بسم الله الرحمن الرحيم

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 6

فصل پانزدهم: نقطۀ عطف 179 * آغاز هجرت 179 * پيامبر (صلی الله علیه و آله) مؤمنان را به هجرت تشويق مى كند 181 * اجازۀ هجرت به مسلمانان 182 * ضرورت هجرت پيامبر (صلی الله علیه و آله) 190 * رخدادى * همزمان با هجرت 193 * اجراى توطئه 196 * پيامبر روانه هجرت مى شود 200 * در غار ثور 204 * ماجراى سراقه در راه مدينه 208 * كاروان در راهى سخت 211 * امّ معبد 212 * چند حادثۀ خارق العاده ديگر 216 * ورود به قباء 219 * ورود به مدينه 221 * اقدامات پس از هجرت: نماز جمعه و خطبه ها 225 * بناى مسجد نبوى 231

فصل شانزدهم: نخستين جامعۀ اسلامى 235 * برپايى حكومت اسلامى 235 * نخستين اقدامات پيامبر (صلی الله علیه و آله) در مدينه 255 * مؤاخات يا پيمان برادرى 257 * صلح و دوستى ميان ساكنان مدينه 264 * تعيين حقوق و تكاليف در زمينه هاى اجتماعى، اقتصادى، سياسى و نظامى 267 * متن پيمان 268 * نگاهى به پيمان 273 * تشريع اذان 277

فصل هفدهم: اسلام و جهاد 283 * اجازه براى نبرد 283 * آغاز نبردها و نخستين سريه ها 287 * سريۀ حمزه 289 * سريۀ عبيدة بن حارث بن عبد المطلب 290 * سريۀ سعد بن ابى وقّاص 291 * پيامبر (صلی الله علیه و آله) روانۀ جهاد مى شود 293 * جنگ پيامبر يا نبرد براى فضيلت 296 * ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى: در اهداف و انگيزه ها 300 * ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى: قبل از ورود به صحنۀ كارزار 304 * ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى: در صحنۀ كارزار 306 * ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى: نحوۀ پايان جنگ 313 * ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى: رفتار با شكست خوردگان 316 * ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلام: رفتار با اسيران 318 * جنگى كه عبادت است 321 * كوتاه سخن در بحث از جهاد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 323 * مراحل جنگهاى رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) 326 * نگاهى به مرحلۀ اوّل 329 * غزوۀ ابواء يا «ودان» 330 * غزوۀ بواط 331 * غزوۀ عشيره 331 * غزوۀ بدر اولى 335 * سريۀ عبد الله بن جحش 335 * جنگ در ماه حرام 340 * هدف از جنگهاى مرحلۀ نخست 343

ص: 8

فصل هجدهم: پشتوانه اى براى تكميل ساختار اجتماعى 349 دو تشريع اجتماعى 349 * تغيير قبله 350 * روزۀ ماه رمضان 354 * وجوب زكات فطر 359

فصل نوزدهم: روز جدايى حق از باطل؛ نبرد بدر 363 * مقدّمات بدر 363 * كاروان 364 * مقايسۀ دو سپاه 370 * رويارويى دو سپاه در روز جدايى حق از باطل 381 * فرماندهى و تشكيلات 386 * سازماندهى و تشكيلات 391 * صحنۀ كارزار 393 * كشتن و به اسارت گرفتن 399 * نتايج و پيامدهاى نبرد 399 * كرامتها و ارزشهاى انسانى در رخدادهاى پس از نبرد 403 * اسيران 406 * اسير گرفتن يك اشتباه است 413 * انفال 417 * آثار نبرد در مدينه 420

فصل بيستم: منافق پروران 425 * سابقۀ روابط يهوديان با پيامبر 425 * اخراج منافقان از مسجد 429 * فسادانگيزى يهوديان در ميان مسلمين 331 * همه گناهكار نيستند 434 * رشك و حسد 437 * مجادله با اهل كتاب 440

فصل بيست و يكم: رخدادهايى در فاصلۀ بدر و احد 449 * زكات 449 * ديات 454 * ازدواج على (ع) و فاطمه (س) 457 * غزوۀ كدر 459 * غزوه سويق 462 * غزوۀ ذى امر 464 * غزوۀ فرع 466 * پرده از روى بنى قينقاع كنار مى رود 467 * محاصرۀ بنى قينقاع 470 * سريۀ زيد بن حارثه 473 * كعب بن اشرف يهودى 476

فصل بيست و دوّم: غزوه احد 485 * زمينه ها 485 * شمشير قدرت به جاى كاروان تجارت 486 * تصميم پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى رويارويى 490 * پيامبر مؤمنان را آماده نبرد مى كند 493 * منافقان 495 * آرايش صفوف 497 * دو سپاه 500 * كارزار 504 * آغاز نبرد 506 * شهادت حمزه، خسارتى سنگين 507 * غنايم مرگ آفرين 510 * مردانى استوار بر پيمان خويش 520 * شادمانى ابو سفيان از پيروزى 523 * احد در آيينۀ قرآن 524 * پايان نبرد 530 * غزوه حمراء الاسد 531 * مهربانى و رحمت فرمانده 535 * آمار و ارقام 539 * درسهاى احد 541 * دعاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پى نبرد احد 544 * پيامدهاى احد 546 * يهوديان در فرداى احد 549 * احكام شرعى احد 552

ص: 9

فصل بيست و سوّم: از احد تا احزاب؛ انعكاسهايى از احد 561 * واكنشهايى كه احد در ميان اعراب در پى داشت 561 * سريۀ ابو سلمه 564 * ماجراى رجيع 566 * سوء قصد نافرجام و سريۀ عمرو بن اميّه 571 * حادثۀ بئر معونه 574 * غزوۀ بنى نضير 581 * اخراج بنى نضير از مدينه 583 * احكام شرعى مقارن با غزوۀ بنى نضير: منع تخريب 587 * احكام شرعى مقارن با غزوۀ بنى نضير: احكام غنايم 594 * احكام شرعى مقارن با غزوۀ بنى نضير: تحريم خمر 597 * تأثير غزوۀ بنى نضير بر ديگر يهوديان 601 * غزوه ذات الرّقاع 604 * نماز خوف 606 * سوء قصد 610 * همچنان مهربانى 613 * غزوۀ بدر الآخر 616 * غزوۀ دومة الجندل 619 * سازندگى اخلاقى در مدينه 620

فصل بيست و چهارم: نبرد احزاب 625 * از دومة الجندل تا خندق 625 * زمينه ها و علل نبرد احزاب 626 * حفر خندق 630 * گرسنگى و تأمين آذوقه 635 * مقدّمات رويارويى 638 * آمادگى براى رويارويى 645 * حيله اى تازه 647 * جاسوس يهودى 650 * رويارويى 651 * عبور از خندق 652 * تهاجم به خانه هاى مسلمانان 655 * دعاى پيامبر در احزاب 658 * پايان نبرد 659 * نتايج و دستاوردهاى احزاب 661 * غزوۀ بنى قريظه 663 * فرمان خداوند 666 * پذيرش داورى سعد بن معاذ 669 * نگاهى به داورى سعد 670 * چند حكم شرعى 673 * تقسيم غنايم 675 * چند توضيح 676 * قتل خالد بن سفيان هذلى 680 * پايان ماجراى احزاب 682

فصل بيست و پنجم: از احزاب تا صلحى آينده ساز 685 * ازدواج رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با زينب بنت حجش 685 * كسب اجازه براى ورود به خانۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 690 * وجوب همگانى اجازه خواستن براى ورود به هر خانه اى 693 * غزوۀ بنى لحيان 695 * غزوه ذى قرد 697 * غزوۀ بنى المصطلق 700 * يك فتنه 702 * اسيران بنى المصطلق 707 * يك برداشت اشتباه 711 * ماجراى افك 713 * كينۀ عايشه از على (ع) 730 * حدّ قذف 732 * حدّ لعان 734 * حدّ زنا 737

ص: 10

ريشه هاى بنياد آنان از زمين كنده مى شود. آنان به همين دليل به هر اندازه مشاهده مى كردند كه دعوت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گروندگانى براى خود يافته است، بر دشمنى، لجاجت و سختگيريهاى خود مى افزودند؛ بويژه آن كه برخى از مردان توانمند و با هيبت قريش كم كم به آيين جديد مى گرويدند.

مشركان در ميان اين بحران سختى كه از روى ستمكارى و تجاوزگرى خود را بدان گرفتار ساخته بودند اميد آن داشتند كه از طريق عموى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ابو طالب كه هنوز بر دين آنان(1) و از ديگر سوى شيخ و پيشواى ابطح بود و آن خاندان بر او حق فرمانبرى داشتند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز بر او حق حمايت خواهى داشت آن حضرت را به سكوت وادار سازند.

بدين ترتيب، هيأت قريش به ملاقات ابو طالب رفت و سخنگوى آنان چنين اظهار داشت:

«اى ابو طالب، برادرزادۀ تو خدايان ما را ناسزا گفته، دين ما را مورد انتقاد قرار داده، و نوباوگان ما را گمراه كرده و به كژانديشى كشانده است. اينك يا او را از ما بازمى دارى يا اين كه او را به ما وامى گذارى تا خود به جاى تو با او برخورد كنيم كه تو آنسان كه ما نيز بر آيين مخالف اوييم بر آيينى مخالف اويى».

اما ابو طالب كه مردى هشيار بود با گفتار و پاسخى مناسب و آميخته به آرامش و نرمى آنان را بازگرداند و آنان رفتند.

از سوى ديگر به رغم اين تلاش مشركان، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همچنان به راه خود ادامه مى داد و بى هيچ كوتاهى و توقفى دين الهى را آشكار مى ساخت و شمار مسلمانان نيز پيوسته افزايش مى يافت و اينك حتى [مرزها را درنورديده] به ديگر قبايل خارج مكّه و نيز به حبشه رسيده بود.

همين امر باعث شد كه خشم مشركان برانگيخته شود و مشاهدۀ اين وضعيّت به سبب روح كينه توزى كه داشتند - بر آنان گران آيد. به همين دليل نيز ديگر بار جمع خود را جمع كرده، كينه خويش را شعله ورتر ساختند و يكديگر را براى شدّت بخشيدن و استمرار آزار مسلمانان تشويق و ترغيب نمودند و در اين ميان صاحب نظران آن جمع چنين مصلحت ديدند كه براى بار دوم به سراغ ابو طالب بروند امّا اين بار با خطابى شديدتر و به صورتى خشونت آميزتر.

مشركان به همين منظور در حضور ابو طالب گرد آمدند و يكى از آنان خطاب به وى گفت: «اى ابو طالب تو در ميان ما يكى از سالمندان و صاحب شرافت و جايگاهى ويژه اى. ما پيش از اين از تو خواستيم فرزند برادرت را بنشانى اما تو او را از تعرّض به [دين] ما بازنداشتى. اينك به خداوند سوگند، ما بر ادامۀ دشنام گويى پدران، گمراه خواندن انديشه ها و بدگويى از خدايان خويش صبر نخواهيم كرد مگر آن كه يا او را از ما بازدارى يا در اين باره هم با او و هم با تو خواهيم جنگيد تا آن

ص: 13

كه يكى ديگرى را از بين ببرد».

اين بار تهديدى كه از سوى مشركان متوجّه ابو طالب مى شد تهديد به قطع رابطه بود آنان اينك همه پرده ها را دريده و هيچ ملاحظه پيرى، كهنسالى و شرف و منزلتى كه در نخستين ملاقات از آن سخن مى گفتند نكردند. به همين سبب نيز اين موضع مشركان تأثيراتى را در روحيّۀ ابو طالب بر جاى گذاشت و او مشكلاتى را پيش روى خود ديد، هر چند از حمايت محبوب خود رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دست نكشيد، اما وى تصميم گرفت تا مشكلى را كه برايش پيش آمده با برادرزاده در ميان گذارد و در ماجراى برخورد خاندان قريش با او كه اينك بحرانى شده بود او را شريك و همراه خود سازد. به همين سبب نيز به وى گفت: «اى پسر برادر، [سران] قبيله ات پيش من آمدند و چنين و چنان گفتند. اينك شايسته است بر من و بر خود سخت نگيرى و مرا به كارى وادار نسازى كه در توانم نيست».

[على رغم اعلام چنين سخنى از سوى ابو طالب] عزم محمّد (صلی الله علیه و آله) كه از خداوند تأييد مى گيرد و از او يارى مى جويد سست نشد، هر چند وى مايل بود چنين احساسى كند كه از حمايت خاندان خود برخوردار است. به هر حال، او دردمند و اندوهگين شد، البتّه نه به سبب ترس از مشركان، بلكه بدان سبب كه گمان كرده بود عموى محبوبش از يارى او گام به عقب نهاده و او را كه در ميدان نبرد و رويارويى با مشركان است بى ياور گذاشته، در يارى او ضعف و سستى در پيش گرفته و يا او را به دشمنان واگذاشته است.

در اين هنگام بود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن سخنى را بر زبان آورد كه فقط شايستۀ پيامبران اولو العزم است، چه اين كه فرمود: «اى عمو، به خداوند سوگند، اگر خورشيد را در دست راست و ماه را در دست چپ من بگذارند تا به ازاى آن اين امر [رسالت] را رها كنم از آن دست نخواهم كشيد تا زمانى كه خداوند ارادۀ خود را چيره سازد يا در اين راه نابود شوم».

پس از اين سخن بر چهره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اشك پديدار گشت و آن حضرت

ص: 14

برخاست البته اشك ريختن وى از روى ضعف و سستى نبود، بلكه بدين سبب بود كه وى از عمو و حبيب خود انتظارى جز اين نداشت كه دست از يارى او نكشد و او را در مقابل دشمنان وانگذارد.

ابو طالب با اين فرمودۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دريافت كه با به ميان آوردن گفته هاى قريش به پسر برادر خويش جفا كرده و او را در غم نشانده است.(1) به همين سبب چون آن حضرت پشت كرد او را صدا زد كه «فرزند برادرم برگرد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز برگشت و ابو طالب آن مرد با عظمت گفت: «فرزند برادرم، برو و آنچه دوست دارى اظهار دار كه به خداوند سوگند هرگز به هيچ بهايى تو را وانخواهم گذاشت».

خبر اين گفت و شنودها به قريش رسيد و آنان بدين وسيله دريافتند كه راهى براى دسترسى به محمّد (صلی الله علیه و آله) به منظور كشتن، زندانى كردن و يا تبعيد او ندارند و ابو طالب از او حفاظت و حمايت مى كند، اما با اين وجود حيله هاى قريش پايان نيافت - چرا كه گرايشها، و تمايلات هر چند گناه آلود نيز باشد در برخورد با عوامل محدودكننده و موانع خاموش نمى شود - و به چاره انديشى پرداختند و به نتيجه اى بسيار تعجّب آور و نامأنوس دست يافتند كه هر چند براى اعراب در دوران جاهليّت چندان شگفت آور نبود چه؟ در آن دوران، فرزندخواندگى در اشكال مختلف در ميان اعراب رواج و رسميّت داشت. آنان اين رسم و آيين را از روميان گرفته بودند و بر اساس آن اين امكان وجود داشت كه فرزندان يا برادران و يا حتى برادرزادگان خود را با همديگر مبادله و معاوضه كنند.

به هر حال، مشركان نزد ابو طالب رفتند تا به وى پيشنهاد دهند پسر برادرش را تسليم آنان كند و آنان در مقابل يكى از جوانان قريش را در اختيار او قرار دهند، گويا در پندار آن گروه مهر و محبّت كالايى قابل مبادله و خريدوفروش بود تا يكى از آن محروم و كسى ديگر به جاى وى از آنان برخوردار گردد.

ص: 15

سخنگوى مشركان به آن بزرگ مرد ابو طالب گفت: «اى ابو طالب، اين عماره پسر وليد چابكترين و زيباترين جوانان قريش است او را در اختيارگير كه يارى و دفاع متقابل تو از او و او از تو و پرداخت ديه متقابل با توست. او را به فرزندى خود گير كه او براى توست و در مقابل پسر برادرت - همين كه با دين تو و دين پدرانت مخالفت ورزيده، اجتماع خاندان تو را بر هم زده و انديشه هاى ما را سبك خوانده است - را در اختيار ما قرار داده تا او را بكشيم كه يك مرد به يك مرد».

بى ترديد اين انديشه هاى سخيف بود كه مردى پسر برادر خود را براى كشتن در اختيار آنان قرار دهد و فرزند آنان را در اختيار گيرد و تربيت و حمايت كند. به همين سبب نيز، آن مرد با عظمت لحظه اى در پاسخ آنان درنگ نكرد تا هر چه زودتر سخافت اين انديشه را بر آنان آشكار سازد. وى گفت: «به خداوند سوگند، چه دادوستد بدى از من مى خواهيد! آيا فرزند خود را مى دهيد تا او را براى شما سير و بزرگ كنم و من فرزند برادر خويش را در اختيار شما قرار مى دهم تا او را بكشيد؟ به خداوند سوگند هرگز چنين چيزى نخواهد شد».

در اين ميان مطعم بن عدى از بنى عبد مناف گفت: «اى ابو طالب، به خداوند سوگند خاندانت با تو انصاف ورزيده و براى راحت شدن تو خود را به زحمت انداخته اند». اما ابو طالب با حالتى آميخته به سرزنش و نكوهش به وى پاسخ داد:

«به خدا سوگند، آنان با من انصاف نكرده اند، بلكه تو بر اين انديشه شده اى كه مرا خوار و سركوب كنى و مردم نيز عليه من همدست شده اند. پس هر چه دوست دارد انجام ده».

در پى اين گفتگو، مشركان اصرار و سختگيرى بيشترى كردند تا آنجا كه - به گفتۀ ابن كثير - كار رو به تباهى نهاد، جنگ شعله برافروخت و آن مردم با دشمنى از يكديگر جدا شدند و همديگر را به جنگ خواندند.

268 - بدين ترتيب، ابو طالب در وضعيّتى سخت و روياروى سختگيرى قبيلۀ

ص: 16

خود قرار گرفت و اين در حالى بود كه او تصميم آن نداشت تا به هر صورت از برادرزاده خود دست يارى بردارد، هر چند با سختيهاى فراوانى مواجه شود، چه اين كه شيخ بطحا و فرزند عبد المطلب هر چيزى را در راه مردانگى و همت خويش [و بلكه به عقيده صحيحتر در راه ايمان قلبى و] عزم و اراده هاشمى خود تحمّل مى كرد.

اين برخورد مشركان ابو لهب را - هر چند موقتا و هر چند از روى دلسوزى و مهر و عاطفه - به برادرش نزديك كرد و بدين سبب او بر قريش خشمگين شد كه شيخ بنى هاشم را در حرج قرار داده و وضعيّت را بر او مشكل ساخته است. بويژه اين خشم ابو لهب از آن جهت تشديد مى شد كه وى دوست داشت ابو طالب آن گونه كه محمد (صلی الله علیه و آله) را در حمايت خويش گرفته به خواهرزادۀ او ابو سلمه نيز پناهندگى بدهد [و سرانجام نيز وى او را پناهندگى داد و آن هنگام كه] به وى گفتند: «تو پسر برادرت محمد (صلی الله علیه و آله) را در كنف حمايت خود گرفته اى، [اين به هر حال،] اما تو را با آن مرد ديگر [ابو سلمه] چه كار كه از فرزند او حمايت كنى؟»، ابو طالب پاسخ داد: «او از من پناه خواسته و نيز او پسر خواهر من است و اگر من از خواهرزادۀ خويش حمايت نكنم از برادرزادۀ خود نيز حمايت نخواهم كرد».(1)

به هر حال، غيرت ابو لهب به سبب شدت سختگيرى مشركان با برادرش برانگيخته شد و به همين سبب با حالى تهديدآميز خطاب به آنان گفت: «اى جماعت قريش، فراوان بر اين شيخ سخت گرفته ايد و اين در حالى است كه هنوز همه شما بر سر به دست آوردن پناهندگى او از ميان همۀ افراد و سران قوم - با يكديگر به رقابت و جدال مى پردازيد. به خداوند سوگند، از اين كار دست

ص: 17

مى كشيد يا آن كه در همه خواسته ها و اهدافى كه او دارد به هميارى او برخواهيم خاست تا بدانچه مى خواهد برسد».

در پى اين موضع ابو لهب كه خود در جمع مشركان قرار داشت آنان از اين بيمناك شدند كه او به محمّد (صلی الله علیه و آله) بگرود آنسان كه از اين پيش نيز برادر ديگر او به محمّد (صلی الله علیه و آله) گرويده و به او ايمان آورده بود. او كسى جز حمزه نبود كه در پى رفتار ابو جهل با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آن حضرت پيوست.

مشركان به سبب همين ترس به خشنود كردن ابو لهب كه يار و همراه آنان بود شتافتند و گفتند: «اى ابو عتبه، ما از آنچه تو دوست ندارى صرف نظر مى كنيم».

با اين موضع ابو لهب، ابو طالب به آن چشم دوخت كه وى نيز در يارى دادن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در كنار او قرار گيرد تا بدينسان همه خاندان بنى هاشم موضعى مشترك در حمايت از برترين و گراميترين فرد خود داشته باشند.

اما اين موضع لحظه اى ابو لهب، تنها يك جرقّه بود كه ديرى نپاييد خاموش شد. به ديگر عبارت، اين موضع به سان اندكى آب بود كه براى فرونشاندن شعله هاى خشم و كينه توزى در وجود او بسنده نمى كرد و به همين دليل، او همچنان در شعله هاى آن آتش ماند و به دشمنى خود با پيامبر (صلی الله علیه و آله) و دوستى با دشمنان او ادامه داد و در فتنه گريها و آزارهاى آنان عليه مؤمنان شركت مى جست بى آن كه مروّت و مردانگى، او را به خود آورد يا مهربانى و دلسوزى با برادر يا پسر برادر خويش او را از اين رفتار بازدارد.

رفعت و استوارى او فرو مى ريخت و توان بر جاى ماندن نداشت، نه سست مى شد، نه ضعف به خود راه مى داد و نه در عزم و ارادۀ او رخنه اى مى افتاد.

هنگامى كه كار قريش بدينجا كشيد بر آن شدند كه موضعى عاقلانه را رها كنند و به خشونت محض متوسّل شوند يعنى پيامبر را بكشند بى آن كه به ابو طالب و بنى هاشم كه همراه او بودند اعتنايى كنند و به آنان نيز اهميّتى ندهند.

امّا ابو طالب به توطئه اى كه چيده بودند آگاهى يافت و در پى بى آن بنى عبد مناف را فرا خواند تا در حفاظت و حمايت از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را همراهى كنند. ليكن هيچ يك از تيره هاى بنى عبد مناف به دعوت او و دعوت بنى هاشم پاسخ مثبت نداد: مگر بنى مطلّب كه در جاهليّت و اسلام با بنى هاشم بودند و بنى هاشم نيز در كنار ابو طالب، البته به استثناى ابو لهب و همسرش كه راه مخالفت با اسلام را برگزيده بودند و در دشمنيهاى قريش عليه پيامبر (صلی الله علیه و آله) و توطئه هايى كه به مخالفت با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در سر مى پروراندند با آنان پيوسته همدست بودند.

اينك شايسته است رشتۀ سخن را به ابن كثير بسپاريم تا ببينيم از زهرى چه روايت مى كند. او در البداية و النهاية مى گويد:

«موسى بن عقبه به نقل از زهرى گفت: سپس مشركان به شديدترين شكل ممكن بر مسلمانان سخت گرفتند تا آنجا كه ديگر توانى براى آنان باقى نمانده و در رنج و گرفتارى عظيم و طاقتفرسايى گرفتار آمده بودند. قريش نيز در ادامۀ مكر و حيله هاى خود بر اين اتّفاق كردند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در عيان به قتل برسانند.

هنگامى كه ابو طالب از اين تصميم آنان آگاهى يافت زادگان عبد المطلب را گردهم آورد و به آنان فرمان داد تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به درّه اى كه در اختيار آنان قرار داشت [همان كه بعدها به شعب ابى طالب شهرت يافت] ببرند. وى همچنين از آنان خواست از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مقابل هركس كه بخواهد وى را به قتل برساند حفاظت و حمايت كنند.

در پى اين دعوت ابو طالب، همه آنان (اعم از مسلمان و كافر) بر اجراى

ص: 19

خواستۀ او متّحد شدند، هر چند برخى از آنان اين كار را از روى غيرت و برخى ديگر آن را به سبب ايمان و يقين به رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) انجام دادند.

از ديگر سوى هنگامى كه مشركان قريش دريافتند بنى هاشم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در حمايت خود گرفته و بر اين امر متّحد و مصمم شده اند گردهم آمدند و چنين تصميم گرفتند كه با آنان همنشينى و دادوستد نكنند و به خانه هاى آنان نيز نروند تا زمانى كه آنها رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را براى كشته شدن در اختيار آن مشركان قرار دهند. آنان دربارۀ اين توافق نوشته اى تنظيم كردند و چنين عهد و پيمان بستند كه هيچ پيشنهاد صلحى را از سوى بنى هاشم نپذيرند و هرگز بر آنان دل نسوزانند تا زمانى كه آن حضرت را براى كشته شدن تسليم مشركان كنند.

بدين ترتيب، بنى هاشم سه سال در آن شعب ماندند و در اين مدت بلا و گرفتارى و رنجهاى طاقتفرسا بر آنان شدّت يافت و هيچ گاه اجازه نمى دادند موادّ خوراكى يا كالايى ديگر وارد مكّه شود و به آنان برسد، بلكه خود، به خريدن آن مى شتافتند و قصد آن داشتند تا با اين كار امكان يابند خون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را بريزند.

[در طول سالهاى محاصره] هنگامى كه شبها مردم به بسترهاى خود مى رفتند ابو طالب از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خواست تا او نيز [در مقابل ديدگان مردم] به بستر خود برود و در آن بخوابد تا هركس نقشه اى و قصد سوئى درباره او داشته باشد ببيند كه آن حضرت به بستر خود رفته است. اما پس از آن كه مردم به خواب مى رفتند يكى از فرزندان يا برادران و يا عموزادگان خود را مى فرمود تا در بستر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بخوابد و متقابلا از آن حضرت مى خواست تا به بسترى ديگر رود و آنجا بخوابد».(1)

بدينسان آن عموى بزرگوار در مقابل هرگونه سوء قصد احتمالى تدابير احتياطى لازم را به عمل مى آورد و با آن كه پيرمردى در آخرين سالهاى حيات خود بود او را در بستر خود [با بسترى ديگر] مى خواباند و ديگرى را به جاى او مى خوابانيد و نيز هر از چندگاه جاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را تغيير مى داد و يكى از

ص: 20

فرزندان خود يا برادران يا برادرزادگان خود و فرزندان مطلّب يا ديگران را در جايگاه او مى خواباند. البّته ابو طالب، اگر چنين هم نمى كرد به تعصّب خانوادگى خويش وفا كرده بود، اما در اين ميان [عاملى ديگر](1) و شفقت و محبّت و رأفتى در كار بود كه خداوند در قلب ابو طالب بزرگوار جاى مى داد.

[به هر حال، طىّ آن سه سال محاصره اقتصادى] فشار دشواريها بر مؤمنان و بنى هاشم و بنى مطلّب هر روز بيش از روز پيش شدّت مى يافت تا آنجا كه اطفال خردسال آنان از شدت گرسنگى همچون بوته هايى نورسته پژمرده مى شدند.

محاصره اى كه در اين مدّت اعمال مى شد - به گفتۀ ابن اسحاق - محاصره اى كامل و همه جانبه بود تا آنجا كه حتّى شامل ازدواج نيز مى شد و نه به آنان همسر مى دادند و نه از آنان همسر مى گرفتند.

يك: موريانه به سراغ آن عهدنامه رفت و هر كلمه اى را در آن كه نام خداوند يا صفت او بود و بدان سوگند همپيمانى بسته بودند تا اين پيمان و اين محاصره دائمى باشد از بين برد. گويا خداوند به موريانه چنين الهام كرده بود تا به مشركان بياموزد كه هرگز روا نيست نام خداوند در سندى آورده شود كه سند ستم و نافرمانى خداست.

از ديگر سوى خداوند رسول خدا محمد (صلی الله علیه و آله) را از آنچه موريانه با الهام او كه پروردگار عالميان است و قدرت او والا و منّت او فراوان است انجام داده بود آگاه ساخت.

دو: در اوج شدّت محاصرۀ اقتصادى، به امر خداى متعال، محبّت و رأفتى در دلهاى برخى از همان كسانى كه پيمان ستم و تجاوز بسته بودند بر جوشيد همچون نهرى از آب زلال كه از سنگ بجوشد و تنى چند از مردان از تيره هاى گوناگون قريش چون بنى عبد مناف و بنى قصى و نيز مردانى كه از مادرانى هاشمى بودند و به سرزنش يكديگر پرداختند. آنان چنين احساس مى كردند كه پيوند خانوادگى را از هم گسسته و حق را مورد خوارى و بى اعتنايى قرار داده اند. به همين سبب نيز بر اين تصميم شدند كه آن پيمان را كه از سقف كعبه آويزان بود نقص كنند و عدم پايبندى خود را بدانچه در آن آمده اعلام نمايند.

در همين زمان كه اين انديشه در ميان برخى از سران مشرك قريش مطرح مى شد، ابو طالب نيز به سراغ آنان آمد تا به ايشان اطلاع دهد موريانه نام خداوند را در عهدنامۀ آنان از بين برده است و ديگر مفادّ ظالمانه و گناه آلودى را كه آنان در آن نامه تنظيم كرده و بر آن همپيمان شده بودند باقى گذاشته است.

بدين ترتيب ابو طالب، آن مرد با عظمت در حالى كه گروهى از بنى عبد المطلّب او را همراهى مى كردند روانۀ شهر شد و در جمع گروه فراوانى از قريش گفت: «رخدادهايى در ميان شما به وقوع پيوسته كه برايتان يادآور مى گرديم. آن نامه اى را كه بر آن همپيمان شده ايد بياوريد، شايد ميان ما و شما

ص: 22

صلحى برقرار شود.

مشركان كه با شنيدن اين سخن، مشتاق آن شده بودند كه بنى هاشم محمد (صلی الله علیه و آله) را در اختيار آنان قرار دهد با شادى و اميد نسبت به آن عهدنامه آن را آوردند و در حالى كه هيچ ترديد نداشتند كه بزودى محمّد (صلی الله علیه و آله) در اختيار آنان قرار خواهد گرفت آن را در ميان جمع خود نهادند و يكى از آنان گفت: «وقت آن رسيده است كه خواستۀ ما را بپذيريد و به توافقى بازگرديد كه ديگربار همۀ خانواده ها را در كنار هم قرار مى دهد، چه، تنها يك نفر رابطۀ ميان ما و شما را گسسته و شما او را مايۀ خطر و هلاكت قوم خود قرار داده ايد».

اما [با تعجّب] ابو طالب در پاسخ آنان اظهار داشت: «من به سراغ شما آمده ام تا خبرى را در اختيارتان قرار دهم كه مايۀ عبرت و تأمّل و تفكّر است.» پسر برادرم به من دروغ نگفته و چنين خبر داده است كه خداوند هرچه نامى از او در اين نامه بوده محو ساخته و از ميان برده و مكر و حيلۀ شما و آن مسأله اى را كه با ما داريد و عليه ما و در راه ستم بر ما با يكديگر همدست شده ايد واگذاشته است. پس [بررسى كنيد و] اگر آنچه مى بينيد همان گونه باشد كه پسر برادرم گفته است، از خواب بيدار شويد كه ما هرگز او را تسليم شما نخواهيم كرد مگر آن كه تا آخرين فرد ما بميرد، اما اگر آنچه او گفته باطل و دروغ باشد، ما او را به شما واخواهيم گذاشت و اگر خواسته باشيد او را خواهيد كشت و اگر خواسته باشيد زنده نگاه خواهيد داشت».

مشركان در پاسخ ابو طالب گفتند: ما نيز آنچه را تو مى گويى پذيرفته ايم.

گويا آنان از آنجا كه از ناحيۀ عهدنامۀ خود اطمينان خاطر داشتند چنين فكر مى كردند كه نتيجه آن خواهد شد كه ابو طالب محمّد (صلی الله علیه و آله) را تسليم آنان كند. امّا چون نامه را باز كردند، آن را همان گونه يافتند كه رسول صادق و امين فرموده بود، هر چند اين بار نيز با آمدن آيات روشن حق بدان اعتراف نكردند، بلكه همچنان بر كفر و دشمنى خويش افزودند و سخن كفر بر زبان آوردند و گفتند: «اين چيزى جز

ص: 23

سحر آن مرد كه در ميان شماست نيست». بدين ترتيب، آن مشركان به همان ظلمتى كه بودند بازگشتند و بلكه كفرى بيشتر از آنچه تاكنون داشتند و سختگيريى شديدتر از آنچه تاكنون عليه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اعمال مى كردند در پيش گرفتند و اين آيت جز بر كفر آنان نيفزود.

در اين ميان يكى از افراد خاندان بنى مطلب كه با ابو طالب همراه بودند گفت: «كسانى خارج از خاندان ما و شما سزاوارترند كه دروغ بگويند و سحر كنند. نظر شما چيست؟ چه اين كه ما مى دانيم آن قطع رابطه با ما و آن تحريم عليه ما كه شما همه بر آن همدست شده ايد به سحر و ستم نزديكتر است و اگر اين نبود كه شما بر سحر گردهم آمده ايد و همدست شده ايد اين نامۀ شما در حالى كه در دستتان است تباه نمى شد و بدين صورت در نمى آمد كه آنچه از سوگند و نام خدا در آن بوده از ميان رفته و آنچه از ستم و جفاكارى بوده بر جاى مانده است. اينك آيا ما ساحريم يا شما؟».

اين گفته هاى ابو طالب و كسانى از خاندانش كه همراه وى بودند، هر چند نتوانست دلهاى مشركان را شفا بخشد و پذيراى حق كند، اما صفوف متّحد بر باطل آنان را شكافت، چه در پى اين سخنان گروهى از بنى قصىّ و بنى عبد مناف و ديگر كسانى كه از اين پيش خود را بر اين پيمان و التزام بدان سرزنش و ملامت كرده بودند و برخى از آنان هم اينك آن عهدنامه را در اختيار خود داشتند سر بر آوردند و آنچه در دلهاى خويش نهان ساخته بودند آشكار كردند و با قاطعيّت و به دور از هر گونه ترديد و دودلى و با اراده اى استوار چنين اظهار داشتند كه «ما از آنچه در اين نامه است بيزاريم».

در پى اين تحوّلات ابو جهل آن مرد خبيث، بدنهاد، كژانديش و گمراه گفت: «اين تصميمى است كه با هماهنگى قبلى اتّخاذ شده است».(1)

271 - نتيجه اى كه از اين ماجراى تاريخى مى گيريم آن است كه اصرار و

ص: 24

لجاجت بر كفر، قريش را بدان جا رساند كه براى كشتن محمد (صلی الله علیه و آله) تلاش كند و در اين راه به پيش رود، بى آن كه به فرجام چنين كارى و به موقعيّتى بينديشد كه در صورت وقوع چنين امرى و نيز قيام بنى هاشم به خونخواهى آن حضرت در آن گرفتار مى آمد.

شايد همين جا نقطۀ آغاز اين تفكّر بود كه [با گماشتن افرادى از قبايل مختلف براى اجراى اين نقشه] مسئوليت ريختن خون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در ميان قبايل متفرّق سازند، بدين ترتيب كه آن گماشتگان همه با هم ضربتى واحد بر او وارد آورند تا در اين صورت - البته به گمان آنان - ديگر بنى هاشم راهى براى انتقام گرفتن نداشته باشد و در نتيجه به اين امر تن در دهد و آنان نيز بدين گونه آسوده خاطر شوند، چرا كه در چنين صورتى با به قتل رساندن صاحب دعوت اسلامى آن را ريشه كن كرده اند.

اما از سويى ديگر محمد (صلی الله علیه و آله) نيز تنها با يارى جستن از خداوند به استقبال اين انديشۀ نكوهيده مى رود و در اين ميان عموى بزرگوار او [ابو طالب] بار سنگين حمايت از او را بر دوش مى كشد و هرگونه تهديد و يا آزار را تحمّل مى نمايد و براى حفاظت از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با هر وسيلۀ ممكن تلاش مى كند تا آنجا كه حتى او را در بستر خويش مى خواباند خود در بستر او مى رود و آنچه را ممكن است رخ دهد پذيرا مى شود و خود را آمادۀ فدا كردن جان خويش براى آن حضرت مى دارد.

اين همه در حالى صورت مى گرفت كه او هنوز [در ظاهر امر] بر دين قريش بود و [به حسب ظاهر] به دين تازه در نيامده بود، هر چند آن گونه كه از برخى اشعار او بر مى آيد چنين به نظر مى رسد كه او در پنهان دل خويش به صحّت و درستى اين آيين اعتقاد داشت.

علاوه بر آنچه گفته شد از قسمتهاى پايانى داستان فوق چنين بر مى آيد كه بودند در ميان قريش افرادى كه از آنچه بر برادران آنان مى رسيد، ناخشنود و آزرده خاطر مى شدند. شايد نيز در ميان اين گروه تمايلى براى تصديق رسول خدا (صلی الله علیه و آله)

ص: 25

وجود داشت و به همين دليل نيز اكثر اين گروه بعدها به اسلام در آمدند.

همچنين قسمت پايانى ماجرا حاكى از آن است كه برخى از افراد قريش هر چند خود نيز داوطلبانه به پيمان محاصره بنى هاشم پيوسته بودند، اما از نتايج آن چندان راضى نبودند و به همين سبب نيز پس از آن كه نتايج واقعى كار خود را در صحنۀ عمل مشاهده كردند نتوانستند آن را تحمّل كنند، چه اين گروه در ابتدا اين پيمان را نوعى تهديد [و جنگ روانى] مى دانستند نه يك اقدام عملى و قابل اجرا. از اين رو، هنگامى كه شاهد اجراى سرسختانۀ اين پيمان شدند، مشاهدۀ اين امر بر آنها گران مى آمد.

حتّى در اين ميان كسانى نيز بودند كه به صورت مخفيانه براى محاصره شدگان مواد غذايى مى فرستادند و برخى از بستگانشان كه از اين امر اطّلاع مى يافتند نيز آن را محكوم نمى كردند.

در همين باره روايت مى شود كه يك بار كه حكيم بن حزام بن خويلد برادرزادۀ خديجه به همراه غلام خود بارى از گندم براى عمّه اش خديجه كه همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در شعب بود حمل مى كرد، ابو جهل با وى برخورد كرد و خود را به اين محموله آويخت و گفت، آيا به سراغ بنى هاشم مى روى؟ به خداوند سوگند نه تو و نه مواد غذائيت بدان سوى مى رود مگر آن كه تو را در مكّه رسوا سازم.

پس از اين سخن ابو جهل ابو البخترى بن هشام بن حارث بن اسد به مقابله او برخاست و گفت: «تو را با او چه كار؟» وى گفت: «او براى بنى هاشم موادّ غذايى مى برد». ابو البخترى با محكوم كردن اقدام ابو جهل به وى پاسخ داد: «اين طعامى است كه قبلا عمّه اش براى او فرستاده و در اختيار او قرار داشته است.

اينك آيا تو مانع از آن مى شوى كه اين مرد طعامى را كه از آن خود خديجه بوده است براى او بفرستد؟ راه او را باز بگذار».

على رغم اين سخنان، ابو جهل نپذيرفت كه راه را بر حكيم بن حزام باز بگذارد و به همين سبب آن دو به نفرين و ناسزاگويى يكديگر پرداختند. در اين ميان هيچ

ص: 26

چاره اى براى مقابله با ابو جهل وجود نداشت مگر آن كه مورد ضرب و شتم قرار داده شود. لذا، ابو البخترى استخوان شانه شترى برداشت و بر سر ابو جهل زد و آن را شكافت و وى را زير لگدهاى خود گرفت از ديگر سوى، حمزة بن عبد المطلّب نيز اين ماجرا را مشاهده مى كرد و اين در حالى بود كه مشركان دوست نداشتند خبر اين ماجرا به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و بنى هاشم برسد و در نتيجه آنان را مورد شماتت قرار دهند.

به هر حال طىّ سالهاى محاصره با چنين شيوه هايى موادّ غذايى به محاصره شدگان مى رسيد. علاوه بر كسانى كه گفتيم گروهى ديگر نيز در ميان امضاكنندگان عهدنامه وجود داشتند كه از اجراى آن ناخشنود و در انتظار به پايان رسيدنش بودند.

البته گفتنى است كه همۀ اينها چاره ساز آن مشقّتها و سختيهاى فراوانى نمى شد كه بنى هاشم و بنى مطلّب از قوم خود كشيدند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز با تحمّل آنها گرفتارترين مردم به اين سختيها و صبورترين همه در مقابل آن بود.

ادامه مى داد و خداوند نيز او را به مدد و نيروى خويش يارى مى رساند. بنابراين او هر چند در ميان قوم خود تنها بود، اما به خداوند ايمان داشت و با اين همه پيوسته اين شعار را بر زبان داشت كه «پروردگارا قوم مرا بيامرز كه آنان نادانند» و نيز «من اميد آن دارم كه از نسل اين مردم كسانى پديد آيند كه خداوند را بپرستند». در اين ميان پيوسته مجادله ميان او و يكايك مردم در جريان بود و وى آنان را به حق فرا مى خواند اما آنان با در پيش گرفتن باطل راه را بر رواج كلمۀ حق مى بستند.

در اين ميان سبكسرى ابو جهل [كه يكى از نادان ترين مشركان بود] وى را بدانجا كشاند كه به همۀ آيين قوم. خويش كافر شود و خداوند را ناسزا گويد: اين در حالى است كه حتى در آيين مشركان نيز، هر چند براى خداوند شريكانى قائل بودند، او را خالق آسمانها و زمين مى دانستند. امّا على رغم همۀ اينها مشركان تا آن حد پيش رفتند كه به پيامبر (صلی الله علیه و آله) گفتند: يا بدگويى از خدايان ما را رها مى كنى يا آن كه خدايت را دشنام خواهيم گفت. به همين دليل و نيز به آن سبب كه كسانى چون ابو جهل و همكيشان او به هيچ آيينى جز تعصّبات جاهلى ايمان نداشتند و به چيزى معتقد نبودند كه به سبب آن احتمال اين كه خداوند را ناسزا گويند منتفى گردد و همچنين بدان جهت كه ابو جهل خداوند را دشنام گفت، با فرود آمدن وحى الهى، از بدگويى به بتان و سنگها [ى مورد پرستش مشركان] نهى شد تا بدور از ناسزاگويى بتان، دعوت به سوى توحيد ناب و بطلان پرستش بتها صورت پذيرد. به همين سبب خداوند خطاب به مؤمنان فرمود: «آن كسانى را كه در مقابل خداوند به خدايى مى خوانند دشنام مگوييد تا آنان از روى نادانى و ستمكارى خداوند را ناسزا گويند»(1).

[علاوه بر مشركانى چون ابو جهل كه با شديدترين وجه با اسلام و مسلمانان برخورد مى كردند] مشركانى نيز بودند كه مدّعى مى شدند مى توانند به تقليد قرآن بپردازند. چنين كسانى داستانهايى از جنگهاى ايرانيان و تاريخ اين سرزمين

ص: 28

مى آوردند و مردم را از توجّه به قرآن سرگرم مى كردند و از آن دور مى ساختند و آنگاه به مردم مى گفتند: «اى مردم، به خداوند سوگند محمّد (صلی الله علیه و آله) از من نيكوسخن تر نيست و سخن او نيز هيچ نيست مگر افسانه هاى پيشينيان كه وى خود آنها را نوشته آنگونه كه من اين داستانها را مى نويسم. پروردگار دو جهان گفته هاى چنين كسانى را نقل كرده و با آيات خواندنى قرآن كريم بدانان پاسخ گفته است آنجا كه مى فرمايد: «گفتند [اين قرآن] افسانه هاى پيشينيان است كه وى آنها را نوشته و صبحگاهان و شامگاهان بر او تقرير مى شود. بگوى قرآن را آن كس نازل ساخته است كه سر پنهان در آسمانها و زمين را مى داند و همو غفور و رحيم است. [نيز] گفتند: اين رسول را چه مى شود كه [چون ديگران] مى خورد و در بازار راه مى رود؟ چرا بر او فرشته اى نازل نشده است تا در كنار او و به همراه او هشدار دهندۀ [مردمان] باشد؟»(1)

بدين ترتيب، اين گروه قرآن را تكذيب مى كردند و حقايق آن را به بازى مى گرفتند و همينان از شنيدن آن مى گريختند و نيز هرگاه آن را مورد استهزاء قرار مى دادند به انتظار آنچه [در قرآن] دربارۀ اين استهزاء گفته خواهد شد و نيز به انتظار آن مى نشستند كه قرآن كريم آنان را مورد هجوم قرار دهد در اين هنگام بود كه نه مى توانستند از آن بگريزند و نه از شنيدن آن دل بركنند.

[افزون بر اين گروه] كسانى از مشركان نيز بودند كه به گمان خود حقايقى از اديان گذشته و يا اوهامى كه آن را حقايق اديان پيشين مى پنداشتند، در نقض قرآن مى آوردند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ميان اين گروه از مشركان مى نشست، به مجادلات آنان گوش مى داد و آنان را با پسنديده ترين شيوه به حق فرا مى خواند و در اين مسير هيچ راهى براى قانع كردن آنان نمى يافت مگر اين كه آن را مى پيمود و هيچ درى به اين مهم نمى ديد مگر اين كه آن را مى گشود.

در همين باره در البداية و النهاية به نقل از ابن اسحاق چنين آمده است:

ص: 29

بر اساس آنچه به ما رسيده روزى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مسجد الحرام با وليد بن مغيره نشست. در اين ميان نصر بن حارث نيز آمد و به جمع آنان كه تنى چند از مردان قريش را در خود جاى داده بود پيوست. پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سخن گفتن پرداخت و نصر بر او انتقاد و ايراد وارد ساخت، اما آن حضرت به وى پاسخ گفت و ايراد او را رد كرد و سپس بر او و ديگران اين فرمودۀ خداوند را تلاوت فرمود كه: «شما و آنچه در مقابل خداوند مى پرستيد همه هيزم جهنميد و بدان در خواهيد آمد [حال آن كه] اگر اين بتان خدايانى بودند، به آتش در نمى آمدند با آن كه همه بتان و بت پرستان پيوسته در آتشند و آنان را آه و ناله اى است اما ايشان نمى شنوند».(1)

سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برخاست [و رفت]. پس از آن عبد اللّه بن زبعرى سهمى آمد و در آنجا نشست. در اين هنگام، وليد بن مغيره به او گفت: «به خداوند سوگند، لحظاتى پيش، نصر بن حارث در مقابل پسر عبد المطلب [اشاره به رسول خدا (صلی الله علیه و آله)] هيچ كارى و هيچ اقدامى نكرد و در حالى كه محمد (صلی الله علیه و آله) چنين ادعا مى كرد كه ما و آن خدايانى كه مى پرستيم هيزم جهنّميم [او هيچ پاسخى در مقابل وى نداد]».

عبد اللّه بن زبعرى با شنيدن سخنان دوستش گفت: «به خداوند سوگند، اگر محمد (صلی الله علیه و آله) را مى يافتم در مخاصمه با او دليل اقامه مى كردم. اينك از او بپرسيد آيا هر آنچه در مقابل خداوند مورد پرستش قرار گيرد به همراه پرستشگران خود هيزم جهنم خواهد بود؟ اگر چنين است، ما فرشتگان را نيز مى پرستيم، يهوديان عزير را مى پرستند و مسيحيان عيسى (ع) را مورد پرستش قرار مى دهند». وليد و ديگر كسانى كه با او همراه بودند از گفته هاى ابن زبعرى شگفت زده شدند و ديدند كه چگونه وى در مقابل پيامبر دليل اقامه كرده و به مجادله پرداخته است.

ص: 30

پس از اين ماجرا سخن ابن زبعرى براى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شد و آن حضرت فرمود: «هركس خود دوست بدارد در مقابل خداوند مورد پرستش قرار گيرد، چنين كسى به همراه آن كه او را بپرستد در دوزخ خواهد بود. اين مردم، شيطان را و آنچه او آنان را به پرستش آن دستور مى دهد مى پرستند». به همين سبب نيز خداوند اين آيات را نازل ساخت كه «آن كسانى كه از جانب ما نكويى براى آنان پيش گرفته است، همينها از آن [آتش] دورند، صداى آن را نمى شنوند و در آنچه دلهاى آنان بدان مايل است جاويدانند»(1). اين آيه به كسانى چون عيسى (ع) و عزير و ديگر احبار و راهبانى نظر دارد كه بندگى خداوند مى كردند.

همچنين در اين باره كه آن مردم مدّعى پرستش فرشتگان بودند و آن را دختران خداوند مى دانستند، اين آيات نازل گشت: «گفتند خداوند براى خود فرزندى اختيار كرده، حال آن كه او منزّه است و بلكه آن فرشتگان بندگانى گرامى داشته شده اند كه به گفتار بر او پيشى نگيرند و به فرمان او عمل مى كنند. او آنچه را پيش روى و پشت سر ايشان است مى داند و اين فرشتگان هيچ شفاعت نمى كنند مگر براى آن كسانى كه خداوند راضى باشد و ايشان از بيم او هراسانند و هر يك از آنها كه بگويد من در مقابل خداوند خدايى هستم، جهنم را پاداش او قرار دهيم كه بدينسان ما ستمگران را كيفر مى دهيم»(2)

علاوه بر اين، خداوند دربارۀ شگفتى و خوشايند مشركان از گفته هاى ابن زبعرى اين آيات را نازل كرد: «هنگامى كه پسر مريم مثل زده شد، ناگاه قوم تو اين سخن را مايۀ جنجال خود قرار دادند و گفتند: «آيا خدايان ما برتر است يا او». آنان اين مثل را جز براى مجادله و ستيز با تو نزدند كه آنان مردمى ستيزه جويند».(3)».(4)

ص: 31

273 - اين ماجراها و پاسخها كه قرآن كريم به ايرادهاى مشركان داده از سه نكته حكايت دارد:

الف: مشركان به مجادله با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى پرداختند و در اين راه از همۀ دانشهايى كه ديگران در اختيار داشتند بهره مى گرفتند. آنان به سراغ يهوديان مى رفتند و از اين گروه كمك مى گرفتند و از آنان مى خواستند آنها را به امورى رهنمون شوند كه بتوانند به وسيلۀ آن در مقابل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) استدلال و احتجاج كنند. همين گروه نيز بودند كه سؤالاتى در مورد اصحاب كهف، روح و ذو القرنين به مشركان تلقين كردند [و آنها نيز اين پرسشها را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پاسخ خواستند و در پاسخ آنان] آياتى از قرآن دربردارندۀ ارضاى دلهاى حق جوى و حق پوى و خواستار آن نازل گرديد، امّا آنان ايمان نياوردند و بلكه بر كفر خود همچنان اصرار ورزيدند و از روى تكبّر و خودبينى از پذيرش حقيقت سر برتافتند.

بدين گونه است كه مشركان را مى بينيم با آن كه بيسواد و درس نخوانده بودند و نه كتابى داشتند كه بخوانند و نه دانشى كه در كتب خويش ثبت كنند، امّا با اين وجود در صدد تحقيق در ماجراها و سرگذشتهايى از ديگر اديان برآمده، تلاش مى كردند به پاره اى از حقايقى كه نزد يهوديان و مسيحيان وجود دارد دست يابند.

البتّه نه بدان مقصود كه ايمان بياورند يا از آن حقايق براى شناخت حق و رسيدن به آن كمك گيرند، بلكه براى آن كه بدان وسيله با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مجادله و رويارويى بپردازند. به همين سبب نيز خداوند نيّات آنان را آشكار ساخته، چنين فرموده است كه آنان در پى ايمان نيستند، بلكه در پى راههايى براى اعمال فشار بيشتر عليه مؤمنانند، آنجا كه مى فرمايد: «آنان اين مثل را جز براى مجادله و ستيز با تو نزدند كه آنان مردمى ستيزه جويند»(1) و به ديگر عبارت، در پى آنند تا از هر راه ممكن دليلى و برهانى بر باطل خويش به دست آورند.

ب: آنان در ناخودآگاه ضمير خويش به اين حقيقت ايمان داشتند كه

ص: 32

محمّد (صلی الله علیه و آله) بر حق است و قرآن كريم كتابى است غير قابل تقليد، امّا با اين همه پس از آشكار شدن حقيقت به ستيز با آن و لجاجت در مقابل آن مى پرداختند و به همين سبب نيز هنگامى كه همه يا برخى در بحث شكست مى خوردند، خاموش نمى شدند، بلكه به جستجوى بهانه هايى لجوجانه تر و، در پندار خود، دلايلى ظاهرا قويتر و استوارتر مى پرداختند. درست به همين دليل، هنگامى كه پيش روى مشركان نصر بن حارث شكست خورد و آيات و براهين حق آشكار گشت، تسليم آن نشدند و بلكه در دشمنى با حقيقت گفتند: «نصر بن حارث هيچ كارى از پيش نبرد». تا آن هنگام كه ابن زبعرى آمد و سخنى آورد كه به گمان وى مى توانست محمّد (صلی الله علیه و آله) را در بحث به شكست وادارد، هر چند اگر آن مردم طالب حق مى بودند كه نبودند - همين سخن مى توانست راهى به سوى شناخت حق قرار گيرد.

ج: در طول سالهاى محاصره، محمّد (صلی الله علیه و آله) در دعوت خويش سست نشد تا آنجا كه مشركان مأيوس شدند، امّا او و مؤمنان همچنان مطمئن و اميدوار، قوى و استوار ماندند، هر چند در زير شكنجه و ستم قرار داشتند.

اما به هر حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نه سستى به خود راه داد، نه ضعف را پذيرفت، نه در مقابل مشركان نرمش نشان داد و نه اراده اش خلل برداشت.

ابن اسحاق دربارۀ همين دوران محاصره ماجراهايى فراوان را مطرح كرده كه بين پيامبر (صلی الله علیه و آله) و قومش رخ داد و آنان در طىّ اين ماجراها هر تير زهرآگينى از آزار و حيله كه داشته اند رها كرده اند ابن كثير در البداية و النهاية پس از ذكر اين ماجراها مى گويد:

«ابن اسحاق همۀ اين ماجراها را يادآور شده و در رديف رخدادهاى ميان همپيمانى قريش عليه بنى هاشم و بنى مطلب و نوشتن آن عهدنامۀ ستم بار از سوى آنان و نيز محاصرۀ بنى هاشم و بنى مطلّب در شعب ابو طالب تا زمان نقص اين پيمان و ماجراهاى پيرامون آن بدان پرداخته و اين ماجراها رخدادهايى مناسب با همان زمان است [كه وى آنها را در جاى خود قرار داده است]. به سبب همين

ص: 33

[تناسب و درستى كار ابن اسحاق] است كه شافعى مى گويد: هركس تاريخ فتوحات اسلامى [و سيرۀ پيامبر] را بخواهد، بر سر سفرۀ ابن اسحاق خواهد نشست».(1)

بنابراين شاهد آنيم كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حتّى در طى سالهاى محاصره دعوت خويش را ادامه مى دهد، به فرمان پروردگار خويش فرياد بر مى آورد، سست نمى شود، كوتاهى نمى كند و گرسنگى و برهنگى نه در عزم راستين او خللى وارد مى آورد و نه او را سست مى كند و وى همچنان ادامه مى دهد و با قدرت و عزمى راستين مى گويد: «من هشيار دهندۀ برهنه ام».

بدين وصف اگر چه قريش آزارها را به اوج خود رسانده، از آزارهاى فردى به آزارهاى گروهى و از آزار مؤمنان به آزار همه خويشان، نزديكان و دوستانى كه در كنار آنان قرار گرفته اند روى آورده بودند، امّا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هيچ اعتنايى به همۀ اينها نكرد، چه او از جانب پروردگار جهانيان تأييد مى شد.

ساختند كه همان گونه كه از شرافت عموزادگى با بنى هاشم بهره برده بودند به درد و رنج آنان نيز شركت كنند.

ما چنين تصوّر نمى كنيم كه همۀ افراد و تيره هاى قريش با درك و انگيزه اى درونى بر محاصره و قطع رابطه با بنى هاشم همدست شده بودند، چرا كه، در طىّ دوران محاصره [به همين سبب] همه دوستيها از ميان نرفت و همه پيوندها از هم نگسست. به عبارت ديگر اگر چه در هنگام غلبه خشم و كينه و مخالفت با عقيدۀ تازه رسول خدا و نيز در راستاى انديشۀ نادرست نگهداشتن آنچه پدران بر آن بوده اند، همه يا بيشتر آنان تحت تأثير غيرت جاهلى و غيرت مبتنى بر بت پرستى به نداى تحريم پاسخ مثبت دادند، امّا معنى اين امر آن نيست كه همۀ آنان در باطن هم دل به اين دعوت گناه آلود سپرده بودند، بلكه چه بسا برخى از كسانى كه اين دعوت را ظاهرا پذيرفتند تنها موافقتى لفظى ابراز داشتند و يا تحت تأثير جريانى گذرا و آنى اعلام موافقت كرده بودند كه چنين پيمانى سست و ناماندنى است و به فراموشى سپرده مى شود پس از آن، اصل آنچه در دل است باقى مى ماند. اين مهم از دوستى ديرين ميان تيره هاى گوناگون اين قبيله و از محبّتى نشأت مى گرفت كه آنان را به همديگر پيوند مى داد، هر چند آيين و گرايشهاى آنان تفاوت داشته و يا عقيدۀ آنان از هم دور باشد، چه اين پيوندهاى ديرين، دور را نزديك مى سازد و راه را بر بى مهرى و قطع رابطه اى مستمر مى بندد.

قطع رابطه با بنى هاشم و تحريم آنها دلهاى مهربان و بار خرد را به سوى اسلام كشاند و ستمگرى باطل عليه پيروان حق و نيز اين حقيقت را روشن ساخت كه چون صاحبان باطل در اقامه برهان ناتوان و درمانده شوند بر سختگيريهاى خود مى افزايند و از ديگر سوى چون مردم در سرتاسر سرزمينهاى عربى خبر اين تحريم را بشنوند از سبب آن آگاهى مى يابند و در آن باره به گفتگو مى پردازند و دست اندركاران اين تحريم را به زياده روى و ستم محكوم مى كنند و بدين ترتيب حقيقت اسلام و دعوت اسلامى در ميان مردم پخش و منتشر مى شود. اين در

ص: 35

حالى است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) نيز در طىّ اين دوران از بيان حقايق دينى و تلاوت قرآنى كه نور و براهين آن و شرافت انتساب آن به خداوند و اين كه وى بدين وسيله مردم را مورد خطاب قرار مى دهد و فطرتهاى سالم را به سوى خود مى خواند و بدان درخشندگى خاصى مى بخشيد خسته نمى شد و از آن فروگذار نمى كرد.

بدين ترتيب، ناگزير مى بايست اين پيمان شكسته شود، چرا كه به هدف مطلوب خود هر چند اهدافى چون اهداف و مقاصد ابو جهل باشد - نمى رسد و علاوه بر آن مانع آن نمى شود كه دعوت اسلامى در ميان اعراب دور و نزديك گسترش يابد، چه، هر اندازه براى پوشاندن نور دعوت تلاش مى شد، ظهور و تابش و درخشش پرتو آن و نيز جوشش چشمۀ سرشار آن فزونى مى يافت.

275 - از اين پيش اشاره كرديم كه از حقايق امور و مكنونات دلها و نيز برخى از نمودهاى اين مكنونات چنين بر مى آيد كه توافقى كامل بر تحريم گروهى بنى هاشم و بنى مطلّب وجود نداشت و اگر هم چنين چيزى بظاهر وجود داشت، تنها جنبۀ نمايشى و تظاهر بود، چه دلهاى همگى، آن را نمى پذيرفت و با آن همراه نمى شد.

ما در صفحات قبل داستان حكيم بن حزام را بيان كرديم كه براى عمّه اش خديجه و همسر پاك او و نيز كسانى از بنى هاشم كه با آن حضرت همراه بودند، گندم مى برد و يك بار در طىّ راه ابو جهل متعرّض او مى شود، اما ابو البخترى در مقابل او مى ايستد و وى را سرزنش مى كند كه حكيم بن حزام را از اين بازداشته كه گندم را به عمّه اش برساند. سرانجام نيز اين دو به ناسزاگويى يكديگر مى پردازند و ابو البخترى استخوان فكّ شترى بر مى دارد و بر سر ابو جهل فرود مى آورد و سر او را مى شكافد.

چنين برمى آيد كه اينگونه كمكها از سوى قريش به سبب دلسوزى و ترحّم آنان بر ستمديدگان و نيز به پاس خويشاوندى با آنان صورت مى گرفت، ابن اسحاق در اين باره مى گويد:

«هيچ كس در اين ماجرا به خوبى هشام بن عمرو بن حارث امتحان

ص: 36

نداد... او كه در ميان قوم خود شرف و منزلتى داشت - بنابر آنچه به من رسيده است - در زمانى كه بنى هاشم و بنى مطلّب در شعب بودند شبانه شترى كه مواد غذايى بار داشت به سوى شعب مى آورد و چون به دهانۀ شعب مى رسيد، زمام شتر از آن بر مى گرفت و بر پهلويش مى زد تا شتر وارد شعب مى شد. وى در ديگر شبها نيز به همين گونه شترى با محموله اى از مواد غذايى به سوى شعب مى آورد».

اين كار پيوسته از سوى هشام تكرار مى شد و وى پى درپى به تأمين محاصره شدگان اقدام مى كرد. چنين كارى از سوى او نشانۀ خيانت در پيمان نيست، چه گناهكاران را پيمانى بر گناه نيست كه احترام آن لازم باشد، بلكه اين كار پاسخى است از سوى وى به پيوندهاى خويشاوندى و احساس ستم بار بودن كارى كه قوم او در پيش گرفته بودند.

اگر هشام افتخار آن را داشت كه با محاصره شدگان همكارى كند، در ترتيب دادن لغو اين پيمان از سوى مشركان نيز نخستين نشان افتخار را داشت.

از اين پيش يادآور شديم كه چگونه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مردم را از اين مطّلع ساخت كه موريانه هر چه را از نام خدا و سوگند به نام او در آن پيمان بوده از ميان برده و بقيّه مطالب گناه آلود آن را بر جاى گذاشته بود و نيز يادآور شديم كه چگونه اين ماجرا مقدّمه و زمينه ساز لغو پيمان شد، اما اينك شايسته است به اين بپردازيم كه چگونه در صفوف مشركين شكاف افتاد و و حدّت مورد نظر آنان در اين زمينه از ميان رفت.

هشام نخستين كسى بود كه عهده دار اين كار شد. اكنون مناسب است ترتيب مدبّرانه اين كار را از سوى او آن گونه كه در البداية و النهاية آمده است يادآور شويم:

«وى [هشام بن عمرو بن حارث] به سراغ زهير بن ابى اميّه بن مغيرة بن عبد الله بن عمرو بن مخزوم كه مادرش عاتكه دختر عبد المطلب [و عمّه رسول خدا (صلی الله علیه و آله)] بود رفت و گفت: «اى زهير، آيا مى پسندى كه خود بخورى و بپوشى و ازدواج كنى و بستگان مادرى تو در آن وضعيّتى به سر برند كه خود مى دانى و نه

ص: 37

به آنان چيزى فروخته و نه از آنان چيزى خريدارى شود، نه به آنان زن بدهند و نه از آنان زن گرفته شود؟ هان كه به خداوند سوگند ياد مى كنم اگر آنان بستگان مادرى ابى الحكم بن هاشم [ابو جهل] بودند و تو او را به انجام كارى مشابه اين با بستگان او فرا مى خواندى، هرگز پاسخ مثبت به تو نمى داد».

زهير در پاسخ گفت: «چه مى گويى هشام؟ من چه مى توانم بكنم؟ من تنها يك نفرم به خداوند سوگند اگر حتّى يك نفر ديگر با من همراه مى شد براى لغو اين پيمان بپامى خاستم».

هشام در اين هنگام اظهار داشت: «من يك نفر ديگر سراغ دارم».

زهير پرسيد: «آن كه مى گويى كيست؟» او در پاسخ گفت: «من»، زهير پس از آن گفت: «نفر سوّمى نيز مى خواهيم».

بدين ترتيب هشام به سراغ مطعم بن عدى رفت و به وى گفت: «اى مطعم آيا مى پسندى كه دو تيره از بنى عبد مناف هلاك شوند و تو شاهد اين ماجرا و در آن همگام و همراه قريش باشى؟ به خداوند سوگند، اگر چنين فرصتى را به قريش بدهيد به انجام چنين كارى خواهند شتافت».

مطعم در پاسخ وى گفت: «چه مى گويى؟ من چه مى توانم بكنم؟ من تنها يك نفرم». اما هشام به وى پاسخ داد: «نفر دوّمى نيز براى همراهى با تو يافته ام».

او گفت: «آن يك نفر كيست؟» هشام گفت: «من». مطعم ديگر بار اظهار داشت: «نفر سوّمى نيز مى خواهيم». هشام نيز در پاسخ او گفت: «اين كار را نيز انجام داده ام». پرسيد: «آن كه مى گويى كيست؟» گفت: «زهير بن ابى اميّه است».

ديگربار مطعم گفت: «نفر چهارمى نيز مى خواهيم».

پس هشام نزد ابو البخترى بن هشام رفت و همان سخنانى را كه با مطعم در ميان نهاده بود براى او نيز بازگفت. ابو البخترى از وى پرسيد: «آيا كسى سراغ دارى كه در اين راه به ما كمك كند؟» هشام در پاسخ او گفت: «زهير بن ابى اميّه و مطعم بن عدى و من با تو همراهيم». اما او اظهار داشت: «نفر پنجمى

ص: 38

مى خواهيم».

پس، هشام به سراغ زمعة بن اسود بن مطلّب بن اسد رفت و با او سخن گفت و خويشاوندى و حق بنى هاشم و بنى مطلّب را به او يادآورى كرد. وى اظهار داشت: «آيا در اين كارى كه مرا بدان فرا مى خوانى كس ديگر نيز هست تا با ما همراهى كند؟». او گفت «آرى» و پس از آن از گروهى كه قبلا با آنها ملاقات كرده بود نام برد.

بدينسان اين پنج نفر با همديگر قرار گذاشتند تا شبانه در منطقه حجون در بالاى مكّه با يكديگر ملاقات كنند. آنان با يكديگر ملاقات كردند و تصميم مشترك خود را گرفتند و بر اين امر همپيمان شدند كه براى لغو پيمان بپاخيزند. در اين ميان زهير به جمع دوستانش گفت: «من اين كار را آغاز مى كنم و نخستين كسى خواهم بود كه در اين باره سخن بگويد».

فرداى آن روز قريشيان روانۀ محافل و جمع دوستان خود شدند و در اين زمان بود كه زهير بن ابى اميّه در حالى كه لباس فاخرى بر تن داشت وارد شد و هفت بار بر گرد كعبه طواف به جاى آورد و آنگاه رو به مردم كرد و گفت: «اى مكيان، آيا درست است كه ما بخوريم و بپوشيم و بنى هاشم در معرض نابودى باشند و نه چيزى از آنان خريدارى و نه چيزى به آنان فروخته شود؟ به خداوند سوگند، من نمى نشينم تا آن كه اين عهدنامه ستم بار مبتنى بر تحريم و قطع روابط پاره شود».

در اين هنگام ابو جهل كه در گوشه اى از مسجد نشسته بود گفت: «به خداوند سوگند، پاره نخواهد شد».

ليكن زمعة بن اسود در پاسخ ابو جهل اظهار داشت: به خداوند سوگند، تو بسيار دروغگويى. ما در آن هنگام كه اين پيمان را مى نوشتى نيز به نوشتن آن راضى نبوديم». ابو البخترى نيز گفت: «زمعه راست مى گويد. ما آنچه را در آن پيمان نوشته اى نه مى پذيريم و نه به رسميّت مى شناسيم». مطعم بن عدى هم

ص: 39

خطاب به دو دوستش اظهار داشت: «شما هر دو راست مى گوييد و هر كه جز اين بگويد دروغ گفته است. ما از اين پيمان و از آنچه در آن نوشته شده است به خداوند پناه مى بريم و از آن بيزارى مى جوييم».

در پى سخنان مطعم، هشام بن عمرو نيز سخنانى همانند آن اظهار داشت و در اين هنگام بود كه ابو جهل گفت: «اين تصميمى است كه در شب گرفته شده و دربارۀ آن در جايى ديگر مشورتهايى صورت پذيرفته است»(1)

276 - از اين ماجرا چنين بر مى آيد كه بزرگانى از قريش كه كينه اى نسبت به بنى هاشم در دل نداشتند، هر چند به دعوت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نگرويده بودند، اما به اين تحريم و قطع روابط نيز خشنود نبودند، تحريمى كه هيچ دستاورد و ثمره اى نداشت جز برانگيختن احساسات و عواطف مردم به سود محمد (صلی الله علیه و آله) و خاندان و دعوت او، قريش در اين كار خود افراط در پيش گرفته بود.

همۀ اين گفتگو ميان ابو جهل و ديگران در حالى صورت گرفت كه ابو طالب بزرگوار در گوشه اى از مسجد نشسته و هيچ اعتنايى نمى كرد، گويا اين گفته ها براى او هيچ اهميّتى نداشت و گويا اصلا او و خاندانش مقصود همه آزارهاى كسانى چون ابو جهل فرومايه و نيز مقصود همه محبّت نيكان قومش نبودند. امّا هنگامى كه مشاهده كرد نيكان قوم مصمم شده اند و قصد آن دارند تا اين پيمان را لغو كنند، آن سخنان حقى را كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) وى را از آن آگاه ساخته بود با قريش در ميان نهاد و به آنان گفت: «اى جماعت قريش، برادرزاده ام به من اطّلاع داده كه موريانه پيمان ستم و اتهام و قطع روابط را خورده و هيچ نامى از خداوند در آن بر جاى نگذاشته است. پس آن عهدنامه را بياوريد و اگر آن گونه بود كه او فرموده است از تحريم ما دست برداريد و در مقابل اين حقيقت سر فرود آوريد و اگر گفتۀ او دروغ باشد من او را در اختيار شما قرار خواهم داد».

در اين هنگام بود كه بالاخره آن پيمان على رغم خواست ابو جهل و امثال او از

ص: 40

سوى قريش لغو شد.

عهدنامه و لغو مفادّ آن بر آوردند و چنان اصرارى بر اين خواسته از خود نشان دادند كه ابو جهل و امثال او ناگزير شدند با تحمّل نكوهش و با سر شكستگى آنجا را ترك گويند.

پيامبر (صلی الله علیه و آله) نيز بعدها اين موضع را مورد قدرشناسى قرار داد، چه، محمد (صلی الله علیه و آله) مردى بود كه گذشته هاى آكنده از بزرگوارى و نيكى را از ياد نمى برد.

او همچنين بر آن مصمّم شده بود تا پاداش شايسته اى در مقابل اين موضع قابل تقدير به وى دهد، چه وفادارى، خلق و خوى محمّد (صلی الله علیه و آله) و خلق و خوى اسلام بود.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنين آرزو داشت ابو البخترى نيز به سان ديگر برادران خود كه، اسلام آوردند و دو نيكى را از آن خود ساختند، اسلام بياورد، اما او اسلام نياورد و همچنان بر شرك خود باقى ماند. هنگامى كه به پيامبر (صلی الله علیه و آله) اطّلاع رسيد كه وى در ميان ديگر مشركان روانه جنگ بدر شده است، به مسلمانان سفارش فرمود چنانچه كسى او را ببيند و به وى دست يابد او را نكشد. اتّفاقا در طىّ اين نبرد يكى از مسلمانان در حالى كه وى با يكى از دوستان مشرك خود همراه بود با او برخورد كرد و با مطرح كردن توصيۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مسلمانان براى او از كشتن او و درگير شدن با او خوددارى ورزيد، ليكن در اينجا نيز مروّت و جوانمردى! ابو البخترى به وى اجازه نداد خود بتنهايى جان سالم بدر برد و دوستش كشته شود.

به همين سبب به آن مسلمان گفت: «يا اين كه هر دو كشته مى شويم، يا هر دو نجات مى يابيم». در پى اين سخن ابو البخترى، آن مجاهد مسلمان او را به قتل رساند و كاش چنين نكرده بود!

به گمان من اين مسلمان مجاهد با سفارش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مخالفت ورزيد، چرا كه آن حضرت فرموده بود هيچ كس متعرّض او نشود و او را نكشد. از ديگر سوى مانعى نيز وجود نداشت كه آن مسلمان از كشتن ابو البخترى و دوستش خوددارى ورزد. حتى من چنين گمان مى كنم كه بهتر بود آن مسلمان براى اجراى

ص: 42

توصيۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و با توجّه به اين كه ابو البخترى نجات خود را مشروط به نجات دوستش اعلام كرده بود آن هر دو را نكشد، چرا كه اسلام از كشتن انسانها نهى مى كند مگر آنجا كه ضرورتى در كار باشد كه در اين صورت نيز بايد بتدريج كار را با مراتب كمتر از قتل پيش برد و در صورت بسته بودن همۀ راهها از اين راه بهره جست. به گمان من اگر ابو البخترى زنده مى ماند در صف مؤمنان قرار مى گرفت، چه اين كه نيكان قريش در جاهليت اگر كه ايمان آوردند نيكانى در دوران اسلام بودند. به همين سبب، هرگاه به ياد مى آورم كه ابو البخترى به شمشير مسلمانان كشته شده است، بى آن كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنين چيزى را خواسته باشد خارى در دلم مى خلد.

دعوت اسلامى را بشنوند و دعوت محمّدى به ديگر قبايل عرب در سرزمينهاى عربستان برسد و برخى از آنان كه با اسلام آشنا شده اند خود ايمان آورند، برخى نيز سبب هدايت ديگران شوند و برخى نيز على رغم ايمان نياوردن دربارۀ آنچه بدان ايمان نياورده اند با ديگران سخن گويند. همچنين اين مسأله باعث شده بود كسانى كه اسلام را مى پسنديدند و كسانى كه آن را نمى پسنديدند از آن اطّلاع يابند و آن را با خود بدين سوى و آن سوى برند و چه بسيار همراه دارنده فقهى كه خود از آن بى بهره است و چه بسيار همراه دارنده آگاهيى كه آن را به آگاهتر از خود مى رساند.

در طىّ اين دوران مردم به مكّه آمدند و كسانى كه دلهايشان براى پذيرش اسلام صفا يافته بود به دعوت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گوش سپردند. اين در حالى بود كه قريش براى منع آنان در كمين بود و تلاش مى كرد تا آنان را از راه خدا بازدارد، اما اين تلاش آنان راه به جايى نبرد و بى حاصل ماند.

بدينسان كسانى كه خداوند تمايل به اسلام را در دلهاى آنان جاى داده بود به سوى حق حركت مى كردند و هيچ مانعى آنان را از اين راه بازنمى داشت و هيچ مشكلى راه را بر آنان نمى بست. مناسب است در همين باره داستان مردى را يادآور شويم كه بر اساس آنچه در ميان قبايل عرب دربارۀ محمّد (صلی الله علیه و آله)، و دعوت او به يگانه پرستى و كتابى كه به همراه دارد و بر مردم مى خواند و از نظر آن مردم كتابى شگفت است و تاكنون همانند آن و يا نزديك به آن نشنيده و نديده اند شنيده بود تلاش كرد تا اسلام را بيابد و بدان بگرود. اين در حالى بود كه قريش بشدّت مراقب اينگونه مردانى بود كه به سراغ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى رفتند و از او مى شنيدند. آنان تلاش مى كردند تا اينگونه افراد را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) متنفر و گريزان سازند، اما آنها نه تنها گريزان نمى شدند، بلكه رغبت و تمايل آنان براى يافتن حقيقت دو چندان مى گشت.

اين مرد، طفيل بن عمر و دوسى است. او كه در ميان قبيله دوس سرورى فرمانروا و مردى با شرافت بود، به مكّۀ مكرّمه آمد. سران مشرك قريش با او

ص: 44

ملاقات كردند و او را از پيامبر (صلی الله علیه و آله) بر حذر داشتند و وى را از اين نهى كردند كه با او ملاقات كند يا به گفته هاى او گوش فرا دهد.

آنان همچنان اصرار و سماجت ورزيدند تا آن كه او را وادار به پذيرش اين كردند كه به گفته هاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گوش ندهد. او به همين سبب پنبه در گوشهاى خود نهاد تا از پيامبر (صلی الله علیه و آله) چيزى نشنود و سپس با همين وضع روانۀ طواف كعبه شد. اتفاقا در مسجد الحرام با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برخورد كرد و سعى نمود آن گونه كه مردان قريش به او توصيه كرده بودند از آن حضرت چيزى نشنود.

اما از ديگر سوى پاكى و سيرت نيكويى كه خداوند به رسول خود ارزانى داشته بود، دلهاى پيراسته از ناپاكى را مجذوب او مى ساخت باعث آن گرديد كه وى نتواند حد اقل به اندكى از آنچه آن حضرت تلاوت مى فرمايد نيز گوش ندهد.

شايسته است در اينجا رشتۀ سخن را به خود طفيل بسپاريم تا از خود و وضعيتى كه داشت سخن بگويد، چه، گفتۀ وى بيش از هر چيز ديگر دربارۀ او و ماجرايى كه بر او گذشته بود روشنگر است. او مى گويد: [من در حالى كه پنبه در گوشهاى خود نهاده بودم چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را مشاهده كردم] با خود گفتم:

«مادرم به عزايم بنشيند. به خداوند سوگند من مردى هشيار و شاعرم و زشت و زيبا بر من پوشيده نمى ماند. پس اينك چه چيز مرا از اين بازمى دارد كه گفته هاى اين مرد را بشنوم تا اگر آنچه او در ميان مى نهد نيك و پسنديده باشد آن را بپذيرم و اگر بدو ناپسند باشد آن را رها كنم؟». در پى اين انديشه در آنجا ايستادم تا هنگامى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به خانۀ خود رفت. پس من نيز بر او وارد شدم و گفتم: «اى محمد (صلی الله علیه و آله) خاندان تو چنين و چنان گفتند و - به خداوند سوگند - از من دست نكشيدند و مرا از آنچه تو دارى بيم دارند تا هنگامى كه پنبه در گوشهايم نهادند تا سخن تو را نشنوم. اما خداوند روا نداشت جز اين كه گفته هاى تو را به گوشم برساند و چنين بود كه سخنانى نيك شنيدم. پس اينك آنچه دارى بر من عرضه دار». پس از اين گفته ها رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز اسلام را بر من عرضه داشت و

ص: 45

آياتى از قرآن برايم تلاوت فرمود. به خداوند سوگند من هرگز سخنى پسنديده تر و نيكوتر و عقيده اى درست تر از آن نشنيده بودم و به همين سبب اسلام آوردم و به حق گواهى دادم.

طفيل در ميان قوم خود مردى شريف بود و سخنش مقبول همگان و افزون بر آن هرگز سخن دروغ و يا باطلى از او سراغ نداشتند. او با چنين وصفى قبيلۀ خود را به اسلام فرا خواند و آنان نيز داوطلبانه و با رغبت آن را پذيرفتند. دوس همچنان بر آيين اسلام بود تا زمانى كه دوران جهاد و نبرد مسلّحانه فرا رسيد و در اين دوران بود كه اين قبيله همراه ديگر مجاهدان به جهاد پرداخت و در عصر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با مشركان و پس از آن نيز با از دين برگشتگان جنگيد و بر اسلام استوار و ثابت قدم بود.

بدين ترتيب مشاهده مى كنيم كه همۀ تلاش قريش در بازداشتن حركت اسلامى از ادامۀ سير خود سودى نبخشيد. چه اين كه هيچ كس را توان آن نيست كه نور را در مشت خويش گيرد و زندانى كند و پرتوهاى روشنگر و هدايتگر نور على رغم ظلمت انبوه راه خود را مى يابد و بر هر سو مى تابد. اسلام آوردن آن مرد و قبيله اش كه از او نام برديم تنها نمونه اى حاكى از گسترش رسالت محمدى (صلی الله علیه و آله) در اثناى سالهاى محاصره و پس از آن است كه نشان مى دهد هر تلاش كه عليه محمد (صلی الله علیه و آله) به عمل آمد و هر كارى كه قريش بدان دست زد، در نتيجه مايۀ خيرى براى دعوت توحيد و نداى روشن حقيقت شد.

از اين ماجرا و نظاير آن - كه فراوان است - مى توان دريافت كه چگونه اسلام كم كم در حال گسترش يافتن در سرتاسر جزيرة العرب اعم از نقاط دور و نزديك بود، بويژه آن كه اين مهم در زمانى صورت مى گرفت كه محور دعوت توحيد يعنى پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) هنوز در مركز تجمّع اعراب يعنى در مكّه اقامت داشت و بى آن كه از دعوت خسته شود و يا سستى به خويش راه دهد همچنان به دعوت مردم به سوى حق ادامه مى داد و مستضعفان و نيز برخى از توانگران به دعوت او گوش فرا

ص: 46

مى دادند، او خود در ميان همۀ مشركان نماز و عبادت خويش را آشكارا انجام مى داد و مشركان نيز در ظاهر آن را مورد استهزا قرار مى دادند، امّا در باطن بدان تمايل داشتند و نيز مى دانستند كه اين نماز و عبادت [و بلكه همۀ آيين محمدى] هجومى عليه آيين شركى است كه آنان بدان پايبندند و با انگيزه هايى ظاهرى چون تعصّب، كينه توزى و حسد - و نه از روى ايمان و يقين - از آن عقايد باطل دفاع مى كردند و البته در همان حال در نهان دل خويش مردمى دودل و مردّد بودند كه مؤمنان صاحب يقين خشم و كينۀ آنان را بر مى انگيختند و بدينسان نبردى ميان حقى روشن و آشكار و باطلى پوشيده در پردۀ ترديد و تزلزل جريان داشت

ص: 47

ص: 48

هيچ پدرى را مهربانتر از آن گونه كه ابو طالب نسبت به برادرزاده اش بود نمى توان يافت، بويژه آن كه بنابر آنچه مى گويند - او در اصل دعوتى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) منادى آن بود مخالف وى بود و به دعوت او پاسخ مثبت نمى داد، هر چند به طور كلى به دعوت محمدى به يگانه پرستى و تلاش در جهت كاستن از آزارهايى كه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان مى رسيد تعلق داشت.

به گمان نگارنده اگر ابو طالب آنسان كه كسانى چون حمزه و على (ع) [به صورت على] ايمان آورده بودند [علنا] اعلام مسلمانى مى كرد نمى توانست آنچنان كه در حالت آشكار نكردن ايمان، از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اصحاب او دفاع و حمايت كند قريش را از آزار آنان بازدارد، از آنان دفاع و حمايت كند و مشركان را از آزار آنان مانع شود، چرا كه در اين صورت مشركان او را نيز در رديف دشمنان خود قرار مى دادند و بدين ترتيب با انكار سيادت و سرورى او از سوى قريش، سيادت كامل او بر بطحاء از ميان مى رفت و نمى توانست سپرى بازدارنده براى مسلمانان باشد امّا او در حالى كه ظاهرا بر آيين آنان بود به ايفاى چنين نقشى مى پرداخت. امّا عقيدۀ باطنى ابو طالب امرى است كه خداوند خود از آن آگاه است، هر چند اگر بخواهيم قراين يا دلايل و شواهدى را كه از مكنونات قلبى ابو طالب خبر مى دهد مبناى قضاوت قرار دهيم، خواهيم گفت ابو طالب نه كافر و بلكه مسلمان بوده، ليكن [مشكل آن است كه چنين چيزى با اين روايت در تعارض است كه مى گويد او به اظهار ايمان و بر زبان آوردن آن فرا خوانده شد، اما به اين خواسته پاسخ مثبت نداد، هر چند وى در هر حال حتى اگر او را مشرك نيز بدانيم، مردى بزرگوار بود.(1)

ص: 50

اينها اشاراتى است به اين حقيقت كه ابو طالب تا چه اندازه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حمايت مى كرد تا آنجا كه آن حضرت خود فرمود: «قريش نتوانست آنچه

ص: 51

در دوران پس از حمايت ابو طالب به من رساند در دوران حيات او به من برساند».

ص: 52

گذشته از ابو طالب، ام المؤمنين خديجه همسر مهربان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كه

ص: 53

به سان يك مادر و بلكه بيشتر از آن به آن حضرت مهر مى ورزيد، مايۀ آرامش

ص: 54

ديگرى بود كه چون كارها سخت مى افتاد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شديدترين برخوردى

ص: 55

را كه يك منادى حق مى تواند از مردم ببيند از قوم خود مى ديد و آنان در مقابل

ص: 56

دعوت او بر كفر و كينه و دشمنى خويش مى افزودند، آن حضرت با همه خستگى و

ص: 57

دل آزردگى به خانه برمى گشت و با آن همسر نيكوكار روبرو مى شد و او همان سان

ص: 58

كه نخستين بار نيز گفته بود: «به خداوند سوگند هرگز خداوند تو را بى ياور

ص: 59

نمى گذارد كه تو صله ارحام به جاى مى آورى، بار زندگى ناتوانان را بر دوش

ص: 60

مى كشى، درماندگان را در مقابل ناخوشيهاى روزگار يارى مى دهى»، به زبان حال وى را آرامش مى بخشيد و در اين هنگام بود كه دل وى آرام مى يافت و بدنش نيز مى آسود و خاطر آزرده اش التيام مى يافت.

عواطف اين همسر مهربان و مخلص در سخت ترين اوقاتى كه همۀ اسباب و عوامل تشويش و نگرانى در كنار هم قرار مى گرفت، در قالب خوشترين و باصلابت ترين گفته ها خود را نشان مى داد و بدينسان، خديجه مصداق كاملى از مايه هاى اميد و آرامش شوهر بود، آنجا كه قرآن كريم دربارۀ زن مى فرمايد؛ «از نشانه هاى او آن است كه براى شما همسرانى از خودتان بيافريد تا در بر او آرامش يابيد و ميان شما مودّت و رحمت قرار داد»(1).

آن گونه كه راويان به اين حقيقت رسيده اند «سال اندوه» سه سال قبل از هجرت و قبل از اعلام وجوب نمازهاى پنج گانه بود، بنابراين نظر، سال اندوه قبل از ماجراى معراج بوده است و به همين سبب نيز ما آن را قبل از پرداختن به بحث معراج آورديم. اين كه مى گوييم رخدادهاى «عام الحزن» قبل از معراج بود - اوّلا

ص: 61

به دليل ترتيب زمانيى كه ميان اين دو مسأله بوده و ثانيا به آن دليل است كه معراج و اسراء به خاطر همدردى و تسليت دادن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و انس آن حضرت با پروردگار خويش انجام گرفت و به نظر ما در اين سفر روحانى احساس تنهايى و غربتى كه با فقدان دو ياور براى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به وجود آمده بود از ميان رفت و خداوند با اين سفر روحانى براى حبيب خود روشن ساخت كه او خود دوست و ياور بزرگ و او خود تنها حامى و نگهبان است و هيچ كس را جز او چنين چيزى نيست، خواه دور باشد و خواه نزديك.

ابن كثير در البداية و النهاية دربارۀ ترتيب زمان ميان اين دو مسأله مى گويد:

«يعقوب بن سفيان از زهرى روايت كرده است كه گفت: خديجه قبل از هجرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مدينه و قبل از آن كه نمازهاى پنج گانه واجب شود، وفات يافت... بيهقى نيز مى گويد: واقدى چنين مدّعى است كه خديجه و ابو طالب سه سال قبل از هجرت و سالى كه مسلمانان از شعب بيرون آمدند وفات يافتند و خديجه 35 روز قبل از ابو طالب بدرود حيات گفت.

من مى گويم مراد راويان از وفات خديجه و ابو طالب قبل از آن كه نمازهاى پنج گانه واجب شود قبل از وجوب و تشريع اين نمازها در شب معراج مى باشد.

بنابراين براى ما نيز شايسته تر آن است كه همان گونه كه بيهقى و ديگران ماجراى وفات اين دو را قبل از بحث معراج آورده اند، اين بحث را قبل از پرداختن به آن مسأله ذكر كنيم»(1).

و در تأمين مايحتاج زندگى و خوراك روزانه بر آنان سخت گرفته شود و اين در دورانى بود كه قبيلۀ او قريش با بنى هاشم و ديگر كسانى از بنى عبد مناف كه به آنان پيوسته بودند - خواه مؤمن و خواه كافر - و در رأس همه با بزرگ آن خاندان ابو طالب - كه تحريك كننده و مشوّق همۀ آنان بود قطع رابطه كرد و آنان را مورد تحريم قرار داد.

البتّه هر چند ابو طالب چنين موضعى را با سربلندى در راه اعتلاى كلمۀ حق اختيار كرد امّا پا به پاى آن به دين حق در نيامد و يا حد اقل ظاهرا به اين دين نپيوست و همچنان بر آن آيينى كه داشت باقى ماند در حالى كه نه بدانچه محمد (صلی الله علیه و آله) او را بدان فرا مى خواند در مى آمد و نه حاضر بود از دفاع از او خوددارى ورزد.

ممكن است اگر كسى در سيره و روش ابو طالب مطالعه كند چنين پندارد كه همۀ اين مواضع، ناشى از تعصّب جاهلانه! ابو طالب و از شدّت محبت او به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ناشى مى شده و محبّت به پيامبر (صلی الله علیه و آله) نيز يكى از انگيزه هاى ابو طالب براى اين حمايتها بود(1) و نه فقط تعصّب قبيله اى.

بدين ترتيب، ابو طالب نه بدين راضى بود كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) را به خشم آورد و نه اين را مى پذيرفت كه رفتارى از او سرزند كه موجب خشنودى و شادمانى حبيب او و برادرزاده اش محمد (صلی الله علیه و آله) نشود.

در اينجا يك سؤال مطرح مى شود و آن اينكه آيا ابو طالب پس از اين آزمايش سختى كه در حمايت از دعوت اسلامى گذراند همچنان بر شرك باقى ماند و ايمان بر صفحۀ دلش نقش بست؟

در پاسخ اين سؤال برادران شيعۀ ما چنين اظهار مى دارند كه او مؤمن مرد و خداوند كلمۀ حق «لا اله الا الله و محمد رسول الله» را بر زبان او جارى ساخت.

ص: 63

آنان در اثبات اين عقيده رواياتى دارند كه به پيامبر (صلی الله علیه و آله) نسبت داده شده است.(1)

اهل سنّت [البتّه به استثناى اهل تحقيق و پيراستگان از تعصّب] كه گروه فراوانى از علماى فقه و حديث [اهل سنّت] با آنان همعقيده اند چنين اظهار مى دارند كه او مشرك مرد و از جهنميان است، اما خداوند عذاب جهنّم را براى او سبكتر كرده و وى در آتش كم عمق خواهد بود.

اهل سنّت عقيدۀ شيعيان را چنين تخطئه مى كنند كه ابراز چنين عقيده اى از شدّت طرفدارى از على (ع) و دوستى با او ناشى مى شود(2)، چه اين طرفدارى و دوستى با على (ع) آنان را بدين موضع كشانده است كه به ايمان ابو طالب حكم كنند. سپس اهل سنّت ضعف سند اخبار و رواياتى را كه حاكى از اسلام او و بر زبان آوردن شهادتين از سوى اوست يادآور مى شوند و مى گويند اخبار صحيح [البتّه در نزد خود اين جماعت] چنين دلالت مى كند كه او كلمه «لا اله الا الله» و «محمد رسول الله» را بر زبان نياورده است. آنان همچنين اظهار مى دارند كه در روايتى كه در نظر آنان به طريق صحيحى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده چنين آمده است كه «او در آتش كم عمق مى باشد» و اين امر نيز در پاسخ دعاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و خواست

ص: 64

وى از خداوند در مورد كاستن از عذاب ابو طالب، به سبب ياوريهايى كه به پيامبر (صلی الله علیه و آله) رساند، حاصل شده است!

اكنون بر خود لازم مى دانيم از وضعيّت ابو طالب در هنگام بررسى وفاتش سخن بگوييم.

281 - كتب صحاح اهل سنّت همان گونه كه حاكى از آن است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دربارۀ بيمارى ابو طالب نگران و از نتيجۀ آن بيمناك بود، اين نكته را نيز يادآور مى گردد كه مشركان قريش هم از مرگ او نگران و پريشان بودند، چه او همان سان كه حامى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود پناهگاه قريش نيز به شمار مى رفت و آنان دربارۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به وى شكايت مى كردند بدان اميد كه او [با بازداشتن آن حضرت از دعوت خود] از مشكلات مشركان بكاهد.

اينك رشتۀ سخن را به ابن كثير مى سپاريم تا ببينيم در اين باره چه مى گويد.

وى در كتاب خود البداية و النهاية آورده است كه(1)

«ابن اسحاق مى گويد چون ابو طالب بيمار شده و خبر شدّت يافتن بيمارى او به قريش رسيد، آنان به يكديگر گفتند: حمزه و عمر از اين پيش اسلام آورده اند و دعوت محمد (صلی الله علیه و آله) در ميان قبايل گسترده است. اكنون بياييد نزد ابو طالب برويم تا به خاطر ما فرزند برادرش را مورد مؤاخذه قرار دهد و او را نصيحت كند كه به خداوند سوگند، از اين ايمن نيستيم كه كار را از دستمان خارج سازند.

ابن اسحاق همچنين مى گويد. عبّاس بن عبد الله بن معبد به نقل از برخى كسان خود از ابن عباس روايت كرده است كه گفت: كسانى از اشراف و سران قوم چون عتبة بن ربيعه، شيبة بن ربيعه، عمرو بن هشام (ابو جهل)، اميّة بن خلف و ابو سفيان بن حرب به سراغ ابو طالب رفتند و به وى گفتند: «اى ابو طالب تو در ميان ما داراى آن منزلتى هستى كه خود مى دانى - اينك جمعى كه خود مشاهده مى كنى به حضورت آمده اند و ما بر تو بيمناكيم. تو همچنين آن مسأله اى را كه ميان ما و برادرزاده ات وجود دارد مى دانى پس او را بخواه و از او براى ما و از ما براى او پيمان گير تا او از ما دست بردارد و ما نيز از او دست برداريم، او ما را با

ص: 65

دينمان واگذارد و ما نيز او را با دينش واگذاريم».

پس ابو طالب در پى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرستاد و آن حضرت نيز آمد. در اين هنگام ابو طالب گفت: «اى پسر برادر، اين اشراف و سران قوم تواند كه براى ملاقات با تو جمع شده اند تا چيزى بدهند و چيزى از تو بگيرند».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ فرمود: «اى عمو، [به آنان بگو] تنها يك كلمه است كه آن را اظهار مى داريد و در مقابل همه [رياست] عرب را در اختيار مى گيريد و غير عرب نيز بدان كلمه وامدار و فرمانبر شما مى شوند».

در اين هنگام ابو جهل گفت: «باشد [اين كه مشكلى نيست]، سوگند به پدرت ده كلمه مى گويم نه يكى».

پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «مى گوييد لا اله الا الله و نيز دست از عبادت آنچه در مقابل او مى پرستيد مى شوييد».

مشركان با شنيدن اين سخن [از شگفتى] مشتان خود را بر كف دست كوبيده و گفتند: «اى محمد (صلی الله علیه و آله) آيا مى خواهى يك خدا را جايگزين همۀ خدايان كنى!؟ اين خواسته اى بسيار شگفت است».

پس از اين گفت و شنود، آنان روى به همديگر كردند و گفتند: «به خدا سوگند، اين مرد هيچ يك از خواسته هاى شما را برآورده نخواهد كرد. در پى كار خود برويد و همان دين پدران خويش را در پيش گيريد تا آن كه خداوند ميان شما و او داورى كند».

بدين ترتيب، مشركان متفرّق شدند و در پى بى آن، ابو طالب به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اظهار داشت: «اى پسر برادر، به خدا سوگند من كه نديدم از آنان چيزى زياده از حد خواسته باشى».

پيامبر (صلی الله علیه و آله) با شنيدن اين گفتۀ ابو طالب منتظر و اميدوار آن شد كه وى ايمان بياورد و به همين سبب نيز مكرّرا به او فرمود: «عمويم، تو نيز اين سخن را بر زبان بياور تا بدين وسيله شفاعت براى تو در روز قيامت را روا بدارم».

ابو طالب نيز چون اين علاقه مندى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را ديد گفت: «اى پسر برادر، به خداوند سوگند، اگر بيم دشنام گويى مشركان به تو و نسل پدر

ص: 66

[وجد] تو پس از من و نيز اين بيم وجود نداشت كه قريش بگويد من از روى ترس از مرگ چنين سخنى اظهار داشته ام آن را ابراز مى كردم و چنين كارى انجام مى دادم تنها براى آن كه تو را بدان خشنود و شادمان سازم».

با همه اينها هنگامى كه ساعت آخر حيات ابو طالب فرا رسيد، عباس مشاهده كرد كه وى لبهاى خود را تكان مى دهد. پس [سر خود را نزديك او آورد و گوش داد و آنگاه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفت: «اى پسر برادر، برادرم آن كلمه را كه وى را به گفتن آن امر كردى بر زبان آورد»... اما رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: من نشنيدم».

اين روايت از سه نكته حكايت دارد:

الف: قريش وجود ابو طالب را تضمينى براى امنيّت خود و ارتباط خويش با پيامبر (صلی الله علیه و آله) به منظور تأثير گذاشتن در او بوسيلۀ عمويش كه پيشواى مكّه بود مى ديد.

ب: محبّت ابو طالب نسبت به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فراوان بود و به همين سبب نيز براى خشنودى او و در راستاى همين محبّت كلمۀ توحيد را بر زبان مى آورد.

ج: ابو طالب دعوت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را مورد تصديق و باور قرار مى دهد.

دلالت روايت فوق بر اين مطلب از دو جهت است:

يكى آن كه وى گفت: «نمى بينم كه از آنان چيزى زياده از حد خواسته باشى». مفهوم اين سخن آن است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) امر معقولى از مشركان خواسته اى و آن، همان گفتن كلمه لا اله الا الله است.

ديگر آن كه به گفتۀ عبّاس، ابو طالب كلمۀ توحيد را بر زبان آورد.

در مقابل آنچه تاكنون مورد بحث قرار گرفت، كسانى كه ايمان ابو طالب را انكار كرده اند، اين گونه به اين روايت پاسخ مى دهند كه اوّلا سند روايت در يكى از طبقات خود مجهول است، زيرا مى گويد:... به نقل از برخى كسان خويش «بى آن كه در اين ميان روشن شود كه اين «برخى از كسان» كيست و در چه وضعيّتى قرار دارد، ثانيا احمد بن حنبل همين مضمون را نقل كرده، اما آن جمله عباس را

ص: 67

[كه حاكى از ايمان آوردن ابو طالب است] نياورده و ترمذى، نسائى و طبرى نيز همين شيوه را در پيش گرفته اند.

همچنين بخارى روايتى در همين باره آورده است كه چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از عمويش خواست كلمه لا اله الا الله را بر زبان آورد، ابو جهل و عبيد اللّه بن اميّه به وى گفتند: «اى ابو طالب، آيا از آيين عبد المطلب روى بر مى تابى؟» آن دو همچنان به وى اصرار كردند تا اين كه آخرين سخنى را كه ابو طالب بر زبان آورد اين بود كه «بر آيين عبد المطلبيم».

علاوه بر اين، روايات ديگرى - به اصطلاح اهل سنّت - صحيح وجود دارد حاكى از آن كه ابو طالب نپذيرفت ايمان بياورد و نيز حاكى از آن كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود. «تا زمانى كه نهى نشوم برايت استغفار خواهم كرد».

282 - آنچه از مجموع ادلّه و روايات بدان مى رسيم آن است كه در اينجا سه نكته وجود دارد، دوتاى آن يقينى و سوّمى محل ترديد است:

يك: اين كه ابو طالب با دفاع از پيامبر، با دفاع از مسلمانان، با آنچه در مدح و ستايش دعوت و رسالت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفت، با آن محبّت و رأفت و دلسوزى و مهربانى نسبت به رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) و اصحاب او كه در اشعار خود به اظهار آن پرداخت و با آن نكوهشها و مذمتهايى كه در اظهارات و گفته هاى فصيح، بليغ و هاشمى و مطلّبى، سازش ناپذير و سستى ناپذير خود كه هيچ يك از اعراب را توان رسيدن به آن پايه و يا مقابله با آن نبود در مورد مخالفان و تكذيب كنندگان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به عمل آورد و در كنار همه اينها مى دانست كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) راه يافته و راستگوست از اسلام حمايت و دفاع كرد.

دو: اين كه وى در هنگام وفات خواسته هاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را خواسته هاى پاك و مقبول خواند، هرگز ديده نشده كه وى پس از بعثت [و حتى قبل از آن] بتها را ستوده و مقبول بداند و بالاخره هرگز مشاهده نشد كه وى تقديس و احترام بتان را بر [حمايت از] دعوت محمد (صلی الله علیه و آله) برگزيند، بلكه وى پيوسته تحمّل

ص: 68

هر آزارى را در راه حمايت از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پذيرا شد.

