به همين صورت در فرمانى از شاه طهماسب دربارۀ موقوفه هاى آستان عبدالعظيم حسنى (ع)، به سال 961 ق. آمده است. اين مزرعه و روستا، هنوز آباد و حاصل خيز است. بر اساس سرشمارى مركز آمار ايران در سال 1385، جمعيت روستا 2542 نفر در 645 خانوار بوده است.

منابع: رى باستان، ج 3، ص 531 و 487؛ آستانه رى، ص 32؛ آستان مقدس حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) در گذشته و حال، ص 211؛ لغت نامه دهخدا، ذيل ده خير؛ نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385.

كوهنامه ايران، ص 55؛ جغرافياى مفصل ايران، ج 1، ص 164-165.

است، اما چون اثرى خاص و مستند از عصر سلجوقى وجود نداشت، تاريخ قطعى بناى آستانه مطهر را عصر خوارزمشاهيان مى دانستند. در سال 1348 ش. كارشناسان هنگام مرمت و تعمير سردر ورودى سمت شمال حرم مطهر، كتيبه اى كوفى با تزيينات آجرى يافتند كه نشان مى داد نخستين بناى حرم حضرت عبدالعظيم (ع)، حدود بيست سال پس از دفن او احداث شده است؛ يعنى سال ها جلوتر از زمانى كه قزوينى رازى مى پنداشته است (نقض، ص 588). در آن هنگام محمد بن زيد، داعى علوى، حكومت علويان طبرستان را در شمال تشكيل داد و به اعزاز و بزرگداشت خاندان و بازماندگان اهل بيت و سادات و به ويژه اموات و قبور آنان پرداخت. او مشاهد و مقابرى را كه متوكل از بين برده بود، از جمله زيارت گاه امام على (ع) و امام حسين (ع) را بازسازى و احيا كرد.

حاصل تحقيقات كارشناسان، به صورت كتيبه اى با خط نستعليق برجسته بر پايه هاى طرفين همان در، با اين عبارت ماندگار شد: «بر اثر بررسى كارشناسان روشن شد كه

ص: 4

ساختمان نخستين بقعۀ مطهر در نيمۀ دوم قرن سوم هجرى توسط محمد بن زيد داعى علوى تعمير اساسى يافت و درگاه اين بنا نخست به امر پادشاهان آل بويه و سپس به همت مجدالملك قمى (وزير بركيارق) در فواصل چهارصد و هشتاد تا چهارصد و نود قمرى، متجاوز از نهصد سال پيش از اين ساخته شده است. 1348 ش.»

آل بويه (320 تا 448 ق.) به لحاظ توجه به فرهنگ و تمدن اسلامى و شيعى اشتهارى تام دارند و در بازسازى و شكوه مقابر و زيارت گاه هاى خاندان عصمت و طهارت، بسيار كوشيدند. «آنان بر قبور خود نيز گنبدهاى باشكوه و مستحكمى مى ساختند.» (احسن التقاسيم فى معرفة الاقاليم، ص 178). يكى از مزاراتى كه به دستور ركن الدوله ديلمى، بازسازى شد و توسعه يافت، حرم عبدالعظيم حسنى (ع) بود. در دوران فخرالدوله، به سبب حضور وزيرى دانشمند و اهل فرهنگ، يعنى صاحب بن عبّاد، توجهى ويژه به توسعه و بازسازى حرم و آستان شد. كارشناسان و متخصصان، پس از پژوهش در اطراف ديوار آجرىِ درگاه اصلى حرم، كه داراى كتيبه اى از عصر سلجوقى است، يادآور شده اند قسمت هايى از زير و كنار ديواره هاى آن كتيبه در اطراف درگاه ورودى، از آثار آل بويه است. از اين رو مى توان حدس زد كه دست كم همۀ اين بخش از حرم، ساختۀ دورۀ آل بويه بوده و سپس در روزگار سلاجقه نوسازى شده است (ديوانسالارى در عهد سلجوقى، ترجمۀ يعقوب آژند، ص 88).

دومين بازسازى و مرمت آستان را بايد به عصر سلاجقه بازگرداند كه در اين مورد مدارك و اسناد فراوانى در دست است. سلجوقيان كه از 422 تا 552 ق. در عراق، ايران و آسياى صغير حكومت مى كردند، اگرچه مذهب اهل سنت داشتند، اما گاهى از وزرا و انديشمندان شيعى در دستگاه حكومتى خود بهره مى گرفتند كه سيّد مجدالملك قمى براوستانى، از اين جمله است. سلطان بركيارق، او را كه شيعى مذهب و بسيار ديندار و اهل علم بود، به وزارت خود برگزيد و او مشاهد و مزارات اهل بيت را در نقاط مختلف، به ويژه در عتبات عاليات عراق، بازسازى كرد. بناى مجللى نيز براى عبدالعظيم حسنى (ع) ساخت. بر اساس كتيبه اى كه در آستان كشف شد، نام او اين گونه ثبت شده است: «سيد شمس الدين مجدالملك مشيدالدوله ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسى ثقة اميرالمؤمنين.» (نشريه معارف اسلامى، ص 88). او غير از وزارت، وكيل مظالم سادات قم نيز بود و در دستگاه

ص: 5

ملكشاه، منصب استيفا داشت، و سپس به دستيارى زبيده خاتون همسر ملكشاه و با حمايت او به وزارت بركيارق رسيد (ديوانسالارى در عهد سلجوقى، ص 57، 61 و 62). ولى پس از چندى با توطئۀ فرزند خواجه نظام الملك، كه قبل از او وزير بود، به قتل رسيد (همان، ص 112). مجدالملك با حمايت بركيارق در سال 465 ق. بر فراز قبر عبدالعظيم حسنى (ع) گنبد و قبه اى ساخت (تاريخچه وقف در اسلام، ص 67؛ جولة فى الأماكن المقدسه، ص 218). عبدالجليل قزوينى رازى، اشاره اى به اقدامات اين وزير شيعى دارد: «وزير سعيد شهيد مجدالملك اسعد محمد بن موسى البراوستانى القمى - قدس اللّه روحه - با بزرگى رفعت و قبول و حرمت، خيرات بسيار فرمود، چون قبۀ امام حسن بن على و على زين العابدين و محمدالباقر و جعفر صادق - عليهم السلام - به بقيع، كه هر چهار معصوم در يك حفيره مدفونند و عباس بن عبدالمطلب و مشهد سيد عبدالعظيم حسنى (ع) به شهر رى و بسى از مشاهد سادات علوى و اشراف فاطمى با آلت و عدت و شمع و اوقاف كه همه را دلالت است بر صفاى اعتقاد او و در مقابل تربت حسين بن على (ع) در كربلا مدفون است.» (نقض، ص 220). كجورى مازندرانى نيز به اقدامات مجدالملك در اين زمينه اشاره دارد: «بناى چهارم مرحوم مجدالملك، قبۀ مباركۀ حضرت عبدالعظيم لازم التكريم است كه در زمانى كه متوقف در رى بود و كمال استيلاء در استيفاء وزارت خود داشت امر به بناى قبۀ عظيم اين بزرگوار نمود و معلوم است در آن زمان هم كه نزديك به غيبت صغرى بود و علما هم بسيار بودند از عامه و خاصه، مزار آن بزرگوار اشتهارى داشت وليكن بقعه و بارگاهى نداشت، سپس همتى گماشت و منتى بر عجم گذاشت و اين قبۀ ساميه را بنا كرد.» (جنة النعيم، ص 390-391). قاضى نوراللّه شوشترى نيز مشهد سيد عبدالعظيم حسنى (ع) را از آثار مجدالملك مى شمارد (مجالس المؤمنين، ج 2، ص 458).

از آثار بازمانده از عصر سلجوقى در آستان حضرت عبدالعظيم، كتيبه اى است كه بالاى در ورودى بقعه را پوشش داده و حاكى است كه بانى بقعه، مجدالملك است. اين كتيبه كه مربوط به سال هاى 480-490 ق. است، اين عبارات را در خود دارد: «بسم اللّه الرحمن الرحيم امر ببناء هذه القبة المطهرة على ساكنها السلام صاحب... سيد شمس الدين مجدالملك مشيرالدوله ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسى ثقة اميرالمؤمنين اطال اللّه بقيه وكيل مظالم على يدى عبداللّه [المحتاج]

ص: 6

الى رحمة اللّه. زرين كفش ابى الفوارس.»

كتيبۀ فوق در سال 1348 ش. كشف شد (دائرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دورۀ اسلامى، ص 367). هنگامى كه در رواق شمالى مشغول تزيين و تعمير بودند، آثار سردر قديمى با كتيبۀ كوفى و زيبايى با آجركارى عصر سلجوقى در جوانب سردر پديدار شد. اين كشف، نشان داد كه الحاقات و

ص: 7

متصرفات و تزيينات و روسازى ها در اعصار بعد انجام شده است. كاشف كتيبه، مهندس كريم پيرنيا، ماجراى كشف كتيبه را اين گونه شرح مى دهد: «پس از برداشتن اندود گچ، چهرۀ زيباى ديبامانندى از گوهرها و نگين هاى خشت پخته و سفال با نقش هاى نغز و دلنشين نمايان گشت و نيز پيله و زعزه نيم گرد گوشۀ درگاه و چند حرف از كتيبۀ كهن كوفى آن نيز از زير تودۀ گل بيرون آمد. پى كاوى در پيرامون سردر و دوسو و فراز آن دنبال شد و پس از چندى در سرتاپاى سردر و ديوار نوشتۀ بسيار زيبايى چهره گشود كه تنها دوجا كه جاى داربست بوده و آغاز و پايان آن متأسفانه با سيمان اندود شده، افتادگى دارد.» (همان).

پديدار شدن كتيبه قديمى به هنگام تعمير ورودى حرم مطهر در سال 1348

ص: 8

پس از دوران سلجوقى، ملوك آل باوند نيز تلاش هايى براى حفظ و حرمت اين بقعه مبذول داشتند؛ از جمله حسام الدوله اردشير شاه فرزند علاء الدوله حسن، از پادشاهان طبقۀ دوم آل باوند، كه همگى شيعه بودند و در مازندران بين سال هاى 567 تا 601 ق. حكومت مى كردند، همه ساله دويست دينار براى اين مزار مى فرستاند (تاريخ طبرستان و رويان و مازندران، ص 120؛ يادداشت هاى قزوينى، ج 6، ص 26). در عصر خوارزمشاهيان نيز اين بنا مرمت و بازسازى شد. كتيبۀ منقوش بر صندوق مطهر، يكى از اسناد مهمى است كه نشان مى دهد در قرن هفتم و هشتم يعنى دوران خوارزمشاهيان نيز اين بنا تغييراتى يافته است (نشريه معارف اسلامى، ص 88)، اگرچه پيشتر، بسيارى مى انديشيدند كه احداث آرامگاه، در اين دوران بوده است، به دليل كتيبۀ روى صندوق كه تاريخ 725 ق. بر روى آن حك شده بود. اما دلائل و قرائن ديگرى كه از آن سخن گفتيم نشان مى دهد كه احداث بنا نخستين بار مربوط به دوران آل بويه است.

ايلخانان مغول نيز تعميراتى بر روى بقعه كردند. كتيبه اى كه بر روى صندوق داخل ضريح وجود دارد، حاكى از اقدام خواجه نجم الدين محمد، مقارن روزگار ابوسعيد ايلخانى است و تاريخ 725 ق. بر روى آن نيز بر اين امر دلالت دارد. بازسازى حرم در عصر تيموريان نيز ادامه داشته است (ر. ك: مطلع السعدين و مجمع البحرين، ج 2، ص 321).

در عصر صفوى، آستان حضرت عبدالعظيم مورد توجه خاصى قرار گرفت و بر وسعت و شكوه آن افزوده شد. شاه طهماسب نخستين كس از شاهان صفوى است كه آستان را مرمت و بازسازى كرد. وى در فرمانى كه به سال 961 ق. انتشار داد، نوشت: «همواره لوازم همت گردون ارتقاء... مصروف و معطوف است به رواج و رونق و ضبط نسق ضرايح مقدسه و حضاير مؤسسه خاندان بلندايوان نبوت و دودمان عالى اركان ولايت... نفايس اموال و شرائف املاك حلال خود را صرف مصالح مشاهد و مراقد اعلى المراصد اين طايفه علّيه مى گردانند تا به مرتبه اى كه در هيچ قطرى از اقطار آباد معموره و ممالك محروسه آستان با انوار منسوب به هيچ يك از اين فرقۀ ابرار نماند الا كه مروح به انواع الطاف و محقوف به اصناف اعطاف گشت و از آن جمله مرقد مزكى و مشهد محلى حضرت... عبدالعظيم... است.» (فرامين و اسناد آستانه رى، ص 58). شاه طهماسب به تهران توجه و عنايتى خاص داشت و خود در 944 ق. به اين شهر آمد و بارها مزار و مرقد عبدالعظيم حسنى (ع) را زيارت كرد. در سال 952 ق. نيز كه تبريز مبتلا به طاعون شد، از آنجا به طواف

ص: 9

امامزاده عبدالعظيم آمد. در سال 944 ق. به امر او ايوان و رواق حرم حضرت را پى افكندند (جولة فى الأماكن المقدسه، ص 218) و در سال 950 ق. مُحَجَّرى به دور صندوق قبر ساخته شد. در فرمانى كه براى اين امر صادر كرد چنين آمده است: «در صندوق مبارك تهيه محجر مضبوطى كه نشكند نمايد كه اصلاً زوار دست به صندوق نرسانند و تكيه بر صندوق مبارك نكنند از چوب شمشاد كه در غايت استحكام است.»

پس از او، شاه عباس صفوى نيز اين مزار و مرقد را معظم مى داشت. او كه به يك بيمارى دچار شده و از طبيبان نااميد بود، براى گرفتن شفا به آستان حضرت عبدالعظيم آمد و چندروزى در آنجا توقف كرد و پس از يافتن سلامتى كامل به قزوين بازگشت (ر. ك: دائرة المعارف تشيع، ج 1، ص 81).

در عصر قاجار، كه پايتخت به تهران منتقل شد، شاهان قاجار همچنان به سبب وجود مزار حضرت عبدالعظيم (ع) و ساير امامزادگان به رى توجه و عنايت داشتند؛ به ويژه آنكه آنان نسب خود را به امامزاده حمزه مى رساندند. به همين دليل مزار او را به طرزى زيبا و عالى تكميل و تزيين كردند و در توسعه و مرمت بقعه عبدالعظيم حسنى (ع) نيز سهيم بودند. نخستين اقدام آنان، ساخت ضريح نقره بود كه فتحعلى شاه دستور آن را صادر كرده بود. آيينه كارى و نقاشى ايوان جنوبى نيز به دستور ميرزا آقاخان نورى صدر اعظم عصر ناصرى، ملقب به اعتماد الدوله انجام شد (تاريخچۀ وقف در اسلام، ص 67؛ جولة فى الأماكن المقدسه، ص 218).

ناصر الدين شاه طى فرمانى در 1270 ق. دستور داد تا گنبد مرقد را تذهيب و با پوششى از طلا بيارايند و ايوان را آيينه كارى كنند؛ لذا گنبد با خشت هاى مسىِ زرين تزيين شد.

حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) در عصر قاجار

ص: 10

تكميل آيينه كارى حرم در سال 1291 ق. توسط دوست محمد خان معيرالممالك و آخرين مرحلۀ آن در ايوان آيينه به سال 1309 ق. انجام گرفت.

اعتمادالسلطنه وزير انطباعات عصر ناصرى و از مورخان عصر قاجار توسعۀ حرم را در آن دوره چنين توصيف مى كند: «... و ديگر توسعه و تزيين صحن مبارك حضرت شاهزاده عبدالعظيم بن عبداللّه بن على السديد بن امير حسن بن زيد بن امام ابى محمد الحسن السبط - عليه و على آبائه سلام اللّه - و اضافۀ ابنيه عاليه و حجرات حوالى و تصرفات مليح در ابواب و دروب و ساير ملحقات اين آستان معلى است كه به مساعى مشكور و خدمات مأجور جنت مكان حاج على خان [حاجب الدوله، پدر اعتماد السلطنه] والد مبرور به عمل آمده. تقبل اللّه تعالى خدمته و خلد سلطانه و دولته. و اما مدرسه و صحن جديد تزيين و تكميل صحن عتيق و عمارت رواق مطهر و آيينه كارى آن و ساختن و برافراختن دو مأذنۀ رفيع بديع از دست دو امين السلطان ماضى و ثانى به ظهور رسيده است.» (المآثر و الآثار، ص 89). او همچنين به ساير اقدامات امين السلطان در بازسازى حرم چنين اشاره دارد: «... و متصرفات بانى بلاثانى مشاراليه - انعم اللّه بجميع فيوضه عليه - در سر تربت امامزادۀ واجب التكريم، حضرت ابوالقاسم عبدالعظيم - عليه التحية و التسليم - لاسيما رواق عرش نطاق كه بدون هيچ مبالغت و اغراق در امتياز و تزئينات و فرط تكلفات نظير ندارد و همچنين است تناسب و اعتدال دو مأذنه فروق به قاهانيات محرق كه از طرفين ايوان كيوان ساى به پاى ساخته و ارتفاعاً قريب بيست گز برافراخته اند. و ابنيه و اضافات و تصرفات مرحوم آقا ابراهيم خان امين السلطان ماضى در سر مشهد حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) از مدرسه و صحن و حجرات و بازار و حياض و انهار و اشجار و غيرذلك.» (همان، ص 118). در اين عصر باغ مهد عليا در جوار مقبرۀ عبدالعظيم نيز كه به گفتۀ اعتمادالسلطنه دارالحكومه آنجا است، احيا شد (همان، ص 114). نصب ضريح نقره نيز در عصر ناصرى انجام گرفت (سفرنامۀ سيف الدوله، ص 23).

آستان عبدالعظيم در سفرنامه هاى فرنگى عصر قاجار نيز بازتاب فراوانى دارد. مادام ديولافوا كه در ابتداى عصر ناصرى از آستان عبدالعظيم ديدن كرده است، مى گويد: «قاطرچيان با هم صحبت مى كردند و مى گفتند سابقاً اين مقبره احترام فوق العاده اى داشت. اشخاص جنايت كار مى توانستند به آن پناهنده شده و عمرى را با

ص: 11

آرامش خاطر بگذرانند. مخارج آنها هم از خزانۀ مقبره پرداخت مى شد. ولى از وقتى كه پاى فرنگيان در اين مملكت رسيد، از احترام آن كاسته شده است و اگر كسى به آنجا پناهنده شود، بنا بر حكم شاه، متوليان از تغذيه و نگاهدارى او ممنوع اند و بايد از گرسنگى بميرد و اگر بتواند فرار كند.» (سفرنامۀ ديولافوا، ترجمۀ بهرام فره وشى، ص 137).

مادام كارلاسرنا كه در عصر قاجار از اين مكان، البته از دور، بازديد كرده، آن را چنين وصف مى كند: «چون نزديك شدن مسيحيان به آن مسجد ممنوع است، من نمى توانم با نگاهى از دور، دربارۀ زيبايى ساختمان آن دقيقاً قضاوت كنم. بالاى مسجد، گنبدى بسيار بلند و متلألئ كه گفته شده از طلاى ناب است، از دور مى درخشيد. قلۀ دماوند، اين هرم طبيعى عظيم كه با پوششى از برف، سپيدپوش ابدى است، از آن سوى گنبد، شكوهمندانه سربرافراشته است. قصبۀ حضرت عبدالعظيم سر راهِ كاروان هايى است كه از تهران به اصفهان مى روند. هيچ مسلمانى از آن جا نمى گذرد، مگر آنكه مراتب احترام و وفادارى خود را نسبت به اين مرقد نشان مى دهد. مردم عقيده دارند كه فراموش كردن اين وظيفۀ مقدس، مسافر را با حادثه اى شوم مواجه مى سازد. اين زيارتگاه، در عين حال گردشگاه مردم شهر نيز محسوب مى شود. شب هاى پنج شنبه و روزهاى جمعه در شاه عبدالعظيم جاى سوزن انداختن نيست. دارا و ندار، پير و جوان، همه در كنار هم صحن را پر مى كنند. اين قصبه براى خود، كاروانسراها و حمام ها و بازارهايى دارد و آب را از طريق قنات هاى قديمى به آن جا مى آورند.» (آدم ها و آيين ها در ايران، ترجمۀ على اصغر سعيدى، ص 253). همچنين ليدى شيل، همسر وزيرمختار انگليس در عصر ناصرى، كه از اين آستان ديدن كرده، مى نويسد: «آنجا زيارتگاه مشهورى است، بارگاه شاه عبدالعظيم، كه مورد توجه فراوان مردم تهران بوده و براى مجرمين نيز محل تحصن شمرده مى شود. عنوان شهر رى درحقيقت به همين محل اطلاق مى شود كه بر روى خرابه هاى رى قرار گرفته و همراه با تپه هايى مشرف بر آن، تقريباً صورت زاويۀ كوهستان البرز را دارند.» (سفرنامۀ ليدى شل، ترجمۀ حسين ابوترابيان، ص 125). ارنست اورسل نيز در سفرنامه اش مى نويسد: «در دوفرسنگى جنوب تهران، مقبرۀ شاهزاده عبدالعظيم و نيز فرزند امام هفتم، موسى كاظم و برادر امام هشتم على بن موسى الرضا واقع شده است. از هشت قرن پيش به اين طرف اين بارگاه زيارتگاه مسلمانان شيعه است و به اين جهت شهر كوچكى در اطراف آن خود به

ص: 12

خود ايجاد شده است. تهرانى ها دسته دسته، بعضى براى زيارت، دعا و طلب حاجات و شفا، كه توسل به اين مقبره در بهبودى بعضى از ناخوشى ها بى تأثير نيست، و بعضى ديگر فقط به منظور سير و سياحت و تماشا به آنجا مى روند. در واقع شاه عبدالعظيم غير از جنبۀ مذهبى و تقدسش براى تهرانى ها گردشگاه پررونقى به شمار مى رود. عصر پنج شنبه ها على الخصوص روزهاى جمعه، جادۀ آنجا از پياده ها و سواره، كالسكه، زنان سوار بر اسب و ملاهايى بر پشت الاغ شامى پر است. حتى گاهى شاه يا خانم هاى اندرون نيز باشكوه و تشريفات زياد به اين در رو مى آورند. اين شهر كوچك، منظرۀ دلباز و فرح انگيزى دارد. كنار جويبار كوچه هاى عريض و مستقيم آن، درختان چنار كاشته اند كه سايۀ آنها بعد از عبور از جاده اى كه از ميان بيابان خشك و سوزان مى گذرد، بسيار مطبوع و خنك به نظر مى رسد. ورود به قسمت ضريح براى مسيحيان ممنوع است.» (سفرنامۀ اورسل، ترجمۀ على اصغر سعيدى، ص 216-218).

ص 367). يكى از كتيبه ها از چهارگوشۀ بالاى طرف راست (گوشۀ بالايى جنوب غربى) شروع مى شود و بر حاشيۀ بالايى چهارضلع صندوق دور مى زند.

ص: 14

دنبالۀ آن در تمام اطراف بدنۀ جنوبى صندوق ادامه پيدا مى كند و در گوشۀ بالايى ضلع چپ همان بدنه پايان مى يابد. اين كتيبه حاوى عبارات زير است: «بسم اللّه الرحمن الرحيم، امر بترتيب هذه البقعة الشريفة و الروضة المنيفة و المشهد المقدس و المرقد المنور، للسيد الاعظم الاجل المعظم جلال آل طه و ياسين حبل اللّه بن عبداللّه بن على بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن ابى طالب عليهم الصلوة و السلام باشارة المولى الصاحب الاعظم و مفخر الحاج الحرمين دستورالعهد خواجه نجم الحق و الدين محمد بن المولى الصحاب الاعظم سلطان الوزرا كهف الحرمين دستورالخانقين خواجه عزالحق و الدنيا و الدين محمد بن محمد بن منصور القوهدى اعز اللّه انصاره و طاب مثوى آبائه العظام و اجداده الكرام و رزقه اياماً شفاعة اميرالمؤمنين و اولاده المعصومين الطيبين.» (آستانۀ رى، ص 22). اين كتيبه تاريخ 725 ق. را در زير خود دارد. كتيبۀ ديگر بر روى چهار سوى صندوق مزبور در حاشيه هايى كه به ترتيب بر دوطرف و پايين اضلاع غربى و شمالى صندوق دور مى زند، به همان ترتيب به خط نسخ برجسته، شامل آية الكرسى (بقره/ 255-257) است. پس از كلمات «هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ» كه آخر آيۀ شريفه است، اين عبارت مرقوم گرديده است: «تحريراً فى شهور سنة خمس و عشرين و سبعمائه، عمل يحيى بن محمد اصفهانى» (تاريخچه وقف در اسلام، ص 68).

بر پايۀ اين كتيبه روشن است كه خواجه نجم الدين محمد از وزراى ايلخانى و مصادف با پادشاهى سلطان ابوسعيدخان، بانى صندوق مطهر بوده است. به احتمال قريب به يقين بنياد اصلى حرم فعلى و قسمت پايين بناى حرم، باقيماندۀ همان بنا است كه بر بالاى آن براى احداث گنبد زرين و بارگاه فعلى، قسمت هاى لازم را افزوده و درون آن را با گچ مقرنس تزئين كرده اند (آستانه حضرت عبدالعظيم، ص 7). بر روى حاشيه چهار طرف سطح فوقانى كه صورت محرابى در وسط آن است، زيارت نامه اى به خط ثلث با اين شرح مرقوم شده است: «السلام عليك يا نبى اللّه، السلام عليك يا ولى اللّه، السلام عليك يا خليفة رسول اللّه، السلام عليك يا فلذة كبد رسول اللّه، السلام عليك يا حجة اللّه على خير خلقه، السلام عليك يا امام المتقين، السلام عليك يا امام المسلمين، السلام عليك ايها الغايب الحاضر، السلام عليك ايها الشاب المحمر، ادركنى و خذ بيد ولاى.» (تاريخچه وقف در اسلام، ص 68؛ نشريه انجمن آثار ملى، ص 79). بر حاشيۀ باريك ترى آيات 26، 27 و

ص: 15

28 سورۀ آل عمران (قُلِ اَللّٰهُمَّ مٰالِكَ اَلْمُلْكِ... وَ إِلَى اَللّٰهِ اَلْمَصِيرُ) به خط ثلث برجسته و در قسمت آخر آن دو آيۀ ديگر نوشته شده است (آستانۀ رى، ص 22؛ آستانۀ حضرت عبدالعظيم، ص 5). چون قسمت هاى پايين اين صندوق به كلى پوسيده و خاك شده بود، در 1329 ش. به دستور احمد هدايتى، توليت وقت آستان، استاد خاتم ساز معاصر، حاج محمد صنيع خاتم، مأموريت يافت كه آن را ترميم كند (تاريخچه وقف در اسلام، ص 68؛ آستانۀ رى، ص 22). پيشتر نيز تعمير ناشيانه و غيرماهرانه اى بر روى صندوق صورت گرفته بود كه تاريخ آن روشن نيست.

لوحۀ مستطيل كوچك در طرف پايين محراب سطح فوقانى صندوق نمونۀ مهم آن بود.

بر روى يكى از ربع شمسه ها در گوشۀ ضلع شمالى صندوق هم اين عبارت به صورتى ناقص با خط كاملاً عاميانه نوشته شده است: «بندگان شكسته بود درست كرد عمل استاد على بن محمد.» (آستانۀ حضرت عبدالعظيم، ص 8)

محمد صنيع خاتم از استادان برجسته، با كمك چندتن از استادان، به نحوى بسيار عالى صندوق مطهر را با آب و چوبك و مختصرى محلول اسيدسولفوريك (جوهرگوگرد) شست و با آغشتن آن به روغن سَندروس كه ويژۀ كارهاى هنرى قديمى بود، به نوشته ها و تزيينات صندوق جلا و روشنايى خاصّى داد و حاشيه هاى خاتم كارى بر لبۀ صندوق و كنار كتيبه هاى تاريخى آن و دور شمسه ها، يعنى گل هاى ستاره شكل وسط بدنه هاى صندوق نصب كرد. سپس پوسيدگى ها و ريختگى هاى صندوق را بازسازى كرد (نشريۀ انجمن آثار ملى، ص 82). اين درب ها امروز در موزۀ جديد آستان نگهدارى مى شود.

در عصر صفوى، صندوق مطهر، روپوشى زربافت داشت كه بر سطح فوقانى صندوق و سمت شرقى، جنوبى و غربى آن كشيده مى شد. اين روپوش از قطعات مختلف زرى هاى صفوى ساخته و دوخته شده بود (همان، ص 87؛ آستانۀ حضرت عبدالعظيم، ص 8). روپوش مذكور كه اكنون فرسوده و كهنه شده است، در موزۀ حضرت عبدالعظيم نگهدارى مى شود.

امين السلطان صدر اعظم، و به دست هنرمندان مرمت گرديده است، به اين شرح است: طول ضريح 3/87 متر، عرض آن 2/95 متر و ارتفاع آن 2/40 متر. كتيبۀ بالاى آن به پهناى 54 سانتى متر و دهانه هاى شبكه و پايه هاى آن به ارتفاع 1/86 متر است. اين ضريح بر پايه اى از سنگ مرمر به ارتفاع 25 سانتى متر استقرار يافته است. ضريح مذكور از نقره است، و همراه آيينه كارى و نقاشى ايوان جنوبى در عصر فتحعلى شاه ساخته شده است (تاريخچه وقف در اسلام، ص 391). هنگام ساخت ضريح در عصر فتحعلى شاه، كتيبه اى به خط ثلث زيبايى وجود داشت كه سورۀ الرحمن بر روى آن نوشته شده و در حاشيۀ ذيل آن اشعار فارسى به خط نستعليق و در وسط آن نام فتحعلى شاه و در ضلع غربى ضريح نام ناصرالدين شاه به خط ثلث بوده است. در چهارگوشۀ پايين آن نيز نام استادان مرمت كار عصر ناصرى ثبت شده است.

ص: 17

ص: 18

تعمير و تعويض اصلى و مهم ضريح، در سال 1320 ش. به دستور توليت وقت آستان، و به دست استاد محمد صنيع خاتم بوده است (آستانۀ رى، ص 24). به هنگام تعمير و تعويض ضريح، 472 كيلو نقره به كار رفت كه 21 كيلوى آن از بانك ملى خريدارى و بقيه از نقره هاى ضريح سابق و نقره هاى موجود در خزانۀ آستانه تهيه شد (نشريۀ انجمن آثار ملى، ص 84). در اين مرمت، كتيبه ها و ترنج هاى در آن تذهيب شده است؛ در حالى كه پيشتر داخل ضريح ساده و فاقد نقش و نگار بود. بر روى ضريح سقفى گذاشتند و با نصب ميله هاى آهنين آن را محكم كردند و داخل آن را آراستند. در كتيبه هاى بالاى ضريح، نام ائمۀ اطهار (ع) در اضلاع آن با خط زيبايى درج شد.

هنرمندانى كه تحت اشراف و نظارت استاد صنيع خاتم به تجديد و مرمت ضريح پرداختند، عبارتند از: نصرت اللّه يوسفى (تذهيب كار)، حسين شفقت (خاتم كار)، محمد منبت كار، غلام حسين اقليما (نقره ساز)، عطاءاللّه اعظمى (نقره ساز)، احمد معصومى (خطاط) و مهدى حكمى (خطاط و هنرمند). جمع دستمزدها و هزينه هاى پرداختى مبلغ يك ميليون و چهارصد و شصت هزار ريال بوده است (همان، ص 83).

ص: 19

پوشش گنبد و نيز قسمت هاى زيرين گنبد از داخل حرم تا قسمت هاى بالا و سقف گنبد، كاشى كارى و با نقش و نگار و آيات قرآنى و اشعار و احاديث تزيين گشت. پوشش زيرين گنبد شامل طاق ضربى مدور و گنبد بالايى آن با ساقه و بدنه بلند به صورت مخروطى يا هرمى است كه در زمان شاه طهماسب صفوى تغيير شكل يافته است (دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 367). اين گنبد در دوران ناصرى، به سال 1270 ق. با پوششى زرين و طلايى تزيين شد، كه بر زيبايى آن بسيار افزود. به هنگام طلاكارى گنبد، چند بيت شعر از شمس الشعراء سروش، با خط طلايى بسيار زيبا بر آن نوشتند:

تبارك اللّه در عهد دولت سلطان *** فراشته است سر دين به گنبد گردان...

اعتمادالسلطنه تذهيب (طلاكارى) گنبد را در عصر ناصرى چنين شرح مى دهد: «و ديگر تذهيب گنبد شريف و قبۀ منيف مزار فائض الانوار حضرت معصوم زادۀ واجب التكريم سيدنا ابوالقاسم عبدالعظيم عليه التصلية و التسليم است كه روى خشت هاى ظاهر آن را به طلاى مباح خالص گرفتن فرمود و اين خدمت بزرگ به دستيارى و پايمردى پدر مؤلف پرداخته شده.» (المآثر و الآثار، ص 83) همچنين بسيارى از جهانگردان و سياحان كه از اين شهر بازديد كرده اند، گنبد طلايى زيباى آن را وصف كرده اند. مادام ديولافوا مى گويد: «گنبد طلايى اين مقبره از دور درخشندگى خاصى دارد و درختان كهن چنار نارون در اطراف آن سر به آسمان كشيده اند.» (سفرنامۀ مادام ديولافوا، ص 137)

ص: 21

طرح كاشى هاى روى بدنۀ استوانه اى گلدسته باتوجه به كاسته شدن تدريجى از قطر قلمه، از جلوۀ خاصى برخوردار است (بناهاى آرامگاهى، ص 367). بلندى آنها از كف بنا 33 متر است. از داخل هر مناره به وسيله پلكان مى توان به بالاى آن راه يافت. پيشتر مؤذنان در آن گلدسته ها اذان مى گفتند. اين مناره از نظر تزيين و تناسب، از زيباترين مناره هاى عصر قاجار است.

در 1291 ق. نيز دوست محمد خان معيرالممالك رئيس خزانه و امور ماليۀ عصر ناصرى به كار تكميل آن پرداخت. بر اساس كتيبۀ موجود، آخرين مرحلۀ آينه كارى عهد قاجار در ايوان آينه، به دستور امين السلطان و توسط مختارخان، حكمران زاويۀ مقدسه در سال 1309 ق. انجام شده است (دائرة المعارف تشيع، ج 1، ص 81). زير سقف، فيل گوش هاى زيبايى پوشيده از آينه ديده مى شود. بر فراز اين طاق ها، كتيبۀ سراسرى حرم مشتمل بر احاديثى نقش شده است. در جانب شرقى حرم، مسجد زنانه و در سمت غرب، مسجد مردانه، سمت جنوب مقبره ناصر الدين شاه، به وسيله يك در كوچك اختصاصى به حرم امامزاده حمزه ارتباط پيدا مى كرد.

است. در وسط لنگۀ طرف راست، «بسم اللّه الرحمن الرحيم و به نستعين، سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين» و بر روى لنگۀ ديگر آن «تمت هذا الباب المشهد المقدس سيد عبدالعظيم (ع) سنة 848» (عبدالعظيم الحسنى حياته و مسنده، ص 319؛ آستانۀ رى، ص 26) ديده مى شود، كه اين سال مصادف است با روزگار پادشاهى شاهرخ تيمورى. در عصر شاه طهماسب صفوى، مدخل ورودى، به طرف شرق تغيير يافت و در دوران ناصرى، پس از احداث بناهاى جديد در قسمت شمالى حرم و نيز ساخت ايوان و صحن، در ورودى حرم دوباره به سمت شمال تغيير يافت و مدخل سابق در طرف شرق به مسجد زنانه تبديل و در چوبى مشبك در اين مكان نصب شد. در توسعۀ بعدى كه در سمت شمال ايوان امامزاده حمزه انجام گرفت و آستانۀ آنجا از بين رفت، درگاه شمال ايوان امامزاده نيز تعويض و درب چوبى مشبك، برداشته و به محل ديگرى منتقل شد.

درب ديگرى كه به لحاظ تاريخى در رتبۀ دوم قرار دارد، درب منبت كارىِ چوبى است كه تاريخ 918 ق. را در خود دارد؛ يعنى عصر شاه اسماعيل صفوى. بر روى يك لنگۀ آن، اشعارى نوشته شده كه دو بيت آن چنين است:

گرنه باب الجنه است اين در چرا *** گفت تاريخش در جنت سرا

ز در، در آ و شبستان ما منور كن *** دماغ مجلس روحانيان معطر كن

بر روى لنگۀ ديگر آن اين اشعار نوشته شده است:

بر درِ دولت سراى تو به زر بنوشته اند *** هذه جنات عدن فادخلوها خالدين

هيچ نگشايد ز درهاى دگر ور زان تست *** ربنا افتح بيننا اذ انت خيرالفاتحين.

ص: 25

اين دو بيت نيز به خط ثلث ريز در وسط در مرقوم است:

دوش مى رُفتم به مژگان خاك اين درگاه را *** گر گناهى كرده باشم پاك سازد راه را

بر درت جا كنند اهل نجات *** رفع اللّه قدرهم درجات.

(آستانه حضرت عبدالعظيم، ص 108)

اين دو لنگه، پيشتر در رواق نصب بوده است، ولى پس از تعمير، به خزانۀ آستان منتقل شده است (نشريۀ انجمن آثار ملى، ص 85). طول اين درب كه در گيلان ساخته اند و اكنون در موزۀ جديد نگهدارى مى شود، 1/77 متر و عرض آن 94 سانتى متر است.

از ديگر درهاى كهن، كه قدمت آن به قرن نهم يا دهم هجرى مى رسد، درب آهنى دولنگه با طول 2/82 و عرض 95 سانتى متر است كه دو لوح يا كتيبۀ كوفى متعلق به قرن پنجم يا ششم بر روى آن نصب شده است. هر يك از اين دو لوح هفتاد سانتى متر طول و دوازده سانتى متر عرض دارد و قديم ترين اثر موجود در آستان شمرده مى شود. اين دو لوح را براى حفاظت بيشتر، از روى در آهنى، كه در سردر كهنه واقع در انتهاى معبر گوشۀ جنوب غربى صحن امامزاده نصب بود، برداشته، در خزانۀ آستان نگهدارى مى كنند. بر كتيبۀ كوفى روى لنگۀ راست، اين جمله حك شده است: «امر العبدالضعيف المذنب المرجى الى» و دنبالۀ آن در لنگۀ چپ آمده است: «رحمة اللّه تعالى عبدالصمد بن فخرآور.» (آستانۀ حضرت عبدالعظيم، ص 14)

وقتى شاه طهماسب در سال 945 ق. به ترميم و بازسازى حرم فرمان داد، درب مذكور را در مدخل ورودى جديد نصب و بالاى سردر آن، كاشى كارى معرقى در زمينۀ لاجوردى اجرا شد و كتيبه اى به خط ثلث بر روى آن استوار گشت؛ بدين عبارت: «خلافته معموره مابقى الضواء و العمام و خلد زمان اقباله ببقاء الانام و ابد ميامن جلالته على صفحات الايام فى شعبان 945 و سعى فى اتمامها القاضى مسعود الحسنى كتبه نظام الدين بن ابراهيم عبدالعظيمى.»

درهاى متعدد ديگرى كه با خاتم مزين گشته است در بيوتات آستان وجود دارد و يك جفت كه نفيس تر از بقيه است در شمال حرم امامزاده حمزه و ديگرى در ضلع شرقى رواق شمالى حرم نصب شده است.

اما يك پنجره از كاشى مشبك بسيار نفيس به ابعاد 1/58 * 1/56 متر و مركب از دوازده خشت كاشى بر فراز در، ميان ايوان بزرگ شمالى نصب بوده است. اين پنجره به استناد كتيبه اى كه مربوط به آخرين آينه كارى عصر

ص: 26

ص: 27

قاجار در ايوان مذكور است، در عهد ناصرالدين شاه به دستور امين السلطان، در 1309 ق. ساخته شده است. بر دو خشت وسط آن تصوير ناصرالدين شاه به چشم مى خورد و ده خشت ديگر آن مشبك بوده و از نظر صنعت كاشى كارى اثرى قابل توجه به شمار مى رود.

در اين صحن آثارى از عصر محمد شاه قاجار و مظفرالدين شاه نيز وجود دارد. اين صحن كه امروزه محل اصلى تردد و ورود زائران است، از سمت شمال به بازار و از طرف جنوب به حرم و از طرف غرب به صحن باغ طوطى و صحن غربى راه دارد و امامزاده طاهر نيز در شرق آن واقع است.

در بالاى ايوان هاى كوچك اين صحن، قصيدۀ محتشم كاشانى در تعزيت شهداى كربلا با خط نستعليق در زمينۀ لاجوردى نوشته شده است. در سال هاى گذشته بر سردر ورودى صحن، يعنى سمت بازار، كتيبه اى با مضمون و يادبود «حكومت جمهورى اسلامى به زعامت امام خمينى» در زمينۀ لاجوردى به خط نستعليق نوشته شده است.

در سمت شمال، مسجد يا جامع مصلى قرار دارد كه در عصر قاجار ساخته شده است.

2. صحن باغ طوطى (شمال غربى): بخشى از محل اين صحن، پيشتر مدرسۀ دينى، و مؤسس آن ابراهيم خان، فرزند امين السلطان بوده است. اين مدرسه تا سال 1299 ق. داير بود و سپس تعطيل و حجره هاى آن به مقبره تبديل شد (عبدالعظيم حسنى (ع)، مسنده و حياته، ص 316). در اين مقبره بسيارى از اشراف، دولت مردان، رجال و شخصيت هاى سياسى، خاك سپارى شده اند. ميان صحن باغ طوطى و حرم، راهرو باريكى (4/5 * 5/5 متر) بوده است.

ص: 29

3. صحن ناصرى (غربى): اين صحن در قسمت غربى حرم قرار گرفته و از سمت شمال به باغ طوطى و از طرف غرب به مدرسۀ علوم دينى و از شرق به اماكن متبركه محدود بوده است. اين صحن را از آن جهت ناصرى مى گفتند كه قبر ناصرالدين شاه در رواق آن قرار دارد. اكنون آن را صحن آية الله كاشانى مى نامند.

در بالاى ايوان شرقى اين صحن، كه به طول و عرض 6 * 3 متر است، آيۀ شريفۀ «قل اللّهمّ مالك الملك تؤتى الملك من تشاء و...»، و در ميان آن عبارت «مضجع مرحوم مغفور مجاهد كبير آية الله العظمى حاج سيد ابوالقاسم كاشانى قدس سره» نوشته شده و پس از آن آيۀ «يولج الليل فى النهار...» آمده است.

4. صحن باغچۀ عليجان (شمال شرقى): اين صحن در شرق امامزاده طاهر قرار دارد و در زمان حاضر به وسيلۀ راهرو مسقف به صحن عتيق وصل مى شود. در گذشتۀ نه چندان دور، اين صحن/ باغ يا باغچه، استراحتگاه زائران بوده است. سقاخانه اى هم كه پيشتر در صحن عتيق مقابل ايوان آيينه قرار داشت، به اين باغچه منتقل شد. پس از چندى باغچۀ عليجان، محل دفن اموات گرديد.

ص: 30

ص: 31

5. صحن امامزاده حمزه (جنوبى): صحن جنوبى، در شرق ايوان آينۀ حرم امامزاده حمزه قرار گرفته و به سبب هم جوارى با آن به صحن امامزاده حمزه نيز معروف است.

جنت سرا در آن واقع بود (آستانۀ رى، ص 272). ميان اين رواق و مسجد زنانه، درب بزرگ چوبى اى به تاريخ ساخت 904 ق. (عصر تيمورى) وجود داشته است. اين ايوان كه امروزه محل ورود زائران از سمت شمال و صحن عتيق است، ده ستون دارد.

ص: 33

مشبك آن همچنان باقى است. پس از آنكه رواق شمالى ساخته شد، آن در را بسته و مدخل آن به صورت مسجد و رواق زنانه درآمد (آستانۀ حضرت عبدالعظيم، ج 1، ص 157).

2. رواق شمالى: اين رواق بين حرم مطهر و ايوان شمالى قرار دارد و اكنون راه اصلى ورود به حرم مطهر است. وسط آن نرده اى آهنى قرار دارد كه خانم ها را از آقايان جدا مى سازد و به طور مجزا آنان مى توانند وارد حرم شوند. كتيبه آجرى اين رواق، حاكى از احداث آن به دستور وزير بركيارق عبدالملك براوستانى در عصر سلجوقى است.

ص: 35

3. رواق غربى (بالاسر): در قسمت غربى حرم، رواق بزرگى، معبر اتصال به حرم امامزاده حمزه است كه چون در بالاسر حضرت عبدالعظيم واقع شده، آن را رواق بالاسر مى نامند. مقبرۀ ناصرالدين شاه در داخل همين رواق قرار دارد. از اينجا به حرم امامزاده عبدالعظيم و حمزه و نيز رواق شمالى راه دارد و معمولاً نماز جماعت در آن اقامه مى شود. چنانكه پيشتر گفتيم، مكان مقبرۀ ناصرالدين شاه را مسجد هولاكو مى گفتند. ناصرالدين شاه يكى از همسران خود به نام ملكه جيران را در اين مكان به خاك سپرد و خود نيز پس از كشته شدن در آنجا دفن شد. اين زن كه ظاهراً محبوب ترينِ زن ناصرالدين شاه بود، به علت حسادت ساير زنان، مسموم و كشته شد. شاه براى جبران مافات و تسليت روحش دستور داد تا مقبره اى ميان حرم عبدالعظيم و امامزاده حمزه براى او بسازند و آن را تزيين و آينه كارى كنند. چون اين اقدام ناصرالدين شاه كم كم در افواه عامه اثرى منفى گذاشت و بر سر زبان ها افتاد كه شاه يك زن را به حضرتين عبدالعظيم و حمزه ترجيح داده است، ناچار شد آينه كارى حرم و اين رواق را هم كامل كند و راهروى ارتباطى آن دو امامزاده را نيز با گچ برى هاى بسيار زيبا تزيين نمايد (تاريخ اجتماعى در قرن سيزدهم، ج 5،

ص: 36

ص 434). روى قبر جيران يك مجسمۀ سنگى نصب شد كه پس از انقلاب، آن را همراه سنگ قبر ناصرالدين شاه به موزۀ كاخ گلستان منتقل كردند.

اين رواق در شمال قبر امامزاده حمزه قرار دارد و امروزه معبر ارتباط با آن مقبره است. در گذشته اين دوحرم به يك ديگر ارتباط نداشت. هنگام سكونت عبدالعظيم حسنى (ع) در اين محله، ايشان از داخل كوچه اى به زيارت اين قبر مى رفتند كه مقابل خانه او قرار داشته است. اين دو قبر كه پيشتر بين آنها كوچه اى فاصله بود، در دوران قاجار به هم متصل شد؛ زيرا پس از ايجاد مقبرۀ ناصرالدين شاه، به وسيلۀ راهروى «بين الحرمين»، كه از جنوب حرم مطهر تا برابر ايوان آيينه حرم امامزاده حمزه امتداد دارد، ارتباط برقرار گرديد. ايوان آيينۀ حرم امامزاده حمزه در شرق آن قرار دارد كه در برابر آن نيز پيش ايوان ستون دار اتابكى است (دائرة المعارف تشيع، ج 1، ص 313).

برخى نيز ارتباط اين دو بقعه را به پيش از آن مربوط مى دانند؛ يعنى در سدۀ نهم كه همراه با ساختمان هاى اطراف، اين دو بقعه به صورت يك مجموعه درآمد. سند اين سخن، دو كتيبۀ چوبى به تاريخ 848 ق. بر روى در منبت كارى كهنه اى است كه پيشتر ميان مسجد بالاسر و مقبرۀ ناصرالدين شاه بود و سپس آن را در دهانۀ راهرويى كه به شمال ايوان امامزاده حمزه منتهى مى گردد، كار گذاشتند. در ديوار جنوبى حرم به سمت غرب، به احتمال قوى محرابى بوده است كه به دالانى مبدل شده و اكنون به ايوان بقعۀ امامزاده حمزه متصل است (دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 367).

اين رواق كه در گذشته بزرگ ترين و زيباترين رواق ها بوده، در عصر صفويان ساخته و در عصر قاجار آيينه كارى و سنگ شده است. اندكى از ديواره هاى اطراف آن سنگ مرمر سياه و سفيد و سپس بقيه آينه كارى است. محراب زيبايى از كاشى هاى آينه كارى شده، به اين رواق جلوۀ خاصى بخشيده است. بين مسجد بالاسر و حرم عبدالعظيم حسنى (ع)، از سمت شرق، درى زيبا ومنبت كارى وجود داشت كه به دستور اعتمادالدوله و توسط ميرزا محمدحسين شيرازى به سال 1271 ق. ساخته شد (همان، ص 368). بر بالاى اين در، پنجره هاى مشبك واقع است كه گرداگرد آن آيينه كارى است.

سه بخش خلاصه كرد:

كسى از وجود چنين كتابخانه اى اطلاع نداشت. در آن سال يكى از كاركنان آستان، به نام شيخ جواد مؤذنى به وجود كتابخانۀ قبلى پى برد. توليت وقت، سيد احمد هدايتى، مؤذنى و پسرش، محمدعلى هدايتى را، مأمور تأسيس كتابخانه كرد. با خريد شش صد جلد كتاب از كتب آقاى نظرپاك، يكى از استادان مدرسۀ سپهسالار، در تيرماه همان سال، كتابخانه در ضلع شرقى صحن امامزاده حمزه، احداث و مؤذنى از سوى توليت به رياست آن منصوب شد. از آن هنگام توجه بيشترى به كتابخانه مبذول و كتاب هاى نفيس و ارزشمندى به آن اهدا شد. مؤذنى پنجاه سال در كتابخانه فعاليت مؤثر كرد و سرانجام در اسفند 1371 ش. از دنيا رفت. در 1339 ش. كه ساختمان كتابخانه گنجايش كتاب هاى موجود را نداشت، يكى از افسران ارتش به نام سرتيپ محمد ميمند، در ضلع جنوبى صحن امامزاده حمزه، مدرسه اى با چهارصد متر مربع ساخت و پس از آنكه مدير كتابخانه، مشكلات محل كتابخانه را به وى گوشزد كرد، او نيز محل مدرسه را به عنوان كتابخانه تقديم آستان نمود (عبدالعظيم الحسنى حياته و مسنده، ص 322). در 1340 ش. كتابخانه به آن محل انتقال يافت و در سيزدهم رجب آن سال طى جشنى باشكوه، محل كتابخانه افتتاح گرديد. امروز اين كتابخانه چندهزار جلد كتاب را در خود جا داده است. پس از انقلاب كه بر شمار كتب افزوده شد، محل كتابخانه تغيير كرد.

گفتنى است كه در آستان، قرآن هاى بسيار نفيس و ارزشمندى نگهدارى مى شده است كه پادشاهان صفوى و قاجار، وقف كرده بودند. قديم ترين و نفيس ترين آنها قرآن شاه طهماسب است. اين قرآن در 940 ق. يعنى در يازدهمين سال سلطنت وى كتابت شده است؛ با اين مشخصات: خط متن، نسخ كتابت، سه سطر اول، وسط و آخر هر صفحه، خط ثلث بسيار زيبا بدون شماره با تحرير در 940 ق. كاغذ سمرقندى، جدول زرين دار، جلد سوختۀ معرق طلاپوش لولادار، شمارۀ صفحه ها: 1004، هر صفحه 11 سطر، قطع وزيرى بزرگ به اندازه 20 * 31 سانتى متر (فهرست راهنماى گنجينۀ موزۀ ايران باستان، آستانۀ حضرت عبدالعظيم، ص 21). پس از تأسيس گنجينۀ قرآن در موزۀ ايران باستان، اين قرآن به آنجا منتقل شد. همچنين فرامين شاه طهماسب و ساير سلاطين صفوى نيز در اين كتابخانه نگهدارى مى شود.

ساخته مى شد كه قديم ترين آن به عصر صفويه بازمى گردد. اين مدارس عبارتند از:

1. مدرسۀ آستان عبدالعظيم (مدرسۀ علميۀ برهان): در قسمت شمالى صحن بزرگ عتيق و پشت مسجد جامع آن صحن قرار داشت كه قديم ترين مدرسۀ دينى آستان و همواره فعال بود. تاريخ بناى آن روشن نيست، ولى كتيبه اى سنگى كه در مدخل مدرسه از سمت بازار بر ديوار نصب شده، از مرمت آن در زمان آقامحمدخان قاجار خبر مى دهد. تاريخ تعمير 1206 ق. و بانى آن مهدى قلى خان بوده است. اين مدرسه، سپس رو به ويرانى نهاد تا آنكه شيخ على اكبر برهان در سال 1362 ق. به تعمير و بازسازى آن همت گماشت. وى امام جماعت مسجد ميرزاده و از نيكوكارانى بود كه مدارس و مساجد بسيارى ساخت. در اين مدرسه، طلاب بسيارى تحصيل و استادان بنامى تدريس كرده اند؛ از جمله: شيخ محمدرضا بروجردى، مصحح شرح نهج البلاغه ابن ميثم (عبدالعظيم الحسنى حياته و مسنده، ص 326). اين مدرسه زير نظر آستان اداره مى شد و چنانكه خواهيم گفت، ساختمانى جديد به جاى آن احداث كرده اند.

2. مدرسۀ علميۀ امينيه: در غرب صحن

ص: 40

شمالى واقع بود و آن را ميرزا ابراهيم خان، فرزند امين السلطان صدراعظم ناصرالدين شاه ساخت (المآثر و الآثار، ج 1، ص 114). داخل مدرسه كتابخانه اى وجود داشت و نسخه اى خطى از تفسير مجمع البيان، كه امين السلطان وقف مدرسه كرده بود، در آن نگهدارى مى شد. در اواخر عصر قاجار، از رونق افتاد و حجره هاى آن تبديل به مقبره هاى خانوادگى شد. پس از آنكه ديوارهاى حجره ها را برداشتند، آنجا به يك قبرستان عمومى تبديل شد. صحن باغ طوطى، همان مكان مدرسۀ امينيه است.

حفاظت از آنها موزه اى ساختند. نخستين بار شاه طهماسب دستور داد تا محلى مناسب براى خزانۀ جديد بيابند. اين موضوع در فرمان سال 950 ق. عنوان گشته بود (آستانۀ رى، ص 79). از آثارى كه امروزه در موزه نگهدارى مى شود مى توان به دو درِ منبت كارى كهن از عصر شاه اسماعيل اول صفوى اشاره كرد كه پيشتر در مدخل مسجد شرقى نصب بود (همان، ص 26). همچنين يك درِ منبت كارى ديگر را كه داراى دو كتيبه با تاريخ 848 ق. بوده و در مسجد هولاكو قرار داشت (آستانه حضرت عبدالعظيم، ج 1، ص 56) همراه پنجره اى نفيس از كاشى كه از آثار عصر ناصرى باقى مانده و پيشتر بر فراز درِ ميانى ايوان بزرگ شمالى نصب بوده است (همان، ص 160) به آن مكان منتقل كردند. از ديگر آثار مهم موزۀ آستان، غير از قرآن ها و شمعدان ها و پرده هاى نقاشى، فرش هاى متعدد، مى توان از يك جفت پردۀ ماهوت مشكى با گل و بوته گلابتون دوزى با اشعارى كه در حاشيه آن ها مرواريددوزى شده است، اشاره كرد. اين پرده را عزت الدوله همسر ناصرالدين شاه اهدا كرده و اين شعر در آن دوخته شده است:

«يگانه گوهر تابنده عزت الدوله *** كه با شه آمده از يك طرف چو در يتيم.»

مرواريددوزى و گلابتون اين پرده، اثر فاطمه خاتون است.

توليت آستان حضرت عبدالعظيم (ع) از عصر سلجوقيان تا عصرصفوى (دوران شاه طهماسب)

1. سيد شرف الدين محمد بن على: قديم ترين نامى است كه از متوليان امامزاده عبدالعظيم در متون ذكر شده است. نام او در فرمان شاه طهماسب به عنوان مقام توليت در عصر طغرل سلجوقى آمده است؛ فرمانى كه در سال 961 ق. براى برخى از علما صادر شد تا اوقاف آستان و شروط واقفان و متولى و خدام آن را معلوم كند. تحقيق و بررسى آنان، آشكار كرد كه بيشتر رقبات را سيد شرف الدين، كه خود متولى و نياى متوليان پس از خود بود، وقف كرده است. در فرمان شاه طهماسب آمده است كه مزرعۀ مبارك آباد غار، معروف به «خيرآباد» رى را طغرل سلجوقى وقف كرده و توليت آن را به سيد شرف الدين داده است. اين مزرعه، محل دفن سه امامزاده است. بنابراين سيد شرف الدين، معاصر اين پادشاه سلجوقى و نيز المسترشد باللّه، خليفۀ عباسى است كه در سال 529 ق. از دنيا رفته است. تولد سيد شرف الدين را 504 ق. ذكر كرده اند. سلسلۀ نسب او بدين گونه به عبداللّه باهر فرزند امام سجاد (ع) مى رسد: شرف الدين محمد بن على بن محمد بن احمد بن محمد بن اسماعيل بن محمد ارقط بن عبداللّه بن باهر بن على بن الحسين (ديوان قوامى رازى، ص 193). او ممدوح خاقانى شاعر مشهور و بدرالدين قوامى رازى از معاصران خود بوده و خاقانى در ذيل عنوان «در ستايش امام شرف الدين محمد بن مطهر علوى»، چنين سروده است:

«اين قدر و صفا كه خاطرم راست *** از خدمت سيد اجل خاست

ذوالفضل محمد مطهر *** آن عرق محمد پيمبر

دين را شرف است و شرع را فخر *** بل سيد شرع و دين لافخر.»

قوامى رازى كه از شعراى بنام نيمۀ اول قرن ششم هجرى است، چهار قصيده در مدح سيد شرف الدين سروده است كه نخستين آن در 45 بيت، با اين مطلع است:

«از دست برده از همه خوبان به دلبرى *** وز دستبرد تو شده مردان زدل برى.»

در يكى از قصايد، در هشتاد بيت، امام على (ع) و يازده فرزند ايشان را و سپس نقيب النقباى رى، شرف الدين مرتضى را مدح مى كند (ر. ك: همان، ص 39-42، 73-77، 125-146). عبدالجليل قزوينى رازى از متكلمان شيعى قرن ششم در كتاب نقض، از سيد شرف الدين محمد بن على مرتضى با اعزاز و اكرام و با لقب رئيس نقبا و سادات رى ياد مى كند (نقض، ص 3، 48، 437).

2. سيد على شاه: ابوالقاسم عزالدين، فرزند سيد شرف الدين محمد است كه پس از پدر،

ص: 43

توليت آستان را بر عهده گرفت. از او تنها نامى در فرمان مورخ 961 ق. شاه طهماسب، موجود است.

3. امير عناية اللّه: از متوليان آستان حضرت عبدالعظيم در عصر صفوى است. در تحفۀ سامى از او به عنوان شاعر ياد شده و اين رباعى از او است:

«اى دل طلب وصال جانان نكنى *** تا محنت هجر برخود آسان نكنى

تا پا ننهى ز ورطۀ عقل برون *** سرمنزل خويش كوى جانان نكنى.»

