الذريعه، ج 8، ص 73.

ج 2، ص 445؛ سنن الدارمى، ج 1، ص 113؛ تفسير القرآن العظيم، ابن ابى حاتم رازى، ج 1، ص 83 و ج 2، ص 650 و ج 5، ص 1680؛ الجرح و التعديل، ج 5، ص 127؛ الثقات، ج 8، ص 335؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 4، ص 216-217؛ تهذيب الكمال، ج 14، ص 385-387؛ ميزان الاعتدال، ج 2، ص 404؛ تاريخ الاسلام، ج 12، ص 205-206؛ لسان الميزان، ج 7، ص 259؛ الوضاعون و احاديثهم، ص 209؛ الدر المنثور، ج 6، ص 424.

و او از شيخ مفيد، روايت كرده است.» ناصرالدين راشد بن ابراهيم بحرانى (م 605 ق.) و ابومنصور حسن بن معيه علوى حسنى و شاذان بن جبرئيل قمى از او روايت كرده اند.

منابع: معجم البلدان، ج 2، ص 621؛ فهرست منتجب الدين، ص 128، ش 276؛ امل الآمل، ج 2، ص 159؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 7، ص 68-69؛ خاتمه مستدرك الوسائل، ج 3، ص 27 و 47 و 377؛ مشايخ فقه و حديث در جماران و كلين و درشت، عزيزالله عطاردى، ص 181-240؛ منتهى المقال فى احوال الرجال، ج 4، ص 169-170؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 3، ص 58؛ معجم رجال الحديث، ج 11، ص 157.

و عبدالصمد بن على طستى، از او حديث شنيده اند. دارقطنى، او را در حديث قوى ندانسته است.

منابع: تاريخ بغداد، ج 9، ص 454-455 و ج 10، ص 88؛ تاريخ الاسلام، ج 20، ص 380-381؛ سؤالات الحاكم، ص 122.

بغداد، ج 9، ص 459-460؛ لسان الميزان، ج 5، ص 224؛ الامالى صدوق، ص 58؛ علل الشرايع، ج 1، ص 161-162؛ رجال النجاشى، ص 228 و 602؛ ايضاح الاشتباه، ص 242؛ رجال ابن داوود، ص 254؛ نقد الرجال، ج 3، ص 103؛ منتهى المقال، ج 4، ص 181؛ طرائف المقال، ج 1، ص 509-510؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 5، ص 11-12؛ معجم رجال الحديث، ج 11، ص 195-196؛ المجروحين، ج 2، ص 9-10؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 4، ص 228-229.

و ليث بن ابى سليم روايت كرده است. شمارى از راويان او بدين شرح است: احمد بن حاتم بن يزيد الطويل، ابوموسى اسحاق بن ابراهيم بن موسى هروى، حسين بن عيسى بن ميسرۀ رازى، سعيد بن سليمان واسطى، عباد بن يعقوب رواجنى، عبادة بن زياد اسدى كوفى، عبدالله بن داهر رازى (محمد بن يحيى)، محمد بن ابراهيم بن معمر هذلى، محمد بن ابراهيم اسباطى، محمد بن حميد رازى ترمذى، محمد بن عمرو بن عتبۀ رازى، محمد بن عيسى بن طباع، وليد بن صالح نحاس و يحيى بن مغيرۀ رازى. ابوعبيد آجرى، زنيج رازى و يحيى بن عبدالله، او را به رفض سرزنش كرده اند، اما ابن عدى معتقد است كه او از علماى عامه است و نقل فضائل اهل بيت (ع) بر تشيع او دلالت نمى كند. محمد بن عيسى و بخارى او را در اصل صدوق دانسته اند، اگرچه از ضعفا نيز روايت كرده است. نسايى، ابن معين، ذهبى و عده اى ديگر در وثوق او ترديد دارند؛ بر خلاف ابن حجر و ابن حبان كه او را صدوق مى دانند.

منابع: تاريخ الكبير، ج 5، ص 141؛ الضعفاء و المتروكين، ص 198؛ الضعفاء، ج 2، ص 279-280؛ الجرح و التعديل، ج 5، ص 104؛ الثقات، ج 7، ص 147 - 148؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 4، ص 197-198؛ تهذيب الكمال، ج 15، ص 242-244؛ المغنى من الضعفاء، ج 1، ص 549؛ تاريخ الاسلام، ج 12، ص 218-219؛ تقريب التهذيب، ج 1، ص 510؛ تهذيب التهذيب، ج 5، ص 265؛ ذكر اخبار اصبهان، ج 1، ص 76-77؛ دلائل الامامه، ص 477؛ الامالى طوسى، ص 633؛ رجال الشيعه فى اسانيد السنه، ص 231.

بغدادى) از او.

منابع: تاريخ بغداد، ج 11، ص 91؛ الأنساب، ج 2، ص 418؛ احقاق الحق، ج 31، ص 163.

منابع: شذرات الذهب، ج 2، ص 286؛ الخصال، ص 486؛ وسائل الشيعه، ج 8، ص 590؛ الاربعون حديثا، ص 49؛ بحار الانوار، ج 69، ص 36 و ج 74، ص 117-118 و ج 72، ص 143؛ الاحكام ابن حزم، ج 6، ص 790؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 5، ص 94؛ تاريخ بغداد، ج 10، ص 141؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 4، ص 170 و ج 11، ص 135 و ج 28، ص 298؛ الأنساب، ج 3، ص 24-25؛ تاريخ الاسلام، ج 26، ص 666.

را روايت كرده است. پسرش نيز از امام رضا (ع) روايت كرده و نام هر دو در طريق صدوق به چشم مى خورد.

منابع: الامالى، صدوق، ص 136؛ مسند الامام الرضا (ع)، ج 1، ص 113؛ رجال النجاشى؛ نقد الرجال، ج 3، ص 140؛ معجم رجال الحديث، ج 11، ص 331؛ جامع الرواة، ج 1، ص 506.

شمال مسجد فيروزآبادى واقع شده است.

دربارۀ امامزاده عبدالله سه قول وجود دارد: عبداللّه ابيض بن عباس؛ پسرش ابوعبداللّه حسين؛ نواده اش عبداللّه بن عبّاس. در كتاب نقض آمده است: «السيد ابوعبداللّه الزاهد الحسين كه در جنب سيد عبدالعظيم مدفون است...» محدث ارموى در ذيل اين عبارت نقض، از محمد قزوينى نقل مى كند: «اين بايد همان امامزاده عبداللّه باشد، به احتمال قوى.» در جايى ديگر از كتاب نقض چنين آمده است: «اهل رى به زيارت سيد عبدالعظيم روند و به زيارت سيد ابوعبداللّه الابيض.» از بيان منتقلة الطالبيه چنين برمى آيد كه ابوعبداللّه شاعر پسر عبداللّه ابيض كه معروف به امامزاده عبداللّه است، در رى مدفون است. در جنّة النعيم در بيان احوال امامزاده عبداللّه چنين آمده است: «عبداللّه ابيض بن عباس بن محمد بن عبداللّه شهيد بن حسن افطس بن على بن على بن حسين بن على بن ابى طالب.» آية الله ميرزا خليل كمره اى، در نوشتارى به نام «در بارگاه امامزاده عبداللّه رى»، دربارۀ نسب صاحب مرقد مى نويسد: «كنيۀ امامزاده عبداللّه، ابوعبداللّه، اسم مباركش حسين و لقبش الابيض است و فرزند عبداللّه بن عباس بن عبداللّه شهيد بن حسن الافطس بن على الاصغر بن امام زين العابدين (ع) است كه شخصى عالم، متبحّر، فاضل و محدّث بوده كه در شهر قم متولّد شده و در سال 319 ق. در رى وفات يافته.» منابع و تحقيقات ديگر، شبيه همين شجره نامه را براى او نوشته اند. اعتضادالسلطنه افزوده است: «چون پدر امامزاده عبداللّه، عباس نام داشته، عوام فكر مى كنند كه وى از اولاد عباس بن على بن ابى طالب است كه در واقعۀ كربلا شهيد شد؛ اما اين اشتباه بزرگى است كه در برخى كتب اهل سنّت نيز ضبط شده است.» ولى ابونصر بخارى، از علماى نسب شناس، مى گويد: «مزارى كه در رى است، قبر ابوعبداللّه

ص: 12

حسين بن عبداللّه ابيض است كه در سال 319 ق. به رحمت ايزدى پيوست و در رى مدفون شد. او عالم، فاضل و شاعر بود؛ اما در اينكه عبداللّه ابيض يا پسر يا پسرزادۀ او فاضل و شاعر بوده است، بين علماى انساب اختلاف است.» ابوالحسن عمرى در ذكر احوال بنى اَفطس مى گويد «آنكه شاعر و فاضل بوده عبداللّه بن حسين بن عبداللّه ابيض است و در اينكه عبداللّه ابيض فرزندى داشته يا نه، اختلاف است.» از عبارات عمدة الطالب برمى آيد كه وى فرزند داشته است.

بناى قديمى بقعه از آثار دورۀ صفوى است و رواقى بزرگ در شرق حرم داشته است. درى از رواق و در ديگرى از حرم، رو به جنوب، مشرف به جاده اى كه در قديم از رى به قزوين مى رفته، باز مى شده است، و بقعۀ امامزاده در پشت شهر قديم رى مشرف و متصل به اين جادّه و در سمت شمال آن قرار داشته است. در اواخ - ر س - لطنت ف - تحعلى شاه قاجار، شاهزاده على ميرزا معروف به «ظل السلطان» كه مدتى حاكم تهران بود، بازسازى و سرپرستى بناى امامزاده را ب - ه م - يرزا م - حمدجعفر حكيم الهى لواسانى سپرد. وى نيز مدتى در آبادانى اين ناحيه كوشيد و قنات هاى م - تعدد ب - يرون آورد؛ تا اينكه در سال 1276 ق به كرمانشاهان رفت و از اين سمت كناره گرفت و در سال 1298 ق. در تهران درگذشت.

در سال 1232 ش. / 1274 ق. ميرزا كاظم خان نظام الملك فرزند ميرزا آقاخان صدراعظم نورى (بانى عمارت نظاميه)، ايوان شرقى و رواق ديگرى را به جاى رواق قديمى ساخت و مدخل اصلى بقعه را رو به مشرق كرد؛ با گنبدى بر فراز آن و ايوانى در شمال حرم. در داخل حرم نيز تاريخ 1329 ش. / 1369 ق. سال تعميرات داخلى حرم را نشان مى دهد. پس از اين تعميرات كلّى، از آثار بناى سابق، مرقد چوبى آن و اشعار كاشى هاى ايوان باقى ماند كه متعلّق به زمان ناصرالدين شاه است.

پيشتر، بقعه در انتهاى خيابانى مشجر

ص: 13

بوده و زائران در سايۀ درختان نارون چترى و كنار نهر آب جارى آن اوقات فراغت را مى گذراندند.

طرح بقعه در زمان حاضر، شامل يك ايوان اصلى، پيش فضاى ورودى، گنبدخانه و تعدادى فضاهاى جانبى است، و ورود به بقعه از طريق اتاقى است كه در شمال ايوان قرار دارد. زائر، پس از ورود به اين اتاق و گذر از ايوان و پيش فضا، به فضاى گنبدخانه مى رسد. در شمال و غرب گنبدخانه دو فضاى جانبى قرار گرفته است كه كاربرى نمازخانه دارد. ورودى اصلى بنا در ضلع شرقى و در انتهاى خيابان امامزاده است. آستانۀ ورودى، كاشى كارى شده و در آن خطنوشته هايى ديده مى شود. دور تا دور آستانه از بيرون كتيبۀ «آية الكرسى» به خط ثلث و با رنگ سفيد بر زمينۀ آبى فيروزه اى چرخيده و در پايان آن آمده است: «اصفهان كاشى سازى جهانگيرى.» دور تا دور اين كتيبه، اسماء جلاله ديده مى شود. در بالاترين قسمت آستانه و بالاى اين دو رديف كتيبه به خط نستعليق نوشته شده است: «آستان مقدس حضرت امامزاده عبداللّه (ع).» دور تا دور آستانۀ ورودى، از داخل، آيات سورۀ «شمس» به خط ثلث و با رنگ سفيد بر زمينۀ آبى فيروزه اى حك شده و در پايان آن آمده است: «امنا باللّه، سنۀ 1425.» در اطراف اين كتيبه نيز اسماء الهى ديده مى شود.

نماى اصلى بقعه، نماى شرقى آن است كه ايوان اصلى نيز در ميانۀ آن جاى گرفته است. اين نما آجركارى، و لچكى قوس ايوان، كاشى كارى و داراى نقوش اسليمى است. در هر طرف طاق ايوان، دو طاق نماى عمودى نيز قرار دارد. در اين طاق نماها كاشى كارى هايى با نقوش اسليمى اجرا شده است كه در آنها خطنوشته هايى از آيات و اذكار ديده مى شود.

ورودى گنبدخانه در ضلع غربى فضا قرار دارد. لچكى هاى طاق نماى درب گنبدخانه كاشى كارى و داراى نقوش اسليمى است. اين تركيب با كتيبه اى عمودى و افقى احاطه شده است. نوشتۀ بالاى در، «بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ إِنَّمٰا يُرِيدُ اَللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً السلام عليك يا اباعبداللّه الحسين 1365 ه. ش» است. همچنين كتيبه اى به خط ثلث از آيات قرآن، دور در چرخيده است. در حاشيه آن با خط كوفى و به رنگ زرد آيات سورۀ «ضحى» و «اخلاص» نقش بسته است. چهارچوب در، منبت كارى هايى دارد كه نام هاى «اللّه، محمد و على» به خط كوفى در آن تكرار شده است و لفظ «احد» و عبارت «محمد رسول اللّه» نيز در قسمت فوقانى در آمده است. بالاى در نيز

ص: 14

نوشته اند: «اين درب خاتم را مرحوم ميرزا كاظم خان نظام الملك در سنۀ 1276 هجرى وقف آستان مبارك امامزاده عبداللّه نموده اند.»

ضريح فلزى طلايى رنگ مرقد، 2/46 * 3/56 و ارتفاع آن، 2/34 متر تا پايين قسمت تاج است. بالاى ضريح با ابياتى از «تركيب بند» محتشم كاشانى و نام ائمه اطهار (ع) مزين است. پايۀ ضريح از سنگ مرمر و 26 سانتى متر است. در ميناكارى تاج، آيات سورۀ مباركۀ «بلد» نوشته شده و روى پلاك هاى تاج، اسماء الهى و اسامى ائمه آمده است. روى در ضريح نوشته شده است: «ساخت و قلمزنى سيد مصطفى احمدى و نجارى حاج اكبر خبوشانى اصفهانى 1368.»

صندوقى به ابعاد 2 * 1/5 و ارتفاع يك متر، روى قبر و در داخل ضريح قرار دارد. كاشى كارى و رنگ هاى به كار رفته در آن سبز، مشكى و آبى است. روى صندوق آيۀ سى و پنجم سوره «نور» آمده است.

بناى فعلى امامزاده، با داشتن فضاهاى مختلف، از شكل يك بناى منفرد خارج و تا حدى به الگوى «مجموعه» نزديك شده است.

بيش از 80 مقبرۀ خانوادگى در اين آستانه وجود داشته است كه بعضى از آنها در طول زمان از بين رفته و بعضى نيز تعمير شده است. بيشتر اين مقبره ها مربوط به چهل سال پيش است. جلو در ورودى حرم سنگ قبر آخرين متولى موروثى امامزاده عبداللّه بر بدنه ديوار نصب شده است. نام وى مهدى دربانى (م 1367 ش.) است و گفته مى شود اجداد او پشت در پشت توليت آستانه را بر عهده داشتند. برخى از مشاهير مدفون در صحن امامزاده، عبارت اند از: صابر همدانى (شاعر)؛ صولت الدوله قشقايى؛ سيد على مفسر حائرى؛ تيمورتاش، وزير دربار رضا شاه؛ يداللّه سحابى؛ سه دانشجوى شهيد در شانزدهم آذر در دانشگاه تهران؛ احمد اصطهباناتى؛ عليرضا خان چنگى (نوازنده)؛ صنيع الملك زرگرباشى؛ خليل خان ثقفى؛

ص: 15

حسين موسوى حائرى طهرانى؛ محمدعلى بامداد خراسانى؛ سيد احمد اديب پيشاورى؛ غلام حسين ظهيرالدينى؛ سيد جلال درى طباطبايى؛ شيخ اسداللّه ثقة الاسلامى يزدى.

منابع: نقض، چاپ دارالحديث، ص 227؛ مزارات رى، ص 462-477؛ امامزاده ها و تربت برخى پاكان و نيكان، ج 1، ص 318-313؛ نقض، ص 185 و 643؛ جنّة النعيم، ص 490-501؛ تاريخ قم، ص 229؛ الارشاد، ج 2، ص 86؛ زندگانى حضرت عبدالعظيم (ع)، ص 140؛ أعيان الشيعه، ج 8، ص 291؛ سرّ السلسلة العلويه، ص 76؛ عمدة الطالب، ص 172؛ الفخرى، ص 80؛ سراج الأنساب، ص 159؛ حديقة الش - عرا، ج 2، ص 871؛ وقف، ميراث جاويدان، «دو سند پرارزش از تاريخ امامزاده عبدالله»، زمستان 1387، ش 64، ص 55-62.

ج 21، ص 217؛ شرح منهاج الكرامه، ج 3، ص 267.

دمشقى، هلال بن علاء رقى، جعفر بن محمد سميساطى، ابويعلى موصلى، ابواسماعيل ترمذى، اسماعيل بن اسحاق قاضى، احمد بن اسحاق قاضى، احمد بن حسن بن عبدالجبار صوفى، على بن عيسى بن جراح وزير، ابودجانه احمد بن ابراهيم مصرى و بكر بن سهل دميقاطى روايت كرده است. شمارى از راويان او عبارتند از: ابومحمد عبدوس بن على بن عباس جرجانى، ابوسعد عمرو بن محمد بن منصور عدل، ابوزكريا يحيى بن محمد عنبرى، احمد بن عبدالله تاجر، ابوالحسين محمد بن ابى القاسم و ابونصر محمد بن ابوبكر اسماعيلى. به سال 333 ق. درگذشت.

منابع: تاريخ جرجان، ص 276؛ فضائل الأشهر الثلاثه، ص 134؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 38، ص 149-151؛ ذكر أخبار أصبهان، ج 2، ص 102-103؛ تاريخ الاسلام، ج 25، ص 90.

تاريخ الاسلام، ج 12، ص 291-292؛ تقريب التهذيب، ج 1، ص 658؛ تهذيب التهذيب، ج 7، ص 106.

مسلمانان درآورد. اين فرمان، دو ماه بعد از جنگ نهاوند و پيروزى مسلمانان بود.

زيد بن عروه با هشت هزار سرباز به سوى رى شتافت. مردم ديلم به كمك اهل رى آمدند و جنگى سخت درگرفت. سرانجام، عروه توانست رى را به تصرف حكومت اسلامى درآورد.

عروة بن زيد در جنگ قادسيه حضور داشت و در جنگ صفين در سپاه على (ع) بود. وى شاعر نيز بوده و نامش در كتاب شعر المخضرمين، نوشتۀ يحيى جبورى آمده است. همچنين قصيده اى دربارۀ فتح رى دارد. ابوالفرج اصفهانى در كتاب الاغانى، اشعارى از او نقل مى كند كه مضمون آن، درخواست معاويه از عروه براى برائت جستن از على (ع) است؛ اما او مى گويد: بهره اى كه از على (ع) برده ام بيش از آن است كه او را رها كنم و به دشمنش بپيوندم.

منابع: فتوحات اسلامى در روزگار عمر بن خطاب، ص 144؛ اخبار الطوال، ص 62 و 173؛ شعر المخضرمين، ص 256؛ الكلينى و الكافى، ص 131؛ معجم البلدان، ج 3، ص 118؛ الفصول فى الاصول، ج 1، ص 11؛ الاصابة فى معرفة الصحابه، ج 4، ص 404؛ الاعلام، ج 4، ص 226؛ فتوح البلدان، ج 2، ص 389؛ الاغانى، ج 17، ص 166-167.

دايره كار شده اند. سطح دايره نيز با آجر فرش شده است. همچنين نقش آناهيتا و نقش زن با گردن بند بر روى چند خشت مربع وجود دارد. از مجموع اين آثار چنين برمى آيد كه بر روى همۀ قسمت هاى ديوار و سقف و ورودى ها و نيز ستون ها از تزئينات گچى استفاده شده و ستون ها را به شكل هاى مختلف گچ اندود كرده اند. بر روى گچ برى چال ترخان، بر روى شاخه اى از درخت تاك، پرنده اى شبيه عقاب يا كبك ديده مى شود و اطراف آن نقش گل و بوته و انار نيز در هر دو اثر موجود به چشم مى خورد.

اين محوطه در تاريخ 1315/3/30 مطابق با 8 ژوئن 1936 به شماره 255 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.

عسكرى (ع) صادر شده است كه ابوحامد (از بزرگان اماميه) آن را به علاء بن حسن رازى داده است. مامقانى مى گويد: اين مطلب، گواه آن است كه او از اُمنا و بزرگان شيعه است؛ وگرنه ابوحامد رقعه را به وى نمى داده است.

منابع: تنقيح المقال، ج 1، ص 104 و ج 2، ص 256؛ معجم رجال الحديث، ج 2، ص 16 و ج 11، ص 166.

محدود مى شود و در همسايگى محلات استخر، عباس آباد، تقى آباد و ولى آباد قرار دارد. حدود 3000 سال قدمت دارد و سه بناى تاريخى رى در آن واقع شده است كه معروف ترين آنها قلعۀ گبرى است. اين قلعه، با 2000 سال قدمت و حدود 30000 متر مربع مساحت، بازماندۀ دورۀ ساسانيان است. اكنون از آثار معمارى اين قلعه، تنها يك چهارديوارى به مساحت 10 تا 13 متر و 4 برج باقى مانده است. زمين محلۀ علايين بخشى از زمين هاى دو برادر به نام هاى علايين و عليمان و يك دانگ آن متعلق به شخصى به نام كنى بوده است. در دورۀ تقسيم اراضى در سال 1342، اين دو برادر، سهم خود را وقف آستان حضرت عبدالعظيم (ع) كردند. دولت وقت، 53 سند مشاعى و سهمى صادر و به مردم واگذار كرد. پس از انقلاب اسلامى، سندهاى مذكور ابطال شد. در حال حاضر پنج دانگ از زمين هاى محله، موقوفۀ آستان حضرت عبدالعظيم (ع) است. محلۀ علايين، اكنون جزء بافت فرسودۀ شهر به حساب مى آيد.

كتاب الاغانى را نزد مؤلف آن، ابوالفرج على بن حسين اصفهانى خواند. ابن نديم بغدادى مى گويد: ايوب بن قاسم رقى، كتاب هاى سريانى، از جمله كتاب ايساغوجى را به عربى بازمى گرداند و على بن ابراهيم بن محمد دهكى، نقل او را اصلاح مى كرد.

منابع: معجم الادباء، ج 12، ص 216-218؛ الوافى بالوفيات، ج 20، ص 6-7؛ الفهرست ابن النديم، ص 305؛ معجم البلدان، ج 2، ص 492.

حميد، محمد بن عبيد همدانى، سفيان ثورى و حمّاد بن يحيى (و او از قتاده و او از انس بن مالك و او از رسول الله) روايت كرده است. حسن بن على بن حارث همدانى و مخلد بن مالك از او روايت كرده اند. ابوحاتم رازى او را ثقه دانسته و مخلد بن مالك و قاسم بن زكريا او را به پرهيزگارى ستوده اند.

منابع: معجم البلدان، ج 1، ص 180؛ تهذيب الكمال، ج 20، ص 333-335؛ المستدرك، ج 3، ص 26-27؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 5، ص 182؛ تاريخ الاسلام، ج 13، ص 309-310.

بن محمد بن على بن زينبى، و ابوالغنائم محمد بن على بن ابوعثمان دقاق روايت كرده است و ابومعمر انصارى از وى.

منابع: تاريخ بغداد، ج 9، ص 453؛ لسان الميزان، ج 5، ص 224؛ نقد الرجال، ج 3، ص 259 و ص 228؛ جامع الرواة، ج 1، ص 554؛ ذيل تاريخ بغداد، ج 3، ص 78-79.

زمينه هايى كه دولت هاى آل زيار و آل بويه در قرن چهارم، براى عالمان در رى فراهم كرده بودند، همچون بسيارى ديگر از اهل علم، به رى مهاجرت كرد. شهرت نسوى به «استاد مختص»، به علت مطالعات بسيار و مهارت فراوان وى در رياضيات و نجوم بود. ناصر خسرو در سفرنامه اش نوشته است كه در سال 437 ق. نسوى جوان را در سمنان ديده است كه گروهى نزد وى اقليدس و گروهى طب و گروهى حساب مى آموختند و در اثناى سخن مى گفته است: «من بر استادم بوعلى سينا _ رحمه الله _ چنين خواندم و از وى چنين شنيدم.» در مقدمۀ كتاب بازنامه نوشته است كه از هشت سالگى به نگهدارى مرغان شكارى علاقه داشته است. اين علاقه، به نوشتن كتاب بازنامه در اواخر عمرش (سال 473 ق.) انجاميد. در مقدمۀ كتاب مذكور نوشته است كه به شغل سپاهيگرى و خدمت پادشاهان اشتغال داشته و كتبى را به مجدالدوله ابوطالب رستم بن فخرالدوله ديلمى و نيز ابوالحسن مطهر بن ابوالقاسم (از نقباى علويان رى) تقديم كرده است. همچنين در رى، به تدريس كتاب اقليدس، حل اعمال زيج و فصول فرغانى در علم نجوم اشتغال داشته است. شهمردان رازى (مؤلف نزهت نامۀ علائى) از شاگردان او است و خواجه نصير الدين طوسى از كتاب هاى وى بهره بسيار برده و بارها به آنها ارجاع داده است. مهم ترين آثار او به اين شرح است:

1. اختصار صور الكواكب: خلاصه اى است از كتاب صور الكواكب اثر عبدالرحمن صوفى؛ 2. الزيج الفاخر: از اين زيج كه از منابع علم نجوم است، بيش از چند جدول نجومى باقى نمانده است؛ 3. المقنع فى الحساب الهندى: چهار مقاله است دربارۀ اعمال مربوط به عددهاى صحيح، كسرها و درجه ها و دقيقه ها.

اين كتاب را ابتدا به زبان فارسى براى مجدالدوله ابوطالب رستم بن فخرالدوله نوشت و سپس آن را به خواهش شرف الملوك به زبان عربى برگردانيد؛ 4. بازنامه: كتابى است كه در سال 473 ق. در اوخر عمر نوشت. موضوع كتاب، شيوۀ نگهدارى و رام كردن باز (شاهين) و شناخت بيمارى هاى آن است؛ 5. تفسير كتاب مأخوذات ارشميدس: «مأخوذ» در رياضيات، قضيه اى

ص: 33

است كه آن را به عنوان مقدمه، ثابت مى كنند تا سپس در استدلال ها از آن سود برند. اصل يونانى كتاب ارشميدس از بين رفته است، اما ترجمه عربى آن به قلم ثابت بن قره موجود است. 6. الاشباع فى شرح شكل القطاع. اين كتاب، مهم ترين اثر نسوى است و آن را نيز به يكى از نقباى علويان رى تقديم كرده است؛ 7. البلاغ فى شرح كتاب اقليدس: اكنون اثرى از آن نيست، اما نسوى نام آن را در صفحۀ آخر كتاب التجريد فى اصول الهندسه خود ذكر كرده است؛ 8. التجريد فى اصول الهندسه: كتابى مختصر در هندسۀ مقدماتى است؛ 9. مقالة فى عمل الدائره: محتواى اين مقاله حل اين مسئله است كه چگونه دايره اى رسم كنيم كه مساحت آن مثلاً يك پنجم مساحت دايرۀ مفروض باشد.

نسوى در سال 473 ق، در حدود هشتاد سالگى درگذشت.

منابع: زندگينامه رياضى دانان دورۀ اسلامى، ص 479؛ كتاب ماه علوم و فنون، حميد بهلول، «ابوالحسن على بن احمد نسوى»، خرداد 1388، ص 64-68.

شذائى مقرى، عبدالله بن محمد بن زيد در دمشق، ابوالعباس فضل بن مهاجر مقدسى، احمد بن يحيى، عباس بن احمد بن عبدالله روايت كرده است، و احمد بن محمد بن عبدوس (در بيت المقدس)، نصر بن عبدالعزيز فارسى مقرى، عيسى بن عبدالله موصلى مصاحفى و اسماعيل بن يوسف از او روايت شنيده اند. ابن ابى مريم (فخرالدين ابوعبدالله صدرالاسلام نصر بن على بن محمد فسوى فارسى شيرازى، دانشمند مشهور قرن ششم) در مقدمۀ كتاب الموضح فى القراءات الثمان مى گويد: «كتابم را در ذكر عللى نوشتم كه شيخ ابوالحسن على بن جعفر بن محمد رازى در كتاب اختلاف القراء الثمانيه آورده است. زيرا مى بينم كه اهل ديار ما، در فن قرائت به كتاب او اقبال كرده اند و به آن مراجعه مى كنند. در اين كتاب، قرائات ائمۀ قرائت و علماى مشهور آمده است.»

مصنف فى القراءات الثمان و جزء فى التجويد، از ديگر آثار او است. تا سال 410 ق. زنده بود.

منابع: تاريخ مدينة دمشق، ج 5، ص 402 و ج 12، ص 13 و ج 32، ص 183 و ج 55، ص 86-87؛ طبقات القراء، ج 1، ص 539؛ معجم السفر، ص 406؛ احقاق الحق، ج 12، ص 62؛ شفاء السقام، ص 255؛ تطهير الفؤاد، ص 111؛ كشاف الفهارس، ص 437-439؛ معجم المؤلفين، ج 7، ص 52.

ج 7، ص 331 و ج 10، ص 428 و ج 11، ص 13 و 129 و ج 13، ص 282 و ج 15، ص 11-12؛ طبقات المحدثين بأصبهان، ج 3، ص 539-540؛ موارد الظمآن، ج 6، ص 94-95؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 2، ص 69؛ تاريخ بغداد، ج 8، ص 167؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 6، ص 245 و ج 14، ص 272-273؛ تذكرة الحفاظ، ج 3، ص 799-800؛ سير أعلام النبلاء، ج 14، ص 411-412؛ تاريخ الاسلام، ج 23، ص 257؛ ذكر اخبار اصبهان، ج 2، ص 9.

ج 13، ص 211-214؛ المختصر من تاريخ ابن الدبيثى، ص 174.

ابوسعد بن اعرابى، ابومنصور محمد بن سعيد ابيوردى، حسين بن جعفر زيات، محمد بن احمد بن خروف، سليمان بن احمد طبرانى، حسن بن رشيق عسكرى و گروهى ديگر از او روايت كرده اند. در سال 293 يا 297 يا 299 ق. درگذشت. ابن حبان، ذهبى و ديگران توثيقش كرده اند.

منابع: المعجم الكبير، ج 1، ص 136 و ج 3، ص 73؛ المعجم الاوسط، ج 4، ص 132؛ منتهى المطلب، ج 2، ص 135؛ وضوء النبى، ج 2، ص 539؛ الامالى صدوق، ص 348؛ كمال الدين، ص 392؛ شرح الاخبار، ج 2، ص 550؛ المستدرك، ج 3، ص 121 و 154 و 217؛ السنن الكبرى، ج 6، ص 355؛ مجمع الزوائد، ج 6، ص 319 و ج 8، ص 45 و ج 9، ص 187؛ شرح معانى الآثار، ج 1، ص 14؛ مسند الشهاب، ج 2، ص 315 و 338؛ التمهيد، ج 24، ص 180؛ الثقات، ج 9، ص 119؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 1، ص 7 و 138؛ اكمال الكمال، ج 2، ص 30؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 6، ص 212 و ج 10، ص 263 و ج 16، ص 21 و ج 19، ص 384 و ج 41، ص 510-512؛ تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 749-750؛ المغنى من الضعفاء، ج 2، ص 85-86؛ ميزان الاعتدال، ج 3، ص 131؛ تاريخ الاسلام، ج 22، ص 210؛ الوافى بالوفيات، ج 21، ص 91-92؛ مستدركات علم الرجال، ج 5، ص 378.

است، و محمد بن ادريس (از مشايخ ابن عساكر) از او.

منبع: تاريخ مدينة دمشق، ج 47، ص 468.

شيخ طوسى و مفيد رازى.

منابع: فهرست منتجب الدين، ص 109؛ امل الآمل، ج 2، ص 190-191؛ تعليقة امل الآمل، ص 203؛ خاتمة مستدرك الوسائل، ج 2، ص 337.

منبع: التدوين، ج 4، ص 370.

و رافعى از وى به نيكى ياد كرده اند. از عبدالرحمن بن ابى حاتم رازى و احمد بن خالد حرورى و محمد بن عبدالله بن جورويه و عمر بن احمد مروزى و طبقۀ آنان حديث شنيده است. قاضى ابوالعلاء واسطى و احمد بن محمد عتيقى، از او روايت كرده اند. عتيقى مى گويد: ابوالحسن على بن قاسم بن عباس، در سال 382 ق. در سفر حج، به بغداد آمد و حديث گفت. در سال 383 ق. در رى درگذشت.

منابع: تاريخ بغداد، ج 12، ص 53؛ التدوين، ج 3، ص 394.

پدر وى نامگذارى شده بود. تا سال 182 ق. زنده بود.

منابع: تاريخ بغداد، ج 12، ص 105؛ نقض، ص 268؛ معجم المؤلفين، ج 7، ص 175؛ معجم الرجال والحديث، ج 2، ص 128؛ تهذيب التهذيب، ج 7، ص 330-331؛ تقريب التهذيب، ج 1، ص 702؛ لسان الميزان، ج 7، ص 313؛ معجم المؤلفين، ج 7، ص 174-175؛ الغدير، ج 5، ص 245؛ الوضاعون و أحاديثهم، ص 228-229؛ خلاصۀ تذهيب تهذيب الكمال، ص 277؛ تهذيب الكمال، ج 21، ص 117-120؛ الأنساب، ج 5، ص 5.

منده، ابوعبدالله احمد بن اسماعيل سليمانى، محمد بن جعفر تميمى نحوى (ابن نجار كوفى)، محمد بن حسين قمى، محمد بن عبدالله بن مطلب، احمد بن محمد بن عبدالله بن حسن بن عباس جوهرى، حسين بن محمد بن سعيد بن على خزاعى، هارون بن موسى تلعكبرى، احمد بن زياد بن جعفر همدانى، ابوعلى احمد بن سليمان، احمد بن محمد بن اسحاق قاضى، احمد بن محمد بن عبدالله بن حسن عياشى، احمد بن محمد بن عبيدالله بن حسن عطاردى، حسن بن على، حسن بن محمد بن سعيد، حسين بن على بن حسن رازى، حسين بن محمد بن سعيد صيرفى، حسين بن محمد بن اخى طاهر، على بن حسين بن على دارى، على بن محمد دقاق، على بن محمد سندى، على بن محمد بن متوله، ابومزاحم موسى بن عبدالله بن يحيى بن خاقان. شمارى از راويان او بدين قرار است: ابوالبركات على بن حسين حسينى جورى، محمد بن ابى الحسن بن عبدالصمد قمى، محمد بن حسين بن سعيد قمى.

نجاشى، شيخ طوسى، علامه حلى و ديگران، او را توثيق كرده اند. از تأليفات او است: الأحكام الشرعية على مذهب الإماميه؛ الايضاح فى أصول الدين على مذهب أهل البيت عليهم السلام؛ كفاية الأثر فى النصوص على الأئمة الاثنى عشر عليهم السلام.

كفاية الاثر، در شمار آثار مهم كلام شيعى است و بارها چاپ شده است. نخستين چاپ آن، سنگى و به ضميمۀ كتاب الخرائج والجرائح راوندى و كتاب الأربعين مجلسى بود. صاحب رياض العلماء، اين كتاب را «متداول» خوانده است كه حكايت از مراجعۀ فراوان به آن مى كند. مجلسى نيز گفته است: كتابى است شريف كه مانند آن در اماميه تأليف نشده است. ابن شهرآشوب نيز مى گويد: من آن كتاب را ديده ام. كتابى است مبسوط و در غايت حُسن.

منابع: موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 250-251؛ مستدرك الوسائل، ج 8، ص 211 و ج 11، ص 257-258؛ رجال النجاشى، ص 268؛ معالم العلماء، ص 106؛ إيضاح الاشتباه، ص 222؛ خلاصة الاقوال، ص 188؛ رجال ابن داوود، ص 141؛ جامع الرواة، ج 1، ص 600؛ أمل الآمل، ج 2، ص 201، - 202؛ تعليقة على منهج المقال، ص 251 و 259؛ منتهى المقال فى احوال الرجال، ج 5، ص 66-67؛ طرائف المقال، ج 1، ص 125 و 131-132؛ الرسائل الرجاليه، ج 3، ص 187-189؛ الكنى و الألقاب، ج 2، ص 206؛ معجم رجال الحديث، ج 13،

ص: 46

ص 166؛ الذريعه، ج 1، ص 298 و ج 2، ص 312 و 489 و ج 18، ص 86-88؛ فهرس التراث، ج 1، ص 437-438؛ معجم المؤلفين، ج 7، ص 217؛ أعيان الشيعه، ج 8، ص 330.

ص 512؛ معجم رجال الحديث، ج 2، ص 89؛ دائرة المعارف تشيع، ج 1، ص 517؛ الذريعه، ج 20، ص 112؛ امل الآمل، ج 2، ص 240.

آنجا نزد جلال الدين يوسف اوبهى، قطب الدين احمد بن محمد بن محمود امامى هروى درس خواند و فقه حنفى را از فصيح الدين محمد بن علاء، و فقه شافعى را از عبدالعزيز بن ابهرى آموخت و از آن دو براى تدريس و افتا، اجازه گرفت. تأليف را از سال 833 ق. آغاز كرد و چندان در تأليف و تصنيف، اهتمام و مهارت داشت كه به «مصنفك» شهرت يافت. سفر دوم او به هرات در سال 839 ق. بود و در سال 848 ق. به بلاد روم رفت و در قونيه تدريس كرد. از آنجا به قسطنطنيه رفت. سلطان محمد عثمانى روزى هشتاد درهم براى او مقرر كرد. در قسطنطنيه از برخى خلفاى زين الدين خوافى، اجازۀ ارشاد نيز گرفت. در سال 875 ق. در همان شهر درگذشت و در جوار مقبرۀ ابوايوب انصارى خاكسپارى شد.

تأليفات او بسيار است، از جمله: الاحكام و الحدود فى الفقه الحنفيه، حاشية على شرح عقائد النسفى للتفتازانى، شرح المصباح للمطرزى فى النحو، حاشية على الكشاف للزمخشرى فى التفسير، حاشية على مطالع الأنوار للارموى فى المنطق، النقابه فى شرح وقاية الرواية، الوصول الى علم الاصول، ملتقى البحرين فى تفسير القرآن (شرح مصباح السنه)، شرح ارشاد الهادى فى النحو للتفتازانى، حاشية على المطول للتفتازانى، انوار الاحداق (به زبان فارسى) التحفة المحموديه، شرح قصيدة ابن سينا فى النفس و الروح، المحمديه فى التفسير (مشهور به تفسير مصنفك)، شرح المثنوى للرومى، الكواكب الدريه فى شرح قصيدة البرديه، مختصر المنتظم و ملتقط الملتزم لابن الجوزى فى التاريخ.

منابع: موسوعة طبقات الفقهاء، ج 14، ص 1094-1095؛ الكنى و الالقاب، ج 3، ص 186؛ كشف الظنون، ج 1، ص 458؛ هدية العارفين، ج 1، ص 735؛ الذريعه، ج 8، ص 13؛ الأعلام، زركلى، ج 5، ص 9؛ معجم المولفين، ج 7، ص 240؛ شذرات الذهب، ج 7، ص 320-321.

مشايخ صدوق از طريق سعد بن عبدالله. ايوب بن نوح بن دراج از او روايت كرده است.

منابع: الخلاف، ج 1، ص 406؛ نزهة الناظر فى الجمع بين الأشباه والنظائر، ص 38؛ مناهج الأخيار فى شرح الإستبصار، ج 1، ص 512؛ ذخيرة المعاد، ج 1، ق 2، ص 353؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 5، ص 492؛ معجم رجال الحديث، ج 13، ص 230-231؛ الفائق فى رواة وأصحاب الإمام الصادق (ع)، ج 2، ص 426؛ رجال الحديث، ج 12، ص 216؛ تنقيح المقال، ج 1، ص 110.

تفسير القرآن العظيم، ج 2، ص 354 و 598 و ج 4، ص 1283؛ المعجم الأوسط، ج 4، ص 136 و 203 و ج 5، ص 82؛ الثقات، ج 8، ص 280 و 475؛ تهذيب الكمال، ج 21، ص 170-171؛ ميزان الاعتدال، ج 1، ص 565؛ تاريخ الاسلام، ج 17، ص 282-283؛ تقريب التهذيب، ج 1، ص 704؛ تهذيب التهذيب، ج 7، ص 343-344.

تلخيص المرام، غصون الأيكة الغروية فى الاصول الفقهيه، سبيل الهداية فى علم الدرايه، الفوائد الرجاليه و حاشية على منتهى المقال فى أحوال الرجال، از كتاب هاى اوست. در نجف درگذشت.

منابع: خاتمة مستدرك الوسائل، ج 2، ص 137، ش 4؛ الفوائد الرضويه، ص 292؛ أعيان الشيعه، ج 8، ص 240؛ ماضى النجف و حاضرها، ج 2، ص 238، ش 17؛ الذريعه، ج 7، ص 152، ش 826؛ الأعلام، ج 4، ص 286؛ معجم المؤلفين، ج 7، ص 88؛ معجم مؤلفى الشيعه، ص 159؛ معجم رجال الفكر و الأدب فى النجف، ج 2، ص 517.

درآمده و گنجينه اى يافته است. در تاريخ گزيده آمده است: «[طغرل] رى را دارالملك ساخت. در رى به سراى على كامۀ ديلم نزول كرد. آنجا نهانخانه اى يافت، [و] بسيارى خواسته از او بيرون آورد.»

در قصران داخل (لواسان) نيز وى را قصرى بوده و در تاريخ طبرستان مرعشى از آن اين گونه ياد شده است: «على كامه در قصران به كنار جاجه رود قصر بنياد كرد، و آنجا مى بود، و الحال آن وادى را كوشك دشت مى خوانند، و تلّى كه آنجا است قصر على كامه بوده است.» در تاريخ رويان نيز بدان خانه اشارتى رفته است: «كوشك على كامه كه در جاجرود نهاده است، بدو منسوب است.» اين قصر ظاهراً نزديك گلندوك لواسان فعلى واقع است. صنيع الدوله در مرآة البلدان (ج 4، ص 9) در باب اين قصر و محل آن بحث كرده است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 360.

ص: 54

مدفون در اين بقعه، دو برادر از سادات حسنى به اسامى سيد ابوالحسن على و سيد قاسم از فرزندان حمزة بن محمد الاكبر بن هارون بن محمد بطحانى بن قاسم بن حسن بن زيد بن امام حسن (ع) باشند كه در اواخر قرن سوم هجرى مى زيسته اند.

طرح كلّى بنا، قديمى است اما اندودكارى هاى داخل و بيرونى آن جديد است. پيشتر در اطراف بقعه قبرستانى وجود داشته است كه اكنون فضاى سبز است. ساختمان بقعه، مربّع كوچك (56 متر مربع)، بدون صحن، با ارتفاعى اندك و به صورت بناى منفرد است؛ با يك گنبدخانه و يك ايوان ورودى. نماى اصلى بنا، نماى ايوان ورودى است كه در جنوب آن قرار دارد و بسيار ساده و متقارن است. عرض ايوان 3/84 و طول آن 2/29 متر و ارتفاع آن 4/30 متر است. در ايوان چند سنگ قبر قديمى وجود دارد كه تاريخ آنها 1303 ش. و 1310 ش. و 1340 ش. است.

محلّ كنونى امامزاده، در گذشته قبرستان عمومى بوده و در سال 1360 ش. از طرف شهردارى به پارك تبديل شده است. در قديم رودخانه اى به نام «لش آب» يا فيروزآباد، از اين محلّ مى گذشته است كه در حال حاضر جريان آن از طريق كانال زيرزمينى ادامه دارد. در بالاى در ورودى، نوشته اند: «مرقد مطهّر دو فرزندان از نوادگان امام حسن مجتبى (ع)، على و قاسم فرزندان زيد». روى سنگ قبر اصلى نيز اين عبارات به چشم مى خورد: «دو برادران فرزندان حسن مجتبى هذا مرقد قاسم و على كه نسب ايشان به اين طريق است: از فرزندان جعفر بن ابى طالب بن حسن بن موسى بن محمد بن هارون بن زيد بن امام حسن مجتبى (ع) كه در تاريخ 1297 ق. شجره نامه اين بزرگوارها كشف شده.»

منابع: مزارات رى، ص 477-481؛ الشجرة المباركة فى انساب الطالبيه، ص 65؛ المجدى فى انساب الطالبيين، ص 24؛ منتقلة الطالبيه، ص 155؛ امامزاده ها و تربت برخى پاكان و نيكان، ج 1، ص 342-341.

ص: 56

محمدى، باغ ميوه و عمارت بادگيردار قاجارى (با شمارۀ ثبت 13355 در فهرست آثار ملى) است. قلعه اى بزرگ نيز در روستا بوده است كه اكنون اثرى از آن نيست. بسيارى از ساكنان روستا، اصالت يزدى دارند و عمارت بادگيردار را نيز آنان ساخته اند. بر اساس سرشمارى مركز آمار ايران در سال 1385 ش. جمعيت آن 842 نفر (220 خانوار) بوده است.

منبع: نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385 ش.

منبع: معجم المؤلفين، ج 7، ص 273.

منابع: معجم البلدان، ج 2، ص 361؛ معجم السفر، ص 229.