سه: نكتۀ مورد ترديد [البتّه از نظر مؤلّف] به زبان آوردن كلمۀ «لا اله الا اللّه و محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله)» از سوى ابو طالب است. در اين باره روايتى از عبّاس بن عبد المطلب رسيده حاكى از اين كه او اين كلمات را بر زبان آورده و اظهار كرد.

البته برخى از اهل سنّت عليه اين شخصيّت مطالبى گفته اند. عباس اين سخنان را قبل از آن كه اسلام بياورد گفته است. گويا اين اشكال كننده عبّاس را به دروغگويى قبل از دوران مسلمانى اش متّهم مى كند، با آن كه به خدا پناه مى بريم از اين كه وى حتى قبل از آن كه مسلمان شود دروغ بگويد، چه، او از سران و برگزيدگان قريش و عرب بود و اين در حالى است كه عرب دروغ نمى گويد.(1) ما به عنوان نمونه روايت بخارى درباره گفتگوى هر قل پادشاه رم با ابو سفيان را مى بينيم و مشاهده مى كنيم كه چگونه وى در حالى كه ميان او و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دشمنى وجود دارد چنين اظهار مى دارد كه «اگر بيم آن نبود كه اعراب از من دروغى سراغ داشته باشند دروغ مى گفتم». با اين وصف جاى اين پرسش خواهد بود كه آيا عباس بن عبد المطلب در شرافت و همت از ابو سفيان بن حرب نيز كمتر است؟ نه، هرگز چنين نيست، بلكه او يك مرد قرشى و هاشمى و عموى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) - خواه قبل از اسلام و خواه پس از ظهور اسلام - است.

283 - از اين ارائه كوتاه تاريخ ايمان ابو طالب كه سعى كرديم در طى آن در اختصار مطالب راستى و صداقت را محفوظ بداريم به اين نتيجه مى رسيم كه ابو طالب به هيچ وجه تكذيب كننده رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اهل رويارويى و مقابله با او

ص: 69

نبود، اما در اين باره كه آيا او از مسلمانان بود يا نه، [اختلاف نظر است و از جمله] اين كثير مى گويد:

«همۀ اين حمايتها [از سوى ابو طالب] به اين سبب بود كه وى مى دانست پايه و اساس گفتار و كردار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر راستگويى و راه او راه هدايت است. اما با همه اينها، وى در دل ايمان نياورد، ميان آگاهى دل از حقيقتى و تصديق و باور كردن آن... شاهد اين امر فرمودۀ خداوند [دربارۀ اهل كتاب] است كه مى فرمايد: «آنان كه بديشان كتاب داديم، آن سان كه فرزندان خويش را مى شناسند او را مى شناسند و گروهى از آنان در حالى كه مى دانند، حق را كتمان مى نمايند(1)»...»(2).

گويا ابن كثير با شاهد آوردن اين آيه آگاهى ابو طالب از حقانيّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به آگاهى اهل كتاب به اين حقيقت تشبيه مى كند، چه اين كه آنان با آن كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را آن سان كه فرزندان خود را مى شناسند مى شناختند، به آنچه مقتضاى شناخت و لازمۀ آگاهيهايشان بود ايمان نياوردند و به ديگر عبارت مى دانستند امّا بدانچه مى دانستند اعتراف نمى كردند.

اينك من به خود چنين اجازه مى دهم كه با ابن كثير در اين عقيده و در اين سخن يا در تطبيق اين آيه بر ابو طالب مخالفت كنم. به گمان من ابن كثير، خود نيز ميان معرفت ابو طالب و شناخت او از خدا و دعوت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) و علم و آگاهى يهوديان تفاوتى آشكار يافته است. به عقيدۀ من علم و آگاهى ابو طالب با باورهايى همراه شده كه حاكى از اذعان و اعتراف او و به عبارت ديگر علم و شناخت وى علم و شناختى مقرون به يقين و اعتراف است، آن سان كه اظهارات وى و نيز دفاع او از اسلام از اين باورها حكايت دارد. بنابراين اگر در اينجا كاستى و ايرادى متوجّه ابو طالب باشد تنها اين خواهد بود كه چرا وى آنچه لازمۀ اين تصديق و اعتراف بوده بر زبان نياورده است. به همين سبب است كه من مى گويم ابو طالب

ص: 70

هرگز مشرك نبود، زيرا:

اوّلا: او گفته هاى شرك آميز قريش را رد كرد و به تأييد دعوت محمّد (صلی الله علیه و آله) پرداخت.

ثانيا: او از توحيد و موحّدان حمايت و دفاع كرد و همان گونه كه مؤمنان راستين آزار ديدند آزار ديد.

ثالثا: او خود [حتى بنابر روايتى كه ابن كثير و صحاح اهل سنّت آورده است] بدين تصريح كرد كه محمد (صلی الله علیه و آله) راستگوى و راه يافته است:

بنابراين اگر كسانى باشند كه در وارد كردن او به صف مسلمانان - هر چند سست عقيدگان مسلمان - ترديد بورزند ما در اين كه او را در زمرۀ مشركان قرار ندهيم هيچ ترديدى نداريم و اگر چنين به وى نسبت داده شده است كه در لحظات دم مرگ به پاسخ يكى از سران قريش چنين اظهار داشت كه «بر آيين عبد المطلبيم»، ما گمان نمى كنيم كه چنين سخنى از سوى او بتواند با آنچه وى در دفاع از اسلام انجام داد و با همۀ تصريحاتى كه وى داشت مبنى بر اين حقيقت كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) راستگوى و راه يافته است، تعارض كند، بويژه آن كه وى در حالتى كه در سلامتى و صحّت كامل بود به راستگوى بودن پيامبر (صلی الله علیه و آله) تصريح كرده بود.

اكنون ما سخن خود درباره ايمان ابو طالب را با اين گفتۀ ابن كثير به پايان مى بريم كه:

«ابو طالب چنان نبود [كه بتوانند گروهى آياتى از قرآن را ناظر به او بدانند كه در تقبيح مشركان نازل شده است]، بلكه وى پيوسته با آنچه از گفتار و كردار در توان و آنچه از جان و مال در اختيار داشت مردم را از آزار رساندن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اصحابش بازمى داشت، اما با اين همه خداوند به سبب آن حكمت بزرگ و دليل قاطع، آشكار و چيره شونده اى كه در اين امر دارد و ايمان بدان و سر فرود آوردن در مقابل آن واجب است براى او چنين تقدير نكرد كه ايمان بياورد. اينك اگر نه آن بود كه خداوند ما را از آمرزش طلبيدن براى مشركان نهى كرده است براى ابو طالب آمرزش مى طلبيديم و رحمت الهى را بر او

ص: 71

مى خواستيم»(1)

البتّه ما بنا بر آنچه استنباط كرده ايم مى گوييم: ابو طالب هرگز مشرك نبوده، چرا كه مشرك كسى است كه بت مى پرستد و آن را شريك خداوند قرار مى دهد، در حالى كه گفته ها و عملكردها و مواضع ابو طالب گوياى اين حقيقت است كه او پرستش بتان را امرى باطل و نادرست مى ديد. به همين سبب بدان تمايل دارم كه اگر اهل چنين مقامى باشم براى او آمرزش بطلبم و اين عقيدۀ خويش را ابراز بدارم كه او هرگز كافر نيست و البته خداوند خود بدانچه در دلها نهان و در سينه ها نهفته، آگاه است.

او با زنان متعددى ازدواج كرد و البته با اين ازدواجها نه در پى ارضاى شهوت، بلكه در پى بى آن بود كه ميان خود با برخى قبايل عرب صلح و دوستى برقرار سازد، به اصحاب خود محبّت ورزد و آنان را به خود نزديك كند يا زنان كسانى از صحابۀ خود را كه مى مردند و يا كشته مى شدند و همسرانى از خود بر جاى مى گذاشتند، بى آن كه هيچ كس اداره زندگى اين بازماندگان را بر عهده گيرد در پناه خود جاى دهد تا عملا اين فرمودۀ خويش را لباس تحقّق پوشد كه «هركس بميرد و مالى از خود بر جاى گذارد، از آن وارثانش و هركس بدهى يا نيازمندانى بر جاى گذارد، بر عهدۀ من خواهد بود».

به سبب همين جايگاه والاى خديجه در نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و در عرصۀ اسلام است كه وى به خانه اى از مرواريد آبدار در بهشت مژده داده شد، آنسان كه بخارى به سند خود از ابو هريره روايت مى كند كه گفت: جبرئيل به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسيد و گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، اكنون خديجه برايت ظرفى كه در آن خورشى - يا نانى يا نوشيدنى - است مى آورد. چون به حضورت رسيد از جانب پروردگارش و از جانب من به او سلام گوى و او را به قصرى از مرواريد آبدار در بهشت مژده ده كه نه در آن سر و صدايى است و نه خستگيى».

در همين باره سهيلى مى گويد:

«پروردگار بدان سبب او را به قصرى از مرواريد آبدار در بهشت مژده داد كه او گوى سبقت را در ميدان ايمان ربوده بود و نيز بدان خاطر در آن قصر هيچ سر و صدا و هيچ مايه خستگى و دل آزردگى وجود ندارد كه او هرگز صدايش را از صداى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بلندتر نكرد، هرگز او را خسته و آزرده نساخت و هرگز بر او فرياد نكشيد و مايۀ خستگى و دل آزردگى او را فراهم نياورد»(1).

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پيوسته از خديجه به نيكى ياد مى كرد، هر كه را او دوست داشت دوست مى داشت و به هر كه او محبت ورزيد، محبت مى ورزيد تا آنجا كه

ص: 73

اين امر حسد و غيرت برخى از ديگر زنان او را برمى انگيخت، آن گونه كه عايشه مى گويد: «بر هيچ كس از زنان پيامبر (صلی الله علیه و آله) حسد نورزيدم آن گونه كه بر خديجه حسادت ورزيدم و اين بدان سبب بود كه پيوسته مى شنيدم آن حضرت به نيكى از او ياد مى كند و نيز خداوند به وى فرمان داد تا خديجه را به قصرى از مرواريد آبدار در بهشت مژده دهد حتى اگر آن حضرت (صلی الله علیه و آله) گوسفندى قربانى مى كرد و تا آنجا كه امكان داشت از گوشت آن براى دوستان خديجه هديه مى فرستاد»(1).

پيامبر (صلی الله علیه و آله) همچنان كه به ياد خديجه بود، ياد او و نيز هر كسى را كه مى توانست وى را به ياد خديجه بيندازد گرامى مى داشت. يك بار هاله بنت خويلد خواهر خديجه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اجازه خواست به حضور ايشان بار يابد پيامبر (صلی الله علیه و آله) چون صداى او را شنيد اجازه خواستن خديجه را به ياد آورد و دلشاد گشت و فرمود: «خدايا اين هاله است!».

احمد بن حنبل از عايشه روايت كرده است كه گفت: «پيامبر (صلی الله علیه و آله) هرگاه از خديجه ياد مى كرد، نيكوترين ستايشها را در مورد او به عمل مى آورد». عايشه مى گويد: روزى من به حسد و غيرت واداشته شدم و گفتم: «چقدر از آن زن سرخ گونه ياد مى كنى با آن كه خداوند بهتر از او به تو داده است». اما رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ فرمود: «خداوند بهتر از او به من نداده است، چه، هنگامى كه مردم به من كفر ورزيدند او به من ايمان آورد، هنگامى كه مردم مرا تكذيب كردند، او مرا تصديق نمود، در آن هنگام كه مردم مرا تحريم كردند او با در اختيار قرار دادن ثروت خود با من همدردى و همراهى كرد و [بالاخره] آن هنگام كه خداوند مرا از داشتن فرزند از ديگر زنان محروم ساخت، از او فرزندى به من بخشيد».

لازم به ذكر است كه اين فرموده را در زمانى آن حضرت فرموده است كه هنوز خداوند از ماريۀ قبطى، ابراهيم را به آن حضرت نداده بود

به هر حال، ما در اين سخن شاهد جايگاه خديجه در دل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و نيز

ص: 74

شاهد آن هستيم كه چگونه در آن زمان كه كارها به دشوارى برخورد كرد و بلا و گرفتارى شدت يافت او همدرد آن حضرت بود و چگونه آن زمان كه وى در ميان مردم تنها بود مونس و ياور وى بود و چگونه در آن هنگام كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) از هراس آنچه مردم خواهند كرد و مى كنند نگران و بيمناك بود او مايۀ قرار و آرامش آن حضرت بود و بدينسان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حق داشت كه سال وفات او و وفات عموى گرامى اش را كه در آن اين دو دوست، حامى مدافع و مونس و غمخوار خويش را از دست داد «سال اندوه» بنامد.

بنابر روايات صحيح تر ابو طالب قبل از خديجه بدرود حيات گفت. گفته مى شود اين مدت تنها سه روز بود، البته در مقابل برخى راويان مى گويند وفات ابو طالب حدود 35 روز قبل از وفات خديجه بوده است. به هر حال آنچه در اين ميان مسلّم و نظر گزيده تر مى باشد آن است كه ابو طالب قبل از خديجه وفات يافت و وفات اين دو - هر كدام كه مقدم يا مؤخر باشد - غمى جانكاه و شديد را براى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر جاى گذاشته است.

مى انداخت. در همين باره مسلم از ابن مسعود روايت مى كند كه گفت: يك روز در حالى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در كنار خانۀ كعبه به نماز ايستاده، ابو جهل و دوستان و يارانش در آنجا نشسته و اتفاقا روز قبل از آن شترى كشته بودند، ابو جهل برخاست و گفت: «كدام يك از شما به سراغ زهدان شترى كه فلان خاندان كشته است مى رود تا آن را بردارد و به هنگام سجدۀ محمّد (صلی الله علیه و آله) آن را بر روى شانۀ او قرار دهد؟» در پاسخ او يكى از شقاوتمندترين آنان برخاست و در پى انجام آن كار روانه شد، آن را آورد و چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سجده رفت آن را ميان شانه هاى او گذاشت و بدين ترتيب ناظران خنديدند و چنان خنده هاى مستانه اى سر دادند كه روى همديگر مى افتادند. من در اين ميان شاهد اين ماجرا بودم و مى ديدم كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سر از سجده بر نمى دارد... تا آن هنگام كه يكى رفت و ماجرا را به فاطمه (س) اطّلاع داد. او كه در آن زمان دختركى بيش نبود بدانجا آمد، آن زهدان را از روى شانۀ پدر برداشت و آنگاه رو به مشركان كرد و به دشنام گويى آنان پرداخت. هنگامى نيز كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نماز خود را به پايان رساند، سر برداشت و آنان را مورد نفرين قرار داد، او كه به هنگام دعا كردن و يا مسألت نمودن از خداوند سه بار دعا و خواستۀ خود را تكرار مى كرد سه بار فرمود: «خداوندا تو خود سزاى قريش را بده». چون مشركان نفرين پيامبر (صلی الله علیه و آله) را شنيدند خنده از ميانشان رخت بربست و از اين نفرين بيمناك شدند. سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «پروردگارا سزاى ابو جهل بن هشام، عتبة بن ربيعه، شيبة بن ربيعه، وليد بن عقبه، امية بن خلف و عقبة بن ابى معيط را بده».

راوى در ادامه مى گويد: به آن كه محمد (صلی الله علیه و آله) را به حق برانگيخت من همۀ آنانى را رسول خدا از ايشان نام برد در نبرد بدر در ميان كشته شدگان ديدم.

بدين ترتيب آزارهايى كه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى رسيد روزبروز شدّت يافت و چنان كه به نظر مى رسد آزارهايى كه به شخص پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيد همه پس از وفات كه ابو طالب بود.

ص: 76

ابن كثير در اين باره مى گويد:

«به نظر من بيشتر آن رواياتى كه گذشت، از اين قبيل كه آنان در هنگام نماز پيامبر (صلی الله علیه و آله) زهدان شتر روى شانۀ او مى انداختند - آنسان كه روايت ابن مسعود گوياى اين مطلب است - نيز آنچه عبد الله بن عمرو بن عاص روايت كرده مبنى بر اين كه مشركان يك بار بشدت بر گلوى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فشار وارد آوردند و خواستند آن حضرت را خفه كنند، همچنين اين تصميم ابو جهل - كه لعنت خدا بر او باد - مبنى بر اين كه در حال نماز لگد خود را بر روى گردن آن حضرت بگذارد و البته در اين كار موفق نشد و بالاخره امورى نظير اينها همه در دوران پس از وفات ابو طالب صورت گرفته و آوردن آنها در اينجا مناسبتر و صحيح تر است و البته خداوند خود داناست»(1).

اين سخنى پرارج و با اعتبار است و ما بر اساس همين مى گوييم كه آزارهاى مشركان دو مرحله داشته است:

مرحلۀ اول: قبل از وفات ابو طالب: در اين دوران آزار پيامبر (صلی الله علیه و آله) تنها با وسايلى چون ريشخند و تمسخر و دشنام بود و جز آزارهاى زبانى آزار ديگرى براى او نداشتند. در اين دوره كسانى چون ابو جهل و عقبة بن ابى معيط و ديگر سبكسران قريش به اين كار ناروا دست مى زدند.

البته در همين مرحله آزارها و شكنجه هاى بدنى متوجه مستضعفان و بى پناهان و مؤمنانى جز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى گرديد و همين آزارها به دو بار هجرت مسلمانان به حبشه انجاميد و كسانى چون جعفر بن أبي طالب و عثمان بن عنان كه از بزرگان قوم به شمار مى رفتند شايد به سبب همين آزارهاى زبانى و ريشخند و تمسخر بدان ديار هجرت گزيدند.

مرحلۀ دوّم: پس از وفات ابو طالب؛ در اين مرحله آزارها شدّت يافت اين آزارها نه تنها به گفتار بود، بلكه شامل آزارهاى بدنى و آزار در عمل نيز مى شد تا آنجا كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ناگزير گرديد [پس از بيرون رفتن از مكّه و سفر با طايف]

ص: 77

از بزرگان قريش درخواست پناهندگى كند تا در پناه آنان وارد شهر شود در پى بى آن، مطعم بن عدى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در پناه خود قرار داد و بدين ترتيب اگر چه او حمايت ابو طالب را از دست داده بود، اما خداوند حمايت خود را از رسول خويش جايگزين آن ساخت.

گفتند: «تو را چه شده است؟» گفت: «ميان خود و او خندقى پر از آتش و جايى ترس آور و بالهايى ديدم». در اين باره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «به خداوند سوگند، اگر او به من نزديك مى شد ملائكه او را درمى ربودند».

عكرمه از ابن عباس روايت مى كند كه ميان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مشركان مكّه مجادله اى در گرفت در حالى كه رسول آنان را به خداوند مى خواند و براى آنان بيان مى فرمود كه سنگها نه قادرند سودى برسانند و نه ضررى و هيچ نمى توانند در مقابل خدا براى آنان كارى انجام دهند، پس از اين مجادله رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جمع مشركان را ترك گفت. در اين هنگام ابو جهل در ميان دوستانش برخاست و گفت:

«اى جماعت قريش او چنان كه مى بينيد جز اين را نپذيرفت كه دين ما را مورد انتقاد قرار دهد، پدرانمان را ناسزا گويد، انديشه مان را سبك خواند و خدايانمان را دشنام دهد. اينك من با خداوند پيمان مى بندم كه فردا سنگى بردارم و در انتظار او به كمين بنشينم و چون در نماز خود به سجده رود با آن سنگ سر او را بشكافم تا پس از آن بنى عبد مناف هرچه مى خواهند انجام دهند».

فرداى آن روز ابو جهل سنگى برداشت و در كمين رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به انتظار نشست. در اين هنگام آن حضرت وارد شد و از آنجا كه در آن زمان هنوز به سوى بيت المقدس نماز مى خواند ميان دو ركن حجر الاسود و يمانى به انتظار ايستاد و كعبه را پيش روى خود قرار داد و به سوى شام به نماز ايستاد.

از ديگر سوى مشركان قريش نيز بر طبق عادت هميشگى خود بدانجا آمدند، در جمع دوستان و محافل خود نشسته در انتظار مشاهدۀ ماجرا بودند. هنگامى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سجده رفت ابو جهل سنگ را برداشت و به سوى آن حضرت رفت، ولى چون به او نزديك شد در حالى كه بهت زده ترسان و رنگ پريده و دستهايش بر روى آن سنگ خشك شده بود تا آنجا كه آن سنگ از دستش افتاد و برگشت.

در اين زمان مردان قريش كه براى تماشاى ماجرا جمع شده بودند اين صحنه

ص: 79

را مشاهده كردند و با برگشتن ابو جهل به وى گفتند: «اى ابو الحكم، تو را چه شده است؟» او گفت: «به سوى او رفتم تا آنچه را ديروز با شما در ميان نهاده بودم انجام دهم، امّا چون به او نزديك شدم، شترى نر كه به خدا سوگند به سان يال و گردن و تارك و دندان او تاكنون نديده ام ميان من و او قرار گرفت و مى خواست مرا بخورد». آنچه گفته شد نمونه اى از اخبار راويان ثقه اى است كه به اسناد صحيح و قوى به ما رسيده و گرچه در سند برخى ضعف وجود دارد، اما اين ضعف با تأييد اخبار و رواياتى كه داراى سند قويتر و مضامينى مشابه هستند برطرف مى شود، هر چند همان روايت قويتر ما را بسنده خواهد كرد. به همين سبب ما آنچه را ابن كثير روايت كرده مبنى بر اين كه اين آزارها پس از وفات ابو طالب به تحقق پيوست ترجيح مى دهيم.

اصولا بسيارى از رواياتى كه با اسناد صحيح در كتب تاريخ و سيره آمده، زمان وقايع و رخدادها را ذكر نمى كند و بيشترين توجه آن كتب به تصوير كردن حقيقت رخدادها از طريق روايت كردن آن از راويان ثقه و مورد قبول مى باشد.

بنابراين اگر چه زمان اينگونه رخدادهاى تاريخ در كتب خاص آن ذكر نشده باشد، مورّخ پژوهشگر حق آن را دارد كه اين رخدادها را در سياق مناسب تاريخى و در رديف رخدادهايى كه با آن مناسبت دارد ذكر كند.

در همين راستا مناسبترين زمانى كه بر اساس تحليل و بررسى و پژوهش، براى آزارهاى مشركان نسبت به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بدان مى رسيم همان زمانى است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) يارى و حمايت خويشاوند نزديك خود را كه خداوند محبت به رسول و حمايت از پيامبرش را به او الهام كرده بود از دست داد، خويشاوندى كه اگر چه در بيشتر دوران حيات خود پيروى خويش از پيامبر (صلی الله علیه و آله) را آشكار نساخت اما پيوسته از او حمايت كرد تا زمانى كه خداوند او را به سوى خود فرا خواند و از اين هنگام به بعد بود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تنها از حمايت و يارى خداوند كه لحظه اى بنده و رسول خويش را وانمى گذاشت برخوردار بود.

ص: 80

را براى او يادآور گشت پيامبر (صلی الله علیه و آله) نيز به همراهى آن مرد برخاست. از سويى ديگر چون مشركان مشاهده كردند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به يارى آن مرد برخاسته به يكى از مردان جمع خود گفتند: «در پى او برو و ببين كه چه خواهد كرد».

بدين ترتيب پيامبر (صلی الله علیه و آله) به سوى خانۀ ابو جهل روانه شد و چون به در خانۀ او رسيد در را كوبيد و ابو جهل [از درون خانه] گفت: «كيست؟» فرمود: «محمّد است، بيرون آى» پس ابو جهل در حالى كه رنگ از چهره اش پريده و خون در آن از جريان افتاده بود بيرون آمد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «حق اين مرد را به او بده». او در پاسخ گفت: «باش تا آنچه بر عهدۀ من دارد به او دهم» پس به درون خانه رفت و حق آن مرد را آورد و در اختيارش قرار داد. سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از در خانۀ او برگشت و به آن مرد نيز فرمود: «در پى كار خود برو». امّا آن مرد به ميان مردم آمد و در كنار همان جمعى كه از آنان كمك خواسته بود ايستاد و گفت «خداوند او [پيامبر] را جزاى خير دهد كه [به كمك او] آنچه را از آن مرد مى خواستم ستاندم».

پس از اين سخنان مشركان قريش به سراغ آن مردى كه وى را براى تعقيب ماجرا فرستاده بودند رفتند و گفتند: «چه ديده اى؟» گفت: شگفتى از شگفتيها به خداوند سوگند بمحض آنكه در خانۀ او را كوبيد او در حالى كه روح در تن نداشت بيرون آمد. پس محمد (صلی الله علیه و آله) گفت: حق اين مرد را به وى بده او گفت: «باشد اندكى صبر كن تا حق اين مرد را به وى دهم. آنگاه به درون خانه رفت و حق آن مرد را برايش آورد و پرداخت».

چيزى نگذشت كه ابو جهل به ميان جمع مشركان آمد و آنان به وى گفتند:

«واى بر تو! به خداوند سوگند تاكنون همانند آنچه تو كرده اى نديده ام». اما او پاسخ داد: «واى بر شما! به خداوند سوگند هنوز در خانه ام را نكوبيده بود و صدايش را نشنيده بودم كه سرتاسر وجودم آكنده از ترس شد و بيرون آمدم و در اين هنگام پشت سر او شترى نر مشاهده كردم كه تاكنون به سان يال و گردن و تارك و دندان او

ص: 82

نديده ام. به خداوند سوگند اگر از آنچه او مى خواست خوددارى مى كردم آن شتر مرا مى خورد».

اين رخداد حاكى از دو نكته مى باشد:

اولا حاكى از هيبت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است كه هرگاه مى خواست در راه اقامۀ حق و نابودى باطل از آن كمك مى گرفت نه آن كه پيوسته در راه دعوت به خدا از آن سود جويد، چه، او مى خواست هماره مهربان و با رأفت باشد چرا كه رأفت و مهربانى دلها را نرم و مهيّا مى سازد در حالى كه اگر پيوسته از هيبت و ارعاب سود جسته شود دلها نگران و گريزان و ترسان مى شود و اين در حالى است كه رسالت الهى همواره آشنا ساختن دلها با همديگر و نرمش را مى طلبد و خداوند خود به رسول خويش مى فرمايد: «تو بدانچه از رحمت خداوند بود براى آنان نرم شدى و اگر درشتخوى و سخت دل بودى از اطرافت پراكنده مى شدند»(1).

ثانيا از اين حكايت دارد كه سبكترين و گستاخ ترين مردم و آن كه بيش از همه بر ديگران مى تازد و حقوق آنان را مورد بى اعتنايى قرار مى دهد از ميان همگان ترسوترين و در تنهايى بيمناكترين و نگرانترين مردم و در رويارويى با دشمن خود ترسويى بزدل است آنسان كه بخوبى شاهد آنيم حاكمان ستمگرى كه در آزار مردم هيچ حد و مرزى را مراعات نمى كنند هنگامى كه احساس نمايند خود - و نه اطرافيانشان - هدف و مقصود حملات هستند و در اين ميدان تنهايند نگرانترين مردمند و از ضعف خود دست به هر تلاشى مى زنند و اين خود نشانى از شدت احساس ناتوانى آنان است كه نه تنها با ترس تنافى ندارد، بلكه در صحنۀ رويارويى چنين افرادى با اشخاص قوى و مقتدر يكى از لوازم امر است.

اما رخداد دوّم رخدادى است كه بيهقى به سند خود از عروة بن زبير روايت مى كند كه گفت: به عبد الله بن عمرو بن عاصى گفتم: «در ميان عداوتها و دشمنيهايى كه قريش عليه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ابراز مى داشت كدام يك را از همه

ص: 83

فزونتر و آشكارتر ديدى؟» او گفت: يك روز ديدم كه بزرگان و سران قريش در حجر اسماعيل گرد آمده بودند. آنان از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سخن به ميان آوردند و گفتند: آنسان كه ما در مورد اين مرد صبر و خويشتن دارى پيشه كرده ايم نديده ايم در حالى كه او انديشه هاى ما را سبك خواند، پدرانمان را ناسزا گفته، دينمان را مورد انتقاد و تحقير قرار داده، اجتماع ما را به تفرقه گرفتار ساخته، خدايان ما را دشنام داده و ما در مورد او گرفتار مشكلى بزرگ شده ايم».

راوى مى گويد: در همين حال كه قريشيان در اين گفتگو بودند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آنجا ظاهر شد و به سوى خانۀ كعبه پيش آمد و سپس در حالى كه برگرد كعبه طواف مى كرد از كنار آنان گذشت و آنان با سخنانى به او طعنه زدند و وى را آزردند. من آثار اين آزردگى را در چهرۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ديدم، امّا او در چنين حالى از كنار آنان گذشت و چون براى بار دوّم به كنار جمع آنان رسيد ديگربار همان طعنه ها را متوجه او ساختند. او آزرده شد و من آثار اين آزردگى را در چهرۀ وى مشاهده كردم [اما اين بار نيز چيزى نفرمود و] چون براى سوّمين بار از كنار آنان عبور كرد، به سان دفعات قبل به وى طعنه زدند. اين بار پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اى جماعت قريش، آيا مى شنويد؟ اينك به كشتن شما آمده ام».

اين تهديد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مشركان را به خود متوجّه ساخت تا آنجا كه همه آرام شدند به گونه اى كه گويا پرنده اى روى سرشان نشسته است تا آنجا كه سختگيرترين آنان در آن لحظه از در نرمش با او در آمدند و حتّى يكى از آنان اظهار داشت كه «اى ابو القاسم راه خود را به درستى در پيش گير كه تو از اين پيش نادان و سبكسر نبوده اى».

پس از اين برخورد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رفت و فرداى آن روز ديگربار مشركان در حجر اسماعيل گردهم آمدند. در حالى كه من [عبد الله بن عمرو] در ميان آنان بودم يكى از ايشان به ديگران گفت: «از آنچه از او به شما رسيده و از شما به او رسيده سخن گفتيد و چون بدانچه دوست نمى داريد روى آورد او را واگذاشتيد».

ص: 84

اتّفاقا در همين زمان كه آنان در اين گفتگو بودند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مسجد الحرام وارد شد و آنان همه با هم به سوى او شتافتند و او را در ميان خود گرفته، مى گفتند: «تويى كه چنين مى گويى و تويى كه چنان مى گويى». آنان آنچه را در مذمّت بتان از سوى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آنان رسيده بود يك يك بر شمردند و در همه موارد نيز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى فرمود: «آرى، من چنان مى گويم».

در اين ميان من يكى از مشركان را ديدم كه ميانۀ رداى او را گرفت و در همين حال ابو بكر به مقابله با او برخاست و گفت: «واى بر شما، آيا مردى را كه مى گويد پروردگار من اللّه است مى كشيد؟»

پس از مدّتى مشركان از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دست كشيدند و اين بزرگترين چيزى و بيشترين آزارى بود كه مشركان قريش به پيامبر (صلی الله علیه و آله) روا داشتند و من تاكنون ديده ام(1).

اين رخداد نيز همچون رخداد نخست از هيبت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و قدرت روحى او حكايت دارد و البته اين هيبت با گناهانى كه مشركان از آن پس در مورد آن حضرت مرتكب مى شدند منافاتى نداشت، زيرا گرچه كه هيبت و أبّهت پيامبر (صلی الله علیه و آله) در آن لحظه اثر روانى بر آن كافران مى كرد امّا اين منافى آن نيست كه از آن پس براى رويارويى و مقابله با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برنامه ريزى و انديشه شود. آن مشركان در نخستين بار با هيبت پيامبر (صلی الله علیه و آله) مواجه شدند و آن حضرت بدان گونه با آنان مواجه شد كه زبان آنان را از طعنه زدن و ريشخند كردن بست و وحشت و ترس را در دلهاى آنان جاى داد و اين شيوه در قلب آنان تأثير كرد، اما هنگامى كه آنان ديگر بار به خود برگشتند و پس از رويارويى با آن ضربه اى كه هيبت پيامبر (صلی الله علیه و آله) به آنان وارد آورده بود براى بار ديگر انديشه و تدبير گناه آلود خويش را به كار گرفتند به تدبير امور خود پرداختند و از آن پس آن حركت ناپسند از برخى از ايشان سرزد كه ميان رداى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را گرفت و البتّه اين رخداد با هيبت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن هنگام كه عزم

ص: 85

خويش را جزم مى كرد و ترس از رويارويى با خويش را در قلب مخالفان مى افكند هيچ منافات ندارد. بسا كه در افرادى غير از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خدا نيز شاهد همين حقيقتيم كه هيبت آنان مانع اجراى نقشه هاى مخالفان دربارۀ آنها نمى شده است.

مثلا على (ع) كه خود از هيبت والايى برخوردار و بلكه مردى بود كه دشمنانش از او بيمناك بودند و همين هيبت او باعث آن شده بود چون نقشۀ قتل او را ريختند دو نفر داوطلب اجراى اين طرح شوم شدند و شمشير خود را به مدت يك ماه به سم آلودند، از نقشۀ دشمنان مصون نماند و هيبت أبّهت او مانع از اقدام دشمن عليه او نشد.

بالاخره بدين ترتيب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را مى بينيم كه خداوند با آنچه خود شر اشرار را سد كرد و بدانچه از قدرت روحى و عزم راستين به آن حضرت داد وى را در مقابل قريش در حمايت خويش حفظ كرد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اميد داشت يارى و نصرتى از مردم آن ديار ببيند كه از قريش نديده بود.

پيامبر (صلی الله علیه و آله) به نوعى با برخى از مردمان طايف بستگى خانوادگى داشت، چه، آن حضرت در ميان بنى سعد دوران شيرخوارگى را سپرى كرده بود و اين خاندان كه دايه ها و پرستاران آن بزرگ در ميانشان بودند در نزديكى طايف به سر مى بردند.

علاوه بر اين طايف نسبة شهرى نزديك مكّه محسوب مى شد، چه اين شهر در فاصلۀ 120 مايلى مكّه قرار دارد و چنين مسافتى در عرف مردمان صحرانشين چندان مسافتى دور نيست.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اواخر ماه شوال سال دهم بعثت به طايف سفر كرد نه تنها بدان سبب كه - آنچنان كه كتب سيره مى گويند - اين شهر در نزديكى مكّه قرار داشت، اگر چه كه اين يكى از دلايل و انگيزه هاى آن سفر بود امّا نه مهمترين آنها بلكه نيز بدين علت كه حالتى شبيه نوميدى از ايمان آوردن قريش يا باقيماندگان اين خاندان كه تا آن زمان هنوز مسلمان نشده بودند براى آن حضرت پيش آمده بود و براى او شايسته نبود كه پيش از آن آهن سرد بكوبد يا دعوت خود را تنها منحصر به آن طايفه كند، چه اين كه نوعى روح مجادله و كج بحثى بر آن مردم غالب شده بود، بى آن كه در پى قانع شدن و به دست آوردن حقيقت باشند و به همين سبب آن حضرت چنين مصلحت مى ديد كه ديگر خود را به چنين مردمى مشغول نسازد و به سوى سرزمينى ديگر كه همان طايف بود برود بدان اميد كه آنان از او پيروى و سپس او را يارى كنند.

هر چند آنچنان كه گفتيم مسافت ميان مكّه و طايف 120 مايل بود، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همۀ اين مسافت را پاى پياده طى كرد، در حالى كه كسى جز غلام او زيد بن حارثه به همراهش نبود، همان مردى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از اين پيش او را آزاد كرده و او به صورت يكى از دوستان مهربان آن حضرت در آمده بود و ديگر

ص: 87

غلام او محسوب نمى شد، بلكه يار و ياورى براى او بود.

دربارۀ اين كه چرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مسافت ميان مكّه و طايف را پاى پياده طى فرمود گفته شده است اين امر بدان علت بود كه وى نمى خواست كسى از اين سفر اطّلاع پيدا كند البتّه اين مى تواند بخشى از علّت و توجيه اين كار باشد، اما ما مى گوييم: او در راه دعوت الهى خويش جهاد مى كرد و تلاش و فعّاليّت و مجاهده در اين راه را به غايت رسانده بود [و شايد همين امر باعث آن مى شد كه در راستاى همين تلاش و مجاهده طريقى را كه براى پرداختن به امر رسالت خويش مى پيمايد پياده طى كند].

[به هر حال، دربارۀ ادامۀ اين سفر و نحوۀ ورود رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به طايف] ابن اسحاق در سيرۀ خود به سند خويش نقل مى كند كه چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به طايف رسيد، به سراغ سه تن از افراد ثقيف كه اشراف و سران مردم آن شهر در آن روزگار محسوب مى شدند رفت. آنان سه برادر بودند به نامهاى: عبد ياليل مسعود و حبيب فرزندان عمرو بن عمير بن عوف بن عقدة بن غيرة بن عوف بن ثقيف(1).

او با اين سه تن كه به سبب موقعيّت ويژۀ پدرشان در ثقيف از اشراف و بزرگان آن قوم محسوب مى شدند ملاقات كرد، اما اين ملاقات و - بالتّبع - اين سفر پاسخ مثبتى را از سوى آنان و ديگر مردم به همراه نداشت، هر چند جهادى از سوى صاحب دعوت محمّدى (صلی الله علیه و آله) در راه آن بود.

اينك شايسته است گفتگويى را كه ميان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و فرزندان عمرو بن عمير ثقفى روى داد يادآور شويم:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با فرزندان عمرو بن عمير نشست و آنان را به خداوند فراخواند و دربارۀ هدفى كه به منظور آن به ديار آنان سفر كرده يعنى يارى آنان به او در راه اسلام و قرار گرفتن در كنار او و در مقابل كسانى از خاندان آن حضرت كه با وى به مخالفت و مقابله برخاسته بودند سخن گفت، اما آنان سخنان ناروايى در

ص: 88

پاسخ آن بزرگ ابراز داشتند و يكى از آنان چنين گفت كه اگر خداوند اين پيامبر را فرستاده باشد، او پردۀ كعبه را پاره پاره خواهد كرد. اين مرد با گفتۀ خود امكان اين را كه خداوند محمّد (صلی الله علیه و آله) را به عنوان رسول خود بر مردم فرستاده باشد معلّق بر اين دانست كه او پردۀ كعبه را پاره پاره كند و روشن است كه چنين چيزى به دليل قداست كعبه در رديف محالات قرار دارد [و بدين ترتيب مفهوم اين سخن آن است كه اين شخص ايمان آوردن خود به رسول و رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) را امرى محال مى داند. ديگرى نيز در پاسخ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفت: «آيا خداوند هيچ كس ديگر جز تو را نيافت كه فرستادۀ خود قرار دهد؟» اين مشرك نيز با اين گفته رسالت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را انكار مى كند. بالاخره سوّمين آنان مى گويد: «اگر تو آن گونه كه خود مى گويى رسول خدايى، از آن بالاترى كه من پاسخى در مقابل تو اظهار دارم و اگر نيز بر خدا دروغ مى بندى، شايستۀ من نيست كه با تو سخن گويم».

بدين ترتيب مشاهده مى كنيم كه همۀ اين پاسخها به گونه اى ريشخند و تمسخر پيامبر (صلی الله علیه و آله) بود و به همين سبب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دريافت كه از آنان پاسخ مثبتى به دعوت خويش نخواهد ديد و آنان گمراهى را در مقابل هدايت خريدارند.

لذا آن حضرت از ايشان مأيوس شد. اما از ديگر سوى اين احتمال وجود داشت كه اگر چه آنان به دعوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) پاسخ نداده اند، اما قدرى مروّت و مردانگى در ايشان وجود داشته باشد.

به همين علّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كه نمى خواست خبر مسافرت او به طايف به مشركان مكه برسد و اين خبر آنان را تحريك كند از سران ثقيف خواست تا ماجراى سفر او به ميان آنان را پنهان بدارند. اما آنان به سبب فرومايگى و پستى خود اين ماجرا را پنهان نداشتند و آن را فاش كردند و بلكه از آن بالاتر، سبكسران و بردگان خويش را عليه او شوراندند و تشويق كردند تا او را دشنام دهند و در پيرامون او داد و فرياد بلند كنند تا مردم در آنجا گرد آيند.

موسى بن عقبه روايت كرده است كه مردم طايف در دو سوى راهى كه او از

ص: 89

آن مى گذشت صف كشيدند و چون آن حضرت از ميان آنان مى گذشت در هر قدمى كه بر مى داشت سنگى به سوى او مى افكندند تا جايى كه خون از پاهاى او جارى ساختند. اما او در همان حال كه از پاهايش خون مى ريخت از ميان آن مردم گذشت(1).

به هر حال، پيامبر (صلی الله علیه و آله) راه بازگشت از آن سفر سخت به ميان مردمى را در پيش گرفت كه از معنى مردانگى بويى نبرده بودند و از كرامت انسانى در هر صورتى از صورتهاى خود هيچ نمى دانستند.

[گويند] سخت ترين بلا و گرفتارى آن است كه احساسات دشمنان كينه توز را تحريك كند، آن سان كه اينجا آنچه آن پست فطرتان و فرومايگان با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) انجام دادند احساسات و عواطف عتبه و شيبه پسران ربيعه را كه از آن پيش خود در آزار دادن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با مشركان مكّه همكارى مى كردند برانگيخت. اين دو در نزديكى طايف باغى داشتند كه اينك پيامبر (صلی الله علیه و آله) به سايۀ يكى از درختان آن پناه برده بود. در اين هنگام انگيزۀ خويشاوندى در وجود پسران ربيعه به حركت در آمد و آن دو غلام خود - به نام عداس - را فرستاد تا براى پيامبر (صلی الله علیه و آله) قدرى انگور بچيند و به وى تقديم دارد كه اين از كرم قريش است.

و دينت چيست؟» او گفت: «مسيحى و از مردم نينوا». پس پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «از آبادى آن مرد صالح يونس بن متى هستى». او با شنيدن اين جمله گفت: «از كجا مى دانى يونس بن متى كيست؟» رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «او برادر من است. وى پيامبر بود و من نيز پيامبرم».

در اين هنگام عداس خود را روى دست و پاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) افكند و بر دست و پا و سر آن حضرت بوسه مى زد. از ديگر سوى فرزندان ربيعه كه شاهد آنچه از آن جوان مسيحى سر مى زد بودند، حتّى از مشاهدۀ اين ماجرا نيز دلهايشان براى پذيرش اسلام نرم نشد و يكى از آنان به ديگرى گفت: «او [محمّد (صلی الله علیه و آله)] غلام تو را برايت تباه كرد».

هنگامى نيز كه عداس به سوى آن دو برگشت به وى گفتند: «واى بر تو اى عداس! چرا سر و دست و پاى اين مرد را مى بوسى؟» او گفت: «مولاى من، در روى زمين هيچ موجودى برتر از اين [مرد] نيست. او مرا از حقيقتى آگاه ساخت كه جز پيامبران آن را نمى دانند» آن دو در پاسخ او اظهار داشتند: «عداس مراقب باش كه او تو را از دينت بازندارد كه دين تو از دين او بهتر است».

در اين ماجرا شاهد آنيم كه عاطفۀ آميخته به بزرگوارى در كنار گمراهى آشكار خود را نشان مى دهد و در شرايطى كه حقيقت واضح و روشن بود، آنان در حالى كه در دل نسبت به آن يقين داشتند، آن را مورد انكار قرار دادند و طغيان و كفران و گمراهى بر آنان حكمفرما بود.

به درگاه خداوند دعا كرد و فرمود:

«پروردگارا از كاستى توان خود، از كمى چاره در كار خويش و از بى مقدارى در نظر مردم به تو شكايت مى آورم. اى بخشنده ترين بخشندگان و مهربانان، تو پروردگار مستضعفينى و تو پروردگار منى. مرا به كه وامى گذارى؟ به بيگانه اى كه بر من هجوم آورد يا به دشمنى كه كار مرا در اختيار او قرار مى دهى؟ اگر خشم تو بر من نباشد من هيچ باك ندارم [و اين همه را تحمّل مى كنم]، اما عافيت تو برايم سهلتر و باگشايش تر است. به نور جمال تو كه ظلمتها بدان روشن شده و كار دنيا و آخرت بدان سامان يافته به تو پناه مى برم از اين كه خشم تو بر من فرود آيد يا ناخشنودى تو مرا در ميان گيرد. تو را حق ملامت و عتاب است تا آن كه خشنود شوى. هيچ توان و قدرتى جز به [نيروى] تو نيست».

اين دعايى است برخاسته از روحى آزرده امّا خشنود، چه او به بزرگترين دعوت الهى در عالم هستى برخاسته و بنابراين در راه چنين دعوتى هر چيزى هر چند خشن و هر سختيى هر چند عظيم، آسان و سهل است و او آنچه را خداوند تقدير كرده و آنچه را او خوش مى دارد پذيرا مى شود و هيچ چيز جز خشم و خشنودى خداوند براى او اهميّت ندارد و هر چه جز آن سهل است.

خداوند نيز اين دعاى رسول خود را پاسخ گفت و به وى فرمود كه وى خود با اوست، آن سان كه در صحيح مسلم و صحيح بخارى آمده است كه عايشه روايت مى كند كه وى به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفت: «آيا روزى سخت تر از روز نبرد احد بر تو گذشته است؟» آن حضرت در پاسخ فرمود: «[آرى]، آنچه از اين مردم ديدم، آن هنگام كه خود را بر عبد ياليل عرضه داشتم... و او بدانچه از وى مى خواستم پاسخ مثبت نداد. پس من در حالى كه انديشناك بودم راه خويش را در پيش گرفتم و از اين حالت بيرون نيامدم مگر آنگاه كه خود را در قرن الثعالب ديدم.

پس سر خويش را بلند كردم و ناگاه در آسمان ابرى ديدم كه بر سرم سايه افكنده است. در آن نگريستم و ناگاه جبرئيل (ع) را مشاهده كردم. او مرا صدا زد و

ص: 92

گفت: «خداوند گفته هاى آن مردم را با تو و آن پاسخهايى كه به تو دادند شنيد و اينك فرشتۀ كوهها را به فرمانبرى تو فرستاده است تا او را بدانچه مى خواهى فرمان دهى». در اين هنگام فرشتۀ كوهها مرا مخاطب ساخت، بر من سلام كرد و گفت:

«اى محمّد (صلی الله علیه و آله)، خداوند مرا فرستاده و او خود گفته هاى قوم تو به تو را شنيده است. من فرشتۀ كوههايم كه پروردگارت مرا به سوى تو فرستاده است تا مرا بدانچه مى خواهى فرمان دهى. اينك اگر بخواهى من دو كوه مكّه را بر روى مردم مى خوابانم». اما رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ فرشته فرمود: «من اميد آن دارم كه خداوند از نسل اين مردم كسانى به وجود بياورد كه خدا را بپرستند».(1)

بدين سان مشاهده مى كنيم كه خداوند دعاى رسول خدا را پاسخ فرمود و اگر آن حضرت در دعاى خويش از ضعف و كاستى توان خود سخن گفته بود خداوند براى او روشن ساخت كه او خود همۀ قدرتها را در اختيار وى قرار مى دهد و امكان ندارد در شرايطى كه خدا با اوست او در نزد مردم خوار باشد. او نه وى را در مقابل دشمنان و نه به اميد يارى دوستان رها كرده، بلكه كار او با خداست و او خود بر همه بندگان قهر و غلبه دارد و هر كه با او باشد هرگز خوار نمى شود.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) براى او روشن ساخت كه اگر كسانى از خاندان او كه از او پيروى كرده اند شمارى اندك هستند، اما او پيروانى از جنّيان دارد. خداوند با نزول وحى به رسول خود خبر داد كه برخى از جنّيان آيات قرآن را گوش داده اند و بدان كافر نشده، بلكه ايمان آورده اند.

آنچنان كه راويان آورده اند پس از خروج آن حضرت از طايف و پس از آنچه در آنجا بر او گذشت، خداوند به وى چنين وحى فرمود كه «آن هنگام كه تنى چند از جنّيان را متوجّه تو ساختيم كه قرآن را بشنوند. آنان چون حضور قرآن را دريافتند گفتند خموش باشيد و گوش فرا داريد و چون قرائت پايان يافت به سوى قوم خويش، به انذار آنان، برگشتند [و] گفتند: «اى مردم ما [آيات] كتابى شنيديم كه پس از موسى (ع) نازل شده و آنچه را [از كتب سماوى] پيش روى دارد مورد تأييد قرار مى دهد و به راه حق و راه راست هدايت مى كند. اى قوم ما منادى دعوت الهى را پاسخ مثبت گوييد و به او ايمان آوريد تا [خداوند] از گناهانتان بيامرزد و از عذابى دردناك پناهتان دهد. هر كس منادى دعوت الهى را پاسخ نگويد در زمين ناتوان كنندۀ اين دعوت نخواهد بود و او را در برابر خداوند ياران و دوستانى نيست و چنين كسانى در گمراهى آشكارند»(1).

همچنين خداوند در سورۀ جنّ فرمود: «بگو به من وحى رسيده است كه تنى چند از جنّيان [به قرآن] گوش داده و گفتند: ما قرآنى شگفت شنيديم كه به صلاح و دوستى هدايت مى كند. پس بدان ايمان آورديم و هيچ كس را شريك پروردگار خويش قرار نخواهيم داد. او - كه بلند مرتبه است - پروردگار ماست كه هرگز همسر و فرزندى نگرفته است. البتّه كم خرد و سبكسر جمع ما سخنانى ناروا بر خدا مى گفت و ما بر اين گمانيم كه هيچ انسان و پريى بر خداوند دروغ نخواهد بست.

[نيز به من وحى شده است كه] مردانى از انسانها به مردانى از جنّيان پناه مى بردند و بدين طريق بر رنج و گناه آنان افزودند»(2).

ص: 94

آن گونه كه ظواهر قرآن و آنچه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روايت شده است حكايت دارد جن گونه اى از موجودات در مقابل انسان است و نه آن كه نوعى از انسان باشد. بنابراين، گفته كسانى كه مى گويند جنّيان طايفه اى از انسانها هستند كه در زمين غايب شده يا دور شده اند با مفاد قرآن كريم سازگارى ندارد و همچنين آن كسانى نيز كه مى گويند جنّيان همان مسيحيان به خطا رفته و از صواب دور شده اند، چه اين عقيده به صورت بديهى باطل است، هر چند برخى از كسانى كه در مقابل آنچه غربيان مى گويند استقلال فكرى از خود ندارند و از چنان توانى برخوردار نيستند كه به وسيلۀ آن بتوانند حق را از باطل و درست را از نادرست بازشناسند با اتّخاذ چنين موضعى از غربيها پيروى كرده اند.

همۀ عبارات قرآنى [كه از جن سخن به ميان آورده] بدين تصريح دارد كه جنّيان گونه اى از موجودات و در مقابل انسان هستند. آيات قرآن در اين باره فراوان و از اين جمله است:

«روزى كه [خداوند] همۀ خلايق را محشور سازد [و به پريان گفته شود] اى جماعت جنّيان از انسانها فزونى يافتيد و [در اين ميان] دوستان آنها از انسانها گويند پروردگارا برخى از ما ديگر بهره مند شده و آن مدتى را كه بر ايمان مقرّر داشتى به پايان برديم. [خداوند] گويد: آتش جايگاه شماست و در آن جاودان خواهيد بود جز آنچه خداوند بخواهد كه پروردگار تو حكيم و آگاه است. بدين سان ما برخى از ستمكاران را با برخى ديگر به سبب آنچه انجام مى دادند و فراهم مى كردند دوست مى گردانيم. اى جماعت جن و انس آيا براى شما رسولانى از جنس خودتان نيامد كه آيات مرا بر شما مى خواندند و شما را از مواجه شدن با اين روز بيم مى دادند؟ آنان در پاسخ گفتند: ما عليه خويشتن گواهى مى دهيم. زندگانى دنيا آنان را فريفته و مغرور ساخته و بر خويشتن گواهى دادند كه كافر بوده اند»(1).

آيات فوق بصراحت بر اين دلالت دارد كه جن يك نوع و انسان نوعى ديگر

ص: 95

از موجودات است.

در آيۀ ديگرى خداوند چنين مى فرمايد: «بگو اگر جنّيان و انسانها بر اين همدست و مجتمع شوند كه همانندى براى اين قرآن بياورند همانندى برايش نخواهند آورد، هر چند برخى پشتيبان برخى ديگر باشند»(1).

نيز مى فرمايد: «اى جماعت جن و انسان اگر توان آن داريد كه از كرانه هاى آسمانها و زمين بيرون رويد برويد، اين در حالى است كه جز به سلطنت و قدرتى بيرون نخواهيد رفت»(2).

ما از صريح اين آيات چنين استفاده مى كنيم كه انسان و پرى با يكديگر تفاوت دارند و نه انسان از پرى و نه پرى از انسان است. از سوى ديگر بر ما لازم است آنچه را از ظاهر الفاظ [و بالتّبع الفاظ قرآن] استفاده مى شود مورد استناد قرار دهيم، مگر آن كه دليلى بر اين اقامه شود كه اين كلام با اين ظاهر، با حقيقتى از حقايق دينى كه از ضرورات دين دانسته شده و يا با امرى از امور عقلى كه مخالفت با آن محال است تناقض دارد.

بنابراين آن كسانى كه مى خواهند لفظ جن را از ظاهر خود در قرآن كريم خارج سازند و بدان مفهومى ديگر دهند، از همان كسانى هستند كه در غير محسوس نمى انديشند جز به مادّه ايمان ندارند و به تبع آن از ايمان به غيب بى بهره اند، ايمان به غيبى كه نخستين ركن ايمان و مرز جدايى ايمان و كفر است و به همين سبب نخستين وصف از اوصاف مؤمنان متّقى ايمان به غيب دانسته شده آنجا كه خداوند مى فرمايد: «اين كتاب هدايت متقين است، كسانى كه به غيب ايمان دارند و...»(3).

اينك اين پرسش مطرح مى شود كه حقيقت جن چيست؟ در پاسخ مى گوييم

ص: 96

ما به همان حقيقتى گرايش داريم كه مسلمانان به اثبات آن پرداخته اند مبنى بر اين كه جن از آتش آفريده شده است. مسلمين در اتّخاذ اين عقيده نه به اوهام و تخيلات، بلكه به نصّ قرآن كريم استناد جسته اند، چرا كه خداوند در قرآن كريم دربارۀ ابليس ملعون مى گويد «او از جنّيان بود و از فرمان پروردگار سر برتابيد»(1). از سوى ديگر در جاى ديگرى پس از آن كه ابليس تكبر ورزيد و از فرمان خدا سر برتافت و در مقابل آدم سجده نكرد، بنابر آنچه خداوند در قرآن از زبان او آورده وى خود مى گويد: «من از او [آدم] برترم كه مرا از آتش آفريدى و او را از خاك خلق كردى»(2)، بدين ترتيب با در كنار هم قرار دادن اين دو آيه ثابت مى شود كه شيطان كه به صرع لفظ قرآن از جنّيان بود از آتش آفريده شده و چون او ساير جنّيان نيز از آتش آفريده شده اند. اين حقيقتى است كه صرع قرآن از آن حكايت دارد.

به هر حال، در اين ماجرا گوش دادن جنّيان به آيات قرآن و ايمان برخى از آنان مايه دلگرمى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شد، چه آيات قرآن مى گويد اگر چه جريان گرويدن به دعوت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ميان انسانها كند شد، اما جنّيان به پاسخ دعوت او شتافتند و اينك پيامبر را آن شايسته است كه مورد اين خطاب خداوند قرار گيرد كه «ديگر بر آن مردم بدكار اندوه مدار»(3).

حضرت در اثناى اجتماع و هيأتهاى قبايل مختلف در مكّه كه براى حج خانۀ خدا بدانجا مى آمدند تماس بگيرد و با آنان ملاقات كند.

بدين ترتيب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تصميم به بازگشت به مكّه گرفت. او در هنگامى كه در نزديكى حراء بود زيد بن حارثه كه وى را در اين سفر همراهى مى كرد و از اين بيم داشت كه به پيامبر (صلی الله علیه و آله) آسيبى برسد از آن حضرت خواست تنها با استفاده از پناهندگى يكى از بزرگان مكّه وارد اين شهر شود تا آسيبى نبيند.

پيامبر (صلی الله علیه و آله) اين پيشنهاد زيد را پذيرفت و به اخنس بن شريق پيغام فرستاد كه در پناه او وارد مكّه شود، اما او پاسخ داد كه وى همپيمان قريش است و در مقابل آنان نمى تواند به كسى پناه دهد.

سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سهيل بن عمرو پيغام فرستاد تا در پناه او در آيد، اما او نيز پاسخ داد كه بنى عامر بن لوئى در مقابل بنى كعب بن لوى به كسى پناهندگى نمى دهد.

پس از آن، پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مطعم بن عدى پيغام داد كه او را در پناه خود قرار دهد. به فرستادۀ آن حضرت گفت: «باشد، به او بگو [در پناه من] به شهر بيايد».

بدين ترتيب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سراغ او رفت و شب را در نزد او ماند. چون صبح فرا رسيد، پيامبر (صلی الله علیه و آله) همراه او و شش يا هفت فرزندش - بنا بر اختلاف روايت - در حالى كه همۀ آنان شمشير حمايل كرده بودند بيرون آمد. آنان وارد مسجد الحرام شدند و در آنجا مطعم به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفت: «به طواف خانه بپرداز». [آن حضرت نيز به طواف پرداخت] در حالى كه مطعم و فرزندانش شمشير به ميان بسته بر اطراف كعبه ايستاده اين كار اعلانى پشتوانه دار از اين پناه دادن بزرگوارانه بود.

در همين زمان، ابو سفيان بن حرب بن اميّه بن عبد مناف وارد مسجد الحرام شد و رو به مطعم بن عدى كرد و گفت: «آيا او را پناه داده اى يا از او پيروى مى كنى؟» او گفت: «تنها پناه داده ام» و در اين هنگام ابو سفيان اظهار داشت: «پس بيمى بر تو نيست».

ص: 98

گويا ابو سفيان با اين پرسش خود بدين اشاره دارد كه اگر او از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تبعيت مى كند، بايد بداند كه ابو سفيان در حال جنگ با پيامبر (صلی الله علیه و آله) است و به تبع آن دامنۀ اين جنگ پيروان پيامبر (صلی الله علیه و آله) را نيز مى گيرد، اما اگر تنها به پيامبر (صلی الله علیه و آله) پناه داده، اين تعهّد او محترم داشته مى شود، زيرا وى خود يكى از افراد آنان است و آنان با او هيچ دشمنى و خصومتى ندارند.

از اينجاست كه حكمت الهى را در اين كه ابو طالب با آن همه حمايت از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ايمان خود را آشكار نساخت در مى يابيم، چرا كه اگر او اسلام خود را علنى مى ساخت، مشركان همزمان با آزارهايى كه به پيروان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى رساندند و در اين كار هيچ عهد و پيمانى را محترم نمى شمردند با او نيز به جنگ مى پرداختند.

ص: 99

ص: 100

پيش از اين يادآور گشتيم كه صاحبان سيره، وقايع تاريخ زندگى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به ترتيب رخ دادن آنها ذكر نكرده اند. آنان در همين مورد ماجراى شكافته شدن ماه را پس از بحث معراج آورده اند، اما ما همان سان كه ابن كثير اين شيوه را ترجيح داده اين را بر مى گزينيم كه با توجه به فوت خديجه قبل از تشريع نمازهاى پنج گانه و نيز با توجه به اين كه نمازها در سفر معراج تشريع شده است اسراء و معراج پس از وفات خديجه و ابو طالب بوده است.

هر چند در كتب صاحبان سيره بحث از شكافته شدن ماه پس از ماجراى معراج ذكر شده، اما مناسب حوادث همين ترتيبى را كه ما برگزيده ايم توجيه و تقويت مى كند، كه اين ماجرا نيز دليلى است بر صحت و درستى رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) هر چند قرآن كريم خود بتنهايى معجزه اى بزرگ بود كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) دشمنان را با آن به مبارزه طلبيد و بدان تحدّى كرد و آن را يك معجزه شمرد.

اينك شايسته است به اصل موضوع بحث يعنى ماجراى شكافته شدن ماه بپردازيم:

خداوند در قرآن كريم فرموده است: «قيامت نزديك شد و ماه شكافت»(1).

ابن كثير در توضيح و دربارۀ اين آيه و ماجرايى كه آيه بدان اشاره دارد مى گويد:

«مسلمانان همه بر اين اجماع دارند كه اين حادثه در زمان رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) به وقوع پيوسته و احاديث متواترى نيز از طرق مختلف در اين باره رسيده است كه براى هر كه در آنها بنگرد و بدانها احاطه اى داشته باشد يقين خواهد كرد. ما در اينجا اگر خدا بخواهد، آنچه را از اين روايات كه امكان دست دهد يادآور مى شويم. اعتماد و تكيۀ ما به اوست»(2).

ابن كثير در ادامه اخبار و روايات صحيحى را كه در اين باره آمده است ذكر

ص: 102

مى كند. ما قبل از آن كه روايات گوياتر را از ميان اين روايات انتخاب كنيم و يادآور شويم اين نكته را متذكّر مى گرديم كه [در قرآن كريم] اخبار شكافته شدن ماه به لفظ ماضى آمده و اين نشان از حكايت امرى كه رخ داده و نه امرى كه وقوع آن احتمال مى رود دارد. از ديگر سوى [از نظر اصولى] ظواهر الفاظ قرآن مورد استناد و پذيرش قرار مى گيرد، البتّه تا زمانى كه قرينه اى از قبيل حقايق ثابت شدۀ به اجماع يا علم ضرورى و يا حقيقتى از حقايق عقلى كه ثابت شده و مجالى براى ترديد در آن نيست بر معناى ديگرى غير از آنچه ظاهر عبارت قرآن است دلالت نكند.

گفتنى است ما اين را نمى پذيريم كه قرآن مورد تأويل قرار گيرد و يا از آنچه ظاهر آن دلالت مى كند دور شود، آن هم به مجرّد استبعاد مطلبى از جانب برخى از انديشه هاى سطحى نگر و يا متأثر از آنچه عادت مردم بر آن است و با آن انس و آشنايى دارند كه هر چه را جز آن است مورد انكار قرار مى دهند و باور ندارند كه نيرويى هستى بخش دگرگونى آفرين و وجود دهنده يعنى قدرت و اراده اى الهى وجود دارد كه ايمان بدان ضرورى است و باور ندارند كه خداوند آنچه را بخواهد مى كند و تنها او آفرينندۀ همه چيز است و اسباب و مسبّبات را او آفريده و لازم نيست ارادۀ او از طريق اسبابى عادى و مأنوس براى ما جارى شود و «او از آنچه مى كند مورد پرسش قرار نمى گيرد، در حالى كه مردم از آنچه مى كنند مورد پرسش قرار مى گيرند»(1).

بدين سبب ما چنين اظهار مى داريم كه ماجراى شكافته شدن ماه قبل از نزول اين آيه و در عصر پيامبر (صلی الله علیه و آله) رخ داده است، چرا كه آيه «قيامت نزديك شد و ماه شكافت»(2) از شكافته شدن ماه با عبارتى كه دلالت بر زمان ماضى دارد سخن مى گويد و اين بدان معنى است كه حادثۀ مورد بحث در آيه در زمان گذشته به وقوع پيوسته است. اما معنى كردن آيه با اين توجيه كه مراد از فعل ماضى در اينجا مضارع

ص: 103

و اشاره به اين است كه ماه خواهد شكافت معنى كردن لفظ است به معنايى غير از آنچه ظاهر آن مى باشد و اين در حالى است كه هر گونه تفسير كلمات قرآن به چيزى جز ظاهر آن نيازمند دليل و توجيهى براى آن و محتاج قرينه اى است حاكى از آن كه از اين لفظ چيزى جز آنچه ظاهر آن مى باشد اراده شده است.

294 - اين آن چيزى است كه ظاهر آيۀ قرآن از آن حكايت دارد و آن - خودبخود - حجّت و برهانى است گوياى وقوع اين حادثه كه با وجود آن نيازى به دليلى ديگر در تأييد شقّ القمر نيست چه قرآن خود تأييد كنندۀ ديگر امور است نه اين كه از چيزى تأييد بگيرد. البتّه در اين ميان سنّت و اخبار كيفيّت وقوع حادثه و نه اصل آن را بيان مى كند و بنابراين، اينك به سراغ سنّت مى رويم تا ببينيم اين ماجرا چگونه رخ داده است.

ابن كثير مى گويد اصل وقوع و يا مشكل آن با رواياتى به طرق مختلف از بسيارى صحابه اثبات مى شود. او در ادامۀ رواياتى از انس بن مالك خادم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جبير بن مطعم، حذيفه، عبد الله بن عمر، ابن مسعود، ابن عباس نقل مى كند [كه همه حاكى از همين ماجراست].

بخارى و مسلم نيز اين را [به طرق گوناگون] روايت كرده اند كه مردم مكّه از پيامبر (صلی الله علیه و آله) آيتى خواستند و در اين هنگام ماه دو بار شكافت.

در روايت مسلم از قتاده از انس بن مالك است كه مردم مكّه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خواستند آيتى بدانان نشان دهد و آن حضرت ماه را به دو نيمه به آنان نشان داد.

بخارى نيز همين روايت را نقل كرده و چنين افزوده است تا آنجا كه [نيمى از آن در جانبى از حراء و نيمى در جانبى ديگر و] كوه حراء را ميان دو نيمه ماه ديدند».

با توجّه به اين روايت جمله اى را كه در روايت فوق وجود دارد مبنى بر اين كه «ماه دو بار شكافت» مى توان چنين تفسير كرد كه مراد از دو بار شكافته شدن ماه شكافته شدن آن به دو نيمه است.

ص: 104

امام احمد بن حنبل نيز از جبير بن مطعم روايت كرده است كه گفت: «در عصر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ماه شكافت و به دو نيمه شد، نيمه اى بالاى اين كوه و نيمه اى بر فراز آن كوه. در اين هنگام آنان گفتند محمد ما را سحر كرده است. آنان همچنين گفتند: اگر محمّد ما را سحر كرده باشد نمى تواند همۀ مردم را سحر كند».

بخارى از ابن عباس روايت كرده است كه گفت: «ماه در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شكافت»

بخارى همچنين مى افزايد: «پيش از اين گذشت كه اين ماجرا قبل از هجرت [به مدينه] رخ داد و ماه به دونيم شد، آن سان كه دو نيمۀ آن را ديدند».

بنا بر آنچه ابو نعيم به سند خود از ابن عباس روايت مى كند، وى گفته است:

مشركان كه كسانى چون وليد بن مغيره، ابو جهل بن هشام، عاص بن وائل، عاص بن هشام و همانند ايشان در ميان آنان بودند با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ملاقات كردند و به آن حضرت گفتند: «اگر تو راستگويى، ماه را براى ما به دو نيمه كن، نيمه اى بر كوه ابو قبيس و نيمه اى بر قيقعان» پيامبر (صلی الله علیه و آله) در پاسخ آنان فرمود: «آيا ايمان مى آوريد؟» گفتند: «آرى». پس [آن حضرت از خداوند خواست آنچه آنان تقاضاى آن كرده اند براى وى برآورده سازد]. بدين ترتيب در آن شب كه از شبهاى نيمۀ ماه بود ماه به دو نيمه شد؛ نيمه اى بر ابو قبيس و نيمه اى ديگر بر قيقعان [قرار گرفت].

بدين ترتيب روايات در اين باره به تضافر رسيده است: برخى از آنها از اين حكايت دارد كه ماه به دو نيمه شد و در آن هنگام يكى از شبهاى نيمۀ ماه بود و برخى نيز آن شب را مشخّص كرده و شب چهاردهم ماه دانسته، اما آنچه مسلّم است اين است كه هيچ كس حق ندارد درباره اين روايات كه همه همديگر را تأييد و تقويت مى كنند ترديدى روا دارد تا آنجا كه حتّى ابن كثير مدّعى آن است كه اخبار شكافته شدن ماه در عصر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به حدّ تواتر رسيده است و ديگر هيچ مجالى

ص: 105

براى هيچ تكذيب و هيچ دليل و مجوّزى براى هيچ ترديدى وجود ندارد، بويژه آن كه اصل اين ماجرا، با ظاهر قرآن اثبات شده و روايات تنها شكل آن - و نه اصل وقوع آن - را عهده دار شده است، چرا كه اصل وقوع آن با قرآنى ثابت شده كه باطل از هيچ سوى بدان راه ندارد، هر چند كسانى كه منكر اين گونه حقايق مى شوند ظاهر قرآن را نامأنوس و ناآشنا مى شمارند و پس از آن - تازه در صورتى كه اندك ايمانى در دلهاى آنان باقى مانده باشد - به تأويل روى مى آوردند [وگرنه اصل قرآن را نيز مورد انكار قرار مى دهند].

295 - كسانى كه از مفاد آيات قرآن به شگفت مى آيند و اظهار نامأنوس بودن آن مى كنند و سپس در صورتى كه مسلمان باشند به تأويل آيات روى مى آورند چنين اشكال مى كنند كه اگر چنين حادثه اى كه يك رخداد جهانى است وقوع مى يافت، على القاعده بايستى در همۀ سرزمينهاى عالم ديده مى شد و تنها اعراب شاهد آن نمى شدند. اين اشكال را [پيش از همه] مسيحيانى كه كتب شرق شناسى نوشته اند بر زبان آورده و كسانى كه مسائل اسلامى را از آنان مى گيرند و از طريق آنان مى شناسند اين اشكال را از آنها نقل كرده اند.

اينك ما [در وهلۀ اوّل] به آن دانشمندان غربى كه در قرآن كريم تشكيك مى كنند مى گوييم شما در آيين خود امورى شگفت انگيزتر و نامأنوستر از اين را مورد تصديق قرار داده ايد، چه انجيلهايى كه به ديدۀ باور به آنها مى نگريد و بدانچه در آن است ايمان داريد دربردارندۀ امورى از اين قبيل است آن سان كه در مورد ميلاد مسيح (ع) در انجيل چنين آمده كه ايرانيان زرتشتى از طريق ستاره اى كه نشان ولادت مسيح (ع) بود از ميلاد او آگاهى يافتند و از سرزمين خويش به قصد ديار او حركت كردند در حالى كه آن ستاره پيشاپيش آنان حركت مى كرد تا آنجا كه از طريق همين [ستاره يا] ستارگان محلّ ولادت او را يافتند. اينك جاى اين پرسش از شماست كه آيا آن سان كه از مسلمانان مى خواهيد ثابت كنند كه همه مردم شكافته شدن ماه را ديده اند همه مردم در زمان ولادت مسيح (ع) آن ستاره را ديدند و از

ص: 106

طريق آن ولادت عيسى را دريافتند؟ اگر چنين چيزى وجود داشته باشد شما حق داريد كه قرآن را به چنين بهانه اى مورد تكذيب قرار دهيد. امّا حقيقت آن است كه به تعبير قرآن در مورد اين گونه مردم «سخنى كه از دهان آنان بيرون مى آيد سخنى سنگين است و آنان جز دروغ نمى گويند»(1).

افزون بر اين، هر چند اين اشكال كنندگان در اشكال خود اخلاصى نداشته و حتى بدانچه مى گويند ايمان نداشته باشند، ما اين اعتراض و اشكال را مى پذيريم و در پاسخ آن اظهار مى داريم كه اعراب مشرك چون شكافته شدن ماه را به دو نيمه مشاهده كردند بدان ايمان نياوردند و گفتند «محمد ما را سحر كرده است»، آن گونه كه خداوند گفته هاى آنان در اين باره را حكايت مى كند و مى فرمايد: «قيامت نزديك شد و ماه شكافت. [البته] اگر آنان آيتى ببينند از آن روى برتابند و گويند اين سحرى پايدار است»(2). در اين ميان برخى از آنان تصميم بر آن گرفتند كه در اين باره تحقيق كنند و نتيجۀ اين تحقيق آن شد كه كسانى كه در شهر مكّه اقامت نداشته اند نيز ماه را به دو نيمه ديده اند. در اين باره امام احمد و نيز بخارى و مسلم از ابن مسعود روايت كرده اند كه گفت: در عصر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ماه به دو نيمه شكافت و در اين هنگام قريش گفت: «اين سحر ابن ابى كبشه است» آنان بدين جهت [به يكديگر] گفتند: «ببينيد كسانى كه در سفر بوده اند برايتان چه خبر خواهند آورد، چه محمّد نمى تواند همه مردم را سحر كند».

بيهقى نيز روايتى همانند اين از عبد الله بن مسعود نقل كرده كه مى گويد: ماه در مكّۀ مكرّمه شكافت به گونه اى كه دو نيمه شد. در اين هنگام كفّار قريش به مردم مكّه گفتند: اين سحرى است كه ابن ابى كبشه شما را بدان مسحور ساخته است.

پس ببينيد آنها كه در سفر بوده اند [چه مى گويند] اگر آنان همانند آنچه شما ديده ايد ديده باشند، اين سحرى است كه او نسبت به شما به عمل آورده است». راوى

ص: 107

مى گويد: پس از كسانى كه در سفر بودند و از كسانى كه از هر سو آمده بودند پرسيدند و آنان نيز پاسخ دادند كه «ما ديده ايم».

از اين احاديث صحيح چنين بر مى آيد كه همگان شاهد اين رخداد بوده اند و آن اختصاص به منطقه اى يا سرزمينى نداشته است و نيز اهل تحقيق و تدقيق در اين باره جستجو كرده و دريافته اند كه اين رخداد در همه مناطق مجاور آنان مورد مشاهده قرار گرفته است و يا كسانى كه در سفر بوده اند خبر آن را آورده اند. اين حقايق حكايت از آن دارد كه همگان شاهد اين حادثه بوده اند.

علاوه بر اين قرآن كريم كتابى راستگو و رواياتى كه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز رسيده آراسته به راستى و از هر نظر صادق است و راهى براى انكار آن با تو هم هيچ خيال پردازى و يا با شگفتى و اظهار ناآشنايى هيچ شگفت كننده اى وجود ندارد، چه اين كه دلايل و نشانه هاى صدق و راستى موجود و آشكار است و حقيقتى روشن را نمى توان با توهّم خيال پردازى، يا با اظهار شگفتى شگفت كننده اى و يا با انكار كافر منكرى رد كرد.

افزون بر اين، اخبارى رسيده حاكى از آن كه شكافته شدن ماه در هند رؤيت شده است. در اين باره ابن كثير مورّخ اسلامى مى گويد:

«علاوه بر اين، اين رخداد در بسيارى از سرزمينها مشاهده شد و گفته مى شود كه اين رخداد مبدأ تاريخ برخى از سرزمينهاى هند قرار گرفت، بنايى در آن شب [و به ياد بود آن] ساخته شد و «شب شكافته شدن ماه مبدأ تاريخ شد»(1).

بر همين اساس دربارۀ ماهى كه اسراء در آن صورت پذيرفته اختلاف شده، سدى مى گويد در ذى قعده و زهرى مى گويد در ربيع الاول اتّفاق افتاده است.

از جابر و ابن عباس نيز روايت شده است كه گفتند: «پيامبر (صلی الله علیه و آله) در شب دوازدهم ماه ربيع الاول به دنيا آمد، در همين ماه مبعوث شد، در همين ماه به معراج رفت، در همين ماه هجرت كرد و بالاخره در همين ماه بدرود حيات گفت».

در روايت ديگرى آمده است كه اسراء در شب بيست و هفتم ماه رجب بود، در اين باره ابن كثير مى گويد:

«حافظ ابن سرور مقدسى همين نظر را برگزيده و در اين باره حديثى آورده كه سند آن صحيح نيست و ما در فضايل ماه رجب اين نكته را متذكّر شديم. آن حديث اين است كه «اسراء در شب بيست و هفتم ماه رجب بوده است»

البته خداوند خود داناست.

برخى نيز چون مدّعى اند كه اسراء در شب اوّلين جمعۀ ماه رجب بوده است اين شب همان «ليلة الرغايب» است كه نماز مشهورى در آن بدعت نهاده شد، در حالى كه هيچ اصلى ندارد و البتّه خداوند خود داناست»(1).

در نهاية الارب آمده است كه اسراء در شب شنبه هفدهم رمضان و هيجده ماه قبل از هجرت به وقوع پيوست و اين در حالى بود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 51 سال و نه ماه سن داشت.

بدين ترتيب به اين نتيجه مى رسيم كه صاحبان سيرۀ نبوى در تعيين روزى كه

ص: 109

اسراء در آن صورت گرفت اختلاف دارند و البته اصل مسأله ثابت و مسلّم است و مورّخان بر اين اتّفاق دارند كه اين ماجرا پس از سفر آن حضرت به طايف و پاسخ منفى مردم آنجا به او رخ داده است.

همچنين اين كه اين سفر در بيست و هفتم ماه رجب صورت يافته باشد مفادّ خبرى است كه سند آن از نظر حافظ و محدّث ابن كثير صحيح نيست و به همين دليل پس از ذكر اين روايت مى گويد: «خداوند خود آگاه است». امّا از ديگر سوى ما شاهد آنيم كه عامّه اين تاريخ را پذيرفته و يا مقبول دانسته اند و ما نمى توانيم آنچه را مردم مورد پذيرش قرار داده اند رد كنيم، بلكه آن را مى پذيريم، اما بدون هيچ قطع و يقين و جزمى در اين باره:

علاوه بر آنچه گفته شد روايات در اين مورد اتّفاق دارند كه اسراء و معراج حد اقل يك سال قبل از هجرت بوده و چنين بر مى آيد كه در ثلث اوّل يا آخر سال قبل از هجرت بوده و البته خداوند خود آگاه است.

همچنين ما از سياق حوادث تاريخى و مناسبتى كه ميان حوادث وجود دارد چنين در مى يابيم كه ماجراى اسراء و معراج پس از شكافته شدن ماه رخ داده است.

297 - در اينجا ممكن است كسى به طرح اين سؤال بپردازد كه با توجه به اين

ص: 110

كه خداوند حكيم و عليم است و همه كارها را با ميزان و معيار آن و در جايگاه و زمان و مدت خاصّ خود قرار مى دهد و نيز با توجّه به اين كه چنين حقّى داريم كه از حكمت الهى اندكى آگاهى يابيم - بى آن كه يقين داشته باشيم كه حتما همين مراد خداوند است - و با توجّه به اين كه او آگاه و با تدبيرى است كه هيچ چيز، بزرگ يا كوچك، در آسمان و در زمين بر او پوشيده نمى ماند، سرّ اسراء و معراج و مناسبت آن و نيز يقين اين برهۀ زمانى براى آن چيست؟

در پاسخ چنين سؤالى با توجّه به آنچه بدان رسيده ايم خواهيم گفت:

خداوند سبحان دعا و تضرّع پيامبر (صلی الله علیه و آله) به درگاه خويش را برآورد، آن هنگام كه وى در پى بيرون آمدن از طايف از ضعف توان خويش به خداوند شكايت كرد و خدا نيز او را به نيرويى الهى مدد رساند و آنگاه كه از كمى تدبير و چاره به او شكايت برد وى را به حسن تدبيرى شايسته براى ورود به مكّه همراه با امنيت خاطر و اطمينان از امداد خويش بهره مند ساخت و همچنين او را به وسيلۀ آيتى محسوس از نوع آنچه آنان مى خواستند مورد تأييد قرار داد، هر چند آنان به دعوت منادى الهى پاسخ مثبت ندادند، چه، معاند را دليل قانع نمى كند هر چند دليلى محسوس باشد. بدين سان آنان گفتند پيامبر ما را سحر كرده است و اين در حالى بود كه كاروانها شكافته شدن ماه را در سفر رؤيت كرده بودند. پس از همۀ اينها نوبت به آيتى ديگر و انس و احساس آرامش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به وسيلۀ لقاى پروردگار در معراج مى رسيد، خواه آن كه بگوييم لقاى او با خداوند تنها ملاقاتى روحانى و در خواب بود و يا چيزى فراتر از رؤيا بود.(1)

پيامبر (صلی الله علیه و آله) پس از از دست دادن دو حبيب خود خديجۀ مهربان و ابو طالب دلسوز احساس نوعى تنهايى و غربت كرد، اما خداوند با كردۀ خويش به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود كه انس و آشنايى با خدا بزرگتر، رحمت و مهربانى او

ص: 111

باعظمت تر، حمايت او از انسان بزرگوارانه تر و اين عنايت و توجّه او به رسالت تو - اى پيامبر - است كه تو را به آرزويت خواهد رساند و خواسته ات را برايت برآورده خواهد ساخت و تو را به هدف و مقصودت و اصل خواهد كرد كه او مهرورزى مهربان و مهيمن است.

بدين سبب بود كه ماجراى اسراء و در پى بى آن معراج رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آسمانها صورت پذيرفت

298 - اينك به آياتى از قرآن كريم مى پردازيم كه به اسراء تصريح و به معراج اشاره اى روشن كرده و از اين جمله است كه مى فرمايد: «منزّه است خدايى كه بندۀ خود را شبانه از مسجد الحرام به مسجد الاقصى كه پيرامونش را بركت داديم برد تا از آيتهاى خويش به او نشان دهيم كه او شنواى بيناست»(1).

در آيۀ فوق به اسراء يا همان سفر شبانه تصريح و يا عبارت «تا از آيتهاى خويش به او نشان دهيم» به معراج اشاره شده است.

در جاى ديگرى نيز مى فرمايد: «ما آن خوابى را كه به تو نموديم و نيز آن درخت لعنت شدۀ در قرآن را جز آزمايشى براى مردم قرار نداديم و آنان را بيم مى دهيم و مى ترسانيم، اما اين [بيم دادن و ترساندن] جز بر سركشى آنان نمى افزايد»(2).

در تفسير آيۀ فوق برخى از مفسّران آورده اند كه مراد از اين خواب معراج است»(3).

ص: 112

همچنين خداوند در سوره نجم مى فرمايد: «سوگند به ستاره آنگاه كه فرود آيد [و غروب كند]، صاحب شما [پيامبر] گمراه نشده و راه كژى در پيش نگرفته است و اين نيست بجز وحيى كه [جبرئيل] آن نيرومند قدرتمند به او آموخته است.

پس ايستاد در حالى كه او در افق بالا بود و سپس او [پيامبر يا جبرئيل] نزديك شد و بر قرب افزود و تنها دو كمان فاصله داشت يا كمى نزديكتر بود.

پس خداوند آنچه به بندۀ خويش وحى كرد. دل آنچه را ديد دروغ نديد. پس آيا شما در آنچه او مى بيند با او ستيزه مى كنيد در حالى كه او را يك بار ديگر نيز ديد، نزد سدرة المنتهى و آنجا كه بهشت آنجاست، آن هنگام كه آن درخت آنچه را پوشاند پوشاند [و در اين همه] ديده نلغزيد و خطا نرفت و [بلكه] از آيات پروردگار بزرگ خويش مشاهده كرد»(1).

مفسّران در تفسير آيۀ فوق چنين تقرير كرده اند كه اين آيات دربارۀ معراج نازل شده و - به عقيدۀ ما - اين امرى روشن است و اگر حتى آيات قبل به اين تصريح نداشت كه معراج رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آسمانهاى بالا بوده، در اين آيات اشاره هايى كه وجود دارد واضح و تقريبا صريح است و اشارۀ واضح در حكم الفاظ صريح مى باشد.

برخى از علماى سيره در اين بحث چنين اظهار داشته اند كه اسراء از شعب ابو طالب آغاز شده است، به عقيدۀ ما هر چند سند اين روايت صحيح است، اما ماجراى اسراء به اين حقيقت اشاره دارد كه در آن زمان ابو طالب وفات يافته و مأموريت او پايان پذيرفته بود. البتّه در اين ميان آنچه در صحيح بخارى ثابت شده اين است كه اسراء از حطيم در مسجد الحرام آغاز شد.

اسراء(1) آن است كه اين سفر شبانه با تن و روان صورت پذيرفته و به همين سبب خداوند «اسرى بعبده» فرموده و اين در حالى است كه عبد [يابنده خدا] به مجموع پيكر انسانى تن و روان با هم، اطلاق مى شود و تا زمانى كه آيۀ قرآن در چنين چيزى ظهور دارد و هيچ دليلى از عقل و نقل در نقض آن اقامه نشده، پذيرش همين ظاهر لازم است، چه اين حقيقت در جاى خود ثابت شده كه هر لفظى به معناى ظاهرى آن تفسير مى شود مگر آن كه به دليل وجود معارضى حمل آن بر ظاهر امكان نداشته باشد، حال آن كه در اينجا هيچ معارضى براى ظاهر آيه وجود ندارد.

علاوه بر اين، روايت شده است كه آن حضرت در راه سفر خود به بيت المقدس به كاروانى از قريش برخورد كرد و [صداى حركت مركب او] يكى از شتران اين كاروان را وادار به فرار ساخت و پس از آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كاروانيان را به محل آن شتر رهنمون گشت و [چون آنان به مكّه بازگشتند] مكّيان را از اين ماجرا آگاه كردند(2).

همچنين روايت شده است كه مردم مكّه سخنان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دربارۀ اين سفر را انكار كردند و اوصاف يكى از كاروانهاى خود را كه در راه شام بود و آن حضرت با آن برخورد كرده بود از او خواستند و رسول نيز آن را براى ايشان توصيف فرمود. آن گونه كه در البداية و النهاية مى گويد پيامبر (صلی الله علیه و آله) دربارۀ اين سفر خود و استدلال بر صدق و راستى خويش فرمود:

«نشان صدق اين ماجرا آن است كه من در طى اين راه به كاروان بنى فلان در فلان نقطه برخورد كردم و صداى مركبى(3) كه بر آن نشسته بودم يكى از شتران

ص: 114

آنان را رماند، اما من آنان را به محل آن شتر رهنمون شدم و اين در حالى بود كه در راه خود به سوى شام بودم. سپس پيش رفتم و هنگامى كه در ضجنان بودم با كاروان بنى فلان برخورد كردم و كاروانيان را خفته يافتم. آنان ظرف آبى داشتند كه روى آن را با چيزى پوشيده بودند. من آن پوشش را برداشتم و آنچه در آن بود نوشيدم و آن را همانند قبل پوشاندم. نشانۀ صدق اين ماجرا آن است كه همينك كاروان آنان از ثنية التنعيم البيضاء وارد مى شود در حالى كه شترى خاكسترى رنگ پيشاپيش كاروان است كه دو جوال بر بار اوست: يكى سياه و ديگرى سياه و سفيد.

[در پى اين فرمودۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله)] مردم به منطقۀ پيچ تنعيم رفتند و همان شترى را كه رسول توصيف فرموده بود پيشاپيش كاروان ديدند و نيز از كاروانيان دربارۀ آن ظرف و آن شتر رميده پرسيدند و آنان ماجرا را همان گونه توصيف كردند كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده بود»(1).

اين روايت همه حاكى از آن است كه اسراء يا همان سفر شبانه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مسجد الحرام تا مسجد الاقصى با روح و بدن بود، چه اين كه آن حضرت [و نه روح او] با مسافران ميان راه مكّه و شام برخورد كرد و از آنچه در اين برخورد پيش آمده بود براى مكّيان سخن گفت و اين گفته ها [از سوى آن مسافران] مورد تصديق و تأييد قرار گرفت. البتّه هر چند در سند برخى در اين روايات جاى تأمل و سخن است، اما مجموع آنها به گونه اى است كه هر يك ديگرى را تأييد و تقويت مى كند و مهمتر از همه آن كه به ظاهر آيۀ قرآن مؤيّد همين مطلب است و بلكه هيچ مفهوم و مدلولى جز همين ندارد مگر آن كه دليلى در مقابل آن اقامه شود.

علاوه بر اين، اگر اسراء تنها يك سفر روحانى و يا يك رؤياى صادق بود هيچ شگفتى و غرابتى وجود نداشت كه مانع تصديق آن از سوى مردم شود و در چنين صورتى قبل از هر چيز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مردم اطّلاع مى داد كه اين سفر يك

ص: 115

رؤيا و يا وحيى از جانب خداوند بوده است.

در مقابل اين قول [يعنى قول به اسراء جسمانى] كه آيۀ قرآن گوياى آن است قول ديگرى وجود دارد كه از عايشه و از معاوية بن ابى سفيان روايت شده است.

البتّه معاويه و پدر او در زمان معراج و اسراء از كسانى بودند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را تكذيب مى كردند و با او دشمنى و مقابله داشتند، امّا اين احتمال وجود دارد كه او آنچه را در اين باره مى گويد از ديگر كسانى كه خود شاهد و يا ناظر بوده اند نقل كرده باشد، آن سان كه عايشه نيز با آن كه در آن زمان با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ازدواج نكرده بود در اين باره به نقل از ديگران سخن گفته است.

به هر حال معاويّه كه پس از عايشه اسلام آورد، به اين گفتۀ عايشه براى اثبات ادعاى خود استناد كرد، در حالى كه [به ادّعاى او و هم مسلكانش] به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنين نسبت داده اند كه امر فرمود اين دين از عايشه گرفته شود!

در اين ميان اين خبر در درون خود شامل اظهاراتى است كه اين گمان را در انسان به وجود مى آورد كه معاويه در روايت كردن اين حديث از عايشه راست نگفته است، چه اين كه در روايت معاويه آمده است كه عايشه مدعى است «او بدن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را غايب نيافت». اين فقره از روايت به وچودآورندۀ اين گمان اين گمان در خواننده است كه در زمان معراج پيامبر و عايشه در يك بستر بوده اند در حالى كه مورّخان و محدّثان بر اين اجماع دارند كه پيامبر در مدينه با عايشه همبستر شد طرفداران اين نظريّه به روايتى از حسن بصرى استناد مى كنند كه مراد از رؤيا در آيه «وَ مٰا جَعَلْنَا اَلرُّؤْيَا اَلَّتِي أَرَيْنٰاكَ إِلاّٰ فِتْنَةً لِلنّٰاسِ» (1) همان چيزى است كه در شب معراج به وقوع پيوست و از سوى ديگر مراد از رؤيا همان چيزى است كه انسان در خواب مى بيند، آن گونه كه پس از آن كه يوسف آنچه در خواب ديده بود به پدرش يعقوب گفت وى به او چنين توصيه كرد كه «يٰا بُنَيَّ لاٰ تَقْصُصْ رُؤْيٰاكَ عَلىٰ إِخْوَتِكَ» (2) يعنى

ص: 116

«اى پسرم رؤياى خويش را براى برادرانت بازمگوى [در اين آيه ملاحظه مى شود كه يعقوب براى آنچه يوسف در خواب ديده بود كلمه رؤيا را به كار برد.]

همچنين در كتاب بصائر فيروزآبادى آمده است:

«رؤيا همان چيزى است كه در خواب مى بينى. جمع اين كلمه رؤى است همانند واژه هدى گاه نيز همزه رؤيا برداشته و اين كلمه به و او خوانده مى شود»(1)

[اينك حتى به فرض پذيرش روايت فوق] جاى اين پرسش است كه آيا اين رؤيا كه آيه بدان تفسير شده دربارۀ معراج بود و يا اسراء در خواب ديده شده است.

در پاسخ اين سؤال روايتى كه از حسن بصرى رسيده چنين مى گويد كه «آن خواب در شب معراج بوده است» ما نيز مى گوييم درست است كه آن رؤيا در شب معراج بوده [اما از اين امر چنين استفاده نمى شود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سفر از مكّه تا قدس را در آن شب به خواب ديده] و از ديگر سوى نصوصى كه دربارۀ شب معراج رسيده گوياى اين حقيقت است كه مراد حسن بصرى و موافقان او در اين باره كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن شب رؤيايى ديد آن است كه آن حضرت معراج را در عالم رؤيا ديده است و نه آن سفر را.

طرفداران اين نظريّه كه اسراء روحانى بود و نه جسمانى، همچنين به حديثى استناد كرده اند كه بخارى به نقل از انس بن مالك آورده است كه گفت: شبى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مسجد الحرام به اسراء برده شد قبل از آن كه بر او وحيى برسد در حالى كه در مسجد الحرام خوابيده بود سه نفر به سراغ او آمدند و يكى از آن سه گفت: كدام يك از آنها [مردم] همان [پيامبر] است؟ فرد بعدى گفت: «اين يك و همو بهترين آنان است». آنگاه آخرين فرد گفت: «بهترين آنان را بگيريد»... پس از اين ماجرا، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آنان را نديد تا آنكه شبى ديگر آنان را به ديدۀ دل ديد در حالى كه چشمانش به خواب رفته و البتّه دلش خوابيده نبود - آن سان كه همۀ پيامبران چشمانشان به خواب مى رود ولى دلهايشان بيدار است - آنان با او هيچ

ص: 117

سخن نگفتند تا آن كه ديگر بار او را در كنار زمزم [بر زمين] گذاشتند، پس جبرئيل او را از ايشان گرفت.

اين حديث حديثى طولانى است كه در پايان آن چنين آمده است: «او از خواب برخاست در حالى كه در مسجد الحرام بود».

سهيلى صاحب الرّوض الانف بر اين عقيده است كه روايت فوق «نص» است و هيچ اشكالى در آن نيست.

بر خلاف آنچه سهيلى عقيده دارد. ما اين دلالت روايت را بر اين كه اسراء روحانى است داراى اشكال مى بينيم، چرا كه روايت مزبور مى گويد «قبل از آن كه وحى بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شود سه تن به سراغ او آمدند» و بنابراين متن روايت هيچ اشاره اى به مسألۀ اسراء و معراج ندارد و شايد اين ماجرا - در فرض اين كه روايت صحيح باشد - به موضوع ديگرى مربوط مى شود.

سهيلى همچنين بر اين عقيده است كه ادلّه اى كه در مورد اسراء رسيده با يكديگر تعارض دارد. وى به همين سبب ميان اين ادلّۀ متعارض بدين گونه توافق و همسويى برقرار كرد. كه اسراء دو بار بوده است: يك بار روحانى و بار ديگر جسم و روح با هم.

در مقابل، ما بر اين عقيده ايم كه ادلّه در اين باره هيچ تعارضى با همديگر ندارد، بلكه تنها ادلّه اى است گوياى اسراء يا سفر جسمانى مى باشد كه هيچ مجال ترديدى در آن وجود ندارد، چه اين كه آن ادلّه از قوّت برخوردار است و هرگز دليل ضعيفتر توان تعارض با دليل قويتر را ندارد.

به همين سبب ما معتقديم اسراء يا همان سفر شبانۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مكّه به قدس با جسم و روح - هر دو - بوده است همچنين ما در آنچه دربارۀ اسراء بدان استناد و استدلال شده هيچ دليلى نمى يابيم كه اسراء تنها روحانى بوده باشد و علاوه بر اين دربارۀ آيه «وَ مٰا جَعَلْنَا اَلرُّؤْيَا اَلَّتِي أَرَيْنٰاكَ إِلاّٰ فِتْنَةً لِلنّٰاسِ» (1) نيز موضوع

ص: 118

رؤياى مورد بحث آيه را اسراء نمى دانيم، بلكه به نظر ما موضوع اين آيه [و آنچه به خواب ديده شده] همان معراج است.

[علاوه بر ادلّۀ فوق] هيچ غرابت و شگفتى در اين نيست كه خداوند رسول خود را در يك شب از مكّه به بيت المقدس ببرد و بازگرداند و چنين چيزى در مورد خداوند هيچ بعيد نيست چرا كه فاصلۀ زمان و مكان براى بندگان تصوّر و معنى دارد و نه براى خداوند سبحان كه بر هر چيزى توانا و خود آفرينندۀ زمان و مكان است.

سه طريقى كه در آيۀ فوق آمده چيزى به نام «مشاهدۀ خداوند» و دريافت مستقيم وحى از او وجود ندارد.

نظريّۀ فوق، رأى احمد بن حنبل و ابو الحسن اشعرى است.

در مقابل، گروهى بر اين عقيده اند كه چنين چيزى رخ نداده است، مستند عقيدۀ اين گروه روايتى است كه مسلم از ابو ذر نقل كرده است كه گفت: به پيامبر گفتم: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آيا پروردگار خويش را ديده اى؟» در پاسخ فرمود:

«او يك نور است و من كجا مى توانم نور را ببينم؟» البتّه در روايت ديگرى است كه آن حضرت به جاى جملۀ اخير فرمود. «و من نورى را ديده ام».

كسانى كه دربارۀ اسراء قول به روحانى بودن آن را اختيار كرده اند در اينجا نيز به طريق اولى قائل به روحانى بودن معراج شده اند و بدين ترتيب به عقيدۀ اين گروه تمام اين سفر خواه سير از مكّه تا قدس و خواه سير آسمانى معراج تنها يك رؤياى صادق بوده است. ما از اين پيش دربارۀ ادلّۀ اين گروه دربارۀ روحانى بودن اسراء سخن گفتيم.

در اين ميان برخى از كسانى كه در مسألۀ اسراء قائل به جسمانى بودن آن شده بودند در اين مسألۀ در كنار گروه اخير قرار گرفته اند. اينان مى گويند معراج رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روحانى بوده و در اين باره هيچ «نصّى» از قرآن وجود ندارد كه ظهور در جسمانى بودن معراج [همراه بودن جسم و روح در اين سفر] داشته باشد تا هيچ گريزى از پذيرش آن و هيچ راهى براى تأويل و تفسير آن وجود نداشته باشد، بلكه ما الفاظ و عباراتى را كه در قرآن بدين مسأله پرداخته به گونه اى مى بينيم كه با همان ظاهر و معناى متبادر به ذهن آن - و نه حتى با تأويل و تفسيرى كه از آن به عمل مى آيد - اين مفهوم را مى پذيرد كه معراج تنها روحانى بوده است.

اينك مناسب است نظرى به آياتى كه بر مسألۀ معراج دلالت دارد بيفكنيم:

يكى از اين آيات آيۀ نخست سورۀ اسراء است كه تنها به معراج اشاره مى كند و صريحا گوياى آن نيست، چه اين كه معراج از عبارت «لزيه من آياتنا» در اين آيه

ص: 120

استفاده مى شود و آيه چنين مورد تفسير قرار مى گيرد كه مراد از آياتى كه خداوند به رسول خود و بندۀ خويش نشان داد همان آيات مشهود او در سفر معراج و آيات امامت انبياى پيشين بوده است.

ديگر آياتى نيز كه به مسألۀ معراج نظر دارد عبارات آنها به گونه اى است كه تنها از طريق اشارات آميخته به تشبيه و رمز و ديگر صنايع ادبى بر معراج دلالت مى كند و همه در درجه اى از شكوه و والايى ادبى و بيانى است و جايگاهى منحصر به فرد را از آن خود ساخته كه هيچ سخن بدان نمى رسد. اكنون به بررسى يكايك اين آيات مى پردازيم:

آيۀ پنجم و ششم سورۀ نجم چنين مى گويد: «عَلَّمَهُ شَدِيدُ اَلْقُوىٰ ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوىٰ» (1) در تفسير اين آيه گفته اند مراد از «شديد القوى» كه رسول خدا را آموخت جبرئيل امين است و اگر نيز مراد خداوند باشد، اين تعليم از طريق تلقين [مستقيم پيام الهى] نبوده، بلكه از طريق راهنمايى و الهام بوده است [و بدين ترتيب مشاهده مى كنيم كه اين آيه دلالتى بر معراج جسمانى ندارد].

در آيۀ بعد «وَ هُوَ بِالْأُفُقِ اَلْأَعْلىٰ» نيز مراد از آن كه در افق اعلى بود همان جبرئيل است. در آيه «ثُمَّ دَنٰا فَتَدَلّٰى» نيز [بنا بر يكى از دو تفسير آن] مراد آن است كه جبرئيل فرود آمد و به پيامبر نزديك شد. آيه «فَأَوْحىٰ إِلىٰ عَبْدِهِ مٰا أَوْحىٰ» نيز بدين معناست كه خداوند از طريق جبرئيل به پيامبر وحى كرد «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرىٰ» هم آن كس كه دو بار از سوى پيامبر (صلی الله علیه و آله) ديده شده بود، جبرئيل است. آيۀ قبلى «مٰا كَذَبَ اَلْفُؤٰادُ مٰا رَأىٰ» بروشنى بدان اشاره دارد كه آن آيات كبرى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آنها را ديد به ديدۀ دل مورد مشاهدۀ او قرار گرفت و نه به چشم سر.

[در اين ميان تنها آيه اى كه مى تواند به گونه اى ثبات كنندۀ معراج جسمانى باشد، آيۀ «مٰا زٰاغَ اَلْبَصَرُ وَ مٰا طَغىٰ» است، اما اگر در معنى اين آيه دقت شود خواهيم

ص: 121

ديد] مراد از «مٰا زٰاغَ اَلْبَصَرُ وَ مٰا طَغىٰ» آن است كه چشم افزون از توان خود نخواست و از حد خويش تجاوز نكرد. در اين آيه نفى «ما» يا ممكن است به اين معنى باشد كه رؤيتى با چشم در كار نبوده است تا بيننده خارج از توان خويش بر دوش گيرد و درماند از حد خويش تجاوز كند و يا ممكن است براى بيان اين نكته باشد كه چشم از حدّ خود تجاوز نكرد تا طغيان و سركش كرده باشد و در اين تلاش نمايد كه آنچه را ديدنش براى آن ممكن نيست ببيند و اين راه كج را در پيش گيرد كه درماند و خسته كند و آنچه را نديده است در نفس القاء نمايد.