(تحفه سامى، ص 41).

4. امير خليل اللّه: سيد شرف الدين امير خليل اللّه، برادر امير عنايت اللّه، پس از برادر به توليت آستانه رسيد. او كه در دوران شاه طهماسب به سال 971 ق. از دنيا رفت. توليتش در ابتداى آن عصر به فرزندش منتقل شده بود. نام او در فرمان 961 ق. شاه طهماسب به عنوان توليت سابق ياد شده است. او را پس از فوت در صحن باغ طوطى به خاك سپردند. بر سنگ مزارش چنين ثبت شده است: «مضجع شريف سيد جليل و عالم نبيل السيد شرف الدين امير خليل اللّه رضوان اللّه عليه متولى آستانه مقدسه حضرت عبدالعظيم (ع) كه در زمان دولت عليه و دودمان مصطفوى شاه طهماسب صفوى انار اللّه برهانه در سال 971 ق. دعوت حق را لبيك اجابت گفتند.»

5. امير هداية اللّه: وى برادر امير خليل اللّه و امير عناية الله است. او از سادات و نقباى رى بود و نيز گاهى با تخلص «عظيم» شعر مى گفت (همان، ص 44). در زمان شاه طهماسب نام وى به عنوان توليت ديده نمى شود. ممكن است وى در كنار برادرانش و يا به نيابت از آنها به اين امر مشغول بوده است.

6. نظام الدين على شاه، فرزند امير عناية الله. پس از وفات پدر در حدود موقوفات و وظايف او به توليت آستان رسيد. در كنار او نيز پسرعمويش امير حسام الدين ابراهيم پس از فوت پدرش خليل اللّه وظايف و موقوفات تحت نظارت پدر خود را به ارث برد. نام اين دو، به عنوان وارثان توليت از پدرانشان در فرمان شاه طهماسب به سال 961 ق. آمده و مورد تأييد قرار گرفته است (آستانۀ رى، ص 44). نظام الدين على شاه نيز اهل شعر و ادب بود (تحفه سامى، ص 66).

7. امير حسام الدين ابراهيم: پس از پدرش امير خليل اللّه، در محدودۀ وظايف مقررۀ پدر، توليت آستان را در كنار پسر عمويش نظام الدين على شاه به ارث برد.

8. امير نوراللّه: پس از برادرش نظام الدين على شاه از متوليان آستان گرديد. نام امير نوراللّه فرزند امير عناية الله در تحفۀ سامى ديده

ص: 44

مى شود (همان، ص 42).

9. امير مجدالدين: فرزند امير حسام الدين ابراهيم و نوۀ نظام الدين على است كه پس از پدر بر اساس وقفنامۀ زينت بيگم دختر شاه طهماسب، به سال 997 ق. توليت موقوفات آستان از جمله مزرعۀ خوارذيل در بلوك غار رى را به ارث برد. بر اساس آن وقف نامه، اين توليت به فرزندانش منتقل خواهد شد (آستانۀ رى، ص 44).

طهماسب شيخ الاسلام قزوين شد؛ مير سيد احمد به توليت مزار شيخ صفى الدين اردبيلى رسيد (عالم آراى عباسى، ص 145؛ ريحانة الادب، ج 3، ص 449). فرزندان و نوادگان و اعقاب مير سيد حسين از قرن دهم تا اواخر قرن چهاردهم هجرى، همچنان و پى درپى متولى و سرپرست آستان عبدالعظيم حسنى (ع) بوده اند. توليت آستان حدود 450 سال، يعنى تا پيروزى انقلاب اسلامى ايران، در اين خاندان قرار داشت و آخرين آنها محمدعلى هدايتى بود.

11. ميرزا حبيب اللّه: وى فرزند ارشد مير سيد حسين خاتم المجتهدين بود كه از طرف شاه عباس پس از مرگ پدر به توليت آستان رسيد. برادر او، مير سيد محمد كه فرزند دوم بود، به تصدى امور شرعيۀ اردوى شاهانه منصوب و فرزندان او هر يك متولى امامزاده اى شدند: مير سيد مرتضى توليت مزار شاه نعمة اللّه ولى در ماهان؛ ميرزا آقايى و فرزندان دخترى اش، توليت شاه چراغ تا عصر پهلوى؛ ميرزا نظام الدين على و فرزندش ميرزا ابراهيم، متولى بقعۀ حضرت عبدالعظيم.

12. ميرزا ابراهيم شيخ الاسلام: او نوۀ مير سيد حسين، خاتم المجتهدين و فرزند نظام الدين على بن مير سيد محمد بود و پس از عمويش به توليت آستانه رسيد. وى توليت را در فرزندانش به ارث گذاشت.

13. ميرزا محمد على الحسينى: ميرزا محمدعلى، ملقب به صدرالممالك فرزند محمد حسين عضدالملك بن بهاءالدين بن كمال الدين بن عبدالعال بن مير سيد حسين خاتم المجتهدين (همان، ص 38) از ديگر متوليان آستان در عصر نادرى بود. پدرش عضدالملك رياست و صدارت ديوانخانۀ عدليۀ وقت در عصر شاه عباس را بر عهده داشت. در فرمان شاه عباس به سال 1033 ق. به صدارت وى اشاره شده است. در دو فرمان ديگر از شاه طهماسب دوم به سال 1140 و 1143 ق. اين توليت ابقا شده است. اشرف افغان نيز پس از فتح اصفهان و سقوط صفويه بر اساس فرمانى به توليت او صحه گذاشت (همان، ص 36).

السلام به خاك سپردند.

15. ميرزا ابوالحسن متولى باشى: بر اساس وقفنامه اى از سوى اميرسليمان خان قاجار به تاريخ ذيقعدۀ 1274 ق. موقوفات مذكور، از جمله قنات مقصودآباد به ميرزا ابوالحسن فرزند ميرزا سيد على واگذار شده كه نسل در نسل به اعقاب او مى رسد (همان). وى هم زمان در كنار پدر به اين مسئوليت گماشته شد. فرمانى ديگر از ناصرالدين شاه به تاريخ 1279 ق. در خصوص توليت وى در موزۀ آستان وجود دارد.

16. ميرزا سيد على (ميرزا بزرگ): وى فرزند ابوالحسن متولى باشى است. او پس از پدر به توليت آستان رسيد. پس از فوت، او را در مقبرۀ شاه عبدالعظيمى ها در نجف به خاك سپردند. بر سنگ مزارش مى خوانيم: «قد ارتحل من دار الفناء الى دارالبقاء السيد الجليل و المجر النبيل المتولى لبقعة حضرت عبدالعظيم (ع) ميرسيد على الحسينى طاب ثراه عام 1271 ق.» (همان، ص 36). در فرمانى از سوى محمد شاه در سال 1260 ق. به توليت او اشاره شده است. اين فرمان دربارۀ واگذارى زرگنده به سفارت روس است (همان).

17. ابوالحسن آقامير (متولى باشى): وى فرزند ميرزا سيد على است كه با نُه واسطه به ميرسيد حسين خاتم المجتهدين سرسلسلۀ اين خاندان مى رسد. مرقد او در گوشۀ جنوب غربى صحن امامزاده حمزه است. بر مزارش چنين نگاشته اند: «هذا المرقد و مضجع روحانى مرحمت و غفران پناه جنت و رضوان جايگاه سلاله دودمان مصطفوى و سلسله مرتضوى سلالة الاعاظم و الاقافم مرحوم مغفور جناب آقاميرزا ابوالحسن مشهور به آقامير متولى سركار فيض آثار حضرت عبدالعظيم عليه آلاف التحية و التسليم خلف مرحمت و غفران پناه آقاميرزا سيد على متولى باشى طاب ثراهما و جعل الجنة مأواهما و حشرهما اللّه مع اجدادهما الطيبين الطاهرين.»

در عصر قاجار، در آستانه مسئوليت ها و مناصب متعددى پديد آمد كه مسئولان آن عبارت بودند از: ميرزا اسماعيل خان امين الملك، خازن مهر مقدس؛ اميرزاده حسينقلى خان، ناظم التوليه و نايب الحكومه؛ آقا سيد حسن فراش باشى؛ حاجى ميرزا عبدالكرى، مصور الحفاظ؛ ميرزا عيسى، ناظر؛ ميرزا حبيب اللّه، كليددار؛ ميرزا عبدالحسين، سركشيك؛ ميرزاباقر، سركشيك؛ ميرزا بزرگ، فراش ضريح مطهر؛ ميرزا كاظم، مستوفى؛ ميرزا ولى، منشى باشى؛ حاجى آقا محمد، تحويلدار نقد و جنس؛ ميرزا حسين، سررشته دار؛ خدام، بيست و پنج نفر؛ قراء، بيست نفر؛ گلاب دار، پانزده نفر؛ مؤذن و چراغچى، پانزده نفر؛

ص: 47

مخبرالملك، رئيس كل (ر. ك: المآثر و الآثار، ج 1، ص 392 و 405).

در عصر پهلوى اول و دوم، سه تن از خاندان مير سيد حسين خاتم المجتهدين توليت آستان را يكى پس از ديگرى بر عهده گرفتند.

18. ميرزا هداية اللّه: وى فرزند ابوالحسن آقامير بود كه پس از پدر در عصر پهلوى اول توليت آستانه را برعهده گرفت. اسناد و مدارك و وقف نامه هاى خاندان ميرسيد حسين مجتهد در اختيار او بود و از او به فرزندش احمد رسيد. داورى او بر ضدّ شاه (رضاخان) در خصوص اراضى اختلافى شاه و كشاورزان سوادكوه، مشهور است.

19. سيد احمد هدايتى: فرزند ميرزا هداية الله بود كه نام خانوادگى هدايتى را براى خود انتخاب كرد. او پس از پدر در عصر پهلوى دوم به توليت آستانه رسيد.

20. دكتر سيّد محمدعلى هدايتى، فرزند سيد احمد. وى آخرين متولى بازمانده از خاندان مير سيد حسين خاتم المجتهدين بود. او در اواخر عصر پهلوى دوم پس از فوت پدر، منصب توليت را برعهده گرفت. همۀ اسناد و مداركى كه از آن خاندان نزد پدرش، احمد هدايتى بود و به او سپرده شد، به اهتمام وى تحت مجموعه اى باعنوان «آستانۀ رى» به چاپ رسيد كه يكى از منابع مهم دربارۀ رى و آستان حضرت عبدالعظيم است. وى هم زمان به عنوان وزير، در برخى كابينه ها عضويت داشت. در 1346 ش. دولت كليۀ متوليان و متصديان بقاع متبركه و تعدادى از مساجد معروف ايران را كه توليت آنها به طور موروثى در دست خاندان هاى كهن بود از كار بركنار كرد. در اين هنگام توليت حضرت عبدالعظيم نيز به همان وضعيت دچار شد. از آن هنگام تا ظهور انقلاب اسلامى ادارۀ اوقاف رسماً آستان را در اختيار گرفت و كارگزاران سابق را بركنار كرد.

مديريت آن را به هيئت امنا بسپارند و اين هيئت تا تعيين توليت جديد، مسئوليت ادارۀ آستان را بر عهده گيرد. سپس در حكمى در تاريخ 1358/1/5 ش. حجة الاسلام آقاى شيخ احمد مولايى (1303-1374 ش.) را مأمور تشكيل هيئت امناى آستان كردند.

در اين حكم به صراحت، عنوان توليت نيامده است؛ اما مسئوليت هاى توليت براى ايشان مقرر گرديد. گفتنى است امام خمينى، توليت آستان حضرت معصومه (س) را نيز كه به سيّد ابوالفضل توليت (متولّى مغضوب محمدرضا پهلوى و از خاندان متولّيان قديم حرم) تفويض نموده بودند، پس از استعفاى نام برده، در فروردين ماه 1358 به حاج شيخ احمد مولايى واگذار نمودند.

حجة الاسلام مولايى، هيئت امنا را با حضور آقايان سيد على غيورى، حسن پورمختارى، قنبر كريمى، باقر رفيعى و نيز محمدعلى هدايتى (توليت سابق) تشكيل داد و تا 1368 ش. مديريت آستان را بر عهده داشت. اقدامات زير، مهم ترين كارهاى حاج شيخ احمد مولايى در اين مدت است:

1. احداث صندوق قرض الحسنه در سال 1361 ش؛

2. احداث درمانگاه عمومى در جوار حرم

ص: 49

حضرت عبدالعظيم در سال 1359 ش؛

3. برداشتن ديوار صحن باغ طوطى، براى توسعۀ فضاى تردد زائران؛

4. برداشتن ديوار جنوبى صحن باغ طوطى.

5. ساخت ايوان شرقى حضرت امامزاده طاهر (ع).

6. توسعۀ شبستان هاى غربى و جنوبى حضرت امامزاده حمزه (ع).

7. تعويض كاشيكارى گنبد امامزاده حمزه (ع).

حاج ميرزا على مشكينى، حاج شيخ محمد فاضل لنكرانى و حاج سيد محمدباقر طباطبايى سلطانى آموخت و سپس در درس خارج اصول آيات عظام: مرحوم حاج شيخ محمدعلى اراكى و حاج شيخ حسين وحيد خراسانى حضور يافت. خارج فقه را نيز در محضر آيات عظام: حاج ميرزا على مشكينى، حاج شيخ جواد تبريزى، مرحوم حاج سيد محمدرضا گلپايگانى و مرحوم حاج شيخ مرتضى حائرى شاگردى كرد.

آية اللّه رى شهرى، در بيستم خرداد 1344، به وسيلۀ ساواك مشهد، دستگير و به زندان محكوم گرديد. در سال 1345 به نجف اشرف رفت و در سال 1346 به ايران بازگشت و حدود هجده ماه در حوزه علميه مشهد تحصيل علوم دينى كرد؛ اما دوباره دستگير و روانۀ زندان شد. در سال 1356 به دليل سخنرانى عليه رژيم شاه در حسينيه اصفهانى هاى آبادان از سوى ساواك ممنوع المنبر شد. همچنين به دليل سخنرانى در نهاوند، آبادان، مشهد، هرمزگان و زابل، تحت تعقيب قرار گرفت. در فروردين 1369 به فرمان آية الله خامنه اى به توليت آستان مقدّس عبدالعظيم حسنى (ع) منصوب گرديد.

اجتهاد وى را برخى از استادان برجسته حوزه علميه قم تأييد كردند. به علاوه، تصدى مسئوليت هاى مشروط به «اجتهاد» (همچون دادستانى كل كشور، وزارت اطلاعات و دادستانى كل ويژۀ روحانيت)، خود به منزلۀ تأييد اجتهاد ايشان از سوى امام خمينى و مقام معظم رهبرى است. وى همچنين از برخى علماى بزرگ اجازه روايت دارد.

توليت جديد، در نخستين گام، براى توسعه حرم و بازسازى آن برنامه ريزى كرد. شمارى از اهداف نخستينِ توليت آستان در دورۀ جديد بدين شرح است: 1. ايجاد ساختارى نو براى تشكيلات ادارى آستان؛ 2. جست وجوى راهكارهاى قانونى، حقوقى و اجرايى براى پيشبرد تحولات؛ 3. ايجاد ارتباط با دستگاه هاى مسئول و انتقال شرايط نامطلوب موجود به مسئولان عالى رتبه نظام و دستگاه هاى مربوط براى بهره گيرى از مساعدت ها و همكارى هاى آنان؛ 4. به كارگيرى مشاوران مجرّب و خبره با هدف تهيه طرحى مناسب و جامع و متناسب با نيازهاى منطقه و سابقه فرهنگى و تاريخى آن؛ 5. اجراى طرح مذهبى و ملّى توسعه آستان مقدّس.

مترمربع و زيربناى 110000 مترمربع به مرحلۀ اجرا رسيد. براى اجراى طرح توسعه و بازسازى آستان، در گام نخستْ دفاتر فنى آستان و مراكز همكار، عمليات زير را آغاز كردند: 1. مطالعات مقدماتى طرح جامع توسعه و رايزنى هاى گسترده؛ 2. تصويب حوزه عملياتى توسعه آستان در كميسيون ماده پنج شهرستان تهران؛ 3. ارائه طرح جامع توسعه و تصويب آن در شركت هاى مهندسى همكار.

همچنين در همكارى كامل با شهردارى كلان شهر تهران - كه شهر رى يكى از مناطق شهرى آن است - در حل مشكلات زير اقدام شد: 1. كهنگى و تنگناى شبكه پياده روها، سواره رو و امكانات حمل ونقل؛ 2. كمبود مراكز فرهنگى، هنرى، آموزشى متناسب با نيازهاى مردم شهر و زائران؛ 3. كمبود خدمات شهرى مناسب (پاركينگ، زائرسرا، فضاهاى تفريحى و...)؛ 4. فرسودگى بافت مسكونى اطراف حرم؛ 5. بى تناسبى مجموعه حرم و بافت اطراف آن با توسعه نامتعادل شهرى.

براى اجراى طرح جامع توسعه، توليت آستان نخست سازمان و تشكيلاتى مستقل را راه اندازى كرد و اداره آستان مقدس را از وضعيت پيشين درآورد. بدين ترتيب، مساحت مجموعه آستان چندين برابر شد و ده ها بناى رفاهى، خدماتى، بهداشتى، فرهنگى، تجارى، ورزشى و فضاى سبز احداث گرديد.

توسعه آستان با خريد مراكز و منازل اطراف حرم آغاز شد؛ مكان هايى كه افزون بر فرسودگى، تركيبى نازيبا يافته و دسترسى را به حرم دشوار كرده بودند. تبديل برخى خانه هاى اطراف حرم به مقبره هاى خانوادگى يا قبرستان هاى خصوصى، ساخت بناهاى جديد را در آن مكان ها دشوار و نامشروع مى كرد؛ اما طرح جابه جايى قبور با حفظ حدود شرعى، اين مشكل را نيز حل كرد.

چون اجراى طرح جامع توسعه، درآمدهاى آستان پاسخ گوى هزينه ها نبود، معاونت اقتصادى آستان تأسيس گرديد تا از راه هاى استقراض، به كمك هاى مردمى و دولتى، انتشار اوراق مشاركت شهر سالم (در تعامل با شهردارى تهران) و نيز فعاليت هاى اقتصادى، هزينه هاى طرح ملى توسعه را تأمين كند.

طرح توسعه با چندين پروژۀ اصلى و فرعى، از ابتداى سال 1371، به ترتيب تاريخ ساخت، در محورهاى زير به اجرا درآمد:

نيز كمتر از چهار هزار مترمربع بود، كه با جمعيت روزافزون زائران تناسب نداشت. بدين رو مرحلۀ نخست طرح توسعه، به احداث رواق هاى جديد اختصاص يافت تا حرم حضرت عبدالعظيم (ع) را از سمت جنوب و شرق گسترش دهد و آن را به وسيلۀ رواق بزرگ و سرپوشيده به حرم امامزاده طاهر (ع) متصل گرداند.

بر پايۀ طرح جديد، پنج رواق ساخته شد و كلنگ نخستين رواق (بين الحرمين) در ارديبهشت سال 1371 بر زمين خورد. رواق هاى جديد عبارت اند از:

ص: 54

به بهره بردارى رسيد.

ص: 56

سنگ فرش و بدنه ها گچ كارى است و شيشه هاى رنگى، نور را به داخل شبستان هدايت مى كنند. محرابى زيبا با دو دهانۀ مقرنس متوالى و تودرتو، كه ابتكارى هنرى است، و كاشى كارى معرق، همراه با سورۀ جمعه و احاديثى دربارۀ نماز، معمارى سنتى اسلامى را در شبستان مصلى به نمايش مى گذارد.

اين مصلا به لحاظ هنرى، امتيازهايى ويژه دارد. از بيرون، به نظر حجم هايى شكسته و منحنى مى آيد كه روى هم قرار گرفته اند و در نهايت به گنبد و آسمان ختم مى شوند. گنبد مصلى نيز اقتباسى از گنبد مدرسه سپهسالار است كه در عصر ناصرى ساخته اند.

سقف اصلى مصلا از داخل شامل نُه دهنه است كه چهار دهنۀ آن نُه كاسه و چهار دهنۀ ديگر چهاركاسه و يك دهنه نيز همان گنبد بزرگ است. در سقف شبستان زنانه و در طبقۀ دوم و نيز قسمت زيرين آن، انواع گره هاى گچى به صورت مقرنس اجرا شده است.

اطراف شبستان مردانه و ستون هاى آن، دو رديف موازى، كتيبه هايى از نوع گچ و كاشى معرق كار شده است كه زيبايى خاصى به مجموعه بخشيده است. اين كتيبه ها حاوى قسمت هايى از دعاى عرفه و دعاى افتتاح است. همچنين سقف مصلا با نقاشى هاى زيبا و با اسماى الهى و معصومين (ع) تزئين يافته است. كف و بخشى از ديوارهاى بنا، پوششى از سنگ گرانيت و مرمر دارد.

در داخل مجموعه، سيستم سرمايش و گرمايش مجهزى شامل ده دستگاه هواساز نصب شده است. سيستم هاى صوتى، اعلام و اطفاى حريق آن نيز پيشرفته است. لوسترهاى مصلى در كارگاه هاى لوسترسازى آستانه ساخته شده است.

ساختمان مصلا در بهمن 1375 هم زمان با ميلاد مسعود امام حسن مجتبى (ع) و با حضور آية الله هاشمى رفسنجانى، بهره بردارى شد و هم اكنون نمازهاى يوميه و نيز نماز جمعه و ساير برنامه هاى معنوى و عبادى در آنجا برگزار مى شود.

مختلف ادارى جديد برخوردار نبود؛ زيرا اجراى طرح توسعۀ جامع، واحدها و مراكز بيشترى را در سازمان ادارى آستان وارد مى كرد. بدين رو ساختمان قديم تخريب و احداث دارالتوليۀ جديد در جنوب غربى حرم آغاز شد. عمليات اجرايى، هم زمان بود با اجراى طرح احداث رواق هاى جديد، در سال 1371.

اين پروژه در چهار طبقه و با زيربناى 5570 متر مربع احداث شده است.

پس از خريد خانه هاى قديمى و فرسودۀ محل و تخريب آنها، عمليات اجرايى اسكلت در سال 1372 آغاز شد. نازك كارى و تأسيسات زيربنايى دارالتوليه در 1373 و 1374 به پايان رسيد. ديوارهاى داخلى و خارجى نيز در 1374 ساخته شد. ساختمان دارالتوليه در دو طبقه، همراه پاركينگ و حياط بزرگ در ميان اضلاع جنوبى و شرقى، در سال 1375 به پايان رسيد. نماسازى جنوبى و شمالى ساختمان، با آجر و كاشى هاى لاجوردى و با معمارى سنتى اجرا شده است و در سال 1377 پايان يافت.

صحن مصلا، همان صحن قديم/ باغچۀ عليجان است كه در مهر 1372، هم زمان با آغاز عمليات اجرايى قسمت هاى مختلف پروژه، تسطيح و سپس پى كنى و پايه گذارى شد. اسكلت آن در همان سال به طور كامل برپا و ديوارها و سقف صحن در سال بعد نصب گرديد و سپس در 1374 عمليات نازك كارى آن آغاز شد. اين عمليات تحت هدايت دو تن از معماران و هنرمندان سنّتى كار (آقايان مهندس امانى و بيابانى) به اجرا درآمد. صحن مصلا از طريق زيرگذرى كه آن را در 1375 ساختند، با صحن عتيق ارتباط مى يابد. رواق هاى اطراف صحن نيز در اين سال به بهره بردارى رسيد. در طى سال هاى 76 تا 78 بقيه عمليات اجرايى و نازك كارى صحن ادامه يافت.

صحن مصلا كه محل ورود زائران از بلوار شرقى به حرم است، به سبك چهارايوانى ساخته شد و فضايى مطلوب براى برگزارى برنامه هاى جمعى و معنوى در مناسبت هاى مختلف دينى و ملى است. بدين رو معمولاً از اين صحن براى پشتيبانى مصلا استفاده مى شود.

مصلاى بزرگ كه پيشتر از آن سخن گفتيم، به وسيلۀ يك ايوان مزين به كاشى و آجر، به صحن مصلا مرتبط مى شود. اطراف صحن، غرفه ها و راهروهاى ارتباطى مناسبى ساخته اند و در قسمت فوقانى آنها، كتيبۀ كاشى كارى حاوى خطبۀ بدون الف حضرت على (ع) را كه از معجزات آن حضرت است، نصب كرده اند. اين صحن، همراه مصلاى بزرگ، در بهمن 1375 با حضور آية الله هاشمى رفسنجانى (ره) رياست جمهورى وقت به بهره بردارى رسيد. امكاناتى شامل سرويس هاى بهداشتى و وضوخانه نيز در ساختمان جنبى مصلا، تحت عنوان توسعۀ مصلا با زيربناى سه هزار مترمربع احداث شده است.

شمالى، شكوهى خاص به اين صحن و سرا بخشيده است. بر روى كتيبه هاى اطراف، خطبۀ بدون نقطۀ امام على (ع) بر روى كاشى ها، نقش بسته و زينت بخش صحن شده است. كف صحن با سنگ گرانيت مفروش است و آب نمايى در وسط آن، هوا را طراوات مى بخشد. ضلع شمالى صحن تا ابتداى سال 75 تكميل شد و نازك كارى ضلع غربى و شرقى نيز در اواسط سال 75 به پايان رسيد. رواق صحن و رسمى بندى و مقرنس آن نيز در پايان سال 1378 پايان يافت. مجموع مساحت صحن و رواق به 2288 مترمربع مى رسد. صحن امامزاده حمزه (ع) محل ورود زائرانى است كه از بست جنوبى وارد حرم مى شوند. حياطى كوچك به نام ابوالفتوح رازى نيز اين صحن را به مصلا وصل مى كند. دارالتوليه و سالن اجتماعات در مجاورت اين صحن قرار دارد.

حديث از «گروه دانشگاهى» و «گرايش» به «دانشكده» و سپس «دانشگاه» ارتقا يافت. دانشكدۀ علوم حديث از مؤسسات آموزش عالى غير دولتى - غير انتفاعى است كه با مجوز رسمى شوراى عالى انقلاب فرهنگى احداث شده و زير نظر مؤسسۀ علمى - فرهنگى دارالحديث فعاليت مى كند. اهداف مندرج در اساسنامۀ دانشكده، بدين قرار است:

1. تربيت دبيران و مربيان متخصص در علوم حديث و معارف دينى.

2. تربيت محققان و كارشناسان در زمينۀ مطالعات و تحقيقات اسلامى شاخه هاى مربوط به علوم حديث.

3. تربيت مبلغان معارف اسلامى براى داخل و خارج كشور و تأمين نيازمندى هاى خانه هاى فرهنگ جمهورى اسلامى.

4. جذب داوطلبان مطالعات و تحقيقات علوم حديث از كشورهاى اسلامى.

5. فراهم ساختن امكانات ارتقاى سطح علمى - فرهنگى كارشناسان سازمان هاى دولتى و نهادهاى انقلاب اسلامى.

6. شناخت استعدادها و آماده سازى امكانات براى ادامۀ تحصيل افراد علاقه مند در دوره هاى بالاتر، جهت تربيت محدث، مبلغ، محقق و اسلام شناس.

عمليات احداث دانشكدۀ علوم حديث از تابستان 1373 آغاز شد و پس از سه سال كار شبانه روزى به بهره بردارى اوليه رسيد. زيربناى دانشكده، بالغ بر 17800 متر مربع بود كه در زمينى به مساحت 5715 مترمربع احداث و تا پايان سال 1378 آمادۀ پذيرش دانشجو گرديد.

اين مجموعه داراى سه ضلع غربى، جنوبى و شرقى، با دو حياط و سه طبقه است. از مهم ترين امكانات اين مؤسسۀ آموزش عالى، كتابخانۀ تخصصى علوم حديث، كتابخانۀ كتب خطى، مركز رايانه، لابراتوار آموزش زبان، مركز نجوم و رصدخانۀ مجهز به تلسكوپ پيشرفته، تالارهاى همايش، مجموعۀ ورزشى، خوابگاه، سالن غذاخورى و بوفه است. در لوح افتتاحيۀ دانشكدۀ حديث آمده است: «ساختمان دانشكدۀ علوم حديث به وسعت بيست هزار مترمربع و شامل دو بخش آموزشى و ادارى، كتابخانه، تالارهاى سخنرانى، مجموعه ورزشى و مركز نجوم به عنوان سومين بخش از طرح عظيم توسعۀ آستان مقدس حضرت عبدالعظيم... به مرحلۀ بهره بردارى رسيد و در ايام ولادت باسعادت حضرت اميرالمؤمنين امام على (ع) - در روز يكشنبه چهاردهم رجب المرجب سال 1420 ق. برابر با دوم آبان 1378 ش. با حضور رياست محترم مجمع تشخيص مصلحت نظام، حضرت حجة الاسلام و المسلمين هاشمى رفسنجانى

ص: 62

افتتاح گرديد.»

در سال 1385 شعبۀ ديگرى از دانشكده نيز در قم در بخشى از ساختمان دارالحديث راه اندازى شد كه از سال 1391 به ساختمان مستقلّى در مجموعۀ دارالحديث نقل مكان كرد.

اين دانشكده در سال 1392 ش. با اخذ مجوّز از وزارت علوم، به «دانشگاه قرآن و حديث، فقه و حقوق و روان شناسى اسلامى تبديل گرديد. اين دانشگاه تا كنون در پانزده رشته دانشجو تربيت كرده و در شهرهاى مشهد و اصفهانى نيز پرديس هايى (شعبه هايى) راه اندازى كرده است.

427 متر مربع و به مساحت مجموع 780 مترمربع احداث گرديده است. فونداسيون تخت گاه جنوبى و ضلع شرقى طرح توسعه از بهمن 1372 آغاز و اسكلت آن تا پايان سال بعد به طور كامل استوار گرديد. تخت گاه جنوبى داراى دو ضلع جنوبى از صحن مصلا

ص: 66

و ضلع شمالى است و عمليات اجرايى آن دو در 1375 به پايان رسيد و مقرنس بسيار زيباى ميانى آن در 1375 تكميل شد. فونداسيون تخت گاه شمالى در سال 1373، و اسكلت آن در سال 1374 به همراه ديوارهاى داخلى و خارجى استوار و ضلع شمالى و جنوبى آن نيز تا سال 1378 تكميل شد. در قسمت ميانى تخت گاه شمالى نيز مقرنس زيبايى با تركيب آجر و كاشى است و گرداگرد سقف زيرين آن كتيبه اى از آجر به خط تزئينى كوفى نصب شده است. نماى تخت گاه هاى شمالى و جنوبى نيز در 1379 كاشى كارى شد.

براى ارتباط صحن عتيق و صحن جديد امامزاده طاهر (ع) راهرو سرپوشيده اى به عرض سه متر ساخته شد تا زائران بتوانند از بست شمالى وارد صحن اصلى شوند. ديوارهاى اين راهرو نيز با آجر و نقوش مختلف تزيين شده است.

ص: 68

و 1375 برپا شد. اين بست داراى يك حياط در سمت جنوبى است كه از فروردين 1376 آغاز و در اسفند 1377 بهره بردارى شد. سردر ورودى زيباى آن نيز در پايان همان سال افتتاح و كنگره هاى دو طرف درب ورودى با كاشى كارى هاى لاجوردى و آجر تزيين شد.

در مكان زيرزمين بست جنوبى كه در شهريور 1378 افتتاح شد، آثار هنر اسلامى با عنوان نگارخانۀ عترت به نمايش گذاشته شده است.

انبار (خزانۀ حضرتى) نگهدارى مى شد. در بهمن سال 1373، سالنى در صحن باغ طوطى، واقع در ضلع غربى مرقد شريف، اختصاص يافت تا زائران علاقه مند به تاريخ بتوانند از نفايس آستان بازديد كنند. سپس، در سال 1375، موزۀ موقت آستان به ساختمان ديگرى در مجموعۀ آستان منتقل شد. پس از چند سال، موزه اى مجهز و استاندارد در ضلع جنوب شرقى و كنار مصلاى بزرگ رى، به مساحت 3010 مترمربع در سه طبقه ساخته شد. بازگشايى رسمى موزه در هشتم آبان ماه 1381 بود.

ص: 71

ص: 72

15. مهمان سرا (دارالضّيافه)

ساختمان دارالضّيافه (مهمان سرا) در ضلع شمال شرقى آستان مقدّس حضرت عبدالعظيم (ع) واقع است؛ در زمينى به وسعت 1543 و زيربناى 3000 مترمربع، در دو طبقه، شامل سالن پذيرايى و آشپزخانه. دارالضيافۀ جديد، براى پذيراى هم زمان از 500 مهمان آمادگى دارد.

سازۀ بتنى ساختمان، رونماى آجرى دارد و در تزيينات داخلى آن از نقوش برجسته بر روى ورق هاى مسى استفاده شده است. كف بنا نيز از سنگ گرانيت است و موتورخانه مركزى آستان، دماى محيط را تنظيم مى كند.

ص: 75

ضريح جديد، اثر چند تن از هنرمندان اصفهانى است. از ويژگى ها آن، هشت ضلعى بودن است و نمونۀ مشابه آن در بيرون از ايران (در ابعاد كوچك تر)، ضريح مختار در نجف اشرف است كه آن نيز ساخت هنرمندان اصفهانى است.

معرق كارى داخل ضريح و خطاطى و ساخت گره هاى چينى سقف و نصب را هنرمندان آستان مقدس برعهده گرفتند.

كتابخانه، سايت كامپيوتر، آزمايشگاه هاى علوم، سالن سمعى - بصرى و فضاهاى ادارى، با حضور رئيس جمهور وقت، افتتاح و بهره بردارى شد.

زيربناى پروژۀ بازار 17100 مترمربع در سه طبقه به اجرا درآمد كه مساحتى از ميدان شهيد مدرس تا صحن باغ طوطى را در بر مى گيرد. عمليات اجرايى و خاك بردارى محل، از سال 1373 آغاز و پس از رفع موانعى همچون وجود چاه هاى آب و آب گرفتگى ها، اسكلت فلزى آن، كه تنها اسكلت فلزى در سازه هاى آستان در طرح توسعه جديد است، استوار گرديد. در سال 1374 بلوك چينى سقف ها و طبقات بالايى به اجرا درآمد و عمليات نازك كارى، سنگ كارى سقف و ستون ها و پلكان ها تا سال 1376 ادامه يافت. در اين پروژه نيز معمارى سنتى بازارهاى عصر صفوى، متناسب با تكنولوژى جديد به كار رفته است. پروژه بازار در سال 1377 به بهره بردارى رسيد و مغازه هاى آن به عنوان موقوفات به اجارۀ مستأجران درآمد.

در شهر قم، با پيام مقام معظم رهبرى و مديريت آية اللّه محمّد محمدى رى شهرى، با نام مركز تحقيقات دارالحديث به طور رسمى آغاز به كار كرد. در نيمه دوم سال 1378 پروژۀ احداث ساختمان فعلى مؤسسۀ علمى - فرهنگى دارالحديث آغاز شد و پس از كسب مجوزهاى لازم، در اواخر تابستان 1380 وارد عمليات اجرايى گرديد و كلنگ احداث آن را آية الله مشكينى بر زمين زد.

ساختمان جديد مؤسسه در قم در چهار طبقه طراحى و در زمينى به مساحت 36000 مترمربع با زيربنايى معادل 19000 مترمربع، مشتمل بر امكاناتى همچون كتابخانه، پژوهشكده، تالار همايش ها، نمازخانه، استخر و ديگر فضاهاى فرهنگى، رفاهى و خدماتى، مطابق آخرين استانداردهاى روز، در سال 1384 افتتاح شد. همچنين در سال هاى بعد، ساختمان دانشگاه قرآن و حديث از ساختمان پژوهشگاه قرآن و حديث، مجزّا گرديد و در جوار ساختمان اصلى، بنايى در چهار طبقه براى آن ساخته شد.

شد. عمليات اجرايى پى كنى را در خرداد 1370 آغاز كردند و پس از اجراى فونداسيون و اسكلت و ديوارها در سال 78 و راه اندازى تأسيسات، به مرحلۀ نازك كارى رسيد. اين حسينيه در سه طبقه در 17 دى 1379 تكميل و بهره بردارى شد. در حال حاضر كتابخانۀ آستان، تقريباً در همان محل پيشين حسينيه قرائت قرآن قرار دارد.

شد و از سال 1385 ش. به شركت پرسان واگذار گرديد. اين مجموعۀ فراغتى - تفريحى، داراى فضاهاى عمومى و تخصصى است. فضاهاى عمومى، مجموعه اى از امكانات تفريحى و پذيرايى است و فضاهاى تخصصى، مربوط به برنامه هاى پروازى است. در اين مجموعه باند پرواز، هواپيماهاى مدل كنترل از راه دور، آشيانۀ هلى كوپتر و هواپيما در ابعاد كوچك براى بازديد و استفادۀ علاقه مندان به پرواز با بالن يا گلايدر وجود دارد. چتربازى، پاراموتور، كايت موتوردار، گلايدر، هواپيماى مدل، بالگرد و هواپيماى فوق سبك و سبك از ديگر امكانات آن است. مساحت فرودگاه 91 هكتار و داراى بخش هاى مختلفى همچون ساختمان هاى ادارى، فروشگاه، تعميرگاه اتومبيل، پاركينگ اتومبيل هاى مسابقه اى، فضاى سبز، محل استقرار تماشاگران، محل استقرار اتومبيل ها، مسير حركت، پيست اتومبيل، حفاظت و پاركينگ وسايل عمومى است. بخش هاى جديدتر آن عبارت اند از: باندهاى پرواز هواپيماهاى تك موتوره و گلايدر، و باند پروازى هواپيماهاى كنترلى. باندهاى اين فرودگاه 110 و 210 درجه غربى شرقى است. باند خاكى فرودگاه يك كيلومتر طول و 50 متر عرض دارد و براى فرود هواپيماهاى گلايدر است و

ص: 81

باند آسفالت آن با عرض 50 متر طول و دو كيلومتر، براى فرود هواپيماهاى تك موتوره ساخته شده است. برج مراقبت پرواز فرودگاه آسمان رى با احتساب ساختمان هاى ادارى آن با مساحت 200 متر و ارتفاع 13 متر در حال ساخت است.

1384 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيد، اما از آنجا كه مالك خصوصى دارد، سازمان ميراث فرهنگى تا كنون نتوانسته است براى مرمت آن اقدام كند.

منبع: سازمان ميراث فرهنگى استان تهران، گزارش بررسى و شناسايى آثار تاريخى - فرهنگى حوزۀ شهررى.

بن محمد، و برادرش. هر دو از فقهاى اماميه و زعماى شيعه در قرن ششم هجرى در رى بودند؛

3. تاج الدين حسين بن ناصرالدين حسن، از متكلمان اماميه در رى؛

4. سيد جلال الدين شيروان شاه/ شروان شاه، فرزند حسن بن تاج الدين، عالم و خطيب؛

5. سيد شهاب الدين محمد، فرزند تاج الدين بن محمد؛

6. سيد عمادالدين مرتضى، از دانشمندان قرن ششم؛

7. سيد كمال الدين منتهى، از علماى شيعه در قرن ششم؛

8. سيد صدرالدين مهدى فرزند مرتضى بن محمد بن تاج الدين، عالم و خطيب.

منابع: رياض العلماء، ج 1، ص 27 و 99؛ فهرست منتجب الدين، ص 32، 33، 37، 59 و 134؛ مجموعه آثار كنگرۀ حضرت عبدالعظيم حسنى (ع)، ج 17، ص 7.

بودند. در دوران دانشجويى، نام «كامران» را براى خود برگزيد و علاقۀ بسيارى به شعر نو و فلسفۀ غرب داشت. تا سال 1356 ش. دانشجويى با گرايش هاى روز و علاقه مند به زندگى آزاد بود؛ اما سپس رو به عرفان و اخلاق آورد.

پس از پيروزى انقلاب اسلامى معمارى را كنار گذاشت و به فيلم سازى روى آورد و چند مستند دربارۀ آشوب هاى گنبد، سيل خوزستان، ظلم خوانين (به نام «خان گزيده ها») و سقوط خرمشهر (در يازده قسمت) به سفارش «جهاد سازندگى» ساخت. سپس ساخت مجموعۀ مستند «روايت فتح» را آغاز كرد كه مشهورترين مستند تلويزيونى در حوزۀ دفاع مقدس است و ساخت آن، تا پايان عمر وى ادامه يافت. مؤسسۀ فرهنگى «روايت فتح» به فرمان رهبر انقلاب، در اواخر سال 1370 ش. تأسيس شد. پس از آن، آوينى همه فعاليت هاى هنرى خود را بر ساخت مستندهايى دربارۀ جنگ ايران و عراق متمركز كرد. مجموعۀ ده قسمتى «شهرى در آسمان» نيز محصول آوينى و همكارانش در مؤمسسۀ روايت فتح است كه به محاصره، سقوط و بازپس گيرى خرمشهر اختصاص دارد. اين مجموعه، در ماه هاى آخر حيات آوينى از تلويزيون پخش شد. نام برخى ديگر از مستندهاى تلويزيونى او بدين شرح است: «شش روز در تركمن صحرا»، «سيل خوزستان»، «حقيقت»، «با دكتر جهاد در بشاگرد»، «هفت قصه از بلوچستان»، «با تيپ المهدى در محور رأس البيشه»، «شيرمردان خدا! كرب وبلا در انتظار است».

از ديگر فعاليت هاى او، نوشتن مقالاتى دربارۀ «مبانى حاكميت سياسى در اسلام» است كه از اواخر سال 1362 ش. آغاز كرد و در ماهنامۀ «اعتصام»، انتشار يافت. اين مقالات طيف وسيعى از موضوعات سياسى، اعتقادى و عبادى را در بر مى گرفت. «اشك، چشمۀ تكامل»، «تحقيقى در معنى صلوات» و «حج، تمثيل سلوك جمعى بشر» از ديگر مقالات او در دهۀ شصت خورشيدى است. مجموعه مقالاتى نيز با عنوان كلى «تحقيقى مكتبى در باب توسعه و مبانى تمدن غرب» براى ماهنامۀ «جهاد»، ارگان جهاد سازندگى، نوشت. مقالات «تأملاتى در ماهيت سينما»، «جذابيت در سينما»، «آينۀ جادو»، «قاب تصوير و زبان سينما» برخى نقدهاى او بر هنر و فرهنگ سينمايى است كه از فروردين سال 1368 ش. در ماهنامۀ «سوره» منتشر شد. از كتاب هاى او است: آئينه جادو، توسعه و مبانى تمدن غرب؛ گنجينه آسمانى؛ يك تجربه ماندگار؛ فردايى ديگر؛ حلزون هاى خانه

ص: 85

به دوش؛ رستاخيز جان؛ آغازى بر يك پايان؛ فتح خون؛ امام و حيات باطنى انسان؛ با من سخن بگو دوكوهه؛ مركز آسمان؛ نسيم حيات؛ سفر به سرزمين نور؛ انفطار صورت (در باب مبانى نظرى هنر).

آوينى روز بيستم فروردين 1372 ش. در منطقه فكه در حال بررسى لوكيشن فيلم مستند «شهرى در آسمان»، بر اثر انفجار مين باقى مانده از جنگ ايران و عراق به شهادت رسيد.

منابع: زندگينامه شهيد سيد مرتضى آوينى، سايت جامع فرهنگى مذهبى شهيد آوينى؛ «من از يك راه طى شده حرف مى زنم» نوشته شهيد سيد مرتضى آوينى درباره زندگى و دوران جوانى اش؛ «تحول شخصيت شهيد سيد مرتضى آوينى در بيان همسر شهيد». ماهنامه سپيده دانايى، ارديبهشت 1387 ش؛ معجزه تمام عيار، خاطرات دكتر عطاءالله اميدوار از سيد مرتضى آوينى، سايت جامع فرهنگى مذهبى شهيد آوينى؛ اسدزاده، محمدرضا، «نيمۀ پنهان آوينى»، ماهنامه سپيده دانايى، ش 12 (ارديبهشت 1387 ش.)، ص 70-74.

ص: 86

بِيع. از اسماعيل بن نوح، محمد بن ايوب رازى، يوسف بن موسى مروزى و ديگران، حديث شنيد و محمد بن مظفر، ابوحفص بن شاهين، معافى بن زكريا، ابراهيم بن محمد بن عرعرة بن سامى، ابوعلى عجلى و ابوتمام صيمرى، از وى روايت كرده اند. به شهرهاى بصره، همدان، بروجرد و قزوين سفر كرد و در هر شهرى مجلس نقل حديث برپا ساخت. بيش از هفتاد هزار دينار از پدرش ارث برده بود و همه را به فقرا و شاگردانش انفاق كرد. پس از سال 200 ق. درگذشت.

منابع: مسند ابويعلى موصلى، ج 1، ص 104؛ تاريخ بغداد، ج 6، ص 10؛ تاريخ الاسلام، ج 33، ص 354؛ الضعفاء، ج 2، ص 323.

را دايى ثقة الاسلام كلينى دانسته است. همو در منابع حديث اسماعيليه، راوى اى شناخته شده است.

منابع: رجال النجاشى، ص 266؛ ر. ك: نگاهى به دريا، سيد احمد مددى.

حسين بن محمد مؤدب، روايت كرده است و عبدالرحمن بن حسن بن أحمد خزاعى و يحيى بن حسين بن اسماعيل و برخى ديگر، از او حديث نقل كرده اند.

منابع: لسان الميزان، ج 1، ص 92؛ فهرست منتجب الدين، ص 12.

و على بن مجاهد خوانده است. در سال 182 ق. درگذشت.

منابع: تاريخ بغداد، ج 6، ص 174؛ الثقات، ج 9، ص 199؛ تهذيب الكمال، ج 2، ص 194-196؛ تقريب التهذيب، ج 1، ص 65؛ الامالى طوسى، ص 453؛ تاريخ ابن معين، ج 2، ص 281؛ ميزان الاعتدال، ج 1، ص 65؛ الجرح و التعديل، ج 2، ص 128؛ اكمال الكمال، ج 2، ص 214؛ تاريخ الاسلام، ج 12، ص 62.

ابوصالح، ابوسلمه، ابوالحسن على بن ابراهيم قطان، على بن مهرويه، سليمان بن يزيد فامى، احمد بن ابراهيم و عبدالرحمن بن حمدان جلاب، از او روايت شنيده و نقل كرده اند. مسند او در بصره تأليف شده و بيش از سى صد جزء را شامل مى شده است. او را «كبير الشأن» و «عالى الاسناد» خوانده اند. در حدود سال 280 ق. درگذشت.

منابع: هدية العارفين، ج 1، ص 7؛ كشف الظنون، ج 2، ص 1685؛ تاريخ الاسلام، ج 20، ص 297؛ سير اعلام النبلاء، ج 13، ص 355-356.

عمرو عقيلى، ابوعمر ابن مَطَر نيشابورى، ابوبكر اسماعيلى، ابوعلى حسين بن على حافظ، ابوعبدالله محمد بن احمد بن موسى، ابوالفضل عباس بن حسين بن احمد صفار (در رى)، مسيرة بن على قزوينى، ابوجعفر برزوى و ابوسعيد احمد بن يعقوب ثقفى خازن از او روايت كرده اند. كتاب الزهد احمد بن ابى حوارى، از طريق او نقل شده است. مسندى نيز داشته است كه حدود صد جزء را شامل مى شده است. وفاتش به سال 301 ق. است

منابع: المستدرك، ج 1، ص 161 و 249 و 321 و 554؛ شعب الايمان، ج 7، ص 271 و 406؛ الجرح و التعديل، ج 3، ص 561؛ سير اعلام النبلاء، ج 14، ص 101؛ الوافى بالوفيات، ج 6، ص 110؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 7، ص 282-284؛ معجم المؤلفين، ج 1، ص 131؛ الاعلام، ج 1، ص 76؛ رى باستان، ج 2، ص 272؛ مسند الامام على (ع)، ج 1، ص 99.

طبقۀ ثانيه است... يگانه بود در طريق تجريد و توكل... استادِ ابوجعفر خلدى و سيروانى مهين است و غير ايشان.... يوسف بن الحسين، وى را بشسته و دفن كرده. در مسجد برفته از دنيا به علت درد شكم... شيخ الاسلام [هروى] گفته است هرگز قبرى نديدم به آن هيبت و شكوه كه گويى شيرى است خفته كه ناگاه فرا آن رسى، فروگيرد.» جامى، سپس حكايات و كراماتى از او نقل مى كند. صاحب آثار البلاد شرح پاره اى از مسافرت هاى او را به رى و ديگر شهرها آورده است.

بقعۀ او تا عصر شاه طهماسب صفوى موجود و مزار خاص و عام بوده است. فرمانى از شاه مذكور در سال 943 ق. در باب توليت اين بقعت صادر گرديده است. حمدالله مستوفى در نزهة القلوب، نام بقعۀ ابراهيم خوّاص را جزء خرابه هاى شهر رى مى آورد و يادآور مى شود كه مردم اهل سنت، هنوز به تربت ابراهيم توجه داشتند و آمدوشد مى كردند. اين گزارش، نشان مى دهد كه در سدۀ هشتم هجرى، مقبرۀ او مشهور بوده است. در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوى (سده دهم هجرى) مقبره ابراهيم خوّاص به زاويۀ ابراهيم خوّاص شهرت داشته است. در عصر صفويه، با توسعۀ آستان عبدالعظيم حسنى (ع) در رى، بقعۀ ابراهيم اندك اندك از نظرها افتاد. در قرن سيزدهم، برخى از عوام رى اين بقعه را به دليل مذهب ابراهيم، محلى مذموم شمرده، در تخريب آن كوشيدند؛ اما سرانجام حسن خان اعتمادالسلطنه، با تغيير نام گور، آن را از ويرانى كامل نجات داد. وى به امر ناصرالدين شاه، مأمور شناسايى صاحب برجى شده بود كه در كنار مزار ابراهيم بود. زاويۀ ابراهيم خوّاص، اكنون جزئى از آستان عبدالعظيم حسنى (ع) است.

منابع: بقاع متبركه استان تهران؛ نفحات الانس، ص 136 و 137؛ رى باستان، ج 1، ص 430؛ مجلۀ راهنماى كتاب، ج 7، دانش پژوه، «اسناد و مكاتيب»، ص 145؛ تذكرة الاولياء، ج 2، ص 125؛ آثار البلاد، ص 379؛ روزنامۀ «شرف» شماره 39، سال 1302؛ طبقات الصوفيه، ص 351-348.

حسب خواهش صاحب دفتر به خط خود در آن نوشته اند و امضا كرده اند؛ از جمله بيان برهان صدر الدين محمد شيرازى است كه در پايان آن، كاتب (ابوالكرم الحسنى الفراهانى) چنين نبشته: «حسب دستور مولانا ابراهيم رازى در وقتى كه روانۀ سفر هندوستان بودند، مرقوم شد. يازدهم شعبان 1045.»

منبع: آينۀ دانشوران، ص 57-60.

دو متر به چشم مى خورد و روى كاشى ها به خط نستعليق و به رنگ سفيد روى زمينه اى سرمه اى، اين عبارت نوشته شده است: «السلام عليك يا صاحب الزمان، السلام عليكم يا اهل بيت النبوة، السلام عليك يا امامزاده ابراهيم. ناصر خداد 1388 ق.» در سال 1357 ش. دزدان براى پيدا كردن گنج، سنگ قبر را شكسته و زير آن را كنده اند.

طرح فعلى بقعه، از گنبدخانه و يك ايوان ورودى تشكيل شده و در ميان صحنى است كه نيمۀ غربى آن گورستان است. بناى بقعه قديمى است، اما برخى اندودها و نماسازى هاى آن جديد است. مساحت كل صحن 2830 متر مربع است كه با ديوارى به ارتفاع دو متر محصور شده است. گنبدخانه روبه روى در اصلى صحن قرار دارد. در صحن، دو حوض آب ساخته اند.

نماى اصلى و وردى بقعه، ايوان شرقى آن است كه نماى داخل آن تا ارتفاع 1/50 متر، سنگ مرمر است و بقيۀ فضا گچ كارى است. ابعاد ايوان 4 * 3 متر و ارتفاع آن 6 متر است. كف ايوان نيز با سنگ مرمر پوشيده شده و تا دو متر جلوتر از ايوان ادامه يافته و دور آن سكويى به ارتفاع شصت سانتى متر است. نماى بيرونى ايوان آجركارى است. به جز ازاره و لچكى ها بقيۀ نماى ظاهرى ايوان با سيمان سفيد، روكارى شده است. در ميان آجركارى هاى بالاى قوس ايوان، دو كتيبۀ افقى كاشى كارى ديده مى شود كه محتواى آن، «بسم الله الرحمن الرحيم» تا آخر آيۀ «و ان يكاد»، به خط ثلث و به رنگ سفيد روى زمينۀ سرمه اى است و در زير آن، كتيبه اى با خط نستعليق سرمه اى ديده مى شود. روى اين كتيبه نوشته اند: السلام عليك يا امامزاده ابراهيم ابن موسى ابن جعفر (ع).

در قسمت جنوبى ايوان، راه پله اى وجود دارد كه به پشت بام مى رسد. كف ايوان چند سنگ قبر، از جمله قبر متولى امامزاده به نام حيدر برقانى نژاد وجود دارد. ارتفاع لبۀ انتهايى ايوان تا كف آن 6/30 متر است. بالاى ورودى، روى سنگ مرمرى به ابعاد 60 * 2/50 سانتى متر نوشته شده است: «بسمه تعالى. با توكل به الله، ساختمان ديوار امامزاده ابراهيم، فرزند موسى ابن جعفر با كمك مالى حسين بن ويرى، ساختمان نمازخانه و كليه تعميرات اساسى حرم و صحن و خيابان بندى و لوله كشى آب با خوديارى اهالى محترم كريم آباد و صالح آباد و قلعۀ يزدى هاى بلوك غار در ذى الحجه 1403 قمرى به پايان رسيد.» بالاى اين كتيبه، زيارت نامۀ امامزاده را نصب كرده اند.

ارتفاع گنبدخانه از كف تا بالاترين نقطۀ

ص: 96

گنبد، حدود 6 متر و تا محل قرار گرفتن گنبد، حدود 4 متر است. در داخل گنبدخانه، يك صندوق از طرف ادارۀ اوقاف به ابعاد 60 * 42 متر نصب كرده اند. كف ضريح با سنگ مرمر پوشيده شده و سنگ قبرى به ابعاد تقريبى 90 * 2/50 و ارتفاع 20 سانتى متر در داخل ضريح قرار دارد. هيچ نوشته اى روى سنگ قبر نيست. گنبد، خيزى به اندازۀ 1/30 متر دارد. اين ارتفاع كم، باعث شده است كه گنبد نمود چندانى نداشته باشد. قطر داخلى گنبد حدود 4/30 متر و ارتفاع گنبد تا كف بقعه حدود 6/10 متر است. پوستۀ بيرونى گنبد، سيمانى و جدارۀ داخلى آن گچى است. در قسمت شمالى صحن نمازخانه اى به ابعاد 7/50 * 12/50 متر قرار دارد.

منابع: مزارات رى، ص 60-62؛ امامزاده ها و تربت برخى از پاكان و نيكان، ج 1، ص 23-24؛ بقاع متبركه استان تهران، ص 96.

رى آمده است. بنابراين احتمال دارد كه اسحاق، عضوى از خانوادۀ ابراهيم بوده باشد. اما از آنجا كه امام كاظم (ع) فرزندى به نام عون نداشته است، نسب نامۀ كنز الانساب، فاقد اعتبار است. نظر ديگر آن است كه امامزاده اسحاق، فرزند امامزاده ابراهيم مدفون در روستاى قلعۀ شيخ كهريزك است و همچنين سيد ابراهيم نيز ابراهيم بن عيسى بن ابراهيم بن عيسى النقيب، پسر برادر سيد اسحاق است.

بناى كنونى امامزاده، در اوايل دهۀ 1340 ش. ساخته شده است. طرح بنا چليپايى است و گنبد در محل تقاطع بازوها است. بقعه، طرح منفرد دارد؛ يعنى تنها از يك گنبدخانۀ چليپايى تشكيل شده و فاقد هر گونه پيش فضا و فضاهاى جانبى است. در غرب بقعه، اتاقى است كه از آن به عنوان آرامگاه خانوادگى استفاده كرده اند و قسمتى از محدودۀ شمالى بقعه تا مجاورت آرامگاه خانوادگى، زير رواق است. در چهار گوشۀ بيرونى بنا، چهار سكوى مسقف ساخته اند. صحن پيرامون بقعه نيز قبرستان شده است. موزاييك، گچ، رنگ، فولاد، شيشه، آجر، كاشى، سنگ مرمر و سيمان از جمله مصالح استفاده شده در اين بنا است. ورودى صحن در شمال آن قرار دارد و شامل يك درب سه لنگۀ فلزى به ابعاد 3 * 4 متر است. صحن امامزاده 70 * 100 متر و ارتفاع ديوارهاى كاهگلى صحن دو متر است. نماهاى مختلف بقعه بيشتر آجرى است. در جداره هاى آرامگاه خانوادگى، ازاره اى از سيمان سفيد به ارتفاع 1/20 متر ديده مى شود. بالاى در ورودى، كتيبه اى از كاشى ديده مى شود كه حاوى آيات اول و دوم سورۀ جمعه است. بر لچكى درب ورودى و طاق نماى برجستۀ آن، طرح هاى اسليمى و عبارات «لا اله الا الله»، «محمد رسول الله»، «على ولى الله» نقش بسته است. بالاى طاق نماى برجسته نيز نوشته اند: «آرامگاه خاندان يزدى 1347». در نماهاى مختلف بقعه، سكّوهايى است به ارتفاع يك متر. سقف اين سكّوها سازۀ فلزى و طاق ضربى دارد. هر سقف با يك ستون فلزى بر روى سكو قرار گرفته است. كتيبه اى از كاشى در انتهاى اين نما و نماهاى ديگر بقعه چرخيده است. بر روى كتيبه ها كه از ضلع شمالى شروع مى شود، سوره هاى «فلق»، «كافرون»، «توحيد»، «ناس» و «انا فتحنا لك فتحاً مبيناً» نقش بسته است. لبۀ انتهايى نماها در جداره هاى بقعه، هره چينى شده است. در نماى شمالى بقعه نيز نماى رواق ديده مى شود. رواق، داراى سازه اى فلزى است. اين رواق 3/50 * 14 متر و به شكل

ص: 98

نيم دايره ساخته شده است.

در ضلع هاى جنوبى دو بازوى شرقى و غربى دو طاقچه كوچك ساخته اند. سقف بازوها مازه دار است و به صورت گهواره اى است. زيربناى داخلى بقعه بدون احتساب قبر خانوادگى، حدود 130 متر مربّع است. درب ورودى حرم در ضلع جنوب غربى آن واقع و با چهار پلّه از صحن جدا مى شود. در قسمت جنوب شرقى و شمال شرقى بقعه، پنجره هاى فلزى سه تكّه به ابعاد 1 * 2/50 متر به چشم مى خورد. اين پنجره ها در ارتفاع يك متر و پنجاه سانتى مترى از ديوار تعبيه شده اند.