اينانچ به سال 562 ق. با مددى كه از خوارزمشاه به وى رسيد، به رى آمد و چندى طبرك را در حصار گرفت. عمر بن على بار پيش از وصول اينانج به اتابك ايلدگز نامه فرستاد و از آن استعانت جست، و وى را به آمدن به رى تحريض كرد. اينانج كه گشودن قلعه را آسان نمى ديد، رى را ترك گفت، و به ابهر و زنجان رفت تا دستبردى بزند و غارتى بكند و بازگردد. بدين هنگام اتابك ايلدگز بدان حدود نزديك شد و سلطان ارسلان از زنجان به استقبال اتابك رفت. اينانج و خوارزميان كه در قزوين و ابهر تباهكارى هايى كرده بودند، پس از اطلاع بر وصول اتابك، متوجه گرگان شدند. سلطان ارسلان و اتابك به رى آمدند. سلطان زمستان را در رى بماند. اتابك به آذربايجان رفت و زمستان به ساوه آمد. عمرِ علىِ بار به پشت گرمى استوارى قلعه طبرك و ذخائر آن، راه طغيان پيش گرفت و به فرمان اتابك وقعى ننهاد. سلطان او را به سال 563 ق. به فريب به درگاه خواند، و در ساوه وى و معين ساوجى را بگرفتند. چون خبر گرفتارى عمر على بار به اينانج رسيد، قصد رى كرد. اتابك نيز به سال 564 ق. به رى آمد. بدين هنگام ولايت رى را به نصرة الدين پهلوان محمد دادند، و عمر على بار سه سال در دست موكلان در بند بماند تا درگذشت. مجير بيلقانى را در مدح اتابك نصرة الدين ابوبكر جهان پهلوان، قصيده اى است كه در آن به واقعه عمر على بار و قلعۀ طبرك اشارتى دارد.»

منبع: رى باستان، ج 1، ص 509.

سعد دشتكى، حكام بن سلم، محمد بن سعيد بن سابق، هارون بن مغيره، اسحاق بن سليمان، يحيى بن ضريس رازى و مهران بن ابى عمر از او حديث شنيدند. ابوبكر بزار در سنن، او را مستقيم الحديث خوانده است.

منابع: تهذيب التهذيب، ج 8، ص 82؛ الثقات، ج 7، ص 220.

حكمت، ادب و فن ترسل مقامى بلند يافت. در دستگاه مرداويج ابتدا به سمت كاتب و سپس به مقام وزارت رسيد. پس از قتل مرداويج (323 ق) به وزارت برادرش وشمگير رسيد، اما سپس به خدمت ماكان بن كاكى پيوست. پس از كشته شدن ماكان (329 ق) به دست سپاهيان سامانى، وى را به اسيرى به بخارا بردند؛ اما امير سامانى وى را به پاس فضلش آزاد كرد و گرامى داشت و ديوان رسايل خود را به او سپرد. ابوعبدالله در دربار بخارا لقب عميد گرفت، و چون امير نصر بن احمد درگذشت (331 ق) وى مقام خويش را در خدمت نوح بن نصر حفظ كرد و از امير لقب شيخ گرفت. عميد در اواخر عمر به دليل ابتلا به نقرس زمين گير شد و سرانجام بر اثر همين بيمارى در سن 61 سالگى در 336 درگذشت. لقب عميد، در خراسان لقبى عام براى كاتبان بوده و «كُلِه» نيز به معناى «كوتاه قد» است. ابوالفضل بن عميد، وزير آل بويه نويسندۀ نامدار خراسانى، فرزند او است.

منابع: يتيمة الدّهر، ج 3، ص 159 و 160؛ دائرة المعارف تشيّع، ج 1، ص 352؛ اخلاق الوزيرين، ص 325.

حديث ثقه و مقدم بر ابوجعفر رازى مى دانست. ابن حبان در الثقات نوشته است كه او گاهى در حديث، خطا مى كرده است.

منابع: الجرح و التعديل، ج 3، ص 404 و 597 و ج 5، ص 350-351 و ج 6، ص 399 و ج 7، ص 151 و ج 9، ص 95 و 387؛ الثقات، ج 7، ص 289؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 7، ص 38؛ تهذيب الكمال، ج 4، ص 393 و ج 22، ص 406 و ج 30، ص 282.

ابراهيم بن طهمان روايت كرده است، و محمد بن عمار و حماد بن محمود مقرى و محمد بن جارود بن دينار قطان و محمد بن على اصفهانى و موسى بن سفيان جندى شابورى و اسماعيل بن فضل، خليل بن خالد ثقفى و ابوحاتم رازى از او حديث شنيده و نقل كرده اند. ابوزرعۀ رازى و ابوحاتم رازى او را صالح و صدوق خوانده اند.

منبع: المستدرك، ج 2، ص 344؛ السنن الكبرى، ج 2، ص 501-502؛ طبقات المحدثين باصبهان، ج 3، ص 216؛ الجرح و التعديل، ج 6، ص 273 و ج 8، ص 258؛ ابن ابى حاتم رازى، تفسير القرآن العظيم، ج 1، ص 198 و ج 2، ص 368 و ج 4، ص 1353 و...؛ الثقات، ج 8، ص 492 و ج 9، ص 163؛ تاريخ الاسلام، ج 15، ص 334؛ كنز العمال، ج 8، ص 287.

بن مطرف مدينى و ابوسنان شيبانى و موسى بن عبيده و سعيد بن عبدالرحمن زبيدى و عطاء بن ابى رباح و ربيع بن انس خراسانى (راوى ابوهريره) و عمرو بن دينار و كيسان بن جرير و ابراهيم بن مهاجر و خالد بن سلمان و قتاده و منصور بن معتمر و حصين بن عبدالرحمن و يونس بن عبيد حديث شنيده است. شعبه و يونس بن بكير و حكام بن سلم و احمد بن بشر و محمد بن عيسى بن طباع و ابراهيم بن موسى و يحيى بن مغيره و محمد بن عمرو زنيج و حسن بن عمر بن شقيق جرمى بصرى و محمد بن عبدالله بن ابوجعفر و احمد بن عبدالرحمن دشتكى و شعبه و جرير و وكيع و طبرى (مؤلف الامامه) و حاتم بن اسماعيل و ابواحمد زبيرى و ابونصرهاشم بن قاسم و خلف بن وليد و على بن جعد و ابونعيم از وى روايت كرده اند. ابوزرعه، همت او را در حديث ستوده و صاحب الطبقات الكبرى و ابن معين توثيقش كرده اند؛ اما احمد بن حنبل و نسايى و فلاس و ابن عدى جرجانى، او را در حفظ حديث قوى ندانسته اند. ابن حبان نيز گفته است به حديث او نمى توان احتجاج كرد، مگر آنچه با اخبار ثقه موافقت داشته باشد. نزد منصور عباسى، خليفۀ وقت حرمت و اعتبار داشت. حج بسيار به جا مى آورد، و در سال 161 ق. در رى درگذشت.

منابع: خاتمة مستدرك الوسائل، ج 8، ص 285؛ رجال الطوسى، ص 258؛ رجال ابن داوود، ص 149؛ نقد الرجال، ج 3، ص 396؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 6، ص 170؛ معجم رجال الحديث، ج 14، ص 223؛ قاموس الرجال، ج 11، ص 256؛ الطبقات الكبرى، ج 7، ص 379-380؛ التاريخ الكبير، ج 6، ص 403-404؛ الكنى جزء من التاريخ الكبير، ص 86؛ الضعفاء، ج 3، ص 388؛ الجرح و التعديل، ج 3، ص 335-336 و ج 5، ص 127؛ المجروحين، ج 2، ص 120؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 5، ص 254-244؛ تاريخ بغداد، ج 11، ص 145-149؛ المغنى فى الضعفاء، ج 2، ص 576؛ سير أعلام النبلاء، ج 2، ص 576 و ج 7، ص 346-349؛ تاريخ طبرى، ج 6، ص 116-118؛ منهج المقال، ص 256؛ نقد الرجال، ص 262؛ جنة النعيم، ص 52؛ تاريخ بغداد، ج 11، ص 143؛ شذرات الذهب، ج 1، ص 252.

چنانكه منوچهرى، او را با لقب «غضارى» ياد كرده است. غضائرى، نخست از مداحان امراى ديلمى بود و پس از انقراض آنان، از رى به دربار سلطان محمود غزنوى در غزنين رفت، و با شاعران تخت گاه معارضه و مشاعره كرد. در غزنين، محسود شاعران دربار واقع شد؛ چنانكه مى گويند عنصرى (م 431 ق.) ديوان او را در حضورش با آب شست. برخى بر اين باورند كه غضائرى به دليل مذهبش كه تشيع بود، به غزنين نرفت و از غزنويان دورى مى جست؛ اگرچه آنان را مدح مى كرد. مسعود سعد سلمان در قصيده اى به دورى غضائرى از غزنين و ارسال شعر از رى به دربار غزنويان اشاره مى كند:

غضائرى كه اگر زنده باشدى امروز/ *** به شعر من كندى فخر در همه احوال

// به هر قصيده كه از شهر رى فرستادى/ *** هزار دينار او بستدى ز زر حلال....

//خداى داند كاندر پناه شاه جهان/ *** غضائرى را نشمرم به شعر همال.

از برخى اشعار او پيدا است كه نخستين اشعارى كه براى سلطان محمود به غزنين فرستاده است، در سال 400 ق. بوده است.

دو صنعت اغراق و اشتقاق در شعر او به كمال مى رسد؛ چنان كه در مدح سلطان محمود در قصيدۀ لاميه مى گويد:

صواب كرد كه پيدا نكرد هر دو جهان/ *** يگانه ايزد دادار بى نظير و همال//

وگرنه هر دو جهان را كف تو بخشيدى/ *** اميد بنده نماندى به ايزد متعال.

سلطان محمود، براى اين قصيده، چهارده هزار درهم به او صله داد. عنصرى قصيده اى در پاسخ و نقد اين قصيده سرود كه از قديم ترين نمونه هاى نقد ادبى در زبان فارسى محسوب مى شود. غضائرى نيز پاسخ او را در قصيده اى ديگر داد.

غضائرى در مدح پيامبر (ص) و اهل بيت (ع) نيز چندين قصيده و قطعه سروده و به همين دليل او را از نخستين مرثيه سرايان و مديحه گويان اهل بيت (ع) به زبان فارسى دانسته اند. از او است:

مرا شفاعت اين پنج تن بسنده بود/ *** كه روز حشر بدين پنج تن رهانم تن//

بهين خلق و برادرش و دختر و دو پسر/ *** محمد و على و فاطمه، حسين و حسن//

اَيا كسى كه شدى معتصم به آل رسول/ *** زهى سعادت تو، لا تخف و لا تحزن.

از او به جز 219 بيت در دو قصيده، چند قطعه و ابيات پراكنده، در دست نيست. لقب «كيا» در ميان القاب او، نشانۀ احتشام و موقعيتش در روزگار آل بويه بوده است. محمد معين در تعليقات چهار مقاله نوشته است: «كيا كلمه اى است كه غالباً در القاب ملوك و امرا و بزرگان و مشاهير اهالى طبرستان و گيلان و ديالمه و آن صفحات در قرون وسطى اطلاق

ص: 68

مى شده است.»

وفات غضائرى به نقل صاحب مجمع الفصحاء، سال 436 ق. بوده است؛ اما وفات او را در سال 426 ق. نيز نوشته اند.

منابع: تذكرة الشعراء، ص 14 و 39؛ مجمع الفصحاء، ج 1، ص 368؛ كاروان شعر عاشورا، ص 21؛ سخن و سخنوران، ج 1، ص 108؛ عرائس الجواهر، ص 338؛ لباب الألباب، ج 2، ص 59؛ تعليقات چهار مقاله، ص 143؛ ديوان م - نوچهرى، ص 117؛ محاضرات راغ - ب، ج 2، ص 153-154.

ايران، به كشورهاى آفريقايى سفر كرد و در گسترش پيام انقلاب و تشيع كوشيد. تأسيس حوزۀ علميه در كشور مالى و تأمين منابع مالى آن، يكى از فعاليت هاى او است. عضو جامعه روحانيت، عضو مجلس خبرگان رهبرى (دوره دوم)، مؤسس مدرسۀ علميۀ عترت در قم (كوچۀ ارك) از ديگر مناصب اوست.

ايشان علاوه بر اينكه از اعضاى هيئت امناى آستان حضرت عبدالعظيم بود، سال ها امامت موقت نمازجمعه در شهررى را بر عهده داشت. وى نمايندۀ امام خمينى در جمعيت هلال احمر جمهورى اسلامى و تا پايان عمر، نمايندۀ رهبرى در اين جمعيت بود. آية الله غيورى پس از گذراندن يك دوره بيمارى در آذر ماه 1393 ش. درگذشت و در صحن حرم عبدالعظيم حسنى (ع) دفن گرديد.

منبع: آئينه دار مهر، خاطرات آية الله غيورى.

منابع: امامزاده و تربت برخى پاكان و نيكان، ج 1، ص 483؛ مزارات رى، ص 483-484.

ص: 72

در آن اجتماع مى كردند. در ربيع الاول سال 521 ق. درگذشت.

منابع: اعلام النساء، ج 4، ص 100؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 12، ص 123 و ج 27، ص 181 و ج 35، ص 54 و ج 36، ص 294 و ج 40، ص 377 و ج 44، ص 273 و ج 57، ص 248؛ اسد الغابه، ج 4، ص 71؛ المنتظم فى تاريخ الامم و الملوك، ج 17، ص 247؛ تاريخ الاسلام، ج 36، ص 69؛ البداية و النهايه، ج 12، ص 245.

مقابل، برخى منابع ديگر آن را به حسام الدين سنقر اينانج، والى رى در عصر سلجوقيان كه به دست غلامش كشته شد، نسبت مى دهند. از اين گنبد كه ساختمان آن تا دوران قاجار پابرجا و نسبتاً معمور بوده است، امروزه جز ويرانه اى و بقاياى شالودۀ آن باقى نيست.

از اخبارى كه در كتب تاريخى دربارۀ اين گنبد آمده است، چنين برمى آيد كه گنبد فخرالدوله در بيرون شهر بوده است. نيز به گفتۀ مؤلف تاريخ طبرستان، گنبد فخرالدوله، در كنار كوه و متصل به آن بوده است. به گواهى آن دو، طغرل سوم در آخرين نبرد خود با تكش از بالاى آن كوه لشكر خصم را مى ديده است. بنابراين، محل گنبد در شمال رى در فضايى باز ميان كوه نقاره خانه و كوه رى بوده است.

براى اطلاع بيشتر← اينانج، گنبد

منبع: رى باستان، ج 1، ص 451.

چند سال بعد در فترت بعد از مرگ شرف الدوله (379 ق.) كه صمصام نيز در زندان بود، فخرالدوله با عنوان بزرگ خاندان آل بويه يا رفع اختلاف برادرزادگان به انديشۀ تسخير بغداد افتاد و از رى لشكر به همدان برد و از راه اهواز عزيمت بغداد كرد، اما با مقاومت برادرزادۀ ديگرش بهاءالدوله مواجه گشت. پس به امارت ولايات جبال بسنده كرد.

فخرالدوله در شعبان 387 ق. در قلعۀ طبرك نزديك رى وفات يافت و چون وفاتش با شورش دسته اى از سپاه هم زمان شد، جنازۀ او چند روز بر روى زمين ماند. هنگام مرگ 46 سال داشت.

منبع: روزگاران، ص 448 و 449.

ص: 77

اشعرى مى رساند، در آغاز هر دو رشته از پدرش ضياءالدين عمر ياد مى كند. از ديگر استادان او در فقه شافعى، كمال الدين سمنانى (م 575 ق.) و در حكمت، مجدالدين جيلى است كه فخرالدين همراه او به مراغه رفت، و در آنجا با شهاب الدين يحيى بن حَبَش سهروردى (549-587 ق.) همدرس شد. پس از تحصيل علوم نقلى و عقلى، سفرهاى علمى خود را آغاز كرد و در بيشتر شهرهاى بزرگ خراسان و ماوراء النّهر، با عالمان به بحث و مناظره نشست و گاه نيز بر منبر وعظ رفت. در اين ميان، به تدريس و تأليف نيز پرداخت. از مقدمه كتاب جامع العلوم كه آن را براى سلطان تكش نوشته است، چنين برمى آيد كه سه سال در آنجا «در نشر علم، روزگار گذرانيده است.» همچنين از برخى اشارات او پيدا است كه يكى از مناظراتش با جمعى از معتزله، دربارۀ جبر و اختيار بوده است. پس از چندى، او را از خوارزم اخراج كردند، و از آنجا به ماوراءا لنّهر رفت. چند سالى (حدود سال 580 ق. به بعد) در بخارا و سمرقند و خُجَند و بناكت اقامت كرد. در ميانۀ راه سرخس بر ثقة الدين عبدالرّحمن بن عبدالكريم سرخسى طبيب وارد شد و چندى ميهمان او بود. براى سپاسگزارى از ميزبان، شرحى بر كلّيات قانون ابن سينا نوشت و آن را به نام او كرد. در ماوراءالنّهر كه اكثر مردم آن در فقه حنفى و در كلام پيرو ماتريدى بودند، با علماى حنفى و ماتريدى مناظره كرد. برخى مناظرات وى به قلم خودش باقى مانده و چاپ شده است. از شهرهاى ماوراءالنهر، نخست به بخارا وارد شد و سپس به سمرقند رفت. در سمرقند، با فريدالدين غيلانى كه آثار فلسفى فخررازى (شرح اشارات و المباحث المشرقيه و الملخّص) را تدريس مى كرد، به گفت وگو نشست. از سمرقند دوباره به بخارا بازگشت و با رضى الدين نيشابورى مناظره كرد. در همين سفر، نوشتن رسالۀ اثبات جزء لا يتجزّى را آغاز كرد و هفت سال بعد در مرو به خواهش دوستى، آن را به اتمام رساند. پس از سال ها اقامت در ماوراءا لنّهر، به رى بازگشت؛ ولى ديرى نگذشت كه به سوى مشرق (غور و هرات) بار سفر بست. سلطان غور غياث الدين محمد كه در سال 595 ق. مذهب كراميه را رها كرد و مذهب شافعى و عقيدۀ اشعرى را برگزيد، در شهر هرات، مسجد جامع عظيمى براى امام فخرالدين رازى ساخت و به او لقب «شيخ الاسلام» داد. حضور فخر رازى در هرات و تغيير مذهب سلطان غياث الدين با اعتراض غوريان مواجه شد و كار به مناظره ميان او و علماى كرامى كشيد. فخر رازى در اين مناظرات پيروز شد؛

ص: 78

اما به تحريك علماى كرامى، از بيم جان به غزنه پناه برد كه برادر سلطان غياث الدين در آنجا امارت داشت. فخر رازى در رسالۀ مناظرات مى گويد: در غزنه با قاضى غزنه كه مردى حسود و كم خرد بود، مناظره اى افتاد و او گروهى از عوام را جمع كرده، به مجلس آورد تا آشوبى برانگيزد. در التفسير الكبير هم مى گويد كه در محرّم 601 و صفر 602 ق. در غزنه بوده است. در رسالۀ مناظرات، به سفرش به هند نيز اشاره مى كند. اين احتمال وجود دارد كه همراه شهاب الدين غورى (حاكم غزنه) كه به هند لشكر كشيده بود، به هندوستان رفته است. در شعبان 602 ق. هنگامى كه شهاب الدين در كنار رودى استراحت مى كرد، چهارتن از ملاحدۀ اسماعيلى او را به قتل مى رسانند. از گزارش ابن اثير دربارۀ حادثۀ قتل سلطان شهاب الدين، چنين برمى آيد كه امام فخر رازى در آن سفر و هنگام وقوع آن حادثه، در اردوى سلطان بوده است.

در سال 601 ق. محمد فرزند جوان او درگذشت. ملك بهاءالدين تعزيت نامه اى براى او به هرات فرستاد و فخر رازى در پاسخ وى رساله اى كوتاه به زبان فارسى دربارۀ روح و مرگ نوشت و به باميان، تختگاه بهاءالدين سام فرستاد. كتاب شرح اسماء اللّه الحسنى را هم به نام او كرد و در مقدمه، از اكرام و احسان او سخن گفت. در زمانى كه غوريان بر غور و غزنه و باميان حكم مى راندند، خوارزمشاه سلطان علاءالدين تكش كه مازندران و نيمى از خراسان را در فرمان داشت، در سال 588 ق. به قلمرو سلاجقۀ عراق حمله كرد و رى و شهرهاى ديگر عراق عجم را تا مرز اسدآباد همدان گرفت و طغرل بن ارسلان شاه سلجوقى را كشت. روابط سلطان تكش با خليفۀ عبّاسى النّاصر لدين اللّه (خ 575-622 ق.) تيره شد و جنگ هايى نيز ميان سپاهيان خليفه و خوارزمشاه در همدان درگرفت. خليفه، غوريان را عليه خوارزمشاهيان تحريك كرد و در حدود سال هاى 590-592 ق. سفرايى به دربار غياث الدين غورى فرستاد؛ از جمله امام فخر رازى را. همكارى فخر با خليفه عليه سلطان تكش، از آن رو بود كه وى اطاعت از خليفه را واجب مى شمرد. دانسته نيست كه فخر رازى سفارت را به انجام رسانيد يا نه؛ زيرا هيچ خبرى از سفر او به بغداد در منابع نيست. پس از مرگ سلطان تكش در 596 ق. و سلطنت علاءالدين محمد خوارزمشاه، سرانجام ميان خوارزمشاهيان و غوريان صلح افتاد. اما قتل شهاب الدين غورى در 602 ق. خوارزمشاهيان

ص: 79

را بر آن داشت كه همۀ خراسان را به تصرّف خود درآورند. فخر رازى در آن هنگام در هرات مى زيست و چون بر علاءالدين محمد خوارزمشاه حق استادى داشت، از اين دگرگونى ها آسيبى نديد. در سال 605 ق. فخر رازى در خوارزم بود كه سخت بيمار شد. سبب اين بيمارى را برخى زهرى دانسته اند كه كراميان در غذاى او ريخته بودند. فخرالدين از خوارزم به هرات بازگشت و در آنجا بيماريش شدّت گرفت. در آن حال، وصيت نامه اش را بر شاگردش ابراهيم بن ابى بكر اصفهانى املا كرد. اين وصيت نامۀ طولانى كه عقائد و آراى فخرالدين را در ماه هاى پايانى عمرش بازمى نمايد، از سندهاى مهم براى مطالعه زندگى و افكار او است. سرانجام در روز دوشنبه اول شوّال (عيد فطر) سال 606 ق. درگذشت. بنا به وصيتش، مردم را از خبر مرگش آگاه نكردند و بدون تشريفات در هرات در دامنۀ كوهى نزديك قريه مزداخان به خاكش سپردند. مزار فخر در عمارتى زيبا و بزرگ تا عهد صفوى بر جاى بوده است؛ اما در جنگ هاى آن دوره، مانند بسيارى ديگر از عمارات و بناها، ويران شد؛ تا آنكه در سال 1324 ق. عمارت و ايوانى بر قبر او ساختند و سپس همان بنا را در سال 1370 ق. توسعه دادند. بر پايۀ يادداشت هاى ملك الشعراى بهار، در ورامين نيز قبرى منسوب به اوست كه سنگ نوشته اى تاريخى دارد.

مقام علمى او چنان بود كه مولوى وى را نمايندۀ تفكر عقلى، در برابر معارف شهودى مى دانست و دربارۀ او گفته است:

فخر رازى علم را ليتى كند/ *** پيش مرغان ريزد و تى تى كند.

مؤلف مجالس النفائس، رباعى هاى زير را به او نسبت داده است:

اى دل ز غبار جهل اگر پاك شوى

تو روح مجردى بر افلاك شوى

عرش است نشيمن تو شرمت نايد

كآيى و مقيم توده اى خاك شوى ؟

كُنْهِ خردم در خور اثبات تو نيست

وآرامش جان جز به مناجات تو نيست

من ذات تو را به واجبى كى دانم

دانندۀ ذات تو به جز ذات تو نيست

هر جا كه ز مهرت اثرى افتاده است

سودازده اى بر گذرى افتاده است

در وصل تو كى توان رسيدن كآنجا

هر جا كه نهى پاى، سرى افتاده است.

برخى از مهم ترين آثار او بدين شرح است:

ص: 80

1. الاربعين فى اصول الدين: بررسى چهل مسئلۀ كلامى است كه براى پسرش محمد تأليف كرده است. فصل پنجم اين كتاب، «فى بيان أفضل الصحابه» نام دارد و در آن بر افضليت على (ع) استدلال مى كند.

2. اساس التقديس: در علم كلام است و براى سيف الدين ملك عادل نگاشته است.

3. اسرار التنزيل و

انوار التأويل. در اصول و فروع دين. ناتمام.

4. الشجرة المباركة فى أنساب الطالبية.

5. الانارات فى شرح الاشارات. اشارات ابن سينا را به شيوۀ «قال... اقول...» شرح و نقد كرده است. خلاصه اى از همين شرح را به نام لباب الاشارات، سامان داده است.

6. البيان و البرهان فى رد على اهل الزيغ و الطغيان.

7. تحصيل الحق. در علم كلام.

8. تعجيز الفلاسفه.

9. تفسير كبير، موسوم به مفاتيح الغيب. تفسير ناتمام قرآن است. بارها در مصر و استانبول چاپ شده است. نجم الدين احمد بن محمد قمولى و قاضى القضات احمد بن خليل خويى، آن را به انجام رسانده اند.

10. تهذيب الدلائل و عيون المسائل.

11. زبدة العالم فى الكلام.

12. شرح سقط الزند.

13. شرح قانون ابن سينا.

14. شرح مفصل زمخشرى.

15. شرح نهج البلاغه.

16. الطريقة فى الخلاف و الجدل.

17. عصمة الانبياء.

18. الفراسه.

19. فضايل الصحابه.

ص: 81

20. القضاء و القدر.

21. اللطائف الغياثيه.

22. اللوامع البينات فى شرح اسماء الله و صفاته.

23. المباحث العمادية فى مطالب المعاديه.

24. المباحث المشرقيه. كتابى است بزرگ در علوم الهى و طبيعى كه در آن، مهم ترين آراى حكما نقد و بررسى مى شود.

25. محصل افكار المتقدمين و المتأخرين من الحكماء و المتكلمين.

26. المسائل الخمسون. در اصول كلام.

27. المطالب العالية فى الكلام.

28. المعالم فى اصول الفقه.

29. الملخص: در منطق و حكمت.

30. مناقب الامام الشافعى.

31. نهاية الايجاز. در علم بيان.

32. نهاية العقول فى الكلام.

33. المحصول فى علم اصول الفقه.

34. المناظرات.

منابع: طبقات الشافعية الكبرى، ج 1، ص 26 و ج 4، ص 271 و 249 و ج 8، ص 85-86؛ آثار البلاد و اخبار العباد، ج 1، ص 25؛ وفيات الاعيان، ج 4، ص 252؛ روضات الجنات، ج 1، ص 442؛ لسان الميزان، ج 4، ص 427-428 و ج 5، ص 317؛ معجم الادباء، ج 19، ص 123؛ التفسير الكبير، ج 2، ص 470 و ج 8، ص 83؛ تاريخ الحكماء، ص 227 و 291؛ كشف الظّنون، ج 2، ص 131؛ مناظرات فخر رازى، ص 7 و 24 و 26؛ الكامل فى التاريخ، ج 12، ص 151-154 و 181؛ غوريان، ص 203-212؛ نزهة الارواح، ص 144-148؛ سير أعلام النبلاء، ج 1، ص 35-40 و ج 21، ص 501؛ تهذيب الكمال، ج 1، 18-21؛ ريحانة الادب، ج 3، ص 192-194؛ مجالس النفائس، ص 322؛ مجله معارف، دورۀ سوم، ش 1، 1365، «زندگى فخررازى»، احمد طاهرى عراقى، ص 5-28.

جعفر و مالك بن مغول و ابوسنان شيبانى روايت كرده است و ابراهيم بن موسى و محمد بن حميد از وى روايت كرده اند.

منبع: الجرح و التعديل، ج 7، ص 80.

هنرى شيخ صدوق (ره)، مجتمع كتابخانه اى 13 آبان، مجتمع فرهنگى هنرى شهيد رحيمى و كتابخانه شيخ كلينى (ره) از مراكز تابع اين فرهنگسرا است.

منبع: vela.farhangsara.ir

فشاپويه، اكنون از بخش هاى شهرستان رى محسوب مى شود و با دو دهستان، در دره اى پهناور قرار دارد. قسمت جنوبى آن، مسكونى نيست و زمين هاى شمالى آن در قسمت هايى كه شيب مناسب دارد، قابل كشت غلات، حبوبات، پنبه، چغندر، سيب زمينى، انجير و انار است. در تقسيمات جديد كشورى، دهستان حسن آباد، دهستان كلين، شهر حسن آباد، شهرك هاى مسكونى احمديه، بهشت، جانبازان، فرهنگيان و نيز روستاهاى زيوان، كلين، خانلق، آراد، محمدآباد، سفرآباد، كوشك، اشتهازان، خمارآباد، قنبرآباد، حصارچوپان و انيس آباد، جزء بخش فشاپويه است. رود شور فشاپويه، از استان زنجان سرچشمه گرفته و پس از عبور از استان قزوين و جنوب غرب استان تهران و شهرستان زرنديه، به شهرستان رى مى رسد. شاخه هاى مشهور اين رود عبارتند از: خررود، ابهررود، كردان و سرود در شهرستان زرنديه. رود طولانى شور با جهت شمال غربى - جنوب شرقى، عرض شهرستان رى را طى مى كند و از شش كيلومترى جنوب حسن آباد فشاپويه مى گذرد و به شوره زار شرق درياچه حوض سلطان قم مى ريزد. رود شور در بخشى از شهرستان رى به موازات رود كرج و در جنوب آن و با فاصله متوسط ده كيلومترى روان است و با طى يك قوس بزرگ راستگرد از فشاپويه رى خارج و به دهستان قمرود شهرستان قم وارد مى شود. اين رود، دائمى است و 420 كيلومتر طول دارد. مطابق سالنامۀ آمارى استان تهران در 1380 ش؛ بخش فشاپويه، داراى 58 روستاى مسكونى و غير مسكونى بوده است. در سال 1381 ش. در تقسيمات كشورى اين بخش تغييراتى پديد آمد و مطابق مصوبۀ آن سال، دهستان وهن آباد بخش فشاپويه از اين بخش جدا و به بخش مركزى شهرستان رباط كريم الحاق شد. نيز روستاى صنعتى چرم شهر مطابق مصوبۀ 1381/7/10 ش. از بخش فشاپويه جدا و به دهستان بهنام / بهرام ورامين پيوست. همچنين مطابق مصوبه 1381/5/29 ش. هيئت دولت، دهستان كلين به مركزيت روستاى كلين در نيمه شرقى بخش فشاپويه ايجاد و تأسيس گرديد. بدين ترتيب، دهستان حسن آباد سابق به دو دهستان كلين و حسن آباد (با محدوده كوچك تر فعلى) تقسيم گرديد. در حال حاضر بخش فشاپويه داراى 49 روستا و دو دهستان است. دهستان كلين به مركزيت كلين با 19 روستا (مسكون) و دهستان حسن آباد به مركزيت شهر حسن آباد با 30 روستا (15 مسكون و 15 غير مسكون).

برخى از آثار تاريخى و زيارتى اين منطقه

ص: 85

عبارتند از: آب انبار آراد، مسجد جامع، شاهزاده ابراهيم و اسحاق، هاجرخاتون، امامزاده بى بى ملك اشتهازان، كورۀ كبل پزى، قلعۀ روستاى بوالقيطاس، قلعۀ زلف آباد، قلعۀ جاجى ها، امامزاده اسماعيل، قلعۀ سلمان آباد، امامزاده حسين كلين، امامزاده عبدالله و سيد طاهر در قلعه نو، مسجد جامع آراد، تپه انيس آباد، تپه شوره پزخانه، تپه بيجين، تپه خمارآباد، تپه خانلق، تپه بيجين بالا، قلعۀ فشافويه، قلعه على آباد، قلعۀ صفرآباد، مقبرۀ كلينى، امامزاده قاسم در سلمان آباد، امامزاده سيد اسماعيل در زيوان، امامزاده يوشع در انيس آباد، امامزاده سيد باقر در كوشك، كاروانسراى شاه عباسى، كاروانسراى دير اراضى و دير اسدآباد. برخى مراكز تفريحى آن به اين شرح است: درياچۀ مصنوعى فشافويه، با مساحت هفت هكتار، سد خاكى (جت اسكى)، يخچال هاى متعدد، رودخانه شور، استخر عادل فر، شهربازى آزادگان و پارك جنگلى شيخ كلينى.

منابع: جغرافياى سياسى، ص 358؛ گيتاشناسى، اطلس استان هاى ايران، 1383 ش؛ نزهة القلوب، ص 54؛ فرهنگ جغرافيايى نيروهاى مسلح، ص 248-250.

بغداد درگذشت.

منابع: الجرح و التعديل، ج 2، ص 23؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 14، ص 122؛ تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 159-160 و 600؛ سير أعلام النبلاء، ج 12، ص 629-631؛ شذرات الذهب فى أخبار من ذهب، ج 2، ص 160؛ المستدرك، ج 1، ص 34؛ سنن الدارقطنى، ج 1، ص 327 و ج 2، ص 228؛ تغليق التعليق، ج 2، ص 294 و ج 5، ص 411؛ الكشف و البيان فى تفسير القرآن، ج 7، ص 194؛ طبقات المحدثين بأصبهان، ج 3، ص 164-166 و ص 538؛ هدية العارفين، ج 1، ص 818؛ ذكر اخبار اصبهان، ج 2، ص 151-152.

رى. اين روستا از بزرگ ترين روستاهاى جنوب شرقى شهر رى است و بر اساس سرشمارى مركز آمار ايران در سال 1385 ش. جمعيت آن 8579 نفر (2106 خانوار) بوده است. امامزاده شعيب در اين روستا است.

منبع: نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385 ش.

اين زمين ش - روع ب - ه احداث بيمارستان و مؤسسات وابسته به آن كرد.» ساختمان هايى كه فيروزآبادى احداث نمود، عبارتند از بيمارستان صد تختخوابى، بيمارستان سيصد تختخوابى، و بالاخره شمار تخت هاى بيمارستان مزبور را به 640 تختخواب رسانيد. اين بيمارستان كه در روز دوم آذر ماه 1313 ش. افتتاح شد، امروزه هنوز هم با نام بيمارستان فيروزآبادى داير است و يكى از بهترين بيمارستان هاى تهران به شمار مى آيد. اي - ن ب - يمارستان، اكنون گسترش يافته و موقوفاتى نيز دارد. از خاطرات برخى رجال معاصر، چنين برمى آيد كه بيمارستان فيروزآبادى، مكانى براى تجمع و هم فكرى گروهى از اهل تدين و فرهنگ نيز بوده است. در گذشته اين بيمارستان با كاشيكارى هاى فيروزه اى رنگش در ضلع جنوب شرقى بيمارستان فعلى قرار داشت و بر آن اين جمله نقش بسته بود: «اين مريض خانه وقف است بر فقرا و رعايا و غربا و بيچارگان، لعنت بر كسانى كه تخلف نمايند.»

منابع: هفت وق - فنامه، ص 63 و 73؛ تاريخ بيمارستان هاى ايران، از آغاز تا عصر ح - اضر ص 342.

دوره هاى سوم، ششم، هفتم و چهاردهم مجلس شوراى ملى از طرف اهالى شهر رى و تهران به نمايندگى انتخاب شد. چند سالى حقوق خود را از مجلس نگرفت تا موقعى كه به تأسيس بيمارستان فيروزآبادى شهر رى (افتتاح در سال 1313 ش.) همت گماشت. پس حقوق هشت سالۀ خود را يك جا گرفت و پس از مشورت با آية الله شيخ محمدتقى بافقى، باغ حرمت الدوله را براى ساخت بيمارستان خريد. ساختمان بيمارستان، نخست صد تختخوابى بود و سپس توسعه يافت.

آية الله فيروزآبادى از همفكران مدرس بود و در جريان هاى سياسى و نيز در مجلس با ايشان، كم وبيش هم گرايى كرد. از موارد اشتراك و افتراق او با مدرس مى توان به ترتيب، حمايت از دولت مستوفى الممالك و ادامه قرارداد ميلسپو را نام برد. در دورۀ پنجم مجلس شوراى ملى كه زمزمۀ جمهوريت در ايران آغاز شد، همراه سيد حسن مدرس با جمهوريت مخالفت كرد و دست به اقداماتى نيز عليه جمهوريت زد؛ تا اينكه به دستور رضا شاه از طرف حكومت نظامى وقت (مرتضى خان يزدان پناه) دستگير و به كلات نادرى در خراسان تبعيد شد. پس از گذشت 22 روز، بنا به تقاضاى اهالى شهر رى آزاد و روانۀ مشهد شد و پس از اقامت يك ماهه و رفع كسالت به تهران مراجعت كرد.

سيد رضا فيروزآبادى سرانجام در سال 1344 ش. درگذشت و در مقبره اى كه در گورستان قديمىِ جنب بيمارستان براى خود ساخته بود، دفن شد.

منابع: علما و رژيم شاه: نظرى بر عملكرد سياسى - فرهنگى روحانيون در سال هاى 1305-1320، ص 373؛ اختران فروزان رى و طهران، ص 308-305.

كرد، لر و افغان هستند. محلۀ فيروزآبادى، شش مسجد دارد؛ به نام هاى چهارده معصوم، صاحب الزمان، فيروزآبادى، جوادالائمه، حجت بن الحسن و حجتيه. مدارس محل نيز عبارت اند از: سه مدرسۀ راهنمايى، يك مدرسۀ متوسطه و دو دبستان غير دولتى.

ص 596؛ گيتاشناسى، اطلس شهر تهران، ص 193.

ص: 94

مستدركات علم رجال الحديث، ج 5، ص 475 و ج 6، ص 258-259 و ج 7، ص 153؛ معجم رجال الحديث، ج 15، ص 60 و ج 17، ص 216؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 44، ص 193؛ ذكر اخبار اصبهان، ج 1، ص 124؛ الكافى، ج 1، ص 485.

آن گچ كارى است. ايوان شامل دو طاقچه در قسمت شرقى و غربى است. امامزاده دو گنبد دارد: ارتفاع گنبد اصلى از روى پشت بام 1/50 متر است. لايه بيرونى گنبد، كاهگل و لايۀ داخلى آن گچ كارى است. بلندى گنبد نيم طاق ايوان (گنبد دوم) از روى پشت بام يك متر و لايه بيرونى آن كاهگلى است.

منابع: امامزاده ها و تربت برخى از پاكان و نيكان، ج 1، ص 85-84؛ مزارات رى، ص 487-488.

تيزه دار است كه لايه داخل آن را گچ كارى كرده اند. بالاى طاق گنبدخانه مسطح، و روى آن گنبد كوچكى قرار گرفته است. سقف مسطح بقعه را در تمام قسمت ها آسفالت كرده اند. ارتفاع نوك گنبد كوچك فوقانى تا كف بقعه 10/5 متر و تا كف صحن 11/20 متر است. ارتفاع داخلى در گنبدخانه شش متر، قطر گنبد كوچك 2/20 متر و قطر ساقه آن 2/80 متر، و قطر داخلى گنبدخانه حدود 5 متر است. به دليل وجود قبرستان و غسّالخانه در اين مكان، اهالى قديم كه اكنون ساكن حسن آباد هستند، براى خاكسپارى مردگانشان بدين مكان مى آيند.

منابع: مزارات رى، ص 490-493؛ امامزاده ها و تربت برخى پاكان و نيكان، ج 1، ص 370-369.

او به قصر عبيدالله، وقتى مسلم بن عقيل طلب آب كرد، مسلم بن عمرو مانع اجابت درخواست او شد.

قتيبه به فرمان عبدالملك بن مروان، والى رى شد و در زمان حكومت وليد بن عبدالملك، به فرمان حجاج بن يوسف ثقفى، حاكم عراق، به حكومت منطقۀ بزرگ خراسان منصوب شد. دوران فتوحات قتيبة بن مسلم از همين زمان آغاز شد. وى در جنگ هاى پى در پى توانست بخش هايى از مناطق شرقى ايران را به تصرف خود درآورد و در آخرين مرحلۀ كشورگشايى خود تا مرز چين پيش رفت. در سال 86 ق. به مناطق شمال شرقى خراسان حمله كرد و منطقۀ طخارستان را كه در ساحل رود آمودريا واقع بود، فتح كرد. در سال 90 ق. پس از سه سال لشكركشى و جنگ هاى فراوان، بخارا را نيز به سرزمين هاى اسلامى افزود. سرانجام قتيبه در سال 99 ق. به فرمان سليمان بن عبدالملك، جانشين عبدالملك بن مروان، كشته شد. علت قتل، حمايت قتيبه از خلافت عبدالعزيز بن عبدالملك، برادر سليمان بود.

منابع: الأنساب، ج 2، ص 71؛ الاعلام، ج 5، ص 189؛ الاخبار الطوال، ص 327؛ تاريخ ابن كثير، ج 9، ص 77؛ نهاية الارب فى فنون الادب، ج 21، ص 282 و 283؛ تاريخ طبرى، ج 6، ص 506 و 507.

منطقى، فقيه، مفسّر و اديب. در سال 694 ق. در ورامين رى به دنيا آمد. وى از خاندان شيخ صدوق و از آل بابويه است؛ از اين رو او را بابويى نيز مى خوانند.

فقه را نزد علامه حلّى و حكمت را از قطب الدين شيرازى آموخت. ديگر استادان مشهور وى عبارتند از: قاضى عضدالدين ايجى و شمس الدين اصفهانى. علامه حلى، اجازۀ نقل و روايت تأليفات خود و كتاب هايى كه خود مجاز به نقل آنها بوده را به وى داده است. مشهور است كه در زمان حكومت سلطان محمد خدابنده كه علامه حلّى مدتى در ايران به سر مى برد، رازى در ورامين كتاب قواعد الاحكام علامه را نزد وى خواند. علامه در اجازه اى كه در ورامين براى او مى نويسد، شاگرد خود را بسيار مى ستايد و او را «شيخ دانشمند، فقيه فاضل، محقّق مدقّق، زبدة العلماء و الأفاضل، قطب الملّة و الدين» مى خواند. سپس مى افزايد كه وى كتاب قواعد را نزد من خواند و از مشكلات آن پرسيد.

قطب الدين در پناه سلطان ابوسعيد و وزيرش، غياث الدين محمد بن رشيدالدين فضل اللّه، به تتبّع و تحقيق و تأليف پرداخت و دو كتاب گرانسنگ خود شرح مطالع و شرح شمسيه را به نام غياث الدين نوشت. پس از وفات ابوسعيد و قتل غياث الدين در سال 736 ق. قطب الدين نيز منزوى شد؛ تا اينكه در سال 763 ق. به دمشق رفت و سال هاى پايانى عمر خود را در آنجا گذراند. در دمشق، تحقيق و تدريس فقه و فلسفه و منطق را از سر گرفت و شاگردان بسيارى گرد او جمع شدند؛ از جمله شهيد اول. ميرسيد شريف جرجانى و سعدالدين تفتازانى نيز از شاگردان او بودند.

برخى از دانشمندان اهل سنت و شيعه، قطب الدين را شافعى شمرده اند. صاحب روضات الجنات، بر پايۀ برخى شواهد، وى را سنّى قلمداد كرده است؛ اما محدث نورى در خاتمة مستدرك الوسائل به تشيع او رأى داده و شواهد روضات را پاسخ گفته است. از آثار او است: لوامع الأسرار فى شرح مطالع الأنوار؛ تحرير القواعد المنطقيه؛ المحاكمات بين شرحى الاشارات؛ حاشيه بر قواعد الاحكام (موسوم به حواشى قطبيه)؛ شرح الحاوى؛ تحفة الأشراف فى حاشية الكشّاف؛ لطائف الأسرار.

قطب الدين رازى در 766 ق. در دمشق درگذشت و در دامنۀ كوه قاسيون (صالحيه)

ص: 100

دفن شد. سپس او را به جاى ديگر منتقل كردند. شهيد اول مى گويد: «در اواخر شعبان سال 766 ق. در شهر دمشق با او ملاقات كردم؛ دريايى ژرف بود. از وى اجازۀ روايت خواستم، او اجازۀ آنچه را كه مجاز بود به من داد و در دوازدهم ذى قعدۀ همين سال در دمشق رحلت كرد.»

منابع: فريادى به بلنداى تاريخ، ص 325-334؛ أمل الآمل، ج 2، ص 300-301؛ روضات الجنات، ج 4، ص 35؛ رياض العلماء، ج 5، ص 171؛ مجالس المؤمنين، ج 2، ص 212-213؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص 447-459؛ معجم المؤلفين، ج 11، ص 215؛ هدية العارفين، ج 2، ص 163.

ص 256.

ص: 103

محل سكونت دهقانان شد و سپس گسترش بيشترى يافت. اكنون جمعيت آن، حدود 40 هزار نفر است. از بناهاى مهم و باستانى منطقۀ قلعه نو، آتشكدۀ بهرام است و سالانه گردشگران بسيارى از آن بازديد مى كنند. شهرك صنعتى ولى عصر (عج) و عشق آباد (اشك آباد) از مراكز مهم صنعتى اين بخش به شمار مى آيد. بخش قلعه نو با توليد بيش از 50 هزار تن گندم در سال، از مهم ترين مناطق توليد گندم در استان تهران است. اين بخش داراى 31 روستا است. از اين تعداد 13 روستا داراى شورا است و 12 روستا با دهيارى مديريت مى شود و 6 روستا نيز خالى از سكنه است. قلعه نو پيشتر جزء بخش كهريزك بود و سپس به بخش تبديل شد.

منبع: نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385 ش.

نفرى شهداى قمصر، واقع در خيابان ورزش، از مراكز مهم اين منطقه است. اين مجموعه در زمينى به مساحت هفت هزار مترمربع در ضلع شمال ميدان امام حسين (ع) و در مركز روستا واقع شده است. مجموعۀ بوستان فرهنگى و تفريحى دلگشا، از جمله مراكز تفريحى روستا است كه سالن كتابخانه عمومى نيز دارد.

