه نظامي و.. . به زانو درآوردند. بدين ترتيب، جهاد مقدس ملت ايران موجب عزت اسلام و سربلندي مسلمانان گرديد و به فرموده مقام معظم رهبري«ملت ايران و انقلاب اسلامي موجب شد كه ملتهاي ديگر بيدارشوند... . اسلام با سلطه يك قدرت استكباري بر ملت مسلمان مخالف است.»(4) كشورهاي ديگر زير سلطه ابرقدرتها، كه جرات اعتراض نداشتند. جرات يافتند: «انقلاب اسلامي ايران، اين ابر ياس رااز افق زندگي و ديد ملتها زدود ... و جوانان به اسلام گرايش پيدا كردند. »(5) كشور ما تاكنون گامهاي بلندي را در دستيابي به استقلال پيموده است; اما هنوز براي رسيدن به قله استقلال بايد باشتابي دو چندان، مقتدرانه و هوشمندانه به راه خودادامه دهد و استقلال خويش را تقويت كند و از دستاوردهاي گرانسنگ خويش محافظت نمايد. زيرا اين استقلال در معرض هجوم بيگانكان است. بنابراين، ما دو وظيفه مهم و بنيادي داريم:پيشروي و مبارزه. گروه دوم ذلتمندانند كه مستكبران سلطه گر وسازشكاران سلطه پذيرند. مستكبران كه هيچ ملت و

ص: 720

گروهي را مستقل نمي خواهند، نيز، به رغم پندار سازشكاران، در زمره ذلتمندانند;رسول اكرم(ص) فرمود: «اذل الناس، من اهان الناس»(6) پست ترين مردم كسي است كه مردمان را خوار مي كند. امپرياليسم كرامت انساني خويش را قرباني شهوات نفساني كرده است ; از اينرو، عزت خود را در سيطره بر ديگران يا وابستگي به قدرتهاي سلطه گر مي جويد و در پي سلب استقلال كشورهاي استقلال يافته است، زيرا عزتمندي ديگران را ذلت خود قلمداد مي كند. ما در برابر چنين دشمن سركش و بي ملاحظه اي قرار داريم و بايدبينديشيم كه چگونه با او، كه قدرت مادي غول آسايي نيز دارد،رو به رو شويم؟ نخستين وظيفه ما چيست؟ امام خميني(ره)مي فرمايد: «اول بايد اساس استقلال مملكتمان را درست بكنيم.»(7) «استقلال، نشان درجه يك شجاعت و استقامت است.»(8)دشمنان مي خواستند و مي خواهند كه ما مستقل نشويم و به استقلال كامل نرسيم; اما نتوانستند و نمي توانند زيرا «به شهادت تاريخ هيچ قدرتي نمي تواند، آتش قلب ملت مظلومي را كه براي رسيدن به آزادي و استقلال قيام كرده است فرو نشاند.»(9)

ص 161 و 162.( 8- لحظه هاي سبز، ص 53. 9- صحيفه نور، ج 2، ص 112.

ص: 722

و من از شما تشكر مي كنم و به شما دعا مي كنم. والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته

ص: 724

تفكر و تمدن غرب مجال رشد و نضج كافي نيافت. تا با ظهور انقلاب اسلامي و تشكيل نظام مقدس مبتني بر ولايت و رهبري حضرت امام خميني (ره)، مسائل معنوي و علوم ديني با جنبه هاي سياسي، اجتماعي و مادي، پيوندي مستحكم يافت كه بعدا مي بايست در انقلابي فرهنگي با تبيين و تفسير علمي اين پيوند مقدس به صورتي علمي و دانشگاهي در عرصه تدوين علوم انساني بر اساس مباني اصيل اسلامي كه بعد از شهادت امام حسن مجتبي (ع) تا ظهور انقلاب اسلامي ايران به علت ظهور و حاكميت حكومتهاي غير ديني و مستبد مسكوت ماند، صورت مي پذيرفت. اما متاسفانه عدم تحقق اين امر اساسي بعد از وقوع انقلاب اسلامي بتدريج موجب ازدياد فقر فرهنگي در زمينه علوم انساني و تجربي جديد و در نتيجه باعث تشديد وابستگي فكري برخي از اساتيد دانشگاهي ايران به غرب گرديد و اين امر نيز تاكنون موجب ظهور برخي بحرانهاي فكري، سياسي و دانشگاهي در اين سرزمين گرديده است و امروز بعد از تحقق نظام ولايت در اين كشور با تهاجم و شبيخون فرهنگي غرب، دانشگاههاي ايران عرصه تاخت و تازانديشه هاي ضد اسلامي و ضد ولائي گشته است تا به حدي كه برخي از مراكز پژوهشي علمي و فكري كشور نيز متاسفانه تحت تاثير اين امواج

ص: 726

سهمگين غير اسلامي قرار گرفته اند. تا به آنجا كه مقام معظم رهبري درباره اين امر خطير و حساس با صراحت هشدار داده و مكررا فرموده اند "آينده نظام وابسته به اسلامي كردن دانشگاهها مي باشد" زيرا مي دانيم كه همه مسوولين نظام بدون استثناء درآينده همانند گذشته با تحصيل رسمي در دانشگاهها و يا در خارج از آن تحت تاثير وضعيت فكري و اجتماعي آن مي باشند. آنچه در اين مورد ذكر آن بسيار سرنوشت ساز مي باشد اين است كه از آنجا كه بزرگترين پيام فرهنگي حضرت امام خميني (ره) در ارتباط با نحوه تدوين علوم انساني دانشگاهها بر اساس حقايق و تعاليم معنوي اسلامي در اين فرموده موجز اما بسيار عميق ايشان خلاصه مي شود كه "تمام علوم چه علوم طبيعي باشد و چه علوم غيرطبيعي باشد، آنكه اسلام مي خواهد، آن مقصدي كه اسلام دارد اين است كه تمام اينها مهار بشود به علوم الهي و به توحيد بازگردد" (1) .انديشمندان و اساتيد متفكر و متعهد دانشگاهي و حوزوي مي بايست با نوعي وحدت فكري و با نوعي همفكري علمي به تدوين علوم انساني جديد با استفاده از برخي دستاوردهاي علوم جديد در غرب براساس مباني فكري و علمي علوم اسلامي و حقايق مكتب بزرگ اسلام مبادرت ورزند تا قادر به ايجاد تحول و تحقق انقلاب فرهنگي

ص: 727

مورد نياز كشورمان گردند تا به اين وسيله هم برخي معضلات عميق فرهنگي كشورمان مرتفع گردد و هم رسالت جهاني و فرهنگي عميق انقلاب بزرگ اسلامي در سطح جهان بحران زده معاصر محقق گردد. در اينجا لازم است براي فهم عميق جمله مذكور حضرت امام كه در دنياي علمي و فكري امروز جهان غرب و معاصر مورد توجه برخي بزرگترين متفكران معاصر قرن حاضر مي باشد اشاراتي كنيم (تا مشخص گردد كه امر تدوين علوم انساني جديد بر اساس حقايق دين اسلام كه يكي از مهمترين اركان اسلامي شدن دانشگاهها و همه مراكز فكري و آموزشي كشور است خود نياز به كاري فكري و نظري در سطح همه علوم اسلامي و بشري با حضور همه انديشمندان اصيل اسلامي و عالم به معارف جديد بشري دارد و به همين علت جز با تفكر و اجتهادي زنده و همه جانبه و جديد ممكن نمي باشد به عبارت ديگر تحقق اين امر اساسي نيازمند يك جهاد فرهنگي و علمي بزرگ مي باشد كه تنها با صدور چند بخشنامه عملي و يا نصيحت واندرز اخلاقي در سطح دانشگاهها هرگز ممكن نمي باشد. در اينجا براي اينكه به ژرفاي سخن بزرگ معظم له وقوف كامل يابيم نظر يكي از بزرگترين فيزيكدانان و جهان شناسان تمام تاريخ علم مغرب زمين يعني"ماكس پلانگ" را در نيمه

ص: 728

اول قرن حاضر متذكر مي گرديم "به اين ترتيب به جايي مي رسيم كه علم حدودي را كه از آنها نمي تواند تجاوز كند معين مي نمايد و در عين حال نواحي ديگري را نشان مي دهد كه از حوزه فعاليت وي خارج است... نقطه عزيمت ما از سرزمين يك علم خصوصي بود و در ضمن به يك رشته مسائل رسيديم كه همه جنبه فيزيكي خالص داشتند ولي در پايان كار از جهاني كه فقط جنبه حسي داشت به يك جهان واقعي متافيزيكي رسيديم. (2) "برخي موانع اسلامي شدن دانشگاهها" البته تحقق سخن حضرت امام (قدس سره) مبني بر لزوم بازگشت همه علوم به علم شريف توحيد نيازمند تحقق "انقلاب فرهنگي" بزرگي است كه متاسفانه تاكنون در عرصه دانشگاهها و مراكز پژوهشي تحقق نيافته است زيرا غالب اساتيد رشته هاي فلسفه و الهيات و عرفان كه مي بايست تاكنون به تدوين چارچوب و تعريف دقيقي از نگرش اسلام در خصوص جهان بيني فلسفي متناسب با تفكر و تمدن معاصر جهان براي هدايت علوم انساني پايه و فني اهتمام مي ورزيدند با بي تفاوتي و سكوت از اهتمام به چنين مساله سرنوشت سازي خودداري نمودند و حتي برخي از آنها با وجود اعتقادات ديني و آشنايي با تفكر جهان غرب، حضور در چنين عرصه حياتي و ارتباط غير مستقيم و علمي با

ص: 729

عرصه حكومت و سياست كشور اسلامي را نوعي كار "ايدئولوژيك" و سياسي صرف تلقي كردند. از سوي ديگر با وجود چنين خلاء و فقر فرهنگي، بعضي از اساتيد علوم اجتماعي، اقتصادي و سياسي كه فاقد فهم عميق نسبت به مباني فلسفي براي ايجاد چارچوب مورد نياز انقلاب فرهنگي در اين سرزمين الهي مي باشند، تحت تاثير مكاتب اجتماعي و سياسي غرب با طرفداري ازبينش و فرهنگ علوم انساني غرب، مروج غربگرايي در عرصه علوم انساني و سياسي مي باشند و در اين ميان برخي از متخصصان علوم پايه و فني كه مطالعاتي آزاد در مباحث فلسفي و ديني دارند با تلاش در "عصري كردن معرفت ديني" سعي در انطباق اسلام با مكتب "نئوپوزيتوسيم" غرب كه در واقع مروج مكتب "ماترياليسم جديد و علمي" مي باشد دارند و در اين جهت گروه كثيري از عالمان علوم پايه و فني به صورت سطحي و شخصي معتقدند كه علوم مذكور هيچ ارتباطي با رشته هايي چون فلسفه و خصوصا عرفان و الهيات و دين ندارند و بلكه در تباين و تخالف باعلوم مذكور هستند و خود داراي قلمروي كاملا مستقل مي باشند. چنين بينش مادي و حسي هم اكنون در ميان بسياري از دانشجويان و برخي اساتيد علوم پايه و فني و همچنين علوم اجتماعي و سياسي به علت

ص: 730

فقدان و حضور يك جريان نيرومند و مترقي فرهنگ اسلامي كه درگذشته با متفكران و بزرگاني چون علامه طباطبايي، استاد شهيد مطهري و... چنين بينش اصيل و بنيادين براي نسل گذشته را فراهم نمودند و اين تلاش عظيم فرهنگي در انطباق متعادل تعاليم عاليه اسلام با مقتضيات عصرجديد خود زمينه فرهنگي مورد نياز را براي تاسيس حكومت و انقلاب اسلامي در دو دهه گذشته بوجود آورد، نداي اقتباس كامل تفكر و تمدن غرب از جمله توسعه فرهنگي، اقتصادي و سياسي و همچنين كسب علوم جديد و حتي بينش برخي مكاتب فلسفي و الحادي و اومانيستي مغرب زمين را در برخي مراكز دانشگاهي و پژوهشي سر داده اند تا به اين وسيله نادانسته جامعه اسلامي ما را با يك بحران فرهنگي و فكري ژرف و ريشه دار مواجه سازند. در اين ميان برخي از عالمان و مديران مراكز آموزشي و پژوهشي و اجرايي كشور به علت سنخيت رشته تخصصي خود با علوم مادي به نحوي غير صحيح هنوز همانند قرون 18 و 19 اروپا توهم مي كنند كه علوم جديد مادي مغرب زمين داراي ارزشي مطلق و كاملا عيني مي باشد در حالي كه در قرن حاضر برخلاف پندار بسياري از آنها كه سعي در تفسير نامتعادل ميان دين و حقايق ماورالطبيعي بر اساس علوم جديد

ص: 731

مادي غرب دارند بسياري از فيزيكدانان و جهان شناسان بزرگ غرب همچون "ماكس پلانگ"، "انيشتين" و خصوصا "جينز" و "ادينگتون" و... سعي كامل در انطباق و تفسير مباني علم فيزيك جديد با برخي حقايق متافيزيكي و حتي عرفاني دارند كه در اينجا ما تنها به ذكر گفتار يكي از اين بزرگان و دانشمندان متعادل و عاليقدر اروپا مبادرت مي ورزيم. (3) "از اين دورنما ما يك جهان روحاني را در كنار جهان فيزيكي تشخيص مي دهيم" و درست در چنين شرايط فكري جهان معاصر، برخي متجددان غربگراي داخلي مدعي اقتباس فرهنگ و الگوي توسعه نامتعادل معاصر جهاني مي باشند و به اين وسيله دانشگاهها و مراكز پژوهشي كشور را عليرغم برخي پيشرفتهاي علمي و فني اخير كه اصلاح و تكميل آن بصورت متعادل وهمه جانبه بسيار ارزشمند و مغتنم مي باشد با بحراني فرهنگي مواجه ساخته اند به نحوي كه بارها رهبر معظم انقلاب با شكوه از روند كار دانشگاهها و مراكز مربوطه خواستار اسلامي شدن دانشگاهها و مراكز پژوهشي شده اند و تصريح نموده اند كه سرنوشت آينده كشور بستگي به همين تحقق اسلامي كردن دانشگاهها و مراكز پژوهشي مربوطه دارد. اما در پاسخ به چنين خواست بنيادين و ضروري بسياري از مسوولين تصور مي كنند كه تنها با صدور چند آيين نامه صوري و يا اجرايي و اداري

ص: 732

مي توان به انجام چنين مسئله خطير مبادرت ورزيد غافل از آنكه مسئله اسلامي شدن دانشگاهها در مرحله نخست با ايجاد تحولي فرهنگي و فكري در عرصه علوم فلسفي و ديني و انساني كه خود مي تواند منجر به تحقق توسعه اي همه جانبه در همه عرصه هاي فرهنگي، اقتصادي، علمي و سياسي گردد، ممكن و ميسر مي باشد تا به اين وسيله كشور اسلامي ما قادر به رفع مشكلات و نيازهاي مادي و همچنين معنوي خود و بلكه امت بزرگ اسلامي گردد تا بتواند در دنياي به بن بست رسيده و بحراني و متناقض جهان كنوني كه دچار تعارضاتي ريشه اي در همه عرصه هاي فلسفي، علمي، اخلاقي، سياسي و زيست - محيطي است با پي ريزي يك تمدن متعادل و بزرگ اسلامي در آينده اي نه چندان دور كه امروزه سخت مورد نياز جامعه بشري است. منادي رهايي بشر از بن بست و بحران موجود در تمدن مبتني بر پيشرفت و آشوب و يا علم و توحش مدرن معاصر گردد. "مسئله اسلامي شدن دانشگاهها در نگاه امام خميني" از اينرو در پايان اين بخش متذكر مي گردم كه از نظر بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران نه تنها علوم انساني از فلسفه و عرفان تا علوم اجتماعي، سياسي، اقتصادي، هنر و ادبيات ارتباطي مستقيم با برخي مباني و اصول اعتقادي و معنوي اسلام

ص: 733

دارند بلكه حتي علوم طبيعي و رياضي نيز ريشه در همين مباني مابعدالطبيعي كه در دو علم شريف فلسفه و عرفان اسلامي مطرح مي باشد، دارند (نه آنچنانكه صرفا در قرون وسطي و گذشته به آن توجه مي گرديد) . از اينرو معظم له در ارتباط با حوزه هاي علميه نيز (كه مي تواند نقشي تعيين كننده در اسلامي كردن دانشگاهها داشته باشد) برخلاف گذشته دعوت به صلح و وحدت ميان علوم اسلامي از فقه تا فلسفه و عرفان كه در گذشته به علت عدم تحقق نظام سياسي ولايت در برخي موارد، علماي علوم مذكور در تضعيف و مخالفت با يكديگر اصرار مي ورزيدند داشتند ايشان در پيامي ديگر فرمودند" فقها، هنرپيشگان... كه در اينجا برخلاف سنت گذشته قايل به ارتباط ميان "فقه و سينما" گشتند. چيزي كه در نظر بسياري خود امري اعجاب آور و بي سابقه مي باشد و يا ايشان با طرح نقش عظيم "زمان و مكان" در اجتهاد و بدنبال آن با صدور فتاواي بزرگي در خصوص شطرنج، موسيقي و هنر خواستار تحولي جديد در عرصه نگاه سنتي و حوزوي حوزه هاي علميه نسبت به مسائل مذكور و جديد بودند و همچنانكه قبلا بيان گرديد دنياي مغرب زمين بعد از تجربه چند قرن انديشه هاي اومانيستي و الحادي در مخالفت با علوم ديني و الهي هم اكنون به جهت بروز بحرانهاي

ص: 734

بزرگي در عرصه تفكر و نيز اخلاق و سياست با وجود فقر معارف مسيحي و ديني در آن سرزمين مجددا متذكر لزوم تحقق پيوندي متعادل (نه آنچنانكه علماي مسيحيت مطرح مي كنند) ميان همه علوم انساني و حتي تجربي و طبيعي با برخي اصول مابعدالطبيعي و ديني و معنوي مي باشند كه جا دارد تدوين كنندگان انديشمند و متعهد اسلامي در عرصه طرح و نقد مواد علمي، آموزشي و پژوهشي كشورمان با توجه به نكات مذكور به ايفاي نقش بسيار بزرگ خود در عرصه مباحث علمي و دانشگاهي جمهوري اسلامي ايران و بلكه جهان بشري موفق گردند. در پايان مجددا متذكر مي گردم براي اسلامي شدن دانشگاهها و تدوين علوم انساني جديد بر اساس حقايق عاليه اسلامي در ابتداء بايد متوجه برخي مباني و محورها و يا اساسا امكان تاسيس علوم انساني جديد در مراكز علمي دانشگاهي و حوزوي در جمهوري اسلامي ايران و بلكه جهان معاصر گرديد (كه ما در مباحث گذشته تا حدودي به بيان برخي از آنها مبادرت ورزيديم) تا براساس وقوف و تذكر نسبت به آنها بتوانيم قادر به تاسيس و تدوين علوم انساني و برخي مباني فلسفي علوم تجربي و پايه موفق گرديم. زيرنويس ها: 1- صحيفه نور، ج 5 ص 2 33- علم به كجا مي رود، ماكس پلانگ، ترجمه احمد آرام،

ص: 735

ص 3 15- مقاله "واقعيت، عليت و عرفان" ادينگتن، فلسفه علمي (جلد دوم) ترجمه جمعي از مترجمين. نعمت الله باوند

ص: 736

بهترين صورت حكومت دموكراسي است منتهي جمهوري بيان كننده صورت و قالب حكومت است و دموكراسي بيان كننده محتواي آن، در واقع حكومت جمهوري به حكومت فردي، استبدادي، موروثي و خانداني خاتمه مي دهد و قدرت را به مردم مي سپارد . از منظر منطق حقوقي و سياسي، هنگامي كه واژه جمهور و جمهوري براي شكل نظام سياسي و ساختارهاي حكومتي آن به كار مي رود، مقصود همان نظام نمايندگي مستقيم و يا غير مستقيم يا به نوعي تفكيك قواست كه در سده هاي اخير به اتكاي حمايت اكثريت شهروندان يك كشور، فرد و يا گروهي با گرايش حزبي خاص براي مدت معيني قدرت مشروع را به دست مي گيرد و با اختيارات و تكاليف معيني كه به وسيله نوعي قانون مادر (يا قانون اساسي) مدون گرديده مبادرت به اداره امور كشور مي كند . از جهات نظري، اين فرد يا حزب مادامي كه پاسخگوي خواسته هاي مردم است از حمايت آنان برخوردار مي باشد و در پناه مشروعيت كسب شده به اعمال اراده حاكمه مردم ادامه مي دهد، در غير اين صورت حزب يا گروه ديگري جاي آن را مي گيرد . 2 در حكومت جمهوري، اكثريت مردم كنترل سياسي را اعمال مي كنند، قدرت نهايي را در دست دارند و در موضوعات مهم سياست ملي تصميم مي گيرند . لازمه چنين

ص: 738

حكومتي آن است كه هيچ كس صاحب مقام رسمي نباشد مگر آنكه مردم آزادانه او را قدرت داده باشند و قدرت او نيز در اختيار و تحت نظارت مردم باشد در جامعه جمهوري همه افراد مردم برابر و آزادند . برابري بدان معناست كه هيچكس حق ندارد بيش از ديگري حق مالكيت را به خود اختصاص دهد، مگر اينكه نمايندگي داشته باشد . بنابراين در حكومت جمهوري، حكومت متعلق به عموم مردم است كه به نسبت مساوي در اين حق شريكند . اما چون در وضع كنوني تمدن بشري عملا ممكن نيست كه تمام مردم حكومت كنند، از طرف آنان عده اي برگزيده مي شوند و حكومت را در دست مي گيرند، اما اين عده كه وكيل مردمند، هميشه بايد تحت نظارت مردم باشند زيرا در غير اين صورت ممكن است كه از قدرت به ضرر ديگران بهره برداري كنند . 4 ديگر مشخصه جمهوري، آزادي است كه مانند برابري از حكومت جمهوري جدا شدني نيست زيرا جايي كه آزادي نباشد مردم توانايي اظهار نظر درباره حكومت ندارند و هنگامي كه توانايي اظهار نظر نداشتند، حكومت متعلق به آنها نيست و جايي كه حكومت متعلق به مردم نباشد، جمهوري نيست در واقع آزادي تضميني است براي محدود كردن قدرت حكومت . 5 نظام جمهوريت در

ص: 739

مكتب اسلام اسلام با تاسيس نهاد حكومت (به هر شكل يا بدون توجه به شكل خاصي) آن را مامور تحقق و جامه عمل پوشاندن مصالح يا مقاصد عامه شريعت كرده است . ضرورت تاسيس نظام سياسي، جهت اعتلاي دين و اقامه ارزشهاي بشري مي باشد . در قرآن كريم ضمن نفي نظامهاي استكباري، سخني از نوع بخصوصي از اشكال حكومتي (سلطنتي، اريستوكراسي، جمهوري و غيره) به ميان نيامده اما ابواب متعددي در بيان نظامات حكومتي و چگونگي اداره جامعه آمده است . در نظام جمهوريت اسلامي كسي حق قانونگذاري نداشته و قانوني جز حكم شارع قابليت اجرا ندارد . در نظام مجلس، برنامه ريزي به جاي نهاد قانونگذاري قرار گرفته كه در پرتو احكام اسلام، كيفيت انجام خدمات عمومي را در سراسر كشور ترسيم مي نمايد . مصوبات مورد اجرا كه برپايه قوانين ثابته و لايتغير الهي و بر مبناي مقتضيات زمان طرح و وضع مي گردند، از قرآن و سنت نشات مي گيرد و توافق قاطبه مردم را در بر دارد . بنابراين در اين طرز حكومت، حاكميت در انحصار خداوند است . در قرآن مجيد آيات بسياري حكومت را به خدا نسبت مي دهد . (انعام57/، 62 . يوسف40/، 67 . نسا60/ . كهف26/( و اصول و مقررات اسلام بر همه افراد و نيز

ص: 740

بر دولت اسلامي حكومت تام دارد . حكومت اسلامي به مفهوم تبعيت از چنين قانوني است . همه آحاد جامعه اسلامي از رسول اكرم (ص) تا جانشينان آن حضرت و سايرين تا ابد بدون استثنا تابع قانون الهي اند و فقط عقيده خداوند به عنوان منبع و سرچشمه عدالت و نگهدار قانون هميشه ثابت و پايدار خواهد بود . با اين توصيف ، كتاب و سنت از بالاترين ميزان مشروعيت برخوردار است و تمامي نهادهاي دولت (قواي مقننه، اجرايي، قضاييه) و كليه سياستها بايد متعهد به اجراي احكام اسلام و اهداف آن باشند . چنين سيستمي تساوي افراد را در مقابل قانون كه از حيث تاريخي ريشه در اديان الهي دارد، به رغم تفاوتهاي نژادي، جنسي، اجتماعي و غيره به سبب منشا مشتركشان با شرايطي برابر مي بيند . در جمهوري متكي بر فرهنگ سياسي اسلام، مديريت سياسي جامعه يا رهبري، به آن سياستي مي پردازد كه براساس ايدئولوژي الهي و ارزشهاي اسلامي مبادرت به تنظيم روابط قواي حاكمه و هماهنگي ميان آنها نمايد . در اين سياست كليه روابط انساني بايد در چارچوب مفاهيمي چون تربيت و هدايت برقرار گردد تا زمينه شكل گيري يك جمعيت سازمان يافته هدف دار ميسر شود . اين نوع رهبري سعادت به مفهوم مادي و رفاه به معناي دنيايي آن را به

ص: 741

دنبال خواهد داشت، اما نه به عنوان يك هدف . بلكه حركت هدف دار برخورداري ملت از يك سازمان سياسي و نظام اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي منطبق با موازين مكتب اسلام است . 6 سازگاري يا عدم سازگاري اسلام با جمهوريتساختار ذاتي دين اسلام با جمهوريت كاملا سازگاري دارد . ساختار ذاتي اسلام يك ساختار باز است . سيستم تفكر ديني اسلام از آغاز يك سيستم تفكر باز بود، نه يك سيستم تفكر بسته . در اسلام سيستم تعامل و ارتباط ميان خدا و انسان و فهم پيام خداوند به وسيله انسان يك سيستم كاملا باز است . دين اسلام آن طور كه در تاريخ گسترش پيدا كرده، چون يك گوي است كه از هر طرفش نوري ساطع است: يك طرف تصوف است، طرف ديگر فلسفه است، طرف ديگر فقه و كلام است، يك طرف ديگر علوم قرآن و حديث است و همين طور ... همه اينها چه در پيدايش و چه در گسترش كاملا باز هستند، چون در درون سيستم اسلامي هيچ عاملي پيش بيني نشده است كه به فقيه بگويد الزاما بايد چنان فكر كني و چنان فتوا بدهي، يا گونه اي خاص از تفكر را براي فيلسوف يا متكلم يا مفسر معين و الزام كند . اين سيستم همواره

ص: 742

در طول تاريخ باز بوده است . توجه به باز بودن سيستم تفكر و عقلانيت ديني در اسلام، اين نتيجه را مي دهد كه چون در ساختار ذاتي اسلام، متوليان رسمي تفسير دين پيش بيني نشده و خود مخاطبان پيام خداوند، مفسران آن پيام هستند، هيچ گاه محتواي پيام به صورت يك مرجع اقتدار فرعي بيروني به محدود كردن الزامي تفكر و عمل مخاطبان (يعني مردم مسلمان) نمي پردازند . محتواي پيام حقيقتي است كه خود مردم آن را مي فهمند و مي پذيرند . اين فهم در واقعيت خارجي حق خود مردم است و نه حق يك طبقه و يا شخص خاص . اختلاف فهمها و تفسيرها نيز به وسيله خود مردم اتفاق مي افتد . مردم هستند و پيام، چون دو نقطه معلق در فضا كه هيچ سيستم بسته اي را تشكيل نمي دهد . در يك ساختار ذاتي - از اين نوع كه گفته شد - پيام فقط مردم را مي شناسد و هيچ چيز ديگر را به رسميت نمي شناسد . درست در همين نقطه است كه اگر از بعد سياسي به اين واقعيت ديني نگاه كنيم، درمي يابيم كه براي پيروان چنين ديني، "جمهوريت" به معناي تصميم گيري خود مردم براي تعيين اهداف و اعمال راه كار سياسي خودشان، طبيعي ترين وضعيت سياسي است ممكن است پاره اي از مخاطبان اين

ص: 743

پيام آن را چنين تفسير كنند كه در درون آن دستورها و ارزشهاي معيني ناظر بر امور سياسي وجود دارد، اين كار ممكن است، ولي مهم اين است كه چون تفسير پيام متولي رسمي ندارد، قبول چنان تفسيري و يا مناقشه و نقد آن نيز حق خود مردم است و قبول آن جز اين نخواهد بود كه جماعتي با اراده و ميل خود تفسير معيني را بپذيرند و در مشاركتهاي سياسي خود را منطبق با آن سازند و اين عين تصميم گيري براي سرنوشت سياسي خويش است و كاري است كه در انتخاب جمهوريت اتفاق مي افتد . 7 جمهوري اسلامي آن چيزي كه در شعار و خواسته مردم مسلمان ايران در سال 1375 از برجستگي و درخشندگي خاصي برخوردار بود و مي توان آن را جز سوم اين شعار محسوب كرد، "جمهوري اسلامي" بود . "استقلال، آزادي، جمهوري اسلامي" يعني مردم استقلال و آزادي خويش و مملكت را در سايه حكومت جمهوري اسلامي جستجو مي كردند و با اين بيان استقرار هر نوع حكومتي با هر پيشوند و پسوندي را نفي كرده و تنها حكومتي را طلب مي كنند كه هم استقلال و آزادي آنان را تامين كند و هم به هويت اسلامي و ديني آنان ارزش و اقتدار بدهد و لذا حكومت جمهوري اسلامي

ص: 744

را بعنوان جز سوم شعار اصلي و اساسي و محوري خود انتخاب كردند . حضرت در قبل و بعد از انقلاب اسلامي در باب حكومت مطلوب خود و ملت ايران در قالب پيامها و مصاحبه ها و پاسخ به سوالات، نوع حكومت آينده ايران را توضيح داده اند كه در ذيل برخي بيانات ايشان نقل مي گردد . - سوال: شما تصريح فرموده ايد كه راغب به ايجاد حكومت اسلامي هستيد، همانند حكومتي كه در ايام [امام] علي (ع) وجود داشت آيا معني آن اين است كه به هنگام سقوط خاندان پهلوي، حكومت خلافت اسلامي را برپا خواهيد داشت؟ جواب: "حكومت جمهوري اسلامي" مورد نظر ما از رويه پيامبر اكرم (ص) و امام علي (ع) الهام خواهد گرفت و متكي به آراي عمومي ملت خواهد بود و شكل حكومت با مراجعه به آراي ملت تعيين خواهد گرديد . - سوال: دولت پيشنهادي شما چگونه خواهد بود و چه كسي آن را اداره خواهد كرد؟ جواب: "راجع به چگونگي دولت و رژيم، پيشنهاد ما جمهوري اسلامي است و چون ملت مسلم است و ما را هم خدمتگزار خود مي داند، از اين جهت حدس مي زنيم به پيشنهاد ما راي دهد . ما از طريق رفراندوم، با ملت، يك جمهوري اسلامي تشكيل مي دهيم و اما شخص، اين تابع آراي مردم است

ص: 745

و الان شخص معيني در نظر نيست . "8 "با قيام انقلابي ملت، شاه خواهد رفت و حكومت دموكراسي و جمهوري اسلامي برقرار مي شود . در اين جمهوري يك مجلس ملي مركب از منتخبين واقعي مردم، امور مملكت را اداره خواهند كرد . "9 سوال: آيا ممكن است توضيح بفرماييد كه مقصود از حكومت اسلامي، جمهوري اسلامي چيست؟ جواب: " ... تمام ملت از سرتاسر كشور فرياد مي زنند كه ما حكومت اسلامي مي خواهيم و اما رژيم اسلامي و جمهوري اسلامي، يك رژيمي است متكي بر آراي عمومي و رفراندوم عمومي و قانون اساسي اش قانون اسلام و بايد منطبق با قانون اسلام باشد . "10 "ملت ايران خواسته هاي خود را كه عبارت از سرنگوني سلطنت پهلوي و برچيده شدن نظام شاهنشاهي و برقراري حكومت اسلامي است، اعلام كرده است و من جمهوري اسلامي را به ملت ايران پيشنهاد كرده ام كه بعد از سقوط شاه به آراي عمومي مي گذاريم و هيچ گروه و شخصي نمي تواند با خواست ملت ايران مخالفت كند و الا محكوم به نابودي است . "11 "ما خواهان استقرار يك جمهوري اسلامي هستيم و آن حكومتي است متكي به آراي عمومي، شكل نهايي حكومت با توجه به شرايط و مقتضيات كنوني جامعه ما، توسط خود مردم تعيين خواهد شد .

ص: 746

"12 "مبارزات كنوني ايران يك حركت كاملا اسلامي است است و در جهت تغيير كامل نظام شاهنشاهي و استقرار حكومت جمهوري اسلامي است . "13 "هدف ما برقراري جمهوري اسلامي است و برنامه ما تحصيل آزادي و استقلال است" . 14 "نظام حكومتي ايران جمهوري اسلامي است كه حافظ استقلال و دموكراسي است و براساس موازين و قوانين اسلامي اعلام مي شود . "15 "هدف همان است كه در سخنرانيها و اعلاميه هاي خود ذكر نموده ام: الف) سرنگوني سلطنت پهلوي ... ب) به پا داشتن حكومت جمهوري اسلامي مبتني بر ضوابط اسلام، متكي به آراي ملت . "16 جالب آنكه امام خميني در 21 آبان 1357 ضمن اشاره به ويژگيهاي حكومت جمهوري اسلامي به كساني كه مدعي اند حكومت اسلامي برنامه ندارد و يا كساني كه بي اطلاع از اسلامند و مي گويند اصولا جمهوري اسلامي بي اساس است، شديد انتقاد مي كند . و در مصاحبه اي ديگر مي فرمايند: "ما خواستار جمهوري اسلامي هستيم . "جمهوري" فرم و شكل حكومت را تشكيل مي دهد و اسلامي يعني محتواي آن فرم قوانين الهي است . "17 امام خميني يك ماه قبل از پيروزي انقلاب در پاسخ به سوال خبرنگاري كه مي پرسد، شكل اين جمهوري چطور خواهد بود؟ مي فرمايد: "آنچه مهم است ضوابطي است كه در اين حكومت بايد حاكم باشد

ص: 747

كه مهم ترين آنها عبارت است از اين كه اولا متكي به آراي ملت باشد به گونه اي كه تمامي آحاد ملت در انتخاب فرد و يا افرادي كه بايد مسووليت و زمام امور را در دست بگيرند شركت داشته باشند و ديگر اينكه در مورد اين افراد نيز خط مشي سياسي و اقتصادي و ساير شئون اجتماعي و كليه قواعد و موازين اسلامي مراعات مي شود . در اين حكومت به طور قطع بايد زمامداران امور دائما با نمايندگان ملت در تصميم گيريها مشورت كنند و اگر نمايندگان موافقت نكنند، نمي توانند به تنهايي تصميم گيرنده باشند . " 23/10/1857 در زمينه نوع حكومت، اصل اول قانون اساسي مي گويد: "حكومت ايران، جمهوري اسلامي كه ملت ايران براساس اعتقاد ديرينه اش به حكومت حق و عدل قرآن، در پي انقلاب اسلامي پيروزمند خود به رهبري مرجع عاليقدر تقليد آيت اللهالعظمي امام خميني، در همه پرسي دهم و يازدهم فروردين ماه يكهزار و سيصد و پنجاه و هشت هجري شمسي برابر با اول و دوم جمادي الاول سال سال يكهزار و سيصد و نود و نه هجري قمري با اكثريت 2/98 درصد كليه كساني كه حق راي داشتند به آن راي مثبت داد . " حكومت جمهوري اسلامي در مقدمه قانون اساسي تعريف شده و راجع به آن آمده است: " ...

ص: 748

حكومت از ديدگاه اسلام برخاسته از موضع طبقاتي و سلطه گري فردي يا گروهي نيست، بلكه تبلور آرمان سياسي ملتي هم كيش و هم فكر است كه به خود سازمان مي دهد، تا در روند تحول فكري و عقيدتي راه خود را به سوي هدف نهايي (حركت به سوي الله) بگشايد ... " پس "مسئله جمهوري مربوط مي شود به شكل حكومت كه مستلزم نوعي دموكراسي است، يعني اين كه مردم حق دارند رنوشت خود را خودشان در دست بگيرند و اين ملازم با اين نيست كه مردم خود را از گرايش به يك مكتب و يك ايدئولوژي و از التزام و تعهد به يك مكتب معاف بشمارند . "19 "و اسلامي بودن اين جمهوري به هيچ وجه با حاكميت ملي و يا به طور كلي دموكراسي منافات ندارد و هيچ گاه اصول دموكراسي ايجاب نمي كند كه بر يك جامعه ايدئولوژي و مكتبي حاكم نباشد و ما مي بينيم كه احزاب معمولا خود را وابسته به يك ايدئولوژي معين مي دانند و اين امر را نه تنها بر ضد اصول دموكراسي نمي شمارند، كه به آن افتخار هم مي كنند، اما منشا اشتباه آنان كه اسلامي بودن جمهوري را منافي با روح دموكراسي مي دانند ناشي از اين است كه دموكراسي مورد قبول آنان هنوز همان دموكراسي قرن هيجدهم است كه

ص: 749

در آن حقوق انسان در مسائل مربوط به معيشت، خوراك، مسكن، پوشاك و آزادي در انتخاب راه معيشت مادي خلاصه مي شود . 20 عده اي بر اين عقيده بودند كه پيش كشيدن مسئله جمهوري اسلامي به جاي جمهوري مطلق كه حق حاكميت متعلق به عموم افراد ملت است را زيرپا گذاشته است و به عناوين مختلف سعي در تغيير اين مفهوم داشتند كه به جاي"جمهوري اسلامي" از عبارات ديگري كه در جهان مطرح و رايج است استفاده شود و برخي جمهوري دموكراتيك، برخي جمهوري اسلامي دموكراتيك و . .. پيشنهاد مي كردند و شايد اين اعتقاد افرادي بود كه اسلامي بودن آن را مغاير با دموكراسي و حاكميت مردم و حق تعيين سرنوشت خويش مي دانستند و چون برخي دموكراسي رامترادف با آزادي مي پنداشتند حال آنكه آزادي يك اصل و دموكراسي به معناي مشاركت مردم در اداره امر خويش، يك روش و حاصل تجربه بشر است - معتقد بودند كه قيد اسلامي در حكومت اسلامي با اين نوع آزادي منافات دارد و حاكميت مطلق مردم را از بين مي برد، اما غافل از اين كه مكتبي كه در منشور و تعاليم خود اصل آزادي را پذيرفته است مي تواند از دموكراسي به عنوان يك روش بهره مند شود، از اين رو است كه مي توان به اين باور

ص: 750

رسيد كه انديشه اسلامي با دموكراسي به مثابه موفق ترين روش در اداره امور جامعه تعارض و تضادي ندارد . و اين كه شكل و محتواي آينده حكومت بايد فقط جمهوري اسلامي باشد ولاغير حضرت امام در يكي از سخنرانيهايشان فرمودند كه من به جمهوري اسلامي راي مي دهم نه يك كلمه بيش و نه يك كلمه كم . يعني امام هم برخلاف اسلامي بودن جمهوري و هم با اضافه كردن عبارات و اصطلاحات ديگري مثل، "دموكراسي"، "دموكراتيك" بر جمهوري اسلامي مخالفت مي نمودند زيرا آن را خلاف خواست و اراده ملت مي دانستند و اهانتي به اسلام . "دشمنان تا توانستند راجع به "جمهوري اسلامي" مخالفت كردند، مثلا جمهوري باشد . اسلام را مي خواهيم چه كنيم؟ جمهوري دموكراتيك باشد، اسلامش نباشد، آخرش كه آن حزب حزبيهايشان صحبت مي كرد، "جمهوري اسلامي دموكراتيك" . ملت ما اين را قبول كرده گفتند، آنچه ما مي فهميم . اسلام را مي فهميم و جمهوري را مي فهميم چي است . اما دموكراتيكي كه در طول تاريخ پيراهنش را عوض كرده است، هر وقت به يك معني، الان هم اين دموكراتيك در غرب يك معني دارد و در شرق معني ديگر دارد . افلاطون يك چيزي مي گفت، ارسطو يك چيزي مي گفت، اين را ما نمي فهميم، ما چيزي را كه نمي فهميم چه ادعايي داريم

ص: 751

كه ذكرش كنيم و بر آن راي بدهيم، آنچه كه مي فهميم اسلام را مي دانيم چي هست . يعني مي دانيم كه رژيم عدل است . كه در آن عدالت است . از حكامي كه در صدر اسلام بودند مثل علي بن ابيطالب فهميديم چه كاره است، چه مي كند و جمهوري را هم معنايش را مي فهميم كه بايد ملت راي بدهند، اينها را قبول داريم، اما آن دموكراتيك را حتي پهلوي اسلام هم بگذاريد ما قبول نداريم، علاوه بر اين معني اين اهانت به اسلام است، شما اين را پهلويش مي گذاريد، معنايش اين است كه اسلام دموكراتيك نيست و حال آن كه از همه دموكراسي ها بالاتر است، از اين جهت ما اصلا آن را قبول نمي كنيم، پهلوي آن بگذاريد مثل ديني است كه بگوييد "جمهوري اسلامي عدالتي" اين توهين به اسلام است، زيرا عدالت متن اسلام است . از اين جهت اين را هم ملت قبول نكردند و بعضي از اصحاب قلم و روشنفكران جديت داشتند كه اين كلمه اسلام نباشد و ما اين طور فهميديم كه چون از اسلام ضربه ديدند مي خواهند اين نباشد . خوب همه قدرتها ديدند كه نفت اينجا از دستشان گرفته شده است و اين را چه كسي گرفته است؟ ملتي كه اسلام را فرياد مي زنند ... "

ص: 752

21 پس امام آن چيزي را كه موجب از بين رفتن اسلام و اسلام خواهي ملت ايران مي دانستند تغيير محتواي انقلاب يعني، اسلامي بودن آن بود و از اضافه نمودن واژه هايي چون دموكراسي و دموكراتيك و ... بر جمهوري اسلامي ممانعت مي ورزيدند . شهيد مطهري مقصود و نظر امام از اين كار را اين طور بيان مي نمايد: "در اسلام آزادي فردي و دموكراسي وجود دارد، منتها با تفاوتهايي كه ميان بينش اسلامي و بينش غربي وجود دارد، با توجه به اين نكته روشن مي شود كه در عبارت جمهوري دموكراتيك اسلام، كلمه دموكراتيك حشو و زايد است، به علاوه در آينده وقتي كه مردم در دولت جمهوري اسلامي يك سلسله آزاديها و دموكراسيها را ديدند خواهند گفت كه اينها نه به دليل اسلامي بودن اين جمهوري، كه به دليل دموكراتيك بودن آن حاصل شده است . يعني جمهوري اسلامي دو جنبه پيدا خواهد كرد، بنيادهاي دموكراتيك و بنيادهاي اسلامي و آنچه كه به آزادي و حقوق فردي و دموكراسي ارتباط پيدا مي كند مربوط است به بنيادهاي دموكراتي . اين جمهوري نه به بنيادهاي اسلامي و در مقابل يك سلسله قواعد، عبادات و معاملات وجود دارد كه به جنبه اسلامي حكومت مربوط مي شود . ما مي خواهيم تاكيد كنيم كه چنين نيست . در اسلام هم

ص: 753

دموكراسي و آزادي هست و دموكراسي در اسلام يعني انسانيت رها شده و حال آنكه اين واژه در قاموس غرب به معناي حيوانيت رها شده را متضمن است . " دليل ديگر كه در تاكيد برخلاف كلمه دموكراتيك مورد نظر امام بوده، رد تقليد از غرب و تقليد كوركورانه از معيارهاي آنان است، استدلال امام اين است كه نمي خواهد چشم ملتش به غرب دوخته شده باشد، اين دنباله روي نه تنها كمكي به ملت ايران نمي كند، بلكه در نهايت به تضعيف روحيه و شكست او منجر مي شود . از نظر امام به كار بردن اين كلمه نوعي خيانت به روحيه مستقل اين ملت است . زيرا ما گوهر آزادي را در فرهنگ خودمان داريم و بي نيازيم از اين كه دست طلب به سوي ديگران دراز كنيم . "22 ولايت فقيه در جمهوري اسلامي ايجاد حكومت اسلامي آرمان ملت مسلمان ايران در طول تاريخ بوده است و در قرن اخير اقدامات موثري از سوي مردم جهت دستيابي به اين آرمان ديرينه صورت گرفت . سقوط رژيم دو هزار و پانصد ساله شاهنشاهي در ايران توسط مردم مسلمان، كه به انگيزه برپايي حكومت اسلامي صورت گرفت خود بهترين دليل بر آگاهي و پذيرش مردم و استقبال آنان از نظام ولايت فقيه بود . با پيروزي انقلاب

ص: 754

اسلامي و تشكيل نظام اسلامي بر مبناي ولايت فقيه، تئوري حكومت اسلامي آنگونه كه امام خميني ارائه نموده بود عينيت يافت . در جمهوري اسلامي و به ميمنت انقلاب اسلامي كه بر پايه سه ركن رهبري فقيه عادل زمان و حضور گسترده ملت مسلمان و با تكيه بر مكتب اسلام به پيروزي رسيد، نظريه ولايت فقيه در چارچوب نظام جمهوري اسلامي و با تصويب قانون اساسي شكل گرفت و واقعيت پيدا كرد . حكومت ولايت فقيه حكومت قوانين الهي بر همه مردم است . در اينجا به چگونگي شكل گيري نظريه ولايت فقيه در قالب قانون اساسي مي بردازيم . بعد از پيروزي انقلاب اسلامي و در مراحل اوليه شكل گيري نظام اسلامي وهمزمان با تدوين قانون اساسي در مجلس خبرگان، تلاش وسيعي جهت ممانعت از تصويب اصل ولايت فقيه از سوي عناصر بي اعتقاد به مباني حكومت اسلامي آغاز گرديد، اين جريان در تبليغات انسجام يافته اي سعي در القاي شبهاتي در ارتباط با شكل و كارآمدي نظام مبتني بر ولايت فقيه را داشتند كه بارزترين آنها سعي در ديكتاتوري جلوه دادن اين نظام بود . امام خميني كه خود بزرگترين مبارز ضد استبدادي و استعماري در تاريخ معاصر محسوب مي گردد، در ارتباط با مساله نفي ديكتاتوري ولايت فقيه مي فرمايند: "خيال مي كنند كه اگر چنانچه

ص: 755

ولايت فقيه پيش بيايد قضيه قلدري پيش مي آيد، در صورتي كه در اسلام اين حرفها نيست . اينها فقط حرف مي زنند . اينكه مي گويند ديكتاتوري پيش مي آيد نه اين است كه ندانند اين طور نيست، ليكن اينها از اسلام متنفرند . قضيه ولايت فقيه يك چيزي نيست كه مجلس خبرگان ايجاد كرده باشد، ولايت فقيه چيزي است كه خداوند تبارك و تعالي درست كرده است . همان ولايت رسول الله است و اينها از ولايت رسول الله هم مي ترسند . شما از ولايت فقيه نترسيد . فقيه نمي خواهد به مردم زورگويي كند . اگر يك فقيهي بخواهد زورگويي كند، اين فقيه ديگر ولايت ندارد . در اسلام قانون حكومت مي كند . پيغمبر اكرم (ص) هم تابع قانون بود، تابع قانون الهي . اگر پيغمبر يك شخص ديكتاتور بود و يك شخصي بود كه مي ترسيدند كه مبادا يك وقت همه قدرتها كه دستش آمد ديكتاتوري بكند، اگر آن شخص ديكتاتور بود، فقيه هم مي تواند ديكتاتور باشد . جلوي ديكتاتوري را مي خواهيم بگيريم . نمي خواهيم ديكتاتوري باشد، مي خواهيم ضد ديكتاتوري باشد . ولايت فقيه ضد ديكتاتوري است، نه ديكتاتوري" و يا در موضعي ديگر تاكيد مي نمايند: "آن اوصافي كه در ولي است، در فقيه است كه به آن اوصاف، خدا او را

ص: 756

ولي امر قرار داده است، با آن اوصاف نمي شود كه پايش را يك قدر غلط بگذارد . " و يا در نوشتاري منشا تولي فقيه در امور شرعي، سياسي و اجتماعي را اينگونه تبيين مي نمايند: "فقهاي جامع الشرايط از طرف معصومين نيابت در تمام امور شرعي و سياسي اجتماعي دارند و تولي امور در غيبت كبري موكول به آنان است . " بدين ترتيب با تاكيد بليغ امام

ص: 757

راحل و تصريح بر اينكه حكومت مبتني بر ولايت فقيه لزوما مساوي با حكومت اسلامي در عصر غيبت است اين اصل اساسي اسلام قانونيت يافت و پس از گذشت قرنها از غيبت كبري حضرت ولي عصر (عج) اولين حكومت اسلامي مبتني بر نصب آن حضرت به مفهوم كامل و همه جانبه آن استقرار يافت و تلاش معاندان آگاه و ناآگاه ره به بيراهه برد . در اين مقطع زماني اگر قاطعيت، صلابت، مديريت و دورانديشي بي نظير رهبر كبير انقلاب اسلامي و بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران و فقيه زمان حضرت امام خميني نبود، چه بسا كه دشمنان اسلام توسط وابستگان مغرض خود مي توانستند مسير انقلاب را به انحراف بكشند . نظريه هاي مشروعيت ولايت فقيه 1 - نظريه انتصابي مطلقه فقه (ارجحيت اسلاميت بر جمهوريت) بر طبق اين نظريه كه به "نظريه ولايت استقلال فقيه" نيز معروف مي باشد، منبع مشروعيت ولايت فقيه، خداوند است و هيچ كس بدون او حق ولايت ندارد . در اين چارچوب، فقيه عادل و واجد شرايط از سوي ائمه معصومين (ع) به شكل عام منصوب مي شود و نقش مردم همانند نقشي است كه در زمينه ولايت امامان معصوم (ع) مطرح است يعني پذيرش مردم و اظهار اطاعت از فقيهي كه نبض امر را به دست گرفته است . بنابراين

ص: 758

بر طبق اين نظريه فقيه عادل از جانب شارع مقدس منصوب شده و مشروعيت خود را از آن ناحيه كسب مي كند و حكم وي بر جمعيت احكام اول و ثانوي مقدم است . چنين فقيهي چون نايب امام زمان (عج) است، همه اختيارات پيامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) را در امر حكومت داراست و اينگونه نيست كه اختيارات فقيه در دايره محدودي باشد بلكه او صاحب ولايت مطلقه است . براساس اين نظريه، نظريه"چون ولايت فقيه امانتي است الهي، راي و انتخاب مردم در ثبوت آن نقشي ندارد و چنان نيست كه اگر مردمي راي ندادند، او امام و ولي امر نباشد و دخالتش در امور غاصبانه باشد . "23 همچنين اين نظريه بر اين اعتقاد است كه "تاثير حضور مردم در صحنه عمل و اظهار راي آنان در قلمرو فكر نه تنها ضامن اجراي ولايت فقيه است بلكه مايه موفقيت اصل دين و حاكميت قرآن و زمامداري پيامبر اكرم (ص) و رهبري امامان معصوم ( عليهم السلام) مي باشد و هرگز نبايد بين تاثير خارجي حضور مردم و بين تاثير آن د رايجاد حق حاكميت و عليت نسبت به اصل ولايت فقيه خلط نمو دو به بهانه تكريم آراي عمومي، حق حاكميت را مجعول خلق دانست و جنبه ربوبي او را رها

ص: 759

كرد . "24 حضرت امام خميني نيز قائل به اين نظريه بود . بطوريكه در كتاب كشف الاسرار كه در سال 1322 شمسي تاليف شده چنين مي نويسد: "كسي جز خدا حق حكومت بركسي را ندارد، حق قانونگذاري ندارد . به حكم عقل، خدا بايد براي مردم حكومت تشكيل دهد و قانون وضع كند . اما قانون همان قوانين اسلام است كه وضع كرده و پس از اين اثبات مي كنيم كه اين قانون براي همه و هميشه است . "25 مباحث استدلال ولايت فقيه ايشان كه در سال 1347 نيز نگاشته شد به منشا الهي بودن حاكميت تصريح دارد: "تبيعت از رسول اكرم به حكم خداست ... پيروي از متصديان حكومت يا ولي الامر نيز به حكم الهي است، آنجا كه مي فرمايد: " اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم . "26 حاكميت اسلامي حكومت قانون است . حاكميت منحصر به خداست و قانون، فرمان و حكم خداست . قانون اسلام يا فرمان خدا و بر همه افراد و بر دولت اسلامي حكومت تام دارد . همه افراد از رسول اكرم گرفته تا خلفاي آن حضرت و همه افراد تا ابد، باد تابع قانون باشند . اگر رسول اكرم خلافت را عهده دار شد به امر خدا بود، خداي تبارك و تعالي

ص: 760

آن حضرت را خليفه قرار داده است . بعد از آن هم خداي متعال از راه وحي رسول اكرم صلي الله عليه و آله را الزام كرد كه فورا وسط بيابان امر خلافت را ابلاغ كند . "27 البته حضرت امام در طول سالهاي پس از پيروزي انقلاب عليرغم احترام فراوان به راي و نظر مردم، بر مشروعيت الهي حكومت تاكيد دارند: "ولايت فقيه در كار نباشد طاغوت است . اگر به امر خدا نباشد، رئيس جمهور با نصب فقيه نباشد غير مشروع است! وقتي غير مشروع شد طاغوت است ... طاغوت وقتي از بين مي رود كه به امر خداي تبارك و تعالي كسي نصب شود . "28 امام در روش عملي خويش نيز در مواردي كه نصب مهم ملازم با تصرف در امور كشور انجام داده اند، به مبدا نصب اشاره كرده اند . به عنوان نمونه، به مواردي اشاره مي شود: "به موجب حق شرعي و براساس راي اعتماد اكثريت قاطع مردم ايران، شورايي به نام شوراي انقلاب تعيين شده است . "29 در مورد حكم نخست وزيري مهندس بازرگان نيز در تحريض مردم به اطاعت از ايشان چنين فرمودند: "من كه ايشان را حاكم قرار دادم يك نفر آدمي هستم كه به واسطه ولايتي كه از طرف شرع مقدس دارم ايشان

ص: 761

را قرار دادم . ايشان واجب الاتباع است . يك حكومت عادي نيست، يك حكومت شرعي است . مخالفت با اين حكومت مخالفت با شرع است . "2 30 - نظريه ولايت انتخابي فقيه (ارجحيت جمهوريت بر اسلاميت) براساس اين نظريه منشا مشروعيت ولايت فقيه، مردم هستند و نقش اصلي را در تحقق زعامت ولي فقيه ايفا مي كنند . در واقع آراي مردمي شرط صلاحيت ولي فقيه است . بعبارت ديگر، فقيه عادل جامع تمامي شرايط لازم براي رهبري بايد واجد شرايط ديگري هم باشد تا صلاحيت ولايت ايشان احراز شده و حكومت وي مشروعيت يابد و آن شرط، همان انتخاب از سوي مردم مي باشد . طرفداران اين عقيده با استناد به بعضي از روايات و يا اصل شورا و مساله بيعت، به توجيه نظر خود پرداخته اند . اين دسته، فقيه را در تصرف و دخالت مستقل نمي دانند . بلكه علاوه بر نظر فقيه، راي ملت را هم در حل و فصل امور شرط مي دانند . 31 آيت الله آذري قمي، شيخ انصاري را معتقد به اين نظريه دانسته و اذعان مي نمايد كه بنابر نظر شيخ، ولايت فقيه و حكومت اسلامي برخاسته از راي جمهور مردم مي باشد و مقتضاي نظريه، نظريه شيخ (قده)، لزوم انتخاب فقيه جامع الشرايط براي رهبري است . 32 اگرچه امام خميني

ص: 762

در ذيل طرفداران اين نظريه قرار نمي گيرد ولي ايشان در موارد متعددي به لزوم پيروي از آراي مردم و عدم جواز تحميل بر مردم اشاره مي كنند و حتي در برخي از موارد به صراحت مشروعيت نظام را ناشي از آراي مردم مي دانند: "ما بناي بر اين نداريم كه يك تحميلي بر ملتمان بكنيم . اسلام به ما اجازه نداده است كه ديكتاتوري بكنيم . ما تابع آراي ملت هستيم . ملت ما هر طور راي داد، ما هم از آنها تبعيت مي كنيم . ما حق نداريم، خداي تعالي به ما حق نداده است، پيغمبر اسلام به ما حق نداده است كه به ملتمان چيزي را تحميل كنيم . "33 افزون بر اين سيره عملي و نظري حضرت امام مملو از عبارت "مردم" و "ملت" است و شايد به جرات بتوان گفت كه هيچ فقيهي در طول حيات خود به اندازه وي، مردم را واجد نقش ندانسته و آنها را مورد خطاب و تكريم قرار نداده است . "اينجا آراي ملت حكومت مي كند . اينجا ملت است كه حكومت را در دست دارد و اين ارگانها را ملت تعيين كرده است و تخلف از حكم ملت براي هيچ يك از ما جايز نيست و امكان ندارد . "34 "ما تابع آراي ملت هستيم

ص: 763

. "35 "انتخاب با ملت است . "36 "ملت بايد الان همه شان ناظر امور باشند . "37 "هيچ گروه و شخصي نمي تواند با خواست ملت ايران مخالفت كند والا محكوم [رو] به نابودي است . ملت ايران خواستار حكومت اسلامي است . "38 به هر حال مجموعه بيانات فوق و ديگر سخنرانيهاي ايشان بيانگر اين است كه ايشان ارزش و اهميت زيادي براي راي مردم قائل مي شدند و هرگز مشروعيت الهي را دستاويزي براي سركوبي خواسته هاي مردمي و ايجاد ديكتاتوري قرار نمي دهند . 3 - نظريه ولايت الهي - مردمي فقيه (مشروعيت دوگانه) بر طبق اين نظريه، نظام ولايت فقيه داراي مشروعيتي دوگانه است يعني آنكه منبع مشروعيت ولي فقيه علاوه بر شارع مقدس، مردم نيز هستند بعبارت ديگر مشروعيت ولايت فقيه، نه صرفا از ناحيه شارع مقدس است و نه صرفا از ناحيه مردم، بلكه نوعي مشروعيت الهي - مردمي و يا مشروعيت مضاعفي است كه ضامن هر دو پايه اسلاميت و جمهوريت نظام ديني مي شود . در چنين نظامي حق خدا راي مردم براي تعيين حاكم اسلامي و رضايت آنان براي اعمال حاكميت فقيه، شرط اساسي و مهم در انتصاب الهي فقيه عادل از ناحيه شارع مقدس است . به عبارت ديگر فقط فقيه منتخب و مورد رضايت مردم،

ص: 764

منصوب شارع مقدس بوده و حق ولايت سياسي دارد . در مشروعيت دوگانه "مشروعيت مردمي" نهايتا به "مشروعيت الهي" مستند مي شود زيرا حق مردم در طول حق انحصاري حاكميت الهي بوده و هرگز در عرض آن نيست . تفاوت نظريه "مشروعيت مردمي" و "مشروعيت دوگانه" در اين است كه طرفداران نظريه "مشروعيت مردمي" معتقدند خداوند انسان را بر سرنوشت اجتماعي خويش حاكم كرده است و حق ولايت سياسي و حاكميت از سوي خداوند به تمام مردم تفويض شده است، مردم نيز حق خداداد خويش را با رعايت ضوابط الهي به فقيهان عادل واجد شرايط واگذار مي كنند . به عبارت ديگر، در نظريه"مشروعيت مردمي" فقيه واجد شرايط، صلاحيت اعمال ولايت و مشروعيت خويش را صرفا از جانب مردم مي گيرد، اما در نظريه"مشروعيت دوگانه"، فقيهان عادل و واجد شرايط علاوه بر اينكه مشروعيت خويش را (يعني همان حق انحصاري ولايت و حاكميت الهي) با واسطه از مردم مي گيرند، مستقيما نيز اين ولايت الهي، از جانب خداوند به آنان تفويض مي گردد . تفاوت نظريه كساني كه معتقدند منبع مشروعيت ولايت فقيه صرفا خداوند سبحان است (مشروعيت الهي) با معتقدان مشروعيت دوگانه نيز كاملا روشن است . زيرا در "مشروعيت دوگانه" شارع مقدس حق حاكميت و ولايت را به هر فقيه واجد شرايطي واگذار نمي كند بلكه صرفا اين

ص: 765

حق به فقيهان منتخب مردم تفويض مي گردد . در نظريه "مشروعيت الهي" فقيه براي كسب صلاحيت اعمال ولايت خويش، لازم نيست كه حتما منتخب مردم باشد . كما اينكه در نظريه"مشروعيت مردمي"، فقيه منتخب مردم براي كسب صلاحيت اعمال ولايت خويش غير از همان انتخاب مردم به مشروعيت ديگري نيازمند نيست، اما در "مشروعيت دوگانه"، فقيه واجد شرايط بايد علاوه بر اينكه منتخب مردم است حتما از سوي شارع نيز منصوب باشد و چنين فقيهي صرفا حق اعمال ولايت دارد . حضرت امام در سيره نظري و عملي خود تا حد زيادي نظريه مشروعيت الهي - مردمي را پذيرفته اند بطوريكه همواره د ركنار مشروعيت الهي از اعتماد اكثريت مردم يا آراي اكثريت قاطع ملت نام برده اند و تخطي از نظر آنان را صحيح نمي دانستند . مدعاي تاكيد حضرت امام بر مشروعيت مردمي حكومت در كنار مشروعيت الهي تفسيري است كه خودشان نسبت به حكومت آينده ايران (پس از سقوط شاه) ابراز كرده اند ايشان در پاسخ خبرنگار فرانسوي چنين اظهار مي كنند: "اما جمهوري به همان معنايي كه همه جا جمهوري است، لكن اين جمهوري بر يك قانون اساسي اي متكي است كه قانون اسلام مي باشد . اينكه ما جمهوري اسلامي مي گوييم براي اين است كه هم شرايط منتخب و هم احكامي كه در ايران جاري مي شود،

ص: 766

اينها بر اسلام متكي است، لكن انتخاب با ملت است و طرز جمهوري هم همان جمهوري است كه در همه جا هست . "39 در نحوه گزينش ولي امر جامعه اسلامي، حضرت امام فرموده اند: "اگر مردم به خبرگان راي دادند تا مجتهد عادلي را براي رهبري حكومتشان تعيين كنند، وقتي آنها هم فردي تعيين كردند تا رهبري را به عهده بگيرد، قهرا او مورد قبول مردم است، در اين صورت او ولي منتخب مردم مي شود و حكمش نافذ است . "40 اين كلام تا حدودي به مشروعيت الهي - مردمي حاكم اشاره دارد . براساس مباني فقهي امام كه در كتب استدلالي ايشان آمده، مشروعيت حكومت الهي است گرچه اعمال ولايت بدون رضايت مردم مشروع و ممكن نيست و براساس جمله اخير هم اعمال ولايت و هم انعقاد ولايت مبتني بر حفظ شرايط الهي در حاكم و رضايت قطعي و انتخاب مردمي است . اين مشروعيت را مي توانيم الهي - مردمي بنماميم . 41 جمهوريت و اسلاميت در رويه عملي امام خميني با گذشت بيش از دو دهه از انقلاب اسلامي و طراحي نظام جمهوري اسلامي توسط معمار و ايدئولوگ انقلاب و همچنين تاييد آن توسط مردم در 12 فروردين 58 و تصويب آن در چارچوب اصول قانون اساسي، هنوز هم عده اي در

ص: 767

تلاش هستند تا جمهوريت نظام را به نفع اسلاميت فدا كنند بطوريكه ايجاد تعارض مصنوعي بين اين دو مفهوم اساسي يكي از چالشهاي سياسي جامعه ما مي باشد طرح حذف جمهوريت از پايه و شاكله نظام سياسي و تبديل آن به حكومت اسلامي، بعنوان يك برنامه مشخص از سوي برخي از محافل قدرتمند سياسي در جامعه دنبال شده كه عالي ترين نمونه اين تلاش، طرح شعار"حكومت عدل اسلامي" در سال 1376 بود كه با حجم گسترده اي از كارهاي نظري و توليدات گفتاري و نوشتاري در دفاع از اسلاميت نظام و تضعيف جمهوريت آن صورت گرفت اينها حكومت عدل اسلامي را نقيض جمهوري اسلامي گرفتند و از نظامي كه در قانون اساسي تحت عنوان جمهوري اسلامي فرمول بندي حقوقي شده بود به عنوان دوره گذر ياد كردند . نظامي كه بايد پس از سپري شدن دوره انتقال به حكومت عدل اسلامي تكامل يابد . البته در مقابل، عده اي تلاش مي نمايند كه با كم رنگ كردن محتواي اسلامي، مفهوم جمهوريت نظام را پر رنگ جلوه دهند كه هر دو تلاش بعنوان يك چالش و زمينه تعارض در جامعه تبديل شده است لذا رجوع به حوادث اول انقلاب و ديدگاه حضرت امام درخصوص جمهوريت و اسلاميت نظام مي تواند راهگشا باشد . امام خميني كه به حق،

ص: 768

ايده جمهوريت با نام او در تاريخ ما گره خورده است و بايد او را طراح اصلي جمهوريت در ايران دانست، هنگامي كه در مهرماه سال پنجاه و هفت در پاسخ به پرسش خبرنگاري اعلام كرد . 42نظام مورد نظر انقلاب اسلامي، جمهوري اسلامي است، افق تازه اي را در چشم انداز حيات سياسي ايران گشود . امام خميني، از ابتدا بگونه ي پيگير هدف از انقلاب و سرنگوني رژيم سلطنتي شاه را تاسيس جمهوري اسلامي ذكر مي كردند و ملت نيز شعار "استقلال، آزادي، جمهوري اسلامي" را به شعار اصلي انقلاب خود تبديل كرد . امام خميني در اين خصوص مي فرمايد: "با قيام انقلابي ملت شاه خواهد رفت و حكومت دموكراسي جمهوري اسلامي برقرار مي شود . در اين جمهوري يك مجلس ملي مركب از منتخبين واقعي مردم امور مملكت را اداره خواهند كرد . "43 ايشان در پاسخ به خبرنگار ديگري مبني بر اينكه چه نوع جمهوري را در نظر داريد پاسخ دادند: "ما خواهان استقرار يك جمهوري اسلامي هستيم و آن حكومتي است متكي به آرا عمومي، شكل نهايي حكومت با توجه به شرايط و مقتضيات كنوني جامعه ما توسط خود مردم تعيين خواهد شد . "44 نظامي كه بدينوسيله، به مردم انقلابي ايران و افكار عمومي جهان معرفي مي شد نظامي بود كه: "دقيقا

ص: 769

بايد به آرا عمومي در همه جا احترام بگذارد . مطبوعات در نشر همه حقايق و واقعيات آزادند . هرگونه اجتماعات و احزاب از طرف مردم در صورتي كه مصالح مردم را به خطر نيندازند آزادند" . 45 رهبري انقلاب اصل تاسيس چنين نظامي را هم كه "حافظ استقلال و دمكراسي است" موكول به راي ملت در رفراندوم مي دانستند و اعلام مي كردند كه ملت ايران با هر طرحي كه لازمه اش بقا نظام شاهنشاهي و حفظ سلسله پهلوي است مخالف است و هيچ ابهامي در اين پيشنهاد كه ملت ايران با رفراندوم خود در سراسر كشور اعلام نموده، نيست . نظام حكومتي ايران جمهوري اسلامي ايران است كه حافظ استقلال و دمكراسي است و براساس موازين و قوانين اسلامي اعلام مي شود ما اين پيشنهاد را در آتيه نزديك به آرا عمومي رسما مراجعه مي كنيم . 46 اصل اتكا حكومت به آرا مردم پذيرش رفراندوم بعنوان مبناي تاسيس نظام سياسي جديد به طور مستمر و مكرر تا پيروزي انقلاب از سوي امام خميني اعلام شد . 47 علاوه بر اين، براي جلوگيري از هرگونه سؤ تفاهم و انسداد باب تعبير و تفسيرهاي نادرست از "جمهوري اسلامي" مورد نظر، امام خميني مكرر توضيح داده اند كه مراد از "جمهوري" همان معنايي است كه در همه جا

ص: 770

هست . اما از آنجا كه جمهور مردم مسلمان هستند، محتواي قوانين متخذ و منبعث از اسلام است . امام در پاسخ به سوال خبرنگاري فرانسوي كه پرسيده بود جمهوري اسلامي براي ما فرانسوي ها چندان مفهوم نيست، زيرا كه جمهوري مي تواند بدون پايه مذهبي باشد . آيا جمهوري شما بر پايه سوسياليسم است؟ مشروطيت است؟ دمكراتيك است؟ چگونه است؟ فرموده اند: "ما جمهوري به همان معنايي است كه همه جا جمهوري اسلامي ليكن اين جمهوري بر يك قانون اساسي اي متكي است كه قانون اسلام باشد، لكن انتخاب با ملت است . "48 از نظر ايشان چون "اكثريت قاطع ملت ايران مسلمان است" اين اكثريت مي توانند يك جمهوري اسلامي تشكيل دهند . 49 بدين ترتيب اسلاميت نظام نه تنها نافي جمهوريت نيست بلكه اساسا متكي بدان است و حق حاكميت ملي و جمهوريت حافظ و ضامن اسلاميت مي باشد . علاوه بر اينكه در چنين جمهوريتي، حقوق اقليتها هم تضمين شده است . بنام اسلام نه تنها نمي توان حق حاكميت اكثريت ملت را سلب كرد بلكه به عنوان دفاع از اسلام، حقوق اقليت را هم نمي توان ناديده گرفت . در ديدگاه رهبر كبير انقلاب "احكام اسلام احكام مترقي و مبتني بر دمكراسي و پيشرفته است . "50 دو هفته پس از پيروزي انقلاب نيز ضمن اشاره

ص: 771

به رفراندوم گذاشتن جمهوري اسلامي اعلام كردند كه "كساني هم كه مخالف هستند آزاد و مختارند كه اظهار مخالفت نمايند" و آزادند هركس راي خود را در ارتباط با اصل جمهوري اسلامي بدهد . 51 امام خميني در دوازدهم فروردين سال پنجاه و هشت نيز طي پيامي راديو - تلويزيوني بمناسبت انجام رفراندوم خطاب به ملت فرمودند: "من اعلام مي كنم جمهوري اسلامي را و اين روز را روز عيد مي دانم . اميدوارم كه هر سال روز دوازدهم فروردين روز عيد ملت ما باشد كه رسيدند به قدرت ملي و خودشان سرنوشت خودشان را بدست خواهند گرفت" و در ادامه تاكيد كردند كه "در اسلام اختناق نيست، در اسلام آزادي است براي همه طبقات ... ديگر قضيه سازمان امنيت در كار نيست ... ديگر دولت نمي تواند به ملت زور بگويد . دولت در حكومت اسلامي در خدمت ملت است . بايد خدمتگزار ملت باشد . "52 بدين ترتيب با رفراندوم ملت رشيد ايران، نظام جمهوريت براي نخستين بار در ايران تولد يافت و عصر تازه اي در حيات مردم ما آغاز شد . سرنگوني سلطنت و تاسيس جمهوريت بدين معنا بود كه انسان نويني در ايران پا به عرصه وجود گذاشته است . انساني كه ديگر صغير و مهجور نيست و شايستگي آن را يافته تا خود سرنوشت و

ص: 772

تقدير خويش را در دست گيرد . از آنجا كه مردم به جمهور شهروندان ارتقا يافته بودند با راي مثبت به نظام جمهوري در رفراندوم دوازدهم فروردين به طيف نظامهاي غيرجمهوري اعم از سلطنتي مطلقه، سلطنتي مشروطه و اشكال گوناگون حكومتهاي يكه سالار و اتوكراتيك يا گروه سالار و اريستوكراتيك راي منفي داده بودند و به دليل آن كه مسلمان بودند و خواهان زيست اجتماعي منطبق با روح اسلام و در جهت سمت گيريها و آرمانهاي اسلامي، با راي و اراده خويش ضامن و حافظ اسلاميت نظام شدند و به انواع جمهوريهاي سكولار، لائيك و غيرديني نه گفتند، همان كه در تعبير امام خميني مكرر شد كه "جمهوري اسلامي نه يك كلمه كم و نه يك كلمه زياد" 53نظامي كه بدينوسيله رسميت يافت . در ميثاقي ملي و سندي قانوني و مشروعيت بخش بنام قانون اساسي، در دوازده آذرماه سال پنجاه و هشت با رفراندوم مجدد ملت اصول تفصيلي خود را تقرر بخشيد . بر پايه اين نيز نظام جمهوري اسلامي، جمهوري است زيرا كه مشاركت ملت در تعيين سرنوشت خود را به رسميت شناخته و اسلامي است چراكه تجلي اراده مردم مسلماني است كه خواسته اند ارزشها، آرمانها و قواعد اسلامي را در روابط ميان خويش حاكم سازند . فصل پنجم آن يك سره به "حق حاكميت ملت

ص: 773

و قواي ناشي از آنها" اختصاص يافته و به موجب اصل پنجاه و ششم آن "خداوند انسان را به سرنوشت اجتماعي خويش حاكم ساخته است و هيچكس نمي تواند اين حق الهي را از انسان سلب كند يا در خدمت منافع فرد يا گروه خاص قرار دهد" . برپايه همين اصل ملت حق خداد حاكميت را از طريق اصول قانون اساسي اعمال مي كند . بدين ترتيب اسلاميت نظام نيز متكي و منبعث از جمهوري آن است و به همين دليل است كه حفظ اسلاميت حكومت در گرو حفظ جمهوريت آن مي باشد . اين همان مبنايي است كه با تمسك بدان، امام خميني نظام نوين را تاسيس كرد . با چنين منطقي است كه تناقض ادعايي ميان اسلاميت و جمهوريت رفع مي شود و اصل يكصد و هفتاد و هفت قانون اساسي كه دو عنصر اسلاميت و جمهوريت را عناصر بلاتغيير نظام سياسي موجود معرفي كرده است معنا و مفهوم منطقي پيدا مي كند . اراده جمهور ملت، در جريان انقلاب نظم كهن را فرو ريخت و نظمي نو جايگزين آن ساخت . اراده اي كه در نظم نوين و برپايه قانون اساسي، سامان حيات سياسي را رقم زد و جمهوريت خود را معطوف به اسلاميت نمود . تا زماني كه چنين اراده چنان جمهوري قوام و دوام

ص: 774

داشته باشد قانون اساسي و اصول و محتواي اسلاميت آن تضمين حيات و بقا به خود مي گيرد . طبق اصول قانون اساسي هم ابتنا نظام سياسي جديد و هم جريان امور و ساز و كارهاي آن منبعث از منطق و روح جمهوريت است . اصول 56، 57، 6، 7 بند 8 اصل 3، 177 و ... مبين همين منطق جمهوريت و مردم سالاري است . در صورتبندي "جمهوري اسلامي" اگر اصل جمهوريت را اصلي ما تقدم و بنيادين هم ندانيم و براي آن قائل به موضوعيت نباشيم، حداقل آن است كه جمهوريت براي اسلاميت، طريقيت دارد و در اين حالت نيز قوام و بقا اسلاميت نظام وابسته به جمهوريت آن است . همچنان كه براي تبيين رابطه دو ركن نظام، جمهوريت و اسلاميت اگر به نسبت فرم و محتوا نيز قائل باشيم آنچنانكه در برخي اشارات امام خميني هم بدان تفوه رفته است . 54 باز هم حفظ محتوا جز با رعايت روشمندي و ساز وكارهاي جمهوريت گرايانه امكان پذير نيست . اما همانگونه كه گذشت امام خميني كرارا و آشكارا وجه جمهوريت نظام را به همان معنا گرفته اند كه در تمام جهان معروف و معمول است . در واقع نگاهي گذرا بر عملكرد حكومتي حضرت امام در طول ده سال نشان مي دهد

ص: 775

كه عليرغم تمامي توطئه ها و وجود جنگ تحميلي، شاخصهاي جمهوريت و مردم سالاري مرتبا ارتقا يافت . نقش تاسيس جمهوري اسلامي و پذيرش جمهوريت، يعني اينكه آحاد مردم حق تعيين سرنوشت دارند و مي توانند در انتخابات شركت كنند و هر فردي يك راي دارد بسيار مهم است . يعني پذيرش حق راي يكسان بين مردم . نكته ديگر مردم گرايي شديد حضرت امام بود و بواقع اعتقاد خاصي به مشاركت مردمي داشتند . در همه فرمايشات ايشان از جمله وصيت نامه امام، شايد بعد از كلمه اسلام، كلمه مردم پر كاربردترين كلمه باشد اينكه ما همه چيز را از مردم داريم . اينكه مردم ولي نعمت ما هستند اينكه ميزان راي ملت است، اينكه بايد عصاره فضائل ملت در مجالس محقق شود . در واقع مي توان ادعا كرد كه تنها كسي كه به جمهوريت به معناي واقعي اعتقاد داشت و آن را در كشور جا انداخت حضرت امام بود، جمهوري خواهي ويژگي منحصر بفرد امام بود و اين ظلم بزرگي به حضرت امام مي باشد كه عده اي مي گويند امام تحت شرايط اضطرار جمهوريت را پذيرفته بود . به هر حال عليرغم وجود تضاد نظري موجود بر سر اسلاميت و جمهوريت در جامعه، در صورتيكه به رويه عملي حضرت امام و همچنين به اصول قانون اساسي عمل شود نه

ص: 776

تنها هيچ تضادي بين اين دو مفهوم بوجود نمي آيد بلكه اينها بعنوان مكمل هم عمل مي كنند و به تعبير استاد شهيد مرتضي مطهري "جمهوريت" شكل حكومت ما را تعيين مي كند و "اسلاميت" محتواي آن را . بنابراين بهترين راه حل براي حل اختلاف ريشه اي بين طرفداران ولايت مطلقه فقيه و اسلاميت از يك طرف و حاميان ولايت انتخابي فقيه و جمهوريت، از طرف ديگر پذيرش نظريه ولايت الهي - مردمي است . در واقع پذيرش اين نظريه علاوه بر اينكه جمهوري ستيزان مدعي دين سالاري و وفادار به ولايت مطلقه فقيه را خلع سلاح مي كند حربه مدعيان مردم سالاري غير معتقد به مشروعيت الهي ولايت فقيه را كند مي كند و در عمل نيز موجب مي شود همه نيروها بدون اختلاف در مباني و اصول، مصروف كار آمدتر نمودن اساس نظام شود . پاورقيها: 1 . دكتر عباس منوچهري، گفتمان جمهوري و جمهور گفتماني، جمهوريت و انقلاب اسلامي (مجموعه مقالات) ; (تهران: سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1377(، ص2 31 . دكتر سيد علي اصغر كاظمي، مباني نظري و اخلاقي جمهوريت، جمهوريت و انقلاب اسلامي (مجموعه مقالات)، تهران: سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1377، ص3 71 . دكتر محمد معين، فرهنگ فارسي، آ - خ، (تهران: اميركبير، 1360(، ص4 1242 . مصطفي

ص: 777

رحيمي، اصول حكومت جمهوري، (تهران: اميركبير، 1358(، ص5 8 . همان، ص6 11 . عميد زنجاني، عباسعلي: فقه سياسي، جلد دوم، چاپ دوم، (تهران: چاپخانه سپهر، 1367(، صص7 305 - 303 . مجموعه مقالات جمهوريت و انقلاب اسلامي، مقاله "جمهوريت و ساختار ذاتي اسلام"، از حجت الاسلام مجتهد شبستري ص8 280 - 282 . صحيفه نور، جلد 4، ص9 332 . صحيفه نور، جلد 4، ص10 244 . صحيفه نور، جلد 3،

ص: 778

ص11 514 . صحيفه نور، جلد 4، ص12 440 . صحيفه نور، جلد 4، ص13 248 . صحيفه نور، جلد 4، ص14 332 . صحيفه نور، جلد 4، ص15 263 . صحيفه نور، جلد 4، ص16 309 . صحيفه نور، جلد 4، ص17 349 . صحيفه نور، جلد 4، ص8 354 . صحيفه نور، جلد 5، ص19 436 . مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي ، انتشارات صدرا، (تهران: 1368(، ص20 81 . همان، ص21 83 - 84 . سخنراني حضرت امام در جمع فرماندهان سپاه پاسداران، روزنامه جمهوري اسلامي، ارديبهشت 22 59 . مرتضي مطهري، همان، ص23 99 - 103 . آيت الله حسن طاهري خرم آبادي، ولايت فقيه و حاكميت ملت، [بي جا]، انتشارات 22 بهمن، [بي تا]، ص24 94 . آيت الله جوادي آملي، ولايت فقيه، رهبري د راسلام، تهران: مركز نشر فرهنگي رجا، 1368، ص25 21 . امام خميني، كشف الاسرار، (بي جا)، نشر ظفر، 1323، ص26 184 . امام خميني، حكومت اسلامي، ص27 55 . امام خميني، حكومت اسلامي، ص28 54 . صحيفه نور، جلد 9، ص29 251 . صحيفه نور، جلد 4، ص30 207 . صحيفه نور، جلد 5، 31 31 . بهرام اخوان كاظمي، تداوم ولايت فقيه از ديدگاه امام خميني، (تهران: مركز

