بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

بشرط زنی ضجيع (1) او باشد و آن زمان که جوستين وداع جهان گفت جوستی نین چهل و پنج ساله بود و بمدد سپاه و قوت اهل دیوان بتخت قیصری بر آمد و از برای تا داره دورو قصور پادشاهانه بر آورد، و نیز در آمیختن با زنان بیگانه مسامحت نداشت ، و هم از کنار پسران خوبروی کناره نمی جست و از این عشق و عاشقی او را طبع موزون بر آمد و شعر نيکو همی گفت

مع الحديث بعد از آن که کار سلطنت بر او راست بایستاد مردم بزرگ در ظل دولت او بادید شدند مانند «پروغپ» و دیگر «اواقریوس» و دیگر «اقاتیا» و دیگر «زناراز» و این جمله از صنادید اشراف بودند و در حل و عقد امور کفایت کافی داشتند، اما در روزگار دولت جوستی نین کار روم سخت آشفته بود از ممالك آسيا لشكر انوشیروان هر روز بحد و دروم تاختن می کرد و بلاد روم را مسخر می نمود چنان که مذکور شد.

و در رومية الكبرى همه قبایل دست بقتل و غارت داشتند و در این وقت مردم روم زبان یونانی سخن می کردند و از هر جانب جنگ دین و شریعت بر پای بود چنان که رعیت هر شهری به چهار فرقه بودند و هر گروه برنگ دیگر جامه در بر می کردند يك طایفه که «كيلتك» بودند سبز می پوشیدند و آن طوایف که دین اریان و دیگر قوانین داشتند داشتند گروهی جامه سفید و آن دیگر نیلی وسیم حمراء (2) در بر می کردند، و هرکس بر آن سر می شد که در شریعت یکی از آن گروه در آید سلب خود را برنگ جامه آن قبیله می کرد

و قیصر را چون قوت آن نبود که دفع اعادی کند بیشتر از قبایل را وجهی نقد از خزانه همه ساله مرسول (3) می داشت از جمله مردم مجار و قبایل عرب و اقوام ابر از وی زر می گرفتند تا از فتنه و غوغا دست بازدارند در این وقت از برای اصلاح کارها سپهسالاری لشكر و رتق و فتق کشور را بدست بلسار گذاشت و او مردی بلند قامت و قوى جثه و

ص: 3

خردی استوار و حصافتی (1) بکمال داشت.

و چون تیغ هندی و کمان خدنگ بدست می کرد از جنگ شیر و پلنگ بر نمی تافت و او اول کس بود که از پیش روی سپاه اسب می انگیخت و با دشمن در می آویخت و بسا در جنگ افریقا نصرت جسته و بر لشگر نمسه ظفر یافته بود تا بجائی که از سورت (2) صولت و شدت شهامت او را سپیو افریقانی می نامیدند و این لقب از فتوحات افریقا یافت و او نخست یکی از رعایای روم ایلی بود بمیان فوج خاصه رتبت چاکری یافت و بجوهر جلادت (3) بمناصب بلند گذشته سرتیب گشت.

و قبل از سلطنت جوستی نین را با او کمال مخالطت و موافقت بود بیشتر از ایام را با او می گذاشت و با او شراب همی خورد و طرب همی کرد و بلسار نیز یکی از زنان بدرگاره را که انتیننه نامداشت بحباله نکاح در آورد و با او شاد بود.

بالجمله جنوستی نین او را گرامی داشت و سپهسالار کرد و در اطراف ممالك او را بجنگ می گماشت و او با قبایل و اندال و گت نیز چندین رزم داد و لفظ و اندال بمعنی چادر نشین است.

بالجمله : از هر طرف دشمنی بدولت روم تاختن می آورد و او سپر حوادث می گشت و نخستين قيصر او را بنظم مملکت چین مأمور داشت و بلسار بدان راضی شده یهودان را که در آن مملکت سکون داشتند جميع را بقتل رسانید چه ایشان بفتنه غوغاسر بر داشتند و دولت روم را مکانتی نمی گذاشتند و از پس آن که از این کار فراغت یافت بقسطنطنیه باز شتافت.

و چنان افتاد که بعد از مراجعت لشگر بلسار از شام ، سپاه انوشیروان بدان اراضی تاختن کرد و مملکت شام را فرو گرفت و حدو دروم آشفته گشت. چون این خبر بقیصر رسید دیگر باره بلسار را از پی مدافعه برگماشت و او بیست هزار مرد جنگی برداشته از قسطنطنیه خیمه بیرون زد و از دور و نزديك سپاه ایران کوچ همی داد اگرچه رو بار و قوت جنگ نداشت.

اما سپاه ایران را آسوده نمی گذاشت تا این که وقتی با ایشان دوچار شد و لابد

ص: 4

صف جنگ راست کرده بحرب در آمد و از طرفین کار بکشش و کوشش افتاد و زمانی بر نیامد که يک نيمه سپاه بلسار بشکست و او چون چنان دید دانست که اگر هزیمت شود يكتن جان بدر نبرد ، پس جلادت کرده از اسب فرود شد و پیش روی سپاه افتاده مردم را بجنگ تحریص فرمود و لشگریان چون این بدیدند سخت بکوشیدند و هزیمت شدگان نیز قوی دل شده باز جنگ شدند و استوار بایستادند تا روز بیگاه (1) شد و از آن مهلکه بسلامت بیرون شدند و نام بلسار از این جنگ بلند شد و چون جنگ قیصر را با ایرانیان و خراج دادن و مطیع شدن او ملك الملوك عجم را در قصه نوشیروان باز نموده ایم دیگر بتکرار و اطناب نپرداخت.

بالجمله : بعد از مصالحه دولت روم با ایران بلسار بقسطنطنیه باز شده و قیصر از او شاد بود و از پس روزی چند او را بنظم مملکت افریقا مأمور ساخت و بلسار بر حسب حکم اعداد لشگر کرده بدان مملکت سفر کرده و مردم افریقارا بدستیاری ملاطفت و بذل مال با خود همدست کرده شهر کرتج را مسخر کرد و از خلق پسندیده و خوی ستوده آن روز که بدان بلده اندر می شد مردم کرتج شهر را آئین بستند و بقدم مبارك او شكر گذار بودند.

و جلیمر پادشاه و اندال که ملازم رکاب او بود در مجلس بلسار کار خدام می کرد و بدان شاد بود ، اما چون خبر این فتوحات بقسطنطنیه رسید جوستی نین را بخاطر اندر آمد که بلسار این همه کوشش از بهر آن کند که مملکت افریقا را از ممالک روم موضوع داشته سلطنت آن را خاصه خویش فرماید دوستان بلسار از اندیشه قیصر او را آگهی فرستادند و او از بهره رفع این آلایش بتعجيل تمام از افریقا مراجعت کرده بقسطنطنیه آمد و در حضرت قیصر مکشوف داشت که این همه رنج و زحمت از بهر طاعت و خدمت بوده نه از در عصیان و طغیان ، وجوستی نین با او دل صافی داشت و نام

ص: 5

او را بسر کنسلی بلند ساخت.

در این وقت بلسار عرض کرد که من در افریقا جلیمر پادشاه و اندال را امان داده ام و با او از در صدق و صفا پیمان کرده ام ، تواند بود اگر قیصر عهد مرا با او خوار نگیرد او را در کار خویش بدارد.

قیصر مسئول او را باجابت مقرون داشت و در مملکت انقره او را تیولی و سیور غالی در خور عنایت کرد و او با نقره شده و شاد بنشست ، و از پس آن بلسار از بهر نظم ایتالیا تصميم عزم داده بالشگری انبوه خیمه بیرون زد و باراضی ایتالیا در آمده کار آن مملكت را بنظم کرد و شهر اناپلی را که از خط انقیاد بیرون بودند بدستیاری تدبیر و کیاست مفتوح ساخت، چنان که هیچ کس زحمت ندید و مظلوم نگشت و آن گاه بر سر رومية الكبرى آمده و آن بلد را نیز بی زحمت بدست کرد و مردم از وی خشنود شدند، و او در آن جا خوش بنشست و این ببود تا سال دهم سلطنت جوستی نین و در این وقت سیلور در روم پاپ بود و با بلسار دل بد داشت.

لاجرم قبایل گترا اغوا کرده ناگاه از جای بجنبیدند و پنجاه هزار مرد مبارز بر سر روم آمدند و اطراف آن بلده را فرو گرفتند. بلسار ناچار مردم لشگری را فراهم کرده از شهر بیرون آمد و در برابر آن گروه صفر است کرد و جنگ در انداخت و چندان بکوشید که چندین زخم یافت و در خاک و خون آغشته شد و چون سپاه اندک داشت نتوانست چیره شدن لاجرم خواست تا مراجعت کرده بشهر درآید و از نوعدت سپاه کند ، پس روی برتافت و چون خبر قتل او بشهر رسیده بود و مردم دروازه های شهر را استوار داشتند.

چون : بلسار بپای دروازه آمد با آن رو و موی خون آلود کس او را نشناخت و در بر روی او نگشودند. بلسار چون چنان دید لابد دیگر باره بسوی جنگ شد و سپاه گت چون آن بدیدند گمان بردند که لشگری از نو باو ملحق شده که باز جنگ می آید پس هیبتی از وی در دل آن جماعت جای کرد و روی از جنگ بر کاشتند . بلسار لختی از

ص: 6

بی هزیمت شدگان بشتافت و بسی مرد و مركب بخاك افكند و آن گاه بسوی شهر راجعت کرد.

در این وقت دروازه فلمی نین را از بهر او بگشادند و او را بشهر در آوردند ، زن و فرزندانش که او را کشته می پنداشتند بنزديك او آمدند و خواستند تا زخم های او را مرهم کنند و جراحاتش را بالتیام آرند بلسار رضا نداد و نخستین بباره شهر آمده در هر جا سپاهی بگماشت و کار حفظ و حراست را راست کرد ،

آن گاه از بهر خوردن و آسودن بخانه خویش آمد آن شب را ببود، روز دیگر سپاه گت مجتمع شده بکنار شهر آمدند و پره کشیدند، و خواستند تا آن بلده را بغلبه و یورش مسخر نمایند بلسار با تن زخم دار بر سرباره آمد و آن سپاه راهمی نگریست ، پس تیری بکمان راست کرده بر سینه یکی از سرداران گت که در پیش روی سپاه بود بزد چنان که از پشتش بگذشت و از مردم همی بانگ احسنت برخواست و بلساريك تير دیگر برآورد و بر کمان نهاده ، بسوی سرهنگ دیگر فرستاد و او را نیز عرضه هلاك ساخت و مردم روم تاکنون آن مقام را شناخته دارند.

بالجمله: آن روز را بدین گونه همی جنگ ساخت و چند روز دیگر از بهر آسودگی سپاه و اعداد لشگر سکونت فرمود پس ناگاه دروازه گشوده از شهر بیرون تاخت ، و با جماعت کت رزمی سخت افکند و جمعی کثیر از ایشان بکشت و ایشان را هزیمت ساخت چنان که از دور روم دور شدند پس بشهر در آمده در دارالاماره جای کرد و گفت:

پاپ از بهر آن بود که مردم را بدین حق دعوت کند و از جنگ و جوش باز نشاند و بخون ریزی رضا ندهد ، اينك سيلور بر خلاف قانون رفته این همه فتنه و آشوب از اغوای او برخواست و این همه خون از سعایت او بریخت ، پس او را از پاپی معزول ساخت و جای او را به ویژیل (1) داد و از بهر انجام این کار زر و سیم فراوان پراکنده ساخت،

اما سیلور بعد از عزل و عزلت روزی بسرای بلسار در آمد باشد که در کار خویشتن اصلاحی ،کند چون بنزديك بلسار آمد زن او «انتیننه» را دید که در جامه خوابی نیکو به

ص: 7

پشت افتاده کمال کبر و خيلا اظهار می کند و بلسار بنهايت خاضع و خاشع و ساکت و صامت در زیر پای او نشسته است .

چون چشم انتیننه بر سیلور (1) افتاد آغاز سفاهت کرد و او را بسیار بد گفت و بر شمرد از این روی که او و «ناداره» زن جوستی نین شیفته مجلس کاشدان بودند که دین آریان از آن جا بود و با كتسليك دل بداشتند ، چنان که در شرح قصه مجالس مرقوم شد و مردم ایتالیا بسیار از انتیننه آزرده خاطر بودند چه از ایشان مال فراوان اخذ می کرد.

مع الحديث بعد از آن که لشگرگت شکسته شد و «تیژه» که سردار بزرگ ایشان بود در نزدیکی روم بشهر رونا (2) شده مردم خویش را گرد خود بداشت ، و دیگر باره اعداد لشگر کرد ،

چون بلسار این بدانست لشگر بر آورده بر سر رونا آمد و آن شهر را بمحاصره انداخت و رزم های سخت داد، چون این خبر بجوستی نین رسیدنامه بسوی بلسار (3) کرد که با وتیژه از در مدارا باش و با او آشتی جوی و پنج محل از ایتالیا بدو تفویض کن تا این فتنه و غوغا فرو نشیند، بلسار چون این نامه بدید گفت هرگز چنین نخواهم کرد و تا وتیژه را بند بر پا نگذارم از پای نخواهم نشست ،

این بگفت و اطراف شهر رونا را فرو گرفت و محاصره را بر او سخت کرد و بغلبه و یورش شهر را بگرفت . پس وتیژه را دستگیر ساخته زنجیر بر نهاد و او را یابند. و غل بقسطنطنیه فرستاد و نام او در قسطنطنیه بلند شد و مردم بتحسين و ستایش او زبان باز کردند اگر چه این فتحی نمایان بود .

اما جوستی نین از او خشمگین گشت که چرا بی فرمانی کرد و همی بترسید که مبادا او در طلب سلطنت بر آید و او را بد گفت و بر شمرد . چون این خبر به بلسار رسید دلتنگ شد و بگریست که چرا بخت با من گران سر باشد که این چنین خدمت موجب

ص: 8

نغمت شود و این همه کوشش و طلب در راه قیصر مورث شغب و غضب گردد ضجيع او انتیننه چون این بدانست بنزديك تا داره همخوابه جوستی نین شتافت و از او خواستار شد که قیصر را با بلسار بر سر ملاطفت آرد و تا داره از پی چاره شد و دیگر باره قیصر را با او از در الطاف و اشفاق داشت و این ببود تا سال چهاردهم سلطنت جوستی نین .

در این وقت از طرف نوشیروان لشکر فراوان باطراف ممالك روم تاختن آوردند و نواحی مملکت را آشفته ساختند ، پس قیصر حکم داد تا بلسار با لشگری با نبوه بتاخت و چندان که توانست در رد و منع بر آمد و حفظ و حراست حدود و ثغور را نيك بانجام برد و بيم قيصر از جلادت و مردانگی او زیاده شد و در غیبت او چنان افتاد که از برای اعانت مردم كتليك جوستی نین جامه سبز در بر داشت و خواست تا آن سه طایفه دیگر را قلع و قمع نماید.

پس مردم آریان یک باره بجنبیدند و سر بطغیان برداشته اطراف خانه جوستی نین را فرو گرفتند و خواستند تا او را بقتل اورند و هیپاتیوس را که پسر انستاس بود ( که شرح حالش مرقوم شد) بسلطنت بر دارند و جوستی نین در خانه خویش محصور بود.

در این هنگام که کار بر او صعب می رفت ناگاه بلسار از جنگ با سپاه ایران مراجعت کرده وارد شهر شد و بی توانی بدفع دشمنان قیصر کمر بست ، و از طرف دیگر موندوس که حاکم روم ایلی بود با سپاه هرول (1) باعانت قیصر بر خواست و با بلسار متفق شد ، پس ایشان همدست شده با مردم جنگ در انداختند.

و سخت حربی رفت چنان که سی هزار تن از مردم شهر بقتل رسيدند وبقية السيف هزيمت شدند و جوستی نین از آن داهیه خلاصی یافت ، پس هیپاتیوس را با برادر دیگرش که پانیوس نام داشت گرفتند سر از تن بر داشتند و تن ایشان را ببحر قسطنطنیه در افکندند و شهر قسطنطنیه بنسق شد ، اما از آن سوی در این غایله پسر زاده تا در يك پادشاه

ص: 9

قبایل گت که تتیلا نام داشت فرصت یافته در مملکت ایتالیا دست بطغیان برآورد و سپاه خویش را انبوه کرده بلده روم را بمحاصره انداخت .

جوستی نین از پی دفع این غایله هم بلسار را مامور داشت و او با مردم لشگری جنبش کرده از قسطنطنیه خیمه بیرون زد و بشتاب تمام بروم تاخت ، وقتی رسید که قبایل گت شهر روم را گرفته دیوار آن بلده را خراب کرده بودند و عزم خرابی خانه های شهر را داشتند ، بلسار از راه برسید و بی توانی بجنگ در آمد تتیلا نیز با او صف مبارزت راست کرد ، بعد از گیر و دار فراوان نصرت باسار را افتاد و سپاه گت را بشکست و ایشان را از روم اخراج نمود و دیگر باره کلید روم را از بهر جوستی نین فرستاد اما نتیلا بعد از هزیمت شدن ، دیگر باره اعداد لشگر کرد و بجنگ در آمد هم بلسار او را بشکست بدین گونه سه نوبت او را شکسته ساخت و جمعی کثیر از قبایل او بکشت . اما از این روی که او را از قسطنطنیه بزروسیم اعانت نکردند آزوقه و علوفه در لشگرگاه اواندك شد و مجال نیافت که آن جماعت را بکلی نابود سازد ، لكن شهر روم و ایتالیا را از زحمت دشمن ایمن ساخت و بسوی قسطنطنیه مراجعت کرد و این ببود تا سی و دو سال از سلطنت جوستی نین بر گذشت.

در این وقت زو بر كان فرمان گذار قبایل مجار لشگر بر آورد و از رودخانه دنیوب عبور کرد بسوی روم ایلی تاخت و تا شش فرسنگی قسطنطنیه آمد ، و از این سوی بلسار همچنان سپاهی در خور جنگ مجتمع کرده از شهر بیرون شد و با «زوبر كان» مصاف داد و او را نیز بشکست و مردمش را اسیر کرد و اموال و اثقالش را مأخوذ داشته بقسطنطنیه مراجعت کرد .

در این وقت دشمنان او از دور و نزديك زبان بسعایت باز کردند و با جوستی نین گفتند که ترا با بودن بلسار سلطنتی و حکومتی نیست . هم روزی چند بر نگذرد که یک باره ترا دفع کرده بر تخت قیصری جای کند

لاجرم جوستی نین دل بر دفع او نهاده اعداد این کار کرد و روزی بفرمود تا بيك ناگاه بلسار را بگرفتند و بند بر نهاده به حبس بردند و حکم داد اموال و اثقال و اثاث البيت

ص: 10

او را ماخوذ ساختند و املاك او را مضبوط کردند و از پس آن بفرمود تا هر دو چشم او را میل در کشیدند و نابینا ساختند و او را رها کرد و کار بلسا را زغایت فقر و تنگدستی بدآن جا کشید که کودکی سر عضای او را می داشت و در کوچه و بازار عبور می داد و او از بهر سئوال دست دراز می داشت و می گفت : بر بلسار فقیر رحم کنید و مردم گاه گاه فلوسی بر دست او می نهادند تا بدان معاش می کرد بعد از هشت ماه که بدینسان روزگار می برد بمرد ، و او سی و دو سال در این جهان سپهسالار بزرگ بود و در هر گیر و دار نامبر دار گشت و عاقبت روزگارش چنان بر سر آورد.

بالجمله بعد از بلسار قیصر «نرسس» (1) را که سر خواجه سرایان بود بسرداری برداشت و او را با سپاهی در خور جنگ بمملکت ایتالیا گسیل کرد و نرسس آن اراضی را بقوت بازو و ضرب شمشير بنظم و نسق بداشت و تا پایان سلطنت قیصر بر قرار بود و جوستی نین سی و نه سال سلطنت کرد و در این وقت هشتاد و چهار سال داشت که وداع جهان گفت ، و او در زمان زندگانی بیشتر روزگار خود را در کار عمارات و بنیان قلاع و قصور می برد و نام خود را در هر بنیان و بنائی بر سنگ ها رسم کرده نصب می فرمود نوزده شهر در ممالک روم بنام خود بنیان کرد و در کم تر از بلاد و امصار بود که از وی بنائی نباشد و بنای ایاصوفیه (2) نیز از اوست و این لفظ بزبان یونانی بمعنی امام صوفیانست.

وقتی آن بنا را بپایان برد بفرمود تا تمثال سلیمان پیغمبر صلی الله علیه و آله را بر سنگی رسم نموده در آن بنا نصب کردند و آن حضرت را چنان نموده بودند که شرمگین و خشمگین است ، کنایت از آن که در برابر این بنا از عمارات مسجد اقصی خجل و شرمگین است پس جوستي نين نزديك تمثال آن حضرت آمده گفت : ای سلیمان ، من فتح کردم بر تو و نصرت جستم ،بر تو و از آن چه تو از بهر مسجد اقصی بذل گنج کردی من در بنای ایاصوفیه از آن افزون بذل نمودم و نیکوتر بپایان آوردم

ص: 11

بالجمله جوستی نین از کثرت بناو بنیان رعیت را مسکین نمود و دولت را ضعیف ساخت، چه آن زر و سیم را همه از رعیت ماخوذ مین مود و بعضی را بکار عمارات می برد و برخی را خراج بپادشاه ایران می فرستاد ، از این است که «تان تس کیو» که یکی از شعرای فرانسه است در حق او سخنی گوید که ترجمه آن اینست می گوید : میل بیهوده جوستی نین از بهرعمارت و تلون مزاج او در سلطنت دولت قسطنطنیه را ضعیف کرد ، و او از بهر نام این همه بنیان بر آورد و تاداره (1) که ضجيع او بود نیز در کار عمارت بدان گونه زر و سیم بذل می فرمود و حکمش در مملکت روان بود چنان که «زنراس» که یکی از فحول شعراست هم در حق او گوید که ترجمه سخنش اینست که زن جوستی نین چنان نافذ فرمان بود که گویا مملکت را دو قیصر بود، اما در این زمان از آثار جوستی نین قانون اوست که هنوز در فرنگستان باقیست و آن چنان بود که وقتی خواست از بهر صلح و جنگ و زن گرفتن و اخذ باج و خراج نمودن و دیگر چیزها قانونی بگذارد و قوانین سابقه را براندازد، پس بفرمود پنجاه تن مرد عاقل از مملکت برگزیدند و در انجمنی فراهم کرده کتابی از بهر این قوانین بنگاشتند و نام آن کتاب را «پنجاهه» گذاشند و تاکنون کتاب پنجاهه را در یوروپ (2) بهترین قوانین شمارند .

بعد از او سلطنت به پسر برادرش انتقال یافت ، چنان که در جای خود مذکور خواهد شد انشاء الله (3)

دو سال بود .

بن زهير بن ايا دبن (1) نزار الایادی و او نسب به ادبن (2) معد (3) رساند و از حکمای بزرگوار عربست، چنان که هیچ کس را قبل از بعثت رسول قرشی صلی الله علیه و آله در میان عرب آن فضل و ادب نبود که با او پهلو تواند زد در حصافت عقل و رزانت رأی و سماحت طبع فرید زمانه بلکه فرد و یگانه بود و او را در علم طب و علم فال زدن و علم رجز گفتن مصنفات مشبعه و کتب کافیه است و در طلاقت لسان و بلاغت بیان کار بدان جا داشت که در میان عرب ابلغ من قس مثل است چنان که اعشی گوید :

و ابلغ من قس واجرى من الذي *** بذالفيل خفان و صبح خادرا (4)

و همچنان خطیئه گفته است.

(بيت)

و ابلغ من قس و امضى اذا مضى *** من الريح اذمس النفوس نكالها

و قس اول کس است که تکیه بر عصا کرد و خطبه فرمود و هم اول کس اوست که در نگارش لفظ اما بعد نگاشت ، و هم او در کتاب قانون نهاد که کلمه من فلان الى فلان نوشت و او فرمود که مدعی را در اثبات مدعای خود شاهد باید و سوگند و یمین بر منکر باشد

و او اول کس است که قبل از بعثت پیغمبر صلی الله علیه و آله به آن حضرت ایمان آورد، و در میان جاهليين بظهور خاتم الانبياء اعلام می داد.

چنان که وقتی گروهی از قبیله بكر بن وائل بنزديك پيغمبر صلی الله علیه و آله شتافتند و چون از حوایج خویش پرداختند آن حضرت فرمود که قس بر چگونه است ؟ عرض کردند از این جهان رخت بدر برد فرمود : رحمه الله ، گویا او را می بینم که بر شتر سرخ موی خود بر

ص: 14

نشسته و در بازار عكاظ (1) ایستاده است و می گوید:

﴿أَیُّهَا اَلنَّاسُ اِسْمَعُوا وَ عُوا وَ اِحْفَظُوا مَنْ عَاشَ مَاتَ وَ مَنْ مَاتَ فَاتَ وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ آتٍ لَیْلٌ دَاجٍ وَ سَمَاءٌ ذَاتُ أَبْرَاجٍ وَ بِحَارٌ تُرَجْرِجُ وَ نُجُومٌ تَزْهَرُ وَ مَطَرٌ وَ نَبَاتٌ وَ آبَاءٌ وَ أُمَّهَاتٌ وَ ذَاهِبٌ وَ آتٍ وَ ضَوْءٌ وَ ظَلاَمٌ وَ بِرٌّ وَ أَثَامٌ وَ لِبَاسٌ وَ رِیَاشٌ وَ مَرْکَبٌ وَ مَطْعَمٌ وَ مَشْرَبٌ إِنَّ فِی اَلسَّمَاءِ لَخَبَراً وَ إِنَّ فِی اَلْأَرْضِ لَعِبَراً مَا لِی أَرَی اَلنَّاسَ یَذْهَبُونَ وَ لاَ یَرْجِعُونَ أَ رَضُوا بِالْمُقَامِ هُنَاکَ فَأَقَامُوا أَمْ تَرَکُوا فَنَامُوا ﴾

چه این کلمات قس بود که پیش تر وقت مردم را بدان انهی و اندرز می فرمود و خلاصه معنی آنست که قبایل را از مرگ بیم می داد و قدرت خدای را از خلق آسمان و زمین بدیشان باز می نمود و سوگند یاد می فرمود و از پس این قانون که شما بدان اندرید و نیکو شمارید سخط و غضب خدای در خواهد رسید و شما را در خواهد یافت، زیراکه از برای خدا دینی است که آن را دوست دارد و آن جز اینست که شما بدان اندرید و این سخن کنایت از ظهور خاتم الانبیاء بود

بالجمله : ابوبکر نیز در انجمن رسول الله صلی الله علیه و آله حاضر بود عرض کرد که من نیز شعری از قس بخاطر دارم و این شعر بخواند.

في الذاهبين الأولين *** من القرون لنا بصائر

لما رأيت موارداً *** للموت ليس لها مصادر

و رأيت قومي نحوها *** يسعى الاصاغر والاكابر

لا يرجع الماضى و لا من *** يتقى الباقين غابر (2)

ايقنت أني لا مجالة *** حيث صار القوم صاير

ص: 15

مع القصه: قس بیشتر زندگانی خود را در اراضی نجران بگذشت و یک صد و هشتاد سال در این جهان بزیست و هرگز دین و شریعت خود را بر کس آشکار ساخت و کلمات خود را بیشتر بر مزادا می فرمود تا عوام بدان راه نکنند و خواص بهره خود برگیرند.

چون هنگام مرگ او فرا رسید فرزندانش را گرد خود فراهم کرده بدین سخنان پند و اندرز کرد می فرماید :

﴿إِنَّ اَلْمِعَی (1) تَکْفِیهِ اَلْبَقْلَهُ وَ تَرْوِیهِ اَلْمَذْقَهُ ﴾ (2)

یعنی مرد دانا را سیر می کند گیاه اندك وسيراب مي كند آب اندك

و گوید ﴿مَنْ ظَلَمَکَ وُجِدَ مَنْ یَظْلِمُهُ﴾ یعنی کسی که با تو ظلم کند می باید کسی را که با او ظلم کند.

و گوید ﴿ مَتَى عُدِّلَتِ عَلَى نَفْسِكَ عَدْلٍ عَلَيْكَ مِنْ فَوْقِكَ﴾ يعنى هرجا تو عدل كني آن کس که زبردست تست بر تو رحم کند.

و گويد ﴿إِذَا نَهَيْتَ عَنْ شَىْ ءٍ فَابْدَأْ بِنَفْسِكَ﴾ يعنى: نخست خودرا از کار ناشایست باز دار آن گاه مردم را و گوید ﴿وَ لَا تَجْمَعْ مَا لَا تَأْكُلُ وَ لَا تَأْكُلْ مَا لَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ إِذَا ادَّخَرْتَ فَلَا تَكُونَنَّ كَنْزُكَ إِلَّا فِعْلَك﴾

یعنی زیاده از کار معاش مجوى و خير عمل صالح خویش را ذخیره مگذار و گوید .

﴿ كُنَّ عَفَّ الْعَيْلَةِ مُشْتَرَكِ الْغِنَى تُسَدُّ قَوْمِكَ﴾

یعنی فقر خویش پوشیده دار و صابر باش و چون غنا یافتی از بذل مال دریغ مدار تا سید و بزرگ قوم خود باشی و گوید:

﴿وَ لَا تُشَاوِرَنَّ مَشْغُولًا وَ انَّ كَانَ حازما وَ لَا جَائِعاً وَ انَّ كَانَ فَهْماً وَ لَا مَذْعُوراً وَ انَّ كَانَ نَاصِحاً وَ لَا تَضَعَنَّ فِى عُنُقِكَ طَوْقاً لَا يُمْكِنْكَ نَزَعَهُ الَّا بِشِقِّ نَفْسِك﴾.

ص: 16

یعنی شور مکن با کسی که مشغول کاریست اگرچه عاقل باشد و با گرسنه اگر چه دانا باشد و با مرد ترسیده اگرچه خیراندیش باشد

و می گوید بیهوده کاری بر گردن مگیر که با زحمت تمام نتوانی از گردن انداخت

و گوید ﴿إِذَا خَاصَمْتَ فَاعْدِلْ وَ إِذَا قُلْتَ فَاقْتَصِدْ﴾ یعنی بر دو کس حکومت کنی عدل کن و چون سخن گوئی برطریق استقامت و میانه روی باش.

و گوید ﴿وَ لَا تَسْتَوْدِعَنَّ أَحَداً دِینَكَ وَ إِنْ قَرُبَتْ قَرَابَتُهُ فَإِنَّكَ إِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ لَمْ تَزَلْ وَجِلًا وَ كَانَ الْمُسْتَوْدَعُ بِالْخِیَارِ فِی الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ كُنْتَ لَهُ عَبْداً مَا بَقِیتَ فَإِنْ جَنَی عَلَیْكَ كُنْتَ أَوْلَی بِذَلِكَ وَ إِنْ وَفَی كَانَ الْمَمْدُوحُ دُونَكَ﴾

یعنی ادای کاری که بر تست بدست دیگری ودیعت مکن تا اگر وفا کند او ممدوح باشد و اگر مسامحت فرماید تو مذموم باشی و این شعر نیز از اوست :

و زرمهر و بزرگ مهر این همه نام های پسر سوخراست ، و سوخرا نسب بطوس بن نوذر رساند ، و قصۀ جلالت قدر سوخرا در عهد فیروز و قتل او بدست قباد مرقوم افتاد ، و معرب لفظ ابوزرجمهر بزرجمهر است بحذف حرف همزه و واو واو را بن بختگان نیز گویند چه بختگان نیز لقب سوخرا باشد

بالجمله : بعد از قتل سوخرا آن مكانت از بهر بوزرجمهر نماند ، و آن هنگام که انوشيروان بتخت نشست روزی چند ملازم حضرت بود و در قتل مزدک نیز پادشاه را تحریص می فرمود ، چون وزارت نوشیران بر بهبود قرار گرفت ، ابوزرجمهر سکونت خویش را در دار الملك مداین پسندیده ندانست

لاجرم: اجازت حاصل کرده بسوی خراسان شد و در بلده مرو سکون اختیار کرد و در آن جا بزیست تا بهبود عرضه هلاك ،گشت چنان که گفته شد . و نوشیروان شبی در خواب دید که از پیش تخت او درختی بر دست و گرازی آشکار گشت، و کسری کاسه پیش داشته و آن گراز از ساغر وی شراب همی خورد ، چون از خواب انگیخته شد آن صورت را مکروه می داشت و سخت در اندوه تافته شد ، پس بفرستاد و موبدان و منجمان را حاضر کرده ، پیش نشاند تا در تعبیر سخن کنند ، و آن مردم هر کس رائی زد و سخن هيچ يك مقبول نیفتاد و از این جا در خاطر نوشیروان استوار افتاد که تنی طلب کند که تعبیر خواب را نیکو تواند گفت

پس چند تن مرد دانا اختیار کرده هر يك را زر و سیمی بداد و بسوئی فرستاد ، از میانه مردی که او را «آزاد سرو» نام بود بمرو عبور کرد و در انجمن یکی از حکما در آمد در کتاب زردشت سخن می کردند و ابوزرجمهر نیز در آن انجمن بود چون آزاد سر و حکم پادشاه را باز نمود و صورت حال را کشف کرد ابوزرجمهر گفت : من توانم خواب پادشاه را تعبیر کرد و این نکنم جز در حضرت او چه دانسته بود که بهبود از جهان بیرون شده و وقت است که در حضرت نوشیروان بمقام بلندار تفاجويد .

بالجمله آزاد سر و ابوزرجمهر را ساز و برگ راه کرده با او بر نشست و همی طی مسافت کرد روزی چنان افتاد که در یکی از منازل ابوزرجمهر در سایه درختی

ص: 19

بخفت و آزادسر و از دور نگران بود ، ناکاه ماری عظیم دید که بر بالین بوزرجمهر آمده آن بافته (1) که برروی داشت بيك سو كشيد و بر سر و روی او بوسه زده آن گاه بدان رخت برآمد آزاد سرو پیش شده بوزرجمهر را از خواب بر انگیخت ، و بر او هیچ آسیب نیافت و سخت در عجب رفت .

بالجمله : از آن جا آهنگ راه کرد و بشهر مداین شده در حضرت پادشاه زمین بوسیدند ، نوشیروان قدم بوزرجمهر را گرامی داشت از وی تعبیر خواب خویش بجست.

بوزرجمهر بفرمود تا مجلس را از بیگانه پرداخته کردند ، پس عرض کرد که در شبستان پادشاه پسریست که او را با یکی از پری رویان حرم سری و سودائیست ،

اکنون اگر پادشاه بخواهد حقیقت این حال بداند باید باندرون سرای شده کنیزگان را يك يك احتياط کند ، کسری بخانه اندر رفت و در میان پوشیده روبان آن نشان نیافت

لاجرم بفرمود تا آن جمله را از جامه عریان کنند ، چون خواجه سرایان چنین کردند از میانه پسری بادید آمد که جامه زنان داشت و مانند دختران گیسوها فرو هشته بود ، پس معلوم شد که دختر فرمانگذار شهر «چاچ» را با پسری که نسب از سلاطین کیان داشت مهری بوده و چون او را بشرط زنی بسرای نوشیروان می آوردند بی او شکیبا نبوده و او را با جامه کنیزکان کوچ میداده و با خود می داشته .

کسری با او گفت این کیست که نهفته با خود می داری عرض کرد که وی برادر منست چون بیم داشتم که او را در سرای پادشاه راه ندهند پوشیده ،می داشتم، غضب نوشیروان بجنبید و حکم داد تا هر دو تن را بکشتند و در میان شبستان بردار کردند، و از آن پس بوذرجمهر را عظیم بزرگ داشت و رتق و فتق لشگر و کشور را بدو گذاشت و وزارت خویش را خاص او کرد .

آن گاه بفرمود تا موبدان درگاه و دانشوران حضرت انجمن شدند و با بوذرجمهر سخن کردند و او بر جمله حکما چیره گشت و آن جماعت به برتری و سری او گردن نهادند، و این

ص: 20

قانون گشت که هفته يك روز تمامت دانایان در نزد نوشیروان مجتمع شده گوش بسخنان بوزرجمهر می نهادند و از کلمات او بهره می گرفتند.

پس نام بوزرجمهر بلند شد و تدبیر مملکت همه سنجیده کرد و بی رای و رویت او هیچ کار در نزد نوشیروان فیصل نمی پذیرفت ، و در زمان او شطرنج از هند بایران آوردند.

و آن چنان افتاد که آن زمان که سلطنت هندوستان بر ملوك طوایف می رفت چنان که مذکور شد مردی که جمهور نام داشت در مملکت پنجاب و کشمیر فرمانگذار گشت و تا نواحی سند و تبت حکومت او را منقاد بودند.

بالجمله: جمهور را پسری بوجود آمد که «کو» نام داشت و چون کوچهار ساله گشت جمهور بمرد ، اعیان مملکت گفتند که چون کو هنوز کودکست نتواند کار سلطنت کرد پس برادر جمهور را که «مای» نام داشت بسلطنت اختیار کردند .

و مای چون بپادشاهی نشست مادر کو را بزنی بگرفت و از او پسری آورد و نام او را «طلحند» گذاشت و چون طلحند دو ساله شد مای نیز وداع جهان گفت

و چون بزرگان مملکت دانستند که سلطنت را وارثی نمانده و حل و عقد امور از این کودکان ساخته نشود مادر فرزندان را بتخت نشاندند و مقرر داشتند که وی سلطنت کند تا آن گاه که فرزندانش بحدر شد و تمیز رسند: پس تاج و تخت بدیشان گذارد. و خود گوشه گیرد ، لاجرم مادر فرزندان بکار مملکت روز همی شمرد و چون پسرانش یمین از شمال بدانستند هر يك را جداگانه نوید تاج و تخت همی داد ، و گفت هر يك از شما هنر زیاده کنید .

و عدل و داد بهتر توانید پادشاهی خواهید یافت کو گفت : ایمادر ، من برادر مهترم و جای پدر مراست با این همه اگر پادشاهی بطلحند خواهی مرا آگهی بخش تا اطاعت او کنم ، گفت: چنین نخواهم کرد آن را که عدل و داد زیاده بود وارث ملك خواهد بود.

و روزی چند بدین گونه بگذاشت عاقبة الامر گفت : من هيچ يك از شما را اختیار

ص: 21

نخواهم کرد، به بینید تا بزرگان مملکت را در این کار سخن چیست هر که را ایشان گزیده کنند روا خواهد بود ، طلحند گفت: ای مادر، این ها بهانه کنی که پادشاهی باکو گذاری و فزونی سال او را رعایت فرمائی بسیار خورد سالست که از مهتر بهتر باشد .

این بگفت و خشونت آغاز کرد و از نزد مادر هر دو تن عربده کنان بیرون شدند و هريك وزيری از بهر خود اختیار کردند و تاج و تختی جداگانه نهادند.

مردم نیز دو گروه شدند و هر قبیلۀ بیکی ،پیوست، چندان که کو از در اندرز و پند شد و گفت : ای برادر ، این پادشاهی را خراب مکن ندیدی که مای چون بسال از جمهور کهتر بود خدمت او می کرد تو چگونه بر من چهره می شوی که کهتر منی طلحند گفت.

پادشاهی را بسال زیاده و اندك چه نسبت باشد ، در این کار شمشیر آبدار و بازوی توانا بکار است و آن ،مراست، و عاقبة الامر كار بمقابله و مقاتله انجامید و از دورویه سپاه برآوردند و در میدان جنگ صف راست کردند ، چون از دو سوی لشگر رده (1) بستند

دیگرباره کو کس نزد طلحند فرستاد و پیام داد که ای برادر، دست از این جنگ باز دار و نام بلند شده ما را پست ،مکن اگر از بهر حکمرانی این کوشش کنی من حکومت همه مملکت را بتو گذارم و دست ترا در کارها مطلق کنم طلحند بر آشفت و با فرستاده برادر گفت کو که باشد.

که مرا نوید حکومت دهد و منشور سلطنت فرستد، من امروز خود خداوند تخت و تاجم و ملك مملكت و خراج با او بگوی جز از جنگ سخن مکن و این کار بدر از مکش که گریزی و گزیری از بهر تو نیست .

بالجمله آن روز تا آفتاب در کوه شد در میانه صفرا آمد و شد کردند این کار بصلاح نیامد ، پس هر دو لشکر پیاده شدند و آن شب را بپایان آورده از بامداد صف راست

ص: 22

کردند و جنگ آغازیدند ، بعد از کشش و کوشش بسیار لشگر طلحند شکسته شد و مردم او در کوه و دشت پراکنده شدند و طلحند چون چنان دید از آن رزمگاه رخت بیرون کشید و دیگر باره پراکندگان سپاه را مجتمع ساخت و اعداد لشگر کرده از پس دو روز بجنگ در آمد .

کو چون چنان دید خواست تا این کار را یک رویه کند ، پس با طلحند پیام داد و شرط نهاد که گرد میدان جنگ را کنده حفر کنند و آب در اندازند پس جنگ پس آغازند تا هر که هزیمت شود از بهر او راه گریز نبود و کار بدین گونه کردند و در میان آن دایره جنگ در انداختند و از جانبین سخت بکوشیدند ، از پس آن که مردم فراوان کشته شد و با خاك و خون آغشته ، هم درین نوبت سپاه طلحند ضعیف گشت و پشت با جنگ داد.

طلحند چون چنان دید و دانست راه هزیمت نبود از کثرت حیرت و ضجرت و غایت هیبت و غيرت سرخویش را بر قرپوس زین نهاد و بر جای بمرد کوکه از دور نظاره بود.

ناگاه درفش برادر را ندید کس فرستاد و این راز را مكشوف نتوانست ، لاجرم خود بشتافت و از پس جستجو او را بی آسیب بر اسب مرده یافت کار بر وی دیگرگون شد در مرگ برادر تاج بینداخت و سخت بگریست و لشگریان را فرمود تا دست از خون ریزی باز دارند و لشگر برادر را زینهار داده و با سپاه خود ملحق ساخت و جسد طلحند را در تابوتی نهاده حمل کرد و از آن جا کوچ داده بشهر همی رفت . مادر او که در انتظار فرزندان بر سرباره دیده بانی می کرد ناگاه درفش طلحند را ندید و دانست که او در جنگ تباه شده پس گریبان بدرید و افغان برکشید و بفرمود : آتشى بزرك بر افروزند تا خویشتن را در آتش بسوزد ، این خبر به کو رسانیدند و او بسرعت بشتافت و مادر را دریافت و گفت : مکن این کار اگر تو خویشتن را بسوزانی من از پس تو خود را خواهم سوخت و این خاندان یک باره ویران خواهد گشت و مادر را از آن عزیمت بازداشت.

اما او روز و شب نمی شگیفت و همواره در ناله و زاره بود. کو خواست تا او را

ص: 23

بکاری شیفته و شیدا کند و از آن اندیشه باز دارد ، پس دانشوران درگاه را فراهم کرد و هر يك رائی زدند از میانه حکیمی که او را «سس» نام بود اختراع شطرنج کر و مادر کو را ، بیاموخت و او چنان در باختن شطرنج مستغرق می گشت که هرگز مرگ فرزندش بخاطر نمی آمد.

بالجمله : چون کو مادر را آسوده کرد سس را بنواخت و گفت : چه خواهی که در ازای این خدمت با تو عطا کنم ؟ عرض کرد که این نطع شطرنج هشت در هشت است بفرمای تا در خانه نخستین یک دانه گندم نهند و مرا عطا دهند و همی بتضعیف این عطا با کنند تا خانه شصت و چهارم بسر شود. کو گفت : این مرد دانا در برابر این تعب چه اندك طلب بوده که مشتی گندم خواسته است.

بالجمله چون شماره کردند و بمیزان حساب کشیدند دانستند که گندم تمامت مملكت ها این کار را کفایت نکند اکنون بر سر داستان رویم.

در زمان نوشیروان «پرتاب چند» شخصی که شطرنج را نيك آموخته داشت با نطع شطرنج بایران فرستاد تا آن بازی را بپادشاه ایران بیاموزد فرستاده او چون بحضرت کسری آمد بوذرجمهر آن طع و مهره بستد و یک شبانه روز در آن نگریست و بی آن که کسی او را بیاموزد بدان بازی ره برد و با آورنده آن بباخت و او را شهمات ساخت و در برابر آن بازی نرد را اختراع کرده بهندوستان باز فرستاد، و در هندوستان کسی نبود که بی آموزگار آن بازی را تواند آموخت ، لا جرم نام بوذرجمهر در هندوستان بلند شد

مع الحديث روز تا روز جلالت قدر بوزرجمهر در حضرت نوشیروان بر افزون بود و نظم دین و دولت هم می داد تا بختش واژگونه باخت.

همانا قانون سلاطین عجم آن بود که از قبایل صحرانشین دختری شیر خواره گرفته بخانه وزیر خویش می فرستادند و حکم بود که بنام دختری پادشاه تربیت کنند تا اگر حاجت افتد و با ملوك آفاق واجب شود که مواصلت کنند آن دختر را فرستند و بدان

ص: 24

قانون دختری در سرای بوزرجمهر بود و خود را دختر نوشیروان می دانست ؛ روزی چنان افتاد که دختر بوزرجمهر را با او کار بمناقشه و مكابره رفت و اندك اندك نایره غضب در کانون خاطرش شعله ور شده گفت این کبر و خیلا را بگذار ، تو دختر یکی از صحرانشینان بیش نیستی ، چه بیهوده خود را دختر انوشیروان می پنداری و با من طریق مجادله می سپاری ، آن دختر چون این سخن بشنید روی برتافت و بسرعت تمام شتافته شکایت بنوشیروان آورد خشم پادشاه جنبش کرد و بوزرجمهر را حاضر ساخت و عتاب آغاز کرد ، و گفت همانا پدر تو نیز خاین بود و کفران نعمت کرد که قبادش کیفر داد آن کس که راز پادشاهان را از پرده بیرون افکند جز از بهر قتل نخواهد بود ، اينك تو سر سلطنت را با زنان و فرزندان در میان نهادی و هیچ از حشمت ما یاد نکردی.

پس بفرمود تا داری نصب کرده بوزرجمهر را بردار کردند و حکم داد تا دختر او را بر حماری نشانده بی روی پوش در بر زن و بازار سیر دادند و دختر بوزرجمهر همچنان بی پرده در کوی و بازار می گذشت و از هیچ کس شرم می داشت تا آن که او را بپای دار پدر عبور دادند ، چون چشمش بدار پدر افتاد هر دو دست را حجاب رخساره خویش کرد با او گفتند چگونه است که از هیچ کس پرده پیش نگرفتی و او از پدر که محرم تست حجاب کردی ، گفت شرط زنان آنست که از مردان خود را پوشیده دارند و من در این شهر جز پدر خود مردی ندیدم که از وی در پرده شوم ، از سخنان ابوزرجمهر است که فرماید

ان كان شيئى فوق الحيوة فالصحة؛ و ان كان شيئى مثلها فالغنى و ان كان شئی فوق الموت فالمرض و ان كان شيء مثله فالفقر

بابوزرجمهر گفتند :

بم بلغت ما بلغت ، فقال يبكور كبكور (1) الغراب ؛ و حرص کحرص الخنزير، و تملق كتملق الكلب.

روزی در انجمن نوشیروان سخن از اصلاح ملك و ملت می رفت ، چون از

ص: 25

مؤبدان (1) نوبت با بوزرجمهر رسید بدوازده کلمه اختصار فرمود گفت:

اول پرهیز است از شهوت و غضب، دوم صد قست در گفتار و کردار ، سیم استشاره است در اقدام امور با دانایان.

چهارم تعظیم علما و امراست بحسب مقام هر يك پنجم پاداش و كيفر اعمال محسن و مستی است باندازه عمل هر يك.

ششم : فحص حال زندانیانست گاه گاه تا هر که سزاوار است مقتول گردد و اگر نه رها شود :

هفتم رواج بازار و امن داشتن خاطر بازرگانانست، هشتم اقامت (2) حدود است در سلوك رعايا (3) و برايا :

نهم اعداد لشگر است و اندوختن صلاح جنگ : دهم بزرگ داشتن فرزندان و خويشانست و اصلاح کار ایشان.

یازدهم : انگیختن جاسوسانست باطراف مملکت تا پادشاه را از نيك و بد بیاگاهانند ، دوازدهم : تفقد باندماء وزراء است تا کار بصدق کنند و هم از کلمات اوست که فرماید سه چیز سر نیکوئی هاست.

اول : تواضع بی توقع. دوم بخشش بی منت: سیم خدمت بی امید پاداش

چیرگی یافت و ایشان را از تخت سلطنت فرود آورد و خود بر كرسى ملك استقرار یافت و عمال و حكام خویش را در بلاد و امصار نصب کرد و چون زمانش بکران (1) رسید جای بفرزند گذاشت و مدت پاشاهی او دو سال بود.

چنان که روزی در حضرت پدر عرض کرد که هرگاه من بجانب بطحا و کوه بیشتر سیر می کنم نوری از پشت من ساطع شده دو نیمه می شود ، يك نيمه بجانب مشرق و نیمی بسوی مغرب کشیده می شود.

آن گاه سر بهم گذاشته دایره گردد ، پس از آن مانند ابر پاره بر سر من سایه گسترد و از پس آن درهای آسمان گشوده شود و آن نور بفلك در رود و باز شده (1) در پشت من جای کند، و وقت باشد که چون در سایه درخت خشگی جای کنم آن درخت سبز و خرم شود ، و چون بگذرم باز خشک گردد ، و بسا باشد که چون بر زمین نشینم بانگی بگوش من رسد که ای حامل نور محمّد صلی الله علیه و آله بر تو سلام باد.

عبدالمطلب فرمود: ای فرزند : بشارت باد ترا مرا امید آنست که پیغمبر آخر الزمان از صلب تو پدیدار شود و در این وقت عبدالمطلب خواست تا در حضرت یزدان ادای نذر خویش فرماید .

آن زمان که حفر زمزم می فرمود و قریش با او بر طریق منازعت و مبارات (2) می رفتند با خدای خویش پیمان نهاد که، چون او داده پسر آید تا در چنین کارهایش پشتوانی کنند یک تن را در راه حق قربانی کند.

در این وقت که او را ده پسر بود بدان نام و نشان که از پیش گذشت تصمیم عزم داد تا وفای عهد کند ، پس فرزندان را فراهم (3) کرد و ایشان را از عزیمت خویش آگهی داد و جملگی بر این حکومت گردن نهادند

پس بر آن شد که قرعه زند و نام هر که بر آید قربانی کنید ، «وقانون عرب آن بود که قرعه در نزد هبل (4) می زدند و آن صنم اندر کعبه بر سر چاهی نصب بود که هر چه مردمان از بهر کعبه نذر می کردند و هدیه می فرستادند در آن سردابه انباشته می نهادند و از بهر استخاره و قرعه قبایل عرب بنزديك هبل می شدند و در آن جا هفت قدح (5) بود

ص: 28

و بر هر يك كلمه نگاشته داشتند: بر یکی عقل نوشته بودند که بمعنی دیت باشد.

و چون از میان چند تن نمی دانستند دیت بر ذمت کیست اسم ایشان را بر اقداح نگاشته در هم می کردند و بر هم می زدند پس بنام هر کس بر می آمد وجه دیت از وی مطالبت می کردند و هم چنان بر یکی از اقداح لفظ ملصق (1) و بر یکی کلمه «منکم» و بر یکی «من غیر کم» نگاشته بود و این از بهر آن بود که چون در نسب کس خلافی پیش آمد و او را با قبیله نسبت کردن مشکل می افتاد وی را پیش می نشانیدند و آن اقداح را بر هم زده بر می آورند ، اگر لفظ منکم بر می آمد می گفتند: فلان پسر فلانست و اگر من غیر کم بر می آمد او را بیگانه می شمردند و نسب او را با آن کس که نسبت می کرد خلع (2) می داشتند ، و اگر لفظ ملصق بر می آمد می گفتند . نسب با آن که می جوید ندارد و حلیف (3) آن قبیله نباشد.

اما منزلت فرزند و حلیف دارد، و بر قدحی لفظ مياه (4) رسم بود تا چون عزیمت حفر چاهی می نمودند نيك و بد مقصود را بدان قدح معلوم می فرمودند.

و بر قدحی دیگر لفظ «لا» و بریکی لفظ «نعم» بود تا در جمیع اختیارات فعل وترك فعل را بدان باز می دانستند.

و رسم بود که چون در نزد هبل خواستند قرعه زدن شتری آورده نحر (5) می کردند و صد در هم بخداوند (6) قداح هدیه می کردند و او اقداح را بهم زده می گفت :

يا الهنا هَذَا فُلَانُ بْنَ فُلَانَةَ قَدْ أَرَدْنَا بِهِ كَذَا وَ كَذَا فَاخْرُجْ الْحَقَّ فِيهِ

پس هر قدح بیرون می آمد حکم آن بود و بدان عمل می نمودند ، اگر هيچ يك از

ص: 29

اجداد پیغمبر صلى الله عليه و سلم جز خدای پرست نبود اما آن نیرو نداشتند که قانون عرب را براندازند و آشکارا از قانون ایشان کناره جویند

لاجرم: عبدالمطلب با فرزندان بنزديك صاحب قداح حاضر شد و فرمود بزن این اقداح را تا بنام هر يك از فرزندان من بر آید در راه خدایش قربانی کنم ، پس فرزندانش هر يك قدح خویش را که نام خود بر آن نگاشته داشت بدست صاحب قداح سپرد و عبد المطلب بر عبدالله ترسان بود و گمان نداشت که نام او بر آید، چه او را پدر رسول الله صلی الله علیه و آله می دانست . از قضا چون صاحب قداح آن قدح ها بر هم زد نام عبدالله بر آمد.

عبد المطلب چون آن بدید دوست نداشت که در راه حق کار بکراهت کند پس بی توانی (1) دست عبدالله را بگرفت و آورد میان اساف و نایله که جای نحر بود و کار دبر گرفت تا او را قربانی کند.

برادران عبدالله و جماعت قریش چون آن بدیدند بنزديك عبدالمطلب شتافتند و سوگند یاد کردند که عبدالله کشته نخواهد شد جز این که از برای توجای عذر نماند و چون تو این کار کنی قریش در قربانی کردن فرزندان اقتفا (2) با تو جویند و بسی روزگار بر نیاید که این قوم نابود شود . و مغيرة بن عبد الله عمرو بن مخزوم بن يقظه گفت : ای عبدالمطلب ، عبدالله فرزند خواهر ماست و او را ذبح نتوان کرد چندان که از برای تو جای عذر باقیست اگر چه تمامت اموال و اثقال ما فدای او شود .

عاقبة الأمر ناچار عبدالمطلب را از آن عقیدت بازداشتند، و سخن بر در آن نهادند که در مدینه زنیست کاهنه و عرافه (3) که او سجاح (4) نام دارد باید بنزديك او شده تا در این کار حکومت کند و چاره اندیشد

لاجرم عبد المطلب با صنادید قریش مدینه آمد و سجاح را در قلمه خیبر یافتند و

ص: 30

بنزديك او شتافته صورت حال باز گفتند ، در جواب فرمود که چون فردا آن جن که با من موافقست دیدار کنم چاره این کار بازجویم

پس ایشان مراجعت کرده روز دیگر نزد او حاضر شدند ، سجاح فرمود : در میان شما دیت مرد بر چه ثمن نهند گفتند : برده شتر برابر گذاریم، گفت: هم اکنون بسوى حجاز باز شوید و عبدالله را باده شتر نزد صاحب قداح حاضر کنید و قرعه افکنید اگر بنام شتران بر آمد فدای عبداله خواهد بود.

و اگر بنام عبدالله بر آمد فدیه را افزون کنید و بدین گونه همی بر عدد شتر بیفزائید تا قرعه بنام شتر بر آید و عبدالله بسلامت ماند و خدای نیز راضی باشد .

پس عبدالمطلب با قریش بجانب مکه مراجعت کردند و عبدالله را باده شتر بنزديك صاحب قداح حاضر ساخته قرعه زدند و قرعه بنام عبدالله بر آمده پس ده شتر دیگر بر افزودند و همچنان قرعه بنام عبدالله بر می شد، بدین گونه همی ده شتر دیگر بر افزودند و قرعه زدند تا شماره بصد شتر رسید.

در این هنگام قرعه بنام شتر بر آمد، قریش آغاز شادمانی نهادند و گفتند: خدای راضی شد عبدالمطلب فرمود : «لاورب البيت» بدین قدر نتوان از پای نشست.

بالجمله دو نوبت دیگر قرعه افکندند؛ بنام شتران بر آمد ، پس عبدالمطلب را استوار افتاد و آن صد شتر را بفدیه عبدالله قربانی کرد و آیتی بود که در اسلام دیت مرد برصد شتر مقرر گشت

مع الفصه از این جا بود که پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود ﴿أَنا بنُ الذَّبیحَین﴾ چنان که در قصه اسمعیل ذبیح علیه السلام نیز مذکور شد

از پس این واقعه آن یهودیان که در شام بجامه خون آلود یحیی علیه السلام ولادت عبدالله را دانسته بودند و انتهاز (1) فرصت می بردند، در این هنگام هفتاد تن از آن جماعت صلاح جنگ در بر راست کرده به پیرامون مکه آمدند و روزی چند خود را پنهان داشتند

ص: 31

تا وقتی که عبدالله بصید گاه در آمد، ایشان وقت را مغتنم شمرده از کمین بیرون تاختند و قصد عبدالله کردند از قضا وهب بن عبد مناف در آن صیدگاه حاضر بود و از دور عبدالله می نگریست ناگاه دید که گروهی از سواران بدو حمله بردند و وهب را آن عدد نبود که او را مدد تواند کرد، و در حیرت و دهشت (1) بود، ناگاه چنانش مشاهد افتاد که جمعی از سواران که اسبان ابلق (2) بزیر داشتند از آسمان فرود آمدند و برایشان بتاختند و آن یهودیان را هزیمت کرده نابود ساختند و خود ناپدید شدند.

چون وهب این بدید و کرامت عبدالله باز دانست همی خواست تا دختر خود را بشرط زنی بدو دهد و بحانه خویش شده این راز را با ضجيع (3) خود در میان نهاد و او را بخدمت عبدالمطلب فرستاد تا مكنون خاطر را مکشوف دارد و چون او این قصه با عبدالمطلب برداشت ضجيع عبدالمطلب که «هاله» نام داشت عرض کرد که آمنه دختر وهب دختر عم منست و امروز در میان عرب هیچ دختر را از آن فضل و ادب نباشد در حشمت و عصمت نادره ایست (4) و در صباحت (5) و ملاحت (6) ماه پاره، عبدالمطلب را از اصفغای این سخنان عزیمت رفت که این مواصلت را بانجام برد و مادر آمنه را از ضمیر خویش آگهی بخشید . و او شاد بازخانه آمد.

و چنان رفته بود که وقتی عبد المطلب سفر یمن کرد ، و در آن جا با یکی از احبار یهود باز خورد (7) و او چون عبدالمطلب را بدید گفت ؛ تو چه کسی و از کدام قبیلهٔ جواب داد که من از قبیله هاشم و خود فرزند هاشمم گفت : اگر اجازت رود بعضی از اعضای ترا فحص كنم و پیش شده يك راه بینی او را بدست بسود و از پس آن ثقبه (8) دیگر را نیز احتیاط کرد و بروایتی کف او را مس نمود و گفت : در یکی آیت سلطنت می نگرم و از آن دیگر حجت نبوت و جمع این دو دولت در میان دو عبد مناف خواهد

ص: 32

بود و از این سخن عبد مناف بن قصی و عبد مناف بن زهره را در نظر داشت و عبدالمطلب را با مواصلت بنی زهره تحریص فرمود.

لاجرم این معنی نیز او را بر خواستاری آمنه استوار کرد ، و ساز و برگ این مقصود را فراهم کرده روزی عبد الله را با خود برداشت و بر شعب ابو طالب همی گذشت تا بسرای وهب شده آمنه را با فرزند پیوند زناشوئی ،دهد، از قضا در خلال عبور «ام قتال» (1) خواهر ورقة بن (2) نوفل بن اسد بن عبدالعزی با عبدالله باز خورد و در پیشانی او مانند زهره (3) درخشنده نوری ساطع دید و دانسته بود که این علامت از وجود رسول خدای صلی الله علیه و اله باشد.

زیرا که برادر او ورقه که طریقت عیسوی داشت از کتب آسمانی این معنی را دانسته و خواهر را خبر داده بود و نیز باز نموده که وقت انتقال آن نور هم اکنونست لاجرم ام قتال همی خواست که خود مهبط (4) آن فروغ گردد.

پس با عبدالله گفت ای پسر توانى يك امشب با من هم بستر شوی و آن صد شتر که بفدیه تو قربانی شد از من ستانی عبدالله فرمود ،

پس مقصود تو صورت نبندد، يك امشب آسوده باش ، چون فردا بگاه (1) از این راه باز شوم پاسخ این سخن با تو خواهم گذاشت ، این بگفت و از دنبال پدر تاخته هم در آن ساعت در شعب ابو طالب نزديك «جمرة الوسطی» (2) عبدالمطلب آمنه را از بهر عبدالله عقدست و او دختر وهب بن عبد مناف بن زهرة بن كلاب بن مرة بن كعب بن بوی بن غالب بن فهر بن ملك بن النضر بود و نام مادر امنه بره است

و او دختر عبدالعزی بن عثمان بن عبدالدار بن قصي بن كلاب بن مرة بن كعب بن لوى بود، و نامادر بره ام حبیب است و او دختر اسد بن عبدالعزی بن قصي بن كلاب بن مرة بن كعب لوی بود، و نام مادر ام حبیب نیز بر است و او دختر عوف بن عبید بن (3) عویج بن (4) عدی بن کعب بن لوی بود.

مع الحديث اين کابین (5) در شب جمعه عشیه عرفه (6) بسته شد ، و بعضی در ایام حج در اوسط ايام التشريق (7) دانند؛ عبد علیه السلام بعد از عقد نکاح یک شبانه روز در نزد آمنه ببود و نخستین نوبت که با او شرط مضاجعت بگذاشت آمنه بار گرفت و آن نور مبارك از عبدالله بدو انتقال یافت و از پس آن عبدالله ساز مراجعت کرده دیگر باره در نیمه راه با ام قتال دوچار شد ، و با او فرمود : هم اکنون بر چگونه ؟ آیا بدان وعده که دوش دادی وفا توانی کرد ؟ ام قتال چون در جبین عبدالله نگریست و آن نور را ناپدید یافت ، گفت : (بيت) ﴿قَدْ کَانَ ذَاکَ مَرَّهً فَالْیَوْمَ لاَ﴾ واين سخن در میان عرب مثل گشت فرمود: ای عبدالله ، آن نور مبارك كه در جبین داشتی چه شد ؟ گفت : با آمنه بنت وهب ،سپردم ، عرض کرد که من در طلب آن نور بودم که بهره من نگشت ، و در کمال حسرت و ضجرت این شعر بگفت:

ص: 34

بیلای قحط گرفتار بودند و بعد از انعلاق (1) نطفه آن حضرت باران ببارید و مردم در خصب (2) نعمت شدند تا بجائی که آن سال را سنة الفتح» نام نهادند.

و هم در در آن سال عبد المطلب عبدالله را برسم بازرگانان بجانب شام فرستاد ، و عبد الله هنگام مراجعت از شام چون بمدينه رسید ، مزاج مبارکش از صبحت بگشت و همراهان او را بگذاشتند و بمکه شدند و از پس ایشان عبدالله علیه السلام در آن بیماری بمرد و جسم مبارکش را در دار النابغه بخاک سپردند.

اما از آن سوی چون خبر بیماری فرزند بعبد المطلب رسید ، حارث را که بزرگ ترین برادران او بود بمدینه فرستاد تا جنابش را بمکه کوچ دهد وقتی رسید که آن حضرت وداع جهان گفته بود ، و مدت زندگانی عبدالله علیه السلام بیست پنج سال بود و هنگام وفات او هنوز آمنه علیها السلام حمل خویش نگذاشته بود. (3)

جوستی نین نیز می نامیدند از این پیش مرقوم داشتیم، و نموده شد که بنای کلیسیای ایا صوفیه را او نهاده.

بالجمله: نخست بفرمود تا از اطراف ممالک محروسه مصالح آن بنیان را بدست کرده بقسطنطنیه حمل دادند ، از اقصای اراضی حبشه هشت ستون سنگ سماق که سخت سبطر (1) و عظیم ممتد است بدستیاری کشتی بدان بلده کشیدند که هم اکنون سقف مقصوره مسجد بدان استوار است و همچنان از ممالک قرامان (2) و شام سنگ های سبز و کبود از مرمر صافی که بی صنعت صانعی مصور و منقش بود حاضر کردند و از جزیره مرمره یونان سنگ های سفید آوردند.

پس معماران و مهندسان انجمن کرده «اغنادنوس» (3) را از میانه برگزید و یک صد تن معمار و مهندس در تحت فرمان او بداشت و آن زمین را که از بهر بنیان این بنا اختیار کرد دیری بود بفرمود آن دیر را ویران کردند.

و چون خواست بیرنگ (4) ایا صوفیه زند و در حیرت بود که بر چسان کند يك شب پيري را در خواب دید و صورت آن بنا را بدو تعلیم کرد، از قضا هم اغنادنوس در آن شب در خواب صورت بنا را بدان گونه مشاهده کرد چون صبح این هر دو خواب را مطابقت افتاد آرای مهندسان را در آن کار موافقت رفت و ساعتي نيك معلوم کردند و قيصر خواست در روز بنا از بهر میمنت اطعامی عام کند ، پس عموم مردم را طلب کرده خوان بنهاد و نزل (5) بگسترد، دو هزار گوسفند و يك هزار گاو در آن مائده بکار رفت و سی صد هزار دینار زر سرخ بر مردم مسکین و تنگدست بذل فرمود، و با خدای خود پیمان داد که اگر توفیق اتمام یابد. ده چندان بمردم درویش دهد و زندانیان را رها کند.

ص: 37

بالجمله : آن بنا بنهاد و نخست در پهلوی ایا صوفیه عبادت خانه بپایان برد و وتمثال پیغمبران خدای را در جدار آن رسم کرد .

و از آن جا تا سرای خویش راهی پوشیده بداشت ، تا هر روز چون از فیصل امور جمهور فراغت جستی بدان جا شدی و تدبير كار ايا صوفيه ،کردی و هر روز در آن بنا صد مرد مهندس و معمار و پنج هزار بنا و دیوار گر و دوردگر و حداد و حجار و نقاش و ده هزار تن مزدور بکار برد ، نخستین محصوره آن حايط را نيك حفر کرده و در پایان آن کندها (1) کردند و باروی و نحاس گداخته انباشته ساختند و بنیان اعمده (2) را بر زبر آن نهاده با سنگ و ساروج بر آوردند و گچ و آهك را با عصیر جوشیده پوست درخت لسان العصافير تخمیر دادند ، و چون آن طبقه زیرین با سطح ارض مستوی شد آب در آن افکندند و مانند بخیره (3) همی گشت و این از بهر آن کردند که ابخره در خلل آن اراضی بحبس نماند و آفت زلزله زیان نرساند ، و از آن پس بنای ایاصوفیه را بر زبر آن نهاده چندان بر آوردند که بپای حمل سقف رسید ، در این وقت خزانه جوستی نین بپایان رفت و خراج مملکت بکفایت نبود.

قیصر هفت روز در حیرت و ضجرت بزیست و روزگار بر او صعب می رفت ، شب هشتم دیدار همان پیر را در خواب دید که بی رنگ بنا بدو آموخت و قیصر را اعلام داد که در یک منزلی قسطنطنیه در برابر دروازه شهر «سلوری» سه خرپشته واقعست و در میان آن ستونی از سنگ کبود بود و زیر آن گنجی نهفته است آن مخزن را بسامان کن

قیصر چون از خواب انگیخته شد از بامداد راه بر گرفت و به سلوری شده فحص کرد و آن گنج را بیافت هفت و عای انباشته زر و سیم که در بعضی آلات مرصع بجواهر شاداب اندر بود دستگیر شد.

بس خاطر قیصر شاد گشت و در انجام آن کار تصمیم عزم داد و آن سنگ و آجر

ص: 38

که در مقصوره و قبه ها و گنبد بکار می کردند با شوش های آهن پیوسته می داشت و میناهای زرنگار در سقف و جدار بکار کرد ، دویست و پنجاه و چهار ستون از سنگ مرمر سبز و كبود و سماق و رخام (1) سفید كه هر يك چون مناره بود منصوب داشتند ، و ابواب قبه و سلاسل آن ربا سیم خام کردند و بر جهت یمین محراب از بهر واعظ و کشیش نشیمنی بهفت طبقه بر هفت ستون نقره نصب و از هر ستون تا ستون دیگر محجرهای (2) زرین با مسمارهای مذهب مرتب داشتند.

و بر تارك مقهوره چلپائی(3) از زر سرخ مرصع بجواهر آب دار راست کردند و از سوی یسار محراب منبری بر ستون های سماق نهاده بر فراز آن اریک پاره بلور صافی برای خطبا نشیمنی کردند و بر جای منجوق (4) منبر چتپای زر نهادند و در میان محراب تمثال عیسی علیه السلام را از زر خالص بر کرسی سیم چنان نمودند که او را بر چهار میخ استوار کرده و از هر دو جانب پیکر عیسی علیه السلام دوازده هیکل جهت حواریون بر کرسی های زرین نموده دوازده انجیل بآب زرنگاشته و نهادند و از هر سوی چهار شمعدان از زر سرخ و چهار از سیم خالص گذاشتد ، و در جنب چهار پایه مقصوره چهار کرسی از سیم مذهب نهاده و بر فراز هر يك انجیلی ؛ بداشتند و در پیش هر کرسی مجمره و عود سوزی بوزن پنج هزار درم سیم ناب بود و از هر سوی ده تن قسیس پیوسته قرائت انجیل روزگار می برد و شش هزار قندیل از زر و سیم مرصع بجواهر خوشاب و دو هزار گوی از سیم مذهب در ساحت آن بنیان آویخته و همه شب افروخته بود و از بابی که در برابر محراب گشوده می شد صد قندیل بزرگ از زر آویخته و تخته پاره از کشتی نوح معلق داشتند ، و الواح زر و سیم بر هر طرف آن بر چفساندند (5) و از دو سوی محراب دو در گشوده می شد که مصراعین آن از زر خالص بود و دیگر درها را از روی و نحاس و دیگر فلزات کرده در و گهر مشتمل بر صور بدیعه بدان نصب کردند و چهار حوض از رخام سفید ساخته از شیر و شراب راح (6) و انگبین

ص: 39

و آب قراح (1) پیوسته مملو داشتند تا هر کس باقتضای طبع از هر کدام بخواهد بیاشامد، و در بیرون مقصوره حوضی از سنگ مرمر الوان ساخته وطاقی از سنگ های مقطع افراخته صورت عیسی علیه السلام و حواریون تمثال کردند و صور جميع پادشاهان گذشته را منقش نمودند و جميع ايوان ها و طاق ها و جدارها سنگ منقوره بود جز آلاتی که از زر کرده بجواهر مرصع بود جمله آن بنیان هم امروز بر جاست و مسجد جامع مسلما نانست و هر تغير و تبديل بدان بنا تاکنون روا داشته اند هر يك در جای خود مرقوم خواهد شد.

بالجمله : جوستی نین هفت سال و سه ماه آلات و ادوات آن بنا را فراهم کرد و هشت سال و دو ماه بپایان برد؛ آن گاه شکرانه این مرام را اطعام عام ساخت ، پنج هزار گوسفند و دو هزار گاو و شش صد گوسفند کوهی و سه هزار بط (2) و پنج هزار مرغ در آن مقصود بکار رفت پانزده بدره زر و پانزده صره سیم که هر یک بدره و صره را هزار دینار و درم زر و سیم بود بمسکین و درویش بذل فرمود .

آن گاه با سه هزار تن کشیش که هر یک را شمعی افروخته بدست بود به ایاصوفیه اندر شد و قیصر بمحراب در رفته سجده شکر بگذاشت ، و از آن پس سیصد شهر و قصبه و قریه از بهر مرسوم خدمه و مرمت ابنیه ایاصوفیه موقوف بداشت ، مخارج آن بنیان از موقوفات و آلات و ادوات و اوانی زر و سیم و اشیاء مرصع بجواهر گرانب ها شش صد کرور دينار بتخمین پیوست ، و چون شش ماه از انجام ایاصوفیه بپایان رفت جوستی نین مریض شد و هم در آن مرض وداع جهان گفت .

و روزگار خویش را بآسودگی و فراغت بپایان برد ، پس اجلش فرارسیده وداع جهان گفت و مدت ملکش نوزده سال بود.

کند پس آن خراج که اجداد و اسلاف او بر ذمت نهاده بودند فراهم کرده چندتن مرد دانا بدرگاه کسری فرستاد و فروتنی و انقیاد خویش را باز نمود و نوشیروان فرستادگان او را بنواخت ، پادشاهی خرم ساخته سوی چین گسیل فرمود و فودی را بمعاونت و معاضدت شاد خاطر نمود، چنان که مدت هیجده سال آسوده حال سلطنت کرد

چنان که خدای فرماید :

﴿فَابْعَثُوا أَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هَٰذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلْيَنْظُرْ أَيُّهَا أَزْكَىٰ طَعَامًا فَلْيَأْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَلْيَتَلَطَّفْ وَ لَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَدًا ً﴾ (1)

گفتند: یکی از خود را باید با درهمی که هست بشهر فرستاد تا خوردنی حلال بدست کرده بیاورد ، و باید آن که فرستاده بنرمی سخن کند و برفق و مدارا باشد و نيك بينديشد که مبادا مردم دقیانوس بر حال ما واقف شوند

یس مکسلمینا که رئیس آن جمله بود «تملیخا» را از پی این مهم مأمور فرمود و او از آن زر و سیم که روز نخست از شهر بر آورده بودند.

چنان که گفته شد درهمی چند برگرفت و خواست بجانب رومية الكبرى در آید و در این هنگام بیست و شش سال از سلطنت «سطایانس» گذشته بود ، و بعمارت ایا صوفیه روز می گذاشت و از قضا در این وقت از قسطنطنيه برومية الكبرى سفر کرده بود .

بالجمله تملیخا از جای بخواست و چون بدر غار رسید آن باب را دیگر گونه یافت و در راه هر چه دید دیگرسان دید و بتخانه را نگریست که کلیسیا کرده اند و صور عیسی علیه السلام را در الواح در و دیوار رسم نهاده در عجب رفت که چگونه تواند شد در یکشب بتخانه کلیسیا شود؟ و از آن جا بشهر اندر رفت و با دیدار هیچ کس آشنا نبود و جامه های مردم را برسان دیگر مشاهده می کرد ناگاه دو تن را دید که بخدای مسیح سوگند یاد کنند ، برهنمائی ایشان بدکان خبازی راه جست و درهمی از آستین بدر کرده خواست تا بهای نان ،کند مرد خباز چون بدان نگریست گفت : این در هم از کجا بدست کرده ؛ همانا گنجی بافته.

تملیخا گفت : گنج از كجاست ؟ اينك سيم مسكوك دقیانوسی است که در بهای نان آورده ام .

خباز گفت دقیانوس کیست و کدام است : بهانه کم کن ، و از این گفت و شنود مردم

ص: 43

فراهم شدند و هر کس سخنی گفت ، عاقبة الامر تملیخا را بخانه «نسطوس» که قاضی شهر بود کشیدند ، قاضی گفت: بیم مکن و ما را از آن جا که این در هم بر گرفته خبر ده .

تملیخا گفت : این درهم از خانه پدر خویش بر گرفته و همه کس پدر مرا بداند و نام پدر و خویشان و همسایگان را بگفت ایشان گفتند : ما این نام ها هرگز نشنیده ایم، همانا می خواهی بدین اغلوطه (1) گنجی که یافته نهفته بداری: پس نسطوس فرمود او را بدرگاه پادشاه باید برد، تملیخا فریاد بر کشید که مرا بنزديك دقيانوس مفرست که چون مرا دیدار کند بکشد ، گفتند : این چه بیهوده سخن است ؟ دقیانوس که باشد و او را بحضرت سطایانس آوردند .

تملیخا چون بدرون سرای پادشاه رسید تنی را بر تخت دید که هیچ با دقیانوس مشابهت نداشت ؛ سخت متحير بماند.

پس سطايانس با تملیخا خطاب کرد که تو چه کسی و از کجائی و این در هم از کجا بدست کردی ؟

تملیخا عرض کرد که من یکی از مردم این شهرم و در این شهر خانه دارم ، و نام بدر و خویشان بگفت و محلت خود را باز نمود .

قیصر گفت از آن چه تو یاد کنی هیچ کس نداند، همانا اظهار سفاهت کنی تا جان بسلامت بری تملیخا چون چنان دید قصه خود را از بسر تا بپای بگفت، سطایانس در عجب رفت و گفت ابنك سي صد سال افزونست که دقیانوس رخت از جهان بدر برده ، این چه حدیث است؟ بعضی از بزرگان و کشیشان دین عیسوی که حضور داشتند ، عرض کردند که این سخن مقرون بصدقست، چه از اخبار عیسی علیه السلام ما بیاد داریم که این حدیث واقع خواهد شد، سطایانس با تملیخا فرمود که اکنون بكوى همراهان تو در کجا سکون دارند ! عرض کرد که در همان غار چشم راه منند ، قیصر خواست ایشان را دیدار کند، پس برخواست و بر نشست و جمعی از اعیبان قوم را ملتزم رکاب ساخته برهنمائی تملیخا راه کوه «بتاخلوس» را پیش گرفت

ص: 44

و با آن جمله بر در «جیرم» آمد تملیخا عرض کرد که اگر اجازت رود من بیش تر بدین غار در شوم و ایشان را مژده قدم ملك برسانم ، تا مبادا از دیدار این گروه بيك ناگاه دهشتی در خاطر ایشان جای کند .