در منطقۀ كهريزك در زمينى به وسعت 72 هزار مترمربع راه اندازى شد. دومين كارخانۀ قند ايران در سال 1312 ش. در شهرستان ورامين احداث گرديد. كارخانۀ قند كهريزك در سال 1291، به دليل واردات قند از روسيه ورشكست شد و در سال 1308، پس از 38 سال توقف، تحت مديريت دولت و به كمك متخصصان آلمانى، دوباره به راه افتاد. در سال 1343 بار ديگر تعطيل شد. ساختمان كارخانۀ قند كهريزك كه از قديم ترين بناهاى معمارى صنعتى ايران و داراى نخستين باسكول تهران است، با شماره 4635 در تاريخ 1380/10/11 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيد.

منابع: فصل نامۀ تاريخ روابط خارجى، ش 33، مورخ 1386؛ روزنامۀ دنياى اقتصاد، ش 3203، مورخ سوم ارديبهشت 1393.

خدمت او راه يافته و اگر لقب شعرى خود را از لقب او گرفته باشد، مسلماً بعد از اين تاريخ است. در همين قصيده قوامى به «برنايى» خود نيز اشاره كرده است:

درين دولت همه پيران، جوان استند و من بنده/ *** چو پيران بگذرانم روز و شب ايام برنايى.

پس در حدود سال هاى بعد از 512 ق. هنوز جوان بوده و ولادت او را بايد در اواخر قرن پنجم دانست.

از تاريخ وفات او هم اطلاعى دقيق در دست نيست و چون در ديوان او مدح شرف الدين محمد نقيب النقباى رى (م 566 ق.) آمده است، ممكن است تا اوايل نيمه دوم قرن ششم زندگى كرده باشد و چون عبدالجليل قزوينى رازى اسم او را در شمار گذشتگان آورده و او و ديگر شاعران شيعى را به عبارت «رحمة اللّه عليهم» دعا كرده است، بايد در حدود سال 560 ق. كه سال تأليف كتاب نقض است درگذشته باشد.

قوامى مردى شيعى مذهب و در ميان شاعران شيعه معروف بوده است. نه تنها نام او در كتاب نقض در شمار شاعران شيعى ذكر شده، بلكه در آثار او اشعار فراوانى در منقبت خاندان رسالت ديده مى شود. در ديوان قوامى، گذشته از اين مناقب، مدايحى از رجال و معاريف زمان او در رى كه غالباً از خاندان ها و رجال بزرگ شيعه و ممدوح شعرا بوده اند، و اشعارى در زهد و وعظ و ترجيعات و غزل هاى عاشقانه لطيف و دل انگيز و روان، فراوان است. قصائد وعظ و اندرز او لفظاً و معنىً متوسط و بيشتر ناظر به معانى و افكار دينى است. در مدح نيز متوسط است؛ ليكن غزل هاى عاشقانه اش در ميان معاصران وى، اقبال يافته بود.

ديوان قوامى با مقدمه و تعليقات محدث ارموى به سال 1334 ش. منتشر شد. اين ديوان، 3359 بيت دارد كه يازده بيت از آن، قطعه اى است از عمادى شاعر در نعت قوامى رازى. و چون نسخۀ ديوان او از ابتدا ناقص است، پس مجموع اشعار قوامى بيش از اين بوده است.

منابع: تاريخ ادبيات در ايران، ج 2، ص 695؛ «ستايشگر شيعه»، مجلۀ شيعه شناسى، بهار 1386، دورۀ پنجم، ش 17، ص 7-28؛ «شعراى گمنام: قوامى رازى»، مجلۀ يادگار، سال دوم، شمارۀ اول، شهريور 1324، ص 68-72.

قاجار، محلى براى تخليۀ بارهاى شتر و انتقال نفت از باكو شد و پس از چندى، توليت آن به ملاعلى كنى رسيد. از سال 1377 ش. كه بازسازى و احياى بازار رى، به كارفرمايى ميراث فرهنگى و گردشگرى استان تهران، آغاز شد، بخش هايى از اين بناى تاريخى را نيز مرمت كردند؛ اما به دلايل حقوقى و اختلاف بر سر مالكيت آن، عمليات مرمتى و ساماندهى به فرجام نرسيد.

منابع: رى در آينۀ تاريخ، ص 20 و 21؛ پايگاه مجازى سازمان ميراث فرهنگى.

ص: 111

گوشه حياط. طرح گوشه هاى شمال شرقى و جنوب شرقى مشابه يك ديگرند و در آنها علاوه بر راه اسطبل ها، فضايى براى اقامت چهارپاداران و پلكان هاى بام تعبيه شده است. در گوشۀ جنوب غربى، دو راه عمود بر هم به اصطبل ها و انبارها مى رسد؛ در گوشه شمال غربى، يكى از اين راه ها به اصطبل و راه ديگر به فضايى منتهى مى شود كه گويا محل اقامت چهارپاداران بوده است. ايوان ميانه ضلع غربى در انتها از دو سو گسترش و شكلى صليبى يافته است. بازوهاى طرفين اين فضا به انبارهاى پشت اين جبهه راه دارد. ايوان ميانه ضلع غربى نقش ارتباطى دارد و راه ورود به ديگر حياط كاروانسرا است. بخش جديد يا حياط دوم كاروانسرا را ايوانچه هايى در سه ضلع شمالى و جنوبى و غربى احاطه كرده است كه تنها ايوانچه هاى ضلع غربى حجره دارند. اصطبل هاى اين قسمت كه در پشت جبهه هاى شمالى و جنوبى واقع است، از اسطبل هاى معمول كاروانسراها پهناى بيشترى دارند. راه ورود به اين مجموعه از ضلع شرقى بخش قديمى تر كاروانسرا است. سردر، برخلاف اكثر كاروانسراهاى دورۀ صفويان، هم سطح ديوار خارجى است. رديف طاق نماهاى اين ضلع اهميت جبهه ورودى را نشان مى دهد. در گوشۀ شمال شرقى بيرون كاروانسرا، يك حمام و يك آب انبار براى استفاده كاروانيان احداث شده است. اين كاروانسرا _ كه در كنار جادۀ كهن قم به رى قرار دارد و تا اواخر عصر قاجار، پركاربرد بوده _ در سال 1355 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيد و مرمت آن را اداره كل ميراث فرهنگى استان تهران در سال 1381 بر عهده گرفت. در سال 1391 نيز سنگ فرش و احداث زيرساخت هاى گردشگرى، آبنما و نورپردازى آن به پايان رسيد.

منبع: ديدنى هاى تاريخى استان تهران.

500 مترمربع زيربنا در دوطبقه شامل مخزن كتاب، سالن مطالعۀ برادران، سالن مطالعۀ خواهران و بخش نشريات و روزنامه است. در سال 1379 هم زمان با عيد غدير افتتاح و بهره بردارى شد. كتابخانه داراى 8366 جلد كتاب و 2000 نفر عضو فعال است. 140 عنوان نشريه و 5 عنوان روزنامه در ماه در اين كتابخانه به اعضا و علاقه مندان عرضه مى گردد. روزانه حدود 6000 نفر براى گرفتن كتاب مراجعه مى كنند.

كتابخانه به طريق سيستم بسته و طبقه بندى ديويى اداره مى گردد و مجهز به سيستم رايانه است. كتاب ها بيشتر از طريق دبيرخانۀ هيئت امناى كتابخانه هاى عمومى كشور و خانۀ تازه هاى كتاب تأمين مى شود. درجۀ فرهنگى كتابخانه يك و درجۀ فيزيكى آن دو است.

2027 نفر در ماه است. كتابخانه به طريق سيستم باز و بر اساس طبقه بندى ديويى اداره مى شود. كتب مورد نياز كتابخانه از طريق دبيرخانۀ هيئت امناى كتابخانه هاى عمومى كشور و خانۀ تازه هاى كتاب شهرستان رى تأمين مى گردد. درجۀ فيزيكى كتابخانه چهار و درجۀ فرهنگى آن دو است. كتابخانه مجهز به سيستم رايانه است.

است و دبيرخانه هيئت امناى كتابخانه هاى عمومى كشور و خانۀ تازه هاى كتاب شهرستان رى به طور مستمر، كتاب هاى آن را تأمين مى كنند. درجۀ فرهنگى و فيزيكى كتابخانه دو است.

تعداد نيروى انسانى كتابخانه 3 نفر با مدرك تحصيلى كارشناسى به عنوان كتابدار و يك نفر نيروى خدماتى است. در اين كتابخانه كلاس هاى آموزشى، خطاطى، شعر، خوشنويسى، طراحى و قرآن برگزار مى گردد.

كتابخانه به طريق سيستم بسته و به روش طبقه بندى كنگره اداره مى شود. دبيرخانۀ هيئت امناى كتابخانه هاى عمومى كشور، تأمين كتاب هاى كتابخانه را بر عهده دارد. درجۀ فرهنگى كتابخانه يك است. بخش نابينايان كتابخانه از بهمن سال 1382 با 56 عنوان كتاب بريل، 150 عنوان نوار، تجهيزات كامپيوترى با سيستم گويا، تلويزيون و... راه اندازى شد.

و جدا كردن آنان از مسلم بن عقيل و پيروزى عبيدالله نقش فعالى داشت. مختار ثقفى، پس از تصرف كوفه و حكومت بر آن، قبر او را كه به تازگى درگذشته بود، نبش كرد.

منابع: فتوح البلدان، ص 312-309، ترجمه فارسى، ص 445-449؛ البلدان، ص 89، ترجمه فارسى، ص 51؛ تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 157-164؛ الاصابه فى تمييز الصحابه، ج 5، ص 293؛ رى باستان، ج 2، ص 122.

تا تدريس در دانشگاه هاى تهران و شهيد بهشتى (ملى سابق) پيش رفت و همزمان به تحقيق و تأليف نيز اشتغال داشت. پژوهش هاى او در زمينۀ جغرافياى تاريخى و رسم نقشه ها (از جمله نقشۀ پيمايشى شهر قم)، زبانزد است. كتاب «رى باستان» كه وى براى تأليف آن زحمت بسيارى كشيد، از مهم ترين آثار رى شناسى است.

اين اثر، در دو مجلد از سوى انجمن آثار ملى در سال هاى 1345-1349 ش. انتشار يافت. مجلد اول، شامل مقدمه و هفده فصل است. در مقدمه دربارۀ تاريخ هاى ازميان رفتۀ رى سخن به ميان آمده و در فصل هاى هفت گانه، محل شهر رى و پهناورى آن، ذكر رى در كتب مقدس و منابع باستانى، موقعيت جغرافيايى رى، مردم رى، پايۀ ارجمندى مقام و احترام و اعتبار رى، نهرها و كاريزهاى رى، فتح رى، پهنۀ شهر رى به هنگام آبادى، اماكن عمدۀ رى، برخى از بناهاى تاريخى و خانه هاى رجال، مضاجع و مقابر، دروازه هاى رى، خانه ها و برخى اماكن ديگر رى، دروازه ها، فرهنگ و مدارس و كتابخانه ها، اقتصاد رى و برخى اوصاف و خصال و خصايص مردم رى، گزارش شده است. اين مجلد، از نقشه و عكس هوايى و تصوير نيز برخوردار است. جلد دوم، مذهب و تاريخ و رجال و نواحى رى باستان را بررسيده و شامل سه باب (هفت فصل) و يك خاتمه است؛ به اين شرح: مذهب رى در پيش از اسلام و دورۀ اسلامى، تاريخ عمومى رى، رى در مسير تاريخ (پيش از اسلام و در دورۀ اسلامى)، حوادث طبيعى مهم رى در طول تاريخ، تمثيلات و ضرب المثل ها و طرايف مردم رى، رجال و معاريف، درگذشتگان و مدفونان در رى از رجال ديگر بلاد، خرابى رى و علل آن، نواحى رى، كلياتى در باب روستاها و ديه ها، نام آبادى ها، كوه البرز و كوه قاف.

كتاب ديگر وى به نام «قصران»، شامل مباحث تاريخى، جغرافيايى و اجتماعى و

ص: 118

مذهبى و آتشگاه منطقۀ كوهستانى رى باستان و تهران كنونى است كه در دو مجلد از طرف انجمن آثار ملى در سال 1356 ش. (1172 ص، مصور، با نقشۀ جغرافيايى) انتشار يافته است. موضوع اين كتاب، كوهستان هاى اطراف رى قديم و آبادى ها و مردم و مذهب و گويش و آداب و رسوم و مثل ها و واژهاى آنان است.

از ديگر آثار او دربارۀ رى، كتابى است به نام «برخى از آثار بازمانده از رى قديم» كه نخستين بار دانشگاه ملى ايران در سال 1356 ش. منتشر كرد. از ديگر آثار او است: «جغرافياى شهرستان قم»؛ «طبرسى و مجمع البيان»؛ «تهران در گذشته و حال»؛ «سيره و قيام زيد بن على». هشتاد مقاله و رساله در موضوعات دينى و علمى و ادبى و تاريخى نيز از او بر جاى مانده است؛ از جمله: برج طغرل، نظرى به مقالۀ رى مندرج در دايرة المعارف اسلام، توضيحى بر مقالۀ «معرفى كتاب رى باستان»، آستانۀ عبدالعظيم حسنى (ع)، ابوالفتوح رازى، بى بى شهربانو، تفسير ابوالفتوح. وى در آذر سال 1372 ش. درگذشت.

منابع: اثرآفرينان، ج 5، ص 36؛ كتاب ماه ادبيات و فلسفه، دى 1376، ش 3، ص 30-30.

است، و آنكه اكنون در ورامين است مكبّر و بر وزن امير يا نگين است. كلين فشاپويه از تهران، حدود سى وهشت كيلومتر، و از جادۀ قم، حدود پنج كيلومتر فاصله دارد، و ثقة الاسلام كلينى و چند تن ديگر از بزرگان شيعه از آنجا برخاسته اند. مزار يعقوب بن اسحاق (پدر ثقة الاسلام كلينى) و امامزاده حسين در اين روستا است. از بناهاى تاريخى آن مى توان به يخچال طبيعى كلين و بقعۀ يعقوب بن اسحاق كلينى اشاره كرد. مردم روستاى كلين به طوايف كُليان و قنبرى و شيدوش تقسيم مى شوند. دامدارى و كشاورزى از قديم در اين منطقه رونق داشته است. كمبود امكانات زيستى و آموزشى، موجب مهاجرت شديد از روستا به سوى شهر شده است.

منابع: رى باستان، ج 3، ص 614؛ آنندراج، ج 3، ص 53؛: قصص العلماء، ص 396؛ منهج المقال، ص 31؛ نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385 ش.

است و هرچه بالاتر مى رود، نازك تر مى شود؛ به گونه اى كه در پايين گنبد از سه رديف خشت استفاده شده است و هرچه بالاتر مى رود، از دو رديف و در نهايت در بالاى آن از يك رديف خشت استفاده شده است كه قطر سقف گنبد در بالا به 10 سانتيمتر مى رسد. در پشت ديواره شرقى گنبد و محل سرازير كردن آب به چال يخ، تأسيسات مربوط به يخچال، شامل اتاقكى كوچك با دو تاقچه قرار دارد كه احتمالاً محل اقامت خدمه يخچال بوده است. روى فضاى بيرونى گنبد با خشت سنگفرش شده است تا نفوذ گرما و خروج سرما از يخچال جلوگيرى شود. روى اين سنگفرش ها و نيز فضاى اندرونى آن با كاهگل اندود شده است. در قسمت پى و جايى كه به عنوان مخزن ذخيره يخ ساخته شده، از سنگ هاى تراش خورده منظم و ملات گچ، آهك يا ساروج استفاده شده است كه استفاده از اين نوع مصالح جلوى نفوذ آلودگى ها و نيز هدر رفتن آب موجود در خزينه يخچال را مى گيرد و آب موجود در آن هم به پى ها نفوذ نمى كند و اين امر موجب بالا رفتن عمر بنا و جلوگيرى از تخريب آن مى شود. بناى مخروطى و دايره اى شكل يخچال موجب مى شود كه هوا به خوبى در فضاى داخل يخچال بچرخد و برودت آن بيشتر شود. همچنين حالت دوار و گنبدى آن موجب شكستن اشعۀ خورشيد شده و گرماى كمترى

ص: 122

را جذب مى كند. از سوى ديگر، عمر مفيد بنا را در برابر بارش نزولات جوى و ساير عوامل فرسايشى افزايش مى دهد. حدود 20 تا 25 درصد اين بنا آسيب ديده و مرمت شده است. فاصلۀ اين بنا تا خانه هاى مسكونى حدود 200 متر است كه به همين خاطر براى مراقبت و محافظت از آن، يگان حفاظت ميراث فرهنگى به صورت روزانه به بنا سركشى مى كند.

منبع: ايسنا، 5 خرداد 1394.

ديگر از فقها و محدثان شيعه، همچون محمد بن عصام نيز از آن قريه بوده اند.

كلينى در رى كه مركز برخورد آرا و انديشه هاى فرق اسماعيلى، حنفيه، شافعى و اماميه بود، به دنيا آمد و در آنجا در محضر ابوالحسن محمد بن اسدى كوفى كه ساكن رى بود، حديث آموخت. سپس راهى قم شد و با محدثانى كه از زبان امام عسكرى (ع) يا امام هادى (ع) بدون واسطه حديث شنيده بودند ملاقات كرد. بنابر شواهد تاريخى، كلينى پس از پايان تأليف الكافى، در سال 327 ق. و دو سال پيش از پايان عمرش عازم بغداد، كه آن زمان يكى از مراكز بزرگ علمى بود، شده است. يكى از شواهد بر پايان يافتن الكافى قبل از رفتن به بغداد آن است كه وى در زمان نواب اربعه امام زمان (عج) مى زيسته اما روايتى را بدون واسطه از آن ها در الكافى نقل نكرده است.

ثقة الاسلام كلينى در رى، قم، بغداد، كوفه و ديگر نقاط دور و نزديك ممالك اسلامى در نيمۀ دوم سدۀ سوم هجرى، با دانشمندان بزرگ، فقها و محدثان بسيارى ملاقات كرد و از آنان بهره و اجازۀ روايت گرفت. در كتب رجال و تراجم، بيش از چهل فقيه و محدث را نام مى برند كه از استادان و مشايخ اجازۀ كلينى بودند و وى نزد آنان شاگردى كرده است. بيشترين تأثير علمى و اخلاقى را على بن ابراهيم قمى صاحب تفسير القمى بر او داشته است. نام وى در بيش از 7000 سند حديث الكافى آمده است. ديگر استادان مشهور وى عبارتند از: محمد بن يحيى اشعرى، احمد بن ادريس قمى، احمد بن عبدالله بن احمد بن محمد بن خالد برقى، احمد بن محمد بن عيسى اشعرى، عبدالله جعفر حميرى، حسن بن فضل بن يزيد يمانى، احمد بن مهران، محمد بن حسن طائى، على بن حسين بن موسى بن بابويه (پدر شيخ صدوق)، محمد بن يحيى عطار، قاسم بن علاء، احمد بن محمد بن سعيد همدانى معروف به ابن عقده، احمد بن محمد بن عاصم كوفى، اسحاق بن يعقوب، حسن بن حنيف، حسن بن فضل بن يزيد يمانى، حسين بن حسن حسينى اسود، حسين بن حسن هاشمى حسنى علوى، حسين بن على علوى، حسين بن محمد بن عمران اشعرى قمى، حميد بن زياد نينوايى، داوود بن كوره قمى، سعد بن عبداللّه بن جعفر حميرى، على بن حسين سعدآبادى، على بن عبداللّه خديجى اصغر، على بن محمد بن ابراهيم بن ابان رازى (دايى وى، معروف به عُلانِ رازى)، على بن محمد بن ابى قاسم بندار، على بن موسى بن جعفر كميدانى، ابوالحسن محمد بن عبداللّه اسدى

ص: 124

كوفى (ساكن رى)، محمد بن حسن صفار، محمد بن على بن معمر كوفى.

نيز عده اى از فقها و محدثان بنام شيعه، از شاگردان كلينى به شمارند؛ از جمله: احمد بن ابراهيم، معروف به ابن ابى رافع صيمرى، احمد بن كاتب كوفى، احمد بن على بن سعيد كوفى، احمد بن محمد بن على كوفى، ابوغالب احمد بن محمد زرارى، جعفر بن محمد بن قولويه قمى، عبدالكريم بن عبداللّه بن نصر بزّاز تنيسى، على بن احمد بن موسى دقان، محمد بن ابراهيم نعمانى، معروف به ابن ابى زينب (از شاگردان مخصوص و نزديك او بود و كتاب الكافى او را نسخه بردارى كرده است)، محمد بن احمد صفوانى، مقيم بغداد (او نيز از شاگردان مخصوص وى بود و كتاب الكافى را رونوشت كرده و از كلينى علم و ادب آموخته و به دريافت اجازه روايت حديث، نايل آمده است)، محمد بن احمد سنانى زاهرى (مقيم رى)، ابوالفضل محمد بن عبداللّه بن مطلب شيبانى، محمد بن على ماجيلويه و هارون بن موسى تلعكبرى شيبانى.

كتاب الكافى، از مهم ترين كتاب هاى حديثى و معروف ترين اثر كلينى است. وى براى تدوين و تأليف اين كتاب به شهرها و روستاهاى مختلف مناطق جهان اسلام، از جمله خراسان، شام، عراق و عربستان مسافرت كرد. اين كتاب در واقع نخستين كتابى است كه به صورت جامع در همۀ زمينه هاى اعتقادى، فقهى، اخلاقى، تفسير و تاريخ، روايات را جمع كرده است؛ به طورى كه تعداد روايات آن برابر و بلكه بيش از همۀ روايات صحاح سته است. ثقة الاسلام كلينى كتاب خود را در سه بخش عمده مرتب كرده است: اصول دين (اصول كافى)، فروع دين (فروع كافى)، بقيۀ موضوعات (روضۀ كافى).

وى اين كتاب را در پاسخ به درخواست برخى از شيعيان تدوين كرد كه به علت تعدد و اختلاف روايت ها نمى توانستند مسائل و آموزه هاى اسلامى را به طور دقيق تشخيص دهند. به دليل همين جامعيت، نام آن را الكافى نهاد.

كلينى هر مبحث كلى را با نام «كتاب» آورده و در هر يك از اين كتاب ها چند عنوان مرتبط با موضوع را به نام «باب» ذكر كرده است. الكافى حدود شانزده هزار حديث از چهارده معصوم (ع) را با اسناد آنها ذكر كرده

ص: 125

است. كتاب هاى الكافى به اين ترتيب است:

1. «كتاب العقل و الجهل»؛ 2. «كتاب فضل العلم» كه بيست و دو باب دارد؛ 3. «كتاب التوحيد» كه چهل باب از مسائل مهم عقيدتى را در بر دارد؛ 4. «كتاب الحجه» كه حدود يك صد و سى باب دربارۀ مسائل مختلف امامت و ولايت را در ذيل آن آورده و در پايان آن نيز بيست باب دربارۀ تاريخ زندگانى ائمه (ع) با عنوان «ابواب التاريخ» گرد آورده است؛ 5. «كتاب الايمان و الكفر» كه حدود دويست و بيست باب دربارۀ مسائل مختلف ايمان، اخلاق، تزكيۀ نفس و سير و سلوك الى الله در ذيل آن درج كرده است؛ 6. «كتاب الدعاء»، حاوى حدود شصت باب در زمينه ها و ابعاد مختلف دعا؛ 7. «كتاب فضل القرآن»، داراى سيزده باب دربارۀ فضل قرائت قرآن و مسائل مربوط به آن؛ 8. كتاب العشره (المعاشره) با حدود سى باب دربارۀ مسائل مختلف آداب معاشرت و حقوق اجتماعى مسلمانان و ساير انسان ها.

«فروع كافى» نيز بيست و شش كتاب در همۀ ابواب فقهى از طهارت تا ديات را در بر دارد كه بخش عمدۀ كتاب، يعنى پنج جلد را شامل مى شود. روضۀ كافى، شامل مواعظ، خطبه ها، تاريخ و احاديث متفرقه در زمينه هاى مختلف است و 586 حديث را در بر دارد. در مجموع، كتاب الكافى سى و چهار كتاب و سيصد و بيست و شش باب است.

اين كتاب از زمان تأليف مورد توجه و استفادۀ دانشمندان و محدثان جهان اسلام، به ويژه علماى تشيع قرار گرفت و كتاب درسى و منبع تحقيق بزرگان دانش و حديث شد. شرح هاى فراوان، تعليقه و حواشى بسيار نيز بر آن نوشتند كه مهمترين آنها عبارتند از:

1. جامع الأحاديث و الأقوال، شيخ قاسم بن محمد الوندى (م 1100 ق.).

2. الدر المنظوم من كلام المعصوم، على بن محمد بن حسن بن زين الدين، از نواده هاى شهيد ثانى (م 1104 ق.).

3. مرآة العقول فى شرح أخبار آل الرسول، علامه محمدباقر مجلسى (م 1111 ق.).

4. الوافى، فيض كاشانى (م 1090 ق.).

5. شرح اصول كافى ملاصدرا (م 1091 ق) كه شرح بخشى از الكافى.

6. شرح الكافى، ملّا صالح مازندرانى (م 1081 ق.) اصول و روضۀ كافى است.

شيخ طوسى، و نجاشى، علاوه بر كتاب

ص: 126

الكافى، كتاب هاى زير را نيز جزء تأليفات كلينى به شمار آورده اند:

1. كتاب الرجال، 2. كتاب الردّ على القرامطه، 3. كتاب رسائل الائمّه (ع)، 4. كتاب تعبير الرؤيا، 5. مجموعه شعر (مشتمل بر قصايدى كه شعرا در مناقب و فضايل اهل بيت عصمت و طهارت سروده اند).

دانشمندان مذاهب مختلف، كلينى را به راستى گفتار و درستى كردار و احاطۀ كامل بر احاديث و اخبار ستوده اند؛ به طورى كه نوشته اند شيعه و سنى براى استفتا به وى مراجعه مى كردند و به او وثوق و اعتماد داشتند. كلينى در امانت و عدالت، تقوا و فضيلت، حفظ و ضبط احاديث، شهره بود و به گفتۀ محمدتقى مجلسى: «وى در ميان تمام دانشمندان ما، و همچنين در نظم و ترتيب كتابش الكافى بى نظير است.» ابن اثير از مورّخان اهل سنت، كلينى را در زمرۀ بزرگان و علماى اماميه مى شمارد. ذهبى، كلينى را شيخ شيعه، عالم اماميه و صاحب تأليفات معرفى مى كند. ابن عساكر هم در كتاب خويش از وى به بزرگى ياد مى كند.

ثقة الاسلام كلينى، در سال 329 ق. كه مصادف با سال پايان غيبت كبراى امام زمان (ع) بود در شهر بغداد چشم از جهان فروبست. آرامگاهش امروز در ساحل شرقى دجله، در غرب بغداد، در «جامع الآصفيه» در مجاورت قبر حارث بن اسد محاسبى، معروف و زيارتگاه مسلمانان است.

منابع: مفاخر اسلام، ج 3، ص 40؛ مجالس المؤمنين، ج 1، ص 92؛ معجم البلدان، ج 3، ص 117؛ شرح مشيخة من لايحضره الفقيه، ص 267؛ رجال الطوسى، ص 495؛ الفهرست طوسى، ص 135؛ رجال النجاشى، ص 266؛ مقدمۀ الكافى؛ وصول الأخيار، ص 69؛ مرآة العقول، ج 1، ص 3؛ لسان الميزان، ج 5، ص 433؛ روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات، ج 6، ص 108؛ الفوائد الرجاليه، ج 3، ص 325-336؛ معجم رجال الحديث، ج 19، ص 54-59؛ الكلينى و الكافى، ص 124 و 125 و 264-267؛ ريحانة الادب، ج 5، ص 79؛ معالم العلماء، ص 134؛ خلاصة الاقوال، ص 245؛ نقد الرجال، ج 4، ص 352؛ الكامل فى التاريخ، ج 8، ص 364؛ سير أعلام النبلاء، ج 15، ص 280؛ لسان الميزان، ج 5، ص 433؛ اكمال الكمال، ج 7، ص 186؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 56، ص 297.

مجزا (ويژۀ خواهران و برادران) هركدام به ابعاد 115 مترمربع، باظرفيت 200 نفر، درسال 1375 تأسيس شد. اين كتابخانه، به طور ميانگين 11000 مراجعه كننده در ماه و 9415 نفر عضو و نزديك به 1900 عضو فعال دارد. واحدهاى مختلف كتابخانه عبارتند از: بخش امانت، بخش مرجع، بخش نشريات، بخش كودكان و نوجوانان، بخش نابينايان، واحد سمعى و بصرى، بخش خدمات فنى، بخش تازه هاى كتاب، واحد مشاوره، واحد آموزش و سالن هاى مطالعه. بخش نابينايان (كتابخانۀ بصيرت)، در بهمن 1382 ش. فعاليت خود را آغاز كرد. اين بخش داراى 494 نسخه كتاب به خط بريل در زمينه هاى ادبى، علوم اجتماعى، روانشناسى، تاريخ، حقوق، فلسفه و... است. همچنين از 1116 كتاب گويا (نوار كاست) و امكاناتى نظير ماشين پركينز، ضبط صوت و دستگاه هاى بهديد (براى افرادكم بينا) برخوردار است. كلاس هاى آموزشى كتابخانه در زمينه هاى قرآن براى خردسالان، خوشنويسى، نقاشى كودكان و پيش دبستانى، معرق، طراحى، زبان و هنرهاى دستى است.

قم مهاجرت كرد. در قم، در درس مرحوم آية الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى حاضر شد. هم زمان از درس هاى آيات عظام سيد ابوالحسن اصفهانى و ميرزاى نائينى كه در آن سال (1342 ق) در قم به سر مى بردند، استفاده كرد. منطق و هيئت و علوم رياضى را نيز از ملا محمد طاهر اشعرى آموخت. در سال 1346 ق. كه علماى اصفهان در مخالفت با حكومت رضاخان به قم مهاجرت كردند، در درس مرحوم آية الله حاج شيخ محمدرضا مسجدشاهى حاضر شد. در سال 1347 ق. به اصفهان رفت و در سال 1349 ق. به نجف عزيمت كرد. در سال 1358 ق/ 1318 ش. پس از مراجعت به ايران، به شهر رى كوچيد و تا پايان عمر در آنجا اقامت گزيد. از آثار قلمى او است: تقريرات فقه و اصول مراجع قم و نجف اشرف (چاپ نشده)؛ اصول الفوائد الغرويه؛ حاشيه بر مكاسب؛ رساله در مكاسب محرمه؛ فصل الخصومه فى الورود و الحكومه؛ فروع دين و نصوص احكام يا فقه فارسى؛ راهنماى حج؛ خداشناسى؛ الدين فى طور الاجتماع؛ ستون دين؛ روحانيت در اسلام؛ مرامنامه اتحاد روحانيون و علماى اسلام؛ السيف المشتهر فى تحقيق اسم المصدر؛ عيد نوروز يا عروس مدينه؛ خودآموز علم بلاغت؛ خودآموز صرف زبان عربى؛ انتخابات اساسى حكومت ملى يا اصلاح مجلس شوراى ملى؛ كانون حكمت قرآن (تفسير سورۀ لقمان)؛ كانون عفت قرآن (تفسير سورۀ يوسف)؛ ترجمه و شرح اصول كافى؛ ترجمه و شرح روضۀ كافى؛ ترجمۀ امالى صدوق؛ ترجمۀ خصال صدوق؛ ترجمۀ كمال الدين و تمام النعمه؛ ترجمۀ كنز الفوائد كراجكى به نام «گنجينه معارف شيعه اماميه»؛ ترجمۀ نفس المهموم به نام «رموز الشهاده»؛ ترجمۀ جلد دوم الكنى و الالقاب به نام «مشاهير دانشمندان اسلام»؛ ترجمۀ «مفاتيح الجنان»؛ ترجمۀ كتاب السماء و العالم بحارالانوار، به نام «آسمان و جهان»؛ ترجمه «تحف العقول»؛ ترجمۀ «الغارات»؛ حمزه سالار شهيدان در جنگ احد؛ همت بلند، پرتوى از زندگانى سيد الشهداء، ترجمۀ «سمو المعنى فى سمو الذات»؛ ديوان اشعار؛ حكومت شاهى مايه تباهى (تأييد جمهورى اسلامى)؛ پاسدارى از حكومت جمهورى اسلامى؛ مرواريد حكمت (نظم كلمات قصار على عليه السلام در نهج البلاغه).

سرانجام در 95 سالگى در تاريخ 5 محرم الحرام 1416 ق/ 14 خرداد 1374 ش. بدرود حيات گفت و در صحن حرم مطهر حضرت عبد العظيم حسنى _ عليه السلام _ به خاك سپرده شد.

منبع: پايگاه مجازى كتابخانۀ تخصصى تاريخ اسلام و ايران.

بوده است. اين روستا داراى رباط تاريخى به همين نام است كه قدمت هزارساله دارد و در فهرست ميراث ملّى ايران به ثبت رسيده است.

منبع: نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385 ش.

نجف. در حدود 1322 ق. در مسجد جامع صحن حرم امام على (ع) اقامۀ جماعت مى كرده است. در 1343 ق. از دنيا رفت و در ايوان شريف دفن شد.

منابع: المآثر و الآثار، ص 175؛ اختران فروزان رى و تهران، ص 79.

ميلاد مسعود ولى اللّه اعظم امام زمان (عج) سروده است:

دوستان مژده شب هجر به پايان آمد/ *** وارث علم نبى حُجت يزدان آمد

منبع: اختران فروزان رى و طهران، ص 85.

سال ديرينه دارد و پيش از خشك سالى، حدود هزار نفر در آن زندگى مى كردند. هواى معتدل آن، باعث شده بود كه گروهى از مردم تهران و رى براى قشلاق به آنجا روند. در گذشته، محصول كوشك، غله و بادام بود و اهالى آن به صنعت قالى بافى مشغول بودند. در سرشمارى سال 1385 ش. معلوم شد كه تعداد اهالى اين روستا به حدود 29 نفر در 5 خانواده رسيده است و امروز كاملاً خالى از سكنه است.

منابع: رى باستان، ج 3، ص 616؛ نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385 ش.

معابد يونانى را نيز در ذهن تداعى مى كند؛ به دليل سقف هاى شيروانى و سنتورى جنوبى خانۀ فخرالدوله و سنتور شمالى خانۀ امينى. بقعۀ امامزادگان سيد ابراهيم و سيد اسماعيل نيز در اين منطقه است. بناى بقعه، تك اتاقى معمولى و فاقد گنبد است، با زيربناى 120 متر. ضريح آن چوبى و بدون شيشۀ محافظ است. بقعۀ امامزاده بى بى رقيه، نيز در روستاى تبائين، بين كهريزك و اتوبان قم - تهران واقع شده است. بناى بقعه محقر و نوساز، داراى گنبد كوچك ضربى سيمانى و يك ورودى است. نماى ورودى تماماً كاشى شطرنجى جديد سبزفام است و نام صاحب بقعه بر بالاى آن بر كاشى كوچك لاجوردى نقش بسته و نيز در طرفين درب ورودى دو كتيبه عمودى كوتاه به خط نستعليق بر كاشى لاجوردى وجود دارد. در سال 1382 ش. ضريح هشت ضلعى با طرح مشبك با روكش آب طلا بر روى مرقد مطهر نصب گرديد.

از اماكن كهريزك مى توان به سالن ورزشى غلامرضا تختى، به مساحت 1100 متر اشاره كرد كه در سال 1386 ش. احداث و در سال 1388 ش. بهره بردارى شد.

در دهۀ هشتاد شمسى، زندانى در منطقۀ كهريزك براى نگهدارى محكومان اوباشگرى تأسيس شد كه پس از وقايع تيرماه 1388 به دستور رهبر جمهورى اسلامى تعطيل گرديد.

ص: 135

سال 1370 ش. افتتاح شد، 200 تخت دارد، همراه اتاق هايى با تجهيزات پزشكى. همچنين درمانگاه عمومى آسايشگاه، داراى خدمات كلينيكى و پاراكلينيكى، ارتوپدى، اورولوژى، چشم، مامايى و زنان، اطفال، قلب، گوش و حلق و بينى، دندان پزشكى، آزمايشگاه و داروخانه است. شهرك اميد نيز به همت خانواده اى نيكوكار در سال 1358 ش. با بيست واحد مسكونى، براى اسكان معلولين متأهل ساخته شد. از سال 1380 ش. شهرك اميد با تغيير كاربرى، براى سالمندانى كه توانايى زندگى مستقل دارند، اختصاص يافت. از ديگر توابع آسايشگاه كهريزك، شهرك گل ها است كه در سال 1372 ش.

به بهره بردارى رسيد و شامل 54 واحد مسكونى براى اسكان كاركنانى است كه در آسايشگاه حضور دائمى دارند. در سال 1378 ش. يك نيكوكار ايرانى مقيم خارج از كشور، شهرك عميد را با 20 واحد مسكونى براى زوج هاى معلول شاغل در آسايشگاه ساخت و در سال هاى بعد بر واحدهاى آن افزودند.

امكانات ورزشى آسايشگاه كهريزك، شامل چندين ورزشگاه كوچك براى مسابقات رقابتى و تمرينى در رشته هاى بسكتبال، واليبال نشسته، دو، تنيس روى ميز، شطرنج و... است. منابع مالى آسايشگاه معلولين و سالمندان كهريزك، بدين قرار است: كمك هاى مردمى داخل و خارج كشور، كمك هاى مستمر هيئت امنا و هيئت مديره، فروش توليدات كارگاه ها، و كمك سازمان ها و نهادهاى دولتى و مردمى.

منبع: وب سايت آسايشگاه خيريه كهريزك.

ص: 138

آن در زير رسوبات جوان رودخانه اى و دشتى ناپديد مى گردد.

سلحشورى او در ميدان جنگ نبود؛ بلكه عبيدالله قصد داشت از اعتبار او و پدرش در اين رويارويى استفاده كند. از مجموع قرائن و شواهد نيز چنين پيدا است كه يكى از انگيزه هاى او براى حضور در سپاه كوفه، حكومت بر ملك رى بود كه به او وعده داده بودند. به واقع جاه طلبى و رياست طلبى، او را به اين جنگ نابرابر واداشت. اين واقعيت در اشعار منسوب به او نيز پيدا است:

ءَ أترُك مُلك الرّىِّ وَ الرّىُّ مُنيتى *** و اَصبَحُ مَأثُوما بِقَتلِ حُسَينٍ

وَ فى قَتلِهِ النارُ التى لَيسَ دُونَها *** حِجابٌ وَ لى فِى الرى قُرة عَينٍ

بنا بر برخى اخبار، امام حسين (ع) در ديدارى با او مى پرسد: آيا تو قصد كشتن مرا دارى ؟ عمر بن سعد در پاسخ، از بيم ها و اميدهاى خود مى گويد و اينكه اگر از اينها جدا شوم، اموال و املاك مرا از من مى گيرند. امام (ع) مى فرمايد: بهتر از آن را به تو مى دهم. ابن سعد، بودن در سپاه كوفه را در مجموع به نفع دنياى خود مى بيند. امام حسين (ع) در پايان گفت وگو به او مى گويد: «مرا مى كشى و گمان مى كنى كه عبيدالله ولايت رى و گرگان را به تو خواهد داد؟ به خدا سوگند كه گواراى تو نخواهد بود و اين، عهدى است كه با من بسته شده است. تو هرگز به اين آرزوى ديرينه ات نخواهى رسيد! پس هر كارى كه مى توانى، بكن، كه بعد از من دنيا و آخرت بر تو تلخ خواهد شد. من مى بينم كه سر تو را در كوفه بر سر نى مى گردانند و كودكان به سوى تو سنگ مى اندازند.» طبق برخى نقل ها امام حسين (ع) پس از آنكه دلباختگى عمر سعد را به حكومت رى ديد، فرمود: اميدوارم از گندم رى، جز اندكى نخورى! در برخى منابع، به جاى گندم رى، گندم عراق آمده است.

منابع: سفينة البحار، ج 3، ص 673، ذيل كلمه «عمر»؛ مقتل الحسين، ص 248؛ الخصائص الحسينيه، ص 71.

لاشخورها شود و استخوان آن را پس از جدا شدن از گوشت و خشك شدن، در استودان (استخوان دان) كه از سنگ يا آهك يا گل مى ساخته اند، قرار مى داده اند. از بررسى هاى باستان شناسى برمى آيد كه اشكانيان مرده هاى خود را در تابوت هاى سفالى مى نهاده اند، و دفن مى كردند. بنابراين استودان ها و قبرهاى قديمى موجود در كوه رى را بايد منسوب به عهد ساسانيان دانست. به گزارش فردوسى، انوشيروان بزرگ ترين پادشاه اين خاندان در باب آرامگاه خود چنين وصيت كرد:

چو من بگذرم زين جهان فراخ

برآورد بايد مرا خوب كاخ

به جايى كز او دور باشد گذر

نپرّد بر او كركس تيزپر

درى دور بر چرخ ايوان بلند

به بالا برآورده چون ده كمند

گويا نخستين بار قول گورستان بودن كوهستان شمالى رى، و اشارت به وجود بناها و نواويس فرس (قبرهاى زردتشتيان) در آنجا در الرسالة الثانيه ابودلف، از مؤلفات قرن چهارم است. پس از وى، مقدسى در احسن التقاسيم، آنجا كه اهرام مصر را وصف مى كند، استطراداً از گنبدهايى كه ديالمه بر روى مزار خود در رى ساخته بودند، ياد مى كند و مى گويد: اين گنبدها همه در دامن كوه رى واقع بودند. اين سخن مى رساند كه به هنگام تأليف احسن التقاسيم، ديلميان را در رى گورخانه هايى عظيم بوده است. پس از احسن التقاسيم، در باب مدفون بودن بزرگانى در قلعۀ طبرك در شمال رى زيرين در كتاب مطلع سعدين و مجمع بحرين، تأليف كمال الدين عبدالرزاق سمرقندى، در شرح مرگ شاهرخ تيمورى چنين مذكور افتاده است: «حضرت خاقان سعيد عازم قلعه طبرك شده، احرام زيارت مقابر اكابر بست.» گدار، مستشرق معروف، كوهسار نقاره خانه را گورستان رى در عهد ديلميان و سلجوقيان دانسته و گفته است: «كوهسار نقاره خانه مشرف به امين آباد، محل قبرستان شهر رى در عهد ديلميان و سلجوقيان بوده است.»

ظاهراً از ميان شاهان ساسانى، استخوان هرمز پسر يزدگرد دوم و سه تن از خاندان او در رى نهاده شده است. اين احتمال وجود دارد كه دخمۀ هرمز پسر يزدگرد دوم و خاندان وى در كوه رى، بعدها به نام آرامگاه بى بى شهربانو دختر يزدگرد سوم شناخته شده است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 366.

آب هاى رى، پس از ذكر سورين مى نويسد: «و كاريزى ديگر را گيلانى خوانند، و گيلانى بركوى ساربانان گذرد و بيشتر آب از آن خورند.» در صورة الارض ابن حوقل نيز پس از ذكر نهر سورين، همان سخن اصطخرى تكرار شده است. بنابراين نهر مصنوعى «جيلانى» يا «گيلانى» در بازار ساربانان روان بوده و به وسط مدينه (شهرستان) مى رفته و به مصرف آشاميدن مى رسيده است. مدينه يا شهرستان در دامنۀ جنوبى كوه بى بى شهربانو قرار داشته است.

مسير آب در پهنۀ رى، از شمال غرب به جنوب شرق بوده و نهر جيلانى نيز به ناچار بر همين مسير جريان داشته است و به احتمال نزديك به يقين همان جا است كه امروز در نقشه هاى رسمى به نام مسيل حسين آباد در جنوب كارخانۀ گليسيرين مشهود است؛ زيرا به طور طبيعى آب اين نقطه است كه به وسط شارستان رى مى رسد. در وضع طبيعى و شيب رى نيز تغييرى پديد نيامده و مسير آب ها همان است كه در قديم بوده و چون قسمت اعظم رى (مدينه و قلعه) در پاى كوه افتاده بود، آب آن از سوى شمال غرب تأمين مى شده است؛ چنانكه اكنون نيز آب امين آباد در همين مسير جارى است. بنيان گذار جيل آباد، مرداويج زيارى است كه به سال 315 ق. در صحنۀ سياست ظاهر شد و وى را مرداويچ گيل گفته اند و در اصل از مردم جيلان (گيلان) بوده است، و به همين سبب اين محل بدين نام شهرت يافت. بنابراين نام نهر جيلانى كه آب محل جيل آباد را تأمين مى كرده است، از همان كلمه مأخوذ و بدان منسوب است.

گويا اين نهر را قبل از بناى جيل آباد، «نهر موسى» مى گفته اند. در كتاب سرزمين هاى خلافت شرقى تأليف لسترنج در باب اين رود چنين ذكر رفته است: «مى توان آن را با رود گيلانى يا جيلانى، كه ذكر آن گذشت يكى دانست.» اين احتمال با شواهد و قرائن، مطابقت كامل دارد؛ از جمله اينكه مؤلفان و منابعى كه نهر جيلانى را ذكر كرده اند، از نهر موسى سخنى به ميان نياورده اند. موسى در «نهر موسى» به احتمال قوى، موسى الهادى برادر هارون الرشيد است كه بناهايى نيز در رى احداث كرده بود.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 143-.145.

ص: 143

ص: 144

طول دارد، با 30 ميله چاه. عمق مادرچاه قنات 8 متر و فاصلۀ مظهر آن تا محل بهره بردارى از آن 2000 متر است. اين قنات، 40 هكتار زمين را آبيارى مى كند.

منابع: بانك اطلاعاتى قنات هاى كشور؛ نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385 ش.

نيمه شب صدايى مى شنود؛ اما چون ترسى به دل راه نمى دهد به سمت صدا حمله ور مى شود. با حملۀ او بخشى از ديوار مسجد فرومى ريزد و گنجى از درون آن هويدا مى گردد. ماشاء الله، مسجد را بازسازى مى كند و نام خود را بر آن مى نهد.» اين داستان البته در بخش مربوط به نام غريبه و نامگذارى مسجد، عاميانه و متأخر به نظر مى رسد.