بنابراين، ما با اين نگاه و بررسى جستجوگر به اين نتيجه مى رسيم كه اگر چه اسراء با همان سير شبانه از مكّه تا قدس جسمانى بوده، اما معراج تنها روحانى و يك رؤياى صادق بوده است. ما به ادلّۀ ذيل اين نظر را برگزيده ايم:

الف: در روايت معراج چنين آمده است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در طىّ اين سفر با آدم، ابراهيم، موسى، يحيى و ديگران ملاقات كرد و اين در حالى است كه آنچه در زمان اين سفر از آن پيامبران باقى مانده تنها ارواح آنها بود و بدنهاى آنان در روز قيامت از سوى پروردگار مبعوث و برانگيخته خواهد شد. از سوى ديگر اگر فرض شود كه خداوند بدنهاى اين پيامبران را مبعوث و ديگر بار زنده ساخته و پس از آن ميرانده است، اين فرضى بعيد است و در هيچ حديثى از احاديث و يا در هيچ خبرى از اخبار - هر چند ضعيف - نيامده و اين در حالى است كه هر فرضى در امور عينى كه دليلى از نقل براى آن نباشد به صاحبش برگردانده مى شود مگر آن كه اين فرض امرى باشد كه برهان عقلى ما را بدان مى رساند، اما در مورد بحث ما هيچ دليلى اعم از عقلى و نقلى وجود ندارد كه اعادۀ حيات جسمى پيامبران گرامى خداوند و به فنا برگرداندن دوبارۀ آنها را اثبات كند.

ب: آيات مبارك قرآنى كه به مسألۀ معراج نظر دارد بدين نكته اشاره و بلكه تصريح مى كند كه اين سير و سفر آسمانى روحانى بوده و هيچ ادراكى حسىّ در كار نبوده و بلكه همه به قلب و ديدۀ دل بوده است، چه خداوند مى فرمايد: دل آنچه را

ص: 122

ديد دروغ نديد پس آيا شما در آنچه او مى بيند با او ستيزه مى كنيد؟».(1)

بنابراين قرآن از اثبات رؤيت آيات الهى با ديدۀ دل سخن مى گويد و نيز از اين كه روا نيست ستيز با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آنچه دل او كه هرگز دروغ در آن راه ندارد ديده. اين خواست قرآن و صدق اين فرموده محقق نمى شود مگر آن كه رؤيت آيات الهى از سوى پيامبر رؤيتى روحانى باشد، چه رؤيت با ديدۀ دل چيزى جز رؤيت روحانى نيست، بويژه آن كه قرآن آن هنگام كه از حس بينايى و چشم ظاهر سخن به ميان مى آورد اين را نفى مى كند كه چشم چيزى ديده باشد نه اين كه آن را اثبات كند.

ج: روايات معراج بدين تصريح دارد كه پيامبر پروردگار خويش را ديد و اين در حالى است كه در مورد پروردگار تنها رؤيت با ديدۀ دل و با استحضار عظمت او در قلب و انديشه و با سير روحانى به سوى خداوند امكانپذير مى باشد و علاوه بر آن در حديث ابو ذر آن سان كه قبلا متن آن را آورديم پيامبر در پاسخ آن صحابى جليل مى فرمايد: «او يك نور است و من كجا مى توانم نور را ببينم؟».

البتّه ما در اينجا به اين مطلب نمى پردازيم كه آيا رؤيت خداوند در روز قيامت ممكن است يا نه چه اين كه آنجا روز قيامت و برپايى رستاخيز و برانگيختن دوبارۀ بندگان از خاك و هنگام رفتن بهشتيان به بهشت و دوزخيان به دوزخ و بقاى در آن است و سخن دربارۀ چنان عالمى غير از سخن گفتن دربارۀ اين دنياست كه در آن با كمك حسّ مشاهده مى كنيم و مى بينيم و اگر بنا باشد در اين دنيا رؤيت خداوند محقّق شود به ديدۀ فناپذير خواهد بود، در صورتى كه رؤيت پروردگار از سوى بهشتيان - از نظر كسانى كه بدان اعتقاد دارند - با ديدۀ جاودانه است. خداوند خود مى داند كه چگونه ديده مى شود.

به هر حال، پس از اين تحليل و تفسير به دو حقيقت ذيل دست مى يابيم.

الف: به دليل ظاهر نصوصى كه مثبت اين حقيقت است و هيچ دليل

ص: 123

معارضى نيز با آن وجود ندارد اسراء يا همان سير شبانه از مكّه تا قدس جسمانى بوده است.

ب: به دليل آن كه در قرآن كريم ادلّه اى حاكى از جسمانى بودن معراج وجود ندارد و [حتى در فرض وجود چنان ادلّه اى] دلايلى ديگر از عقل و نقل در تعارض با آن داريم، معراج روحانى بوده است.

اكنون پس از اين تجليل شايسته است نظرى به احاديث حاكى از اسراء و معراج در صحاح ستّه بيفكنيم و البته در پرتو دو حقيقت مزبور عبارات و كلمات موجود در اين روايات را تفسير كنيم.

به گفتۀ راوى رسول خدا در ادامه فرمود: «پس قلبم بيرون آورده شد و سپس تشتى طلايى و پر از ايمان آورده قلبم در آن شسته شد، پر گرديد و به جاى خود برگردانده شد. سپس مركبى سفيد رنگ كوچكتر از يابو و بزرگتر از الاغ آورده شد».

در اين هنگام ابو جارود به انس گفت: «اى ابو حمزه، اين همان براق است؟» و انس پاسخ گفت: «آرى».

در ادامۀ اين روايت چنين آمده است كه «آن مركب گامهاى خود را به بلندترين شكل بر مى داشت. پس من بر آن مركب نهاده شدم و جبرئيل مرا روانه ساخت تا به آسمان اين دنيا رسيد و اجازۀ ورود خواست. پس گفته شد:

«كيست؟» و جبرئيل پاسخ داد كه: «جبرائيل». گفته شد: «اين كيست كه با توست؟» پاسخ داد: «محمد». گفته شد: «آيا او رسول است؟» پاسخ گفت:

«آرى» پس گفته شد: خير مقدمش باد! خوش آمده است». پس در آسمان گشوده شد و چون بدان وارد شدم، ناگاه آدم را ديدم و جبرئيل گفت: «اين پدرت آدم است. بر او سلام كن» من بر او سلام كردم و او پاسخ گفت و سپس فرمود: «به فرزند صالح آدم و به پيامبر صالح خوشامد باد!».

«سپس جبرئيل مرا به آسمان دوّم برد و اجازۀ ورود و بازشدن در خواست. گفته شد: «اين كيست». او گفت: «جبرئيل». گفته شد: «چه كسى همراه توست؟» گفت: «محمد». پرسيده شد: «آيا او رسول است؟» [گفت:

«آرى».] پس گفته شد: «او را خوشامد باد! خوش آمده است!». بدين سان در آسمان گشوده شد و چون بدان وارد شدم يحيى و عيسى را كه پسر خالۀ همديگرند ديدم و جبرئيل گفت «اينان يحيى و عيسى هستند. بر آنان سلام كن». من نيز بر آن دو سلام كردم و آنان پاسخ دادند و گفتند: «برادر و پيامبر صالح را خير مقدم باد!».

«سپس جبرئيل مرا به آسمان سوّم برد و اجازۀ ورود خواست» پس گفته شد: «كيست؟» گفت: «جبرئيل». ندايى در رسيد كه «چه كسى همراه توست؟» گفت: «محمّد». گفته شد: «آيا او رسول است؟» گفت: «آرى». پس گفته شد:

ص: 125

«او را خوشامد باد! خوش آمده است!». بدين ترتيب در آسمان گشوده شد و چون بدان وارد شدم، يوسف را ديدم و جبرئيل گفت: «اين يوسف است. بر او سلام كن». من نيز بر او سلام كردم و او پاسخ داد و گفت: «برادر و پيامبر صالح را خير مقدم باد!»

«سپس مرا بالا برد تا به آسمان چهارم رسيد و اجازۀ ورود خواست. پس گفته شد: «كيست؟» گفت: «جبرئيل». پرسيده شد: «كه همراه توست؟» گفت:

«محمد». سؤال شد: «آيا او رسول است؟» پاسخ داد: «آرى». پس گفته شد: «او را خوشامد باد! چه خوش آمده است!». چون بدين آسمان وارد شدم، ادريس را ديدم و جبرئيل گفت: «اين ادريس است. بر او سلام كن». بر او سلام كردم و او پاسخ داد و گفت: «برادر و پيامبر صالح را خير مقدم باد!»

«سپس مرا به آسمان پنجم برد و اجازۀ ورود خواست. پس گفته شد:

«كيست؟» گفت: «جبرئيل». گفته شد: «چه كسى همراه توست؟» گفت:

«محمد». پرسيده شد: «آيا او رسول است؟» پاسخ داد: «آرى». پس گفته شد:

«او را خوشامد باد! چه خوش آمده است!». چون بدين آسمان وارد شدم، هارون را ديدم و جبرئيل گفت: «اين هارون است بر او سلام كن». بر او سلام كردم و او پاسخ داد و گفت: «برادر و پيامبر صالح را خوشامد باد!».

«سپس مرا بالا برد تا به آسمان ششم رسيد و اجازۀ ورود خواست. پس گفته شد: «كيست؟» گفت: «جبرئيل». پرسيده شد: «كه با توست؟» گفت:

«محمد». پرسيده شد: «آيا او رسول است؟» گفت: «آرى». پس گفته شد: «او را خوشامد باد! چه خوش آمده است!». پس چون بدين آسمان وارد شدم، موسى را ديدم و جبرئيل گفت: «اين موسى است. بر او سلام كن». سلام كردم و او پاسخ داد و گفت: «برادر و پيامبر صالح را خوشامد باد!». چون از او گذشتم، گريست و در اين هنگام به وى گفته شد: «چه چيز تو را به گريه واداشته است؟» گفت:

«براى آن مى گريم كه جوانى پس از من مبعوث شده كه از امت او بيش از آنچه از امت من به بهشت مى رود به بهشت خواهد رفت».

سپس مرا بالا برد تا به آسمان هفتم رسيد و جبرئيل اجازۀ ورود خواست.

ص: 126

پس به او گفته شد: «كيست؟» گفت: «جبرئيل». پرسيده شد: «كه همراه توست؟» گفت: «محمد». گفته شد: «آيا او رسول است؟» گفت: «آرى». پس گفته شد: «او را خير مقدم باد! چه خوش آمده است!». چون بدين آسمان وارد شدم ابراهيم را ديدم و جبرئيل گفت: «اين پدر تو ابراهيم است بر او سلام كن».

سلام كردم و او پاسخ داد و گفت: «فرزند و پيامبر صالح را خير مقدم باد!».

سپس بالاتر برده شدم و به سدرة المنتهى رسيدم و در آنجا چهار نهر ديدم:

دو نهر آشكار و دو نهر پنهان. پس گفتم: «اى جبرئيل، اين چيست؟» گفت:

«آن دو نهر نهان دو نهر بهشتى و آن دو نهر آشكار نيل و فرات است.

سپس براى من [پرده از] بيت المعمور كه هر روز هفتاد هزار فرشته بدان در مى آيند برداشته شد و پس از آن جامى از شراب، جامى از شير و جامى از عسل آورده شد و من شير را برداشتم. پس گفت: «اين فطرت پاكى است كه تو و امّتت بر آن هستيد».

سپس پنجاه ركعت نماز در هر روز بر من واجب شد و آنگاه برگشتم و در راه با موسى برخورد كردم. او گفت: «به چه چيز امر شده اى؟».

در روايت است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ فرمود: «به پنجاه ركعت نماز در هر روز امر شده ام». موسى گفت: «امت تو نمى تواند در هر روز پنجاه نماز به جاى آورده به خداوند سوگند، من پيش از تو مردم را آزموده ام و با بنى اسرائيل به شدت گرفتار مشكل شده ام. اينك تو به سوى پروردگارت بازگرد و از او براى امّت خود تخفيف بخواه».

در ادامۀ روايت از زبان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنين آمده است كه «پس برگشتم و بدان سبب ده نماز از من برداشته شد ديگر بار نزد موسى برگشتم و او همان سخن را بازگفت و در پى بى آن دو بار [به آسمان] بازگشتم و ده نماز از من برداشته شد. چون دوباره نزد موسى آمدم، او همان گفته را تكرار كرد و ديگر بار بازگشتم و ده نماز از من برداشته شد پس دوباره نزد موسى آمدم و او همان گفته را بر زبان آورد. در پى بى آن [به آسمان] برگشتم و اين بار به ده نماز در هر روز امر شدم. اين بار نيز چون نزد موسى برگشتم او همان سخن پيشين را تكرار كرد و ديگر بار

ص: 127

بازگشتم و اين بار به پنج نماز در هر روز امر شدم چون به نزد موسى برگشتم پرسيد: «به چه چيز امر شدى؟» گفتم: «به پنج نماز در هر روز»، اما اين بار هم موسى گفت: «امت تو توان به جاى آوردن پنج نماز در هر روز را ندارد و من پيش از تو مردم را آزموده و با بنى اسرائيل به شدت گرفتار مشكل شده ام. ديگر بار به پيشگاه پروردگارت برگرد و از او براى امت خود تخفيف بخواه». اما من پاسخ دادم: «آن قدر از پروردگارم [تخفيف] خواسته ام كه شرمگين شده ام و اينك به همين مقدار خشنود و تسليمم».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ادامه فرمود: «چون از اين مقام گذشتم، مناديى مرا صدا زد و گفت: «گذشتى و خشنود و تسليم شدى و تكاليف بندگان مرا نيز سبكتر ساختى».

در روايت ديگر بخارى در كتاب التوحيد چنين آمده است كه:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از آن كه به مشورت موسى به خداوند مراجعه كرد، در پنجمين مراجعه در پيشگاه پروردگار عرضه داشت: «پروردگارا، امت من، تن و قلب و گوش و چشم آنها ضعيف است. پس براى ما تخفيف ده» و خداوند نيز در پاسخ فرمود: «اى محمد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پاسخ داد: «لبيك و سعديك».

خداوند فرمود: «در پيشگاه من اراده تغيير نمى پذيرد و [اصل تكليف] همان گونه است كه در «امّ الكتاب» «بر تو واجب ساخته ام». نيز فرمود: «بر هر حسنه اى ده برابر پاداش است و بدين سان نماز واجب بر تو در «امّ الكتاب» پنجاه نماز اما عملى كه بر تو واجب مى باشد پنج نماز است».(1).

يكى از نكات مورد اتفاق در قضيّۀ معراج و اسراء اين است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نماز همۀ پيامبران را امامت كرد. بنا به عقيدۀ كسانى كه معراج را روحانى مى دانند و نيز بر مبناى آنان كه اسراء را روحانى مى دانند، اين امامت امامتى روحانى بود كه به رؤيايى صادق ثابت شده است. اما در مقابل سياق روايت برخى از راويان چنين است كه امامت نماز پيامبران از سوى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هنگامى بود كه وى به مسجد الاقصى وارد شد. گروه سوّمى از راويان نيز هستند كه سياق

ص: 128

روايت آنان گوياى اين است كه اين امامت در مسير معراج آسمانى [جسمى] پيامبر (صلی الله علیه و آله) صورت گرفته است.

در اين ميان نظريّۀ مورد قبول ابن كثير در تاريخ خود آن است كه اين امامت پس از نزول آن حضرت از سير آسمانى معراج صورت پذيرفته است. او در اين باره مى گويد:

«سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بيت المقدس فرود آمد و ظاهرا همه پيامبران به پاس عظمت و گراميداشت او در هنگام بازگشت وى از محضر والاى الهى با او فرود آمدند، آنچنان كه عادت و رسم بدرقۀ هر ميهمانى چنين است و قبل از ديدار با آن كه به ملاقات او خواند شده اند با كسى ملاقات نمى كنند. به همين سبب نيز هرگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از كنار يكى از آنان مى گذشت چون آن پيامبر براى سلام گفتن بر او پيش مى آمد، جبرئيل به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى گفت: «اين فلانى است بر او سلام كن». بنابراين، اگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قبل از صعود خود به آسمان با اين پيامبران برخورد كرده بود، ديگر نيازى به آشنا شدن دوباره با آنان نداشت. يكى از نكاتى كه مؤيّد اين مطلب مى باشد آن است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «چون وقت نماز فرا رسيد، آنان را امامت كردم» و اين در حالى است كه در آن هنگام وقت هيچ نمازى جز نماز صبح فرا نرسيد و در اين هنگام بود كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به امر جبرئيل كه فرمان پروردگار را اعلام مى كرد نماز آنان را امامت كرد»(1).

اين سخن حاكى از آن است كه امامت نماز پيامبران از سوى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از نزول آن حضرت از افق اعلى بوده و معراج نيز، همان گونه كه ما به اين نتيجه رسيده ايم، روحانى بوده است.

اين تفصيل ماجراى اسراء و معراج بود، آن گونه كه در قرآن بدان تصريح شده و آن گونه كه روايات صحيح گوياى آن است. البته ما در اين باره قدرى به اطناب بحث كرديم و اين بدان جهت بود كه در اين باره فراوان اظهار نظر شده و روايات مختلفى رسيده است و لازم بود در اين موضوع، قدرى بحث را روشن و

ص: 129

عقيدۀ درست را در اين ميان بيان كنيم(1)، بويژه آن كه اين موضوع و نيز مسألۀ

ص: 130

شكافته شدن ماه از بزرگترين امور حسّى خارق العاده و اعجازى است كه كمتر - آن گونه كه به قرآن و اعجاز آن استناد و تحدّى مى شود - بدان تحدى شده و البتّه اين بدان جهت است كه رسول اكرم تنها با چيزهايى تحدّى مى كرد و دشمنان را به مقابله و همانند آوردن براى آن فرا مى خواند كه با جاودانگى شريعت و پايدارى رسالت وى تناسب داشته باشد اين، همان چيزى است كه همۀ نسلهاى بشر را تا روز رستاخيز مخاطب دعوت خود قرار مى دهد و اين، همان قرآن كريم است.

ص: 131

ص: 132

نمى دادند و برخى ديگر نيز نسبت به آن اهتمام و حسّاسيّت نشان داده، يا در صف مخالفان آن قرار مى گرفتند و يا در جستجوى حق در پى كشف حقيقت اين رخداد بر مى آمدند.

واقعيّت امر نيز چنين بود چه اين كه اخبار ظهور پيامبر و طنين دعوت او به حق و به راه مستقيم در سرتاسر سرزمين عرب گسترده بود و كسانى از اعراب بودند كه در طلب شناخت قضيّۀ پيامبر كريم (صلی الله علیه و آله) به مكّه مى آمدند و كسانى نيز بودند كه فرستاده يا فرستادگانى را براى تحقيق و تفحّص دربارۀ دعوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) به اين شهر مى فرستادند، آن گونه كه حكيم عرب اكثم صيفى فرزندان خود را روانۀ مكّه ساخت تا با آنچه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) مردم را بدان فرا مى خواند آشنا شوند و آنان چون به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسيدند و دربارۀ حقيقت دعوت از آن حضرت پرسش كردند، اين آيه را بر آنان تلاوت فرمود كه: «خداوند به عدالت و احسان و خير رساندن به بستگان فرا مى خواند و از فحشا و منكر و از سركشى نهى مى كند و شما را اندرز مى دهد شايد يادآور گرديد»(1).

چون اين آيات به اكثم رسيد گفت: «اگر اين دعوت يك دين نباشد، [لااقل] خلق و خويى شايسته براى مردم و امرى نيكو است. فرزندانم در اين مسأله نخستين كسان و پيشتازان باشيد نه آخرين كسان و دير گرويدگان».

ابو ذر غفارى نيز يكى از همين كسانى است كه به دنبال آگاهى عمومى اعراب و شهرت دعوت محمدى (صلی الله علیه و آله) در ميان مردم اسلام آورد.

طفيل بن عمرو نيز از ديگر كسانى است كه به همين نحو اسلام گزيد. او كه مردى شريف و سپاسگزار بود، با دريافت خبر دعوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و پس از آن كه خود به مكّه آمد تا از نزديك با اين مسأله و با آنچه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مردم را بدان فرا مى خواند آشنا شود، مسلمان شد.

ص: 134

اينك رشتۀ سخن را به خود وى وامى گذاريم تا از ماجراى اسلام آوردن خود سخن گويد. او اظهار مى دارد پس از آن كه به مكّه آمده، گروهى از مردان قريش نزد او رفتند و گفتند: «اى طفيل، تو به سرزمين ما وارد شده اى و [لازم است تو را از اين حقيقت آگاه سازيم كه] اين مرد كه در ميان ماست بر ما ستمى بى حد روا داشته، اجتماع ما را متفرّق ساخته، كار ما را به تشتّت كشانده و سخن او سحر است كه بدان وسيله ميان پدر و فرزندانش، شخص و برادرانش و مرد و همسرش جدايى مى افكند و اينك بيم همان خطراتى بر تو و قوم توست كه بر ما رسيد. پس مبادا با او سخن بگويى يا چيزى از او بشنوى».

طفيل مى گويد: «به خداوند سوگند، آنان آن قدر به من اصرار كردند كه مصمّم شدم هيچ از او نشنوم و هيچ با او سخن نگويم حتّى آن هنگام كه به مسجد الحرام روانه شدم از بيم آن كه از او سخنى بشنوم و بدان سبب كه نمى خواستم از او بشنوم پنبه در گوش خود گذاشتم و روانۀ مسجد شدم. در مسجد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را ديدم كه در جوار كعبه به نماز ايستاده است.

[ناخودآگاه] به او نزديك شدم و خداوند نيز جز اين تقدير نكرد كه قدرى از سخن او به گوش من برساند و بدين ترتيب من سخنى فراوان و نيكو شنيدم و در اين هنگام با خود گفتم: «مادرم به عزايم بنشيند! به خداوند سوگند من مردى شاعر و هوشمند هستم و براى من نيك از بد مخفى نمى ماند. پس چه چيز مرا از اين بازداشته است كه آنچه را اين مرد مى گويد بشنوم تا اگر آنچه او آورده نيك باشد آن را بپذيرم و اگر بد و ناروا باشد آن را واگذارم».

بدين ترتيب، چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از فراغت از نماز خود روانۀ خانه شد، طفيل كه به اسلام تمايل يافته بود در پى بى آن حضرت رفت و بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) وارد شد و گفت:

«اى محمد، خاندان تو چنين و چنان گفتند: و - به خداوند سوگند - از من دست نكشيدند و همچنان مرا از دعوت تو ترساندند تا آن كه پنبه اى در گوش خود

ص: 135

نهادم تا [از تو چيزى] نشنوم. اما خدا جز اين نپسنديد كه سخن تو را به گوش من برساند و من چون آن را شنيدم، آن را دعوتى نيكو يافتم. پس دعوت خود را بر من عرضه دار».

طفيل چنين ادامه مى دهد: «پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) [دعوت خويش را] بر من عرضه داشت و [آياتى از] قرآن كريم بر من تلاوت فرمود. به خدا سوگند، من از آن سخنى نيكوتر و چيزى درست تر نشنيدم و به همين سبب اسلام آوردم و شهادتين بر زبان جارى ساختم و گفتم: «اى رسول خدا، من در ميان مردم خود مردى فرمانروا هستم و اينك به ميان آنان بر مى گردم و آنها را به اسلام فرا مى خوانم. پس از خداوند بخواه تا براى من آيتى قرار دهد كه در دعوتى كه از آنان به عمل مى آورم يار و پشتيبان من باشد».

بدين ترتيب، طفيل به ميان خاندان خود بازگشت و آنان را به اسلام كه نور آن از مكّه برخاسته بود فرا خواند.

مى خواستند، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آنان را به خداوند دعوت كرده و آياتى را قرآن كريم بر آنان تلاوت فرمود. آنها چون قرآن را شنيدند، اشك از ديدگاه نشان سرازير گشت و سپس به دعوت الهى پاسخ مثبت دادند و بدان ايمان آوردند و آن را تصديق كردند و از طريق اين آيات با حقايقى آشنا شدند كه در كتب دينى خود دربارۀ دعوت او از آن سخن گفته شده بود.

هنگامى كه آنان پس از ايمان آوردن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از حضور ايشان برخاستند، گروهى از قريش - و در رأس آنان ابو جهل - بر سر راه آنها قرار گرفتند و با اظهار سخنانى نادرست و گناه آلود خطاب به اين مسيحيان گفتند:

«شما چه بد فرستادگانى هستيد! كسانى از همدينانتان كه پشت سر شمايند شما را [براى تحقيق] روانه مى كنند تا [پس از تحقيق] به ميان آنان برگرديد و خبر اين مرد را بر ايشان ببريد، اما شما هنوز در حضور او مستقر نشده بوديد كه دين خود را رها كرديد و او را در آنچه مى گويد مورد تصديق و باور قرار داديد. ما هيچ فرستادگانى و پيكهايى احمقتر از شما سراغ نداريم.

آن مسيحيان در پاسخ گفتند: «سلام بر شما، ما جاهلانه با شما همسخن نمى شويم. آنچه ما بر آنيم براى خودمان و آنچه شما بر آنيد براى خودتان، اما هيچ خيرى را از خود دريغ نمى داريم».

خداوند در قرآن كريم - البتّه تحت عنوان اوصافى عمومى براى اهل كتاب - به ماجراى اين گروه اشاره كرده است، آنجا كه مى فرمايد: «كسانى كه پيش از قرآن به آنان كتابى داديم، همانان به آن ايمان دارند و چون بر آنان تلاوت شود گويند بدان ايمان آورديم. آن حق است و از جانب پروردگارمان و ما قبل از آن مسلمان بوده ايم. اينان كسانى اند كه به سبب صبرى كه از خود نشان دادند، دو بار پاداش به ايشان داده مى شود. آنان بدى را با نيكى پاسخ مى گويند و از آنچه به آنان روزى داده ايم انفاق مى كنند. آنان چون لغو و بيهوده بشنوند از آن روى برتافته و گويند كردار ما از آن خودمان و كردار شما از آن خودتان باشد سلام بر شما كه ما جاهلان را نمى خواهيم. تو [اى رسول] هر كه را دوست بدارى نمى توانى هدايت كنى و

ص: 137

بلكه خداوند است كه هر كه را بخواهد هدايت مى كند و ما خود به راه يافتگان آگاهتريم»(1).

بيشتر مفسّران اين نظر را ترجيح داده اند كه اين آيات دربارۀ مسيحيان نجران كه از آنان سخن گفتيم نازل شده و دربارۀ نجاشى و پيروانش نبوده است.

ابن اسحاق مى گويد آياتى كه دربارۀ نجاشى و پيروانش نازل شده آياتى از سورۀ مائده است كه مى فرمايد: «كينه توزترين مردم نسبت به مؤمنان را يهوديان و مشركان خواهى يافت و نزديكترين آنان به دوستى مؤمنان را كسانى خواهى يافت كه گفتند ما مسيحى هستيم. اين بدان سبب است كه آنان كشيشان و راهبانى [شايسته] دارند و تكبّر نمى ورزند و چون آنچه را بر پيامبر نازل شده بشنوند مى بينى كه ديده هايشان به سبب آنچه از حق دريافته اند اشكبار مى شود و مى گويند پروردگارا، ايمان آورديم پس ما را در رديف گواهان [حقيقت] بنويس. چرا به خداوند و آنچه از حق بر ما آمده ايمان نياوريم در حالى كه آرزو داريم كه پروردگارمان ما را با صالحان درآورد.

پس خداوند آنان را به سبب آنچه گفتند بهشتهايى پاداش داد كه در زير آنها نهرهايى جارى است و جاويدان در آن خواهند بود كه اين پاداش نيكوكاران است»(2).

كسانى كه تاكنون ايمان آورده اند ايمان نخواهند آورد»(1).

گرچه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اين مرحله از قوم خود جز آزار نديد، امّا در ميان كسانى كه به حج و يا به ديدار او مى آمدند، كسانى را يافت كه سخن حق به دلهايشان اثر مى كرد. ما از اين پيش مشاهده كرديم كه چگونه نور اسلام از مكّه به خارج مى تابيد و افرادى از قبايل عرب به سراغ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى آمدند و به آيات قرآن گوش فرا مى دادند. اينان از همان كسانى بودند كه «همه سخنان را مى شنوند و نيكوترين آنها را پيروى مى كنند»(2). اينان چون قرآن بر آنان تلاوت مى شد، در پيشگاه عظمت آن به سجده در مى افتادند و پس از آن نيز قبايل و خاندانهاى خود را به اسلام دعوت مى كردند.

در اين ميان پيامبر (صلی الله علیه و آله) چنين مصلحت ديد كه خود در موسم حج به سراغ قبايل عرب برود و هنگامى كه آنان در منى توقّف مى كنند به يكايك آنها مراجعه كند و آنان را به حق فرا خواند و قرآن را بر ايشان بخواند. امّا قريش بدين تصميم رسول خدا پى برد. به همين سبب گروهى از كسانى كه در دشمنى با حق غوطه ور بودند دست به كار آن شدند تا سدّ راه خداوند شوند. ابو جهل و ابو لهب كه در رأس اين گروه قرار داشتند پيوسته در صدد آن بودند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را تعقيب كنند.

هنگامى كه آن حضرت مردم را با فرمودۀ «بگوييد لا اله الا الله تا رستگار شويد» مردم را به توحيد دعوت مى فرمود نيز آن دو - گاه اين و گاه آن يك - به مردم مى گفتند: «اى بنى فلان، اين مرد شما را بدان فرا مى خواند كه پيمان عبادت لات و عزى را از عهدۀ خود برداريد و به آن بدعت و ضلالتى كه او آورده ايمان بياوريد.

از او فرمان نبريد و هيچ به گفته هاى او گوش فرا ندهيد».

بدين ترتيب دعوت محمّدى (صلی الله علیه و آله) به پيش مى رفت و آنان كه سدّ راه خدا مى شوند نيز با آن پنجه در پنجه داشتند، اما نور حق چيزى است كه ضلالت و

ص: 139

گمراهى آن را خاموش نمى سازد و ديده از آن نابينا نمى شود. در همين حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پيوسته به دعوت مشغول بود - خواه مردم از او فرمان برند و خواه نبرند.

البته او گاه اندكى غفلت دشمنان از مقابله با پيروان خود را مى ديد و از اين فرصت بهره مى جست. به هر حال، مقدار پاسخ مردم هر چه كه باشد، اعلان عقيدۀ توحيد بر مردم اذهان آنان را متوجّه انديشيدن دربارۀ بتها مى كرد و صرف همين انديشه براى نابودى بتها كافى بود.

از ابن شهاب زهرى روايت شده است كه گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در هر موسمى خود را بر قبايل عرب عرضه مى داشت و سران آنان را مخاطب پيام دعوت خود قرار مى داد و با هر يك از بزرگان قبايل سخن مى گفت و البتّه در همۀ اين ملاقاتها جز اين از آنها نمى خواست كه او را پناه دهند و از او دفاع كنند وى مى فرمود: «من هيچ كس را ناگزير از پذيرش چيزى نمى كنم. هركس كه بدانچه او را بدان فرا مى خوانم راضى و خشنود باشد، راضى خواهد بود و هركس آن را خوش ندارد من او را ناخوشايند نخواهم داشت. من تنها خواهان آنم كه مرا در مقابل قتل كه قصد آن را نسبت به من دارند از من دفاع و حمايت كنيد تا رسالت پروردگار خويش را به مردم برسانم تا آن كه خداوند براى من و هر كه همراه من است بدانچه خود مى خواهد تقدير كند.

بدين ترتيب مشاهده مى كنيم چگونه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با شيوه اى مدبّرانه و حكمت آميز آنان را دعوت مى كرد. از آنجا كه اعراب بدين شهرت داشتند كه دوست دارند نيازمند كمكى را مدد دهند، پيامبر نيز با همين شيوه و از همين راه به سراغ آنان مى رفت و از همان آغاز از موضع جنگ و خصومت با دين و همه مقدّسات آنان با آنها مواجه نمى شد و آنسان برخورد مى كرد كه خداوند امر فرموده بود: «[اى پيامبر] با حكمت و با اندرزهاى نيكوتر [مردم را] به خداوند فرا خوان و با آن شيوه كه نيكوتر است با آنان مجادله كن»(1).

ص: 140

[در برخورد با اين دعوت پيامبر (صلی الله علیه و آله)] بيشتر گروههاى مخاطب او دعوت حق را دوست نمى داشتند، برخى نيز برخورد و پاسخى درست در مقابل آن حضرت داشتند، برخى هم به ايشان مى گفتند: «به خاندان خودت بپيوند و به ميان آنان برو»، اما در اين ميان برخى نيز بودند كه به سخن حق دل مى دادند، هر چند بسيارى از همين گروه نيز نمى توانستند يكباره از يوغ آنچه تاكنون داشته اند رها شوند.

پيوند خويشاوندى و دوستى وجود داشت. در اين ملاقات بين پيامبر و اين گروه گفتگويى طولانى صورت گرفت ماجراى اين گفتگو بدين ترتيب بود كه ابو بكر به آن گروه گفت: «از چه خاندانى هستيد؟». آنان پاسخ دادند: «از بنى شيبان بن ثعلبه».

وى پس از آن رو به جانب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كرد و گفت: «پدر و مادرم به فدايت باد، از اينان كه بگذريم هيچ كس عزيزتر در ميان خاندانشان وجود ندارد و اينان سرآمد خاندان خود و سرآمد مردمند».

گفتنى است در ميان اين افراد كسانى چون مفروق بن عمرو، هانى بن قبيصه، مثنى بن حارثه و نعمان بن شريك وجود داشتند. در اين هنگام ابو بكر به مفروق بن عمرو كه در ميان آنان از سخنگويان و چيره دستان اين ميدان بود رو كرد و پرسيد: «قبيلۀ شما چند تن است؟» او گفت: «ما افزون بر هزار تنيم، اما هرگز به سبب كاستى افراد خود شكست نمى خوريم».

ابو بكر پرسيد: «چگونه از خود [و آنچه در اختيار داريد] دفاع مى كنيد؟» مفروق گفت: آنچه بر ماست تلاش و كوشش است و هر قومى را نگهبانى است». ديگر بار پرسيد: «جنگ ميان شما و دشمنانتان چگونه است؟» او پاسخ داد: «ما در آن هنگام كه خشمگين مى شويم دلاورترين مردان در رويارويى با دشمن هستيم. ما جنگ را بر زن و فرزند و شمشير را بر همبسترى با همسران خويش بر مى گزينيم و پيروزى و يارى نيز از آن خداست، گاه ما را غلبه و گاه [ديگران را] بر ما غلبه مى دهد».

وى آنگاه رو به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كرد و گفت: «شايد تو از قريش هستى!» ابو بكر نيز در پاسخ او اظهار داشت: اگر به شما رسيده كه او رسول خداست، اينك اين همان مرد است».

مفروق گفت: «به ما رسيده است كه او چنين مى گويد». وى سپس رو به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كرد و [در كنار آن حضرت] نشست.

در اين هنگام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «شما را به گواهى دادن به اين كه خدايى جز الله نيست و من رسول خدايم و نيز به اين كه مرا پناه دهيد و ياريم كنيد

ص: 142

فرا مى خوانم تا آنچه را خداوند مرا بدان امر كرده از جانب او به مردم برسانم كه قريش در مقابل امر الهى با يكديگر همدست شده، رسول او را تكذيب كرده خود را با [مشغول شدن به] باطل از حق بى نياز دانسته اند با آن كه خداوند خود غنى و ستوده است».

در پى فرمودۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مفروق از آن حضرت پرسيد: «اى قرشى، ديگر به چه چيز فرا مى خوانى؟» پيامبر (صلی الله علیه و آله) در پاسخ او اين آيات را بر وى تلاوت فرمود كه «بگو بياييد تا آنچه را خداوند بر شما حرام كرده بخوانم كه هيچ چيز شريك او قرار مدهيد، به پدر و مادر نيكى كنيد، فرزندان خود را از بيم تنگدستى نكشيد كه ما شما و آنها را روزى مى دهيم، به پليديها - آنچه از آن آشكار و آنچه پنهان است - نزديك نشويد و مرتكب قتل نفس كه خدا آن را حرام كرده نشويد مگر آن كه به استناد حقى باشد. اين چيزى است كه خداوند شما را بدان سفارش مى كند شايد انديشه كنيد. [نيز] به مال يتيم نزديك نشويد تا زمانى كه به سن كمال برسد مگر به شيوه اى كه نيكوتر و پسنديده است، با قسط و درستى وزن و پيمانه را كامل اندازه كنيد كه هيچ نفسى جز بدانچه در توان آن است مكلّف نمى شود، وقتى سخن مى گوييد عدالت را مراعات كنيد هر چند [آن كه عليه او گواهى مى دهيد] از بستگان باشد و به پيمان الهى وفا كنيد. اين چيزى است كه خداوند شما را بدان سفارش مى كند شايد يادآور گرديد. اين راه مستقيم من است، آن را در پيش گيريد و از راههاى ديگر مرويد كه شما را از راه او دور سازد.

اين چيزى است كه خداوند به شما توصيه مى كند، شايد تقوا پيشه كنيد»(1).

در اين هنگام مفروق گفت: «ديگر به چه چيزى فرا مى خوانى؟ به خداوند سوگند اين، كلام زمينيان نيست و اگر چنين مى بود تاكنون از آن آگاهى مى يافتيم.

اين بار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ او اين آيه را تلاوت فرمود كه «خداوند به عدالت و احسان و دادن [حق] بستگان امر مى كند و از فحشاء و منكر و سركشى نهى مى كند و شما را [بدين] اندرز مى دهد شايد متذكر گرديد»(2).

ص: 143

مفروق پس از شنيدن اين آيات گفت: «اى مرد قرشى، به مكارم اخلاق و كارهاى نيك فرا خواندى. دروغ گفتند آن قومى كه تو را تكذيب كردند و دروغگو خواندند». مفروق كه گويا دوست داشت هانى بن قبيصه نيز با او در سخن گفتن همراه شود، پس از به پايان بردن كلام خود گفت: «و اين هانى بن قبيصه شيخ و پيشواى دينى ماست».

در اين هنگام هانى نيز خطاب به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفت: «اى برادر قرشى من سخن تو را شنيدم و گفتۀ تو را تصديق كردم، اما بر اين عقيده ام اين كه ما تنها در پى يك جلسه كه در حضور ما نشسته اى، بى آن كه هيچ نشستى قبل و يا بعد از آن باشد و در حالى كه در دعوت تو نينديشيده و در فرجام آنچه ما را بدان فرا مى خوانى تأمل نكرده ايم دين خود را ترك گوييم و از تو پيروى كنيم لغزشى در انديشه، نوعى سبك خردى و كم تأمل ورزيدن در فرجام امور است و اصولا لغزش با شتاب و عجله همراه است و [علاوه بر اين] ما فرستادگان خاندانى هستيم كه در اينجا حضور ندارند و ما نيز دوست نداريم در نبودشان براى آنان تعهّدى و پيمانى ببنديم. با اين حال، تو در پى كار خود مى روى و ما نيز برمى گرديم و تو در كار خويش مى نگرى و ما نيز مى نگريم».

هانى كه گويا دوست داشت مثنى بن حارثه نيز در سخن گفتن با او همراه شود گفت: «اين مثنى شيخ و پيشواى امور جنگى ماست».

در اين هنگام مثنى گفت: «اى برادر قرشى، من سخن تو را شنيدم و گفته هايت را پسنديدم و آنچه بدان سخن گفتى مرا به اعجاب واداشت، اما پاسخى كه به تو مى دهم همان پاسخ هانى بن قبيصه است و [درست نيست] تنها به خاطر يك جلسه كه تو با ما نشسته اى دين خود را ترك گوييم و از تو پيروى كنيم بويژه آن كه ما در ميان دو سرزمين [با دو فرهنگ بيگانه] قرار گرفته ايم: يكى يمامه و ديگرى سماوه». پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسيد: «اين دو سرزمين كدامست؟».

او پاسخ داد: «اما يكى از آن دو سرزمين عربى و بيابانى سوزان است و ديگرى سرزمين ايرانيان و بستر نهرهاى كسرى. اينك ما به پيمانى گردن نهاده ايم كه كسرى از ما گرفته است مبنى بر آن كه هيچ نقشه اى برپا نكنيم و هيچ فتنه گرى

ص: 144

را پناه ندهيم. شايد آنچه تو ما را بدان فرا مى خوانى از همان چيزهايى باشد كه پادشاهان [ايران] آن را خوش ندارند. البته آنچه مربوط به سرزمين عرب مى شود [و آنچه آنان را ناخوشايند مى افتد] گناهى است كه صاحب آن مورد بخشش و عذرا و مورد پذيرش قرار مى گيرد، ولى آنچه به سرزمين ايران مربوط مى شود [و شاهان آن ديار را ناخوشايند مى سازد] گناهى است كه صاحب آن مورد بخشش و عذر او مورد پذيرش قرار نمى گيرد. اينك اگر تو مى خواهى كه در آنچه به اعراب مربوط مى شود [و در مقابل آنان] تو را يارى دهيم و از تو دفاع كنيم اين كار را خواهيم كرد».

در اين هنگام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خطاب به آن گروه فرمود: «پاسخى ناشايست نداديد، چه، به آنچه راست است تصريح كرديد [بدانيد كه] هيچ كس به دين خداوند برنمى خيزد مگر آن كه از همه جوانب بر آن احاطه يابد».

سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آيا مى خواهيد ديرى نپايد كه خداوند سرزمين و اموال آنان را به شما ارزانى بدارد و دختران آنان را همبستر شما كند و شما خداوند را تقديس و تسبيح كنيد؟».

نعمان بن شريك در پاسخ گفت: «خداوندا! اى برادر قرشى اين سخن را از زبانت بشنويم!».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز در پاسخ او اين آيه را تلاوت فرمود كه «ما تو را به اذن او، گواه بشارت دهند» هشدار دهنده، دعوتگر به سوى خداوند و چراغى روشنگر [قرار داديم و] بر مردم فرستاديم»(1).

پيامبر (صلی الله علیه و آله) سپس در حالى كه دستان ابو بكر را گرفته بود برخاست».

ابن كثير در ادامه پس از به پايان بردن اين حديث مى گويد:

«اين حديثى جدا شگفت آور است كه ما به سبب آنچه از دلايل نبوّت، محاسن اخلاق و خصلتهاى نيكو و فصاحت و صراحت لهجۀ عرب در آن وجود دارد آن را در اينجا درج كرديم»(2).

ص: 145

آن گونه كه مشاهده كرديم در اين روايت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنين پيشگويى فرمود كه آنان بزودى بر ايران غلبه خواهند يافت. در عمل نيز چنين شد و در آن هنگام پيامبر وقوع اين رخداد را به مردم اعلام كرد و فرمود: «خداوند را فراوان سپاس گزاريد كه فرزندان ربيعه بر ايرانيان چيره شده اند».

خبر طولانى فوق از چند نكته حكايت دارد:

الف - رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پيوسته در موسم حج به دعوت مردم و گسترش دعوت در ميان قبايل گوناگون - خواه قبايل مجاور ايران و خواه قبايل مجاور روميان در شام - مشغول بود و گاه با تأييدى از سوى اين قبايل على رغم دورى مسافت آنها روبرو مى شد.

ب - او همچنان كه گاه با سر بر تافتن از دعوت خويش مواجه بود، گاه نيز با حسن تفاهم و درك دعوت خويش از سوى ديگران روبرو مى گشت، هر چند آنان از ايمان آوردن به او سرپيچى مى كردند. البته منشأ اين مسأله آن بود كه آنها نمى خواستند به صرف يك جلسه نشستن با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تغيير عقيده دهند.

ج - دوست داشتن تسلّط بر مردم به شرافت و رياست خويش و رقابت با همديگر در اين زمينه بود كه آنان را گمراه ساخت، چه، آنجا كه رقابت [اينگونه] در كار نباشد، مجالى براى تفكّر و تدبّر خواهد بود [و آنجا كه رقابت در كار باشد تفكّر و تأمّل رخت بر خواهد بست].

د - پيشگويى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آنچه به اذن الهى و علم او ميان ايران و روم رخ خواهد داد.

شكست خواهند خورد بپردازيم، آنجا كه در قرآن كريم چنين آمده است: «الم در نزديكترين سرزمين [به سرزمين عرب] روميان شكست خوردند و البته آنان پس از اين شكست خود ديگر بار تنها در طىّ ساليانى معدود پيروز خواهند شد. كارها پيش از اين و از اين پس با خدا بوده و خواهند بود و در آن روز [كه روميان پيروز شوند] مؤمنان به نصرت الهى شادمان خواهند شد كه او هر كه را بخواهد يارى مى دهد و او عزيز و مهربان است»(1).

صاحبان سيره و مورّخان چنين آورده اند كه كسرى ايرانيان را به جنگ روم فرستاد و ايرانيها پيروز شدند از آنجا كه آنها آتش پرست و به سان بت پرستان بودند و اين هر دو گمراهى از يك منبع سرچشمه مى گرفت، مشركان بت پرست به اين پيروزى افتخار مى كردند و مى گفتند آنان ناگزير بزودى بر مسلمانان پيروز خواهند شد زيرا آنان درس نخوانده اند و اهل كتاب نيستند و اين در حالى است كه مسيحيان اهل كتاب از ايرانيان شكست خورده اند تا چه رسد به مسلمانان كه داراى كتابى نيستند. بدين ترتيب مشركانى كه در جوار مسلمانان مى زيستند پيوسته در مقابل آنان تفاخر مى كردند و از آنجا كه ذكر ماجراى پيروزى ايرانيان بر روميها بنحوى اين ابهام را در برداشت كه بزودى مشركان نيز بر مؤمنان پيروز خواهند شد، با ذكر اين ماجرا بر آنان برترى مى جستند و در اين هنگام بود كه آيات فوق بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نازل شد.

يك بار يكى از مشركان چنين اظهار داشت كه روميان پيروز خواهند شد، اما ابو بكر در پاسخ او گفت: «آنها در چند سال معدود پيروز خواهند شد». در پى اين گفته، آن دو بر سر تحقّق اين امر با تعدادى شتر شرطبندى كردند كه اگر روميها در طىّ چند سال آينده پيروز شوند آن مشرك شرط را بپردازد و اگر پيروز نشوند ابو بكر آن را پرداخت كند.

با گذشت ساليانى اندك روميها پيروز شدند و ابو بكر شرط را برد.

ص: 147

چنين بر مى آيد كه اين پيروزى پس از هجرت پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مدينه رخ داده است.

ابن كثير در تفسير خود از ذيل آيۀ پيش مى گويد:

«مشهور آن است كه كسرى خود به پيكار عليه هر قل در سرزمين او رفت و او را شكست داد تا آنجا كه براى هر قل جز شهر قسطنطنيّه نماند. كسرى آن شهر را نيز براى مدتى طولانى در محاصرۀ خود قرار داد تا زمانى كه اين محاصره خود كسرى را گرفتار مشكل ساخت، اما على رغم اين همه به سبب دژهاى استوار و نفوذناپذيرى اين شهر و نيز بدان سبب كه از يك سو به خشكى و از سويى ديگر به دريا منتهى مى شد و آذوقه و ما يحتاج روميها از سمت دريا به آنان مى رسيد، كسرى نتوانست آنجا را فتح كند.

چون اين ماجرا به طول انجاميد قيصر حيله اى انديشيد و در پى بى آن از كسرى درخواست كرد در مقابل اموالى كه از او مى گيرد از سرزمين او دست بردارد و در مقابل هرچه مى خواهد بر او شرط قرار دهد.

كسرى نيز اين خواسته را پذيرفت و غنايم فراوانى شامل طلا و جواهرات و پارچه و خدمتگزار و گونه هايى ديگر از اين قبيل، آن قدر كه هيچ يك از شاهان دنيا توان پرداخت آن را ندارد از او طلبيد.

قيصر نيز به اين خواسته ها تن در داد و كسرى را به اين گمان انداخت كه او آنچه راوى خواسته است در اختيار دارد... وى همچنين از كسرى خواست تا اجازه دهد او براى جمع آورى اين غرامت از محل اندوخته ها و درآمدهاى ديگر سرزمينها [از شهر بيرون رود] و روانه منطقۀ شام و ديگر مناطق سرزمين خويش شود.

وى پس از آن، در حالى كه كسرى در كنار قسطنطنيه در انتظار بازگشت قيصر اردو زده بود در ميان سپاهى متوسط از شهر بيرون رفت و بلافاصله براى اجراى نقشۀ خود روانه شد تا به سرزمين ايران رسيد و در آنجا فساد و فتنه برپا كرد و در حالى كه بيشتر جنگجويان فارس همراه كسرى بودند به قتل كسانى از آنان كه در آن سرزمين باقى مانده بودند و نيز ديگر مردان پرداخت... و همچنان به نبرد و

ص: 148

كشتار ادامه داد و پيش رفت تا به مداين كه قصر پادشاهى كسرى در آنجا قرار داشت رسيد و همۀ مردمى را كه در آنجا بودند كشت و تمامى محصولات و ديگر اموال آنان را در اختيار گرفت و زنان را اسير كرد. سر شاهزاده را نيز تراشيد و او را بر الاغى سوار كرد. آنگاه قدرى از دستبندها و النگوهايى كه در نهايت خوارى و ذلّت از ايرانيان ستانده بود به سوى كسرى فرستاد و به او چنين پيغام نوشت كه اين همان چيزى است كه خواسته اى. آن را بگير...».

از ديگر سوى، كسرى نابينا شد و هر چند محاصرۀ خود را بر قسطنطنيّه شديدتر و تنگتر كرد، اما به هدفى دست نيافت.

بدين ترتيب كسرى پس از آن كه به سبب حيله هاى پى درپى قيصر گرفتار ناكامى و اندوه شده بود به سرزمين خود بازگشت و بدينسان ايرانيان در نزديكترين سرزمين [به سرزمين عرب] آن گونه كه بر روم غلبه يافته بودند ديگر بار شكست خوردند چنين است كه كارها پيش از اين و از اين پس با خدا بوده و خواهد بود(1).

اين خبر بدين سبب در اينجا آورده شده كه اين ماجراها ادامۀ پيروزى بنى شيبان بر كسرى است كه رسول خدا بدان پيشگويى فرموده بود. لذا ما اين خبر را در جاى خود ذكر كرده ايم، چرا كه بخشى از رخدادهاى مربوط به اين موضوع قبل از هجرت آغاز شد و تا دوران پس از آن ادامه يافت و علاوه بر آن، اين ماجرا به گونه اى به پيروزى آيندۀ اسلام در ايران اشاره دارد.

اينك پس از به پايان بردن سخن در اين موضوع ديگر بار به ملاقاتهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با قبايل در دورۀ قبل از هجرت و زمينه سازيهايى كه قبل از هجرت براى آن انجام گرفت بازمى گرديم.

مى داد. او از هيچ قبيله و گروهى كه در موسم حج به مكّه آمده است اطلاع نمى يافت مگر آن كه آنان را به اسلام، به توحيد و ايمان به خداوند و به اين كه او رسول خداست دعوت مى كرد و از وجود هيچ بزرگى در ميان آنان كه گفته هايش مورد پذيرش ديگران قرار مى گيرد مطلع نمى شد مگر آن كه [به صورت اختصاصى] اسلام را بر او عرضه مى داشت.

آن حضرت با بسيارى از كسانى كه از شمال و جنوب سرزمين عرب به مكّه آمده بودند و كسانى كه در مجاورت روم يا ايران قرار داشتند ملاقات فرمود و در پى ملاقات با يكى از قبايل ربيعه كه در مجاورت ايران مى زيستند و آن حضرت در ميان آنان مردانى غيرتمند از اشراف عرب كه صاحب معرفت و ادراك و اهل درك و فهم بودند، به ملاقات مردانى از يثرب رفت و در ابتدا با گروههاى اندكى از آنان ديدار كرد و در ادامه، آنان همه در پى هدايتى الهى و به دنبال اعلام پيروى از پيامبر (صلی الله علیه و آله) بر اساس ايمان به او بر تأييد و يارى او اتّفاق كردند.

يثرب با اوضاع و احوال خاصّ خود و با ويژگيهايى كه داشت، همان سرزمينى بود كه مى توانست دعوت محمدى (صلی الله علیه و آله) را بپذيرد چرا كه يهوديان ساكن اين شهر - آنچنان كه خوى و خصلت يهوديان در هرجا كه باشند نيز همين است - با ساكنين اصلى آن جنگ داشتند و با آنان در صلح و هماهنگى نبودند. از ديگر سوى ساكنان يثرب بت پرست و يهوديان اهل كتاب بودند و با استفاده از اين موقعيت آنان را چنين تهديد مى كردند كه در زمان حاضر پيامبرى مبعوث شده كه يهوديان را در مقابل بت پرستان يارى مى دهد، آن گونه كه قرآن كريم به اين موضوع اشاره كرده، مى فرمايد: «هنگامى كه كتابى از جانب خداوند بر آنان آمد كه آنچه را آنان در ميان خود داشتند مورد تصديق قرار مى داد و در حالى كه آنان آمد از اين پيش [به استناد آمدن او] خود را بر مشركان پيروز مى خواندند آن هنگام كه همانچه مى شناختند به ميان آنان آمد بدان كافر شدند. پس لعنت خداوند بر كافران باد».(1)

ص: 150

بدين ترتيب مردم يثرب از طريق همين مجادلات خود با يهوديان شناختى از نبوّت و دركى از بعثت محمدى (صلی الله علیه و آله) داشتند. آنان علاوه بر اين در دو قبيلۀ بزرگ اوس و خزرج جاى مى گرفتند و پيوسته اختلافات شديدى ميان اين دو برپا بود و گاه كار به جنگ ميان آنها مى كشيد. البته شايد اين اختلافات نتيجۀ دسايس يهوديان بود كه در هر جا و در سايۀ هر جامعه اى كه زندگى مى كنند وحدت آنان را بر هم مى زنند و بذر فتنه در ميان آنان مى كارند. بدينسان حالت قهر و جدايى ميان اين دو قبيلۀ ساكن يثرب استمرار داشت و هر از چند گاه ميان آنان جنگ در مى گرفت. در اين ميان برخى از آنان از قريش عليه گروه مقابل خود كمك مى خواستند و بدين ترتيب نيازمند پشتيبانى و همكارى خارجى بودند. از ديگر سوى نيز به علت خونريزيهاى پى درپى در اين شهر، آنان از هركس كه ميان آنها وحدت و آشتى بر قرار سازد استقبال مى كردند و در اين ميان اين رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود كه ميان آنان وحدت برقرار كرد و اين خداوند بود كه دلهاى آنان را با يكديگر آشتى و انس داد، آنسان كه فرمود: «به ياد آريد آن زمانى را كه دشمن همديگر بوديد و خداوند ميان دلهايتان انس و آشتى برقرار كرد و به نعمت او با يكديگر برادر شديد و نيز بر لبۀ پرتگاه آتش بوديد و شما را از آن نجات داد»(1).

با اصل و نسبى والا بود و به سبب تلاش و شكيبايى و نيز شرافت خود «كامل» خوانده مى شد و علاوه بر آن مردى شاعر بود و گفته هايش در ميان خاندانش مورد پذيرش قرار مى گرفت به قصد حج وارد مكّه شد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كه از آمدن او به مكّه مطّلع شد به سراغ او رفت و با او ديدار كرد و او را به اسلام فرا خواند و بين آن دو گفت و گويى سودمند رخ داد، چرا كه او يك عرب باديه نشين و بى بهره از دانش نبود، بلكه از چنان دانشى برخوردار بود كه فرصت آگاهى از پيامبر و رسالت را براى او آماده مى ساخت.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سويد را به اسلام دعوت كرد و او در پاسخ گفت: «شايد آنچه تو با خود دارى همانند آن چيزى است كه من با خود دارم». پيامبر (صلی الله علیه و آله) از او پرسيد: «تو چه چيز با خود دارى؟» او گفت: «حكمت لقمان». پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آن را بر من عرضه بدار». او نيز آن را بر آن حضرت عرضه داشت و آن بزرگ فرمود: «اين كلام كلامى نيكو اما آنچه با من است كلامى برتر از آن است. اين [كه من دارم] قرآنى است كه خداوند آن را نازل ساخته و دربردارندۀ هدايت و نور است».

سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آياتى از قرآن بر او تلاوت كرد و او را به اسلام دعوت فرمود. او نيز از پيامبر (صلی الله علیه و آله) دورى نگزيد و گفت: «اين كلامى نيكوست».

وى پس از اين ملاقات به مدينه بازگشت و به ميان خاندان خود رفت، امّا ديرى نپاييد كه از سوى قبيلۀ خزرج به قتل رسيد. ماجراى قتل او قبل از واقعه بعاث كه ميان اوس و خزرج رخ داد صورت پذيرفت.

بعدها گروهى از خاندان او مى گفتند ما بر اين عقيده ايم كه او مسلمان كشته شد. [البته اين مقدار واقعيّت دارد كه] در ديدار او با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مقدّماتى از اسلام آوردن او فراهم گشت، چه، او دربارۀ قرآن گفت: «اين كلامى نيكوست». اين سخن حكايت از آن دارد كه دل او بر ايمان گشوده شده بود، هر چند قرآن سزاوار توصيفى بالاتر از اين است.

ص: 152

پس از اين سفر سويد، گروههايى از اوس - و در رأس آنها انس بن رافع - به مكّه آمدند و در جستجوى هم پيمانانى از قريش در مقابل خزرج برآمدند تا آنان را در مقابله با اين قبيله يارى دهند.

در اين ميان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از خبر آمدن آنان به مكّه اطّلاع يافت و به ملاقات آنان رفت و در ميان آنان نشست و فرمود: «آيا به آنچه نيكوتر از آن چيزى است كه بخاطر آن به اين شهر آمده ايد تمايلى داريد؟» آنان گفتند: «آن چيز چيست؟». فرمود: «من رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و فرستادۀ او بر بندگانم و آنان را به اين فرا مى خوانم كه خداوند را بپرستند و هيچ چيز را شريك او قرار ندهند. همچنين بر من كتابى [از جانب پروردگار] نازل شده است».

سپس پيامبر (صلی الله علیه و آله) [تعاليم] اسلام را براى آنان ذكر فرمود و آياتى از قرآن كريم بر آنان تلاوت كرد.

در ميان اين گروه جوانى پردرك و خوش فهم بود كه اياسن بن معاذ نام داشت. وى به همراهان خود گفت: «اى مردم، به خداوند سوگند اين از آنچه شما در پى بى آن آمده ايد بهتر است». اما رئيس گروه او را از ادامۀ سخن بازداشت و گفت: «اين سخن را واگذار كه به خداوند سوگند ما براى چيزى جز اين آمده ايم».

بدين ترتيب اياسن بن معاذ ساكت شد و اين گروه به مدينه بازگشت. مدّتى بعد رياس بدرود حيات گفت. كسانى از خاندان او كه شاهد مرگ او بودند چنين اظهار داشته اند كه آنها پيوسته مى شنيدند كه وى لا اله الا الله، اللّه اكبر، سبحان اللّه و الحمد للّه مى گفته و بدين ترتيب اين گروه در اين هيچ ترديدى ابراز نداشته اند كه او مسلمان مرد و خداوند به وى بصيرت داد و به او روحى پاك ارزانى داشت كه حق را در نخستين بار كه مى شنود درك كند و چون براى خدا خالص شده است به او ايمان بياورد.

ص: 153

[يعنى اسلام] گشوده بودند.

آنان مى زيستند. يهوديان اهل كتاب و آن مردم مشرك و بت پرست بودند و يهوديان كه سرزمين مردم يثرب را در اشغال خود گرفته بودند هنگامى كه ميان آنان و مردم مسأله اى در مى گرفت مى گفتند: اينك پيامبرى مبعوث شده كه زمان او فرا رسيده است و ما از او پيروى خواهيم كرد و در كنار او شما را به سان قوم عاد و ثمود خواهيم كشت»(1).

اين ملاقات و گفتگو در حالى صورت مى گرفت كه چند نفرى كه پيش از آن به مكّه آمده و طعم شيرين اسلام را چشيده بودند، زمينه هاى انديشۀ اسلامى را در ميان آنان به وجود آورده بودند و به همين سبب نيز هنگامى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با اين گروه سخن گفت و آنان را به اسلام فرا خواند، گفته هاى يهوديان را در جمع خود به ميان كشيدند و يادآور شدند و آنگاه به همديگر گفتند: «اى مردم، به خداوند سوگند مى دانيد كه اين همان پيامبرى است كه يهوديان شما را به آمدن او تهديد مى كردند نكند كه آنها در گرويدن به او بر شما پيشى گيرند».

آنان به همين دليل به دعوت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پاسخ مثبت و او را مورد تصديق قرار دادند آنها دوست داشتند اسلام در ميان ايشان حاكم شود و خاندانشان حق را بشناسند و اسلام راه آنان به سوى خير و سعادت گردد. بدين سبب به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پاسخ دادند كه «ما خاندان خويش را در حالى پشت سر گذاشته ايم كه در ميان هيچ قومى به اندازۀ آنان كينه و جنگ و دشمنى وجود ندارد و شايد خداوند آنان را برگرد تو متجمّع سازد كه هيچ كس عزيزتر از تو نيست».

بدينسان اين گروه به دعوت الهى پاسخ مثبت دادند.(2)

كتب سيره نامهاى اين گروه را - كه همه از خزرج بودند - يادآور شده اند. البته روايت در اين اختلاف دارد كه آيا آنان شش نفر بودند و يا هشت نفر و آيا همۀ آنان از

ص: 156

خزرج بودند يا نه، چه برخى روايات حاكى از آن است كه ابو الهيثم از قبيلۀ اوس در ميان اين گروه بود.

به هر حال، اين گروه [براى آن مردم] هيأت خير و حق و راستى بود، چه آنان هنوز به مدينه بازنگشتند كه به سخن گفتن از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و دعوت او پرداختند تا آنجا كه نام او و دعوت او همه جا را گرفت و در همه جا گسترد و در ميان مردم يثرب بر سر زبانها افتاد. در اين ميان كسانى از اين مردم بودند كه به مجرد ذكر نام پيامبر و دعوت حق بدان ايمان مى آوردند و هيچ برهانى براى آن نمى جستند چرا كه اين دعوت به يگانه پرستى و توحيد بود و به ذات خود صادق. آنان نيز اين را مى دانستند و به اين ايمان داشتند كه خداوند بتنهايى خالق آسمانها و زمين است. به عبارت ديگر آن مردم يكسره از خداوند بى اطّلاع نبودند، بلكه در ميان آنها باقيمانده هايى از ديانت ابراهيم برجاى بود و افزون بر آن، يهوديان نيز در ميان ايشان مى زيستند و اين حقيقت را يادآورشان مى گرديدند كه در مكّه پيامبرى مبعوث شده است. بدين ترتيب، دعوت به خداوند در ميان چنان مردمى با استقبال و پاسخ مثبت روبرو مى شد و هيچ لجاجت و سرسختيى در مقابل آن نبود.

اينگونه بود كه پيش از آن كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) وارد مدينه شود و پيش از آن كه فرستاده اى بدان جا گسيل دارد تا اسلام را بدانان بياموزد و قرآن را بر آنها تلاوت كند اسلام در مدينه گسترده شد تا آنجا كه ابن اسحاق به سند پيوسته خود مى گويد: هيچ خانه اى از خانه هاى انصار نماند مگر آن كه در آن نام و يادى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود. مردم همه از آن آگاهى داشتند و اجمالى از دعوت او را مى دانستند و آمادۀ بيعت شده بودند.

رياست و اقتدار با يكديگر نزاع و رقابت مى كنند تا در نتيجۀ اين دعوت با آن سر ناسازگارى داشته باشد و نه به سان آنانى كه تحت تأثير تعصّباتى جاهلانه قرار دارند و مى خواهند از آن دفاع كنند، بلكه پاسخ آنان به اين دعوت و سخن گفتن ايشان از آن پاسخ كسانى بود كه حق را مى جويند و بدان دل داده بودند و از اين پاسخ مثبت خود چنين اميد دارند كه تفرقه اى كه آنان را به گروههاى مختلف تقسيم مى كرد و از هم جدا مى ساخت و در جنگى هميشگى قرارشان مى داد رخت از ميان بربندد و بالاتر از همه اميد آن داشتند بدين وسيله موضع برترى را در مقابل يهوديان كه با تهديد آنان به اين كه در آينده پيامبرى از اهل كتاب در مقابل آنها قرار خواهد گرفت به دست آورند. به همين سبب مردم يثرب به پذيرش دعوت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى شتافتند چرا كه آنان در جستجوى حق بودند و جز آن را نمى جستند.

در پى نخستين ملاقات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با گروهى از مردم يثرب كه در آن ديدار جوّى از تفاهم حاكم بود و يثربيان آرزوى خير و امنيّت و صلح با حضور رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در ميان خود كردند، در موسم حجّى كه يك سال پس از آن فرا رسيد دوازده فرستاده از اوس و خزرج به مكّه آمدند، البتّه اين بار نه تنها براى زيارت حج بلكه هم براى اين مقصود و هم براى ديدار با رسول خدا (صلی الله علیه و آله). اين در حالى بود كه آنان هنگامى كه براى ديدار با او با يكديگر همپيمان شده بودند و تصميم گرفته بودند از جانب خود و از جانب مردمى كه آنان را فرستادگان خود قرار داده اند پيمانها و تعهّداتى در مقابل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بسپارند عملا به او گرويده بودند و اينك از جانب آن مردم سخن مى گفتند و از جانب آنها عهد و پيمان مى بستند.

از عبادة بن صامت روايت شده است كه گفت: «من در ميان جمعى كه در عقبۀ اولى حضور داشتند بودم و ما دوازده تن بوديم كه با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بيعت كرديم».

پيمان بيعتى كه در اين ملاقات منعقد شد منشور شريعت اسلامى دربارۀ

ص: 158

روابط اجتماعى و خانوادگى بود. از آنجا كه آنچه در اين پيمان از فرستادگان مدينه خواسته شد بر اساس عقيدۀ توحيدى بخشى از عقايد اسلام و بخشى از عبادات آن است رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آنان تعهّد گرفت كه در عمل بدان پايبندى نشان دهند.

[آن گونه كه در البداية و النهاية آمده است] عباده در ادامۀ سخن خود متن پيمان را چنين ذكر مى كند:

«پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر... اين امور با ما بيعت كرد و پيمان نهاد كه هيچ چيز را شريك خداوند قرار ندهيم، دزدى نكنيم، زنا نكنيم، فرزندان خود را نكشيم، دربارۀ فرزندانى كه از خود مايند به تهمت آنان را به ديگران نسبت ندهيم و [بالاخره] در هيچ كار خيرى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را نافرمانى نكنيم».(1)

در ادامۀ همين حديث در كتاب مذكور چنين آمده است:

«[پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:]» اگر به اين پيمان وفا كرديد بهشت از آن شما خواهد بود و اگر به يكى از اين گناهان دامن آلوديد و در دنيا به سبب آن حدّ خورديد همين حد كفّارۀ آن خواهد بود و اگر آن را تا روز قيامت پوشانديد تكليف آن با خداست. اگر خود بخواهد عذاب مى كند و اگر بخواهد مى بخشد».

اين حديثى است كه در صحيح مسلم و بخارى و ديگر كتب از طرق گوناگونى به نقل از «زهرى آمده است».(2)

در اينجا مشاهده مى كنيم كه شروط قرار داده شده در پيمان بيعت براى بيان برخى از تكاليف عارى از اختلاف اسلامى بود نه آن كه دربردارندۀ امورى پيرامون پناه دادن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از سوى آنان و يارى رساندن به او باشد، چرا كه در آن زمان هنوز رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) تصميم آن نداشت كه به ميان آن مردم هجرت كند و هنوز امر صريح و يا الهامى از جانب خداوند در اين باره نرسيده بود. بنابراين پيمان بيعت عقبۀ اولى با پيامبر (صلی الله علیه و آله) پيمان پناه دادن به آن حضرت نبوده و بلكه پيمان تأييد اسلام و جنگ در دفاع از آن نيز نبود، زيرا كه چنين چيزى تنها هنگامى امكان پذير

ص: 159

مى باشد كه ايمان در دلها استوار گردد و در عمل نيز پايبندى بدان نشان داده شود.

بسيارى از صاحبان سيره اين بيعت را «بيعت نساء» ناميده اند. به گمان ما اين نامگذارى در همان زمان بيعت صورت نگرفته و بلكه بعدها به دليل مشابهت آن با شروطى كه قرآن كريم براى بيعت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با زنان تعيين كرده بدين نام شهرت يافته است، هر چند زمان و موضوع اين بيعت با بيعت آن حضرت با زنان تفاوت داشت - كه اين پيمان با مردان و آن ديگرى با زنان بود - و در عين حال شرايط و احكام مقرّر در آن براى زنان و مردان تفاوتى نداشت.

متن شروطى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با آن شروط با زنان بيعت مى كرد و به عبارت ديگر متن بيعت زنان كه پس از هجرت تحقق پيوست در قرآن چنين آمده است:

«اى پيامبر، آن هنگام كه زنان مؤمن به حضورت آيند و بر اين شروط با تو بيعت كنند و پيمان نهند كه هيچ چيز را شريك خداوند قرار ندهند، سرقت نكنند، دزدى نكنند، فرزندان خود را نكشند، دروغى و تهمتى دربارۀ فرزندانى كه از خود آنهاست به ديگران نبندند و در هيچ كار خيرى نافرمانى ات نكنند با آنان بيعت كن و از خداوند بر ايشان آمرزش طلب [كه] خداوند غفور و رحيم است»(1)

بيهقى به سند خود از عمير بن قتاده روايت كرد كه چون مردم يثرب براى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نامه نوشتند و خواستند كه مصعب را به ميان آنان بفرستد آن حضرت او را بدان شهر فرستاد.(1)

البتّه ما بر خلاف آنچه بيهقى روايت كرده اين نظر را بر مى گزينيم كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خود مصعب را برگزيد و خود تصميم گرفت وى را به ميان آن مردم بفرستد تا اسلام را بدانان بياموزد و قرآن بر ايشان تلاوت كند، چه اين معقول نبود كه صاحب رسالت آنان را كه به خدا و رسول ايمان آورده بودند رها كند و كسى به ميان ايشان نفرستاد تا بدان آموزش دهد. البته اين احتمال نيز وجود دارد كه آنها هم چنين درخواستى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كرده باشند و بدين ترتيب اعلام رغبت آنان با تصميم آن حضرت همزمان و همسو شود.

[به هر حال] مصعب بن عمير در حالى كه دانش اسلامى و آگاهى از قرآن را با خود به همراه داشت به ميان آنان رفت و به تعليم اصول و مبانى اسلام و عبادات و احكام دينى به آنان و نيز تلاوت قرآن كريم بر آنان پرداخت و به همين سبب نيز در مدينه «قارى» نام گرفت.

او پس از آن كه به مدينه وارد شد در خانۀ اسعد بن زراره مسكن گزيد. او در مدينه نماز مردم را امامت مى كرد، چه او از همۀ مردم به قرآن و اسلام آگاهتر بود و براى آن به شهر آمده بود كه قرآن را بدانان بياموزد و بنابراين آنان در مقابل او دانش اندوزانى در برابر استاد خود به شمار مى آمدند و علاوه بر همۀ اينها، صاحب رسالت و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را به ميان آنان فرستاده بود و او نايب آن حضرت بود و اين در حالى است كه نايب مشروعيّت خود را از آن كه سلطه خود را به وى تفويض كرده است مى گيرد.

البتّه راويان سيره سبب ديگرى نيز براى اين امر ذكر مى كنند كه از تعصّبات جاهلى سرچشمه مى گيرد و آن اين كه قبيلۀ اوس خوش نداشت كه كسى از خزرج

ص: 161

آنان را امامت كند و در مقابل خزرج نيز دوست نداشت كسى از اوس آنان را امامت نمايد. ما بر اين عقيده ايم كه همان دو سبب نخست بسنده و به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شايسته تر است.

گفتنى است كه بر پايۀ برخى از روايات گاه به جاى مصعب، اسعد بن زراره امامت مى كرد.

دست داده بود من او را پيش مى بردم. يك بار هنگامى كه او را به سوى نماز جمعه مى بردم وى چون صداى اذان نماز را شنيد بر ابو امامه اسعد بن زراره درود فرستاد».

راوى مى گويد: پس اندى به همين حال ماند و هيچ صداى اذان نماز جمعه را نمى شنيد مگر آن كه بر او درود مى فرستاد و برايش آمرزش مى طلبيد.

راوى در ادامه مى گويد: من با خود گفتم: به خداوند سوگند من از دريافتن سرّ اين كار درمانده ام آيا بهتر نيست در اين باره از او پرسم. پس به وى گفتم:

«اى پدر، چرا هرگاه صداى اذان جمعه مى شنوى بر ابو امامه درود مى فرستى؟».

او گفت: «فرزندم، او اوّلين كسى بود كه در هزم النبيت در دشت بنى بياهنه در منطقۀ بقيع جايى كه بدان بقيع الخضمات گفته مى شد براى ما نماز جمعه برپا كرد».

راوى مى گويد: «من پرسيدم: شما در آن زمان چند نفر بوديد؟».

پدرم پاسخ داد: «چهل مرد»!

گفتنى است كه كار مصعب و اسعد بن زراره تنها به برپايى نماز محدود نمى شد، بلكه آن دو، مردم را در يثرب به اسلام نيز فرا مى خواندند.

در سيرۀ ابن اسحاق و در البداية و النهاية در اين باره آمده است:

«يك روز اسعد بن زراره با مصعب بن عمير به قصد محلّۀ بنى عبد الاشهل و بنى ظفر بيرون رفت و به يكى از باغهاى بنى ظفر در كنار چاهى به نام «چاه مرق» وارد شد و در آنجا نشست و در پى بى آن گروهى از كسانى كه اسلام آورده بودند در كنار آن دو گرد آمدند.

در اين ميان اسيد بن حضير و سعد بن معاذ كه خود پسر خالۀ اسعد بن زراره بود شاهد اين ماجرا بودند. آن دو كه هنوز مشرك و بر دين خاندان خود بودند و از سران و اشراف قوم خود به شمار مى رفتند سخنان مصعب و اسعد را شنيدند و در پى بى آن سعد بن اسيد گفت: «بى پدر شوى! برخيز سراغ اين دو مرد برو كه به خانۀ ما آمده اند تا سست عقيدگان ما را گرفتار سبكسرى و بى خردى كنند و آن دو را از

ص: 163

كار خود بازدار و آنان را از اين نهى كن كه ديگر بار به خانۀ ما آيند چرا كه اگر اسعد بن زراره آن نسبتى با من نداشت كه خود مى دانى من خود اين كار را انجام مى دادم. اما او پسر خالۀ من است و روى آن ندارم كه با او برخورد كنم».

پس اسيد بن حضير نيزۀ خود را برگرفت و به سراغ آن دو رفت. چون سعد بن زراره او را ديد به مصعب گفت: «اين پيشواى قوم خود است كه نزد تو آمده، خدا را براستى به او بشناسان». مصعب نيز پاسخ داد: «اگر بنشيند با او سخن خواهم گفت».

چون اسيد به كنار آن دو رسيد به دشنام آنان ايستاد و گفت: «چه چيز شما را بدين جا آورده است كه سست مايگان ما را به بى خردى واداريد؟ اگر جان خود را دوست داريد، از ما دست برداريد و دور شويد».

در اين ميان غلام اسيد نيز به سخن آمد و گفت: «اين ترسوى غريب رانده شده را با خود به خانۀ ما آورده اى تا سست مايگان ما را به باطل بفريبى و آنان را به او دعوت كنى؟».

مصعب در پاسخ به اسيد گفت: «آيا نمى نشينى كه گوش فرا دهى تا اگر چيزى از آن را بپسندى آن را بپذيرى و اگر خوش ندارى از آن دورى گزينى؟» او پاسخ داد: «سخنى منصفانه گفته اى».

وى سپس نيزۀ خود را در زمين فرو برد و در كنار آن دو نشست. پس مصعب دربارۀ اسلام با او صحبت كرد و قرآن بر او تلاوت نمود.

آن گونه كه از مصعب و اسعد نقل شده است، آن دو پس از ماجرا گفتند:

«به خداوند سوگند ما قبل از آن كه او سخنى بگويد در نورانيّت چهرۀ او و رفتار همراه با نرمش او اسلام را در چهرۀ او ديديم».

به هر حال در پى اين گفتگو، اسيد بن حضير پرسيد: «چه اين دعوت زيبا و نيكوست! وقتى مى خواهيد به اين دين درآييد چه مى كنيد؟».

آن دو پاسخ دادند: «غسل و تطهير مى كنى و لباسهاى خود را پاك مى كنى و آنگاه شهادتين بر زبان مى آورى و سپس نماز مى گزارى».

او برخاست، وضو ساخت، لباسهاى خود را تطهير كرد و شهادتين بر

ص: 164

زبان راند. سپس برخاست و دو ركعت نماز به جاى آورد. آنگاه به مصعب و اسعد گفت: «پشت سر من مردى است كه اگر از شما پيروى كند، هيچ كس از قوم او با وى مخالفت نخواهد كرد و همه در پى او خواهند آمد. من او را كه سعد بن معاذ است هم اينك آمد به سراغ شما خواهم فرستاد.

پس از آن اسيد برخاست، نيزۀ خود را برداشت و به سوى سعد و خاندان او در حالى كه گرد همديگر نشسته بودند رفت.

هنگامى كه سعد بن معاذ اسيد را مشاهده كرد كه به سوى آنان برمى گردد [خطاب به اطرافيان خود] گفت: «به خداوند سوگند ياد مى كنم كه اسيد با چهره اى متفاوت با آنچه از حضور شما رفته بود بازمى گردد».

هنگامى كه اسيد به ميان آنان بازگشت در كنار آن جمع ايستاد و سعد او را مخاطب قرار داد كه «چه كردى؟» او پاسخ گفت: «با آن دو مرد سخن گفتم و بر آنان هيچ ايرادى نيافتم. من آن دو را از كار خود نهى كردم و آنان گفتند: «هرچه تو دوست بدارى انجام مى دهيم». همچنين گويا بنى حارثه به سراغ اسعد بن زراره رفته اند تا او را بكشند و اين بدان خاطر است كه از اين آگاهى يافته اند كه او پسر خالۀ توست».

راوى مى گويد: در پى اين سخنان سعد بن معاذ در حالى كه خشمگين و از آنچه اسيد در مورد قصد بنى حارثه گفت بيمناك بود بسرعت برخاست، نيزه اش را به دست گرفت و [خطاب به اسيد] گفت: «به خدا سوگند مى بينيم كه كارى از پيش نبرده اى».

بدين ترتيب سعد به سوى آن دو حركت كرد و چون آنان را در جاى خود و در كمال آرامش نشسته ديد دريافت كه اسيد [با اين حيله اى كه به كار برده] قصد آن داشته تا سعد را وادار به شنيدن سخنان آن دو مسلمان سازد. وى به همين سبب به دشنام گويى آن دو ايستاد و سپس خطاب به اسعد بن زراره گفت: «اى ابو امامه به خدا سوگند، اگر آن خويشاوندى ميان من و تو نبود از من چنين برخوردى نمى ديدى. آيا در خانۀ ما بدانچه آن را دوست نداريم ما را غافلگير مى كنى؟

راوى چنين ادامه مى دهد: [از آنجا كه] قبلا اسعد بن زراره به مصعب گفته

ص: 165

بود به خدا سوگند اينك مردى به حضورت آمده كه اگر از تو پيروى كند هيچ كس از خاندان او از پيروى تو سر بر نخواهد تافت، مصعب خطاب به سعد گفت: «آيا نمى نشينى و گوش فرا دهى تا اگر چيزى را پسنديدى آن را بپذيرى و اگر خوش نداشتى ما آنچه را دوست ندارى از تو دور مى سازيم؟».

سعد در پاسخ او گفت: «به انصاف سخن گفتى». سپس نيزۀ خود را در زمين فرو برد و نشست پس مصعب اسلام را بر او عرضه كرد و آياتى از قرآن برايش تلاوت نمود.

آنچنان كه موسى بن عقبه مى گويد آن آيات آيات نخست سورۀ زخرف بود. راوى به نقل از مصعب مى گويد: «به خدا سوگند قبل از آن كه او سخن بگويد در نورانيّت او و برخورد همراه با نرمش وى اسلام را در چهره اش ديديم».

به هر حال سعد پس از سخنان مصعب گفت: «اگر بخواهيد اسلام آوريد و به اين دين درآييد چه مى كنيد؟» آن دو در پاسخ گفتند: «غسل و تطهير مى كنى و لباس خويش را پاك مى سازى و سپس شهادتين بر زبان مى آورى و آنگاه دو ركعت نماز به جاى مى آورى».

راوى در ادامه مى گويد: پس سعد برخاست، غسل كرد و لباسهاى خود را تطهير نمود و آنگاه شهادتين بر زبان راند و سپس دو ركعت نماز به جاى آورد.

وى پس از آن نيزۀ خود را برداشت و به ميان جمع خاندان خود برگشت، در حالى كه اسيد بن حضير نيز با او بود.

هنگامى كه خاندان او وى را روانۀ بازگشت به ميان خود ديدند گفتند: «به خدا سوگند ياد مى كنيم كه سعد با چهره اى جز آنچه از ميان ما رفته بود بازمى گردد ».

چون سعد به ميان مردم بازگشت در كنار اجتماع آنان ايستاد و گفت: «اى فرزندان عبد الاشهل، وضعيّت من را در ميان خود چگونه مى بينيد؟».

آنان گفتند: «تو سرور ما، گزيده رأيترين در ميان ما و خوش فكرترين مايى». وى با شنيدن اين اعتراف گفت: «از اين پس سخن گفتن با زن و مرد شما بر من حرام باد تا آن گاه كه به خدا و رسول او ايمان آوريد».

ص: 166

در پايان روايت فوق چنين آمده است: «به خداوند سوگند [در پى اين گفته ها در محلّۀ بنى عبد الاشهل هيچ زن و مردى نماند مگر آن كه مسلمان شد».(1)

پس از اين ماجرا اسعد بن زراره، سعد بن معاذ و مصعب بن عمير در خانۀ اسعد گرد آمدند و به دعوت مردم به اسلام پرداختند تا آنجا كه اسلام در مدينه گسترش يافت همۀ افراد خاندان بنى عبد الاشهل - از زن و مرد - ايمان آوردند.

ما دربارۀ تبليغات مصعب بن عمير و اسعد بن زراره به تفصيل سخن گفتيم و گفتگوى ميان آن دو و بزرگان و سران خاندانها را نقل كرديم، چرا كه آگاهى يافتن از گفته هاى بزرگان - به همان صورت كه از دهان آنان بيرون آمده است - حالات و روحيّات آنها را به تصوير مى كشد. آنان همكارى و همسويى با دعوت حق را بدانجا مى رساندند كه حاضر مى شدند بى هيچ چانه زدن و كنكاشى به اين دعوت گوش فرا دهند و از آن پيروى كنند. اين خود از صفاى دل اين گروه حكايت دارد و روشن است آنجا كه دل از رقابت و مسابقه بر سر افتخارات و از جنگ قدرت بريده و برهنه باشد با سلامت و استقامت به حق روى مى آورد و بدين ترتيب به گرويدن بدان مى شتابد، بويژۀ آن كه دلهاى اين مردم آكنده از اين احساس بود كه پيروى از دعوت حق راه نجات آنان از پراكندگيها و منازعاتى است كه آنان را به جنگ كشانده و در زير فشار خود خرد كرده است، افزون بر اين نشانه هايى و خبرهايى نيز دربارۀ ظهور نبوّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) محمد كه يهوديان يا تهديد آنان بدان رخداد خود را بر ايشان پيروز مى خواندند به اين مردم رسيده بود.

رسيد كه خداوند آن را آمادۀ آن ساخته بود كه «مدينه فاضلۀ» اسلام و «مدينة - الرسول» باشد. در نخستين پيمان عقبه مخاطبان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با اصول و مبادى اسلام آشنا شدند و بر آن اصول با آن حضرت بيعت كردند و همين اصول مفاد پيمانى بود كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) از آنان مى گرفت.

امّا دوّمين پيمان با بيعت عقبه در هنگامى صورت مى يافت كه اسلام در مدينه گسترش پيدا كرده و بدين ترتيب اين پيمان مقدّمه اى براى هجرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود.

چنين بر مى آيد كه اين بيعت در آخرين بارى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در موسم حج در ميان قبايل حضور مى يافت و با آنان ملاقات مى كرد و پس از آن كه در موسم قبل از آن نخستين بيعت يا همان پيمان عقبۀ اولى انعقاد يافته بود صورت پذيرفت و به همين سبب نيز مفاد اين پيمان بر خلاف عقبۀ اولى دربردارندۀ پناه دادن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از سوى آنان و يارى رساندن به آن حضرت بود.

همچنين به نظر مى رسد خبر ملاقاتهاى رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) - از گوشه و كنار - به قريش مى رسيد و آنان سعى مى كردند تدابيرى احتياطى در مقابل آن اتّخاذ كنند و مراقب باشند، چه اين كه آنها مشاهده مى كردند پيامبر (صلی الله علیه و آله) خود را بر قبايل عرضه مى دارد و اين در حالى است كه آنان بشدت از اين بيمناكند كه در مقابل ديدگان آنها دعوت به توحيد از ميان آنان به ميان همه اعراب كشيده شود، بويژه آن كه چنين انتظار مى رفت طرفهاى ملاقات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آن حضرت بگروند و او نيز از نيروى آنان كمك بگيرد و بدين وسيله قدرتى را در مقابل قريش تشكيل دهد. پيش از اين ديديم كه چگونه به همين سبب ابو جهل و ابو لهب - به نوبت - رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) را تعقيب مى كردند.

اين بار مصعب بن عمير و اسعد بن زراره در حالى به مكّه آمدند كه گروهى از اوس و خزرج كه اسلام آورده بودند، گروهى از مردم مدينه كه هنوز در شرك به سر مى بردند و طعم شيرين اسلام را نچشيده بودند و بالاخره گروهى چون عبد الله بن

ص: 168

ابى ابن سلول كه به اسلام دل نداده و كينه نسبت به اسلام و مسلمين قلب او را آكنده ساخته بود - تا آنجا كه بعدها سر دستۀ منافقان مدينه شد و پيوسته فتنه انگيزى مى كرد و هر جا زمينه اى مى يافت دست به كار فتنه اى مى شد - آن دو را همراهى مى كردند.

[در اين مرحله به سبب آنچه قبلا يادآور شديم و بدان سبب كه قريش مراقب فعّاليتهاى تبليغاتى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود] آن حضرت از دو ناحيه بيمناك و مراقب بود: يكى از ناحيۀ قريش كه پى برده بود دور از چشم آنها ماجرايى در حال شكل گرفتن است و به همين علّت جاسوسان آنها همه جا در پيرامون رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) بودند، تا آنجا كه آن حضرت در هنگام ملاقات خود با هيئت اوس و خزرج در عقبه به آنان فرمود: «سخن گويتان حرف خود را بزند و خطبه اى طولانى ايراد نكند، چرا كه مشركان جاسوسانى بر شما گماشته اند و اگر از برنامۀ شما آگاهى يابند آن را برملا خواهند كرد»؛ و ديگرى از ناحيه مشركانى از اوس و خزرج كه با مسلمانان همراه بودند. شايد نيز هشدارى كه آن حضرت نسبت به وجود جاسوسان مشركين داد، هر دو گروه را در برداشت: مشركان قريش و مشركان ديگرى كه با هيأت مؤمنان همراه بودند.

به سبب همين بيمناكى و احتياط نيز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بدو ورود اين گروه به مكّه با آنان ملاقات نكرد و از آنان بيعت نگرفت، بلكه براى اين مقصود موعدى براى ديدار با آنها در سرزمين منى قرار داد.

ابن اسحاق به سند خود از كعب بن مالك روايت كرده است كه گفت: «به آهنگ حج روانه شديم و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) موعدى براى ملاقاتمان در عقبۀ منى در يكى از شبهاى ميانى تشريق(1) معيّن فرمود. پس چون از حجّ فراغت يافتيم و آن شبى كه در آن با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وعده داشتيم فرا رسيد. در حالى كه موعد ديدار خود با آن حضرت را از مشركانى كه همراهمان بودند پنهان مى كرديم... [به

ص: 169

همين منظور] آن شب را در ميان قوم خود و در كنار زاد و توشۀ خويش [همانجا كه منزل كرده بوديم] خوابيديم و چون ثلثى از شب گذشت مخفيانه از منزلگاه خود براى ملاقات با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بيرون آمديم، در حالى كه براى مراعات احتياط چون كبك آرام گام بر مى داشتيم تا اين كه سرانجام در حالى كه 73 مرد بوديم و دو زن نيز با ما همراه بودند در عقبه با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ملاقات كرديم».

گفتنى است كه بر خلاف آنچه روايت كعب گوياى آن است روايت ديگرى نيز رسيده است مبنى بر اين كه شمار مردان در اين ملاقات 72 تن بود و دو زن نيز با آنان همراه بودند.

به هر حال پيامبر (صلی الله علیه و آله) در موعد معيّن و در مكان تعيين شده، در حالى كه عموى وى عباس بن عبد المطلّب كه هنوز بر آيين قوم خود بود او را همراهى مى كرد، براى آن كه از هيأت مدينه براى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پيمان بگيرد و از يارى و كمك آنان به وى اطمينان خاطر يابد. عباس در اين ملاقات خطاب به فرستادگان مدينه گفت: «اى جماعت خزرج(1)، آنچنان كه مى دانيد محمّد از خاندان ماست و ما از او در مقابل كسانى از قوم خود كه رأيى چون رأى ما دربارۀ او دارند [ولى با دعوت او مخالفند] دفاع كرده ايم. بنابراين، او در ميان قوم خود در عزّت و سربلندى و در شهر و ديار خويش برخوردار از حمايت است، اما با اين وجود وى جز اين را نپذيرفته است كه به سوى شما روى آورد و به شما بپيوندد. اينك اگر معتقديد كه حق آنچه او را بدان دعوت كرده ايد ادا خواهيد كرد و از او در مقابل مخالفانش به حمايت و دفاع خواهيد پرداخت، اين شما و اين آنچه خود خواسته ايد و بر عهده گرفته ايد، اما اگر معتقديد پس از آن كه او به ميان شما بيايد، او را در مقابل ناخشنوديها رها خواهيد كرد و دست از يارى او خواهيد كشيد،

ص: 170

از همين الان او را واگذاريد كه او در شهر و ديار و در ميان خاندان خود از دفاع و حمايت و از عزّت برخوردار است».

در اين هنگام سخنگوى اوس و خزرج [خطاب به عبّاس] گفت: «آنچه را گفتى شنيديم» پس [رو به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كرد و چنين ادامه داد:] «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سخن بگوى و براى خود و پروردگار خود آنچه دوست دارى از ما [تعهد و پيمان] بخواه.

پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سخن گفتن پرداخت و آنان را به خداوند فرا خواند و به اسلام تشويق و ترغيب فرمود. آن حضرت همچنين از آنان خواست از ميان خود دوازده پيشوا برگزينند و آنان نيز چنان كردند.

رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در پاسخ او فرمود: «اما براى پروردگارم از شما چنين مى خواهم كه او را پرستش كنيد و هيچ شريكى براى او قرار ندهيد. براى خود و اصحابم نيز از شما اين را مى خواهم كه ما را پناه و يارى دهيد و در مقابل هر آنچه از خود دفاع مى كنيد از ما نيز دفاع كنيد».

احمد بن حنبل همچنين از عبادة بن صامت روايت كرده است كه گفت: «با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر فرمانبرى و اطاعت از او در حال نشاط و سستى، بر تأمين مخارج او در تنگدستى و توانگرى، بر امر به معروف و نهى از منكر، بر اين كه در راه خدا سخن حق را اظهار داريم و از سرزنش هيچ ملامتگرى بيم به خود راه ندهيم و بالاخره بر اين كه چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به يثرب آيد او را يارى دهيم و در مقابل هر آنچه از خود دفاع مى كنيم از او نيز دفاع كنيم و [در مقابل] بهشت از آن ما باشد بيعت كرديم».

اينها رواياتى چند دربارۀ عبارات واردشدۀ در متن بيعت و معانى و مفاهيم آنهاست كه هيچ اختلافى با يكديگر ندارد، بلكه هر نقصى كه در روايتى وجود دارد با روايت ديگر تكميل مى شود و بدينسان اين روايات تكميل كنندۀ همديگرند.

از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) دربارۀ نتايج اين بيعت روايت شده است كه فرمود: «[از آنها] گرفتم و [به آنها] دادم».

آرى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آنان بر يگانه پرستى، اطاعت و فرمانبرى از او و امر به معروف و نهى از منكر پيمان گرفت و در مقابل آنان را به بهشت وعده داد.

آنها به پيامبر وعدۀ يارى و پناه دادن دادند و اين امر به آگاهى و اطّلاع كامل كه از جانب خداوند به آنان داده شده بود صورت مى گرفت، چه اين كه برخى از آنان اين مسأله را تبيين كردند كه در مقابل وعدۀ يارى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و التزام به اين وعده چه تبعاتى را بايد متحمّل شوند. اينك شايسته است برخى از سخنانى را كه قبل از بيعت آن گروه از مردم مدينه با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ميان آنها ردّ و بدل شد يادآور گرديم.

ص: 172

قبل از اين بيعت عباس بن عبادة بن فضله انصارى يكى از افراد بنى سالم بن عوف خطاب به ديگران گفت: «آيا مى دانيد در مقابل چه كسانى [و به چه قيمتى] با اين مرد بيعت مى كنيد؟» آنان پاسخ دادند: «آرى». او گفت: «شما به قيمت جنگ با سياه و سفيد با او بيعت مى كنيد. پس آيا به نظر خودتان چون نقص و مصيبتى بر اموال و يا اشراف و بزرگان شما وارد شود او را رها نخواهيد كرد؟ اگر چنين است از همين الآن او را واگذاريد كه در آن صورت [كه او را در چنان موقعيّتى رها كنيد] خوارى دنيا و آخرت بر شما خواهد بود، امّا اگر معتقديد كه به قيمت به غارت رفتن اموال و كشته شدن بزرگان و اشراف خود به آنچه او را بدان فرا مى خوانيد وفادار خواهيد ماند، اين - به خداوند سوگند - خير دنيا و آخرت است».

آنان در پاسخ او گفتند: «او را به قيمت خسارت در اموال خود و كشته شدن سران و بزرگان خويش به ميان خود مى بريم».

براء بن معرور يكى از ديگر پيشوايان و سرانى است كه در مقابل فرمودۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) - آنگاه كه از آنان خواست در مقابل آنچه از زنان و فرزندان خود دفاع مى كنند از او نيز دفاع كنند - گفت: «به خداوند سوگند در مقابل آنچه از كيان خويش دفاع مى كنيم از تو دفاع خواهيم كرد. ميان ما و آن مردم (يعنى يهوديان) پيمانهايى وجود داشته كه آنها را مى گسليم، اما آيا اين احتمال نمى رود كه اگر ما آنچه را تو مى خواهى پذيرفتيم و تو را يارى داديم و پس از آن خداوند تو را چيره ساخت به ميان قوم خود برگردى و ما را رها كنى؟».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مقابل اين سخن تبسّمى كرد و سپس فرمود: «خون من با خون شما و مرگ و زندگى من با مرگ و زندگى شما گره خورده است(1). من از

ص: 173

شمايم و شما از منيد با هركس وارد جنگ شويد جنگ مى كنم و با هر كه از در صلح درآييد صلح».

پس از آن كه اين بيعت منعقد شد پيامبر (صلی الله علیه و آله) دوازده پيشوا براى آنان برگزيد و سپس خطاب به آنان فرمود: «شما در ميان قوم خود عهده دار آنان و امورشان هستيد، آنسان كه حواريين براى عيسى بن مريم كفيل او و عهده دار مردم بودند.

من نيز كفيل و عهده دار قوم خود هستم».

بدينسان بيعت صورت پذيرفت و مقدّمه اى براى هجرت گرديد، چه اين كه اساس اقدام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به هجرت همان حمايتى بود كه آن حضرت در مدينه از آن برخوردار مى شد.

علاقه و شور و شوق انصار به اين بيعت بسيار بالا بود تا آنجا كه حتى برخى مى خواستند مفاد پيمان را [از همان لحظه] اجرا كنند و عليه قريش درون خانۀ آنها وارد جنگ شوند، آنسان كه همين عباس بن فضله كه اندكى پيش از او سخن گفتيم اظهار داشت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، سوگند به آن كه تو را به حق برانگيخته است، اگر خواسته باشى با شمشيرهاى خود عذابى سخت بر همۀ آنانى كه در منى گرد آمده اند وارد مى آوريم». اما رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در پاسخ او فرمود:

«ما به چنين چيزى امر نشده ايم، به ميان كاروان و منزلگاه خود برگرديد».

روانه شدند وقتى به آنجا رسيدند، خطاب به آنان گفتند: «اى جماعت خزرج، به ما چنين خبر رسيده است كه شما به سراغ اين مرد هم خاندان ما آمده ايد و مى خواهيد او را از ميان ما بيرون بريد و نيز شما با او عليه ما و از موضع جنگ با ما بيعت مى كنيد، به خداوند سوگند اگر ميان ما و شما جنگى درگيرد شما در ميان همه تيره هاى عرب بيش از همه مبغوض ما خواهيد بود».

از ديگر سوى در ميان گروهى كه از يثرب به مكّه آمده بودند عدّه اى مشرك نيز وجود داشتند و در اين ميان كسانى كه دلهايشان به اسلام متمايل گشته و ايمان آورده بودند تلاش داشتند مسألۀ بيعت و هرچه با آن ارتباط دارد از ديد و اطلاع مكّيان پوشيده و مخفى بماند. به همين سبب كسانى از همين مشركان به ميان سران قريش روانه شدند تا سوگند ياد كنند كه هرگز چنين چيزى نبوده است و ما از آن اطلاعى نداريم. سران قريش نيز سخن اين گروه را بدان سبب كه همانند آنان مشرك بودند پذيرفتند.

ابن اسحاق روايت كرده است كه سران قريش نزد عبد الله بن ابى بن سلول - كه در آن زمان مشرك بود و بعدها سر دستۀ منافقان مدينه شد - آمدند تا در مورد مسألۀ بيعت از او بپرسند. او نيز بدانان گفت: چنين كارى يك اقدام بزرگ محسوب مى شود و تاكنون قوم من نبوده اند كه در پى كارى از اين قبيل روانه شوند و من از آن اطّلاعى نداشته باشم».

از آنجا كه در ابتداى امر قريش تنها احتمال چنين حادثه اى را مى دادند و بدان يقين نداشتند، صرف يك تكذيب براى برطرف شدن اين گمان كافى بود، هر چند براى آنان اطمينان نياورد. به همين سبب نيز [هر چند تا اندازه اى از نگرانى آنان كاسته شد]، اما آنها به جستجو و تحقيق در مورد صدق و يا كذب اين خبر پرداختند تا از آن مطمئن شوند، اما پس از آن كه مردم منى را ترك گفتند، سرانجام آنان دريافتند كه چنين بيعتى صورت گرفته و آنچه را تنها آنها گمان مى داده اند به تحقّق پيوسته است.

ص: 175

اين ماجرا مشركان قريش را نگران و بيمناك ساخت. به همين دليل به تعقيب بيعت كنندگان پرداختند، اما بدانان نرسيدند و تنها از ميان اين گروه به سعد بن عباده و منذر بن عمرو كه هر دو از پيشوايان [منتخب در جريان اين بيعت] بودند دست يافتند. البته منذر توانست با آنان مقابله كند و اجازه ندهد او را به اسارت درآورند و يا در تعقيب وى خود را به او برسانند. اما سعد بن عباده از سوى مشركان دستگير شد و آنان دستهاى او را به گردنش بستند و آنگاه وى را روانۀ مكّه كردند و به شهر آوردند. اين در حالى بود كه مشركان در طىّ مسير تا مكّه او را با گرفتن موهاى جلو صورتش - كه بلند و فراوان بود - به پيش مى كشيدند و كتك مى زدند.

سعد دربارۀ اين ماجرا مى گويد: «به خداوند سوگند من در اختيار آنان بودم كه ناگاه تنى چند از قريش سوى من آمدند در حالى كه در ميان آنان مردى زيباروى با چهره اى نورانى و پردرخشش بود. در اين هنگام من با خود گفتم: «اگر در كسى از اين مردم خيرى باشد در همين مرد خواهد بود». هنگامى كه وى نزديك من قرار گرفت، بدرشتى با من سخنانى چند گفت و من با خود گفتم: «نه، به خداوند سوگند اصلا پس از اين در ميان اين مردم خيرى نيست».

به خداوند سوگند من همچنان در اسارت آنان بودم كه يكى از مردانى كه با همين گروه بود به من روى كرد و گفت: «آهاى، آيا ميان تو و هيچ كس از قريش پيمانى و قرار اعطاى پناهندگى وجود ندارد؟» من گفتم: «به خداوند سوگند، چرا. من كاروان تجارى جبير بن مطعم را در پناه حمايت خود قرار مى دادم و در مقابل هركس كه در سرزمين من قصد ستم و تعرّض به آنان داشت از آن دفاع مى كردم و براى حارث بن حرب بن اميّه نيز همين كار را مى كردم». او گفت:

«هان، آن دو تن را بخوان و پيمانى را كه با آنان دارى يادآور شو». پس من چنان كردم و آن مرد رفت و آن دو تن را در مسجد الحرام در كنار كعبه ديد و به آنان گفت:

«همينك مردى در ابطح كتك زده مى شود و او شما را بانگ مى كند». پرسيدند:

«آن مرد كيست؟» وى پاسخ داد: «او سعد بن عباده است». آن دو گفتند: «راست

ص: 176

گفته است، به خداوند سوگند او كاروان تجارت ما را در پناه خود قرار مى داد و اجازه نمى داد در منطقۀ او مورد ستم و تعرّض قرار گيرد». به هر حال آن دو پس از شنيدن اين مسأله آمدند و مرا آزاد كردند».