قیصر او را رخصت داد و او بغار اندر رفت و قصه خود را با یاران در میان نهاد ، و گفت ما سي صد سال افزونست در این غار خفته ایم ، همانا خداوند قادر ما را در میان امت آیتی بزرگ فرمود ، خدا برا ستایش کردند و گفتند بهتر آنست که ما با این مقام منیع که یافته ایم دیگر مردم دنیا را دیدار نکنیم و از این آلایش خویشتن را دور داریم ، پس همگی بدین سخن همداستان شده دست بدعا بر داشتند و گفتند «الها پروردگار الها» ما را در پناه خویش راه کن و از این سرای تنگ بیرون شدن فرمای تا دیگر دیدار جهانیان نکنیم، دعای ایشان باجابت مقرون شده در حال جان بدادند

سطایانس در انتظار تملیخا آن شب را بر در غار بپای برد و خبری نیافت ، بامدادان کس بدرون غار فرستاد و آن هفت تن را مرده یافت بحسرت و حیرت بیفزود و فرمود تا جسد ایشان را در دیبا و اکسون (1) محفوف داشته و در تابوت های زرین نهادند ، از پس آن شب در خواب دید که اصحاب کهف با وی گفتند اي ملك ، ما از خاكيم و ما را بخاک باید سپردن» این دیباهای زرتار و تابوت زرین را از ما دور کن، صبحگاه قیصر بفرمود تا ایشان را از تابوت برآوردند و با جامه های خود کفن کرده بخاک سپردند . و بمنطوقة ﴿فَقَالُوا ابْنُوا عَلَیْهِم بُنْیَاناً رَّبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِینَ غَلَبُوا عَلَی أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِم مَّسْجِداً﴾ (2)

سطايانس فرمود تا بر در آن غار بنیان کلیسیائی کردند و قصه ایشان را در اوحی رقم کرده بیاویختند و آن روز را عیدی نهادند، از بهر آن که هر سال بدان جا شده در همان روز عبادت کنند

چون این کار بپای برد خداوند قادر آنغار و کليسيا و مقبرة ايشان را از نظرها

ص: 45

پوشیده داشت ، و از پس روزگاری اختلاف کلمه بمیان آمد و در قبایل عیسویان و اقوام یهود در شمار آن جماعت هر کس سخنی گفت ، بعضی را عقیدت آن شد که ایشان سه تن بودند و چهارم سنگ ایشان بود، و برخی چهار گفتند (1) و پنجم را سگ دانستند ، و گروهی آن جماعت را هفت تن گفتند و هشتم را سگ دانستند چنان که خدای تبارك و تعالی خبر داده:

﴿سَیَقُولُونَ ثَلثَةٌ رابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ وَ یَقُولُونَ خَمْسَةٌ سادِسُهُمْ کَلْبُهُمْ رَجْمًا بِالْغیْبِ وَ یَقُولوُنَ سَبْعةٌ وَ ثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ قُلْ رَبّی اَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ ما یَعْلَمُهُمْ اِلاّقَلیلٌ﴾ (2)

عذر او بخواستند: و پادشاه گناه فرزند معفو داشت، روزی چند بر نیامد که دیگر باره کرامن با فرمان گزار قبیله برتون که او را «کونوبر» می نامیدند و مردم انگلی «کونت بر تن» (1) می خوانند همدست شد و لشکری ساز داده بجنگ پدر جنبش کرد، کلوتر ناچار مردم خود را همگروه کرده در برابر پسر صف بر کشید و آتش حرب زبانه زدن گرفت، بعد از گیر و دار فراوان لشكر كرامن شکسته شد و او از میانه بگریخت و خواست خود را بکنار کشیده بکشتی در شود چون لختی راه به پیمود بخاطر آورد که زن و فرزندانش در لشگر گاه اسیر خواهند شد، دیگر باره سر بر تافت، تا مگر ایشان را از مهلکه بدر برد و بزحمت تمام زن و فرزندان خود را از حرم سرای برداشته بخانه یکی از مردم رعیت گریخت، کلوتر چون این بدانست فرمان داد تا بدان خانه آتش در زدند و او را و هر که در آن خانه بود بسوختند.

مع القصه از پس آن که کلوتر طایفه «تور نژیان» را ادب کرد و قبایل «ساکسون» را بجای خود نشاند، و فرزند را نابود ساخت در شهر قوپیان مریض شده وداع جهان گفت و جسد او را حمل داره در شهر سواسون (2) مدفون ساختند هنگام مردن می نالید و می گفت پادشاهی سزاوار آن کس است که سلاطین روی زمین را نابود سازد ، و مدت ملكش چهار سال بود نام چهار فرزند دیگر او در جای خود گفته خواهد شد.

قابوس ، و چهارم، سعد نام داشت از میانه عمر و بن هند که پسر ارشد اکبر بود و برزانت رأى و سماحت طبع و شهامت خاطر امتیاز داشت ، بجای پدر صاحب تاج و کمر شد و در مملکت حیره فرمان روا گشت ، و انوشیروان که رد اين وقت ملك الملوك ايران بود سلطنت حيره بدو فرستاد و او را گرامی داشت و آن چه عمر و بن هند در حضرت کسری بازنمواد ز صدق عقیدت و التزام خدمت و فيصل امور و حفظ ثغور در قصه نوشیروان بشرح رفت .

مع الحديث : عمرو مردی درشت خوی و سخت کوش و خشن طبع بود ، چنان که در میان عرب «مضرط الحجاره» لقب داشت نخستین که در کار سلطنت استقرار یافت خواست تاکین پدر از ابوکرب كه ملك شام بود باز خواهد و برادرش امرء القیس را که در نزد ابوکرب اسیر بود برهاند ، پس از اطراف مملکت لشگرها بخواند و از هر قبله مردان جنگ گرد آمدند جز بنی تغلب که سر از حکم بر تافتند و گفتند ما هرگز خدمت اولاد منذر اختیار نکنیم .

چون این خبر بعمرو بن هند رسید ، نخستین لشگر بر بنی تغلب راند و جمعی کثیر از ایشان بکشت ، و بقية السيف را بشفاعت صنادید در معفو داشت و از آن جا باراضی شام تاختن کرد و در بلاد و امصار آن مملکت قتل و غارت فراوان آورد تا کار بر ابو کرب بسختی رفت و طریق آشتی پیش گرفت ، و امرء القیس را با دیگر اسیران او آن مال که از لشگر منذر بغارت برده بودند باز فرستاد و بصلاح و صواب بزرگان جانبین کار بصلح افتاد و عمر و بن هند ، برادر را برداشته بحیره آورد و از بهر او خانه کرده «میسون» نام نهاد و امراء القیس راجای بداد.

و از پس آن چنان افتاد که سوید بن (1) ربیعه تمیمی برادر کوچک تر او را که سعد نام داشت بقتل آورد و بگریخت ، و عمر و بن هند را دست بدو نبود و از پی کین خواهی میان بسته داشت، اما این سوید را دختر زرارة بن عدس تميمى بحباله نكاح

ص: 48

بود و از اونه پسر داشت.

در این وقت عمر و بن هند خطی به زراره نوشت که فرزندان سوید را بر داشته بحضرت حاضر ساز و زراره چون سر از حکم پادشاه نتوانست بر تافت دختر زادگان خود را برداشته هر نه تن را بنزديك عمر و آورد و چون چشم عمرو بدیشان افتاد بی توانی حکم بقتل آن کودکان راند و ایشان از غایت وحشت و دهشت چنگ در دامن زراره زدند و با جد خویش آویخته سخت نبالیدند.

زراره بانگ باستغاثه برداشت و گفت: «یا بعضی دع بعضاً» یعنی ای پاره های جگر من که بعض من وجزو منید وا گذارید بعض خود و جزو خود را زیرا که من نیز قرين هلاك و مشرف بر موتم و این سخن در عرب مثل گشت. آن جا گویند که استعطاف کنند.

بالجمله : عمرو بعد از قتل فرزندان سوید با خویش پیمان داد که صد تن از قبیله بنو تمیم را بخون برادر در آتش بسوزد و لشگر مجتمع ساخته آهنگ قبیله ایشان کرد، و چون بنی تمیم از عزیمت عمرو آگهی یافتند باطراف و اکناف جهان پراکنده شدند. و هر طائفه بطرفی گریخت و چون عمرو بدور سید جز پیره زنی بجای ایشان کسی نبود لشگریان او را گرفته بحضرت عمرو آوردند و عمرو بدو نگریسته پیره زنی سرخ روی دید ، گفت : ای عجوزه چنان دانم که تو زن اعجمی باشی ، در پاسخ گفت :

«والذى أسأله أَن يخْفض جناحك و يهد عمادك و يضع و سادك و يسلبك بلادك ما أنا با عجمية »

یعنی قسم بآن کسی که سئوال می کنم از او که بال ترا پست کند و عماد ترا بشکند و مسندت را فرود کند و بلاد ترا فاسد و مسلوب دارد که من عجمی نیستم.

عمر و گفت : پس که باشی ؟ گفت : من حمرا دختر (1) ضمرة بن جابرم که پدر بر پدر سید سلسله بوده ام ، عمر و گفت : شوهرت کیست؟ عرض کرد که هوذة بن جزول.

ص: 49

عمرو فرمود : کجاست مکان هوذه ؟ گفت : این سخن احمق است اگر من هوذه را می دانستم خود چگونه بدست تو اسیر می گشتم عمر و فرمود : هوذه چگونه مردیست گفت این سخن نیز دلالت بر حمق تو کند ، زیرا که او مردی نیست که کسی او را نشناسد او مانند آفتاب معروفست

«هو والله طيب العرق سنى العرق لا ينام ليلة يخاف و لا يشبع ليلة يضاف يأكل ما وجد و لا يسأل عما فقد »

یعنی قسم بخدای که خوی او نیکوست و اصل او بزرگست نمی خوابد در شبی که آن شب بیم باشد و سیر نمی شود شبی که در آن شب مهمان رسیده باشد هر چه بدست کند بخورد و بخوراند و هر چه از دست او بیرون شود یاد آن نکند .

عمر و بن هند گفت : قسم بخدای که اگر بیم نداشتم که فرزندی چون پدر و شوهر و برادر حاصل کنی ترا زنده می گذاشتم ، حمرا گفت : هرگز مرا زنده مگذار ، زیرا که تو جز بر زنان چیره نخواهی شد ، و هرگز در خون برادر بر مردی غلبه نخواهی کرد و این عار را از خود بر نخواهی داشت، اکنون بکن بر آن چه قدرت داری که از پی امروز فردائیست و ترا از این مکافات گزیری نخواهد رفت، عمرو از این سخنان در خشم شده و حکم داد تا آتشی بر افروزند و حمرا را در آتش بسوزند چون آتش افروخته شد و چشم حمرا بر آتش افتاد فرموده الافتی مکان عجوز یعنی هیچ جوان مردی نبود که جای این عجوزه عقاب و نکال بیند و این سخن در عرب مثل شد ،

و چون لختی در آتش بزیست و کس بمدد او نرسید ، گفت : «هيهات صارت للفتيان حمماً (1) كنایت از آن که جوانان همه نابود گشتند و از بهر باز ماندگان بی اثر و بی حاصل شدند ، و این سخن نیز مثل شد .

و چنان افتاد که نزديك فرو شدن آفتاب یکتن از قبیله «براجم» برسید و شتر خود را بخفت و بنزديك عمرو آمد عمر و بدو گفت : چه کسی و از کجا آمده؟ گفت

ص: 50

یکتن از مردم براجم ، از دور دودی دیدم و از آن دخان گمان بردم که آتشی از بهر طعام کرده اند ، بدان امید بدین جا تاختم.

عمر و گفت: «ان الشقى وافدا البراجم» یعنی آمده و رسیده، براجم در طلب خوردنی ضیافت بدبخت و شقی است و این سخن مثل شد. پس حکم داد تا او را در آتش افکندید راعي و بسوختند و جز او مردی از بنی تمیم بدست عمرو سوخته نشد ، صد تن از بنی تمیم و نود و نه تن از بنی دارم در ازای خون برادر همه کودکان و زنان بسوخت ، و از این روی او نیز محرق لقب یافت و یکی از شعرای عرب بنی تمیم را در شکم خوارگی هجا گفت ، از این که آن مرد از قبیله براجم بطمع طعام خود را بهلاکت افکند، چنین گفته :

همه شعر ابود از طاق مکه متبرکه می آویختند ، و این ببود تا سخنی بهتر بدست شود پس نخستین را فرود آورده آن دیگر را علاقه می کردند ، در زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله و ظهور قرآن مجید که ناسخ هر سخن و ماحی در بیان بود ، این قانون از عرب برخاست.

مع القصه : در زمان جاهلیت هفت قصیده مختار جميع قصاید گشت و از طاق مکه معلق بود و این قصیده ها را سبعه معلقه گفتند و نخستین قصيدة لاميه امرء القيس کند یست که شرح حالش مرقوم شد و این قصیده مشتمل بر هفتاد و نه بیت است و مطلع آن اینست .

و قصیده چهارم را لبید بن ربيعة الانصاری گوید : مشتمل بر هشتاد و هشت بیت و مطلع آن اینست

که روزگار خویش بملاهی و لعب و مناهی و طرب می گذاشت و از شراب و شکار هیچ دقیقه رها نمی کرد روزی چنان افتاد که طرفه و متملس بدرگاه قابوس آمده و بار نیافتند زیرا که قابوس از بامداد بکار قمر و خمر بود چون زمان بدراز کشید و ایشان را نجستند دلتنگ شدند و طرفه این شعرها در هجای عمرو بگفت که ایشان را بخدمت قابوس گماشت و قابوس را نیز قدح کرد گوید :

تظل نساء الحي يعكفن حوله *** یقلن عسيب (1) من سرارة (2) ملهما (3)

له شربتان بالعشى و شربة *** من الليل حتى آض (4) حيسا موذما (5)

عبد عمرو از سخنان شرمناك شد و گفت : أبيت اللعن سخن طرفه را وقعی نباید نهاد او را هرگز در سخن غوری و حزمی نبوده چنان که در حق ملك گفته :

«اخرج خبيثاً و ادخل طيبا و اقتل عدواً»

بیرون می کنم پلیدی را داخل می کنم پاکی را و می کشم دشمنی را ، احمق آن کس است که مرگ خود را در بغل کشیده حمل می دهد و آن را احسان و جایزه می پندارد.

متلمس از سخن او در اندیشه رفت و از نامه عمر و بن هند بدگمان شد و ایشان را علم خواندن و نوشتن نبود لاجرم از او گذشته بکنار نهر حیره آمدند که «کافر » نام داشت و بطفلی که گوسفند چرانی می کرد باز خوردند.

متلمس گفت: ای غلام توانی قرائت این نامه کرد؟ گفت : توانم پس نامه عمرو را سرباز کرده بدو داد و معلوم شد که عمرو به المعلی نوشته است که چون متلمس بنزد تو آید دست و پای او را قطع کرده زنده اش در خاک کن ، آن نامه را بنهر حيره در افکند و این شعر بخواند .

القى صحيفته و بخت کوره (1) *** و جناء (2) محمرة المناسم (3) عرمس (4)

عيرانة (5) طبخ الهواجر (6) لحمها *** فكان تفنتها (7) اديم املس

الق الصحيفة لا ابالك أنه *** يخشى عليك من الحياء (8) النقرس (9)

بالجمله متلمس از آن پس همی در شام در حضرت ابو کرب غسانی که ذکر حالش مرقوم شد بزیست و همه عمر، عمر و راهجا گفت ، و صحيفة المتلمس درميان عرب مثل گشت.

از پس این واقعه عمر و بن هند خواست در میان قبایل بکر و اقوام تغلب آشتی افکند و آن کین که از سوابق زمان در بیان ایشان نقل افکنده برگیرد ، پس مشایخ هر دو قبیله را حاضر کرده با هم آشتی داد تا از فتنه ایشان خلل در کار مملکت نیفتد، و از برای استحکام این پیمان از فرزندان صنادید هر قبیله ، صد تن غلام بگروگان گرفت و ایشان را ملازم رکاب ساخت تا در کار رزم و بزم حاضر باشند.

چنان افتاد که در یکی از اسفار سمومی (10) بوزید و فرزندان بنی تغلب را بکشت و پسران بکر سالم بماندند، این حادثه آتش خشم قبایل تغلب را افروخته کرد و گفتند شامت بکریون فرزندان ما را نابود ساخت ، و اگر نه بگروگان نمی رفتند و هلاک نمی شدند، اکنون باید ایشان دیت فرزندان ما را بدهند، پس کس نزد بکریون فرستادند گفتند: در حقیقت جوانان ما را این آفت از شما رسید و طلب دیت کردند و ایشان ابا و استنکاف فرمودند لاجرم اوری بنزد عمر و بن هند کشید پس بنی تغلب بنزد عمر و بن كلثوم آمده او را از

ص: 57

قبل خویش وکیل نمودند تا در نزد عمر و بن هند خون بهای فرزندان ایشان را از بکریون بخواهد ، و بنی بکر نعمان بن هرم را از میان خود اختیار کردند و بوکالت برگزیدند و او مردی احمر واصم بود ، و این هر دو طایفه نزد عمرو بن هند حاضر شدند.

پس عمر و بن كلثوم روی با نعمان بن هرم کرد و گفت: ای نعمان ترا بکریون آورده اند که از بهر ایشان محتاجه کنی و تو عظیم خطا کرده و بیهوده از بهر ایشان خویش را بزحمت افکنده زیرا که قسم بخدای که ، اگر من ترا يك قفا زنم يكتن از ایشان نگوید چرا ترا چه افتاده ، که از بهر ایشان خود را بصعب افکنی .

نعمان گفت: قسم بخدای اگر پدر تو تواند این کار کرد. از این گفت و شنود عمر و بن هند را بد آمد زیرا که دوست نمی داشت در نزد او چنین جسارت کنند و این گونه سخن گویند و در دل چنان می خواست که غلبه تغلب را باشد ، پس روی با نعمان کرد و گفت : ای كنيزك این بانگ که تو برداشته با آواز زنان مشابهت دارد . خوبست که از بهر ما سرودی بگوئی و نوائی بزنی.

نعمان گفت: این آرزو را در میان اهل خود از آن کس بجوی که از همه کست بیشتر دوست داری، عمر و بن هند بخشم شد و گفت : ای نعمان آیا دوست داری که من پدر تو باشم؟ گفت : نی اما دوست دارم که مادر من باشی ، از این سخن غضب عمرو بن هند زیاده شده و خواست او را مقتول سازد.

در این وقت الحارث بن جلزة بن مكروه بن يزيد بن عبدالله بن مالك بن سعد بن جهم بن عاصم بن ضبيان بن كنانة بن يشكر بن بكر بن وائل بن قاسط بن هيط بن قس بن دعم بن جذيلة بن اسد بن ربيعة بن نزار که یکی از بکریون بود خواست تا غضب عمر و بن هند را فرو نشاند و نعمان را از مرگ برهاند ، بر پای خاست و تکیه بر کمان خویش کرده این قصیده را بديهة بخواند، و این یکی از قصاید سبعه معلقه است که مرقوم شد فرمود :

و تا آخر قصیده بی کلفت خواندن گرفت و همی محاسن بكريون و مثالب تغلب را باز نمود و هر شعر همی خواند، عمر و بن هند سرور کرد و او را پیش طلبید تا در کنار خویش بنشاند و آن پرده را که بجهة وضحى (1) که بر رخساره داشت می آویخت ، از دیدار او برکشید و از این شعر که فرمود :

که بنی تغلب هرگز از بکریون مطالبت دیت نکنند و ایشان ناچار نتوانستند دم زدن ، چه شدت وشوكت عمر و بن هند در سلطنت بدان جا بود که وقتی خواست نفاد حکم خویشتن را ممتحن دارد در سالی قحط که نان با جان برابر بود بفرمود تا گوسفندی را سخت فربه کردند و از گردن آن دشنه و چخماخی بیاویخت و بمیان قبایل رها کرد تا بداند که هیچ کس را آن جرأت هست که این گوسفند را با آن دشنه که در گردن دارد ذبح کند و با آن چخماخ آتشی افروخته کبابی ساخته بخورد . در هیچ قبیله کس را این اندیشه بخاطر در نرفت تا آن که بمیان قبیله بنی بشگر در آمد ، مردی از ایشان که او را «علیاء» (1) بن ارقم البشکری می نامیدند گفت : من هم اکنون این گوسفند را بکشم و کباب کرده جوع خویش را بنشانم.

مردم قبیله چون این سخن شنیدند گفتند: چه اندیشیده ، مگر در خون يك قبیله کمر بسته ؟ و یکی از مشایخ گفت :

«انك لا تعدم الضار و لكن تقدم النافع»

نه آنست که دفع ضرر جوع کنی ، بلکه خون قومی را هدر خواهی کرد ، و این سخن در عرب مثل شد و دیگری :

انک کاین کقدار علی ارم

یعنی تو چنانی که قدار در قوم صالح علیه السلام که شتری عقر کرد و قومی را تباه ساخت ، و این سخن نیز مثل شد.

اما علبا گفت من این گوسفند را می کشم و خود بنزديك پادشاه می روم ، شما از من تبری ،بجوئید، و آن گوسفند را بکشت و بخورد و بنزديك عمر و بن هند آمد و گفت: «ابیت اللعن»، گناهی بزرگ کرده ام اگر عفو فرمائی سزاوار کرم تست، و اگر کیفر کنی عدل کرده گفت چه گناه کرده؟ عرض کرد که آن گوسفند را بکشتم و بخوردم عمرو گفت : تو چنین کردی، هم اکنون ترا بجای گوسفند خواهم گشت . عليا گفت: «مليك شی، حکمته» و این سخن نیز مثل شد .

پس قصیده در مدح عمر و انشاد کرد تا جرم او را عفو داشته بخانه خویشش گسیل

ص: 60

ساخت و از این جاست که عرب مثل کرده اند «کالکبش يحمد شفرة (1) وزنادا (2) از بهر آن کس گویند که خود را بمعرض هلاکت افکند .

دیگر از وقایعی که در زمان دولت عمر و بن هند در میان قبایل قریش افتاد ، این بود كه فاكهة بن مغيرة بن عبد الله صيت صباحت و خبر ملاحت هند دختر عتبة بن ربيعة بن شمس را اصغا فرموده در طلب مزاوجت و مضاجعت او بر آمد و او را بحباله نکاح در آورد و مغیره از فتیان قریش بود و خانه از بهر ضیافت کرده داشت که مردم بی اجازت در میرفتنه و می خوردند و می خفتند روز عرس فرزند آن خانه را از بیگانه بیرداخت و فاكهة با هند همبستر گشت و بعد از مراجعت از بهر حاجتی از آن خانه بدر شد و مرد بیگانه بدان قانون که ضیافت خانه می پنداشت در آمد. چون چشم هند بر مرد بیگانه افتاد بیک سو گریخت و آن مرد نیز چون در آن سرای زن دید ، باز پس شده از جانبی همی فرار کرد .

در این وقت ابن مغیره برسید و آن مرد بیگانه را بدید که گریزان می رود و چنان دانست که او را باهند کاری در میان بوده ، پس در خشم شده بدرون سرای رفت و هند را ضربتی و صدمتی چند بزد و گفت: برخیز و بسرای مادر خویش شو و او را از خانه بیرون شدن فرمود و طلاق گفت و مردم در حق هند بد گفتند وفاكهة بعد از او اسماء دختر مخرمه را بزنی آورد و از بهر او ابوجهل و حارث را بزاد ، و همچنان فاكهة از اسماء نیز برنجید و او را طلاق گفت و او در نزد فرزندان خود بماند ومغيره با اسماء گفت : من نگذارم در سرای بیگانه شوی و او را از بهر فرزند دیگر خود اباربیعه که هشام نام داشت عقد بست و عیاش و عبدالله را از هشام آورد. اما از آن سوى عتبة بن ربيعة بن شمس با هند گفت: ای دخترك من نام نيك تو پست شد و مغیره در حق تو ناستوده سخن کند اگر سخن او بر صد قسمت مرا آگاه کن تا کس بفرستم و او را مقتول سازم و این خبر را فرو نشانم و اگر بكذب سخن کند هم مرا بگوی تا بخدمت یکی از کاهنان یمن شویم و این راز پوشیده را روشن سازیم؟ هند سوگند یاد کرد که این سخن بر من بهتانست و دامان من از این آلایش پاک باشد .

ص: 61

يس عتبه بنزديك فاكهه آمد و گفت : نام دختر مرا به ننگ آوردی برخیز تا بیمن شویم و در محضر کاهنی این محاکمه کنیم ، لاجرم فاکهه با جماعتی از بنی مخزوم و عتبه با گروهی از عبد مناف و جمعی از زنان کوچ دادند و هند را نیز با خود برداشتند و چون بنزديك يمن شدند حال هند از صحت بگشت ، عتبه گفت : ای فرزند ، بیم دارم که این بیماری تو از آن دهشت باشد که فردا رسوا خواهی شد هند . گفت : نه چنین است همانا کاهن جز یکتن از بشر نیست ، می ترسم که سخن بکذب راند ، عتبه گفت : نخست او را امتحان کنم پس حال ترا عرضه دارم ، و روز دیگر که عزم خدمت کاهن کردند عتبه حبه از گندم در احلیل فرس خود پنهان کرد و باتفاق فاکهه و آن جماعت بسرای کاهن در آمدند و مردان از جانبی ، و زنان از طرفی جای کردند و کاهن ایشان را گرامی داشت.

پس نخستین عتبه سخن آغاز کرد و گفت : از بهر حاجتی بنزد تو آمده ایم و از بهر آن که ترا امتحان کرده باشم چیزی پنهان داشته ام ، اکنون بگوی آن نهفته چیست تا حاجت خویش را عرضه داریم؟

مرد كاهن گفت : «حبَةً (1) برفي احليل مهره» (2) عتبه گفت بر صدق سخن راندی اکنون بگوی که در میان این زنان سخن در حق کدام است ؟

کاهن از جای بجنبید و دست بر کتف هر يك از آن زنان می نهاد و می گفت بر خیز که کار با تو نیست ، چون نوبت بهند رسید دست بر کتف او زد و گفت :

«انهضى غير سحت و لازانية ستلدين ملكا يقال له معوية»

یعنی برخیز ای زن غیر زانیه که زود باشد فرزندی بیاوری که نام او معویه باشد و او بزرگ و ملك شود .

فاكهة بن مغیره چون این سخن شنید برخواست و پیش شد که دست زن خویش بگیرد هند گفت: با خدای سوگند یاد می کنم که هرگز با تو نزديك نشوم و این فرزند را از غیر تو خواهم آورد و این خبر در میان قریش سمر گشت ، و چون صیت صباحت و عصمت هند را مسافر بشنید دل در اوست، و این مسافر و ابو معیط برادر بودند از يك پدر و

ص: 62

يك مادر و ایشان پسران ابی عمرو بن امیه اند و ما نسب امیه را مرقوم داشته ایم و پسر عم ابی العاص اند و مادر ایشان آمنه دختر ابان بن کلب بن ربيعة عامر بن صعصعه است و پدرا و یکتن از «از واد الركب» (1) است و ایشان را از این روی ازواد الرکب می نامیدند که هر گز غریبی و محتاجی بر ایشان وارد نمی کشت جز این که مهمان پذیر شوند و زاد بدهند و کامروا باز فرستند.

مع الحديث : مسافر، دل بر عشق، نهاد و هر روز صبر او اندك شد و شعر او در هوای هند افزون گشت شت و از این روی که مردی تهی دست بود و ساز و سامان عرس هند نتوانست کرد ساز سفر کرده از حجاز بحيره آمد و در حضرت عمرو بن هند ندیم شد تا ثروتی بهم کند و هند را بزنی آرد ، اما از آن سوی ابوسفیان هند را بحباله نکاح در آورد و معويه از او متولد شد ، و چنان افتاد که برسم بازرگانی نهاد ابوسفیان بحیره آمد مسافر بنزد او شتافت و از حال قریش باز جست و از هند نیز پرستش نمود ، ابوسفیان گفت: قریش را حال نیکوست ، اما هند را من بشرط زنی بسرای آوردم . این سخن در مسافر سخت اثر کرد و آتش عشق در کانون خاطرش زبانه زدن گرفت و این شعر بگفت :

و این سخن مثل گشت و از برای مسافر هیچ بهبودی حاصل نشد . ناچار از حیره بیرون شده راه حجاز پیش گرفت و هم در آن مرض وداع جهان گفت، و او از آن جماعت است که بمرض عشق هلاکت ،یافت، و این مسافر را در روزگار حیات خویش باعمارة بن الوليد المخزومي مشاجره و مشاعره بود ، و قصه عماره را در ذیل قصه بحیرای راهب مسطور خواهیم داشت .

و دیگر از وقایعی که در روزگار عمر و بن هند افتاد این بود که الحارث بن عمرو که نسب از آن کنده داشت اصغا فرمود که عوف بن محلم را در سرای دختر دوشیزه ایست که نظیر او در عرب دیده نشده و او را خماعه (1) نام است ، حارث دل در او بست و عجوزه ای را از میان زنان کنده پیش خواند که «عصام» (2) نام داشت و بدو گفت : بنزد ما در خماعه بشتاب و از حال دختر او آگهی بگیر که بر چگونه است و مرا خبر کن.

عصام بنزد مادر خماعه آمد و قصه بگفت و او عصام را بنزد خماعه فرستاد و گفت : ای فرزند ، این زن بجای خاله تست هیچ عضو خویش را از وی پوشیده مدار و از هر چه بپرسد پاسخ بگوی . پس عصام خماعه را در پس پرده برده عریان ساخت و هر عضو او را از عضو دیگر بهتر دید چنان که بدان گونه در هیچ کس گمان نداشت ، پس از نزد او بیرون آمد و می گفت: «تَرَكَ الخِداعَ مَن كَشَف القِناعَ» یعنی: چون پرده بر گرفته شد دیگر حیلت و خدعه نمی ماند ، و این سخن در عرب مثل گشت.

بالجمله : خدمت حارث گرفت و چون حارث او را از دور بدید گفت : ما وراءك یا عصام؟ کنایت از آن که بر چگونه و چه نشان آورده ؟ و این سخن نیز مثل شد . عصام گفت چه پرسی از خماعه که آفتاب چاشتگاه با فروغ رخش جای در تیره چاه کند؟ ! و ستاره یمن از غیرت لبش به بیت حزن رود و از سر تا بپای او جزو جزو بر شمرد و عضو عضو را ستایش کرد . الحارث از افسانه او دیوانه گشت و عصام را بخواستاری بر انگیخته و نزد عوف نیز کس فرستاده و خماعه را عقد بست ، آن گاه که جهاز او کردند و خواستند بخانه

ص: 64

شوهر گسیل سازند ، ما در خماعه گفت : ای فرزند چون بخانه شوهر شوی این پند و اندرز مرا بیاد دار ، نخست بدان که هیچ دختر را از شوهر گزیر نیست اگر غنای پدر و مادر دختر را از شوهر مستغنی می ساخت تو هرگز بشوهر نمی رفتی ، پس واجب است که او را بر خود پادشاه دانی و نزد او چنان باشی که کنیزکان ، تا او نیز از بهر تو عبدی شود ای دخترك من شوهر خود را از در اطاعت باش و خوی با قناعت دارو خود را در چشم او از در قبح و کراهت جلوه مده ، و چون او را گرسنه یابی زودش خوردنی پیش کش که مرد جوعان زود بخشم شود، و هر گزش از خواب باز مدار که تنقیص نوم غضب را برانگیزد و مال و عیال او را حفظ و حراست کن، و هر گاه او را شاد یافتی اظهار اندوه مکن ، و چون اندوهگین دیدی آغاز مسرور و فرح مفرمای و او را تو از همه کس گرامی تر بدار و رضای او را بر رضای خود اختیار کن و هوای او را بر هوای خود پادشاهی دهید.

بالجمله : از اندرز و پند بپرداخت و خماعه را بسرای الحارث گسیل ساخت تا روزگاری با هم بسر کردند، آن گاه که شوهر خماعه وداع جهان گفت ، قبیله بنی عبس فرصت یافته بر او تاختند و اسب و جامه او را بغارت بر گرفتند و خماعه را نیز عمرو بن قارب و ذواب بن اسماء اسیر گرفتند در این هنگام مروان بن القرظ (1) بن زنباع بدیشان رسید و او مردی بزرگ و دلیر بود و پدر او را از این روی قرظ گفتند که در نواحی یمن در عرصه که منبت قرظ (2) بود رزمی دلیرانه کرد .

بالجمله : چون مروان خماعه را اسیر دید گفت تو کیستی؟ عرض کرد که من دختر عوف بن محلم ، مروان با عمرو و ذواب گفت : دست از او بدارید ، چون او را رها کردند گفت : ای خماعه ، پرده پیش گیر که هیچ کس از عرب این روی که چون آفتاب است بی نقاب دیدار نکند تا این که روی پدر بینی و صد شتر ببهای خماعه بعمرو و ذواب داد و خماعه را بخانه خویش آورد و او را بزرگوار داشت و ببود تا شهور حرام پیش آمد و جهان از جنگ و جوش بنشست ، پس خماعه را برداشته ببازار عکاظ آورد و از آن جا

ص: 65

بمنازل بنی شیبان عبور داده با او گفت : آیا می دانی مساكن قوم خود را ؟ خماعه گفت اينك منازل قوم من و این خیمه ، قبه پدر منست ، مروان گفت : هم اکنون بنزد پدر خویش شو ، و خماعه فرود شده بنزد پدر شتافت و قصه خویش را پای تا بسر عرضه داشت و مردان این شعرها در این هنگام گفت:

بهره من می گشت : مروان گفت: چه فدیه از او می گرفتی ؟ عرض کرد که صد شتر برای من می فرستادند تا او را رها می کردم . گفت: هم اکنون اگر مرا بسوی خماعه دختر عوف بن محلم فرستی صد شتر با تو عطا کند. پس او را بنزد عوف آوردند و صد شتر بها گرفتند چون این خبر بعمر و بن هند رسید کس نزد عوف فرستاد و پیام داد که، مروان را بسوی من فرست زیرا که با من بدسگالیده است و من سوگند یاد کرده ام که باید دست او بدست من فرا آید . عوف گفت: مروان در پناه دختر من است من این کار نکنم جز این که دست من در میان دست هر دو باشد کنایت از آن که عمرو از جرم او بگذرد و عمرو بن هند بدین سخن رضا داد.

پس عوف مروان را بنزد عمر و بن هند آورد و دست او را بگرفت و بدست عمرو نهاد و عمر و ناچار از جرم او بگذشت و فرمود : «لاحُرَّ بوادي عوف» و این سخن مثل گشت ، کنایت از آن که نیست آزاد مردی در وادی عوف که جای عوف را شایسته باشد و از این جاست که عوفی من عوف بن محلم در میان عرب مثل است .

مع الحديث سبب اندام دولت عمر و بن هند و انقراض روزگار او عمر و بن كلثوم بود که یکی از قصاید سبعه معلقه منسوب بدوست چنان که گفته شده او پسر كلثوم بن مالك بن عتاب بن سعد بن زهیر بن جشم (1) بن حبیب بن عمرو بن غنم (2) بن تغلب بن وائل بن قاسط بن هنبت بن اقصى بن دعمة بن جديلة بن اسد بن ربيعة بن نزار بن معد بن عدنانست، و مادر عمر و بن کلثوم لیلی نام داشت و او دختر مهلهل (3) برادر کلیب است و مادر لیلی که زن مهلهل بود دختر يعج بن عتبة بن سعد بن زهیر است. همانا مهلهل دختر یعج را از عتبه خواستاری کرد و او هند نام داشت و پس از مضاجعت از مهلهل ، حامل شده لیلی را بزاد ، مهلهل با هند گفت : که ما را دختر ننگی بزرگست ، لیلی را مقتول دار ، هند را بر فرزند رحم آمد و او را پوشیده از پدر بداشت و مهلهل نیمه شبی در خواب دید که هاتفی می گوید :

ص: 67

بخدمتی گمارد و و در این کار حیلتی اندیشید و نامه بعمرو بن كلثوم نگاشته اظهار ملاطفت و مصافات کرد و هدیه از بهر او بفرستاد ، و نوشت روزی چند ما را از دیدار خود شاد فرمای و مادر خود را نیز با خود کوچ ده که مادر من می خواهد او را دیدار کند چون نامۀ او بعمرو بن كلثوم رسید لیلی مادر خود را برداشته با گروهی از بنی تغلب از اراضی جزیره روانه حیره شد، چون این خبر بعمر و بن هندر سید بفرمود در میانه حیره و فرات از بهر ایشان قبه کردند و نیز خیمه در جنب آن خیمه بر آورد و آن گاه که عمر و برسید خود با عمرو بن كلثوم بخیمه در رفت و مادرش هند را با لیلی در خیمه دیگر جای داد و او را گفت بهانه پیش گیر و خیمه خود را از خدمتکاران بپرداز تا تو باشی و لیلی آن گاه من از خیمه خویش بانگ داده چیزی طلب خواهم کرد تو بعذر این که کنیزکان حاضر نیستد آن چیز را از لیلی طلب کن تا برخیزد و بنزد تو آرد و بدین حیلت فرمان تو بدو روان شده خواهد بود و مادر عمر و بن هند و مادر عمر و بن كلثوم نیز خویشی داشتند زیرا که هند عمه امرء القيس شاعر بود ولیلی نبیره خال امرء القيس.

بالجمله: عمرو بن هند با وجوه مملکت و اعیان حضرت در قبه خویش بنشست و لیلی با هند در خیمه دیگر جای کردند و هند بفرموده پسر مجلس را از کنیزکان تهی ساخت ، در این هنگام خوان بنهادند و مانده حاضر کردند ، پس عمر و بن هند بانگ بدانسوی خیمه داد و چیزی طلب کرد و هند روی با لیلی نموده گف دست بپرستاران نمی رسد چه باشد اگر برخیزی و آن چیز که طلب کرده اند حاضر فرمائی ؟ : چون لیلی این سخن بشنید ، جهان در چشمش تاريك شد که مرا در تحت حکومت خود می داری و فریاد بر کشید و گفت : «دو اذلاء یا التغلب» چون بانگ بدان سوی خیمه رسید و عمرو بن كلثوم آواز مادر بشنید و دانست که می خواهند مقام او را پست کنند و از او کار پرستاران بخواهند نائره خشم در خاطرش افروخته شد و بی توانی از جای بجنبید و شمشیر عمرو بن هند را که از ستون آن خیمه آویخته بود بر گرفت و بدوید و گردن او را بزد و حکم داد تا بنی تغلب جنبش کردند و هر چه در آن خیمه بود بغارت بردند ، پس مادر

ص: 69

خود را برداشته از همان جا روانه جزیره شد و این قصیده را در این وقت انشاد فرمود :

روزگار منذر بن ماء السماء که شرح حالش مذکور شد، چنان افتاد که بنی تغلب یا او از در مقابله و مقاتله بیرون شدند و از جنگ منذر شکسته شده ، بشام گریختند عمرو بن ابی حجر غسانی با عمر و بن كلثوم گفت که چرا قبیله تو ملازم رکاب من نمی باشند و در هیچ جنگ حاضر نمی شوند ؟

در جواب او گفت که قبیله من هرگز مصاف ندهند جز این که در آن حرب سودی بینند و نام ایشان بلند شود و اگر نه بر ما واجب نشده است که بیهوده رهن خدمت کس باشیم . پسر حجر فرمود اگر بدین قانون زیستن کنند ، هرگز قبیله تو قوی نشوند عمرو بن كلثوم این شعرها بر وی بخواند :

اسیر برد و از آن جا بسوی یمامه شده بر سر مردم بنی حنیفه و بنی عجل تاختن برد ، از قبایل بنى حنيفه طايفه صحيم بحرب او بیرون شدند و صف راست کرده سخت بکوشیدند در میان سپاه عمر و بن كلثوم بایزید بن عمرو بن شمر دوچار شد و از جوزه بخواند و اسب بدو تاخت و از آن سوی یزید با او بجنگ در آمد و بعد از ستیز و آویز نیزه بر عمرو بن کلثوم زده او را از اسب در انداخت و بنی تغلب پشت با جنگ داده ، هزیمت جستند و یزید بر سر عمر بایستاد و گفت : توئی که گفته

بالجمله : عمرو بن كلثوم بعد از یک صد و پنجاه سال چون مرگش فرا رسید فرزندانش را گرد خود مجتمع ساخته بدید سخنان اندرز کرد و فرمود : ای فرزندان من، همانا عمر من بدان جا رسید كه هيچ يك از پدران مرا نرسیده بود و اينك ناچارم از مرگ و شما را می آگاهانم که من هرگز با کس بد نکردم جز آن که او با من بد کرد و من همیشه در جزای بد بد کرده ام و در ازای باطل باطل آورده ام و در برابر سب (1) سب نموده ام همانا خیر در کسی نیست که در او امید و بیم نباشد و خیر در کسی نیست که وقت غضب از خرد بیرون شود و خیر نیست در کسی که چون قناعت کرده شود عتاب نکند،ای فرزندان همسایه خود را بحسن ثنا شاد بدارید و هیچ غریب را مگذارید مظلوم شود بسا باشد غریبی که از هزار خلف بهتر است و چون حدیثی بشنوید بخاطر دارید و چون حدیث کنید مختصر گوئید زیرا که اکثار موجب هذیا تست، و اشجع قوم را آن کس دانید که در حمله عطوف باشد و بداند از هر سوی شدن: و آگاه باشید که بهترین مرگ ها قتلست ، این بگفت و رخت از جهان بدر برد اکنون با سخن عمر و بن هند باز آئیم چون او بدست عمرو بن کلثوم کشته شد قابوس که ولیعهد برادر بود بجای او سلطنت یافت چنان که در جای خود گفته خواهد شد و مدت پادشاهی عمرو بن هند در حیره شانزده بود

فرمان آورد، و او نيك عادل و عاقل بود چنان که مردم فرانسه سخنان او را کلمات آسمانی و مقالات فرشه می پنداشتند اما برادرانش با او موافقت نکردند و گفتند: این پادشاهی از پدر میراث ماست و ما هرگز نخواهیم گذاشت یکتن این نصیبه برگیرد و ما را بی نصیب گذارد پس هر سه با هم متفق شده مخاصمت خویش را با کاریبرت آشکار کردند و شورشی انگیخه برادر را از سلطنت باز نشاندند، عاقبة الامر بصلاح صوابدید بزگان مملکت کار بر مصالحه رفت و قرار بدان شد كه ممالک محروسه را بچهار قسم کنند و هر قسمت را بحکم قرعه یکتن از ایشان سلطنت کند ، لاجرم مملکت اکتین (1) و شهر پاریس بحكم قرعه بهره کاری برت شد و مملکت ارلیان و بورگان باکو نترن افتاد.

و پايتخت او شهر سواسون (2) بود و مملکت استراضى (3) و ملك متزبر (4) شیژ بر قرار گرفت و مملکت نوستری (5) که طرف شمال فرانسه است به شلپريك مفوض گشت و سخن کوتاه شد و چون چهار سال از سلطنت کاريبرت بگذشت وداع جهان گفت و او را در شهر پاریس مدفون ساختند و در این وقت شصت و پنج سال داشت (6)

دید خود نیز فرار کرده بشهر «تورنه» در گریخت و در گوشه خمول مختفی شد و شیژ بر همچنان از دنبال برادر می شتافت در این وقت فرو قوند حیلتی اندیشید و دو تن از دوستان یک دل خویش را فرمود تا ببهانه گذاشتن پیام و اصلاح کار دولت بصورت رسولان بنزد يك ششير بر شدند و رخصت بار حاصل کرده بدو پیوستند و ناگاه هر يك خنجری کشیده بدویدند و او را بکشتند پس شلپريك بسلامت بجست اگر چه این معادات در میان اولاد این دو برادر پنجاه سال بماند و مملکت آشفته گشت اما شلپريك در سلطنت باقی ماند و نه سال از آن پس فرو قوند دل در مردی که «مرد و پاله» نام داشت بست و هر دو پاله در هوای معشوقه فرصتی بدست کرده شلپريك را بقتل آورد و او را در کلیسیای سین ژرمن مدفون ساخت و مدت سلطنت او در فرانسه هفده سال بود

نهان میلی و مهری با شریعت آریان داشت هر کشیش که از آن طبقه جوستی نین اخراج بلد کرده بود باز آورد و ایشان را گرامی بداشت در سال دوم سلطنت او که میلاد پیغمبر آخر الزمان صلی الله علیه و اله در آن سال بود طاق گنبد ایاصوفیه که شرح بنای آن مرقوم شد بزیر آمد که در شب ولادت آن حضرت صلی الله علیه و اله از جانب شرقی محراب ، و قریب بنصف منهدم شد که هنوز علامت پیوند آن باقیست .

بالجمله : این خبر بایران آوردند، چون نوشیروان که در این وقت ملك الملوك بود آگهی یافت بفرمود تا دیگر باره در تعمیر آن بنا تعجیل کنند و از آن خراج که از قیصر مقرر داشت از مخارج مهم بگذاشت ، پس جوستين اغنادنوس (1) را که سازنده این بنا طلب داشت و با او عتاب آغاز کرد که چرا این عمارت خراب شد ؟ عرض کرد از این روی که جوستی نین در راست کردن سقف و مقصوره تعجیل کرد و نگذاشت تا ارکان آن در جای خود ثقل بیندازد . جوستی نین فرمود من این کیفر با تو خواهم کرد و حکم داد تا دیگر باره آن سقف راست کرد و در این نوبت پنج زرع از کرت نخستین فرود تر بود و آن اینست که هنوز پاینده است و بعد از سقف مقصوره بفرمود مناره بر در آن معبد از سنگ بر آوردند و تمثال جوستی نین را بدان گونه که بر اسبی سوار است بر سر مناره نصب کردند .

چون اغنادنوس تمثال قیصر را بر سر مناره بداشت ، جوستی نین بفرمود تا آن سلمها (2) که از بهر بر رفتن بدان مناره کرده بودند برداشتند و اغنادوس را بر سر مناره بگذاشتند تا از جوع و عطش هم بر سر مناره هلاک شود، شبانگاه ضجیع او بپای مناره شتافت تا حال شوهر باز داند ، اغنادنوس او را تعلیم کرد تا برفت و ریسمانی با دهن (3) آلوده کرده بیاورد ، پس اغنادنوس رشته بنایان را فرود کرده آن ریسمان را بر زبر برد و جامه خود را بر فراز مناره نصب کرد تا هر که از دور ببیند گوید : خود اغنادنوس او است آن گاه يك سر ریسمان را محکم کرده بدو آویخت و بزیر آمد و آن ریسمان را آتش زد

ص: 77

تا ببالا بسوخت و خود از آن جا بگریخت و از پس او هر که بجامه او می نگریست او را مرده می پنداشت .

بالجمله : بعد از نه سال با جامۀ رهبانان بقسطنطنیه آمد و در دیر عزرائیل منزل کرد ، از قضا روزی قیصر بدان دیر عبور کرده با رهبانان سخن ،می کرد از میانه چشمش بر اغنادنوس افتاد و او را غریب دید گفت: چه کسی و از کجا آمده؟ عرض کرد که من مردی دیوارگر و مهندسم ، و اغنادنوس نام دارم. اکنون اگر می کشی رواست و اگر می بخشی از کرم تو دور نیست ، جوستین جرم او را معفو داشت و منصب نخستین را بدو باز گذاشت و مرسوم و خلعت برقرار کرد .

مع الحديث: جوستين را زنی بود که «صوفی» نام داشت و او سخت با كبر و خیلا می زیست و از رؤیت و تدبیر نیز بیگانه نبود و قیصر در بیشتر از امور متابعت او می کرد، در زمان دولت او پسر برادرش که هم او جوستین نام داشت در میان مردم عظیم بزرگ شد و روی دل ها با او گشت، صوفی با شوهر گفت: که اگر جوستین بدین عظمت زیست کند روزی چند نکشد که ترا از تخت بزیر آورده بکشد و ایمپراطور روم گردد ، و خاطر قیصر را از او رنجیده ساخت قیصر بفرمود تا برفتند و سر او را از تن برداشته بیاوردند و از غایت خشم پای بد آن سر می زد و پایمال می ساخت و بسا این گونه فساد از صوفی ظاهر می شد چنان که «نرسس» که خصی بود و حکومت مملکت ایتالیا داشت و چندان دلاور بود که قبایل «لنبرد» (1) را از ایتالیا اخراج کرد بفتنه صوفی از قیصر برنجید و اغوا کرده دست مردم لنبرد را دیگر باره در مملکت ایتالیا مطلق ساخت و دولت را ضعیف نمود ، و آن جماعت را از این روی لنبرد می گفتند که سر را از موی می ستردند و ریش را رها کرده تا دراز می گشت چه لنبرد بمعنی ریش بلند است ، و دیگر طایفه او را چندان که خواستند با قیصر طريق مخالصت سپرند بفتنه صوفی راست نیامد و جوستین پیام داد که دوستی شمارا نمی خواهم همان بهتر که خصم باشید

ص: 78

و در زمان او چنان افتاد که عمال انوشیروان مردم ارمنستان را بدین زردشت همی دعوت کردند و آن جماعت كس بنزديك جوستين فرستادند ، باشد که در این کار چاره اندیشد ، قیصر ایشان را همی خواست اعانتی کند و قوت نداشت از این روی کس بترکستان فرستاد و خواست با مردم آن اراضی همدست شود و با ایرانیان ستیزه کند ، مرگ او را زمان نداد و در آخر حیات دیوانه گشت و هم در آن دیوانگی بفرموده صوفی تیبر دوم را ولیعهد ساخت و رخت از جهان بدر برد مدت ملکش دوازده سال و ده ماه و دوازده روز بود .

در آن ارتحال فرمود ، شکافته شد و هاتفی ندا در داد که مرد آن که در صلب او بود پیغمبر آخرالزمان و کیست آن که نخواهد مرد ؟ و جسد مبارکش را در دار النابغه مدفون ساختند؛ چنان که مذکور شد .

و چون دو ماه از حمل آن حضرت بر آمد، ملکی از آستان و زمین ندا در داد که صلوات کنید محمد و آل او را و استغفار کنید از بهر امت او و چون سه ماه انقضا یافت ، ابو قحافه از سفر شام مراجعت می کرد ، چون بنزديك مكه متبرکه رسید ناقه او سر بر زمین نهاده سجده ،همی کرد، ابو قحافه چوبی بر سر او سخت بزد و هم سر بر نداشت ، در خشم شد و گفت : مثل تو ناقه ندیده بودم . ناگاه هاتفی بانگ زد که مزن او را . مگر نبینی جبال و اشجار و آفرینش را که سجده شکرانه کنند؟ که از پیغمبر امی در شکم مادر سه ماه گذشته است وای بر بت پرستان از شمشیر او و شمشیر اصحاب او .

و چون چهار ماه منقضی شد حبیب زاهد از طایف روانه مکه شد و در راه طفلی را دید که برو در افتاده هر چند او را بر گرفت و بپای داشت ، هم بسجده در افتاد و هاتفی ندا در داد که دست از او بدار که سجده شکر می کند بوجود پیغمبر برگزیده و چون پنج ماه سپری شد و حبیب زاهد بخانه خویش مراجعت کرد ، صومعه خود را دید که بزلزله اندر است و سکون نمی پزیرد و بر محراب آن نوشته بود که ای اهل صوامع ایمان آرید بخدا و رسول او محمد صلی الله علیه و آله که نزدیک شد ظهور او خوش آن که بدو ایمان آرد. وای بر آن کس که بر او کافر شود ، و حبیب از نگریستن این آیات ایمان آورد .

و چون شش ماه گذشت ، اهل مدینه و مردم یمن بقانون خویشتن که هر سال عیدی کردندی در عیدگاه خود حاضر شدند و رسم داشتند که نزد درختی شده که « ذات انواط» نام داشت ، و آن درخت را ستایش و پرستش می نمودند و آن روز راخوش می خوردند و خوش می آشامیدند ، در این وقت . چون نزد آن درخت انجمن شدند بانگی از درخت بر آمد که

﴿جاءَ اَلْحَقُّ وَ زَهَقَ اَلْباطِلُ إِنَّ اَلْباطِلَ کانَ زَهُوقاً﴾ (1)

مردم از آن بانگ بیم کردند و بسرای خویش شتافتند و در ماه هفتم سواد (2) بن قارب نزد

ص: 80

عبدالمطلب آمد و گفت : دوش میان خواب و بیداری درهای آسمان را گشوده دیدم و ملايكه و ملایکه همی فرود شدند بسوی زمین و گفتند ، زینت کنید زمین را که نزديك شد ظهور محمّد پسرزاده عبدالمطلب رسول خدا بسوی کافه خلق صاحب شمشير قاطع من گفتم کیست او؟ گفت : محمّد بن عبد الله بن عبد المطلب بن هاشم بن عبدمناف عبدالمطلب فرمود: این خواب را پوشیده دارد و چون هشت ماه بر آمد ماهیی که «طموسا» نام داشت در بحر اعظم بردم خویش بایستاد و ملکی او را گفت ، چیست ای ماهی که بحر را متلاطم ساخته گفت: پروردگار من ، آن گاه که مرا بیافرید فرمود که چون محمد صلی الله علیه و اله ظهور کرد ، امت او را دعا کن . اينك شنيدم كه ملايك بشارت او را می دادند . پس برای دعا بحرکت آمدم، آن ملك خطاب کرد که آرام باش و دعا کن و در ماه نهم ده هزار ملك از آسمان فرود شد و هر يك قندیلی از نور بدست داشتند که بر آن نگاشته بود ﴿لا اِلهَ اِلَّا الله مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله﴾ پس بدور مکه صف بر زدند و همی گفتند ، این نور محمّد است و عبدالمطلب از این جمله آگاه بود و پوشیده می داشت و چنان بود که حمل آن حضرت بر آمنه تا شش ماه هیچ گرانی نداشت و جز قطع آن خون که مرزنان را عادت است او را علامتی بدست نبود.

بالجمله: چون مدت بسر شد و شب جمعه هفدهم ربیع الاول برسید آمنه با مادر خود گفت ای بره (1) دلتنگ شده ام می خواهم بحجرۀ خویش شوم ، و قدری بسوگواری بر شوهر خود بگریم پس در زوایه برابر از آن خانه از جانب چپ بحجره خویش شد و در بروی خویش به بست، ناگاه او را ردزدان گرفت. پس از جای بجنبید که در باز کند و آن نیرو نیافت لاجرم باز شده بنشست و از تنهائی همی وحشت داشت : ناگاه سقف خانه شکافته و چهار حور بزیر آمد (2) و گفتند ، بیم مکن که ما بهر خدمت تو آمده ايم و هر يك از طرفی بپهلوی او نشستند و هاتفی آواز داد که ای آمنه . چون بار بگذاری بگو: « أُعِيذُهُ بِالْوَاحِدِ مِنْ شَرِّ كُلِّ حَاسِدٍ وَ كُلِّ خَلْقٍ مَارِدٍ یَأْخُذُ بِالْمَرَاصِدِ فِی (3)

ص: 81

الموارد (1) من قائم و قاعد پس مرغی سفید بر آن حضرت ظاهر شد و پر خود بر شکم او كشيد تا خوف از او زایل شد.

آن گاه زنان چند دید که هر يك بقامت نخلی (2) بودند با خوش بوئی و جامه های بهشتی با او سخن همی کردند بزبانی که شبیه بزبان آدمیان نبود و در دست ایشان کاسه های بلور که سرشار از شربتی شیرین بود ، پس بشارت دادند آمنه را بمحمد صلی الله عله و آله و او را از آن شربت بچشانیدند پس آن نور که آمنه در روی داشت او را فرو گرفت و چیزی چون دیبای سفید در میان آسمان و زمین گسترده شد و هاتفی ندا در داد که بگیرید عزیزترین مردم را ، و مردی چند بر فراز سر خویش ایستاده دید که ابریق ها بر کف داشتند، و علمی از سندس (3) مشاهده کرد که بر یاقوت سرخ بسته هم بر بام کعبه نصب بود.

بالجمله: در روز جمعه بعد از صبح صادق آن حضرت متولد شد و از پای بزیر آمد و روی بکعبه بسجده در افتاد دو دست ها برداشت و با خدای مناجات کرد «لا اله الا الله» همی گفت. در این هنگام ابری سفید از آسمان فرود شده آن حضرت را فرو گرفت ، و ندائی در رسید که ﴿طُوفُوا بِمُحَمَّدٍ شَرْقَ اَلْأَرْضِ وَ غَرْبَهَا وَ اَلْبِحَارَ لِتُعَرِّفُوهُ بِاسْمِهِ وَ نَعْتِهِ وَ صُورَتِهِ﴾، یعنی بگردانید محمّد را بمشرق و مغرب زمین و دریا ها تا همه خلایق او را بنام وصفت و صورت بشناسند، آن گاه آن سحاب بیک سوی شد ،آمنه محمد را بر فراز حریر خز را در میان جامه سفید یافت که سه کلید از مروارید خوشاب (4) بکف داشت و هاتفی بانگ داد که محمّد گرفت ، کلید نصرت و سود مندی و نبوت را ، آن گاه ابری دیگر بادیده شده او را فرو گرفت و جنابش را از کرت نخستین بیشتر پوشیده داشت و ندائی در رسید که ﴿طوفوا محمد الشرق والغرب واعر ضوه على روحاني الجن والانس والطيور والسباع وأعطوه صفاء آدم ورقة نوح رخلة ابراهيم و لسان اسمعيل و جمال يوسف و بشرى يعقوب و صوت داود و زهد یحیی و کرم عیسی﴾ و آن ابر نیز برخاست و در دست پیغمبر حریری سفید و محکم برتافته بود و گویندۀ گفت «قد قبض محمّد على الدنيا كلها فلم بیق شییء الادخل في قبضته» یعنی محمد جميع دنیا را در قبضه تصرف آورد

ص: 82

چنان که هیچ جزوی از آن باقی نماند، پس سه تن را دید مانند آفتاب درخشان در دست یکی ابریقی از سیم و نافه از مشگ و در دست دیگری طشتی از زمرد که در چهار جانب مرواریدی سفید نصب داشت و گوینده می گفت ﴿هَذِهِ الدُّنْیَا فَاقْبِضْ عَلَیْهَا یَا حَبِیبَ اللَّهِ فَقَبَضَ عَلَی وَسَطِهَا﴾ یعنی این دنیا است بگیر ای دوست خدا پس میانش را گرفت و قائلی گفت «قبض الكعبه» و درد ست سیم حریر ی سفید سخت بر تافته بود آن را بگشود و از آن خاتمی بر آورد که بیننده را حیرت می گرفت ، و هفت مرتبه، آن حضرت را شسته و آن خاتم را بر کتفش نهاد چنان که نشان (1) محجمه آشکار گشت و سر و رویش را با روغنی مسح کرده چشمش را سرمه کشید و آب دهان خود در دهانش کرد تا بنطق آمد و چیزی گفت که آمنه ندانست ، پس آن ملك گفت ﴿ فِی أَمَانِ اَللَّهِ وَ حِفْظِهِ وَ کَلاَئَتِهِ (2) قَدْ حَشَوْتُ قَلْبَکَ إِیمَاناً وَ عِلْماً وَ حِلْماً وَ یَقِیناً وَ عَقْلاً وَ شَجَاعَهً أَنْتَ خَیْرُ اَلْبَشَرِ طُوبَی لِمَنِ اِتَّبَعَکَ وَ وَیْلٌ لِمَنْ تَخَلَّفَ عَنْکَ ﴾ پس هر يك آن حضرت را زمانی اندك در میان بال خود بداشتند و بجای گذاشتند و خازن بهشت که این کار ها همه او می کرد برفت و چون لختی دور شد روی برتافته بدآن حضرت گفت «یا عزا لدنيا والآخرة» و آن حضرت ناف بریده و ختنه کرده متولد شد و نوری از فرق مبارکش ساطع گشت که آسمان روشن شد و قصرهای شام و یمن و فارس مشاهد آمنه افتاد که مانند آتش افروخته و درخشان بود، و مرغان بسیار مانند اسفرود (3) گرد او را فرو گرفتند. بعضی بر آنند که «شفاء» (4) مادر عبدالرحمن بن عوف قابله آن حضرت بود و چون آن حضرت بدست او رسید ندائى كه «يرحمك ربك» و از شرق تا غرب را نورانی دید.

بالجمله» در حین ولادت پیغمبر صلی الله علیه و اله عبد المطلب نزديك كعبه خفته بود ناگاه نگریست که کعبه و ارکانش از زمین خلع شده بجانب مقام ابراهیم (5) بسجده رفت،

ص: 83

پس مستوى بایستاد و ندا در داد که ﴿اَللَّهُ أَکْبَرُ رَبُّ مُحَمَّدٍ اَلْمُصْطَفَی اَلْآنَ قَدْ طَهَّرَنِی رَبِّی مِنْ أَنْجَاسِ اَلْمُشْرِکِینَ وَ أَرْجَاسِ اَلْکَافِرِینَ﴾ پس اصنام و اوثان شکسته بر وی در افتادند و مرغان بسوی کعبه جمع شدند و کوه ها بجانب كعبه مشرف شدند و ابری سفید نگریست که در برابر حجره آمنه ایستاد عبدالمطلب را شکفتی فرو گرفت و بنزديك آمنه بشتافت و در سرای او بکوفت و بخانه در رفت و گفت ای آمنه نمی دانم بخواب اندرم یا این همه به بیداری می نگرم ، گفت همانا بیداری فرمود که آن نور در جبین تو بود چه شد؟ گفت : با آن فرزند است که از من جدا شد، فرمود: فرزند مرا بیاور تا به بینم آمنه گفت : چنان دانم که تا سه روز او را دیدار نتوانی کرد .

عبدالمطلب در خشم شد و شمشیر برکشید و فرمود حاضر کن فرزند مرا اگرنه ترا بکشم یا خود را عرضۀ تیغ سازم، آمنه گفت: وی اندرین خانه است ، تو خود اگر توانی او را دیدار کن چون عبدالمطلب آهنگ آن حجره کرد، مردی پیر از آن جا بدر شد و گفت : باز شو که هیچ کس از بشر او را نتواند دید تا جمیع ملائکه خدا او را زیارت نکنند ، پس عبدالمطلب بر خویشتن بلرزید و باز شد (1) و هم قریب بولادت آن حضرت چنان افتاد که عید بت پرستان پیش آمد و گروهی از قریش در بت خانه خویش معتکف (2) شدند و شتران کشتند و خمر نوشیدند ، چون شب ولادت پیش آمد آن بت که از همۀ اصنام بزرگ تر بود بر وی در افتاد و آن جماعت ، سه کرت آن بت را نصب کردند و هم بر وی در افتاد ، چون دیگر بارش بر گرفتند و بر جای محکم کردند: از میان آن بت بانگی شنیدند که می گفت :

نردی (3) لمولود أضاعت بنوره *** جميع فجاج (4) بالارض فالشرق والغرب

وخرت (5) له الاوثان طراً و أرعدت (6) *** قلوب ملوك الارض جمعاً من الرعب

و هم در آن شب شهب (7) ثواقب و آثار عجیب در آسمان پدیدار شد ، قریش

ص: 84

بنزد ولید بن مغیره شدند و آن حال باز نمودند . وی گفت : این علامت قیامت باشد و اگر نه حادثه واقع شده است و از آن سوی چون یوسف یهود که در مکه سکون داشت این آثار ،بدید گفت از کتب چنین خوانده ام که شب ولادت پیغمبر آخرالزمان این شگفت ها بادید آید و بامداد بمجلس قریش آمد و فحصه همی کرد تا بدانست مولودی در میان قریش بظهور رسیده و پس از روزی چند در انجمن هاشم و ولید پسرهای مغیره و عاص بن هشام وابو حمزة بن ابي عمرو بن اميه و عتبة بن (1) ربیعه و جمعی از اکابر قریش در آمد و خواستار شد تا این که آن حضرت را بدید و نشان خاتم را در کتف او مشاهده کرد فریادی بر آورد و مدهوش شد.

قريش بدو عجب کردند و بخندیدند . یوسف بخود آمد و گفت : ای معشر قریش آیا می خندید بر من ؟ «هذا نبي السيف» اينك نبوت از میان بنی اسرائیل برخاست . و این خبر پراکنده شد و در این وقت حسان بن ثابت هفت ساله بود و در مدینه سکون داشت یکی از احبار (2) یهود را نگریست که غوغا بر انگیخت و یهودان را گرد خود مجتمع ساخت و گفت: ستاره احمد ، دوش پدید شد، همانا از مادر بزاده است ، اما با این همه سعادت، ایمان نیافت و چون خبر بعثت پیغمبر صلی الله علیه و آله بدو رسید انکار نبوت او کرد.

و از آن سوی چون ابوقبیس بن عدی که از بت پرستیدن ، کیش نصاری گرفته بود اصغا فرمود که ستاره احمد آشکار شده گفت: راست است این خبر چه وقت ظهور اوست و من که جامه رهبانان گرفته ام از بهر آنست که روزی او را دریابم و بدو ایمان آرم ، و آن گاه که خبر دعوت پیغمبر را از مکه شنید تصدیق نمود ، و چون آن حضرت بمدينه هجرت فرمود هنوز ابو قبیس زندگی داشت اما بغایت پیر بود و هم در شب ولادت آن حضرت شیاطین بنزد ابلیس آمدند و از آن آیات که مشاهده کرده بودند باز گفتند، و مکشوف داشتند که امشب ما را از عروج بفلك و سير در آسمان ها رد و منعى حادث شده و ندانسته ایم که سبب چیست ابلیس خود میان به بست و گرد جهان طوافی

ص: 85

یکرد، چون بخانه مکه آمد ملایک را نگریست که گرد آن خانه را فرو گرفته اند ، خواست بدرون شود ، جبرئیل بانگ بر وی زد که دور شو گفت که چیست ؟ فرمود که بهترین انبیا متولد شده گفت : آیا مرا با او دستی باشد و بهره از او توانم گرفت؟ فرمود هرگز تو را بدوست نخواهد بود عرض کرد که آیا از امت او نصیبی دارم ؟ فرمود بلی گفت: من بدان کفایت خویش کنم همانا قیل از ولادت عیسی علیه السلام، ابلیس را تا آسمان هفتم راه بود و چون عیسی علیه السلام متولد شد سیر او از سه آسمان منقطع شد پس از آسمان چهارم برتر نتوانست شد؛ و بعد از ولادت رسول الله صلی الله علیه و آله یک باره راه او از فلك انقطاع يافت، و كاهنان نیز از همزادان دور افتادند و اخبار بغیب نتوانستند و کردار سحره و علم قیافه نیز محوشد ، مع الحدیث (1) حضرت رسول صلی الله علیه و آله در روز جمعه هفدهم که شهر ربيع الاول بعد از طلوع فجر متولد شد و این روز موافق بود با بیست و هشتم نیسان و بیستم شباط رومی و هفدهم دیماه فرس و از واقعه فيل و قصه ابرهه چنان که مذکور شد پنجاه پنج روز گذشته بود و ولادت آن حضرت در مکه معظمه در کوئی بود که مشهور است به «ارقاالمولد» و آن کوی در شعبی است که معروفست بشعب بنی هاشم در سرائی که شناخته است بسرای محمد بن یوسف و آن سرای بمیراث بهره پیغمبر گشت و آن را در زمان خود بعقیل بن ابیطالب بخشید، و اولاد عقیل بعد از فوت او به محمد بن یوسف ثقفی برادر حجاج فروختند و او آن خانه را جزو سرای خویش کرد که «بیضا» نام داشت، و چون زمان دولت هارون الرشید پیش آمد، خیزران که مادر او بود بحجج کعبه رفت و آن خانه را از سرای محمد بن یوسف برآورد مسجدی بنیان کرد ، و در سال شش صد و پنجاه و نه از هجرت گذشته ملك مظفر والی یمن در عمارت آن مسجد ، فی جمیل فرمود و اکنون ساکنین خیر البلاد روز میلاد آن حضرت بزیارت آن مسجد رفته رسم ضیافت و شادی بپای (2) برند . و طالع میلاد آن حضرت ، بیستم درجه جدی بود و زحل و مشتری ، در عقرب جای داشتند و مریخ و آفتاب در حمل ، بنقطه شرف بودند و زهره و عطارد هم در حوت تمام شرف داشتند، و قمر در اول میزان بود و رأس در جوزا با

ص: 86

شرف قرین داشت ، و ذنب در قوس که خانه اعداست هم بنقطه شرف بود (1). همانا هيچ يك از سلاطین ایران ؛ عید مولود نبی قرشی را آن پاس حشمت که شایسته بود نمی داشتند و بسا بود که آن روز مبارک می گذشت و عامه مردم بدان آگاه نبودند.

در این عهد خجسته که نوبت دولت ، بنام ملك الملوك اعظم فرمانگذار عرب و عجم پادشاه عالم عادل محمدشاه قاجار که ملکش مخلد و دولتش مؤبد باد افتاد عيد مولود محمّد صلی الله علیه و اه را بزرگ ترین اعیاد نهاد و همه جشن ملکی و بساط خسروانی گسترد و خلعه و افضال افزون کرد ، چندان که نام این عید همایون بلند اوازه شد و این قانون از وی در ایران تذکره گشت، اکنون چهارده سالست که نگارنده این کتاب مبارك ، چون عید مولود فرا رسد و صنادید ایران در حضرت شاهنشاه حاضر شوند قصیده تهنیت را در آن انجمن بین یدیه (2) عرضه دارم ؛ اگر چه راقم حروف را قانون نباشد که در این کتاب از بهر ،زینت ، شعری نویسد جز این که از بهر تاریخ بکار شود و تشیید (3) قصه را تمیمه گرند (4) در این هنگام از بهر میمنت یکی از آن قصاید را چند شعر بر نگاشت .

عيد مولود شنهشاه عرب شد آشکار *** زان شهنشاه عجم، هم شاد شد هم شادخوار (5)

این چه مولود است گو مادر پدر را خالقست (6)؟ *** دیده پوری کز و مادر پدر شد آشکار ؟

ای این چه مولود است کاین هر چار (7) مادر نه پدر *** چارونه فرزند اویند از پس نهصد هزار ؟

این چه مولود است کو خود بود پیری سالخورد *** پیش از آن کاین روز بر ما تابد (8) و این روزگار؟

ص: 87

این چه مولود است کز فرش (1) ازل زاد (2) و ابد ؟ *** گز ازل او پیش تاز است از ابد او یادگار

این چه مولود است کز هر هستئی در سال و ماه *** خردتر نبود مگر یک سال از پروردگار (3)؟

این چه مولود است کومر بوالبشر را در بهشت ! *** نهی کرد و امر کرد و خواند پیش و راند خوار

بخت اگر باروی آن مولود خرسندم نساخت *** مظهر نام وصفات اوست شاه بختیار

شهریار تاج بخش و پادشاه باج گیر *** خسرو غازی محمد شه خدیو کامکار

اکنون بر سر داستان شوم چون آمنه عليها السلام بار بنهاد قائلی بانگ برداشت که بهترین مردم از تو بزاد، او را محمّد نام کن . پس آمنه او را بدین نام خواند و بعد از سه روز عبدالمطلب محمد صلی الله علیه و آله را در آغوش گرفته بمکه آورد، و چون بدرون کعبه رفت آن حضرت فرمود : بسم الله و بالله و کعبه در جواب بسخن آمد و گفت : السلام عليك يا محمد و رحمة الله و بركاته و هاتفي آواز داد : ﴿ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقا﴾. آن گاه عبدالمطلب گهواره از خیزران (4) سیاه بدست کرد و بازر و گوهر مرصع نمود و بافته زرتاری (5) سفید از آن بیاویخت و عقدی از مروارید و دیگر جواهر بدان بست و آن حضرت با آن دانه ها خدای را تسبیح می گفت، و روز چهارم سواد بن قارب نزد عبدالمطلب آمد و خواستار دیدار رسول الله شد ، عبد المطلب سواد را بخانه در آورده ، آن حضرت را حاضر ساخت و چون پرده از جمالش بر گرفت ، نوری

ص: 88

ساطع شد که ایشان آستین بردیده نهادند از آن سوار سر و پای آن حضرت را ببوسید و عبدالمطلب را گواه گرفت که من بدو ایمان آوردم ، وروز هفتم ولادت ، ابوطالب از بهر آن حضرت عقیقه کرد و در این هفته آمنه پیغمبر را شیر داد و شب هشتم ثوبیه (1) کنیز ابولهب بشیر پسر خود که «مسروح» نام داشت پیغمبر را ارضاع کرد (2) و این ثوبیه مژده ولادت پیغمبر را به ابولهب برد و او بمژدگانی وی را آزاد ساخت و این آزادی را خدای ، در حق اوضایع نگذاشت چنان که عباس عم رسول الله بعد از هلاکت ابولهب او را در خواب دید ببدترین حالتی با او گفت بعد از ما بچه رسیدی . ابولهب گفت : بعد از شما براحتی نرسیدم جز این که مرا این قدر آب دهند که در این جا گنجد و اشاره کرد بگوی که در میدان دو انگشت ابهام و سبابه است و این ببرکت آزاد کردن ثوبیه است.

بالجمله: سه ماه ثوبیه آن حضرت را شیر داد و از این روی اهل سنت بر آنند که حمزة بن عبدالمطلب و ابو سلمه مخزومی و عبدالله بن حجش با رسول الله برادران رضاعی اند چه ایشان را نیز ثوبیه شیر داده بود، اما علمای اثنا عشریه بر آنند که اگر ثوبیه را فرزندی دیگر باشد یا ابولهب رازنی جز ثوییه نیز فرزندان باشد برادران رضاعی آن حضرت خواهند بود (3) و غیر از این خواهر و برادر رضاعی نتوانند شد چه از بطن ثوبیه یا صلب ابولهب نبوده اند و پیغمبر صلی الله علیه و آله پیوسته اکرام با ثوبیه را مرکوز خاطر می داشت و از مدینه برای او جامعه و انعام انفاذ ،می داشت ، و در سال هفتم هجرت بعد از فتح خبر ثوبیه وفات کرد و رسول الله از آن پس بمکه شده از خویشان او فحص کرد و کسی را نیافت، اما اسلام او مختلف فيه است.

و بعد از ثوبیه حلیمه آن حضرت را شیر داد و او دختر ابوذویب (4) است و نام

ص: 89

ابو ذويب عبدالله است «و هو عبد الله بن الحارث بن شجنة (1) بن جابر بن رزام (2) بن ناصرة بن قصية (3) بن نصر بن سعد بن بكر بن هوازن بن منصور بن عكرمة (4) بن حصفة (5) بن قيس بن غيلانست (6) و نام شوهر حليمه الحارث بن عبدالعزى بن رفاعة (7) بن ملان بن نصر بن قصيه بن نصر بن بكر بن سعد بن هوازن است و برادر رضاعی آن حضرت عبدالله بن حارث بود و خواهران رضاعی او اسیه و خذامه دختران حارث بودند و خذامه به شیماد (8) مشهور شد و این نام بر خذامه غلبه جست و این هر سه فرزند از بطن حلیمه بودند (9) همانا صنادید عرب را قانون بود که طفلان خویش را بدایگان می سپردند تا زنان ایشان بفراغت باشند و اولاد زیادت کنند و مرضعات (10) از صحرا نشینان اختیار می کردند تا ایشان در میان قبایل بشجاعت و فصاحت برانید، چه طیب هوا و عذوبت (11) آب را در طلاقت (12) غسان و بلاغت بیان دخلی تمام است. و از این جاست که پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود ﴿أَنَا أُعْرِبَ مِنْ قُرَيْشِ اسْتُرْ ضَعَةُ فِى سَعْدِ بْنِ (13) بَكْرٍ﴾ چه قبیلهٔ سعدیه در میان عرب بفصاحت نامدار بودند.

بالجمله: از این روی در هر خزان و بهاری زنان مر ضعات از قبایل عرب که در حوالی مکه بودند متوجه حرم شده اطفال شیر خواره را از بهر ارضاع (14) بقبایل خود می بردند و می داشتند تا مدت رضاع بسر می شد چون نوبت به پیغمبر صلی الله علیه و اله افتاد فرشتگان خدای، او را از نظر مادر غایب کرده بر تمامت بقاع شرق و غرب بگذرانیدند و منادی

ص: 90

رحمان همی ندا کرد که ای آفرینش، این محمد بن عبدالله بن عبد المطلب است حبذا (1) پستانی که او را شیر دهد و خوشا آن دست که او را پرورش فرماید و خنکا آن خانه که در آن جا ساکن شود. ازین ندا تمامت آفرینش بآرزوی این مقام شدند و طیور و رياح و سحاب هم بدین امید بودند. دیگر باره از غیب نداشد که از نخست ، رقم این سعادت بنام حلیمه سعدیه بنت ابو ذویب شده.

بالجمله: در آن سال در قبیله حلیمه قحطی بزرگ بود، و حليمه و شوهر او حارث را حماری لاغر و شتری پیر بود که شیر اندك در پستان او بزحمت یافت می شد و ایشان بصعوبت معاش می کردند و این ببود تا آن زمان که مرضعات قصد سفر مکه کردند و حارث نیز ضجيع خود حلیمه را بر داشته با قبیله کوچ داد و دختران خود را بخانه گذاشت و خود بر شتر سوار شد و حلیمه بر حمار بر آمد و عبدالله را که طفل شیر خوراه بود از پیش روی بداشت ، چون بحوالی مکه رسیدند قبیله بنی سعد را ندائی بگوش آمد که امسال ، خدای حرام کرد که زنان دختر آرند ببرکت مولودی که در قریش بوجود آمد، خوش وقت آن پستانی که او را شیر دهد، ای زنان بنی سعد بشتابید تا آن دولت دریابید چون قبیله این ندا شنیدند الم جوع را فراموش کرده بشتاب همی تاختند و چون حمار حلیمه بی توان بود از قفای کاروان کوچ می داد و هر چه قوت می کرد سبقت نمی توانست گرفت و از جانب راست و چپ خود ندائی می شنید که «هنيالك يا حليمة:.

ناگاه: از میان شکاف دو کوه مردی بر او ظاهر شد مانند نخلی باسق (2) و حربه از نور بدست بر شکم حمار حلیمه زد و گفت : ای حلیمه ، خدای ترا بشارت فرستاده و مرا امر فرموده که شیاطین را از تو دور کنم با شوهر گفت . آن چه من می بینم و می شنوم آیا تو می بینی و می شنوی؟ حارث گفت نی چیست ترا که مانند خایفانی؟ (3) پس شتاب همی کردند تا بدو فرسنگی فرود شده منزل ساختند در آن شب حلیمه در خواب دید که درختی سبز با شاخه های بسیار بر سر او سایه افکنده و از میان آن نخلی با گوناگون رطب پدید است ، و زنان بنی سعد بر او گرد شده می گویند ای حلیمه تو ملکه مائی و

ص: 91

از آن درخت یک خرما بزیر افتاد و آن را حلیمه بر گرفته بنوشید و حلاوتی از آن یافت که در خواب و بیداری با او بود و چندان که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله را در بر داشت آن حلاوتش در مذاق (1) بود.

بالجمله : حلیمه این خواب را مستور داشت و روز دیگر کوچ دادند و زنان قبایل سبقت کرده بمکه در آمدند؛ و هر طفلی شیر خواره که در میان قبایل اشراف و مالداران چون بنی مخزوم و دیگر اقوام یافتند بگرفتند، آن گاه که حلیمه برسید هیچ طفلی نیافت و سخت اندوهناك گشت ناگاه مردی را با عظمت یافت که ندا همی کرد و فرمود ، ای گروه مرضعات هیچ کس هست از شما که طفلی نیافته باشد؟ حلیمه سئوال کرد که که این مرد که باشد گفتند: وی عبد المطلب بن هاشم سيد مکه است لاجرم پیش تاخت و گفت آن منم فرمود ، تو کیستی ؟ گفت ، زنی از بنی سعدم و حلیمه نام دارم عبد المطلب تبسم فرمود و گفت ﴿بخِّ بخِّ خِصْلتان جیِّدتانِ سعْدٌ و حِلْمٌ فیهِما عِزُّ الدّهْرِ و عِزُّ الاْبدِ﴾ خوش خوش نیکوست سعادت و حلم که در ضمن آن عز سرمدی و غرابدی باشد «آن گاه گفت ای حلیمه: نزد من کودکیست یتیم که محمد نام دارد و زنان بنی سعد او را نپذیرفتند و گفتند: او یتیم است و تمتع از يتيم متصور نمی شود، تو بدین کار چونی؟ حلیمه گفت: مرا مهلت ده تا با شوهر خود مشورت کنم. و چون این راز با شوهر در میان گذاشت گفت: زود بشتاب و او را دریاب دیگر طفلی بجای نمانده و در حال با حليمه الهام شد که اگر محمد را ترك گوئی هرگز فلاح نیابی. پس بنزد عبدالطلب آمد و آن جناب او را بخانه آمنه آورد و آمنه او را اهلا سهلا گفت و طفل را باو عرض کرد حلیمه، باول ديدار، شفيته جمال مبارکش شد و آن حضرت را بر ،گرفته پستان راست خویش را در دهانش گذاشت و محمد صلی الله علیه و آله هرگز از پستان چپ حلیمه شیر نیاشامید، و آن را از بهر برادر رضاعی خود می داشت و حلیمه را آن مقدار شیر نبود که فرزند خود را سیر کند، چندان که شب ها از بانگ گریستن او همسایگانش بخواب نتوانستند شد و از برکت آن حضرت پستان های او شیر آور شد، چنان که هر دو سیر بخوردند و شبانگاه شاد بخفتند. و چون حلیمه آن حضرت را بمنزل خویش آورد شوهر او حارث بنزديك آن شتر پیر شد تا مگر از

ص: 92

او شیر دوشد، ناگاه پستان او را پر شیر یافت چندان که سیر بخورد و گفت: ای حلیمه من از این فرزند مبارک تر ندیده ام و این جمال در هیچ بشر نیافته ام، و سجده شکر بجای آورد پس حلیمه سه روز دیگر در مکه توقف فرمود و هر روز پیغمبر را بخدمت آمنه همی آورد و آمنه از آن چه در ایام حمل دیده بود با او بگفت و ارابکتمان آن اسرار وصیت کرد پس روز چهارم عبدالمطلب پیغمبر را بپای کعبه آورد و هفت شوط طواف داد و خدای را بدو گواه گرفت و با حلیمه سپرد و چهار هزار درهم و ده جامه و چهار کنیز رومی بدو عطا کرد و تا بیرون کعبه اش مشایعت فرمود پس حلیمه بر حمار خویش سوار شده آن حضرت را از پیش روی خود بداشت.