زيارت نامۀ امامزاده روى لوح چرمى با قاب چوبى، نوشته شده و در حرم قرار گرفته است. سنگ قبر امامزادگان در قسمت ميانى حرم است. از درِ ضلع جنوب غربى، با فاصله پنج متر، ابتدا قبر امامزاده اسحاق، سپس سنگ قبر امامزاده ابراهيم در فاصلۀ هشت مترى قرار دارند. سنگ قبر امامزاده ابراهيم حدود پنجاه سانتى متر به سمت شمال غربى تمايل دارد.

گنبد بقعه به صورت كلنبو است. لايۀ بيرونى گنبد با آجرهاى مربّع شكل پوشيده شده است كه به طرف نوك گنبد كوچك تر مى شود. لايۀ داخلى آن نيز گچ كارى است. قطر گنبد شش متر و ارتفاع آن از پشت بام حدود شش متر و از كف بقعه تا نوك گنبد، دوازده متر است. در بالاى گنبد، گلدستۀ كوچك شش ضلعى قد برافراشته است. گنبدخانۀ چليپايى بقعه، قديمى و با ارزش است.

در ضلع شمالى صحن، آب انبارى است كه در دهۀ 1340 ش. به همت و سرمايۀ ميرزا على آقا يزدى ساخته شده و داراى نمايى آجرى با دو بادگير است.

منبع: مزارات رى، ص 65-70.

منابع: مزارات رى، ص 70؛ بقاع متبركه استان تهران، ص 97.

أولدَ بالرّى» يعنى وى علاوه بر سكونت در آن شهر، صاحب فرزندانى نيز در آنجا بوده است. يكى از فرزندان سيد ابراهيم، ابوالحسين عيسى نام داشت كه به مدينه مهاجرت كرد و در آنجا نقابت سادات را عهده دار شد. ابن طقطقى، در كتاب الأصيلى ابراهيم بن عيسى النقيب را مكنى به ابواسحاق و ساكن شهر رى مى داند و براى او فرزندى به نام عيسى و از عيسى نيز فرزندى به نام ابراهيم قايل است و سرانجام مى گويد: «اين خاندان از شريف ترين و مشهورترين خاندان حسينى بوده اند.»

بنابراين، ابراهيم و اسماعيل از سادات و از بيت نقابت و شرافت و صاحب نسل بوده و پيش از سال 450 ق. درگذشته اند. از نسل آنان در همدان، مدينه و شهر رى، علما و بزرگانى برخاسته اند.

بقعه امامزادگان ابراهيم و اسماعيل، در گذشته، ساختمانى خشتى و كوچك با دو اتاق گنبدى بود كه روى آن را كاهگل كشيده بودند. در سال 1379 ش. يك ضريح آلومينيومى مستطيل، به ابعاد تقريبى 3 * 1/50، جايگزين ضريح چوبى شد. تاريخ سنگ قبر كنونى به سال 1377 ش. برمى گردد. گنبد قديمى از خشت و گل، با روكش كاهگل بود.

بقعه، بر روى تپّه اى در ضلع شمالى روستا واقع شده است و از فاصلۀ چند كيلومترى ديده مى شود. گنبدخانه در وسط شبستان و دور شبستان، رواقى هشت ضلعى است. دو مناره نيز در جنوب ساخته اند. بنا در ميان صحنى بزرگ قرار دارد كه قسمتى از آن قبرستان است. مساحت بنا 586 متر مربع و مساحت عرصۀ آن 8436 متر مربع است. ارتفاع نماى رواق ها تا روى سكوى بنا حدود 5/10 متر و ارتفاع شبستان تا روى سكو 5/90 متر است. پيرامون امامزاده را حصار كشيده اند و تنها راه ورودى به آن، در ضلع جنوبى است. نماهاى مختلف بنا در واقع نماى بيرونى رواق هشت ضلعى است. رواق ها و بناى بقعه بر روى سكويى قرار دارند كه به اندازه سه پلّه بالاتر از سطح پيرامون است. ستون هاى رواق تا ارتفاع حدود 1/20 متر از سنگ مرمر سفيد است و بقيه آجركارى شده است. طاق نماها كمانى و تخت است. آجركارى طاق نماها، تزيينات كاشى كارى دارد كه بر روى آنها نوشته اند: «من كنت مولاه» «فهذا على مولاه»، «الحق مع على»، «و على مع الحق»، «لا فتى الا على» و «لا سيف الا ذوالفقار». لبۀ انتهايى طاق ها به صورت پيش آمده و طره است و روى آن، كتيبه اى كاشى كارى شده و در قاب آجرى، به صورت افقى و سرتاسرى ديده مى شود. نوشته هاى روى كتبيه، آيات 35 تا

ص: 101

42 سورۀ نور، به خط ثلث است. در جنوب غربى، غرب و شمال غرب كتيبه ها، به خط نستعليق نوشته اند: «قُلْ لاٰ أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبىٰ» ، «إِنَّمٰا يُرِيدُ اَللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» ، «إِنَّ اَلصَّلاٰةَ تَنْهىٰ عَنِ اَلْفَحْشٰاءِ وَ اَلْمُنْكَرِ» ، «آستان مقدس امامزادگان ابراهيم و اسماعيل عليهماالسلام، فرزندان امام موسى بن جعفر (ع) كه به همّت هيئت امنا و ادارۀ اوقاف و امور خيريۀ شهرستان رى و مؤمنين خيّر در سال 1368 شروع به بازسازى شد»، «و اقيموا الصلوة و اتو الزكوة و اركعوا مع الراكعين»، «ولاية على بن ابى طالب حصنى فمن دخل حصنى امن من عذابى»، «قال رسول اللّه: زيّنوا مجالسكم بذكر على بن ابى طالب (ع)». ترجمۀ فارسى آيات نيز آمده است. كاشى كارى ها حاوى خطنوشته هايى از اسماء جلاله و اسامى ائمه (ع) است. سقف رواق مسطح و تخت است و در آن نقوش هندسى گچى اجرا شده است.

دو درب چوبى با حفاظ فلزى و نوساز به ابعاد 4 * 2/05 متر، زائر را از سمت جنوب و غرب شبستان وارد گنبدخانه مى كند. بر بالاى ورودى ها، تابلويى نصب است كه بر آن نوشته اند: «آستان مقدس امامزادگان ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام، فرزندان امام موسى بن جعفر عليه السلام» و در پايان آن با خطى ريزتر آمده است: «ادارۀ اوقاف و امور خيريه شهرستان رى». ضريح فلزى، مشبّك طلايى، با ابعاد 3/50 * 2/15 و ارتفاع 2/21 متر و تاج سى سانتى مترى است. روى درِ ضريح نوشته شده است: «بسم اللّه الرحمن الرحيم. ضريح مطهّر امامزاده ابراهيم و اسماعيل فرزندان امام موسى بن جعفر كه به سفارش هيئت امناى بقعه و نظارت و اقدام اداره اوقاف شهرستان رى به سال 1379 ش. در اصفهان ساخته و نصب گرديد. عمل حاج مصطفى روزگاريان». در قسمت بالاى ضريح، سورۀ «اعلى» با خط ثلث و به رنگ سفيد، و در ادامۀ آن سورۀ «انسان» تا «عيناً يشرب» با همان خط و رنگ حك شده است. در دور تا دور پنجره هاى ضريح، اشعارى به چشم مى خورد و مصرع ها با كلمات «اللّه»، «على»، «فاطمه»، «حسن»، «حسين»، «يا كريم»، «يا منان» از هم جدا شده اند. ابعاد صندوق ضريح، 1/60 * 90 سانتى متر است.

لايه بيرونى گنبد، كاشى كارى و داراى نقوش هندسى و تزيينات معقلى است. گريو گنبد هشت پنجرۀ فلزى با شيشه هاى رنگى دارد. در قسمت بالاى گريو و بالاى پنجره هاى آن كتيبه اى از كاشى چرخيده و «آية الكرسى» بر آن منقوش است. كاشى كارى بين پنجره ها

ص: 102

در نماى بيرونى، نقوش اسليمى دارد. لايۀ داخلى گنبد گچ كارى است و در فضاى داخلى در زير پنجره هاى ساقۀ گنبد، كتيبه اى گچى ديده مى شود. قطر داخلى گنبد 5/20 متر و ارتفاعِ كف بقعه تا نوك گنبد، 13/40 متر و ارتفاع گنبد از بيرون تقريباً شش متر است.

دو مناره بقعه در غرب آن و متصل به رواق است. پايۀ گلدسته ها هشت ضلعى است؛ با ازاره اى به ارتفاع حدود 1/20 متر و از سنگ مرمر. در اضلاع پايۀ مناره، طاق نماهايى ديده مى شود كه قوس آن هره چينى شده است. داخل طاق نماهاى پايۀ گلدسته نيز كاشى كارى با نقوش اسليمى است؛ ولى بيرون آنها آجركارى است.

ساخت بناى بقعۀ جديد در سال 1368 ش. آغاز شد و بيش از بيست سال به طول انجاميد. بناهاى جانبى در اطراف بقعه، عبارت اند از: حسينيۀ رسول اكرم (ص) در زمينى به مساحت 300 متر مربّع در سه طبقه؛ اتاق نگهبانى به مساحت سى متر مربّع در غرب صحن؛ دفتر آستانه به مساحت تقريبى پنجاه متر مربع در شمال غرب صحن؛ سرويس بهداشتى در جنوب شرق صحن.

گفتنى است كه طرح جامع بقعه (شامل حسينيه و چندين ساختمان مستقل)، در سازمان اوقاف و امور خيريۀ استان تصويب شده و ضريح جديد نيز با روكش طلا بر روى مرقد نصب گرديده است.

منابع: مزارات رى، 70-78؛ بقاع متبركۀ استان تهران، ص 96؛ امامزاده ها و تربت برخى از پاكان و نيكان، ج 1، ص 39؛ تهذيب الأنساب و نهاية الأعقاب، ص 176-177؛ منتقلة الطالبيه، ص 161؛ كشف الاستار فى مراقد ابناء الائمة الاطهار، ج 1، 79-78.

فتحعلى شاه قاجار احداث شد. محمدباقر خوانسارى در كتاب روضات الجنات نوشته است: «در حدود 1238 قمرى و در عهد فتحعلى شاه قاجار مرقد شريف صدوق كه در اراضى رى قرار دارد از كثرت باران خراب شد و رخنه اى در آن پديد آمد. به جهت تعمير و اصلاح آن اطرافش را كندند؛ پس به سردابى كه مدفن شيخ بود برخوردند، هنگامى كه وارد سرداب شدند، با جسدى عريان مواجه شدند. اين خبر به سرعت در تهران منتشر شد و به گوش سلطان وقت رسيد. وى با جمعى از بزرگان و امناى دولت به جهت مشاهدۀ حضورى به محل آمدند. جمعى از علما و اعيان دولت داخل سرداب شدند و صدق قضيه را به رأى العين مشاهده كردند. پس از آن وى دستور تعمير و تجديد بنا و تزئينات آن بقعه را صادر كرد... من خودم بعضى از افراد را كه در آن واقعه حضور داشتند، ملاقات كرده ام.»

پس از كشف مقبرۀ شيخ صدوق و احداث بنايى مجلل بر قبر او، زمين هاى اطراف مقبره،

ص: 105

محل دفن مردگان شد. بنا بر تحقيق سيد احمد محيط طباطبايى، پژوهشگر تهران قديم، در اين گورستان، حدود 300 نفر از مردان و زنان تأثيرگذار در تاريخ معاصر ايران آرميده اند. برخى از مشاهير مدفون در اين گورستان تاريخى، به اين شرح است:

ابوالحسن جلوه، حكيم و عالم شيعى قرن سيزدهم. بر مزار او بقعه اى با هشت ستون و شبيه آرامگاه حافظ ساخته اند.

سيد اشرف الدين قزوينى، مشهور به نسيم شمال، نويسنده، روزنامه نگار و شاعر.

اشرف الملوك قاجار، مشهور به فخرالدوله، دختر مظفرالدين شاه، مادر دكتر على امينى و بانى مسجد فخرالدوله.

محمدحسين فروغى، نويسنده و ملقب به ذكاء الملك، شاعر، اديب و نويسنده، متوفاى 1325 ق.

محمدعلى فروغى، ملقب به ذُكاءالمُلك دوم، مترجم، اديب، نويسنده، روزنامه نگار، سياست مدار، نمايندۀ مجلس، وزير و نخست وزير ايران در دورۀ پهلوى اول، متوفاى 1321 ش.

ابوالحسن فروغى، نويسنده و مؤسس مدرسۀ عالى دارالمعلمين، متوفاى 1338 ش.

على اكبر دهخدا، مؤلف لغت نامۀ دهخدا، نويسنده، شاعر، اديب و فعال سياسى، متوفاى 1334 ش.

شيخ رجبعلى خياط، استاد اخلاق

ص: 106

و عرفان عملى، متوفاى 1340 ش.

دكتر سيد حسين فاطمى، دوست و وزير كابينه دكتر محمد مصدق.

غلام رضا تختى، جهان پهلوان، متوفاى 1346 ش.

ميرزادۀ عشقى، شاعر انقلابى و مقتول.

على اكبر خوشدل تهرانى، شاعر اهل بيت (ع).

محمدصادق فخرالاسلام افشار، كشيش مسلمان شده، نويسندۀ كتاب هاى انيس الاعلام، بيان الحق، برهان المسلمين، افتخارات اسلام.

حاج مرشد چلويى، شاعر و كاسب اهل دل و شاگرد شيخ رجبعلى خياط.

جواد فاضل، نويسنده و مترجم معاصر.

على اكبر غفارى، مصحح و مترجم آثار كهن شيعى، متوفاى 1383 ش.

ابوالقاسم پاينده، نويسنده و مترجم و روزنامه نگار، متوفاى 1363 ش.

رحيم مؤذن زاده اردبيلى، گويندۀ مشهورترين اذان در ايران، متوفاى 1384 ش.

محمدطاهر تنكابنى، فيلسوف معاصر.

شيخ محمدحسين زاهد، عالم و واعظ دينى معاصر.

سيدمهدى ميرزايى، نوۀ ميرزاى شيرازى.

شيخ محمود ذاكرزاده تولائى، مشهور به حلبى، از پايه گذاران انجمن حجتيه مهدويه، متوفاى 1376 ش.

ص: 107

شهداى قيام 30 تير 1331 ش.

سرهنگ محمود ايروانى اعظم، مؤسس مدرسۀ موسيقى ايران؛

برخى از شهداى گروه فدائيان اسلام؛ محمدجعفر اسلامى (مفسر قرآن)؛ سيد جعفر دين پرور دربندى (امام جمعه شميرانات و دربند، متوفاى 1343 ش.)؛ ميرزا لطفعلى نصيرى ملقب به صدرالافاضل؛ سيد محمد تنكابنى (نويسندۀ كتاب ايضاح الفوائد)، آيت الله سيد محمدحسين موسوى درچه اى (محدث و برادر سيد محمدباقر درچه اى)؛ آيت الله ميرزا ابوالقاسم فلسفى؛ حجت الاسلام مقدسيان (عضو فدائيان اسلام)؛ حجت الاسلام حسن خندق آبادى (علامى)؛ آيت الله مسيح طالقانى؛ آيت الله شيخ هادى مدرس نورى؛ آيت الله هاشمى كاشانى؛ آيت الله سيد خليل زرين كيا لاريجانى؛ آخوند ملاعلى اكبر فيروزكوهى؛ حجت الاسلام ثابت الموتى؛ آيت الله شيخ محمد آملى؛ آيت الله مجدالمحققين شيخ الاسلامى شيرازى؛ حجت الاسلام والمسلمين سيد رضا دربندى؛ محمدعلى مظفرى (بنيان گذار يتيم خانه هاى مظفرى)؛ شيخ موسى دبستانى؛ استاد مجيد حبيبى اراكى (از معلمين بزرگ و تأثيرگذار اراك)، سپهدار رشتى؛ ميرزا كريم خان رشتى؛ حسين سميعى اديب السلطنه؛ سيد يحيى ناصرالاسلام ندامانى؛ فاطمه سياح؛ ميرزا يحيى دولت آبادى؛ صديقه دولت آبادى؛ نصرت الدوله فيروز؛ احترام الدوله برزين؛ عزت الدوله؛ مهندس محسن فروغى؛ ميرزا غلامرضا اصفهانى؛ محمود محمود؛ هادى تجويدى؛ حسين كوهى كرمانى.

بقعۀ ابن بابويه، پنجم دى ماه 1375 ش. با شماره ثبت 1816، به آثار ملى پيوست. وزارت كشور در سال 1373، دفن مردگان را در اين قبرستان ممنوع كرد.

منابع: تهران نامه (دانشنامه جغرافيايى تاريخى تهران)، مدخل ابن بابويه؛ من لايحضره الفقيه، تصحيح على اكبر غفارى، مقدمۀ مصحح؛ روضات الجنات، ج 6، ص 141-142.

خرقانى صوفى رفتم و در بازگشت، قصد كردم كه به رى رفته، ابوحاتم را هم ببينم. او پيشواى اهل سنت در رى بود. سلطان محمود بن سبكتكين، آنگاه كه وارد رى شد و پيروان باطنيه را كشت، دستور داد كه جز ابوحاتم، كسى بر منبر نرود و وعظ نگويد. از آن روز، هر دانشمندى كه داخل رى مى شد، نخست بايد اعتقادات خود را بر ابوحاتم عرضه مى كرد؛ اگر ابوحاتم مى پسنديد، او اجازه داشت با مردم سخن بگويد؛ وگرنه، چنين اجازه اى نداشت. نزديك رى، مردى از اهل رى با من همراه شد. از من پرسيد مذهب تو چيست؟ گفتم حنبلى. گفت: چنين مذهبى نشنيدم. اختراع و بدعت است. پس گريبان مرا گرفت و گفت: تو را رها نمى كنم تا نزد ابوحاتم برويم. وقتى وارد رى شديم، به خانۀ او رفتيم. در آن روز، مجلسى بزرگ در خانه اش برقرار بود. آن مرد به ابوحاتم گفت: من از مذهب اين مرد پرسيدم و او نام مذهبى را آورد كه تا كنون نشنيده ام. ابوحاتم پرسيد: مذهبش چيست؟ گفت: مى گويد من حنبلى هستم. ابوحاتم گفت: او را رها كن. كسى كه حنبلى نباشد، مسلمان نيست. مدتى نزد ابوحاتم ماندم و او را همان گونه يافتم كه شنيده بودم.»

منابع: ذم الكلام و اهله، ج 1، ص 17-18؛ سير اعلام النبلاء، ج 18، ص 506-509؛ الانساب، ج 3، ص 513.

«عروس» است؛ 4. الغايات، مشتمل بر احاديثى كه با افعل تفضيل آغاز مى شوند؛ 5. المسلسلات؛ 6. نوادر الاثر فى على خير البشر. در اين كتاب، حديث نبوى «علىٌ خيرُ البشر» با بيش از هفتاد طريق روايت شده است. چندين اثر را نيز به او نسبت مى دهند؛ از جمله: الامام و المأموم يا ادب الامام و المأموم؛ دفن الميت؛ المنبى عن زهد النبى (ص).

منبع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 1، ص 530.

نويسنده و وزير آل بويه در رى، ملقب به «استاد» و «الاستاذ الرئيس». پدرش، ابوعبدالله حسين بن محمد قمى معروف به كله، در 321 ق در رى وزارت وشمگير را برعهده داشت و در زمان امير نوح بن نصر، سرپرست ديوان رسائل و ملقب به عميد شد. ابن عميد، با استفاده از موقعيت پدر و هوش سرشار، توانست در مدتى اندك، مراتب و مدارج علم را طى كند. مهارت او در زبان عربى، به اندازه اى بود كه گفته اند: «كتابت با عبدالحميد آغاز و به ابن عميد ختم شد.» سبك نگارش او تا چندين قرن، سرمشق نويسندگان و ديوانيان بود. از نوشته هاى او در ادب، اثرى است به نام المذهب فى البلاغات. ابن عميد، افزون بر ادب، در فلسفه، رياضيات، نجوم و علوم طبيعى نيز دست داشت. ابويوسف رازى بخشى از كتاب هندسه اقليدس را به نام ابن عميد به عربى برگرداند و حسن بن محمد قمى، تاريخ قم و ديوان اشعار ابوجعفر عطار را به تشويق او گرد آورد، و در رى رصدخانه اى معظم براى ابوالفضل هروى و ابوجعفر خازن ساخت. از خدمات ماندگار او، خريدن اوراق كتاب الحاوى به بهاى گزاف از خواهر مؤلف و سپس تدوين آن است. وى همچنين نوشته هاى كهن يونانى را كه در سور اصفهان دفن شده بود، به بغداد فرستاد تا اهل علم از آن استفاده كنند. عظمت و ارزش كتابخانۀ ابن عميد، چندان بود كه ابوعلى مسكويه رازى در آن به شغل كتابدارى اشتغال داشت. «تاريخ ابن عميد» و «ديوان رسائل» يا «رسائل ابن عميد» از آثار او است. وى در ششم صفر 360 ق. در همدان درگذشت.

منابع: الكامل فى التاريخ، ج 8، ص 605-606؛ تجارب الامم، ج 1، ص 287 و ج 2، ص 224 و 270-274؛ يتمية الدهر، ح 2، ص 183 و ج 3، ص 183؛ وفيات الاعيان، ج 5، ص 103؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص 340-343.

فقه، حديث، نحو، لغت و شعر و ادب، به جايگاهى بلند دست يافت. چند تن از چهره هاى بزرگ ادبى و سياسى در سدۀ چهار از شاگردان او بوده اند؛ از جمله بديع الزمان همدانى پايه گذار فن مقامه نويسى و صاحب بن عبّاد وزير دانشمند و ادب دوست و ابوالفتح ابن عميد وزير و ابوطالب مجدالدوله آخرين فرمانرواى آل بويه.

ابن فارس، اگرچه در رشته هاى گوناگون، مانند نقد شعر، تفسير قرآن، فقه، صرف و نحو، از دانشى گسترده برخوردار بود، شهرت و اهميت وى بيشتر در لغت و نيز آثارى است كه در اين زمينه آفريده است. كتاب الصاحبى وى نخستين اثرى است كه در كنار بحث هاى سنتى نحويان، به مباحث زبان شناسى نيز پرداخته است. كتاب مجمل اللغه نيز در تاريخ فرهنگ نويسى عرب نقطۀ عطفى به شمار مى رود؛ زيرا در تنظيم مفردات لغت، به جاى استفاده از مخارج اصوات، آنها را بر مبناى حروف الفبا تنظيم كرده است كه تا آن زمان سابقه نداشت. مهم ترين كتاب لغت وى معجم مقاييس اللغه است.

دربارۀ مذهب ابن فارس، گفته اند كه وى شافعى بود، اما پس از اقامت در رى به مذهب مالك درآمد. شيخ طوسى و به پيروى از او ابن شهرآشوب مازندرانى، او را شيعه دانسته اند.

شمارى از آثار او عبارتند از: مقاييس اللغه يا معجم مقاييس اللغه؛ الصاحبى فى فقه اللغه؛ سنن العرب و كلامها؛ المجمل فى اللغه؛ ابيات الاستشهاد؛ الاتباع و المزاوجه؛ اوجز السير لخير البشر؛ الحور العين؛ الخضاره؛ ذم الخطأ فى الشعر؛ الفرق بين الانسان و غيره من الحيوان فى اشياء من الخَلق و الخُلق؛ متخير الالفاظ؛ المذكر و المؤنث؛ مقالة فى اسماء اعضاء الانسان يا خلق الانسان.

وى به سال 375 يا 393 يا 395 ق. در محلّۀ محمديۀ رى درگذشت و كنار قبر قاضى على بن عبدالعزيز جرجانى دفن شد.

منبع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص 368.

بُطّۀ قمى از شاگردان او است. از آثار كلامى و مناظره هاى او با متكلمان بزرگ هم روزگارش، چنين برمى آيد كه در علم كلام تبحر و شهرت داشت. از ابوالحسين سوسنجردى نقل است: «پس از زيارت امام رضا (ع) در مشهد به ديدار ابوالقاسم بلخى در بلخ رفتم و كتاب الانصاف ابن قبه را به او دادم. او بر اين كتاب نقضى نوشت به نام المسترشد فى الامامه. وقتى به رى بازگشتم و كتاب بلخى را به ابن قبه دادم، او نيز بر آن ردّى نوشت به نام المستثبت فى الامامه. بلخى نيز، كتاب ابن قبه را ديد و با كتابى ديگر به نام نقض المستثبت پاسخ داد. وقتى به رى رسيدم و خواستم رديۀ بلخى را به ابن قبه نشان دهم، شنيدم كه وى از دنيا رفته است.» كتاب الانصاف، از مراجع ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه است و او بخشى از خطبۀ شقشقيه را در آن كتاب ديده است. از اين كتاب، جز آن مقدار كه در الشافى سيد مرتضى آمده، چيزى باقى نمانده است. پاره اى ديگر از نوشته هاى ابن قبه در كمال الدين ابن بابويه گزارش شده است. كتاب نقض كتاب الاشهاد را نيز در نقد الاشهاد ابوزيد علوى نوشت. ابوزيد در اين كتاب، در اثبات مذهب زيدى و ردّ مذهب اماميه كوشيده است.

افزون بر اين، از آثار او است: الرد على أبى على الجبائى؛ كتاب التعريف؛ المسألة المفردة فى الامامه.

منابع: شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 206؛ معالم العلماء، ص 95-96؛ رجال النجاشى، ص 375؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص 446.

رى باستان، ج 2، ص 272.

ابوالفتح به قتل رسيد، مسكويه از خدمت به صاحب بن عبّاد، وزير جديد مؤيدالدوله سرباز زد. سپس در شيراز به عضدالدوله، سلطان بزرگ آل بويه، پيوست و خازن كتابخانه و بيت المال وى شد و تا عضدالدوله درگذشت، بر همين شغل بود. گفته اند اغلب مصنفات زمان، در كتابخانۀ او گرد آمده بود.

مسكويه در آغاز كار، سخت در انديشۀ كيمياگرى بود و آن را نزد ابوطيب كيميايى رازى مى آموخت. نيز فريفتۀ كتاب هاى محمد بن زكرياى رازى و جابر بن حيان بود. به تاريخ هم توجه داشت و تاريخ طبرى را نزد ابن كامل خواند و علوم اوايل (دانش يونان) را نزد ابن خمّار آموخت. وى در اين علوم، به ويژه در منطق و پزشكى، دستى قوى داشت؛ چنانكه او را بقراط دوم مى خواندند.

گذشته از اين، چنين مى نمايد كه او از طريق دوستى با اعضاى انجمن هاى علمى عصر و آميزش با وزيران دانشمندى همچون ابوالفضل ابن عميد و برخوردارى از كتابخانه هاى بزرگ آنان، دانش بسيارى اندوخته بود. خود نيز حلقه ها و مجالسى داشته كه در آنها تدريس مى كرده است. ابوسليمان ضمن بر شمردن آثار او گويد كه اين آثار در نشست هاى تدريس نزد او خوانده مى شد. برخى مسكويه را از استادان ابوحيان توحيدى شمرده و كتاب الهوامل والشوامل را كه پاسخ مسكويه به پرسش هاى ابوحيان است، دليلى بر اين مدعا گرفته اند.

نويسندگان متقدم و متأخر، آثار بسيارى شامل كتاب و رساله و قطعاتى از اشعار تازى و وصايا، از ابوعلى مسكويه برشمرده اند كه فقط از شمارى از آنها آگاهى داريم و برخى نيز به طور پراكنده در آثار ديگران نقل شده است. برخى از آثار شناخته شدۀ ابوعلى مسكويه از اين قرارند: تجارب الامم؛ تهذيب الاخلاق (طهارة الاعراق)؛ جاويدان خرد (الحكمة الخالده)؛ رسالة فى دفع الغم من الموت (لماذا اخاف الموت)؛ الفوز الأصغر فوز السعاده، لغز قابس (لوح قابس)؛ الهوامل و الشوامل.

ص: 115

ابوعلى روزهاى آخر عمر را در اصفهان گذرانيد و در همان شهر چشم از جهان فروبست و همان جا دفن شد.

منبع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 6، ص 62.

هيچ كس از جاى خود برنمى خاست و جاى خويش را به كسى نمى داد، جز ابن واره. به عقيدۀ فضلك رازى، ابن واره و ابوزرعه و احمد بن فرات، حافظترين دانشمندان زمان خود بودند. ابوجعفر طحاوى مى گويد: ابوزرعه و ابن واره و ابوحاتم، در زمان خود، مثل و مانند نداشتند و هر سه در رى اجتماع كردند. ابوالعباس بن عقده مى گويد: من در خانه نشسته بودم كه كسى در خانه ام را كوبيد. گفتم كيستى؟ گفت: من ابن واره ام، پدر و مادر حديث. ذهبى در تذكرة الحفاظ از قول طحاوى مى گويد: سه تن در رى بودند كه در زمان خود، مانند نداشتند: ابوحاتم رازى، ابوزرعه رازى و ابن واره. وى به سال 270 ق. درگذشت.

منابع: تاريخ بغداد، ج 4، ص 21-24؛ تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 139؛ سير اعلام النبلاء، طبقه الرابعة عشر، ص 28؛ الثقات، ج 9، ص 150؛ تقريب التهذيب، ج 2، ص 133؛ تهذيب التهذيب، ج 9، ص 399-400؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 55، ص 387-394؛ الانساب، ج 5، ص 560-561؛ اللباب فى تهذيب الانساب، ج 3، ص 346.

مشهور آن است كه قبر وى در عريض مدينه است و قبرى كه در قم است، متعلق به يكى از احفاد او است؛ چنانكه در معجم القبور و وفيات الاعلام آمده است.

بسيارى از علما و بزرگان ارادتى خاص به امامزاده ابوالحسن داشته اند. از ملا على كنى نقل است كه «من به رياست و ثروت در تهران نرسيدم، مگر به مداومت بر زيارت آن بزرگوار.» مشابه اين سخن را به آخوند محمد مجتهد اندرمانى (از مشاهير علماى رى و استاد مدرسۀ مروى) نسبت داده اند. نخستين عالم انسابى كه از سكونت وى در شهر رى سخن گفته است، ابواسماعيل ابراهيم طباطبا است كه مى نويسد: «در شهر رى ابوالحسن على بن... على العريضى سكونت داشت و داراى فرزندانى به اسامى حمزه، ابوعبداللّه حسين ملقّب به هميرجه، على، ابوجعفر محمد، عيسى و محمد بود.» بنابراين سيد ابوالحسن على، صاحب شش فرزند بوده است. به گفتۀ ابن طباطبا، بسيارى از برادرزادگان و عموزادگان سيد ابوالحسن على ساكن رى بودند. اكنون قبر برخى از آنان در شهر رى و حومۀ آن زيارتگاه است.

مدخل بقعۀ امامزاده ابوالحسن، از طرف شمال است و بالاى ديوار ايوان، كتيبه اى است مشتمل بر مرثيه به خطّ نستعليق و گچ برى شده. پس از ايوان، رواقى است به وسعت 8 * 8 متر. روى درى كه از رواق به حرم باز مى شود، كتيبه اى است به خطّ ثلث برجسته، با اين عبارات: «وقف هذا الباب على بقعة الشريفة امامزاده ابوالحسن بن امام جعفر صادق عليه السلام خواجه گودرز بن خواجه جمشيد در زمان دولت سلطان عادل محمد شاه نازى.» بر اين اساس، اين كتيبه متعلّق به قرن پنجم هجرى و دورۀ سلجوقيان است.

ضريح چوبى زيبايى روى مرقد نصب كرده اند كه به سبك خانه مربّعى خراطى شده است. طول ضريح، كمتر از سه متر و عرض آن كمى بيش از 2/5 متر است. بهترين ضريح چوبى دورۀ قاجاريه در امامزاده هاى اطراف تهران، همين ضريح است. روى مرقد را كاشى هاى فيروزه رنگ پوشانده است. از روى يادگارى هايى كه روى ضريح نوشته اند و بست هاى آن، معلوم مى شود ضريح در زمان ناصر الدين شاه قاجار ساخته شده است.

پيشتر، نزديك ايوان بقعه، آب انبارى بوده است كه زائران از آن استفاده مى كرده اند.

در مرمّت و بازسازى بقعه در سال 1371 ش. گنبد قبلى تخريب و به جاى آن گنبدى شلجمى به قطر 8 و ارتفاع 9 متر تعبيه شد و ايوان بقعه را كاشى كارى هاى لاجوردى

ص: 118

در زمينه گل و بوته كردند و كف و ازاره حرم نيز با سنگ مرمر پوشش يافت. روى سنگ قبر به خط ثلث و به رنگ طلايى نوشته شده است: «بسم اللّه الرحمن الرحيم مرقد مطهّر آقا سيد ابوالحسن ابن على ابن حسين ابن عيسى ابن محمد ابن على العريضى ابن جعفر

ص: 119

الصادق (ع). بانى حاج حسن دريا آزرم 1382/4/23.» پيكر امامزاده در طبقه هم كف بقعه قرار دارد.

بقعه از گنبدخانه، پيش فضاى ورودى (بين ايوان و گنبدخانه) و ايوان ورودى تشكيل شده است. در دو طرف نماى اصلى (نماى شمالى) نيز دو مناره قد بر افراشته است. كل بنا در ميانۀ صحنى وسيع قرار گرفته و مساحت عرصۀ آن، 17250 متر مربّع، مساحت بقعه 268 متر مربّع و ارتفاع ايوان تا كف 10/82 متر است.

نماى شمالى بنا، نماى اصلى آن است كه ايوان ورودى نيز در آن قرار دارد. اين نما متقارن، و در دو گوشۀ آن دو مناره است. روى كاشى كارى بالاى مناره سمت راست، «لا اله الا اللّه» و بر منارۀ سمت چپ، «محمد رسول اللّه» مكتوب است. روى بالاى طاق ايوان نوشته اند: «آستانه مباركه سيد ابوالحسن (ع).» كتيبۀ «آية الكرسى» به خط ثلث و به رنگ سفيد دور تا دور ايوان چرخيده است. بالاى كتيبه، سه پنجرۀ چوبى مشبك ديده مى شود. در لبه هاى پخ طرفين ديوار، گلدانى سنگى قرار دارد. دور تا دور قوس ايوان، كتيبه اى حاوى آيات نخستين سورۀ مباركۀ «نور» آمده است؛ به اضافۀ كتيبه هايى شامل اسامى ائمه (ع). همين كاشى كارى ها در نماى بيرون ايوان و لچكى هاى قوس هم ديده مى شود. پوشش سقف طاق ايوان، رسمى سازى شده و چشمۀ كامل آن 24 ضلعى است. دوازده شاپرك، دو رديف ترنج (ده تايى و هشت تايى)، چهار پاباريك، دو فيل پوش و يك سوسن و دو نيم سوسن در آن اجرا شده است. نماى ضلع شرقى و غربى بنا مشابه يكديگرند. در اين دو نما، ازارۀ سنگى يك متر و نيم است و پس از آن آجركارى است.

در اين آجركارى، كاشى كارى هايى به خط بنايى مشاهده مى شود كه در ضلع غربى شامل «اللّه، محمد، على و سبحان اللّه»، و در ضلع شرقى شامل «لا اله الا اللّه، محمد رسول اللّه و على ولى اللّه» است. كتيبه اى به خط بنايى و به رنگ مشكى بالاى ديوار غربى قرار دارد كه نام ائمه اطهار (ع) است.

فضاى حائل بين ايوان و گنبدخانه، با ابعاد 3/75 * 9/60 متر در نه متر و شصت سانتى متر است. ديوارهاى اين قسمت، ازاره اى به ارتفاع يك متر و نيمى از سنگ مرمر دارد و از اين ارتفاع به بعد، كاشى كارى و قاب هاى كاشى ديده مى شود. داخل قاب ها گچ كارى شده است. اين كاشى كارى ها، به صورت معقلى است. رسمى سازى زيبايى در پوشش سقف آن اجرا شده است. در رسمى سازى اين فضا سه رسمى ديده

ص: 120

مى شود: رسمى وسط به صورت مربّع كامل و داراى اشكال شاپرك و پاباريك است كه شباهت كمى به الگوهاى رايج دارد و رسمى هاى دو طرف آن به صورت مربّع ناقص و داراى اشكال شمسه (هشت)، شاپرك (هفت عدد)، پاباريك (شش عدد) سوسن (سه عدد) و فيل گوش است. خطوط رسمى بندى اين فضا با كاشى كارى، برجسته شده و داخل آن با اندود گچى به رنگ سفيد و سبز پوشانده شده است. در گوشه هاى رسمى هاى دو طرف رسمى وسط، مقرنس كارى است. كتيبه اى در فضا و در تمام جداره ها و زير قوس هاى رسمى بندى نصب شده كه شامل آيات سورۀ مطففين است. دو بالكن نيز در دو طرف پيش فضا قرار دارد و به همين علّت باعث شكسته شدن كتيبه ها و چرخيدن آنها از زير بالكن ها شده است. به موازات درِ ورودى پيش فضا، درب ورودى حرم قرار دارد. در دو طرف اين در، كتيبه اى از كاشى لاجوردى است كه يكى حاوى زيارت نامۀ امامزاده ابوالحسن و ديگرى زيارت «وارث» به خط ثلث است. دو سنگ بزرگ نيز در اين رواق قرار دارند كه روى يكى زيارت نامۀ امامزاده ابوالحسن به خط نستعليق حك شده و در انتهاى آن «ارديبهشت 1346» آمده و بر سنگ ديگر زيارت ائمۀ بقيع به خط نستعليق نوشته شده و در انتهاى آن نيز نام «رضا ذيقيمت» درج شده است.

حدود نود هكتار از زمين هاى كشاورزى اطراف زيارتگاه، وقف بقعه است. كشاورزان هر ماه اجاره بها را به ادارۀ اوقاف پرداخت مى كنند. بيشتر قبرها در فضاى اطراف بقعه متعلّق به خاندان كلهر است.

منابع: مزارات رى، ص 78-88؛ آثار تاريخى طهران، ص 167-166؛ دائرة المعارف تشيع، ج 2، ص 407؛ اختران فروزان رى و تهران، ص 407-401؛ بناهاى آرامگاهى، ص 94؛ منتقلة الطالبيه، ص 161-159؛ امامزادگان و زيارتگاه هاى شهر رى، ص 228-224؛ بقاع متبركۀ استان تهران، ص 99؛ جنة النعيم، ص 490.

طغرل بيك چون او را بديد بپسنديد، و بفرمود تا ملازم درگاه باشد و او نيز رغبت نمود. طغرل بيك او را خلعت داد و وزارت به او تفويض كرد... از اينجا پيش ابوكاليجار بن بويه رفت و به وزارت رسيد، و بسيار نگذشت كه ابوكاليجار او را معزول كرد و بگرفت، و اين حال در شعبان سنه تسع و ثلاثين واربعمائه بود.»

در منابع ديگر - بنا به استقصاى عباس اقبال - خبرى از وى ديده نشده است، و بنا به استنباط وى، اين وزير همان ذوالسعادات محمد بن جعفر بن محمد بن فسانجس است كه در تاريخ 436 ق. به هنگام ورود ابوكاليجار به بغداد، وزير وى بود. فوت او را در سال 440 ق. حدس زده اند. محمد قزوينى گفته است: «... گويا او همو باشد كه مخدوم صاحب ويس و رامين است....»

منابع: تجارب السلف، ص 260؛ يادداشت هاى قزوينى، ج 3، ص 220؛ مجموعه آثار كنگره حضرت عبدالعظيم حسنى (ع)، ج 17، ص 37.

شمار مى آمدند. سيد محسن امين دربارۀ خاندان ابوالفتوح مى نويسد: «ابو الفتوح و پسرش تاج الدين محمد و پدرش على بن محمد و جد اعلاى وى، شيخ ابوبكر احمد و عموى بزرگش شيخ عبدالرحمن بن ابى بكر، همه از دانشمندان نامدار اماميه هستند.

اين سلسلۀ معروف، در ميان علماى شيعه جايگاهى ويژه داشتند و تأليفاتى پر بار و متعدد از خود به يادگار گذاشتند.» مؤلف مجالس المؤمنين مى گويد: «او از خاندان جلالت و فضيلت است و از ذريۀ بديل بن ورقاء خزاعى كه از ياران خاص پيامبر اكرم (ص) بوده است. اساساً قبيله خزاعه در طول تاريخ، از شيعيان خالص اهل بيت (ع) بوده اند.»

ابوالفتوح، معروف ترين شخصيت خاندان خزاعى نيشابورى است. محدث نورى در معرفى وى مى نويسد: «استاد و پيشواى مفسران، ترجمان كلام الهى، جمال الدين ابوالفتوح حسين بن على خزاعى رازى، مشهور به ابوالفتوح رازى، دانشمندى فاضل، فقيهى مفسر و اديبى مطلع بوده و در كسب علم به درجات كمال نايل شده بود.»

برخى از استادان وى عبارتند از: على بن محمد نيشابورى رازى (پدر ابوالفتوح)، على بن محمد نيشابورى رازى (عموى بزرگ وى)، عبدالرحمن بن احمد خزاعى نيشابورى (معروف به مفيد ثانى)، شيخ عبدالجبار بن مقرى رازى (معروف به مفيد رازى)، سيد ابوصمصام ذوالفقار، شيخ ابوعلى حسن بن محمد طوسى (فرزند شيخ طوسى)، قاضى عمادالدين حسن بن محمد استرآبادى و جارالله ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشرى (صاحب تفسير كشاف).

در فهرست شاگردان وى، اين نام ها به چشم مى خورد: شيخ رشيدالدين محمد بن شهرآشوب مازندرانى، شيخ منتجب الدين على بن بابويه رازى، شيخ عبدالله بن حمزۀ طوسى معروف به ابن حمزۀ فقيه، شرفشاه افطسى نيشابورى، تاج الدين محمد بن حسين ابوالفتوح رازى.

ابوالفتوح به وعظ و خطابه اشتغال داشته و آثار خطابه را در سبك تفسيرى او مى توان ديد. بنا به گزارشى كه خود در روح الاحباب آورده است، مجالس وعظ و خطابۀ او در رى، شهرت و محبوبيت داشته و با استقبال مردم مواجه بوده است. از همين رو برخى از سر رشك، وى را نزد والى شهر سعايت مى كنند و والى نيز فرمان به محروميت ابوالفتوح از خطابه مى دهد.

از ابوالفتوح رازى تأليفاتى بر جاى مانده است كه مهم ترين آنها تفسير روض الجنان و

ص: 123

روح الجنان است. اين كتاب، كهن ترين و مشروح ترين تفسير فارسى شيعى است و از مهم ترين تفاسير اسلامى به شمار مى آيد، و از جهت محتواى تفسيرى، ترجمۀ دقيق آيات، بهره گيرى از روايات مخالف و موافق و دفاع علمى از مذهب اماميه، ممتاز است. تفسير روض الجنان، بين سال هاى 510 تا 533 يا اندكى پس از آن تحرير شده است. بنابراين از آثار ميان سالى مؤلف به شمار مى آيد. در متن كتاب به نام تفسير (روض الجنان و روح الجنان) اشاره نشده است، اما در همۀ نسخه هاى خطى و در منابع هم روزگار مؤلف، از جمله فهرست منتجب الدين رازى (شاگرد مؤلف) نام كتاب، «روض الجنان و روح الجنان» ثبت شده است. در برخى منابع مانند معالم العلماء نوشتۀ ابن شهرآشوب، نام كتاب، «روح الجنان و روح الجنان» آمده است كه به قطع خطا است؛ چنانكه ابن شهرآشوب در كتاب ديگرش (مناقب آل ابى طالب) گفته است: «ابوالفتوح روايت روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن را به من اجازه داده است.» نام محرف «روح الجنان و روح الجنان» در يكى از چاپ هاى معاصر، به تصحيح ابوالحسن شعرانى، نيز راه يافته است. در ايران و به ويژه در ميان اهل علم، اين كتاب به نام «تفسير ابوالفتوح رازى» شهرت دارد.

ابوالفتوح رازى در اين كتاب از برخى مفسران پيش از خود نام برده و آراى آنان را نقل كرده است؛ از جمله: زمخشرى مؤلف «الكشاف عن حقايق التنزيل»، ابوالقاسم كعبى، ابومسلم محمد بن بحر اصفهانى، ابوعلى جبايى و پسرش ابوهاشم جبايى، ابوبكر اصم، ابوالحسن رمانى زجاج، حسين بن فضل بجلى، ابواسحاق ثعلبى، فتال نيشابورى، محمد بن جرير طبرى. از ميان تفسيرهاى فارسى كه متأثر از تفسير ابوالفتوح رازى اند، مى توان به «جلاء الاذهان و جلاء الاحزان» معروف به «تفسير گازر» تأليف ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى و «منهج الصادقين» نوشتۀ ملافتح الله كاشانى اشاره كرد.

ابوالفتوح بخشى مهم از تفسيرش را به بيان احكام فقهى اختصاص داده و در مباحث كلامى به طرح مسائلى همچون توحيد، صفات خدا، تكليف، جبر و اختيار، قضا و

ص: 124

قدر، گناهان، توبه، شفاعت، ايمان و كفر، ثواب و عقاب، سؤال و جواب در گور، امر به معروف و نهى از منكر بسنده كرده است. گرايش به تصوف و معارف ذوقى نيز در تفسير او به چشم مى خورد. فوايد ادبى، لغوى و تاريخى آن نيز بسيار است. در اين تفسير موضوعات اخلاقى، فقهى، تفسيرى، ادبى و تاريخى بسيارى در ذيل تفسير آيات قرآن آمده و همواره مورد استفاده و مراجعۀ فقيهان، محدثان و ادب پژوهان بوده است. دقت و جامعيت، از ديگر ويژگى هاى تفسير ابوالفتوح است. طبرسى در مجمع البيان و فخر رازى در تفسير كبير، برخى از مطالب اين كتاب را نقل كرده اند.

تمام آيات قرآن در اين تفسير، به صورت زيرنويس و لفظ به لفظ به فارسى پاكيزه و ساده ترجمه شده است. تفسير آيات، از مباحث لغوى، صرفى و نحوى آغاز مى شود و تا استنباطهاى فقهى و كلامى ادامه مى يابد؛ همراه نقل اقوال و آراى مفسران و نحويان و لغويان و فقها و متكلمان و با اشاره به منابع. اشاره هاى تاريخى، قصص، حكايات، تمثيلات و مباحث ذوقى و عرفانى نيز در اين تفسير فراوان است.

زبان تفسير و ترجمه، استوار و ساده است و جز در بخش هايى از مقدمه و در برخى مباحث ذوقى و عرفانى، به نثر مرسل است. ترجمۀ آيات در نسخه هاى كهن يا نزديك به زمان مؤلف، اصيل و حاوى مفردات و تعبيرات كهن و گويش محلى است؛ اما در نسخه هاى متأخر، به ويژه از سده هاى نهم و دهم به بعد، دستخوش تغيير و تحريف كاتبان شده است. اين تفسير، از بزرگ ترين يادگارهاى نثر فصيح فارسى در سده هاى ميانى است و با اينكه بيش از 800 سال از زمان تأليف آن مى گذرد، همچنان براى فارسى زبانان امروزين خواندنى، آسان ياب و الهام بخش است. بند نخست كتاب، چنين است: «سپاس خداى را كه بردارندۀ اين ايوان است و گسترندۀ اين شادروان است، آرايندۀ آن به آفتاب و ماه و ستارگان است و دارندۀ اين پيغمبران و امامان است. و درود بر رسول او كه سيد پيغمبران و ختم مرسلان است و بر اهل بيت او كه ستارگان زمين و پيشوايان دين اند، و بر ياران او، بزرگان و اخيار از مهاجر و انصار.» همچنين در مقدمه، دربارۀ انگيزه اش در تأليف كتاب مى نويسد: «پس چون جماعتى از دوستان و بزرگان از اماثل و اهل علم و تدين اقتراح كردند كه در اين باب جمعى بايد كردن، چه اصحاب ما را تفسيرى نيست مشتمل بر اين انواع، واجب ديدم اجابت كردن ايشان و وعده دادن به دو تفسير: يكى به پارسى و يكى به

ص: 125

تازى، جز كه پارسى مقدم شد بر تازى، براى آنكه طالبان اين بيشتر بودند و فايده هر كسى بدو عام تر بود.»

روض الجنان، چندين بار تحقيق، تصحيح و چاپ شده است: نخست در سال 1315 ش. به همت تنى چند از اهل فضل و در پنج جلد؛ سپس در 1320 ش. با تحقيق مهدى الهى قمشه اى در ده جلد؛ سوم بار در سال 1342 ش. با تحقيق و تصحيح ميرزا ابوالحسن شعرانى در دوازده جلد؛ بار چهارم در سال 1375 ش. با تصحيح گروهى از محققان به سرپرستى آقايان دكتر ياحقى و دكتر ناصح در بيست جلد.

از ديگر تأليفات او است: 1. روح الاحباب و روح الالباب فى شرح الشهاب. اين كتاب، شرح «شهاب الأخبار» نوشتۀ قاضى قضاعى شافعى، و موضوع آن، حكمت ها، مواعظ و امثال پيامبر اكرم (ص) است. 2. رساله يوحنا. اين كتاب از زبان يك مسيحى به نام يوحنّا و در مسئله امامت نوشته شده است.

3. مناظرۀ حسنيه. محتواى كتاب، مناظرۀ دخترى است به نام حُسنيه در زمان هارون الرشيد، با مخالفان شيعه. اين كتاب به زبان فارسى است و بارها چاپ شده است.

4. منهاج المناهج. در تحقيق مذاهب اربعه و اثبات امامت است. 5. رساله اجازه.

ابوالفتوح در سال 535 يا 552 يا 560 ق. وفات يافته است و طبق وصيتش، او را در شهر رى، در صحن حضرت امامزاده حمزة بن موسى بن جعفر (ع)، در جوار عبدالعظيم حسنى (ع) و در زاويۀ شمالى، به خاك سپردند. از ابوالفتوح رازى دو فرزند دانشمند به يادگار ماند، به نام هاى تاج الدين محمد رازى و صدرالدين على رازى.

منابع: روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن، ج 1، ص بيست تا هشتاد؛ مناقب آل ابى طالب، ج 1، ص 12؛ ريحانة الأدب، ج 8، ص 227-228؛ الذريعه، ج 14، ص 248 و ج 24، ص 48 و ج 25، ص 16 و 296؛ اعيان الشيعه، ج 6، ص 124-126؛ امل الآمل، ج 1، ص 58؛ اسد الغابه، ج 5، ص 7؛ الكنى و الالقاب، ج 3، ص 200؛ الفهرست ابن النديم، ص 48؛ خاتمة مستدرك الوسائل، ج 3، ص 29؛ مجالس المؤمنين، ج 1، ص 490؛ الفتوح، ج 3، ص 121؛ روضات الجنات، ج 2، ص 314.

غار واقع شده است. ساختمان قديمى بنا، خشتى بوده و گنبدى كوچك داشته است. حدود سال 1340 ش. آب انبارى به مساحت تقريبى پنج متر در جلو امامزاده ساختند كه تا سال 1373 ش. وجود داشت. همچنين غسّالخانۀ خشتى امامزاده در دهۀ شصت تخريب شد. ايوان كنونى و بخش هايى از بنا، از ساختمان قديم باقى مانده و بازسازى شده است. كف صحن در گذشته بسيار گود بوده است، به طورى كه قبرستان قديمى امامزاده در عمق دومترى صحن قرار دارد. در اين قبرستان سنگ قبرهايى با قدمت ششصدساله پيدا شده است. كف صحن، بيشتر پوشيده از سنگ قبر است و درهاى امامزاده نيز چوبى است. همچنين يك در ورودى در قسمت شمالى وجود داشته است كه اكنون آن را تيغه كرده اند. حسينيۀ امامزاده در سال 1357 ش. ساخته شد. در گذشته، صندوقى فلزى به ارتفاع تقريبى دو متر در داخل ايوان قرار داشت كه در سال 1357 ش. به سرقت رفت.

بناى كنونى امامزاده ابوالقاسم همچون طرح برخى بقعه هاى منفرد از گنبدخانه، پيش فضا و ايوان ورودى تشكيل شده است. فضايى به عنوان حسينيه به بنا افزوده شده است كه ارتباط و هماهنگى چندانى با بناى اصلى و قديم بقعه ندارد. مساحت بناى بقعه حدود 323 متر مربّع است. فولاد، شيشه، موزاييك، سنگ مرمر، گچ، رنگ، سيمان و قير از جمله مصالح استفاده شده در اين بنا است. مساحت صحن، حدود 11000 متر مربّع

ص: 127

است و در آن درخت كارى شده است. در لابه لاى درخت ها قبرهاى بسيارى از دوران زنديه تا زمان حاضر به چشم مى خورد. اطراف صحن، ديواركشى نشده است، مگر در قسمت جنوبى آن. در سمت راست درِ ورودى، آب انبارى متروك وجود دارد.

داخل فضاى ايوان را ازاره اى از سنگ مرمر به ارتفاع يك متر پوشانده و بقيه گچ كارى شده است. فضاى داخلى ايوان مركب از يك چاراطاقى در قسمت مشرف به حياط و يك نيم طاق در قسمت متصل به پيش فضا است. در سمت چپ در ورودى به حرم، يك تابلو قديمى، مورخ 1352/5/6 قرار دارد كه اشعارى همراه يكى از آيات قرآن و حديثى در فضيلت نماز بر آن نقش بسته است؛ به قلم على ميرزايى. پيش فضا سى سانتى متر از ايوان بلندتر است. درِ ورودى به پيش فضا در غرب ايوان قرار دارد. بخش درونى شامل پيش فضا و گنبدخانه است. ابعاد پيش فضا 3/50 * 4/50 متر است كه ازاره اى از سنگ مرمر سفيد به طول يك متر دارد و بالاى ازاره، گچ كارى است.

ابعاد گنبدخانه 4 * 5 متر است. داخل گنبدخانه تا ارتفاع حدود يك متر ازاره اى از سنگ مرمر دارد و بقيه فضاى آن گچ كارى است. چهار ضلع گنبدخانه، طاق نما دارد و محراب در طاق نماى جنوبى است.

ضريح جديد، فلزى مشبّك و سبزرنگ است. ابعاد ضريح 1/60 * 2/30 و ارتفاع دو متر است. سقف ضريح، قوسى شكل و از جنس فلز است. روى قطعه اى برنجى بدون قاب در ابعاد 25 * 15 سانتى متر اين جملۀ ناقص نوشته شده است: «اين ضريح مطهّر امامزاده ابوالقاسم توسّط حسين فضل اللّه بادى».

سنگ قبر از جنس مرمر سفيد و خاكسترى به ابعاد 2/10 * 1/30 و ارتفاع 80 سانتى متر است. گنبد بقعه به علّت خيز كم، نمود چندانى ندارد و از بيرون قيرگونى و از داخل گچ كارى شده است. ارتفاع نوك گنبد تا كف بقعه، 7/90 متر و قطر داخلى گنبد در حدود 4/70 متر است. ارتفاع گنبد 1/50 متر است و روى گنبد، از بيرون تابلويى فلزى نصب شده است كه روى آن نوشته اند: «اللّه اكبر نصرٌ منَ اللّهِ و فتحٌ قريب امامزاده ابوالقاسم».

ايوان، گنبدخانه و پيش فضا از قسمت هاى قديمى بقعه است و حسينيۀ نيز در دهۀ پنجاه شمسى ساخته شده است. در گذشته، در روزهاى تاسوعا و عاشورا هيئت هاى عزادارى از روستاهاى اطراف به اين امامزاده مى آمدند و گوسفند قربانى مى كردند. برخى نيز قمه مى زدند. اكنون به دليل خالى شدن اكثر

ص: 128

روستاهاى اطراف از جمعيت، مراسم خاصى در امامزاده برگزار نمى شود.

به اعتقاد مردم محل، امامزاده ابوالقاسم از نوادگان امام صادق (ع) است. بر اين اساس برخى احتمال داده اند كه وى سيد ابوالقاسم حسين بن على بن محمد ابى جعفر بن احمد الابح بن عيسى الاكبر بن محمد الاكبر بن على العريضى بن امام جعفر صادق (ع) است.

منابع: مزارات رى، ص 89-94؛ امامزاده ها و تربت برخى از پاكان و نيكان، ج 1، ص 56-55؛ الشجرة المباركه فى انساب الطالبيه، ص 127؛ بقاع متبركۀ استان تهران، ص 100.

استقبال آن رفته اند. از اشعار ابوالمفاخر به جز يك قطعۀ منسوب و قصيدۀ يادشده و ابياتى پراكنده، باقى نمانده است.

منبع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 6، ص 287.

دست داشت. مقام علمى او در حدى بود كه مأموريت اصلاح خطاها و برقرارى سازش و هماهنگى ميان معتقدات جوامع مختلف اسماعيلى (در بخشى از ايران) به او واگذار شد. اسماعيليان از لحاظ دعوت براى او شأنى والا قائل بودند و حميدالدين كرمانى او را از جمله كسانى مى خواند كه به «سداد طريقه» معروفند. ابوحاتم با تأليفات خويش به دفاع از مذهب اسماعيليه برخاست، تا جايى كه وى را با دو تن از يارانش (ابويعقوب سجستانى و محمد بن احمد نسفى) از اساطين دعوت اسماعيلى شمرده اند. سابقۀ دعوت اسماعيلى در ايالت جبال به مردى به نام خلف مى رسد. چون وى درگذشت، پسرش احمد بن خلف به جاى او نشست. وى نيز مردى به نام غياث را جانشين خويش كرد و غياث پس از چندى همراه ابوحاتم كه به انجمن مؤمنان اسماعيلى پيوسته بود، به دعوت پرداخت، اما چون وعدۀ ظهور قريب الوقوع مهدى را در زمانى معين داده و چنين نشده بود، خلق از او برگشتند و وى ناگزير از چشم عامه پنهان شد. پس از او، ابوحاتم توانست رياست اسماعيليان را از آن خود كند و با زبردستى امر تبليغ مذهب را به پيش برد. دعوت ابوحاتم در عهد عبيدالله المهدى مؤسس سلسلۀ فاطمى شمال افريقا، در امور سياسى طبرستان و ديلمستان تأثير نهاد. چون وى كار دعوت را عهده دار شد، داعيانى به اطراف فرستاد و همۀ نواحى گرداگرد رى، همچون طبرستان، گرگان، آذربايجان و اصفهان در حوزۀ دعوت او قرار گرفتند. ابوحاتم با تغيير جهت مهمى كه در امر دعوت ايجاد كرد، توانست امير رى، احمد بن على را به سوى خود جلب كند و او را به مذهب خويش درآورد.