ما اين داستان را با همۀ طولانى بودنش آورديم تا روشن شود كه چگونه اين مسأله قريش را سخت مى آزرد و به خشم مى آورد كه تقاضاى محمّد (صلی الله علیه و آله) با پاسخى مثبت مواجه شود و او پناهگاه و پايگاهى براى دعوت خويش در يثرب بيابد. اين خشم خود را در تعقيب مردم مدينه از سوى مشركان و نيز در آزار و شكنجه اى كه به سعد بن عباده روا مى داشتند نشان داد. او تنها كسى بود كه مشركان به وى دست يافتند و قبل از آن، ديگران از دسترس آنها دور شده بودند و اگر زمانى كه اين گروه متجاوز از هفتاد تن بودند مشركان به آنها مى رسيدند، خدا مى داند كه چه فرجامى به بار مى آمد. شايد در همين جا نخستين نبرد ميان مشركان و مسلمانان برپا مى شد، هر چند اين تعقيب، خود، نخستين نبرد ميان نبردهاى مسلمان - با تعداد اندك - و نيروى مشركين - با تعداد فراوان - بود و شايد در همين ماجرا مشركان اين حقيقت [تلخ] را دريافتند كه دوران استضعاف رو به پايان نهاده و خداوند خود پشتيبان پايداران است.

ص: 177

ص: 178

جايى براى پشيمانى و ندامت باقى نمى ماند، چرا كه احساس ندامت از احساس سلطۀ حق بر دل زاييده مى شود امّا حق را هيچ سلطه اى بر دلهاى مشركان نيست كه شرك و تعصّب در آن جاى گرفته و بدين ترتيب است كه جلوه هاى قدرت يافتن حق جز بر سركشى و تكبّر و عناد آنان نمى افزايد.

اين را نيز نبايد از ياد ببريم كه رقابت ميان عشيره هاى گوناگون قريش و جنگ آنان بر سر به دست آوردن رياست و قدرت يكى از اسباب اصليى بود كه آنها را از حق روى گردان مى ساخت و كفر را در دلهاى ايشان رسوخ بيشتر مى داد و هرچه بر قدرت دعوت حق افزوده مى شد، مشركان احساس مى كردند كه اين به معنى افزايش قدرت و رياست بنى هاشم يعنى خاندان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ست و [طبعا از قدرت و سيادت ديگر تيره هاى قريش مى كاهد].

به همين دليل بود كه چون مشركان مشاهده كردند مسلمانان براى تشكيل نيرويى در مقابل آنان مكّه را ترك مى گويند و همانند دو بار هجرت به حبشه در اينجا براى حفظ دين خود تنها به اين بسنده نمى كنند كه از مشركان و آزار آنان بگريزند و بلكه براى آن از شهر مكّه بيرون مى روند كه به توفيق و هدايت الهى نيرويى فراهم آورند كه بدان وسيله در مقابل مشركان ايستادگى و استقامت ورزند بر مسلمانانى كه در ميان آنان باقى مانده بودند بيش از پيش سخت گرفتند.

آنچه در سطور پيشين بدان اشاره كرديم تفاوت واضحى را كه ميان هجرت به حبشه و هجرت به مدينه وجود دارد نشان مى دهد تفاوتى كه به سبب آن هجرت به حبشه، در هر دو بار خود، مشركان را به ترس وانداشت و حتى - آن گونه كه يادآور شديم - مهر و دلسوزى برخى از مشركان چون عمر بن خطاب را نسبت به مسلمانان مهاجر برانگيخت. در حالى كه هجرت مسلمانان به يثرب مشركان را آشفته خاطر ساخت و خشم آنان را برانگيخت و اگر در اينجا از سوى مشركان دلسوزيى وجود داشت اين دلسوزى نسبت به خود آنها بود و نه ديگران.

اين تصويرى از احساسى است كه مشركان در هنگام بيعت مردم يثرب با

ص: 180

رسول خدا داشتند، اما از آن سو مؤمنان و پايداران اندك اندك احساس مى كردند كه نصرت الهى بر آنان فرا رسيده و به چنان قدرتى دست يافته اند كه مى توانند استضعاف و استهزايى را كه از سوى مشركان متوجّه آنها مى شد از خود دور سازد و اين وعدۀ الهى را محقّق سازند كه «ما ارادۀ آن داريم تا بر كسانى كه در زمين به استضعاف كشانده شده اند منّت نهيم و آنان را پيشوا و وارثان [زمين] قرار دهيم»(1).

آنجا به مدينه بازگشتند.

ابن اسحاق در سيرۀ خود و در رواياتى كه مى آورد چنين مدّعى است كه اذن هجرت يا امر الهى مبنى بر هجرت در آيۀ ذيل آمده است، آنجا كه فرمود: «به كسانى كه هدف جنگ قرار گرفته اند بدان سبب كه بر آنان ستم رفته است اجازه داده شد و خداوند بر يارى آنان قادر است؛ كسانى كه از شهر و خانه هاى خود اخراج شدند بى آن كه هيچ گناهى بر آنان و هيچ حقى براى مخالفانشان باشد جز آن كه آنان گفتند: «پروردگارمان الله است» - اگر بازداشتن برخى از مردم به وسيلۀ برخى ديگر نبود، صومعه ها، كنيه ها و عبادتگاههايى و مساجدى كه فراوان در آنها ذكر نام خدا مى شود نابود مى گرديد. به تحقيق خداوند هر كه را او را يارى دهد يارى خواهد داد كه خداوند مقتدر و توانا است - همان كسانى كه اگر در زمين به آنان قدرت و سلطنت دهيم نماز به پاى دارند و زكات دهند، امر به معروف كنند و نهى از منكر مى نمايند و فرجام كارها از آن خداست»(1).

البته به اعتقاد ما اين آيات در مدينه نازل شده، زيرا سورۀ حج از سوره هاى مدنى است و علاوه بر اين، آيات پيشگفته حكايت از آن دارد كه مسلمانان در طىّ هجرت از سرزمين خود رانده شده اند و اين در حالى است كه اگر نظر ابن اسحاق را بپذيريم مى بايستى اذن خداوند به خروج از مدينه قبل از آن و به عبارت ديگر، سبب قبل از مسبّب مى بود، با آن كه آيات مورد بحث از ماجرايى كه از اين پيش گذشته است سخن مى گويد. بنابراين به عقيدۀ ما اجازه اى كه در اين آيات داده شده اجازۀ جنگ است كه پس از هجرت و آن هنگام به مسلمانان داده شده است كه در يثرب - همانجا كه مدينة الرّسول شده بود - به صورت قدرتى متمركز در آمدند.

يثرب پناهگاه آنان و همان جايى است كه در آن از يارى و پشتيبانى برخوردار خواهند شد و فرمود: «خداوند براى شما برادرانى و سرايى قرار داد كه در آن امنيّت يابيد».

پس از اين اجازۀ صريح كه شايد بتوان آن را يك دستور نيز دانست، مسلمانان خواه به شكل گروهى و خواه فردى به مدينه هجرت كردند. البته آنان راه آسانى را براى انجام اين مهم پيش روى خود نيافتند بلكه با مشكلاتى كه از سوى قريش در اين راه ايجاد مى شد روبرو شدند، چرا كه قريش پس از آگاهى يافتن از ماجراى بيعت انصار چنين احساس كرده بود كه مسلمانان در يثرب - كه بعدها مدينة الرّسول شد - در كنار ديگر برادران خود قرار مى گيرند [و قدرتى را عليه آنان تشكيل مى دهند]. آنان به همين سبب به تعقيب و جستجوى كسانى كه قصد هجرت داشتند پرداختند تا اگر بتوانند آنها را از هجرت منع كنند، آنسان كه براى منع امّ سلمه و همسرش از هجرت تلاش كردند و تنها به همسرش اجازه دادند در صورتى كه دوست دارد خود بتنهايى اقدام به مهاجرت كند. امّا در مقابل اين تلاش آنان، ابو سلمه بتنهايى راه مدينه در پيش گرفت و آن زن نيز با اراده اى برخاسته از ايمان صبر كرد و [پس از چندى] او نيز در تنهايى روانۀ مدينه شد و البتّه در طىّ راه خود كسى را از جوانمردان يافت كه به كمك وى در راه هجرت شتافت.

مشركان گاه به حيله و دروغ متوسّل مى شدند تا بدين وسيله مهاجران را از راه برگردانند و سپس بى آنكه خود را به عهد و پيمانى ملزم و وفادار بدانند، آنان را مورد شكنجه و آزار قرار دهند. يكى از اين افراد كه هدف حيله و سپس آزار مشركان قرار گرفت عياش بن ابى ربيعه است.

روايت مى شود كه چون عيّاش راه هجرت به مدينه را در پيش گرفت، ابو جهل بن هشام و حارث بن هشام كه هر دو عموزادگان و برادران نامادرى او بودند در پى او روانه شدند و در مدينه خود را به او رساندند، در آن زمان كه هنوز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مكّه به سر مى برد آن دو وارد شهر شدند و به او گفتند:

ص: 183

«مادرت نذر كرده است هيچ موى خود را شانه نزند تا تو را ملاقات كند و هرگز سايه نگزيند تا هنگامى كه تو را ببيند». در پى اين سخن او بر مادر خويش دل سوزاند و قصد بازگشت كرد. عمر كه همراه او بود به وى گفت: «اى عيّاش، به خداوند سوگند اينان تنها تو را براى اين مى خواهند كه تو را از دين خويش برگردانند. از آنان برحذر باش، چه - به خداوند سوگند - وقتى كه شپش مادرت را آزار دهد موى خود را شانه خواهد زد و وقتى گرماى مكّه بر او فشار آورد به سايه خواهد رفت». اما او كه فريب خورده بود در پاسخ گفت: «[با بازگشت به مكّه] با مادرم نيكى مى كنم و [علاوه بر اين] در آنجا مالى دارم، آن را مى گيرم [و بر مى گردم]». عمر در پاسخ او گفت: «به خداوند سوگند تو خود مى دانى كه من يكى از ثروتمندترين افراد قريش هستم و اينك نيم ثروت من از تو با آنان مرو». امّا عيّاش بازهم نپذيرفت و اصرار داشت به مكّه برگردد. عمر كه چنين ديد به او گفت: «اكنون كه آنچه خود دوست دارى انجام مى دهى، اين شتر مرا بگير كه شتر رام و فرمانبردارى است. بر پشت آن بنشين و اگر در كار اين دو تن امرى ترديد برانگيز ديدى به وسيلۀ اين شتر خود را از آنان برهان».

به هر حال عيّاش آن شتر را گرفت و سپس به همراه آن دو تن از مدينه به قصد مكّه بيرون آمد. در طىّ راه ابو جهل به عيّاش گفت: «برادر، شترم درشتى مى كند.

آيا مرا پشت سر خويش بر شتر خود سوار نمى كنى؟» او گفت: «چرا». پس هر دوى آنها شتران خود را خواباندند تا ابو جهل بر شتر عياش سوار شود. اما چون پياده شدند حارث و ابو جهل بر او تاختند و وى را در بند كردند و سپس او را با خود به مكه بردند و از او خواستند از دين خود برگردد و او نيز در حالى كه قلبش به ايمان آراسته و مطمئن بود [ظاهرا] از دين برگشت.

گفتنى است كه عمر دوست و همراه عيّاش در راه هجرت بود و آن دو همراه ديگرى نيز به نام هشام بن عاص داشتند كه قبل از رسيدن به مدينه افراد خاندانش خود را به وى رساندند و او را از ادامۀ راه و از دين خود بازداشتند و او

ص: 184

نيز از دين برگشت.

عمر كه ماجراى فوق از او روايت شده مى گويد: «به خداوند سوگند ما با خود مى گفتيم خداوند عذر كسى را كه از دين برگردد نمى پذيرد». در روايت عبد الله بن عمر به نقل از پدرش نيز چنين آمده كه گفت: «خداوند از آن كسانى كه از دين برگشته، هيچ اظهار راستى، هيچ اقدامى متقابل براى جبران آن و هيچ توبه اى را نمى پذيرد، كسانى كه خدا را شناختند ولى پس از آن تنها به سبب بلا و گرفتاريى كه به آنان رسيد به كفر بازگشتند».

به هر حال گروهى از مسلمانان چنين عقيده اى داشتند و با خود چنين مى گفتند شايد اين عقيده براى آن در دلهاى اين گروه جاى گرفته بود كه بتوانند بيشترين بلا و آزار ممكن را [در راه خدا] تحمّل كنند و صبر و پايدارى آنان موجب تقويت روحيّه و تشويق ديگران باشد. زيرا كه روحيّۀ قويتر پيشتازان به ديگران نيز سرايت مى كند آنسان كه آب از فراز بلندى به پايين سرازير مى شود(1).

هنگامى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد مدينه شد خداوند اين آيات را بر او نازل ساخت كه «بگو اى بندگان من كه بر خويش اسراف و ستم روا داشته ايد از رحمت خداوند نوميد شويد خداوند همه گناهان را مى آمرزد همو غفور و رحيم است.

پيش از آن كه عذاب بر شما وارد آيد و آنگاه كه يارى نخواهيد شد، به سوى خداوند بازگرديد و توبه كنيد و قبل از آن كه عذاب خداوند به صورت ناگهانى و در حالى كه درك نمى كنيد شما را فرا رسد از [اين] نيكوترين چيزهايى كه از جانب پروردگارتان بر شما نازل شده است پيروى نماييد»(2).

ص: 185

پس از آن كه اين آيات نازل شد عمر آن دو دوستى را كه سفر خويش به سوى مدينه را به همراه آنان آغاز كرد و حتى يكى از آنها تا مدينه با او همراهى كرد ولى پس از آن هر دوى آنها به دليل فشار بستگان خود در ظاهر از دين برگشتند از ياد نبرد و به همين دليل نامه اى براى آن كه اين آيه در آن نوشته شده بود ارسال كرد. وى اين نامه براى هشام بن عاص كه قبل از عيّاش گرفتار قوم خود شده و از دين برگشته بود فرستاد و او نيز با آن كه در ابتدا فهم اين نكته برايش مشكل بود كه چرا عمر اين آيه را براى او فرستاده است پس از قرائت آيه آن را فهميد و دريافت كه اين آيه دربارۀ او و امثال او كه از رحمت الهى نوميد شده بودند نازل شده است.

البتّه در روايت ديگرى چنين آمده كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از آن كه به مدينه هجرت كرد فرمود: «چه كسى به سراغ عيّاش بن ابى ربيعه و هشام بن عاص مى رود؟» وليد بن مغيره در پاسخ گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) من آن دو را به حضور شما مى آورم». بدين ترتيب وى مخفيانه به مكّه رفت و در آنجا با زنى برخورد كرد كه غذايى را با خود مى برد. وليد از او پرسيد: «اى كنيز خدا، قصد كجا دارى؟» او پاسخ داد: «قصد اين دو زندانى [اشاره به همان دو مسلمان] دارم». پس وليد در پى او روانه شد و از محل نگهدارى آن دو آگاهى يافت. از آنجا كه آن دو در يك چهار ديوارى بدون سقف نگهدارى مى شدند چون شب فرا رسيد، وليد از بالاى ديوار به داخل آنجا رفت و سپس حنجرى در زير زنجيرى كه بر پاى آن دو بسته شده بود گذاشت و پس از آن با شمشير خود بر زنجير كوبيد و بدين ترتيب آن بند گسسته شد و وليد توانست آن دو را با خود به مدينه بازگرداند.

320 - به سبب تعقيب و مراقبت شديد قريش، مؤمنان از بيم ستم آنان كه از ترس آنان از تجمّع مؤمنان در مدينه و تشكيل نيرويى عليه آنها و منع آنها از بازداشتن مردم از دين خويش ناشى مى شد مخفيانه از مكه بيرون مى رفتند و حتّى مردان قدرتمند مسلمان نيز همين شيوه را در پيش مى گرفتند تا در امان از آزار مشركان در هجرت به مدينه موفّق شوند. در اين ميان تنها عمر بن خطّاب بود كه در جاى جاى

ص: 186

مكّه مكرّمه ايمان خود را آشكار مى ساخت. او به همين دليل در ماجراى هجرت نيز شيوۀ پنهانى را نپذيرفت و با اعلام اين كه قصد هجرت دارد و نيز با تهديد هركس كه در مقابل او بايستد به صورت آشكار روانۀ مدينه شد.

در روايتى منسوب به على (ع) آمده است كه فرمود: «هيچ كس از مهاجران سراغ ندارم كه مخفيانه هجرت نكرده باشد مگر عمر بن خطّاب او چون قصد هجرت كرد، شمشير به ميان بست، كمان بر شانه نهاد، چند تير در دست گرفت و چوبدستى خود را برداشت و آنگاه در حالى كه سران قريش در پيرامون كعبه بودند به جانب كعبه رفت و هفت بار طواف كرد و پس از آن به پشت مقام [ابراهيم] آمد و در آنجا دو ركعت نماز گزارد. سپس در كنار تك تك تجمعهاى قريش ايستاد و خطاب به آنان گفت: «رويتان سياه باد! خداوند پوزه تان را به خاك بمالد! هركس كه مى خواهد مادرش به عزايش بنشيند، يا فرزندش يتيم شود و يا همسرش بيوه گردد، در پشت اين دره [و در خارج شهر] مرا ملاقات كند»(1).

ممكن است در اينجا كسى اين پرسش را مطرح كند كه بنابر مشهور در سفر عمر بن خطاب، عيّاش بن ابى ربيعه با او همراه بود و هشام بن عاص نيز قصد همراهى با او را داشت [در صورتى كه در روايت منسوب به على (ع) ذكرى از كسى ديگر به ميان نيامده است و] بنابراين چگونه مى توان ميان اين روايت و روايت مشهور توافق قرار كرد.

ما در پاسخ چنين سؤالى اظهار مى داريم در اينجا توافق و همسويى برقرار كردن ميان روايات ممكن است و هرجا چنين آشتيى امكان پذير باشد ديگر جايى براى ردّ يكى از روايات يا هر دوى آنها نيست. در مورد اين دو روايت يعنى روايت مشهور و روايت منسوب به امام على (ع) [مى توان گفت] اين همراهى كه مورد

ص: 187

بحث روايت مشهور مى باشد در طىّ سفر صورت پذيرفته و از ديگر سوى اين نكته روشن است كه شروع سفر پس از مصمّم شدن بر آن و جدّى بودن و اصرار داشتن بر اين تصميم ممكن مى شود و بنابراين در مورد بحث عيّاش و هشام با عمر قرار گذاشته بودند تا در نقطه اى به نام تناضب در حوزۀ خاندان بنى غفار همديگر را ملاقات كنند، در صورتى كه آنچه روايت على (ع) از آن سخن مى گويد مربوط به زمانى است كه عمر هنوز در مكّه بوده و در آنجا قصد خود را مبنى بر هجرت به مدينه اعلام داشته است.

بدين ترتيب در مورد سير رخدادها در اين ماجرا مى گوييم عمر در مكّه آن سخنانى را كه روايت شده بر زبان آورد و قريش را به مبارزه طلبيد و پس از آن راه خود را به سوى نقطه اى كه با همراهانش در آنجا قرار گذاشته بود در پيش گرفت و در آنجا با حضور عيّاش و غيبت هشام كه خاندانش او را از اسلام بازداشته بودند و او نيز تحت فشار آنان و در حالى كه دلش به ايمان استوار بود ظاهرا از اسلام دست برداشته بود مواجه شد [و از آنجا به بعد به همراه عيّاش راه خود را به سوى مدينه ادامه داد].

به هر حال، هجرت مسلمانان مهاجر به صورت پنهانى و دور از چشم قريش انجام مى گرفت و آنان در مقصد سفر خويش به خانه هاى انصار وارد مى شدند.

[در ميان اين مهاجران] عمر بن خطاب پس از آن كه به مدينه رسيد و خانواده و برادرش زيد بن خطاب و نيز عمرو بن سراقه و ديگران به او پيوستند، به خانۀ رفاعة بن عبد المنذور بن زهير از خاندان بنى عمرو بن عوف در منطقۀ قباء رفت.

طلحة بن عبيد و صهيب بن سنان نيز بر ضبيب بن اصاف وارد شدند و به همين نحو همۀ مهاجران به خانه هاى انصار رفتند، كسانى كه آنان را پناه مى دادند و يارى مى كردند و از ايشان استقبال مى نمودند تا آنجا كه مهاجران احساس مى كردند كه گويا در ميان خاندان و كسان خود قرار دارند، چرا كه ايمانى راستين آنان را گرد همديگر آورده و محبّت خدا و رسول آنها را در ميان گرفته و آنان را دوستانى براى

ص: 188

همديگر قرار داده بود كه همه بر خوان نعمت الهى نشسته اند. انصار به نيكى فضل و برترى مهاجرانى را كه در مقابل نخستين ضرباتى كه به نيروى در حال شكل گيرى اسلام وارد مى آمد تحمّل كرده بودند آزارهاى مشركان را به جان خريده و از سرزمين و از كنار آنچه در اختيار داشتند بيرون رانده شده بودند درك مى كردند و بدينسان بود كه خداوند آنان را به جاى ترس و بيمى كه از آن رنج مى بردند از امنيّت و به جاى خواريى كه ضعيف تران متحمّل آن مى شدند از عزّت و سربلندى برخوردار ساخت؛ چه، به عزّتمندى خداوند عزّت يافتند و به توفيق الهى و به سبب همين مؤمنان بود كه خواست الهى [در جامعه] تحقق يافت.

همينانند كه خداوند دربارۀ شان مى فرمايد: «[غنايم] از آن تنگدستان مهاجرى است كه از سرزمين خود و از آنچه داشتند رانده [و محروم شدند] و در پى فضل و خشنودى الهى اند و خدا و رسول او را يارى مى دهند و همينان راستگويانند. نيز براى آن كسانى كه قبل از آنها در اين خانه ها بودند و ايمان گزيده بودند و هركس را كه به سوى آنان هجرت كند دوست مى دارند و در دل خود را نيازمند و وابسته بدانچه به مهاجران داده شده است نمى بينند و [ديگران] را بر خود ترجيح مى دهند هر چند خود تنگدست باشند. هركس از بخل خويش در امان بماند [در رديف] رستگاران خواهد بود»(1).

همچنين خداوند دربارۀ اين گروه از مسلمانان مى فرمايد: «پيشتازان نخستين، از مهاجر و انصار و نيز كسانى كه به نيكى از آنان پيروى كردند، خداوند از آنان خشنود است و آنان از او خشنودند و نيز [پروردگار] براى آنان بهشتهايى آماده كرده است كه از زير آن نهرهايى جارى است و جاودان در آن خواهند بود كه اين، رستگارى بزرگى است»(2).

پيشتازان نخستين كه در اين آيه از آنان ياد مى شود همان كسانى هستند كه

ص: 189

براى حفظ دين خود از مكه هجرت كردند و در سايۀ [حكومت] الهى و نه حاكميت جز او قرار گرفتند. انصار نيز همان كسانى اند كه در پيشتاز بودن در طريق اسلام پشت سر مهاجران قرار مى گيرند. آنان آنسان كه دلهاى خويش را بر مهاجران گشودند سرزمين خود را نيز بر روى آنان گشودند و آنها را بر خود برگزيدند.

بدين ترتيب افتخار مقام نخستين در مسابقه گرويدن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آن مهاجران و افتخار رتبۀ دوّم از آن كسانى است كه به نيكى از گروه نخست پيروى كردند و بنابراين گروه نخست افتخار پيشتازى و گروه دوّم افتخار پيروى را از آن خود ساخته اند.

تنها مانع هجرت حمزه نمى شد بلكه از آن استقبال مى كرد تا وى با هجرت به مدينه در كنار برادرزاده اش محمّد (صلی الله علیه و آله) باشد و او را يارى دهد.

به هر حال هيچ كس از مسلمانان نيست كه در تاريخ چنين ثابت شده باشد كه قبل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هجرت نكرد، جز على (ع) و ابو بكر، امّا على (ع) به همراه پيامبر در مكّه ماند و بنا بر آنچه در تاريخ ثبت شده است به دستور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مبنى بر اين كه در شهر مكه بماند و امانتهايى را كه نزد آن حضرت بوده به مردم بازگرداند در مكّه ماند و پس از آن حضرت هجرت كرد. ابو بكر نيز مشغول فراهم آوردن مقدّمات هجرت بود و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از وى خواست تا در مكّه بماند و نيز گاه در فرموده هاى خود اشارات و كناياتى بدين مسأله داشت كه او ممكن است همراه وى در طىّ اين سفر باشد.

ابن اسحاق در سيرۀ خود در همين مورد مى گويد:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از آن كه اصحاب مهاجر او مكّه را ترك گفتند به انتظار اجازۀ خداوند براى هجرت در اين شهر ماند و به استثناى كسانى كه زندانى و يا وادار به ترك دين خود مى شدند هيچ كس جز على بن أبي طالب (ع) و ابو بكر بن ابى قحافه نماند. ابو بكر در موارد زيادى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اجازه هجرت خواست، اما هر بار پيامبر به وى مى فرمود: «شتاب مكن شايد خداوند براى تو همراهى قرار دهد» و ابو بكر نيز مشتاق آن مى شد كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) همراه و او همراه آن حضرت باشد»(1).

به هر حال رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) از همان زمان كه در عقبۀ منى با اوس و خزرج ملاقات كرد و نخستين بيعت عقبه تحقق يافت آنسان كه همين بيعت نشان دهندۀ آن است خود را براى هجرت آماده مى كرد سپس دوّمين بيعت عقبه كه پيمان پناه دادن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از سوى آن مردم و يارى رساندن به او بود منعقد شد و اين خود دليلى ديگر است بر اين كه او عزم و ارادۀ هجرت داشت. در پى اين دو رخداد پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مردم اجازه و يا فرمان داد كه به مدينه هجرت كنند و آنان نيز، خواه در

ص: 191

شكل گروهى و خواه فردى، غالبا به صورت پنهانى و بعضى به صورت آشكار به مدينه هجرت كردند. اين هجرت زمينه اى براى گسترش هر چه بيشتر دعوت اسلامى و انتقال اين دعوت از نقطه اى كه در آن اين دعوت از نيرو و اقتدارى برخوردار نبود به نقطه اى ديگر كه اسلام در آن از قدرت فراوانى برخوردار مى شد و نيز انتقال دعوت به سرزمينى بود كه در آن مسلمانان از چنان سلطه اى برخوردار مى شدند كه بتوانند دولتى اسلامى برپا كنند. زيرا معقول نبود كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) اصول و تشريفات اسلامى را در مكّه در حالى كه در زير سايۀ بت پرستى و سلطۀ مشركان قرار دارد اجرا كند، زيرا امورى از قبيل جمع آورى زكات تنها در سايۀ حكومتى اسلامى و عادل امكان پذير است كه آن را از اغنيا و ثروتمندان مى ستاند و به فقرا و نيازمندان مى رساند. همچنين اجراى اصول برابرى و برادرى، دعوت مسلمانان به مهرورزى متقابل به همديگر تا مصداق سختگيران بر مشركان و مهربانان با يكديگر»(1) قرار گيرند، اقامۀ حدود شرعى و بازدارنده به منظور ايجاد جامعه اى مطلوب، قصاص عادلانه، تنظيم روابط ميان مردم بر اساس خشنودى متقابل و عدالت و بالاخره مقابله با رباخوارى سرچشمه گرفته از جاهليّت، همه و همه جز در سايۀ حاكميّت الهى و ايجاد حكومتى اسلامى كه فرمان الهى را به اجرا در مى آورد و مردم را از آنچه او نهى كرده است دور مى سازد امكان پذير نيست.

علاوه بر اين، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نمى توانست جامعه اى با افكار عمومى صحيح كه در آن منحرف به راه راست برگردد و جويندگان هدايت راه صحيح را بيابند و نيكوكار پاداش كار خويش را ببيند بوجود آورد مگر در سايۀ برپايى حكومتى اسلامى.

بدين ترتيب هجرت به مدينه ضرورتى لازم و ضرورى بود تا پايه هاى اسلام برپا و تحكيم شود و دعوت اسلامى عالمگير گردد و چنين است كه مى بينيم هجرت از يك رخداد خاص و ساده و مقطعى و يا از بيم و وحشت از يك رخداد محتمل ناشى نشده و بلكه علل و دلايل مهم ديگرى در وراى اين رخداد بزرگ تاريخ وجود دارد.

ص: 192

ناتوانان و بردگان كسى در مكّه نمانده بود، امّا هنوز پيامبر (صلی الله علیه و آله) در ميان آنان قرار داشت و همو بود كه رأس اين حركت خطر آفرين براى مشركان به حساب مى آمد و اگر موفّق مى شدند بلايى بر سر او بياورند به هدف خويش دست مى يافتند.

ابن اسحاق در سيرۀ خود در اين باره چنين مى گويد:

«چون قريش مشاهده كرد كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) داراى ياران و طرفدارانى سواى قبيله و سرزمين آنان شده است و هنگامى كه خروج اصحاب پيامبر از مكّه به مقصد اين پيروان جديد را ديدند دريافتند كه مسلمانان به سرزمين مناسب ديگرى روى آورده اند و در ميان مردم آن كيان دفاع و حمايتى براى خود يافته اند. آنان به همين سبب مراقب بودند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به ميان آن طرفداران جديد نرسد زيرا مى دانستند او بر جنگ با آنان مصمّم شده است».(1)

مشركان قريش به همين سبب در دار النّدوه كه در خانۀ قصى بن كلاب تشكيل مى شد و مجلس تصميم گيرى قريش بود و در مورد هيچ كار مهمى تصميمى نمى گرفتند مگر آن كه در اين مجلس مطرح مى شد گرد هم آمدند.

در اين ميان مردى از سرزمين نجد در اجتماع آنان حضور يافت. گفته شده است اين مرد نجدى شيطان بود كه در صورت پيرمردى ظاهر شده بود و البته - از نظر ما - حتى اگر او شيطان نبود امّا در ناپاكى و خباثت بسان او بود.

مشركان در مورد محمّد (صلی الله علیه و آله) به مشورت و تبادل نظر پرداختند. در اين هنگام يكى از آنان به ديگران گفت: «تاكنون آنچه ديده ايد در نتيجۀ كار اين مرد رخ داده است. اكنون نيز - به خداوند سوگند - ما از ناحيۀ او از اين ايمن نيستيم كه با همدستى و در ميان كسانى از غير ما خاندان كه پيرو او شده اند بر ما يورش آورد.

پس شايسته است در مورد او تصميم مشخّصى بگيريم».

در پاسخ او يكى گفت: «او را به زنجير كشيد و سپس زندانى كنيد و آنگاه در انتظار آنچه بر سر افراد همانند او و شاعرانى آمد، كه پيش از او بودند و برخى از آنان بدين شيوه مردند بنشينيد».

ص: 194

ليكن آن پيرمرد نجدى اظهار داشت: «اين نظر درستى نيست. اگر آن گونه كه مى گوييد او را زندانى كنيد دعوت و فرمان او از پشت ديوارهاى زندان به ميان اصحابش خواهد رسيد و در چنين صورتى نزديك است كه بر شما يورش برند و اين زندانى را از چنگ شما در آورند و سپس به كمك دعوت او شمار آنان بر شما فزونى يابد تا آنگاه كه بر شما چيره شوند. بنابراين، اين نظر نظر پسنديده اى نيست.

چاره اى ديگر بينديشيد».

در اين هنگام يكى ديگر از مشركان گفت: «او را از ميان خود مى رانيم و از سرزمين خويش تبعيد مى كنيم. زيرا - به خداوند سوگند - اگر او از ما دست بردارد و از ما دور شود و ما از او آسوده شويم و كار خويش را چون گذشته سامان دهيم و وحدت و الفت خود را به همان وضع نخست برگردانيم بر ايمان هيچ اهميّتى ندارد كه او كجا برود و كجا سكونت گزيند».

اما بازهم همان مرد نجدى گفت: «اين نيز نظرى پسنديده نيست. آيا شما نيكى گفتار و شيرينى سخن او و چيرگى او بر دلهاى مردمان را به كمك آنچه مى آورد نمى بينيد؟ به خداوند سوگند، اگر اين كار را انجام دهيد هيچ از اين ايمن و آسوده خاطر نخواهيد بود كه او در ميان يكى از محلاّت عرب ساكن شود و آنگاه به شيوايى گفتار و شيرينى سخن خويش بر آنان چيره گردد و آنها نيز در آنچه وى مى گويد پيرو او شوند و پس از آن او با سپاهى كه از آنان تشكيل مى دهد به سوى شما حركت كند و سرزمين شما را به زير گامهاى آنان برد و حاكميتتان را از دستان شما خارج سازد و آنگاه با شما هر چه خود مى خواهد انجام دهد. بنابراين، مناسب است چاره اى ديگر بينديشيد».

در اين هنگام ابو جهل بن هشام گفت: «به خداوند سوگند، من دربارۀ او نظرى دارم كه گمان نمى كنم تاكنون شما بدان راه يافته باشيد». گفتند: «اى ابو الحكم، آن نظر چيست؟». گفت: «بر اين عقيده ام كه از هر قبيله اى جوانى رادمرد، معتدل و مناسب در اختيار گيريم و سپس شمشيرى برنده در اختيار هر يك

ص: 195

قرار دهيم، آنگاه آنان بر او حمله برند و همه با يك ضربت هماهنگ او را بكشند و ما از او آسوده شويم. اگر اين گروه چنين كارى را انجام دهند مسئوليت خون او در ميان همۀ قبايل پخش مى شود و در اين صورت ديگر بنى عبد مناف نمى توانند با همه تيره هاى قبيله و دودمان خود وارد جنگ شوند و بنابراين به گرفتن ديه تن در مى دهند و ما نيز ديۀ قتل او را مى پردازيم».

در پاسخ ابو جهل آن مرد نجدى گفت: «نظر درست همين است كه اين مرد اظهار داشت و اين همان رأيى است كه هيچ رأى درستى جز آن وجود ندارد».

پس از آن كه مشركان به چنين تصميم مشتركى رسيدند، خداوند پيامبر خود را از نقشه و حيله اى كه آنان پرداخته بودند آگاه كرد و از او خواست تا آن شب را در بستر خويش نخوابد.

نيز همان كتاب الهى و واجبات و حدود الهى».

بدين ترتيب است كه مى گوييم خروج او از مكّه يعنى از دوست داشتنى ترين نقطۀ روى زمين براى آن حضرت براى دعوت به حق و اعتلا و سر بلندى آن و ورود آن بزرگ به مدينه نيز به مقصود يارى حق و اعتلاى آن و به عبارتى ديگر خروج او «خروجى راست و درست» و ورود او نيز «ورودى راست و درست» و هر دو مصاديقى از حق بود.

[مشركان در تاريكى شبى كه قصد اجراى توطئه خود را در آن شب داشتند گرد هم آمدند و خانۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به محاصرۀ خود در آوردند تا هنگامى كه آن حضرت از خانه خارج شود او را به قتل برسانند آنان در آغاز تلاش نداشتند به خانۀ آن حضرت وارد شوند.

سهيلى در بيان علّت اين شيوۀ مشركان مى گويد: برخى از مفسّران علّتى را كه باعث شد مشركان على رغم آن كه براى كشتن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده بودند و على رغم آن كه ديوارهاى خانه كوتاه بود به خانۀ آن حضرت يورش نبردند. در خبرى كه آنان آورده اند آمده است كه آنان يك بار قصد آن كردند به داخل خانۀ آن حضرت حمله كنند، اما در همين زمان صداى فرياد زنى از درون خانه برخاست و در پى بى آن يكى از مشركان به همراهان خود گفت: «به خداوند سوگند اين مايۀ ننگ و ملامت در ميان اعراب خواهد بود كه دربارۀ ما بگويند از ديوارهاى خانه اى بالا رفته ايم و امنيّت دختر عموهاى خود را از آنان سلب كرده ايم و حرمت ناموس خويش را شكسته ايم». همين امر بود كه باعث شد مشركان بر در خانه توقّف كنند و در انتظار خروج رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از خانه بمانند.

از ديگر سوى هنگامى كه خداوند پيامبر خويش را از توطئه آنان آگاه ساخت وى امانتها وديعه هايى از مردم مكّه در اختيار داشت، كه در مكّه هيچ كس نبود كه كالاى گرانبهايى داشته باشد و در مورد حفظ آن نگران باشد مگر اين كه آن را نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى گذاشت و اين على رغم شدّت دشمنى و كينه توزى سران

ص: 197

مشركين عليه آن حضرت و ناشى از اطمينان مردم و آگاهى آنان از راستگويى و امانتدارى آن حضرت بود.

به هر حال، به سبب وجود همين امانتها پيامبر (صلی الله علیه و آله) على (ع) را در مكّه به جانشينى خود گذاشت و نيز از وى خواست تا در بستر او بخوابد(1).

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به على (ع) فرمود: «در بستر من بخواب و اين برد حضرمى مرا روى خود بكش و زير آن بخواب كه هيچ امر ناخوشايندى به تو نخواهد رسيد».

بدين ترتيب على (ع) - آن مؤمن راستين كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را باور داشت و آن دلاور مرد مقتدر و نيرومندى كه از مرگ در راه خدا هراسى به دل راه نمى داد - در حالى كه در آن زمان بيست و دو يا بيست و سه سال از عمرش مى گذشت در بستر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قرار گرفت.

ابن اسحاق به سند خود از كعب قرطى روايت كرده است كه چون مشركان بر در خانۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گرد هم آمدند ابو جهل كه در جمع آنان بود خطاب به آنها گفت: «محمّد (صلی الله علیه و آله) مدّعى است كه اگر از او پيروى كنيد پادشاهان عرب و عجم مى شويد و پس از مرگتان برانگيخته مى شويد و براى شما باغهايى چون باغهاى اردن قرار داده مى شود و اگر چنين نكنيد [و پيروى او نباشيد] مورد كشتار قرار خواهيد گرفت و پس از مرگ مبعوث خواهيد شد و به آتشى در خواهيد افتاد و خواهيد سوخت».

اما در همين زمان بود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از خانه بيرون آمد، مشتى خاك بر گرفت و سپس فرمود: «آرى چنين مى گويم و تو نيز يكى از آنانى». خداوند نيز ديدگان آنها را از ديدن او ناتوان ساخت و وى آن مشت خاكى را كه برداشته بود بر

ص: 198

سر آنان مى ريخت و اين آيات را تلاوت مى فرمود كه «پس سوگند به قرآن كريم كه تو از فرستادگان خداوند بر [دعوت مردم به] راهى راست كه از جانب خداوند عزتمند مهربان فرو فرستاده شده هستى تا مردمى را هشدار دهى كه پدرانشان از اين پيش هشدار داده شدند و مردمى ناآگاه و غافلند. زمان تحقّق ارادۀ الهى در مورد آنان فرارسيده است و آنان ايمان نمى آورند. ما بر گردنهاى آنها غل و زنجيرهايى نهاده ايم كه تا چانه هاى آنان را گرفته است و آنان لجام زدگانند. نيز از پيش روى آنان و از پشت سر آنان پرده اى بر ديدۀ شان قرار داديم و آنان را پوشانديم. پس ايشان نمى بينند».(1)

به هر حال، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از كنار مشركان گذشت و در حالى كه آنان او را نمى ديدند اين آيات را بر آنان خواند.

البتّه خواه اين روايت كه مى گويد پيامبر (صلی الله علیه و آله) آنان را مخاطب سخنان خود قرار داد صحّت داشته باشد و خواه صحت نداشته باشد اصل مسأله تغيير نمى كند و در هر حال مى گوييم حقيقت امر آن است كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) از كنار آنان گذشت، اين آيات را تلاوت فرمود و بر چهره هاى آنان خاك افشاند و به سوى نقطه اى كه در آن ابو بكر قرار داشت روانه شد.

اما مشركانى كه توطئه قتل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در سر داشتند و براى اجراى اين توطئه بر در خانۀ آن حضرت ايستاده بودند همچنان بر جاى خود به انتظار آن ماندند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از خانه بيرون بيايد و آنان او را به قتل برسانند. اين وضعيّت ادامه داشت تا آن كه يكى از كسانى كه جزء آن جمع نبود و ظاهرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را بيرون از خانۀ ديده بود به سراغ آنان آمد و گفت: «در اينجا به انتظار چه نشسته ايد؟» گفتند: «در انتظار محمّد (صلی الله علیه و آله)». او گفت: «خداوند ناكامتان ساخت. به خداوند سوگند محمد از ميان شما از خانه بيرون رفت و علاوه بر آن هيچ يك از شما را نگذارد مگر آن كه بر سرش خاك افشاند و پس از آن در پى

ص: 199

كار خود رفت. اينك آيا مشاهده نمى كنيد كه چه بر سرتان آمده است؟».

در پى سخنان اين مرد، مشركان دست روى سر خود كشيدند و متوجه خاكى كه بر سرشان افشانده شده بود شدند، اما با وجود آن گفته هاى اين مرد را باور نكردند و در صدد تحقيق بيشتر بر آمدند. آنان هر بار پس از نگاه افكندن به درون خانۀ پيامبر (صلی الله علیه و آله) على (ع) را در بستر آن حضرت مى ديدند كه برد مخصوص ايشان را روى خود انداخته است و به همين سبب گمان مى كردند كه خود رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بستر خوابيده است. لذا با خود مى گفتند: «به خداوند سوگند، اين كه در بستر خوابيده محمّد است كه برد مخصوصش را نيز روى خود كشيده است» آنان تا صبح روز بعد در همين وضعيت به سر بردند و چون صبح فرا رسيد على (ع) از بستر رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) بيرون آمد و در اين هنگام بود كه آنان گفتند: «به خداوند سوگند، آن كه ديشب خبر رفتن محمّد (صلی الله علیه و آله) را به ما داد راست گفته بود».

در اين هنگام ابو بكر گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آيا همراهتان خواهم بود؟».

فرمود: «همراهم خواهى بود».

راوى در ادامه مى گويد: «به خداوند سوگند تا آن روز نديده بودم كه كسى از شادى گريه كند تا آن كه در آن روز ابو بكر را ديدم كه مى گريد و سپس به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى گويد: «اى پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، اين دو مركب است كه بدين منظور آماده كرده ام».

اين ملاقات و اين ماجرا در شبى صورت مى گرفت كه خداوند رسول خود را از توطئۀ مشركان دربارۀ او آگاه ساخت و به وى اجازۀ هجرت داد و پس از آن كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) درحالى كه خداوند بر چهره هاى مشركان پرده افكنده بود از خانه بيرون آمد، آن سفر سخت و آن هجرت مبارك كه از قبل زاد و توشۀ آن آماده شده بود آغاز شد.

گفتنى است كه پيش از اين، ابو بكر عبد الله بن اريقط را كه مادرش از بنى سهم بن عمرو و پدرش از بنى بكر و خود مشرك بود اجير كرده بود تا راهنماى آنان در اين سفر باشد. وى همچنين دو مركبى را كه آماده داشت در اختيار عبد اللّه گذاشته بود و او آنها را مى چراند تا آن زمان كه موعد خروج از مكّه فرا رسيد.

روايت شده است كه ابو بكر شتر بهتر را به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هديه كرد. در پى بى آن، پيامبر (صلی الله علیه و آله) قيمت شتر را از او پرسيد و او قيمت را يادآور شد و گفت: «از آن شما باد».

به هر حال پيامبر (صلی الله علیه و آله) به دنبال موعدى كه با ابو بكر داشت پس از بيرون آمدن از خانه به خانۀ ابو بكر آمد و آنگاه هر دو از در پشت خانۀ وى بيرون رفتند كه اين شيوه شيوه اى با اطمينان بخش تر براى پنهان داشتن امر از ديد مشركان بود تا آنان نتوانند به تعقيب بپردازند و بدين ترتيب اين سفر مبارك در امنيّت بيشتر برگزار شود.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و ابو بكر پس از آن راه خود به سوى غار ثور را در پيش گرفتند و اين در حالى صورت مى گرفت كه آنان پيش از اين با راهنماى خود قرار گذاشته

ص: 201

بودند پس از سه شب همديگر را در غار ثور ملاقات كنند»(1).

ابو نعيم روايت مى كند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در هنگام ترك مدينه اين دعا را بر زبان آورد:

«سپاس خداوندى كه مرا آفريد در حالى كه هيچ نبودم. پروردگارا مرا در مقابل نگرانيهاى دنيا و سختيهاى روزگار و مصيبتهاى روز و شب يارى ده.

پروردگارا در سفرم مرا همراه باش و در ميان خاندانم مرا جانشين و كفيل؛ در آنچه به من روزى داده اى بركتم ده، در پيشگاه خويش زبون و تسليمم ساز، بر

ص: 202

خلق و خوى شايسته مرا قوّت بخش مرا به پيشگاه خود محبوب ساز و به مردم مرا وامگذار. اى پروردگار مستضعفين و اى پروردگار من، به جمال پركرامتت كه آسمانها و زمين بدان روشن شده، تاريكيها بدان رخت بر بسته و كار اوّلين و آخرين مردمان بدان سامان يافته پناه مى برم از اين كه خشم خويش را بر من روا دارى، ناخشنودى و قهر خود را بر من فرود آورى. به تو پناه مى برم از زوال نعمتهايت، از غافلگير شدن به نقمتهايت، از رخت بر بستن عافيت و از همه جلوه هاى - خط و ناخشنوديت فرجام و فرمان از آن توست و من بهترين آنچه را در توان دارم تقديم مى كنم و هيچ نيرو و توانى نيست جز به فيض تو»(1).

از ديگر فرموده هاى آن حضرت به هنگام ترك مكّه آن است كه چون [براى آخرين بار به كعبه] نگريست فرمود: «تو [اى سرزمين مكّه] دوست داشتنى ترين سرزمينهاى خداوند براى من هستى و اگر نبود كه ساكنان تو مرا از دامنت بيرون راندند هرگز بيرون نمى رفتم».

گفتنى است مراد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از اين كه مردم او را بيرون راندند همان آزارها و ممانعتهايى است كه براى دعوت وى به عمل مى آوردند و منجر به هجرت وى از اين سرزمين گرديد.

به هر حال پيامبر (صلی الله علیه و آله) با اين دعاى تضرّع آميز سفر خويش را آغاز كرد، سفر مباركى كه ثمرات شيرينى را براى همۀ بشريّت به بار مى آورد و آغاز گسترش و فراگيرى دعوت او گشت.

كوتاه سخن آن كه، انديشه هجرت در پى دوّمين پيمان عقبه و به دنبال پايان حج آن سال نضج گرفت و اين در حالى بود كه مسلمانان قبل از آن به مدينه هجرت كرده بودند. گفته اند هجرت پيامبر (صلی الله علیه و آله) در ماه محرّم و ماه سفر سال پس از پيمان عقبه نبود، هر چند در اين زمان و احتمالا از ابتداى همين ماه آغاز شده بود و بنابر صحيحترين روايات پيامبر (صلی الله علیه و آله) و همراهان در روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاوّل وارد مدينه شدند.

ص: 203

احمد بن حنبل از ابن عباس روايت كرده است كه گفت: «پيامبر در روز دوشنبه ديده به جهان گشود، روز دوشنبه مبعوث شد، روز دوشنبه از مكّه بيرون آمد، روز دوشنبه وارد مدينه شد و روز دوشنبه نيز وفات يافت».

بيهقى از عمر بن خطّاب روايت كرده است كه گفت: «شبى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مكّه هجرت كرد روانۀ غار [ثور] شد، در حالى كه ابو بكر به همراه او بود و گاه پيشاپيش آن حضرت و گاه نيز پشت سر ايشان راه مى پيمود تا آنجا كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) متوجه نكته اى در اين شيوه راه رفتن شد و پرسيد: «اى ابو بكر تو را چه شده است كه زمانى پيشاپيش من و زمانى نيز پشت سرم حركت مى كنى؟».

او گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) احتمال تعقيب تو از سوى دشمن را به ياد مى آورم پس پشت سرت حركت مى كنم و ديگر بار به ياد اين احتمال كه ديده بانان از پيش روى، تو را خواهند ديد مى افتم و به همين سبب پيشاپيش تو راه مى روم». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دوباره از او پرسيد: «آيا دوست دارى اگر خطرى در بين باشد به جاى من به تو برسد؟» او گفت: «سوگند به آن كه تو را به حق برانگيخته است، آرى».

[بر اساس روايت فوق] هنگامى كه آن دو به دهانۀ غار رسيدند ابو بكر خطاب به پيامبر (صلی الله علیه و آله) گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اندكى در جاى خود درنگ كن تا [وارد غار شوم و] آن را براى شما پاكسازى كنم». بدين ترتيب وى به درون غار رفت و بازگشت، اما يادش افتاد كه سوراخهاى داخل غار را وارسى نكرده است. به همين سبب ديگر بار به پيامبر (صلی الله علیه و آله) گفت: «در جاى خود لختى ديگر باش تا پاكسازى كنم». پس دوباره به درون غار رفت و همه جا را وارسى و پاكسازى كرد و آنگاه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، اينك وارد شويد».

عمر در ابتداى اين روايت چنين گفته است: «سوگند به آن كه جانم در دست اوست، يك شب ابو بكر از همه عمر خاندان عمر بهتر است»(1).

به هر حال، رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در غار ثور ماند در حالى كه به وعدۀ الهى اطمينان داشت، به مشقّتى كه در راه دعوت و تبليغ رسالت مى كشيد خشنود و اين را پذيرفته بود كه مكّه مكرّمه را ترك گويد، سرزمينى كه براى آن حضرت

ص: 205

دوست داشتنى ترين سرزمين به منظور بر پايى دولت اسلامى در آن بود، اما ساكنان آن ديار امكان ادامۀ دعوت در آنجا را به وى ندادند بلكه تلاش كردند تا او را به قتل برسانند و همين تلاش ناموفّق در كنار انكار و لجاجت و كفر آنها و رد كردن آيات الهى از سوى آنان سبب آن شده بود تا آن حضرت به مقصد سرزمينى ديگر براى برپايى حكومت اسلامى از مكّه بيرون رود.

از ديگر سوى مشركان يا دست كم گروهى از سركشان آنان دريافتند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از خانه خارج شده و آن كه جاى او خوابيده على است و آنان بدين گمان كه در كمين پيامبر به انتظار موقع مناسب نشسته اند على را تحت نظر مى داشته اند.

آنها تلاش كردند تا از على اطّلاعاتى در مورد مقصدى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به سوى آنجا رفته است به دست آورند، اما بدين خواسته دست نيافتند. بنابراين راه ديگرى را در پيش گرفتند و به رديابى او و بررسى جاى پاى آن حضرت پرداختند تا از اين طريق دريابند كه وى كجا رفته است و در كنار اين اقدام نيز كسانى را روانۀ كوچه و بازار و جاهايى كه در شهر و اطراف آن قرار داشت كردند تا وى را - خواه زنده و خواه مرده - نزد مشركان بياورند.

به هر حال، مشركان در نتيجۀ تعقيب خود و رديابى رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) به كوه ثور يعنى همان كوهى رسيدند كه آن حضرت در غارى در آن كوه بود، امّا در اينجا آيتى ديگر از آيات الهى خود را نشان داد و عنكبوتى بر دهانۀ آن غار تارى تنيد گويا كه از سالها پيش در آنجا بوده است. افزون بر اين، دو كبوتر نيز بر دهانۀ غار تخم گذاشتند.

اين دو حادثه از ديگر آيات و نشانه هاى محسوس بر نبوّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود، هر چند آن حضرت براى اثبات نبوّت خود به آنها استناد نفرمود و تنها به قرآن كريم استناد و استدلال مى كرد. دليل اين امر نيز آن است كه قرآن معجزۀ جاويد پيامبر (صلی الله علیه و آله) تا روز قيامت و حجّت خداوند بر خلق خود در همه نسلها و همه

ص: 206

گروههاى بشر است.

كوتاه سخن اين كه مردانى از قريش در پى رد پاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تا دهانۀ غار آمدند، اما با آنچه گفتيم روبرو شدند و چون تارهاى عنكبوت را مشاهده كردند گفتند: «سالهاست كه هيچ كس وارد اين غار نشده است». اين در حالى بود كه آنان حتى اگر يك نگاه هم به داخل غار مى انداختند پيامبر (صلی الله علیه و آله) را مى ديدند، اما خداوند ديده هاى آنان را بدان سو متوجّه نساخت. گفتنى است كه در همين حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در كمال آرامش و اطمينان به نماز ايستاده بود، اما ابو بكر نگران بود تا آنجا كه چون پيامبر (صلی الله علیه و آله) نماز خود را به پايان برد با حالتى آميخته به نگرانى دربارۀ پيامبر (صلی الله علیه و آله) [!] خطاب به آن حضرت گفت: «خويشاوندانت در تعقيب تواند. اينك به خداوند سوگند من براى خود دل نگران نيستم، بلكه از آن بيم دارم كه آسيبى را بر شما ببينم». اينجا بود كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اندوه مدار كه خداوند با ماست»(1).

اين برخورد با خاندان پيامبر و ماجراى آن چيزى است كه در داخل غار روى مى داد و اين در حالى است كه ابو بكر پيش از آن ترتيب كارها را براى پيامبر (صلی الله علیه و آله) داده، از جمله فرزندش عبد الله را كه جوانى آگاه، زيرك و اهل فهم بود موظّف ساخته بود در زمانى كه او و رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در غار به سر مى برند، اخبار قريش و نقشه هايى را كه آنان مى كشند براى آنها بياورد و هيچ امرى دربارۀ نقشه هايى كه عليه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و همراهش مى كشند نشنود مگر آن كه به هنگام تاريكى شب خبر آن را به آنها برساند. وى همچنين از غلامش عامر بن فهيره خواسته بود تا شبانگاهان گله اى را كه در اختيار دارد در كنار غار بخواباند تا آنان از شير گوسفندان استفاده كنند و چون سپيده دم فرا رسد گله را به سوى مكّه حركت دهد تا بدين ترتيب هم آنان غذاى خود را از شير اين گله تأمين كنند و هم آن كه رد پاى كسانى كه شبانه براى آوردن غذا يا اخبار و اطّلاعات به آن غار آمد و شد دارند بدين وسيله از

ص: 207

ميان برود.

همچنين در طىّ اين مدّت «اسماء» دختر ابو بكر براى آنان غذايى آماده مى كرد و آن را در انبانى مى گذاشت. وى يك بار هنگامى كه چيزى نيافت تا به وسيلۀ آن سر انبان را ببندد «نطاق» يا همان كمربند يا دامن خود را نيمه كرد و با تكّه اى از آن سر انبان را محكم كرد. او كه به همين سبب «ذات النطاقين» نام گرفت، هر روز يا در فرصتهاى ممكن براى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و همراهش غذا مى برد.

خداوند سوگند سه سوار ديدم كه اندكى پيش از كنار من گذشتند. من بر اين عقيده ام كه آنان محمد و همراهانش بودند».

در اين هنگام من با چشم به او اشاره كردم تا ساكت شود... پس اندكى در جمع دوستان ماندم و آنگاه [به بهانه اى] بيرون آمدم. اسب خود را آماده كردم.

سلاحم را بر گرفتم و تيرهاى مخصوص قرعه را در آوردم تا بدان قرعه بزنم. سپس زره پوشيدم و روانه شدم. چون در اين باره قرعه زدم همان تيرى در آمد كه دوست نداشتم. اين در حالى بود كه من اميدوار بودم او را به قريش تحويل دهم و صد شتر جايزه بگيرم. به همين سبب در تعقيب او بر اسب نشستم و به راه افتادم.

در همين زمان چون اسبم سرعت گرفت پايش لغزيد و از بالاى اسب افتادم و با خود گفتم: «اين ديگر چيست؟» سپس تيرهاى قرعه را در آوردم و ديگر بار قرعه زدم اما بازهم همان تيرى در آمد كه دوست نداشتم، اما نتوانستم راهى جز تعقيب او در پيش گيرم. به همين سبب در تعقيب او و به دنبال جاى پاى او بر اسب نشستم و روانه شدم. امّا بازهم چون اسبم سرعت گرفت پايش لغزيد و بر زمين افتادم و ديگر بار با خود گفتم: «اين چيست؟» سپس دوباره تيرهاى قرعه را در آوردم و قرعه زدم و در پى بى آن به تعقيب او ادامه دادم. هنگامى كه پيامبر و همراهانش را از دور ديدم براى چندمين بار دستهاى اسب در زمين فرو رفت و لغزيد و من نيز از بالاى اسب افتادم. سپس برخاستم و آن را وادار به برخاستن كردم.

اسب برخاست و در اثر به زمين زدن مرتب دستهايش غبارى چون گردبادى به هوا بلند شد و چون اين صحنه را مشاهده كردم دريافتم كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) چيره و از اين كه دست من به او برسد در امان است. پس از همان فاصلۀ اندكى كه داشتم او و همراهانش را صدا زدم و گفتم: «من سراقة بن جعشم هستم. لحظه اى به جانب من بنگريد تا با شما سخنى در ميان نهم كه به خداوند سوگند من هيچ قصد سوئى نسبت به شما ندارم و چيزى از من نخواهيد كه برايتان ناخوشايند باشد».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ گفت: «از ما چه مى خواهى؟» گفتم: «نوشته اى بدهيد

ص: 209

تا [به عنوان امان نامه] ميان من و شما موجود باشد».(1).

در اين روايت مشاهده مى شود سراقة خود بدين اعتراف كرده كه در پى چه هدفى بوده است اما آن هنگام كه آيات حق را ديده و به رسالت يقين يافته مطمئن شده است كه محمّد (صلی الله علیه و آله) از جانب خداوند يارى و پيروز مى شود.

به هر حال در پى درخواست سراقه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نوشته اى به او داد و او نيز اين نوشته را بخوبى نگهدارى كرد تا زمانى كه فتح مكّه فرا رسيد و رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) از ناحيۀ حنين و طايف نيز آسوده خاطر گرديد. در اين هنگام بود كه سراقه با همراه داشتن آن نوشته به حضور پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيد. وى خود در اين باره مى گويد: «به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نزديك شدم. آنگاه نامه را در دستم گرفتم و بلند كردم» و گفتم: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اين نوشتۀ تو براى من است و من سراقة بن مالك بن جعشم هستم». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ فرمود: «امروز روز وفاست».

بدين ترتيب سراقه مسلمانى خود را اعلام كرد، هر چند چنين به نظر مى رسد كه وى حتّى از همان روز كه در تعقيب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر آمد و آن حضرت را ديد و آيات حقيقت را مشاهده كرد، به صدق آن بزرگ ايمان داشت(2) و به همين سبب نيز مى خواست نوشته اى از ايشان بگيرد.

سراقه در اين ملاقات دربارۀ حكم شتر گمشده اى كه وى آن را آب داده پرسيد و چنين گفت: «شترى گمشده خود را به استخرى كه براى شتران خود پرآب كرده بودم رسانده، اينك آيا از بابت اين كه من او را آب داده ام اجرتى به من تعلق

ص: 210

مى گيرد؟» رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در پاسخ او فرمود: «هر كارى كه زحمت و رنجى را بطلبد سزاوار مزد و پاداش است».

به هر حال سراقه ايمانى حقيقى آورد و پس از آن به ميان خاندان خود برگشت و زكات اموال خويش را به پيشگاه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) فرستاد.

برد. پس از آن آنها را از جداجد، اجرد، سلم كه يكى از طوايف مخالف تعهن - نام محلّه اى ديگر - بود و سپس از محلّۀ عبابيد و از فاحه [يا قاحه] گذراند.

وى سپس آن دو را به عرج برد. در آنجا يكى از مركبهاى اين گروه زمين گير شده بود و به همين سبب يكى از مردان قبيلۀ اسلم به نام اوس بن حجر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را بر مركبى به نام ابن الرداء نشاند كه حضرت تا مدينه با همين شتر راه را طى كرد. آن مرد همچنين غلام خود را كه مسعود بن هنيده نام داشت با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همراه كرد.

پس از اين نقطه، راهنماى سفر پيامبر را از عرج حركت داد و به سوى ثنية الغائر [يا ثنية الغائر] كه پيچى در جانب راست راه آنان بود پيش برد و به محلّۀ ريم رساند و سپس در روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاوّل هنگامى كه خورشيد به ميانه آسمان رسيد و ظهر نزديك بود به محلّۀ قباء و بر خاندان بنى عمرو بن عوف وارد كرد»(1).

اين روايتى است كه نقاط عبور كاروان مبارك هجرت را بيان كرده است.

همان گونه كه مشاهده مى شود همه اين نامها نامهاى محلاّت و نقاط ناشناخته اى در سرزمين صحراى عرب و نام نقاطى است كه هيچ كس جز افراد آگاه و خبره از آن آگاهى نداشتند، كسانى چون همين راهنماى آگاهى كه كاروان هجرت را راهنمايى كرد و هر چند مشرك، اما در عين حال امين بود.

روايت فوق حاكى از اين است كه اين سفر چقدر مشكل و طاقتفرسا بوده است تا حدّى كه مركبهاى سوارى را زمينگير و ناتوان ساخت تا آنجا كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) ناگزير از تعويض مركب خويش شد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در قديد با آن حضرت ملاقات كرد. در اثناى اين ملاقات يكى ديگر از رخدادهاى خارق العاده به وقوع پيوست و بدين ترتيب اين رخداد بر رخدادهاى خارق العاده اى چون: كيفيّت خروج آن حضرت از مكّه كه خداوند پرده بر ديدگان مشركان افكند و آنان موفّق نشدند او را ببينند و نيز ماجراى تنيدن تار به وسيلۀ عنكبوت بر دهانه غار، تخم گذاشتن كبوتر در همانجا و بالاخره در زمين فرو رفتن دستهاى اسب سراقه و بر زمين خوردن مكرّر وى، افزوده مى شود.

اينها همه امور خارق العادۀ محسوسى است كه از معجزات حسى موسى و عيسى كمتر نيست، گرچه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به استناد اين امور خارق العاده در مقابل قريش و همه انسانها به احتجاج و تحدّى نپرداخت، بلكه تنها با قرآن يعنى همان معجزۀ بزرگ خويش مخالفان را به مبارزه طلبيد.

رخداد خارق العاده اى كه در جريان عبور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از كنار خيمۀ امّ معبد خود را نشان داد از اين قرار بود كه آن حضرت از گوسفند لاغرى كه زايمان كرده بود و هيچ شيرى نداشت، چند بار شير دوشيد و همراهان خود و نيز ساكنان آن خيمه را سير كرد.

اينك اصل اين ماجرا را آن گونه كه بيهقى به سند خويش از ابى معبد خزاعى نقل كرده و در البداية و النهاية نيز آمده است مى آوريم:

پيامبر (صلی الله علیه و آله) در شب هجرت به همراه ابو بكر، عامر بن فهيره غلام ابو بكر و راهنماى گروه عبد الله بن اريقط ليثى از مكّه بيرون آمد. گروه مهاجران در راه خود از كنار خيمۀ امّ معبد خزاعى گذشتند. امّ معبد زنى كارى و با فضيلت و شجاعت بود كه دامن گره مى زد و بر در خيمه مى نشست و به رهگذران آب و غذا مى داد.

اين گروه چون از كنار خيمۀ اين زن گذشتند از او پرسيدند كه آيا شير و يا گوسفندى نزد او هست تا از وى خريدارى كنند. اما آنان نزد وى هيچ نيافتند و او در پاسخشان گفت: «اگر چيزى مى داشتيم از پذيرايى شما دريغ نمى كردم».

گفتنى است كه در آن سال آن قوم در خشكسالى و تنگدستى به سر مى بردند.

ص: 213

به هر حال پس از پاسخ اين زن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اطراف خيمه نگريست و گوسفندى را در گوشۀ خيمه ديد. لذا به آن زن فرمود: «اى امّ معبد، اين گوسفند چيست؟» او گفت: «گوسفندى است كه از شدّت ضعف و زمين گير بودن از گله مانده است». آن حضرت پرسيد: «آيا شيرى دارد؟» گفت: «از اين ضعيفتر است». فرمود: «آيا اجازه مى دهى تا آن را بدوشم؟» او پاسخ داد: «اگر شيرى داشته باشد بدوشيد».

پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن گوسفند را خواست آنگاه دستى بر آن كشيد و نام خدا را بر زبان جارى ساخت و سپس دستى ديگر بر پستانهايش كشيد و ديگربار نام خداوند بر زبان آورد و پس از آن ظرفى خواست تا همه گروه خود را سير كند.

سپس پاهاى گوسفند را از هم باز كرد و ظرفى گذاشت و در آن شير دوشيد و آن را پر كرد [و سپس براى آن زن فرستاد] و او را و پس از او اصحاب خود را سير كرد و آنان پى درپى نوشيدند و پس از آن كه همه سير شدند خود نوشيد و فرمود: «آن كه به ديگران آب مى دهد آخرين كسى است كه مى نوشد».

رسول خدا پس از آن ديگربار آن ظرف را پر از شير كرد و براى آن زن گذاشت و سپس گروه مهاجران آنجا را ترك گفتند.

ديرى نپاييد كه شوهر آن زن به خيمه برگشت در حالى كه چند بز لاغر و ضعيف كه استخوانهايشان پوك شده بود و آهسته آهسته راه مى رفتند مى چراند.

وى چون آن ظرف شير را مشاهده كرد شگفت زده شد و از همسرش پرسيد: «اى ام معبد، اين شير از كجاست؟ ما كه حيوان شيردهى نداشتيم و گوسفندى كه در خيمه بود نيز خشك كرده است».

ام معبد در پاسخ همسرش گفت: «نه به خداوند سوگند ما حيوانى شيرده نداشتيم، امّا مردى از كنار خيمۀ ما عبور كرد كه چنين و چنان گفت». همسرش اظهار داشت: «اوصاف او را براى من بگوى كه به خداوند سوگند من فكر مى كنم اين همان مردى است كه قريش در جستجوى اوست».

ام معبد اظهار داشت: «مردى ديدم خوش سيما و با جمال، خوش خلق و نمكين چهره كه نه عيبى چون بزرگى شكم داشت و نه كاستيى چون كوچكى سر،

ص: 214

خوش چهره و زيبا روى بود، در چشمانش سياهى و درشتى در مژگانش پرى و درشتى و در صدايش گرمى و دو رگه بودن بر زيبايى مى افزود؛ سياه چشم مشكين مژه، كشيده ابرو و ابروانش به هم پيوسته بود؛ در گردنش سفيدى و درخشندگى و در محاسنش پرى خودنمايى مى كرد؛ هنگام سكوت و قارى بر او بود و هنگام سخن گفتن والايى او بود و حسن و زيبايى او را در ميان داشت؛ شيرين سخن و گزيده گوى بود نه ياوه گوى و نه كم گوى، گويا كه سخن گفتن او دانه هاى رشته مرواريدى بود كه فرو مى ريخت؛ زيباترين و خوش سيماترين مردم از فاصله دور بود و نيكوترين آنان از نزديك؛ ميان قامت بود و نه از بلندى قد كسى او را منفور مى داشت، نه از كوتاهى آن مورد تحقير؛ شاخه اى ميان دو شاخه بلند و كوتاه، و خوش منظرترين اين سه شاخه و نيك قامت ترين آنها بود و بالاخره، همراهانى او را در ميان داشتند كه اگر سخن مى گفت به گفتۀ او گوش فرا مى دادند و اگر فرمانى مى داد نه ترش روى و نه گريزان، بلكه بى درنگ و شتابان به اجراى آن مى شتافتند».

شوهر ام معبد با شنيدن اين اوصاف گفت: «به خداوند سوگند، اين همان مردى است كه قريش در جستجوى اوست. اگر من با او برخورد مى كردم از او خواهش مى كردم اجازه دهد تا با او همراه شوم. اكنون نيز اگر بتوانم براى همراه شدن با او [و يافتن وى] تلاش خواهم كرد»(1).

اين داستان ام معبد و اين نيز گفته هاى اوست كه از اين پيش در بحث از صفات و ويژگيهاى حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) بخشى از آن را آورده بوديم.

گفتنى است كه نام كامل اين زن - آن گونه كه در كتب سيره ضبط شده - عاتكه بنت خلف بن معد بن ربيعة بن اضرم و نام شوهر او نيز اكثم بن غرى بن معبد بن ربيعة بن اضرم است و آن گونه كه از سلسله نسب معلوم مى شود اين هر دو عموزادگان يكديگر بودند.

گفته شده است شوهر ام معبد اسلام آورد و به مدينه هجرت كرد.

ص: 215

مى گويند». پس آن چوپان گفت: «گواهى مى دهم كه تو پيامبرى و نيز گواهى مى دهم كه آنچه آورده اى حق است و نيز اين كه آنچه تو كردى هيچ كس نمى تواند انجام دهد مگر آن كه پيامبر باشد. اينك من پيرو توام». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پى شنيدن گفته هاى او فرمود: «تو امروز نمى توانى چنين كنى. [باش] تا آن هنگام كه به تو خبر رسد كه من چيره شده ام، آنگاه نزد ما بيا».

ماجراى فوق را [علاوه بر بيهقى] ابو يعلى نيز روايت كرده و در همين جا ابو نعيم نيز ماجراى ديگرى را از عبد الله بن مسعود نقل كرده است كه مى گويد:

من نوجوانى بودم و در مكّه براى عقبة بن ابى معيط گوسفند مى چراندم. در همين زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و ابو بكر كه از مكه گريخته بودند [به كنار گلّۀ من] آمدند و آن حضرت رو به من كرد و فرمود: «اى جوان آيا شير دارى ما را سير كنى؟» گفتم:

«من امانتدارم و حق ندارم به شما شير بدهم». پس آن دو گفتند: «آيا بره اى دارى كه تاكنون آبستن نشده باشد؟» گفتم: «آرى». پس آن را آوردم و ابو بكر آن را گرفت و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پستان آن را گرفت و دعا كرد و پستان پر از شير شد.

پس ابو بكر تكه سنگى كه گوديى در ميان آن بود آورد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از شير آن گوسفند در داخل آن تكه سنگ دوشيد و به من نيز از آن شير نوشاند. سپس خطاب به پستان گوسفند فرمود: «جمع شو» و آن نيز جمع شد.

مدّتى بعد به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسيدم و گفتم: «از اين كلام نيكو (يعنى قرآن) به من بياموز». آن حضرت در پاسخ فرمود: «تو جوانى تعليم يافتنى هستى». پس بدين ترتيب بود كه هفتاد سوره از قرآن را از زبان آن حضرت شنيدم و هيچ كس در اين امر نمى تواند با من رقابت كند»(1).

البته صاحب نظران و عالمان سيرۀ نبوى دربارۀ ماجراى اخير سخنى و تأمّلى دارند چه اين كه ابن مسعود از كسانى بود كه قبل از هجرت اسلام گزيد، در راه خدا آزار ديد و به حبشه هجرت كرد. اين در حالى است كه داستان فوق اين توهّم را به وجود مى آورد كه وى در اثناى سفر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مدينه [و يا پس از آن] مسلمان شده است.

ص: 217

ليكن حقيقت آن است كه اين نظر عالمان سيره اصل ماجرا و نيز اصل وجود خوارق عادت را منع نمى كند، چه اين كه وجود چنين رخدادهايى در احاديث صحيح ثابت شده است و به همين سبب نيز چه بسا نقد عالمان سيره دربارۀ رخدادى از رخدادهاى خارق العاده ناظر به وضعيّت و زمان يا روال تاريخى ماجراها باشد و نه اصل آن.

هر چند ممكن است چنين به نظر برسد كه در اين موضوع راه تطويل در پيش گرفتيم، امّا واقعيّت آن است كه هيچ اطناب و تطويلى در اينجا صورت نگرفته، چرا كه آنچه نقل شد ماجراهايى صادق و راست است و در نقل صادق و راست هيچ تطويل نيست.

اين ماجراها همه حاكى از آن است كه سرور و پيامبر ما رسول خدا (صلی الله علیه و آله) صاحب چندان امور خارق العادۀ محسوسى است كه از نه معجزۀ حسّى موسى فزونتر بوده و در مفاهيم روحانى و معنويى كه در بردارد از معجزات عيسى كمتر نيست، چه او كارهايى چون زنده كردن مرده و بيرون آوردن او از قبر انجام داد و محمّد (صلی الله علیه و آله) كارهايى از قبيل آنچه گذشت. البته بايد به اين نكته توجه داشت كه اختلاف نوع اين امور خارق العاده حاكى از ضعف جنبۀ روحانى در معجزات محمّد (صلی الله علیه و آله) نيست. و اگر از اين نيز بگذريم امورى چون اسراء و معراج معجزاتى مادّى و معنوى و رخدادهايى از قبيل در زمين فرو رفتن دستهاى اسب سراقه كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) را تعقيب مى كرد و نيز جوشيدن شير از پستان حيوان فاقد شير به دست آن حضرت و تكرار اين حادثه از قدرتى معنوى حكايت دارد كه از زنده كردن مردگان كمتر نيست. امّا با همه اينها هرگز پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) با اين امور خارق العاده با دشمنان احتجاج نكرد و تنها به وسيلۀ قرآن كريم آنان را به ميدان مبارزه طلبيد قرآنى كه «خداوند آن را بر بندۀ خويش نازل كرد تا براى همۀ جهانيان هشدار دهنده باشد»(1).

ص: 218

گرفت به خانه هاى خود برگشتيم. اتّفاقا در همين زمان كه ما در خانه هاى خود بوديم، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد شد، نخستين كسى كه او را مشاهده كرد مردى يهودى بود كه پس از ديدن آن حضرت با صداى بلند فرياد كشيد كه «اى بنى قيله (يعنى انصار) اين فرد مورد انتظار شماست كه آمده است».

پس به ديدار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بيرون آمديم و او را به همراه ابو بكر كه همسنّ وى بود ديديم كه در سايۀ درخت خرمايى نشسته است. مردم برگرد آن دو اجتماع كردند و از آنجا كه بيشتر ما تا آن زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را نديده بوديم آن حضرت را از ابو بكر بازنمى شناختيم تا آن كه سايۀ درخت از روى سر پيامبر (صلی الله علیه و آله) كنار رفت و ابو بكر برخاست و با رداى خود سايه اى براى آن حضرت درست كرد و در اين هنگام ما پيامبر (صلی الله علیه و آله) را شناختيم»(1).

آن گونه كه صاحبان سيره مى گويند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر كلثوم بن هندم وارد شد. برخى ديگر نيز مى گويند آن حضرت بر سعد بن خيثمه وارد شد. البته ابن اسحاق ميان اين دو روايت توفيق برقرار كرده و مى گويد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ابتدا بر كلثوم وارد شد ولى هنگامى كه مردم به ملاقات او مى آمدند و در حضور او مى نشستند در خانۀ سعد بود.

عباراتى در تاريخ آمده كه از اين حكايت دارد كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) اقامت در خانۀ سعد را بر مى گزيد، زيرا سعد مردى مجرّد و خانۀ او نيز اقامتگاه مسلمانان مهاجر مجرّد بود.

پس از ورود به قبا ابو بكر نيز بر خبيب بن اساف وارد شد.

در همين محلّۀ قبا بود كه على بن ابى طالب (ع) به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پيوست، زيرا آن حضرت سه روز پس از حركت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در مكّه ماند تا امانتهاى ايشان را به مردم بازگرداند. وى پس از اين سه روز راه خود به سوى مدينه را در پيش گرفت. چنين به نظر مى رسد كه على (ع) درست همان مقدار در مكّه ماند كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در غار ثور مانده بود.

ص: 220

به هر حال على (ع) در منزلى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن سكونت گزيده بود يعنى در منزل كلثوم بن هندم به آن حضرت پيوست. چنين به نظر مى رسد كه حضور على (ع) در قباء حد اقل به فاصلۀ يك شب پس از ورود پيامبر (صلی الله علیه و آله) صورت پذيرفته است، زيرا آن حضرت يك يا دو شب در قباء [به انتظار ورود على (ع)] ماند.

ابن اسحاق مى گويد پيامبر (صلی الله علیه و آله) چهار شبانه روز يعنى روزهاى دو شنبه، سه شنبه، چهار شنبه، و پنجشنبه را در قبا ماند و در اين مدت مسجد قبا را برپا كرد مسجدى كه خداوند دربارۀ آن در قرآن كريم مى فرمايد: «همانا آن مسجدى كه از نخستين روز بر پايۀ تقوى بنا شده سزاوارتر است كه در آن [به نماز] بايستى. در آن مسجد مردانى هستند كه دوست دارند پاك باشند و خداوند پاكان را دوست دارد»(1).

بنابراين مسجد قبا همان مسجدى است كه از روز نخست بر پايۀ تقوى بنا شده، مسجد كسانى است كه دوست دارند بى آن كه هيچ ريا و نفاقى در آنان باشد در عبادت خويش پاك باشند و همين مسجد شايستۀ آن است كه «مسجد هجرت» خوانده شود.

گفتنى است كه ورود رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به اين منطقه در روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاول و بنا به قولى ديگر در روز بعد بوده است، هر چند قول اول را راويان ترجيح مى دهند.

به دعوت در دايرۀ عقيده و روشن كردن آن براى مردم محدود مى شد خارج شد و به صحنۀ ديگرى گام نهاد؛ صحنۀ تعميم دعوت به صورت عملى در سرتاسر سرزمينهاى عربى و در جاى جاى آن و از آنجا به آن سوى مرزهاى اين سرزمين به حوزۀ دولتهاى مجاور و پس از آن به سرتاسر عالم، كشورى پس از كشور ديگر.

در اين ميان مردم مدينۀ منوّره آن فضيلتى را كه خداوند به آنها ارزانى داشته و آن افتخارى را كه مدينه بدان دست يافته است درك مى كردند و مى ديدند كه شهر آنان اوّلا پناهگاه و خاستگاه يارى و ياران رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، ثانيا موطن برپايى نظامى اسلامى و ثالثا جايگاهى شده است كه اسلام بدان پناه مى آورد. آنان همچنين درك مى كردند كه بت پرستى رو به افول نهاده و يهوديان نيز ديگر به آگاهيهاى دينيى كه داشته اند يا به كتابى كه پيش از آن بر آنان نازل شده بر آن مردم تفاخر و فزون طلبى و برترى جويى ندارند.

به همين سبب مردم مدينه با فريادهاى اللّه اكبر و لا اله الاّ الله كه به ميمنت قدوم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سر مى دادند به استقبال آن كه هدايت خويش را در [سايۀ ارشاد] او مى ديدند بيرون آمدند، در حالى كه شادمان بودند و خود را طليعه دار عزّت و كرامت و پاكى و طهارت از بت پرستى مى ديدند.

بخارى و مسلم به سند متّصل از ابو بكر روايت كرده اند كه گفت: «هنگامى كه وارد مدينه شديم مردم به كنار راه آمدند و يا بر بالاى بامها رفتند و جوانان و خدمتگزاران فرياد مى زدند كه «الله اكبر رسول خدا آمده است. الله اكبر محمّد آمده است. الله اكبر محمد آمده است الله اكبر رسول خدا آمده است». در ميان چنين جوّى رسول خدا چون وارد مدينه شد به راه خود در ميان جمعيّت ادامه داد و بدانجا كه فرمان داشت رفت».

بيهقى در دلايل النّبوّة، ابو بكر مقرى در الشمائل، طبرى در الرياض از عبيد الله بن محمد بن حفص پسر عايشه بنت طلحه مشهور به ابن عايشه روايت كرده اند كه در هنگام ورود پيامبر (صلی الله علیه و آله) زنان بر بالاى بامها رفتند و به مباركى ورود آن

ص: 222

حضرت اين سرود را سردادند كه

«ماه از ثنية الوداع بر ما تابيد.

تا آن زمان كه كسى خدا را بخواند شكر و سپاس [اين موهبت] بر ما واجب است.

اى كه در ميان ما مبعوث شده اى فرمانى روا بر ما آورده اى»(1).

اين خبر در سنن ترمذى و سنن نسائى نيز از سائب بن يزيد روايت شده است.

روايت فوق تصويرى است از يك استقبال با شكوه در ميان فريادهاى تكبير كه به ميمنت ورود رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سر داده مى شد. در كنار اين صحنۀ استقبال عمل ديگرى نيز در معناى خود زيباتر و باشكوهتر از اين استقبال جريان داشت و آن عبارت بود از رقابت و سبقت هر يك از عشاير اوس و خزرج بر سر به دست گرفتن

ص: 223

زمام شتر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تا اقامت آن حضرت در ميان آنها باشد.

در اين ميان مردانى از بنى سالم به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسيدند و گفتند:

«اى رسول خدا، در ميان ما اقامت گزين كه ما از عدّه و عدّه و توان دفاعى خوبى برخورداريم». اما پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «راه شتر را باز بگذاريد كه فرمان دارد».

پس از آن مردانى از نبى بياضه آمدند و گفتند: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به ميان ما آنجا كه عدّه و عدّه و توان دفاع است بيا». اما آن حضرت فرمود: «راه شتر را باز بگذاريد كه فرمان دارد».

شتر به راه خود ادامه داد تا اين كه از محلّۀ بنى ساعده عبور كرد. در اينجا سعد بن عباده و منذر بن عمرو در ميان تنى چند از رجال بنى ساعده به حضور رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) رسيدند و گفتند: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، به ميان ما، آنجا كه عدّه و عدّه و توان دفاع است بيا». امّا فرمود: «راه شتر را باز بگذاريد كه فرمان دارد».

شتر همچنان پيش رفت تا به برابر محلّۀ بنى حارث بن خزرج رسيد و معاذ بن ربيعه، خارجة بن زيد و عبد الله بن رواحه در ميان تنى چند از رجال بنى حارث بن خزرج بر سر راه پيامبر (صلی الله علیه و آله) قرار گرفتند و گفتند: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، به ميان برادران خويش و جايى كه عدّه و عدّه و توان دفاع است بيا». امّا فرمود: «راه شتر را باز بگذاريد كه فرمان دارد».

بدين ترتيب شتر همچنان به راه خود ادامه داد تا به محلّۀ بنى مالك بن نجار رسيد و در آنجا بر در خانۀ ابو ايّوب انصارى زانو بر زمين نهاد.

ابن اسحاق مى گويد: پس از زانو زدن شتر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آن پياده نشد تا آن شتر برخاست و در حالى كه رسول خدا مهار آن را رها كرده و آن را كنترل نمى كرد از آن نقطه دور شد ولى ديگربار به پشت سر برگرديد و به همان جا كه براى نخستين بار زانو زده بود برگشت... در اينجا بود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از شتر پياده شد و ابو ايّوب نيز زاد و توشۀ آن حضرت را برداشت و به خانۀ خود برد.

بدين ترتيب رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) به خانۀ ابو ايّوب خالد بن زيد رفت و تا زمانى كه

ص: 224

مسجد نبوى و خانه اى براى آن حضرت ساخته شد در همان جا ماند.

ب: ايراد خطبه براى مردم

ج: بناى مسجد

نماز جمعه را رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ميان بنى سالم بن عمرو بن عوف به جاى آورد. چنين به نظر مى رسد كه آن حضرت اين نماز را در زمينى باز برگزار كرد، زيرا در آن زمان هنوز مسجدى برپا نشده بود. هر چند از آنجا كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اين نقطه را براى نماز برگزيده بود - به ويژه آن كه وى ولىّ امر مسلمين نيز بود - همين نقطه مسجدى به شمار مى رفت كه در آن نماز اقامه مى شد.

در مورد خطبۀ رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) نيز گفته شده است آن حضرت اين خطبه را در روز جمعه ايراد فرمود. البتّه در اين باره دو روايت وجود دارد كه يكى از آنها متضمّن دو خطبه است و بدين ترتيب مجموعا سه خطبه از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) رسيده است يكى خطبه اى كه ابن جرير طبرى آن را نقل كرده، ديگرى كه نسبة كوتاهتر است و بيهقى آن را روايت نموده و بالاخره سوّمى نيز توسّط بيهقى پس از ذكر اين خطبه آمده است.

اينك ما هر سه خطبه را ذكر مى كنيم، هر چند دربارۀ برخى از راويان آنها جاى ترديد و تأمّل و جاى سخن است، اما اين سه خطبه در مجموع به كلام و مواعظ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شباهت دارد:

هر كه از خدا و رسول او فرمان برد راه يافته و هركس از فرمان آن دو سر برتابد كژراهه اى در پيش گرفته گمراه گرديده و از راه هدايت بسيار دور شده است.

شما را به تقواى خداوند سفارش مى كنم، چه، اين بهترين توصيۀ يك مسلمان به مسلمان ديگر است كه او را دربارۀ امور اخروى تشويق و ترغيب كند و به تقواى الهى امر نمايد، پس دربارۀ آنچه خداوند شما را از آن ترسانده است از خداوند پرهيز و پروا كنيد كه هيچ نصيحتى از اين بهتر و هيچ يادآوريى از اين برتر نيست و همين سپر حمايتى است براى آن كه با بيم و پروا بدان عمل كند و يار و ياورى راستين است براى هر آنچه از آخرت مى جوييد.

هركس در آشكار و نهان ميان خويش و خداى خود اصلاح كند و بدين امر جز خشنودى خداوند را نجويد، همين براى او در اين جهان مايۀ يادآورى و پس از مرگ نيز آن هنگام كه هركس نيازمند آن چيزى است كه پيش فرستاده است و آرزو مى كند هر آنچه جز اين [كارهاى خدايى وى] بوده اينك از او دور گردد يك ذخيره خواهد بود.

خداوند شما را دربارۀ خويش هشدار مى دهد و البتّه او با بندگان رئوف و همان كسى است كه، فرمودۀ خويش را به عرصۀ تحقّق آورد و به وعدۀ خود وفا كرد و هيچ تخلّفى در وعده و خواست او نيست، چه هموست كه مى فرمايد: «در پيشگاه من اراده اى تغيير نمى كند و من بر بندگان هيچ ستم روا نمى دارم»(1).

در كار دنيا و آخرت خويش و در آشكار و نهان تقواى خداوند پيشه كنيد كه «هركس از خداوند پروا كند خداوند گناهان او را مى پوشاند و به او اجرى فراوان مى دهد»(2) و «هر كسى از خداوند پروا كند به موفّقيّتى بزرگ دست يافته است.

در كار دنيا و آخرت خويش و در آشكار و نهان تقواى خداوند پيشه كنيد كه تقواى خداوند نفرت او را از انسان بازمى دارد، مجازات او را بازمى دارد و ناخشنودى او را بازمى دارد. تقواى خداوند انسان را روسفيد و پروردگار را خشنود مى كند و بر درجات شخص مى افزايد.

بهرۀ خود را [از ثواب و كار خير] برگيريد و در مورد خداوند [و فرمان او]

ص: 227

كوتاهى نكنيد كه او كتاب خويش را به شما آموخته، راه خود را براى شما گشوده و هموار كرده تا راستگويان را بشناساند و دروغگويان را آشكار كند. پس احسان كنيد آنسان كه خداوند به شما احسان كرده است. با دشمنان او دشمن باشيد و در راه خدا آن گونه كه بايد جهاد كنيد كه او شما را [از ميان همۀ امم] برانگيخت و مسلمان ناميد تا هركس هلاك مى شود [و از حق پيروى نمى كند] با آياتى آشكار چنين كند و هركس نيز راه حيات مى پويد [و با حق همراه مى شود] از روى دلايل روشن چنين كند.

هيچ نيرويى جز به فيض الهى نيست. پس فراوان ياد خدا كنيد و براى پس از مرگ كار كنيد كه هركس ميان خود و خداى خويش اصلاح كند، خداوند او را از هر مشكلى كه ممكن است ميان او با ديگر مردم به وجود بيايد آسوده مى سازد و خود كفيل او مى شود.

اين بدان سبب است كه خداوند بر مردم حكم مى راند و مردم بر او حكم نمى رانند، او قدرت را از مردم مى گيرد و آنان را از كار خود بازمى دارد امّا مردم او را از كارى بازنمى دارند. الله اكبر و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم»(1).

اين خطبه اى است كه ابن جرير طبرى آن را روايت كرده است و البته اگر ابن كثير آن را نقل نكرده بود، ما به نقل آن نمى پرداختيم، امّا او آن را نقل كرده و در پايان نيز چنين اظهار نظر مى كند:

«ابن جرير اين خطبه را چنين روايت كرده است و البته سند آن مشتمل بر ارسال(2) است»(3).

ما همان گونه كه گذشت بر اين عقيده ايم كه اين خطبه با آنچه در بردارد داراى بيشترين شباهت به خطبه هاى رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) و در عين حال به عقيدۀ ما اوّلا از اكثر خطبه هاى آن حضرت طولانى تر ثانيا مشتمل بر تكرارى غير مأنوس در

ص: 228

ساير خطب ايشان و ثالثا دربردارندۀ برخى از آيات مدنى است كه پس از زمان اين خطبه ايراد شده است [و همين سه نكته اين خطبه مرا تضعيف مى كند و در هر حال] خداوند خود آگاه است.

سپاس خداوند را سزاست. او را سپاس مى گويم و از او كمك مى جويم.

از شر نفس خود و از بديهاى عمل خويش به خداوند پناه مى بريم. هركس را خداوند هدايت كند هيچ گمراه كننده اى نخواهد بود و هركس را او گمراه كند هيچ هدايت كننده اى.

گواهى مى دهم كه خدايى جز اللّه نيست (و هيچ شريك ندارد و يگانه است).

نيكوترين سخن كتاب خداست و هركس كه خداوند اين كلام را در دل او زيبا جلوه گر ساخته وى را پس از كافر بودن به آيين اسلام در آورده و او نيز اين كتاب را [كه سخن خداست] بر سخن مردم برگزيده رستگار شده است كه اين، نيكوترين و رساترين سخن است.

آن را كه خداوند دوست داشته دوست بداريد و خدا را نيز با تمام دل دوست داشته باشيد و (هرگز از كلام الهى و ذكر او خسته و ملول نشويد و دلهايتان تيره و از آن روى گردان نشود)، چه، هركس كه خداوند او را برمى گزيند و برترى مى دهد، نيكوترين كارها، نيكوترين بندگان، درست ترين سخن را و هر آنچه از حلال و حرام در ميان مردم قرار دارد و بدانان داده شده است به او مى آموزد و براى او بيان مى دارد. پس خداوند را پرستش كنيد و هيچ چيز شريك او قرار ندهيد و آنسان كه شايسته است از او پروا كنيد و در آن سخنان نيكويى كه بر زبان مى آوريد با خداوند [در صحنۀ عمل] راستگو باشيد و به فيض رحمت خداوند در ميان خود با همديگر دوستى و مهربانى ورزيد و [بدانيد كه] خداوند خشم مى كند كه پيمان او شكسته شود. و السّلام عليكم و رحمة الله و بركاته»(1).

ابن كثير پس از آوردن اين روايت دربارۀ آن چنين اظهار نظر مى كند كه

«در سند اين روايت نيز ارسال وجود دارد و البته اين روايت روايت قبلى را تأييد و تقويت مى كند، هر چند عبارات و الفاظى كه در اين دو آمده با يكديگر متفاوت است»(2).

ص: 230

آنچه تاكنون گذشت متن خطبه هايى است كه براى رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در ابتداى اقامت در مدينه روايت شده است، هر چند انتقادهايى كه قبلا گفتيم بدان وارد مى باشد و از نظر سند نيز گرفتار نقص ارسال است. امّا با اين وجود اين خطبه ها اجمالا مشتمل بر خطّمشى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در دعوت مؤمنان و تقويت ايمان و روح تقوا در آنان است، آنسان كه فرموده هاى آن حضرت در دوران قبل از هجرت بر خطّمشى او در دعوت مشركان به توحيد دلالت مى كند.

قبل از هجرت - بودند.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مورد خريد اين زمين با آن دو پسر يا با سرپرست آنها و يا با آنها در حضور سرپرستشان گفتگو كرد و آنان گفتند: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ما اين زمين را به تو مى بخشيم». امّا پيامبر (صلی الله علیه و آله) از پذيرش هر راهى جز خريد آن در مقابل پول امتناع ورزيد و بدين ترتيب اين زمين را به ده دينار از آن دو پسر خريدارى فرمود.

قبل از اين كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اين زمين را خريدارى كند تنها يك چهار ديوارى و بدون سقف بود و تا پيش از هجرت، اسعد بن زراره در آنجا نماز جماعت و جمعه رو به سوى قبله مسجد الاقصى - كه قبلۀ پيامبر در زمان اقامت در مكّه بود - اقامه مى كرد و رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) پس از هجرت آنجا را به صورت مسجد در آورد.

پيامبر (صلی الله علیه و آله) بنايى مربّع شكل برپا كرد كه از هر طرف يكصد ذراع طول داشت. ابن قيّم مى گويد: پيامبر (صلی الله علیه و آله) پايه هاى ديوار را حدود سه ذراع قرار داد و بنا را با آجر ساخت. امّا برخى ديگر گفته اند قسمتى از بنا با تكّه هاى سنگ برپا گرديد.

هر كدام از مهاجرين و انصار كه در هنگام بناى مسجد در آنجا حضور داشتند در برپايى آن شركت كردند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز خود كار مى كرد و آجر و سنگ جابجا مى نمود و اين بيت را بر زبان داشت كه

«پروردگارا هيچ خوشيى جز خوشى آخرت نيست پس انصار و مهاجران را بيامرز».

مسلمانان نيز ابياتى از شعر بر زبان داشتند و در همين حال خشت جابجا مى كردند. يكى از آنان در شعر خود براى تشويق ديگران و برانگيختن شور و التهاب بيشتر براى كار چنين مى گفت:

«اگر ما بنشينيم و رسول خدا كار كند اين از سوى ما كارى بس گمراهى آميز

ص: 232

خواهد بود». به هر حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اين مسجد را بنا كرد و قبلۀ آن را رو به مسجد الاقصى و نيز براى آن سه در قرار داد: درى به نام باب الرّحمة، درى در انتهاى مسجد و درى ديگر كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) خود از آن وارد مى شد. آن حضرت ستونهاى مسجد را از تنه هاى درخت و به گفته سهيلى از تنۀ درختان خرما و سقف آن را از چوب درختان خرما محراب آن را از خشت و به قولى ديگر از سنگهايى كه روى هم به صورت مرتّب چيده شده بود ساخت.

ستونهاى مسجد در ايام خلافت عمر پوشيده بود و وى آن را با ستونهاى جديدى ساخت. بعد از آن نيز عثمان ستونهايى از سنگهاى نقش دار براى آن قرار داد و سقف آن را با چوب ساج پوشاند و براى آن محرابى از سنگ ساخت.

در دوران خلافت عبد الملك بن مروان خانه هاى زنان پيامبر (صلی الله علیه و آله) كه نه نفر بود به مسجد ضميمه شد. در دوران عبّاسيان نيز مهدى عبّاسى سوّمين خليفۀ اين خاندان در سال 160 ه. ق. آن را بازسازى كرد و توسعه داد و پس از آن مأمون نيز بخشى به آن ضميمه و پايه هاى ساختمان آن را استوار كرد.

كوتاه سخن در اين باب آن كه سنّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بناى اين مسجد و مسجد قبا برپا كردن آن با كمترين هزينه و در ساده ترين شكل ممكن بود تا همه به ساختن مساجد تشويق شوند.

گفتنى است كه مسجد الرسول كه يكى از سه مسجدى است كه به قصد آن بار سفر بسته مى شود در عين حال كه مسجد بود، خانۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز بود. آن حضرت در همين مكان نه خانه داشت كه برخى از ديوارهاى چوبى با رومالى گل و با سقفهاى چوبى و برخى ديگر با سنگ و سقفهاى چوبى كوتاه ساخته شده بود.

كرسى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز از چوبهايى كه با ليف خرما به هم بسته شده ساخته شده بود. اين خلق و خوى پيامبر است و خوشا بحال كسى كه از آن درس بگيرد و اين سؤال را مطرح كند كه آيا مى توان به زندگيى به سان زندگى او رسيد و بدان چشم دوخت؟

ص: 233

ص: 234

حكومت حق پرداخت، آن هنگام كه از سرزمين زير سلطۀ فرعون بيرون رفت تا از امّت خويش قدرتى متشكل بسازد كه حق را اعتلا مى بخشد. وى در ايجاد چنين قدرتى از بنى اسرائيل تلاش كرد و كوشيد روح عزت و كرامت را در آنان ايجاد كند، روحى كه در هيچ وجودى جاى نمى گيرد مگر آن كه دوستى انصاف و عدالت، رحمت، برادرى، مدارا و ديگر دوستى نيز در كنار آن مى نشيند، چه اين كه انسان عزّتمند كسى است كه به انصاف و عدالت و با رحمت و مهربانى با ديگران رفتار مى كند و انسان پست و فرومايه كسى است كه ستم مى كند، بر مردم بناروا سخت مى گيرد و به جاى بذل رحمت و مهربانى ستم و كينه را تقديم آنان مى كند.

آرى، موسى تلاش كرد تا روح دلاورى را پس از آن كه روح خمودگى و ذلّت پذيرى در دلهاى آنان جاى گرفته بود در آنها برانگيزد. اما آنان در پاسخ او كه خواستار عزت و دفاع از خويشتن براى آنها بود گفتند: «تو و خدايت برويد و بجنگيد كه ما اينجا نشسته ايم»(1).

عيسى نيز براى ايجاد يك جامعه ايمانى تلاش كرد. گرچه از وى روايت شده است كه فرمود: «كار قيصر را به قيصر واگذاريد و كار خدا را به خدا» و گرچه جنگى عليه كسى برپا نكرد و دولتى ايجاد ننمود، اما مردم را به فضيلت و محبّت و توجه به معنويّت فرا خواند، آن هم در ميان سلطۀ مادّيات بر جامعۀ آن روز يهود به گونه اى كه با همه انسانيّت سر قهر و ناسازگارى داشتند، اما در عين حال فرمانبر دولت روم، بى آن كه هيچ تمرّد و مخالفتى از خود بروز دهند، بلكه به ذلت و خوارى تن در داده و آن را پذيرفته بودند آنسان كه خداوند مى فرمايد: «بر آنان - در هر جا كه باشند - ذلت و خوارى تقدير شده است مگر به سببى از جانب خداوند و يا سببى از جانب مردم [كه اين ذلت را از آنان دور سازد]»(2). بنابراين هر چند عيسى [به اقتضاى شرايط حاكم] براى برپايى يك حكومت تلاش نكرد، اما منادى

ص: 236

رحمت و مهربانى و دوستى و برادرى در ميان مردمى خشن و غير قابل كنترل بود، مردمى كه به ابراز كينه و دشمنى عليه هر كه قدرت و توانى نداشته باشد مى پردازند و در همان حال در مقابل صاحبان قدرت سر تسليم فرود مى آورند و زندگى خود را در فسادانگيزى و بر هم زدن روابط ميان ديگران سپرى مى كنند.

به هر حال، پس از آن دو پيامبر و در پى دورانى از فقدان رسولان الهى، حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) براى برپايى حكومت فضيلت بپاخاست، زيرا او آخرين پيامبر و آخرين كنگرۀ رفيع در ساختمان نبوّت بود. بنابراين ناگزير مى بايست رحمتى را كه از جانب خداوند واسطۀ آن براى مردم بود در ميان جامعه اى مؤمن به امانت گذارد تا آن جامعه پس از او عهده دار تبليغ رسالت الهى شود و در اين راه در مقابل هر مشكلى بايستد و در طريق دعوت مردم به آن و گسترش اصول اسلام در سرتاسر زمين با مردم مدارا و دوستى ورزد و بدينسان از طريق امّتى كه امانتدار رسالت شده و دولتى كه حمايت از آن را بر دوش گرفته است رسالت اسلامى به همۀ نسلهاى بشر منتقل شود.

برپايى دولت اسلامى به دست رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) پياده كردن عملى فضيلت، عدالت و مساوات در جامعه، نمونه اى عملى از محو روح امتيازات كاذب و تبعيض نژادى و گسترش ايمان و فداكارى و اميد به آنچه در نزد خداوند مى باشد و نيز برهان قاطعى است براى كسانى كه مدّعى اند برپايى حكومتى برتر و مبتنى بر اصول اخلاقى آرزويى نيست كه عملى نشود، بلكه واقعيتى است كه در صحنۀ عمل اجرا شده و نشانه هاى آن هنوز نيز باقى است. همچنين برهانى است در مقابل كسانى كه به حقوق انسانها تجاوز مى كنند و آن را پايمال مى نمايند و در رفتار خود راه اسراف در پيش مى گيرند، با اين ادّعا كه فضيلت و اخلاق تنها امورى فردى است و نمى تواند مبناى روابط اجتماعى و تمامى روابط انسانها باشد. به عبارت ديگر برپايى حكومت اسلامى دليلى است عليه كسانى كه مدّعى اند دين تنها نوعى رابطه ميان بنده و خداى او و منحصر به مسجد و كنيه و كليساست، حال آن كه اگر چنين

ص: 237

بود هرگز پيامبر هجرت نمى كرد و بدين خرسند بود كه در مكّه بماند و از مشركان بخواهد تا او را در آنچه مى پرستد، آزاد بگذارند و او نيز آنان و آنچه را مى پرستند رها كند و چه بسا نيز مشركان چنين چيزى را مى پذيرفتند، بويژه آن كه آنها از اخلاق نيكو، صدق و راستى، اصل و نسب درست و شرافت خاندان رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) آگاه بودند.