و حارث بر آن شتر لاغر بر آمده ، عبدالله فرزند خود را بر گرفت ، و چون براه در آمدند آن حمار لاغر در حال توانا شد و بر جميع ستور (1) قبیله پیشی گرفت، و چنان فربه و خرم بود ، که زنان قبیله او را نمی شناختند و آن حمار بسخن آمده می گفت: ببرکت خاتم پیغمبران شفا یافتم که بر پشت من سور است و حلیمه در میان راه بغاری رسید که مردی نورانی از آن جا بیرون شد و سلام کرد بآن حضرت و گفت: حق مرا موکل کرده است برعایت او و گله آهوئی پدیدار گشت و گفتند: ای حلیمه ، نمی دانی تربیت که می کنی؟ او پاک ترین پاکانست و بهرکوه و دشت می رسید به آن حضرت سلام می دادند، و فرشته بر او موکل بود که نمی گذاشت از بدن مبارکش آن چه نباید دید پدیدار شود و پیوسته نادیدنی را بزیر جامه پنهان می داشت و بهیچ منزلی فرود نمی شد جز این که سبز و خرم می گشت ، و چون بقبیله خویش رفتند برکت در ایشان پدیدار گشت ، و گوسفندان ایشان شیر آور شد و روز تا روز خیر در ایشان زیاده بود و حلیمه همی خواست تا از آن حضرت اصغای کلمه کند اول سخنی که شنید این بود ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قُدُّوساً قُدُّوساً وَ قَدْ نَامَتِ الْعُیُونُ وَ الرَّحْمَنُ لا تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَ لا نَوْمٌ﴾ و آن حضرت هرگز محتاج بغسل و تطهیر نشد و هرگز از وی مدفوعی دیده نگشت چه در زمین اندر می شد و در روز هفته و ماه چنان بالیده (2) می گشت که مشابهت با دیگر طفلان نداشت و هرگز

ص: 93

با طفلان ببازی نشد و ایشان را نیز از بازی باز می داشت و هرگز بدست چپ چیزی اخذ نفرمود و چون زبانش گشوده شد بهر چه دست بردی «بسم الله» گفتی و حلیمه چندان که آن حضرت با وی بود شوهر را در کنار خویش نمی گذاشت ، و هر روز نوری چون آفتاب بدان حضرت فرود شده غاشیه (1) او می گشت و هر روز دو مرغ سفید بگریبان او در رفته ناپدید می گشت چون دو سال از مدت آن حضرت بگذشت؛ حلیمه او را بمکه آورد و بخدمت آمنه سپرد و چون برکت از آن حضرت یافته بود در دل همی خواست تا وسیله انگیز دو جنابش را دیگر باره بمنزل خود برد ، عرض کرد که ای آمنه . آب و هوای مکه نیکو نباشد ، و بیش تر وقت مرض و بادر این اراضی ظاهر گردد، و من بر این طفل سخت ترسانم، اگر اجازت دهی و بازش بمن گذاری او را دیگر باره بخانه خویش برم ، و نیکو بدارم . الحاح فراوان فرمود تا اجازت یافت و آن حضرت را برداشته بخانه خویش شتافت و مدتی دیگر بداشت چنان که مذکور خواهد شد، همانا بعضی از مورخین بر آنند که «شیما» بعد از مبعث رسول الله ایمان آورد و در اسلام حلیمه خلاف کرده اند و این سخن با آن همه آیات که حلیمه مشاهده کرد و آن سعادت ارضاع که او را روزی شد استوار نباشد ، و نیز بعضی از محققین اسلام او را تصریح کرده اند (2)

و مدت سلطنت او نوزده سال بود

و عموم مردم را از سختی جور و ظلم برهاند و بر ذمت نهاد که همه ساله خراج یمن بحضرت قیصر فرستد. سطایانس گفت که مردم حبش بر شریعت عیسی علیه السلام زیستن کنند و ما را نيز کيش ترسایانست از این روی من سپاه بدو نفرستم، اگر خواهی از بهر تو بدو نامه کنم تا اگر بر تو ستمی رفته است بردارد ذویزن :گفت: این ستم که بر من حمل شده بنامه تو بر نخیزد و از نزديك او مراجعت نموده روی بحضرت کسری نهاد و طی مسافت کرده بحیره اندر آمد . و در این وقت بحكم انوشیروان عمر و بن هند حکومت حيره داشت پس ذويزن بنزديك او شد و باز نمود که بدو چه رسیده است و گفت: بنزديك قيصر شدم و مرا انصاف نداد، اکنون بحضرت نوشیروان می روم باشد كه ملك الملوك عجم داد من ،دهد عمر و بن هند او را بشناخت و بدانست که نسب او با حمیر منتهی شود و خود نیز نژاد بحمیر می برد. لاجرم بر حال او رقت کرد و خواست تا کین او باز جوید و بر دشمنانش چیرگی دهد پس او را بزرگوار داشت و گفت ، روزی چند بنزديك من سكونت فرمای که مرا هر سال بدرگاه کسری باید رفت و زمان شدنم بدان حضرت نزديك شده ، چون هنگام فراز آید تو را با خویشتن بحضرت برم و داد تو را از کسری بخواهم و ذويزن از این گفته شاد شد و ببود تا هنگام شدن (1) او برسید، پس عمرو بن هند او را برداشته بدرگاه انوشیروان آمد و نخست ذویزن را در سرای خویش بگذاشت و خود بنزديك كسرى آمد و روزی چند با کسری بگذاشت و در کار شراب و شکار و طعام مرافقت نمود ، و ملازمت کرد تا روی دل کسری را با خویش آورد ، و در سخن کردن گستاخ شد ، پس حدیث ذویزن را با انوشیروان در میان نهاد و اجازت گرفت که او را در پیشگاه حضور در آورد ، پس روزی در بارگاه پادشاهی انوشیروان بر تختی زرین که هر چهار ستون با یاقوت سرخ مرصع بود ، جای کرد و آن تاج گوهر آگین که از نهایت گرانی با سلسله برفراز سر او بداشته بودند ، و سر آن سلسله با آسمانه خانه محکم کرده بودند از سر بنمود ، و دیگر ادوات حشمت و بساط جلالت که او را بود آراسته فرمود ، پس حکم داد تا ذویزن در آید ، و چون او ببارگاه ملك الملوك عجم در آمد و آن آئین و حشمت بدید چشمش خیره و خردش پریشان گشت ، و از هیبت ملك پایش

ص: 96

بسر آمد و بر وی در افتاد.

انوشیروان فرمود بر گیرید او را پس ملازمان حضرت او را بپای داشتند و بانجمن کسری در آوردند . عمرو بن هند در پیش تخت نوشیروان نشسته بود و جز او همه کس بپای بود، چون ذویزن برسید عمرو بن هند از جای بجست و او را برتر از خویشتن بنشاند انوشیروان دانست که او مردی بزرگست ، او را فراتر خواند و بزبان ، او را بنواخت و چون بنشست از حال او پرسش نمود و گفت: بکدام حاجت این راه دور در نوشتی؟ (1)

ذویزن چون این بشنید از جای خود فراتر شده بمیان مجلس اندر آمد و دو زانو زده بر پادشاه ثنا گفت و از صیت (2) عدل و داد او که در جهان پراکنده است یاد کرد و گفت : ايملك ، مرا نسب از خاندان تبابعه یمنست، پدران من پادشاهان بودند حبشه بیامد و ملك از ما بستد و بر رعیت ستم کرد و بر ما ستم ها رفته از خون و خواسته (3) و حرمت که شرم دارم در حضرت ملک زبان بدان آلوده سازم ، و امروز بزنهار تو آمده ام و از تو فریاد خواهم که بسپاهی مرا مدد دهی تا دشمن را از خانه خویش برانم ، و اراضى يمن را با ملك تو پيوسته گردانم. ملك عجم را بر ذويزن و ریش سفید او دل بدرد آمد و آب در چشم بگردانید و گفت : ای پیر ؛ نیکو سخن کردی و همه بر صدق گفتی و دل مرا بدرد آوردی اما بحکم عدل و شریعت سلطنت، پادشاه باید نخستین مملکت خویش را نیکو ،بدارد و آن گاه طلب ملك ديگر كند ، مملکت یمن از این پادشاهی دور است و زمین بادیه و حجاز بمیانه اند راست و از سوی دیگر دریا میانجی است ، و سپاه از دریا عبور دادن هم کاری صعب است مرا در این کار اندیشه باید کردن ، تو اکنون بنزد من جای کن که هیچ از خواسته و نعمت با تو دریغ ندارم تا کارها راست کنم و مقصود ترا در کنارت نشانم و بفرمود تا ده هزار درم حاضر کرده بدو عطا دادند. ذویزن آن درم بگرفت و از حضرت ملك بیرون شد و همی بیفشاند و برفت تا مردمان بر گرفتند ، چون بسرای خود آمد چیزی با او نبود

ص: 97

این خبر بنوشیروان بردند و چون روز دیگر ذویزن بدر گاه آمد، کسری با وی گفت با عطای ملوک آن نکنند که تو کردی سخت درم مرا خار گرفتی و بر خاك و خاره (1) افشاندی . ذویزن عرض کرد که من آن از در شکر خداى كردم كه روى ملك مرا بنمود و آواز او مرا بشنوانید، و زبان مرا با او بسخن آورد، همانا آن مملکت که مرا بوده خاکش همه زر و سیم است ، و هیچ کوه در آن نیست که کان (2) زر و سیم نباشد ، اگر پادشاه مرا نصرت کند آن مملکت بدست کنم و درد دل من برخیزد. نوشیروان گفت: صبر کن تا در حاجت تو بنگرم و ترا چنان که تو خواهی باز گردانم ، و دیگرباره او را عطا داد و بزرگوار داشت اما ذویزن را بخت موافقت نکرد و توفیق انتقام نیافت ، ده سال در حضرت کسری روزگار برد و عاقبت زمانش فرا رسیده بمرد ، و این کینه از دودمان ابرهه فرزندش سیف بجست، چنان که در جای خود مذکور خواهد شد.

مع الحديث : يكشوم بعد از پدر مدت دو سال بپادشاهی روز گذاشته اجلش فرا رسید و رخت بسرای دیگر کشید (3)

شن فودی کاوز و در ماچین یکی از امراء بزرگ مملکت بود و نسب با خاندان سلاطین داشت و روزگاری از در آن بود که فرصتی بدست کند و سلطنت ماچین را فرو گیرد ، در این وقت که دولت سون که شرح حالش مرقوم شد سستی گرفت شن فودی کار بکام کرد و لشگری در خور جنگ ساز داده بيك ناگاه از کمین بیرون تاخت و با سون نبرد آغازیده بر او غلبه جست و از تخت ملکش بزبر آورده خود بجای او متکی آمد و سلطنت از او بخاندان وی انتقال یافت و مدت ملك شن فودى سه سال بود

دریاب که دو مرد سفید جامه در رسیدند و او را گرفته بفراز کوه شدند و شکمش بشکافتند، هم اکنون تا تو او را دریابی زنده نخواهد بود حلیمه با شوهر بی دستار (1) و كفش بجانب کوه دویدند، و چون برسیدند آن حضرت را سالم و خندان یافته سر و چشمش ببوسیدند و گفتند : چه پیش آمد ترا ؟ فرمود که دو تن سفید جامه بر من در آمدند همانا جبرئیل و میکائیل بودند در دست یکی طشتی از زمرد پر برف بود و مرا در ربوده بفراز کوه آوردند و یکی سینه مرا چاک داد و دست برده احشای (2) درون مرا بر آورد و بدان برف شستشو کرده بجای خود گذاشت و آن دیگر دست فرا برده قلب مرا از جای بر آورد و دو نیمه ساخت نکته سودائی که با خون آلایش داشت بر گرفت و بینداخت و گفت : « هَذَا حَظُّ اَلشَّیْطَانِ مِنْکَ یَا حبيب الله» و بعد از آن اندرون دلم را بچیزی که با خود داشتند بپرداختند (3) و بجای خود نهادند، و خاتمی (4) از نور بدان بر زدند که هنوز خوشی آن در عروق و مفاصل من سایر است، آن گاه یکی با دیگری گفت او را باده کسی از امت او موازنه کنید. چون وزن دادند من افزون آمدم؛ بدین گونه با صد هزار کس موازنه کردند هم افزون بودم، پس گفت بگذار او را که از تمامت امت فزون آید، پس میان چشمان مرا ببوسیدند و گفتند یا حبیباه بیم ،ممکن اگر بدانی برای چه نیکوئی ها آمده چشم تو روشن گردد، پس مرا بگذاشتند و بسوی آسمان شدند، اگر خواهی با تو بنمایم که از کجا بدرون رفتند، حلیمه او را بر داشته بخانه آورد شوهر و خویشان با او گفتند که این طفل را بنزديك عبدالمطلب رسان پیش از آن که داهیه ای (5) در آید، همانا این كودك را جن گرفته است.

پس حلیمه با شوهر آن حضرت را برداشته روانه مکه شدند، ناگاه هاتفی ندا داد که ربیع (6) خیر و امان از بنی سعد بیرون می رود ، وقت تو خوش ای بطحا که نو روبها باز تو خواهد آمد و بدان برکت محروس خواهی بود ، بالجمله چون دروازه مکه رسیدند حلیمه آن حضرت را بنشاند و خود از بهتر حاجتی بدر شد و چون باز آمد او را نیافت فریاد بر کشید و بهر جایش جست، اثری ندید ، ناچار بنزد عبدالمطلب آمد و این خبر بداد

ص: 100

عبد المطلب بیرون شده بکوه صفا بر آمد و فریاد بر کشید که ای آل غالب قریش اجابت کردند و بر او مجتمع شدند فرمود که فرزند من مفقود شده او را طلب باید کردن پس همگی سوار شدند و از هر جانب فحص همی کردند و او را نیافتند ، عبدالمطلب بدرون حرم آمد و هفت نوبت طواف کرده این رجز بخواند

بهره و نصیبی از بهر شیطان بوده باشد که آن را ملایکه رفع کنند نعوذ بالله من مكايد الشيطان (1)

بالجمله: چون آن حضرت را بنزد آمنه آوردند ام ايمن حبشيه كه كنيزك عبد الله علیه السلام بود و «برکه» (2) نام داشت و بميراث بمحمد صلی الله علیه و آله رسیده بود بحضانت و نگاه داشت او پرداخت و هرگز رسول الله را ندید که از گرسنگی و تشنگی شکایت کند هر بامداد شربتی از زمزم بنوشیدی و تا شامگاه هیچ طعام نطلبیدی و بسیار بود که چاشتگاه بر او عرض طعام می کردند و اقدام بخوردن نمی فرمود عليه الصلوة والسلام (3)

مکروه داشت و عزم برتافته بسوی قسطنطنیه کوچ داده . بنزد مطایانس شده از وی نصرت جست.

قیصر در جواب گفت، اگر خواهی از بهر تو نامه بمسروق نویسم تا جور از تو بر گیرد ، همانا او بر شریعت عیسویانست و با من هم کیش است ، من لشگر بر سر چنین کس نفرستم ، و این سخن از این پیش با پدر تو نیز گفتم : سیف گفت اگر دانسته بودم پدر من از این درگاه نومید رفته هرگز بدین جا نیامدم و روی بر تافته آهنگ حضرت کسری کرد و گفت: اگر نصرت یابم و اگر نه بر سر گور پدر بنشینم تا بمیرم و بدرگاه انوشیروان آمد و یک سال ببود و هر روز بامداد بر در کسری آمده بنشست تا شب در آمد و هر شبانگاه بر سر گور پدر رفته بگریستی و سپیده دم بدرگاه کسری آمدی تا با دربانان آشنا گشت و بدانستند که او پسر ذویزن است، اما کسی حال او با پادشاه نتوانست مکشوف داشت: از قضا بامدادی انوشیروان بر در سرای خویش عبور می کرد ، سیف بپای خواست و عرض کرد که سلام بر ملک عزیز بزرگوار از مل کزاده ذلیل خاکسار که بامید ملك يك سال بر در او نشسته ای پادشاه عادل دادگر عدل تو جهان را فرو گرفت و مرا نزد تو حقی و میراثی است بفضل خویش داد من بده انوشیروان بگذشت و بسرای خود در آمده او را بخواند و گفت: چه کسی و ترا نزد من چه حقست ؟ عرض کرد که من پسر پیر یمانی ام که بدرگاه تو آمد و از تو نصرت جست و تو او را وعده خیر کردی و ده سال در این حضرت بماند تا بمرد، اکنون آن وعده که پادشاه او را داد حق من و ميراث منست کسری را دل بد و بدرد آمد و گفت . راست گفتی تو نیز صبر کن تا در کار تو نيك بنگرم و فرمود تا ده هزار درم بدو عطا دادند . سيف آن سيم بگرفت و بر خاك و خاره (1) بیفشاند و همی برفت تا مردمان جمله را بر گرفتند ، و آن گاه که بمقام خویش رسید چیزی با وی نبود

دیگر کسری با او گفت : چرا عطای مرا خوار داشتی و آن درم بریختی؟ عرض کرد که من از شهری آمده ام كه خاك آن در مست ، اگر ملك الملوك مرا نصرت كند تا

ص: 103

مملکت از دشمن بازستانم هم خاک این شهر درم کنم. نوشیروان فرمود : همانا تو پسر پیرمرد یمانی هستی زیرا که او نیز چنین کرد و چنین گفت و از پس آن با صنادید حضرت از بهر حاجت سیف سخن کرد و فرمود مکروه دارم که او را نصرت نکنم و اگر لشگر خویش با او فرستم و از دریا عبور دهم تهاونی از بهر لشگر کرده باشم، چاره این کار چیست؟ موبد موبدان عرض کرد که پادشاه را بسیار کس بزندان اندر است که کشتن ایشان واجب باشد ؛ تدبیر صواب آنست که این جماعت را از زندان بر آورده ملازم رکاب سیف فرمائی اگر ایشان را در بحر آفتی رسد بسزای خویش رسیده باشند و اگر بسلامت عبور کردند و بر یمن غلبه جستند مملکت پادشاه افزون خواهد بود . این رأی را استوار بداشت و حکم داد تا زندانیان را بر آورده شماره کردند ، هشت صد تن بر آمد و در میان ایشان مردی هشتاد ساله بود که «و هرز» (1) نام داشت ، و در عجم مانند وی کمان دار نبود ، و در حسب و نسب از آن جمله برتری داشت.

انوشیروان آن جماعب را ساز و صلاح داد و تیر و کمان عطا کرده چه ایشان کمان داران بودند. آن گاه وهرز را بدان جمله سپهسالار کرد و آن جماعت را ملتزم رکاب سیف ساخت و ایشان را بسوی یمن گسیل داشت. پس آن جماعت طی مسافت کرده بکنار بحر آمدند و هشت کشتی راست کرده هر صد تن بيك سفينه در آمدند و کشتی براندند ، در بحر کشتی غرق شد ، پس وهرز و سیف با شش کشتی و شش صد مرد در کنار اراضی یمن از بحر بیرون شدند ، و این خبر بمسروق بردند

پادشاه یمن نخست جاسوسان فرستاد و عدد و عدت ایشان را بدانست ، و دل، استوار کرد ، پس رسولی بسوی و هرز گسیل فرمود و پیام داد که بد کردی بدین جا شدی ، اين كودك كه پسر ذويزنست تو را و ملك عجم را بفریفت و اگر نه تو مردی پیر و مجر بوده، اگر عدد سپاه من بدانستی هرگز بدین مقدار آهنگ جنگ من نکرده اکنون اگر خواهی تو را زاد دهم تا ماجعت کنی، و اگر خواهی

ص: 104

نزد من باش هم نیکوت بدارم وهرز گفت یک ماه مرا زمان ده تا در كار خويش نيك اندیشه کنم ، مسروق او را مهلت نهاد و از بهر علوفه و آزوقه بفرستاد وهرز علفه او را پذیرفتار نگشت و گفت باشد که مرا با تو جنگ باید کردن نمی خواهم از تو حقی بر من واجب شود و از آن پس وهرز براست کردن سلاح و اعداد جنگ مشغول شد و سيف بحمیریان کس فرستاد و ایشان را بسوی خود طلب داشت ، در اندك مدت پنج هزار کس با او گرد آمدند و در این وقت آن مدت که مسروق بمهلت نهاده بود بپایان رفت، پس کس نزد وهرز فرستاد که کدام اندیشه ترا اختیار افتاد؟ وهرز گفت : من جنگ اختیار کردم : و دل بر حرب نهادم مسروق بر آشفت وده هزارتن از لشگریان را با پسر خویش بجنگ و هرز بفرستاد، از این سوی نیز و هرز را پسری بود او را با تیراندازان عجم باستقبال جنگ مأمور ساخت ، چون هر دو سپاه زمین جنگ تنگ کردند تیراندازان عجم کمان ها گشاد دادند و سپاه حبش را دست تیر و کمان نبود ، لاجرم مقهور شده پشت با جنگ کردند ، و از میانه تیری بر پسر مسروق آمده جان بداد، و از این سوی نیز چنان افتاد که پسر وهرز در قفای هزیمتیان می تاخت از دنبال مردی حبشی همی اسب براند، ناگاه او را اسب بکشید و بمیان دشمنان در برد ، و اعدا از اطراف بیرون شده او را بکشتند

بالجمله: هزیمت شدگان حبش بنزد مسروق شدند ، جهان در چشم او تاريك شد و از درد پسر سخت بنالید و لشگرهای خود را از اطراف بخواند تا صد هزار کس بر وی جمع شد ، بی آهنگ حرب کرد، از این سوی وهرز که نیز پسر کشته بود کشتی های خویش را بسوخت و هر ثروت و سلب (1) که لشگریان را بود بآب غرقه ساخت ، و هر خوردنی که در لشگرگاه بود بدریا در افکند و افزون از یک روزه قوتی باقی نگذاشت آن گاه سپاه عجم را مجتمع ساخت و گفت . این ها همه بدیدید و دانستید که راه فرار از بهر شما بدست نیست و افزون از یک روز خوردنی میسر نیست ، نان و جامه شما آنست که در لشگرگاه دشمن شماست ، اگر این سپاه حبش بر شما غلبه کند من پیش از آن که بدست دشمن اسیر شوم خود را هلاك كنم ، و اگر نه مردانه بکوشید و

ص: 105

نصرت کنید از نو زندگانی یابیم سپاه عجم با او پیمان دادند و سوگند محکم کردند که تا جان در آن دارند از کوشش و کشش باز نمانند پس روز دیگر مسروق با سپاه خویش برسید و صف جنگ راست کرد ، وهرز نیر تیر انداز آن عجم را بفرمود رده شدند و خود ایروان را بر کشیده عصابه (1) بر پیشانی بست تا چشمش تواند دید و :گفت : با من بنمائید که مسروق در کجاست و کدام است ؟ با او گفتند : اينك بر پشت فیلی سوار است . و تاجی زرین بر سر دارد و یاقوتی سرخ در برابر پیشانی او از تاج فروغ دهد . وهرز آن یاقوت بدید و گفت : بگذارید او را که فیل مرکب ملوکست تا از آن فرود آید. چون زمانی بگذشت ، باز فحص حال او کرد، گفتند: اينك بر اسبی نشسته، گفت هم او را بگذارید که اسب ، مرکب عزتست و لختی دیگر ببود و آن گاه پرسش کرد گفتند ، اينك بر استری سوار است گفت: استر پسر خر است و خر مرکب ذل (2) است و کمان بر گرفت و تیر بر نهاد و گفت : قبضه کمان من برابر آن یاقوت کنید که بر پیشانی اوست ، و چون این تیر بیندازم ، اگر لشگر او از جای بجنبند و بجنگ در آیند شما نیز بجنگ در آئید و بدانید که تیر من خطا کرده و یک چوبه تیر دیگر بمن دهید ، و اگر لشگر او گرد وی در آیند ، بدانید که زخم یافته ، پس ایشان را تیر باران کنید و آن گاه حمله بیفکنید . این بگفت ، و كمان را بقوت خویش تمام بکشید و آن تیر گشاد داد و راست بر آن یاقوت زد و دو نیمه ساخته از تاج بگذشت و بر سر مسروق گذر کرده از استرش در انداخت ، و سپاه حبشه از جای جنبیده گرد او در آمدند ، و سپاه عجم تیر باران کردند و همی مرد و مرکب بخاك افکندند ، پس تیغ ها بر کشیده بدیشان تاختند و خلقی عظیم بکشتند .

در این وقت سیف با وهرز گفت که در این سپاه از حمیریان و خویشان من و عرب فراوانست ، بفرمای جز از سپاه حبشه کس نکشند. پس وهرز حکم داد تا همی از سیاهان کشتند تا از ایشان کم تر کسی بماند. و روز دیگر آهنگ دار الملك صنعا کردند و چون وهرز بدروازه دار الملك رسيد گفت : رايت من هرگز خمیده نشود ، پس بفرمود

ص: 106

دروازه شهر را خراب کردند و علم او را همچنان راست بدرون بردند ، در این وقت سیف بن ذی یزن این شعرها بگفت:

بود و کار دربانان و دوندگان می کردند

بالجمله: چون نام سیف بسلطنت بلند شد و اراضی حجاز و بادیه را فرو گرفت مردم عرب از هر جانب بسوی او همی شدند و او را بسلطنت تهنیت همی گفتند و او هر کس را جداگانه جایزه همی داد از قریش عبد المطلب بن هاشم که سید قبیله بود و امية بن عبد شمس و عبدالله بن جذعان و اسد بن خويلد بن عبدالعزى و وهب بن عبد مناف و جمعي دیگر از وجوه قریش بسوی صنعا شدند و چون خبر ورود ایشان را بسیف بردند آن جماعت را بنزديك خويش طلب داشت و با هر يك اظهار مهر و حفاوتی جداگانه کرد، از میانه عبد المطلب گفت : اى ملك اگر اجازت رود سخنی چند بتهنیت گویم سیف گفت: اگر از آن چه بنزديك ملوك گويند توانی بگوی، پس عبد المطلب پیش شده آغاز سخن کرد و گفت :

﴿إِنَّ اللَّهَ أَحَلَّکَ أَیُّهَا الْمَلِکُ مَحَلًّا رَفِیعاً صَعْباً مَنِیعاً شَامِخاً (1) بَاذِخاً وَ أَنْبَتَکَ مَنْبِتاً طَابَتْ أَرُومَتُهُ (2) وَ عَذُبَتْ جُرْثُومَتُهُ (3) وَ ثَبَتَ أَصْلُهُ وَ سَبقَ فَرْعُهُ فِی أَکْرَمِ مَوْطِنٍ وَ أَطْیَبِ مَعْدِنٍ فَأَنْتَ أَبَیْتَ اللَّعْنَ (4) مَلِکَ الْعَرَبِ وَ رَبِیعَهَا الَّذِی تُخْصِبُ (5) بِهِ وَ أَنْتَ أَیُّهَا الْمَلِکُ رَأْسُ الْعَرَبِ الَّذِی لَهُ تَنْقَادُ وَ عَمُودُهَا الَّذِی عَلَیْهِ الْعِمَادُ وَ مَعْقِلُهَا (6) الَّذِی یَلْجَأُ إِلَیْهِ الْعِبَادُ سَلَفُکَ خَیْرُ سَلَفٍ وَ أَنْتَ لَنَا مِنْهُمْ خَیْرُ خَلَفٍ فَلَنْ یَخْمُلَ (7) مَنْ أَنْتَ سَلَفُهُ وَ لَنْ یَهْلِکَ مَنْ أَنْتَ خَلَفُهُ نَحْنُ أَیُّهَا الْمَلِکُ أَهْلُ حَرَمِ اللَّهِ وَ سَدَنَهُ (8) بَیْتِهِ أَشْخَصَنَا (9) إِلَیْکَ الَّذِی (10) أَبْهَجَنَا مِنْ کَشْفِکَ الْکَرْبَ الَّذِی (11) فَدَحَنَا فَنَحْنُ وَفْدُ التَّهْنِئَهِ لَا وَفْدُ الْمَرْزِئَهِ ﴾

چون این تهنیت بدین طلاقت بگفت ، و این تحیت ، بدین بلاغت بیاراست سیف گفت : تو کیستی و نام تو چیست؟ فرمود : من عبدالمطلب بن هاشم ، فرمود: فرزند

ص: 108

خواهرمائی چه مادر او از قبیله بنی النجار بود ، آن گاه، عبدالمطلب را بنزديك خويش طلب داشت و گفت : مرحبا و اهلا و ناقة و رحلا و مستنا خاً (1) سهلا و ملكا و نحلا (2) و آن جماعت را در دار ضیافت خویش فرود آورد و خوردنی و آشامیدنی از بهر ایشان بیاراست و یک ماه از آن گروه یاد نکرد ، آن گاه عبدالمطلب را طلب داشت و مجلس را از بیگانه بپرداخت و گفت : می خواهم با تو سری بگویم که تاکنون با هیچ کس ظاهر نساخته ام و چون ترا معدن آن سر می دانم از تو پنهان نخواهم داشت ، اما تو باکس آشکار مکن ، همانا در کتب متقدم به امری عظیم ره کرده ام که شرف حیات و فضیلت ممات و از بهر جميع مردم خاصه از برای قبیله تو عبدالمطلب گفت : آن چیست و چگونه است؟ فقال: ﴿اذا وَلَدُ غُلَامُ بالتّهامة بَيْنَ كَتِفَيْهِ شَامَةُ (3) كَانَتْ لَهُ الاماته وَ لَكُمْ بِهِ الزعامة (4) الَىَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾ عبدالمطلب گفت : أبيت اللعن ، مرا شاد کردی و بهترین خبر دادی اگر هیبت ملك مانع نبود سئوال می کردم که از بهر من چه شرف و شادی حاصل خواهد بود و بر سرور خویش می افزودم ، سیف گفت : ﴿هَذَا حِینُهُ الَّذِی یُولَدُ فِیهِ أَوْ قَدْ وُلِدَ؛اِسْمُهُ مُحَمَّدٌ یَمُوتُ أَبُوهُ وَ أُمُّهُ وَ یَکْفُلُهُ جَدُّهُ وَ عَمُّهُ،وَ قَدْ وُلِدَ سِرَاراً وَ اللَّهُ بَاعِثُهُ جِهَاراً وَ جَاعِلٌ لَهُ مِنَّا أَنْصَاراً،یَعِزُّ بِهِمْ أَوْلِیَاؤُهُ وَ یَذِلُّ بِهِمْ أَعْدَاؤُهُ،وَ یُضْرَبُ بِهِمْ النَّاسُ عَنْ عُرْضٍ (5) وَ یُسْتَفْتَحُ بِهِمْ کَرَائِمُ (6) الْأَرْضِ؛یَکْسِرُ الْأَوْثَانَ وَ یُخْمِدُ (7) النِّیرَانَ وَ یَعْبُدُ الرَّحْمَنَ وَ یَزْجُرُ الشَّیْطَانَ،قَوْلُهُ فَصْلٌ،وَ حُکْمُهُ عَدْلٌ، یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَفْعَلُهُ، وَ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُبْطِلُهُ﴾ عبدالمطلب از کلمات سیف دانست که طفلی که بنام محمّد است یا متولد شده یا عن قریب متولد شود و مادر و پدر او بمیرد و تربیت او جد او عم او کند و او را خدای مبعوث گرداند تا دوستانش را عزیز و دشمنانش را ذلیل فرماید بتان را بشکند و آتشکدها بنشاند و کار او همه بر عدل باشد: پس از این سخنان سخت شاد شد و لختی سیف را پوزش نمود

ص: 109

دیگر باده خواستار آمد که از این روشن تر سخن آرد، پسر ذی یزن فرمود . ﴿وَ الْبَيْتِ ذِى الْحُجُبِ وَ الْعَلَامَاتُ وَ النَّصَبِ أَنَّكَ يَا عَبْدَ الْمُطَّلِبِ لِجِدِّهِ غَيْرِ كَذَبَ﴾ یعنی ای عبدالمطلب قسم بخانه خداى و علامات آن که تو جد اوئی عبدالمطلب چون این سخن شنید از بهر سجده شكر روى بر خاك نهاد و بر نداشت ، سیف گفت : سر از خاک بردار و باش تا آن چه ذکر کرده شد معاینه کنی ، عبدالمطلب سر بر داشت و گفت : اي ملك ، اينك مرا فرزند زاده ایست که محمّد نام دارد پدر و مادرش وفات کرده جد و عمش کفالت او کنند و چنان دانم که او را شأنی عظیم است سیف گفت. این هموست که من گویم ﴿فَإِنِّی لَسْتُ آمَنُ أَنْ تَدْخُلَهُمُ اَلنَّفَاسَهُ (1) مِنْ أَنْ تَکُونَ لَهُ اَلرِّئَاسَهُ فَیَطْلُبُونَ لَهُ اَلْغَوَائِلَ (2) وَ یَنْصِبُونَ لَهُ اَلْحَبَائِلَ (3)﴾ سخنان مرا از همراهان خویش مخفی بدار ویهود را از حال او آگهی مده که دشمنان ویند ، اگر می دانستم که مرگ مرا مجال می دهد از بهر نصرت او با مردم خود بمدینه می شدم زیرا كه دار الملك او يثرب خواهد بود و امر وی در آن جا محکم خواهد گشت و هم در آن خاک مدفون خواهد شد و اگر بیم نداشتم که از بهر آفتی باشد ، هم اکنون سر او را آشکار می ساختم و پرده از این راز بر می گرفتم تو اکنون از این جا بشهر خویش شود در حفظ و حراست او استوار باش ، این بگفت آن گاه همراهان عبدالمطلب را طلب داشت و هر يك داده غلام و ده كنیز و دو جامه از بردیمانی عطا كرد و نيز هر يك راصد شتر و پنج رطل و ذهب و ده رطل (4) سیم و کرشی (5) از عنبر بداد و ده مساوی آن چه باین جمله بذل کرده بود در حضرت عبدالمطلب هديه فرمود و امية بن عبد شمس این شعرها در مدح سیف انشاد کرد

فلما وافقت صنعاء سارت *** بدار الملك و الحسب العريق (1)

الى ملك يدرلنا العطايا (2) *** بحسن بشاشة الوحه الطليق

و امیة بن ابی الصلت نیز این شعرها در مدح پسر ذی یزن کرد و از او عطای فراوان گرفت :

فاشرب هنياً عليك الناج مرتفقاً *** في رأس غمدان دار منك محلالا (1)

و اشرب هنيئاً فقد شالت تعامتهم (2) *** و أسبل اليوم في ردئيك (3) اسبالا

بالجمله : سيف بن ذي يزن عبدالمطلب را بدورء کرد و گفت : اگر توانی چون امسال بسر شود هم بنزديك من آی تا دیگر باره دیدار تو تازه کنم . پس عبدالمطلب روانه حجاز شد ، اما سیف را از پس او زیستن نماند از این روی که چون بدان سیاهان که در حضرت او بودند ایمن شد و نیکو خدمتی های آن جماعت استوار داشت ، روزی چنان افتاد که با ملازمان حضرت کوچ می داد و این حشیان در پیرامون او پیاده دوان بودند، و چنان این کار داشتند که از اسب دونده بازپس نمی شدند ، ناگاه سیف اسب بر انگیخت و لختی بتاخت و این سیاهان از پس او بدویدند که هیچ از اسب او باز نماندند چون مقداری از سواران خویش دور افتاد آن سیاهان گرد او را فرو گرفتند و با حربه های خود او را بکوفتند تا بهلاکت رسید ، آن گاه سپاه او را پراکنده ساختند و مردم حبش از پس قتل سیف از هر گوشۀ سر بر کردند؛ و از حمیریان و خویشان پسر ذوالیزن جمعی كثير بكشتند ، و كار ملك را آشفته ساختند و مدت پادشاهی سیف در یمن یک سال بود. (4)

پیغمبر را برداشته باتفاق ام ایمن که «حاضنه» (1) آن حضرت بود روانه مدینه گشت و در دار النابغه که هم مدفن عبد الله بن عبدالمطلب در آن جا است ، یک ماه سکون اختیار فرمود و خویشان خود را دیدار کرد ، و از آن جا بسوی مکه کوچ داد ، و هنگام مراجعت ، در منزل «ابوا» که (2) میانه مکه و مدینه است ، مزاج آمنه از صحت بگشت ، و هم در آن منزل در گذشت ، جسد مبارکش را در آن جا بخاک سپردند ، و این که امروز قبر آمنه را در مکه نشان دهند گروهی بر آنند که از «ابوا» بمکه نقل کردند .

بالجمله: چون آمنه عليها السلام وداع جهان گفت ام ایمن رسول الله صلی الله علیه و اله را بر داشته بمكه آورد و عبدالمطلب آن حضرت را در بر گرفته رقت فرمود ، و از آن پس خود بکفالت و تربیت آن حضرت پرداخت و هرگز بی او خوان (3) ننهادی و دست بخوردنی نبردی . گویند : از بهر عبدالمطلب فراشی (4) بود که هر روز در ظل کعبه می گستردند و هیچ کس از قبیله وی بر آن و ساده (5) پا نمنیهاد تا این که عبدالمطلب بیرون می شد و بر آن فراش می نشست و قبیله او بیرون از آن و ساده جای بر زمین می کردند ، اما حضرت رسول صلی الله عله و آله چون در می آمد بر آن فراش می رفت و عبدالمطلب او را در آغوش می کشید و می بوسید و می فرمود: ﴿ مَا رَأَیْتُ قُبْلَهً أَطْیَبَ مِنْهُ وَ لاَ جَسَداً أَلْیَنَ مِنْهُ﴾ روزى یکی از نزدیکان عبدالمطلب چون نگریست که پیغمبر بی دهشت بر آن و ساده می شتابد خواست تا زمان نصیحت آن حضرت را منع کند عبدالمطلب مکروه داشت و گفت : بگذار که او در نفس خود شرفی احساس می کند، زود باشد که بدان شرف ارتقا جوید که هیچ کس از عرب پیش از وی آن محل نیافیه باشد ، و بعد از او نیز نیابد .

روزی جمعی از قبیله بنی مذحج (6) که در علم قیافه دستی تمام دارند در خدمت عبدالمطلب عرض کردند که این فرزند را نیکو بدار که ما هیچ قدم را ندیده ایم اشبه

ص: 114

از قدم او بقدمی که اثرش در مقام ابراهیم است ندیده ایم.

عبدالمطلب با ابوطالب فرمود : این حدیث را بشنود در پرستاری او سعی جمیل فرمای و در این وقت عبدالمطلب قصد سفر یمن فرمود چنان که در ذیل قصه سیف بن ذر الیزن مرقوم افتاد (1)

نامش سایر است ، در بذل و سخا چنان بود که بخشنده تر از وی کس نشان ندهند، چنان که در میان عرب «اجود من حاتم» مثل گشت و شجاعتی انباز (1) این سماحت داشت هر وقت مقاتله کرد غلبه جست و هر گاه تاختن برد غنیمت آورد و هرگاه از او چیزی طلب کردند رد سئوال نفرمود هر گاه با قداح (2) مقامری (3) کرد، دست برد و هرگاه از حربگاه امیر آورد آزاد ساخت و هر گاه مال بدست او آمد ببخشید و شعر نیکو توانست گفت، چه دیوان اشعار او در میانست و با خدای سوگند یاد کرده بود که هر وقت بر دشمن غلبه جوید و خصم گرفتار او شود اگر پدر و مادر آن خصم جز وی فرزندی نداشته باشند ، او را نکشد و آزاد کند، اگرچه دشمن خونخواره باشد و از این جاست که خطاب به ماویه زن خود کرده و این شعر فرموده:

نشنید پس چنان دانست که بخواب ،شده در این وقت نگران بود، زنی را در پشت خیمه دید که ندا در داد که ای اباسفانه از نزد اطفال گرسنه بسوی تو آمده ام حاتم بی توانی گفت: بر و اطفال خود را بیاور تا ایشان را سیر کنم . ماویه از جای بخواست و گفت: از کجا سیر کنی و حال آن که کودکان خود را با قصه و افسانه بخواب کردی؟ حاتم چیزی نگفت و پیش شده اسب خود را بکشید و ذبح کرد و آتش بیفروخت و بر آتش افکند و با ماویه گفت: تو نیز کودکان خود را بیاورو با این کباب سیر کن و بر در خیمه هر يك از مردم قبیله بتاخت و از خواب برانگیخت و گفت بر سر این آتش جمع شوید مردم از هر سوی فراهم شدند و آن اسب را پاك بخوردند و حاتم خود در گوشه بنشست و همچنان گرسنه ببود و لب بدان کباب نیالود ، مردم طائی بر آنند که این جود را حاتم از مادر خود «غنینه» دختر عفیف طائی بارث داشت.

بالجمله: از قصه های حاتم باین چند سطر قناعت رفت، و بعضی از اخبار او و فرزندان او و فرزند زادگانش هر يك در جای خود مسطور خواهد شد ان شاء الله.

گویند تا باران بقدری که خواهید ببارد.

رقیه روز دیگر با هر که این خواب بگفت، در پاسخ سوگند یاد کرد که بحرمت حرم آن کس جز عبدالمطلب نیست پس جماعت قریش نزد عبدالمطلب فراهم شدند و شرح واقعه بگفتند ، و خواستار شدند تا بدعای باران بیرون شود

آن حضرت مسئول ایشان را باجابت مقرون داشت و محمّد صلی الله علیه و اله را با خود برداشت و از هر قبیله مردی ملازم خویش نموده طواف حرم بکرد و بکوه بوقبیس بر آمد و پیغمبر را بر دوش نهاد و دست بدعا بر داشت و گفت ای برارنده حاجات و کاشف بلیات و دانای غیر متعلم و عطا بخش غیر متنجل ، بازدارنده فقر، باز برنده اندوه ، این جماعت بندگان و کنیز كان ساحت حرم تواند از قحط و تنگی بتو شکایت آورده اند و حال آن که مواشی (1) ایشان هلاک شده آلهی فرو فرست باران نافع که گیاه برویاند و روزگار ما بدان خوش شود هنوز قصد فرود شدن از کوه نکرده بودند که رودها از آب باران روان شد قریش :گفتند هنياً لك يا ابا البطحا و رقيه درین قصه شعری چند بگفت:

نبوت آگهی داشت- چه آثار فراوان او را مشاهده می رفت (چنان که مرقوم شد) و هم شبی در حجر (1) خفته بود بخواب دید که از پشت او درختی بر رست و سر بر آسمان بر دو شاخ هایش مشرق تا مغرب بگرفت و نوری از آن پدید شد که هفتاد مساوی شمس بود و هر روز نورش افزون می شد ، و عرب و عجم آن را سجده می کردند و طایفه از قریش همی خواستند آن را قطع کنند ، و بر آن نزدیکی می جستند، پس جوانی که بهترین مردمان بود در دیدار و گفتار و آثار بیرون شده ، ایشان را می گرفت و پشت ایشان را در هم می شکست و چشم ایشان را بر می کند. عبدالمطلب دست همی بلند کرد که بشاخ های آن درخت رساند، آن جوان گفت: از برای تو نصیب نیست. گفت از: برای کیست این دولت؟ گفت: برای آن جمع که از شاخ های آن درخت آویخته اند پس عبد المطلب بیدار شد و بیم داشت و نزد کاهنۀ از قریش آمد و آن خواب بیان کرد کاهنه گفت: همانا از صلب تو ولدی مشرق و مغرب را فرو گیرد و پیغمبر شود عبدالمطلب از آن ترس باز آمد و مسرور گشت و آن گاه که اجلش نزديك شد و مرگش فرا رسید ابو طالب را طلب داشت و گفت: اى ابو طالب، حفظ کن این غلام را که بوی پدر نشنیده است و شفقت ما در ندیده است او را از جسد خود بمنزله کبد بدار ، همانا من ترك همۀ اولاد خود کردم و وصیت او را با تو می کنم و من ابصر ناسم (2) در حق او ، او را بلسان و مال و دست نصرت کن زود باشد که او سید قوم شود ، آیا وصیت مرا قبول کردی ؟ ابوطالب عرض کرد بلی ، فرمود دراز کن دست خود را و ابو طالب دست فرا داشت.

پس عبدالمطلب دست او را بگرفت و از وی عهد بستد و آن گاه گفت مرگ بر من سبك گشت ، امید داشتم که زنده مانم تا زمان او را در یابم و محمّد صلی الله علیه و آله را بر سینه خود بگذاشت و بگریست و دختران خود را که در آن مجلس حاضر بودند فرمود که بر من بگریید و مرئيه بگوئید و بخوانید که قبل از مرگ بشنوم و شش تن از دختران آن حضرت حاضر بودند بدین گونه : «اول» صفیه «دوم» بره (3) «سیم» عاتکه «چهارم» ام حکیم البيضاء

ص: 119

«پنجم» فاطمه (1) «ششم» اروی.

پس هر يك قصيده در مرثیه پدر بگفتند و بخواندند و چون آن جمله را نگاشتن از رسم تاریخ نگاران بیرون شود از هر قصيده يك دو بيت نگاشته آمد اما صفيه گفت :

تطويل الباع (1) شيبة ذا المعالى *** كريم الخيم محمود الهبات (2)

آن گاه امیمه سر بر داشت و لختی بگریست و این ابیات بخواند :

مننذر برادر عمرو بن هند است که شرح حالش مرقوم افتاد ، وی مردی تندخوی و زشت کردار بود و روزگار خود را همه بخمر و خمار و لهو و قمار می گذاشت چنان که مختصری از آن در ذیل حدیث عمرو بن هند و طرفه و متلمس باز نموده شد.

بالجمله: قابوس بعد از برادر حکمرانی حيره يافت و ملك الملوك عجم که در این وقت نوشیروان بود اراضی عراق عرب را بدو تفویض فرمود و منشور سلطنت بفرستاد تا در کار خویش استقلال یافت و مدت پادشاهی او در حیره چهار سال بود. عاقبت یکی از مردم بنی «یشکر» که کین او در خاطر می داشت فرصت بدست کرده جهان را از وجود او پرداخته کرد .

که از کبر پرهیز کنید که اصل فسادها کبر است و بسا نتیجه های زشت که از کبر زاید که همه از کبر زشت تر باشد ، همان فخر گفتن از کبر آمده است نه بینید که در انجمن . دیده ها از فخر کننده باز گردد و این خود ستودن نیز از کبر خواسته است و مرد خود ستای همیشه در جهل بماند و عار دارد که از کس کسب علم کند ، و مرد متکبر پیوسته رفعت طلبد و زیاد طلبی کند تا موجب دشمنی دوستان گردد، و دیگر متکبر چندان از در مجادله بیرون شود که جاهش بکاهد و خاطرها از او ملول گردد و دیگر با اهل شرف استهزا کند تا خدای را خشم گیرد و خلق نفور گردند ، دیگر از مردم پیوسته خواستار سلام و تحیت باشد و این موجب شود که مردم او را ندیده انگارند و بسوی او التفات نکنند ، و دیگر در کارها با کس مشورت نکند و آن موجب پشیمانی شود دیگر از صحبت خردمندان دامن در پیچد تا ضلالت و کسالت گریبانش بگیرد، چندان بدین گونه سخن کرد که شنوندگان همه یک دل و یک جهت او را درود گفتند و بسلطنت تحیت دادند، پس پادشاهی عجم بر هرمز راست بایستاد و او آئین نوشیروان پیش گرفت و بساط عدل بگسترد و داد رعیت همی داد، ظالمان را چنگال و دندان بکند داد ضعيفان را قوی دل ساخت دار الملك خویشتن را در مداین نهاد ، و هر سال چون تابستان بیامدی بنهاوند و دینور (1) سفر کردی و هنگام سفر مردی منادی در لشگرگاه ندا می داد که اگر اسب کسی بزمین بر زیاری (2) در رود یا کسی سنبله از زراعتگاهی کم کند سخط پادشاه خواهد دید و سرهنگی گماشته بود تا هر که خلاف فرمان کردی بدست او کیفر شدی از بهر آن که در رفتن و آمدن اوکس را زیان نرسد .

در سالی چنان افتاد که مرکب فرزندش خسرو پرویز از نخجیر گاه سر بکشید و بکشتمند مردی اندر رفت خداوند کشت آن اسب بگرفت و بدان سرهنگ برد که کیفر گناه کاران می فرمود قانوق بود که گوش و دم چنین اسب ببرند و هر زبان که کرده از خداوندش بگیرند و برعیت دهند.

مرد سرهنگ از پرویز بیندیشید و بیم کرد که گوش و دم اسب او ببرد، مرد زراعت

ص: 123

پیشه چون مماطله او در کار کیفر نگریست این خبر بهرمز برداشت ، شاهنشاه عجم در خشم شد و سرهنگ را طلب داشت و بفرمود تا اسب پرویز را گوش و دم ببرد و آن زیان که برعیت رسیده بشمار آرد و از پرویز زر بگیرد و بدو دهد. چون بریدن گوش و دم اسب از بهر پادشاه زاده قباحتی و شناعتی ،داشت بزرگان درگاه را بشفاعت انگیخت و سخن هیچ کس نزد هرمز مقبول نیفتاد ، عاقبت گوش و دم اسب ببریدند و آن زبان که رفته بود تاوان بستدند و آن سرهنگ را نیز از عمل پست کرد تا چرا در حکم پادشاه مسامحت روا داشت و پاس حرمت شاهزاده فرمود : و دیگر چنان افتاد که یکی از سرهنگان او را بر تاکستانی عبور رفت و بدرخت رزی (1) بازخورد که از دیوار باغی سر بر کرده انگور آورده بود پس مرد سرهنگ خوشه از آن انگور بگرفت و بر پشت زین همی بخورد و برفت چون لشگر فرود آمد خداوند تاکستان برسید و با سرهنگ گفت : مرا زیانی کردی اینك این خبر در حضرت هرمز بردارم مرد سرهنگ دیناری باو عطا کرد باشد که لب فرو بندد او سر در نیاورد چندان که بزر و سیم بیفزود مفید نبود عاقبت، کمری گوهر آگین که سخت گران بها بود بدو عطا کرد تا از این حدیث بگذشت و او را معفو داشت

بالجمله: هرمز کار از این گونه همی کرد و عدل از پدر بگذرانید تا پادشاهی او نزديك بكران رسید پس خوی بگردانید و مردمان بزرگ را همی خورد داشت و دانايان را ضعیف و ذلیل آورد و مردم فرومایه و حقیر را بدرجه بلند بر کشید و بر قتل بزرگان عجم و اعیان درگاه کمر بست، نخست ایزد کشسب را که سال ها در حضرت نوشیروان وزیر و دبیر بود بی جرمی و جنایتی بگرفت و بزندان فرستاد و او را کس در مجلس بنان و آب و مزودر (2) باری نمی کرد و ایزد کشسب کس نزد مردی که «زرد هشت» نام داشت فرستاد که در این وقت موبد موبدان بود و از ضیق معاش و زحمت بی نانی بنالید ، موبد موبدان آب در چشم بگردانید و خورش بدو فرستاد و خود نیز بزندان

ص: 124

شده او را دیدار کرد چون این خبر بهرمز بردند در قتل موبد موبدان نیز یک جهت شد و شامگاهش در مجلس خویش بداشت و گفت : يك امشب خواهم با من در خوردنی و آشامیدنی انباز باشی موبد موبدان اگر چه مکنون ضمیر او بدانست ، اما از اجابت مسئول او ناگزیر بود ، آن شب در حضرت هرمز بماند و چون خوان گسترده شد هرمز لقمه زهر آلود برگرفت و موبد موبدان را فرمود دهان بگشای که این لقمه در دهان تو خواهم گذاشت ناچار دهان بگشاد و آن لقمه به بلعید و بخانه شده بخفت و بمرد و بعد از هلاکت او ایزد کشسب را بفرمود در زندان بقتل آوردند و از پس او «ماه آذر» را که از اکابر اعاظم بود عرضه دمار ساخت آن گاه «بهرام آذر مهان را» در نهانی طلب داشت و گفت: اگر بر جان ایمنی خواهی فردا میان انجمن چون ترا بر سیماره برزین گواه گیرم گناهی بر روی بر چفسان که قتلش واجب ،آید بهرام عرض کرد که چنان کنم که تو خواهی پس روز دیگر میان انجمن روی با بهرام کرد و گفت : سیماره بر زین را در خدمت دولت چگونه یافته؟ بهرام عرض کرد که سیماره مخرب دین و دولت است و بسا ویرانی که از وی در ایران راه کرده

چون انجمن پراکنده شد سیماره با بهرام گفت که با مهر دیرینه و حفاوت قدیم این چه نسبت بود که امروز با من استوار کردی؟ بهرام گفت: بکیفر آنست که چون نوشیروان خواست هرمز را ولیعهد کند من و ایزد کشسب معروض داشتیم که نسب هرمز بترکان منتهى شود و دور نیست که از او بر عجم بد آید و تو بر پای ایستادی و کسری را بدین عزم سخت کردی ، اينك پاداش کردار خویش بری .

بالجمله : هرمز سیماره را در حبس افکند و شب دیگر بکشت و از پس آن بهرام آذر مهان را نیز باقی نگذاشت بدین گونه سیزده هزار تن از زعمای درگاه و قواد سپاه و وجوه دولت و عيون مملکت را يك يك بدست آورده عرضه دمار و هلاك ساخت تا دل ها مضطرب شد و خاطرها آشفته گشت و سرهنگان که در حدود و ثغور مملکت بودند نفور گشتند و کارها از دست رها کردند و این خبر ها در ممالك بيگانه پراکنده شد و سر کشان از هر سوی طامع در مملکت ایران بستند موریقس که شرح حالش مرقوم

ص: 125

خواهد شد در این وقت قیصری روم داشت یک صد هزار مرد جنگی ساز کرده برای تسخیر بلاد شرقی روم فرستاد که نوشیروان را از ممالک روم مسخر فرموده بود و دو تن از قبایل بزرگان عرب که یکی عباس احول و آن دیگر عمر و ارزق نام داشت جمعی از پراکندگان عرب را گرد خود فراهم کرده در اطراف مملکت دست بقتل و غارت بر آوردند و مردم خزر از بند عبور نمود اراضی آذربایجان و ارمنیه را معرض تاخت و تاراج کردند و «سادحودی» که در این وقت سلطنت چین داشت چنان که مذکور خواهد شد با سی صد هزار مرد لشگری از جیحون بگذشت و اراضی هرات و بادغیس (1) را لشکرگاه ساخت و پیام بهرمز فرستاد که جسرها را عمارت کن و در منازل کار علف بساز که من از این راه آهنگ روم خواهم فرمود .

چون این خبرها بهرمز رسید دانست که کردار بد این همه بار آورد، مغزش آزرده گشت و دماغش آشفته شد. پس از پی چاره انجمنی راست کرد و مؤبدان و دبیران و دانایان را فراهم کرد و با ایشان گفت: شما را در تدبیر این کار اندیشه رائی بزنید و چاره پرداخته کنید تا بدان جواب دشمن توان داد از میانه مؤبد موبدان گفت : اي ملك ، از این دشمنان ترا صعب تر کار پادشاه چین است چه آن دیگران را توان به تدبیری از پای نشاند ، اما قیصر چون دولت ایران را ضعیف دانسته از پی آن شتافته که آن بلاد و امصار که انوشیروان از ممالک روم مسخر داشته بازستاند ، در این هنگام باید با او از در مصالحه و مداهنه بیرون شد و آن بلاد را با او تفویض داشت تا شاد کام بخابه خویش بازشتاید و عمرو و قبایل عرب مردمی دزد و درویشند؛ چون مملکت را پریشان و آشفته دیده اند از بهر پوشیدنی و خوردنی دست بغارت بر آورده اند کس باید بدیشان فرستاد و آن جماعت را بجامه و نان خرسند ساخت تا بجای خود شوند و ایشان بیابان را از شهرها بیشتر دوست دارند ، و آن مردم که از خزران آمده اند ، از بهر غنیمت تاخته اند و تاکنون غنیمت فراوان بدست کرده اند اکنون منشوری بکار داران ارمنیه و آذربایجان فرست که خود همگروه شده بدان جماعت رزم دهند و ایشان از بیم آن که آن غنیمت که فراهم کرده اند زیان نبیند مصاف ناداده سرخویش گیرند و بمساکن خویش باز شوند . از این کارها ترا

ص: 126

رزم پادشاه چین باید ساخت یا سرداری بزرگ بجنگ او نامرد کرد که دشمن قوی او است

هرمز گفت : نیکو گفتی و این رأی بصواب زدی . پس کس نزد قیصر فرستاد و با او کار بمصالحه کرد و آن اراضی که نوشیروان مفتوح نموده بود باز گذاشت و از پس آن کار مردم خزران را هم بدان گونه که مؤبد فرموده بود بساخت ، آن گاه هوذة بن علی الحنفی را بخواست و او را عرب هوذة ذو التاج می خواندند و او از بزرگ زادگان بنی حنیفه بود و مردم عربش در بحرین و یمامه بزرگ می داشتند و نزد پادشاه عجم مکانتی بسزا داشت چه آن گاه که وهرز در یمن سلطنت داشت چنان که مذکور شد وقتی خراج یمن را بحضرت نوشیروان می فرستاد، چون نزديك يمامه و بحرین بر بنی تمیم عبور کردند آن جماعت بیرون شده خراج پادشاه را بغارت بردند و آن مردم که حمل خراج می فرمودند عریان ساختند رسولان همچنان عریان تن به بحرین در رفته بسرای هوذه در آمدند و او رسولان نوشیروان را بنواخت و خلعت و جامه بداد و ایشان را بحضرت کسری گسیل فرمود.

نوشیروان از هوذه خرسند شد و او را طلب داشته مورد الطاف و اشفاق ساخت و نامه بآزادی نوشت که «مکعین» لقب داشت دور این وقت حکومت بحرین و یمامه با او بود که بنی تمیم را کیفری بسزا باید کرد و ایشان را خر دو بزرگ عرضه تیغ ساخت تا بدین گونه جسارت نکنند و هوذه را نیز بخدمت او فرستاد تا در این اندیشه اعانت کند ، هوذه با مكعين گفت : بنی تمیم مردمی بانبوه اند و این زمان حرب با ایشان صعب باشد هم اکنون باید خاموش نشست تا هنگام رسیدن رطب آید ، در آن وقت این جماعت خر دو بزرگ به بحرین در آیند تا خوردنی یک ساله خریده بمساكن خویش برند ، آن گاه کاربر ما سهل باشد و ضیع و شریف ایشان را گرفته بزندان در اندازیم و چندان که خواهیم بکشیم و آن مال که بغارت برده اند باز ستانیم ، مکعین این سخن را پذیرفتار گشت و بماند تا وقت برسید ، پس بنی تمیم را گرفته بزندان کرد و جمعی کثیر بکشت و خواسته (1) وخراج کسری را باز ستد و بحضرت نوشیروان فرستاد تا بر پیشانی بندد، چون مردم، عرب چنان عصابه ندیده بودند آن را تاجی دانستند كه ملك عجم بهوذه فرستاد ، لاجرم او را هوذة

ص: 127

ذو التاج خواندند و بسی شعر در حق او گفتند آن گاه که روزگار نوشیروان بپایان رفت، هوذه، بحضرت هرمز آمد و مقیم درگاه شد ، اکنون بر سر داستان شویم : هرمز هوذه را بخواست و گفت : تو کار عرب را بیناتر باشی در میان آن جماعت قحط و غلا راه کرده ، لاجرم سر بفتنه و غارت برداشته اند و از گندم و رطب و مویز و درم حملی فراوان با هوذه سپرد و حکومت بحرین و یمامه نیز بدو داد و او را گسیل ساخت.

پس هوذه آن بارها برگرفت و بمیان آمد و عباس و عمرو و مردم ایشان را از آن خوردنی ها عطا کرد و هر کس را بجای خود نشاند و خود در بحرین توقف فرمود و خاطر هرمز را شاد ساخت.

مع الحدیث : چون پادشاه عجم از کار آن جمله پرداخت یک باره دل بر حرب خاقان چین نهاد و بزرگان مملکت را انجمن کرد و با ایشان گفت:

اکنون در کار ملک چین چه تدبیر بایست کردن که جز وی دشمنی نمانده : مردمان هر يك سخنی گفتند از میانه «نستور» پسر مهران ستاد بپای خواست و عرض کرد که پادشاه پاینده باد من بسر مهران ستادم و دوش با پدر همی گفتم که شاهنشاه با موبدان از بهر حرب خاقان چین شوروی افکنده است. پدر با من گفت که مرا در این کار علمی است که جز با پادشاه نخواهم گفت هرمز فرمود که من مهران ستاد را نيك شناسم و حق او را نيك دانم چه مادر مرا او از ترکستان بسرای کسری آورد . و کس بدنبال مهران ستاد فرستاد و او از غایت شیخوخت بر اسب نتوانست سوار شد ، پس او را در محفۀ (1) نهاده بنزديك هرمز آوردند و پادشاہ او را پیش نشاند و اظهار حفاوت کرد و گفت : ترا آن مکانت است که مشورت را در خور ،باشی اکنون من کسی خواهم که بحرب ملك چين فرستم در این کار ترا چه علم است؟ اينك با من مكشوف دار مهران ستاد گفت: آن گاه که بفرمان نوشیروان بسرای خاقان چین شدم تا یکی از دخترای او را گزیده آرم سوسندی را ده دختر بود یکی از خاتون و دیگر از کنیزگان ، آن دختران که از کنیزگان بودند همه را در حلی و زیور کردند و آن دختر که از خواتون بود ساد می گذاشت و جمله را بر من عرض کردند و من از میانه «قاقم» را که دختر خواتون بود اختیار کردم و این بر پدر و مادر او صعب آمد ، اما نتوانست سخن کرد و ناچار او را بمن گذاشت و ملک چین منجمی بود او را طلب کرد و

ص: 128

گفت : معلوم کن که از کسری و قاقم چه فرزند آید و چگونه زیست کند و آن منجم گفت نوشیروان را از این دختر پسری آید ، نه دراز و نه کوتاه فراخ چشم و پیوسته ابرو و او از پس نوشیروان پادشاه شود و در ایام سلطنت او خاقان چین بر او بشورد و لشگر بسوی او برد پس مردی از عجم که بهرامش نام باشد و ببالا دراز و بتن خشك و سياه چرده و پیوسته ابرو خواهد بود با سپاهی اندك بسوی ترکستان آید و خاقان چین را بکشد و مرگ او نیز در ترکستان بود ، چون مهران ستاد سخن بدین جا رسانید در محفه جان بداد ، هرمز در عجب رفت و بزرگان حضرت عرض کردند که خداوند او را زنده بداشت تا این سخن با تو القا کند و آن کس که وی گوید جز بهرام چوبین نخواهد بود و او بهرام بن بهرام بن حسیس است و نسب بگرگین میلاد رساند و او چون خشك تن و سیاه گونه بود چوبین لقب داشت و از ملک زادگان ری بود و هیچ کس با او نیروی جنگ و دل حرب نداشت ، چه در دلاوری و زورمندی بر اهل زمان خود برتری داشت و نوشیروان در زمان دو خویش او را از ری خواسته بحکومت ارمنیه و آذربایجان بر گماشت و بعد از نوشیروان هرمز نیز آن منصب با وی تفویض داشت.

بالجمله: چون معلوم شد آن کس بهرام است ، هرمز كس بطلب او فرستاد و بهرام سریع تر از صبا و سحاب بحضرت شتافت هرمز با او گفت : اينك پادشاه چین است که با لشگر نامحصور بدین سوی شده و من دل نهاده ام که تر ا بحرب او نامزد فرمایم، اکنون تو بر چگونه ای ؟ عرض کرد که من بنده فرمان بردارم ، بهر چه فرماندهی جان دریغ نکنم هرمز بد و آفرین فرستاد و فرمود : دست ترا در بیت المال مطلق کردم ، هر چه خواهی بر گیر و هر چه از مرد و مرکب خواهی اختیار کن و هر شهر که تو بگشائی من آن شهر ترا دادم. بهرام شاد شد و روز دیگر تمامت سپاه را گرد کرد و از میانه دوازده هزار مرد بگزید که از پنجاه سال کم تر و از چهل افزون بودند و اسب و سلاح ایشان راست کرد ، هرمز با او گفت : در برابر سی صد هزار مرد جنگی این سپاه اندک را بچه اندیشه ساز کنی ؟ عرض كرد كه اي ملك ، از سپاه گران جز گرانی خاطر نخیزد ، سپاه کم چهار هزار مرد است و چون افزون خواهند دوازده هزار تن ، همانا کار حرب نه بکثرت است بلکه بدولت است

ص: 129

فرمود که چرا مردان جوان اختیار نکردی! عرض کرد که کار حرب بحمیت است و جوانان نه خرد دارند و نه حمیت و نه تجربت، آن گاه عرض کرد که یکی از دبیران حضرت را با من همراه کن تا اگر کسی از لشگریان نیکو خدمتی کند نام او را بر نگارد ، و آن گاه که بحضرت باز پیوندد مکافات نيك بيند هرمز بفرمود تا مهران دبیر ملازم رکاب او شد ، پس بهرام خیمه بیرون زد و هرمز را فال گوئی در حضرت بود که در کار قیافت دستی تمام داشت او را بفرمود تا با بهرام از شهر بیرون شود و در کار او نظری کند و باز شتابد. مرد فال گوی با او از شهر بیرون شد، ناگاه مردی با ایشان بازخورد که سبدی بر کتف داشت و اندران سر گوسفندان بود. بهرام چون آن بدید نیزه بستد و دو سر گوسفند با نیزه برگرفت ، یکی از آن بسبد باز افتاد و آن دیگر را بستان راست ،کرد پس مرد فال گوی باز آمد و با هرمز معروض داشت که آن دو سرد و ملك باشد که بهرام اسیر کند، پس یكی را بکشد و یکی را رها کند تا از پیش بگریزد و هم بهرام عصیان تو کند و رو از خدمت بگرداند هرمز در اندیشه شد و خواست تا بهرام را از آن سفر باز دارد، پس نامه ی به سوی بهرام کرد که مرا سخن بسیار است که با تو نا گفته ماند زود باز آی تا دیگر باره ترا دیدار کنم و اندیشه خاطر با تو مكشوف دارم.

چون نامه به بهرام رسید، یک منزل شده بود در پاسخ عرض کرد که مراجعت بقال ميمون نیست و من تا دشمنان ملك را بر نیندازم روی پادشاه را نخواهم دید و اگر شاه را فرمانیست بهتر آنست که نگاشته آید چون این پاسخ بهرمز رسید در خشم شد و موبد موبدان را پیش خواند و این قصه با او براند. موبد موبدان عرض کرد که حدیث فال گوی را استوار نباید داشت و من بهرام را در رضا جوئى ملك حريص دیدم و خشم هرمز را بنشاند و بهرام برفت و چنان افتاد که در راه عراق زنی بنزديك او شده مکشوف داشت که یکی از سواران بعنف زنبیلی کاه از من بگرفت و بدین سخن گواه آورد و بهرام فرمود تا آن سوار را حاضر کرده سر از تن برداشتند. چون این خبر بهرمز رسید شاد شد و از آن سوی بیم کرد که مبادا پادشاه چین در جنگ شتاب کند

ص: 130

و پیش از آن که بهرام بدور سد فتنه حادث شود، پس حیلتی اندیشید و هرمز خرا برزین را که سرهنگی دانشور و فریبنده بود بنام صلح بسوى ملك چين فرستاد و گفت: او را بگوی : پادشاه ایران با تو از در مدارا و رفق است و خراج خواهد پذیرفت او را با حیلت دوستان بجای باز دار تا بهرام بدو رسد ، و هرمز خرا برزین بشتافت و در بلخ بنزد ملک چین آمد او را با فریب و دستان از شتاب باز نشاند و از آن سوی بهرام از بی راه همی لشگر راند تا بهرام رسید و از آن جا براه « ختلان» رفت و ناگاه بکنار بلخ در آمد و این خبر پراکنده شد که سپاه عجم برسید.

هرمز خرابر زین بگریخت و بلشگرگاه بهرام پیوست و ملك چين او را همی طلب کرد که در معرض عقاب و عتاب در آورد از بهر آن که چرا مرا بفریفتی و از جنگ باز داشتی؟ معلوم شد که او بسپاه عجم گریخته است ، پس رسولی بنزد بهرام فرستاد و پیام داد که هرمز خرابر زین از بهر صلح بنزد من آمد و حیلت کرد اگر تو صلح کنی روا باشد و اگر خدمت من اختیار کنی مملکت عجم را مسخر کنم و همه ترا دهم . بهرام در جواب گفت که سخن صلح را حقیقتی نبود بلکه با تو فسوس کردند و من نیز هرگز از پادشاه عجم بر می گردم و ترا مهلت نگذارم هم اکنون جنگ را آماده باش در این وقت هرمز خرا برزین با بهرام گفت : تو با این سپاه اندک چگونه با سی صد هزار مرد لشگری مصاف دهی ؟ صواب آنست که کار بصلح کنی بهرام بر آشفت و او را سقط گفت و فرمود : خاموش باش در آن صنعت که توئی کار حرب چه دانی کرد ؟

بالجمله: رسول ملك چين مراجعت کرد و ساوحودی دانست که از جنگ گزیر نیست ، پس بفرمود: لشگرها از بلخ بیرون شدند و جای جنگ معلوم کرد و بر طلی بر آمده تخت زرین خویش بگذاشت و چهل هزار مرد در گرد خویش بازداشت و دویست و شصت هزار تن دیگر را بفرمود در مصافگاه صف بر زدند و از پیش روی سپاه دویست فیل جنگی و صد شیر درنده داشت و از آن سوی بهرام تعبیه لشکر خویش کرد و قلب از جناح پدید آورد و میسره را به ایزد کشب و پیدا کشسب سپرد ویلان سینه را از پس پشت بازداشت و مهران کشسب را در پیش روی سپاه جای داد و خود در قلب

ص: 131

قرار گرفت در لشکرگاه ساو حودی جادوئی بود؛ در این وقت آغاز جادوئی ، کرد ابر و باد برخاست و بر سر لشگریان آتش همی نمودار گشت و مار و اژدها همی دیدار شد بهرام با مردم گفت : بیم در دل نیفکنید که جادو را اصلی و بیخی نباشد ، زود باشد که این آثار سپری شود. در این هنگام بهرام را خواب در ربود در پشت اسب بخواب دید که لشگر چین نیرو کردند و سپاه عجم را بشکستند. چون بیدار شد هم این خواب باکس نگفت تا مبادا لشگریان دل شکسته شوند و همی اسب برانگیخت و در پیش روی سپاه عبور کرد و ایشان را بنصرت مژده داد و قوی دل ساخت و همی گفت : یك امروز کار کنید و جاودانه بلند نام باشید و اگر هزیمت شوید جان بسلامت نخواهید برد ، چه از این جا تا خانه های شما مسافتی دراز است، بالجمله : از دو رویه آتش حرب زبانه زدن گرفت و جنگ پیوسته شد ، بهرام بفرمود تا بدان پیلان و شیران تیر باران کردند و چون روی آن جا نوران تافته شد حکم داد تا بافت های چند نفت آلود کردند و آتش زده در پیلان افکندند و فیل ها از غایت دهشت و وحشت آتش در لشگر چین افتاده از هر سوی همی تاختند چندان که سی هزار مرد در پای پیل بست شد.

پس بهرام با لشگر از جای بجنبید و بدان لشگر پریشان حمله برد و همی بکشت و بخاك افكند و زمين با ملک چین تنگ کرد. ساو حودی چون چنان دید از تخت بزیر آمد و اسب طلب کرد تا از بهر هزمیت بر نشنید. در این هنگام بهرام برسید و چون او را با تاج و کمر یافت . دانست پادشا هست اسب همی براند و تیری بسوی او گشاد داد چنان که بر سینه اش آمد و از پشتش ،بدر شد، پس پیش شده سر او را از تن بر گرفت و لشگر چین یک باره هزیمت گشت و لشگر عجم از دنبال ایشان بتاخت و همی مرد و مرکب گرفت و بهرام از پس آن فتح بلشگر گاه ملک چین در آمد و آن اموال و اتقال فراوان را مأخوذ ساخت و تخت و تاج ملك چین را نیز بر گرفت و بلشکر گاه خویش آمد و آن شب را ببود . روز دیگر از بامداد عرض سپاه کرد از همه لشگر هیچ کس کم نبود جز بهرام «سیاوشان» که یکی از سرهنگان بود او را نيافتند. بهرام فرمود در میان کشتگان فحص کنند، باشد که جسد او را بیابند .

در این سخن بودند که بهرام سیاوشان برسید و مردی سرخ موی و کبود چشم را اسیر

ص: 132

کرده می آورد ، بهرام چوبین گفت: این اسیر کیست آورده ؟ عرض کرد که خواستم او را بکشم گفت مرا بنزد ملك خويش رسان که علمی دانم و او را بکار آید بهرام گفت: بگوی آن کدام علم است که ترا از کشتن رهایی تواند داد؟ عرض کرد که من مردی جادو گرم و از من جادو تر در ترکستان نیست آن ابر و باد من نمودم و من ترا بخواب کردم و در خواب بیم شکست دادم و در هر لشگر باشم با مخالف چنین کنم ، بهرام گفت: اگر در تو خیری بود ملک چین را دستگیر می شد و حکم داد تا اورا بقتل آوردند . روز دیگر بعرض بهرام رسید که پسر ملک چین فودی که مورخین عجمش «پژموده» خوانند بکین خواهی پدر میان بسته و ساز لشگر همی کند و روزی چند بر نیامد که فودی اموال و اثقال خود را در حصن گهواره نهاده با سی صد هزار مرد سپاهی از جیحون بگذشت و روز چهارشنبه بود که هر دو سپاه با هم نزديك شدند و چون منجمین بهرام را گفته بودند که در چهارشنبه رزم ندهد ، بهرام با لشکر خود بباغی اندر آمد که میان هر دو لشگر بود و بکار باده و جام مشغول شد.

فودی چون این کار بدانست چون سیل بنیان کن از جای بجنبید و آن باغ را بمحاصره انداخت. بهرام با لشگر خویش گفت : بیم در دل نیفکنید که این سپاه از ما شکسته شده است و هیبت ما در دل ایشان جای کرده است هم در این رزم هزیمت شوند مع القصه : بهرام آن روز را بپایان برد و چون يك نيمه افزون از شب بگذشت بفرمود تا دیوار باغ را بشکافتند و با لشگر از باغ بیرون شده بيك ناگاه بر لشگر فودی حمله برد و مردانه بکوشید تا لشگر چین پشت با جنگ دادند. فودی با هفت هزار تن از مردان کار آزموده پای سخت کرد و مدتی دراز رزم داد، عاقبت هزیمت شده بقلعه گهواره در گریخت و سپاه بهرام از قفای او تاخته او را بمحاصره انداخت چون روزی چند بر گذشت ، بهرام بدو پیام کرد که در این قلعه جای کردن ترا سودی نکند یا از پی جنگ بیرون شو یا در بگشای و در زینهار پادشاه ایران در آی فودی گفت، بشاهنشاه ایران نامه کنم و از او امان طلبم پس نامه بحضرت هرمز نگاشت و از بهر بهرام فرستاد و او انفاد حضرت پادشاه داشت هرمز او را امان داد و بنزديك خويش طلبید چون خبر بفودی رسید ساز راه کرده از قلعه بیرون شد، بهرام کس بدو فرستاد که مرا دیدار کن آن گاه را محضرت پیش

ص: 133

گیر فودی گفت : من از مملکت و خانه و گنجینه همه گذشتم و زینهاری پادشاه ایران شدم که دیگر گرانی سر بهرام را نبینم ، مرا با او کاری نیست.

بهرام چون این بشنید در خشم شد و فودی را حاضر كرده يك تازیانه بر پشت او زد و او را ذلیل و زبون ساخت و مردان شاه را از میان لشگریان طلب داشت و فودی را با شش هزار مرد اسیر از بزرگان چین با او سپرد که بحضرت پادشاه رساند ، و لشگری از بهر حفظ این جمله ملازم رکاب او ساخت و از غنیمت چین دویست و پنجاه و شش شتر سیم و زر گوهر حمل کرد با دیگر اشیاء نفیسه بمردانشاه سپرد و گفت این جمله را نیز در حضرت پادشاه پیش دارو جز این نیز غنیمتی فراوان بر لشگر خود قسمت کرد و همه را خرسند نمود و از میان آن گنجینه که در قلعه فودى بود يك كمر گوهر آگين ويك گوشوار لعل آمود و بعضی اشیاء دیگر که گفتند از شیاوش بیادگار مانده خود برگرفت.

بالجمله مردانشاه فودی را با آن اشیاء برداشته روانه درگاه هرمز شد چون نزديك با مداین رسید این خبر با پادشاه عجم برداشتند و هرمز از بهر تکریم فودی خود از شهر بیرون شد و او را استقبال كرد و نيك فرود آورد و بزرگوار داشت و چهل روز با او ببود ، پس از و عهد بستد و پادشاهی چین بدو گذاشت و با مردان شاه گفت در خدمت فودی مراجعت کن و با بهرام بگوی ما را بدو صلح افتاد و مملکت چین را با وی تفویض کردیم، در این وقت ملک چین قصه خویش را با او بگفت و آن تازیانه که بهرام ضربت یافته بود باز گفت هرمز از این حدیث خشمناك شد از پس آن از مردان شاه آن غنیمت که آورده بود در حضرت پادشاه پیش کشید و معلوم شد که کمر و گوشوار سیاوش نیز نزد بهرام است

در این وقت ایزدان بخش که وزیر هرمز بود و با بهرام دل بد داشت فرصت بدست کرده بعرض رسانید که بهرام این خوشه از خرمن و خاری از گلشن است که بدین حضرت فرستاده و آن خزانه که لایق بیشگاه بود خود برداشته، این سخن نیز بر خاطر هرمز حملی انداخت و همی بر خشم خشونت بيفزود و عاقبة الامر غلى و دو كدافى بر دوك و پنبه بدست مردان شاه، بسوی بهرام فرستاد و گفت با او بگوی که با روش چاکران پشت کردی و پادشاه چین را هنگامی که در

ص: 134

زينهار ما بود تازیانه زدی و در گنجینه و غنیمت با ما خیانت کردی چنان که مهران کاتب و خرا برزین ما را آگهی دادند ، اکنون کیفر عمل تو آنست که این غل بر گردن نهی و همچون زنان مقعنه افکنی و این دو کدان در پیش گیری زیرا که همچون زنان ناسپاسی نعمت کرده.

پس فودی نجانب چین سفر کرد و مردان شاه آن دو کدان برداشته بسوی بهرام آورد و بدو سپرد و پیغام پادشاه را بگذاشت. بهرام روز دیگر آن غل بر گردن نهاد و آن دو کدان بیش گذاشت و سپاهیان را سوی خویش بار داد قواد لشگر اندد آمدند و چون او را بدین حال دیدند گفتند: این چیست؟ این خلعتی است که پادشاه در پاداش این همه زحمت از بهر من کرده است ، سپاهیان همه یک دل و يك زبان گفتند : پادشاهی که در حق تو این پاداش کند در ازای ما چه خواهد کرد؟ و ما از این پادشاه و پادشاهی او بیزاریم بهرام گفت: از این گونه سخن مکنید، زیرا که یزدان بخش بر من حسد برد و این زیان از وی مرا رسید و شمارا در این کار نقصانی نخواهد بود

ایشان گفتند: ما از یزدان بخش و هرمز هر دو بیزاریم و اگر تو با ما موافقت نکنی با تو مخالفت خواهیم کرد، بهرام چون لشگریان را متفق دید و در این اندیشه استوار دانست با ایشان در مخالفت پادشاه همداستان شد و از جمله عهد بست پس بفرمود : دوازده هزار کارد بساختند که همه را سریر بر تافته بود کنایت از آن که این دوازده هزار مرد همه از پادشاه سر بر تافته اند و این جمله را بحضرت هرمز فرستاد .