ص: 779

چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، 1377(، ص32 129 . ر . ك به: آيت الله آذري قمي، ولايت فقيه از ديدگاه فقهاي اسلام، قم: موسسه مطبوعاتي دارالعلم چاپ اول، بهار 1371، ص33 )126 . صحيفه نور، جلد 10، ص34 181 . در جستجوي راه از كلام امام (دفتر نهم) ملت، امت، تهران: انتشارات اميركبير، 1362، ص35 343 . صحيفه نور، جلد 10، 19/8/58، ص36 181 . صحيفه نور، جلد 3، 22/8/57، ص37 145 . صحيفه نور، جلد 13، 19/6/59، ص38 70 . در جستجوي راه از كلام امام (دفتر نهم) ملت، امت، صص39 14 - 13 . صحيفه نور، جلد 3، ص40 145 . صحيفه نور، جلد 21، ص41 129 . كاظم قاضي زاده، ولايت فقيه و حكومت اسلامي در منظر امام خميني، (تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1378(، ص42 102 - 3 . مصاحبه با خبرنگار فيگارو، صحيفه نور، جلد 2، ص43 159 . مصاحبه با راديو - تلويزيون اتريش )10/9/57(، صحيفه نور، جلد 2، ص44 255 . مصاحبه با خبرنگار گاردين )10/8/58(، صحيفه نور، جلد 2، ص45 280 . مصاحبه، )11/8/58(، صحيفه نور، جلد 2، ص46 280 . صحيفه نور، جلد 3، ص16، جلد 4، ص205 و 47 179 . بنگريد به

ص: 780

صحيفه نور، جلد 3، ص27، 33، 43، 47، 52، 58، 72، 105، 142، 156، 257، 259، جلد 4، ص21، 37، 113، 159، 164، 48 169 . صحيفه نور، جلد ظ، ص145 و نيز جلد 4، ص49 172 - 138 . صحيفه نور، جلد 3، ص50 146 . صحيفه نور، جلد 4، ص51 209 . صحيفه نور، جلد 5، ص52 122 . صحيفه نور، جلد 5، ص53 238 . بعنوان مثال: صحيفه نور، جلد 5، ص54 181 . بنگريد به صحيفه نور، جلد 4، ص157 و 273 غلامرضا كريمي

ص: 781

داد و به ما شرف و عزت بخشيداو امروز در ميان ما نيست ولي پيامش هم اكنون زنده استدر تمام مجالس ارادت نام او هم اكنون زنده استناصر علي سيددو قطعه شعر از شعراي تاجيكتقديم به حضرت امام خميني(ره)مست ِ رخ كبريااي شمع با فروغ كه در قلب ماستيآيا تو موج نور ازل از خداستي؟دنياي وعظ با تو خميني! صفا گرفتوقت نماز، مستِ رخ كبرياستياندر پناه لطف حق از ذكر آيه هادر عالم سجود به ما رهنماستيمرشد به خلق گشتي و يك عمر يار حقچون دُر به بحر دين مبين پر ضياستياين عالم وجود به تمثيل حق بودگفتي هر آنچه هست بجز حق، فنا ستيدر وحدت وجود، غنا و كمال هستبنگر به چشم عقل اگر يار ماستيگرديده است عالم دين از تو پايدارحقار ز صدق، وارث آل عباستيهرچند در حيات، تو امروز نيستيدر مغز جان مردم عارف تو جاستيعبداللّه قادري(ممتاز)تقديم به حضرت امام خميني(ره)عطر عاشقانه هاي بهشتيباراني آمدي،طوفاني رفتي!باراني آمدياز دريچؤ سبز آيه هابا تبسم طلوعو نگاه آبي ملكوتاز معبر رويايي ابرهاعطر عاشقانه هاي بهشتيو رنگ مستيِ جمال خدا آورديبه ايرانِ روحمشكوفه هاي انقلاب عارفانه پاشيديو افق تخلّيم راپر از مهتابي گلهاو كوكبي بالهاي شاپركان كردياي ساكن سپيده بارانِ ازلغريبي اشكم رادر فراق گلهاي طوفاني مي گريمكه مي جويدصخرؤ عظيم مرقدت رادر حشرِ تراكم امواج بشرو نوسان

ص: 783

پنجه هاي برگ حسرتبه كاسؤ غنچه هاي سردارا لنجاتسه قطعه شعر از مرحوم استادمحمد علي مردانيساحل بحر عدمجوشد گلاب ناب ز چشم قلم مراتا بخشد از پيام تو تاثير دم مرابا مرغ عشق شب همه شب همنوا شومتازه فتد به كوي تو هر صبحدم مراگلبانگ روح بخش موذن ز شوق وصلخواند در آستان حريم حرم مرادل بسته ام به رشتؤ مهرت كه از كرمبخشد نجات از دل امواجِ يم مراتا از گل جمال تو خيزَد شميم عشقنرگس دهد به تير نگاهت قسم مراتا از خم ولاي تو نوشم پياله ايبنگر به خيل دُردكشان همقدم مراآنان كه نيست در دلشان غير درد دينبا خط خون به سينه زنند اين رقم مرامنّت پذير چشم توام اي طبيب دردكز يك اشاره ساخت طلبكار غم مراصبح وصال آمده پير مراد كوتا ره برد به ساحل بحر عدم مراجُز گوهر ولاي تو نبود بضاعتيتا وا رهاند از غم هر بيش و كم مراحسرت برد به شمع مزارم رقيب عشقچون بنگرد به حبل متين معتصم مرامرداني از كرامت عشق است كز ازلدادند ره به خلوت دل اهل دم مرادر كهكشان نگاهدر آسمان نگاهت تلولوئي پيداستكه تابناك تر از پرتو تخيل ماستقيامتي كه بپا كرده اي ز قامت خويشاگر غلط نكنم خود قيامتي برپاستاثر ز غمزؤ مژگان خود چه مي پرسيكه زخم سينؤ دلدادگان از

ص: 784

آن ايمانستقسم به آبي چشمت كه از تموج اشكبه خاك عاطفه جاري هزارها درياستحديق عشق تو در ملك جان نمي گنجدكزين ترانه به هفت آسمان نوا برپاستدل از فراق تو لبريز خون و آتش عشقز لوح سينه گدازان چو آتش سيناستبه لحظه لحظؤ عمرت گل اميد شكفتقضا به قامت سروت چو اين قبا آراستتو كز عبير دمت زنده شد اميد چراشدي خموش وز هجرت به نُه فلك غوغاستمن از تشعشع خورشيد معرفت ديدمكه آشيانؤ سيمرغ عشق در دل ماستبه هر كجا كه سفر مي كنم به بال خيالدر آستانؤ عشقت قيامتي برپاستزسوز سينه سرود اين سروده مردانيكه محو جلوؤ معشوق و مست جام ولاستبياد اوز خود سفر كن و ترك حجاب را دريابدر اين سفر ثمر انقلاب را درياباگرچه در چمن حسن جايِ گُل خاليستز نفخه نفحاتش گلاب را درياببه دشت سبز بهاران ز دستبرد خزانغريو غلغلؤ شيخ و شاب را دريابزبغض فاجعه در اختفاي كودك نيلمسير مبهم و طغيان آب را درياببه بام حجلؤ خورشيد تا بيابي راهبه كوش و سايؤ آن آفتاب را دريابتو را كه سينه گهر پرور است و مرجان خيزنتاج شاهد دُرّ خوشاب را دريابعنان بخت جوان را به دست نفس مدهشكوه دولت فصل شباب را دريابگرت بناست كه سلمان عصر خودباشيبرو حقيقت اسلام ناب را دريابسكوت

ص: 785

مطلق مرداب را ز ياد مبرخروش قلمزم و مرگ حباب را دريابسحر چُو بَر رخ گل بوسه مي زند شبنمخمار نرگس مست و خراب را دريابزخود بدر شو و با چشم دل به بزم وصالهزارها قمر بي نقاب را درياباز اين سراي دو در در طريق پير مرادزخود سفر كن و ترك حجاب را درياببه روي بال ملك در كنار كوثر عشقحضور حضرت ختمي م آب را دريابزنفخؤ دم جان بخش دوست مردانيعبير نشئت ام الكتاب را درياب

ص: 786

به شعر و ادب اشتغال مي ورزد و برخي از حكايات ادبي و شعرهايش در تاجيكستان و روسيه به زبان هاي فارسي، روسي، ازبكي به چاپ رسيده است. آموزش اصول سياست خارجي كشورهاي ديگر براي تعيين اصول و خطمشي اساسي در روابط بين المللي جمهوري تاجيكستان بغايت مهم است. در صورتيكه اكنون حكومت جمهوري تاجيكستان و برخي از متخصصان امور سياسي در لايحه برنامه هاي كلي سياست خارجي جمهوري تاجيكستان را بكار مي بندند. تحقيق بي غرضانه هر نوع برنامه هاي كلي سياست خارجي دولتهاي خارجي دور و نزديك و همچنين تحليل نظر سياستمداران معاصر از اين لحاظ خالي از فايده نيست. توجه ما به مسئله اصول اساسي سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران از سه جهت معطوف شد: اول اينكه امام خميني پايه گذار اصول اساسي سياست خارجي حكومت اسلامي ايران سياست جديد در عصر حاضر است. ثانيا توصيه هاي سياسي و نظرهاي ايشان نسبت به سياست خارجي و برنامه اساسي ايدئولوژي اسلامي از يكسو مخاطبين امام را معين مي سازد و از سوي ديگر روشن كننده ميزان علمي و پايدار بودن افكار سياسي بنيانگذار انقلاب اسلامي ايران است. ثالثا مراجعه به افكار سياسي امام خميني بخصوص در مسائل اساسي سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران در انتخاب و كاربرد كل برنامه هاي سياست خارجي جمهوري تاجيكستان نسبت به ممالك اسلامي نتيجه خوبي خواهد داد. امام خميني در يكي از وصاياي خويش

ص: 788

مخاطبانش را به صراحت مشخص و نوشتند كه: "... و آنچه لازم است تذكر دهم آنست كه وصيت سياسي - الهي اينجانب اختصاص به ملت عظيم الشان ايران ندارد، بلكه توصيه به جامعه اسلامي و مظلومان جهان در هر ملت و مذهب مي باشد..." پس مخاطبين امام خميني به طور اجمال بدينصورت است يعني نام ملت ايران، كل مسلمانان جهان، مظلومان جهان در هر ملت و مذهب. اين مشخصات بر اساس قرآن (سوره 6 آيه 92. سوره 42 آيه 7( بوده و اغلب وصيتهاي امام خميني چنانكه فقها و سياستمداران ايراني تصديق مي نمايند براي همگان يعني هم براي ملت ايران و هم براي جامعه ملل اسلامي و مظلومان جهان است. همينطور داهي انقلاب اسلامي علاوه بر ملت ايران، جامعه مسلمانان و مظلومان جهان را در هر ملت و مذهب مورد خطاب خود قرار داده و البته خواهيم ديد كه هم ظاهر و هم از باطن اين خطاب طبيعت مشروطيت و منطقي را داراست. و از ديدگاه فقه اسلام خطابها و وصاياي سياسي امام داراي مضاميني اصلاحي است. امام مصلحي است كه احياگر مكتب انبياء الهي است آنهم در جهاني كه شرك و كفر با تمام امكانات و سعي همه نيروهاي مذاهب را محاصره كرده اند او با تمسك به بت شكني ابراهيم خليل، و قاطعيت موسي

ص: 789

كليم و حلم عيسي مسيح و با تكيه بر حكمت لقمان و با پشتوانه از اقيانوس بسي ژرف و عميق معرفت پيامبر اكرم و اهل بيت طاهرينش صلاي توحيد سر داد و از ميان راه، نه گامي به عقب نشست و نه لحظه اي ترديد كرد. امام خميني در يكي از خطابه هاي خود وظايف و اهداف سياسي وزراي خارجه را در مرحله نزديك و دور مشخص كرده منجمله تاكيد مي كند كه سفارتخانه ها و وزارتخانه ها در امور خارجي قبل از هر چيز حفظ استقلال و منافع جمهوري اسلامي را بنمايند. امام مي فرمايند: كه در بهتر كردن روابط كشورهاي اسلامي سياستمداران بايد بكوشند تا كل مسلمانان جهان متحد شوند. او مي گويد وصيت من به وزراي خارجه در اين زمان و زمانهاي بعد اين است كه مسئوليت شما بسيار زياد است چه در اصلاح و تحول وزارتخانه ها و سفارتخانه ها و چه در سياست خارجي حفظ استقلال و منافع كشور و روابط حسنه با دولي كه قصد دخالت در امور كشورها را ندارند و از هر امري كه از وابستگي در همه ابعادي كه دارد بطور قطع احتراز نماييد و بايد بدانيد كه وابستگي در بعضي امور هر چند ممكن است ظاهر فريبنده اي داشته باشد يا منفعت و فايده اي در آن حال داشته باشد ليكن در نتيجه،

ص: 790

ريشه كشور را به تباهي خواهد كشيد و كوشش داشته باشيد در بهتر كردن روابط با كشورهاي اسلامي و در بيدار كردن دولتمردان و دعوت به وحدت و اتحاد كنيد كه خداوند با شماست. چنانكه مي بينيم توصيه امام خميني به وظايف دولتي سفارتخانه ها، كنسولگريها و ديپلماتهاي ايراني كه در دولتهاي ديگر فعاليت دارند تبليغ اسلام است. امام در نطق خويش در چهارم ژانويه 1981 در حضور ديپلماتهاي ايراني در اين باب بروشني تاكيد نموده و بطور مخصوصي خاطر نشان كرده است كه ديپلماتهاي كشور اسلامي ايران برتر از ديگر سفيران و ديپلماتهايند و آنها بايد در هر جا كه باشند اسلام را تبليغ نمايند اين عقيده بعدها خيلي تكميل تر شده و عاقبت از زمره وصيتهاي سياسي امام بر ديپلماتها و بخصوص بر وزراي امور خارجه در آمد. شك نيست، سفارتخانه هاي جمهوري اسلامي در كشورهايي كه وجود دارند طبق وصاياي سياسي امام فعاليت مي كنند و تا حدي كه بر من معلوم است از راه امام در اين زمينه دور نشده اند. وجود نشريات تبليغي، فروشگاه كتاب و روزنامه ها و غيره از جمله اقدامات سفارتخانه ها است. واقعا در اين رابطه امام خميني در يكي از وصاياي خويش پيرامون داشتن نشريات تبليغي در سفارتخانه ذكر فرموده است: بايد وزارت خارجه كوشش كند سفارتخانه ها نشريات

ص: 791

تبليغي داشته باشند و چهره نوراني اسلام را برابر جهانيان روشن نمايند. مفهوم عميق تر اين رهنمود از جانب سياستمداران اروپايي همان است كه بعضي از متخصصين آن را صدور انقلاب اسلامي دانسته اند واقعا مسئله صدور انقلاب اسلامي پس از شعار نه شرقي و نه غربي در دائره افكار سياسي رهبر انقلاب اسلامي ايران، وصيت خيلي جدي و مهمي است، زيرا امام خميني پياده كردن خواسته هاي اسلامي را در ممالك دنيا قطعي مي داند. خود و طرفدارانش تبليغ مذهب اسلام را از اهداف اساسي سياست خارجي دولت اسلامي ايران دانسته اند و بارها بخصوص در اوقات اخير تصديق نموده اند كه تبليغ اسلام در ممالك ديگر نبايد از طريق تهديد و اجبار باشد، بلكه بايد صدور انقلاب اسلامي تنها با يك راه يعني از راه تبليغ صورت گيرد از جمله در قضيه افغانستان مشاهده مي شود كه نظريه ها و پيشنهادهاي امام خميني تنها راه حل مشكل افغانستان خواهد بود. بايد يادآور شد كه اساس اصول مذكور عبارت از عقيده جهاد است كه در اغلب نطقهاي امام خميني آورده شده است. امام، كشور ايران را مملكت نمونه اعلام كرده و باور داشت كه تمام ممالك جهان پس از اين از راه ايران دنبال ايران خواهند رفت و برنامه ها و اصول حكومتي را در سياست و دولت داري از دولت

ص: 792

اسلامي ايران اقتباس خواهند كرد. مسلم است چنانكه گفتيم زورآوري و تهديد در گسترش اهداف اسلامي بر سياست خارجي حكومت ايران روشهاي چندان معمول نيست. اين را مي توان در مناسبات بين ايران و جماهير آسياي مركزي بخصوص با جمهوري تاجيكستان كه در آنجا بحران سياسي حكمفرماست كارساز دانست. راه اساسي در اينكار پايدار كردن همكاري و مناسبات دولتي با تمام كشورهاي دنيا بدون توجه به ساختار سياسي و اجتماعي آنها و البته در جهت تامين استقلال ملي ايران است. امام خميني همچنين در امور خارجي و ديپلماتيك برنامه حفظ استقلال ملي را از عمده ترين اهداف سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران دانسته است و همراه با اين مسئله بايد گفت كه نظر امام خميني سبت به حفظ استقلال كشور و ملت اسلام اين روزها مورد توجه خاصي است و اين طرز كاربرد سياست را امروز نيز در عملكرد و مواضع سياستمداران و وزارت امور خارجه ايران مشاهده مي توان كرد. پوشيده نيست كه امام خميني تنها يك شخص عارف و فقيه نبوده بلكه بي شك از شخصيتهاي سياستمدار و دانشمند علوم تاريخ و جامعه شناسي نيز هست و اساس علوم انساني را از نگاه اسلام و شريعت به غايت آموخته و بي علت نيست كه شعار مشهور امروز نه شرقي و نه غربي را از جهت سياسي در مسائل روابط

ص: 793

بين الملل خوب بررسي و حتي آنرا پياده و قابل اجراء كرده است. به قصد آموزش و بهره گيري بيشتر از وصاياي سياسي و گفته هاي امام مفهوم نه شرقي و نه غربي را اغلب فقها و سياستمداران ايران نه مانند ناظر بيطرف بلكه طرفدار و حمايتگر اين شعار مطرح كرده اند زيرا ايشان واقعا باور دارند كه تمام مسلمانان و مستضعفين جهان از راه امام خواهند رفت و امام براي ملت ايران بي حد عزيز و معتبر و نصايح ايشان امري تاريخي شده است و به گفته انديشمند محترم سيد علي قادري: "اين باور و ايمان را اگر چه يك حالت اساسي و دريافتي دارد و اين عزتي كه خداوند به ما و ملت ما (ايرانيان) و مسلمانان جهان در اين عصر عطا فرموده بواسطه نفس قدسي آن بزرگمرد بوده است و ما همه حيات سياسي و عزت خود را مديون او مي دانيم." بي شك مي توان گفت شعار سياسي مورد نظر اساس منطقي و كلامي استواري را داراست و آن اين است كه امام در مسائل روابط بين الملل گاهي به صفت فقيه مصلح، گاهي همچون سياستمدار عالي و گاهي به صفت فيلسوف موصوف است. از ديدگاه سياست شناسان و فقيهان ايران، امام خميني از احياگران بي مانند و تواناست و بگفته اي در قرن معاصر اسلام را از هضم شدن

ص: 794

و حذف شدن در صحنه انديشه هاي شرقي و غربي جهان نجات داد و دوباره آنرا احياء كردند. چنانچه فقها و سياست شناسان ايران تصديق دارند با مراجعه به آثاري چون ولايت فقيه، اعلاميه، مصاحبه ها و كتابها مفهوم نه شرقي و نه غربي بيش از سيصد بار استفاده شده و واژه استقلال در معناي واقعي خود مطرح شده است. مفهوم نه شرقي و نه غربي تنها يك شعار سياسي نيست، بلكه همچنين مفهومي فرهنگي و استراتژيكي است كه مقام رهبري تقريبا در كل عرصه هاي سياسي و دولتي كشور ايران مطرح كرده است. اين شعار از لحاظ اهميت قلب سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران است، بي سبب نيست كه پيرامون نفوذ به اين شعار در مردم ايران يكي از دانشمندان ايران چنين گفته است. "اين شعار چنان نفوذي بر كل سيستم دارد كه اگر آنرا از سيستم حكومتي ايران حذف كنيم ماهيت آنرا قلب كرده ايم... بنابراين علاوه بر آنكه شعار نظام است، استراتژي نظام نيز بر آن مبتني است. خطا نخواهد بود اگر بگوييم انقلاب اسلامي در ايران همين تناسب موجود را در صحنه روابط بين المللي تا حدي ايجاد نمود و ايدئولوژي نه شرقي نه غربي نيروهاي سياسي و ايدئولوژيك بود كه به سياست خارجي ابرقدرت هايي چون اتحاد شوروي و آمريكا تاثير جدي گذاشت. سياست خارجي آمريكا از

ص: 795

روزي كه انقلاب ايران بوقوع پيوست خيلي ساكن بود، يعني از ابتدا تاكنون مخالف انقلاب ايران بوده و هست. اما در اتحاد شوروي نسبت به انقلاب اسلامي در همان دوره اي كه انقلاب شده بود فكر و عقيده يكسان نبود يعني نه تنها در رده هاي پايين دولتي بلكه در مقام رهبري شوروي نسبت به انقلاب اسلامي عقايد دگرگون مي شد و تا مدتي ماهيت اين واقعه بزرگ سياسي و اجتماعي را در ايران درك نكرده بودند برعكس اينها حكومت جوان اسلامي ايران در مسائل روابط بين الملل برخلاف ايدئولوژي بلوكهاي شرق و غرب، ايدئولوژي جديد يعني شعار نه شرقي و نه غربي را در جهان اعلام كرد و پيوسته در كار سياست و دولتمداري اعمال نمود. امام خميني و نزديكان ايشان كوشش زياد بخرج دادند تا حاكميت خويش را نه تنها از تاثير نيروهاي بيروني حفظ كنند بلكه آنرا در تمام سرزمين هاي ايران استوار مي كردند و هويت ملي را از دست نداده در صحنه روابط بين المللي تدريجا خارج از تاثير بلوكها شدند. حكومت ايران تبليغ كرده و مي كند كه اگر ملت خويش را بر سرزمين خود متكي و مستقر و معتقد به هويت ايراني - اسلامي نكند. هويتش نخواهد ماند و اگر هويت نداشته باشد رابطه سلطه گران با او مثل رابطه گرگ و ميش خواهد شد. مقصود از ايدئولوژي

ص: 796

نه شرقي و نه غربي آن بود كه امام خميني سلطه ديگران را نمي پذيرفت و امروز نيز شعار نه شرقي و نه غربي پابرجاست و اين شعاري اساسي در ايدئولوژي سياست خارجي حكومت ايران است، وزارت امور خارجه ايران هميشه تاييد بر آن دارد كه ملت ايران سلطه بيگانه را نمي پذيرد و از استقلال خويش چشم پوش نيست و به هيچ حاكميت خارجي تن نخواهد داد. و در روابط بين الملل كوشش دارد تا ايدئولوژي خود را بكار بندد بدون آنكه آن را به كسي تحميل كند هر چند كه مي بينيم بسياري از كشورها بخصوص غربيان تا حال ايدئولوژي نه شرقي و نه غربي را در شك و شبهه مي بينند. در ايدئولوژي امور خارجي جمهوري اسلامي ايران نه تنها شعارهاي اسلامي و تبليغ نقش مهمي دارد بلكه همراه با آن شعارهاي ملي ايراني يا ايران دوستي كه در عهد شاه محسوس بود، در وصيتهاي سياسي امام البته همراه با تعليمات اسلامي جايگاه مركزي پيدا نموده است. امام هميشه روي اين مسئله تاكيد خاص مي كند، وي به جوانان ايران تاكيد مي نمايد كه قوم ايراني مي تواند عالم را از قدرتهاي بيگانه رها كند و تنها ايرانيان قادرند كه اسلام را در تمام دنيا احيا نمايند. در خطابه خويش كه در مورخه 21 مارس 1980 به مردم

ص: 797

ايران داشت گفته بود كه ايرانيان بايد اسلام را در كل جهان گسترش دهند و اين از وظايف اساسي اين ملت است. از اين رو وارثان و طرفداران امام خميني ساخت دولت اسلامي ايران را در جهان بي نظير مي دانند همانطور كه گفتيم حفظ استقلال ملي و مذهبي اساس برنامه هاي سياسي خارجي جمهوري اسلامي ايران است كه امام خميني احياء كرده است: "توصيه اينجانب به مسلمين و بخصوص ايرانيان بويژه در عصر حاضر آنست كه در مقابل اين توطئه ها عكس العمل نشان داده و به انسجام و وحدت خود به هر راه ممكن افزايش دهند و كفار و منافقين را مايوس نمايند. "چنانكه مي بينيم امام خميني تضعيف قدرت سياسي مخالفين را از نزديكترين وظايف مردم ايران برشمرده است. در گفتارها و وصاياي زياد امام خميني ملت ايران و بخصوص حكومت تازه اسلامي همچون نيروي اصلي و پيش برنده جامعه انساني مورد بررسي قرار گرفته، و امام در مراجعه به ممالك اسلامي توصيه دارد كه مسلمانان دنيا در كار دولتداري و سياست از ايرانيان الگو بگيرند چنانچه او فرموده است: "به ملتهاي اسلامي توصيه مي كنم كه از حكومت جمهوري اسلامي ايران و از ملت مجاهد ايران الگو بگيريد و به حكومتهاي خود در صورتيكه به خواست ملتها عمل نكنند براي آنها سر

ص: 798

فرود نياوريد و با تمام قدرت آن دولتها را به جاي خود بنشانيد." و در جاي ديگر نوشته است وصيت من به همه مسلمانان و مستضعفان جهان اين است كه شماها نبايد بنشينيد منتظر آن نباشيد كه حكام و دست اندركاران كشورتان با قدرتهاي خارجي بيايند و براي شما استقلال و آزادي تحفه بياورند. اين گفته هاي امام روشن است او مسلمانان دنيا را براي بدست آوردن استقلال كشور خويش دعوت مي كند و باز در جاي ديگر اين مراجعه را قطعي كرده كل مسلمانان جهان را به جنگ و جهاد دعوت نموده است: "اي مستضعفان جهان واي كشورهاي اسلامي و مسلمانان جهان بپاخيزيد و حق را با چنگ و دندان بگيريد." اين نمونه هاي قاطع و وصيتهاي سياسي امام خميني در سالهاي اول انقلاب اسلامي معمول بودند و اين بي سبب نيست زيرا وصاياي امام به آن هنگام كه دولت جديد اسلامي ايران شكل مي گرفت قدرتي ايدئولوژيك داشت. خطابهاي امام خميني به مسلمانان جهان حالا هم همين جهت ايدئولوژي را داراست و سفارتخانه هاي ايران در كشورهاي مختلف وصيتهاي امام را همچون شعارهاي سياسي و ايدئولوژي خاص جمهوري اسلامي ايران مورد استفاده قرار مي دهند. "من اكنون به ملتهاي شريف و ستمديده و به ملت عزيز ايران توصيه مي كنم كه از اين راه مستقيم الهي كه

ص: 799

نه به شرق ملحد و نه به غرب ستمگر وابسته است بلكه بصيرتي است كه خداوند بر آنها نصيب فرموده است محكم و استوار و متعهد و پايدار و پايبند باشند." چنانكه مي بينيم امام خميني بعنوان يك احياگر اسلام فرموده است كه تمام سياست و حركتهاي اجتماعي عالم بايد از شعار نه شرقي و نه غربي رنگ بگيرد و او مخصوصا نشان داده كه اين مفهوم همچنين بايد زمينه استوار خارجي داشته باشد تا وضوعيت بيابد. بايد ريشه اعتقاد اصيل اسلامي و ريشه مباني فكري، نظامي و سياسي اسلامي نيز داشته باشد و اينست كه امام خميني كل سيستم موجود و سلطه هاي بيگانه را براي ايران بيگانه خوانده و در امور سياست خارجي و مناسبات بين الملل تمام آنها را رد نموده است. از نگاه امام خميني اسلام در سياست و ايدئولوژي قانون اصلي بشر است و آن براي كل عالميان ارسال شده است. در دايره وصاياي سياسي امام خميني نصيحت او به گروههاي مخالف دولت نوبنياد اسلامي جاي مخصوصي را داراست. او خطاب به آنها تاكيد مي نمايد كه در زندگي راه اسلام را پيشه كنند و توبه و تضرع نموده و به كشور خويش بازگردند. او مي گويد: من به شما اصحاب گروهكها چه آنان كه به چپ گرايي معروفند گرچه شواهد و قرائني دلالت

ص: 800

دارد كه اينان كمونيست امريكايي هستند و چه آنان كه از غرب ارتزاق مي كنند و الهام مي گيرند و چه آنها كه با اسم خودمختاري و طرفداري از خرد و كوچك دست به اسلحه برده و مردم محروم كردستان و ديگر جاهاي اين كشور را از هستي ساقط كرده اند و مانع از خدمات فرهنگي و بهداشتي و اقتصادي و بازسازي دولت جمهوري در آن استانها مي شوند مثل حزب دمكرات، كومله بر آنها وصيت مي كنم كه به ملت بپيوندند و تاكنون تجربه كرده اند كه كاري جز بدبخت كردن اهالي آن مناطق نكرده اند و نمي توانند بكنند يا در جاي ديگري مي گويند: " نصيحت و وصيت من به گروهها و اشخاصي كه در ضديت با ملت و جمهوري اسلامي و اسلام فعاليت مي كنند من به شما نصيحت مي كنم دست از اين كار بي فايده و غيرعاقلانه برداريد و گول جهانخواران را نخوريد و در هر جا كه هستيد اگر به جنايتي دست نزده ايد به ميهن خود و دامن اسلام برگرديد و توبه كنيد كه خداوند با شماست و او ارحم الراحمين است و جمهوري اسلامي و ملت از شما انشاءالله مي گذرد و اگر دست به جنايتي زده ايد حكم خداوند تكليف شما را معين كرده باز از نيمه راه برگشته و توبه كنيد و اگر شهامت داريد تن به مجازات

ص: 801

داده و با اين عمل خود را از عذاب اليم خداوند نجات دهيد و در هر جا هستيد عمر خود را بيش از اين هدر ندهيد و به كار ديگري مشغول شويد كه صفا در آنست. همين مضمون و همين هدف در وصيتهاي امام خميني به جوانان ايراني هميشه اظهار شده است امام مي فرمايد: "نصيحت مشفقانه من به شما جوانان و نوجوانان (هواداران گروهكها) داخل و خارج آن است كه از راه اشتباه برگرديد و با محرومين جامعه كه با جان و دل به صورت دلسوزانه به جمهوري اسلامي خدمت مي كنند متحد شويد و براي ايران مستقل و آزاد فعاليت نماييد تا كشور و ملت از شر مخالفين نجات پيدا كند و همه با هم به زندگي شرافتمندانه ادامه دهيد. امام خميني بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران در نطقها و گفتارهاي خويش عمده ترين برنامه سياست خارجي كشور را معين ساخت كه آنها را بصورت زير مي توان خلاصه كرد. 1- حفظ استقلال ملي و منافع ارضي كشور از هر گونه دخالت نيروهاي بيگانه. 2- خدمت نمودن براي ايران مستقل و آزاد هم در بيرون و هم در داخل. 3- استوار كردن سلطه خاص ملت ايران نه شرقي و نه غربي و نپذيرفتن سلطه هاي بيگانه. 4- پايدار كردن روابط بين همديگر با

ص: 802

دولتهايي كه قصد دخالت در امور كشور ايران را ندارند. 5- گسترش روابط با كشورهاي اسلامي و دفاع از حقوق همه مسلمانان جهان. 6- دعوت به وحدت و اتحاد دولتهاي اسلامي. 7- تبليغ اسلام ايراني در ممالك اسلامي تا اينكه بگفته امام چهره نوراني اسلام براي جهانيان روشن شود. اصول و برنامه هاي احيا شده از جانب امام خميني نسبت به امور خارجه و ديپلماسي ايران كه در فصل دهم از ايران ثبت شده است بعنوان سياست خارجي در قانون نامه جمهوري اسلامي ايران است. و اگر برنامه ها و روشهاي سياست خارجي حكومت ايران را از ديدگاه قانون اساسي اين كشور تحليل نماييم، مي توانيم آنها را به دو گروه تقسيم كنيم: گروه اول: برنامه و روشهايي كه براي روابط بين الملل كشورها هستند اينگونه برنامه ها و روشها در اكثر قوانين اساسي دولتهايي با دمكراسي ثبت شده است مانند برنامه ها و رعايت حقوق فردي، طرد دخالت كشورهاي بيگانه در امور داخلي كشور، برنامه استقلال ارضي كشور، برنامه هاي روابط دوستي ممالك همجوار، تامين پناهندگي سياسي به اشخاص، كمكهاي بشر دوستانه و امثالهم اينگونه برنامه ها در قانون اساسي جمهوري اسلامي به صورت عميقي مورد نظر بوده اند و جهتگيري عليه حقوق بين المللي ندارند. گروه دوم: برنامه و روشهايي كه از اسلام، قرآن و از وصاياي سياسي امام خميني و همچنين از آثار فقها

ص: 803

گرفته شده با ماهيت اسلامي خويش در سياست خارجي دولت از عمده ترين روشها و اصول اين كشور محسوب مي شود. همانطور كه مشاهده شد وصاياي سياسي امام خميني بعدا براي دولت و ملت ايران حكم قانوني را گرفت. شعار نه شرقي و نه غربي پايه گذار دولت جديد اسلامي هم در سياست داخلي و هم در سياست خارجي شعار اصلي شده و به معني استقلال مردم و دولت در قانون اساسي دولت جمهوري اسلامي ايران ثبت گرديده است. در همين ارتباط بايد گفت كه دولت جديد جمهوري تاجيكستان تغييرات جدي را كه در سالهاي اخير در روند سياسي جهان بوقوع پيوست و همچنين روابط بين الملل در عرصه هاي اقتصاد و سياست، علم و فرهنگ را به نظر اعتبار گرفته، در برابر موقعيت دين و مذهب و بخصوص دين اسلام در جامعه انساني را درست تحليل نموده، سياست دولت خود را نسبت به دول دور و نزديك بخصوص جمهوري اسلامي ايران به صورت علمي و خيلي عميق معين مي سازد; زيرا علم قبل از سياست با دگرگونيهاي ايدئولوژيك در جهان آشنا مي شود و پيشامد كارها را تا حدودي معين مي نمايد. در دو سه سال اخير روابط جمهوري تاجيكستان با جمهوري اسلامي ايران مستحكمتر شده است اما وسعت همكاريها تا حد مطلوب هنوز هم فراهم نشده است. مسلم است كه دو

ص: 804

طرف مايل و علاقمند به تكميل و گسترش روابط بين همديگر هستند. اين روند و بينش خوب در سالهاي آينده در همه زمينه ها ادامه خواهد يافت و شكي نيست كه چنين خواهد شد. اما بايد اشاره نمود كه سياست توسعه طلبي اواخر قرن بيستم بدون ترديد به شرايط موجود و وضعيت فعلي روابط كشورها تاثير خواهد گذاشت. اكنون فرصت گرانبهاي تاريخي براي جبران جداييهاي طولاني براي دو ملت فراهم شده است اين اوضاع را علما و محققين خوب درك كرده اند و ضرورت دارد كه اين فرصت گرانبها از جانب دو كشور براي گسترش و پايدار كردن روابط فعلي و آينده به شكل صحيح مورد استفاده قرار گيرد تا تكرار اشتباه گذشته اجداد و پدران روي ندهد و حكومت تاجيكستان نيز از هر گونه سلطه گري ابرقدرتها پرهيز كند. وضع كنوني روابط دو كشور كه اكنون در مراحل ابتدائي خود قرار دارد و ظاهرا در مسير دولت حركت مي نمايد و بي شك مناسبتهاي امروز براي تكامل و بهبود روابط بيشتر و مفيدتر، شرايط را فراهم خواهد آورد. زيرا مسلم است در شرايط كنوني مقررات جديد در رفتارهاي بين المللي در حال شكل گيري است كمترين تغييرات عملي كه در صحنه ياست بين الملل بوجود مي آيد مي تواند بر مناسبات كشورها تاثير بگذارند. بنابراين در سياست خارجي جمهوري تاجيكستان و جمهوري

ص: 805

اسلامي ايران بخصوص در مناسبات دو طرفه نبايد به فشارها و تاثيرات دول نيرومند توجه داشته باشند بلكه بايد در جهت حمايت از منافع كشورهاي خود عمل نمايند; علاوه بر آن براي اصلاح هرگونه اشتباه و نقصان حركت نموده و از منافع يكديگر در نظام كنوني و آينده جهان حمايت كنند. گسترش همكاريهاي جمهوري تاجيكستان و جمهوري اسلامي ايران را مي توان در ترويج و زمينه هاي زير مشاهده كرد: همكاريهاي سياسي در سطح بين المللي يا منطقه اي، همكاريهاي اقتصادي در

ص: 806

سطح جهاني، ارتباط متقابل فرهنگي در سطح بين المللي و تمام اينگونه مناسبات بايد بر اساس قوانين بين المللي صورت گيرد همچنين لازم است همكاريهاي منطقه اي از جمله همكاري براي حل بحرانهاي منطقه اي و داخلي جمهوري و سازمان همكاريهاي كشورهاي اسلامي و سازمان همكاريهاي كشورهاي فارسي زبان، سازمان همكاريهاي اكو، همكاريها در سطح دو جانبه، و... صورت گيرد. ايران و تاجيكستان در اين نوع همكاريها از امكانات وسيعي برخوردارند اما نواقص و كمبودهايي كه در برخي همكاريها به چشم مي خورد بايد اصلاح شود تا اينكه زمينه تاريخي و گرانبها براي همكاريها ميان دو كشور در امور مختلف نامحدود گردد. توسعه روابط دو جانبه در همه امور سياسي و اقتصادي و فرهنگي حوزه فعاليت وسيعي دارد و بي شك مناسبترين و سودمندترين آنها توسعه همكاريهاي اقتصادي و فني و علمي ميان دو ملت و دو كشور است. قبل از هفتمين دوره انتخابات رياست جمهوري ايران، آقاي خاتمي يكي از كانديداها در برنامه كلان توسعه اقتصادي، اجتماعي، سياسي و فرهنگي خويش (ارديبهشت 1376( در فصل سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران موقعيت جماهير آسياي مركزي را به عنوان يكي از اولويتهاي سياست خارجي خيلي خوب بررسي كرده و از جمله تاكيد بر آن نموده كه جمهوري اسلامي ايران اهداف گسترش روابط بين المللي بر اساس سه اصل عزت

ص: 807

حكومت و مصلحت دارد و البته اولويتها و برنامه هاي آقاي خاتمي در مورد همكاري سياسي، اجتماعي اقتصادي و فرهنگي با كشورهاي آسياي مركزي به خصوص با جمهوري تاجيكستان معين شده اند. با همان اولويتها جمهوري تاجيكستان نسبت به ايران خيلي نزديك و از بسياري جهت با همديگر موافقت دارند و اكنون كه آقاي خاتمي و وزراي جديد در مجلس انتخاب شده اند تلاش بر آن دارند كه برنامه رئيس جمهوري عملي گردد و اميد است همكاري در رشته هاي مختلف بين دو كشور ايران و تاجيكستان به نفع يكديگر باشد. منابع: 1- قرآن كريم. 2- قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران - تهران، 3 .1371- مطالعات آسياي مركزي و قفقاز - سال چهارم، دوره دوم شماره 10، 4 .1374- مخاطبين در وصيتنامه سياسي الهي حضرت امام خميني - تهران، 5 .1371- برنامه كلان توسعه اقتصادي - اجتماعي سياسي - فرهنگي آقاي خاتمي ويژه هفتمين دوره انتخابات رياست جمهوري. ارديبهشت 6731. دكتر لقمان بايمتوف

ص: 808

و حتي سرانجام، مد توجه خودمحقق هم قرار مي گيرد موضوعي است كه كشف شده است، اما اغلب روش كشف كه اصلي ترين نقش را در يك پژوهش علمي دارد، ناديده انگاشته مي شود." (1) در تعريف اجمالي روش تحقيق مي توان گفت: مجموعه قواعدي است كه پژوهشگر را براي دستيابي سريع و مطمئن به پاسخ پرسشهاي تحقيقي مورد نظر ياري مي كند. قرآن مجموعه نظام ارزشي و اعتقادي اسلام را صراط مستقيم و مسلكهاي ديگر را سبل ناميده است كه همان راه و بهترين روش نيل به سعادت و كمال دو جهان است: "و ان هذا صراطي مستقيما فاتبعوه ولا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبيله" (2) اين راه مستقيم من است از آن پيروي كنيد و از راههاي پراكنده پيروي نكنيد كه شما را از طريق حق دور مي سازد. چنانكه در سوره بقره، گزينش روش صحيح در انجام امور بعنوان مصداق نيكي شناخته شده است: "وليس البربان تاءتواالبيوت من ظهورها و لكن البر من اتقي و اتواالبيوت من ابوابها" (3) كار نيك آن نيست كه از پشت به خانه ها داخل شويد; بلكه نيكي اين است كه از خدا پروا كنيد و از در خانه ها وارد شويد. گذشته از آيات ياد شده اصولا دعوت قرآن به پيروي از سنت رسول اكرم (ص) و اهل

ص: 810

بيت (ع) او همان دعوت به شيوه و روش آنهاست كه در گفتار و كردار شان متجلي شده است زيرا سنت به مفهوم روش و اسلوب است كه گاهي از آن به "سيره" و سبك تعبير مي شود. "و سنة النبي طريقته التي كان يتحراها" (4) سنت پيامبر (ص) شيوه و طريقه اوست كه آن را سزاوار عمل مي دانسته است. شرح و تفسير صحيح آثار وانديشه هاي مربيان بزرگ بشريت بخصوص عالمان رباني به لحاظ نقش كليدي آنها در اعتلاي تمدن بشري و دنياي اسلام، از اهميت فوق العاده اي برخوردار است; از همين روي، فردوسي شناسي، مولوي شناسي، حافظشناسي، شيخ مفيدشناسي و...جايگاه ويژه اي پيدا كرده است.امام خميني - ره - آيينه زلال ثقلين است. برگزاري سمينارها و كنگره هاي متعدد نشان مي دهد كه د ر جامعه قدر شناس ما خميني شناسي جايگاه ويژه اي يافته است و مي رود كه ابعاد ناشناخته و نا پيداكرانه آن انسان كامل بيش از پيش به جهان و نسلهاي آينده معرفي شود. ولي بايد توجه داشت كه امام شناسي بسان شناخت هر شخصيت يا طرز تفكري روش و شيوه خاص خود را مي طلبد كه بي توجهي به اصول و ضوابط آن، تحقيق ما را با ناكامي مواجه خواهد ساخت. اينجاست كه روش شناسي تحقيق در آثار امام جايگاه ويژه اي مي يابد. اين مقاله در صدد

ص: 811

است كه اصول و قواعد كلي شيوه پژوهش در آثار امام را - باختصار - مورد بحث قرار دهد. بنابراين، نخست به بررسي بنيادهاي تحقيق، نظري مي افكنيم پس از آن ، اصول و مباني تحقيق نظام مند و سيستمي در آثار وانديشه هاي امام راحل - ره - را ارائه خواهيم داد. بنيادهاي تحقيق تحقيق در لغت، به معناي حقيقت يابي يا پي جويي حقيقت است و در اصطلاح،پي جويي حقيقت با شيوه سازمان يافته را گويند. اين مفهوم به تعريف فكر در منطق كلاسيك نزديكتر است. اهل منطق در تعريف تفكر گفته اند: "حركة العقل بين المعلوم والمجهول". حكيم سبزواري در ضمن بيتي فكر را اينگونه تعريف كرده است: الفكر حركة الي المبادي و من مبادي الي المراد يعني، فكر عبارت است از حركت عقل به سوي معلومات و از معلومات به سوي مطلوب.منطق دانان براي سيرتفكر، مراحلي برشمرده اند: حركت به سمت معلومات، حركت عقل ميان معلومات براي يافتن مجهول و حركت عقل از معلومات و مبادي به سوي مطلوب. (5) صورت دقيقتر اين مراحل كه در ميان دانشمندان معاصر به "روش عمومي تحقيق" معروف است، عبارت است از: 1. مواجه شدن با موقعيت نامعلوم و مبهم كه نخستين گام تحقيق است. 2. جمع آوري اطلاعات و مدارك; در اين مرحله، محقق، به جمع آوري اسناد و مدارك مي پردازد.

ص: 812

3. ارائه فرضيه يا فرضيه ها; در اين مرحله، محقق راه حلهاي ممكن را حدس ميزند و مطرح مي سازد. 4. بررسي فرضيه; پژوهشگر با روشهاي متناسب با موضوع تحقيق به بررسي فرضيه يا فرضيه ها مي پردازد. 5. استنتاج; در اين مرحله، پژوهش به پايان مي رسد و پژوهشگر به گوهر حقيقت دست مي يابد و حاصل پژوهش خود را بصورت كتاب، كنفرانس يا سخنراني منتشر مي كند. (6) چنانكه ملاحظه مي شود طرح مراحل و اركان تحقيق در عرف دانشمندان معاصر با جوهره طرح اهل منطق مباينتي ندارد. پس منطق دانان قديم در طرح مراحل و روش حقيقت يابي پيشتاز بوده اند. در هر تحقيقي اين مراحل طي مي شود، ولي مهمترين ركن تحقيق كه شيوه را محققانه مي سازد، اتخاذ اسلوب و روش صحيح در بررسي فرضيه هاست. روش بررسي، بر اساس ماهيت موضوع تحقيق و اسناد و مدارك متناسب با آن گزينش مي شود.در كتاب روشهاي تحقيق آمده است: "انتخاب روش انجام تحقيق بستگي به هدفها و ماهيت موضوع پژوهش و امكانات اجرايي آن دارد. بنابراين، هنگامي مي توان در مورد روش بررسي و انجام يك تحقيق تصميم گرفت كه ماهيت موضوع پژوهش، هدفها و نيز وسعت دامنه آن مشخص باشد." (7) موضوع يا محور تحقيق از دو قلمرو بيرون نيست: موضوع شناسي و حكم شناسي، گاهي پژوهشگر

ص: 813

در صدد آن است كه حقيقت پديده اي را به دست آورد; بعنوان مثال، مي خواهد سمي بودن مايع يا ماهيت دموكراسي غربي را اثبات كند. چنانكه گاهي مي خواهد ديدگاه اسلام يا حكم شرعي آن مايع يا نظام سياسي خاص را بررسي نمايد. از سوي ديگر مي دانيم كه ماهيت پديده ها از جهت خواص و ويژگيها متفاوت است; از همين روي براي پي بردن به حقيقت موضوعات، شيوه هاي مختلفي وجود خواهد داشت. فرضيه هاي مورد بررسي ممكن است مربوط به يكي از قلمروهاي تاريخي، عقلاني، تجربي، شبه تجربي و شهودي باشند; يعني، پديده هاي تاريخي و حوادث مربوط به زمان گذشته با روش و اسلوب تاريخي بررسي مي شوند; چنانكه پديده هاي فراحسي و غير قابل مشاهده و تجربه، شيوه عقلاني و برهاني مي طلبند، همانگونه كه واقعيتهاي حسي و قابل تجربه با شيوه تجربي و پديده هاي تربيتي و روانشناسي يا جامعه شناسي با اسلوب نيمه تجربي بررسي مي گردند. گاهي نيز واقعيت بگونه اي است كه دست تجربه وعقل از اثبات آن كوتاه و پاي هر دو چوبين است، راه حقيقت يابي در قلمرو آن، شهود و مكاشفه عرفاني خواهد بود. همچنانكه اگر درصدد تبيين ديدگاه اسلام بر آييم بايد روش اجتهادي را برگزينيم. ولي تحقيق هميشه بصورت مزبور انجام نمي گيرد در نتيجه، هدايت از گمراهي و تحقيق از تحريف سردر

ص: 814

مي آورد. اينك نگاهي به دو اسلوب منفي در تحقيق و ويژگيهاي شيوه صحيح مي افكنيم تا شيوه هاي منفي و مثبت تحقيق در آثار امام خميني - ره - به دست آيد. شيوه هاي ناصواب و شيوه صحيح پژوهشگر ممكن است براي مدلل كردن فرضيه ها از يكي از سه شيوه پيروي كند: 1. برخورد گزينشي: تحقيق در گرو دو حركت اساسي است: يكي جمع آوري اطلاعات و ملاحظه همه اسناد و مدارك متناسب با موضوع; دوم، تلاش براي يافتن بهترين راه حل براي مساله كه مستلزم برخورداري پژوهشگر از ذهن خلاق و جوال است. در شيوه برخورد گزينشي محقق به ركن اول پژوهش توجهي ندارد. او به يك يا چند شاهد يا سند تمسك مي جويد و بر اساس آن به داوري مي نشيند. بعنوان مثال، او بسان پژوهشگري است كه مي خواهد فيل را از راه مشاهده يا لمس پا، يا خرطوم آن بشناسد. بديهي است كه چنين اسلوبي، چهره اي وارونه از واقعيت به ما نشان خواهد داد. 2. برخورد قالبي يا با موضع پيشين (پيش داوري) : در اين اسلوب، پژوهشگر پيش از آنكه به اسناد و مدارك موضوع بپردازد، نتيجه را باور داشته و به آن يقين پيدا مي كند. در نتيجه به سراغ اسناد و مداركي مي رود كه باورهاي وي را تاييد كند و يا

ص: 815

با آن هماهنگ باشد و دلايل مخالف با باورهاي خويش را توجيه يا انكار مي كند. اينگونه از برخوردها بزرگترين آفت تحقيق است. مفهوم تفسير به راي قرآن نيز كه در روايات بشدت از آن سرزنش شده است به همين دو اسلوب در برخورد با آيات نظر دارد. تفسير به راي يا افترا به خدا و دروغ زدن به او همان تحميل گرايشهاي فكري و باورهاي خويش به قرآن است. چنانكه مي دانيد قرآن، گروهي را بخاطر نسبت دادن دروغ و بستن افترا به خدا ملامت كرده است همانگونه كه در آيات متعددي برخورد گزينشي با وحي را با تعبيرهاي مختلف مردود شمرده است مانند: "يقولون نومن ببعض و نكفر ببعض" مي گويند: "به بعضي ايمان مي آوريم و بعضي را انكار مي كنيم. يا "بل كذبوا بما لم يحيطوا بعلمه و لما ياتهم تاويله" (8) بلكه چيزي را تكذيب كردندكه احاطه علمي به آن نداشتند و هنوز واقعيتش بر آنان روشن نشده بود. شهيد صدر - ره - در قلمرو روش تحقيق در اقتصاد اسلامي به دو نكته تاكيد ويژه اي دارد: يكي اينكه "الاقتصاد الاسلامي جز من كل" اقتصاد اسلامي جزئي است از كل پيكره معارف و نظامهاي اسلامي. در تبيين اين مدعا مي نويسد: "در قلمرو شناخت اقتصاد اسلامي نبايد آن را بطور مجزا

ص: 816

از ساير جنبه هاي اسلام مورد بررسي قرار دهيم مثل اينكه حكم اسلام به حرمت ربا يا تجويز مالكيت خصوصي را بگونه منفصل از خطوط كلي اقتصاد اسلامي بررسي كنيم. چنانكه روا نيست مجموعه اقتصاد اسلامي بعنوان پديده اي جدا و بنياد مذهبي مستقل از ساير ابعاد مذهب چون بعد اجتماعي و سياسي و طبيعت روابط حاكم ميان آن ابعاد مورد تحقيق قرار دهيم... بلكه ضروري است اقتصاد اسلامي را در ضمن مجموعه اسلام بطور عام كه جنبه هاي متعدد زندگي جامعه را نظم مي بخشد بشناسيم چنانكه يك پديده حسي را ضمن يك نظام كلي كه از مجموعه اشيايي تركيب يافته است ادراك مي كنيم." (9) استاد شهيد صدر - ره - از شيوه ناصواب دوم زير عنوان "اجتهاد و خودمحوري" ياد مي كند و مهمترين جلوه هاي آن را چهار چيز مي داند: "تبريرالواقع، دمج النص ضمن اطار خاص، تجريد الدليل الشرعي من ظروفه و شرايطه و اتخاذ موقف معين بصورة مسبقة تجاه النص." (10) توجيه واقعيت، گنجانيدن نص در ضمن چارچوب خاص، جدا كردن دليل شرعي از شرايط و مقتضيات خود و موضع گيري پيشين در برابر نص. از ديدگاه او، ممكن است پژوهشگر نص شرعي را به نفع واقع توجيه كند چنانكه عده اي، ادله حرمت ربا را به مبلغ معتنابه كه از مرز معقول پا فراتر

ص: 817

نهاده - اضعاف مضاعف - اختصاص داده اند. جلوه دوم نيز ممكن است از واقعيتهاي مانوس زندگي ناشي شده باشد يا از غير آن. "فيحاول الممارس ان يفهم النص ضمن ذلك الاطار المعين فاذا وجده لاينسجم مع اطاره الفكرا همله." (11) پژوهشگر مي كوشد تا نص را در ضمن چارچوب و قالب معين فكري خويش بفهمد پس چون آن را با چارچوب فكري خويش ناسازگار ديد كنار مي نهد. چنانكه ممكن است محقق دليل شرعي را از شرايط حاكم بر آن جدا كند مثلا سكوت پيامبر (ص) در قبال مالكيت خصوصي معادن را دليل امضاي آن حضرت قلمداد كند. درباره نمود چهارم نيز مي فرمايد: "دو تفكر را در نظر بگيريد كه مي خواهند نصوص شرعي را بررسي كنند ولي يكي بيشتر متوجه كشف جنبه هاي اجتماعي (اصالت اجتماع) و ديگري متوجه رفتار و عملكرد فردي است با آنكه هر دو با نصوص واحدي سر وكار دارند ولي نتيجه گيريها و برداشتهاي آنان متفاوت خواهد بود... اين موضعگيري كه ذهنيت محقق آن راتحميل مي كند و مربوط به عينيت موضوع نيست تنها به ناديده گرفتن برخي از مباني قانون اسلامي محدود نمي شود بلكه به گمراهي در فهم نصوص و خطا در استنباط حكم شرعي منتهي مي شود. اين هنگامي است كه پژوهشگر موضع فكري و باور پيشين خود را

ص: 818

بر نص تحميل مي كند، "فلا يوفق حينئذ الي تفسيره بشكل موضوعي صحيح." (12) در نتيجه به تفسير عيني صحيح توفيق نمي يابد. البته مفسر يا هر پژوهشگري نمي تواند از هرگونه ذهنيت يا باور و معلومات پيشين بي نياز باشد زيرا علم را فقط با علم مي توان به دست آورد "وتلك الامثال نضربها للناس و ما يعقلها الا العالمون" (13) اينها مثالهايي است كه براي مردم مي زنيم و جز دانايان ادراك نمي كنند; يعني، با معلومات مي توان به معلومات جديد دست يافت. آنچه كه شايسته سرزنش است باور و يقين به نتيجه - پيش داوري - پيش از بررسي اسناد بطور همه جانبه است نه برخورداري از باور و معلومات پيشين كه لازمه هر تحقيقي است. در مورد شرح انديشه هاي امام نيز محقق بايد متوجه باشد كه با تمسك به يك يا چند نمونه از سخنان امام نمي توان ديدگاه جامع آن بزرگ را نسبت به موضوعي خاص به دست آورد، چنانكه بايد هشيار باشيم بجاي شرح ديدگاههاي امام، ديدگاههاي خود را به نام آن بزرگوار سكه نزنيم و باورها و قالبهاي پيش ساخته خود را برانديشه هاي او تحميل نكنيم. سخنان امام به دليل جامعيت و تعالي شخصيت وانديشه داراي ابعاد مختلفي است. از همين روي پيش باوران و قالبي انديشان به آساني مي توانند امام را با خود هماهنگ كنند!

ص: 819

و يا جزئي نگران مي توانند گوشه اي از كردار يا گفتار او را مستمسك قرار داده و جناح مقابل را در موضع اتهام قرار دهند ولي بايد توجه داشت كه اينگونه برخوردها محققانه نيست بلكه مصداق تفسير به راي و برخوردي تحريفگرانه است. 3. برخورد نظام مند يا تحقيق جامع: در برابر دو شيوه ناقص و منفي ياد شده، روش صحيح تحقيق يا برخورد سيستمي با موضوع تحقيق قرار دارد. در اين شيوه، پژوهشگر، اولا دو مرحله از مراحل تحقيق را كه عبارت از برخورد با مشكل و جمع آوري اطلاعات بود طي مي كند. پس از آن به ارائه فرضيه يا فرضيه ها مي پردازد سپس به بررسي و تجزيه و تحليل اسناد با روشهاي متناسب با آن همت مي گمارد و نتيجه را بصورت مدون يا شفاهي ارائه مي دهد. بنابراين در اين شيوه همه اسناد و مدارك مرتبط با موضوع تحقيق، جمع آوري و بررسي مي شوند در حاليكه در روش نخست فقط به پاره اي از آنها توجه مي شد. در اين شيوه محقق با معلومات لازم ولي بدور از پيش داوري نتيجه مي گيرد در صورتيكه در شيوه دوم، پژوهش در چارچوب قالب و باورهاي پيشين محدود مي شد. اينك بايد توجه داشت كه پژوهشگر ممكن است در يكي از قلمروها يا اهداف چهارگانه زير در شخصيت، آثار وانديشه هاي

ص: 820

امام به تحقيق و بررسي بپردازد: 1. معرفي آثار و تصنيفات اجتهادي و فكري. 2. كشف ديدگاهها و مباني فكري آن بزرگ از مطالعه آثار. 3. تحقيق در آفاق و ابعاد شخصيتي امام - ره - . 4. بررسي تطبيقي آثار و ابعاد شخصيتي آن حضرت. پژوهشگر در قلمرو نخست درصدد آن است كه آثار اجتهادي و شاهكارهاي علمي امام در زمينه هاي عرفاني، فلسفي، فقهي، اصولي، اخلاقي و... را به جامعه علمي و دين پژوهان معرفي كند ولي در محور دوم مي كوشد ديدگاهها و مبادي فكري آن حضرت در زمينه هاي مختلف را از لابلاي آثار پراكنده كشف و استخراج كند و سبك و نگرش او را براي ديگران تبيين كند. پژوهش در محور سوم ماهيت انسان شناسي دارد در اين وادي هدف اين است كه ابعاد عرفاني، عقلاني، اخلاقي، حماسي، فقهي و... مورد تحليل قرار گيرد و بعنوان الگوي انسان كامل و شخصيت رباني به نسل حاضر و آينده معرفي شود و در بعد چهارم، درصدد آن است كه آثار وانديشه ها و ابعاد شخصيتي امام را در مقايسه با شخصيتها و احياگران بزرگ بشناسد و جايگاه شخصيت و آثار او را در كنار شخصيتهاي تمدن ساز ديگر ارزيابي و ارزش گذاري كند. پژوهشگر پس از احراز صلاحيتها و شرايط

ص: 821

ويژه در قلمرو تحقيق حكمي و موضوعي در زمينه هاي هر يك از انواع جنبه هاي ياد شده، بايد در بررسي و تحقيق خويش به اصول زير عنايت كامل داشته باشد وگرنه تحقيق او جامع و حايز شرايط نخواهد بود. آن اصول عبارتند از: 1. لزوم اتخاذ شيوه اي متناسب و نظام مند در پژوهش: نخستين اصلي كه تحليلگرانديشه و آثار بايد به آن ملتزم شود اين است كه بايد توجه داشته باشد كه امام عالمي است رباني كه به پديده هاي فردي و اجتماعي با ديده وحي مي نگرد و در مواردي نيز موضوع را تحليل مي كند. پس پژوهشگر آثار امام با دو قلمرو اساسي سر وكار خواهد داشت كه هر كدام شرايط و ويژگيهاي خاص خود را دارند; يكي قلمرو حكم شناسي و ديگر بعد موضوع شناسي. پژوهشگر، نخست بايد محور تحقيق خويش را معين كند كه آثار امام را از چه نگاهي مي خواهد بررسي كند؟ آيا محور بحث حكم شناسي يا موضوع شناسي است؟ اينك مي گوييم: كسي كه مي خواهد ديدگاههاي حكم شناسانه امام را تبيين كند بايد به شرايط و اصول روش اجتهادي مسلط و پايبند باشد چنانكه انديشه هاي فيزيكي اينشتين را فقط فيزيكدانان مي توانند تفسير كنند. بعنوان مثال، ديدگاه امام درباره اصل ولايت فقيه با اصل آزاديهاي سياسي و فرهنگي، بحثي است

ص: 822

فني و مشكل كه تحصيل مبادي و مسائل آنها آموزشهاي ويژه اي مي طلبد. البته آثار امام در مواردي نيز جنبه موضوع شناسي محض دارد. مانند; شناخت او نسبت به سيستم سلطنتي يا نگاه او به صنعت و دانش تجربي كه ناگزير بايد پژوهشگر، شيوه تحليل موضوعي مناسب با آن را در پيش گيرد چنانكه در تحليل حكمي آثار آن بزرگ پاي موضوع شناسي در ميان است زيرا هر حكمي بر موضوع خاصي بار مي شود. پس لزوم جامع نگري در پژوهش اقتضا مي كند كه تحليلگر حكمي نيز بايد بعد زمان شناسي و موضوع شناسي قلمرو حكمشناسي خود را جدي بگيرد . براي مثال; كسيكه مي خواهد پديده جنگ و صلح يا سياست اقتصادي متمركز يا بازار آزاد را از ديدگاه امام بررسي كند حتما بايد از ساختار موضوعي جنگ و صلح و مكانيسم نظام اقتصادي متمركز و آزاد شناخت كافي داشته باشد زيرا حكم شناسيهاي دقيق امام بر موضوع شناسي يا زمان شناسي دقيق معاصر مبتني است. آنچه كه بايد به آن توجه داشت اين است كه امام - ره - چنانكه حكم شناسي را از زمان شناسي جدا نمي كند، به موضوعات نيز بطور جامع و نظام مند مي نگرد بدانسان كه او بر اساس ارتباط طبيعي ميان رژيم پهلوي با سياستهاي استكباري

ص: 823

آمريكا و ساختار سياسي و اداري نظام شاهنشاهي به لزوم حذف شاه و نفي اصلاحات و رفرمهاي ادعايي او فتوا مي داد و اصلاحات اساسي و انقلابي را با بقاي رژيم ناممكن مي دانست. 2. لزوم احاطه بر مباني و مبادي نظري آثار: بدون احاطه بر مبادي تصوريه و تصديقيه محور تحقيق نمي توان مسائل آن را بررسي و تبيين نمود. آثار وانديشه هاي امام به منزله حالات و عوارضي هستند كه بر اصول و جوهرهاي پنهان، ريشه مي دوانند كه در عرف علوم از آنها به اصول متعارفه و موضوعه تعبير مي شود. پژوهشگر نمي تواند بدون دستيابي به ملكوت آثار امام - ره - به ملك انديشه هاي آن بزرگ احاطه علمي حاصل كند. سيره نظري و عملي امام بر يك سلسله اصول موضوعه يا مبادي تصديقيه مبتني است كه عدم احاطه پژوهشگر بر آنها فهم آثار او را وارونه و سطحي جلوه خواهد داد، چنانكه اثبات مسائل دانش اخلاق بر فلسفه اخلاق و شناخت مسائل علوم بر فلسفه علوم متكي است. آنچه كه مي توان بعنوان مبادي تصديقيه يا مباني آثار وانديشه هاي امام از آن نام برد عبارتند از: محور بودن ثقلين، عينيت ديانت با سياست، جمع ميان فقه پويا و سنتي، تفكيك ميان اسلام ناب محمدي (ص) و اسلام تحريف شده، جمع ميان عشق عرفاني و حماسه

ص: 824

و حضور در صحنه هاي اجتماعي و تعقل، وحدت علم و دين، هماهنگي ميان ولايت مطلقه فقيه با حكومت مردمي يا دموكراسي، وحدت آزادي با كنترل و هدايت پيامبرگونه و... اين مباني، اصول موضوعه يا مبادي تصديقيه آثار وانديشه هاي امام را تشكيل مي دهند كه به نظر ما بدون شناخت و فهم عميق آنها نمي توان به معرفي و تبيين جامع آثار امام همت گماشت. بنابراين، سيره نظري و عملي امام بسان سيره انبيا و اولياي الهي داراي سبك و مبتني بر اصول و مباني است كه شناخت آنها در شرح و تفسير افكار آن بزرگ نقش كليدي ايفا مي كند و عدم احاطه بر آنها ممكن است چنين تصوري پديد آورد كه امام افكار وانديشه اش متناقض است و با يكديگر همخواني ندارد; بعنوان مثال چرا از سويي جامعه را به ولايت مطلقه فقيه فرا مي خواند و از سوي ديگر بطور قاطع اعلام مي دارد كه: "ميزان راي ملت است"؟ چرا از سويي بر فقه سنتي تاكيد مي كند و از سوي ديگر بر نقش زمان و مكان و پويايي فقه اصرار مي ورزد؟ اينها و دهها معماي ديگر كه كليد حلشان در فهم مباني و اصول فكري آن حضرت نهفته است. 3. لزوم هم آوايي با امام درانديشه و احساس: بر اهل تحقيق پوشيده نيست

ص: 825

كه گفتار و كردار امام راحل ترجمان قرآن و سنت معصومين (ع) است و قرآن دريايي است ناپيدا كرانه كه جز پاكان و راسخان در علم را به اعماق آن راه نيست "لايمسه الاالمطهرون" و "مايعلم تاويله الا الله و الراسخون في العلم" (14) جز پاكان، حقيقت آن را لمس نتوانند كرد. و تاويل آن را جز خدا و راسخان در علم ندانند. هر دلي از سر او آگاه نيست محرم آن جز ولي الله نيست (15) به همين سبب عترت از كتاب خدا جدايي ناپذير است چون قرآن صامت را فقط قرآن ناطق مي تواند تبيين كند. گفتار و كردار معصوم (ع) تفصيل اجمال قرآن است. همانگونه كه عمق قرآن را جز پاكان ادراك نمي كنند ژرفاي سنت ائمه (ع) را نيز جز پاكان و نوادر روزگار و عالمان رباني ادراك نتوانند كرد علي (ع) فرمود: "ان امرنا صعب مستصعب، لايحمله الا عبد مومن امتحن الله قلبه للايمان، و لايعي حديثنا الا صدور امينه و احلام رزينه" (16) دانستن كار ما بسي دشوار است، كسي آن را بر نمي تابد جز بنده اي كه خداوند قلب او را براي ايمان آزموده باشد و سخن ما را نمي فهمد جز سينه هاي امانتدار و عقلهاي استوار. عقل رزين همان است كه مولوي از آن به عقل

ص: 826

عقل يا عقل كل و عقل انبيا و اوليا يا خرد تعبير مي كند: "عقل عقلند اوليا و، عقلها بر مثال اشتران تا انتها" "عقل جزئي را قرين كن با خرد تا كه بازآيد خرد از خوي بد" شايد تعبير "اولوالالباب" يا خرد ناب در قرآن نيز در همين مفهوم به كار رفته باشد. پس، بايد ميان عالم و معلوم، تجانس و سنخيتي باشد تا ادراك كامل تحقق پذيرد به گفته مولوي: پس قيامت شو قيامت را ببين ديدن هر چيز را شرط است اين تا نگردي او، ندانيش تمام خواه كان انوار باشد يا ظلام عقل گردي عقل را داني كمال عشق گردي عشق را داني جمال (17) اينك بايد دانست كه سخن و سيره امام راحل، تفسير و تجسم ثقلين است. كردار و گفتار آن ولي بحق پرتوي است از آفتاب قرآن و سنت. بدينسان، شرح و فهم سيره و سخن او نيز عقل رزين مي طلبد "شمس تبريز تو را عشق شناسد نه خرد" يا: تو را شور حسيني مي شناسد خميني را خميني مي شناسد (18) يا به گفته حافظ: "شرح مجموعه گل مرغ سحر داند و بس كه نه هر كو ورقي خواند معاني دانست اي كه از دفتر عقل آيت عشق آموزي ترسم اين نكته بتحقيق نداني دانست" به

ص: 827

عبارت ديگر; سخن بزرگان را بزرگان مي فهمند. سخنان و سيره امام راحل برخاسته ازانديشه عادي نيست بلكه محصول افكار وانديشه عالي است. آنانكه مي خواهند سخنان او را شرح كنند بايد ازانديشه عالي برخوردار باشند وگرنه نمي توان باانديشه عادي به بررسي فكر وانديشه عالي همت گماشت. 4. لزوم توجه به قواعد اصولي - بخصوص اصول لفظي - در بررسي: سخنان امام مانند آيات قرآن و روايات و يا هر گفتار يا كردار ديگري مشتمل بر نص و ظاهر، عام و خاص، مفهوم و منطوق، محكم و متشابه است. بنابراين، قواعدي چون: حكومت و ورود، قاعده تخصيص و تخصص و جمع عرفي و... كه در اصول لفظي و غيرلفظي جاري است عينا در شرح آثار وانديشه هاي امام جاري خواهد بود; يعني، همانگونه كه در ادله لفظي، نص بر ظاهر، خاص بر عام مقدم بود و مفهوم مانند منطوق حجيت داشت يا متشابه در پرتو محكم تفسير مي شد و در صورت تعارض جمع عرفي به عمل مي آمد يا قطعي السند بر ظني السند مقدم داشته مي شد در شرح و بررسي آثار وانديشه هاي امام خميني نيز طبق همان ضوابط عمل مي شود. زيرا اصول و قواعد لفظي براي فهم مراد خداوند، سنت رسول اكرم (ص) و اهل بيت (ع) است. شارح و مفسر آثار آن بزرگ نيز

ص: 828

مي خواهد خط امام را از گفتار و كردار او به دست آورد;

ص: 829

بديهي است كه اصول و قواعد لفظي و پاره اي از قواعد اصولي غيرلفظي اختصاص به تحقيق و بررسي در قرآن يا گفتار و كردار معصومين (ع) ندارد. نص، اثري است كه بطور صريح بر مراد گوينده دلالت دارد و جز يك مفهوم از آن به ذهن نمي آيد مانند: "علم توانايي مي دهد" ولي " ظاهر "سخني است كه داراي دو معني است ولي هنگام شنيدن آن فقط يكي از دو معني به ذهن متبادر مي شود مانند "نماز بپا داريد" كه مفهوم واجب بودن نماز به ذهن متبادر مي شود. عام سخني است كه بر شمول و فراگيري يك حكم دلالت دارد. مانند "هر عالمي را گرامي بداريد" ولي "خاص" سخني است كه حكم آن فقط مصاديق خاصي را شامل مي شود. مانند "عالمان پروا پيشه را گرامي بداريد". يا امام - ره - آنجا كه مي فرمايد: "ما انقلاب خود را به تمام جهان صادر مي كنيم" بطور عام سخن گفته است ولي آنجا كه مي فرمايد: "ما از اول گفتيم كه انقلابمان را صادر مي كنيم ولي صدور انقلاب به لشكركشي نيست" (19) عموم عام را تخصيص زده و دايره آن را محدود كرده است; چنانكه سخن ممكن است علاوه بر منطوق، مفهوم داشته باشد منطوق همان دلالت مطابقي سخن است ولي مفهوم مدلول

ص: 830

التزامي است; براي مثال وقتي كه آيه سوره حجرات مي فرمايد: "اگر فاسقي براي شما خبري آورد درباره آن تحقيق كنيد." (20) مفهوم مخالف آن چنين مي شود "اگر شخص عادلي براي شما خبري آورد تحقيق و تفحص لازم نيست. محكم، سخني است كه دلالت آن بر مقصود نياز به تاويل ندارد ولي متشابه آن است كه بدون تاويل و توجيه، مفهوم ظاهري آن غلط و غيرمعقول به نظر مي رسد. براي مثال، آيه " وجوه يومئذ ناضره الي ربها ناظره" در آن روز صورتهايي شاداب و مسرور است و به پروردگارشمي نگرد، متشابه است ولي آيه " لاتدركه الابصار و هو يدرك الابصار" (21) چشمها او را نمي بينند ولي او همه چشمها را مي بيند، محكم است از همين روي آيه پيشين را تفسير مي كند. بنابراين، دعوت امام به حفظ فقه سنتي و فقه جواهري متشابه است (22) زيرا علاوه بر دلالت بر حفظ سبك و شيوه عميق فقاهتي گذشتگان، بر جمود و پافشاري بر متون فقه استدلالي و مسائل گذشته و عدم نوآوري در اجتهاد نيز دلالت دارد ولي در پرتو توجه به نقش زمان و مكان و طرد تحجر و جمود مي توان به مراد واقعي امام از آن سخن متشابه پي برد. همانگونه كه در شرايط تعارض ظاهري ميان آثار او

ص: 831

ممكن است قاعده حكومت و ورود يا جمع عرفي جاري گردد. براي مثال امام در جايي مي فرمايد: "ميزان راي ملت است" كه بر گرايش عميق بر نظام دموكراسي دلالت دارد ولي ازسوي ديگر امام بر"ولايت مطلقه فقيه" تاءكيد مي كند: "همين ولايتي كه براي رسول اكرم (ص) و امام در تشكيل حكومت و اجرا و تصدي اداره هست براي فقيه هم هست." (23) كه خام انديشان حمايت از نظام استبدادي يا "استبداد فقيه" را از آن مي فهمند. ليكن اين دو سخن به ظاهر متعارض كاملا قابل جمع است و آن اينكه امام نه دموكراسي به مفهوم غربي آن را تاييد مي كند و نه از نقش رهبري به مفهوم استبدادي آن حمايت مي كند بلكه او طرفدار نظام حكومتي "الهي - مردمي" است; يعني، نظامي كه در آن شرايط رهبر توسط قرآن و سنت معين شده است و مردم نيز موظفند كه بر اساس همان شرايط و ويژگيها رهبر را انتخاب كنند و مورد پشتيباني قرار دهند. پس حاكميت از آن خداست كه از مجراي حاكميت مردم و فقيه عينيت پيدا مي كند. بنابراين، دموكراسي اسلامي، دموكراسي است كه با نقش و حاكميت مردم گره خورده است از همين روي از مفاسد و معايب دموكراسي غربي بدور است. اين اصل در شرح انديشه هاي عرفاني و غزليات امام

ص: 832

نيز كارآيي خاصي دارد آنجا كه مي فرمايد: "در ميخانه گشاييد به رويم شب و روز كه من از مسجد و از مدرسه بيزار شدم" چنين به ذهن مي آيد كه امام با اصل عقل و علم رسمي مدرسه سر سازگاري ندارد بلكه مشرب او مشرب عشق و ذوقيات عرفاني است ولي آنگاه كه در وصيتنامه الهي - سياسي اش مي خوانيم: "اگر مراد از مظاهر تمدن و نوآوردها، اختراعات و ابتكارات و صنعتهاي پيشرفته كه در پيشرفت و تمدن بشر دخالت دارد باشد، هيچگاه اسلام و هيچ مذهب توحيدي با آن مخالفت نكرده و نخواهد كرد، بلكه علم و صنعت مورد تاكيد اسلام و قرآن مجيد است." (24) پي مي بريم كه تناقضي در ميان نيست بلكه سخن بلند است و دقت بيشتري مي طلبد. پس چنانكه ملاحظه شد توجه به اصول لفظي در شرح و تبيين آثار امام نقش كليدي ايفا مي كند. چكيده بحث پژوهشگر آثار امام بايد نخست بر اساس بنيادهاي تحقيق، موضوع تحقيق خويش را معين كند. پس از آن، به گردآوري اسناد و مدارك بپردازد سپس هدف تحقيق خويش را از ميان اهداف چهارگانه تعيين كند; يعني، مشخص سازد كه آيا هدفش معرفي آثار علمي، استنباط انديشه يا مبادي فكري و يا تحليل ابعاد شخصيتي امام و يا بررسي تطبيقي آثار اوست؟ پس از

ص: 833

آن بر اساس شناسايي ماهيت فرضيه و موضوع تحقيق، بايد شيوه مناسب بررسي را انتخاب كند; يعني، اگر موضوع تحقيق و فرضيه ها جنبه حكمي داشته باشد شيوه اجتهادي و اگر ماهيت آن صرف مصداق و پديده شناسي باشد، روشهاي تحليل موضوعي را انتخاب خواهد كرد. آنچه كه در مرحله بررسي فرضيه ها بسيار سرنوشت ساز است اين است كه پژوهشگر بايد مراقب باشد تا به دام شيوه هاي ناصواب; يعني، روشهاي گزينشي و پيش داوري گرفتار نشود بلكه اسلوب همه جانبه و نظام مند را برگزيند. آنچه كه او را در گزينش و طي طريق حقيقت ياري خواهد كرد چهار اصل اساسي است: يكي اينكه پژوهشگر بايد در بررسي خود، تحليل حكمي را از موضوعي جدا كند و هر يك از آنها را با شيوه مناسب بطور نظام مند بررسي كند و بخاطر خطا در تحليل موضوع به دام خطا در حكم گرفتار نشود. ديگر اينكه بر پژوهشگر لازم است بر اصول و مبادي فكري امام - مبادي تصديقيه - تسلط كافي پيدا كند، بديهي است كه چون اين مبادي غالبا از مقوله اصول متعارفه نيستند بلكه از مقوله موضوعه اند، پژوهشگر ناگزير است درصدد اثبات و تنقيح آنان نيز برآيد تا در تحليل آثار وانديشه هاي امام كه به منزله مسائلمي باشند با مشكل مواجه نشود

ص: 834

و يا تحقيق او سر از سطحي نگري برداشت عاميانه درنياورد. ديگر اينكه چون آثار وانديشه هاي امام محصول شخصيت متعالي است، سنخيت ميان عالم و معلوم ضروري خواهد بود بنابراين، پژوهشگر به ميزان تعالي شخصيتي خويش بر آثار امام احاطه علمي خواهد يافت; يعني، هر چه بيشتر از بعد احساس وانديشه با امام هم آوايي داشته باشد به همان ميزان به آفاق فكري و شخصيتي او دست مي يابد و در نهايت، جايگاه استخدام و به كارگيري قواعد و اصول لفظي در تحقيق حكمي و موضوعي است كه پژوهشگر ناگزير از توجه به آن است; زيرا اين اصول و قواعد، اختصاص به وادي استنباط احكام از كتاب و سنت ندارند. من آنچه شرط بلاغ است مجملي گفتم تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل

50 و يونس/ 9 39. شهيد صدر، محمد باقر، اقتصادنا، ص 291، چاپ دارالتعارف، بيروت 10. همان، ص 11 382. همان، ص 12 383. همان، ص 13 391. عنكبوت/ 14 43. واقعه/ 79 و آل عمران/ 15 7. از تپشهاي اين قلم. 16. نهج البلاغه دكتر شهيدي، خطبه 17 189. ر. ك، استاد همايي، جلال الدين، مولوي نامه، ج 2، ص 18 .925. از تپشهاي اين قلم. 19. روزنامه جمهوري اسلامي، 11/8/64، ديدار با كارداران كشورهاي عربي و آفريقايي 20. حجرات/ 21 6. قيامت/ 22 و 23 و انعام/ 22 103. صحيفه انقلاب، ص 5، چاپ ارشاد 23. در جستجوي راه از كلام امام، دفتر 8، روحانيت، ص24 241. صحيفه نور، ص 9، چاپ ارشاد. عباس ايزد پناه

ص: 836

ديندار, اي گويندگان آيين دوست, دينداران خدا خواه, اي خداخواهان حق پرست, اي حق پرستان شرافتمند, اي شرافتمندان وطن خواه, اي وطن خواهان باناموس, موعظت خداي جهان را بخوانيد و يگانه راه اصلاحي كه پيشنهاد فرموده, بپذيريد و ترك نفعهاي شخصي كرده, تا همه به سعادتهاي دو جهان, نايل شويد و با زندگاني شرافت مندانه دو عالم, دست در آغوش شويد: (ان لله في ايام دهركم نفحات الا فتعرضوا لها.) امروز, روزي است كه نسيم روحاني الهي وزيدن گرفته و براي قيام اصلاحي, بهترين روز است. اگر مجال را از دست بدهيد و قيام براي خدا نكنيد و مراسم ديني را عودت ندهيد, فرداست كه مشتي هرزه گرد شهوتران, بر شما چيره شوند و تمام آيين و شرف شما را دستخوش اغراض باطله خود كنند. امروز شما در پيشگاه خداي عالم چه عذري داريد؟ همه ديديد كتابهاي يك نفر تبريزي بي سر و پا را كه تمام آيين شماها را دستخوش ناسزا كرد و در مركز تشيع, به امام صادق و امام غايب, روحي له الفداء, آن همه جسارتها كرد و هيچ كلمه اي از شماها. امروز, چه عذري در محكمه خدا داريد؟ اين چه ضعف و بيچارگي است كه شما را فرا گرفته؟ اي آقاي محترم كه اين صفحات

ص: 838

را جمع آوري نموديد و به نظر علماي بلاد و گويندگان رسانديد, خوب است, يك كتابي هم فراهم آوريد كه جمع تفرقه آنان كند و همه آنان را در مقاصد اسلامي همراه كرده, از همه امضا مي گرفتيد كه اگر در يك گوشه مملكت به دين جسارتي مي شد همه يك دل و جهت از تمام كشور قيام مي كردند.... شماها كه به حق مشروع خود قيام نكرديد, خيره سران بي دين از جاي برخاستند و در هر گوشه, زمزمه بي ديني آغاز كردند و به همين زودي, بر شما تفرقه زده ها چنان چيره شوند كه از زمان رضا خان, روزگارتان سخت تر شود: من يخرج من بيته مهاجرا الي الله ورسوله ثم يدركه الموت فقد وقع اجره علي الله.) اين بخش از بيانيه امام, دربردارنده دو نكته اساسي است: 1. تفرقه عالمان دين و زيانهاي آن . 2. هجوم دشمنان, به بنيانهاي ديني مسلمانان. اين دو موضوع, امروز به گونه و شكل ديگري, كم و بيش, رخ نموده است. از يك سو غرب غارتگر, تمام توش و توان خود را براي در هم پيچيدن طومار اسلام به كار بسته است و به فرموده علي(ع): (الا وان الشيطان قد زمر حزبه واستجلب جلبه ليعود الجور الي اوطانه ويرجع الباطل