هنگامى كه قدرت سياسى پشتيبان ابوحاتم در رى از ميان رفت، وى نيز به ديلمان گريخت و با تعقيب سياست قبلى، اسفار بن شيرويه و نيز گروهى از اهل ديلمان را به مذهب خود متمايل كرد. با بركنارى اسفار و قدرت گرفتن مرداويج پسر زيار، موقعيت ابوحاتم به خطر نيفتاد؛ بلكه گفته اند مرداويج دعوت او را اجابت كرد. حق اين است كه در اسماعيلى شدن اسفار يا مرداويج يا حتى حاكم رى، بايد شك كرد؛ زيرا احتمالاً دادن آزادى به او براى استفاده هاى سياسى از او در جهت دشمنى با خلافت عباسى بوده است. در اين دوران و احتمالاً در زمانى كه ابوحاتم نزد مرداويج از موقعيتى مساعد برخوردار بود، مناظراتى بين او و محمد بن زكرياى رازى در حضور مرداويج صورت گرفت. اين مناظرات، تأثير بسيارى بر متفكران اسماعيلى در

ص: 131

قرن هاى پس از او گذاشت. ابوحاتم شرح اين مناظرات و گفت وگوها را در كتاب اعلام النبوة آورده و نظريات خود را شرح و بسط داده است. او در اين كتاب از زكرياى رازى، بدون ذكر نام، به لفظ «ملحد» ياد مى كند؛ اما حميدالدين كرمانى، علماى بعدى اسماعيليه، مراد او را از «ملحد»، محمد بن زكرياى رازى دانسته است.

ستاره اقبال ابوحاتم و اسماعيليان در ديلمان و طبرستان، به سرعت افول كرد. نظام الملك مى گويد در ديلمان ابوحاتم به مردم بشارت داد كه به زودى امامى ظهور خواهد كرد و بسيارى از مردم بدو ميل كردند، اما چون گفتار ابوحاتم راست نيامد، با او مخالف شده، قصد هلاك او را كردند و وى مجبور به فرار شد. اما آنچه در مورد علت فرار ابوحاتم صحيح تر به نظر مى رسد، اين است كه مرداويج كه در آغاز از اسماعيليان حمايت مى كرد، در سال 321 ق. بر آنان خشم گرفت و به كشتار آنان پرداخت. ابوحاتم از اين پس تا هنگام مرگ، پنهان زيست. اسفراينى از كشته شدن ابوحاتم سخن مى گويد، اما صحت آن معلوم نيست. پس از مرگ ابوحاتم، اسماعيليان ايران دچار هرج و مرج شدند و بسيارى از آنان آيين خويش را رها كردند. پس از او اسماعيليان مدتى سرگردان بودند و سرانجام رهبرى را به دو تن تفويض كردند: عبدالملك كوكبى در گردكوه و اسحاق در رى. اين اسحاق ممكن است ابويعقوب اسحاق بن احمد سجزى (يا سجستانى) باشد كه شاگرد يا دوست ابوحاتم بود. اسفراينى جانشينان ابوحاتم را دو تن مى داند: محمد بن احمد نسفى در ماوراء النهر و ابويعقوب سجزى در سيستان.

ابوحاتم در برخى مسائل با دوست هم كيش خود ابوعبدالله محمد بن احمد نسفى اختلاف داشت و كتاب الاصلاح را در اصلاح نظريات او در المحصول، نوشت. ابويعقوب اسحاق بن احمد سجستانى، شاگرد نسفى، در تأييد كتاب استاد خود، اثرى به نام النصرة نوشت و سپس حميدالدين كرمانى در كتاب الرياض فى الحكم بين الصادين: صاحب الاصلاح و صاحب النصره كوشيد ميان آراى ابوحاتم و سجستانى موافقتى ايجاد كند. وى در بيشتر موارد حق را به ابوحاتم داده است.

چنانكه از لسان الميزان ابن حجر برمى آيد، ابوحاتم نخست از اسماعيليه نبود، و سپس از دعات اسماعيليه شد، اما اينكه ابن نديم مى گويد او نخست ثنوى بود، سپس دهرى شد و آنگاه به زندقه گراييد، معلوم نيست بر چه اصلى مبتنى است. به هر حال ابوحاتم يكى از بزرگان اسماعيليه است و در تاريخ

ص: 132

مذاهب و فرق، اهميت و اعتبارى خاص دارد. وى در زمانى مى زيست كه خلافت فاطمى در مصر ظهور كرد و افتراقى بزرگ در صفوف اسماعيليان رخ داد. از اين رو دانستن اينكه وى در برابر فاطميان چه موضعى اتخاذ كرد، از اهميتى خاص برخوردار است. بنابر شواهد موجود دعوت ابوحاتم از سوى فاطميان و براى آنان بود. اسفراينى او را از پيروان عبيدالله المهدى خوانده است. گفته شده كه ابوحاتم كمى پيش از آنكه المهدى در قيروان به قدرت رسد، از مغرب ديدن كرده است. حكايت اسفراينى نيز دال بر آن است كه او زمانى در مغرب بوده است. به گفتۀ ايوانف معمول اين بود كه داعيان آن دوران براى كسب مقامات بالاتر يا تعاليم ويژه به مركز جنبش مراجعه مى كردند.

با اينكه ابوحاتم همچون ديگر اسماعيليان دورۀ ستر، به رجعت محمد بن اسماعيل بن جعفر (ع)، در آخر الزمان باور داشت، ظاهراً پس از انشقاق اسماعيليان، به المهدى وفادار ماند. يكى از شواهد اين امر ممكن است نظر القائم بامرالله، جانشين المهدى، درباره او باشد. گويند وقتى كتاب الزينة ابوحاتم را نزد القائم بردند، او آن كتاب را بسيار تحسين كرد. اگر وى ابوحاتم را مخالف المهدى مى دانست، بعيد بود كه وى را تأييد كند. اينكه كاشانى مى گويد: ابوحاتم با ابوطاهر جنابى ارتباط مستمر داشته و ميانشان پيوسته مكاتباتى صورت مى گرفته است، نمى تواند چندان مقبول باشد، مگر آنكه اين ارتباط و مكاتبات در جهت دعوت به طريق مورد نظر ابوحاتم و بازداشتن ابوطاهر از مسيرى باشد كه انتخاب كرده بود. اصولا ابوحاتم خود از صاحب نظران در موضوع امامت بود و دربارۀ مبدأ ستر و مبدأ ظهور، توجيهات جديد آورد و نظريات اسماعيليان را در اين باره به نظمى نو آراست. ابوحاتم همچون ديگر اسماعيليان، قائل به مذهب تعليم نبود و باور نداشت كه تنها مصدر معرفت حقيقى، امام است. وى در اعلام النبوه با مهارت، لزوم وجود امام و هادى الهى را براى بشر ثابت مى كند.

از آراى جالب توجه ابوحاتم، نظر او در باب مراتب صدور عالم از ذات بارى است. وى با استناد به حديثى منسوب به امام صادق (ع)، مى گويد: نخستين خلق خدا توهم است و اگر خداوند چيزى را توهم كند، آن را نزد خويش ابداع كرده است و پيش از آنكه ظاهر شود در غايت لطافت است. توهم، وزن و رنگ و حركت ندارد و شنيده نمى شود و محسوس نيست. خلق دوم حروف است. حروف وزن و رنگ ندارند و ديده نمى شوند، ولى شنيده مى شوند و بر زبان جارى مى گردند و خلق سوم

ص: 133

همۀ چيزهايى است كه با حروف وصف مى شوند و ملموس و محسوس و داراى وزنند. افزون بر اين نظر، از كتاب الاصلاح ابوحاتم چنين برمى آيد كه وى به نظم نوافلاطونى براى مراتب جهان قائل بوده است. در اين نظريه نخستين موجودى كه پديد مى آيد (مبدع اول) عقل است و از عقل، نفس به طريق انبعاث صادر مى گردد. عقل و نفس هردو «عالم لطيف» را مى سازند و پس از آنها «عالم كثيف» يا علم مادى پديد مى آيد. بالاترين مرتبه در اين عالم، هيولى و صورت است.

آثار وى عبارتند از:

1. الزينة فى الكلمات الاسلامية العربيه. كتابى است در اصطلاحات اسلامى كه غير منظم تدوين شده است. در اين كتاب ابوحاتم كوشيده است كه همچون عالمى لغوى عمل كند و از ابراز عقيدۀ شخصى خوددارى نمايد.

2. اعلام النبوه. پاسخ هاى ابوحاتم رازى است به نظريات محمد بن زكرياى رازى. در اين كتاب نيز مؤلف چندان به نظريات شخصى و مذهب مقبول خويش نمى پردازد، ولى شواهدى از آيين اسماعيلى در جاى جاى اين كتاب به نظر مى رسد.

3. الاصلاح - كه شرح آن گذشت -.

4. الجامع. اين كتاب فقهى تا زمان ابن نديم وجود داشته و او آن را ديده بوده است.

5. الرجعه. كتابى است منسوب به ابوحاتم كه نشانى از آن در دست نيست.

منبع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 5، ص 307.

علماى حديث بهره ها برد و براى كسب علم متحمل رنج هاى بسيار شد. مشايخ وى بسيارند؛ همچون: احمد بن حنبل، قتيبة بن سعيد، محمد بن بشار بندار، ابن ذكوان قارى، عبدالملك بن قريب اصمعى، ابوصالح كاتب الليث، نعيم بن حماد خزاعى و ابونعيم فضل بن دكين. ذهبى، مشايخ وى را نزديك به 3000 تن نوشته است. ابوحاتم را فردى آشنا و چيره دست در تشخيص صحت و سقم حديث و جرح و تعديل روات و ناقلان آثار و توانا در حفظ حديث دانسته اند. به گفتۀ پسرش تنها از يكى از استادان خود به نام ابن نفيل، حدود 13000 حديث شنيده و نوشته است. مقام و منزلت علمى وى چنان بود كه طالبان علم براى استماع حديث نزد او مى شتافتند؛ چنانكه وقتى در بغداد به نقل حديث پرداخت، كسانى چون ابن ابى الدنيا، قاضى محاملى، محمد بن مخلد دورى، احمد بن منصور رمادى و ابراهيم بن اسحاق حربى از او حديث شنيدند. از ديگر روايت كنندگان وى پسرش عبدالرحمن، ابوعوانه اسفراينى، ابوزرعه رازى و ابوزرعه دمشقى است. يونس بن عبدالاعلى و ربيع بن سليمان مرادى كه از شيوخ وى نيز به شمارند، از او حديث شنيده اند. از مشاهير حديث ابوداود و نسايى و ابن ماجه نيز از او روايت كرده اند و بخارى در يك سند در صحيح خود از محمدنامى روايت كرده است كه كسانى همچون ابن حجر معتقدند كه منظور ابوحاتم رازى است. ابوبكر بن مجاهد هم در قرائت از او اجازه گرفت. ابوحاتم در منابع اماميه نيز مورد توجه قرار گرفته است.

شيخ طوسى كتابى را به وى نسبت داده است، بدون اينكه توضيحى دربارۀ موضوع آن بدهد. همچنين از بزرگان اماميه سعد بن عبدالله اشعرى و عبدالله بن جعفر حميرى از وى روايت كرده اند. روايات و آراى ابوحاتم را نويسندگان بسيارى پس از او نقل كرده اند. فرزندش نيز بسيارى از نظرهاى او را در نقد راويان، در كتاب الجرح و التعديل آورده است. آثارى كه از وى باقى مانده است، بدين شرح است: 1. تفسير القرآن. بخشى از آن، كه شامل تفسير قسمتى از سورۀ مائده تا قسمتى از سورۀ انفال است، در كتابخانۀ محموديۀ مدينه موجود است. 2. الزهد. نسخه اى از آن در كتابخانۀ ظاهريه محفوظ است. همچنين كتابى با عنوان «الضعفاء و الكذابين و المتروكين» وجود دارد كه حاوى گفته هاى او دربارۀ راويان ضعيف و كذاب و متروك است. گردآورندۀ كتاب، ابوعثمان سعيد بن عمار بردعى است.

منبع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 5،

ص: 135

ص 310-311.

ج 14، ص 32؛ ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، ج 2، ص 374؛ المعجم الاوسط، ج 1، ص 192 و ج 4، ص 126؛ ذكر اخبار اصبهان، ج 2، ص 344.

جزيره، بغداد و بصره رفت. سومين مسافرت او به شام و مصر و عراق، بيش از چهار سال به طول انجاميد؛ آنگاه به رى بازگشت و بيست سال در آنجا زيست.

گروه بسيارى از محدثان و مشايخ حديث، از او استماع كرده اند؛ از جمله: مسلم، ترمذى، نسايى، ابن ماجه، طبرى، ابويعلى موصلى، ابوبكر بن ابى داود، ابوحاتم رازى، ابن ابى حاتم رازى، ربيع بن سليمان راوى، ابوعوانه اسفراينى، ابوزرعه دمشقى و ابراهيم حربى.

ابوزرعه، به رسم معمول اصحاب حديث در آن روزگار، از پيروان سلف و مخالف اهل رأى بود و آشكارا به مخالفت با آنان برخاست. از دعاى احمد بن حنبل براى پيروزى او بر مخالفان و همچنين از نامۀ ابن رسته به وى نيز چنين برمى آيد كه او در خط مقدم مبارزه با اهل رأى بوده است. ابن ابى حاتم رازى، او را از بزرگان علما و ناقدان حديث شمرده و پدرش ابوحاتم وى را «امام» خوانده است. ابن حبان او را يكى از پيشوايان حديث و عالمى پرهيزگار معرفى كرده است. به گفتۀ ابوحاتم رازى، كسى نتوانست جاى خالى او را در علم و فهم و صدق و صيانت از حديث پر كند. ابن ابى شيبه مى گويد كسى را حافظتر از او نديده است. به دعوى اسحاق بن راهويه، هر حديثى كه ابوزرعه آن را صحيح نداند، اصالت ندارد.

ابوزرعه، رجال شناس بزرگى نيز بود. ابن ابى حاتم رازى، در سرآغاز كتاب هاى خود به هنگام معرفى مآخذ اصلى اش در جرح و تعديل رجال، از ابوزرعه نام برده و بابى را به معرفى جايگاه وى در اين فن اختصاص داده است. نظرات رجالى ابوزرعه را مى توان در جاى جاى كتب مربوط به اين فن ديد. ذهبى در مقايسه ميان نظرات رجالى ابوزرعه با برخى از معاصرانش، گفته است كه وى با احتياط و آگاهى بسيار دربارۀ رجال حديث نظر مى داده است.

مى گويند: وى بخشى از احاديثى را كه در خاطر داشته است، در مسندى گردآورده است. اما اكنون نشانى از آن در دست نيست. نجاشى، تأليفى ديگر با عنوان «ذكر من روى عن جعفر بن محمد [الصادق] من التابعين و من قاربهم» به وى نسبت داده و نكته اى را نيز از آن نقل كرده است.

وى در منطقۀ «ماشهران» كه گويا در حومۀ رى بوده است، درگذشت. سمعانى مى نويسد: من مقبره او را ديده ام.

منبع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 5، ص 493.

و معجزات امام رضا (ع) نوشته است به نام «زيارة الامام الرضا (ع) و فضله». در بسيارى از منابع رجالى شيعه، نام وى آمده و برخى نيز گفته اند كه او وعيدى و پيرو مرجئه بوده است. از همين رو، برخى مانند ابن داود حلى، او را از ضعفا شمرده اند. علامه حلى، او را «مقبول» مى خواند، با اين استدلال كه شيخ طوسى، وى را استاد ابومحمد علوى خوانده است كه از دانشمندان جليل القدر اماميه است. برخى نيز احتمال داده اند كه از مذهب وعيدى و ارجاء بازگشته است. اكثر رجاليان قديم و جديد، او را از دانشمندان امامى شمرده اند. پسر و نوۀ او (ابوالحسن بن ابى القاسم) از فقهاى روزگار خود بودند. ابوطيب رازى، در سال 358 ق. درگذشت.

منابع: وسائل الشيعه، ج 20، ص 377 و ج 30، ص 522؛ الفهرست طوسى، ص 277 و 341؛ معالم العلماء، ص 173؛ خلاصة الاقوال، ص 301؛ رجال ابن داود، ص 219؛ جامع الرواة، ج 2، ص 396؛ معجم رجال الحديث، ص 706.

گفت: «چون بر اين كلام پى بردى كه دنيا مزرعۀ آخرت است، تخم نيكى بايد كاشت، تا در آن سراى ثمر آن را بردارى.»

منابع: نامۀ دانشوران، ج 7، ص 289؛ نفحات الانس، ص 205.

سيد محمد اعتمادى، معروف به حاج سيد آقا، متعبد و متهجد و با اخلاص بود. هرگاه هنگام سحر توفيق تشرف به حرم حضرت عبدالعظيم را داشتم، مى ديدم آن مرحوم با حال خشوع، مشغول نماز شب است.» سيد حسين، در دوازده سالگى براى تحصيلات رسمى به تهران رفت و در آنجا زبان فرانسه را نيز آموخت. ده سال نيز در دبيرستان هاى تهران تدريس كرد. سپس به تحصيل علوم دينى در مدرسۀ محمديۀ تهران روى آورد.

در سال 1349 ق. به قم رفته، از حجج اسلام و آيات عظام حائرى، مرعشى نجفى، حجت، محمدتقى خوانسارى، حاج شيخ حسين مقدس، مير سيد على حائرى، ميرزا محمدعلى اديب تهرانى و ميرزا محمد همدانى، دروس حوزه را تا سطح عالى آموخت. در سال 1363 ق. به رى بازگشت و تا پايان عمر به اقامۀ جماعت و تبليغ احكام و تفسير قرآن و نشر اخبار و احاديث اشتغال ورزيد؛ تا اينكه در پنجم شعبان 1384 ق. بالاى منبر، قالب تهى كرد. از آثار او است: تفسير اثناعشرى؛ اربعين حسينيه؛ اصول دين. برادر وى، حسن اثناعشرى نيز در رى اشتغالات علمى و معنوى داشت.

تَفسير اِثناعَشَرى، تفسير كامل قرآن به زبان فارسى و به روش اجتهادى - روايى است. مؤلف، اين كتاب را به زبان ساده و قابل فهم براى عموم مردم نوشته است. در مقدمۀ كتاب، در ده فصل، دربارۀ مهم ترين مباحث علوم قرآنى سخن گفته است؛ بدين ترتيب: فصل اول: تمسّك به قرآن؛ فصل دوم: حاملين علم قرآن؛ فصل سوم: منع تفسير قرآن به رأى؛ فصل چهارم: سبب نزول قرآن؛ فصل پنجم: كيفيت نزول قرآن؛ فصل ششم: اعجاز قرآن؛ فصل هفتم: اسامى قرآن؛ فصل هشتم: ثواب قرائت قرآن؛ فصل نهم: آداب تلاوت قرآن؛ فصل دهم: نوادر و مطالب. در آغاز كتاب نيز مى نويسد: «نزد محققين حقايقِ معارفِ الهيه و مدقّقين دقايقِ اسرارِ ربانيه، مخفى و پوشيده نيست كه بر هر مسلمانى واجب و لازم است نهايت جدّ و جهد را در ترويج احكام الهيه و نشر شريعت نبويه بنمايد و به هر قسم كه تواند از مال و جان و قلم و بيان كوتاهى ننمايد، تا موجبات سعادت دنيا و آخرت را دريابد. لذا اين بنده محض خدمت به عالم اسلاميت، تفسير قرآن مجيد را با دقت كامل كه در ايام تحصيلات خود جمع آورى نموده بودم، اكنون مختصرى از آن را به خواهش برادران ايمانى در مقام نشر آن برآمده تا تذكره اى در دنيا و ذخيره اى براى عُقبى بوده باشد.» تفسير اثناعشرى، در سال 1375 ق. آغاز شده و در سال 1381 ق. به سرانجام رسيده

ص: 141

است. چاپ نخست آن ميان سال هاى 1334 تا 1339 ش، در تهران بوده است. برخى مجلدات آن را انتشارات فراهانى در تهران در سال 1377 ق منتشر كرد. اين تفسير در سال 1363 ش/ 1404 ق، در چهارده جلد وزيرى با سرمايه گذارى انتشارات ميقات به چاپ رسيده است.

كتاب اصول دين نيز در سال 1384 ش. با مقدمۀ آيت الله محمد محمدى رى شهرى، از انتشارات سازمان چاپ و نشر دارالحديث به بازار نشر آمد. اين كتاب، 9 فصل دارد: فصل اول: مقدمات اصليّه؛ فصل دوم: عجايب مخلوقات؛ فصل سوم: در توحيد؛ فصل چهارم: عدل؛ فصل پنجم: نبوت؛ فصل ششم: خصائص النّبى؛ فصل هفتم: امامت؛ فصل هشتم: معاد؛ فصل نهم: بطلان اقوال متصوّفه. در پايان نيز ملحقات و پيوست ها آمده است.

منابع: اختران فروزان رى و طهران، ص 67؛ گنجينه دانشمندان، ج 4، ص 617. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، ج 1، ص 663؛ اصول دين، مقدمۀ محمد محمدى رى شهرى.

ابوالعباس هاشمى، محدث زيدى و اهل مناظره و از سادات حسنى در قرن چهارم. روايات كتاب هشام بن سالم را از حسن بن على بن على بن عبدالكريم زعفرانى روايت كرده است. همچنين از ابوزيد عيسى بن محمد علوى، زبير بن بكار، عبدالرحمن بن حسن خاقانى، فضل بن عباس كندى، عبدالرحمن بن ابى حامد و يحيى بن محمد بن هادى حديث شنيده است. محمد بن زيد بن على طبرى و با سه واسطه شيخ منتجب الدين از او روايت كرده اند. منتجب الدين در كتاب فهرست، او را «فاضل» و «ثقه» خوانده است. از آثار او است: شرح الاحكام، مسلسل الاحاديث، شرح الابانه و المصابيح. كتاب المصابيح، اخبار سيرۀ نبوى و خلفاى پس از ايشان است تا قيام يحيى بن زيد. در برخى منابع شيعى، مانند آثار سيد بن طاووس، به خطا، لقب او «حسينى» آمده است. سه تن از پيشوايان زيديه، از جمله ابوطالب الناطق بالحق، شاگردان او بودند. مرگ او را در سال 253 ق. نوشته اند.

منابع: فهرست منتجب الدين، ص 39؛ الاربعون حديثا، ص 28 و 82؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 1، ص 239؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 4، ص 22 و ج 5، ص 134؛ نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه، ج 3، ص 253 و 436 و 344؛ اعيان الشيعه، ج 2، ص 463.

وهب، كسايى، داود بن محير، محمد بن حسن بن ابى زيد همدانى و ابواحمد زبيرى حديث شنيده و نقل كرده است. شمارى از راويان او به اين شرح است: عباس بن فضل بن شاذان، ابوحاتم رازى، محمد بن نعيم، احمد بن عبدالله بن ابى عتاب، ابوداود، ابوبشر محمد بن احمد حماد بن سعيد بن مسلم انصارى رازى دولابى وراق.

منابع: تاريخ مدينة دمشق، ج 55، ص 369؛ المستدرك، ج 2، ص 34؛ الكفاية فى علم الروايه، ص 425؛ ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، ج 3، ص 207؛ تاريخ ابن معين، ص 25؛ تاريخ بغداد، ج 4، ص 427؛ تهذيب الكمال، ج 27، ص 451.

همدانى. رافعى در التدوين مى گويد: وى به سال 376 ق. در قزوين از پدر و جدش، روايت كرده و تا سال 409 ق. زنده بوده است.

منابع: التدوين، ج 2، ص 152؛ سير اعلام النبلاء، ج 17، ص 299-300 و ج 12، ص 402؛ تاريخ الاسلام، ج 28، ص 182-183؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 33، ص 227-228.

ج 2، ص 520؛ تاريخ الاسلام، ج 26، ص 154-155؛ التمهيد، ج 2، و ج 7، ص 65 و ج 21، ص 139؛ تهذيب الكمال، ج 1، ص 328-329.

سختويه، ابومحمد سماك (از مشايخ خطيب بغدادى)، حسين بن على تميمى (حسينك) و محمد بن صالح سروى از او روايت كرده اند.

منابع: الانساب، ج 2، ص 208؛ تاريخ بغداد، ج 6، ص 165-166 و ج 11، ص 91 و ج 12، ص 53؛ اكمال الكمال، ج 3، ص 31-32 و ج 5، ص 135-136؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 38، ص 27.

سوم و آغاز سدۀ چهارم قمرى در رى مى زيست. آراى كلامى او در كتاب هاى ملل و نحل و علم كلام، به ويژه آثار اشعريان طرح و بررسى مى شود. بيش از 150 كتاب كلامى، به او منسوب است؛ ولى بيش از دو اثر از او باقى نمانده است. ابن فورك، متكلم اشعرى، در كتاب اختلاف الشيخين، اختلاف آراى قلانسى را با ابوالحسن اشعرى بررسى كرده است.

در كتاب هاى تراجم، اعم از كتاب هاى طبقات فقها يا متكلمان، شرح احوال او نيامده و به همين دليل دانسته ها دربارۀ زندگى و حتى نام و نسب و لقب او، اندك است. دانيل ژيماره، در مقاله اى، وى را همان ابوالعباس احمد بن ابراهيم القلانسى الرازى مى داند كه بغدادى در تفسير أسماء الله الحسنى و نسفى در تبصرة الأدله، از او ياد كرده اند. وى به استناد حكايتى كه دربارۀ ابن خزيمه در برخى منابع از جمله در الاسماء و الصفات بيهقى نقل شده است، و در آن حكايت از حضور ابوالعباس قلانسى در رى و به عنوان معاصر ابن خزيمه سخن مى رود، نتيجه گرفته است كه ابوالعباس، معاصر ابوالحسن اشعرى و هم سن ابوعلى جبايى بوده است. ابومنصور بغدادى در كتاب التحصيل مى گويد: ابوالعباس قلانسى و ابوبكر صيرفى، قائل به وجوب شكر منعم و وجوب استدلال بر معرفت و صفات او از راه عقل، پيش از ظهور شرع، بودند. همچنين وى منكر وجود آيات منسوخ در قرآن بود.

محمد بن مهران و ابومحمد بن حيان از او روايت كرده اند و او از حافظ محمد بن محمد بن احمد نيشابورى.

منابع: تاريخ مدينة دمشق، ج 12، ص 399 و ج 55، ص 154-155؛ السلفيه، بين السنة و الامامية، ص 57-58؛ البحر المحيط فى اصول الفقه، ج 1، ص 118 و 304 و ج 3، ص 187؛ تهذيب الكمال، ج 17، ص 462؛ طبقات الشافعيه، ج 1، ص 130-131؛ ژورنال آسيايى، 1989 م، ش 277، ص 227 به بعد.

منابع: الجرح و التعديل، ج 2، ص 59؛ نيل الاوطار، ج 2، ص 82؛ معجم الكبير، ج 1، ص 135؛ سنن دارقطنى، ج 3، ص 11؛ ابن ابى حاتم رازى، تفسير القرآن العظيم، ج 8، ص 2689 و ج 10، ص 3429-3430؛ الضعفاء، ج 1، ص 190؛ ميزان الاعتدال، ج 1، ص 417؛ تهذيب التهذيب، ج 1، ص 46-47.

حامل فقه ليس هو بفقيه؛ خدا يارى كند كسى را كه بشنود سخن مرا، پس حفظ كند تا آنكه تبليغ كند [سخن] من را. پس چه بسا حامل فقهى كه فقه خود را عرضه مى كند به كسى كه از خود فقيه تر است و چه بسا حامل فقهى كه اصلاً فقيه نيست.»

منبع: تاريخ بغداد، ج 5، ص 98.

تاريخ بغداد، ج 5، ص 65؛ الانساب، ج 1، ص 142-143؛ معجم البلدان، ج 1، ص 177.

ص 441 و ج 12، ص - 489480؛ ميزان الاعتدال، ج 1، ص 127-180؛ تهذيب الكمال، ج 23، ص 149-150.

ص 255-257 و ج 17، ص 307؛ طبقات الشافعيه، ج 2، ص 96؛ شذرات الذهب، ج 3، ص 47؛ تاريخ بغداد، ج 6، ص 41 و ج 9، ص 388 و ج 13، ص 405؛ اسد الغابه، ج 2، ص 260؛ معجم المؤلفين، ج 2، ص 80.

ابومنصور محمد بن عيسى بن عبدالعزيز بزار (در همدان)، حسن بن محمد خلال، ابوالقاسم ازهرى و محمد بن عبدالملك بن بشران و سليم رازى و على بن طلحۀ مقرى، محمد بن عبدالواحد اصغر، عبدالعزيز بن عبدالرحمن بن احمد (فقيه شافعى). نوشته اند وى هوش و حافظه اى شگفت داشت. به سال 399 ق. يا يك سال پس از آن در رى درگذشت.

منابع: تذكرة الحفاظ، ج 3، ص 1028-1029؛ العبر، ج 3، ص 69؛ تاريخ الاسلام، ج 27، ص 365؛ تاريخ بغداد، ج 1، ص 77 و ج 3، ص 347 و ج 5، ص 201-202 و ج 7، ص 121 و ج 8، ص 219 و ج 8، ص 483؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 21، ص 52 و ج 25، ص 358 و ج 36، ص 304-305؛ الوافى بالوفيات، ج 7، ص 250.

عمار (در دمشق)، عباس بن عثمان، هشام بن خالد، حرملة بن يحيى (در مصر)، ابوطاهر بن سرح (در مصر)، على بن مدينى، محمد بن عباد مكى، ابن اسحاق بن راويه، ابوموسى انصارى و پدرش و... روايت كرده است، و احمد بن حسن بن ماجۀ قزوينى، على بن حمشاد عدل، احمد بن محمد بن رزينه، انس بن عبدالحميد (برادر جرير بن عبدالحميد)، ابوهارون موسى بن محمد بن هارون انصارى، عبدالرحمن بن ابى حاتم، على بن ابراهيم قطان و عمر بن اسحاق، از وى.

پدرش در حدود سال 250 ق. درگذشته است و او در حدود سال 280 ق.

منابع: المستدرك، ج 1، ص 49؛ شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج 1، ص 277؛ الجرح و التعديل، ج 2، ص 75؛ تاريخ بغداد، ج 9، ص 375؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 5، ص 378-379 و ج 6، ص 274 و ج 42، ص 256-257؛ تهذيب الكمال، ج 13، ص 545-546؛ تاريخ الاسلام، ج 20، ص 281.

رى درگذشت.

منبع: موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 58.

الاحاديث؛ لطائف القرآن؛ اذكار القرآن فى الادعيه؛ رسالةٌ فى التفسير. پس از سال 631 ق. درگذشته است.

منابع: معجم المؤلفين، ج 2، ص 158 و 180؛ هدية العارفين، ج 1، ص 92؛ الاعلام، ج 1، ص 218؛ مجلۀ تراثنا، ج 2، ص 50.

روايت كرده است. شيخ صدوق در كتاب هاى التوحيد، معانى الاخبار و الخصال، از او روايت كرده و او را ستوده است.

منابع: معجم رجال الحديث، ج 3، ص 116 و 159؛ خلاصة الاقوال، ص 72؛ رجال ابن داود، ص 103؛ نقد الرجال، ج 1، ص 172؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 1، ص 481؛ معجم المؤلفين، ج 3، ص 203.

حسن خشاب (راوى قاضى ابوالحسن محمد بن على بن صخر) روايت مى كرد.

منبع: التدوين، ج 2، ص 229.

معجم المؤلفين، ج 2، ص 163-164؛ معجم البلدان، ج 4، ص 325؛ الوافى بالوفيات، ج 8، ص 86-87؛ معجم الأدباء، ج 4، ص 235-236.

تفسير القرآن العظيم، ج 9، ص 3017؛ الجرح و التعديل، ج 2، ص 266؛ تهذيب الكمال، ج 1، ص 385-386 و ج 31، ص 169-170؛ الانساب، ج 3، ص 103؛ نقض، چاپ دانشگاه تهران، ص 599.

مراتب، قرار مى گرفت و در رأس آنان هفت خاندان ممتاز قرار داشت: 1. خاندان ساسانى (برخاسته از ايالت پارس)؛ 2. خاندان كارن پهلَو (در حوالى نهاوند)؛ 3. خاندان سورن پهلَو (در سيستان)؛ 4. خاندان اسپاهبذ پهلَو (در گرگان)؛ 5. خاندان اسپندياذ (در اطراف رى)؛ 6. خاندان مهران (در رى)؛ 7. خاندان زيك.

منبع: ايران در زمان ساسانيان، ص 123-129.

ناقوس خانه. گنبد هشت ضلعى آن داراى چهار نورگير است.

منبع: فصلنامه فرهنگى ارمنيان پيمان، ش 27، سال هشتم، بهار 1383.

ابن ابى حاتم رازى از پدرش نقل مى كند كه يحيى بن معين او را ستوده است.

منابع: السنن الكبرى، ج 3، ص 26؛ تاريخ بغداد، ج 1، ص 234؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 25، ص 303 و ج 29، ص 205 و 307 و ج 59، ص 204؛ تهذيب الكمال، ج 15، ص 241 و ج 25، ص 162؛ لسان الميزان، ج 6، ص 250؛ تعجيل المنفعه، ص 28؛ اسد الغابه، ج 5، ص 34؛ احقاق الحق، ج 4، ص 250.

اسماعيل بن اسحاق رازى، ابوزهير عبدالرحمن بن مغراء، يعقوب زهرى، اسماعيل بن عبدالكريم، عبدالله بن ابى جعفر رازى، يحيى بن آدم، عبدالرحمن بن ابى حماد، عبدالرحمن بن عبدالله دشتكى، عبدالله بن هاشم و عبيداالله بن موسى روايت كرده است. از او روايت كرده اند مثنى بن ابراهيم طبرى، ابومحمد عبدالوهاب بن مسلم بن واره، محمد بن عيسى مقرى، احمد بن هارون بن اشعث، اسماعيل بن عبدالكريم، محمد بن مسلم رازى و فضل بن شاذان. ابوزرعۀ رازى مى گويد: عبدالرحمن بن عبدالله دشتكى، تفسير عبدالرزاق را به املاى اسحاق بن حجاج نوشته است.

منابع: الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 1، ص 64؛ الجرح و التعديل، ج 2، ص 217؛ ابن ابى حاتم رازى، تفسير القرآن العظيم، ج 1، ص 124 و ج 2، ص 557 ج 4، ص 1085 و ج 5، ص 1738؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 32، ص 182؛ الانساب، ج 4، ص 25؛ تاريخ طبرى، ج 1، ص 88؛ جامع البيان، ج 1، ص 130 و 131 و 147 و 149 و 611؛ اللباب فى تهذيب الانساب، ج 2، ص 267؛ ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، ج 2، ص 216.

قتيبة بن سعيد، على بن حرب جندى شاپور، يحيى بن معاذ، اسحاق بن اسماعيل فلفلانى، ابوبكر بن ابى شبيه، حسن بن مكرم بزّاز، ابوكريب محمد بن علاء، ايوب بن وليد ضرير، محمد بن رافع، موسى بن عبيده، اسحاق بن احمد خزاز، اسماعيل بن سليمان رازى (برادرش)، اسحاق بن ابراهيم بن محمد مروزى، اسحاق بن احمد بن يعقوب رازى، محمد بن بشر بن سفيان جرجرايى، ابوسنان بن عمرو، يوسف بن موسى قطان، احمد بن ابى رجا و صاحبان صحاح و سنن از او روايت كرده اند. بيشتر تذكره نويسان، او را ثقه دانسته اند. وفاتش در رى به سال 199 ق. يا يك سال پس از آن بود.

منابع: الطبقات الكبرى، ج 7، ص 381؛ تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 323 و 354-355؛ شذرات الذهب، ج 1، ص 356؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 4، ص 371 و ج 42، ص 257 و ج 47، ص 363؛ الجرح و التعديل، ج 2، ص 223-224 و ج 5، ص 25-26 و ج 6، ص 399 و ج 8، ص 462؛ المستدرك، ج 2، ص 332؛ الثقات، ج 7، ص 373؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 2، ص 35 و ص 421 و ج 3، ص 162؛ طبقات المحدثين باصبهان، ج 2، ص 297-298؛ علل دارقطنى، ج 10، ص 355؛ تاريخ بغداد، ج 6، ص 322-324 و ج 9، ص 118؛ تهذيب الكمال، ج 2، ص 429-431 و ج 27، ص 24-25 و ص 34-35 و ج 31، ص 254-255؛ معرفة الثقات، ج 1، ص 318؛ تاريخ الاسلام، ج 13، ص 69 و 95؛ سير اعلام النبلاء، ج 2، ص 410 و ج 3، ص 352 و ج 6، ص 337؛ الوافى بالوفيات، ج 8، ص 269 و ج 20، ص 181.

تميمى، عبدالرحمن بن يزيد بن اسلم، عبدالرحمن بن مالك بن مغول، عبدالرحمن بن محمد محاربى، عبدالعزيز بن محمد دراوردى، عبيدالله بن عبيدالرحمن اشجعى، محمد بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب، محمد بن فرات تميمى، وكيع بن جراح و يحيى بن يمان روايت كرده است.

ابن ماجه، ابراهيم بن اسحاق صواف كوفى، ابراهيم بن اسماعيل طلحى، ابراهيم بن عبدالله بن جنيد ختلى، احمد بن داود سمنانى، احمد بن على ابار، احمد بن قاسم بن عطيه، احمد بن موسى بن عيسى عجلى، احمد بن يحيى صوفى، بقى بن مخلد اندلسى، حسن بن سفيان شيبانى، حسين بن اسحاق تسترى، ابوعمرو خليل بن كريز شيبانى كوفى، ابوداود سليمان بن اشعث، سهل بن بحر عسكرى، عبدالله بن احمد ابن حنبل، عبدالله بن حكيم قطان، عبدالله بن زيدان بن بريد بجلى، ابوسعيد عبدالله بن سعيد اشج، عبدالكريم بن هيثم دير عاقولى، ابوزرعه عبيدالله بن عبدالكريم رازى، عبيد بن غنام بن حفص بن غياث نخعى، على بن حسين بن جنيد رازى، محمد بن ايوب بن يحيى بن ضريس بجلى، محمد بن صالح بن ذريح عكبرى، محمد بن عبدالله بن سليمان حضرمى، محمد بن عثمان بن ابى شيبه، محمد بن نصر مروزى و هارون بن محمد خوارى از او روايت كرده اند. در سال 241 ق. درگذشت.

منابع: الجرح و التعديل، ج 2، ص 161؛ اكمال الكمال، ج 2، ص 192-193؛ تهذيب الكمال، ج 3، ص 52-54؛ تقريب التهذيب، ج 1، ص 92؛ تهذيب التهذيب، ج 1، ص 250؛ المعجم الاوسط، ج 4، ص 221؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 42، پاورقى ص 574.

بن حسن بن اسحاق آدمى، ابوبكر محمود بن فرح اصفهانى، على بن اسحاق بن ابراهيم كسايى همدانى، حسن بن يزيد بن ماجه قزوينى، زنجويه بن خالد مقرى قزوينى، حمدون بن ابراهيم بن عتاب، عبدالله بن وهب دينورى، ابوبكر محمد بن يعقوب رازى، احمد بن محمد بن مسلم، ابوبكر محمد بن هارون بن حجاج مقرى، ابراهيم بن خرزاد. ابن ابى حاتم مى گويد پدر من او را صدوق مى دانست. در سال 401 ق. درگذشت.

منابع: الجرح و التعديل، ج 2، ص 162 و ج 9، ص 85؛ تاريخ الاسلام، ج 18، ص 174، و ج 20، ص 469؛ سير الاعلام النبلاء، ج 14، ص 87؛ الثقات، ج 8، ص 102؛ تاريخ بغداد، ج 5، ص 392 و ج 7، ص 464 و ج 11، ص 263 و ج 8، ص 449؛ الموضوعات، ج 2، ص 54؛ تهذيب الكمال، ج 3، ص 54-56؛ تقريب التهذيب، ج 1، ص 92؛ تاريخ الاسلام، ج 18، ص 174 و ج 20، ص 469 و...؛ ذكر اخبار اصبهان، ج 1، ص 107-108؛ تهذيب التهذيب، ج 1، ص 250؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 14، ص 28 و ج 18، ص 402؛ الموضوعات، ج 2، ص 275؛ اكمال تهذيب الكمال، ج 2، ص 158.

نفر بوده اند.» از مشايخ او در حديث مى توان به ابوبكر محمد بن اسحاق بن محمد سقطى اشاره كرد. چندين كتاب نيز در حديث تأليف كرد. ابوسعد اسماعيل بن احمد بن عباس وكيل رازى، ابوبكر خطيب، ابوطاهر عبدالرحمن بن محمد بن حسن بن فضلكان، و ديگران از وى روايت كرده اند. وى از قرائت شناسان و حفاظ بزرگ بود و در حديث و فقه و زهد و عبادت، شهرت داشت. به سال 445 يا 447 ق. درگذشت.

منابع: دانشنامۀ ايران و اسلام، ج 8، ص 1040-1039؛ معجم المؤلفين، ج 2، ص 281؛ التدوين، ج 2، ص 299؛ تذكرة الحفاظ، ج 3، ص 300؛ لسان الميزان، ج 1، ص 422؛ الاعلام، ج 1، ص 316.

شمس آباد، بين روستاى كريم آباد و روستاى شمس آباد، در بخش كهريزك، واقع شده است. بقعه، شامل گنبدخانۀ شش وجهى و فضاهاى جانبى است. سازه بنا فلزى، و ديوارها آجرى است.

بنا از غرب و شمال به ديوار قلعه، از ضلع شرق به محوطۀ باز قلعه (حياط) منتهى مى شود. دور تا دور قلعه، زمين هاى كشاورزى است. بناى بقعه 80 سانتى متر از كف خاكى قلعه بلندتر است و داراى دو اتاق تو در تو است كه قبرهاى امامزادگان در آنها قرار دارد. دربارۀ صاحبان اين دو قبر، آگاهى معتبرى در دست نيست.

منابع: مزارات رى، ص 99-101؛ بقاع متبركۀ استان تهران، ص 107.

تاريخ ساخت بناى بقعۀ امامزاده اسماعيل مشخص نيست. نصب ضريح، صندوق و سنگ قبر، جديد است؛ اما گنبد آن قديم است و تنها مرمّت هاى جزئى شده است. طرح فعلى بقعه از اتاق حرم، ايوان ورودى و فضاى جانبى تشكيل يافته است. بنا در جهت قبله قرار گرفته است و ايوان در سمت شمال شرقى حرم و اتاق جانبى در جنوب غربى آن. مساحت بناى امامزاده 112 متر مربّع، مساحت عرصۀ آن 13228 متر مربّع، ارتفاع لبۀ ايوان تا كف حياط پنج متر و ارتفاع ديگر نماهاى بقعه 4/40 متر است.

بقعه، داراى سه ورودى در ضلع شمال شرقى است كه هر سه به صحن باز مى شوند. ورودى ميانى، اصلى و فلزى است؛ به ابعاد 2 * 1/20 متر و به اندازه دو پلّه، بالاتر از سطح زمين. بالاى ورودى اصلى با فلز نوشته شده است: «إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَيْهِ رٰاجِعُونَ».

صحن بزرگ امامزاده، كاربرى قبرستان براى اهالى محل يافته و بناى بقعه در شمال غربى صحن قرار گرفته است. نماى شمال شرقى، نماى اصلى بقعه است كه ايوان نيز در آنجا است. اين نما، سه طاق نماى متقارن و نيم دايره دارد و دور قوس آنها هره چينى آجرى شده است. در اطراف طاق نماهاى ايوان كتيبه هايى از كاشى به صورت عمودى و افقى ديده مى شود كه حاوى نوشته هايى از آيات قرآن و اسماء جلاله است. بالاى ايوان نيز روى تابلوى فلزى نوشته اند: «آستان مقدس امامزاده

ص: 179

سيد اسماعيل (ع)». گوشه هاى انتهايى نما كاشى كارى هايى با نقوش اسليمى به چشم مى خورد. نماى جنوب شرقى و شمال غربى ساده و سيمانى است. حرم در شمال شرقى فضاى جانبى قرار گرفته است.

گنبد فلزى و سبزرنگ بنا، به طور دقيق بالاى ضريح قرار ندارد و متمايل به قبله است. قطر گنبد 1/80 متر و ارتفاع آن 1/60 متر است. ضريح امامزاده نيز، فلزى سبزرنگ و مشبّك (به ابعاد 2/60 * 1/90 متر و ارتفاع 1/80 متر) است. سنگ قبر، كاشى سبزرنگ است و روى آن پارچه اى، با عبارت «امامزاده سيد اسماعيل زيوان هديه كربلا» انداخته اند.

منابع: مزارات رى، ص 95-99؛ بقاع متبرّكۀ استان تهران، ص 98؛ بحر الانساب، ص 52؛ منتقلة الطالبيه، ص 167؛ عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب، ص 264؛ تهذيب الأنساب و نهاية الأعقاب، ص 353؛ امامزاده ها و تربت برخى از پاكان و نيكان، ج 1، ص 72.

اين كوى بوده است. در ادبيات كتاب نقض، «كوى» غير از «كوچه» است و بر محله و برزن اطلاق مى شود. مكان اين كوى، شايد در حدود بازار باب سين بوده است كه مقابل دروازۀ مخصوص اصفهان و قم احداث گرديده بود و در جنوب شهرستان قرار داشته است. مردم اصفهان از آن دروازه و بازار رفت وآمد مى كردند. از مطالعۀ تاريخ شهرها برمى آيد كه مردم هر شهر چون به شهر ديگر درمى آمدند، نزديك همان دروازۀ ورود، براى خويش مسكن و محله برمى گزيدند.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 209.

از ديگر فعاليت هاى او، رياست گروه تاريخ مركز تربيت معلم شهيد مفتح، رياست پژوهشگاه شهر رى، عضو شوراى پژوهش ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامى، تدريس در دانشگاه هاى امام خمينى، شهيد بهشتى و مركز تربيت معلم و مدرّس، و عضويت در شوراى عالى آموزش و پرورش و شوراى تغيير نظام آموزش و پرورش جمهورى اسلامى ايران و شوراى اجتماعى شهردارى و مشاور فرماندارى شهرستان رى بود.

وى در اول مهر 1393 درگذشت و در دارالرحمۀ آستان عبدالعظيم الحسنى (ع) خاك سپارى شد.

منبع: خبرگزارى فارس، پيام 2462 / ش 10، ض 1002.

است؛ به ويژه امير ياراحمد، وزير شاه اسماعيل اول. صاحب تذكرۀ ميخانه، اميدى طهرانى را پيرو سبك ظهير فاريابى و در قصيده سرايى، برتر از سلمان ساوجى مى داند. سپس ساقى نامه اى را از اميدى آورده است كه با اين بيت آغاز مى شود:

حريفى كه اين نيلگون خم از اوست *** شراب طهور و سقاهم از اوست

صاحب تذكرۀ نصرآبادى، بيت مشهور

«كتاب فضل تو را آب بحر كافى نيست *** كه تر كنم سرانگشت و صفحه بشمارم»

از او و در قصيده اى در مدح امام على (ع) دانسته است. مقدارى از سروده هاى او در كتابى خطى، متعلق به كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى موجود است. خواجه محمد طاهر رازى، پسر او و شاپور طهرانى رازى از نوادگان او و ميرزا احمد طهرانى (پدر امين احمد رازى، مؤلف تذكرۀ هفت اقليم) پسر برادر او است.

قتل او در سال 925 يا 927 يا 929 ق. پس از منازعه اى بر سر آب مزرعه اى در رى رخ داد.

منابع: لغت نامه دهخدا، ذيل عنوان؛ تذكرۀ ميخانه، ص 141؛ تاريخ ادبيات ايران، ص 154؛ تذكرۀ نصرآبادى، ص 526؛ آتشكده آذر، ج 3، ص 106؛ مجمع الفصحاء، بخش 4، ص 10.

پدرش از خاصان دربار صفويه بود. پدر وى، ميرزا احمد طهرانى، از سوى شاه طهماسب سال ها كلانتر رى بود و پس از آن در دورۀ سلطان محمد خدابنده نيز همين مسئوليت به او واگذار شد. عموى امين احمد، خواجه محمد شريف هجرى رازى، وزير اصفهان در زمان شاه طهماسب و پدر خواجه غياث الدين محمد اعتمادالدوله درگاه جهانگير است كه در هند به مقام پادشاهى رسيد. «ارجمندبانو» همسر جهانگير و ملكۀ هند كه «تاج محل» بر سر قبر او ساخته شده است، برادرزادۀ او است. عموى ديگرش، خواجه خواجگى، پدر شاپور تهرانى (شاعر پرآوازه عهد صفوى) است.

پدر و عموهاى ميرزا احمد، پسران برادر مولانا اميدى تهرانى بودند.

امين احمد در عهد شاه عباس اول، به هندوستان رفت و به دربار جهانگير شاه جهان راه يافت. اثر مهم و ماندگار خود، تذكرۀ هفت اقليم را در هند نوشت و در همان جا درگذشت. هفت اقليم، شاعران را به ترتيب اقاليم طبقه بندى كرده و سپس زندگى نامۀ ايشان را آورده است. امين احمد هفت اقليم را در شش سال نوشت. تاريخ پايان تحرير، سال 1002 ق. است و احتمالاً در همان سال درگذشته است.

هفت اقليم، تذكره اى تاريخى و جغرافيايى، به زبان فارسى است و مؤلف در آن علاوه بر يادكرد شعرا و مشايخ هر اقليم و منطقه، تاريخ و جغرافيا و وجه نام گذارى شهرها را گفته است. مؤلف در شرح هر اقليم، نخست طول، عرض و مساحت تقريبى آن را بيان كرده و سپس به موقعيت جغرافيايى و مسائل تاريخى آن پرداخته است. پس از آن، شهرهاى عمده و گاه شهرهاى كوچك آن اقليم را معرفى كرده است. در شرح هر يك از اين شهرها، حدود جغرافيايى، تاريخ بنا، نام بانى، علت پيدايش، نام قديم و جديد، وجه تسميه آن شهر و در پايان به معرفى شخصيت هاى معروف آن شهر، اعم از پادشاهان، وزيران، اميران، عالمان، عارفان، مشايخ و شاعران پرداخته و شرح حال هر يك را جداگانه آورده است. مؤلف، معمولاً در آغاز هر مطلبى، نام مأخذ خود را كه اغلب از كتاب هاى معتبر است، ذكر مى كند.

هفت اقليم، نثرى دشوار، متصنع و گاه مسجع دارد. اين اثر از منابع و مآخذ مهم و اصيل دربارۀ زندگانى شعرا و دانشمندان روزگار جلال الدين اكبر است. اقليم هاى هفت گانۀ آن، به اين شرح است: اقليم اول: يادكرد يمن و بلاد الزّنج و نوبه و چين؛ اقليم دوم: يادكرد مكّه و مدينه و يمامه و هرمز و دكن و...؛ اقليم سوم:

ص: 184

يادكرد عراق و بغداد و كوفه و نجف و...؛ اقليم چهارم: يادكرد خراسان و بلخ و هرات و جام و مشهد و...؛ اقليم پنجم: يادكرد شروان و گنجه و خوارزم و ماوراءالنهر و...؛ اقليم ششم: يادكرد تركستان و فارياب و روسيه و...؛ و اقليم هفتم: يادكرد بلغار و سقلاب و يأجوج و مأجوج.

جلد اول هفت اقليم، در سال 1939 م در كلكته چاپ شد و نسخه هاى خطى آن در كتابخانۀ سپهسالار و برخى ديگر از كتابخانه هاى داخلى و خارجى موجود و فراوان است. در سال 1378 ش. «تذكرۀ هفت اقليم» با تصحيح، تعليقات و حواشى سيد محمدرضا طاهرى (حسرت) از سوى انتشارات سروش روانه بازار كتاب شد.

منابع: تذكرۀ هفت اقليم، تصحيح سيد محمدرضا طاهرى، ج 1، مقدمۀ مصحح؛ مرآت البلدان، ج 1، ص 511؛ دانشنامۀ دانش گستر، ج 3، ص 121؛ تاريخ ادبيات، ص 397-398؛ فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار، ج 2، ص 482.

انصارى، وى را اسوۀ تقوا مى دانست. حدود سال 1390 ق. درگذشت و در نجف كنار قبر صدرالدين عاملى دفن شد.

منابع: الفوائد الرضويه، ص 400؛ اختران فروزان رى و طهران، ص 405؛ طرائف المقال، ج 1، ص 43؛ اعيان الشيعه، ج 9، ص 149.

يا عقل اول، و از زبان حال اين عقل دربارۀ كيفيت پديد آمدن عقل و نفس و هيولى و افلاك و عالم اجسام توضيح داده است. از اين نظر، اجتماع علامه شبيه آثارى همچون مينوى خرد و حى بن يقظان ابوعلى سينا و مثنوى سير العباد الى المعاد حكيم سنايى است. موضوع اصلى كتاب اجتماع علامه، خودشناسى يا معرفت نفس ناطقه است. اين نفس خود از عقل كل يا كلى، كه صادر نخستين است پديد آمده است.

رازى مانند حكماى نوافلاطونى، از جمله اخوان الصفاء، انسان را عالم صغير مى داند و معتقد است كه براى شناخت نفس بايد عالم كبير را شناخت. به همين جهت، او دربارۀ عالم افلاك و عناصر و مواليد توضيح مى دهد و مى كوشد خصوصيات نفس را با عالم خارج تطبيق دهد. پس از توضيح دربارۀ دو عالم كبير و صغير، دربارۀ لزوم نبوت و شريعت و سرانجام محو نيستى مجازى در هستى حقيقى سخن مى گويد و بدين ترتيب كلام او جنبۀ عرفانى به خود مى گيرد:

وليك آنچه كمالات توست اخلاق است *** كه اين نتيجۀ علم نفوس و آفاق است

به كسب و سعى توان كرد لازم آن حاصل

مگر مطيع شوى كاملان صاحب دل

پس از تعرف احوال هستى موجود

ز كاينات نيابى حجاب جز كه وجود

وجود توست حجاب تو اى برادر و بس

مبند جُرم خود اندر جهان به گردن كس

اثر ديگر اوحدالدين رازى، مثنوى كوتاهى است به نام «ذيل سير العباد»، مشتمل بر 182 بيت كه به همان وزن سير العباد سنايى سروده است و با اين بيت، كه مانند بيت اول شاهنامۀ فردوسى است، آغاز مى شود:

*** اى خداوند جسم و جان و خرد

بيش از اين مرغ فهم بَر نَپَرد

توجه رازى را به شاهنامۀ فردوسى، در كتاب اجتماع علامه نيز مى توان ديد. او چندين بيت از فردوسى را در كتاب خود نقل كرده است؛ ولى توجه او هم در «اجتماع علامه» و هم در كتاب «ذيل» بيشتر به سنايى و مثنوى سير العباد او است. او سنايى را حكيمى بزرگ و مثنوى او را كليد درِ معرفت مى داند و در برابر او پيوسته ابراز فروتنى مى كند. سير العباد از نظر رازى، گوهرى است گرانبها و پيراهنى است خوش دوخت، و او فقط خواسته است با ذيلى مختصر، طرازى بر آستين آن بدوزد. «ذيل سير العباد» با ابياتى در توحيد و تسبيح خداوند و كمال منزلت آدم در عالم خلقت و نعت پيامبر اكرم (ص) آغاز مى شود و سپس موضوع اصلى مثنوى (سير باطنى نفس ناطقه از مبدأ تا معاد) در ضمن

ص: 187

حكايتى مطرح مى شود. بنابر اين حكايت، شاعر روزى به صحرا مى رود و در آنجا شبانى را در حال نواختن نى مى بيند و او با نى به گفت وگو مى پردازد. اين نى كه نمودگار نفس ناطقه يا نفس دانست، اسرار آفرينش را در ضمن بيان سرگذشت خود براى شاعر شرح مى دهد. اين مثنوى هم زمان با مثنوى معنوى مولوى سروده شده است و در هر يك از آنها شاعر از زبان حال نى دربارۀ سرگذشت روح آدمى سخن مى گويد. ولى نِى اوحدالدّين رازى شكايت نمى كند، بلكه فقط مى خواهد سير تكوين خود را از زمانى كه پاى در گل داشت و سپس ترقى كرد و به دست شبان رسيد و از دم او كسب فيض كرد، شرح دهد. در واقع نى حيات خود را ناشى از همين دم مى بيند و مى داند كه زمانى كه اين فيض قطع شود او مرده اى بيش نخواهد بود. شاعر با شنيدن سخنان نى به سرنوشت خود پى مى برد و درمى يابد كه از كجا آمده است و به كجا خواهد دفت.

از طبيب رازى مثنوى كوتاه ديگرى به جا مانده است كه بيشتر جنبۀ فلسفى دارد. او در اين مثنوى كه جمعاً 51 بيت است، از روى تفنّن، حكايتى خيالى خلق مى كند و از طريق آن به شرح چگونگى تبديل صورت در مادّه مى پردازد. در اين حكايت، شاعر تكه مومى را كه صورتى بر آن نقش كرده است به كودكى مى دهد. كودك گمان مى كند كه آن صورت متعلق به ذات موم است. شاعر سپس براى بيرون آوردن كودك از اين پندار، موم را مى گيرد و صورت آن را تغيير مى دهد. در اينجا كودكى ديگر از راه مى رسد و به كودك نخستين مى گويد كه اگر آن صورت نخستين از ميان رفت، خود موم همچنان باقى است. ولى كودك نخستين اين مادّه را بدون صورت قبلى نمى خواهد. پس شاعر كودك ديگرى را وارد صحنه مى كند و از زبان او مى گويد كه با از بين رفتن صورت قبلى، خود موم هست، منتهى با صورتى ديگر. سرانجام شاعر در دنبالۀ داستان به ما مى گويد كه موم خود صورتى دارد كه آن صورت نوعى يا ذاتى اوست و نمى توان آن را از او گرفت. صورت هايى كه بر او نقش مى بندد و از بين مى رود صورت هاى فرعى يا عارضى است.

رازى در كتاب اجتماع علامه از سه كتاب ديگر خود به نام هاى صحيح و مسالك الارواح و اصول الكاينات ياد كرده است كه تاكنون اثرى از آنها پيدا نشده است. تنها ابيات ديگرى كه از او باقى مانده است سه رباعى عرفانى است كه در انتهاى كتاب اجتماع علامه آمده است؛ يكى از آنها اين است:

عقلم به تو داند ار بداند همه چيز

ص: 188

ديده به تو ديد مى تواند همه چيز *** تو در دل و نيست از دلم هيچ نشان

از خانه به كدخداى ماند همه چيز

منبع: دانشنامۀ زبان و ادب فارسى، ج 1، ص 576-578.

رى باستان، ج 1، ص 467؛ گزارش هاى باستان شناسى، بقعۀ بى بى شهربانو، ص 19.

ص: 192

بعد، پيكر او را در دامن كوه طبرك دفن كردند، و گنبد وى در زمان ابن اسفنديار هنوز آباد و معمور بوده است. طبق شواهد و قرائن، اين كوه همان است كه اكنون به آن نقاره خانه مى گويند، و بقاياى گنبد اينانج آنجا است.

بازماندۀ قبور و گنبدهاى موجود در خرابه هاى رى، بى گمان همان ها است كه در زمان هاى پيشين به يكى از بزرگان تعلق داشته است. از اين نوع است گنبد اينانج. آثار بازمانده از اين گنبد، نشانۀ عظمت آن در زمان معمورى است؛ اگرچه اكنون اثرى از آن باقى نمانده است، جز بخشى از ديوارۀ آجرچين آن و دو حفرۀ رو به قبله كه مقبره بوده است.»