پادشاه عجم این معنی را بدانست و بفرمود : آن کاردها را بشکستند کنایت از آن که لشگر را در هم خواهم شکست و گردن خواهم زد، چون این خبر بلشگریان رسید خشم ایشان زیاده شد و در آن ایام چنان افتاد که روزی بهرام بصیدگاه رفت و هرمز خرازبربن و مهران دبیر نیز ملازم رکاب او بودند ، در نخجیر گاه گوری بر آمد و بهرام از پی آن بتاخت و آن گور از مرغزار به بیابانی رفت و در آن جا کوشک ها (1) و بستان ها پدیدار گشت و بهرام بپای کوشکی پیاده شد بدرون رفت و لشگریان از پس در فرود شدند و غلامی از کوشک بر آمد و ایشان را علف و طعام بیاورد

ص: 135

و شراب بداد چون زمانی بدراز کشید و بهرام بر نیامد مرد انشاه بدرون رفت و کنیزکی دید که کنیزکی بدان رخسار و دیدار نظاره نکرده بود ، در کنار بهرام نشسته با وی حدیث همی کند.

بهرام او را گفت : بر در باش تا من بر آیم و مردان شاه باز آمد و بجای نشست پس از زمانی بهرام از کوشک برآمد و آن كنيزك تا بيرون كوشك با وی همراه بود چنان که لشکریان او را بدیدند پس بهرام بر اسب خویش سوار شد و آن كنيزك بكوشك مراجعت كرد و چون بهرام بسرای خویش آمد خبر كنيزك در ميان لشگر پراکنده شد مردان شاه با مهران دبیر گفت: ما را دیگر بر در بهرام بودن شایسته نیست زیراکه او با پادشاه عجم دل بد کرده است و با مردم جن خوی گرفته و این نیز بر کبر و کبریای او افزوده. پس روز دیگر مردان شاه و مهران از بهرام بگریخیتد و همه جا شتاب کرده بحضرت هرمز آمدند و قصه های بهرام تمام بگفتند هرمز موبد موبدان را طلب کرد و آن خبر با او بگفت : موبد عرض کرد که آن كنيزك یکی از مردم جن است که بر بهرام عاشق شده و هر جا بهرام با سپاه پیش روی دشمن شود آن كنيزك با ياران خود باعانت بهرام حاضر شود و دشمن او را هزیمت کند. اما از آن سوی بهرام مردم خود را انجمن کرد ، و در پادشاهی رأی همی زد ، او را خواهری بود که «کردنه» نام داشت ، چون اندیشیه برادر را بدانست بمجلس در آمد و او را از این اندیشه منع همی کرد و گفت : بر پادشاه ایران بر میاشوب که این کار را هرگز میمنت نبوده و عاقبت سر بر سر این سودا خواهی گذاشت بهرام کردنه را باز جای فرستاد و سخن او را وقعی ننهاد و نامه بسوى فودى ملك چین انفاذ داشت که از آن چه میان من و تو رفته است عفو فرمای، اينك من بر پادشاه ایران بشوریده ام و چون او را دفع کنم فرمانبردار تو خواهم بود و بدان چه بد کرده ام پاداش نيك خواهم نمود. این نامه بفرستاد تا از طرف او آسوده خاطر باشد و لشگر خود را بر داشته بسوی ری کوچ داد و چون باراضی ری در آمد با خود اندیشید که خسرو پرویز مردی دلاور است و ولیعهد پدر باشد و اينك روى لشگریان با اوست ، نخست باید در دفع او حیلتی اندیشید ، پس سران سپاه را طلب کرد و گفت : امروز شایسته پادشاهی خسرو پرویز است ، چه از خاندان سلطنت است و حصافنی

ص: 136

بکمال دارد و نیز از پدر رنجیده خاطر است، اينك نامه و پیام او با من آمده و در دفع پدر با من یک جهت شده و مردی ناشناخته را رسول پرویز نام نهاد و ناگهانش بلشگر گاه در آورد و بدست او از مردم بیعت خسرو پرویز ،بستد و بفرمود : صد هزار درم بنام خسرو پرویز بزدند بدانسان که رسم عجم بود از يك روی درهم خسرو پرویز را با تاج بر تخت نشانده رسم کردند، و از سوی دیگر تمثال او را با اسب و نیزه بر در هم نهادند و این صد هزار درهم را بدست بازرگانان داد و بمداین فرستاد تا در بازار مداین داد و ستد کردند. چون این خبر بهرمز رسید و آن درم بدید از پرویز بدگمان شد و او را طلب کرد و گفت: در زندگانی من بپادشاهی طمع بستی و با دشمن ملك درسا ختي؟! پرويز زمين ببوسید و عرض کرد: این فریب و دستان بهرام است از بهر آن که مرا در چشم ملك دشمن بدارد. و هرمز گفت : تواند چنین بود.

اما دل از ان اندیشه نپرداخت، پرویز این بدانست و بترسيد و نيمه شب از هرمز بگریخت و با جامه ناشناخته بسوی آذربایجان شد و پنهان از مردم بزیست ، و هرمز چون فرار فرزند را بدانست آن بهتان نزديك وی استوار شد ، پس بفرمود: دو تن خال او را که یکی بند وی و یکی بسطام نام داشت گرفته بزندان بردند و زنجیر بر نهادند .

از آن سوی خبر به بهرام رسید که پرویز بگریخت و از آذربایجان بمیان آذر کشب جای کرد و پوشیده از مردم عبادت همی کند و خال های او بحبس اندر فتادند بهرام شاد شد و بدانست که حیلت او کارگر شده و از آن بیم که لشگریان روی پا پریز کنند ایمن شد پس سپاه را گرد کرد و گفت چون هرمز دانست که پادشاهی بخسرو پرویز خواهد رسید او را بکشت و از این سخن مردم را بر هرمز خشمناك كرد و یک باره دل بر کین او نهادند و با بهرام گفتندند اکنون تدبیر چیست؟ بهرام گفت صواب آنست که بمداین شویم و با هرمز مصادف داده او را مقهور سازیم، آن گاه پسر خردترش را که شهریار نام دارد بسلطنت برداریم . سپاهیان این سخن را بصواب شمردند پس بهرام ساز لشگر کرده بسوی مداین کوچ داد و با هرمز پیغام کرد که تو کار سلطنت ندانی کرد و از بهر پادشاهی شایسته نتوانی بود، این پادشاهی را بفرزند خود تفویض فرمای، چنان که کاوس

ص: 137

بكيخسرو و لهراسب بگشتاسب و گشتاسب ببهمن تفویض کرد و خود عزلت گیر چون چنین کنی ترا اطاعت خواهم کرد و اگر نه کار جنگ را ساخته باش، چون و این خبر بهرمز رسید دانایان حضرت را انجمن کرد و گفت اينك بهرم است که جنگ ما را ساخته می آید شما را در این کار تدبیر چیست؟ از هیچ کس پاسخ بر نیامد و همه خاموش بودند. از میانه موبد موبدان گفت : پادشاه را چه بخاطر رسیده است؟ هرمز فرمود : من در کار بهرام شتاب کردم و پاداش او آن نبود که من روا داشتم و اکنون چنان دانم که یزدان بخش را بسوی او فرستم و بگویم: وی دل مرا بر تو تباه کرد؛ اکنون خواهیش بکش و خواهی عفو کن ، همانا بهرام مرد کریمی است گناه یزدان بخش را معفو دارد و بطاعت آید.

مردم انجمن این رأی را به پسندیدند و یزدان بخش گفت: من بی اکراه بنزديك او روم و اگر مرا بکشد که کار مملکت بنظم شود هم رضا دهم. هرمز از وی رضا شد و او را بسوی بهرام گسیل کرد و یزدان بخش را پسر عمی بود که او را هرمز بزندان داشت در این وقت بیزدان بخش پیام کرد که من نزدیک ترین خویشان توام اگر مرا از ملك بخواهی در این سفر ملازم رکاب تو خواهم بود و در غم و شادی از تو جدا نخواهم گشت یزدان بخش او را شفاعت کرد و خواستار شد تا هرمزش ملازم رکاب وی ساخت و یزدان بخش از مداین کوچ داده همه جاره بسپرد تا بهمدان رسید و بهرام چون این بشنید در خاطر داشت که عذر او بپذیرد و کار بمصالحه کند، اما یزدان بخش با مردم همدان گفت : آیا در شهر شما هیچ کاهن و پری گرفته باشد که من از او سئوالی کنم ؟! گفتند زنی کاهنه هست و او را حاضر کردند. یزدان بخش از وی پرسید که کار من در این سفر بر چگونه شود و بهر با من چگونه معاملت کند؟ کاهنه :گفت از بهرام با تو زیانی نرسد و تو هلاك خويش را با خود کوچ دهی. در این سخن بود که پسر عم یزدان بخش از در ، در آمد نرم نرم گفت مرگ تو بدست این مرد است. یزدان بخش چون این بشنید سخن منجمان را بیاد آورد که در طالع او گفته بودند که مرگ تو بدست پسر عم تست و این سخن نزد وی استوار گشت پس آن کاهنه را بسرای خود باز فرستاد و پسر عمش را بنشاند و گفت : مرا با هرمز کاری افتاده که هیچ کس را جز تو بنزديك او نتوانم فرستاد، تو باید نامه من برسانی و

ص: 138

جواب باز آری ، و نامۀ بهرمز کرد که من در شفاعت این مرد خطا کردم و بیهوده از زندانش بر اوردم در ساعتی که بحضرت رسد بفرمای تا سر از تن او برگیرند که شایسته قتلست و این نامه بوی سپرد و او را گسیل ساخت چون یک منزل برفت با خود اندیشید که بعد از مدتی که در حبس هرمز بودم مرا چه افتاده که دیگر باره بنزديك او شوم؟! و نامه یزدان بخش را بر آورد و خاتم بر گرفت و مضمون آن را بدانست و در خشم شد و شمشیر بر کشید و باز شتافت و هم از راه بمجلس یزدان بخش در آمد یزدان بخش چون او را چنان دید گفت ای پسر عم ، ساعتی باش تا با تو سخنی گویم ، وی بگفته او ننگریست و تیغ بزد و او را بگشت و سر او را از تن بر گرفت و بر اسب خود سوار شد و بشتاب تمام بنزديك بهرام آمد و آن سر را در قدم او انداخت و گفت: این سر یزدان بخش است که هرمز را بر تو تباه کرد و اکنون می آمد ترا بفریبد من كیفر او کردم و سرش را بنزديك تو آوردم. بهرام را این کار مکروه آمد و گفت: ای فاسق ،تو وزیری را با آن فضل و دانش که از بهر صالح بنزد من می آمد بکشتی و اکنون از من پاداش نیکو خواهی و در حال حکم داد تا سر او را از تن بر گرفتند ، اما از آن سوی چون خبر قتل یزدان بخش به مداین رسید سرهنگان و بزرگان و موبدان را غم فرو گرفت و هرمز را ملامت کردند كه بيك سخن نصیحت آمیز چه بایست او را فرستادن و در راه بدست سگی تباه کردن و گفتند ، بلای این ترك بچه تا بخند خواهیم داشت و تا کی در ایران جون خواهد ریخت؟

و از آن سوی چون بندوی و بسطام این آشفته بازاری بدانستند با بزرگان درگاه پیام کردند، چند بلای وی خواهد کشید او را از تخت ملك فرود آريد و پسرش پرویز را بر نشانید؛ مردمان را این سخن پسندیده افتاد، پس روزی را میعاد نهادند و رعیت و لشگری گرد آمدند و در زندان بشکستند و بند وی و بسطام را بر آوردند و از آن جا بسرای هرمز شدند و او را از تخت بزیر آوردند و هر دو چشمش میل در کشیدند و در محبسی باز داشتند و بند وی تاج سلطنت برگرفته بآذربایجان شتافت و با آتشکده در آمده بر سر خسرو نهاد و مردم او را بسلطنت سلام دادند ، چنان که در جای خود مذکور خواهد شد و مدت سلطنت هرمز دوازده سال بود و او را پنج پسر بود :

ص: 139

اول «پرویز» دوم «قباد» سیم «اردو انشاه» چهارم «فیروز» پنجم «شهریار» و دو دختر داشت :

اول «حیاتیه» دوم «ازریه» و از سخنان او است که فرمود کافر همیشه در معرض سخط خالق و مدمت مخلوق باشد (1)

بعد از مدتی که بر این بگذشت صوفی زن جوستین که شرح حالش مرقوم افتاد از تبیر برنجید و با جوستین دوم اتفاق کرد که تیبر را بقتل آورند ، پس طایفه را اوار را نیز با وی بر شورانیدند تبیر با طایفه اوار کار بمصالحه کرد و ايشان را ببذل زر و سیم شاد خاطر ساخت و چون دل از آن اندیشه بپرداخت سپهسالاری سپاه را از جوستی نین دوم بگرفت و به ما وریث داد و جنگ ایرانیان را با او مفوض کرد اما در سلطنت وی کاری ساخته نکرد اوین ما رویث بعد از تیبر بسلطنت روم ارتقا جست چنان که در جای خود مذکور خواهد شد و مدت پادشاهی تیبر چهار سال بود .

می گشت و زمین ها خضارت می یافت و علف و خوردنی ارزان بود و بسا بودا که از مردم قافله شتری ناتوان می گشت و از رفتار فرو می ماند آن حضرت پیش شده دست بر پشت آن می کشید و در حال توانا و رونده می گشت ، بدین گونه طی مسافت کرده تا بقربه «کفر» برسیدند و از آن ده تا بصری (1) که اول شهر است از شهرهای شام شش میل مسافت بود و در آن جا مردی که جرجیس نام داشت و ابو عداس کنیت بودش و او را بلقب بحيرا (2) می خواندند و پسر ابی ربیعه بود و بر شریعت علیه السلام و روش رهبانان میزیست صومعه داشت که هم اکنون بدير بحيرا مشهور است ، و او مردی بغایت بزرگ و نامور بود ، چنان که نوشیروان بدو نامه می کرد و او را بزرگوار می داشت و این بحیرا در کتب انبیای سلف و نام های باستان دیده بود که پیغمبر آخرالزمان بصومعه او عبور خواهد کرد و او را دیدار خواهد نمود و روزگاری بود که بدین آرزو انتظار می برد ، روزی بر بام صومعه بود و چشم براه می داشت ، ناگاه کاروانی دید که طی مسافت می کند و ابری سفید بر ایشان سایه انداخته و هیچ از کاروانیان کناره نمی جوید بحيرا با خویش اندیشید که مقصود من در این کاروان تواند بود ، و از آن سوی ابوطالب نگران بود ، ناگاه آن صعومه را دید که مانند دابه بجنبش آمده بسوی قافله همی آمد و چون نزديك رسید بایستاد، پس بحیرا از صومعه بیرون شده بمیان قافله آمد و با هیچ کس سخن نگفت تا آن حضرت را بدید که سحاب بر سر او ایستاده بود . پس بنزدیک او شد و گفت « ان احد أفأنت أنت» و کاروانیان در آن جا فرود شدند و در کنار درختی خشک كه اغصان اندك داشت جای کردند در حال آن درخت سبز گشت و شاخه هایش ببالید و بسوی آن حضرت متمایل گشت و سه گونه میوه آورد که یکی از آن زمستانی و دو دیگر تابستانی بود

مردم قافله در عجب شدند و بحيرا نيك بحيرت رفت و آن گاه بشد و از بهر پیغمبر طعامی بیاورد ، چندان که او را کفایت کند و گفت : کیست متولی امر این پسر ؟ ابی طالب فرمود : منم گفت: ترا باوی چه نسبت است؟ فرمود : عم اویم . عرض کرد که او را عم بسیار است تو کدامی؟

ص: 142

ابو طالب فرمود : من برادر پدر اویم از يك مادر بحیرا گفت : ﴿أَشْهَدُ أَنَّهُ هُوَ وَ إِلَّا فَلَسْتُ بَحِیرَاءَ﴾ پس با ابو طالب گفت .. مرا اجازت دهی که این طعام بنزديك وى برم؟ ابو طالب او را اجازت داد و با آن حضرت گفت: ای فرزند این مرد دوست دارد که ترا اکرام کند از طعام او کناره مفرمای آن حضرت با بحیرا فرمود: این طعام از بهر منست با اصحاب را نیز بهره بود؟ عرض کرد که خاص از بهر تست فرمود که من هرگز بی این جماعت طعام نخورم ، بحیرا عرض کرد که مرا زیاده از این خوردنی بدست نیست ، فرمود تو اجازت کن تا همین مقدار را با ایشان خورم بحیرا بدان رضا داد پس آن حضرت کاروانیان را پیش نشاند و ایشان یک صد و هفتاد مرد بودند و جمله از آن طعام سیر بخوردند و بحيرا بر سر آن حضرت ایستاده بود و نظاره می کرد بر کثرت مردم و طعام اندك پس در ساعت پیش شد و سر پس آن حضرت را ببوسید و گفت ﴿ أَنْتَ هُوَ وَ رَبَّ الْمَسِيحِ وَ النَّاسِ وَ لَا يَفهَمُون﴾ یکی از مردم قافله با بحیرا گفت: با بسیار بر گذشته ایم و هرگز این اکرام با ما نکردی ، در این سفر ترا چه افتاده؟ گفت: من می بینم چیزی که شما می بینید و می دانم چیزی که شما نمی دانید، همانا در تحت این شجره پسری است که آن چه من از او می دانم اگر شما بدانید هر آینه او را بر گردن خود می کشید تا بوطن برسانید و من شما را از بهر او اکرام می کنم و می بینم پیش روی او نوری میان آسمان و زمین ، و می بینم مردمی که مروحه های (1) ياقوت و زبرجد دارند و او را مروحه جنبانند و گروهی بر او میوه ها نثار می کنند ، و این سحاب که هرگز از سر او دور نشود علامتی است وصومعه من بسوی اوچون دابه همی رفت و این شجره ببرکت او سبز شد و این برگ ها از ایام بنی اسرائیل تاکنون خشک است و اکنون ببرکت وی آب آورد و این همه از آثار پیغمبریست که از ارض تهامه خروج کند و او از اولاد اسمعیل علیه السلام باشد.

پس روی با رسول الله کرد و گفت : سئوال می کنم بحق لات و عزی (2) از تو سه چیز را آن حضرت از شنیدن این نام ها در خشم شد و گفت: بدین نام ها از من سئوال مکن که من هیچ کس را چندین دشمن ندارم که ایشان را بحیرا او را بخدای سوگند داد و از خواب

ص: 143

و بیداری و بعضی واردات آن حضرت سؤال کرد و پاسخ شنید و جمله را با آن چه خود می دانست برابر یافت و بر پای آن حضرت افتاده بوسه زد و گفت : تو آنی که عرب و عجم طوعاً او كرها متابعت تو کنند ولات و غری را در هم شکنی و مکه را مالك شوى و ملوك خاضع تو شوند و اگر من زمان یابم در پیش روی تو شمشیر زنم ، همانا روز ولادت تو زمین بخندید و تا قیامت خندان است و شیاطین و اصنام بگریستند و تا قیامت گریانند، پس روی با ابوطالب کرد و گفت: در حفظ و حراست او نيك بكوش كه اهل کتاب با او خصم اند و چون او را به بیند بشناسند و زیان کنند . و این بحیرا بعد از ظهور اسلام از رسول الله صلى الله علیه و آله عبدالله نام یافت.

همانا وقتى عمارة بن الوليد المخزومي باتفاق عمر و بن العاصی که از قبیله بنی سهم است برای تجارت بسوی حبشه سفر کردند و عماره مردی زن باره (1) بود، روزی چنان افتاد که با عمرو نشسته خمر بخوردند و مست شدند ، پس عماره روی با زن عمرو کرد و گفت: من ترا نيك دوست می دارم نیکست که تو نیز با من مهربان باشی

عمر و با زن خویش گفت : پسر عم خود را ببرادری پزیرفتار باش و او نیز سر رضا فرود کرد: اما عمرو در نهان بر زن خویش بترسید و از آن پس خمر اندك همي خورد تا مبادا بی خود شود و عماره با زن او فسادی کند ، بدین گونه طی مسافت کرده تا بکنار بحر رسیدند و بکشتی در آمدند ناگهان روزی عمرو از بهر حاجت بر لب کشتی آندو عماره فرصت بدست کرده لطمه بدوزد و او را بدریا انداخت ، عمرو چون مردی شناگر بود قوت کرده آب را به پیمود و بکشتی در آمد. عماره چون دید مقصود بدست نشد از در فریب در آمد و با عمر و سوگند یاد کرد که من می دانستم تو مرد شناگری از این روی مزاح کردم و ترا بآب افکندم اما عمرو در نهانی حضمی او را در دل نهاد و کمر بقتل او بست و خواست تا پدر و خویشان خود را در خون عماره آلوده نکند نامه به العاصی نوشت که در میان قبایل از من تبرا بجوى و مرا از فرزندی خود خلع کن چون نامۀ وی به العاصی رسید :گفت همانا عمرو و عماره خصومت خواهند کرد و فرزندان خود را از آمد و شد با بنی مغیره و بنی مخزوم منع کرد و بنی سهم نیز این سخن را پذیرفتار شدند و هر دو طایفه منادی در

ص: 144

مکه بیرون کردند ، بنی سهم از عمرو و بنی مخزوم از عماره تبرا جستند الاسود بن مطلب ، چون این بشنید و حیلت عمرو را می دانست گفت : و الله که خون عماره هدر شد

بالجمله : ایشان در حبشه بزیستند و عماره نیرنگی انداخته با یکی از پردگیان : نجاشی راه مصاحبت جست و گاه گاه با عمرو این سخن در میان نهاد عمرو با او گفت هرگز این سخن از تو استوار ندارم که بتوانی با پردگیان نجاشی راه کرد ، اگر راست گوئی از آن عطر و دهن که خاص نجاشی است نشانی بمن آر ، عماره برفت و قاروره از عطر نجاشی از معشوقه بگرفت و به نزد عمرو آورده بدو سپرد ، عمرو آن را برگرفت و وقتی بدست کرد ما بنزديك نجاشی آورد و گفت: مرا پسر عمی دیوانه است و بیم دارم که بجسارت او من خسارت برم ، اينك با یکی از پردگیان تو راه کرده و این قاروره عطر از وی بمن آورده ، نجاشی چون آن بدید و ببوئید گفت : راست است، این عطر جز در نزد زنان من یافت نشود و از آن جا که مکروه می داشت از قریش کسی را بقتل رساند عماره را حاضر کرد و چند تن از ساحران را طلب فرمود تا عماره را عریان کرده در احلیل او بادی بدمیدند، در حال عماره از مردم هارب گشت و سر به بیابان نهاد و همیشه با وحوش سیر کرد و با وحوش بمورد و آبگاه آمد و این بود تا زمان خلافت عمر بن خطاب در آن هنگام بحیرا بحبشه بود روزی بر لب آبگاه بكمين عماره بنشست و چون با وحوش بآبگاه ،آمد بوی مردم شنید و خواست بگریزد ، بحیرا بدوید و او را بگرفت ، عماره همی فریاد کرد که ای بحیرا مرا رها کن که هم اکنون جان بدهم ، و بحيرا او را رها نکرد، لاجرم عماره در دست بحيرا جان بداد، اکنون بر سر داستان رویم.

گویند : آن روز که کاروان قريش بصومعه بحيرا می رسید بامدادان هفت تن از یهودیان از اراضی روم بنزد بحیرا آمدند و گفتند: چنان معلوم کرده ایم که امروز محمد بن عبدالله که مدعی پیغمبری خواهد بود و ناسخ ادیان انبیا خواهد گشت بدین جا نزول خواهد نمود و ما از بهر آن شتافته ایم که اگر توانیم او را بقتل رسانیم، باشد که تو ما را نيز اعانت کنی ، بحیرا گفت ، چنین کس که شما گوئید که خدای تعالی او را

ص: 145

در کتب انبیا یاد کرده و از بهر پیغمبری فرستاده چگونه کس تواند بدو دست یافت ؟! چنین کس را هم خدای نگاهبان باشد؛ شما از این اندیشه خام بگذرید ایشان گفتند: راست گفتی و از آن چه در خاطر داشتند بر حذر شدند

مع القصه : ابوطالب باتفاق کاروانیان از نزد بحیرا بیرون شد و چون بشام در آمد مردم از هر جانب برای دیدار پیغمبر شتاب می کردند در جمال او نگران می شدند نسطورا (1) که بر شریعت عیسی و یکی از رهبانان بود سه روز از پی هم بمجلس پیغمبر در می آمد و با هیچ کس سخن نمی کرد، روز سیم ابوطالب باو گفت : ای راهب چه می خواهی ؟ گفت می خواهم بدانم نام این كودك چيست . فرمود : محمد بن عبدالله ، رنگ از دیدار او برفت و عرض کرد که می خواهم پشت او را برهنه مشاهده کنم ، چون جامه را از کتف آن حضرت دور کردند و خاتم نبوت را دیدار کرد، پیش شده ببوسید و بگریست و گفت : ای ابوطالب او را زود بوطن رسان که دشمنانش بسیارند

و چندان که ابو طالب در شام بود هر روز آن راهب طعامی از بهر آن حضرت می آورد و آن روز که می خواستند از شام کوچ دهنده پیراهنی از بهر آن حضرت بهدیه آورد و خواستار شد که بدو پوشانند.

ابو طالب بدان رضا نداد و آن پیراهن را خود بپوشید تا نسطورا دل شکسته نشود و از شام کوچ داده عزیمت مکه کردند و آن روز که بمکه در می آمدند تمامت قريش ايشان را استقبال کردند و هم ابو جهل از جمله پذیرندگان (2) بود و مست طافح پذیره ساخته بود ، بعضی از مورخین بر آنند که ابوطالب را چون بحیرا از دشمنان پیغمبر صلی الله علیه و آله بیم داد از سفر شام عزم بگردانید و آن حضرت را برداشته از همان جا مراجعت کرد و برخی گویند که آن حضرت را باز فرستاد و خود بشام رفت ، و دیگر سفر آن حضرت در سال هفدهم ولادتش بود در آن وقت زبیر بن عبدالمطلب و بروایت برخی ، عباس بن عبدالمطلب را سفر یمن پیش آمد و از ابو طالب خواستار شد که پیغمبر را از بهر برکت با او همراه کند، ابو طالب ملتمس او را مقبول داشت و آن حضرت با عم

ص: 146

خویش سفر یمن کرد و بسا معجزات در راه از وی مشاهده رفت ، و چون سال بیستم ولادتش پیش آمد فرشتگان بر وی ظاهر شدند . روزی آن حضرت با ابوطالب فرمود که دوش سه تن بر من ظاهر شدند و گفتند: این اوست اما وقت ظهورش نرسیده و پس از روزی چند باز بنزديك ابوطالب آمد و گفت ای عم سه کس بر من ظاهر شد و دست بر شكم من در آورد چنان که هنوز آن راحت با منست ، ابو طالب آن حضرت را بنزد کاهنی آورد که هم در مکه طبیب مرضی او بود و حال او را بگفت و طلب مداوا کرد ، مرد کاهن جمیع اعضای آن حضرت را نيك احتیاط کرد و علامتی بر کتف داشت مشاهده نمود ، پس گفت : ای ابوطالب، این جوان را هیچ مرض نیست و هرگز شیطان بدو دست نیابد و این فرشتگان خدایند که بر او ظاهر می شوند و حال او را باز می پرسند ، و هم در آن ایام آن حضرت در خواب دید که مردی بر او ظاهر شد و دست بر دوش او نهاد، آن گاه دست در اندرون سینه او برد و قلبش را از جای برآورد و بر دست گرفت و گفت دلیست پاك در بدنی پاك و از آن پس دل مبارکش را در جای خود نهاد. (1)

این وقت ملك الملوك عجم بود برداشتند و هرمز منذ را از ملک زادگان حیره اختیار کرد و گفت : او مردی دانا و از خاندان ملك است و منشور سلطنت حيره بدو داد و بخلعت و تشریفش بنواخت، پس سلطنت حیره بر منذر استوار گشت و مدت چهار سال پادشاهی کرد و از وی یازده پسر بماند و از آن جمله پادشاهی بنعمان رسیده چنان که تفصیل آن مرقوم خواهد شد .

و در برابر او صف راست کرد و کلوتر دوم را که در این وقت ده ساله بود در قلب جای داد و جنگ در اندراخت در حمله اول لشگر شیلدبر شکسته شد و پشت با جنگ داده بمساكن خویش گریختند و فرو قوند بعد از اخذ غنیمت فراوان بدار الملك خويش باز آمد و مدتی دراز از این نگذشت که شیلدبر را اجل برسید و جای بپراخت و از او دو پسر بازماندیکی «ته آدو» نام داشت و ان دیگر را طیاری می نامیدند و مملکت شیلدبر بایشان رسید و چون در این وقت پادشاهی ایشان ضعیف شد فروقوند فرصت شد بدست کرده برخی از اراضی مملکت ایشان را فرو گرفت و بر كبريا وخيلا بیفزود و دست بظلم و خونریزی بازداشت چنان که مردم از او بوحشت همی زیستند تا این که مرگش فرا رسید و مردم بمرگ اوشاد خاطر شدند

از پس مرگ او بر نحوت که مادرته آدود طیاری بودشکر همی کرد و خوشدل همی شد و از خطر فرزندان خود ایمن شد و مملکت ایشان را بنظم و نسق بداشت تا ایشان بحدر شد و تمیز رسیدند، آن گاه بر مادر خود عصیان کردند و از صلاح صوابدید او دوری جستند و عاقبت میان برادران کار بخصومت رفت و از هر سوی لشگر بر آورده با هم مصاف دادند و در آن جنگ ته آدو با فرزند نو رسیده خود بدست لشگریان گرفتار شد و بفرموده طیاری (1) و اجازت بر نحوت مادرش با فرزند مقتول گشت و مملکت یک باره بهره برادرش شد.

اما طیاری از پس قتل برادر خود را با نیرو یافت پس لشگر فراهم کرده عزم تسخیر مملکت کلوتر نمود و سپاه بحدود ممالك او كشيد ، از قضا چنان افتاد که در راه مرگش برسید و رخت از جهان بدر برد و لشگریان دو خود را در ممالک کلوتر در خطر دیدند لاجرم بكباره روی بحضرت او نهاده با لشكر او ملحق شدند و کلوتر وقت را نيك یافته از دنبال بر نحوت بتاخت و ار را با فرزند زاده گانش بگرفت و سه روز در عقاب و عذاب بداشت ، آن گاه گیسوی او را بردم اسبی سرکش بسته در بیابان بتاختند تا هر عضوی از او بر سر رخاري وخارۀ (2) بماند و ممالك طيارى بتصرف كلوتر در آمد

ص: 149

و پادشاهی او بزرگ گشت و او مردی دین پرست بود و درویش و مسکین را دستگیری می کرد و مدت سلطنت او چهل و چهار سال بود و در سال سی و هشتم سلطنت او هجرت سلطنت پیغمبر آخر الزمان صلى الله عليه و سلم از مکه مدینه روی نمود ، آن سلاطین فرانسه که بعد از هجرت آن حضرت پدید شوند، انشاء الله در کتاب ثانی بیان خواهیم نمود.

شد و بگوشۀ تواند نشست و جمعی از سپاهیان در جنگ ایران سر از جنگ بازتافته بودند و از برای آن که از پادشاه كيفر نه بینند بجامۀ کشیشان در می آمدند. موریقس از برای لشگر مدتی معین نهاد که تا این چند سال که مدت نهاده ایم خدمت نکنند توانند کشیش شد. چون این خبر بکریکر رسید که در این وقت خلیفه بود از قیصر برنجید و با موريقس كار همى بمعادات و مبارات کرد همانا جمعی از نصاری این «کریکر» را بغلط جرجیس پیغمبر علیه السلام دانند و ما آن کریکر را که جرجیس علیه السلام بود از این بیش گفتیم است

مع القصه : در اين وقت خسرو پرویز که شرح حالش مذکور خواهد شد از کین و کید بهرام چوبین فرار کرده بدرگاه موریقس آمد و پناه بدو آورد و قیصر قدم او را مبارك شمرده چنان که لایق پادشاهان است پاس حشمت او بداشت و تعظیم و تکریم او بپای برد و هفتاد هزار مرد جنگی ملازم رکاب او ساخت و داماد خویش فلی بیکوس را بسپهسالاری آن سپاه داد و خسرو پرویز بقوت موريقس و لشگر او ، دیگر باره در مملکت ایران پادشاهی یافت و بهرام چوبین را از دراز دستی خلع فرمود و تفصیل این اجمال در قصه خسرو پرویز مرقوم خواهد شد و این سبب شد که خسرو را با موریقس پیمان مودت استوار گشت.

بالجمله از پس این واقعه «شغان» که فرمان گذار قبایل اوار بود با موریقس از در مخاصمت بیرون شد و سپاه خویش را مجتمع ساخته بسوی قسطنطنیه کوچ داد ، و چون به نزديك آن بلده رسید و موریقس آگهی یافت لشگر بر آورد و در برابر او صف راست کرده جنگ در انداخت ، بعد از گیر و دار بسیار سپاه قیصر شکسته شد و دوازده هزار تن از لشگریان او بدست مردم شغان اسیر گشت و بازماندگان فرار کرده در قسطنطنیه محصور شدند در این وقت شغان کس نزد قیصر فرستاد که اگر خواهی این اسیران را آزاد کنم در بهای خون هر تن پنج مثقال سیم بسوی من فرست ، قیصر از آن بخل که در نهاد داشت ببذل این قلیل سیم رضا نداد و شغان بفرمود تا آن دوازده هزا تن را سر از تن بر داشتند و از این روی مردم قسطنطنیه از او برنجیدند و از نظم کار او کناره همی جستند و شغان بعد از آن قتل و غارت باراضی خویش

ص: 151

بازشد ، اما قیصر همه شب خواب آشفته همی دید و از خون آن مردم بی گناه بیم کرد و گاه گاه با مردم زاهد زر همی فرستاد که از بهر او دعای خیر کنند مگر گناه او معفو شود .

در این وقت یکی از منجمین درگاه او را آگهی داد که قیصر با زن و فرزند مقتول خواهد شد و این پادشاهی کسی خواهد یافت که در نام او حرف «پ- خ» خواهند نگاشت . چون نام فلی بیکوس را بزبان لاتین چنین رسم می کردند، موریقس از او بدگمان شد و زمانی بدست کردہ او را طلب کرد و بفرمود تا سر از تنش برداشتند. بعد از وی مدتی بر نیامد که رعیت و سپاه را آن کین که در دل داشتند بر شورانید و با قیصر بجنگ در آمدند و او تاب درنگ نیاورده ، بطرف تربظان گریخت و مردم از قفای او تاخته او را دستگیر کردند و نخست چهار پسر او را در برابرش سر بریدند، آن گاه قیصر را نیز بکشتند ، از پس او فقاس یوزباشی بسلطنت برنشست و سخن منجم راست افتاد- چه نام او را نیز با پ و خ نگار کنند و مدت ملك موریقس بیست سال بود و شصت و سه ساله بود که مقتول گشت

من پیر شده ام ، بیم دارم که اجل من فرا رسد و پس از مرگ من اولاد من قطع رحم کنند و حق تو چنان که سزای تست نگاه ندارند ، نیکو آنست که در بلده حیره هر خانه و هر زمین که تو اختیار کنی از بهر تو بخرم و به تیول و سیور غال (1) تو دهم تا پس از من در آن جا زندگانی کنی.

و خانه اوس در غربی حیره بود ، ایوب گفت : عصام بن عقد که یکی از بنی حارث بن کعب است روزگاریست که با من پیمان مودت استوار دارد و خانه او در شرقی حیره است اگر خواهی در جنب سرای او خانه از بهر من بنیان فرمای ، اوس این سخن از وی بپذیرفت و در پهلوی خانه عصام زمینی از بهر وی بسیصد اوقیه (2) زر بخرید و صد اوقیه زر و دویست شتر و عددی از اسبان تازی بدو عطا کرد تا هر وقت خواهد بخانه خود رود، ایوب در خانه اوس بماند تا او وداع جهان گفت پس از مرگ او اموال و اثقال و زنان و فرزندان خود را برداشته بخانه خویش رفت و این ایوب را پسری بود که زید نام داشت و از بهر او دختری از آل قلام بگرفت و زید از او پسری آورد و نام او را حمار نهاد .

بالجمله : ملوك حيره در حق ایوب و فرزندش زید کمال ملاطفت مرعی می فرمودند و جایزه بزرگ وصله عظیم عطا می کردند و بنی امرء القیس دست بحیره نداشتند که از ایوب و اولاد او خون خویش طلب کنند ، از قضا روزی چنان افتاد که زیدبن ایوب با چند تن از مردم حیره به نخجیر گاه شد و از دنبال شکاری بتاخت تا از مردم خویش دور افتاد ، ناگاه با مردی از بنی ،امرء القیس دوچار شد و او زید را نگریست که سخت با ایوب شبیه است پیش شد و از وی پرسید : تو کیستی ؟ گفت از بنی تمیم : گفت در کجا سکون داری ؟ گفت در حیره، گفت آیا با ایوب نسبتی داری ؟! گفت فرزند اویم . پس کین کهن بیاد آورد و زید را با خویش مشغول کرده ناگاه تیری از قفای او گشاد داد چنان که در میان دو کتف او آمد و همچنان در پشت اسب معلق بمرد و خود از طرفی بگریخت.

مردم زید او را نا شامگاه نیافتند و روز دیگر از هر سوی تاخته جسد او را بدست

ص: 153

کردند و بر اثر قاتل او بشتافتند تا بدو رسیدند و او مردی کمان دار بود و آن روز را تا شامگاه با ایشان رزم آزمود و یکتن دیگر از بني حارث بن كعب بکشت ، و چون شب سیاه شد بی آسیب راه خویش گرفته فرار کرد و مردم زید بی نیل مرام مراجعت کردند.

و از پس زید فرزندش حمار در میان خالان خود که از آل قلام بودند بزیست تا بحد رشد و تمیز رسید، آن گاه روزی چنان افتاد که حمار از خانه بدر شد و با یکی از اطفال بنی لحیان منازعت کرد و او را لطمه زد و پدر آن كودك برسید و حمار را سخت بزد، پس حمار بنزد مادر آمده بگریست و مادرش از خویشان خود رنجیده خاطر شده حمار را برداشت و بخانه پدرش زید بن ایوب آورد و او را تعلیم کتابت فرمود تا سخت نیکو بنوشت چنان که نام او بلند گشت . و نعمان بن اسود که در آن هنگام سلطنت حیره داشت نام او را بشنید و بحضرت خویش آورده دبیر ساخت و نیکو بداشت و از پس مدتی حمار از قبیله بنی طی زنی بگرفت و از او پسری آورده زید نام او نهاد ، و او چون بحد رشد و تمیز رسید ، كلمات عرب و علم ادب بیاموخت تا نيك دانشور گشت ، و اين حمار را از بزرگان عجم که در حیره سکون داشتند دوستی بود که «فروخ شاهان» نام داشت از این روی چون مرگ حمار نزديك شد فرزند خود زید را بفروخشاهان سپرد و بعد از مرگ او فروخشاهان زید را بسرای خویش آورده زبان فارسی بیاموخت تا در لغات عرب و عجم نيك دانا گشت.

پس در حضرت نوشیروان كه در اين وقت ملك الملوك عجم بود از حسن طويت و صفای نیت و حصافت عقل و رزانت رأی زید شطری باز راند تا او را در زمره رسولان و فرستادگان مربوط داشت ، و از این روی زید را در حیره حشمتی بسزا بدست شد چنان که بعد از مرگ منذر ماء السماء فروخ شاهان مردم حیره را می انگیخت که زید را بسلطنت بردارند ، اما نوشیروان عمرو بن هند را اختیار فرمود ، چنان که مذکور شد .

بالجمله : زيد بن حمار نیز دختر ثعلبة العذویه را که «نعمه» نام داشت بزنی بگرفت و از او پسری آورد و او را بنام «عدی» خواند و فروخ شاهان را نیز پسری بوجود

ص: 154

و او را شاهان مرد نام نهاد و این هر دو با هم بر آمدند و ادیب و لبیب شدند چنان که در میان عرب نامدار بودند ، و همچنان در شعر ساختن و اسب تاختن و تیرانداختن و گوی و صولجان (1) باختن نادرۀ جهان شدند، و در این وقت چنان افتاد که فروخ شاهان فرزند خود شاهان مرد را برداشته از حیره بمداین آمد.

و آن روز که بحضرت نوشیروان بازیافت از قضا دو پرنده نر و ماده بر لب بام ملك عجم فرود شده با هم طمع نر و مادگی بستند و باد در گلوی یکدیگر دمیدند. نوشیروان را از کردار ایشان شرم آمد و این صورت را مکروه داشت، پس روی با فروخ شاهان کرد و گفت : شما را در چاکری کار با تیر و کمانست ، اگر این طایر را یکی تو و آن دیگر را فرزندت شاهان مرد بزخم تیر نگون سار کنید بفرمایم دهان شما را از جواهر شاداب آکنده کنند و اگر نه از من عقاب و عذاب خواهید یافت . پس پدر و پسر کمان بر گرفتند و هر يك يكى از ان دو طایر را نگون آوردند.

نوشیروان را کردار ایشان پسندیده افتاد و حکم داد تا دهان هر دو تن را از گوهر بیاکندند و شاهان مرد را ملازم رکاب خویش ساخت در این وقت فروخ شاهان فرصت بدست کرده عرض کرد که مردی از عرب در خانه منست که ربیب (2) من بوده و زید نام اوست و او را پسریست که عدی نام دارد، امروز افصح و اكتب ناس اوست در زبان عرب و عجم کاری بکمال دارد دو نيك فائق الحسن و جميل الوجه است.

چندان بگفت که نوشیروان را دل بفریفت و عدی را بدرگاه آورده کاتب حضرت ساخت و عدی ملازم درگاه نوشیروان بود جز این که در هر سال يك ماه و دو ماه رخصت حاصل کرده سفر حیره می کرد و کار خود را در آن بلده راست کرده دیگر باره بدار الملك مداین می شد و آن مدت که در حیره بود مردم حیره عظیم بزرگوارش می داشتند چنان که هرگاه بمجلس منذر بن منذر ماء السماء که در این وقت سلطنت حيره داشت در می رفت هر که در انجمن او بود بر پای می ایستاد و تا او نمی نشست هیچ کس را نیروی نشستن نبود و با این که پدرش زید را کمال حشمت بود و پیوسته در حیره سکون

ص: 155

می فرمود عظمت وی از پدر افزون گشت، بالجمله بر قانون بود که زید از بهر نظم ضباع و عقار در حیره می زیست و عدی در حضرت نوشیروان بود و پس از نوشیروان ملازمت هرمز داشت .

و چنان افتاد که هرمز عدی را برسالت نزديك قيصر فرستاد و «طاریس» که در این وقت ايمپراطور ممالک روم بود چنان که مذکور شد او را بزگوار داشت و خواست تا بسطت ملك و فسحت مملكت خويش را بدو عرضه نماید تا چون بحضرت شهنشاه عجم پیوندد از عظمت قیصر خبر دهد. لاجرم تنی چند را با او همراه کرده در اطراف بلاد و امصار خویشش همی سیر داد و از این روی سفر عدی بدراز کشید . و در زمان غیبت او چنان افتاد که منذر بن منذر ماء السماء که در این هنگام سلطنت حیره داشت دست بظلم و اعتساف بر آورد، مردم را بی جرمی همی بیازر د و بدست هر کس چیزی نفیس بیافت اخذ کرد تا خرد و بزرگ بستوه شدند و دل بر آن نهادند که منذر را بقتل آورند و زید را بسلطنت بردارند، پس همگروه شده بدر گاه زید آمدند و اندیشه خویش را باز راندند .

در جواب گفت که من هرگز پادشاهی حیره نکنم و نیز شما را بدین سختی نخواهم گذاشت اگر اجازت دهید من خود منذ را دیدار کنم و کردار زشت او را با او عرضه دارم و او را بیاگاهانم که اگر کار بدین گونه کنی زود باشد که از تخت سلطنت فرود شوی و اگر نه از در رفق و مدار باش و كار بعدل و انصاف كن .

مردم سخن زید را پذیرفتار شدند و او بدر گاه منذر آمد و صورت حال را مکشوف داشت و گفت : بهتر آنست که تو در کار غزا و قتال حکومت کنی و در موراهل صنعت و رعیت مداخلت نفرمائی، تا این سلطنت از خاندان ملوك حيره همی بدر نشود و کار از تو بدست اجنبی نیفتد . منذر از کلمات او شاد شد و گفت : ترا بر من نعمتی بزرگ و منتي عظيم است و از این پس جز بفرمان تو کار نکنم و پاداش این نیکو خدمتی از تو و فرزندان تو پاس دارم از پس این واقعه روزی چند بر نیامد که مزاج زید از صحت بگشت و ، هم در آن مرض جان بداد و از وی ضیاع و عقار فراوان بماند از جمله هزار ناقه بود

ص: 156

که مردم حیره هنگام امضای حاجت بحضرت او پیشکش برده بودند از پس، مرگ او خواستند بر اموال او تاختن کنند و آن شتران را استر داد نمایند. چون این سخن گوش زد منذر شد بالات و عزی سوگند یاد کرد که اموال زید را جز از بهر فرزندش عدی نگاه نخواهم داشت و هیچ کس را با میراث او نزديك شدن نگذاشت. اما از آن سوی عدى از نزديك قيصر مراجعت کرده بدرگاه هرمز بن نوشیروان آمد و خبر روم را معروض داشت و چون مرگ پدر را بدانست اجازت حاصل کرده بحیره شتافت .

منذر چون خبر ورود عدی را بشنید مردم حیره را باستقبال او بیرون کرد و او را بعظمت تمام در آورد و قدسش را گرامی داشت ، و فرزند خود نعمان را بسرای او فرستاد تا در حجر تربیت او دانشور گردد و علم و ادب بیاموزد ، و عدی را چون پدر از میان رفته بود از بهر نظم و نسق امور خود دو سال در حیره سکون فرمود و خواست تا از خدمت هرمز نیز دور نباشد ، بر آن که یکی از برادران خود را در خدمت شاهنشاه عجم بجای خود باز دارد و او را دو برادر بود که یکی عمار بود ولقب وی «ابی» (1) بود و آن دیگر عمرو نام داشت و بلقب «سمی» بود (2) و هم او را يك برادر دیگر از قبیله بنی طی از مادر بود که عدی بن حنظله نام داشت.

اما عدی بن زید از میان این سه تن ابی را اختیار کرد و او را بدرگاه هرمز گذاشت و خدمت نگارنده گی و ترجمانی خویش را بدو باز داشت و خود گاه گاه بمداین سفر کرده روزی چند در حضرت نوشیروان میزیست و هم بحیره مراجعت می کرد و این برادران بر طریقت نصاری و شریعت عیسی علیه السلام بودند . اکنون بر سر داستان رویم .

منذر را سیزده پسر بود یکی نعمان و ما در او سلمی نام داشت و او دختر وائل بن عطيته الصانع است که در اراضى فدك سكون مي فرمود و اين نعمان در سرای عدی تربیت یافت و پسر دیگر منذر اسود نام داشت و مادر او ماریه دختر حارث بن جهیم (3) بن بیم الرباب بود و او را بفرموده منذر «بن مرنیا» که نسب بلخم می برد تربیت کرد و این

ص: 157

پسران منذر همگی کمال جمال داشتند و در غایت حسن و نیکوئی بودند و ایشان را در میان عرب اشاهت لقب بود از این روی که دیداری سفید و اندامی سیمگون داشتند. اما از میان ایشان نعمان بکراهت منظر شناخته بود چه او مردی احمر و ابرش (1) بود و قامتی پست و قصیر داشت .

بالجمله چون مرگ منذر فراز آمد فرزندان خویش را حاضر ساخت و اياس بن قبيضة الكناني الطائى را نیز طلب نمود و با او گفت: زمان من برسید و بی فرمان هرمز صواب ندانم که یکی از فرزندان خود را ولیعهدی دهم و بحکومت حیره بر نشانم ، لاجرم زمام اين ملك بدست تو نهادم و فرمان ترا در این مملکت روان ساختم تا هرمز بهر چه خواهد فرمان دهد . این بگفت و رخت از جهان بدر برد و ایاس چندماه بحکومت حیره مشغول بود ، اما از آن سوی چون هرمز مرگ منذر را بدانست خواست تا کسری بن هرمز را بحکومت حیره گمارد و مردم حیره چون این بدانستند بحکومت کسری رضا ندادند و هر روز در حضرت هرمز بن نوشیروان شفیعی برانگیختند و خواستار شدند که یکی از ملک زادگان حیره را بدیشان فرمان گذار فرماید و هرمز ازین معنی دلتنگ بود و با مردم خیره سر گران داشت که چرا بحکومت کسری بن هرمز رضا نمی دهند و روزی با صنادید در گاه و بزرگان حضرت همی گفت که مردم حیره مرا چنان آزرده اند که دوازده هزار تن از فرسان عجم را با سرهنگی بدیشان فرستم تا در خان های آن جماعت نزول کنند و زن و فرزند و اموال و اثقال ايشان را مأخوذ دارند در این وقت چشمش بر عدی بن زید افتاد که در برابر ایستاده بود گفت: هان ای عدی؛ آیا در میان فرزندان منذر هیچ کس را شناخته که حکومت حیره تواند کرد؟ عدی معروض داشت که فرزندان منذر همه در خور حکومت لایق فرمانند اگر فرمائی ایشا ن را در حضرت حاضر سازم و عرض دهم تا هر که پسند خاطر پادشاه عجم افتد از بهر سلطنت حیره باشد هرمز سخن او را استوار داشت و بفرمود تا خود شناخته ایشان را بدرگاه آرد .

عدی زمین خدمت بوسیده باراضی حیره شتافت و فرمان هرمز را بفرزندان منذر ابلاغ داد و در نهان با نعمان گفت که تو با قلت بضاعت و کراهت دیداری و برادرانت را

ص: 158

با فزونی ثروت موزونی قامت و صفای صورت و سیرت حاصلست ، اکنون حيلتي باید اندیشید که سلطنت حیره بهره تو شود

نعمان گفت آن چه فرمایی چنان کنم پس عدى نعمان را برداشته بنزديك ابن بردس (1) آمد که یکی از موالان حیره بود تا از بهر او زری بوام ستاند . ابن بردس مسؤل او را باجابت مقرون نداشت لاجرم از آن جا بنزديك جابر بن شمعون آمدند که یکی از اساقفه (2) بود و در بلده حیره ، قصر ابیض را بملکیت داشت و از اولاد اوس بن قلام بن بطين بن الأوس بن جمہیر بن لحیان بن بني الحارث بن کعب بود ، بالجمله جابر قدم ايشان را مبارك داشت و کار مهمانی نیکو کرد و روز سیم گفت : ازین عزیمت مقصود و مرام شما چیست عدی گفت : چهل هزار درهم از بهر نعمان بقرض می خواهم برای آن که در حضرت هرمز بخرج دهم و پادشاهی حیره را از بهر او ستانم . جابر بی گفتکو برفت و هشتاد هزار درهم آورده نزد ایشان بنهاد . نعمان سخت شاد شد و گفت : اگر من ملك شدم آن چه بدست کنم آن تو خواهد بود .

پس عدی نعمان را برداشته از نزد جابر بیرون شد و با او گفت اگر من برادران ترا پس از تو بزرگوارتر بدارم رنجه مشو که در آن حکمتی است و برادران او را پیوسته از وی گرامی تر می داشت و آن جماعت را يك يك در نهان طلب داشته با ایشان می گفت که آن روز که بانجمن هرمز در آئی هر جا که نیکوتر داری بپوش و هر حلی که با شدت زیور کن و چون ترا بطعام بخواند عجله مفرماى و لقمه كوچك بگير و اندك بخور و اگر گويد كفايت عرب توانی کرد بگو بلی و اگر فرماید. چون یکتن از شما عصیان کند او را کیفر توانی نمود بگو نتوانم چه ما را بر یکدیگر قدرت نباشد و این سخن از بهر آن بگوی که هرمز در تفرق شما طمع نیفکند و از اجتماع شما در بیم باشد. همگی این سخن از عدی پذیرفتند ، آن گاه نعمان را در نهان طلب داشت و با او گفت : چون بدرگاه هرمز شوی جامه سفریان بپوش و شمشیر حمایل کن و چون برکنار خوان جای کنی لقمه ها بزرگ بگیر و بشتاب بخور زیرا که هرمز از عرب چنین دوست دارد و اگر گوید : برادرانت را کیفر گناه توانی داد

ص: 159

بگو اگر من زبون خویشان باشم چیره بیگانگان چون توانم کرد اما از آن سوی ابن مرنیا اسود را در نهان طلب داشت و گفت: عدی با شما چه اندرز کرد صورت حال را مکشوف داشت ابن مرتبا گفت که عدی مردی غدار و حیلت گر است و این سلطنت از بهر نعمان خواهد من بر آنم که اگر بر خلاف فرموده او عمل کنی بمراد خواهی رسید و اگر نه سلطنت نخواهی یافت اسود گفت عدی در کار هر مز بیناتر است و اگر من بر خلاف او روم از پی دفع من برخیزد و فتنه انگیزد.

مع القصه همگروه بدرگاه هرمز شتافته باز یافتند و بانجمن او در آمدند . شاهنشاه عجم را دیدار ایشان خوش افتاد و آن جماعت را نشستن فرمود و خوان و خورش پیش نهادند و ایشان بدان گونه که عدی فرموده بود خوردن گرفتند از میان هرمز چشم بر نعمان گماشت و لقمه های بزرگ و بسیار خوردن او را بدید و با عدی بزبان فارسی گفت که اگر خیری در این جماعت است در نعمان خواهد بود آن گاه يك يك را در نهانی طلب کرده با ایشان سخن کرد و همه بدانسان پاسخ دادند که عدی فرمود بود چون نوبت بنعمان رسید و عرض کرد که اگر دفع برادران را نتوانم کرد چگونه دفع عرب توانم هرمز از این سخن در کار او یک جهت شد و او را از بهر سلطنت حیره اختیار کرد و خلعت و منشور بداد و تاجی مکلل که شصت هزار درهم ثمن داشت بدو عطا فرمود و پادشاهی حیره او را مسلم گشت در این وقت ابن مرنیا با اسود گفت ، این ثمر از آن جا اندوختی که دنبال عدی گرفتی و سخن مرا پذیرفتار نشدی.

اما از آن سوی عدی خواست این سلطنت بر نعمان استوار کند ، پس از صنادید قوم انجمنی کرد و طعامی نهاد و این مرنیا را نیز دعوت فرمود تا از بهر نعمان از مردم بیعت گیرد و چون انجمن از کل و شرب به پرداختند عدی با ابن مرنیا گفت : ازمن رنجه مشو اگر عنان خواسته ام سلطنت حیره نصیب نعمان شود زیرا که او ربیب من بود، چنان که تو از بهر اسود همان را خواستی و اگر توانستی اسود را بسلطنت برداشتی آن چه برخود روا نداری بر دیگران روا مدار آن گاه گفت که از تو می خواهم که در این کار بر من حسد نبری و از جای برخاست و سوگند یاد کرد که هرگز از نعمان دوری نجوید و از بهر او غايله

ص: 160

و داهيه نخواهد و اسرار او را مکشوف نسازد.

چون عدی بن زید از این سخنان بپرداخت ، عدی بن مرنيا برخاست و بهمان سوگندها قسم یاد کرد که پیوسته از نعمان دوری کند و از بهر او طلب غایله و داهیه نماید و اسرار او را مکشوف سازد و از آن انجمن بیرون شدند، و از پس آن بسوی حیره کوچ دادند و نعمان بدار الاماره پدر در آمده بر تخت سلطنت جای کرد و کار خویش را بنظم و نسق بداشت و شاد بنشست اما از آن سوی عدی بن مرنیا با اسود گفت: اگر بر آرزوی خویش ظفر نجستی هم بدین گونه ذلیل و زبون نباید بود و از خصمی عدی بن زید نباید باز نشست، چندان که گفتم ؛ عصیان امر او کن پذیرفتار نشدی و خود را بدین ذلت افکندی اکنون این ملك و مال که اندوخته کرده بچکار آید؟. عمال از بهر عزتست آن را که عزت نیست ما را ز مال نیکوتر باشد اندوخته خویش بر من عرضه کن تا چاره اندیشیم

اسود سخن او را پذیرفتار شد و تمامت ثروت خویش را بدو گذاشت و عدی بن مرتیا نیز اندوخته خود را بر زبر آن نهاده دست بحیلت برآورد و هر روز در خور حضرت نعمان پیشکشی ساز داد و بدو فرستاد و این خدمت چنان كرد كه در اندك زمانی مؤتمن و معتمد نعمان گشت تا بدانجا که نعمان بی رضا و مشورت ابن مرنیا هیچ حکومت نمی کرد و سخن او در میان عرب استوار شد .

در این وقت ابن مرنیا دوستان خود را طلب کرد و ایشان را بیاموخت که هر يك در هر زمان که وقت بدست کنند و توانند نعمان را بیاگاهانند که عدی بن زید مردی نیکوست اما حیلت گر است و او هر روز گوید که نعمان دست نشان منست و من او را این مکانت دادم و اوس ابن المقرن را که در نزد نعمان سخت مؤتمن بود برانگیخت تا روزی مر نعمان را گفت که خود از عدی شنیدم که همی گفت : این سلطنت من بنعمان دادم و اگر خواهم از او باز ستانم

این سخنان اندك اندك در دل نعمان جای کرد و مهر عدی را از خاطر او خلع نمود ، از پس روزی چند، نامه از طرف عدی مجعول کرد خطاب بیکی از سپهسالاران نعمان

ص: 161

که همه بر فتنه و فساد کار نعمان مقصور بود و این نامه را نیز بدو باز نمود . در این وقت نعمان یک باره دل بر قتل عدی نهاد و نامه بدو کرد که مرا آرزوی دیدار تو پیش آمده است اگر توانی از هرمز اجازت حاصل کرده آهنگ حیره فرمای تا روزی چند با هم روزگار بریم چون این نامه بعدی رسید از شاهنشاه عجم رخصت یافته ، بسوی حیره شتافت و نعمان این بدانست و بی آن که او را دیدار کند بفرمود : هم از راه او را بزندان بردند و بند بر نهادند

عدی را این کار شگفت افتاد زیرا که در خویشتن گناهی نمی دانست ، پس شعری چند گفته بنعمان فرستاده باشد که بر حال او نگران شود و بدقت نظر در کار او بیند و سخنانش در نعمان اثر نکرد و حبس او بدراز کشید، ناچار نامه به برادر خود ابی فرستاد که بر در هرمز از جانب او خلیفتی داشت و صورت حال خود را باز نمود، ابی این قصه را با هرمز برداشت و خواستار خلاصی برادر گشت، شاهنشاه منشوری بسوی نعمان کرد که عدی را از بند آزاد کرده بسوی ما فرست و این منشور را برسولی سپرد تا بدو برد و ابی آن رسول را زر و سیم عطا کرد که از آن پیش که نعمان را دیدار کنی بزندان شو و حال عدی را بدان، چه اگر نعمان حکم ابن منشور بداند او را زنده نگذارد، لاجرم رسول راه حیره پیش گرفت و هم از راه بزندان عدی در رفت و او را بدید ، عدی با او گفت: تو از من دور مشو خود بنزديك من باش و کتاب هرمز را بنعمان فرست. رسول گفت : نتوانم این کار کرد و نامه شاهنشاه را نتوانم بدیگر کس سپرد و از نزد عدی بیرون شده بحضرت نعمان آمد و فرمان هرمز را ابلاغ داشت ، دشمنان عدی که از بنی بغیله بودند و نسب بآل غسان می بردند در نهان با نعمان گفتند که اگر عدی از این بندرها شود فتنه بزرگ بر انگیزد ، لاجرم نعمان کس فرستاده تا در زندان او را مخنوق داشتند و بخاک سپردند و رسول هرمز را بزرگوار بداشت و چهار هزار درهم عطا بداد و کنیزکی نیکو رخسار بدو بخشید و گفت : او را من بمزاح باز داشته ام چه بایست بحضرت هرمز معروض داشت ، هم اکنون فردا بزندان خود در رفته او را رها کن و با خودش بمداین کوچ ده ، روز

ص: 162

دیگر چون رسول بزندان در آمد عدی را مقتول و مدفون یافت و زندانبان گفت : او روزی چند است که مرده است و ما از بیم نعمان ظاهر نساخته ایم، رسول بر آشفته و بنزد نعمان آمده گفت : من روز گذشته عدی را تندرست و زنده دیدم چه شد که گویند اکنون روزهاست که مرده است ؟ نعمان گفت ترا هرمز بنزد من فرستاد، نفرمود که بزندان شوی همانا از برادر عدی رشوت گرفتی و این کار بفضول کردی و او را بیم همی داد و از آن سوی بر صله و جایزه بیفزود چندان که فریفته شد، و چون بحضرت هرمز آمد معروض داشت که قبل از آن که من بحیره شوم عدی را مرگ رسیده وداع جهان گفته بود.

اما بعد از قتل عدی بر نعمان معلوم شد که او را جنایتی نبوده و بی گناه کشته شده و سخت از قتل او پشیمان شده و روزگاری بندامت می زیست تا روزی چنان افتاد که در نخجیرگاه با پسری دچار شد و او را با عدی بشباهت تمام یافت، با او گفت تو کسی و از کجائی . عرض کرد که مرا زید نام است و پسر عدی بن زیدم نعمان از دیدار او شاد شد و او را بسوی خویش آورد و اشفاق و الطاف فراوان کرد و از آن چه بر عدی رفته بود عذر بخواست ، آن گاه کار او را از بهر سفر راست کرده فرمود تا بمداین شود و نامه ، بحضرت هرمز کرد که من در مرگ عدی سوگوار تر از هر كسم ، اينك پسر او بغايت جمال و کمال است و شاهنشاه را هرگز قانون نبوده که پسری را از شغل پدر باز دارد و اگر منصب عدی با فرزندش تفویض شود از فتوت شاهانه بعید نخواهد بود . زیدنامه بگرفت و بدرگاه هرمز آمد و رخصت بار حاصل کرده در آمد و چون از حال نعمان پرسش رفت او را ثنا گفت و ستایش فرستاد. پس شاهنشاه عجم منصب عدی را بدو تفویض داشت و مكاتيب عرب را همه بدو باز گذاشت و زید روز تا روز موتمن و منرب گشت و ابن کار نداشت تا روزگار دولت خسرو پرویز فراز آمد چنان که مرقوم خواهد شد ، اما پس از این واقعه در کار سلطنت استقرار تمام یافت و قانون چند استوار کرد و او را پنج گونه لشگر بود، يك طایفه داره این می نامیدند و ایشان پانصد تن از قبایل عرب بودند که همواره

ص: 163

بر در سرای نعمان جای داشتند ، و چون یک سال بسر می رفت آن جماعت بخانه های خویش می شدند

و پانصد تن دیگر بجای ایشان می آمد و مقیم می گشت و نعمان یک ماه آخر سال ایشان را خوان می نهاد و خورش می داد. ازین روی آن جماعت را «ذوالاکال» می نامیدند ، و طایفه دوم را صنایع می گفتند و ایشان همواره در حضرت نعمان جای داشتند و از قبیله بنی قیس بودند

و طایفه سیم را «و ضایع» می نامیدند و ایشان هزار تن از مردم عجم بودند كه ملك الملوك ایران بتوقف حيره مأمور می داشت و چون یک سان بر می آید آن جماعت را طلب داشته هزار تن دیگر بجای ایشان می گذاشت.

و طایفه چهارم را «اشاهب» می نامیدند و آن جماعت از برادران و بنی اعمام و خویشان نعمان بودند چنان که بدان اشارت شد . و طایفه پنجم را دو سر می نامیدند و ایشان اشد داخشن کتایب نعمان بودند و آن جماعت هر چند تن نسب از قبیله داشتند جز این که بیش تر از ایشان قبیله ربیعه بودند و نعمان را از تمامت سال دو روز معین بود که یکی را یوم نعم (1) می خواند و آن دیگر را یوم بؤس می نامید و در روز نعم اسباب طرب ساز داده بر قصر خویش می نشست و بر راه نگران بود و هر کس نخستین بدو می رسید او را نعمت فراوان می داد و بعطیت گوناگون خورسند می داشت ، و آن گاه که روز بؤس بود سلاح جنگ در بر راست کرده با سواران و پیاده گان خود از بلده حیره بیرون می شد و در غرتین(2) می استاد و آن دو خرپشته بود كه عقيل و مالك دو نديم جذيمة الابرش كه شرح كد حالش مذکور شد مدفون بودند و هر که نخستین در آن روز در برابر چشم نعمان می آمد حکم می داد تا او را می کشتند و خونش را بر قبر عقل و مالك آهار (3) می کردند و روزگاری دراز نعمان بدین قانون می زیست تا روزی چنان افتاد که از بهر نخجیر کردن از

ص: 164

شهر بدر شد و بر اسب خویش که یحموم (1) نام داشت بر آمد و راه بیابان پیش گرفت و لختی از دنبال قافله همی بتاخت.

ناگاه يحموم زمام از دست او بستد و عنان بکشید و چندان برفت که نعمان از مردم خود دور افتاد. در این وقت روز بی گاه شد و بارانی بشدت ببارید و نعمان پناهی همی جست و ناچار بخانه مردی که حنظله نام داشت از قبیله نبی طی در آمد و حنظله استقبال او کرد و او را فرود آورد و از خورش و خوردنی جز يك سر میش و مقداری از آرد گندم نداشت، پس ضجيع او از آن آرد نان کرد و حنظله نخست شیر میش را بدوشید و آن گاهش ذبح کرده از گوشتش شوربائی برآورد و آن نان و شیر و شوربا را بنزد نعمان نهاد تا بنوشید و بخورد و سیر و سیر آب گشت ، آن گاه از بهر او شراب آورد و سقایت کرد و چون نعمان بخفت قصه همی گفت تا صبح بر آمد. پس نعمان ازخواب برخواست و بر اسب خود بر نشست و گفت ای مرد ،طائی دانسته باش که نعمان بن منذر پادشاه حیره منم ، اگر روزی بنزدیک می آئی تر ا پاداشی پادشاهانه خواهم داد حنظله گفت اگر بعد از خدای خواهد بحضرت خواهم شتافت.

پس نعمان بخیل خود پیوست و چون روزگاری بر این گذشت و حنظله بغایت درویش گشت و کار معاش بر او صعب افتاد ، ضجیع او با وی گفت که وقتست اگر بحضرت نعمان شوی و بدستیاری بذل و بخشش او ازین سوء معیشت و ذلت خلاصی جوئی حنظله این سخن از او پدیرفته به درگاه نعمان آمد و از قضا روز بؤس نعمان برسید ، چون چشم نعمان بدو افتاد او را بشناخت و دریغ خورد که چرا در چنین روز آمده است ، بس روی بدو کرد و گفت : آیا حنظله طائی نیستی که شبی مرا میزبان بودی؟ گفت: همانم . فرمود: چرا این هنگام بنزديك من آمدی که اگر قابوس فرزندم در آید کشته شود ، اکنون از بهر تورهائی نیست هر حاجت که از دنیا خواهی طلب کن تا اسعاف حاجت تو کنم آن گاه سرت بر گیرم .

حنظله گفت ابيت اللعن، من چه دانستم این روز شوم را و مرا بعد از مرگ با

ص: 165

دنیا چه حاجت باشد ، اينك در خانه دخترى رضيع و طفلی چند صغیر دارم که همه عریان و گرسنه اند و بدان امید بدین حضرت شتافتم که ایشان را نانی برم و جامه بدست کنم اکنون اگر از مرگ من گزیر نداری این قدر مهلت ده که بخانه شوم و اهل خود را وصیت کنم و از بهر فرزندان کفیلی جویم ، پس باز آیم تا هر چه خواهی چنان کنی. نعمان گفت ترا ضامنی باید بود که اگر بعهد خود وفا نکنی او را بجای تو مقتول سازم . حنظله طرف نگریست تا با که پناه جوید، ناگاه چشمش بر شريك بن عدي بن قيس افتاد که نسب از بنی شیبان داشت و کنیت او ابوالحوفران (1) بود و در جنب نعمان جای داشت، پس روی بدو آورد گفت :

غرتین آمد و دوست می داشت که مرد طائی وفا بوعده نکند و قراد بجای او کشته شود. پس حکم بقتل قراد کرد. صنادید حضرت گفتند تا روز بی گاه نشود نمی توان قراد را کشت چه ممکن است که مرد طائی باز آید ناچار نعمان بماند تا فرود شدن آفتاب نزديك شد پس حكم بقتل قراد داد و او را بنطع بر نشاندند و تیغ برکشیدند ، در آن وقت ضجیع او بر سر او آمد و گفت:

مخاريق امثال القراد و اهله *** فانهم الأخيار من رهط(1) تبعاً

بالجمله: نعمان در کمال استقلال و استبداد سلطنت حیره داشت تا پادشاهی هرمز بن نوشیروان بنهايت شد و مدتی از سلطنت خسرو پرویز بگذشت و زید بن عدی در حضرت پرویز روز می گذاشت و انتهاز فرصت داشت تا کمر خون پدر از نعمان باز جويد و ملوك عجم را رسم بود که هر سال چند تن خصی (2) باطراف ممالک محروسه بر می گماشتند تا بهر جای شتافته دوشیزگان نیکو منظر را از سرای محتشم و درویش اختیار کرده بحضرت او آورند تا پادشاه ایشان را بشرط زنی بخانه آورد و صفت آن دوشیزه که در ور پادشاه بود نگاشته بخزانه اندر بود و چون وقت می رسید هر خصی را یکی از آن نگاشته بدست داده گسیل می ساختند تا بدان صفت دوشیزه آورد، و این قانون از آن جا در میان ملوك عجم رسم شد که در زمان نوشیروان منذر ماء السماء كه شرح حالش مرقوم شد بر سر حارث بن ابی شمر غسانی رفت و غارت برد و از شام کنیزکی یاسیری اورد و او را بحضرت نوشیروان هدیه فرستاد و بزبان تازی بدو نامه کرد که کنیزکی بدین صفت روانه درگاه ساختم و کلمات آن نامه این بود:

انی قد و جهت الى الملك جارية معتدلة الخلق نقية اللون

والثغر (3) بيضاء قمراء (4) و طفاء (5) كحلاء (6) و عجأ (7) حوراء عيناء (8) قتوا (9) شماء (10) برجاء (11) رجاء أسيله (12) الخدشهية (13) المقبل جثلة الشعر عظية

ص: 168

الهامة ، بعديدة مهوى القرط (1) عريضة الصدر كاعب (2) الثدى حسنة المعصم (3) لطيفة الكف ضامرة (4) البطن خميصة (5) الخضر غرثى (6) الوشاح (7) رابية الكفل (8) لفاء الفخذين ريا (9) الروادت (10) ضخمة المأكمتين (11) عظيمة الركبة منعمة الساق مشبعة الخلخال، لطيفة الكعب والقدم، قطرف المشى مكسال الضحي نضبة المتجرد سموعة للسيد ليست بخنساء و لا سفعاء، ذليلة الانف عزيزة النفس، حفية رزينة حليمة زكية كريمة الخال قد ا حكمتها الامور فى الادب فرأيها راى اهل الشرف و عملها عمل اهل الحاجة صناع الكفين قطيعة اللسان، زهوة الصوت ساكنة تزين البيت و تشين العدى وان اردتها اشتهت و ان تركتها انتهت ، اذا وطيتها تحملق عيناها و تحمر خداها و تدبدب شفتاها و كلامها معروفة، و تبادرك الوثبة اذا قمت و لا تجلس الابأمرك اذا جلست. پارسی این کلمات چنین باشد: گوید: همانا کنیزکی بدرگاه ملک گسیل داشتم که خلقتی باندازه دارد و او را لونى پاك و دندانی پاكيزه است و مانندۀ آفتاب و ماه بود با مژه انبوه و چشم گشاده مکحول که سپیدی و سیاهیش بکمال است و او راست بینی باعتدال بر آمده ، ضيق المنخر و ابروان باريك ، و دراز و رخسار کشیده و بوسه گاه لذیذ و گیسوان باندازه ، همانا بزرگ سر و دراز گردن و فراخ سينه و نارپستان ونيكوساعد و لطيف كف ، و لاغر شكم ، و باريك ميان ، و فربه كفل و آکنده ران و سیراب ارداف ، و بزرگ سرین و گرد زانو و سطبر ساق و لطیف کعب بود که بوقار سیر کند و بزرگ منش و تنك پوست و آكنده گوشت باشد، و مولای خویش را فرمانبرداری کند و منزه از پستی بینی و حمرت و سواد وجه باشد، و در نزد مولای خود خاضع است هر چند عزیز است ، او مهربان و با وقار بود ، و پاکیزه و با نژاد

ص: 169

و مجریست و چون اشراف رأی زند و بهمه کار توانا بود. و کم سخن باشد و نرم سخن گوید، و زینت خانه بود و دشمنان را بزشتی افکند، و اگر آهنگ او کنی آهنگ تو کند و اگر ترك او گیری از تو کناره جوید و چون با او در آمیزی تند بر تو نظر افکند، و از شرم چهره سرخ کند و لبانش بجنبش آید و نیکو سخن گوید. و چون بر خیزی از تو سبقت جوید و چون بنشینی با مر تو بنشیند.

مع القصه: نوشیروان آن كنيزك را بپذيرفت و بفرمود تا كلمات منذر را بفارسی ترجمه کرده در خزانه بودیعت نهاده بودند تا هر سال چون در طلب دوشیزگان فرستد آن نگاشته بخصیان دهد تا هم بدان صفت طلب کنند و این ببود تا زمان دولت خسرو پرویز پیش آمد او نیز هر سال بدین صفت دوشیزگان طلب می داشت و هم در سر یک سال چنان افتاد که سه تن خصی طلب داشته یکی را بروم و آن دیگر را بترکستان و سیم را بخرزان سفر کردن فرمود تا بدان صفت دوشیزگان آرند

در این وقت زید بن عدی در حضرت حاضر بود فرصت بدست کرده معروض داشت که این چنین دوشیزه که پادشاه خواهد در سرای بنده او نعمان است. چه او را دختری است که «حدیقه» نام دارد و رویش چون بوستان بهاری و قامتش چون سرو جویباری است و چندان بگفت که پرویز را شیفته جمال او ساخت پس بازید بن عدی فرمود که نامه بسوی نعمان کن تا حدیقه را بسرای شاهانه فرستد و با خصی گفت: این نامه را بنعمان ده و خود باراضی روم شو و دوشیزگان دیگر طلب فرمای تا چون مراجعت کنی، نعمان نیز کار حدیقه را راست کرده بهمراه تو گسیل سازد زیدین عدی چون دل پرویز را شیفته حدیقه یافت و دانسته بود که عرب دختر بعجم ندهد و از این جا پرویز با نعمان آشفته ،خواهد شد عرض کرد که اگر پادشاه دختر نعمان را نخواهد نیز روا باشد چه عرب مردمی بی ادب باشند و عار دارند که با عجم پیوند کنند و سخت زشت مي نمايد كه ملك الملوك دختر نعمان را بخواهد و او استنکاف ورزد این سخن بر پرویز ثقیل افتاد و او را لجاج شاهانه بگرفت و با خصی فرمود که دیگر سفر روم واجب نیست، هم از این جا شتاب کند و حدیقه را بر داشته بدرگاه حاضر ساز، زید عرض کرد که اکنون چون رأی ملک بر این است مرا نیز فرمان دهد تا با خصی بحیره شوم که نعمان حیلت نتواند کرد، باشد که دختری جز

ص: 170

حدیقه را بر خصی عرضه کند و باز نماید که مرا دختری بدان صفت که پادشاه خواسته نباشد و نیز یکتن دیگر که لغت عرب داند با من همراه کند تا اگر نعمان نه بر وفق مرام سخن گوید در حضرت پادشاه گواهی دهد جرم پرویز زید بن عدی را با یکتن رسول دیگر روانه حیره داشت و زید بنزديك نعمان آمده بیام پادشاه عجم را بگذاشت این سخن بر نعمان سخت آمد و در جواب گفت : «ان فی مهالعراق لمندوهة، الملك عن سودان اهل العرب» یعنی بدرستی که در گاو چشمان عراق هر آینه جای وسعت و استغنای ملک است از سیاهان اهل عرب ، اما زید این سخن را بزشتی بدل ساخت و با رسول پرویز گفت: مها بمعنی ماده گاوان باشد و سودان بزرگان و سادات را گویند نعمان در جواب می گوید ماده گاوان عجم کفایت می کند خسرو پرویز را دیگر چه واجبست که قصد مهتر زادگان و بنات بزرگان و سادات عرب کند؟ و او را بدین سخن گواه گرفت

مع القصه: نعمان دو روز ایشان را بداشت و روز سیم نامه بملك الملوك نگاشت که بدین صفت دوشیزه در سرای من نباشد و بازید گفت: عذر من از پادشاه بخواه و ایشان را گسیل ساخت.

پس زید بحضرت پرویز آمد و نامه نعمان بداد پرویز گفت: کدام دوشیزه بود که تو نشان داد؟ زیرا که نعمان نگاشته است که هرگز مرا چنین دختر نبوده زید عرض کرد که من نیز گفتم که او دختر خویش را نخواهد داد، ایشان از دناست طبع و خشونت خوی خواری و گرسنگی خود را بر سیری و ریاست تو ترجیح نهند و سموم (1) آن ارض را بر ریاح این اراضی تفضیل گذارند. هم اکنون از این رسول پرسش کن تا چه گفت . زیرا که من پادشاه را بزرگ تر از آن دانم که سخنان او را دیگر بار بر زبان آرم پرویز از رسول پرسش کرد و او آن چه بیاد داشت باز نمود. ملك الملوك عجم در خشم شد و گفت : بسیار بندگان زیاده بر این اراده کرده اند و کار ایشان بعقال و نکال افتاده این سخن پراکنده گشت و نعمان نیز بشنید و دانست خطری عظیم در پیش دارد .

بالجمله پرویز چند ماه ساکت بماند و آن گاه کس بنزد نعمان فرستاد که ما را

ص: 171

با تو حاجتی است و او را بحضرت طلب داشت نعمان دانست که این سفر بخیر نباشد لاجرم سر از فرمان .برتافت چون این خبر بپرویز رسید ایاس بن قبيضة الطائى را كه از اکابر عرب بود با چهار هزار مرد دلیر مبارز مأمور داشت که باراضی حیره تاخته نعمان را از تخت بزیر آرد و دست بسته بحضرت فرستد.