ص: 839

الي نصابه.)2 آگاه باشيد كه شيطان حزب خود را برانگيخته و سپاه خويش بسيج كرده, تا بار ديگر ستم در جاي خود مستقر گردد و باطل به جايگاه خود باز گردد. يك نگاه به حال و روز كشورهاي اسلامي, بويژه شيعيان, به خوبي اين حقيقت را آشكار مي كند: وضع جانكاه, دردآور و كشنده شيعيان عراق, شيعيان مظلوم و ستمديده افغانستان و دردهاي بي حد و مرز آنان, شيعيان لبنان و يورشهاي پياپي صهيونيستهاي خون آشام, عربده كشيها و خون ريزي و غداره بندي وهابيان و ايادي آنان عليه شيعيان در پاكستان, فقر و بي خانماني شيعيان كشمير و هند, قتل و غارتهاي مسلمانان الجزاير, قتل عام و آوارگي مسلمانان بوسني و هرزگوين و بالكان, زندان هاي مخوف پاره اي از كشورهاي اسلامي و زندانيان رزمنده و مبارز مسلمان, از يك سو; و هجوم بي محابا و پياپي فكري و فرهنگي براي زدودن اسلام از صفحه تاريخ, از سوي غرب و همفكران سلمان رشدي و سلمان رشديهاي دست آموز غرب در بين مسلمانان و در داخل كشورهاي اسلامي, تا مسلمان نماهايي كه هر ساله, دهها كتاب, جزوه و مقاله برضد باورهاي مسلمانان و شيعيان نشر مي دهند3 و از ديگر سوي, با دريغ و افسوس, نبود همدلي, همراهي, همكاري, مهرباني

ص: 840

و مهرورزي در بين عالمان دين, آن گونه كه بايد باشد و اين, فاجعه آفرين است و بر عمق فاجعه مي افزايد. امام خميني, اين رخدادها را در آيينه زمان ديده كه از پراكندگيها و از هم گسستگيها و تفرقه ها شكوه داشته است. پايان شوم و سرانجام پرادبار تفرقه را به خوبي و به روشني در آن سالهاي دور درك كرده كه چنين دردمندانه از تفرقه و نبود همدلي و همراهي و مهرباني و جدايي دلها سخن گفته است. اين تفرقه, اكنون نيز, كم و بيش وجود دارد. البته منظور تنها اختلافهاي سياسي نيست. راستي, چرا بايد دو, يا چند عالم امامي, با آن همه نكته هاي مشترك و هدف واحد, در يك روستا, يا شهر, يا مركز استان, يا كشور, آنقدر اختلاف سليقه و نظر داشته باشند كه ديدار آنها, اگر رخ بدهد, تنها در مجلسهاي ترحيم باشد؟ آيا هيچ مي دانيم كه اين گونه اختلافها و دوگانگيها, بزرگ ترين ضربه را به مردم مي زند؟ و دشمنان, كه نه اين سوي درگيري را قبول دارند و نه آن سوي درگيري را, از خوشحالي در پوست خود نمي گنجند؟ علم و تجربه گواه است كه هيچ عاملي در سست كردن پايه هاي اعتقادي و ديني دينداران, به اندازه

ص: 841

دو دستگي دو يا چند عام در يك روستا و يا شهر نيست. راستي چرا ما از اتحاد و هجوم سيل آساي دشمنان به همه هستي مسلمانان, در غفلت به سر مي بريم و بسان خواب زدگانيم و توجه نداريم در پيرامون مان چه مي گذرد و اختلاف سليقه را تا اين حد بزرگ كرده ايم؟ راستي چرا براي تاليف قلوب و اجتماع برادرانه عالمان دين كاري نمي كنيم؟ در اين راه تاكنون, چه گامي برداشته ايم؟ در پاره اي از مسائل, روزها, بلكه هفته ها تحقيق و كاوش مي شود و مبالغي كلان هزينه مي گردد, سمينار و كنگره ها مي گيريم كه البته بجا هم هست و فايده هاي بسياري دارد, از جمله: احياي آثار و مآثر عالمان و نماياندن اين كه بزرگان چه كردند و چسان به وظيفه خود جامه عمل پوشاندند. آيا پسنديده نيست كنگره اي هم برگزار كنيم براي آشنايي به رسالت خود در اين عصر و نيز براي نزديك كردن قلبها به يكديگر و تاليف قلوب بين عالمان و اجتماع آنان؟ بررسي علتهاي پديد آمدن اختلاف, راهكارهاي زدودن آن, با يك دبيرخانه هميشگي, پرتلاش براي تاليف قلبها و استوارسازي دوستيها و برادريها.5 راستي آن همه روايات شريفه در ارزش (زياره الاخوان), (تذاكر الاخوان)6 و

ص: 842

روايات بسيار (اصلاح ذات البين) و روايات جايز بودن دروغ در مقام اصلاح و جمله شريفه مولي الموالي حضرت اميرالمومنين (ع): (اصلاح ذات البين افضل من عامه الصلاه والصيام.)7 و... آيا براي اين وارد شده اند كه ما آنها را براي مردم بخوانيم و ديگران را به آنها فرا بخوانيم؟ بسياري از طلاب و فضلا كه در مناسبتهاي تبليغي از قم, به جاي جاي ايران اسلامي سفر مي كنند, از جمله نخستين پرسشهايي كه با آن رو به رو مي شوند و پاسخ درستي هم براي آن ندارد, پرسش از همين اختلافها و تفرقه ها و پراكندگيهاست. عالمان بزرگ مذهب ما, كه به آنان و فهميدن سخن آنان مباهات مي كنيم, مانند: شيخ مفيد, سيد مرتضي, سيد رضي, علامه حلي, شهيد اول و شهيد ثاني, قدس الله اسرارهم, با عالمان اهل سنت نشست و برخاست و مناظره و رفت و آمد و رابطه شاگردي و استادي داشته اند. حدود چهل تن از عالمان بنام اهل سنت, به شهيد اول اجازه روايت داده و او را بسيار ستوده اند.8 شهيد ثاني يك سال و اندي, در سال 942 و 943 در مصر در نزد شمار زيادي از عالمان اهل سنت به تحصيل پرداخته است.9 حركت خردمندانه و سنجيده اين بزرگان براي

ص: 843

حفظ تشيع و جلوگيري از گوناگون هجومهاي مخالفان به شيعه, بسيار اثر داشته است. بي گمان اختلاف نظر و سليقه دو عالم شيعي, هرگز به پايه اختلاف دو عالم شيعي و سني نمي رسد. بنابراين, ديدار, گفت و گو, انتقاد دوستانه و دلسوزانه از يكديگر, گرچه اختلاف نظر و سليقه بسيار باشد, محذور شرعي ندارد. با چنين گردهماييها و جلسه هايي, اختلاف نظرها هر چند زياد باشد و در جامعه هم منتشر شود, زياني نمي رساند و اثر ناجوري نمي گذارد؟ دو عالم بزرگوار معاد باور مي شناسم كه از لحاظ نظري علي طرفي نقيض هستند: يكي به شدت طرفدار عرفان نظري و از پيروان مكتب ابن عربي و ديگري از مخالفان پر و پا قرص عرفان و حكمت متعاليه, ولي هر دو با هم صميمي و گرم هستند و رفت و آمد دارند. آيا بهتر نيست ما بسياري از انتقادهاي از يكديگر را دوستانه و در جمع يكديگر مطرح كنيم و آنها را بر مركب راهوار امواج سوار نكنيم و به دست دشمن و يهود و نصارا نسپاريم و نگذاريم مطالبي كه تنها بايد در حريم حوزه مطرح باشد, مشاهد هر جايي شود؟ شايد گفته شود: شماري اهل بدعت هستند و همنشيني با ايشان, نادرست و سبب ترويج بدعت

ص: 844

است. در پاسخ مي گوييم: با اجتماع, نشست و برخاست, گفت و گو و سخن هم را شنيدن, بهتر مي شود جلوي بدعت را گرفت, تا مخالفت در هر كوي و برزن و برفراز منبر. گيريم كه بپذيريم با اين امور, بدعتگذار, باز داشته نمي شود و از كژ راهه به شاهراه نمي آيد, در اين صورت, وقتي همه علمان از نزديك و بدون واسطه, با آراي چنين بدعتگذاري آشنا شدند, همگي يكصدا و همنوا, او را از جامعه طرد مي كنند و بهتر مانع رواج بدعت مي شوند. امام خميني در سال 57 گفته است: (يكي از اقسام روابط كه من سابق مي خواستم در قم ايجاد كنم و نگذاشتند ايجاد بشود (خداوند اصلاحشان كند ان شاء الله) من بنابراين گذاشتم كه در تمام ايران, يك روز تعطيل, يك روز اجتماع باشد, اجتماع اهل علم. يعني فرض كنيد روز شنبه, يا شب شنبه, تهران يك اجتماع اهل علمي باشد, خراسان اجتماع اهل علمي باشد, فلان ده هم اجتماع اهل علمي باشد, اين يك سازماني بود, نگذاشتند, نفهميدند.)10 بر اسا اين رهنمود امام, خيلي بجاست كه عالمان طراز اول و نيز طبقه دوم هر شهر, دست كم هر دو ماه يك بار, در منزل يكديگر اجتماع كنند و با تبادل

ص: 845

نظر و رايزني, در نزديك كردن ديدگاهها به يكديگر بكوشند و بر فرض كه هيچ بحث و مذاكره اي هم نكنند, نفس همين اجتماع, مايه اجتماع قلبي و نيز سبب دلگرمي مومنان مي شود و خناسان و فتنه انگيزان و آتش بياران معركه را خلع سلاح و رسوا مي كند. اگر گفته شود وقت عزيز و گرانبهاست و نبايد صرف برگزاري و حضور در چنين جلسه هايي شود. در پاسخ مي گوييم: بي گمان فايده هاي چنين اجتماعي, خيلي بيش تر از بحث استصحاب تعليقي و من الواضع و موضوع علم اصول و مني مالانفس له است كه روزها و شايد هفته ها صرف بحث از آنها مي شود. حقيقت آن است كه امروزه اجتماع و نشست و برخاست و گفت و گوي عالمان, بيش تر تشكيلاتي است و كساني كه خارج از تشكيلات و تشكلهاي رسمي هستند, چندان با يك ديگر انسي ندارند. برخلاف زمانهاي پيش كه رفت و آمد عالمان نامدار به شهرهاي خود, يكي از انگيزه هاي اجتماع (بيش تر )و رفت و آمد مي شد. با توجه به آنچه گذشت به نظر مي رسد اگر موضوعي ديروز به نظر استاد شهيد مطهري (مشكل اساسي در سازمان روحانيت) 11 بود, امروز مشكل اساسي همين كشمكشها و مشاجره

ص: 846

ها و اختلافهاست و بجاست كه خردمندان قوم, تمام هم و غم و توش و توان خود را براي ريشه كن كردن و يا دست كم, كم كردن آن, به كار بندند. چنانكه در آغاز اين نوشتار يادآور شديم آيت الله سيد روح الله خاتمي, حدود پنجاه و چهار سال پيش, در سال1366ه.ق در مجمع الجواهر مرحوم وزيري مطالب عبرت آموزي نوشته است و در همان نوشتار درباره روحانيت مي نويسد: (تشتت افكار, بي نظمي دستگاه روحانيت... و هزاران دردهاي ديگر, پيكر جامعه مسلمانان, بخصوص روحانيت را بسيار ضعيف ساخته و تهديد به نيستي مي كند... افسوس! فرصتي كه در اين چند سال, گردش روزگار به دست ما داد كه بايست آن را غنيمت شمرده و با درس عبرتي كه از روزگار گذشته بايست گرفته باشيم, به نقاط ضعف و علل انحطاط خويش پي ببريم و با كمال سرعت به اصلاح آن بپردازيم و اين دستگاه را مرمت[ كنيم] و پايه هاي آن را براساس محكم قرار دهيم كه بتواند در مقابل گردبادهاي مخالف روزگار كه موقتا ساكن[ شده] و دير يا زود, وزيدن خواهد گرفت, چندي مقاومت كند, كوچك ترين استفاده نكرديم كه سهل است, شايد سوء استفاده هم كرديم و عما قريب اين فرصت از دست ما رفته,

ص: 847

ما همانيم كه بوديم و دشمنان ما همان و در اولين حمله از پاي در خواهيم آمد و آيا مسوول آن كيست؟ من نمي دانم. بگذريم و بيش تر پريشان نگويم. خدا مي داند هر وقت به اين مسائل, به مناسبتي توجه مي كنم, از شدت تاثر, پريشان[ مي شوم] و از مغز پريشان, جز فكر پريشان تراوش نخواهد كرد. حضرت آقاي وزيري ببخشيد معذرت مي خواهم كه چند صفحه از كتابچه شما را به لاطائل اشغال كردم ولي اكنون كه منظور شما از تنظيم اين دفتر تامين نشده, بگذاريد گفته هاي پريشان من هم در آن ثبت باشد.)12 باري, سيره رسول اكرم(ص), براي ما در اين زمينه, بهترين الگوست. مي دانيم كه آن وجود مقدس, براي حفظ مصالح عاليه اسلام, چه كساني را به خود جذب كرد و با چگونه كساني, كه از باطن و آينده آنها هم خبر داشت, نشست و برخاست مي كرد. آيا اين بزرگوار, وضع كنوني ما را مي پسندد. آيا از اين پراكندگي خشنود است؟ پراكندگي و تفرقه اي كه دشمنان از آن سوء استفاده كرده و مجال يافته اند هرچه مي خواهند احكام نوراني آن پيامبر عظيم الشان را به سخره بگيرند؟ ما همه مفتخر به پيروي از آن وجود مقدس هستيم, ولي

ص: 848

نكند درباره ما بگويند:وكل يدعون وصال و ليليوليل لاتقر لهم بذاك اگر در شهري كه دو عالم اختلاف سليقه و نظر دارند يكي بگويد: (فلاني بي سواد است) و ديگري بگويد: (فلاني بي تقواست), آن وقت دين اسلام ترويج مي يابد؟ مي دانيم تنها داشتن و انباشتن اصطلاحات و انبار اصطلاحات شدن كمال نمي آورد, مادامي كه تقوا همراه آن نباشد و تقوا هم كه آمد, ديگر (نه مني هست و نه مائي) و جدالها هم رخت مي بندند. از غرر سخنان امام خميني است: (اگر همه انبياء در يك زمان در شهري باشند, هيچ اختلافي بين آنها نخواهد بود.)13 هنگامي كه در شرع مقدس ما, يكي از مصارف زكات تاليف قلوب كافران است: (والمولفه قلوبهم)14 چگونه اين شرع به تفرقه و ناهمدلي عالمان رضايت مي دهد؟ باري براي به پايين ترين حد رساندن دو دستگيها و ايجاد همدلي و همراهي, بايد تحقيقات و كارها و تلاشهاي فراواني صورت پذيرد, ولي آنچه اكنون به نظر مي رسد, در چند بند پيشنهاد مي شود: 1. همان گونه كه پيش تر, از امام خميني نقل شد, عالمان هر شهري, بويژه آنان كه گمان مي رود اختلاف و رقابت دارند, ماهي يك بار, يا دو ماه يك بار, برنامه منظم ديدار در منزلهاي

ص: 849

يكديگر داشته باشند. 2. در هر شهري, سالي يك بار, كساني كه گمان مي رود با يكديگر اختلاف دارند, با اعلام قبلي, خود و مامومهاي آنان در نماز جماعت يكديگر شركت بجويند و به يكديگر اقتدا كنند. 3. از بروز عوامل تفرقه جلوگيري شود, در مثل, در هر شهري همزمان, بيش از يك نماز عيد فطر يا عيد قربان اقامه نشود. جاي تعجب است كه ما عوامل اتحاد را در اسلام, گاهي به عوامل تفرقه تبديل مي كنيم و از جمله همين نماز عيد است. 4. توجه به يك اصل اخلاقي مهم و پاي بندي به آن كه در روايات اهل بيت(ع) سفارش شده است,در كاهش كشمكشها اثر فراوان دارد. كه اين اصل اخلاقي اين است: آدمي به جاي متهم كردن ديگران و مقصر دانستن آنان, خود را متهم كند و مقصر بداند. امام علي(ع) در خطبه همام در اوصاف پارسايان مي فرمايد: (فهم لانفسهم متهمون و من اعمالهم مشفقون.)15 يا مي فرمايد: (اعلموا عباد الله ان المومن لايمسي ولايصبح الا ونفسه مظنون عنده فلا يزال زاريا عليها.)16 بدانيد اي بندگان خدا, مومن شب را به روز و روز را به شب نمي آورد, مگر آن كه به نفس خويش بدگمان است و پيوسته بر او عيب مي گيرد. استاد

ص: 850

آقاي مصباح يزدي مي گويد: (يكي از بزرگ ترين عيبهاي نظام روحانيت تك روي و تك انديشي است.... تقيد به در نظر گرفتن خواست ديگران و همفكران و همكاري با آنان, كاري خلاف طبع است. لذا به سادگي نمي توان سخن ديگري را پذيرفت. فهميدن اين مطلب, شناخت اين مشكل و راه حل آن, قدمي در راه اصلاح و پيشرفت است. اي كاش اختلاف نظرها و رفتارها, تابع تشخيص بود; يعني دو نفر كه از دو راه مي روند, به دليل تشخيص آنها بود, ولي متاسفانه در اغلب موارد اين گونه نيست. در بسياري از موارد, تشخيصها, منشا رواني دارد; يعني چون مي خواهد, اين گونه تشخيص مي دهد. حتي گاهي انسان متوجه نيست كه چرا تشخيص او عوض شده است. در اين حال, ريشه تغيير تشخيص او تغيير خواست اوست. بايد به نظريات همديگر احترام بگذاريم... به دنبال شناخت حق باشيم, سعي كنيم كه هميشه حرف درست ديگران را تصديق كنيم. با عمل به اين نكته اخلاقي, علاوه بر خدمات علمي, مي توان گام بزرگي در خودسازي برداشت. ارزش اين كارها, بيش از ساير كارهاست. ساير كارها وقتي پر بركت مي شود كه از ضميري پاك صادر شود....)17 5. توجه به سيره سلف صالح و پاي بندي به آن,

ص: 851

اثر شگرفي در همدلي و همراهي دارد كه در زير نمونه هايي نقل مي شود: الف. مرجع بزرگ, آقا سيد ابوالحسن اصفهاني, به مخالفان خود كمك مالي مي كرد. وقتي به او خرده گرفتند: فلاني شما را قبول ندارد, چرا به او كمك مي كنيد؟ پاسخ مي دهد: مگر من جزو اصول دين هستم كه هر كس مرا قبول نداشت, كافر باشد؟ گاهي مي گفت: اگر فلاني مخالف من است, خانواده ا و كه نبايد دچار مشكل زندگي باشند. فرزندانش چه گناهي دارند؟ ب. مرجع بزرگ آقا سيد احمد خوانساري, براي تامين پرداخت شهريه يكي از مراجع تهران, با واسطه و مخفيانه مبالغي پول مي فرستد, به گونه اي كه خود وي هم متوجه نمي شود كه دهنده پول كيست! آقا سيد احمد خوانساري براي اين كه مبادا كمي يا نبود شهريه آن مرجع, مايه وهن, يا تكدر خاطرش شود, چنين مي كرد. ج. يكي از عالمان آذربايجان مي خواست از آخوند خراساني, اجازه كتبي بگيرد. روزي, پس از درس آخوند تقاضاي كتبي خود را تقديم وي كرد. در بين راه مجلس درس تا منزل به آخوند گفتند: (اين شخص از مخالفان مشروطه است و به شما توهين مي كند و مستحق اخذ اجازه نيست.) آخوند در پاسخ گفت: (شايد

ص: 852

طبق حجت شرعي به من توهين كرده است, نه بدون جهت و چون من نمي دانم طبق حجت شرعي بوده است يا نه, كارش را حمل بر صحت مي كنم[ .و افزود]: براي اين كه مبادا تصميم پس از رسيدن به منزل عوض شود, قلم بياوريد تا همين جا اجازه را بنويسم.) د. سيد هبه الله شهرستاني مي گويد: (در ايام مشروطيت, روزي در بيروني منزل آخوند در نجف نشسته بوديم كه سيدي وارد شد و به ايشان گفت: من مقلد سيد كاظم يزدي هستم و مي خواهم با فلاني معامله كنم و مهر و امضاي سيد را براي خريدار برده ام, ولي چون خريدار مقلد شماست, قبول نمي كند و مي گويد: برو اجازه آخوند را بياور. استاد ما آخوند, حرف او را قطع كرد و گفت: به او بگو آخوند گفت: اگر تو واقعا مقلد من هستي, بايد مهر و امضاي سيد را روي سرت بگذاري و فوري اطاعت كني.)18 ه . ميرزا مسيح مجتهد بر اثر سوء تفاهمي, آقا محمود, نواده وحيد بهبهاني را تكفير كرده بود. وقتي ميرزا مسيح, براي زيارت حضرت معصومه(س) به قم مشرف شده بود, در مسجد امام حسن عسكري(ع) اقامه جماعت مي كرد. از قضا آقا محمود هم پيش از وي براي

ص: 853

زيارت به قم آمده بود. وقتي آگاه شد ميرزا مسيح اقامه جماعت مي كند, در جماعت او حاضر شد و به وي اقتدا كرد. پس از نماز, نزديكان آقا محمود, با شگفتي تمام از وي سوال كردند: (ميرزا مسيح شما را تكفير كرده و شما به او اقتدا مي كنيد؟) آقا محمود پاسخ داد: (چيزي نيست, منافاتي ندارد كه امر بر ميرزا مشتبه شده باشد و مرا كافر بداند, ولي من وي را عادل بدانم و طبق مباني فقهي, هر دو نفر, مثاب و ماجور باشيم.) وقتي خبر ماجرا به ميرزا رسيد شگفت زده به ديدار آقا محمود شتافت و جدايي و كدورت, به پيوند و دوستي تبديل شد.19 آن كه زهرت دهد بدوده قندآن كه از تو برد بدو پيوندآن كه بد گفت نيكوئي گويشور نجويد تو را, تو مي جويدشسنائيو. امام جمعه جهرم مي گفت: (سالي هلال شوال در جهرم ثابت شد و من به بيت امام خميني تلفني گزارش دادم. آنان گفتند: شما موضوع را به اطلاع آقاي گلپايگاني برسانيد, اگر بر ايشان ثابت شود, امام حكم خواهد كرد.)20 ز. يكي از اساتيد حوزه مي گفت: (اندكي پس از پيروزي انقلاب, به اتفاق دو تن از اساتيد براي تنظيم امور حوزه, به محضر امام خميني شرفياب شديم. ايشان

ص: 854

پس از بيان رهنمودهايي گفتند: خدمت آيت الله گلپايگاني برسيد و با صوابديد ايشان اقدام كنيد. وقتي در اين موضوع با آيت الله گلپايگاني گفت و گو كرديم, به ايشان خبر نداديم كه امام دستور داده اند خدمت شما برسيم. از قضا آيت الله گلپايگاني گفتند: شما نظر آيت الله خميني را جويا شديد, هر چه ايشان بفرمايند, قبول دارم.) ح. شهيد رجائي, درباره ديدار خود با آيت الله گلپايگاني مي گويد: (من, دوبار در دوران نخست وزيري و يك بار در دوران تصدي وزارت آموزش و پرورش, خدمت ايشان رسيده ام و برايم بسيار بسيار جالب بود. دفعه اول, از ايشان سوال كردم, چه امري داريد؟ ايشان مجموعه مطالبشان اين بود كه: امام را با هر چه در توان داريد, تقويت كنيد. باري براي دومين بار كه مي خواستيم جدا شويم, ايشان تكرار كردند: توصيه مي كنم امام را, عظمتشان را, موقعيتي را كه امروز در جامعه دارند, نه تنها حفظ كنيد, بلكه تقويت كنيد.) 21 آيت الله گلپايگاني در بيانيه اي به مناسبت رحلت امام خميني مي نويسد: (فقيهي بزرگ و مرجعي مسلم به جهان باقي شتافت كه در زهد و عبادت و شب زنده داري و خوف از خدا وحق گويي و حقيقت طلبي و صفات ممتاز

ص: 855

ديگر, از آيات الهي بود.)22 ط. فيض كاشاني در مساله اي با ملا خليل قزويني, مباحثه كردند و به نتيجه يكساني نرسيدند. سرانجام ملا خليل, فيض را تخطئه كرد و سخن خود را درست دانست. از قضا, چند روز بعد, فهميد كه حق با فيض بوده است; از اين روي براي عذرخواهي پياده به سوي كاشان به راه افتاد و وقتي به منزل فيض رسيد, از دم در فرياد برآورد: (يا محسن قد اتاك المسيئ) پس از ديدار و سلام و تعارفهاي معمول گفت: در مساله حق با شما بود و من اشتباه مي كردم. اين را گفت و بدون درنگ برگشت و گفت: من تنها براي بيان اشتباه خودم اين راه را طي كردم و منظور ديگري نداشتم.23 ي. روزي استفتايي خدمت آقاي علوي خوانساري آوردند كه پاسخ دهد قبل از وي, عالم ديگري آن استفتا را پاسخ داده بود و از او خواستند نظر خود را ذيل آن بنويسد. آقاي علوي, پس از مطالعه سوال و جواب, دريافت كه آن عالم جواب را نادرست نوشته است; از اين روي, بدون اين كه سخني بر زبان بياورد, به پرسش گر گفت: فردا براي گرفتن پاسخ مراجعه كنيد, شب, استفتا و پاسخ آن و صورت درست را خدمت آن عالم

ص: 856

فرستاد و از او خواست با عوض كردن برگه استفتا, پاسخ صحيح را ذيل آن بنويسد و آن گاه خود وي هم, جوابش را ذيل آن نوشت و روز بعد, بدون اين كه استفتا كننده متوجه ماجرا شود, استفتا را تحويل او داد! اين نوشتار را با سخنان امام خميني به پايان مي بريم: (شما خيال مي كنيد دعواي شما بين دو نفر پهلوان است؟ دعواي شما پيش خدا, اعظم از همه معاصي است.)24 (اين دسته بنديها غلط است. اين دسته بنديها فسق است. حوزه ها را ضايع مي كند, اين كارها.)25 (امانت گذاشته خدا اين ديانت را, خيانت به اين امانت نكنيد. اين جبهه بنديها, خيانت است. مگر شما از دو دين هستيد؟ مگر مذهب شما, شعب مختلفه دارد؟ مگر ملاهاي شما هر كدام به يك ديني دعوت مي كنند؟ جبهه بندي يعني چه؟ اين دنبال آن ملا, آن دنبال آن ملا. اينها غلط است, اينها كفر است, اينها از كباير, از اعظم كباير است.... شما چيزي نداريد كه سر آن دعوا كنيد, سر ديانت است, ديانت هم دعوا ندارد. الحمد لله ديانت داريد, اما ديانت كه دعوا ندارد سر همه اينها به دنيا بر مي گردد.

ص: 857

انسان خودش را بازي مي دهد. كه تكليف شرعي اقتضا مي كند. تكليف شرعي اقتضاء مي كند كه انسان اهانت كند به... همجنس خودش؟ اين تكليف شرعي است؟ دنياست آقا اينها, هواهاي نفس است.)26 (اگر شما صنف روحانيت, ايدهم الله تعالي, كارهايي خداي نخواسته انجام بدهيد كه از چشم ملت بيفتيد ولو در دراز مدت, آن روز است كه فانتوم لازم نيست ديگر خود ملت شما را كنار مي زند... من خوفم اين است كه روحانيت نتواند آن چيزي كه به عهده اوست, صحيح انجام بدهد.)27 پي نوشتها: 1. (سيماي فضيلت) /267. 2. (نهج البلاغه), صبحي صالح, ترجمه آيتي )63 )/28/, خ22. 3. (طرح تدوين كتاب شناسي بزرگ شيعه) / 131 133 ; مجله (كلام), شماره 2/ 20 5. 4. به فرموده حضرت علي(ع):(والله يميت القلب ويجلب الهم اجتماع هولاء القوم علي باطلهم وتفرقكم عن حقكم.) نهج البلاغه خ27 5. امام خميني به مرحوم وزيري در همان روزها گفته بود: (خوب است يك كتابي هم فراهم آوريد كه جمع تفرقه آنان كند.) الهامي كه بايد از امام خميني گرفت همين است; يعني كنگره اي بايد برگذار كرد كه جمع تفرقه آنان كند. 6. (كافي), ج157 /2 186 , 179 188 , كتاب الايمان و الكفر, باب زياره الاخوان, باب تذاكر

ص: 858

الاخوان; (بحارالانوار), ج342 ,355/74, باب تزاور الاخوان و.... 7. (نهج البلاغه)/ 241, نامه ;47 (بحار الانوار), ج76, 44/43, (امالي), طوسي, /532, مجلس 18 , ح1145 . 8. (غايه المراد), ج221/ 1 226. مقدمه. 9. همان / 301. 10. (روحانيت و حوزه هاي علميه از ديدگاه امام خميني): تبيان, ج292/10. 11. عنوان مقاله اي است از استاد شهيد مطهري كه در كتابي به نام: (بحثي درباره مرجعيت و روحانيت), كه به سال 1341 ش. در تهران نشر يافت. 12. (سيماي فضيلت) 278/277. 14. سوره (توبه), آيه 60. (انما الصدقات للفقراء والمساكين والعاملين عليها والمولفه قلوبهم). 15. (نهج البلاغه) /304, خ 193 . 16. همان / 251, خ176. 17. (مباحثي درباره حوزه)/203 205. 18. (سيماي فرزانگان), ج34; /3 (مرگي در نور)/95 96. 19. همان/338. 20. مجله (پيام حوزه), شماره 78/77. 21. همان/78. 22. همان77/76. 23. (الفوائد الرضويه) ;/173 (سيماي فرزانگان), ج3 ;/319 (روضات الجنات), ج81/6, اين داستان را درباره مولي محمد طاهر قمي و فيض كاشاني نقل كرده است. 24. (روحانيت و حوزه هاي علميه)/36. 25. همان/38. 26. همان 283/282. 27. همان /214. رضا مختاري

ص: 859

اجتماعي حضرت امام ريشه در مباني اعتقادي و اصول انديشه ديني او دارد. اخلاق اجتماعي امام و رفتارهاي تربيتي او بر همان اصولي مبتني است كه قيام و انقلاب، سياست و رهبري، و فقه و فقاهت او بر آن اصول مبتني است. عرفان امام و نظام معرفت ديني حاكم بر تار و پود وجود امام است كه او را در عرصه فقه و فقاهت: مرجع مومنين، و در پهنه سياست و حكومت: رهبر مسلمين، قرار داده است و همين عرفان و نظام معرفتي و عقيدتي است كه وي را در عرصه اخلاق و رفتارها و روابط اجتماعي نيز امام و اسوه ساخته است. قيام و مبارزه و جهاد سياسي امام خميني در تداوم نهضت انبياء و براي تحقق اهداف پيامبر مكرم اسلام - صلوةالله عليه - و در جهت حاكميت آيين اسلام ناب محمدي (ص) بوقوع پيوست. همان آييني كه حضرت ختمي مرتبت در وصف رسالت و فلسفه بعثت خويش فرمود: "بعثت لا تمم مكارم الاخلاق". در اين بينش است كه حتي اجراي عدالت اجتماعي و برقراري قسط در جامعه انساني نيز به مثابه عوامل زمينه ساز تحقق هدف غايي بعثت كه نيل انسان و جامعه انساني به عاليترين مدارج كمالات اخلاقي است مورد توجه رهبران ديني قرار مي گيرد. و حضرت امام خميني در

ص: 861

اين وادي در اعصار و قرون پس از غيبت سرآمد روزگاران است. پس نكته نخست آنكه براي شناخت اخلاق و رفتارهاي اجتماعي امام و انگيزه هاي بروز اين رفتارها بايد قبل از هر چيز مباني اعتقادي امام را بشناسيم و اعتقاد راسخ قلبي و عملي او را به توحيد به معناي عميق عرفاني آن كه عالم را محضر خدا و جلوه اي از جلوات حضرت حق - جل و علا - مي دانست دريابيم و قرائت وي را از دين و شريعت و وحي، و تفسير او را از اسلام ناب، و وظيفه مندي و تعبد و تكليف گرايي او را كه اساس همه رفتارها و منشهاي فردي و جمعي او بوده است در جامعيت گفتار و رفتارش بدون تقطيع و گزينشهاي سليقه اي بازشناسي كنيم. هركسي كه مي خواهد آداب معاشرت امام و اخلاق اجتماعي او را الگوي خويش سازد پيش از آن مي بايد انديشه و شناخت و اعتقاد خويش را با انديشه و نظام معرفتي امام محك زند. امروز اگر جهان بيگانه از دين و ارزشهاي ديني و بويژه دنياي غرب در گرداب رذايل اخلاقي گرفتار است و بن بستهاي اخلاقي كنوني نه تنها فرياد اصلاح طلبان و انديشمندان خارج از گردونه قدرت را بلكه حتي صداي اعتراف و اعتراض حاكمان اين جوامع را بلند كرده بدان سبب است

ص: 862

كه فلسفه خلقت انسان و فلسفه بعثت انبياء در اين جوامع فراموش شده است. معنويت، ارزشهاي الهي و اخلاقي و مكارم اخلاق در عصر ماشين و تكنولوژي به حاشيه رانده شده اند. اين نظام شبه تمدن حاكم بر غرب بي ترديد نه از ناحيه بمبهاي اتمي و سلاحهاي كشتار جمعي، كه از ناحيه نبود اخلاق الهي و فضايل معنوي لامحاله محكوم به زوال و شكست است. و به تعبير حضرت امام در نامه معروفشان به گورباچف، در باغ سبز غرب فريبي بيش نيست و درون آن سرشار از عوامل سقوط و فروپاشي است. چيزي كه امروزه در غرب و روانشناسي غربي به نام علم اخلاق از آن ياد مي شود همان اخلاق به اصطلاح علمي و نسبي اي است كه دامنه نسبيت را تا حريم اصول بنيادين حاكم بر پهنه هستي كشانده است و واضح است كه اين نگاه را با چنين ابزاري امكان رويت خورشيد حقيقت نيست و نتيجه چنين نگرشي همان است كه وجود با عرضه بسيط و جلوه هاي بيكرانه اش تنها در حصار طبيعت تفسير مي شود و اخلاق و روابط فردي و جمعي انساني محصور در اين زندان، تفسيري جز ارزشهاي نسبي دائما درحال تغيير نمي يابند. كاركرد عوامل ماوار طبيعت و حقايق غيبي در عالم هستي را در اين نگرش راهي نيست و ارزشهاي

ص: 863

مطلق را كه جوهره اصلي و پايه تمدنهاي واقعي و ماندگار هستند نفي مي كند. عوامل تنظيم كننده روابط اخلاقي و اجتماعي و آداب معاشرت برآمده از اين نگرش ماده انگارانه را جز حاكميت قدرت، سرمايه، ماشين و تكنولوژي تشكيل نمي دهد. بديهي است كه بموازات سلطه اي كه هريك از اين عوامل براي صاحبان آنها در جوامع انساني پديد مي آورند اخلاق و فرهنگ و آداب اجتماعي نيز دگرگون مي شود. و اينجاست كه به تعبير پاسكال: "اخلاق واقعي به اخلاق علمي مي خندد". آري امروز جامعه انساني بيش از هر زمان ديگر نيازمند اخلاق واقعي است و چنانكه گفتيم تامين اين نياز تنها از مسير بازگشت بشر به فطرت ديني و الهي خويش مي گذرد. و در همين رابطه است كه تبيين اخلاق اجتماعي مردي كه حقيقتا امام اخلاق بود و از همين رهگذر رستاخيز بزرگ و نهضت الهي خويش را برپا ساخت كاري است بس مهم و پاسخي است به نياز عصر حاضر. نكته ديگر در شناخت اخلاق اجتماعي امام كه در ادامه مبحث پيشين است آنكه يكايك رفتارهاي اجتماعي امام و آداب معاشرتي كه بدان پايبند بوده اند جملگي از سر اداي تكليف و عمل به وظايف ديني در رفتارها و زندگي او جلوه گر شده اند. بنابراين مكتب تربيتي و اخلاقي امام خميني همان مكتب تربيتي و اخلاقي اسلام ناب

ص: 864

است. حضرت امام تحت تاثير محيط و شرايط تاريخي و اجتماعي به دسته اي از رفتارها پايبند و دسته ديگر را مردود نمي دانسته است بلكه دقيقا خود را مكلف به انطباق روابط و رفتارهاي خويش با فرامين الهي و احكام اخلاقي دين مي دانست و از همينجاست كه در ادوار بسيار طولاني و متنوع زندگي امام تا آنجا كه خاطره ها نقل مي كنند و اسناد و مدارك آن گواهي مي دهند تغييري در منشهاي سرشار از فضايل اخلاقي امام در برخورد با ديگران مشاهده نمي كنيم. براي نمونه: همان حرمتي را كه او براي مردم قبل از اقبال جامعه به او قائل بود عينا در رفتار و گفتارش در زمان پس از پيروزي و دوران حكومتش بر ميليونها قلوب و نفوس شاهديم. به عبارت ديگر، حضرت امام در جريان خودسازي و جهاد با نفس كه در دوران نوجواني و جواني و قبل از ورود به عرصه فعاليتهاي سياسي و زعامت ديني و رهبري قيام، در يكي از سخت ترين مراحل تكامل زندگي خويش و تحت تاثير همان مكتب شناختي و عرفاني اي كه اشاره كردم رويكردي آنچنان به آداب و اخلاق اسلامي داشته است كه نه تنها در وادي مباحث نظري و تئوريك اخلاق اسلامي به عنوان صاحبنظري توانمند و فرزانه زمان خويش شناخته مي شد بلكه در ميدان عمل

ص: 865

نيز با مواظبت و مراقبت دائمي، آداب معاشرت اسلامي را چنان در باطن خويش پرورانده بود كه ملكه روان خودساخته او شده بودند و همين امر سبب تعادل در برخوردها در تمام ادوار زندگي وي بوده است. بنابراين، اخلاق اجتماعي امام دقيقا برگرفته از آداب اخلاقي اسلام است. اگر كسي شخصيت امام را، و خداشناسي و تكليف گرايي امام را، و ميزان تعبد و تهذيب او را در حد وسع خويش شناخته باشد طبعا در بازشناسي رفتارهاي اجتماعي و اخلاق و آداب معاشرت او جز اوج ارزشهاي اخلاق اسلامي را نخواهد ديد. رافت و رحمت در برخورد با مومنين و شدت وحدت در برخورد با مشركان و كافران، امربه معروف و نهي ازمنكر با عنايت دقيق به شرايط و مراحل آن از نصيحت گرفته تا مبارزه منفي و رويارو، احترام به انسانها براساس تقوي و فضايل اخلاقي، عدالت در رفتارهاي اجتماعي و فردي، سازگاري اجتماعي و مسئوليت پذيري در جمع و روحيه همكاري، نظم و انضباط، تاليف و تحبيب قلوب، حسن خلق، رفق و مدارا، گذشت و عفو، حلم و صبر، ستر عيوب و سعه صدر و مشورت، وقار و پرهيز از هزل در عين تواضع، خلوص نيت، تنفر و پرهيز از ريا و رياكاري و خودخواهي، اجتناب اكيد از مجالس غيبت و گناه، قدرشناسي

ص: 866

و توجه فوق العاده به زيردستان، صداقت و يكرنگي، حفظ كرامت انسانها و مردمي بودن، با مردم و براي مردم زيستن و خدا را در همه احوال و در تنهايي و در جمع حاضر و ناظر ديدن نمونه هايي است از خصايل اخلاق اجتماعي امام كه درباره هريك از آنها خاطره هاي فراوان نقل شده است و حافظه آحاد ملت ايران و قدرشناسي بي بديل اين ملت بزرگوار در گراميداشت ياد و نام او گواه اين مدعاست. روحش بهره مند از رضوان الهي و راهش پررهرو باد. حميد انصاري

ص: 867

با وحدت كلمه همه كاري را مي توان كرد. هرچه در ايران روي مي دهد مورد توجه تمام مسلمانان دنياست. سعادت و نيكبختي ما، افتخار ما در اين است كه ببينيم اين انقلاب پيروزمندتر، سرافرازتر شود. عمر كرامي نخست وزير لبنان: ما همچنان از انقلاب اسلامي ايران كه با خارج شدن از دايره نفوذ امريكا سد بزرگي را در برابر امپرياليسم در منطقه ايجاد كرد، پشتيباني كرده و حركت مقاومت ملت ايران را بهترين پشتيبان آرمانهاي عربي خود مي دانيم. بيداري اسلامي در جهان مرهون قيام امام خميني است. علامه سيد محمد حسين فضل الله: يك ميليارد مسلمان هرگز نخواهند توانست با استكبار مبارزه كنند مگر با وحدت و يكپارچگي. لذا به مسلمانان توصيه مي كنيم فكر و انديشه امام امت را سرلوحه مبارزات ضداستكباري خود قرار دهند. انقلاب اسلامي ايران توانست اعتماد به نفس قابل ملاحظه را در مسلمانان زنده كند و آنان دريافتند مكتب اسلام قادر است تحرك سياسي لازم را براي حل مشكلاتشان فراهم سازد. ابوهشام (سيد حسين موسوي) رهبر امل اسلامي لبنان: به نظر ما هر گامي كه انقلاب اسلامي در راه سازندگي بردارد يك پيروزي براي ما و تمام مسلمانان جهان خواهد بود. ملتهاي مسلمان عرب و غيرعرب در منطقه عاشق و مشتاق انقلاب اسلامي بوده و معتقدند كه تنها

ص: 869

اسلام است كه مي تواند عهده دار مترقي ترين و عادلانه ترين نظام اجتماعي باشد. صادق المهدي: امام خميني (س) و انقلاب اسلامي در ايران به نيروي مبارزاتي و جهاد امت عرب و خلق فلسطين عليه صهيونيسم و امپرياليسم جان تازه اي بخشيدند. مردم ايران با اتكا به دين قيام كردند و براي پيروزي آن شهيد دادند. هيچ كس ايرانيان را در اين زمينه تحت فشار قرار نداده بلكه خود آنها اسلام را مي خواهند، ايرانيان بيش از ساير كشورهاي اسلامي براي اسلام قرباني مي دهند چون دين اسلام براي آنها بسيار مقدس است. به كار بزرگ و شجاعانه ملت قهرمان ايران بسيار افتخار مي كنم. چرا كه سلطه طاغوت را برانداخت و ايران را از سيطره امپرياليسم امريكا بيرون كشيد و آن را مجددا به آغوش اسلام باز گرداند، در واقع انقلاب اسلامي ايران، روح اسلام و روح جوانان مسلمان را تازه كرد و اعتبار اسلام را در پيشگاه جهانيان اعاده كرد. از سوي ديگر انقلاب ايران نشان داد كه تمامي مسلمين داراي يك مساله مشترك هستند و در اوايل پيروزي خود با تمام توان از قضيه آزادسازي فلسطين و بيت المقدس پشتيباني كرد. شاه نه تنها صهيونيزم را دشمن نمي دانست بلكه به آنها اسلحه داده و دوست صميمي آنها نيز به شمار مي رفت. پس از پيروزي انقلاب اين دسيسه ها

ص: 870

و خيانتها از ميان رفت. نابودي انقلاب اسلامي ايران، نابودي مقاومت ليبي، سوريه، فلسطين و لبنان است. انقلاب اسلامي ايران با تكيه بر منبع لايتناهي و توكل بر خدا و اتكا به ملتي با ايمان با توطئه هاي زيادي مقابله كرده و توانسته است با حفظ ديدگاههاي اسلامي و استقلال طلبانه خود از استعمارگران دوري بجويد و به حيات با بركت خود ادامه دهد. اين تحولات نشانه اراده قوي ملت ايران در برابر قدرتهاي استعماري شرق و غرب است كه مي خواهند بر جهان حاكم شوند. علي رغم عقايد و نظريات مختلفي كه درباره جمهوري اسلامي ايران ابراز مي شود، ما بر اين باور هستيم كه اين انقلاب نقش عظيمي در بيداري ملل اسلامي ايفا كرده است. اين انقلاب به مسلمانان و به انسانهاي مبارز آموخت كه چگونه مي توان در مقابل استكبار جهاني ايستاد و فكر و عقيده اسلامي را به ثبوت رساند. روزنامه الشعيب امام خميني براي دفاع از محرومان جهان، پرچم اسرائيل را ا ز آسمان ايران اسلامي به زير كشيد و به جاي آن براي نخستين بار پرچم فلسطين را برافراشت و دروازه هاي شرقي كشور ايران را به روي مجاهدين مسلمان افغاني باز گذاشت. امام خميني - قدس سره - گورباچف را به اسلام دعوت كرد و حكم اعدام مرتدي همچون سلمان رشدي

ص: 871

را صادر كرد و با اين عمل خود كاري كرد كه پس از پيامبر بزرگوار اسلام و خلفاي راشدين صورت نپذيرفته بود. امام به تشويق مسلمانان براي سازماندهي صدها موسسه تبليغاتي در اروپا و امريكا همت گماشت و از اين طريق هزاران تن از مردم اين كشورها به اسلام گرويدند دستاوردهاي درخشان 89 سال زندگي اين مرد بزرگ را تاريخ با حروف طلا ثبت خواهد كرد. رئيس جمهور سودان جمهوري اسلامي ايران اولين دولت اسلامي تشكيل شده در قرن اخير است. مردم سودان خواستار اجراي احكام اسلامي در كشور خود هستند و در اين رابطه به تجربيات ايران نيازمندند. ديدار اخير من با مقامات جمهوري اسلامي ايران بسيار رضايت بخش بود، من در آن ديدار خوستار ايجاد روابط نزديك و پايدار با جمهوري اسلامي ايران شدم و گسترش روابط بين جمهوري اسلامي ايران و سودان را قدم مثبتي در جهت ايجاد هسته مركزي وحدت كشورهاي اسلامي مي دانم. مردم سودان به هيچ وجه خواسته امپرياليسم مبني بر صرف نظر كردن از اجراي احكام اسلامي در اين كشور نخواهند شد. نشريه وحدت - چاپ استانبول عبد السلام جلود انقلاب اسلامي ايران موجب عزت و سرافرازي تمامي ملل اسلامي و مستضعفان و شكل گيري روح مقاومت و پايداري در برابر استكبار جهاني است. ايران سند و

ص: 872

پشتوانه اي قوي براي اسلام و مسلمانان و اعراب است. علت محبوبيت امام خميني (س) و انقلاب اسلامي ايران در ميان ملتهاي جهان آن است كه انقلاب اسلامي و رهبري آن با امريكا و ارتجاع مقابله كرده و آزادي قدس را از اهداف نهايي خود اعلام كرده است. انقلاب اسلامي ايران تنها يك انقلاب عليه شاه مخلوع نبود، بلكه انقلابي در هت بيداري ملتها و نيروهاي انقلابي به شمار مي رود. اين انقلاب را نمي توان تنها پيروزي اسلام و تمدن غرب دانست بلكه روشن ساختن اصالت اسلامي و بيرون آمدن از حالت خمودگي و ركود و گرايش به سوي سازندگي و جهشي به طرف ايفاي نقش اصيل و تاريخي اسلام بوده است. انقلاب اسلامي ايران نشان داد با اتكا به اراده ملت ديگر احتياجي به سلاحهاي پيچيده نيست. كيم ايل سونگ رئيس جمهوري كره شمالي: به مبارزه مردم ايران ارج زيادي مي گذاريم و پيروزي آنها را آرزومنديم. مردم ايران تحت رهبري حضرت آيت الله خميني، رهبر مهم اسلامي خود، شديدا تلاش مي كنند كه از حاكميت كشور و تماميت ملي دفاع كنند، در حالي كه از زمان پيروزي انقلاب شجاعانه بر مشكلات گوناگون در راه پيشرفت خود غلبه كردند و زندگي نويني را به وجود آوردند. مبارزه سرسختانه ايران عليه امپرياليسم امريكا را بسيار عالي ارزيابي مي كنيم.

ص: 873

مردم ايران با شجاعت تجاوز امپرياليسم را عقب راندند. ملت ايران در غلبه بر مشكلات بسياري كه سد راهشان بود به موفقيتهاي بزرگي دست يافتند. لئونيد برژنف: ما موفقيتها و ترقي و تعالي ايران جديد و انقلابي را آرزومنديم و اميدواريم كه مناسبات حسن همجواري ميان ملل اتحاد شوروي و ايران در شرايط ثمربخش جديد بر پايه محكم احترام متقابل، حسن نيت و عدم مداخله در امور داخلي يكديگر توسعه يابد. شاذلي بن جديد: الجزاير به عنوان يك كشور مسلمان به دور از پافشاري بر جنبه ناسيوناليستي، خود را در كنار جمهوري اسلامي ايران مي داند و لازم مي دانيم از تجربه ايران به عنوان يك كشور اسلامي قدرتمند در منطقه بهره مند شويم. انقلاب اسلامي ايران را انقلاب خود مي دانيم. دكتر ابراهيم دسوقي شتا استاد زبانهاي شرقي دانشگاه قاهره: بي گمان، انقلاب اسلامي ايران را اگر مهمترين رويداد تاريخ معاصر ندانيم، بايد مهمترين رخداد سده چهاردهم هجري قمري دانست، پيروزي شگفت اين انقلاب بايستي مورد بحث و پژوهش پيگير پژوهشگران جهان قرار بگيرد، زيرا براي نخستين بار در تاريخ، مردمي ستمديده با دستهاي خالي و سينه هاي گشوده با يك سلاح، آن هم ايمان در برابر حكومت بيدادگر ايستادند و با پايداري و جانفشاني خود، تمام نيروهاي سركش طاغوتي را درهم شكستند و آن را

ص: 874

به مزبله تاريخ فرو افكندند، و اين رويداد عظيم به نوبه خود نشان داد كه سلاح ايمان، شكست ناپذير است و همچنين اثبات كرد كه اسلام تا چه اندازه با بنيادها و اصول انقلابي سرنوشت ساز ملتها هماهنگي و سازگاري دارد و تا چه اندازه كشورهاي اسلامي مي توانند، اين سلاح را به كار گيرند، سلاحي كه همچون آتش زير خاكستر در دل مردم درخشش و حيات دارد. انديشه هاي اسلامي، انقلاب را زاييد و به همان سان نيز انقلاب باعث جوشش و تراوش انديشه هاي انقلابي - اسلامي شد و آن را به صورت نيروي زنده و فعال در آورد. بي گمان اين امر، مهمترين پايه هاي انقلاب است. ژنرال محمد ضياء الحق رئيس جمهور فقيد پاكستان: ايران انقلاب كرده است و همچنان در حال انقلاب اسلامي است. اين انقلاب پديده جديدي در جهان امروز است. ايران نقش بسيار مهمي را در اين پديده ايفا نموده و اسلام راستين را منعكس كرده است. ايران تا كنون با عدم تعهد نسبت به ابرقدرتها تشخص خود را حفظ كرده است. اين نقش قابل ملاحظه اي است و ما به اين دليل از ايران تقدير مي كنيم. اينجانب آنچه را كه از انقلاب اسلامي مشاهده كردم بسيار قابل تعريف و تقدير است. برهان الدين رباني از رهبران مجاهدين افغانستان: همان گونه كه

ص: 875

در صدر اسلام حضرت محمد (ص) بشارت پيروزي مسلمان بر قدرتهاي بزرگ آن زمان را مي دادند و كسي باور نمي كرد، حضرت امام خميني نيز با ياراني اندك قيام اسلامي را آغاز كردند و در مقابل ابرقدرتهاي غرب و شرق پيروز شدند. كليم صديقي مدير مؤسسه تحقيقات اسلامي لندن: پژوهشهاي آكادميك در جنبش اسلامي عمر بسيار كوتاهي را گذرانده است. نهضت انقلابي اسلامي بايستي دقيقا ثبت و ضبط و تجزيه و تحليل شود. انقلاب اسلامي ايران تا آينده اي دور، راهنما و الهام بخش نهضت اسلامي خواهد بود. از اين رو، بررسي بسيار عميق اين انقلاب ضرورت و اهميتي اساسي دارد. معنا و مفهوم "انقلاب" در متن اسلامي آن نيز بايستي از آن مفاهيمي از انقلاب كه ملتها به طور عموم در ذهن دارند، متمايز گردد. انقلاب اسلامي يك حادثه نيست، بلكه زنجيره و سلسله اي از حوادث و جرياني پويا و مداوم است. اين انقلاب نمي تواند جرياني باشد كه به طور دفعي و سريع پايان يابد. زماني طولاني، چندين سال، و شايد يك نسل يا بيشتر لازم است كه اين انقلاب خودش به صورت "معيار" و " قاعده" در آيد. هيچ حالت متعارف و عادي شناخته شده اي كه انقلاب اسلامي بتواند سريعا بدان باز گردد، وجود ندارد. انقلاب اسلامي بايستي آنگاه كه كنترل

ص: 876

بر محيط خود را به دست گرفت، ثبات و وضع عادي خاص خود را بيابد و شايد بايد كه در مرزها و معاملاتش با جهان خارج همواره انقلابي بماند. تمام اين مسائل و بسياري مسائل ديگر از اين دست بايد همه جا مورد بحث و بررسي مسلمانان قرار گيرد. روزنامه اسپانيايي "ال موندو": ايران قدرت برتر منطقه و مشعلدار جهان اسلام است. ايران كه اكنون نقش مهمي در شرايط جنگي منطقه دارد تنها كشور قابل اعتماد منطقه است. جمهوري اسلامي ايران براي رسيدن به شرايط فعلي هشت سال مبارزه در جنگ با عراق را كه توسط غرب حمايت مي شد، تحمل كرد و در نهايت به پيروزي رسيد. در طول جنگ عراق با ايران، غرب مانند هميشه بدترين و مهلكترين تصميم را گرفت و بدين وسيله صدام را به يك ماشين جنون آميز كشتار تبديل كرد. ايران اكنون از يك سو در جنگ بيطرف است و همزمان با آن از مردم عراق به عنوان مسلماناني كه مورد تجاوز قرار گرفته اند، حمايت مي كند. ايران اكنون بدون هيچ زحمتي شاهد درگيري شياطين بزرگ و كوچك است. ولي اين امر مانع از اين نشده است كه آيت الله خامنه اي رهبر روحاني ايران دعوت به رحمت و عطوفت مذهبي بكند و رئيس جمهور اين كشور نيز پيشنهاد صلح ارائه

ص: 877

نمايد. عباس مدني رهبر نجات اسلامي الجزاير: چراغي كه امام خميني (س) برافروخت، دلهاي ما را روشن كرد. ملت الجزاير آماده است در كنار ملت ايران در يك صف واحد براي برافراشتن پرچم الله اكبر قرار گيرد. عبدالرحمن خليفه رهبر اخوان المسلمين اردن: ايران كشوري است كه مي تواند جهان اسلام را رهبري كند. تمام مسلمان جهان نيازمند اهتمام و توجه ايران هستند. شينتارو آبه وزير خارجه سابق ژاپن: من از نزديك شاهد دستاوردهاي انقلاب اسلامي و تلاش مردم ايران جهت ساختن ايراني نو و با ثبات بودم و اين را مرهون رهبري با درايت رهبر انقلاب اسلامي ايران مي دانم.

ص: 878

را شروع كردم و در حين تحصيل در علوم اسلامي مقالات و كتابهاي اسلامي را ترجمه مي كردم. از هنگام آمدن امام خميني به نجف اشرف به ايشان گرايش پيدا نمودم و دنباله رو ايشان شدم. از آن پس سخنرانيها و مقالات زيادي درباره امام انجام داده يا نوشته ام و مصاحبه هايي با رسانه هاي روز هند به صورت زنده داشته ام كه بيشتر داراي ابعاد فرهنگي و به دو زبان عربي و انگليسي بوده و بخصوص مصاحبه هايي كه در رابطه با امام داشتم مورد پسند مردم واقع شده ست. حضور: شما در كجا معمم شديد و در درس كداميك از علماي ايراني شركت كرده ايد؟ فطرت رضوي: بنده در قم معمم شدم و تا سال 1983 در درس عده اي از علماي قم از جمله آقايان لنكراني ، مومن و ديگران شركت داشتم. حضور: شما كه در جهت معرفي انقلاب اسلامي و شخصيت امام خميني به مردم هند زحمت كشيده ايد بفرماييد نحوه انتشار و اطلاع رساني شما در اين زمينه چگونه بوده است؟ فطرت رضوي: هندوستان كشور بزرگي است و داراي هشت ايالت مي باشد كه هركدام زبان مخصوص به خود را دارد و زبان اردو فقط در يكي از ايالات شيعه نشين رواج يافته است. من به خاطر اينكه اطلاعات و اخبار انقلاب اسلامي ايران را

ص: 880

به همه مردم هندوستان برسانم از آغاز انقلاب مقالات و نشريات خود را جهت انتشار به خبرگزاري صداقت هندوستان مي دادم. ولي از چهار سال قبل تاكنون با كمك دوستان شروع به انتشار نشريه اي هفتگي به نام "مسلم" كرده ام كه مركز آن در پونا واقع در 200 كيلومتري بمبئي در ايالات مهارا شترا مي باشد. حضور: بسياري از مسلمانان و غير مسلمانان هندي به امام خميني علاقه مند بوده اند و اين مطلب را مي توان از سخنان آنها، نامه هايي كه براي امام نوشته اند يا مقالات و كتابهايي كه در هندوستان چاپ شده است بدست آورد. علت اصلي چنين محبتي را در چه مي دانيد؟ فطرت رضوي: امام با شكستن نفس خود توانست بتهاي زمان را بشكند و خداوند تبارك و تعالي كه در هر زماني مصلحي براي بشر مي فرستد او را به عنوان يك مصلح خدايي براي مردم فرستاد تا به هدايت مردم و انتشار افكار اسلامي بپردازد و انسانهايي خداگونه پرورش دهد. او آمد تا جلوي قدرت استعمارگران و استثمارگران را بگيرد و راه نجاتي براي مردم مستضعف و مستمند باشد. او خود را آلوده پستهاي دنيوي نكرد و حتي به وابستگان خود نيز اجازه گرفتن پست و مقام را نداد. امام زندگي علي وار داشت و از مزايا و منافعي كه شاهان و سلاطين براي

ص: 881

خود قرار مي دهند دوري جست و به همين دلايل مردم هندوستان جذب اعمال ايشان شدند. حضور: علاوه بر اقدامات و سياستهاي امام و روش رهبري و مبارزه ايشان كداميك از آثار امام در هندوستان بيشتر مطرح بوده است؟ فطرت رضوي: در ميان آثار حضرت امام دو مقوله بيش از همه در هندوستان مطرح بوده است: اول موضوع فتواي امام درباره سلمان رشدي و ديگري وصيتنامه سياسي - الهي ايشان. بعد از حكم حضرت امام درباره سلمان رشدي ، دولت هندوستان كتاب او را تحريم كرد; اما علي رغم اعتراض و راهپيمايي مسلمانان دولت به او اجازه مسافرت به هند را داد و عده اي از كمونيستها و افراد لامذهب از او حمايت كردند. با اين وجود علاوه بر مسلمانان، نويسندگان هندي نيز مقالاتي را عليه او به چاپ رساندند. حضور: در حال حاضر وضعيت كلي مسلمانان هندي - كه تعداد آنها با توجه به آماري كه ما شنيده ايم نسبت به جمعيت هند قابل ملاحظه است - چگونه است و چه موقعيتي دارند؟ فطرت رضوي: مسلمانان سابقا موقعيت ممتازي داشتند و با توجه به نظريات و عقايد آنها، بسياري از نجسها - كه در هندوستان همواره مطرود بوده اند - به اسلام گرايش پيداكردند و مسلمان شدند. ولي استعمارگران براي جلوگيري از گسترش اسلام كاري

ص: 882

كردند كه هندوها با هم متحد شوند و با مسلمانان مقابله كنند و اين توطئه اسباب تضعيف مسلمانان شد و آنان در حال حاضر در حوزه هاي فرهنگي واقتصادي راه نجات خود را مي جويند. حضور: رابطه مهاتما گاندي و مسلمانان هندي را - كه نقش مهمي در پيروزي انقلاب هند داشتند و به نوشته بعضي نويسندگان، عمليات تهور آميز انقلابي را غالبا آنها انجام مي دادند - چگونه ارزيابي مي كنيد؟ بعضي ها اتهام سركوب و طرد مسلمانان را به ايشان وارد مي كنند. فطرت رضوي: مهاتما گاندي نمي خواست مسلمانان را ناراحت كند و كنار بگذارد. آزار و كشتار مسلمانان در زمان جواهر لعل نهرو بواسطه تفرقه اندازي استعمارگران انگليسي انجام شد. مهاتما گاندي خواستار جلوگيري از كشتار مسلمانان شده بود و به همين دليل دست به اعتصاب غذا زد، اما خودش توسط عده اي از هندوهاي متعصب ترور شد. به هر حال امروزه مسلمانان در هندوستان ضعيف شده اند. حضور: در حال حاضر روابط ايران و هند را خوب ارزيابي مي كنند. با توجه به اين موضوع نشر آثار حضرت امام در هند چه صورتي دارد؟ خصوصا كه زبان فارسي مدتها زبان رسمي هندوستان بوده و اكنون نيز از زبانهايي است كه متفكران هندي براي آن ارزش زيادي قائلند. فطرت رضوي: عده اي از معاندين و مغرضين كه در دولت

ص: 883

هند نفوذ دارند مي خواهند مانع از اين روابط خوب باشند. آنها در واقع دشمنان اهل بيت عصمت و طهارت و ايران هستند. آنها و طرفدارانشان كتابهايي عليه حضرت امام و ايران نوشته اند و اجازه نداده اند مردم هند در حد لازم و مطلوب با امام خميني و انقلاب اسلامي آشنا شوند. البته بسياري از مردم و دانشمندان و متفكران هندي قدر امام و انقلاب اسلامي را مي دانند و در اين زمينه ها مقالات و كتاب مي نويسند ولي قدرت چنداني ندارند. البته امام الگويي براي نوع انسان است، براي همه عالم، نه فقط براي مردان و زنان ايران. امام الگوي آزادي انسان معاصر است. براي نشر انديشه ها و آثار امام يعني براي گسترش ارزش و قدر انسان، در هر حالت و زمان بايد تلاش و جديت كرد. حضور: به عنوان آخرين سؤال مي خواستم نظر شما را درباره مسلمانان كشمير و وضعيت اين منطقه مورد اختلاف هند و پاكستان بدانم و اينكه به طور خلاصه و مختصر چه تحليلي از وضعيت اين سرزمين مسلمان نشين داريد؟ فطرت رضوي: پاكستان از اول به اين منطقه نظر داشت و هنوز هم دارد. قسمتي از كشمير كه ارزش اقتصادي زيادي ندارد در قبضه قدرت اوست، قسمتي هم در اختيار دولت هندوستان است. مسلمانان كشمير خودشان مي خواهند آزاد

ص: 884

باشند و دو طرف دعوا را قبول ندارند. مسلمانان مي گويند هندوها ما را مي كشند و هندوها مي گويند كشميريها اين طورند. به هر حال نيت پاكستان هم خراب است. نيت آنها اسلام نيست. آنها به نام اسلام مردم كشمير را تحريك مي كنند. آنها خواهان سرزمين كشمير هستند نه اسلام. مردم از دو طرف در فشارند و كشته مي شوند. هيچكدام هم بر ديگري پيروزي ندارد. به نظر من در حال حاضر مردم مسلمان كشمير نبايد خود را درگير استقلال طلبي كنند. تهيه و تنظيم : ابو الفضل مروي

ص: 885

را به عنوان زعيم، رهبر و مرجع خويش برگزيدند و اكثريت قاطع امت به تقليد از او در مسائل شرعي و پيروي در مسايل سياسي و اجتماعي گردن نهادند و در پيمودن اين مسير با وجود سختي ها و مصائب كه در پي داشت هيچ عاملي موفق نگرديد رشته عشقي را كه بين امام و امت وجود داشت از هم بگسلد بلكه مردمان مشتاق مكارم و فضايل در راه آرمان مشتركي كه با رهبر خويش داشتند كه آن اعتلاي اسلام و گسترش فرهنگ قرآن وعترت و حركت به سوي شرف وكرامت انساني بود، از هرگونه ايثار و جانبازي و بذل مال مضايقه نكردند و بر اين پيوند هر چه كه مي گذشت به رغم بذرهايي كه تفرقه افكنان، منافقان و افراد خبيث پاشيدند، استوارتر و پايدارتر گرديدند و فروزندگي اين ويژگي در حدي رسيد كه نه تنها دوستان بلكه دشمنان آن را تاييد كردند. به راستي راز اين پيوند پاك و ارتباط مقدس در چه بود، چه سري در آن نهفته است؟ در پاسخ بايد خاطر نشان ساخت امام با گام نهادن در مسير حق، سيمايي ملكوتي را به دست آورد كه همه حق جويان را در مقابلش به خضوع وامي داشت و دل هاي صاف و عاري از هرگونه آلودگي شايق شده بود، رمز ديگر

ص: 887

اين انس مقدس در آن است كه امام آنچه را در بيانات، سخنراني ها، مصاحبه ها، مكاتبات، نامه ها، تلگرام ها، هشدارها و پيام ها و حتي نوشته هاي عرفاني و اخلاقي و ساير آثار فقهي و كلامي از مردم خواست بدان عمل كنند نخست خود در زندگي فردي و برخوردهاي اجتماعي خويش به نحو احسن و شكلي مطلوب پياده كرد، براي غواصي در اقيانوس معارف و فضايل، امواج بلا را پذيرفت، تبعيد، زندان، فشار دشمنان، آوارگي، رنج كشيدن، از دست دادن فرزندي دانشمند و حكيم در راه هدفي مقدس - كه از نشانه هاي بارز مقاومت بود ومردم نيز پذيراي آن شدند از جمله مرارت هايي بود كه امام آنها را به جان خريد. موفقيت هاي ملكوتي حضرت امام خميني مراحل و درجات عبادي و معنوي زيادي را پشت سر نهادند تا محبوب قلوب و مجذوب دل ها شدند، محور اساسي و مغز نوشته ها، سخنان و موضع گيري هاي امام و نيز قيام و قعودش در جهت كسب رضايت خداوند متعال بود و بر حسب فرموده هاي قرآني و مضامين روايي هر كس از روي اخلاص و با رعايت زهد و پارسايي و پرواپيشگي قيام كند و در همه حال خدا را در نظر داشته باشد قدرت الهي با او همراه مي گردد و پروردگار لايزال محبت او را چون جويبارهايي با صفا در اعماق قلب هاي مردم

ص: 888

جاري مي سازد. امام خميني نسبت به مردمان مسلمان و محرومان نيكو روش ارادت مي ورزيد و از آغاز نهضت تا زمان رحلت هرگز تفوق طلبي در وجودش ديده نشد و آن همه عواطف شديد، احساسات پاك و حمايت هاي باشكوه و توفيق هاي زياد نتوانست ذره اي روح پاك مصفاي امام را تحت تاثير قرار دهد و جهت گيري هاي آن بنيان گذار جمهوري اسلامي را از موازين ديني و مفاهيم ارزشي دور كند بلكه امام در اين جهت مصمم تر گرديد و با نهايت صداقت بارها به مردم فرمود: «به من خدمتگزار بگوئيد بهتر است تا رهبر بگوئيد» امام قله قبيله قبله بود كه با روشنگري ها و استقامت اعجاب برانگيز خود ناله هاي در گلو خفه شده و ضجه هاي در خون نشسته مردم را در عصر تيرگي ناشي از جور و خفقان فرياد كرد و آنچه را كه مردم توان نداشتند بر زبان جاري سازند و حتي گروههاي سياسي و انقلابي آن دوران تصورش را هم از ذهن خويش عبور نمي دادند با قاطعيت و بدون هراس از بساط ستم و استكبار جهاني گفت. خشم مقدس و خروش معنوي امام درد و رنج نسلي بود كه ساليان دراز با درد و الم خو گرفته و درين ورطه مهلك چشم به راه روزنه اي نوراني نشسته بود.اين نسل زخم ديده آرمان پاك و

ص: 889

ايمان خويش را در امام ديد و چون تشنه اي كه همراه خضر در پي آب حيات در بيابانهاي مخوف است در پي امام در تيرگي جور و شرايط آشفته اي كه استكبار پديد آورده به دنبال جوانه هاي جاويد و جرعه هاي معنويت، روان گرديد و سرانجام به چشمه زلال و مطهري كه از اقيانوس بي كران يكتاپرستي منشا مي گرفت رسيد.آري امام آن دل هاي حيران را تسخير كرد و قلب هاي مشتاق حق را همراه خويش كرد و همه را با هم متحد ساخت و با برافروختن مشعل عشق هرگونه ناخالصي، ريب و ريا را از اين مجموعه دور ساخت. به همين دليل مقام معظم رهبري - حضرت آية الله العظمي خامنه اي - فرموده اند: «..و [امام] فرهنگ تسليم را در جامعه دگرگون كرد و حصار ترس را فروريخت و ملتي را به سرچشمه پاك و زلال فطرت خدايي رهنمون شد...او احيا كننده بينش زمين و برافروزاننده شعله ايمان و آفريدگار عظيم ترين حماسه مردمي دوران ماست...اقيانوس بي تلاطم و بي هيجان اين ملت را كه در طول ساليان متمادي با تسليم و سكون همچون خصلتي طبيعي خو گرفته بود، هيچ چيز جز اين فرياد شور آفرين نمي توانست چنين متلاطم و خروشان كند...كلام امام ديوار سكوت قرن ها را فروريخت و مرگ را در نظر مردمي كه به او اميد

ص: 890

بسته بودند به يك اندازه خوار و بي مقدار كرد.اغراق نيست اگر بگوئيم كه رژيم ددمنش براي خنثي كردن هر جمله از سخن و پيام امام صدها گلوله به سوي پيروان او شليك كرد و ناموفق ماند...» (1) جاذبه امام به مراتب گسترده تر و فراگيرتر از دافعه ايشان بود، از اين رو حاميان و يارانش افراد شگفتي هستند كه در طول تاريخ كمتر مي توان شبيه آنان را يافت و تنها در ميان اصحاب رسول اكرم (ص) و ائمه طاهرين (ع) مي توان مثل آنان را سراغ گرفت، تحمل سخت ترين شكنجه ها، مقاومت در برابر مصائب توان فرسا، استواري در راه هدف مقدس و در نهايت رسيدن به فوز عظيم شهادت از مشخصات حاميان امام است. چه بسيار افرادي كه در حال فرياد شعار «يا مرگ يا خميني» با گلوله هاي دژخيمان در خون خويش غلطيدند و همين شعار كه در قيام خونين پانزده خرداد سال 1342 ه.ش شكل گرفت گوياترين سند تاريخي در زمينه شدت جاذبه امام است.آن پيشواي پارسا حرف دل مردم را بر زبان جاري مي ساخت و بدون هيچ گونه بيمي براي دفاع از باروي باورها كمر همت بسته بود و مردم نيز جان خويش را براي دفاع از ارزشهاي ديني كه امام از آنها صيانت مي كرد به صحنه آورده بودند.قطرات خون ياران

ص: 891

آن مرد خدا و عبد صالح بر در و ديوار شهرها و روستاها از عشق عظيم و عميق مردم نسبت به ايشان حكايت داشت.شگفت آن كه امام در زماني تا اعماق قلوب مردم نفوذ كردند و امت مسلمان در شرايطي به ايشان ارادت ورزيدند كه ايشان هيچ گونه رسانه خبري را در اختيار نداشتند و حتي روزنامه ها و نشريات عليه امام مقاله، گزارش، مطلب و خبر و امثال آن درج مي كردند و اين واقعيت مبين آن است كه ارتباط مردم با رهبر متكي بر اعتقادات پاك و موازين ديني بود. مدير عامل وقت صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران در نخستين روزهاي پيروزي انقلاب اسلامي به امام عرض مي كند: مردم مايلند شما را ببينند، از تلويزيون خبرتان را بشنوند و...امام در جواب وي فرمودند: ما از طريق صدا و سيما با مردم آشنا نشديم آشنائيمان با مردم قبل از اين ها بود، قبل از اين بود كه صدا و سيما در اختيارمان قرار گيرد بنابراين ارتباط مردم با ما و ارتباط ما با مردم به اين مسايل كاري ندارد. البته امام در تصميم گيري ها و مطرح كردن مواضع خويش خشنودي خداوند را بر رضايت مردم ترجيح مي دادند و اگر تشخيصشان اين بود كه با اجراي كار يا برنامه اي به مقصد الهي نزديك مي شوند

ص: 892

ملاحظه خشنودي يا ناراحتي افراد را نمي كردند. ايشان چه قبل و چه بعد از پيروزي و در طول مبارزه به منظور مطرح كردن رهبري و مرجعيت خويش حتي گامي برنداشت بلكه ملت از آرمان هاي پاك امام استقبال كرد.ويژگي هاي اخلاقي و روشن بيني و ايمان خالصش بر صفحه قلوب مردم نقش بست و اين كشش معنوي از مرزهاي ايران فراتر رفت و ديگر نقاط گيتي را در بر گرفت.بسياري از قيام ها و نهضت هاي مذهبي كه امروز جهان شاهد شكل گرفتن آنها در سرزمين هاي اسلامي و نواحي مسلمان نشين جهان مي باشد از همين جاذبه نشات گرفته است. اعتماد به مردم امام از آغازين روزهاي نهضت اسلامي به مردم اعتماد نمودند و ظرفيت الهي و گرايش هاي مذهبي آنان را مورد توجه قرار دادند، احترام به مردم و علاقه به افراد جامعه در فرمايشات حضرت امام به وضوح ديده مي شود.آن روح قدسي به احساس مذهبي مردم و امكان بهره برداري از آن در جهت اهداف مقدس خويش و افزايش مجد و عظمت مسلمين باور داشت و در واقع قطره هاي ناچيز را بهم پيوست و سيل خروشاني فراهم ساخت كه طومار ستم را درهم نورديد و توطئه هاي ابرقدرت ها را خنثي كرد و ارمغان اين تلاش مقدس انقلاب اسلامي بود. اعتماد امام بر مردم تنها يك تاكتيك لحظه اي براي

ص: 893

پيروزي نهضت ديني نبود بلكه در درون آن اهداف مقدسي است كه از ارزشهاي ديني تاثير پذيرفته است.امام در جمع اعضاي هيات دولت، شوراي نگهبان، شوراي عالي قضايي و ساير مسؤولان نظام در عيد فطر سال 1362 ه.ش به اين حقيقت اشاره اي روشن دارند: «...انبياء هم كه مبعوث شدند براي اين مبعوث شدند كه معنويات مردم را و آن استعدادها را شكوفا كنند و علاوه بر آن مردم را، ضعفا را از تحت سلطه استكبار بيرون آورند.از اول انبياء اين دو شغل را داشته اند.شغل معنوي كه مردم را از اسارت نفس خارج كنند، از اسارت خويش خارج كنند، كه شيطان بزرگ است و مردم و ضعفا را از گير ستمگران نجات بدهند اين دو شغل، شغل انبياست...» (2) با نهضتي كه امام برپا كرد تنها تحول سياسي اجتماعي ايجاد نشد بلكه جان هاي آدميان به سوي خويشتن اصيل و سرشت الهي خويش برگشتند و احساس حقارت خودشان را در مقابل استكبار محو كردند و خود را در برابر تهاجم فرهنگ مخرب بيگانه آزاد و رها كردند، روي پاي خويش ايستادند و به هويت اسلامي و انسان سازي كه در متن تاريخشان مي باشد بازگشتند و عزت و عظمت اسلامي را درك نمودند. رژيم شاه به دليل وابستگي به ابرقدرت ها و اين كه پايگاه

ص: 894

حمايتيش خارج از كشور بود مدام به آنان لبخند مي زد و چون در ميان مردم جايگاهي نداشت به آنان (مردم) اخم مي كرد و اعلام مي نمود: هنوز مردم ايران به سطحي نرسيده اند كه دموكراسي را تجربه كنند از اين جهت قيمومت بر آنان امر لازمي است.اما روش امام كاملا عكس اين شيوه مذموم بود و آن روح قدسي استراتژي لبخند به مردم و نفرت از خارج را اتخاذ نمود و تا آخر به آن پاي بند بود.امام مردم را جانشين خدا بر روي زمين مي دانست و بر اين باور بود كه آنان خوب و فداكارند و براي انجام هر تلاش مثبتي، مهيا هستند.نظرات مردم را در امور حكومتي پاس مي داشت. امام به خلوص و فطرت پاك مردم اعتقاد داشت و با نگرش ژرف خود مي فرمود: از طريق اين سرشت پاك هر كار سختي امكان پذير است و مي توان به وسيله آن مردم را به راهي كه بايد بروند رهنمون ساخت. استاد شهيد آية الله مرتضي مطهري خاطر نشان ساخته است حضرت امام در پاريس در پاسخ به كساني كه به دليل خسته شدن مردم توصيه به كند كردن حركت نهضت داشتند، مي فرمودند: هي نگوئيد مردم خسته مي شوند، شما مردم را نمي شناسيد، اين مردم تا آخر با ما خواهند آمد هر زمان ما روحانيان به ميدان

ص: 895

آمده ايم آنها هم مهيا بوده اند.شهيد مطهري مي افزايد: من سرگذشت تمام رهبران بزرگ دنيا اعم از مذهبي و غير مذهبي را به طور دقيق مطالعه كرده ام.اما هيچ كدام از آنها را به اندازه امام معتقد به مردم نيافتم، امام ضمن اعتماد و اطمينان به امت مسلمان براي آنان ارزش و احترام قائل بود و مردم را ولي عمت خود مي دانست. (3) مهندس مير حسين موسوي مي گويد: هنگامي كه از طرف روزنامه جمهوري اسلامي خدمت امام رسيديم پس از بيانات ايشان عرض كرديم: خيلي تنهائيم، حمله زياد است، زيرا اول انقلاب بود و گروههاي عجيب و غريب صدها نشريه در مي آوردند و دائم در معرض اتهام بوديم، گفتيم در فشاريم، فرمودند: در آينده انقلاب كسي رستگار خواهد شد و با موفقيت پيش خواهد رفت كه با مردم باشد اگر كنار بيفتد قطعا از بين خواهد رفت، شما برويد با مردم باشيد، خط آنها را دنبال كنيد.در واقع شرط پيروزي و استمرار انقلاب را با مردم بودن مي دانستند.حتي مي خواهم از اين هم فراتر بروم: يك شب در منزل مرحوم حاج سيد احمد آقا خدمت امام بوديم، بحث فداكاري مردم پيش آمد امام فرمودند: مردم خيلي جلوند، ما عقبشان داريم مي رويم.يكي از دوستان گفتند خوب حالا ما اگر بگوئيم دنباله رو مردم هستيم برايمان مصداق

ص: 896

دارد ولي در مورد شما (يعني امام) نمي توانيم اين سخن را بگوئيم.شما جلوي مردميد، حداقل در كنارشان هستيد، امام عصباني شدند و فرمودند: مردم جلو هستند به دولت توصيه مردم را مي كردند و مي فرمودند اين ها بر گردن شما دين دارند.آنها بر گردن ما دين دارند.در بيانات و پيام هاي امام نوعي خوشبيني به روح و جان مردم ديده مي شود.قائل بودن عزت و عظمت براي انسانهايي كه قبل از انقلاب اسلام توسط رژيم و كارگزاران او تحقير مي شدند و به حساب نمي آمدند در راس برنامه هاي امام بود. (4) همراهي با حماسه اي مقدس امام خميني با تكيه به نيروي ايمان مردم و حمايت افراد جامعه با شكوه ترين تحول انقلابي را بر اساس ارزشهاي قرآني و روايي به نمايش گذاشت، همواره با مردم سخن گفت و خود را فردي از آنان و همچون مردم دانست و مثل افراد عادي جامعه زندگي كرد و در تمامي موارد اراده و انتخاب مردم برايش اهميت داشت و براي راي افراد اجتماع ارزش قائل مي گرديد.يك روز مرحوم حاج احمد آقا، پدر دكتر بروجردي (داماد امام) را براي صرف ناهار دعوت كرد، در اين مهماني عده اي از ياران امام نيز حضور داشتند، امام به احترام پدر دكتر بروجردي پس از اقامه نماز در اين جمع حضور يافتند.ناگفته نماند كه اين

ص: 897

گردهمايي با سفر حضرت آية الله خامنه اي به سازمان ملل متحد واقع در نيويورك مصادف بود، در اين زمان پدر دكتر بروجردي براي سلامتي امام دعا كردو اظهار كرد از بركت وجود رهبر انقلاب اسلامي اينك اسلام عزيز در مجامع بزرگي چون سازمان ملل مطرح مي شود.امام با فروتني فرمود: اين ملت است كه راه خود را يافته است و مسؤولان هم مي دانند كه چه بايد انجام بدهند حال چه من باشم يا نباشم اين راه ادامه خواهد يافت، اين حضور ملت در صحنه است كه براي ما عزت به ارمغان آورده است و افزودند من اطمينان دارم كه ملت ايران در صحنه باقي خواهند ماند و حتي كيفيت حضورشان بهتر از وضع كنوني خواهد شد و بدين گونه با نهايت فروتني و روح بلندي كه داشتند نقش عمده را به مردم دادند. (5) از يكي از شخصيت هاي سياسي پرسيدند شما كه در مدت اقامت امام در پاريس ملازم امام بوديد و سخنان ايشان را ترجمه مي كرديد، آخرين لحظه اي كه شب خداحافظي از امام جدا مي شديد و از پاريس به تهران مي آمديد آيا رهبر به شما وعده اي داد؟ در جواب گفت: امام فرمودند من با شما خداحافظي مي كنم و شما به ميان ايرانيان كه همچون موج دريا مي خروشند مي رويد، اگر صادقانه خدمتگزار