منابع: رى باستان، ج 1، ص 467؛ گزارش هاى باستان شناسى، بقعۀ بى بى شهربانو، ص 19.

ص: 194

بزرگ ترين جنگ فتح رى، در آن نقطه رخ داد. پيش از واقعۀ فتح رى، و خرابى رى باستان، و احداث شهر جديد، آنجا را دروازه خراسان مى گفتند؛ چنانكه در ترجمۀ تاريخ طبرى در ذكر اين واقعه، در مدد رساندن زينبى به سپاه عرب چنين ذكر شده است: «... مدد سپاه بياورد از پس كوه طبرك به پهلوى [در] خراسان به شهر اندر آورد...» اين سخن علاوه بر ذكر نام دروازه، ميدان نبرد را نيز نشان مى دهد كه در فاصلۀ ميان كوه طبرك (نقاره خانۀ فعلى) و شهر بوده است. ظاهراً پس از آنكه براى رى عهد اسلامى، دروازۀ خراسان جديد را ساختند، دروازه سابق را باب الحرب ناميدند.

منبع: رى باستان، ج 1 ص 195 و 239 و 222.

طبرستان است، و مردم طبرستان از دروازۀ كوهكين و دولاب به رى در مى آمده اند، دروازۀ طبريين دروازۀ ديگرى است كه در مسير اين مردم، در درون رى در مدخل شهر داخلى يا مدينه بوده است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 243.

استفاده مى شود كه صاحب اين نام از دانشمندان سنّى است كه در يكى از روستاهاى رى مى زيسته و در سال 201 ق. درگذشته است.

باب هشام در مشرق رى، در حدود هشت كيلومترى امتداد مسيل حسين آباد (شارع ساربانان قديم) واقع بوده است، و مردم آن منطقه، مذهب حنفى داشتند. هشام بن عبداللّه از اكابر عالمان حنفى مذهب نيز، ناگزير در همان محلّه منزل داشته و بر حسب معمول آن زمان، گورستان خاندان وى (از جمله محمد بن حسن شيبانى) نيز در همان حدود بوده است. گفتنى است كه اين دروازه غير از دروازه خراسان رى باستان است.

منابع: صورة الارض، ص 321؛ معجم البلدان، ج 3، ص 169؛ لسان الميزان، ج 6، ص 195؛ هدية العارفين، ج 2، ص 508؛ رى باستان، ج 1، ص 261 و 239 و 216 و 224.

دريافت كه منصور باروى اين حدود را تعمير كرده است، نه همۀ آن را. محمديه يا «رى زيرين» كه شامل شارستان و كهن دز رى مى شد، در سراسر قرون اسلامى باقى و «رى برين» يا رى باستانى كه از نو آباد شد در اين دوره در شمار قسمتى از ربض رى بود. در زمان هاى بعد نيز باروى رى كرارا مرمّت شد، به ويژه در زمان بوئيان كه رى برين باستانى از نو ساخته شد؛ چنانكه ياقوت در بحث از فخرآباد اشارت كرده است كه فخرالدوله، قلعۀ رى باستانى را تعمير و مرمّت كرد. عبدالجليل قزوينى رازى در كتاب نقض گفته است: «امير ابوالفضل عراقى در عهد سلطان طغرل كبير مقرّب و محترم بود. باروى شهر رى او كرد، و باروى قم او نهاد.»

ظاهرا باروى رى باستانى تا پيش از زمان اسكندر نيز بوده است. در احوال اسكندر نوشته اند: «در رى و ماد براى جلوگيرى از تجاوزات مردمان شمالى، اسكندر قلاع و شهرهايى ساخته بود.» در تواريخ آمده است كه باروى رى، بر اثر زلزله اى شديد خراب شد، و سلوكوس اول از جانشينان اسكندر آن را از نو ساخت. مسلّم است كه در عصر اشكانيان كه اين شهر پايتخت بوده، اين بارو وجود داشته است؛ زيرا نقشۀ ترسيمى كرپرتر نشان مى دهد كه دزها و بارو طبق نقشه اى معين به وجود آمده و متعلق به آن عهد است؛ همچون «دز رشكان» در شمال شرقى، و «دز باب بليسان» در شمال غربى، و «دز باب باطان» در مغرب رى برين.

متأسفانه اين بارو علاوه بر گزندى كه از باد و باران ديده، به

ص: 199

كلنگ كشاورزان نيز خراب گرديده است، و خاك آفتاب خورده و سوختۀ آن به جاى كود مصرف شده است. از اين رو در عصر ما جز اندكى از آن بر جاى نمانده است.

منابع: رى باستان، ج 1، ص 350؛ رى در آيينۀ تاريخ، ص 10.

ص: 200

بازار شهر رى در ساليان اخير تخريب شده است، ولى هنوز كانون اقتصادى شهر رى و مهم ترين معبر دسترسى به حرم حضرت عبدالعظيم است. كسبۀ بازار شهر رى نيز اغلب در مشاغل مرتبط به نيازهاى روزانۀ مردم و زائران، فعاليت مى كنند. مجموعۀ بازار با شماره 1967 در تاريخ 1376/12/2 به ثبت رسيده است.

منبع: رى در آيينۀ تاريخ، ص 21.

و باطان رى.» بى گمان مراد صاحب نقض از سيدى كه در باطان مدفون است، و او را به خواب ديده اند، عبدالعظيم حسنى (ع) است، و تفصيل خوابى كه عبدالجبار بن عبدالوهاب سنى، صاحب باغ، در باب مدفن وى ديده است، در احوال آن حضرت مذكور است. بخشى از اين محله به اهل سنت مخصوص بوده و صاحب نقض در مقام هجو مردم محلّه هاى سنّى نشين گفته است: «قماربازان درِ كنده و رهالان [رمالان؟] باطان و خربندگان ساوه و مخنّثان اصفهان...»

منابع: رى باستان، ج 1، ص 190 و 264؛ نقض، چاپ دارالحديث، ص 635 و 654.

استادان او بودند. چندين اثر در فقه و اصول تأليف كرده است.

منابع: اعيان الشيعه، ج 3، ص 538؛ معجم المؤلفين، ج 3، ص 37؛ الكرام البررة، ج 1، ص 187.

حرم و مكان امن و متروكه اى در جوار امامزاده ابراهيم (ع) برگزار مى شد.

و پنج سالگى، پس از دوازده سال سلطنت، در راه بغداد بيمار شد و بر اثر همان بيمارى (سل) در بروجرد، در سال 498 ق. درگذشت. پس از او، پسر چهار ساله اش، ملكشاه بن بركيارق را بر تخت نشاندند؛ اما محمد بن ملكشاه (عموى كودك) او را بر كنار و قلمرو بركيارق را به متصرفات خود افزود.

بركيارق، بر خلاف ديگر سلاطين نخست سلجوقى، در دفاع از دين رسمى نمى كوشيد. اختلافات مذهبى در ايام پادشاهى او، به سود اسماعيليان نزارى و حسن صباح تمام شد؛ به طورى كه آنان توانستند بر گسترۀ فرهنگى و نيروى نظامى خود بيفزايند. بسيارى از قلاع اسماعيليه در كوه هاى شمال ايران و اصفهان در اين زمان استوار گرديد. حمايت «نظاميه» ها از ديگر فرزندان ملكشاه، به خصوص سلطان سنجر، بركيارق را واداشت كه در خراسان از اسماعيليان طبس نيرو بگيرد. هم دستى اسماعيليان با بركيارق، به تضعيف او و سلطنتش انجاميد.

منابع: الكامل فى التاريخ، ج 10، ص 234 به بعد؛ وزارت در عهد سلاطين بزرگ سلجوقى، ص 80-85؛ تاريخ گزيده، ص 435-441؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 11، ص 750-752.

ص: 208

برج طغرل، بنايى است كه بر گور طغرل بيك يا شخص ديگرى ساخته اند؛ اما افزون بر اين، كاركردهاى ديگرى نيز داشته است. از جمله، وضعيت نور و سايه در كنگره هاى برج، نوعى اعلام زمان بوده است؛ يعنى كنگره هاى بيست چهارگانۀ برج، كار عقربۀ ساعت هاى امروزين را مى كردند. تََرَك هاى دور تا دور برج، به گونه اى طراحى شده است كه با طلوع آفتاب در سمت شرق بنا، به تدريج يكى از كنگره ها روشن مى شود و آفتاب به درون بنا مى تابد. با گذشت نيم ساعت از طلوع خورشيد، نصف كنگره روشن مى شود و با گذشت يك ساعت از طلوع خورشيد، يك كنگره به طور كامل از سايه بيرون مى آيد. بدين ترتيب، در لحظه اى كه خورشيد روى نصف النهار منطقه و در بيشترين ارتفاع خود از افق قرار مى گيرد، دقيقاً به بالاى سردر جنوبى برج مى رسد. بنابراين مى توان گفت كه برج طغرل، در واقع، كار يك «ساعت آفتابى عظيم» را مى كرده است. نام گذارى اين گونه بناها به برج، به همين دليل بوده است؛ زيرا حركت فرضى خورشيد را در دائرة البروج نشان مى داده است. به دليل كاركرد زمان يابى دقيق در برج طغرل، اين بنا را افزون بر شاهكار معمارى، شاهكار نجومى نيز دانسته اند.

كاركرد ديگر آن، راهنمايى كاروان هاى شبرو، از طريق افروختن آتش بر بام آن بوده است؛ به ويژه كاروان هاى جادۀ ابريشم كه از سوى خراسان مى آمدند. ريزه كارى هاى ديگرى نيز در بنا وجود دارد كه آن

ص: 209

را از مهم ترين آثار معمارى در دورۀ سلجوقى مى كند.

به درستى دانسته نيست كه اين بنا بر گور چه كسى ساخته شده است. عده اى، از جمله نويسندگان نقض و مجمل التواريخ و القصص، آن را آرامگاه طغرل بيك سلجوقى، مؤسس سلسلۀ سلجوقيان (آغاز سلطنت: 429 ق.) مى دانند. عبدالجليل قزوينى رازى مى نويسد: «عجب است كه گورخانۀ سلطان كبير سعيد طغرل - رحمه الله - بارى به رى نديده است با چندين زينت و آلت، بعد از صد سال.» عده اى ديگر از نويسندگان، مانند مؤلف مجمل فصيحى، اين مكان را محل دفن خليل سلطان (814-807 ق.) يكى نوادگان تيمور لنگ و همسرش شادالملك دانسته اند. اين بنا را به فخر الدوله نيز نسبت داده اند كه نويسندۀ رى باستان، آن را با دلايل بسيار رد مى كند. سيد محمد محيط طباطبايى، در مقاله اى، دربارۀ اين اثر تاريخى و شخصيت مدفون در آن، اين بنا را متعلق به ابراهيم خوّاص و مرقد بسيارى از فرزانگان و دانشمندان عصر سلجوقى مى داند. وى به دليل علاقۀ فراوان به معمارى و اصالت هاى اين بنا، وصيت كرده بود كه پس از مرگ، او را در كنار برج دفن كنند. اين وصيت با مرگ وى در سال 1371 ش. اجرا شد.

برج طغرل، نخست در سال 1301 ق. هم زمان با سى و پنجمين سال پادشاهى ناصرالدين شاه، مرمت و بازسازى شد. امين السلطان، وزير وقت، ابوالحسن خان معمارباشى را مأمور بازسازى برج كرد. در بازسازى برج، بخشى از ظرافت هاى معمارى و هنرى بنا از بين رفت؛ از جمله كتيبۀ كوفى برج. با اين حال، در حفظ بنا بسيار مؤثر بود. بازسازى دوم در سال 1377 ش. آغاز و در زمستان 1379 ش. به پايان رسيد.

برج طغرل، در سال 1310 ش. با شمارۀ 147، در فهرست آثار ملى ثبت شد. در حال حاضر نيز مقدارى از زمين هاى اطراف بنا خريدارى شده است تا «مجموعۀ فرهنگى - تفريحى برج طغرل» احداث گردد. در سال هاى اخير، كتيبه اى در حياط برج نصب كرده اند كه اين بناى تاريخى را اين گونه معرفى مى كند: «اين بناى آجرى كه به برج طغرل معروف است از آثار اواخر دورۀ سلجوقيان به شمار مى رود و از روى قرائن مختلف مى توان آن را مربوط به نيمه دوم قرن ششم هجرى (قرن 13 ميلادى) دانست. ارتفاع برج كه بدون سقف است، در حدود 20 متر مى باشد، ولى هنگام آبادى مانند ساير برج هاى آرامگاهى هم زمان خود، داراى گنبدى مخروطى شكل و ارتفاع بيشتر بوده است. ضخامت ديوار برج از

ص: 210

1/75 تا 2/75 متر و قطر داخلى و خارجى آن به ترتيب 11 و 16 متر است. سطح بدنۀ بيرونى برج به 2 ترك تقسيم شده و اين امر علاوه بر استحكام و استقامت بنا بر زيبايى آن افزوده است. هنگام آبادى در قسمت فوقانى برج تزئينات و كتيبه اى به خط كوفى وجود داشته كه در قرن گذشته از بين رفته است. در سال 1301 ق. (1884 م.) به فرمان ناصر الدين شاه قاجار بخش فوقانى برج كه فرو ريخته بود، مرمت و بازسازى شد و در سال هاى اخير نيز تغييراتى در اين بنا انجام گرديده است.»

دانستنى است كه «برج طغرل» نام يكى ديگر از بناهاى دورۀ سلجوقى در روستاى مهمان دوست دامغان نيز هست.

منابع: نقض، چاپ دارالحديث، ص 638؛ رى باستان، ج 1، ص 459-466؛ مجمل التواريخ، ص 465؛ دائرۀ المعارف تشيع، ج 3، ص 168-169؛ مجمل فصيحى، ج 3، وقايع سال 814.

على اكبر برهان، در سال 1378 ق. در مكۀ معظمه درگذشت و در جده به خاك سپرده شد. از تأليفات او است: حديث الايام (در ادعيه)؛ ربيع الآثار؛ احسن المجالس (تفسير سوره يوسف)؛ تعليقه بر مكاسب؛ رساله اى در عدالت؛ بشائر النبويه؛ پريشان نامه (دفتر شعر).

منابع: زندگى نامۀ رجال و مشاهير، ج 2، ص 61؛ مؤلفين كتب چاپى، ج 4، ص 493-494.

ص: 213

طوسى و ابن شهرآشوب و ديگران، كتب زير را نيز به وى نسبت داده اند: درجات الايمان و وجوه الكفر؛ الاستغفار؛ الجهاد.

منابع: الكلينى و الكافى، ص 144؛ مسند الامام الرضا (ع)، ج 1، ص 28 و 259؛ البرهان فى تفسير القرآن، ج 4، ص 172 و ج 5، ص 120؛ رجال البرقى، ص 55؛ رجال النجاشى، ص 109؛ اختيار معرفة الرجال، ج 2، ص 735؛ رجال الطوسى، ص 417؛ رجال ابن الغضائرى، ص 44؛ خلاصة الاقوال، ص 327؛ منتهى المقال، ج 2، ص 162 164؛ معالم العلما، ص 64؛ رجال ابن داود، ص 234 و 297؛ نقد الرجال، ج 1، ص 292-294 و ج 5، ص 356؛ جامع الرواة، ج 1، ص 127؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 1، ص 24 و 645 و ج 2، ص 52-53؛ معجم رجال الحديث، ج 4، ص 60 و 251-255 و ج 13، ص 248؛ اعيان الشيعه، ج 3، ص 593.

فليش نام دروازه و بازار و محله اى در شمال باخترى رى باستان (رى برين) در حدود بقعۀ فعلى جوانمرد قصاب بوده است و سابقۀ آن به پيش از اسلام مى رسد. از آنجا به قزوين و ديلم و آذربايجان مى رفتند. در كتاب نقض نيز از بازار و محلّۀ بليسان، ياد شده است: «مناقب خوانان در قطب روده و برشته نرمه و سرفليسان و مسجد عتيق همان خوانند كه به دروازه مهران و مصلحگاه.» و نيز: «لشكر آل مرتضى كه باشند شيرمردان فليسان باشند، و سپاه سالاران در عابش....»

«بليسان» برگرفته از نام «بلاش» است كه آن را بلاشان و پلاشان نيز گفته اند و پسوند «ان» در آخر آن نشانۀ نسبت است. به اين شرح: رى در عهد اشكانيان پايتخت بود، و آن را «ارشكيه» مى خواندند، و دز عظيم «رشكان» مخفّف «ارشكان» و پاره اى بناهاى ديگر از جمله دروازه و بازار و محلۀ بليسان را بايد مربوط به اين عهد دانست. بلاش را به صورت بلاس، هم در عربى و هم در فارسى به كار برده اند؛ چنانكه در مروج الذهب در ذكر بلاش ساسانى مذكور است: «ملك بلاس بن فيروز.» در مجمل التواريخ در باب مدفن همين بلاش آمده است: «بلاس بن فيروز بمداين.»

نام «بلاس» را به صورت بلاشان نيز به كار برده اند؛ مؤلف مجمل التواريخ نوشته است: «پادشاهى بلاشان بيست و چهار سال بود، پادشاهى اردوان بن بلاشان سيزده سال بود.»

ص: 216

در قديم، شين و سين در اسامى اشخاص و اماكن به جاى هم به كار رفته اند؛ مانند قاسان و كاشان يا جوسقان و جوشقان. بلاشان در شاهنامۀ فردوسى به شكل «پلاشان» نيز آمده است:

زتركان بيامد دليرى جوان *** پلاشان بيداردل پهلوان

- درفش پلاشان ز توران سپاه

به ديدار ايشان برآمد ز راه

- به فرمان مرا بست بايد كمر

به رزم پلاشان پرخاشخر

- پلاشان يكى آهو افگنده بود

كبابش برآتش پراكنده بود

بنابراين بلاس، بلاش، بلاسان، بلاشان و پلاشان، همه يكى است. و اگر «الفِ پس از لام» را بر طبق قانون اماله «يا» تلفظ كنند، بليسان و پليشان خواهدشد؛ مانند «جم شاد» و «اخشاد» و «براهام» كه «جمشيد» و «اخشيد» و «ابراهيم» شده است.

دانستنى است كه «بلاش» از القاب پنج تن از سلطانان اشكانى است؛ چنانكه در تاريخ ايران باستان چنين مذكور است: «پس از مرگ وُنُن پسرش بلاش بر تخت نشست.» دروازه بليسان، اكنون در يكى از ورودى هاى منطقه 20 تهران واقع است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 372 و 238 و 216.

نيز نوشته اند. در تذكرۀ دولتشاه و هفت اقليم، «پندار»، و در مجمل فصيحى و برخى منابع ديگر «بُندار» آمده است. دولتشاه سمرقندى در ذكر بندار رازى نوشته است: «به سه زبان سخنورى مى كرد: عربى، فارسى و ديلمى، و از كوهستان رى است.» صاحب بن عبّاد در تربيت او اهتمام داشت. امين احمد رازى، مؤلف هفت اقليم، مى گويد: بندار را در مدح آن وزير روشن ضمير چند قصيدۀ دلپذير است كه اين مطلع از آن جمله است:

اى كرده روح با لب لعل تو نوكرى *** معشوق كشمرى و نگار هجاورى

نيز اين رباعى پهلوى (يا ديلمى) از وى است:

تا تاج ولايت على بر سرمه *** هر روج مرا خوشتر و نيكوترمه

شكرانۀ اينكه مير دين حيدرمه

از فضل خدا و منت مادرمه

خاقانى شروانى (م 595)، ظهير فاريابى (م 598) و كمال الدين اسماعيل اصفهانى (م 635) از بندار نام برده و خود را با او مقايسه كرده اند. كمال الدين اسماعيل اصفهانى، بندار را در شاعرى برتر از خود شمرده است. در مجمع الفصحاء اين ابيات به نام بندار رازى نقل شده است:

مى فرا آور كه بهره مى برى *** مى نشاطافزاى شادى آورى

هر كه را كه مى بنو شادى بنو

اين جهان را خرمى با مى درى

ابلهان گويند كاين مى بى حرام

مى ندانم اين حرام از چه درى

برخى از نويسندگان، آثار ديگرى نيز به بندار رازى نسبت داده اند؛ از جمله حمدالله مستوفى، اثرى به نام «چموش نامه» به بندار رازى نسبت داده و نوشته است كه شهرتى تمام دارد. به عقيدۀ نظامى عروضى، شهرت خاندان آل بويه، وامدار او و دو شاعر رازى ديگر است: منصور منطقى رازى و كيا غضائرى رازى. عبدالجليل قزوينى رازى در كتاب نقض مى گويد: «بندار رازى را در مدح سادات رى و آن نواحى، همچون سيد ابوالقاسم حسنى و پسرش سيد حسين و سيد ابراهيم و سيد حمزۀ شعرانى قصائد است و هم او را در مدح استاد ابومنصور آوى و برادرش ابوسعد كه از وزراى شيعه بوده اند، بيست و هفت قصيدۀ غرّا است». اگر اين سخن درست باشد، در قرن ششم هجرى از بندار ديوان مفصلى در دست بوده است. سعيد نفيسى كتابى به نام «منتخب الفرس» به او نسبت داده است. آنچه اكنون از او باقى مانده است، بيشتر ابيات پراكنده و دو بيتى هايى با گويش محلى است. اين گونه اشعار او در زمان شاعر

ص: 218

نيز مشهور بوده است. سخنان او به زبان رازى نيز به اندازه اى شهرت داشته است كه در آغاز قرن هفتم هجرى، نقد و اظهار نظر همشهرى اديب او شمس قيس رازى را برانگيخته است. شمس، در كتاب المعجم خويش به تفصيل از عيوب سخن بندار سخن رانده است. وفات او در يكى از ماه هاى سال 420 ق. همزمان با قتل مجدالدوله بوده است. صاحب مجمل فصيحى سال فوتش را 433 ق. نوشته است.

منابع: دانشنامه جهان اسلام، ج 1، ص 1836؛ مجمل فصيحى، ج 2، ص 163؛ رياض العارفين، ص 173؛ نقض، چاپ دارالحديث، 224 و 235؛ تذكرة الشعراء، ص 16 و 42-43؛ تاريخ گزيده، ص 723؛ قصران، ج 1، ص 78-79 و 557؛ المعجم فى معايير الاشعار العجم، ص 94-95.

قريۀ طرشت رى (از محلات كنونى تهران) نوشت. خلاصة التجارب، با حدود 350000 كلمه، در 28 باب است. شرح و گزارش معالجات نويسنده و پدرش و پزشكان نامى (همچون بقراط، جالينوس، ثابت بن قرّه، محمد بن زكرياى رازى، ابن سينا و سيد اسماعيل جرجانى) بيشترين محتواى كتاب را تشكيل مى دهد. گاهى از پزشكان هم روزگارش (مانند پزشكى به نام اميره در قزوين و يك چشم پزشك اهل رى) نام برده است. از معالجات يك پزشك هندى نيز ياد كرده است كه گواه تأثير پزشكى هندى در آثار او است.

خلاصة التجارب از جنبۀ تجربيات و مشاهدات پزشكى بسيار با ارزش و قابل مقايسه با تجربيات پزشكى محمد بن زكرياى رازى است. بهاءالدوله علاوه بر تجربيات شخصى در درمان ها، ابداعاتى نيز در داروسازى داشته و گاهى بعد از توضيح يك داروى تركيبى، يادآورى مى كند كه «اين تركيب از مخترعات مصنف است.» خلاصة التجارب اگرچه از نظر گستردگى مباحث و شيوايى بيان به ذخيرۀ خوارزمشاهى نمى رسد، از نظر اتكا بر تجربيات شخصى و نوآورى از آن برتر است. اين كتاب از مآخذ مهم طب در دورۀ صفويه و از بهترين متون درسى در طب كهن است.

كتاب ديگر بهاءالدولۀ رازى هدية الخير نام دارد كه در خلاصة التجارب، از آن ياد كرده است. اين كتاب روايت و شرح چهل حديث در عرفان و به زبان فارسى است. از اين كتاب نسخه هايى در ايران (آستان قدس رضوى و دانشگاه تهران) و خارج از ايران وجود دارد.

منبع: دانشنامۀ جهان اسلام، ج 4، ص 649-651.

و او را شكست داد. بهرام به تركان بلخ پناه برد و سپس در همان شهر، به تحريك خسرو به قتل رسيد.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 310.

خانواده اى متنفذ در تهران بود.

در سال 1376، 110 هكتار بر زمين هاى گورستان افزوده شد و بخش شمالى آن توسعه يافت. اين بخش از گورستان در سال 1387 به بهره بردارى رسيد و پس از آن نيز همچنان بر مساحت گورستان افزوده مى شود.

سازمان بهشت زهرا، تنها گورستان فعال شهر تهران مديريت آن بر عهدۀ هيئتى مركب از مديران شهردارى تهران و به رياست معاون خدمات شهرى شهردارى است. در حال حاضر در بهشت زهرا، حدود يك ميليون و پانصد هزار متوفى مدفون است كه از تاريخ دفن اولين متوفى در آن، بيش از چهل سال و شش مى گذرد. بخش هاى مهم سازمان بهشت زهرا عبارتند از: اداره فضاى سبز، غسال خانه، بخش ادارى، خدمات، توليدات بتونى، اداره غرفه ها، حمل متوفى در تهران و انتقال به شهرستان، اكو، مداح، خدمات مراسم، اداره سالن هاى سوگوارى و خدمات عمومى (سرويس هاى بهداشتى و...).

بهشت زهرا، به دليل دفن شهداى انقلاب اسلامى در آن، انتخاب شدنش توسط امام خمينى به عنوان محل ايراد نخستين سخنرانى پس از چهارده سال تبعيد، دفن شدن آية الله طالقانى و شهداى دفاع مقدس و شهيدان ترور (از جمله: بهشتى، رجايى و باهنر)، به خاك سپرده شدن امام خمينى در مجاورت آن و وقايع مهم ديگر، نقش ويژه اى در تاريخ معاصر ايران دارد.

منبع: پايگاه مجازى بهشت زهرا.

«شهيد بهشتى» نام گذارى كردند. مساحت محله، 2168438 مترمربع، و جمعيت آن، حدود ده هزار نفر در بيش از سه هزار خانوار است. بوستان هاى معلم و بهشتى، مجموعه هاى ورزشى شهيد بهشتى و طالقانى، پل شهيد آوينى، خانۀ كارگر و كتابخانۀ كوثر در اين محله واقع است.

رقيه را از دختران امام كاظم (ع) معرفى مى كند. در كتيبۀ فيروزه اى سردر ورودى بقعه نوشته اند: «بانو رقيه دختر موسى بن جعفر (ع)، خواهر شاهزاده اسماعيل و ابراهيم.» منظور از اسماعيل و ابراهيم، امامزاده اسماعيل و ابراهيم روستاى قلعه شيخ است.

بنا بر تحقيق برخى از تاريخ دانان، شخص مدفون در اين بقعه، سيده رقيه بنت ابى الحسن محمد بن حسين بن حسن الاعور بن محمد الكابلى بن عبداللّه الاشتر بن محمد نفس الزكية بن عبداللّه المحض بن حسن المثنى بن حسن مجتبى (ع) است كه خواهرى به نام فاطمه و سه برادر به نام هاى احمد، على و جعفر داشت. به گفتۀ ابن طباطباى نسّابه، بى بى رقيه و پدرش (ابوالحسن محمد) ساكن رى بودند. بنابراين مى توان احتمال داد كه مزار كنونى، از آن همين رقيۀ حسنى است.

پيش از تعمير و بازسازى بقعه، مرقد امامزاده، سكويى بود كه شخصى به نام مشهدى عبداللّه، آن را با خشت و گل ساخته بود. به گفتۀ مردم محل، در گذشته اطراف امامزاده باغ بوده و بقعه را با خشت و گل ساخته بودند. حدود سال 1349 ق. ايوان جلو گنبد را به پيش فضا متصل كردند. بناى بقعه از گذشته تاكنون تغيير اساسى نكرده است. در سال 1382 ش. دو حسينيه (مردانه و

ص: 225

زنانه) در شرق گنبدخانه و پيش فضا، به آن افزودند. در گذشته، به جاى ضريح، گهواره اى به نام حضرت على اصغر روى قبر گذاشته بودند. در سال 1382 ش. ضريح هشت ضلعى، با طرح مشبك و روكش آب طلا روى مرقد نصب شد. ارتفاع ضريح تا محل تاج، 2/20 متر است. اطراف ضريح را با ابياتى از تركيب بند محتشم كاشانى تزيين كرده اند. در ميناكارى تاج ضريح، سورۀ دهر نقش بسته است.

همچنين بر فراز بقعه، گنبدى كوچك و ضربى ساخته اند كه لايۀ داخلى آن سيمان سفيد است. ارتفاع نوك گنبد تا كف بقعه در حدود شش متر و قطر داخلى گنبد در حدود پنج متر است. نماى ورودى، كاشى شطرنجى جديد سبزفام است و نام صاحب بقعه بر بالاى آن بر كاشى كوچك لاجوردى نقش بسته و نيز در طرفين درب ورودى دو كتيبه عمودى كوتاه به خط نستعليق بر كاشى لاجوردى وجود دارد كه بر يكى حديث «كلمة لا اله إلا الله حصنى فمن دخل حصنى أمن من عذابى» و بر ديگرى اين شعر نوشته شده است: على الله فى كل الأمور توكلى/ وفى الخمس أصحاب الكساء توسلى.»

بخش درونى بقعه شامل پيش فضا و گنبدخانه است. در ضلع جنوبى حرم، پيش فضايى به ابعاد تقريبى 2/50 * 6/15 متر و ارتفاع 2/50 متر قرار دارد. پيش فضاى ورودى از دو جزء و در واقع از دو چهارطاقى تشكيل شده است. داخل آن تا ارتفاع حدود 60 سانتى متر، ازاره اى از سنگ مرمر خاكسترى، و بقيه پوشيده از سيمان سفيد و كف آن آجرفرش است. در شرق پيش فضا يك درِ ورودى به قسمت مردانۀ حسينيه، وجود دارد. گنبدخانه در شمال پيش فضا است. پيش فضا در واقع ادامۀ گنبدخانه است.

منابع: مزارات رى، ص 102-107؛ منتقلة الطالبيه، ص 152؛ مهاجران آل ابوطالب، ص 231.

خاتون» معرفى شده است. اين نسبت، قطعاً نادرست و از منقولات فاضل دربندى در كتاب بحر الانساب است. اگر در اين مكان بانويى به نام زبيده مدفون شده باشد، ظاهراً زبيده خاتون، دختر عمو و زن ملكشاه سلجوقى، مادر بركيارق، دختر ياقوت بن داود است كه به دستور مؤيدالملك زندانى و سپس خفه شد. پس از مرگ ملكشاه، همسر وى، تَركان خاتون، خواست پسر خود محمود را كه كمتر از پنج سال داشت، جانشين پدر كند. در آن زمان، بركيارق ولى عهد ملكشاه در اصفهان بود. غلامان نظام الملك او را - كه سيزده سال داشت - از اصفهان به رى بردند و بر تخت نشاندند. بركيارق، مؤيدالملك ابوبكر بن نظام الملك را در سال 487 ق. وزارت داد؛ اما در همان سال وى را عزل كرد و فخر الملك، برادر وى را براى وزارت برگزيد. سپس به توصيۀ زبيده خاتون، مجدالملك شيعى سمت صدارت يافت. صاحب كتاب نقض مى نويسد: «اما مجدالملك ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسى البراوستانى - قدس اللّه روحه - شيعى و معتقد و مستبصر و عالم و عادل بود، اما چون در مشورت سلطنت و قوّت وزارت و فرماندهى و جهاندارى به جايى رسيد كه مادر سلطان بركيارق را به نكاح بخواست، و گنج هاى عالم برداشت و بر لشكرهاى دنيا از حدّ روم تا بلاد تركستان و

ص: 227

چين و ماچين فرمانده شد، و سلطان نشانى و تاج بخشى مى كرد، امرا و خواجگان دولت بر وى حسد بردند.» مؤيدالملك به سال 492 ق. به گنجه نزد محمد، برادر بركيارق رفت، و او را به جنگ با بركيارق تحريك كرد. مجدالملك در 18 شوال 492 ق. كشته شد و زبيده خاتون را نيز در رى به دستور مؤيدالملك محبوس و سپس خفه كردند. بركيارق نيز از رى به سوى اصفهان گريخت.

بناى اصلى بقعه و گنبد آن، مربوط به زمان صفويه است. در زمان فتحعلى شاه قاجار، چند سرداب و يك ايوان به بقعه اضافه شد كه اكنون پيش فضاى دوم محسوب مى شود. سپس در همۀ اطراف حرم، ايوان هايى ساده افزودند و بقعه به صورت كنونى درآمد. مؤلف شرح حال رجال ايران مى نويسد: «از آثار مهد عليا (مادر ناصر الدين شاه) ساختن بقعه و بارگاه زبيده خاتون در نزديكى هاى شهر رى است... كسان و دوستان مهدعليا خواب ديدند كه زبيده خاتون، دختر امام حسين (ع) از كربلا به رى آمده و در اينجا مدفون شده است. مهدعليا را وادار كردند كه براى آن بقعه و بارگاه ساخت و در ضمن ساختمان، اينجا محلّ ملاقات مخالفين ميرزا تقى خان اميركبير با مهد عليا بوده است.»

دور تا دور بقعه را حياط و صحنى بزرگ فراگرفته و بقعه در سمت چپ حياط واقع

ص: 228

شده است. صحن مملو از قبور است و اطراف صحن نيز حُجره هايى براى قبور خانوادگى ساخته اند. در بين آرامگاه هاى خانوادگى، آرامگاه خاندان كريم خان زند، مؤسس سلسله زنديه و روح الله خالقى و عده اى ديگر از مشاهير ديده مى شود.

ارتفاع تقريبى ايوان كه در سال 1371 ش. مرمّت و نماسازى شد، هشت متر است و در دو سوى آن، راه پله اى براى ورود به بقعه ساخته اند. ارتفاع بقعه تقريباً 21 و عرض آن 15 متر است و مساحت كلى بقعه، حدود 315 متر مربع. بر فراز بقعه، گنبدى ساده وجود دارد كه از بقاياى بنا از دورۀ قاجار است.

داخل ديوار بقعه نقاشى دارد و بر ديوار جنوبى محلّى براى افروختن شمع ساخته اند. داخل حرم نيز به نقاشى و مقرنس كارى عهد قاجار آراسته است. ميان رواق و حرم، درب خاتم بزرگى به عرض 1/5 متر و ارتفاع 2/5 متر ايستاده است كه طبق نوشته هاى نستعليق روى آن «به فرمايش جناب جلالت انتساب ميرزا محمدصادق قائم مقام [و] به اهتمام استادان كربلايى محمد رفيع و مشهدى ابوالقاسم كربلايى حسن و آقا محمد كريم در ماه شعبان 1271 قمرى» به اتمام رسيده است. كتيبه هاى روى در را ميرزا محمدحسين شيرازى نوشته و اطراف در نيز ابياتى از مرثيه هاى محتشم كاشانى قلم زنى و حكاكى شده كه بر اثر استلام زياد از بين رفته است. بر

ص: 229

ديوار رواق، لوح مفصّلى به خط نستعليق خوش به قلم عبدالحسين زرّين قلم به تاريخ ربيع الاول 1286 ق. و به دستور ميرزا نصر اللّه گركانى، سررشته دار مستوفى الممالك، نوشته و نصب شده است. ضريح، آهنى است. بر اساس داستان جعلى مذكور، زيارت نامه اى ساخته و بر ضريح نصب كرده اند: السَّلامُ عَلَيك يا رَسُولَ اللّه... السَّلامُ عَلَيك يا بِنتَِ الحُسَينِ الشَّهِيد، السَّلامُ عَلَيك يا زَوجَة قاسِمَ بنِ الحَسَنِ يافاطِمَة المُلَقَّبَة بِزُبَيدَة خاتُون...

منابع: تاريخ آل سلجوق در آناطولى، ص 18؛ سلجوقنامه، ص 35؛ وزارت در عهد سلاطين بزرگ سلجوقى، ص 110-111؛ نقض، چاپ دارالحديث، ص 131؛ آثار تاريخى طهران، ص 244؛ رى باستان، ج 1، ص 420.

شهربانو در جنگ مسلمانان با ايرانيان، كتاب بصائر الدّرجات صفار قمى (م 290 ق.) است كه گويد: «دختر يزدگرد را به اسيرى نزد عمر آوردند.» پس از او، ثقة الاسلام كلينى نيز داستان اسارت شهربانو و ازدواجش را با امام حسين (ع) در جلد نخست الكافى به تفصيل آورده است. در كتاب هاى الفرق و المقالات نوبختى و فرق الشيعه اشعرى نيز به نام دختر يزدگرد اشاره شده است. شمارى از محققان معاصر، در سند و متن اين اخبار ترديد كرده اند؛ اما رى شهرى و همكارانش در دانشنامۀ امام حسين (ع)، به همۀ اين نقدها پاسخ تفصيلى و مستند داده اند.

گذشته از داستان تاريخى شهربانو، آنچه به هيچ روى پذيرفتنى نيست، دفن او در يكى از كوه هاى شهر رى است. دكتر حسين كريمان بر پايۀ اسناد و مدارك فراوان، معتقد است كه كوه

ص: 231

بى بى شهربانو در رى، پيش از اسلام گورستان زردشتيان بوده و از شاهان قبل از اسلام، استخوان هرمز پسر يزدگرد دوم و سه تن ازخاندان او را به آنجا نهاده اند. گويا زردشتيان براى حفظ گورستان از خرابى در دورۀ تسلط مسلمانان، با استفاده از يكى بودن نام پدر (يزدگرد) آن محل را آرامگاه بى بى شهربانو دختر يزدگرد سوم شناسانده اند؛ در حالى كه مدفون در اين منطقه، دختر يزدگرد سوم نيست؛ بلكه استخوان هاى پسر يزدگرد دوم است؛ زيرا در هيچ يك از منابع تاريخى معتبر، ذكرى از مدفون بودن آن بانو در اين مكان نيامده است و حتى شيخ صدوق كه در زمان صاحب بن عبّاد مى زيست و كتاب عيون اخبار الرضا (ع) را براى صاحب نوشت، به صراحت گفته است: «اين بانو در هنگام زادن امام سجاد (ع) درگذشت.» گفتنى است كه جعل عناوين اسلامى براى اماكن زردشتى، اختصاصى به رى و اين مكان ندارد.

بناى بقعۀ بى بى شهربانو، بسيار قديمى و از سنگ و گچ و آجر است. تاريخ ساخت اصل بنا به دوران ساسانى برمى گردد. در قرن چهارم هجرى، قبرستان عمومى شده و گسترش يافته و در شمار مقابر كوهستانى رى در آمده است. از لحاظ معمارى، قسمت گوشه جنوب شرقى آن (بناى چهار گوش منظم و استوار سنگى با پوشش ضربى سنگ و آجر) و ديوارهاى خارجى صحن از عهد آل بويه و قسمت حرم و اطاق جنوبى آن از دوران ساسانى باقى مانده و سپس رواق و ديوارها و اطاق هاى مختلف به بقعه اضافه شده است.

بقعه، مشتمل بر حرم كوچك چهارگوشى است كه هر ضلع آن كمى بيش از سه متر است. مدخل اصلى حرم از جانب مشرق، سردرى است كه در عهد صفويه ساخته شده است. جلو سَردَر دهليزى قرار دارد كه پيشتر ايوان حرم بوده و اكنون با احداث ديوار و نصب در، دهليز يا رواق مدخل اصلى بقعه شده است. در جنوب همين دهليز، بنايى مرّبع و سنگى از آثار قرن چهارم وجود دارد كه طول هر ضلع داخلى آن پنج متر و هشتاد سانتى متر است و پوشش ضربى آن نيز همان طاق قديمى و اصلى بنا است. وضع كلّى ساختمان، حكايت از آن دارد كه اطاق يا حرم بى بى شهربانو تقريباً هم زمان با اين بناى سنگى ساخته شده است. در جنوب حرم، اطاق دراز و مسدودى است كه از مشرق به بناى مربّع سنگى منتهى مى شود و گويا راه ورود به بناى سنگى از همين اطاق طويل بوده است. در شمال حرم، مسجد يا رواقى از عهد قاجار قرار دارد. اين مسجد يا رواق به وسيله يك در به حرم مربوط مى شود.

ص: 232

روى صندوق چوبى مقبره، احاديث نبوى و نام و القاب شهربانو منبت كارى و تاريخ 888 ق. و نام بانى و سازندگان آن ذكر شده است. اين اثر، قديم ترين كتيبۀ موجود در بقعه است. طول صندوق، يك متر و هفتاد و هشت سانتى متر و عرض آن 97 و ارتفاعش 98 سانتى متر است. بر روى اضلاع شمالى و شرقى صندوق، تزيينات منبّت كارى و كتيبه هاى مختلف وجود دارد و كتيبه هاى مزبور عموماً به خطّ ثلث و برجسته است. بر روى حاشيۀ بالاى اضلاع شمالى و شرقى صندوق، آية الكرسى نقش بسته و بر ضلع شمالى صندوق دو كتيبه به طور قائم قرار دارد. كتيبه طرف راست، حاوى اين جمله است: «قال النّبى (ص): إن كنت صانعاً لكنت نجاراً فى سنة ثمان و ثمانين و ثمان مائه». كتيبۀ قائم سمت چپ ضلع شمالى صندوق، شامل عبارت ذيل است: «هذه المقبرة لامّ المؤمنين و خير الخواتين ستّى شهربانو قدّس اللّه سرّها». هر ضلع شرقى صندوق (طرف پايين پا) نيز دو حاشيه قائم مشتمل بر دو كتيبه دارد كه روى آن دو نام سازندگان صندوق حك شده است. غير از نوشته هاى روى صندوق، كتيبه هايى هم روى در ورودى اصلى بقعه مسطور است كه بيشتر به خط ثلث و به طور برجسته رقم خورده است؛ بدين شرح: «فى عصر سلطان الاعظم خاقان المعظم ابوالمظفّر شاه طهماسب» و «بهادرخان الصّفوى خلّد اللّه تعالى ملكه و سلطانه» و «قد وقف هذه الباب محمد بن المرحوم محمد...» و «فى تاريخ سنة اثنى و ستّين و تسع مائه عمل هداية الله بن فضل

ص: 233

ص: 234

نجّار». بر لوحۀ زيارت نامه بى بى شهربانو، نام هاى متعدّد وى ذكر شده است: السّلام على التّقية النّقية شهربانو بنت الملك الكسرى. السّلام على الرّضية المرضية شاه جهان بنت يزدجرد شهريار ام الأئمة الاطهار. السّلام على الزّكية المتحيرة شاه جهان زوجة شابِ اهل الجنّة سيد الشّهداء. السّلام على الكريمة الاصيلة المدهوشة فى عاشوراء شاه زنان المحبوبة عند الله. السّلام على الصّالحة المقدسة جهان بانو المرغوبة عند رسول اللّه...». منبّت زيبايى نيز از دوران شاه طهماسب صفوى در جانب شرقى حرم كه مدخل اصلى و قديمى آن است، قرار دارد كه علاوه بر نام شاه طهماسب، نامِ بانى در، «محمد فرزند احمد اراغ بيكا» و سازنده آن «هدايت الله فرزند فضل نجّار» و تاريخ 962 ق. بر آن ذكر شده است.

منابع: رى باستان، ج 1، ص 143 و 167 و 312 و 366 و 479؛ كشف الغمة، ج 2، ص 105؛ الكافى، ج 1، ص 476؛ زندگانى على بن الحسين (ع) ص 10-26؛ تهران درگذشته و حال، ص 23؛ آثار تاريخى طهران، ص 130-135.

ص: 236

رايانه، در سال تحصيلى 84؛ مقام اول كشورى در رشتۀ فوتسال، در سال تحصيلى 83؛، مقام دوم كشورى در رشته هندبال، در سال تحصيلى 83؛ مقام دوم منطقه اى در رشتۀ فوتسال، در سال تحصيلى 84؛ مقام دوم منطقه اى در رشتۀ هندبال، سال تحصيلى 84؛ مقام اول كشورى در رشتۀ مهارت هاى معلمى، در سال تحصيلى 89؛ مقام چهارم كشورى در رشتۀ واليبال، در سال تحصيلى 90؛ مقام دوم كشورى در رشتۀ شطرنج انفرادى، در سال تحصيلى 90؛ مقام دوم كشورى در رشتۀ قرائت قرآن، در سال تحصيلى 90؛ رتبۀ برتر كشورى در ساخت رايانه در رشتۀ مهارت هاى معلمى، در سال تحصيلى 90؛ رتبۀ برتر كشورى در بخش طراحى آموزشى در رشتۀ مهارت هاى معلمى، در سال تحصيلى 90؛ رتبۀ برتر كشورى در بخش سنجش و اندازه گيرى در رشتۀ مهارت هاى معلمى، در سال تحصيلى 90؛ رتبۀ سوم كشورى در تدريس حضورى در رشتۀ مهارت هاى معلمى، در سال تحصيلى 90؛ رتبۀ اول كشورى در تدريس حضورى زبان انگليسى در رشتۀ مهارت هاى معلمى، در سال تحصيلى 91؛ مقام دوم كشورى در رشتۀ شطرنج انفرادى، در سال تحصيلى 91؛ مقام اول كشورى در رشتۀ خوشنويسى، در سال تحصيلى 92 و...

منبع: پايگاه مجازى دانشگاه فرهنگيان پرديس شهيد مفتح شهررى.

پژوهشى براى توسعه و داخلى سازى فناورى هاى جديد است. فعاليت هاى پژوهشگاه در سه مجموعۀ «پرديس پژوهش و توسعۀ صنايع بالادستى نفت»، «پرديس پژوهش و توسعۀ صنايع پايين دستى نفت» و «پرديس پژوهش و توسعۀ انرژى و محيط زيست» سامان دهى شده است. در حال حاضر، حدود 800 نيروى انسانى متخصص در اين مركز مشغول كار و تحقيق اند.

منبع: وب سايت پژوهشكده صنعت نفت

حديث مسند و سپس تكامل علوم حديثى مانند علل الحديث، دانش جرح و تعديل، تأسيس مدارس و مراكز حديثى، آموزش تخصصى حديث و در نهايت افول جريان هاى حديثى از سدۀ ششم به بعد، مراحلى است كه در حوزه هاى حديثى رى به چشم مى خورد.

شاگرد رازى داشت، ضربۀ نهايى را بر پيكر غلو در اين منطقه وارد ساخت.

در مرحلۀ جامع نويسى و تدوين مجموعه ها، محدثانى مانند ابومحمد حسن بن احمد عجلى (قرن 4 ق.) از بزرگان اصحاب اماميۀ رى و صاحب كتبى با عنوان المثانى و الجامع، در شكل دادن به تدوين حديث شيعى رى نقش داشتند. پدر و جد ابومحمد عجلى هر دو از محدثان رى بودند و در مرحلۀ تدوين و تبويب حديث شيعه تلاش كردند (ر. ك: رجال النجاشى، ص 126؛ رجال ابن داود، ص 103). در تبويب نظام مند حديث، نقش محمد بن يعقوب كلينى رازى (329 ق) در اين منطقه ممتاز و بى بديل است. وى حديث ساختارمندِ موضوعى را به كمال رساند و محدثان امامى بعد از او، از جمله شيخ صدوق، در شكل دادن به علوم حديثى مانند علل الحديث و بهره بردن از حديث در مباحث الهياتى و مناظره به اين شهر دعوت شده و در رواج سامان مند حديث و علوم حديثى كوشيدند.

به طور كلى چند ويژگى را مى توان شاخص هاى مكتب حديثى شيعيان رى تلقى كرد:

1. ترويج مباحث الهياتى بر پايۀ حديث منقول از ائمه (ع). نگاه به مباحث الهياتى كلينى نشان مى دهد كه او كوششى عظيم براى رواج نظام عقلانى عقايد اسلامى بر پايۀ آموزه هاى حديثى اهل بيت (ع) كرده است و «كتاب عقل و جهل» و «كتاب الحجه» در كافى، حاوى نظامى منسجم بر پايۀ حديث است. گويا كلينى مى كوشد از نظام هاى فكرى موجود فاصله بگيرد و ممتاز بودن آموزش ائمه اطهار (ع) را در طرح عقايد بنيادين اسلامى نشان دهد. تكيۀ اين معارف حديثى بر آگاهى ويژه اى است كه در اختيار ائمه (ع) در باب شريعت و معارف و عقايد بود و همين او را مجاب مى كند كه بدون غلتيدن به دامن مباحث خارج از شرع، عقلانيتى برآمده از نظام امامت را طرح و تدوين و تقويت كند و در رى و در ميان محدثان آن رواج دهد. تعاليم كلينى، در رواج عقلانيت مكتب حديثى رى اثرگذار بوده و حديث گرايى شيخ صدوق را به تفكيك حديث ائمه (ع) از منقولات غاليان واداشته و به اصالت خط ولايت بهره رسانده است.

2. كم بودن واسطۀ اسناد و نقل هاى احاديث، ويژگى ديگر مكتب حديث رى است. ثلاثيات كلينى كه با سه واسطه از معصوم روايت مى كند، نمونه اى از آن است.

3. تدوين نخستين دائرة المعارف حديثى، محصول مكتب حديثى رى است كه با تلاش

ص: 243

و همت كم نظير كلينى سامان گرفت و در آن نظام نامه فكرى شيعه بر پايۀ حديث اهل بيت (ع) مدون و مبوب گرديد. اين كار كه محصولى از تلاش فرابومى كلينى در اخذ حديث از جريان هاى حديثى كوفه، قم و نيز رى بود، در مراقبت از احاديث ائمه (ع) از دستبرد مغرضان و حوادث روزگار جلوگيرى كرد و پيكره اى از فكر و عقيده و آموزش نظام مند را بر پايۀ حديث بنيان نهاد.

4. بهره مندى محدثان شيعه از محدثان سنى و در عين حال بهره رساندن به آنها در حوزۀ حديث رى به چشم مى خورد. اين تعامل دو سويه كه به سبب كثرت شيعيان در قرون چهارم به بعد به رواج تشيع كمك كرد و مدارس و مراكز علمى بسيارى را براى امر آموزش حديث شيعه سبب شد، از اهميتى خاص برخوردار است ) ر. ك: پاكتچى، احمد، متفكران سياسى مسلمان، ج 2، «ابن بابويه»، ص 32-34).

5. رواج حديث در موضوعات غيرحديثى. به عنوان نمونه، مى توان به ابوالفتوح رازى و كار بزرگ او در نوشتن تفسير فارسى روض الجنان اشاره كرد كه مشتمل بر بيش از دو هزار حديث در حوزۀ معارف قرآنى است كه مرحلۀ گسترش معارف حديثى رى را در علوم ديگر نشان مى دهد. در همان حال، با دقت در روش ابوالفتوح، نفوذ حديث شيعى رى را در ميان عقل گرايان و كوشندگان عرصۀ كلام و فقه نيز مى توان ديد.

حوزۀ حديثى شيعۀ رى، بعد از طى مرحلۀ شكل گيرى و رواج دفاتر و مجموعه هاى اوليه، در سدۀ چهارم مراحل مختلف تبويب و نظام مند شدن را گذراند و در شكل متنى مانند الكافى كلينى، همسان با صحاح اهل سنت شمرده شد؛ اما تحولات سياسى و زمينه هاى فرهنگى ايجاد شده در اواخر سدۀ پنجم، به سمت دانش كلام و رواج مجادلات كلامى پيش رفت و جريان هاى حديثى، جايگاه خود را به جريان هاى كلامى و فرقه اى واگذار كردند. بدين رو در سدۀ پنجم و ششم، صداى مخالفت با اخبارى گرى در حديث شيعى رى از جانب متكلمان و دانشوران عقل گراى شيعه شنيده مى شود و عليه نقل گرايى كه به نوعى در سده هاى پيشين در متون حديثى اين حوزه فراگير شده بود، اصول گرايى كلامى به ثمر نشست.

كه سنت جامع نويسى را در خطۀ خراسان رواج مى داد؛ سنتى كه بر سنن نويسى، جامعيت، تبويب موضوعى و نقل حديث مسند و مرسل تأكيد داشت. جريان حديثى سنى رى، بيشتر متأثر از مكتب احمد بن حنبل در عراق بود كه مدافع تدوين حديث، اما مخالف تبويب موضوعى آن بود. نگرش حديث نگارانۀ احمد بن حنبل در رى نفوذ يافت و بزرگان حديث گراى اهل سنت را گاه به مخالفت با نظام فكرى برآمده از خراسان وامى داشت. از اين رو كسانى چون ابوعمر سهل بن زنجله خياط رازى (238 ق.) صاحب المسند الكبير (سير اعلام النبلاء، ج 1، ص 692)، ابوزرعه عبيدالله بن عبدالكريم قرشى رازى (264 ق.) و ابراهيم بن نصر رازى (282 ق.) هر يك به تبعيت از احمد بن حنبل، در مسندنويسى گامى برداشته و اثرى آفريده است (ر. ك: همان، ج 13، ص 355؛ الرسالة المستطرفه، ص 64). بر پايۀ اين روش كه به تدريج در جريان حديث سنى رى رواج يافت، مسندنويسى بر اساس نام صحابه و از روى نسخه هاى پيشين و با رعايت همان چينش و بدون دست كارى در ترتيب و تبويب و تقطيع بود (ر. ك: پژوهشى در جوامع حديثى اهل سنت، ج 2، ص 211-216).

بعد از رواج مجموعه ها و مسانيد متعدد محدثان سنى رى، علوم حديثى ناظر به فهم حديث، در اين خطه رواج سريع ترى يافت. جريان حديثى سنيان رى، به خصوص در حوزۀ علل الحديث با بهره گيرى از تعاليم على بن مدينى، يحيى بن معين و احمد بن حنبل به موقعيت و جايگاهى ممتاز دست يافت (ر. ك: تقدمة، ابن ابى حاتم رازى، ص 319). در اين ميان سه دانشور نامدار به نام هاى ابوزرعه رازى، ابن واره رازى و ابوحاتم رازى برجستگى ويژه اى در حوزۀ حديث شناسى و مشخص كردن مرزهاى حديث صحيح از ناصحيح داشتند و به تعبيرى در زمانۀ خود ممتازترين بوده اند (ر. ك: تاريخ بغداد، ج 3، ص 259). ابوزرعه رازى (264 ق.) بيشتر از احمد حنبل و بخارى متأثر بود و رويكرد ايجابى به شناخت حديث صحيح در انظار و اقوال او ديده مى شود. محمد بن مسلم بن واره رازى (270 ق.) بر اهميت نقادان حديث بصره، يعنى على بن مدينى و ابوالوليد طيالسى تأكيد داشت و از دستاوردهاى مكاتب بوم هاى مختلف زمانه كه در روشن كردن مرزهاى حديث از هم تلاش مى كردند، بهره مى گرفت. در عين حال گفته شده كه او مكتب بغدادى علل الحديث را بر مكتب بصرى ترجيح مى داد. همين وضع در انديشۀ ابوحاتم رازى ديده مى شود و افكار او را

ص: 245

پسرش ابن ابى حاتم در كتاب علل الحديث (ر. ك: همان، ج 2، ص 148) گزارش و تبليغ كرده است. در يك ارزيابى و داورى ميان نقش اين سه حديث شناس رازى در ترويج آموزه هاى علل الحديثى مكاتب بغداد و بصره گفته اند كه افكار اينان به همسانى و اشتراك ديدگاه منجر شده است. از جمله اشتركات آنها اين بود كه از شيوه و سنت اسحاق بن راهويه در جامع و سنن نويسى فاصله گرفته و با اينكه جسارت اقدام تأليف چنين آثارى را به خود نمى دادند، اما كار مسلم (نوشتن صحيح در حدود 257 ق.) را در شناخت حديث صحيح از سقيم، شتابزده ارزيابى مى كردند. در عين حال آنان در بررسى هاى حديثى خود و در اثر نوعى شم محدثانه به اين ديدگاه رسيده بودند كه روش خاصى براى شناخت حديث صحيح وجود ندارد و معتقد بودند كه بايد بر رويكردى اجتهادى كه معمولاً در عبارات منقول از آنها با كلمه «الهام» بيان مى شد، مشى كرد (ر. ك: شروط الائمه، ص 75-78؛ پژوهشى پيرامون جوامع حديثى اهل سنت، ج 1، ص 182-183).

در حوزۀ جرح و تعديل، مطالعات و نظريات ابن ابى حاتم به شاخصى در اين گونه مطالعات رجالى در ديگر مناطق اسلامى انجاميد و نقش و پيشتازى جريان حديثى سنى رى را برجسته تر كرد. برخى بر اهميت ابوزرعه، ابوحاتم و ابن ابى حاتم رازى به عنوان سه گانه مكتب حديثى سنى رى تأكيد دارند (ر. ك: اتجاه مدرسة الرى فى نقد الحديث النبوى، ص 160-239)

در يك بررسى كلى مى توان ويژگى هاى جريان حديثى اهل سنت رى اين گونه برشمرد:

1. توجه به آسيب شناسى اسناد؛

2. تلاش براى روشن كردن مرز و محتواى حديث صحيح از ضعيف؛

3. بهره گيرى از مبانى علل الحديثى در رجال شناسى؛

4. آموزش مستمر صحيحين و نقد احاديث آن دو؛

5. فعال بودن جريان هاى حديثى بى توجه به گسترش دانش كلام تا سدۀ ششم.

به دنبال تحولات سياسى و گسترش تعصبات مذهبى در اواخر سدۀ پنجم و نيمۀ اول سدۀ ششم، جايگاه حديث و حديث پژوهى در حوزۀ رى به محاق رفت. اين تحولات پيش از آغاز حملۀ مغول و آمدن به اين نواحى رخ داده بود (ر. ك: معجم البلدان، ج 3، ص 117). در اين هنگام، توجه و ارتباطى كه پيشتر ميان حوزه هاى حديثى مختلف با حوزۀ حديثى رى برقرار بود، به سردى گراييد و به عنوان نمونه سنن ابن ماجه كه به عنوان

ص: 246

يكى از صحاح سته شناخته مى شد، تنها در اين منطقه، رواج داشت و بوم هاى ديگر بى اهميت به اين متن، از آن بهره نبردند كه از قطع ارتباط منطقۀ حديثى سنى رى با شرق و غرب جهان اسلام حكايت دارد.

كردند. در آنچه به سنت كلامى شيعه ربط دارد، اصول گرايى عمدتاً روشى برآمده از حديث شناسى و عقل گرايى مبتنى بر شرع بود و ريشه در تعاليم عقلانى ائمه اطهار (ع) داشت. غلبۀ اين جريان كلامى در رى موجب شد تا كلام فراحديثى شيعه پا بگيرد و به سمت استدلال عقلانى مشترك فرامذهبى پيش رود. ويژگى كار اينان، در تمايز با حديث گرايان و اخباريان، فاصله گرفتن از اخبار آحاد و تلاش براى پى ريزى نظامى عقلانى در اخبار بود.