اما رسالت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) داراى آثار گسترده تر و فراتر از اين و حوزه عملى وسيعتر بود. ما سخن همان كسانى را كه مى گويند دين تنها نوعى رابطه ميان بنده و خداى اوست تكرار مى كنيم امّا اين «رابطه» را به گونه اى درست تفسير مى كنم آن را تعميم مى دهيم و مى گوييم اين رابطه تنها به نماز و روزه محدود نمى شود بلكه علاوه بر آن، مهربانى ورزيدن با ديگر بندگان، عدالت ورزيدن ميان آنها را شامل مى شود، صرف نظر از اين كه از چه نژاد و داراى چه رنگى هستند تا آن كه مصداق اين فرمودۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را ترسيم كند كه «هيچ كس از شما مؤمن نخواهد بود مگر آن كه چون چيزى را دوست مى دارد تنها آن را به خاطر خداوند دوست داشته باشد». بنابراين از ديدگاه اين تفسير هر كار نيكى كه صلاح جامعه در آن باشد اعم از عدالتى كه برپا داشته شود يا ستمى كه سركوب گردد و يا برابرى و مدارايى كه ميان مردم برقرار شود همه و همه اگر به قصد رضاى خدا صورت گيرد مصاديقى از عبادت يا همين «رابطه» است. از ديگر سوى هيچ مصلحى قادر بر اصلاح نيست مگر آن كه نيّت خويش را براى خداوند خالص سازد و سود رساندن به مردم را تنها براى خشنودى خداوند علىّ قدير بخواهد.

بنابراين كسانى كه مى خواهند عبادت خداوند را از خوب برخورد كردن با ديگران و تنظيم روابط و نوع برخوردها ميان مردم جدا كنند، در حقيقت قصد آن دارند تا دين را از لوازم خود، حقيقت را از آنچه بر آن مترتب مى شود و بالاخره مقدّمه را از نتيجه جدا سازند.

335 - [در كنار حقيقتى كه يادآور شديم بايد به اين نكته نيز توجه داشت كه]

ص: 238

اعراب شايسته ترين مردم براى اعمال تجربه برپايى دولت فضيلت بودند، دولتى كه خداوند در كتاب خود و بر زبان پيامبر خويش اركان و اصول و پشتوانه هاى آن را مقرّر داشته و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز راههاى ممكن اجراى احكام الهى را تبيين فرموده، تفاصيل عباداتى واجب چون روزه، نماز، حج و زكات را روشن ساخته، هر چند نماز در آخرين روزهاى اقامت آن حضرت در مكّۀ مكرّمه در سفر روحانى معراج تشريع شده است.

خداوند براى برپايى چنين حكومتى مبانى ساختن جامعه و گروه را - از گروه كوچكى چون خانواده تا گروههاى بزرگتر و نحوۀ روابط جامعه ها در جنگ و صلح - وضع كرده است.

اينك در اينجا مناسب خواهد بود با اظهاراتى موجز دربارۀ موضوعاتى كه در آن اشاره ما را از تصريح و اجمال ما را از تفصيل بى نياز نمى كند از اهداف اجتماعى و بين المللى و فراگير حكومت اسلامى سخن گوييم:

برده اى فرمانبردار در اختيار عقلش قرار گيرد نه آن كه فرمانده و سرور باشد. به همين منظور حج تشريع شده است تا انسانها با همديگر آشنا شوند و وجدان انسانى با بار يافتن در كنار سفرۀ ضيافت پروردگار پاك و خالص گردد. به همين هدف زكات تشريع شده است تا از طريق آن توانگر به يارى و كمك ناتوان بپردازد و مردم در سازگارى و همزيستى با يكديگر باشند.

اسلام در پى بى آن است تا بدين ترتيب، در جنبۀ مثبت، با تزكيه و تطهير روح و پرورش و شكوفا ساختن روابط اجتماعى، گسترش روح مهربانى و رحمت در دلها و همكارى ميان افراد جامعه كلّ جامعه تطهير شود.

از سوى ديگر نيز در كنار وجوب عبادات مذكور، كفّارات تشريع شده است تا اگر دلها به گناه آلوده گشت از اين طريق پاك شود و در توبه هم از جنبۀ عملى و هم از جنبه روانى - بر روى همگان باز باشد. همچنين صدقه تشريع شده است تا انسان بتواند به وسيلۀ آن خود را از هر گناهى پاك سازد، آنسان كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: صدقه گناه را خاموش مى كند، آن گونه كه آب آتش را خاموش مى سازد». راز اين حقيقت نيز آن است كه هر گناهى هر چند مقدار ستم بر مردم در آن كم باشد با كمك به مردم [البته براى خداوند] پاك مى شود.

شده، تكاليف متقابل خانوادگى، نحوۀ روابط خانواده و راههاى حلّ هر بحرانى در اين روابط و نيز احكام ميراث را به گونه اى مفصل و مشخص و بى هيچ ابهام و اجمالى و همچنين احكام طلاق و مسائل مربوط به آن را بيان كرده است.

اينها همه براهينى روشن است در مقابل كسانى كه مى خواهند مسائل شرعى را از حقيقت خود تحريف كنند و نظامى براى خانواده مقرّر دارند كه در كتاب الهى نيامده و در پيشگاه خداوند نظامى مردود است، چه اين كه اين نظام، تقليدى از كسانى است كه نه از جايگاه خانواده آگاهى دارند و نه از آزادى و آزادگى حاكم بر آن.

به منظور شكل گرفتن افكار عمومى شايسته بر هر مؤمنى واجب شده است كه شرّ و بدى را زشت و ناروا بشمرد، آن را محكوم كند، آن را نپذيرد و آن را نيكو نداند؛ چرا كه در غير اين صورت امور جامعۀ اسلامى گرفتار آشفتگى و نابسامانى مى شود و كشتى حيات جامعه واژگون مى گردد.

به همين سبب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خود فرمود: «حكايت آن كه در حدود [و قوانين الهى] سستى و سازش كند حكايت گروهى است كه در كشتى نشستند و برخى در قسمتهاى پايين و برخى در قسمتهاى بالاى آن جاى گرفتند و آنگاه آن كه در قسمت پايين كشتى جاى داشت براى برداشتن آب از روى سر كسانى كه در قسمت بالا قرار داشتند مى گذشت. آنان از او آزرده شدند [و از آمد و شد او منع كردند]، پس او تيشه اى برداشت و مشغول سوراخ كردن پايين كشتى شد. مردم سراغ او آمدند و گفتند: «تو را چه مى شود؟» او گفت: «شما از كار من آزرده شديد [و از آن منع كرديد] در حالى كه من ناگزير به آب نياز دارم». در چنين وضعى اگر آنان [كشتى نشينان] مانع او شوند او را نجات دهند و خويش را نيز نجات دهند و اگر او را رها كنند او را هلاك سازند و خود را نيز به هلاكت افكنند».

افكار عمومى شايسته و سالم كه اسلام خواهان تحقّق آن است همان است كه از ظلم و ستم جلوگيرى كند و عدل را برپاى دارد. زيرا رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: «يا آن كه [مردم را] به معروف امر و از منكر نهى مى كنيد، دست ستمگر را مى بنديد و او را در چار ديوارى حق جاى مى دهيد و با آن كه دلهاتان از همديگر گسسته و با هم نامهربان مى شود و پس از آن دعا مى كنيد ولى استجابتى نمى يابيد».

افكار عمومى سالم و شايسته آن جوّى است كه فضيلت و ارزش بر آن حاكم است و در آن هر رذيلت و ضدّ ارزشى از ميان مى رود و امكان ظهور نمى يابد. به منظور رسيدن به چنين چيزى است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مردم را به حيا يعنى به همان چيزى امر مى كند كه به صاحب خود اجازه نمى دهد جز در لباس نيكى و نيكوكارى

ص: 242

در مقابل مردم ظاهر شود. آن حضرت مى فرمايد: «حيا، همه خير است» و «هر دينى خوبى ويژه دارد و خوبى ويژۀ اسلام، حياست».

نخستين مظهر جوامع انسانى منحرف و جوامعى كه زشتيها بر آن حكمفرماست فقدان حياست و به همين سبب ستمگرانى كه به خود و ملّت خويش ظلم روا مى دارند مردم را به كنار گذاشتن حيا و آشكار ساختن رذيلتها فرا مى خوانند و اين رذيلتها را به نامهايى مى خوانند كه خداوند هيچ حجّت و دليلى بر آن قرار نداده است.

د: كرامت؛ حكومت اسلامى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن را در مدينه بنيان نهاد منادى كرامت بخشيدن به انسانها است، كرامتى تنها بدان سبب كه انسانها انسانند نه بدان سبب كه از اصالت خاندان و از نام و آوازه برخوردارند، يا بدان سبب كه از نژاد سفيد يا سياهند و يا حتى بدان سبب كه مسلمانند، بلكه تنها و تنها به خاطر انسانيّتى كه در آنها وجود دارد؛ آن گونه كه خداوند مى فرمايد: «ما آدميزادگان را كرامت داديم و آنان را در خشكى و دريا سوار كرديم و از پاكيزه ها روزيشان داديم و آنان را مشخّصا بر بسيارى از آنان كه آفريديم برترى داديم»(1). خداوند بردگان را گرامى داشت و كرامت بخشيد و قرآن كريم به آزاد كردن آنان فرا خواند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز اين را ممنوع كرد كه آقايى بردۀ خويش را به ذلّت كشاند و يا با سپردن تكاليفى كه در توان او نيست او را تحت فشار قرار دهد و به ستوه آورد، آن گونه كه احمد بن حنبل از آن حضرت روايت كرده است كه فرمود: «هركس بندۀ خويش را مضروب سازد كفّارۀ اين عمل آزاد كردن اوست». رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) جان غير برده را با جان برده و بلكه جان برده را با جان آقاى او برابر دانست و فرمود: «هر كس به بندۀ خويش را گرسنگى دهد او را گرسنگى دهيم و هركس بندۀ خويش را بكشد او را بكشيم».

دانسته و آن را مظهر اسلام شمرده است. در اين باره روايت مى شود كه چون خبر دعوت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به اكثم بن صيفى رسيد فرزندان خود را به حضور پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرستاد تا با دعوت او آشنا شوند و اطّلاعاتى از آن به دست آورند. در اين ملاقات آن حضرت اين آيه را برايشان تلاوت فرمود كه «خداوند به عدل و نيكى كردن و احساس به خويشاوندان فرمان مى دهد و از هر زشتى و نادرستى و سركشى نهى مى كند [و] شما را اندرز مى دهد شايد كه متذكّر گرديد»(1).

عدالت ورزيدن، چه با دوستان و چه با دشمنان به صورت يكسان امرى مطلوب است و به همين سبب خداوند مى فرمايد: «هرگز كينه و دشمنى شما را بدان وادار نسازد كه عدالت نورزيد. عدالت كنيد كه اين به تقوا نزديكتر است»(2).

بنابراين مشاهده مى شود كه عدالت، و حتّى با دشمنى كه مورد كينه و نفرت است به تقوا نزديكتر باشد.

عدالت در مفهوم خود شامل عدالت در قانون نيز هست بدان معنى كه قانونى كه بر مردم حاكميّت دارد بايد اجراى آن نيز در مورد همه يكسان و همانند باشد، نه در اجراى آن ناتوان در معرض تبعيض قرار گيرد و نه از توانگر در هر رفتار و كردارى كه دارد طرفدارى و جانبدارى شود، بلكه بايد اساس آن بر مبناى «برابرى در اجرا» باشد. از همين روست كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: «همۀ شما از آدميد و آدم از خاك و هيچ فضيلت و برتريى براى عرب بر عجم [و عجم بر عرب] نيست مگر به تقوا. [امير مؤمنان على (ع) نيز به اين فرمودۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اقتدا كرد آنجا كه فرمود: «ضعيف و ناتوان در نزد من عزيز است تا حقّ او را براى وى بازستانم و توانگر و قوى در نزد من ضعيف است تا حق را از او بگيرم»](3).

عدالت در مفهوم خود همچنين عدالت اجتماعى را در بر مى گيرد بدان معنى

ص: 244

كه هر انسانى بايد بتواند از زندگى با كرامتى برخوردار گردد بى آن كه حقّى از حقوق وى از او بازداشته و يا از او سلب شود. نيز بايد بتواند از همۀ استعدادهاى خود در آنچه منافعى را براى او و يا گروهش در بردارد بهره ور شود و بالاخره آن كه بايستى براى هر انسانى اين فرصت فراهم گردد كه بتواند همۀ توان خود را - اعمّ از تواناييهاى انديشه يا تن - به كار گيرد.

البته عدالت اجتماعى لزوما به معنى از ميان بردن و محو كامل فقر نيست، زيرا فقر و غنا دو واقعيت موجود در عالم هستى است و محو آن به صورت كامل آن گونه كه برخى از آن سخن گفته اند - ممكن نيست و آنچه در اين ميان مقتضاى عدالت اجتماعى است آن است كه تبعيض طبقاتى از ميان برود و ديگر گروهى از مردم نتوانند به حكم نژاد و طبقۀ خود بر ديگران سلطه داشته باشند يا توانگرى دست ستم به سوى ناتوانى دراز كند و يا فقيرى را به صرف فقير بودنش به بردگى خويش گيرد.

[در سايۀ عدالت اجتماعى] بايستى زندگى مناسب و آميخته به كرامتى براى همۀ مؤمنان فراهم گردد و حكومت اسلامى عهده دار امور ناتوانان شود تا اين فرمودۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تحقّق يابد كه «هركس از خود ثروتى برجاى گذارد از آن ورثه اش و هركس عائله و نيازمندانى از خود بر جاى گذارد مسئوليّت آن با من خواهد بود».

عدالت در گسترۀ مفهوم خويش عدالت در روابط بين المللى را نيز در بر مى گيرد. اين جنبه از عدالت كه در تصريحات و اشارات قرآن كريم و در سيرۀ عملى رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) تقرير و بيان شده مبتنى بر سه اصل است: اصل وفاى به عهد، اصل مقابله به مثل - البته بى آن كه در هتك حرمت زنان و كودكان و قتل آنان و نيز هتك حرمت ناموس مسلمانان از سوى آنها با آنان مقابله به مثل شود، چرا كه اين عدالت و فضيلت در گناه و جنايت مقابله به مثل نمى كند - و بالاخره اصل صلح بدين معنى كه اساس روابط مسلمانان با ديگران صلح و مسالمت است مگر

ص: 245

آن زمان كه از ناحيۀ آنان تجاوزى به مسلمانان صورت گيرد، يا خود را براى تجاوز آماده كنند، يا با آزادى عقيده [و در نتيجه با نفوذ افكار اسلامى به ميان خود] مبارزه كنند و بالاخره در مقابل دعوت اسلامى بايستند، دعوتى كه مردم را به اين فرا مى خواند كه تنها دين دين الهى باشد و هيچ مؤمنى وادار به ترك عقيدۀ خود نگردد و هرگز عقيده دستخوش ستم و تجاوز قرار نگيرد.

به هم مى پيوندد و بدين ترتيب قطره اى از اين آب به هدر نمى رود و بلكه مزارع خرّم و سرسبز و ميوه هاى لذيذ و گوارا به بار مى آورد.

بنابراين در داخل جامعۀ بزرگ ملّت يا امّت هر يك از گروهها نيرويى را تشكيل مى دهند كه در كنار ديگر نيروها قدرتى بزرگ را به وجود مى آورد؛ صنعتگران خود يك نيرو، كشاورزان نيرويى ديگر و همسو و هم جهت با يكديگر و دانشمندان نيز نيرويى جدا به شمار مى روند كه ديگر قشرها را از آگاهيهاى لازم برخوردار مى سازند و بدينسان همه گروهها همراه با هم و همسو با يكديگر عمل مى كنند.

رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) حكومت اسلامى را بر اساس اصل همكارى و تعاون بنيان گذارد و قرآن نيز اين اصل را در دقيقترين معانى خود بيان كرد. حكومتى كه قرآن كريم بدان توصيه نمود و رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) آن را عملى ساخت اصلى با خود به همراه آورد كه هيچ حكومتى - چه قبل و چه بعد از آن - از آن برخوردار نبود. اين اصل عبارت است از بازپرداخت بدهى كسانى كه در راههاى صحيح وام گرفته اند بى آن كه در راه فساد آن را مصرف كرده باشند و يا در مصرف آن اسراف ورزيده باشند از پرداخت آن عاجز شده اند. در حالى كه قوانين حكومت روم در برخى از ادوار خود به طلبكار اجازه مى داد تا بدهكار را در ازاى بدهى اش به بردگى بگيرد، مشاهده مى كنيم حكومت اسلامى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن را به اذن خداوند بنيان نهاد در راه ادا و پرداخت بدهيهاى بدهكاران تلاش مى كرد.

اگر سخن از امّت اسلامى را رها كنيم و به كلّ جامعه انسانى بنگريم خواهيم ديد قرآن كريم و سنّت محمّدى (صلی الله علیه و آله) خواهان آن است كه تعاون و همكارى اصل و پايۀ همۀ روابط انسانى قرار گيرد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خود در حكومتى كه ايجاد كرد همه جا بر اساس تعاون همگانى انسانها عمل كرد تا اين دعوت خداوند را پاسخ گويد كه مى فرمايد: «اى مردم ما شما را از زن و مرد بيافريديم و شما را ملّتها و قبايلى قرار داديم تا همديگر را [بدين وسيله] بازشناسيد [ولى] گرامى ترين شما نزد

ص: 247

خداوند پرهيزگارترين شماست»(1).

قرآن كريم به منظور استوار كردن تعاون و همكارى چنين مقرّر مى دارد كه انسانها همه يك امّتند و سلسله نسب همۀ انسانها تنها به يك انسان مى رسد؛ خداوند مى فرمايد: «اى مردم پروا كنيد از پروردگار خويش كه شما را از نفس واحد [يك انسان] آفريد و از همان جفتى براى آن خلق كرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانى برانگيخت و از خداوندى پروا كنيد كه به وسيلۀ او مورد پرسش همديگر قرار مى گيرد و نيز از بستگان پروا كنيد كه خداوند بر شما ناظر و نگاهبان است»(2).

همكارى در راه خير و نيكوكارى و دفع گناه و ستم و تجاوز بود و همه جنگهاى پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى دفع اشرار و نيز بازداشتن شاهان ستمگر از آن صورت مى گرفت كه با سلب آزاديهاى مشروع از ملّتهاى خود آنان را به ستوه آورند.

ورزيدن و مهربانى با بردگان و نيز رحمت بر يتيمان از طريق اصلاح امور آنان و نگهدارى از اموال ايشان سفارش كرد.

اينها اشاره هايى است به اصول رحمت در حكومت اسلامى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن را به فرمان قرآن بنيان نهاد.

اما مودّت و مهرورزى مايۀ بقاى روابط انسانى است كه اسلام افراد و گروهها را بدان فرا خوانده است. به همين دليل پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) آشكار اسلام كردن را كه مظهر مودّت است و ميهمانى دادن را كه مايۀ تحكيم آن است از نيكوترين نشانه هاى مسلمانى دانست و فرمود: «بهترين [نشانۀ] اسلام و مسلمانى آن است كه ميهمانى دهى و بر هركس كه مى شناسى و هركس كه نمى شناسى سلام كنى».

آرى، خداوند به مودّت فرمان داد و آن را مايۀ بقاى خانواده ساخت، آنسان كه فرمود:» از نشانه هاى او [خداوند] آن است كه از خود شما برايتان جفتهايى بيافريد تا در بر آنها آرام گيريد و ميان شما مودّت و رحمت را جاى داد»(1).

اسلام همچنين صلۀ رحم را به عنوان مظهرى از مودّت با خويشاوندان واجب ساخته است، آن گونه كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: «هر كدام از شما خواهان آن است كه رزق و روزى او بركت داده شود و اجل او به تأخير افتد بايد صلۀ رحم به جاى آورد» و «آن كه [نيكى را با نيكى] پاداش مى دهد و برابر مى كند صلۀ رحم نكرده بلكه تنها كسى صلۀ رحم كرده است كه در هنگام قهر خويشاوندان با آنان رابطه استوار سازد».

مودّت نه تنها با فرزندان امّت اسلامى واجب است، بلكه حتى با مخالفان دينى نيز - تا زمانى كه به دشمنى با مسلمانان برنخاسته و يا به آنان ستم و تجاوزى نكرده اند - واجب است خداوند تعالى خود اين حقيقت را بيان فرموده و آن را به عنوان قانونى عام و فراگير در روابط و برخوردهاى مسلمانان با ديگران مقرّر داشته

ص: 250

است، آنجا كه مى فرمايد: «خداوند دربارۀ كسانى كه بر سر دين با شما نجنگيدند و شما را از سرزمين خود بيرون نراندند شما را از اين نهى نمى كند كه با آنان نيكى و بديشان عدالت ورزيد كه خداوند مجريان قسط و عدالت را دوست دارد. تنها خداوند دربارۀ آن كسانى كه بر سر دين با شما جنگيدند و شما را از خانه هاى خود بيرون راندند و در بيرون راندنتان با يكديگر همدست شدند، شما را از اين نهى مى كند كه آنان را به دوستى و سرپرستى خويش گيريد كه هركس از شما آنان را به دوستى گيرد از ستمگران خواهد بود»(1). نيز در جاى ديگرى مى فرمايد: «هيچ مردمى را كه به خدا و رسول او ايمان دارند نمى يابى كه با آنان كه با خدا و رسول او به دشمنى و جنگ پرداخته اند رابطۀ دوستى برقرار سازند»(2).

روايت شده است كه در دوران پس از صلح حديبيّه يك بار به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خبر رسيد كه قريش گرفتار قحطى و خشكسالى شده است و آن حضرت به حاطب بن ابى بلتعه پانصد دينار داد و وى را روانه ساخت تا با اين پول گندم بخرد و در ميان فقراى قريش پخش كند.

از ديدگاه اسلام حتّى در زمان جنگ مسلمين با ملّتى كه دولت حاكم بر آنها طرف جنگ است اما خود آنها وارد جنگ نشده اند قطع روابط نمى كنند و تنها رابطۀ خود را با كسانى قطع مى نمايند كه در صحنۀ جنگ حضور يافته اند و يا با در اختيار قرار دادن توان فكرى و انديشۀ خود در خدمت جنگ يا با سازماندهى و انجام دادن كارها عملا وارد جنگ شده اند. تنها همين گروهند كه مصداق «كسانى كه با خدا و رسول او به دشمنى و جنگ پرداخته اند» خواهند بود.

كوتاه سخن آن كه اسلام رابطۀ دوستى را با هيچ ملّتى نمى گسلد، بلكه آن را پيوسته برپا مى دارد و كسانى را كه مشمول قطع روابط مى شوند تنها در دايرۀ همان گروههاى پيش گفته كه آن روابطى را مى گسلند كه خداوند به برپا داشتن آن امر كرده

ص: 251

است محدود و منحصر مى داند.

مطلوب دانسته مى شود و از ديدگاه اسلام مصالح حقيقى و اصلى شخص [كه همان مصالح دينى است] قبل از مصالح زودگذر دنيوى مورد توجّه قرار مى گيرد و به همين سبب عنايتى كه به امر عبادت و ملاحظۀ آن شده به مراتب بيش از عنايت به مسائل زندگى مادّى است، دنيا راه يافتن سعادت در آخرت و نگريستن به آخرت و در نظر داشتن آن حاكى از عاقبت انديشى و گسترده تر ديدن است «و سراى آخرت سراى زندگى است، اگر كه مى دانستند»(1).

البتّه اسلام مردم را به رهبانيّت در دنيا فرا نمى خواند، اما بدين دعوت مى نمايد كه مؤمن زندگى و آسايش آن را از حلال به دست آورد و از حرام بپرهيزد.

البته روشن است كه پرهيز از حرام بدان سبب تشريع شده است كه دامن زدن به آن مصالح حقيقى را كه در اسلام تنها همين نوع از مصالح، مصالح خوانده شده از ميان مى برد و به عبارت ديگر هيچ مصلحتى از مصالح حقيقى از دست نمى رود مگر آن كه حرامى مورد ارتكاب قرار گرفته باشد، زيرا هر حرامى ناگزير مستلزم ستم بر ديگرى و از ميان بردن منافع ديگران است.

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) خود مباحها را مورد استفاده قرار مى داد و مسلمانان را از اين كه روزيهاى پاك و حلال اين دنيا كه خداوند آن را حلال فرموده بر خود يا ديگران حرام كنند نهى مى فرمود. خداوند نيز در قرآن كريم كسانى را كه حلالها را حرام مى شمرند محكوم كرده و مى فرمايد: «بگو چه كسى زينت الهى را كه خداوند براى بندگان خود [از زمين] بيرون آورده است و نيز روزيهاى پاك و خوش [اين دنيا] را حرام كرده است؟ بگو اينها براى آن كسانى است كه ايمان آورده اند تا در دنيا از آن بهره مند شوند و در آخرت نيز به صورت ناب و خالص در اختيار آنان قرار گيرد.

اينگونه ما آيات خود را براى مردمى كه مى دانند به تفصيل بيان مى داريم. بگوى پروردگار من تنها پليديها و ناپاكيها را - آنچه از آن آشكار و آنچه نهان است - و نيز گناه و سركشى به غير حق و [همچنين] اين را كه به خداوند شرك ورزيد با آن كه

ص: 253

هيچ آيتى و دليلى بر اين نيامده است و [بالاخره] اين را كه آنچه نمى دانيد به خدا نسبت دهيد حرام كرده است»(1). در جاى ديگرى نيز مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد آن پاكيزه هايى را كه خداوند برايتان حلال [اعلام] كرده است حرام مدانيد و [از حوزۀ حلال خدا به ارتكاب حرام] تجاوز نكنيد كه خداوند تجاوز كنندگان و ستم ورزان را دوست ندارد. از آنچه حلال و پاكيزه است و خداوند روزيتان ساخته بخوريد و از خداوندى كه به او ايمان داريد پروا كنيد»(2).

بدين ترتيب مشاهده مى كنيم كه حكومت فضيلتها و ارزشها بر حرمان استوار نشده و بلكه حرمان صرف در مقابل آن قرار دارد، آن گونه كه علاوه بر تصريحات قرآن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز از اين نهى فرمود كه مؤمنى آنچه را خداوند حلال كرده بر خود حرام بشمارد. در همين باره احمد بن حنبل از پيامبر (صلی الله علیه و آله) روايت كرده است كه فرمود: «بخوريد و بياشاميد و بپوشيد بى آن كه اسراف ورزيد و باد غرور و تكبر به سر گيريد». همچنين روايت شده است كه از احمد بن حنبل دربارۀ معنى ورع سؤال شد و در پاسخ گفت: «ورع طلب حلال است».

بنابراين در حكومت اسلامى مبتنى بر ارزشها هيچ رياضتى براى خود محروم داشتن از نعمتهاى حلال خداوند وجود ندارد، هر چند در سايۀ اين حكومت و در تعاليم اسلام زهد هست تا نفس انسانى بر قدرتمندى و داشتن توان لازم در بريدن از خواستهاى دل - آن هنگام كه سر به طغيان بردارد - عادت داده شود.

در حكومت اسلامى تمامى مصالح بر پايۀ حفاظت از جان، دين، عقل، نسل و مال استوار شده و به همين دليل نيز خداوند براى هركس كه به مصلحتى از اين مصالح آسيبى بزند - متناسب با مقدار آسيب و تجاوز او به اين مصالح - مجازاتهايى قرار داده است. بنابراين اگر تجاوز شخص به امورى باشد كه حيات انسان بدان بستگى دارد و زندگى جز بدان تحقّق نمى يابد در اين صورت مجازاتى كه

ص: 254

تشريع شده نيز [مجازات مرگ و] به اندازۀ همين تجاوز است؛ اگر تجاوز نسبت به امورى باشد كه على رغم اين تجاوز همچنان زندگى ممكن ولى با مشقّت فراوان همراه است در اين صورت مجازات شرعى از صورت پيش كمتر خواهد بود و در صورتى كه اين تجاوز تنها نسبت به يك امر رفاهى يا امر از امور موجب كمال صورت گيرد مجازات شرعى بازهم كمتر از حالت سابق خواهد بود. حدود و قصاص از قوانين جزائى اسلامى اند كه به همين علّت و به خاطر مصالح مردم تشريع شده و همان گونه كه گفته ايم جلوه اى از رحمت بر همگان است.

بدينسان حكومت اسلام رحمتى بر همۀ بندگان خدا و ضامن مصالح و منافع آنان بود و مصداقى از اين فرمودۀ خداوند كه «ما تو را جز به عنوان رحمتى بر جهانيان نفرستاديم»(1).

اين را بدانند كه حكومت اسلامى با منافع مردم سازگار است. هنگامى كه از يكى از اعراب باديه نشين پرسيده شد كه چرا به محمد ايمان آورده اى آن عرب - كه از انديشه و روح سليم برخوردار بود - در پاسخ گفت: «هيچ چيز نديدم كه محمد بگويد بكن و عقل بگويد نكن و هيچ كارى نديدم كه محمّد بگويد نكن و عقل بگويد بكن».

دو: آن كه به سخنان كسانى پاسخ دهيم كه در مقابل خداوند به ناروا سخن مى رانند و مى گويند دين تنها براى عبادت است و كار دنيا را مردم خود سامان مى دهند؛ اما ما بيان كرديم كه چگونه عبادت خداوند امرى فراگير و شامل اطاعت از همۀ فرامين اوست و از جملۀ اين فرامين آن كه از هر چه او حلال يا حرام دانسته و از هر چه او سازمان و نظامى براى آن معيّن فرموده است پيروى كنيم.

تجارب بشرى نيز اين حقيقت را اثبات و تأييد كرد كه مى بايست حكومتى اسلامى برپا شود كه از ستم جلوگيرى و حق و عدالت را در ميان مردم اقامه كند؛ ما از عصرهاى بسيار دور شاهد حكومتهايى بوده ايم كه ظهور كرده اند و حكومتهايى را نيز ديده ايم كه سقوط كرده اند و ديده ايم كه چگونه ملّتها در ميان حاكمان ستمگر و جنگ قدرت آنان به فراموشى سپرده و به تباهى كشانده شده اند و به هر مقدار كه آن حاكمان سركشى و برترى طلبى داشته اند به همان مقدار نيز ستمى فراگير و نه محدود و اندك وجود داشته است؛ چه از عهد روميان تا ديگر اعصار رعاياى چنين حكومتهايى فداى جنگ و قدرت طلبى حكمرانان بوده اند.

قرآن كريم كه نظام حكومت در اسلام را سازمان داده است مردم را به آن فرا مى خواند كه خود [در چهارچوب احكام الهى] حاكم بر سرنوشت خويش باشند و [از ديدگاه قرآن] هر حاكمى اوّلا در مقابل خداوند مسئول است و بايد احكام او را به اجرا در آورد و ثانيا در مقابل ملّتها مسئول است كه نبايد آنان را در زير بار ستم خويش به ستوه در آورد و بر آنان سخت بگيرد مگر آن كه اين سختگيرى لازمۀ اجراى حكم خداوند باشد.

ص: 256

در حالى كه اولا و بالذات به هدف به وجود آوردن وحدت جامعۀ مؤمنان صورت مى پذيرفت. به همين سبب نيز در مرحلۀ اوّل پيمان برادرى ميان مهاجرين و انصار، پس از آن ميان مهاجرين با همديگر و در مرحلۀ سوّم ميان دو طايفۀ اوس و خزرج يعنى دو گروه عمدۀ انصار برقرار شد تا پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بتواند با الفتى كه دلها را در كنار يكديگر قرار مى دهد و گريز آنها از همديگر و ناآشنايى آنها با هم را محو مى كند شكافى را كه از اين پيش ميان اين گروهها وجود داشته است پر كند. [اين در حالى است كه اگر اهداف مؤاخات تنها همان بود كه سهيلى مى گويد ديگر نيازى به دو مرحلۀ اخير وجود نداشت.]

بنابراين مؤاخات بدان سبب صورت گرفت كه پس از آن تنها برادرى ايمان رابطۀ ميان افراد با اصل و نسب و داراى شرافت خانوادگى و بردگان ضعيف و فاقد سابقۀ شهرت خانوادگى را تشكيل دهد. به همين سبب در جريان مؤاخات حمزة بن عبد المطلب برادر زيد بن حارثه غلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قرار داده مى شود.

بدين ترتيب - آنسان كه گفتيم - مؤاخات براى شكل دادن به جامعه و بنيان نهادن اصل مساوات و برابرى به صورت عملى انجام شد.

اينك شايسته است رشتۀ سخن را به ابن اسحاق بسپاريم تا تفاصيل اين ماجرا را بيان كند. او مى گويد:

«رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ميان اصحاب خود، از مهاجر و انصار، برادرى برقرار كرد و بنا بر آنچه به ما رسيده است - و به خدا پناه مى بريم از اين كه سخنى را به او نسبت دهيم كه نگفته است - فرمود: «در راه خدا دو نفر دو نفر با هم برادر شويد». وى سپس دست على بن ابى طالب (ع) را گرفت و فرمود: «اين برادر من است». بدين ترتيب [در ماجراى عقد مؤاخات ميان مسلمين] رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و سيد رسولان و امام متقين و رسول رب العالمين كه او را نظير و همتايى در ميان آدميان نيست با على بن ابى طالب (ع) برادر شدند و حمزة بن عبد المطلب، آن شير خدا و شير رسول او با زيد بن حارثه غلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برادر شد تا آنجا كه حمزه در روز نبرد احد هنگام شهادت زيد را وصى خود قرار داد. همچنين

ص: 258

جعفر بن ابى طالب مشهور به ذو الجناحين آن روز در حبشه بود با معاذ بن جبل از خاندان بنى سلمه برادر شد و ابو بكر نيز با خارجة بن زهير پيمان برادرى بست»(1).

ابن اسحاق در ادامه از ديگر مسلمانانى كه دو به دو با يكديگر برادر شدند نام مى برد و از جمله يادآور مى شود كه بلال مؤذّن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با ابو رويحه برادر شد.

برادرى ميان اين دو تن - همانند ديگر برادريهايى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برقرار ساخت - ادامه يافت و هرگز قطع نشد. حتّى زمانى كه عمر بن خطّاب ديوانى براى دريافت بيت المال ترتيب داد و نام افراد را در آن ثبت كرد از بلال كه به شام رفته و در آنجا براى جهاد در راه خدا اقامت گزيده بود پرسيد «سهم خود از بيت المال را به چه كس وامى گذارى؟» او در پاسخ گفت: «به ابو رويحه كه هرگز از او جدا نخواهم شد، به سبب آن پيمان برادرى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ميان من و او برقرار فرمود».

بدين ترتيب عمر سهميۀ او را به سهميۀ ابو رويحه ضميمه كرد.

ابن قيّم جوزى از كسانى است كه منكر مؤاخات ميان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و على (ع) شده و تنها به ذكر اين نكته پرداخته است كه «پيامبر (صلی الله علیه و آله) ميان مهاجرين و انصار برادرى برقرار كرد».

او همچنين آنچه را ما از ابن اسحاق نقل كرديم از او نقل كرده و پس از آن اينگونه اظهار نظر مى كند:

گفته شده است پيامبر مؤاخات دوّمى ميان مهاجران با همديگر برقرار فرمود و در اين بار على را به برادرى خويش گرفت. اين در حالى است كه تنها مؤاخات نخست ميان مهاجر و انصار ثابت شده است و [از ديگر سوى] مهاجران با برخوردارى از اخوّت اسلامى و برادرى ناشى از همشهرى بودن و نيز قرابت خانوادگى از عقد مؤاخات [در مدينه] با همديگر بى نياز بودند بر خلاف مهاجرين با انصار كه به چنين عقدى نياز داشتند. [علاوه بر اين] اگر پيامبر (صلی الله علیه و آله) ميان مهاجران با همديگر برادرى برقرار مى كرد سزاوارترين مردم به اخوّت او

ص: 259

دوست داشتنى ترين مردم به وى، همسفر او در طريق هجرت، يار او در غار برترين صحابه و عزيزترين آنها در نزد او ابو بكر بود(1). رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خود فرمود: «اگر از زمينيان دوستى مى گرفتم ابو بكر را دوست گرفته بودم [!]»

بدين ترتيب مشاهده مى كنيم ابن قيّم روايت مسلم را تنها به اين علت كه براى او بعيد به نظر مى رسيده انكار كرده است، بى آن كه در روايت ايرادى اصولى وارد آورد. او تنها مسأله مؤاخات و انگيزه هاى آن را به وضعيّتى كه ميان مهاجرين و انصار وجود داشت و بدان علت كه پيمان اعطاى پناهندگى به مهاجران و از سوى انصار بدين وسيله استوارتر مى شد و مهاجران به چنين چيزى نياز داشتند مربوط مى داند. به عقيدۀ او مهاجران به چنين پيمانى با يكديگر نياز نداشتند و در مورد انصار نيز همين وضعيّت وجود داشت.

ابن كثير نيز در اين عقايد با ابن قيّم همراه و موافق است و دربارۀ آنچه ابن اسحاق در اين مورد گفته چنين ابراز نظر كرده است:

«در برخى از آنچه ابن اسحاق گفته است نظر است. اما در مورد ماجراى مؤاخات پيامبر (صلی الله علیه و آله)، يكى از علما منكر آن است و صحّت آن را قبول ندارد.

دليلى كه وى آورده آن است كه پيمان برادرى مزبور اساسا براى دلگرم ساختن

ص: 260

مسلمانان به يكديگر و آشنا و مفهوم نزديك ساختن قلوب آنان با همديگر تشريع شده و به همين سبب هيچ مفهومى ندارد كه - چنانچه ابن اسحاق مدّعى شده است آن حضرت ميان حمزه و زيد بن حارثه پيمان برادرى بست - ميان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با كسى يا ميان مهاجرى با مهاجر ديگر پيمان برادرى منعقد ساخته باشد، مگر آن كه بگوييم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) [در ماجراى مؤاخات با على (ع)] نخواسته است مصلحت على را به ديگرى واگذارد، زيرا او همان كسى است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در كودكى على (ع) و در دوران زندگى پدر او ابو طالب تأمين زندگى او را به عهده داشت. مى توان گفت به همين ترتيب نيز بود كه حمزه عهده دار مصالح و سرپرستى غلام خود زيد بن حارثه شد و به همين اعتبار نيز با او پيمان برادرى بست. خداوند خود آگاهتر است»(1).

ما آنچه را ابن قيّم انكار كرده است ثابت مى دانيم و چنين ترجيح مى دهيم كه مؤاخات يا انعقاد پيمان برادرى ميان انصار با همديگر و مهاجرين نيز با همديگر را ثابت شده بدانيم. اين عقيده بدان سبب است كه حافظ ابن كثير در صحّت روايتى كه مثبت اين ماجراست سخنى نياورده است و بعلاوه اين كه ابن قيّم تنها انگيزۀ مؤاخات را دادن دلگرمى به مهاجران از ناحيۀ انصار دانسته، حصرى است كه هيچ دليلى بر آن وجود ندارد و بلكه وى از ظاهر هجرت و پناه دادن و يارى مهاجران [از سوى انصار] چنين برداشتى كرده است.

به عقيدۀ ما تنها هدف مؤاخات حصول اين دلگرمى نبوده و بلكه آثار ديگرى از اين قبيل داشته است:

الف: برقرارى آشنايى و الفت ميان قوى و ضعيف و به وجود آوردن زمينۀ دوستى و همراهى ميان مؤمنان و جلوگيرى از اين كه مسلمانى خود را از مسلمان ديگر برتر بداند. گواه اين مدّعا آن است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ميان حمزه كه از بزرگان و داراى اصالتى خانوادگى بود با زيد بن حارثه كه در ابتدا برده اى بود و آن حضرت بر او منّت نهاد و او را آزاد كرد، او را بالا برد و فرزند خويش خواند تا

ص: 261

جايى كه خداوند فرزندخواندگى را تحريم كرد و فرمود: «او فرزندخواندگان شما را فرزندانتان قرار نداده است»(1). برادرى برقرار ساخت و اين حكمت و تدبير آن حضرت بود كه چنان فردى را برادر يكى از زادگان عبد المطلب كرد.

ب: اين كه مهاجران از قبايل مختلفى بودند و از اين ميان مسلمانان قرشى خود هر كدام از خاندانى رقيب خاندان ديگر بودند و به همين دليل مى بايست به طريقى آثار تعصّبات جاهلى از ميان آنان رخت بربندد و همه به مقتضاى اخوّت اسلامى در يكديگر ادغام شوند.

ج: اين كه انصار در داخل خود مجموعه اى به هم پيوسته و با يكديگر پيوند خورده نبودند؛ چه در كنار هدايت يافتگى آنان [به دين اسلام] شعله هاى كينه هاى گذشته ميان اوس و خزرج نيز زبانه مى كشيد و ناگزير مى بايست براى به فراموشى سپردن آن كينه ها تلاشى به عمل آيد و اين تلاش همان پيمان برادرى و مؤاخات بود.

د: اين كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) با انعقاد پيمان برادرى چنين نظامى را براى وحدت بخشيدن به مسلمانان براى دوران پس از خويش تشريع كرد و آن پيمان كه بسته شد تنها حكمى براى يك حادثۀ خاص و راه حلى مقطعى براى علاج وضعيّت موجود ميان مهاجران و انصار نبود، بلكه اقدامى بود براى نزديكتر ساختن مسلمانان به يكديگر و نظامى بود كه مى بايست براى هميشه از آن پيروى شود، چه بسا نيز در دوران پس آن حضرت نياز به چنين پيمانى شديدتر و بيشتر بود و به همين سبب نيز انواع «ولاء» كه در صدر اسلام مقرّر گرديد منسوخ نشد و ثبوت «ولاء» ميان اعراب و غير اعراب كه پس از آنان اسلام مى آورند مقرّر گرديد.

338 - پيمان برادرى در عمل نيز آثار خود را نشان داد و دلهاى مؤمنان را به ريسمان دوستى به يكديگر پيوند زد؛ بخارى، مسلم و احمد روايت كرده اند كه عبد الرحمن بن عوف به مدينه آمد و پيامبر (صلی الله علیه و آله) ميان او و سعد بن ربيع انصارى

ص: 262

پيمان برادرى برقرار ساخت. پس از آن سعد به او گفت: «اينك تو برادر منى و من ثروتمندترين مرد مدينه هستم، بنگر كه اين نيم ثروت من است آن را براى خود بردار. همچنين من دو همسر دارم، بنگر كه هر كدام را تو مى خواهى طلاق دهم».

عبد الرحمن در پاسخ او گفت: «خداوند در خاندان و در ثروتت به تو بركت دهد.

مرا به بازار راهنمايى كنيد [تا كسبى پيشه كنم]. او را ارشاد كردند و وى رفت و به خريدوفروش پرداخت، سودى به دست آورد و قدرى روغن و كشك آورد. سپس مدّتى ديگر - آن مقدار كه خداوند مى خواست - به اين كار ادامه داد تا آن كه روزى در حالى وارد شد كه عطر زعفران از او به مشام مى رسيد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «اين چيست؟» او گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، زنى به همسرى گرفته ام» رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «چه مقدار به او مهر داده اى؟» او گفت: «به وزن يك هسته خرما طلا». آن حضرت فرمود: «پس وليمه اى ده، هر چند با [كشتن] يك گوسفند».

مهاجران نيز به چيزى جز آن كه پناه داده شوند طمع نداشتند. بخارى از ابو هريره روايت كرده است كه انصار به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفتند: «نخلستانها را ميان ما و برادرانمان تقسيم كن». آن حضرت فرمود: «نه [چنين نمى كنم] تا در خرما نيز خود را شريكتان بدانند» و آنان گفتند: «فرمان تو را به جان مى شنويم». مهاجران همچنين هر مقدار را كه برادران آنان از انصار به ايشان ارزانى مى داشتند فراوان مى ديدند؛ احمد بن حنبل از انس روايت كرده است كه مهاجران [به پيامبر (صلی الله علیه و آله)] گفتند: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ما هيچ مردمى نديده ايم كه بر آنان وارد شده باشيم و بيش از اين مردم اندكى كه مى خواهيم براى آنان انجام دهيم دارند با ما همدردى كنند و بيش از اين مردم به ما فراوان ببخشند. آنان زحمت كار را از ما برداشته ولى در آسايش ما را شريك خود ساخته اند تا آنجا كه بيم آن يافته ايم ايشان همه اجر و پاداش را ببرند». آن حضرت فرمود: «نه، تا زمانى كه آنان را بستاييد و براى آنان به درگاه خداوند دعا كنيد [شما هم پاداش مى بريد]».

ص: 263

پيامبر (صلی الله علیه و آله) از مهاجران خواست آنان نيز كار كنند تا انصار نيز آن گونه كه بدانان پناه داده و آنها را يارى رسانده اند از كار آنان بهره مند شوند.

روايت شده است كه روزى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خطاب به انصار فرمود:

«برادرانتان اموال و فرزندان خود را رها كرده و به ميان شما آمده اند». آنان پاسخ دادند: «اموال ما ميان ما و آنان مشترك باشد». پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آيا راه ديگرى جز اين نيست؟» گفتند: «چه راهى اى رسول خدا؟» فرمود: «اينان مردمى هستند كه با كار [مناسب با محيط شما] آشنايى ندارند. شما عهده دار [آموزش و به كار گرفتن آنها] مى شويد و در مقابل سهم خاصّى از حاصل كار را به آنان مى دهيد».

بدين ترتيب مشاهده مى كنيم كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جز اين را نمى پذيرفت كه مهاجران نيز در كنار انصار كار كنند و حاصلى كه از زمينهاى انصار به دست مى آيد به صورت عادلانه تقسيم و سهمى به زمين و سهمى ديگر نيز به كار اختصاص داده شود.

به همين دليل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به ايجاد روابط دوستانه و تأليف گروههاى مختلف ساكن در مدينه - اعم از مهاجرين، انصار، يهوديان و بلكه مشركان مدينه - با يكديگر پرداخت.

ابن كثير در البداية و النهاية مى گويد:

«در مدينه از قبايل يهود بنى قينقاع، بنى نضير و بنى قريظه سكونت داشتند. آنان قبل از اوس و خزرج و آن گونه كه طبرى مى گويد در ايام بخت النصر زمانى كه سرزمين مقدّس را مورد هجوم قرار داد و فتح كرد [از آنجا هجرت كرده و] در اين شهر سكونت گزيدند.

سپس هنگامى كه سيل عرم رخ داد و قبايل يمن در اين سوى و آن سوى متفرق گرديدند، اوس و خزرج در مدينه و در كنار روميان سكونت گزيدند و با آنان همپيمان شدند و از آنجا كه آنان را به سبب دانش و آگاهى از طريق آنچه از پيامبران بدانان رسيده بود بر خود برتر مى ديدند كم كم خود را همسان آنان مى كردند»(1).

اما پس از هجرت بدان سبب كه پيامبر موعود از ميان فرزندان اسماعيل مبعوث شده و نه از ميان فرزندان اسحاق، يهوديان كينۀ مؤمنان و پيامبر (صلی الله علیه و آله) را به دل گرفتند اين در حالى بود كه آنان پيش از اين خود را به اميد آمدن پيامبر موعود بر مشركان مدينه پيروز مى خواندند، ليكن «هنگامى كه آنچه از آن آگاهى قبلى داشتند به سراغ آنان آمد بدان كفر ورزيدند. پس لعنت خداوند بر ستمكاران باد»(2).

ابن قيّم معتقد است كه پس از هجرت، مدينه محلّ سكونت گونه هاى مختلفى از مردم شد و مؤمنان در دو گروه مهاجر و انصار و نيز يهوديان در طوايف مختلف بنى نضير، بنى قينقاع و بنى قريظه در آنجا زندگى مى كردند و كسانى نيز در خارج اين شهر علم دشمنى با آنان بر افراخته بودند. او در اين باره چنين مى گويد:

ص: 265

«چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد مدينه شد كفّار در برخورد با او به سه گروه تقسيم شدند: گروهى با پيامبر وارد مصالحه شدند و بر اين پيمان بستند كه با او وارد جنگ نشوند و عليه او با يكديگر همدست نگردند و نيز عليه او با دشمنانش رابطۀ دوستى برقرار نكنند. آنان بر كفر خود باقى ماندند و در عين حال از امنيّت جانى و مالى برخوردار بودند، گروهى نيز از در جنگ با او در آمدند و علم جنگ عليه او برافراشتند. گروه سوّمى نيز پيامبر را واگذاشته، نه با او صلح كردند و نه با وى به جنگ پرداختند. بلكه به انتظار نشستند تا ببينند فرجام كار او و يارانش به كجا خواهد كشيد. البتّه از اين گروه برخى در دل دوستدار پيروزى آن حضرت بر دشمنانش بودند، برخى پيروزى دشمنان بر او را دوست داشتند و برخى نيز در ظاهر در صف ياران پيامبر (صلی الله علیه و آله) در آمدند و در واقع امر با دشمنان او همراه بودند تا در برخورد با هر دو گروه مسلمان و كافر از امنيّت برخوردار باشند. اينان همان منافقانند.

رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) با هر يك از اين طوايف و گروهها بر اساس آنچه خداوند به وى وحى كرده بود رفتار مى فرمود».

هر چند ورود پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مدينه به ظهور چنين رفتارهايى انجاميد، اما همۀ اين گروهها و همۀ اين انشعاب و انقسام در يك زمان صورت نپذيرفت، چه، به عنوان مثال - به گمان من و نيز آن گونه كه سياق رخدادهاى تاريخى نشان مى دهد و در آينده به بيان آن خواهيم پرداخت - نفاق، تنها پس از پيروزى مسلمانان در نبرد بدر خود را نشان داد. هنگامى كه بنى قينقاع از اين پيروزى آگاه شدند و در پى بى آن كينۀ خود عليه مؤمنان را آشكار ساختند و قصد شرآفرينى داشتند و مسلمانان با آنان وارد نبرد شدند و شر آنان را بازداشتند، از يك سو نفاق خود را نشان داد و از ديگر سوى برخى از دشمنان پيامبر (صلی الله علیه و آله) اسلام دشمنى خود را اعلام كردند.

به هر حال، زمان ظهور اين گروهها هرچه باشد آنچه مسلم است اين است كه از همان آغاز هجرت دست كم پيامبر (صلی الله علیه و آله) با سه گروه مواجه بود: مشركان

ص: 266

قريش كه عليه او به دشمنى علنى مى پرداختند و او را از خانه و كاشانه اش بيرون رانده بودند - هر چند كه هجرت امرى ناگزير و مقدّر بود -، يهوديان كه در كنار ديگر مردم يثرب زندگى مى كردند و روابط همسايگى و همجوارى آنان را به آن مردم نزديك و عقايدشان آنها را از ايشان دور مى ساخت و بالاخره كسانى كه از جامعۀ مؤمنان كناره مى گرفتند نه با آنان جنگ داشتند و نه به كمك دشمنان آنان مى پرداختند.

در اين ميان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آنچه را در دلها نهان بود و نيز اين را برملا نمى ساخت كه چه كسانى در دل خواستار پيروزى او بر دشمنان و چه كسانى خواستار پيروزى دشمنان او هستند. زيرا پيامبر (صلی الله علیه و آله) شريعت و آيينى را به اجرا در مى آورد كه به آنچه ظاهر است حكم مى كند و باطن را به خداوند وامى گذارد؛ هر چند البتّه مردم را به احتياط و برحذر بودن فرمان مى دهد آنسان كه قرآن كريم مى فرمايد: «اى مؤمنان اسلحه برگيريد و آماده شويد»(1).

سر اعتقادشان و در اين زمينه به آنها ستمى روا داشته شود و بالاخره آن كه رياست عاليۀ جامعۀ مدينه با رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) باشد.

اين قرارداد براى يهوديان نيز پيمانى خاصّ بود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با آنان منعقد مى ساخت اينك زمان آن فرا رسيده است كه متن اين قرارداد را آن گونه كه ابن اسحاق روايت كرده و در صحاح ستّه نيز روايت شده است بياوريم:

خويش خواهند بود و هر طايفه اى فديۀ آزادى اسيران خود را به نيكى و به سهام برابر ميان مؤمنان خواهد پرداخت.

[6] بنى جشم بر همان عرف و رويّۀ قبلى خود در پرداخت ديه هاى خويش خواهند بود و هر طايفه اى از آنان فديۀ آزادى اسيران خود را به نيكى و به سهام برابر ميان مؤمنان خواهند پرداخت.

[7] بنى نجار بر همان عرف و رويّۀ قبلى خود در پرداخت ديه هاى خويش خواهند بود و هر طايفه اى از آنان فديۀ آزادى اسيران خود را به نيكى و به سهام برابر ميان مؤمنان خواهند پرداخت.

[8] بنى عمرو بن عوف بر همان عرف و رويّۀ قبلى خود در پرداخت ديه هاى خويش خواهند بود و هر طايفه اى از آنان فديۀ آزادى اسيران خود را به نيكى و به سهام برابر ميان مؤمنان خواهند پرداخت.

[9] بنى نبيت بر همان عرف و رويّۀ قبلى خود در پرداخت ديه هاى خويش خواهند بود و هر طايفه اى فديۀ آزادى اسيران خود را به نيكى و به سهام برابر ميان مؤمنان خواهند پرداخت.

[10] مؤمنان هيچ بدهكار و درمانده اى را در ميان خود وانمى گذارند مگر آن كه به نيكى [اموالى] براى فديه دادن يا پرداخت ديه از سوى او در اختيار وى قرار مى دهند.

[11] هيچ مؤمنى كسى را كه پيمان ولاى شخص ديگرى دارد جداى از آن شخص و بدون اجازۀ او طرف پيمان خود قرار نمى دهد.

[12] مؤمنان پرهيزگار همه در مقابل هر كدام از آنان كه سركشى كند، يا براى ستمى يا گناهى يا تجاوزى يا فسادى در ميان مؤمنان تلاش و دسيسه كند قرار خواهند گرفت و همه عليه چنين كسى [يا كسانى] همدست خواهند شد، گرچه فرزند يكى از آنان باشد.

[13] هيچ مؤمنى به قصاص كشتن كافرى كشته نمى شود و به هيچ كافرى عليه مسلمانى يارى داده نمى شود.

[14] ذمّه [و پيمان اعطاى امن] الهى براى همه يكى است و ضعيفترين

ص: 269

فرد جامعه نيز اگر كسى را پناه دهد براى ديگران محترم خواهد بود.

[15] هر كه از يهوديان از ما پيروى كند از يارى و همراهى برخوردار خواهد شد بى آن كه مورد ستم قرار گيرد يا كسانى عليه او همدست شوند.

[16] مصالحۀ مؤمنان به صورت يكپارچه صورت مى گيرد و هيچ مؤمنى در جنگ در راه خدا جداى از ديگرى مصالحه نمى كند مگر آن كه اين حق براى همه يكسان و به برابرى براى همه وجود دارد.

[17] هر طايفه اى كه به همراه ما در جنگ شركت جويد، ديگر طوايف پشت سر آنها و كمك آنها خواهند بود.

[18] مؤمنان در خونى كه از هر يك از آنان در راه خدا ريخته شود اولياى دم همديگر محسوب مى شوند.

[19] مؤمنان پرهيزگار بر بهترين و شايسته ترين راهند.

[20] هيچ مشركى [از مشركان مدينه] مال و جان كسى از قريش را پناه نمى دهد و در مقابل مؤمنى او را در حمايت خود نمى گيرد.

[21] هركس با آگاهى و قصد مؤمنى را بكشد در مقابل آن قصاص خواهد شد مگر آن كه اولياى مقتول رضايت دهند. مؤمنان همه در مقابل چنين كسى قرار دارند و براى آنان روا نيست مگر اين كه عليه او بايستند.

[22] براى هيچ مؤمنى كه آنچه را در اين قرار داد است به رسميّت شناخته و مورد اعتراف قرار داده و به خدا و روز قيامت ايمان آورده باشد روا نيست كه هيچ فتنه گرى را يارى و پناه دهد و هركس چنين فردى را پناه دهد لعنت و خشم خداوند تا روز قيامت بر او خواهد بود و هيچ عذر و بهانه و يا غرامتى در اين باره مورد پذيرش قرار نخواهد گرفت.

[23] هرگاه شما [مؤمنان] در مسأله اى اختلاف پيدا كرديد مرجع آن خداوند و محمّد (صلی الله علیه و آله) خواهد بود.

[ب: بخش مربوط به يهوديان]

[24] يهوديان تا زمانى كه مؤمنان در جنگ [با ديگران] باشند با مسلمانان

ص: 270

همپيمان هستند.

[25] يهوديان بنى عوف در كنار مؤمنان گروه مستقلّى را تشكيل مى دهند و يهوديان و مسلمانان - اعمّ از خود و بردگانشان - هر گروه دين خود را خواهند داشت مگر آن كسى كه ستم و گناه پيشه كند كه چنين كسى تنها خود و خاندان خويش را به هلاكت خواهد افكند.

[26] يهوديان بنى نجّار از وضعيّتى مشابه يهوديان بنى عوف برخوردار خواهند بود.

[27] يهوديان بنى حارث از وضعيّتى مشابه يهوديان بنى عوف برخوردار خواهند بود.

[28] يهوديان بنى ساعده از وضعيّتى مشابه يهوديان بنى عوف برخوردار خواهند بود.

[29] يهوديان بنى جشم از وضعيّتى مشابه يهوديان بنى عوف برخوردار خواهند بود.

[30] يهوديان بنى اوس از وضعيّتى مشابه يهوديان بنى عوف برخوردار خواهند بود.

[31] يهوديان بنى ثعلبه از وضعيّتى مشابه يهوديان بنى عوف برخوردار خواهند بود.

مگر آن كسى كه گناه و ستم پيشه كند كه چنين كسى تنها خود و خاندان خود را به هلاكت خواهد افكند.

[32] جفنه كه يكى از تيره هاى بنى ثعلبه است همانند خود بنى ثعلبه خواهد بود.

[33] يهوديان شطيبه از وضعيّتى مشابه يهوديان بنى عوف برخوردار خواهند بود و تنها نيكى و نه گناه از آنان سر خواهد زد.

[34] موالى ثعلبه همانند خود ثعلبه خواهند بود.

[35] كسان و نزديكان يهوديان نيز حكم آنان را خواهند داشت.

[36] هيچ يك از يهوديان مگر به اجازه محمد [براى جنگ از شهر]

ص: 271

بيرون نمى روند.

[37] هيچ يك از زخمهاى كهن با انتقام جويى دوباره تازه نمى شود و هر كس به قتل و آزار ديگران برخيزد، خود و خاندانش را در معرض قتل و آزار قرار داده است؛ البتّه به استثناى كسانى كه مورد ستم قرار گرفته [و اينك به حكم شرع قصاص مى كنند] و خداوند بر اين امر راضى و خشنود است.

[38] يهوديان عهده دار مخارج خود و مسلمانان نيز عهده دار مخارج خود خواهند بود.

[39] ميان طرفهاى اين پيمان قرار يارى همديگر عليه هركس كه به جنگ آنان بپردازد و نيز خيرخواهى و نصيحت و نيكوكارى به يكديگر و نه گناه جارى خواهد بود و هيچ كس حق ندارد با همپيمان خود رفتار گناه آلود داشته باشد.

ستمديده يارى خواهد شد و يهوديان تا زمانى كه مؤمنان در جنگ با ديگران باشند با آنها همراه و متّحد خواهند بود.

[40] يثرب براى طرفهاى اين پيمان منطقه امن و هرگونه جنگ داخلى در آن ممنوع است.

[41] هركس از پيمان جوار و پناهندگى كسى برخوردار شده همانند آن شخص حق آسيب رساندن و رفتار ناشايست با ديگران را ندارد.

[42] به ناموس هيچ كس مگر باجازه او پناه داده نمى شود.

[43] هر مسأله يا درگيريى ميان افراد طرف اين پيمان رخ دهد كه بيم فساد ناشى از آن برود، مرجع حل آن خداوند و رسول او محمّد (صلی الله علیه و آله) خواهد بود.

[44] خداوند بر نيكى و پرهيزگارى، كه اين پيمان بر آن مبتنى است گواه است.

[44] به هيچ يك از افراد قريش و كسانى كه به يارى آنان پرداخته اند پناه داده نمى شود.

[45] يهوديان متعهّد مى شوند عليه هركس كه به يثرب هجوم آورد مسلمانان را يارى دهند و اگر به مصالحه و آشتى فراخوانده شوند صلح خواهند كرد. [متقابلا] اگر آنان مسلمانان را به چنين چيزى فرا خوانند چنين حقى را بر

ص: 272

مؤمنان خواهند داشت، مگر در مورد آن كسى كه بر سر دين با مسلمانان جنگ كند.

[46] هر يك از گروههاى مردم به ادعاى سهم خود از جانب گروهى كه وارد مصالحه با ديگران شده خواهند پرداخت.

[47] يهوديان اوس - اعم از خود و موالى آنها - از همانند آنچه در اين پيمان [براى ديگر يهوديان ذكر شده] و نيز از نيكى محض از سوى طرفهاى اين پيمان - و نه گناه و ستم - برخوردار خواهند بود و در روابط نيكى و نه گناه حاكم خواهد بود.

[48] هيچ كس هيچ كارى انجام نمى دهد مگر آن كه خود مسئوليت آن را بر عهده مى گيرد.

[49] خداوند بر اين كه اين راست ترين پيمان است گواهى مى دهد.

[50] اين پيمان از هيچ ستمكار و گناهكارى حمايت نمى كند.

[51] هركس از شهر بيرون رود و هركس در مدينه بماند در امان خواهد بود، مگر آن كسى كه ستم و گناه مرتكب شود.

[52] خداوند پناه آن كسى است كه نيكى و تقوا ورزد و رسول خدا نيز پناه اوست.

شود تا در نتيجه به كارى دامن نزنند كه وضعيّت جامعۀ جديد را دچار آشفتگى نمايد، جامعه اى كه مى بايست بر اساس تعاون و همكارى در جلب منافع و دفع بديها بنا شود و در سايۀ آن، همه با يكديگر بر اساس صداقت و دوستى و پرهيز از هر گونه همكارى در راه تجاوز و گناه برخورد كنند.

ب: به مقتضاى اين پيمان يهوديان ساكن مدينه [در كنار مسلمانان] ملّت واحدى را تشكيل مى دهند و بدين ترتيب داراى قوانين خاصّى كه در مورد ديگران جارى نباشد و يا داراى سازمان و تشكيلات ويژه اى كه بر ديگران قابل انطباق نباشد نمى شوند. البته اين يكپارچگى ملّى آنان با حفظ ديانت آنان همراه است و احترام و آزادى عقايد در اين پيمان مراعات مى شود و بر اساس آن هيچ كس حق ستم و تجاوز به يهوديان را نخواهد داشت، حكم الهى در مورد آنان جارى خواهد بود و پيامبر (صلی الله علیه و آله) حق خواهد داشت در صورتى كه مصلحتى در كار نبيند در كارهاى آنها داورى نكند آن گونه كه خداوند مى فرمايد: «اگر [براى داورى] به حضور تو آمدند در ميان آنان داورى كن و يا از آنان روى برتاب كه اگر از آنان روى برتابى هيچ آسيبى و ضررى به تو نخواهد رسيد. اگر نيز در ميان آنان داورى كردى به قسط و برابرى حكم كن كه خداوند برپاى دارندگان قسط و عدالت را دوست دارد»(1).

اين آيه [و نيز مفاد پيمان] نشان مى دهد كه يهوديان در امور مربوط به نظام عمومى جامعه - از قبيل احترام و امنيّت جانى و منع ستم و ظلم - تابع فرمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودند، امّا در امور خاصّ خود تنها هنگامى آن حضرت دربارۀ آن حكم مى فرمود كه آنان به وى مراجعه كنند. البتّه در اين صورت نيز او مى تواند حكم كند و مى تواند اظهار نظر نكند.

به همين سبب نمى توانيم بگوييم يهوديان تماما احكام اهل ذمّه را داشتند، بلكه از جهتى همانند اهل ذمّه و از جهتى ديگر همانند همسايگان و شهروندانى عادى بودند كه در روابط خاصّ خود با ديگران بى آن كه هيچ ستمى به آنان روا

ص: 274

داشته شود از حقوق عادى خود برخوردار بودند.

ج: مبناى اين پيمان همكارى ميان عشاير مختلف بود به گونه اى كه بر اساس آن هر عشيره اى به كمك افراد ضعيف خود مى پردازد، آنان را از ثروت خويش برخوردار مى سازد، ديۀ كشتگانى را كه از سوى افراد عشيره به قتل رسيده اند پرداخت مى كند و فديۀ آزادى اسيران خود را به صورت مشترك مى پردازد.

اين امر حاكى از آن است كه هر شخصى - در دايرۀ امور غير خلاف و نه در دايرۀ ستم و تجاوز و يا انتقام - در ميان خاندان خود از احترام و حقوق مناسب خود برخوردار است.

د: در كنار تعاون محدود در داخل هر يك از عشاير، نوعى تعاون عمومى نيز بر اساس اين پيمان وجود دارد به گونه اى كه همۀ مؤمنان تك تك و به صورت گروهى در يارى ستمديدگان همدست و همراه يكديگرند.

به همين دليل آنجا كه در متن اين پيمان از قصاص نام برده شده همۀ مؤمنان موظّف به همكارى با اولياى مقتول در اين امر شده اند. همچنين همه مسلمانان در دفع هركس كه فتنه يا حادثه اى برپا كند و يا به برانگيختن كينه و دشمنى ميان مردم بپردازد موظّف به همكارى با يكديگر شدند.

با اين همكارى مناسب در سايۀ اين پيمان كارها به نحوى كه خير و سعادت جامعه را در پى داشته باشد، منافع جامعه را محقّق سازد و آسيبها را از آنان دور كند سامان مى يابد. اگر اين پيمان به صورت كامل به اجرا در مى آمد از مؤمنان و همسايگان آنان «مدينۀ فاضله» اى شكل مى گرفت.

اين پيمان همچنين مقتضى آن است كه دشمن پيامبر (صلی الله علیه و آله) دشمنان يهود شمرده شوند و به هيچ كس از قريش يا كسانى كه با آنان همكارى مى كنند پناه داده نشود. به موجب اين پيمان يهوديان موظّف مى شوند مشركان را كه دشمنان خدا و مسلمانان به شمار مى رفتند به دوستى نگيرند، چرا كه اين پيمان همۀ مردم مدينه را - اعم از مسلمان و يهودى - يك ملّت واحد قرار مى دهد كه دشمنان آنان و دشمنان

ص: 275

همۀ و دوستان آنان دوستان همه محسوب مى شوند و همه در دفع دشمنان همدست و يار يكديگرند تا امنيّت همه به صورت يكپارچه تأمين شود. بر اساس اين پيمان، هركس به گروهى يا فرقه اى از مردم مدينه حمله كند به همه مردم مدينه حمله كرده است. بى ترديد اين بند از پيمان يهوديان را ملزم به تعهداتى مى كند، چرا كه اين پيمان حقوقى در اختيار آنان قرار مى دهد و تكاليفى براى آنان معيّن مى كند و از آنجا كه حقوق و تكاليف هميشه داراى رابطۀ متقابل با يكديگر است در صورتى كه يهوديان به پاره اى از تكاليف معيّن شده در اين پيمان عمل نكنند قطعا مقدارى از حقوق خود را نيز از بين برده اند.

از آنجا كه ولايت و دوستى بر اساس اين پيمان به صورت يكپارچه اعمال مى شود، درست نيست كه يهوديان بر خلاف آنچه در اين پيمان تصريح شده با دشمنان محمّد (صلی الله علیه و آله) همكارى كنند.

[در صحنۀ عمل] رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مفادّ اين پيمان وفا كرد. اما آيا يهوديان نيز به آن وفا كردند؟ رخدادهايى كه پس از اين زمان رخ داد بخوبى به اين پرسش پاسخ مى دهد و اين با توجّه به اين نكته مهم است كه التزام به اينگونه قراردادها يك مسألۀ دو جانبه مى باشد و اگر يكى از طرفين در عمل آن را زير پا بگذارد، حقوقى كه پيمان عهده دار آن است نيز از ميان مى رود، در اين ميان اگر اخلال به مفادّ پيمان در امور روابط خارجى يعنى مثلا در مورد برقرارى روابط دوستانه ميان يهوديان و مشركان عليه مسلمانان باشد موجب از ميان رفتن پيمان جوار [و حالت شبه ذمّه اى] كه يهوديان در جامعۀ مدينه از آن برخوردار بودند مى شود و كسى كه پيمان وحدت و دوستى مشترك را شكسته ملزم است همزيستى در جامعۀ مسلمانان را رها كند و از مدينه بيرون برود و متقابلا طرف ديگر نيز حق دارد او را به صورت دلخواه يا به اجبار از شهر بيرون كند و اگر طرف پيمان شكن از بيرون رفتن امتناع كند، طرف مقابل حق دارد هر چند با كشتن پيمان شكنان امنيّت داخلى جامعه خود را تأمين كند، چرا كه در وضعيّت مزبور آن كه قبلا طرف پيمان بوده به صورت

ص: 276

يك دشمنى در آستين درآمده و لازم است هر چند با كشتن از آستين رانده شود، چرا كه بايستى يا امنيّت در روابط حكمفرما باشد و يا در صورت حكمفرما شدن ترس و ناامنى جنگ مشكل را حلّ كند.

درآمد، حلال و حرام مقرّر گشت و اسلام ميان مردم [مدينه] جاى گرفت...

از زمانى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مدينه وارد شده بود، مردم در هنگام نماز بدون هيچ گونه اعلام و يا دعوتى گرد آن حضرت جمع مى شدند و در اينجا بود كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) بر آن شد شيپورى به سان شيپور يهوديان به كار گيرد و مردم براى نماز بدان وسيله فرا خوانده شوند. اما آن حضرت اين شيوه را نپسنديد و از آن برگشت و فرمود تا از ناقوس استفاده شود. ناقوسى نيز آماده شد تا براى اعلام وقت نماز براى مسلمانان مورد استفاده قرار گيرد(1).

البتّه در مورد روايت ابن اسحاق بايد به دو نكته توجّه داشت:

الف: آنجا كه ابن اسحاق مى گويد «نماز برپا شد، روزه و زكات تشريع گرديد، حدود به اجرا درآمد و حلال و حرام مقرّر گشت» [مقصود آن نيست كه همه در يك زمان بوده، بلكه] اين رخدادها در زمانهاى مختلفى و حتى يكى از آنها يعنى نماز قبل از هجرت صورت پذيرفته است، زيرا نماز در سفر ملكوتى معراج واجب شد. البته شايد آنچه در مدينۀ منوّره نسبت به گذشته تازگى داشته برپايى نماز به صورت جماعت بوده است كه در شرايط استقرار امنيّت و ثبات امكانپذير مى گردد، آن گونه كه عبارت ابن اسحاق نيز به اين حقيقت اشاره دارد.

ب: در اظهارات ابن اسحاق چنين آمده كه استفاده از شيپور يهوديان و يا ناقوس مسيحيان از خاطر مبارك رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گذشت.

اين در حالى است كه ابن ماجه از سالم بن عبد الله از پدرش نقل كرده كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دربارۀ آنچه مى تواند به وسيلۀ آن براى نماز به آنان خبر دهد مشورت كرد و مسلمانان از شيپور نام بردند و پيامبر (صلی الله علیه و آله) به خاطر شباهت اين به كار يهوديان و احتمال شماتت آنها آن را نپذيرفت. سپس ناقوسى را پيشنهاد كردند، اما رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) به خاطر مسيحيان آن را نپسنديد.

اين خبر از دو جهت با خبر ابن اسحاق تعارض دارد:

يك: اين كه بنا بر روايت ابن اسحاق رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در انديشۀ استفاده از

ص: 278

شيپور بود در حالى كه بنا بر روايت ديگر آن حضرت دربارۀ مسألۀ كيفيّت اعلام نماز با مردم مشورت فرمود و آنان شيپور را پيشنهاد كردند ولى آن حضرت اين پيشنهاد را نپسنديد.

دو: در روايت ابن اسحاق چنين آمده است كه آن حضرت حتى اجراى طرح استفاده از ناقوس را آغاز فرمود در حالى كه روايت ديگر حاكى از آن است كه آن حضرت اصلا چنين كارى را نمى پسنديد.

به نظر نگارنده روايت ابن ماجه به مقام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شايسته تر، در مجموع مناسبتر و صحيحتر است و البته خداوند خود به حقيقت امور آگاهى دارد.

ابن اسحاق در ادامۀ روايت خود پيرامون مسألۀ اذان چنين مى گويد:

«در همين حال كه مسلمانان در انديشۀ استفاده از ناقوسى بودند، ناگاه عبد الله بن ثعلبة بن عبد ربه «اذان» را در خواب ديد. پس نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: ديشب [به خواب ديدم] كه كسى مرا به طواف برد. در همان حال كه طواف مى كردم مردى كه دو لباس سبز بر تن داشت و ناقوسى در دست خود گرفته بود از كنارم گذشت من به وى گفتم: «اى بندۀ خدا، آيا اين ناقوس را مى فروشى؟» او گفت: «با آن چه مى كنى؟» گفتم: «به وسيلۀ آن مردم را براى نماز فرا مى خوانيم». وى گفت: «آيا دوست ندارى تو را به شيوه اى بهتر رهنمون شوم؟» گفتم: «آن شيوه چيست؟» گفت: «مى گويى اللّه اكبر اللّه اكبر اللّه اكبر اللّه اكبر، اشهد ان لا اله الا اللّه، اشهد ان لا إله الا اللّه، اشهد انّ محمّدا رسول اللّه، اشهد انّ محمّد رسول اللّه، حىّ على الصلاة، حىّ على الصلاه، حىّ على الفلاح، حىّ على الفلاح، اللّه اكبر، اللّه اكبر، لا اله الا اللّه».

چون عبد اللّه بن زيد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را از اين خواب آگاه ساخت پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اين ان شاء الله خواب حقّى است. پس برخيز و آن را به بلال آموزش بده كه صدايش از تو بلندتر است».

هنگامى كه بلال اذان گفت عمر بن خطاب كه در خانه بود آن را شنيد. پس در حالى كه [از شتاب] دامن لباس خود را در پى مى كشيد و مى گفت: «اى

ص: 279

نبى خداوند، سوگند به آن كه تو را به حق برانگيخت من نيز همانند آنچه او در خواب ديد در خواب ديده ام» به حضور رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) آمد و آن حضرت نيز در پاسخ او فرمود: خداوند را بر اين سپاس مى گوييم»(1).

اين ترتيبى است كه ابن اسحاق در نحوۀ راه يافتن مسلمانان به كيفيّت اذان آورده و مدّعى است اين مهم از طريق خوابى كه دو تن از صحابه ديدند و در پايان مشورت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) با صحابۀ خود در اين مورد صورت پذيرفت و آن حضرت خواب صحابۀ خود را تقرير فرمود و بدين ترتيب مشروعيّت اذان از اقرار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) - و نه از خواب و رؤيا - ناشى شد.

امّا ابن هشام در السيرة النّبويّة در مورد روايت ابن اسحاق چنين اظهار نظر كرده كه در مورد اذان و صيغۀ آن وحى بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد نه آن كه يك خواب منشأ آن باشد. وى مى گويد:

ابن جريح گفته است: عطاء به من گفت كه از عبيد الله بن عمير ليثى شنيدم كه مى گفت: پيامبر (صلی الله علیه و آله) و اصحابش بر اين انديشه شدند كه براى فراخوانى مردم به اجتماع براى نماز از ناقوس استفاده كنند. در همين حال كه عمر بن خطاب مى خواست دو چوب براى آماده كردن ناقوس بخرد در خواب ديد كه «ناقوس را استفاده نكنيد، بلكه براى نماز اذان گوييد». پس عمر براى اطّلاع دادن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آنچه ديده بود قصد زيارت آن حضرت كرد. امّا در راه با صداى اذان بلال شگفت زده شد و چون رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) را از خوابى كه ديده بود با

ص: 280

خبر ساخت، آن حضرت فرمود: «پيش از اين در اين مورد وحى نازل شده است».

روايت اخير بدان تصريح دارد كه در مورد اذان بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وحى نازل شد و به وسيلۀ آن تفاصيل و جزئيّات اذان مقرّر گرديد نه آن كه رؤياى عبد الله بن ثعلبة بن ربيعه باشد.

ما البتّه روايت اخير را ترجيح مى دهيم به اين دليل كه اذان يكى از شعائر مهم اسلام است و جوامع اسلامى بدان شناخته مى شود. روشن است كه چنين عبادتى با اين درجه از اهميّت از امورى نيست كه بتواند از طريق شورا انجام شود، هر چند در اين ماجرا ممكن است در ابتدا مشورتى در اين باره كه چه طريقه اى براى اعلام وقت نماز انتخاب كنند مشورتى صورت گرفته باشد ولى پس از آن وحى الهى در اين باره نازل شده و اين طريقه را مشخّص كرده و بدين گونه اذان يك سنّت الهى شده و اين در حالى است كه سنّت بويژه يك سنت شرعى نمى تواند از طريق رؤيايى كه يك يا دو نفر ديده اند مشخّص گردد و تنها راه آن وحى خداوند است، بويژه آن كه اذان براى هر يك از نمازها يك سنّت مؤكّد مى باشد و بسيارى از علما [ى اهل سنّت] قائل به وجوب كفايى آن در نماز جماعت هستند و مى گويند در صورتى كه ترك شود همه افراد مرتكب گناه شده اند.

علاوه بر اين، تفاصيل و جزئيّات و اجراى اذان كه بدون آنها اذان فاقد صحّت است تنها به امر پروردگار مى تواند مشخّص شود، زيرا اذان يك عبادت است و اجزاى عبادت تنها از طريق وحى خداوند به پيامبر [يا بيان رسول خدا و امام معصوم] به عنوان اجزاى عبادت شناخته مى شود و اعتبار مى يابد نه به وسيلۀ خواب ديگران، هر چند كه از جايگاه والايى نيز برخوردار باشند.

ص: 281

ص: 282

است؛ كسانى كه اگر در زمين بدانان قدرت و سلطه اى دهيم نماز برپاى مى دارند زكات مى دهند و امر به معروف مى كنند و نهى از منكر مى نمايند و فرجام امور از آن خداست»(1).

بدين ترتيب اجازۀ نبرد داده و در جهاد گشوده شد. در اين آيات مبارك علّت اين امر، نتايجى كه در پى بى آن خواهد بود و اين كه آن نتيجه خير و سعادت مى باشد بيان شده است. گفتنى است كه اسباب خير در واقع خير است هر چند در ظاهر ناخوشايند باشد چرا كه از سوى خداوند بعنوان راه حركت مسلمانان بيان شده و هرچه از سوى خداوند تعيين شود خير است، آنسان كه مى فرمايد: «نبرد بر شما فرض گرديد با آن كه براى شما ناخوشايند است. چه بسا چيزى را خوش نداريد و همان برايتان خير است و نيز چه بسا چيزى را خوش بداريد در حالى كه همان برايتان شر است. خداوند مى داند و شما نمى دانيد»(2).

در نخستين آيه پيش گفته كه در آن اجازۀ نبرد به مسلمانان داده شده لطايفى ادبى وجود دارد كه با قرآن كريم - يعنى رساترين سخن در جهان انسانى - در تناسب و هماهنگى كامل است:

يك: آن كه هر چند در اين آيات اجازۀ نبرد به مسلمانانى داده شد. امّا چنين چيزى مورد تصريح قرار نگرفته، بلكه به مؤثّرترين عاملى كه مؤمنان را به جنگ و دفاع از خود وامى دارد يعنى به اين كه در صحنۀ جنگ از سوى دشمنان عليه آنان بپا شده تصريح شده است، چه اين كه با كلمه «يقاتلون» كه در اين آيه آمده اين مطلب بيان شده است كه مشركان عملا با مسلمانان وارد جنگ شده اند؛ آنان را آزار داده اند و تلاش كرده اند تا آنها را از دين خود برگردانند و مغلوب فتنۀ خويش سازند. اين در حالى است كه «فتنه از كشتن هم بالاتر است»(3). آنان همچنين تلاش

ص: 284

كردند پيامبر را به قتل برسانند و مؤمنان را نيز در جريان ماجراى دوّمين بيعت عقبه بكشند. بنابراين تعبير به جملۀ «هدف جنگ قرار گرفته اند» در اين آيه بيانگر آن است كه نبرد مؤمنان با مشركان در مقابل جنگى است كه از سوى آنان با آزار مؤمنان آغاز شده و اينك اين نبرد دفع آن آزارها و دفع فسادانگيزى در زمين است آنسان كه فرمود: «اگر بازداشتن برخى از مردم از سوى برخى ديگر نبود، فساد بر زمين حكمفرما مى شد، اما خداوند بر جهانيان فضل فراوان دارد [و به همين سبب آنچه اين فساد را از بين مى برد تشريع كرده است]»(1).

دو: آن كه خداوند بدان تصريح فرموده كه نبرد براى بازداشتن ستمگران از ستم و يا ادامۀ آن مى باشد.

سه: آن كه مؤمنان بر حقّند و اگر نبردى از سوى آنان صورت گيرد دفاع از توحيد و ايمان بدان است و به عبارت ديگر نبردى است كه خود نوعى دعوت به سوى خداوند و نشأت گرفته از انگيزه ها و عوامل شايسته و پسنديده است.

چهار: آن كه نبرد يا جهاد در راه خدا طريقۀ دفع باطل است و اگر نبود فساد در زمين حكمفرما مى گشت و اگر نبود خداپرستى رواج نداشت و مساجد، كنيسه ها و كليساها و عبادتگاههايى كه در آن فراوان نام خدا برده مى شود ويران مى گرديد. بنابراين جهاد در حقيقت يارى خدا و حمايت از حق است و به همين سبب در ادامۀ آيات فرمود: «خداوند هر كه را به او يارى دهد يارى خواهد كرد»(2).

پنج: آن كه هدف نهايى كه در پى اين نبرد به دست مى آيد حاكميّت يافتن ارزشها و حقايق اسلامى است زيرا فرجام اين نبرد مقدّس حاكميّت يافتن كسانى است كه نماز به پاى مى دارند و زكات مى دهند. به عبارت ديگر نتيجۀ جهاد آن است كه حق خواهان امكان آن يابند كه به گفتار و كردار مردم را به حق فرا خوانند و بدين ترتيب شريعت اسلامى استوار و حاكم گردد.

ص: 285

كوتاه سخن آن كه اين آيات بدان اشاره دارد كه هدف نبرد مسلمانان پس از دفع ستم و تجاوز حاكم كردن دعوت اسلامى و تحقّق بخشيدن به اين مهم است كه مردم - بى آن كه هيچ فشار و فتنه اى در كار باشد و وادار به پذيرش و يا ترك عقيده اى شوند - به دين الهى درآيند.

از همين جا از آيات فوق بدين نتيجه دست مى يابيم كه انگيزۀ جهاد در اسلام از اين دو ناشى مى شود:

الف: دفع ستم و منع فتنه؛ آنسان كه مى فرمايد: «با آنان نبرد كنيد تا آن كه فتنه اى نباشد و دين و غلبه از آن خداوند باشد. اگر [در اين ميان] آنان از راه فتنه برگشتند و از آن دست كشيدند هيچ ستمى مگر بر ستمگران نخواهد بود»(1).

بر اساس اين آيه هر تجاوزى با پاسخى متقابل روبرو مى شود و محمّد (صلی الله علیه و آله) كه آيين حق را آورده است ارادۀ ستم ديگران به طرفداران اين آيين را با سكوت و اجازۀ ادامه يافتن آن پاسخ نمى گويد: بلكه ستم و تعرّض را با تعرّضى همانند آن دفع مى كند، آنسان كه خداوند فرمود: «در راه خدا با آن كسانى كه با شما مى جنگند نبرد كنيد و البتّه ستم روا مداريد كه خداوند ستمكاران و تجاوزگران را دوست ندارد»(2).

ب: امكان پذير ساختن و حاكميّت دادن به دعوت اسلامى: بدين طريق كه موانعى كه پادشاهان و حكّام ستمگر در راه پذيرش دعوت اسلام از سوى مردم به وجود مى آورند و يا آن را به تأخير مى اندازند از ميان برداشته شود. البتّه اين بدان معنى نيست كه ملّتها با زور شمشير وادار به پذيرش اسلام شوند، بلكه مراد آن است كه زمينه اى به وجود آيد تا مردم با استفاده از آن بتوانند به دعوت اسلامى دست يابند و اسلام را بشناسند و پس از به دست آوردن اين شناخت از آنجا كه هدايت از گمراهى و حق از باطل جدا مى شود هركس مى خواهد ايمان بياورد و هر

ص: 286

كه مى خواهد كافر بماند، آنسان كه مى فرمايد: «در [پذيرش] دين هيچ اجبار و اكراهى نيست و راه هدايت از گمراهى و ضلالت جدا شده است پس هركس به طاغوت كافر شود و به خداوند ايمان آورد به ريسمانى استوار چنگ زده كه هرگز گسستنى نيست و خداوند خود شنوا و داناست»(1).

شامل مى شود. اين در حالى است كه به عقيدۀ ما پيامبر (صلی الله علیه و آله) هرگز اراده آن نداشت كه همۀ افراد قريش را گرفتار قحطى و گرسنگى سازد، زيرا همۀ افراد اين طايفه بر آن آيين و روشى نبودند كه ابو جهل و ابو سفيان و كسانى از قبيل اين دو كه از همان آغاز موضع دشمنى با عقيدۀ اسلامى را در پيش گرفتند و بر اين گمراهى و سركشى اصرار ورزيدند و بدان ادامه دادند آن را در پيش گرفته باشند. بلكه در ميان قريش كسانى نيز وجود داشتند كه دست به هيچ ستمى نزدند، موضع سكوت و بى طرفى اختيار كردند و گرچه ايمان نياوردند امّا در صدد دشمنى با عقيدۀ اسلامى نيز برنيامده بودند.

از ديگر سوى اين حقيقت روشن است كه مناسب اصول اسلامى نيست كه فرمانبرداران به جرم عصيانگران و يا بيطرف ها به گناه شرآفرين ها بسوزند، بويژه آن كه در ميان قريش كسانى وجود داشتند كه بر اثر اجبار و اكراه سران مشرك و به ديگر عبارت اسير ارادۀ آنان بودند و برخى نيز با مؤمنان و حتّى با پيامبر (صلی الله علیه و آله) رابطۀ مودّت و خويشاوندى داشتند و اين در حالى است كه اگر يك محاصرۀ اقتصادى برقرار شود تنها گروه خاصّى را در بر نمى گيرد بلكه همه را شامل مى شود و كسانى را كه در اوج شرآفرينى و خصومت بودند در كنار كسانى كه موضع بيطرف اختيار كرده اند و حتى با مؤمنان دوستى و رابطه داشتند مشمول خود مى سازد با آن كه قرآن كريم مى فرمايد: «هيچ كس بار مسئوليّت كسى ديگر را بر دوش نمى كشد»(1).

بنابراين به عقيدۀ نگارنده هدف از اعزام اين سريّه ها محاصرۀ اقتصادى قريش نبود، بلكه هدف از آن رويارويى با سران قريش بود، چه اين كه معمولا آنها مالك ثروتهاى كلانى بودند كه كاروانهاى مورد تعرّض آن را حمل مى كرد و نيز همين سران و سردمداران بودند كه مؤمنان را از خانه و كاشانه و دارايى خويش دور ساخته بودند و بنابراين اينك سزاى آنها بود كه از ناحيۀ همين كسانى كه روزى آنها را از دارايى و ثروت خويش دور ساخته اند هدف تعرّض و

ص: 288

در تنگنا قرار گيرند تا بدين وسيله مؤمنان كار آنان را مقابله به مثل كرده باشند و علاوه بر آن احتمالا بتوانند اموالى در مقابل آنچه از دست داده اند در اختيار گيرند و همچنين تنگناهايى مالى براى آن سران ستمگر به وجود آورند تا آنها وبال كار خويش را بچشند.

وجود دارد، زيرا كه بنا بر روايت واقدى حمزه با ابو جهل روبرو شد، اما بنا بر روايت ابن اسحاق وى با عكرمة بن ابى جهل برخورد كرد.

آن گونه كه از لحن گفتار ابن كثير بر مى آيد وى - آن گونه كه در آينده روشن خواهيم كرد - روايت واقدى را درست تر مى داند.

افراد اين سريّۀ را بيست يا بيست و يك نفر مى داند در حالى كه ابن اسحاق مى گويد سعد در رأس ششصد نفر از مجاهدين از مدينه بيرون رفت.

شايد از ميان اين دو روايت روايت واقدى قابل قبول تر و روشنتر باشد، زيرا كه به گواهى تاريخ كاروان قريش از حدود شصت نفر تشكيل يافته بود و براى مقابله با چنين رقمى همان بيست و يك نفر پياده مناسبتر به نظر مى رسد.

349 - بنا به اظهار واقدى هر سه سريّه پيش گفته شده در سال نخست هجرت: يكى در ماه رمضان، ديگرى در ماه شوال و سومى نيز در ذى القعده همان سال بوده است. اما طبرى در تاريخ الامم و الملوك مدّعى است به نظر ابن اسحاق اين سريّه ها در سال دوم هجرت رخ داده است.

حقيقت آن است كه ابن اسحاق خود مشخّص نكرده كه اين سريّه ها در سال نخست هجرت و يا در سال دوّم بوده، اما از قراين مى توان چنين به دست آورد كه در سال دوّم صورت پذيرفته است، زيرا وى اين سريّه ها را پس از نخستين غزوۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) يعنى غزوۀ ودان ذكر كرده و آن غزوه به تصريح ابن اسحاق در ماه صفر سال دوّم بوده است.

بنابراين اگر ابن اسحاق رخدادها را به حسب ترتيب زمانى آنها آورده باشد اين سه سريّه در سال دوّم خواهد بود، امّا ما در سيرۀ وى مشاهده مى كنيم كه او گاه از رخدادها و حوادثى در غير زمان خود و تنها به آن دليل كه موقعيّت اقتضا كرده و سخن بدان جا كشانده شده است بحث مى كند.

از همۀ اينها كه بگذريم حتى به فرض آن كه ابن اسحاق اين سريّه ها را در سال دوّم بداند، امّا ابن كثير عقيدۀ واقدى را و اين كه در سال اوّل هجرت بوده است ترجيح مى دهد. او مى گويد:

«واقدى داراى نظرات تازه و منحصر بفرد و تاريخى غالبا تحرير يافته است، چه او از پيشوايان بزرگ اين فن، مردى راستگو و پركار است، آن گونه كه مادر كتاب خود به نام التكميل فى معرفة الثقات و الضّعفاء و المجاهيل دربارۀ جرح و

ص: 292

تعديل او بتفصيل سخن گفته ايم»(1).

350 - علاوه بر مسألۀ ترتيب زمانى اين سريّه ها و بررسى روايات در اين باره، مسألۀ ديگرى نيز وجود دارد كه قابل توجّه است و آن مسأله عبارت است از مقدار التزام و تعهّد محافظان كاروانهاى قريش در اعتقادات خود، زيرا گروهى از كسانى كه حفاظت از اين كاروانها را بر عهده مى گرفتند از مؤمنانى بودند كه عقيدۀ خويش را پنهان مى داشتند به همراه كاروانهاى قريش از شهر بيرون مى آمدند تا شايد در طىّ راه موقعيتى براى پيوستن به مؤمنان بيابند و فرصتى را كه براى هجرت با خروج رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مكه از دست داده اند جبران كنند و ديگربار خود را به مسلمانان برسانند.

به همين سبب در جريان سريّۀ عبيدة بن حارث كه بدون هيچ گونه جنگى ميان طرفين خاتمه يافت، دو نفر از آن كاروان گريختند و به مسلمانان پيوستند:

ابن عمرو بهرانى همپيمان بنى زهره و عتبة بن غزوان بن جابر مازنى همپيمان بنى نوفل بن عبد مناف. اين هر دو مسلمان بودند، امّا از طريق قرار گرفتن در جمع كافران - براى محفوظ ماندن از آزار و اذيّت - خود را به مسلمانان رساندند.

نمى رفت، امّا غزوه به گروههايى گفته مى شود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خود به همراه آنها روانه شد، خواه آن كه عملا نيز وارد نبرد شده يا نشده باشند.

همان گونه كه گفتيم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جهاد عليه مشركان را با سريّه هاى حمزة بن عبد المطلب، عبيدة بن حارث و سعد بن ابى وقّاص كه در ماههاى رمضان، شوّال و ذى القعدۀ سال نخست هجرت به اعزام آنها پرداخت آغاز فرمود و پس از غزوه ها در سال دوّم هجرت عملى شد.

مورّخان در شمارۀ غزوات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اختلاف دارند. البتّه اين اختلاف در اصل وقوع يا تعداد جنگها نيست، بلكه از اين ناشى مى شود كه آنان در اين كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) با سپاه همراه بود تا غزوه خوانده شود و يا همراه نبود تا سريّه ناميده شود اختلاف كرده اند. به عبارت ديگر پس از تحقيق روشن مى شود كه مورّخان دربارۀ تعداد كل «مغازى» يا جنگهاى پيامبر (صلی الله علیه و آله) اعم از غزوه و سريّه اتفاق نظر دارند و تنها اختلاف اندك آنان در اتّصاف برخى از جنگها به عنوان غزوه يا سريّه است.

آن گونه كه امام احمد بن حنبل در مسند خود نقل كرده تعداد كلّ اين جنگها چهل و سه مورد است. او از قتاده روايت مى كند كه مغازى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چهل و سه مورد بود كه شامل بيست و چهار سريّه يا اعزام و نوزده غزوه مى شد كه در هشت تاى آنها رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خود وارد صحنۀ نبرد شد: بدر، احد، احزاب، مريسيع، خيبر، فتح مكّه و حنين.

همچنين آن گونه كه در البداية و النهاية آمده دربارۀ اين جنگها چنين روايت شده است:

«موسى بن عقبه به نقل از زهرى مى گويد: اين جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كه خود در آنها وارد صحنۀ نبرد شد؛ نبرد بدر در رمضان سال دوّم، نبرد احد در شوّال سال سوّم، نبرد خندق يا همان جنگ احزاب و بنى قريظه - در شوّال سال چهارم، نبرد با بنى مصطلق و بنى لحيان در شعبان سال پنجم، نبرد خيبر در سال

ص: 294

ششم، نبرد فتح مكه در رمضان سال هشتم، نبرد حنين و محاصرۀ طايف در شوّال همان سال و... سپس سفر حجّة الوداع در سال دهم هجرت همچنين آن حضرت در دوازده [يا يازده] غزوه ديگر شركت داشت كه در آنها نبردى صورت نگرفت و نخستين اين غزوه ها غزوه ابواء بود»(1).

از اين سياق تاريخى چنين به نظر مى رسد كه غزوات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نوزده مورد و سريّه ها يا اعزامها بيست و چهار مورد بود. برخى از غزوات آن حضرت در آنها جنگى ميان مؤمنان و مشركان در گرفت و برخى ديگر در آنها هيچ نبردى در نگرفت يا به سبب خطاى برخى از رزمندگان مسلمان شبه شكستى بر آنان وارد آمد و وارد جنگ نشدند يا آن كه متقابلا مشركان بدون جنگ و درگيرى از رويارويى با مسلمانان گريختند. در چنين مواردى پيروزى مسلمانان از طريقى غير از نبرد و با اسبابى چون وزش باد و طوفان به دست آمد، آن گونه كه در نبرد احزاب چنين وضعيّتى به وجود آمد و هر چند شكست نصيب مشركان شد، امّا ميان آنان و مسلمانان چندان جنگى در نگرفت و بلكه اين جنگ در پى شكست مشركان ميان مسلمانان و يهود بنى قريظه صورت گرفت.

در ميان غزوه هاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) غزوه هايى بوده است كه در آنها هيچ گونه جنگ و درگيرى [و يا شكست و گريزى] نبود. غزوه هاى ابواء، عشيره، غطفان و بدر اولى از اين دسته اند و در رأس همۀ غزوات از اين نوع غزوۀ حديبيه قرار دارد كه در آن صلح ميان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مشركان برقرار شد كه همان نقطۀ شروعى در بسيارى از فتوحات اسلامى گشت و همان فتح المبينى بود كه قرآن كريم درباره اش فرمود: «ما براى تو فتحى آشكار پديد آورديم تا خداوند گناهان تو را، آنچه كه پيشى گرفت و آنچه پس از آن آمد، بيامرزد، نعمت خويش را بر تو كامل گرداند، به راه راست هدايتت كند و پيروزيى عزتمندانه نصيبت نمايد»(2).

ص: 295

غطفان و بدر اولى - خالى از هرگونه جنگ و درگيرى و تنها براى اعلام همين حقيقت صورت مى گرفت.

اما چون قريش قدرت مؤمنان را احساس كرد و سپاهى گران تشكيل داد و به سوى مدينه روانه داشت بى آن كه هيچ كاروانى تجارى پيشاپيش آن داشته باشد و از آنجا كه اين امر چنين نشان مى دهد كه آنان قصد جنگ داشتند، عملا جنگ ميان مسلمانان و مشركان آغاز شد، جنگى كه سپاه مهاجم آن را مشركان تشكيل مى دادند. از سوى ديگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز نمى توانست در داخل مدينه منتظر آن بماند كه مشركان با سپاه خود آن را مورد تاخت وتاز قرار دهند، بلكه گريزى جز آن نبود كه آن حضرت به رويارويى آنان در خارج شهر بشتابد، زيرا كه «هيچ مردمى در درون خانۀ خود هدف جنگ و تاخت وتاز قرار نگرفتند مگر آن كه خوار و زبون شدند»(1)، آنسان كه على (ع) - آن قهرمان جهاد و مبارزه كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) او را تربيت كرد و حكمت و حقايق ناب و روشنگر را به وى آموخت چنين فرمود.

در اينجا ممكن است كسى به طرح اين سؤال بپردازد كه چرا پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به جنگ مى پرداخت. پاسخ چنين سؤالى آن است كه چنين چيزى در ميان پيامبران الهى تازگى نداشت، زيرا كه موسى كه از پيامبران اولو العزم است در طول دوران دعوت خود به جنگ پرداخت و بنى اسرائيل را نيز به ايمان و جنگ در راه آن فرا خواند اما آنان از اين دعوت سرباز زدند و خود را در خسارتى بزرگ افكنده، در حالى كه خوارى و زبونى و ترس بر آنان حكم مى راند به موسى گفتند:

«تو و خدايت برويد و بجنگيد كه ما اينجا نشسته ايم»(2).

همچنين از توراتى كه در حال حاضر در دست يهوديان قرار دارد چنين استفاده مى شود كه موسى با برخى از پادشاهان جنگيد و سرزمين آنان را به سپاه خويش درنورديد و داوود و همچنين فرزندش سليمان نيز [در راه دعوت خود] جنگيدند.

ص: 297

در مورد عيسى نيز اگر وى به جنگى دست نزد شايد بدان سبب است كه براى وى جنگ تشريع نشده و دعوت او - از آنجا كه ميان آن تا بعثت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حدود ششصد سال و اندى فاصله است و اين فاصله فاصلۀ چندان درازى نيست - زمينه و مقدّمه اى براى دعوت محمّد (صلی الله علیه و آله) بود.

علاوه بر اين مكتب محمّد (صلی الله علیه و آله) براى همۀ جهانيان - اعم از زرد و سفيد و سياه و سرخ - بود و ناگزير مى بايست اقطار عالم را در نورد دو و با قدرت و صلابت به همۀ سرزمينها برسد. روشن است كه چنين چيزى تنها با آمادگى كامل مسلمانان براى نبرد امكان پذير مى گرديد، زيرا كه جهان در آن روز در زير سلطۀ پادشاهان ستمگر و سران مستكبر قرار داشت.

همچنين آيين محمّدى دربردارندۀ اصولى مخالف و ناسازگار با وضعيّت حاكم بود و ستمگران آن عصر به همين سبب با آن حضرت جنگيده بودند و اينك ناگزير مى بايست قدرتى در مقابل ستم براى جلوگيرى از ادامۀ آن به قدرت حق وجود داشته باشد و بدين ترتيب جنگ يا حدّ اقل آمادگى براى آن ضرورتى گريزناپذير بود.

گذشته از اينها كار مردم بر محور حق سامان نمى يابد مگر آن هنگام كه اصول و بنيادهاى مبتنى بر عدالت از قدرتى برخوردار باشد كه از آن حمايت و دفاع كند بى آن كه عليه ديگران ستمى را روا بدارد. اين در حالى است كه اسلام كه دين فضيلت است آيين ضعف و سر فرود آوردن در مقابل قدرتهاى ديگر نبوده، بلكه آيين مقتدر و بازدارنده و از ميان برندۀ هرگونه شر و نادرستى و مدافع خير است.

در اين آيين چنين نيامده كه هركس بر گونۀ راستت نواخت گونۀ چپت را براى يك سيلى ديگر پيش آر، بلكه در اين آيين چنين آمده كه «هركس بر عليه شما تعرّض و ستمى روا داشت با تعرّضى همانند آن با وى مقابله كنيد و از خدا پروا داشته باشيد»(1).