ص: 898

باشيد مردم شما را مي پذيرند در غير اين صورت مطرود آنان خواهيد شد و از صحنه هاي انقلاب اسلامي بيرون خواهيد رفت، بعدها مشاهده كرديم كه اين فرمايش امام كه رايحه اي غيب گونه داشت صورت عمل به خود گرفت. (6) نفوذ كلام امام به حدي بود كه با يك سخنراني در سطح جامعه طيفي تقويت و گروهي تضعيف يا منزوي مي شدند، عده اي تاييد و يا طرد مي گشتند، اما در اين ميان آنان كه مورد حمايت قرار مي گرفتند ملت ها و خصوصا مسلمانان و محرومان صالح بودند و درست در مقابل آنان اهل استبداد، زورگويان، نفاق افكنان، غدركنندگان و رفاه زدگان غرق در امور مادي و فناپذير تضعيف مي شدند.امام خميني در موضع گيري ها، بيانات و سخنان خويش هم مردم را از فشارهاي تحقيرگونه چند صد ساله رهانيدند و هم عزت و عظمت آنان را احيا كرده و هويت معنوي، مذهبي و ارزشي جامعه را مورد توجه قرار داده و با تكيه به اين روان شناسي اجتماعي مردم را براي كارهاي مهم، اساسي و سرنوشت ساز تربيت كردند، فرازهايي از بيانات امام كه مؤيد اين ادعاست به شرح ذيل مي باشد: «...مهم اين است كه ايراني ها بفهمند كه خودشان مي توانند كار بكنند.در طول اين زمان اين معنا را همچو كرده بودند كه ايراني ها چيزي نيستند.ايران، افرادش، مردمش از ساير

ص: 899

افراد كمتر نيستند بلكه از بسياري نژادها بالاترند.» (7) «...مردم خيلي خوبند، شايد نظير ملت ايران در هيچ جا نباشد...من گاهي در ذهنم اين معنا مي آيد كه اگر چنانچه در آخرت - خودم را مي گويم - جهنم بروم و آن كسي كه به خيال اين كه من آدم هستم براي من يك كاري كرده است در بهشت باشد چه جواب بدهم...؟ اين مردم خوبند، اين خوبها را نگه داريد اين مردم خوب را با خودتان همراه كنيد» . (8) «الفاظ كوتاه هستند كه از شما برادران و از اين چهره هاي نوراني مستعد شهادت مديحه بگويند شماها موجب سرافرازي همه لت شديد، ما به وجود شما افتخار مي كنيم.» (9) و اين گونه ملت ايران را وصف فرموده اند: «...خداي تعالي از شما [ملت] راضي است...اسلام از اين پشتيباني شما كه با فداكاري خود و اهداي خون جوانان پرچم توحيد را به اهتزاز درآورديد قدرداني مي كند، اين جانب با چشمي پراميد ولي فشرده از محبت، از هواداري شما ملت عزيز از هدف هاي بزرگ كه سرنگوني رژيم شاه و برچيده شدن نظام شاهنشاهي و استقرار حكومت جمهوري اسلامي است احساس غرور مي كنم...» (10) امام ملت ايران را در ميان مردمان جهان بي نظير مي داند و مي فرمايد: «...از جمله مسائلي كه بايد به آن توجه كنيم و شكر

ص: 900

خداي تبارك و تعالي را بجا بياوريم اينكه ببينيم ملت با ما چه كرده است.شما اگر در تمام ادوار و دنيا بگرديد ملتي را همانند مردم ايران نمي توانيد پيدا كنيد كه در رفع همه مشكلات پيشقدم باشند و هميشه ميزان نوع ملت و توده ها هستند، مردم ما قبل از انقلاب و بعد از آن چنان در صحنه هستند كه انسان متحير مي شود...» (11) ناصح صالح و نظارت صالحان امام به اتكاء بسيج توده هاي ميليوني، رژيم استبدادي را سرنگون كرد و ابرقدرت ها را از اين كه بتوانند به نقشه ها و اهداف شوم خويش برسند ناكام و مايوس كرد، البته بايد متوجه اين واقعيت بود كه برخي رهبران سياسي و حكومت ها در مواقع بحراني و به هنگام وقوع خطرها از مردم استمداد مي طلبند، از آنان تعريف و تمجيد مي كنند، در شعارها و تبليغات به مردم بها مي دهند و ادعا مي كنند كه براي جامعه ارزش قائل اند اما هدف اصلي آنان اين است كه قدرت خود را حفظ كنند و تشكيلات حكومتي را استحكام بخشند و با برطرف شدن خطرها و تهديدها نقش و اهميت مردم نيز كم رنگ شده و به تدريج ارزش خود را از دست مي دهد.در نظام هاي پارلماني نيز همين شيوه برخورد با مردم مشاهده مي شود و به مردم به عنوان وسيله اي براي

ص: 901

كسب آراي زيادتر نگاه مي كنند و پس از انتخابات فضاي ديگري بوجود مي آيد كه در اكثر موارد با نيازهاي واقعي و خواست هاي منطقي جامعه در تضاد است و فشارهاي سياسي و اقتصادي وارد شده بر مردم را تشديد مي نمايد.عده اي از رجال سياسي براي جلب حمايت مردم با نيرنگ هاي خاصي خويش را همرنگ جماعت مي كنند، با مردم براي رفع مشكلات همراه و همگام مي شوند و برايشان دل مي سوزانند و براي رفع گرفتاري هاي آنان وعده و وعيد مي دهند و قول مساعد مي دهند كه با روي كار آمدن آنان، مصائب و آشفتگي هاي جامعه به تحليل رفته و ابرهاي تيره و تار حاكم بر آسمان زندگي آنان محو گشته و شرايط بهتري در انتظارشان است اما تمامي اين مسايل ظاهري و پوسته اي و دروغين است و به هيچ عنوان دغدغه سعادت و نيك بختي آنان را ندارند و از اين جهت براي برطرف كردن نابساماني هاي جامعه، انحرافات، خرافات و كژروي هايي كه چون علف هاي هرز و آفتهاي مهلك، اجتماع را آسيب پذير مي سازد هيچ گونه تلاشي نمي كنند و بيشتر در فكر آن هستند كه موقعيت خود، حاميان و تشكل هاي مرتبط با خويش را صيانت كنند. اما امام خميني نه دنباله رو مردم بود و نه آنان را نردبان ترقي و قدرت خويش مي دانست، دلسوز و خيرخواه مردم بود

ص: 902

و گرچه در خطرات و موقعيت هاي ناگوار به آنان تكيه مي كند اما هدف اصلي او اين است كه با برطرف شدن شرايط دشوار و رسيدن به ساحل آرامش زمينه هاي رشد، تعالي و كمال انسانها بيش از گذشته فراهم شود لذا لحظه اي از آموزش، راهنمايي، موعظه و خيرخواهي مردم باز نمي ماند، با اشتباهات و انحرافات جامعه مبارزه مي كرد و هر عاملي را كه مي خواست در ميان اقيانوس خروشان امت جزيره سرگرداني و تفرقه ايجاد كند به مردم معرفي مي نمود، آنجا كه پاي اصول و ارزشهاي ديني به ميان مي آمد قاطعانه مي ايستاد و هر كس در هر مقامي را كه به ديانت يورش مي برد مورد نكوهش و مذمت قرار مي داد و به منظور جلب حمايت هاي مردم در هيچ شرايطي مسايل ديگر را به موازين شرعي و دستورات الهي رجحان نمي داد در عين حالي كه مردم را به پاي بندي به مقدسات مذهبي فرامي خواند براي آنها حق تشخيص و قدرت برگزيدن قائل بود و به نظريات و حتي انتقادات آنان توجه مي كرد.در مقاطع انتخاباتي امام مكررا بر لزوم شركت فعال مردم و هوشياري آنان تاكيد مي ورزيد و جريان هايي را كه چون باتلاقي مانع حضور فعال مردم مي شد مورد عتاب و خطاب قرار مي داد.امام فراتر از اين موضوع را در نظر داشت و از مردم

ص: 903

مي خواست بر عملكرد فرد منتخب نظارت داشته باشند و آنان را موظف مي ساخت جلو تخلفات و لغزش هاي مسؤولين را بگيرند: «...همه ملت موظفند كه نظارت كنند به اين امور...اگر ديدند كه يك كميته اي خداي نخواسته بر خلاف مقررات اسلام دارد عمل مي كند بازاري بايد اعتراض كند.كشاورز بايد اعتراض كند، معلمين و علما بايد اعتراض كنند...تا اين كج را راست كنند...» (12) در بيان ديگري مردم را به مبارزه با كژ روي ها فرا مي خوانند: «...اگر يك فرد خيلي به نظر مردم مثلا پايين از يك فردي كه به نظر مردم خيلي اعلا مرتبه هم هست، اگر او يك انحرافي ديد اسلام گفته برو به او بگو نهي كن.بايستد در مقابلش بگويد اين كارت انحراف بود نكن...» (13) در ديدگاه امام هيچ مسؤوليتي خارج از نظارت مردمان مؤمن و مشفق نمي باشد و آحاد مردم حق تشخيص و قضاوت درباره رفتار و كارنامه مقامات را دارند: «..هر فرد از افراد ملت حق دارد مستقيما در برابر سايرين، زمامدار مسلمين را استيضاح كند، به او انتقاد كند و او بايد جواب قانع كننده بدهد، در غير اين صورت اگر بر خلاف وظيفه اسلامي خود عمل كرده باشد خود به خود از مقام زمامداري معزول است.» (14) صفاي صميميتبرخورد گرم، صميمانه و عاشقانه امام خميني با مردم

ص: 904

از فرازهاي مهم در ميان فضايل اخلاقي امام مي باشد كه بعد مهمي از شرح صدر ايشان را به نمايش مي گذارد و البته شرح اشتياق آن روح قدسي چيزي نيست كه در قالب الفاظ گنجانده شود وگمان نمي رود در همدردي و تشخيص زبان واقعي مردم و بيان عمق انديشه هاي آنان كسي چون امام پيدا شود كه چون پدري رئوف و با سيماي مشحون از محبت و صفا دقيقا خواسته هاي فرزندان خويش را احساس كند و آنها را بهتر و بيشتر از هر كسي مي شناسد و براي غمخواري آنان سفارش مي نمايد و يا اين كه در مقابل استكبار جهاني و دشمنان داخلي وخارجي دلي به استواري كوههاي پولادين و بلكه با صلابت تر از آنها دارد ولي همين قلب مقاوم، در برابر مردمان رنج ديده و ستم كشيده چنان خاضع و نرم مي شود كه ديدن مناظر غم آلود و صحنه هاي مصيبت بار مردم، اشك تاثر را بر صورت پرصلابت او جاري مي كند و وسعت اين قلب به اندازه اي مي گردد كه در ملاقات با طبقات و اقشار گوناگون و با توجه به خواسته هايشان و نيز در خدمت بي شائبه به آنها هرگز احساس خستگي نمي كند و چه بسيار اوقاتي كه حتي مسؤولين دفترا مام، از سماجت و اصرار برخي مراجعين به تنگ آمده ولي امام در برخورد

ص: 905

با آنان با كمال بردباري و گشاده رويي و نشاط روبرو گرديده است و هيچگاه در ارتباط با كار

ص: 906

مردم عصباني نشده اند. يك بار عده زيادي از مردم به انتظار ديدن آن قائد بزرگ از داخل حياط تا راه درازي صف كشيده بودند در اين لحظه حضرت امام از جا برخاستند و بعد از قرار گرفتن در مقابل مردم، دستشان را بلند كردند و به احساسات پرشور آنان كه با صلوات فرستادن توام گرديده بود، پاسخ دادند، دقايقي بعد كه به جايگاه خود بازگشتند فرمودند: آخر من با اين احساسات مردم چه كنم آنگاه چهره خود را ميان دستمالي فرو بردند و به شدت گريستند. (15) در دوازدهم بهمن 1357 در فرودگاه تهران به منظور استقبال از امام، اجتماع عظيمي ديده مي شد، در آنجا رهبر كبير انقلاب مختصر صحبتي كردند و قرار بود در جلو دانشگاه بياناتي داشته باشند و بعد به سوي بهشت زهرا بروند، اما جمعيت عاشق و ذوق زده آنقدر در آن محوطه جمع شده بودند كه برخي دست اندركاران متوجه عبور ماشين امام نشده بودند.در واقع امام زماني پا به خاك ايران نهاد كه شور و شعف فراوان بر مردم حاكم گرديده بود، بعد از سخنراني در بهشت زهرا امام اظهار تمايل كردند كه به داخل جمعيت بروند در آن زمان به قدري اجتماع حاضران فشرده بود كه ايشان فرموده بودند: احساس كردم دارم قبض

ص: 907

روح مي شوم و عكسي از ايشان موجود مي باشد كه نه عمامه دارند ونه عبا و ميان جمعيت گير افتاده اند و تعبير خودشان اين بود: بهترين لحظاتم همان موقعي بود كه زير دست و پاي مردم داشتم از بين مي رفتم و در آن روز نمونه بارز عشق مردم نسبت به رهبرشان و نيز خالصانه ترين عواطف امام نسبت به امت، به نمايش گذاشته شد.حضرت امام پس از سخنراني در بهشت زهرا فرموده بودند: امروز به خاطر محبت مردم نزديك بود از بين بروم يك وقت متوجه شدم كه عمامه ندارم، كفش و عبايم نيست و دارم از بين مي روم و در مرز بيهوش شدن بودم.ظاهرا اطرافيانم متوجه اين مسايل مي شوند و خيلي هم فرياد مي زنند كه: فشار نياوريد ولي فايده نداشت و جمعيت مرا روي دستان خويش بلند كردند و بعد به آمبولانس منتقلم كردند. (16) همين جويبار احساسات و عواطف پاك بود كه كار را در قم و تهران (جماران) در روزهاي اول به جايي رساند كه برخي از مجاورين و همسايگان محل اقامت امام از كثرت جمعيت مشتاق نمي توانستند به خانه هاي خود بروند و برخي توسط نردبان رفت و آمد مي كردند.يك روز در اثر ازدحام افراد در قم چندين نفر زير دست و پاي مردم مجروح و يك نفر كشته شد، امام

ص: 908

با شنيدن اين خبر به حدي نگران شدند كه فرمودند ديگر به محل ديدار عمومي (فيضيه) نمي آيم و همين ماجرا با ابعاد وسيع تري در جماران تكرار شد، سه نفر كشته و چندين نفر مجروح شدند و حتي آن روز پاسداران براي رهانيدن خود از ميان سيل جمعيت تلاش مي كردند همه اين ها به خاطر آن است كه دريافته بودند كه امام به آنان عشق مي ورزيد و براي نجات و هدايت آنان به سوي نور و روشنايي چه خطرهايي را متحمل گرديده است. (17) خاطره ذيل كه مربوط به سال 1343 ه.ش است ارتباط صميمانه امام با مردم را به خوبي نشان مي دهد.پس از اين كه امام از زندان آزاد شدند و به قم برگشتند عده زيادي براي ديدار با ايشان مي آمدند، امام به تمامي علاقه مندان محبت مي كردند.روزي مردي روستايي كه از روستاهاي مشهد آمده بود به محل اقامت امام وارد گرديد، حالش منقلب بود و با شور و اشتياقي خاص اشك شوق مي ريخت امام با عنايت خاصي او را نزد خود نشانيدند و توصيه كردند يك استكان آب جوش يا چاي برايش بياورند.عين دو برادر كنار هم نشسته بودند، مرد روستايي با توجه به التهاب و هيجاني كه داشت ساكت بود امام كه كم حرفي ناشي از نگراني و تشويش او را مشاهده كردند

ص: 909

از يك خصوصيت روان شناسي استفاده كردند، زبان به سخن گشودند و از او پرسيدند كارت چيست؟ و چند سؤال ديگر از وي كردند تا دغدغه خاطرش تسكين يابد و حالش به وضع عادي برگردد و اين رفتار امام يادآور سيره رسول اكرم (ص) مي باشد كه در منابع روايي و تاريخي آمده است: يكي از ايرانيان با شوق و ذوق به ديدار آن خاتم رسولان رفته بود و تصور مي كرد كه شكوه و جلال پيامبر بايد به قدرت سلاطين شبيه باشدولي چون به حضور حضرت محمد رسيد و در كنار آن وجود مبارك نشست و پيامبر با او شروع به صحبت كردند فهميد كه شكوه و جلال در اينجا وجود دارد اما معنويت بر آن حاكم است. (18) در آن زمان كه امام از تهران به قم مهاجرت نمودند اكثر روزها مردم به ديدارشان مي آمدند و ابراز احساسات مي كردند، جمعيت در فضاي نسبتا وسيع جلوي محل اقامت امام و آن سوي خشك رود قم موج مي زد امام به پشت بام مي آمدند و به ابراز احساسات مردم پاسخ مي دادند بعضي به ايشان مي گفتند به پشت بام نياييد خطر دارد.مردم بسته هايي را براي تبرك كردن به سوي رهبرشان پرتاب مي نمودند و اين وضع خالي از خطر نبود لكن امام مي فرمودند: اينها با علاقه به اينجا

ص: 910

آمده اند. يك بار عده اي از اقشار مردم به مناسبتي به ديدار امام آمده بودند و حدود دو ساعت ابراز احساسات مي كردند و شخصي مي خواست با بلندگو آنان را آرام نمايد تا امام سخنراني كنند در تمام مدتي كه برخي مي گريستند، عده اي ذوق مي كردند و گروهي حاجت هاي خود را مي خواستند و جمعي التماس دعا داشتند دستان امام بالا بود.به راستي هيچ عاملي جز علاقه عميق امام به مردم نمي تواند آفريننده چنين صحنه هايي باشد.در همان ايام عده اي مي گفتند اگر خواستيد به پشت بام برويد اجازه دهيد ما نخست برويم اوضاع را بررسي كنيم سپس شما تشريف ببريد، لكن امام اعتنايي نمي كردند و تا سر و صداي مردم را از كوچه مي شنيدند همان لحظه عمامه را بر سر نهاده، نعلين را به پا كرده و از پله ها بالا مي رفتند و گاهي اطرافيان بعد از اين كه امام به پشت بام مي رفتند، از حضور مردم مطلع مي شدند آري امام دوست داشت به مردمي كه با اشتياق به ديدارش آماده اند احترام بگذارد. (19) در لحظات آخر زندگي دنيوي، حضرت امام به يكي از ياران خويش مي فرمايند به مردم بگويند دعا كنند كه خداوند مرا بپذيرد، مرحوم حاج احمد آقا عرض مي كنند گفتن اين عبارت مشكل است و مردم تحمل شنيدن اين كلام را كه بوي فراق و هجران دارد،

ص: 911

ندارند، اجازه دهيد يا اين سخن را به مردم نگوييم يا در كنارش سخني بگوئيم كه آنان را از حزن و اندوه بيرون بياورد مثلا به آنان بگوئيم امام مي فرمايند اگر من برگشتم در خدمت شما خواهم بود، امام براي شادي دل مردم فرمودند اگر با اين كلمه راضي مي شوند حرفي ندارم. (20)

-146. برگرفته از سخنراني حاج آقا محمد علي انصاري در كنگره بين المللي بررسي ابعادي چند از شخصيت امام خميني (تير 1368( . غلامرضا گلي زواره

ص: 913

. خميني به يك ملت مرده و ساكن، روح تازه اي دميدند و رهبر نمونه اسلام شدند و در ديدگاه جهاني ايشان مقام و احترام شايسته اي را دارا هستند. علامه اقبال نظريه اي را كه راجع به اسلام و از نظر سياسي درباره امام دارد مثل آيينه اي است كه عكس امام خميني (ره) را در آن نشان ميدهد و اينطور بنظر ميرسد كه اين اشعار درباره امام خميني سروده شده است كه تفسير اين اشعار به اين شرح ميباشد: "تو از من درباره امامت حقيقي پرسيدي، انشاا. . . خدا تو را نيز مثل من صاحب اسرار كند. او كسي است كه امام بر حق اين زمانه خواهد بود. در آينه خيالم،اي دوست صورت و نقش تو بنظرم آمد، زندگي براي تو از اين هم مشكلتر خواهد شد و احساس ضرر و زيان خونت را به جوش خواهد آورد. سختي و فقر زياد آنچنان فشار خواهند آورد ولي تو در برابر آن همچون فولاد آبديده خواهي شد. فتنه ها بر ملت برافروخته خواهد شد و امامت از آن او خواهد بود. با مروري بر تاريخ اسلام، مشاهده خواهد شد كه علماي بر حق بسيار بوده اند كه در ميان آنها تعدادي بودند كه با بيان كلمه حق و درستي، سرشان زير تيغ جلادان رفت و يا به چوبه دار آويخته

ص: 915

شدند يا آتش زده شدند اما نتوانستند حاكميت اسلام را بوجود بياورند و نظام و حكومتي بر اصول و مبناي اسلامي را بر سر كار بياورند. اما اين افتخار به امام خميني (ره) داده شد. ايشان نه تنها نظريه انقلاب را مطرح كردند. بلكه عملا نيز دنباله اين حركت را گرفتند و تشكيلات عظيمي را بعد از انقلاب بوجود آورند. سپس به عنوان رهبر پرچم نظام جمهوري اسلامي را برافراشتند و پايه هاي جمهوري را مستحكمتر كرده و انتخابات شروع شد. امام زندگي بسيار ساده اي را گذرانيد. ايشان در كاخ هاي بزرگ و مجلل زندگي نكرد. بلكه محل مسكوني امام بسيار ساده بود و مثل حكمرانان و رهبران سابق و ديكتاتورها فرزندان خود بويژه پسرشان را براي حكومت انتخاب نكردند و اين تصميم را به مسئولين منتخب جمهوري سپردند كه خودشان تصميم بگيرند كه چه كسي را انتخاب كنند. ايشان همچون يك فرد معمولي زندگي را ادامه دادند نه مثل يك ديكتاتور و صاحب مقام. ايشان در مقام علم و فضل و دانش در عرش بودند اما بروي زمين مي خوابيدند. طرز زندگي ايشان تعبير و تفسير گفته پيامبر است كه فرموده بودند و دعا ميكردند كه اي خداي من، مرا همچون مسكين ها زنده نگهدارد و در حالت مسكيني مرگ مرا عطايم كن و

ص: 916

عاقبت مرا نيز همچون عاقبت مسكينان قرار دهد. به همين دليل است كه اين طرز زندگي امام به ما مي فهماند كه فوت ايشان سبب شد تا دريايي از مستضعفان در تشييع جنازه ايشان بحركت درآيند. اين تشييع جنازه نه تنها در تاريخ اسلام، بلكه در تاريخ بشري نيز همانندي نداشته است و نصيب هيچ كسي نشده است. آژانس خبري رويتر مي گويند: "فقط مرتضي پويا نمي گويد كه يك ميليون نفر در اين تشييع جنازه شركت كرده بودند. بلكه همه معترف بودند كه بيش از ميليونها نفر در اين مراسم حضور داشتند. " در اين مراسم مساكين و محرومان آمدند و مشاهده شد كه هيچ پادشاهي در اين مراسم شركت نكرد. اما وقتي ايندرا گاندي ترور شد چقدر از بزرگان مملكتي و پادشاهان كشورهاي اسلامي در تشييع جنازه او شركت كردند. وقتي در كشور ما ژنرال ضياءالحق كشته شد چقدر از حكمرانان و روساي جمهور غير مسلمان شركت كردند. اما امام خميني آن شخصي بود كه علامه اقبال درباره اش نوشته است: "او امام ماست، امامي كه همچون شمشير عرياني بر عليه پاشاهان بود. " او هميشه پادشاهان را در زير قدم خويش نگهداشته بود. كسي بود كه مي گفت شاهنشاه و سلطان همه بت هستند. تنها خداست كه حاكم و پادشاه است و هيچ

ص: 917

قدرت ديگري وجود ندارد. حال چگونه پادشاهي مي توانست در تشييع جنازه او شركت كند. دنياي غير مسلمانها، از او ترس و وحشت داشتند و پادشاهان و حاكمان نيز از او خوف داشتند شاه نيز خودش از او مي ترسيد و حكمرانان خارجي نيز از او وحشت داشتند. آقاي مولانا محمدعلي جوهر د رتفسير كلمه توحيد چنين بيان داشتند كه: توحيد به آن مي گويند كه مرد مومن وقتي در برابر خداوند جل و جلال مي ايستد، خداوند مي فرمايد: اين بنده من است كه از من راضي بود، ولي به خاطر من از تمام قدرتمندان دنيا ناراضي بود و اين بود كه امام بخاطر راضي كردن خداوند، از تمام مستكبران عصباني بود و به همين خاطر مساكين به او عشق و محبت داشتند ولي پادشاهان و صاحبان قدرت و ثروت از او مي ترسيدند. او پيرو سنت راستين پيامبر بود. همه سنت پيامبر را مي دانند و مي دانند كه حضرت محمد (ص) در زمان خود، همه پادشاهان را به اسلام دعوت كرده بود. چه كسي سنت را پيروي كرد؟ چه كسي موفق شد كه با پادشاه و يا رهبر هم عصرش و يا به رئيس جمهور يك كشور خارجي قاصدي بفرستد و آنها را به اسلام دعوت كند؟ آن چه مومني بود كه تمام دنيا اين

ص: 918

شخص را به عنوان امام انتخاب كرده و در دلش شور و خروش بود تا زندگي و نحوه آنرا متحول كند. بخدا قسم او در فرهنگ اسلام يك شاهكار است. نامه اي كه ايشان به رئيس جمهور روسيه فرستاد، در هر سطر آن فراست، حكمت و مواعظ عالي گنجانيده شده بود. اين نامه بيهوده نبود و اثر زيادي بر حكومت روسيه گذاشت و آنها تصديق كردند كه آن نوشته پر از مطالب مهم و مفاهيم سنجيده مي باشد. آنها گفتند ما پيرامون مطالب آن فكر خواهيم كرد. و من مي گويم كه اگر امروز نباشد به اميد خدا روزي فرا خواهد رسيد كه اين نامه گرامي امام اثر خودش را نشان دهد و همه خلايق نتيجه مثبت آنرا با چشم هاي سر خود مشاهده كنند. حال چه كسي پيروي از سنت پيامبر كرده است؟ اهل سنت را كي بوجود آورد؟ از صدها پادشاهي كه بودند چه كسي موفق شد كه يكي از پادشاهان و سلاطين هم عصر و زمانه خودش را به اسلام دعوت كند؟ اين امام بود كه پاي در جاي پاي پيامبر گذاشت و سنت او را پيروي كرد و حق اين است كه او را اهل سنت بحساب آورد و او مستحق بود. چه كس ديگري ميتواند باشد؟ چه كسي بود كه

ص: 919

توانست زبان احمقي را كه نسبت به ساحت رسول اكرم (ص) گستاخي كرده بود، ببرد. تا بحال در اسلام آباد 6 نفر جان خودشان را قرباني كرده و شهيد شده اند. چه اعتصابي بر پا شد؟ كجا به گزارش درآمد؟ كجا مردم مضطرب شدند؟ از كجا جوابي داده شد و كجا صداي آن ناله ها و فريادها در پاكستان بلند شد؟ چه كسي بود كه فرياد مسلمانان را شنيد و به كمك آنها شتافت؟ او چه كسي بود كه همچون يك شمشير آخته شخصي را كه به پيامبر اكرم گستاخي كرده بود را به سزاي خود رسانيد؟ و زبانش را بريد؟ حال اگر امروز نشد، فردا سر اين گستاخ را از بدن جدا خواهند كرد و من مطمئن هستم كه او زنده از اين مهلكه در نخواهد رفت. اقبال اين شكوه و گلايه را كرده بود كه: نداي من باعث شد كه در عجم شعله هاي آتش بيفروزد اما اعراب هنوز در خواب هستند. آنجايي كه بخاطر قدوم مبارك رسول اكرم (ص) خاكش سرشار از چشمه هاي نفت است و كساني كه مالك آن سرزمين هستند و با طلا و جواهر بازي مي كنند در خواب غفلت هستند و بي خبر از همه جا مي باشند. و بهتر است كه بي خبر باقي بمانند، زيرا شخصي كه فرزند رسول اكرم

ص: 920

بود و حافظ ناموس و آبروي پيامبر بود به شكل يك شمشير عريان درآمد و جواب گستاخي كساني كه به پيامبر فحاشي كرده بودند را داد و گفت كه بايد سر از تن اين پليدان جدا گردد و امروزه اين دنياي وسيع و عريض براي سلمان رشدي بسيار تنگ و كوچك شده است. در قرآن درباره آنهايي كه دوزخي و جهنمي هستند چنين آمده است: "آنها نه زندگي ميكنند و نه به زندگان مي مانند و نه به مردگان و نه مي ميرند. " امروز رشدي نيز اينطور زندگي ميكند، نه مي ميرد و نه به خوشي زندگي اش را ادامه ميدهد. در يك خانه زنداني است و 12 سرباز خارجي گرداگرد خانه از او مراقبت مي كنند. تازه باز هم هراس و وحشت دارد و بيرون از خانه نمي آيد و نمي تواند از ترس از خانه خارج شود تا هوايي تازه كند. آيا او خيال ميكند كه با وفات امام خميني او جان سالم بدر خواهد برد. او نمي داند كه هزاران تن از فرزندان امام خميني زنده و موجود هستند كه به فتواي امام عمل خواهند كرد و او را به سزاي عملش خواهند رساند. امام بسيار چيزها از خود باقي گذاشت و به يادگار براي ما به امانت سپرد. اين يادگارها براي ما بسيار عزيزاند و

ص: 921

بسيار براي ما ارزشمند مي باشند. يكي اينكه انقلاب اسلامي را برايمان آوردند. خدا را صدها هزار بار شكر كه آيت ا. . . خامنه اي جانشين ايشان شدند و سيستمي را بوجود آوردند كه براي انتقال قدرت چند ساعت هم وقت تلف نكردند. در حاليكه در همين جا (پاكستان) همين كار سالها وقت مي خواهد. اگر بياد داشته باشيد بعد از انتخابات سال 1970، براي انتقال قدرت جنگ بزرگي بپاشد و آخرش هم پاكستان شرقي جدا شد و بعد اجبارا گروه اكثريت در پاكستان غربي بر سر قدرت آمدند و بيش از يك سال اين امر طول كشيد. اما چه نظام و نظمي را امام بوجود آورد كه در عرض چند ساعت بعد از فوت ايشان، جانشين شان انتخاب شد و اين براي استحكام و باقي نگهداشتن انقلاب اسلامي ايران و همچنين براي دنياي اسلام يك فال نيك است. انقلاب اسلامي ايران متاع و كالايي صرفا ايراني نيست، بلكه متعلق به دنياي اسلام است و اميد و آرزوي مستضعفان عالم ميباشد. حمايت و حفاظت كردن از اين انقلاب اسلامي، وظيفه هر مسلمان است. او در هر كجا كه باشد، انقلاب اسلامي ايران را حامي خود حس خواهد كرد. انقلاب اسلامي در ايران بر پا شد و زمان زيادي باقي نمانده است كه دنياي اسلام به

ص: 922

اين انديشه درآيد و در تمام جهان اسلام انقلاب اسلامي برپا شود، كه راه و روش آنرا امام خميني به آنها نشان داده اند. يادگار ديگري كه امام برايمان به جا گذاشتند و بسيار مهم است همانطوريكه قبلا برايتان گفتم فتوا و اعلام جهاد ايشان بر عليه گستاخي و بي حرمتي كساني است كه اين فحاشي را به مقام رسول اكرم كرده اند. ما عهد مي كنيم كه به اين فتوا جامه عمل بپوشانيم و هرگز نخواهيم گذاشت كه جوهر اين نوشته خشك شود و كيفر اين گستاخي به رسول اكرم (ص) را عملي خواهيم كرد. امام از پيش ما رفت اما در روح ما زنده است در دلهاي ما زنده است. ايشان در تاريخ زنده است و در تاريخ زنده خواهد ماند. يكي از نويسندگان بزرگ خارجي در جايي نوشته است كه ايشان در رديف لنين مي باشد و همچون مائوتوسه تنگ مي باشد. من گويم لنين و مائو انقلابي را برپا كردند اما آنها در مقابل انقلاب امام هيچ هستند. به اين خاطر كه در آنجا كارگران و محنت كشان تعداد اكثريت داشتند. اما در كشوري كه امام انقلاب را به ارمغان آورد تعداد كارگران تنها 300 هزار تن بود و اكثرا طبقات شهري بودند. تاكنون تئوري اين بوده است كه انقلاب از جايي شروع

ص: 923

ميشود كه در آنجا تعداد كارگران و محنت كشان زياد باشد. زماني كه در روسيه در سال 1917 انقلاب بزرگ روسيه به پيروزي رسيد، آن كشور كارگري بود و مردم آن بيچاره و غير مترقي بودند. در چين وقتي در سال 1949 انقلاب شد آنجا هم يك كشور عقب افتاده و غير مترقي بود و مردمان آن كارگر و فقير بودند. اما وقتي امام انقلاب ايران را برپا كرد ايران با همه مسائلي كه داشت يك كشور مترقي بود و كشوري پولدار بشمار مي رفت. تعداد كارگران در اين كشور بسيار كم و تعداد طبقات شهرنشين بسيار بيشتر بود. اما امام انقلاب را آورد و تفكرات رايجي كه پيرامون انقلاب وجود داشت را آتش زد و به خاكستر تبديل كرد و ثابت كرد كه درجه و مقام ايشان از لنين و مائو نيز بيشتر و بالاتر است. اكنون نيز اين تئوري وجود دارد كه در مقابل ارتش، مردم موفق نخواهند بود. شما به كشور چين نگاهي بياندازيد. در آنجا مي بينيد كه مردم به عقب رانده مي شوند و ارتش، بيچاره ها و محرومها را خورد كرده و زير تانكها له ميكند. در كشور ما نيز موقعي كه ارتش به قدرت رسيد بيشتر از نصف كشورمان از دست رفت. اما اين امام بود كه با رهبري

ص: 924

خردمندانه خود يك ارتش مقتدر و شكست نخورده را توانست به كمك ملت و نيروهاي مومن ارتش شكست بدهد و انقلاب اسلامي ايران به پيروزي رسيد. حال چنين رهبر عظيمي از بين ما رفته و دار فاني را وداع گفته است. حالا چه كسي مي گريد؟ آري، تاريخ مي گريد و انسانيت اشك مي ريزد و خواهد ريخت. در سراسر دنيا، آنجا كه محروم و ضعيفي باشد، گريه خواهد كرد.

ص: 925

تواند خيلي كمك كننده براي ملت و مردم و قشرهاي مختلف باشد. البته ملاقاتهاي بنده با حضرت امام بيشتر در قالب همين مسئوليتهاي اجرايي بوده كه بر عهده ام گذاشته شد به عنوان خدمت. اولين ديدار من با ايشان مثل همه مردم روز استقبال از حضرت امام (س) بود. البته در مدرسه رفاه، ما جزو كساني بوديم كه كارت داشتيم، ولي وقتي بيرون آمديم با خانم (ايشان هم كارت داشت) مردم را ديديم كه با دست خودشان خيابانها را تميز مي كردند و كارهايي مي كردند و فداكاريهايي را ديده بوديم، حقيقتش اين است كه خجالت كشيديم به عنوان مستقبلين اصلي برويم فرودگاه. رفتيم و پيوستيم به خود مردم و در خيابان انقلاب اولين بار صورت نوراني حضرت امام را موقعي كه ماشين ايشان رد مي شد، آنجا زيارت كرديم و فردايش هم رفتيم، باز هم من نرفتم داخل، كمي مخلوط بود. هم اينكه افراد متعهد و انقلابي آنجا بودند و هم يك مقداري كشمكشهاي سياسي بود، در بين جناحهاي مختلف و بعد رفتيم همان جايي كه حضرت امام دست تكان مي دادند در مدرسه علوي. آنجا زيارت كرديم تا موقعي كه ما به عضويت شوراي انقلاب انتخاب شديم و با اعضاي شوراي انقلاب اولين بار به طور رسمي آمديم همراه دولت موقت و

ص: 927

شوراي انقلاب آن موقع ظاهرا رئيس ستاد تازه انتخاب شده بود و با يك هليكوپتر رفتيم قم و آنجا خدمتشان رسيديم و يك جلسه تاريخي هم بود براي اختلافاتي كه پيش آمده بود بين دولت موقت و شوراي انقلاب، بحثهاي زيادي انجام شد و حضرت امام رهنمودهايي داشتند. و ظاهرا اگر اشتباه نكنم در شوراي انقلاب تقريبا تحت اين عنوان دوبار خدمتشان رسيده بودم. البته اطلاع ندارم كه ايشان آشنايي داشتند يا نداشتند، احيانا ما توسط دوستان معرفي شده بوديم، بعد از آن موقعي كه روزنامه جمهوري اسلامي تاسيس گرديد به عنوان سردبير روزنامه در قم خدمتشان رسيديم كه آن هم يك خاطره ماندني است، رهنمودهاي بسيار مهمي دادند كه براي من خيلي موثر واقع شد، براي خط مشي روزنامه و براي جهتگيري بعدي بنده هم اثر گذاشت، قبل از آن هم ظاهرا يك بار ما (وقتي حزب جمهوري تشكيل شده بود) من از اول دفتر سياسي حزب بودم و با شوراي مركزي حزب براي اولين بار در قم خدمت حضرت امام رسيديم و آنجا هم يادم هست كه رهنمودهايي دادند. احضور: براي ما رهنمودهاي حضرت امام مهم است اگر ممكن است با توجه به حال و هواي آن روزها اشاره اي بفرماييد. - در مورد آن چيزهايي كه شايد الان مهم

ص: 928

باشد و جزو مطالب اصلي است براي حضرت امام، كه تقريبا مي شناسيد، مي خواهم بگويم كه دليل بيان اين خاطره به اين مفهوم است كه حضرت امام از اول تا آخر چگونه يك خطي را كه محكم به آن اعتقاد داشتند، گرفتند و تا آخر رفتند. موقعي كه براي روزنامه خدمتشان رسيده بوديم چون يك مختصري ما توضيح داديم و بعد ايشان صحبتي فرمودند كه فكر مي كنم در صحيفه نور درج شده است. ولي به هر حال اگر نباشد به دست آوردنش چيز مشكلي نيست، منتهي بعد از ختم آن مطلب ما گفتيم كه ما خيلي تنها هستيم، حمله زياد هست، اول انقلاب بود، يك كمي جو غليظ بود، نيروهاي ضدانقلاب زياد بودند و گروهكها و نشريات عجيب و غريب، صدها نشريات در مي آوردند، و دايم در معرض اتهام بوديم. گفتيم كه يك حالت فشاري هست. حضرت امام فرمودند: "امروز در آينده اين انقلاب كسي رستگار خواهد شد، پيش خواهد رفت كه با مردم باشد. با موج مردم باشد. اگر كنار بيفتد قطعا از بين خواهد رفت، شما برويد با مردم باشيد، خط آنها را دنبال كنيد". اين يادم هست يعني خط مشي مردم. حضرت امام قويا به مردم اعتقاد داشتند و احترام مي گذاشتند و بودن با آنها را شرط پيروزي انقلاب و

ص: 929

استمرار انقلاب مي دانستند و حتي من مي خواهم فراتر از اين بروم، يعني خاطره اي دارم كه خاطره پرمعنايي است، خيلي تكان دهنده براي خود بنده و دوستان. خدمتشان كه بوديم اين حالت بود و يك شب در منزل حاج احمد آقا سه يا چهار سال پيش خدمتشان بوديم. بحث فداكاريهاي مردم پيش آمد، حضرت امام فرمودند كه مردم خيلي جلو هستند، ما عقبشان داريم مي رويم. يكي از دوستان فرمودند: خوب حالا ما اگر بگوييم دنبال رو مردم هستيم دنبال مردم مي رويم، اين براي ما مصداق دارد، درست است ولي در مورد شما نمي توانيم اين حرف را بزنيم. شما در جلو مردم هستيد، شما در كنار مردم حداقل هستيد، من يادم هست كه امام عصباني شدند كه مردم جلو هستند. واقعا ايشان به خوبي مردم، به انقلابي بودن مردم، به برگشت مردم به فطرت اسلامي شان و به زنده شدن آنها عميقا معتقد بودند و من اعتقاد دارم كه يكي از خطهايي كه راجع به حضرت امام بايد پيش گرفته شود، حتي قبل از پيروزي انقلاب اسلامي همين موضوع هست. ما بعد از سالهاي 41-42 هم وقتي سخنان ايشان را گوش مي كنيم حتي كتابهاي اوليه ايشان را مطالعه مي كنيم . . . با يك اميدي براي نشستن در

ص: 930

جان مردم نوشته اند و اين نشان دهنده يك نوع خوش بيني به روح و جان مردم است; اين خوش بيني به مردم، به توده هاي مردم را همان مردمي كه قبل از انقلاب تحقير مي شدند و هيچ به حساب نمي آمدند، همه فكر مي كردند نمي فهمند، قدرت دگرگوني ندارند و قدرت دگرگون كردن را ندارند. امام چنين اعتقادي نداشتند، ما فكر مي كنيم كه از همان اولين آثاري كه مي بينيم ايشان يك اعتقادي به فهم و شعور بالاي مردم دارند و اين رسالت را براي خودشان انتخاب مي كنند كه دايم پيامهايي را از خير و خوبي و از اسلام به آنها برسانند. اين يك نكته بسيار مهمي است، البته آخرين دفعه اي نبود كه ايشان اين مسئله را فرمودند، بارها در صحبتهاي علني كه ايشان در رابطه با دولت مي فرمودند، روي اين مسئله تاكيد مي كردند. منتها صحبتهاي خصوصي ايشان همين بود، يعني يكي از ويژگيهاي حضرت امام كه البته اين را خيليها گفته اند. امام صحبتهاي دروني و خصوصيشان را با صحبتهاي بيرونيشان خيلي با هم فرق نداشتند مگر اينكه حالا يك سري راجع به يك مسئله خاص سياسي باشد. آن هم به معناي اينكه به مردم اطلاع بدهيم، نبود. خوب، موردي پيش مي آمد، تخصصي بود، يك چيزي، ولي در

ص: 931

رابطه با سياستها در مورد مسائل كلي و توصيه ها همان چيزي را كه در علن، ايشان مي گفتند، به صورت خصوصي هم همان توصيه را مي فرمودند. اگر علني در رابطه با هيئت دولت، هفته دولت، نظاير اينها و مناسبتهاي مختلف، به مجلس، دولت و به همه، توصيه مردم را مي كردند و همين مسئله را مي فرمودند: كه اينها بر گردن شما دين دارند، آنها به گردن ما دين دارند، همين مسئله را به طور خصوصي هم مي گفتند. اينطور نبود كه عمومي، در جلو مردم يك چيزي بگويند و خصوصي چيز ديگر. ايشان واقعا اين مسائل را رعايت مي كرد. ما يك بار هم 3-4 نفره به عنوان اعضاي روزنامه در آن اوج شلوغيهاي بني صدر خدمت ايشان (امام) رسيديم. بنده بودم و آقاي " محمدرضا بهشتي" (فرزند شهيد بهشتي) و يكي ديگر از دوستان، احتمالا آقاي آقازاده كه آن روزها مدير داخلي روزنامه جمهوري اسلامي بودند. باز هم ايشان همين صحبت را فرمودند. (بودن با مردم را) مي گفتيم كه فشار زياد است، جو اينطوري است. ايشان فرمودند: شما طرف مردم را بگيريد. اين خط قوي اي بود كه ايشان در رابطه با مسائل سياسي و مسائل سياست داخلي به ما دادند و اين معنا يك سياست اينكه با مردم بايد باشيم، نه اينكه

ص: 932

تظاهر به بودن با مردم بكنيم. به طور عميق ايشان اعتقاد داشتند كه همه نيروها بايد در خدمت مردم گذاشته شود. بالاخره خداوند ياري مي رساند و مسئله به انتها و انجام خوبي مي رسد. احضور: شما فرموديد كه ايشان در سر و علن يكي بودند و فرقي نداشتند، امام به هر حال با توجه به اينكه شرايط خاصي بود مخصوصا در زمان جنگ تحميلي، در آغاز جنگ و در شرايط دشواري كه جنگ تحميلي شده بود، طبعا ايشان، رهنمودهاي خاصي داشتند كه به خاطر شرايط جنگي صلاح نمي دانستند بصورت علني مطرح شود، اگر ممكن است در رابطه با شروع جنگ تحميلي و موضعگيريهاي ايشان كه به طور خصوصي داشتند توضيحاتي بفرماييد؟ - در شروع جنگ تحميلي بنده مسئوليتي نداشتم، آن موقعي بود كه دولت شهيد رجايي تشكيل شده بود و مرحوم شهيد رجايي براي تصدي وزارت امور خارجه مرا پيشنهاد كرده بود و بني صدر قبول نكرد و بعد مساله منتفي شد. من فقط توسط شهيد بهشتي و ديگران خبر مي شدم كه اوضاع چه جور است؟ در شوراي انقلاب هم آن موقع من نقشي نداشتم، منتها بحثهايي كه مي شد من يادم هست. يك جلسه اي بود حدود 20- 30 نفر از برادران بودند، از جمله حضرت آيت الله خامنه اي و آقاي

ص: 933

هاشمي رفسنجاني و ديگر برادران در اين سطح. همان 2-3 روز اول جنگ بود. شوراي مركزي حزب بود، بحث جنگ شد وقتي همه، بحثهايشان را مطرح كردند، بعضيها مي گفتند كه اين جنگ 2-3 روزه تمام مي شود. يك هفته بيشتر طول نمي كشد. آخر سر معمولا "آقاي بهشتي" مسئله را جمع مي كردند. حضرت امام (س) مي فرمودند كه خط مشي ما بايد اين باشد كه اگر دشمن تا تهران را هم تسخير بكند، ما بايد مقاومت بكنيم. بعد فهميديم، خط حضرت امام براي ايستادن همين است، از آن طريق اين خط منتقل شده بود. ايشان روي آن محكم ايستادند و روي مقاومت تكيه داشتند. خوب بارها مواردي را ديديم كه در موارد خطر كه فشار زياد بود محاصره، فشار، محاصره اقتصادي و نظاير اينها، يا بيم فشار توطئه هاي خيلي سنگيني از گروههاي چپ و راست و امريكا و نظاير اينها حرف نهايي امام، وقتي كه در اين زمينه ها بحث و تحليل مي شد، ايشان خط كلي را مي دادند كه چكار بايد كرد. آخر سر هم با خنده مي گفتند كه "بالاخره ما وظيفه خودمان را انجام داديم، حالا حداكثر اين است كه بيايند همين جا كه ما ايستاده ايم ما را بكشند، اوج پيروزي اوج سعادت ماست. يك چنين چيزي، به اين

ص: 934

مضمون، همين كلام ايشان كه ديگر، آخرين نقطه بود. آدم احساس مي كرد كه اعتقاد به اسلام، ديگر فراتر از اين كه نمي تواند باشد، همين است ديگر و بايد همين را پذيرفت و همين كلام، همه كارها را ما احساس مي كرديم، آسان مي كرد. يعني احساس مي كرديم بعد از آن راههاي زيادي به روي آدم باز مي شود و ايشان به اين مسئله عميقا معتقد بودند و بيان مي كردند. البته در تحليل قضايا و مسائل گوناگون، ايشان ذهن بسيار تيز و سريعي داشتند و اين را باز در دو، سه مصاحبه گفته ام. وقتي ما با فردي كه قدري سني از ايشان گذشته روبرو مي شويم، معمولا مسائل را دير جذب مي كند، كندي در جواب دادن است. كندي در ارتباط دادن اجزاء به همديگر است. و درك منطقي بخشهاي مختلف از صحبت، كه معمولا يك مقدار با دشواري صورت مي گيرد. من نمي گويم صورت نمي گيرد. شما در ارتباط با حضرت امام، اصلا اين خصوصيات را نمي يافتيد. يعني شما تا آخرين روزهاي زندگي ربركت حضرت امام، وقتي به ايشان مراجعه مي شد، مسائل پيچيده اي بود و مسائلي كه خوب تنوع هم داشت. يك موقع بحث ارزي بود، يك موقع بحث پولي بود، يك موقع بحث جنگ بود، يك موقع بحث سياست خارجي بود و خوب تنوعي كه داشت، بحث

ص: 935

مثلا سياست، گروههاي مختلف و مسائل گوناگون كه در جامعه بود. و گفته مي شد ايشان با سرعت عجيبي، مسائل را مي گرفتند و بلافاصله هم واكنش نشان مي دادند و سريع، طوري كه آدم احساس مي كرد كه با يك ذهن جوان 22-30 ساله از نظر سرعت، (نمي خواهم بگويم از نظر پختگي) از نظر سرعت با يك چنين حالتي روبرو بوديم، و من اين را تقريبا از همان اوايل درك كردم و به نفعم تمام شد. چون طبيعي است وقتي كه خدمت ايشان مي رسيديم، نمي خواستيم وقت ايشان را بگيريم، چون وقت ايشان خيلي گرانبها بود و ما براي خودمان وقت محدودي قايل مي شديم. من در ذهنم اين است كه هر چيزي را همين كه يك كلمه بگويم تلگرافي، ايشان دريافت مي كند. بر اين اعتقاد بودم و همينجور هم بود. براي همين در آن وقتي كه بايد قايل مي شدند، موفق مي شدم طيف وسيعي از مسائل را خدمتشان مطرح كنم. اول مطرح مي كردم، چنانچه سئوالي هست يا تذكر داريد بفرماييد. خط مشي اصلاحي داريد، بفرماييد و شروع مي كردم، خيلي سريع مسائل را مي گفتيم. منتها توضيحي نمي دادم كه حالا مقدمه اي و موخره بچينيم. اصل مسئله را مي گفتيم. چنانچه احساس نياز نمي كردم كه ايشان را بايد توجيه كنم. توضيح بدهم و حقانيت حرف را جستجو كنم مي دانستم كه ايشان قضاوت

ص: 936

و داوري دارند و اطلاعات دارند و سريعا مي گيرند و مسائل را به هم انتقال مي دهند و نتيجه گيري مي كنند و اگر لازم باشد چيزي مي فرمايند. اين را تا آخر ما داشتيم. در رابطه با مسائل حاد و در همه برخوردها، اين مسائل را داشتيم. البته ايشان خصوصيتي داشتند كه باز هم ممكن است ديگران هم گفته باشند. وقتي كه افرادي به ايشان رجوع مي كردند، همه حرفهاي خودشان را مي زدند و ايشان همه حرفها را گوش مي كردند. صحبتهايي كه مي شد، منتها نتيجه گيري واقعا ويژگي خاص خودشان بود كه از مجموع آنها برداشتي داشتند و بيان مي كردند كه راسخترين، بهترين و قويترين بود، در موضعگيريها بهترين راه حلها را جلوي پا مي گذاشتند، نكته اي كه شايد اصلا ربطي به مسئله رهنمودها و يا راهنمايي هاي ايشان نداشته باشد ولي اثرش بيش از آن راهنماييها بود. آن حالت آرامش و طمانينه ايشان در برخورد با مسائل بود كه كساني كه به ايشان رجوع مي كردند، آن حالت به آنها سرايت مي كرد. وقتي كشتي انقلاب اين همه دچار موج و اضطراب و اينها بود و همه دلهره داشتند، وقتي كه افراد خدمت ايشان مي رفتند، من ديده بودم كه همه با اطمينان برمي گردند. شخصيت ايشان بلافاصله در فرونشاندن اين اضطرابها و دميدن طمانينه و وقار به افراد، اثر

ص: 937

آني داشت و اين بي نهايت در گرداندن امور كشور موثر واقع مي شد. افراد وقتي كه از خدمت ايشان مي آمدند بيرون، به نظر مي آمد كه به خاطر اينكه به افق بازتر و بلندتري نگاه مي كنند، از آن مسايل خرد و كوچك كنده مي شوند و يا آنها برايشان قابل حل تر است، سريعتر مي توانند حل بكنند و به آن هدف بزرگتر بپردازند. اين البته در خط مشي عمومي امام به عنوان يك اصل بايد مورد توجه قرار بگيرد كه به اعتقاد من حياتي هم هست براي استمرار انقلاب خوب است همين جا توضيح بدهم. كه چه بسا سئوالي پيش نيايد. امام براي ملت ما يك افق خيلي بلند و بزرگي را باز مي كردند. وقتي كه شما به يك قله خيلي بلندي تماشا مي كنيد و به آن دل مي بنديد و حركت خودتان را براي رسيدن به آن تنظيم مي كنيد در بين راه فراز و نشيبها خيلي اثر نمي گذارد. ايشان (امام) هميشه شعارهاي بسيار حياتي و اساسي را براي ملت ما مطرح مي كردند و نگاه مردم ما را به آن دورترها مي دوختند. براي همين، چيزهاي روزمره خرد به نظر مي آمد، هيچ به نظر مي آمد و مردم طبيعي مي دانستند كه اين سختيها را پذيرا باشند. ديد يك جامعه اسلامي و امت اسلامي بايد همين باشد. شما شعارهايي

ص: 938

را كه ايشان مطرح مي كردند، خوب نگاه كنيد. به عنوان يك اصل دائم در نظر داشتند كه در همه برخوردهاي عمومي همين بود. در برخوردهاي خصوصي هم همين بود. وقتي كه ما خدمت ايشان مي رسيديم و افراد خدمت ايشان مي رسيدند، من هميشه احساس مي كردم كه هدفها فراموش نشده، وقتي به خدمتشان مي رسيديم، دوباره آدم احيا مي شد. وقتي كه هدف احيا مي شود و به ياد راه حل براي آن چيزهاي ديگري كه آدم فكر مي كرد خيلي گير كرده راحتتر پيدا مي شود، و با دلگرمي بهتري مي شد حل كرد اين را هم ايشان در سطح جامعه به كار مي بردند و هم در برخوردهاي كوچكتر. اين كار بود، اينجور نبود كه افراد در برخوردهاي خصوصي بروند (خدمتشان) اين آن چيزي هست كه من خودم ديدم در امور مملكتي - و در آن جلسه با حضور حضرت امام خود بخود توجه به اهداف بلند انقلاب كه از اول ترسيم شده بود پيدا نكنند. يك حضور ذهني پيدا مي شد و اين خود خيلي كمك مي كند به حل مسائل. شعارهايي كه ايشان طرح مي كردند براي جامعه اسلامي كه اين جمعيتهاي عظيم را به حركت در مي آورد و قدرت بسيج وسيع را در مردم ايجاد مي كرد، خط مي داد، به نمازهاي جمعه، به نيروهاي مومن،

ص: 939

به خط خود ايشان (امام) . طرح اين شعارها بسيار مهم است. مبارزه با آمريكا يكي از اين شعارهاي اساسي بود. گرچه مهمترين نبود، ولي يكي از مهمترين شعارهايي بود كه ايشان مطرح مي كردند، تحقق وحدت اسلامي است كه ايشان در وصيتنامه باز هم يكي از سرفصلهاي مهم است و بارها بر آن تاكيد كرده اند. علي رغم اينكه ما به عنوان اينكه تحت عنوان صدور انقلاب مورد حمله قرار مي گرفتيم كه مبادا اين حرفها گفته بشود در سطح بين المللي ايشان دايم به اين مسائل تكيه داشتند. من فكر مي كنم كه در طرح اين مسئله مي تواند دو تا منظور پشت سرش پنهان باشد. يكي همان اعتقاد برآمده از اسلام، يكي هم مسلمان بايد سير بكند. دايم بايد هدف جلوي رويش باشد و اين تعيين كننده بايد باشد كه حضرت امام مطرح مي كردند. از طرفي طرح اين مسئله يك نوع بسيج است. در ميان انسانها. انسانهايي كه واقعا شيفته برقراري عدل و عدالت و برقراري حكومت اسلام در جهان هستند، و مبارزه با ظلم و سياهي و تباهي كه اين انقلاب به وجود مي آورد. اين حرفها، حرفهاي وحدت بخش قدرت بسيج حضرت امام از طرح اين شعارهاي اساسي سرچشمه مي گرفت. مي فرمودند: اگر اين شعارها را به عنوان اينكه ممكن است مزاحمت ايجاد بكند و

ص: 940

مشكل ايجاد بكند، حذف بكنيم، اولين چيزي كه از دست مي دهيم قدرت بسيج مردم است. مردم حاضرند به خاطر هدفهاي بلند حركت بكنند، اگر هدف بلند حذف شد هيچ دليلي وجود ندارد كه اين هدفهاي كوچك، ماشين خودش را، خانه خودش را، بچه خودش را انتخاب نكند، چرا بيايد يك هدف ديگر را انتخاب بكند؟ در مبارزات، براي هدف، براي خدا، حاضرند بميرند. بزرگترين هدف لقاءالله كه ايشان بر آن تكيه مي كرد و همينطور مي آمد توي شعارهاي اساسي و اين چيزي بود كه ما در ملاقاتها مي ديديم. اين در ماوراي هر نوع باصطلاح توصيه هاي مقطعي صورت مي گرفت. حالا ممكن بود مثلا يك مسئله اقتصادي داشته باشيم، ايشان در اين زمينه هم توصيه مي كردند، ولي اين شعارهاي اصلي حاكميت داشتند. احضور: مسائلي كه اشاره مي فرماييد بسيار ارزشمند و تحليل گونه است. اگر مصاديق را هم بفرماييد، چون آنها هم براي كساني كه مي شنوند و مي خوانند سازنده خواهد بود; متشكريم. - مثلا در مورد افغانستان يك بار با ايشان بحث بود. آن موقعي كه چنين تحليلي وجود داشت كه ما اگر در رابطه با افغانستان سازش مي كرديم ممكن بود مسئله عراق را هم راحت تر حل بكنيم. همچنين در رابطه با همسايه شماليمان، مسئله به صورت تحليل مطرح شد نه به عنوان راه حل.

ص: 941

مسئله عمده اي كه من يادم است، خوب مسئله جناحها كه - ما به هيچ وجه در رابطه با افغانستان نمي خواهيم سازش كنيم - دليل عدم سازش مهم است، چون ايشان مي فرمودند "آنها يك ملت مسلمان هستند كه ما در قبالشان وظيفه داريم" بعد ايشان مسئله را در يك افق بازتري كه مربوط به همه امت اسلامي است، مي ديدند نه اينكه مسئله ما را به طور ملي ببينند، مسئله افغانستان و عراق را جدا ببينند و بعد بگويند ما يك مسئله اي داريم مثل جنگ عراق، در اينجا اگر سازش بكنيم، باجي بدهيم يك چيزي مي توانيم بگيريم، نه مسئله اي كه برمي گردد به هستي و مسئله آينده جهان اسلام، چيزي نيست كه ما به هر قيمتي شده در مورد آن بتوانيم كوتاه بياييم. اين مسئله از آن مواردي است كه اصل و اصول و شعارهاي اصلي حاكميت پيدا مي كرد و يكبار بحث در رابطه با مسائل سياست خارجي بود و احتياج به يك مقدار كارهاي ديپلماتيك پنهان وجود داشت; با ايشان مشورت شد، ايشان مطلبي را فرمودند - كه - من فكر مي كنم يك اصل جاوداني براي همه سياستمداراني باشد كه بخواهند با روش "ماكياوليستي" عمل نكنند، (بلكه) صادقانه عمل كنند و بخواهند همان مسئله را در ارتباط با مردم حفظ كنند ايشان فرمودند،

ص: 942

كا ري نكنيد كه نتوانيد به مردم توضيح بدهيد. حرف مهم اين است، كسي بايد در (امور) اجرايي باشد تا بفهمد عظمت اين حرف يعني چه. يعني شما در كار اجرايي يا در كار سياسي در روز با صدها انتخاب روبرو خواهيد شد. اين كار را بكنيم، يا آن كار را بكنيم و اين راه را بروم يا آن راه را بروم، چه بسا مثلا به ذهن برسد مصلحت است فلان كار باشد مثلا: فلان كار را ما پنهاني بكنيم. مثلا باز هم براي منظور خوب است، يك ملاكي ايشان مي دهد، مي گويد آن كاري كه مي كنيد، كاري درونش نباشد كه نتوانيم براي مردم توضيح بدهيم. اصل آن است كه ما مردم را داشته باشيم. در ارتباط صادقانه نظام و حكومت با مردم، اين مهمترين مسئله است. وقتي مسئولي، حتي پنهان، خلاف آن را عمل بكند، همان لحظه اين شكاف ايجاد مي شود. و اين، همان چيزي است كه ايشان جواز نمي داد براي اين مسئله و با اين مسئله مخالفت مي كرد. براي همين شما مي بينيد كه از اول زندگي سياسي ايشان تا آخر هيچ نوعي تناقضي از مسائلي كه گفته مي شود و از گذشته، آينده تصميمات پنهان و آشكار ايشان پيدا نمي شود. در كل نظام پيدا نمي شود. به خاطر اينكه به اين مسئله

ص: 943

ايشان كاملا اعتقاد داشتند و توصيه مي كردند. گفتم باز به اين صورت فرموله اش كه در آن موقع از ايشان شنيدم، هميشه در گوشم زنگ مي زند "كاري نكنيد كه نتوانيد به مردم توضيح بدهيد" اين خيلي مهم است، شما چه كاري را مي توانيد براي مردم توضيح ندهيد، كاري كه سازش باشد، كوتاه آمدن باشد. بعد وقتي كه يك مسئولي در يك مسئوليتي كار مي كند و در يك نظام اسلامي است، شخصيت او متعلق به خودش نيست و اگر خودش را در مقابل بيگانه كوچك كند، در واقع مردم را كوچك كرده است. هيچ فرقي نمي كند، علت اينكه كسي اگر (در امور) كوتاه بيايد، نمي تواند براي مردم توضيح دهد يكي اينكه جنبه شخصي دارد. دوم اينكه گويا از حق مردم خورده باشد، مثل اينكه مردم را كوچك كرده، مسائل مالي باشد يا اقتصادي باشد يا مثلا حق گروه اكثريت از مردم را به يك عده خاصي دادن باشد. در چنين مواردي امام يك ملاك مي دهد. اين را به عنوان يك سرلوحه بزرگ براي همه مسئولين بايد نوشت، چيز مهمي است. نظير اين چيزها را ما از ايشان زياد داشتيم و فوق العاده اهميت بالايي دارد. اگر تمام كتاب شهريار "ماكياولي" را يك طرف بگذاريد و اين كلام را يك طرف بگذاريد، كاملا

ص: 944

دو تا ديد مسلط و طرفداران حق در جهان و طرفداران باطل در جهان از حكومتها را كاملا تبيين مي كند. آن كتاب آنها را تبيين مي كند و اين جمله به اين مختصري تمام اين طرف را مي تواند توضيح بدهد و خيلي كلام بلندي است. احضور: علاوه بر مطالب ارزنده اي كه فرموديد در بدو انتخاب و انتصاب شما مسئوليت سنگين نخست وزيري، حضرت امام (س) چه رهنمود ويژه اي داشتند؟ - نخست وزيري: البته برادران خبر دارند، بعد از انتخاب حضر آيت الله خامنه اي به رياست جمهوري اسلامي چند نفر مطرح شد و مجلس موافقت نكرد و ايشان لطف كردند و ما را معرفي كردند. من هيچگونه سابقه ذهني نسبت به اين قضيه نداشتم و فكر هم نمي كردم. البته من اينطور شنيدم موقعي كه اين قضيه مطرح شد ايشان فرموده بودند (اول فرموده بودند كه) شما در وزارت خارجه باشيد. وزارت خارجه تازه آن موقع سرپرست پيدا كرده بود چون از اول انقلاب تقريبا يك فردي كه بخواهد نظم بدهد نيامده بود، دولت موقت يك افرادي را گذاشته بود. بعدا هم يك مدت كوتاهي بني صدر بود، يك مدت كوتاهي قطب زاده بود. بعد هم ابراهيم يزدي بود. من احساس كردم ايشان راضي هستند كه من تصدي وزارت خارجه را داشته باشم. باز يك خاطره آنجا

ص: 945

دارم كه خيلي جالب است، آن را بگويم، بعد برويم به نخست وزيري. آن موقع كه ما وزارت امور خارجه بوديم شهريور 60 بعد از شهادت عزيزان رجايي و باهنر. ما خدمت ايشان رفتيم و گفتيم سازمان

ص: 946

ملل هست، براي اولين بار ما مي خواهيم برويم شركت بكنيم. ايشان گفتند: "من با اصلش موافقم، مخالف نيستم ولي شما پيش بيني كرديد؟ شما را مي گذارند؟ من يك كم توضيح دادم، گفتم كه ظاهرا نشان مي دهد كه مطمئن نباشد. گفتند، مثلا خوب شما فكر كرديد، شما برويد پشت تريبون بايستيد و يكبار بلندگوها را خاموش كنند و شما را تحقير بكنند. اين نكته براي من تكان دهنده بود. تا اين حد ايشان پيشگويي چيزها را مي كنند و ما هم كه بعد از آن حسابي حواسمان را جمع كرده بوديم. تا اين اندازه ايشان اهميت مي دادند. اهميت به شخص نبود. اهميت به وزير خارجه جمهوري اسلامي در پشت تريبون يك سازمان بين المللي بود كه ممكن بود چيزي قطع بكنند كه مورد تحقير واقع بشود و لطمه آن به جمهوري اسلامي برگردد و مهمتر از اين تا اين اندازه به جزئيات فكر مي كردند، به جوانب فكر كردند كه خيلي شگفت آور بود. در مورد نخست وزيري چيز خاصي من از همان اولش يادم نمي آيد. بعد از اينكه دولت معرفي شد، بعدا ما همه معرفي شديم، بعد به فاصله چند ماه با وزرا خدمت ايشان رفتيم، صحبت شد. اولين توصيه ها را در همان جلسه اول بعد از اينكه وزرا معرفي شدند و ما خدمت ايشان رسيديم در حضور

ص: 947

حضرت آيت الله خامنه اي - كه آن موقع رئيس جمهور بودند - ايشان يك رهنمودهايي به دولت دادند. تا آن جايي كه يادم مي آيد همان توصيه مردم مستضعف را مي كنند، در صحبتهاي خصوصي همان اوايل جز و چيزهايي كه بنده به ذهنم مي آيد همان تكيه ايشان به رسيدگي به فقرا و مستضعفين و اين جور چيزها بود. من اينطور به ذهنم مي آيد. اينطور برداشت خودم بود كه جلسات اول ايشان داشتند محك مي زدند كه ما مي توانيم كار بكنيم يا نه. هر دفعه كه خدمت ايشان مي رسيديم اول يك چند سئوال مي كردند كه فلان چيز و . . . من ذهنم سئوالات چون سئوالهاي كمي با جزئيات بود در اين حد بود كه اطلاع دارند، خبر دارند، نظر دارند، فكر مي كردم بعد به مرور اين سئوالها كم شد. سئوالها سئوالهاي دقيقي هم بود، سئوالهايي بود كه كاملا به مسائل عادي سياسي كشور برمي خورد. ولي براي اداره كشور يك رئيس دولت بايستي قط عا آگاهي داشت ولي چه بسا به نظر خورد مي آمد و كرارا اين سئوالها را ما از ايشان مي ديديم. احضور: ممكن است به چند نمونه از اين سئوالها اشاره بفرماييد؟ - چند نمونه بود، مثلا ايشان مي فرمودند: "فلان شب گفتند كه: صف نانواها زياده شما شنيديد؟ مسئله چي هست؟ " يك چنين چيزي،

ص: 948

در صورتي كه ما مسئله عامتري داشتيم كه بخواهيم بحث بكنيم، مي گفتند: مثلا يك خبري راجع به رابطه انگلستان و فرانسه با فلان مسئله ايران بود، چنين چيزي گفته شده بود، شما شنيديد اين خبر كه فرضا ايشان خبر آن را از راديوهاي بيگانه شنيده بودند، يا خبر به ايشان رسيده بود. وقتي كه من مي گفتم: آري، من خبر را شنيده ام. مستقيم مي فرمودند: مي خواستم ببينم چيست - مي ديدم راحت شده بودند. مي ديدند كه من توجه دارم نسبت به اين مسئله. سئوالها در مورد مسائل سياست خارجي بود، در مورد مسائل داخلي بود، امثال اينها، يك چنين چيزهايي را داشتند يا مساله دانشگاه را من بارها ديده بودم كه ايشان سوال مي كنند. مي گويند: فرضا در فلان جا چنين چيزي گفته شده است، شما خبر داريد؟ وقتي من شروع مي كردم توضيح بدهم، مي ديدم خاطر ايشان جمع هست. يك چنين مواردي بود. دولت در اوايل كار خود بعد از اينكه 2 يا 3 ماه كه گذشت مسئله برنامه ريزي را مطرح كرديم و به دنبال تدوين ده تا لايحه زيربنايي در وزارت كشور. مثلا تعيين تكليف بخش خصوصي و بخش عمومي و دولتي و تعاونيها، و مسئله مالياتها و . . . و نظاير اينها. ده لايحه مهم بود. بعد كميسيونهايي تشكيل شد. عده اي از وزارتخانه هاي مختلف،

ص: 949

حتي از روحانيون دعوت مي شدند و اينها كار مي كردند، اينها پايه هاي اين لوايح را تنظيم مي كردند تا بيايد در شوراي اقتصاد مطرح بشود در دولت بيايد دوباره و بعد به اصطلاح جوسازي شديدي عليه اين قضيه صورت گرفت. اوايل به طوري كه نامه اي به خدمت ايشان نوشته شد. (در ميان اسناد دفتر امام بايد باشد) كه دولت متهم شده بود كه مي خواهد حكومتي سوسياليستي بدتر از حكومت شوروي در ايران به وجود بياورد. اين نامه را ايشان دادند زيرنويس زدند براي من هم فرستاده شده بود. شما دقت بكنيد كه ما خدمت امام رفتيم و اين منجر به آن شد كه يك چند نفر از برادران جامعه مدرسين شركت مي كردند. دو نفر رفتند كنار. و دو نفر نماينده از طرف ايشان آقايان كريمي و روحاني، به دلايل جوسازي، آن لوايح حذف شد و حيف هم شد. به بن بست رسيد مشكلي پيدا كرد. به هر حال حساسيتي نسبت به اين مسئله پيدا كردند. بعد از مدتي خود ايشان شروع كردند به اطلاع و خبر گرفتن. و يك مقدار مسائلي را هم ما برديم خدمت ايشان، اطلاعاتي را مي برديم. البته اخلاق من هم اين بود كه خدمتشان مي رسيدم. از هيچ كس صحبت نمي كردم. بگوييم مثلا فلاني اين را به من گفت، آن يكي فلان گفت،

ص: 950

يكي بدگويي مي كرد، يكي ديگر خوب گفت و. . . اصل را كار خودم مي گرفتم، به قول معروف حواس كلاه خودمان را داشتيم. كار مملكتي اين هست و ما اين كارها را مي كنيم و شما اگر رهنمود داريد بفرماييد، منتها نسبت به مسائل پشت سر تك تك اين اعضايي كه اشاره كردم اطلاعات وسيعي داشتند و كاملا نشان مي داد كه از جوانب مختلف به (اطلاع) ايشان مي رسد و خود ايشان مسائل را مي گيرند. براي همين ما بعد از يك مدتي كه گذشت، مثلا شايد يك سال و يك سال و خورده اي اعتماد خيلي قوي از ايشان نسبت به كارهاي دولت ما شاهد بوديم كه از طرف ايشان ابراز شد كه بزرگترين پشتوانه دولت بود. من اين را به اين دليل عنوان مي كنم كه چه بسا در بيرون در ذهنيتها همين چيزي شد كه باصطلاح يك دفعه اتفاقي اين مسئله پيش آمده و امام شروع كرده به حمايت، نه اينجوري نبود. امام دقيقا همه مسائل را نشان مي دهد كه جمعبندي مي كردند، خيلي با تامل حركت مي كردند. مي گذاشتند اطلاعات كامل و جمع بشود. هر كس حرف خودش را بزند، قشرهاي مختلف هم با ايشان در تماس بودند. يكي از خصوصيتهاي خوب بيت ايشان، البته خصوصيات خود ايشان كه به اين مسئله معتقد بودند و بيت هم

ص: 951

همينگونه عمل مي كرد. طيفهاي مختلف مي آمدند و حرفهايشان را مي زدند مسائلشان را مطرح مي كردند، ايشان جمعبندي مي كردند من اشاره هم كردم، ذهنيت خيلي خوبي از مسائل داشتند. بعدا كه به يك نتيجه كه مي رسيدند، محكم روي آن نتيجه مي ايستادند. بعد در مورد خط مشي دولت در ارتباط با مسائل اقتصادي و حركتهاي سياسي حضرت امام (س) نه اينكه من بگويم ممكن است ايرادي در ذهن ايشان نباشد و يا با همه چيز دولت موافق بود. دولت بايد مسئوليت كارهايي را كه خودش كرده قبول مي كرد. و قبول هم آن موقع مي كرد. مي خواهم بگويم كه كل حركت دولت را ايشان به اين دليل بعد از بررسيها و شنيدنها و اين دريافت نامه ها قبول و آنگاه صلاح مي دانستند كه خطمشي ادامه پيدا كند. در ضمن در رابطه با همين تعاونيها شايد ما بيش از دوبار تلفن از بيت ايشان داشتيم كه وقتي كه فشار روي زندگي كارمندان ما مي آمد حضرت امام گفته بودند مگر نمي شود از طريق تعاونيها مشكل كارمندان را حل كرد. دقيقا همين "مگر نمي شود از طريق تعاونيها مشكل كارمندان را حل كرد" كه خوب اين در موقعيتي بود كه بودند افرادي كه و نيروهايي كه اسم تعاوني را مساوي سوسياليسم، كمونيسم، بلشويك، اشتراك در نظر مي گرفتند. در صورتي كه اينطور

ص: 952

نبود. تعاونيها را آن كساني كه در قانون اساسي آوردند، فقهايي بزرگ بودند مثل شهيد بهشتي، خود حضرت امام به كارآيي باصطلاح اين اصول قانون اساسي و اين روشها در رابطه با اين مسائل وقوف داشتند و توصيه هايي هم داشتند. من نمي خواهم بگويم كه چون تعاوني خاصي را توصيه مي كردند. كه اين تعاوني به اين شكل باشد. عين جمله را "مگر نمي شود از اين طريق استفاده كرد و زندگي مردم را بهتر كرد. " حضور: از شركت حضرتعالي در اين مصاحبه كمال تشكر را داريم. مهندس موسوي

ص: 953

با حزم و حكمت و صراحت بهجه را با صدق و متانت و صفاي معنوي و روحاني را با هوشمندي و كياست و تقوا و ورع را با سرعت و قاطعيت وابهت و صلابتت رهبري را با رقت و عطوفت و خلاصه بسي خصايص نفيس و كمياب را كه مجموعه آن انسان بزرگي جمع شود همه و همه را با هم داشت .1[ اكنون دراين نوشتار به گوشه هايي از صفات عالي آن شخصيت متعالي اشاره مي كنيم : عزت و عظمت گوهر اصلي و جوهره ذاتي انسان ارجمند و گرامي است . سرشت انسان با عزت و شرافت نهاده گشته است . آدمي گنجينه استعدادها و تواناييهاست ازاين روي بايد تجليگاه ارزشها و منزلتها شود واز بردگيهاي روحي فكري و....اجتناب كند. زيربناي اساسي فضايل همين احساس عزت و كرامت درانسان است چنانكه ريشه بسياري از رذايل نيز در زبوني و فرومايگي اوست . آنچه محورارزشهاي اخلاقي وانساني است و به عبارت ديگر آن نقطه اي كه با دست گذاشتن روي آن ارزشهاي ديگر زنده مي شوداحساس شرافتمندي و بزرگواري است . به همين جهت پيام مستقيم و ضمني بسياري از معارف ديني ايجاد و يا تقويت[ حسن شرافت] و[ عزت نفس] درانسان مي باشد. رسالت پيامبران الهي نيز در

ص: 955

پي اثبات اين مهم واحياي همين احساس بوده است . شعار: [انما بعثت لا تمم مكارم الاخلاق] 2 منادي آن است كه پيامبر(ص ) مي كوشد تا مكرمتهاي خداداي را زنده سازد و راه و رسم زندگي بزرگوارانه و توام با عزت را پيش او نهد. آري شخصيت و ارزشمندي انسانها بويژه مسلمانان و مومنان راستين گرانبهاترين وديعه اي است كه خداوند به آنان سپرده است و نگاهباني از آن را بر آنان لازم شمرده است : ان الله فوض الي المومن امره كله ولم يفوض اليه ان يكون ذليلا خداوندانسان مومن را در همه كارهايش آزاد گذاشته واختيار داده است ولي به اواجازه نداده كه ذلت پذيرد و بي مقدار باشد. آيا شنيده اي كه خداوند مي فرمايد: عزت از كن خد پيامبر و مومنان است . پس مومن عزيزاست نه ذليل واز كوه استوارتر و نفوذ ناپذيرتراست . حرمت و كرامت ازاصول ارزشي بشري است . هيچ چيز در دنيا بااين اصل برابري نمي كندازاين روي انسان نبايد به كاري دست يازد كه اين اصل را خدشه دار و بي اعتبار سازد. امام حسين ( ع ) كه انگيزه دفاع از حرمت و كرامت انساني او را پذيراي دشواريهاي فوق العاده ساخته بود مي فرمايد: به خدا قسم

ص: 956

آنچه در شرق و غرب عالم خورشيد بر آن مي تابد:از دريا تا خشكي از زمينهاي هموار تا كوههاعتبار آنها نزداولياي خدا واهل معرفت مانند رفت و برگشت سايه اي بيش نيست . آيا آزاده اي نيست كه اين لقمه جويده و پسمانده ديگران را پيش اهلش ندارد؟ چيزي جز بهشت بهاي نفس شما نيست به غير آن نفروشيد زيرا آن كه به دنيا 4 خرسند و بسنده كند به چيز پستي بسنده كرده است . در فرهنگ و معارف ديني از هر گونه عمل و شيوه اي كه ذلت آور باشد و تحقير ناپذيري را به دنبال داشته باشد به شدت نهي شده است . امام صادق ( ع ) شيعيان راستين را كساني مي داند كه دست نياز و ذلت پيش ديگران نمي برند واز آبروي خود پلي براي رسيدن به متاع دنيايي نمي سازند:شيعتنا من لايسال الناس و لومات جوعا. 5 پيرو ما كسي است كه دست نياز پيش كسي نبرد گرچه از گرسنگي بميرد. در طول تاريخ اديان به مرداين برمي خوريم كه دراوج عزت و كرامت مي زيسته اند و همواره فضيلت بخش و كرامت آفرين انسانهاي ديگر شده اند و آنان رااز بردگي واسارت به آزادگي و عظمت فراخوانده اند. درقرن حاضر آن كه پرچمدار

ص: 957

عزت و عظمت مسلمانان بود و لحظه لحظه زندگيش در آرزوي آن سپري مي گشت امام خميني بود. آنچه تاروپود زندگي آن عزيزان را تشكيل مي داد و بر آن پافشاري واصرار داشت عزت مسلمانان بود. كسي كه اندك آشنايي با شخصيت امام داشته باشداين حقيقت را مي يابد.از همان آغاز آنچه باعث ناآرامي و خروش او شد قراداد ننگين[ كاپيتولاسيون] بود: آيا ملت ايران مي داند.... مجلس به پيشنهاد دولت سند بردگي ملت ايران راامضاء كرداقرار به مستعمره بودن ايران نمود سند وحشي بودن ملت مسلمان را به آمريكا داد قلم سياه كشيد بر جميع مفاخر اسلامي و ملي م قلم سرخ كشيد بر تمام لاف و گزافهاي چندين ساله سران قوم ايران رااز عقب افتاده ترين ممالك دنيا پست كرد. 6. مبارزه امام با غربزدگي شرق زدگي استكبار و.... براي پيامدهاي ذلت باري است كه در آنها بوده و هست . بيگانگان نيزاقرار دارند كه امام پرچمدار عزت و آقايي مسلمانان بود: فعاليت آيه الله خميني موجب تحولات و دگرگونيهاي بي نظير در حيات اقتصادي در حيات اقتصادي سياسي و معنوي جامعه ايران شد. سه نكته پايه واساس تعاليم امام خميني در طول مبارزات او بود:اسلام استقلال 7و مقاومت در برابر سيطره و آقايي خارجيان . آري امام

ص: 958

براي آقايي و عزت مسلمانان تا پاي جان و نثار خون شريفش ايستاده بود: ملاقات خد با خون سرخ شرافتمندانه بهتراز زندگي اشرافي زير پرچم شرق و غرب است 8 . عرق عزت خواهي امام تا بدان اوج داشت كه تاب تحمل ذات را براي شاه كه دشمني او بااسلام اظهر من الشمس بود نداشت ازاين روي براي او تلخ و ناگوار بود كه شاه مملكت اسلامي گرچه غاصب در برابر بيگانگان كوچكي كند: وقتي عكس شاه معدوم را در برابر فلان رئيس جمهور آمريكا ديدم كه آن طور ذليلانه در مقابل اوايستاده بود بسيار ناراحت شدم و تلخي اين منظره هنوز براي من باقي است كه شاه مملكت اسلامي در برابر كافر خدانشناسي اين طوراظهار كوچكي كند9. [ اين سخن عمق زاويه ديدامام را مي رساند.او عزت و زيست عزتمدارانه را با تمام وجود پاس مي داشت .از همه مسلمانان با هر عقيده و عمل بجدانتظار داشت كه اين جريم مقدس را پاس بدارند.او براي باور بود كه اگراين حريم بشكند و نامحرم در آن پا بگذارد همه برج و باروهاي مقدس ديگر فرو خواهد ريخت ]. كدام حريم مقدس تراز حريم عزت است ؟ كسي كه عزت نداشته باشد و در زير چكمه ديگران چطور مي تواند در