چون این خبر بنعمان رسید زن و فرزند و اموال و اثقال خویش را حمل کرده بجبل بنی طی گریخت تا از ایشان پناه جوید مردم طی گفتند: ما نتوانیم ترا پذیرفت زیرا که با پرویز قوت مناجزت (1) و مبارزت .نداریم نعمان :گفت: من شما را پایمال ستور پرویز نخواهم. و از آن جا کوچ داده فراوان در قبایل عرب بگشت و هیچ کس او را پناه نداد ؛ چون باراضی بنی رواحة بن ربيعة بن عبس رسيد ايشان گفتند اگر خواهی ما از بهر تو مقاتلت اندازیم و مصاف دهیم. نعمان گفت: نیز شما را بکشتن ندهم و با پرویز بجنگ نیفکنم . و از آن جا کوچ داده به ذی قار (2) آمد و درمیان بنی شیبان فرود شد . هانی بن مسعود بن عامر بن عمرو بن ربيعة بن ذهل بن شیبان که در آن قبیله سیدی بزرگ بود در آن جا سکون داشت و قیس بن مسعود بن قیس خالد ذی الجدین نیز در آن اراضی می زیست و از دیوان پرویز ، مرسومی مقرر داشت از این روی که شتران پرویز را در آن اراضی کفیل بود و رعایت می کرد. بالجمله : نعمان را در ضمیر آمد که از بنی شیبان مدد جوید پس دختر خود ، حدیقه را بهانی بزنی سپر دواو و قبيله بنی شیبان گفتند: ما هیچ از خدمت تو باز نشویم و از مقاتلت با پرویز پرهیز نکنیم اگر از بهر تو سودی کند. پس هانی گفت : این کوشش از برای تو خسران آرد، چه من و تو هر دو مقتول شویم و تو ار پس آن که پادشاهی کرده باشی چگونه از در هر کس زبون و ذلیل در آئی؟ مرگ از این زندگانی بهتر است . اکنون صواب چنان می نماید که اهل و مال خويش بنزديك من ودیعت کنی تا چنان بدارم که مال و اهل خود را و تو خود بحضرت پرویز کوچ دهی اگر بکشد بنام باشد و اگر ببخشد هم سلطنت ترا خواهد بود، همانا از پس پادشائی گدائی نتوان کرد و زن نعمان نیز بدین سخن گواهی داد لا جرم نعمان

ص: 172

نامه از در مسکنت و ضراعت بنگاشت پیشکشی در خور درگاه پرویز ساز داده با رسولی و چرب زبان انفاذ داشت ، آن گاه خواسته (1) و خزانه خویش را با زن و فرزند و چهار صد اسب و چهار صد جوشن و دیگر سلاح ها هر چه او را بود بهانی ،سپرد و عزیمت سفر مداین را تصمیم داد. در این وقت رسول او برسید و گفت: پرویز پیش کش ترا پذیرفتار گشت و اظهار عطوفت فرمود و او را با تو ناهموار نیافتم. این سخن دل نعمان را بجای آورد و بسوی مداین شتاب کرد چون بر سر پل ساباط (2) رسید با زید بن عدی باز خورد. زید با او گفت : انج نعيم ان استطعت النجاء یعنی : اى نعمانك خلاص کن خود را اگر می توانی نعمان گفت هان ای ،زید ،این حیلت تو کردی اگر زنده ماندم ترا با پدر ملحق سازم و چنانت بکشم که هیچ عرب کشته نشده باشد. زید گفت: «امض لشأنك فقد و الله اخيت لك اخية نتاین يقطعها المهر الارن» (3) یعنی: بکن اى نعمانك، آن چه می خواهی. سوگند با خدای که ترا با خیه بستم که کره با نشاط آنرا نتواند گسیخت

بالجمله : نعمان بدرگاه پرویز آمد و زمین ببوسید و عذر بخواست و گفت: این غلام یعنی زید بن عدي سخن مرا دیگرگون ساخت و واژونه ترجمانی کرد و مهر پادشاه را از من بگردانید و کار حیره را آشفته ساخت، زید چون این بشنید پیش شده، روی بر خاك نهاد و عرض کرد که ای پادشاه: این بنده گان تو چون بر تخت شوند و تاج بر نهند و باده خورند و مست گردند ترا خداوند خود ندانند بلکه بنده خویش شمرند ، پس روی با نعمان کرد و گفت: تونه آنی که بر تخت خویش بر آمدی و همی گفتی مملکت بهره من خواهد شد و اگر من بدست نکنم فرزند من در آن جا سلطنت خواهد کرد و بدین گفته سوگند یاد کرد و پرویز را استوار .افتاد

پس بفرمود از بهر او در ساباط زندانی کردند و او را بند بر نهاده باز داشتند تا در زندان جان بداد چنان که اعشی گوید:

و این واقعه حرب ذی قار را انگیخته کرد و بسی خون ها ریخته شد چنان که انشاء الله در ذیل قصه خسرو پرویز باز نموده خواهد شد و مدت سلطنت نعمان در حیره بیست و دو سال بود، هم اکنون صواب نمود که قصۀ بعضی از مشاهیر عرب و وقایع عجیبه که در زمان نعمان افتاده در دنبال حدیث او مرقوم شود:

از جمله معاصرین نعمان، «ذبیانی» (1) بود و نابغه در لغت عرب آن کس را گویند که بی آن که شاعر بوده شعر گوید و نیکو گوید: و حرف «ها» در لفظ نابغه علامت مبالغه است .

بالجمله: نابغه لقب زیاد است و هو زياد بن معاوية بن ضياب بن جناب بن يربوع بن غيظ بن مرة بن عوف بن سعد بن ذبيان بن بغيض بن ريث بن غطفان بن سعد بن قيس بن غيلان بن مضر است و کنیت او ابا امامه است و او در حضرت نعمان رتبت منادمت داشت و از جمله جلساء او شمرده می شد و مکانتی تمام داشت و اجل شعرای عرب بود چنان که در بازار عکاظ از بهر او قبه بر پای می کردند و شعرای عرب مانند اعشی و حسان بن ثابت و خنسای دختر عمر بن الشريد و دیگر کسان حاضر شده اشعار خویش بر او عرضه می داشتند وقتی گروهی از عرب بدرگاه نعمان آمدند و مردی از بنی عبس که «شقیق» نام داشت نیز با ایشان بود . نعمان آن جماعت را فرود آورد و گرامی بداشت، در این وقت شقیق را مرگ برسید و رخت بر بست و نعمان هنگامی که آن گروه را رخصت انصراف می فرمود هر يك را عطائی بسزا کرد و بهره شقیق را حمل داده باهلش فرستاد چون این سخن نبالغه رسید گفت «رب ساع لقاعد و آکل غیر حامد» یعنی چه بسیار کس سعی کند برای نشسته و خود زنده غیر شاکر این کلمه در عرب مثل شد و این شعر در مدح نعمان گفت:

بالجمله نعمان رازنی بود که «متجرده» نام داشت و اجمل نساء عرب بود وقتی چنان افتاد که بسرای نعمان در رفت و ناگهان با متجرده بازخورد و او را از دیدار مرد بیگانه دهشتی بگرفت و جنبشی با نهنگام کرده . مقنعه اش از سر بیفتاد ، پس ساعد سیمین را تا مرفق حجاب رخساره بداشت و چنان آن ساعد و زراع فربه بود که ساتر صورت او گشت و نابغه در این معنی قصیده انشاد کرد که این شعر از آنست :

بقرطی (1) المادية امثل ست.

مع القصه نابغه بخانه عمر و بن الحارث شد و نخست بنعمان مادر او بازخورد و او هنوز كودك بود و این شعر در مدح او گفت :

بود گفت : سه حسد بردم که نمی دانم کدام يك بزرگ تر است؟ یکی قربت نابغه حضرت نعمان ، پس از آن که بعید افتاد، دیگر آن بلاغت بیان و طلاقت لسان وجودت اشعار که او راست ، سیم ان شتران سرخ موی شتران سرخ موی که بدو عطا کرده باشد و دیگر از معاصرین نعمان نابغه جعدی بود و نام اوقیس است و هو قيس بن كعب بن عبد الله بن عدس بن ربيعة بن جعدة بن كعب بن ربيعة بن عامر بن صعصعه است و کنیت او بالیلی است و او بسال از نابغه دبیانی افزون بود چه از زمان منذر بن محرق که ذکر حالش مرقوم شد زندگانی داشت چنان که خود گوید ،

والمنذر بن محرق في ملكه *** و شهدت يوم (1) هجائن النعمان

و عمرت حتى جاء احمد با الهدی *** و قوارع (2) تتلى من القرآن

ولبست مل اسلام ثوبا و اسعاً *** من سيب (3) لاحرم و لامنان

دیگر از وقایع زمان نعمان مناظره لبید بن ربیعه و ربیع بن زیاد بود همانا ، بزرگان قبیله عبسیین را در نزد نعمان مکانتی بکمال و عظمتی بنهایت بود، مانند عماره و انس و قیس و دیگر صنادید آن قبیله را گرامی می داشت و از میان این جمله ربیع بن زياد بقدر و منزلت برتر بود چنان که پیوسته در پهلوی نعمان نشیمن داشت و با او بر سر يك خوان می خورد و آشامیدند و او را منادمت و مصاحبت می کرد. و ابن ربیع چون وقتی بدست بنی عامر امیر افتاده بود با عامریون کمال عداوت داشت و در حضرت نعمان پیوسته از آن جماعت سعایت می کرد ، از قضا چنان افتاد که عامریون را حاجتی پیش آمد که بحضرت نعمان بایست شدن ، پس سهيل بن مالك و عوف بن الاحوص و شما سا الفزاري و قلابة الاسدی و دیگر کسان سی تن بودند از عامریون که قصد درگاه نعمان کردند و امیر و سید این جمله عامر بن مالك بن جعفر كلاب بود که لقبش ملاعب (4) الاسنه است و کنیت او ابوالبراء باشد و پسر برادر عامر لبيد بن ربيعة بن مالك نيز با عم خود بود و در آن هنگام پسر کی بود که گیسوهای مشگین داشت و شعر نیکو توانست گفت ، و مادر لبید از قبیله عسیین بود و آن گاه که ربیعه پدر لبید بمرد ، بحباله نکاح ربیع بن زیاد در آمد .

بالجمله: عامريون طی مسافت کرده بحیره در آمدند و نعمان فرمود از بهر ابوالبراء خیمه بر پا کردند و آن جماعت را همه روزه نزل فرستاد و اجری داد ، پس از چند روز ایشان بدرگاه نعمان آمدند و صدق و صفای خود را با او باز نمودند و لختی از مفاخر خود بگفتند و حاجت خویش را عرضه داشتند ربیع بن زیاد و دیگر بزرگان عبسیرین که حاضر بودند زبان بشناعت ایشان باز کردند و محاسن آن جماعت را در نزد نعمان

ص: 178

بزشتی جلوه دادند چندان که عامریون از بارگاه نعمان ذلیل و زبون بیرون شدند و پس ایشان نیز ربیع بن زیاد چندان از آن جماعت بد گفت که نعمان بفرمود آن خیمه که از بهر ابوالبراء کرده بودند بر کندند و نزل (1) ایشان را نیز قطع نمود زیستن بر عامریون دشوار افتاد، لاجرم تصمیم عزم دادند که بمساكن خویش باز شوند.

اما از آن سوى لبيد بن ربيعه را چون كودك بود هرگز با خود بدرگاه نعمان نمی بردند و او را بپاسبانی منزل و چرانیدن شتران ،می گماشتند در این وقت لبید از رعایت شتران باز آمد و عم خود و دیگر خویشان را بغایت پریشان یافت، با ایشان گفت شما را چه پیش آمده اگر داهیه ایست با من مكشوف دارید باشد که چاره اندیشم؟ ایشان تو کار خود را باش که هنوز از جمله کودکانی و وقت نیست که در کار بزرگان سخن کنی لبید گفت: قسم به لات و عزی که اگر این راز از من پنهان دارید دیگر پاس منزل ندارم و رعایت شتران نکنم ایشان ناچار شده گفتند: ای لبید، ربیع بن زیاد عبسی که شوهر مادر تست ما را در نزد نعمان مقهور ساخت و از پیش براند. لبید گفت که فردا بگاه مرا با خود بدرگاه نعمان برید تا رجزی بخوانم که دیگر بسوی ربیع ننگرد. ابوالبراء گفت: اگر تو چنین کار توانی کرد این گیاه بقله را که در برابر است هجا گوی تا بدانم سخن تو بر صدق است لبید دست فرا برد و بقله (2) را بگرفت و گفت: ﴿هَذِهِ الْبَقْلَةَ التُّرْبَةِ (3) التُفلَةُ (4) الرذلة الَّتِى لَا تُذَكَّى نَاراً وَ لَا تؤهل دَاراً وَ لَا تَسْتُرُ جَاراً عُودُهَا ضَئِيلَ (5) وَ فَرْعُهَا ذَلِيلٍ وَ خَيْرَهَا قَلِيلُ بَلَدِهَا شَاسِعٍ (6) وَ نَبْتُهَا خَاشِعٍ وَ أَكْلُهَا جَائِعٍ وَ الْمُقِيمُ عَلَيْهَا قَانِعُ اقْصُرْ الْبُقُولِ فَرْعاً وَ اخبثها مرعا وَ أَشَدُّهَا قَلْعاً فترحا (7) لجارها و جدعا (8) فَالقَوا بِى أَخَا بَنِي عَبْسِ ارْجِعْهُ عَنْكُمْ بتعس (9) وَ نُكْسُ (10) اتْرُكْهُ مِنْ أَمْرِهِ فِى لُبِسَ﴾ (11) چون لبید این کلمات بگفت ابوالبراء فرمود تا بنگریم فردا چه پیش آید پس هر يك بخوابگاه خود شدند ابوالبراء در نهانی گفت يك امشب این كودك را نگران باشید اگر خوش بخفت در وی هنری

ص: 179

نیست و اگر به بیداری شب را بصبح آرد ظفر خواهد جست

چون از پس خیمه لبید احتیاط کردند دیدند که پالان شتری نهاده و بر نشسته و همچنان بر پشت پالان جنبش کرد تا صبح بر آمد لاجرم بامداد ابوالبراء بفرمود تا موی سر او را بستردند (1) و دو گیسو از بهر او فرو هشتند و جامه نیکو در بر او کردند و زیورش بر بست و او را با خود برداشته با دیگر بزرگان بنی عامر بدرگاه نعمان آمد، وقتی برسید که خوان از بهر نعمان نهاده دست در طعام داشت و ربیع بن زیاد نیز با او همکاسه بود نعمان سر برداشت و عامریون را بدید و ایشان را پیش طلبید و آن جماعت گامی چند نزديك شده دیگر باره نعمان را تحیت فرستادند و حاجت خویش را مکشوف داشتند.

ربیع بن زیاد همچنان سر بهر زه در آئی برداشت و نگذاشت تا نعمان از در اشفاق بدیشان نگرد در این وقت لبید بدان قانون که شعرای جاهلین را هنگام هجا گفتن بود قدم پیش گذاشت و پیش روی نعمان بایستاد و ازار خود را سست كرده بياويخت و يك نعل خود را از پای برآورد و آن گاه بانگ برداشت و گفت

الاسنه باشد دوم : طفیل که مشهور بفارس قرزل است که نام اسب او بود سیم . ربيعه که پدر لبید باشد و او را ربیع المقترین لقب بود. چهارم: معويه که او را معود الحکام می گفتند پنجم عبيدة الوضاح . و او ام البنين الاربعه گفت : برای رعایت شعر از جوزه.

بالجمله چون لبید این شعر بخواند و باز نمود که: ربیع را در مقعد مرض برص است و با انگشتان خود الم آن را فرو نشاند و اينك با ملك دست در کاسه دارد، نعمان را سخت زشت آمد و بدنبال چشم بسوی ربیع نگریست و گفت: آیا تو چنین باشی؟ اف بر این طعام که در چشم من پلید ساختی: و دست از خوردن بازداشت ربیع سوگند یاد کرد به لات و عزی که لبید بگذب سخن ،کند من این کارها با مادر او کرده ام. لبید گفت: راست گوئی چون مادر من نیز از قبیله عبسیین است دور نیست که چنین باشد. در این وقت نعمان آن جمله را رخصت انصراف داد و بفرمود : دیگر باره خیمه از بهر ابو البراء است کردند و آن نزل مقطوع را مقرر داشتند و از آن سوی چون ربیع بمسکن خویش شد نعمان دو چندان آن چه بدو بذل می کرد. بسوی او فرستاد و پیام داد که برخیز و بخانه خويش بشتاب که مرا با تو امکان مصاحبت باقی نماند . ربیع ناچار باراضی خویش شد و این شعرها گفته بنعمان فرستاد:

بهر عمر بن خطاب مرثیه گفته و شماخ بعد از شرف اسلام در یثرب بزیست تا زمان خلافت عثمان بن عفان پیش آمد: و شماخ مردم قبیله «بهزا» را هجا گفت و بنی بهزا این بدانستند و بدرگاه عثمان آمده از وی شکایت کردند.

شماخ در آن انجمن حاضر شد و انکار این معنی کرد ، لاجرم عثمان كثير بن الصلت را طلب داشت و فرمود: شماخ را بمسجد برده بمنبر رسول صلی الله علیه و اله سوگند ده پس جماعت بنی بهزا با ایشان روانه مسجد شدند اما کثیر در نهانی با شماخ گفت ، هر کس با منبر پیغمبر صلی الله علیه و آله بدروغ سوگند یاد کند در قیامت جای در آتش خواهد داشت شماخ گفت : پدر و مادرم فدای تو تدبیر چیست؟ فرمود ، سخن را قلب کن و در سوگند مرا و ناحیت مرا قصد فرمای.

بالجمله: او را بجای سوگند آوردند و شماخ روی با كثير كرد و گفت . والله ما هجوتکم یعنی قسم بخدای من شما را هجو نگفتم بنی بهزا دانستند او حیلت کرد و كثير و ناحیت او را قصد نمود ، گفتند : این سوگند بر حیلت رفت و خواستند آن قسم را بر او اعاده کنند کثیر گفت ، سوگند جز یک بار لازم نباشد برخیز ای شماخ و راه خویش گیر، شماخ از آن فتنه بسلامت برست و شعری چند بگفت که این بیت از آنست ،

گفت بلی گفت یثرب را وطن کرده گفت : بلی گفت : خرجی هستی گفت: بلی گفت : حسان بن ثابتی؟ گفت: بلی گفت: قصیده مدح از بهر نعمان آورده گفت: بلی فرمود: اکنون من ترا بیاموزم که با نعمان بر چگونه روی نخست که بانجمن نعمان درائی از الايهم بن جبله پرسش خواهد کرد و او را بر خواهد شمرد و بد خواهد ،گفت باید که موافقت او نکنی و بر مخالفت هم بناشی بگو: من کیستم که میان تو و پسر جبله در آیم او از تست و توازوئی و اگر تر ابطعام خویش بخواند با او شريك مشو و اگر قسمتی ترا دهد اندك بخور، و تا از تو نپرسد سخن مگوی و سخن بدر از مکش و بسیار توقف مکن.

پس برفت و رخصت حاصل کرده حسان را در آورد و او نعمان را تحیت فرستاد و همه آن کرد که عصام فرموده بود و قصاید مدح نعمان را معروض داشت وصلت بزرگ یافته از نزد او بیرون شد.

بالجمله: حسان نیز از جمله محضر میین است و او با پیغمبر صلى الله عليه و سلم ایمان آورد و آن حضرت را مدح همی گفت چندان که بمداحی رسول خدای مشهور گشت و بعضی از قصه های او از این پس مذکور خواهد شد و دیگر از معاصرین نعمان، زهیر بن ابی سلمی بود و نام ابی سلمی ربیعه است و او پسر ریاح بن قرة بن المحارث بن زمان بن تغلبة بن ثور بن هرثمة بن لاطم بن عثمان و هو عمر و بن ادّ بن طابخة بن الياس بن مضر است یکی از شعرای ثلثه متقدمین اوست و این سه تن بزعم عرب امرءالقیس و زهیر و نابغه ذبیانی است و هیچ کس را با ایشان برابر نگذارند و زهیر را زندگانی دراز شد، وقتی پیغمبر خدای صلی الله علیه و آله را با او دیدار افتاد که از زندگانی زهیر صد سال برفته بود آن حضرت فرمودند : ﴿اَللَّهُمَّ أَعِذْنِی مِنْ شَیْطَانِهِ﴾ یعنی پناه ده الها مرا از شیطان زهیر و از آن پس زهیر را نیروی آن نماند که بتواند از خانه بیرون شود در خانه بماند تا هلاک شد.

بالجمله: زهیر در زمان خویش هرم بن سنان را که از اکابر روزگار بود تنامی گفت و هرم سوگند یاد کرده بود که هر گاه زهیر او را مدحی کند جایزه دهد و هر گاه سئوالی کند صله بخشد و هر گاه سلام کند عطائی فرماید و چندان پاس این کار بداشت که

ص: 185

زهیر شرمسار گشت . پس چون بگروهی در می آمد که هرم در میان ایشان بود می گفت: ﴿اَنْعِمُوا (1) صَبَاحاً غَيْرِ هَرَمُ وَ خَيْرُكُمْ تَرَكْتُ﴾ وقتی عمر بن خطاب شعر زهیر را که در مدح هرم بن سنان گفته بود همی خواند، چون بدین شعر رسید که گوید :

این جاست که ابو المشمرج الیشگری گوید:

مع القصه : سليك در هنگام بهاری با چند تن از اصحاب خود بقصد غارت از خانه بیرون شد و بر قبیله بنی شیبان گذشت و او را يك خيمه بزرگ مشاهد افتاد که از قبیله بیک سوی ،بود با اصحاب گفت شما بباشید تا من بدین خیمه شده غنیمتی بدست کنم.

و چون شب تاريك شد بدان سوی شتافت و آن خیمه یزید بن رویم شیبانی بود و او و زنش در آستان (1) خیمه خفته بودند سليك از دنبال آن خیمه بدرون رفت و زمانی بر نیامد که پسر یزید از چراگاه باز آمد و شتران خویش را باز آورد و گفت دیگر شتران چرا نکنند یزید در خشم شد و گفت «إن الماشيه تهيج الابيه» و این سخن مثل گشت، یعنی آن شتر که در عشی چریدن کند آن شتر دیگر را که از چریدن ابا دارد هم بچریدن آرد چرا این شتران را از چراگاه باز آوردی و در خشم شد و جامه خود را بر روی شتران بیفشاند و بسوی چراگاه برتافت و خود از دنبال بشتافت و در کنار چراگاه بنشست و برای دفع برودت هوا جامه خویش را بر سر افکند در این وقت سليك از قفای او برسید و او را غافل یافت شمشیر بزد و سر او را بپرانید و شتران را برداشته بنزد اصحاب خویش آورد و این شعرها بگفت :

و باتوا يظنون الظنون و صحبتی *** اذا ما علوا (1) نشزاً اهلوا (2) اوجفوا (3)

و ما نلتها حتى تصعلكت (4) حقبة *** و كدت لاسباب المنية اعرف

و حتى رأيت الجوع بالصيف ضرنی *** اذا قمت تغشانی ظلال فاسدف (5)

و دیگر وقتی چنان افتاد که سليك بنهايت مسكين و درویش گشت و از بهر غارت از خانه بدر شد و چون شب آمد در کناری بخفت در این هنگام مردی برسید و او را بدید و ناگاه بر زبر او افتاد و گفت : گردن به بند ده که اسیر منی ، سليك چشم باز کرد و گفت : ای مرد شب دراز است و ماه در کمال بر و دیگری را باش آن مرد گفت هرزه ملای (6) و خاموش باش که اسیر منی.

سليك چون چنان دید دست بر آورد و او را تنگ گرفته سخت بیفشرد چنان که بادی از او رها گشت سليك گفت.. أضرطاً و انت الاعلى ؟ يعنی با این که تو بر بالائی باد رها کنی ؟ پس بدو گفت: تو کیستی ؟ گفت: مردی مسکینم از خانه بیرون شده ام تا غنیمتی بدست كنم ، سليك او را گفت : با من باش و او را با خود سیر داد و در راه با یک تن دیگر بازخورد و او را همچنان رفیق خویش ساخت پس در حوالی یمن بچراگاهی رسیدند که مواشی بسیار در آن جا بود ، سليك با آن دو تن فرمود: شما گوشه گیرید تا من بدین چراگاه شوم ، هر گاه قوم را دور یافتم شما را بیاگاهانم تا از بهر غارت شتاب کنید ، و خود بمیان مواشی رفت و قوم را دور یافت ، پس بانگ برداشت :

پس ایشان بشتافتند و آن مواشی را غارت کرده باتفاق ببردند و دیگر چنان افتاد که طایفه بکر بن وائل قصد کردند که غارت بر قبیله بنی تمیم برند و چون اعداد این کار کردند نشان سليك را در حوالی خویش یافتند با خود گفتند زود باشد که سليك قبیله خویش را بیاگاهاند و ایشان را از مکیدت ما محفوظ دارد، پس دو تن مرد توانا بر دو اسب رونده بر نشاندند و از دنبال او بتاختند تا مگر او را دستگیر کنند و شر او را دفع کنند.

سليك از پیش روی ایشان فرار کرد و آن دو تن روز را تا بشام و آن شب را تا بامداد بتاختند و صحبگاه كمان سلیك را در پای درختی یافتند که با شاخی باز خورده و در افتاده با خود گفتند این علامت مانده شدن اوست ، همانا در اول شب او گرفتار شود آن روز را نیز تا شامگاه بتاختند و چون شب پیش آمد پیشاب او را بر زمین یافتند که رخنه در زمین افکنده بود و معلوم شد که هیچ فتوری در بدن سلیك پديد نشده، ایشان چون آن نشان بدیدند از رسیدن بدو مأیوس شدند و مراجعت کردند و سليك بميان قبيله شده عمرو بن جندب و عمرو بن سعد و دیگر بزرگان آل تمیم را از قصد دشمن آگهی داد ، ایشان گفتند از آن راه دور که تو گوئی پرنده نتواند آمد چگونه تو آمدی؟ همانا این سخن بکذب گوئی و آسوده بزیستند تا از پس سه روز دیگر ابطال بکر بن وائل برسیدند و ایشان را عرضه نهب و غارت داشتند پس سليك اين شعر بگفت

كراديس فيها الحوفران و حوله *** فوارس همام متى يدع يركب

و از این جاست که اعدى من السليك درعرب مثل گشت.

مع القصه پیوسته قبیله بکر بن وائل در کین و كيد سليك بودند و او گاه گاه بقبیله ایشان کمین گشاده و غارت می افکند وقتی چنان شد که بعضی از مردم بکریون در آبگاه خویش اثر قدمی یافتند و کمین نهادند، ناگاه سليك بآبگاه در آمده خویش را سیراب کرد و چون خواست بیرون شود از چار سوی مردم برو تاختند و چون سليك از آب سنگین بود نتوانست نيك بگریزد. لاچرم خویش را بخیمه فكهية دختر قتاده که زنی از بنی قیس بن ثعلبه است در انداخت و بدو پناه برد و از دنبال او ده تن از بنی بکر رسیدند و خواستند تا او را دستگیر کنند فکیهه برخاست و مقنعه از سر بینداخت و دست بشمشیر برد و گفت او پناهنده من است نگذارم کسی دست بدو فراز کند و ایشان را از زیان او باز داشت و از این جا اوفى من فكهية درمیان عرب مثل گشت و سليك از آن واهیه رها گشت و این شعر بگفت :

گفتند که وقتی دشنه خویش را در زیر بغل نهفته داشت و تأبط شراً از آن هر دو دونده تر و چابک تر بود .

بالجمله : وقتی شنقری و تأبط شر أو ابن براق از بهر غارت قبیله بنی بجیله بیرون شدند و چون باراضی آن طایفه در آمدند ایشان را تشنگی بگرفت و سخت عطشان شدند و بنزديك آبگاه آمدند ، در این وقت تأبط شراً با آن دو تن گفت : این قوم در این آبگاه از بهر ما کمین نهاده اند ، همانا طپش قلب آن جماعت را من استماع می نمایم، ایشان گفتند : تو بيمناك شده و این بانگ طپیدن قلب خویشتن است که می شنوی و دست بر قلب او نهادند تا امتحان کنند ، تأبط شرا گفت : سوگند با خدای که هرگز من نترسیده ام و دل من جنبش نکرده است ، پس ایشان گفتند : ما ناچاریم از این که بر لب آب شویم و خود را سیر آب کنیم و نخست شنقری برفت و سیراب شده باز آمد و از پس او ابن براق بشتافت و کام روا مراجعت کرد و گفتند: هیچ کس در این آبگاه نباشد تأبط شراً گفت : قوم را با شما کاری نیست و ایشان آهنگ من دارند و چون من در این آبگاه شوم گرفتار خواهم شد ، اکنون خلاصی خود را با شما پندی گویم باید که در سخن من تجاوز بکنید پس با شنقری گفت چون من گرفتار شدم تو بسرعت تمام بگریز بگیر بد در جائی که بانگ مرا توانی اصغا کرد پنهان باش تا آن زمان که بانگ مرا شنیدی که همی گویم بگیرید و پس بیرون خرام و مرا از بند رها کن و با ابن براق فرمود: چون من گرفتار شوم تو خود را از از قوم پوشیده مکن و در پیش روی ایشان چنان نرم در دویدن باش که آن جماعت گمان کنند که تو را توانند گرفت و از دنبال تو بتازند و با تو مشغول شوند؛ این بگفت و بآبگاه در آمد و مردم بنی بجیله از یک تن بیرون تاختند و او را بگرفتند .

پس در زمان شنقری چون برق و باد بدوید و خود را بگوشه پنهان ساخت و ابن براق بماند، تأبط شراً گفت : اى مردم بجيله، اينك من اسیر شما باشم اگر خواهید این براق را نزد شما بگروگان بگذارم و بقبیله خود شده از بهر خویشتن و او فدا آرم و با شما سپارم و او ر ا نیز خلاص کنم، ایشان گفتند تواند بود. پس تابط شراً بانگ بر داشت که ای عمرو بن براق ، صواب آن است که تو در میان بنی بجیله بجای من اسیر باشی تا من رفته از بهر فدا زر و سیم آرم ابن بران گفت : من هرگز این کار نکنم و راه خویش

ص: 192

گرفته روان شد و چنان بنمود که خستگی و ماندگی دارد و نيك نتواند شتافت، مردم بجیله در گرفتن او طمع کردند و تأبط شرا را دست و پای بسته بگذاشتند و از دنبال این براق همگروه بشتافتند تأبط شراً بآواز بلند بانگ برداشت که بگیرید بگیرید، قوم خیان پندار کردند که ایشان را بگرفتن ابن براق تحریص می کند و غافل بودند که این علامتی است از بهر اعلام شتفری

بالجمله : شنقری چون بانگ تأبط شراً بشنید از نهانگاه بیرون شتافت و بر سر او آمده بند از او برداشت. پس تأبط شرا و شنفری از يك سوى بدوند و این براق در این وقت دویدن خویش را آشکار کرد و از پیش روی بنی بجیله چون عقاب که به نشیب شود بدوید و با اصحاب خود پیوست، در این وقت تابط شرا فریاد برداشت که ای مردم بجیله دویدن ابن براق را ديديد اينك دويدن مرا به بینید که آن را فراموش کنید و از برق پیشی گرفت و شعری چند بگفت که این بیت از آنست:

فزاره ظلم پیشه اند و از آن توانایی که در خود گمان دارند با هیچ کس بعدل و نصفت نروند و خود بنزديك حمل آمد که تا مگر این واقعه را مرتفع سازد ، حمل بن بدر گفت : قرواش با من ده شتر که ده ماهه آبستن بود بگروگان نهاده اگر خواهی این دو اسب را با هم نتازیم آن شتران بایدت بمن داد ، چه اگر با هم بتازیم اسب غبرا سبقت خواهد جست و شتران مرا خواهد بود ، قیس در خشم شد و گفت : اگر چنین میدانی گروگان بر بیست شتر نهیم؟ حمل بن بدر گفت .. بر سی شتر بندیم ، بدین گونه با هم لجاج کردند و بیفزودند تا گروگان بر صد شتر بایستاد، آن گاه شتران را بدست پسر «غلاق» که یکی از بنی تعلبة من سعد بود بسپردند تا اسب هر که سبقت جوید بدو سپارد ، پس اسب ها را چهل روز تضمیر کردند و در اراضی ذات الاصاد که از محال بنی عبس بود صد غلوه (1) مسافت معین کردند و پایان مسافت را برکه از آب علامت نهادند که اسب هر که بدان آب زود تر لب بیالاید گروگان او را خواهد بود در این وقت حمل بن بدر حیلتی اندیشید و دهیر بن عبد عمرو را با چندتن از بنی فزاره بفرمود: در میان راه کمین نهادند تا اگر داحس پیشی جوید او را نگذارند و خود با قیس برتلی بر آمدند تا اسب ها را نگران باشند در این وقت جمل با قیس گفت... هیچ می دانی که در اختیار میدان و گزیده کردن این مکان با تو خدمه کرده ام؟ زود باشد که اسب تو مانده شود قیس گفت: «ترك الخداع من اجرى من مأةغاوة» و این سخن در عرب مثل شد، یعنی آن کس که میدان را صد غلوه نهاد جای غدر و خدمه نگذاشت اسب باید دونده باشد و چنین راه را بپایان برد ، چون لختی اسب ها بدویدند غبرا پیشی گرفت و حمل گفت ، هان ای قیس ، هیچ نگرانی

که داحس بدنبال ماند؟ قیس گفت : جرى المذكيات (2) غلاب (3) یعنی اسب های مجرب که از میانه سالی در گذشته باشند هر زمان سرعت و دوندگی را زیادت کنند و این سخن نیز مثل گشت و دیگر باره حمل گفت: ای قلیس بمیدانی در نیامده که ظفر جوئی، گفت «رويد يعلون الجدد» یعنی باش تا بزمین سخت در آیند و هم این سخن مثل شد در این وقت

ص: 194

داحس از غبر اسبقت گرفت و بدان جا برسید که نبی فزاره کمین نهاده بودند، پس ایشان بیرون شدند و بر روی داحس بزدند و آن را بداشتند تا غبر اينک بگذشت، آن گاهش رها کردند، لاجرم غبرا زودتر راه را بپایان برد و میان برکه در آمد و حمل بن بدر به پیشی گرفتن غبرا مفاخرت جست و قبس در جواب او این شعر بگفت :

خواهر خدیفه را بزنی داشت و از این روی در میان بنی فزاده می زیست خواست را فتنه این بنشاند ، پس از خویشتن صد شتر عشر (1) که ده ماهه آبستن بود دیت خون اباقرفه کرد و هر دو قبیله را بجای خود نشاند و روزگاری بسیاری بر این نگذشت که مالك بن زهير عبسى که از ابطال رجال بود به لقاطه آمد و دختر حارثه را از بنی غراب بن فزاده که «ملیکه» نام داشت بزنی بگرفت و در سکون اختیار کرد، حذیفه منتهز فرصت بود چون این بدانست جمعی از مردم خود را برداشته ناگاه بر او تاخت و او را بکشت و عنتره این شعر بگفت

بقتل مالك بن زهير اقدام كرد؟! و از این جا سخن بدراز کشید و کار بنا ستوده گفتن رفت ربیع برنجید و از میان ایشان کوچ داده آهنگ قبیله خویش کر د و بمیان عبسیین آمد و جای کرد از این سوی قیس بن زهير با كنيزك خود که «رعیه» نام داشت فرمود که نهانی بخیمه ربیع نازل شو و ضمیر او را کشف کن که آیا دل با ما دارد یا از دوستان بنی فزاده است و حیلتی اندیشیده و بدینجا شتافته؟ رعیه خویش را بمسکن ربیع انداخت و در گوشه نهان شده گوش فرا داشت ناگاه دید زن ربیع بعد از ظهر از آن خون که عادت زنانست بکنار ربیع در آمده و طمع کنار دارد و ربیع از او کناره گرفت و از كنيزك خود یک دو جام خمر گرفته بنوشید و این شعرها بگفت:

چون چنان دید با ربیع بن زیاد گفت : باید حیلتی اندیشید و اگر نه تمام عرضه هلاك شويم من چنان صواب دانم که جمعی از پسران بنی عبس را باید بگروگان بدیشان سپرد اگر بسلامت نگاه دارند این فوزی باشد و اگر بکشند هم زیانی مختصر باشد چه اینك پدران ایشان کشته می شود ربیع گفت : بی گمان بدین کودکان رحم نخواهند کرد باید دل بر مرگ نهاد و مصاف داد و این شعر بگفت !

پسندیده نباشد که با شیخوخت من این کودکان در نزد تو باشند و همی الحاح کرد تا آن کودکان را بگرفت و به یعمریه آورد و آن مردم را که از ایشان کسی در جنگ قیس کشته شده بود حاضر کرد و هر كودك را بدست يكتن خونخواه بداد و فرمود تا ایشان را در آماج گاه بدارند و هر کس بجای مقتول خود یک تن را نشان تیر کند و حکم داد تا کودکان چون زخم تیر یابند پدران خود را ندا کنند کنایت از آن که پدران ایشان از جمله مردان دلاوران نیستند که توانند بفریاد پسران خود رسند و اگر نه فرزند خود را چگونه بدست دشمن می نهادند؟

بالجمله: بنی فزاره کمان های خویش بدان کودکان کشاد دادند و آن اطفال فریاد وا ابتاه بر آوردند تا جمله گی جان بدادند و اگر کسی از ایشان زنده ماند روز دیگر هدف تیر کشت.

از آن سوی چون این خبر بقیس رسید دنیا در چشمش تیره شد و جمعی از ابطال رجال را برداشته به یعمریه تاختن کرد و با بنی فزاره رزم به پیوست و مالك و يزيد هر دو پسران مبیع را بکشت و عركي بن عميره نیز مقتول گشت.

بالجمله: دوازده تن از بنی فزاره کشته شد و از پس این واقعه جنگ یوم الهباءة پیش آمد و هباءه نام زمینی است در بلاد غطفان و چاهی در آن زمین از بهر آب حفر کردند که به جفر هباءه مشهور است

بالجمله: دیگر باده بنی فزاره و بنی عبس لشگرها فراهم کردند و نزديك هباءه مصاف دادند و آن روز از ایام با حورا (1) بود و از بامداد تا چاشتگاه با هم بگشتند و از هم بکشتند و چون آفتاب بزوال برسید چنان پشت اسب ها از حدت خورشید تفته بود که ران های حذیفه خواست تا تفیده (2) شود ناچار هر دو لشگر دست از جنگ بداشتند و حذیفه با مردم خود به جفر هباءه شد تا مگر اندک از حرارت آفتاب بیاساید قیس با اصحاب خود گفت : وقت آن نیست که فرصت را از دست فرو گذاریم با اينك حذیفه در جفر هباءه در رفته و از حرارت هوا ضعیف و ذلیل است هم اکنون بر او

ص: 199

ناختن بریم و کار او را بانجام آریم و مردم خود را برداشته آهنگ او کرد .

از آن سوی از کنار جفر هباءه حصن بن بدر چشمش بر گروهی افتاد که از دور همی آیند با حمل بن بدر گفت که جمعی سوار از دور همی بینم کرا بدتر دانی که در این وقت بر سر شما تاختن کنند؟ گفت : پیداست که قیس و ربیع از همه کس ناخوش تر است که در این ماندگی و خستگی بر ما تازند ، در این سخن بودند که قیس و ربیع با مردم بنی عبس برسيدند و قیس همی گفت : لبيكم ،لبیکم کنایت از آن که امروز جواب آن کودکان را می گویم که پدران خود را ندا می کردند، و بر لب جفر بايستاد حذيفه و مالك و حمل و فرزندان بدر در جفر بودند و چون این بدیدند دانستند که در مرگ تأخیری نیست ، پس حمل سر برآورد و گفت: ای قیس، ترا برحم سوگند می دهم از این قصد بگذر.

قیس همچنان گفت: لبیکم لبیکم، حذیفه دانست که سخن حمل در قیس اثر نکرد خود سر بر کرد و گفت .. ای قیس مالك بجای اباقرفه کشته شد و عوف بجای کودکان مقتول گشت و آن گروگان که از بهر داحس و غیر انهادیم هم بسوی تو فرستم دست از قتل ما بدار ، همچنان قیس گفت : لبيكم لبيكم حذیفه گفت اگر من کشته شوم دیگر در میان بني فزاره و بني عبس صلح نشود قیس گفت : ابعدك الله قتل توخير جميع طوايف است.

در این وقت قرواش بن هنی از قفای حدیفه در می آمد، با او گفتند از قرواش حذر کن حذیفه بگمان این که وقتی باقرواش نیکی کرده است و او بقتلش مبادرت نخواهد ،جست، گفت بگذارید مرا با قرواش.

در این وقت قرواش بد و نزديك شد و تیری بر پشتش بزد و او را در انداخت وحارث بن زهير و عمر بن الاسلع پیش شده با تیغش پاره پاره ساختند و حارث شمشیر حذیفه را بر گرفت و این همان شمشیر بود که هنگام قتل از کمر مالك بن زهیر باز کرده بود، آن گاه بینی حذیفه را بریدند و گوش او را قطع کردند و از پس او زبانش را بریده در مقعدش کردند و آلت مردی او را قطع کرده در دهانش نهادند، از پس آن جنيدب بن زيد مالك بن بدر را بخون

ص: 200

فرزند خود بکشت و مالك بن الاسلع يسرعوف بن بدر را که الحارث نام داشت در ازای كودك خود مقتول ساخت و ربیع بن زیاد حمل بن بدر را بکشت در این وقت قيس بن زهیر این شعر بگفت:

گفت : البته می خواهم گفتند: اينك بني عبس در میان ما منزل دارد برخیز با لشگر خویش بدیشان تاختن کن و از قتل و غارت و نهب واسر فرو نگذار و ما را نیز بهره بده.

جون این سخن را پسندیده داشت، و بر این اندیشه تصمیم عزم داد در میان مردم بنی عبس زنی از قبیله بنی سعد بود این خبر بدانست و شوهر خود را آگهی داد و او قیس را بیاگاهانید پس قیس مردم خود را بفرمود تا زن و فرزند و اموال و اثقال خود را فراهم آورده اول شب کوچ دادند و از هجر به فروق (1) آمدند كه يك نيمه روز طی روز طی مسافت بود از آن سوی چون با لشگر هنگام سپیده دم ، بمقام ایشان تاختن آورد و هیچ کس را نیافت ، پس از دنبال ایشان بتاخت تا بفروق رسید. قیس بفرمود تا زنان را با احمال کوچ همی دادند و سواران از هر جانب دفع دشمن همی کردند و مصاف دادند سه روز بدین گونه همی راه سپر شدند تا لشگر جون بسلامت برستند و باراضی بنی ضبه آمده با ایشان پیوستند ، و بعد از روزی چند خاطر بنی عبس از آن جماعت نیز کدر شده آهنگ شام کردند چون بنی عامر بدانستند که آل عبس بشام خواهند رفت بیم کردند که یک باره روی ایشان نتوانند دید و از معاونت و معاضدت یکدیگر باز مانند ، پس جمعی از بزرگان ایشان از دنبال بنی عبس تاخته بدان جماعت ملحق شدند و ایشان را از سفر شام باز داشتند، لاجرم قیس مردم خود را بر داشته بنزديك بني جعفر بن کلاب آمد و در میان بنی کلاب سکون اختیار کرد و در آن جا ببود تا یوم شعب جبله (2) پیش آمد و یوم جبله روزی صعب است، چه سه روز را عرب از ایام عظام شمارند و آن یوم جبله و يوم كلاب ربیعه و یوم ذی قار است که عنقریب مرقوم خواهد شد؛ مع الحدیث: از پس روزگاری که قیس بن زهیر در اراضی بنی کلاب بر نشست ربیع بن زیاد عبسی گفت که سوگند با خدای که تمام عرب را با خویش همداستان کنم و بنی غطفان و آل فزاده را یک باره از جهان بر اندازم و نخست برادر خود عامر را برداشته بنزديك ربيعة بن شكل بن كعب الحارث آمد که از بزرگان بنی عامر بود و از او مدد جست و استظهار کرد ربیعه ایشان را گرامی بداشت و سخن ربیع را بپذیرفت و گفت : این آغاز حربی است که هرگز عرب بدان اقدام نکرده در چنین کاری بزرگ باید با بنی کلاب نیز متفق شد ، پس دبیمه ربیع را

ص: 202

برداشته با چند تن از قوم خود بمیان بنی کلاب آمد و قیس بن زهیر نیز با او بود ربیعه بنزديك الأحوص بن جعفر آمده صورت حال را باز گفت و قیس بن زهیر دست بزد و دامن الاحوص را بگرفت و از او پناه جست و او نیز وی را پناه داد ، پس تمامت اهل کلاب و بني عبس و عامر یون متفق شدند، چون این خبر به بنی ذبیان رسید در جمع آوری لشگر مشغول شدند و خیان لشکری انبوه کردند که هرگز در جاهلیت نظیر آن دیده نشده بود و از سرهنگان و فرمان گذاران آن سپاه یکی جون بود که معاوید نام اوست و از شدت سواد وجه جون لقب یافت و فرمانگذار هجر بود دیگر شرجیل بن اخضر بن جون و كيسان بن عمرو بن جون و حصين بن حذيفة بن بدور یثربی بن عدس بودند و بزرگان بنی تمیم مانند حاجب بن زراره و لقيط بن زراره وعمرو بن عيسينه والحارث بن شهاب نیز با ایشان بودند و همچنین اولاد آكل المرار و قبیله بنی حنظله بحمایت ایشان حاضر شدند و نعمان بن قهوس التمیمی را نیز گروهی عظیم از ابطال رجال حیره در فرمان بود چون خبر به نبی عامر بردند که آل ذبیان و مردم فزاره چنان انبوهی کرده اند که هرگز در عرب دیده نشده ایشان سخت بترسیدند و نزد الاحوص بن جعفر رفتند و گفتند: چارۀ بیندیش که عنقریب نبی عامر پایمال دمار خواهد گشت. الاحوص را در این وقت شیخوخت دریافته بود چنان که ابروانش را با عصا به سر می بستند تا چشمش را از دیدن منع نکند ، پس بآن جماعت گفت: امروز من مردی پیرم و رای نتوانم زد شما هر يك در این کار رائی بزنید و بر من عرضه دارید تا یکی را اختیار کنم پس آن شب بمساكن خويش شدند و هر کس چیزی بیندیشید و صبحگاه بنزد الاحوص حاضر شدند و قيس بن زهير نخستين قدم پیش گذاشت و گفت: صد رای زده ایم . احوص گفت: يك راى حازم مرا كافي است و مردم يك يك راى خود را بد و باز نمودند و او جمله را مطرود ساخت و گفت : صواب آن است که زن و فرزند را بر داشته بسوی یمن کوچ دهیم- چه ما را با چنین گروهی انبوه نیروی نبرد نباشد. پس آن قبایل احوص را در «محفه» (1) نشانده حمل کردند و اموال خويش و ابا زنان و فرزندان برداشته بسوی یمن ره سپار گشتند . چون بوادى بنى النجار رسیدند از میان ایشان بانگ ها یاهوئی بر خواست احوص گفت:

ص: 203

چیست. این بانگ پیایی؟ گفتند عمر و بن عبدالله بن جعده در میان بنی عامر افتاده و ضعیفان و زنان را از گروه دور می کند احوص او را طلب کرده گفت : این چه کار است پیش گرفته؟ عمرو گفت: ما اشد و اعز عرب بودیم و تو ما را ذلیل و هزیمتی کردی پس چگونه توانیم حفظ زنان و ضعیفان کنیم؟! احوص گفت: با این انبوه عرب چه می توان کرد و گفت بشعب جبله می رویم و زنان و ضعیفان در فراز جبل بسنگری جای می دهیم و خود از پیش روی ایشان سنگری دیگر کرده اقامت می جویم و آب و علف آن جبل، معاش ما را کفایت کند و اگر دشمن قصد ما کند از بلندی دفع او کنیم و خصم را چون در بیابان آب و علف بدست نشود کار بر او تنگ شود و زیستن نتواند کرد . احوص گفت سوگند با خدای که این رای محکم است و بفرمود تا قوم مراجعت کردند و از آن جا بشعب جبله آمدند و جبله کوهی حمر است میان شریف و شرف که نام دو چشمه آبست از برای بنی نمیر و بنی کلاب .

بالجمله: احرص و جمله قبایل بدان کوه بر شدند بشعبی که آن را شعب مسلخ می نامیدند و شعاب کوه را با اقداح (1) قسمت کردند و زنان و اموال خود را در سرکوه بازداشتند و از بنو عبس بن رفاعه و بنى سعد بن بكر و قبايل بجيله مانند دعاوية بن عامر و شختمه بجيله و عرينه و بنو قطيعه و نصيب بن عبد الله بجيله و بنى كلاب و بنی ابی بکر و گروهی از عکل سی هزار مرد جنگی در زیر رایت بنی عامر فراهم شد.

و از آن سوی بنی تمیم و بنی اسد و آل ذبيان و جماعة بارق از آل مزيقا لشگرهای خود را آراسته راه جبله پیش گرفتند و بدان بودند که ناگاه عامریون حمله بردند. در ،میان راه کرب بن صفوان بن شيحية بن عطار و بن عفوف بن كعب بن سعد بن زيد مناة بن بدیشان باز خورد و بزرگان ذبیان چون کرب را دیدند گفتند : مبادا او بشود و مردم بنی عامر را از ورود ما آگهی دهد ، پس کرب را بگرفتند و از او با سوگند عهد بستند و رها کردند ، چون کرب رهایی جست بمیان بنی عامر آمد و دور از آن جماعت در سایه درختی فرود شد و احوص او را از دور بدید و کس فرستاده بنزد خویشش خواند . کرب گفت : بمیان شما نمی آیم، اما اگر شما بمسکن من در آئید خبری خواهید یافت

ص: 204

پس یکی از عامریون بخانه او شد و كرب مقداری خاك در كيسه کرد و خاری را سر شکسته بر سر آن خار حنظله نهاد و بر زبرخاك گذاشت و مشکی از شیر بدیشان نمود ، و قدری بنوشید ، و هیچ سخن نگفت.

این خبر را بالاحوص آوردند فرمود که دشمنان ما از کرب عهد گرفتند که سخن نگوید اکنون بر مزباز می نماید که لشگری مانند خاك انبوه شد ، اما شوکت ایشان کلیل است زیرا که شوكة ، نام خار است و آن را سر شکست ، کنایت از آن که شوکت ایشان شکسته است و بر فراز آن خار شکسته حنظله ،نهاد، و از این قصد کرد که بنی حنظله نیز با ایشانند و از نمودن سگ شیر و مقداری نوشیدن از آن ابلاغ می کند که آن جماعت باندازه زمانی که شیراز بزی بدوشند و بنوشند توانند بما رسید، پس احوص بفرمود تا شتران را بهر دو زانو عقال بر نهادند و لشگر را آراسته و مهیا بداشت اما از آن سوی روز دیگر از بامداد لقیطین از راه لشگر خویش را از بهر جنگ بیاراست. درین هنگام ناگاه شتری اجرب که دندان های کج داشت از پیش روی لشگر در آمد و دندان های خود را همی نمود حزاره که یکی از بنی اسد بود آن را بفال بد گرفت و گفت: بکشید این شتر را لقیط گفت: بگذارید آن را که کشتن واجب نیست. از پس آن معوية بن عبادة بن عقیل در برابر لشگر آمد و او اعسر بود و همی گفت: «أَنَا الْغُلَامُ الاعسر الْخَيْرِ فِى وَ الشَّرَّ وَ الضَّرِّ فِى» اکثر بنی اسد نیز این حال را مشؤم گرفتند .

بالجمله ابو عمرو بن شاس که مردی شاعر بود و معقل بن عامر بن مواكلة المالكي و دیگر بزرگان بالقیط :گفتند کار این جنگ را چگونه بپایان بری؟ گفت : بر این کوه بر آیم و بر عامريون داخل شوم و ایشان را عرضه شمشیر سازم. گفتند : چگونه توان بر بنی عامر داخل شد؟ ایشان اشد و اشجع عرب اند این جماعت را ما نيك شناخته ایم چه ایشان از ما کشته اند و ما از ایشان کشته ایم، همچنان ایشان ما را هزیمت کرده اند و ما ایشان را هزیمت کرده ایم دور نیست که چون آهنگ ایشان کنی ناگاه از کوه بشیب آیند و بر ما ترکتاز (1) آرند لقیط گفت: قسم با خدای که من داخل می شوم بر

ص: 205

ایشان و آن جماعت را با سیری بزیر می آورم و ساز لشگر کرده بپای جبل آمد و سپاه را بفراز شدن فرمان داد و ابطال رجال قصد صعود کردند.

از آن سوی الاحوص با مردم خود گفت: آغاز جنگ می کند تا يك نیمه راه را به پیماید و آن گاه که جبل را به نیمه را رسیدند بفرمود تا عقال ها از شتران برداشتند و بسوی نشیب سخت براندند و لشگریان از قفای شتران همی بدویدند و سنگ های گران از فراز بفرود رها کردند؛ بدین آهنگ بلشگر لقیط در آمدند و مردم او هر که در برابر شتران در افتاد پایمال گشت و اگر نه سنگی بر او گذشت ناچار لقيط و مردمش هزیمت شدند و بنشیب کوه گریختند تا بزمین سهل در رفتند و بنی عامر با شمشیرهای کشیده از دنبال ایشان به بیابان در آمدند و تیغ در آن جماعت نهادند، معقل بن عامر همی رزم داد و این رجز خواند

حسان الجون را که خود اسیر کرده بود با بنی عبس عطا کرد و ایشان او را در ازای معوية بن الجون بنزد عوف آوردند و باو سپردند فجر ناصيته فاعتقه یعنی: قطع کردم موی پیشانی او را که علامت آزادی بود و آزادش ساخت، از این روز عوف جز از لقب یافت و هم در آن روز کبشه دختر عروة الرجال بن عتبة بن جعفر بن كلاب، بعامر طفيل حامل بود و در آن هنگامه بار بگذاشت و هم در آن روز طفيل بن مالك به آل عبدالله بن غطفان تاختن برده ، هزار شتر بغارت آورد و از آن غنیمت صد شتر به عبيدة بن مالك عطا داد و در آن گیر و دار عبیده نیز عزم قتال کرد و خواست خود را بر قلب مخالفان زند، برادرانش عامر و طفیل او را از چنین تهور منع کردند و او نپذیرفت و اسب بزد و بمیان سپاه ذبیان و بنی تمیم در آمد پس مردی از قفای او بیرون شده نیزه بر کتفش بزد که از روی پستانش سر بدر کرده و نیزه در تن او بماند ،و او عطف عنان کرده از جنگ روی برتافت و بنزديك طفيل آمد و گفت : این رمح را از کتف من بیرون کن طفیل از آن خشم که پندش را خوار داشته بود گفت: من هرگز این کار نکنم . پس بنزد عامر آمد او نیز از غضب چنین گفت در این وقت سالم بن مالك بر سيد و آن نیزه را بکشید و او را در میان زنان و مجروحان جای داد.

در این وقت حاجب بن زراره برادر لقیط از جنگ بگریخت و پسران حزن بن وهب بن عوبر بن رواحه عبسی که یکی زهرم و آن دیگر قیس نام داشت و ایشان را زهرمان می گفتند از دنبال حاجب بتاختند و بدو رسیده گفتند: اسیر ما باش حاجب گفت تا جان در تن دارم اسیر دو مولى نشوم. در این وقت مالك ذو الرقيبه برسید و گفت: اسیر من باش. حاجب گفت تو کیستی گفت : من مالك ذو الرقيبه ام . گفت : ترا اختیار کردم . زهرم خشم کرده تیغ بکشید و بگرد او همی گشت تا سرش از تن دور کند . حاجب فریاد و اغوثاه برآورد و مالك پياده شده او را نجات داد و با خود ببرد. پس زهرمان بنزد قیس بن زهير بن جذیمه آمدند و گفتند : مالك بر ما ستم كرد و اسیر ما را بربود. در این وقت مالك برسيد و گفت : من ظلمی نکرده ام حاجب خود مرا اختیار کرد و چون او را حاضر ساختند بدین سخن گواهی داد قیس با او گفت : برای خلاص خود چه در خاطر داری؟ گفت: هزار شتر بمالك مي دهم و صد شتر بزهرمان که رها شوم. و چنان کرد و مرداس بن ابی غاز نیز مردی را اسیر کرد و صد

ص: 208

شتر بگرفت و رها ساخت و بنو بکر بن كلاب شتران را از دست او بگرفتند . مرداس نزد یزید بن الصعق آمد و شکایت آورد و یزید سوار شده بنزديك بني ابي بكر آمد و شتران مرداس را گرفته باو باز داد و بنوبکر حیلت دیگر کردند و شب بر مرداس در آمده با او شراب خوردند و در مستی از او خوهش کرده شتران را دیگر بار بگرفتند. صبحگاه که مرداس بخویش آمد از کرده پشیمان شد و دیگر باره بنزد يزيد بن الصعق آمد و قصه خویش بگفت . در این نوبت، یزید سخن او را وقعی ننهاد و هم در آن روز معوية بن الصوت بن الكاهن الكلابي كه الاسد المجرع لقب داشت باتفاق حرملة الكلبي بر سنا بن ابى حادثة المرى حمله بردند و سنان خویش را در معرض هلاك ديده بنزديك مالك بن حمارى الفزاري بتاخت و گفت: مرا از چنگ دشمن خلاصی ده تا در عوض دختر خود خوله را بزنی در سرای تو فرستم . و مالك را هفتاد سوار در دنبال بود . پس مالك بطمع وصل خوله اسب بزد و بر معويه حمله برد و او را بکشت و از پس او حرمله را بقتل آورد و یکتن دیگر از بنی کلاب و دو تن از بنی قیس را نیز عرضه شمشیر ساخت و سنان را نجات داد، اما با این همه بعد از جنگ به آرزو نرسید و خوله رضا نداد که ضجيع او باشد . و هم در آن روز قیس بن المتفق بن عامر بن عقیل تاختن کرد و عمرو بن عمرو را اسیر بگرفت . در این وقت الحارث بن الابرص بن ربيعة بن عقيل برسيد و از دور همی فریاد کرد که ای قیس ، عمرو را زنده ،مگذار ، عمرو با قیس گفت که الحارث را با من از پیش خصمی است چون برسد مرا بکشد و ترا از آن بهره که از فدای من خواهی یافت باز دارد و قیس عمر و را رها کرد تا بسوی قوم شتافت و چون ایام جنگ انقضا یافت و شهود حرام پیش آمد ، قیس عزم خانه عمرو کرد تا بجای آن نیکی نصیبه برد والحارث نیز با او همراه شد و هر دو تن بخانه عمرو فرود آمدند، عمرو با دختر برادر خود آمنه بنت زید گفت تا خیمۀ از بهر قیس والحارث بپای کرد ، آن گاه بنزد ایشان آمد و با الحارث گفت قيس مرا از قتل رهایی بخشید، ترا چه حق است بر من که برادر مرا کشتی و مرا نیز خواستی بکشی؟ اکنون بخانه من از بهر چه آمده الحارث در جواب گفت : مرا با تو آن حقست که قیس چون ترا رها ساخت از دنبال تو نتاختم. عمرو گفت: این چندان

ص: 209

بالجمله: عمرو صد شتر به الحارث داد و او را رها ساخت و از پس او شتر فراوان بنز دقیس پیش داشت و قیس برداشته قصد مسکن خویش کرد. چون این خبر به الحارث رسید که قیس را شتر فراوان بدست شده جمعی را با خود برداشته بر سر راه او شد و شتران را از گرفته ببرد و قیس چون بمیان قبیله خویش آمد مردم او خواستند تا ساز مقاتله با الحارث ،کنند قیس فرمود: با برادر خود مصاف نجوئید دور نیست که الحارث خود شتران را باز فرستد و از آن سوی چون الحارث دانست که قیس از در مقاتله بیرون نشد شتران را بسوی او فرستاد و بعد از واقعه جبله، بنی عبس در میان عامريون سكون نمودند و همی بزیستند تا یوم شعوا (1) پیش آمد.

در این وقت دیگر باره از دو جانب لشگرها آراسته شد و بنی ذبیان ساز جنگ کرده با عامریون و بنی عبس مصاف دادند و در آن روز طلحة بن سنان حمله بر دو قرواش بن هنی را با سیری گرفت و بعد از جنگ قرواش ار بیم هلاکت نام و نسب خود را از طاحه پوشیده داشت و گفت: من ثور بن عاصم البکائی هستم و چون او را میان قبیله خویش آورد زنی از مردم اشجعیه که مادرش از قبیله عبسیه بود و یکی از مردم فزاره او را بزنی داشت با شوهر خویش گفت که امروز من ابو شیریح را دیدار کردم شوهرش گفت: ابو شریح کیست؟ گفت: قرواش بن هنی گفت: از کجا شناختی او را؟ گفت: من و او هر دو یتیم بودیم و حذیفه ما را در میان ایتام بنی غطفان تربیت کرد، پس شوهر او بنزد برادر طلحه که حزیم نام داشت آمد و گفت برادر تو قرواش را اسیر کرده است و او این سخن با برادر گفت طلحه :گفت آن زن چه دانسته است این مرد قرواش است ؟ چون این سخن با آن زن بگفتند: نشانی که در بدن قرواش می دانست بگفت و چون جستجو کردند آن نشان را بیافتند و او را بشناختند در این وقت قرواش گفت : «ربّ شرّ حملته عبسية» و این سخن مثل گشت.

بالجمله: قرواش را بدست حصین دادند تا بکشت از پس این واقعه يوم شواحط (2) پیش آمد و هم در آن روز بنی ذبیان برادر حنبص (3) ضییانی را در حربگاه اسیر کرد و بقبیله

ص: 210

خویش برد و بداشت و آن هنگام که ایام عکاظ پیش آمد و ذبیانی عزم سفر کرد ، اسیر خود را بنزديك يك تن یهودی که از مردم «تیماء» بود بسپرد و برفت و مرد یهودی او را در خانه خود می داشت.

روزی چنان افتاد که مرد یهودی از خانه بدر شد و چون باز آمد فدوه برادر حنبص را با زن خویش در يك بستر دید ، پس کارد برگرفت و آلت مردی فدوه را ببرید و فدوه بدان زخم در گذشت .

چون این خبر به برادرش حنبص رسید برخاسته بنزد قیس آمد و گفت : برادر مرا قبیله غطفان بکشتند و این همه زحمت عامریون را به شآمت عبسیین می رسند. قیس با او گفت ما را با شما در کین غطفان اتفاق است و هیچ وقت در ما قصوری نرفته و با این همه مرد یهودی برادر ترا با زن خویش یافت و بدان گناه کیفر کرد

بالجمله قیس از سخنان حنبص برنجید و روی با قوم کرده بفرمود که مرگ در میان غطفان بهتر از زندگی در بنی عامر است و شعری چند بگفت که این بیت از آنست :

نهادند و حرملة بن اشعر و از پس او فرزندش هاشم درین مصالحه سعی جمیل مبذول داشتند و رفع دیت و بهای خون از جانبین فرمودند و بنی عبس کوچ داده در میان آل ذبیان جای گرفتند و این ببود تا یوم قطن پیش آمد در آن روز ربیع بن زیاد نگریست که از پیش خیمه او مردی رسن اسب خویش را گرفته می کشد و می خرمد و بدان می ماند که حصین بن ضمضم باشد با پسرش تیجان گفت: برخیز و بدان این مرد کیست مبادا پسر ضمضم باشد که ما را با او عهدی نیست تواند شد که از او فتنه حادث گردد. نخست با او سخن کن اگر لکنتی در زبان او یافتی بدان پسر ضمضم است و باز شتاب تا اعداد کار او کنیم. تیجان بدو نزديك شد و آغاز سخن کرد. حصین بن ضمضم برای آن که خود را از او پوشیده دارد جواب نگفت تا نيك نزديك شد. پس بر فرس خود بر نشست و بر تیجان تاخت و او را در ازای خون پدر خود ضمضم بکشت و از آن روز که عنتره پدر او را کشته ،بود سر خود را غسل نفرمود تا این زمان که تیجان را مقتول ساخت

بالجمله از پس قتل تیجان مردم عبس بر خروشیدند و دیگر بار کار نزديك بمقاتله رفت . سنان بن ابی حارثه از بهر آن که این فتنه را بنشاند فرزند خود خارجة را نزد ربیع فرستاد و گفت: او را بجای فرزند خود خواهی بکش خواهی بدار و خارجة زمانی دراز نزد ربیع بود و عاقبت دویست شتر از بهر ربیع آماده کرد تا بهای خون فرزند او باشد ربیع صد شتر را بگرفت و نیمه دیگر را ببخشید و کار بر صلح افتاد. فرزندان مبیع بن عمرو که عوف و معقل نام داشتند در عقد این مصالحه سعی بلیغ فرمودند و در این نوبت پیمان ها استوار شد و یک باره آن فتنه از میان ایشان بر خواست و از بدایت این غایله تا این زمان که بنهايت شد چهل سال رفته بود از این جاست که قد وقع بينهم حرب داحس و الغبراء در میان عرب مثل است و دیگر از معاصرین نعمان بن منذر شاس با زهیر بود و او با قیس صاحب داحس برادر است و هو شاس بن زهير بن جذيمة بن رواحة بن ربيعة بن مازن بن حارث بن قطيعة بن قيس بن بغيض بن غطفان است و خواهر او در سرای نعمان بن منذر بزنی بود از این روی وقتی بحضرت نعمان شتافت و روزی چند ببود و آن گاه که مراجت می فرمود: نعمان جامه نیکو و ردائی احمر و مقداری مشگ اذفر و بعضی دیگر از نفایس

ص: 212

اشیا بد و عطا کرد و شاس را در مراجعت به ردهه (1) عبور افتاد و در آن جبل خانه ریاح بن الاسك بود كه مردی از بنی رباع بن عبيد بن سعيد بن عوف بن جلان است و جز او کس در ردهه خانه نداشت .

بالجمله: در کنار آن گاه از شتر خویش بزیر آمد و نیزۀ خود را بر زمین نصب کرده ، جامه های خود را از آن بیاویخت و عریان شده بچشمه آب در رفت تا خویشتن را بشوید در این وقت ریاح طمع در مال او بست و کمان خود را بزه کرده تیری بجانب شاس گشاد چنان که بر پشتش آمده از سینه بیرون شد و در حال جان بداد ، پس ریاح جسد او را در خاك مدفون ساخته مال او را بر گرفت و شترش را بکشت و بخورد و کسان شاس چندان که او را بجستند نیافتند و این راز مستور بماند تا وقتی زهیر شتری نحر کرد و سنام و (2) شحم آن را بزنی داد که بفروشد و بهای آن را گرفته طیب ابتیاع کند . از قضا آن زن بخانه ریاح عبور کرد و ضجيع رياح آن سنام و شحم را بگرفت و آن طیب که از شاس مأخوذ داشته بودند بها کرد و چون آن طیب را بنزديك زهير آوردند بشناخت و قاتل فرزند خود را بدانسته «وقال شاس: و ماشاس: والبأس و ما الباس و لولا يقتل شاس لم يكن نبينا بأس» و ابن اشعار را در مرثیه او انشادکرد :

وَ انَّ صَوْتَ الدَّاعِى الَىَّ الْخَيْرِ مَرَّةً *** أَجَابَ لِمَا يَدْعُو لَهُ حِينَ يكرب

فَفَرِّجْ عَنْهُ ثُمَّ كَانَ وَلِيُّهُ *** فقلبى عَلَيْهِ لَوْ بَدَا الْقَلْبِ يلهب

آن گاه فرزندش حصین و پسر برادرش حصین بن اسد بن حذیمه که ایشان را حصینان می گفتند بخونخواهی شاس کمر بستند و با ابطال رجال عبس آهنگ جنگ قبیله غنی کردند ، چون این خبر بمردم غنی رسید با ریاح گفتند. از میان ما بیرون شو که ما را نیروی مقاتله با بنی عبس نیست باشد که بعد از تو بادیت و مصالحه این خون را بخوابانیم لاجرم ریاح از میان طایفه غنی بیرون شده ردیف مردی از بنی کلاب شد و مقداری از گوشت پخته با خود داشت و از بیم آن که مبادا با قبیله عبس دوچار شوند مجال فرود شدن از شتر نداشتند، همچنان بر پشت شتر آن گوشت پخته را خوردن گرفت در این وقت سری (1) بر فراز سر ایشان گذر داشت، چون آن بدید به نشیب شد که آن گوشت را از ایشان برباید و سه نوبت بدان گوشت در آویخت و ایشان بکشیدند و این حال را بفال بد گرفتند و هم در زمان قبیله عبسیین را از پیش روی دیدند که بسرعت در می رسند آن مرد با ریاح گفت تو از شتر فرود شو و خود را بگوشه پنهان بدار و من این مردم را چندان اغلوطه (2) می کنم و مماطله می دهم که دیگر ترا نیابد : پس ریاح از شتر بزیر شده و نعلین خود را از پای بیرون کرد و یکی را بر ناف خود نهاد و آن دیگر را بر پشت و سخت ببست و بجانب تلی گریخته بسوراخ روباهی در رفت

چون عبسین برسیدند شتر سواری را بدیدند و با او گفتند ، راست بگو کیست آن که ردیف تو بود و بکجا گریخت و آن مرد بعد از آن که لختی مماطله کرد گفت : راستی خواهی ریاح بود، چون این سخن بگفت حصینان با مردم خود گفتند : شما بمانید تا ما تاختن کنیم و خون خویش بکشیم و از دنبال ریاح بتاختند و چون راه بدو نزديك كردند ریاح کمان را بزه کرد و تبری بسوی حصین بن زهير فرستاد و او را بکشت

اسد بتاخت و نیزه خود را بر نافگاه ریاح بزد و آن نعل که بر نافگاه داشت از زخم نیزه حاجز آمد و اسب سین اسد در گذشت و بر و در آمد ، ریاح

ص: 214

فرصت یافته تیر دیگر بدوزد و هم او را بکشت و بدو بدو نیزه هر در تن را برگرفته بگریخت عبسیین چون این بدیدند از دنبال او بتاختند و نتوانستند بدو رسید پس ریاح بسلامت برفت و عبور او بخانه اغار بن بغيض افتاد و چنان تشنه بود که جان بر لب داشت ، ، پس بکنار آبگاه آمد تا شربتی بنوشد ، در این وقت زن انمار بکنار چشمه آمد و طمع در مال ریاح بست و با او گفت : مال خود را با من گذار ، ریاح گفت : مرا مهلت ده تا کفی آب بنوشم ، آن زن گفت : نمی گذارم ، ریاح کارد خود را بکشید و او را بکشت و و خود را سیراب ساخته این شعرها بگفت و بقبیلۀ خویش رفت

هوازن رسید در خشم شدند و غیرت ایشان بجنبید ، پس عامر بن صعصمه که یکی از اکابر آن قبیله بود، بنزد جعفر بن کلاب آمد و از ظلم زهیر شکایت آورد، خالد سوگند یاد کرد که دست هایم را بر گردن زهیر خواهم افکند تا او مرا بکشد یا من او را بقتل آورم و این ببود تا در بازار عکاظ خالد با زهیر بازخورد و با او گفت: آیا این همه مردم که بخون شاس از قبیله غنی مقتول ساختی ترا چه سود بخشید؟

زهیر در خشم شد و بحقارت بسوی خالد نگریست و خالد خشگمین شده گفت ﴿اللَّهُمَّ أَمْكَنَ يَدِى هَذِهِ الشُّعَرَاءِ الْقَصِيرَةِ مِنْ عُنُقُ زُهَيْرِ بْنِ جُذَيْمَةَ ثُمَّ أُعْنَى عَلَيْه﴾ يعنى: آلهی این دست کوتاه پر موی مر برگردن زهیر بیفکن و مرا اعانت کن تا بیاری تو بر او غلبه جویم زهير گفت : ﴿اللَّهُمَّ أَمْكَنَ يَدِى هَذِهِ الْبَيْضَاءِ الطَّوِيلَةِ مِنْ عُنُق خالد ثم خل بيننا﴾ یعنی الهی این دست سفید بلند مرا بر گردن خالد در افکن و ما را با بگذار کنایت از آن که مرا در قتل او معینی واجب نباشد.

چون جماعت قریش این کلمات بشنیدند . گفتند ای زهیر قسم با خدای که تو با این غرور که اظهار کردی کشته خواهی شد گفت ، شما را در این کار علمی نیست. و از پس این واقعه خالد در قتل زهیر یک جهت شد و زهیر را زنی بود که «تماضر» (1) نام داشت و او دختر عمر و بن الشريد بن رياح بن لقية بن عصية (2) بن خفاف (3) بن السلمی بود و از زهیر فرزندان داشت و برادر تماضر که حارث بن عمرو بن شرید است در نزد خالد جای می داشت ، پس خالد منتهز فرصت بود تا دانست که زهیر بزمین بنی عامر فرود شده است و با او بعد مسافت نمانده پس حارث را طلب کرد و گفت : تو بدست آویز دیدار کردن خواهرت تماضر و خواهرزادگان بخانه زهير سفر کن و مهبط و مقام او را بدان و باز آی تا بر او ترکتازی کنیم.

پس حارث برای جاسوسی بخانه زهیر آمد و چون زهیر او را نگریست با فرزندان خود گفت : این جاسوس و طلیعه خصم است از او بر حذر باشید و او را گرفته محبوس بدارید تماضر چون این سید بر آشفت و گفت : برادر ، مرا چرا باید بزندان کرد و با فرزندان

ص: 216

خود گفت : اينك خال شما برای دیدار شما بدین جانب شده چگونه او را بند می گذارید ؟ و نگذاشت حارث را در بند کشند.

اما از آن سوی چون در احوال برادر نگریست بد گمان شد و گفت : «انَّهُ لَيُريبُنى اَكبِينانُكَ وَ قُرُوتَكَ» یعنی هر آینه این غمناکی و سکوت که در تو مشاهده می کنم گمان دارم که سخن زهير بصدقست مبادا چنین باشد که تو جاسوسی باشی ؟ و این معلوم شود «إِنه رجل بَيْذَارَةٌ عَيْذَانُ شُنوءة» يعنى او مردى كثير الكلام و بدخوى و غضبناك است ، مبادا ترا آسیبی رساند . پس او را سوگند داد و عهد بستد که خبر بد شمن نبرد و خصم را بدیشان رهنما نشود و مقداری شیر بدوشید و بدو داد و حارث ، خواهر را وداع کرده آن شیر را برداشت و بمیان بنی عامر آمد و عامریون را دید که در پای درختی فراهم شده اند حارث بسایه درخت آمد و آن شیر را در پای درخت بريخت «وَ قَالَ أَيَّتُهَا الشَّجَرَةُ الذَّلِيلَةُ اشربى مِنْ هَذَا اللَّبَنَ فانظرى مَا طَعْمَهُ»: یعنی ای درخت ذلیل ، بخور از این شیر و بین طعم آن را چگونه است ؟ قوم گفتند : همانا این مرد را سوگند داده که خبر باز نیاورد اکنون باید از این شیر چشید اگر شیرین باشد خیمه گاه زهير نزديك باشد و اگر طعم آن متغیر شده راه دور است .

چون بچشیدند شیرین یافتند و بدانستند راه نزديك است پس خالد برخاست و بر اسبی که حذفه (1) نام داشت سوار شد و جندج (2) بن البكاء و معوية بن عبادة بن عقيل را که جدلیلی اخیلیه است با جمعی دیگر برداشته بسوی زهیر روان شد و چون راه بدو نزديك كرد، اسب زهیر شیهه بر آورد، پس مردم نگران شدند و دانستند که خالد بدیشان تاختن کرد پسر زهیر و رقا با پدر گفت که مردی را بر اسب شقرا (3) می بینم که فرس خود را با تازیانه می زند و بسوی ما شتاب می کند زهیر گفت : «شَيْئاً مَا يُرِيدُ السَّوْطِ الَىَّ الشَّقراءٍ» و این سخن در عرب مثل شد.

مع القصه : زهير نيز جستن کرد و بر اسب خویش سوار شد و تاختن کرده در برابر خالد آمد و با او در آویخت ، و چون لختی با هم بگشتند هر دو تن دست در گردن يك

ص: 217

دیگر در آورده قوت کردند تا هر دو تن از اسب بزیر افتادند و خالد بر زیر زهیر واقع شد.

در این وقت زهیر فریاد برآورد که ای ،قوم مرا و خالد را با هم بکشید و رقاء بن زهیر تیغ برکشید و بدوید و سه ضرب شمشیر بر خالد فرود آورد و چون او دوزره در برداشت هیچ آسیب نیافت؛ پس جندج قدم پیش گذاشت و با شمشیر سر از تن زهیر برگرفت و باتفاق خالد بقبیله خویش باز شدند و از پس مرگ زهیر و رقا، این شعر ها در مرتبه پدر بگفت :

در این هنگام الحارث بن ظالم حاضر بود چون این بدید اسبی بحضرت نعمان پیش کشید و ربیع بن زیاد عیسی در نزد نعمان بپای خواست و اسب الحارث را مدح گفت و آن را بر اسب خالد فضلیت نهاد ، خالد چون این بشنید گفت: «أبليت اللعن»، اسب آن اسب است که قبیله حارث و پدران او را هلاک ساخت، اگر عبسيين آن را هجا گویند بعید نباشد . نعمان اعانت خالد کرد و اسب او را پسندیده داشت. آن گاه که از نزد نعمان بیرون شدند خالد دست ربیع و حارث را بگرفت و بخانه «غفرز» که زنی مغنیه بود آورد و با ایشان بخوردن خمر مشغول شد و غفرز را فرمود تا از بهر ایشان تغنی کند و او از اشعار خالد که در تشویر (1) و سرزنش الحارث و قبیله او گفته بود خواندن گرفت و آتش خشم الحارث چنان افروخته شد که خواست پوست بر تن بدرد و از آن جا بیرون شده گفت: خالد هیچ دقیقه از دشمنی فرو نمی گذارد آن شب بگذشت، و روز دیگر در انجمن نعمان حاضر شدند و خالد نیز در آمد، نعمان بفرمود تا طبقی از خرما نزد ایشان نهادند تا هر دو تن از خرما خوردن گرفتند و خالد هر چه از آن خرما بخورد خستوی (2) پیش روی حارث می نهاد تا چون فراغت جستند گفت ابيت اللعن حارث را نگران باش که چند خرما خورده، حارث گفت راست گوید اما خالد باخستو، بخورد،خالد را از سخن او بد آمد و گفت آیا با من جسارت می کنی و حال آن که جمیع نگاهبانان ترا بکشتم و ترا در میان زنان بجای گذاشتم حارث گفت آن روز که تو این توانستی كرد من كودك بودم و اکنون کفایت خویش توانم کرد خالد گفت: آیا شکر مران می گذاری که زهیر بن جذیمه را بکشتم تا تو سید عطفان شدی؟ چه اگر او زنده بود ترا این منزلت حاصل می گشت حارث گفت من شکر ترا درین عمل خواهم گذاشت و از آن جا بیرون شده بخانه غفرز آمد و خمر همی خورد و این شعرها بگفت

خویش شده او را آگهی داد و گفت : حارث مردی دیوانه و مست است امشب خوابگاه خود را از او پوشیده دار یا پاسبان بگمار ، مبادا ناگهان بتو دست یابد و آسیبی رساند.