ص: 298

البتّه در اين آيين عفو و صبر نيز هست، آنسان كه مى فرمايد: «عفو كنيد و بگذريد»(1) اما عفو تنها در آن جايى است كه حاكميّت در اختيار اسلام قرار گرفته باشد و بنابراين عفو اسلامى، عفوى از موضع قدرت و مايه عزت است نه ناشى از ضعف و تسليم طلبى؛ آن گونه كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «عفو گذشت جز بر عزت و كرامت شخص نمى افزايد». خداوند نيز در قرآن كريم مؤمنان را به صبر و خويشتن دارى فرمان داده و مى فرمايد: «اگر مجازات كنيد، همانند آنچه به شما ستم روا داشته شده است مجازات نماييد و البتّه اگر صبر [و خويشتن دارى] كنيد اين براى صابران بهتر است»(2). صبر و خويشتن دارى در صحنۀ نبرد موجب آن مى شود كه سپاه به جنگ كشانده نشود و بلكه از خود خويشتن دارى نشان دهد بدان اميد كه صلحى صورت پذيرد و شمشيرها از نيام بر كشيده نشود؛ آنسان كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در جنگها اين شيوه را در پيش مى گرفت و سپاهيان را به اين امر سفارش مى فرمود. در اين ميان گذشت از كسانى كه مؤمنان را آزار داده بودند نيز صبر و تسلّط بر خود لازم داشت. بنابراين صبر تنها در صحنۀ رويارويى با دشمن در ميدان نبرد نبوده و نيست، بلكه هم در آنجا و هم در قدرت تسلّط بر خود در جلوگيرى از غلبۀ روح انتقامجويى امرى اجتناب ناپذير است.

جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) - آنسان كه خواهيم ديد - جنگهاى مبتنى بر فضيلت و مشتمل بر خير و سعادت و رفق و مدارا بود، هر چند شمشيرها از نيام كشيده و رودرروى هم قرار گرفت و كسانى به هلاكت رسيدند. به عبارت ديگر، جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مردم آموخت چگونه در حالى كه از نوك شمشيرها خون مى چكد فضيلت و ارزش مى تواند حكمفرما باشد و چگونه مى تواند رحمت و مهربانى خود را در صحنۀ جنگ كه ذاتا پديده اى ناخوشايند است خود را نشان دهد و به سان نسيمى خوش در ميان آفتابهاى سوزان بوزد و چون سايه اى در ميان

ص: 299

صحرا راحتى و آرامش را به رهگذران تقديم دارد.

به همين مناسبت شايسته است قبل از پرداختن به غزوات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از حاكميّت ارزشها بر اين جنگها سخن گوييم و در اين بحث اوامر و فرمانهاى قرآن به مجاهدين، سيرۀ عملى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در طىّ مراحل گوناگون جنگ از آغاز تا پايان آن و توصيه هاى آن حضرت به سپاهيان خويش را مستند آراء خويش قرار دهيم.

رحمت در همۀ مراحل بر آن سايه گسترانده و با رحمت نيز به پايان مى رسد. به عبارت ديگر، همان گونه كه اين رحمت و دلسوزى بر پيكر انسان است كه عضوى از آن قطع شود تا همۀ آن را به فساد و تباهى نكشاند در جامعه نيز اين جلوه اى از رحمت است كه عناصر فساد از آن محو شود تا پيكرۀ اجتماع را به فساد نكشد و نيز لازم است براى سلامت همۀ مردم دامن ستم گروهى اندك به حق حيات ديگران با امحاء تجاوز آنان برچيده شود تا مردم همه در امنيّت و سلامت به سر برند و بى آن كه هيچ مانعى براى اظهار سخن حق وجود داشته باشد اين سخن چون زلالى گوارا در كالبد جامعه جريان يابد.

اينك زمان آن فرا رسيده است تا با استناد به كتاب الهى و سنّت نبوى دربارۀ جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سخن گوييم.

آن گونه كه قرآن كريم تصريح دارد انگيزه و هدف از اين جنگها مقابله با ستم مشركان عليه مسلمانان است، آن گونه كه در قرآن كريم مى فرمايد: «در راه خدا با آن كسانى كه با شما مى جنگند نبرد كنيد و البتّه ستم روا مداريد كه خداوند ستمكاران و تجاوزگران را دوست ندارد»(1) و «با آنان نبرد كنيد تا آن كه فتنه اى نباشد و دين و غلبه از آن خدا باشد. اگر [در اين ميان] آنان از راه فتنه برگشتند و از آن دست كشيدند، هيچ ستمى مگر بر ستمكاران نخواهد بود»(2).

در ادامۀ همين آيات خداوند اين را كه با متجاوزان مقابله به مثل مى شود مورد تصريح قرار داده، مى فرمايد: «هركس عليه شما تعرّض و ستمى روا داشت با تعرّضى همانند آن با وى مقابله كنيد و از خداوند پروا داشته باشيد و بدانيد كه خداوند با پرهيزگاران و پرواپيشگان است»(3). در ابتداى همين آيه نيز خداوند به يكى از مصاديق اين مقابله به مثل اشاره كرده و فرموده است: «[جنگ در] ماه حرام

ص: 301

در مقابل [جنگ در] ماه حرام و اين حرمتها با يكديگر برابر و در مقابل همديگر است»(1).

در پرتو اين نصوص و [در روال تاريخى حوادث صدر اسلام] مشاهده مى كنيم كه تعرّض از سوى مشركان با ابزارهايى چون تعرّض به آزادى دينى و تلاش در بازداشتن مؤمنان از ايمان خويش آغاز شد و مسلمانان به مقابله با آن فرمان داده شدند.

گفتنى است كه اگر چه ما به دفع ستم و تجاوز فرمان داده شده ايم امّا در كنار آن دو فرمان سازندۀ ديگر نيز متوجه ما شده است: نخست نهى از تجاوز است؛ ما از هرگونه تجاوز بدين معنى كه ما از ورود به جنگ كسانى كه هنوز جنگى را با ما آغاز نكرده اند و مانع ادامۀ حركت دعوت اسلامى و به پيش رفتن آن نشده اند نهى شده ايم. فرمان ديگر نيز پرهيزگارى و خداترسى و پايبندى به ارزشها و فضيلتها [در مراحل مختلف جنگ و بلكه در همۀ مراحل زندگى] است، بدان معنى كه اگر آنها متعرّض ناموس ما شوند ما متعرّض ناموس آنها نمى شويم و اگر آنها كشتگان را مثله كنند ما كشتگان آنان را مثله نمى كنيم.

ما از مطالعۀ سيره در مى يابيم كه چگونه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سيزده سال تمام مردم را به خداوند و به ايمان دعوت فرمود و در طىّ اين سالهاى متوالى آزارهاى مشركان عليه او و مسلمانان، بويژه مسلمانان بى پناه ادامه داشت و هيچ كس جز عدّه اى اندك كه مشركان از شدّت برخورد آنها بيمناك بودند يعنى امثال حمزه و عمر از آن آزارها بى نصيب نماند، هر چند تسليم اين آزارها نشدند و نسبة عقيدۀ آنان سالم ماند.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خود نيز از اين آزارها در امان نبود و همان گونه كه قبلا آورده ايم در حال سجده، زهدان شتر بر روى او افكندند و در شب هجرت نيز قصد كشتن آن حضرت را داشتند. اما آن رسول گرامى (صلی الله علیه و آله) هجرت كرد و ديگر

ص: 302

مسلمانانى كه توان هجرت داشتند نيز راه هجرت در پيش گرفتند و براى حفظ دين خود كه آن را پذيرفته بودند خانه و كاشانه و اموال و ثروت خود را رها كردند.

اينها همه در حالى بود كه مشركان همچنان بر گمراهى و عناد خود اصرار داشتند و علاوه بر اين رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كسانى را در مكّه گذاشته بود كه ناتوان بودند و توان هجرت نداشتند و اينك از شديدترين شكنجه هاى مشركان رنج مى بردند. اكنون آيا در چنين وضعى و با چنين وصفى اين مقتضاى رحمت بود كه اين گرفتاران در شكنجه همچنان در زندان شكنجه و آزار مشركان بى هيچ دادرسى رها شوند؟ هرگز چنين نيست بلكه لزوما مى بايست كسانى كه آنان را آزار و شكنجه مى دهند عاقبت تلخ اين كار خود را بچشند.

از همين جا و از ديگر آيتى كه پيش از اين از آنها سخن گفته شد به اين نتيجه دست مى يابيم كه هدف و انگيزه جنگهاى صدر اسلام دفع ستم و تجاوز، منع آزارهاى مستمر مشركان، مجازات ستمگران و امنيّت برقرار كردن براى دعوت اسلامى بود تا ديگر هيچ فتنه و فشارى در راه دين نباشد و مردم براحتى بتوانند از آنچه مقتضاى دليل است پيروى كنند و از پيروى حاكمان ستمگرى سربرتابند كه آنان را تحت فشار قرار داده اند و انواع خوراكيها و ستمها را بدانان روا مى دارند.

اين وضعيّت و اهداف و انگيزه هاى نبرد در شبه جزيرۀ عرب است كه در آن قريش جنگ عليه مسلمانان را آغاز كرد و سپس اين تجاوز ديگر طوايف و قبايل را نيز شامل شد، آن هنگام كه همه در جنگ احزاب يا غزوۀ خندق گردهم آمدند تا ريشۀ اسلام را در مدينۀ منوّره از بيخ و بن بركنند و در اين هنگام بود كه اين فرمان الهى نازل شد كه: «با همه مشركان بجنگيد آنسان كه آنان همه عليه شما مى جنگند»(1).

امّا در مورد وضعيّت و انگيزۀ جنگ با مشركان خارج از شبه جزيره بايد به اين حقيقت توجّه داشت كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به همۀ پادشاهان و سران طوايف توسّط

ص: 303

فرستادگان خود كه از رجال با تدبير مسلمان بودند نامه فرستاد آن گونه كه نامه هايى براى هرقل، بزرگ مصر، كسرى و ديگر پادشاهان و برخى از اميران مناطق عرب نشين دورتر روانه ساخت. امّا هيچ يك از سران غير عرب به اسلام پاسخ مثبت نداد و هر چند برخى از آنان پاسخى آميخته به احترام و برخى پاسخى زننده و ناروا به اين نامه ها دادند، اما هيچ كدام به نداى دعوت اسلامى پاسخ نگفتند و برخى در گفتار و برخى ديگر در كردار خود به ردّ آن پرداختند و با اين اقدام همانند مشركان عليه اسلام اعلام جنگ نمودند. در همين زمان بود كه كسرى در اين انديشۀ خام برآمد كسانى را براى قتل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مأموريت دهد قيصر نيز [هر چند خود دست به اقدامى نزد، امّا] فرمانروايش در شام كسانى را كه اسلام آورده بودند به قتل رساند. به همين سبب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مقابله با آن حكومت و به سرزمين شام روى آورد و به همين منظور بود كه غزوۀ مؤته، غزوۀ تبوك و توصيۀ اكيد آن حضرت به روانه شدن سپاه اسامه به سوى شام صورت پذيرفت.

بدين ترتيب مشاهده مى كنيم كه انگيزۀ جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دفع ستم و آزار و تجاوز و برقرارى شرايط مناسب براى دعوت اسلام بوده است، نه آن كه اكراه و يا اجبارى براى پذيرش دين در كار باشد آنسان كه قرآن كريم بدين تصريح كرده كه «هيچ اكراه [و اجبارى] در امر پذيرش دين نيست و راه هدايت از گمراهى جدا شده است» و رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) نيز كسى را به اجبار وادار به پذيرش اسلام نكرده و حتّى آن گونه كه در تاريخ آمده زمانى كه يكى از انصار قصد آن داشت تا فرزند خود را به اسلام وادار سازد، او را از اين كار نهى فرمود.

ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى:

مواقع سپاه خود را به خويشتن دارى و درنگ قبل از وارد شدن به صحنۀ نبرد فرمان مى داد و از مؤمنان مى خواست در آرزوى جنگ نباشند، چه اين كه جنگ مايۀ گرفتارى دل و آسيب و از ميان رفتن جسم انسان است. آن حضرت به اصحاب خود مى فرمود: «در آرزوى رويارويى با دشمن [صحنۀ جنگ] نباشيد و اگر نيز با آنان روبرو شديد از خود صبر و شكيبايى نشان دهيد».

در رويارويى سپاه مسلمين با مشركان [در هرجا كه بود] رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دشمن را ميان انتخاب يكى از اين سه امر مخيّر مى ساخت:

اسلام آورند.

پيمان دهند كه تجاوزى از ناحيۀ آنان صورت نخواهد گرفت يا به اصطلاح امروز پيمان عدم تجاوز منعقد كنند.

و بالاخره آن كه به جنگ تن در دهند.

روشن است كه در صورت انتخاب راه دوّم از سوى دشمن، اسلام از ناحيۀ آنان امنيّت مى يافت و دعوت اسلامى مى توانست با برخوردارى از امنيّت به راه خود ادامه دهد و مردم نيز بتوانند بى هيچ مانعى از نزديك با آن برخورد كنند و دلايل قانع كنندۀ حقيقت در مقابل آنان قرار گيرد و از آن پس هركس راه هدايت در پيش گيرد به سود خود كند و هركس راه ضلالت خواهد به زيان خويش.

ما اگر به صحنۀ كارزار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد شويم اين دعاى رسول خدا قبل از شروع جنگ كه حاكى از احساس آن حضرت از يگانگى خداوند و يكسان بودن مردم و يكپارچه بودن بشريّت است توجه ما را به خود جلب خواهد كرد آنجا كه مى فرمايد: «پروردگارا ما بندگان توايم و آنان نيز بندگان تواند، زمام ما و زمام آنان به دست توست [پس] پروردگارا آنان را شكست بده و ما را پيروز گردان».

البتّه گفتنى است كه جزء اخير دعاى آن حضرت تنها بدان سبب است كه آنان با بازداشتن مردم از دين خود و انكار حق عليه آن و عليه آزادى و احترام عقايد و دين دست به تجاوز زده اند [و به همين علّت مستحقّ چنين نفرينى شده اند].

ص: 305

به هر حال، رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) حتّى در هنگام آماده شدن براى نبرد نيز بشدّت علاقه مند به پرهيز از آن بود، آنسان كه چون معاذ بن جبل را به فرماندهى گروهى گماشت و به جانب يمن گسيل داشت به وى فرمود:

«با آنان وارد جنگ نشويد مگر آن كه [به ايمان] دعوتشان كنيد. در اين هنگام نيز اگر از پذيرش آن سرباز زدند بازهم با آنان وارد جنگ نشويد تا آنان نبرد با شما را آغاز كنند. اگر آنان نبرد را آغاز كردند بازهم وارد جنگ با آنان نشويد تا آن كه كسى را از شما بكشند. در اين صورت كشته را نشان آنان دهيد و بگوييد: «بياييد تا راهى بهتر از اين بيابيم»، زيرا اگر خداوند يك نفر را به دست تو هدايت كند اين از همۀ آنچه [در روى زمين است و] خورشيد بر آن مى تابد برايت بهتر خواهد بود».

از اين سفارش چنين در مى يابيم كه حتّى در زمانى كه دو سپاه رو در روى يكديگر قرار گرفته اند نيّات صلح جويانۀ اسلام بر جاى خود باقى است، چه، فرمانده سپاه اسلام وارد جنگ عليه دشمن نمى شود مگر پس از آن كه آنان را به عقد پيمانى فرا مى خواند كه آزادى عقايد در آن تأمين شود. وى حتّى پس از ردّ اين دعوت از سوى دشمن بازهم با آنان وارد نبرد نمى شود بلكه صبر مى كند تا آنان - اگر قصد جنگ دارند - آن را شروع كنند. پس از اين نيز دست به نبرد نمى زند مگر آن زمان كه عملا آنان كسى از مسلمانان را به قتل برسانند. در اين هنگام نيز درس و عبرتى را كه در اين خون به ناحق ريخته شده وجود دارد به آنان يادآور مى شود و اگر از اين پند نگرفتند تنها در اين صورت است كه فقط شمشير [به عنوان آخرين راه حل] باقى مى ماند تا به امر خداوند ميان مسلمانان و مشركان حكم كند و خداوند خود بهترين حكم كنندگان است.

ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى:

عاملى تعيين كننده بود در صحنۀ نبرد نيز همه جا جلوه گر است، چرا كه جنگ مورد بحث ما جنگ يك پيامبر است نه جنگ براى برترى طلبى يا يك خونريزى بى هدف، آن گونه كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خود در توصيف دعوت و نبردهاى خود فرمود: «من پيامبر رحمت و من پيامبر حماسه ام». در حقيقت رحمت و حماسه در اينجا با يكديگر تلاقى دارند، زيرا اين حماسه جز براى رحمت نبود - كه رحمت حقيقى در اين عالم به معنى قطع ريشه هاى فساد و مقابله با شرّ و بدى است - و هرجا حماسه اى وجود داشت راهى به سوى تحقّق رحمت عامّه بود.

در آغاز هر نبردى از نبردهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تلاش در جهت آشنايى و الفت ميان دلها حتّى در آن لحظه اى كه شمشيرها از نيام كشيده شده درهم آميخته است - با آن همراه بود. به همين سبب هنگامى كه سربازان خود را براى نبرد روانه كرد بدانان چنين توصيه فرمود: «با مردم به دوستى و آشنايى رفتار كنيد و با آنان خويشتن دارى ورزيد و بر آنان حمله ور نشويد مگر آن كه ايشان را [به ايمان] فرا خوانيد چه اگر آنچه از مردم شهر و روستا و بيابان و محلّه است را مسلمان به حضور من آوريد برايم دوست داشتنى تر از آن است كه مردان آنها را بكشيد و زنان و كودكانشان را به اسارت بياوريد».

بنابراين جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جنگهاى دوستى آميز است كه به محبّت و مهربانى و به مراقبت و تلاش در حفظ جان مردم - مگر در مواردى كه ضرورتى گريزناپذير وجود داشته باشد - آراسته است، زيرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سپاهيان خود را سفارش مى فرمود به از ميان بردن كشت و زرع، قطع درختان و كشتن زنان و كودكان و مردانى كه در جنگ نقش و نظرى نداشته اند و به هيچ نحوى در آن شركت نورزيده اند دست نزنند. از اين جمله است سفارش ذيل كه فرمود:

«به نام خدا و به بركت الهى روانه شويد. هيچ پيرمردى رو به نيستى، هيچ كودكى و هيچ زنى را نكشيد و راه اسراف و خيانت نپوييد. غنايم خود را گرد آوريد. در پى اصلاح باشيد و نيكوكارى كنيد كه خداوند نيكوكاران را

ص: 307

دوست دارد».

به همين مضمون سفارش ديگرى از آن حضرت رسيده است كه فرمود: «به نام خدا و در راه او حركت كنيد و با دشمنان خدا به نبرد بپردازيد و خيانت و حيله و نيرنگ نورزيد، مثله نكنيد و هيچ نوزادى را نكشيد».

آن حضرت همچنين به خالد بن وليد مى فرمود: «هيچ زن و فرزندى و نيز هيچ كارگر گماشته اى را نكش».

با اندك تأمّلى در اين سفارشها روشن مى شود كه جنگهاى مبتنى بر فضيلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نمى تواند به معنى تلف كردن و از ميان بردن و ايجاد فساد و يا بى اعتنايى مطلق به همۀ پايبنديهاى انسانى باشد. زيرا كه آن حضرت هر كارى را در جنگ روا نمى دانست و دست به كارهايى نمى زد كه امروز فرماندهان نظامى از آن بهره مى جويند كارهايى از قبيل كشتار جمعى و از ميان بردن نسل انسانى و محصولات كشاورزى مردم و سمّى كردن آنها به منظور كشتن مردمان.

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در منع كشتن كودكان و كهنسالان كه وارد جنگ نمى شوند و به تدبير آن نيز نمى پردازند و نيز كشتن زنان شدّت عمل فراوان نشان مى داد چرا كه جنگهاى مسلمانان تنها به هدف دفع ستم و تجاوز و يا انتقام و قصاص گرفتن از تجاوزگران - تا زمانى كه به تجاوز خود ادامه مى دهند يا اين نيّت را در سر مى پرورانند - صورت مى گرفت در حالى كه گروههاى مذكور نه جنگ مى كردند و نه دست به ستم و تجاوزى زده بودند و نه مى توانستند سر جنگ با دعوت اسلامى داشته و مانعى در راه حركت آن شوند.

يك بار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در جنگى از ميان كشتگان گذشت و در ميان آنان جنازۀ زنى را مشاهده فرمود و در پى بى آن فرمود: «بنا نبود زنى كشته شود». وى سپس به خالد بن وليد فرمان فرستاد كه هيچ زن و كودك و گماشتگان كارگر را نكشد».

اگر آن حضرت مى شنيد كه سربازانش كودكى يا كودكانى را به قتل رسانده اند

ص: 308

بشدّت خشمگين مى شد. يك بار به وى خبر رسيد كه سربازان اسلام برخى از اطفال مردم را كشته اند. پس [به توبيخ آنان] به خطبه ايستاد و فرمود: «برخيها را چه شده است كه آن قدر در كشتن ديگران پيش رفته اند كه كودكان مردم را كشته اند؟ هشدار كه كودكان را نكشيد... هشدار كه كودكان را نكشيد».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از كشتن كارگران مزد بگيرى كه در ازاى دريافت مزد خود براى ديگران كار مى كردند نهى فرمود و اين نهى را تكرار كرد، چرا كه جنگ او به هدف كشتن توانگران قادر و يا تنگدستان ناتوان نبوده بلكه به هدف مقابله با ستم و تجاوز كسانى كه اسلحه در دست گرفته اند و يا به تدبير و فرماندهى جنگ عليه مسلمانان پرداخته اند صورت مى گرفت و اين در حالى بود كه كارگران - البتّه مشروط به آن كه كارشان تهيّۀ اسباب و مقدّمات و وسايل مورد نياز جنگ نباشد - در هيچ يك از اين دو گروه قرار نمى گرفتند.

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) همچنين از تخريب و از جمله از قطع درختان بدان سبب كه ضرورتى براى آن نبود - مگر در مواردى كه دشمن از آن به عنوان وسيلۀ استتار و كمين عليه مسلمانان استفاده كند - منع مى فرمود.

356 - [بدين ترتيب مشاهده مى كنيم كه] جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همانند جنگهاى فرومايگان پستى نبود كه بر گردن گناهكار و بى گناه شمشير مى نهند، بلكه جنگ او جنگ مردان مقتدر و والا صفتى بود كه شمشير را تنها بر موضع درد و مرض و آن جايى كه فساد در آن نهفته و كمين كرده است مى گذراند تا شر را از كمينگاه خود در آورند و در اين منطق جز آن كسى كه شمشير برگرفته و ستم و تجاوز كرده و يا به تدبير و فرماندهى جنگ پرداخته است كشته نمى شود.

اينگونه است كه مى گوييم فضيلتها و ارزشهاى انسانى در همه مراحل جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) - از آغاز تا پايان - بر آن سايه گستر بود و هر چند اين جنگها براى دفع تجاوز دشمنان ضرورتى انكارناپذير به نظر مى رسيد امّا - آنسان كه تاكنون تكرار كرده ايم - مقيّد به مراعات فضيلتها و ارزشها بود، زيرا خداوند ما را

ص: 309

بدان فرمان داده است در هنگام ردّ ستم و تجاوز تقوا را مراعات كنيم و بنابراين [از ديدگاه اسلام] حتى مقابله به مثل هم وقتى مقيّد به مراعات تقواست چنين ايجاب مى نمايد كه سپاه ايمان حرمت فضيلتها را به خاطر انجام مقابله به مثل درهم نشكند و اگر در جايى اين مقابله با فضيلتها در تعارض باشد مراعات فضيلتها مقدّم و لازم است چرا كه اين اصل از اصولى است كه در هيچ حال تخلّف از آن جايز نيست.

ممكن است برخى از اين تعجّب كنند كه چگونه ممكن است در ميان چكاچك شمشيرها و آنجا كه ريختن خون انسانها روا شمرده مى شود و روشن است كه با روا شمرده شدن خون انسان ديگر حرمتى و احترامى براى چيزى نمى ماند بازهم فضيلتها حكمفرما باشد.

ما در پاسخ اين تعجّب و استفهام مى گوييم: جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جنگهاى يك پيامبر است و مقيّد به قانونى آسمانى، جنگهايى كه پيامبر بدانها پرداخت تا اصل حاكميّت ارزشها و فضيلتها را به مردم بياموزد، چه، اين يك ضرورت است كه تا زمانى كه در نظام زندگى انسان چيزى به نام جنگ وجود دارد بايد مقيّد به فضيلت باشد و اين خاتم الانبياست كه بايد تعليم اين اصل را عهده دار شود، چرا كه او آخرين مشعل هدايت آسمانى است.

علاوه بر اين جنگ پيامبر جنگ براى فضيلت است و طبيعة رذالت و پستى را از خود و از صفحۀ گيتى مى راند. در چنين شرايطى معقول و پذيرفتنى نيست كه هدف از جنگى و انگيزه جنگى دفاع از حقّ و فضيلت باشد و در عين حال در ميدان چنين نبردى همۀ حرمتها از سوى رزمندگانى كه به اين هدف وارد نبرد شده اند تنها براى مقابله با سپاه دشمن و متجاوزان پست شكسته شود، چه، هر چند سپاه دشمن از هر قيد و تعهّد اخلاقى رها باشد، اما سپاه فضيلت به فضيلت پايبند و مقيّد است و هر چند دشمن در صورتى كه بتواند همۀ حرمتها را هتك مى كند و زنان و فرزندان و پيرمردانى را كه هيچ راهى براى دفاع از خود ندارند مى كشد، سپاه اسلام همسان آنان عمل نمى كند، چون پايبند و متعهّد به فضيلت و اخلاق بزرگوارانه

ص: 310

است. اگر چه دشمن كشتگان را مثله مى كند و پيكر آنان را پس از كشتن از هم مى درد، اما سپاه ارزشهاى انسانى به امر فرمانده خويش كه فرمود: «از مثله كردن پرهيز كنيد» دامن به چنين كارى آلوده نمى سازند.

در تاريخ مشاهده كرديم كه سپاه مشركان در نبرد احد عموى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و نزديكترين خويشاوند و حبيب او حمزۀ سيد الشهداء را به قتل رساندند و پس از آن پيكر او را مثله كردند. امّا با همه منزلت و جايگاه اين شهيد نزد رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) آن حضرت حتى لحظه اى در اين انديشه برنيامد كه در آينده كسى از كشتگان آنها را مثله كند.

بالاخره اگر چه دشمن اسيران را گرسنه نگه مى دارد و يا به تشنگى مى كشد، اما سپاه مسلمين اين را مايۀ ثوابى بزرگ مى داند كه اسير را اطعام كند تا فرمودۀ الهى در وصف [آن گروه از] مؤمنان راستين را تحقّق بخشد كه فرمود: «در دوستى او مسكين و يتيم و اسير را اطعام مى كنند»(1).

357 - اگر به خاطر فرمان الهى مبنى بر رعايت تقوى در هنگام ردّ تجاوز دشمن و مقابله با آن مراعات فضيلتها در صحنۀ نبرد يك ضرورت شمرده مى شود، پاسدارى از كرامت انسانى يكى از اين فضيلتها و بلكه در رأس همۀ آنهاست، آنسان كه خداوند در قرآن كريم مى فرمايد: «ما آدميزادگان را كرامت داديم و آنان را در خشكى و دريا بر مركب نشانديم و از نعمتهاى پائيزۀ خود روزى آنان كرديم و آنها را بر بسيارى از آنچه آفريده ايم برترى كامل داديم»(2). بنابراين حتّى كرامت دشمن به عنوان يك انسان همانند كرامت دوست محترم است.

البتّه ممكن است برخى از مردم اين را آنجا كه شمشيرها درهم آويخته و همان است كه حكم مى راند مسأله اى شگفت آور و نامأنوس تصوّر كنند، زيرا اين زمان زمان تكريم و گرامى داشتن نيست و بلكه زمان كشتن است. امّا ما مى گوييم

ص: 311

هيچ شگفتى و غرابتى در اين امر وجود ندارد، چه جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جنگ انتقام نيست، بلكه جنگى است كه به خاطر درهم كوبيدن شر و جلوگيرى از ادامۀ آن صورت مى گيرد و به همين دليل از آنجا كه ديگر كشته نمى تواند به شرآفرينى ادامه دهد، پس از كشتن اعمال ناروايى با كشتگان از قبيل مثله كردن روا نيست.

از همين جاست كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به دفن كشتگان قريش فرمان داد و اجازه نداد جنازه هاى آنها طعمۀ پرندگان لاشخور و حيوانات درندۀ ديگر شود. وى فرمان داد كشتگان قريش [براى مصون ماندن از درندگان] در چاه افكنده شود.

رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) همچنين از مورد حمله قرار دادن و كشتن مجروحى كه بر زمين افتاده است و نيز از شكنجۀ كشتگان نهى فرمود، چرا كه توان مجروح رو به سستى نهاده و تاب و ياراى مقاومت و حركتى ندارد.

فرمانهايى از اين قبيل از سوى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همه به پاس حرمت كرامت انسانى و نيز بدان سبب است كه هدف جنگ از ديدگاه او چيزى جز به سستى كشاندن قدرت سركشان و طغيانگران و دفع ستم و تجاوز آنان نيست نه آن كه هدف انتقام گرفتن از آنان باشد.

حتّى در مورد مقابله به مثل نيز كه قوانين جنگ آن را اقتضا مى كند و به حكم دفع ستم و تجاوز ضرورتى انكارنشدنى و گريزناپذير است، مسلمان تا آخرين حدّ ممكن در اين راه پيش نمى رود هر چند فضايل و كرامتهاى انسانى از سوى دشمن هتك شود؛ بلكه مسلمان به امر پروردگار حتّى در هنگام دفع ستم و تجاوز به تقوا و خداترسى امر شده است، آنسان كه جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) الگوى كامل و والاى اجراى اين اصل مهم بود، چه، اوست كه بايد مردم از وى اين حقيقت را بياموزند كه اگر انسانى با برادر انسانش وارد جنگ شود حتّى در اين شرايط بايستى قانون اخلاق و آيين مردانگى ميان

ص: 312

آنان حكمفرما باشد و نه قانون جنگل.

ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى:

از موضع قدرت بر دشمن خود تحميل نمى كرد، بلكه با گذشت و بزرگوارى و به هدف نزديك ساختن دلهاى گريزان مخالفان به عقد قرار داد با آنان مى پرداخت.

شايد يكى از گوياترين نمونه ها براى بيان اين حقيقت پيمان ترك مخاصمه يا آتش بس و صلح حديبيّه باشد. در آن ماجرا رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در ميان سپاهى گران و مردانى قوى و تجهيزاتى كامل براى به جاى آوردن حجّ خانۀ خدا به سوى مكّه حركت كرد. امّا هنوز پيشنهاد صلح و ترك مخاصمه به آن حضرت نرسيد كه از آن استقبال كرد و حتّى شروطى را پذيرفت كه جز انسانهاى با گذشت و بزرگوار بدان تن در نمى دهند. اين در حالى بود كه آن گونه كه از ظاهر اين پيمان برمى آيد اين پيمان اجحاف و تبعيض فراوانى را نسبت به مسلمانان روا مى داشت به گونه اى كه كسى جز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نمى توانست آن را بپذيرد، امّا او با همۀ اين اوصاف آن را پذيرفت.

اينك شايسته است متن روايتى را كه در اين باره آمده، بر اساس آنچه در صحاح ستّه روايت شده است، يادآور گرديم:

بخارى چنين روايت مى كند كه در ماه ذى القعده سال ششم هجرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به قصد حجّ خانۀ خدا و بدين نيّت كه دست به جنگ نزند مگر آن كه بدان مجبور شود از مدينه حركت كرد. از سوى ديگر هنگامى كه قريش از عزم آن حضرت و روانه شدن ايشان به همراه اصحاب خود به سمت مكّه آگاه شدند سپاهى گرد آوردند تا مانع عبور او و همراهانش شوند. هنگامى خبر اين اقدام قريش به پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيد كه آن حضرت لباس حجّ بر تن داشت و به همراه آن سپاه بزرگ قصد حجّ كرده بود. پس اصحاب خود را گرد آورد و فرمود: «به من نظر بدهيد». ابو بكر در پاسخ گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تو به قصد خانۀ خدا بيرون آمده اى و نمى خواهى كسى را بكشى يا با كسى جنگ كنى. پس [به راه خود ادامه مى دهيم و] هركس مانع راهمان شود با او مى جنگيم.

پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مسلمانان فرمود: «به بركت و ياد الهى به راه خود

ص: 314

ادامه دهيد». هنگامى كه سپاهيان در آستانۀ مكّه قرار گرفته بودند نيز به آنان فرمود:

«به خداوند سوگند هيچ طرح و توافقى از من نخواهند خواست كه در آن حرمتها و ارزشهاى الهى بزرگ داشته شود مگر آن كه با آن موافقت خواهم كرد».

زمانى نيز كه فرستادگان قريش به حضور آن مقام رسيدند بدانان فرمود: «ما نه براى جنگ، بلكه به قصد عمره آمده ايم. اينك قريش را نيز جنگ خسته كرده و بدان گرفتار ساخته و اكنون اگر بخواهند [وارد صلح شويم] درخواست آنان رد نخواهد شد و مشكلات ميان خود و آنان را حل خواهم كرد».

بنابراين مشاهده مى كنيم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حالى كه به سپاه خود و به يارى خداوند كه فوق هر چيز است دلگرم و در موضع قدرت بود بدانان پيشنهاد ترك مخاصمه و صلح داد و آنان نيز آتش بس را آن هم با شروطى كه اغلب دلخواه آنان بود پذيرفتند؛ شروطى از اين قرار كه

يك: وى به مكّه برگردد و در اين سال حجّ به جاى نياورد. جنگ به مدّت ده سال ترك شود و در طىّ اين مدّت مردم در امنيّت به سر برند و آسيبى به همديگر روا ندارند و [پيامبر (صلی الله علیه و آله)] به همراه اصحاب خود در سال بعد به حجّ بيايد.

دو: هركس از افراد قريش كه به مقصد شام از مدينه عبور كند از امنيّت جانى و مالى برخوردار خواهد بود.

سه: هر مسلمانى كه بدون اجازه ولىّ خود از مكّه به مدينه و به حضور محمّد (صلی الله علیه و آله) برود وى او را به مكّه و به ميان قريش بر مى گرداند.

چهار: هر كه از كسانى كه اكنون با محمّد همراهند از دين خود برگردند و به مكّه روند قريش او را به سوى محمّد باز نخواهند گرداند.

همان گونه كه ملاحظه مى شود اينها همه شروطى است كه به تمايل قريش نوشته شده است و تنها در اين ميان يك شرط وجود دارد كه مصالح دعوت اسلامى را تأمين مى كند و در رأس همۀ ديگر اهداف مى باشد. آن تنها شرط عبارت است از اين كه هر يك از اصحاب محمّد (صلی الله علیه و آله) كه به قصد حجّ يا عمره و يا در پى كسب

ص: 315

درآمد وارد مكّه شود خود و اموالش در امان خواهد بود.

علاوه بر شروط فوق الذّكر يك شرط سياسى نيز به مصلحت هر دو طرف پيمان وجود داشت و آن اين كه هركس بخواهد با محمّد (صلی الله علیه و آله) همپيمان شود مى توان چنين كند و هركس نيز بخواهد با قريش همپيمان گردد مى توان دست به چنين كارى بزند.

ب: صلح كامل: به معنى قطع تمام مخاصمات و پايان حالت جنگى ميان دو طرف و نه فقط برقرارى يك آتش بس. چنين صلحى بر مبناى عدالت و وفادارى و پايبندى به كليّۀ التزامات و تعهّدات و احترام حقوق طرفين و پيمانى است كه وفادارى به آن و هر شرط مشروعى كه در برداشته باشد لازم مى باشد.

اينگونه پيمانها قبل از هرگونه نبرد و درگيرى و هنگامى كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) طرفهاى خود را ميان انتخاب يكى از سه راه اسلام آوردن، پيمان صلح بستن و يا جنگ كردن مخيّر قرار مى دهد منعقد مى شود و بدين ترتيب مانع از برپايى جنگ مى گردد نه آن كه وسيله اى براى پايان دادن به درگيرى باشد.

ج: پيروزى مسلمانان: كه در مقابل به معنى تسليم شدن كافران مى باشد.

اين خود يكى از انواع صلحى است كه پيش از اين به آنها اشاره كرديم.

ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و در عصر خلفاى راشدين دست نيافتند. حتى در نبرد احد نيز كه ظاهرا مسلمانان دچار شكست شدند اين شكست با تسليم پذيرى همراه نبود، چه اين كه تسليم پذيرى ذلّت و خوارى را در بردارد و اسلام دين عزّت و كرامت است و به همين دليل ممكن نيست كه مسلمانان مؤمن آن هم تحت فرماندهى حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) تسليم دشمن شوند. لذا ما در همين نبرد احد شاهد آنيم كه آن حضرت باقيماندۀ سپاه درهم ريخته و متفرّق مسلمانان را دوباره گرد مى آورد و قصد آن مى كند كه به تعقيب مشركان بپردازد، امّا چون مشركان از اين تصميم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آگاهى مى يابند راه برگشت به مكّه را در پيش مى گيرند و از اين به ظاهر پيروزى خود به همين غنيمت كه سالم و زنده از صحنۀ نبرد با مسلمين برگردند بسنده مى كنند، چه آنان مى دانستند كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) براى خدا و در راه خدا مى جنگد و از جانب خداوند تأييد مى شود.

به هر حال در جنگهاى اسلامى كه با پيروزى سپاه محمّد (صلی الله علیه و آله) خاتمه مى يافت و دشمن تسليم مى شد، آن حضرت به سان ستمگران تجاوزگر اين شعار را بر زبان نمى راند كه «واى بر شكست خوردگان»، بلكه در اين هنگام اين عدالت بود و اين بزرگوارى و گذشت محمّدى (صلی الله علیه و آله) بود كه خود را نشان مى داد.

آخرين جنگ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با قريش نبردى بود كه به فتح مكّه انجاميد. در پى اين پيروزى، پيامبر (صلی الله علیه و آله) با كسانى مواجه مى شود كه او و اصحابش را در زير شكنجه و آزار و تحت فشار قرار دادند و شديدترين شكنجه ها را به اصحاب او روا داشتند - تا آنجا كه برخى از آنان از شدت شكنجه جان باختند - و بالاخره مصمّم به قتل آن حضرت شدند و البته آنان مكر و حيله و چاره مى پرداختند و خداوند نيز در مقابل آنان تدبير مى كرد و او بهترين تدبيركنندگان است.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با آنان و با سركردۀ جنگ [چند سال] شرك عليه اسلام يعنى ابو سفيان روبرو شد، امّا با آن كه پيروز و چيره شده بود، [به جاى انتقام گرفتن] پرچم امان در ميان آنان گسترد و مناديش فرياد برآورد كه «هركس به خانۀ ابو سفيان

ص: 317

برود در امان است، هركس به مسجد الحرام برود در امان است و هركس به خانۀ خود برود در امان خواهد بود».

بدين ترتيب پيروزى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) - آن مهربان دلسوز و آن رحيم رءوف - به معنى گستردن و برافراشتن پرچم امان در جاى جاى مكّۀ مكرّمه و بر پيرامون خانۀ خدا بود. زمانى كه آن حضرت با سران قريش ملاقات كرد نيز به آنان فرمود:

«گمان داريد با شما چه كنم؟» آنان گفتند: «تو برادرى بزرگوار و فرزند برادرى بزرگوار و با گذشت هستى» و آن حضرت فرمود: «همان سخنى را مى گويم كه برادرم يوسف گفت كه «امروز بر شما نكوهشى نيست، خداوند شما را مى آمرزد و او بخشنده ترين بخشندگان است»(1) برويد كه همه آزادشدگانيد».

اينك به حقيقت جاى اين پرسش است كه كدامين جنگ جز جنگى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمانده آن است با چنين گذشت و بزرگواريى پايان مى يابد؟ بدينسان است كه مردم را رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اسوه و الگويى شايسته است.

ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پيوسته دربارۀ اسيران به سربازان اسلام توصيه و سفارش مى فرمود و هنگامى كه كسانى در جنگ بدر به اسارت مسلمانان درآمدند در خانه هاى انصار از آنان نگهدارى مى شد و در واقع در ميهمانى به سر مى بردند و نه در اسارت، چرا كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مسلمانان فرموده بود: «همديگر را به رفتار شايسته و نيكوكارى با اسيران سفارش كنيد».

اينك جاى اين پرسش است كه «چرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دربارۀ اسيران سفارش مى فرمود و در اين سفارش تأكيد فراوان داشت؟».

پاسخ آن است كه اصولا اسير هنگامى كه به اسارت در مى آيد كه شعله هاى جنگ زبانه مى كشد و چه بسا برخى از آنان تا چند لحظه قبل از اسارت كسانى از سپاه مسلمين را به قتل رسانده باشند. به همين سبب در چنين وضعيّتى به خاطر خشم و عصبانيت سربازان و بويژه برانگيخته شدن احساس انتقام جويى احتمال ستم و تجاوز به اسير مى رود - آن گونه كه آمريكاييها و اروپاييها با اسيرانى كه آنان را مجرم جنگى نام نهادند چنين رفتارهايى در پيش گرفتند - امّا از آنجا كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اسوه والاى انسانيّت است و بايستى بهترين الگوى رفتار را در جنگهاى خود براى بشريّت بر جاى گذارد از آزار اسيران نهى فرمود و حتى به اكرام و گرامى داشتن آنها فرمان داد تا بدين وسيله روح انتقامجويى عليه اسيران نتواند در ميان سپاه اسلام ظهور يابد. مسلمانان دربارۀ اسيران بدر به اين توصيۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عمل كردند تا آنجا كه كسانى كه پذيراى اسيران در خانه هاى خود شده بودند در استفاده از غذا و ديگر امكانات آنان را بر خود و زن و فرزندان خود مقدّم مى داشتند.

اين را مردان در صحنۀ دو نبرد و دو جهاد حضور مى يافتند كه نخستين آنها نبرد با شمشير در ميان زبانه هاى شعله ور جنگ بود و هنوز اين شعله ها فرو نمى نشست كه جهاد دوّم شروع مى شد و آن عبارت بود از فرو خوردن خشمها و به فراموشى سپردن كينه ها و اعمال خويشتن دارى تا آن كه در برخورد با

ص: 319

شكست خوردگان و بويژه اسيران رفتارى از آنان سر نزند كه مورد خشنودى خداوند نباشد.

در صفحات پيش اين آيه را يادآور شديم كه: «در راه دوستى او مسكين و يتيم و اسير را اطعام مى كنند»(1). اينك نيز به يادآورى اين نكته مى پردازيم كه اسلام در برخورد با اسير دو نكته را لازم دانسته است.

الف: سپاه اسلام حق ندارد از سپاه دشمن اسير بگيرد مگر آن كه در زمين خون بريزد و سپاه دشمن با زخمهايى كه برداشته از ادامۀ نبرد ناتوان شود، آنسان كه مى فرمايد: «هيچ پيامبرى حق ندارد اسير در اختيار داشته باشد مگر آن كه در زمين خون بريزد شما [با اسير گرفتن بى موقع] در پى بهرۀ دنياييد و خداوند آخرت را [براى شما] مى خواهد و او عزّتمند و حكيم است»(2).

ب: قرآن كريم كه به فرمودۀ آيۀ «ما ذكر را بر تو نازل ساختيم تا آنچه را بر مردم نازل شده براى آنان بيان كنى»(3) پيامبر مجرى احكام آن است در مورد سرنوشت نهايى اسيران دو راه را كه راه سوّمى براى آن نيست پيشنهاد مى كند و مى فرمايد: «وقتى با كافران رودررو شديد آنان را گردن بزنيد و چون آنان را با خونريزى زمينگير ساختيد ريسمانها [ى اسارت را بر آنان] محكم ببنديد و پس از آن يا بر آنان منت خواهيد نهاد و يا از آنان فديه خواهيد گرفت و [آزادشان خواهيد كرد] تا آن كه جنگ بارهاى خود را فرو گذارد [و اندكى از بار مالى آن با اين فديه گرفتن جبران شود]»(4).

گفتنى است كه آزادى اسير در مقابل فديه گاه به اين است كه در مقابل آزادى اسيرانى كه در دست مسلمانان قرار دارند به همان تعداد از اسيران مسلمان آزاد شوند و گاه به اين است كه ثروتى در مقابل اسير به مسلمانان داده شود.

ص: 320

البتّه در مواردى كه اسير فاقد مال و ثروت باشد آزادى يكجانبۀ او تنها راه ممكن خواهد بود و اين نيز مصداقى ديگر از گذشت بزرگوارانه و زيباى مسلمانان است، آن سان كه خداوند پيامبر خود را فرمود كه «پس به زيبايى از آنان در گذر»(1).

نيز نمونه اى از در پيش گرفته عفو و گذشت در كارهاست آن گونه كه فرمود: «عفو و گذشت در پيش گير، به نيكى فرمان ده و از جاهلان روى برتاب»(2).

مشتمل بر امورى چون دورى از آميزش با ديگر مردم، روى گردانى از كارهاى دنيوى، روى آوردن به آنچه مايۀ رفعت دين است و نيز امر به معروف و نهى از منكر كه مشخّصۀ اين امّت است مى باشد

در حقيقت مجاهد و راهب در سه نكته با يكديگر همانندى و در دو نكتۀ ديگر با هم اختلاف دارند. اما نكاتى كه در آن تشابه دارند عبارت است از:

الف: كناره گزيدن از مردم و خروج از دايرۀ زندگى عاديى كه ديگر مردم خود را بدان مشغول ساخته اند، عمر خويش را به خوردن، آشاميدن و بهره ورى از ديگر جلوه ها و لذايذ حيوانى زندگى دنيا سپرى مى كنند.

ب: راهب از زن پرهيز مى كند و مجاهدى كه به افتخار شركت در جهاد نايل آمده نيز در مدّتى كه بدان مشغول است از زن و فرزندان كه پاره هاى جگر اويند بريده و از آنان دور شده است.

ج: هر دو جان و هستى خويش را به خداوند تقديم داشته اند: راهب به عبادت مشغول شده تا به نظر خود، به آن معنويّتى كه او را به خدا نزديك مى سازد دست يابد و مجاهد نيز در راه خدا از هستى و از جان خويش دست شسته آن را تقديم خداوند داشته است تا از حقّى كه خداوند به يارى آن فرمان داده است دفاع و حمايت كند.

بدين ترتيب مشاهده مى كنيم كه ميان راهب و مجاهد مشابهت وجود دارد، هر چند در هدفى كه هر يك از آن دو از كار خود دارند نوعى اختلاف حاكم است؛ چه، راهب تنها براى خود و براى رسيدن به عبادت انفرادى خويش از مردم كناره مى گيرد، در حالى كه مجاهد بدين هدف [چند وقتى] از صحنۀ زندگى عادى دور مى شود كه از حق و از مردم حمايت و دفاع كند و فرمان پروردگار خويش را به اجرا در آورد.

بنابراين عبادت راهب تنها بمنظور نتيجه گيرى شخصى خود اوست و از آن فراتر نمى رود، در حالى كه عبادت مجاهد به هدف منافع عموم مردم است و به عبارت ديگر در عبادت راهب نوعى خود خواهى وجود دارد در حالى كه عبادت

ص: 322

مجاهد همه اش ايثار و دگر دوستى است.

از همين جاست كه اسلام رهبانيّت را منع كرده است، چرا كه رهبانيّت به معنى گريختن از زندگى و سختيهاى آن، يك مرگ انتخابى است - آن گونه كه قوانين اروپايى راهبان را در حكم مردگان مى شمارد - و اين در حالى است كه اسلام براى هيچ بنده اى و هيچ خداپرستى چنين مرگى انتخابى و چنين فرارى غير مسئولانه را نمى خواهد بلكه خواهان آن است كه مؤمن به عنوان زنده اى در ميان زندگان سودمند به حال مردم و حمايت كننده اى از آنان در مقابل خطرات و ناخوشاينديها باشد، زيرا عبادات اسلامى عبادتهايى مبتنى بر برخورد منفى با مظاهر حيات نيست و به جاى آن مبتنى بر برخورد سازنده با پديده هاى عالم هستى و به معنى مشاركت در پيشبرد بشريّت است و به همين منظور عالى رساندن هر نوع سودى به ديگران - از ديدگاه شرع - يك صدقه محسوب مى شود، آن سان كه فرمود: «هيچ مسلمانى نيست كه درختى بنشاند يا زراعتى بكارد و انسانى ديگر يا حيوانى از آن بخورد مگر آن كه به ازاى اين كار براى او صدقه اى نوشته مى شود».

البتّه معنى اين سخنان آن نيست كه مسأله اى به نام معنويّت و جنبه هاى روحانى در زندگى انسان در اسلام وجود ندارد، بلكه در اين دين معنويّت در صدر همۀ امور قرار دارد و به عنوان مثال نماز و روزه و حج و اعتكاف مشتمل بر جنبه هاى معنوى و بلكه همۀ آن معنويّت است، امّا معنويّت و توجّه به جنبه هاى روحانى از ديدگاه اسلام به معنى بريدن از زندگى و زندگان نيست، بلكه در كنار تجرّد و جدا شدن از تن و خواسته ها و شهوات آن و نيز تعالى روان و روح به بهبود روابط ميان انسانها و اين نكته نيز توجّه دارد كه مؤمن آشنا و سازگار با ديگران باشد و با مردم انس بگيرد و ديگران نيز با او انس گيرند.

رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) و تاريخ اين جنگها گذشت به هدف ردّ گفته ها و پاسخگويى به شبهه هاى گروهى صورت گرفت كه در اين باره سخنانى نادرست اظهار داشته اند و چنين مى پندارند كه جنگ و خونريزى نمى تواند كار پيامبران باشد.

چنين پندارى و چنين سخنى جز يك اتهام نيست، چرا كه تا آدميزاده آدميزاده است ناگزير بايد سلطه جويى بر همديگر وجود داشته باشد. به عبارت ديگر از آن زمان كه شيطان از سر تكبّر و برترى طلبى از سجده كردن بر آدم امتناع ورزيد نبرد و رؤيايى ميان خير و شر برپا شده و دشمنى ميان رذيلت كه تجاوز مى كند و فضيلت كه از خود دفاع مى كند برقرار و استوار گرديده و از همان زمان كه آدم و ذرّيّۀ او به زمين فرو آمدند و شيطان نيز با اين تهديد كه «مؤكّدا همۀ آنان را وسوسه خواهم كرد و از راه بيرون خواهم برد مگر بندگان مخلص تو را»(1). با آنان همراه شد، اين فرموده خداوند جامۀ عمل پوشيد كه «از بهشت [به زمين] فرود آييد كه برخى دشمن برخى ديگريد»(2) و از همان زمان جنگ ميان خير و شر آغاز شد.

در چنين وصفى شايسته نيست شرّ و بدى به حال خود گذاشته شود تا همچنان به جولان خود ادامه دهد و هيچ دفاعى در مقابل آن صورت نگيرد. از همين جاست كه جنگ ميان فضيلتها و رذيلتها ضرورت مى يابد، آن سان كه خداوند مى فرمايد: «اگر بازداشتن برخى از مردم از سوى برخى ديگر نبود فساد بر زمين حكمفرما مى شد، اما خداوند بر جهانيان فضل فراوان دارد»(3).

كسانى كه جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را مورد اعتراض قرار داده اند تصوّرى از جنگ جز اين ندارند كه يك سلطه جويى بشرى و به سان جنگ و به هم پريدن حيوانات درّنده بر سر خوردن يك شكار يا مسكن گزيدن در يك جنگل است. اينان به سبب غرق شدن در مادّيّت نمى توانند اين را تصوّر كنند كه جنگى براى احياى

ص: 324

فضيلتها و اعتلاى حق و سركوب كردن باطل صورت پذيرد و اين در حالى است كه جنگهاى پيامبرانى چون موسى، داوود، سليمان و ديگر رسولان الهى در تعقيب چنين هدفى بوده نه آن كه ناشى از سلطه جويى و خونخوارى آنان باشد كه از چنين گمانى به خداوند پناه مى بريم و ذات او پيراسته از چنين نسبتى است چه، او جز فرشتگان با كرامت خويش بر آدميان نمى فرستد.

ما از مجموع بحثى كه گذشت به حقايق ذيل كه حقايقى آشكار و روشن است دست يافتيم:

الف: جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) براى اعتلاى كلمۀ حق و محو باطل ضرورتى گريزناپذير بود و رسالت او نيز به سر فرود آوردن و خوار شدن خير در مقابل شر فرا نمى خواند و از ديگر سوى دعوت او نمى توانست به راه خود ادامه دهد مگر آن كه موانعى كه بر سر راه آن قرار مى گيرند و مانع از رسيدن آن به مردم مى شوند برطرف شود تا تبليغ رسالت به نحو درست و كامل انجام گيرد و البتّه پس از آن مردم از اين اختيار برخوردار باشند كه هر كس مى خواهد راه هدايت را برگزيند و هر كس مى خواهد به گمراهى خويش ادامه دهد كه «هر كس راه هدايت در پيش گيرد به سود خود كرده و هر كس گمراه ماند به زيان خويش بر گمراهى مانده است»(1).

ب: جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جنگهايى اسوه و الگو و مبتنى بر فضيلت بوده كه به انسان مى آموزد چگونه مى تواند هم يك انسان با فضيلت و هم يك رزمنده و جنگجو باشد و چگونه در همان حال كه شمشيرها بر هم اصطكاك مى يابد انسانيّت مى تواند محترم شمرده شود.

ج: جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و كسانى كه در پرتو هدايت او راه مى سپرند و او را در جنگ و صلح اسوۀ خود قرار مى دهند نوعى عبادت است، چرا كه اعتلاى حق و تلاش و جنگ در اين راه عبادت شمرد مى شود و خداپرستى از ديدگاه اسلام

ص: 325

به معنى اعتكاف هميشگى در صومعه ها - بدون هيچ كار سودمندى از سوى شخص نيست، بلكه هر كار مفيدى اگر شخص در آن نيّت خدا كند مصداقى از خداپرستى است، چه، كارها به نيّت [كنندۀ آن] سنجيده مى شود و براى هر كس همان چيزى است كه قصد و نيّت آن كرده است».

اينك پس از اين مقدّمه وارد بحث اصلى خود دربارۀ جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى شويم. اصولا جنگهاى مسلمين در دوران حيات رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) را مى توان در سه مرحله قرار داد:

مرحلۀ اوّل: توجّه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به تعرّض به كاروانهاى تجارى قريش بدين هدف كه قدرت حق را به آنان بفهماند و بدين وسيله آنها را وادار به دست كشيدن از فتنه گرى و بازداشتن مردم از دين خود سازد و علاوه بر اين باعث شود آنان پس از آن كه نور حقيقت در هر سو پرتو افشانده اين نور را درك و احساس كنند و دريابند كه هيچ گريزى از ارادۀ خداوند مگر به سوى او ندارند.

مرحلۀ دوّم: رويارويى با كسانى كه به هدف دستيابى به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اجراى نيّات پليد خود دربارۀ او به مدينه هجوم مى آوردند بدان گمان كه خواهند توانست با اين كار خود اسلام را ريشه كن سازند و به اهداف خود در اين باره دست يابند. آنان اين تلاش نافرجام خود را در مكّه آغاز كرده بودند و از آن پس نيز كوشيدند تا درخت اسلام را كه به عقيدۀ خود آنها در مدينه استوارى يافته بود قطع كنند.

نبردهايى چون بدر، احد، خندق يا احزاب و نيز غزوات بنى قينقاع، بنى نضير و بنى قريظه در اين مرحله صورت گرفت.

مرحلۀ سوّم: رويارويى با اعراب كه همه عليه او اعلام جنگ كرده و يا جنگيده بودند و اينك او حق و بلكه وظيفه داشت عليه آنان وارد نبرد شود، آن سان كه خداوند فرموده بود: «با همۀ مشركان بجنگيد آن سان كه آنان همه عليه شما مى جنگند و بدانيد كه خداوند با پرهيزگاران است»(1).

در غزواتى كه در اين مرحله صورت گرفت پيامبر (صلی الله علیه و آله) دعوت به اسلام را عموميّت داده، مردم را ميان پذيرش اسلام كه حقيقت و اصول و اركان آن را بر ايشان روشن ساخته بود، يا جنگ و يا قرارداد صلح مخيّر قرار مى داد و اگر آنان

ص: 327

صلح را بر مى گزيدند كه همان باقى بود و اگر جنگ را انتخاب مى كردند و پس از آن شكست مى خوردند با چنان برخورد گرم و دوستانه و آميخته با مدارا و محبّتى مواجه مى شدند كه هرگز گمان آن را نداشتند و همين امر موجب انس و آشنايى آنان با اسلام مى گرديد و ايمان به دلهايشان راه مى گشود.

در اين مرحله جنگهاى مسلمانان با مشركان از جزيرة العرب به خارج اين سرزمين منتقل شد، چرا كه در اين دوران رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) به دعوت پادشاهان و سران دول مجاور به اين كه يا اسلام بياورند و يا راه را بر ورود دعوت اسلامى به سرزمين خود نبندند پرداخت. از ميان اين پادشاهان و سران تنها نجاشى اسلام آورد و ديگران نيز برخى اساسا به نامۀ آن حضرت پاسخ ندادند، برخى به بدى پاسخ دادند و برخى ديگر نيز هر چند ايمان نياوردند اما پاسخى نرم در مقابل آن ابراز داشتند.

اتّفاقا در اين ميان كارگزار قيصر در شام و سربازان او مسلمانان آن ديار را به قتل رساندند و بدين ترتيب مسلمانان شام نيز به سان مسلمانان مكّه، در معرض تلاش براى بازداشتن آنان از دين و در معرض فتنه اى دينى قرار گرفتند و اين در حالى بود كه خداوند به جنگ در راه رفع فتنه فرمان داده و فرموده بود: «با آنان نبرد كنيد تا آن كه فتنه اى نباشد و دين و غلبه از آن خداوند باشد. اگر [در اين ميان] آنان از راه فتنه برگشتند و از آن دست كشيدند، هيچ ستمى مگر بر ستمكاران نخواهد بود»(1). به همين سبب بود كه غزوه مؤته و پس از آن غزوه تبوك رخ داد.

در همين دوران يهوديانى كه قبلا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آنان را از مدينه رانده بود در خيبر گرد هم آمدند تا مدينه را مورد تهاجم خود قرار دهند و بدين ترتيب ناگزير مى بايست قبل از آن كه آنها مدينه را مورد تعرّض و تهاجم قرار دهند، پيامبر (صلی الله علیه و آله) در انديشۀ پيكار با آنان برآيد.

نبردهاى ديگرى نيز كه در اين مرحله روى داد همه با تجاوز عملى و يا اعلام تجاوز دشمنان و سدّ كردن راه دعوت اسلامى از سوى آنان آغاز شد.

ص: 328

دستاوردهاى ديگرى در اين سفر داشت و توانست با بنى مدلج و همپيمانان اين طايفه قرار داد صلح منعقد سازد. بدين ترتيب اگر چه آن حضرت در اين غزوه به كاروان مورد نظر دست نيافت و از اين راه مال و ثروتى به دست نياورد، اما دلهايى را به دست آورد و با خود آشنا و مأنوس ساخت و همين براى او كافى بود، چه، اين مهم از نخستين كارها و وظايف در تعقيب رسالت محمّدى (صلی الله علیه و آله) بود.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اين غزوه ابو سلمۀ اسدى را در مدينه به جانشينى خود گذارد و پرچم سپاه را نيز به حمزة بن عبد المطلّب داد.

ابن اسحاق مى گويد: در همين غزوه بود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كنيۀ ابو تراب را به على (ع) داد. وى مى گويد:

در آن روز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آنچه را دربارۀ على [و دادن اين كنيه به او] فرمود گفته است. يزيد بن خثيم به نقل از عمّار بن ياسر روايت كرده است كه گفت: در غزوۀ عشيره در دشت ينبع من و على دو دوست و همراه يكديگر بوديم. هنگامى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن سرزمين فرود آمد يك ماه را در آنجا ماند و در همين مدّت با بنى مدلج و همپيمانان آنها از بنى ضمره پيمان صلح بست. در همين ايّام يك روز على (ع) به من گفت: «اى ابو يقظان آيا دوست دارى به سراغ آن چند نفر - از بنى مدلج كه در چاهى كار مى كردند - برويم و ببينيم چگونه كار مى كنند؟» پس بدين ترتيب به سراغ آنان رفتيم و مدّتى به تماشاى كار آنها پرداختيم تا اين كه خواب بر ما غلبه كرد. پس به نخل كوتاهى در زمينى پرخاك تكيه داديم و در آنجا خوابيديم. به خداوند سوگند هيچ چيز ما را از خواب بيدار نكرد مگر آن كه ديديم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با پاى خود ما را از خواب حركت مى دهد.

پس برخاستيم و در حالى كه گرد و خاك فراوانى از آن زمين پرخاك بر سر و رويمان نشسته بود نشستيم. در اين هنگام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به علّت خاكى كه بر سر و روى على (ع) نشسته بود آن حضرت را چنين خود مخاطب خود قرار داد كه «اى ابو تراب».

ص: 332

سپس ما رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را از آنچه كرده بوديم آگاه ساختيم و وى فرمود:

«آيا شما را از دو تن كه تيره روزترين مرد مانند آگاه نكنم؟» گفتيم: «چرا، اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)». پس فرمود: «[آن دو تن] يكى احيمر ثمود است كه ناقه را پى كرد و ديگرى كسى است كه اى على بر اين - اشاره به سر خويش - ضربتى فرود مى آورد تا آنجا كه اين - اشاره به محاسن خود - از خون آن تر مى شود»(1).

ابن كثير پس از نقل روايت فوق چنين دربارۀ اين حديث به تحليل پرداخته است:

«اين حديث از اين نظر [كه به پيشگويى دربارۀ آينده پرداخته] غريب است اما از جهت ديگر در اين كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) على را ابو تراب ناميده مؤيدى دارد، آن گونه كه در صحيح بخارى آمده است كه روزى على (ع) خشمگين از فاطمه از خانه بيرون آمد و به مسجد آمد و در همان جا خوابيد. در اين ميان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به خانۀ على (ع) رفت و دربارۀ او [از فاطمه] پرسيد و وى پاسخ داد كه خشمگين از خانه بيرون رفته است. پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مسجد آمد و او را بيدار كرد و به پاك كردن گرد و خاك از چهرۀ وى پرداخت و در اين حال مى فرمود: «برخيز اى ابو تراب»(2).

ما دربارۀ اين كنيه چنين ادامه مى دهيم كه اين كنيه براى على (ع) دوست داشتنى ترين كنيه بود، چه، آن نامى بود كه از حبيب خود و سرپرست دوران كودكى خويش محمّد (صلی الله علیه و آله) گرفته بود بويژه آن كه اطلاق اين كنيه از سوى

ص: 333

وى با اين همراه شد كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) دست بر چهرۀ وى كشيد تا آن سان كه با شريعتى كه آورده و به مردم رسانده غبار از چهرۀ حقايق عالم بشريّت زدود از چهرۀ اين حقيقت نيز غبار بزدايد.

آن سان كه ابن كثير مى گويد دو خبر فوق با يكديگر تلاقى و همسويى دارند و هر دو بر اين دلالت مى كنند كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در موارد مختلفى با اين كنيه آن حضرت را خوانده است.

گروهى از فرمان پروردگار خويش سر برتافتند و راه فسق در پيش گرفتند، در ميان آن كسانى كه در گمراهيهاى اين گروه از آنان پيروى مى كنند چنين شايع كرده اند كه اين كنيه حاكى از كمى شأن و منزلت على (ع) در نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است. امّا به عقيدۀ ما آن سان كه كردار اين گروه كردارى زشت و ناشايست است سخن آنان نيز زشت و ناروا است.

همان گونه كه اشاره كرده ايم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اين غزوه با بنى مدلج و همپيمان آنان بنى ضمره پيمان صلح بست. سهيلى در الروض الانف متن قرار دادى را كه ميان رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) و بنى ضمره منعقد شد بدين شرح آورده است:

بسم اللّه الرحمن الرحيم [اين پيمانى است] از محمّد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) براى بنى ضمره مبنى بر اين كه آنان خود و اموالشان در امنيّت است و تا در درياها صدفى هست اين خاندان از يارى مسلمانان در مقابل هر كه به آنان تعرّض كند برخوردار خواهند بود مگر آن كه جنگ عليه آنان بر سر دين الهى باشد. پيامبر (صلی الله علیه و آله) نيز اگر آنان را به يارى فرا خواند به وى پاسخ مثبت خواهند داد و بدين وسيله طاعت خداوند كرده، از پناه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برخوردار خواهند شد و نيكان و پرهيزگاران آنان از يارى بهره مند خواهند بود».

ص: 334

شهر موضع مسالمت و دوستى در پيش گرفت و با آنان پيمان حسن همجوارى و نيكوكارى بست. همچنين ديديم كه چگونه نخستين غزوات آن حضرت دربردارندۀ هيچ جنگ و حادثه اى نبود و تنها موجب انعقاد پيمانهاى صلح و دوستى و نيز آشنا و نزديك ساختن دلهاى كافران به دين حق - هر چند همچنان بر كفر خود استوار مانده بودند - شد [امّا همين مقدار دستاوردى خوب به شمار مى آمد] چرا كه آشنا و نزديك ساختن دلهاى گريزان با اسلام آن را در پى خواهد داشت كه اين دلها شيفته و جوياى حق شود و بى آن كه تاريكى و سياهى گريز و ناآشنايى بر آن چيره گردد نور بدان راه يابد.

در اين ميان برخى از قبايل به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى رسيدند و بى هيچ نفاق و ترديد و دودليى با آن حضرت اظهار دوستى مى كردند. يكى از اين قبايل قبيله جهنيّه است. احمد بن حنبل در مسند خود به نقل از سعد بن ابى وقّاص چنين روايت مى كند:

چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مدينه آمد، [سران] قبيلۀ جهنيّه به حضور ايشان رسيدند و گفتند: «تو در ميان ما فرود آمده اى. اطمينانمان ده تا همه به حضورت آييم. پيامبر به آنان اطمينان و امان داد و آنها نيز اسلام آوردند.

پس از آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ماه رجب ما را كه صد نفر بوديم روانه كرد و فرمود تا به يكى از محلاّت بنى كنانه كه در جوار جهنيّه قرار داشت حمله بريم. ما بر آنان حمله ور شديم، امّا چون آنها زياد بودند در مقابل ايشان به جهنيّه پناه برديم و آنان نيز از ما دفاع كردند و ما را از تعرّض آن قوم مصون داشتند ولى پرسيدند كه چرا در ماه حرام نبرد مى كنيد.

در پى اين ماجرا به مشورت با هم پرداختيم و برخى گفتند: «به حضور پيامبر (صلی الله علیه و آله) بر مى گرديم و آن حضرت را از آنچه گذشته است آگاه مى سازيم».

برخى ديگر نيز گفتند: «نه، در همين جا مى مانيم» در اين ميان من [سعد بن ابى وقّاص] به همراه تنى چند گفتيم: «نه، [اين كار را نيز انجام نمى دهيم،] بلكه به سراغ كاروان قريش مى رويم و آن را صاحب مى شويم».

ص: 336

[گفتنى است كه در آن زمان] هر كس چيزى از غنايم از دشمن مى گرفت از آن خود او بود.

به هر حال ما به سوى آن كاروان حركت كرديم و دوستان ما نيز به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برگشتند و آن حضرت را از آنچه گذشته بود آگاه كردند. در پى اين خبر آن حضرت خشمگين و در حالى كه چهره اش سرخ شده بود برخاست و فرمود: «آيا به صورت گروهى از نزد من رفتيد و متفرّق برگشتيد؟! تنها تفرقه همۀ آن كسانى را كه قبل از شما بودند هلاك ساخت بزودى كسى را بر شما خواهم گماشت كه هر چند برترين فرد شما نيست اما پايدارترين فرد در مقابل گرسنگى و تشنگى است».

اين روايت احمد است و در سند آن نيز كسانى وجود ندارند كه طعنى در مورد او [از سوى علماى رجال] سراغ داشته باشيم.

بيهقى در دلايل النبوه ماجراى فوق را شبيه به صورتى كه گذشت روايت كرده و البتّه به متن اين روايت چنين افزوده است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جنگ آنان در ماه حرام را محكوم كرد.

به هر حال حديث فوق - خواه به روايت احمد و خواه به روايت بيهقى - حاكى از سه نكته است.

الف: پس از روشن شدن آيات و نشانه هاى حقيقت جهنيّه اسلام آورد و آمادگى خود را براى يارى پيامبر (صلی الله علیه و آله) اعلام كرد.

ب: مسلمانان در اين ماجرا هر چند قصد جنگ داشتند، امّا با توجّه به دريافتن به ماه حرام در مورد اين كه به جنگ بپردازيد يا نه دچار ترديد شدند و عملا دست به نبرد نزدند.

ج: در همين زمان كاروانى از قريش در شرف آمدن بوده و شايد همين امر علّت اصلى اعزام اين سريّه را تشكيل مى داده است.

به هر حال وضعيّت روايت فوق كه دو امام حديث بر آن اتّفاق دارند هر چه كه باشد بدين حقيقت اشاره دارد كه اين سريّه تحت فرماندهى عبد اللّه بن حجش روانۀ

ص: 337

مأموريّت خود شده است.

بر خلاف روايت احمد كه تعداد افراد را يكصد نفر مى داند ظاهر روايت ابن اسحاق آن است كه شمار اين گروه هشت تن بود. وى همچنين نام تمامى شركت كنندگان در اين سريّه را كه به سان ديگر سريّه ها و غزواتى كه تاكنون بدان اشاره كرده ايم، همه از مهاجرين هستند و حتى يك نفر از انصار در ميان آنان وجود ندارد آورده است.

اين احتمال وجود دارد كه اين تعداد محدود از سوى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و پس از مشاهدۀ اختلاف از سوى آن حضرت مقرّر گرديده است، اختلافى كه شايد همين تعداد فراوان افراد آن را سبب گرديده، زيرا هر چه افراد [بيشتر باشند زمينۀ اختلاف بيشتر و] هر چه كمتر باشند زمينۀ اختلاف كمتر و اين در حالى است كه اختلاف مايۀ هلاكت است.

البته روايت ابن اسحاق لزوما حاكى از اين نيست كه تعداد افراد اين سريّه حتما همان هشت نفر بودند و شمارشان از اين تجاوز نمى كرد، زيرا مى توان گفت اين هشت نفر كه از آنان نام برده شده به همراه تعداد ديگرى - نه چندان كم - در اين سريّه شركت داشته اند.

ابن اسحاق در ادامۀ روايت خود ماجرا را چنين بيان مى كند:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نامه اى براى عبد اللّه بن جحش نوشت و در اختيار وى قرار داد و از او خواست نامه را باز نكند مگر پس از آن كه دو روز راه پيمايى كند.

پس از آن در نامه مى نگرد و روانۀ مأموريّتى مى شود كه آن حضرت به وى داده است... او نيز پس از دو روز راه پيمايى به همراه گروه خود نامه را گشود و در آن چنين ديد: «وقتى در اين نامه ام نگريستى به راه خود ادامه ده تا در نخلستانى ميان مكّه و طايف فرود آيى و در آنجا در كمين و مراقبت قريش بنشينى و اخبار آنان را به دست آورى و به ما برسانى.

چون عبد اللّه اين نامه را خواند گفت: «به گوش جان شنيدم و فرمان بردم». وى همچنين همراهان خود را از مضمون اين نامه آگاه ساخت و گفت:

ص: 338

«پيامبر مرا از اين نهى فرموده است كه كسى از شما را به همراهى خود وادار سازم. پس هر كدام از شما كه جوياى شهادت است و بدان شوق و رغبت دارد با من روانه شود و هر كس نيز مى خواهد برگردد. من خود در پى فرمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اجراى آن مى روم»(1).

اين كه عبد الله ياران خود را مخيّر به ماندن يا رفتن ساخت حكايت از آن دارد كه شمار آنان چندان هم اندك نبوده است، چرا كه چنين تخييرى تنها در ميان گروهى نسبة بزرگ امكان دارد [تا پس از رفتن برخى هنوز تعداد قابل توجّهى باقى بمانند] و بنابراين عادة چنين تخييرى نمى تواند در ميان يك گروه كوچك هشت يا نه نفرى صورت بگيرد.

شايد هم اين تخيير قبل از آن افتراق و جدايى گروهى از افراد اين سريّه و احتمالا مقدّمۀ آن جدايى كه از سستى برخى از دلها ناشى شده، بوده است و در اين اعزام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دوست داشته تنها كسانى كه صاحب عزم و اراده و دلى استوار هستند و سستى و دودلى يا احتمال آن از دلهاى آنان رخت بربسته است روانه شوند و تحت فرماندهى امير خود راه حجاز را در پيش گيرند.

در اين ميان سعد بن ابى وقّاص و عتبة بن غزوان كه از همان هشت تن بودند و هر دو يك شتر داشتند كه به نوبت بر آن سوار مى شدند از عبد اللّه عقب ماندند. اما قافلۀ وى به راه خود ادامه داد، در حالى كه اين اميد وجود داشت كه آن دو تن بتوانند گروه خود را بيابند و به آن ملحق شوند.

به هر حال عبد اللّه با باقيماندۀ گروه خود به راه ادامه داد تا آن كه كاروان قريش را كه مردانى از آنان و همپيمانانشان به نامهاى عمرو بن حضرمى بن عبد الله بن عبّاد، عثمان بن عبد الله بن مغيره مخزومى، برادرش نوفل بن عبد الله و بالاخره حكم بن كيسان مولى مغيرة بن شعبه آن را همراهى مى كردند يافت.

مردان كاروان چون گروه اعزامى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را كه اينك در نزديك آنان

ص: 339

قرار داشت ديدند از آنان و از رويارويى با آنان ترسيدند. اما چون عكاشه بن محصن را كه از افراد اين گروه بود مشاهده كردند كه سر خود را تراشيده [بدين گمان كه آنان روانۀ حج هستند] از ناحيۀ اين گروه آسوده خاطر شدند و با خود گفتند: «اينها قصد رفتن به عمره دارند از ناحيۀ آنها خطرى تهديدتان نمى كند».

از ديگر سوى با توجّه به اين كه آن روز آخرين روز ماه رجب بود و اين ماه در رديف ماههاى ذى القعده، ذى الحجّه، محرّم و در شمار ماههاى حرام قرار دارد، افراد گروه عبد الله در اين باره با يكديگر به مشورت پرداختند كه آيا در ماه حرام به جنگ بپردازند يا آن كه امشب كاروان قريش را واگذارند كه در اين صورت آنان وارد محدودۀ حرم خواهند شد و ديگر مسلمانان نخواهند توانست متعرّض آنان شوند و به همين سبب نيز نمى بايست همين يك شب باقيمانده از ماه حرام را صبر كنند.

نتيجۀ اين مشورت به اتّفاق آرا آن شد كه وارد جنگ شوند. به همين سبب يكى از افراد سريّه حضرمى را هدف تير خود قرار داد و به قتل رساند. عثمان بن عبد الله بن مغيره و حكم بن كيسان را نيز به اسارت گرفتند و تنها نوفل بن عبد الله توانست از چنگ آنان بگريزد.

بدين ترتيب افراد اين گروه، به همراه كاروان به غنيمت گرفته و اسيران خود، به مدينه بازگشت و به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسيد.

ساخت و پنداشتند كه خود را در مهلكه افكنده اند. در اين ميان حتى ديگر مسلمانانى كه در اين سريّه شركت نداشتند به سرزنش آن گروه پرداختند كه چرا آنان به جنگ دامن زده اند و آزمايش خوبى از خود نشان نداده اند.

در مورد اسيران قريش نيز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آزادى آنان را به تعويق انداخت تا سعد بن ابى وقّاص و دوستش به مدينه برگردند. وى پس از بازگشت آن دو اسيران را آزاد كرد.

در پى اين رخداد موج تبليغاتى عليه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به راه افتاد كه بيش از هر كسى مشركان مكّه و يهوديان مدينه به آن دامن مى زدند. مشركان قريش آشكارا به اين تبليغ مى پرداختند و البته آنچه عامل محرّك آنان براى اين كار بود حرمت مناسك و محرّمات نبود بلكه آنچه آنان را براى اين امر تحريك مى كرد كاروانى بود كه در مقابل آنچه آنان از مجاهدان مهاجر گرفته بودند از آنها گرفته شده بود و محرّك ديگر خشم و ناخشنودى آنان از اين بود كه مى ديدند مسلمانان به قدرتى دست يافته اند كه مى توانند به وسيلۀ آن به تأديب آنها بپردازند و بالاخره آخرين محرّك آنان اين بود كه خود را در آستانۀ وضعيّتى جديد مى ديدند كه از هم اكنون طليعه هاى آن پديدار شده بود.

بدين ترتيب مشركان مكّه چنين وانمود كردند كه آنان مدافع حرمتها و ارزشهايند و اين محمّد است كه حرمتهايى را كه آنان پاسدار آنند مى شكند! آنها از ياد برده بودند كه چگونه خود، مسلمانان را وادار به ترك عقيدۀ اسلامى و آزار در اين راه مى كردند و حرمت بيت اللّه را شكسته بودند. آنها فراموش كرده بودند كه خداوند آزار ديگران را خواه در ماه حرام و خواه در ساير ماهها حرام كرده است.

يهوديان نيز در اين ميان فرصتى مناسب براى تشفّى دادن به كينه و خشم نهان خود يافته بودند و به همين سبب سخنانى بر زبان مى آوردند كه از كينۀ درونى آنان و از دشمنى ديرينه شان نسبت به اسلام حكايت داشت، كينه اى كه در آغاز آن را پنهان مى كردند، امّا سرانجام على رغم همۀ پنهانكاريها و بر خلاف ميل آنها اين كينۀ نهان

ص: 341

خود را بر زبان آنان آشكار ساخت «و آنچه هنوز در دل نهان مى داشتند خطيرتر از اين اظهارات بود»(1).

اين وضع همچنان برپا بود و نزديك بود مجاهدان پاكباز مسلمان از اندوه اين كار خود جان بسپارند تا اين كه آيات ذيل نازل شد: «دربارۀ ماههاى حرام و جنگ در اين ماههاى از تو مى پرسند. بگوى جنگ در اين ماهها كارى گران و سنگين است ولى بازداشتن مردم از راه خدا، كفر ورزيدن به او و به مسجد الحرام و نيز بيرون راندن ساكنان حرم از آن در نزد خدا كارى به مراتب سنگينتر از آن است و فتنه [و بازداشتن مردم از دين خود] از كشتن بالاتر است. آنان هنوز نيز با شما مى جنگند تا اگر بتوانند شما را از دين خويش برگردانند»(2).

اين آيات مايۀ آرامش و آسودگى خاطر مؤمنان و در مقابل پاسخى قاطع و كوبنده به كافران و اعلام اين حقيقت بود كه كسانى كه خود حرمتهاى الهى را شكسته، به خداوند و به مسجد الحرام كافر شده، مردم را از راه خدا بازداشته و در خانۀ امن الهى با مؤمنان جنگيده اند حق ندارند دربارۀ شكسته شدن حرمت ماههاى حرام سخن گويند.

علاوه بر اين در اين ماجرا به اين نكته نيز بايد توجّه داشت كه كسانى كه جنگ را آغاز كردند مشركان بودند زيرا نخست آنان بودند كه به مناطق اطراف مدينه تعرّض كردند، هر چند به هدفى نرسيدند و از آن نواحى گريختند. امّا در عين حال آيا آنان انتظار داشتند و آيا اين صحيح بود كه مؤمنان آنها را به حال خود رها كنند تا ديگر بار هجوم خود را تكرار كنند؟ پاسخ آن است كه به هيچ وجه مؤمنان نمى توانستند مشركان را به همان حال رها كنند تا در درون خانه هاى مسلمانان بر آنها حمله ور شوند.

به هر حال: مسلمانان در اين سريّه كاروان تجارى قريش را در اختيار خود

ص: 342

گرفتند و اين نبرد مقدّمه اى بر بدر كبرى بود.

قدرتمند] خواهند ترسيد.

بدين ترتيب اين سريّه ها و غزوه ها جلوه هايى از قدرت حق [و مانورهايى نظامى] بود تا مشركان با درس گرفتن از آن راه را بر دعوت به حق باز گذارند تا همچنان به پيش رود و ضميرهاى خفته را بيدار كند، چه برخى از ضميرهاست كه صداى گرم و مهرآميز و آرام حق را نمى شنود و تنها هنگامى بيدار مى شود كه صداى نيرومند قدرت حق را بشنود و در اين هنگام است كه از شدّت آزارهاى خود عليه حقجويان مى كاهد و در پى بى آن - اگر كه ضلالت و گمراهى براى او تقدير نشده باشد در طريق هدايت قرار مى گيرد.

ب: هر چند در اين سريّه ها و غزوات جنگى وجود نداشت امّا باعث مى شد تا مسلمانان به بررسى بيشتر سرزمين عربى [و مناطق مجاور مدينه كه بويژه براى مهاجران ناشناخته تر بود] بپردازند و با پستى و بلندى و كوه و درّه و نقاط ناشناختۀ آن آشنا شوند و كسانى كه تاكنون با چنين مناطقى آشنا نشده بودند از آن آگاهى يابند و همچنين در اين مناطق با اعراب در چادرها و خانه ها و محلاّت آنها ملاقات كنند و افكار و انديشه ها را متوجّه اسلام سازند و اصول و مبانى آن را براى ديگران تبيين كنند.

علاوه بر اين در گشتهايى كه سريّه هاى اعزامى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به عمل مى آوردند با مسيرهاى عبور كاروان تجارى قريش آشنا مى شدند، كاروانى كه تودۀ مردم مكّه در آن سهم اندكى داشتند و بخش عمدۀ آن متعلّق به تاجران ثروتمند مكّه بود.

در اين ميان گروههايى كه در پى كاروانهاى تجارى قريش براى دست يافتن به آن و مصادرۀ اموال آن مى رفتند تنها بدين سبب دست به چنين اقدامى مى زدند كه اين اموال مورد مصادره جبران اموالى باشد كه مشركان از آنان غصب كرده بودند.

از اين پيش نيز گفته ايم كه هدف از اين اعزام سريّه ها اعمال محاصرۀ اقتصادى عليه قريش نبود و اين بر خلاف آن چيزى است كه در اظهارات برخى از نويسندگان و در

ص: 344

عرف سياستمداران و طرفهاى درگير جنگ در عصر حاضر بچشم مى خورد و چنين اقداماتى به هدف ايجاد تنگنا و مشكلات اقتصادى در تأمين مايحتاج و خوراك مردم عليه جبهۀ مقابل خود انجام مى دهند و اجازه نمى دهند براى آنان هيچ موادّ غذايى و يا وسايل ضرورى ديگر براى ادامۀ زندگى و عمران و سازندگى فرستاده شود.

روشن است كه در جنگهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) - اعم از غزوه ها و سريّه ها - چنين هدفى تعقيب نمى شد، بلكه هدف از آنها مقابله با تاجران بزرگى بود كه همه يا اغلب آنها عليه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) اعلام جنگ كرده، در آزار اصحاب و ياران او و بيرون راندن آنها از خانه و كاشانۀ خود با يكديگر همدست شده بودند.

بنا بر اين اقدام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اعزام سريّه ها و غزوات يك جنگ اقتصادى عليه همۀ مردم كه بى گناه و گناهكار را با هم شامل شود نبود بلكه هدف مصادرۀ اموال ستمگرانى بود كه اموال و داراييهاى مجاهدان را غصب كرده بودند، مهاجرانى كه به فرمودۀ قرآن از خانه هاى خود و از كنار ثروت و دارايى خويش رانده شدند بى آن كه هيچ جرمى را مرتكب شده باشند مگر آن كه گفتند پروردگار ما اللّه است.

ج: در اين غزوات در كنار دعوت مردم به خداوند كه با حكمت و اندرزهاى نيكو صورت مى گرفت، دلهاى مردم به اسلام نزديك و با آن آشنا مى شد، چه در همين غزوه ها پيمانهاى همكارى متقابل و عدم تعرّض بسته مى شد، آن گونه كه در غزوۀ ودان با بنى ضمره پيمان بسته شد كه هرگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آنان را به كمك فرا خواند به اين دعوت پاسخ مثبت دهند و در غزوۀ عشيره نيز با بنى مدلج و همپيمانانشان از بنى ضمره پيمان همكارى و يارى متقابل ميان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و آنان انعقاد يافت و قراردادى در اين باره - كه متن آن را به نقل از الروض الانف سهيلى آورديم - نوشته شد.

بنا بر اين اگر رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در اين غزوه ها جايى را فتح نكرد امّا دلهايى را گشود و با آيين خود آشنا و به خود نزديك ساخت تا ايمان بدانها راه يابد و همين

ص: 345

مايۀ قدرت حقجويان گردد، زيرا آشنا و مأنوس ساختن دلها با حقيقت راه ورود اين نور به دلهاست و نيز باعث مى شود دلها گريزان و ترسان از حقيقت نامأنوس باشد و در نتيجه كور شود.

نكتۀ قابل ملاحظه در اين سريّه ها و غزوات آن است كه در هيچ يك از اين اعزامها كسى از انصار به همكارى و همراهى خوانده نشد و همۀ افراد سپاه را مهاجرين تشكيل مى دادند. اينك با توجّه به اين كه چنين چيزى به صورت اتفاقى حاصل نشده و بلكه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از اين كار هدفى داشته است اين پرسش مطرح مى شود كه چرا چنين كارى صورت مى گرفت.

پاسخ اين پرسش در نكات ذيل روشن خواهد شد:

الف: با توجّه به اين كه اين مهاجران بودند كه مورد آزارهاى بدنى و هتك حرمت از سوى مشركان قرار گرفته بودند - بالطّبع - آنان بيش از هر كس ديگرى تمايل به انتقام گرفتن و مورد قصاص قرار دادن كسانى داشتند كه آنان را در معرض آن آزارها قرار داده بودند و بدين ترتيب مهاجران سزاوارتر از ديگران براى رويارويى با مشركين بودند.

علاوه بر اين همين مهاجران بودند كه مورد استضعاف قرار گرفته و مشركان قصد خوار ساختن آنها را داشتند و به همين سبب رويارويى آنان با مشركان و فرار مشركان از همين ستمديدگان ديروز به صورت روشنتر و گوياترى اين حقيقت را بيان مى كرد كه حق برترى و قدرت يافته و اينك در زمين خداوند براى اين حقجويان سلطه و تمكنّى به وجود آمده است. چنين رويارويى مؤثرتر و تهديدكننده تر بود. به عنوان نمونه اين جاى تأمل است كه سران قريش آن هنگام كه عمّار ياسر را مشاهده مى كردند كه با قدرتى كه خداوند به او داده راه را بر آنان مى بندد و به مقابله با آنها مى ايستد چه حالتى مى توانستند داشته باشند، بويژه آن كه آنان همين ديروز او و پدر و مادرش را در زير شكنجه هاى سخت خود قرار داده و مادر او را در زير شكنجه به قتل رسانده بودند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز در همان هنگام خطاب به اين

ص: 346

خاندان فرموده بود: «اى خاندان ياسر پايدارى كنيد كه بهشت وعده گاه شماست».

ب: كسانى كه از خانه و كاشانه و از كنار ثروت و دارايى خويش رانده شده بودند، مهاجران بودند و به همين سبب آنان بيش از ديگران حق داشتند به مطالبۀ اموالى كه از آنان غصب شده و خانه هايى كه از آنان ويران شده برخيزند و همچنين بدين وسيله شرّ اين ستمگران را از سر خاندان و برادران مستضعف خويش كه هنوز هجرت نكرده بودند كوتاه كنند و يا آنان را به جزاى آنچه كرده اند برسانند.

ج: مهمترين علّت آن است كه پيمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با مردم مدينه و انصار شامل پناه دادن به آن حضرت و يارى رساندن به او و دفاع از او در مقابل آنچه از خود و فرزندان و زنان خويش دفاع مى كنند مى شد و در آن پيمان چنين نيامده بود كه آنان به همراه او براى جنگ از مدينه خارج شوند، هر چند به صورت ضمنى از اين پيمان چنين استفاده مى شد كه آنان در صلح و جنگ با او همراهند [و اين امر شامل جنگ در خارج مدينه نيز مى شود].

به همين دليل پيامبر دوست نداشت آنان خارج از آنچه متن پيمان مشترك مدينه بر آن تصريح دارد - به گونه اى كه هيچ جاى تأويل در آن نيست - با او همراه شوند و به همين سبب انصار را به بيرون آمدن از مدينه به همراهى او در اين جنگها فرا نخواند، بويژه آن كه براى چنين لشكركشيهاى محدودى در ميان مهاجرين به اندازۀ كفايت نيرو وجود داشت.

به همين دليل كه پيمان مدينه بر شركت انصار در جنگهاى خارج از مدينه تصريح نداشت هنگامى كه خطرى جدّى خود را نشان داد و مشركان با سپاهى گران و متجاوز از هزار تن به قصد تعرّض به مدينه روانه شدند آن حضرت [براى رويارويى با آنان در خارج مدينه] با انصار به مشورت پرداخت تا آنان با خشنودى خود و در صورت تمايل در اين نبرد شركت جويند. اين مشورت هنگامى صورت

ص: 347

مى گرفت كه مشركان با همه ساز و توان و توشه و افراد خويش به قصد رويارويى با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده بودند و انصار نيز محلّ امّيد آن حضرت بودند و بر اساس آنچه ايمان انصار آنان را بدان فرا مى خواند و ملزم مى ساخت - كه همين نيز استوارترين پيمان بود - آن حضرت به يارى آنان چشم اميد داشت.

ص: 348

و رمضان و يا بخش اعظم اين مدّت، دوران تشريع امور عبادى به هدف تقويت نفوس و دلهاى مسلمانان و نيز تقويت جامعۀ اسلامى بود. در همين مدّت تغيير قبله از بيت المقدّس به كعبه، روزۀ ماه رمضان و زكات فطر كه احكامى اجتماعى به شمار مى روند تشريع شد.

حضرت به امر پروردگار خويش از اين اطّلاع داشت كه قبله قرار دادن بيت المقدّس و پشت به كعبه ايستادن مسأله اى موقّت است و سرانجام همان كعبه قبله و روى بدان جانب ايستادن نشانه اى حاكى از ميان رفتن دولت بتان و طهارت يافتن كعبه خواهد بود.

به همين سبب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پيوسته به درگاه خداوند تضرع مى كرد تا زمان موعود و بازگشت قبله به جانب كعبه را نزديكتر سازد چرا كه بازگشت به جانب كعبه بازگشت به كعبۀ ابراهيم پدر پيامبران الهى و نشانه اى حاكى از نصرت الهى و از ميان رفتن بتها در زمانى دور يا نزديك - هر چند در مقياس عمر سالها و ايّام روزگار چندان زياد نيست - بود.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به درگاه خداوند زارى مى كرد تا آنچه را كه شايد دور است نزديكتر سازد.

در اين ميان يهوديان نيز گمان مى كردند كه قبله قرار گرفتن مسجد الاقصى بدان معنى است كه محمّد (صلی الله علیه و آله) خارج از پيامبران بنى اسرائيل نيست. اين گمانى باطل و پندارى نادرست بود كه در دل و انديشۀ آنان جاى گرفته بود، دل و انديشه اى كه نخست به خيال پردازى روى مى آورد و سپس آرزوها و تخيّلاتى بدان راه مى يابد و آنگاه عقيده پيدا مى كند، به سان دين دارانى كه به دين نمى گروند مگر آن كه آرزوهاى آنان را برآورده سازد يا با آنها همسويى داشته باشد.

به هر حال مدّتى قبل از بدر بود كه زوال دولت بتها - كه در روز برپايى اين نبرد تحقق يافت - اعلام شد و خداوند اجازه و فرمان داد تا قبله به جانب كعبه تغيير يابد يا بهتر بگوييم - به جانب كعبه برگردد. چنين بود كه آيات خداوند بر پيامبر نازل شد كه «سبك خردانى از مردم خواهند گفت چه چيز آنان را از قبله اى كه تاكنون داشتند برگرداند. بگوى شرق و غرب از آن خداست و هر كه را بخواهد به راه راست هدايت مى كند. بدين سان ما شما را امّتى ميانه قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد و رسول نيز بر شما گواه باشد. ما آن قبله اى را كه بدان سوى مى ايستادى جز براى آن

ص: 351

قرار نداديم كه كسانى را كه از رسول پيروى مى كنند از كسانى كه به گذشتۀ خويش بر مى گردند بازشناسيم، هر چند اين امر مگر براى آنان كه خداوند هدايتشان كرده كارى گران و سنگين بود. [امّا] خداوند آن نيست كه ايمان شما را ضايع و بى اثر سازد كه خداوند بر مردم رءوف و مهربان است. ما سر بلند كردن تو به جانب آسمان را ديده ايم و تو را به جانب قبله اى بر خواهيم گرداند كه از آن خشنودى. پس روى به جانب مسجد الحرام برگردان و [شما مؤمنان نيز] هر جا كه بوديد روى بدان جانب كنيد. كسانى كه اهل كتابند مى دانند كه اين فرمانى حق از جانب پروردگار ايشان است و خداوند از آنچه آنان مى كنند غافل نيست. اگر تو هر آيتى را [كه اهل كتاب مى خواهند] در اختيار آنان قرار دهى از قبلۀ تو پيروى نخواهند كرد و تو نيز تابع قبلۀ آنان نخواهى بود و آنان نيز هر [طايفه] تابع قبله ديگرى نيست. اگر پس از آنچه از علم و آگاهى به تو رسيد از خواسته هاى دل آنان پيروى كنى از ستمگران خواهى بود»(1).

با اين فرمان الهى و با اين آيات قبله به جانب كعبه تغيير يافت. اين آيات از دو نكته حكايت يا بدان اشاره دارد:

الف: اهل كتاب پيش از تغيير قبله از اين كه مسلمانان از قبلۀ آنان پيروى مى كنند شادمان بودند و اينك همانان بودند كه مى گفتند: «چه چيز آنان را از قبله اى كه تاكنون داشته اند برگردانده است؟».

ب: قبله قرار گرفتن بيت المقدّس پيش از اين تنها حكمى موقّت بود كه به زوال سبب آن زايل مى شود و بنابراين به عقيدۀ ما از آنجا كه تغيير قبله پايان حكم موقّتى بوده كه اعتبار آن انقضا يافته در اينجا هيچ نسخى در كار نيست.

374 - اكنون جاى پرداختن به اين بحث است كه در چه زمانى اين تغيير صورت گرفت. در اين باره روايات چندى رسيده كه ظاهرا نوعى اختلاف در آنها وجود دارد، امّا همه در اين اتّفاق دارند كه پس از ماه جمادى الآخر [سال دوّم

ص: 352

هجرت] اين جريان رخ داده است. اختلاف اين روايات در اين است كه آيا اين مسأله در ماه رجب و يا در ماه شعبان بوده؛ از قتاده، زيد بن اسلم و عبد الله بن عباس روايت شده كه در ماه رجب بود، امّا روايت ديگرى حكايت از اين دارد كه در ماه شعبان بوده است.

آن گونه كه از نقل كلام ابن اسحاق در البداية و النهاية بر مى آيد، هر چند قول نخست نيز از او روايت شده امّا ظاهرا چنين به نظر مى رسد كه وى به نظريّۀ اخير گرايش داشته، وى اين ماجرا را پس از سريّۀ عبد اللّه بن حجش آورده با آن كه اين سريّه در آخرين روز ماه رجب بوده است [و قاعدة اگر اين دو ماجرا همزمان نباشد بايستى تغيير قبله در ماه شعبان باشد]. اينك متن عبارت ابن كثير در البداية و النهاية در اين باره را مى آوريم:

«ابن اسحاق پس از بحث از سريّۀ عبد اللّه بن حجش مى گويد: «گفته شده است در شعبان همين سال درست هيجده ماه پس از ورود رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مدينه قبله [از مسجد الاقصى] به كعبه تغيير يافت. ابن جرير اين قول را از سدى روايت مى كند و بنا بر اين سند نقل او از ابن عباس، ابن مسعود و تنى چند از ديگر صحابه خواهد بود. امّا اكثريّت بيشتر از عالمان گفته اند: قبله در نيمۀ شعبان و هشت ماه از هجرت گذشته تغيير يافت».

ابن اسحاق در ادامه از محمّد بن سعد از واقدى نقل كرده است كه قبله در روز سه شنبه نيمۀ شعبان تغيير كرد(1).

به هر حال ابن كثير [در تفسير خود] متذكّر شده است كه وى به روايت نيمۀ شعبان تمايل بيشترى دارد چه اين كه همين نظر اكثريّت غالب است و به گفتۀ ابن كثير اكثريّت غالب روايتى را اختيار نمى كنند مگر آن كه صحّت آن بر ايشان محرز شده باشد. علاوه بر اين مشاهده مى كنيم كه پيوسته آنچه را همۀ مردم و از جمله علما مورد قبول قرار مى دهند رد نمى شود مگر آن هنگام كه دليلى قاطع يا

ص: 353

حدّ اقل دليلى برتر از مستند اين امر مورد قبول عموم بر خلاف آن اقامه شود.

همچنين ما شاهد آنيم كه مردم مسلمان روز نيمۀ شعبان را به عنوان روزى مبارك جشن مى گيرند. اين جشن و اين مباركى با اين سازگارى دارد كه همين روز روز تغيير قبله از مسجد الحرام به مسجد الاقصى كه هر دو مقدّس است باشد، چه اين روز روز شادى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز بود.

نكتۀ قابل ملاحظه در اظهارات ابن كثير آن است كه وى مدت زمان ميان هجرت يا ورود پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مدينه و تغيير قبله را هيجده ماه دانسته و اين در حالى است كه اگر ما اين مدّت را از نيمۀ ربيع سال اوّل يا دقيقتر از دوازدهم اين ماه تا نيمۀ شعبان سال دوم حساب كنيم اين مدّت هيجده ماه نمى شود(1) و هفده ماه خواهد بود.

در اين مرحله به اجتهاد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود. امّا ما بايد در كنار آن وحيى نيز در اين باره در نظر بگيريم و بدان قائل شويم چرا كه اگر وحيى در اين مورد نازل نشده بود رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) كسى نبود كه مردم را از جانب خود به چنين عبادتى امر كند.

مرحلۀ دوّم: هنگامى است كه آيات ذيل نازل شد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد روزه بر شما نوشته شد آن سان كه بر كسانى كه پيش از شما بودند نوشته شده بود. شايد تقواى خدا پيشه كنيد. چند روز مشخّص و محدود [روزه است] و هر كه از شما مريض يا در سفر باشد تعدادى از روزهاى ديگر [روزه خواهد گرفت]. بر كسانى نيز كه توان آن نداشته باشند به جاى آن فديه اى است كه خوراك بينوايان باشد. پس هر كس داوطلبانه روزه بگيرد همين براى او بهتر است و اگر روزه بگيريد برايتان بهتر است البتّه اگر كه بدانيد»(1).

ابن كثير مى گويد در اين مرحله مسلمانان ميان اين كه روزه بگيرند يا روزه نگيرند مخيّر بودند و هر كس مى خواست روزه مى گرفت و هر كس نمى خواست روزه نمى گرفت.

ما در اين باره نظرى داريم كه در سطور آينده پس از بحث مرحلۀ سوّم بدان خواهيم پرداخت.

مرحلۀ سوّم: هنگامى است كه با نزول آيات ذيل روزۀ ماه رمضان بر همگان واجب شد، آنجا كه مى فرمايد: «ماه رمضان همان است كه قرآن در آن نازل شده تا هدايت مردمان و آياتى از هدايت و روشنگرى باشد. پس هر كس از شما كه ماه را ببيند بايد روزه بگيرد و هر كس كه مريض يا در سفر باشد چند روزى از روزهاى ديگر [سال]. خداوند براى شما سهولت را مى خواهد و خواهان سختى و مشكل براى شما نيست. و بايد اين تعداد را كامل كنيد و خداوند را بر آنچه هدايتتان كرده است بزرگ داريد و باشد كه سپاس به جاى آريد»(2).

ص: 355

ابن كثير در ادامه براى اين مرحله دو دورۀ كوتاهتر ذكر مى كند:

الف: دوره اى كه در آن مسلمانان پس از افطار تا هنگام خواب مى خوردند و مى آشاميدند و پس از خوابيدن اباحه خوردن و آشاميدن از بين مى رفت.