ص: 959

برابر خداي عزيز كرنش كند؟ كسي كه به پستي خوي كرده است چگونه مي تواند بلندي را پاس بدارد؟توجه به مرحومان و مستضعفان روح حاكم بر فرهنگ اسلام عدالت و برادري است . دفاع از محرومان و مستضعفان و تلاش براي بازپس گيري حقوق آنان ازاستثمارگران جزءاصول مسلم اسلام و وظيفه اي همگاني به شمار مي رود. مسلمانان هميشه و همه جا بايد بكوشند دست زالوصفتان و مستبدان را كوتاه كنند و حقوق به غارت رفته خود و محرومان را زنده سازند. لحظه اي مسامحه و درنگ ننمايند كه دراين صورت مورد سرزنش و نكوهش قرآن قرار مي گيرند: ومالكم لا تقاتلون في سبيل الله والمستضعفين من الرجال والنساء چرا در راه خدا و در راه مردان زنان و كودكاني كه تضعيف شده اند پيكار نمي كنيد؟ بر مسلمانان متعهد و دين باوراست كه به پيروي ازامام اميرالمومنين ( ع ) بيتشرين بها را به مستمندان بدهند و مراقب باشند كه حقوق انساني آنان ضايع نگردد. الذليل عندي عزيز حتي آخذالحق له والقوي عندي ضعيف حتي آخذ ضعيف نزد من گرانقدراست تا هنگامي كه حق او را بدو برگردانم بهره مند نزد من ضعيف است تا آن گاه كه حق راازاو بازستانم . با توجه به اين جهت گيري و

ص: 960

حمايت اسلام از طبقه محروم و مستضعف است كه در طول تاريخ اسلام رادمرفاني دلسوز و فداكاراني مخلص عليه استثمار و بهره كشي نامشروع انسان ازانسان به مبارزه برخاسته اند. از آن جمله امام خميني است كه با تمام وجود به مستضعفان و پابرهنگان عشق مي ورزيد و در راه احياي حقوق آنان تلاش بي وقفه و پي گير داشت .او در همين راستا مي فرمود: ما بايد تمام تلاشمان را بنماييم تا به هر صورتي كه ممكن است خط اصولي دفاع از مستضعفين را حفظ كنيم .12 امام راحل خدمت به محرومان را برترين عبادت مي شمرد: من گمان نمي كنم عبادتي بالاتراز خدمت به محرومين وجود داشته باشد. 13 در ديدگاه امام پايه هاي اصلي اسلام برارزشهاي فرهنگي و معنوي بنا شده است واين ارزشها در شوره زار رفاه طلبي و سرمايه داري پژمرده و بي حاصل است . تنها در دلهاي پاك و بي آلايش مستضعفان و پابرهنگان است كه ارزشها بارور مي شوند.ازاين روي امام خاستگاه اصلي انقلاب اسلامي و ولي نعمت دولتمردان را همين طبقات فقير و مستضعف مي دانست : ... [خون سلحشوران كوخ نشين كاخهاي ستم را در هم كوبيد.] 14 امروز به مستضعفان و مستمندان و زاغه نشينان كه ولي نعمت ما

ص: 961

هستند خدمت كنيد 15 امام مخاطبين اصلي انقلاب را مستضعفان مي دانست واز آنان به عنوان جلوداراني كه هميشه در صف مقدم دفاع ازانقلاب و دستاوردهاي آن قرار دارند و براي حفظ و حراست آن خود را به آب و آتش مي زنند ياد مي كرد و عميقا به آنان ارزش مي داد: يك موي شما كاخ نشينان بر همگي كاخ نشينان ترجيح دارد. 16 او نه تنها خود حامي و مدافع حقوق مستضعفان و محرومان بود بلكه روحانيت اصيل رااز فراموش كردن اين قشر عظيم برحذر مي داشت : چيزي كه روحانيون هرگز نبايداز آن عدول كنند و نبايد با تبليغات ديگران از ميدان به در روند حمايت از محرومان و پابرهنه هاست چرا كه هركسي از آن عدول كنداز عدالت اجتماعي اسلام عدول كرده است . و ما بايد تحت هر شرايطي خود را عهده داراين مسؤوليت بزرگ مي دانيم و در تحقيق آن اگر كوتاهي بنماييم خيانت به اسلام و مسلمين كرده ايم . 17 امام كساني را لايق و شايسته تصدي و رهبري جامعه اسلامي مي دانست كه از متن جامعه برخاسته و طعم تلخ ظلم واستضعاف را چشيده باشند: رئيس جمهور و وكلاي مجلس از طبقه اي باشند كه محروميت و مظلوميت مستشعفان و محرومان

ص: 962

جامعه را لمس نموده و در فكر رفاه آنان باشند نه از سرمايه داران و زمين خواران و صدرنشينان مرفه و غرق در لذات و شهوات كه تلخي محروميت و رنج گرسنگان پابرهنگان را( اگر هم به فرض تقريبا محال بخواهند) نمي توانند بفهمند. 18 و در جاي ديگر مي فرمايد: باانتخاب نمايندگان و پابرهنگان اسلام آمريكايي را طرد كنيد. 19 صلابت و شجاعت زندگي امام در طول ساليان دراز با حوادث و بحرانهاي بسيار روبرو بود.تمامي اين حوادث و وقايع گواهي مي دهد كه او مردي مصمم شكست ناپذير و نسبت به اصول وارزشها سازش ناپذير واستوار بود. زمان طولاني مبارزه و ستيز با جباران سالهاي پرمشقت تبعيد و زندان و بالاخره مقطع حساس رهبري انقلاب و رودروريي با صدها توطئه رنگارنگ همچون : نفوذيه ياران نيمه راه مرتجعين ليبراله سلطنت طلبه مرفهان بي درد و مقدس مابان احمق و... همه و همه شاهد براين مدعاست كه آن ديواره بلنداراده امام هرگز شكست برنداشت و روح پرتوان و باصلابتش ذره اي به سستي و ياس نگراييد. در كروان شدايد و طوفان حوادث پناهگاه امن و مطمئني براي دولتمردان و دست اندركاران انقلاب بود. در زماني كه راه بر خيلي از دلسوزان انقلاب بسته مي شد و گرد نااميدي برانديشه ها

ص: 963

مي نشست به كالبدافسرده واز پاافتاده آنان روح اميد مي دميد و كشتي انقلاب را همچون ناخدايي پرقدرت ازامواج پرخطر به ساحل نجات هدايت مي كرد. درايجاد نهضت وادامه انقلاب و رهبري آن از هيچ ملامتي نهراسيد.از چنان شهامتي برخوردار بود كه در برابر هر گونه باطل ايستاد و با هر سنت غلط و بي اساسي مخالفت ورزيد. دراين راه از تهديد وارعاب هيچ فرد و گروهي خم به ابرو نياورد. در مقابل غوغا سالاريها و هجوم افكار عوام و يا خواص دست به محافظه كاري نزد و ميدان را خالي نكرد. اودر حقيقت تابلوي درخشاني از رسول اكرم (ص ) و همراهانش به دست داد:محمد رسول الله والذين معه اشداء علي الكفار رحماء بينهم. 20 محمد (ص ) فرستاده خدا و آنان كه همراه اويند در برابر كفار سرسخت و در بين خود مهربانند. آن روزي كه به زندان مي رفت و يا آواره مرزها بود با روزي كه ميليونها نفر جان خود را تقديم راه او مي كردند در قدرت و صلابت تغييري نكرد. نه از تنهايي هراس به دل راه داد و نه از آن همه جمعيت و شكوه مغرور گشت . بحق مصداق سخن علي ( ع ) بود: لا يزيدني كثره الناس حولي عزه ولا

ص: 964

تفرقهم عني وحشه . 21 فراواني مردم پيرامونم بر عزت من نيفزايد و پراكندگي آنان از گردم هراس ننمايد. آري خميني هيچ گاه هراسي به دل راه نداد حتي دراوج تنهايي : والله من به عمرم نترسيدم . آن شبي هم كه آنها مرا مي بردند آنها مي ترسيدند من آنها را دلداري مي دادم . 22 خميني رااگر دار بزنند تفاهم نخواهند كرد. 23 اگر چنانكه ما براي مقاصداسلام بترسيم دين نداريم . 24 به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامي حضرت آيه الله خامنه اي : او بتها را شكست و باورهاي شرك آلود را زدود.او به همه فهماند كه انسان كامل شدن علي وار زويستن و تا نزديكي مرزهاي عصمت پيش رفتن افسانه نيست .او به ملتها نيز فهماند كه قوي شدن و بنداسارت گسستن و پنجه در پنجه سلطه گران انداختن ممكن است . 25 حساسيت ديني امام مومني كامل و مسملماني تمام عيار بود. لازمه ايمان كامل تعصب و حساسيت در برابر گناه و گناهكاراست ازاين روي امام به دفاع از دين وارزشهاي اسلامي اهميت تام مي داد. دراين راه ملاحظه هيچ كس و هيچ چيز را نمي كرد و ماننداجداد پاك سيرت و پرغيرتش غيرتمندانه مي زيست . او بي وقفه با هرانحرافي كه كيان

ص: 965

اسلام وامت اسلامي را به خطر مي انداخت . به شدت مبارزه مي كرد.از آنان نبود كه ناهنجاريها و خلافها را ببيند و سر در لاك خود فرو برد و منتظر بماند كه مصلح بزرگ ( عج ) قدم ب رعرصه بگذارد و جامعه را از ناپاكيها بپيرايد: من از آنها نيستم كه اگر حكمي كردم بنشينم و چرت بزنم من دنبالش راه مي افتم .اگر خداي نخواسته يك وقتي ديدم مصلحت اسلام اقتضا مي كند كه حرفي بزنم مي زنم و دنبالش راه مي افتم و بحمدالله تعالي از هيچ چيز نمي ترسم والله تا حالا نترسيده ام .26 امام به خاطراعتراض بي جاي جبهه ملي به لايحه قصاص اسلامي چنان به سر آنان نهيب زد كه براي هميشه از صحنه فريبكاري و مردم فريبي دورشان ساخت . غيرت ديني او باعث شد در جريان سلمان رشدي چنان برآشويد كه سردمداران كفر واستكبار را ناچار به پوزش نمايد. عرق ديني محرك اصلي امام در حوادث گوناگون بود. جز عرق ديني و مذهبي انگيزه اي ديگر نداشت . آيه الله العظمي اراكي دراين زمينه مي فرمايند: اين مرد ديني است . سرتا پا حاضراست حتي براي كشته شدن هم حاضر است .... همين كتاب[ كشف الاسرار] را كه نوشت از

ص: 966

عرق ديانتي اش بود... قسم مي شود خورد به : واللفه كه اين مرد نيك نفس ... هيچ غرضي دراو جز 27 ترويج دين نيست . در روايت مي خوانيم كه : ان الله تعالي يحب من عباده الغيور28. خداوند متعال بندگان غيرتمند خود را دوست دارد. امام بنده محبوب خداوند بود كه ابراهيم وارد آتش كين ابرقدرتها سوخت ولي شعار (و تاالله لاكيدن اصنامكم) ابراهيم را در قول و عمل به نمايش گذاشت و لرزه براندام همه بت پرستان قرن افكند. در تاريخ زندگي پربار خويش اين كلمات صريح و زيباي غيرت آفرين را نگاشت : من به صراحت مي گويم : ملي گراهااگر بودند براحتي در مشكلات و سختيها و تنگناها دست ذلت و سازش به طرف دشمن دراز مي كردند. و براي اين كه خود رااز فشارهاي روزمره سياسي برهانند همه كاسه هاي صبر و مقاومت را يكجا مي شكستند و به همه ميثاقها و تعهدات ملي و ميهني ادعايي خود پشت پا مي زدند. كسي تصور نكند كه ما راه سازش با جهانخوران را نمي دانيم ولي هيهات كه خادمان اسلام به ملت خود خيانت كنند... آن چيزي كه در سرنوشت روحانيت واقعي نيست سازش و تسليم شدن در برابر كفر و شرك است اگر بند بند استخوانهايمان

ص: 967

را جدا سازند اگر سرمان را بالاي دار برنداگر زنده زنده در شعله هاي آتشمان بسوزاننداگر زن و فرزندان و هستي مان را در جلو ديدگانمان به اسارت و غارت برند هرگزامان نامه كفر و شرك راامضا نمي كنيم . 29 سازش ناپذيري انديشه ديني در تضاد كامل با تفكر و سلطه گري است . هرگز بين اين دو تفاهم و آشتي برقار نمي شود بلكه بقاي هر يك در گرو نابودي ديگري است .امام به عنوان برترين مسلماني كه انديشه اش بر محور جهانبيني توحيدي و تفكر عدالت خواهي شكل يافته بود و بر همان اساس زندگي مي كرد هيچ گاه با كفر و ظلم سازش نكرد و همواره كفرستيزي و ستم سوزي را به عنوان يك اصل خدشه ناپذير در سياست و مبارزات خود مورد تاكيد قرار مي داد : [تا شرك و كفر هست مبارزه هست و تا مبارزه هست ما هستيم . ما بر سر شهر و مملكت با كسي دعوا نداريم ما تصميم داريم پرچم الااله الاالله را بر قلل رفيع كرامت و بزرگواري به اهتراز درآوريم]. او براين عقيده و روشش خدا را گواه مي گرفت و مي فرمود: خداوندا! تو مي داني كه ما سر سازش با كفر را نداريم . 30 امام نه

ص: 968

تنها با كفر و ظلم سازش نداشت بلكه ره گروه و فردي كه خلق و خوي آنها را داشت و در عمل هماهنگ آنها حركت مي كرد سر ستيز داشت ازاين روي بر سر مرفهاي بي درد سرمايه داران زالوصفت متحجرين و مقدس مابهاي احمق و در خط استكبار و... فرياد مي كشيد و روحانيت اصيل را دشمن سرمايه داران زالوصفت مي دانست : روحانيت متعهد به خون سرمايه داران زالو صفت تشنه است و هرگز با آنها سرآشتي نداشته و نخواهد داشت . 31 اين ويژگي امام و راه او باعث شد كه پيكر ستمگران بلرزد و محرومان و مستضعفان توان بگيرند و نوراميد روشني بخش زندگي تاريك و مايوسشان شود. او آن روح الله بود كه با عصا و يد بيضاي موسوي و بيان و فرقان مصطفوي به نجات مظلومان كمربست تخت فرعون هاي زمان را لرزاند و دل 33مستضعفان را به نوراميد روشن ساخت . اطمينان واعتماد به مردم در صدسال اخير مبارزات روحانيت فراز و نشيبهايي داشته است . بسياري از حركته در كام اختلافات از پا در آمدند و پا درآمدند و پاره اي ديگر به خنجر كين ازاين روي در دل بسياري از بزرگان حوزه چراغ اطمينان واعتماد به مردم كه هميشه فرا راه

ص: 969

مبارزات اميدآفرين و روشني بخش بوده است بي فروغ گشت .اينان نسبت به ثمردهي هرگونه اقدام و قيامي ترديد داشتند. به اين گمان كه در نيمه راه تنها خواهند ماند و پايگاه اجتماعي موجود را هم از دست خواهند داداز فعاليتهاي اجتماعي دست كشيدند و سر در گريبان خويش فرو بردند.امام علي رغم جو حاكم و آيه هاي ياس كه از بام تا شام گوش خيل عظيم طالبان علم خوانده مي شد مبارزه را بااعتماد به مردم آغاز كرد.از آغاز تا فرجام در تمام تصميم گيريها و حركات خويش نسبت به مردم و همكاري آنان اعتماد واطمينان كامل داشت و براين باور بود كه : مردم رفيق نيمه راه نيستند و در راه اسلام ناب وارزشهاي معنوي وفا دارند. امام براساس باوري كه داشت همواره به شخصيت مردم حرمت مي نهاد و آنان را به عنوان عناصر واركاواصلي انقلاب و نظام به حساب مي آورد. هنگامي كه شهيد مطهري از ملاقات امام از پاريس برگشته بوداز وي مي پرسندامام را چگونه ديدي ايشان در پاسخ مي گويد: چهار تا آمن ديدم : 1. آمن بربه . 2. آمن بهدفه . 3. آمن بسبيله . 4. آمن بقومه .33 امام در پرتو توكل به خدا وايمان به هدف اعتماد كامل به

ص: 970

ملت خويش نيز داشت . همواره در گفته ها و نوشته هايش روي كمك و حضور مردم در صحنه هاي انقلاب واجتماع تكيه مي كرد. در سخنراني تاريخي دوازده بهمن سال 57 در بهشت زهراتكاي به مردم را ضامن هشدارها و تهديدهاي خود عليه رژيم طاغوتي دانست پس از پيروزي انقلاب نيز در بحرانهاي سياسي اقتصادي و تبليغاتي كه دشمنان داخلي و خارجي به وجود مي آوردند بر حضور مردم و وفاداري آنان اصرار داشت و به مدد آنان مشكلات را آسان مي نمود: مردم را در همه امور شركت بدهيم . دولت به تنهايي نمي تواند كه اين بار بزرگي كه الان به دوش اين ملت هست بردارد. همان طوري كه ملاحظه مي كنيداگر چنانچه اين شور و شعف ملت و جوانهاي عزيز نبود هيچ دولتي نمي توانست مقابله كند بااين قدرتهايي كه همه قدرتشان ر قوه شان را پهلوي هم گذاشتند و به ما حمله كردند. بدون اين كه اين ملت همراهي كند ما نمي توانستيم كاري بكنيم . هر چه داريم ازاينهاست و هر چه هست مال اينهاست . دولت عامل اينهاست . قوه قضائيه عامل اينهاست . قوه اجرائيه عامل اينهاست . قوه مقننه عامل اينهاست .اداي تكليف بايد بكنند شركت بدهند مردم را در همه

ص: 971

امور.34 امام بيش از ديگران مردم را شناخته بود. همين اطمينان به مردم اكسير گرانمايه اي بود كه جانمايه حركت و قيامش را تشكيل مي داد. تنها كسي كه توانست روحيه ياس و ناميدي مردم را تبديل به روحيه اعتماد سازدامام بود. به همين جهت با يك دنيا خلوص و صداقت مسؤولان را به جذب و به كارگيري مردم فرا مي خواند. سعي كنيد با خدمتتان به مردم اين حضور دائم را جاودانه نگهداريد. آنچه انقلاب اسلامي را حفظ كرده حضور مردم در صحنه است . مسئوولين كشور بايد قدراين مردم فداكار و هميشه در صحنه را بدانند و خود را براي خدمت به آنان مجهز نمايند. 35 رهبر معظم انقلاب اسلامي ازاين ويژگي امام اين گونه ياد مي كند: آن اراده نيرومندي كه كوههاي عظيم در مقابل او به حساب نمي آمدند همواره در برابر فداكاريه شجاعت واحساسات پاك مردم سر تعظيم فرود مي آورد. آن روح بزرگ و كوه ستبر به دفعات در برابر عظمت مردم تكان مي خورد و مي لرزيد. 36 . نظم وانضباط در فرهنگ ديني موضوع نظم و برنامه ريزي چه درامور مادي و چه در مسايل معنوي بسيار سفارش شده است . در تجربه تاريخ بشري نيز نظم يكي از مهمترين عوامل موفقيت

ص: 972

مردان بزرگ بلكه عامل پيشرفت تمدنها و انسانه به شمار مي رود. داشتن برنامه و نظم دقت در رفتار و منش سنجيده اساس زندگي است و غفلت از آن زندگي را خواهد فشرد. علي ( ع ) در آخرين لحظات زندگيش فرمود: اوصيكما و جمع ولدي واهلي و من بلغه كتابي بتقوي الله و نظم سفارش مي كنم شما (حسن و حسين ) و همه فرزندانم و كسانم را و كسي كه نامه من به او برسد به تقوا و نظم در كارها. دراهميت وارزش نظم همين بس كه حضرت پس از سفارش به تقوا و پاكي آن را در درچه اول ازارزشها قرار داده است . در جاي ديگر خطاب به مومنان مي فرمايد: ساعات و لحظات زندگي خود را به گونه اي تنظيم كنيد كه در كنار عبادت و مناجات و كسب معاش و تامين زندگي به تفريح و نشاط جسمي نيز برسيد 38 .امام الگوي جامع و كاملي بود كه براثر نظم وانضباطي كه در سراسر عمرش برقرار ساخته بود به بسياري از موفقيتهاي منحصر به فرد دست يافت .او در رعايت نظم در همه مراحل زندگي وامور روزمره حساس بود . يكي از شاگردان آن بزرگوار مي گويد: يك صبح هم كه در مسجد شيخ انصاري

ص: 973

مشغول تدريس بودند متوجه شدند كه پس از چند دقيقه از آغاز درس چند نفري از فضلا و شاگردان يكي پيس از ديگري وارد مي شوند.امام (ره ) آن طور كه به خاطر دارم مقداري در مود نظم واستفاده از فرصتها و وقتها صحبت كردند واز اين كه اهل علم و طلاب بي نظم و بي حساب باشند و مثلا در درس كه بناست شركت كنند چند دقيقه ديرتر حاضر شوند سخت انتقاد نموده و هشدار دادند. 39 در مسايل خانوادگي و اشتغالات علمي چه در دوران تبعيد و زندان و چه در دوران رهبري و اداره جامعه نظم دقيقي بر كارهاي ايشان حكم فرما بود به گونه اي كه خواندن روزنامه پذيرفتن مقامات و مسئوولين مملكتي انجام عبادات مستحبي خواندن دعا و قرائت قرآن همه و همه در وقت خاص خودش انجام مي گرفت . يكي از بستگان نزديك امام ! درباره نظم ايشان مي گويد: ... تمام كارهايشان از نظم خاصي برخوردار بود. بعداز چند روز كه آن جا ماندم متوجه شدم كه در هر ساعت چه برنامه هايي دارند حتي وقتي به ايشان نگاه مي كردم مي دانستم كه ساعت چنداست . گاهي از خانم درباره برنامه روزانه آقا مي پرسيدم مي گفتن: [ اگر

ص: 974

برنامه يك روز آقا را بگويم شما مي توانيد آن را در 360 روز ضرب كنيد]. چون دقيقا روي نظم و برنامه عمل مي كردند. به من هم توصيه زيادي در مورد نظم و برنامه ريزي داشتند. 40 زهد و وارستگي مهمترين مانع كمال آدمي وابستگي و دلبستگي او به دنياست .اين حالت اگر بر روح انسان حاكم گردد تمام ارزشها را تحت الشعاع قرار مي دهد واز فروغ آنها مي كاهد. براي رهايي از جلوه هاي فريبنده دنيا و مظاهر مادي راهي بهتراز[ زهد و ساده زيستي] نيست . زاهد با بي رغبتي به دني آزاده اي است كه بي تكلف زيسته و بدون تعلق راه زندگي را مي پويد. زاهد پاك سيرتي است كه بر بلنداي معرفت دست مي يازد و باانديشه پرفروغش حيات چند روزه زندگي رااز زاويه اصلي آن مي نگرد زاويه اي كه از ديد خاكيان و دلدادگان به دنيا پنهان است . از ويژگيهاي دوستان خدا ( اولياالله ) آن است كه به درون دنيا مي نگرند آن گاه كه مردم برون آن را مي بينند و به فرداي خويش مي پردازند و يا خود را سرگرم امروز ساخته اند. دون همتان به زرق و برقهاي دنيا دل بسته اند و درانبوه ظلمتهاي

ص: 975

غفلت و تشريفات زندگي و آزمنديهاي آن غرق و سرگرداننداما وارستگان زاهداز قيد مطامع موهوم گريخته و با صفاي قناعت و ساده زيستي روحي سرشاراز معنويت را به دست آورده اند. امام خميني از برجسته ترين چهره هاي زاهد و وارسته زمان بود. آن چنان در جاذبه معنويات قرار گرفته بود و به ملكوت عالم نزديك شده و حقيقت و باطن دنيا را يافته بود كه ذره اي به تعلقات و ماديات آلوده نگشت واز هر چه رنگ تعلق مي گرفت آزاد بود. امام نه تنها چنين مي انديشيد واز دنيا و مظاهرش گريز داشت بلكه در عمل و زندگي معيشتي نيز در همين راستا حركت مي كرد چه آنان زمان كه در نجف و در حالت غربت و تبعيد بود و چه آن روز كه جلودار و رهبرانقلاب هيچ گونه تغييري در خوراك پوشاك مسكن و رفت و آمد ساده وي پديد نيامد. زندگي ساده او در تمام عمرش گواه صادقي بر روح بزرگ و زاهدانه اوست : زندگي زاهدانه وي در نجف و عدم استفاده از وسائل خنگ كننده در آن هواي گرم و فوق طاقت و عدم مسافرت به مناطق خوش آب و هو دقت در مصارف رومره فرش و لوازم منزل لباس و صورت دارائي كه

ص: 976

طبق قانون اساسي به رئيس ديوانعالي كشور در آغاز زمامداري ارائه دادند و ليستي كه پس ازرحلت آن عزيزاز دارائي ايشان تهيه شد همه و همه حكايت از زيستي زاهدانه مي كند. حتي در جريانهاي انقلاب نيز تا آن جا كه به اوارتباط داشت از تجملات و تشريفات منع مي كرد. هنگامي كه كميته استقبال در صدداستقبال با شكوه و با تشريفات ازايشان بود فرمود: مگر مي خواهند كوروش را واردايران كنند؟ يك طلبه ازايران خارج شده و همان طلبه به ايران باز مي گردد. من مي خواهم همراه امتم باشم و پايمال شوم . 41 امام نه تنها خود زاهد و ساده زيست بود بلكه به اهل علم و مديران كشور نيز همواره سفارش ميكرد كه گرفتار آفت تجمل و تشريفات نگردند: من اكثر موفقيتهاي روحانيت و نفوذ آنان را در جوامع اسلامي در ارزش علمي و زهد آنان مي دانم . وامروز هم اين ارزش نه تنها نبايد به فراموشي سپرده شود كه بايد بيشتراز گذشته به آن پرداخت . هيچ چيزي به زشتي دنياگرايي روحانيت نيست و هيچ وسيله هم نمي تواند بدتراز دنياگرايي روحانيت را آلوده كند. 42 تعبد و توسل يكي ازاسباب مهم موفقيت انسان مسلمان توجه به ادعيه و توسل به ائمه اطهار( ع )است

ص: 977

. توسلات انسان را در تحصيل علم كسب اخلاص و تهذيب نفس كمك شاياني است . توسلات انسان را دراين زمينه نيز دراوج بود. آنچه روح او را آرامش مي داد واو را براي رهبري انقلاب و تحمل حوادث بسيار شگرف و شكننده آماده مي ساخت همان حالات خوش دعا و توسل بود. خلوتهاي عارفانه و عاشقانه تهجد و شب زنده داريهانجام نوافل شبانه روزي و راز و نيازهاي سحرگاهي او هرگز ترك نشد. مرحوم شهيد مطهري مي نويسد: اين مردي كه روزها مي نشيند واين اعلاميه هاي آتشين را مي دهد سحرهاقل يك ساعت با خداي خودش راز و نياز مي كند. و آن چنان اشكهايي مي ريزد كه باورش مشكل است .اين مردم درست نمونه علي ( ع )است . درباره علي ( ع ) گفته اند: [در ميدان جنگ به روي دشمن لبخند مي زد و در محراب عبادت از شدت زاري بي هوش مي شد]. و ما نمونه آن را دراين مردم مي بينيم43. هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ از يمن دعاي شب و ورد سحري بود امام فاني في الله بود. فرياد جانش را در مناجات شعبانيه يافته و براين آهنگ دل داده بود. تمام لحظات در محضر خداوند مي زيست واين

ص: 978

حضور رااحساس مي كرد. دائم در حال ذكر و دعا بوداما هرگز تظاهر به آن مي كرد و به قول آن عارف : ذكر سه وجه است : ذكري است كه به زبان و دل از آن غافل اين ذكر عادت بود. و ذكري به زبان و دل حاضراين ذكر طلب ثواب بود. و ذكري است دل را بگرداند و زبان را گنگ كند. قدر اين ذكر كسي نداند جز خداي تعالي . 44 خدا را با زبان پاك مي خواند با زباني كه معصيت او را نكرده و باعث خشنودي او گشته بود. ذكر و زيارت و تلاوت و زمزمه عاشقانه رفيق او بود. روزه هاي طاقت فرسا در گرماي نجف و نوافل شبانه روزي صيقل جانش بود. تا نماز را با نوافل نمي خواندافطار نمي كرد. هرگز زيارت مولايش اميرالمومنين ( ع ) را وقتي در نجف مي زيست قطع نكرد. هيچ گاه طلوع فجر چشم او را خفته نيافت . جالب اين كه اين حالات و عبادات هرگزاو رااز مسايل سياسي و اجتماعي باز نداشت ! اخلاص و خدامحوري معيار سنجش وارزيابي تمامي اعمال و رفتار آدمي به انگيزه و نيت اوست . خوبي و بدي كارها بستگي به خاستگاه آنها دارد: الاعمال ثمارالنيات 45 النيه اساس

ص: 979

العمل 46 در روز واپسين نيزانسانها براساس انگيزه و نياتشان برانگيخته مي شوند.اگر نيت پاك و خالص باشد عمل داراي ملاك ارزشي خواهد بود. خلوص واخلاص به مثابه روح در پيكراعمال است كه به اعمال شادابي و جهت مي بخشد. در روزگار م امام خميني مظهر و مصداق روشن و درخشنده اين صافي و شاكي بود. درون رااز شائبه غيرخدايي پيراسته بود تمام كنشهاي نفساني را كنار زده بود نيت خالصش را چون گوهري صاف و شفاف پاس مي داشت .انگيزه هاي خود را با هوا هوس نام و آوازه خودنمايي لذتهاي دنيايي توجيهات و باورهاي ناصواب آلوده نمي ساخت . بااكسير خلوص ماهيت دانش و كردار خود را دگرگون مي كرد. هيچ گاه رضاي مخلوق را بر رضاي خالق مقدم نداشت . در كردار و گفتارش اخلاص را سرلوحه قرار داد و همواره بدان سفارش مي كرد : سعي كنيد كه انگيزه هانگيزه هاي الهي باشد. سعي كنيد به مردم خودتان هر كجا هستند به كشورهاي خودتان هر جا كه هستند تزريق كنيد كه انگيزه هايشان الهي باشد. 47 براي شناخت امام پيش از هر چيز بايداو را در تجلي گاه مخلصين جستجو كرد.اوانسان كاملي بود كه خلوص را غايت كامل و نهايت آمال مي دانست . 48 سرتاسر

ص: 980

زندگي و تمام حركتهاي كوچك و بزرگ او با نام و ياد خدا شكل گرفت .او به جز رضاي محبوب به چيزي نمي انديشيد. نمازي كه در جماران به همراه روساي جمهور و سران چند كشورادا نمود با نمازي كه در بيانهاي عراق و مرز كويت خواند و نمازي كه آخر عمر در بيمارستان انجام داد يكسان بود. رهبر معظم انقلاب اسلامي اين بعداز شخصيت امام رااين گونه ترسيم مي كنند. بزرگترين ستايش براي رهبر عزيز ماهمين است كه او را[ عبدالله] يعني بنده خدا و تسليم اراده پروردگار... ياد كنيم49 .. امام در نخستين گام مبارزه واولين اعلاميه اي كه صادر كرد آيه شريفه ذيل را تابلوي راه و روش خود قرار داد: انمااعظكم بواحده ان تقوموالله مثني و فرادي .50 بگو: تنها پند من اين است كه براي خدا قيام كنيد. محور واساس نيزانقلاب را به پيروزي رساند و رهبري كرد. بر همين آشناياني كه سالها بااو زندگي كرده و در صحنه هاي گوناگون او را آزموده اند همه و همه براين باورند كه امام در تمام زندگيش ذره اي ريا وجود نداشت و قدمي براي مطرح كردن خود بر نداشت : خدا گواه است من براي رسيدن به مرجعيت حتي يك قدم بر نداشته ام ولي اگر

ص: 981

به سراغم بيايداز پذيرفتن آن باكي ندارم . 51 آري اخلاص امام به جايي رسيده بود كه از تملق و چاپلوسي به شدت جلوگيري مي كرد و مي فرمود: من راضي نيستم كساني را كه به من علاقه مند هستند علاقه شان از قلب تجاوز نمايد و آن راابراز نمايند. هر كسي به من علاقه دارد بگذارد در همان محدوده قلب بماند. كسي براي رياست من حتي يك وجب هم قدم برندارد. 52 در تمام عمرش هيچ گاه ديده و يا شنيده نشده كه كلمه اي را بر زبان آورد كه نشانه تظاهر به دانش و معنويت باشد.از رفتاري كه جلب توجه عوام كند بيزار بود. همواره خود را شرمنده و خدمتگزار مردم مي دانست : هنگامي كه ماجراي 15 خرداد را براي ايشان نقل كردند شب همان روزامام پس از برخاستن براي نماز به من فرمودند: آقا محمود! من براي مردم كاري نكردم تكليف من خيلي سنگين شد. مردم چرااين جور كردند براي من من كه براي مردم كاري نكردم . 53 احترام به عالمان راستين عالمان وارسته و صالح در فرهنگ دين از منزلت و عظمت والايي برخوردارند: يرفع الله الذين آمنوا منكم والذين اوتوالعلم درجات . 54 خدا جايگاه كساني از شما را كه ايمان آوردند و

ص: 982

به دانش دست يافتند چندين درجه بالا برده است . نگريستن به چهره عالم عبادت 55 وانسان دانش پژو محبوب خداونداست 56 . علي ( ع ) پاس حرمت عالمان را همسان احترام به پروردگار مي شمرد: من وقر عالما فقد وقر ربه .57 در فرهنگ دين ديداراهل دانش برترين عبادت وارزشمندتراز تلاوت قرآن و برگزاري نمازهاي مستحبي به شمار آمده است 58 0 اين همه تكريم واحترام نسبت به عالمان در فرهنگ دين بدين جهت است كه آنان انسانهاي متعهد راهنماي مردم مخالف بدعته پاسدار انديشه هاي ناب طرفدار حقوق محرومان روشن كننده چراغ اميد در دل آنان و... هستند وگرنه اين همه تكريم براي كساني نيست كه از تعهد و مسووليت بهره اي نبرده اند. كسي كه اندك آشنايي با تاريخ حوزه هاي داشته باشد مي داند: تنها عالمان الهي بوده اند كه از ميان مردم برخاسته اند و همراه آنان زندگي كرده اند و در غم و شادي شريك آنان بوده اند و هر جا خطر و دشواري بوده است خود را سپر بلا نموده واز شرافت و عزت مردم دفاع كرده اند.اينها و صدها ويژگي ديگر زمينه تجليل و تكريم از علماي صالح و راستين را فراهم نموده است . امام خميني در پرتواين فرهنگ و

ص: 983

به پاس چنين خدماتي در سراسر عمر پر بركت خويش همواره براحترام و تكريم عالمان متعهد و دين باور تاكيد مي ورزيد و ضمن بر شمردن امتيازات آنان از مقام و منزلتشان به بزرگي و عظمت ياد مي كرد: ترديدي نيست كه حوزه هاي علميه و علماي متعهد در طول تاريخ اسلام و تشيع مهمترين پايگاه محكم اسلام در برابر حملات وانحرافات و كجرويه بوده اند. ...صدها سال است كه روحانيت اسلام تكيه گاه محرومان بوده است و هميشه مستضعفان از كوثر زلال معرفت فقهاي بزرگوار سيراب شده اند... علماي اصيل اسلام هرگز زيربار سرمايه داران و پول پرستان و خوانين نرفته اند و همواره اين شرافت براي خود حفظ كرده اند... آنهابا زهد و تقوا و رياضت درس خوانده اند... و هرگز زيربار منت و ذلت نرفته اند... به هر حال خصوصيات بزرگي چون قناعت و شجاعت و صبر و زهد و طلب علم و عدم وابستگي به قدرتها و مهمتراز همه احساس مسئووليت در برابر توده ها روحانيت را زنده و پايدار و محبوب ساخته است . 59 امام در همه مراحل زندگي از دوران تدريس گرفته تا زمان مرجعيت و رهبري امت اسلامي همواره براين اصل ارزشي پافشاري داشتند و به هيچ وجه اجازه نمي دادند كه

ص: 984

نسبت به بزرگان دين و علماي راستين كوچكترين اهانت و توهيني به عمل آيد. يك روز مرحوم حاج آقا مصطفي پيام آوردند كه آقا فرمودند: شنيده ام دراين جا منزل برخي غيبت واهانت به علما مي كنند. بنده راضي نيستم كسي دراين خانه غيبت يا به كسي اهانت كند. 60 امام تنها يك معلم و مدرس نبود كه فقط به رشد فكري شاگردان بينديشد بلكه همراه درس و بحث به سازندگي واخلاق طلاب عنايت ويژه داشت و به آنان گوشزد مي نمود كه به وسيله احترام به بزرگان اسباب توفيق خود را فراخن سازند: آقايان بايد خيلي مواظب خرده كاريها باشند. خيلي مواظب الفاظشان باشند مبادا خداي ناكرده به واسطه كلمه اي سلب توفيق از آنها شود يااز زمره محصلين واقعي خارج گردند و يااز طريق الهي و صراط مستقيم بيرون روند. 61 كاملا مراقب بود كه به حريم بزرگان حوزه و مراجع توهين و يا انتقادي صورت نپذيرد. وقتي احساس مي كند يكي از طلبه ها نسبت به محروم آيه الله بروجردي ايرادهايي دارداو را به گوشه اي فرا مي خواند و مي فرمايد: شك نكنيد درباره ايشان : راجع به اعلميت آقاي بروجردي و تقواي آقاي بروجردي .62 امام راحل به همان نسبت كه از علماي اصيل و

ص: 985

شايسته تمجيد و تعريف مي كرد و پاس حرمت آنان را مي داشت نسبت به علماي سوء و نالايقي كه نان دين مي خورند و با نام حوزه و روحانيت زندگي مي كنند ولي درد دين ندارند واحيانا سنگ اندازي و كارشكني نيز مي كنند مي فرمود: البته اين بدان معني نيست كه مااز همه روحانيون دفاع كنيم چرا كه روحانيون وابسته و مقدس و مقدس نما و تحجرگرا هم كم نبودند و نيستند...امروز عده اي با ژست تقدس مابي چنان تيشه به ريشه دين و انقلاب و نظام مي زنند كه گويي وظيفه اي غيرازاين ندارند... ضربات روحانيت ناآگاه و آگاه وابسته به مراتب كاري ترازاغيار بوده و هست ... خون دلي كه پدر پيرتان ازاين دسته متحجر خورده است هرگز از فشارها و سختيهاي ديگران نخورده است ... تنها راه حل مبارزه و ايثار و خود بود كه خداوند وسيله اش را آماده نمود. علما و روحانيت متعهد سينه را براي مقابله با هر تير زهرآگيني كه بر طرف اسلام شليك مي شد آماده نمودند و به مسلخ عشق آمدند... 63 بصيرت و دورانديشي در منابع ديني با تعبيرهاي گوناگون ازاين صفت ارزشمند ياد شده است . گاهي از آن به عنوان[ تفقه در دين] نام برده شده

ص: 986

كه يك نوع درست فهمي و ژرف نگري همه جانبه و فراگير نسبت به مجموعه دين است و گاهي نيز به عنوان[ فرقان] و وسيله تشخيص حق از باطل . قرآن عامل پيدايش اين صفت برجسته را تقوا و وارستگي شمرده است : ان تتقواالله يجعل لكم فرقانا. 64 اگر تقوا پيشه سازيد واز خدا بترسيد براي شما وسيله اي براي جدايي حق باطل قرار مي دهد. بالاخره از فرهنگ ديني چنين به دست مي آيد كه بصيرت روشن بيني تيزهوشي هوشياري كياست فراست حزم دورانديشي و...از ويژگيهاي مومنان راستين وانسان داراي اين ويژگي ازارزشي بالا وارجمند برخورداراست . علي ( ع ) مي فرمايد:عبادالله ان من احب عبادالله اليه عبدالله نظر فابصر... قدابصر بندگان خدا! همانا محبوبترين بنده خداوند بنده اي است كه ... ديده و نيك نظر كرده ... راه خود را به چشم دل ديد و آن را كه خاص اوست رفت (به چپ و راست ننگريد) نشانه راهش را شناخت و خود را در گردابهاي گمراهي غرقه نساخت . اين ويژگي براي مومنان فضيلت وارزش و براي رهبران و راهنمايان وظيفه و شرط موفقيت است :قل هذه سبيلي ادعوالي الله علي بصيره انا و من اتبعني66. بگواين راه من است كه من و پيروانم با بصيرت

ص: 987

كامل همه مردم را به سوي خدا دعوت مي كنم .اين آيه نشان مي دهد كه[ رهبر] بايد داراي بصيرت و آگاهي كافي باشد و گرنه دعوتش به سوي حق نخواهد بود. علي ( ع ) مي فرمايد:ان معي لبصيرتي مالبست علي نفسي ولا لبس علي . 67 همانا بصيرت و حقيقت بيني من با من همراه است . نه حق رااز خودم پوشيده داشته ام و نه بر من پوشيده بوده است . اصول يكي از راههاي شناخت رهبران راستين از رهبران دروغين در اين است كه گروه اول برنامه واهداف خود را با صراحت و روشني اعلام مي دارند تا رهروان با بصيرت و شناخت دقيق راه راانتخاب كنند ولي رهبران دروغين براي سرپوش نهادن روي كارهاي خود همواره در پرده ابهام سخن مي گويند و دنبال برنامه هاي چند پهلو مي روند. مردان الهي و پيشوايان راستين كساني هستند كه ديده اني امت را همراه با عقل و درايت به عهده دارند و با دورانديشي و آينده نگري مسايل را پي مي گيرند. به حوادث و وقايع چنان كه هست مي نگرندازاين روي هيچ گاه لغزشها واشتباهات آنان را غافلگير نمي سازد چرا كه : العالم بزمانه لاتهجم عليه اللوابس امام خميني يكي از برجسته ترين انسانهاي

ص: 988

تاريخ اسلام بود كه به بركت خودسازي و تقوي به مقام بصيرت و فرقان (تيزهوشي و درست فهمي ) دست يافته بود واز دريچه بصيرت و حمت ازافق بالا و برتر به مسايل و حوادث مي نگريست . به اين جهت در تصميم گيريها و موضع گيريهايش موفقترين و سودمندترين شيوه را برگزيد وازاشتباه و دوباره كاري جلوگيري كرد. رهبر معظم انقلاب حضرت آيه الله خامنه اي اين بعداز شخصيت امام رااين گونه ترسيم مي كند: امام خميني مردي حكيم دقيق و برخورداراز ذهنيتي بالا كه قادر به پيش بيني بسياري از وقايع بودند.اعتقاد داشتند كه از آغاز نهضت دست هدايتگر خداوندانقلاب واسلام را پيش مي برده است . 68 ژرف نگريهاي امام در برابر سياستهاي رژيم ستمشاهي وانگشت گذاشتن روي نقطه هاي ضعف آن بر همگان روشن است . برخورد مناسب و درست امام با جريانات گوناگون از جمله منافقين حتي قبل از پيروزي انقلاب آن گاه كه هنوز به طور كامل در لجنزار عفن خودخواهيها و خودمحوريها فرو نرفته بودند واز پشت امت مسلمانان را با خنجر كين مورد حمله قرار نداده بودند و بسياري از مبارزان مهر تاييد بر كارنامه آنان مي زدندامام با هوشياري خاص پرده ازالتقاط اين گروه برداشت و دست رد به سينه آن

ص: 989

زد. همچنين موضع آگاهانه او در برابر مسايل گوناگون جنگ و پس از آن در قبول قطعنامه و برخورد به موقع با تحولات شرق همه و همه گواه بر بصيرت آن مرد بصير بود. آنچه نوشتيم برخاسته از تتبع كافي و وافي در زواياي زندگي آن فرزانه نيست بلكه نمي است از يم .پاورقي ها: 1. روزنامه جمهوري اسلامي خرداد 1368. 2. مقدمه مكارم الاخلاق طبرسي . 3. بحارالانوار ج 92.97. 4. همان مدرك ج 309.78. 5. وسايل الشيعه ج 309.6. 6. صحيفه نور ج 109.1. 7. مجله حوزه شماره 397.37 به نقل از راديو مسكو. 8. وصيتنامه سياسي الهي امام خميني . 9.پيك هجران ويژه نامه امام ضميمه روزنامه رسالت خرداد 55.69. 10. سوره نساء آيه 75. 11. نهج البلاغه خطبه 37. 12. پيام انقلاب شماره 21.260. 13. منشورانقلاب اسلامي ذي حجه 1407. 14. مجله پاسداراسلام شماره 102. 15. همان مدرك . 16. در جستجوي راه از كلام امام ج 46.1. 17. صحيفه نور ج 244.20. 18. مجله پيام انقلاب شماره 65.260. 19. همان مدرك . 20. سوره فتح آيه 29. 21. نهج البلاغه نامه 36. 22. سرگذشتهاي ويژه حضرت امام خميني ج 26.3 ج 20.1. 23. صحيفه نور ج 65.1. 24. همان مدرك .72. 25. پيام رهبر معظم

ص: 990

انقلاب اسلامي 68/04/24. 26. مجله پاسدار اسلام شماره 01/17/ 27. مجله حوزه شماره 12. 28. نهج الفصاحه .182. 29. صحيفه نور ج 243.20. 30. مجله پيام انقلاب شماره 19.260. 31. حضرت امام 67/12/3. 32. مقام معظم رهبري 68/04/24. 33. پيرامون انقلاب اسلامي شهيد مطهري .21. 34. صحيفه نور ج 04/20/ 64/04/2 .35. 68/04/24 .36 روزنامه جمهوري اسلامي . 37. نهج البلاغه نامه .47. 38. نهج البلاغه حكمت . 390. 39. پيك هجران ويژه نامه حضرت امام .57. 40. مجله زن روز شماره 05/1267/ 41. سرگذشتهاي ويژه ج 11/1/ 42. صحيفه نور ج 244.21. 43. ياديار (ويژه نامه 30 خرداد 1369 روزنامه جمهوري اسلامي) 44. شرح بر مقامات اربعين .52. 45. غررالحكم چاپ دانشگاه ج 79.1. 46. همان مدرك .260. 47. صحيفه نور ج 65.20. 48. همان مدرك .112. 49. مقام معظم رهبري 68/01/14. 50. صحيفه نور ج 1. 51. سرگذشتهاي ويژه ج 101.2. 52. همان مدرك ج 18.3. 53. همان مدرك ج 24.2 آقا محمود بروجردي . 54. سوره مجادله آيه 11. 55. الحياه ج 271.2. 56. همان مدرك .279. 57. همان مدرك .271. 58. همان مدرك . 59. پيام حضرت امام به حوزه هاي علميه اسفند 1367. 60. سيماي فرزانگان ج 252.3. 61. همان مدرك .251. 62. سرگذشتهاي ويژه

ص: 991

ج 252.3. 63. پيام امام به حوزه هاي علميه 16. 64. سوره انفال آيه 29. 65. نهج البلاغه خطبه 87. 66. سوره يوسف آيه 108. 67. نهج البلاغه خطبه 10. 68. مجله كميته انقلاب اسلامي شماره 73.

ص: 992

بود، اما اين امت قدرشناس از آغاز اعلام خبر تا پايان مراسم تدفين با حضور ميليوني و دشمن شكن خويش تمام محاسبات شيطاني استكبار را نقش برآب كرد. هر وقت شكوه آن روزها را بياد مي آوريم و حركت تاريخي مردم را تحليل مي كنيم، درمي يابيم كه با هوشياري چشمگير اين امت دلاور حتي در ارتحال امام هم زمينه وحدت و يكپارچگي مردم حاصل آمد و بنياني چنان مرصوص در برابر دشمنان انقلاب بوجود آمد كه هرگز تصورش را نداشتند. هنرمندان مختلف بخصوص شاعران كه بي ترديد در نازك طبعي و خيال انگيزي و لطافت روح آنها نسبت به افراد غير هنرمند ترديدي نيست، با تمام توان و ذوق به چكامه سرايي پرداختند. اشعار ماندگار وسوزناك و دردمندانه و باروري را در توصيف آن " زلزله تنزيل" از خود بيادگار گداشتند. از آن ميان به نقد و تحليل نمونه اي ارزشمند از اشعار مي پردازيم. "خسوف شقايق" نام مثنوي بلندي است از "احمد عزيزي" براي رحلت حضرت امام. اگر چه اين مثنوي در كتاب ديگري با نام "زلزله تنزيل" چاپ شده و اندكي با اين فرق دارد; اما چون انتخاب شاعر را از ديگران اصلح و بهتر مي دانم، به استناد كتاب " آوازهاي شرجي"، اثر احمد عزيزي كه خود شعر را بدين صورت به چاپ سپرده است، اين

ص: 994

نسخه را اصل قرار دادم. اگر شعر را به مثابه يك ساختمان تصور كنيم، بي ترديد مصالح و موادي كه در اين بنا و ساختمان به كار رفته است گواه خوبي است براي روشن شدن استحكام و مقاومت يا سستي و ضعف اين ساختمان تمثيلي. به همين دليل براي روشن شدن مصالح اين ساختمان، نخست به استخراج مواد و مصالح اثر مي پردازيم كه به زبان شعر و نقد، بدانان مفردات و تركيب ها گويند: هيجا، مسيحا، چليپا، زلزله ي تنزيل، طنين بال ميكاييل، فرق حيدر، مه، قبض روح، روح رسول الله، خروش خون، خيرالناس، كريوه ي اخي عباس، سكان سكينه، سكينه مومنين، نوح امت، كشتي حق، قطب دين، صرع عشق، رعشه ايمان، جان خلق، يل نفس پليد انداخته، حسين با يزيد انداخته، بقا نوش، پيرفانيان، خرقه پوش، حلقه روحانيان، حسن پيموده راه حسين، پرچم خون، گلوگاه حسين، معني بيگانه، يكه مرد، الف در الف آمده، نفيرپنج تن، آل عبا، چار قطب ارض، روح خدا، لامكان در مكان، اوج لافتي، حيدر دوره خيبر زده. بيرق فرياد، ذوالفقار آباد، خيل انس و جن، تفسير نفس مطمئن، نور مصطفي، آيينه دار، نخستين حيدر، حيدر بي ذوالفقار، غريو نينوا، زينبستان، مريد بيدل راه، خونخواهي از آيينه، خم، مي، سقيم، يتيم، گل حق، لا لا كردن، كوچ بالا كردن، لب آيينه، حيرت گوي،

ص: 995

آيينه ياد، بچه هاي نازي آباد، صداي سرخ مظلومان، جان محرومان، قرآن ناطق، نقطه اي از باء بسم الله، يابن الحسن گويان، عصر ظهر نايب، قائم آل محمد، داغ مصطفي، يك دانگ رسالت، برج عدالت، كوي ايمان، ترازوي خدا، ميزان، شير دغل گير، ولي عصر، مقداد، عمار، استخوانمردي ابوذر وار، كعبه الاحباري آل سعود، قافله ي فرصت، پيك بهاران، سربداران، هادي گم كرده را هان، مهدي بي پناهان، ولي مومنين، كعبه، تمثيل غم، داغ خميني، بهشت سرخ زهرا، لاله جوش، جام پير زهرنوش، فتنه چرخ مقرنس، آتش بيت المقدس، وقت عزا، حضرت صاحب زمان، قلب عرفان، عطر پاك عرفان، باغ كنعان، گل پيراهن، وهمي از بهاران، سايه اي از سربداران، خورشيد عالم، تفصيل سواران، بوي سربداران، لاله هاي تازه جوش، گريه نوشيدن، جام خروش، روح مجروح خدا، تنديس، حيرتي آتش زدن، ابري تجلي وش، تيغه ي لا، خنجرستان، زنجير غربت، بوسعيدستان، نخجير، شن گريستن، چنگ مريدان، شاباش شهيدان، مريد، غيبت، تجلي، مصلاي صليب، صدنيستان عندليب، بيرق دار بودا، امت و هم يهودا، آيينه دار ساز، سنت آواز، تيغ جلالي، برگ خشك خشكسالي، زخم نوشيدن، داغ محمل ها، شور حسيني، خوف خميني، يك تيغه از ذوالفقار، تيغ اول، رقص رباني، تيغ دوم، دل كفار، هول استكبار، سلاله ي بيد، شير نجف، تبعيد، هيبت شيري، سد راه سكندر، قلاووز، قلندر، ظهورستان نام، كاسه راه، خدانوشيده، رخت خاك افكندن، سوره،

ص: 996

دامن البرز، اسطوره، زخم كهنه، آيينه داران سنگتان، جاده هاي بي خميني، بوي خون، شيون، تاريخ زمين، روح بلند آب، عصيانگر خيزاب، از عدم مي خوردن، خروس قريه، خانقاه نور، كوه طور، عدم پيمودگان، زشب برگشتگان، . . . از ميان تركيبها و مفردات شعر، بعضي از نوعي نوآوري و تلاش به منظور خلق تركيب هاي بديع و لطيف برخوردار است. از آن جمله: زينبستان، ذوالفقار آباد، يك دانگ رسالت، استخوانمردي، گريه نوشيدن، بوسعيدستان، شن گريستن، ظهورستان نام. تركيبها و عناصر شعري ماخوذ و مؤثر از شبكه و خانواده مذهب و معارف اسلامي بدين قرار است: مسيحا، چليپا، زلزله تنزيل، ميكائيل، فرق حيدر، فيض روح، رسول الله، اخي عباس، نوح امت، قطب دين، ايمان، حسين، حسن، يكه مرد الف، پنج تن آل عبا، لافتي، حيدر، خيبر، خندق، ذوالفقار، انس و جن، تفسير، نفس مطمئن، مصطفي، ذوالفقار، نينوا، زينبستان، قرآن ناطق، باء بسم الله، شيعيان، يابن الحسن، عصر ظهور نايب، قائم آل محمد، رسالت، عدالت، قسط، ميزان، مقداد، عمار، ابوذر، كعبة الاحبار، هجرت، سربداران، مهدي، ولي مومنين، بيت المقدس، حضرت صاحب زمان، عزا، كنعان، روح خدا، آل شهيدان، مصلا، نجف، كعبه، ولايت، طور، . . . از شبكه و خانواده عناصر طبيعت به موارد زير مي توان اشاره كرد: زلزله، ارض، گل، خاك، گلشن، بهاران، لاله، لاله گون، لاله جوش، باغ،

ص: 997

شب، خورشيد، دشت، صحرا، شن، البرز، زمين، آب، خيزآب، كوه، بيابان، ابر، بيد. از لحاظ هماهنگي آوايي بين مصرع ها كه يكي از ابزار و زمينه هاي ايجاد و تقويت موسيقي دروني است ابيات زير قابل توجه است: اي يل نفس پليد انداخته اي حسين يا يزيد انداخته يا در اين بيت: اي گل حق اين چه لالا كردن است اين چه وقت كوچ بالا كردن است و در نمونه ديگر: بي خميني خانقاه نور نيست بي خميني هيچ كوهي طور نيست در نمونه هاي فوق، هماهنگي آوايي بين كلمات هر مصرع بسيار چشمگير است. از لحاظ هماهنگي در محورهاي افقي و عمودي بايد گفت در مثنوي و اشعار بلند هماهنگي بيشتر در محور افقي است كه خود را نشان مي دهد. در صورتي كه شاعر در بيان مطلب مورد نظر زياد حاشيه برود و از اين شاخ به آن شاخه بپرد، هماهنگي معنايي را در محور عمودي به هم مي زند. در اين شعر در مجموع، در هر دو محور هماهنگي لازم عايت شده است خصوصا در محور افقي. به نمونه هاي زير توجه كنيد: در يك مصرع از شكافتن و پاره شدن فرق حيدر و در مصرع دوم همين بيت از قبض روح رسول الله سخن مي گويد كه از جهت رابطه كاملا متناسبند. پاره شد چون فرق حيدر مه مگر

ص: 998

قبض شد روح رسول الله مگر در بيت ديگر با بيان سكان و سكينه مومنين و نيز نوح و كشتي و قطب دين، زمينه هاي هماهنگي را حاصل آورده است: اي تو سكان سكينه ي مومنين نوح امت، كشتي حق، قطب دين در ابيات و شواهد زير نيز هماهنگي قابل توجهي بين مفاهيم و عناصر شعري مشهود است: يا خميني كفه ي ايمان تويي در ترازوي خدا ميزان تويي هادي گم كرده راهان پس كجاست مهدي ما بي پناهان پس كجاست؟ اي گروه مومنين وقت عزاستحضرت صاحب زمان صاحب عزاست دشت، تفصيل سواران مي دهد باغ بوي سربداران مي دهد مي توان بر تيغه ي لا، لانه كرد مي توان در خنجرستان خانه كرد اي سد راه سكندر باز گرد اي قلاووزاي قلندر باز گرد! آه اين روح بلند آبهاست اين همان عصيانگر خيزابهاست اي به اوج لافتي شهپرزده حيدر اين دوره ي خيبر زده از لحاظ تصويرسازي و طراحي شاعرانه در قلمرو صور خيال شواهد زير چشمگير است: شيعيان! زنجير بايد زد به خون تا بهشت سرخ زهرا لاله گون دختران چون اشك در آيينه اند مثل داغي كودكان برسينه اند اي زعطر پاك عرفان دامنتباغ كنعان در گل پيراهنت مي توان بر تيغه ي لا، لانه كرد مي توان در خنجرستان خانه كرد روح ها بر شطي از تن مي روند دختران شيون به شيون مي روند

ص: 999

ابر مي گريد، بيابان نيز هم كوچه مي نالد، خيابان نيز هم يكي از بارورترين تعابير و تركيب ها در اين سوكسرود، تركيبهاي تجريدي است كه اصولا كثرت استفاده از اين تركيب ها جز صبغه و رنگ شعري عزيزي شده است. به نمونه هاي زير توجه كنيد: زلزله ي تنزيل، بال ميكاييل، قبض روح، خروش خون، كشتي حق، قطب دين، رعشه ي ايمان، جان خلق، بقا نوشيده، نفس پليد، معني بيگانه، پرچم خون، روح خدا، اوج لافتي، بيرق فرياد، مريد بيدل راه، گل حق، لب آيينه حيرت، آيينه باد، صداي سرخ، قرآن ناطق، برج عدالت، كفه ايمان، ترازوي خدا، قافله فرصت، فتنه چرخ، قلب عرفان، عطر پاك عرفان، بوي سربداران، روح مجروح خدا، ابري تجلي وش، زنجير غربت، و هم يهودا، تيغ جلالي، رقص باراني، هول استكبار، سلاله ي بيد، بوي خون، تاريخ زمين، روح آب، خانقاه نور، عدم پيمودگان. از لحاظ تلاش شاعر براي رهايي از تكرار تركيب ها و شكستن نرم فرسوده يا تكراري زبان در قلمرو واژگان و تركيب، همين تلاش، نوعي آشنايي زدايي را هم در پي دارد و خود يكي از روش هاي رستاخيز كلمات شمرده مي شود. به شواهد زير بنگريد: مي توان آري به صحرا شن گريست ليك بايد لال در باطن گريست تعبير شن گريستن تحت تاثير صحرا حاصل آمده است. يا: زخم مي نوشند اينان

ص: 1000

مست مستشيعيان شيرند حتي در شكست تعبير"زخم نوشيدن"بيان شاعرانه ديگري است از زخمي و خونالود بودن با بار معنايي و پيام مقاومت. اي خدا نوشيده وفاني شده رخت خاك افكنده رباني شده تعبير"خدا نوشيده، بيان جديدي است از اوج توحيد و چيزي در حد فنافي الله; يعني خالص و مخلص خدايي شدن. يا: از عدم مي خورده پيرمست رفت عاشقان! انگار عشق از دست رفت تعبير"از عدم مي خوردن" اگرچه صددرصد تجريدي و نامصور است، اما تلاشي ست براي كشف جديد در خانواده و شبكه كلمات و نيز استفاده بسيار ظريف از واژه انگار. از لحاظ ايجاد بازتاب ها و تموج هاي تصويري در سايه بيان يك پيام يا "تم"، شواهد زير را بررسي مي كنيم: شيعيان! زنجير بايد زد به خون تا بهشت سرخ زهرالاله گون "تم" و مايه اصلي، اوج عزاداري واندوهي است كه در اثر رحلت امام (ره) به پيروان و مقلدان شيفته اش دست داده است. اما بازتابها يكي زنجيرزدن، ديگر اين زنجيرزني را در مراسم تشييع سوگواري امام تا بهشت زهرا ادامه دادن، و نيز صفت لاله گون براي زنجيرزنهاي خونالود، تصويرسازي و نقاشي شاعرانه را رنگ و جلا بخشيده است. يا در اين بيت: از چمن سبزي گذشت، از لاله جوش چون تهي شد جام پير زهرنوش اشاره به رحلت امام و

ص: 1001

بيان خود ايشان در مورد قطعنامه كه من جام زهر را سركشيده ام، اين مي شود (تم) ، بار و پيام اصلي اين بيت. اما بازتاب ها و " موتيو" عبارتست از: رفتن سبزي از چمن و نيز گذشتن جوش و حيات و شادابي از لاله، در اثر سركشيدن و خالي شدن جام زهر به وسيله آن امام زهرنوش. در بيت بعد موضوع شعر، مقاومت و شكست ناپذيري شيعه و فرهنگ تشيع است كه با بازتاب هايي چون زخم نوشي، مستي، شيربودن حتي در شكست، بيان شده است: زخم مي نوشند اينان مست مستشيعيان شيرند حتي در شكستبا توجه به مفاهيم و مضامين مختلفي كه در اين شعر بلند مطرح و بيان شده است، پيامهاي مختلفي را مي توان از اين شعر بيرون كشيد. مهم ترين و اصلي ترين آنها عبارتند از: سوك و مصيبت بر هجران امام (ره) ، مقاومت وپايمردي شيعه در طول تاريخ، ظلوميت شيعيان، توصيف صحنه عروج امام و نيز عظمت اين مصيبت. از جمله عناصر و كلماتي كه از ساحت زبان مرسوم و جاري يا محاوره به كار گرفته شده است: بچه هاي نازي آباد، لالا كردن، كوچ كردن، آل سعود، بهشت زهرا، دختران، كودكان، قطب و مغناطيس، شن، لال، بودا، عزادار، خشكسالي، زخم، نور حسيني، خبط كردن، افيون، خيابان، كوچه، خروس، قريه، دودانگ، ولايت (به معني منطقه و

ص: 1002

محل) رقص، البرز و پرچم. از لحاظ كاربرد واژگان و عناصري از قلمرو و شبكه عرفان و تصوف، نمونه هاي زير را مي توان يادآور شد: قطب، عشق، پير، فاني، خرقه پوش، مريد، بيدل، خم، مي، حيرت، ولي، جام، عرفان، مست، و. . . . آخرين نكته كه به عنوان تلميحات چشمگير مي توان يادآور شد، موارد و شواهد زير است: هين مگر هنگام هيجا آمده يا مسيحا بر چليپا آمده اشاره به صليب كشيدن حضرت عيسي مسيح (ع) است كه در انجيل آمده است، اما علماي شيعه آن را با آن تلقي و برداشتهاي فرقه ها و نحله هاي مسيحيت نمي پذيرند. پاره شد چون فرق حيدر مه مگر قبض شد روح رسول الله مگر اشاره به شهادت و ضربت خوردن حضرت علي و. . . است. معني بيگانه با حرف آمده يكه مرد الف در الف آمده تلميحي است به آيه قرآن كه ". . . وان يكن منكم الف يغلبوا الفين باذن الله والله مع الصابرين" مي باشد. اي به اوج لافتي شهپرزده حيدر اين دوره ي خيبر زده اشاره به حديث "لافتي الاعلي لاسيف الا ذوالفقار" و نيز جنگ خيبر. اي به خندق بيرق فرياد ما تيغ تو بر ذوالفقار آباد ما اشاره به جنگ خندق و نيز شمشير حضرت علي، (ذوالفقار) . اي غريو نينوا در

ص: 1003

هي هي ات زينبستان، زينبستان در پي ات اشاره به فاجعه كربلا و حضور قهرمان كربلا حضرت زينب (س) . گرچه اين عصر نوظهور نايب است قائم آل محمد غايب است اشاره به دوران غيبت امام زمان (عج) و حضور نايب بر حقش امام خميني (ره) . يا علي! مقداد كو، عمار كو استخوانمردي ابوذر وار كو؟ اشاره به اصحاب حضرت پيامبر (ص) و علي (ع) ; يعني مقداد، عمار ياسر، ابوذر غفاري و نيز تلميحي به داستان تاريخي حمله كردن ابوذر با استخوان به صاحبان زر و زور و تزيور. پي به پي پيك بهاران مي رود هشت قرن از سربداران مي رود اشاره به داستان و حماسه سربداران. فتنه ي چرخ مقرنس را ببين آتش بيت المقدس را ببين به فاجعه دلخراش اشغال بيت المقدس به دست صهيونيست هاي تجاوزگر اشاره دارد. ياد داري در مصلاي صليب ناله آن صد نيستان عندليب اشاره به بيعت امت با امام در مصلاي بزرگ تهران و ناله و گريه و زاري بلبلان سوكوار در رحلت امام (ره) . وه، چه خبطي آن سلاله ي بيد كرد! شير ما را در نجف تبعيد كرد اشاره به تبعيد بيش از 15 ساله امام به نجف اشرف توسط رژيم پهلوي. و هنرمندي شاعر در كشف تعبير جديد، زيرا براي خاندان سست بنياد پهلوي صفت "سلاله

ص: 1004

بيد" را برگزيده كه بسيار بديع و شاعرانه است. ابر مي گريد، بيابان نيز هم كوچه مي گريد، خيابان نيز هم اشاره به عزاداري فراگير و اشك و اندوهي كه از كوي و برزن و خيابان و شهر در رحلت امام جاري بود و نمونه هاي بسيار و كنايات و تلميحات باريك ديگر كه در اين اثر عميق و روان در بستر و لابه لاي تعابير زلال و زيبا نهفته است. آخرين نكته اي كه در بررسي و نقد اين چكامه قوي و بليغ بايد روي آن تاكيد كرد تنوع توصيفها و قدرت خلاقيت در تركيب سازي و صفت گزيني است براي آن حيدر بي ذوالفقار. ترسيم جدول خانوادگي تركيبها و توصيفها خارج از حوصله اين گفتار خواهد بود. اما به همين اشاره بسنده مي شود كه از لطيف ترين و غنايي ترين تعبيرها در تعريف آن آينه دار مصطفي تا حماسي ترين جلوه از آن حيدر خيبرزده را مي توان در اين شعر كه خود كتابي از شور و شوق وسوگ نامه بغض آلود مريدي از مريدان شقايق و زبان حال امت بيدار و سلحشور و قدرشناس است كه بخوبي مي داند تا هميشه تاريخ بفرموده خلف صالح خميني و رهبر فرزانه انقلاب"امام خميني يك حقيقت زنده" بود. با استخراج تعاريف شاعرانه اي كه در شعر از امام (ره) بدست داده است دامن سخن را فراجمع

ص: 1005

مي آوريم: امام خميني: سكان سكينه مومنين، نوح امت، كشتي حق، قطب دين، يل نفس پليد انداخته، حسين با يزيد انداخته، بقانوشيده، پيرفانيان، خرقه پوش حلقه روحانيان، حسن پيموده راه حسين، پرچم خون بر گلوگاه حسين. يكه مرد الف در الف آمده، معني بيگانه با حرف آمده، نفير پنج تن آل عبا، چارقطب ارض، حيدر اين دوره خيبر زده، بيرق فرياد ما در خندق، تيغ او بر ذوالفقار آباد ما، بهترين تفسير نفس مطمئن، آيينه دار نور مصطفي، نخستين حيدر بي ذوالفقار، گل حق، صداي سرخ مظلومان، جان محرومان، قرآن ناطق، نقطه اي از باء بسم الله، كفه ايمان، ميزان در ترازوي خدا، شير دغل گير، شمشير ولي عصر، مقداد زمانه، حيدر، عمار، استخوانمردي ابوذروار، شكافنده كعبة الاحبار آل سعود، هادي گم كرده راهان، مهدي بي پناهان، ولي مومنين، مايه سبزي چمن و جوش لاله، پير زهر نوش، قلب عرفان، مردي كه دامن از عطر پاك عرفان دارد. مردي كه در گل پيراهن باغ كنعان دارد، خورشيد عالم، روح مجروح خدا، پير، شير تبعيدي نجف، سد راه سكندر، قلندر، قلاووز، خدا نوشيده فاني، رخت خاك افكنده رباني، روح بلند آبها، عصيانگر خيزابها، پيرمست، پير از عدم مي خورده. خسوف شقايق هين مگر هنگام هيجا آمده يا مسيحا بر چليپا آمده! هين مگر اين زلزله ي تنزيل بود

ص: 1006

يا طنين بال ميكائيل بود پاره شده چون فرق حيدر مه مگر قبض شد روح رسول الله مگر اين خروش خون خيرالناس بود يا كريوه ي يا اخي عباس بود اي تو سكان سكينه ي مومنين نوح امت، كشتي حق، قطب دين اي زصرع عشق تو غليان خلق رعشه ي ايمان تو در جان خلق اي يل نفس پليد انداخته! اي حسين با يزيد انداخته! اي بقا نوشيده پير فانيان خرقه پوش حلقه ي روحانيان اي حسن پيموده ي راه حسين پرچم خون بر گلوگاه حسين معني بيگانه با حرف آمده يكه مرد الف در الف آمده اي نفير پنج آل عبا چار قطب ارض را زيرقبا اي به تو، روح خدا در گل شده لامكان تا مكان نازل شده! اي به اوج لافتي شهپر زده حيدر اين دوره ي خيبر زده اي به خندق بيرق فرياد ما تيغ تو بر ذوالفقار آباد ما اي سيه پوش تو خيل انس و جن بهترين تفسير نفس مطمئن اي به نور مصطفي آيينه دار اي نخستين حيدر بي ذوالفقار اي غريو نينوا در هي هي ات زينبستان، زينبستان در پي ات ما مريد بيدل راه توايم ما زهرآيينه خونخواه توايم اي خم و مي را به ني انداخته خلق را درهاي و هي انداخته هين مرو خلقي سقيم خود مكن! امت ما را يتيم خود

ص: 1007

مكن! اي گل حق اين چه لا لا كردن است اين چه وقت كوچ بالا كردن است اي لب آيينه حيرت گوي تو خاك بر چشمان ما بي روي تو ما همه آيينه ي ياد توايم بچه هاي نازي آباد توايم اي صداي سرخ مظلومان مرو! يا خميني، جان محرومان مرو! ديگر آن قرآن ناطق، آه نيست نقطه اي از باء بسم الله نيستشيعيان! نالنده و مويان رويد در پي اش يا بي الحسن گويان رويد گرچه اين عصر ظهور نايب است قائم آل محمد غايب استيا خميني، بي تو گلشن بي صفاست! داغ تو همرنگ داغ مصطفاست! بي تو يك دانگ رسالت مانده است قسط در برج عدالت مانده استيا خميني كفه ي ايمان تويي در ترازوي خدا ميزان تويي يا علي! شير دغل گيرت كجاست؟ يا ولي عصر! شمشيرت كجاست؟ يا علي! مقداد كو عمار كو؟ استخوانمردي ابوذر وار كو؟ آنكه بشكافد زهم وقت فرود كعبة الاحباري آل سعود واي بر ما قافله ي فرصت گذشت چارده قرن از پي هجرت گذشت پي به پي پيك بهاران مي رود هشت قرن از سربداران مي رود هادي گم كرده را هان پس كجاست؟ مهدي ما بي پناهان پس كجاست؟ اي ولي مومنين لب باز كن كعبه را از نو طنين انداز كن لاله در تمثيل اين غم نارس است مهديا! داغ خميني مان

ص: 1008

بس استشيعيان! زنجير بايد زد به خون تا بهشت سرخ زهرا لاله گون از چمن سبزي گذشت، از لاله جوش چون تهي شد جام پير زهرنوش فتنه ي چرخ مقرنس را ببين! آتش بيت المقدس را ببين! اي گروه مومنين وقت عزاستحضرت صاحب زمان صاحب عزاست قلب عرفان بي تپش در سينه شد وه چه خاكي بر سر آيينه شد! اي زعطر پاك عرفان دامنتباغ كنعان در گل پيراهنتبي تو وهمي از بهاران مانده استسايه اي از سربداران مانده استشب شد و من همچنان دم مي زنم دم از آن خورشيد عالم مي زنم جاده جاري گشته و ما مي دويم شب شد و ما بي خميني مي رويم دشت، تفصيل سواران مي دهد باغ، بوي سربداران مي دهد ما شب خود را شباني مي كنيم در عدم ها دشتباني مي كنيم دختران چون اشك در آيينه اند مثل داغي كودكان برسينه اند كودكان اين لاله هاي تازه جوش گريه مي نوشند از جام خروش روح مجروح خدا تنديس شد قطب ما امروز مغناطيس شد شاعري پرسيد از من در صعود بي خميني مي توان آيا سرود؟ من برايش حيرتي آتش زدم تكيه بر ابري تجلي وش زدم مي توان بر تيغه ي لا، لانه كرد مي توان در خنجرستان خانه كرد مي توان زنجير غربت را جويد مي توان تا بوسعيدستان دويد مي توان آري به صحرا شن گريست ليك بايد لال در باطن گريست پير از چنگ مريدان رفته

ص: 1009

است رو به شاباش شهيدان رفته است اي مريدان! ما دچار هيبتيم حق تجلي كرده و در غيبتيم ياد داري بر مصلاي صليب ناله ي آن صد نيستان عندليب ما كه بيرق دار بودا نيستيم امت و هم يهودا نيستيم اين فغان آيينه دار ساز ماست اين تشنج سنت آواز ماست ما دلي داريم ازخون ريش ريش ما عزاداريم از ده قرن پيش شيعيان تيغ جلالي مي خورند برگ خشك خشكسالي مي خورند زخم مي نوشند اينان مست مستشيعيان شيرند، حتي در شكست رخ مپوش از داغ محمل هاي ما ذوالفقار اينجاست، در دل هاي ما! هركجا شور حسيني مي شود يك خميني، صد خميني مي شود رفت از خوف خميني شب به غار اين فقط يك تيغ بود از ذوالفقار تيغ اول رقص رباني كند تيغ دوم ظلم را فاني كند تيغ اول تا دل كفار رفت نايب آمد هول استكبار رفت تيغ دوم كعبه را رقصان كند آنچه حيدر كرد با بت، آن كند وه چه خبطي آن سلاله ي بيد كرد شيرما را در نجف تبعيد كرد بيشه هرگز هيبت شيري نكاست از نجف جز شير هرگز برنخاست اي سد راه سكندر بازگرد! اي قلاووزاي قلندر باز گرد! ما ظهورستان نامت مي شويم كاسه ي راه كلامت مي شويم اي خدا نوشيده وفاني شده رخت خاك افكنده، رباني شده بي تو ما را سايه، ما

ص: 1010

را سوره نيست دامن البرز را اسطوره نيستبي تو زخم كهنه افيون مي خورد شيعه مي نالد، زمين خون مي خورد آه اي آيينه داران، سنگتان! جاده هاي بي خميني ننگتان! بوي خون در شيعيان بيدار شد باز تاريخ زمين تكرار شد روح ها بر شطي از تن مي روند دختران، شيون به شيون مي روند آه اين روح بلند آبهاست اين همان عصيانگر خيزابهاست از عدم مي خورده پير مست رفت عاشقان! انگار عشق از دست رفت از خروس قريه بانگي مانده است اين ولايت را دودانگي مانده استبي خميني خانقاه نور نيستبي خميني هيچ كوهي طور نيست اي عدم پيمودگان! خنجر كجاست؟ اي زشب برگشتگان! حيدر كجاست؟ ابر مي گريد، بيابان نيز هم كوچه مي نالد، خيابان نيز هم به قلم: دكتر منوچهر اكبري

ص: 1011

علي حقيقة البصيرة، و باشروا روح اليقين، واستلانوا مااستوعره المترفون. و انسوا بمااستوحش منه الجاهلون و صحبوا الدنيا بابدان ارواحها معلقة بالمحل الاعلي. اولئك خلفاء الله في ارضه و الدعاة الي دينه، آه آه، شوقا الي رؤيتهم; آنان با نور دانش به حقيقت ادراك و بصيرت رسيدند و جوهره يقين را با جان خود دريافته اند و آنچه را كه بر افراد رفاه طلب دشوار مي نمود راحت و آسان گرفته و با آنچه كه نا آگاهان از آن بيم داشتند مانوس شدند. با بدن هايي همنشين دنيا گشتند كه روح هاي آن ها به [قله هاي رفيع] عالم ملكوت پيوند خورده است. آنان جانشينان خدا در زمين او و دعوت كنندگان مردم به سوي دين اويند. آه! آه! چقدر مشتاق ديدارشان هستم! . (1) « در اين مجموعه بر آنيم كه بخش هايي از مهم ترين ويژگي هاي شخصيتي امام راحل را از زبان و قلم دانشمندان و متفكران آزاد انديش جهان بشنويم، زيرا: خوشتر آن باشد كه سر دلبران گفته آيد در حديث ديگران به اميد اينكه به اين بهانه بتوانيم زمينه آگاهي بيشتري نسبت به ويژگي هاي شخصيتي آن نادره دوران را فراهم نمائيم. براي سهولت امر اين نوشتار كوتاه را در دو بخش تقديم مي كنيم. در بخش اول از ديدگاه انديشمندان مسلمان و در بخش

ص: 1013

دوم از سخنان صاحب نظران غير مسلمان آگاه خواهيم شد. بخش اول: امام خميني رحمه الله از منظر انديشمندان مسلمان سخن را با روايتي مشهور كه عده اي از بزرگان معاصر آن را با شخصيت حضرت امام خميني رحمه الله تطبيق نموده اند آغاز مي كنيم: امام هفتم حضرت موسي بن جعفر عليه السلام فرمود: «رجل من اهل قم يدعو الناس الي الحق، يجتمع معه قوم كزبر الحديد، لا تزلهم الرياح العواصف و لايملون من الحرب و لايجبنون و علي الله يتوكلون والعاقبة للمتقين; مردي از اهل قم [به پا مي خيزد و] مردم را به حق [و حمايت از آن] فرا مي خواند. گروهي به گرد او مي آيند كه مانند قطعه هاي آهن هستند، تندبادهاي [حوادث و مشكلات] آنان را متزلزل نمي كند و از جنگ خسته نمي شوند و [از چيزي] نمي ترسند و بر خداتوكل مي كنند. پيروزي نهايي از آن پرهيزگاران است. (2) « امام خميني رحمه الله سازنده تاريخ معاصر دكتر مصطفي ايوب، دانشمند مسلمان آمريكايي و مسؤول گروه مطالعات اديان در دانشگاه تامبل آمريكا در مورد رهبر كبير انقلاب اسلامي ايران مي گويد: «بنده معتقدم كه تاريخ، امام خميني رحمه الله را به عنوان بزرگترين شخصيت جهاني قرن بيستم معرفي خواهد كرد، زيرا او فردي بود كه هم نبوغ سياسي و هم نبوغ ديني داشت. درست

ص: 1014

است كه ولايت فقيه به عنوان يك مفهوم اسلامي شيعي از غيبت صغري همواره مورد بحث و بررسي بوده ولي امام خميني رحمه الله به اين مفهوم تفسير ديگري دادند كه امام معصوم عليه السلام از طريق علمايي كه فقيه اند نقشي در حكومت دارد و آن علماء نايبان امام عليه السلام هستند و چنانچه در شخصي خصوصياتي كه امام عصر عليه السلام بيان كرده فراهم گردد، فقيه اول خواهد بود. بنده معتقدم كه از جمله مهم ترين تاثيرات نهضت امام خميني رحمه الله اين بوده كه حكومت در يك كشور بزرگ و با اهميت اسلامي را از ماهيت لائيكي آن به ماهيت اسلامي و ديني مبدل ساخت و بدين ترتيب جمهوري اسلامي الگويي براي جنبش هاي اسلامي جهان گرديد. من بر اين باورم كه از لحاظ قدرت فكري، امام تنها يك فرد يا پديده فردي نبود بلكه يكي از سازندگان تاريخ بود. (3) « اثبات بطلان نظريه «دين افيون ملت ها» استاد فهمي هويدي مصري نويسنده مشهور روزنامه «الاهرام» ، مجله «المجله» و روزنامه «الشرق الاوسط» مي گويد: «بايد گفت: كه به طور كلي ذهن انسان از بيان دستاوردهاي امام عاجز است ولي مي توان آن ها را در بندهاي ذيل خلاصه كرد: 1- اعتبار بخشيدن دوباره به ملت ايران و متوقف نمودن دشمني و بي