از لحاظ موضوعى، گسترده ترين مباحث كلامى شيعى رى، پيرامون امامت بود. كثرت تأليفات، منابع و متكلمان متعددى كه بسا در فقه و حديث هم تبحر داشته اند، در مراقبت از چارچوب نظرى امامت، ويژگى مشخص جريان كلامى شيعى رى است. بعد از روشن شدن چارچوب عددى ائمه اطهار (ع)، براى متكلمان شيعى فرصت مستدل سازى و كلامى سازى بيشتر فراهم شد و بسا بتوان مدعى شد كه در مبحث امامت ديگر نحله ها در حاشيۀ تفكرات شيعى، و در تناظر و تبادل و نقد امامت مورد نظر شيعه، طرح نظر كرده اند. ابن قبۀ رازى، ابوطيب رازى، جعفر بن احمد بن وندك رازى، على بن محمد بن على خراز رازى از جمله متكلمانى اند كه طى دو قرن، كتب منفردى در مسائل امامت نوشته اند.

در سطح كلام جدلى، متكلمان زيادى به ظهور رسيدند كه با نوشتن و پروراندن ادبيات دفاعى، به اين روش تكامل بخشيدند. در كلام جدلى، استدلال عمدتاً به سمت مجادله و نشان دادن نقص فكر مخالف و برجسته كردن فكر حق بود. اين روش معمولاً از ادبيات و ساده نويسى و بيان روشن بهره مى گرفت. نيز در كلام جدلى، احاديثى مورد استناد قرار مى گرفت كه نشانه اى از روايت آن در دفاتر حديثى اهل سنت وجود داشت و كاركرد اين دسته احاديث، ضمن بهره رساندن به كلام جدلى، شكست خصم از راه الزام او به پذيرش سخن خود بود.

در اواخر سدۀ سوم، نظرورزى كلامى در مسئلۀ امامت چشمگير بود. نقش مهم ترين متكلم شيعى رى، ابوجعفر محمد بن عبدالرحمن بن قِبّۀ رازى (اواخر سدۀ سوم و اوايل سدۀ چهارم)، در شكل دادن به مبانى اين نظرورزى هاى كلامى قابل توجه است. پيش از ابن قبه، خط استدلالى شيعه معمولاً نوعى عقل گرايى محتاطانه بود كه در كار هشام بن حكم و نوبختيان و فضل بن شاذان ديده مى شد و مراقبت مى شد عقلانيت استدلالى برتر از سخن امام ننشيند. ابن قبۀ

ص: 248

رازى كه ميراث بر دانشوران پيشين شيعه در مباحث عقلى بود، در دوران غيبت مى توانست با دامنۀ استدلالى گسترده ترى، از عقل بهره گيرد و مورد طعن عموم شيعه واقعه نشود. حتى تا چند سده بعدتر آثار او مورد استناد بزرگان كلامى معتزلى و اشعرى (البته براى پاسخ دادن به اماميه) واقع مى شد. اهميت ديگر ابن قبه در گفت وگوى نقادانه با ديگر فرق است. در قطعات باقى مانده از كتب او، نقد و رد ابوعلى جبايى معتزلى، نقد زيديه، نقد اسماعيليه و نقد ديگر فرق شيعه و مستدل سازى باورهاى اماميه ديده مى شود. او در نوشته هاى متعددش دربارۀ امامت (مانند الانصاف فى الامامه، المتشبث فى الامامه، الرد على ابى على الجبايى، كتاب التعريف، نقض كتاب الاشهاد، النقض على ابى الحسن على بن احمد بن بشار) استدلال هاى شيعه را دربارۀ امامت روشن تر كرد. ابن قبه رازى با استناد به حديث متواتر ثقلين، پايۀ كلام نظرى اماميه را بيرون از چارچوب درون مذهبى و بر اساس يك «حجت» تكيه داده بر مشتركات مذاهب اسلامى پيش برد. روش او، افزون بر متكلمان رى و نيز بر متكلمان بيرون از رى، همچون پيرو دانشمندش سيد مرتضى و دانشورانى كه در مبحث امامت، دغدغۀ آوردن استدلال نو داشتند، اثرگذار بود (ر. ك: مكتب در فرايند تكامل، ص 215-318. در اين اثر، بخشى از كتب مفقود ابن قبّه بازسازى شده است).

در سدۀ سوم و چهارم، فعاليت هاى كلامى اسماعيليان به عنوان شاخۀ راديكال تر شيعه، به سبب جنبۀ سياسى آن و تأكيدشان بر مخالفت با دستگاه خلافت، كمتر در منابع ثبت شده است. در عين حال، ابوحاتم رازى چهرۀ شاخص متكلمان اسماعيلى رى بود كه هم فعاليت درون مذهبى و هم برون مذهبى داشت. از لحاظ درون مذهبى، نقص هاى محمد نسفى متفكر هم كيش خود را اصلاح مى كرد و از جنبۀ برون مذهبى با محمد بن زكرياى رازى در مسئلۀ نبوت مبارزه داشت. ابوحاتم رازى، فعاليت كلامى خود را در خدمت قدرت و سياست فاطميان مصر (امامان اسماعيليه) در آن روزگار قرار داد و با شكل دادن به ساختارى نو در كلام اسماعيلى، كوشيد عناصر نوفلاطونى و گنوستيگ را در كنار لغت، ادب، تفسير و فلسفه به هم آميزد و از آن در تأويلات بى پايان و پيچيدۀ خود از قرآن و حديث، به نفع معتقدات كلامى اسماعيلى اش بهره گيرد (ر. ك: شين نوموتو، مقدمۀ الاصلاح، ص چهارده - سى و سه).

در سدۀ چهارم و انتقال به سدۀ پنجم، نقطه كانونى تحولات كلام رى در

ص: 249

فعاليت هاى مستمر قاضى عبدالجبار (415 ق.) از بزرگان كلام بهشميه، ديده مى شود. قاضى كه به دعوت صاحب بن عباد به اين شهر آمد و چند دهه ژرف ترين مباحث كلامى را محور تحقيق و نظرورزى قرار داد، در شكلى گسترده كلام معتزلى رى را نظام مند ساخت. در پى جويى پيشين كلامى قاضى عبدالجبار، به نظر مى رسد در اثر فعاليت هاى استدلالى ابن قبه و ديگر متكلمان امامى سدۀ سوم و چهارم بود كه مبحث امامت براى قاضى عبدالجبار و ديگر متكلمان معتزلى و نيز اشعرى رى، محوريت يافت. قاضى را، با توجه به نسبت همدانى او، مى توان به سبب فعاليت كلامى پردامنه اش در رى، حلقه فرابومى متكلمان ساكن رى تلقى كرد كه تحقيق و تحليل و تدريسش، از سطح منطقه اى خاص فراتر مى رفت و نظرورزى و مكتب كلامى اش، بر متكلمان معتزلى و نيز شيعى سدۀ پنجم در رى و بيرون رى اثرگذار بود. در ميان شاگردان او زيديان، معتزليان، شيعيان رى و دانشوران ديگر نواحى حضور داشتند. بعد از عزل او از قاضى القضاتى و رفتن به بغداد، بازتاب مكتب كلامى اش در رى، گرچه كم رنگ شد، اما تا دو سده، در طيف هاى مختلف متكلمان رى به چشم مى خورد. نسلى از شاگردان بلاواسطه و با واسطۀ قاضى عبدالجبار با محور قرار دادن تأليفات كلامى او همچنان در رى مستقر بودند و برخى راهى شهرهاى ديگر و از جمله نيشابور و استرآباد شدند. با اين وصف همۀ آنان به "مكتب متكلمان رى" وابسته بودند (ر. ك: حسن انصارى، پايگاه مجازى بررسى هاى تاريخى، مقالۀ «كلام معتزلى از رى تا يمن»).

از معتزليان معروف رى به جز قاضى عبدالجبار، مى توان به ابن زنجويه ابوسعد سمان رازى (445 يا 447 ق.)، حماد رازى و ابوبكر ناصح رازى (484 ق.) اشاره كرد (ر. ك: معجم البلدان، ج 3، ص 121؛ الكامل فى التاريخ، ج 8، ص 160). ابوجعفر محمد بن جرير بن رستم طبرى (310 ق.) كه بيشتر جمع آورى كنندۀ اخبار و احاديث بود، نيز به عنوان متكلم معتزلى شناخته شده است (ر. ك: لسان الميزان، ج 5، ص 762). گفتنى است كه شمارى از معتزليان رى، زيدى مذهب بودند و به دنبال افول اعتزال در رى و ديگر مناطق ايران، كتب مهم كلامى را همين شاگردان يا متعلقان به مكتب قاضى به يمن انتقال داده و متون اعتزالى را در آن منطقه از دستبرد حوادث در امان نگه داشتند (ر. ك: حسن انصارى بررسى هاى تاريخى در حوزه اسلام و تشيع، «كتابى جديد از ميراث مكتب

ص: 250

رى» ص 381-402).

در بررسى وضع دانش كلام در سدۀ پنجم، مى توان گفت كه متكلمان امامى رى بيشتر از متكلمان امامى بغداد، اثر مى پذيرفتند. در اين زمان، تعاليم، مجالس، مناظرات و متون كلامى بزرگان كلامى شيعى بغداد با محوريت شيخ مفيد (413 ق.) و سيد مرتضى (436 ق.) به وسيلۀ شاگردانشان به رى رسيده و استدلال هاى تازه اى را در دسترس جامعۀ كلامى شيعى رى نهاده بود. به خصوص بايد توجه متكلمان رى در شبهه شناسى و مناظرۀ كلامى را برگرفته از راهى دانست كه محصول تلاش سيد مرتضى در نشان دادن فاصله و اختلاف محسوس اماميه با ديگر نحله هاى هم روزگار بود. كار سيد مرتضى در تقويت مبانى دين و رد فلاسفه، زنادقه و براهمه نزد برخى از متكلمان رى، در مقام امرى مسلم و مهم در مناظرات مورد استناد قرار مى گرفت (نقض، ص 45). از اين رو مى توان گفت آثار كلامى سدۀ پنجم و ششم كه از سوى اماميان رى در دفاع از امامت نگارش يافته، از سيد مرتضى متأثر است.

در سدۀ ششم، مناظرات كلامى بازار گرمى دارد و از هر نحلۀ كلامى طرحى و دفاعيه اى و جدلى ديده مى شود. اوج اين مناظرات مكتوب را بايد در كار برخى از اشاعره و حديث گرايان سنى در تضعيف شيعه (اثناعشريه) ديد كه واكنش هايى را نيز برانگيخت و مثلاً عبدالجليل رازى قزوينى را متقابلاً به نوشتن كتابى در نقض و رد آنها واداشت. عبدالجليل رازى مشرب كلامى جدلى خود را در تقويت مبانى اصول گرايى اماميه به كار برد. كتاب او در عين كلامى بودن، جنبۀ تاريخى نيز دارد. او جدل خود را در نقض همۀ مخالفان اماميه به كار مى گيرد و معارضۀ كلامى با مجبرۀ سنى (اشاعره)، اخباريگرى شيعى، فلاسفه و اسماعيليه را يكجا پيش مى برد.

در سدۀ ششم و انتقال به سدۀ هفتم آنچه نزد متكلمان برجستۀ امامى رى مانند سديدالدين حمصى رازى (پس از 600 ق.) مى يابيم، گسترش و تكامل روش كلامى متكلمان شيعه تا اين زمان است. او در نوعى استدلال نو و پيچيده مى كوشد كه از همۀ ابزارهاى مقبول نزد متكلمان مسلمان (قرآن، حديث، اجماع و عقل) در شكل «دليل» استفاده كند. فخر الدين رازى وى را آموزگار اثناعشريان رى مى داند و ابن ابى طى به مناظرۀ او با متكلمى اشعرى اشاره كرده است (ر. ك: لسان الميزان، ج 5 ص 317). گاه در منابع فقهى شيعه به عنوان «متكلم رى» از او ياد مى شود (ر. ك: السرائر، ص 200). ويژگى

ص: 251

روش كلامى برآمده از آموزه هاى حمصى تأكيد بر نظر و پرهيز از تقليد از پيشينيان است و المنقذ من التقليد او در واقع نقدى به محافل زمانه است و گويا همين ويژگى، باعث ستايش ابن ادريس از او شده است. از آثار ديگر او است: بداية الهدايه، التبيين و التنقيح فى التحسين و التقبيح، التعليق الكبير و التعليق الصغير (دو اثر اخير، گويا دربارۀ امامت بوده است) نيز فناء النفس بعد الموت (ر. ك: رياض العلماء، ج 5، ص 203).

در سدۀ هفتم، ملل ونحل نگارى در رى رواج چشم گيرى يافت. جالب توجه اين است كه متكلمان شيعى، ملل ونحل نگارى را صرف مقالات و آرا نمى بينند، بلكه در آن به دفع شبهات و دفاع از مبانى مذهب مى پردازند. نمونۀ شاخص اين روش را نزد صاحب تبصرة العوام مى شناسيم. اين اثر كه اكنون مشخص شده است به قلم جمال الدين المرتضى محمد بن حسين بن حسن آبى رازى (پس از 630 ق.) است (گرچه پيشتر به ابن داعى رازى يا حتى شريف مرتضى نسبت داده مى شد)، در عين گزارش مقالات و آراى اديان و مذاهب و فرق، اثرى صرفاً ملل ونحل نگارانه نيست و در آن اثبات حقانيت شيعه اماميه مطلوب نويسنده است. در روش نويسنده، برخلاف ملل ونحل نگارى هاى آن عصر، احتجاج و دفاعيه نگارى آن برجسته تراست. نويسندۀ تبصرة العوام متعرض شبهات ضد اماميه شده و به آنها پاسخ گفته است. در عين حال به نظر مى رسد اين روش كلامى شكل تكامل يافته تر روشى است كه پايه هاى آن در سنت كلامى شيخ مفيد و سيد مرتضى برقرار شده بود.

در اين سده، كلام اشعرى در رى متفاوت از سده هاى پيشين، در تقويت خود مى كوشيد و مورد اعتناى مدافعان آن بود و همواره با نقد و رد اماميه رى مواجه مى شد. اعتزال هم كه ديگر از رى رخت بربسته و با اوج گيرى قشرى گرى و نزديك شدن نُظّار اصحاب الحديث (متكلمان اهل سنت) و اشاعره به يك ديگر، در اين نواحى اثرى از آن باقى نمانده و به يمن و ماوراء النهر منتقل شده بود. در اين زمان، به خصوص لوازم نظريات اشاعره در مباحث الهياتى، واكنش نقادانۀ متكلمان عدل گراى رى را در پى داشت. حتى گاه از نوشتۀ برخى از اشاعره (مثل خاندان مشاط در رى) با عنوان «زلة الانبياء» ياد كرده اند كه با نفى اشاعره مواجه شده و در پاسخ متقابل سعى مى كردند لوازم عقايد مخالفان را محل مناقشه قرار دهند. در عين حال، در موضوع عصمت انبياء، فخر رازى (606 ق.) به عنوان مدافع انديشۀ اشاعره اثرى نوشته و به شبهات

ص: 252

پاسخ داده است. فخر رازى، در عين اشعرى بودن، گاه حتى از ابوالحسين بصرى و قاضى عبدالجبار و معتزليان بهشميه متأثر است و پاره اى از مبانى آنها را به مكتب فكرى اشاعره راه داده است. ويژگى كلام فخر رازى، آميختن فلسفه با كلام و آوردن نوعى قدرتمندى نو در كلام اشعرى است. فخر رازى علوم زمانه را در خدمت انديشۀ كلامى اش قرار داد و از مخالفت با هرگونه آموزش و تربيت فلسفى آن چنان كه در يك نسل پيشتر نزد اشاعره رواج داشت، دست كشيد.

در سدۀ هشتم تا نهم، در رى بيشتر گرايش به نگارش نظام نامۀ عقيدتى (اصول دين شناسى) در سطح كلان ديده مى شود. در اين زمان برخى مسائل چالش برانگيز پيشين مانند امامت، با از بين رفتن بسيارى از نحله هاى مخالف، كمتر مورد بحث واقع مى شود و امامت تنها در شكل يك نوع عقيده نگارى كلامى جاى مى گرفت. اصول دين شناسى در تلاش متكلمان شيعه و در روش كلامى بزرگانى مانند على بن محمود حمصى و خضر بن محمد بن على حبلرودى رازى نجفى (به ترتيب داراى آثارى با عنوان مشكاة اليقين فى اصول الدين، تحفة المتقين فى اصول الدين) ديده مى شود.

در سدۀ دهم جريان هاى كلامى رى به سبب دگرگونى هاى سياست و پا گرفتن امپراطورى صفوى شيعى و انتقال مراكز فرهنگى به نواحى ديگر، رونق سابق را از دست داد و افول مذاهب كلامى اهل سنت كه پيشتر آغاز شده بود، از رى و ديگر نواحى ايران برچيده و به مصر و شام منتقل شد.

فرزندان نوح و يا رى بن بيلان بن اصفهان بن فلوخ نسبت داده اند (ر. ك: رى باستان، ج 1، ص 70-71). معجم البلدان (ج 3، ص 117) بناى شهر رى را به مردى به نام رى، از بنى شيلان بن اصفهان بن فلوج بن سام بن نوح نسبت داده است.

حمزة بن حسن اصفهانى، تاريخ اقامت مهدى عباسى را در رى در نيمۀ قرن دوم هجرى مى داند (تاريخ پيامبران و شاهان، ترجمۀ جعفر شعار، ص 200). ياقوت از جعفر بن محمد رازى نقل مى كند: مهدى عباسى در زمان پدرش منصور به رى آمد و بنا نهاد شهر رى را آن چنانى كه امروزه مردم در آن هستند و پيرامون آن خندقى قرار داد و در آن بنا كرد مسجدى جامع... و عمليات وى در سال 158 ق. پايان يافت (معجم البلدان، ج 3، ص 118). حمداللّه مستوفى به فراز و نشيب هاى خرابى و آبادانى رى در دوران پيش از اسلام اشاره كرده، مى نويسد: «خرابى به رى راه يافت. مهدى عباسى احياى

ص: 254

عمارت آن كرد و شهر عظيم شد (نزهة القلوب، ص 53). همچنين لسترنج مى نويسد: «در زمان خلفاى عباسى، نام رسمى يعنى دولتى رى، "محمديه" بود؛ به مناسبت اينكه محمد، كه همان مهدى خليفۀ عباسى است، در زمان خلافت پدرش منصور در رى اقامت گزيد و بيشتر آن شهر را تجديد عمارت كرد و پسرش هارون الرشيد نيز در آنجا متولّد گرديد. شهر محمديه، مهم ترين ضرابخانۀ آن ايالت بود و نام آن روى بسيارى از سكه هاى دورۀ خلفاى عباسى به چشم مى خورد.» (جغرافياى تاريخى سرزمين هاى خلافت شرقى، ص 231).

زنى گرفتن دختر وى در شهر رى در كاخ اردوان چندى به سرير شاهى تكيه زد. مرزبانى رى به عهد ساسانيان به خاندان مهران واگذار گرديد. از حوادث مهم دوران ساسانى پادشاهى بهرام چوبينۀ رازى و عصيان وى بر هرمز و خسرو پرويز و سكه زدن دِرهم در شهر رى به نام خود و تصميم خسرو پرويز به تخريب اين شهر است. خسرو پرويز بعد از شكست بهرام چوبينه و استقرار مجدد بر تخت پادشاهى، رى و گرگان و خراسان را به بندوى و بسطام، دايى هاى خويش داد (رى باستان، ج 2، ص 112-114).

گردانيد. همچنين يزيد بن حجيه تَيمى از سوى على (ع) والى رى و دشتبى گرديد. نيز ربيع بن خُثَيم از طرف آن حضرت فرمانده جمعى از سپاهيان در رى و قزوين شد. در زمان معاوية بن ابى سفيان حكومت بصره و رى و خراسان تا سال 51 ق. با زياد بن ابيه بود. زمانى كه عبيداللّه بن زياد از سوى يزيد حكومت كوفه را بر عهده داشت، با فرمان مشروط و جداگانه، حكومت رى را به عمر بن سعد و شمر بن ذى الجوشن وعده داد.

پس از مرگ يزيد، در سال 64 ق. مردم رى به رهبرى فرخان رازى سر به طغيان برداشتند. عامر بن مسعود امير كوفه، محمد بن عمير را به سركوبى ايشان فرستاد، اما او كارى از پيش نبرد. عامر، سپس عتاب بن ورقاء را گسيل داشت و در نبردى سخت، فرخان كشته شد و همراهانش فرار كردند. در سال 66 ق. پس از استيلاى مختار بر كوفه، يزيد بن ابى نجبۀ فزارى از سوى وى به حكومت رى منصوب گشت و به مدّت 18 ماه خراج اين شهر به او مى رسيد. در سال 68 ق. گروهى از خوارج به رى حمله كردند و جمعى از مردم، آنان را يارى دادند. عامل رى در اين حمله كشته شد. مصعب بن زبير، عتاب بن ورقاء را فرستاد. او خوارج را شكست داد و غنايم زيادى به دست آورد. بنى اميه سلطه و نفوذ كامل به رى يافتند و ميل اكثر مردم رى به سوى امويان و كارشان با والى خراسان بود.

يكى از حوادث مهم رى، خروج سنباد خرمى است. مولانا اولياء اللّه مى نويسد: «منصور مصمم بود ابومسلم را از ميان بردارد و او را با فريب پيش خود خواند و وزرا ابومسلم را از مراجعت منع كردند. نشنيد و ابا كرد. سنبادنامْ نايبى را بر سر مصالح و عمل بگذاشت و از رى پيش منصور بازگشت تا ديد آنچه ديد؛ تا آخر گفت: تركت الرأى بالرى. چون خبر كشته شدن ابومسلم رسيد، سنباد به خون خواهى برخاست و رو به رى نهاد و ابوعبيده حاكم آنجا را شكست داد، و تمامت خزاين و اموال و نعمت ابومسلم را به دست آورد، و قريب صدهزار كس به گردش فراهم آمدند. منصور نيرويى به فرماندهى جهور به رى گسيل داشت و سنباد شكست خورد و شصت هزار از نيروهاى او كشته شدند. سنباد با فرستادن تحف و هداياى فراوان از حاكم طبرستان اسفهبد خورشيد پناهندگى خواست و او هم قبول كرد. و پسر عمويش طوس را به استقبال وى فرستاد؛ اما بر اثر سوءتفاهمى كه در مراسم استقبال پيش آمد، سنباد به وسيلۀ طوس كشته شد. جهور پس از پيروزى بر سنباد در رى، عَلَم طغيان برافراشت. منصور لشكرى فرستاد و جهور از

ص: 257

رى گريخت و سرانجام در آذربايجان به دست كسانش كشته شد.»

منصور پسرش مهدى را براى مأموريت نظامى به سوى خراسان فرستاد. مهدى در سال 142 ق. به مرو آمد. او به رى بازگشت و تا سال 144 ق. در آنجا اقامت كرد. سپس به بغداد و بار ديگر به سال 146 ق. به رى بازگشت و تا سال 151 ق. در آنجا ماند. آنگاه به بغداد رفت. مهدى دستور داد تا آن بخش از رى كه در قرون سوم و چهام آباد بود، پى افكندند. اين بخش همان رى زيرين است. رى از سال 149 ق. به نام محمد بن مهدى، «محمديه» خوانده مى شد. ولادت هادى چهارمين خليفۀ عباسى را به سال 146 ق. در سيروان رى، نوشته اند. گفته شده است موسى هادى در حيات پدرش به رى آمد و روستاى موسى آباد رى را ساخت.

هارون الرشيد برادر هادى و فرزند مهدى، پنجمين خليفۀ عباسى در سال 148 ق. در رى متولد شد. هارون به رى علاقۀ خاصى داشت. وى فضل بن يحيى را والى رى، جرجان و طبرستان كرد. در سال 195 ق. كه دامنۀ اختلاف بين امين و مأمون بالا گرفت، امين سپاهى را به فرماندهى على بن عيسى براى دفع برادر روانۀ خراسان كرد؛ اما پيش از آنكه اين سپاه به خراسان برسد، طاهر ذواليمينين او را در نزديكى رى مغلوب كرد و كشت.

با ظهور و آغاز حكومت هاى نيمه مستقل و مستقل ايرانى، در بيشتر نيمۀ اول قرن سوم هجرى، رى در اختيار طاهريان قرار گرفت. حسن بن زيد علوى داعى كبير كه در رى اقامت داشت، بنا به دعوت اهالى مازندران غربى در رمضان 250 ق. به شمال رفت و حاكم محلى آنجا را شكستى سخت داد و در شوال همان سال به آمل رسيد. پس از تصرف طبرستان، سپاهى به فرماندهى مردى از خاندان خويش براى تسخير رى فرستاد. بدين ترتيب رى را تسخير كرد و عامل طاهريان از رى گريخت. دوباره طاهريان به رى آمدند و سرانجام نمايندۀ طاهريان شكست خورد و كشته شد، و رى براى داعى، مسلم گشت. در سال 255 ق. رى به دست سپاه خليفۀ عباسى، المعتز سقوط كرد و از دست داعى بيرون شد و وى مجدداً در زمان معتمد، و به سال 257 ق. رى را به دست آورد. رى دوباره در سال 259 ق. از دست داعى بيرون رفت. در سال 266 ق. اساتكين نامى از تركان بر رى غلبه يافت. در سال 275 ق. احمد بن حسن مادرانى بر رى غلبه يافت و به قول ياقوت، تشيع را در آن ديار ظاهر گردانيد. در سال 281 ق. المعتضد پسر خويش على

ص: 258

المكتفى را به رى فرستاد و رى و پاره اى از شهرهاى جبال را به وى سپرد. به هنگام اقامت مكتفى در رى، جايگاهى در آنجا بنا گرديد به نام مقام مكتفى.

المكتفى عهد و لواى خراسان را براى امير اسماعيل سامانى فرستاد با ذكر آن كه امارت پس از او با پسرش احمد باشد و سپس عهد و لواى ولايت رى و قزوين و زنجان را نيز بدان ضميمه كرد. بدين ترتيب در سال 289 ق. رى در اختيار سامانيان قرار گرفت. مشهور است كه سامانيان از نژاد بهرام چوبينۀ رازى و خاندان مهران بوده و در اصل از اهل رى بوده اند. اسماعيل ولايت رى را به برادرزاده اش ابوصالح منصور بن اسحاق سپرد. وى شش سال در رى ماند. محمد بن زكرياى رازى دانشمند مشهور رى، كتاب معروف طبّ منصورى (الكناشه) را به نام وى تصنيف كرد.

در 304 ق. يوسف بن ابى الساج والى آذربايجان و ارمنيه با تزوير، رى را تصرف كرد. پسر ابى الساج تا سال 307 ق. پس از جنگ هاى متمادى بيرون رفت. در سال 310 ق. مقتدر، حكومت رى و قزوين و ابهر و زنجان و آذربايجان را به يوسف بن ابى الساج سپرد. وى دوباره در سال 311 ق. به رى آمد و سرانجام در سال 314 ق. رى به تصرف سامانيان درآمد. در 316 ق. اسفار بن شيرويه بر رى و كرج (محلى در منطقۀ اراك فعلى) غلبه كرد و بعد از كشته شدن وى، مردآويج زيارى تا 318 ق. در رى اقامت داشت. مردآويج نيز رى را به پايتختى خويش برگزيد و بناهايى استوار در آن ساخت؛ اما دولت او مستعجل بود. حكومت آل بويه از 320 ق. آغاز شد و پس از قتل مردآويج، حسن ركن الدولۀ ديلمى از سوى برادر، اصفهان را فتح كرد و به گشودن همدان، رى، قم، قزوين و كاشان عازم شد، اما در 327 ق. وشمگير زيارى، اصفهان را از دست حسن بيرون آورد. در 21 ربيع الاول 329 ق. جنگ سختى در رى درگرفت. در اين جنگ ابوعلى چغانى از امراى سامانى با حسن و على از آل بويه به صورت محرمانه همكارى كرده، به جنگ ماكان، عامل وشمگير رفتند. ماكان در رى كشته شد و وشمگير به طبرستان گريخت. ابوعلى، رى را گرفت و سر ماكان را با اسراى بسيار، به بخارا نزد امير نصر سامانى فرستاد و حدود قلمرو سامانيان را تا حلوان (سرپل زهاب امروزى) رساند.

ركن الدوله در سال 335 ق. از نو بر رى و ساير اعمال جبال دست يافت. قلمرو آل بويه، اعمال رى، جبل، فارس، اهواز و عراق تا نواحى شام و حجاز شد و دو شهر بزرگ دنياى آن روز، يعنى بغداد و رى را پايتخت خود قرار دادند. در سال 337 ق. مرزبان مسافرى در

ص: 259

رى طمع و به قصد آن حركت كرد. نيروهاى ركن الدوله مرزبان را شكستى سخت دادند و آذربايجان را از دست پدر او و برادرش وهسودان گرفتند و ابومنصور طوسى يكى از فرماندهان اعزامى ركن الدوله يك سال در آذربايجان حكم راند.

رى تا سال 420 ق. قلمرو جانشينان ركن الدولۀ ديلمى بود. يكى از شخصيت هاى مشهور ديالمۀ رى و همدان و اصفهان، صاحب ابوالقاسم اسماعيل بن عباد طالقانى (326-385 ق.) است. وى از منشيان و اديبان بسيار معروف زبان عربى، و نيز مردى كريم و فضل دوست و بخشنده بود و در رى و اصفهان، جمع كثيرى از اهل علم و بحث و شعر و ادب، گرد او جمع شدند و به نام او شعر گفتند و كتاب نوشتند. صاحب، مالك كتابخانه اى در رى بود كه از جهت كثرت كتاب و امتياز نسخ، در آن ايام بى مانند بوده است. صاحب بن عبّاد، مذهب شيعه و حبّ اهل بيت (ع) داشت؛ تا جايى كه اهل اصفهان مذهب شيعه را به او نسبت مى دادند، و كسى را كه شيعه بود مى گفتند بر مذهب صاحب بن عبّاد است. مؤيدالدوله، حاكم عراق عجم و گرگان و طبرستان، ممالك تحت فرمانش را به تدبير و كفايت صاحب بن عبّاد اداره مى كرد. اين وزير نامدار در زمان فخرالدولۀ ديلمى نيز نفوذى عظيم داشت و در صفر 385 ق. در رى وفات يافت و در اصفهان دفن گرديد.

در سال 420 ق. محمود غزنوى رى را تصرف كرد و فجايع زيادى در آنجا به بار آورد. به دستور وى، جمع بسيارى از شيعيان را به اتهام باطنى و قرمطى بودن از دم تيغ گذراندند و دويست چوبۀ دار بر پا كردند و بزرگان آن ديار را به دار كشيدند. همچنين معتزلۀ رى را به خراسان فرستاد و نيز به دستور او كتابخانۀ بزرگ رى را در آتش سوزاندند و بخشى از كتاب هايش را به خراسان فرستادند. در سال 427 ق. تركان غز به رى حمله بردند و تا سال 430 ق. حملات آنها ادامه داشت. در سال 434 ق. طغرل اول، مؤسس سلسلۀ سلجوقى به رى آمد و حوادث بسيارى در زمان او رخ داد. طغرل، رى را به پايتختى خود انتخاب كرد. وى در سال 455 ق. در رى درگذشت. در جمادى الاول سال 495 ق. محمد سلجوقى با لشكرى فراوان به رى آمد و با برادرش بركيارق روبه رو شد؛ اما پيش از جنگ سپاهيان او پراكنده شدند و محمد با هفتاد سوار به اصفهان گريخت.

در 511 ق. در دورۀ سلاجقه، شاه غازى رستم بن على بن شهريار، پنجمين پادشاه از شاخۀ دوم آل باوند ملوك طبرستان، يك سال

ص: 260

و هشت ماه بر رى مسلط بود؛ زيرا در گرفتارى سنجر به دست تركان غز، برادرزاده اش سليمان شاه گريخته و نزد شاه غازى آمده بود و شاه غازى او را به همدان برد و بر تخت نشاند. سليمان شاه اعمال رى را تا مُشكو براى شاه غازى مسلّم داشت، و خواجه نجم الدين حسن عميدى يك سال و هشت ماه به نيابت ملك غازى در رى بود. شاه غازى مدرسه اى در رى بنا نهاد كه از مدارس معروف شيعه بود.

در سال 522 ق. سلطان سنجر از خراسان به رى آمد. در سال 555 ق. اينانج يكى از غلامان سلجوقى بر رى استيلا يافت. در سال 564 ق. ايلدگز از اتابكان آذربايجان لشكرى به رى برد و آنجا را گرفت و اينانج به دست غلامانش به قتل رسيد. در 590 ق. طغرل سوم به دست خوارزمشاهيان در رى كشته شد. تكش خوارزمشاه پس از سقوط سلاجقه، رى را به پسر خود يونس خان سپرد. رى از 590 تا 592 ق. بين قتلغ اينانج پسر جهان پهلوان و با همدستى وزير خليفه از سويى و خوارزمشاهيان از سوى ديگر و همچنين در ائتلافى جديد و ديگر قتلغ اينانج و خوارزمشاهيان عليه وزير خليفه، دست به دست گشت و سرانجام در اختيار تكش خوارزمشاه قرارگرفت.

آى تُغْمِشْ يكى از غلامان اتابكان آذربايجان از سال 600 ق. بر رى و همدان و بلاد جبل استيلا يافت و تا 608 ق. بر همدان، اصفهان و رى حكومت كرد. در سال 608 ق. ناصرالدين مِنگُلى، يكى از زيردستان آى تغمش، بر او شوريد و آى تغمش به بغداد گريخت. منگلى تا 612 ق. بر عراق عجم (رى و...) حكومت كرد و در اين سال در ساوه كشته شد.

درگيرى هاى مذهبى سال 582 ق. در رى، خسارت بسيارى به بار آورد. در جنگ شيعه و سنى (حنفى و شافعى) سنى ها پيروز شدند و عدّۀ زيادى از اهالى شهر را كشتند و شيعيان جلاى وطن كردند. سپس جنگ حنفى ها و شافعى ها درگرفت و شافعى ها پيروز شدند.

در 617 ق. چنگيز، جبه (جته) و سوبداى (سُبتاى) را با سى هزار سواره، مأمور تعقيب سلطان محمد خوارزمشاه كرد كه از خراسان با شتابى هر چه تمام تر از برابر سپاه مغول به عراق مى گريخت. جبه، با گروهى از سپاهيان از راه جوين عازم مازندران شد. سوبداى نيز با دسته اى ديگر متوجه طوس و خبوشان و اسفراين و دامغان گرديد، و راه رى را در پيش گرفت. خوارزمشاه در فرار خود به رى رسيد و از آنجا به قلعه فرزين و سپس گيلان و مازندران و جزيرۀ آبسكون رفت و سرانجام در آنجا مرد. نيروهاى مغول به رهبرى سبتاى از شاهراه

ص: 261

دامغان و سمنان به رى آمدند و جبه پس از غارت مازندران (به خصوص آمل)، به رى رسيد. مغولان در شهر، قتل و غارت كردند و ظلم و جنايت را به جايى رساندند كه تا آن روز گوشى نشنيده و چشمى نديده بود. اندكى از مردم توانستند به سوى پناهگاه هاى كوهستانى قصران فرار كنند. پس از اين همه فجايع، مغولان به طلب خوارزمشاه از رى بيرون رفتند.

پس از پايان يافتن فجايع مغول در رى و درگذشت خوارزمشاه در آبسكون، پسرش سلطان غياث الدين كه كرمان، جبال و رى به نام او بود، پس از تحركاتى در كرمان و فارس و... در زمستان 619 ق. وارد رى شد و بر تخت شاهى نشست. سلطان جلال الدين چون از سلطۀ برادر در عراق آگاهى يافت، خود را از هند به مكران و كرمان و شيراز و اصفهان رسانيد و در بين راه بسيارى از لشكريان او به خاطر بدى آب و هوا تلف شدند. در اينجا جلال الدين اطلاع يافت كه برادرش غياث الدين در رى است. پس عازم آنجا گرديد. چون غياث الدين خبر آمدن برادر و استيلاى او را شنيد، با سى هزار سوار به مقابله با او آمد؛ ولى جلال الدين با فرستادن سفيرى، برادر را از جنگ بازداشت و غياث الدين به رى برگشت و غالب رؤساى لشكرى او امر جلال الدين را پذيرفتند. غياث الدين چون اين حال را مشاهده كرد از جلو برادر گريخت و جلال الدين به رى مسلط گرديد و برادر را امان داد. وى در سال 621 ق. راه همدان را در پيش گرفت. در اين هنگام گروهى ديگر از تاتارها به دستور چنگيز به رى و بلاد ديگر آن حدود تاختند و آنچه از مردم كه در تهاجم نخستين جان سالم به در برده و به شهر رى بازگشته بودند، دچار قتل و غارت مغولان شدند. حملۀ مغول در 617 و 621 ق. چنان ضربتى بر رى وارد كرد كه ديگر هيچ گاه اين شهر آبادى و اعتبار پيشين خود را به دست نياورد و به قول نجم الدين دايۀ رازى از يك شهر رى، حدود هفتصد هزار انسان، كشته و اسير شد. پس از افول قدرت خوارزمشاهيان، ايلخانان مغول در ايران از جمله در ناحيه رى حكومت كردند.

رى جزو منطقه نفوذ طغاتيموريان (739-752 ق.) قرار گرفت؛ اما ديرى نپاييد كه اين شهر در اختيار شاهان آل بادوسپان مازندران درآمد. امير ولى، سرزمين رى را از دست آل بادوسپان خارج ساخت. سلطان اويس جلايرى در 772 ق. رى را از دست امير ولى گرفت و حكومت رى را به يكى از امراى خود به نام قتلغ شاه واگذاشت. قتلغ شاه دو سال بعد مرد و مقام او، نصيب عادل آقا از امراى جلايرى شد. امير ولى بار ديگر به عزم تسخير

ص: 262

عراق عجم به اين ديار آمد و شهر ساوه را گرفت و به جرجان برگشت. در سال 784 ق. سلطان حسين جلايرى با گسيل اكثر سپاهيان خود به سلطانيه و با استعانت از عادل آقا در صدد گرفتن بعضى از قلاع رى از چنگ امير ولى بود كه به صورت ناگهانى به دست برادرش كشته شد. در 786 ق. سپاهيان امير تيمور رى را تصرف كردند و به كشتار مردم پرداختند. رى مدّتى در تصرف تيموريان بود. در 823 ق. اسكندر و جهانشاه قراقويونلو، در جنگ با شاهرخ تيمورى، رى را از دست دادند. از 850 ق. جهانشاه بر عراق عجم و فارس و كرمان چيره شد. از 873 ق. اوزون حسن آق قويونلو، بر اكثر نواحى ايران از جمله رى مسلط گشت.

بعد از قدرت يافتن صفويان، رى در تصرف آنان درآمد. در دوران حكومت شاه طهماسب اول صفوى، تهران كه يكى از قصبات اطراف رى بود، وارث شهر كهن رى شد. اما هنوز رى از نظر اسمى اهميت خود را حفظ كرده بود و نام عمومى منطقه به نام رى خوانده مى شد؛ هرچند مركز منطقه، ديگر شهر تاريخى رى نبود و همين اهميت اسمى نيز به تدريج كم رنگ شد. پس از انتخاب تهران در سال هاى نخستين قرن سيزدهم هجرى به عنوان پايتخت، روزگار گمنامى رى به اوج رسيد؛ چندان كه از آن به قريه و قصبۀ عبدالعظيم حسنى (ع) نام مى بردند. در دورۀ معاصر، رى نخست به صورت بخش و سپس به عنوان شهرستان ترقى كرد و شهرى پرجمعيت شد و در حاشيۀ تهران، موجوديت خود را ادامه داد.

داشته و گفته اند از تاريخ بناى آن سه هزار سال مى گذشته است. اين محل جايگاه دائمى مصمغان (مسمغان = مه مغان = بزرگ تر مغان) بوده است كه تا سال 141 ق. حكومتى مستقل داشتند و در اين سال به فرمان منصور دوانيقى از ميان برداشته شدند (ر. ك: برخى از آثار بازمانده از رى قديم، ص 21).

نام رى در كتاب توبيت از داستان هاى دورۀ اسارت يهود آمده است. توبيت از بزرگان يهود بوده و ذكر احترام آميز رى در داستان زندگى او، نشان مى دهد كه رى نزد معتقدان وى ارج و احترام داشته است. نيز رى اقامتگاه يهوديانى بوده است كه سلم نصّر پادشاه آشور، آنان را تبعيد كرده بود (همان، ص 109-110).

رى در عهد اسلامى تا پيش از حملۀ مغول يكى از مناطق ممتاز و باشكوه بود. در جوامع روايى (در ذيل بلاد مذموم و ممدوح) و نيز در متون جغرافيايى، احاديثى دربارۀ رى نقل شده است (براى نمونه ر. ك: بحارالانوار، ج 60، باب الممدوح من البلدان و المذموم منها و غرائبها). مرحوم دكتر حسين كريمان در پژوهشى مفصل، يك روايت در مدح رى از احسن التقاسيم نقل كرده است كه آن هم خبر مرفوع و غير مسند است. در مقابل در بسيارى از منابع، احاديثى در ذمّ رى وارد شده است. از جمله در بحارالانوار از امام صادق (ع) نقل شده است كه «أهل مدينة تدعى الرّى هم أعداء اللّه و أعداء رسوله و أعداء أهل بيته.» (همان، ص 206). همچنين در معجم البلدان از امام صادق (ع) و اهل بيت (ع) احاديثى در ذم رى نقل شده است (معجم البلدان، ج 3، ص 118). ابن اثير در گزارش حوادث اواخر بنى اميه، اكثر مردم شهر رى را هواخواه امويان و سفيانى كيش مى خواند (الكامل فى التاريخ، ج 3، ص 480). اسكافى هم رى را در شمار شهرهايى مى آورد كه پيشتر مردم آن ناصبى بوده و سپس مستبصر شده اند (المعيار و الموازنه، ص 32). اما به مرور زمان تشيع در رى گسترش يافت؛ به طورى كه شمار فراوانى از اكابر اصحاب ائمه (ع) و علما و محدثين شيعه از اين شهر برخاستند و سرانجام مذهب شيعه، مذهب عموم مردم گرديد. از اين رو، مجلسى مى نويسد: «دور نيست كه احاديث ذمّ برخى از بلاد، همانند رى، مربوط به همان زمان [معصومين] باشد، نه تا قيامت (بحارالانوار، ج 5، ص 27).

شكوه رى در تاريخ اسلام، چنان بوده است كه هر كسى آرزوى حكومت بر آن را داشته است؛ چنانكه عمر بن سعد براى تصاحب همين منصب، باعث قتل امام حسين (ع) شد (نزهة القلوب، ص 52). اين دو بيت نيز به

ص: 264

عمر بن سعد، منسوب است:

«أَ أَترك مُلك الرّى و الرّى رَغَبةٌ *** أم أَرجعُ مذموماً بقتل حُسَين

و فى قتله النار التى ليس دونَها *** حجابٌ و ملك الرّى قُرّة عَين

(معجم البلدان، ج 3، ص 118)؛ آيا حكومت رى را كه خواسته و آرزوى من است، فروگذارم يا با كشتن حسين نكوهيده شوم و در قتل حسين آتشى است كه در برابر آن سپرى وجود ندارد. و حكومت رى مايۀ روشنى چشم است.» شروانى گفته است:

يثرب به باد رفت به تعمير ملك شام *** بطحا خراب شد به تمنّاى ملك رى

(رياض السياحه، ص 669).

ممالك، ترجمۀ قرن پنجم/ ششم، ص 170). اصطخرى، اوصاف رى و محصولات آن را شرح مى دهد و شهرها و روستاهاى اطراف آن را نام مى برد؛ از جمله «بسا» يا «بشاويه»، كه همان فشاپويۀ امروزى است (همان، ص 171).

ابن حوقل مى گويد: «رى شهر بزرگى است. مقدار عمارت آن يك فرسخ و نصف است در يك فرسخ و نصف. افزون بر قنات ها دو نهر در شهر جارى است. از آنجا پنبه خيزد به فراوانى، و پنبۀ آن را به عراق برند.» (ر. ك: تقويم البلدان، ترجمۀ عبدالمحمد آيتى، ص 489). مقدسى در قرن چهارم، محصولات كشاورزى و غذاها و بازرگانى و بازار و كاروانسراها و گرمابه هاى تميز و مردم شهر و روستاهاى بزرگ رى را ستوده، آن را «رى الجليله»، «من أجلّ ممالكهم»، «بلدٌ كبيره»، «بلد جليل بهى نبيل» و «أحد مفاخر الاسلام» مى خواند (احسن التقاسيم، ص 384، 390، 391 و 399). در كتاب اشكال العالم متعلق به قرن چهارم هجرى، رى در شمار ولايت ديلمان ذكر شده و در وصف آن آمده است: «بزرگ تر شهرى كه از شهرهاى ديالمه است، رى مى باشد. شهرى است كه چون از عراق بگذرى تا آخر اسلام بيرون از نشابور هيچ شهرى بزرگ تر و معمورتر و با مال تر و نعمت دارتر از آن نيست. اما عمارت آن به يك ديگر نزديك و دهات سواد رى بيشتر است. درازى شهر يك فرسنگ باشد در مانند آن، پهنا. بناهاى ايشان از گچ و خشت پخته باشد.» (اشكال العالم، ترجمۀ على بن عبدالسلام كاتب، ص 146-147). در كتاب حدود العالم از تأليفات قرن چهارم هجرى آمده است: «رى، شهرى است عظيم و آبادان، با خواسته و مردم و بازرگانان بسيار، مستقر پادشاه جبال.» (حدود العالم، ترجمۀ ميرحسين شاه، ص 391-392). ياقوت حموى، اطلاعات مبسوطى دربارۀ تاريخ و جغرافياى رى مى دهد؛ از جمله مى نويسد: و آن، شهرى مشهور و يكى از امّهات بلاد و شهرهاى سرشناس است. داراى ميوه ها و نعمت هاى فراوان، منزلگاه حاجيان است به راه سابله، و مركز بلاد جبال است (معجم البلدان، ج 3، ص 116). در يك متن جغرافيايى ديگر، مربوط به قرن چهارم هجرى، آمده است: «رى شهرى است باشكوه و مردمان آن آميخته از فارسى و عرب و ترك... و شهرى است پردرخت.» (آكام المرجان، ترجمۀ محمد آصف فكرت، ص 67). عبدالجليل قزوينى رازى مى نويسد: «رى از امهات بلاد عالم است.» (نقض، ص 404). حمداللّه مستوفى مورخ و جغرافى دان مشهور قرن هشتم، در نزهة القلوب به تفصيل دربارۀ رى، سخن مى گويد. وى رى را يكى از نواحى مهم

ص: 266

عراق عجم مى شمارد و مى نويسد: «مهدى خليفۀ عباسى احياى عمارت رى كرد و شهر عظيم شد؛ چنانكه گويند سى هزار مسجد و دو هزار و هفت صد و پنجاه مناره در آن بود. شهر را بر سر سنگى با هم مخاصمت افتاد، زيادت از صد هزار آدمى به قتل آمدند و خرابى تمام به حال شهر راه يافت و در فترت مغول به كلى خراب شد.» (نزهة القلوب، ص 53)

امين احمد رازى مؤلف هفت اقليم كه از مصنفات آغاز قرن يازدهم قمرى است، مى نويسد: «اصمعى آورده است كه "الرى عروس الدنيا". ..و اصل شهر رى در حادثۀ چنگيزخان، نوعى خراب گرديد كه آبادانى نقش بالكليه از وى محو گشت و امروز دارالملك يكى طهران و ديگرى ورامين است.» (هفت اقليم، ج 3، ص 3 و 6). شاردن جهانگرد معروف عهد صفويان مى نويسد: در... مشرق ساوه... در گوشه و كنار اطلال و آثار باقيه شهر معروف رى، بزرگ ترين بلاد آسيا مشاهده مى شود. تعريفات فوق العاده حيرت آورى كه از رى مى كنند، باور كردنى نيست، ولى با وجود اين، مورد تصديق تمام تاريخ نويسان است. به علاوه عدّه اى نيز با مشاهدات عينى خود آنها را تأييد مى كنند. در علم معرفة البُلدان ايرانى آمده است كه در دورۀ خلافت المهدى محمد بن عبداللّه دوانيقى كه در سدۀ نهم ميلادى [كذا] مى زيسته، بلدۀ رى به نود و شش بخش و ناحيه قسمت مى شده است، و در هر يك از اين بخش ها چهل و شش خيابان و در هر خيابانى چهارصد باب خانه، باغچه و ده باب مسجد وجود داشته است. شش هزار و چهارصد باب مدرسه، شانزده هزار و ششصد باب گرمابه، پانزده هزار منارۀ مسجد، دوازده هزار آسياب، هزار و هفتصد رشته آب چشمه، سيزده هزار باب كاروانسرا، آبادى اين سواد اعظم را تشكيل مى داده است. من جرأت نمى ورزيدم كه شمارۀ منازل و خانه هاى مسكونى شهر را ذكر كنم؛ زيرا تعداد نفوس اين بلده را فقط بالغ بر نيمۀ اين شماره مى توانم باور كنم، با وجود اين علماى جغرافى اروپايى در اين مورد به دعاوى نويسندگان شرقى اعتماد مى كنند. مورّخين عرب نيز تأييد مى كنند كه در سدۀ سوم هجرى، يعنى درست در دورۀ مورد بحث، رى پر جمعيت ترين بلدۀ آسيا بوده است، و مدّعى هستند كه در روى زمين غير از بابل هيچ شهرى از لحاظ كثرت نفوس و يا از جهت ثروت و مكنت اين قدر معظم و معتبر نبوده است. به همين جهات، در كتب تاريخى، القاب و عناوين عاليه براى بلدۀ رى مشاهده مى شود: ام البلاد، باب ابواب الارض، سوق

ص: 267

العالم، بلدة البلاد.» (سياحتنامه شاردن، ترجمۀ محمد عباسى، ج 3، ص 54-55). كتاب حديقة الاقاليم كه مؤلف آن در اواخر دورۀ صفوى و حكومت افشاريه و زنديه مى زيسته و در خدمت امراى هند بوده است، مى نويسد: «رى داراى 15035 يخچال و 1400 طاحونه (آسياب) بوده و در هر مسجد هزار چراغ داشته و هر شب روشن مى كردند... در حادثۀ چنگيزخان اين شهر را نوعى خراب كردند كه نقش آبادى به كلى از وى محو شد و بعد از آن دارالملك رى، تهران مقرر شد.» (حديقة الاقاليم، ص 332).

چهار تا شش هزار سال پيش پيدا شد و نشان داد كه در كنار و امتداد اين چشمۀ قديمى، انسان هاى متمدنى زندگى مى كرده اند و اينها همان سكنۀ نخستين پهنۀ رى هستند.» (ر. ك: شهرهاى ايران، ج 2، مقالۀ حسين كريمان، ص 118؛ رى باستان، ج 1، بخش اعظم فصل اول). كريمان، حتى محدودۀ رى به قياس آبادى هاى كنونى را هم مشخص كرده كه اين چنين است: «حدّ شهر از جانب شمال غرب، از اراضى منصورآباد و جوانمرد قصاب آغاز مى شده، و از جهت شمال، اراضى حسين آباد و تقى آباد و امين آباد را در ميان مى گرفته. از امين آباد به سوى جنوب تا حدود اراضى فيروزآباد پيش مى رفته است و از آنجا به سمت مغرب از حدود حاجى آباد مى گذشته، و تا زمين هاى كوه حصار امتداد داشته. سپس به سمت شمال غرب از مشرق مرقد عبدالعظيم حسنى (ع) مى گذشته است؛ چنانكه اين مزار از طرف مغرب در خارج شهر و نزديك به آن قرار مى گرفته است. حد شهر سپس از جنوب امامزاده عبداللّه به سوى شمال غرب ممتد مى شده، و به اراضى جوانمرد قصاب اتصال مى يافته است.» (رى باستان، ج 1، ص 23).

پهنۀ شهر باستانى رى از نظر قدمت و تازگى به دو بخش ممتاز تقسيم مى گردد: 1. رى كهنۀ باستانى؛ 2. رى مستحدث ادوار بعد. بخش نخستين، آن قسمت از شهر رى است كه در جنوب چشمه على، ميان باروى عظيمى كه به روزگاران پيش از اسلام احداث شده بوده، قرار داشته است، كه آن را «رى برين» يا «رى عليا» مى گفته اند و به تدريج از سوى جنوب شرقى گسترش مى يافته و پيش مى رفته است. بخش دوم يا رى قرون بعد، در جنوب شرقى بخش نخستين، و جنوب كوه بى بى شهربانو بوده، و آن را رى زيرين يا رى سفلى مى ناميده اند (همان، ج 1، ص 167). در مجمل التواريخ آمده است: «[بعد از خرابى كامل رى] منوچهر بدين جايگاه از نو بنا نهاد، و آن را "ماه جان" نام كرد و آن خرابه را "رى برين" خواندندى و ديگر "رى زيرين". مهدى اميرالمؤمنين در آن بيفزود، محمديه خواندند.» (مجمل التواريخ و القصص، ص 43).

رى همانند ديگر شهرهاى بزرگ از سه قسمت تشكيل مى يافت: يكى شهرستان (شهر درونى، يا شارستان) و ديگرى كهندژ (شهر بيرونى يا قلعه) و سوم بازار (ربض). ارك بر بالاى كوهى منفرد و كوچك قرار داشت كه از آنجا تمام شهر ديده مى شد (ر. ك: جغرافياى مفصل ايران، ج 2، ص 359؛ طبرسى و مجمع البيان، ج 1، ص 124؛ رى باستان، ج 1،

ص: 269

ص 173).

10. مذهب مردم رى

مذهب مغ ها مذهب رسمى مادى ها بود (ايران باستان، ج 1، ص 220). مغان كه رى، مركز ايشان بود، گويا از مردم همين سرزمين بوده اند (همان، ج 2، ص 3) و در باب توجه مغان و مردم رى در عهد دولت ماد و هخامنشيان، به آتش و آتشكده و احترام و ستايش اين عنصر، ترديدى وجود ندارد (همان، ص 28). نيز شهر رى در ديدگاه زرتشتيان، جايگاهى ويژه داشت و آثار و بقاياى تاريخى مقابر يا آتشكدۀ زرتشتيان در حوالى رى مشهود است. پيش از اسلام، اقليتى از يهود هم در رى زندگى مى كردند و اين شهر در نزد پيروان تورات و انجيل از احترام برخوردار بود. خُرّمدينان هم در رى نفوذ داشتند.

پس از ظهور اسلام كه به سقوط ساسانيان انجاميد، رى در سال 23 ق. تسليم مسلمانان شد و سرانجام مردم اين ناحيه مذهب تسنن را پذيرفتند. در دوران بنى اميه، شهر رى يكى از نواحى هوادار امويان بود؛ اما طولى نكشيد كه مذهب شيعه هم در رى گسترش يافت. ياقوت حموى نوشته است احمد بن حسن مادرايى كه مذهب شيعه داشت در سال 275 ق. بر رى سلطه يافت و مذهب تشيع را در آنجا رايج گردانيد (معجم البلدان، ج 3، ص 121)؛ اما نفوذ علويان به رى و كثرت راويان و اصحاب رازى امامان معصوم از زمان امام باقر (ع) تا زمان امام حسن عسكرى (ع) بيانگر وجود رجال شيعى اهل رى، پيشتر از تاريخ مذكور است و اين حاكى از نفوذ و سابقۀ ديرينه تر تشيع در رى است. همچنين تدوين قديمى ترين جوامع حديثى شيعه، الكافى، نوشتۀ كلينى رازى كه در قرن سوم و چهارم هجرى مى زيست، حاكى از قدمت تشيع در ناحيۀ رى است.

رى به عهد علويان و ديالمه و ساير حكومت هاى محلّى شيعى ناحيۀ شمال ايران، شاهد گسترش بيشتر مذهب تشيع بود؛ اما شيعيان رى در حملۀ غزنويان متحمل خسارات سنگينى شدند. با اين همه در دورۀ سلاجقه اكثريت رى، شيعه بودند (نقض، ص 489 و 490)، و بقيۀ اهالى آن، حنفى و سپس شافعى. در آن عصر، بخشى از جمعيت ناحيۀ رى را زيدى ها تشكيل مى دادند (همان، ص 458). فرقۀ اسماعيليه نيز در ناحيۀ رى پيروانى داشت (رى باستان، ج 2، ص 58). به گفتۀ ياقوت، در نواحى اطراف رى، جز شيعيان نمى زيستند و اندكى داراى مذهب حنفى بوده و شافعى در ميان آنها وجود نداشت، و نيمى از اهل شهر، شيعه و بقيه حنفى و شافعى بودند (معجم البلدان،

ص: 271

ج 3، ص 117). حمداللّه مستوفى در قرن هشتم در مورد مذهب مردمان رى مى نويسد: «اهل شهر و اكثر ولايات، شيعۀ اثناعشرى اند الا ديه قوهه و چند موضع ديگر كه حنفى باشند.» (نزهة القلوب، ص 54). كُجورى مى نويسد: «در اين شهر سه طايفه بوده اند: شيعه و حنفى و شافعى. اما شيعه بيشتر بوده اند و در سواد اعظم آن مسكن داشته اند و حنفى بيشتر از شافعى و اهالى قراى شهر رى هم شيعى بودند.» (جنة النعيم، ص 392). دكتر كريمان مى نويسد: «بيشتر اهل شهر رى شيعه بودند؛ چنانكه صاحب فضايح الروافض كه خود از مردم رى و از دشمنان شيعه است، گويد: در رى اغلب رافضى اند.» (طبرسى و مجمع البيان، ج 1، ص 124). وى همچنين مى نويسد: «در عصر طَبْرِسى، سنّيان در شمال و شايد نيز شمال شرقى شهر، و شيعه در مغرب و جنوب غربى و جنوب شهر ساكن بوده اند.» (همان، ص 127).

در شهر رى، آرا و فرق و نحله هاى مذهبى و كلامى متعددى وجود داشته است. كريمان مى نويسد: «حدود ده فرقۀ اسلامى و دو فرقۀ غير اسلامى در شهر رى مقيم بودند كه اين خود تشتّت و درگيرى هاى فرقه اى را در اين سامان دامن مى زده است و از علل خرابى و پس رفت رى به حساب مى آمده.» (ر. ك: رى باستان، ج 2، ص 59). ابن اثير در ضمن حوادث سال 582 ق. به جنگى خونين بين شيعه و سنى در رى اشاره مى كند (الكامل فى التاريخ، ج 7، ص 319). ياقوت هم به جنگى ميان شيعه و سنى در رى اشاره مى كند كه در آن، حنفى ها و شافعى ها غالب شدند و پس از آن، جنگ ميان شافعيان و حنفيان رى درگرفت كه با وجود قلّت شافعيان، آنها پيروز ميدان شدند (معجم البلدان، ج 3، ص 117). اختلاف حنفى ها و شافعى ها به حدى بود كه خواندمير، كشتار حنفى ها به دست مغولان را به تشويق شافعى ها دانسته است؛ اگرچه پس از آن، شافعى ها را هم كشتند (ر. ك: حبيب السير، ج 3، ص 32 و 33).