ب: دوره اى كه در آن خداوند همبستر شدن با زنان و نيز خوردن و آشاميدن را از هنگام افطار تا طلوع فجر حلال اعلام فرمود، آنجا كه اين آيات نازل گرديد كه: «در شب روزه، همبستر شدن با زنان برايتان حلال شده است كه آنان لباس شما و شما لباس آنان هستيد. خداوند مى داند كه شما به خود خيانت مى كرديد. پس بر شما توبه كرد و شما را بخشيد. پس اكنون با زنان همبستر شويد و آنچه را خداوند برايتان نوشته [و تقدير كرده] است بجوييد و بخوريد و بياشاميد تا آن هنگام كه از روشنايى فجر، براى شما رشتۀ سفيد از رشته سياه جدا و شناخته شود. سپس روزه را تا شب به پايان بريد و در حالى كه در مسجد به اعتكاف نشسته ايد با زنان همبستر نشويد. اينها حدود الهى است بدان نزديك نشويد. بدين سان خداوند آيات خود را براى مردم بيان مى كند شايد تقوا پيشه كنند»(1).

376 - اكنون جاى تأمّل در اظهارات ابن كثير از دو ناحيه است:

الف: وى مى گويد در هنگام تشريع روزه در دوّمين مرحله مسلمانان مخيّر بودند كه روزه بگيرند يا نگيرند و به جاى آن فديه دهند. شايد وى اين سخن را از قسمتى از آيه كه مى گويد: «بر كسانى نيز كه توان آن نداشته باشند به جاى آن فديه اى است كه خوراك بينوايان باشد»(2) استنباط كرده است.

به عقيدۀ ما و به پيروى از علماى سلف يا حدّ اقل برخى از آنها چنين تخييرى ميان روزه داشتن و روزه نداشتن در كار نبوده است چرا كه:

يك: چنين چيزى با وجوب روزه تناقض دارد و اين در حالى است كه به مقتضاى آيۀ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد روزه بر شما نوشته شد آن سان كه بر

ص: 356

كسانى كه پيش از شما بودند نوشته شده بود. شايد تقواى خدا پيشه كنيد»(1) روزه «واجب» شده و حتّى براى مؤكّد بودن اين وجوب با كلمه «بر شما نوشته شد» از آن تعبير شده تا اين حقيقت بيان شود كه وجوب روزه يك شريعت ازلى و دائمى است كه بر مؤمنان نوشته شده است آن سان كه بر ديگران و پيروان اديان گذشته نوشته شده بود. همچنين در قسمت اخير آيه سخن الهى حاكى از آن است كه روزه راهى براى رسيدن به تقواى خداوند است و اين در حالى است كه تقوا هميشه و در هر حال مطلوب است [و بايد آنچه راه رسيدن بدان است هميشه لازم باشد نه آن كه ميان آن و چيزى ديگر تخيير برقرار شود].

دو: خداوند بر آن كسى كه به عذر سفر يا مرض روزه نمى گيرد واجب ساخته است كه در بقيّۀ ايّام سال به همان اندازه روزه بگيرند. اين مسأله حكايت از آن دارد كه تعداد روزهاى روزه گرفتن مشخّص و زمان آن نيز معيّن است و حتّى در صورت وجود عذر به صورت كلّى ترك نمى شود و فوت نمى گردد، بلكه واجب است قضاى آن داده شود. اين در حالى است كه اگر تخييرى ميان روزه گرفتن و روزه نگرفتن در كار بود در همين جا كه مناسبترين جاست ذكر مى شد و قضا در روزهاى ديگر سال واجب اعلام نمى گرديد و حدّ اقل مسافر يا مريض مقيم در حضر مى توانست به استناد همين تخيير روزه نگيرد و قضاى آن را نيز ندهد.

سه: آيه «كُتِبَ عَلَيْكُمُ اَلصِّيٰامُ» ، «روزه بر شما نوشته شد» با آيۀ «شَهْرُ رَمَضٰانَ اَلَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ اَلْقُرْآنُ» ، «ماه رمضان همان است كه قرآن در آن نازل شده» وحدت سياق دارد و معقول نيست كه دو آيه كه هر دو بخشهايى از يك متن را تشكيل مى دهند يكى ناسخ و ديگرى منسوخ باشد [و به موجب يكى تخيير ثابت شود و به موجب ديگرى اين حكم لغو گردد]. بلكه معنى مناسب و سازگار با اين وحدت سياق آن است كه آيۀ دوم بيانى براى عبارت «ايّاما معدودات»، «چند روزى مشخّص و محدود» در آيۀ اوّل باشد و نه ناسخ آن.

ص: 357

چهار: مقصود از «يطيقونه»، «كسانى كه توان آن را ندارند» كسانى است كه با روزه گرفتن در نهايت سختى قرار مى گيرند و توان آنان به پايان مى رسد و در آينده نيز امكان اعاده و قضاى روزه را ندارند. تنها چنين كسانى هستند كه به جاى روزه گرفتن فديه خواهند داد [و بنابراين اجازۀ ترك روزه به همگان داده نشده است].

روايت شده كه اين آيه منطبق بر پيرمردان و پيرزنانى است كه اگر روزه بگيرند تمام توان آنها گرفته مى شود. اين روايت از ابن عباس نقل شده و شامل زمين گير و مريضى كه اميد بهبود براى او نيست نيز مى شود.

پنج: آيۀ «پس هر كس داوطلبانه روزه بگيرد همين براى او بهتر است و اگر روزه بگيريد برايتان بهتر است»(1) نيز بر تخيير ميان روزه گرفتن و روزه نگرفتن دلالت نمى كند، زيرا بروشنى مشخّص است كه مقصود از اين آيه روزۀ مستحبّى است و نه روزۀ واجب.

ب: وى مى گويد پس از وجوب روزه از سوّمين مرحله در دوره اى، خوردن و آشاميدن و همبستر شدن با زنان پس از هنگام خواب جايز نبود و در دورۀ بعد اين امر مجاز اعلام شد.

ما در مقابل اين سخن اظهار مى داريم كه در هيچ نص قرآنى و يا در هيچ حديث نبويى چنين نيامده است كه بمجرّد خوابيدن اباحۀ اكل و شرب و همبسترى با زنان از ميان مى رود، بلكه آنچه براى ما ثابت شده تنها اين است كه مسلمانان يا حدّ اقل برخى از آنها - به طور مسلّم - چنين كارى مى كردند و از خوردن و آشاميدن پس از خوابيدن خوددارى مى ورزيدند. حال آيا اين شيوۀ مسلمانان ناشى از برداشت آنان از آيه بوده و يا بر اساس دستورى صريح در اين مورد بوده است؟ ما اگر به جستجوى نصّ صريحى در اين باره بپردازيم در قرآن كريم و در فرموده هاى رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) چنين چيزى نمى يابيم و بنا بر اين از نظر ما گزيده تر همان است كه اين شيوۀ عمل مسلمانان از برداشتى كه آنان از آيۀ قرآن داشته اند ناشى مى شده

ص: 358

است. آيۀ «عَلِمَ اَللّٰهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتٰانُونَ أَنْفُسَكُمْ» ، «خداوند مى داند كه شما به خود خيانت روا مى داشتيد»(1) نيز همين مطلب را مورد تأييد قرار مى دهد. راغب اصفهانى مادّه «اختيان» را [كه فعل تختانون از آن گرفته شده] به خيانت معنى كرده است و به نظر نگارنده معنى آيه آن است كه شما مى خواستيد صيانت نفس كنيد و با وادار كردن خود بدانچه توان آن نداريد [يعنى ترك اكل و شرب و همبسترى با زنان به مجرّد خوابيدن پس از افطار] به خود خيانت روا داشته ايد. به همين سبب نگارنده بر اين عقيده است كه مسلمانان اين كار را به سبب برداشتى كه از آيۀ وجوب روزه داشتند انجام مى دادند و بعدا قرآن كريم اين برداشت را تصحيح كرد و حقيقت امر را روشن ساخت و بنا بر اين نزول آيۀ «عَلِمَ اَللّٰهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتٰانُونَ أَنْفُسَكُمْ» (2) شروع دوره اى جديد نبود بلكه تنها اصلاح يك برداشت نادرست بود.

نگارنده به اين ايمان و اعتقاد دارد كه آيات مباركى كه تاكنون در اين بحث مطرح شد همه داراى يك سياق است و در آن ناسخ و منسوخى وجود ندارد و خداوند خود آگاهتر است.

به اين كار فرمان داد. در همين سال پيامبر (صلی الله علیه و آله) نماز عيد را به جاى آورد. آن حضرت به همراه مردم به مصلّى رفت و اين اوّلين نماز عيدى بود كه برپا شد.

[مسلمانان در هنگام روانه شدن به سوى مصلّى نيزه اى را كه از آن زبير بود و نجاشى به او هديه كرده بود پيشاپيش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى بردند و از آن پس اين نيزه در اعياد پيشاپيش آن حضرت برده مى شد»(1).

گفتنى است كه حركت دادن اين نيزه پيشاپيش رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در تجمّعات اعياد رمزى حاكى از وحدت اجتماعى مبتنى بر عبادت و خداپرستى و نيز حاكى از اين حقيقت بود كه اين جامعه به يارى خداوند جامعه اى عزّتمند است كه در سر تا سر آن عزّت و كرامت حكمفرماست و هيچ در آن جاى ذلّت و خوارى نيست.

همچنين لازم به يادآورى است كه از سياق رخدادهاى تاريخى چنين بر مى آيد كه زكات فطره پس از واقعه بدر واجب شد، زيرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از اين رخداد و يك يا دو روز مانده به پايان ماه رمضان در اين مورد به ايراد خطبه پرداخت. امّا در مورد روزه آنچه مسلّم است اين است كه اين مهمّ - بنا بر روايت ارجح - در ماه شعبان و قبل از نبرد بدر واجب شده بود.

برخى از راويان متأخّر معتقدند كه زكات اموال نيز در همين سال واجب شده است، آن سان كه ابن كثير مى گويد:

«آن گونه كه تنى چند از متأخّران گفته اند در همين سال [يعنى سال دوم هجرت] زكات داراى نصاب [يا همان زكات اموال] واجب گرديد»(2).

قبل از به پايان بردن اين فصل دو نكتۀ ديگر را متذكّر مى گرديم:

الف: صريح احاديثى كه در مورد زكات فطر رسيده آن است كه اين زكات واجب است نه آن كه مستحب مؤكّد باشد يا آن گونه كه مذهب حنفى مى گويد واجب باشد امّا فرضى نباشد. ترمذى به سند خود روايت كرده است كه رسول خدا

ص: 360

جارچيى را در ميان حجّاج مكّه گماشت تا اعلام كند كه «آگاه باشيد كه زكات فطر بر هر مسلمانى - زن و مرد و آزاد و برده - واجب است». البتّه بدين معنى كه بر توانمندان واجب است زكات هر يك از اقشار فوق را كه در نفقۀ خود دارند پرداخت كنند.

ابن قيّم جوزى دربارۀ اين زكات مى گويد:

«از سيرۀ وى (صلی الله علیه و آله) آن بود كه زكات فطر را به مساكين اختصاص مى داد و آن را بر اصناف ثمانيه(1) تقسيم نمى كرد و نه به چنين چيزى فرمان داد و نه كسى از صحابۀ او يا كسانى كه بعد از آنان آمدند چنين كردند، بلكه حتّى يكى از دو قول در ميان ما (يعنى قول حنبلى) آن است كه دادن زكات فطر به غير از مسكين جايز نمى باشد و همين قول نيز گزيده تر است».

زكات فطر رمزى است به معنى شركت دادن بينوايان در شادى عيد به اين كه آنان را با پرداخت زكات بدانان از سؤال كردن در اين روز بى نياز سازند، آن گونه كه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز روايتى بدين مضمون رسيده است.

ب: همان گونه كه اشاره كرديم روزه قبل از نبرد بدر كبرى واجب شد، زيرا روزه خويشتن دارى و روح صبر را در انسان شكوفا مى سازد و ارادۀ وى را بالا مى برد. اين در حالى است كه اينها ابزار و زمينه هاى روانى جهاد است زيرا اندوخته جهاد صبر است و بنا بر اين وجوب روزه با اين دستاوردها مقدّمۀ و ايجاد آمادگيى براى آن رخدادى بود كه در آينده به وقوع مى پيوست رخدادى به نام نبرد بدر.

ص: 361

ص: 362

حضرت راه تجارت آنان را بر ايشان بسته است، چرا كه از اين پيش جنگ ميان وى و مشركان عملا آغاز شده بود آن هنگام كه آنان مؤمنان را از خانه و كاشانۀ خود بيرون راندند و به قتل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تصميم گرفتند و دست به كار اجراى اين تصميم شدند.

از ديگر سوى از آنجا كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) از هيچ كاروانى از قريش، خواه روانۀ سفر به شام و خواه در راه بازگشت از آن ديار، آگاهى نمى يافت مگر آن كه براى رويارويى با آن اقدام مى كرد مشركان نيز خود را آمادۀ چنين مقابله اى كردند و از زمانى كه در سريّۀ عبد اللّه بن حجش عمرو حضرمى به قتل رسيد آنان احساس خطر كردند و كاروانهاى تجارى خود را در حفاظت و حمايت نگهبانان قرار مى دادند.

در اين ميان قبل از سريّۀ عبد اللّه بن حجش كاروانى از قريش به همراه چهل نگهبان از مكّه روانۀ شام شده و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به جانب آن شتافته بود تا خود را بدان برساند، امّا هنوز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بدان كاروان نرسيده، آن كاروان گريخته بود. [اكنون اين كاروان در شام بود و] از آنجا كه اموال ثروتمندان قريش در اين كاروان قرار داشت رسول اكرم به انتظار بازگشت آن نشست و به تعقيب اخبار قريش و اخبار اين كاروان پرداخت.

پيامبر (صلی الله علیه و آله) بودند، چرا كه آنان انتظار يك نبرد را نداشتند و گمان مى كردند اين حركت نيز همانند ديگر سريّه ها كه در طىّ آن با مشركان وارد نبرد نمى شدند و در آنها جنگى صورت نمى گرفت برگزار شود.

از ديگر سوى ابو سفيان نيز كه سرپرستى كاروان قريش را كه مركّب از هزار شتر بود بر عهده داشت از اين بيمناك بود كه مسلمانان با وى رودررو شوند و همان گونه كه با حضرمى رفتار كردند و او را به قتل رساندند با وى نيز برخورد كنند. وى به همين سبب در جستجوى اخبار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اصحاب او و تعقيب حركتهاى آنان بود و به اين منظور از هر راهگذرى كه با وى برخورد مى كرد در اين باره مى پرسيد تا آن كه اطّلاع يافت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اصحاب خود را براى رويارويى با او بسيج كرده و بدين ترتيب دريافت همان سرنوشتى در انتظار او و كاروان اوست كه حضرمى و كاروان او دچار آن شد.

دقّت و مراقبت ابو سفيان نسبت به اين كاروان وى را به انجام دو اقدام همزمان واداشت:

الف: راهى جز راه بدر را در پيش گرفت و كاروان خود را نجات داد به گونه اى كه چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مهاجران وارد سرزمين بدر شدند دريافتند كه كاروان از آنان گريخته است و آنان نتوانسته اند بدان دست يابند و بايد در انتظار نبرد با قريش باشند.

ب: كسى را روانۀ مكّه و ديدار با قريش كرد و از آنان كمك خواست تا بتواند از كاروان حمايت كند و در برقرارى امنيّت راه تجارت قريش از تعرّض محمّد (صلی الله علیه و آله) و اصحاب او تلاش كند. وى همچنين از آنان خواست سپاهى را براى سركوب و نابود كردن محمّد و اصحاب او تجهيز كند. وى ضمضم بن عمرو غفارى را روانۀ مكّه ساخت تا خطرى را كه متوجّه كاروان شده براى آنان روشن سازد و به آنها اطّلاع دهد كه محمّد (صلی الله علیه و آله) و اصحابش متعرّض كاروان شده اند.

ضمضم روانۀ مكّه شد و در ميان آن درّه بر شتر خويش كه بينى و گوش آن را

ص: 365

بريده و جهازش را نيز وارونه كرده و در حالى كه خود نيز پيراهن خويش دريده بود تا توجّه مردم را به خود و آنچه مى گويد جلب كند فرياد زد كه «اى جماعت قريش! مصيبت! مصيبت! اموالتان را كه همراه ابو سفيان است دريابيد كه محمّد به همراه اصحاب خود متعرّض آن شده و گمان ندارم كه بتوانيد خود را بدان برسانيد.

كمك! كمك!».

اين كلمات آتشين با آن ظاهر ضمضم قريش را واداشت تا براى دفاع از اموال و داراييهاى خود و نجات آن برخيزد. بدين ترتيب تمامى افراد قريش از دو حال خارج نبودند: يا آن كه تصميم داشتند خود روانۀ جنگ شوند يا كسى را به نيابت از خود روانه مى كردند تا از اموال آنان و از اموال همۀ قريش دفاع كند.

در همين زمان كه قريش براى رويارويى آماده شده و ساز و برگ و توشۀ مورد نياز خويش را آماده كرده بود. بدانان خبر رسيد كه ابو سفيان راه كاروان را تغيير داده و آن را نجات داده است. وى فرستاده اى به جانب قريش فرستاد تا به آنها مژدۀ نجات كاروان را بدهد و بگويد «شما تنها بدان هدف بيرون آمده ايد كه از كاروان خود و از مردان خويش حمايت كنيد، امّا اكنون خداوند آنها را نجات داده است، پس برگرديد».

بدين ترتيب انگيزه اى كه در ظاهر علّت تشكيل آن سپاه و حركت آن از مدينه بود از ميان رفت، امّا در اين ميان هنوز انگيزۀ كينه هاى درونى در دلهاى برخى از مشركان باقى بود و ابو جهل كه در رأس اين گروه قرار داشت مى گفت: «به خداوند سوگند برنمى گرديم تا آن كه وارد سرزمين بدر شويم».

در اين ميان در حالى كه هنوز آنان در جحفه بودند يكى از همپيمانان بنى زهره اظهارات ابو جهل را رد كرد و گفت: «اى بنى زهره، خداوند اموال شما را نجات داده و مخزمة بن نوفل را كه از افرادتان است (و در ميان محافظان كاروان بود) جان سالم به در برده و اكنون شما [با ادامۀ كار خود] به نعمت و ثروت خداوندى كافر و ناسپاس مى شويد. ننگ و ترس اين كار را براى من قرار دهيد و بازگرديد كه شما را

ص: 366

نيازى بدان نيست بدون آمادگى و ابزار كامل روانۀ جنگ شويد. آنچه اين مرد مى گويد مورد پذيرش ما نيست».

بدين ترتيب از خاندان بنى زهره كسى راه را ادامه نداد و از بنى عدى بن كعب نيز كسى در جنگ شركت نكرد، امّا از ديگر خاندانهاى قريش هيچ خاندانى نبود مگر آن كه گروهى از آنان روانۀ نبرد گرديد.

در اين حال در ميان صفوف كسانى كه براى نبرد روانه شده بودند گفتگوهايى جارى بود كه مى توانست ترديدهايى را در ادامۀ راه آنان ايجاد كند، به عنوان مثال، يكى از قريشيان به طالب بن ابى طالب گفت: «اى بنى هاشم، ما مى دانيم كه هر چند شما به همراه ما بيرون آمده ايد، امّا دلهاى شما با محمّد است». در پى اين گفته طالب خشمگين شد و با ديگر كسانى كه برگشته بودند راه بازگشت در پيش گرفت.

اين ترديد و اين بازگشت در حالى از ناحيۀ برخى صورت مى گرفت كه رجال نامى قريش براى دفاع از كاروان روانه شده بودند. در اين ميان، بى ترديد، در اراده كسانى نيز كه همچنان بر رفتن به جنگ مصرّ مانده بودند به سبب همين اختلافات و دودليها و نيز بازگشت برخى از سپاهيان سستى به وجود آمده بود، بويژه آن كه اكنون علّت اصلى اين لشكركشى نيز از ميان رفته بود.

به هر حال على رغم اين اختلاف و دودلى سپاه قريش مركّب از نهصد و پنجاه نفر رزمنده و به همراه دويست اسب كه در پى خود مى كشيدند و تعداد بيشمارى شتر و نيز در حالى كه رامشگران و نوازندگان در ميان سپاه دايره مى زدند و به دشنام گويى مسلمانان ترانه مى خواندند بر شتران رهوار يا چموش خود راهى نبرد با مسلمانان شد.

380 - اينك آن كاروان را با ماجراهايش وامى گذاريم تا شمّه اى نيز از ماجراهاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اين زمان سخن گوييم.

رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در ميان جمعى حدود سيصد و نه نفر روانۀ بدر شد. اين

ص: 367

نخستين بارى بود كه مهاجرين و انصار هر دو گروه در سپاه شركت داشتند، سپاهى كه روانه شده بود تا در بدر با آن كاروان پيش گفته رو در روى شود، امّا نتوانست بدان دست يابد و ابو سفيان با قرار دادن بدر در سمت چپ مسير كاروان خود و با در پيش گرفتن راهى جز راه بدر آن كاروان را به همراه همۀ مردانى كه حفاظت از آن را بر عهده داشتند نجات داد.

از ديگر سوى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز از طريق اخبارى كه به دست مى آورد اطّلاع يافت كه سپاه قريش با چنان افراد فراوان و با اسبها و شتران آماده براى نبرد از مكّه بيرون آمده است و اينك اگر چه كاروان از دست آنان در رفته، امّا نبردى سخت در پيش است و ناگزير جنگى در خواهد گرفت.

پيامبر (صلی الله علیه و آله) پس از آن كه گروهى اندك را كه البتّه به اتّكاى ايمان قدرت فراوانى يافته بودند گرد آورد به تقويت روحيّه و وحدت بخشيدن به خواسته ها و تمايلات و يكى كردن دلهاى آنان پرداخت. او از ناحيۀ مهاجرين و انصار اطمينان خاطر داشت امّا از اين بيمناك بود كه انصار فكر كنند پيمانى كه با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دارند آنان را ملزم به خروج از مدينه نمى كند، بلكه اين پيمان تنها هنگامى براى آنان تعهّد ايجاد مى كند كه دشمن به مدينه حمله ور شود. بنابراين آنان ناگزير نيستند به همراه وى براى نبرد با گروهى از مدينه بيرون روند كه هنوز به شهر و سرزمين آنان نيامده است، چرا كه متن آن پيمان چنين بود كه آنان گفته بودند: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، ما از تعهد نسبت به تو تا زمانى كه به شهر ما نرسى كناريم و هنگامى كه به ديار ما رسيدى حفاظت از تو وظيفۀ ماست و در برابر آنچه از خود و زنان و فرزندانمان دفاع مى كنيم از تو نيز دفاع خواهيم كرد». شايد نيز در عمل هم برخى چنين گمانى به دل راه داده بودند.

به همين دليل و از آنجا كه در هنگام رويارويى با دشمن حدّ اقل نسبت به سپاه خود بايد اطمينان كامل داشت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خواست از آنچه در دلهاى كسانى كه به يارى او پرداخته، او را پناه داده بودند و اكنون براى مصادرۀ كاروان و

ص: 368

نه براى نبرد از مدينه بيرون آمده اند مى گذرد آگاه شود. بدين ترتيب پيامبر با اصحاب خود به مشورت پرداخت تا به ثمرات يك مشورت مفيد و سازنده دست يابد و از وضعيّت و روحيّۀ سپاهيان خود از مهاجر و انصار آگاه شود.

در اين مشورت هر يك از ابو بكر و عمر به ابراز نظرات خود پرداختند، امّا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نظرات ديگران را مى خواست. پس مقداد بن عمرو برخاست و گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن راهى را كه خدا به تو نشان داده در پيش گير كه به خداوند سوگند ما آن سان كه بنى اسرائيل به پيامبر خود گفتند كه «تو و پروردگارت برويد و بجنگيد كه ما اينجا نشسته ايم»(1) به تو نخواهيم گفت و بلكه مى گوييم «تو و خدايت برويد و بجنگيد كه ما نيز در كنار شما مى جنگيم. سوگند به آن كه تو را به پيام حق برانگيخت اگر ما را تا برك الغماد نيز براى جنگ ببرى براى فتح آن سرزمين در كنار تو خواهيم جنگيد تا به آن هدف برسيم».

در پى سخنان مقداد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را ستود و براى وى دعا كرد.

در اينجا آن حضرت نسبت به مهاجرين اطمينان خاطر يافت و تنها اين باقى مانده بود كه نسبت به انصار كه گمان مى كردند پيمان نخستين آنان با رسول اكرم آنها را ملزم به خروج از مدينه نمى سازد نيز اطمينان خاطر يابد. به همين سبب به آنان فرمود: «اى مردم به من نظر دهيد».

در اين هنگام سعد بن معاذ گفت: «به خدا سوگند اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گويا روى سخنت با ماست!» فرمود: «آرى». سعد گفت: «ما به تو ايمان آورده ايم تو را تصديق كرده ايم و گواهى داده ايم كه آنچه تو آورده اى حق است. همچنين در اين باره با تو عهد بسته ايم و با تو پيمان گوش سپردن و فرمان بردن نهاده ايم. پس اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آنچه را خود مى خواهى انجام ده كه ما با توييم. سوگند به آن كه تو را به حق برانگيخت، اگر ما را در مقابل اين دريا قرار دادى و به دريا زدى ما نيز در پى تو به دريا خواهيم زد و حتّى يك نفر از ما از همراهى با تو خوددارى

ص: 369

نخواهد كرد. ما از اين ناخشنود نيستيم كه به كمك ما با دشمن روبرو شوى و ما را به رويارويى با آنان برى، چرا كه ما در جنگ پايداريم و در رويارويى و نبرد راستگو و استوار. اميد آن كه خداوند تو را به مشاهدۀ موضعى از ما بنشاند كه ديدگان و دلت بدان نورانى و شاد شود. به اميد بركت و فضل الهى ما را به پيش ببر».

در پى اين اظهارات و اين مواضع رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اطمينان يافت كه اينك وعدۀ خداوند به تحقق پيوسته و سپاهى همراه اوست كه به خداوند و به حق ايمان دارد و ترديد در او نيست. به همين سبب بود كه آن حضرت از گفته هاى سعد بن معاذ شادمان شد و به نشاط آمد و فرمود: «روانه شويد و شادمان باشيد كه خداوند يكى از آن دو طايفه را [كاروان يا سپاه] به من وعده داده است و به خداوند سوگند گويا همينك كشته شدن آن مردم را به ديدگان خويش نظاره مى كنم.

اين سپاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ست كه عزم خود را براى نبرد استوار كرده و قدرت خداوند نيز پشتيبان آن بود.

آنها را نيز به مصرف آذوقه سپاه مى رساندند. در اين ميان آنچه اين سپاه كم داشت ايمان و اراده و بلكه تصميم قطعى به نبرد بود، زيرا بسيارى از آنها گرفتار ترديد بودند و حتّى برخى ديگر كه روانۀ جنگ شدند و به ميدان كارزار نيز گام نهادند از عزم و اراده اى برخوردار نبودند. براى اثبات اين حقيقت قرائنى از اين قبيل وجود دارد:

الف: آنان براى حمايت از كاروان تجارى خود از مكّه بيرون آمده بودند و علاقۀ بسيار به حفظ اين كاروان آنها را بر آن داشته بود به استقبال هر خطرى در اين راه بروند زيرا اگر به حمايت از كاروان بر نمى خاستند ثروت و دارايى و در پى بى آن نعمت و آسايش خويش را از دست مى دادند و علاوه بر آن در ميان ديگر اعراب خوار و زبون مى شدند. امّا اكنون ابو سفيان براى آنان پيام فرستاده بود كه كاروان نجات يافته است. وى در پيام خود گفته بود: «شما تنها بدان هدف از شهر بيرون آمده ايد كه از كاروان خود و از اموال و مردان خويش حمايت و دفاع كنيد، امّا اكنون خداوند كاروان را نجات داده است. پس بر گرديد».

روشن است كه بدين ترتيب با از ميان رفتن علّت اصلى خروج اين سپاه ديگر سببى نبود كه غيرت آنان را براى جنگ بر انگيزد. امّا در اين ميان كينه هاى نهفته و حسد ابو جهل نسبت به بنى هاشم ابو جهل را تحريك كرد و او نيز مردم را به ادامۀ كار و پرداختن به نبردى كه از كينه و حسد مايه مى گرفت واداشت و بدين ترتيب او و كسانى كه چون او بودند روانۀ اين نبرد شدند.

ب: به همين سبب بنى زهره همه از اين سپاه جدا شدند و برگشتند و ابو جهل را به حماقت و نادانى متّهم كردند و يكى از آنان گفت: «اى بنى زهره، شما را نيازى بدان نيست كه بدون آمادگى و ابزار كامل روانۀ جنگ شويد».

ج: برخى از افراد قدرتمند قريش نيز كه موقعيّت و منزلتى در ميان خاندان خود داشتند در خروج از مكّه گرفتار ترديد شدند. از اين جمله مى توان أميّة بن خلف را نام برد كه از بيرون رفتن از مكّه خوددارى ورزيد. ابن اسحاق در اين باره مى گويد:

ص: 371

«أميّة بن خلف كه شيخى جليل و تنومند و درشت اندام بود از رفتن امتناع كرد و در پى بى آن در حالى كه وى در مسجد الحرام در ميان افراد خاندان خود نشسته بود عقبة بن ابى معيط آتشدانى كه در آن قدرى آتش و بخور بود نزد او آورد و بر زمين نهاد و گفت: «اى ابو على، بخور بر آتش نه كه تو چون زنانى». او نيز در پاسخ عقبه گفت: خداوند رويت را سياه كند! چه زشت پيامى آورده اى!»(1).

بدين سان اين مرد بى آن كه شورى در سر داشته باشد تنها از بيم سرزنش ديگران روانۀ اين نبرد شد.

ابو جهل نيز كه در ايّام حج مردم را از پيروى كردن از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بازمى داشت از اين كه خود در صحنۀ نبرد حاضر شود امتناع كرد و عاص بن هاشم بن مغيره را در مقابل پرداخت بدهيهاى فراوان وى كه او را ورشكست كرده بود به جاى خود به جنگ فرستاد.

طالب بن ابى طالب نيز از كسانى است كه از شركت در نبرد خوددارى ورزيد و علّت اين امر نيز همان بود كه به گفته يكى از مردان قريش «دل بنى هاشم با محمّد (صلی الله علیه و آله) بود».

در اين ميان تنها نكتۀ شگفت آور شركت عبّاس عموى پيامبر در سپاه مشركين است، زيرا وى همان مردى است كه در هنگام ملاقات رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) با اوس و خزرج در جريان دوّمين پيمان عقبه با آن حضرت همراه آمده بود تا از حمايت آنان از وى مطمئن شود و به آنان بگويد كه او در ميان خاندان خود از حمايت و دفاعى برخوردار است و اگر آنان نخواهند توانست از او دفاع و حمايت كنند او را از هم اكنون در حمايت خاندان خود بگذارند. بنا بر اين بايد گفت عبّاس - همانند برخى ديگر - كسى نبود كه با سپاهى همراه شود كه به جنگ برادرزادۀ او مى رود و مى خواهد او را شكست دهد بلكه وى تنها بدان سبب به همراه سپاه از مكّه بيرون آمد كه سرزنش

ص: 372

قريش را كه او يكى از بزرگان آنان به شمار مى رفت از خود دور سازد و در ميان آنان در انزوا قرار نگيرد و همچنان سلطه و فرمانروايى او محفوظ بماند.

به گمان ما حتّى خود ابو سفيان نيز به ضرورت اين جنگ چندان اعتقاد نداشت و نامه اى كه او براى قريش فرستاد گواه اين امر است.

د: قريش - عموما - از جنگ ترس داشت، زيرا اولا آنان پس از آن كه آماده و مجهّز شدند جنگهايى را به ياد آوردند كه پيش از اين ميان آنان و بنى بكر بن عبد مناف رخ داده بود. آنان از اين بيم داشتند كه بنى بكر در چنين موقعيّتى از پشت سر به آنها حمله برند تا آنجا كه حتى يكى از مردان قريش گفت: «ما از اين بيم داريم كه آنان از پشت سر ما بيايند».

بدين ترتيب مشاهده مى كنيم كه آنان از جنگ مى ترسيدند و گمان داشتند رخنه گاههايى كه در پشت سر خويش براى نفوذ دشمنان ديگر خود فراهم مى آورند بيش از خطرات و جنگهايى است كه پيش روى دارند و به همين دليل نيز به اين جنگ ايمان و عزم و اراده اى براى وارد شدن بدان نداشتند، مگر آن كسانى كه كينه و حسد و جهل آنان را از ديدن هر واقعيّتى كور كرده بود.

ثانيا آن مشركان از مؤمنان و رويارويى با آنها نيز وحشت داشتند و حتى برخى از آنان در هنگام رويارو شدن دو سپاه و يا نزديك شدن به لحظات نبرد ديگران را از جنگ بازمى داشت. برخى از اين افراد شايد براى جلوگيرى از خونريزى سپاهيان را از جنگ بازمى داشتند، آن سان كه گفته هاى آنان از اين حكايت دارد كه على رغم همه اختلاف عقيده، آنان مراعات شئون خويشاوندى را مى خواهند و نه جنگ را.

ابن اسحاق به سند خود روايت كرده است كه چون مشركان استقرار يافتند عمير بن وهب جمعى را روانه كردند و به وى گفتند: «اصحاب محمّد را براى ما تخمين بزن». وى نيز با اسب خود اطراف لشكر اسلام را دور زد و سپس به ميان مشركان برگشت و گفت: «آنان سيصد نفرند اندكى بيشتر و يا اندكى كمتر، امّا

ص: 373

اجازه دهيد كه آيا آنان گروهى در مخفيگاه و يا گروهى پشتيبان كه در پى آنان خواهد آمد ندارند». بدين ترتيب وى همه دشت بدر را تا نقطه هاى خيلى دور طى كرد و چيزى نديده [به ميان مشركان برگشت و] گفت: «چيزى نيافتم». البتّه او وضعيّت وحشت انگيزى را كه ديده بود براى آنان بيان كرد و توضيح داد كه معيار تعداد افراد سپاه نيست، بلكه معيار قدرت اراده و آمادگى براى مرگ است. وى خطاب به سپاه قريش كه اينك آماده و در آستانۀ نبرد بود گفت: «اى جماعت قريش، گرفتاريهايى در پيش است كه مرگ را به ارمغان دارد. اينك شتران يثرب براى ما مرگ حتمى آورده اند. آنان مردمى هستند كه هيچ پناهگاه و هيچ سپر حفاظتى جز شمشيرهاى خود ندارند. به خداوند سوگند گمان نمى كنم كسى از آنان كشته شود مگر آن كه دست كم يك تن از شما را بكشد. بدين وصف اگر آنان تعدادى از شما را بكشند زندگى پس از آن ديگر چه خوشى و چه صفايى خواهد داشت؟ تصميم خود را بگيريد».

حكيم بن حزام اين سخنان را شنيد و در پى بى آن در ميان سپاهيان به راه افتاد و نزد عقبة بن ربيعه رفت و به وى گفت: «اى ابو وليد، تو بزرگ قريش و سرور و فرمانرواى اين قوم هستى، آيا مايل نيستى كارى انجام دهى كه تا دنيا دنياست به نيكى از تو ياد شود؟» او گفت: «اى حكيم، اين كار چيست؟» او پاسخ داد: «مردم را بر مى گردانى و خود مسئوليّت همپيمان خود عمرو بن حضرمى را (كه در سريّۀ عبد الله بن حجش كشته شده بود) به دوش مى گيرى». او در پاسخ اظهار داشت:

«تو در اين امر بر من گواه باش، چرا كه آن همپيمان من بوده و ديۀ او بر عهدۀ من است».

بلافاصله در پى اين گفتگو عتبة بن ربيعه برخاست و چنين خطابه ايراد كرد:

«اى جماعت قريش شما با اين كار خود كه با محمّد و اصحاب او بجنگيد هيچ كارى از پيش نبرده ايد و هيچ سود نبرده ايد چه، به خدا سوگند، اگر با او بجنگيد و وى را با اصحابش بكشيد براى هميشه هرگاه يكى از شما به ديگرى بنگرد از او نفرت

ص: 374

خواهد داشت كه كسى از بستگان مادرى يا پدرى يا فردى از خاندان او را كشته است. برگرديد و كار محمّد را به ديگر اعراب واگذاريد كه اگر بر او چيره شوند اين همان چيزى است كه شما مى خواهيد و اگر نتيجه اى جز اين به بار آيد در حالى با او مواجه خواهيد شد كه او را در معرض آنچه [از قتل و كشتار] خواسته ايد قرار نداده ايد».

سپاهيان مشرك اين سخنان را شنيدند، امّا ابو جهل - آن هيمه آور جنگ كه خواهان آن بود و حسادت وى او را بدين كار وامى داشت عامر بن حضرمى برادر عمرو حضرمى را كه از سوى اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به قتل رسيده بود تحريك كرد تا مردم را به خونخواهى برادر خويش فرا خواند و او نيز فرياد برداشت كه «وا عمراه». بدين ترتيب دلها تحت تأثير تعصّب قرار گرفت و مردم عزمى بر جنگ يافتند و ديگر بار همدستى خود را بر آن شرّى كه قصد آفريدنش را داشتند حفظ كردند.

از همۀ آنچه گفته شد به اين نتيجه مى رسيم كه ارادۀ جنگ در ميان سپاه قريش ضعيف و اسير ترديد و دودلى بود، چه اين كه انگيزه و عامل اصلى اين لشكركشى از ميان رفته و صاحب نظران قريش ابراز ترديد كرده بودند؛ برخى مردم را به مراعات شئون خويشاوندى فرا خواندند و برخى از وضعيّت اصحاب محمّد (صلی الله علیه و آله) و اراده و آمادگى آنان براى مرگ در راه خدا بشدت تحت تأثير قرار گرفتند و ترسيده بودند و علاوه بر اين سپاه قريش از پشت جبهۀ خود بيم داشت.

بنا بر اين سپاه قريش از ارادۀ استوارى براى جنگ برخوردار نبود و اين در حالى است كه قدرت هر سپاهى بيش از هر چيز از اراده و عزم افراد آن بر مى خيزد.

امّا برخى افراد سپاه شرك جز واكنشى احساساتى و برخاسته از كينه و حسادت نداشتند و اين انگيزه اى است كه هر چند مى تواند در بر انگيختن افراد و در آغاز كار ثمربخش باشد، امّا در هنگام رويارويى با دشمن و هنگام شعله ور شدن زبانه هاى

ص: 375

آتش جنگ ادامه نمى يابد.

اين وضعيّت سپاه باطل است كه خود را در بهم ريختگى و فقدان اراده در صفوف آن نشان مى دهد، فقدان اراده اى كه ناگزير نتيجه اى جز شكست در پى ندارد.

ما مى گوييم اين رحمت خداوند و فضل الهى بر سپاه ايمان بود كه سپاه كفر را به گونه اى قرار داد كه در درون خود وسايل شكست و عوامل سرافكندگى خويش را بپرورد.

382 - اينك سخن را به سپاه مقابل، سپاه برتر يعنى سپاه محمّد (صلی الله علیه و آله) مى آوريم.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به جنگ مصمّم شده بود، امّا جنگى كه انگيزۀ آن به دست آوردن مال و ثروت و يا جلوه اى از جلوه هاى دنيا نبود، بلكه انگيزه آن بود كه دشمن خدا به رويارويى مؤمنان آمده و آنان ناگزير بودند تا به دعوت خدا و رسول او و اين مژده كه يكى از دو نيكى - يا پيروزى و به دست آوردن غنيمت و يا شهادت كه البتّه هر دوى آنها غنيمت است - را به دست خواهند آورند پاسخ مثبت دهند و وارد نبرد شوند.

هنگامى كه مشركان از طريق جاسوس خود وضعيّت مسلمانان را مشاهده كردند اين وضعيّت آنان را به وحشت انداخت در حالى كه آن مؤمنان سيصد و نه و يا به گفتۀ ابن كثير سيصد و سيزده تن بودند.

علاوه بر اين خداوند مشركان را به آن اندازه اندك به مؤمنان نماياند كه مورد اعتنا قرار نمى گيرد و هيچ ترسى را به وجود نمى آورد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اين امر را در خواب ديده و مؤمنان نيز در صحنۀ نبرد آنان را اين گونه مشاهده كرده بودند، چنان كه خداوند مى فرمايد: «آنگاه كه خداوند آنان را در خواب به تو اندك نشان مى دهد و اگر آنان را بسيار به شما مى نماياند سست مى شديد و در كار نبرد اختلاف و نزاع مى كرديد امّا خداوند شما را [از چنين امرى ناخوشايند] در امان داشت و او

ص: 376

به آنچه در دلهاست آگاه است. نيز آن هنگام كه در زمان رويارويى با آنان آنها را در ديدگان شما اندك و شما را نيز در ديدگان آنها اندك نماياند تا خداوند آنچه را شدنى بود تحقق بخشد و بازگشت همه كارها به سوى خداست»(1).

بدين سان مشاهده مى كنيم كه مشركان مگر آن كسانى كه حماقت بر آنها حكمفرما شده بود از رويارويى با مؤمنان ترس داشتند و براى استقبال نبرد دو دل بودند، در حالى كه مؤمنان در پرتو مژده اى كه خداوند بدانان داده بود مسألۀ رويارويى با مشركان را كوچك و پيش پا افتاده تصوّر مى كردند و بى هيچ ترسى پيش مى تاختند و تنها از خدا كمك مى جستند و خداوند نيز آرامش را در دلهاى آنان مى افكند و بدين ترتيب معنويّت بر آنان سايه گستر بود و نيز خداوند آنان را مدد مى رساند و آنان را با سپاهى از فرشتگان و نيز با آرامش و اطمينانى كه در دلهاى آنان افكنده بود يارى مى كرد و آنها به پيروزى اطمينان و به آنچه نزد خداوند بود اميدوار بودند و تنها از ذات او مدد مى جستند، آن سان كه خداوند در قرآن مى فرمايد: «آنگاه كه از پروردگارتان يارى مى طلبيديد پس خداوند پاسختان داد كه من شما را به هزار فرشته كه پى درپى همديگرند يارى مى رسانم. خداوند اين يارى را جز مژده اى [براى شما] و جز براى آن قرار نداد كه دلهايتان بدان آرامش و اطمينان يابد و اين در حالى است كه نصرت و يارى تنها از جانب خداوند است و خداوند عزيز و حكيم است. آن هنگام كه خداوند خواب سبكى را بر شما غلبه مى دهد تا مايۀ آرامشى از او باشد و نيز [آن هنگام كه] از آسمان براى شما آبى فرو مى فرستد تا شما را بدان وسيله تطهير كند و پليدى شيطان را از شما ببرد و دلهاى شما را با يكديگر پيوند دهد و بدان وسيله گامها را استوار سازد. آنگاه كه پروردگارت به فرشتگان وحى مى فرستد كه من با شمايم. پس مؤمنان را استوار داريد. من در دلهاى كافران ترس خواهم افكند. پس گردنهاى آنان را بزنيد و هر سر انگشت [و دستاويزى] از آنان را قطع كنيد. اين بدان سبب است كه آنان با خدا و رسول او از در جنگ در

ص: 377

آمدند و هر كس با خدا و رسول او از در جنگ در آيد خداوند را [بر او] عقوبتى سخت است»(1).

اينك دو سپاه رو در روى همديگر قرار گرفتند: يكى برخوردار از عدّه و عدّۀ فراوان ولى فاقد ايمان حتّى ايمان به جنگى كه بدان وارد شده بود و خداوند با از ميان بردن انگيزه و علّت اين جنگ، با ترديد در برخى از سران آن گروه، با انشعاب برخى از خاندانها، با بر انگيختن عاطفۀ محبّت به بستگان و احياى رابطه اى كه آن را گسسته بودند و انديشه و نقشه هاى آنان را سست و ناكام ساخته بود و در هنگام رويارويى ترس را بر دلهاى آنان چيره ساخته بود و ديگرى برخوردار از اراده اى استوار و وحدت آفرين و شادمان به مژده اى كه خداوند با يارى فرشتگان به آنان داده و به فرشتگان وحى فرموده بود كه مؤمنان را استوار دارند و آرامش و اطمينان را در دلهاى آنان بيفكنند تا آنجا كه در پى همين احساس آرامش و امنيّت خوابى سبك آنان را فرا گرفت و خداوند باران نرمى بر آنان فرو فرستاد تا زمين زير پاهايشان آماده و محكم شود. اينان به جاى جستجوى كاروان اينك آرمان مى طلبيدند، زيرا در آغاز براى به دست آوردن ثروت آن كاروان روانه شده بودند، امّا اكنون در پى آرمان اعتلاى خواست و فرمان الهى بودند. به عبارت ديگر آنان در زمانى مال و ثروت را مى خواستند، امّا اينك در پرتو عزّت الهى جوياى پيروزى و سر بلندى و قدرت بودند؛ آن سان كه خداوند مى فرمايد: «آنگاه كه خداوند به شما وعده داد كه يكى از آن دو گروه [كاروان يا سپاهيان] از آن شماست و شما دوست داشتيد كه همان كه گل بى خار است از آن شما شود»(2).

اكنون دو سپاه در برابر هم قرار گرفته بودند: سپاهى كه سپر حفاظت آن عدّه و عدّه - امّا با سستى اراده ها - بود و سپاهى كه سپر حفاظت آن عزم، اراده، صبر و پايدارى، شهادت طلبى و عقيده به اين حقيقت بود كه يكى از دو نيكى، شهادت يا

ص: 378

ظفر، را به دست خواهد آورد و هر كدام كه باشد غنيمتى بزرگ است.

اينك جاى اين پرسش است كه آيا چنين دو سپاهى با يكديگر برابر بودند؟ پاسخ آن است كه «نه»، چرا كه فرماندهان جنگها، چه در گذشته و چه در زمان حاضر، مقدار تأثير عوامل مادّى در جنگ و نقش آفرينى اين عامل را در پيروزى يا شكست يك چهارم عوامل غير مادى مى دانند. بر اساس اين معيار اگر چه تعداد سپاهيان قريش تقريبا هزار نفر بود امّا تعداد مؤمنان در معيار مقدار اثرى كه در صحنه سرنوشت جنگ از خود بر جاى مى گذارند دست كم هزار و دويست تن بود و اين علاوه بر آن تأييد الهى است كه خداوند درباره اش مى فرمايد «آنگاه كه پروردگارت به فرشتگان وحى مى فرستد كه من با شمايم، مؤمنان را استوار داريد»(1) و نيز مى فرمايد: «[اى پيامبر] آنگاه كه تير افكندى اين تو نبودى كه تير انداختى و بلكه اين خداوند بود كه تير انداخت»(2).

بيان نسبت ميان قدرت و تأثير عوامل مادى در مقابل عوامل معنوى به يك چهارم در برابر سه چهارم اندازه گيرى است كه خبرگان امر بيان داشته اند و ممكن است نظرات آنها گاه درست و گاه نادرست باشد، امّا اندازه اى كه خداوند بيان داشته از اين بالاتر و بيشتر است، زيرا او يك مؤمن را در حالتى كه ضعف و سستى در وى راه نيافته باشد با ده كافر برابر مى داند و مى فرمايد: «اى پيامبر تنها خداوند و مؤمنانى كه از تو پيروى كردند كفايت است. اى پيامبر مؤمنان را به نبرد تشويق كن كه اگر بيست نفر صابر و پايدار از شما باشند بر دويست نفر چيره مى شوند و اگر از شما صد نفر باشند بر هزار نفر از كسانى كه كافر شده اند بدين سبب كه آنان مردمى هستند كه درك نمى كنند چيره مى شوند. اكنون خداوند از قدرت شما كاست و دانست كه در شما ضعفى [در ايمان و اراده] وجود دارد. پس اينك اگر از شما صد نفر صابر و پايدار باشند بر دويست نفر چيره مى شوند و اگر از شما هزار نفر باشند

ص: 379

به اذن خداوند بر دو هزار نفر چيره خواهند شد و خداوند با پايداران است»(1).

ما در اين آيات مشاهده مى كنيم كه قدرت نيروى معنوى ده برابر قدرت مادى است، البتّه مشروط به آن كه در ميان مؤمنان افراد سست عقيده اى نباشند كه با مؤمنان درآميزند [و آثار سست عقيدگى خود را به آنان انتقال دهند] و نيز - بويژه - در ميان آنان منافقانى نباشند كه تنها براى مؤمنان خواهان شكست و سرافكندگى هستند، آن سان كه در قرآن كريم مى فرمايد: «آنان اگر در ميان شما [به هدف جهاد] بيرون آيند جز شكست و خوارى براى شما نخواهند خواست و در صفوف شما رخنه خواهند كرد تا فتنه اى برپا كنند، بويژه آن كه در ميان شما كسانى نيز هستند كه بسيار از آنان مى شنوند و خداوند به ستمگران آگاه است. آنان از اين پيش نيز در پى فتنه بودند و كارها را براى تو وارونه نماياندند تا آن زمان كه حق آمد و در حالى كه آنان خوش نداشتند امر خداوند آشكار شد»(2).

اين همان ضعفى است كه ممكن است در صفوف مؤمنان وجود داشته و موجب ضعف قدرت آنان شود، آن سان كه اين ضعف در نبرد احد و در زمانى كه رسول خدا صفوف مسلمانان را براى نبرد آماده مى كرد خود را نشان داد، چنان كه خداوند مى فرمايد: «آن هنگام كه خاندان خويش را ترك گفتى و مؤمنان را در جايگاه ويژۀ آنان براى جنگ قرار مى دادى و خداوند شنوا و آگاه است، هنگامى كه دو گروه از شما قصد آن كردند كه سست شوند در حالى كه خداوند ياور و سرپرست آنهاست و بايد مؤمنان تنها بر خداوند توكّل ورزند»(3).

اين نسبت قدرت مؤمنان به مشركان است در حالى كه هيچ نفاقى در جامعۀ مؤمنين نباشد كه در اين صورت نسبت قدرت آنان در مقابل مشركان ده برابر است.

امّا چنانچه منافقان و بيماردلان با مؤمنان درآميزند هر يك نفر از مؤمنان تنها با

ص: 380

دو كافر برابر خواهد شد. بنا بر اين بالاترين نسبت قدرت در جايى است كه ايمانى خالص و قوى در كار باشد و نسبت دوّم هنگامى كه بيماردلانى در صفوف مؤمنان جاى گرفته باشند. بدين ترتيب روشن مى شود كه هر يك از اين دو نسبت در جايى حاكم است و هيچ كدام ناسخ ديگرى نيست و در نتيجه ناسخ و منسوخى در كار نمى باشد و اين سخن صحّت ندارد كه آيۀ دوم ناسخ آيۀ اوّل است.

دو گروه با يكديگر رودررو شدند نازل كرد و خداوند بر هر كارى تواناست. آن هنگام كه شما در عدوة الدنيا و آنان در عدوة القصوى بودند و سواران در نقطه اى پايينتر از شما قرار داشتند حال آن كه اگر [براى چنين رويارويى] از اين پيش با يكديگر موعدى مشخّص مى كرديد از اين موعد تخلّف مى كرديد، امّا [اين رويارويى بدين شكل] براى آن بود كه خداوند مسأله اى را كه شدنى بود تحقق بخشد تا هر كس هلاك مى شود با آگاهى هلاك شود و هر كس [هدايت و] حيات مى جويد از روى آگاهى و دلايل روشن راه هدايت و حيات بيابد»(1).

بدين ترتيب انتخاب اين منطقه براى استقرار سپاه به امر پروردگار بود و نه به انتخاب كسى، زيرا اگر بنا بود اين مسأله از طريق رأى و ارادۀ افراد صورت گيرد قطعا در اين باره دچار اختلاف مى شدند، امّا خداوند خود مكان و زمان اين نبرد را تعيين كرد و محلّ استقرار و مقابل اردوگاه مسلمانان را كه سرزمينى شنى و هموار بود و وجود شنها در آن حركت را كند مى كرد با نزول بارانى اندك مرطوب و آمادۀ حركت و جولان در روى آن ساخت و در مقابل در اردوگاه قريش باران فراوانى فرو فرستاد كه راه رفتن آنان را با مشكل روبرو مى ساخت.

نسائى از مجاهد روايت كرده است كه گفت: خداوند بر آنان باران فرستاد و به وسيلۀ آن گرد و خاك موجود را فرو نشاند و زمين را سخت گردانيد و به مسلمانان نشاط و طراوت بخشيد.

به هر حال رسول خدا پس از ورود به منطقۀ بدر در رأس سپاه ايمان در كنار نزديكترين چاه بدر اردو زد و آنگاه در مورد وضعيّت استقرار سپاه خود اين مسأله را با اصحاب خويش در ميان نهاد. در پاسخ حباب بن منذر بن جموح جلو آمد و گفت: «اى رسول خدا، آيا تعيين اين نقطه براى استقرار چيزى است كه خداوند بر تو نازل ساخته تا حتى يك گام از آن جلوتر نرويم و عقبتر نايستيم يا آن كه [وحيى در كار نيست و] اين تدبير و انديشۀ جنگ و يك شيوۀ نظامى است؟».

ص: 382

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ فرمود: «تدبير و انديشۀ جنگ و يك شيوه نظامى است».

ديگر بار حباب گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اينجا نقطه اى مناسب براى اردو زدن نيست. سپاهيان را تا نقطه اى پيش بر تا به نزديكترين چاه تا اردوگاه دشمن برسى و سپس در آنجا فرود آيى و آنگاه ديگر چاهها را كه در آنجا وجود دارد پر كنى و در كنار اين چاه كه انتخاب كرده اى حوضى بسازى و از آب پر كنى و سپس با آن مردم وارد جنگ شو تا بدين ترتيب ما آب براى نوشيدن داشته باشيم و آنان نداشته باشند.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز اين نقطه را برگزيد و پيشنهاد حباب بن منذر را به صورت كامل پذيرفت و در كنار چاهى كه انتخاب كرده بود حوضى بنا كرد و اين چاه بدان سبب كه آب چاههاى اطراف كه پر شده به سوى آن سرازير شده بود پرآب شد.

از ديگر سوى مشركان اين اقدام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را ديدند و دريافتند كه اين يك حيلۀ جنگى براى محروم ساختن آنها از آب است.

دو سپاه رو در روى يكديگر قرار گرفتند و دو گروه متخاصم با يكديگر روبرو شدند و سرور پيامبران الهى (صلی الله علیه و آله) به درگاه پروردگار خود تضرّع كرد و از او كمك طلبيد.

درگيرى ميان اين دو سپاه زمانى آغاز شد كه مردى جسور از بنى مخزوم به نقشه اى كه مسلمانان بر سر آب كشيده بودند پى برد و گمان داشت كه مى تواند حوضى را كه مؤمنان ساخته بودند خراب كند. وى به همين جهت با خود گفت:

«يا از اين حوض آب خواهم نوشيد، يا آن را خراب خواهم كرد و يا در اين راه خواهم مرد». بدين ترتيب براى اجراى قصد خود پيش تاخت و حمزة بن عبد المطّلب به استقبال وى شتافت و بر او حمله برد. هنگامى كه اين دو با يكديگر روبرو شدند حمزه با شمشير خود پاى او را از نيمه قطع كرد، امّا او به سبب شدّت علاقه و تعصّب خويش به اجراى آنچه در سر داشت و بر آن سوگند ياد كرده بود خود را به سوى حوض كشاند و حمزه نيز در پى اين كار او را به قتل رساند.

ص: 383

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در صحنۀ جنگ به سان ديگر سربازان خويش بود، امّا بنا به مصالح نظامى چنين مناسب ديد كه در نقطه اى بلندتر قرار گيرد تا بتواند بر حركت سپاه خود اشراف و نظارت كامل داشته باشد. به همين سبب جايگاهى بلندتر از زمين براى آن حضرت ساخته شد.

روايت مى شود معاذ بن جبل اين پيشنهاد را به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) داده بود، آن سان كه ابن اسحاق به سند خود روايت مى كند كه معاذ گفت: «اى پيامبر خدا، آيا مناسب نيست برايتان جايگاهى بسازيم تا در آن قرار گيرى و مركبهايى برايت در كنار جايگاه آماده كنيم و آنگاه با دشمن رو در رو شويم و اگر خداوند ما را عزّت و سر بلندى بخشيد و بر دشمن پيروز ساخت، اين همان خواستۀ ماست و اگر نتيجه اى ديگر به دست آمد تو بر مركبهاى آماده ات مى نشينى و به كسانى كه در پشت جبهۀ ما هستند مى پيوندى، زيرا - اى رسول خدا - گروهى از ما در پشت جبهه مانده اند كه دوستى آنان با تو كمتر از دوستى ما نسبت به تو نيست و اگر مى دانستند كه تو با يك جنگ مواجه خواهى شد در شهر نمى ماندند و از تو جدا نمى شدند. در اين صورت خداوند تو را به وسيلۀ آنان در امنيّت و حفاظت قرار مى دهد و آنان براى تو خير خواهى مى كنند و در كنار تو مى جنگند». پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را تحسين فرمود و براى او دعاى خير كرد.

بدين ترتيب آن جايگاه ساخته شد و فوايدى را نيز در بر داشت از جمله آن كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى توانست خود بر حركت و عملكرد سپاه خويش نظارت كامل داشته و همۀ آنان را به ديدگان خويش ببينند و بر كار آنها نظارت كند نه آن كه تنها گروهى از آنان را بتواند مشاهده كند و ديگران در معرض ديد او نباشند.

بى ترديد رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) با آن وجدان و با آن احساس محبّت و دلسوزى با سپاه خويش در پى مشاهدۀ سپاه قريش بر سپاهيان خويش دل سوزاند و به درگاه پروردگار خود تضرّع كرده، گفت: «پروردگار اينك اين قريش است كه با همه تكبّر و غرور خود به ميدان آمده با تو سر جنگ دارد و رسول تو را تكذيب مى كند.

ص: 384

پس پروردگارا آن نصرتى را كه وعده داده بودى محقّق ساز. پروردگارا آنان را همين امروز هلاك ساز».

روايت شده است كه ابو بكر نيز با پيامبر در جايگاه بود و معاذ بن جبل به همراه تنى چند از انصار در پيرامون جايگاه حفاظت از آن را بر عهده داشتند.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پيوسته در حال دعا و تضرّع به درگاه خداوند بود و علاوه بر آنچه آورديم، آن سان كه على (ع) روايت كرده است مى فرمود: «پروردگارا آنچه به من وعده داده اى محقّق ساز پروردگارا نصر و يارى خود را به ما ارزانى بدار». آن حضرت آن قدر دستهاى خود را به آسمان بلند مى كرد كه ردا از شانۀ او مى افتاد و ابو بكر كه آنجا بود آن را بر روى شانه هاى او قرار مى داد و حتّى از شدت زارى و ناله رسول خدا به درگاه خداوند از روى دلسوزى به آن حضرت گفت:

«اندكى از اين مناجات خود با پروردگارت بكاه كه او آنچه را وعده داده است برايت برآورده خواهد ساخت».

آرى رسول خدا، اين فرمانده حكيم و رشيد به خاطر محبت با سپاه خويش و تك تك افراد اين سپاه و نيز به سبب شدّت علاقه مندى به هدف اين جهاد يعنى حمايت از يگانه پرستى و از ميان بردن بت پرستى فراوان به درگاه خداوند دعا و تضرّع مى كرد و البتّه در كنار آن در تقويت اراده و عزم بر قتال در سپاه دوست داشتنى خويش تلاش مى فرمود و به عبارتى ديگر به سپاه خود روى مى آورد تا آمادۀ نبرد شود و با استفاده از توان آن در راه به دست آوردن پيروزى بكوشد و آنگاه با توكل بر خداوند به درگاه او روى دعا و تضرّع مى آورد تا از او كمك بگيرد و به مدد او خود و سپاهش توان نبرد و مبارزه و توان توكّل و اعتماد بر خداوند يگانه اى يابند كه بدون ارادۀ او هيچ كارى شدنى نيست.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اجراى فرمان خداوند كه «اى پيامبر مؤمنان را به نبرد تشويق كن»(1) به تشويق و روحيّه دادن به سپاه خود پرداخت و به آنان فرمود:

ص: 385

«سوگند به آن كه جان محمّد (صلی الله علیه و آله) در دست اوست امروز هيچ كس با آنان وارد نبرد نمى شود و با پايدارى و استقامت و بى آن كه به دشمن پشت كند به قتل نمى رسد مگر آن كه به بهشت در خواهد آمد».

اين نمونه اى از تشويق رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ست، امّا تشويق خداوند از آن نظر كه دربردارندۀ نوعى هشدار نيز هست از اين قويتر و مؤكّدتر است آنجا كه مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد هرگاه براى نبرد با كسانى كه كفر ورزيده اند روبرو شديد بدانان پشت نكنيد كه هر كس از آنان روى برگرداند و پشت كند خشم و غضب خداوند را از آن خود ساخته و جايگاهش جهنّم كه بد جايگاهى و فرجامى است خواهد بود مگر آن كه براى تغيير شيوۀ نبرد جاى خود را تغيير دهد يا از جايى به سوى جايى و گروهى ديگر برود»(1).

بدين ترتيب مشاهده مى كنيم كه تشويق رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تنها در بر دارندۀ بشارت و مژدۀ و تشويق خداوند دربردارنده هشدار و تهديد است زيرا رسول خدا آنان را به فرجامى خوش در صورتى كه به پيش بروند مژده مى دهد و خداوند آنان را از فرجامى بد در صورتى كه از دشمن بگريزند يا از نبرد خوددارى ورزند بر حذر مى دارد.

[اينك شايسته است مظاهرى از اين فرماندهى حكيمانه را يادآور شويم]:

الف: نخستين مظهر فرماندهى حكيمانه و هدايتگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن بود كه او خود در صحنۀ نبرد در كنار سربازان قرار داشت و از آنان دور نبود، بلكه بر آنان اشراف و نظارت داشت و آنها را راهنمايى مى كرد و در سختيهاى نبرد شريك آنان بود آن سان كه در ثمرات آن نيز - خواه تلخ و خواه شيرين - خود را شريك آنان مى دانست.

از على (ع) روايت شده است كه فرمود: «ما آنگاه كه كار نبرد بالا مى گرفت و شعلۀ آتش برافروخته و چشمها از خشم سرخ مى شد به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پناه مى برديم و هيچ يك از ما بيش از او به دشمن نزديك نبود. در روز نبرد بدر خود مى ديدم كه ما به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پناه مى بريم و او از همه به دشمن نزديكتر است».

بنا بر اين پيامبر به عنوان يك فرمانده در صحنۀ نبرد حضور داشت و از آن دور نبود و هر چند اصحاب وى برايش جايگاهى ويژه بنا كردند امّا چنين بر مى آيد كه وى تنها به همان مقدار كه براى اشراف و نظارت بر سپاه و حركت سپاهيان و كنترل عمليّات و تشكيلات آنها ضرورت داشت در اين جايگاه مستقر مى شد.

ما در دوره هاى دورتر از صدر اسلام نيز فرماندهان مسلمانى چون صلاح الدين ايوبى را ديده ايم كه با درس گرفتن از هدايت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ميان سپاه خود مى زيستند و كسانى چون قطر(1) را ديده ايم كه خود يك سرباز و در كنار ديگر سربازان بوده اند و بدين سان پيروزى را به چنگ آورده اند.

كسانى از سران مسلمان را نيز مى شناسيم كه خود را فرمانده خوانده و از قصرهاى مجلّل خود به فرماندهى سير عمليّات نبرد پرداخته اند و به همين سبب شكست به بار آمده و در پى اهمال و سستى آنان سپاه خداوند تباه و هدر رفته است.

ص: 387

ب: يكى ديگر از مظاهر فرماندهى رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) مساوات و برابرى او ميان خود و سربازان است به گونه اى كه هر سربازى خود را در كنار آن حضرت احساس مى كرد و در حقوق و تكاليف يك سرباز با او برابر بود. گوياترين گواه اين حقيقت آن است كه آن حضرت خود به همراه علىّ بن ابى طالب (ع) و مرثد يك شتر داشتند و هر سه به نوبت از آن استفاده مى كردند و حتّى هنگامى كه نوبت پياده روى او فرا رسيد و آن دو مى خواستند آن حضرت را از اين امر معاف بدارند اين خواسته را ردّ كرد و فرمود: «شما از من قويتر نيستيد و من نيز از شما بيشتر از اجر و پاداش بى نياز نيستم».

اكنون اين وضعيّت را با وضعيّت سربازان مسلمان و بويژه سربازان مسلمان مصر در عصر اخير مقايسه و عوامل تفرقه افكن و تبعيض آميزى را مشاهده مى كنيم كه باعث مى شود گروهى در آتش جنگ بسوزند و گروهى ديگر از ناز و نعمت برخوردار شوند و اگر در اين ميان پيروزيى در كار باشد افتخارات آن را از آن خود سازند و هيچ امتياز و افتخارى به كسانى كه طعمۀ زبانه هاى آتش جنگ شده اند تعلّق نگيرد و به همين سبب شكست در پى شكست به وجود آيد.

ج: از ديگر مظاهر فرماندهى پيامبر (صلی الله علیه و آله) دادن اين احساس به سربازان است كه آنان به اختيار خود وارد جنگ مى شوند و هيچ اكراهى در كار نيست، بلكه آنان خود با اين كار در پى اجر اخروى اند و اگر در پرتو هدايت الهى پيروزى به دست آورند براى خود آنان و براى آن حقيقتى خواهد بود كه آنان به دفاع از آن برخاسته اند و اگر كشته شوند نيز به افتخار شهادت و به بهشت خشنودى خداوند دست يافته اند و هيچ فاصله اى ميان آنان و بهشت نيست اگر به جنگ بپردازند و كشته شوند.

بنا بر اين آنان دست به تجارت سودآورى مى زدند كه خود انتخاب كرده و بدان مجبور نشده اند، آن سان كه خداوند مى فرمايد: «خداوند جان و مال مؤمنان را از آنان خريد به بهاى آن كه بهشت از ايشان باشد و آنها نيز در راه خدا نبرد كنند، بكشند و كشته شوند. اين وعدۀ خداوند و حقّى بر اوست كه در تورات و انجيل و قرآن

ص: 388

ذكر شده است. چه كسى از خداوند به عهد خود وفادارتر است. پس به دادوستدى كه بدان اقدام كرده ايد شادمان باشيد و اين همان رستگارى بزرگ است»(1).

رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) اين احساس را در قلب يكايك سربازان جاى داد كه آنان آزادند براى خداوند و براى حق و نه براى رسيدن به دنيا در راه حق نبرد كنند.

بدين ترتيب در پرتو هدايت الهى و فرماندهى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هيچ يك از سربازان سپاه خداوند «سرباز وظيفه» يا كسى كه به زور به جبهه آورده شده باشد نبود، بلكه همه سربازانى داوطلب بودند.

د: از ديگر نكات قابل توجّه در فرماندهى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن بود كه او با همه حزم و صلابت و قدرت در فرماندهى و تشكيلات از نرمش نيز برخوردار بود؛ او در فرماندهى خود اهل نرمش و ملايمت و نه تكبّر و سلطه جويى بود و بدين سان فرماندهى او فرماندهيى آميخته به نرمش و آرام و هدايتگر بود بى آن كه سختگيرى و خشونتى داشته باشد. به همين سبب نيز دلها به او گرويده بود و بدين گونه همه سربازان بر محور اين فرماندهى حكيمانه گرد هم مى آمدند و در راه او و در راه حق داوطلبانه و از روى اختيار، نه از روى اجبار و اكراه جانفشانى مى كردند. اين جلوه اى از رحمت و مهربانى نبوّت بود آن گونه كه خداوند دربارۀ آن مى فرمايد:

«به سبب آنچه از رحمت خداوند بود براى آنان نرم شدى و اگر درشتخوى و سخت دل بودى از پيرامونت پراكنده مى شدند. پس از آنان در گذر و براى آنان آمرزش طلب و در كار با آنان مشورت كن و چون بر امرى مصمّم شدى بر خداوند توكّل كن»(2).

ه: نكتۀ قابل ملاحظۀ ديگر در فرماندهى رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) علاقه مندى و مراقبت آن حضرت از سربازان خود و مهرورزى و دلسوزى با آنها و اهميّت دادن به فرد فرد و يا گروههاى آنان بود، آن گونه كه در تضرّع آن حضرت به درگاه خداوند و

ص: 389

بيم او بر جان سربازان خويش اين حقيقت جلوه گر است، چرا كه از ديدگاه او سربازان دوستان و ياران او و مناديان حق و هدايتگران اين راه و حزب خدا بودند كه اگر از ميان مى رفتند ديگر كسى خدا را پرستش نمى كرد. به همين سبب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نهال عزّت و سربلندى را در نهاد آنان بارور مى ساخت و آنان احساس مى كردند كه مورد محبّت آن حضرت قرار دارند و از ديگر سوى اين روشن است كه چون سربازان چنين حقيقتى را احساس مى كردند در راه خدا جانهاى خود را بر كف مى گذاشتند و به او مى فروختند.

رسول اكرم (صلی الله علیه و آله)، اين فرمانده حكيم آن سان كه امروز برخى از فرماندهان نظامى مسلمان [البتّه در همان محيطى كه اين كتاب در آن تأليف شده] به سربازان خود به عنوان آلات و ادوات جنگ در كنار ساير ابزار و ادوات مى نگرند به سربازان خود نمى نگريست.

و: آخرين نكته آن است كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در تحقّق فرمان الهى كه «در كار با آنان مشورت كن»(1) از طريق مشورت با سربازان خود آنان را نيز در تحمل مسئوليّتهاى جنگ شريك مى ساخت، چرا كه مشورت فرمانده با سرباز احساس مسئوليّتى را براى وى به دنبال دارد و اين احساس را در وى به وجود مى آورد كه در تصميمات فرماندهى او نيز داراى نقشى است و همين امر عزّت و پايدارى سربازى مسئول را كه يك ابزار جنگى نيست در او ايجاد مى كند. علاوه بر اين سرباز با شركت در اداره و تدبير جنگ قدرت نفس بيشترى مى يابد و اين خود اراده اى استوار و خلل ناپذير را در پى خواهد آورد.

آرى سپاه خداوند با چنين فرماندهى حكيمانه، آميخته به مهربانى و در عين حال حزم و قاطعيّت و درست انديشى تربيت شده بود و همين آن پيروزيهاى درخشان را در پى داشت.

ص: 390

فرمود و از آن سپاه ايمان خواست تنها در صورتى بر دشمن يورش برد كه آن حضرت خود فرمان آن را داده باشد. وى همچنين از آنان خواست فعلا موضع دفاعى در پيش بگيرند و دست به هجومى عليه دشمن نزنند مگر آن كه خود دستور حمله را صادر كند تا در اين صورت همه با هم و نه به صورت متفرّق و پراكنده بر آنان حمله ور شوند. وى همچنين فرمود كه هيچ مانعى براى تيراندازى به صورت فردى به سوى دشمن نيست، هر چند از سربازان خواست در تيراندازى اسراف نكنند، بلكه هدف خود را در هر تيراندازى مشخّص سازند، چرا كه اين كار براى دشمن ترس بيشترى را به وجود مى آورد و بيشتر موجب صرفه جويى و دوام تجهيزات سپاه مى شود.

ابن اسحاق به سند خود روايت كرده است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به اصحاب خود فرمان داد به دشمن حمله نكنند مگر آن كه وى خود چنين دستورى را براى آنان صادر كنند. او همچنين فرمود: «اگر دشمنان شما را محاصره كردند آنان را با تيراندازى از خود دور سازيد».

در صحيح بخارى از ابو اسيد روايت شده است كه گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در نبرد بدر به ما فرمود: اگر دشمن به شما نزديك شد به سوى آنان تير بيفكنيد و از نيزه هاى خود استفاده نكنيد».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همچنين فرمان داد زنگها از گردن شتران بازشود تا توجّه سپاهيان را به خود معطوف ندارد. او شعار عمومى مسلمانان در اين نبرد را «احد احد» و شعار اختصاصى مهاجرين را «يا بنى عبد الرحمن» و شعار خصوصى اوس و خزرج را «يا بنى عبد اللّه» قرار داد.

همان گونه كه يادآور شده ايم شمار مؤمنان در اين نبرد سيصد و نه يا سيصد و سيزده تن و تعداد مهاجرين به روايت بخارى شصت و اندى و به روايت احمد هفتاد و شش نفر بود.

در اين غزوه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرچم كلّ سپاه را كه به رنگ سفيد بود به

ص: 392

مصعب بن عمير سپرد و پرچم مخصوص مهاجرين را كه سياه رنگ بود به علىّ بن ابى طالب (ع) سپرد و پرچم انصار را كه آن نيز سياه بود به سعد بن معاذ و به روايتى ديگر به حباب بن منذر داد و قيس بن ابى صعصعه را دستيار خود قرار داد.

اين سازماندهى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ست كه فرماندهى انصار را به يكى از آنان و فرماندهى مهاجرين را نيز به يكى از آنان كه از يلان سپاه اسلام است واگذارد نه بدان هدف كه صفوف مهاجرين و انصار را از همديگر جدا سازد بلكه براى آن كه هر يك از اين دو گروه با فرمانده خود انس و آشنايى بيشترى داشتند و آن جهادى تحقّق يابد كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دوست داشت و بايد در اين راه رقيبان بر همديگر پيشى جويند.

رهنمون شده اند و به راه خداوند ستوده راه يافته اند»(1).

هر چند اين آيات دربارۀ وضعيّت مؤمنان و كافران در آخرت است امّا به گونه اى به وضعيّت آنان در اين جهان نيز اشاره دارد.

به هر حال، نبرد بدر با هماورد طلبى برخى از مشركان آغاز شد و با دو شمشير: شمشير شير خدا و شير خدا و شير رسول او حمزه و شمشير يل ميداندار اسلام على بن ابى طالب (ع) پاسخ داده و بر زمين افكنده شدند. عتبة بن ربيعه به همراه برادرش شيبه و فرزندش وليد به ميدان آمدند و هماورد طلبيدند. در پى بى آن سه نفر از انصار براى رويارويى با آنها وارد ميدان شدند، امّا آنان گفتند: «ما را به شما نيازى نيست. ما همتايان خود از خاندان خويش را مى خواهيم». سپس يكى از آنان فرياد زد كه «اى محمّد همتايان ما را كه از خاندان مايند به هماوردى ما پيش فرست».

بدين سبب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سه تن از نزديكترين خويشاوندان خود يعنى دو تن از عموزادگان خود يعنى عبيدة بن حارث بن عبد المطلب و على بن ابى طالب (ع) و نيز عموى خود حمزه را براى نبرد با آن سه تن انتخاب كرد و به ميدان فرستاد.

چنين بر مى آيد كه اين سه مبارز مسلمان چهرۀ خود را به سلاح پوشانده بودند و مشركان نتوانستند آنان را بشناسند، امّا چون آنها خود را به آن سه مشرك معرّفى كردند آنها گفتند: «اين هماوردهايى شايسته و بزرگوار است».

سپس عبيده با عتبه، حمزه با شيبه و على با وليد وارد نبرد شد. هر يك از دو نفر اخير يعنى على و حمزه طرف خود را به قتل رساندند. عتبه و عبيده نيز دو ضربه با يكديگر تبادل كردند و هر يك به دست ديگرى مجروح شدند. امّا در اين هنگام حمزه و على با شمشير خود به عتبه حمله ور شدند و او را به قتل رساندند.

پس از آن طرفين به تيراندازى متقابل پرداختند و تنى چند از مسلمانان هدف تير قرار گرفتند و البتّه سپاه اسلام نيز با تيرهاى خود تنى چند از بزرگان قريش را

ص: 394

شكار كردند. امّا از آنجا كه در مبادلۀ تير ميان طرفين امكان چنين انتخاب و شكارى وجود دارد و در نبرد با شمشير چنين چيزى ممكن نيست مشركان با مشاهدۀ اين وضعيّت چاره اى جز دست زدن به يك هجوم فراگير عليه مسلمانان نيافتند و بدين ترتيب حمله فراگير خود را آغاز كردند.

در اين هنگام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز در اقدامى متقابل به سپاه خود فرمان داد همه با هم به صورت يكپارچه به مشركان حمله ور شوند. او همچنين مشتى خاك برداشت و با آن به استقبال قريش رفت و آنگاه فرمود: «رويتان سياه باد». پس خاك را به سوى آنان پاشيد و هيچ كس از مشركان از آسيب آن بى نصيب نماند. سپس به اصحاب خود فرمود: «به پيش!».

بدين ترتيب دو سپاه به يكديگر درآميختند و اين در حالى بود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از بالاى جايگاه ويژۀ خود نظارت مى كرد و احساس مى نمود كه خداوند وعدۀ خود را محقّق ساخته و مشركان را شكست داده و اين آيت تحقّق يافته كه «چون تير افكندى تو نبودى كه تير انداختى بلكه اين خداوند بود كه تير انداخت»(1).

در اين هنگام سعد بن معاذ نيز شمشير به دست به همراه تنى چند از اصحاب در آستانه جايگاه ايستاده بود و همه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حفاظت و حراست مى كردند و از آن بيم داشتند كه دشمنان حملۀ خود را متوجّه او سازند.

در صحنۀ كارزار مسلمانان به كشتن يلان و سران مشرك قريش كه مردم را از دين خود بازمى داشتند پرداختند و گروهى از آنان را نيز اسير كردند و بدين ترتيب آسيب سختى به مشركان وارد آمد و دريافتند كه خواسته خداوند و ارادۀ الهى چيره خواهد شد.

387 - اكنون توجّه به دو نكته در رخدادهاى اين نبرد شايسته توجّه است:

يك: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اين نبرد خويشاوندان خود و وظيفۀ وفادارى با

ص: 395

آنان و نيز اين حقيقت را از ياد نبرد كه جز او پاداش احسان بنى هاشم احسان و نيكى به آنان است، چه آنان بودند كه كنار رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در رنج و مشكلى كه او داشت با وى شريك شدند و در حالى كه بر آيين قريش بودند به خاطر همين ابراز همدردى از سوى قريش در شعب ابى طالب در محاصره قرار گرفتند. با چنين وضعى اكنون رسم وفا و جزاى نيكيهاى آنان نبود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آنان را در ميدان نبرد به قتل برساند، بويژه آن كه آنان داوطلبانه براى جنگ نيامده اند و بلكه با اكراه به اين كار كشانده شده بودند.

همچنين در ميان سپاه قريش كسانى بودند كه مسلمانان را آزار نداده و بلكه در اين راه كوشيده بودند كه محاصرۀ بنى هاشم و بنى مطلب را بشكنند. اين در حالى بود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كسى نبود كه نيكى نيكوكارى را نسبت به خود از ياد ببرد با آن كه خداوند مى فرمايد: «آيا پاداش نيكى جز نيكى كردن است؟»(1).

در ميان مشركان عبّاس بن عبد المطّلب را مى ديديم، همان مردى كه در هنگام بيعت اوس و خزرج با رسول خدا در عقبۀ منى با آن حضرت مى رفت تا از اين مطمئن شود كه مردم يثرب خواهند توانست از او حمايت و دفاع كنند. با چنين وصفى آيا پيامبر مى توانست اجازه دهد شمشير سربازان مسلمان بر او فرود آيد؟

روشن است كه پاسخ اين سؤال منفى است و به همين دليل نيز آن حضرت به سپاه خود فرمود: «من اطّلاع يافته ام كه برخى از بنى هاشم و ديگران به اكراه به نبرد آورده شده اند و ما نيازى به جنگ با آنها نداريم. پس هر كس كسى از بنى هاشم را بيابد وى را نكشد، هر كس با ابو البخترى مواجه شود او را نكشد و هر كس عبّاس بن عبد المطّلب را ببيند وى را نكشد».

در اين هنگام يكى از كسانى كه برخى از بستگان او كشته شده بودند يعنى ابو حذيفه گفت(2): «آيا ما پدران و فرزندان و برادران خود را بكشيم و عباس را رها

ص: 396

كنيم؟ به خداوند سوگند اگر عباس را ببينم شمشير خود را در كام او فرو خواهم برد». اين سخن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسيد و او را آزرده خاطر ساخت. پس دردمندانه خطاب به عمر بن خطاب فرمود: «آيا شمشير به روى عموى پيامبر كشيده مى شود؟».

اين سخن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به موضع آميخته به توجّه و عطوفت عبّاس با پيامبر (صلی الله علیه و آله) و نيز بدان اشاره دارد كه وضعيّت كسانى چون او با كسانى چونان ابو لهب متفاوت است.

ابو حذيفه (كه شايد اين سخن را به علّت كشته شدن پدرش در سپاه مشركين گفته بود) [با شنيدن فرمودۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بشدت پشيمان شد و بعدها نيز پيوسته مى گفت: «من از آن سخنى كه در آن روز گفته ام ايمن و آسوده خاطر نمى شوم و هميشه نيز از آن مى ترسم مگر آن كه شهادت آن را پاك كند». و بدين ترتيب در نبرد «يمامه» شهيد شد و به آرزوى خود رسيد.

در نبرد بدر در پاسخ به دعوت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به هيچ يك از افراد بنى هاشم كه در جنگ شركت كرده بودند آسيبى نرسيد، زيرا آنان بستگان رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) بودند و در خلال ساليان مبارزه در مكّه آن حضرت را مورد توجّه و مراقبت خود قرار مى دادند و در همۀ گرفتاريها با او همدردى مى كردند و از ديگر سوى اين نبرد به آن دليل عليه قريش صورت نمى گرفت كه كافرند بلكه به دليل ستم و تجاوز آنان صورت مى گرفت و اين در حالى بود كه بنى هاشم هيچ ستم و تجاوزى به مسلمانان روا نداشته بودند و به همين سبب نيز پيامبر در مورد آنان چنين چيزى را از سپاهيان خود خواست.

ابو البخترى نيز كه رسول خدا فرمان پرهيز از قتل او را داده بود داراى موضع آشكار و درخشانى در نقض پيمان محاصرۀ پيامبر و بنى هاشم بود و بدين ترتيب در اين سختى به آن حضرت كمك كرده بود.

در طول نبرد مجذر بن زياد بلوى همپيمان انصار با او برخورد كرد و به وى

ص: 397

گفت: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ما را از كشتن تو نهى كرده است. از آنجا كه ابو البخترى دوستى داشت كه به همراه او از مكّه بيرون آمده و دوست همسر و شايد نيز خويشاوند او بود از مجذر خواست تا از كشتن دوست او نيز خوددارى كند، امّا وى گفت: «به خداوند سوگند، ما دوستت را وانخواهيم گذاشت، چه رسول خدا تنها در مورد تو به ما فرمان داده است». ابو البخترى در پاسخ اظهار داشت:

«نه، به خداوند سوگند من چنين چيزى را نمى پذيرم و من و او هر دو با هم خواهيم مرد تا زنان مكه نگويند من براى حفظ زندگى خود دوست خويش را رها كرده ام».

بدين ترتيب آن دو وارد نبرد شدند و ابو البخترى نپذيرفت كه دست از شمشير بر دارد مگر آن كه كشته شود. وى در همين مورد چنين رجز مى خواند كه:

«هيچ آزاده اى دوست خود را رها نمى كند مگر آن كه بميرد يا همانچه را بر سر او آمده است ببيند».

دو: هر چند شرك دلها را از هم دور ساخته بود، امّا هنوز رابطۀ دوستى ميان برخى از مشركان و برخى از مسلمانان وجود داشت. به عنوان نمونه اميّة بن خلف كه از دوستان قديمى عبد الرحمن بن عوف بود رو در روى همديگر قرار گرفتند و عبد الرحمن دوست نداشت او را به قتل برساند بلكه مى خواست او را نجات دهد.

در اين ميان بلال كه پيش از اين بردۀ اميّه بود و اميّه او را براى ترك اسلام مورد آزار و شكنجه قرار مى داد و وى را به ريگزارهاى تفتيدۀ مكّه مى برد و در هواى گرم و سوزان بر روى زمين به پشت مى خواباند و سنگ بزرگى روى سينۀ او مى نهاد و به بلال مى گفت: «پيوسته در اين حال خواهى ماند مگر آن كه دين محمّد را رها كنى»، امّا بلال در پاسخ او مى گفت: «احد، احد» اميّه و فرزندش را به همراه عبد الرحمن ديد و مشاهده كرد وى به جاى آن كه او و فرزندش على را بكشد هر دو را به اسارت گرفته و پيش مى آورد. بلال اين را فرصتى مناسب ديد كه در آن مى توانست از اميّه انتقام بگيرد و او را به جزاى آنچه به منظور بازداشتن از دين بر وى روا داشته برساند. او به همين سبب با خود گفت: «اين رأس كفر اميّة بن

ص: 398

خلف است. زنده نباشم اگر اجازه دهم او زنده بماند». آنگاه فرياد بر آورد كه: «اى ياران خدا اين رأس كفر اميّة بن خلف است. زنده نمانم اگر او زنده بماند».

بدين ترتيب مسلمانان او را در محاصرۀ خود قرار دادند و وى را به همراه فرزندش به قتل رساندند.

هجرت - يعنى همان ماه مباركى كه آخرين فتح مسلمانان نيز با نابودى بتها و پاكسازى بيت اللّه الحرام در آن صورت گرفت - تا پايان همان روز به طول انجاميد.

هر چند اين نبرد كوتاه بود و ما نيز بحث از آن را كوتاه برگزار كرديم، امّا نتايج بزرگ و درازمدتى را در حيات مسلمانان بر جاى گذاشت، چرا كه در اين نبرد سردمداران شرك كه اميد خيرى بدانان نبود و برخى از آنان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان را آزار مى دادند و در اين راه از هيچ اقدامى فروگذار نمى كردند و بلكه آتش جنگ مشركين عليه مسلمانان را بر مى افروختند و افروخته تر مى كردند كشته شدند.

در اين نبرد هفتاد تن از مشركان اسير شدند و هفتاد نفر ديگر نيز به قتل رسيدند. در ميان به اسارت درآمدگان كسانى چون نضر بن حارث كه در شكنجه هاى ابو جهل عليه مسلمانان شريك و همراه او بود و عقبة بن ابن معيط كه در مقابل هر منادى صلح و مسالمتى مى ايستاد آن گونه كه در برابر اميّة بن خلف موضع گرفت و او را به دليل امتناع از شركت در جنگ مورد سرزنش قرار داد و در بر افروختن شعله هاى جنگ تلاش كرد ديده مى شدند. نضر بن حارث را [به آن دليل كه يك مجرم جنگى بود] على بن ابى طالب (ع) به قتل رساند و روايت شده است كه عقبه نيز به دست آن حضرت به قتل رسيد.

با پايان يافتن نبرد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) علاقه داشت از سرنوشت فرعون امّت، ابو جهل اطّلاع بيابد كه اگر خداوند وى را از او آسوده خاطر كرده وى را از انديشۀ فرعون رهانيده است.

ابن اسحاق روايت مى كرد كه چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از دشمن فراغت يافت فرمان داد در ميان كشتگان به جستجوى ابو جهل بپردازند زيرا وى رأس همۀ فتنه ها و يكى از اهداف اصلى اين نبرد بود.

او براى آن كه از كشته شدن مصون بماند در ميان حلقۀ حفاظت كسانى چون عكرمه و برخى ديگر از سبك خردان قريش قرار داشت. نخستين كسى كه وى را

ص: 400

ديد و ضربتى بر وى وارد آورد معاذ بن عمرو بن جموح از بنى سلمه بود كه مى گويد: «او را همچون درختى تنومند در ميان ياران خودش ديدم و آنان مى گفتند هيچ كس نمى تواند به او دست يابد. من ضربتى بر او وارد آوردم و ساق پاى او را قطع كردم. در مقابل عكرمه نيز ضربتى بر من وارد آورد و دستم جدا شد».

معاذ بن جبل پس از آن نتوانست كار ابو جهل را تمام كند تا آن كه معوذ بن عفراء آمد و با او به نبرد پرداخت. امّا، هر چند وى را از راه رفتن ناتوان ساخت امّا نتوانست به حيات او پايان دهد تا آن كه عبد اللّه بن مسعود در حالى كه هنوز ابو جهل نيمه جانى داشت به سراغ او آمد و لگد روى گلوى او نهاد و خطاب به وى كه زمانى عبد اللّه را آزار داده بود گفت: «اى دشمن خدا او تو را خوار و زبون سازد». پس سر او را از تن جدا كرد و آنگاه به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسيد.

در نبرد بدر به زندگى سران كينه توز قريش پايان داده شد و كسانى كه باقى ماندند و آزار كمترى براى مؤمنان داشتند، هر چند كه كشته شدن بستگان و دوستان آنها كينه هاى تازه اى را در دلهاى آنان جاى داده بود.

در اين نبرد تنها چهارده نفر از مسلمانان به شهادت رسيدند كه اين رقم حدود يك پنجم رقم كشتگان دشمن را تشكيل مى دهد و اگر آمار اسيران قريش را نيز به كشتگان آنها بيفزاييم شمار تلفات مسلمانان يك دهم تلفات مشركين خواهد بود.

اين نبرد مايۀ آرامش و فرونشاندن خشم مؤمنانى بود كه در راه حق مورد آزار قرار گرفته و از خانه و كاشانه خود رانده شده بودند و نيز مصداقى از اين آيه بود كه «با آنان بجنگيد كه خداوند با دستان شما آنها را بكشد، خوارشان سازد، شما را بر آنان پيروز سازد و دلهاى گروهى مؤمن را آرام كرده و خشم نهفته در دل آنان را ببرد و خداوند بر هر كه بخواهد توبه مى كند»(1).

همه آن چهار مجازاتى كه براى مشركان در اين آيه ذكر شده است در نبرد بدر به تحقّق پيوست، زيرا در اين نبرد خداوند كسانى را كه مؤمنان را آزار مى دادند با

ص: 401

دستهاى همان آزارديدگان مجازات كرد، با شكست آنان را خوار و زبون ساخت و دلهاى مؤمنان را تسلّى بخشيد و كينۀ آنان را از ميان برد.

اين نبرد همچنين وسيله اى شد براى شكستن غرور برخى از مخالفان و واداشتن آنان به اين كه براى بار ديگر در دعوت محمّد (صلی الله علیه و آله) كه دعوت حق است بينديشند.

ابن كثير در البداية و النهاية دربارۀ قتل ابو جهل چنين مى گويد:

«قتل و زمين گير ساختن ابو جهل به دست جوانى از انصار صورت پذيرفت و پس از آن [در حالى كه هنوز رمقى در تن داشت] عبد اللّه بن مسعود به سراغ وى آمد، ريش او را به دست گرفت و بر روى سينه اش نشست. در اين هنگام ابو جهل به عبد اللّه گفت: «اى مردك چوپان بر جاى بلندى نشسته اى!». امّا عبد اللّه سر او را از تن جدا كرد و با خود برداشت و به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آورد و بدين وسيله خداوند دلهاى مؤمنان را تسلّى داد. اين نحوۀ خلاص شدن مسلمانان از دست ابو جهل براى آنان آرامش آفرين تر از اين بود كه صاعقه اى از آسمان بر او فرود آيد يا سقف خانه اش بر رويش خراب شود يا آن كه به طور طبيعى بميرد»(1).

مورّخان سيرۀ نبوى يادآور شده اند آن گونه كه برخى از بنى هاشم كه على رغم ايمان نياوردن تا آن زمان هميشه با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همدردى مى كردند در اين سپاه شركت كرده بودند در ميان اين سپاه كسانى نيز وجود داشتند كه شهادتين را بر زبان آورده، مسلمان شده بودند، امّا در مكّه مانده و اينك به رغم مؤمن بودن به عنوان تقيه همراه با مشركان به منطقه بدر آمده بودند. از اين گروه مى توان كسانى چون حارث بن زمعة بن اسود، ابو قيس بن فاكه، ابو قيس بن وليد بن مغيره، على بن امية بن خلف و عاص بن منبه بن حجاج را نام برد كه همگى در اين نبرد به قتل رسيدند.

ابن اسحاق مى گويد: دربارۀ همين گروه اين آيات نازل شد كه «كسانى كه

ص: 402

فرشتگان در حالى جان آنان را مى ستانند كه به خود ستم كرده اند و آن هنگام كه فرشتگان از آنها پرسيده اند كجا بوده ايد پاسخ داده اند كه ما مستضعفان زمين بوديم و فرشتگان گفتند: «آيا زمين خداوند گسترده نبود تا در آن هجرت كنيد؟». اينانند كه جايگاهشان جهنم است و اين بد جايگاه و فرجامى است؛ البتّه مگر آن زنان و مردان و كودكان مستضعفى كه واقعا نيز هيچ چاره اى نداشتند و هيچ راهى نمى يافتند. اينانند كه اميد است خداوند از آنان درگذرد كه خداوند غفور و رحيم است»(1).

به هر حال خواه نزول آيات فوق دربارۀ اين گروه صحّت داشته باشد و خواه صحّت نداشته باشد اين آيات هر مؤمنى را كه در سرزمين كفر زندگى مى كند ملزم مى سازد از آن سرزمين به جايى هجرت كند كه در آن اسلام حاكميّت دارد و قدرت كفر را بر آن غلبه اى نيست. حتّى اگر بپذيريم كه آيه در مورد اين گروه نازل شده است بازهم حكم وجوب هجرت عموميّت خواهد داشت چرا كه به گفتۀ علماى علم اصول معيار عموم لفظ است نه خصوص مورد.

خدا (صلی الله علیه و آله) خود نيز آدميزاده را خواه مرده و خواه زنده گرامى مى داشت. البتّه گفتنى است كه كشتن افرادى از انسان در ميدان جنگ و پس از تجاوز با گرامى داشتن انسان منافاتى ندارد، چرا كه تكريم انسان مصداقى از عدالت و عدالت دربردارندۀ كرامت و تكريم براى همه بشريّت است و در پرتو آن، انسان فاضل بدين طريق گرامى داشته مى شود كه حق او از آنان كه پايمالش كرده اند ستانده شود و انسان فاسد بدان طريق گرامى داشته مى شود كه حقّى كه مقتضاى عدالت است از او ستانده شود.

بر اساس همين اصول والاى انسانى بود كه رسول خدا جنازه هاى كشتگان مشركين را در صحنۀ جنگ بدر رها نكرد تا طعمۀ گرگهاى درندۀ بيابان و همچون لاشۀ مردار طعمه لاشخورها شود، آنسان كه سپاههايى نه تنها در برخورد با دشمن بلكه حتى در برخورد با كشتگان خويش نيز چنين كردند.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از پايان نبرد بدر به محلّى كه جنازه هاى مشركان در آنجا بود آمد و آنان را در يكى از چاههاى خشكيده و بى آب قديمى دفن كرد. عايشه بنا بر آنچه ابن اسحاق از وى روايت كرده است مى گويد: «پيامبر فرمان داد و جنازه ها را در چاه مدفون ساختند مگر جنازۀ امية بن خلف كه در درون زره خود باد كرده و آن را پر كرده بود و چون مسلمانان مى خواستند وى را از درون زره بيرون بياورند گوشتهايش از تنش جدا شد و به همين دليل او را رها كردند و البتّه مقدارى سنگ و خاك كه بدن او را بپوشاند روى جنازۀ او ريختند».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اين كار را انجام داد تا پليديها و زشتيهاى آنان پوشانده شود و جنازه هايشان از درندگان و پرندگان لاشخور مصون بماند.

ابن اسحاق در ادامه مى گويد: برخى از عالمان برايم روايت كرده اند كه پيامبر خطاب به جنازه هاى كشتگان فرمود: «اى كسانى كه در چاهيد، چه بد خاندان و بستگانى براى پيامبر خود بوديد. شما مرا تكذيب كرديد در حالى كه ديگر مردم تصديقم كردند، مرا از خانه بيرون را نديد و ديگر مردم پناهم دادند و با من

ص: 404

جنگيدند و ديگر مردم مرا يارى كردند. اينك آيا آنچه را پروردگارتان به شما وعده داده بود حق يافتيد؟ چه، من آنچه را پروردگارم مرا وعده داده بود حق يافتم».

روايت مى شود كه حتّى آن حضرت از برخى از كسانى كه به چاه افكنده شده بودند به نام ياد كرد و فرمود: «اى عتبة بن ربيعه، اى شيبة بن ربيعه، اى اميّة بن خلف و اى ابو جهل - و همچنان نام برخى ديگر را ذكر كرد - آيا آنچه را پروردگارتان به شما وعده داده بود حق يافتيد؟ چه، من آنچه را پروردگارم به من وعده داده بود حق يافتم».

در هنگام اين خطاب رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) به كشتگان قريش - كه به نظر مى رسد چند بار صورت گرفته باشد - حاضران خطاب به آن حضرت گفتند: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آيا كسانى را مخاطب قرار مى دهى كه مردارى بيش نيستند؟». امّا آن رسول (صلی الله علیه و آله) در پاسخ فرمود: «شما بيش از آنان نمى شنويد اما [تنها تفاوت آن است كه] آنها نمى توانند پاسخى بدهند».

البتّه معنى اين سخن آن است كه اين كشتگان بيش از شما به حقيقت آنچه بدانان مى گويم رسيده اند وگرنه شنيدن به معنى گوش كردن نيازمند عضوى به نام گوش و دستگاه شنوايى است و اين در حالى است كه آنان اين توانايى را با مردن از دست داده بودند آنسان كه خداوند نيز خطاب به پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: «تو نمى توانى به كسانى كه در گورند چيزى بشنوانى»(1). به همين سبب است كه در روايت ديگرى از آن حضرت آمده است كه [به جاى آن كه بگويد آنان آنچه مى گويم مى شنوند] فرمود: «آنان بدانچه مى گويم آگاهند».

به هر حال درسى كه در اين ماجرا وجود دارد آن است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) با پوشاندن جنازه هاى مشركان در راه كرامت و گرامى داشتن انسان گام برداشت تا به مسلمانان زنده بياموزد كه از اين نبرد درس كرامت بگيرند و آن درس اين كه «خداوند وعدۀ خويش را محقق ساخته، بندۀ خود را يارى كرده و دشمن خود و

ص: 405

آنان را شكست داده است».

در آن درّه قرار ده و آنگاه در آن هيزمها، آتش زن».

رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) به اين آراء كه از رأى ملايمتر شروع مى شد و پس از آن آراء شديدتر و سرانجام بسيار خشن و شديد مطرح شده بود گوش فرا داد و پس از آن آنان را ترك گفت تا همه دربارۀ عواقبى كه بر هر يك از اين اقوال مترتّب خواهد شد بينديشند. آنگاه دوباره به حضور اصحاب آمد و فرمود: «خداوند دلهاى برخى را چنان نرم مى كند كه از شير هم نرمتر مى شود و دلهاى برخى را چنان سنگين و سخت مى كند كه از سنگ هم سخت تر مى شود!».

به هر حال در اين نظرسنجى آراى گوناگونى ابراز شد رأيى آميخته به نرمى و رأيى ترس آور براى دشمن و نيز رأيى بسيار سختگيرانه تر از آن. امّا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اين شيوه را برگزيد كه بر اساس اصل «اسير در مقابل فديه» عمل كند، زيرا با عمل به اين شيوه هم نرمشى كه برخى خواستار آن بودند در پيش گرفته مى شد و هم اين شيوه براى مسلمانان كه در آن زمان چندان هم غنى نبودند منافعى را در پى داشت. البتّه رسول اكرم در كنار عمل به اين اصل اين اجازه را نيز براى خود باقى گذاشت كه كسانى را بكشد يا بدون گرفتن هيچ فديه اى آزاد كند، هر چند در مرحلۀ عمل بيشتر اسيران با پرداخت فديه آزاد شدند.

گفتنى است كه پيامبر براى تعيين مقدار فديۀ هر اسير بر اساس مقدار ثروت و دارايى او و براى آزادى اسير بدون پرداخت فديه بر اساس اين كه چه مقدار احتمال و گمان اسلام آوردن او وجود دارد و يا از روى تقيّه از مكّه بيرون آمده است و يا آن كه آزادى وى بدون هيچ فديه اى منافع و درآمدهايى را در آينده نصيب مسلمانان خواهد كرد عمل مى فرمود.

همچنين يك نكتۀ قابل ملاحظه آن است كه هر چند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از كشتن بنى هاشم نهى فرموده بود، امّا هيچ يك از آنان را بدون پرداخت فديه آزاد نكرد، در حالى كه مى دانست آنان با اكراه به جبهه آورده شده و به قصد جنگ نيامده اند.

ص: 407

به هر حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دستور فرمود صرف نظر از اين كه فرجام اسيران چه خواهد شد با آنان خوشرفتارى شود. در پرتو همين رهنمود، اسيران در خانه هاى انصار استقرار يافتند، آنسان كه گويا در ميهمانى به سر مى برند و نه در اسارت تا آنجا كه حتّى انصار اسيران را در خوراك بر خاندان و زن و فرزندان خويش مقدّم مى داشتند و اسيران نيز اين نكته را استنباط و از خوردن شرم مى كردند امّا مردان انصار بر آنان اصرار مى كردند كه بخورند. اينگونه بود كه آنان هر چند خود تنگدست و نيازمند بودند، امّا به ديگران ايثار مى كردند.

392 - رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از ميان همه اسيران تنها به قتل عقبة بن ابى معيط و نضر بن حارث فرمان داد و دليل اين فرمان آن بود كه آن دو از فرماندهان سپاه دشمن در اين نبرد بودند و علاوه بر آن عقبه همان كسى بود كه پس از نجات كاروان و پس از آن كه برخى از بزرگان قريش چون اميّة بن خلف و عقبة بن ابى ربيعه مى خواستند به همين مقدار بسنده كنند و به پاس حرمت خويشاوندى از جنگ خوددارى ورزند به تحريك ديگران به نبرد پرداخت.