ص: 1015

حرمتي به شخصيت مذهبي آنان كه رژيم گذشته ايران درصدد بي ارزش كردن آن بود. 2- ايشان گفته هايي چون «دين عنصري است افيون ملل و عامل خمود و سستي» را رد كردند و ثابت نمودند كه اگر از دين به درستي استفاده شود عنصري فعال و مؤثر در برانگيختن ملت هاست. 3- امام خميني رحمه الله پيروزي مستضعفين و پيشرفت مهم مواضع اسلامي را در جهان معاصر محقق ساختند. 4- امام در مقابل قواي استكبار جهاني با قدرتي عظيم قد علم كردند و در مقابل ايشان سكوت نكردند. 5- در چهارچوب افكار مذهبي به پيروزي بزرگي دست يافتند و آن، تشكيل حكومتي جديد پس از سال ها انتظار بود و اين دستاورد از اهميت خاصي برخوردار است. (4) « اهتمام ويژه به حفظ اسلاميت نظام دكتر ادريس كتاني نويسنده معروف مراكشي و از اعضاي مجمع كبار العلماء مغرب مي گويد: «به عقيده من مهم ترين كارامام خميني رحمه الله حفاظت از اسلامي ماندن انقلاب پس از پيروزي بود. براي توضيح مطلبم نياز دارم قسمتي از تاريخ معاصر را كه، خود شاهد آن بوده ام براي شما بازگو كنم. من در متن انقلاب بزرگ مردم الجزاير بودم. در آن انقلاب همه مردم مسلمان بودند و با شعارهاي اسلامي و با دست خالي استعمار 130 ساله فرانسه بر

ص: 1016

ماورءالبحر را پايان دادند. اما بلافاصله بعد از پيروزي انقلاب، سوسياليست ها مسلمانان را كنار زدند و حاكميت خود را بر مردم تحميل كردند. زيرا انقلاب مردم اسلامي الجزاير كادر رهبري اسلامي نداشت. همان روزها، درست چند روز پس از پيروزي، «تيتو» ، «ناصر» و «نهرو» به الجزاير آمدند تا رسما سوسياليست بودن مبارزات مردم را اعلام كنند. ولي نكته مهم در انقلاب اسلامي ايران، اصرار امام خميني رحمه الله بر اسلامي ماندن حكومت بود. رمز موفقيت امام هم در اين بود كه با تكيه بر مردم مسلمان، گروه هاي مقاومت تشكيل داد و از نيروي انقلابي آنان كمك گرفت ونگذاشت صاحبان قدرت نظامي و سياسي، حكومت را از دست مسلمانان بگيرند. تشكيل سپاه مردمي، دفاع از انقلاب وحضور مردم مسلمان در صحنه و استفاده از كادرهاي اسلامي و مقاومت امام در رهبري اسلامي باعث شد تا غربي ها در تحليل هاي خود دچار شكست شوند. بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، يكي از افرادي كه براي بررسي و ديدار از انقلاب ايران به كشور شما سفر كرد، يك وكيل دادگستري مغربي و دبير كل حزب اتحاد سوسياليستي مراكش بود كه در بازگشت نوشت: «انقلاب و رهبري امام به نحوي است كه غربي ها حتما در مورد آن نمي توانند تئوري هاي درستي ارائه كنند.» فرصت را غنيمت مي شمارم و اعلام مي كنم

ص: 1017

كه كتاب ها و نظريات زيادي از علماي اسلامي عليه امام خميني رحمه الله ديده ام - چه در داخل و چه در خارج ايران - اما به عنوان يك عالم ديني اذعان مي كنم كه همه آن ها يا به خاطر جمود انديشه است و جهل به مسائل سياسي، يا دگم انديشي در مسائل اسلامي عامل آن ها بوده است، كه به هر حال نظريات معتبري ارائه نكرده اند. رضوان خداوند بر او باد. (5) « رهبر 79 ساله و ارتباط عميق با نسل جوان آقاي احمد هوبر از انديشمندان مسلمان اهل سوئيس مي گويد: «هنگامي كه من از سال 1356 -57( 1978 -79( به مطالعه درباره امام خميني رحمه الله به خصوص از منابع ايراني شروع نمودم، به طرز عجيبي شگفت زده شدم، چراكه امام خميني رحمه الله اولين رهبر مذهبي در قرن ماست كه انقلابي را به وجود آورد كه همزمان سه وجهه مذهبي، سياسي و فرهنگي را در خود جمع كرده بود. تمام انقلابيون قرن ما نظير لنين، مائوتسه تونگ يا آدولف هيتلر و موسوليني! يك انقلاب سياسي و اجتماعي را به وجود آوردند; اما چون آنان بويي از مذهب نبرده بودند، راه و روش هايشان امروزه كهنه شده و طرفدارهايشان به پايان خط رسيده اند، ولي امام خميني رحمه الله اولين رهبر مذهبي است

ص: 1018

كه دين، سياست و فرهنگ را يك جا به كار گرفته و به همين دليل نيز ادامه خواهد يافت. از جمله كارهاي اعجاب انگيز امام خميني رحمه الله ارتباط عميق با نسل جوان است. با اينكه او بخش اعظم زندگي اش را شت سرگذاشته بود، اما نسل جوان را به ميدان مبارزه مي كشانيد، اصولا روحيه و شرايط سني نسل جوان طوري است كه بيشتر از همسالان خود تاثير مي پذيرد تا از پير مردي كه در دوران انقلاب حدود 5 برابر سن جوان هاي كشور از عمر خويش را سپري كرده بود. اين در حالي است كه رهبران ساير انقلاب ها، در هنگام انقلاب، جوان يا ميان سال بوده اند. رمز اين توفيق را من در شخصيت منحصر به فرد امام خميني رحمه الله مي دانم كه او نه تنها از ارزش هاي بزرگ اخلاقي - انساني و ايمان عميق مذهبي برخوردار بود بلكه عالمي دانشمند و فقيهي آگاه از مسائل جاري بود و درزمينه هاي سياست و دانش اجتماعي و اقتصادي اطلاعات وسيعي داشت، زيرا بدون اين دانش ها، يك عالم مذهبي به دور از اطلاعات گسترده جهان امروز نمي تواند چنين قدرت نمايي كرده و هيولاي وحشتناكي را كه به نمايندگي از امريكا و ساير قدرت ها در ايران حكومت مي كرد به زير بكشد. نكته ظريف ديگري را كه من در

ص: 1019

نهضت امام خميني رحمه الله احساس كردم اين است كه انقلاب اسلامي ايران مستقيما از بطن مردم جوشيده است، نه اينكه مثل انقلاب فرانسه از روشنفكراني چون «ژان ژاك روسو» ، «ولتر» ، «ديدرو» و ديگران تغذيه شود. به واقع بايد انقلاب اسلامي را انقلاب مردمي ناميد. (6) « شكوهمندترين مرد جهان در يك اتاق ساده اسماعيل ولي اف، رئيس مدرسه عالي دفاع نخجوان مي گويد: «اين واقعيتي ترديدناپذير است كه امام خميني رحمه الله با آن شكوه و عظمتي كه داشتند در كمال سادگي زندگي كردند. من خودم در محل سكونت امام خميني رحمه الله حضور يافتم واز نزديك اتاقي را كه در آن زندگي مي كردند ديدم. قبل از آنكه به آن مكان وارد شوم، احساس مي كردم كه وارد فضايي بزرگ خواهم شد كه جلوي در آن ماشين هايي آخرين سيستم پارك شده است، گمان مي كردم كه ايشان هم در بنايي با شكوه زندگي مي كنند، زيرا القائات سوء دشمنان انقلاب اسلامي به ما اينگونه تفهيم كرده بود. ولي وقتي در آن جا حضور يافتم همه تصوراتم تهي از آب درآمد، زيرا زندگي اين انسان بزرگ با زندگي عادي ايراني ها كاملا همانند و يكسان بود، بلكه بايد بگويم كه ايشان زندگي خود را صرف اعتلاي مذهب و امت اسلامي كرده است. زندگي

ص: 1020

امام از زندگي من كه معلم هستم ساده تر بود. او هميشه زنده است و من در سايه اوست كه به ايران آمدم. وقتي پشت در اتاق ايشان قرار گرفتم، از پشت پنجره عكس او را بوسيدم و در دلم گفتم: اماما! تو هرگز از يادها فراموش نخواهي شد. تو هميشه زنده اي. (7) « تاثير كلام دكتر غياث الدين صديقي، متفكر آزاد انديش انگليسي و عضو پارلمان مسلمانان انگستان مي گويد: «شخصيت امام رحمه الله تاثير عميقي بر دنياي جديد و به خصوص بر امت اسلامي داشته است. مدت ها بود كه ما رهبري نداشتيم كه آنچه را مي گفت تاثير داشته باشد. به نظر من اين مهم ترين خصوصيت امام خميني رحمه الله بود، مردم احساس مي كردند كه هر آنچه ايشان انجام مي دادند، هيچ دليلي جز براي عزت اسلام و كيان اسلامي نداشت. اين مهم ترين دستاورد و اين ويژگي شخصيت او بود. در جامعه اسلامي خيلي معمول شده است كه هرگاه چيزي مطابق معمول وخوب پيش نرود مردم مي گويند: «ما يك خميني لازم داريم.» او نوعي استاندارد اخلاقي و رهبري در جامعه مسلمانان بنيان نهاده است و هركسي كه مي خواهد براي خود كسي بشود، بايد خصوصيت امام خميني رحمه الله را داشته باشد. (8) « دفاع از مقدسات مسلمانان مولانا نواب بلدين نقشبندي از

ص: 1021

دانشمندان برجسته اهل سنت مي گويد: «امام خميني رحمه الله جامعه ايراني غرق در فرهنگ فاسد غرب را تبديل به جامعه اي كاملا اسلامي كرده، آن بزرگ مرد تاريخ بشريت پس از سكوت طولاني جهان اسلام در برابر اهانت سلمان رشدي به مقدسات مسلمين، فتوايي صادر كرد كه ابرقدرت ها و همه دول ضد اسلامي جهان را شوكه نمود. (9) « نمونه اي از رهبري صدر اسلام مولانا كوثر نيازي مي گويد: «امام خميني رحمه الله اين مساله را ثابت كردند كه براي استقرار حكومت اسلامي لازم نيست تمامي عوامل كامل و مهيا باشد. تمام آنچه كه براي برپايي اسلامي «توحيدي» لازم است وجود «مجتهدي» متعهد است كه به توده هاي مسلمانان در مقابل «منافقين» و جهان «كفر» الهام بخش باشد. روش سياسي و شخصي امام خميني رحمه الله مثالي براي رهبريت اسلامي شده است. نه ثروت ونه قدرت، هيچ كدام نتوانستند وي را فريب دهند. روش زندگي وي قابل مقايسه با رهبران صدر اسلام مي باشد. امام خميني رحمه الله به عنوان معلم و مشعل داري بزرگ درزمان معاصر و آينده مسلمين ظاهر گرديده اند. بدون اغراق مي توان گفت: وجود امام براي مسلمين بركت، و اعمال و گفتار ايشان چون منبع ابدي وحي براي مسلمين است. (10) « او يك آيت حقيقي از الله بود پروفسور «حامد الگار»

ص: 1022

استاد اسلام شناسي در دانشگاه كاليفرنياي آمريكا مي گويد: «يك مسلمان هرچه قدر بخواهد از يك شخصيت بزرگ معنوي تعريف و تمجيد كند، به خاطر آنكه بزرگي و عظمت تنها از آن خداست و نمي توان شخصي غير از خداوند را با اين صفات خواند، بهتر است در عوض به كارگيري چنين لفظي گفته شود كه عظمت و بزرگي خداوند بنحو نادري در آن فرد جلوه پيدا كرده و او را به آيتي از «الله» مبدل ساخته است. امام خميني رحمه الله قطعا چنين آيتي بود. هركس كه سعادت حضور دركنار او را داشته باشد مي داند، زيارت وي حتي هنگامي كه او يك كلمه سخن نيز نمي گفته، عميق ترين تاثير را بر روي آدمي مي گذاشت. راز اين تاثير در همان ويژگي الهي نهفته است.» به عقيده اين استاد آمريكايي مسلمان، يكي ديگر از ويژگي هاي رهبر كبير انقلاب اسلامي ايران آرامشي بود كه در امام وجود داشت. او در توضيح اين سخن خود مي گويد: «آرامشي كه در امام وجود داشت، متعلق به فردي بود كه با شيوه اي زاهدانه خود را غرق در «انديشه و عبادت الهي» كرده بود، اما در عين حال آنچنان به اقدامات سياسي مهمي دست مي زد كه به لحاظ گستردگي و تاثير، در هيچ فرد انقلابي وجود نداشت وبه خاطر چنين ويژگي وي

ص: 1023

بود كه در شخصيت او نوعي تكامل و همه جانبگي ايجاد كرده بود، به طوري كه از عابد گرفته تا عامي و از عارف گرفته تا قاضي، همه را تحت تاثير قرار مي داد. در يك كلام، «زندگي او تجلي عمل صالح و ايثار بود و او در اين دنيا چنان به سر مي برد كه گويي دائما مجذوب عز قدس الهي است و دقيقا به اين دليل بود كه ميليون ها مسلمان جهان از ممالك مختلف به او عشق ورزيده و به راهش ايمان آوردند. (11) « بخش دوم: امام خميني رحمه الله از منظر دانشمندان غير مسلمان سمبل مبارزه عليه ارزش هاي مادي غرب دكتر «ديمتري كيت سيكس» از متفكران مسيحي ارتدكس و استاد تاريخ روابط بين الملل كشور يونان مي گويد: «براي ما مسيحيان ارتدكس يونان كه تفوق جويي شيطاني ارزش هاي غربي را رد مي كنيم، امام خميني رحمه الله نمونه اي بود از يك مبارز جهاني، جهت استقرار حق به جاي ارزش هاي مادي. اگر چه تبليغات جهاني غرب سعي مي كرد از ايشان يك تصوير فناتيك (12) ترسيم نمايد، ولي ما مي دانيم كه وجود او مملو از مهر و محبت نسبت به تمام ملل روي زمين - كه در مسير خدا حركت مي كردند و برتري ارزش هاي ماديگري را رد مي كردند - بود. (13) « شخصيت شگفت انگيز و

ص: 1024

بي نظير تاريخ معاصر «رابين وود زورث» ، نويسنده و محقق مسيحي از كشور آمريكا مي گويد: «درباره آيت الله خميني رهبر جمهوري اسلامي، صحبت ها و حب و بغض هاي فراواني مطرح شده است. در فرصتي كه براي ديدار او پيش آمد، فكر كردم در چنين موقعيت مهمي، تلاش لازم را به كار برم و نتيجه را هرچه شد قبول نمايم. از نظر دنياي غرب، امام خميني رحمه الله مظهر سرسختي، غرور و انعطاف ناپذيري بود، حتي آن عده از غربي هايي كه من آن ها را ملاقات كرده بودم و آن ها نيز قبلا امام را ديده بودند، ضمن آن كه جذابيت رهبري ايشان را انكار نمي كردند ولي رفتار او را فاقد گرمي و خنده توصيف مي كردند. حالا من فرصتي يافتم، تا خودم قضاوت كنم. فرصت براي ديدن كسي كه برجستگي و شامخيت شخصيت او ايران را در برگرفته بود، آن كه سياستش باعث تحولات عميق در ايران و برانگيختن خشم فراوان غرب شده بود. من در جلو هال (حسينيه جماران) قرار گرفتم، به محض حضور امام روي بالكن حسينيه، جمعيت حاضر يكپارچه از جاي خود برخاستند و فرياد زدند خميني، خميني، خميني. اولين باري بود كه چنين رفتار عميقا هيجان انگيز، شادمانه، مبارزانه و احترام آميز را نسبت به يك انسان مشاهده مي كردم. هنگامي كه در باز شد

ص: 1025

و او وارد شد، توفاني از انرژي برخاست. عباي قهوه اي، عمامه مشكي و محاسن سفيدش همه مولكول هاي ساختمان را به حركت درآورد. توجه حضار آن چنان متمركز و ميخكوب شد كه هر چيز ديگر غير از او ناپديد شد. خميني به مثابه هاله يك نور در حال حركت به عمق وجدان و آگاهي همه كساني كه در حسينيه جماران حاضر بودند، نفوذ كرده بود. او تمام تصاوير تخيلي را كه هركس قبل از ملاقات با او در ذهن خود ساخته بود، منهدم مي كرد. حضورش چنان پرقدرت بود كه من خود را در محاصره هيجاناتم و در فاصله بسيار دور از ايده ها و تجارب شخصي قبلي ام احساس مي كردم. من قبلا انتظار داشتم پيرامون حركات سيما و انگيزه هاي او و شگفتي هاي طبيعت واقعي او به تحقيق بپردازم، ولي قدرت خميني، توفيقات او و قدرت مطلق كنترل و احاطه نفساني او، همه قالب هاي ارزيابي ذهني مرا نابود ساخت و من خود را در حال گرفتن احساس و انرژي كه توسط اشعه حضور او در حال تبلور بود يافتم. خميني يك توفان بود، با اين همه درنهاد اين توفان يك سكون و آرامش مطلق وجود داشت. او بسيار شديد و آمرانه بود و در عين حال بسيار آرام بخش. او پاسخگو، باز و پرتاثير بود. در

ص: 1026

درون او يك حقيقت ساكن و غير قابل حركت وجود داشت، ولي همين بي حركتي باعث حركت كلي يك كشور شد. او يك انسان معمولي نبود، در واقع تمام كساني را كه قبلا ملاقات كرده بودم از عرفا و زهاد تا راهب هاي بودايي، حكماي هندي و ديگران، هيچ كدام داراي چنين حضور برق آسا و انرژي بخشي نبودند. براي آن ها كه توانستند ببينند و احساس كنند، هيچ گونه ابهامي خميني يك توفان بود، با اين همه در نهاد اين توفان يك سكون و آرامش مطلق وجود داشت. او بسيار شديد و آمرانه بود و در عين حال بسيار آرام بخش. او پاسخگو، باز و پرتاثير بود. درباره كمالات والاي خميني باقي نماند. اين عظمت و كمال در همه جا منعكس بود. در تنفسش، در حركت اندام و دستانش، در آتش شخصيتش و در آرامش آگاهي و وجدانش ; همه چشم ها به سوي خميني بود، در آنجا اثري از خودخواهي و خودپسندي نبود. همه حواس اوبه شكل سرسختانه و در عين حال برنامه ريزي شده اي به همان نقطه اي معطوف بود كه به نحو زيبا و عارفانه اي جو آن جمع را جلب كرده بود. علي رغم آن اراده شديد و اخلاق پرصلابت و سازش ناپذير، روحيه كاملا مثبت و هموار او در حركت دستانش و صداي

ص: 1027

صاف كردن حنجره اش و افكار متمركزش متجلي شده بود. در حالي كه صدها مسلمان عاشق ميهن در مجلس، عظمت او را فرياد مي زدند و با تحسين و ستايش مطلق از او به وفاداري عاشقانه اش سوگند ياد مي كردند، او در درون خود بود و همچنان آرام و بي حركت باقي مانده بود. چنين صحنه هايي خارج از مرز تصور و حدودي بود كه من به آن ها خو گرفته بودم. خواننده ممكن است اين توصيفات را مبالغه آميز بداند. چنين كسي بايد بداند كه عليرغم همه شنيده هاي قبلي ام و عليرغم مطالب متضادي كه قبلا دريافت كرده بودم، اولين و واقعي ترين تاثير شخصيتي [امام] خميني هيچ ارتباطي با مقولات مطرح شده عليه او نداشت. براي آنكه بتوانيد واقعه فهم فوريه را كه در شمال تهران (ملاقات در حسينيه جماران) اتفاق افتاد، تصور كنيد به مثال هاي زير توجه كنيد: براي يك لحظه فشار نوزاد براي رهايي از رحم مادر و ورود به دنياي جديد را تصور كنيد و يا لحضه اي كه فرد به مردن آگاهي پيدا مي كند. ريشه اين حقايق خارج از چارچوب تجارب شخصي بود و براي من قبلا قابل تصور نبود، زيرا هرگز تجربه نكرده بودم. حقيقت اين است كه وقايع خود آفريننده تجارب اند. موضوعيت اين تجربه به نظر مي رسيد اساس و ريشه

ص: 1028

آگاهي مرا هدف قرار داده است. من مدل اين تجربه را به نحوي بالا بردم كه تمام احساسات و افكارم را به سوي آگاهي خود هدايت كرد. آري، امام خميني رحمه الله آن انسان قوي، قدرتمند و شكست ناپذير بود; و شخصيت او مهم ترين ويژگي اوست و مهم ترين ويژگي حركت او شناساندن چنين شخصيتي بود. (14) « احياگر روحيه اعتماد به نفس در مردم پروفسور «ام - اس - اگواني» ، متخصص امور ايران و رئيس دانشگاه جواهر لعل نهرو مي گويد: «آيت الله خميني تنها كسي بود كه از سال 1342 تا رحلتش سازش نكرد. هيچ فرد ديگري در قرن حاضر قادر به ايجاد تغييراتي بنيادي در جامعه ايران همچون معظم له نبوده است.» وي در مقايسه دوران انقلاب با زمان شاه اظهار مي دارد: «رژيم شاه از مردم و حمايتشان دور بود، اما آيت الله خميني با جلب حمايت توده مردم پيروز شد و بعد از ساليان طولاني، آموزش هاي اسلامي را عملا وارد زندگي مردم كرد. و مهم ترين دستاورد ايشان احياء احترام و اعتماد به نفس در مردم بود. او تنها رهبري است كه توانست جنبش را بر اساس ايدئولوژي و مذهب بنيانگذاري كند كه هيچ يك از رهبران انقلاب هاي جهان نتوانستند به آن دست يابند. (15) « الهام بخش مسيحيان آزاده

ص: 1029

دكتر جرج موستاكيس روحاني و نويسنده مسيحي از يونان مي گويد: «من يك مسيحي هستم ولي به امام خميني رحمه الله علاقه بسيار زيادي دارم. امام خميني (ره) اصلاح كننده بزرگ امت اسلامي بوده است. من و ساير مسيحيان آزاده وظيفه خود مي دانيم كه از ايشان پيروي كنيم.» «زندگي مذهبي و سياسي امام خميني رحمه الله و مبارزات ايشان برعليه استعمار به روشني در روند تاريخ ثبت است.» اين كشيش يوناني و استاد فلسفه و جامعه شناسي كه وصيت نامه امام را به زبان يوناني ترجمه كرده است در ادامه مي گويد: «من يك مسيحي هستم ولي به امام خميني رحمه الله علاقه بسيار زيادي دارم. امام خميني رحمه الله اصلاح كننده بزرگ امت اسلامي بوده است. من و ساير مسيحيان آزاده وظيفه خود مي دانيم كه از ايشان پيروي كنيم.» آقاي مستاكيس سپس احساس خود را راجع به «حسينيه جماران» چنين بيان مي كند: «اينجا زيباترين مسجدي است كه در عمرم ديده ام، زيبايي و تقدس آن به خاطر ماديات نيست. به خاطر اين نيست كه از طلا و يا نقره و يا بلور ساخته شده باشد، بلكه به خاطر روح بزرگ امام خميني رحمه الله است.» آقاي جرج موستاكيس گفتار خويش را با دعاي ويژه مردم يونان به پايان مي برد: «پروردگارا! اي خداوند قادر

ص: 1030

مطلق! روح محبوب امام عزيز، خميني بزرگ را قرين آرامش ابدي خويش گردان و او را تحت عزت و جلال ملكوت و هم جوار ارواح طيبه ابراهيم، اسحق و يعقوب و تمامي انبياء ديگر قرار ده. آمين. (16) « عشق عميق يك ملت «دكتر فوسبري» كشيش و رئيس دانشگاه هاي كاتوليك آمريكاي لاتين مي گويد: «امام خميني با استفاده از ريشه هاي فرهنگي اسلامي موجب حركت تاريخي ملت خويش گشت. وي توانست با يك انقلاب مذهبي سياسي، حركت عظيمي در كشورهاي اسلامي به وجود آورد. او راهي را به روي ما گشود كه مهم ترين پيام آن امكان بازيابي ماهيت معنوي و قدرت الهي و ايمان به خدا بوده است. امام با بازگشايي اين راه، وجدان معنوي غرب را شديدا به لرزه در آورد هرچند رسانه هاي گروهي غرب سعي در پوشاندن و مخفي ساختن آن داشته باشند.» دكتر فوسبري، مراسم عزاداري ملت ايران را نمونه هايي از عشق عميق يك ملت نسبت به معشوق خود دانسته و اشك ده ها ميليون ايراني را در سوگ رهبر از دست رفته شان، عزاي يك ملت در فقدان امام خود خوانده و اضافه مي كند: «عكس العمل ميليوني مسلمانان در غم از دست دادن تنها يك سياستمدار نبود، بلكه درد

ص: 1031

جدايي كسي بود كه ماهيت فرهنگي يك ملت را به وي بازگرداند و راه آزادگي را به جهانيان آموخت. (17) « اثبات پيروزي تفكر ديني در قرن بيستم پروفسور پروولسي ايتاليايي، استاد ايران شناسي در دانشگاه رم مي گويد: «مهم ترين عملكرد آيت الله خميني امكان پذير نمودن يك انقلاب اسلامي بود، آن هم در كشوري كه تمدن و فرهنگي قوي را در سابقه خود دارد. اين كار باعث شد تا مردم ايران فرهنگ واقعي و قديمي خود را كه همان فرهنگ اسلامي بوده بشناسند و خود را متكي بر آن فرهنگ به جامعه جهاني بشناسانند. اين در حالي بودكه تا قبل از انقلاب اسلامي، تنها آوايي كه از ايران بلند بود و معيار شناخت جهانيان از كشور ايران اعلام مي شد، صداي غربزدگي بود. بنابراين آيت الله خميني رحمه الله آغاز كننده انقلابي بود كه بالاخره فرهنگ اسلامي راستين ملت ايران را آشكار ساخت. (18) «

از بولتن خبرگزاري، 10 .22/3/1368( خورشيد بي غروب، ص11 .76( روزنامه كيهان، 12 .18/4/1368( فناتيك يعني: متعصب در دين يا مذهب، طرفدار شديد يك فرقه يا يك حزب. (فرهنگ معين) . 13( شخصيت امام رحمه الله از ديدگاه رسانه ها و متفكران جهان، ص14 .58( همان، ص15 .49( خورشيد بي غروب، محمد سپهري، ص16 .86( جمهوري اسلامي، 17 .24/11/1368( خورشيد بي غروب، ص18 .92( شخصيت امام رحمه الله از ديدگاه رسانه ها و متفكران جهان، ص62. عبد الكريم پاك نيا

ص: 1033

دو بعد (دولتي و مردمي) تكان داد. غربيان فكر نمي كردند كه از يك نهاد علمي - سنتي كه به گمان آنها يكي از نهادهاي جمود و فرو رفتن در فضاهاي علمي و روحي است، مردي بيرون بيايد كه انقلابي بزرگ را رهبري كند، دولتي هم آهنگ با زمانه تاسيس كند و غرب را نه تنها محكوم سازد بلكه با آن از موضع كسي سخن بگويد كه رسالتي جهاني را براي همگان به ارمغان آورده است. هنوز كه هنوز است رسانه هاي غرب گاه از او به عنوان كسي كه "جهان را تكان داد" و گاه كسي كه "مسير تاريخ را تغيير داد"نام مي برند و انقلاب او را در كنار انقلابهاي كبير فرانسه و روسيه - سه جنبش مهم سياسي عصر حاضر كه روشهاي سياسي را دگرگون ساخت و ويژگيهاي فرهنگي اين دوران را رنگي ديگر بخشيد - مي دانند. بررسي و كندوكاو درباره چنين شخصيتي طبق روشهاي فكري متداول در پژوهشهاي علمي، براي غرب امري ناگزير بود. همچنان كه وضعيت سياسي حاكم ميان جهان غرب و جمهوري اسلامي ايران در دهه هشتاد - كه به آن "دهه خميني" (1) گفته شد كه در به هم خوردگي روابط نمود يافت - در اين پژوهشهاي غربي تاثيري ناگزير برجاي نهاد. كتابي با اطلاعات نادرست ذكر

ص: 1035

اين نكته ضروري است كه تنها كتاب موجود در غرب كه زندگي و راه و روش امام خميني (ره) را مورد بررسي قرار داده، تاليف يكي از وابستگان رژيم پهلوي به نام امير طاهري است. (2) اين كتاب كه در سال 1985 ميلادي در ايالات متحده به چاپ " ( hallA fo tirips ehT [ iniemohK ] noituloveR cimalsi eht dna ) را برخود داشت، كينه توزانه با حضرت امام برخورد مي كرد و متضمن اطلاعات نادرستي است كه بخشي از آن به عمد و بخش ديگر براساس كج فهمي نويسنده به كتاب راه يافته بود. علاوه بر اين، كتاب ديگري به زبان انگليسي وجود دارد كه مهمترين انديشه ها و مفاهيم سياسي، عرفاني و جهادي حضرت امام (ره) را دربر مي گيرد. كتاب مذكور كه در سال 1981 در ايالات متحده به چاپ رسيد "اسلام، انقلاب: نوشته ها و اظهارات امام خميني" ( noituloveR dna malsI : iniemohK mamI fo snoitaralceD dna sgnitirW ) نام دارد. حامد الگار در اين كتاب برخي از مهمترين سخنرانيها، رهنمودها و نيز نوشته هاي اخلاقي و عرفاني حضرت امام همچون "جهاد اكبر"، "تفسير سوره حمد" و نيز كتاب "حكومت اسلامي" را ترجمه مي كند. اين كتاب مهمترين منبع انديشه هاي امام خميني (ره) در غرب به شمار مي رود و پژوهشگران هنگام تحقيق درباره امام و انقلاب اسلامي بدين كتاب مراجعه مي كنند.

ص: 1036

(4) روشهاي پژوهشي غرب در بررسي شخصيت امام (ره) 1- روش تحليلي روانشناسي تاريخي ( yrotsihohcysPP ) اين روش بر تطبيق اصول تحليل روانشناختي (5( ( sisylanaohcysP ) بر تاريخ، سيره، ادبيات و هنر استوار است. روش تحليل روانشناختي به نظريات روانشناس مشهور زيگموند فرويد )1856 -1939م) استناد مي كند و براي تجزيه و تحليل شخصيت، انگيزه ها، روياها و لغزشهاي انسان به كار مي رود. اين روش بر فرضيه اي استوار گشته كه معتقد است انگيزه ها را غرايز تعيين مي كنند، و سخن گفتن از اين غرايز بسته به نيروهايي است كه در ناخودآگاه انسان - آن جا كه انگيزه هاي غريزي رودرروي تربيت اجتماعي مي ايستند - پنهان است. عشق به خاندان از پژوهشهايي كه در تحليل شخصيت حضرت امام (ره) از اين روش سود جسته اند كتاب "خميني مخفي" ( neddiH ehT نوشته "بروس موزليش (6) " است. "موزليش" بر عواملي كه تاثير عميقي بر شخصيت امام به جاي گذاشته اند تاكيد مي ورزد و نخستين عامل را "عشق به خاندان" مي نامد; يعني امام كه فرزند خاندان پيامبر (ص) است پيوند عاطفي شديدي با اهل بيت (س) دارد. حقهايي كه از اهل بيت پايمال شد، ستمهايي كه بر آنها روا داشتند بخصوص شهادت حضرت علي و امام حسين - عليهما السلام - از عواملي است كه نقش تعيين كننده اي در شكل گيري شخصيتي و بناي روحي حضرت

ص: 1037

امام خميني (ره) داشت. او مي افزايد كه اين مسئله و نيز زمينه عرفاني حضرت امام، به ايشان احساس يافتن ثواب مطلق و حق مطلق را مي بخشد. بخصوص مشرب عرفاني ايشان نيروي روحي عظيمي بديشان مي بخشد كه امام را در رويارويي با دشمنان و دشواريهاي زندگي ياري مي دهد. گرايش به اسلام، ملت، انقلاب و حق "موزليش"سپس به بررسي يكي از اصول "فرويد" مي پردازد كه معتقد است: رهبران تاريخي اهميت فراواني به گرايشهاي غريزي " ( odibiL decalpsiD ) مي نامد. به گونه اي كه گرايشهاي غريزي و عاطفي به اشخاص جاي خود را به گرايش به امور مجرد مي دهند. اين حالت در امام به صورت گرايش به اسلام، ملت، انقلاب، حق و...وجود دارد. وي سپس به تقدم دادن امور الهي بر روابط عاطفي توسط امام استشهاد مي كند. به گفته او اگر دشمنان، فرزند وي، احمد را مي كشتند كوچكترين خللي در اراده ايشان به جاي نمي گذاشت . او سپس اضافه مي كند كه در پس سيماي آرام امام خميني (ره) گونه اي از خشم خروشان پنهان است كه "موزليش" آن را "خشم نرگسي" مي نامد... "موزليش" سپس اشاره مي كند كه امام خميني به اين امر باور داشتند كه جهان آكنده از دسيسه ها و توطئه هايي است كه دشمنان اسلام در كار چيدن آن هستند. با تاثري كه مسموم سازي حضرت امام

ص: 1038

حسن (ع) در روحيه امام خميني (ره) جاي گذاشت، مسموم سازي بسامد بالايي در سخنرانيها و نوشته هاي ايشان داشته است. ايشان پياپي تاكيد مي كردند كه فرهنگ غربي افكار ملتهاي جهان سوم را مسموم مي كند و موسيقي غرب نيز اخلاق جوانان ايراني را مسموم مي سازد و آمريكا را "جرثومه اي زهرآلود" مي دانستند. (8) مناسبترين زمان "موزليش" سخن خود را با اين گفته به پايان مي برد كه: امام خميني (ره) رهبري است كه مناسبترين زمان را براي فعاليت سياسي خود انتخاب كرد، و انقلاب اسلامي در پس خود "انقلابي پنهان" دارد كه با رهبري امام بر تمام جهان سروري خواهد يافت. 2- روش رهبري افسونگر ( pihsredaeL citamsirahC ) اين روش كه به تجزيه و تحليل شخصيتهاي برتر تاريخي مي پردازد به "ماكس وبر" آلماني )1860 -1924( از پايه گذاران علم نوين جامعه شناسي منسوب است. اين روش بر شخصيتهاي تاريخي داراي خصوصيات خارق العاده يا حداقل استثنايي كه در زمانه هاي عسرت ظاهر مي شوند، تاكيد مي ورزد; خصوصيت هايي كه مشروعيت خود را از پيوند مشترك رهبر با پيروانش مي گيرد و اين پيوند ناشي از برخورداري و ممارست رهبر در اين ويژگيهاي بخصوص است كه معمولا دور از دسترس انسانهاي عادي است. وبر، نيروي افسونگر (كارزماتيك) را برترين نيروي انقلابي مي داند كه توانايي دگرگون سازي اوضاع موجود را داراست. بر اساس اين نظريه

ص: 1039

رهبري افسونگر ناخودآگاه صورت مي گيرد و رهبران در آن زمينه سازي نمي كنند تا در جايگاه رهبري قرار گيرند. اين رهبري اهميتي به اعتبارات اقتصادي و سودگرايانه نمي دهد و رهبر افسونگر با پيروان خود "گروهي" را تشكيل مي دهند. او دستياران يا دوستاني ندارد بلكه همه پيرو و مريد او هستند. دو تحقيق به زبان انگليسي وجود دارند كه در تحليل رهبري سياسي حضرت امام (ره) بر اين روش تكيه كرده اند. همچنان كه تحقيق ديگري در همين روش به زبان هلندي نوشته شده است (9) كه مشكل زبان مانع شد تا از آن بهره اي ببريم. از نمونه هاي اين روش كتاب "پيامبران نوين و مثل هاي كهن: افسون ها و تقاليد در انقلاب ايران" تاليف "مايكل كيمل" است. (10) "كيمل" سخن را با اين نكته مي آغازد كه: انقلاب اسلامي ايران براي تحليلگران سياسي و اجتماعي منطقه به صورت معمايي درآمده است; زيرا با اين كه انقلاب اسلامي رو در روي امپرياليسم و بخصوص آمريكا ايستاد، در همان حال و به همان ميزان نفرت و دشمني خود را با شوروي و استراتژيهاي سوسياليستي در سياست واقتصاد آشكار ساخت، و با اينكه اين انقلاب، مردمي بود و بر نيروهاي مردمي تكيه مي كرد و بزرگترين راهپيماييهاي تاريخ را با بيش از دو ميليون شركت كننده در تهران و ميليونها

ص: 1040

تن در شهرهاي ديگر برپا مي كرد، با اين همه اكثر شركت كنندگان از ساكنان شهرها بودند. اين برعكس ديگر انقلابهاي جهان سوم بود كه كشاورزان و روستاييان پايه اساسي آنها را تشكيل مي دادند. آنچه به گفته "كيمل" اين معما را پيچيدگي بيشتري بخشيده شخصيت امام خميني (ره) است كه نقش اساسي را در پيروزي انقلاب و تشكيل حكومت ايفا كرده اند. "كيمل" برخي از گزارشگران غربي را كه مدعي اند سلطه امام گستره پهناوري ندارد، يا اينكه چيرگي ايشان فاقد پايه هاي رهبري كارزماتيك است به باد انتقاد مي گيرد. او در تعبيري توجه برانگيز مي گويد كه: امام خميني (ره) "بدان اندازه از قدرت معنوي برخوردار بود كه در همان حال بتواند فروتن و متواضع بماند." قاطعيت امام او مي افزايد كه: امام زاهدي بود كه اهتمامي براي زيورهاي دنيوي و امتيازات مقام خود قائل نبود. در مسائل انقلاب هيچ فرد يا گروهي در مقابل قاطعيت ايشان سزاوار چشمپوشي نبود. و به گفته امام حتي اگر فرزندان ايشان سزاوار اعدام مي شدند آمادگي انجام اين عقوبت را داشتند. "كيمل" معتقد است كه منبع سلطه حضرت امام (ره) پيوند ميان رهبر و پيروان اوست. امام تكريم مردم را نسبت به خودشان، باز به خود مردم نسبت مي دادند و مي گفتند: "آنها كه همه چيز خود را در راه اسلام دادند مردم

ص: 1041

بودند و عاقبت اين مردم اند كه پيروز خواهند شد". "كيمل" سپس روابط تبادل آميز ميان "كارزماتيسم" و دين را شرح مي دهد و شكل آگاهي ديني را زمينه سلطه كارزماتيك امام مي داند. اين در حالي است كه خود "كارزماتيسم" ذاتا يكي از دلايل حقانيت دين است. "كيمل" همچنين برفروتني امام كه همواره نقش خود را در پيروزي انقلاب انكار مي كردند و منبع قدرت و پيروزي را اسلام مي دانستند تاكيد مي كند، براي نمونه آن جا كه مي گويند: "روح انقلاب جهاني ما از اسلام است.انديشه جهاني اسلام هميشه بر مسائل سياسي - ميهني چيرگي داشته است". 3- امام خميني (ره) و عرفان بر اين جنبه مهم از شخصيت امام جز در سه - چهار سال آخر حياتشان تاكيدي صورت نگرفته است. در اين زمينه دو تحقيق مهم (11( ( hsunK rednaxelA ) است كه در آن بر دستاوردهاي عرفاني امام ، بخصوص در روزهاي تلمذ ايشان نزد آية الله محمد علي شاه آبادي تاكيد مي شود. "ناش" در نوشته خود بعد عرفاني حضرت امام را به جنبه هاي ديگر شخصيتي ايشان همچون سياست و فعاليتهاي انقلابي ربطي نمي دهد. او اهتمام خود را به عرفان به معناي آكادميك آن يعني كتابهايي كه امام در اين زمينه نوشته اند و نيز به سير تطورانديشه عرفاني ايشان در اين كتابها متمركز

ص: 1042

مي كند. تحقيق ديگر نوشته محقق مسلمان اردني "سلمان البدور" است. او مي كوشد تا عرفان امام را به انديشه سياسي ايشان پيوند زند. همچنان كه مي كوشد چگونگي رسيدن امام به اين باور را كه معتقدند عارف همان كسي است كه بايد حاكم باشد و هموست كه شايستگي ولايت فقيه را داراست - البته بعد از كسب معرفت فقهي در حد مرجعيت - كشف كند. در اين جا به بررسي تحقيق "الكساندر ناش" كه "بازگشت به عرفان: خميني و ميراث فلسفه عرفاني اسلام" نام دارد مي پردازيم. مولف، كتابهايي را كه امام (ره) پس از هجرتشان به قم در باب عرفان نوشته اند و عمدتا نتايج تلمذ ايشان نزد آية الله شاه آبادي بود، زمينه كاري خود قرار داده است. اين كتابها به ترتيب : "شرح دعاي سحر"، "مصباح الهداية الي الخلافة والولاية"، "تعليقه اي بر شرح فصوص الحكم" و "مصباح الانس" هستند. آراي عرفاني و متافيزيكي امام "ناش" در آغاز، كيفيت يافتن نسخه خطي كتاب "مصباح الانس" را كه چهار سال پس از تبعيد امام به تركيه توسط ساواك از منزل ايشان مصادره شده بود ذكر مي كند. (12) او پس از ارائه تعريفي از عرفان مي گويد: علي رغم فراواني منابع هيچكس درباره آراي عرفاني و متافيزيكي حضرت امام (ره) پژوهشي تحليلي و پيراسته ارائه نكرده است. به

ص: 1043

عقيده "ناش" اولين كتابي كه امام نزد آيةالله شاه آبادي خوانده اند "اسفار" ملاصدرا بوده است. او مي گويد مفاهيم مطرح شده در اين كتاب تااندازه زيادي با نظريه "انسان كامل" ابن عربي همساني دارد. سپس مي گويد: امام پس از آن "شرح فصوص الحكم" قيصري را كه "تاثيري دائمي بر مفاهيم عرفاني امام داشت" و پيوسته بدان استناد مي كرده اند، آموخته اند. پس از اين كتاب، امام كتابي را از "قونوي" شاگرد ابن عربي و شارح فلسفه عرفاني وي; يعني كتاب تعليقه اي بر "مفتاح الغيب" تلمذ كرده اند. اين كتاب پس از "فصوص الحكم" و "اسفار" از مهمترين متون عرفاني حوزوي به شمار مي رود. تلمذ امام نزد آية الله شاه آبادي شش سال طول كشيد تا اينكه استاد به تهران منتقل شد و به اعتقاد "ناش" امام فراگيري كتابهاي مذكور را به تنهايي ادامه دادند. او اضافه مي كند كه شيوه عرفاني امام به فراگيري كتابهاي عرفاني منحصر نگرديد، بلكه امام تمام توجه خود را به سير و سلوك اخلاقي معطوف ساختند. سير و سلوكي كه "ناش" آن را "ترك خواهشهاي دنيوي و پيروي تمام از مسائل حلال و حرام" وصف مي كند. وي وجوه شباهت فراواني ميان سلوك عرفاني امام و سلوك عارفان بزرگ كهن همچون غزالي، سيد حيدر آملي وصدرالدين شيرازي مي بيند، چراكه از سيره

ص: 1044

عملي آنان در دايرةالمعارفهاي رجالي - عرفاني برمي آيد كه آغاز زندگي علمي آنان با فراگيري روش تقليدي در فقه و اصول و كلام، درك و پيگيري روشي خاص در تزكيه روحي و سير و سلوكي شروع مي شود كه در پايان به اشراق و "معاينه حقيقت اشيا "منتهي مي گردد. انديشمند مستقل "ناش" سپس به بررسي تطورانديشه عرفاني حضرت امام (ره) از ميان كتابهايي كه در اين زمينه تاليف كرده اند مي پردازد. به اعتقاد وي امام در "شرح دعاي سحر" به عنوان يك انديشمند مستقل و داراي انديشه عرفاني متكامل و پيشرو ظهور نكرده اند. در " مصباح الهداية الي الخلافة والولاية" اين امر تا حد زيادي تغيير مي يابد تا آنكه به دو كتاب "تعليقه اي بر شرح فصوص الحكم" و " مصباح الانس" مي رسيم كه امام در اين دو به بررسي و سنجش آراي شارحان اين دو متن عرفاني كه از مهمترين متون عرفاني حوزه به شمار مي آيد، مي پردازند و در بسياري از مواضع اين آرا را نقد مي كنند. علي رغم بررسي كتاب "اسفار" ايشان همچنين برخي از آراي ابن عربي را كه بيشترين تاثير را بر امام داشته است، نقد كرده اند. مولف سپس مفاهيم عرفاني مطرح شده در آثار حضرت امام را همچون "انسان كامل"، "تجلي اسما و صفات" و "صدور عالم" به طور مفصل شرح

ص: 1045

مي دهد. (13) به گونه اي كه خواننده تازه كار را به تسلط كامل "ناش" به اين مفاهيم و اصطلاحات باورمند مي سازد. او در پايان، يك سوال مهم را مطرح مي كند كه: ميزان تاثير اين پس زمينه عرفاني برانديشه و سلوك سياسي و شخصيت انقلابي حضرت امام تا چه اندازه اي است؟ وي در پايان مي گويد: عرفان در شخصيت امام تاثير ژرفي را بر جاي نهاد و عرفان در ايشان هرگز كاسته نشد. "ناش "درسهاي تفسير سوره حمد را كه تلويزيون ايران در سالهاي آغازين انقلاب پخش مي كرد و نيز نامه امام به گورباچف كه آكنده از اهتمامهاي روحي و عرفاني است به عنوان شواهدي بر اين ادعا ذكر مي كند. 4- امام خميني (ره) و انديشه سياسي بيشترين پژوهشهاي غربي در آراي حضرت امام (ره) را اين جنبه از شخصيت ايشان به خود اختصاص داده است [گرچه] انحصار بر اين بعد از شخصيت امام چندان صواب نمي نمايد. [باري] اگرانديشه هاي سياسي حضرت امام و بخصوص نظريه ولايت فقيه نبود جهان متفرعن با اين ضربه تاريخي مواجه نمي شد كه بايد براي سرنوشت بشريت به فكر برنامه ريزي بيفتد، و اينكه روابط انساني و ملي بايد بر اساس عدالت و حق استوار باشد نه سودجويي و بهره كشي. نمونه اين روش كتاب "دين و سياست در كتاب كشف الاسرار امام خميني" نوشته "ونيسامارتين"

ص: 1046

(14) است. "مارتين" در آغاز نگرشي عام را به محتويات كتاب "كشف الاسرار" ارائه مي كندو به نقد و بررسي آراي برخي از محققان كه معتقدند اين كتاب مويد حاكميت سلطنتي است يا حداقل آنكه با آن تعارضي ندارد، مي پردازد. او مي افزايد كه موضعگيري علماي ايران در برابر پادشاهان يكسان نبوده است و سپس اظهار تاسف مي كند كه هيچ كس موضعگيري فقهي علما را در برابر سلاطين دوران قاجار و پس از آن بررسي نكرده است. برعكس دوره صفوي كه "نورمن كالدر" آراي علماي اين دوره را درباره پادشاهان صفوي مورد بحث و بررسي قرار داده و بدين نتيجه رسيده است كه بسياري از علماي اين دوران با سلاطين صفوي همكاري كرده اند، ولي در عين حال در كتابهاي فقهي خود از اين پادشاهان با عنوانهاي "سلاطين جور" و"سلطان ظالم" ياد كرده اند. رضاخان - حاكم ستمگر "مارتين" مي گويد: امام در كتاب "كشف الاسرار" با حاكم وقت موضعي سازگار و مماشات گونه اتخاذ مي كنند. در عين حال كه اين حاكم ستمگر (رضاخان) را حكمراني بد مي دانند. او مي افزايد: امام معتقد بودند مجلسي كه متشكل از فقها باشد صلاحيت عزل و نصب حكمران را دارد. همچنان كه معتقد بودند حاكم بايد طبق قوانين شريعت رفتار كند. "مارتين" معتقد است كه نظر امام درخصوص نقش فقيه در

ص: 1047

"كشف الاسرار" با "ولايت فقيه" فرق مي كند. ايشان در مورد نخست نمي گويند كه فقها بايد مستقيما سلطه را در دست داشته باشند. نظريه حكمراني نيز در اين كتاب اندكي مبهم است. با اين حال امام برپايي حكومت را امري واجب و برقراري حاكميت عادل را در دوران غيبت امري ممكن مي دانستند. "مارتين" همچنين مي كوشد به امكان تاثيرپذيري امام ازانديشه هاي حسن البنا وابوالاعلي مودودي دست يابد، اما به نتيجه اي قطعي در اين باره نمي رسد. او مي گويد: با اينكه انديشه سياسي امام (ره) در سال 1942م )1321 ه.ش) يعني سال نوشتن كتاب "كشف الاسرار" هنوز تبلور كافي نيافته بود، اما واضح است كه امام به طور قاطع حكومت مشروطه را رد مي كرده اند. از آن جهت كه مجلس مشروعيت خود را از ملت و نه از شريعت يافته بود. به اعتقاد امام حكم خداوندي است كه بايد نافذ باشد. "مارتين" معتقد است مخالفت امام با مشروطه به سه عامل باز مي گردد: 1- قانون وضع شده به طور كلي ناسالم است. 2- به طور اخص، اين قانون مناسب ايران نيست. 3- قانون مذكور تمام نابسامانيهاي اروپا را گريبانگير ايران خواهد ساخت. امام مشروطه را با كمونيسم و ديكتاتوريسم همسان مي دانند و حتي مي گويد مشروطه از سلطنت برتر است. "مارتين" در پايان بدين نتيجه مي رسد كه مي توان "كشف الاسرار" را از

ص: 1048

دو جهت مقدمه اي براي ولايت فقيه دانست: نخست آن كه شريعت تنها حكم مورد پذيرش است و ديگر آن كه پديد آمدن سپاه پاسداران و دستگاههاي تبليغات انقلابي ريشه در "كشف الاسرار" دارند. پانوشتها: 1( در حقيقت كتابي نيز به همين نام يعني"با نام خدا - دهه خميني" وجود دارد كه تاليف نويسنده آمريكايي "رابين رايت" است. 2( امير طاهري در دوران رژيم پهلوي سردبيري روزنامه كيهان را برعهده داشت. او هم اكنون در پاريس زندگي مي كند و گاهي به عنوان رايزن امور ايران در بعضي از كشورهاي حوزه خليج فارس كار مي كند. وي دشمني شديدي با اسلام و انقلاب اسلامي دارد و كتابهاي فراواني درباره اسلام تاليف كرده است كه در آنها ديگران را بخصوص عليه جنبشهاي اسلامي تحريك مي كند. 3( حميد دهباشي استاد پژوهشهاي خاورميانه در دانشگاه هاروارد اين كتاب را چنين وصف مي كند: "بخشي از آن بر روايتهاي خيال آميز استوار است و بخش پاياني آن داد مي زند كه دشمنانه است". آنچه مايه تاسف است آنكه با وجود دهها و حتي صدها استاد مسلمان متخصص در مسائل اسلامي و ايراني در دانشگاههاي غربي، هيچ كس خود را مكلف نكرده است تا از زندگي اين شخصيت بزرگ كتابي بنويسد و علت اين اهمال نيز نامعلوم است. "ماروين زونيس" در

ص: 1049

يكي از تحقيقهاي خود ذكر مي كند كه حامد الگار ازسال 1985 زندگي نامه مفصلي را از امام خميني (ره) به زبان انگليسي در دست نوشتن دارد اما تاكنون چيزي در اين زمينه از الگار به چاپ نرسيده است. با اين حال الگار پژوهش مهمي را درباره امام به نام "امام خميني 1962 -1900: سالهاي پيش از فعاليت انقلابي" به چاپ رسانده است. همچنين كتاب ديگري به زبان انگليسي به نام "امام خميني: زندگي و رهبري او" ( pihsredaeL dna efiL iniemohK mamI ) تاليف حسين موسويان سفير كنوني ايران در آلمان وجود دارد كه اين كتاب نه از لحاظ حجم و نه از لحاظ مضمون افاده مقصود نمي كند. 4( كتاب كم اهميت تر ديگري نيز وجود دارد كه درباره مفاهيم اصلي انديشه امام (ره) در زمينه سياست، جامعه و اخلاق بحث مي كند. اين كتاب "ارزشهاي اسلامي و نگرش جهاني خميني به انسان، حكومت و روابط بين المللي" ( naM ot iniemohK ewivdlroW dna sevlaV malsI , snoitaleR lanoitanretnI dna etatS ehT ) نام دارد و تاليف نويسنده اي ايراني به نام فرهنگ رجايي است. 5( اين روش در ميان مجامع دانشگاهي به "دانش يهودي" ( ecneicS hsiweJ ) مشهور است. شايان ذكر است كه هم اكنون غرب دوره اي را سپري مي كند كه شاهد مرگ انديشه هاي فرويد و نظريات اوست. پژوهشهاي متعددي

ص: 1050

در اين باره صورت گرفته است كه از آن ميان مي توان به موارد زير اشاره كرد: "فريب فرويدي". ( dcarF nadivreF ) تاليف اي. فولرتوري و "انحطاط و سقوط امپراتوري فرويدي" ( ripmE nadivreF eht fo llaFdna enilceD ehT ) تاليف هانس وايسنك. و سردبير مجله روانشناسي تاريخي ( yrotsihohcysP ) به سفارش مجله "نيويورك" تحقيقي را درباره شخصيت امام انجام داد كه در آن برخواندن منابع موجود در زمان تاليف (سال 1979( و مصاحبه هايي با مسئولان دولتي و استادان ايراني و برخي از خويشان و نزديكان امام (ره) استناد كرده است. اين پژوهش از اولين پژوهشهايي به شمار مي رود كه سعي كرده است شخصيت حضرت امام را از طريق دانش روانشناسي تجزيه و تحليل كند. "موزليش" تحقيق منتشر نشده ديگري از زندگي امام دارد كه مفصلتر از تحقيق فوق است. اين تحقيق " خميني، رهبر انقلابي" نام دارد و در كنگره تحقيقات تطبيقي انقلاب اسلامي كه در نوزدهم و بيستم ژانويه 1989 در دانشگاه هاروراد برگزار گرديد ارائه شد. شايان ذكر است پژوهشهاي روانشناسانه شخصيتها عمدتا در اختيار سازمانهاي اطلاعاتي قرار مي گيرند. "موزليش" خود ذكر مي كند كه جيمي كارتر رئيس جمهور پيشين آمريكا از اپ آدرخواست كرده است كه روانشناساني را مكلف سازد تا درباره شخصيت امام (ره) تحقيقي انجام دهند; كه اين تحقيقها هم انجام شد. 7( نياز

ص: 1051

به يادآوري نيست كه بطلان مسائل مذكور امري آشكار است. اما احساس كرديم براي دادن تصويري روشن از موضوعهايي كه نويسنده اين تحقيق بدانها پرداخته ذكرشان امري ضروري است. 8( از تحليلهاي سست و دور از واقع كه رد نمودن آنها بي نياز از دليل است.م 9( "افسون (كارزما) و انقلاب ماكس وبر در ايران" تاليف ران وان دورن ، مجله atcA- acitiloP , 9891, 42, 4, tcO , P 904-234. 01) استاد جامعه شناسي دانشگاه نيويورك. 11( پژوهشگر روسي در مدرسه عالي پژوهشهاي شرقي روسيه. وي تحقيق مذكور را در دانشگاه واشنگتن در ايالت ميسوري ايالات متحده هنگامي كه با بورس موسسه راكفلر در آن دانشگاه به سر مي برد انجام داد. نكته جالب توجه آن است كه "ناش" در حاشيه بحث خود ذكر مي كند: هنگامي كه حضرت امام (ره) نامه تاريخي خود را به ميخائيل گورباچف فرستادند و او را دعوت كردند كه علماي روسي را به حوزه علميه قم بفرستد تا از سرچشمه زلال معارف اصيل اسلامي بخصوص حكمت و عرفان بهره مند شوند، "ناش" نامه اي به سفارت ايران در مسكو ارسال كرده است و در آن علاقه مندي خود را در بهره وري از علماي قم در زمينه عرفان اظهار نموده اما جوابي دريافت نكرده است. 12( اين جريان در "مقدمه ناشر" كتاب "تعليقه اي

ص: 1052

بر

ص: 1053

شرح فصوص الحكم و مصباح الانس"، انتشارات پاسدار اسلام، تهران ، 1365، ص7 ذكر شده است. 13( كندوكاو در اين گونه مفاهيم و ارزيابي "ناش" از آنها خارج از تواناييهاي وي است. شايد از اين روست كه دست به تاليف اين تحقيق زده است. 14( وي در سال 1984 در پي ارائه پايان نامه اي با عنوان "نقش مجتهدان تهران در انقلاب مشروطه ايران" مدرك دكتراي خود را از دانشگاه لندن دريافت كرده است. عماد بزي - پژوهشگر لبناني، ترجمه مهدي اسدي

ص: 1054

امام، مظهر خضوع و تواضع، اي ولي فقيه، اي دادگر مظلومان، اي شير بيشه پيكار، اي معني صبر واقعي و خلاصه اي علي زمانه، ما مي رويم و تو به جاي ما و تمامي شهداي اسلام حرم شريف امير المؤمنين و حسين (عليهما السلام) را زيارت كن و درآن جا با مسلمين جهان نماز جمعه به پا دار. دانش آموز شهيد عليرضا فرخ از تهران محل شهادت پنجوين تاريخ 30/8/62 ما بايد از امام خود پشتيباني كنيم; امامي كه قلب نازنينش براي اسلام و مردم مستضعف مي تپد، امامي كه تمام مستضعفان دنياچشم اميد به او دوخته اند. ما بايد از تفرقه دوري كنيم و ازكساني كه در خط امام حركت مي كنند پشتيباني نماييم. خياط شهيد اكبر طالبي از تهران محل شهادت كرخه، تاريخ 21/7/60 وجود امام در اين زمان در ميان ملت ما نعمتي است گرانبها، وبر همه كس واجب است كه قدر اين نعمت را بداند. كارمند شهيد حسن نور سعادت، از تبريز محل شهادت دشت عباس،تاريخ 3/1/61 بايد شما حافظ ولايت و امام باشيد و رهبر را همچون نگين انگشتري در دست، ميان خود بگيريد. دانش آموز شهيد حسن تقي پور، از تهران محل شهادت سقز، 29/2/63 در همه حال، گوش به فرمان رهبر كبير انقلاب باشيد تا بتوانيددر زير پرچم لا اله الا الله انقلابمان را به جهان

ص: 1056

صادر كنيد. آري اطاعت از امام يك امر واجب است. دانش آموز شهيد محمود تيشه دار، از تهران «كهن» ، محل شهادت فكه، تاريخ 23/1/62 خميني مي رود تا با شكستن اين حصار ناپاكي، بشر را همانگونه كه خداوند مقرر كرده است خليفه و وارث زمين قرار دهد. دانش آموز شهيد محمد كنعاني، از خلخال محل شهادت فكه، تاريخ 24/1/62 جهان كفرپيشه بداند كه با شهادت مظلومانه ما، اگر چه امام غمگين مي شود، اما پيوسته براي رسيدن به اهداف عاليه اسلام(يعني برافراشتن پرچم خون رنگ تشيع و سرنگوني پرچم كفر) امام ما مصمم تر است. طلبه شهيد سيد محمود ميرنظام، از شهر ري محل شهادت فكه، تاريخ19/11/61 تنها راه نجات اسلام و پيروزي نهايي انقلاب، پيروي همه جانبه ازامام امت خميني بت شكن است، و قرار گرفتن در خط امام، كه همان خط اسلام اصيل محمد (ص) است. نجار شهيد داود جهانبخش نژاد، از شميرانات، محل شهادت سومار،تاريخ 9/7/61 تهيه و تنظيم:دفتر تحقيق و پژوهش بنياد شهيد انقلاب اسلامي

ص: 1057

اين اصل مختص افرادي است كه در راه خدا نبرد مي كنند. اين اصل بيانگر آن است كه خداوند افرادي را كه براي حقگويي همانند عمارت استواري، در صفي واحد نبرد مي كنند، دوست مي دارد. اين بدان معناست كه امت اسلامي همچون پيكر واحدي است كه اگر عضوي از آن به درد آيد، اعضاي ديگر را آرام و قرار نماند و بيماري يك عضو به ساير اعضا سرايت كند. بنابراين، بر مسلمانان واجب است كه اختلاف عقيده را كنار گذارند; زيرا اين اختلافها موجب پراكندگي و از هم پاشيدگي نيروي واحد مي شود. منظور از نيروي واحد همان قدرت جامعه است كه بتواند در برابر خطر خارجي از خود دفاع كند. از اين رو، وحدت مسلمانان از عدالت و برابري، مجزا نيست; زيرا بر پايه زور و اجبار بنا نشده است و بر پايه حقوق و امتيازها در روابط انساني متكي است. مساله عدالت در اين مبحث بيانگر اين نكته است كه خداوند دادگران را دوست مي دارد. مشكل تعارض را نيز در اينجا با استفاده از تعاليم قرآن مي توان حل كرد. قرآن مي فرمايد: بين گروههايي كه با هم برخورد و درگيري دارند، صلح و آشتي ايجاد كنيد; اما اگر گروهي از تعاليم اسلام سرپيچي كردند، با آنان نبرد كنيد تا به راه اطاعت از

ص: 1059

الله بازگردند و هنگامي كه به راه راست بازگشتند، با عدالت ميان آنها صلح را برقرار سازيد; زيرا خداوند عدالت گستران را دوست مي دارد. (2) در نبردي كه نام برده شد، قصد مجازات و تنبيه وجود ندارد و هدف آن نابودي و تخريب نيست; بلكه هدف آن اصلاح است و به قصد عدالت گستري در جامعه اعمال مي شود. نگاهي دقيق به اهداف اسلام، اين مطلب را روشن مي كند كه در درجه نخست كتاب مقدس قرآن و سنن اسلامي مساله وحدت و برادري را مطرح كرده است; اين وحدت در اموري چون پرستش پروردگار يكتا، تربيت و پرورش كودكان به شيوه اي يكسان و نيز مساله زيارت نمود يافته است. اسلام ديدگاهي علمي دارد و از تعصبها مبراست. تاكيد اسلام و مسلمانان بر مساله وحدت و يكپارچگي روشنگر اين ادعاست. اسلام بر اين نكته تاكيد مي ورزد كه مسلمانان بايد براي تحقق وحدت اسلامي اختلافهاي خود را كنار بگذارند. امام راحل هميشه با شرك ملل به ظاهر اسلامي مخالفت مي ورزيد. و شرك را ريشه فساد و استثمار مي دانست. بنابراين از نظر اسلام و مسلمانان، وحدت، امر مطلقي نيست كه فقط هدف صرف باشد; بلكه رسيدن به وحدت براي امروز و فرداي مسلمانان سودمند خواهد بود. مسلمانان، وحدت را جدا از برابري و عدالت نمي دانند

ص: 1060

و از آن به عنوان همكاري در زمينه پرهيزكاري و تقوا ياد مي كنند و آن را سپري در مقابل مظاهر خطا و گناه مي دانند. وحدت مسلمانان داراي چهارچوبي است كه در محدوده آن تلاشهاي متحد جامعه كه از زهد و تقوا ناشي مي شود، قابل اجراست. تاكيد بر مساله وحدت دو بعد اساسي دارد: بعد اول، الهي است و پايه و اساس آن را كتاب الله تشكيل مي دهد; و بعد دوم، دنيوي است كه زندگي انسان را به عنوان نمونه آن مي توان نام برد. (3) شرح مذكور، گواه اين مطلب است كه وحدت در اسلام، همان برادري است. هيچ تفاوتي ميان راه الله و انسانيت وجود ندارد. اين مساله آشكارا با كفر و شرك ضديت دارد; زيرا در ميان ملل مسلمان دنياپرستي مذموم است و عبادت و سياست را تمايزي نيست. اسلام، دين زندگي است; يعني همان زندگي با توازن و هدفمند در برابر الله. منظور از واژه "هدفمند" آن است كه زندگي امروزي به سوي ابديت در جريان است و از زندگي پس از مرگ گواهي مي دهد. زندگي در متن جامعه و جهان واقع شده است، اسلام فقط يك ايدئولوژي يا نظريه نيست; بلكه نظامي از ارزشهاست كه الهي هستند و با هدف تشكل زندگي به سوي خوبي در اين

ص: 1061

جهان و در زندگي پس از مرگ به اجرا درمي آيند. بخش توصيفي مقاله بيانگر دو عامل عمده است: عامل اول به خصوصيات امام خميني (ره) برمي گردد. رهبري كه حبس و بازداشت را تحمل كرد و همواره در ايمان خود به الله پايدار ماند; و عامل بعدي به مساله اسلام اشاره مي كند. در دين اسلام بر مساله عدالت اجتماعي تاكيد شده است با كمك اين دو عامل مي توان موضع امام خميني را در برابر تبعيض نژادي و صهيونيسم بررسي كرد. منظور از اسلام، اسلام ناب است كه دولت مردمي را به وجود مي آورد و بر وحدت همبستگي مردم تاكيد دارد و اين همان آرمان مطلوب امام خميني (ره) بود. اين موضع گيري در مورد دولتهاي مستبد و استعمارگر نيز كه حكومت آنها بر پايه اختلاف و نفاق استوار است، صدق مي كند. مسلمانان داراي هدف هستند و وظايف عمده اي را به عهده دارند كه همان ايجاد وحدت و نبرد عليه شرك و بي عدالتي و غيره است; بنابراين، موضع امام نيز بر محور همين اهداف و وظايف قرار دارد. ابعاد اصلي اين اهداف و وظايف، از بين بردن اختلافها و نفاق موجود ميان آنها و ايجاد وحدت و برادري و حفظ يكپارچگي ارضي است. قبل از آنكه به موضع امام راحل عليه

ص: 1062

صهيونيسم و تبعيض نژادي بپردازيم نگاهي گذرا بر تعاريف اين مفاهيم، لازم است. صهيونيسم همان ايدئولوژي رهبران باند سياسي يهود است; نه ايدئولوژي مردم يهود. دولت اسرائيل، مردمي نيست و صهيونيسم اسرائيل با مركز بين المللي آن در ايالات متحده امريكا و انگليس وابستگي نزديكي دارد. صهيونيسم همان عمل سياسي دولتمردان پليد يهودي است كه آميخته با تعصب، و بر ضد مسلمانان است. صهيونيسم مدعي برتري فرهنگي و نژادي يهوديان بر ساير ملل است; بنابراين صهيونيسم وسيله استعمارگرانه اي است كه با اهميت دادن به رنگ پوست، مليت و غيره، بذر اختلاف و نفاق را ميان مردم مي پاشد. صهيونيسم با ستم، جنگ و استكبار عجين است و هيچ احترامي براي انسانيت قائل نيست. مساله برخورد ميان فلسطينيها در خاورميانه كه به دليل عدم وحدت بين آنان و ستم سران صهيونيسم و حاميان غربي آنها به وقوع مي پيوندد، شاهد اين مدعي است. بنابراين، مساله صهيونيسم و هدف استعمارگرانه آن بر گسترش اراضي، بر پايه تهاجم استوار است و مسائلي چون الحاق اراضي، تبعيض نژادي عليه اعراب، فشار ستمهاي اقتصادي، سوزاندن دهكده ها و اموال مسلمانان و حتي ارعاب نيروهاي پليس را دربر دارد. صهيونيسم نهادي برخاسته از تعصب مذهبي و وحشت اخلاقي است. از نظر صهيونيستها استفاده از تمام وسايل موجود در راه

ص: 1063

نبرد براي كسب، اعاده و تضمين سعادت و وجهه (اگر ضرورت داشته باشد)، گسترش و تسلط بر سرزمين يهود - همان جايي كه ادعا مي كنند زماني مهد نژاد آنان بوده است - يگانه هدف قانوني براي يك يهودي است. اين امر بيانگر آن است كه صهيونيسم، مبناي اعتقادي استثمارگران است و از هر وسيله اي; مانند كشتار و ريا استفاده مي كند. دليل اين امر، آن است كه خود صهيونيستها اين گونه استدلال مي كنند كه ايدئولوژي آنان ضدسامي است. (نگرش صهيونيستي ضدسامي ابعاد منفي دربردارد.) حال مساله تبعيض نژادي را بررسي مي كنيم. واژه "آپارتايد" (تبعيض نژادي) از لغت "اپارت" كه به معناي "جدا" است، مشتق مي شود. "آپارتايد" به معناي رشد گروه مشخصي از مردم جدا از گروه ديگر است. "آپارتايد" همان سياست تبعيض نژادي و جدايي طلبي است. اين سياست رژيم "پرتوريا" بود كه در اصل با صهيونيسم تفاوت چنداني ندارد; زيرا مانند صهيونيسم، ايدئولوژي كاذبي است. نظريه هايي كه سياست تبعيض نژادي را تشكيل مي دهند از حقيقت به دورند. (4) سياست تبعيض نژادي، اختلاف و تفرقه را ميان مردم افريقاي جنوبي گسترش مي دهد; در آنجا سياهان، مظلوم و سفيدان، ظالم هستند. جوامع، مدارس و بيمارستانهاي سياهان و سفيدان به طور جداگانه اداره مي شوند. دولت "آپارتايد"، مردمي نيست; زيرا بر وحدت و يكپارچگي مردم

ص: 1064

متكي نيست. "آپارتايد" تفاوت زيادي با صهيونيسم ندارد; زيرا هر دوي اينها ابزار استعمارگرانه اي هستند كه بذر نفاق را مي پاشند و همچنين هر دو مورد حمايت كشورهاي سرمايه داري و شيطاني غربي بويژه انگليس و ايالات متحده امريكا هستند. حال به اين پرسش كه "ميزان آشتي پذيري و سازش اين دو ابزار استعماري با اسلام و امام خميني (ره) ممكن است تا چه اندازه باشد؟ "پاسخ داده مي شود. در درجه نخست، امام خميني "صلح" و "عدالت" را تفكيك ناپذير مي دانستند و نيز بر وظيفه مقدس جلوگيري از تفرقه و اختلاف تاكيد مي كردند. نكته دوم، در مورد وظيفه مسلمانان، اين است كه نبايد هنگام توطئه عليه صلح و انسانيت، ساكت بنشينند. نكته سوم، در مورد رژيمهاي كاذب اسرائيل و افريقاي جنوبي است كه سياست صهيونيستي و تبعيض نژادي را دنبال مي كنند. اين رژيمها، فعاليتهاي سياسي ضدمردمي دارند كه براساس قوانين و سنن اسلامي و همچنين براي بهبود زندگي و سوق دادن جوامع به سوي بهتر شدن، بايد با اين اعمال مقابله شود. بنابر اعتقاد امام راحل، آنچه از خيانتها و استعمارگريهاي غرب و شرق و همچنين سياست تهاجمي امريكا براي نابودي كشورهاي ستمديده ناشي مي شود، قابل اصلاح نيست. (5) امام خميني (ره) وظيفه اسلامي خود مي دانست كه به حمايت از كشورهايي برخيزد كه عليه

ص: 1065

استعمار مادي و معنوي نبرد مي كنند. حال درمي يابيم كه دليل موضع خصمانه امام خميني نسبت به اسرائيل و افريقاي جنوبي چه بوده است. آيت الله خميني موضعي خصمانه در برابر صهيونيسم داشتند و معتقد بودند كه اسرائيل سرچشمه و منشا بسياري از مشكلات كشورهاي اسلامي است; زيرا مانند شركي است كه در برابر يكتاپرستي قد علم كرده است. پس مي توان نتيجه گرفت كه ايجاد برادري ميان ملل مسلمان و يكپارچگي و اتحاد و يكي بودن آنها، امري ضروري است و بايد مورد حمايت قرار گيرد، اين يكپارچگي بايد به حدي برسد كه كشورهاي اسلامي در شادي و غم يكديگر شريك شوند. در مورد موضع امام خميني در برابر افريقاي جنوبي بايد گفت: ايشان همواره مظلومان را يكپارچه به شورش عليه ظالمان دعوت مي كنند و بيرون راندن ظالمان را يك ضرورت مي دانند; و معتقدند كه سرزمين متعلق به خدا است و وارثان آن در محروميت به سر مي برند. حال به موضع خصمانه امام خميني در قبال اسرائيل مي پردازيم. آرمان مطلوب آيت الله خميني آن بود كه اسرائيل بايد از سرزمينهاي اشغالي بيرون برود ; سرزمينهايي كه در طي جنگ شش روزه سال 1967 م، در قبال تامين صلح اشغال شد، و همچنين بنابر نظر ايشان كه فلسطينيهاي ساحل غربي و نوار غزه

ص: 1066

نيز بايد از همان امتيازها و حقوق بشري از قبيل حق تصميم گيري در مورد مسائل داخلي، كه اسرائيليها و ساير ملل برخوردارند، بهره مند شوند. اين نظريه از اين اعتقاد امام در مورد مساله صلح و اين حقيقت كه صهيونيسم بخش جدايي ناپذير شرك و استكبار است، نشات گرفته است. همين برخورد براي رژيم "آپارتايد" نيز قابل اجراست; نژادپرستان بايد سياست تبعيض نژادي را كنار گذارند و جامعه اي براساس وحدت ايجاد كنند; جامعه اي كه تمام گروهها در آن شركت داوطلبانه دارند. صهيونيسم و "آپارتايد" هرگز چنين اقدامي نمي كنند و همين امر نشاندهنده سياست تهاجم طلبانه آنان است كه امروزه با آن روبرو هستيم و فقط از راه زور و اجبار مي توان، آنان را به اين اقدامها وادار كرد. براي نتيجه گيري در مورد موضع امام خميني در قبال صهيونيسم و سياست تبعيض نژادي بايد متذكر شد كه: در درجه نخست، قوانين و سنن اسلامي با اين دو عامل سياستهاي استعماري سازش ندارد; زيرا اسلام بر پايه عدالت، برابري، وحدت و برادري استوار است و اين دو مساله كاذب - صهيونيسم و نژادپرستي - بر بي عدالتي، تهديد و تفرقه متكي هستند. نكته دوم، در مورد اهداف و وظايف مسلمانان است كه ايجاد وحدت، مبارزه با بي عدالتي و تفرقه و همچنين

ص: 1067

تبديل بديها به خوبي، از مهمترين وظايف اسلامي به شمار مي روند. بنابراين موضع خصمانه امام خميني عليه "صهيونيسم" و "آپارتايد" بي دليل نيست و بيانگر آن است كه صلح و عدالت تفكيك ناپذيرند. پاورقي: 1- كتاب مقدس قرآن )61، 4( . 2- سوره 49، آيه 8. 3- والفجر، جلد 4- اكتبر و نوامبر 1988. 4- نظريه نژادپرستي بر خصوصيات معرف يك جنس و يا نژاد; مانند رنگ پوست،اندازه بيني، بافت مو و غيره متكي است كه اكنون ثابت شده است نوع تغذيه و آب و هوا و محيط زندگي در ايجاد آنها نقش مهمي را ايفا مي كند. همچنين در گروههاي مختلف مردم خصوصيات مشتركي از آنها وجود دارد. به عنوان مثال; آسياييهايي وجود دارند كه رنگ پوستشان مانند افريقاييها سياه است; اما برابري همه نژادها در برابر خداوند از تعاليم قرآن است. 5- والفجر، صفحه 32. پيتر كازانكو مترجم :مريم تاج فر

ص: 1068

فرج از نيمه خرداد كشم (1) عزت (ارجمندي) عزت و ارجمندي امري است وجداني كه تجلي آن را در عمل «عزت نفس» تعبير مي كنند و عزت نفس عبارت است از: احساس ارزشمند بودن . از ديدگاه روانشناختي، هر انساني بر اساس ملاك ها و معيارهايي كه در اختيار دارد، همواره خود را مورد ارزيابي و قضاوت قرار مي دهد و به طور غير مستقيم براي خود، ارزشي منفي و يا مثبت قائل مي شود . مجموعه ارزيابي هايي كه فرد از خود دارد، عزت نفس وي را تشكيل مي دهد . «عزت نفس عبارت است از: ميزان ارزشي كه شخص براي خود قائل است .» (2) به عبارت ديگر، عزت نفس يك حس دروني از احترام به خود است كه شامل توانايي ها و قضاوت هاي فرد از خودش مي باشد . زماني كه فرد به قدرت خود، آگاهي، اعتماد و اطمينان دارد و كنترل دروني، خويشتن داري و خود گرداني دارد، عزت نفس را بالا ارزيابي مي كنند . (3) اگر ميزان عزت نفس كاهش يابد، احساس ضعف و ناتواني در فرد به وجود مي آيد و بر عكس، با افزايش عزت نفس، احساس توانمندي و ارزشمندي در فرد احيا مي شود و تغييرات مثبتي همچون افزايش پيشرفت و تلاش براي كسب موفقيت و داشتن اعتماد به نفس و بلند

ص: 1070

همت بودن در او پديدار مي شود . (4) حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام) مي فرمايند: «العز ان تذل للحق اذا لزمك» ; (5) حضرت «ارجمندي» را فروتني و تسليم در مقابل حق تعريف مي كنند . سر فرو آوردن در مقابل حق و صرف نظر كردن از خواسته هاي دروني، خاضع بودن در بارگاه ربوي و رضايت حق را بر رضايت خود ترجيح دادن و به عبارت ديگر، همان كنترل دروني و خود گرداني و خويشتن داري از باطل، حرام و ناحق علاوه بر جنبه هاي اخروي كه به همراه دارد، موجب احساس آرامش و شرافت و احترام به خود در فرد مي شود . جامعه و ارجمندي پايه هاي شخصيت فرد در خانواده پي ريزي مي شود و ميزان عزت نفس فرد، به نوع تربيت و منش خانواده وي بستگي دارد . اما نظام سياسي حاكم بر جامعه و چگونگي عملكرد آن، به صورت مستقيم يا غير مستقيم، نهاد خانواده و به تبع آن، فرد را هم تحت تاثير قرار مي دهد . بدون شك علمكرد «خانواده» در هر يك از نظام هاي استبدادي، توتاليتر، ليبرال، دموكراتيك، كمونيستي، آپارتايد و يا مذهبي با يكديگر متفاوت خواهد بود . از ديدگاه روانشناختي، «براي هر مرحله از تاريخ، هويتي وجود دارد كه در واقع تعبير كننده دستاوردها، عملكردها، فعاليت ها، انديشه ها، عقايد، اصول و عرف

ص: 1071

حاكم بر آن مرحله است . اين روند در طول تاريخ ثابت و جامد نيست، بلكه هر مرحله جديد از زمان، هويت خاص خود را دارد» . (6) ملتي كه سال هاي متمادي تحت نظام سلطه و استبداد باشد و هر گونه حركت و قيام وي سركوب شود، تسليم و ذلت پذيري صفت ثانويه آن مي شود و تربيت فرزندان اين ملت ها نيز تحت تاثير اين صفت قرار مي گيرد . عزت، سرافرازي و ارجمندي در اين جوامع معنايي ندارد و همين امر يكي از علل عقب ماندگي و توسعه نيافتگي آنها مي شود . فرد و جامعه كنش متقابل بر يكديگر دارند . هم چنان كه جامعه بر ميزان ارجمندي و سرافرازي فرد تاثير مي گذارد، فرد نيز در ايجاد يك جامعه عزتمند مؤثر است . بالا بودن عزت نفس در يك فرد به وي كمك مي كند تا در امور زندگي خويش مستقل عمل كند و در تصميم گيري ها وابسته به ديگران نباشد; مسؤوليت پذير باشد و ناكامي ها و شكست را به خوبي تحمل كند، اعتماد به نفس داشته و به چالش هاي جديد مشتاقانه روي بياورد . (7) و اين در حالي است كه پايين بودن عزت نفس، فرد را به سمتي سوق مي دهد كه به آساني تحت تاثير ديگران قرار گرفته و قريحه وي رشد چنداني نمي كند

ص: 1072

و در نهايت، منجر به اظهار عجز و ناتواني، بهانه جويي، ياس و نااميدي و ضعف مي شود . (8) جوامع متشكل از اين افراد نيز رنگ و بوي آنان را گرفته و به سمت عزت و يا ذلت پيش مي روند . چنان كه ديده شد، عزت با مفاهيمي چون «كبر» و «غرور» تفاوت ماهوي داشته و از ديدگاه ديني، امري پسنديده است . آن چه بر ما گذشت از آن زمان كه قوم آريا، اين سرزمين را براي سكونت برگزيد تا دولت ساسانيان، سلسله ها و پادشاهان فراواني بر اين مرز و بوم حكم راندند . قرن ها نظام اشرافيت، غصب حق مردم، وجود نظام طبقاتي و تضاد بين اين طبقات، بهره كشي از محرومان و زور و فشار و خوار و ذليل بودن در مقابل مستكبران موجب شد تا ايرانيان خود به استقبال سپاه اسلام رفته و دروازه هاي قلب خود را بر آنان بگشايند . هر چند كه پس از آن باز دچار خلافت مستبدانه امويان و عباسيان و سلطنت غزنوي و سلجوقي و . . . شدند . حمله قوم مغول، تير خلاصي بر تن اين ملت دردمند بود . قومي كه با فرهنگ و ادب و حتي انسانيت بيگانه و تنها هنرش «از كشته پشته ساختن» بود . حكومت شيعه «صفوي» نيز به ظاهر نتوانست

ص: 1073

دردي از ملت ما درمان كند، چون قرائت ويژه صفويان از مذهب تشيع و ادامه آن تا دوره قاجار، تصوف و انزواطلبي و گسترش تكيه دولت و مراسم تعزيه و عزاداري را به دنبال داشت، اما از اصل دين كه يكسره حيات و جهاد و امر به معروف و نهي از منكر است، جز نامي باقي نماند . در اين دوران بود كه با قراردادهاي ننگيني چون «گلستان» و «تركمن چاي» هزينه خوش گذراني و سفرهاي فرنگ سلاطين و شاهزادگان مهيا مي شد و آن چه مهم نبود، عزت و شرف مردم و تماميت كشور بود . سركوب پي در پي قيام هاي مردمي و دستگيري و تبعيد رهبران آنان، افزايش حضور بيگانگان غرب و شرق از روس و انگليس و توسعه دامنه اختيارات و امتيازات آن ها به صورت آشكار و پنهان تا پايان دوره قاجار ادامه يافت و در نهايت، با روي كار آمدن «رضاخان» همان اندك اقتدار و سلطه ايرانيان بر كشور خود خاتمه يافت . رضاخان دست نشانده مستقيم انگليس و مامور به انجام رساندن اهداف آنان در داخل كشور ايران و تحت يك نظام داخلي و به ظاهر مستقل بود . پس از او، محمد رضا پهلوي اين ماموريت را براي دولت آمريكا و انگليس بر عهده گرفت .