اسلام در شهر رى، با گرايش اموى و ناصبى شروع شد و به تدريج به سوى تشيع تمايل يافت؛ تا اينكه در قرن هشتم هجرى، بيشتر مردم رى به تشيع اثناعشرى گرويدند. پس از حملۀ مغول، ظهور حكومت هاى شيعى در ايران، همانند ايلخانان، جلايريان، مرعشيان، سربداران، قراقويونلوها، و سرانجام صفويان، به سيطرۀ تشيع، حتى در مناطق سنّى نشين انجاميد و رى نيز يكسره به تشيع گرويد.

موقعيت اقليمى، يكى از مراكز علوم و فنون بوده و كتابخانه ها و مدارس مشهور در آنجا به وجود آمد و بزرگانى كم نظير در اين شهر باليده اند. شاردن در سفرنامه اش مى نويسد: «شهر رى زادگاه دانشمندان بزرگى بوده و طى قرون، علماى بزرگى در دامان خود پرورده است كه مايه افتخار و سرافرازى مشرق زمين بل جامعۀ بشرى است.» (سفرنامه شاردن، ترجمۀ اقبال يغمايى، ج 2، ص 518). شرح مدارس و كتابخانه ها و شخصيت هاى رى در منابع مختلف علمى عمومى يا تك نگارى ها و منابع اختصاصى پيرامون ناحيۀ رى، به تفصيل مذكور است. براى نمونه، در كتاب رى باستان برخى از اين مدارس و كتابخانه ها ذكر شده است. همچنين در دانشنامۀ حاضر و جنة النعيم و اختران فروزان رى و تهران و جلدهاى 16 و 17 از مجموعۀ آثار كنگره عبدالعظيم حسنى (ع) شرح احوال رجال رى آمده است، و اثر اخير، در برگيرندۀ معرفى 555 نفر از رجال و معاريف قديم و جديد ناحيۀ رى است، با گرايش هاى علمى متنوع و با مسالك و مذاهب مختلف. از جمله در اين اثر 54 تن از صحابيان امامان معصوم معرفى شده است: دو نفر از اصحاب امام باقر (ع)، يازده نفر از اصحاب امام صادق (ع)، شش نفر از ياران امام كاظم (ع)، نُه نفر از اصحاب امام رضا (ع)، هشت نفر از ياران امام جواد (ع)، يازده نفر از اصحاب امام هادى (ع) و چهار نفر از اصحاب امام حسن عسكرى (ع). كثرت اصحاب امامان (ع) از اهالى رى، يكى از نشانه هاى ريشه دار بودن تشيع در رى است. با توجه به بعد مسافت رى تا محل سكونت ائمه (ع) و اختلاف زبان ايرانيان، وجود اين تعداد صحابى و محدث، حاكى از اهميت تشيع و عظمت رى است.

هر چند در پاره اى از مقاطع به دليل سلطۀ حكومت ها و يا تغيير تقسيمات كشورى، اين چنين نبوده است. در مقاطعى از تاريخ نيز، رى از نظر تقسيماتى در شمار نواحى خاصه و تيول واحدهايى از نظامِ وقتِ كشور محسوب مى شده است.

سرزمين هايى كه رى در ادوار مختلف تاريخى به آنها وابسته بوده است، به اين شرح است:

سرزمين ماد: قوم ماد يكى از اقوام آريايى و ايرانى محسوب مى شود كه در ايران غربى مستقر شدند و مدّتى توأم با پارس ها تحت نفوذ دولت آشور بودند؛ ولى بسى نگذشت كه نيرومند و مستقل شدند (رى باستان، ج 1، ص 40). مغان، ماد را كانون و قلب ايران مى دانستند (همان، ص 44). پيرنيا مى نويسد: «مادى ها مردمانى بودند آريايى نژاد كه در ابتداى قرن هفتم يا آخر قرن هشتم قبل از ميلاد دولت ماد را تأسيس كردند.» (تاريخ ايران باستان، ج 1، ص 168).

رَگَ: در اوستا اسامى شانزده مملكت ذكر شده است كه يكى از آنها، رَگَ يا همان رى است (ايران باستان، ج 1، ص 153). سرزمين ايران در زمان داريوش به چند ايالت (ساتراپى) تقسيم شده بود كه هر يك از آنها در تحت حكومت يك نفر كه خَشَتْرَ پاوان (ساتراپ) ناميده مى شد قرار داشت (جغرافياى مفصل ايران، ج 2، ص 5).

پَهله: نامى است كه بر اصفهان و رى و همدان و ماه نهاوند و آذربايجان اطلاق مى شده است؛ يعنى شمال غربى ايران و منطقه اى كه يونانيان قديم آن را ميديا مى ناميدند (لغت نامه دهخدا، حرف پ، ص 585). زبان مردم فهله يا پهله (غرب ايران) را فهلوى مى گويند (تاريخ مردم ايران، ج 2، ص 496).

پادوسپان شمال: تقسيمات كشورى هخامنشيان، تقريباً در دورۀ سلوكيان و اشكانيان و بخشى از ساسانيان هم پابرجا بود. در اين تقسيمات، ماد يكى از ايالات امپراطورى ايران بود. اما در بخشى ديگر از دورۀ ساسانيان در تقسيمات كشورى ايران تغييراتى ايجاد شد و ايران آن روز به چهار بخش بزرگ يا فاذوسفان (پادوسپان) تقسيم گرديد. اين چهار ناحيۀ بزرگ خورآسان، خوربران، جنوب و شمال نام داشتند (ر. ك: جغرافياى مفصل ايران، ج 2، ص 216 و 217؛ جغرافياى استان آذربايجان شرقى، ص 2). ايالت ماد يا جبال با اين تقسيمات جديد انطباق نداشت؛ زيرا بخش غربى ماد در شمار ناحيۀ بزرگ خوربران (غربِ امپراتورى وقت ايران) محسوب مى شد. انوشروان بر هر يك از

ص: 274

اين نواحى، فرماندهى به نام اصبهبذ (سپهبد) تعيين كرد. ابن خردادبه در مسالك و ممالك مى نويسد: «جَربى (ربع شمالى) سرزمين هاى شمال است و آن يك چهارم كشور است كه زير نفوذ اسپهبد شمال بوده كه در زمان فارسيان، آذرباذگان اسپهبد ناميده مى شده است.» (المسالك و الممالك، ترجمۀ حسين قره چانلو، ص 96). ارمنستان و آذربايجان و رى و دماوند (به اصطلاح آن روز: دنباوند) كه مركز آن شلنبه بود، در اين حيز قرار داشت، به اضافۀ طبرستان، گيلان، ببر، طيلسان (تالشان)، خزر و آلان (ارّان)، صقالب (اسلاوها) و اَبَر (ر. ك: همان، ص 96 و 97؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 1، ص 196، مقالۀ عباس زرياب خويى). بدين ترتيب رى قبل از اسلام در بيشتر ادوار جزء ماد محسوب مى شده است؛ اگرچه در برهه اى از زمان جزء پادوسپان شمال و تابع آذرباذگان اسپهبد بوده است.

ديلم و خراسان: بعد از اسلام در بيشتر زمان ها رى جزء بلاد جبال يا عراق عجم بوده است، ولى در برخى از مقاطع از مضافات خراسان و ديلم و طبرستان محسوب شده است، و علّت اين وابستگى، حكومت حاكمان نواحى شمال و خراسان بر رى بود؛ همانند حاكمان علوى و ديلمى و آل باوند، يا حكومت برخى از سلسله هاى ايرانى بعد از اسلام خراسان، مانند حكام طاهرى و سامانى. همچنين كاهش يا گسترش حوزۀ شمول برخى از محدوده و اسامى جغرافيايى، در زمان هاى مختلف، متفاوت بوده است؛ مانند خراسان بزرگ كه شامل بخشى از نواحى شمال شرقى فعلى ايران و بخش بزرگى از افغانستان و كشورهاى آسياى ميانه بود؛ اما هيچ گاه داراى مرزهاى ثابت جغرافيايى نبوده است. براى نمونه در غرب خراسان گاهى ناحيۀ قومس را كه مركز آن دامغان بود و يا ناحيۀ جرجان را از نظر جغرافياى سياسى يا حوزۀ مالياتى و اقتصادى از مضافات خراسان مى دانستند (نزهة القلوب، ص 147، 159 و 161). فراتر از اين، در مقطعى از تاريخ، لفظ خراسان حتى بر نواحى مركزى و غربى ايران تا مرز عراق عرب اطلاق گرديده است. ابوالفدا نوشته است: «مردم عراق گويند كه خراسان از رى باشد تا جاى برآمدن خورشيد و برخى گويند خراسان از كوه هاى حلوان (سرپل زهاب، استان كرمانشاه) است تا جاى برآمدن خورشيد.» (تقويم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آيتى، ص 508). از اين رو، برخى منابع كهن جغرافيايى، رى را از مضافات ديلم و خراسان به شمار آورده اند (ر. ك: همان، ص 489؛ الانساب، ج 3، ص 23؛ مسالك و ممالك

ص: 275

اصطخرى، ترجمۀ فارسى قرن 5 و 6 هجرى، ص 202 و 166؛ تقويم البلدان، ترجمۀ عبدالمحمد آيتى، ص 489؛ معجم ما استعجم، ج 1 و 2، ص 690)

سرزمين جبال (قهستان و كوهستان): ابوريحان بيرونى سرزمين جبال را همان ناحيۀ ماد نوشته است (آثار الباقيه، ص 112). لسترنج مى نويسد: «ناحيۀ كوهستانى پهناورى كه يونانيان آن را مديا مى گفتند و از باختر به جلگه هاى بين النهرين و از خاور به كوير بزرگ ايران محدود بود، نزد جغرافى نويسان عرب به نام ايالت جبال معروف بود.» (جغرافياى تاريخى سرزمينهاى خلافت شرقى، ترجمۀ محمود عرفان، ص 200). ياقوت با اشاره به مصطلح شدن عراق عجم، از بلاد جبل ياد مى كند، و قزوينى نام قوهستان (كوهستان) را كه مرادف فارسى كلمۀ جبال است براى اين ناحيه به كار مى برد (همان، ص 201). چهار شهر بزرگ قرميسين (كرمانشاه كنونى)، همدان، رى و اصفهان از زمان قديم بزرگ ترين شهرهاى نواحى چهارگانۀ ايالت جبال بود (همان، ص 202).

خُرّۀ رى: كوره، معرّب خُره است، به معناى شهرستان و ناحيه (فرهنگ معين، ج 3، ص 3121). كوره معادل استان نيز به كار رفته است (همان، ج 1، ص 239؛ معجم البلدان، ج 1، ص 36). در منابع قديم جغرافيايى مانند احسن التقاسيم و معجم البلدان، كوره يا خُره بر استان بزرگ هم اطلاق گرديده است؛ چنانكه برخى از خُره ها، از مجموع چهار استان فعلى كشور بزرگ تر بودند.

عراق عجم: قسمت سفلاى بين النهرين با شهرها و روستاها و با محدودۀ معينى كه در گذر زمان با تغييراتى همراه بوده است، عراق عرب ناميده مى شود. گاهى نيز دو شهر مهم عراق، كوفه و بصره را عراقين خوانده اند (معجم البلدان، ج 4، ص 92). در جهان نامه آمده است: «عراق، كوفه و بصره را مى خوانده اند و اين دو شهر را عراقين نيز گفته اند. بعد از آن حد عراق زيادت گرفته اند تا بدان جايى كه بعضى از رى بگذشت، آن همه شهرها را عراق يا عراقين پندارند.» (جهان نامه، ص 68). لسترنج بعد از تعريف محدودۀ بلاد جبال مى نويسد: «اين نام بعدها متروك شد و در قرن ششم هجرى در زمان سلجوقيان به غلط آن را عراق عجم ناميدند تا با عراق عرب كه مقصود قسمت سفلاى بين النهرين بود، اشتباه نشود.» (جغرافياى تاريخى سرزمين هاى خلافت شرقى، ص 200). حافظ ابرو در جغرافياى خود ذكر مى كند: اصل عراق در قديم زمين بابل را گويند و در عرب مياه بنى سعد بن مالك و بنى مازن را عراق خوانند... و آنچه از بلاد

ص: 276

عجم آن را عراق خوانند، و مقيد كنند به عراق عجم، آن نيز به طريق مجاز است، به سبب آنكه متصل است به زمين عراق، والّا در كتبى كه اصحاب اين فن نوشته اند آن را بلاد جبل خوانند.» (ر. ك: رى باستان، ج 1، ص 39). در متون كهن، عراق بدون پسوند عجم و به تنهايى نيز براى ناحيۀ جبال استعمال شده است، و تشخيص آن از عراق (عرب) با دقت در قراين عبارات ميسور است.

تومان رى: در قرن هشتم هجرى و در دورۀ ايلخانان مغول، حمداللّه مستوفى در نزهة القلوب گزارش ارزشمندى از وضعيت جغرافيايى و تقسيمات كشورى ايران آن روز ارائه مى دهد. يكى از واحدهاى تقسيماتى وى «تومان» است، و اينكه نواحى بزرگ آن روز هر كدام به چندين تومان تقسيم مى شد. وسعت تومان ها يكسان نبود، ولى مى توان گفت بيشتر تومان ها معادل يك استان كوچك يا متوسّط امروزى بود. در نزهة القلوب، عراق عجم شامل نُه تومان و چهل شهر است، و رى و اصفهان و همدان و قم معتبرترين شهرهاى آن محسوب مى شود. يكى از تومان هاى نه گانۀ عراق عجم، تومان رى است كه به چهار ناحيه تقسيم مى شده و تهران و ورامين و ايوان كيف (از شهرستان گرمسار) از شهرها و قصبات آن محسوب مى شدند (ر. ك: نزهة القلوب، ص 47-74).

ولايت رى: رى در گوشۀ شمال شرق ايالت جبال قرار داشت، و بخشى از ايالت جبال يا عراق عجم را ولايت رى تشكيل مى داد كه دامنۀ وسعت آن در ادوار مختلف تاريخى، متفاوت بود. حوزۀ عمل رى در نيمۀ دوم قرن چهارم به عهد بوئيان بسيار وسيع بوده و گويا اين شهرها تا آخر عهد بوئيان رى، همچنان جزء عمل رى بوده است (رى باستان، ج 2، ص 475). در هفت اقليم از تأليفات 1002 ق. و جغرافياى تاريخى رى - تهران، نام هاى ده بلوك رى به اين قرار است: غار، فشاپويه، بهنام، سبورقرج، خوار، زرند، اسفجان، شميران، شهريار، ساوجبلاغ (هفت اقليم، ج 3، ص 4؛ جغرافياى تاريخى رى تهران، ص 3). اين ده بلوك شامل استان تهران فعلى و قسمت هاى نسبتاً كوچكى از استان هاى همجوار مى باشد. محدودۀ رى با احتساب اين ده بلوك، از نظر وسعت، ناحيه اى متوسّط به شمار مى رود؛ چنانكه در زمان آل بويه ناحيه اى بزرگ و وسيع بوده است. مؤلف رى باستان نوشته است كه ظاهراً از قرن سوم تا قرن هفتم آبادى هاى اطراف رى بر هفده رستاق منقسم بوده است؛ اما پس از فاجعۀ مغول به تدريج دائرۀ آن حوزه تنگ گرديد، و رودبار قصران به عهد غازان خان جزو ولايت رستمدار

ص: 277

مازندران گرديد، و در آغاز قرن هشتم از هفده رستاق رى تنها چهار رستاق (بهنام، سبور قَرجْ و فشابويه و غار) به نام رى باقى ماند (رى باستان، ج 2، ص 475). اين چهار ناحيه كه حمداللّه مستوفى در نيمۀ اول قرن هشتم هجرى نام مى برد (نزهة القلوب، ص 53)، مشتمل است بر ناحيۀ مركزى و جنوب شرقى استان تهران فعلى به اضافۀ بخش كوچكى از نواحى غربى استان سمنان كنونى.

گفتنى است كه «رستاق» يكى از واحدهاى تقسيمات كشورى قديم بوده است كه تقريباً معادل محدودۀ يك شهرستان و يا يك بخش بوده است، و هر ايالت بزرگ به ترتيب به چند استان يا كوره و هر كوره يا استان به چند رستاق و هر رستاق به چند طسوج (دهستان) و هر طسوج به چند روستا تقسيم مى شده است (معجم البلدان، ج 1، ص 37).

بيگلربيگى رى: در ابتداى دورۀ صفوى معمولاً حكمرانان را از هر درجه فقط حاكم مى گفتند. بعدها حكام ايالات بزرگ عنوان بيگلربيگى يافتند. گاه گاه نيز به جاى بيگلربيگى، «اميرالامرا» و به ندرت نيز «خانلرخانى» به كار مى بردند (نظام ايالات در دورۀ صفويه، ترجمۀ كيكاووس جهاندارى، ص 29). دو تن از نويسندگان عهد قاجار (محمدتقى خان حكيم و محمدحسن خان اعتمادالسلطنه) موضوع بيگلربيگى ناحيۀ رى را شايسته ذكر دانسته و نوشته اند: «اول سلطانى كه بيگلربيگى براى تهران و بلوكات الى فيروزكوه معين كرد، شاه عباس بزرگ بود.» (گنج دانش، ص 458؛ مرآت البلدان، ج 1، ص 595). ناگفته نماند كه دارالملك رى در اوايل حكومت شاه عباس اول صفوى، شهر تهران بوده است.

در منابع تقسيماتى مشهور دورۀ صفوى نامى از «بيگلربيگى رى» نيامده است؛ اما اسناد مدون و دقيق و كامل نظام ادارى دوران صفويه در دست نيست و اختلاف اسامى بيگلربيگى ها در چند منبع، بيانگر اين حقيقت است. اعتمادالسلطنه در المآثر و الآثار از حاكم تهران به عنوان عيسى خان قاجار بيگلربيگى ياد مى كند (چهل سال تاريخ ايران، ج 1، ص 53).

الكاى رى: اُلكا يا اُلكه، يعنى كشور، ناحيه، قسمتى از ايالت (القاب و مواجب دورۀ سلاطين صفويه، ص 114). در سازمان ادارى دورۀ صفوى، القاب و مواجب و ماليات مناطق مختلف ايران در ذيل نام الكاى هر كدام از نواحى ياد مى شود. برخى از الكاها كم اهميت و در حدّ يك شهرستان كوچك بودند و بعضى متوسط و برخى بزرگ. ميرزا سميعا در اواخر دورۀ صفوى درآمد «حاكم

ص: 278

الكاى رى» را 1802 تومان و 7550 دينار نوشته است (تذكرة الملوك، ص 85). ميرزا على نقى نصيرى در قرن دوازدهم هجرى نوشته است: «بابتى كه از الكاى رى و شهريار به صيغۀ تيول بازيافت مى نمايد 2675 تومان و 1000 دينار و كسرى است.» (القاب و مواجب دورۀ سلاطين صفويه، ص 16). مقايسۀ ماليات الكاى رى با ديگر الكاها نشان مى دهد كه رى از جايگاه مهمّى برخوردار بوده است. مثلاً الكاى نيشابور 2213 تومان و يك هزار دينار و الكاى اردبيل بالغ بر 2009 تومان و 3819 دينار تبريزى و حاكم مراغه و ايل مقدم 3999 تومان و 3922 دينار تبريزى مداخل داشته اند (ر. ك: همان، ص 103 و 106).

دارالخلافۀ تهران: اعتمادالسلطنه، يكى از شخصيت هاى دورۀ ناصرى، در كتاب المآثر و الآثار در مورد تقسيمات كشورى ايران گزارش مبسوط و گسترده اى آورده است كه با وجود تفصيل، كامل و جامع و دقيق نيست. بنا بر نوشتۀ وى، يكى از اصطلاحات ادارى دورۀ قاجاريه، دارالخلافه تهران بوده كه تشكيلاتى جدا از نظام تقسيماتى ديگر نواحى داشته است، و يكى از نواب بلوكات دارالخلافه، ميرزامهدى، نايب بلوك ورامين و شهريار و غار و فشاپويه بود. نام واحد سياسى رى در اين زمان «غار و فشافويه» بوده است (چهل سال تاريخ ايران در دورۀ پادشاهى ناصر الدين شاه (المآثر و الآثار)، ج 1، ص 375-379).

ولايت تهران: در دورۀ صفويه ايران به چهار والى نشين و سيزده بيگلربيگى نشين تقسيم مى شد. بعد از صفويه به ندرت در ايران تقسيمات كشورى جديدى صورت گرفت، بلكه حكومت هاى بعدى (افشاريه و زنديه و حتى قاجاريه) بيشتر كار خود را به روال گذشته قرار داده بودند (جغرافياى مفصل ايران، ج 2، ص 219). فتحعلى شاه، ايران را به پنج ايالت و چند ولايت كوچك و بزرگ تقسيم كرد (بلوچستان و سيستان، ص 7). اعتمادالسلطنه، مهم ترين واحدها و مشاغل سياسى ادارى قاجار را اين چنين نام مى برد: «مملكت»، «ايالت»، «ولايت»، «والى»، «فرمانفرما»، «صاحب اختيار»، «حكمران»، «نايب الحكومه» (چهل سال تاريخ ايران (المآثر و الآثار)، ج 1، ص 52-61). ناصرالدين شاه در اواسط دورۀ سلطنتش، مملكت را به چهار ايالت و بيست و سه ولايت تقسيم كرد كه يكى از ولايات، تهران بود. ايران تا 1316 ش. به همان 27 قسمت تقسيم شده بود. يعنى 4 ايالت و 23 ولايت. و يكى از ولايات تهران بود (بلوچستان و سيستان، ص 7). در دورۀ قاجاريه، با انتخاب تهران به پايتختى ايران، منطقۀ رى به تدريج حتى از نظر نام ناحيه اى

ص: 279

نيز تغيير نام يافت و دارالخلافه و ولايت تهران جايگزين آن گرديد. ولايت تهران چهارده بلوك داشت: 1. تهران و حومه، 2. فيروزكوه، 3. دماوند، لواسان و رودبار و لورا و شهرستانك، 4. طالقان، 6. خوار (گرمسار)، 7. ورامين، 8. غار، 9. پشاپويه، 10. شميران، 11. كن و سولقان و ارتگه، 12. ساوجبلاغ، 13. شهريار، 14. ايوانكى (جغرافياى مفصل ايران، ص 326 و 312).

ولايت تهران آن روز معادل استان تهران كنونى به اضافۀ شهرستان گرمسار بوده است. بلوك هاى بالا از نظر تعداد روستا و جمعيت اختلاف فاحشى داشتند. بلوك ايوانكى داراى هشت روستا و بلوك غار با 174 روستا و 29156 نفر جمعيت و پشاپويه با 55 روستا و 4937 نفر، در مجموع 34093 نفر جمعيت و 229 روستا داشت كه از نظر جمعيت بعد از تهران، رتبه اول را دارا بوده و از نظر تعداد روستا هم اول بوده است. مركز بلوك غار و پشاپويه قصبۀ عبدالعظيم حسنى (ع) بود (همان، ص 326).

استان دوم، استان مركزى، استان تهران: در 1316 ش. تقسيمات كشورى ايران تغييرات وسيعى يافت و ايران به ده استان و 49 شهرستان تقسيم گرديد. ناحيۀ تهران با عنوان شهرستان تهران در شمار شهرهاى استان دوم به مركزيت سارى قرار گرفت (جغرافياى مفصل ايران، ج 2، ص 221) و اندكى بعد، استان جديدى به نام استان مركزى به مركزيت تهران تأسيس گرديد با شش شهرستان تهران و قزوين و قم و دماوند و ساوه و محلات. در اين تقسيمات شهرستان تهران به بخش هاى رى، ورامين، شميران، افجه، كن، شهريار، كرج، طالقان تقسيم شده بود (فرهنگ جغرافيايى ايران، ج 1، جدول صفحه ماقبل يك). در سال 1336 ش. بخش رى به شهرستان تبديل شد. تا سال 1356 ش. تهران جزو استان مركزى و مركز آن بود. در 1356 ش. استان مركزى سابق به دو استان تهران و مركزى (اراك) تجزيه شد و بخشى از آن هم به استان هاى همجوار الحاق گرديد. در سال 1389 ش. كرج، طالقان، ساوجبلاغ، نظرآباد و اشتهارد، از استان تهران جدا شد و استان البرز نام گرفت. اكنون استان تهران داراى 13 شهرستان به نام هاى ذيل است: اسلامشهر، پاكدشت، پرديس، پيشوا، تهران، دماوند، رباط كريم، رى، شميرانات، شهريار، فيروزكوه، قدس، قرچك، ملارد و ورامين.

شايسته در مركزيت سياسى و ادارى برخوردار بوده است. دامنه و ابعاد اين مركزيت، فراز و فرودهايى نيز داشته است. بعد از حملۀ مغول نيز با وجود تغييرات بسيار در مركزيت آن، اعتبار ناحيه اى اين سامان نه تنها تداوم يافت، بلكه پس از سدۀ سيزدهم، بيش از دو قرن پايتخت و مركزيت سياسى كشور بزرگ آسياى جنوب غربى، يعنى ايران در اين سرزمين واقع بود.

شمس الدين دمشقى (م 727 ق.) در وصف شهرهاى جبال از شهر رى نام مى برد و مى نويسد: «ديگر شهر رى است كه پايتخت پادشاهان آل بويه بوده و رى به معنى نيكويى است. رى، رام فيروز و رى اردشير نيز خوانده شده است. چه هر يك از اين پادشاهان را در آن اثرى است و نيز به سبب محمد المهدى پسر منصور [عباسى] كه زمانى در اين شهر سكونت داشته، محمديه نام يافته است.» (نخبة الدهر، ترجمۀ سيد حميد طبيبيان، ص 313 و 314). همچنين دمشقى مى نويسد: «اشكانيان بر عراق عرب و عجم فرمانروايى داشتند و جايگاه دولتشان در رى بود.» (همان، ص 437). اعتمادالسلطنه مى نويسد: «اما پايتخت سلاطين اشكانى، به زعم مورخين عرب و عجم رى بوده است؛ ولى اين حرف، به طريق اطلاق سهو است و صحيح نيست. يمكن [كه] بعد از نضج و قوام و سلطنت، چند نفر از اين سلسله از سلاطين، پايتخت خود را به رى آورده باشند.» (درر التيجان، ص 253).

شهر رى از دوران هخامنشى يكى از نقاط آباد و مهم ايران بوده است و در قرون اوليه اسلام نيز از بزرگ ترين مراكز آبادانى و سياسى ايران محسوب مى شد و مدّت ها نيز پايتخت سلسلۀ آل بويه بوده و در عهد سلجوقيان نيز شهرى بسيار مهم و بزرگ و پرجمعيت به شمار مى رفته و در مواقعى پايتخت آن سلسله بوده است. اما بر اثر حمله مغول و سوانح ديگر به كلى ويران گرديد (آثار باستانى تهران، ص 122).

مردآويج بنيان گذار سلسلۀ آل زيار در 316 ق. در رى مستقر شد (تاريخ مفصل ايران، ص 129) و «رى را به پايتختى خويش برگزيد و بناهاى مشيد در آن به وجود آورد. وليكن عهد وى، ديرى نپاييد.» (رى باستان، ج 2، ص 156). اعمال رى، جبل، فارس، اهواز و عراق تا نواحى شام و حجاز، همه در سلطۀ آل بويه بود. آنها دو شهر بزرگ دنياى آن روزگار يعنى بغداد و رى را دارالملك ساختند و حسن ركن الدوله يكى از سه پسران مشهور بويه در رى استقرار يافت (همان) و بعد از وى چندين تن از پادشاهان آل بويه پايتخت شان رى بود.

ص: 281

ص: 282

طغرل اول از 429-455 ق. قريب 26 سال سلطنت كرد و در رى از دنيا رفت (تاريخ مفصل ايران، ص 320). وى سرسلسلۀ سلاجقۀ بزرگ محسوب مى شد. سلاجقۀ بزرگ، شعبۀ اصلى اين خاندان، يعنى طغرل اول، الب ارسلان، ملكشاه، بركيارق، محمد و سنجر است. در دورۀ سلاجقۀ بزرگ، طغرل، رى را به پايتختى خود انتخاب كرد (رى باستان، ج 2، ص 179 و 180). اهميت رى در دورۀ سلاجقه چنان بود كه در سال 463 ق. رومانوس ديوجانس، پادشاه روم، براى فتح بلاد ازدست رفتۀ ارمنستان و حدود غربى ممالك خود، با دويست هزار جنگجو از يونانيان، گرجيان، مردم بلغار، روسيه و فرانسه، براى نبرد با الب ارسلان به آسياى صغير آمد و در شهر ملازگرد اردو زد. الب ارسلان، پادشاه روم را به صلح دعوت كرد، ولى امپراتور مغرور روم گفت در شهر رى با يك ديگر صلح خواهيم كرد (تاريخ مفصل ايران، ص 326؛ رى باستان، ج 2، ص 183). در حدود العالم رى شهرى عظيم و آبادان و مستقر پادشاه جبال معرفى شده است (حدود العالم، ص 392). خواجه رشيدالدين فضل اللّه، وزير همدانى در شرح تاريخ غزنويان، به مناسبت از رى اين چنين نام مى برد: «سلطان محمود... هفده هزار مرد به وى (مسعود غزنوى) داد تا به شهر رى و دارالملك عراق متمكن و راضى شد.» (تاريخ غزنويان و سامانيان و آل بويه از جامع التواريخ، ص 160). ياقوت حموى و صاحب مراصد، از رى به عنوان قصبۀ بلاد جبال ياد كرده اند (معجم البلدان، ج 3، ص 116؛ مراصد الاطلاع، ج 2، ص 651). لسترنج مى نويسد: «در زمان ديالمه، يعنى در قرن چهارم، چنانكه ابن حوقل مى گويد، دستگاه ادارى دولت در رى بود.» (جغرافياى تاريخى سرزمين هاى خلافت شرقى، ص 201). همو مى نويسد: «رى در قرن چهارم هجرى بزرگ ترين مراكز چهارگانۀ ايالت جبال بوده است.» (همان، ص 231). شروانى محدودۀ ولايت راز را تقريباً با استان فعلى تهران معادل دانسته، مى نويسد: «ولايت راز محتوى است بر بلاد قديمه و نواحى عظيمه، همگى از اقليم چهارم، و دارالملك آن شهر رى بوده.» (حدائق السياحه، ص 254).

در فرهنگ معين آمده است: «رى ناحيه اى است قديم كه در عهد هخامنشى بين دربند (دروازۀ بحر خزر) و درياى خزر و ماد قرار داشت، ولى جزو ماد بزرگ به شمار مى آمد. داريوش در كتيبۀ بيستون از آن ياد كرده است. مركز ناحيۀ مذكور، شهر رى (در جنوب تهران كنونى) بود و آن شهرى بزرگ و مركز جبال محسوب مى شد.» (فرهنگ معين، ج 5، ص 636)

ص: 283

14. سرزمين رى پس از حملۀ مغول

شهر رى در ادوار اسلامى داراى تاريخى پرفراز و نشيب بوده است. برهه اى از زمان ها به لحاظ مركزيت و پايتخت بودن و توجه پاره اى از امرا و وزرا به اين سامان، مدارج صعود و عمران و آبادى را پيمود. گاهى نيز بر اثر بلاياى طبيعى يا درگيرى ها و تشتت هاى فرقه اى و اجتماعى و از همه بدتر حملۀ سلطان محمود غزنوى و حملۀ تركان غُز و برخى درگيرى هاى ديگر آسيب فراوان ديد. با اين همه بزرگى و شكوه خود را تا حملۀ مغول حفظ كرد. در دو حملۀ مغول ها در سال 617 و 621 ق. رى ويران شد و بنا بر نقل هاى تاريخى صدها هزار نفر از ساكنان آن قتل عام شدند. افول بخت و اقبال مركز ناحيۀ رى، يعنى شهر رى، از اين تاريخ آغاز شد، و اين شهر تاريخى شكوه و عظمت ديرينۀ خود را از دست داد. بنا بر برخى شواهد و مستندات تاريخى، بخش اندكى از رى دوباره معمور و مسكون گرديد؛ اما زلزلۀ اواخر قرن هشتم و حملۀ تيموريان، اين شهر را ويران تر كرد. ترقى رى به استثناى زمان معاصر، در نهايت از حدود قصبه و شهر كوچك تجاوز نكرد و مركزيت ادارى و سياسى ناحيه، به ورامين و تهران منتقل شد. با وجود اين، نزديك به شش قرن يعنى تا اوايل قرن سيزدهم هجرى هنوز حاكميت اسمى رى پابرجا بود و از حدود دويست سال و اندى پيش تا كنون با انتخاب يكى از شهرهاى ناحيۀ رى، يعنى تهران به پايتختى ايران، نام اين شهر جايگزين رى گرديد؛ چنانكه پيشتر از نظر مركزيت ادارى و سياسى جايگزين آن گرديده بود. شهر رى به نام قريه يا قصبۀ عبدالعظيم حسنى (ع) خوانده مى شد و در سال 1317 ش. به بخش رى تغيير نام يافت و در سال 1336 ش. به شهرستان رى ارتقا يافت و اكنون شهرى است متصل و وابسته به كلان شهر تهران.

مستوفى در نيمۀ اول قرن هشتم مى نويسد: «رى در فترت مغول به كلى خراب شد.» (نزهة القلوب، ص 53). همچنين مى نويسد: «اكنون كه رى خراب است، ورامين شهر آنجا است.» (همان، ص 52). در هفت اقليم از مصنفات سال 1002 ق. آمده است: «اصل شهر رى در حادثۀ چنگيزخان، نوعى خراب گرديده كه آبادانى آن به طور كلى محو گشت و امروز دارالملك [رى] يكى تهران و ديگرى ورامين است.» (هفت اقليم، ج 3، ص 6). در حدائق السياحه كه در زمان فتحعلى شاه تأليف شده، آمده است: «اكنون اصل شهر [رى] ويران است و شهر تهران كه از قصبات [رى] و در يك فرسخى آنجا است، دارالملك ايران است.» (حدائق السياحه، ص 255)

ص: 284

كلاويخو رئيس تشريفات سلطنتى اسپانيا كه در سال 1404 م. برابر با اواخر سال 806 ق. از رى عبور كرده است، مى نويسد: «شهر تهران محلى است بسيار پهناور و بر گرد آن ديوارى نيست و جايگاهى خرم و فرح زا است كه در آن، همه وسايل آسايش يافت مى شود. تهران در ناحيه اى واقع است كه به نام رى معروف است... سه شنبه بعد به هنگام غروب آفتاب از تهران به راه افتاديم و پس از پيمودن دو فرسخ در جانب راست، بناهاى شهرى عظيم را ديديم كه متروك مانده و ويران گشته بود. اما بسيارى از برج هاى آن، هنوز هم برپا بود و خرابه هاى چند مسجد را ديديم. اين آثار همان شهر رى است كه در گذشته بزرگ ترين شهر منطقه بود؛ اما اكنون به كلى خالى از سكنه است (سفرنامۀ كلاويخو، ص 176).

بنا بر ديدگاه مينورسكى، رى بعد از حملۀ مغول مسكون نبوده و در گزارش هاى تاريخى، نام رى بر حوزه و ناحيۀ رى منطبق است، نه بر شهر رى (رى باستان، ج 2، ص 429). اما به نظر مى رسد بخش كوچكى از رى، پس از حملۀ مغول، به سرعت به صورت مسكونى درآمده است. شايد يكى از علل مهم اين اسكان مجدد، بقعۀ عبدالعظيم حسنى (ع) و ديگر امامزادگان رى باشد. حمداللّه مستوفى مى نويسد: «در عهد غازان خان (694-703 ق.) ملك فخرالدين رئى به حكم يرليغ، در او (= در رى) اندك عمارتى افزود و جمعى را ساكن گردانيد (نزهة القلوب، ص 53). اسكان مجدد و محدود در رى مسلّم به نظر مى رسد و تغيير مركزيت ادارى و سياسى رى به ورامين و تهران هم قطعى است، و از طرفى در بسيارى از حوادث پس از مغول در ده ها منبع مختلف نام رى به ميان آمده است. بنابراين استعمال رى به صورت اشتراك لفظى بوده است، هم بر ناحيۀ رى و هم بر بقاياى شهر كهن و بزرگ رى.

بر خلاف ديدگاه مينورسكى، دكتر كريمان معتقد است كه رى نه تنها بعد از حملۀ مغول مسكون بوده، بلكه از شهرهاى بزرگ نيز به شمار مى آمده و سپس به صورت روستا درآمده است. به گفتۀ وى: «رى هيچ گاه به صورت كلى خراب نشد و هرگز از جمعيت خالى نگرديد، بلكه خرابى اى كه در آنجا از قرون چهار و پنج تا اوائل قرن هفتم و پيش از حمله مغول به وجود آمده بود، در فاجعۀ مغول بيش از پيش توسعه يافت؛ با اين حال پس از هجوم تاتار رى هنوز از بلاد معظم عصر به شمار بود. خرابى در اين شهر همچنان افزونى يافت تا بار ديگر گرفتار تاخت و تاز لشكر تيمور و نيز ظاهراً زلزله اى سخت گرديد و آسيبى فراوان ديد؛ لكن هنوز هم، صورت بقعتى مسكون را

ص: 285

داشت. اين شهر نيمه جان از اين پس نيز تا قرن دهم و اوائل عهد صفويان كه به صورت ديهى درآمد، همچنان به موجوديت خويش ادامه داد. چنانكه در آثار اين عهد، هنوز از آن به نام شهر رى ياد مى شده است و در منابع مورد استفاده، وصف خرابه يا كلمه اى مشابه آن در باب اين شهر به نظر نرسيد و سبب اين خرابى نيز حمله چنگيز يا هجوم تيمور نبود.» (رى باستان، ج 2، ص 445). كريمان اضافه مى كند كه خرابى رى بيشتر ناشى از تفرقه و تشتت شديد فرهنگى و مذهبى و نبودن اتّحاد كلمۀ فكرى و وحدت مذهبى بوده است (همان). وى در بخش ديگرى از كتاب رى باستان با اشاره به سخن نجم الدين دايۀ رازى دربارۀ تلفات هفتصد هزار نفرى اهالى رى در فتنۀ مغول مى نويسد: «با اين حال رى پس از واقعۀ مغول هنوز از امّهات بلدان محسوب بوده و عظمت و اعتبارى داشته و تا دو سه قرن بعد نامش در پاره اى از وقايع تاريخى... درج مى آمده و در اوايل عهد صفويان از رى هنوز به صفت شهر، ياد مى شده است. زكرياى قزوينى در آثار البلاد كه در سال 674 ق. يعنى بيش از نيم قرن پس از واقعۀ مغول تأليف كرده، از رى بدين صورت ياد كرده است: الرى مدينة مشهورة من اُمّهات بلاد الاسلام و أعلام المدن.» (همان، ص 422). اما به نظر مى رسد كه پس از حملۀ مغول، رى از شهرهاى بزرگ نبوده و نوشتۀ زكرياى قزوينى كه در عراق عرب مى زيسته، تكرار متون جغرافيايى پيش از حملۀ مغول باشد. گزارش حمدالله مستوفى از مديران اقتصادى عهد مغول، افول جايگاه رى را نشان مى دهد. وى حقوق ديوانى رى را در گذشته، هفت صد تومان ذكر كرده و حقوق ديوانى زمان خودش را پانزده تومان و يك هزار و پانصد دينار (نزهة القلوب، ص 52 و 55). نيز تشتت مذهبى پيش از تهاجم مغول در رى جريان داشت و در عصر پس از مغول، بيشتر مردم رى، مذهب شيعۀ اثناعشرى داشتند (همان، ص 54). پس با كاهش تفرق و منازعات مذهبى در اين دوره، نمى توان آن را از علل پس رفت رى به شمار آورد؛ بلكه شايد يكى از عوامل انحطاط رى پس از حملۀ ويران گر مغول، افزون بر پيامدهاى منفى اين هجوم، جاذبۀ ورامين و تهران باشد. بارتُلد مى نويسد: «علّت ترجيح ورامين به رى تا اندازه اى به واسطۀ كثرت آب ورامين بوده كه از جاجرود، مهم ترين رودخانه اين محل استفاده مى كرده است (تذكرۀ جغرافياى تاريخى ايران، ترجمۀ حمزه سردادور، ص 150). در كتاب جغرافياى تاريخى تهران نيز آمده است: «شهر عظيمى كه كلاويخو بدان اشاره كرده است

ص: 286

شهر رى است كه در آن هنگام به كلى خراب و خالى از سكنه مى نموده است، اما مسلماً مردمان فقيرى كه فرصت يا پول نداشتند تا به نقاط دوردست نقل مكان كنند، هنوز هم در آنجا يافت مى شدند كه غالباً به شهرها و روستاهاى پيرامون رى، به ويژه ورامين روى آور شدند. ورامين به سبب برخوردارى از كشتزارهاى گسترده و مخصوصا قلعۀ استوارى كه داشت بيشتر از ساير نقاط، مردم گريزان و خانه به دوش رى را به سوى خود كشاند و مركزيتى يافت.» (جغرافياى تاريخى تهران، ص 14)

پيمود و در اوان قاجاريه به پايتختى كل ايران انتخاب گرديد. جواهر كلام مى نويسد: «نام تاريخى رى تا زمان شاه عباس صفوى و پايان قرن يازدهم هجرى برپا بوده است و باز هم گروهى از علماى نامى در اين زمان به آن منسوب شده اند. نظام الدين محمد بن الحسين قرشى ساوجى [زنده در 1040 ق.] ساكن شهر عبدالعظيم، شاگرد شيخ بهايى و مدرّس مدرسۀ عبدالعظيم در رى است؛ شاه عباس تدريس مدرسۀ مزبور را [از ملاخليل بن غازى گرفت و] به وى واگذار كرد.» (تاريخ تهران، ص 63 و 64).

در پايان گفتنى است كه برخى از نواحى استان تهران، همانند ورامين و شهر رى و تهران هميشه جزو ولايت رى محسوب مى شدند و بعضى نواحى ديگر گاهى جزو ايالت رى بوده و گاهى نبوده است. براى مثال ساوجبلاغ در عهد سلاجقه و تيموريان جزو رى بوده و در قرن هشتم جزو تومان قزوين محسوب مى شده است (نزهة القلوب، ص 63؛ زبدة التواريخ، ج 3، ص 64).

على ملكى ميانجى

1331 ش. به بعد، كم وبيش به مرمّت و تعمير و خاك بردارى و حفارى هاى لازم آن پرداخته است...»

بر پايۀ برخى اسناد، تاريخ بناى آتشكدۀ رى به دوران پيش از زردشت مى رسد. در ترجمۀ تاريخ طبرى آمده است: «به رى آتشگاهى بود كه از آن قديم تر نبود...» مسعودى در مروج الذهب احداث آتشكده را در رى به فريدون نسبت مى دهد و مى گويد: «نخستين حكايت دربارۀ اين آتشكده به روزگار فريدون بازمى گردد. مى گويند: فريدون، مردمى را ديد كه آتشى را گرامى مى دارند و آن را مى پرستند. فريدون پرسيد كه حكمت و سبب اين كار چيست؟ به او خبر دادند كه آنان، اين آتش را واسطۀ ميان خدا و بندگانش مى دانند؛ زيرا آتش از جنس خدايان نورى است. آنان براى نور، مراتبى قائلند و طبيعت نور را غير از طبيعت آتش مى دانند... وقتى فريدون اين سخنان را شنيد، دستور داد كه بخشى از آن آتش را برگيرند و به خراسان برند و براى آن خانه اى در طوس بنا كنند.» مسعودى، سپس نام ده آتشكده را مى برد كه آتشكدۀ رى نيز جزء آنها است.

درستى اين خبر مسلم نيست، ولى متأخران نيز رى را از زمان هاى ديرين و پيش از ظهور زردشت، شهرى مذهبى و مركز مغان دانسته اند؛ هر چند حرمت نهادن آتش در مذهب زردشت رنگى ديگر گرفت.

دونالد ويلبر (Donald N.Wilber) بناى آتشكده را اين گونه وصف مى كند: «معمولاً بناى يك آتشكده عبارت است از يك اطاق چهارگوش كه سقف آن طاق ضربى است و گاهى اطراف آن را راهرو يا دالانى گرفته و در هر يك از چهارديوار اطراف وروديه، طاقى ساخته شده و به همين مناسبت، اين نوع بناها را بعد از اسلام چهارطاق مى گفتند. قرار دادن گنبد مدور بر روى بناى چهارگوشه و ايجاد طاق هاى گوشه اى، سبك خاص ايران است.» گيرشمن در تاريخ ايران دربارۀ بناى معابد در عهد ساسانيان مى نويسد: «در بناى معابد تغييراتى صورت گرفت. تالار مركزى آتشكده، مربع و محصور به چهار دالان بوده است.»

چهارطاقى قسمت اصلى بنا، به منزلۀ محراب (مهراب) است، و نظير آن در خرابه هاى چهارطاقى قديم، در نواحى فارس و اصفهان و آذربايجان ديده مى شود.

آنچه از پوشش بنا در زمان حاضر برجا است، يك جفت قوس هلالى با نقطۀ بيضى است. در موازات محور اصلى تالار، راهرو كم عرض تونل مانندى، طول تالار را از زير طى مى كند كه از منتهى اليه غربى، راهرو

ص: 289

ص: 290

هم عرض ديگرى بر آن عمود مى شود. ورودى اصلى راهرو زيرين در جبهه شرقى، زير ايوان اصلى است. بناى چهارطاقى آتشكده، چهار دالان سرپوشيده دارد كه آتش مقدس را براى حفاظت از آب، خاك و باد از اين دالان ها عبور مى دادند. در اكتشافات، تنها يكى از اين دالان ها بيرون آمده است. مهم ترين ويژگى تزيينى بنا گچ برى هاى آن است كه روى ديوارهاى تالار اصلى نقش بسته و شامل طرح هاى هندسى، حاشيه اى، گياهى و حيوانى است.

بلندى تپه ميل از سطح دشت اطراف، 18 متر است و حدود 25 متر پهنا و 20 متر درازا دارد. پيرامون اين تپۀ بلند، تپه هاى كم ارتفاع و پراكنده اى وجود دارد. اين مجموعه منطقه اى به وسعت 800 در 900 متر را شامل مى شود. تپه ميل، در سال 1334 ش. توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 407 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيد.

منابع: رى باستان، ج 1، ص 339؛ رى در آيينۀ تاريخ، ص 11-13.

بلوار شهيد رستگار، از جنوب به شهرك عباس آباد، از شرق به سرخه حصار و از غرب به جاده ورامين - شهر رى، محدود شده است. اين محله، همچون اغلب محلات شهر، از دهۀ 1350 ش. به بعد گسترش يافت، اما نام ها و عمارت هايى كه در گوشه و كنار آن باقى مانده است، نشان از گذشته اى دراز دارد. وجود كارخانه مارگارين و چند كارخانه ديگر و كارگاه هاى بسيار (بيشتر سنگبرى) روستا / محله را داراى بافت صنعتى كرده است. مقبرۀ بى بى شهربانو در اين روستا واقع است.

منابع: فرهنگ جغرافيايى ايران، بخش تهران، ج 38، ص 67؛ پرتال محلۀ تقى آباد.

414 ق. درگذشت. از تأليفات او است:

1. الفوائد. در اين كتاب كه در سال هاى پايانى عمر نوشته است، روايات غريب و مفرد مشايخ خود را بر اساس طرق حديث گرد آورده و گاه دربارۀ واژگان، رجال، متن و اسانيد حديث توضيح داده است.

2. مسند المقلين من الامراء و السلاطين. در اين اثر به شيوۀ مسانيد، رواياتى را كه از حكمرانانى چون حجاج بن يوسف، ابومسلم خراسانى و نصر بن سيار در اختيار داشته، آورده است. اين كتاب به كوشش مجدى فتحى سيد، و بار ديگر به همراه المدرج الى المدرج سيوطى به كوشش صبحى بدرى سامرايى (كويت، دارالسلفيه) منتشر شده است.

3. حديث ابى العُشراء. تخريج تمّام از تنها حديث ابى العشراء اسامة بن مالك دارمى، تابعى بصرى دربارۀ احكام زكات. اين اثر، به كوشش بسام عبدالوهاب جابى (دمشق، 1404 ق) منتشر شده است.

4. رسالة فى بيان الفرق الضاله. نسخه اى از اين كتاب در كتابخانۀ كوپريلى استانبول نگهدارى مى شود. موضوع كتاب، رد مذهب اشعرى است.

منبع: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 16، ص 131.

ص: 294

ص: 296

شهر بوده و از حيث رفت وآمد، چندان اهميت نداشته است.

منابع: رى باستان، ج 1، ص 196 و 238؛ نقض، چاپ دارالحديث، ص 41.

است: «مناقب خوانان در قطب روده و برشتۀ نرمه و سرفليسان و مسجد عتيق همان خوانند كه به دروازه مهران و مصلحگاه.» و نيز: «خواجه تاج اشعرى حنفى نيشابورى روز عاشورا بعد از نماز در جامع عتيق ديديد كه چه كرد.» و نيز: «مسجد عتيق از آنان كه مذهب نجّار دارند.» اطلاق عتيق به جامع مهدى بى گمان از آن رو است كه از ديگر جوامع رى، كهن تر بوده است. فرقه هاى مذهبى هيچ يك در جامع فرقۀ ديگرى به جماعت نماز نمى گزاردند، و هر كدام براى خود مسجد جامعى جداگانه مى ساختند؛ چنانكه صاحب نقض آورده است: «حنفيان هرگز به جامع روده نماز نگزارند و اقتداء به امامان اشعريان نكنند، و اشاعره را اتفاق است كه به مساجد حنفيان نماز به جماعت نكنند، و علماى هر دو طايفه فتوا مى كنند كه در نماز جماعت هر يك بدان ديگرى اقتداء روا نباشد و نشايد كردن.» و نيز: «سرهنگ ساوتكين جامع جديد مى كرد براى اصحاب حديث كه ايشان را در رى مسجد آدينه نبود.» گويا در عهد صاحب نقض در رى به شمار فرق مذهبى، جامع يا مسجد آدينه بوده است؛ بر خلاف زمان هاى پيشين كه جامع، منحصر به مسجد مهدى بوده و به نوبت در آن نماز مى خوانده اند.

دربارۀ محل مسجد جامع مهدى، نشانى هايى در منابع موجود است كه از جمع آنها معلوم مى شود كه جامع مهدى در شارستان، در مشرق رى برين و در جنوب قلعۀ طبرك بوده است. بر پايۀ اين قرائن و شواهد، محل مسجد در جايى بوده است كه امروز به نام مسيل حسين آباد معروف است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 321.

به سال 188 ق. درگذشت. كتابى نيز در حديث داشته است. در مكه، ايوب سختيانى و برخى ديگر از محدثان مكه را ديده و از آنان حديث شنيده است. خطيب بغدادى از طريق خود نقل مى كند كه او با جابر جعفى نيز ملاقات كرده، اما حديثى از او ننوشته است؛ زيرا روايت قائلان به رجعت را صحيح نمى دانسته است. همو بنا بر نقلى كه از طريق خود مى آورد، او را در حفظ ضعيف مى خواند؛ اما ذهبى مى نويسد: محدثان براى ديدار با او سفر مى كردند؛ به دليل اطمينانى كه به حفظ و وثوق و دانش بسيار او داشتند.

جرير بن عبدالحميد، از مغيرة بن مقسم، حصين بن عبدالرحمن، سليمان اعمش، اسماعيل بن ابى خالد، احمد بن حنبل، سفيان ثورى، ابواسحاق شيبانى، عمارة بن قعقاع، هشام بن عروه، عبدالملك بن عمير، هشام بن حسان، بيان بن بشر، فضيل بن غزوان و... روايت كرده و ابوداود طيالسى، ثعلبة بن سهيل طهوى، قتيبة بن سعيد، يحيى بن يحيى، عثمان بن ابى شبيه، ابوغسان محمد بن عمرو، ابراهيم بن محمد منتشر (در صحيح مسلم)، اسماعيل بن ابى خالد (در صحيح مسلم و بخارى) و ديگران از او روايت كرده اند. شبسترى، مؤلف الفائق فى رواة و اصحاب الامام الصادق (ع)، او را از بهترين محدثين ثقه دانسته است.

منابع: تاريخ بغداد، ج 7، ص 262-270؛ تهذيب الكمال، ج 4، ص 543-551؛ سير اعلام النبلاء، ج 9، ص 9-18؛ الانساب، ج 4، ص 10؛ رجال الطوسى، ص 177؛ الثقات، ج 7، ص 262-267؛ الفائق فى رواة و اصحاب الامام الصادق (ع)، ج 1، ص 290-291؛ اللباب فى تهذيب الانساب، ج 2، ص 6 و 261-263؛ تاريخ الاسلام، ج 12، ص 93-98؛ رجال الشيعة فى اسانيد السنة، ص 74-78.

و رياست مذهب حنفى را تا پايان عمر بر عهده داشت.

جصّاص، فقه و اصول را نزد ابوالحسن كرخى، حديث را نزد عبدالباقى بن قانع، ابوالقاسم سليمان بن احمد طَبَرانى، ابوالعباس اصَمّ نيشابورى، دعلج بن احمد و احتمالاً حاكم نيشابورى، و ادبيات را نزد ابوسهل زجاجى و ابوعلى فارسى فراگرفت. برخى شاگردان وى عبارت بودند از: ابوجعفر نسفى (م 414 ق.)، محمد بن موسى خوارزمى (م ق.)، محمد بن يحيى جرجانى (م 398 ق.)، محمد بن احمد زعفرانى (م 393 ق.) و احمد بن محمد معروف به ابن مَسْلَمه (م 415 ق.).

به نظر برخى دانشمندان (از جمله قاضى عبدالجبار معتزلى)، جصّاص از نظر كلامى در شمار معتزله است؛ زيرا دربارۀ موضوعاتى همچون رؤيت خدا و سِحر با معتزليان موافق بود و تفسير فقهى او نيز بسيار متأثر از آراى آنان است. برخى منابع، جصّاص را در زمرۀ علماى طبقه چهارم حنفى يا اصطلاحاً «اصحاب تخريج» (علمايى كه تنها به تبيين و دسته بندى آراى پيشينيان پرداختند) شمرده اند، ولى از اين ديدگاه انتقاد شده است.

جصّاص را به تقوا، زهد و تواضع ستوده اند. حاكم وقت (احتمالاً سيف الدولۀ حمدانى) دو بار منصب قضا را به او پيشنهاد كرد، اما او نيز همچون كرخى، آن را نپذيرفت. جصّاص در 370 ق. يا 376 ق. در بغداد درگذشت و شاگردش خوارزمى بر پيكر وى نماز گزارد.

از وى آثار علمى متعددى بر جاى مانده است كه مهم ترين و مشهورترين آنها احكام القرآن است كه بارها چاپ شده است. اين كتاب، كه آخرين كتاب او است و در آن بارها به ساير آثار خود ارجاع داده است، نزد حنفيان از مهم ترين منابع تفسير فقهى به شمار مى رود. جصّاص آياتى را كه دربردارندۀ احكام فقهى است، به ترتيب سوره ها (و در هر سوره، به ترتيب آيات) تفسير و كتاب را بر اساس عناوين فقهى تبويب كرده است. گاهى به مناسبت، برخى مسائل فقهى را نيز كه مستند به آيات قرآن نيست، مطرح كرده است. احكام القرآن علاوه بر مباحث فقهى، متضمن نكات قرآنى و حديثى و ادبى و كلامى نيز هست. وى در اين كتاب بر دفاع از آراى حنفيان اصرار كرده و دربارۀ امام

ص: 301

شافعى، با لحنى شديد سخن گفته است. جصّاص برخى مباحث اصول فقه را كه عمدتاً در موضوع الفاظاست، به عنوان مقدمه كتاب احكام القرآن آورده است كه بارها مستقلا و با عنوان الفصول فى الاصول يا اصول الجصّاص چاپ شده است. ساير آثار مهم او عبارتند از: شرح سه كتاب فقهى الجامع الكبير، الجامع الصغير و المناسك، هر سه از محمد بن حسن شيبانى (م 189 ق.)؛ شرح مختصر الفقه، اثر احمد بن محمد طحاوى (م 321 ق.)؛ شرح المختصر، اثر ابوالحسن كرخى؛ شرح ادب القاضى، اثر احمد بن عَمرو خصاف (م 317 ق.)؛ تلخيص كتاب اختلاف العلماء اثر طحاوى در علم خلاف؛ جوابات المسائل.

منبع: دانشنامۀ جهان اسلام، ج 10، ص 391-393.

اصحاب امام هادى (ع). كتابى مفصل دربارۀ امامت داشته است. نجاشى، او را از راويانى شمرده است كه از ائمه (ع) روايت مستقيم (بى واسطه) ندارند.

منابع: رجال النجاشى، ص 133؛ خلاصة الاقوال، ص 91؛ رجال ابن داود، ص 62؛ نقد الرجال، ج 1، ص 338؛ معجم رجال الحديث، ج 5، ص 20؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 2، ص 144؛ طرائف المقال، ج 1، ص 218؛ منتهى المقال، ج 2، ص 232؛ جامع الرواة، ج 1، ص 149.

چندين كتاب روايى و تفسيرى را مقابله و تصحيح و به خط خوش كتابت كرده است. حاشيۀ عالمانه اى نيز بر فروع كافى دارد كه در سال 1060 ق. در قزوين شروع و سال 1068 ق. در رى تمام كرده است. كتاب المجازات النبويه، نوشتۀ شريف رضى را در سال 1098 و 1099 ق. چهار بار به خط خود نوشته و سپس بر آن تعليقه زده است. همچنين كتاب برادرش، ملّا خليل قزوينى، موسوم به صافى در شرح كافى را تحرير كرده و آن را «گنجينۀ شاهى» ناميده است. از تأليفات او «زين المؤمن» است.

منابع: تراجم الرجال، ج 1، ص 125-125؛ فهرست نسخه هاى خطى كتابخانۀ آية الله گلپايگانى، ج 3، ص 59.

فقه و حديث آموخت. پس از مدتى به رى بازگشت و حديث گفت و علوم دينى تدريس كرد. جعفر بن محمد بن احمد دوريستى، از پدرش و محمد بن بكران و محاملى و شيخ مفيد (به طريق قرائت) روايت كرده است، و نوۀ او، محمد بن موسى بن جعفر و عبدالجبار بن عبدالله مقرى رازى و محمد بن احمد بن شهريار خازن و خواجه نظام الملك طوسى و مرتضى بن داعى حسنى رازى و ابوجعفر مهدى بن ابى حرب مرعشى و سيد ضياءالدين فضل اللّه راوندى و ابوالبركات محمد بن اسماعيل حسينى مشهدى و ابوالقاسم و ابوجعفر پسران كميج و هبة اللّه بن دعويدار و سيد على بن ابى طالب سيلقى و حسن بن محمد حديقى و حسن بن على ارابادى و احمد بن محمد مرشكى و شريف ابوالسعادات بن شجرى و ابوعبداللّه حسين مؤدب قمى و حسن بن يعقوب بن احمد قارى نيشابورى و محمد بن على تميمى و ابن ادريس و ابوالقاسم على بن زيد بيهقى و شاذان بن جبرئيل قمى و شيخ ابوالقاسم مرزبان بن حسين بن محمد و ابومنصور على بن عبدالواحد زيادى و گروهى ديگر، از او حديث شنيدند. ابومنصور على بن عبدالله زيادى از او در سال 474 ق. اجازۀ روايت گرفته و سيد بن طاوس در كتاب الاقبال از كتاب الحسنى (از تأليفات او) نقل كرده است. نام او در رجال شيخ طوسى آمده و توثيق شده است. منتجب الدين، او را ثقه، عدل و عين خوانده است. از كتاب هاى او است: الكفاية فى العبادات؛ يوم و ليله؛ الاعتقادات؛ الحسنى.