پس خالد هنگام خفتن ابن جعده را فرمان کرد تا از پیش روی بخفت و مردی که عروه نام داشت در پهلوی او جای داد و جامۀ خواب خود را از پس این هر دو بگسترد و بخفت چون شب نیمه رسید حارث بخوابگاه خالد شتافت و از خواهر زاده اش ابن جعده و پسر برادرش عروه گذشته بر سر خالد آمد و او را در خواب یافت تیغ برکشید و بر سر او فرود آورد چنان که تا سینه بشکافت و از آن جا بیرون شده این شعرها بگفت:

وَ رَجَعْنَا بصفح عَنْهُ *** وَ كَانَ الْمَنُّ مِنَّا عَلَيْهِ بَعْدَ تلياً (1)

بالجمله : حارث بمیان بنی تمیم باز آمد و عامریون بدانستند او در میان بنی تمیم جای دارد، پس مردم خود را فراهم کرده بمحال هوازن آمدند و از آن جا راه با بنی تمیم نزديك كرده كمين نهادند. در این وقت یکی از مردم قبیله غنوی بدشت عبور کرد و با زنی از بنی تمیم باز خورد که حنظله نام داشت و او دختر برادر زرارة بن عدس بود آن زن را بگرفت و از او خبر حارث را بگرفت حنظله گفت :او پناه بحاجب بن زراره برده ، حاجب او را وعده نصرت ،داد، پس مرد غنوی حنظله را بمنزل خود آورده محبوس فرمود و چون شب به نیمه رسید حنظله بگریخت و بقبیله خود شده نزد حاجب آمد و حاجب با او گفت : کدام قوم ترا گرفته بند بر نهادند ؟ فقالت اخذنى قوم يقبلون بوجوه الطباء (2) و يديرون باعجاز (3) النساء حاجب گفت : ای جماعت جز بنی عامر نیستند ، پس پرسش نمود که در میان آن گروه چگونه مردم دیدی ؟ مردی دیدم ابروهایش را با عصا به بسته بود تا بر چشم هایش فرو نیفتد حاجب گفت او الاحوص بن جعفر است گفت: مردی کم گوی دیدم که چون سخن گفتی مردم بر او گرد آمدندی و دیداری نیکو داشت و او را دو پسر بود که در حرکت و سکون متابعت او می کردند گفت او مالک بن جعفر است باتفاق پسرانش عامر و طفيل گفت: مردى را ديدم كه نيك سفید اندام و بزرگ جثه بود گفت : او ربيعة بن عبدالله بن ابى بكر بن كلاب ست گفت: مردى ديدم كوچك چشم و بسیار موی که لعاب دهنش بر موی زنخش می رفت. گفت: او جندج بن البكاء است . گفت : مردی بلند قامت دیدم که تنگ پیشانی و كوچك چشم بود . گفت : او ربیع بن العقیل است. گفت : مردی دیدم که دو پسر خوش روی با او بود و قبیله همه روی بدیشان داشت. گفت : عمرو بن خویلد بن (4) نفیل (5) بن عمرو بن کلاب است باتفاق فرزندان که یکی زید و آن دیگر زرعه (6) است گفت : دو مرد سرخ

ص: 223

روی جسیم دیدم که در میان قبیله عظمت تمام داشتند گفت : ایشان خویلد و خالد پسران نفیل اند گفت : مردی دیدم که موهای ژولیده مانند حشیش (1) بر سر داشت گفت : او عوف بن الاحوص است ، گفت : مردی دیدم که موی ساعدش مانند حلقه زره بود گفت : او شريح بن الاحوص است . گفت : مردی بلند قامت و اسمر اللون دیدم که در قوم جولان همی کرد گفت : و عبدالله ابن جعدة بن كعب بن ربيعة بن عامر بن صعصعه است پس حاجب بدانست بنی عامر ، راه نزديك كرده اند و بنی تمیم در این وقت در کوه رحرحان (2) جای داشتند و از این روی این واقعه را خبر رحان گویند

بالجمله عامريون بتاختند و با بنی تمیم جنگ در انداختند از دو سوی مردم بسیار کشته شد و در آن گیر و دار عامر بن مالك و طفيل بن مالك و عصمت بن وهب که نسب از قبیله غنوی داشت و برادر رضاعی مالك بن طفيل بود باتفاق بتاختند و معبد بن زراره را اسیر گرفتند و عامر بن مالك را با معبد خصمی دیرینه بود زیرا که در شهر رجب که از جمله شهور حرام عرب است چنان که مردم عرب در این ماه سنان ها را از نیزه بیرون کنند ، معبد پاس حرمت شهر حرام را نداشت و بر عامر بن مالك غارت برد و اموال او را بنهب بر گرفت و مکافات عمل را در این هنگام هم بدست عامر گرفتار گشت

بالجمله: لقيط بن زراره چون برادر را بدست عامر بن مالك اسيريافت از پس جنگ از او خواستار شد که معبد را رها کند عامر گفت: ما سه تن بودیم او را اسیر کردیم من از بهره خود عفو کردم آن دو تن را هر يك صد شتر بذل فرمای و معبد را با خویشتن کوچ ده لقيط با خود اندیشید که اگر دویست شتر بایشان دهم توانگر شوند و روزی آید که از ایشان ضرری عاید من شود، پس سر بر آورد و گفت : پدرم زراره مرا فرمان نداد که زیاده از صد شتر بها کنم معبد گفت : ای برادر، چرا مرا از بند رها نمی کنی :گفت چون کنم که پدرت رضا نمی دهد؟ معبد از لقیط مأیوس شد و روی با عامر بن مالك كرد و گفت: چون لقیط با من از دو مادر است رضا نمی دهد که من آزاد شوم و بدان سراست که اموال مرا متصرف شود تو با من از در فتوت ،باش ،عامر :گفت دور شو آن گاه

ص: 224

که برادر تیمار ترا ندارد من غم تو خواهم داشت و بفرمود تا بند او را سخت کردند و بسوی طایف فرستاد و در آن جا بزیست تا بمرد و شعرای عرب لقیط را در این کار بسی هجا گفتند.

مع القصه از پس این واقعه ، حاجب فرمود تا حارث را حاضر کردند و گفت: عامريون را نيك مشاهده کردی اکنون آهنگ چه داری؟ حارث گفت: من بر آن سرم که تو باشی اگر گوئی همچنان کمر بر مقاتله بسته دارم و چندان که مصاف افتد بکوشم و اگر نه کناره گیرم .

حاجب :گفت اگر از ما کناره گیری شایسته تر باشد حارث در خشم شد و این اشعار بگفت:

وَ لَوْ حاربتنا عَامِرٍ يَا بْنَ ظَالِمُ *** لعضّت (1) عَلَيْنَا عَامِرٍ بالاَنامِلِ (2)

بالجملة: الحارث از میان بنی تمیم بیرون شد و بمسکن خواهر خود سلمی آمد و پسری از نعمان در آن اراضی بود ، ناگاه او را بیافت و بگرفت و بکشت و برفت

چون این خبر بنعمان رسید عم حادث را گرفت و گفت ، پسر برادرت را حاضر کن و اگر نه ترا خواهم کشت عرض کرد ابیت اللعین اگر من او را بدست کنم هم در زمان بقتل آرم ، مرا چه گناه است؟ نعمان او را معفو بداشت و ابن در حق حارث بگفت .

چون این شعر بنعمان رسید گفت از ثالثه جز مرا قصد نکرده است.

مع القصه : چون الاسود از قتل فرزند آگاه شد جمعی از مردان جنگی را برداشته بر قبیله بنی اسد غارت برد و جمعی کثیر را بخون فرزند بکشت بجرم آن که سلمی که از آن قبیله است فرزند او را تسلیم حارث کرد و در اراضی شربه (1) نعل شرجیل را بیافت و خشم او زیاده گشت و بفرمود ریک آن بیابان را آتش تفته کردند و حکم داد تا بزرگان بنى محارب بن حفصة بن قیس بن غیلان با پای برهنه بر آن ریگ تفته رفتند ، چندان که گوشت پای ایشان فاسد و متشتت گشت تا چرا در اراضی ایشان فرزندش کشته شد و از آن پس آن سنان بن ابی حارثه را بگرفت و خواست بقتل آورد، الحارث بن سفیان بن مرة عوف قدم پیش گذاشت و هزار شتر بخون بهای شرجیل بر گردن نهاد و سنان را رها ساخت، اما حارث بعد از قتل شرجیل با کناف و اطراف اراضی عرب همی گریخت تا او را ببلاد ربیعه عبور افتاد در بیابانی فرود شده اسب خود را به بست و سلاح خود را بنهاد و بخفت ناگاه چند تن از قبیله هزانیون بر او گذشته او را خفته یافتند، پس قدم پیش نهاده اسب او را برگرفتند و همچنانش در خواب محکم به بستند چون الحارث از خواب انگیخته شد خود را بسته یافت؛ پس او را بمیان قبیله بردند و گفتند کیستی؟ حارث نام و نشان خود را پوشیده داشت چندان که او را بیم و امید بدادند مفید نیفتاد، پس آن مقدارش زحمت کردند و بزدند که مشرف بر هلاك شد، هم نشان خویش را نگفت عاقبت ترك او بگفتند از پس روزی چند بگریخت و بیمامه آمد و در آن اراضی چند تن كودك دید که بلعب مشغولند، از یکی پرسید کیسیتی گفت: من بحير بن (2) الجر الجعلی (3) هستم پس قدم پیش گذاشت و دامن او را بگرفت و گفت : با تو پناه آورده ام ، بحیر بنزد پدر و مادر شتافت ایشان نیز رضا دادند و حارث را ایمن ساختند و او را گفتند بنزد (4) قتاده بن (5) سلمه الحنفی بایدت رفت که عم این کودک است که بدو پناه جسته و سید سلسله اوست.

ص: 227

پس حارث قصد خدمت فتاده كرد وقتی با او نزديك شد از قضا سواران بنی عامر که در طلب حارث بودند در رسیدند، قتاده باحارث گفت: بشتاب بدین قلعه پس حارث بدوید و خویشتن را در حصن قتاده افکند و سواران از دنبال در رسیدند. قتاده گفت: اگر حارث بقلعه در نرفته بود او را تسلیم با شما می کردم، اما اينك در پناه منست و از دو کار یکی با شما توانم کرد نخست آن که زر و سیم باشم اعطا می کنم چندان که بهای خون او باشد او را بگذارید و اگر نه حارث، مردی پیاده و بی سامانست او را اسب و سلاح جنگ می دهم و يك تیر پرتابش از این قلعه دور می دارم ، آن گاه شما از دنبال او بتازید و اگر توانید او را مقتول سازید بنی عامر بدین رضا دادند والحارث نیز این را خواست پس قتاده اسب و سلاح خود به حارث داد و گفت : چون از این مهلکه بسلامت بیرون شدی سلاح از آن تو باشد، اما این اسب را یمن باز فرست.

بالجمله: حارث لختی برفت و سواران از دنبال او بتاخند والحارث روی برتافته با ایشان بجنگ در آمد، گاهی در آویخت و گاهی بگریخت تا ببلادینی قشیر (1) و او راضی بمامه در آمد و مردم یمامه و راجار (2) دادند و ایمن بداشتند و اموال فراوان او را عطا کردند، بس الحارث اسب قتاده را باز فرستاد صد شتر نیز بدو هدیه کرد و روزی چند بزیست و آن جا بمکه کوچ داده در میان قریش جای کرد، نعمان چون حارث را در مکه یافت و دانست که دیگر دست بدو نیابد نامه باو نگاشت و او را امان داد و بزرگان ربيعه و مضر و وجوه یمن را بر آن نگاشته (3) گواه گرفت و بدرگاه خویش طلب فرمود

حارث اطمینان حاصل کرده آهنگ حضرت او کرد و آن روز بحیره در آمد که نعمان در قصر بنی مقاتل جای داشت ، پس حاجب برفت و رخصت بار حاصل کرده او را فرمود تا بدرون شود، حارث شمشیز خود را حمایل کرده آهنگ انجمن نعمان کرد حاجب گفت: شمشیر خود را بگذار که نعمان چنین فرمان داد و شاد خاطر بدرون شو پس حارث شمشیر بگذاشت و بر نعمان در آمد و گفت « أَنْعِمْ صَبَاحاً أَبَیْتَ اَللَّعْنَ نعمان » چون روی او را دید در غضب شد و گفت « لا انعم الله صباحك» حارث دانست که کار

ص: 228

دیگر گونست گفت اي ملك ابن نگاشته تست در دست من که مرا امان داده، نعمان گفت: سوگند باخدای یاد می کنم که این نگاشته منست اما غدری اندیشیدم و حیاتی کردم که ترا بدست کنم و تو بارها با من حیلت کردی و خون ریختی لاجرم هرگز ترا زنده نگذارم و حکم داد تا این الخمس تغلبی تیغ بر کشید و سر از تن او برداشت . و دیگر از معاصرین نعمان اوس بن حجر (1) بن مالك بن حزن (2) بن عقيل بن خلف بن نمیر (3) بود و او از اکابر شعر است و او را در شعر قربن خطية و نابغة بنى جعده نهاده اند و او بیش تر از زنان و دختران شعر گفتی و غزل فرستادی، وقتی او را باراضی بنی اسد سفر شد و چون بدان اراضی رسید صحبگاهی ،شتر او بنشاط آمد و اوس را از پشت در انداخت، چنان که هر دو رانش در هم شکست و از آن سوی مهار شتر بر شاخ درختی در افتاد و بایستاد، چند تن از دوشیزگان بنی اسد که از بهر تماشا بیرون شدند و بدو گذشتند و اوس را بر پشت افتاده بدیدند و بگریختند.

اوس فریاد بر داشت و یکی از آن دخترکان را نوید مال بداد و پیش طلبید و گفت . تو کیستی؟ گفت من حليمه نام دارم و دختر فضالة بن کلده ام .گفت پدر خویش را از حال من آگاه کن حلیمه برفت و حال او را با پدر بگفت و او کس فرستاد اوس را بخانه برد و حلیمه را در خدمتش باز داشت تا شکستگی او پیوسته شد، از این جاست که چون فضاله وداع جهان گفت اوس قصیده در تعزیت انشاد کرد و این شعر از آنست

با مردم خویش بدرگاه نعمان آمد و نعمان را از او در خاطر کدورتی بود ، لاجرم چون سعد را بار داد و از وی پرسش نمود که اراضی شما را حال بر چه گونه است؟ گفت : باران آن بسیار است و نبات آن بی شمار نعمان گفت: شنیده ام مردی سخنوری اگر خواهی از تو سؤالی کنم که در جواب آن فرد مانی ؟ سعد گفت : هر چه خواهی بپرس نعمان با خادم خویش فرمود تا لطمه ای بر سعد زد و گفت : چیست جواب این سؤال؟ سعد گفت . دیوانه ایست ،مامور بفرمود تا لطمه دیگر زد و گفت ، جواب این چیست؟ سعد گفت ، اگر در کرت نخستین از وی پرسش رفته بود بثانی اقدام نمی کرد و نعمان در خاطر داشت که سعد را بد خوی کند تا سخنی زشت بگوید و بدان بهانه مقتولش سازد

پس بفرمود تا لطمۀ دیگر بدوزد و گفت این را چه جواب گوئی؟ در این وقت سعد مکنون خاطر او را بدانست ، پس عرض کرد که پروردگاری عبد خود را ادب می فرماید هم بفرمود تا لطمه دیگر بدوزد و گفت ، جواب بگو پس سعد گفت تو پادشاهی بر مراد خویش رسیده باش خشم نعمان بنشست و گفت راست گفتی و او را در نزد خود جای داد و گرامی بداشت و مدتی بر این بگذشت، آن گاه چنان افتاد که نعمان خواست از بهر آب و علف تلطیف هوا خیمه بیرون زند و بجانبی کوچ دهد ، برای شناخت مرتع و مربعی (1) برادر سعد را که عمرو نام داشت اختیار کرد و او را برای فحص این حال بیرون فرستاد ، چون سفر عمرو بدراز کشید و خبر باز نیاورد نعمان غضبناك شد و سوگند یاد کرد که عمرو خواه از خصب (2) نعمت و فراخی سال خبر آورد و خواه از ضيق معاش و قلت آب و گیاه سخن گوید ، او را خواهم کشت، و عمرو باز آمد، ناگاه سعد در نزد نعمان نشسته بود از دور عمرو را همی دید که نزديك بنعمان آید دانست که او کشته می شود ، روی با نعمان کرد و گفت رخصت فرمائی تا با عمرو سخنی چند بگویم نعمان فرمود اگر با او سخن کنی زبان ترا قطع کنم گفت : رخصت دهی تا باو اشارتی کنم ؟ گفت : اگر اشارت کنی دست ترا قطع کنم ، عرض کرد که اجازت

ص: 230

بود تا از بهر او عصا بر زمین زنم ؟ نعمان فرمود .. شاید.

پس سعد عصائی بر گرفت و یک بار آن را بر زمین بکوفت و عمرو بدانست که باید بر جای خود بایستد و بیش نشود ، پس بایستاد و دیگر باره آن عصا را سه کرت بر زمین بکوفت ؛ آن گاه سر آن را بسوی آسمان فرا بر دو دست خود را بر آن کشید ، و عمرو از این بدانست که نباید سخن از تنگی گیاه و قلت میاء کند ، دیگر باره سعد چند کرت آن عصا بزمین بکوفت و سر آن را اندك فراز کرد و بسوی زمین اشاره نمود و عمرو از این بدانست که نیز نباید از بسیاری نعمت و فراوانی علف خبر دهد . و از پس آن عصا را بر زمین بکوفت و بسوی نعمان بداشت و عمرو نيك آگاه شد که اگر از قتل رهائی خواهد چاره آنست که میانه روی کند ، پس قدم پیش گذاشت و بنزديك نعمان آمد و نعمان از او از حال زمین پرسیدن گرفت عمرو عرض کرد که کار صعب افتاد «الارض مشكلة لاخصبها يعرف، و لا جدبها (1) یوصف، رائدها (2) واقف، منكرها عارف و آمنها خائف» گفت: کار زمین مشکل شده است نه بفراوانی نعمت شناخته شده است نه بقحط، از این روی خبر آورنده از آن از مدح و ذم بايستد، زیرا که منکر آن باشد که مدح آن گوید و ایمن از آن ترسناک ،باشد، نعمان او را تحسین فرستاد و معفو بداشت . از این جاست که این کلمه در عرب مثل گشت : «ان العصاقر عت لذى الحكم» يعنى: عصا کوفته شد برای صاحب عقل از پس آن سعد بن ملك اين شعرها بگفت :

فَنَجَّى بِهَا جوباء (1) نَفْسٍ كَرِيمَةُ *** وَ قَدْ كَادَ لَوْ لَا ذَاكَ فِيهِمْ يُقْطَعُ

ذمار ؟ لفارس الأحرار لمن ملك ذمار لقريش التجار و ذمار صنعا و یمن را گویند .

بالجمله : بعد از آن پادشاهی یمن خاص از بهر قریش گشت چنان که انشاالله تعالی در کتاب ثانی نام هر يك از سلاطین مملکت در جای خود مرقوم خواهد افتاد و قصۀ رسول فرستادن خسرو پرویز بسوی باذان در ذیل حدیث پرویز نگاشته می شود و مدت پادشاهی باذان در یمن چهل و دو سال بود

بالجمله : در قصه هرمز مرقوم افتاد که بندوی تاج سلطنت بر گرفت و به آذربایجان شتافته در آتشکده بزرگ بنزديك خسرو شتافت و آن تاج را بر سر او نهاد و خسرو از آذربایجان بسرعت تمام راه مداین پیش گرفت و چون بدان بلده نزديك شد اعیان مملکت او را پذیره (1) کردند و بر پادشاهی بدو سلام دادند و خسرو بشهر در آمده بمشکوی (2) ملکی در رفت و بر فراز تخت جای کرد مردم او را تحیت فرستادند و او نیکو پاسخ داد و آن گاه خطبه کرد و از پس خطبه گفت : هان ای مردم حد خود نگاهدارید تا حق شما نگاه دارم و روز دیگر هم بر تخت شد و خطبه بخواند و از پس خطبه گفت: تا صلح میسر است جنگ نمی کنم. و روز سیم نیز خطبه کرد و بعد از خطبه :گفت :ای مردم ، نوشیروان شما را پدری مشفق بود و هرمز در میان شما قاضی عادل بود، اينك من پادشاهی عادلم از فرمان من بیرون نشوید تا ملال نه بیند. و روز چهارم عزم دیدار پدر کرد و بدان سرای آمد که او را باز داشته بودند و بنزد هرمز شده زمین بوسه داد و سخت بگریست و سوگند یاد کرد که هر خبر از من یا تو برداشتند همه بکذب بود و آن درم ها که بهرام چوبینه بنام من رقم کرد من ندانستم و نفرمودم و این گناه که مردمان کردند و ترا میل کشیدند نخواستم و نپسندیدم اما اگر این پادشاهی را پذیرفتار نشدمی از خاندان تو می شد. (3) هرمز عذر وی بپذیرفت و گفت: سخن تو جز از در صدق و صواب نباشد. اکنون حاجت من با تو آنست که این مردم که حق مرا نشناختند و بی گناهم از تخت فرود کرده دیدگانم نابینا ساختند کیفر کنی و بر تن و جان ایشان دریغ نخوری پرویز گفت: فرمان تو بر من روا باشد اما بدین کار شتاب نتوانم کرد زیرا که مردم از این ملك منفور شده اند و بهرام بدین پادشاهی طمع ،افکنده، آن گاه که از بهرام ایمن شوم، فرمان تو بپای برم هرمز خوش دل شد و فرزند را شکر بگذاشت و خسرو از نزد او بیرون شد، اما از آن سوی چون بهرام چوبین بدانست که صنادید مملکت هرمز را کور کردند و پادشاهی مر پرویز را دادند سخت مکروه داشت. چه او را در دل بود که با هرمز از در صلح بیرون شود و خود

ص: 234

سپهسالار بزرگ باشد. در این وقت یک باره دل از پرویز بگردانید و بر آن شد که با او مصاف دهد و پادشاهی از او گرفته با هرمز گذارد و خود پیش او کمر بندد، پس مردم خویش را انجمن کرد و با قواد سپاه و بزرگان درگاه فرمود که من بدان سر بودم که با هرمز کار بصلح کنم چه او را در کار من بدسگالیدن نبود و اگر خاطر او از من کدر گشت هم از فتنه یزدان بخش افتاد ، و هرمز او را بدرگاه من گسیل ساخت تا اگر خواهم بکشم و اگرنه ببخشم ، همانا پرویز این اندیشه دانسته بود که بفرمود پدر را کور کردند و در محبس باز داشتند و خود بر تخت جای کرد آن کس که با پدر این کند با مردم چه خواهد کرد ؟ با این سخنان دل مردم را از خسرو برتافت و خاطرها را آکنده (1) بكين او ساخت .

آن گاه گفت: من بدان اندیشه ام که بر خسرو تاختن کنم و این پادشاهی از او گرفته قباد را دهم و خود بر در او بپای باشم. این بگفت و بر رنج قباد بگریست و مردم نیز بگریستند و با او بدین سخن همداستان شدند پس از همه عهد بستد و کار لشگر را بساخت و از شهر ری خیمه بیرون زده آهنگ مداین کرد و تا عقبه حلوان (2) همی تاختن برد و از آن سوی چون خسرو این بدانست مردم خویش را ساز داده از مداین بیرون شد و هر دو لشگر در دشت حلوان گرد آمدند و از دو سوی لشگرگاه کردند . خسرو از کار بهرام پرسش نمود که او روزگار چگونه برود بر چه قانون زیستن کند ؟ گفتند همه شب بیدار باشد و کتاب کلیله بر او خوانند و بزرگان و اعیان مملکت را بزرگوار بدارد و نيك عظمت نهد و طلایه و دیده بان و پاسبان لشگر بنفس خویشتن باشد از این، کلمات هیبتی در دل خسرو راه کرد و روز دیگر باتفاق بسطام و بندوی از لشگر خویشتن جدا شد و در برابر لشگرگاه بهرام آمده بایستاد و فریاد برداشت که بهرام را بگوئید تا از سپاه خویش یکتنه بیرون شود که مرا با او سخنی است

چون این خبر به بهرام چوبین برداشتند با تفاق مردان شاه و بهرام سیاوشان بی سلاح جنگ بر نشست و در برابر خسرو آمده بانگ برداشت که هر کاری از پی

برنشست

ص: 235

کاربست ، عنوان دیدار سلام است ، و فضل آن را است که در سلام سبقت جوید و با بهرام سلام داد

بهرام گفت مرا نیز بدین روش آگهیست در اندیشه بودم تا تو را بچه نفرین یاد کنم؟ پرویز گفت : ما بسلام خود می رسیم و تو نفرین خود را باز خواهی یافت . آن گاه گفت : ای بهرام ، ای سپهسالار خراسان و لشگرهای بزرگ ، من دانم که تو با من از در مهری و از بهر این خاندان رنج فراوان بردی ، هرمز که حق ترا ندانست خدای او را کیفر کرد و پادشاهی از او بازداشت و تو همی خواستی که آن پادشاهی مرا باشد. اکنون که مراست ترا چه خلاف است ؟ بطاعت من باز آی تا ترا با برادر برابر نهم و مرتبت بلند دهم و حق ترا بشناسم بهرام گفت : با مخدوم جود نازشی رفت هرگز نخواستم تو او را از تخت فرود آری و نابینا سازی و تو چه کس باشی که مرا مرتبت بلند دهی ؟ خسرو گفت : من پرویز بن هرمزم که جهان را شاهن شاه بزرگ بود، بهرام گفت : سخن بکذب راندی اگر تو پسر هرمز بودی او را از تخت بزیر نیاوردی و کور نکردی؟ ! هرگز پسر با پدر چنین معامله ای نکند ، همانا تو زنا زاده ای.

پرویز را خشم بگرفت و گفت : مردمان دانند که من این نکردم و اگر تو بهانه جوئی خود دانی خدای روان خواهد داشت که سلطنت از خاندان کهن بدست ظالمی چون تو افتد . بهرام گفت : من ظالمم ، اما برای آنم که دست جور تو را از مردمان باز دارم و داد هرمز را از تو و نبدوی و بسطام بستانم و خود نزد او بر پای بایستم خسرو گفت : ترا این همه شفقت با هرمز تاکنون کجا بود و تو چه کس باشی که ملك ستدن و ملك دادن كار باشد و تو در کدام عهد از اهل ملك بوده ای و كجا بود که بندگان بپادشاهان نسبت ظلم کنند که تو می کنی ؟ بهرام گفت: من از تخمه (1) گرگین میلادم و همه وقت پادشاهان او را خلعت کرده اند و جای بر تخت داده اند

پرویز گفت : هم تو روش پدر گیر تا خلعت دهم و سپهسالار ممالك سازم ، بهرام گفت: اردشیر بابکان ظلم کرد و پادشاهی بناسزا از اردوان بگرفت : لاجرم من سوگند یاد

ص: 236

کردم که سلطنت از ساسانیان گیرم و اشکانیان را دهم پرویز گفت من عهده کرده ام که از گذشته سخن نکنم و تو را ایمن کرده در ظل عطوفت خویش بدارم و خلعت بزرگانه دهم ؟ بهرام گفت: راست آمد که زنازادگان را آزرم (1) نیست تو با کدام شوکت و پادشاهی مرا خلعت دهی ؟ عهد من اینست که تو را بردار کنم و گوشت تو را با تیر بر باد دهم این بگفت و عنان بگردانید و بفرمود : بر آب نهروان (2) جسر بستند و لشگر خویش را بگذرانید و در برابر پرویز لشگرگاه کرد، در این وقت کردنه خواهر بهرام با برادر گفت مبادا پرویز بدست تو پست شود قصه افراسیاب را از خون سیاوش و کار رستم را با اسفندیار بیاد آرند؟ رسم این خاندان آنست که اگر از رجال کس باقی نبود تاج از شکم زنان می،آویختند بهرام گفت کار از آن گذشته است که بصلاح نزديك باشد .

پس آن روز ببود تا بیگاه کشت و چون شب از نیمه بگذشت با صد هزار سوار جنش کرده بلشگرگاه خسرو شبیخون آورد و از چارسوی جنگ به پیوست و جمعی كثير را عرضه شمشير ساخت و لشگر خسرو بزحمت تمام شب را بپایان آوردند و صبحگاه از دو رویه (3) صف راست کردند بهرام را حیلتی بخاطر رسیده و اسب خویش را انگیخته بر پیش سپاه خسرو بگذشت و ایشان را در داد که هیچ کس از رعیت و سپاه خویش آن نکرد که شما کردید ، و اکنون دشمن او را که خسرو است اعانت می کنید و من که می خواهم دیگر باره ملک را بهرمز باز دهم اهانت می نمائید و از این عار اندیشه نمی فرمائید؟! کلمات بهرام در مردم اثر کرد و دل از خسرو بگردانیدند و گروهی با بهرام پیوستند. خسرو چون چنان دید «تخوار» و زنکوی را بفرمود : باتفاق هزار سواره پرده و اثقال او را برداشته روی بمدائن نهاد و خود با معدودی بحيرت (4) و ضجرت بایستاد، در این وقت بندوی و بسطام و هرمز خراد برزین و بزرگ دبیر قدم پیش گذاشتند و گفتند: چه ایستاده؟ تو با این همه سپاه نتوانی حرب کرد

ص: 237

اگر زمانی دیگر درنگ فرمائی گرفتار خواهی شد. ناچار خسرو راه گریز پیش گرفت و مردم خود را از پیش روی بداشت تا بسلامت بگذراند و «کرد وی» بر در بهرام چوبین نیز ملازم رکاب خسرو بود.

بالجمله : بهرام چون خسرو را هزیمت یافت از قفای او بشتافت و آن گاه که مردم خسرو خواستند بر پل عبور کنند و راه عبور بر ایشان تنگ افتاد.

بهرام راه نزديك كرد و ناگاه خسرو او را دید که مانند شیر نخجیر یافته در می رسد سخت بترسید و کمان خود را بزه کرده خواست تا خدنگی به بهرام افکند و با خود بر اندیشید که پیکان از خفتان (1) او گذر نخواهد کرد و سینه اسب او را از بر کستوان (2) عریان یافت ، پس تیر را بر سینه اسب او زد چنان که تا سوفار (3) غرق گشت و اسب در افتاد و بهرام نگون شد و آن گاه که اسب جنیبت (4) بدو آوردند خسرو از پل بگذشت و بهرام بسی از قفای او بتاخت و همی ندا کرد که ای زنازاده ، هم اکنون کیفر گناه بدست تو خواهم نهاد ، اما دیگر باو نرسید و خسرو بمدائن در آمد و همچنان از گرد راه بنزد هرمز شتافت و گفت : لشگر مرا بگذاشت و خدمت بهرام اختیار کرد . اکنون ندانم چاره چیست ؟ اگر فرمائی بنزد نعمان بن منذر شوم و این سخن را از پدر پوشیده داشت که بهرام می فرماید : پادشاهی با هرمز خواهم گذاشت

بالجمله : هرمز چون کلمات خسرو را شنید گفت : ای فرزند ، عرب مردمی درویش اند و سپاه ایشان دزدانند از کار ملك نتوانند اندیشید ، صواب آنست كه بنزديك قيصر شوی که مرا با او کار بمهر است ، زیرا که آن ممالك كه نوشيروان از بلاد روم مسخر داشته بود من بدو باز گذاشتم ، چون بنزديك او شوى ترا بمرد و مركب مدد كند و ملک باز دهد، پس پرویز پدر را بدرود کرده از نزد او بیرون شد ، بسطام و بندوی وی را بر داشته باده تن دیگر آهنگ روم کرد و آن ده بدین نام بودند :

«اول» کردوی که برادر بهرام چوبین بود «دوم» بزرگ کاتب بود «سیم» خراد بن

ص: 238

برزین «چهارم» هرمز پسر خرداد «پنجم» اياد بن فیروز «ششم» شیروی بن کامجار «هفتم» شاپور بن بدیهگان «هشتم» بالوی «نهم» اندمان «دهم» تخوار

بالجمله : خسرو با این جماعت از مداین بیرون شد و بشتافت چون یک منزل از شهر دور شدند بندوی با بسطام گفت که ما را کاری خطرناک در پیش است همانا از پس ما بهرام بمدائن شود و هرمز را بر تخت نشاند و از قفای ما کس بتازد و ما را دستگیر سازد و اگر ما را نیابد بستم از هرمز نامه گرفته بقیصر فرستد تا وی ما را دست بسته بسوی او کوچ دهد ، صواب آنست که باز شویم و هرمز را مقتول سازیم، پس این راز را از خسرو مستور داشتند و با خسرو گفتند ما را بمداین باید شدن تا زن و فرزند خود را دیدار کرده وصیت خویش را بدیشان برسانیم و باز شتابیم خسرو گمان کرد که ایشان عزم خدمت بهرام کرده اند و هیچ نیارست گفتن ناچار با آن ده تن بشد و بسطام و بندوی بمداین باز تاخته و بسرای هرمز اندر شدند و زنان و کنیزگان از بهر رفتن خسرو بگریستن بودند و هر کس بکاری مشغول بود ، پس ایشان گفتند : مار را از جانب خسرو با پادشاه پیامیست و بسرای هرمز در شده دستش به بستند و با زه کمان او را خبه (1) کردند و از خانه بیرون شده بر نشستند و از قفای پرویز شتافته او را دریافتند . پرویز بدیدار ایشان شاد شد آهم هنگ تاخته سه روزه از عراق بدر شدند و در کنار فرات نزديك باراضی شام بدیر راهبی رسیدند و از اسب بزیر آمده بدیر در رفتند و سخت گرسنه بودند . راهب هر چند ایشان را نشناخت، اما گرامی بداشت و مقداری نان خشگ که او را بود حاضر کرد . پرویز و اصحاب او آن نان را با آب نرم کرده بخوردند و پرویز در این وقت سه روز نخفته بود ، پس سر در کنار بندوی نهاد و بخفت و هر کسی بخفتند اما از آن سوی چون بهرام چوبین بمدائن در آمد و دانست که هرمز کشته شد ، تدبیرش تباه گشت. پس نشان پرویز گرفت گفتند: از راه شام بسوی روم همی شد تا از قیصر مدد جوید.

در این وقت بهرام سیاوشان را طلب کرد و چهار هزار مرد رزم آزموده او را سپرد و از

ص: 239

پس پرویز بتاخت تا او را گرفته باز آرد . ایشان از دنبال پرویز ره سپر بودند، ناگاه راهب از دیر خویش علامت سیاه بدید پس بدوید و خفته گان را برانگیخت که چه آسوده بوده اید ؟ اینک از دو فرسنگ راه لشگری همی بینم که بدین سوی ترکتازند (1) همانا جز در طلب شما این تعب نبرند پرویز و اصحاب او چون این سخن بشنیدند بر جای بیفسردند (2) و دل بر مرگ نهادند . پرویز گفت : هر چند کار خطیر باشد خداوندان عقل را از شوری گزیر نیست . بندوی گفت : من توانم نیرنگی بر انگیزم که تو را از این بند بلا رها سازم و جان خویش بر سر این سودا کنم . پرویز گفت : ای خال گرامی تواند شد که تو نیز برهی ، اگر رسته شدی شرفی بکمال یابی و اگر گشته گشتی این نام بلند نیز شرفی یکمال است . پس بندوی عرض کرد که این جامه های پادشاهانه از تن دور کن و مرا سپار و خود با اصحاب خویشتن بر نشین و از پیش بدر شو، پس خسرو جام های خویش با بندوی سپرد و خود با بسطام و آن ده تن دیگر بر نشست و برفت . از پس او بندوی با راهب گفت : اگر کشف راز کنی از زندگی باز مانی و جامه های خسرو را در بر کرد و در دیر را استوار نموده بر بام بر آمد و همی ببود تا بهرام سیاوشان و لشگر برسیدند و بر بام دیر کسی را باجامه های لعل آمود بدیدند، گمان کردند که او خسرو است، پس اطراف دیر را لشگر فرو گرفت، در این وقت بندوی از بام بزیر آمد و جامه های خود را در بر کرده دیگرباره بر بام شد و ندا در داد که ای سپاه: امیر شما کیست ؟ بگوئید تا فراز آید که مرا از پرویز با او پیامیست، پس برفتند و بهرام سیاوشان را خبر بردند که بندوی ترا طلب کرده است .

بهرام از میان سپاه بدر شده بپای دیر آمد نخستین بندوی بدو سلام کرد و گفت پرویز تو را سلام می کند و می گوید : شکر خدای را که از پس ما تو تاختن کردی ، همانا سه روز است که من نشیب از فراز ندانسته ام و نخورده ام و نخفته ام،يك امروز فرود آی تا شبانگاه که من بر آسایم و تو نیز با مردم خویش آسوده شوی ، آن گاه با تو ساز رفتن کنم .

ص: 240

بهرام سیاوشان گفت : من یکی از بندگان پرویزم، کم تر چیزی طلب فرموده . و حکم داد تا لشگریان فرود شدند و آن روز را بر آسودند ، چون آفتاب بنشست هم بندوی بر لب بام آمد و بهرام سیاوشان را بخواست و گفت : پرویز فرماید: تو امروز با ما نیکوئی کردی باید که امشب نیز صبر فرمائی تا فردا بگاه کوچ دهیم ، بهرام گفت : روا باشد و بفرمود تا سپاه . اطراف دیر را تنگ فرو گرفتند و بامداد مردم خود را بر نشاند و بندوی را فریاد کرد که هنگام شدن است بندوی آواز داد كه اينك ، پرویز بیرون آید و همی بمماطله بگذاشت تا روز بنیمه برسید

بهرام سیاوشان دل تنگ شد و آغاز بی طاقتی نهاد ،بندوی ناچار شده در باز کرد و گفت: در این دیر جز من کس نباشد ، پرویز ازد (1) هنگام بامداد برفت و من شما را یک شبانه روز اغلوطه دادم تا او نيك دور شود، اکنون اگر چه همه ابر و باد شوید گرد او را نتوانید یافت و با من هر چه روا دارید شاید بهرام سیاوشان را هوش از سر بپرید و ساعتی در او نگریست . پس بفرمود بند وی را بند بر نهادند و با خود کوچ داده بمداین آورد و صورت حال را با بهرام چوبین بگفت بهرام روی با بندوی کرد که آن گناه بس نبود که هرمز را تباه کردی که این زنازاده را نیز از من بجهانیدی ؟ ! تو را چنان بکشم که مردم عبرت گیرند ، اما آن گاه که پرویز و بسطام را نیز بدام آورده ورده باشم. پس با بهرام سیاوشان گفت که بندوی را بسرای خویش برده در صعب تر جائی بازدار و بندش سخت کن.

بهرام سیاوشان بندوی را گرفته بسرای خویش آورد، اما او را برفق و مدارا بداشت، از بهر آن که اگر روزی خسرو بدان مملکت غلبه جوید او را پاداش نيك كند ، لاجرم روزی چند بر نیامد که با بند وی در بزم شراب خوش گفتی و خوش خفتی و همه سخن از پرویز کردی . هفتاد روز کار بدین گونه داشتند تا شبی بندوی گفت که من بدانم که خدای این ملک، از بهرام چوبین بگیرد و داد پرویز بدهد بهرام سیاوشان گفت : من نیز بدین عقیدتم و از خدای خواسته ام که بدانچه در

ص: 241

ضمیر دارم ظفر جویم . بندوی گفت : چه در ضمیر داری؟ گفت : عزم آن دارم که در میدان گوی و چوگان بایستم ، و چون بهرام بر من گذرد ناگاهش مقتول سازم و پرویز را بملك باز آرم بندوی گفت: اگر تو این کار خواهی کردن فردا وقت آنست. و سخن بر این بنهادند و بامداد بهرام سیاوشان برخاست وزره در بر کرد و بر زبر زره جامه بپوشید بندوی گفت : اکنون که عزم تو در این کار استوار شد مرا اسبی و سلاحی ده بهرام سیاوشان بند از بندوی برداشت و او را اسب و سلاح داد و خود بعزم قتل بهرام چوبین بر نشست و برفت . و چون خواهر زاده بهرام چوبین در حباله نکاح بهرام سیاوشان بود و از کید شوهر بدگمان شد؛ کس در نهان بسوی خال خویش فرستاد که امروز شوی من در زیر جامه زره دارد، همانا او را اندیشه ایست از او برحذر باش .

بهرام چوبین بترسید که مبادا تمامت لشگر با او بیعت کرده باشد ، پس چوگانی بدست کرده بر سر راه بایستاد و هر سوار بر او برگذشت آن چوگان را نرم نرم به پشت او همی زد و با او سخن کرد چون او بگذشت ، با دیگری همین معاملت کرد و از این معلوم داشت که لشگریان را در زیر جامه زده نباشد و کسی با بهرام سیاوشان همداستان نشده

بالجمله : چون نوبت به بهرام سیاوشان رسید هم آن چوگان را بر پشت اوی کوفت و بانگ آهن برخاست با او گفت : ای ناراست کیش ، در میدان گوی و چوگان زره از از بهر چه در بر کرده؛ همانا حیلتی اندیشیده این بگفت و تیغ بر کشید و چنانش بر گردن زد که سرش بدور افتاد ، چون این خبر به بندوی رسید آن اسب و سلاح که از بهرام سیاوشان گرفته بود بر خود راست کرد و از مداین بیرون شده تا آذربایجان همه جا بشتاب رفت و چون بهرام او را خواست معلوم شد که بآذربایجان گریخته سخت افسوس کرد که چرا از نخست روزش نکشتم.

بالجمله : بعد از قتل بهرام سیاوشان گوشزد بهرام چوبین گشت که در میان مردم سخن بسیار شده و مردمان همی گویند بهرام را نرسد که تخت کیان گیرد و تاج پیشدادیان بر سر نهند، با این که پرویز هنوز زنده است. چون بهرام این سخنان بشنید سپاه را انجمن

ص: 242

کرد و بر تخت بر آمد و تاج بر سر نهاد و حمد خدای را بگفت ، و مردمان را خطبه کرد و بر نوشیروان و دیگر پادشاهان گذشته درود فرستاد. آن گاه گفت: ای مردمان خسرو پرویز آن کرد در مملکت که ضحاک تازی نکرده بود، هرمز را از تخت بزیر آورد و نابینا ساخت و از پس آن هلاکش ،کرد شما کی شنیدید که کسی با پدران کند که پرویز کرد و بدین مکافات خدای جهانش مقهور ساخت و من ملك از او بستدم و بهرام سیاوشان نیز حیلت کرد که مرا بکشد و بدست من نابود گشت. شما دانید که هیچ کس با هیچ کس آن نیکوئی نکرد که من با بهرام سیاوشان کردم و این نیز شما دانسته اید که هر کس پدر را بکشت میراث پدر نتواند برد و از این روی من خسرو را از ملك خلع كردم و مملکت را از ناشایست به پیراستم . اکنون هر کرا خواهید بپادشاهی اختیار کنید.

در این وقت «شهران گوار» که از بزرگان در گاه بود برخاست و گفت: این پادشاهی امروز حق تست که خاقان چین را با چهار صد هزار کس هزیمت کردی، اگر تو نبودی از آن روز این سلطنت از ساسانیان برخاسته بود. این بگفت و بنشست .

از پس او فرخ زاد برخاست و گفت : شهران گوار سخن بصدق کرد و بر گفته او گواهی داد.

چون خروران خسرو سخن ایشان بشنید درخشم آمد و بر خاست و فرمود : ای بهرام ، این رای نیست که فرخ زاد زد و گستاخ بر تخت کیان مرو و تاج ملكان را بستم مگیر نامه از در پوزش و نیایش بخسرو فرست و دل او را با خویشتن نرم كن و بسوى ملك باز آر و در خدمت او باش و اگر از او بیم داری، از این پس در خراسان زیستن کن که خسرو از جهان بیرون نشده است و او را از مرگ پدر خبر نبود و کجا فرخ زاد در آن مکانت بدست شد که تاج و تخت ایران را بتو دهد و در کار پادشاهی سخن کند ؟ فرخ زاد را از كلمات او بد آمد و با او سخن بمناظره و مبارات کرد. خروران سالار چون چنان دید هم با فرخ زاد از در پرخاش برخاست و گفت : نیکو نباشد که کس بر پادشاه بشورد که خرابی پادشاه ، خرابی لشگری و رعیت است نخست ضحاك ،جمشید را نابود

ص: 243

ساخت و مردم ایران برنج در افتادند و دیگر افراسیاب نوذر را بکشت و ایران ویران گشت و از پس او اسکندر دارا بكشت و خاك اين ملك بر باد رفت و از ساسانیان فیروز شاه بدست خوش نواز تباه شد و مملکت را خرابی دیگر روی داد ، هر وقت پادشاهی بهلاکت رفت کار مملکت صعب افتاد و خرد و بزرگ تباهی گرفتند ، اکنون نوبت بخسرو رسیده و او از این اراضی هزیمت شده گر سلطنت با او راست نشود چشم از زن و فرزند و اموال و اثقال بپوشید، این بگفت و بگریست و بنشست: بهرام از گفتار او زرد شد و گفت : ای مردمان ، من پرویز را در پادشاهی حقی نشناسم و این ملك را بدو ندهم و خود نیز نخواهم ، این پادشاهی شهریار را دادم که فرزند هرمز است و هنوز چون كودك باشد زمام ملك خود را بدارم و آن گاه که بزرگ شود بدو سپارم و با شما که پرویز را بسلطنت خواهید حرب نکنم و هیچ کس را نکشم اما باید که شما سه روزه از این پادشاهی بیرون شوید و از پس سه روز اگر در این شهر مخالفی یابم خواهم کشت و « مینار» که مردن دلاور بود برخاست و شمشیر بر کشید و گفت : تا اولاد کیان کسی که در خور سلطنت باشد بدست نیست و شهریار کودکست، بهرام باید بر تخت باشد

سخن بر این بنهادند و از انجمن بیرون شدند و روز سیم بیست هزار کس که دوستدار پرویز بودند از مداین خیمه بیرون زدند و راه آذربایجان پیش گرفتند ، و چون خبر به بندوی همی رسید ایشان را پذیره شد و شکر بگذاشت و گفت : پرویز بسوی قیصر شده است و من زمان تا زمان چشم دارم که با سپاه در رسد، اکنون شما نیز چشم براه دارید که عنقریب کار بکام شود ، پس لشگریان فرود شدند و با بندوی همی بودند أما از پس ایشان بهرام شاد بر تخت نشست و تاج بر سر نهاد و عهد نوشته با ایرانیان سپرد که کار همه بعدل و نصفت کند و ایشان نیز نامه بپادشاهی او نگاشتند و خاتم بر نهادند و بر سلطنت او گواهی دادند و این در ماه آذر و روز آذر بود و از آن پس بهرام کار داران خویش را در بلاد و امصار منصوب داشت و همه وقت با تاج و تخت

ص: 244

بزیست، اما خویشتن را شاهنشاه لقب نگذاشت و چون منشوری بعمال خویش فرستادی بر عنوان نامه نوشتی که حکم به رام بن بهرام نایب شاهنشاه چنین است، کنایت از آن که من قایم مقام شهریار بن هرمزم و چون شهریار بزرگ شود ، اين مالك بدو سپارم اما شهریار را پوشیده می داشت و نمی گذاشت کسش دیدار کند. اکنون با قصه پرویز باز شویم.

چون خسرو از دیر راهب بیرون شد با بسطام و آن ده تن بشتاب تمام بتاخت و سه شبانه روز در جائی نیاسود پس کنار فرات بمرغزاری در رسیدند و سخت مانده اسید ند و سخت مانده ام و گرسنه بودند. پرویز فرمود: بدین مرغزار اندر شوید تا مگر بصید نخجیر خويشتن سیر کنیم.

ایشان کمان ها بزه کردند و چندان که بهر جانب شتافتند چیزی نیافتند. در این وقت ،پرویز مردی عرب دید که بر شتر خویش همی تاختن کند او را پیش خواند و با زبان تازی (1) که آموخته بود پرسش نمود که کیستی ؟ گفت: من اياس بن قبیضه از قبیله طی از جماعت بنی حنظله و او در قبیله مردی بزرگ بود. پرویز گفت: نام تو شنیده ام آن گاه ایاس پرسید که تو چه کس باشی؟ گفت: من پرویز بن هرمزم ایاس چون این بشنید از شتر بزیر آمد و زمین ببوسید و گفت: ای شاهنشاه جهان، تو چگونه این جا افتادی ؟ پرویز قصه خویش بگفت و فرمود: من و یاران من سخت گرسنه ایم ،ما را سیر کن ، ایاس بر شتر خویش بر آمد و گفت: قبیلهٔ من نزدیکست و ایشان را بقبیله طی برده فرود آورد و زین اسبان بگرفت و بعلف فرستاد پرویز فرمود: ما را زود طعام ده تا مبادا از ،قفای لشگر برسه برسد. ایاس عرض کرد که در این قبیله کسی را با شما دست نیست و کاسه از بست (2) و مقداری از خرما نزد ایشان بنهاد و گفت: از این بخورید تا نان پخته شود و بفرمود: چنان که شتر بانان و شبانان کنند زمین را حفر کردند و ریگ آن را با آتش تفته ساخته خمیری بزرگ اندر آن انداختند و بر زیر آن آتش بگستردند تا پخته

ص: 245

گشت و آن نان را با گوسفندی بریان کرده پیش ایشان نهادند و آن جماعت سیر بخوردند و بخفتند تا شب اندر آمد، آن گاه ایاس گفت: از این جا تا آبادانی سه روزه راه است، يك امشب در این جا بباشید تا خوردنی و علف اسبان را مهيا سازم ، لاجرم ایشان آن شب بخفتند و با مداد ایاس سه تای از آن نان بزرگ پخته کرد و سه گوسفند بریان حاضر ساخت و از بهر آن که اسبان ایشان کوفته و مانده بودند برای هر تن شتری بیاورد تا بر نشستند و خود نیز بر شتری بر نشست ، و يك شتر را خوردنی بار کرد و بر زبر آن غلامی بنشاند و راه پیش گرفتند و اسبان خویش را بکشیدند و هر روز یکی از آن نان بزرگ و گوسفندی خورش ساخته نزديك بآبادانی رسیدند پس بر اسبان خویش بر نشستند و شتران را با یاس باز دادند و پرویز با یاس :گفت با من نیکوئی کردی اگر من از روم مراجعت کنم و پادشاهی خویش باز ستانم باید كه بنزديك من آئی تا مگر ترا پاداش کنم ایاس گفت : ما را قانون نباشد که چون کسی را طعام دهیم از وی چشم مکافات .بداریم پرویز از گفته خویشتن خجل شد و ایاس او را بدرود کرده راه قبیله خویش گرفت و ایشان به رقه (1) فرود آمدند ند و ایمن شدند .

چه آن اراضی در تحت فرمان موریس بود که در این وقت قیصری روم داشت چنان که شرح حالش مرقوم شد

بالجمله : پرویز بعد از سه روز از رقه بیرون شده راه انطاکیه پیش گرفت و چون يك منزل بتاخت بکنار دیر راهبی رسید ، پس از اسب فرود شد تا لختی بیاساید ،راهب بر بام دیر آمده فرو نگریست و گفت شما کیستید ؟ پرویز گفت : من رسول پادشاه عجم باشم و سوی قیصر روم ، راهب گفت : تو نه رسولی بلکه تو خود پادشاه عجمی که از سرهنگ خود گریخته بسوى ملك روم شوی تا ترا نصرت کند ، پرریز گفت: ای راهب چه باشد که بسوی ما فرود شوی تا با تو داستانی زنم، راهب بزیر آمد و نزد پرویز بنشست پرویز گفت: مرا معذور دار که ندانستم ترا چندین دانشوریست ، اکنون بگوی کار من با قیصر

ص: 246

بر چگونه رود؟ گفت قیصر دختر خویش بزنی تو را دهد و هفتاد هزار کس بمدد تو نامزد كند تا ملك خويش باز ستانی ، پرویز گفت : من چه هنگام پادشاهی خویش بگیرم و مدت ملك من چند باشد؛ راهب گفت از پس هفده یا هیجده ماه دیگر بتخت ملك جاى کنی و سی و هشت سال پادشاهی ترا باشد ، و از پس تو فرزندت که «شیروی» نام خواهد داشت چند ماه سلطنت کند ، آن گاه دختر تو را بود ، پس فرزند زاده ات پادشاهی کند و زود باشد که سلطنت از خاندان تو بدست عرب افتد و پیغمبر آخر الزمان از اولاد اسمعیل بن ابراهيم ظهور کند و عرب سلطنت عجم بگيرد و طعام ایشان بیش تر شیر و خرما و گوشت باشد و تا رستخیز این ملک بر ایشان بپاید.

پرویز گفت: این علم از که آموختی؟ راهب گفت: از کلمات دانیال پیغمبر عليه السلام كه يك يك سلاطین عجم را بر شمرده است . پرویز گفت :کسی اندرین ملك با من خصمی کند؟ راهب فرمود: تو را خالیست که نام او بسطام بود او بر تو بشورد و تو از پس سه سال بدو ظفر یابی پرویز روی با بسطام کرد و گفت: اصغا نمودی که راهب چه فرمود ؟ عرض کرد که سخن او بکذب است . این چگونه تواند بود که من با تو از در مخالفت شوم؟ پرویز گفت: مرا عهدی ده که از تو ایمن باشم.

پس بسطام سوگند یاد کرد که با پرویز هرگز بد نیندیشد و از آن جا راهب را بدرود کرده راه انطاکیه پیش گرفتند و بدان بلده در آمدند و پرویز از آن جا نامه بموریقس کرد و بدو نوشت که من از طغیان سرهنگ خویش بهرام چوبین بگریختم چه او ملك را بر من بشورید و سپاه را بر من تباه کرد و اينك بز نهار (1) تو آمده ام باشد که مرا بمرد و مال یاری کنی و پادشاهی مرا بمن باز رسانی ؟ و بسطام و بالوی و اندمان و خراد برزین را از بهر رسالت اختیار کرد و با خراد برزین گفت : تو در نزد قیصر برپای باش و اگر حکم به نشستن ،کند، منشین و بالوی را گفت : تو مرد سخنوری و سخن کردن نيك دانی تو ترجمان باش و با قیصر گفت و شنود کن و بعضی از تحف و اشیاء نفیسه نیز انفاذ حضرت قیصر داشت

پس ایشان از انطاکیه بیرون شده راه قسطنطیه پیش گرفتند و بدان بلده در آمده

ص: 247

به بار قیصر شدند . موریقس چون بدانست ایشان را بار داد و نامه پرویز بگرفت و بفرمود چهار کرسی زرین بنهادند و حکم داد که بر کرسی جای کنید .

بالوی عرض کرد که ما از بهر حاجتی بدین در شده ایم و خداوندان حاجت را نشستن روا بنود مگر آن که حاجتش گذاشته شود و هم اکنون اگر قیصر حاجت ما را بگذارد بنشینیم و اگر نه باز شویم.

قیصر بزبان رومی ندیمان خویش را گفت: ایشان مردمی دانشورند و نامه پرویز را بخواند و از كار او اندوهناك شد و سر بر داشته گفت: هرمز برادر من بود و پرویز برادر زاده من است و من او را نصرت کنم و سپاه و خواسته دهم

پس ایشان او را در دو کردند و بر کرسی ها نشستند جز خراد برزین که بر پای ایستاد و گفت : مرا آن مقام نیست که در نزد قیصر بنشینم و پس از زمانی از حضرت او بیرون شدند و قیصر بفرمود تا ایشان را در سرای ملوکانه فرود آوردند و بزرگوار بداشتند

آن گاه بزرگان در گاه خویش را انجمن کرد و نامه پرویز بر ایشان بر خواند و گفت : شماچه بینید در این کار یکی گفت : دانی که روم از عجم چه بلا دیده است و ایشان از پس اسکندر چه فتنه ها در این بوم انگیختند و چه خون ها بگذار تا ایشان بخویشتن مشغول باشند و ما روزگار بسلامت بریم و گروهی از مردم بر این سخن گواهی دادند و قرین صواب شمردند

در این وقت قیصر روی با گریکر کرد که خلیفه بزرگ بود و گفت : چه خاموش نشسته تو را در این کار رأی بر چیست گریکر گفت : اي ملك : ستمدیده بدرگاه تو آمده و از تو فریاد خواهد و تو توانی او را نصرت کردن امروز او را با تو حاجت افتاد و تواند شد که فردا تو را بدو حاجت افتد، پس امروز حاجت او را بگذار که فردا پاداش نیکو بینی قیصر گفت این سخن بصدق گفتی و حکم داد تا سپاه فراهم شدند و هفتاد هزار مرد جنگی از میان اشگرها گزیده کرد و فلی پیکوس را که دامادش بود.

بر آن جمله سپهسالاری داد و نامۀ بسوی پرویز فرستاد که بحضرت شتافته او را دیدار کند ، پرویز نامه قیصر بخواند و بر نشست و بشتافت و بدرگاه قیصر آمد، موریقس

ص: 248

قدم او را مبارك شمرد و او را گرامی داشت و دختر خود را که مریم نامیده می شد، بشرط زنی بسرای او فرستاد و صد غلام ترك و بيست كنيزك از بنات ملوك كه همه را اكليل (1) زر بر سر بود و صد در گران بها و دو هزار دینار زر سرخ یک خوان زر که مرصع از جواهر شاداب بود و در میان جامی از جزع (2) داشت که هم آن از جواهر گوناگون آکنده بود و هزار جامه زربفت و بعضی دیگر از اشیاء نفیسه بنزد پرویز هدیه کرد و مردی از دلاوران روم که «کوت» نام داشت و او را در برابر هزار مرد می نهادند با نه تن دیگر که ایشان را نیز هر يك هزاره می نامیدند ملازم رکاب پرویز فرمود وفلی بیکوس را با آن هفتاد هزار کس بوی سپرد و خود خیمه بیرون زد و سه منزل او را مشایعت کرد و از آن جا مراجعت فرمود.

اما پرویز با آن سپاه گران راه آذربایجان پیش گرفت و طی منازل کرده چون بحدود آن اراضی رسید بندوی خبر یافت و با آن بیست هزار تن مردم عجم پرویز را استقبال کرد و در برابر و مردم خویش را بر صف کرد و خود با «موسیل» ارمنی از لشگر جدا شد و راه با پروير نزديك كرد. پرویز با بسطام گفت که این دو سوار که از لشگر بیرون شدند که باشند گفت : آن يك برادر من بندوی است و آن دیگر را ندانم . پرویز گفت : گمان من آنست که بندوی آن هنگام که از دیر راهب بیرون شد کشته گشت .در این سخن بودند که بندوی راه نزديك كردو خسرو را بشناخت و پیاده شده زمین ببوسید و موسیل نیز پیشانی بر خاك نهاد، پرویز اسب براند و بکنار بندوی آمد و از دیدار او شاد شد و او را پرسش نمود و بفرمود تا بر اسب خویش بر نشست و گفت: این مرد کیست که با تو همراه است ؟ عرض کرد که این موسیل ارمنی است و مردی بزرگ است و او پیوسته در فراق شاهنشاه دیده گریان داشت. در این وقت موسیل خواستار شد که پای پرویز را بوسه زند ، پس خسر و یک پای خویش را از رکاب بدر کرد تا موسیل پیش شده .ببوسید بندوی عرض کرد که این بیست هزار تن مردم بمهر تو از بهرام دل بر گرفتند و بدین جانب شدند . خسرو گفت که من بدیدار تو شاد تر شدم که ازین بیست هزار تن و پرویز با آن عظمت به بلده «سیر» فرود شد و آن شهری

ص: 249

بزرگ بود از حدود آذربایجان و آن شهر نیز آتشکده افروخته داشت.

اما از آن سوی چون خبر به بهرام رسید که پرویز با سپاه روم باراضی آذربایجان فرود شد حیلتی اندیشید که مگر در میان سپاه او مخالفتی انگیزد و او را مقهور بدارد ، بسوی شاپور و اندمان و تخوار و دیگر بزرگان درگاه شاپور را هر يك نامه كرد كه شما خود خوی خسرو دانسته اید، کسی که حشمت پدر را نگاه ندارد از او چشم نیکوئی نتوان داشت . آن وقت سخن مرا راست دانید که خسرو در ملك ظفر جوید و شما را مکافات بد کند . اکنون دل با من یکی کنید و در دفع او یک جهت شوید تا از من پاداش نیکو یابید و چون شما با من همداستان باشید از لشگر روم نیندیشم و ایشان را عرضه شمشیر سازم و اگر نه اسیر کنم و این نامه ها را بمردی که دارا پناه نام داشت سپرد و او را بجامه بازرگانان بآذربایجان گسیل فرمود ، اما دارا پناه در خاطر گرفت که با خاندان کیان بدسگالیدن از قانون فتوت و مروت بعید است و آن نامه ها را بر داشته بدرگاه خسرو آمد و نزد او بنهاد و صورت حال باز گفت

پرویز شاد شد و او را انعام و افضال فراوان کرد و آن نامه ها را خود جواب نوشت که ما را دل بسوی تو آمد ، هم اکنون شتاب کن و بدین سوی خرام که چون میدان جنگ راست شود و از دو جانب لشگر صف کند با بدد تو برخیزیم و تیغ در رومیان نهیم.

دارا پناه این نامه ها را بیاورد و بهرام را سپرد و او دل قوی کرد و آهنگ آذربایجان فرمود . بزرگان درگاه گفتند این رأی بصواب نیست . پرویز را در آن اراضی نیروی زیاده است و مردم آذربایجان را دل با اوست و چون تو از دارالملك بيرون شوى ضعيف گردی باش او بسوی تو آید.

بهرام سخن کس نپذیرفت و عرض سپاه دیده با صد هزار مرد از مداین بیرون شد و تا از آذربایجان بسرعت برفت و خسرو نیز خبر او را بدانست و لشگر بر آورد و از دو سوی صف ها راست شده یلان سینه و مهر و ایزد کشسب چون لشگر خسرو را نگریستند با بهرام گفتند: این سپاه آراسته ایست ، همانا این نامه ها را بكذب فرستادند و تو را غره کردند .

بالجمله : بهرام در قلب بایستاد و در سپاه او سه تن مرد ترک بود که در همه

ص: 250

ترکستان نامدار ،بودند این هر سه تن اسب بمیدان تاختند و خسرو را ندا در دادند که هان اي خسرو ، خود بیرون آی که ما هر يك با تو يك تنه نبرد کنیم، فلی بیکوس گفت : بیرون مشو که پادشاه بنفس خویش حرب نکند پرویز گفت: در عجم عار باشد که کس را بحرب طلبند و او اجابت نکنند و چون بار از خر افتد نخست خداوند بار است که آن بار برگیرد. این بگفت و اسب بزد و بمیدان آمد. یک تن از آن ترکان با او در آویخت، پرویز او را با زخم نیزه از پشت اسب در انداخت و با تیغ بکشت و آن دیگر را شمشیری بر فرق بزد که از کمرگاه بگذشت ، سیم چون این بدید پشت با پرویز کرد که از پیش بدر رود ، پرویز اسب باخت و تیغی بر کتفش بزد كه يك نيمه از او بزیر افتاد و با لشكر خويش باز آمد.

مردم عجم و سپاه روم او را درود فرستادند کوت هزاره پیش آمد و گفت : اى ملك ، ترا که چندین مردمیست چرا از سرهنگ خویش بگریختی ؟ پرویز را غم بگرفت و او را پاسخ بگفت . پس کوت هزاره گفت : آن سو از کدام است که تو از او هزیمت شدی ؟ مرا بنمای تا ترا از وی برهانم. پرویز گفت : آن مرد است که بر اسب ابلق (1) سوار است ، پسکوت هزاره اسب بر انگیخت و بهرام را بحرب خویش بخواند و او بی توانی از قلب سپاه بیرون تاخت و میدان برکوت هزاره تنگ کرد و در حملهٔ نخستین تیغی بر خود او فرود آورد که تا کوهه زین بدر ایند و از آن جا از شکم اسب بگذشت چنان که هر نیمه تن او با جوشن و خفتان (2) بجانبی افتاد

پرویز چون بدید بآواز بخندید. فلی بیکوس را از آن خنده غم آمد و گفت هان اى ملك ، مردی که با هزار سوار برابر بود از لشگر تو بکاست تو شاد کام چرائی ؟ پرویز گفت : از این روی که مرا نکوهش کرد و فرمود که از سرهنگ خویش بگریختی خدای ضربت بهرام بدو بنمود، پس بفرمود : تن او را از خاک بر گرفتند و داروئی بزدند که همچنان خشک شد و آن جسد را بار کرده بسوی قیصر فرستاد و بدو نوشت که این نامه از حربگاه نگاشتم، زیرا که لشگریان تو مرا نکوهش کردند که از سرهنگ خویش بگریختی

ص: 251

آن سرهنگ این است که ضربت چنین زند. بالجمله: آن روز را تا بیگاه نبرد کردند و بامدا دیگر هم بجنگ بشام بردند و روز سیم نیز صف ها راست شد و از دو سوی فراوان مرد و مرکب بخاک اندر آمد و چون شامگاه از جنگ باز شدند پرویز کس برو میان فرستاد و پیام داد که فردا شما بیاسائید که کار حرب مر عجمان را خواهد بود و بفرمود تا موسیل ارمنی که سرهنگ آن بیست هزار مرد عجم بود کار جنگ راست کند و از بامداد باتفاق سپاه خویش با بهرام مصاف دهد روز دیگر موسیل بجنگ در آمد و از دو سوی همی از کشته بر پشته شد و چون آفتاب بنشست هر کس بلشگرگاه خویش باز شتافت، در آن شب بهرام کس نزد پرویز فرستاد که فردا خود بیروی شو تا با هم بکوشیم و کار یک سره کنیم.

پرویز نیز اجابت کرد . بندوی و بسطام گفتند : این رأی نیست و ما هرگز پسنده نداریم که تو با بهرام نبرد آزمائی پرویز.

گفت : باك مدارید چه اگر من بدو ظفر جویم کار بکام شود و اگر بر من چیره گردد روا باشد ، من از خویشتن بر هم و شما از من برهید، زیرا که روزگاری بر آمد تا شما رنج برید . هر چند ایشان خواستار شدند پذیرفتار نشد و روز دیگر چون از دو سوی صف بر زدند ، بهرام لشگر خود را به جان فروز سپرد و با سه تن از دلاوران میدان تاخت و پرویز را ندا در داد که اگر پادشاهی خواهی بیرون آی و مردی خود بنمای ؟

پرویز بهرام فرخ زاد را در قلب سپاه جای داد و چهارده تن از مبارزان را برداشته بیرون تاخت (اول) بسطام (دوم) شاپور (سیم) اندمان (چهارم) کرد وی برادر بهرام چوبین (پنجم) بندوی (ششم) ایزد کشسب (هفتم) شیر ذیل(هشتم) از نکوی (نهم) تخوازه (دهم) یلان سینه (یازدهم) فرخ زاد (دوازهم) استاد فیروز «سیزدهم» خورشید (چهاردهم) او زمزد و ایشان در برابر بهرام ،شدند بهرام مانند اژدهای رها گشته و شید زنجیر گسسته آهنگ ایشان ،کرد و نخستین یلان سینه و ایزد کشسب مرگ را در برابر چشم معاینه کردند و پشت دادند و از پس ایشان آن دوازده تن نیز راه فرار پیش گرفتند، خسرو یک تنه با بهرام ماند، پس هر دو با هم در آویختند و لختی با هم بگشتند چیرگی مر بهرام را بود. خسرو دانست که اگر زمانی دیگر بپاید عرضه دمار و هلاك

ص: 252

آید ، عنان بر تافت که بلشگرگاه خویش گریزد ، و بهرام قصد او بدانست و راه مقصد بر او تنگ کرد. پرویز ناچار راه بیابان پیش گرفت و بهرام همی از پسش بتاخت تا او را بدامان کوهی برد، پس پرویز از اسب زیر آمد و پای بر کوه نهاد ، بهرام خواست تا او را با تیر زند و کمان بگرفت تا کمان همی بزه کرد ، پرویز از او دور شد و بهرام بدانست که دیگر او را در نیابد ، پس باز شتافته بلشگر گاه خویش آمد

و از پس او پرویز اسب خود را بیانت و بر نشسته بمردم خویش پیوست ، سران سپاه با او گفتند : بر پادشاه جنگ نباشد ، تو آسوده باش که ما کار بهرام بپای بریم .

لشگر روم و سپاه عجم همدست و همداستان شدند و آن روز تا شام با بهرام مصاف دادند و خلقی فراوان از دو سوی مقتول گشت شبانگاه بندوی با پرویز گفت: این سپاه بهرام مردم تو بوده اند و خدمت هرمز کرده اند.

بهرام بیگانه ایشانست ، اینک از بيم جان با تو نبرد کنند ، اگر ایشان را زینهار دهی همه بسوی تو آیند ، پرویز گفت: امان دادم، پس بندوی در آن نیمه شب بکنار لشگرگاه بهرام آمد و فریاد برداشت که ای لشگریان ، من بندوی خال خسرو پرویزم، شاهنشاه بندگان گناه کار خویش را زینهار داد، هر که امشب بزنهار آید از کرده های خویش ایمن باشد ، این بگفت و همی گذشت ، ناگاه بانک او بگوش بهرام رسید و مانند شیر خشمناك نيزه بر گرفت و بر نشست و آهنگ بندوی کرد و بندوی آن بدید عنان برتافت و مانند برق و باد شتافته بلشگر خویش پیوست اما از آن سوی چون این خبر در سپاه بهرام پراکنده شد که خسر و زنیهار داد، گروه گروه از بهرام کناره جسته بکنار خسرو آمدند ، صبح روشن گشت و بهرام از صد هزار مرد جنگی جز چهار هزار کس با خود ندید پس با مردان شاه گفت که دیگر نتوان بودن و بفرمود تا حمل های گران خود را بر دو هزار شتر بار کردند و از حریگاه گریخته راه خراسان پیش گرفت و خسرو نسطور را باده هزار مرد گزیده از دنبال او بفرستاد تا او را گرفته و بسته باز آرد نسطور بتاخت و روز سیم راه بدو نزديك کرد . بهرام چون این بدانست روی برتافت و بجنگ در آمد و چون پلنگ زخم خورده هم ی مرد و مرکب همی بخاک و خون آغشت، زمانی دیر بر نیامد که لشگر نسطور هزیمت شد و خود اسیر گشت. بهرام حکم داد که سر از تن او بر گیرند. نسطور روی بر خاك

ص: 253

مسکنت نهاد و عرض کرد که چون بر من ببخشائی از این پس خدمت تو اختیار کنم و ملازم رکاب باشم، بهرام او را رها ساخت و گفت : نزديك خداوندت شو، كه مرا با تو حاجتی نباشد

پس نسطور باز شد و بهرام کوچ داده در یکی از قریه های همدان بخانه پیره زنی فرود شد و طعام پیش داشتند ، لختی بخورد و حاجتش بشراب افتاد و مقداری خمر با خاصان او بود ، بیاوردند و جام و قدح ها در بار نهفته داشتند و نخواستند بار بگشود تا مبادا ناگاه دشمن در رسد ، پس با آن پیره زن گفتند: اگر ترا و عائی است حاضر کن که بدان شراب خوریم، آن زن سخت درویش بود برفت و کدوی شکسته باورد و گفت: من بدین آب خورم بهرام از آن می خورد و هم غلام نقل بیاورد و بریخت و همچنان او را طبق نبود ، بهرام با پیرزن گفت : اگر طبقی داری بیار تا نقل در آن ریزیم، برفت و طبقی گلین بیاورد که بوی سرگین همی داد ، پس بهرام چند کدو شراب به پیمود و مقداری گزک (1) بچشید و گفت : ای زن ، از این جهان چه خبرداری ؟ گفت : هیچ خبر ندارم جز این که گویند مردی فضول به پرویز بشورید و پرویز او را هزيمت كرد و ملك بگرفت.

فرمود مردم را در حق بهرام گمان چیست گویند بصواب بود يا بر خطا رفت؟ عرض کرد که گویند بهرام خطا کرد، زیرا كه او اهل بيت ملك نبود باید از در چاکری شدی تا نیکو زیستن کردی بهرام گفت: ای زن از آنست که در شراب بهرام بوی کدو آید و نقلش بوی سرگین کند و از آن جا صبح گاه بار بر بسته راه خراسان پیش گرفت و تا قومس (2) براندو اراضی قومس و جرجان (3) و دامغان در تحت فرمان قارن بود و این فارن نسب از سلاطین کیان داشت و او را نوشیروان در این ممالك فرمان روا ساخته بود و اجازت کرده بود که بر تخت زرین نشیند و از عهد نوشیروان تا آن هنگام حکمرانی بداشت و سخت پیر شد و کوهستان آن اراضی را بنام وی هنوز کوه قارن خوانند.

بالجمله: چون قارن از رسیدن بهرام آگهی یافت ده هزار تن مرد جنگی بر آورده باتفاق فرزند خود سر راه بر بهرام .بگرفت بهرام بدو پیام داد که مرا راه ده تا بگذارم

ص: 254

بپاداش آن که چون از این راه با لشکر انبوه گذشتم تو را آزده نساختم.

قارن گفت: این کار نکنم تو با خداوند خویش عصیان ورزیدی و طغیان کردی یا بطاعت باز آی یا بازت فرستم و اگر نه تو را اسیر کنم و بسته بدرگاه پرویز فرستم بهرام چون کار بدان گونه دید حرب را بیاراست و با آن چهار هزار مرد مصاف داد و لشگر قارن را بشکست و فرزندش را بکشت و نیر قارن را اسیر بگرفت و خواست او را بکشد. قارن بضراعت زبان باز کرد و گفت: مرا مکش که فرزندم در این رزمگاه تباه شد و خود مردی پیرم بهرام او را رها کرد و از آن جا کوچ داده اراضی خراسان را در نوشت و از رود جیحون گذشته بمملکت ترکستان در آمد و زینهار به انیال باو قوی خان برد که در این وقت سلطنت ترکستان داشت چنان که مذکور شد.

اما از آن سوی چون پرویز بهرام را هزیمت کرد بمداین آمد و بر تخت نشست و تاج بر نهاد و قصۀ رزم خویش و ظفر جستن بر بهرام را بسوی قیصر نامه کرد و شکر سپاه روم بگذاشت .

چون این نامه بقیصر رسید شاد شد و خسرو را از جامه خویش خلعت فرستاد و بر آن جامه نقش (1) چلیپا بود پرویز آن جامه را بر مردم بنمود ، فلى بيكوس گفت این جامه را در بر کن تا سپاهی و رعیت دیدار کنند ، پرویز فرمود: چون بدین جامه نقش چلیپاست اگر من در پوشم مردمان گمان کنند که دین قیصر گرفته ام فلی بیکوس گفت: اگر نپوشی حق قیصر نگذاشته باشی

از میانه موبد موبدان عرض کرد که کس دین جامه پوشیدن نگوید که تو از دین خویش دست بازداشتی ، بپوش و حق قیصر بگذار ، پس پرویز یکی مهمانی بزرگ پیش نهاد و تمامت سپاه روم و عجم را دعوت فرمود و خوان بنهاد و طعام بداد و خود آن جامه قیصر در بر نمود و باتفاق فلى بيكوس وبسطام وبندوی همی در انجمن عبور کرد و بر خوان مایده همی بگذشت. بندوی فهم کرد که مردمان با هم سخن کنند که پرویز دین قیصر بگرفت و جامه چلیپا در بر کرد، پس بکنار پرویز آمد و نرم نرم او را بیاگاهانید

ص: 255

و گفت : چاره آنست که برکنار خوان بایستی و کار دو زمزم (1) بر گیری و کار مغان (2) کنی چه عجمان را قانون بود که در کنار خوان یک تن کاردی که هم دسته از آهن داشت بدست می کرد و زمزمه آغاز می فرمود و خورندگان را دعا می فرستاد و ایشان تا کار خوردن و آشامیدن داشتند سخن نمی کردند

بالجمله : پرویز بر سر خوان بایستاد و کارد برگرفت ؛ فلی بیکوس چون چنان دید پیش شد و آن کارد از دست پرویز بگرفت و بیک سو افکند و گفت : با جامه چلیپا زمزمه نتوان کرد ، بندوی گفت که پرویز شریعت شما را نگرفته است و چلیپا را در نظر او مقداری نباشد. فرمود در چشم من مكانت تمام دارد ، ایشان بجنگ در آمدند و بندوی یکی طپانچه بر روی قلی بیکوس زد و بسطام پیش شده ایشان را از یکدیگر دور کرد و پرویز اگر چه نگران بود اما خویش را نادیده نمود .

فلی بیکوس از آن انجمن بخشم بیرون شد؛ هر که از سپاه روم حاضر بود با او برفت و چون بلشگرگاه خویش رسید کس پرویز فرستاد که یا بندوی را بمن فرست که دست او را قطع کنم که چرا مرا بر روی زود اگرنه جنگ را باش

و این هر دو بر پرویز ثقیل بود ، پس از بهر چاره بسرای مریم شد و این قصه با او بگفت . مریم عرض کرد که فلى بيكوس را من نيك شناسم مردی با فتوت است، تو بندوی را بدو فرست و بگو با وی هر چه کنی روا باشد، وی او را نیازارد و بسلامت باز فرستد. پس پرویز بندوی را بنزديك فلى بيكوس فرستاد و از وی عذر بخواست و او خوشنود شد و بندوی را معفو بداشت .

و روز دیگر پرویز بزرگ دبیر را بفرستاد تا نام سپاه روم را تن بتن نوشت پس پرویز هر کس را بمرتبت خویش تشریف کرده و درم و دینار بداد آن گاه از بهر فلی بیکوس هزار دینار مروارید ناسفته و هزار جامه زربفت که هر تاراده هزار درهم قیمت بود و هزار اسب تخاره (3) و هزار اسب تازی و هزار استر بردعی (4) و هزار شتر بختی (5) اختیار کرد و ابن

ص: 256

جمله را بدو داد تا بحضرت قیصر برد، و فلی بیکوس را نیز چندان عطا کرد که در آن شگفت ماند و آن ده مرد را كه هر يك هزاره لقب داشتند بذلی جداگانه کرد و هر کس در جنگ جان داده بود بهره او را هم بوارث او فرستاد و فلی بیکوس را گسیل نمود و يك منزل او را و سپاه او را مشایعت کرد و آن ده تن که با او بروم شده بودند هر يك را در یکی از بلاد فرمانگذار کرد ، و آن بیست هزار تن که در هوای او بآذربایجان شده بودند ، انعام و احسان فراوان فرمود ، و ری و طبرستان را بتحت حکومت بسطام گذاشت ، و امارت دیوان و اخذ منال و سپهسالاری لشگر بندوی را داد ، و خود بر تخت ملک جای کرد و پادشاهی روی راست شد، اکنون با سر داستان شویم :

چون بهرام در حضرت اینال باو قوی خان پناه یافت روز تا روزگارش بالا گرفت و ملك تركستان را برادری بود که مقاتوره نام داشت و او را در ترکستان هیچ کس هم آورده نبود و با برادر زبان دراز داشتی و گفتی : این تاج و تخت از بهر من بايد اكنون که بنا حق تر است جز بر آرزوی من مباش و هروز که بدرگاه حاضر شدی هزار دینار از خزانه ملك تركستان گرفته بسرای خویش فرستادی

این صورت اینال باو قوی خان را سخت مکروه بود و دفع او نمی توانست کرد ،بهرام کراهت او را بدانست و در نهان با او گفت: اگر خواهی من شر مقاتوره را از تو بر گیرم ملك تركستان فرمود نيك است، اماچنان باش که کس نداند ؛ این حکومت از من رفته است

پس روز دیگر که مقاتوده در آمد و همچنان گستاخ سخن کرد بهرام گفت: چرا چنین گستاخ باشی و حشمت شاهانه نگاه نداری؟ امقانوده گفت .. باری تو کیستی ای دزد گریخته که بفضول در آمدی و کار از محاوره و مناظره بمحاربه و مضاربه کشید و مقاتوره آهنگ بهرام کرد ، بهرام گفت : اگر با من از در ستیز و آویز باشی بر پشت اسب بیرون آی و نیروی خویش بنمای ؟ مقاتوره گفت چنین باشد . و شمشیر خود را بعلامت این سحن نزد بهرام نهاد و بهرام نیز پیکان خود را در خدمت او بگروگان داد ، و روز دیگر هر دو بر پشت اسب بیرون شدند و با هم بگشتند نخستین مقاتوره

ص: 257

اندر آمد و ضربتی مر بهرام را زد و زخم او کارگر نیفتاد ، پس بهرام کمان را بزه کرد و خدنگی بر شکم مقاتوره زد که از پشتش بدر شد ، پس ملك تركستان از كيد برادر برست و بهرام را سپاس گفت و از پس آن چنان افتاد که در شکارگاه کنیزکی از ملک ترکستان را ، خرس اسیر کرد و او را بکوه برده بداشت و خواتون بزرگ را با آن كنيزك مهری تمام بود و از بر او اندوهناك گشت

بهرام چون این بدانست خود بدان کوهسار شده آن جانور را بکشت و دختر را باز آورد و در نزد خواتون نیز گرامی گشت و اینال باو قوی خان دختر خود را بشرط زنی ،بسرای او فرستاد، و بهرام در ترکستان بزرگ شد .