ص: 1074

با آن كه شاه از «تمدن دو هزار و پانصد ساله ايران» و «رسيدن به دروازه هاي تمدن و پيشرفت» سخن مي گفت، اما اوضاع به گونه اي بود كه ديگر هيچ يك از مردم اين ادعاها را باور نمي كردند . با وجود روشنگري هاي علما و انديشمندان و جريانات و جنبش هاي ملي و مذهبي، قرن ها استعمار و استبداد، عزت نفس مردم را در هم شكسته و غرب و غربيان را قبله آمال آنان كرده بود . قيام و حركت از نو اما سنت الهي بر اين بنا شده كه هر چند يك بار، بزرگ مردي از ميان قوم خود برخاسته و فرياد آزادي و حريت سر داده و خون گرم عزت و شرف را در رگ هاي آن قوم جاري سازد . بزرگ مرداني چون شيخ حسن جوري تا شيخ فضل الله نوري، ميرزاي شيرازي، آيت الله مدرس، ميرزا كوچك خان جنگلي، نواب صفوي و . . . هر يك از ايشان در برهه هاي مختلف تاريخ ايران با حضور و همراهي مردم، معادلات موجود در جامعه را بر هم زده و علم مردانگي و آزاديخواهي را برافراشتند . اما بي گمان قيام حضرت امام خميني (ره)، در اين ميان، نمونه اي بي بديل است . طول زمان قيام، نتايج و آثار و گستردگي و همه جانبه بودن قيام امام

ص: 1075

(ره)، موجب مي شود تا نهضت ايشان از بسياري از جهات سرآمد ديگر جنبش ها و انقلابات مشابه باشد . رو به سوي عزت مبارزه آشكار امام خميني (ره)، از فروردين 1340، يعني پس از فوت مرجع بزرگ شيعه، حضرت آيت الله العظمي بروجردي (ره)، آغاز شد و با افزايش فشارها و انحرافات رژيم شاه شدت و تحكم بيشتري به خود گرفت . در طي سه دهه )1341 - 1368 ه . ش)، مهمترين سر فصل هاي نهضت امام خميني را مي توان چنين بر شمرد: مخالفت با لوايح انجمن هاي ايالتي و ولايتي و اجازه راي به زنان (پاييز 1341( . مخالفت با رفراندوم بهمن 1341 كه بعدها از آن به «انقلاب سفيد شاه و ملت!» ياد شد . محكوم كردن حمله كماندوها به دستور اسدالله علم، نخست وزير وقت شاه به مدرسه فيضيه و كشتار طلاب و روحانيون (فروردين 1342( . نطق تاريخي امام (ره) در 13 خرداد 1342 و نصيحت و دعوت شاه به اصلاح امور و اعلام خطر اسراييل براي اسلام و مسلمين كه منجر به حبس ايشان و قيام 15 خرداد شد . موضع گيري صريح در مورد قرارداد كاپيتولاسيون و اعلام عزاي عمومي كه موجب تبعيد امام (ره) در 13 آبان 1343 شد . دعوت مردم به برپايي تظاهرات عليه شاه در اعتراض به

ص: 1076

برگزاري جشن هاي 2500 ساله (پاييز 1350( . رهبري، هدايت و آگاه ساختن مردم در جريان انقلاب اسلامي از نجف تا پاريس و پس از آن در تهران . اتخاذ مواضع عزتمند در مقابل آمريكا در واقعه اشغال سفارت آن كشور و دستگيري جاسوسان مستقر در آن و حمله نظامي آمريكا به ايران در طبس . فرماندهي كل قوا در طي هشت سال دفاع مقدس . تاكيد بر خودكفايي اقتصادي و فرهنگي . احياي سنت نماز عبادي، سياسي جمعه و تاكيد بر مراسم عزاداري ائمه اطهار (عليهم السلام) بويژه در ماه هاي محرم و صفر . اعلام روز «جهاني قدس» براي مسلمين و آزادگان سراسر جهان . احياي سنت برائت از مشركين در مراسم حج مسلمين . نامه به گورباچف، رئيس و رهبر شوروي سابق و دعوت به اصلاح امور كشورش و تجديد نظر در اصول مورد قبول كمونيست ها (دي 1367( . اعلام حكم ارتداد سلمان رشدي، نويسنده اي كه مقام رسالت را در كتابش مورد استهزاء قرار داده بود (بهمن 1367( . احياي اسلام ناب محمدي كه مهمترين رسالت امام به شمار مي رفت . براي هر يك از اين سر فصل ها، شايد بتوان نمونه هاي متعددي از سخنان و عبارات حضرت امام خميني (ره) را شاهد مثال آورد . دردمندي حضرت امام از فروشكستن عزت ايران

ص: 1077

و ايراني و ذلت اسلام و مسلمين، در سخنراني 13 آبان 1343، كاملا مشهود است و پيام ايشان به حجاج بيت الله الحرام، در 6 مرداد 1366، از دعوت مسلمين به عزت و شرافت و ارجمندي و خوار و ذليل داشتن كفار حكايت مي كند . نامه امام (ره) به گورباچف صدر هيات رئيسه شوروي، در زمان خود يكي از بحث برانگيزترين حوادث واقعه بود و با نامه هاي حضرت رسول گرامي (صلي الله عليه وآله) به امپراتور روم و ايران، مشابهت داشت . بررسي هر يك از اين موارد، خود مقاله اي جداگانه را مي طلبد و علاقه مندان، خود مي توانند با رجوع به آثار حضرت امام (ره) از چند و چون جزئيات آن ها آگاهي يابند . اما نهضت امام را در يك ديد كلي، مي توان هم از جنبه هاي عيني و بيروني آن مورد توجه قرار داد و هم از لحاظ محتوي و مضمون دعوت و حركت . هم آن چه كه خمير مايه بروز صفت «عزت طلبي» در قيام امام شد، مهم و قابل بررسي است و هم نتايج و تجليات آن خمير مايه و اساس . زير ساخت هاي بنيادين حركت عزت خواه امام (ره) حركت هم سوي خيل عظيم انسان ها، حكايت از پتانسيل بالاي رهبري مي كند كه اين موج را به جنبش درآورده است . بدون شك محدوده

ص: 1078

وعده و وعيد و يا ارعاب و تهديد هر اندازه هم كه وسعت داشته باشد، نمي تواند جماعتي را در ابعاد و كيفيت ياران حضرت امام خميني (ره) به راه بيندازد . به عبارت ديگر، آن چه در وجود امام (ره) دليل مقبوليت و پذيرش مردمي شد، از جنس زر و زور و تزوير و وعده و ارعاب و نيرنگ نبود . 1 - ويژگي هاي شخصيتي امام (ره) بعد معنوي و عرفاني حضرت امام، متناسب با ديگر ابعاد وجودي شخصيت ايشان، مانند سياست، كياست، علم، حلم و . . . رشد يافته بود و كمال انقطاع از غير خداوند و دنيا و وارستگي از قدرت طلبي و زر اندوزي، ويژگي هاي منحصر به فردي را در شخص ايشان به وجود آورده بود . پاسخ امام (ره) به موقعيت هاي متعددي كه براي كسب قدرت يا ثروت پيش آمد، همواره منفي بود . نخواستن در عين توانستن، «نه» گفتن زماني كه حتي با سكوت هم مي شد به راحت و آسايش و قدرت رسيد . حضرت امام (ره) پس از نزديك به يك سال حبس، در فروردين سال 1343 از زندان شاه آزاد شدند . همان روز، روزنامه اطلاعات مقاله اي مبني بر رفع سوء تفاهم و همگامي روحانيت با مردم و شاه در اجراي برنامه «انقلاب سفيد!» منتشر

ص: 1079

كرد و به آن عنوان «اتحاد مقدس» داد . امام خميني (ره) پس از اطلاع از اين مطلب، بلافاصله موضع خود را اعلام كردند: «اگر روزنامه اطلاعات جبران نكند، با عكس العمل شديد ما مواجه خواهد شد، خميني را اگر دار بزنند، تفاهم نخواهد كرد .» (9) در ديدگاه امام، رفاه طلبي و قدرت خواهي با مبارزه در راه محرومين قابل جمع نيست و «تنها آن هايي تا آخر با ما هستند كه درد فقر و محروميت و استضعاف را چشيده باشند» ، (10) و «پست و مقام، وظيفه سنگين و خطرناكي است كه لغزش در آن اگر خداي نخواسته با هواي نفس (همراه) باشد، ننگ ابدي در اين دنيا و آتش غضب خداي قهار در جهان ديگر را در پي دارد .» (11) امام هيچ از دنيا نخواست و نداشت، حتي در مبارزه هم، همراه و يار نخواست: «كه اگر خميني يكه و تنها هم بماند، به راه خود كه راه مبارزه با كفر و ظلم و شرك و بت پرستي، ادامه مي دهد» ; (12) چرا كه عزت در ياس از مردم و غير خداوند است . (13) امام در پي كسب قدرت نبود تا دچار ذلت شود و در صدد جمع آوري ثروت نبود تا براي حفظ آن سازش كند .

ص: 1080

زهد و پارسايي و عرفان و كياست و حكمت توامان، قدرت عظيمي را فراهم مي كند كه با آن جهاني به حركت درمي آيد . (14) و اين ويژگي روحانيت اصيل شيعه و اسلام ناب محمدي (صلي الله عليه وآله) است، آنان كه اصول مبارزه را با گوشت و وست خويش درك كرده اند و عمري را با زهد و تقوا و رياضت درس خوانده و حتي پس از كسب مقامات علمي و معنوي به همان شيوه زاهدانه خويش زيسته اند، (15) و چون در معرض ديد و توجه قرار دارند، مردم اين استغنا را مي بينند، درك و باور مي كنند و به آن ايمان مي آورند و همه هستي خود را به پاي آن مي ريزند و امام اين مردم را به «عزت» فراخواند . 2 - ملاك هاي عزت عزت و ارجمندي كه امام خميني (ره) مردم را به آن فرا مي خواندند، بر ارزش هاي اصيل انساني و اسلامي استوار بود و به رنگ و نژاد و ظاهر انسان و يا اعتبارات مادي مربوط نبود و با تكبر و غرور و خودستايي سنخيتي نداشت . آلمان هيتلري با عنوان برتري نژاد ژرمن بر ديگر نژادها، سفيد پوستان نظام آپارتايد در آفريقاي جنوبي، با برتر دانستن سفيد پوستان بر رنگين پوستان و اشغال گران فلسطين با مطرح كردن برتري قوم يهود بر

ص: 1081

ديگر اقوام، قصد تسلط بر جهان را داشته و دارند و امروز برتري قواي تسليحاتي و نظامي، آخرين حربه سلطه براي آقايي بر دنيا به سركردگي آمريكاست . امام (ره) افقي را در برابر ديدگان ما گشودند كه حد فاصل آسمان و ملكوت بود (و نه حد فاصل زمين و آسمان) . آن چه امام مايه عزت مي دانست، از جنس نور بود: «ما مفتخريم كه پيرو مذهبي هستيم كه مي خواهد حقايق قرآني را اجرا كند . . . ما مفتخريم كه پيرو مذهبي هستيم كه رسول خدا مؤسس آن بوده . . . ما مفتخريم كه ائمه معصومين (عليهم السلام)، ائمه ما هستند . . . ما مفتخريم به نهج البلاغه، صحيفه سجاديه، صحيفه فاطميه، مناجات شعبانيه و دعاي عرفات . . . ما مفتخريم به حبس و تبعيد و شهادت ائمه معصومين (عليهم السلام) در راه تعالي دين . . .» ، (16) و انسان زماني عزيز است كه با نور پيوند خورده باشد: «ما مفتخريم كه اقشار مختلف ملت، خواهان پياده كردن مقاصد قرآن و سنت الهي هستند . . . ما مفتخريم كه زن و مرد، پير و جوان و خرد و كلان ما، در راه تعالي اسلام و مقاصد قرآن فعاليت دارند» . (17) و آن سوي نور

ص: 1082

كه ظلم است و ظلمت، هميشه كساني هستند كه ذلت آدميان را طالبند . آنان خواهان تحقير و فرودستي انسانند . از ويژگي هاي بارز عزت طلبي و عزت مندي، تعلق آدمي به جبهه مقدسي است كه خصلت جدي آن، وجود دشمناني است كه ظلمت وجودشان، جلوه نوراني اين جبهه را دو چندان و بيش از پيش ماندگار و تاريخي مي كند: «ما مفتخريم كه دشمن ما، حسين اردني اين جنايت پيشه دوره گرد، حسن و حسني مبارك هم آخور با اسرائيل و صدام عفلقي است . . . ما مفتخريم كه رسانه هاي گروهي و تبليغاتي جهان، ما را به هر جنايت و خيانتي كه ابر قدرت هاي جنايتكار دستور مي دهند، متهم مي كنند .» (18) حضرت امام (ره) انسان مسلمان را با دارايي هاي اصيلش آشنا مي كند و او را به واسطه آن دارايي ها عزيز مي دارد: «من با جرات مدعي هستم كه ملت ايران، بهتر از ملت حجاز در عهد رسول الله (صلي الله عليه وآله) و كوفه و عراق در عهد اميرالمؤمنين حسين بن علي (عليهماالسلام) مي باشند .» (19) اين انسان ديگر در مقابل ظلم و ظالم سر تسليم فرو نمي آورد و خواستار رهايي از ذلت و وابستگي است تا با قطع دست اجنبي، فكر و تن خود را با هم، آزاد سازد . با جوشش دروني عزت، هويت

ص: 1083

و فكر انسان از ذلت و اسارت آزاد مي شود، پس بايد زنجيرهاي وابستگي ظاهري را هم از هم گسست و «با اراده مصمم و فعاليت و پشتكار به رفع وابستگي ها قيام كرد كه نژاد آريا و عرب از نژاد اروپا و آمريكا و شوروي كم ندارد .» (20) حضرت امام در اين بعد از حركت خود، خمير مايه هاي وجودي انسان را پرورش داده و عزت را از درون به بيرون و از قلب به عمل وي جاري مي سازد . اين انسان هم خود و اندوخته هايش را مي شناسد و هم استعدادهايش را و هم آماده ساختن و فعاليت و مبارزه و جهاد است . جنبه هاي عيني نهضت عزت طلبي امام (ره) كمتر كسي است كه بر جنبه هاي عيني و آشكار انقلاب اسلامي ايران واقف نباشد . مذهب كه تا پيش از انقلاب در ميان غربيان و غربزدگان و حتي روشنفكران، نمودي از جهل، خرافه و تحجر بود، با قيام امام چهره تابناك خود را آشكار كرد . امروز حتي در قلب كفر و تكنولوژي هم به قدرت اسلام اعتراف كرده اند . هانتيگتون، در نظريه معروف خود، «برخورد تمدن ها» ، اسلام را يكي از نيروهاي برتر قرن مي داند كه ناگزير با تمدن مسيحي - يهودي غرب چالش پيدا مي كند . وي خود به

ص: 1084

اين نكته معترف است كه اين برخورد ناشي از عزت جويي و عزت خواهي مسلمانان است و نه وجود خشونت در اسلام: «منظورم اين نيست كه اسلام در اصل خشمگين و خونين باشد، عوامل زيادي در اين امر دخالت دارد . يكي از آن ها احساس تحقير تاريخي است . سرزمين هاي اسلامي در تاريخ جديد مستعمره غربي ها بوده است و اين احساس تحقير، خشم مسلمانان را عليه غربي ها برانگيخته است . مورد دوم مساله فلسطين است . در اين مساله آن ها به خاطر حمايت همه جانبه آمريكا عليه اسرائيل نسبت به غرب و به خصوص آمريكا خشمگين هستند .» (21) امام عزت و شرف را از اسلام آموخت و در مقابل، انديشه هاي ديني، احياي شرافت و عزت خود را وامدار امام هستند . شور عزت طلبي از آغاز تا پايان زندگي سياسي - مذهبي امام با ايشان همراه بود و هرگز نهادينه نشد . امام (ره) در مقابل هر تحقير و ذلتي، چه كوچك و چه بزرگ، نه تنها سكوت نكردند، بلكه واكنش نشان مي دادند . اما حجم و گستردگي اين عكس العمل ها، در طول نهضت امام افزايش يافت . آن چه در بيشتر سخنراني ها و موضع گيري هاي ايشان به چشم مي خورد، حمايت از مصالح مسلمانان و مستضعفان ايران و جهان است، كه در اين

ص: 1085

گفتار و كردار امام مشهود بود . نكته مهم ديگري كه در كل قيام امام (ره) - به عنوان يك حركت صد درصد عزت جو براي مسلمانان جهان - بايد به آن توجه كرد، موضع ايشان در مورد اسرائيل است . نوك تيز حملات امام همواره متوجه اسرائيل بود و در تمامي دوران مبارزه خود، از سال 1341 تا به آخر، نه تنها تغيير نكرد، بلكه شديدتر نيز شد . از ديگر ويژگي هاي حركت امام (ره)، اين بود كه ايشان از تمام ظرفيت اسلام براي دعوت از مسلمين به عزت و استقلال مدد مي جستند . تاكيد بر اقامه جمعه و جماعات و حضور در آن ها، تاكيد به برگزاري مراسم عزاداري بويژه در ايام محرم و صفر، استفاده از كنگره بين المللي حج براي برائت از مشركين و ايجاد وحدت بين مسلمين جهان، اعلام آخرين جمعه ماه رمضان به نام روز قدس و . . . را مي توان از اين موارد دانست . امام خميني (ره) اسطوره شرق و غرب را در هم شكست و شوروي و آمريكا را با درايت و حكمت خود از اوج آقايي و قدرت به حضيض ذلت كشاند . موج اسلام خواهي و اسلام شناسي در شرق و غرب جهان، با همت امام، بالا گرفت و عزت امروز مسلمين

ص: 1086

مرهون آن عزيز سفر كرده اي است كه در اوج قدرت و شهرت، بي هيچ ريايي خود را «خدمتگزار» مي خواند . امروز اگر به سايه راحت نشسته ايم مرهون استقامت آن سرو قامتيم اين دست ها ادامه دست وفاي اوست امروز اگر بزرگ تر از بي نهايتيم (22)

. ك: همان، ج 21، ص 17 . 396 - 397( ر . ك: همان، ج 21، ص 18 . 397( ر . ك: همان، ج 21، ص 19 . 398( همان، ج 21، ص 20 . 410( همان، ج 21، ص 21 . 417( روزنامه جام جم، 18/12/81، درگيري تا سال 2020 تشديد خواهد شد، مصاحبه با ساموئل هانتيگتون . 22( عليرضا قزوه . مهتاب رضاپور

ص: 1088

شد. من اخيرا با كمك بعضي از محققان شيعي توانستم اصول انديشه امام خميني (س) را تا علامه حلي (جمال الدين ابومنصور حسن ابن يوسف، متوفي 1325( پي گيري كنيم. درهاي اجتهادي كه فقط دويست سال پيش توسط علماي اصولي گشايش يافت، امام خميني (س) را قادر ساخت كه در سال 1979 يك كشور اسلامي تاسيس نمايند. امام خميني (س) به روشني تشخيص داد كه الهيات در حال التقاط با تاريخ است. وي عزم كرد كه توازن ميان تاريخ و دين شناسي را ترميم نمايد. در آثار همه مكاتب فكري اسلامي، تاريخ و الهيات مخلوط شده اند. مسلمانان تقريبا عادت مهلكي پيدا كرده بودند كه تاريخ را به صورت دين شناسي بنويسند. اين دو (مقوله) بايد تفكيك مي شد، بويژه در مكتب انديشه تشيع كه غييبت امام دوازدهم (عج) عذري واقع مي شده است براي استفاده از يك جريان تاريخي به يك معنا، كليه اجتهادات علماي اصولي در خلال دويست سال با يخزدايي تاريخ از يخچال الهيات صورت مي گرفت امام خميني (س) زماني وارد صحنه شد (يا نازل شد؟ ) كه آمادگي براي حمله نهايي به مسير متمرد و نااستوار تاريخ وجود داشت. امام خميني (س) (افسار) گاوميش تاريخ را گرفت و آن را آرام از چراگاه دين شناسي بيرون كرد. وصيت امام (س) شاهكاري است از بيان موضع ايشان

ص: 1090

در مكتب انديشه تشيع، و شاهكاري است از موضع گيري وي در صحنه تاريخ كه تمامي مكاتب انديشه را در اسلام متحد مي سازد. امام خميني (س) با تاريخ به صورت عاملي بي تفاوت در پيشرفت زمان برخورد كرد. خلوص ديني هيچ تضميني براي پيشرفت تاريخي نبود. تاريخ نسبت به همه درجات تحريف حقيقت ناشكيبا است. حقيقت نيز يك واقعيت تاريخي است، نه يك اظهار وجود معنوي محض. عدم مقايسه حقايق واقعي با اهداف مطلوب و مواعيد، منجر به تباهي اخلاق و ادعاهاي دروغين نسبت به موفقيت و برتري مي شود. تاريخ پر است از آنهايي كه تسليم اين نوع خودفريبي شده اند. مقدار زيادي از رفتار سياستمداران جديد اسلامي از اين نوع است. بوروكراسيها تقريبا هيچ كاري نمي كنند جز سر فرود آوردن به خود - توجيهي و نجات خويشتن با گذشت زمان، تاريخ نيمرخي از انحراف و نيمه - حقيقتها را بروز مي دهد و آنها را به حقايق سخت تبديل مي كند. امام خميني (س) اين خصيصه تغييرناپذير را بر گسترده ترين پهنه ممكن زمان شناخته بود. اما حتي در اين مدت كوتاه بعد از انقلاب اسلامي، اين الگوي توسعه تاريخي قابل پي گيري و درك است. انتخاب بني صدر به رياست جمهوري، هدايت جنگ، نقش ليبرالها، ركود و عدم كارآيي بوروكراتيك، ماجراي انتخاب و انفصال آيت الله

ص: 1091

منتظري، شكستهاي سياست خارجي . . . همگي نمونه هايي از تاريخ است كه دارد انتقامش را مي گيرد. هر تلاشي براي مخفي شدن در وراي دين، يا نگارش الهيات براي تطبيق با حقايق ناراحت كننده، ميان بري خواهد شد براي از بين بردن ميراث امام خميني (س) . وقتي امام خميني (س) در 1988 ناچار به پذيرش آتش بس در جنگ عراق شد، آن را "جام زهر" ناميد اما از اين تصميم برحسب دين و الهيات دفاع ننمود. اين تقواي يگانه او بود. شهامت پذيرش مسئوليت اعمال فرد، بخشي از تقوا است و يا بايد باشد. در نظر من، امام خميني (س) تمامي مفهوم تقوا را تغيير داد. اين تقوا است كه كيفيت ضروري رهبري، كشورداري و سياست را تعيين مي كند. بايد چنان معنا شود كه اهليت بخشي از تقوا باشد. انسان فاقد اهليت نيز مي تواند متقي باشد، به شرطي كه اهليت محدوديتهاي صلاحيت خود را بشناسد. اما كوشيدن و اصرار ورزيدن در انجام وظيفه اي فراتر از صلاحيت شخص ضد تقوا است. فرد مورد نظر ممكن است يك مقام كوچك اداري باشد يا يك مجتهد و يا حتي يك مرجع. در اين مسائل امام خميني (س) قاطع بود و سازشي. به خرج نمي داد. امام خميني (س) همچنين تشخيص داد كه جريانات تاريخ بايد امت را متحد سازد.

ص: 1092

هر آنچه كه امت را تقسيم كند يا مانعي در وحدت باشد نمي تواند مطلوب اسلام باشد. او زمينه مشتركي را كه روي آن امت مي توانست بايستد يافته و تعريف كرده بود، بويژه در تقلاي جهاني عليه نيروها و عوامل كفر بسياري از سخنرانيها و پيامهايش براي حجاج براي رسيدن به اين مقصود طراحي شده بود. حج را به عنوان زمينه روشن براي افشاي نفاق در امت مي ديدند. براي او حج به عنوان "عبادت" كافي نبود، ج بيان غايي قدرت اسلام بود. باين جهت است كه او حج و آزادي قدس را محور تفكرش قرار داده بود. اينها مسائلي است كه كشور اسلامي نبايد در مورد آنها در صحنه ديپلماتيك مذاكره كند. اينها موضوعاتي براي ديپلماسي نيستند. امام خميني (س) جهاد را در راس دستور كار بر امت قرار داد. به طور خلاصه، امام خميني (س) دريايي از بينشهاي نوين در اسلام در كلييتش بود. هر كوششي در محدود كردن شخص و اهميت ايشان به ايران، يا يك مكتب فكري در اسلام، بي عدالتي بزرگي نسبت به او، به اسلام و شايد به (خود) ايران است. نويسنده كليم صديقي

ص: 1093

امام خميني ابرمرد تاريخ و بيدارگر جهان بود. خميني كبير (ره) روح اسلام بود كه در عصر حاضر در كالبد مرده و بي روح اسلام ايران دميده شد و آن را دوباره زنده كرد. خميني (ره) قرآن ناطق عصر خويش بود. امام خميني (ره) حماسه اي فراموش نشدني در قلب تاريخ بشريت است. امام مردي بود به استواري كوه و به مهرباني آفتاب، مردي جاودان در قلبها. امام عطيه كوثر بود و يادآور حيدر. او شجره پرفيض فيضيه بود كه لحظه لحظه زندگيش مايه نظم و شيرازه دين خدا گشت. امام سرسبزترين بهار وجودمان است. امام گوهر درياي وجود است. امام داغدارترين شقايق عصر بود. امام ما دفتر ناگشوده اي از ايثار و جوانمردي و شكوه است كه واژه ها در برابر عظمتش سرتعظيم خم كرده اند. امام خميني (ره) منبع حيات تمامي مسلمانان است. امام خميني چون شهاب نور در ژرفاي شام كهكشان آسمان فتح را درنورديد. امام آن اولين بود كه دومين نداشت. امام اميد رويش فردا و چراغ هدايت انسانها بود. توصيف عاطفي و محبت به امام امام درياي بيكران محبت بود. توصيف حماسي وسعت درياها، صلابت كوهها، در وجود امام خلاصه مي شود. توضيح ابعاد شخصيتي امام امام خميني شبنم پاكي بود كه پاكيش هميشه به ياد گلبرگها خواهد ماند. احياي اسلام وصف آن پدر بزرگوار

ص: 1095

از وسعت دامنه لغات خارج است. توصيف ادبي امام خميني خورشيدي بود كه با طلوع آن هزار چشمه نور در زندگي ملت ايران جوشيد.

ص: 1096

است، برگزاري نماز جمعه به عنوان تجلي حاكميت مشروع در اسلام نيز از حقوق و وظايف ائمه اطهار (ع) مي باشد، ولي در طول تاريخ به علت تحولات نامطلوبي كه در حكومت اسلامي وقوع يافت، اكثر ائمه (ع) به استثناء مولاي متقيان حضرت علي (ع) از برگزاري نماز جمعه محروم شدند (1) و حتي مي توان گفت كه در بين شيعيان هم نماز جمعه به طور جداگانه، در تاريخ زياد برگزار نشده و اگر هم ترتيب يافته، ما از آن واقف نيستيم. از ابتداي سقوط حكومت اسلامي و تبديل آن به نوعي سلطنت در زمان بني اميه، متاسفانه نماز جمعه از مسير اصلي خود خارج و دچار انحراف شد، و بين فقهاي شيعه در زمان غيبت وجود مبارك حضرت صاحب الزمان (عج) مساله جواز و يا عدم جواز برگزاري نماز جمعه تا مدتها مطرح و مورد اختلاف بود. البته به مرور زمان اكثر فقهاي شيعه به اين نتيجه رسيدند كه برگزاري نماز جمعه حكم وجوب تخييري دارد، يعني مومنين شيعه در روز جمعه يكي از اين دو فريضه را بايد به جا بياورد; نمازظهر و يا نماز جمعه. و احتياطا جمع بين اين دو هم از طرف بسياري از دانشمندان شيعه توصيه شده است. با رسميت يافتن مذهب تشيع در ايران در زمان صفويه،

ص: 1098

مساله "نماز جمعه" اهميت خاصي پيدا مي كند و البته باز هم اختلافي بين نظرات علماي شيعه مي بينيم; كساني كه از سرزمين هاي عربي به ايران مهاجرت كرده و به ترويج مذهب تشيع در ايران كمك كردند، عالماني از قبيل علي كركي كه از جبل عامل لبنان به ايران مهاجرت كردند، در وجوب نماز جمعه بسيار مصر بودند و از آن طرف افراد ديگري از قبيل شيخ ابراهيم خطيفي با برگزاري نماز جمعه كاملا مخالف بودند و در نتيجه در طول دوران صفوي، نماز جمعه به طور مرتب برگزار نمي شد و ميان علماي شيعه از هر دو طرف، اظهار نظرهاي مختلفي رد و بدل شد. در اواخر قرن هجدهم ميلادي اختلاف نظري كه قرنها بين فقهاي اخباري و اصولي در جريان بود، به نفع اصوليون خاتمه يافت; و با پيروزي جريان اصولي، در فقه شيعه مساله نماز جمعه اهميت بيشتري پيدا كرد. با روي كار آمدن خاندان قاجار در اكثر شهرهاي مهم ايران از جمله تهران، اصفهان، تبريز، قم و مشهد نماز جمعه برگزار مي شد و امام جمعه نيز در اكثر اين شهرها از طرف پادشاه و افراد درباري و گاهي با مشورت علماي محل تعيين مي شد. همين مساله باعث شد كه از اهميت نمازجمعه كاسته شود، مخصوصا در زمان ناصرالدين شاه، امام جمعه آلتي

ص: 1099

در دست حكومت بود. در زمان اميركبير، امام جمعه تقريبا حكم حامي دولت مركزي را پيدا مي كند و از آن زمان به بعد منصب امام جمعه تهران، موروثي مي شود و كار به جايي مي رسد كه يكي از افراد اين سلسله امام جمعه ها، در سن يازده سالگي به اين منصب مي رسد و با توجه به اين كه پيش نمازي و خطبه خواندن در اين سن شرعا جايز نيست، تا رسيدن به سن بلوغ، وكالتا شخص ديگري نماز جمعه را برگزار مي كرد. اين نمونه اي از دوره قاجار است كه در آن نماز جمعه بيشتر شيوع پيدا كرد ولي محتواي صحيح خود را از دست داد و يك نوع وابستگي به سياست دربار فاسد قاجاريان داشت. در دوره خاندان پهلوي، وضع نمازجمعه با قبل از آن فرق چنداني نداشت و به قول مرحوم آيت الله طالقاني (رضوان الله تعالي عليه) در تمام اين مدت، نماز جمعه حالت نيمه تعطيل داشت. تا جايي كه بنده اطلاع دارم اولين كسي كه خواهان تجديد موثر نماز جمعه در ايران در زمان خاندان منفور پهلوي شد، مرحوم نواب صفوي بنيانگذار نهضت فدائيان اسلام است. ايشان در كتابي كه به نام "رهنماي حقيقت" تاليف نمودند، خواستار اين شدند كه: "... در تمام شهرهاي كوچك و بزرگ نماز جمعه در مساجد بزرگي اقامه

ص: 1100

شود و در روزهاي جمعه، شاه، رجال حكومت از نخست وزير تا پايين ترين مامور دولت، اشراف مملكت، روساي اصناف و طبقات مختلف، در مركز و شهرهاي كوچك به شركت در نماز جمعه واداشته شوند." مرحوم نواب صفوي (ره) در آخرين كلام خود به "واداشتن" اشاره مي فرمايند، يعني حضور در نمازجمعه نظر به اهميتش، "اجباري" باشد، البته اين به معني فتوا به واجب بودن نمازجمعه نيست، بلكه به نقش مهم نمازجمعه در جامعه براي آگاه كردن همه اقشار به مسايل جاري مملكت اشاره دارد. احياي واقعي نماز جمعه در ايران يكي از دست آوردهاي عظيم انقلاب كبير اسلامي ايران است و ما آن را مانند بسياري از بركات، مديون حضرت امام (س) هستيم. حضرت امام (س) در كتاب "كشف الاسرار" كه در اولين سالهاي سلطنت محمدرضا شاه انتشار يافت، اشاره كوتاهي به مساله نمازجمعه كردند، ولي در كتاب "تحريرالوسيلة" كه در زمان تبعيد به تركيه تاليف فرمودند، به طور مشروح پيرامون آن مسايلي را ذكر كردند. البته بعضي از مسايل مربوط به نماز جمعه كه در اين كتاب آمده است، در اكثر كتب فقه شيعه و حتي غير شيعه به چشم مي خورد; مانند مسايل مربوط به محل برگزاري نماز، تعداد شركت كنندگان و... ولي يكي از مسايل مربوط به نمازجمعه در كتاب تحريرالوسيله حضرت

ص: 1101

امام (س) مساله اي است كه نسبت به آن دوران كاملا تازگي داشت، ايشان در آن جا فرموده اند: "و بالجملة جمعة خطبتاها من المواقف العظيمة للمسلمين كسائر المواقف العظيمة مثل الحج و المواقف التي فيه العقيدين و غيرها و مع الاسف اغفل المسلمون علي الوظايف المهمة السياسة في هذا و في غيرها من المواقف السياسة دين الاسلامية فالاسلام دين السياسة بشوونها يظهر لمن له ادني تدبر في الاحكام الحكومية و السياسة و الاجتماعية و الاقتصادية فمن توهم عن الدين منفك عن السياسة فهو جاهل لم يعرف الاسلام ولا سياسة." حضرت امام (س) مي فرمايند: نمازجمعه از اهميت سياسي فوق العاده اي برخوردار است و تاكيد مي كنند كه اسلام، دين سياست است و هر كس خيال كند كه اسلام منفك از سياست است، جاهل بوده و از اسلام و سياست اطلاع ندارد. اين بيان واضح و قاطع حضرت امام (س) از چندين نظر داراي اهميت مي باشد ولي در احياي نمازجمعه به عنوان تجلي تركيب اسلام و سياست نقش فوق العاده مهمي داشته است. قبل از پيروزي انقلاب اسلامي در بعضي از شهرهاي ايران از جمله قم و اصفهان از طرف روحانيت انقلابي و مردم، نماز جمعه اقامه، و مسايل روز، خيانت و وابستگي رژيم منفور سلطنتي، جنايات آمريكا و صهيونيسم مطرح مي شد، ولي برگزاري رسمي نمازجمعه پس از

ص: 1102

پيروزي انقلاب اسلامي در اولين تابستان آغاز شد و مرحوم آيت الله طالقاني (ره) در اين امر نقش موثري داشتند و برخي از علما در تماس با حضرت امام (س) پيشنهاد كردند كه براي تعيين امام جمعه در اكثر شهرهاي ايران اقدام نمايند و حضرت امام (س) نيز به عنوان رهبر جمهوري اسلامي و ولي امر مسلمين، امام جمعه اكثر شهرهاي مهم ايران را تعيين كردند. در گنگره جهاني ائمه جمعه و جماعات كه شركت كنندگان آن از طرف حضرت امام (س) پذيرفته شده بودند، ايشان در بياناتي گهربار اشاره فرمودند كه: "نماز جمعه يكي از بزرگترين پديده هاي اسلامي و يكي از مهمترين ره آوردهاي انقلاب اسلامي ما است. اگر اين انقلاب اسلامي جز اين نمازجمعه به ما چيز ديگري نداده بود براي ملت ما و مسلمين كافي بود." بنابراين برقراري نماز جمعه از نظر حضرت امام (س) فوق العاده اهميت داشت، نه تنها به اين خاطر كه نماز جمعه به منزله حج كوچكي است و توده هاي مسلمان در يك شهر گرد هم جمع مي شوند، بلكه مهم آن است كه بعد از شركت در نماز جمعه، از خطيب، دانشمند و عالمي كه نماز جمعه را برگزار مي كند چه مطالبي را مي شنوند. حضرت امام (س) در سال 1357 ه.ش در ديدار با گروهي از علاقه مندان

ص: 1103

و عاشقان آن حضرت فرمودند: در خطبه نماز جمعه مقدرات مملكت بايد بيان شود، مسايل سياسي مملكت جريان بايد پيدا كند، مسايل اجتماعي در مملكت بايد جريان پيدا كند گرفتاريها و اختلافات مسلمانها در آن خطبه ها بايد حل شود و رفع شود، جنايات امثال محمدرضا خان بايد در اين خطبه هاي جمعه گفته شود و انتقاد شود، راههايي كه ممكن است با آن راهها آن جاني ها را از بين برد در نماز جمعه بايد گفته شود. نماز جمعه عبادت است ليكن عبادتي كه مدغم در سياست است، سياست مدغم در عبادت است. در همين جمله اخير باز هم پيوند و نزديكي بين سياست و ديانت و عبادت در نماز جمعه به چشم مي خورد. اولين امام جمعه اي كه از طرف حضرت امام (س) تعيين شد، مرحوم آيت الله طالقاني (ره) بودند و اولين خطبه اي كه ايشان ايراد فرمودند در روز 5 مرداد 1358 ه.ش و يا 27 جولاي 1979 ميلادي بود. متن خطبه مرحوم آيت الله طالقاني (ره) اهميت فوق العاده نمازجمعه را در جمهوري اسلامي ايران كاملا نشان مي دهد. ايشان در آن خطبه بعد از خواندن آيه اي از سوره مباركه جمعه درباره نماز جمعه فرمودند: اين آيه دستور اجتماع توحيدي و عظيم جمعه است; همين اجتماعي كه سالها در متن ما مسلمانان ايران به صورت نيمه تعطيل

ص: 1104

درآمده بود. امروز طليعه انجام اين فريضه بزرگ الهي، اين صف بزرگ توحيد و جهاد است، ايشان افزودند: "وظيفه اصلي خطيب در نمازهاي جمعه اين است كه نمازگزاران را با وظايفي كه به عهده دارند و مشكلاتي كه در طول هفته قبل با آن روبرو شده اند، آگاه و آشنا سازد. مساله ديگري كه در اولين خطبه مرحوم آيت الله طالقاني (ره) اهميت فوق العاده اي دارد اين است كه با توجه به اين كه شركت كنندگان در نماز جمعه جمعيت محدودي هستند ولي اين را نبايد فراموش كرد كه در همان اوقات در سراسر جهان اسلام، مسلمين براي برگزاري نماز جمعه جمع شده اند و يك نوع اتصال بين اين جماعات وجود دارد. بنابراين مي توان گفت كه نمازجمعه نه تنها مظهر وحدت نمازگزاران است بلكه مظهري است براي وحدت تمام مسلمين. مرحوم طالقاني (ره) چنين فرمودند: اين صفي است كه اكنون در يك گوشه تهران با نبود امكانات لازم و در اين چنين شرايطي تاسيس شده است و بايد در اين كشور شيعي و اسلامي ارتباطمان را با همه برادران سني محكم كنيم و در همه جا كساني كه داراي چنين شرايطي كه در فقه ما بيان شده است، هستند نمازجمعه را با جمعيت اقامه كنند. اين صفي است كه نه تنها در داخل مرزهاي ايران بايد

ص: 1105

به هم پيوسته شود، بلكه حلقه اي است كه با ديگر كشورهاي اسلامي سست يا قطع شده بود و بايد پيوسته شود. يكي از مهمترين جنبه هاي مبارك انقلاب اسلامي ايران اين است كه نه تنها در محدوده كشور ايران به پيروزي رسيد بلكه يك انقلاب عظيم جهاني اسلامي به وجود آمد. ايران تا حدود زيادي بعد از پيروزي انقلاب، با وجود پشتيباني وسيع مردم در سراسر كشورهاي اسلامي، از حمايت دولتي ساير كشور محروم ماند و مجبور شد از حاكميت خود دفاع كند و ارزش و اهميت جهاني انقلاب اسلامي ايران در اين است كه نه تنها در ايران بلكه در تمام كشورهاي اسلامي به عنوان الگويي درآمده است كه كفار را به رعب مي اندازد. گرچه ايران يك كشور بزرگ و تاريخي، با توانايي بالايي است، ليكن سبب خصومت آمريكا و اسرائيل با ايران، تنها انقلاب اسلامي ايران نيست، بلكه عامل نگراني و وحشت كفار اين است كه در ايران اسلامي حركتي پيروز شده كه مي تواند تمام مسلمين را به سوي رهايي، آزادي، استقلال، شرف و كرامت رهنمون كند. نمازجمعه اي كه مرحوم طالقاني (ره) به دستور حضرت امام (س) برگزار نمودند، تجلي خوبي از همين مساله بود و از تمام خواهران و برادران ايراني خواهش مي كنم اين مساله را هميشه به ياد داشته

ص: 1106

باشند كه اهميت انقلابشان منحصر به خاك پاك ايران نيست و انقلاب اسلامي را نوعا، ذاتا و ماهيتا نمي توان در كشوري خاص، محدود كرد. يكي از تجليات مهم حضور دايمي مردم در صحنه بعد از پيروزي انقلاب عبارت از شركت آنها در نماز جمعه بود و جالب توجه است كه حضرت امام (س) تمام اقشار ملت، از جمله "زنان" را هم به شركت در نماز جمعه تشويق فرمودند. يكي از جمله استفتائاتي كه بعد از پيروزي انقلاب از ايشان شده، اين است كه: آيا شركت بانوان در نمازهاي جماعت يوميه و نمازجمعه كراهت دارد يا خير؟ حضرت امام (س) در جواب فرمودند: "كراهت ندارد، بلكه در بعضي موارد، مطلوب است." يعني حضور خواهران محترم در نماز جمعه مطلوب است و در آنجابا مسايل روز آشنايي پيدا مي كنند. احياي نماز جمعه در ايران مانند اكثر جنبه هاي انقلاب، انعكاس وسيعي در ساير كشورهاي اسلامي داشته است، وقتي براي اولين بار پس از پيروزي انقلاب به ايران مسافرت كردم، در يكي از كشورهاي مسلمان همسايه ايران توقف داشتم و در نمازجمعه يكي از مساجد بزرگ آن كشور حاضر شدم و ملاحظه نمودم كه محتواي خطبه هاي نمازجمعه بسيار بي روح بود و بر شعور و آگاهي نمازگزار افزوده نمي شد، بلكه تنها تكرار مكررات بود، ولي وقتي در

ص: 1107

نماز جمعه اي كه در دانشگاه تهران برگزار مي شد، شركت كردم، جنب و جوش نمازگزاران مرا به ياد حج مي انداخت، سرش اينكه نمازهاي جمعه در ايران با الهام از تعاليم حضرت امام (س) برگزار مي شود و معيار و مقياسي در اكثر كشورهاي اسلامي براي خطبه ها شده است. متاسفانه در بسياري از كشورهاي اسلامي، متن خطبه از طرف دولت تدوين و طراحي شده و براي قرائت به امام جمعه تحويل داده مي شود و سرپيچي از دستورات دولت عواقب بدي را به دنبال خواهد داشت. و اين كه بعضا شاهد هستيم كه حتي در همان كشورهاي همسايه، گاهي امام جمعه از متن تهيه شده دولت خارج شده ومطالبي را كه در رشد شعور و آگاهي مسلمانها تاثير دارد مطرح مي نمايد، انعكاس و تاثير نماز جمعه هاي عظيم ايران در بقيه كشورهاي اسلامي است. اكنون نمازجمعه ديگر نمي تواند و نبايد جنبه تشريفاتي داشته باشد، بلكه بايد حالت تحرك و پويايي پيدا كند و اين را مديون حركت مبارك حضرت امام (س) هستيم. پي نوشت: 1- گرچه بعضي بر اين عقيده اند كه در زمان حضرت امام حسن مجتبي (سلام الله عليه) نيز، نماز جمعه برگزار مي شده است. متن سخنراني پروفسور حامد الگار

ص: 1108

كه محمد ابتر شد. سخنران سپس شرحي از طرز تفكر عرب جاهلي درباره فرزندان دختر و رفتار زشت و ننگين آنان نسبت به دختران و همچنين معجزه سوره كوثر كه دشمنان رسول الله را ابتر اعلام مي كند بيان داشت و افزود: معجزه قرآن الان مشهود است. اولاد زهراي اطهر همه جا هستند و اگر علامتي نداشته باشند كه سيد بودن ايشان را در انظار نشان دهد ميل دارند بگويند كه سيد هستند و مهر رسول الله را دارند لاكن از دشمنان حضرت رسول الله يك نفر هم نيست كه بگويد من فرزند فلان هستم. آيت الله طاهري سپس با تبريك تولد حضرت زهرا و همچنين تبريك تولد امام خميني كه با تولد مادر گرامي اشان مصادف بوده است درباره شگفتي و عظمت پيامهاي امام و شيوه نگارش آنها به نكاتي اشاره كردند و گفتند: پيام هايي كه امام به مناسبت حج يا مناسبتهاي ديگر مي نوشتند با يكديگر تفاوت دارد. پيامهاي حج امام را كه مي بينيم تكراري و تشريفاتي و شبيه به هم نيست. هركدام داراي محتوايي غني است ولي تازه اين خيلي چيز مهمي نيست - هرچند وقتي خود ماها مي خواهيم يك پيام كوچك بدهيم درست نمي توانيم بنويسيم - مهم آن است كه حضرت امام قلم را برمي دارند و پيام را تا انتها بدون چرك

ص: 1110

نويس و پاكنويس مي نويسند و خط خوردگي هم ندارد مگر در بعضي موارد بسيار نادر. بعد از رحلت امام بود كه فهميديم امام شعر هم مي گفتند. بعضي ها اطلاع داشتند ولي عامه مردم خير. آنهم وصيت نامه سياسي و الهي امام كه واقعا منشور انقلاب است. اين ادبيات لطيف و گيرا و جذاب مگر بگوييم عنايت غيبي و نفس روح الامين است والا انسان هرقدر قوي باشد نمي تواند اين گونه پيام بنويسد كه آدمي هرچه بيشتر مي خواند بيشتر لذت مي برد و بيشتر به مواقف دقيق حضرت امام آشنا مي شود. اين كار انسان عادي نيست. هنر اصيل بعد از حضرت آيت الله طاهري آقاي موسوي استاندار استان اصفهان در جايگاه سخنراني قرار گرفت و ضمن خير مقدم به شركت كنندگان در كنگره و تبريك سالروز تولد حضرت زهرا و امام خميني برگزاري كنگره بررسي تاثير امام خميني و انقلاب اسلامي بر ادبيات معاصر را گام مؤثري در راه شناخت افكار و انديشه هاي امام و شيوه رهبري ايشان اعلام داشت و طي سخناني زندگي در اسلام را بر پايه عقل و انديشه و هدف پيامبران را تزكيه و تعليم و استقرار عدالت در جامعه برشمرد و شيوه رهبري امام خميني را مطابق شيوه رهبر پيامبر عظيم الشان اسلام دانست و افزود: انقلاب اسلامي، انقلابي ارزشي

ص: 1111

است و تاثير امام خميني و اين انقلاب بر ادبيات در دو بخش است: 1- احياء مفاهيم اصيل اسلامي 2- وارد كردن واژه هاي اسلامي در عرصه اجتماعي و فرهنگي . استاندار استان اصفهان سپس طي بخشي درباره واژگان اسلامي بخصوص كلمه ناس كه تاكيد بر نظرات و افكار مردم و احترام به آنان دارد گفت: يكي از اركان نظام اسلامي ما ، مردم هستند و اساسا موضوع دين، هدايت مردم است و خطاب قرآن هم به مردم است و امام هم در اين راه از ادبيات قرآن استفاده و به هنرمندان توصيه مي كند كه در راستاي اعتماد به نفس و اميد دادن به مردم و شناساندن اسلام به مردم تلاش كنند. سخنران سپس با قرائت جملاتي از امام خميني درباره هنر منجمله عبارت زير و آرزوي توفيق براي كنگره در تبيين انديشه هاي امام بخصوص شيوه رهبري ايشان، به سخنان خود پايان داد. "تنها هنري مورد قبول قرآن است كه صيقل دهنده اسلام ناب محمدي - صلي الله عليه و آله و سلم - اسلام ائمه هدي - عليهم اسلام - اسلام فقراي دردمند، اسلام پابرهنگان، اسلام تازيانه خوردگان تاريخ تلخ و شرم آور محروميتها باشد". سخنران بعدي حجة الاسلام والمسلمين بهجتي شفق امام جمعه اردكان و عضو هيئت رئيسه كنگره بودند

ص: 1112

كه ضمن تبريك دو ولادت حضرت زهرا و امام خميني قطعه شعري را به همين مناسبت قرائت كردند: با هم مصادف است دو ميلاد باشكوه زين اتفاق غرق نشاط است روزگار ميلاد عصمت حق و ميلاد روح حق يعني خميني آيت عظماي كردگار سپس گزارش كوتاهي از پيشنهاد طرح كنگره كه توسط معاونت هنري مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني بعمل آمده بود و اقدامات بعدي آن (منجمله دعوت از صاحب نظران، تعيين جلسات لازم. تعيين موضوعات مورد بحث كنگره، فراخوان، مقالات رسيده - كه حدود 100 مقاله و 200 اثر ادبي رسيده است - و تاييد بيش از 50مقاله و انتشار خلاصه مقالات و نشريه فصلي قرار كه از همين كنگره انتشار آن آغاز شده است) بيان كردند و مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني را همچون شجره طيبه اي دانست كه بركات آن ادامه دارد. وي افزود: مجله "حضور" را قبلا داشتيم كه بيشتر جنبه علمي و پژوهشي دارد و مجله " قرار" بيشتر ادبي و هنري خواهد بود. سخنران سپس گفت: شعر ساليان دراز افت كرده بود و از آن بوي تعهد و اخلاص نمي آمد. شعري كه دلها را تكان دهد و از سرچشمه حكمت و عرفان برخيزد چندان نبود. روايتي است كه گنجهايي زير دست خداست كه كليد آن

ص: 1113

دست شعر است. اين شعر چگونه مي تواند از عرفان و حكمت خالي باشد. سخنران در خاتمه ضمن اشاره به تاثير امام در ايجاد ادبيات متعهد اسلامي حركات و اشارات امام حتي دست تكان دادن او را سازنده توصيف كرد و گفت: من خميني را از آن خواهم كه او هم خم است و هم مي است و هم ني است مرواريد درياي عقل آخرين سخنران قبل از ظهر آقاي دكتر ديناني بودند كه سخنان خود را با اين بيت از ملك الشعراي بهار آغاز كردند: شعر داني چيست، مرواريدي از درياي عقل شاعرآن افسونگر كين طرفه مرواريد سفت وي ضمن بحثي درباره شعر و شاعري گفت: شخصيت امام ابعاد گوناگون دارد. ايشان يك حكيم، يك عارف، يك فقيه، يك شخصيت انقلاب - سياسي و يك شاعر هستند. قبلا ببينيم شعر چيست. در مورد شعر تعاريف زيادي هست. بعضي آن را حادثه اي مي دانند كه در عرصه زبان اتفاق مي افتد. بعضي تعاريف ديگري كرده اند. . . ولي من همان بيت ملك الشعرا را مي پسندم. اگر از اين ديدگاه به شعر نگاه كنيم بسياري از مناظره هاي تاريخي به صلح بدل مي شود. شعر بي نياز از عقل و استدلال نيست. عشق هم از عقل است در درون عشق عقل است. . . سخنران سپس طي سخنان مشروحي از

ص: 1114

عظمت شعرا و حكماي ايران بخصوص مولانا و حافظ ياد كرد و گفت: باور نمي كنم در صحنه شعر و ادب كشوري به پاي ايران برسد. شاعري همچون گوته به شاعر بزرگ آلماني و نيچه فيلسوف آلماني كه تاريخ فلسفه جهان را از ابتدا، طي مجلدات زيادي به نقد كشيده است، عاشق حافظ هستند. در حالي كه فارسي نمي دانستند - موهبتي كه فقط فارسي زبانان دارند تا حافظ و مولانا را بخوانند و بفهمند - آنان ترجمه اشعار حافظ را خوانده بودند. اگر نيچه فارسي مي دانست شايد چند سال زودتر ديوانه مي شد. چون نيچه آخر الامر ديوانه شد. متاسفم كه فارسي زبانان حافظ نمي خوانند يا مي خوانند و نمي فهمند. زبان حافظ در دنيا بي نظير است انسانها بايد فارسي بدانند تا بتوانند حافظ را بخوانند و آدم شوند. سخنران در ادامه ضمن توصيف جايگاه رفيع شعر آن را وسيعترين زبان دانست كه بشر دارد و افزود: زبان شعر گسترده تر از زبان فلسفه است. شعر زبان احساسات نيست. اين گفته درست نيست. هنر و هنرمند همزادند و با هم بوجود مي آيند. شعر زبان وجود است. وي سپس با اشاره به تاثير انقلاب اسلامي در هنر معاصر يكي از بركات اين انقلاب را نجات از دوران ابتذال شعر كه در حكومت شاهنشاهي رواج داشت برشمرد و رجعت به اصالتها منجمله

ص: 1115

موسيقي اصيل ايراني را مغتنم دانست و بر ادامه راه هنر متعهد و مردمي تاكيد كرد. اولين بخش نشست روز نخست در ساعت 6 بعدازظهر براي اقامه نماز و پذيرايي از مهمانان خاتمه يافت و ساعتي بعد با تلاوت آياتي از كلام الله مجيد مجددا دنبال شد. ياد امام اولين سخنران بعداز نماز آقاي دكتر حداد عادل رئيس فرهنگستان زبان فارسي بودند كه طي سخناني با مناسب دانستن برگزاري اين گونه كنگره ها اظهار داشتند: ما دائما محتاج يادآوري امام و انقلاب هستيم. هم خود ما و هم نسلي كه جريان انقلاب و زمان امام را درك نكردند وهم كساني كه حرفهاي ديروز خود را فراموش كرده اند. وي درباره تاثير امام گفت: تاثير امام نه به عبارت رهبري انقلاب اسلامي بلكه به اعتبار خود او نيز هست. امام خميني پيش از اينكه رهبر انقلاب باشد مردي حكيم، اديب، نويسنده و شاعر بود. ديوان امام كه جزيي از اشعار اوست گواه اين امر است. امام با شاعران و ادبيات زمان خود آشنا بود. ادبيات آئينه زندگي است و طبيعي است كه با انقلاب و تصويري كه زندگي از اين آئينه نشان مي دهد تحول ايجاد شود. در هر انقلابي در جهان يك تحول در ادبيات مي بينيد. سبكها متحول مي شود، بيان دگرگون مي شود و.

ص: 1116

. . ادبيات مفصل دورانهاي متمايز از يكديگر است. سخنران سپس ضمن شرحي درباره تاثير امام خميني و انقلاب اسلامي در ادبيات معاصر با اشاره به بعضي از ابعاد اين تاثير آن را در دو بخش : 1- تاثير در صورت وساختار 2- تاثير در محتوا و مضمون مورد بحث قرار دادد و گفت: انقلاب در هر دو جنبه مؤثر بوده است و تحول ايجاد كرده. از نظر صورت و ساختار رواج واژگاني كه در ادبيات ما محجور بودند، واژگان قرآن و اسلامي مانند امت، مستضعف، استكبار، شهيد، جهاد و . . . واژگان اصيل متعلق به مكتب اسلام. البته اين واژگان از چند ده كلمه متجاوز نيست و آنقدرها نيست كه منجر به عربي م آبي و تضعيف زبان فارسي شود. آقاي دكتر حداد عادل يكي ديگر از تاثيرات مشهود در ادبيات انقلاب را توجه بيشتر به شعر در برابر نثر دانست و همچنين توجه به قالبتهاي سنتي و كهن شعر كه اين قالبها به صورتي موجه و آبرومند در محافل مربوط به انقلاب شكل يافت و از ميان انواع قالبهاي كهن توجه به غزل بيشتر بوده است و بعد از آن رباعي و از غزلهاي عرفاني و عشقي - عرفاني يا عرفاني - حماسي نمونه هاي والايي بوجود آمد و

ص: 1117

از سرعت حركت شعر نو كاسته شد. سخنران آنگاه به موضوع تاثير امام و انقلاب اسلامي بر مضمون و محتواي ادبيات اشاره كرد و اين تاثير را بسيار مهمتر از تاثير بر صورت و شكل برشمرد و طي سخناني درباره بوجود آمدن مضامين متعالي در هنر، عبور هنرمند از ساحت دنياي تنك مادي، توجه به مفاهيم معنوي، ظلم ستيزي و مردم گرايي، پديد آمدن عفت در كلام و قلم شعرا و نويسندگان، تطهير زبانها و قلمها در انقلاب و. . . نكاتي را يادآور شد و همچنين در مورد اينكه عده اي با بعضي پرده دريها تلاش دارند ارزشهاي منسوخ دوران طاغوت را دوباره زنده كنند تذكر داد. وي اضافه كرد: ما از كمال مطلوب فاصله داريم. ما مسلمانان حضور شايسته اي در عرصه هاي ادبي و سياسي و اجتماعي جهان نداشته ايم در پاره اي عرصه ها مانند امور رسانه اي و روزنامه نگاري بي تجربه بوده ايم و البته در اين فرصت كم امكان تكوين و كمال نبوده است ولي بايد آن را شناخت و براي آن اقدام كرد. وي همچنين گفت: ما در ادبيات داستاني در مقايسه با ساير ملل ضعيف هستيم. از طرف نويسندگان انقلاب رمان در خور انقلاب اسلامي با رعايت اصول فني آن بوجود نيامده است. وضع در رمان تاريخي و داستان كوتاه نيز همين طور است. ما

ص: 1118

به ميزان تاثير، ظرفيت و اهميت داستان در جهت بخشيدن و تحول افكار نسل جوان پي نبرده ايم. آقاي دكتر حداد عادل در ادامه بحث ضعف در عرصه هنر داستان را اسباب ضعف هنرهاي نمايشي و فيلمنامه برشمرد و بر تامل و تفكر بر موضوعات ادبي تاكيد كرد و گفت: آيا در ادبيات انقلاب اسلامي ما بايد صرفا بر طاغوت ستيزي، دشمن ستيزي، جهاد، شهادت، ايثار و . . . تكيه كنيم يا علاوه بر آنها چشم اندازهاي ديگري رانيز مدنظر داشته باشيم. هر زمان اقتضاي خودش را دارد، . البته بايد ياد ايثارها را زنده نگه داريم ولي مي توانيم به اقتضاي زمان مضامين ادبي را وسيعتر كنيم. اگر كسي طبيعت را توصيف كند آيا در حوزه ادبيات اسلامي هست يا خير. من فكر مي كنم نبايد خود را محدود به مضامين خاص كنيم. اسلام و توحيد ملاك ما بايد باشد. با حفظ ارزشهاي اسلامي، حفظ عفت شاعران و نويسندگان مي توان در زمينه روابط بشري آفرينشهاي ادبي داشت. مي توانيم براي دوستي و عشق به صورت پاك و ملكوتي آن آثاري موافق ارزشهاي اسلامي داشته باشيم و با اين تجارب راه را براي نمونه هاي هنري در عرصه تئاتر و سينما باز كنيم. سخنران در خاتمه گفت: شاعر و نويسنده بايد از هوي و شهوات و خودباختگي و تقليد

ص: 1119

از ديگران خود را تطهير كند تا بتواند در اين عرصه وارد شود. عشق الهي سخنران بعدي آقاي دكتر عليرضا انوشيرواني بود كه مقاله اي را تحت عنوان "مطالعه تطبيقي عشق الهي در اشعار مولوي، ، هربرت و امام خميني (س) "عرضه كردند. اين مقاله كار مشترك خانم فهميه ناصري و آقاي دكتر انوشيرواني است كه در آن به بررسي موضوع عشق از ديدگاه سه شاعر عارف يعني جورج هربرت (شاعر مسيحي قرن17 انگلستان) مولانا (شاعر قرن ششم) و امام خميني مي پردازد. سخنران ابتدا طي سخناني به تعريف "عشق" از ديدگاههاي مختلف پرداخت و عشق را نيروي محركه عالم هستي و وديعه اي الهي ناميد و با قرائت ابياتي از مثنوي منجمله ابيات ذيل جنبه هايي از عشق راستين و حقيقي را بازگو كرد: جسم خاك از عشق بر افلاك شد كوه در رقص آمد و چالاك شد هركه را جامه زعشقي چاك شد او زحرص و عيب كلي پاك شد شادباش اي عشق خوش سوداي ما اي طبيب جمله علتهاي ما اي دواي نخوت ناموس ما اي تو افلاطون و جالينوس ما وي گفت: مولوي، جورج هربرت و امام خميني هر سه حب الهي و عشق حق را برگزيده اند. يحبهم و يحبونه (سوره مائده آيه 54( و در اشعارشان از درد مهجوري و

ص: 1120

هجران سخن مي گويند و با اينكه به زمانها و مكانهاي متفاوتي تعلق دارند فقط به عشق الهي و فناء في الله مي انديشند و هر سه از عشق مي گويند به قول حافظ: يك قصه بيش نيست غم عشق و اين عجب كز هر زبان كه مي شنوم نامكرر است سخنران سپس به بيان عشق از ديدگاه جورج هربرت پرداخت كه عشق از ديدگاه وي عامل انسجام و حركت جهان بوده و لازمه آن معرفت است و براي سالك ره عشق مراحلي را قايل است. آنگاه ترجمه اشعاري را از اين شاعر پروتستان قرن 17 قرائت كرد منجمله اشعار ذيل: "عشق خود را براي كسب معرفت به من بياموز تا اينكه اين نور جديدي را كه من آموختم بتواند به من، خالق و مخلوق را نشان دهد سپس همراه با اشعه خورشيد قادر خواهم بود به سوي تو عروج كنم. " " تو با تمام مهرباني خود، موجودات خود را شفا مي بخشي، موجوداتي كه با شهوتهاي بي پايان بيمار شده بودند" "مسيح بصيرتي است كه براي اولين بار راز شراب آسماني عشق را نوشيد" سخنران افزود: از جمله سمبل هايي كه در اشعار هربرت به كار رفته است مي توان شراب، آتش، پرواز، بال و شريني را نام برد. از جمله تصاوير ذهني كه در شعر هربرت زياد

ص: 1121

بكار رفته تصوير آتش است. هر برت آتش را عامل دو چيز مي داند: 1- از بين براي گناهان 2- افزودن عشق خداوند در قلب سالك دكتر انوشيرواني سپس به عشق از ديدگاه مولوي پرداخت: مولوي عشق را نيروي نهفته در همه موجودات مي داند كه آنها را به سمت كمال مطلق سوق مي دهد. از نظر مولانا عشق به عنوان قدرت خلاق جهان بعلاوه نياز و اشتياق مطرح است. او نيز مانند هربرت معرفت را لازمه عشق مي داند. عشق هم اشتياق است و هم نياز، ابن العربي مي گويد كه آفرينش جهان به وسيله عشق الهي است. خداوند گنجي مخفي بود كه عاشق شناخته شدن بود بنابراين عالم را آفريد تا او را دوست بدارد. پس عشق، اشتياق خداوند است براي شناخته شده. از طرف ديگر هستي به كمال نمي رسد مگر اينكه عاشق وار پابه مرحله عشق الهي بگذارد. عاشقي كه عشق را نشناخته خويش را محتاج هر درساخته لذت هستي نمودن نيست را عاشق خود كرده بودي نيست را از نظر مولانا به وسيله عشق و به خاطر عشق عالم هستي انسجام دارد: آفرين بر عشق كل او ستاد صد هزاران ذره را داد اتحاد همچو خاك مفترق در رهگذر يك سبوشان كرده است اين كوزه گر مولانا از سگ طبعي رهايي جسته، آگاهانه تزكيه

ص: 1122

نفس كرده و بر من شيطاني خويش غلبه كردها ست: مرده شو تا مخرج الحي الصمد زنده اي زين مرده بيرون آورد سخنران در ادامه با شاهد مثال آوردن ابياتي از اشعار مولانا به سمبليهايي كه در اشعار آن شاعر بزرگ بكار رفته است منجمله آتش، جام، شراب، شيريني، شكر و . . . پرداخت و با بيتي ازمثنوي به گفتار خود در اين بخش پايان داد. بس كن، گفتار رها كن، باز شهي قصد هوا كن باز روي باز بدان شه، باشه خود عهد و وفاكن وي سپس به بررسي اشعار امام خميني پرداخت و گفت: در مورد اشعار امام خميني بايد به چند نكته توجه داشت. يكي رسالت امام براي اينكه ملتي را پس از قرنها زندگي در زير يوغ ظلمت و گمراهي به سوي نور و مهماني آفتاب رهبري نمايد. امام گاه كه از اين وظيفه سنگين فراغتي مي يافت، در خلوت و با زبان شعر حديث درد فراق را با دلدار يگانه باز مي گفت. حضرت ا مام هرگز سر شعر و شاعري نداشت. ديگر اينكه الفاظ ظاهري هيچگاه قدرت تشريح حال درون و باطن را ندارد. الفاظي كه امام بكار برده اند ظاهرا همان است كه ديگران نيز بكار گرفته اند ولي در كنه و اعماق اين درياي مواج مرواريدهايي

ص: 1123

نهفته است كه تنها غواصان جسور و بي باك راه بدان توانند پيدا كرد. مضمون اصلي اشعار امام نيز عشق الهي است. در اشعار امام اصطلاحاتي از قبيل رخ ، زلف، مي، شراب، ابرو و . . . بكار رفته است. سخنران آنگاه ضمن تفسير عرفاني بعضي از اصطلاحات معمول در اشعار امام خميني از قول شهيد آويني اضافه كرد: ". . . و چنين كسي را چشم روزگار جز در ائمه معصومين كجا ديده است كه فقه و حكمت و عرفان و شعر و سياست در وجود او د رغايت اعتدال جمع آمده باشد، هر يك به جاي خويش" دكتر انوشيرواني آنگاه با شعري از امام خميني به گفتار خود پايان بخشيد: الا يا ايها الساقي ز مي پر ساز جامم را كه از جانم فرو ريزد هواي ننگ و نامم را دين و ادبيات سخنران بعدي آقاي دكتر همايون همتي بودند كه سخنان خويش را تحت عنوان "نسبت دين وادبيات" با يادآوري تولد مبارك زهراي اطهر و امام خميني وتبريك اين اقتران آغاز كردند. وي با تاكيد بر لزوم مطالعات ميان رشته اي درباره ادبيات و دين شناسي و تاريخ اديان گفت: در جامعه ما تحقيق از ديدگاه دين شناسي نسبت به ادبيات صورت نگرفته و بعضي سخت از تضاد و حتي دشمني اين

ص: 1124

دو سخن مي گويند و اينك ما با تاكيد بر دين اسلام نگاهي به ادبيات داريم. سخنران آنگاه در باب الهيات ادبي قرآن كه در آن به قلم قول و بيان اشاره شده و با اشاره به نهج البلاغه شمه اي از عظمت ادبيات ديني را بيان كرد و توجه سخن شناسان و نكته دانان را به معجزه كلامي قرآن توصيف نمود و از آثار ادبي بزرگان و كلمات دين اسلام ياد كرد و رباعي ذيل را كه منسوب به ملاصدراست (و بعضي نيز آن را به بابا افضل نسبت داده اند) قرائت كرد: آنان كه ر ه عشق گزيدند همه در كوي حبيب آرميدند همه در معركه دو كون فتح از عشق است هرچند سپاه او شهيدند همه وي سپس با توصيف ادبيات به عنوان مطلق بيان اعم از شعر و نثر و . . . اهميت آن را در نزد عرفا و فقهاي اسلام مانند شيخ انصاري، عين القضاة همداني و . . . بيان داشت و اشاره كرد كه آنان رساله هاي فارسي نيز داشته اند و تخيل خلاق آنان از شيطنت خيال رسته است و با سوار شدن بر مركب تخيل به سوي جانان سفر مي كنند. عرفا مي توانند با خيال خود چيزي را در عالم خارج بوجود آورند ولي افراد عادي هر

ص: 1125

تخيلي مي كنند چه در خارج باشد چه نباشد. سخنران سپس دلايل پيوند دين و سياست را به شرح ذيل بيان داشت: 1- خداوند متكلم است (يك سخنگوست) 2- در اديان متون مقدس وجود دارد و خداوند به آدمي خطاب كرده است و سخن پروردگار داراي معنا و مفهوم است. 3- ما برخلاف غربيها وحي را يك امر رمزآلود صرف نمي دانيم. براي وحي معرفت قائليم. وحي از سنخ كلام و بيان است و عروج تنها يك تجربه خصوصي و غير قابل فهم نيست. 4- در كنار الهيات نوعي توليد ادبي هم هست مانند روايات، سنت، كلمات قصار، دعاها و. . . اين نوع ادبيات در كنار هر ديني شكل مي گيرد. مطالعه دين بدون توجه به ادبيات ممكن نيست. در حال حاضر جاي يك الهيات ادبيات خالي است كه با توجه به اشعار امام بايد ما آن را بنيانگذاري كنيم. سخنران آنگاه سخنان خود را با اشعاري از مولانا از جمله ابيات ذيل به پايان برد: گرچه تفسير زبان روشنگر است ليك عشق بي زبان روشنتر است هرچه گويم عشق را شرح و بيان چون به عشق آيم خجل مانم ازآن جامعه كوثري آخرين سخنران نشست روز نخست آقاي دكتر محمدرضا سنگري بودند كه با قرائت سوره كوثر سخنان خود را آغاز كردند. ايشان

ص: 1126

به جاي بيان مقاله خويش تحت عنوان "مرگ انديشي در ادبيات گذشته، معاصر ، انقلاب" گفت: اجازه بدهيد به جاي مقاله خود كه در مجموعه مقالات اين كنگره چاپ شده و قابل دسترسي دوستان است نكات لازم ديگري را به استحضار جمع برسانم. ما در زبان قرآن دو فرهنگ و دو تيپ را مي توانيم بيابيم. يكي جامعه كوثري است كه زايا، پويا، پيشرو و پيش برنده است كه در كلمه كوثر خلاصه مي شود و خلاق و زنده و زندگي بخش است. و يك فرهنگ و جريان هست كه عقيم و نازاست، جريان ابتري است. اگر ما وارد جريان كوثري باشيم بايد دو جز را رعايت كنيم. قرآن مي فرمايد: "فصل لربك و انحر" "صل" لازم است و "نحر" انقلاب ما چشمه اي از كوثر است و ادبيات ما جويباري از آن است و رسالت بزرگ همه ما تدوين تئوريهاي اين جريان و اين كوثر. چند مسئله مهم است كه بايد به آنها توجه داشت: 1- تحريف هايي اتفاق مي افتد و كم كم خود ما باور مي كنيم كه همان گونه بوده است. مثلا در آغاز انقلاب شعراي ما بيشتر به شعر نو رو آورده بودند، منظورم مضامين نو نيست چون در قالبهاي كهن نيز مضامين نو هست، منظور من قالبهاي شعر نوست. من خود از

ص: 1127

سال 1359 تا شش ماه، تا شروع جنگ تحميلي اشعار منتشره را بررسي كرده ام، بررسي آماري و قالبهاي شعر نو را در اكثريت ديدم. چرا شعر نو آرام آرام كنار زده شده، قالبهاي كلاسيك مطرح مي شود. شعر نو پس از انقلاب حضوري جدي دارد. البته اشكالاتي هم دارد وشاعر كمتر بر پرداختهاي صوري روي آورد. 2- اگر ما تاريخ سياسي خود را ننويسيم ديگران تاريخ سياسي ما را مي نويسند. الان در آمريكا دارند تاريخ شفاهي ما را مي نويسند. با اين و آن مصاحبه مي كنند و معلوم است كه از كدا م منظر مي نويسند. 3- تئوريهاي قبلي شكسته شده ما با چه تئوري وارد كار شده ايم. شاملو مي گويد زمان غزل گذشته و رفته ولي ماالان به غزل مي پردازيم كه رويكردي حماسي، عاطفي و انقلابي دارد، با چشم اندازهايي كه در عصر تحول پديد آمده. اضلاع و ابعاد گمشده عاشورا و كربلا در زمان ما و در شعر ما هست. محتشم كاشاني فقط از يك ديدگاه - از ديدگاه سوگ - به كربلا نگريسته ولي در شعر امروز ما، سوگ، پيام، حماسه و شيفتگي وجود دارد. مي گويند ادبيات ما تند است، عبوس است. ما نبايد در برابر اين حرفها كار كنيم؟ در جبهه ها همانقدر كه تندخوني هست، طنز و لطافت هم هست.

ص: 1128

4- متاسفانه بعضي از دوستان ما از بخشي از باورهاي خود ممكن است فاصله گرفته باشند. در مجموعه هاي فعلي شايد كمتر از يك سوم اشعار اوايل انقلاب دوستان شاخص شاعر انقلاب چاپ مي شود. 5- ما در برابر ديگران شرمساريم. از ما سؤال مي كنند كتابي كه ادبيات انقلاب را معرفي كند داريد و ما نمي توانيم پاسخ بدهيم. چه كسي مي گويد بايد مسايل را بعد از وقوع حادثه نوشت. ما كه خالق اينها بوده ايم اگر ننويسيم چه كسي بنويسد؟ ما كه در بطن حادثه بوده ايم اگر ننويسيم چه كسي براي نسل جوان و نسلهاي آتي خواهد نوشت. ادبيات خودمان را خودمان بايد بنويسيم و خودمان بايد تدريس

ص: 1129

كنيم. . . بعد از خاتمه سخنراني دكتر سنگري يكي از اعضاي هيئت رئيسه (آقاي دكتر قبادي) سخنرانيهاي انجام شده را ضمن دادن تذكراتي چند درباره رعايت وقت سخنراني و غيره جمع بندي كردند و با توجه به طولاني شدن جلسه سخنراني آقاي دكتر رزمجو كه قرار بود آخرين سخنران باشد به روز بعد موكول و در ساعت 5/8 پايان برنامه هاي روز اول اعلام شد. نفس گرم امام دومين روز كنگره از ساعت 9 صبح يكشنبه 19مهرماه در سالن سخنراني نگارستان امام خميني باتلاوت آياتي از كلام الله مجيد آغاز شد. سپس آقاي دكتر رزمجو سخنراني خود را آغاز كردند و درباره فضيلت كه ازشجاعت ناشي مي شود نكاتي را متذكر شدند و سپس مصداقهايي از زندگي امام خميني و اهل دل بودن وعارف بودن ايشان را شرح دادند و گفتند: امام علاوه بر معرفت استدلالي به معرفت شهودي نيز رسيده بودند و دليل آنهم كتابهايي مانند سرالصلاة، تفسير سوره حمد، چهل حديث و حتي نامه به گورباچف است كه همه حاكي از معرفت شهودي امام است و يا اين وصيت نامه سياسي - الهي و مخصوصا ديوان مستطاب ايشان كه در آن حضرت امام چهره يك عارف را دارد كه از رمز و رازهاي كمال و عشق و عرفان آگاه است. لازمه معرفت شهودي تهذيب

ص: 1130

نفس و عبادت است كه سرتاسر زندگي امام در تحصيل علم و تهذيب نفس سپري شد. سخنران آنگاه ابياتي را از ديوان امام خواندند از جمله ابيات زير: ذرات جهان، ثناي حق مي گويند تسبيح كنان لقاي او مي جويند ما كوردلان خامششان پنداريم با ذكر فصيح، راه او مي پويند »»» ابروي تو قبله نمازم باشد ياد تو گره گشاي رازم باشد ازهر دو جهان، برفكنم روي نياز گر گوشه چشمت به نيازم باشد »»» آنكس كه بزعم خويش عارف باشد غواص به درياي معارف باشد روزي اگر از حجاب آزاد شود بيند كه به لاك خويش واقف باشد »»» با فلسفه، ره به سوي او نتوان يافتبا چشم عليل، كوي او نتوان يافت اين فلسفه را بهل كه با شهپر عشق اشراق جميل روي او نتوان يافتسخنران سپس با اشاره به درد آگاهي و علم شهودي امام همچنين شجاعت امام از دوران جواني، يكي از رباعيات دوران جواني حضرت امام را كه عليه استبداد رضاخاني سروده بودند قرائت كرد: از جور رضاشاه كجا داد كنيم زين ديو بر كه ناله بنياد كنيم آن دم كه نفس بود ره ناله ببست اكنون نفسي نيست كه فرياد كنيم وي سپس شخصيت امام را عامل اساسي تاثير در شعراي انقلاب شمرد و با خواندن اشعاري

ص: 1131

از آقاي حميد سبزواري و يادآوري شعر خون نامه خاك آقاي نصرالله مرداني گفت: اين عظمت امام بود كه اين گونه بر شعرا اثر كرد و اين آميزه حماسه و عرفان در ادبيات معاصر ناشي از وجود امام است. نفس گرم امام براي شعراي متعهد ما الهام بخش بود. تازگي مضامين سخنران بعدي آقاي دكتر كاوس حسنلي بودند كه مقاله خود را تحت عنوان "پرتويي از منشور ولي الله اعظم در ادبيات فارسي" عرضه كردند. سخنران ابتدا گزارشي را از تحقيق درباره سيماي حضرت اميرالمومنين عليه السلام در سه كتاب مجموعه شعر مربوط به وصف آن حضرت بيان كردند و درباره نحوه آمارگيري سروده هاي غيرتكراري و چگونگي فيش برداري از كتابهاي مزبور كه شامل عناويني مانند ولايت حضرت امير، وصايت، شجاعت، شفاعت، غدير، ولادت در كعبه، جود و بخشش، خداگونگي، ذوالفقار دلدل (اسب آن حضرت) و. . . مي شود و تعداد دفعات تكرار اين عناوين را توضيح دادند و نتيجه گيري كردند كه كداميك از اين موضوعات بيشترين اشعار و كداميك كمترين را به خود اختصاص داده است. مثلا ولايت حضرت امير با 148 فيش در بالاترين مرتبه و نهج البلاغه با 10 فيش در كمترين مورد موضوع شعر قرار داد. سخنران سپس با مقايسه اشعار قبل او بعد از انقلاب اسلامي تازگي

ص: 1132

مضامين، و ديدگاه بعد از انقلاب شعرا را چه در قالبهاي كهن و چه در قالبهاي نو درباره حضرت علي عليه السلام مورد تاييد و تاكيد قرار دادند. شعر انقلاب سخنران بعدي آقاي دكتر مجتبي جوادي نيا بودند كه به علت طولاني بودن مقاله خود تحت عنوان "نگاهي به شعر انقلاب اسلامي" بخشي از آن را براي حاضرين بيان كردند. وي در اين بخش ابتدا از ويژگي اساسي شعر انقلاب كه به صورت كامل در جهت اهداف و آرمانهاي ملتي است كه شاعر از متن آن برخاسته، گفت: شعر انقلاب زبان يك ملت و شرح حال يك امت است. هدفدار و سازنده و مردمي است. شعر دربارها و ميخانه ها و عشرتكده ها نيست. قضاوت در مورد شعر انقلاب اندكي دشوار است. بعضي ها معتقدند درباره آثار ادبي هر دوره بايد پس از گذشتن حداقل 50 سال قضاوت كرد لاكن در اين صورت توجهي به مقتضيات زماني و مكاني مبذول نخواهد شد. سخنران در تعريف شعر انقلاب گفت: شعر انقلاب اسلامي، شعر مردمي به معناي واقعي آن است، شاعر همدوش، همسنگر، همدل و همزبان مردم است. با درد مردم رنج مي برد و با شادي آنان شاد مي شود. اگر به شعر انقلاب اسلامي به گونه باغستاني سرسبز بنگريم، سه درخت تناور سر به فلك كشيده

ص: 1133

از لحاظ موضوع سخن توجه مان را جلب مي كند: امام، شهدا و جنگ سه درخت تناور باغستان شعر شاعران مسلمانند. دكتر جوادي نيا درباره ويژگيهاي شعر انقلاب اسلامي گفت: شعر در عصر انقلاب اسلامي فارغ از هياهوي روشنفكر م آبانه دورانهاي پيش - كه البته بيشتر به سازش با طاغوت منجر مي شد - جايگاه حقيقي خود را در ميان عامه مردم به دست آورده است. شاعران انقلاب، فرزندان زمانه خويشند. وي ضمن اشاره به تاثير وقايع بزرگ و انقلابها بر سروده ها و احساس شاعران ويژگيهاي اساسي شعر انقلاب اسلامي را به اين شرح برشمرد: 1- غفلت ستيزي و دعوت به بيداري مبادا خويشتن را واگذاريم امام خويش را تنها گذاريم زخون هر شهيدي لاله اي رست مبادا روي لاله پا گذاريم 2- بازگشت به خويشتن و مبارزه با طبقه روشنفكر غربزده سخنران در اين قسمت گفت: مساله بازگشت به خويشتن كه قبلا به شكل جدي و دقيق توسط متفكراني همچون سيدجمال الدين اسدآبادي، اقبال لاهوري، دكتر شريعتي، جلا آل احمد و. . . مطرح شده بود به قلمرو شعر نيز راه يافت: روزي كه روشنفكر در كوچه هاي شعر پرآشوب; دور از هياهوها عرق مي خورد، با جانفشاني حزب الله، تاريخ اين ملت ورق مي خورد. 3- بازگشت به عشق آسماني و عارفانه در عصر پيش از انقلاب سرودن شعر گناه آلود (كفرگونه) و با

ص: 1134

محتواي عشق مجازي و صوري رواج داشت و حتي گاهي به حوزه مقدسترين ارزشهاي دين حمله مي شد ولي در عصر انقلاب شعر عارفانه شاعران را در مي يابد و عشق همراه با شهادت خون، ايثار و. . . همراه است. درختان را دوست مي دارم كه به احترام تو قيام كرده اند و آب را كه مهر مادر توستخون تو شرف را سرخگون كرده استشفق آينه دار نجابتت و فلق محرابي كه تو در آن نماز صبح شهادت گزارده اي سيد علي موسوي گرمارودي 4- انتظار موعود انتظار سازنده و مثبت براي آمدن كسي كه عدالت را جايگزين ظلم و جور مي كند و حاكميت مستضعفين را تضمين مي نمايد. آه مي كشم تو را با تمام انتظار پر شكوفه كن مرااي كرامت بهار در رهت به انتظار صف به صف نشسته اند كارواني از شهيد، كارواني از بهار. . . عليرضا قزوه 5- پيوند حماسه و عرفان پيوندي كه ميان حماسه و عرفان در شعر دفاع مقدس شكل گرفته و از آغاز شكل گيري شعر انقلاب بويژه در قالب غزل نمود عيني يافته، خود جرياني را در شعر انقلاب پديد آورده كه مي توان آن را "غزل - حماسه" ناميد. از پيشروان اين جريان مي توان به عباس صادقي (پدرام) اشاره كرد، همچنين نصرالله مرداني كه در پيوند حماسه و عرفان نقش عمده اي داشته است.