در ساختمان جديد مسجد، سه در ورودى در شمال، شرق و غرب آن ساخته اند. ورودى شرقى، راهرويى است متصل به بقعۀ امامزاده هادى. دو ورودى ديگر يكى در طاق نماى ضلع شمالى بقعه است و ديگرى طاق نماى ميانى ضلع غربى بنا.

منابع: مآخذ قصص و تمثيلات مثنوى، ص 122؛ اختران فروزان رى و طهران، ص 395-394؛ آثار تاريخى طهران، ص 163؛ بناهاى آرامگاهى، ص 214؛ مزارات رى، ص 499-500؛ رى باستان، ج 1، ص 331.

به ايستگاه هاى ماشين دودى «گار» مى گفتند كه واژه اى فرانسوى است. هر يك از گارها، دو سالن انتظار براى مردان و زنان و يك راهرو داشت. دست فروش ها در راهرو بساط خود را پهن مى كردند. درويش ها و معركه گيران هم به نوبت با قصيده خوانى و ذكر مصيبت و داستان سرايى، مردم منتظر را دور خود جمع مى كردند. در آغاز كسى جرأت نمى كرد بر آن سوار شود؛ تا اينكه ناصرالدين شاه براى زيارت حضرت عبدالعظيم (ع) از آن استفاده كرد. مدير كمپانى براى جلب نظر مساعد علما يك واگن را هم به آنان اختصاص داد.

اين قطار شهرى، از چند قسمت تشكيل مى شد: واگن لوكوموتيو يا آتش خانه، يك واگن شاهى، واگن آبدارخانه، واگن وزراء، واگن خدمه، چند واگن مخصوص زنان، هشت واگن براى مردان و هشت واگن نيز مخصوص بار و كالاهاى تجارى.

اين وسيله پس از رواج اتوبوس با عدم اقبال مردم تهران و رى مواجه و سرانجام در سال 1330 ش. تعطيل شد. اكنون، نمونه اى از ماشين دودى سابق، براى بازديد در محوطه متروى شهر رى، نگهدارى مى شود.

منابع: طهران قديم، ص 171؛ تاريخ مؤسسات تمدنى جديد در ايران، ج 2، راه آهن در ايران، ص 50؛ خاطرات و خطرات، ج 1، ص 294.

مترمربع و با زيربناى 3200 مترمربع در سال 1375 ش. تأسيس شد.

بخش امانت كتاب (با بيش از 30000 جلد كتاب در حوزه هاى گوناگون دين، فلسفه، روانشناسى، علوم اجتماعى، زبان، علوم محض، هنر، تاريخ، جغرافيا، علوم كاربردى)، بخش مرجع (با بيش از 2500 جلد كتاب)، بخش كودك و نوجوان (با بيش از 6000 جلد كتاب)، بخش نشريات (با بيش از 100 عنوان نشريه)، دو تالار براى بانوان و آقايان، و بخش كتاب هاى كمك درسى، از بخش هاى مختلف كتابخانه است. ساير قسمت هاى اين مجتمع فرهنگى _ هنرى، عبارتند از: بخش آموزش، سايت رايانه اى و گالرى. بخش آموزش نيز متولى برگزارى كلاس هاى آموزش قرآن، كامپيوتر، هنرهاى تجسمى، كمك هاى اوليه، فوريت هاى پزشكى و كارگاه هاى ادبى است.

كودك و نوجوان آذر يزدى (با بيش از 8000 جلد كتاب براى ارائه خدمات به گروه سنى 7 تا 12 سال و پژوهشگران حوزۀ كودك و نوجوان)، باشگاه كودك (كارگاه هاى كتاب سازى، كتاب خوانى، نقاشى، اوريگامى يا كاغذ و تا، كلاژ)، معرفى اماكن و مفاخر رى، ويژه گروه سنى ب، ج، د، با هدف پرورش فكرى و ارتقاى سطح مهارت هاى ذهنى و ارتباطى كودكان. دو تالار مطالعه براى بانوان و آقايان و تالار اجتماعات با گنجايش 120 نفر و سايت رايانه و بخش كمك آموزشى ويژه دانش آموزان (شامل سه هزار جلد كتاب، مشاوره هاى انفرادى و گروهى درسى و برگزارى دوره هاى تقويتى و كنكور)، واحد آموزش هاى دينى و هنرى و زبانى، از ديگر امكانات اين مجموعۀ فرهنگى است.

منبع: نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385 ش.

الأوسط، ج 4، ص 162؛ الكشف و البيان فى تفسير القرآن، ج 8، ص 344؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 5، ص 43؛ تاريخ بغداد، ج 1، ص 421-423؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 51، ص 201؛ ميزان الاعتدال، ج 3، ص 448؛ لسان الميزان، ج 5، ص 22-23؛ تنزيه الشريعة المرفوعة عن الأخبار الشنيعة الموضوعه، ج 1، ص 99.

فى شرح بدء الأمالى. كتاب مختار الصحاح بارها در كشورهاى عربى با تصحيح احمد شمس الدين و رضوان الدايه چاپ و منتشر شده است. مؤلف الذريعه مى گويد: نسخه اى از كتاب نقد الشعر او را به خط جواد شبيبى نزد فرزند او محمدرضا شبيبى (رئيس وقت مجلس اعيان در بغداد) ديده ام.

منابع: كشف الظنون، ج 1، ص 929 و ص 633؛ ايضاح المكنون، ج 1، ص 457 و ج 2، ص 389؛ الاعلام، ج 6، ص 55 279؛ معجم المؤلفين، ج 9، ص 112؛ هدية العارفين، ج 2، ص 127 و ص 124؛ تفسير الصراط المستقيم، ج 1، ص 81؛ الذريعه، ج 24، ص 276؛ مختار الصحاح، ص 1-2. مجلۀ تراثنا، ج 22، ص 72.

است. سپس ابوبكر احمد بن حسين بن احمد (جد دوم ابوالفتوح)، در قرن پنجم از نيشابور به رى آمده است. احمد بن حسين از شاگردان سيد مرتضى و سيد رضى و شيخ طوسى است.

محمد بن احمد، چندين تصنيف داشته است؛ از جمله: الروضة الزهراء فى تفسير فاطمة الزهراء، الفرق بين المقامين و تشبيه على (ع) بذى القرنين؛ كتاب الأربعين عن الأربعين فى فضائل اميرالمؤمنين؛ كتاب مُنى الطالب فى ايمان ابى طالب؛ التفهيم فى بيان التقسيم؛ الرسالة الواضحة فى بطلان دعوى الناصبه.

منابع: فهرست شيخ منتجب الدين، ص 7؛ اعيان الشيعه، ج 2، ص 512؛ معجم رجال الحديث، ج 2، ص 89؛ دائرۀ المعارف تشيع، ج 1، ص 517؛ الذريعه، ج 20، ص 112؛ امل الآمل، ج 2، ص 240.

نوادر الحكمه ى او را استثنا و قبول كرده اند. مؤلف معجم رجال الحديث مى گويد: جامورانى در اسناد چهارده روايت واقع شده است. از حسن بن على بن ابى حمزه روايت كرده و عمران بن موسى، احمد بن محمد بن خالد برقى، سعد بن عبدالله، احمد بن ابى عبدالله، محمد بن احمد بن يحيى و احمد بن محمد بن خالد از او حديث روايت كرده اند.

منابع: كامل الزيارات، ص 111 و 288؛ نقد الرجال، ج 5، ص 181؛ منتهى المقال فى احوال الرجال، ج 7، ص 197؛ معجم رجال الحديث، ج 16، ص 55-56 و ج 24، ص 77-78؛ الذريعه، ج 6، ص 309.

تضعيف كرده است. محمد بن جعفر اسدى، كتابى را به نام توحيد از او روايت كرده است.

منابع: الكافى، ج 4، ص 169؛ رجال الكشّى، ج 1، ص 276؛ الكلينى و الكافى، ص 14؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج 2، ص 336؛ موسوعة أحاديث أهل البيت (ع)، ج 4، ص 261؛ سنن ابن ماجه، ج 1، ص 28 و 44؛ اختيار معرفة الرجال، ج 1، ص 7 و ج 2، ص 600 و ص 783؛ الإكمال فى أسماء الرجال، ص 177؛ نقد الرجال، ج 2، ص 421؛ جامع الرواة، ج 2، ص 76؛ تعليقة على منهج المقال، ص 299؛ تنقيح المقال، ج 2، ص 82؛ قاموس الرجال، ج 9، ص 119؛ منتهى المقال فى احوال الرجال، ج 5، ص 373؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 6، ص 46؛ معجم رجال الحديث، ج 16، ص 96-100 و ص 102-103 و ص 116-117 و ج 22، ص 123.

ابومحمد نخشبى، ابوسعيد عبدالله بن محمد بن عبدالوهاب رازى، ابوعلى محمد بن جعفر بن احمد، محمد بن ابراهيم بن خالد بن مخلد، احمد بن حسن بن حيدۀ رازى، احمد بن على بن عمر و محمد بن احمد بن عيسى بن عبدك رازى از او حديث شنيده اند. نام وى در تاريخ رى، نوشتۀ منتجب الدين آمده است. ابوحاتم رازى او را تكذيب كرده است.

منابع: لسان الميزان، ج 5، ص 87 و ج 7، ص 166؛ تاريخ بغداد، ج 1، ص 333 و 427 و ج 2، ص 139 و ج 4، ص 311 و ج 7، ص 221؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 32، ص 253؛ ميزان الاعتدال، ج 3، ص 487.

رى منتجب الدين نقل كرده است كه وى از ابوجعفر محمد بن على بن حسين بن موسى فقيه (شيخ صدوق) حديث شنيده است و ابوسعيد محمد بن احمد رازى و برادرش عبدالرحمن از او روايت كرده اند. در سال 446 ق. درگذشت.

منابع: لسان الميزان، ج 5، ص 105؛ مستدركات أعيان الشيعه، ج 3، ص 211.

اندلس از او حديث گفته است. در سال 450 ق. درگذشت.

منابع: تاريخ بغداد، ج 2، ص 231؛ الأنساب، ج 5، ص 559-560؛ اللباب فى تهذيب الأنساب، ج 3، ص 345-346؛ تاريخ الاسلام، ج 30، ص 507-508.

منابع: الجرح و التعديل، ج 7، ص 229؛ المعجم الأوسط، ج 4، ص 206.

مى زيسته و دست كم تا نيمۀ قرن هفتم زنده بوده است. وى به گفتۀ خود، كوشيده است كه آثارى به زبان فارسى، مطابق فهم عامۀ مردم پديد آورد. در آثار او هم ميراث ايرانى شيعۀ قم و رى به چشم مى خورد و هم ميراث عراقى - عربى. مخاطب آثار او بيشتر توده هاى مردم است. مهم ترين اثر بازمانده از او كتاب تبصرة العوام، از آثار مشهور در حوزۀ فرقه شناسى با نگاه شيعى است كه تا چندى پيش، به غلط آن را به ديگران (به ويژه ابن الداعى سيد مرتضى بن قاسم رازى) نسبت مى دادند. برخى از دلايل تعلق تبصرة العوام به محمد بن حسين بن حسن رازى آبى، به اين شرح است:

يك. در نسخۀ خطى ترجمۀ عربى تبصرة العوام (به قلم حسين بن على بطيطى)، مؤلفِ كتاب، «الشيخ الامام جمال الدين محمد بن الحسين بن الحسن الآبى الرازى» معرفى و تاريخ تأليف آن سال 630 ذكر شده است.

دو. در نزهة الكرام، چندين بار از كتاب ديگرش به نام تبصرة العوام نام مى برد.

سه. سيد بن طاووس (متوفى 664 ق.) در فرج المهموم، پس از نقل روايتى از نزهة الكرام، مؤلف آن را «محمد بن حسين بن حسن الرازى» نام مى برد.

با وجود اين، مؤلف رياض العلماء، تبصره را به دو نفر منسوب مى كند: مرتضاى رازى و ابوالفتوح رازى. عباس اقبال آشتيانى نيز مى گويد: «مشهورترين انتساب به سيد مرتضى بن داعى رازى است.» آية الله شبيرى زنجانى در مقاله اى مفصل، دلايل اقبال را نقد مى كند. ابهام دربارۀ مؤلف كتاب باقى بود تا اينكه نسخه اى از كتاب نزهة الكرام و بستان العوام يافت شد و ايرج افشار در سال 1338 مقاله اى دربارۀ آن در مجلۀ دانشكده ادبيات (سال هفتم، دى ماه 1338، ش 2، ص 43-54) نوشت.

تاريخ تأليف تبصرة، بايد در ميانۀ سال هاى 600 تا 630 ق. باشد؛ زيرا مؤلف در آن، ابوالفتح عجلى (متوفى 600 ق.) را به گونه اى

ص: 169

ياد مى كند كه از مرگ او در زمان تأليف كتاب حكايت مى كند، و نيز جانشينان حسن صباح را كه در سال هاى 653-654 ق. برافتادند، صاحب قدرت مى خواند. عباس اقبال آشتيانى در مقدمۀ چاپى كتاب، مى كوشد با ارائۀ شواهد و قرائنى از متن كتاب، تاريخ تأليف آن را پس از 600 نشان دهد؛ از جملۀ اينكه در جايى از كتاب دربارۀ اسماعيليه آمده است: «بعد از آن ملوك مصر (فاطميان) منقطع شدند و اتباع حسن تا زمان ما هنوز باقى اند.»

تبصرة العوام، چنانكه از نام آن پيدا است، روى سخن با عامۀ مردم دارد. تأليف كتاب هاى ملل و نحل، با گرايش اخبارى و كلامى به زبان فارسى و براى عامه، اندكى پيش از هجوم مغول و پس از ورود علامه حلى (متوفى 726 ق.) به ايران و گروش الجايتو (سلطان خدابنده، م 716 ق.) به مذهب شيعه، اوج گرفت كه از گسترش تبليغ تشيع دوازده امامى در ميان فارسى زبانان آن دوره حكايت مى كند. برگردان كتاب از فارسى به عربى، به قلم حافظ حسين بن على بطيطى در سال 658 ق. در استرآباد، نشان مى دهد كه كتاب مذكور در مدتى كوتاه پس از تأليف، مخاطب عربى زبان نيز يافته است.

تاكنون، بيش از هفتاد نسخۀ خطى از اين كتاب پيدا و معرفى شده است كه از مقبوليت آن در ميان كتاب خوانان حكايت مى كند. در صد سال گذشته، چندين بار، همراه قصص العلماء تنكابنى (در سال هاى 1313 و 1319 ق) چاپ شده بود. نخستين چاپ مصحح آن به همت عباس اقبال آشتيانى، همراه مقدمه و فهارس در سال 1313 ش. منتشر شد. اين چاپ با استفاده از چاپ سنگى و دو نسخۀ خطى متأخر است. به گفتۀ عباس اقبال آشتيانى، از تبصرة العوام نسخه هاى خطى فراوان بر جاى مانده و در سال هاى 1296، 1309 و 1313 ق. در لاهور و تهران به چاپ رسيده است. اكنون، كهن ترين نسخه اى كه از تبصره در دست است، در تاريخ 13 محرم 716 كتابت شده است. در اين نسخه نام مؤلف نيامده است؛ اما نويسنده اى در حاشيۀ كتاب، آن را به سيد مرتضى بن داعى رازى نسبت داده است.

تبصرة العوام دربارۀ فرق و مذاهب اسلامى و پيش از اسلام است، و پس از بيان الاديان (اواخر قرن پنجم)، قديم ترين كتاب به زبان فارسى در موضوع ملل و نحل است كه بر جاى مانده است. مؤلف در مقدمه نوشته است: «بدان كه مدت مديد است كه جماعتى از سادات عظام و علما و غيرهم از اين ضعيف التماس مى كردند كه مختصرى

ص: 170

از عقايد اصحاب مقالات و اديان و ملل به پارسى جمع كن از كتب علماى اين صنعت و مشايخ علماى اين فن. عوايق روزگار مانع آن بود. چون وعده دادن از حد بگذشت و اشتياق ايشان هر روز زيادت بود، لازم شد شروع كردن و به قدر وسع بعضى از مذاهب و اعتقاد هر قومى ياد كردن بر وجه اختصار تا جماعتى كه به مطالعه آن مشغول شوند از تطويل آن ملول و متحيّر نشوند و عقيده هاى صحيح از فاسد بدانند و جامع و كامل از بارى تعالى ثواب جزيل و عطاى جميل يابند. و اين كتاب تبصرة العوام فى معرفة مقالات الأنام نام نهاده شد و بر بيست و شش باب مرتب ساخته.» ابواب مذكور بدين شرح است: در ذكر مقالات فلاسفه؛ در مقالات مجوس و دين ايشان؛ در بعضى از مقالات جهودان و ترسايان و صابيان؛ در اصل فرق اسلام؛ در ذكر فرق خوارج؛ در ذكر فرق معتزله؛ در مقالات جهم صفوان؛ در مقالات مرجيان؛ در بيان ظهور مقالت نجّاريان؛ در مقالات كرّاميّان؛ در مقالات مشبّهه و مجسمه؛ در مقالات اصحاب تناسخ؛ در مقالات اهل سنت و جماعت؛ مالك و اصحابش و شافعى و اصحابش؛ در مقالات ابن كلاب و ابو الحسن اشعرى؛ در مقالات صوفيان؛ در كلمات قشيرى در رساله اش؛ در مقالت قومى كه دعوى سنت و جماعت مى كنند؛ در مقالت اصحاب اهل دوم كه شيعه خوانده مى شوند؛ در دانستن حق كه با كدام قوم است؛ در ذكر اندكى از اعتقاد اماميان؛ در حكايت فدك؛ در حديثى چند كه اهل سنت بر اماميان زدند؛ در ذكر بعضى از فضايح بنى اميه؛ در بيان چند مسئله بين اهل عدل و جبر؛ در ذكر چند مسئله كه بر اماميه تشنيع مى زنند.

هدف اصلى رازى از تأليف اين كتاب، افزون بر شرح عقايد فرقه هاى گوناگون، دفاع از عقيدۀ اماميه و شناخت «عقيده هاى صحيح از فاسد» است؛ چنانكه ابواب پايانى كتاب را به حقانيت اماميه و اعتقادات آنان و رد مخالفان ايشان اختصاص داده است. او در تأليف اين كتاب از منابع متعددى بهره برده و نقل مطلب كرده است؛ چنانكه از مقدمۀ اثر هم برمى آيد، تتبع و گردآورى در آن، بر تحقيق و تحليل غلبه دارد. از اين رو مؤلف از تعصب و ايراد برخى نسبت هاى نادرست و سست به مذاهب ديگر، مصمون نمانده و برخى گزارش هاى آن خلاف واقع است. فلاسفه و صوفيان را نيز بسيار مذمت مى كند. با وجود اين، اطلاعاتى كه از برخى وقايع تاريخى، فرقه ها و عقايد آنان در روزگار خود مى دهد، داراى اهميت بسيار است؛ مانند آنچه دربارۀ جانشينان حسن صباح، فخر رازى و فرقه هاى

ص: 171

شيعيان مى گويد.

نثر تبصرة العوام روان و بى پيرايه و داراى ويژگى هاى متون سادۀ قرن هفتم قمرى است، اما كلمات عربى در آن فراوان است. رازى در اين كتاب و نيز در نزهة الكرام، معمولا آيات، احاديث، عبارات و ابيات عربى را به فارسى برنمى گرداند.

كتاب ديگر وى، الفصول التامة فى هداية العامه، به زبان عربى است. اين كتاب در دورۀ صفويه در اختيار مؤلف حديقة الشيعه بوده و چنانكه از نقل او و عنوان كتاب برمى آيد، موضوعى همانند تبصرة العوام داشته است، اما اكنون هيچ نسخه اى از آن در دست نيست.

كتاب نزهة الكرام و بستان العوام، دومين كتاب مهم محمد بن حسين رازى است كه در سال 1362 ش. در دو مجلد (902 صفحه) به كوشش محمد شيروانى منتشر شد. پيشتر نسخه اى ناقص از آن به همت ايرج افشار در مجلۀ دانشكدۀ ادبيات منتشر شده بود. نزهة الكرام، به زبان فارسى و اثرى روايى، تاريخى و كلامى با رويكرد اخبارى است كه تبيين معارف شيعى را براى عامۀ مردم وجهۀ همت خود كرده است. از عبارات او در مقدمۀ كتاب چنين برمى آيد كه وى در اين اثر نيز بيشتر به گردآورى نوشته هاى ديگران اهتمام داشته است؛ چنانكه در پايان نزهة الكرام از خود با عنوان «نويسنده و مترجم» ياد مى كند. ابن عربشاه نيز در ترقيمۀ نسخه اى از كتاب، كه به سال 741 ق. كتابت كرده، كار رازى را تخريج و ترجمه از كتب معرفى مى كند. استفاده از منابع حديثى متنوع، منابع تاريخى معروف مانند آثار ابن اسحاق يا واقدى، و برخى آثار ضعيف و مجهول از ويژگى هاى اين اثر است. ابواب سى گانه كتاب به قلم مؤلف به اين شرح است: «و نام كتاب، نزهة الكرام و بستان العوام كرديم و آنچه در اين جلد است سى باب است: باب اول در ذكر ميلاد سيد رسل محمد (ص)؛ باب دوم در ذكر عبد اللّه و آمنه و حال ولادتش؛ باب سوم در ذكر ايمان آباء و اجداد رسول (ص)؛ باب چهارم در ذكر قومى از ملوك و كاهنان؛ باب پنجم در ذكر معرفت بحيراء راهب؛ باب ششم در ذكر آنچه حكايت كرد خالد بن اسيد؛ باب هفتم در ذكر خبر سطيح از حال رسول (ص)؛ باب هشتم در ذكر آنچه از يوسف جهود روايت است؛ باب نهم در ذكر بعضى از آنچه لازم شود از قبايح بر آن كس كه آباء رسول - صلى اللّه عليه و آله - كافر داند؛ باب دهم در ذكر ميلاد امير المؤمنين على عليه الصلاة و السلام؛ باب يازدهم در ذكر ايمان ابوطالب رضى اللّه عنه؛ باب دوازدهم در ذكر وفات ابو طالب رضى اللّه عنه؛ باب

ص: 172

سيزدهم در ذكر آنكه مناظره كردن در آنچه تعلق به امور دين دارد روا بود و رسول _ صلعم _ كرده است؛ باب چهاردهم در حجت گرفتن رسول (ص) با جماعتى از مشركان؛ باب پانزدهم در ذكر معجزه رسول اللّه (ص)؛ باب شانزدهم در ذكر حجت گرفتن رسول (ص) با يهود در جواز نسخ شرايع؛ باب هفدهم در ذكر آنچه ميان رسول (ص) رفت و ميان منافقان در احتجاج؛ باب هيجدهم در ذكر احتجاج رسول (ص) در روز غدير خم و ديگر مواضع؛ باب نوزدهم در ذكر قصۀ صحيفه كه رسول گفت ايشان اصحاب صحيفه اند؛ باب بيستم در ذكر نوشتن آن صحيفه كه رسول در خطبه غدير ياد كرده است؛ باب بيست و يكم در ذكر بعضى آنچه ميان صحابه رفت بعد از وفات رسول (ص)؛ باب بيست و دوم در ذكر حجت گرفتن اميرالمؤمنين بر ابوبكر؛ باب بيست و سوم در ذكر جاثليق و مناظره كردن با او ابو بكر؛ باب بيست و چهارم در ذكر جواب دادن اميرالمؤمنين جاثليق را از آنچه ابوبكر از آن عاجز بود؛ باب بيست و پنجم در مسائلى چند كه از عمر سؤال كردند و او را هيچ از آن معلوم نبود و آنچه واقع شد از مشكلات؛ باب بيست و ششم در ذكر قصۀ اميرالمؤمنين (ع) و خالد بن وليد؛ باب بيست و هفتم در ذكر خالد و بنى زاهر و مالك بن نويره و حال فجاه كه ابوبكر وى را بسوزانيد؛ باب بيست و هشتم در ذكر حكايت خضر (ع) و عبداللّه بن عباس و جز ايشان؛ باب بيست و نهم در ذكر حكايت ابوموسى اشعرى و مغيرة بن شعبه با عمرو بن عاص با عمر؛ باب سى ام در ذم بدعت و بيان آنكه اهل حق كدامند.»

كفاية الانام، نام يكى ديگر از آثار محمد به حسين رازى است. اين كتاب نيز به زبان فارسى و دربارۀ فقه اماميه است.

منابع: فهرست كتاب هاى چاپى فارسى، ج 1، ص 1175؛ كفاية الانام فقه فارسى شيعه از قرن هفتم هجرى، حسين بن محمد بن حسن رازى آبى، به كوشش رسول جعفريان، مقدمه؛ دانشنامۀ زبان و ادب فارسى، ج 2، ص 242؛ جرعه اى از دريا، ج 1، ص 19-34؛ رياض العلماء، ج 2، ص 160 و ج 3، ص 308؛ تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام، به كوشش عباس اقبال آشتيانى، مقدمۀ مصحح؛ سفينة البحار، ج 1، ص 526؛ معجم المؤلفين، ج 12، ص 215؛ رى باستان، ج 2، ص 381-390؛ الذريعه، ج 3، ص 318-319 و ج 16، ص 239 و ج 24، ص 123 و ج 26، ص 84 و ج 3، ص 75؛ خاتمة مستدرك الوسائل، ج 3، ص 75؛ «كتابى از مؤلف تبصرة العوام»، مجلۀ دانشكدۀ ادبيات دانشگاه تهران، سال 7، ش 2 (دى 1338 ش.)؛ «كتاب شناسى فرق و اديان»، فرهنگ ايران زمين، ج 12 (شهريور 1344 ش.)؛ دائرة المعارف تشيع، ذيل «تبصرة العوام»؛ محمد عمادى حائرى، «شيعۀ ايرانى پيش از ايران شيعى»، مجلۀ معارف، دوره 22، ش 3، آذر و اسفند 1385.

ص: 173

ابوعبدالله محمد بن يوسف هروى.

نام طهران، نخستين بار در منابع حديثى و كهن، در ترجمۀ احوال وى آمده است. احوال وى به اختصار و همراه توثيق و تمجيد در تاريخ بغداد خطيب و الأنساب سمعانى و التدوين رافعى و معجم البلدان و المشترك تأليف ياقوت و تذكرة الحفاظ و ميزان الاعتدال و العبر ذهبى و لسان الميزان ابن حجر و شذرات الذهب ذكر شده است. ابن ابى حاتم رازى مى گويد من و پدرم از او حديث شنيده ايم و او مردى صدوق و ثقه بود. ابن عدى در كتاب الكامل فى ضعفاء الرجال نقل مى كند كه شيخ ما گفته است من آرزو مى كنم كه در فضل مانند محمد بن حماد باشم. ابن حبان نام او را در كتاب الثقات درج كرده است. ابوسعيد بن يونس مى گويد وى ثقه و صاحب حديث بود. لقب او به خطا در تذكرة الحفّاظ، و ميزان الاعتدال ذهبى و شذرات الذهب عبدالحى، «الظهرانى» ضبط شده است. به سال 261 ق. (يا 271 ق.) در عسقلان شام درگذشت.

منابع: المحلى، ج 9، ص 512؛ تاريخ بغداد، ج 2، ص 167 و 269-271؛ معجم البلدان، ج 3، ص 564؛ المشترك، ص 298؛ تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 610؛ الكاشف فى معرفة من له رواية فى كتب السته، ج 2، ص 165؛ ميزان الاعتدال، ج 3، ص 527؛ العبر، ج 2، ص 48؛ لسان الميزان، ج 6، ص 687؛ شذرات الذهب، ج 2، ص 161؛ مناقب على بن ابى طالب (ع)، ص 175-176؛ جامع أحاديث الشيعه، ج 15، ص 302-303؛ سنن ابن ماجه، ج 2، ص 834؛ السنن الكبرى، ج 6، ص 104؛ صحيح ابن حبان، ج 13، ص 309 و ج 14، ص 468؛ الثقات، ج 8، ص 304 و ج 9، ص 129؛ الجرح و التعديل، ج 7، ص 240؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 2، ص 345 و ج 7، ص 185؛ علل الدارقطنى، ج 10، ص 396؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 30، ص 167 و ص 287 و ج 35، ص 362 و ج 52، ص 364-365؛ تهذيب الكمال، ج 25، ص 89-92؛ تهذيب التهذيب، ج 9، ص 109-110؛ لسان الميزان، ج 7، ص 356؛ رى باستان، ج 2، ص 352.

نعمان ازدى، فهد بن سليمان، حسن بن محمد بن صباح زعفرانى، حمدون بن عباد فرغانى، ابراهيم بن مرزوق، عيسى بن جعفر وراق، على بن عبدالرحمن بن مغيرۀ مصرى، ابوزرعۀ رازى، ابوحاتم رازى و... روايت كرده است. احمد بن على بن حسن بصرى، ابن يوسف، صالح بن احمد تميمى، احمد بن قاج وراق، محمد بن مظفر، ابوعلى حسن بن فتح بن نصر بن محمد نيشابورى و محمد بن عبيدالله بن شخير از او حديث شنيده اند.

منابع: تاريخ بغداد، ج 2، ص 284-285 و ج 14، ص 304؛ المجموع، ج 1، ص 9؛ شعب الإيمان، ج 7، ص 68؛ الكشف و البيان فى تفسير القرآن، ج 9، ص 119 و 265؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 17، ص 224 و ج 51، ص 412؛ تهذيب الكمال، ج 8، ص 479؛ الأنساب، ج 4، ص 58؛ اللباب فى تهذيب الأنساب، ج 2، ص 278؛ تاريخ الاسلام، ج 23، ص 570-571.

حسن بن على بن شبيب معمرى، احمد بن على ابار، عبدالله بن محمد بغوى، محمد بن محمد باغندى، ابوداوود، ترمذى، ابن ماجۀ قزوينى، إبراهيم بن مالك قطان، احمد بن جعفر بن نصر جمال، احمد بن خالد رازى حرورى، اسحاق بن ابى عمران اسفرايينى شافعى، جعفر بن احمد بن نصر حافظ، صالح بن محمد اسدى حافظ، عبدالله بن عبدالصمد بن ابى خداش موصلى، عبدالله بن محمد بن ابى الدنيا، قاسم بن زكريا مطرز، محمد بن ابراهيم بن شعيب غازى، محمد بن احمد بن تميم، محمد بن هارون رويانى، محمد ابن يحيى ذهلى، ابوبكر محمد بن يوسف بن يعقوب رازى و يحيى بن معين و ديگران از او روايت كرده اند. بخارى گفته است كه در وثاقت او ترديد دارد. ابراهيم بن يوسف گفته است ابوزرعه و محمد بن مسلم از او فراوان روايت نوشتند، اما سپس آنها را رها كردند. ابن معين، او را توثيق كرده است. ابن حنبل ميان روايات او قائل به تفصيل بود و پسرش از او نقل مى كند كه گفته است تا وقتى محمد بن حميد در رى بود، علم نيز در اين شهر بود. صالح بن محمد و ابن خراش او را تكذيب كرده اند. آراى اهل رجال دربارۀ وى بسيار متفاوت است. به سال 248 ق. درگذشت.

منابع: تاريخ بغداد، ج 2، ص 255-260 و ج 3، ص 397؛ العبر، ج 1، ص 452؛ تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 67 و ص 490-492؛ شذرات الذهب، ج 2، ص 118؛ الاعلام، زركلى، ج 6، ص 343؛ الجرح و التعديل، ج 7، ص 80؛ الضعفاء، ج 4، ص 61؛ المجروحين، ج 2، ص 303-304؛ خلاصة تذهيب تهذيب الكمال، ص 333؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 1، ص 23؛ الموضوعات، ج 1، ص 108؛ تهذيب الكمال، ج 25، ص 97-108؛ سير أعلام النبلاء، ج 11، ص 502-506؛ تقريب التهذيب، ج 2، ص 69 و ج 9، ص 111-115؛ المنتظم فى تاريخ الامم و الملوك، ج 12، ص 15.

وى را صدوق مى دانسته است.

منابع: الجرح و التعديل، ج 7، ص 244؛ تاريخ جرجان، ص 406-407.

هادى (ع). به گفتۀ نجاشى، او متكلّمى جليل القدر، از علماى اماميه بود و كتابى در امامت نوشته است. جعفر بن معروف، از او روايت كرده است.

منابع: منهج المقال، ص 295 و ص 384؛ نقد الرجال، ص 305؛ رجال النجاشى، ص 381؛ خلاصة الاقوال، ص 266؛ رجال ابن داوود، ص 172؛ نقد الرجال، ج 4، ص 200؛ جامع الرواة، ج 2، ص 111؛ تعليقة على منهج المقال، ص 307؛ منتهى المقال فى احوال الرجال، ج 6، ص 44-45 و ج 7، ص 125؛ طرائف المقال، ج 1، ص 214 و ص 255-266؛ معجم رجال الحديث، ج 17، ص 79-80؛ قاموس الرجال، ج 9، ص 255 و ص 228.

ميان سالى طب و چند دانش ديگر را آموخت. بيرونى معتقد است او در ابتدا به كيميا اشتغال داشته و پس از آنكه در اين راه چشمش بر اثر كار با مواد تند و تيزبو آسيب ديد، براى درمان به پزشكى روى آورد. در كتاب هاى مورخان اسلامى آمده است كه رازى، طب را در بيمارستان بغداد آموخته است. در آن زمان بغداد مركز بزرگ علمى دوران و جانشين دانشگاه جندى شاپور بود و رازى براى آموختن علم به بغداد سفر كرد و مدتى نامعلوم در آنجا اقامت گزيد و به تحصيل علم پرداخت و سپس رياست بيمارستان «معتضدى» را بر عهده گرفت.

پس از مرگ معتضد عباسى، به رى بازگشت و عهده دار رياست بيمارستان رى شد و تا پايان عمر در اين شهر به درمان بيماران مشغول بود. رازى مردى خوش خو و در تحصيل كوشا بود. در درمان بيماران، هيچ كوششى را فروگذار نمى كرد و تا زمان تشخيص بيمارى، از پا نمى نشست و بر فقيران و بينوايان بسيار رئوف بود. رازى برخلاف بسيارى از پزشكان كه بيشتر مايل به درمان پادشاهان و امراء و بزرگان بودند، ميان مردم كوچه و بازار رفت و در مداواى آنان كوشيد. ابن النديم در كتاب الفهرست مى گويد: «به همه كس، به ويژه فقرا و بيماران تفقد و مهربانى داشت و از حالشان جويا مى شد و به عيادتشان مى رفت و به آنان كمك مالى مى كرد.»

ابن النديم، شمار آثار رازى را بالغ بر صد و شصت كتاب و رساله ذكر كرده است. ابوريحان بيرونى، مجموع نوشته هاى رازى را در رياضيات، نجوم، فلسفه، طب، الهيات، كيميا، كفريات و ديگر فنون، صد و هشتاد و چهار مجلد مى داند. ابن اصيبعه در عيون الانباء فى طبقات الاطباء دويست و سى و هشت كتاب براى رازى مى شمارد. محمود نجم آبادى استاد دانشگاه تهران كتابى با عنوان: مؤلفات و مصنفات ابوبكر محمد بن زكرياى رازى نوشته است كه در سال 1339 از سوى انتشارات دانشگاه تهران چاپ شده است. در اين كتاب، پس از بررسى فهرست هاى ابن النديم، ابوريحان بيرونى و قفطى و ابن اصيبعه، دويست و هفتاد و يك كتاب و رساله و مقاله، به نام زكرياى رازى فهرست شده است. مشهورترين آثار او به اين شرح

ص: 180

است: الحاوى يا الجامع الكبير، الكناش المنصورى، الطب الروحانى، المرشد، من لايحضره الطبيب، كتاب الجدرى و الحصبه، دفع مضار الاغذيه، الابدال، تقاسيم العلل، فى محنة الطبيب و كيف ينبغى ان يكون.

رازى اولين پزشكى بود كه تشخيص تفكيكى بين آبله و سرخك را بيان كرد و در ارائۀ نظريۀ ايمنى اكتسابى پيشگام است. نيز نخستين پزشكى است كه از راه تشريح جسد انسان، مغز و شعب اعصاب را در سر و گردن نشان داد. همچنين او را از كاشفان تأثير تغذيه در سلامتى و درمان انسان مى دانند. رازى، اسراف در دارو را بسيار مضر مى دانست و معتقد بود طبيب موفق، كسى است كه بتواند بيمارى ها را با غذا درمان كند. آزمايش داروها در حيوانات و سپس تجويز آن براى انسان، از روش هاى او است. او نخستين پزشكى است كه داروهاى الكالوئيدى غير سمى را ساخت و در درمان بيمارانش استفاده كرد. رازى در جراحى نيز صاحب نظر بود و دربارۀ سنگ كليه و سنگ مثانه كتابى دارد كه در آن تأكيد مى كند اگر درمان سنگ مثانه با روش هاى طبى امكان پذير نباشد، بايد آن را جراحى كرد. او اولين طبيبى است كه سل مفصلى انگشتان را شرح داده است و نيز نخستين دانشمندى است كه اجسام را به سه گروه جمادى، نباتى و حيوانى، و همچنين مواد را به دو دستۀ فلز و شبه فلز تقسيم كرد. مقام علمى رازى در داروسازى و دانش شيمى، هم تراز بزرگ ترين شيمى دانان جهان تا آن روزگار است. الكل، اسيد سولفوريك، اسيد كلريدريك، اكسيد ارسنيك و اسيد سيتريك، شمارى از كشفيات او است.

نقاشى غربى از رازى در حال ديدن قاروره حاوى نمونه ادرار بيمار

محمد زكرياى رازى، در پنجم شعبان 313 ق. در زادگاه خود، رى درگذشت.

منابع: دائرة المعارف فارسى؛ الفهرست؛ تاريخ علوم عقلى در تمدن اسلامى تا اواسط قرن پنجم هجرى؛ فرهنگ نفيسى؛ فيلسوف رى؛ مؤلفات و مصنفات رازى؛ حكيم رازى.

ص: 181

عبدالله بن محمد بن نعمان اصفهانى، على بن يونس زيات، عمرو بن سلمۀ جعفى قزوينى، عيسى بن احمد عسقلانى، عيسى بن بشير صيدلانى رازى، محمد بن زياد عجلى، محمد بن سهل بن زنجلۀ رازى، محمد بن عمار بن حارث رازى، محمد بن عمران بن حبيب بن قاسم قرشى همدانى، ابوعلى هارون بن موسى اشنانى، يحيى بن عبدالأعظم (يحيى بن عبدك قزوينى)، يعقوب بن شيبه، ابوعمرو يعقوب بن يوسف قزوينى.

ابويعلى، او را ثقه و بزرگوار خوانده است. ابوحاتم رازى مى گويد: از ابوزرعه دربارۀ او سؤال كردم، گفت: او شيخ ما، فقيه، صدوق و صحيح الكتب بود. من در رى از او حديث نوشتم.

منابع: شذرات الذهب، ج 2، ص 38؛ الجرح و التعديل، ج 5، ص 255 و 277 و 371 و ج 7، ص 153 و 265 و ج 8، ص 302؛ خلاصة تذهيب تهذيب الكمال، ص 338؛ التاريخ الكبير، ج 1، ص 96؛ الثقات، ج 9، ص 62؛ تاريخ بغداد، ج 4، ص 21 و ج 12، ص 482 و ج 14، ص 288؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 18، ص 185 و 393 و ج 31، ص 179 و ج 44، ص 436 و ج 47، ص 501-502 و ج 53، ص 336 و ج 59، ص 205؛ تهذيب الكمال، ج 17، ص 212 و ج 25، ص 270-272؛ تقريب التهذيب، ج 2، ص 80؛ تهذيب التهذيب، ج 9، ص 165-166؛ الأنساب، ج 4، ص 493-495؛ تاريخ الاسلام، ج 15، ص 367-368؛ الوافى بالوفيات، ج 3، ص 80.

منبع: نوادر المعجزات، ص 74.

الأدب، و اليمينى (تاريخ العتبى) است. كتاب اخير را براى يمين الدوله سيف الاسلام سلطان محمود بن سبكتين نوشت. اليمينى كه به «تاريخ العتبى» نيز مشهور است، بارها در مصر و هند چاپ شده است، و شروح بسيارى نيز دارد. اين كتاب، در شرح سيرۀ سلطان محمود غزنوى و اهل خوارزم و واليان آن است. سبكى در طبقات الشافعية نوشته است: «تاريخ عتبى را به لحاظ بلاغت و استوارى نثر، با مقامات الحريرى مقايسه مى كنند و برخى آن را برتر مى دانند.» اميرنظام گروسى، نويسندۀ نامدار ايرانى و والى آذربايجان در دورۀ قاجار، قسم سوم كتاب (بث الشكوى) را به فارسى برگردانده است. اين ترجمه در سال 1318 ق. در تبريز انتشار يافته است.

در سال 427 ق. در نيشابور درگذشت. ثعالبى احوال او را در جلد چهارم يتيمة الدهر آورده است.

منبع: يتيمة الدهر، ج 4، ص 346 و 458-465؛ الاعلام، ج 7، ص 56؛ معجم المؤلفين، ج 10، ص 126؛ الذريعه، ج 3، ص 256؛ اختيار مصباح السالكين، ص 46؛ الوافى بالوفيات، ج 3، ص 178؛ طبقات الشافعية الكبرى، ج 5، ص 314-315؛ كشف الظنون، ج 2، ص 2052-2053؛ مرآة الكتب، ص 11.

در رى منزلتى والا داشت و مدرسه وزّانيان رى به نام او است. نزد پدر و ابى بكر خجندى (در اصفهان) فقه آموخته و از ابن النقور حديث شنيده است. كتابى در شرح الوجيز غزالى نوشته است. در سال 598 ق. در رى درگذشت.

منابع: موسوعة طبقات الفقهاء، ج 6، ص 370؛ طبقات الشافعيه، ج 2، ص 37؛ معجم المؤلفين، ج 10، ص 186-187؛ الوافى بالوفيات، ج 3، ص 231.

خلّاد نصيبى حديث گفته و فرزندش از او روايت كرده است. خطيب بغدادى مى گويد: «حديث كرد ما را عبدالله فرزند محمد بن عبدالله بن بندار. و چون از وفاتش پرسيدم، گفت: پدرم به سال 480 ق. وفات كرد.»

منابع: تاريخ بغداد، ج 3، ص 94؛ الأنساب، ج 2، ص 387.

خلال، حسن بن على جوهرى، ابويعلى احمد بن عبدالواحد بن محمد بن جعفر، ابوالقاسم رضوان بن محمد بن حسين دينورى، ابوالحسين بن مهتدى و گروهى ديگر از او حديث گفته اند. سمعانى و ديگران، او را تصديق كرده اند. در سال 392 ق. درگذشت.

منابع: تاريخ بغداد، ج 3، ص 163؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 32، ص 329 و ج 36، ص 318؛ الأنساب، ج 5، ص 125-126؛ المنتظم فى تاريخ الامم و الملوك، ج 7، ص 348؛ تاريخ الاسلام، ج 27، ص 275.

منبع: التدوين، ج 1، ص 452.

قفطى، اين كتاب بزرگ، كثير الالفاظ و قليل الشواهد است. وى نخست از نديمان صاحب بن عبّاد بود، و سپس از او هراسيد و كناره گرفت. به سال 416 ق. درگذشت.

منابع: انباء الرواة، ج 3، ص 194؛ معجم الادباء، ج 18، ص 260-262؛ بغية الوعاة، ص 79؛ توضيح المشتبه، ج 2، ص 156؛ لسان الميزان، ج 7، ص 110-111.

التعديل، ج 6، ص 70.

سوم درگذشت. از عبيد بن فراس بصرى، ابودجانه محمد بن احمد، عمرو بن اسحاق بن علاء و عامر بن محمد بن يزيد خشنى بلاطى روايت كرده است و ابواحمد بكر بن محمد صيرفى، ابوبكر احمد بن ابراهيم جرجانى، محمد بن محمود (در مرو)، ابوبكر اسماعيلى (در جرجان) و ابوعلى حسن بن مهدى مروزى از او حديث گفته اند.

منابع: معجم البلدان، ج 3، ص 120؛ معرفة علوم الحديث، ص 206؛ تاريخ بغداد، ج 7، ص 448؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 26، ص 93؛ اسد الغابه، ج 5، ص 545؛ معجم البلدان، ج 3، ص 120؛ دلائل النبوة ومعرفة أحوال صاحب الشريعه، ج 7، ص 120؛ ذم الكلام و أهله، ج 3، ص 76.

رى بوده است. وسقندى رازى در رى ساكن بوده و از عبدالرحمن بن ابى حاتم رازى و اسحاق بن ابراهيم دبرى روايت كرده است. ابوعلى منصور بن عبدالله ذهلى، ابوهيثم كشميهنى، ابوالقاسم عبدالعزيز بن عبدالله بن عبدالرحمن اصفهانى، ابن المزكى، ابومحمد عبدالرحمن بن محمد بن يوسف رازى و حسين بن محمد رودبارى فقيه از او حديث شنيده اند. صدوق در امالى، از عبدالله بن محمد صائغ و او از ابوحاتم وسقندى، حديث آورده است. به سال 341 ق. درگذشت.

منابع: معجم البلدان، ج 5، ص 376؛ الامالى صدوق، ص 427؛ السنن الكبرى، ج 3، ص 212؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 7، ص 278؛ تاريخ بغداد، ج 10، ص 300؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 54، ص 316؛ سير أعلام النبلاء، ج 16، ص 494 و 496-497.

مؤلف المعجم فى معايير اشعار العجم. از احوال او اطلاعات دقيقى در دست نيست و آنچه از اقوال و اشارات او در المعجم برمى آيد اين است كه در رى به دنيا آمده است؛ چنانكه گفته است: «سلسلۀ حب الوطن درجنبانيد، و داعيه مقام رى كه مسقط الرأس و مقطع سره بود در باطن ظاهر گردانيد، عزيمت اقامت را تصميم داد.» دير زمانى در ماوراء النهر و خراسان و خوارزم زيست، تا آنكه در سال 614 ق. كه سلطان علاء الدين محمد خوارزمشاه روى به عراق (جبال) نهاد، او نيز همراه سلطان به عراق آمد. خود در اين باره چنين گفته است: «[در شهور سنه اربع عشرة و ستمائه] رايات اعلى سلطان سعيد محمد بن تكش _ أعلى اللّه درجتهما و لقّن يوم الحساب حجّتهما _ بر صوب عراق در حركت آمد، و خاطر خدمت ركابش را مستحكم گشت... بعد تراخى مدّة الغربه و تمادى امد الغيبه به عراق رسيدم.»