چون این خبر بشاهنشاه ایران رسید بیم کرد که مبادا دیگر باره از بهرام فتنه بادید ،آید، پس نامه بملک ترکستان کرد که بهرام بنده من و گریخته من است، او را دست بسته بسوی من فرست و اگر نه جنگ را باش ملك تركستان در جواب گفت که من هرگز زینهاری خود را از دست نگذارم و عهد نشکنم و از آن پیش که پرویز قصد من کنده من آهنگ او خواهم کرد. این بگفت و رسول پرویز را باز فرستاد و لشگرهای خود را بخواند و عرض سپاه بداد و زنکوی و چینوی را که دو سپهسالار بزرگ بودند پیش طلبید و ایشان را با تمامت لشگر بهرام را سپرد و انجام کار پرویز را از او بخواست ، لاجرم بهرام آن سپاه را برداشته و بکنار جیحون ،آمد، چون این خبر بخسرو رسید سخت بترسید و خواست این کار صعب را بحیلتی سهل فرماید ، پس خراد برزین را از تشریف زر و مال حمل های گران کرد و او را هدیه های نیکو سپرد و بملك تركستان فرستاد .

خراد برزین از لشگر گاه بهرام راه بگردانید و بعضرت اینال باو قوی خان رفت و هدیه های پرویز بگذرانید و ملك تركستان را بر سر مهر آورد و گفت بهرام پدر بر پدر از بندگان هرمز و پرویز شمرده می شود با خداوند نعمت آن معاملت کرد که دیدی و شنیدی پس با تو چگونه خواهد زیست : زود باشد که با تو نیز حیاتی کند و کیدی ،اندیشد، همانا او در طلب سلطنت ایران و توران این تعب برد نیکو آنست که او را دست بسته بدرگاه شاهنشاه ایران گسیل فرمائی و بنیان حفادت

ص: 258

و مربا او استوار داری.

در جواب فرمود : من هرگز پیمان نشکنم و نام خود را در ممالک جهان پست نکنم ، اگر بهرام کفران این نعمت کند کیفر خویش خواهد یافت .

خراد برزین چون از ملك تركستان مایوس شد با یکی از خواجه سرایان طریق انس و الفت پیش گرفت و با خواتون بزرگ راه کرد و زر و مال فراوان بدو فرستاد و او را شیفته مهر خویش ساخت ، و آن گاه که از طرف او اطمینان بدست کرد، روزی بنزديك او شتافت و با او در هلاك بهرام سخن کرد. خواتون گفت بهرام داماد ملك تركستانست و صعب است که به تباهی او رضا دهد و مرا در این اندیشه حیلتی بدست نباشد، و تو مردی دبیری اگر اندیشه توانی کرد از دستیاری تو دست باز نگیرم؟ خرادبرزین از نزد او بیرون شد و پیر مردی خونخواره که قلون نام داشت و سخت مسکین بود از میان ترکان بخواند و در انجمن خویش آورده، جای داد و جام های ملوکانه در بر او کرد و بیست هزار درهم بدو عطا فرمود آن گاه باقلون گفت : تو در جهان روزگار خود بپای برده و از عمر تو جز اندك نمانده است، من با تو چندان عطا کردم که بازماندگان تو از پس نیکو زیستن کنند ، اکنون این کارد زهر آب داده را بتو می سپارم تا بدان سان که گویم بهرام را مقتول سازي ، از پس آن اگر ترا کشتند، بره خود را از جهان گرفته و اگر زنده ماندی نام خویش بلند ساختی .

قلون این کار بر ذمت گرفت ، پس خراد بنزد خواتون آمد و پاره قرطاسی (1) بدو داد تا خاتم ملك تركستان را بر آن نهاده و خراد نامه از ملك تركستان به بهرام کرده قلون را بسپرد و گفت : چون بنزديك بهرام شدی این نامه بدو ده آن گاه بگوی از دختر اینال باوقوی خان با تو پیامی دارم، مجلس از بیگانه برداخته کن تا آن سخنان را در گوش تو گویم چون مجلس از مردم تهی شد پیش شو و این کارد را در شکم او فرو کن تا جان دهد.

قلون آن نامه و دشنه را بگرفت و راه سپار شده بلشکرگاه بهرام آمد و رخصت بار یافته در رفت و نامه بداد و انجمن را از مردم بپرداخت و آن دشنه را برناف بهرام

ص: 259

دست بیازید و قلون را بگرفت فریاد برکشید تا مردم او بدیدند . قلون را بدیشان سپرد و دانست که دیگر جان بزد ، پس سران لشگر را بخواست و قواد سپاه ترکان را وصيت كرد كه ملك تركستان را ان ها (1) دارید تا باز ماندگان مرا در آن اراضی عزیز بدارد و لشگر ایران را بایلان سینه سپرد و ایرانیان را گفت که ازین پس خدمت شاهنشاه ایران را مغتنم دارید و جسد مرا نیز در ایران مدفون سازید، این بگفت و سر در گردنه خواهر خود نهاده جان بداد و لشگر ترکان قلون را بدرگاه ملك تركستان آوردند و صورت حال باز گفتند . پادشاه حکم داد تاقلون را بقتل آوردند و دو پسر او را در آتش بسوختند و آتش در سرای او زد و خویشان او را تباه ساخت وخواتون خویش را از پرده در آورد و طلاق گفت و سپاهیان را فرمود تا در سوگواری بهرام سیاه در بر کردند

اما خراد برزین را بدست نیاورد چه او بعد از این فتنه فرار کرده بدرگاه پرویز آمد و قصه خویش را بگفت پرویز شاد شد و او را صد هزار دینار زر سرخ و جام های شاهوار عطا کرد و بدین شکر رونق آتشکده را بیفزود و مساکین را بذل و احسان فرمود و از آن سوى ملك تركستان برادر خویش را که طورك نام داشت نامه داد و بسوی گردنه فرستاد که در سوك (2) بهرام من از تو حزن افزون دارم و آن کاری شدنی بود پنجه با قضا نتوان ،زد اکنون برخیز و بنزديك ما بشتاب و در حرم خانه ما جای کن تا ترا بانوی سرای گردانم و مکانت خواتون بزرگ ترا بخشم.

طورك این نامه بیاورد و با گردنه سپرد. وی در جواب گفت : هنوز از زخم بهرام خون همی رود تا چهار ماه از اداهیه بر نگذرد من از سوگواری بر نخیزم و از جای جنبش نکنم.

و از آن سوی بزرگان ایران را طلب کرد و گفت : ایرانیان را در سکونت ترکستان بر مراد نشود چنان که از کار سیاوش و بهرام مشاهده رفت ، من اینک آهنگ ایران دارم و پس از روزی چند اموال و اثقال خویش را بر سه هزار شتر حمل کرد و هزار و صد و شصت تن مرد مبارز از لشگریان گزیده فرمود و راه ایران پیش گرفت . چون طورك این خبر بدانست با شش هزار مرد سپاهی از قفای او بتاخت و روز چهارم او را دریافت چون

ص: 260

گردنه این بدید سلاح جنگ برادر را در بر راست کرد و مردم خویش را بر صف بداشت

و از آن سوی طورك نيز لشکر خود را (1) رده کرد و خود اسب بمیان میدان انگیخت و گردنه را ندا کرد که چرا حق ملك تركستان را ضایع می گذاری و آهنگ ایران می داری؟ اگر ترا شوی باید کف و تو در ترکستان نمودار است گردنه گفت : لختی از میان سپاه بیک سوی شو تا این جواب با تو بگویم چون طورك از لشگر کناره گرفت گردنه در برابر او شد و نقاب از رخ بر گرفت و چهره خود را که مانند ماه و آفتاب بود بدو بنمود و گفت : دیدار من اینست اکنون با تو نبرد می کنم اگر ترا مرد یافتم بشوی گیرم و اسب بر انگیخت و طورك نيز بجنگ در آمد و هر دو با هم بگشتند ، زمانی دیر برنیامد که گردنه فرصت بدست کرده بزخم نیزه طورك را از اسب نگون سار کرد و مقتول ساخت .

یلان سینه چون این بدید بر سپاه ترکان حمله برد و همی مرد و مركب بخاك انداخت لشگر ترکان هزیمت شدند و از ایشان لختی قتیل و برخی اسیر گشت و گردنه از پس آن فتح بر سر رود آموی (2) بیامد و سکون فرمود و نامه برای برادر خود کرد ، وی که ملازم درگاه پرویز بود نگاشت و کردار خویش را مکشوف داشت و بنمود که من در لب آموی سکون دارم تا بدانچه پرویز حکم فرماید معمول باشد. چون پرویز از این قصه آگاه شد و یک باره از فتنه بهرام ایمن شست با خود اندیشید که کشندگان پدر را تا چند در برابر چشم معاینه کنم ؟ و در قتل بندوی و بسطام یک جهت شد و بدان بود که بهانه بدست ،کند از قضا روزی بر دریچه قصر خویش نشسته نظاره گوی باران می کرد و رسم داشت که هر که را تحسین فرستادی چهار هزار درم صله دادی و چنان افتاد که در آن روز شیرزاد بن مهبود را هزار بار تحسین فرستاد و منشور چهار هزار هزار درم انعام داد .

چون شیرزاد این منشور به بندوی آورد که بازگشت خراج بدو بود در خشم شد و آن منشور را بینداخت و گفت .. روا نیست که پرویز بدین گونه خزانه بر باد دهد شیرزاد این خبر بخسرو آورد و شاهنشاه خشم کرده بفرمود تا دست و پای بندوی

ص: 261

را قطع کرده در میدان افکندند و بعد از قتل او بی توانی نامه بسوی بسطام کرد که زود بشتاب که مرا با تو حاجتی افتاده ، و بسطام برخاسته آهنگ حضرت کرد و از نیمه راه بشنید که خسرو بندوی را بکشت دانست که با او نیز همین معاملت کند عنان بگردانید و در خراسان جمع آوری سپاه کرده بر خسرو بشورید و تاج بر نهاد و بر تخت جای کرد و نزد گردنه کس فرستاد که تو با کدام اندیشه روی بدرگاه خسرو کرده تو دانی که خسرو این پادشاهی از من و بندوی دارد اينك حال خال را به بين و حساب خویشتن برگیر ، از سخنان او فتوری در عزیمت گردنه بادید آمد و کلمات بسطام را بصدق شمرد

بالجمله.. بعد از آن که رسول در میانه یک دو نوبت برفت و باز آمد بسطام کار بر مرام کرد و گردنه را بشرط زنی بسرای آورد و لشگر او نیز باوی پیوسته شد چون این خبر بخسرو رسید ساز لشگر کرده سپاهی در خور جنگ بسطام بخراسان فرستاد و با او چندین مصاف داد.

روزی کرد وی را طلب کرد و گفت که خواهر ترا دیگر چه افتاد که با بسطام پیوسته شود و ما را در تعب افکند کرد وی گفت صواب آنست که پادشا نامه از در مهر و حفارت کردنه نویسد و او را مهربانی خویش امید دهد تا من نیز بدو نامه کنم و پند و اندرزش گویم ! باشد که بر بسطام تباه شود.

پس خسرو نامه بگردنه نوشت که اگر دفع بسطام کنی تو را بشرط زنی برای خویش آرم و بانوی سرای خویش گردانم ، اينك برادر تو کردوی بر این گفته گواه است . کردوی نیز بخواهر نامه کرد و باز نمود که پیمان خسرو با او استوار است. و این هر دو نامه را بنهانی بسوی گردنه فرستادند و چون او این راز بدانست دل بر قتل بسطام نهاد و بایلان سینه و چهار تن دیگر از قواد سپاه خویش همداستان شد و چون شب در آمد، بسطام را شراب های سنگین بخورانید و بخفت و ناگاه در جامه خواب دهانش بگرفت و سخت بی فشرد و آن پنج تن که در کمین باز داشته بود در آمدند و بسطام را جبه (1) کردند.

چون این خبر صبحگاه در میان لشگریان پراکنده شد خواستند بر شورند و کین بسطام از گردنه باز جویند گردنه سلاح جنگ در برداست کرد و لشگر خود را صف کرده

ص: 262

بمیان میدان آمد و نامه خسرو را بر گشوده بدیشان بر خواند سران لشکر چون از نامه خسرو آگهی یافتند او را تحسین فرستادند و از جنگ و جوش باز نشستند، پس گردنه کس بحضرت خسرو فرستاده او را از این قصد آگهی داد و خسرو گردنه را طلب کرده بآئین عقد بست و با او همبستر شده شیرزاد از او متولد گشت و گردنه در خدمت خسرو مکانت تمام بدست کرد ، و از این واقعه روزگاری سپری شد.

و شبی چنان افتاد که خسرو بزم کرد و شراب همی خورد، ناگاه چون جام بدو دادند برکنار جام زر نام بهرام را رقم یافت و کین او را بخاطر آورده خشم کرد و جام را بینداخت و گفت : بلاد و امصار ری را که بهرام در آن جا زیستن داشت در پای پیل پست کنم و حكم بتخريب شهر ری داد بزرگان درگاه انجمن شدند و گفتند : شهری بدین شکوه را پست کردن و خلقی انبوه را نابود ساختن از قانون مروت و فتوت دور است، پرویز فرمود: اگر این نکنم مردی جور پیشه بدیشان خواهم گماشت تا کردار ایشان را کیفر کند ، و فرمود : تا مردی زشت روی و بدکردار و ناهموار که حسب و نسب ناستوده داشت بدست کردند و او را طلب داشته حکومت ری بدو داد و فرمود : هیچ دقیقه از ظلم و تعدی دست باز نگیرد. و او بری آمده آغاز ظلم کرد و کارهای زشت پیشه نهاد نخستین بفرمود ناودان ها از بام ها بر گرفتند تا خانه ها از باران ویرانی پذیرد و گربه ها را نیز بکشت و دست بظلم و احجاف برگشود.

چون این خبر بگردنه رسید گربه را آموزگاری کرده گوشوارش در کشید و جامه در پوشید و او را بر پشت اسبی بر نشاند و لگام بدستش بر نهاد تا در کنار باغ اسب همی راند و برفت روزی که خسرو در باغ جای داشت ناگهان او را بر خسرو در آورد و پادشاه خوش بخندید و با گردنه گفت: هر آرزو داری بخواه گردنه از در ضراعت برخاسته شفاعت مردم ری کرد و خسرو پذیرفتار گشت و فرمود : من آن مملکت را با تو تفویض داشتم تا هر که را خواهی از طرف خود حکومت دهی پس گردنه آن ظالم را برداشت و حاکم عادلی بگماشت.

بالجمله : در این وقت خسرو از کار بهرام آسوده گشت و از برای حفظ و حراست حدود و ثغور مملکت ، چهار تن سپهسالار اختیار کرد و هر يك را دوازده هزار مرد جنگی

ص: 263

سپرد بجانبی گسیل کرد. آن گاه اوقات روز خوبش را چهار بهره ساخت، يك بهره با موبدان (1) گذاشت تا زشت و زیبای مملکت بدو عرضه کنند. و بهره دوم را با مطرب و رامشگر (2) بپای برد و بهره سیم را از بهر ستایش (3) و نیایش گذاشت و بهره چهارم را با اختر شناسان بود و شب بابتان سیم اندام جام مدام پیمود و ایام ماه را نیز بر چهار بهره کرد، يك بهره با گوی و چوگان و تیغ داشت و مردم کار آزموده همه از کار رزم با او حدیث داشتند و بهره نانی را بشکار کردن و صید افکندن بپای بر دو گاه گاه لعب شطرنج و نرد داشت، و بهره سیم را مردم دانا قصه های باستان و خبر بر گذشتگان را بدو خواندند و بهره چهارم را با فرستادگان دول خارجه و نظم حدود ممالک بود اکنون از داستان پرویز و قیصر سخن کنیم ، در سال پنجم سلطنت پرویز از مریم که دختر موریقس بود شیرویه متولد شد ، و چون این خبر بقیصر بردند جشن کرد و سرور نمود و بدست مردی که «خانگی» نام داشت ، مریم را تحف و هدیه فراوان فرستاد و خراج روم را نیز بهمراه او حمل داد ، و چون پانزده سال از مدت ملك خسرو بگذشت دولت قیصر ،سپری شد چنان که در ذیل قصه او گفته آمد، و فقاس که هم او را قرطاس گویند بجای او نشست و پسر و دختر او را بکشت و آن گاه که موریقس جان می داد وصیت کرد که با خسرو از من بگوئید که خون من باز جوید و كينه من باز کشد ، وفقاس را کیفر کند .

چون این خبر بحضرت خسرو آوردند مریم نیز در مرگ پدر و برادر بنالید لاجرم ملك الملوك ايران فرخان را که سپهسالاری داشت با لشگری لایق بسوی قسطنطنيه مأمور فرمود و صدران را که یکی از سرهنگان بزرگ بود بسوی بیت المقدس فرستاد تا کار آن اراضی را بنظم کرده بفرخان پیوندد و شاهین را که مردی دلاور بود يك بهره سپاه بداد و بسوی مصر گسیل ساخت.

بالجمله : صدران با لشکر خویش آهنگ بیت المقدس کرد و چون باراضی شام درآمد ایهم (4) بن جبله غسانی که در این وقت فرمانگذار شام بود چنان که مذکور گشت

ص: 264

باستقبال او بیرون شد و حکم پرویز را منقاد گشته گروهی از مردم خود را ملازم خدمت صدران کرد و او به بیت المقدس در آمده آن بلده را در تحت فرمان بداشت و آن چوب که عيسى علیه السلام را بدان مصلوب داشتند از علمای نصاری طلب کرد چه یک پاره از آن چوب در بیت المقدس بجای بود چنان که در ذیل قصه ما در قسطنطين مرقوم داشتیم.

بالجمله عیسویان آن چوب را در خاك نهفتند و از صدران پوشیده داشتند و چوب های دیگر همی بدر آوردند ، باشد که بدل کنند و صد ران دانسته بود که آن چوب بآتش نسوزد، پس بامتحان هر چوب آوردند بسوخت و عاقبت خشم کرده سه هزارتن از علمای نصاری را مقتول ساخت تا آن چوب را بیاوردند و آن را بدرگاه خسرو فرستاد و لختی از آن در ایران بماند. نگارنده این کتاب مبارك درین هنگام که حدیث خسرو پرویز می کردم و نام چوب دار عیسی علیه السلام بمیان آمد. معلوم داشت که پاره از آن چوب در خزانه خاقان مغفور فتحعلی شاه قاجار اعلی الله مقامه که شرح حالش انشاء الله در جای خود مذکور خواهد شد بجای بوده و اينك در دست پادشاه زاده بهاء الدوله بهمن میرزاست راقم حروف خود از آن چوب لختی حاضر کرده بدست خویشتن در آتش نهادم و بتافتم تا گونه آتش گرفته و سوخته نشد و از آن پس در آب افکندم و با این که سخت سبك بود هیچ بر زیر آب نپائید و تا بن و عا (1) فرو شد و آن سفید و لطیف بود و نعامت (2) تمام داشت و مردمان بر آن بودند که این همان چوبست عیسی علیه السلام را بدان مصلوب داشتند ، خدای داناتر باشد اکنون بر سر سخن رویم.

صدران چون از تسخیر بیت القدس بپرداخت بجانب قسطنطنیه کوچ داده با فرخان پیوست و از آن سوی شاهین با لشگر باراضی مصر در آمد هر اقلیوس بزرگ که از جانب موریقس حکومت مصر داشت هنوز در آن مملکت فرما نگذار بود چون خبر شاهین را بشنید و دانست که پادشاه ایران در طلب خون موریقس این همه رنج برد سر در طاعت خسرو نهاد و شاهین را بمصر در آورد و خراج ممالك افريقا را بر ذمت خويش گرفت و فرزند خود را که هم هر اقلیوس جوان نام داشت با لشگرهای مصر باتفاق شاهین

ص: 265

روانه قسطنطنیه فرمود و ایشان کشتی در آب افکنده بسوی قسطنطنیه کوچ دادند اما از آن سوی چون فقاس دانست که از اطراف ممالك لشگرها بسوی او همی شوند دانست که نیروی جنگ این همه لشگر ندارد خزاین خود را که مساوی ده خراج ایران و روم بود بر کشتی ها حمل کرد که بسوی مملکت ایتالیا فرستد تا اگر در جنگ شکسته شود هم خود بدانجانب گریزد از قضا باد مخالف جنبش کرد و عنان كشتي ها بستد و بدانجانب بکنار آورد که فرخان بود؛ پس فرخان هر زر و مال که در آن کشتی ها بود بر گرفت و بدرگاه خسرو فرستاد و شاهنشاه ایران آن را گنج باد آورد نام نهاد

بالجمله فرخان و هر اقليوس از دو جانب بقسطنطنیه در آمدند و فقاس در برابر ایشان لشگر براند و در حمله نخستین شکسته شده ، بشهر قسطنطین گریخت و خود را پنهان داشت . هر اقلیوس و فرخان در آمدند و بر مسند فرمانگذاری جای کردند و فقاس را بیافتند و او را برسوائی در کوی و بازار سیر دادند و رعیت و لشگری همی او را دشنام گفتند، و ازپس آن او را بنز دهر اقلیوس آوردند هر اقلیوس با فقاس خطاب کرد که قیصری تو از بهر آن بود که در حق رعیت ظلم و اجحاف نمانی در جواب گفت اکنون که تو قیصر شدی بهتر از من باش.

بالجمله مملکت روم و آفریقا و تمام اراضی ایتالیا و ممالك تحت فرمان قيصر بدست هر اقلیوس و فرخان افتاد و همه خراج گذار شاهنشاه ایران گشت.

در این هنگام چون دبیران خراج مملکت خسروی پرویز را بشمار آوردند هشت صد کرور دینار زر سرخ بود و خبر فتوحات خسرو پرویز و پراکندگی لشگر او در اطراف ممالك جهان روز دوم ربیع الاخر از سال دوم مبعث پیغمبر آخر الزمان صلی الله علیه و آله چنان که در جای خود مذکور خواهد شد بمکه رسید و کافران قریش بدان شادی کردند و گفتند این فالی نیکوست برای آن که بر محمد صلی الله علیه و آله غلبه خواهیم جست چه پیغمبر خود را از اهل کتاب داند و عیسویان نیز از اهل کتابند و پادشاه عجم را مانند ما کتاب نباشد و او را غلبه افتاد.

در این هنگام خدای این آیت بر پیغمبر صلی الله علیه و اله تا بفرستاد: ﴿ لم غُلِبَتِ الرُّومُ فِي

ص: 266

أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ﴾ (1) یعنی . مغلوب شدند رومیان در نزدیک ترین زمین و ایشان از پس مغلوب شدن زود باشد که غالب شوند در میان سه تا نه از سال ها مر خدای راست امر از پیش و از پس گویند ابوبکر پسر قحافه این آیت بر قریش بر خواند و از میانه ابی خلف سر بر کرد و گفت: این سخن بکذب است .

ابابكر با او پیمان نهاد و مدت را سه سال مقرر داشت که رومیان بر عجم غلبه کنند و چون بنزد پیغمبر آمد و قصه بگفت ، آن حضرت فرمودند که بضع از سه تا نه باشد بدانچه گروگان نهاده افزون کن و مدت را دراز تر بگذار پس ابابکر مدت را بر هفت سال نهاد و چون باز آمد دیگر باره آن حضرت فرمودند ﴿زدفي الخبر (2) وابعد في الاجل﴾ (3) ابابکر نه سال مدت نهاد و گروگان را بر صد شتر کرد. ابن خلف گفت : همانا محمّد صلی الله علیه و آله از دروغ خویش بیم داشت که مدت را دراز نهاد .مع الحديث مملکت روم بر هر اقلیوس و فرخان راست بایستاد و روز تا روز کار هر اقلیوس بالا گرفت و هفت سال فرخان در قسطنطنیه بزیست. آن گاه شبی هر اقلیوس در خواب دید که بر فراز تختی نشسته و مردی دست بسته بر پای تخت اوست ناگاه فریشته از آسمان بزیر آمد و آن مرد بسته را رسن بگردن افکنده پیش داشت و گفت: این تخت پادشاه عجم است که تو بر نشسته و اينك خود پادشاه عجم است هر چه با او کنی روا باشد. پس هر اقلیوس چون از خواب انگیخته شد دل بر آن نهاد که بر پرویز بشورد و آن خراج که بایران می فرستاد باز گرفت و فرخان را از مملکت خویش براند، چون این خبر بخسرو آمد در خشم شد و لشگری در خور جنگ بفرخان و برادر او شهریر سپرد و ایشان را بجنگ ملك روم فرستاد.

و از آن سوی قیصر هفتاد هزار مرد جنگی عرض داده از قسطنطنیه بیرون شد و راه بر فرخان گرفته جنگ به پیوست و لشگر عجم را درهم شکست و گروهی را اسیر

ص: 267

بگرفت چون هزیمت شدگان بحضرت خسرو آمدند با ایشان عتاب آغازید و فرمود که پادشاه روم و سپاه او چه کس باشند که از او هزیمت شدند و نام بلند ایران را پست کردید؟ او حکم داد تا ایشان را بند بر نهاده بزندان کردند.

و دیگر باره خودساز سپاه کرده آهنگ روم فرمود و قیصر نیز بیرون شده در برابر او صف راست کرد و جنگ در انداخت هم در این حرب رومیان مزدانه بکوشیدند و لشکر پرویز را هزیمت کردند و خسرو نیز از حریگاه فرار کرده تا «دسکره» (1) بگریخت و از آن جا باراضی عراق آمد و از آن سوی قیصر دل قوی کرده بطرف ارمنستان و آذربایجان تاختن کرد و در شهر «ارومی» پیران آتش پرست را در ازای کشیشان بيت المقدس که صدران همی کشته بود عرضه هلاك ودمار ساخت و کنار رود ارس را لشگرگاه کرد و آتشکده شهر تبریز را با آب فرو نشاند و از آن جا باز شده مملکت مصر و شام را مسخر نمود و سلطنت او بزرگ گشت، پس آهنگ ایران نمود و «مندلیج» و کردستان و کرمانشاه و همدان را بگرفت و کار بر پرویز تنگ ساخت چنان که تفصیل آن در ذیل قصه هر اقلیوس مرقوم خواهد افتاد.

مع القصه: خسرو ناچار شده سفرا بر انگیخت و با قیصر کار بر مصالحه کرد و هر اقلیوس بقسطنطنیه باز شد و خبر فتح رومیان را بر عجم خدای در روز بدر بر پیغمبر خویش این آیت فرستاد : ﴿ وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ ۚ يَنصُرُ مَن يَشَاءُ ۖ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ لایُخْلِفُ اللّهُ﴾ وعده پس (2) مؤمنان شاد شدند که خدای با پیغمبر و عده خویش راست کرد و کافران را دل بشکست و این نخست ثلمه بود که در دولت عجم راه کرد

بالجمله: از پس آن که در میان دولت ایران و روم نامه صلح نگاشته شد و قیصر برفت ، اختر شناسان و منجمان پرویز را گفتند: یک تن از پشت تو و فرزاندان تو این پادشاهی بر تو تباه کند و آن کس بر بدن نقصانی خواهد داشت

پرویز از این سخن بترسید و حکم داد تا پسران او را در بابل برده در حصاری

ص: 268

محبوس بداشتند و هیچ زن نگذاشتند با ایشان نزديك شود تا مبادا فرزندی آورند بدست او پادشاهی از عجم بیرون شود ، و او را بیست پسر بود : اول شیرویه و مادر او مریم دختر قیصر بود و شیرین در نهانی او را زهر بداد و بکشت و خود بانوی بزرگ شد دویم شهریار سیم مردانشاه ، چهارم کورانشاه، پنجم فیروزانشاه ، ششم ابرونشاه هفتم زرا بر دو شاه هشتم شادمان نهم اروندریل دار ، دهم بر دست یازدهم فدل دوازهم فس به سیزدهم جره مرد چهاردهم جره نواد ، پانزدهم راد بهره شانزدهم شیرزاد هفدهم خوانستر هیجدهم چهار بخت ، نوزدهم خرداد بیستم هرمزد و او را دو دختر بود نخستین بوران دخت و آن دیگر آزرمی دخت نام داشت ، اکنون قصه حرب ذی قار گفته آید که از آن جنگ نیز دولت پرویز پستی گرفت ، و سبب این جنگ قتل نعمان بن منذر بود و مادر قصه نعمان مقتل او را و غضب خسرو را بر او بتفصيل مرقوم داشتیم لاجرم از تکرار قلم باز کشیده شد .

بالجمله چون پرویز نعمان را بکشت و این خبر پراکنده شد دختر او که حدیقه نام داشت و بر شریعت عیسی علیه السلام بود برخاسته بدیر هند شد و این هند از اولاد نعمان اکبر بود و مادر او «ماریه» نام داشت و برکیش نصاری بود ، بعضی از مورخین او را دختر نعمان بن منذر دانسته اند و شوهر او را عدی بن حمار که شرح حالش نوشته شد گفته اند و بر خطا رفته اند.

آن گاه که مغيرة بن شعبه از جانب معوية بن ابی سفیان که قصه اش گفته خواهد شد حکومت کوفه یافت و بد بر هند آمده او را بشرط زنی خواستاری نمود .

هند در جواب گفت که من سال هاست در این دیر اعتکاف گزیده ام و سخت پیر شد ام سوگند با صلیب یاد می کنم که اگر در من از جواني يك نشان باقی بودی خویشتن را از تو دریغ نداشتمی و تو را از این خواستاری هیچ در خاطر نیست جز این که در میان عرب سخن کنی که بر پادشاهی مملکت نعمان کامکار شدم و دختر او را در کنار آوردم مغيره گفت سوگند با خدای که چنین باشد و برخاسته روان شد و این شعرها بگفت:

ص: 269

ایاس را جنگ با عرب سخت ناپسند بود که خویشاوندی بودند اما از بیم پرویز سخن نیارست کرد و از پس آن پرویز بقیس بن مسعود نامه نگاشت که سپاه خود را ساز کرده در بلده حيره نزديك اياس شو و در جنگ هانی با وی همداستان باش ، و این قیس نیز سیدی از بنی شیبان بود و در سواد عراق یکی از کارگذاران پرویز شمرده می شد او نیز جنگ عرب را مکروه می داشت ، و هم از حکومت پرویز گریزش نبود، ناچار ده هزار تن از مردم خود فراهم کرده بحیره شتافت ، آن گاه پرویز هامرز شوشتری را که در شمار اعیان عجم بود با دوازده هزار مرد بنزديك اياس فرستاد، و از پس او هرمز خراد را با هشت هزار کس گسیل ساخت ، این جمله در تحت رایت ایاس گرد شدند و درین هنگام هانی و تمامت قبایل در ذی قار مجتمع بودند ، پس ایاس خیمه بیرون زد و لشگر بد آن سوی همی برد

چون این خبر بهانی رسید سران قبایل را طلب کرد و گفت : پرویز این لشگر در طلب زینهاریان نعمان و اموال او بر انگیخت و ایشان چهل هزار مرد مبارزند و ما از ده هزار کس افزون نباشیم ، اکنون رأی شما بر چیست ؟ حنظلة بن ثعلبه که از اکابر شیبان بود گفت اگر همه جان بر سر این کار کنیم گواراتر است که پناهندگان خویش را بدشمن سپاریم پس هانی لشگر بر آورد و ایاس برسید و این هنگام لشگرهای گرد آب فرو داشتند و عجمان را آب .نبود. پس ایاس چاره اندیشیده از چاه قراقر (1) حنو آب بیاورد در روز دیگر از دو سوی صعب شدند و جنگ در انداختند ، مردم عجم کمان بزه کردند و تیر بارانی سخت بنمودند و لشگر عرب را هزیمت کردند هانی زینهاریان نعمان را با اموال او برداشته فرار کرد ، عجمان چون از بی آبی تافته (2) بودند در جای ایشان اقامت جستند و آن آب که در چاه دی قار یافتند بخوردند.

اما از آن سوی چون هانی یک روز برفت و کسی را از دنبال خویش تازان نیافت فرود شد و قبایل را انجمن کرد و گفت: از این راه که در پیش داریم همه در تشنگی

ص: 271

جان خواهیم سپرد ، اگر گوئید این مال و مردم را زینهاری را بدین لشگر سپاریم و خویشتن را آزاد سازیم ایشان گفتند حمل این عار نتوانیم کرد، هرگز پناهنده خویش را باز مده که ما باز شویم و دیگر باره حزب کنیم .

پس هم در حال مراجعت کردند و در برابر سپاه ایاس آمده يك روز دیگر تا بشامگاه مصاف دادند ، در این هنگام دیگر آب در هیچ چاه نمانده بود؛ از این روی کار بر لشگر عجم تنگ افتاد، پس ایاس کس بنهانی فرستاد و پیام داد که از سه کار یکی گزیده کن نخست آن چه از نعمان بدست تست بازده و من گناه تو را از پرویز بشفاعت معفو دارم و تو را ایمن سازم ، یا چون شب شود بجائی بگریز که من بهانه کنم که ایشان بگریختند و مرا آگهی نشد که یکجا در رفتند و اگر نه حرب را آرسته باش.

هانی و حنظله و دیگر بزرگان قبایل گرد شدند و گفتند : ما هرگز پیمان نشکنیم و پناهنده باز ندهیم زیرا که تا زنده باشیم از این ننگ نرهیم و اگر بگریزیم این نیز عاری عظیم است و هم بسلامت جان نبریم ، زیرا که یا از عطش بمیریم و اگر نه چون بر بنی تمیم گذر کنیم ایشان کین کهن بیاد آرند و ما را زنده نگذارند ناچار حرب باید کرد ، و رسول ایاس را باز فرستاد که ما جنگ خواهیم کرد زیرا که در جنگ جان داد بهتر است که در بادیه از عطش مردن و در آن شب حنظلة بن ثعلبه آن رسن ها که بدان هودج و عماری بندند قطع کرد تا عرب بدانند که اگر خواهند گریخت، زن و فرزند ایشان بجای خواهند ماند و از این روی حنظله منقطع الوطين لقب یافت، چه و طین آن رسن را گویند که بدان عماری بندند و هم در آن شب هانی چهار صد زره و جوشن بر قوم خویش عطا کرد و چون روز بر آمد هر دو سپاه صف برکشیدند ، و ایاس در قلب جای کرد و میمنه لشگر را به ها مرز شوشتری داد و هرمز خراد را در میسره بداشت.

آن سوی هانی در قلب لشگر جای گرفت و زید بن قاسم شیبانی را که مهم تر بنی بکر بود بر میمنه باز داشت و حنظلة بن ثعلبه را که سید بنی عجل بود بر میسره بر میسره کرد، پس اول کس ها مرز اسب بزد و بمیدان آمد و مرد طلب کرد و ندا در داد که مرد بمردی یزید بن مسهل از میسره هانی گفت: «ما تقول هذا لكلب؟» یعنی چه می گوید این سگ گفتند گوید «رجل برجل» گفت «قَد اَنصَفَ و عَدَلَ » یعنی: انصاف داد و عدل کرد.

ص: 272

پس مرید بن حارث البشکری که مردی دلاور بود در برابر او بیرون شد و با او لختی بگشت و تیغی بر کتف ها مرز بزد و او را بکشت و لفظ ها مرز بزبان پهلوی آن بود که برخیز و لفظ هانی بزبان پهلوی بمعنی بنشین باشد و پرویز این نام را بفال زد و از این روی او را بجنگ هانی فرستاد چنان که در کتاب «الفال» که مر عجمان راست و هر فال زده اند بدان نگاشته مرقوم است.

اما این فال پرویز را راست نیامد و عرب قتل ها مرز را بفال نيك گرفتند و آن روز را تا بیگاه مصاف دادند و مردم عجم سخت تشنه بودند و آن روز را دل بر صبر نهادند و شبانگاه هر دو لشگر فرود شدند قیس بن مسعود که در خدمت ایاس بود در نهانی دل با هانی داشت و کس بدو فرستاد که من قرابت شما را از دست نگذارم و خواهم که ظفر شما را باشد، اما از بیم پرویز بجانب شما نتوانم آمد؛ اگر گوئید هم امشب فرار کنم و اگر نه فردا در صف جنگ بگزیزم تا ایاس و عجم نیز شکسته شود. هانی و حنظله شاد شدند و گفتند: نیکو تر آنست که از صف جنگ روی بر تابید او دل قوی کردند و روز دیگر حنظله زید بن حیان را که یکی از بنی بکر بود پانصد مرد بداد و او را کمین باز گذاشت آن گاه هانی و حنظله با سپاه خویش گفتند: شنیده ایم از عرب پیغمبری برخاسته و او محمّد نام دارد، هر که نام او برد حاجت روا کند و چون راه گم کند و این نام بخواند راه بیابد شما در این حرب نام او علامت کنید و همی گوئید: «محمّد معنا والنصر لنا». و با مداد جنگ در انداختند و بر لشگر عجم بردند و آن پانصد تن نیز از کمین بیرون تاخته همه هم آوار گفتند : محمّد معنا والنصر لنا پس قیس بن مسعود چنان که گفته بود، پشت با جنگ کرده روی بهزیمت نهاد و عرب از دنبال او بگریختند و ایاس یک تنه در میدان بماند.

لشكر عجم چون آن بدیدند دل شکسته شدند و سخت تشنه بودند ناچار هزیمت گشتند، عرب تیغ در ایشان نهاده همی بکشتند چنان که بیش تر از ایشان مقتول گشت .

و این واقعه از پس هجرت پیغمبر صلی الله علیه و اله بود آن حضرت در مدینه جای داشت، ناگاه

ص: 273

جبرئیل فرود شد و سلام داد و عرض کرد که عرب بنام تو بر عجم غلبه جست و دشت ذي قار و آن حرب و شکستن عجم را بنمود آن حضرت فرمود : درسه کرت ﴿:اللَّهُ أَكْبَرُ ، اللَّهُ أَكْبَرُ ، اللَّهُ أَكْبَرُ هَذَا أَوَّلِ يَوْمِ انْتَصَفْتَ الْعَرَبِ مِنْهُ مِنَ الْعَجَمِ وَ بِاسمى نَصَروا﴾. یعنی: این نخست روز بود عرب از عجم داد بستند و بنام من نصرت .یافت آن اصحاب که در حضرت پیغمبر صلی الله علیه و اله حاضر بودند آن روز و آن ساعت بنوشتند و صورت جنگ را چنان که فرمود مرقوم داشتند و چون جماعت عرب و مردم هانی بمدینه آمدند و پرسش نمودند آن قصه را چنان یافتند که آن حضرت خبر داد مع القصه : چون در جنگ مردم عجم شکسته شد، ایاس نیز بگریخت و همچنان گریزان بدرگاه پرویز آمد و قصه جنگ باز گفت و مكشوف داشت که عرب بنام محمّد صلی الله علیه و اله جنگ همی کرد پرویز در خشم شد و از آن گاه کین آن حضرت را در ضمیر ،گرفت و دیگر او را مجال نیفتاد که عرب را کیفر تواند کرد و هر علامت که از پیغمبر صلی الله علیه و آله دید و شنید بر خصمی بیفزود و چنان که در زمان او نیز دو نوبت ایوان مداین بشکست و در هر نوبت پانصد هزار درم سیم خالص بتعمیر آن رفت و آن پل را که در کنار مداین بود نیز دو نوبت آب ببرد و منجمان او را گفتند که این علامت باشد که چیزی از نو پدید آید

و از پس آن روزی در سرای خویش یک تنه نشسته بود ناگاه فرشته خدای را دید که بر او در آمد و او را چوبی در دست است، پس پرویز را گفت : این محمد صلی الله علیه و آله که توکین او در دل نهادی برحق است اگر بدو ایمان آری ایمن باشی و اگر نه دین و دولت تو چنان بشکند که من این چوب را شکستم و آن چوب را بشکست و این فرشته دو نوبت بر و اظاهر شد و او را براه راست دعوت نمود و مفید نیفتاد و همه روز کارهای زشت و ناپسندیده را رونق داد و طریقت ظلم و جور پیش گرفت و بر اخذ مال حريص گشت و فرخ زاد را بر گماشت تا هر کرا در مملکت صاحب اندوخته و دفینه دانست آن مال از او بشکنجه و عذاب بگرفت و پرویز از آن گنج ها بیندوخت و جز فرخزاد کسی را نزديك او بار نبود و اگر کسی بدو بار یافتی هم فرخ زاد برای او رخصت حاصل کردی مردم از جان و مال خویش بترسیدند و دل از او بگردانیدند و گر از که از طرف خسرو حفظ و حراست حدود روم داشت بر خویشتن ایمن نبود لشگری که ملازم رکاب داشت کوچ

ص: 274

داده باراضی روم در رفت و بقیصر نامه کرد که مردم ایران دل از خسرو بگردانیدند اگر بدین سوی لشگر فرستی این مملکت را بآسانی بدست کنی، هر اقلیوس بسخن گراز دل قوی کرده تسخیر ایران را تصمیم عزم داد و لشگرهای خویش را از هر جانب بخواند و آهنگ ایران کرد و از آن سوی فرخ زاد با آن قربت که با خسرو داشت هم از خوی او نفور بود و روان می داشت که ظلم او این گونه در مملکت گسترده باشد، لاجرم در نهانی اگر از همداستان شد و او را در این مخالفت تحریض همی نمود اما خسرو چون بشنید که قیصر بفتنه گراز شیفته شده و آهنگ ایران نموده با بزرگان درگاه شوری افکند و حیلتی اندیشید، پس نامه بگراز نوشت که تدبیری نیکو کردی از این که قیصر را بطمع ایران انداختی و او را بدین جانب آهنگ دادی، اکنون باش تا قیصر برسد ما نیز با سپاهی برگ در می رسیم، آن گاه که از دو سوی صف جنگ راست شد ما از پیش روی تیغ در رومیان می گذاریم و تو از قفای ایشان بیرون شده هیچ دقیقه از قتل فرو مگذار تا آن کین کهن که قیصر در دل داریم بازجوئیم ، و آن نامه را برسولی داد تا بر بازوی خویش بربست و گفت: بشتاب و چنان برو که در کنار لشگر گاه قیصر در آئی و بدست مردم او گرفتار شوی و این نامه از تو بستانند.

پس رسول راه پیش گرفت و همه جا بکنار لشگرگاه قیصر آمد ، مردم، قیصر او را بگرفتند و بیم دادند و آن نامه بستدند و بنزديك قيصر بردند. چون هر اقلیوس آن نامه بخواند عزیمت بگردانید و راه قسطنطنیه پیش گرفت و گراز را پیام داد که مردی زشت کیش بوده که بحیلت خواستی ما را گرفتار خسرو کنی و خدای این راز بر ما مكشوف داشت.

مع القصه : خسر و بدین تدبیر شر قیصر را از خود بگردانید، اما مردم ایران را نه چندان رنجه کرده بود که بدین پیوند هاثلمۀ ملك مسدود شود نخست آن بیست هزار تن سپاه عجم را که از قیصر هزیمت شدند چنان که گفته شد با سرهنگان در محبس می داشت و هر روز چهار تن و پنج تن از ایشان می کشت و خویشان آن جماعت در مملکت پراکنده و پریشان بودند و فرخ زاده همچنان بقایای خراج بیست ساله و سی ساله بسختی اخذ می فرموده فرزندان او در زندان جای داشتند و با هیچ زن نزدیکی نتوانستند کرد

ص: 275

تا مبادا پسری بوجود آيد كه ملك عجم از دست او بشود. شهریار از غایت احتیاج شکایت بشیرین فرستاد و از او چاره جست و شیرین را کنیزکی سیاه بود که حجامی توانست کرد او را جامه مردان در پوشید به بهانه حجامی نزد شهریار فرستاد و با او همبستر گشت و آن سیاه، بار گرفته پسری آورد ، شیرین او را یزدجرد نام کرد و از بیم آن که خسروش تباه کند از مداین بیرون فرستاد تا در یکی از قری او را بپروردند ، و چون پنج ساله شد باز آوردند، و هم چنان او را شیرین پوشیده می داشت تا روزی خسرو دریغ همی خورد که فرزندان را از زنان دور بداشتم و نسل خود را قطع کردم شیرین گفت: اگر خواهی از فرزند زادگان تو پسری بنزديك تو آرم! خسرو شاد شد و گفت : آن کجا باشد؟ شیرین یزدجرد را حاضر کرد و قصۀ او را باز نمود و گفت : اينك وی را خود خوانده ام .

خسرو یزدجرد را در کنار خود نشاند و سخن منجمان را بخاطر آورد که گفته اند : آن کس از فرزندان تو ملک عجم را تباه کند که در بدن نقصان دارد ، پس بفرمود یزدجرد را عریان ساختند و همه اندام او را درست یافت جز این که در زانوی چپ نقصانی داشت ، پرویز گفت : این آن کس است که مرا از وی حذر باید و او را در ربود که بر زمین زده پست کند و هلاك سازد، شیرین پیش شد و یزدجرد را بگرفت و گفت اگر بر این کار قضا رفته است تو نتوانی دفع کرد، پس خسرو بفرمود که وی را از قصر من بیرون بدارید که دیگر چشم من بر وی نیفتد ، و شیرین او را بسواد (1) فرستاد و خسرو از آن پس کار بر پسران تنگ تر گرفت و ایشان را در بابل محبوس بداشت، و دیگر در سال سی و ششم سلطنت خوبش پرویز را از منجمان پرسش رفت که روزگار من چگونه بسر شود؟ گفتند: مرگ تو بدست امیر نیم روز زابلستان خواهد بود ، پرویز از مردانشاه بترسید ، چه در آن هنگام فرمانگذار نیم روز زابلستان مردانشاه بود. پس بدو منشوری فرستاد که سپاه زابل را در جای بگذار و خود بحضرت شتاب که مرا با تو کاری افتاده مردانشاه چون نامه بخواند بی توانی بدرگاه آمد و پرویز از مردم شرم داشت که بیگناه او را مقتول سازد ، پس حکم داد تا دست راستش ببریدند

ص: 276

مردانشاه آن دست بریده را در کنار خویش نهاد و سه روز بگریست و هیچ نخورد و نیاشامید روز سیم پرویز مال و خواسته (1) فراوان بدو فرستاد و عذر بخواست و گفت این حکمی از قضا بود و برفت و من دانم ترا هیچ گناه نبوده و از این پس ترا چنان بدارم که خشنود باشی مردانشاه گفت: مرا يك حاجتست اگر روا كنى من خوشدل باشم . پرویز گفت : حاجت تو بر آرم پس مردانشاه خسرو را سوگند داد و از او عهد بستد و موبد موبدان را گواه گرفت ، آن گاه گفت حاجت من آن باشد که مرا زنده نگذاری چه مرگ از این زندگی خوش تر است. خسرو ناچار او را بکشت و مردانشاه را پسری بود که هرمز نام داشت چندان که پرویز خواست او را بجای پدر نصب كند و ملك زابل را بدو بدهد رضا نداد و از خدمت سلاطین توبت جست و مردم عجم از خسرو شکسته دل شدند و بدین گونه روزگار بگشت تا سال سی و هشتم سلطنت خسرو فرا رسید و این مطابق بود با سال ششم هجرت پیغمبر صلی الله علیه و آله از مکه بمدینه و در این سان آن حضرت نامه ها بسلاطین اطراف جهان بفرستاد و ایشان را با سلام دعوت نمود، چنان که تفصیل آن انشاء الله تعالی در کتاب ثانی مرقوم خواهد شد، از جمله نامه بخسرو پرویز نگاشت و آن را بدست

عبدالله بن خدافة السهمی (2) بدرگاه وی فرستاد و بر سرنامه نوشت.

﴿ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ الَىَّ برويز بْنِ هُرْمُزَ . أَمَّا بَعْدُ فانّى احْمَدِ اللَّهُ لَا إِلَهَ الَّا هُوَ الْحَىِّ الْقَيُّومُ الَّذِى أَرْسَلَنِى بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً الَىَّ قَوْمٍ غَلَبَهُمُ السَّفَهِ وَ سَلْبُ عُقُولُهُمْ وَ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَلَا مُضِلَّ لَهُ وَ مَنْ يُضْلِلْ فَلَا هادى لَهُ انَّ اللَّهَ بَصِيرُ بِالْعِبادِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْ ءٍ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ أَمَّا بَعْدُ فاسلم تُسْلِمَ أَوْ ائْذَنْ بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولَهُ وَ لَمْ تعجزهما﴾

چون عبدالله این نامه بدرگاه پرویز آورد و بدو مکشوف داشت، او را خشم بگرفت و گفت این بنده من کیست که نام خویش را بر فراز نام من رسم کرده ؟ و آن نامه را بدرید و عبدالله را خوار کرده از پیش براند و منشوری ببادان نگاشت که در این وقت سلطنت یمن داشت چنان که مذکور شد ، و حکم داد که دو تن مرد دانا بمدینه فرست تا این مرد که دعوی پیغمبری کند و من نامه کرده بند بر نهند و بنزديك من آرند و اگر سر از فرمان بتابد سپاهی در خور جنگ بسوی مدینه کوچ ده

ص: 277

و آن بلده را در پای پیل پست کن و سر آن مرد را از تن دور کرده بدرگاه مافرست، چون نامه ببادان رسید دبیر خود را که « بابویه» نام داشت باتفاق خر خسره که نسب از عجم داشت روانه مدینه فرمود و نامه خسرو نیز بدیشان داد و گفت : محمّد صلی الله علیه و آله را بگوئید که اگر بفرمان پرویز سر در نیاوردی بر من واجب شود که سپاه بمدینه آورم و آن شهر را ویران کنم و این رسولان بمدينه آمده بنزديك پيغمبر شدند و پیغام بادان بگذاشتند و ایشان موی زنخ (1) سترده (2) و سبلتها (3) دراز کرده داشتند ، آن حضرت فرمود: چرا این چنین باشید ؟ گفتند: خدای گان ما بر این است و ما بر آن باشیم که خدای گان ما باشد. آن حضرت فرمود . ﴿ أَمَرَنَا رَبِّى انَّ أَقُصُّ الْمَشَارِبِ وَ نَعْفُو اللِّحْيَةِ﴾ يعنى: خداى من مرا فرمود که سبلت را بسترم و ریش را بگذارم پس ایشان را بخانه سلمان فرود آورد و خورش و علف مقرر داشت و کافران بدان شاد شدند که شاهنشاه ایران نام محمّد را از جهان براندازد و ما را آسایش بدست شود.

بالجمله شش ماه آن رسولان هر روز بنزديك پيغمبر صلی الله علیه و آله آمدند و جواب سخن بادان را طلب کردند و آن حضرت ایشان را برفق و مدارا بداشت، آن گاه ایشان روزی آغاز تنگ دلی نهادند و گفتند: دیگر ما را نیروی زیستن نباشد ، هم م اکنون یا گوش بر فرمان دار یا ما را جواب گوی تا باز شویم آن حضرت فرمود : ﴿ انَّ رَبِّى عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ قَتَلَ رَبِّكُما سلّطه اللَّهُ عَلَيْهِ ابْنُهُ شِيرَوَيْهِ حَتَّى قَتَلَهُ الْبَارِحَةَ﴾ يعنى: پروردگار من پروردگار شما را بکشت و شیرویه پسرش را بر او مسلط کرد تا در شب او را هلاك ساخت ، اکنون بادان را بگوئید که اگر طریق اسلام گیری این پادشاهی بر تو بپاید و اگر نه این ملک از دست تو بشود و دين من ممالك تر افرا گيرد و کمری که مقوقس چنان که گفته خواهد شد بدان حضرت هدیه کرده بود به خرخسره بخشید و آن کمر از سیم زر اندود بود و از این روی مردم یمن ، خر خسره را ذو المفخره لقب کردند و تا اکنون اولاد او را بدین نام خوانند .

بالجمله : خر خسره و با بویه آن حدیث را تاریخ نهادند و از مدینه بیرون شده

ص: 278

بدرگاه بادان آمدند و آن قصه بگفتند بادان گفت : روزی چند نباشیم اگر محمد صلی الله علیه و آله این سخن راست گفته است. او پیغمبر خدایست، بدین او بگرویم و اگر نه آن چه پرویز فرمود چنان خواهیم کرد. روزی چند بر نگذشت که نامۀ شیرویه ببادان آمد که پرويز عرضه هلاك شد، اکنون پادشاهی مراست و از مردم بنام من بیعت بستان و آن مرد را که در مدینه دعوی پیغمبری کند از جای مجنبان ، بادان روز قتل پرویز را با آن چه پیغمبر خبر داده بود برابر یافت، پس ایمان آورد و آن رسولان نیز مسلمان شدند . اکنون بر قصه پرویز و قتل او باز شویم. همانا پرویز از پس قتل مردانشاه همچنان کار بر بدخوئی می راند هرمز بن خراد برزین که در حضرت او وزیر بود او را بدان کارها سرزنش کرد و خواست او را براه عدل بدارد، پرویز بر او خشم گرفت و او را بکشت و بر مؤبدان نیز دل بد کرد که چرا سخن ایشان در نزد مردم استوار است و ایشان را در مملکت مکانتی باشد و آن جماعت دا عرضه هلاک ساخت ، در این وقت بزرگان عجم فراهم شده بدرگاه پرویز آمدند و معروض داشتند که این بیست هزار مرد لشگری تا چند زیر بند خواهند فرسود؟ ایشان را معفو بدار و اگر نه هزار مرد از ایشان سرهنگانند بر آن جماعت رحم فرمای و از بند رهاکن پرویز سوگند یاد کرد که هیچ کس را رها نکنم و همه را با تیغ بگذرانم ، پس بزرگان ایران در کین خسرو یک جهت شدند و فرخ زاد را گفتند تو نیز با خسرو مباش که خوی دیوانگان یافته و روزی آید که تو را نیز از میان بر گیرد و هم او را با خود همداستان ساختند و با شهریر رأی زدند و بر آن که شیر وی را بسلطنت بردارند، پس یک بار بر شوریدند و نیمه شبی زندان ها بشکستند و آن بیست هزار تن محبوس را بر آوردند و قانون پادشاهان عجم آن بود که هر شب پاسبانان بر لب كوشك (1) ایشان تا بامداد همی ندا در دادند و نام پادشاه بر زبان راندند در آن شب امیر پاسبانان ایشان را گفت ، نام پرویز را بیفکنید و پادشاهی را بنام قباد کنید چه از اصل نام شیرویه قباد بود.

پس پاسبانان بانگ همی برداشتند که شاد باد ملك قباد شاهنشاه ایران، سحرگاه که خسرو از خواب انگیخته شد ، دانست که از پادشاهی معزولست و سلطنت شیرویه

ص: 279

را داده اند، لاجرم با كنيز كان ببام كوشك بر آمد و بفرمود : او را از دیوار فرو گذاشتند و پیاده بگریخت و از شهر بیرون شده بیکی از باغ های خویش مخفی گشت ، اما از آن سوی فرخ زادتخوار را با جمعی از بزرگان فارس ببابل فرستاد تا شیرویه را از بند بر آرند چون تخوار بزندان رفت و او را گفت برخیز و كار سلطنت بیارای شیرویه گفت : من بی اجازت خسرو از زندان بیرون نشوم تخوار در جواب گفت : از این گونه سخن مکن که شما بیست برادرید ترا بکشند و دیگری را بسلطنت بردارند شیرویه ناچار شده از زندان برآمد و لشگریان ، او را بیاوردند و بر تخت سلطنت جای دادند و چندان که اندر كوشك خسرو را بجستند نیافتند ، اما از آن سوی خسرو نیم روزی اندر باغ گرسنه بماند و او را زر نبود ناچار باغبان را گوهری داد که در بازار فروخته نان و گوشت بیاورد و آن باغبان را با گوهر در بازار بگرفتند و گفتند: این گوهر جز از خسرو نتواند بود و او را بنزد شیرویه آوردند و پادشاه او را بیم قتل داد تا نشان خسرو بگفت و آن باغ را بنمود . پس شیرویه بفرمود : سی صد سوار کرد آن باغ را فرو گرفتند تا خسرو را گرفته بكوشك اندر آرند. خسرو سر بفرمان در نیاورد و کمان خویش را بزه کرده با ایشان بجنگ در آمد، سواران را که روزگار در بندگی او بپای شده بود دل نداد که با او در آویزند، گریبان ها چاك زدند و بدرگاه شیرویه باز شدند . شیروی خود برخواست و بدان باغ آمد و در برابر خسرو زمین ببوسید و عرض کرد که دل مردم یک باره از تو رنجه شده است ، صواب آنست که بگوشه اعتکاف گزینی ، و خسرو را برداشته بشهر در آمد و او را در سرای پادشاهانه در آورد و پاس حشمت او بداشت و بکمال جلالتش جای داد و جایگاه او را فرش زربفت بگسترد و خوان زرین و خورش شاهانه برار است و از پدر عذر خواست که من در طلب ملك نبودم بلکه این پادشاهی بسختی مرا دادند و من از آن پذیرفتم که پادشاهی از این خاندان بدر نشود. این بگفت و برفت، اما مردم چنان پنداشتند که شیروی خسرو را خواهد کشت ، چون روزی چند بگذشت و هم او را زنده یافتند فراهم (1) شده بدر گاه شیروی

ص: 280

آمدند و گفتند ، چرا خسرو را زنده گذاشته ؟ هم اکنون او را بکش و اگر نه اين ملك باز او را دهیم تا ترا بکشد، کار بر شیروی تنگ شد و سه روز مهلت خواست ، گفتند پس او را بزندان فرست که دو پادشاه در يك كوشك نگنجد ، شیروی ناچار شده بفرمود او را بر اسبی بر نشانند و بافته بر سر او فرو پوشند و سرهنگی را فرمود که «کلینوش» نام داشت او را با هزار سوار برداشته بخانه ماه اسفند بیاورد و محبوس بدارد .

پس خسرو را بر نشاندند و همچنان سر پوشیده او را همی بردند ، چون بیازار کفشگران عبور کردند مرد کفشگری بدانست که او خسرو است که چنانش برند ، او را دشنام گفت و کالبدی که بر کف داشت بدو انداخت چنان که بر سر خسرو آمد کلینوش چون آن بدید عنان برتافت و گفت : ای سگ ، تو چه کس باشی که ملوك را سقط گوئی و کالبد (1) پرانی! و تیغ بزد و سرش را از تن دور کرد و پرویز را بخانه ماه اسفند برده بنشاند و خود بر در بنشست و شیروی از بهرش بساط ملکانه بگسترد و خورش شاهانه بفرستاد چون روز میعاد برسید مردمان گرد شدند و شیروی را گفتند اگر پادشاه توئی پس خسرو کیست ؟ بفرمای تا او را بقتل آرند و اگر نه اجازت ده تا او را بپادشاهی بر گیریم.

شیروی گفت : امروز دیگر مرا زمان دهید تا او را پیغام فرستم و گناه او را بر او بر شمارم ، پس شیرویه پسر هرمز بن خرادبر زین که مهتر دبیران بود و «اسفاد خسیس» نام داشت طلب کرد و گفت: برو با پرویز بگوی این بد از تست که بر تو رسید و خدای تو را بی گناه تو بگرفت و پادشاهی از تو بستد «نخست» پدر را کور کردی و بکشتی و از آن پس ما که فرزندان تو بودیم بزندان افکندی و از نسل باز کردی ، «سیم» آن که بیست هزار مرد را بزندان افکندی و همی خواستی آن جمله را مقتول سازی بگناه آن که در جنگ هزیمت شدند اگر خدای ترا نصرت نداد ایشان را چه گناه بود در شریعت ملك آن بود که دیگر باره اسب و سلاح دهی و بجنگ فرستی ، چهارم ، زندانیان را هر روز پنج و شش تن کشتی آن جماعت را ذلت زندان بس بود دیگر این همه بیم نبایست داد و قلوب را چندین خوار نباید داشت ، «پنجم» زر و مالی که بهرام چوبین بخراج بر

ص: 281

گرفته بود دیگر باره از مردم بستدی و اندوخته های مردم را اخذ کرده گنج «ششم» چندین هزار زن آزاد اندر كوشك خويش باز داشتی و ایشان را از فرزند زادن بازگرفتی و خویشتن را با شیرین که کنیزکی بود مشغول نمودی، «هفتم» مردی ظالم بر رعیت بگماشتی تا بقایای خراج بیست ساله ساله و سی بستد و مردم را بزخم شکنچه عذاب کرد «هشتم» چوب صلیب را که آیت تو و فرزندان تو نبود از روم بیاوردی و باز ندادی تا چندین فتنه از آن برخاست و در دولت ایران زیان آورد «نهم» يزد جرد پسر شهریار را بیگناه خواستی کشتن و شیرین او را از کید تورها ساخت ، «دهم» نعمان بن منذر را از بهر آن که دختر بتو نداد بدروغ دبیری بکشتی و حق او را نشناختی و پدران او را با پدران ما نیکوئی ها رفته بود چنان که قصه بهرام گور و دیگر پادشاهان گذشته بر این گفته گواه است اکنون اگر حجتی بر این کردار ها داری بگوی تا من مردم را بیاگاهانم و ترا از کشتن برهانم .

اسفاد خسیس بدر زندان پرویز آمد و کلینوش را گفت : از شیروی پیام آورده ام بدرون شو و از پرویز دستوری بخواه تا در آیم و پیغام خویش بگذارم . کلینوش در قصه بگفت ، پرویز فرمود ، اگر پادشاه شیروی است مرا حاجت بکار نیست هر که خواهد گو در آید و اگر منم ، پس شیروی کیست ؟

بالجمله رسول را بار داد تا در آمد و اسفا خسیس در حضرت بسجده رفت پرویز او را گفت سر برگیر و او سر بر گرفت ؛ در این هنگام یکی آبی (1) پرویز در دست داشت آن را بر بالش نهاد و بر آن تکیه کرده بود و چون خواست راست بنشیند آن آبی از بالش بزیر افتاد و از مصلی در گذشت و بساط را نیز در نورديد و بخاك افتاد ، رسول آن آبی را بر گرفت وخاك از آن بسترد و نزديك پرویز نهاد و پرویز چون آن را بفال بد گرفت فرمود : دور کن این آبی را از من و رسول را فرمود تا بنشست و خود سر فرو افکند ، و پس از دیری سر بر آورد و گفت، چون روزگار دیگرگون شد ، هیچ حیلت سود نکند ، من آبی را بفال کرده بودم و مرا چنان نمود که این پادشاهی بر من نپاید و از فرزندان من نیز در گذرد و بدست آنان افتد که از اهل بيت ملك نباشند ، پس فرمود

ص: 282

پیغام های خویش را بگذار و اسفاد خسیس آن چه از شیرویه شنیده بود بگفت . پرویز فرمود : با شیروی بگوی ای مسکین کوته روزگار مرا بدان چه کرده ام هر يك را حجتی روشن باشد و اگر هم حجتی نباشد ترا نباید گناه من نمودن ، آن کس تواند گناه کس بر شمردن که خود از گناه پاك باشد و هیچ کس معصوم نیست . اما آن که نخست از پدرم هرمز سخن کردی هنوز من مادر تو را بزنی نیاورده بودم که بهرام چوبین بنام من درم زد و پدر را از من رنجه ساخت و من بگریختم و هنوز در آتشکده بعبادت بودم که هرمز را نابینا ساختند و چون بیامدم پادشاهی او بر تباهی بود و چون آهنگ روم کردم خالان من بی آگهی من باز شدند و هرمز را کشتند و آن گاه که دست یافتم بندوی و بسطام را بخون پدر کشتم و اهل بیت ایشان را از مملکت بیرون کردم و این که گفتی فرزندان خود را در حصاری باز داشتم از بهر آن بود که ادب آموزید و کار لهو و لعب نکنید تا پادشاهی را شایسته شوید، و این که شما را از زنان دور بداشتم برای آن بود که منجمان مرا گفتند که از پشت فرزندان تو پسری آید که عجم از دست او بشود ، نخواستم تا من زنده باشم آن نسل با دید آید و در میلاد تو نیز مرا گفتند که در سال سی و هشتم پادشاهی من در روز آذر و ماه آذر این بار ماهی از من تو بگیری و هم ملك هندوستان مرا نامه کرد و هدیه فرستاد و احوال فرزندان مرا يك بيك نوشت و بنمود كه تو اين ملك بگیری و آن نامه ها را من خاتم بر نهادم و بشیرین سپردم اگر خواهی بگیر و بخوان ، و دیگر علامت ها نیز مرا بدست بود و ترا آگاه نکردم و نکشتم از این روی که شفقت پدری مانع افتاد ، و با خود اندیشیدم که بدان چه قضا رفته است گریز نباشد و این که گفتی: بیست هزار تن را بزندان باز داشتم از بهر آن بود که من ایشان را نام و نان دادم که روز حاجت بكار من باشند و آن جماعت حق من نشناختند و روز جنگ هزیمت شدند و در شریعت سلطنت خون ایشان حلال شد و موبدان برخون این جمله رقم دادند. اگر خواهی بگیر و مطالعه کن و این که زندانیان را معفو نداشتم از بهر آن بود که تاکسی را قتل واجب نشدی من او را بزندان باز نداشتم جریده گناه هر يك بدست است و هر روز که در قتل ایشان تاخیر افکندم این خود فضلی

ص: 283

بود و تو نیز نام آن مردم را در جریده لشگریان رقم مکن که از ایشان سودی نخواهی یافت و این که گفتی : خراج بستدم و گنج ها اندوختم ، دانسته باش که مملکت بی سپاه نتوان داشت و سپاه بی زر و مال نتوان فراهم کرد و چون پادشاه را گنج و مال فراوان باشد ، سپاهیان بدان پشت قوی دارند و دل گرم باشند و سلاطين جهان بيم ناك شوند؛ و بدان پادشاهی طمع نه بندند ، تو نیز آن گنج ها نیکو بدار که در روزگار بسیار بدست شده و تو آنچنان گنج ها نتوانی اندوخت ، زیرا که تو را آن نیروی نیست و آن مدت نیز نخواهی یافت و این که گفتی زنان در سرای خویش بسیار گرد کردم و بدیشان نرسیدم ، من ایشان را چندان خواسته و مال بدادم و چنان بداشتم که هرگز یاد هیچ مرد هرگز نکردند و شیرین را گفتم تا هر سال ایشان را انجمن کرد و هر که از آن جمله شوی خواستی جهاز کردم و بشوی دادم و هیچ کس از سرای من نخواست بیرون شدن و این که گفتی خراج بیست ساله و سی ساله طلب کردم، این خراج انوشیروان نهاد و زمین ها را مساحت کرد و خراج بيت المال راست و بر رعیت واجب باشد و پادشاه بی خراج نتواند بود و این خود برضای رعیت نهادند ، و از این روی آن را خرج همداستانی نام کردند و بدانخانه که خراج فراهم شد سرای شمرده گفتند، پس هر رعیت که آن را باز گیرد بروی عذاب و عقوبت واجب شود و اگر کار داران چیزی افزون بر گرفتند و ستمی کردند آن گناه بر من نباشد زیرا که من بر درگاه خویش دو سرای بزرگ کردم و آن را سرای داد نام نهادم و در هر ماه يك نيم روز در آن جا بنشستم و حاجب برداشتم تا هر که خواهد بی مانعی با من گفت و شنود کند ، پس اگر کسی ستمی دید و مخفی داشت خود بر خویشتن ستم کرده ، و این که گفتی چوب صلیب را بقیصر نفرستادم از بهر آن بود که رومیان فرمانبردار ما باشند و چون آن چوب بیابند بر ما چیرگی کنند در معنی این گروگانیست از مردم روم تو نیز آن را نگاه بدار، و این که گفتی یزدجرد شهریار را خواستم کشتن، براي آن بود که منجمان مرا گفتند که از فرزند زادگان تو آن کس این ملک تباه کند که بروی نقصانی بود ومن آن نقصان در یزدجرد یافتم و خواستم او را بکشم، همانا فرزندی از او شو متر نیابد

ص: 284

كه ملك چندین هزار ساله عجم بدست او ناچیز شود و شما نیز مکروه شمارید او را و هر کجا بیایید مقتول سازید و این که گفتی نعمان را بکشتم و حق او نشناختم این قتل از بهر زنی و دروغ دبیری نبودر آن گاه که من بروم همی شدم راهبی با من دوچار شد و آن چه تا امروز بر من همی رود جمله را بر شمرد و گفت: اين ملك از خاندان تو بدست مردی بزرگ از عرب افتد و نام او را نگفت و من اندر عرب از او بزرگ تر ندانستم و او را از بهر صيانت ملك بكشتم و آن جا كه حراست ملك بايد کردن هیچ حقی را مقداری نماند و این همه من در شریعت ملك كردم و چون ترا نادان یافتم بر تو مکشوف داشتم و اکنون غم تو دارم که مرا بکشی و از پادشاهی من بر نخوری ، زیرا که در جمیع مذاهب آن پسر که پدر را بکشد میراث او بروی حرام ،باشد پس ميراث من با تو وفا نخواهد کرد و تو کم زندگانی خواهی بود.

چون سخن بپای شد اسفاد خسیس باز آمد و آن سخن ها يك يك با شيرويه بر شمرد و حدیث آن آبی نیز بگفت شیرویه را اندوه بگرفت و سخت بگریست آن گاه مردمان را انجمن کرد و گفت تا آن جواب و سؤال را رسول برایشان عرضه داشت ، پس بفرمود که هر خطائی که ما بر خسرو گرفته ایم هر یکی را حجتی روشن بدست دارد، لاجرم قتل او روا نباشد.

مردم این سخن نپذیرفتند و گفتند دو پادشاه در يك شهر نتواند بود هنوز مردمان بیش تر او را بپادشاهی خواهانند اگر تو او را زنده بگذاری روزی چند بر نگذرد که مردمان دو بهره شوند و با هم در آویزند، اکنون او را بکش یا تخت و تاج را وداع گوی دانی که چون پرویز بتخت شود ترازنده نگذارد؛ ناچار شد و سرهنگی را بفرمود که برو و پرویز را هلاك كن آن مرد با سلاح بیامد و لختی در نزد خسرو بایستاد پرویز با او گفت باز شو که مرگ من بدست تو نیست و تو نتوانی مرا کشت و باز شد و بنزد شیری آمد و مردمان همچنان انجمن بودند شیروی یکتن دیگر را فرستاد او را نیز پرویز چنین گفت در این هنگام شیروی پسر مردان شاه بگفت که برو پریزدا بکش و او را «مهر هرمز» نام بود چون پرویز او را دید گفت بیا که حق تست زیرا که منجمان مرا گفتند

ص: 285

که کشنده تو از ولایت نمی روز باشد و من چنان دانستم که او مردان شاه است و او را نکشتم و ندانستم تو خواهی بود اینک من پدر تو را کشته ام و هر کس کشنده پدر را بکشد حرامزاده ،باشد پس مهر هرمز پیش شد و پهلوی خسرو را چاك زد و نزد شیروی آمد و گفت: خسرو را بکشتم و آن سخن ها بگفت .

سپاه او را تحسین فرستادند و از نزد او بیرون شده نوزده برادر او را در زندان سر بریدند تا مبادا روزی یکی از ایشان بر تخت نشیند و خون پدر باز جوید و شیروی این همه بدید و نتوانست سخن کردن و همی بگریست تا شام در آمد، آن گاه مهر هرمز را طلب کرد و گفت: من کشنده پدر را نتوانم دید خاصه که خود پیام آورده که هر کس کشنده را نکشد حرام زاده باشد و بفرمود: او را سر از تن بر گرفتند و خسرو را بدانسان که در خور پادشاهان بود بفرمود در دخمه نهادند و سر دخمه را استوار کردند و قتل خسرو در ساعت هشتم از روز دوشنبه یازدهم جمادی الاول مطابق روز آذر ماه آذر بود در سال ششم هجرت و این موافق آن تاریخ بود که پیغمبر صلی الله علیه و آله رسولان بادان را گفت چنان که گفته شد و مدت پادشاهی خسرو سی و هشت سال بود و در سال سی و دوم سلطنت او پیغمر صلی الله علیه و آله را از مکه به مدینه هجرت نمود و از پس قتل خسرو پادشاهی شیروی را افتاد چنان که انشاء الله در جلد ثانی این کتاب مبارك مرقوم خواهد شد.

همانا کم تر پادشاهی را مانند خسرو گنج و بضاعت و ادوات سلطنت فراهم بود او را تختی بود که طاقدیس می نامیدند صدارش بالای آن تخت زر بود و هزار گوی زر از اطراف آویخته داشت و آن را چهار پایه بود مرصع به یاقوت سرخ و هر ساعت که از زمان بگذشتی سر شیری از کنار تخت بیرون شدی و گوئی زرین از دهان بر طاسی زرین افکندی تا بانگ بر شدی و آن را در زمان فریدون مردی که مهر برزین نام داشت بساخت و هر يك از سلاطین عجم بر آن گوهری و زینتی در افزودند و چون نوبت بگشتاسب رسید جاماسب حکیم صور آسمانی و صورت کواکب بدان رسم کرد و نقش ارض و علم جغرافيا مرقوم داشت و اسکندر نیز بعضی صور در افزود و در عهد خسرو زینت و گوهر آن بکمال رسيد.

ص: 286

و نیز خسرو را تاجی بود که صد هزار مروارید كه هر يك بسان خایه گنجشکی بود آویخته داشت و از دیگر جواهر خوشاب نیز مرصع بود و آن را باز بخیری از زر که هم با جواهرش پرداخته بودند از طاق ایوان آویخته داشتند بر فراز تخت طاقدیس چنان که چون خسرو بنشستی بر فراز تارك او ایستادی و نیز او را اسبی بود که «شبدیز» نام داشت و آن را در مملکت روم بدست کرده بود از اسب های جهان افزون تر از یک ذراع بلندتر بود و نعل بر دست و پای آن بهشت میخ راست ایستادی،هم اکنون در کرمانشاهان بجائی که آن را طاق بستان گویند، صورت آن اسب را فرهاد کوهکن از سنگ بر آورده بهمان مقدار که بوده و همچنان خسرو بر پشت آن سوار است و از آن اسب و سوار جز مقدارى از يك پهلوی اسب و چهار نعل آن با سنگ کوه پیوسته نیست و دیگر صورت ها و صنعت ها و صورت گر بهادر آن ایوان که در سنگ کرده است پدید آورده که عبرت جمله سنگ تراشان و نقاشان جهانست آن گاه که راقم حروف را بدانجا عبور افتاد یک پای آن را شکسته یافت.

گویند: از بیش تر طعام ها که خسرو خوردی شبدیز را نیز بدادندی و دیگر او را دویست مثقال زر دست افشار بود که در دست مانند موم بهر صورت که خواستندی بر آمدی و گویند او را فرشی بود باندازه ایوان که هر ساعت بلون دیگر بر می آمد و گویند شصت رطل کبریت احمر داشت که شب مانند چراغ فروغ دادی و گویند گوشواره سیاوش او را بدست افتاد که مرواریدی مانند بیضه شتر مرغ آویخته داشت و هم کمر سیاوش با او بود که هفتاد وجب درازا داشت و همه با جواهر مرصع بود.

و گویند او شطرنجی داشت که نیمی از مروارید و نیمی از یاقوت سرخ بود و او را پنجاه هزار اسب و استر بود که توبره بر سر می آویختند و از این جمله هشت هزار اسب مرکب خاص وی بود و دوازده هزار شتر ترکی بودش و بیست هزار شتر بخثی بودش و نهصد و شصت پیل داشت و او را دستاری بود که دست بدان ستردی (1) و هرگاه چرکن شدی در آتش افكندى تا چرك بشدی (2) و آن نسوختی و او را چندین گنج نامدار بود «یکی» گنج عروس و آن را خسرو خود اندوخته کرده بود «دوم» گنج باد آورد، چنان که مرقوم

ص: 287

شد «سوم» کنج دیبه خسروی «چهارم» گنج افراسیاب و آن را افراسیاب نهاده بود و خسرو بيافت «پنجم» گنج سوخته و آن را گنج سنجیده نیز گویند، چه سوخته بمعنی سنجیده است «ششم» گنج خضرا که از مردم عرب اخذ فرمود و بیندوخت «هفتم» گنج شاد آورد و آن را ذو القرنين نهاده بود و خسرو بيافت برهنمایی دهقانی گویند او را صدوعاء زر و گوهر بود و دیگر او را در سرای دوازده هزار زن از بنده و از آدورامشگر (1) فراهم بود و او را مانند شیرین نگاری بدست شد که جهانیان نظیر او را نشان نداشتند.

گویند چهل صفت که در زنان محبوب افتد بجمله جز در شیرین با هیچ زنی فراهم نشد و او دخترکی رومی بود که در سرای یکی از بزرگان عجم جای داشت و پرویز از آن پیش که پادشاه شود گاهگاهی بسرای او شتافته با شیرین ساز مودت می کرد و روزی انگشتری خویش بدو عطا کرد مولای او را غیرت بجنبید و با یکی از مردم خود گفت اين كنيزك را با خود برده در رود فرات غرقه ساز آن عوان (2) شیرین را بگرفت و ببرد و خواست در رود غرقه کند

شیرین چندان بنالید که بر وی رحم آورد و او را در جایی بآب افکندکه بتوانست بیرون شد ، پس شیرین بر آمد و بدیر راهبی پناه جست و معتکف گشت، آن گاه که خسرو بتخت جای کرد روزی گروهی از لشگرش بر آن دیر عبور کردند شیرین آن انگشتری بدیشان داد تا بنزديك خسرو آوردند و پرویز سخت شاد شد و کس بفرستاد تا او را بعظمت تمام بسرای آوردند و بعد از مریم بانوی بانوان گشت و فرهاد کوهکن که برگزیده نقاشان چین بود شیفته او گشت و طاق بستان را به پیراست و صورت او را نیز در سنگ رسم کرد چنان که گفته شد، و این که مورخین سنگ بریدن کوه بیستون را بتمامت صنعت فرهاد دانند بر خطا رفته اند چه در کوه بیستون تمثال داریوش فارسی است که رسم کرده اند و آن یازده صورت که بر دنبال یکدیگر آن امیران و پادشاهانست که در مملکت بابل و بلاد و امصار کنار فرات و شهر موصل و

ص: 288

جزایر خالدات و اراضی بیت المقدس فرمانگ ذار بودند و نامه های ایشان بدین گونه است كه هر يك را بسطری در کنار آن تمثال رسم کرده اند . «اول» که در زیر پای داریوش رسم است کما نای ما کوشی «دوم» اترینای «سیم» نمی تیسر ای «چهارم» فراوارنش «پنجم» مارتیای «ششم» چتر اتخمای «هفتم» دهیاز داد «هشتم» ارقها «نهم» فرادای «دهم» ساق ها ساكان اين جمله با تمثل داریوش یازده باشد و آن لوح ها که بر سنگ برده اند و بر آن خط ها مرقوم داشته اند قصه داریوش است که بعد از فتح بابل و بر انداختن خاندان بختنصر بر این یازده تن غلبه جسته و ایشان را اسیر فرمان و عرضه شمشیر بران ساخته

در این عهد خجسته که شاهنشاه عجم و ملك الملوك ايران سلطان غازی محمّد شاه قاجار است که دولتش بزیادت باد «رالنس» که یکی از سخندان یوروپ است نقش آن خطوط را از بیستون برگرفت و ببرد و بهمداستانی لغت زند و زبان باستانی هند آن را ترجمه نموده بیاورد.