ص: 1135

شب شكن چشم بچرخان كه بچرخانيمان در شب معجزه مستانه بر قصانيمان هله تا هلهله از اهل زمين برخيزد دهل آن گونه بزن تا يله گردانيمان يا من واژگون، مي واژگون ، من واژگون رقصيده ام من بي سر و بي دست و پا در بحر خون رقصيده ام 6- ورود مسايل سياسي و اجتماعي به شعر انقلاب مسايل سياسي و اجتماعي از ديرباز در شعر فارسي مجال بروز و ظهور يافته اند و شعراي بسياري اشعار ارزشمندي در اين موضوع سروده اند اما انقلاب اسلامي ايران، با توجه به اينكه شگفت انگيزترين پديده سياسي چند دهه اخير در جهان معاصر است شعر انقلاب اسلامي نيز پيوند خاصي با مسايل سياسي و اجتماعي دارد و موضوعاتي نظير ياد شهيدان، نكوهش رياكاران و زراندوزان و مرفهين بي درد، بيان رنجهاي مردم، رحلت امام خميني، وفات يا شهادت ياران انقلاب و. . . در شعر انقلاب جلوه خاصي دارد. ادبيات و جهاد اكبر نفر بعدي كه به سخنراني پرداخت آقاي دكتر يحيي يثربي بودند وي در سخنان خود ادبيات را محصول ظريف تر شدن هنرمند دانست و گفت: هنرمند چيزهايي را مي بيند كه در بينش روزمره ديگران نيست. هنر از روزمرگي بالاتر است. هنرمند از زيبايي و شكوه متاثر مي شود. در حكومت آرماني چه چيزي است كه بر هنرمند اثر مي گذارد. قطعا

ص: 1136

دعوت به حكومت اسلامي، دعوت به حكومت آرماني است. در حكومتهاي ديگر نيز نيازهاي مردمي (اگر حكومت مردمي باشد) و نيازهاي حاكمان (اگر حكومت ديكتاتوري باشد) مورد نظر است ولي در حكومت آرماني، ما از اين حد بالاتر مي رويم. سخنران سپس با قرائت بعضي از آيات قران كريم و تاكيد بر اينكه به سوي خدا رفتن نه به مفهوم ترك دنياست كه سعادت از همين زندگي دنيوي آغاز مي شود ، گفت: در نظام اسلامي دعوت به زندگي آرماني سه مرحله دارد: مرحله تاسيس، مرحله دفاع و مرحله ترويج . وي سپس به بيان چگونگي مراحل مزبور و مسئوليت اديب پرداخت و تاثير انقلاب اسلامي را بر شعراي معاصر با قرائت اشعاري از آنان بيان كرد و در خاتمه طي بحثي درباره جهاد اكبر و لزوم پرداختن به اين امر به عنوان يك عرصه وسيع براي كارهاي ادبي بايادآوري عظمت حضرت امير در جنگ با دشمن و رفتار با اسير پيشنهاد كرد با توجه به اين نمونه هاي تاريخي مسايلي از حوزه جهاد با نفس و جهاد اكبر - همانگونه كه درباره جهاد اصغر و جنگ تحميلي چنين شد - به تصوير كشيده شود و در عرصه ادبيات مورد توجه قرار گيرد. وي سپس با خواندن غزلي به سخنان خود خاتمه داد. ترسيم آزادي

ص: 1137

سخنران بعدي حجة الاسلام دكتر احمدي بودند كه طي سخناني با اشاره به اينكه روح هركس در آثار و نوشته هاي او متجلي است. جامعيت ادبيات انقلاب اسلامي را ناشي از جامعيت روح بلند امام خميني دانست و گفت: امام خميني تك سوار قرن است، در عرفان، در شجاعت در پاي بندي به اصول. دوستانش بخوبي مي دانستند او چگونه است و دنبالش رفتند و دشمنان و روشنفكران و به اصطلاح من روشن كفران هم حساب و كتابشان را از همان اول جدا كردند. سخنران بااشاره به خصوصيات امام از جمله سحرخيزي، عبادت، ياد آخرت بودن و بويژه زيارت مرتب مرقد مطهر حضرت اميرالمومنين (ع) ، تبلور روح امام را در پيروانش، در رزمندگان اسلام، در ادبا و شعراي انقلاب يادآور شد و گفت: امام براي ما آزادي آورد. امام در چهارچوب دين آزادي را ترسيم كرد. اين نفحه از نفحات الهي است كه بايد قدرش را بدانيم و آن را پاس بداريم . بعد از اين سخنراني نشست صبح براي اقامه نماز و استراحت خاتمه يافت و شست بعدازظهر از ساعت 30/4 در همان محل نگارستان امام خميني مجددا ادامه پيدا كرد و ابتدا بعد از قرائت آياتي چند از كلام الله مجيد آقاي حميد سبزواري شاعر معروف پشت تريبون قرار گرفت. مسير فرهنگي

ص: 1138

وي ضمن خواندن قطعه شعري با مطلع: اي باغبان كه از تو صفا يافت باغ ما درو از رخت خموش مبادا چراغ ما طي سخنان كوتاهي يكي ويژگيهاي نهضت امام خميني را ترميم مسير فرهنگي و ادبي اعلام كرد و گفت: وقتي نهضت امام شروع شد عده اي كه مدعي آزادي و آزاديخواهي بودند يا سكوت كردند و يا حتي با انقلاب به مخالفت برخاستند. وي سپس ضمن دادن تذكراتي در باب لزوم وحدت و يكپارچگي شعراي انقلاب اسلامي و جذب همه آنها بر ضرورت دفاع از حريم انقلاب و اعتقادات اسلامي و مقابله با شعراي طاغوتي كه همچنان در پي طرح ضد ارزشها هستند، تاكيد كرد و با خواندن قطعه شعري ديگر به سخنان خود پايان داد. ابديت و قيامتسخنران بعدي آقاي دكتر حكمت ملاصالحي بودند كه سخنراني خود را تحت عنوان "مفهوم ابديت و قيامت در شعر" عرضه كردند. وي با بيان جمله اي از ارسطو كه "شعر فلسفه اي برتر و مهمتر از تاريخ است" شعر فارسي را فلسفي تر از فلسفه اعلام و ضمن بحثي درباره انقلاب اسلامي و موقعيت و پيام آن براي جهان معاصر گفت: اين انقلاب آسماني در زميني ترين دوران زمين از آسمان بر زمين تابيد. پيام اين انقلاب براي دنياي معاصر چيست؟ عصر ما عصر دوران گرفتگي موجودات است.

ص: 1139

ما چه پيامي براي بشر معاصر داريم، براي بشر دوران گرفته امروزي چه داريم؟ حقيقت و وجدان بشر زير آواري از تنشها و تضادها رنج مي برد و در معرض تهديد نابودي است. سخنران سپس بااشاره به پيام انقلاب اسلامي در مورد واقعيت مرگ و زندگي و حقيقت هستي و بحثي درباره مسئله مرزهاي زندگي انسان از قبيل مرگ، زندگي، آزادي، رنج، زمان و ابديت گفت: در هيچ دوره اي قابليت هاي معنوي انسان بطرز فراگير بمثابه يك اعتقاد و جهان بيني اين چنين در خدمت دنيا و دنيوي گري نبوده است. در جهان معاصر امكانات روحي و توانايي بشر در خدمت دنياست. امروزه بشر زير آواري از تمدن و مدنيت و كارخانه ها و موتورها و. . . گرفتار است و ما در برابر كوه تعاريف انسان شناسانه چه تعاريفي براي دنياي معاصر داريم. درد ابديت مسئله اي كهن و جهانشمول است. سخنران سپس با اشاره به توجه بشر به ابديت و ساختن مقابر كهن حتي برتر از كاخها، مسئله ابديت و قيامت در شعر پارسي را مطرح كرد و گفت: در دنياي ما كسي آگاه به قيامت و ابديت خود نيست. درد انسان معاصر غفلت از ابديت خويش است و لذا مي خواهد خود را در زمان محقق كند. حضرت امام وقتي نامه گورباچف را در پاسخ

ص: 1140

دعوت خويش دريافت كردند به شواردنادزه كه پاسخ را آورده بود گفت: من مي خواستم دريچه اي از عالم غيب بر شما بگشايم. دكتر ملاصالحي نهايتا بزرگترين ره آورد انقلاب آسماني ايران و اين حركت اصيل و معنوي را گشودن درهاي ابديت و آسمان بر روي انسان و مرگ آگاه كردن او اعلام كرد كه بشر معاصر متاسفانه از آن غافل است. ادبيات داستاني سخنران بعدي آقاي غلامرضا مرادي بودند كه فشرده اي از مقاله خود را تحت عنوان تاثير انقلاب اسلامي و جنگ تحميلي بر ادبيات داستاني بيان كردند. وي ابتدا ضمن اشاره به تاريخ حدود صدساله داستان نويسي در ايران و گسترش آن به سبك و شيوه اي كه در غرب معمول است و اينكه تا قبل از انقلاب اسلامي داستان نويسي در ايران فاقد هويت و حاشيه امنيت كمتري بود نوشتن درباره جنگ را داراي عرصه بسيار گسترده اي دانست كه در آن آثار بزرگي همچون "جنگ و صلح" اثر تولستوي، " ناقوسها براي كه به صدا در مي آيد" از همينگوي و "پوست "اثر مالاپارته ايجاد شده است كه بهتر از هر تاريخي تصويرگر رنجها، شاديها و پيروزيهاست و تاريخ دقيق و راستين از دل همين رمانها و داستانها استخراج مي شود. وي سپس بازار ادبيات جنگ را داراي گرما و حرارت خاصي

ص: 1141

اعلام كرد و با اشاره به جنگ تحميلي عمده ترين آثار ادبي ايران اسلامي را متاثر از جنگ دانست و گفت: تا آغاز سالهاي 70 بيش از 1160 داستان كوتاه درباره جنگ تحميلي در مطبوعات چاپ شده و در همين زمان نيز قريب 220 داستان بلند چاپ شده است. ادبيات جنگ مي رود تا در جامعه ايران اسلامي جاي شايسته خود را پيدا كند و اميد مي رود كه تحول داستان نويسي ما از همين نقطه شروع شود. از داستانها كه بگذريم نوع ادبي ديگري كه گاه شكلي داستان واره دارد خاطره نگاري از جنگ است. سخنران با اشاراتي به ادبيات جنگ در ساير كشورها، دين باوري و باورهاي معنوي را يكي از موضوعات مهمي دانست كه در اغلب نوشته هاي داستاني در كنار ادبيات جنگ بخشي از بطن و متن داستان نويسي امروز است كه به نوعي"هنر قدسي" نزديك شده لاكن بيان و نگرش شعارگونه داستان نويسي امروز باعث شده كه اين هنر در عرصه جهاني قابل عرضه و رقابت نباشد و با تكامل بيان و آشنايي با فنون داستان نويسي و فرم زيبا اين نقيصه برطرف خواهد شد. وي در خاتمه با تقدير از نويسندگاني كه طي سالها آثار ارزشمندي را به انقلاب اسلامي هديه كرده اند گفت: رمان انقلاب اسلامي و جنگ تحميلي به نحوي كه

ص: 1142

در خور شان اين انقلاب عظيم و شهدا و ايثارگران باشد هنوز آفريده نشده و هنوز شكل نهايي آن با قلم نويسندگان معتقد و مسئول آنگونه كه بايسته است ترسيم نشده و در جايگاه جهان راه نجسته است. اما ادبيات انقلاب اسلامي ميراث آزادي ماست و پاسداري از اين ميراث عظيم به عهده نويسندگان است كه معنويت و اخلاق و حقيقت را در شكلي برتر و قالبي سنجيده و زبان زيبا و اثرگذار به ساحت انقلاب و وارثان حقيقي آن هديه مي كنند. اگر پذيرفتيم كه "هيچ انديشه و تفكري تا زماني كه به شكل هنري شايسته اي عرضه نشده است ماندگار نخواهد بود" آنگاه هيچ استبعادي نخواهيم داشت كه در عرصه ادبيات انقلاب اسلامي به داستانهايي بيانديشيم كه زمانه را شگفت زده كند. زن و شعر انقلاب سخنران بعدي خانم محبوبه زارعي بودند كه تحت عنوان چهره زن در شعر انقلاب سخنان خود را آغاز كردند و ضمن تعريف و توضيح عشق از ديدگاه متفكراني همچون ويل دورانت، استاد مطهري، دكتر شريعتي ابياتي از اشعار شعراي معاصر را درباره عشق قرائت كردند و ضمن توضيح عشق حقيقي و تفاوت آن با عشق مجازي يا حيواني گفتند: عشق مجازي در شعر انقلاب بخصوص در دهه اول كه مصادف با ايام جنگ است

ص: 1143

جايي ندارد اما متاسفانه بعد از پايان جنگ جرقه هايي از توجه به عشق مجازي در بعضي از اشعار ديده مي شود. سخنران سپس به بخش بعدي مقاله خود تحت عنوان زن و حماسه پرداخت و با خواندن اشعاري از شعراي معاصر چهره حماسي زن را در انقلاب اسلامي با عناوين زن و اندوه، زن و مادري، زنان مذهبي در شعر انقلاب و . . . ترسيم نمود و با تاكيد بر لزوم تصحيح غلطهاي چاپي بعضي از اشعار به سخنان خود پايان داد. چهل حديث بعد از اقامه نماز مغرب و عشا و استراحت جلسه با سخنراني آقاي دكتر رسول نيمروزي ادامه يافت. ايشان سخنان خود را با عنوان "بررسي هوريستيك ( citsirueH ، منطق اكتشافي) و ديداكتيو ( evitcuded ، منطق استقرايي) كتاب "چهل حديث" و نقش اين كتاب در ادبيات معاصر" شروع كردند و با بيان اهميت كتاب "چهل حديث" كه به صورت ترجمه اي از امام خميني باقي مانده تسلط امام را در بازآفريني، شيوايي، رعايت امانت در ترجمه و ايجاز متن مزبور يادآور شدند و گفتند: امام خميني غير از اينكه يك مصلح بزرگ قرن بيستم هستند واقعا از لحاظ ادبي هم نابغه اي بودند و بخصوص متن چهل حديث واقعا جملات بسيار زيبايي دارد كه تاثير عميقي بر اقشار مختلف بخصوص

ص: 1144

طلاب، روزنامه نگاران و دانشجويان داشته است. نمادگرايي در شعر معاصر سخنران بعدي آقاي دكتر قبادي بودند كه خلاصه مقاله خود را تحت عنوان "شكوفايي نمادگرايي در شعر معاصر در پرتو انديشه و سيره حضرت امام" بيان كردند و ضمن توضيحاتي درباره مفهوم نماد و نمادگرايي كه عنصري سركش و غيرقابل تعريف است گفتند: هر واژه جديد كه به فضاي متون ادبيات انقلابي راه يابد و رواج پيدا كند نماد نيست، بلكه نماد بايد در ساختار و تصويرآفريني هاي آثار يك دوره يا شخص اثر بگذارد. وي گفت: بعد از دوران طلايي ادبيات عرفاني در طول چندين قرن گذشته يعني تقريبا از اواخر قرن نهم تا روزگار ما جلوه ها و زيبايي آفريني هاي ادبيات نمادين در كشور ما رو به افول نهاده بود تا به بركت انقلاب اسلامي و انفاس قدسي حضرت امام در آثار و تعابير اديبانه و شعر آن بزرگوار كه حاصل بهره مندي وي از سرچشمه فياض قرآن و طي طريق در درياي بيكران عرفاني است، شاهد شكوفايي نمادگرايي در ادبيات معاصر هستيم. سخنران سپس با اشاره به جايگاه نمادين و قابليت طبق بندي آن و اينكه در آثار امام خميني بيشتر انواع نمادها وجود دارند، پاره اي از نمادهاي بكار رفته در آثار حضرت امام را - از جمله كوثر، نور، صبح، قدس،

ص: 1145

شهيد - برشمرد و اثرپذيري شعراي معاصر را از طرز بيان امام و تصويرآفريني ايشان بر اثر امام را با خواندن ابياتي از شعراي معاصر مطرح ساخت. ادبيات انقلاب و كتابهاي دبستاني بعد از آقاي دكتر قبادي، آقاي دكتر محمد دانشگر سخنان خود را درباره "بررسي تاثير ادبيات انقلاب اسلامي بر كتابهاي فارسي دبستان "آغاز كردند وي در ابتدا غزلي را از امام خميني با مطلع زير قرائت كردند: با كه گويم غم ديوانگي خود جز يار از كه جويم ره ميخانه به غير از دلدار و سپس به بررسي كتابهاي درسي از اول ابتدايي تا پنجم ابتدايي پرداخت و از مطالب مربوط به انقلاب اسلامي، سخنان حضرت امام و تصوير ايشان و ساير مطالبي كه در كتابهاي مزبور درج شده است با مشخص كردن كيفيت هر يك از كتابهاي مزبور بخشهاي از آنها را داراي ضعف هايي دانست و اظهار اميدواري كرد كه اين گونه ضعف ها برطرف شود. غزل انقلاب سخنران بعدي آقاي دكتر نعمت الله ايران زاده بودند كه طي سخنان به بررسي سبك غزل انقلاب پرداختند ايشان ضمن بحثي درباره غزل و سوابق تاريخي آن در ايران، داستان وارگي و استفاده از اوزان طولاني و وزنهاي سنگين را از خصوصيات غزلهاي امروزي اعلام كرد و گفت: پس از پيروزي انقلاب اسلامي، وجود

ص: 1146

صحنه هاي عاطفي و احساسي و تجربه مستقيم شاعران در صحنه هاي دفاع مقدس قالب غزل را از حيث معاني لطيف و پرشور بارور ساخت و روحيه رشادت و ايثار و جانبازي نوع خاصي از غزل يعني پيوند حماسه و غزل را شكل داده است. سخنران سپس با اشاره به ظرفيت غزل، غزل انقلاب اسلامي را از حيث تنوع معاني و همچنين دگرگوني در ريخت و موسيقي مورد تاكيد قرار داد و با قرائت ابياتي چند از نمونه غزلهاي شعراي معاصر به سخنان خود پايان داد. شب شعر بعد از خاتمه نشست روز دوم از ساعت 30/7 بعد از ظهر تا ساعت 22 شب شعري در ارتباط با برنامه هاي كنگره در باغ غدير اصفهان برگزار شد كه در آن شعراي معروف كشور از جمله خانم نرگس گنجي و آقايان سيدعلي موسوي گرمارودي، حميد سبزواري، نصرالله مرداني، جودا محقق، عبدالجبار كاكايي، خسرو احتشامي، محمدعلي بهمني، پرويز بيگي حبيب آبادي، زكريا اخلاقي، محمدجواد محبت حضور داشتند و اشعار خود را در جمع انديشه مندان، هنرمندان و دوستداران شعر و ادب قرائت كردند. زدودن فاصله ها آخرين روز كنگره از ساعت 9 صبح روز دوشنبه 20/7/77 با تلاوت آياتي از كلام الله مجيد در تالار سخنراني نگارستان امام خميني آغاز شد و ابتدا آقاي پرويز خرسند پشت تريبون قرار گرفت و

ص: 1147

ضمن سخنراني كوتاهي با برشمردن شمه اي از سختي ها و رنجهاي زندگي خود و تعريف خاطره اي از مرحوم حاج شيخ مجتبي قزويني (استاد علامه جعفري كه در آخرين سفر زندگي اش از مشهد براي زيارت امام خميني - كه تازه از زندان آزاد شده بودند - به قم آمد و امام به پيشواز ايشان رفته بودند) بر نظر حضرت امام مبني بر زدودن فاصله ميان حوزه و دانشگاه تاكيد كرد. آينه آمدن سپس آقاي محمدعلي بهمني (شاعر معاصر) قطعاتي از اشعار خود را خواندند كه بعضي از ابيات آن چنين است: زنده تر از تو كسي نيست چرا گريه كنيم مرگمان باد و مباد آنكه تو را گريه كنيم هفت پشت عطش از نام زلالت لرزيد ما كه باشيم كه در سوگ شما گريه كنيم رفتنت آينه آمدنت بود ببخش شب ميلاد تو تلخ است كه ما گريه كنيم ما به جسم شهدا گريه نكرديم مگر مي توانيم به جان شهدا گريه كنيم »»» باز مي خواهم ترا پيدا كنم با تو شايد خويش را معنا كنم من كي ام گر خودشناسي داشتم كي ز خود بودن هراسي داشتم هان تواي آئينه معنا كن مرا گم شدم در خويش پيدا كن مرا فرصتي تا رود را پيدا كنم قطره قطره خويش را دريا كنم. . . طنز

ص: 1148

و ادبيات انقلاب سپس آقاي دكتر تيمور غلامي در جايگاه سخنراني قرار گرفتند و سخنان خود را با عنوان "طنز در ادبيات انقلاب اسلامي" آغاز كردند. وي با اشاره به اينكه مشكل شناخت و ارزيابي طنز تعدد سليقه ها نيست بلكه اختلاف سليقه هاست و عليرغم رواج و بالندگي آن به طور جدي درباره طنز بحث نشده است گفت: طنز اصولا خنده نيست بلكه زهرخند است، به خود يا بيگانه فرق ندارد. يكي از آفات طنز سياست است بخصوص سياستي كه ماخذش قال است نه حال، شعار است نه شعور مانند داستانهاي كوتاه عباس معروفي. منتقدي كه با ساده انگاري به سراغ مكتب و مرام و افرادي مي رود بيش ازهر چيز خود را مضحكه خاص و عام مي كند، حتي بي انصافي هاي علي رضا قلي در كتاب جامعه شناسي نخبه كشي نيز بدور ازچنين حال و هوايي نيست. سخنران با توضيح اينكه طنز، لطيفه و هجو نيست ضمن شرحي درباره بيان طنزگونه و اينكه ادبيات انقلاب اسلامي به مرزهايي از طنز دست يافته است و با اشاره به نمونه هايي از طنز در آثار شعرايي همچون زنده ياد سلمان هراتي، حسن حسيني و. . . نهايتا سخنان خود را با لطيفه اي از عبيد زاكاني استاد طنازان ايران به پايان برد. تجلي اسلام سپس آقاي دكتر انزابي به سخنراني پرداخت و درباره "بازتاب قيام مردمي

ص: 1149

15 خرداد 42 در ادبيات معاصر" (از 42

ص: 1150

تا 57( مطالبي را بيان داشت. سخنران ابتدا ضمن تبريك ميلاد حضرت زهراي مرضيه و ولادت امام خميني و آرزوي ادامه كنگره در سالهاي آتي بخصوص در سال آينده كه صدمين سال تولد بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران است و تحقيق و بررسي بيشتر درباره ادبيات انقلاب اسلامي، چهارچوب مقاله خود را در بررسي تاثير و بازتاب قيام مردمي 15 خرداد سال 42 در شعارها، سروده ها و مطبوعات و كتابهاي گوناگون از جمله كتاب غربزدگي مرحوم جلال آل احمد اعلام كرد و نمونه هايي از شعارهاي خرداد 42 را از جمله "عمال اسرائيلي رسوا، كشتند در قم بي پناهان را،اي مرگ بر تو جلاد" بيان كرد و به قرائت اشعاري در باب اين موضوع پرداخت از جمله شعر آقاي محدثي: من خردادم خون خورشيد جان روز اوج عصيان حجم وسيع فرياد خلق شاهد تجلي اسلام. . . يا اين بيت از شهريار: خوف كابوس سياست جرم خواب غفلت ماستسخت ما را در خمار الكل و افيون گرفتند وي گفت: در اين دوران اختناق آنچنان شديد بود كه نفس در گلو خفه مي شد و شنيدني است كه رئيس ساواك تبريز چنين تهديد كرده بود كه "اگر خ خميني از گلوهايتان بيرون بيايد زبان را از گلويتان بيرون مي كشم. " سخنران سپس با بيان

ص: 1151

چگونگي تاثير قيام و كلام امام در آثار هنرمندان و قرائت ابياتي چند در اين زمينه به سخنان خود خاتمه داد. عصر آفرينشهاي ادبي سپس آقاي دكتر محمدرضا نصر درباره "تاثير امام خميني (س) و فقيهان شاعر بر ادبيات" به سخنراني پرداخت و ابتدا ضمن بيان چگونگي درك فيلسوفان، فقها و عرفا از پروردگار عالم گفت: نزد حكيمان مشايي و حتي فقيهان بي توجهي يا كم توجهي به شعر و شاعري مي بينيم اما چهره هاي برجسته اي همچون شيخ بهايي، ملامحسن فيض كاشاني، علامه طباطبايي و حضرت امام وارد قلمرو جديدي مي شوند و ادبيات شاعرانه به قلمرو فقيهان نيز راه پيدا مي كند. سخنران سپس طي شرحي درباره شعر و شاعري و اينكه انسانها مي توانند از چند جهت تاثيرگذار باشند كه امام خميني نيز چنين بودند و در عرصه شعر نيز نظام خاصي را ايجاد كردند به اهميت معناي حقيقي الفاظ در نزد عرفا پرداخت و از كساني كه عليرغم صراحت اشعار بزرگاني مانند حافظ كه مي گويد: مستي عشق نيست در سر تو رو كه تو مست آب انگوري باز هم دنبال اين هستند كه به الفاظ ظاهري بسنده كنند انتقاد كرد و گفت: نكته اي كه ويژه حضرت امام است و يكي از كارهايي كه امام در فرهنگ ما كردند و فقط به شعر آن

ص: 1152

بزرگوار هم برنمي گردد بلكه به نوع حركت ايشان و برخورد ايشان ارتباط وسيع دارد، بدست گرفتن عرف ادبي است در دو قلمرو، يكي قلمرو عوام و يكي در قلمرو روشنفكران. سخنران با اشاره به اينكه از حدود سال 1320 جمعيت به اصطلاح سوسياليستها و ماركسيستها جو عمومي ادبي جامعه را در دست داشتند و تا ظهور چهره هايي مانند مرحوم آل احمد و مرحوم شريعتي جو غالب سخنرانيها و اشعار نيز بدست آنان بود و حتي در قلمرو ادبيات عوام نيز تاثير مي گذاشتند و تبليغات مبتذل غربي نيز قلمرو خاصي را به خود اختصاص داده بود به تاثير امام خميني بر جامعه در دهه هاي بعدي و تغذيه جو عمومي هنر و ادبيات از طرف ايشان پرداخت و نهايتا گفت: اگر ما بخواهيم كه انديشه و تفكر امام را داشته باشيم بايد بيشتر به مقوله ادبيات و هنر بپردازيم و ادبيات و هنر را تغذيه كنيم كه امروز عصر آفرينشهاي ادبي است، عصر سيطره فرهنگ هنري و ادبي بر جهان است. عرفان ظلم ستيز سخنران بعدي آقاي دكتر جان نثاري بودند كه طي سخنان كوتاهي توضيحاتي درباره مقاله خود با عنوان "امام خميني و ادبيات عرفاني" دادند و اشاره كردند كه با بررسيهاي مفصل و طولاني در ادبيات عرفاني و همچنين آثار امام خميني به

ص: 1153

اين نتيجه رسيده اند كه: امام استاد عرفان است، امام استاد تصوف است، امام استاد اصطلاحات عرفاني و صوفيانه است. امام به همه انديشه هاي عرفاني و صوفيانه آگاهي داشتند، عرفان امام عرفان مثبت، پويا و ظلم ستيز است، درعرفان امام تفاخر بر خرقه و طريقت ديده نمي شود. امام عارفي است فيلسوف و فقيهي سياستمدار و مبارزي خستگي ناپذير. راهش پر رهرو باد و شراب وصالش بر تشنگان حقيقت گوارا. در خاتمه سخنران ضمن اشاره به پيشنهاد آقاي دكتر سنگري درباره ادبيات كوثري و ادبيات ابتري گفتند: من اين پيشنهاد را تصديق مي كنم. اين را در حوزه ادبيات معاصر اساتيد بزرگ، ادباي بزرگ، به آن بپردازند و دو جريان و دو خط را مشخص كنند: يكي خط كوثري كه از ولايت است و ديگر خط ابتري كه ضد ولايت است. راه او و حديث ثقلين سپس حجةالاسلام والمسلمين موسوي سرپرست مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني در استان اصفهان به سخنراني پرداختند و ضمن تشكر از شركت كنندگان در كنكره، مسئولين استان اصفهان، مهمانان خارج از استان، صدا و سيما، نيروهاي انتظامي و . . . كه با حضور و فعاليت خود كنگره را برپا داشتند و ضمن عذرخواهي از كمبودهاي احتمالي در مورد پذيرايي و اسكان مهمانان، شمه اي از خصوصيات اخلاقي و عظمت روحي

ص: 1154

و اقدامات امام خميني را بيان كردند و گفتند: او بود كه كام تشنه اش و عطش جانش را نه مسجد و مدرسه و نه اصطلاحات و مفاهيم و نه حكمت و فلسفه و نه آيه و اخبار نتوانست سيراب كند كه فرمود: در ميخانه گشائيد برويم شب و روز كه من از مسجد و از مدرسه بيزار شدم با قلندر منشين گرچه نشستي هرگز حكمت و فلسفه و آيه و اخبار مخواه و او بود كه به همه سالكان طريق هدايت و عارفان عاشق حقيقت معني دعا و راه وصول به هستي مطلق را آموخت "الهي هب لي كمال الانقطاع اليك و انر الابصار قلوبنا بضياء نظرها اليك حتي تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الي معدن العظمة و تصير ارواحنا معلقة بعز قدسك" دعاي شعبانيه و او بود كه منصور گمشده را يافت: فارغ از خود شدم و كوس انا الحق بزدم همچو منصور خريدار سردار شدم و ابن عربي محكوم دست تقدس و تحجر را به ميدان و صحنه آزادي آورد و فصوص الحكم و اسفار صدري را حياتي جاودانه بخشيد و خود را لايق ديدار خراباتيان دانست. و او بود كه به قول حاج حسن آقا يادگار امام و همه اهل دل و فكر "جز خدا هيچكس را

ص: 1155

منشا اثر نمي دانست" ايمان به اين جمله معروف كه لامؤثر في الوجود الا الله - همه همين است عين همان كثرت در وحدتي كه مي گويند. شخصيت امام نيز با همه كثرتشان بازگشت به اين وحدت است. و او بود كه در پاسخ آيةالله قديري كه هم از شاگردان با فضلش مي باشد و هم عضو شوراي فتواي حضرتش - در خصوص شطرنج بدون شرط كه فتح بابي بزرگي براي ورود به دنياي علم و اجتهاد و هنر شد فرمود: "ولي شما را نصيحت پدرانه مي كنم كه سعي كنيد تنها خدا را در نظر بگيريد و تحت تاثير مقدس نماهاي احمق و آخوندهاي بيسواد واقع نشويد چرا كه اگر بناست با اعلام و نشر حكم خدا به مقام و موقعيتمان نزد مقدس نماهاي احمق و آخوندهاي بيسواد صدمه اي بخورد بگذار هرچه بيشتر بخورد". و هم اكنون ما هستيم و راه او حديث ثقلين، قرآن و عترت طاهرين عليهم السلام، اعتصام بحبل الله المتين، وحدت كلمه و انسجام ملت، پرهيز از تشتت و اختلاف، اهتمام به امر رهبري دين و ديني و اعتلاي اسلام ناب محمدي و اقتدار نظام مقدس جمهوري اسلامي و حفظ آثار امام، و اين همه و همه بود كه خلاصه اش اين شد خميني لله و بالله و في الله و الي الله شد و رسيد به "عبادك

ص: 1156

منهم المخلصين" و "وادخلي في عبادي و ادخلي جنتي" و لهذا امام تحول و دگرگوني در همگان بوجود آورد بويژه در اهل ادب و عرفان و هنر تاثير گذاشت. و بالاخره شروع مباركش از "قل انما اعظكم بواحدة ان تقوموالله مثني و فردي" آغاز و حسن ختامش به "يا ايتها النفس المطمئنة ارجعي الي ربك راضية مرضية فادخلي في عبادي و ادخلي جنتي" رسيد. رسالت معنوي آخرين سخنران كنگره حجةالاسلام والمسلمين بهجتي شفق بودند كه طي سخناني ضمن تشكر از همه عزيزاني كه در برپايي كنگره تلاش كرده بودند اين كنگره را در نوع خود بي نظير دانست و با توجه به نوع موضوعات عنوان شده و با تذكر اين نكته كه بعضي از مقالات خارج از موضوع كنگره بود و بعضي ديگر زياده از حد به مسايل حاشيه اي پرداخته بود به جمع بندي مطالب مطروحه پرداخت و محورهاي مباحث اصلي را شعر، سينما و ادبيات داستان برشمرد و چگونگي تاثير امام خميني، انقلاب اسلامي و دفاع مقدس را بر سبك، الفاظ و قالبها و نحوه بيان ماحصل مقالات كنگره اعلام كرد و گفت: تغيير سبك حرفي است درست و به نظر من هم اين سبكي كه امروز پيدا شده در شعر انقلابي يك سبك نوين است، نه سبك عراقي است، نه

ص: 1157

سبك خراساني و نه سبك هندي، اگرچه به سبك هندي نزديك است اما امتياز مخصوص به خود دارد. ديگر تغيير در الفاظ و قالبهاست كه گفته شد مثلا در قالبها بيشتر قالب غزل مورد توجه قرار گرفته، مثنوي از نو تجديد شد، رباعي و دوبيتي در قالبها و در الفاظ و استعارات بسيار تغيير يافت و مسئله ديگر سمبليسم شدن مسايل انقلاب بود كه برادران عزيز بيان كردند و استفاده از الفاظ رمزي و نمادها و مورد ديگر تفاوت سروده هاي تازه است كه با آنچه قبل از انقلاب بود زمين تا آسمان تفاوت دارد. اين سرودها دربردارنده پيامهاي آسماني و رسالت معنوي اين انقلاب است. نوعي شعر حماسي هم در دفاع هشت ساله بوجود آمد كه بسيار ارزنده و جالب بود و بعضي نيز اشاره كردند كه غزلهاي داستاني يا غزلهاي خاطره اي هم بوجود آمد و درباره ادبيات داستاني كه درباره انقلاب زياد داريم انشاءالله بيشتر تقويت بشود. در زمينه نثر كار كم شده. در روزنامه نويسي، نمايشنامه نويسي و داستانويسي ما تازه كاريم ولي طنز را بايد بگويم كه اول كار ماست و اين شعبه بسيار خوبي از ادب و هنر است كه گاه مي توان با يك طنز يك ملت را زير و رو كرد. سخنران در خاتمه پيشنهاد كرد در اين گونه مجامع قبلا

ص: 1158

شرحي از فعاليتها و زندگي سخنرانان به سمع حضار برسد تا آشنايي بيشتر با هر يك از اهل قلم كه از نقاط مختلف آمده اند حاصل گردد و ديگر اينكه انواع تشويقهاي امام در عمل و گفتار نسبت به هنر و ادب و اهل هنر مورد بررسي قرار گيرد كه براي خلق كارهاي تازه و پرواز اديبان و دست يافتن بر افقهاي تازه بزرگترين انگيزه است. گزارشگر: ابوالفضل مروي - عكاس: هاشم مرادي

ص: 1159

سياست، و فرهنگ متناسب با خويش را ارائه كند. (1) يكي از اموري كه بايسته است نسبت به آن پژوهشها و تحقيقات گسترده و عميقي صورت گيرد، فلسفه سياسي اسلام است. فلسفه سياسي به معني اعم و انديشه سياسي بطور اخص، به ويژه از اين نظر كه اگر درست عرضه شود و مورد قبول جامعه قرار گيرد، مي تواند موجد و موجب نظم سياسي مطلوب باشد، از اهميت بسيار زيادي برخوردار است. با توجه به اين نكته، مقاله حاضر عهده دار ارائه وجوهي از انديشه سياسي كه توسط امام خميني (ره) احيا شده است و در سرانجام به ايجاد حكومت اسلامي منجر گشته است، خواهد بود. فرضيه مهم نگارنده در اين مقاله آن است كه بنيانگذار جمهوري اسلامي حضرت امام خميني (ره) ، قيام و نهضت اسلامي خويش را با احياي انديشه سياسي اسلام، به ويژه احياي تئوري حكومتي اسلام، آغاز كرد و اين در واقع يكي از تفاوتهاي اساسي نهضت بيدارگرانه و حيات بخش آن امام راحل (ره) نسبت به ديگر نهضتهاي اسلام خواهانه قرون اخير در جهان است و همين تفاوت اساسي يكي از عوامل مهم موفقيت و پيروزي انقلاب اسلامي شد. امام خميني (ره) علاوه بر مبارزه براي نفي استعمار و استبداد به ارائه فلسفه سياسي اسلام پرداخت و در واقع به

ص: 1161

اين دو پرسش اساسي مهم فلسفه سياسي كه "چه كسي بايد حكومت كند؟ " و "چگونه بايد حكومت كند؟ "، پاسخهاي صريح و روشني داد و در عمل نيز به پياده كردن اين انديشه اهتمام ورزيد. آزمون ادعاي فوق را در ادامه اين مقاله پي مي گيريم. انديشه سياسي امام خميني (ره) با نگاهي به تاريخ انديشه سياسي اسلام به اين نتيجه مي رسيم كه در ميان متفكران و عالمان مسلمان، كه در جهت تبيين انديشه و نظام سياسي اسلام تلاش كرده اند، بطور عمده چهار گرايش و طرز فكر عمده و قابل ملاحظه است: )1 )2- انديشه سياسي فلسفي: انديشه اي است كه توسط فلاسفه پي نهاده شده است و مانند ديگر شعب فلسفه، از نحله هاي قديم و از مباني كتاب و سنت، هر دو، استفاده كرده است. كتابهايي همچون "آراء اهل المدينة الفاضله"، "السياسات المدينه"، "التنبيه علي سبل السعادة" از فارابي، "سياسيات شفا" از ابن سينا، "تدبير المتوحد" از ابن باجه، نبوات و سياسات "مبدا و معاد" و "الشواهد الربوبيه" از ملاصدرا و. . . از اين قسم است. ماهيت، حقيقت و واقعيت سياست محور اصلي بحث و بررسي در اين گرايش است. در مرتبه بعد از زاويه حكمت عملي كه همان "عمل به حكمت" است، به ارائه ويژگيهاي "انسان كامل" مي پردازند

ص: 1162

و چون "انسان كامل" نمي تواند به كمال برسد، مگر در مدينه فاضل و كامل، به ارائه ويژگيهاي مدينه فاضله و رئيس و رهبر آن و نحوه تدبير حيات بشر در آن پرداخته اند. 2- انديشه سياسي اجتماعي: اين سنخ از انديشه، عمدتا از جانب مصلحان اجتماعي معاصر ارائه شده است. از چهره هاي برجسته اين شعبه از انديشه مي توان از سيد جمال الدين اسدآبادي، سيد عبدالرحمن كواكبي، شيخ محمد عبده، سيد امير علي هندي، سيد عبدالله نديم مصري، محمد اقبال لاهوري، شيخ محمد خياباني، سيد عبدالحسين شرف الدين لبناني و شيخ محمد حسين كاشف الغطا ياد كرد. افكار اين گروه در مكتوباتي همچون مجله "العروة الوثقي" و كتابهاي "طبايع الاستبداد"، "تفسير المنار"، "ديوان اقبال"، "الفصول المهمة في تاليف الامة"، "المثل العليا في الاسلام لا في بحمدون" و. . . دريافتني است. سيد جمال الدين اسد آبادي، به عنوان پرچمدار اين جريان، معضلات اساسي جهان اسلام را مطرح نمود و بدنبال ارائه راه حلهايي به تكاپو و تلاش، اقصي نقاط جهان اسلام و غيراسلام را زير پا گذاشت. سئوالهايي كه سيد مطرح كرد از اين قبيل بود كه: "چرا مسلمانان ذليل شدند؟ چرا دين اسلام ضعيف شد؟ كفار چرا غالب گرديدند؟ اين پريشاني از كجاست و خرابي از چه راه است؟ "

ص: 1163

(3) و توصيفش از جهان اسلام اين بود كه: "مورد تاخت و تاز بيگانگان قرار گرفته و اموالشان غارت شده وبيگانگان به اغلب كشورهاي اين جامعه مسلط هستند و سرزمينهاي آنها را قطعه قطعه، در ميان خود تقسيم مي كنند. . . چنان ذليل و خوار گشته اند كه پادشاهان و امراي باقي مانده اين امت صبح خود را با مصائب شروع مي كنند و روز نويش را با رنج و شقت به شب مي رسانند، ترس از بيگانگان بر وجود آنان مستولي شده و ياس بيش از اميد، بر روح آنان غلبه كرده است. " (4) آنچه از سوي سيد، به عنوان موانع داخلي و خارجي عزت و سربلندي جهان اسلام، مطرح شد، دستمايه ديگر انديشمندان در اين گرايش گشت. اهم اين مشكلات از اين قرار بود: ترك فضايل اخلاقي و رسوخ اوصاف رذيله، فاصله گرفتن از اسلام اصيل و نفوذ خرافات و بدعتها در عقايد مسلمين، قوميت گرايي و تعصبات قومي و نژادي، تفرقه و جدايي و در نتيجه عدم همكاري ميان علما و زمامداران و مسلمين شهرهاي مختلف و عدم آشنايي نسبت به هم، جدايي دين از سياست و تبديل خلافت به سلطنت، استبداد حكام خودكامه در كشورهاي اسلامي، جهل و بي خبري و عقب ماندگي جوامع اسلامي از دانش و علوم بشري، نفوذ و

ص: 1164

استيلاي بيگانگان بر كشورهاي اسلامي، تهاجم گسترده فرهنگي غرب براي نابودي دين اسلام و. . . با اذعان به اين مطلب كه سيد و ديگر رهروان او در شناخت مشكلات جهان اسلام توفيق شاياني كسب كردند، اما در ارائه راه حل و درمان نتوانستند نسخه اي موفقيت آميز ارائه دهند: و اين همان نكته اي است كه امام خميني (ره) به آن توجه كرد، كه در ادامه اين پژوهش به آن اشاره خواهد شد. 3- انديشه سياسي كلامي: از آنجا كه يكي از بحثهاي اساسي كلام، بحث "امامت " است، متكلمان مسلمان قسمت عمده مباحث خود را به بحث درباره نياز جامعه اسلامي به امام و خصائص و شرايط وي اختصاص داده اند و از اين نظام سياسي مطلوب خود را ارائه كرده اند. كتابهايي از قبيل "الشافي في الامامة" از سيد مرتضي علم الهدي، "تجريد العقايد" از خواجه نصيرالدين طوسي، "التمهيد" از قاضي ابوبكر باقلاني، "الارشاد" از امام الحرمين جويني، "المغني" از قاضي عبدالجبار همداني، نمونه هايي هستند كه مي توانند شاهدي بر اينگونه انديشه ها باشند. دانش كلام پيوسته در معرض مسايل جديد است، از اين رو وقتي به دوره شكوفايي علم كلام مي نگريم، گرايشات كلامي شيعي اثنا عشري، زيدي و. . . ، گرايشات كلامي اشعري، معتزلي، گرايشات كلامي مرجئه و. . .

ص: 1165

قابل مشاهده است اما سوگمندانه در تاريخ معاصر، كه جهان اسلام و به ويژه ايران مورد تهاجم و بلكه شبيخون فرهنگي دشمنان اسلام قرار گرفته و هنوز هم قرار دارد، اين دانش و انديشمندان آن از صحنه علمي به دور بوده اند و پاسخگوي معارضات جديد نبوده اند. مهمترين اقدام و بلكه يگانه اقدام مؤثر از سوي حضرت امام خميني (ره) با طر ح "ولايت فقيه "صورت گرفت كه به بررسي آن خواهيم پرداخت. 4- انديشه سياسي فقهي: كه از آن به عنوان "فقه سياسي" نيز ياد مي شود، نظام ويژه اي است كه فقهاي مسلمان در باب حكومت و سياست، در خلال ابواب فقهي عرضه كرده اند. اثر مشهور آية الله نائيني به نام "تنبيه الامة و تنزيه اعله. . . " و نيز مباحث فقهي حكومتي كه از سوي فقيهاني همچون شهيد اول، شهيد ثاني، محقق كركي، شيخ محمد حسن نجفي، شيخ جعفر كاشف الغطاء و. . . مطرح شده است از اين قبيل است. گو اينكه در آثار فقها بيشتر به مباحث سلبي حكومت پرداخت شده است تا مباحث ايجابي و ايجادي و يا وجوبي و وجودي، در اين زمينه نيز امام راحل (ره) تحولات عظيم و مطابق با زمان ايجاد كرد كه فرصت پرداختن مستقل به آن به عهده مقاله ديگر

ص: 1166

اين نگارنده است. امام خميني (ره) تجربه بيش از يك قرن شكست و ناكامي مسلمانان در مقابله با جهانخوران را به خوبي تحليل و تبيين كرد. مشكلات و معضلات اساسي را دريافت و در يك تحليل دقيق، شيوه و روشي بديع در تبيين مسايل فقهي، كلامي و فلسفي - عرفاني اسلام را در پيش گرفت، در حالي كه در اين راه جو غالب از آن تفكر جدايي دين از سياست، گريز از حكومت و بي توجهي به مسايل جهاني و منطقه اي بود و چه فريادها و دردها كه امام از جو و محيط داشت و. . . آري، امام خميني (ره) انديشه سياسي اسلام را، در وضعيتي دشوار، در خلال مباحث فقهي مطرح كرد. اما اينگونه نبود كه از چارچوب فقه و اصول فقه خارج نشوند، بلكه ضرورت ايجاد "حكومت اسلامي" به رهبري ولي فقيه را در كلام ثابت كرد و آنگاه فقه را با اين انديشه مشروب ساخت. در اين مورد آية الله جوادي آملي نظر روشني دارند كه به لحاظ اهميت آن عينا نقل مي شود. "ابتكار امام خميني در دين و فقه شناسي نه مانند اخباريون بود كه از روزنه زبون تحجر و ثقبه كم نور جمود و خمول به آن مي نگرند و نه مانند ساير اصوليون بود كه

ص: 1167

از تنگناي مباحث الفاظ و اصول عمليه در آن نظر مي نمايند و نه همتاي ساير حكيمان و عارفان بود، . . . بلكه دين شناسي او در "فقه اصغر" و "اوسط" و "اكبر" تابع دين شناسي امامان معصوم (ع) بوده است، كه آن ذوات مقدس دين را در همه زاوياي غيب و شهودش مي شناختند و درصدد اجراي همه آن بودند و تنها راه عملي نمودن آن تاسيس حكومت اسلامي است. " (5) كاري كه امام (ره) كرد، اين بود كه "بحث ولايت فقيه مظلوم را از قلمرو فقه بيرون آورد و به جايگاه اصليش كه مساله كلامي است نشاند. آنگاه با براهين عقلي و كلامي اين مساله را شكوفا كرد. و سراسر فقه را در تابش شعاع آن قرار داد. " (6) امام خميني (ره) با نگارش "كشف الاسرار" در سال 1323 ش، ضمن پاسخگويي به اتهاماتي كه نويسنده "اسرار هزار ساله" و ديگران به اسلام زده بودند، حمله به رژيم پهلوي را نيز به نحو بارزي آغاز كرد. (7) در همين كتاب آورده بودند: "خداي عادل هرگز تن دادن به حكومت ظالمان را نمي پذيرد. تنها حكومتي كه خرد و شرع آن را حق مي داند، حكومت خدا، يعني حكومت قانون الهي است; و اين نوع حكومت اگر به دست فقيه هم

ص: 1168

نباشد، بايد حكومت با اساس و قانون الهي كه صلاح كشور و مردم در آن است، اداره شود و چنين حكومتي بدون نظارت فقها امكان پذير نيست. " (8) به اين ترتيب، انديشه تاسيس حكومت اسلامي از آغاز مبارزات مورد نظر حضرت امام (ره) بود، ولي اولويت با ساختن و تربيت عناصر "آگاه" و ياران "همدل" بود. كاري كه در جو آن روز هم "شجاعت"مي خواست و هم نياز به زمان داشت. بعد از حادثه فيضيه، در 22 فروردين 1342، ضمن معرفي دولت به عنوان تشكيلاتي كه اساسا مخالف اسلام است و براي دشمني با قرآن با اسرائيل و ايالات متحده وحدت كرده است. " (9) فرمود: "بايد اين راه ادامه يابد، هر چه مي شود بشود ولو بلغ ما بلغ. " (10) فكر تاسيس حكومت اسلامي اولا امام (ره) و پيروانش را در مقابل نظام ستم شاهي پهلوي قرار مي داد و ثانيا مانع از آن مي شد تا شكستهايي نظير آنچه در نهضت مشروطه و غير آن اتفاق افتاد، دوباره تكرار شود. اين همه، در كنار لزوم ارائه يك فلسفه سياسي در مقابل فلسفه سياسي نظام حاكم، سبب شد تا از سوي حضرت امام خميني (ره) در اول بهمن سال 1348، در اثناي بحث فقهي "مكاسب "موضوع "ولايت فقيه" محور تدريس قرار گيرد. در

ص: 1169

اين درس بود كه فرمود: "بر تمام مسلمانان و پيشاپيش آنان بر علماي روحاني و طلاب حوزه هاي علميه اسلامي واجب است كه عليه سمپاشيهاي دشمنان اسلام، به هر وسيله ممكن، قيام كنند، تا اينكه بر همگان آشكار شود كه اسلام براي اقامه حكومتي عدل گستر آمده است. " (11) انتشار اين دروس در قالب كتاب "ولايت فقيه" و يا "حكومت اسلامي" و يا عناوين ديگر مبارزات را وارد مرحله جديدي كرد و در سطح وسيعتر تحول عميقي در حوزه انديشه سياسي اسلام به وجود آورد و زمينه را براي طرح هاي مختلف در ابعاد مختلف حكومتي فراهم آورد. براي پرهيز از تفصيل، به چند نكته اساسي كه در اين درسها مطرح شد، به اختصار اشاره مي كنيم. در مورد لزوم برپايي حكومت اسلامي متذكر شده بودند كه: "احكام اسلامي، اعم از قوانين اقتصادي و سياسي و حقوقي، تا روز قيامت باقي و لازم الاجرا است. . . . اين بقا و دوام هميشگي احكام، نظامي را ايجاب مي كند كه اعتبار و سياست اين احكام را تضمين كرده، عهده دار اجراي آنها شود، چه، اجراي احكام الهي جز از رهگذر برپايي حكومت اسلامي امكان پذير نيست. " (12) درباره اهداف حكومت فرموده اند: "لزوم حكومت به منظور بسط عدالت و تعليم و تربيت و حفظ

ص: 1170

نظام جامعه و رفع ظلم و حراست مرزهاي كشور و جلوگيري از تجاوز بيگانگان، از بديهيترين امور است، بي آنكه بين زمان حضور و غيبت امام و اين كشور و آن كشور فرقي باشد. " (13) و نتيجه مي گيرند كه: "پس اقامه حكومت و تشكيل دولت اسلامي بر فقيهان عادل، واجب كفايي است. " (14) و بدينگونه بود كه در انديشه امام (ره) فقها مكلف بودند براي "تحصيل" حكومت تلاش كنند و البته "اگر يكي از فقيهان زمان به تشكيل حكومت توفيق يافت، بر ساير فقها لازم است كه از او پيروي كنند. " (15) در مقابل انديشه سياسي حضرت امام (ره) ، كه با قيام 15 خرداد زمينه هاي فراگير شدن آن فراهم شده بود، رژيم غيرقانوني و فاقد مشروعيت پهلوي، با توسل به انواع و اقسام راهها و حيله ها، درصدد حفظ "سلطنت" خويش بود. تاسيس و تقويت ساواك، گسترش واحدهاي پليسي و اطلاعاتي، وابستگي هرچه بيشتر و بيشتر به امريكا، عوامفريبي و اتكاء بر "ناسيوناليسم افراطي" از اهم اين شيوه ها بود. پهلوي در همان حال كه به منظور فريب توده مردم مي گفت: "نيروئي كه ديگران نمي بينند مرا همراهي مي كند، يك نيروي عرفاني، وانگهي من پيامهايي دريافت مي كنم! پيامهاي مذهبي، من خيلي مذهبي هستم. بخدا باور دارم و همواره گفته ام

ص: 1171

كه اگر هم خدا وجود نمي داشت بايد اعتراف مي كرديم. . . من از پنج سالگي با خدا زندگي مي كنم از زمانيكه الهاماتي به من شده. . . من حضرت قائم را ديدم من دچار يك حادثه شدم. . . او خود را ميان من و صخره جاي داد. . . كسي كه همراهم بود او را نديد. " (16) در همين حال جشنهاي 2500 ساله را برگزار كرد، تاريخ هجري را به تاريخ شاهنشاهي برگرداند و با احياء تاريخ نويسي پادشاهي و تعويض نامها و قانونگذاريها درصدد بود تا ضمن يافتن فلسفه سياسي قابل اتكايي براي كومت خود، اسلام را از سر راهش بردارد و هر چه زودتر به چيزي كه وي آن را "دروازه تمدن" مي ناميد، برسد. در اين نبرد نور و ظلمت، حق و باطل و اسلام و كفر، انديشه اسلام پيروز گشت و 22 بهمن 57 شاهد اين پيروزي شد. تاثيرات انديشه سياسي امام خميني همانگونه كه پيدايش اصل انقلاب اسلامي با احياي انديشه سياسي اسلام، توسط رهبر كبير انقلاب حضرت امام خميني (ره) بود، استمرار آن نيز با تداوم اين انديشه خواهد بود و چنانكه بيداري مردم مسلمان ايران با رهبري ديني آغاز شد، بيداري و قيام مردم خارج از اين مرز و بوم نيز با هدايت ديني انجام

ص: 1172

پذير است و اين همان معناي صدور انقلاب است. بنابراين صدور انقلاب به "معناي پاسخ دادن به سئوالهاي فكري بشر تشنه معارف الهي است. " (17) و اين چيزي غير از تداوم، پويايي و بالندگي انديشه اسلامي به ويژه انديشه سياسي اسلام، كه امام راحل (ره) احياگر آن بود، نيست. در ادامه اين مقال، تاثيرات و روند اين انديشه را، پس از پيروزي انقلاب اسلامي، در سه سطح (ايران، جهان اسلام و نظام بين الملل) مورد اشاره قرار مي دهيم. 1- ايران اگر قبل از پيروزي انقلاب اسلامي، برخورد و رويارويي انديشه اسلامي عمدتا با سلطنت بود، پس از پيروزي انقلاب اسلامي، مسائل ديگري روياروي انديشه اسلامي بويژه، انديشه سياسي اسلام، قرار گرفت. اين رويارويي سبب احياء و گسترش انديشه سياسي اسلامي در حوزه هاي كلامي، فلسفي، اجتماعي و فقهي گرديد. (بررسي مسئله در همه اين حوزه ها نياز به بحثهاي مستقل و مفصل دارد، بر همين اساس در اين نوشته تاكيد بر حوزه فقهي خواهد بود. ) گامهايي كه در اين گرايشها برداشته شده، بسيار اساسي است و مي شود گفت زمينه را براي مطالعات و پژوهشهاي بعدي در اين حوزه ها، فراهم كرده است. تدريس فلسفه و يادگيري زبان خارجي اگر روزي كفر به حساب مي آمد، امروزه اينگونه نيست. اگر روزي جو غالب

ص: 1173

از آن گرايش جدايي دين از سياست بود و به تعبير امام راحل (ره) "آخوند سياسي" لقبي نابخشودني بود، امروز چنين نيست. سخن امام خميني (ره) در اين مورد سندي است كه هر پژوهشگري را از تفصيل بي نياز مي كند. " وقتي شعار جدايي دين از سياست جا افتاد و فقاهت در منطق ناآگاهان غرق شدن در احكام فردي و عبادي شد. . . حماقت روحاني در معاشرت با مردم فضيلت شد. بزعم بعضي افراد، روحانيت زماني قابل احترام و تكريم بود كه حماقت از سرو پاي وجودش ببارد والا عالم سياسي و روحاني كاردان و زيرك كاسه اي زير نيم كاسه داشت. و اين از مسايل رايج حوزه ها بود كه هر كس راه مي رفت، متدين تر بود. ياد گرفتن زبان خارجي كفر و فلسفه و عرفان گناه و شرك. به شمار مي رفت. " (18) يكي از تحولات مهمي كه امام (ره) آن را به وجود آورد، تحول در حوزه فقه بود ايشان با اين كه "در مورد روش تحصيل و تحقيق در حوزه ها. . . معتقد به فقه سنتي و اجتهاد جواهري" بود و تخلف از آن را جايز نمي دانست ولي معتقد بود كه "اين بدان معني نيست كه فقه اسلام پويا "نباشد. (19) بر همين اساس بر نقش دو عنصر زمان و

ص: 1174

مكان توجه داد: "زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند". مساله اي كه در قديم داراي حكمي بوده است به ظاهر، همان مساله در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام، ممكن است حكم جديدي پيدا كند. بدان معني كه با شناخت دقيق روابط اقتصادي و اجتماعي و سياسي، همان موضوع اول كه از نظر ظاهر با قديم فرقي نكرده است، واقعا موضوع جديدي شده است كه قهرا حكم جديدي مي طلبد. " (20) و از همه مهمتر اينكه حكومت را فلسفه عملي تمامي فقه دانست: "حكومت، در نظر مجتهد واقعي، فلسفه عملي تمامي فقه در تمامي زواياي زندگي بشريت است. حكومت نشان دهنده جنبه عملي فقه در برخورد با تمامي معضلات اجتماعي و سياسي و نظامي و فرهنگي است. " (21) و ويژگيهاي مجتهد واقعي را اينگونه برشمرد: "آشنايي به روش برخورد با حيله ها و تزويرهاي فرهنگ حاكم بر جهان، داشتن بصيرت و ديد اقتصادي، اطلاع از يفيت برخورد با اقتصاد حاكم بر جهان، شناخت سياستها و حتي سياسيون و فرمولهاي ديكته شده آنان و درك موقعيت و نقاط ضعف. . . از ويژگيهاي يك مجتهد جامع است. " (22) با اين همه در صورتي كه سخن استاد مطهري را به ياد داشته باشيم كه فرموده بود: "حق اين است

ص: 1175

كه در برابر هر يك رساله عمليه. . . دهها رساله عمليه و فكريه و اصوليه و اجتماعيه و اقتصاديه و سياسيه بر طبق احتياج و درك و قبول مردم و شان زمان. . . نيز نوشته شود. " (23) بايد بپذيريم كه هنوز در ابتداي راهيم و تا رسيدن به آنچه آرزوي امام (ره) بود فاصله زيادي داريم. 2- جهان اسلام: با پيروزي انقلاب اسلامي، چراغ اميدي در قلب امت اسلام روشن شد و مسلماناني كه تا آن هنگام فكر مي كردند براي رهايي از يك ابرقدرت بايد به ابرقدرت ديگري روي آورند و يا بعضي كه گمان مي كردند، امكان برقراري حكومت اسلامي در اين عصر و زمانه نيست، انديشه و فكرشان بطور كلي متحول شد. شاهد اين ادعا اين است كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي از نفوذ انديشه هاي ماركسيستي و غير آن در ميان مسلمانان كاسته شد و در عوض اسلام به عنوان راهنماي عمل انتخاب گرديد. بدينگونه فرياد اسلام خواهي مردم لبنان و سودان و الجزاير و مصر و افغانستان و كشمير و اقصي نقاط جهان متاثر از انقلاب اسلامي و انديشه امام خميني (ره) به حساب مي آيد. آنچه گفته شد چيزي نيست كه بر كسي پوشيده باشد. در اين مورد حتي بيگانگان نيز به اين حقيقت

ص: 1176

اعتراف كرده اند. اشاره به يك مورد خالي از فايده نيست: "اسلام تولد مجدد خود را از امام خميني دارد و او بود كه با احياي ارزشهاي فراموش شده ميليونها انسان، تعجب رهبران غرب و جهانيان را برانگيخت. " (24) بدينگونه، پژواك انديشه انقلاب اسلامي در سطح جهان اسلام، احياء مذهب و به راه انداختن جنبشهاي اسلامي بود. چيزي كه به نفوذ اين "انديشه" كمك كرد، آرزوهاي امام (ره) در جهت آزادي جهان اسلام از زير يوغ استعمارگران و طاغوتيان، مجد و عزت مسلمانان، از بين رفتن تفرقه هاي سياسي، مذهبي، ملي و قومي در جهان اسلام، آگاهي بخشي به مسلمانان جهان، بازسازي و نجات تفكر ديني و در يك كلام نجات مسلمين بود. در ميان فرمايشات ايشان كم نداريم از اين قبيل كه: "ما اميد واثق داريم كه ملل اسلامي، در آتيه نزديكي بر استعمار چيره شود. " (25) و نيز " بايد بسيجيان جهان اسلام، در فكر ايجاد حكومت اسلامي باشند و اين شدني است; چرا كه بسيج، تنها منحصر به ايران اسلامي نيست. بايد هسته هاي مقاومت را در تمامي جهان به وجود آورد. " (26) ثمرات عميق نفوذ و تاثير انديشه امام (ره) در حمايت همه جانبه مسلمانان جهان از حكم اعدام سلمان رشدي، كه توسط امام خميني

ص: 1177

(ره) صادر شد، به خوبي روشن گشت و دشمنان اسلام را بيش از پيش از قدرت جهان اسلام به وحشت انداخت. 3- نظام بين الملل: اگر تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي گفته مي شد كه "دين افيون توده هاست. "، پس از پيروزي انقلاب اسلامي و انديشه ديني در ايران، اين سخن به موزه هاي تاريخ انديشه سپرده شد. به نظر مي رسد يكي از علل عمده غافلگير شدن تحليلگران غربي و شرقي در پيش بيني وقوع انقلاب اسلامي، تصورات غلط آنها از دين و انديشه ديني بود. يكي از روزنامه نگاران غربي طي تحقيقي به بررسي رويدادهاي ايران در فاصله زماني دهسال مانده به انقلاب تا وقوع انقلاب، در 12 روزنامه مشهور جهاني كه در سطح بين المللي منتشر مي شوند، پرداخته است. وي در پايان به اين نتيجه رسيده است كه هيچ كدام از اين روزنامه ها نتوانسته بودند خوانندگانشان را براي اعلام خبر وقوع انقلاب آماده كنند. (27) يكي از عواملي كه به نفوذ انديشه سياسي اسلام (علاوه بر دين اسلام) در سطح نظام بين الملل قوت بخشيد و قرآن را به صورت يك انديشه جهاني، كه تمام جهان را به سوي خويش دعوت مي كند درآورد، نامه امام (ره) به گورباچف بود، نامه اي كه يادآور نامه هاي پيامبر اسلام (ص) به پادشاهان

ص: 1178

جهان بود; در اين نامه به صراحت مشكل اصلي كشور شوروي سابق "عدم اعتقاد واقعي به خدا "معرفي شده بود و امام (ره) از گورباچف مي خواست كه درباره اسلام به طور جدي تحقيق كند. "آقاي گورباچف! . . . بايد به حقيقت روي آورد. مشكل اصلي كشور شما، مساله مالكيت و اقتصاد و آزادي نيست، مشكل شما عدم اعتقاد واقعي به خداست; همان مشكلي كه غرب را هم به ابتذال و بن بست كشيده و يا خواهد كشيد. . . اكنون از شما مي خواهم درباره اسلام، به صورت جدي تحقيق و تفحص كنيد; و اين نه بخاطر نياز اسلام و مسلمين به شما، كه به جهت ارزشهاي والا و جهان شمول اسلام است كه مي توان وسيله راحتي و نجات همه ملتها باشد و گره مشكلات اساسي بشريت را باز كند. " (28) به اين ترتيب، طرح انديشه ديني و مذهبي در جهان امروز، يكي از ثمرات مهم انقلاب و انديشه بنيانگذار آن مي باشد، چيزي كه تا قبل از انقلاب در رديف مسائل فراموش شده و بلكه تخدير كننده جوامع به حساب مي آمد. گفتني و قابل توجه است كه مطرح شدن انديشه اسلامي در سطح جهان از چنان جديتي برخوردار است كه نظام موجود جهاني را به اعمال واكنش مجبور ساخته

ص: 1179

است. طرح تئوريهايي همچون "رويارويي تمدنها" در اين راستا قابل تحليل است. (29) نتيجه با تامل در آنچه گذشت به اين نكته مي رسيم كه "انديشه" و به يك تعبير "فرهنگ"، اساس هرگونه تحول و دگرگوني است. به تعبير بسيار زيباي شاعر: از يك انديشه كه آيد درون صد جهان گردد به يك دم سرنگون خلق بي پايان ز يك انديشه بين گشته

ص: 1180

چون سيلي روانه بر زمين (30) بدين سان تبيين ابعاد مختلف انديشه اسلامي، كه انديشه اي حياتبخش و نجات دهنده و پاسخگوي معضلات جهان معاصر است، از اولويت بسيار بالايي برخوردار است. با توجه به اينكه تبيين انديشه اسلامي به عهده حوزه هاي علميه و نسل متعهد جامعه است، وظيفه بسيار سنگيني كه امروزه بر دوش حوزه ها و انديشمندان مسلمان قرار دارد، قابل كتمان نيست. خوب است اين وظيفه را از زبان امام راحلمان بشنويم كه فرمود: "حوزه ها و روحانيت بايد نبض تفكر و نياز آينده جامعه را هميشه در دست خود داشته باشند و همواره چند قدم جلوتر از حوادث، مهياي عكس العمل مناسب باشند. چه بسا شيوه هاي رايج اداره امور در سالهاي آينده تغيير كند و جوامع بشري براي حل مشكلات خود به مسائل جديد اسلام نياز پيدا كند. علماء بزرگوار اسلام، از هم اكنون بايد براي اين موضوع فكري كنند. " (31) حوزه امروز براي اينكه بتواند به چنين وظيفه اي عمل كند بايد عالماني آگاه به سياست، فرهنگ و اقتصاد جهاني و. . . تربيت كند; عالماني كه با اشراف بر مكتب نجاتبخش اسلام، تداوم دهنده "اصل دعوت"، كه توسط امام خميني (ره) احيا شده باشند و بدانيم كه اصل دعوت با تكيه بر "موعظه، حكمت و جدال احسن"، "استقلال فرهنگي"

ص: 1181

را به بار مي آورد. چيزي كه بدون آن به تعبير استاد مطهري حتي با اين فرض كه استقلال سياسي و استقلال اقتصادي را به دست آوريم، اگر به استقلال فرهنگي دست نيابيم، شكست خواهيم خورد و نخواهيم توانست انقلاب را به ثمر برسانيم. " (32) و بديهي است كه اين يكي از بهترين راههاي مبارزه با تهاجم فرهنگي دشمن است. به اين ترتيب به ميزان نفوذ انديشه اسلامي، كه با نهضت فكري امام خميني (ره) زمينه بسط آن فراهم آمده است، قلمرو اسلامي خواهيم داشت.

ص 4 .129. احمد موثقي، استراتژي وحدت در انديشه سياسي اسلام، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، 1370، ص 5 .298. آية الله جوادي آملي، آواي توحيد، ص 6 .23. آية الله جوادي آملي، "نقش امام خميني در تجديد بناي نظام امامت"، كيهان انديشه، ش 24، ص 7 .8. سلسله پهلوي و نيروهاي مذهبي به روايت تاريخ كمبريج، ترجمه عباس مخبر، صص: 8 .303 - 304. عباسعلي عميد زنجاني، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، نشر طوبي، ص 9 .435. سلسله پهلوي و نيروهاي مذهبي، همان، ص 10 .306. كيهان انديشه، همان، ص 11 .16. آية الله العظمي امام خميني، شئون و اختيارات ولي فقيه (ترجمه مبحث ولايت فقيه از "كتاب البيع") ، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ص 12 .20. همان، ص 13 .23. همان، ص 14 .24. همان، ص 15 .33. همان، ص 16 .33. سيد جمال الدين مدني، تاريخ سياسي معاصر ايران، ج 2، انتشارات اسلامي، ص 122. 17. آواي توحيد، ص 18 .21. از پيام امام به روحانيت، 19 .3/12/67. حوزه، ش 37 - 38، ص 20 .9. همان، ص 21 .10. همان، ص 22 .12. همان، ص 23 .11. گزيده مقاله ها (مجموعه مقاله هاي تحقيقي و پيشنهادي مجله حوزه درباره مسائل حوزه هاي علميه) ص 24 .26. يك

ص: 1183

روزنامه آرژانتيني، به نقل از حوزه، ش 58، ص 25 .94. حوزه، ش 32، ص 26 .13. همان، ص 27 .41. مارتين واكر، قدرتهاي جهان مطبوعات، ترجمه م. قائد. روزنامه هايي كه مولف اين كتاب مورد بررسي قرار داده است از اين قرارند: تايمز، لوموند، دي ولت، كوريه ره دلاسرا، پراودا، الاهرام، آساهي شيمبون (با 35 ميليون ميليون خواننده! ) ، نيويورك تايمز، واشنگتن پست، گلوب اندميل، ايج ملبورن و راند ديلي ميل. وي به اين نتيجه مي رسد كه "اگر بررسيهاي اين كتاب نكته اي ناگوار داشته باشد اين است كه جوامع بشري روزنامه هايي درخور شايستگي شان ندارند. " ص 42. و اين اعتراف، از يكروزنامه نگار غربي بسيار گويا است. 28. از پيام امام (ره) به گورباچف، 29 .11/10/67. براي مطالعه نظريه "رويارويي تمدنها" اثر ساموئل هانتينگتون ر. ك. به: مجتبي اميري، ماهنامه اطلاعات سياسي - اقتصادي، شماره 69 - 70 و 30 .73 - 74. گفتار فلسفي، جوان از نظر عقل و احساسات، ص 31 .122. حوزه، شماره 42، ص 32 .20. مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، ص 031. نجف لك زايي

ص: 1184

دگرگوني در مباني ارزشي اسلام، دين خدا را در معرض زوال قرار داده بود. نخستين و مهمترين دست آورد قيام امام حسين - عليه السلام - جداسازي حق از باطل و ترسيم دوباره سيماي اسلام ناب و افشاي ماهيت مدعيان خلافت بود. بدين ترتيب خون سالار شهيدان، اسلام راستين را بيمه كرد و نهضت عاشورا فارق حق و باطل و مرز تشخيص حقيقت اسلام از چهره تحريف شده آن گرديد. موجي از قيامها و شورشهاي پيروان آل رسول (ص) با شعار "يالثارات الحسين" عليه بدعتها و بيداد بني اميه برپا شد. قيام توابين در كوفه و قيام اهل مدينه و انقلاب مختار و قيام ابن مغيره بر ضد حجاج و قيام ابن اشعث و زيد بن علي و فرزندانش عرصه را بر خاندان بني اميه تنگتر كرد و سرانجام، شورش عباسيان با حمايت ابومسلم خراساني كه در آغاز با شعار خونخواهي خون حسين (ع) برپا شده بود، بساط خلافت امويان را درهم پيچيد. پس از آن، قيامها و شورشهاي پياپي آل حسن (ع) و شهيد فخ و ديگر انقلابيون بر ضد خلفاي ستمگر عباسي نيز از نهضت عاشورا نشات مي گرفت. در تمام اين مدت، بستر ديني و فرهنگي ايستادگي انقلابيون مسلمان عليه بيدادگريهاي خلفاي جور از راهبري ائمه معصومين (ع) سيراب

ص: 1186

مي گرديد. همان پيشواياني كه زنده نگهداشتن ياد و خاطره عاشورا و احياء فرهنگ عاشورا همواره درصدر برنامه هاي آن بزرگواران قرار داشته است. بطور كلي و در يك ارزيابي منصفانه تاريخي بايد گفت: حفظ اسلام انقلابي و راستين و حفظ ارزشهاي ديني و استمرار نهضتهاي اصلاح طلبانه در تاريخ اسلام، و همچنين حيات ملت انقلابي شيعه مرهون قيام عاشوراست. پس از واقعه عاشورا، خلفا و حكومتهاي ستمگر در بلاد اسلامي، هراسان از تاثير گسترده شعارها و اهداف و پيامدهاي نهضت عاشورا، با بكار گرفتن دين فروشان دنيا طلب به تحريف ابعاد اين واقعه تاريخساز پرداختند. و از زماني كه استعمار نوين موفق به تجزيه بلاد اسلامي گرديد و بر حكومتها و سرنوشت ممالك مسلمين استيلا يافت، دامنه تحريفها و بدعتها و جايگزيني خرافه ها به جاي روح ظلم ستيز و قيام خيز واقعه عاشورا نيز وسعت بيشتري يافت و نتيجه آن شد كه روح عاشورا و مكتب و پيام عاشورا در زندگي مسلمانان به كمرنگي گراييد و جاي خويش را به حفظ نمادهايي ظاهري و تشريفاتي و بي روح، و سؤاستفاده از اين مناسبت حماسي داد. با دست اندازي دشمنان و تحريفهاي دين فروشان راحت طلب، نگاه به عاشورا از يك مكتب ارزشي و معنوي و انقلابي به يك واقعه سوزناك شخصي اتفاق افتاده در قرن

ص: 1187

اول هجرت، فاقد هر نوع پيام و منطق و دست آوردي تنزل كرد و اين حادثه به گونه اي ترسيم شد كه تنها بايد بر مصائب آن اشك ريخت و در تعزيت آن فقط به نوحه سرايي پرداخت آنهم نوحه هايي غالبا موهن كه نمونه هايي از آن در زمان رضاخان و پسرش در ايران ترويج مي شد. در چنين شرايطي بود كه فرزند راستين عاشورا، حضرت امام خميني - سلام الله عليه - با سخنراني توفنده خود در عصر عاشوراي سال 42 هجري نهضت عاشورايي خويش يعني قيام 15 خرداد را برپا كرد. بدون ترديد، نهضت امام خميني و انقلاب اسلامي نه تنها شديدا متاثر از فرهنگ عاشورا و قيام سالار شهيدان است، بلكه اين نهضت در اساس و اركان و اجزاء خويش مولود قيام عاشورا و پيامد آن است. پيوند مذكور بين قيام امام خميني و مكتب عاشورا آنچنان در عمل و رفتار و منطق رهبر كبير انقلاب و عملكردها و شعارها و آرمانهاي انقلاب اسلامي آشكار است كه نياز به استدلال ندارد. حتي نقطه هاي عطف تاريخ انقلاب اسلامي در پيوند با محرم و عاشورا و در اين مناسبتها پديد آمده اند. آغاز قيام امام خميني در عصر عاشوراي 42 بود و نقطه اوج قيام در سال 57 نيز در

ص: 1188

محرم جلوه مي كند. پيام حماسي امام به مناسبت محرم آن سال شعار "پيروزي خون بر شمشير" را به عنوان منطق انقلاب اسلامي در مواجهه با دنياي كنوني ندا داد. راهپيمايي ميليونها تن در تهران و سراسر ايران در روزهاي تاسوعا و عاشوراي حسيني در سال 57 كمر رژيم شاه و آمريكا را در حمايت از شاه شكست و از آن پس هر سال، محرم و عاشورا عرصه بسيج نيروهاي مومن به انقلاب اسلامي و افزايش روح سلحشوري در مدافعان انقلاب گرديد و در طول دوران 8 سال دفاع حسين گونه ملت ايران نيز محرم و عاشورا و نام مقدس سالار شهيدان و اصحابش نه تنها به عنوان رمز عمليات و اسامي لشگرها و گردانها و عمليات موفق سپاه اسلام، بلكه به عنوان مهمترين الگو و انگيزه عموم رزمندگان، تاثير معجزه آساي خويش را برجاي نهاد. اگر در تحليل مسائل جنگ تحميلي، فرهنگ شهادت طلبي و ايثار در راه خدا را كه اولين درس مكتب عاشوراست، و شعار پيروزي خون بر شمشير را كه زبان و منطق عاشوراست، و عشق به حسين (ع) و كربلاي حسيني را از 8 سال مقاومت شگفت ملت ايران دربرابر تجاوزگران ناديده بگيريم هيچ مطلب و سخن قابل عرضه ديگري باقي نمي ماند. و اين تنها در دوران

ص: 1189

دفاع مقدس نيست كه معجزه نام مقدس حسين (ع) و تاثير قيام عاشورا و پيامهاي آن رخ مي نمايد بلكه پيروزي انقلاب اسلامي بر رژيم مسلح شاه با وجود حمايتهايي كه قدرتمندترين دولتهاي جهان از وي مي كردند، مستقيما از نفوذ عميق منطق و پيام عاشورا در متن انقلاب اسلامي و نزد مدافعان آن نشات گرفته است. و البته بر آگاهان به تاريخ اسلام و بخصوص در عصر حاضر پوشيده نيست كه رويكرد بي سابقه ملت ايران به روح فرهنگ عاشورا و مفاهيم قيام خيز آن همچون: آزاديخواهي، شهادت طلبي، مبارزه و قيام و استقامت در راه خدا و از جان گذشتگي و ايثار در مسير هدفهاي الهي، مديون عمل و انديشه و بيدارگري امام خميني است. و همچنانكه روح عاشورا و پيام عاشورا و درسهاي عاشورا حقي و سهمي بزرگ و بي بديل در پيدايش و پيروزي انقلاب اسلامي دارند، امام خميني را نيز در احياء فرهنگ عاشورا و زدودن زنگارهاي خرافه و بدعت و پيرايه از آن، سهمي و حقي است بس بزرگ. و بر پيروان آن امام همام است كه در تجليل و بزرگذاشت قيام تاريخساز ابا عبدالله الحسين (ع) ، در بستر تعاليم عاشورايي امام خميني حركت كنند و بي توجه به دغدغه آفريني ها و ترديدافكنيهاي روشنفكر نماياني كه توان درك اعجاز

ص: 1190

اثر خون و قيام و پيام حسين (ع) را در حفظ اسلام ناب ندارند، بي توجه به اين وسوسه ها به راه نوراني و صراط مستقيمي كه امام خميني از قيام عاشورا نمايانده است و در كلام و پيام آن عزيز جلوه گر است، ادامه دهند. و البته چنانكه اشاره كرديم، مكتب انقلاب اسلامي و منطق امام خميني، مكتب و منطق عاشوراي حسيني است و كساني كه در صحت و اصالت و پيروزمندي اين منطق ترديد دارند و عليرغم آنهمه آيات و نشانه هاي آشكار، بن بست شكني و اعجاز اين منطق را نمي فهمند و پيروزيهاي انقلاب اسلامي را به عواملي موهوم مي سپارند و در مواجهه دين با دشمنان مقتدر آن، مقهور قدرت و سلطه آنان گرديده و از تساهل و مدارا و دست كشيدن از آرمانها و ارزشها، و از لزوم همگرايي اجتناب ناپذير با جريان ضد ارزشي حاكم بر جهان، و كوتاه آمدن در قضيه آرماني فلسطين و حكم ارتداد سلمان رشدي و كنار نهادن انديشه مبارزه با آمريكا سخن مي رانند و قلم مي زنند، اينان را در جمع پيروان امام خميني و رهبر بزرگواري كه به شايستگي راه او را فرياد مي كند، جايگاهي نيست. رمز بقاي انقلاب اسلامي، ايستادگي بر ارزشها و آرمانهايي است كه در منطق عاشورا به شفافترين و زلالترين

ص: 1191

وجه ممكن متجلي گرديده است. لزوم پايبندي به اين منطق و ايمان به شعارهاي اين مكتب منحصر به عرصه انديشه و اعتقاد نيست بلكه بايد منطق انقلاب امام را كه جز منطق عاشورا نبود، و شعارها و آرمانهاي امام را كه جز شعارها و آرمانهاي عاشورا نبوده است، در متن عمل و جريان حركت انقلاب، از مديريت سياستگذاري و برنامه ريزي اجرايي و امور توسعه گرفته تا قانونگذاري و قضاء و عرصه ديپلماسي كشور و فرهنگ جامعه به عنوان معيارهاي انتخاب مديريتها و به عنوان اصول راهنماي برنامه ريزيها و عملكردها در اولويت نخست قرار داد. كسي كه عاشورايي نينديشد و به درسها و پيامها و شعارهاي عاشورا به ديده ترديد بنگرد، نمي تواند خدمتگزاري صادق براي انقلاب عاشورايي امام خميني باشد. اين انديشه عاشورايي بود كه انقلاب اسلامي را در سهمگينترين طوفانهاي براندازي و توطئه و تجاوز و تهاجم به پيروزي رسانيد و حفظ كرد. و اين عشق مقدس مردم ما به راه سالار شهيدان و اعتقاد عميق آنان به پيروزي خون بر شمشير و عشق و جذبه شهادت طلبي بود كه كار نشدني را ممكن ساخت و زلزله اي در اركان به ظاهر پولادين نظام سلطه گر جهاني افكند. و بارقه هايي از همين عشق و اعتقاد است كه در لبنان و

ص: 1192