از اين تاريخ به بعد تا مدت هفت يا هشت سال كه كشور ايران پايمال ستوران مغول بود، محمد بن قيس در شهرهاى مختلف عراق از بيم جان از شهرى به شهر ديگر نقل مكان مى كرد، و در حدود سال 623 ق. به فارس رفت و به خدمت اتابك سعد بن زنگى (599-628 ق.) پيوست. پس از درگذشت سعد به سال 628 ق. و جلوس پسرش اتابك ابوبكر بن سعد، وى در سلك ملازمان آن پادشاه قرار گرفت. سال وفاتش معلوم نيست.

غير از المعجم، تأليفات ديگر وى عبارتند از: المعرب فى معايير اشعار العرب؛ الكافى فى العروضين و القوافى؛ حدائق المعجم.

منبع: المعجم فى معايير اشعار العجم، مقدمۀ محمد قزوينى.

شنيدن حديث، بسيار سفر كرده است. تنها شاگرد ابن ابى الفوارس كه مى شناسيم، ابوالفضل سديدالدين شاذان بن جبرئيل بن اسماعيل بن ابى طالب قمى (م ح 660 ق.) است. وى در اول كتاب فضائل خود، در سند اولين حديث كتاب، به شنيدن حديث از وى تصريح كرده است. همچنين فضل بن شاذان قمى، داراى اجازۀ روايى از ابن ابى الفوارس بوده كه در كتاب بحار الانوار، در ضمن اجازه به سيد شمس الدين محمد بن سيد جمال الدين احمد بن ابى المعالى (استاد شهيد اول) به آن اشاره شده است.

تنها اثرى كه از ابن ابى الفوارس بر جاى مانده و نام وى نيز به وسيلۀ آن زنده مانده است، كتاب اربعين است. در اين كتاب، ابن ابى الفوارس، چهل حديث را در مناقب و فضائل امام على (ع) به نقل از سى و هشت شيخ، نقل كرده است. مؤلف، در آغاز هر حديث، نام شيخى كه حديث را از وى شنيده و تاريخ دقيق سماع (روز، ماه، سال) و پس از آن، نام محلّى كه حديث را در آنجا شنيده، ذكر مى كند.

از آنجا كه سيد بن طاوس در كتاب اليقين گفته است از ابن ابى الفوارس در سال 581 ق. حديث شنيده است، درگذشت او بايد بعد از اين سال باشد.

منبع: ميراث حديث شيعه، ج 5، ص 63-76.

الشيخ لطف الله الصافى، ج 2، ص 435.

اسماعيل، عيسى بن يونس، عبدالرزاق، وليد بن مسلم، مسكين بن بكير، نوح بن قيس الحدانى و گروهى ديگر حديث شنيده است. برخى از راويان او بدين قرار است: بخارى، مسلم، ابوزرعه، ابوداوود، ابوالعباس محمد بن اسحاق سراج، موسى بن هارون، ابراهيم بن سعيد جوهرى، هارون بن اسحاق، محمد بن ابراهيم طيالسى، جعفر بن حمد بن فارس و موسى بن هارون. ابوحاتم رازى گفته است: احاديثى كه جَمّال در خاطر داشت، بيشتر از احاديثى است كه ابراهيم بن موسى فراء مى دانست؛ اما حافظۀ ابراهيم بن موسى قوى تر بود. ابوبكر اعين گفته است: مشايخ خراسان سه نفر بودند: قتيبه، محمد بن مهران و على بن حجر.

به سال 239 ق. درگذشت.

منبع: تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 448-449؛ تاريخ الاسلام، ج 17، ص 347-348؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 2، ص 396؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 42، ص 417؛ تهذيب الكمال، ج 2، ص 220 و ج 20، ص 358 و ج 35، ص 9؛ هدية العارفين، ج 2، ص 13؛ معجم المؤلفين، ج 12، ص 61؛ الوافى بالوفيات، ج 5، ص 55؛ البداية و النهايه، ج 5، ص 223-224.

مدتى، به دعوت اهالى رى براى سركوب حاكم ترك و بدرفتارشان (اوكرتمش) به آن شهر رفته، پس از قتل او و پسرانش و نيز يكى از سرداران خليفه به نام «ابرون» بر شهر رى مسلط شد. امير اسماعيل سامانى براى جنگ با او عازم رى گرديد.

جنگ در حومۀ شهر رخ داد و نتيجۀ آن، شكست و گريختن محمد بن هارون به سوى سرزمين ديلم بود. جستان بن وهسودان (حاكم ديلم)، از طريق او با پيشواى علوى (ناصر كبير) بيعت كرد. ناصر كبير به اتفاق جستان و هارون به طبرستان هجوم آورد. در آن حال ابوالعباس عبدالله كه از جانب امير اسماعيل حاكم طبرستان بود، به حكمرانان محلى تابع سامانيان دستور بسيج داد و از امير اسماعيل كه در بخارا بود، تقاضاى كمك كرد. جنگ چهل روزه ناصر علوى با حاكم طبرستان، به هزيمت سپاه حاكم طبرستان انجاميد و آنها تا ممطير عقب نشستند؛ اما در حملات بعدى ضربات سختى به هواداران ناصر علوى وارد ساختند. هنوز سرنوشت جنگ علويان و سامانيان در طبرستان مشخص نبود كه ابوالعباس براى دريافت كمك به رى رفت و يكى از سرداران بزرگ سامانى به نام «پارس» را براى دستگيرى محمد بن هارون مأمور كرد. از سوى ديگر محمد بن هارون با سپاه خويش به آمل بازآمد و پارس با خدعه و نيرنگ او را به سوى لشكرگاه خود كشاند و سپس او را دستگير و روانه بخارا كرد. محافظين محمد بن هارون از آمل تا بخارا وى را شبانه روز دوانيدند. در بخارا با وضعى فجيع به قتل رسيد.

منابع: تاريخ طبرستان، ج 1، ص 262-263؛ الكامل فى التاريخ، ج 7، ص 517؛ تاريخ طبرى، ج 15، ص 6714-6724.

فضل بن يحيى بن خالد برمكى را نيز از امارت رى معزول كرد و فرمان به دست محمد بن يحيى داد.

منابع: تاريخ طبرى، ج 6، ص 470؛ الكامل فى التاريخ، ج 5، ص 585-586 و ج 6، ص 47.

بن احمد بن صالح بَيّاع الحديد حديث شنيده است.

منبع: التدوين، ج 2، ص 55.

محسوب مى شدند.

محمدرحيم، در شهر «ايوان كيف» در اطراف تهران، سمت دولتى داشت و در سال 1217 ق. به عراق رفت.

محمدتقى، حدود 1185-1187 ق. و احتمالاً در شهر «ايوان كيف» به دنيا آمده و در كربلا تحصيل كرده است.

برخى از استادان دروس عالى او به اين شرح است: سيد محمدمهدى بحرالعلوم، سيد على طباطبايى (صاحب رياض المسائل)، سيد محسن اعرجى مقدس كاظمى (صاحب المحصول)، شيخ جعفر كاشف الغطاى نجفى.

محمدتقى با دختر كاشف الغطاء ازدواج كرد. در سال 1216 ق. كه وهابيان حجاز به كربلا حمله كردند، شيخ محمدرحيم به ايران بازگشت و چهارده ماه در مشهد رحل اقامت افكند و علوم دينى را براى طلاب خراسان تدريس كرد. سپس به يزد رفت و سرانجام (در سال 1225 ق.) مقيم اصفهان شد. شمارى از شاگردان او در اصفهان عبارتند از: سيد محمدباقر خوانسارى (صاحب روضات الجنات)، ميرزا محمدحسن مجدد شيرازى، برادرش شيخ محمدحسين طهرانى رازى (صاحب الفصول) و ملا هادى سبزوارى. وى در روز جمعه نيمۀ ماه شوال سال 1348 ق.

در اصفهان درگذشت و در تخت فولاد آرميد. از آثار او است: تبصرة الفقهاء، هداية المسترشدين. كتاب اخير در حوزه هاى علوم دينى شهرت بسزايى دارد.

منابع: الاعلام، ج 6، ص 62؛ الذريعه، ج 2، ص 67؛ هدية الرازى، ص 38؛ الكرام البرره، ج 1، ص 21؛ ريحانة الأدب، ج 2، ص 449؛ «هداية المسترشدين و مؤلف آن»، آينۀ پژوهش، ش 63، خرداد 1379.

واقع مى شود.» در كتاب خانۀ مسجد اعظم قم، نسخه اى از كتاب «مشرق الشمسين و اكسير السعادتين» نوشتۀ شيخ بهايى نگهدارى مى شود كه آن را محمدتقى بن محمدرضا الرازى در سال 1028 ق. از روى نسخۀ اصل، استنساخ كرده است. تا سال 1147 ق. در حيات بوده است.

منابع: تلامذة المجلسى، ص 84؛ الذريعه، ج 17، ص 260-261؛ تراثنا، ج 17، ص 134.

سلطان العلماى آملى. در تهران مرجعيت علمى يافت. از آثار او است: الملتقطات؛ شرح مزجى صحيفه سجاديه؛ رسالة فى الصيد و آدابه و محسناته؛ شرح لغز قانون بوعلى. آقا بزرگ تهرانى دربارۀ شرح لغز قانون مى نويسد: «اين كتاب، شرحى به زبان لطيف فارسى بر كتاب قانون ابن سينا است و مشتمل بر بسيارى از مسائل طب و رياضيات. اصل كتاب را به اضافۀ پاسخ به برخى اشكالات در كتاب «الملتقطات» آورده است. كتاب رسالة فى الصيد را به نام امير خراسان صدرالسلطنه نوشت.

منابع: أعيان الشيعه، ج 9، ص 350؛ الذريعه، ج 9، ص 465 و ج 13، ص 351-352 و ج 14، ص 46 و ج 15، ص 105؛ الغدير، ج 11، ص 271؛ مجلۀ تراثنا، ج 6، ص 103.

بازگشت. در قم از آيات عظام ثلاث، حجت، خوانسارى و صدر استفاده كرد. در سال 1382 ق. به شهر رى هجرت كرد و مجاورت سيدالكريم را برگزيد. وى پدر دكتر سيد على موسوى گرمارودى (نويسندۀ «بازنگاشت نقض») است.

منبع: گنجينۀ دانشمندان، ج 3، ص 646.

مشحون از مطالب تاريخى و حكايات و اخلاق و مواعظ است. اين كتاب پنجاه باب دارد و باب آخر دربارۀ «معجزات الأئمه» است. نويسنده در خطبۀ كتاب، نام يك يك امامان (ع) را ذكر كرده و منابع خود را بدين شرح آورده است: حبيب السير، مصابيح القلوب، راحة الروح، شهاب الاخبار، حقوق الاخوان، قصص الانبياء، اخلاق المحسنين، روضة الاحباب...

منابع: الذريعه، ج 20، ص 11-12؛ أعيان الشيعه، ج 10، ص 58.

بسيارى از وقايع منطقه رى در عهد صفويان با سرگذشت بزرگان اين طريقت، گره خورده است. سيد محمد نوربخش در سال 869 ق. در سولقان رى درگذشت و پيروانش بر مزار او بارگاهى ساختند.

منابع: روزگاران، ص 631؛ لغت نامه دهخدا، مدخل نوربخش؛ فرهنگ فرق اسلامى، ص 318؛ دائرة المعارف فارسى، ج 2؛ هفت اقليم، ص 42.

اين كتاب است، نقل كرده و آن را به «رى برين» و «رى زيرين» منقسم دانسته است، با ارزش و مهم است.

مدينۀ داخله يا شهرستان، در عهد اسلامى بر آن بخش از رى اطلاق مى شده است كه مهدى عباسى در «رى زيرين»، در مشرق بناهاى پيشين پى افكنده بود. تقى آبادِ امروز تا مسافتى از اراضى مزروع اطراف در سه سوى جنوب و مشرق و مغرب، در آن پهنه افتاده است. در مجمل التواريخ آمده است: «و [مهدى] زان پس [يعنى پس از شكست عبدالجبار بن عبدالرحمن الازدى] به رى باز آمد، و شهرستان رى را بنا نهاد و آن را محمديه نام نهاد.» يعقوبى در البلدان آورده است: «و اسم مدينة الرّى المحمديه، و انّما سميت بهذا الاسم، لانّ المهدى نزلها فى خلافة المنصور، لمّا توجه الى خراسان لمحاربة عبدالجبّار بن عبدالرحمن الازدى و بناها.» ابن فقيه نيز در مختصر البلدان، همين داستان را تأييد مى كند. آغاز اين بنا، بر طبق روايت مجمل التواريخ، سال 152 ق. بوده است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 167 و 176 و 174 و 517-520.

منبع: الذريعه، ج 15، ص 139.

نيست.» ابن حجر عسقلانى مى نويسد: «محمود بن على بن حسن بن محمود حمصى (به تشديد ميم و صاد بى نقطه) رازى... در مذهب اماميه، استادى شايسته بود، و با مخالفان شيعه مناظره مى كرد.» ابن ابى طى مى نويسد: «شيخ منتجب الدين، در ذيل تاريخ رى شرح حال او را نوشته و گفته است: گويند وى نخودفروش بود. روزى ميان او و فقيهى بر سر معاملۀ نخود نزاع افتاد و همين باعث شد كه نخودفروشى را رها كرده، به كسب علم اشتغال ورزد. آن هنگام، پنجاه سال داشت؛ ولى در اندك زمانى در علوم مهارت يافت؛ تا جايى كه از مبرزترين دانشمندان زمان خود گرديد. امام فخرالدين رازى و بسيارى ديگر از دانشمندان اسلامى، شاگرد وى بودند. صد سال زندگى كرد، در حالى كه تا پايان عمر، مزاجى سالم داشت و تا سال 600 ق. زيست.» آنچه مسلّم است، وى بر پايۀ گزارش هاى ابن ابى طى، در حمص و حلب، حديث گفته و حديث شنيده و از مشايخ اماميۀ شام شمرده مى شده و در بلاد عرب، حضور جدّى داشته است.

از آثار او است: بداية الهدايه؛ التبيين و التنقيح فى التحسين و التقبيح؛ المنقذ من التقليد والمرشد إلى التوحيد المسمّى بالتعليق العراقى؛ التعليق الكبير؛ التعليق الصغير؛ نقص الموجز للنجيب ابى المكارم؛ المصادر فى اصول الفقه؛ رسالة فى فناء النفس بعد الموت ثم رجوعها إما للعذاب أو الثواب.

منابع: امل الآمل، ج 2، ص 316؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص 478؛ روضات الجنات، ج 7، ص 163؛ لسان الميزان، ج 1، ص 317؛ فهرست منتجب الدين، ص 164؛ رياض العلماء، ج 5، ص 20-203؛ الذريعه، ج 23، ص 151-152؛ التفسير الكبير، ج 8، ص 81؛ طبقات أعلام الشيعه، ص 277 و 295؛ رجال ابن ابى طى، جمع و ترتيب رسول جعفريان؛ كتابات ابن ابى طى، شيرين شلبى العشماوى؛ سلسلة التراث العلوى.

ساوه، و مردم آن پيشتر سنى شافعى بودند. به گفته ياقوت حموى، «در رباط مزدقان، صوفيان مأوا و مسكن داشتند و آن شهر منزلگاهى بود در كنار شاهراه بزرگى كه از

ص: 218

ناحيۀ جبال (عراق عجم) عبور مى كرد.» اين نام، معرّب «مزدكان» و يادآور نام «مزدك بامدادان» است، اما اينكه آيا تسميۀ آن به نحوى با حضور پيروان مزدك در آنجا مربوط مى شود، دانسته نيست. حمداللّه مستوفى در همين سده، از وجود پيروان مزدك در «عراق عجم» سخن گفته است. آرامگاه مزدقانى در مؤمن آباد سمنان، چهارگوش و داراى ايوان است.

منابع: روضات الجنات، ج 2، حواشى، ص 589، نقل از نزهة القلوب؛ جغرافياى تاريخى سرزمين هاى خلافت شرقى، ص 229؛ مروج اسلام در ايران صغير، ص 34-35.

كرده است.

منابع: تنقيح المقال، ج 1، ص 147؛ الكافى، ج 4، ص 538؛ معجم رجال الحديث، ج 18، ص 160؛ تنقيح المقال، ج 3، ص 207؛ جامع الرواة، ج 2، ص 222 و 411؛ معجم رجال الحديث، ج 19، ص 115؛ الكافى، كتاب الحج، باب قطع تلبية المحرم، ح 9؛ التهذيب، باب الخروج إلى الصفا، ح 545؛ الاستبصار، باب من أحل من إحرام المتعه، ح 854؛ قاموس الرجال، ج 10، ص 18 و ج 11، ص 472؛ موسوعة الامام الهادى (ع)، ج 2، ص 276 و ج 4، ص 189-190.

فرهنگى استان تهران، حريم تپۀ مرتضى گرد را زمين هاى حفاظت شده اعلام كرد و هيئتى را براى بررسى هاى بيشتر به رى فرستاد.

در سال هاى اخير اين تپه به كلى تخريب شده و اثرى از آن باقى نيست.

منابع: نگاهى به گنجينه هاى باستانى و هنرى ايران، 1354، ش 7، ص 432؛ روزنامه همدلى، 19 مرداد 1395، كدخبر 16272.

شدند. مرداويج بر آنان خشمناك شد و فرمان داد كه آنان را افسار زده، در طويلۀ اسبان بيندازند. اين توهين موجب شد كه تركان، وى را در گرمابه كشتند. جنازۀ مرداويج را به رى بردند و پس از تشييعى باشكوه در شمال دامنۀ كوهى كه به نام او مشهور است، دفن كردند.

منابع: رى باستان، ج 1، ص 445؛ الكامل فى التاريخ، ج 1، ص 246 و ج 6، ص 198؛ تاريخ گزيده، ج 1، ص 417؛ تاريخ طبرستان، ص 185؛ «مردآويچ زيارى»، مجله تخصصى زبان و ادبيات دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد، 1379.

كرد كه با عنوان مشكين نامه منتشر شد. وى مختارنامه، حملۀ حيدرى، امير ارسلان نامدار، هزار و يك شب و حمزه نامه را نيز نقّاشى و پرده خوانى (مرشدى) مى كرد. در دهۀ هفتاد، در فرهنگسراهاى تهران و در جشنواره نمايش هاى آيينى و سنتى، هنرنمايى كرد و شهرت بسيار يافت. وى در عصر روز شنبه، دوازده مرداد 1392 ش. در سن هفتاد و هفت سالگى بر اثر بيمارى سرطان در بيمارستان مدائن تهران درگذشت.

منبع: همشهرى آنلاين، چهارشنبه 23 مرداد 1392 ش. كد مطلب: 226888.

اسلامى باشد. گنبد اصلى در سال 1386 ش. تعويض گرديد. پنج ورودى اصلى در صحن هاى شرقى و غربى وجود دارد.

موزۀ مقبره، حاوى آثار مربوط به امام خمينى (ره) است. همچنين دانشگاه هاى آزاد اسلامى و دانشگاه شاهد و بيمارستان در اطراف آرامگاه احداث گرديده است. صحن هاى شرق و غرب به مساحت 120 هزار متر مربع زيربنا، پاركينگ، زائرسرا، هتل، فروشگاه هاى زنجيره اى، شهربازى، شهرك سلامت و شهر آفتاب (شهرك نمايشگاه ها) از ديگر بناهاى مجموعه است.

در ساخت بناى حرم و متعلقات آن، پذيرايى از حدود 500 هزار نفر در گرم ترين روزهاى سال پيش بينى شده است. مهار بادهاى شديد زمستانى و انتقال بادهاى كويرى در تابستان، از ويژگى هاى بنا است. هشت نورگير در هشت ضلع پايين كمربند گنبد نصب شده و هر كدام نه پنجره دارد كه مجموع آنها 72 نورگير، به عدد شهداى كربلا است. در دو طرف صحن مطهّر دو سردر، به ارتفاع 22 متر، به مناسبت 22 بهمن، ساخته شده و ارتفاع سقف كاذب 42 متر است، به مناسبت سال شروع انقلاب (1342 ش.) سقف كل داخل حرم (پانزده هزار متر) روى چهار ستون قرار دارد كه بى سابقه است. به گفتۀ مهندسان ساختمان، ساخت سازه هاى بتونى حرم، پس از تأييد شركت هاى

ص: 224

ساختمان سازى اروپايى و اطمينان از درستى محاسبات آغاز شد. طرّاحى و ساخت ستون ها به گونه اى است كه سيستم هاى برودتى و گرمايى و صوتى از طريق همان ستون سامان يافته اند و ديده نمى شوند. در مجموع، بنا به گونه اى ساخته شده كه نمودار هنرهاى ايرانى _ اسلامى امروزين آنها باشد.

گفتنى است كه نسب امام خمينى، با 33 واسطه به امامزاده حمزه (ع) در رى مى رسد.

برخى ديگر از كسانى كه در حرم امام خمينى دفن شده اند، بدين قرار است:

1. خديجه ثقفى، همسر امام خمينى (ره): خديجه ثقفى، معروف به قدس ايران، دختر محمد ثقفى تهرانى، در سال 1292 ش. به دنيا آمد. پدرش، از شاگردان آية الله عبدالكريم حائرى يزدى بود. در سال 1308 با امام خمينى كه در آن هنگام 27 سال داشت، ازدواج كرد. ثمرۀ اين ازدواج، دو پسر، به نام هاى مصطفى و احمد، و سه دختر به نام هاى فريده، زهرا و صديقه بود. وى صبح روز اول فروردين 1388 در 96 سالگى در بيمارستان خاتم الانبياء تهران در گذشت. در دوم فروردين و پس از اقامۀ نماز آيه الله سيد على خامنه اى بر جنازۀ وى، در آرامگاه امام خمينى، در كنار همسر و پسرش دفن شد.

2. سيد احمد خمينى، فرزند امام خمينى: وى در 24 اسفند 1324 ش. در قم به دنيا آمد.

دوره هاى تحصيل ابتدايى و متوسطه را در قم به پايان رساند. سال هاى پايانى دورۀ دبيرستان او مصادف با قيام 15 خرداد شد. پس از آن به تحصيل علوم اسلامى پرداخت و بعد از تبعيد امام خمينى (ره)، در سال 1345 ش. مخفيانه براى ديدار پدر عازم نجف شد و در همان جا، به سلك روحانيت درآمد. چندى بعد به وطن بازگشت و در سازماندهى به نيروهاى فعال مذهبى كوشيد. دورۀ متوسطه و عالى حوزه را نزد آية الله سلطانى (پدر همسرش)، آية الله مرتضى حائرى و آية الله شبيرى زنجانى خواند. در سال 1356 ش. مخفيانه ايران را ترك كرد و به نجف رفت. پس از پيروزى انقلاب اسلامى، بيت امام خمينى (ره) را اداره مى كرد و در امور سياسى كشور نيز مشاور پدر بود. وى از تأثيرگذارترين شخصيت هاى سياسى در سال هاى پس از انقلاب بود. پس از درگذشت پدرنيز به عضويت شوراى

ص: 225

عالى امنيت ملى، شوراى عالى انقلاب فرهنگى، مجمع تشخيص مصلحت نظام و نمايندگى تهران در مجلس خبرگان رهبرى رسيد. در شامگاه 25 اسفند 1373 ش. درگذشت و در حرم امام خمينى (ره)، دفن شد.

3. سلطانى طباطبايى بروجردى، سيد محمدباقر: عالم دينى، پدر همسر سيد احمد خمينى.

در سال 1290 ش. (1329 ق) در بروجرد به دنيا آمد. پدرش، سيد على اصغر، ملقب به سلطان العلماء، از عالمان و سادات طباطبايى بروجرد بود كه نسبش به امام حسن مجتبى (ع) مى رسد. خواندن و نوشتن و قرائت قرآن را از پدر آموخت. پس از آن، براى فراگيرى علوم دينى وارد حوزۀ علميۀ بروجرد شد. در 1348 ق. به قم رفت و هفت سال در آنجا ماند. سپس عازم مشهد شد و يك سال در آنجا اقامت كرد. در 1356 ق. به نجف رفت و دو سال نزد بزرگان نجف درس خواند. در 1359 ق. (1328 ش) به قم بازگشت و بيش از 50 سال به تدريس پرداخت. برخى از آثار قلمى او به اين شرح است: رساله در استصحاب؛ رساله در واجب مطلق و مشروط؛ رساله در خيارات؛ رساله در ادبيات فارسى؛ رساله در شرح منظومۀ فقهى مرحوم ميرزا محمد تنكابنى؛ الفوائد الفاطميه فى الاصول. روز شنبه 31 خرداد 1376 ش. / 15 صفر 1418 ق. در هشتاد و شش سالگى درگذشت و در آرامگاه امام خمينى (ره) به خاك سپرده شد.

4. طباطبايى، سيد صادق: سياستمدار، استاد دانشگاه، نويسنده، مترجم، روزنامه نگار، فرزند سيد محمدباقر سلطانى، برادر همسر سيّد احمد خمينى، خواهرزادۀ امام موسى صدر.

در پنجم فروردين 1322 ش. در شهر قم به دنيا آمد. پس از گذراندن دوران دبيرستان در

ص: 226

شهر قم، براى ادامۀ تحصيل راهى آلمان شد و ابتدا در رشتۀ شيمى در دانشگاه آخن و سپس در دانشگاه بوخوم به تحصيل در رشتۀ بيوشيمى پرداخت و سرانجام موفق به اخذ درجۀ دكترى در رشتۀ بيوشيمى، در شاخۀ آنزيمولوژى و ژنتيك گرديد و در سى و دو سالگى استاد دانشگاه بوخوم شد. در سال 1971 م. / 1350 ش. به عضويت در جامعۀ پژوهشگران آلمان ( DFG) درآمد و نتايج پژوهش هاى او در مجلۀ علمى FEBC ، ارگان فدراسيون اروپايى بيوشيميست ها منتشر شد. همزمان، سردبير نشريه «دانشجوى مسلمان» در آلمان بود كه به نقد فلسفى رژيم شاه و اهميت استراتژيك دموكراسى اسلامى و اسلام ميانه رو در ايران و خاورميانه مى پرداخت. وى از بنيان گذاران اتحاديۀ انجمن هاى اسلامى دانشجويان در اروپا، آمريكا و كانادا بود. در دوازدهم بهمن 1357 ش. همراه امام خمينى به ايران آمد و ابتدا در وزارت كشور، معاونت سياسى و اجتماعى آن وزارتخانه و نيز برگزارى همه پرسى نظام جمهورى اسلامى را در ايران عهده دار شد. در دولت مهدى بازرگان، معاونت سياسى نخست وزير و سخنگويى دولت را بر عهده داشت و بعد از استعفاى بازرگان و تا شروع نخست وزيرى رجايى، وى با حكم امام خمينى (ره)، نهاد نخست وزيرى را سرپرستى كرد. در 2 اسفند 1393 ش. در سفرى به دوسلدورف آلمان براى ديدار دخترش درگذشت و در آرامگاه امام خمينى (ره) به خاك سپرده شد.

5. حبيبى، حسن: سياستمدار و حقوق دان.

در سال 1315 ش. به دنيا آمد. در دوران دانشجويى، در تهران و پاريس، همراه گروه هاى ملى گرا با رژيم شاه مبارزه كرد. در رشتۀ حقوق و جامعه شناسى دكترى گرفت. پيش نويس قانون اساسى جمهورى اسلامى به قلم او است. در سال 1369 ش. به عضويت پيوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسى درآمد و به عنوان نخستين رئيس فرهنگستان، در دو دوره، از سال 1370 تا 1387 ش. رياست اين فرهنگستان را بر عهده داشت. تا پايان عمر، در شوراى عالى انقلاب فرهنگى و مجمع تشخيص مصلحت نظام، عضويت داشت. عهده دارى وزارت ارشاد، وزارت فرهنگ و آموزش عالى، وزارت دادگسترى، معاونت اول

ص: 227

رئيس جمهورى، رياست بنياد ايران شناسى، عضويت شوراى نگهبان، عضويت هيئت امناى فرهنگستان هاى جمهورى اسلامى ايران، عضويت هيئت امناى كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى، عضويت كميسيون ملّى يونسكو (ايران) و عضويت ديوان بين المللى داورى (لاهه) از ديگر منصب هاى رسمى او است. از تأليفات او است: ديالكتيك يا سير جدالى و جامعه شناسى؛ افضل الجهاد؛ ديالكتيك و روش شناسى؛ مبادى جامعه شناسى حقوقى؛ جبرهاى اجتماعى و آزادى يا اختيار انسانى؛ يادى از يار و ديار؛ عهدين، قرآن و علم؛ اسلام و مسلمانان در روسيه؛ دو سرچشمۀ اخلاق و دين؛ اخلاق نظرى و علم آداب؛ تقسيم كار اجتماعى؛ هنر جنگ؛ جامعه، فرهنگ، سياست؛ اسلام و بحران عصر ما؛ در آيينۀ حقوق: مناظرى از حقوق بين الملل، حقوق تطبيقى و جامعه شناسى (تأليف و ترجمه)؛ در جست وجوى ريشه ها (تأليف و ترجمه)؛ حسب حال يك دانشجوى كهن سال؛ يك حرف از هزاران؛ حقوق بين المللى عمومى. وى روز پنجشنبه دوازدهم بهمن 1391 ش. در بيمارستان فرهنگيان تهران درگذشت. پيكر وى را روز جمعه 13 بهمن 1391 ش. پس از تشييع از مقابل بنياد ايران شناسى، در آرامگاه امام خمينى (ره) دفن كردند.

6. توسلى محلاتى، محمدرضا: عالم دينى، سياست مدار، رئيس دفتر امام خمينى، نماينده دورۀ چهارم مجلس شوراى اسلامى، عضو مجمع تشخيص مصلحت نظام، عضو شوراى بازنگرى قانون اساسى و نمايندۀ مجلس خبرگان رهبرى.

تحصيلات حوزوى را در سال 1323 در حوزۀ علميه محلات آغاز كرد و در سال 1325 وارد حوزه علميه قم شد. شمارى از استادان او عبارتند از: آيات عظام: بروجردى، خمينى، سلطانى طباطبايى، صدوقى، مرتضى حائرى، مجاهدى، اصفهانى و موسى صدر. توسلى، قريب 25 سال در مساجد و مدارس علميۀ تهران، تدريس فقه داشت. وى صبح

ص: 228

شنبه 27 بهمن 1386 در جلسه مجمع تشخيص مصلحت نظام در حال سخنرانى دربارۀ مهدويت و گسترش خرافه گرايى در ايران و برخى نامهربانى ها با بيت امام خمينى، دچار عارضه قلبى شد و پس از انتقال به بيمارستان درگذشت. در روز يكشنبه 28 بهمن مراسم تشييع وى از حسينيه 2 جماران به سوى حرم امام خمينى (ره) با حضور جمع كثيرى از مردم برگزار شد و سپس در آرامگاه امام خمينى (ره) دفن گرديد.

7. هاشمى رفسنجانى (بهرمانى)، اكبر: عالم دينى، مفسر قرآن، سياست مدار، دولت مرد، رئيس اسبق مجلس شوراى اسلامى (دو دوره)، رئيس جمهور اسبق (دو دوره)، رئيس اسبق مجلس خبرگان، رئيس مجمع تشخيص مصلحت و...

در سوم شهريور 1313 در روستاى نوق منطقۀ بهرمان شهرستان رفسنجان به دنيا آمد. وى يكى از مؤثرترين شخصيت هاى سياسى در تاريخ معاصر ايران است. فعاليت سياسى را از زمان رژيم پهلوى آغاز كرد و چندين بار زندانى و شكنجه شد. پس از پيروزى انقلاب اسلامى، مسئوليت هاى مختلفى را پذيرفت و از نزديك ترين معتمدان رهبر انقلاب به شمار مى آمد. نخستين رئيس مجلس شوراى اسلامى (از سال 1359 تا 1368)، رياست جمهورى ايران (از 12 مرداد 1368 تا 12 مرداد 1376)، فرماندهى جنگ، فرماندهى كل نيروهاى مسلّح، رياست مجمع تشخيص مصلحت نظام و بنيان گذارى دانشگاه آزاد اسلامى، بخشى از مسئوليت هاى وى بود. در همۀ ادوار مجلس خبرگان رهبرى، نمايندگى استان تهران را با بيشترين آرا بر عهده داشت. برخى از آثار قلمى وى به اين شرح است: فلسطين (ترجمه)؛ اميركبير: قهرمان مبارزه با استعمار؛ فرهنگ قرآن (33 جلد)؛ تفسير راهنما (22 جلد)؛ كارنامه و خاطرات؛ آزادانديشى اسلامى و روشنفكرى اسلامى؛ جايگاه مساجد در نظام اسلامى از منظر قرآن؛ جهان در عصر بعثت؛ همبستگى امت اسلامى. وى در 19 دى 1395 در تهران بر اثر سكته قلبى، در هشتاد و دو سالگى درگذشت. تشييع جنازۀ او در تهران، در روز سه شنبه 21 دى ماه 1395 كه با نماز آية الله خامنه اى آغاز شده بود، بسيار باشكوه

ص: 229

برگزار شد و پس از تشييع جنازۀ امام خمينى (ره) در سال 1368، پرجمعيت ترين تشييع جنازه در نيم قرن اخير در ايران به شمار مى آيد. پيكر او را در ضريح امام خمينى (ره) به خاك سپردند.

و ملتقى البحرين؛ لوامع الانوار؛ دلائل براهين الفرقان فى ابطال القوانين الناسخات لمحكمات القرآن (به زبان فارسى)؛ شرح جرائد سبعه. گفتنى است در نور الأنوار و شرح الجرائد، روايات ضعيف و مجعول اخبار ظهور را هم نقل كرده است.

منابع: الذريعه، ج 3، ص 105 و ج 5، ص 93 و ج 8، ص 248 و ج 13، ص 174 و ج 16، ص 364 و ج 20، ص 46 و ج 24، ص 360-361؛ فهرس التراث، ج 2، ص 309-310؛ معجم المؤلفين، ج 3، ص 294؛ أعيان الشيعه، ج 2، ص 338.

امام رضا (ع)، 13 آبان؛ 49. ابوالفضل (ع) 13 آبان، خيابان عنايتى؛ 50. ابوالفضل (ع)، 13 آبان، شهرك معراج؛ 51. ابوالفضل (ع)، 13 آبان، امانى جنوبى؛ 52. ابوالفضل (ع)، 13 آبان، خيابان هادى رشيدى؛ 53. پنج تن آل عبا، 13 آبان؛ 54. سيدالشهداء (ع)، 13 آبان، خيابان آبان؛ 55. سيد الشهداء (ع)، 13 آبان، خيابان مولايى جنوبى؛ 56. المهدى (ع)، 13 آبان؛ 57. امام زمان (عج)، 13 آبان؛ 58. مسلمين (ع)، 13 آبان؛ 59. حضرت ابوالفضل (ع)، 13 آبان، ميدان كلهر؛ 60. صاحب الزمان (ع)، 13 آبان؛ 61. الشهداء، 13 آبان؛ 62. اباذر، دولت آباد؛ 63. جامع المهدى (عج)، دولت آباد؛ 64. سيد الشهداء (ع)، دولت آباد؛ 65. چهارده معصوم (ع)، دولت آباد؛ 66. صاحب الزمان (عج)، دولت آباد؛ 67. امام حسن مجتبى (ع)، دولت آباد؛ 68. سيدالشهداء (ع)، دولت آباد؛ 69. ابوطالب (ع)، شهادت؛ 70. امام حسين (ع)، شهادت؛ 71. حجتيه (عج)، شهادت؛ 72. امام سجاد (ع)، شهادت؛ 73. فاطميه (س)، شهادت؛ 74. حجتيه (عج) شهادت؛ 75. امام سجاد (ع)، شهادت؛ 76. باب الحوائج (ع)، شهادت؛ 77. امام رضا (ع)، شهادت؛ 78. رسول اكرم (ص)، شهادت؛ 79. اميرالمؤمنين (ع)، استخر؛ 80. مسلم بن عقيل (ع)، استخر؛ 81. قمر بنى هاشم (ع)، استخر؛ 82. اباعبدالله الحسين (ع)، بهشتى؛ 83. فاطميه (س)، بهشتى؛ 84. ثامن الائمه (ع)، سرتخت؛ 85. مسجدالحسين (ع)، سرتخت؛ 86. مسجدالرضا (ع)، سرتخت؛ 87. خاتم النبيين (ص)، سرتخت؛ 88. حسين بن على (ع)، سرتخت؛ 89. باقرالعلوم (ع)، سرتخت؛ 90. خضرالنبى (ع)، سرتخت؛ 91. سيدالشهداء (ع)، علائين؛ 92. حضرت ابوالفضل (ع)، علائين؛ 93. امام حسن (ع)، علائين؛ 94. ولى عصر (ع)، علائين؛ 95. مسجد بافقى، علائين؛ 96. مسجد جامع صحن حرم حضرت عبدالعظيم (ع)؛ 97. مسجد كيهانى، نفرآباد؛ 98. شيخ طاهر، نفرآباد؛ 99. ولى عصر (ع)، ولى آباد؛ 100. حضرت زينب (س)، ولى آباد؛ 101. امام حسن (ع)، ولى آباد؛ 102. امام حسن (ع)، ولى آباد، روستاى عمادآور؛ 103. رضويه، ولى آباد؛ 104. حسينيۀ همدانى ها، امين آباد؛ 105. حضرت زهرا (س)، امين آباد؛ 106. حضرت ابوالفضل (ع)، تقى آباد؛ 107. حضرت ابوالفضل (ع)، جاده نظامى، ابتداى بلوار نظامى؛ 108. حضرت ابوالفضل (ع)، جاده نظامى، بنى جمالى؛ 109. حضرت زينب (س)، جاده نظامى؛ 110. حضرت

ص: 232

مهدى (ع)، جاده نظامى؛ 111. چهارده معصوم (ع)، جاده نظامى؛ 112. چهارده معصوم، جاده نظامى، كوچۀ حمام؛ 113. مهربانى ها، جاده نظامى؛ 114. مغانلوها، جاده نظامى؛ 115. چهارده معصوم (ع)، جاده نظامى، ابتداى بلوار؛ 116. قمر بنى هاشم (ع)، عباس آباد؛ 117. امام حسن مجتبى (ع)، عباس آباد؛ 118. حضرت ابوالفضل (ع)، عباس آباد؛ 119. حضرت ابوالفضل (ع)، عباس آباد؛ 120. ابا عبدالله الحسين (ع)، شهرك توحيد.

ملوكان [كذا] اين نرسد.» همچنين در اين كتاب در باب شفاعت براى مسعود رازى ذكر گرديده است: «روز پنجشنبه هژدهم ماه جمادى الاخرى (سال 431 ق.) امير به جشن نوروز بنشست، و هديه هاى بسيار آورده بودند، و تكلّف بسيار رفت، و شعر شنود از شعرا.... مسعود شاعر را شفاعت كردند، سيصد دينار صله فرمود، به نامه و هزار دينار مشاهره هر ماهى». از اشعار مسعود رازى اندكى بيش به جا نمانده است.

منابع: لباب الألباب، ج 2، ص 63؛ مجمع الفصحا، بخش 3، ص 117؛ تاريخ بيهقى، ص 594 و ص 611؛ هفت اقليم، ج 3، ص 38؛ حدائق السحر، ص 109-111؛ چهارمقاله، ص 28.

به تهران رفت و به «مجتهد طهرانى» مشهور شد.

از آثار او، الاجتهاد و التقليد است. برخى از شاگردان او عبارتند از: ميرزا نصرالله مشهدى تربتى (م 1298 ق.) ميرزا احمد ساوجى (م 1305 ق.) عبدالرحمن شيخ الاسلام. در 1263 ق. درگذشت و در صحن نجف اشرف خاكسپارى شد.

منبع: الذريعه، ج 1، ص 273.

مصلّاى اهل سنت است. در ذكر مصلاى شيعه در اين كتاب چنين آمده است: «مدرسۀ شيخ حيدر مكى به در مصلّى گاه/ مصلحگاه.» گويا مراد از مصلّاى مذكور در قصيدۀ ابن كربويۀ رازى، آنجا كه گفته است:

«او كالمدينة شطّاها و شارعها/ *** من المصلّى الى صحراء أزدان»

همان مصلّاى شيعيان است؛ زيرا مدينه يا شهرستان از سوى مشرق به صحرا و از سوى مغرب به محالّ شيعه نشين محدود بوده است. به احتمال، نمازگاهى كه جنازۀ صاحب بن عبّاد را بدانجا بردند، همين مصلّى بوده است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 329.

حديث شنيده اند.

منبع: تاريخ جرجان، ص 472.

من له رواية فى كتب السته، ج 2، ص 282؛ المغنى فى الضعفاء، ج 2، ص 421.

وسعت زمين آن است. طبقۀ زيرين با نماى آجرى و عمودى متشكل از طاق و قوس و طبقۀ فوقانى با نماى رواق، ستون دار است.

منتجب الدبن مى گويد: اخبار و آثار او را از ابوالفتوح رازى شنيدم. حسين بن احمد بن طحّال مقدادى مى گويد: من در 503 ق. از او حديث شنيدم. وفات او اندكى پس از اين سال يا بنا بر قولى در سال 506 ق. بوده است. مرگ او در طرابلس شام اتفاق افتاد و پيكرش را در حجرۀ قاضى [ابن برّاج] دفن كردند.

منابع: هدية الاحباب، ص 244؛ فهرست منتجب الدين، ص 108؛ رى باستان، ج 1، ص 536؛ نقض، ص 47 و ص 182؛ رياض العلماء، ج 3، ص 71؛ خاتمة مستدرك الوسائل، ج 3، ص 116؛ المهذب، ج 1، ص 9؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 6، ص 24 و ص 128-129؛ بحارالأنوار، ج 102، ص 242؛ مستدرك سفينة البحار، ج 8، ص 350؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 4، ص 368-369؛ أمل الآمل، ج 2، ص 142؛ معجم رجال الحديث، ج 10، ص 283-284؛ أعيان الشيعه، ج 7، ص 433-434.

ممتاز در شهرهاى رى و ورامين داشته است. برخى وفات او را در دهۀ اول قرن هشتم هجرى دانسته و معتقدند او همسر سيده بى بى هاجرخاتون است؛ اما دليلى بر اين مدّعا وجود ندارد.

منبع: مزارات رى، ص 111.

ابى مسلم انصارى، ملكة بنت الامام ابى الفرج محمد قزوينى، ابوبكر لاحق بن بندار خياط، ابوالعباس احمد بن ابراهيم اخبارى، ابونصر حسن بن محمد بن ابراهيم، ابوالوفا احمد بن ابراهيم بن عبدالواحد صالحانى، اسماعيل حمامى، محمد بن هيثم و پدرش.

نامدارترين شاگرد منتجب الدين، عبدالكريم رافعى قزوينى، از علماى اهل سنت و مؤلف التدوين است. وى دربارۀ استادش منتجب الدين مى گويد: «از خرمن دانش اين مرد بزرگ بهره هاى فراوان برده ام؛ آن قدر كه نمى توانم حق او را در اين نوشتار به جاى آورم... او تشنۀ معارف و روايات اهل بيت (رض) بود و هر نكتۀ دقيقى را كه مى يافت، مى نوشت و هر سخن عميقى را كه مى شنيد، ثبت مى كرد و هر جا دانشمندى مى يافت، به ديدارش مى شتافت. لذا از جهت شمار استادان، در ميان عالمان هم عصر خود كم نظير است. استادان او را از شيعه و سنى، بيش از صد نفر نام برده اند.»

شهيد ثانى، شيخ منتجب الدين را محدثى دقيق خوانده، مى گويد: «او روايات فراوانى و با اسنادى مختلف نقل مى كند كه از پدرانش نيز روايت كرده و از حافظۀ قوى و ضبط دقيق برخوردار بود.» مؤلف رياض العلماء نيز مى گويد: «او درياى بيكران دانش است. مردى است سعادتمند و دانشورى فقيه و محدثى توانا كه سرآمد دانشمندان روزگار خويش بود.» محدث قمى، منتجب الدين را «قطب و محور محدثين شيعه در عصر خودش» مى خواند. از تأليفات او است:

1. الفهرست. معروف ترين كتاب شيخ منتجب الدين و مرجعى براى شناخت علماى پيش از او. الفهرست از هنگام تأليف تا امروز، يكى از منابع معتبر در تراجم علماى اماميه است. منتجب الدين دربارۀ انگيزه اش در تأليف اين اثر مى نويسد: «روزى در مجلس عزالدين يحيى بن ابى الفضل كه رياست علويين را در قم به عهده داشت، حضور داشتم. سخن از كتاب اربعين ابوسعيد محمد بن احمد نيشابورى و الفهرست شيخ طوسى به ميان آمد. عزالدين، آن دو كتاب را ستود و گفت: بعد از شيخ طوسى در اين زمينه ديگر كتابى نوشته نشده است. به او گفتم: اگر خداوند به من عمرى عطا كند، كتاب هايى خواهم نوشت. پس اربعين و الفهرست را در شرح حال

ص: 244

دانشمندانِ پس از شيخ طوسى آغاز كردم.»

2. تاريخ الرى. اين كتاب در شرح حال علماى رى است. اصل كتاب در دست نيست، اما ديگران، فراوان از آن نقل كرده اند.

3. الاربعين عن الاربعين من الاربعين فى فضائل اميرالمؤمنين (ع). شامل چهل حديث، از چهل شيخ روايت از چهل صحابى، در فضائل امير مؤمنان (ع).

4. رسالة فى اداء الفرائض لمن عليه القضاء.

5. كتاب التحفه.

تاريخ وفات او را از سال 585 ق. تا بعد از سال 600 ق. ذكر كرده اند.

منابع: التدوين، ج 3، ص 377؛ امل الامل، ج 2، ص 167 و ص 194؛ معجم رجال الحديث، ج 12، ص 87؛ ريحانة الادب، ج 6، ص 9، تنقيح المقال، ج 1، ص 273 و ج 2، ص 29؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص 174؛ الفهرست، ص 7-8 و 59 (مقدمۀ محدث ارموى) و ص 46 و 96-99.