اما اوو دیگر کسان ندانستند این داریوش که باشد، شاهنشاه ایران از این بنده ثنا گستر حال او را باز جستند و راقم حروف قصه او را در این کتاب مبارك مرقوم داشته بود، لاجرم دیباچه ای بر آن ترجمه افزوده بنمود که داریوش بفرمان لهراسب آن فتح ها بکرد و بفرمود تا قصه خود را در کوه بیستون رسم کردند ، از بهر آن که دیر بپاید و شاهنشاه که در حفظ اله باد حکم داد تا آن دیباچه و ترجمه را در کنار آن لوح ها بخط و لغت این زمان رسم کنند تا هر که به بیند بی کلفت بجواند و بداند، اکنون باسر قصه شیرین آئیم، از پس آن که خسرو و فرزندان او مقتول گشت و سه ماه از آن واقعه برگشت شیروی کس بنزد شیرین فرستاد و پیام داد که اکنون که خسرو از جهان بشد بسرای من در آی و بانوی بزرگ باش و مرا شوی کن شیرین گفت تا شصت تن از بزرگان مملکت نزد تو انجمن نشوند من بنزديك تو حاضر نشوم ، شیروی ناچار صنادید قوم را فراهم کرد و شیرین بیامد و از پس پرده بنشست شیروی گفت اکنون که خسرو از جهان برفت روا باشد که مرا شوهر کنی و بازوی سرای من باشی شیرین گفت: بدان شرط سر بدین فرمان

ص: 289

در آرم که هر خواسته و مال که مرا بوده باز دهی و آن سی صد تن بنده که زر خریدان منند مرا سپاری و آن گاه اجازت دهی که سر دخمه (1) خسرو را بر گشایم و او را وداع گفته باز آیم ؛ پس بکنار تو خواهم بود . شیروی این جمله را بپذیرفت و شیرین بسرای خویش باز آمد و آن مال و بندگان را بگرفت و جمله آن زر و خواسته را بمساکین و درویشان عطا کرد و بهره بداد تا از بهر خسرو رباطی (2) کنند و آن بندگان را بجملگی آزاد ساخت ، آن گاه بیامد و سر دخمه خسرو را بر گشود و روی بر چهره خسرو نهاد و مقداری زهر که با خود داشت بنوشید آن گاه پشت بر دیوار نهاد و بمرد. مردمان را آن حال سخت شگفت آمد و هم چنان سر آن دخمه را استوار کردند و برفتند و با شیروی گفتند و دیگر خسرو را رامشگری چون «فلهید» بود که امروزش باربد (3) خوانند و او هر سال سی صد و شصت نوا از نو می پرداخت در سال بیستم سلطنت بحضرت پرویز بیامد، سرکش که امیر رامشگران درگاه بود مکانت او بدانست و بیم کرد که چون او بخسرو راه کند قربت تمام یابد ، پس امیر بار را مالی بر شوت فرستاد و او باربد را از بارگاه خسرو بازداشت.

چون روزی چند بگذشت باربد حیلتی اندیشید و با مردوی که سر باغبان خسرو بود ، رسم مهر و حفاوت نهاد و آن روز که خسرو در باغ جشن همی داشت پوشیده بدان جا رفت و در کنار انجمن خسرو بر درخت سرو بر آمد و درمیان شاخ های سرو خود را بنهفت و ببود تا آن گاه که خسرو بیامد و بنشست و سه جام باده بکشید.

در این هنگام باربد سرود بنواخت و بآواز داد آفرید سرود بر آورد چنان که خسرو را دیگرگون ساخت و کس ندانست او بکجاست و چون جام دیگر پیموده شد بآواز پیکار سرود کرد چنان که خسرو خواست روش شیفتگان گیرد. پس بفرمود کیست این گوینده ؟ او را حاضر کنید که دهانش از گوهر آکنده سازم باربد چون این سخن بشنید از سرو بزیر آمد و خسرو سجده برد و حال خویش را مکشوف داشت. پرویز لختی با

ص: 290

سرکش عتاب کرد که چرا او را از انجمن ما دور داشتی؟ و بفرمود : از آن پس مهتری رامشگران باربد را .باشد و از بناهای خسرو قصر شیرین است که در میان کرمانشاهان و بغداد بود و اکنون ویرانست.

و دیگر ایوانی در مداین کرد که طول دویست ذراع بود و هم ارتفاع آن دویست ارش بود و صد ذراعش عرض بود و آن بنا که این بنا کرد چون دیوار آن را بدانجا برد که باید بر نهند دانست که اکنون اگر سقف بر زند نپاید و خسرو نیز زمان ندهد که بتأخير افکند . پس سه سال گریخته خود را پوشیده داشت و سال چهارم که باز آمد هشت ارش آن بنیان فرو شده بود، پس سقف بر نهاد و دیگر چندان آتشکده در ممالك بر آورد که دوازده هزار موبد معلم داشت والله اعلم بالصواب.

این آبادی آن شهر را قیاس توان کرد و مدت پادشاهی مالدیو چهل و دو سال بود ، و چون سی سال از مدت ملك او بگذشت پیغمبر آخر الزمان صلی الله علیه و اله از مکه بمدينه هجرت فرمود و او در زمان خویش همه ساله بدرگاه خسرو پرویز نامه کرد و پیشکش فرستاد و بعد از مدت ها پادشاه بزرگ در هندوستان نبود چنان که انشاءالله در جلد ثانی این کتاب مسطور خواهد شد .

دولت او بگذشت سوی کاوز و فندی برو در آمده مالک از او بگرفت ، چنان که در جای خود مذکور خواهد شد.

بر خیمه همی نزدیک شد ، پس آن زن پیر بدوید و مشتی بر سینه او کوفت چنان که بر پشت افتاد و جان ،بداد آن سیم چون حال آن دو بدید عنان برتافت وصورت حال را با عامر و عياس و عنتره باز گفت .

ایشان در عجب شدند و سلاح جنگ در پوشیدند و با صد تن از گزیدگان لشگر خویش بر نشستند و بدانجانب شدند ، چون پیره زن آن سوار ان را بدید از خیمه بیرون شد و آوازی چنان سهمگین برآورد که لشگریان را حال دیگرگون ساخت و گفت: هلقام (1) الحزم الحزام و در این هنگام دخترکی از آفتاب روشن تر سر از خیمه بیرون کرد و گفت ای سواران ، بسلامت سر خویش گیرید و باز شوید پیش از آن که شیر سیاه برسد ، عامر از بیم دادن او بخندید و روی بغیاس کرد و گفت : هرگز گمان نکنم که در عرب و عجم مانند این دختر مادر زاده باشد ، پس عامر و عياس و عنتره هر سه از اسب بزیر آمدند که آن كنيزك را اسیر گیرند و با او هنوز سخن می کردند که از دور کودکی پدیدار شد با چهری هم چون بهشت و بهار و گیسوان مشگین، از پس پشت انداخته چنان که بر سر بن (2) افتاده بود و بر اسبی سیاه که چهار دست و پای و پیشانی سفید داشت بر نشسته و يك پیرهن و ازاری در بر نموده و او را از سلاح جنگ يك نيزه دراز بكف بود که سنانش چون آتش تابناك مي نمود، و سه غلام سیاه در پیش روی پیاده روان داشت و مانند پلنگ زخم خورده یا شیر طعمه دیده فریاد همی کرد و رجز همی خواند تا در برابر سواران برسید پس عنان بکشید و ندا در داد که هان ای گروه شما را بدین خیمه تاختن غرض چیست ؟ قسم بلات و عزی که مرا جز ده شتر و سه اسب و يك سلاح و این سه غلام سیاه از خواسته (3) دنیا هیچ بدست نیست و این عورات که در این خیمه اند مادر و خواهر و دختر عم و اهل و عشیرت ،منند باز شوید و مرا بر خویشتن بر میاشوبید و محال دانید که از من چیزی توانید ستد.

عامر بن طفیل گفت: هان ای غلام تو کیستی و از کدام قبیله و چه نام داری؟ گفت : من هلقام دارم و پسر حارث بن عمر بن النصر بن الجليد الازدى (4) باشم و پسر عم

ص: 294

مرا هبرة (1) بن قره (2) فارس العنقا گویند که غارت بهمه قبایل عرب برده و غنیمت و اسیر آورده و اسیران را از در مروت و فتوت آزاد کرده.

عامر :گفت تو چگونه از میان قبیله خود بیرون افتادی و یک تنه در این وادی سكون نهادی؟ هلقام :گفت در میان قوم خویش یک تن از بزرگان را کشته ام و از بهر حذر کردن از خونخواهان در این جا نشسته ام چندان که قوم از من عفو نمایند، آن گاه بازخانه شوم، اکنون شما بگوئید چه کس باشید و چرا بدینجا شده اید؟ عامر گفت: من عامر بن طفیلم و آن دیگر عنترة بن شد ادالعبسی و سیم راعياس بن مرداس گویند که نام در همه عرب برسیده است و جمله با شجاعت و مبارزت ما سر فرو داشته اند . هلقام بخندید و گفت: من از شما باك ندارم و اگر همه عمر و معدی کرب در میان شما باشد او را بمرد نشمارم و شما آنید که عمر و معد کرب را در خدمت نعمان که پادشاه عرب بود بر خویش تفضیل نهادید . عامر :گفت تو چه دانی که ما عمرو را برخويش تفضیل نهاده ايم؟ هلقام گفت : عنترة بن شداد در آن انجمن حاضر بود او را گواه می گیرم ،همانا نتواند سخن بکذب کرد که کذب بزرگان را پسنده نباشد عامر گفت : چند از این بیهوده گفتن اگر سخنی رفته شاید بر مصلحتی بوده و تو را با عمر و چه نسبت؟! تو امروز کودکی باشی بهتر که از کودکان سخن کنی ، هم اکنون ترك اهل و مال بگو و مادر پیر خویش را بر گیر و بسلامت باش هلقام گفت: مرا پدر بنفی عار و حفظ جار وصیت کرده، بلات و عزی که من مانند پسران قیس غیلان نیستم بلکه از آل قحطانم از این سخن عامر را خشم بجنبید و خواست بر وی خویشتن حمله برد و هم با خود بیندیشد که با نا آزموده نتوان دلیری نمود پس روی با مردی از بنی عامر کرد که صمصم (3) بن عامر نام داشت و گفت برو و کار این کودک را بپای بر صمصم اسب بر انگیخت و هلقام از آن سوی بتاخت و در حمله نخستین با نیزه اش خون بریخت، آن جماعت را از قتل صمصم اندوه و بیم در افتاد از پس او عمرو بن دعامه که یکی از بنی عبس بود بیرون شد و همچنانش هلقام باز خم نیزه از اسب نگون ساخت . در این وقت عیاس

ص: 295

بر آشفت و خر شل بن زیاد السلمی را گفت : اگر توانی زخم سینه پسر عم خویش را بقتل اين غلام مرهم کن خرشل بر اسبی اشقر بیرون شد و حربه خود را بلعب چنان بگردانید که گفتی باره آتشی همی فروغ دهد هلقام چون آن بدید اسب بر جهانده بجنگ در آمد و هم لختی با او بگشت و او را با نیزه بکشت و رجزی چند بفخر بر خواند و مرد نبرد طلب کرد و از این سوی مبارزان يك يك بميدان او تاختن بردند و کشته شدند تا بیست و هفت مرد دلاور عرضه دمار گشت.

عامر و مردم او ازین آمدن پشیمان بودند و صعب می نمود که او را بدین حال بگذارند و بگذرند، پس اندیشه کردند که همگروه گرد او را دایره کنند و از میانش برگیرید. هلقام اندیشه ایشان را فراست کرد و گفت : شما خویش را از بزرگان عرب شمار کنید و عار ندانید که با من همگروه در آویزید ، همانا من از این نیز باك ندارم مرا زمان دهید تا سلاح خود در پوشم و با شما بکوشم ایشان گفتند روا باشد، پس هلقام اسب بکنار خیمه راند و پیاده شد و مادر را بخواند و سلاح خویش را بخواست.

پس مادر زره بدو آورد تا در پوشید و دختر عم او شمشیر آورد تا بر بست و خواهرش دستار حاضر کرد تا بر سر استوار نمود و آن لشگر بدو نظاره بودند ، پس نیزه بر گرفت و بر نشست و بر آن قوم حمله برده مانند آتش جواله گرد ایشان بگشت و از ایشان بکشت . عامر بن طفیل با تیز از پیش روی او در آمد و بدو حمله آغاززید.

هلقام بر وى بتاخت و با نیزه اش از اسب در انداخت. عنترة بن شداد چون آن بدید، بسری هلقام شتاب کرد تا مگر با او رزم دهد ناگاه اسبش بسر در آمد ، و از پشت زین بر زمین افتاد، لشگر دیگر تاب درنگ نیاورده از پیش بگریختند. هلقام غلامان خویش را پیش خواند و گفت این دو سگ را دست از پس پشت بربندید پس دست ایشان را بر بستند و هلقام از دنبال هزیمت شدگان بتاخت و ایشان را دریافت ناچار آن جماعت دیگر باره بجنگ در آمدند و هلقام سوگند یاد کرد تا یک تن بجای است از شما باز نگردم الا آن که عباس را دست بسته بمن سپارید. آن جماعت دانستند که جان بسلامت نبرند، ناچار کرد عیاس را دایره کردند و او را گرفته و دست بسته بدو سپردند . هلقام او را بغلامان خود سپرد و فرمود تا هر غنیمت که از آن گروه بجای بود فراهم کردند و بخیمه آوردند و خود نیز بسوی خیمه آمد. دختر عمش پیش دوید و گرد از رخسارش بسترد و خواهرش

ص: 296

سلاح از او بستد و مادرش دویده بر هر دو چشمش بوسه زد و هلقام زین از اسب بگرفت و در خیمه بنشست و طعام بخواست و بخورد. آن گاه فرد: دست آن سه تن دار بگشودند و طعام خورانیدند و هم به بستند بدین گونه یک ماه ایشان را بسته همی داشت و ایشان چون طمع در حرم او کرده بودند شرم می داشتند که استرحام کنند و طلب عفو فرمایند.

در این وقت خبر بقوم بردند که هلقام چنان مصافی داده و فتحی بدان گونه فرموده قوم بدین مژده آن خون که هلقام کرده بود معفو داشتند و بدو نوشتند که اکنون بمیان قوم خویش باز آی که پسران عم تو از خونخواهی دست بازداشتند پس هلقام بفرمود تا خیمه بکندند و راحله بیاوردند و حمل بر نهادند و حمل داد تا سه شتر از بهر عامر و عنتره و عیاس حاضر کردند تا هر سه تن را با خود کوچ دهد .

این سخن با ایشان صعب نمود و با یکدیگر گفتند: اگر اين كودك ما را چنین بسته بمیان قبیله خویش برد این عار هرگز از ما بر نخیزد عامر گفت: اگر اجازت كنيد بنزديك او شو و طلب عفو كنم ؟ ايشان گفتند: تو دانی پس عامر نزد هلقام آمد بدان قانون که در جاهلیت بود از در ضراعت و مسکنت او را تحیت فرستاد و بر گناه خویش اقرار داد و طلب عفو نمود.

و هلقام غلام خویش را فرمود : دست او را بگشای و اسب و سلاح او را بازده . چون عنتره آن بدید پیش شد و هلقام را ثنا كرد و عذر بخواست از پس او عپاس آمد وخضوعی تمام بنمود و بر کرده افسوس کرد. پس هلقام بفرمود دست ایشان نیز بکشادند و اسب و سلاح .باز دادند پس هر سه آن را پیه خواند و پیش نشاند و گفت : من هرگز در مردی و مردانگی از شمار شما نیستم و خود راهم آورد شما ندانم چه من هنوز کودکم و شما مردان بزرگ و سادات عرب و دلاوران کار آزموده اید و این که امروز مرا بر شما ظفر افتاد از بهر آن بود که در ماه حرام قصد حرم من کردید و آهنگ فضیحت من نمودید لاجرم خدای مرا نصرت داد و بجان و سر خویش سوگند یاد می کنم که اگر شما را ظفر

ص: 297

بود با من این روا نداشتید که من با شما روا دارم و هم اکنون نخواهم این سخن در میان عرب پراکنده شود و شما را ملالتی و ملامتی عاید گردد ، و اگر گویند: من بر آن همداستان نیستم ، اکنون برخیزید و این مال که از مردم شما بجای مانده بر گیرید و بسلامت باز شوید و این سخن کس را مگوئید که من نیز نخواهم گفت پس ایشان شکر احسان هلقام بگذاشتند و برفتند و هلقام بمیان قبیله خویش باز شد و سکون اختیار کرد. اما از پس عنتره اسلام در نیافت و از دنیا بیرون شد، و عامر بن طفیل اسلام دریافت و ایمان نیاورد و عياس مسلمان شد و خبر او و قصه علقام را در اسلام انشاء الله تعالی در کتاب ثانی در جای خود مسطور خواهد داشت.

بن معيص (1) بن عامر بن لؤي بن غالب بن فهر است و مادر فاطمه هاله نام داشت و او دختر عبد مناف بن الحارث بن عمرو بن منقذ بن عمرو بن معيص بن عامر بن لوی بن غالب بن فهر است و ماد رهاله قلابه (2) نام داشت و او دختر سعد بن سهم بن عمر و بن همیص (3) بن كعب بن لوی بن غالب بن فهر است و این خدیجه نخست بحباله نکاح عتیق بن عايده المخزومی بود و فرزندی از او آورد که جاریه نام داشت و از پس عتیق ، بحباله نكاح ابو هالة بن منذر الاسدی در آمد و از ابو هاله نیز فرزندی آورد که هند نام داشت و چون ابوهاله نیز نماند خدیجه را از مال خویشتن و میراث شوهران ثروتی عظیم بدست شد و آن را سرمایه ساخته بشرط مضاربه تجارت کرد تا از صنادید توانگران شد چندان که کارداران او هشتاد هزار شتر از بهر بازرگانی می داشتند و روز تا روز مال او برافزون می شد و نام او بلند می گشت و بر بام خانه او قبه از حریر سبز با طناب های ابریشم راست کرده بودند با تمثالی چند ، و این جلالت او را علامتی بود . در این وقت عقبة بن ابی معیط و صلت بن ابی شهاب که هر يك را چهار صد غلام و کنیز خدمتگذار بود و ابوجهل و ابو سفیان که در شمار صنادید قریش بودند و دیگر بزرگان از هر جانب خواستار شدند که خدیجه را بحباله نکاح خویش در آورند و او سر بکس در نمی آورد

در این وقت چنان افتاد که روزی خدیجه با جمعی از زنان در منظره (4) سرای خویش جای داشت و یکی از احبار (5) یهود نیز با او بود و این هنگام محمّد صلی الله علیه و آله از زیر منظره عبور داشت . مرد یهود با خدیجه عرض کرد که اگر توانی این جوان را بدین منظره دعوت فرمای. خدیجه بفرمود تا کنیزکی بنزد آن حضرت شتافت و خواستار شد تا جنابش بدانجا در آید. و آن حضرت اجابت مسئول او نموده در آمد و در انجمن ایشان بنشست . آن مرد یهود از پیغمبر صلی الله علیه و آله التماس نمود که کنف خویش را بگشای تا

ص: 299

من نظاره کنم. و ملتمس او مبذول افتاد ، چون بر مهر نبوت نگریست گفت: سوگند با خدای که این مهر پیغمبریست خدیجه فرمود: اگر عم او حاضر بودی تو نتوانستی بر بدن او نگران شدی زیراکه اعمام او جنابش را از احبار یهود بر حذر دارند . عرض کرد که هیچ کس را آن نیرو نیست که وی را آسیب رساند سوگند با کلیم خدای که او پیغمبر آخر الزمانست . و چون آن حضرت از منظره بزیر آمد مهرش در دل خدیجه جای کرد و بآن مرد گفت : توچه دانستی او پیغمبر است؟ گفت : از توراة مرا ملحوظ افتاده که او خاتم انبیاست و هنوز كودك باشد كه پدر و مادرش از جهان بیرون شوند و جد و عمش کفالت او کنند ، پس بسوی خدیجه اشارت کرد و گفت : او زنی از قریش بنکاح در آورد که بزرگ قبیله و سید عشیره باشد. این سخن را نگاه بدار و چون برخاست که بیرون شود با خدیجه گفت: نگران باش که محمد را از دست نگذاری که پیوستن با او کار دو جهان را راست کند. و این معنی در خاطر خدیجه راسخ گشت . و دیگر چنان افتاد که روزی از اعیاد ، خدیجه با گروهی از زنان قريش در مسجد الحرام حاضر بود و یکی از یهود برایشان گذشت و گفت : زود باشد که در میان شما پیغمبری مبعوث گردد و هر يك بتوانید او را بشوهر گیرید. آن نسوان همی سنگ پاره بدو افکندند أما خدیجه را این اندیشه در ضمیر سخت شد و روزی با ورقة (1) بن نوفل (2) بن اسد که پسر عمش بود گفت ! می خواهم شوهری کنم و این مردم که در طلب من تعب برند هيچ يك را پسنده ندارم و این ورقه از بزرگان قوم عیسی بود و از علوم نيك خبر داشت و از کتب آسمانی دانسته بود که پیغمبر زنی از قریش بسرای آرد که آن زن سیده قوم خویش بود و گمان داشت که آن زن خدیجه خواهد بود .

بالجمله در جواب خدیجه گفت: اگر خواهی تو را حدیثی عجب مشكوف دارم و مقداری آب حاضر کرده عزیمه بران بخواند و فرمود تا خدیجه بر آن آب غسل کرد و از انجیل و زبور چیزی بنوشت و گفت: این نگاشته را در زیر سر خویش بگذار و بخواب که شوهر خود را در خواب بخواهی دید . چون خدیجه چنان کرد در

ص: 300

خواب ديد كه مردی بنزديك او فراز شد با قامتی باندازه و چشمی سیاه و گشاده و ابروان نازك و لب های سرخ و گونه ای گلرنگ با ملاحت و صباحتی بنهایت و در میان دو کتف علامتی داشت و پاره ابری بر سر او سایه انداخته و بر اسبی از نور سوار بود که بر سر لجامی از زر و زینی با هر گونه جواهر مرصع داشت و آن اسب داروئی چون روی آدمیان و پاها برسان پای گاو بود ، بدان امتداد که نور بصر راست.

بالجمله: آن سوار از خانه ابوطالب همی آمد و خدیجه چون او را بدید در بر گرفت و در دامن نشانید ، پس از خواب انگیخته شد و آن شب را تا بامداد دیگر بخواب نتوانست شد و صبح گاه بنزد ورقه شتافته صورت خواب خویش باز گفت ، ورقه فرمود ای خدیجه ، اگر این خواب بر صدقست دستگاه خواهی بود و آن کس که در خواب دیده حامل تاج کرامت و شفیع روز قیامت و سید عرب و عجم باشد ، همانا او محمّد بن عبدالله بن عبدالمطلب است. چون خدیجه این بشنید آتش مهرش در خاطر زبانه زدن گرفت و آن گاه که انجمن از بیگانه پرداخته شد بنشست و در هوای آن حضرت بگریست

اما از آن سوی ابوطالب روزی با محمّد صلی الله علیه و اله گفت: من بدان اندیشه ام که زنی از بهر تو بسرای آورم و اينك مالی در دست ندارم و پیر شده ام ، همانا خدیجه دختر خویلد را با ما قرابت است و او را مالی فره (1) باشد و هر سال غلامان خود را ببازرگانی فرستد و تجارت بمضاربه کند اگر خواهی از بهر تو سرمایه ستانم تا بدان تجارت کنی و خدای ترا سود بخشد آن حضرت فرمود نیکو باشد. پس ابو طالب و عباس و دیگر براداران آهنگ خانه خدیجه کردند و خدیجه در هوای آن حضرت این شعر انشاد می کرد

اکنون آهنگ خانه خدیجه فرمای که می خواهد تو را بر مال خود امین آن حضرت راه پیش گرفت و نور آن حضرت بخانه خدیجه پیشی جست و خیمه او را روشن کرد، خدیجه گفت ای میسره چونست که اطراف خیمه را مدود نساخته که تابش آفتاب بدین قبه در آمده؟ میسره گفت: اينك قبه را ثلمه و روزنی نباشد و بیرون شده معلوم داشت که آن نور روشن از جبین رسول خدای صلی الله علیه و آله تافته است باز آمد و خدیجه را بشارت داد که این فروغ جبین محمّد است که این قبه را روشن کرده و اينك با عباس همی آید. پس اعمام پیغمبر صلی الله علیه و آله باستقبال بیرون شدند و آن حضرت را در آورده در صدر مجلس جای دادند و خدیجه طعام بفرستاد و خود از پس پرده آمد و گفت : اى سيد من كلبة تاريك مرا روشن ساختی و وحشت ها را بموانست بدل فرمودی آیا می خواهی امین من باشی بر اموال و بهر سوی که خواهی تجارت شوی؟ فرمود: بدان راضی شدم و خواهم بسوی شام سفر کنم ، فرمود: حکم تراست و از بهر تو در این سفر صد اوقیه (1) زر و صد سیم و دو شتر با حمل آن مقرر گردانیدم آیا راضی شدی؟ ابو طالب گفت : او راضی شد و ما راضی شدیم وای خدیجه تو محتاج چنین امینی باشی که تمامت عرب بر امانت و صیانت و تقوی و دیانت او معتقدند.

خدیجه گفت: ای سید من آیا توانی حمل بر شتر بست ؟ پیغمبر صلی الله علیه و اله فرمود : توانم.

خدیجه با میسره فرمود: شتری حاضر کن تا امتحان کنم. میسره برفت و شتری درشت اندام در آورد که هیچ راعی را نرم کردن آن ممکن نبود . عباس گفت : ای میسره ، شتری ازین نرم تر نیافتی که محمد را با آن ممتحن داری؟ پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: او را بگذار . و چون شتر پیش شد زانو زد و روی خود را بر پای آن حضرت نهاد ، و چون پیغمبر صلی الله علیه و آله دست بر پشت او سود بزبان فصیح گفت : کیست مانند من که سید پیغمبران دست بر پشت من کشید؟ آن زنان که نزديك خدیجه بودند گفتند : این نباشد مگر سحری بزرگ که از این یتیم صادر شد. فرمود: این سحر نباشد ، بلکه این آیات و کرامات

ص: 302

است و این شعرها بگفت:

انْظُرِ الَىَّ جِسْمِى النحيل (1) وَ كَيْفَ قَدْ *** أَجْرَيْتُ مِنْ دَمْعِ الْعُيُونِ عُيُوناً

أَسْهَرْتُ (2) عَيْنِى فِى هَوَاكَ (3) صُبَابَةُ (4) *** وَ مُلِئَتْ قَلْبِى لَوْعَةَ (5) وَ جنونا

آن گاه ناقه صهبای (6) خویش را از بهر سواری آن حضرت بدو فرستاد و میسره و ناصح دو غلام خود را ملازم رکابش ساخت و بروايتي خزيمة بن حكيم را که هم از خویشانش بود با آن حضرت همراه کرد و با ایشان گفت : دانسته باشید که من این مرد را که بر مال خود امین کردم ، پادشاه قریش و سید اهل حرم است و دست هیچ کس بر زبر دست او نیست و او هر چه در مال من کند روا باشد و شما را نرسد که با او سخن گوئید و پاس عظمت او را بدارید و آواز خود را بر آواز او بلند تر مکنید . میسره گفت :با خدای سوگند که سال هاست مهر او در ضمیر من جای دارد و اکنون که تو او را دوست داری آن مهر مضاعف شد.

بالجمله: رسول خدای خدیجه را وداع گفت و برناقه صهبا بر نشست و ناصح و میسره در رکابش بدویدند و خدیجه این شعرها بگفت :

در این وقت مردم مکه در ابطح انجمن بودند که آن حضرت را وداع گویند.

چون پیغمبر با بطح رسید ، مانند آفتاب تابناك همي نمود دوستان از دیدار او شاد شدند و دشمنان را آتش حسد در سینه افتاد در این وقت عباس این شعر بگفت :

داشتند و او را تحسین کردند

پس بنی مخزوم گفتند : ما ابو جهل را قاید خویش دانیم و بنو عدی مطعم را اختیار کردند و بنو النضر نضر بن حارث را برگزیدند و بنی زهره اجنحة بن جلاح را امیر دانستند و بنی لوی گفتند : ما ابو سفیان را رئیس خود شماریم و میره گفت : ما جز محمد بن عبدالله را مقدم نداریم و بنی هاشم نیز بر این شدند ، ابوجهل چون این بشنید تیغ بر کشید و گفت : شما محمد را بر خود مقدم بدارید من این تیغ بر شکم خودنهم و چنان فشار کنم که از پشتم سر بدر کند، حمزه علیه السلام شمشیر بر آورد و گفت : ای زشت کردار ناكس تو ما را از کشتن خود بیم دهی سوگند با خدای که نمی خواهم جز آن که خدای دست ها و پاهای تو را قطع کند و دیدگانت را کور نماید . رسول خداى فرمود :

﴿أَغِمْدٍ سَيْفِكَ يَا عَمَاهُ وَ لَا تَسْتَفْتِحُوا سَفَرِكُمْ بِالشَّرِّ دَعَوْهُمْ يَسِيرُونَ أَوَّلِ النَّهَارِ وَ نَحْنُ نَسِيرُ آخِرِهِ فَانِ التَّقْدِيمِ لِقُرَيْشٍ﴾. یعنی ای عم تیغ خود را در غلاف کن و استفاح سفر بشر و خلاف مفرمای بگذار تا ایشان اول روز کوچ دهند و آخر روز ما خواهیم شد در هر حال تقدم قریش راست . پس ابوجهل با مردم خود از بنی هاشم بر یک سوی شد و این شعرها بخواند.

داشتند و او را تحسین کردند.

پس بنی مخزوم گفتند: ما ابو جهل را قاید خویش دانیم و بنو عدی مطعم را اختیار کردند و بنو النضر نضر بن حارث را بر گزیدند و بنی زهره اجنحة بن جلاح را امیر دانستند و بنی لوی گفتند : ما ابو سفیان را رئیس خود شماریم و میره گفت : ما جز محمد بن عبد الله را مقدم نداریم و بنی هاشم نیز بر این شدند ، ابوجهل چون این بشنید تیغ بر کشید و گفت : شما محمد را بر خود مقدم بدارید من این تیغ بر شکم خود نهم و چنان فشار کنم که از پشتم سر بدر کند ، حمزه علیه السلام شمشیر بر آورد و گفت : ای زشت کردار ناکس تو ما را از کشتن خود بیم دهی سوگند با خدای که نمی خواهم جز آن که خدای دست ها و پاهای تو را قطع کند و دیدگانت را کور نماید . رسول خداى فرمود :

﴿أَغِمْدٍ سَيْفِكَ يَا عَمَاهُ وَ لَا تَسْتَفْتِحُوا سَفَرِكُمْ بِالشَّرِّ دَعَوْهُمْ يَسِيرُونَ أَوَّلِ النَّهَارِ وَ نَحْنُ نَسِيرُ آخِرِهِ فَانِ التَّقْدِيمِ لِقُرَيْشٍ﴾. یعنی ای عم تیغ خود را در غلاف کن و استفاح سفر بشر و خلاف مفرمای بگذار تا ایشان اول روز کوچ دهند. و آخر روز ما خواهیم شد در هر حال تقدم قریش راست . پس ابوجهل با مردم خود از بنی هاشم بر یک سوی شد و این شعرها بخواند

اَلا اَيُّها الوَغِدُ (1) اَلّذى رامَ ثلَبنا (2) ***أتثلب قَرْناً فِى الرِّجَالِ كَرِيمُ

وَ لَوْ لا رِجالُ قَدْ عَرَفْنَا مَحَلِّهِمْ *** وَ هُمْ عِنْدَ نافى مَحدَب ٍ(3) و مُقيمٌ

لَدارَت سُيُوفُ يُفلِقُ (4) الهام (5) حدّها (6) *** بِاَيدى رِجالٍ كَاللّيُوُثِ تُقيمٌ .

بالجمله : چون کاروان بدین گونه کوچ دادند و چند منزل به پیمودند بوادی الامواه رسیده فرود شدند، ناگاه رسول خدای صلی الله علیه و آله سحابی متراکم یافت فرمود . من بدین قوم از جنبش سیل بیم دارم ، صواب آنست که ازین وادی بدامن کوه کوچ دهیم.

عباس عرض کرد که فرمان تراست ، پس آن حضرت حکم داد تا در میان کاروانیان ندا در دادند که اموال و اثقال خود را بدامن کوه حمل کنید مردمان همه اطاعت کردند جز يك تن از بنی جمح (7) که مصعب (8) نام داشت او بدین حکومت سر در نیاورد و گفت : ای گروه ، دل های شما سخت ضعیف است که از آن چه هنوز اثری نیست بهراسید این سخن بر زبان داشت که بارانی بشدت باریدن گرفت و سیلی عظیم جنبش کرد و او را با آن مال فراوان که داشت از بیش کرد و نابود ساخت . مردمان از اخبار جنابش باخبار غیب شگفتی گرفتند و این ندانستند که ابر ، بی مشیت او بر نخیزد و باران بی اراده او نبارد اگرچه من با شعار خویش استشهاد نکنم این چند شعر خواهم نگاشت .

تو شدى هم خريف (1) و هم نو روز *** روى و موى تو كرد اين شب و روز

نور و ظلمت وظيفه خوار تو است *** كفر و دين نيز نور و نار تو است

دين از آن روى همچو ماه كنى *** كفر از آن گيسوى سياه كنى

گر تو اين زلف و چهره برتابى *** نيست نه زنگى و نه سقلابى (2)

جهل از تو حظيره (3) ساخت عدم *** علم در عالم از تو گشت علم

مع القصه : مصعب با تمامت اموال و اثقال تباه گشت و مردمان در دامان جبل چهار روز ببودند و آن سیل هر روز بر زیادت بود میسره عرض کرد که این سیل تا یک ماه نشود از این آب عبور ممکن نگردد و در این دامن جبل از این بیشتر سکون بصواب نباشد، اگر فرمائی بسوی مکه مراجعت کنیم؟ او را پاسخ نگفت و بخفت و در خواب دید که ملکی با او گفت : ای محمد ، محزون مباش و فرما از بامداد بفرمای تا قوم حمل خود برگیرند و در کنار وادی بایست تا مرغی سفید بادید آید و با بال خود خطی بر آب رسم کند . پس بر اثر بال او روان شود بگو بسم الله و بالله و مردمان خود را بفرمای تا این کلمه بگویند و بآب در آیند.

صبحگاه که پیغمبر صلى الله عليه و سلم از خواب بر انگیخته شد بفرمود تا حمل بر شتران بستند و با مردمان بکنار وادی آمده بایستاد ، ناگاه مرغ سفیدی از فراز کوه بزیر آمد و با پرخود خطی سفید بر آب رسم کرد چنان که آن نشان بر آب بپائید و آن حضرت فرمود ، بسم الله و بالله و در آب در آمد و مردمان همه این نام بگفتند و در آمدند و تمامت مردم بسلامت از آب بدر شدند جز دو تن یکی از قبیله بنی جمح که بسم اللات و العزی گفت : و غرقه گشت و اموالش بهدر شد و آن دیگر از بنی عدی بود چون روزگار یار خویش بدید بسم الله گفت . و برست قوم گفتند: یار تو را چه پیش آمد گفت: او زبان بگردانید و آن کلمه که محمد فرمود دیگرگون کرد غرقه گشت .

ص: 310

ابو جهل چون این بدید گفت .. ما هذ الاسحر عظیم ، مردمان گفتند : ای هشام، این سحر نيست والله ما أظلت الخضراء (1) و لا اقلت (2) الغبراء افضل من محمد صلی الله علیه و آله و جسد ابوجهل زيادت شد و از آن جا با قوم خویش کوچ داده بر سر چاهی فرود شدند .

در این وقت ابوجهل با مردم خود گفت: اگر محمّد از این سفر بسلامت باز شود بر ما فزونی خواهد جست و مرا طاقت این حمل نباشد، اکنون مشک های خود را از این چاه پر آب کنید و پنهان بدارید تا چاه را با خاک انباشته کنیم از بهر آن که چون بنی هاشم در رسند آب نباشد از تشنگی بهلاکت شوند و سینه من از غم محمد بیاساید پس مشک های خود را پر آب کردند دند و چاه را بین باشتند و برفتند و ابوجهل غلام خود را مشکی از آب داد و گفت : در پس این جبل پنهان باش تا محمّد و اصحابش در رسند و از تشنگی بهلاکت شوند، چون این مژده با من آری ترا آزاد کنم و مال فراوان عطا دهم.

بالجمله آن غلام خویشتن را مخفی بداشت تا پیغمبر و کسانش برسیدند و آن چاه را انباشته یافتند رسول خدای دست برداشت و خدای را بخواند نا گاه از زیر قدم های مبارکش چشمۀ خوشگوار بجوشید و روان شد؛ پس مرد مان سیر آب شدند و مشک ها بر آب کردند و بر گذشتند .

غلام ابوجهل شتاب کرد و از ایشان سبقت جست ابوجهل. چون او را بدید گفت : هان ای غلام ، بازگوی که آن جماعت چگونه هلاک شدند ؟ آن غلام صورت حال را مکشوف داشت و گفت : سوگند با خدا که هر کس با محمّد خصمی کند رستگار نشود ابوجهل خشم کرد و او را سقط گفت و از آن جا راه سپر شده باراضی شام در آمدند و بکنار آن وادی رسیدند که دنپان (3) نام داشت، ناگاه از درختان آن وادی اژدهائی عظیم سر بدر کرد که در ازای نخلی داشت و بانگی بیمناک بر آورد و از چشمش همی آتش بجست آن شتر که ابوجهل بر آن سوار بود چون این بدید برمید و او را از

ص: 311

پشت بر زمین کوفت چنان که استخوان پهلویش بشکست و مدهوش باز افتاد. مردم وی از آن جا باز شدند و او را باز آوردند چون بخویش آمد گفت: این راز را مستور بدارید باشد که چون محمد بدین جا رسد آسیبی بیند. پس ببودند تا محمد برسید ، آن حضرت فرمود: ای پسر ،هشام این نه جای فرود شدن است از بهرچه باز ایستا دید ابوجهل گفت: ای ،محمد تو سید عربی و من شرم دارم که از تو سبقت جویم ازین پس از قفای تو خواهم تاخت عباس شاد شد و خواست راه برگیرد آن حضرت فرمود: ای عم باش که او مکری اندیشیده است و خود از پیش روی کاروان راه سیر گشت و چون بدان بیشه رسید و اژدها پدید گشت ناقۀ آن حضرت خواست بر مد بابک بر او زد که بيم مکن همانا خاتم پیغمبران بر پشت تست.

و آن گاه با اژدها خطاب کرد که از راه بگرد و مردم را زیان مکن. در این وقت اژدها بسخن در آمد و گفت : السلام عليك يا محمّد السلام عليك يا احمد . آن حضرت فرمود : السلام على من اتبع الهدى پس گفت: اى محمّد، من از جانوران زمین نیستم بلکه یکی از پادشاهان جن باشم ونام من هام بن الهيم است و بر دست پدرت خلیل ایمان آوردم و خواستار شفاعت شدم فرمود : شفاعت خاص یکی از فرزندان من است که او را محمّد گویند و مرا خبر داد که در این جا ادراك خدمت تو خواهم کرد و بسی انتظار بردم تا عیسی را دریافتم، هم در آن شب که بآسمان همی رفت و حواریون را اندرز همی کرد که متابعت تو کنند و شریعت تو گیرند، اينك بدان چه می جستم فایز شدم و خواستارم که مرا از شفاعت بی بهره نسازی.

رسول خدای فرمود: چنین باشد ، اکنون از این کار و انیان کناره باش تا مردم ما بی آسیب .بگذرند. پس اژدها روی بنهفت و مردمان شاد شدند و عباس این شعر ها بگفت :

واشرح لهم ما عاينت عيناك من *** فضل لاحمد والسحاب الاركم (1)

قل وأت بالآيات في السيل الذي *** ملاء النجاج (2) بسله المتراكم

نجا الذى لم يخط (3) قول محمد *** و هو الذى أخطا بوسط جهنم

والبترلما ان اضر نبا الظما (4) *** فدعى الحبيب الى الاله المنعم

فاضت (5) عيونا ثم سالت انهراً *** و غداً الحسود بحسرة و تغمعم (6)

و الهام ابن الهيم لما ان رأى *** خير البريّة جاء ، كالمستسلم

ناداه احمد فاستجاب ملبياً *** و شكا المحبة كالحبيب المغرم (7)

من عهد ابراهيم ظل مكانه *** يرجو الشفاعة خوف جسر جهنم

من ذايقايس احمداً في الفضل من *** كل البرية من فصيح واعجم

و به توسل في الخطيئة آدم *** فليعلم الاخبار من لم يعلم

چون عباس از این شعر بپرداخت زبیر ساز سخن کرد و این کلمات بفرمود :

وَ الْبِئْرُ فَاضَتْ بِالْمِيَاهِ وَ أَقْبَلَتْ *** تَجْرِى عَلَى الاراض أَشْبَاهِ النَّهَرِ

وَ الْهَامِ فِيهِ عِبَارَةُ وَ دَلَالَةً *** لِذَوِى الْعُقُولِ ذَوِى البصاير وَ الْفِكْرُ

كَادَ الْحَسُودُ يَذُوبُ مِمَّا عَايَنْتَ *** عَيْنَاهُ مِنْ فَضْلُ لَا حَمِدَ قَدْ ظَهْرُ

يَا لِلرِّجَالِ الَّا انْظُرُوا أَنْوَارِهِ *** تَعْلُو عَلى نُورٍ الغزالة (1) و القَمَرِ

اللَّهُ فَضْلَ احْمَدَا وَ اخْتَارَهُ *** وَ لَقَدْ أَذَلَّ عَدُوِّهِ ثُمَّ احْتَقَرَ

چون زبیر این گفته بکران آورد حمزه رضی الله عنه آغاز این مقالت نمود:

اين جا نخلستانى برآورم و از ثمر آن بهره گيرم ، و پس از آن جا كوچ دادند و چون لختى راه پيمودند ، آن حضرت با عباس فرمود : هم اكنون بازشو و از آن نخلستان كه من كردم مقدارى رطب به سوى ما حمل كن .

عباس باز شد و در آن جا نخلستانى انبوه يافت كه از خرما گران بار بود ، پس يك شتر از آن خرما حمل كرده به ميان كاروانيان آورد و مردمان بخوردند و خداى را شكر گرفتند ، اما ابو جهل همى ندا در داد كه از اين خرما كه اين جادوگر كرده است مخوريد .

مع القصه از آن جا نيز راه سپر شدند تا عقبه ايله (1) نمودار شد و در آن جا ديرى بود كه چند راهب اقامت داشت و سيّد ايشان فليق بن يونان بن عبد الصّليب ناميده می شد و كنيت او ابو خبير بود و او خبر پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله را از انجيل دانسته بود و چون به قصّه آن حضرت مى رسيد می گريست و می گفت : اى فرزندان ، چه وقت باشد كه مرا بشارت دهيد به آمدن بشير و نذير ؟ ﴿الَّذِى يَبْعَثَهُ اللَّهُ مِنْ تِهَامَةَ متوجّا بِتَاجِ الْكَرَامَةِ تُظِلُّهُ الْغَمَامَةُ يَشْفَعُ فِى الْعُصَاةَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾ رهبانان با او گفتند : چندين گريستن از بهر چيست ؟ مگر ظهور او نزديك باشد ؟ فرمود : سوگند با خداى كه او در كعبه ظاهر شده است و زود باشد كه مرا از رسيدن او بدين اراضى بشارت دهيد ، و همى به ياد آن حضرت بگريست تا بينائيش اندك شد .

ناگاه روزى رهبانان كاروانى را از دور بديدند كه در پيش روى ايشان كسى باشد كه ابرش بر سر سايه افكنده و از جبينش نور نبوّت چنان ساطع است كه ديده را در مىربايد ، فرياد برداشتند كه : اى پدر عقلانى ، اينك كاروانى از طرف حجاز باديد آمد ، فليق فرمود : بسيار كاروان از حجاز بر ما گذشت و آن كس كه من جستم نيافتم .گفتند : اينك نورى از اين كاروان بر فلك همى تابد ، فليق را دل بجنبيد و دانست كه روز وصال پيش آمد ، پس دست برداشت و گفت : اى خداوند به جاه و منزلت آن محبوب كه انديشه ام به سوى او پيوسته در زيادت باشد ، بينائى مرا به سوى من بازده تا او را ديدار كنم . هنوز اين سخن به پاى نبرده بود كه چشمش روشنائى يافت ، پس با رهبانان خطاب كرد كه : منزلت او را نزد خداى دانستيد و اين شعر بگفت :

ص: 315

يَا ضَيْعَةً الْعُمُرِ لَا وَصَلَ ألوذ بِهِ *** مِنْ قُرْبِكُمْ لَا وَ لَا وَعَدَ اُرجِيَّهِ (1)

پس روى بدان گروه كرد و گفت : اى بزرگان قريش ، آيا از شما كسى به جاى مانده باشد ؟ ابو جهل گفت : بلى جوانى خردسال كه روز روزمزد زنى است و از بهر او به تجارت آمده به جاى است ، هنوز اين سخن به پاى نبرده بود كه حمزه بجست و مشتى چنانش بر دهان كوفت كه به پشت افتاد و فرمود : چرا نگوئى بشير و نذير و سراج و منير و او را نگذاشتيم بر سر متاع خود جز از در امانت و ديانت او و نيكوتر از ما همه او باشد ، و به سوى راهب نگريست و فرمود : آن كتاب كه در دست دارى مرا ده و بگو چه خبر در آن است تا من اين گره برگشايم ؟ راهب گفت : اى سيّد من اين سفرى است (2) كه صفت پيغمبر آخر زمان كرده اند و من او را همى طلب كنم . عباس گفت : اى راهب اگر او را ديدار كنى توانى شناخت ؟گفت : توانم ، پس عباس او را برداشته نزديك پيغمبر آورد و راهب سلام داد ، آن حضرت فرمود عليك السّلام اى فليق بن يونان بن عبد الصّليب . راهب گفت : نام من و پدر و جدّ مرا چه دانستى ؟ فرمود : آن كس مرا خبر داد كه هم تو را به بعثت من خبر كرده است ، پس راهب سر بر قدم آن حضرت نهاد و گفت : اى سيد بشر خواستارم كه به وليمهء من حاضر شوى و كرامت من بر زيادت كنى .

رسول خداى فرمود : اين گروه متاع خويش به من سپرده اند و حراست مراست .عرض كرد كه : من ضامنم اگر عقالى ناپديد شود شترى در عوض دهم . پس آن حضرت به اتّفاق راهب روان شد و آن دير را دو در بود . يكى سخت پست و در برابر آن صورى چند كرده بودند از بهر آنكه چون كسى از آن در به درون شود ناگزير خميده رود و عظمت آن صور را بضرورت بدارد . و راهب رسول خداى را از بهر امتحان از آن درخواست بردن و خود پشت خم آورده به درون رفت ، اما چون آن حضرت برسيد طاق آن درگاه بلند شد چندان كه به استقامت قامت و پشت راست در رفت و مردم انجمن برخاسته او را بر صدر جاى كردند ، و فليق و ديگر رهبانان در حضرت او بايستادند و ميوه هاى گوناگون بنهادند .

در اين وقت راهب سر برداشت و گفت : پروردگارا مرا آرزو است كه خاتم نبوّت

ص: 317

را نظاره كنم و دعايش به اجابت مقرون شده جبرئيل عليه السّلام درآمد و جامه از كتف آن حضرت دور كرد تا مهر نبوّت ظاهر گشت و نورى از آن ساطع شد كه خانه روشن گشت و راهب از دهشت به سجده در رفت ، و چون سر برداشت عرض كرد كه : تو آنى كه من مى جستم .

بالجمله قوم چون از كار اكل و شرب پرداختند راهب را وداع گفته به مساكن خويش شدند و ابو جهل سخت زبون و ذليل بود ، اما رسول اللّه با ميسره در نزد راهب بماند ، و چون فليق مجلس را از بيگانه پرداخته يافت ، عرض كرد : اى سيّد من بشارت باد تو را كه خداى گردن سركشان عرب را براى تو ذليل خواهد كرد و ممالك را در تحت فرمان تو خواهد داشت و بر تو قرآن خواهد آمد ، تو سيّد انام باشى و دين تو اسلام باشد ، همانان بتان را بشكنى و آتشكده ها را بنشانى و چليپا (1) را بر هم زنى و اديان باطله را نابود سازى ، و نام تو تا آخر زمان باقى ماند ، اى سيّد من خواستارم كه در زمان خود از رهبانان جزيت ستانى و ايشان را امان دهى .

آن گاه روى با ميسره كرد و گفت : خاتون خود را از من سلام برسان و بشارت ده كه به سيّد انام ظفر يافتى و خداى نسل اين پيغمبر را از فرزندان تو خواهد گذاشت و نام تو تا آخر زمان بخواهد ماند و بسا كس كه بر تو حسد خواهد برد و دانسته باش كه آن كس كه محمّد را به رسالت استوار ندارد بهشت خداى را نخواهد ديد ، چه او افضل پيغمبران است ، هان اى ميسره ، بترس بر محمد در شام كه يهود دشمنان ويند . اين بگفت و رسول خداى را وداع كرد .پس پيغمبر به ميان كاروان آمد و از آن جا بسوى شام حمل بربستند و برنشستند ، و چون به شام درآمدند مردم آن بلده انبوه شده به نزد قريش آمدند و متاع ايشان را به بهاى گران بخريدند و برفتند ، و رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله وسلم در آن روز چيزى نفروخت و ابو جهل شاد شد و گفت : هرگز خديجه از اين شوم تر تاجرى بجانبى گسيل نكرد و همانا متاعها فروخته شد و آن وى همچنان برجاست .

بالجمله: آن روز بگذشت و روز ديگر آن مردم عرب كه در نواحى شام سكون

ص: 318

وَ الْبِئْرُ فَاضَتْ بِالْمِيَاهِ وَ أَقْبَلَتْ *** تَجْرِى عَلَى الاراض أَشْبَاهِ النَّهَرِ

وَ الْهَامِ فِيهِ عِبَارَةُ وَ دَلَالَةً *** لِذَوِى الْعُقُولِ ذَوِى البصاير وَ الْفِكْرُ

كَادَ الْحَسُودُ يَذُوبُ مِمَّا عَايَنْتَ *** عَيْنَاهُ مِنْ فَضْلُ لَا حَمِدَ قَدْ ظَهْرُ

يَا لِلرِّجَالِ الَّا انْظُرُوا أَنْوَارِهِ */** تَعْلُو عَلى نُورٍ الغزالة (1) و القَمَرِ

اللَّهُ فَضْلَ احْمَدَا وَ اخْتَارَهُ *** وَ لَقَدْ أَذَلَّ عَدُوِّهِ ثُمَّ احْتَقَرَ

چون زبیر این گفته بکران آورد حمزه رضی الله عنه آغاز این مقالت نمود:

گروهی از آن جماعت سلاح جنگ بریختند و نزدیک شده گفتند: ای مردم عرب! این کس را که شما در حمایت او ما را نابود کنید، چون ظاهر شود اول دیار شما را خراب کند و مردان را بکشد و بتان شما را بشکند. هم اکنون ما را با او بگذارید تا شرّ او را از شما و از خویشتن بگردانیم. حمزه دیگر باره بدیشان حمله برد و گفت: محمّد صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ چراغ تاریکی های ما است. آن جماعت ناچار روی برتافتند و مردم قریش غنیمت فراوان از ایشان به دست کرده راه مکه پیش گرفتند، و چون چند منزل پیمودند، مَیْسَره با مردمان گفت: شما بسیار سفر کردید و هرگز این سود و غنیمت برای شما حاصل نشد و این همه از برکت محمّد صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ است و او در میان شما اندک مال باشد. روا است اگر هر یک چیزی به رسم هدیه به نزدیک آن حضرت بگذارید. همه گفتند: نیکو گفتی. پس هر کس چیزی بنهاد تا آن متاعی فراوان شد و آن جمله را به رسم هدیه به نزدیک پیغمبر صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ آوردند. آن حضرت در رد و قبول هیچ سخن نکرد و مَیْسَره آن را برگرفت.

مع القصه همه جا طیّ مسافت کرده به جُحْفَه الوداع فرود شدند و هر کس مبشّری به خانۀ خود گسیل می ساخت تا مژدۀ ورود او برساند. مَیْسَره نزد آن حضرت آمد و عرض کرد که: نیکو آن است که خود بشارت به خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ بری و سود این سفر را بازنمایی.

پس پیغمبر صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ راه مکه پیش گرفت و زمین در زیر قدم ناقۀ او در نور دیده شد و در زمان به کوهستان مکه رسید و خواب بر جنابش مستولی گشت. در این وقت خدای با جبرئیل وحی کرد که: برو به جنات عدن و آن قبّه را که دو هزار سال پیش از آفرینش آدم عَلَیْهِ السَّلاَمُ از بهر محمّد صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کرده ام برگیر و فرود شده بر سر آن حضرت به پای کن. و آن قبّه از یاقوت سرخ بود و علاقه ها (1) از مروارید سفید داشت و از بیرون درونش دیده شدی و از درون بیرونش را با دید (2) بودی و عمودها از زر داشت که با مروارید و یاقوت و زبرجد مرصّع بود.

بالجمله : چون جبرئیل علیه السلام آن قبه را برگرفت ، حوران بهشت شادان سراز قصرها بدر کردند و گفتند : حمد خداوند بخشنده را همانا بعثت صاحب این قبه نزديك

ص: 320

شده است و نسیم رحمت بوزید و درهای بهشت به صریر (1) آمد. و جبرئیل آن قبه را فرود آورد بر فراز سر آن حضرت به پای کرد و فرشتگان ارکان آن قبّه را گرفتند بانگ به تسبیح و تقدیس برداشتند و جبرئیل عَلَیْهِ السَّلاَمُ سه علم از پیش روی آن حضرت برگشود و کوه های مکه شاد شدند و ببالیدند و فرشتگان و مرغان و درختان بانگ برداشتند و گفتند: لا اِله اِلّا اللّهُ، محمّد رَسُولُ اللّه . گوارا باد تُو را ای بنده! چه بسیار گرامی بوده ای نزد پروردگار خود. و این هنگام خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ با گروهی از زنان در منظرۀ خانۀ خویش جای داشت. ناگاه بر شعاب (2) مکّه نظر کرد و نوری درخشان از سوی مُعلّی (3) دید و چون نیک نگریست قبه ای دید که همی آید و گروهی بر گِردِ آن در هوا عبور می کنند و رایت ها از پیش آن قبه می رسد و کسی در میان قبه به خواب است و نور از وی به آسمان برمی شود. خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ را حال دگرگون شد. زنان گفتند: ای سیّدۀ عرب! تو را چه پیش آمد. گفت: نخست مرا آگهی دهید که بیدارم یا به خواب اندرم؟ گفتند: همانا بیداری. گفت: اکنون به سوی معلّی نظاره کنید تا چه می بینید؟ گفتند: نوری می نگریم که بر آسمان برمی شود. فرمود آن قبه و دیگر چیزها را دیدار کرده اید؟ گفتند: ندیده ایم. فرمود: در میان قبه سبزی سواری از آفتاب درخشنده تر می بینم و آن قبه بر سر ناقۀ رهواری است. گمان من آن است که آن ناقه صهبای من است و آن سوار محمّد صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ باشد. گفتند: آن چه تو می گویی پادشاهان روم و عجم را به دست نشود، محمّد صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ را کجا فراهم شود؟ خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ فرمود: محمّد صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ از این بزرگ تر است، و هم چنان نظر بر راه می داشت تا آن حضرت از درگاه مُعلّی درآمد و فرشتگان با قبه بر آسمان شدند و رسول خدا صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ آهنگ خانۀ خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ کرد.

و چون به در خانه آمد. کنیزکان بشارت قدم مبارکش را به خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ بردند و خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ برهنه پای از غرفه به صحن خانه دوید و چون در را بگشودند، آن حضرت فرمود: السّلام علیکم یا اهل البیت. خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ گفت: گوارا باد تو را ای سلامتی روشنی چشم من. پیغمبر صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فرمود: بشارت باد تو را که مال تو به سلامت رسید. خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ گفت: سلامتی تو از بهر من بشارتی کافی است که تو در نزد من گرامی تری از دنیا و هر چه در او است و این شعر بگفت:

ص: 321

خدای صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سود آن سفر را با وی نمود و او از این بازرگانی سخت به عجب شد و پدر خود خُوَیْلِد را مژده فرستاد. آن گاه با مَیْسَره گفت: تُو را در این سفر از محمّد صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ چه مشاهده رفت؟ مَیْسَره عرض کرد که: کرامت آن حضرت از آن افزون است که مرا طاقت بازنمودن آن باشد و لختی از قصه های آن سفر بازگفت و پیام فلیق راهب را با خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ بگذاشت. خدیجه عَلَیْها السَّلاَمُ گفت: خاموش باش ای مَیْسَره که شوق مرا به سوی محمّد صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ زیادت کردی. آن گاه مَیْسَره و زن و فرزندش را آزاد ساخت و او را خلعت کرد و دو شتر و دویست درهم سیم عطا فرمود. آن گاه حکم داد تا از عاج و آبنوس کرسی نهادند و رسول خدای صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ را جای داد و دیگر باره از سفر آن حضرت و سود تجارت پرسش نمود، و گفت: دیدار تو بر من مبارک افتاد و این شعر را انشا کرد:

وَ علّمنى مِنْ طِيبِ حُسْنِ حَدِيثَهُ *** مُنَادَمَةُ يُسْتَنْطَقُ الصَّخْرَةِ الصما (1)

آن گاه گفت ای سید من: تراهر حاجت نزديك من باشد از من رواست بفرمای تا هیچ حاجت داری؟ آن حضرت از این سخن شرمگین شد و جبین مبارکش خون آلود

گشت.

پس خدیجه سخن بگردانید و گفت این مال که در نزد من داری چون اخذ فرمائی بچه کار خواهی داشت؟ فرمود عم من ابوطالب بر آن سر است که از بهر من از خویشان من زنی نکاح کند و نیز دو شتر از بهر کار سفر بدست کند خدیجه عرض کرد: آبا راضی نیستی من از بهر تو زنی خطبه کنم؟ آن حضرت فرمود راضی باشم، عرض کرد زنی از بهر تو میدانم از قوم تو که در جود وجودت و جمال وعفت و کمال و طهارت از جمله زنان مکه بهتر و برتر است و در نسب با تو نزديك باشد و در کارها با تو یاور گردد و از تو بقلیلی راضی شود اما او ر اد و عیب باشد، نخست آن که پیش از تو دو شوهر دیده است و دیگر آن که سالش از تو افزون باشد. رسول خدای ماه از اصغای این کلمات رخسار مبارکش در عرق رفت و هیچ سخن نفر مود . دیگر باره خدیجه آن سخنان را بگفت و عرض کرد ای سید من ، چرا پاسخ نگوئی ؟ سوگند باخدای که تو محبوب منی و من در هیچ کار مخالفت تو نکنم و این شعر بگفت آن گاه گفت : اى سيّد من ترا هر حاجت نزديك من باشد از من رواست بفرماى تا هيچ حاجت دارى ؟ آن حضرت از اين سخن شرمگين شد و جبين مباركش خون آلود گشت .

پس خديجه سخن بگردانيد و گفت : اين مال كه در نزد من دارى چون اخذ فرمائى بچه كار خواهى داشت ؟ فرمود : عمّ من ابو طالب بر آن سر است كه از بهر من هم از خويشان من زنى نكاح كند و نيز دو شتر از بهر كار سفر بدست كند . خديجه عرض كرد : آيا راضى نيستى من از بهر تو زنى خطبه كنم ؟ آن حضرت فرمود : راضى باشم . عرض كرد : زنى از بهر تو مىدانم از قوم تو كه در جود و جودت و جمال و عفت و كمال و طهارت از جمله زنان مكه بهتر و برتر است و در نسب با تو نزديك باشد و در كارها با تو ياور گردد و از تو به قليلى راضى شود ، اما او را دو عيب باشد ، نخست آنكه پيش از تو دو شوهر ديده است و ديگر آنكه سالش از تو افزون باشد .

رسول خداى صلّى اللّه عليه و آله وسلم از اصغاى اين كلمات رخسار مباركش در عرق رفت و هيچ سخن نفرمود . ديگر باره خديجه آن سخنان را بگفت و عرض كرد : اى سيّد من ، چرا پاسخ نگوئى ؟ سوگند با خداى كه تو محبوب منى و من در هيچ كار مخالفت تو نكنم و اين شعر بگفت :

مَا فِى مِنْ عُضْوٍ وَ لَا مَفْصِلُ *** الَّا وَ قَدْ رَكِبَ منه هواك

عذبتنى بالهجر بَعْدَ الْجَفَا *** يا سيّدى مَا ذَا جَزاءُ بِذَاكَ

فَاحْكُمْ بِمَا شِئْتَ وَ مَا ترتضى *** فالقلب لَا يُرْضِيهِ الَّا رِضَاك

آن حضرت در جواب فرمود اى دختر عم : ترا ثروت و مال فراوان است و من مردى فقير و بىسامانم ، مرا زنى بايد كه در بضاعت چون من باشد ، تو امروز ملكه باشى و ملوك را نشائى ، خديجه گفت : اين محمّد اگر مال تو اندك است مال من بسيار باشد ، و من كه جان از تو دريغ ندارم چگونه از بذل مال رنجه شوم ؟ اينك من و آن چه مراست در تحت حكومت توست و ترا به كعبه و صفا سوگند مىدهم كه ملتمس مرا پذيرفتار باش ، اين بگفت و اشكش بريخت و اين شعر بخواند :

است و اگر خديجه از او مال بخواهد سوار مى شوم و بر ملوك جهان درآمده هر چه او بخواهد فراهم مى كنم .

در اين وقت سخن بر آن نهادند كه صفيه دختر عبد المطّلب به خانهء خديجه شده حقيقت حال را مكشوف دارد ، پس صفيه به خانۀ خديجه درآمد و خديجه از قدم او شاد شد و او را سخت گرامى بداشت و فرمود : از بهر او خوردنى حاضر كنند .

صفيه گفت : اى خديجه من از بهر طعام نيامده ام . مى خواهم بدانم آن كلام كه شنيده ام از در صدق است يا بر كذب باشد ؟ خديجه گفت : آن چه شنيدى جز به راست مدان ، همانا من جلالت محمّد صلّى اللّه عليه و آله وسلم را دانسته ام و مزاوجت و مضاجعت او را غنيمتى بزرگ مىدانم و كابين را نيز بر مال خويشتن بسته ام .

صفيه از اين سخن شادان و خندان شد و گفت : اى خديجه سوگند با خداى كه در حب محمّد صلّى اللّه عليه و آله معذورى و تاكنون چشمى مانند نور محبوب تو نديده است و گوشى عذب تر از كلام او نشنيده اى و اين شعر بخواند :

چون خويلد ، بنى هاشم را نگريست برخاست و گفت : مرحبا و أهلاً و قدم ايشان را مبارك داشت . ابو طالب فرمود : اى خُويلَد ، ما از يك نژاديم و فرزندان يك پدريم ، اينك از بهر حاجتى به سوى تو آمده ايم و مىخواهيم در ميان زن و مردى زناشوئى افكنيم و پيوندى كنيم . خويلد گفت : آن زن كيست و آن مرد كدام است ؟ ابو طالب فرمود : آن مرد سيّد ما محمّد ، و آن زن دختر تو خديجه است . خويلد چون اين كلمات را اصغا فرمود رخسارش ديگرگونه شد و گفت : سوگند با خداى كه شما از صناديد عرب و بزرگان اهل زمانيد ، اما خديجه را در كار خويش عقل و كفايت از من بيش است و بسيار ديديم كه ملوك قصد او كردند و بىنيل مقصود بازشدند ، پس كار محمد چگونه شود كه مردى فقير و مسكين است ؟

حمزه چون اين بشنيد برخاست و گفت : لَا تُشَاكِلُ الْيَوْمَ بالامس وَ لَا تُشَاكِلُ الْقَمَرَ بِالشَّمْسِ (1) همانا مردى جاهل و گمراه بوده اى و عقل از تو بيگانه شده است ، مگر نمى دانى اگر محمّد قصد مال كند ما را به هرچه دست است از بهر اوست ؟ اين بگفت و برخاست و بنى هاشم از آنجا بيرون شده هر كس به سراى خويش شد . اما از آن سوى چون اين خبر به خديجه بردند ، سخت غمناك شد و فرمود : پسر عمّ من ورقة بن نوفل بن اسد را حاضر سازيد . برفتند و ورقه درآمد ، و خديجه را محزون يافت ، گفت : اى خديجه چون است كه غمگين باشى ؟ گفت : چگونه غمگين نباشم ، زيرا كه پرستارى و مونسى ندارم ؟ ! ورقه گفت : گمانم چنين است كه شوهرى خواهى كردن . گفت : چنين باشد . ورقه گفت : همانا ملوك جهان و صناديد عرب در طلب تو بس رنج و تعب بردند و تو سر به كس درنياوردى ، گفت : من بر آنم كه از مكه بيرون نشوم . ورقه گفت : هم در مكه شيبة بن ربيعه و عقبة بن ابى معيط و ابى جهل بن هشام و الصّلت بن ابى يهاب خواستار تو بودند . گفت : ايشان جز از در گمراهى نباشند ، اگر جز اين كس دانى بگوى ؟ گفت : شنيده ام محمّد بن عبد اللّه نيز خواهندهء توست .

خدیجه فرمود: ای پسرعم ، اگر در او هیچ عیبی دانی بگوی ؛ ورقه زمانی سر بزیر افکند ، پس سر برداشت و عرض کرد که عیب او را بگویم ، بگويم ﴿قَالَ : أَصْلِهِ أَصِيلٍ وَ فَرْعُهُ

ص: 327

طَوِيلٍ وَ طَرْفَهُ (1) كحيل (2) وَ خَلْقَهُ جَمِيلٍ وَ فَضْلِهِ عميم وَ جُودِهِ عَظِيمُ﴾ خديجه فرمود : همه از فضل او گفتى همچنان عيب أَو را نيز برّ شمار ، ﴿قَالَ : وَجْهَهُ اقمر (3) وَ جَبِينِهِ أَزْهَرُ (4) وَ طَرْفَهُ احور (5) وَ رِيحِهِ أَزْكَى مِنَ الْمِسْكِ الاذفر (6) وَ لَفْظُهُ أَحْلَى مِنَ السُّكَّرِ وَ اذا مَشَى كَأَنَّهُ الْبَدْرُ اذا بَدْرٍ (7) وَ الوَبلُ (8) اذا مطر . خديجه گفت : اى پسر عم از عيب او مرا آگاهى ده تو همه فضايل او گوئى . ﴿قَالَ : يَا خَدِيجَةُ مَخْلُوقٍ مِنَ الْحَسَنِ الشَّامِخِ وَ النَّسَبِ الْبَاذِخِ (9) وَ هُوَ أَحْسَنُ الْعَالِمِ سِيرَةً وَ أصفاهم سَرِيرَةً اذا مَشَى يَنْحَدِرُ (10) من صبب (11) شَعرِهِ كَالغَيهَبِ (12) وَ خَدَّهُ أَزْهَرُ مَنِ الْوَرْدِ (13) الاحمر وَ رِيحِهِ أَزْكَى مِنَ الْمِسْكِ الْأَذْفَرِ وَ لَفْظُهُ أَعْذَبُ (14) مِنَ الشَّهدِ وَ السُّكِرَ ﴾ خديجه گفت : چندان كه من از عيب جويم تو عرض هنر كنى ! ورقه گفت : اى خديجه ، من كيستم كه توانم فضايل او را برشمرد و مكارم او را بازنمود : و اين شعر بگفت :

خديجه فرمود : من ضامن شدم كه آن حضرت شفيع تو باشد.

پس ورقه بيرون شد و به سراى خويلد آمد و با او گفت : چه در حق خويشتن انديشيدى كه خود را به دست خويشتن به هلاكت افكندى ؟ خُوَيلِد گفت : چه كرده ام ؟ گفت : اينك دلهاى پسران عبد المطّلب را در كين خود چون ديگ جوشان ساخته ، و پسر برادر ايشان را خوار شمرده ، و رد سؤال ايشان كرده اى . خُوَيلِد گفت :اى پسر برادر جلالت قدر محمّد بر همه كس روشن باشد ، اما چه كنم كه اگر پذيرفتار اين سخن شوم بزرگان عرب را كه از اين آرزو بازداشته ام با من به كين شوند ؛ و ديگر آنكه خديجه با اين سخن همداستان نشود . ورقه گفت : مردم عرب بزرگوارى محمّد را دانسته اند و از اين در با تو سخن نتوانند كرد و خديجه نيز او را شناخته و دل در هواى او باخته برخيز و خاطر بنى هاشم را از كين بپرداز . لا سِيّما الاسَدُ الهَجُومُ (1) حَمْزَةَ الْقَضَاءِ الْمَحْتُومِ لَا يَصُدُّ (2) عَنْكَ صَادَ وَ لَا يَرُدُّهُ عَنْكَ رادّهم . اكنون بايد به خانهء بنى هاشم شد و از ايشان عذر خواست ، خويلد گفت : بيم دارم كه چون مرا ببينند در من آويزند و خونم بريزند .ورقه گفت : ضمانت اين كار بر من است . و خويلد را برداشته به در سراى عبد المطّلب آورد و گوش فرا داشتند ديدند اولاد عبد المطلب همه فراهم اند و حمزه با رسول خداى مىگويد : اى قرة العين ، سوگند با خداى كه اگر فرمائى هم تاكنون بروم و سر خويلد را بياورم ؟ خويلد گفت : مىشنوى ، ورقه فرمود تو بشنو .

پس خويلد گفت : مرا بگذار تا مراجعت كنم . ورقه گفت : بيم مكن كه اين جماعت آن مردم نيستند كه چون بديشان درآئى از خود دور كنند ، هم اكنون نگران باش كه من چه خواهم كرد . و در بكوفت . در اين وقت رسول خداى فرمود : اى اعمام ، اينك خويلد با برادرزاده اش ورقه به نزد شما مىرسند . حمزه برخاست و در بگشود و ايشان را در آورد هر دو تن ندا برداشتند و گفتند : نُعِّمْتُمْ صَبَاحاً وَ مَسَاءٍ وَ كُفِيتُمْ شَرِّ الْأَعْدَاءِ يَا أَوْلَادُ زَمْزَمَ وَ الصَّفَا . ابو طالب او را به خير جواب گفت ، اما حمزه فرمود : آن كس كه از قرابت ما دورى جويد ما او را به خير جواب نگوئيم . خويلد عرض كرد كه : شما خود آگاهيد كه خديجه

ص: 329

به حصافت عقل ممتاز است و من با ضمير او دانا نبودم ، اكنون كه دانستم كه دل او نيز به سوى شما است از در عذر آمدم و شايد (1) اگر از آن چه رفت سخن نگوييد و اين شعر بگفت :

عوّدونى الْوِصَالِ فالوصل عَذَّبَ (2) *** وَ ارْحَمُوا فالفراق وَ الْهَجْرِ صَعُبَ

زَعَمُوا حِينَ عَايَنُوا انَّ جرمى *** فَرَّطَ حُبُّ لَهُمْ وَ مَا ذَاكَ ذَنْبٍ

لَا وَ حَقِّ الْخُضُوعَ عِنْدَ التلافى *** مَا جَزّاً مَنْ يُحِبُّ الَّا يُحِبُّ

حمزه گفت : اى خويلد تو نزد ما گرامى باشى اما روا نباشد ، چون ما با تو نزديك شويم تو ما را دور بدارى . وَرَقه گفت : ما محمّد را سخت دوست مى داريم و با سخن شما همداستانيم ، اما نيكو آن است كه فردا در نزد بزرگان عرب اين خطبه شود تا حاضر و غايب بدانند .

حمزه فرمود : چنين باشد . پس ورقه گفت : خويلد را زبانى است كه عرب آن را ستوده ندارند من بر آنم كه او در كار خديجه مرا وكيل كند ، خويلد گفت : وكيل باشى ، ورقه گفت : اين سخن را در نزد كعبه اقرار كن آنجا كه صناديد عرب مجتمع باشند . پس جملگى برخاسته به در كعبه آمدند و بزرگان عرب مانند الصّلت بن ابى يهاب وليمة بن الحجاج و هشام بن المُغَيرة و ابو جهل بن هشام و عثمان بن مبارك العميدى و اسد بن غويلب (3) الدّارمى و عُقبَة بن ابى مُعَيط و اميّة بن خلف و ابو سفيان بن حرب در آنجا انجمن بودند . پس ورقه فرياد برداشت كه نعمتم صباحا يا سُكّانَ حَرِمَ اللّه ايشان گفتند : اهلا و سهلا يا اَبَا البَيان ، پس گفت : اى بزرگان قريش آيا خديجه را چگونه شناخته ايد ؟گفتند : در عرب و عجم نظير او نتوان يافت . گفت : رواست كه او بىشوهر زيستن كند ، گفتند : ملوك جهان در طلب او شدند و او خود مخطوبه كس نگشت . ورقه گفت : اينك او را با يكى از سادات قريش در زناشوئى رغبتى افتاده و خويلد مرا وكيل كرده كه او را مخطوبه كنم ، اينك اقرار خويلد را گوش كنيد و فردا در خانهء خديجه حاضر شويد .

ص: 330

مردمان گفتند : نيكوكارى باشد . و خُوَيلِد اقرار داد كه من كار خديجه را از خود برداشتم و بر ورقه گذاشتم . پس ورقه از آنجا بيرون شد و به سراى خديجه آمد و گفت : كار از دست خويلد بيرون شد ، اكنون خانهء خويش را آراسته كن كه فردا بزرگان عرب انجمن خواهند شد و من تو را به محمد خواهم داد .

خديجه شاد گشت و خلعتى كه پانصد دينار بها داشت ورقه را عطا كرد .ورقه گفت : من از اين جز شفاعت محمّد نخواهم و چشم بر اشياء اين جهانى ندارم .خديجه فرمود : نيز آن از بهر تو باشد . آنگاه حكم داد تا سراى را آراسته كردند و مائده آماده نمودند و از هر خوردنى و خورش ساز داد و هشتاد تن غلام و كنيزك از بهر خدمت مجلس برگماشت پس ورقه از آنجا به سراى ابو طالب آمد و صورت حال را بگفت . رسول خداى فرمود : ﴿لا أَنْسَى اللَّهُ لَكَ يَا وَرَقَهُ وَ جَزَاكَ فَوْقَ صُنْعِكَ (1) مَعَنَا ﴾ ابو طالب فرمود : دانستم كه كار برادرزادهء من به سامان شود . و با برادران به كار وليمه (2) زفاف پرداخت در اين وقت عرش و كرسى در اهتزاز آمد و فرشتگان سجدهء شكر گذاشتند و خداى جبرئيل را فرمود تا رايت حمد بر بام كعبه افراشته داشت و هر كوه در مكه سر بركشيد و زبان به تسبيح خداى برگشود و زمين بباليد ، و شرف مكه از عرش اعظم برگذشت و روز ديگر اكابر قريش در خانهء خديجه درآمدند و ابو جهل چون به مجلس در رفت قصد آن كرسى كرد كه از همه برتر بود . ميسره گفت : آن را بگذار و جاى خويشتن گير

در اين هنگام خبر رسيدن بنى هاشم برسيد و مردم انجمن از بهر پذيره بيرون شدند و اولاد عبد المطّلب را ديدند كه در اطراف آن حضرت همى عبور كنند و حمزه با شمشير كشيده از پيش روى ايشان همى آيد و گويد :

﴿يا أَهْلَ مَكَّةَ أَلْزَمُوا الادب وَ قلّلوا الْكَلَامِ وَ اَنهِضُوا عَلَى الاَقدامِ وَ دَعَوْا الْكِبْرِ فانّه قَدْ جاءَكُمْ صَاحِبِ الزَّمَانِ مُحَمَّدِ الْمُخْتَارِ مِنَ المَلِكُ الْجَبَّارُ المتوج (3) بالانوار صَاحِبُ الْهَيْبَةِ وَ الْوِقارَ﴾ پس آن حضرت چون آفتاب درخشان پديدار شد و دستارى (4) سياه بر سر داشت و پيرهنى از عبد المطّلب در بر ، و بردى از الياس عليه السّلام بر دوش افكنده و نعلين

ص: 331

عبد المطّلب در پاى ، و عصاى ابراهيم خليل بر كف ، و يك انگشترى از عقيق سرخ در انگشت داشت ، و اعمامش برگرد او بودند و مردمان از هر سوى به تماشاى جمال او مى تاختند بالجمله به مجلس درآمد و اكابر و اشراف جنبش كرده آن حضرت را بر بزرگتر كرسى جاى دادند اما ابو جهل تعظيم آن حضرت را از جاى جنبش نكرد و حمزه چون اين بديد مانند شير آشفته به دو دويد و كمرش را بگرفت و گفت : برخيز كه هرگز از مصايب به سلامت نباشى . ابو جهل در خشم شد و تيغ از ميان بركشيد و حمزه او را مجال نگذاشت و دستش بگرفت و چنان بفشرد كه خون از بن ناخنش روان گشت . بزرگان قريش پيش شدند و ملتمس گشته حمزه را بازآوردند و آن آتش فتنه را بنشاندند.

پس ابو طالب عليه السّلام آغاز خطبه كرد و فرمود : ﴿الْحَمْدُ لِرَبِّ هَذَا الْبَيْتِ، الَّذِي جَعَلَنَا مِنْ زَرْعِ إِبْرَاهِيمَ، وَ ذُرِّيَّةِ إِسْمَاعِيلَ وَ أَنْزَلَنَا حَرَماً آمِناً، وَ جَعَلَنَا الْحُكَّامَ عَلَى النَّاسِ، وَ بَارَكَ لَنَا فِي بَلَدِنَا الَّذِي نَحْنُ فِيهِ، ثُمَّ ابْنَ أَخِي هَذَا لَا يُوزَنُ بِرَجُلٍ مِنْ قُرَيْشٍ إِلَّا رُجِّحَ بِهِ وَ لَا يُقَاسُ بِهِ رَجُلٌ إِلَّا عَظُمَ عَنْهُ وَ لَا عِدْلَ لَهُ فِي الْخَلْقِ وَ إِنْ كَانَ مُقِلًّا (1) فِي الْمَالِ فَإِنَّ الْمَالَ رِفْدٌ (2) حامل (3) وَ ظِلٌّ زَائِلٌ وَ لَهُ فِي خَدِيجَةَ رَغْبَةٌ وَ لَهَا فِيهِ رَغْبَةٌ وَ قَدْ جِئْنَاكَ لِنَخْطُبَهَا إِلَيْكَ بِرِضَاهَا وَ أَمْرِهَا وَ الْمَهْرُ عَلَيَّ فِي مَالِيَ الَّذِي سَأَلْتُمُوهُ عَاجِلُهُ وَ آجِلُهُ وَ لَهُ وَ رَبِّ هَذَا الْبَيْتِ حَظٌّ عَظِيمٌ وَ دِينٌ شَائِعٌ وَ رَأْيٌ كَامِلٌ﴾ يعنى :حمد خداى را كه پروردگار خانۀ كعبه است و گردانيده است ما را از اولاد ابراهيم و ذرّيت اسماعيل و جاى داده است ما را در حرم امن و امان و گردانيده است ما را بر مردمان از حكم كنندگان و مبارك گردانيده از براى ما بلد ما را كه در آن قامت داريم ، پس بدانيد كه پسر برادرم محمّد بن عبد اللّه با هيچ يك از مردم قريش سنجيده نمى شود ، مگر آنكه فزونى دارد و با هيچ مردى قياس نمى شود جز اينكه از او بزرگتر است و او را در ميان مردم نظير نباشد و اگر مال او اندك است ، همانا مال رزقى است متغيّر ، و چون سايه اى است كه زود بگردد و او را با خديجه رغبت است ، و خديجه را نيز با او رغبت باشد ، و ما آمده ايم اى ورقه كه او را از تو خواستارى نمائيم و به رضا و خواهش او و هر مهر كه خواهيد از مال خود مى دهم