شعبى روايت كرده است كه چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به قتل عقبه فرمان داد وى گفت: «اى محمّد، آيا از ميان همۀ قريش تنها مرا مى كشى؟» فرمود: «آرى».

سپس رسول اكرم رو به اصحاب خويش كرد و فرمود: «آيا مى دانيد اين مرد با من چه كرده است او يك بار در حالى كه من در پشت مقام ابراهيم در سجده بوده ام پايش را روى گردنم گذاشته و آن قدر فشرده است كه فكر كردم سرم گيج مى رود و نيز مى دانيد كه او يك بار ديگر هم در حالى كه من در سجده بوده ام شكنبۀ گوسفندى بر روى سر من انداخته و پس از آن فاطمه آمده و آن را از روى سرم برداشته است؟».

نضر بن حارث نيز چنين كسى بود. او پرچمدار سپاه مشركين در اين نبرد بود و به همين سبب كشتن او به دليل آزارهايى كه به مسلمانان روا داشته بود و نيز به علّت خوارى و زبونيى كه در اين كار براى مشركان وجود داشت عملى

ص: 408

پسنديده مى نمود.

پيامبر اكرم پس از كشتن اين دو تن براى آزادى اسيران ثروتمند بنى هاشم از آنان فديه گرفت و در اين باره سختگيرى كرد و از پذيرش هر راهى جز پرداخت فديه از سوى آنان خوددارى فرمود.

بهترين گواه اين حقيقت گفتگوى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با عبّاس عموى خود است كه وى را دوست مى داشت و از اسارت و از در زنجير بودن او دردمند مى شد.

عبّاس [براى نپرداختن فديه] مدّعى شد كه وى قبل از اين اسلام آورده و با اكراه و نه براى جنگ به منطقه آمده است. امّا رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) در پاسخ او فرمود: «آنچه بر ما حجّت است ظاهر توست و خداوند خود به مسلمانى تو آگاهتر است و تو را جزاى خير خواهد داد. او ديگربار مدّعى آن شد كه ثروتى ندارد تا فديۀ آزادى خويش را از آن پرداخت كند و عقيل و نوفل دو پسر برادرش نيز چنين وضعيّتى دارند. امّا اين بار هم رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) به وى پاسخ فرمود كه «پس آن مالى كه نزد امّ الفضل گذاشتى و گفتى كه اگر در اين سفر كشته شوم اين مال از آن فرزندانم فضل، عبد اللّه و قثم باشد كجاست؟» عبّاس [كه از اطّلاع داشتن پيامبر (صلی الله علیه و آله) از اين اموال شگفت زده شد] گفت: «به خداوند سوگند من اينك مى دانم كه تو رسول خدايى چرا كه اين مسأله را كسى جز من و ام الفضل نمى دانست».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) براى آزادى عبّاس و دو پسر برادرش عقيل و نوفل صد اوقيه طلا از يكى از همپيمانان او به نام عتبة بن عمرو - از خاندان بنى حارث بن فهر - ستاند.

بدين ترتيب پيامبر (صلی الله علیه و آله) فديه هاى آزادى اسيران را گرفت و هيچ ثروتمند و غير ثروتمندى را از اين قاعده مستثنى نكرد مگر آنان كه به اسلام آورد نشان اميد بود و يا آنان كه در مقابل آزادى اسير خود اسيرى از مسلمانان را بدون پرداخت فديه

ص: 409

آزاد مى كردند، آن گونه كه ابو سفيان يكى از مسلمانان را كه در سفر عمره اش به مكّه به اسارت در آورده بود آزاد كرد تا يكى از فرزندان او كه در اسارت مسلمانان قرار داشت آزاد شود و پيامبر (صلی الله علیه و آله) نيز در مقابل اين عمل او اسير وى را آزاد فرمود.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) براى آزادى اسيران نوعى فديۀ غير مادى نيز مى پذيرفت و آن عبارت بود از تعليم سواد به بيسوادان. بنابراين اسيرانى كه توان مالى چندانى براى پرداخت فديۀ خود نداشتند و از توانايى خواندن و نوشتن بهره داشتند مى توانستند در مقابل باسواد كردن چند نفر از مسلمانان آزاد شوند.

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بر برخى از اسيران كه گمان مسلمانى آنان وجود داشت منّت مى نهاد و بدون پرداخت فديه آزادشان مى كرد: از اين جمله سهيل بن بيضاء است كه عبد اللّه بن مسعود به مسلمانى او گواهى داد و گفت: «من شنيده ام كه او از اسلام سخن مى گويد». پيامبر (صلی الله علیه و آله) نيز گواهى عبد اللّه را پذيرفت و بدون دريافت فديه سهيل را آزاد كرد.

يكى از ديگر اسيرانى كه بدون فديه آزاد شد. ابو العاص بن ربيع اموى همسر زينب دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ست. وى براى زينب همسرى خوب و بى آزار بود و حتّى هنگامى كه قريش تلاش كردند او را وادار سازند تا همانند پسر ابو لهب دختر رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) را طلاق دهد از پذيرش اين خواستۀ آنان خوددارى ورزيد.

پس از اسارت ابو العاص زينب همسر او كه در مكّه بود براى آزادى شوهر خود فديه اى به مدينه فرستاد و در ضمن آن گردنبندى نيز وجود داشت كه خديجه در هنگام عروسى او با ابو العاص به وى بخشيده بود. مشاهدۀ اين گردنبند از سوى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خاطرات همسر مهربان و دلسوز او را براى وى زنده كرد و به همين سبب بسيار دلش بر وى سوخت.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اينجا مى توانست آن گونه كه كسانى از بنى مخزوم و ديگران را بدون دريافت فديه آزاد كرده بود ابو العاص را نيز آزاد كند. امّا به خاطر آن

ص: 410

كه هيچ يك از صحابه دلگير و آزرده خاطر نشود و يا كسى سخنى در دل نداشته باشد مسألۀ آزادى او را به صحابه واگذارد و بدانان فرمود: «اگر صلاح مى دانيد كه اسير اين زن [زينب] را آزاد كنيد و فديه اش را نيز به او برگردانيد اين كار را انجام دهيد».

در اينجا دو نكته دربارۀ ماجراى ابو العاص قابل توجّه است:

الف: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنين مصلحت ديد كه از آن پس زينب در مكّه و در خانۀ ابو العاص نماند و در همين مورد نيز از او تعهّد گرفت كه با برگشتن به مكّه اجازه دهد زينب آنجا را ترك گويد و به مدينه بيايد و او نيز به اين تعهّد خود عمل كرد.

ب: در آن زمان هنوز فرمان خداوند داير بر جدا كردن زنان مسلمان از مردان غير مسلم به دليل حلال نبودن براى آنان نازل نشده بود زيرا اين فرمان پس از صلح حديبيّه نازل شد و در آنجا بود كه خداوند فرمود: «اى مؤمنان اگر زنان مؤمن مهاجر به ميان شما بيايند آنان را بيازماييد [و البتّه] خداوند به ايمان آنان آگاهتر است. پس اگر دريافتيد كه آنان مؤمنند آنها را به ميان كفّار برنگردانيد كه نه آن زنان براى آنها حلال و نه آنها براى اين زنان حلال هستند. [در اين صورت پس از نگهداشتن اين زنان] آنچه را آن مردان براى مهر آنان داده اند به آنها پس دهيد و پس از آن پروايى بر شما نخواهد بود كه با پرداخت مزدها [مهرها] ى آن زنان با آنان ازدواج كنيد. دست در آغوش زنان كافر نشويد و آنچه را بدانان داده ايد بازستانيد و آنان [شوهران زنان مسلمان كه خود كافرند] نيز آنچه داده اند بازستانند اين حكم خداوند است كه ميان شما حكم مى كند و خداوند آگاه و حكيم است»(1).

در اين آيات به سبب تحريم زنان بر شوهران آنها يعنى كفر شوهران تصريح شده و مى فرمايد: «آنان را به ميان كفار برنگردانيد». در اينجا خداوند نفرموده است كه آنان را به ميان مشركان برنگردانيد بلكه از كافران سخن گفته است، واژه اى كه شامل مشركان و همچنين يهوديان و مسيحيان كه به محمّد كافر شده و به

ص: 411

الوهيّت مسيح و تثليث ايمان آورده بودند نيز مى شود، آنسان كه قرآن خود، اهل كتاب را در رديف كافران قرار داده، مى فرمايد: «آنان كه گفتند خداوند همان عيسى بن مريم مسيح است كافر شده اند»(1). و «آنان كه گفتند خداوند يكى از آن سه است كافر شده اند»(2).

ديگربار به بحث خود بازمى گرديم و يادآور مى شويم كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برخى از كسانى را كه خيرى در آزادى بلاعوض آنان بود و يا قادر به پرداخت فديه نبودند بدون فديه آزاد كرد كه از اين جمله مى توان به مطلب بن حنطب بن حارث از بنى مخزوم، صيفى بن رفاعة بن عائد از بنى مخزوم و ابو عزه عمرو بن عبد اللّه بن عثمان نام برد كه مردى عائله مند بود و رسول خدا از او پيمان گرفت به پشتيبانى هيچ كس عليه او نپردازد. امّا وى كه مردى شاعر و انديشمند بود از اين پيمان سر برتافت و مشركان انديشۀ او را به بازى گرفتند و به ميان آنان برگشت. اين در حالى بود كه وى پيش از اين به اسلام نزديك شده و يا به اين آيين در آمده بود، چه، وى هنگامى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بدون دريافت فديه او را آزاد كرد در مدح آن حضرت قصيده اى گفت كه در آن چنين آمده است:

«چه كسى اين پيام را از من به محمّد مى رساند كه تو حقى و تو پادشاهى ستوده اى؟».

همين فرد در جنگ احد نيز براى دوّمين بار اسير شد و اين بار نيز از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خواست تا او را بدون دريافت فديه آزاد كند، امّا آن حضرت فرمود: «تو را وانمى گذارم كه دستى بر سبيل خود بكشى و بگويى دو بار محمّد را گول زدم».

روايت مى شود كه در همين جا بود كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «مؤمن از يك سوراخ دو بار گزيده نمى شود».

كوتاه سخن آن كه خداوند اين اختيار را به رسول خود داده بود كه هرگونه

ص: 412

مى خواهد دربارۀ فرجام اسيران حكم كند و آن حضرت نيز برخى را كشت و برخى را با فديه آزاد كرد و گروهى ديگر را نيز بلاعوض آزاد كرد.

بود، البتّه نه در آزاد كردن اسيران با دريافت فديه يا بدون آن بلكه در اين كه آنان قبل از آن كه خونريزى در ميان دشمن بپا كنند و قبل از آن كه با زخمهاى كاريى كه به مشركان وارد مى آورند آنها را از ايجاد جنگى ديگر عليه خود ناتوان سازند يا چنين جنگى را براى آنان - به سبب كشته هايى كه جنگ از آنان مى گيرد - گران و سنگين قرار دهند اسير گرفته اند. چه تنها در چنين صورتى مى توانند اسير بگيرند و در آنجاست كه با دريافت فديه يا بدون آن نسبت به آزادى آنها اقدام خواهند كرد، آن گونه كه در قرآن كريم مى فرمايد: «وقتى با كافران روبرو شديد آنان را گردن بزنيد و چون آنها را با خونريزى زمين گير ساختيد، ريسمانها [ى اسارت را بر آنان] محكم ببنديد و پس از آن يا بر آنان منّت خواهيد نهاد و يا از آنان فديه خواهيد گرفت [و آزادشان خواهيد كرد] تا آن كه جنگ بارهاى خود را فرو گذارد [و اندكى از بار مالى آن با اين فديه گرفتن جبران شود]»(1).

394 - در اينجا تذكّر سه نكته لازم است:

الف: مراد از آيه «اگر قانونى كه خداوند از اين پيش مقرّر داشته است نبود در آنچه در پيش گرفتيد عذابى بزرگ به شما مى رسيد»(2) همان سنّت الهى است كه مى گويد هيچ مجازاتى وجود ندارد مگر در موردى كه دستور صريحى دربارۀ منع رسيده باشد و اين در حالى است كه تا آن زمان (يعنى تا جنگ بدر) دستور صريحى دربارۀ منع اسير گرفتن وجود نداشت و بنابراين آنچه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) انجام داد يك اجتهاد و يك برداشت بود و در اجتهاد خطا مجازاتى نيست.

ب: بسيارى از نويسندگان قديم و در پى آنان نويسندگان معاصر گفته اند اين آيه در موافقت با رأى عمر بن خطاب دربارۀ اسيران نازل شد در حالى كه به عقيده ما آيه قرآن موافقتى با رأى عمر ندارد زيرا در اين آيه با اصل اسير گرفتن قبل از خونريزى مخالفت شده در حالى كه عمر در نظر خود متعرّض چنين چيزى نشده و

ص: 414

تنها كسى كه از اين مسأله سخن به ميان آورده است سعد بن معاذ بود. بنابراين اگر بنا باشد بگوييم آيه در موافقت كسى نازل شده بايد بگوييم در موافقت سعد بن معاذ بوده و او صاحب چنين فضلى است كه «خداوند فضل خويش را به هر كه خواهد اختصاص مى دهد»(1).

ج: اين نكته اى پندآموز براى اهل عبرت و درس آموزى است و آن اين كه خداوند كه خود به غيب آگاه است و آشكار و نهان را مى داند و مى داند كه اسير گرفتن از دشمن قبل از زمين گير كردن آنان اشتباهى است كه مسلمانان بدان گرفتار خواهند شد چرا و چگونه رسول خود و حبيب خود محمّد (صلی الله علیه و آله) را وامى گذارد تا اصحاب او به چنين اشتباهى دست زنند، بويژه در حالى كه برخى از صحابۀ او بودند كه با اين كار مخالفت داشتند و آن را نادرست مى دانستند و رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) خود نيز انسانى آگاه به درست و نادرست بود.

پاسخ چنين سؤالى آن است كه در اين مسأله درس و عبرتى وجود دارد و آن اين كه اگر پيامبرى كه از سوى خداوند به او وحى مى شود و پيامبرى كه خداوند او را خوى الهى آموخته در شرايطى كه به خود و به اجتهاد خود واگذاشته شود مرتكب خطا مى شود و اگر هيچ انسانى حتّى يك پيامبر [جداى از وحى و ارتباط الهى] از خطا مصون نيست و اگر خداوند خود تنها آگاه و داناى حكيمى است كه براى او گذشته و آينده اى معنى ندارد، پس بايد مستكبران مستبد و خودرأى بدانند كه آنان نيز به طريق اولى اشتباه و خطا مى كنند و آنان حق ندارند در پى غرور خود بروند و چنين گمان كنند كه انديشه ها و آراى آنان از هر اشتباهى پيراسته است و حق دارند به اتّكاى انديشه هاى خود ملّتهاى خويش را به پرتگاه نادرست ترين نتايج اين آراء و انديشه ها برند.

به عبارت ديگر در اين كه محمّد - يعنى همان پيامبرى كه به او وحى مى شود و علاوه بر اين از لحاظ انديشۀ بشرى انديشمندترين مردم است، آنچنان كه مردم

ص: 415

حتّى قبل از بعثت در كارهاى خود به او مراجعه مى كردند و از هدايت و راهنمايى او سود مى جستند - به خطا رود و آنگاه از جانب خداوند به آنچه درست است توجّه داده شود دربردارنده دو درس براى اهل بصيرت و عبرت است:

الف: هيچ كس نبايد به رأى خود مغرور شود و خودرأى باشد و آنچه را خود انديشيده تنها رأى درستى بداند كه هيچ خطا در آن راه ندارد. به عبارتى ديگر انسان نبايد آنچه را خود مى داند «علم» و آنچه را ديگران مى دانند «جهل» بداند.

ب: هيچ كس نمى بايد بويژه در انديشه هاى اجتماعى خويش خودرأى مى باشد و آنسان بگويد كه فرعون گفت: «بر هيچ عقيده اى شما را نيابم مگر آنچه خود بدان عقيده دارم و به هيچ راهى رهنمونتان نشوم مگر راه درستى و راستى»(1).

بنابراين بر ما جامعۀ مؤمن است كه آداب الهى بياموزيم و به خود و جامعۀ خويش اجازۀ غرور و خودرأيى ندهيم وگرنه بديها در حاضر و آيندۀ اين امّت حكمفرما شود، بلكه بايد شخصيّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) براى ما اسوه اى والا و شايسته باشد نه آن كه فرعون براى ما شخصيّتى باشد كه در پى او رويم، چرا كه حق براى پيروى كردن از آن شايسته تر است.

ما امروز در عصر خود برادران فرعون را مى بينم كه دوست دارند آنچه ديگران براى آنها مى نويسند [و در ظاهر نوشتۀ آنان است] به سان آياتى از قرآن تلاوت و خوانده شود. اين فرعونيان با اين برخورد غرورآميز و خودمحورانه با مردم خويش و با سر فرود آوردن در مقابل ديگران ملّتها خود را در بدترين جايگاه و زشت ترين سراى جاى داده اند و اين بسيار فرجام بدى است. «در اين آيات مايۀ تذكر و يادآوريى است براى هر كه داراى دلى باشد يا گوش فرا دهد و [حق را] ببيند»(2).

ص: 416

بودم. مردم با دشمن رودررو شدند و خداوند دشمن را شكست داد. پس گروهى در پى دشمن به تعقيب، كشتن و تكميل شكست آنان پرداختند، گروهى نيز به كار غنايم و جمع آورى و در اختيار گرفتن آن روى آوردند و گروهى نيز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در ميان خود گرفتند و حراست كردند تا دشمن به جان وى سوءقصدى نكند.

چون شب فرا رسيد و همۀ سپاهيان گرد هم آمدند كسانى كه غنايم را جمع كرده بودند گفتند، «ما آن را جمع آورى كرده ايم و در اختيار گرفته ايم و كسى ديگر را در آن حقى نيست». گروهى نيز كه در تعقيب دشمن رفته بودند مى گفتند:

«شما به اين غنايم سزاوارتر از ما نيستيد چرا كه ما دشمن را از اين غنايم دور كرده ايم و آنان را شكست داده ايم و گريزانده ايم». بالاخره آن گروهى نيز كه حفاظت از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) را بر عهده گرفته بودند گفتند: «ما از اين بيم داشتيم كه دشمن موفّق به سوء قصد عليه رسول خدا شود. پس او را در ميان گرفتيم و حراست كرديم». بدين ترتيب [چنين اختلافى وجود داشت و پرسشى دربارۀ نحوه تقسيم غنايم مطرح بود كه اين آيه نازل شد: «دربارۀ انفال از تو مى پرسند، بگوى انفال از آن خدا و رسول اوست. پس از خدا پروا كنيد و در ميان خود [روابط خويش را] اصلاح كنيد و از خدا و رسول او فرمان بريد، اگر كه ايمان داريد»(1). پس از اين آيات پيامبر (صلی الله علیه و آله) غنايم را ميان مسلمانان تقسيم كرد»(2).

اين بحث و گفت و شنود دربارۀ تقسيم غنايم زمانى بود كه هنوز مسأله به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرضه نشده بود و در همين زمان خداوند آياتى را نازل كرد كه اختلاف را حل كند و مايۀ دوگانگى و نزاع را از ميان بردارد. آنچه اين اختلاف را حلّ مى كرد و مايۀ دوگانگى و نزاع را برمى داشت اين بود كه مسألۀ غنايم را بايد به خداوند و به رسول او كه مجرى احكام الهى است واگذاشت و آنان حق ندارند با نظر خود آنها را تقسيم كنند، بلكه مرجع اين تصميم گيرى جاى ديگر است و به

ص: 418

همين دليل آنان بايد آن نزاعى را كه داشته اند از ميان بردارند و نبايد در حالى كه حق آنان را برگرد خود متّحد ساخته و جهاد در راه آن آنها را با همديگر يكى كرده است، يك مسألۀ مادّى بتواند ميان آنان اختلاف به وجود آورد.

396 - اكنون جاى پرداختن به اين بحث است كه با تفويض مسألۀ غنايم به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن حضرت چگونه آن را تقسيم كرد.

در اين مورد برخى گفته اند وى اين اموال را به صورت مساوى ميان همۀ مجاهدان قسمت كرد. دليل اين گروه نيز آن است كه در آن زمان هنوز آيۀ تقسيم و تخمين غنايم نازل نشده بود، آيه اى كه مى گويد: «بدانيد كه آنچه غنيمت گرفته ايد يك پنجم آن از آن خدا، رسول او، خويشاوندان [رسول] يتيمان، مسكينان و در راه ماندگان است، البتّه اگر كه به خداوند و نيز بدانچه ما در روز جدايى حق از باطل و در روزى كه آن دو گروه رودرروى همديگر قرار گرفتند ايمان داريد.

خداوند بر هر كارى تواناست»(1). بنا بر اين، به روايت اين گروه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) غنايم را به صورت مساوى ميان همۀ رزمندگان توزيع كرد چرا كه در آن زمان هنوز دليلى كه به موجب آن برخى بر برخى ترجيح داشته باشند وجود نداشت.

امّا برخى ديگر چون ابن كثير بر اين عقيده اند كه توزيع غنايم در نبرد بدر بر اساس آيۀ فوق و بر مبناى تخمين و اختصاص يك پنجم آن به طوايف مذكور صورت گرفته است، به آن دليل كه آيۀ مزبور با همين حادثه ارتباط دارد و بر اين اساس مسأله توزيع غنايم با خدا و و رسول (صلی الله علیه و آله) و بر مبناى حكمى كه در آيۀ پيش گفته مشخّص شده است مى باشد چرا كه آيۀ اختصاصى يك پنجم غنيمت به طوايف مذكور با آيۀ اوّل سوره كه سخن از ارجاع امر غنايم به خدا و رسول دارد متّصل و داراى يك سياق است. علاوه بر اين خود آيۀ نيز بدين اشاره دارد كه اين حكم همان چيزى است كه خداوند در روز جدايى حق از باطل و در روز رويارويى آن دو گروه [يعنى روز بدر] نازل شده [و تقسيم غنايم در آن روز بر اساس همين

ص: 419

حكم صورت گرفته] است.

در تأييد همين نظر اخير روايتى به نقل از على (ع) آمده مبنى بر اين كه يكى از دو شترى كه عموى او حمزه در زمانى پس از آن ذبح كرد از همان يك پنجم خمس بود كه در اختيار او قرار گرفته بود.

ما نيز همين نظر اخير يعنى رأى ابن كثير را بر مى گزينيم [و مى گوييم ميان دو آيه اى كه در بحث جارى از آن ياد كرديم هيچ ناسخ و منسوخى وجود ندارد، بلكه هر دو با يكديگر وحدت سياق دارند و بر اين اساس تقسيم غنايم در پى نبرد بدر بر مبناى اختصاص يك پنجم آن به طوايف مذكور در آيه صورت گرفته است].

روز با گرويدن گروههاى تازه اى از مردم بر قدرت آنان افزوده مى شد، آنسان كه خداوند مى فرمايد: «به ياد آوريد آن روزى را كه گروهى اندك و در زمين مستضعف بوديد و از آن بيم داشتيد كه مردم شما را بربايند. پس خداوند شما را پناه داد و به يارى خود تأييد كرد و از پاكيزه ها به شما روزى بخشيد، شايد كه سپاس بگزاريد»(1).

اين اشاره اى است به آن پيروزى آشكار در سرزمين عرب بدان معنى كه پس از اين نبرد مردم در سرتاسر جزيره به اسلام به عنوان تنها قدرت حقيقى در اين سرزمين نگريستند و در پى بى آن به تأمل و انديشه دربارۀ اين قدرت روى آوردند.

398 - اين بود تأثير عمومى اين نبرد در سرتاسر جزيرة العرب، امّا در مورد تأثير آن در داخل مدينه بايد گفت از آن پس اسلام در مدينه به شكل قدرتى در آمد كه از آن بيم داشته مى شد.

تا آن زمان در مدينه آميخته اى از بت پرستان اوس و خزرج كه بر بت پرستى خويش مانده بودند و عقايد خود را نيز آشكار مى كردند و نيز يهوديانى به سر مى بردند كه هر چند كينه در دلهاى آنان آتش افروخته بود آن را در حدّى مخفى نگه مى داشتند و در حدّى نيز در لحن گفتار و در ريشخندى كه به مؤمنان روا مى داشتند آن را آشكار مى ساختند. امّا پس از آن كه قدرت مسلمانان در جنگ بدر آشكار شد در ميان هر دو گروه مشرك و يهودى منافقانى به وجود آمدند كه سخن از اسلام بر زبان مى آوردند، ولى كفر در دل نهان مى داشتند و از چيزهايى سخن مى گفتند كه بدان عمل نمى كردند و اصلا بدان عقيده اى نداشتند. دربارۀ همين گروه سوره اى به نام منافقين نازل شد كه در آن مى فرمايد: «چون منافقان به حضور تو آيند گويند گواهى مى دهيم كه تو براستى رسول خدايى در حالى كه خداوند مى داند كه تو رسول اويى و خداوند گواهى مى دهد كه منافقين دروغگويند. آنان سوگندهاى دروغين خود را سپرى قرار داده اند كه در پشت آن سدّ راه خدا شده اند. آنان بسيار

ص: 421

كار بدى مى كنند چرا كه آنان نخست ايمان آوردند ولى پس از آن كافر شدند پس خداوند بر دلهاى آنان مهر زد و آنان نمى فهمند»(1).

بدين ترتيب روشن مى شود همان قدرت اسلام كه در نبرد بدر ظهور كرد باعث شد تا اين مشركان و يهوديان براى محفوظ ماندن از آسيب قدرت مسلمانان ظاهر اسلامى به خود بگيرند و در عمل در ميان صفوف مسلمين ضعف و سستى به وجود آورند و كسانى را كه در دل و انديشۀ آنان ضعفى وجود دارد بفريبند. به عبارت ديگر قدرت اسلام سبب شد كسانى كه در دل به خدا و رسول او ايمان ندارند بى آن كه به دل ايمان آورند تظاهر به ايمان كنند و خود را در ظاهر پيرو اسلام نشان دهند.

ابن كثير دربارۀ ظهور اين پديده كه در سال دوّم هجرت رخ داد چنين مى گويد:

«در همين سال مشركان مدينه و يهوديان بنى قينقاع و بنى نضير و بنى قريظه و نيز يهود بنى حارثه سر تسليم در مقابل مسلمانان فرود آوردند و با مسلمانان از در مسالمت در آمدند و بسيارى از مشركان و يهوديان اظهار اسلام كردند در حالى كه در باطن امر منافق بودند و برخى بر همان عقيدۀ قبلى خود باقى ماندند و برخى نيز كلا ترك هر عقيده اى كرده نه با اين گروه و نه با آن گروه و ميان كفر و ايمان مردّد بودند، آنسان كه خداوند در قرآن كريم اين گروه را بدين وصف خوانده است»(2).

مراد ابن كثير از اشاره اى كه خداوند به منافقان دارد اين آيه است كه «منافقان با خداوند نيرنگ مى كنند و او نيرنگ آنان را تباه مى سازد. آنان چون به سوى نماز برخيزند بى حال و بى علاقه برخيزند. آنان براى مردم ريا و تظاهر مى كنند و جز قدرى اندك ياد خدا نمى كنند. آنها ميان اين [وضعيّت و ميان كفر و ايمان] مانده اند

ص: 422

و نه با اينانند و نه با آنان. هركس كه خداوند او را گمراه كند برايش هيچ راهى به سوى هدايت نخواهى يافت»(1).

از اظهارات ابن كثير چنين بر مى آيد كه پس از آن كه خداوند مسلمانان را پيروز ساخت و پرچم دين را به اهتزاز در آورد كسانى كه با اين دين مخالف بودند و در كنار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان مى زيستند به سه گروه تقسيم شدند:

الف: گروهى كه از اسلام سخن بر زبان داشتند و كفر در دلهاى آنان جاى گرفته و بر آن حكمفرما بود. همين گروه مقصود اين آيه است كه مى فرمايد: «چون با مؤمنان روبرو شوند گويند ما ايمان آورده ايم و چون با شيطانهاى خود خلوت كنند و با آنان بنشينند گويند ما با شماييم و ما فقط [مؤمنان را] مسخره و ريشخند مى كنيم. خداوند آنان را ريشخند مى كند و مى گذاردشان تا همچنان در طغيان و سركشى خود دست و پا زنند»(2). اين گروه بر كفر خود ماندند و خداوند نيز آنان را در طغيان خود رها كرد چرا كه آنچه اين گروه اظهار مى كردند بيش از آن چيزى بود كه در دل نهان مى داشتند. آنان بر اين موضع خود همچنان ماندند و بدان ادامه دادند تا جايى كه روزبروز بر فساد و سركشى خود افزودند.

ب: گروهى كه در دل و در انديشه ضعيف بودند و انديشه هاى آنان فرو مانده بود. اين گروه در اين كه به اسلام تظاهر مى كردند، امّا در واقع هيچ عقيده اى در دل نداشتند منافق بودند. اين گروه هر چند عقيدۀ گذشته شان با تعارضى ميان آنچه اظهار مى داشتند و آنچه در باطن آنان بود تقريبا از ميان رفته بود، امّا هنوز تمايلاتى به آن عقيده داشتند. همين گروه است كه خداوند در توصيف آن مى گويد: «ميان اين دو مانده اند و نه با اينانند و نه با آنان»(3) و پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نيز در وصف آن مى فرمايد: «مثل منافق مثل گوسفندى سرگردان ميان دو گله است كه نمى داند به

ص: 423

سوى اين يك برود يا به سوى آن يك».

ج: اين گروه كه بيشتر يهوديان بنى نضير، بنى قينقاع، بنى قريظه و بنى حارث را به خود اختصاص مى داد بر عقيدۀ قبلى خود باقى مانده بودند و تلاش كردند تا از يك سو همچنان اين عقيده را حفظ كنند و از سوى ديگر اعتراضاتى دينى را متوجّه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سازند. نفاق اين گروه در اين بود كه بدان پيمانى كه با رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) بسته بودند با اخلاص وفا نكردند، بلكه انديشۀ خيانت به مسلمين را در سر داشتند و انتظار مصيبت را براى مسلمانان مى كشيدند. آنان حتّى با دشمنان پيامبر (صلی الله علیه و آله) مكاتبه و آنها را عليه او تحريك مى كردند و بر خود ستم روا مى داشتند. آنها همچنين در برخورد با مشركان نيز نفاق خود را نشان دادند و به آنان مى گفتند «آن آيينى كه شما داريد بهتر از آيين يگانه پرستى است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مردم را بدان فرا مى خواند».

فصل حاضر را با اين سخن كه پديدۀ نفاق پس از پيروزى درخشان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر دشمنان خود را نشان داد به پايان مى بريم و در فصل آينده با اختصار به بحثى مستقل دربارۀ يهود و پيروان آنان مى پردازيم.

ص: 424

بن اخطب را بياوريم كه گواهى گويا بر وضعيّت او و ديگر يهوديان است. او مى گويد: هنگامى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد مدينه شد و در محلّۀ قبا در ميان بنى عمرو بن عوف سكونت گزيد پدرم حيى بن اخطب و عمويم ابو ياسر بن اخطب در سپيده دم صبح به حضور آن حضرت شتافتند و تا غروب برنگشتند و تنها در اين هنگام آن هم در حالتى كه شكسته شده بودند و گيج راه مى رفتند آمدند. من به استقبال آن دو پيش رفتم، آنسان كه هميشه چنين مى كردم. پس به خداوند سوگند نتوانستم از شدّت اندوهى كه در چهرۀ آنان بود حتى به يكى از آنان بنگرم. در اين هنگام از عمويم ابو ياسر شنيدم كه به پدرم مى گفت: «آيا اين همان [پيامبر موعود] است؟!»، پدرم گفت: «به خداوند سوگند، آرى». [پس عمويم پرسيد]: «آيا او را مى شناسى و تطبيق مى كنى؟» گفت: «آرى». ديگربار پرسيد: «در دل چه چيزى نسبت به او دارى؟» او گفت: «به خداوند سوگند كينۀ او را تا زمانى كه زنده باشم».

اين اظهارات گواهى صادقى از سوى زنى پاكدامن و نيك در مورد پدر خويش است كه آيات نشان دهندۀ نبوّت پيامبر (صلی الله علیه و آله) هم آن يهودى را به صورت مؤمنى راستين در نياورد، بلكه وى را به دشمن كينه توز تبديل كرد. اين از آثار حسادت است، همان حسادتى كه چون قربانى قابيل قبول نشد و قربانى هابيل پذيرفته شد قابيل را به قتل برادر وادار ساخت و اين در حالى است كه خداوند رحمت و فيض خويش را به هر كه بخواهد اختصاص مى دهد [و ديگر جايى براى حسادت نيست].

حيىّ بن اخطب و برادرش دو تصوير روشن از يهوديانى هستند كه در كنار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مدينه زندگى مى كردند و كينه، عامل محرّك آنان در همۀ رفتارهايشان بود و دلهايشان از خشم و كينه هايى نهفته انباشته شده بود.

پس از آن كه رسول خدا در بدر بر مشركان پيروز شد اين منافقان دل نگران تر شدند و چنين گمان كردند كه روزى نيز نوبت آنان فرا خواهد رسيد. به همين دليل به حكم غريزۀ حبّ بقا مى خواستند دست به كارى زنند كه به گمان آنها موجب بقا و

ص: 426

خلودشان باشد و مسلمانان نتوانند راهى براى بيرون راندن آنان از مدينه بيابند.

بدين ترتيب يهوديان مدينه با مشركانى كه هنوز در اين شهر حضور داشتند متّحد شدند و آنان را وادار ساختند كه در ظاهر ادّعاى اسلام كنند و در درون كافر باشند. به عبارتى ديگر يهوديان آنچه را خود در گذشته و حال بدان شهرت داشتند و شيوه اى را كه خود بدان عمل مى كردند به مشركان مدينه توصيه كردند.

اينگونه بود كه در پى حيله و فريب يهوديان كسانى از اوس و خزرج كه هنوز مشرك مانده بودند به آنان پيوستند. اين گروه هر چند شمارشان فراوان نبود، امّا با نفوذ به صفوف مؤمنان و با اظهار دين مى توانستند سستى و بى عقيدگى را به جامعه مؤمنان وارد كنند و زمينه هاى شكست را در ميان آنان فراهم آورند، آن گونه كه تلاشهاى اين گروه در غزواتى كه از آن پس واقع شد خود را نشان داد.

ابن اسحاق نام بسيارى از منافقان يهود را ذكر كرده كه در ظاهر وانمود كردند كه مسلمانند، امّا عقيدۀ اصلى خويش را پنهان داشتند و قصد آزار مسلمانان و مكر و حيله نسبت به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در سر پروراندند. وى همچنين نام كسانى از اوس و خزرج را متذكّر است كه همان راه يهوديان را در پيش گرفتند و به اسلام تظاهر كردند. بسيارى از اين گروه از خاندان خزرج بودند و عبد اللّه بن أبيّ بن سلول در رأس آنان قرار داشت، همان مردى كه در غزوۀ بنى المصطلق گفت: «اگر به مدينه بازگرديم يقينا آن كه عزيزتر است آن را كه خوارتر است از آنجا بيرون خواهد راند»(1).

منافقان خزرج و در رأس آنها عبد اللّه بن أبيّ بن سلول سعى داشتند با دسيسه هاى خود بنى نضير را به خود نزديك سازند و از آنجا كه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى ترسيدند تلاش مى كردند اين گروه را با خود همراه كنند.

در پى همين تلاش منافقان يهوديان بنى نضير پيمانى را كه با پيامبر (صلی الله علیه و آله) داشتند شكستند و قصد آن داشتند تا در راه تحميل يك شكست بر مسلمانان با

ص: 427

مشركان همكارى كنند. همين عبد اللّه بن ابى بن سلول و همراهانش بودند كه چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بنى نضير را در دژهاى آنان محاصره كرد براى آنان پيغام فرستاد كه اگر آنان شهر را ترك گفتند، اين گروه نيز آنان را همراهى خواهند كرد. اين منافقان براى اطمينان يهوديان حتّى به تخريب خانه هاى خويش به دست خود و به دست مؤمنان پرداختند. اين منافقان به يهوديان گفتند: «پايدارى كنيد كه اگر از شهر رانده شويد ما نيز به همراهتان بيرون خواهيم آمد و هرگز در مورد شما از كسى فرمان نخواهيم برد و اگر نيز عليه شما جنگ كنند ما شما را يارى خواهيم داد». قرآن كريم وعده هاى اين گروه به يهوديان را چنين نقل مى كند كه «آيا آن منافقان را نديدى كه به برادران كافر خود از اهل كتاب مى گويند اگر رانده شويد به همراهتان بيرون خواهيم آمد و هرگز دربارۀ شما از كسى فرمان نخواهيم برد و اگر با شما جنگ كردند شما را يارى خواهيم داد. خداوند گواهى مى دهد كه اينان دروغ مى گويند و اگر اين يهوديان از شهر رانده شوند بيرون نخواهند رفت و اگر عليه آنان جنگى بپا شود آنان را يارى نخواهند كرد و حتّى اگر به آنان يارى دهند در صحنۀ نبرد پشت به جبهه خواهند كرد و هرگز پيروزى نخواهند يافت شما در دلهاى آنان از خدا ترس انگيزتريد بدان سبب كه آنان مردمى نادان هستند. [اين آيات تا آنجا ادامه مى يابد كه مى گويد ]: «... مثل آنان چون مثل شيطان است آنگاه كه به انسان گفت كافر شو و چون او كافر شد گفت من از تو بيزارم و من از خداوند پروردگار جهانيان بيم دارم»(1).

يكى از كارهاى منافقان اوس و خزرج و يهود آن بود كه در مسجد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حضور مى يافتند و بدانچه در آنجا مى گذشت گوش مى دادند و مسلمانان را به مسخره مى گرفتند و با توهّماتى كه به ميان مى آوردند و با سؤالهاى ترديد برانگيزى كه مطرح مى كردند و براى آن پاسخ مى خواستند ترديد و دودلى را به دلهاى مؤمنان مى افكندند.

ص: 428

حالى كه در ميان شما گوشهاى شنوايى براى آنان هست و خداوند بر ستمگران آگاه است. آنان از اين پيش نيز در پى فتنه بر آمدند و كارها را براى تو وارونه نماياندند تا آنگاه كه حق آمد و امر خداوند آشكار شد در حالى كه آنان خوش نداشتند»(1)؛ يهوديان نيز در پشت سر منافقين با آنان همكارى مى كردند و با همدستى آنان مكر و حيله مى ورزيدند و البتّه خداوند نيز با تباه كردن حيله هاى آنان در مقابل آنها مكر مى كرد.

يكى از حيله هاى يهوديان براى ايجاد ترديد در دلهاى مسلمانان آن بود كه در ابتدا وانمود مى كردند كه مسلمان شده اند و پس از مدّتى اعلام مى كردند كه از اسلام برگشته اند تا بدين طريق مسلمانان را به ارتداد جرأت دهند و قبح اين كار را بشكنند الگويى براى كسانى باشند كه از آن پس مى خواهند از دين برگردند. قرآن كريم اين حيلۀ يهوديان را چنين برملا مى سازد: «گروهى از اهل كتاب گفتند در ابتداى روز بدانچه بر مؤمنان نازل شده ايمان بياوريد و در پايان همان روز كافر شويد شايد آنان نيز [از دين خود] برگردند. جز آنانى را كه از دين شما پيروى كرده اند امين ندانيد. بگوى هدايت تنها هدايت الهى است [بدان گونه كه] به كسى همانند آنچه به شما داده شده است داده شود يا آنان نزد پروردگارتان دربارۀ دينتان با شما محاجّه كنند. بگو فضل و برترى به دست خداست و آن را به هر كه خواهد مى دهد و خداوند گشايش دهنده و داناست او رحمت خويش را به هر كه خواهد اختصاص مى دهد و خداوند صاحب فضلى بزرگ و فراوان است»(2).

اين شيوه هاى فسادانگيزى يهوديان بود كه نفاق پيشه مى كردند، بت پرستان را نيز به نفاق فرا مى خواندند و با نفاق خود بذر تفرقه را ميان مسلمانان مى پراكندند. آنان همچنين مؤمنان را مورد تمسخر و استهزا قرار مى دادند و از خود الگويى براى كسانى كه مى خواهند از دين برگردند عرضه مى داشتند بدين طريق كه

ص: 430

در ابتدا اظهار مسلمانى مى كردند و پس از آن از دين برمى گشتند تا الگوى بدى و بد الگويى براى مسلمانان باشند بدان اميد كه آنان از دين برگردند.

اوس و خزرج در گرفته و در آن قبيله اوس به پيروزى دست يافته و در پى بى آن دو پيمان عقبه [از سوى خزرج] با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) منعقد شده بود يادآور گرديد و از نو طرح كرد. او به طرح اين ماجرا در ميان گروهى از انصار پرداخت كه سبك خردانى نيز در ميان آنان وجود داشتند كه خيلى زود تحت تأثير قرار مى گرفتند. همين افراد در پى طرح آن ماجرا به گفتگو با يكديگر و در پى بى آن به تفاخر و نزاع پرداختند و اين نزاع بالا گرفت تا آنجا كه دو نفر - يكى از اوس و يكى از خزرج - با يكديگر گلاويز شدند و يكى از آنان به ديگرى گفت: «اگر دوست داشته باشيد مى توانيم آنچه را در گذشته بوده است دوباره زنده كنيم». در پى اين سخن حاضران خشمگين شدند و هر دو گروه حاضر چنين با يكديگر قرار گذاشتند كه در نقطه اى مشخّص با يكديگر رويارو شوند. آنان به همديگر گفتند: «موعد همۀ ما به هنگام ظهر».

اين خبر به گوش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسيد و دريافت كه اين فتنۀ يهود است.

پس به همراه گروهى از مهاجرين به ميان آنان رهسپار شد و به آنان فرمود: «اى جماعت مسلمانان خدا را! خدا را! آيا دعواى جاهليّت در حالى كه من هنوز در ميان شمايم و در حالى كه خداوند شما را به وسيلۀ اسلام هدايت كرده و بدان گرامى داشته، ريشه هاى جاهليّت را از ميانتان بركنده و شما را از كفر نجات داده و دلهاى شما را به همديگر نزديك ساخته است در ميان شما برپا مى شود؟!».

انصار پس از شنيدن اين كلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دريافتند كه اين وسوسۀ شيطان و حيلۀ دشمنان بوده است. پس همديگر را در آغوش گرفتند و گريستند و سپس با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روانه شدند در حالى كه همه سالم بودند و هيچ آسيبى بدانان نرسيده بود و از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پيروى مى كردند و در فرمان او بودند.

بدين ترتيب خداوند مكر يهوديان كافر را در گلوى آنان سوزاند. خداوند دربارۀ همين گروه اين آيات را نازل كرد كه «بگو اى اهل كتاب چرا سدّ راه خدا مى شويد و از هر كه ايمان مى آورد مى خواهيد راه كژى در پيش گيرد در حالى كه

ص: 432

خود [بر حقيقت] گواه و آگاهيد و خدا نيز از آنچه مى كنيد غافل نيست»(1). خداوند همچنين دربارۀ كسانى از مؤمنان كه در فتنه هاى يهوديان مى رفتند اين آيات را نازل فرمود: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد اگر از گروهى از كسانى كه بدانان كتاب داده شده پيروى كنيد شما را پس از ايمان به كفر برخواهند گرداند. چگونه مى توانيد كافر شويد در حالى كه اين شماييد كه آيات خداوند بر شما تلاوت مى شود و رسول او در ميان شماست؟ هركس به خداوند چنگ زند به راه راست هدايت شده است.

اى مؤمنان آنچنان كه بايد، از خدا پروا كنيد و جز مسلمان نميريد و همه به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد و نيز نعمت خدا را بر خود به ياد آوريد آن هنگام كه شما با يكديگر دشمن بوديد. پس دلهاى شما را به يكديگر آشنا و مأنوستان ساخت و به [بركت] نعمت او برادر شديد. نيز شما بر پرتگاه گودالى از آتش بوديد و او شما را از آن نجات داد. اينگونه خداوند آيات خود را براى شما بيان مى كند شايد كه راه هدايت بيابيد. بايد از شما گروهى باشند كه مردم را به نيكى فرا مى خوانند، به معروف امر مى كنند و از منكر نهى مى نمايند و اينان همان رستگارانند. همانند آنانى نباشيد كه پس از آن كه بيّنات و آيات روشن الهى بر آنان رسيد اختلاف و تفرقه كردند و همينان بر ايشان عذابى سخت خواهد بود»(2).

در اين آيات مؤمنان نسبت به يهوديانى كه در ميان آنان تفرقه ايجاد مى كنند هشدار داده شده و وضعيّتى كه قبلا داشته اند يادآورى شده و همچنين راه بازداشتن اشرار و بدخواهان از نفوذ در صفوف آنان برايشان بيان داشته شده و آن راه اين است كه همديگر را به خير و نيكى سفارش كنند و امر به معروف و نهى از منكر نمايند و بدين ترتيب هر يك از آنان كه در دام توطئه و حيله اى بيفتد به وسيلۀ صاحبان خرد و تدبير كه در ميان همين مردمند راهنمايى شوند. همچنين اين نكته نيز در اين آيات يادآورى شده است كه تفرقه پس از آمدن آيات روشن حقيقت براى

ص: 433

مردم گناهى بزرگ است و عذابى سنگين را در پى دارد.

كه عمّۀ وى به او گفت: «به خداوند سوگند اگر شنيده بودى كه موسى بن عمران مى آيد بيش از اين شادمان نمى شدى!» آن مؤمن مخلص نيز كه شائبۀ هيچ تعصّبى نسبت به دين گذشته اش اخلاص او را لكّه دار نكرده بود گفت: «به خداوند سوگند او برادر موسى بن عمران است و بر دين او مبعوث شده است». پس از اين سخنان ديرى نپاييد كه اين عمّۀ مخالف سخنان او را پذيرفت.

عبد اللّه كه حق را شناخته بود، قوم خود يهود را نيز شناخته و انحراف آنان و نيز اين حقيقت را درك كرده بود كه آنان خواستۀ دل خود را خداى خود گرفته اند؛ اين خواست كه آنان بايد از ديگران جدا و ممتاز باشند تا آنجا كه دين خود را يك «نژاد» قرار داده اند و نه يك مكتب عقيدتى خالص.

عبد اللّه به همين دليل دوست داشت آنان را بر ملا كند. بدين سبب در حالى كه ايمان آورده امّا هنوز ايمان خود را آشكار نكرده بود به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسيد و گفت: «اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) يهوديان مردمى دروغگويند و من دوست دارم مرا به يكى از خانه هاى خود برى و از آنان مخفى كنى. سپس [در حضور من و در حالى كه مرا نمى بينند] دربارۀ من از آنان بپرسى تا آنان پيش از آن كه از مسلمانى من آگاهى يابند به تو بگويند كه من در ميان آنان چه جايگاهى دارم، چرا كه اگر آنان بدانند كه من مسلمان شده ام درباره ام بد خواهند گفت و مرا متّهم خواهند كرد».

او خود مى گويد: پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مرا در يكى از خانه هاى خود پنهان كرد و در همان جا با يهوديان به گفتگو پرداخت و از آنان پرسيد: «حصين(1) بن سلام در ميان شما چه جايگاهى دارد؟» آنان گفتند: «او سرور ماست و پدرش نيز سرور ما بود و او بهترين ما و عالم ماست».

پس از آن كه يهوديان سخنان خود را به پايان بردند، عبد اللّه به ميان آنان آمد و بدانان گفت: «اى جماعت يهود از خدا پروا كنيد و آنچه را اين مرد برايتان آورده است بپذيريد كه به خداوند سوگند شما خود مى دانيد كه او رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ست و

ص: 435

نام و اوصاف او را در تورات نوشته مى يابيد و اينك من نيز گواهى مى دهم كه او رسول خداست و به او ايمان مى آورم، او را [بر اساس آنچه در كتاب هست] مى شناسم و او را تصديق مى كنم». در اين هنگام بود كه يهوديان خطاب به وى گفتند: «دروغ مى گويى».

عبد اللّه مى گويد: در پى سخنان آنان من به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفتم: «آيا به تو خبر ندادم كه آنان مردمى دو رو و دروغگويند و اهل حيله و نيرنگ و دروغ و بدكارى. پس اينك من مسلمانى خود و خانواده خود را اعلام مى كنم».

يهوديان پس از اين ماجرا به عيبجويى از عبد اللّه پرداختند و مى گفتند: «او از اشرار و بدان جامعۀ ماست». اين در حالى بود كه وى - به اعتراف خود آنان - نيكترين، آگاهترين و عادلترين آنان بود، امّا آنها پيوسته بدانچه مى دانند كافر مى شوند و آنچه را خود مى دانند كتمان مى كنند.

امّا در مورد دوّمين فرد يعنى مخيرق بايد گفت او از چهره هاى سرشناس يهود و يكى از عالمان برجستۀ آن قوم بود. او هم مردى ثروتمند و هم عالم بود و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را با اوصافى كه براى او در كتاب آمده بود مى شناخت.

او از كسانى نبود كه دين را يك نژاد مى دانند بلكه از كسانى بود كه به حق ايمان دارند و مى دانند كه حق بيش از هر چيز ديگرى شايستۀ پيروى از آن است.

ابن اسحاق مى گويد: «وى كه تحت تأثير دين دارى و علاقه به دين خود بود چون روز احد فرا رسيد خطاب به مردم گفت: «اى جماعت يهود به خداوند سوگند شما خود مى دانيد كه يارى دادن به محمّد يك حق است». وى سپس سلاح خود را برداشت و به صحنۀ نبرد احد آمد و در ميان سپاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قرار گرفت او همچنين به كسان خود وصيّت كرد كه اگر در اين نبرد كشته شود اموالش از محمّد (صلی الله علیه و آله) خواهد بود و او هر چه خواهد با آن خواهد كرد.

وى در نبرد بدر جنگيد تا آن كه كشته شد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پيوسته مى فرمود: «مخيرق بهترين فرد يهوديان است»،

ص: 436

چرا كه او در ساعت گرفتارى و زمانى كه قريش براى خونخواهى و انتقام گرفتن به قصد حمله به مدينه آمده بود ايمان آورد و به چيزى جز آن راضى نشد كه در كنار مؤمنان باشد و پس از آن در صف مجاهدان قرار گرفت و در راه خدا شهيد شد. اين گونه است كه او مردى نيك و نيكوترين يهوديان بود.

اين سكوت در حالى بود كه حسد نسبت به پيامبر و مؤمنان دلهاى آنان را از درون مى خورد و كينه آنها را مى سوخت و به همين سبب هر چند مؤمنان در پيمان دوستى خود اخلاص و صداقت داشتند، امّا آنان كينۀ مؤمنان را در دل مى پروراندند.

چون مسلمانان در نبرد بدر بر دشمن خود پيروز شدند اوّلين نتيجه اى كه اين پيروزى در دلهاى آكنده از كينۀ آنان به بار آورد آن بود كه براى ايجاد فتنه و فساد عليه مسلمانان بپاخاستند و در اين راه با مشركان همدست شدند و آنان را به نفاق دعوت كردند و آنها نيز پذيرفتند و بدين ترتيب در ميان مشركان نيز گروهى منافق سر بر آوردند.

از آنجا كه نفاق در دلهاى آكنده از نفاق و كينه و ضعف و بى مقدارى جاى مى گيرد [و يهوديان و گروهى از مشركان مدينه به چنين خويى آلوده بودند] اوّلين نتيجۀ تلخى كه ناخواسته در پى پيروزى در غزوۀ مبارك بدر به وجود آمد نفاق بود كه چون غده اى آلوده خود را در رأس همۀ آثار جنگ تحميل كرد و در جامعۀ مسلمانان مايه هاى ضعف و سستى را فراهم آورد و آثار بد آن در كالبد جامعه نفوذ كرد.

منافقان به هدف بر هم زدن صفوف مسلمانان تلاش كردند و اين تلاش حضور خود را بيش از هر جا در زمان جنگ و آن هنگام كه شمشيرها برهنه اند و انسانها در كشاكش نبرد قرار مى گيرند نشان داد؛ به عنوان مثال در غزوۀ احد در سال سوّم هجرت منافقان تمرّد و نافرمانى و سستى و شكست را در ميان مسلمانان مى پراكندند و دلهاى سست عقيدگان را هدف مكر آكنده از ترس مى ساختند تا آنجا كه دو گروه از سپاه اسلام بر آن شدند تا پا از صحنۀ نبرد كنار بكشند، آن سان كه قرآن كريم مى فرمايد: «آن هنگام كه از زن و فرزندان خود جدا شدى و مؤمنان را در جايگاه مناسب خود براى جنگ جاى مى دادى و خداوند سميع و عليم است. آنگاه كه دو گروه از شما در اين انديشه افتادند كه سست شوند در حالى كه خداوند ياور آنهاست و بايد مؤمنان تنها بر خداوند توكّل كنند و در حالى كه خداوند در نبرد

ص: 438

بدر شما را كه خوار و ضعيف بوده ايد يارى كرده است. پس از خدا پروا كنيد شايد كه شكر گزاريد»(1).

اين دو گروه كه قرآن كريم از آنان نام مى برد از منافقان و سست عقيدگان بودند.

بر اساس اين آيات مشاهده مى كنيم كه اگر مسلمانان در حالى روانۀ نبرد بدر شدند كه دلهايشان شادمان و اميدوار بود در شرايطى به نبرد احد وارد شدند كه منافقان در آنان تمرّد و ترديد و ناتوانى را القا مى كردند، امّا با همين وجود خداوند مؤمنان را يارى كرد و آنان اگر كه خود اسباب شكست را فراهم نمى آوردند و اگر كه در راه درست استقامت مى كردند و از آنچه رسول خدا فرموده بود انحراف نمى يافتند پيروز مى شدند.

در اين ميان در شرايطى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) در مدينه به سر مى برد و منافقان و فريب خوردگان و حسودان مؤمنان را در ميان گرفته بودند بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) لازم بود تا به مؤمنان نسبت به اين گروه هشدار بدهد. به همين سبب پيامبر به اجراى اين مهم همت گماشت و اين آيات پروردگار را بر مردم تلاوت فرمود كه: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد كسانى را غير از همعقيدگان خود به دوستى و همكارى نگيريد كه در ايجاد سستى در شما فروگذار نمى كنند. آنان دوست دارند كه شما در رنج و مشكل گرفتار آييد. كينه از زبان آنها هويداست و البتّه آنچه در دل دارند از اين بزرگتر و بيشتر است. ما آيات الهى را برايتان بيان كرديم شايد كه انديشه كنيد. اينك اين شماييد كه آنان را دوست داريد و آنان شما را دوست ندارند. همچنين شما به همه كتاب [حقيقة] ايمان داريد در حالى كه آنان اگر در حضور شما قرار گيرند گويند ما ايمان آورديم و اگر به خلوت روند از شدّت خشم بر شما سرانگشت به دندان گزند. بگو از خشمى كه داريد بميريد كه خداوند بدانچه در دلهاست آگاه است.

اگر نيكيى به شما رسد آنان را بدحال كند و اگر بديى به شما رسد از آن شادمان شوند

ص: 439

و البتّه اگر صبر كنيد و از خدا پروا داشته باشيد مكر آنان هيچ آسيب و ضررى به شما نخواهد رساند خداوند آنچه را آنان مى كنند در احاطۀ خود دارد»(1).

بدين سان مشاهده مى كنيم كه كينه توزى و ممانعت يهوديان از خير و نيكى چگونه دلهاى گروهى را گرفتار تباهى ساخت و ميان آنان با مؤمنان تفرقه و جدايى به وجود آورد. آنان حتى در همين حد كه روابط اجتماعى ميان مردم را بر هم زنند و يا ضعيف كنند و نيز در راه به سستى كشاندن مسلمانان تلاش كنند و غير مسلمانان را به نفاق تشويق و ترغيب و آنان را با خود همراه سازند بسنده نكردند، بلكه براى ايجاد ترديد در دلهاى مؤمنان نيز تلاش كردند، چرا كه آنان به سبب حسادت خود دوست داشتند مؤمنان كافر شوند.

منافقان براى تأمين همين هدف سؤالات مشكل آفرينى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) طرح مى كردند كه مقصود آنان از طرح آنها آن نبود كه پيامبر بودن او روشن شود بلكه اميد آن داشتند كه پيامبر از پاسخگويى به برخى از آنها ناتوان بماند و آنان همين را بهانه اى و دستاويزى براى ترديد افكنى و القاى شبهه در دلهاى مؤمنان قرار دهند. اكنون شايسته است به اين حيلۀ آنان نيز نظرى بيفكنيم.

به مجادله بپرداز»(1).

بدين ترتيب آنان پرسش مى كردند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به وسيلۀ آنچه خداوند از علم قرآن و حكمت به او داده بود بدانان پاسخ مى گفت و مكر آنان را در نطفه خفه مى كرد و رسالت محمّد (صلی الله علیه و آله) را تثبيت و ترديد هر انسان دودلى را از ميان مى برد.

آنان در حالى كه خود بر اساس آن آگاهيهايى كه از تورات داشتند مى دانستند كه تنها خداوند از قيامت و زمان آن آگاه است و در حالى كه از پاسخ پرسش خود آگاه بودند از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسيدند كه قيامت كى برپا خواهد شد تا از طريق طرح اين سؤال در مسألۀ بعثت كه مشركان با آن مخالف بودند ترديد به وجود آورند.

قرآن كريم اين پرسش و نيز پاسخ آن را چنين مطرح مى كند: «از تو دربارۀ قيامت مى پرسند كه كى و كجا برپا خواهد شد. بگو علم آن نزد پروردگار من است و كسى جز او آن را در وقت خود آشكار نمى سازد و آن در آسمانها و زمين سنگين و گران است و جز به صورت ناگهانى بر شما نخواهد آمد. از تو در اين باره مى پرسند گويا كه تو خود از آن آگاهى. بگو تنها علم آن نزد خداست، امّا بيشتر مردم اين حقيقت را نمى دانند»(2).

عبارت سؤال برخى از اين افراد به گونه اى بود كه از نوعى تشكيك و ترديد در نبوّت پيامبر (صلی الله علیه و آله) حكايت داشت، زيرا برخى مى گفتند: «اگر تو واقعا آن گونه كه مى گويى يك پيامبر هستى به ما بگو قيامت كى خواهد بود». امّا خداوند با همين وجود به پيامبر خود فرمان داد كه اين پرسش غير صادقانه را به صورت صادقانه پاسخ دهد، زيرا همين شيوۀ حق است و حق به پيروى كردن از آن شايسته تر است.

آنان همچنين براى به مشكل افكندن پيامبر (صلی الله علیه و آله) دربارۀ روح از آن حضرت پرسيدند بدان اميد كه بتوانند در دلهاى مؤمنان ايجاد ترديد كنند، امّا خداوند به پيامبر خود فرمود به آنان پاسخ دهد كه روح سرّى از اسرار وجود است كه كسى جز

ص: 441

خداوند از آن آگاهى ندارد.

قرآن اين پرسش و پاسخ را چنين مطرح مى كند: «دربارۀ روح از تو مى پرسند بگوى روح از امر [و اسرار] پروردگار من است و شما جز اندكى از علم داده نشده ايد»(1).

حقيقت روح هنوز نيز سرّى از اسرار پروردگار است كه هيچ كس جز او آن را نمى داند و ما تنها مظاهر وجود آن را در خارج مى بينيم و نمى دانيم واقعيّت آن چيست. اين در حالى است كه آدميزاده تاكنون به بسيارى از مسائل هستى و پديده هاى ان آگاهى يافته و آسمانها و مدارات را به كمك استقرار و تجربه شناخته و به آسمان [خارج جوّ زمين] پرواز كرده و با همين اسباب مادّى به ماه رسيده، امّا تاكنون نتوانسته است كنه و حقيقت روح را دريابد هر چند به برخى از عوارض و ظواهر آن آگاهى يافته است.

آنان همچنين دربارۀ ذو القرنين و اين كه او كه بود و چه كرد به طرح سؤال پرداختند و خداوند بدان پاسخ فرمود، آن سان كه آيات ذيل از اين ماجرا حكايت دارد: «دربارۀ ذو القرنين از تو مى پرسند. بگوى سخنى دربارۀ او بر شما تلاوت خواهم كرد. ما در زمين به او قدرت و مكنت داديم و به او از هر چيزى سببى و وسيله اى داديم و او در پى بى آن وسيله رفت. تا آن هنگام كه به غرب عالم رسيد و خودش را ديد كه در چشمه اى گل آلود غروب مى كند و نيز در آنجا مردمى ساكن يافت. ما به او گفتيم يا [اين مردم را] آزار مى دهى يا به نيكى با آنان رفتار مى كنى.

او گفت: امّا هر كه ستمكار بوده است او را شكنجه و آزار خواهيم داد و سپس به سوى پروردگار خود برگردانده مى شود و خداوند نيز او را در معرض عذابى ناخوشايند قرار مى دهد، امّا آن كس نيز كه ايمان آورد و كار نيك انجام دهد براى او پاداشى نيكو خواهد بود و از امر خويش براى او سهولت و آسانى را خواهيم فرمود و بر او مقرّر خواهيم كرد. سپس ذو القرنين در پى وسيله اى رفت تا هنگامى كه به

ص: 442

جايگاه طلوع خورشيد رسيد و آن را ديد كه در ميان مردمى طلوع مى كند كه ميان آنان و خورشيد هيچ پرده اى قرار نداده ايم. آنان اين گونه بودند [و هيچ خانه و خيمه اى نداشتند]. اينها همه [يعنى آنچه ذو القرنين انجام مى داد] در حالى بود كه ما به هر دانشى كه او داشت احاطه داشتيم. وى سپس در پى وسيله اى رفت تا آن كه به ميان دو كوه رسيد و نرسيده به آن دو كوه مردمى را يافت كه تقريبا چيزى نمى فهميدند.

آنان به ذو القرنين گفتند: قوم يأجوج و مأجوج تبهكاران روى زمينند. پس آيا هزينه اى در اختيار تو قرار دهيم تا در مقابل آن ميان ما و آنان سدّى بسازى. او گفت: آن ثروت و مكنتى كه خداوند به من داده برايم بهتر است پس تنها نيرويى و مردانى در اختيار من قرار دهيد تا بندى بزرگ ميان شما و آنان بسازم. همچنين [براى همين مقصود] پاره هاى آهن در اختيارم بگذاريد. [او بدين ترتيب ساختن سد را آغاز كرد] تا زمانى كه فاصله ميان اين دو كوه با اين سدّ پر شد و بلنداى سد به برابرى دو كوه رسيد. آنگاه گفت [براى ذوب كردن اين پاره سنگها كه در سد به كار مى رود] در آتش بدميد. [در آتش دميدند تا آن كه چون آن پاره آهنها را مثل آتشى گداخته ساخت گفت [آنچه لازم است] برايم بياوريد تا مسى گداخته بر آن بريزم.

پس [آن ديوار ساخته شد و] نتوانستند بر آن چيره شوند و بالا روند و نيز نتوانستند آن را سوراخ كنند. ذو القرنين گفت: [اى مردم] اين رحمت و فضلى از پروردگار من است پس هرگاه وعدۀ پروردگارم [در بر پايى قيامت] فرا رسد همين ديوار را نيز از هم مى ريزد و وعدۀ پروردگارم حق است»(1).

اين نمونه اى از پرسشهايى بود كه هدف منافقان از طرح آن ناتوان ساختن محمّد (صلی الله علیه و آله) از پاسخگويى بود تا چنانچه او از پاسخگويى درمانده شود از اين پيروزى خود تبليغ بر عليه پيامبر كنند و در دلهاى مؤمنان ترديد و شبهه بيفكنند. امّا پاسخ اين سؤال دريايى از علمى سرشار بود و نيز تحقيقى دقيق در سيرۀ ذو القرنين و اعمال و كردار او كه از آن اثرى و نام خيرى ماندنى بود. جالب آن كه اين بيان

ص: 443

روشن و شگفت آور و درست در سطح انديشه ها و به گونه اى قابل قبول براى دلهاى مخاطبان بود و به همين سبب اين پاسخ حجّتى براى مؤمنان و دليلى بر تثبيت عقيده اى بود كه آنان پذيرفته بودند.

منافقان سؤال ديگرى نيز در مورد قرآن مطرح كردند تا در اين كتاب كه دليل مكتب و رسالت محمّدى و حجت اثبات كنندۀ آن است كه هيچ باطلى نه از پيش روى و نه از پشت سر بدان راه نمى يابد ترديد به وجود آورند. آنان گفتند: «اى محمّد، آيا اين درست است كه آنچه آورده اى حقيقتى از جانب خداوند است؟ اگر چنين است چرا آن گونه كه تورات را منظّم و مرتّب مى يابيم اين كتاب مرتّب و منظّم نيست؟». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ آنان فرمود: شما خود مى دانيد كه اين كتاب از جانب خداوند است و اين حقيقت را در نزد خويش در تورات مى يابيد و [علاوه بر اين، دليل ديگر آن كه] اگر همه جنّيان و انسانها بر اين با يكديگر همدست شوند كه همانندى براى آن بياورند نمى توانند چنين كارى انجام دهند».

اعتراض نخست اين يهوديان منافق بر قرآن اعتراضى واهى بود، چرا كه حتّى در اين فرض كه تورات موجود در نزد آنان در آن زمان را الواح دهگانه اى بدانيم كه بر موسى نازل شده بود - از آنجا كه هر پيامبرى معجزۀ خاصى و مناسب با زمان خود دارد سياق و ترتيب قرآن را نمى توان با آنچه در تورات هست مقايسه كرد. به همين دليل نيز آنان سؤال خود را به سويى ديگر كشاندند، شايد در اينجا موفق به ايجاد ترديدى شوند. آنها گفتند: «اى محمّد (صلی الله علیه و آله)، آيا هيچ انسان يا جنّى اين كتاب را به تو نمى آموزد؟» پيامبر (صلی الله علیه و آله) در پاسخ آنان فرمود: «به خداوند سوگند شما خود مى دانيد كه اين كتاب از جانب خداست و من رسول خدايم. شما خود اين حقيقت را نزد خود در تورات نوشته مى يابيد».

يهوديان ديگر بار با لجاجت و سرسختى گفتند: «خداوند وقتى رسولى را مبعوث مى كند آنچه را او بخواهد برايش انجام مى دهد و به وى توان انجام آنچه مى خواهد مى دهد. پس بر ما كتابى از آسمان [به صورت نوشته] فرود آور تا آن را

ص: 444

بخوانيم و اگر چنين نكنى ما خود همانند آن برايت خواهيم آورد».

آنان با اين سخن گفتند كه مى توانند همانندى براى قرآن بياورند و خداوند نيز در پاسخ آنان فرمود: «بگو اگر كه همه جنّيان و انسانها در اين باره گرد هم آيند كه همانندى براى اين قرآن بياورند نمى توانند مانند آن بياورند، هر چند برخى پشتيبان برخى ديگر باشند»(1).

زبان حال اين آيه خطاب به آن منافقان چنين است كه اگر مى توانيد همانندى براى قرآن بياوريد، امّا هرگز چنين توانى نداريد. راه حل اين است كه براى آوردن همانندى براى قرآن اقدام كنيد تا وضعيّت شما روشن شود و مكر و گمراهى نهفته تان آشكار گردد زيرا شما به سبك خرديهايى دامن زده ايد كه حتّى مشركان بدان دامن نزدند.

يهوديان پس از ناكامى اين سؤال سؤال ديگرى به ميان آوردند كه از انديشۀ مادى و از عدم شناخت آنان نسبت به خداوند و صفات او و اين كه او هيچ تمنايى ندارد و عزيز و حكيم است حكايت دارد. اين سؤال از آنجا ناشى مى شود كه آنان تحت تأثير فلسفۀ ايونى قرار داشتند كه تنها به اسباب و مسبّبات موجود در زندگى مادّى عقيده دارد و بجز آن ايمان ندارد. در اين فلسفه اسباب و علل عادى قانون حاكم بر هستى قرار داده شده و همه چيز بر اساس اصل علّيّت به وجود آمده، به عنوان مثال وجود انسان و بلكه همه انسانها معلول علّتى است و آن علت نيز خود ناشى از علّتى ديگر و بدين ترتيب در اين فلسفه هر چيزى به علّت قبل از خود بر مى گردد و اين رشته تسلسل تا بى نهايت ادامه مى يابد.

يهوديان با طرح اين سؤال نيز مى خواستند پيامبر را عاجز و ناتوان سازند.

آنان از ياد برده بودند كه خداوند قادر و مختار و فعّال ما يريد است و آفرينش هستى از سوى او بر اساس آن قانون كه ميان اسباب و علل مادّى در جريان است نمى باشد بلكه برخاسته از ارادۀ ناشى از اختيار اوست.

ص: 445

سؤال يهوديان كه بر كفر آنان دلالت داشت اين بود كه گفتند: «اى محمّد (صلی الله علیه و آله)، اين خداوند است كه مردم را خلق كرده است. پس چه كسى خدا را آفريده است؟».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با شنيدن چنين پرسشى خشمگين شد و برآشفت و به سبب همين خشمى كه براى خدا بود با آنان تندى كرد. اين خشم از آنجا ناشى شده بود كه چنين سؤالى از سوى يهود كه اهل كتاب هستند مطرح مى شد با آن كه فرض اين است كه آنان خدا را مى شناسند، از صفات او آگاهند و مى دانند كه او اوّل و آخر و ظاهر و باطن و نيز فاعل مختار و قادر بر هر كار است و برتر و فراتر از او چيزى وجود ندارد و او مبدع و پديدآورندۀ هستى و آسمانها و زمين است. بويژه اين خشم آنجا بيشتر مى شد كه اعراب ناآگاه نيز به طرح چنين سؤالى نپرداخته بودند و مى دانستند كه خداوند آفرينندۀ هستى و يگانه است و برتر از او چيزى وجود ندارد.

آنان تنها در مقام پرستش بتهايى را كه خود ابداع كرده بودند و هيچ محبّتى بر آن از سوى خداوند نازل نشده بود شريك خداوند قرار مى دادند.

به هر حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خشمگين شد زيرا يهوديان اهل كتاب در انديشۀ چيزى بر آمده بودند كه حتّى مشركان بت پرست نيز بدان وادى وارد نشده بودند و اين چنين است كه لجاجت و تعصّب انسان را به جايى مى كشاند كه چيزهايى بر زبان آورد كه عقل خود او نيز آن را نمى پذيرد.

راوى اين ماجرا كه سعيد بن جبير است مى گويد: در حالى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تأسّف مى خورد و خشمگين بود جبرئيل بر او نازل شد، او را آرامش داد و گفت: «اى محمّد خشم خود را فرو نه». آنگاه اين فرشته پاسخ آنچه را آنان پرسيده بودند چنين آورد كه «بگوى خداوند يگانه و يكى است او صمد است، نه مى زايد و نه زاده شده است و هيچ كس همتاى او نيست»(1).

اين آيات آنان را به وادى خطرناكى كه به شتاب در آن فرو رفته بودند توجه مى داد. امّا آنان ديگر بار حتّى از اعراب بت پرست نيز پايينتر رفته، چنين گمان

ص: 446

كردند كه خداوند چون ديگر زندگان يك جسم مادّى است و البتّه اين گمان آنان نيز از رسوبات همان انديشه و مكتب مادّى بود.

آنان گفتند: «اى محمّد براى ما توصيف كن كه شكل و قيافۀ او چگونه و دست و بازوى او چه سان است؟».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ديگر بار برآشفت و با آنان تندى كرد. پس جبرئيل بر آن حضرت نازل شد و پاسخ اين پرسش را چنين آورد كه «آنان خدا را آنچنان كه بايد نشناخته اند. همه زمين در روز قيامت در چنگ اوست و آسمانها به دست او درهم پيچيده شده است. او منزّه و برتر است از آنچه آنان در آن باره شرك ورزند»(1).

اين نمونه هايى از گفتگوها و پرسش و پاسخهايى است كه ميان يهوديان و پيامبر (صلی الله علیه و آله) صورت گرفت؛ يهوديانى كه در بند هيچ فكر و منطق و علمى به كتاب خدا و در بند هيچ ايمانى به خداوند يگانه يكتا و فرد و صمد بى همتا و پروردگار شنوا و دانا نبودند و پيامبرى كه على رغم سوء نيّت آنان به نيكوترين شيوه به مجادله با آنان پرداخت تا اين فرمان الهى را تحقق بخشد كه «با اهل كتاب جز بدان شيوه كه برترين است مجادله نكنيد»(2).

اكنون يهوديان و آثار پيروزى جنگ بدر بر آنان و نيز اين بحث را وامى گذاريم كه آنان چگونه نفاق ورزيدند و به آزار روانى [يا جنگ روانى عليه] مسلمانان در اشكال گوناگون آن پرداختند و چگونه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان كه در ميدان نبرد رو در روى مشركان پايدارى كرده بودند در مقابلۀ يهوديان نيز پايدارى از خود نشان دادند و چگونه به شرآفرينى اين گروه در ميدان دسيسه و سخن چينى و خيانت و تلاش در ايجاد ضعف در ميان مسلمانان يا در اصطلاح امروز جنگ سرد آگاهى داشتند و [با اتّكاى به اين آگاهى] پايدارى مى ورزيدند و بدين ترتيب در دو جبهه پيروز شدند و همين پيروزى زمينه ساز ديگر رخدادهاى تاريخ اسلام شد.

ص: 447

ص: 448

زكات در مواردى جز اين به مصرف نمى رسيد، چرا كه در روايت نيز آمده است كه قدر واجب در زكات فطر همان است كه بينوايان از سؤال كردن در آن روز كه روز شادى همۀ مسلمانان و عيد همگان است بى نياز شوند و بدين ترتيب به وسيلۀ اين زكات - كه به فتواى اكثر مسلمين - واجب است همگان در آن روز شادمان شوند.

امّا بر خلاف زكات فطر زكات اموال مبناى يك تعاون و همكارى فراگير است كه اقشار بينوا و نيازمندى چون فقير و مسكين و ديگر اقشار غير نيازمند را كه در موقعيّتى نيازى اجتماعى پيدا كرده اند در بر مى گيرد.

خداوند مصارف اين زكات را چنين مشخّص فرموده است: «زكات تنها براى فقيران، بينوايان، كارگزاران آن، كسانى كه بدين وسيله دلهايشان به اسلام نزديك مى شود، در راه آزادى بردگان، بدهكاران، در راه خدا و براى درماندگان است»(1).

در اين آيه ما هشت گروه را مى يابيم كه زكات براى آنان يا به وسيلۀ آنان مصرف مى شود، زكاتى كه ولىّ امر مسلمين آن را از همه سرزمينها جمع آورى مى كند و به مصرف مى رساند، آن گونه كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «زكات را از ثروتمندان و افراد بى نياز جامعه بگير و به فقيرانشان بپرداز».

اينك دربارۀ هر يك از اين «اصناف ثمانيه» توضيحى كوتاه عرضه مى داريم:

يك و دو: فقيران و مسكينان: خلاصۀ آنچه فقها در مورد تفاوت ميان فقير و مسكين بدان رسيده اند آن است كه فقير به هر فرد محتاجى گفته مى شود، هر چند داراى كار و منبع درآمدى باشد كه نياز او را برآورده نمى كند. بر خلاف آن مسكين به كسى گفته مى شود كه به دليل نقصى و يا مرضى مزمن و يا پير بودن و اسبابى از اين قبيل از كسب هر گونه درآمدى - خواه كم و خواه زياد - ناتوان باشد. بنابراين هم فقير و هم مسكين هر دو نيازمندند امّا مسكين نيازمندتر است و بنابراين اگر بيت المال براى هر دو كفايت نكند مسكين مقدّم داشته خواهد شد.

سه: كارگزاران آن: يعنى هم كسانى كه زكات را از ثروتمندان مى گيرند و

ص: 450

جمع آورى مى كنند و هم كسانى كه آن را به نيازمندان و به موارد مصرف مى رسانند. نام بردن كارگزاران زكات هم در جمع آورى و هم در رساندن آن به موارد مصرف حكايت از آن دارد كه زكات يك بخش درآمد مستقل براى جامعه محسوب مى شود و چيزى جداى از بودجه دولت اسلامى است. به همين دليل كسانى كه به ترتيب امور بيت المال پرداخته اند بيت المال مستقل و جدايى را براى زكات پيش بينى كرده اند.

چهار: كسانى كه بدين وسيله دلهايشان به اسلام نزديك مى شود: هدف از پرداخت زكات به اين گروه آن است كه با مصرف اندكى از ثروت دلهاى آنان به اسلام نزديكتر و ايمان آنان تثبيت شود و قبايل خود را نيز به اسلام دعوت كنند و به اين آيين نزديك سازند.

همان گونه كه صرف زكات براى نزديك كردن دل ديگران به اسلام و در راه دعوت به اسلام صحيح است صرف آن به عنوان سهم «كسانى كه بدين وسيله دلهايشان به اسلام نزديك مى شود». در مورد كسانى كه به اسلام گرويده اند و در اين راه از خانوادۀ خود بريده اند و در تنگنا قرار گرفته اند نيز صحيح است و بايستى قدرى به اين گونه افراد داده شود تا دلهاى آنان به اسلام نزديكتر و ايمان آنان تثبيت و با كسانى كه به كمك نياز دارند همكارى شود.

پنج: آزادى بردگان: اين بدان سبب است كه اسلام دين آزادگى، دين كرامت و انسانيّت و دين عدالت حقيقى و دين برادرى است و به همين دليل نمى تواند بپذيرد كه انسانى در ملك ديگرى باشد.

از آنجا كه مدينۀ منوّره در عهد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بالاترين تصوير اجتماعى بود كه در آن احكام اسلام به صورت كامل به اجرا در مى آمد، در دوّمين سال هجرت احكام زكات از سوى خداوند تبيين شد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به اجراى احكام اجتماعى مبتنى بر عدالتى در جامعه پرداخت كه جامعه را در مقابل آفات اجتماعى حفاظت مى كرد. از اين جمله قرار دادن يكى از موارد مصرف زكات در راه آزادى

ص: 451

بردگان بود.

زكات در مورد آزادى بردگان به گونه هاى مختلفى به مصرف مى رسد: گاه صرف كمك به بردگان مكاتبى مى شود كه با صاحبان خود عقد مكاتبه بسته اند و متعهّد شده اند قيمت خود را به آنان بپردازند و در مقابل آن آزادى خود را به دست آورند و اينك توان پرداخت تعهّد خود را ندارند. در چنين مواردى از زكات به آنان كمك مى شود تا بتوانند مبلغى را كه متعهّد شده اند پرداخت كنند، قرآن كريم دربارۀ «بردگان مكاتب» چنين مى فرمايد: «كسانى از بردگان شما كه در ملك شمايند و خواهان قرارداد مكاتبه هستند اگر در آنان خيرى مى دانيد با آنان پيمان مكاتبه بنديد و از ثروتى كه خداوند به شما بخشيده است به آنان بدهيد»(1). علاوه بر اين مورد گاه نيز سهم بردگان در راه خريدن بردگانى كه در شرف آزاد شدن نيستند و آزاد كردن آنان به كار گرفته مى شود.

پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيز برخى از حاكمان در اين راه اقدام مى كردند آن گونه كه روايت شده است در عهد عمر بن عبد العزيز كارگزار زكات در آفريقا براى وى نامه نوشت كه بيت المال از خزانه اضافه آمده است و فقيرى را نمى يابد كه به وى دهد. عمر در پاسخ او نوشت كه «بدهى بدهكاران را از بيت المال پرداخت كن». او اين كار را انجام داد امّا بازهم نامه نوشت كه بيت المال اضافه آمده است.

ديگر بار ابن عبد العزيز براى او نوشت كه «از بردگان مسلمين بخر و آنان را آزاد كن».

آزاد كردن اسيران با اين شيوه چيزى بود كه در عهد سيد رسولان محمّد (صلی الله علیه و آله) نيز مسلمانان آزاده با انجام آن به يارى اسلام پرداختند.

شش: بدهكاران: البتّه مقصود از اين گروه كسانى هستند كه بدهكارى بر آنان سنگينى مى كند و در راهى غير معصيت وام گرفته اند و در مصرف آن نيز هيچ زياده روى و اسرافى نكرده اند، امّا با اين وجود اكنون از بازپرداخت آن عاجز

ص: 452

مانده اند. در چنين موردى از زكات بدهى آنان پرداخت مى شود تا تنگدستى و گرفتارى اين گونه مردم بر طرف گردد.

همچنين زكات مى تواند در بازپرداخت بدهى كسانى به كار رود كه براى يك فعّاليّت اجتماعى از قبيل اصلاح ميان طرفين يك دعوا يا تحمّل ديه اى كه دو نفر بر سر آن با يكديگر اختلاف و نزاع دارند وام گرفته اند. بدهى اين گروه افراد نيز به وسيلۀ بيت المال داده و يا در اين خصوص با آنان همكارى مى شود، هر چند آنان نيازمند نباشند تا بدين وسيله اوّلا خسارتى كه اين گونه خير خواهان در چنين راهى متحمّل مى شوند سبكتر شود و ثانيا ديگر خير خواهان و جوانمردان به چنين كارهايى تشويق شوند.

در اينجا لازم است ميان شريعت الهى كه بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شده است با آنچه در قانون روم در دوران معاصر با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وجود داشته مقايسه اى صورت گيرد. در حالى كه آن قانون در برخى از اعصار اين را مجاز مى دانسته است كه طلبكار به ازاى طلب خود بدهكار را به بردگى بگيرد شريعت آسمانى دستور همكارى با بدهكاران در پرداخت بدهيهاى آنان را صادر مى كند. اين تفاوتى روشن ميان يك دين آسمانى و يك قانون وضعى است.

هفت: درراه ماندگان: يعنى آن كسانى كه هر چند در شهر خود داراى مال و ثروتى هستند، امّا اينك در بلاد غربت و در سفر دست آنان تهى شده است. به اين گونه افراد نيز از محل زكات كمك مى شود. البتّه در مواردى كه شخص در شهر و آبادى خود داراى ثروتى است كه مى تواند بى هيچ مشقتى آنچه را در سفر از محل زكات دريافت داشته بازپرداخت كند مى توان اين مبلغ را به عنوان قرض در اختيار او قرار داد، هر چند در هر حال اصل آن است كه مبلغى كه در اختيار در راه مانده قرار مى گيرد به عنوان ملك او به وى داده شود و نه به عنوان قرض.

هشت: در راه خدا: يعنى هزينه كردن در امور جهاد كه اين يك هشتم از زكات در مورد تجهيز و تدارك و نيز مخارج جهاد مصرف مى شود.

ص: 453

برخى از دانشمندان مى گويند كلمه «فى سبيل الله» شامل همۀ مواردى كه در آن منافع عامّه تأمين مى شود از قبيل ساخت پل و جادّه خواهد بود. قفال شاسى [از علماى اهل سنّت] اين نظر را بر گزيده است مشروط به آن كه اين مصارف تنها در ذيل سهم هشتم يعنى «در راه خدا» قرار گيرد نه آن كه همۀ مصارف هشتگانه را تحت همين عنوان كلّى «منافع عامّه» قرار دهيم آن گونه كه برخى از كسانى كه هدفشان تعطيل اين فريضه يعنى فريضۀ زكات است چنين نظرى را ابراز كرده اند.

همان گونه كه قدرت و توان جنگى مسلمين نيرويى بازدارنده از تهاجم خارجى و عامل دفاع از كيان جامعه در مقابل هر گونه تجاوز است، عوامل بازدارندۀ اجتماعيى از قبيل حدود و قصاص و ديات نيز نيرويى محسوب مى شود كه به وسيلۀ آن به رويارويى با رذيلتها در جبهۀ داخل پرداخته مى شود.

ابن جرير طبرى چنين يادآور است كه ديه در سال دوّم هجرت تشريع شد.

البتّه مفهوم اين سخن آن است كه قصاص نيز بايد در همين زمان تشريع شده باشد، چرا كه قصاص خود نوعى ديۀ معنوى در شرايطى كه قصاص نفس يا عضو صورت نگرفته است محسوب مى شود.

بدين ترتيب در دوّمين سال هجرت با نزول آيات ذيل قصاص تشريع شد:

«دربارۀ كشتگان براى شما قصاصى تشريع و تقرير شده است: حر در برابر حر و برده در برابر برده و زن در مقابل زن. پس هر كس از سوى برادرش چيزى [از قصاص] به او بخشيده شود پس به همان قدر كه عرف است از او ديه مطالبه خواهد شد و او آن را به برادر خويش به نيكى ادا خواهد كرد. اين تخفيفى از ناحيۀ پروردگارتان و رحمتى از اوست پس هر كه پس از اين تجاوز كند و بعد از گذشت از قصاص ديگر بار قصاص بخواهد براى او عذابى دردناك خواهد بود. اى صاحبان خرد براى شما در قصاص زنده بودن است شايد كه پرهيزگارى كنيد»(1).

بى ترديد تشريع قصاص يك اصلاح مهم اجتماعى بود چرا كه قصاص از جان افراد انسان در مقابل ديگر انسانها دفاع مى كرد و با اجراى آيين قصاص زندگى همراه با آرامش و حيات آكنده از امنيّتى به وجود مى آمد كه در آن هيچ ستم و تجاوز و افسادى وجود نداشت. همچنين اجراى قصاص به معنى از ميان بردن آيين جاهليّت در ميان مردم بود كه بر اساس آن در مقابل يك نفر گاه هزار نفر كشته مى شد و قاتل يك فرد داراى موقعيّت اجتماعى بالا در مقابل او مورد قصاص قرار نمى گرفت و به جاى آن كسى كشته مى شد كه قبيله و خاندان مقتول او را از ميان

ص: 455

خاندان قاتل انتخاب مى كردند و او را همتاى مقتول مى دانستند و نمى پذيرفتند كه يك فرد [داراى هر موقعيّت و منزلت] در برابر يك فرد [با هر موقعيّت و منزلت] كشته شود.

افزون بر اين اجراى قصاص موجب از بين بردن ريشۀ حسد و كينه در دلها يا حدّ اقل كاستن از آثار حسد و موجب واداشتن حسود به خويشتن دارى مى شد، چرا كه وى مجازاتى را كه در صورت تجاوز وى از حدود آيين قصاص برايش وجود داشت پيش روى خود مى ديد. به همين سبب خداوند در قرآن كريم پس از بيان اين ماجرا كه حسادت قابيل باعث شد هابيل به قتل برسد چنين مى فرمايد: «به همين سبب بر بنى اسرائيل چنين مقرّر داشتيم كه هر كس كسى را - بى آن كه قصاص مقتولى در ميان باشد يا آن كس در زمين فساد كرده باشد - بكشد آنچنان است كه گويا همۀ مردم را كشته است و هر كس كسى را زنده سازد آنچنان است كه گويا همۀ مردم را زنده ساخته است»(1).

همان گونه كه يادآور شده ايم احكام ديات با همۀ انواع آن تابع اصل حكم قصاص است، حكمى كه به فرمودۀ قرآن كريم در تورات نيز آمده است و همين نشان مى دهد كه شريعت همۀ پيامبران آن را در برداشته و اسلام نيز آن را تأييد و اجرا مى كند، آنجا كه قرآن مى فرمايد: «ما در همان [تورات] بر آنان نوشتيم كه فرد در مقابل فرد، چشم در برابر چشم، بينى در برابر بينى، گوش در برابر گوش، دندان در برابر دندان قصاص مى شود و آيين قصاص در مورد زخم وارد آوردن نيز به اجرا در مى آيد. پس هر كس بدان تصدّق كند و از حقّ خود بگذرد اين كفّاره اى براى گناهانش خواهد بود و هر كس بدانچه خداوند نازل كرده حكم نكند چنين كسانى همان ستمگران خواهند بود»(2).

بدين ترتيب روشن مى شود كه در فاصلۀ ميان دو غزوۀ بدر و احد اصلاح

ص: 456

اجتماعى بزرگى با برپايى آيين عدالت ميان مردم و تشريع قوانين قصاص و بيان آيين ديات - در مواردى كه شرايط قصاص فراهم نيست و يا امكان ندارد - صورت گرفت.

شراب نوشيدن مشغول است». پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رداى خود را طلبيد و بر تن كرد و آنگاه در حالى كه من و زيد او را همراهى مى كرديم به قصد خانه اى كه حمزه در آن بود روانه شد. پس اجازۀ ورود خواست و اجازه داده شد. پس پيامبر (صلی الله علیه و آله) به سرزنش حمزه به خاطر آنچه كرده بود پرداخت. امّا حمزه كه مست و چشمانش سرخ شده بود نگاهى به سر و پاى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) انداخت و گفت: «آيا شما همه جز بردگان پدر من هستيد؟» پيامبر با شنيدن اين سخنان دريافت كه او هنوز مست است. پس به عقب برگشت و از خانه بيرون آمد و ما نيز در پى او بيرون آمديم».

اين خبر را بدان جهت كه در آن نامى از ازدواج شير ميداندار اسلام على بن ابى طالب كه در آن زمان عمر او به بيست و چهار سال مى رسيد وجود دارد ذكر كرديم.

از اين خبر چند نكته مى توان استفاده كرد:

الف: على، آن مجاهد بزرگ براى مخارج ازدواج و عروسى خود ثروتى نداشت و به همين سبب به جمع آورى اذخر از بيابانها پرداخت تا از دسترنج خود در اين راه استفاده كند. اين در حالى است كه او پسر عمو و دست پروردۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود.

ب: اين خبر تصريح دارد كه دو شترى كه على (ع) داشت از سهميّه اى بود كه به عنوان خمس غنايم در اختيار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قرار گرفته بود و اين حاكى از آن است كه غنايم بدر مشمول خمس قرار گرفته و نه آن گونه كه ابو عبيد در كتاب الاموال مدّعى است به تساوى توزيع شده بود.

ج: پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) حتّى در چنين موقعى اجازه خواستن براى ورد به خانۀ ديگران را از ياد نبرد.

د: اين روايت آثار سوء شراب را بر انسان نشان مى دهد، چرا كه از حمزه اگر در چنان حالتى نبود، محال بود كه چنين كارهايى انجام دهد.

ه: در آن زمان شراب هنوز به صورت قطعى حرام نشده بود هر چند حكم

ص: 458

آن به صورت كامل بيان شده بود.

و: شراب موجب كينه و دشمنى ميان افراد مى شود و اگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و على (ع) از حكيمان با تدبير نبودند نزديك بود در اثر همين ماجرا ميان آنان با حمزه دشمنى به وجود آيد(1).

شناسايى آن مناطق و اوضاع و احوال آنجاها پرداخت و پس از آن به مدينه بازگشت، بى آن كه هيچ جنگ و يا برخوردى ميان او و ديگران صورت گرفته باشد. اين غزوه كه غزوۀ كدر ناميده مى شود در ماه شوّال سال دوّم هجرت رخ داد.

ص: 460

گشتهايى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اين دوران در ميان قبايل و مناطق مختلف انجام مى داد به هدف شناسايى اوضاع و احوال مناطق و قبايل و نيز شناساندن اسلام به آنها و دعوت اسلامى صورت مى گرفت. بنابراين اين نامگذارى اينگونه گشتها به غزوه به معنى جنگ نيست، بلكه به معنى نشر و گسترش دعوت اسلامى و

ص: 461

آماده شدن براى آينده است.

در اينگونه غزوه ها، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در هر غزوه كسى از اصحاب را جانشين خود مى گذاشت و شخص خاصّى را بدين منظور بر نمى گزيد.

كه با مسلمانان منعقد كرده بودند اطّلاع داشت تلاش كرد. چنين به نظر مى رسد كه وى با اين گروه از يهوديان رابطه اى دوستانه داشت كه دشمنى با مسلمانان عموما و دشمنى با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خصوصا انگيزۀ آن بود.

ابو سفيان شبانه براى ملاقات با بنى نضير به در خانه حيى بن اخطب رفت و در را كوبيد، امّا او از ترس جان خود در را به روى او نگشود و وى به سراغ سلام بن شكم كه در آن زمان پيشواى بنى نضير و صاحب گنج نهان آنان بود رفت. وى ابو سفيان را پذيرفت و اخبار و اطّلاعاتى را در مورد مسلمانان كه ابو سفيان از آن بى خبر بود در اختيار او قرار داد.

ابو سفيان پس از به دست آوردن اين اطّلاعات از مدينه بيرون رفت و سپس از اردوگاه خود چند نفر را به يكى از نواحى مدينه به نام عريض فرستاد و آنان در اين منطقه به آتش زدن نخلها و تخريب پرداختند و يكى از انصار را به همراه همپيمان خود كه به كار كشاورزى مشغول بودند به قتل رساندند و پس از آن به اردوى خود بازگشتند.

در پى اين رخداد گروه ابو سفيان اردوگاه خود را ترك گفت و از آن اطراف گريخت. آنان براى آسان كردن فرار و براى سبك كردن خود آنچه را در اين محل با خود داشتند رها كردند.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كه قبل از هركس به پاسخ نعره مستانه مبارزه طلبى دشمن مى شتافت از اين ماجرا آگاه شد. پس ابو لبابه را در مدينه جانشين خود ساخت و از مدينه بيرون آمد و تا ناحيۀ مكدر پيش رفت. امّا از آنجا كه ابو سفيان خيلى زود آنجا را ترك گفته و گريخته بود مسلمانان به او دست نيافتند و تنها زاد و توشۀ بر جاى مانده از سپاه او را كه ارزش آن به دويست درهم مى رسيد در اختيار خود گرفتند.

بيشترين چيزى كه اين گروه از خود بر جاى گذاشته بود، سويق بود كه مسلمانان آنها را تصرّف كردند و از آن غذاى خوبى به دست آوردند. به همين دليل

ص: 463

نيز اين غزوه غزوۀ سويق ناميده شد.

نتيجۀ اين غزوه ترس شديدى بود كه براى مشركان به وجود آورد و به دشمنان فهماند كه مسلمانان بيدارند و مراقبند تا در معرض حملات غافلگيرانه و حيله و مكر آنان قرار نگيرند.

همچنين در نتيجۀ اين غزوه مشركان دريافتند كه آنان راهى جز شكست در مقابل مسلمانان ندارند و نيز اين حقيقت را درك كردند كه اينك حق به چنان قدرتى دست يافته است كه ديگر با تهاجمات غافلگيرانه و تعرّضهايى از اين نوع نمى توان آن را شكست داد.

هر چند مشركان در اين تهاجم خود دو نفر از مسلمانان را به قتل رسانده بودند، امّا چنين اقدامى براى يك قهرمان [و حتى در عرف معمول نظامى نيز] يك پيروزى محسوب نمى شود.

دوازدهم ربيع الاوّل سال سوّم هجرت براى رويارويى با آنان مدينه را ترك گفت و عثمان بن عفّان را در مدينه به جانشينى گذاشت.

در اين غزوه كه چهارصد و پنجاه نفر از مسلمانان در آن شركت داشتند اعراب [بنى ثعلبه] از ترس رويارويى با مسلمانان به بالاى كوهها گريختند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همچنان پيش رفت تا به چاهى به نام ذى امر رسيد و بيش از يازده روز در آن منطقه نماند و [به مدينه] بازگشت».

واقدى همچنين متذكّر است كه در اين غزوه باران شديدى در گرفت به گونه اى كه لباسهاى [سربازان و از جمله لباسهاى] رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خيس شد.

پس آن حضرت در زير درختى جاى گرفت و لباسهاى خود را آويخت تا خشك شود و اين در جايى بود كه در معرض ديد مشركانى قرار داشت كه ترس از مسلمانان آنان را وادار به فرار كرده بود. امّا در اين ميان مردى پرشور از آنان به نام غورث بن حارث مورد فريب ديگران و تشويق آنان قرار گرفت تا پيامبر (صلی الله علیه و آله) را كه در حال آسايش و آسوده خاطر است به قتل برساند.

آن مرد در حالى كه شمشير سنگين در دست گرفته بود به سوى پيامبر (صلی الله علیه و آله) رفت و بر بالاى سر آن حضرت شمشير خود را بركشيده گفت: «اينك چه كسى مرا از تو بازمى دارد؟» رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خداوند». پس شمشير از دست او افتاد و آن حضرت آن را برداشت و به وى گفت: «اكنون چه كسى از تو در مقابل من دفاع مى كند؟» او گفت: «هيچ كس، امّا گواهى مى دهم كه خدايى جز اللّه نيست و محمّد (صلی الله علیه و آله) رسول خداست. به خداوند سوگند از اين پس به هيچ كس عليه تو كمك نخواهم داد».

واقدى اين ماجرا را در اين غزوه ذكر مى كند در حالى كه بيهقى داستانى شبيه اين در ماجراى نبرد ذات الرّقاع ذكر كرده است.

برخى مى گويند اين دو ماجرا دو داستان جدا از هم هستند، امّا ابن كثير بر اين عقيده است كه از آنجا كه در هر دو ماجرا مردى به نام غورث شمشير برداشته و

ص: 465

قصد سوء به جان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كرده است امكان ندارد كه دو واقعه شبيه به هم به اين شكل وجود داشته باشد مگر آن كه بگوييم در نخستين بار غورث به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تعهد نداده است كه عليه او كارى نكند يا با كسى همكارى نداشته باشد و به همين سبب نيز جرأت آن را يافته است كه براى بار ديگر چنين كارى را انجام دهد.

خداوند خود به حقيقت امر آگاهتر است.

جلوگيرى از بازداشتن مردم از دين به وسيلۀ دشمنان و همچنين به هدف گشودن راه دعوت صورت مى گرفت.

به سبب آنچه گفتيم هيچ كس نمى تواند اعتراض كند كه اگر در غزواتى از اين نوع هيچ حيله اى از سوى دشمن در كار نبود كه به مقابله با آن پرداخته شود و هيچ نبردى يا مصادرۀ كاروانى يا كمك به نيازمندى نيز وجود نداشت، چرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مدينه را ترك مى گفت و چنين مدتى كه چندان هم كوتاه نيست از آنجا دور مى ماند؛ زيرا هدف رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) گسترش دعوت به خداپرستى و يگانه پرستى و نشر اسلام بود [كه اين هدف هم در اين غزوه ها به دست مى آمد] نه آن كه در همه جا هدف مصادرۀ اموال كاروان يا انجام يك جنگ باشد.

آنان را با سخن حكمت و اندرزهاى نيكو به حق دعوت كند، چرا كه منادى دعوت به حق هرگز از دعوت خود خسته نمى شود، هر چند مخاطب آن فردى يهودى باشد كه به هيچ چيز ايمان ندارد و جز شكست و سستى و خوارى را براى مؤمنان نمى خواهد.

يك بار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بازار قينقاع با آنان ملاقات كرد و به سان يك همسايه كه با همسايۀ خود سخن مى گويد و با او پيمان بسته است كه جز هدايت و خيرخواهى او را نخواهد با آنان به سخن گفتن پرداخت و فرمود: «اى جماعت يهود، از خداوند بترسيد و از اين بيم داشته باشيد كه همانند آن گرفتارى و سختى كه بر قريش نازل كرد بر شما نيز فرو فرستد. اسلام آوريد كه خود مى دانيد من پيامبر فرستاده از جانب خدايم و اين را در كتاب خود و پيمانى كه خدا بر شما قرار داده است مى يابيد».

يهوديان اين سخن حكمت آميز و ناشى از دوستى رسول خدا را با سخنى كه به بى وفايى و تندى آميخته بود پاسخ دادند و گفتند: «اى محمّد (صلی الله علیه و آله) تو چنين گمان دارى كه ما خاندان توايم! اين مسأله تو را مغرور نكند كه به جنگ با كسانى پرداخته اى كه از جنگ آگاهى ندارند و تو از اين ضعف فرصتى براى خود يافته اى [و بر آنان پيروز شده اى] با آن كه ما كسانى هستيم كه اگر - به خداوند سوگند - با تو وارد جنگ شويم در خواهى يافت كه مرديم».

على رغم اين سخنان رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) به اين پاسخ تهديدآميز به ديدۀ اغماض نگريست، چرا كه او به جنگ با كسى كه تنها زبان تجاوز گشوده نمى پرداخت، بلكه با كسى وارد جنگ مى شد كه دست تجاوز نيز دراز كرده است.

ابن اسحاق مى گويد: آن سخنان را خداوند با اين آيات قرآن پاسخ داد كه «به آنان كه كافر شده اند بگوى بزودى شكست خواهيد خورد و به سوى جهنم كه بد جايگاهى و فرجامى است مبعوث خواهيد شد. براى شما آيتى [و درس عبرتى] بود در آن دو گروهى كه با يكديگر رودرروى شدند؛ گروهى در راه خدا مى جنگيد

ص: 468

و گروهى ديگر كافر بود و آنان را به چشم خود دو برابر مى ديد. خداوند هر كه را بخواهد به وسيلۀ يارى خويش تأييد مى كند. در اين امر براى صاحبان بصيرت درس عبرتى است»(1).

[شايد ذكر اين توضيح چندان ضرورى نباشد كه] اين دو برابر ديده شدن مؤمنان از سوى كافران در صحنۀ نبرد بود و در اين هنگام و در اينجا بود كه آنان مؤمنان را دو برابر آنچه بودند ديدند. اينگونه است هر كه را بخواهد - كم باشند يا زياد - به يارى خود مؤيّد مى دارد و چه بسيار كه گروهى اندك به اذن و به خواست خداوند بر گروهى بزرگ پيروز مى شود.