منابع: ايران در دورۀ سلطنت قاجار؛ روس و انگليس در ايران (1864 تا 1914 م.)؛ تاريخ بيدارى ايرانيان.

بعض اخبارشان مى گويد: «فن اين تاريخ از مجموعه بوسعد آبى، بيرون آوردم كه شاهنشاه او را به آخر عهد وزارت داده است.» كتاب ديگرش الاُنس و العُرس كه ايفلين فريديارد چاپ كرده است، هنوز محلّ بحث است كه از آنِ او باشد. برادرش، ابومنصور محمد بن حسين آبى نيز اديب و دانشمند و وزير ملوك طبرستان بوده است، اما از زندگى و آثار او چيزى معلوم نيست.

منبع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 1، ص 70.

صفاييه در شرق؛ شهيد غيورى و ديلمان در جنوب؛ جوانمرد قصاب در غرب. اين محله مجموعه اى از روستاهاى شمالى رى و در نزديكى بافت تاريخى آن است.

شهرسازى در محلۀ منصوريه يا منگل، از سال 1350 ش. آغاز شد و قبل از آن زمين هاى كشاورزى و باغات ميوه بود. «مَنگل» نقطه اى از زمين است كه نهر زيرزمينى آب از آن بيرون زده است. معناى ديگر مَنگل، «گرداب» است. در اين محله دو شاخه آب به نام دبير و آب متكا جارى بوده است و شاخه آب متكا، منگل را جدا مى كرده است.

در اين محله باغ هاى بزرگ ميوه وجود داشته است؛ از جمله باغ معروف به «ظهير» كه متعلق به ظهيرالدوله بوده است. برخى از مهم ترين اماكن اين محله عبارت اند از: پاتوق محله، باغ ظهير، بوستان فرهنگيان، مجتمع خدمات بهزيستى فدائيان اسلام، شركت توزيع نيروى برق و شهرك انقلاب. اكثر افراد ساكن در اين محل كارگران كارخانۀ چيت سازى و ممتاز رى بوده اند. اقوام ساكن در اين محله عبارت اند از: آذرى، لر و كرد. اكثر روزبهانى ها، پرى ها، مهرابى ها، زنگنه ها و محلاتى ها در اين محله ساكن هستند. جمعيت منصوريه/ منگل در سال 1385، 13092 نفر در 3720 خانوار بوده است.

منبع: پرتال محله منصوريه و منگل: http://mangol.mytehran.ir

نام او ثبت شده و ابياتى از وى در حدائق السحر و المعجم شمسى آمده است. ميان سال هاى 367 تا 380 هجرى درگذشت. از اشعار او است:

مه گردون مگر بيمار گشته است/ *** بناليد و تنش بگرفت نقصان//

سپركردار سيمين بود و اكنون/ *** برآمد بر فلك چون نوك چوگان//

تو گفتى خنگ صاحب تاختن كرد/ *** فگند اين نعل زرين در بيابان//

درم گر جود او دانسته بودى/ *** ز كانش نامدى بيرون به پيمان//

بدين معنى پشيمان است دينار/ *** نبينى زرد رويش چون پشيمان.

منابع: تاريخ ادبيات در ايران، ج 1، ص 434-435؛ المعجم فى معايير اشعار العجم، ص 230 و 251؛ چهار مقاله، ص 45؛ لباب الألباب، ج 2، ص 16-18؛ مجمع الفصحاء، بخش 3، ص 1180؛ حدائق السحر، ص 91؛ چهار مقاله، ص 141؛ مجمع الفصحاء، بخش 3، ص 1180.

آشتيانى (تبعيدى رضا شاه از مشهد)، شيخ محمدتقى بافقى (تبعيدى رضا شاه از قم) و شيخ هادى مجتهد تبريزى بودند.

پيش از احياى كتابخانۀ متروك آستانه عبدالعظيم حسنى (ع)، جواد مؤذنى مسئوليت برق آستانه را برعهده داشت و از اين راه امرار معاش مى كرد. در سال 1323 ش. به پيشنهاد وى و موافقت توليت وقت، سيد احمد هدايتى، كتابخانۀ آستانه، احيا شد و جواد مؤذنى، همراه دكتر محمدعلى هدايتى (فرزند متولى وقت آستانه) كتابخانۀ جديد را بنياد نهادند. در ابتدا 600 جلد از كتاب هاى نظرپاك (يكى از استادان مدرسۀ سپهسالار) را خريدارى و كتابخانه اى در ضلع شرقى صحن امامزاده حمزه (ع) راه اندازى كردند و در اول تير 1324 بهره بردارى از آن آغاز شد. جواد مؤذنى براى غنى سازى اين كتابخانه، تا پايان عمر كوشيد و از راه مكاتبه با مؤلفان نجف اشرف و كتابخانه هاى الازهر مصر، بر شمار كتاب هاى آستانه افزود. بخش نشريات قديمى كتابخانه از اهميتى ويژه برخوردار است. در ميان آنها، نشريه اى است مربوط به دورۀ ناصرالدين شاه كه در آن اخبار دربار چاپ مى شده است.

جواد مؤذنى، در پانزدهم شعبان سال 1413 ق. برابر با 1371/11/18 ش. در هشتاد و يك سالگى درگذشت و در آستانۀ حضرت عبدالعظيم (ع) دفن شد. از آثار او است: تاريخ مختصر كتابخانۀ مقدسۀ حضرت عبدالعظيم (ع).

منابع: مجموعه آثار كنگره حضرت عبدالعظيم حسنى (ع)، ج 18، ص 209؛ دانشمندان و مشاهير حرم عبدالعظيم (ع) و شهر رى، ج 1؛ زندگانى حضرت عبدالعظيم (ع)، ص 342.

مصطفوى و ملا آقاجان زنجانى استفاده كرد. مدتى نيز در درس خارج فقه آية الله بروجردى حضور به هم رساند. در جريان ملى شدن صنعت نفت، به تهران مراجعت و با سخنرانى هاى آتشين و انقلابى خود، مردم را به همراهى با نهضت دعوت كرد. غير از تهران، در شهرهاى كرمان، گرگان، كاشان، مشهد و شيراز نيز مجالس سخنرانى داشت.

در ظهر روز پنجشنبه، 16 اسفند ماه 1369 ش. برابر با بيستم شعبان 1411 ق. ديده از جهان بست و جنازه اش در حرم حضرت عبدالعظيم (ع) دفن شد.

منبع: اختران فروزان رى و طهران، ص 199-201.

سائب و او از ميمون بن مهران و او از ابن عباس روايت كرده است، و محمد بن جرير طبرى از او.

منبع: جامع البيان، ج 1، ص 112.

از تاريخ رى ابوسعد مى نويسد: «در آن هنگام كه مهدى عباسى به رى آمد و به فرمان وى محمديه و مسجد جامع آنجا را پى مى افكندند، در وقت كندن زمين، به پايه هاى خانه هايى برخوردند كه سيل آنها را در هم فرو ريخته و خراب كرده بود.

مهدى فرمان داد تا صاحبان آن خانه ها را حاضر آوردند، و آنان را مختار كرد كه يا قيمت بستانند يا خانه اى ديگر بگيرند. براى دستۀ اخير در سال 158 ق. مهدى آباد را ساخت.» مردم رى را رسم بر آن بود كه خانه هاى خود را در زمين گود مى ساختند. بى گمان سيل از نهر ساربانان كه امروز آنجا را مسيل حسين آباد گويند، در مواقع بارندگى هاى فراوان، از صحراى جنوبى تهران به سوى شارستان رى مى رفته و به درون خانه ها مى ريخته است. مسجد جامع رى، در جنوب كوه نقاره خانۀ فعلى يا قلعۀ طبرك قديم واقع بوده است. از اين رو مى توان گفت كه مهدى آباد نيز كه بناى آن همزمان با محمديه و جامع رى پايان يافته بود، در داخل محمديه و در جنوب مسجد جامع، نزديك خانه هاى خراب شده از سيل، بوده است؛ زيرا صحراى رى جز در اين محل سيلگاهى نداشته است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 209.

ديه مهران به مرور اهميت پيشين خويش را از دست داد، و در زمان قاجاريان ديهى كوچك و مركز باروت سازى شد. در روزگار ما از ديه عظيم مهران قديم تنها باغى به اين نام در مشرق جاده قديم شميران، در حدود سه راه ضرابخانه به جا مانده است. دروازه و محلۀ زامهران رى باستان از نام اين ديه اشتقاق يافته است. در فرهنگ آنندراج آمده است: «مهران، نام دهى است كوچك در نزديكى شهر طهران، كه در آنجا كارخانه بارودسازى دولتى است.»

منابع: رى باستان، ج 2، ص 626؛ آنندراج، ج 3، ص 481.

نام در كتاب ابن حوقل به تصحيف به صورت «دهك بر» آمده است. تقديم و تأخير اجزا (دهك نو/ نودهك) نظير «فيروز رام» و «رام فيروز» است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 211.

1385 ش. جمعيت آن 336 نفر (86 خانوار) بوده است.

نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385 ش.

پاسخ آنها.

8. حسرة الملوك و تحفة الحبيب.

نجم الدين رازى شاعر نيز بوده و اشعارى از خود در مرصاد العباد و مرموزات و رسالۀ عقل و عشق آورده است. وفات او را در سال 654 ق. در بغداد ثبت كرده اند. قبر او در كنار قبر سرى سقطى و جنيد بغدادى (نهاوندى) در بغداد است.

منابع: مرصادالعباد، مقدمۀ محمدامين رياحى؛ نفحات الأنس، ص 437؛ تذكرة رياض العارفين، ص 293؛ تاريخ الإسلام، ج 14، ص 756؛ شذرات الذهب فى اخبار من ذهب، ج 7، ص 457؛ الذريعة إلى تصانيف الشيعه، ج 21، ص 280؛ كشف الظنون عن أسامى الكتب والفنون، ج 2، ص 1823.

منجيك و شبل الدوله شمرده است. جوينى به رازى بودن وى تصريح كرده است. برخى شواهد، گواه است كه وى در اواخر حكمرانى ملكشاه سلجوقى (465-485 ق.) در دستگاه وى حضور و اعتبار داشته است. اعتبار او در دربار ملكشاه به قدرى بوده كه گاهى در اشعارش زبان به انتقاد نيز مى گشوده است؛ چنانكه از عزل خواجه نظام الملك و دو تن ديگر از ديوانيان، اظهار ناخشنودى كرده و پريشانى ملك را نتيجۀ آن دانسته است. ابوالمعالى پس از مرگ ملكشاه ستايشگر خاص امير دادبك حبشى شد كه از جانب بركيارق بر خراسان حكومت مى كرد. به گفتۀ بيهقى اين امير در سال 489 ق. در جنگى با قزل سارغ، از امراى ملكشاه كه پس از مرگ ملكشاه، دعوى امارت بر خراسان داشت، پيروز شد و همو ضمن اشاره به اين واقعه، از شاعرى به نام ابوالمعالى قومسى ياد مى كند كه قصيده اى در وصف اين پيروزى سروده است. گفته اند چون شاعرى به نام ابوالمعالى قومسى ناشناخته است، گويا منظور بيهقى، همان ابوالمعالى رازى است. بيشتر اشعار ابوالمعالى رازى، در ستايش ابوالفتح مظفر بن نظام الملك طوسى است كه از 488 تا 500 ق. وزارت بركيارق و سنجر را بر عهده داشت. عبدالجليل قزوينى رازى در كتاب نقض چند بار از ابوالمعالى با القاب نحاس، نقاش و نگارگر ياد كرده و رياحى نيز در تعليقات نزهة المجالس، با نظر به گفتۀ مؤلف نقض و با استناد به ابياتى از قصيدۀ منسوب به او، نحاس را نقاش نيز دانسته است. قصايد و ابياتى از ابوالمعالى به صورت پراكنده در تذكره ها و سفينه ها موجود است. عوفى سه قصيده در كتابش به او نسبت مى دهد. شش رباعى نيز در نزهة المجالس از او نقل شده است. مرگ او را در نيمۀ اول قرن ششم دانسته اند.

منابع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 6، ص 269-270؛ لباب الألباب، ج 2، ص 228 و 230 و 231 و 236؛ تذكرۀ دولتشاه سمرقندى، ص 88؛ حدائق السحر، ص 120-124؛ مجمع الفصحا، ج 1، ص 195-197؛ تاريخ ادبيات فارسى، ج 2، ص 56-57.

(راسته) ظاهراً ساربانان را به روده مى پيوسته، و چهاربازار روده را به وجود مى آورده و پيش مى رفته است. گرچه اكنون رى باستانى خراب شده و بناهاى آن از بين رفته است، اما مكان خيابان هاى عمدۀ آن كه مردم را همه روز در آنجاها آمدوشد بوده، تغييرى نيافته است؛ از آن جمله است همين رستۀ نرمه، كه پس از خرابى رى نيز پيوسته از تهران و آبادى هاى اطراف آن از راه دولاب و دولت آباد از همين محل به زيارت ابن بابويه و حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) مى رفته اند.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 226.

به تدريج فراموش شد، و در زمان فخرالدوله به فخرآباد موسوم گرديد.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 148 و 212 و 226 و 208.

تأليف كرد. به سال 240 ق. درگذشت.

منابع: إنباه الرواة على أنباء النحاة، ج 3، ص 347؛ بغية الوعاة، ص 404؛ شذرات الذهب، ج 2، ص 95؛ الوافى بالوفيات، ج 27، ص 63، معجم المؤلفين، ج 13، ص 100.

به رى فرستاد.... مردى بود نام وى سياوخش، نواسۀ بهرام چوبين. يزدجرد وى را مُلك رى داده بود و خود به خراسان رفته. عرب روى به رى نهادند... به جمله سپاه سياوخش در، مردى بود از دهقانان رى، نام او زينبى (زينبد)، او را عداوتى بود با سياوخش از بهر ضياع و ده ها... چون زينبى بشنيد كه نعيم بن مقرن آمد با سپاه، پيش وى باز شد به زنهار و گفت: دوهزار مرد مرا بده تا به كمين اندر نشينم، چون تو با سياوخش حرب كنى من از كمين بيايم وى را بشكنم. او را اجابت كرد... زينبى آن لشكر بر راه روستا ببرد و از پس كوه بداشت. ديگر روز ايشان به حرب بايستادند و حرب اندر گرفتند. منذر [بن عمرو، برادرزادۀ نعيم] سپاه بياورد از پس كوه طبرك به شهر اندر آورد و خبر به سياوخش آمد... هركسى از غم خان و مان و زن و فرزند روى باز پس نهادند و به شهر اندر آمدند و سياوخش تنها بماند، چون او نيز بازگشت، شمشير اندر نهاد، و عجم [را] پيش و پس بگرفتند و كشتن كردند؛ چنانكه خون به شهر اندر برفت.»

منابع: ترجمۀ تاريخ طبرى، ص 1975؛ تاريخ طبرى، ج 3، ص 230.

چنين پيدا است كه مذهب عامه داشته و اينكه از رجال شيخ بوده است، ظهور در امامى بودن او ندارد.» وفات او را به سال 174 و 175 ق. نوشته اند.

منابع: الجرح و التعديل، ج 6، ص 137-138 و ج 8، ص 461-462؛ تاريخ بغداد، ج 13، ص 305-306؛ تهذيب الكمال، ج 29، ص 493-496؛ تقريب التهذيب، ج 2، ص 251؛ تهذيب التهذيب، ج 2، ص 251؛ تاريخ الاسلام، ج 11، ص 385-386؛ انباة الرواة فى أنباه النحاة، ج 3، ص 352-353؛ قاموس الرجال، ج 10، ص 398؛ تاريخ ابن معين، ج 2، ص 285؛ تاريخ الصغير، ج 2، ص 190؛ معجم رجال الحديث، ج 20، ص 191-192؛ رجال الطوسى، ص 316؛ نقد الرجال، ج 5، ص 17-18؛ الفائق فى رواة و اصحاب الامام الصادق (ع)، ج 3، ص 359-360.

ش 5517، مورخ

9/3

/ 1392 ش، ص 13.

حدود يازده متر است. مدخل بنا در جهت جنوب غربى و مشرق به اراضى تقى آباد قرار دارد. ورودى كم عرض بنا ساده و بدون تزيين هنرى است. دربارۀ ساخت و صاحب مدفن، در كتاب سياست نامه (منسوب به خواجه نظام الملك طوسى) آمده است: «در شهر رى به

ص: 266

روزگار فخرالدوله كه صاحب بن عباد وزير او بود، گبرى بود توانگر كه وى را بزرجوميد (بزرگ اميد) گفتندى، و بر كوه طبرك ستودانى [= مقبره اى] كرد از جهت خويش و امروز بر جاى است و اكنون آن را ديدۀ سپاه سالاران خوانند و بر بالاى گنبد فخرالدوله نهاده است و بسيار رنج و زر هزينه كرد بزرجوميد تا آن ستودان به دو پوشش بر سر آن كوه تمام كرد.»

منابع: منبع: دائرة المعارف تشيع، ج 3، ص 171-172؛ رى باستان، ج 1، ص 467؛ آثار تاريخى طهران، ص 274-279.

ص: 268

ص: 270

ص 107-108؛ تاريخ طبرى، ترجمه پاينده، ج 14، ص 6307؛ تاريخ الطبرى، ج 7، ص 543؛ المسالك و الممالك، ص 171.

قريۀ وسفنارد بلوك غار رى....» اين آبادى اكنون نيز بر جاى است. شهرت اين روستا از دهۀ سى شمسى به اين سو، به دليل تلاش هاى مهندس بازرگان و چند تن از ياران اوست كه در اين روستا، تعاونى و كارگاه فنى _ صنعتى و كارخانه تأسيس كردند و خدمات فرهنگى و اجتماعى گسترده اى به مردم روستا عرضه داشتند.

منابع: رى باستان، ج 3، ص 634؛ فرهنگ آبادى هاى ايران، ص 487؛ شركت وصفنارد (اينترنت)؛ جريان ها و سازمان ها، رسول جعفريان.

ساكنان آن مهاجران شهرهاى اصفهان، يزد، كاشان، اردستان و نائين بوده اند. در بخشى از محله كه كوره هاى آجرپزى بيشتر در آنجا بوده است، به سر كوره يا چاله سرخ شهرت دارد. جمعيت محله هاى ولى آباد و بهشتى، در سال 1385، مجموعاً 8021 نفر در 2251 خانوار بوده است.

منبع: پرتال محله.

الاكبر بن احمد الدخ بن محمد الاكبر بن اسماعيل المنقذى بن محمد الارقط بن عبداللّه الباهر بن على بن الحسين السجاد (ع). بيشتر نياكان او، از بزرگان سادات و از مشاهير علويان رى، قم و بغداد به شمار مى روند. نخستين شخص از اين خاندان كه به ايران مهاجرت كرد، سيد احمد است كه در اواسط قرن سوم هجرى، در قم سكنا گزيد و فرزندش سيد ابوالقاسم حمزه نقابت و سرپرستى سادات قم و رى را عهده دار شد. نوادۀ او، ابوجعفر محمد، مشهور به سلطان محمد شريف، نقابت سادات قم، آبه و رى را عهده دار بود. فرزند او (على الزكى) با سكينه، از نوادگان امام كاظم (ع) ازدواج كرد و ثمرۀ آن، سيد ابوالحسن مطهّر، نقيب النقباء قم، رى، قزوين و آمل بود.

هاجر، فرزندى به نام شرف الدين محمد داشت كه از بزرگان سادات رى به شمار مى آمد. جد بى بى هاجر، محمدمسيح، محبوبيت و اعتبار بسيارى در ميان مردم رى داشت و به زهد و كرامت شهره بود.

منابع: مزارات رى، ص 104-111؛ سايت سازمان ميراث فرهنگى، صنايع دستى و گردشگرى استان تهران؛ امامزاده ها و تربت برخى از پاكان و نيكان، ج 1، ص 426-425؛ تحفة الازهار، ج 2، ص 496؛ التذكرة فى الأنساب المطهره، ص 176 و 254.

بناى آجرى بقعه، به دوران صفويه بازمى گردد. يك نوشتۀ قديمى با كاشى معرّق روى مقبرۀ درون حرم، حكايت از بناى بقعه به فرمان شاه طهماسب مى كند. نوشته اى ديگر، تاريخ 1286 ق. را نشان مى دهد كه پايين نام امامزاده هادى و خواهرش زينب آمده است.

بناى بقعه، شامل ايوان ورودى، گنبدخانۀ اصلى، مسجد (موسوم به ماشاء الله) و غرفه هاى متعدّد است. يكى از غرفه ها نيز متصل به فضاى گنبدخانه است. گنبدخانه از ضلع غربى به مسجد راه دارد. مسجد ماشاء اللّه علاوه بر ورودى از راه بقعه، ورودى هاى ديگرى نيز دارد.

بناى ساختمان، ده ضلعى و متقارن است. تمام نماهاى بيرونى بنا با مرمر سفيد سنگ كارى شده است. ضلع شرقى، نماى اصلى است كه ايوان ورودى به بقعه نيز در آن قرار دارد. كتيبه اى از سنگ مرمر، بالاى نيم طاق ورودى ديده مى شود كه به خط نستعليق روى آن نوشته اند: «بسم اللّه الرحمن الرحيم امامزاده هادى ابن سراوين ابن موسى بن جعفر (ع).»

حرم امامزاده، مربّع است و بيست و شش و نيم متر مربّع، مساحت دارد. گوشواره هاى گنبدخانه اسكنج سازى شده و در فضاى بين گوشواره ها نيز چهار طاق نما وجود دارد كه عمق آن حدود ده سانتى متر است. طاق راهرو

ص: 277

متصل به ايوان، مسجد و غرفه به صورت تخت است. در طاق نماى غربى حرم، ورودى به مسجد ماشاءاللّه قرار دارد. طاق نماى جنوبى به غرفه اى با شكل نامنظم منتهى مى شود، كه چند قبر در آن ديده مى شود. در جنوب غرفه، درى فلزى با پنجره هاى شيشه اى نصب كرده اند تا بخشى از نور حرم را تأمين كند. سقف اين قسمت تخت و جديد است. ضريح آلومينيومى مشبك و ساده اى، با ابعاد 2/80 * 2 و ارتفاع 1/5 متر روى قبر نصب شده و قسمت بالاى آن با تيرهاى چوبى به شكل هرم درآمده است. اين ضريح در سال 1382 ش. از بقعۀ سه دختران به اين مكان منتقل شده است. ابعاد مرقد 90 * 2/15 سانتى متر و ارتفاع آن 85 سانتى متر است. در اين مكان دو تن دفن شده اند كه يك مرقد دارند. اطراف مرقد با خشت هاى كاشى مزين به گل و بته هاى ظريف عهد قاجاريه تزيين شده است. سطح فوقانى مرقد، كاشى معرّق قديمى صفوى است كه به خط ثلث سفيدرنگ بر زمينۀ لاجوردى، اين عبارت را روى آن نوشته اند: «قد امر باحداث هذه العمارة الرفيعه السلطان ابن السلطان المؤيّد من عنداللّه ساحة الخير و الاحسان ابوالمظفر شاه طهماسب بهادر خان خلد اللّه تعالى ملكه.» شجره نامه امامزاده از كتاب بحرالأنساب فاضل دربندى است كه اعتبارى ندارد. كتيبۀ ديگرى به خط نستعليق ريز در بالاى ضلع شرقى مرقد (پايين پا) روى خشت هاى كوچك ديده مى شود كه حاوى اين عبارت است: «اين مرقد شريف حضرت امامزاده هادى ابن سراوين ابن حضرت امام موسى كاظم (ع) با يك خواهرش حضرت زينب خواتون [كذا] در اينجا مدفون و شهيد مى باشند و قاتل ايشان منصور دمشقى 1286.»

بنا در مجموع سالم، ساده و بدون تظاهر خارجى است و در شمار آثار ملى ثبت شده است. اين بقعه به نام مسجد ماشاء اللّه هم شهرت دارد و در محوطۀ آن برخى از شاعران و دراويش تهران دفن شده اند.

منابع: مزارات رى، ص 493-502؛ آثار تاريخ تهران، ص 163-165؛ بناهاى آرامگاهى، ص 214؛ دائرة المعارف تشيع، ج 2، ص 477؛ لباب الأنساب، ج 2، ص 594؛ الفخرى، ص 151-152؛ الشجرة المباركه، ص 56؛ امامزادگان رى، ج 1، ص 555-556؛ بقاع متبركه استان تهران، ص 111؛ امامزاده ها و تربت برخى از پاكان و نيكان، ج 1، ص 430-427.

منطقۀ رى به دنيا آمد. پدرش مهدى عباسى، در زمان تولد وى، در منطقۀ رى و خراسان امارت داشت و مادرش كنيزى به نام خيزران بود. هنگامى كه هادى عباسى درگذشت خزيمة بن خازم در نيمه هاى شب بر بستر جعفر بن هادى آمد و با ارعاب و تهديد براى هارون بيعت گرفت. هارون خلافت خود را مديون مادرش و كوشش هاى يحيى بن خالد برمكى بود. يحيى كه به دليل پشتيبانى از هارون در زندان هادى به سر مى برد، پس از آنكه هارون بر تخت خلافت نشست، از زندان بيرون آمد و رداى وزارت بر تن كرد. هارون در آغاز حكومتش، سياست هاى خشونت بار هادى را رها كرد و به علويان امان داد و علويان ساكن بغداد را به مدينه بازگرداند و استاندار علوى ستيز مدينه را تغيير داد؛ اما با استمرار قيام هاى علويان، همچون يحيى بن عبدالله، سياست هاى خليفه نيز تغيير كرد. دوران طولانى خلافت هارون با قيام ها و شورش هاى مختلفى همراه بود. گروهى از خوارج نيز كه قدرت خلفا و احكام شرعى آنان را قبول نداشتند، در منطقۀ جزيره (شمال عراق) به فرماندهى وليد بن طريف شارى قيام كردند و قدرت خود را تا آذربايجان و ارمنستان گسترش دادند. هارون در سال 179 ق. بر آنان چيره شد. در سرزمين شام نيز برخوردهاى قبيله اى ميان قحطانى ها و عدنانى ها در سال 176 ق، در دمشق به بالاترين حد خود رسيد و نزديك دو سال اين درگيرى ها طول كشيد. سرانجام هارون با كمك برمكيان توانست اوضاع را سامان دهد.

سقوط برمكيان از حوادث مهم دوران خلافت هارون الرشيد است. آنها در هفده سال اول خلافت هارون، كارهاى كشورى و لشكرى را در دست داشتند. قدرت و ثروت گستردۀ آل برمك حس رقابت و حسادت بزرگان عرب را برانگيخت و موجب دشمنى آنان با برمكيان و سعايت ايشان نزد خليفه شد. سرانجام اين دشمنى ها مؤثر افتاد و خليفه را نسبت به خاندان برمكى بدگمان ساخت. به دستور هارون اين خاندان و وابستگان آنها دستگير شدند و به قتل رسيدند. از آن پس، قدرت هارون نيز رو به زوال گذاشت.

هارون در زمان خلافتش درگيرى هايى نيز با شيعيان داشت. امام كاظم (ع) دوبار به دستور هارون به زندان افتاد. زندان دوم، از سال 179 تا 183 ق. به طول انجاميد و منجر به شهادت آن حضرت شد.

از موفقيت هاى مهم هارون الرشيد، جنگ هاى او با روميان است. هارون اهتمام فراوانى به جنگ با روميان داشت و يكى

ص: 279

از پسرانش به نام قاسم را وقف اين كار كرده بود. سرانجام نيز توانست به آسياى صغير لشكر كشيده، قسطنطنيه (استانبول) را به حوزۀ نفوذ خود بيفزايد.

ناحيۀ خراسان از زمان امارت على بن عيسى بن ماهان، صحنۀ فتنه هاى خونين بود. اهالى خراسان كه از دادرسى خليفه نااميد شده بودند سر به شورش برآوردند و پرچم رهبرى را به دست رافع بن ليث دادند. هارون، هرثمة بن اعين را براى برقرارى آرامش به خراسان فرستاد. هرثمه، على بن عيسى را در بند و اموالش را مصادره كرد؛ ولى شورش رافع همچنان در سمرقند و اطراف آن ادامه داشت. هارون در سال 192 ق. راهى خراسان شد تا قدرت خلافت را در آن ديار استحكام بخشد، ولى در طوس در دهكده اى به نام سناباد بر اثر بيمارى منزل كرد و در جمادى الاولى سال 193 ق. در چهل و شش سالگى درگذشت.

منابع: تاريخ الطبرى، ج 8، ص 347-357؛ دولت عباسيان، ص 89؛ تاريخ خلافت عباسى از آغاز تا پايان آل بويه، ص 48؛ تاريخ يعقوبى، ترجمۀ ابراهيم آيتى، ج 2، ص 422-433؛ التنبيه و الاشراف، ص 199.

است و به لالكائى شهرت داشت. به بغداد رفت و در آنجا ساكن شد. از عيسى بن على بن عيسى وزير و ابوطاهر مخلص و ديگران حديث شنيده است. در مدتى كه در رى زيسته است، از جعفر بن عبداللّه فناكى و على بن محمد بن عمر قصار حديث شنيد. خطيب بغداد از وى روايت نوشته است. به سال 418 ق. در دينور درگذشت. از آثارش مذاهب اهل السنه و رجال الصحابه است.

منابع: تاريخ بغداد، ج 14، ص 70؛ معجم المؤلفين، ج 13، ص 136.

المجتهدين (م 1002 ق) از علماى جبل عامل و داماد محقّق كركى نسب مى رساند. ميرزا حبيب الله فرزند خاتم المجتهدين، به حكم شاه طهماسب صفوى، توليت آستانۀ حضرت معصومه (س) را بر عهده گرفت و سازمان اين آستانه از آن زمان بنيان نهاده شد. ميرسيد محمد فرزند ديگر خاتم المجتهدين پس از درگذشت پدر، متصدى امور شرعى اردوى شاه در اصفهان شد. نوۀ پسرى او، ميرزا ابراهيم، شيخ الاسلام رى و متولى آستان عبدالعظيم حسنى (ع) شد و خاندان هدايتى رى از نسل او هستند و پس از او، اين منصب در خاندان هدايتى، دست به دست شد. سيد احمد هدايتى چند سالى نيز رياست يكى از شعب ديوان عالى كشور را بر عهده داشته است. در زمان صدارت او بر شعبه، پرونده اى به دست او مى رسد كه در آن گروهى از روستاييان مازندران از رضا شاه شكايت كرده بودند. وى در اين پرونده، به محكوميت شاه حكم مى دهد در نهايت نيز ماجرا به نفع روستاييان پايان مى پذيرد.

سيد احمد هدايتى در هفتاد سالگى در 29 محرم 1375 ق. / 25 شهريور 1334 ش. درگذشت. سفرنامه اى از او باقى مانده است به نام «خاطرات سفر مكه» كه در آن به شيوۀ سفرنامه نويسان غربى، بيشتر ديده ها و شنيده هاى خود را شرح مى دهد تا حالات درونى خويش را. اين كتاب، نخست در سال 1343 ش. به همّت فرزند مؤلف، دكتر سيد محمدعلى هدايتى چاپ شد. بار ديگر در سال 1384 ش. با عنوان «باريافتگان» به سعى انتشارات مشعر، منتشر شد.

منابع: رياض العلماء وحياض الفضلاء، ج 2، ص 63-75؛ آستانۀ رى، ص 37-38؛ انجم فروزان، ص 143؛ راهنماى قم، ص 105.

ص: 284

بن جهم رازى، عبدالله بن عمران اصفهانى، عبدالسلام بن عاصم، عبيد بن ابى قره، عتاب بن زياد مروزى، عثمان بن محمد بن ابى شبيه، على بن حسن كلبى، عيسى بن ابى فاطمه رازى، محمد بن حميد رازى، ابوجعفر محمد بن عمار بن حارث رازى، هشام بن عبيدالله رازى، محمد بن عمرو زنيج رازى، يحيى بن اكثم قاضى، ادريس بن على رازى. يحيى بن معين، يحيى بن مغيره رازى، مقاتل بن محمد رازى، ابوسهل موسى بن نصر بن دينار رازى. در سال 203 ق. در رى درگذشت.

منابع: تهذيب الكمال، ج 31، ص 383-386؛ سير أعلام النبلاء، ج 13، ص 499-453؛ تاريخ الاسلام، ج 13، ص 475-476؛ الجرح و التعديل، ج 9، ص 158-160؛ الطبقات الكبرى، ج 7، ص 380؛ فتوح البلدان، ص 319؛ لسان الميزان، ج 5، ص 436.

پيوست و در هجو حضرت على (ع) و اصحاب ايشان شعر گفت. پس از پناهنده شدن به معاويه در شام، يكى از پسرعموهايش براى او نامه اى منظوم مى نويسد و از او مى خواهد كه به كوفه بازگردد؛ اما وى در پاسخ، به ماجراى حكميت و منازعات اصحاب امام على (ع) اشاره كرده، خلافت را حق معاويه مى شمارد.

منابع: الاخبار الموفقيات، ص 576-575؛ البيان و التبيين، ج 2، ص 292؛ تاريخ طبرى، ج 5، ص 272؛ فتوح البلدان ج 2، ص 391.

معتبرى وجود ندارد.

در گذشته، بناى امامزاده اتاقى از خشت و گل با گنبدى كوچك بوده است. در سال 1380 ش. ضريح پيشين، به امامزاده اى در كريم آباد منتقل شد و ضريح جديد، جايگزين آن گرديد. صحن جديد، چهار ورودى دارد. ورودى اصلى (صحن جنوبى) به صورت آستانه و داراى گلدسته هاى هشت مترى است. در ضلع هاى شرقى، غربى و شمالى صحن، سه ورودى ديگر ساخته اند. پيرامون بقعه، سنگ فرش است و بقعه تقريباً در وسط صحن قرار دارد. نماهاى مختلف بقعه ساده و آجرى است. ازاره اى از سنگ گرانيت خاكسترى به ارتفاع حدود 1/20 متر در نماهاى مختلف ديده مى شود.

نماهاى بقعه متقارن و دو به دو مشابه يك ديگرند. نماى شمالى مشابه نماى جنوبى و متشكل از يك درِ ورودى در وسط و دو پنجره در دو طرف است. نماى شرقى نيز مشابه نماى غربى و متشكل از يك درِ ورودى در ميانۀ آن است. در جداره هاى داخل حرم، ازاره اى از سنگ مرمر سفيد به ارتفاع 1/20 سانتى متر ساخته شده و پس از آن، جداره ها با آجر سه سانتى مترى آجرنما شده است. در متن اين آجركارى تزيينات آينه كارى و كتيبه هايى از كاشى به صورت عمودى اجرا شده است. اين كتيبه ها با رنگ سفيد و روى كاشى هاى آبى رنگ نوشته شده اند و شامل زيارت «وارث»، زيارت «حضرت رسول (ص)» و زيارت «عاشورا» هستند.

ص: 291

در انتهاى فوقانى جداره ها نيز كتيبه اى از كاشى و حاوى نوشته اى به صورت افقى چرخيده است. متن عربى اين كتيبه ها به خط ثلث، همراه با ترجمۀ فارسى به خط نستعليق است. نوشته هاى عربى آن از اين قرارند: «آية الكرسى» به رنگ سفيد، بر روى كاشى هاى سبز كه با «بسم اللّه الرحمن الرحيم» شروع مى شود و در پايان آن آمده است: «آمنا باللّه صدق اللّه العلى العظيم 1378/2/26-1420/1/29 ه. ق» آيات سورۀ «عصر»، كه در آخر آن آمده است: «1378/2/26-1420/1/29 كاشى ساز صاحب و دهخدا» آيات سورۀ «كوثر» كه در پايان آن آمده است: «آمنّا باللّه». آيات سورۀ «قدر»، آيات سورۀ «توحيد»، كه در پايان آن آمده است: «آمنّا باللّه 1378/2/26-1420/1/29 ه. ق»؛ آيات سورۀ «حمد» و حديث «على مع الحق و الحق مع على»، به رنگ سفيد روى كاشى سبز حك شده است. سقف بنا مسطح و آينه كارى است و در آن كاسه سازى هايى نيز اجرا شده است.

روزن گنبد در سقف به صورت چندضلعى نمايان است. گنبد از داخل گچ كارى و سفيد شده است، كه هشت نورگير كوچك به ابعاد تقريبى 1/10 * 1/50 متر در اطراف آن تعبيه شده اند. تاريخ ساخت گنبد 1380 ش. است. ضريح، به صورت مشبك، از جنس فلز و مسى رنگ است و 3/20 * 3/25 متر اندازه دارد، با 2/46 متر ارتفاع. ضريح روى پايه اى از سنگ مرمر به ارتفاع 27 سانتى متر استقرار يافته است. قبر متولّى پيشين امامزاده، آقاى كربلايى على ابوالقاسمى (1366-1284 ش.) فرزند غلام در جلو درِ ورودى حرم قرار دارد.

طرح جامع بقعه در سال هاى اخير اجرا شده و بقعه مزبور نوسازى گرديده است. افزايش مساحت امامزاده از سه هزار متر به 15 هزار متر، ساخت شبستان 1400 متر مربعى با آيينه كارى و كاشى كارى و ساخت گنبد به ارتفاع 14 متر با گلدسته هايى به ارتفاع 40 متر، ساخت 2 هزار متر مربع سالن و آشپزخانه مجهز، ساخت 2 سالن تجارى در كنار امامزاده، كاشت 1000 نهال در محوطه امامزاده، ساخت خانه عالم، وضوخانه، غسالخانه و سردخانه از كارهاى انجام شده است.

منابع: مزارات رى، ص 508-511؛ امامزاده ها و تربت برخى پاكان و نيكان، ج 1، ص 444-443.

جادۀ قديم تهران - قم قرار دارد. نماى بيرونى بقعه، آجرى است و متعلق به عصر صفويه است. طرح جامع اين بقعه را دفتر فنى و عمران اداره كل اوقاف استان تهران تهيه و اجرا كرده است.

منبع: مشايخ فقه و حديث در جماران، كُلين، دَرَشت و تجريش.

ص: 296

كمال الملك (م 1319 ش.) رفت و ديپلم گرفت. نخست به معلمى در مدرسۀ صنايع و سپس به رياست آن انتخاب شد. همچنين در مدرسۀ دارالفنون، دانشكدۀ ادبيات، دانشسراى عالى و دانشكدۀ فنى تدريس كرد. در سال 1325 ش. نشان درجۀ اول هنر و دكتراى افتخارى به وى اعطا شد.

حدود صد تابلو نقاشى از او بر جاى مانده است. در نهم ارديبهشت 1349 ش. درگذشت و در جوار بارگاه حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) رخ در نقاب خاك كشيد. از آثار او است: ديوان اشعار، شرح حال و آثار كمال الملك، نماز در اسلام، سفرنامۀ اروپا، مناظر و مراياى عملى يا چشم اندازها (پرسپكتيو).

منابع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 1، ص 406؛ اطلاعات عمومى، ص 48.

منابع: چهل مقاله فارسى؛ اختران فروزان رى و تهران؛ گنجينه دانشمندان.

شهر رى خانه نشين شد و همان جا در سال 1327 ق. به دست مأموران حكومتى شهيد شد.

منابع: تاريخ مشروطه، احمد كسروى، اختران فروزان رى و تهران؛ ريحانة الادب؛ گنجينه دانشمندان.

عالى تهران شد و در رشتۀ ادبيات فارسى تحصيل كرد. سپس آموزگار مدارس تهران شد. پس از ليسانس، در دورۀ دكتراى زبان و ادبيات فارسى مشغول تحصيل شد؛ ولى اين دوره را به اتمام نرساند. در 1323 ش. به حزب توده پيوست و در آذر 1326 ش. از حزب توده جدا شد. او نويسندگى را از دهۀ سوم زندگى خويش آغاز كرد و يكى از نويسندگان مشهور گرديد. هنر برجستۀ آل احمد داستان نويسى او است و در اين زمينه داراى سبك و شيوۀ خاص است. زبان محاوره را بسيار خوب و بجا به كار مى گيرد؛ تصويرها و شخصيت پردازى هايش روشن و دقيق است، و در گنجاندن نكات اجتماعى و سياسى در ضمن داستان توانا است. ذهنيت غرب ستيز او بر افكار انقلابيون مسلمان ايران تأثير فراوان داشت. در 18 شهريور 1348 ش. در «اسالم» گيلان درگذشت. پيكر او در مسجد فيروزآبادى شهر رى آرام گرفت. از آثار او است: ديد و بازديد، از رنجى كه مى بريم، مدير مدرسه، زن زيادى، نفرين زمين، اورازان، دُرّ يتيم خليج، خَسى در ميقات، ولايت عزرائيل، هفت مقاله، كارنامۀ سه ساله، ارزيابى شتابزده، يك چاه و دو چاله. چند ترجمه نيز از او بر جاى مانده است: قمارباز از داستايوسكى، بيگانه از كامو، دست هاى آلوده از سارتر، بازگشت از شوروى از آندره ژيد.

منابع: يادنامه جلال آل احمد؛ غروب جلال.

أفضيلة العترة على القرآن؛ هداية المهتدين فى دفع شبهات الملحدين؛ مجمع المعارف؛ ردى بر كتاب روحانيت در شيعه؛ چهل حديث در معرفت امام؛ كشكول المطالب لأرباب المنابر؛ مجموعة فى المعاد؛ اسوۀ حسينى.

وفات او در آبان 1393 ش. رخ داد و پيكرش در هشتم آبان از مقابل مسجد فخرآباد به سوى حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) تشييع شد.

منبع: محمد ديباج و علماء خاندان ابطحى، ص 226-231.

اخگر، مقدمات عربى را در مكتب خانه و نيز نزد پدر آموخت، و سپس به مدرسۀ ادب رفت. در سال 1280 ش. وارد مدرسۀ دارالفنون شد و در رشتۀ نظام تحصيل كرد. همزمان با جنبش مشروطه، به صف مشروطه خواهان پيوست و در واقعۀ ميدان توپخانه (9 ذى القعده 1325 ق.)، مجاهدان را مشق نظامى داد. پس از فتح تهران در سال 1288 ش. با درجۀ نايب سومى وارد ژاندارمرى شد، ولى پس از شش ماه استعفا كرد و براى تحصيل به خارج از كشور رفت. در سال 1290 ش. مجدداً وارد خدمت نظام گرديد و پس از اتمام دوره با درجۀ وكيل اولى، رياست يكى از گروهان هاى پياده نظام را بر عهده گرفت.

اخگر از جمله افسران ايرانى بود كه مورگان شوستر، او را دعوت به همكارى كرد. تأسيس مدرسۀ احمديه در ورامين از فعاليت هاى او در اين دوره است. در سال 1294 ش. به دستور يالمارسن سوئدى، راهى جنوب كشور شد و چند ماه حاكم نظامى كازرون بود. در آبان 1294 ش. همراه عده اى از اعضاى حزب دموكرات و افسران ژاندارمرى، «كميتۀ ملى حافظين استقلال ايران» را تأسيس كرد كه مهم ترين اقدام اين گروه دستگيرى فردريك اوكانر، كنسول انگلستان در شيراز بود. او در اعتراض مردم فارس به تجاوز انگلستان به بوشهر، نقش مهمى داشت و به محمدتقى پسيان براى تشكيل دولت موقت كمك كرد. در سال 1299 ش. احمد شاه، نشان شير و خورشيد به او داد.

در سال 1302 ش. در دورۀ پنجم قانون گذارى، از بوشهر به نمايندگى مجلس شوراى ملى انتخاب شد و همراه سيزده نمايندۀ ديگر، فراكسيون اقليت مجلس را در مخالفت با جمهورى خواهى تشكيل دادند. اعضاى اين فراكسيون در مخالفت با رضا خان و افزايش قدرت او كوشش مى كردند و در هفتم مرداد 1320 ش. به رهبرى آية الله سيد حسن مدرس، رضا خان را كه در آن زمان كه رئيس الوزراء بود، براى استيضاح به مجلس كشاندند. موضع سياسى اخگر به تدريج تغيير

ص: 303

كرد و در مجلس پنجم به انقراض قاجاريه رأى داد. پس از آن، از سياست كناره گرفت و دوباره وارد ارتش شد. پس از شهريور 1320 ش. انگليسى ها اخگر را به اتهام همكارى با آلمانى ها دستگير و زندانى كردند. در اين دوران، كتابى دربارۀ فن و قواعد شعر نوشت و نيز ديوان خود را تدوين كرد. در مرداد 1324 ش. از زندان آزاد شد و در همين سال مجلۀ اخگر را منتشر كرد.

اخگر همزمان با ملى شدن صنعت نفت، بار ديگر به عرصۀ فعاليت هاى سياسى برگشت و در سال 1331 ش. از طرف مردم بوشهر به نمايندگى دورۀ هفدهم مجلس شوراى ملى انتخاب شد. در تير 1331 ش. به اتفاق عده اى از نمايندگان، فراكسيون نهضت ملى را تشكيل داد و همچون ساير نمايندگان عضو فراكسيون نهضت ملى به طرفدارى از مصدق در مجلس متحصن شد. در بهمن 1332 ش. پيش از انتخابات دورۀ دوم مجلس سنا، جمعيت تأمين آزادى انتخابات را تأسيس كرد و بر اثر پاره اى فعاليت هاى ضد سلطنت دستگير شد. پس از آزادى از زندان، در انتخابات مجلس بيست و يكم، از طرف جبهه ملى، به نمايندگى بوشهر معرفى شد؛ اما به دليل انصراف جبهۀ ملى از حضور در انتخابات، او نيز كنار كشيد. چاپ قرآن مجيد و حضور در محافل ادبى، آخرين فعاليت هاى او در سال هاى پايانى عمر بود. سرانجام نيز در دوم بهمن 1348 ش. در بيمارستان ارتش، چشم از جهان فرو بست و در امامزاده عبدالله شهر رى به خاك سپرده شد. افزون بر مقالات بسيار، چندين كتاب نيز تأليف كرد؛ از جمله: ديوان شعر؛ اسرار خلقت به همراه مثنوى بى چون نامه؛ امثال منظوم؛ راهنماى قرائت قرآن؛ زندگى من در طول هفتاد سال تاريخ معاصر ايران؛ علم عروض؛ علم قافيه؛ چراغ برق؛ سالنامۀ اخگر.

منابع: زندگى من در طول هفتاد سال تاريخ معاصر ايران، ج 1، ص 7-12؛ فرهنگ ناموران معاصر ايران، ج 1، ص 245-248؛ رجال پارلمانى ايران از مشروطه تا انقلاب اسلامى، ص 51-54؛ شرح حال رجال سياسى و نظامى، ج 1، ص 63؛ دانشمندان و رجال مازندران، ص 168.

اراك به دنيا آمد. در پانزده سالگى به تهران رفت و به دستگاه طهماسب ميرزا مؤيدالدوله راه يافت و در دارالترجمۀ دولتى مشغول به كار شد. در سال 1275 ش. هنگامى كه مدرسۀ لقمانيۀ تبريز افتتاح شد، نيابت رياست آنجا را بر عهده گرفت و در همين سال روزنامۀ ادب را در تبريز منتشر كرد. در سال 1279 ش. راهى خراسان شد و انتشار روزنامۀ ادب را تا سال 1280 ش. پى گرفت. در سال 1281 ش. به تهران آمد و سردبيرى روزنامۀ ايران سلطانى را تا سال 1282 ش. عهده دار شد. در سال 1285 ش. سردبيرى روزنامۀ مجلس به او سپرده شد. در سال 1286 ش. روزنامۀ عراق عجم را در همين شهر منتشر ساخت. در دوران استبداد محمدعلى شاه (سال 1289 ش.) اديب به صف مشروطه خواهان پيوست. در سال 1290 ش. وارد عدليه (دادگسترى) شد و تا پايان عمر، رئيس چندين شعبه عدليه در شهرهاى اراك، سمنان، ساوجبلاغ و يزد بود. در سال 1295 ش. درگذشت و در شهر رى به خاك سپرده شد.

منبع: دائرة المعارف تشيع، ج 2، ص 44-45.

رسيد. در سى سالگى (حدود 1287 ق.) به سبزوار رفت و به حلقۀ درس ملاهادى سبزوارى پيوست و پس از فوت حاجى سبزوارى به مشهد بازگشت و در مدرسۀ ميرزا جعفر سكونت گزيد. در اين زمان به «اديب هندى» شهرت يافته بود. در سال 1300 ق. رخت اقامت به تهران كشيد و در سوم صفر 1349 ق. بدرود حيات گفت. جنازۀ او را در امامزاده عبدالله شهر رى به خاك سپردند.

از تأليفات او است: حواشى و تعليقات بر تاريخ ابوالفضل بيهقى؛ ديوان، مشتمل بر 4200 بيت فارسى و 370 بيت عربى، به ضميمۀ دو رساله در باب قضاياى بديهى؛ تصحيح ديوان ناصرخسرو، كه در سال 1312 ق. در تهران چاپ شد؛ مثنوى قيصرنامه، در بحر تقارب، راجع به جنگ جهانى اول، با بيش از 14000 بيت. اديب تا پايان عمر مجرد زيست و پيكرش در شهر رى دفن شد.

منابع: احوال و اشعار اديب پيشاورى، ص 15؛ سخنوران نامى ايران در تاريخ معاصر، ص 15؛ از صبا تا نيما، ج 2، ص 317؛ شرح رجال ايران، ص 77؛ طبقات اعلام الشيعه، ج 1، ص 83؛ شفيعى كدكنى، «اديب نيشابورى در حاشيۀ شعر مشروطه»، ص 11-12؛ مينوى، مجموعه گفتارها، ص 17-18.

همكارى فريدريش روزن مستشرق و اديب آلمانى، كتاب «شرح ما اشكل على مصادرات كتاب اقليدس» را تأليف كرد. در همين سال به ايران بازگشت و تا سال 1315 ش. به تدريس در وزارت جنگ و وزارت صناعت مشغول بود. وى از اعضاى برجستۀ گروه 53 نفر بود كه به اتّهام همكارى با كمونيست هاى روس و زمينه چينى براى كودتاى ارتش، از اواخر سال 1315 ش. تا اوايل سال 1316 ش. به تدريج دستگير و در زندان موقت تهران و زندان قصر زندانى شدند. فعاليت سياسى تقى ارانى هنگام اقامت وى در آلمان (1308-1301 ش.) با پايه گذارى «فرقۀ جمهورى انقلابى ايران» در سال 1304 ش. وارد مرحلۀ جديدى شد. سپس در تهران، تدريس در دبيرستان هاى شرف، ثروت، معرفت و مدرسۀ صنعتى و تماس روزانه با دانش آموزان و دانشجويان، حوزۀ فعاليت هاى او را گسترش داد. همچنين كوشش بسيارى براى شناساندن ميراث فرهنگى و تمدن ايران به جهان كرد؛ از جمله همكارى علمى براى چاپ «وجه دين» اثر ناصرخسرو قباديانى، رسالۀ خيام، رباعيات خيام و بدايع سعدى. انتشار مجله ماترياليست «دنيا»، از ديگر كوشش هاى فرهنگى او است. اعضاى ارشد حزب توده، وى را بنيان گذار اين حزب مى دانند. وى در يكى از روزهاى بهمن 1318 ش. به طرز مشكوكى در زندان درگذشت و در امامزاده عبدالله به خاك سپرده شد.

منبع: تاريخچۀ فرقۀ جمهورى انقلابى ايران و گروه ارانى.

دورۀ دوم مجلس شوراى ملى راه يافت و يكى از اعضاى مؤسس حزب ليبرال مجلس گرديد. پس از انحلال مجلس دوم، با وساطت حسين پيرنيا، مشغول به خدمت در ادارۀ خزانه دارى كل تهران شد و در دورۀ سوم مجلس شوراى ملى از سوى حزب دمكرات به مجلس راه يافت و در دوران جنگ جهانى اول، پس از حملۀ روسيه به ايران، همراه عده اى از نمايندگان مجلس و آزادى خواهان از تهران به طرف قم و كرمانشاه مهاجرت كرد.

در سال 1301 ش. در كابينۀ مشيرالدوله، به مديركلى وزارت دارايى و سپس به پيشكارى ماليه فارس منصوب گرديد و سال بعد در دورۀ پنجم مجلس شوراى ملى از دزفول به عنوان نماينده به مجلس رفت و در همين سال از سوى آرتور ميلسپو رئيس كل ماليه، مأموريت بازرسى ماليه گيلان و مازندران و استرآباد را برعهده گرفت و همچنين در كابينه رضاخان به وزارت فوائد عامه و تجارت منصوب شد. در سال 1308 ش. به وزارت داخله منتقل شد و سپس حاكم استرآباد (گرگان و توابع) گرديد و در سال 1311 ش. به حكومت لرستان و بروجرد منصوب شد و پس از گذشت سه سال حاكم بنادر جنوب گرديد. پس از شهريور 1320 ش. و تبعيد رضا شاه از ايران، در تشكيل حزب تودۀ ايران با سليمان ميرزا اسكندرى همكارى كرد، اما به همكارى خود ادامه نداد. اردلان در فروردين 1323 ش. در دولت محمد ساعد وزير پيشه و هنر و بازرگانى شد و در مرداد همان سال به همراه جمعى از رجال سياسى از جمله مرتضى قلى بيات، مصطفى كاظمى و محمد صادق طباطبايى حزب مردم را تشكيل داد. مسئوليت هاى وى از آذر 1323 تا 1330 ش. بدين قرار است: وزير دارايى در كابينه مرتضى قلى بيات، وزير دادگسترى در كابينه دوم ابراهيم حكيمى، وزير راه در كابينه ترميمى ابراهيم حكيمى، وزير دارايى در كابينۀ هژير، استاندار فارس، نمايندۀ مردم سنندج در مجلس مؤسسان، وزير كشور در كابينۀ حسنعلى منصور، وزير كشور در كابينۀ رزم آرا و نايب رئيس كانون شكار ايران. در دوره هاى هيجدهم و نوزدهم مجلس شوراى ملى از حوزۀ انتخابيه سنندج به مجلس راه يافت و در دورۀ نوزدهم به عنوان يكى از اعضاى حزب ملّيون، رياست فراكسيون آن حزب را در مجلس شوراى ملى برعهده داشت. چهار بار نيز منصب امير الحاجى در كارنامۀ او است. از تأليفات او است: اولين قيام مقدس ملى در جنگ بين المللى اول؛ خاطرات عزالممالك. امان الله اردلان در سال 1366 ش. در تهران دارفانى را وداع گفت و در مقبرۀ خانوادگى اعتضادالسلطنه در حرم

ص: 308

حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) به خاك سپرده شد.

منابع: خاطرات حاج عزالممالك اردلان: زندگى در دوران شش پادشاه، ص 1-59؛ حزب سوسياليست و انتقال حكومت از قاجار به پهلوى، ص 46-56؛ كژراهه: خاطراتى از تاريخ حزب توده، ص 44؛ دولت هاى ايران: از ميرزا نصرالله خان مشيرالدوله تا ميرحسين موسوى، ص 186؛ فرهنگ رجال و كارگزاران ديپلماسى ايران، ص 47-48.

در سال 1342 ش. فارغ التحصيل شد. در همان سال با بازى در نمايشنامه «روسرى قرمز» به جرگۀ هنرمندان حرفه اى تئاتر پيوست و در سال 1346 ش. با اجراى نمايشنامۀ «زير گذر لوطى صالح» به عنوان نويسنده و كارگردان هم شهرت يافت.

در سال هاى پس از انقلاب اسلامى به سينما پيوست و در فيلم هايى همچون: «دست شيطان»، «اتوبوس»، «آوار»، «سرب»، «مستأجر» و «طعمه» ايفاى نقش كرد. هادى اسلامى در طرح ارزشيابى هنرمندان به كسب درجۀ دكتراى تئاتر نائل گرديد و در چهارمين جشنوارۀ بين المللى فيلم فجر در سال 1364 ش. بهترين بازيگر مرد شناخته شد. وى در هفتم مرداد 1372 ش. در تهران درگذشت و در ابن بابويه آرميد.

منبع: روزنامۀ ايران، ش 3624،

2/9

/ 1386 ش. ص 24.

انجمن ادبى ايران حضور مى يافت و با شاعرانى همچون رهى معيرى، ابوالحسن ورزى، اميرى فيروزكوهى، مهرداد اوستا، مشفق كاشانى، گلشن كردستانى، بيژن ترقى، نياز كرمانى و بهادر يگانه دوستى و مراوده داشت. در يازده دى 1340 ش. پيش از چهل سالگى _ در حالى كه از ستارگان شعر فارسى شمرده مى شد _ درگذشت و در صفاييۀ شهر رى به خاك سپرده شد.

منبع: سخنوران نامى معاصر، ج 2، ص 2701-2706.

اخلاقى، اجتماعى، فرهنگى، ميهنى و زندگى مردم است. افسر از نخستين اعضاى مؤثر «انجمن ادبى ايران» نيز بود كه به همت وحيد دستگردى در تهران دائر شد و افسر سال ها عهده دار رياست آن بود.

شيخ الرئيس افسر در هجده شهريور 1319 ش. در شصت و دو سالگى بر اثر سكتۀ قلبى درگذشت و در آستان امامزاده عبدالله، در رى، به خاك سپرده شد.

منبع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 9، ص 488.

نشست و به تدريج ملقب به سالار افخم، سالار اعظم و سردار منصور شد. همزمان با انقلاب مشروطيت، براى ادارۀ تلگراف خانه راهى پايتخت و در آنجا با آزادى خواهان و مشروطه طلبان آشنا شد و به آنان پيوست. در سال 1326 ق. دو هفته پيش از به توپ بسته شدن مجلس شوراى ملى توسط محمدعلى شاه، به كلات و خراسان تبعيد شد؛ ولى پس از آنكه مشروطه خواهان، رشت و پس از آن قزوين و تهران را فتح كردند، او نيز بازگشت و به عضويت كميسيون بيست و هشت نفرۀ سران مشروطه (هيئت مديرۀ موقت كشور) درآمد و به وزارت پست و تلگراف منصوب شد. نامبرده پس از آن در كابينه هاى اول، دوم و سوم محمدولى خان تنكابنى سپهدار اعظم در سمت خود ابقا شد و در كابينۀ چهارم نيز به سمت وزارت عدليه منصوب گرديد. در كابينه هاى عين الدوله و فرمانفرما نيز وزارت عدليه و پست و تلگراف را بر عهده داشت. در سال 1334 ق. كه محمدولى خان تنكابنى با لقب سپهسالار اعظم مجدداً رئيس الوزراء شد، فتح الله خان هم با لقب سپهدار اعظم مجدداً وزير پست و تلگراف شد. در تاريخ، محمدولى خان به سپهدار تنكابنى و فتح الله خان به سپهدار رشتى نامبردارند.

در سه كابينۀ وثوق الدوله نيز وزير داخله و وزير جنگ شد. تا اينكه در آبان 1299 ش. / 1339 ق. احمدشاه فرمان رئيس الوزرايى را به نام او صادر كرد؛ اما كابينۀ او پس از سه ماه، با وقوع كودتاى رضاخان سقوط كرد. سپهدار رشتى در سال هاى 1300 ش. تا 1304 ش. نمايندگى رشت را در ادوار چهارم و پنجم مجلس شوراى ملى بر عهده داشت، ولى پس از انقراض قاجاريه و روى كار آمدن سلسلۀ پهلوى از فعاليت سياسى كناره گرفت. در سال 1317 ش. در تهران چشم از جهان فروبست و در گورستان ابن بابويه در آرامگاه خانوادگى به خاك سپرده شد.

منبع: زندگينامه رجال و مشاهير ايران، ج 1، ص 246-249.

است. سيد عبدالله، همان كسى است كه خطابۀ شهريارى نادرشاه افشار را نوشته و در حضور شاه خوانده است.

سيد محمدعلى، فرزند سيد محمد شريف امام جمعۀ شوشتر و نوۀ هشتم سيد نعمة الله جزايرى و مادرش ساره بيگم نوۀ حاج شيخ جعفر شوشترى، مجتهد بزرگ عصر ناصرى است. وى، علوم دينى را تا درجۀ اجتهاد و منطق، اصول و تاريخ ادبيات عرب را نزد دايى خود، شيخ محمدكاظم شوشترى و برادرش سيد نورالدين فراگرفت و سپس به آموختن زبان انگليسى پرداخت و به خدمت وزارت معارف آن زمان درآمد. خدمت ادارى را از كارآموزى و دبيرى شروع كرد. پس از دوازده سال خدمت در وزارت آموزش و پرورش به خدمت وزارت دارايى درآمده، به ادارۀ كل گمرك منتقل شد. در سال 1326 ش. به گمرك تهران رفت و به مقام هاى مستشار فنى وزارت گمركات، رياست امور قضايى كل گمرك و رياست گمرك تهران رسيد و در اصلاح قوانين گمركى كوشيد. در سال 1337 ش. از خدمت دولت بازنشسته شد و چندين بار به اروپا سفر كرد. در سال 1345 ش. به رياست بخش عربى كتابخانۀ پهلوى منصوب گرديد. سخنرانى هاى او دربارۀ تاريخ ايران و زبان فارسى در همايش هاى مختلف و برنامه هاى راديويى، چاپ شده است. در 15 مهر 1351 چشم از جهان فرو بست و در حسينيۀ رحمتى، در شرق صحن حضرت عبدالعظيم (ع) به خاك سپرده شد. برخى از تأليفات او به اين شرح است: تاريخ جغرافيايى خوزستان؛ تاريخ مقياسات و نقود در حكومت اسلامى؛ فرهنگ واژه هاى فارسى در زبان عربى، شامل بيش از سه هزار ريشۀ لغت فارسى در زبان عربى؛ ترجمۀ اندرزنامۀ اردشير بابكان؛ ايران گهوارۀ دانش و هنر؛ تاريخ شهريارى در شاهنشاهى ايران؛ آب و فن آبيارى در ايران باستان. از وى بيش از سى مقالۀ علمى نيز باقى مانده است.

منبع: امام شوشترى، سيد محمدعلى، و شهيدى، يحيى، «دوازده مقالۀ تاريخى»، نشريۀ ستاد بزرگ ارتشتاران، ش 10 تهران، نشر چاپخانه ارتش، 1351.

حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) به خاك سپردند.

منبع: مجموعه آثار كنگره حضرت عبدالعظيم حسنى (ع)، ج 18، ص 99.

ابوالهول»، به كارگردانى صادق بهرامى در سال 1322 ش. آغاز و در سال 1327 ش. در فيلم «طوفان زندگى» به كارگردانى «على دريابيگى» بازى كرد. همزمان در راديو نيز از پركارترين هنرمندان بود. سال 1329 ش. با مشاركت «احمد افسانه» دفتر سينمايى «صحرا فيلم» را تأسيس كرد و در سال 1337 ش. دفتر ديگرى را نيز به نام «كسرى فيلم» راه انداخت. نويسندگى و كارگردانىِ سه فيلم ديگر نيز در كارنامۀ او به چشم مى خورد: «دزدان معدن» (1335 ش.)، «هالو» (1338 ش.) و «عشق و حماقت» (1340 ش.). در 24 اسفند 1370 ش. درگذشت. مدفن او امامزاده عبدالله شهر رى است.

منبع: «سندهاى زنده تاريخ سينماى ايران»، ماهنامه سينمايى فيلم، ش 87، اسفند 1368 ش.، ص 9-7.

كريمى، استاد ادبيات فارسى دانشگاه تهران، فرزند اوست.

منبع: اثرآفرينان، ذيل عنوان.

عمادالدين غروى رشتى، سيّد محمد حسين شيرازى و ميرزا يوسف ايروانى آموخت و سپس در درس خارج محمدتقى آملى و آشتيانى حضور يافت. فلسفه را نيز نزد ميرزا ابوالحسن شعرانى، الهى قمشه اى، رفيعى قزوينى خواند. از سال 1340 ش. فعاليت خود را در حوزۀ مسائل اجتماعى و سياسى آغاز كرد. به جرم مخالفت با كاپيتولاسيون و به اتهام هم دستى در كشتن حسنعلى منصور (نخست وزير وقت) در سال 1343 ش. بازداشت و به پانزده سال زندان محكوم شد؛ اما در سال 1356 ش. از زندان آزاد شد و براى شكل گيرى جامعه روحانيّت مبارز تهران كوشيد و تا پايان عمر عضو شوارى مركزى اين مجموعه بود. پس از پيروزى انقلاب، نمايندۀ امام خمينى (ره) در ژاندارمرى جمهورى اسلامى شد و در انتخابات دورۀ اول مجلس شوراى اسلامى، از سوى مردم رزن به مجلس راه يافت. در انتخابات دورۀ دوم نيز از سوى مردم تهران به نمايندگى برگزيده شد. عضويت در مجلس خبرگان رهبرى نيز از ديگر مشاغل وى بود. وى در هنگام رحلت، سرپرست تشكيلات ائمّه جماعات استان تهران و نمايندۀ رهبرى در مركز رسيدگى به امور مساجد بود. در بيست و سوم مهر 1391 ش. در هشتاد و شش سالگى درگذشت و در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) به خاك سپرده شد.

منبع: ياران امام به روايت اسناد ساواك، كتاب 39.

1307 ش. با وجود دشوارى هاى وسيع چاپ و كليشه، چاپ كتاب هاى ويژۀ كودكان را با نقاشى هايى كه خود مى كشيد، آغاز كرد. يكى از كتاب هاى وى با عنوان «بابا برفى»، بعدها توسط كانون پرورش فكرى كودكان در تهران به چاپ رسيد و شوراى جهانى كتاب كودك آن را به عنوان بهترين كتاب كودك سال برگزيد. باغچه بان در چهارم آذر 1345 ش. درگذشت و در خاك شهر رى آرميد.

منابع: مشاهير آذربايجان؛ زندگى نامۀ جبار باغچه بان به قلم خود؛ پيشگامان تاريخ و فرهنگ آذربايجان، ص 31.

معاون نخست وزير شد. شهرت بامداد، بيشتر به سبب تأليف «شرح حال رجال ايران در قرن 12 و 13 و 14 هجرى» است. اين كتاب دائرة المعارف تاريخ رجال ايران و يكى از مراجع مهم براى محققان و دانش پژوهان است. مؤلف با پشتكار، مطالعه و تحقيق چند ساله و بر اثر معاشرت طولانى با خانواده هاى رجال سياسى موفق به تأليف آن شد. اثر ديگر بامداد، «آثار تاريخى كلات و سرخس» است كه انجمن آثار ملى ايران، آن را در سال هاى 1333 و 1344 ش. منتشر كرد. چندين اثر ديگر از او در دست است كه منتشر نشده است. بامداد در سال 1352 ش. درگذشت و در گورستان امامزاده عبدالله شهررى به خاك سپرده شد.

منابع: شرح حال رجال ايران؛ خاطرات سياسى حسين مكى؛ دانشنامه جهان اسلام.

خسرو مولانا، پرويز مشكاتيان، عليرضا افتخارى، اكبر محسنى، سهيل ايوانى و عبدالله طريقت از شاگردان او هستند. بركشلى در صبحگاه 29 دى 1366 ش. درگذشت و در قبرستان امامزاده عبدالله شهررى به خاك سپرده شد.

منبع: مردان موسيقى سنتى و نوين ايران، ج 1، ص 58.

منطقۀ بشرويه (در خراسان جنوبى) و از شعراى دورۀ مشروطه است. در طبابت و مداواى بيماران، مهارت داشت. نسبت وى با چند واسطه به ملا احمد تونى مى رسد. در سال 1335 ش. درگذشت و در امامزاده عبدالله شهررى به خاك سپرده شد.

منبع: boshroye.farhang.gov.ir

زين العابدين ساعت ساز، محمدعماد طاهرى و عمادالكتاب فرا گرفت، و ثلث را از اميرالكتاب و نسخ را از على عبدالرسولى. سال ها به فرمان نگارى و خوش نويسى احكام در مجلس شوراى ملى اشتغال داشت و نيز كارشناس رسمى خطوط در وزارت دادگسترى بود. رديف هاى آوازى را نزد ابوالحسن اقبال آذر (اقبال السطان) و ابوالحسن صبا آموخت و به هنر تعزيه خوانى نيز علاقه مند شد. روح الله خالقى در كتاب «سرگذشت موسيقى ايران» به تبحر او در رديف دانى و آوازخوانى گواهى داده است. محمدرضا شجريان، از شاگردان او در خوش نويسى است. بوذرى در سال 1365 ش. در تهران ديده از جهان فروبست و در امامزاده عبدالله شهررى به خاك سپرده شد. از او آثارى در خوش نويسى باقى مانده است؛ از جمله كتابت: ملخص مثنوى، منتخب ديوان سعد سلمان، جلد اول جوامع الحكايات، پارسى نغز، تاريخچۀ آب شيراز، وقف نامۀ بيمارستان نمازى شيراز، وقف نامۀ موقوفات مسجد فخرالدوله، جزءهايى از قرآن، ارمغان پاك، ديوان حافظ، كتيبۀ آرامگاه سعدى، كتيبۀ شاه خليل الله در يزد، كتيبۀ دروازه قرآن شيراز به خط ثلث، و چندين كتاب درسى.

منبع: «فهرست خوشنويسان دوران قاجار تا معاصر». پايگاه اطلاع رسانى خوشنويسى ايران، 27 خرداد 1389 ش.

عباس ميرزا در نبرد قلعۀ چناران، به قصد زيارت مشهد رضوى به آن شهر رفت. پس از به سلطنت رسيدن محمد شاه به پيشنهاد قائم مقام، براى حكومت كردستان و كرمانشاه فرمان گرفت. هنگام سفر ناصرالدين شاه به اصفهان، بهرام ميرزا نايب الحكومۀ تهران شد.

بهرام ميرزا، كه نزد معلمين انگليسى درس خوانده بود، كتابى به نام «نظام ناصرى» نوشت كه در 1267 ق. به چاپ رسيد. اين كتاب اولين نوشتۀ فارسى در فن نظام است كه به روش علمى تأليف شده است. هنگام بناى دارالفنون، بهرام ميرزا به كار عمارت آن رسيدگى مى كرد و زمانى كه كاخ گلستان مرمت مى شد، او بناهايى بر آن افزود. بهرام ميرزا در 1299 ق. درگذشت و در آستانۀ حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) در شهر رى به خاك سپرده شد.

منابع: اميركبير و ايران؛ شرح حال رجال ايران؛ ناسخ التواريخ؛ خاطرات ظل السلطان؛ روضة الصفا، ج 8، ص 10.

علاقه مندان به آثار بهزاد بود، ترسيم صورتى از يك نسخۀ خطى خمسۀ نظامى را به او و چند نقاش ديگر سفارش داد. چون كار بهزاد از ديگران زيباتر و جالب تر درآمد، كشيدن همۀ مجلس ها به او واگذار شد. در 1336 ش. بهزاد همراه فتوح السلطنه براى فروش نقاشى هاى خمسه، راهى اروپا شد، اما در تفليس ماند و پس از هفتاد روز به وطن بازگشت. بهزاد بسيارى از مضامين معروف شاعران بزرگ ايران، مانند فردوسى، خيام، نظامى، مولوى، سعدى و حافظ را به تصوير كشيده است؛ از جمله پنجاه تابلو كه در دهۀ 1330 ش. به سفارش اسفنديارى براى مصوّرسازىِ چاپِ چندزبانه و نفيس رباعيات خيام كشيد. اين كتاب در 1349 ش. دو سال پس از مرگ بهزاد، در ژاپن به طبع رسيد. شش سال نيز مشغول تابلوهاى «فردوسى»، «ايوان مدائن»، «شب قدر حافظ» و «نفت» شد. همچنين، به آفرينش تك چهره هاى شمارى از بزرگان ادب و فرهنگ ايران پرداخت: چهرۀ رودكى، سه تابلو از حافظ و تابلو شمس و مولوى. تابلو «رقص و دف» او چنان با مهارت تصوير شده است كه بيننده مى تواند ارتعاش دست مرد دف زن را بر روى دايره احساس كند. بهزاد در 1325 ش. زمانى كه ملك الشعراى بهار، تصدى وزارت فرهنگ را بر عهده داشت، به استخدام ادارۀ باستان شناسى درآمد. معروف ترين آثار او، دو تابلو بزرگ «شاهنامۀ فردوسى» و «فتح بابل» است. در دهه هاى 1330 و 1340 ش. كه اوج شهرت او بود، نمايشگاه هاى متعددى از آثار خود در ايران، از جمله نمايشگاهى به مناسبت برگزارىِ جشن هزارۀ ابوعلى سينا در موزۀ ايران باستان در 1333 ش. و در خارج (فرانسه، بلژيك، چكسلواكى، لهستان، آمريكا، هندوستان و ژاپن) بر پا كرد. وى در سال 1347 ش. درگذشت و در ابن بابويه شهر رى به خاك سپرده شد.

منابع: يادنامه بهزاد: شرح احوال استاد حسين بهزاد و مختصرى در تاريخ نقاشى ايران؛ دانشنامه جهان اسلام، ج 4، ذيل عنوان.

اصفهان به دنيا آمد. مقدمات علوم عربى را در زادگاهش آموخت و سپس به اصفهان رفت و دروس منقول و معقول را نزد محمود مفيد و محمد گنابادى، در حوزۀ علميۀ اصفهان خواند. در سال 1312 ش. به تهران رفت و در وزارت پست و تلگراف و تلفن استخدام شد و سپس خود را به وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه منتقل كرد. مدتى نيز دبير فرهنگستان ايران بود و در 1326 ش. به رياست ادارۀ تبليغات منصوب شد.

روزنامه نگارى، تأليف و ترجمه از ديگر مشاغل علمى او بود. هفته نامۀ صبا را در سال 1321 ش. راه انداخت كه تا سال 1330 ش. منتشر مى شد. همچنين با روزنامه هاى عرفان اصفهان و شفق سرخ و ايران همكارى داشت. مدتى نيز مدير مجلۀ تعليم و تربيت بود. وى به سه زبان فارسى، عربى و فرانسه تسلط داشت و با زبان انگليسى نيز آشنا بود. از مهم ترين آثار او، ترجمۀ قرآن است كه در 1336 ش. منتشر شد كه در ميان ترجمه هاى معاصر از قرآن، جايگاهى ويژه دارد. در ادبيات داستانى نيز چندين مجموعه از او باقى مانده است. پاينده در سال هاى پس از شهريور 1320 ش. به سياست روى آورد. در دورۀ دوم مجلس مؤسسان و دوره هاى بيست و يكم و بيست و دوم مجلس شوراى ملى نمايندۀ نجف آباد بود. سال هاى پايانى عمر او در انزوا و گمنامى گذشت و تمام وقتش را به تحقيق و تأليف و ترجمه گذراند. سرانجام در هفتاد و سه سالگى از دنيا رفت و در ابن بابويه دفن شد. از آثار او است: در آغوش خوشبختى و در جستجوى خوشبختى (ترجمه)؛ اسرار نيكبختى (ترجمه)؛ زندگانى محمد (ترجمه)؛ تاريخ سياسى اسلام (ترجمه)؛ نهج الفصاحه، (منتخب ترجمه اى از كلمات قصار حضرت رسول)؛ تاريخ عرب (ترجمه)؛ ترجمۀ مروج الذّهب مسعودى؛ ترجمۀ التنبيه و الاشراف مسعودى؛ ترجمۀ تاريخ طبرى، در شانزده جلد؛ تاريخ نوشته هاى جغرافيايى (ترجمه)، تمدن اسلامى (ترجمه بخشى از تاريخ تمدن ويل دورانت)؛ سير تكامل عقل نوين (ترجمه)؛ قاتل، در سينماى زندگى (داستان)؛ دفاع از ملانصرالدين، و مرده كشان جوزان (داستان)؛ دستور نوشتن؛ على ابر مرد تاريخ.

منابع: صد سال داستان نويسى در ايران؛ مقالات فرزان؛ برخى از نويسندگان پيشگام در داستان نويسى امروز ايران؛ مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى؛ «ابوالقاسم پاينده»، مجلۀ آينده، سال 12، ش 7 و 8 (مهر و آبان 1365 ش.)؛ دانشنامۀ جهان اسلام.

تهران به دنيا آمد و مقدمات علوم دينى را در همان شهر خواند و سپس براى ادامه تحصيل تا مرحلۀ اجتهاد به نجف رفت. بعد از ترور ناصرالدين شاه، از سوى استادش آخوند خراسانى، مأموريت يافت كه نامۀ مراجع نجف را به دست علماى پايتخت برساند. محتواى اين نامه، مخالفت با زياده طلبى روس ها و انگليس ها و نيز جلوگيرى از هرج و مرج در كشور بود. در ايران، به مشروطه خواهان پيوست و خدماتش به نهضت مشروطه، موجب دستگيرى و حبس او به دستور محمدعلى شاه شد.

رزاز، به ورزش هاى باستانى علاقه مند بود و با وجود اشتغال به وظايف روحانيت، از طريق برنج فروشى (رزازى) ارتزاق مى كرد. كشتى با پهلوان اصغر نجار (پهلوان پايتخت) در زورخانۀ «سرتخت بربرى ها»، او را معروف و صاحب زنگ كرد. عامل دوم در شهرت وى، درگيرى با كالسكه چى سفارت روسيه بود. پس از معاهدۀ «تركمان چاى» در عهد فتحعلى شاه قاجار، اتباع دولت روسيه از هر مجازاتى در خاك ايران در امان بودند. بدين ترتيب، مستشاران و كارمندان سفارت روسيه، گاهى دست به رفتارهايى غير متعارف مى زدند. كالسكه چى سفارت روس (شخصى به نام تقى اف) كه بسيار تنومند، زورگو و بى رحم بود، از اين مصونيت استفاده كرده، از كسبۀ سرچشمه باج مى گرفت و زورگيرى مى كرد. پهلوان رزاز به درخواست مردم و نيز آية الله سيد محمد طباطبايى، جلو سفارت روس در تهران با تقى اف درگير شده، او را به شدت خوار كرد.

در سال هاى سلطنت رضاشاه، در جشن هزارۀ فردوسى شركت كرد تا ورزش باستانى ايران را به مهمانان خارجى معرفى كند. اين مراسم، موجب شهرت وى در خارج از ايران شد و بارها براى اجراى برنامه هاى ورزشى به كشورهاى اروپايى سفر كرد. سرانجام در نوزدهم اسفند 1320، در 63 سالگى چشم از جهان فرو بست و در ابن بابويه رى دفن شد. ژنرال ساخاروف، سرهنگ قشون شوروى در زمان اشغال تهران، در خاطراتش مى نويسد:

ص: 329

«صبح روز نوزدهم اسفند سال 1320 ايرانيان جنازۀ قهرمان محبوب خود را كه مردى سالخورده و از فرزندان امام حسن مجتبى (ع) بود، در يك تابوت قرار داده و يك قاليچۀ بسيار گران بها روى آن كشيده بودند. پير و جوان كه همگى قوى هيكل و خوش اندام بودند به همراه پهلوان محمدصادق بلورفروش كه به رستم زنده مشهور بود، زير تابوت را گرفته بودند... بى راه نيست اگر بگويم در اين تشييع جنازه نيمى از جمعيت تهران حضور داشتند... جنازه در ابن بابويه به خاك سپرده شد و با وجود قحطى و كمبود آذوقه، آن روز به تمام آن جمعيت غذا دادند و حتى براى ما هم غذا فرستادند.»

منابع: ورزش باستانى از ديدگاه ارزش، محمدعلى تهرانچى، تهران، انتشارات اميركبير، 1388؛ جهان پهلوان فرزند ايران؛ پهلوان سيدعلى و ابرمردان طهرون، ص 35.

سال 1299 ش. بود و در كابينه سيد ضياء، به وزارت جنگ و پس از آن به سمت رئيس الوزرايى رسيد. در سال 1304 ش. با پايان دادن به سلطنت قاجار، سلسلۀ پهلوى را بنيان گذاشت و در شهريور 1320 ش. پس از اشغال ايران توسط متفقين، انگليسى ها او را به دليل گرايش به آلمان، به جزيرۀ موريس در اقيانوس هند، تبعيد كردند. اقامت رضاخان در موريس، هفت ماه به طول انجاميد. پس از آن با انتقال او به ژوهانسبورگ (پايتخت آفريقاى جنوبى) موافقت كردند و در همان جا در چهارم مرداد 1323 ش. بر اثر سكتۀ قلبى درگذشت. جنازۀ موميايى شدۀ او را نخست در مسجد الرفاعى قاهره دفن و شش سال بعد، در ارديبهشت 1329 ش. به ايران منتقل كردند. جنازۀ او را پس از تشييع در قم و تهران، در جوار حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) به خاك سپردند.

آرامگاهى كه از قبل براى او ساخته و آماده شد، بسيار باشكوه بود و محل دفن برخى ديگر از سران رژيم پهلوى نيز گرديد. مراسم بين المللى جشن بزرگداشت پنجاهمين سال

ص: 331

سلطنت پهلوى در سال 1354 ش. در محل مقبره و فضاهاى مجاور آن برگزار شد.

پس از پيروزى انقلاب اسلامى ايران، در اردى بهشت 1359 ش. آرامگاه رضا شاه با حضور و دستور آية الله صادق خلخالى، حاكم شرع وقت، تخريب شد. صادق خلخالى در خاطراتش، دربارۀ تخريب آرامگاه رضا شاه مى گويد: «به دفتر امام رفتيم و طبق معمول از هر درى سخن به ميان آمد و گفته شد: زمان آن فرا رسيده است كه مقبرۀ پهلوى خراب شود. اين ايام مصادف بود با ورود مجدد شاه به مصر. سادات با پناه دادن به شاه مى خواست او را در بازگشت به ايران كمك كند، ولى ما مى خواستيم به او و ياران او نشان دهيم كه ديگر در ايران، هيچ گونه ريشه و پايه و خانه اى ندارد. يكى از انگيزه هاى ما در خراب كردن مقبرۀ پهلوى همين بود و نيز مى خواستيم طرفداران او در ايران كه همچون ستون پنجم عمل مى كردند، به كلى مأيوس شوند. ما آن روز به سپاه رفتيم... حدود دويست نفر، با هم جمع شديم و با بيل و كلنگ به طرف حضرت عبدالعظيم به راه افتاديم. من در صحن مطهر حضرت عبدالعظيم، سخنرانى پرشورى ايراد كردم و گفتم: دورۀ قرار گرفتن بناهاى زشت و زيبا در كنار هم، پس از انقلاب اسلامى ايران، ديگر به پايان رسيده و مردم مسلمان ايران نمى توانند در كنار مزار شهيدان به خون خفته و چهره هاى درخشان تاريخ اسلام، مانند حضرت عبدالعظيم، مقبرۀ جنايتكارانى مانند رضاخان و ناصرالدين خان و منصور و دودمان پهلوى را تحمل نمايند. بايد به هر وسيله اى كه شده، مقبره هاى سردمداران كفر و الحاد تخريب شود. مردم، لحظه به لحظه تكبير مى گفتند و ابراز شادى مى كردند. من حدود سه ربع ساعت براى مردم صحبت كردم و صحن حرم مملو از جمعيت شد. با صدور فرمان حركت به سوى مقبرۀ پهلوى، مردم بسيج شدند... ساعت حدود چهار و سى دقيقه بعد از ظهر بود كه از طرف بنى صدر پيام آوردند كه از تخريب مقبره دست برداريد. من اعتنا نكردم. آقاى ميرسليم، سرپرست وزارت كشور، نامۀ رسمى مرقوم و اعلام نمود كه دستور از طرف شوراى انقلاب و شخص آقاى بنى صدر است و شما بايد به هر نحو كه شده، دست از تخريب برداريد، وگرنه مجبوريم طبق مقررات با شما عمل كنيم... گفتم كه به آقاى بنى صدر بگوييد هر چه مى خواهد طبق مقررات انجام دهد؛ ما تا مقبره را با خاك يكسان نكنيم، از اينجا خارج نخواهيم شد. اطراف مقبره را گروه فداييان اسلام در محاصره داشتند و پاسداران هم مواظب

ص: 332

اوضاع بودند. سرانجام شب فرا رسيد، ولى ما نتوانستيم مقبره را بخوابانيم؛ اگرچه خسارت زيادى به آن زديم و به شكل مخروبه درآورديم. شايد شما ندانيد كه اين مقبره را تا چه حد محكم ساخته بودند. ما آن را مثقال مثقال مى كنديم و بلدوزر و گريدر و وسايل تخريب عادى هم كارگر نبود. سرانجام مجبور شديم با ديناميت مقبره را به تدريج خراب كنيم... متجاوز از بيست روز طول كشيد تا آن دكور شيطانى فروريخت و به طور كامل تخريب شد. پس از تخريب، صداى هلهله و شادى از مردم بلند شد و شور و شعف به قدرى بود كه غير قابل وصف است. ما در جواب آقاى بنى صدر، در روزنامه ها نوشتيم كه اين خودكامگى نيست، بلكه تبعيت از آراى ملت است و ملت ما را در اين راه تأييد مى كنند.»

طبق برخى اخبار، محمدرضا پهلوى هنگام فرار از ايران، بقاياى جنازۀ پدرش را با خود برد. خالى بودن قبر از جنازه _ كه در خاطرات آية الله خلخالى آمده _ اين احتمال را تقويت مى كند.

حوزۀ علميۀ جديد حضرت عبدالعظيم (ع) در محل اين بناى ويران شده، ساخته شده است.

منابع: مرگ در مرداب: خاطراتى از دوران تبعيد رضا شاه، ص 10 و 9 و 72؛ آخرين سفر شاه، ص 63؛ روزنامه اطلاعات 1

7/3

/ 1320؛ خاطرات آية الله خلخالى.

شاگرد و شاعر محبوب شيخ رجبعلى خياط. ديوان اشعار وى، مشتمل بر حدود 3000 بيت است كه بيشتر مرثيه هاى مذهبى است، و كيوان سميعى، آن را در سال 1341 ش. منتشر كرد. پس از او، مشفق كاشانى، آن را براى چاپ مجدد آماده كرد. گزيده اى از اشعار او را انتشارات امير كبير، در مجموعۀ «يك صد سال ادبيات فارسى»، به نام «تلاطم دريا» انتشار داده است. وى صبح روز پنجشنبه، چهارم اسفند 1339 ش. درگذشت و در ابن بابويه، در مقبرۀ خانوادگى، دفن شد.

منبع: مقام عشق، ضميمۀ كيهان فرهنگى، چاپ سوم، ص 112-115.

براى پيشرفت در ورزش باستانى به باشگاه پولاد رفت. در چهار دورۀ المپيك حضور داشت و حاصل آن يك طلا و دو نقره بود. در ورزش باستانى و كشتى پهلوانى نيز مقام داشت؛ چنانكه سه بار پهلوان ايران شد و هر بار كشتى گيران نامدارى را مغلوب كرد. وى را به دليل برخوردارى از منش و رفتار انسانى و سجاياى اخلاقى و جوانمردى، ستوده اند. چهار ماه پس از بازگشت از آخرين سفر ورزشيخود، در آبان 1345 ش. ازدواج كرد و در سال 1346 ش. چهار ماه پس از تولد فرزندش، درگذشت. دربارۀ علت مرگ او اختلاف است؛ اما برخى دوستدارانش ساواك را مسئول مرگ او شمردند. پيكرش را در ابن بابويه به خاك سپردند.

منابع: مجموعه آثار كنگره حضرت عبدالعظيم حسنى (ع)، ج 18، ص 381؛ دانشمندان و مشاهير حرم حضرت عبدالعظيم و شهر رى، ج 1.

و موزۀ هنر معاصر تهران (بخش محمدعلى ترقى جاه) نگه دارى مى شود. وى در شصت و هفت سالگى، در مرداد 1389 ش. پس از بازگشت از ژنو به ايران، درگذشت و پيكرش را در شهر رى به خاك سپردند.

منبع: روزنامۀ شاپرك، ش 2018، تاريخ 2

5/4

/ 1389.

تنكابنى به قزوين رفت و نزد استادان و علماى آن سامان تحصيل كرد. در نجف نيز از محضر علمايى همچون: ميرزا حبيب اللّه رشتى و محمدكاظم طباطبايى يزدى و آخوند خراسانى و علامه مامقانى بهره برد. با دريافت اجازۀ اجتهاد مطلق از نجف به ايران بازگشت و در تهران ساكن شد و به تدريس فقه و اصول و ترويج مذهب پرداخت. در سال 1368 ق. درگذشت و پيكرش را به شهر رى برده، در جوار حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) دفن كردند.

منابع: زندگينامه رجال و مشاهير، ج 2، ص 292؛ گنجينه دانشمندان، ج 4، ص 409-401.

وى كتابخانه اى با چهار هزار جلد كتاب داشت كه مجموعه اى از نفيس ترين و بهترين كتاب ها را در آن گرد آورده بود و برخى از آنها، نسخه هاى خطى ناياب بودند.

سرانجام پس از يك دوره بيمارى و در پى يك عمل جراحى در چهاردهم آذر 1320 ش. برابر با شانزدهم ذى قعده 1360 ق. در 78 سالگى وفات يافت و بر حسب وصيت خود، در جوار مزار مرحوم ميرزا ابوالحسن جلوه واقع در ابن بابويه در رى مدفون شد.

منابع: زندگينامه رجال و مشاهير، ج 2، ص 294-295؛ شرح حال رجال ايران، ج 2، ص 185-186.

مشهد آغاز كرد و در هجده سالگى، يعنى در سال 1334 ش. براى تحصيل علوم دينى به قم رفت. از سال 1347 ش. نيز به مدت سه سال در نجف درس خواند. از سال 1351 ش. ضمن اقامۀ جماعت در مسجد جامع بازار، درس اخلاق و تفسير مى گفت و از سال 1357 ش. تدريس خارج اصول و فقه را آغاز كرد. روز سه شنبه دوازدهم دى 1391 ش. در هفتاد و پنج سالگى درگذشت و آية الله سيد على خامنه اى بر پيكرش نماز خواند و در حرم عبدالعظيم حسنى (ع) دفن شد.

منبع: پايگاه مجازى حضرت آية الله حاج آقا مجتبى تهرانى.

حجاز، به اصفهان رفت و پس از مدتى دوباره به نجف كوچ كرد و در درس شيخ مرتضى انصارى حضور يافت. در 1277 ق. به تهران بازگشت و يكى از مراجع دينى و علمى پايتخت شد. ملا حبيب اللّه كاشانى، ميرزا ابوالفضل كلانترى تهرانى (فرزندش)، سيد حسين صدر الحفاظ قمى، شيخ فضل اللّه نورى، شيخ عبدالنبى نورى، شيخ حسنعلى تهرانى و محمدصادق تهرانى بلّور از شاگردان او در تهران بودند.

سرانجام در سال 1292 ق. در همان روز كه به دنيا آمده بود (سوم ربيع الثانى) در پنجاه و شش سالگى درگذشت و در مقبرۀ ابوالفتوح رازى در حرم عبدالعظيم حسنى (ع) مدفون شد. معروف ترين تأليف او مطارح الانظار است، كه تقرير درس اصول شيخ مرتضى انصارى در مباحث الفاظ است.

منابع: أعيان الشيعه، ج 2، ص 413؛ مؤلفين كتب چاپى، ج 1، ص 284-285.

شاه، حاكم سبزوار و جُوَيْن بود. عبدالحسين، در سيزده سالگى براى ادامۀ تحصيل به عشق آباد و سن پترزبورگ رفت و در مدرسۀ سواره نظام نيكلاى مشغول تحصيل شد. در آنجا نام خانوادگى «خان نَردينْسكى» را براى خود برگزيد كه مشابه خان نخجوانسكى يا خان ايروانسكى (از القاب شاهزادگان) بود. در بازگشت از اين سفر، زبان روسى و فرانسه و آداب و رسوم اروپايى را آموخته بود. در بيست و چهار سالگى مترجم زبان روسى در ادارۀ دارالترجمۀ وزارت امور خارجه شد. در جريان انقلاب مشروطه، به صف مشروطه خواهان پيوست. شجاعتش در واقعۀ ميدان توپخانه در مقابله با نقشۀ محمدعلى شاه، بر شهرت او افزود.

پس از انقلاب مشروطه، وزارت خارجه را ترك كرد و به سبزوار رفت و از طرف پدر، كه حاكم آن منطقه بود، نايب الحكومۀ بلوك جوين سبزوار شد. در سبزوار نزد شاهزاده ميرزا محمدهاشم افسر، ادبيات فارسى را آموخت و از آن پس عميقاً دلبستۀ زبان و ادب فارسى شد. مشهور است كه او صاحب يكى از بهترين كتابخانه هاى تهران بود.

معززالملك در دورۀ دوم مجلس شوراى ملى، به نمايندگى مردم مشهد انتخاب شد. سخنرانى وى در دفاع از لايحۀ دولت مستوفى الممالك براى خلع سلاح مجاهدان تبريزى مقيم تهران، به تصويب آن در مجلس انجاميد. با انحلال مجلس دوم در محرم 1330 ق. به خراسان بازگشت و به فرماندهى قشون خراسان منصوب شد. در مجلس سوم، نمايندۀ مردم قوچان، و در مجلس چهارم، نمايندۀ مردم قاينات، و در مجلس پنجم، نمايندۀ مردم نيشابور بود. در دورۀ چهارم، همراه آية اللّه مدرس و سيد محمد تدين و گروهى ديگر، حزب «اصلاح طلبان» را تشكيل داد. در تيرماه 1301 ش. به پيشنهاد قوام السلطنه، والى كرمان و بلوچستان شد. در كابينۀ سردارسپه، وزارت تجارت و فوائد عامه را برعهدۀ او گذاشتند. در پى تصويب قانون لغو القاب و درجات نظامى در 1304 ش. نام خانوادگى تيمورتاش را براى خود برگزيد. وى در شمار كسانى است كه براى تغيير سلطنت از قاجاريه به پهلوى كوشيد و در سال 1304 ش.

ص: 341

وزير دربار شد و از آن پس به عنوان راهنما و مشاور، كارگزار اصلى رضا شاه در بسيارى از امور گرديد. در مرداد 1305 ش. به عنوان نمايندۀ دولت به مسكو سفر كرد. در اين سال ها تيمورتاش قدرت مطلق بعد از شاه به حساب مى آمد و عملاً كارگردان سياست خارجى ايران بود و حل مسائل مهمى چون اختلافات ايران و انگلستان را برعهده داشت و نيز نمايندۀ تام الاختيار شاه در مذاكرات الغاى امتياز نفت و عقد قرارداد جديد با دولت انگلستان بود. به استثناى وزارت جنگ، كه شاه خود به ادارۀ آن مى پرداخت، تيمورتاش بر تمام وزارتخانه ها و دواير دولتى نظارت داشت. تيمورتاش و پسرش مهرپور، در سفر تحصيلى محمدرضا پهلوى (ولى عهد) به سوئيس در 15 شهريور 1310 ش. جزو همراهان وى بودند. تيمورتاش ضمناً مأموريت داشت كه از سوئيس به آلمان، فرانسه، ايتاليا و سپس به انگليس برود و با مقامات كشورها دربارۀ مسائل مختلف مذاكره كند؛ اما پس از بازگشت، با سرزنش شاه مواجه شد و در دى 1311 ش. بازداشت و از وزارت دربار عزل گرديد. سرانجام نيز به جرم ارتشا، به سه سال حبس انفرادى محكوم شد. تيمورتاش در نهم مهر 1312 ش. در زندان قصر به قتل رسيد و جنازه اش را در امامزاده عبدالله دفن كردند.

منبع: دانشنامه جهان اسلام، ج 8، ص 816-820؛ جستارهايى در تاريخ معاصر ايران، ج 2؛ صعود و سقوط تيمورتاش.

محمدرضا قمشه اى آموخت. در 1293 ق. وارد دارالفنون و در 1304 ق. پزشك رسمى وزارت امور خارجه شد. در 1315 ق. دولت فرانسه، به او نشان علمى شواليه داد. يك سال بعد، به نمايندگى مجلس شوراى صحى بين المللى پاريس برگزيده شد. ثقفى در اغلب سفرهاى مظفرالدين شاه به اروپا همراه او بود. برخى او را از مشوقان مظفرالدين شاه در امضاى فرمان مشروطيت برشمرده اند. پس از مرگ مظفرالدين شاه، محمدعلى شاه در نخستين اقدام براى انحلال مجلس سعى كرد تا مداركى مبنى بر اختلال مشاعر مظفرالدين شاه هنگام صدور فرمان مشروطيت تهيه كند و به امضاى ساير پزشكان برساند، كه با مخالفت شديد ثقفى روبه رو شد. از اين رو در 1325 ق. مجبور به ترك تهران گرديد و همراه خانواده به فرانسه رفت. نزديك سه سال در پاريس ماند و با شمارى از آزادى خواهان، انجمنى به نام «ايران جوان» براى مبارزه با حكومت استبداد صغير تشكيل داد و با همكارى برادرش، دكتر جليل خان مقالاتى در روزنامه هاى فرانسه منتشر ساخت. پس از فتح تهران، به ايران بازگشت و اولين رئيس بلديۀ قانونى تهران شد. ثقفى در زمان رضا شاه مدتى مدير كل و سپس وزير معارف و اوقاف شد.

در اواخر عمر از كارهاى دولتى كناره گرفت و رياست انجمنى به نام انجمن معرفة الروح تجربتى ايران را بر عهده گرفت. هفت سال نيز از كارهاى دولتى كناره گرفت و در مطب شخصى به طبابت مشغول شد؛ تا اينكه در 1337 ق. افزون بر رياست مجلس حفظ الصحۀ دولتى و مجلس حفظ الصحۀ بلدى، به رياست كل امور معارف و تعليمات وزارت معارف و اوقاف منصوب شد. پس از كودتاى 1299 ش. در كابينۀ مستوفى الممالك، عهده دار معاونت وزارت فرهنگ شد. سپس دوباره از كارهاى دولتى كناره گرفت. سرانجام در تهران درگذشت و در گورستان امامزاده عبدالله شهر رى به خاك سپرده شد.

از تأليفات او است: باغ سرور؛ فرائد اللغه؛ خردنامۀ جاودان؛ هزار و يك حكايت؛ كليد زندگى؛ كليد شناسايى در علم غير مرئى؛ هفتاد و يك مقاله؛ معرفة الروح.

منابع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 17، ص 71-72؛ «اعلم الدوله خليل خان ثقفى، طبيب و ناجى مشروطيت»، گنجينۀ اسناد (سازمان اسناد ملى)، ش 44، ص 58.

تحصيل علوم دينى را آغاز كرد. پس از گذراندن دورۀ مقدماتى، سطوح عالى فقه و اصول را نزد آقاميرزا كوچك ساوجى و آقابزرگ ساوجى آموخت. در 1341 ق. به قم رفت و حدود هفت سال در درس خارج فقه و اصول شيخ عبدالكريم حائرى شركت كرد و از او تصديق اجتهاد گرفت. در فلسفه نيز از شاگردان سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى بود. پس از بازگشت به تهران، در مسجد پامنار به تبليغ دين و اقامۀ جماعت و تأليف و تدريس پرداخت. از آثار قلمى او «روان جاويد در تفسير قرآن» در پنج جلد و «غرر العوائد فى شرح درر الفوائد» است. وى پدر همسر امام خمينى (ره) است. در مرداد 1364 ش. درگذشت و در حرم حضرت عبدالعظيم (ع) به خاك سپرده شد.

منبع: گلشن ابرار، ج 4، ذيل عنوان.

«مكتب اسلام» مشاركت كرد. وى در بيست خرداد 1387 ش. در تهران درگذشت.

منبع: آفتاب قدم: ويژه نامۀ اولين سالگرد مرحوم سيد مرتضى جزايرى.

ابوالحسن جلوه، از حكما و علماى شيعى قرن سيزدهم قمرى است. «جلوه» تخلص او در شعر بود. پدرش، سيد محمد طباطبايى، متخلص و معروف به مظهر، از پزشكان و اديبان اوايل دوره قاجار بود. ابوالحسن، در سال 1238 ق. در ايام اقامت خانواده اش در هند، در احمدآباد گجرات در غرب هندوستان به دنيا آمد. نَسبش با سى واسطه به امام حسن (ع) مى رسد. پس از مرگ پدر، به اصفهان رفت و در مدرسه كاسه گران اقامت گزيد و پس از فراگيرى مقدمات، به تحصيل علوم عقلى، الهى، طبيعى و رياضى پرداخت. در 1273 ق. به تهران رفت و در مدرسۀ دارالشفا سكنا گزيد و 41 سال در اين مدرسه به تدريس حكمت و فلسفه و رياضى و عرفان پرداخت. او در طول زندگى خود فقط دو سفر كوتاه به گيلان و تبريز كرد. برخى از استادان او عبارتند از: ميرزاحسن پسر آخوند ملاعلى نورى، ملامحمدجعفر لاهيجى، سيد رضى لاريجانى، ميرزاحسن چينى، ملاعبدالجواد تونى خراسانى.

وى يكى از مشهورترين فيلسوفان ايرانى در قرن گذشته است و توفيق بسيارى در تربيت شاگرد داشت. نام برخى از شاگردان او بدين قرار است: سيد اسدالله خرقانى، حسن وثوق، آقا ميرزا محمدطاهر تنكابنى، آقا سيد حسين بادكوبه اى، ميرزا حسن كرمانشاهى، سيد محمد موسوى زنجانى، ضياءالحكماى زواره اى، ميرزا مهدى آشتيانى، عبدالرسول مازندرانى، حكيم ميرزا ابراهيم حكمى زنجانى، حكيم ملا محمد هيدجى زنجانى، ميرزا على اكبر حكيم يزدى، ميرزا محمود مدرس كهكى قمى، حاج شيخ عبدالنبى نورى، سيد عباس شاهرودى، سيد محمود حسينى مرعشى نجفى (پدر آية الله مرعشى نجفى)، حاج ميرزا عبدالكريم سبزوارى (فرزند ملا هادى سبزوارى)، شيخ مرتضى طالقانى، ميرزا شهاب الدين نيريزى شيرازى، سيد موسى زرآبادى، حاج ملامحمد آملى، ميرزا يحيى دولت آبادى، ميرزا محمدعلى شاه آبادى، آخوند ملامحمدكاظم خراسانى.

برخى از آثار او عبارتند از: رسالة الحركة الجوهرية (در دفاع از نظر ابن سينا و نقد رأى ملاصدرا در اثبات حركت جوهرى)؛ رسالة ربط الحادث بالقديم؛ رسالة فى اتحاد العاقل و المعقول (در نقد نظريۀ ملاصدرا)؛ رسالۀ كلى و اقسام آن؛ حاشيه بر مبدأ و معاد ملاصدرا؛ حاشيه بر شرح الهداية الاثيرية؛ حاشيه بر كتاب المشاعر ملاصدرا؛ تعليقات بر شرح فصوص الحكم قيصرى؛ حواشى بر اسفار اربعه ملاصدرا؛ حواشى بر شفاى ابن سينا؛ حواشى بر شرح اشارات؛ رساله اى دربارۀ جسم

ص: 346

تعليمى؛ رساله دربارۀ اثبات وجود صور نوعيه و جوهر بودن آن؛ رساله دربارۀ چگونگى انتزاع مفهوم واحد از حقايق متباين؛ حاشيه بر شرح قاضى زاده رومى بر ملَخّص چَغْمينى در علوم نجوم؛ رساله القضية المهملة هى القضية الطبيعية؛ رساله فى بيان استجابة الدعا؛ ديوان جلوه، مشتمل بر قصيده، غزل، قطعه و اشعارى در قالب هاى ديگر.

ميرزا ابوالحسن جلوه در شب ششم ماه ذيقعده سال 1314 قمرى در سن هفتاد و شش سالگى در تهران در منزل حاجى محمد كاظم ملك التجار، پدر حاج حسين آقاى ملك درگذشت و در ابن بابويه مدفون شد.

منابع: مكارم الاثار، ج 2، ص 1481؛ تاريخ نائين، ص 93؛ «حكيم جلوه»، كيهان انديشه، ش 10 (بهمن و اسفند 1365).

دفن شد.

منبع: أعيان الشيعه، ج 15، جزء 14.

1280 ش. در تهران به دنيا آمد. در ادبيات محاوره اى آن زمان، به جاهل يا لوطى مشهور بود. در نوجوانى به ورزش باستانى علاقه مند شد و پس از پايان دورۀ سربازى، به دليل حوادث مختلف، در تهران شهرت يافت. در جوانى بارها به دليل درگيرى به زندان افتاد. از سال 1330 تا 1342 ش. از ميدان داران بنام ميوه و تره بار تهران بود.

در سال 1332 ش. از موافقان رژيم شاهنشاهى پهلوى در كودتاى بيست و هشت مرداد بود؛ اما به اتهام حمايت از امام خمينى و همكارى در قيام 15 خرداد در تهران، دستگير، زندانى و به اعدام محكوم شد. اقدامات خانواده و دوستان طيب به جايى نرسيد و حكم اعدام او در بامداد روز 1342/8/11 ش. در ميدان تير حشمتيه به اجرا درآمد. امام خمينى او را «حُر» ناميد.

منبع: آزادمرد، ويژه نامۀ شهيد طيب حاج رضايى.

حجت، عبدالنبى عراقى و شاه آبادى گرفت.

در سال 1373 ق. پس از ارتحال شيخ محمدحسين زاهد تهرانى كه در مسجد امين الدوله بازار، اقامۀ جماعت مى كرد، بنا به درخواست اهل مسجد و محل، آية الله بروجردى به وى مأموريت داد كه به تهران رفته، در مسجد مذكور فعاليت كند. برخى از آثار قلمى و عملى ايشان بدين شرح است: رساله اى در ارث زوجه؛ تقريرات فقه مرحوم آية الله حُجت؛ تقريرات اصول آية الله خوانسارى؛ تقريرات فقه و اصول آية الله بروجردى.

وى در مرداد سال 1386 ش. در هشتاد و هشت سالگى دار فانى را وداع گفت و پس از تشييع از مسجد ارك تهران، در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) به خاك سپرده شد.

مأموريت ديگر حكمت در اروپا مطالعه در امر آموزش و پرورش و دانشگاه بود. در سال 1309 ش. براى تكميل تحصيلات خود به فرانسه و انگلستان رفت و از دانشگاه سوربن پاريس در رشتۀ ادبيات فارغ التحصيل شد و به تهران بازگشت. در شهريور 1312 ش. وزير معارف در كابينۀ ذكاء الملك فروغى و رئيس دانشگاه تهران شد. در كابينۀ جم نيز وزير فرهنگ و در دورۀ بعد، وزير كشور شد. در كابينۀ متين دفترى نيز همان سمت را عهده دار بود. در ترميم كابينۀ فروغى در 30 شهريور 1320 ش. وزير بازرگانى و پيشه و هنر شد. در ترميم ديگر همان كابينه، وزارت بهدارى را بر عهده گرفت. در كابينۀ سهيلى نيز همچنان وزير بهدارى بود. تأسيس كتابخانه هاى ملى و دانشسراى عالى، احياى انجمن آثار ملى، تأسيس موزه هاى ايران باستان، و مردم شناسى و پارس شيراز و موزۀ حضرت معصومه قم، مشاركت در تأسيس دانشگاه تهران و دانشكدۀ معقول و منقول، و دانشسراهاى مقدماتى، تأسيس مدارس جديد، و دارالتربيۀ عشاير، برگزارى كلاس هاى ملى شبانه براى مبارزه با بى سوادى، تغيير نام مدارس خارجى به فارسى، تأسيس پيشاهنگى و سازمان تربيت بدنى، تأسيس فرهنگستان ايران و تدريس دروس دانشگاهى تا سال 1351 ش. شمارى از خدمات او است. شمارى از تأليفات او بدين شرح است: امثال قرآن مجيد؛ شرح احوال جامى؛ رساله در باب امير عليشير نوائى؛ پارسى نغز (مجموعه اى از برگزيده هاى پارسى گويان)؛ تصحيح كشف الاسرار ميبدى؛ ره آورد حكمت؛ نقش پارسى بر احجار هند. چندين ترجمه نيز از او باقى است؛ از جمله: جلد سوم تاريخ ادبيات ادوارد براون؛ امين و مأمون، از سلسله روايات اسلامى جرجى زيدان؛ رستاخيز، تأليف تولستوى؛ راه زندگانى، تأليف نيكولا حداد مصرى؛ تاريخ جامع اديان، نوشته جان بى. ناس؛ نمايشنامه شاكونتالا اثر كالبداسا نويسنده هندى.

حكمت روز دوشنبه سوم شهريور 1359 ش. / چهاردهم شوال 1400 ق. در تهران درگذشت و در آرامگاه خانوادگى در باغ طوطى به خاك سپرده شد.

منابع: وزيران علوم و معارف فرهنگ ايران، ص 324 و ص 332؛ رهآورد حكمت، ص 73؛ گلزار مشاهير، زندگينامه درگذشتگان مشاهير ايران، ص 140.

علم كرد و نزد ميرزا على محمد صفا خط را آموخت. نسخ و ثلث را خوب مى نوشت و در تذهيب و نقاشى و حجارى و نجارى نيز مهارت داشت. در سال هاى 1314 تا 1315 ق. بنا به دستور وزير علوم، دو نسخه از ترجمه هاى كتب خارجى را براى كتابخانه سلطنتى نوشت. بيشتر اشعارش در قالب قصيده و در مدح ائمه (ع) است. لطيفة العرفان و الهى نامه، دو اثر منظوم از او است. در تهران در سال 1344 ق. درگذشت و در صفاييه دفن شد.

منابع: زندگينامه رجال و مشاهير، ج 3، ص 122؛ مؤلفين كتب چاپى، ج 4، ص 8، ص 606-609.

محمدجعفر، مشهور به حكيم الهى اول، از خاندان مشهور سادات اخوى ساكن لواسان، در سال 1256 ق. به دنيا آمد. وى با 17 واسطه به خواجه نظام الملك طوسى، وزير آلب ارسلان و ملكشاه سلجوقى، نسب مى رساند. پدربزرگ شمس الدين، ميرزا حسنعلى زبدة الفضلاء نيز عالمى سرشناس و عموى او ميرزا محمدعلى صفا از شاعران و خطاطان نامى در عصر قاجار است.

منابع: شرح حال رجال ايران، ج 2، ص 152؛ دانشنامۀ تهران بزرگ، ج 1، ص 402.

سال 1970 م. مجبور به ترك عراق شد و بيست سال در كويت اقامت گزيد. در سال 1410 ق. به ايران مهاجرت كرد و تا پايان عمر در تهران ساكن بود. در سال 1412 ق. بدرود حيات گفت و در جوار عبدالعظيم حسنى (ع) به خاك سپرده شد. از آثار او است: سلونى قبل أن تفقدونى: شرح الخطبة الشقشقيه؛ على مع القرآن و القرآن مع على؛ حياة اولى النهى؛ بداية الفرق و نهاية الملوك.

منابع: مجموعه آثار كنگره حضرت عبدالعظيم حسنى (ع)، ج 19، ص 499؛ دانشمندان و مشاهير حرم حضرت عبدالعظيم و شهر رى، ج 2.

تبريز رفت و بعد از مراجعت به زادگاهش، سى سال در نهاوند و بروجرد به تحصيل علوم معمول پرداخت و بعد از آن به تهران آمد و سى سال نيز در تهران كسب معارف و فنون كرد. مدتى در محضر آقا محمدرضا قمشه اى حكمت آموخت. در سال هاى پايانى عمر در مدرسۀ سپهسالار انزوا گزيد، و در تهران درگذشت و در جوار قبر آقا در شهر رى دفن شد. از آثار وى، حاشيه بر شرح چغمينى و مفتاح المفاتيح در شرح قسمتى از «مفاتيح الغيب» است.

منابع: الذريعه، ج 21، ص 329-350؛ مؤلفين كتب چاپى، ج 2، ص 981-982.

سال 1324 ش. به دعوت راديو دهلى، به هندوستان رفت و موفق به ضبط تعدادى صفحه شد؛ از جمله سرود «ايران و هند»، «دل پريشان»، «آذربايجان»، «نوروزى»، «پريوش»، «خوان اشم وهو»، «خسرو خوبان» و «تاج محل». همۀ صفحات با صداى بديع زاده است. همان سال، اركسترى به نام «جوانان» تأسيس كرد كه اعضاى آن 16 نفر بودند. در سال 33-1334 ش. از طرف راديو به عنوان سرپرست موسيقى انتخاب شد. وى فيلمى موزيكال به نام «ماجراى زندگى» نيز ساخت كه تنها فعاليت سينمايى او بود. برنامۀ «گل ها» يكى از پر طرفدارترين برنامه هاى راديو بود كه خالدى با آن نيز همكارى مى كرد. در تاريخ 1369/9/9 ش. درگذشت و در آرامگاه ابن بابويه (شيخ صدوق) به خاك سپرده شد.

منابع: گلهاى جاويدان و گلهاى رنگارنگ؛ فرهنگ موسيقى ايران؛ دايرة المعارف موسيقى ايران.

پايان يافت. حكومت وقت براى دلجويى از آنان، روز 12 ارديبهشت را به ياد مرگ خانعلى روز معلم نام گذارى كرد كه پس از انقلاب اسلامى و ترور و شهادت آية الله مرتضى مطهرى در شامگاه يازدهم ارديبهشت 1358، واقعۀ كشته شدن خانعلى به فراموشى سپرده شد.

منبع: «دكتر خانعلى و روز معلم؛ بازخوانى يك واقعه».

كرمانشاه آغاز كرد و در سال 1288 ش. نخستين رمان تاريخى ايرانى را در سه جلد با عناوين «شمس و طغرا»، «مارى و نيسى» و «طغرل و هماى» نوشت. وقايع داستانى اين رمان در قرن هفتم هجرى و عهد حكومت «آبش خاتون» آخرين اتابك در سلسله سلغريان و دختر اتابك سعد بن ابوبكر در فارس مى گذرد. يحيى آريان پور در كتاب از صبا تا نيما دربارۀ او مى نويسد: «يكى از پيشوايان نثر نوين ادبى، نويسندۀ نخستين رمان تاريخى ايران، خسروى كرمانشاهى است.» محمدعلى جمالزاده دربارۀ رمان او گفته است: «در ادبيات نثر قرون اخيرۀ ما به كلى بى نظير و بى مانند است و بدون شك تنها كتابى است كه بايد به عنوان نمونۀ ادبيات جديد فارسى، به زبان هاى خارجى ترجمه گردد.» از او چند كتاب و ديوان اشعار نيز باقى مانده است. ديوان او را در سال 1304 ش. نوۀ دخترى اش، رشيد ياسمى، تصحيح و منتشر كرد. خسروى كرمانشاهى، در سال 1298 ش. در تهران درگذشت و در قبرستان ابن بابويه دفن شد.

منابع: تذكرۀ مدينة الادب، ج 2، ص 798؛ احوال و اشعار رودكى، ج 1، ص 15.

مدرسۀ ايرانشهر (ثروت)، به سياحت در عراق، مصر، تركيه، حجاز، افغانستان، پاكستان و هندوستان پرداخت. از آن پس در تهران ماندگار شد و به شعر و شاعرى روى آورد. در غزل، قصيده، قطعه و مثنوى مهارت داشت و مضامين اشعارش بيشتر مذهبى و آيينى است.

بيت مشهور «بزرگ فلسفه قتل شاه دين اين است/ كه مرگ سرخ به از زندگى ننگين است» از او است. از يادگارهاى او مثنوى عمدة الاسرار و ديوان اشعار است. در دوم مهر 1365 ش. در هفتاد و دو سالگى درگذشت و در آستانۀ شيخ صدوق در رى مدفون شد.

منابع: ادبيات معاصر ايران، ابراهيم دليرى، ج 2، ص 141-144؛ خاطرات شيخ حسين لنكرانى، ص 491.

و ميرزا خليل تهرانى كسب دانش كرد. سپس به خوى بازگشت و مشغول تأليف كتاب منهاج البراعه فى شرح نهج البلاغه گرديد. از ديگر آثار او، شرح العوامل فى النحو، تحفة الصائمين فى شرح الادعية الثلاثين و منتخب الفن فى حجية القطع و الظن است. در سال 1324 ق. در تهران دعوت حق را لبيك گفت و در جوار حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) آرام گرفت.

منابع: تراجم الرجال، ج 1، ص 234؛ مقدمۀ منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغه؛ نقباء البشر، ج 1، ص 362؛ علماء معاصرين، ص 385؛ سيماى خوى، ص 184؛ ميرزاى شيرازى، ص 124؛ مؤلفين كتب چاپى، ج 2، ص 496.

عنوان «جمهورى آزاديستان» انجاميد؛ اما قصد داشت پس از استقرار نظم در پايتخت، آذربايجان را به ايران بازگرداند. او در دوره هاى دوم و چهارم مجلس، نمايندۀ تبريز بود. در بيست و چهارم شهريور 1299 ش. در تبريز به فرمان مخبرالسلطنه هدايت كشته شد و پس از دفن موقت در مدرسه اى در تبريز، همسرش جنازۀ او را به شهر رى آورد و در باغ توتى امامزاده حمزه دفن كرد. محل دفن موقت وى در حال حاضر، در محوطۀ سبز مقبرة الشعراى تبريز واقع شده و سنگ قبرى نيز در آن جا دارد.

منبع: قيام شيخ محمد خيابانى در تبريز.

در تهران سكنى گزيد. در يكم ربيع الاول 1411 ق. درگذشت و در قبرستان ابن بابويه به خاك سپرده شد.

منبع: «دس - تور وصل؛ توصيه نامه اى عرفانى از سيد على قاضى»، كيهان فرهنگى، آذر 1382 ش 206.

1375 ق. بدرود حيات گفت و در جوار حرم امامزاده عبداللّه مدفون گرديد. از آثار او است: كتاب چهار شب چهارشنبه، در رد بهاييت.

منبع: مجموعه آثار كنگره حضرت عبدالعظيم حسنى (ع)، ج 19، ص 722.

داد. در سال 1297 ش. در هفده سالگى وارد مدرسۀ نظام مشيرالدوله شد. دو سال بعد با درجۀ ستوان دومى وارد ارتش گرديد. در سال 1302 ش. از سوى وزارت جنگ و همراه عده اى از افسران جوان، براى آموزش فنون نظامى، به فرانسه اعزام شد. در فرانسه در دانشكدۀ سن سير تحصيل كرد و پس از مراجعت به ايران، در سال 1306 ش. فرمانده فوج مستقل كرمانشاه شد. در سال 1314 ش. به تهران آمد و مسئوليت دايرۀ جغرافيايى ارتش را بر عهده گرفت.

پس از تشكيل دانشگاه، به سمت مدير دروس آنجا منصوب شد و در همين سمت دورۀ دانشگاه جنگ را طى كرد و به استادى آنجا و دانشكدۀ افسرى رسيد. در سال 1318 ش. پس از نوزده سال خدمت در ارتش، درجۀ سرتيپى گرفت و به عضويت شوراى عالى نظام برگزيده شد. به علت خوددارى از اعدام يكى از متهمان، مدت ها از پست هاى حساس نظامى محروم شد. در شهريور 1320 ش. پس از حمله متفقين به ايران، از امضاى مرخصى سربازان وظيفه و پيمانى خوددارى كرد و همين اقدام او، موجب تمايل رضا شاه به او شد. پس از استعفا و خروج رضا شاه از كشور، رزم آرا فرمانده لشگر اول مركز شد و قريب يك سال در اين سمت بود. بعد از آن به رياست واحد جديد لشكر آمادگاه تعليماتى ارتش منصوب شد. در سال 1322 ش. به رياست ستاد ارتش برگزيده شد. در فروردين 1327 ش. از شاه جوان درجۀ سپهبدى و در پنجم تيرماه سال 1329 ش. فرمان نخست وزيرى گرفت. در مجلس سنا، دكتر متين دفترى، سيد محمد تدين، سرلشكر زاهدى، عدل الملك دادگر، دكتر حسابى و عبدالحسين نيكپور، و در مجلس شوراى ملى مصدق و عده اى ديگر با او مخالفت كردند. واگذارى عمليات اكتشاف و بهره بردارى نفت به كشورهاى اروپايى، دشمنى هاى بسيارى عليه او برانگيخت.

تا اينكه گروه فداييان اسلام تصميم گرفتند روز 16 اسفند 1329 ش. كه رزم آرا براى شركت در مجلس ختم آية الله فيض به مسجد شاه مى رفت، او را ترور كنند. گلولۀ خليل طهماسبى در حياط مسجد بر سينۀ او نشست و در دم جان سپرد. گروه فداييان اسلام به رهبرى نواب صفوى، كه آن زمان متحد آية الله كاشانى و جبهۀ ملى بود، همان روز مسئوليت ترور را به عهده گرفت. طهماسبى، به پيشنهاد شمس قنات آبادى در مجلس و تصويب مجلسو امضاى شاه آزاد شد و پس از كودتاى بيست و هشت مرداد، كه دوباره بازداشت شد، قتل را منكر گشت.

ص: 366

آية الله كاشانى و دكتر مصدق و مظفر بقايى از جمله كسانى بودند كه براى آزادى قاتل رزم آرا كوشيدند.

فرداى قتل رزم آرا، روز 17 اسفند 1329 ش. كميسيون نفت پيشنهاد ملى كردن صنعت نفت را تصويب و اعلام كرد. قانون ملى شدن صنايع نفت در مجلس شوراى ملى در تاريخ 27 اسفند 1329 ش. و در مجلس سنا در تاريخ 29 اسفند 1329 ش. به تصويب رسيد. رزم آرا در جغرافياى نظامى ايران، چندين تأليف دارد و شوهر خواهر صادق هدايت بود.

منبع: «تاريخ: سپهبد حاج على رزم آرا رازى ناگشوده». بخارا، ش 32، 1382 ش.

نيست كه 6000 بيت آن مثنوى سرالاسرار در تفسير سوره يوسف است. رفعت تا پايان عمر، مجرد زيست و سال هاى پايانى عمر را در تهران گذراند و در سال 1310 ش. / 1350 ق. درگذشت و در محوطۀ حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) در شهر رى به خاك سپرده شد.

منبع: مقدمۀ ديوان رفعت سمنانى.

معلومات خويش پرداخت. مجمع نجومى آكادمى علوم فرانسه در سال 1926 م. / 1305 ش. او را به عضويت دائمى خود برگزيد. در سال 1313 ش. درجۀ دكترا در علوم به وى اعطا شد و مدت ها استاد دانشگاه و رئيس دانشكده فنى بود. در سال 1307 ش. معاون وزارت فرهنگ شد و در سال 1324 ش. وزير فرهنگ. آثار تأليفى وى بيشتر در حوزۀ رياضيات، هيئت و فيزيك است. در ارديبهشت 1325 ش. در شصت و شش سالگى درگذشت و در حرم عبدالعظيم حسنى (ع) به خاك سپرده شد.

منابع: شرح حال رجال ايران، ج 1، ص 174.

و به جوانان و طلّاب درس اخلاق مى داد. در سال 1373 ق. درگذشت و در مقبرۀ پورصادق، در باغ ابن بابويه مدفون شد.

منبع: اختران فروزان رى و تهران، ص 371.

سپردند. اين آرامگاه پس از انقلاب، تخريب گرديد. پسرش اردشير زاهدى است كه داماد محمدرضا پهلوى شد.

منبع: بانك اطلاعات رجال:

http://www.rijaldb.com

منبع: گلزار مشاهير، زندگينامه در گذشتگان مشاهير ايران، ص 156.

در سال 1289 ق. / 1247 ش. متولد شد. پس از تعليمات مقدماتى، همراه برادر بزرگ تر خود شهاب الدين به نجف رفت. به دليل حافظۀ قوى، قرآن را حفظ كرد و در تفسير قرآن و شرح نهج البلاغه، مثنوى مولوى و آثار عطار نيز تبحر داشت. در جوانى به سمت تصوف گنابادى روى آورد و دست ارادت به سلطان على شاه داد و لقب هدايت على گرفت. روز پنج شنبه دوم صفر 1376 ق/ پنج مهر 1335 ش. در هشتاد و هفت سالگى درگذشت و در حرم عبدالعظيم حسنى (ع) به خاك سپرده شد.

شدند. تبريز يازده ماه در محاصرۀ قشون دولتى بود. مقاومت مردم آذربايجان، به پيروزى آنان انجاميد و در روز هشتم ربيع الاول 1328 ق. راهى تهران شدند و با همكارى مشروطه خواهان مسلّح ساير ولايات و ايلات، محمدعلى شاه را عزل و تبعيد كرده، فرزند نوجوانش احمد شاه را بر تخت نشاندند. در تهران استقبال شايانى از آنان شد و مجلس شوراى ملى نيز دو لوح نقره اى طلاكوب به ستارخان (با لقب اعطايى سردار ملّى) و باقرخان (با لقب اعطايى سالار ملّى) داد و براى هر يك، ماهيانه هزار تومان مقررى تعيين شد. پس از ترور آية الله سيد عبدالله بهبهانى، دولت مشروطه تصميم به خلع سلاح گروه هاى مسلّح مقيم تهران گرفت. ستارخان نپذيرفت و با قواى دولتى به فرماندهى يفرم خان ارمنى وارد جنگ شد. در اين جنگ پاى او تير خورد و 300 تن از نيروهاى وى نيز كشته شدند. بعد از آن، ستارخان خانه نشين شد و در تاريخ بيست و پنجم آبان 1293 ش. بر اثر زخمى كه در پا داشت، در تهران درگذشت. جنازۀ او را در باغ طوطى / توتى، در جوار بقعه حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) به خاك سپردند.

منابع: قيام آذربايجان و ستارخان؛ رجال آذربايجان، ص 478؛ تاريخ هيجده ساله آذربايجان، ص 69؛ واقعات اتفاقيه در روزگار، ج 2، ص 384.

نخستين فارغ التحصيلان ليسانس در رشتۀ علوم طبيعى از آن مركز بود.

در سال 1310 ش. كار رسمى خود را به عنوان آموزشگر علوم طبيعى در دارالفنون و چند دبيرستان ديگر آغاز كرد. در شهريور 1311 ش. پس از موفقيت در يك مسابقۀ علمى، به فرانسه اعزام شد. چهار سال در دانشگاه ليل ( Lille) دانش آموخت و سرانجام با درجۀ دكترى در زمين شناسى به ايران بازگشت. از فروردين 1317 ش. تدريس زمين شناسى را در دانشكدۀ علوم دانشگاه تهران آغاز كرد و پس از 5 سال به درجۀ استادى رسيد. در آبان 1325 ش. به رياست ادارۀ فرهنگ تهران و توابع منصوب شد، اما در دى همان سال از اين سمت استعفا داد. از فعاليت هاى اجتماعى او مى توان به همكارى با دكتر محمد مصدق اشاره كرد. وى در سال 1333 ش. همراه يازده استاد دانشگاه تهران به علت اعتراض به قرارداد كنسرسيوم نفت، منتظر خدمت شد و در همين دوران به همراه ده استاد ديگر دانشگاه، شركت «ياد» را تأسيس كرد. در سال 1337 ش. مدرسه اى با شعار «تحكيم دين از راه ترويج علم» تأسيس كرد. پس از كودتاى 28 مرداد، به دعوت آية الله زنجانى، به «نهضت مقاومت ملى» پيوست. در اواخر دهۀ 30 كه نهضت مقاومت ملى منحل شد، همكارى با جبهۀ ملى دوم را آغاز كرد. گرايش هاى دينى او موجب گشت كه از جبهۀ ملى جدا شده، در بنيان گذارى «نهضت آزادى ايران» با مهندس مهدى بازرگان و آية الله طالقانى همكارى كند. در سال 1341 ش. دستگير و همراه سران نهضت آزادى ايران به چهار سال زندان محكوم شد. در دوره اى كه سحابى دوران زندان را مى گذراند، دكتر محمد مصدق رهبر نهضت ملى نفت ايران، درگذشت. سحابى با استفاده از مرخصى در مراسم تشييع و تدفين وى شركت كرد و دكتر مصدق را غسل ميت داد. در سال 1346 ش. از زندان آزاد شد و در همين سال كتاب خلقت انسان در قرآن را كه در زندان نوشته بود، منتشر كرد كه جنجال بسيارى برانگيخت. در آستانۀ پيروزى انقلاب، به فرمان امام خمينى به عضويت شوراى انقلاب درآمد. در دولت موقت مهندس مهدى بازرگان نيز پست وزير مشاور در طرح هاى انقلاب را داشت. پس از گروگان گيرى در سفارت آمريكا و استعفاى دولت موقت، سحابى نيز از سمت خود استعفا كرد. با برگزارى انتخابات اولين دورۀ مجلس شوراى اسلامى، سحابى همراه چند تن ديگر از هم فكرانش از حوزۀ انتخابيۀ تهران، وارد مجلس شد. در دوره هاى بعد، صلاحيت

ص: 376

وى براى نمايندگى در مجلس، تأييد نشد. سال هاى پايانى عمر او در سكوت و انزوا گذشت و جز چند نامه به مقامات، فعاليتى نكرد. سرانجام در روز جمعه بيست و سوم فروردين 1381 ش. در پى خونريزى مغزى و چند روز اغما در 96 سالگى درگذشت. پيكر او را در امامزاده عبدالله شهر رى به خاك سپردند. از آثار قلمى او، به جز كتاب خلقت انسان، چندين مقاله در حوزۀ زمين شناسى ايران است. مقاله اى نيز دربارۀ اثر طوفان نوح از نظر زمين شناسى نوشت كه علامه طباطبايى در الميزان در تفسير سوره هود به آن اشاره كرده است.

منبع: يادنامه دكتر يدالله سحابى.

بود. وى به رغم آنكه در دستگاه ظل السلطان خدمت مى كرد، درويش مسلك بود. در سال 1333 ق. درگذشت و در صحن امامزاده حمزه به خاك سپرده شد.

منابع: خاطرات سياسى و تاريخى، ص 86 85؛ روزنامه ايران، ش 5643، 2821/93، ص 16 (جامعه).

محمدعلى شاه قاجار، او را به نخست وزيرى (صدر اعظمى) انتخاب كرد؛ اما پس از فتح تهران به دست مشروطه خواهان، از اين مقام بركنار شد. بعد از واقعۀ ميدان توپخانۀ تهران، مجلس خواستار تبعيد سعدالدوله گرديد. در آذر 1308 ش. درگذشت و در امامزاده عبدالله مدفون گرديد.

منابع: رجال آذربايجان، ص 158؛ تاريخ مشروطه، ص 224 و 258؛ ادبيات سياسى ايران در عصر مشروطيت.

1302 ش. كه سردارسپه رئيس الوزرا شد، وزارت عدليه را به او سپرد. در 1304 ش. به عنوان حاكم پايتخت منصوب شد و دو سال در اين سمت باقى ماند. در كابينۀ مخبرالسلطنۀ هدايت در يازده خرداد 1306 ش. به وزارت داخله منصوب شد و پس از ترميم كابينه همچنان وزير داخله بود. در 1308 ش. به استاندارى آذربايجان منصوب شد. در 1310 ش. مدتى كوتاه وزير اقتصاد شد. در 1311 ش. پس از عزل و بازداشت تيمورتاش، وظايف وزير دربار را برعهدۀ او گذاشتند و تا سال 1318 ش. كه جم به وزارت دربار تعيين گرديد، در اين سمت باقى بود. در سال 1328 ش. در انتخابات دورۀ اول مجلس سنا، به سناتورى گيلان رسيد و در همين سمت در سال 1332 ش. در هفتاد و نه سالگى درگذشت. بنا به وصيت كتبى او، جنازه اش را در گورستان ابن بابويه دفن كردند.

منبع: شرح حال رجال سياسى و نظامى معاصر ايران، ج 2، ص 825.

آموخت. آشنايى با سيد حسن تقى زاده، موجبات ترقى او را فراهم ساخت. در سال 1310 ش. كه تقى زاده در كابينه مخبرالسلطنه به وزارت طرق (راه ها) انتخاب شده بود، او را به معاونت خود برگزيد. رياست شيلات، معاونت وزارت امور خارجه و وزارت مختار ايران در لندن، وزير خارجه در كابينۀ محمود جم، از ديگر مشاغل دولتى او است. مدتى نيز استاندار كرمان بود و سپس وزير كشور شد. بعد از شهريور 1320 ش. فروغى كه به مقام نخست وزيرى انتخاب شده بود، او را به سمت وزارت امور خارجه منصوب كرد و در سال 1321 ش. پس از فروغى، نخست وزير شد. در مذاكره با سفراى شوروى و انگليس در زمان اشغال ايران، به نفع استقلال ايران كوشيد و به نتيجه رسيد. در سال 1337 ش. بر اثر ابتلا به سرطان خون در لندن در شصت و دو سالگى درگذشت. جنازه اش را به تهران آورده، در حرم حضرت عبدالعظيم (ع) نزديك مقبرۀ ناصرالدين شاه به خاك سپردند.

منابع: شرح حال رجال ايران، شرح حال رجال سياسى و نظامى؛ نخبگان سياسى ايران؛ خاطرات طوفانى؛ وضعيت سياسى ايران بعد از كنفرانس تهران.

مسكو متولد شد. پدرش جعفر رضازاده سياح، استاد ادبيات تطبيقى در دانشگاه ها و كالج هاى مسكو بود. تحصيلات متوسطه و عالى خود را در مسكو گذراند و از دانشكده ادبيات دانشگاه مسكو در ادبيات اروپايى موفق به گرفتن درجۀ دكترى شد. رسالۀ دكترى خود را دربارۀ آناتول فرانس به رشته تحرير درآورد و سپس در 1313 ش. در سى و دو سالگى به ايران آمد. چون در زبان فارسى مهارت نداشت، مقالات خود را به زبان روسى مى نوشت و ديگران به فارسى برمى گرداندند.

در سال 1326 ش. در تهران دار فانى را وداع گفت و در گورستان ابن بابويه به خاك سپرده شد. از او آثار بسيارى در ادبيات و ادبيات تطبيقى برجاى مانده است، از جمله تاريخ ادبيات روسى (به كوشش سعيد نفيسى) و نقد سياحت (به كوشش محمد گلبن). وى را بنيان گذار ادبيات تطبيقى در ايران شمرده اند.

منابع: مجموعه آثار كنگره حضرت عبدالعظيم حسنى (ع)، ج 19، ص 401؛ دانشمندان و مشاهير حرم حضرت عبدالعظيم و شهر رى، ج 2.

وزارت امور خارجه شد. وى در زمان صدارت ميرزا تقى خان اميركبير، از همكاران و شيفتگان او بود و در زمرۀ رجال روشنفكر و اصلاح طلب قرار گرفت؛ تا آنجا كه پس از صدارت دايى اش ميرزاآقاخان نورى، با وى از در مخالفت درآمد؛ اگرچه سرانجام همكارى با دستگاه حكومتى را ترجيح داد. در سال 1275 ق. در سلك خدمتگزاران دولت درآمد و براى حل و فصل امور و بهبود مناسبات دولتين ايران و عثمانى و تسويۀ قراردادهاى دولتى به بغداد رفت. پس از عزل ميرزا آقاخان نورى، به عضويت مجلس مصلحت خانه درآمد و در همين زمان به فراموشخانه پيوست. در سال 1279 ق. وزير وظايف و اوقاف شد و در 1284 ق. در ركاب ناصرالدين شاه به خراسان رفت و به توليت آستان قدس رضوى منصوب شد و لقب «مجدالملك» گرفت. پس از يازده ماه، به تهران احضار و خانه نشين شد. با قدرت گيرى ميرزا حسين خان سپهسالار و فراهم شدن زمينه براى حضور اصلاح طلبان در دربار، مجدالملك به عضويت دارالشوراى دولتى درآمد و همزمان به رياست انبار غله دولتى گماشته شد. تدبيرات او در اين سمت، باعث شد كه قحطى و خشكسالى سال هاى 1287-1288 ق. تلفات چندانى بر كشور وارد نكند. پس از عزل سپهسالار از صدارت در سال 1290 ق. براى بار دوم وزارت وظايف و اوقاف به مجدالملك سپرده شد و تا پايان عمر در اين مقام باقى ماند. در 11 ذى حجه 1298 ق. درگذشت و در صحن شرقى حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) دفن شد. شيوۀ خاص او را در خط شكسته نستعليق، پسرانش پى گرفته، سبكى خاص در نويسندگى و انشاى عصر قاجار پديد آوردند. رسالۀ او با نام «كشف الغرايب» كه به «رسالۀ مجديه» نيز مشهور است، يكى از مهم ترين رسائل اخلاقى و انتقادى عصر قاجار و در نقد دستگاه حكومتى به حساب مى آيد.

منابع: دانشنامه تهران بزرگ، ج 2، ص 365-366؛ شرح رجال ايران، ج 3، ص 286-287؛ خاطرات وحيد، ص 79؛ رجال وزارت امور خارجه دورۀ ناصرى و مظفرى، ص 71 و 25؛ مجله بررسيهاى تاريخى، ش 2، سال 5 ص 222.

شاگرد آخوند خراسانى و ميرزا محمدتقى شيرازى بود و از اين دو مرجع و سه تن از مراجع ديگر اجازۀ اجتهاد گرفت. از سال 1330 تا 1347 ق. در تهران اقامت گزيد و در اين مدت به تدريس و امامت جماعت اشتغال داشت و در شمار مراجع تقليد درآمد و فتاوا و آثار فتوايى او منتشر گرديد.

در ماه هاى آخر اقامت دومش در تهران، در اعتراض به سياست هاى رضا شاه، يازده ماه در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) متحصن شد و پس از آن به درخواست شيخ عبدالكريم حائرى به قم عزيمت كرد و در آنجا به تدريس فقه و اصول و عرفان پرداخت. از مشهورترين شاگردان وى امام خمينى (ره) است كه هفت سال متون عرفان نظرى را نزد وى خوانده است. در سال 1354 ق. دوباره راهى تهران شد و در آنجا به تدريس و اقامۀ نماز جماعت پرداخت. شذرات المعارف، رشحات البحار، مفتاح السعادة فى احكام العباده، حاشية نجاة العباد، منازل السالكين، حاشيۀ كفاية الاصول آخوند خراسانى، حاشية فصول الاصول، رسالۀ العقل و الجهل، تفسيرى مشتمل بر توحيد و اخلاق و سير و سلوك و چهار رساله دربارۀ نبوت عامه و خاصه، آثار مكتوب او است. در سوم آذر 1328 ش. /سوم صفر 1369 ق. در هفتاد و هفت سالگى درگذشت و در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) دفن شد.

منبع: گلشن ابرار، ج 2.