منابع: موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 78-80 و ج 6، ص 252 و 287 و 335؛ وسائل الشيعه، ج 8، ص 19 و 21 و ج 10، ص 365 و 481-482 و...؛ امل الآمل، ج 2، ص 320-321؛ منتهى المقال فى احوال الرجال، ج 2، ص 270-272 و ج 4، ص 169-170؛ خاتمة مستدرك الوسائل، ج 3، ص 15؛ رجال الطوسى، ص 419؛ فهرست منتجب الدين، ص 14 45؛ رجال ابن داود، ص 65؛ نقد الرجال، ج 1، ص 357-358؛ معجم رجال الحديث، ج 5، ص 73-74 و ج 5، ص 96-97. نقض، چاپ دارالحديث، ص 157.

ديگر مشايخ او در روايت، ابوبكر بن ابان وكيعى، عمر بن على اسفذنى، عمر بن على بن ابوبكر، عمرو بن سهل بن صرخاب، محمد بن حميد (و او با سه واسطه از رسول الله) و هارون بن فضيل است. از او روايت كرده است محمد بن مخلد، اسماعيل بن محمد صفار، احمد بن عثمان آدمى، ابوسهل بن قطان و ابوبكر شافعى. ابوزرعه، او را در تفسير، حافظ دانسته و سيوطى وى را از پيشوايان علم تفسير و «صدوق و ثقه» خوانده است. به سال 279 ق. درگذشت.

منابع: ابن ابى حاتم رازى، تفسير القرآن العظيم، ج 2، ص 695؛ الجرح و التعديل، ج 1، ص 329 و ج 2، ص 488-489 و ج 5، ص 325 و ج 9، ص 93؛ تاريخ بغداد، ج 7، ص 193-194؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 38، ص 32؛ سير اعلام النبلاء، ج 14، ص 107-108 و ج 6، ص 259؛ طبقات المفسرين، ص 32-33.

منتقل شد؛ شهرى كه روزگارى يكى از قراى معظمِ ناحيۀ غار در حومۀ شهر رى بوده است (همان، ص 54) و از قصبات حومۀ شهر رى به حساب مى آمد و از دوران صفويه تا زمان حاضر، اعتلاى سياسى آن تداوم يافته است.

شرح وضعيت جغرافيايى هر منطقه، نيازمند بررسى جغرافياى طبيعى، اقتصادى، انسانى، سياسى، تاريخى، ارائه اطلاعات گردشگرى و شرح آثار باستانى و تاريخى آن منطقه است. اين عناوين، خود سرفصل ها و عناوين فرعى ديگرى را در پى دارد؛ اما وضعيت شهرستان رى، به گونه اى است كه ارائۀ برخى از دانسته هاى جغرافيايى مستقل، بسان ديگر مناطق، حتى در سطح عناوين اصلى ممكن نيست؛ زيرا محدودۀ رى در سال هاى گذشته، بارها به واحدهاى كوچك تر تجزيه شده و پيوستگى و قرب مكانى شهر رى با بخش عظيمى از اين واحدها، به ويژه شهر و شهرستان تهران، موجب گشته است كه در اطّلاعات اختصاصى يا مهم جغرافيايى نتواند در شأن و جايگاه خود ظاهر شود. اين مهم، هم در عوارض طبيعى و هم در وضعيت ادارى، خود را نشان داده است. حتى در برهه اى از زمان معاصر، واحد سياسى مستقل رى (فرماندارى رى) منحل و ضميمۀ شهر تهران گرديد و پس از مدتى دوباره در قالب واحد مستقل احيا گرديد. در حال حاضر، شهردارى رى، در شمار يكى از مناطق شهردارى تهران منظور شده و فاقد امكانات و تشكيلات ادارى مستقل است. مطابق آمار سال 1375، جمعيت شهر رى (مركز شهرستان رى)، 356079 نفر در منطقه 20 تهران و 341 نفر در منطقه 15 است.

مى توان گفت بيشتر شهرستان هاى فعلى استان تهران و بخش كمى از استان هاى همجوار، همگى از اجزاى رى به حساب مى آمدند و مجموعۀ هويت طبيعى و اقتصادى و سياسى آنها سيماى رى را تشكيل مى داده است. حتى در برخى از زمان ها محدودۀ توابع رى، تمام يا بخشى از استان هاى همجوار، و بلكه فراتر از آن مى رفته است. از اين رو، در نوشتار حاضر، در حد ميسور از وضعيت جغرافيايى رى، سخن به ميان آمده است؛ ولى بيشترين حجم آن به جغرافياى تاريخى رى اختصاص يافته است تا اهميت تاريخى اين سامان در گذر تاريخ روشن گردد؛ هرچند عظمت اين سامان به گذشتۀ تاريخى آن محدود نمى شود، و در زمان حاضر نيز، ميراث بزرگ آن به شهر همجوارش، تهران منتقل شده است.

ص: 308

1. موقعيت جغرافيايى

رى، اكنون يكى از شهرستان هاى استان تهران است كه از شمال به شهرستان تهران و از جنوب به شهرستان قم و از مشرق به شهرستان هاى پاكدشت و ورامين و از مغرب به شهرستان هاى اسلام شهر، رباط كريم و زرنديه محدود مى شود (سالنامۀ آمارى استان تهران 1380 ش. مقدمه، ص 1). وسعت آن بالغ بر 2293 كيلومتر مربع است (همان) و مساحت بخش هاى سه گانۀ شهرستان رى بدين ترتيب است: بخش مركزى: 174 كيلومتر مربع؛ بخش كهريزك: 543 كيلومتر مربع؛ بخش فشاپويه: 1645 كيلومتر مربع (نمابر ادارۀ كل امور اجتماعى استاندارى تهران در پاسخ به استعلام نگارنده، در فروردين 1382 ش.). بنابراين در مجموع مساحت شهرستان رى 2362 كيلومتر مربع است. شهر رى مركز شهرستان رى است كه بين مختصات جغرافيايى طول جغرافيايى َ 26 و ْ 51 و عرض جغرافيايى َ 36 و ْ 35 واقع شده و ارتفاع شهر از سطح دريا 1062 متر است (فرهنگ جغرافيايى آبادى هاى كشور جمهورى اسلامى ايران، ج 38، ص 171).

شهر رى در جنوب شرقى شهر تهران و متّصل به اين شهر است. فاصلۀ رى تا مركز شهر تهران بالغ بر 14 كيلومتر (همان) و فاصلۀ رى تا تهران، 8 كيلومتر است (فرهنگ جغرافيايى ايران، ج 1، ص 102). مختصات جغرافيايى شهر رى (در حرم مطهّر عبدالعظيم حسنى) ً 45 و َ 35 و ْ 35 عرض شمالى و ً 15 و َ 26 و ْ 51 طول شرقى است (شناسنامه جغرافياى طبيعى ايران، ص 11).

ضبط بخشى از اسامى و القاب ذكر شده رى به علت تفاوت در تلفّظها، گويش ها و ضبطها و حتّى احتمالاً بر اثر اشتباه ناسخان، به صورت هاى مختلف بيان شده است. نكتۀ ديگر آنكه اسامى رى كامل نقل نشده و نياز به تتبع بيشترى دارد؛ مثلاً «عروس البلاد» (هفت اقليم، ج 3، ص 3) و «امّ البلاد ايران» (نزهة القلوب، ص 52) دو لقب مشهور رى مى باشد كه در فهرست بالا، از قلم افتاده است. همچنين در يك تأليف متعلّق به ق. 520 آمده است: «منوچهر پيشدادى، شهر رى را كه خراب بود از نو بنا نهاد و آن را "ماه جان" ناميد.» (مجمل التواريخ و القصص، ص 43). شاردن سياح و جهانگرد در دورۀ صفوى نيز، در شمار القاب و عناوين رى، «باب الابواب الارض»، «سوق العالم» و «بلدة البلاد» را ذكر مى كند (سياحتنامه شاردن، ترجمۀ محمد عباسى، ج 3، ص 55). نيز در مورد نام رى، در الواح بيستون، در لوحى كه به زبان مادى است، «راگا» ثبت شده و در لوح ديگر كه به زبان تورانى است، «راگ كا آن» (تطبيق لغات جغرافيايى قديم و جديد ايران، ص 95). همچنين در يك متن جغرافيايى قرن چهارم هجرى از رى با نام «مهديه» ياد شده و در علّت اين نامگذارى نوشته است: «زيرا مهدى در روزگار منصور در رى اقامت داشت و رشيد در آنجا زاده شد.» (آكام المرجان، ترجمۀ محمد آصف فكرت، ص 67).

پيش از اسلام نام رى در دو منبع متعلّق به يهود، در توبيت به صورت «راگس» (Rages) و در ژوديت «راگو» (Ragau) ، و در اوستا «رغه» (Ragha) و در كتيبۀ بيستون (كتيبه اى از داريوش هخامنشى) «رگا» (Raga) ذكر شده است. رى در منابع يونانى، «راگَوْ» (Rhagoe) ، «راگا» (Rhaga) ، «راگيا» (Rhageia) ، در سريانى « Rai »، در ارمنى « Re »، در پهلوى « Rak »، « Rag »، « Ragh »، « Rai » و در زبان هاى اروپايى نيز بدان صورت كه در توبيت آمده، ناميده شده است (رى باستان، ج 1، ص 67). رى را سلوكيان «اورپا» (Europa) يا «اورپوس» و «اورپُس» (Europus ، Europos) و اشكانيان «ارشكيه» (Arsakia) گفته اند (همان، ص 68). در عهد ساسانيان، به گفتۀ ارباب مسالك و تواريخ، آن را «رى» و «رى اردشير» و «رام اردشير» يا «رى شهر» و نيز «رام فيروز» مى ناميده اند (همان).

در منابع جغرافيايى عربى آمده است كه در دوران جاهليت، رى را «أزارى» مى خواندند (معجم البلدان، ج 3، ص 118). از مشهورترين نام هاى دوران اسلامى اين شهر «رى» و «محمديه» (جغرافياى سرزمين هاى خلافت شرقى، ترجمۀ محمود عرفان، ص 231) است.

ص: 310

نويسندگان عرب آن را با الف و لام تعريف به صورت «الرَّى» مى نوشتند (همان).

منسوبين به رى را «رازى» گويند. همچنين با افزودن ياى نسبت به رى، «ريى» هم استعمال شده است. از جمله حمداللّه مستوفى از شخصى به نام «ملك فخرالدين ريى» نام برده است (نزهة القلوب، ص 53). ابن خلف تبريزى نوشته است: «رى نام شهرى است در عراق و نام پادشاه زاده اى هم بوده. گويند او را برادرى بود [كه] "راز" نام داشت. هر دو به اتفاق شهرى بنا كردند در تسميۀ آن ايشان را با هم نزاع شد. هر يك مى خواستند به نام خود كنند. بزرگان آن زمان براى دفع نزاع شهر را به نام رى و اهل شهر را به نام راز كردند و حالا نيز شهر را رى گويند و اهل شهر را رازى.» (برهان قاطع، ج 2، ص 985. نيز ر. ك: فرهنگ جهانگيرى، ج 1، ص 327). در حدائق السياحه وصف رى به صورت مستقل و همچنين در ذيل كلمۀ «راز» آمده است (حدائق السياحه، ص 254).

برخى گفته اند: رى به معناى نيكويى است (نخبة الدهر، ترجمۀ سيد حميد طبيبيان، ص 313). همچنين «راج» يا «راك» از نام هاى رى به معناى مشعشع است (تاريخ اشكانيان، درر التيجان، ص 814). اعتمادالسلطنه، افسانه اى را به نقل از ياقوت آورده، مى نويسد: «در تواريخ قديم ايران مى نويسند كه كيكاوس اختراع ارابه نمود و آلاتى در آن قرار داد كه به واسطۀ آن به آسمان رود. حق تعالى به باد حكم داد آن ارابه را به ابر رساند و از آنجا سرنگون كند. كيكاوس با ارابه اش به درياى جرجان افتاد. كيخسرو پسر سياوش چون به تخت نشست، همان ارابه را مرمت كرد كه به شهر بابل برد؛ يعنى با ارابه به آنجا رود. به محل شهرى رى كه رسيد مردم او را ديده، فرياد برآوردند كه "به رى آمد" يعنى با ارابه آمد؛ چه رى در لغت فرس قديم به معناى ارابه است. كيخسرو حكم كرد در آن محل شهرى بنا كردند و آن را رى نام نهادند.» (همان، ص 814 و 815؛ معجم البلدان، ج 3، ص 116).

اعتمادالسلطنه در صحت اين افسانه ها ترديد مى كند.

ج 2، ص 477-642).

تبيين حدود و دايرۀ تقسيماتى برخى از نواحى و قراء و مزارع فعلى شهرستان رى كه در متون كهن و شرح موقوفات ذكر شده، نيازمند تحقيق است. در كتاب رى باستان (ج 2، ص 476-642)، نام توابع رى در گذشته اين چنين آمده است: آپامه؛ آبه غار، مشهور به ده خير؛ آشب (بخشى از ناحيۀ طالقان)؛ آوه؛ آه؛ مزرعۀ ابروهه؛ ابهر؛ أذون؛ اردهن؛ ارنبويه (رنبويه)؛ ازدورقان؛ اسان؛ استاذ خرد؛ استاذ افزون؛ استناباذ (استوناوند) / استوناوند = استناباد و جَرْهُد؛ اسحق آباد؛ اسفذن؛ اسْفيذَن؛ أسك؛ افرندين (افريدون يا افريدن)؛ مشهد امامزاده حسن؛ أنبابه؛ أنبامه (نام امروزى امامه است)؛ اندرمان؛ اوين (ايوين)؛ اهواز؛ ايرين؛ ايلمان؛ ايوانك يا ايوان كيف يا ايوان كى؛ بالغ آباد؛ بامهرغ؛ بانك؛ برا (بوأ)؛ برزيان؛ برسنين (ورزنين)؛ بشاويه (فشابويه)؛ بشم؛ بلنكومى؛ مزرعۀ بند كردان؛ بوسنه؛ بهزان (بهنان)؛ بهنام؛ مزرعۀ بى بى مريم؛ بيستى؛ بيل؛ تجريش (طجرشت)؛ مزرعۀ ترسناباد؛ تهران (طهران)؛ جائج؛ جال كولى؛ جاموران؛ جرا؛ جراذين (خراذين)؛ جرجنبان؛ جرم؛ جلال آباد غار رى؛ جوسق (معرب كوشك)؛ جوسق؛ جى؛ جيلان؛ چال گاويان؛ چهار هرز؛ خاراكس؛ خالدآباد؛ خاوه؛ خرماباد؛ خسراهاباد (خسروآباد)؛ خشاب؛ خوار؛ خوايه؛ خومين؛ خوى (در مرز استان قم)؛ خيل؛ داشيلوا؛ مزرعه دانگه استره؛ داودآباد؛ دبيران (ديبران)؛ درميه؛ درود؛ مزرعه دز؛ دزاه يا دزك در ورامين؛ دزاه قصران؛ دستبى (دشتپى/ دشته)؛ دستجرد؛ دشتك؛ دماوند؛ دوريست (طرشت/ درشت)؛ دولاب؛ دولت آباد؛ ده خاتون؛ دهك؛ ديرالجص يا ديرگچين يا ديركرد شير؛ شنست؛ رام فيروز؛ رباط خمارتكين؛ روده؛ زامين؛ ساوجبلاغ؛ ساوه؛ سبور قرج (قَرْجْ)؛ سُد؛ سرخاباد؛ سُر؛ سلوقان؛ سن؛ سونقين يا سوسنقين؛ سيدآباد؛ مزرعۀ سيد عبداللّه ابيض؛ سيرا؛ سيروان (شيروان)؛ سينك؛ مزرعۀ سينك؛ شاش؛ مزرعۀ شاهى (مزرعۀ شرقى)؛ شخره؛ شكرآب؛ شلمبه يا شلنبه؛ شميران؛ شندر؛ شنده؛ شنشت؛ شهرزور؛ شهرستانك؛ شهريار؛ قلعه صيد؛ طالقان؛ طورين؛ طولان؛ طيبه؛ عباس آباد؛ عرادان خوار رى؛ مزرعۀ علائين (در بلوك غار رى)؛ على آباد (كنار كيلومتر چهار خط راه آهن شمال واقع گشته)، على آباد (در زير قلعۀ طبرك)؛ على آباد (در حوزۀ رى باستان و در عصر حاضر، بر روى هم بالغ بر هجده ديه به نام على آباد موجود است)؛ عيالانه؛ مزرعه عيساباد؛ مزرعه عين آباد؛ غار (قار)؛ فرزاد (فره زاد/ فرح زاد/ برزاد)؛ فورارد؛ فهرمد؛

ص: 312

فيروزان؛ فيروز بهرام؛ قلعۀ فيروزكوه؛ قَرْجْ (ظاهراً همان ناحيه سبورقَرْجْ قديم است)؛ قزوين؛ قسطانه؛ قصر الملحغ؛ قصران [داخل و خارج]؛ قلوس (قلوصه؟)؛ قم؛ قوچ آغاز؛ قوسين؛ قوهه دشتپى (قها/ كها/ قوهذ)؛ قوهه سبور قرج؛ قها سبور قرج (دوقوهه عليا و سفلى)؛ كاسب؛ كاواص؛ كرج؛ كرمانشاهان؛ كرمانه؛ كسكانه؛ كشتانه؛ كلين فشابويه (كيلين)؛ كلين بهنام ورامين؛ كن؛ كوشك؛ كوشك دشت؛ كومين؛ كهده (كهنده)؛ كياسارباد؛ كيس؛ كيسب؛ لواسان؛ مزرعۀ مافتان؛ مامهن (نامهند. به نظر مؤلف رى باستان ظاهراً اين محل با بومهن يا رودهن قابل انطباق است)؛ دشت ماوه؛ مزرعۀ مبارك آباد، معروف به خيرآباد؛ محله باغ؛ مرجبى (مركوى)؛ مزدقان؛ مسكويه (مشكويه)؛ مشكاذين؛ مفصل آباد (مفضّل آباد)؛ مقام خونى؛ موسى آباد؛ مهران؛ مهرقان؛ نرمق (نارمك)؛ نرنمين؛ نوبهار؛ وارنا؛ واريان؛ واريز؛ ورام؛ ورامين؛ وزيق؛ وسفنارد؛ وسقند؛ ونداد؛ ونك؛ وَهْبَن؛ وَهْرَنْدازان؛ وهشتاباد؛ ويمه؛ هاشميه؛ هرشير؛ هسنجان يا هسنگان؛ هشتاد رودان؛ هفتاد بولان؛ هنزك يا حنزك؛ مزرعه هوسنه؛ يزدآباد.

كوه «حسن آباد» و «كناره گرد» نيز ذكر شده است (همان، ج 2، ص 358).

3. كوه مُره/ مرى: اين كوه در جنوب غربى شهر رى و جنوب شهر حسن آباد و رودشور (در مرز استان قم و شهرستان رى استان تهران) واقع است و ارتفاع آن 1503 متر است (جغرافياى استان تهران، ص 35).

4. دامنه هاى شمالى كوه كورابلاغ: كوه كورابلاغ يكى از كوه هاى ناحيۀ مركزى ايران است كه در محل تلاقى چهار شهرستان زرنديه و ساوه و رى و قم به چشم مى خورد. قسمت عمدۀ اين كوه و دو ارتفاع بلند آن (1915 متر و 1940 متر) در شمال استان قم واقع شده است. جنوب غرب شهرستان رى به دامنه هاى شمالى اين كوه ختم و بخش شرقى كوه (گوى داغ) در شمال كوه كورابلاغ در شهرستان رى مى باشد (ر. ك: گيتاشناسى، نقشۀ 183؛ كوه ها و كوهنامۀ ايران، ص 453).

كيلومترى جنوب حسن آباد فشاپويه مى گذرد و به شوره زار شرق حوض سلطان قم مى ريزد (همان، ص 248). رود شور در بخشى از شهرستان رى به موازات رود كرج و در جنوب آن و با فاصلۀ متوسط ده كيلومترى روان است و با طى يك قوس بزرگ راستگرد از فشاپويه خارج و به دهستان قمرود شهرستان قم وارد مى شود. اين رود، دائمى است و 420 كيلومتر طول دارد (رودها و رودنامه ايران، ص 307). رود شور از استان زنجان سرچشمه گرفته و پس از عبور از استان قزوين و جنوب غرب استان تهران و شهرستان زرنديه، به شهرستان رى مى رسد. شاخه هاى مشهور اين رود عبارتند از: خررود، ابهررود، كردان، سرود (در شهرستان زرنديه).

4. چندين رودخانۀ كوتاه هم از شهرستان رى عبور مى كنند؛ از جمله:

4-1. رودخانۀ جعفرآباد يا دربند: از دامنۀ جنوبى كوه توچال سرچشمه گرفته و پس از عبور از خاورشهر رى و روستاهاى امين آباد و اشرف آباد و چند روستاى ديگر به رودخانۀ جاجرود ختم مى شود (همان، ص 167).

4-2. رودخانه سرخه حصار: از ارتفاعات شرق تهران سرچشمه گرفته و به رودخانۀ جعفرآباد پيوسته و از شرق شهر رى مى گذرد (همان، ص 268).

4-3. رودخانۀ كن يا سولقان: از بلندى هاى شمال شرقى امامزاده داود سرچشمه مى گيرد و در مسير خود ريزابه هاى متعددى را مى پذيرد و پس از عبور از بخش كهريزك شهرستان رى، به رود كرج مى ريزد (همان، ص 280؛ فرهنگ جغرافيايى آبادى هاى كشور (تهران)، ج 38، ص 296).

اقليمى به دو ناحيه تقسيم كرد: ناحيۀ كوهستانى و معتدل كوهستانى و ناحيۀ دشت ها و كوهپايه هاى جنوبى البرز. شهرستان رى در جنوب تهران، داراى آب و هواى نيمه صحرايى با بارندگى كم و فصل خشك طولانى است. با اين همه، داراى زمين هاى مناسب و مستعد كشاورزى است. كمبود آب و شوره زار، دو عامل محدودكنندۀ زراعت و دامدارى در اين شهرستان است؛ به ويژه در نواحى جنوبى.

زمين هاى شهرستان رى از آبرفت هاى سيلابى دامنۀ جنوبى ارتفاعات البرز مركزى و آبرفت هاى اطراف كوه آراد تشكيل يافته است و به وسيلۀ قنات ها، مسيل ها و همچنين كانال هايى كه از پايين دست رود كرج منشعب مى شوند، مشروب مى شود (جغرافياى استان تهران، وزارت آموزش و پرورش، ص 34). در آبيارى زمين هاى زير كشت و باغات شهرستان رى، از چاه هاى ژرف و نيمه ژرف و قنوات استفاده مى شود. ضمناً براى هدايت آب رودخانۀ كن به منطقۀ كم آب فشاپويه، كانالى در دو فاز حفر شده است (فرهنگ جغرافيايى آبادى هاى كشور، ج 38 (تهران)، ص 167). سطح زير كشت محصولات سالانه و دائمى شهرستان رى در سال زراعى 80-1379 ش. بالغ بر 33151 هكتار - حدود 16/7 اراضى استان - بوده و پس از شهرستان ورامين مقام دوم را در سطح استان تهران دارا است (سالنامه آمارى استان تهران، 1380، ص 190).

شهرستان رى با توليد 61117 تن گندم آبى (حدود 31/5 استان) و جو آبى با توليد 19769 تن (حدود 16/3 استان) و با توليد 53294 تن گوجه فرنگى (حدود 25 استان) پس از شهرستان ورامين مقام دوم را در استان تهران دارد (همان، ص 200 و 206). شهرستان رى در توليد ذرت دانه اى با 509 تن (حدود 89/5 استان) و توليد 184935 تن سبزيجات (حدود 42 استان) و توليد ساير نبات علوفه اى (غير از يونجه) با 224605 تن (حدود 40/8 استان) در مقام اول استان تهران، در توليد هندوانه و يونجه در رتبۀ سوم، و در توليد پنبه در رتبۀ چهارم استان تهران ايستاده است (همان، ص 201 و 206 و 209 و 207).

شهرستان رى از نظر باغدارى و سطح زير كشت باغات مثمر و غير مثمر غنى نيست و رتبۀ نُهم را در ميان 13 شهرستان استان تهران دارا است (همان، ص 191).

2. دامدارى: شهرستان رى با 165000 رأس گوسفند و بره، و 40000 رأس بز و بزغاله، و 54215 رأس گاو و گوساله به ترتيب، رتبۀ سوم

ص: 316

در تعداد گوسفندان و بزها و رتبۀ دوم در گاو و گوساله در سطح استان تهران است، و با 1650 نفر شتر (حدود 52 استان) مقام اول را در سطح استان تهران دارد (همان، ص 212 و 213). همچنين پرورش ماهى در منابع آبى طبيعى و نيمه طبيعى رايج است و شهرستان رى با توليد 195 تن (حدود 90 محصولات استان) در ردۀ اول استان تهران قرار دارد. نيز در پرورش ماهى در مزارع گرم، با 32 تن مقام دوم استان را دارا است.

3. معادن: شمارى از معادن فعّال شهرستان رى عبارتند از: منگنز محمدآباد، سولفات دوسود فشاپويه، كوارتزيت غنى آباد، سنگ آهك لپه زنگ، دولت آباد، صفائيه و چاه حمزه، بى بى شهربانو. در ضمن در مسير رودخانۀ كرج معادن شن و ماسه وجود دارد (همان، ص 244 و 246).

4. صنايع و بازرگانى: استان تهران يكى از مراكز بزرگ و مهاجرپذير و صنعتى كشور است، و شهرستان رى به عنوان سومين مكان تمركز جمعيتى استان، بخش مهمّى از اين صنايع را در خود جاى داده و صدها كارگاه و كارخانۀ كوچك و بزرگ صنعتى در اين شهرستان داير است، كه پالايشگاه بزرگ نفت از جملۀ آنها است. صنايع دستى و كارگاه هاى سنتى و بازرگانى و ديگر مشاغل خدماتى، پيشۀ بخش مهمى از ساكنان اين شهر است. وجود حرم مطهّر عبدالعظيم حسنى (ع) نيز موجب آمدوشد فراوان زائران به اين شهر گرديده و مشاغل خدماتى را گسترش داده است.

5. راه هاى ارتباطى: شهرستان رى در جنوب تهران در مسير آزادراه ها و بزرگراه ها و راه هاى تهران به قم و جنوب ايران و منطقۀ ورامين قرار دارد. نيز راه آهن تهران - مشهد و تهران - شمال از شهر رى مى گذرد. مجموع راه هاى اصلى و فرعى شهرستان رى بالغ بر 412/8 كيلومتر است و مشتمل است بر: 91/3 كيلومتر آزادراه و 97/2 كيلومتر بزرگراه (چهارخطه) و 149/6 كيلومتر راه اصلى معمولى و 13/5 كيلومتر راه فرعى آسفالتۀ درجه يك و 61/2 كيلومتر راه شنى (سالنامۀ آمارى استان تهران 1380، ص 425 و 426). مجموع راه هاى روستايى شهرستان نيز بالغ بر 307 كيلومتر است كه مشتمل است بر 171 كيلومتر آسفالته و 82 كيلومتر شوسه و 56 كيلومتر دسترسى (همان، ص 427).

اولين راه آهن ايران از تهران به رى كشيده شد. در گزارش عصر ناصرى تاريخ تهران آمده است: «در سال 1299 ق، مهندس بواتال امتياز احداث خط آهن تهران - شهر رى و يا به عبارتى شاه عبدالعظيم را از دولت ايران

ص: 317

تحصيل نمود و پس از چندى، ساختمان اين خط شروع شد.» لرد كرزن در اين باره مى نويسد: «هر ساله سى صد هزار نفر از تهران به آنجا براى زيارت مى روند.» (تهران به روايت تاريخ، ج 2، ص 966). اين خط با طول 8365 متر (جغرافياى مفصل ايران، ج 2، ص 358)، در ژوييۀ 1888 م/ ذى قعدۀ 1305 ق/ تير 1267 ش. به فرمان ناصرالدين شاه افتتاح شد. بهاى بليت، بسته به درجات مختلف، يك سره، دو قران و يك قران و نيم و ده شاهى بود (تهران به روايت تاريخ، ص 967).

اولين ايستگاه راه آهن شمال در قسمت خاور شهر رى واقع است و اين ايستگاه در مسير راه آهن مشهد، خراسان و آسياى ميانه نيز قرار دارد. كثرت زائران مشهد رضوى به حدى است كه امروزه اين خط آهن، پر رفت وآمدترين خط حمل و نقل مسافرى ريلى در ايران محسوب مى شود.

جمعيت مى باشد. نيز بر مبناى برآورد آمارى 1379 ش. شهرهاى كهريزك 15479 نفر و باقرشهر 52780 نفر جمعيت دارند. جمعيت بخش فشاپويه، مطابق سرشمارى 1375 ش. بالغ بر 16817 نفر است و تراكم نسبى آن حدود 10 نفر در كيلومتر مربع است. اين بخش كم تراكم ترين ناحيۀ شهرستان رى است. حتى نسبت به ساير نقاط ايران هم ناحيۀ كم جمعيت، محسوب مى شود. شهر حسن آباد مركز بخش فشاپويه مطابق سرشمارى 1375 ش. بالغ بر 11178 نفر، جمعيت دارد.

2. زبان و مذهب: مردم شهرستان رى، مسلمان و شيعۀ اثنى عشرى هستند، و زبان بيشتر مردم اين سامان فارسى و تركى است (فرهنگ جغرافيايى آبادى هاى كشور (تهران)، ج 38، ص 167). بر مبناى آمار ادارۀ كل اوقاف و امور خيريۀ استان تهران، شهرستان رى، تعداد 28 مكان متبرّكۀ اسلامى و 425 مسجد و 72 تكيه و حسينيه دارد (سالنامۀ آمارى استان تهران 1380 ش. ص 669). واقع شدن مرقد مطهّر عبدالعظيم حسنى (ع) در شهرستان رى، باعث گرديده است كه اين شهر در شمار يكى از شهرهاى معروف مذهبى ايران درآيد و سالانه پذيراى هزاران زائر باشد. همچنين مدفن عده اى از امامزادگان و برخى از امرا و رجال دينى و سياسى و علمى در اين شهرستان قرار دارد.

شمار شهرها و قصبات اين بلوك، از عبدالعظيم حسنى (ع) نام برده است. همچنين بلوك پشاپويه داراى 55 روستا و 4937 نفر ذكر شده است. براى اين بلوك قصبه يا شهرى نوشته نشده است. مطابق اين جدول، دو بلوك غار و پشاپويه جمعاً با 229 روستا و 34093 نفر جمعيت، در آن تاريخ از نظر جمعيت، بعد از بلوك تهران و حومه، رتبۀ اول را دارا بوده و از نظر تعداد روستا نيز اول بوده است (همان، ص 326).

در سال 1316 ش. در قانون تقسيمات كشورى ايران، تغييرات مهمّى رخ نمود و واحدهاى استان و شهرستان و بخش پديد آمد. استان دوم به مركزيت سارى بود و شهرستان هاى تابعۀ آن سارى، گرگان، سمنان، تهران، قم و كاشان بود (جغرافياى مفصل ايران، ج 2، ص 222). سپس در تقسيمات استانى تغييراتى ديگر رخ نمود و استان مركزى به مركزيت تهران با شش شهرستان تهران، قزوين، قم، دماوند، ساوه و محلات پديد آمد (ر. ك: فرهنگ جغرافيايى ايران، ج 1، ص ماقبل يك). شهر رى مطابق اصلاح قانون تقسيمات كشورى مصوب 19 دى 1316 ش. به عنوان «بخش حضرت عبدالعظيم» از توابع شهرستان تهران استان دوم اعلام گرديد. در 1317 ش. فرهنگستان ايران، نام شاه عبدالعظيم را به شهر رى تغيير داد و از آن پس در نامه نگارى هاى رسمى و دولتى، شهر رى ناميده شد. ولى مردم محل هنوز هم شاه عبدالعظيم مى گويند (پژوهشى در نام شهرهاى ايران، ص 362). شهرستان تهران به چندين بخش تقسيم مى شد. يكى از بخش هاى آن، بخش رى به مركزيت شهر رى بود. اين بخش از دو دهستان غار و فشافويه تشكيل مى گرديد (ر. ك: جغرافياى تاريخى رى تهران، ص 48-50).

هيئت وزيران در مورّخۀ 1336/9/13 ش. بنا بر پيشنهاد 54422/5/5357 وزارت كشور طبق تبصره 2 از مادّه 2 قانون تقسيمات كشورى مصوّب آبان ماه سال 1316 ش. تصويب كردند كه بخش رى به شهرستان تبديل و بخش هاى حومه و فشاپويه از بخش هاى تابعۀ آن باشند (يادداشت هاى مخطوط آقاى نعمت اللّه محرمى از اسناد تقسيمات كشورى مستند به آرشيو اسناد وزارت كشور). در تاريخ 1355/3/17 ش. شهرستان رى منحل و در شهرستان تهران ادغام گرديد. در تاريخ 7/25 /

ص: 320

1357 ش. همزمان با تأسيس استان تهران، دوباره شهرستان رى با سه بخش مركزى، كهريزك و فشاپويه به عنوان يكى از شهرستان هاى استان تهران موجوديت يافت. در سال هاى 1356 و 1357 ش. در استان مركزى سابق به مركزيت تهران، تغييراتى به وجود آمد، و آن ناحيه تبديل به دو استان گرديد: استان تهران به مركزيت تهران، و استان مركزى به مركزيت اراك. همچنين قسمت هايى از استان مركزى سابق به استان هاى سمنان و اصفهان و زنجان (قبل از تأسيس استان قزوين) ضميمه گرديد.

شهرستان رى داراى 155 روستا و 6 دهستان و 3 بخش و 4 شهر است. از اين مجموعه، 120 روستا داراى سكنه و 35 روستا و مكان ديگر خالى از سكنه است (سالنامه آمارى استان تهران 1380 ش. ص 11). بخش هاى شهرستان رى به ترتيب: مركزى، كهريزك و فشاپويه از شمال به جنوب به صورت پلكانى واقع شده اند. مركزى و كهريزك در نيمۀ كم عرض شمالى و فشاپويه با عرض زياد در نيمۀ جنوبى شهرستان واقع گرديده است. بخش مركزى به مركزيت شهر رى، 23 روستا دارد و دو دهستان (خلازير و غنى آباد) دارد. اين بخش، داراى يك شهر است و آن شهر رى، مركز شهرستان رى است؛ با مساحتى بالغ بر 174 كيلومتر مربع. بخش كهريزك، به مركزيت شهر كهريزك در جنوب بخش مركزى شهرستان رى قرار دارد؛ با 83 روستا و دو دهستان، به نام هاى قلعه نو كهريزك. بخش كهريزك داراى دو شهر به نام هاى كهريزك (مركز بخش) و باقرشهر است. اين بخش از نظر جمعيت و وسعت در سطح شهرستان رى، حائز رتبۀ دوم است؛ با مساحتى بالغ بر 543 كيلومتر مربع (سالنامه آمارى استان تهران 1380 ش. ص 11). بخش فشاپويه، از بخش هاى قديمى رى است كه حتى در متون قرن چهارم هجرى از آن ياد شده است (ر. ك: صورة الارض، ترجمۀ جعفر شعار، ص 121). اين بخش را «بشاويه» (همان، ص 121) و «فشابويه» (نزهة القلوب، ص 54) و «بسا» (المسالك و الممالك، ص 171) نيز خوانده اند. بخش فشاپويه به مركزيت شهر حسن آباد در جنوب بخش كهريزك و به طور كلى نيمۀ جنوبى و عريض شهرستان رى قرار دارد. اين بخش داراى دو دهستان و يك شهر (حسن آباد) است. اين بخش كم جمعيت ترين ناحيۀ شهرستان رى است (سالنامه آمارى استان تهران 1380 ش. ص 11)؛ اما از نظر وسعت، وسيع ترين بخش شهرستان محسوب مى شود؛ با مساحتى بالغ بر 1645 كيلومتر مربع. مطابق مصوبۀ 1381/5/29 هيئت دولت، دهستان كلين به مركزيت روستاى كلين در نيمۀ شرقى بخش فشاپويه ايجاد و تأسيس گرديد؛ در حقيقت دهستان حسن آباد سابق

ص: 321

به دو دهستان كلين و حسن آباد (با محدوده كوچك تر فعلى) تقسيم گرديد. در حال حاضر بخش فشاپويه داراى 49 روستا و دو دهستان است: دهستان كلين به مركزيت كلين با 19 روستاى مسكونى و دهستان حسن آباد به مركزيت شهر حسن آباد با 30 روستا (15 مسكون و 15 غير مسكون).

على ملكى ميانجى

در فتوت نامۀ سلطانى نخستين كاربرد و ساخت برخى از جامه ها و ابزارهاى خاص قصابان و سلاخان به جوانمرد قصاب منسوب است، نظير پيش آويز، كه ابزارى شبيه قَناره بوده؛ كاردمال، كه ظاهراً كارد را با آن تيز مى كرده اند، و تنوره، كه گونه اى پيشبند است. نام جوانمرد قصاب در فتوّت نامه قصاب، متعلق به عهد صفوى نيامده است، اما در رساله اى ديگر دربارۀ قصابان و سلاخان، كه ظاهراً در همان عهد تأليف شده، آمده است. در اين كتاب مى خوانيم: «كنيزكى از جوانمرد گوشت خواست اما به هر گوشتى كه جوانمرد به او مى داد، راضى نمى شد. جوانمرد خشمگين شد و پول او را پس داد. كنيزك كه از ملامت و آزار صاحب خود مى ترسيد، گريست. شاه مردان (ع) كه از آنجا مى گذشت، مشكل كنيز را پرسيد و به جوانمرد گفت كه به كنيز گوشت بدهد. جوانمرد كه على (ع) را نمى شناخت، دست خود را به علامتِ امتناع از قبول فرمان آن حضرت تكان داد. پس از آنكه حضرت رفت، قنبر به جوانمرد گفت: تو شاه مردان را نشناختى؟ جوانمرد دو چشم خود را با كارد بيرون آورد و دست خود را با ساطور از تن جدا كرد و به قنبر داد و گفت: من را نزد على (ع) ببر. امام على (ع) فرمود چشمان و دست وى را در موضع خود بنهند، سپس فاتحه اى خواند و بر جوانمرد دميد. فوراً چشمان و دست او درست شد.» اين داستان خيالى، با اندكى تغيير در برخى از كتاب هاى مقتل، از جمله طريق البُكاء ذكر شده است.

در برخى آثار كهن جغرافيايى و تاريخى نيز از مقبرۀ جوانمرد قصاب ياد شده است و اين گمان را پديد مى آورد كه شايد جوانمرد قصاب شخصيت تاريخى ناشناخته اى باشد. حمداللّه مستوفى، از مدفن او در رى و عبدالرزاق سمرقندى در ذكر وقايع 864 ق. از مدفن او در سرخس ياد كرده اند. به نظر محمد قزوينى، جوانمرد قصابِ مدفون در سرخس به جوانمرد قصابِ رى ربطى ندارد. امروزه نيز در جنوب تهران به سوى رى، در زمين هاى منصورآباد بقعه اى به نام جوانمرد قصاب هست كه به احتمال زياد بعد از عهد فتحعلى شاه ساخته شده است.

ابيات لوحۀ قبرِ داخل بقعه نشان مى دهد كه صاحب آن را همان پير افسانه اى صنف قصاب دانسته اند. محلۀ اطراف بقعه نيز جوانمرد قصاب نام گرفته و قصۀ جوانمرد قصاب براى مردم اين محل، معروف و مقبرۀ او زيارتگاه است. مقبره هاى ديگرى هم در برخى روستاها به نام جوانمرد قصاب وجود دارد و احتمال دارد همۀ آنها مقبره هايى نمادين

ص: 323

ص: 324

براى شخصيت افسانه اى جوانمرد قصاب باشد. برخى قصابان افغانستان شب هاى جمعه به نام جوانمرد قصاب نذرى مى دهند و در حين مراسم، يكى از پيران خانواده، قصۀ جوانمرد قصاب را نقل مى كند.

منبع: دانشنامۀ جهان اسلام، ج 11، ص 282-283.

است؛ چنانكه على كامه ديلمى نيز كه از سرداران عصر آل بويه بود، در همين حدود براى خود كاخ ساخت.

كوشك خليفه، چنانكه از روايت ياقوت برمى آيد در عهد وى آباد بوده و بى گمان پس از قصر على كامه ساخته شده است.

منبع: رى باستان، ج 3، ص 522.

يعنى ز كبر و عجب و منيت عقيم باش *** در تحت بقعۀ حرم سيدالكريم

آسوده از حوادث و ايمن ز بيم باش

بر ساكنان ملك رى اكنون تويى پناه

در حق شان شفيع به نزد عليم باش

ص: 329

زمانى تپۀ فعلى چشمه على مربوط به دوره هاى فرهنگى نوسنگى، كالكولتيك انتقالى و كالكولتيك قديم (6000 تا 4200 ق. م.) است. در دورۀ نوسنگى، ساكنان چشمه على درگذشتگان خود را با ابزارهاى سنگى و سفالى و مهره هاى صدفى در كف خانه هاى مسكونى دفن مى كردند. يافته هاى پراكنده كاوشِ 1377 ش. و مطالعات مقايسه اى نشان مى دهد خانه هاى دورۀ اول با چندين اتاق و ديوارهاى خشتى است. در اين دوره خانوارهاى چشمه على متعدد بوده و تعداد اتاق ها ارتباط مستقيمى با تعداد افراد هر خانواده داشته است. بر اساس مطالعات استخوان شناسى، خوك، گاو، بز و گوسفند، اهلى شده بودند. وجود دوك نخ ريسى نشان دهندۀ اهلى شدن حيوانات و توليد پشم است و كشف تنورهاى پخت نان، رواج كشت گندم را در اين منطقه ثابت مى كند. بيشتر اطلاعات مربوط به محوطۀ باستانى چشمه على از سفالينه هاى مكشوفه در اين منطقه به دست آمده است. اين سفال ها بيانگر سير تكامل سفالگرى و تغيير سبك نقوش در هر سه دوره است. ساكنان دورۀ اوليه چشمه على سفال هاى سادۀ نخودى رنگ با نقوش ابتدايى هندسى توليد مى كردند و داخل كوره هاى باز مى پختند. اين مردم با گلِ معمولى و به صورت غير تخصصى، بيشتر كاسه هايى با كف صاف و مقعر و كاسه هاى عميق با لبه صاف مى ساختند.

در دورۀ دوم (انتقالى كالكولتيك) تحولات چشم گيرى در سفالگرى، روابط اجتماعى و اقتصادى و تجارت با مناطق دوردست حاصل شد. با مخلوط گل و شن نرم سفال هاى ظريف بيشتر به رنگ قرمز تند ساخته شد، سپس با نقوش تركيبى هندسى، گياهى و حيوانى، سطح بيرونى ظرف تزيين و با حرارت مناسب جلا داده شد و ظرافت ظرف به حد كمال رسيد كه در نوع خود در ايران كم نظير است. در اين دوره نيز اجساد را در كف خانه ها دفن مى كردند. در كاوش هاى سال 1377 ش. دو مورد خاك سپارى افراد بالغ در كنار اجاق و در محوطۀ مخصوص پخت وپز مشخص شد كه همراه يكى از آنها يك ابزار سنگى وارداتى (غير بومى) و كاسه اى كوچك دفن شده بود. از طرح هاى باقى ماندۀ اشميت مى توان دريافت كه دفن مهره هاى وارداتى و محلى به همراه اجساد مردگان، از مشخصات خاك سپارى در اين دوره بوده است. استفاده از چرخِ كنْد سفالگرى، كه نشان توليد و صدور و تخصصِ ساخت سفال است، و نيز روش فتيله اى ساخت سفال از ويژگى هاى سفالگرى دورۀ سوم است. در اين

ص: 330

ص: 331

دوره همچنين با نوآورى در شكل و نقش سفال، آبخورى هاى كوچك و خمره هاى بزرگ ذخيره غذا ساخته شده و سفالگران با حركت آزادتر دست، در توليد آثار خود خلاقيت بيشترى به خرج داده اند. فن استحصال مس از سنگ مس نيز در اين دوره رايج شده بود.

در دورۀ تاريخى (از ظهور اشكانيان تا دورۀ اسلامى) بار ديگر اين منطقه موردتوجه و سكونت قرار گرفت. بر روى صخرۀ سنگى بزرگ و صاف شده اى در بالاى چشمه على، نقش برجسته يكى از شاهان ساسانى و كتيبه اى به خط پهلوى حك شده بوده كه به علت ناتمام ماندن در آن عصر و تخريب كامل در قرون اخير، امروزه قابل شناسايى نيست، ولى برخى گردشگران غربى كه اين نقش برجسته را ديده اند، تصويرى از آن در سفرنامه هاى خود آورده اند، به همراه طرحى قديمى از سِر ويليام اوزلى كه اين نقش برجسته را توصيف كرده است. اين نقش برجسته، مردى را كه نيزۀ بلندى به صورت افقى در دست، كلاهى كروى شكل بر سر و چيزى شبيه گوى روى شانه هايش دارد، در حال تاختن با اسب نشان مى دهد. اين تصوير را به اختلاف، متعلق به اردشير اول (حك: 226-241 م.)، شاپور اول (حك: 241-273 م.) و بهرام گور (حك: 420 -? 438 م.) دانسته اند.

تپۀ چشمه على در اوايل دورۀ اسلامى بار ديگر مسكونى شد. بخشى از بقاياى ديوار قديم شهر رى متعلق به اوايل دورۀ اسلامى در بالاى تپه قرار گرفته كه اكنون مرمت شده است. سفال هاى لعاب دار كشف شده در اين تپه نيز بيان كنندۀ تعلق لايۀ بالايى به دورۀ اسلامى است. بر اساس سكه اى از دورۀ شاهرخ تيمورى، ضرب شده در سال 811-812 ق. آخرين دورۀ اسكان در چشمه على، حدود سال 880 ق. بوده است.

در حدود سال 1246 ق. به دستور فتحعلى شاه قاجار، نقش برجستۀ شاه ساسانى صاف و به جاى آن نقش وى و فرزندان و درباريانش حك شد. امروزه قسمتى از لوحۀ صاف شدۀ دورۀ ساسانى در بالاى نقش برجسته فتحعلى شاه ديده مى شود. در اين نقش برجسته، فتحعلى شاه تاجى بلند بر سر دارد و شيرى را با نيزه هدف قرار داده است. اين نقش برجسته كه به علت تسطيح قسمتى از كوه براى سرسره، به دستور فتحعلى شاه به نقش برجسته سرسرۀ فتحعلى شاه معروف شد، توسط عبداللّه خان، معمار و نقاش باشى، طراحى و به دست آقا محمد قاسم حجارباشى حجارى شده است.

در سال 1248، به دستور فتحعلى شاه،

ص: 332

نقش برجستۀ ديگرى در كنار تپۀ چشمه على پديد آوردند. اين نقش كه در ضلع غربى تپه و بالاى چشمه روى صخره اى بزرگ و زير باروى قديم شهر رى قرار دارد، در يك قاب مستطيل 10/70 متر * 3/60 متر و دور آن نيز حاشيه اى به عرض 30 سانتيمتر حجارى گرديده و در سراسر آن اشعارى فارسى نوشته شده است. اين نقش برجسته با دو نيم ستون به قطر 50 سانتيمتر و به فاصله 3/10 متر از همديگر، به سه قسمت تقسيم شده است. در قسمت راست نقش فتحعلى شاه قاجار در حالت ايستاده با تاج مخصوص بر سر و لباس قاجارى بر تن و پشت سر او درباريان شاه كه با سايه بان و چتر ايستاده اند و خنجرى بر كمر دارند، نشان داده شده است. بر روى دست راست شاه عقابى نشسته و بر كمربند شاه نيز شمشير مرصعى آويخته شده است. قد شاه و ساير درباريان در اندازه غير واقعى و حدود 2/30 متر است. در كنار نقش شاه نام «السلطان فتحعلى شاه قاجار» نوشته شده است. در قسمت وسط، بين دو ستون، فتحعلى شاه با تاج مخصوص بر سر، خنجرى به كمر، چماقى شبيه گرز در دست و شمشيرى بلند كه از كمربند منگوله دارش آويزان شده، روى تخت سلطنتى نشسته است. هر كدام از چهارپايه تخت شاه 85 سانتيمتر و كل تخت 2/40 متر ارتفاع دارد. در اين قسمت نيز نقش فتحعلى شاه غير واقعى حجارى شده است؛ چنانكه ريش او هفتاد سانتيمتر طول دارد. دو سرباز در مقابل تخت شاه ايستاده اند كه قد آنها به اندازه ارتفاع تخت است. يكى از سربازان سپرى در دست و شمشيرى بلند بر كمر دارد و ديگرى بدون سپر تصوير شده است. در دو طرف تخت شاه پنج نفر از درباريان، سه نفر بالا و دو نفر پايين، با ريش بلند و سبيل كشيده حجارى شده اند. لباس و كلاه آنها مخصوص درباريان قاجار است و كمربندهاى منگوله دارى بسته اند كه شمشيرهاى بلندى به آنها آويزان است. نام هر كدام از افراد، مانند شاه، در كنار شانه هاى راست آنان نوشته شده است. در قسمت چپ نقش برجستۀ مذكور، چهار نفر از درباريان قاجارى، دو نفر بالا و دو نفر پايين، حجارى شده اند و نامشان در كنار شانه هاى راست هر كدام نوشته شده است. اين تصاوير قابل مقايسه با نقاشى ديوارى كاخ نگارستان است.

منبع: دانشنامۀ جهان اسلام، ج 12، ص 32-33.

لطائم الاخبار، در بيان احوال وزير معين الدين چنين مذكور افتاده است: «... عهد او خاتمت عهود وزراى سلجوقى آمد؛ چه، سلطان طغرل را هم در آن سال با سلطان تكش بر در رى ملاقات افتاد، و در مصاف كشته آمد، و سرش به بغداد فرستاده، و جثه اش در چهار بازار رى بردار كردند...» بر طبق اين سخن جثۀ طغرل سوم را در چهار بازار رى به دار آويخته اند. در تاريخ طبرستان ابن اسفنديار اين واقعه چنين ثبت افتاده است: «... چون به جثۀ او رسيد بفرمود تا از آنجا برداشت، و به رى به بازار رويه (= روده) سه روز آويخته نهاده بود...». در مجمل فصيحى در اين باب در وقايع سال 590 ق. آمده است: «در رى روز پنجشنبه بيست و نهم ربيع الاول در بازار جثۀ او را بر دار كردند.» از جمع اين اقوال توان دانست كه رى را در روده، چهار بازارى مهم بوده است كه مركزيت داشته و مردم را بدانجا بيش از ديگر نقاط شهر گذر بوده است. اما محل چهار بازار، در كتاب نقض مذكور است: «مناقب خوانان در قطب روده و رَستۀ نرمه و سرِ فليسان و مسجد عتيق همان خوانند كه به دروازۀ مهران و مصلحگاه....». گويا قطب روده (كلمۀ قطب بر اهميت محل دلالت دارد) كه مناقب خوانان به مناسبت وجود جمعيت بيشتر در آنجا منقبت مى خوانده اند، همين چهار بازار بوده است. رسته نرمه يا بازار نرمه (رسته = راسته بازار) ظاهراً به مناسبت نام ديه نرمه (نارمك فعلى) كه از راه دروازه دولاب رى (خيابان ابن بابويه فعلى) بدان شهر مى پيوسته، بدين نام موسوم بوده است. اگر اين حدس صحيح باشد، رسته نرمه آنجا بوده است كه امروز آن را خيابان ابن بابويه گويند. اين رسته بازار روده را به نزديكى در ورودى محوطۀ فعلى بقعه ابن بابويه از سوى جنوب قطع مى كرده است؛ چنانكه هنوز نهر سرپوشيدۀ چشمه على كه در روده جارى بوده است، در همين محل از زير خيابان ابن بابويه مى گذرد. اين محل تقاطع، همان چهار بازار رى يا قطب روده بوده است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 217.

واگذار شد؛ اما پس از مدتى از رونق افتادند و سپس تخريب شدند. چيت سازى رى زمانى شش هزار نفر كارگر داشت، اما امروزه چيزى از آن باقى نمانده و قرار است به جاى كارخانه يك مجتمع تجارى احداث شود.

منبع: روزنامه شرق، شماره 1317، مورخ 90/5/20، ص 4.

ص: 335

ص: 336

دوم. اصل او از رى و از اخلاف مرزبانان (حاكمان محلّى عصر ساسانى) بود. نزد خليفه مقامى بلند داشت. پسرش محمد بن حارث، شاعر، موسيقى دان و از اصحاب ابراهيم بن مهدى (موسيقى دان) بود.

منبع: الاغانى، ج 23، ص 131-132.

نيشابورى - رضى اللَّه عنه - گويد: از حاكم رازى دوست ابوجعفر عتبى شنيدم كه گفت: ابوجعفر عتبى مرا نزد ابومنصور بن عبدالرزاق فرستاد، و چون روز پنجشنبه بود، از او اذن خواستم كه به زيارت مرقد حضرت رضا (ع) بروم. گفت: من در ايام جوانى نادان بودم و به زوار و اهل اين مشهد آزار مى رساندم؛ تا اينكه روزى به شكار رفته بودم و آهويى را ديدم. با سگ شكارى، آهو را تعقيب كردم. آهو به حجره اى داخل شد. سگ تازى من نيز در مقابل آن ايستاد و نزديك نمى رفت. داخل حجره شدم، اما آهو را نيافتم. از آن پس با خود عهد كردم كه زائران اين مرقد را اذيت نكنم؛ بلكه در برآوردن حاجات آنان بكوشم.»

منابع: عيون اخبار الرضا (ع)، ج 1، ص 318؛ احمد مهدوى دامغانى، چهار مقاله، «داستان ضامن آهو و گردآورنده شاهنامه منثور».

تأليفات شيخ را بر او قرائت كردند. از عموى خود ابوجعفر محمد بن حسن بن حسين، ابوالحسن سليمان صهرشتى، ابوالفتح كراجكى و ابوعبدالله حسين بن حسن بن زيد بن محمد حسينى جرجانى نيز روايت شنيده و نقل كرده است. پسرش عبيدالله بن حسن و فضل بن حسن طوسى و عماد الدين محمد بن ابى القاسم طبرى و حسين بن احمد بن طحّان مقدادى از او روايت كرده اند.

عبدالجليل قزوينى رازى در نقض در وصف مدرسه اى كه در رى به نام او است، مى نويسد: «مدرسۀ شمس الاسلام حسكا بابويه كه پير اين طايفه [آل بابويه] بود كه نزديك است به سراى ايالت، و در آنجا نماز به جماعت و قرائت قرآن و تعليم قرآنْ كودكان را و مجلس وعظ و طريق فتوى و تقوى ظاهر و معين بوده است و هست، نه در عهد اين دو سلطان (ملك شاه و محمد) كردند؟»

در فقه چندين كتاب دارد؛ از جمله: العبادات؛ الاعمال الصالحه؛ سير الانبياء و الائمه. در سال 463 ق. درگذشت.

مؤلف رى باستان دربارۀ كلمۀ «حسكا» مى گويد: «در رى معمول بود كه حرف آخر اسامى را حذف و لفظ "كا" را به آخر آن اضافه مى كردند؛ مثلاً على و حسن را علكا و حسكا مى گفتند. در كلمۀ احمد، الف را هم انداخته، حمكا تلفظ مى كردند.»

منابع: فهرست منتجب الدين، ص 42 و 43؛ مسند الشهاب، ج 1، 95؛ تنقيح المقال، ج 2، ص 42؛ المهذب، ج 1، ص 9؛ موسوعة الفقهاء، ج 6، ص 68-70؛ خاتمة مستدرك الوسائل، ج 2، ص 432؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص 465؛ نقض، چاپ دارالحديث، ص 40؛ روضات الجنات، ص 389؛ رى باستان، ج 1، ص 531.

تابستان، مركز بخش فشافويه در جنوب غربى استان تهران و در 32 كيلومترى شهرستان رى واقع است. دو دهستان و 36 آبادى دارد. از القاب تاريخى اين منطقه، دشت طلايى رى و انبار غلۀ تهران است. رود شور فشاپويه، از شش كيلومترى حسن آباد مى گذرد و به شوره زار شرق درياچه حوض سلطان قم مى ريزد. اين رود از استان زنجان سرچشمه گرفته، پس از عبور از استان قزوين و جنوب غرب استان تهران و شهرستان زرنديه، به شهرستان رى مى رسد. احداث سد امير كبير، بر خشك سالى منطقه و شهر افزود. عبور جادۀ ابريشم از اين شهر و وجود كاروانسراى شاه عباسى، از دلايل آبادى آن در گذشته بوده است.

احداث فرودگاه بين المللى امام خمينى، شهرك صنعتى شمس آباد در مجاورت شهر و مجتمع دام گستر، بافتار منطقه را تا حد بسيارى تغيير داده است. جمعيت شهر حدود 35000 نفر است. همين تعداد نيز در 37 روستاى اطراف شهر زندگى مى كنند.

حنبل، طالوت بن عباد عبدالاعلى نرسى، حسن بن على بن راشد واسطى و ابراهيم بن موسى حديث شنيده است. احمد بن يعقوب ثقفى، محمد بن على بن كاتب، شافعى، ابوبكر محمد بن داود بن سليمان زاهد، محمد بن موسى بن داود دقاق، ابوبكر محمد بن مهرويه رازى، حسين بن محمد بن حبيش مقرى، محمد بن ابراهيم، عبدالرحمن بن ابى حاتم، هبة الله بن محمد بن على شيرازى، عمر بن ايوب غفارى، احمد بن حسن رازى، ابوالحسن قطان، از او روايت كرده اند. در سال 287 ق. درگذشت.

منابع: التدوين، ج 2، ص 398؛ المستدرك، ج 1، ص 333 و ج 2، ص 289 و ص 527 و ج 4، ص 251 و ص 326؛ علل الشرايع، ج 1، ص 211؛ السنن الكبرى، ج 3، ص 335 و ج 8، ص 293 و ج 10، ص 71؛ المحيط الاعظم، ج 1، ص 431؛ ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، ج 2، ص 317؛ الضعفاء، ج 2، ص 247 و ج 4، ص 432؛ الجرح و التعديل، ج 1، ص 328 و 341 و ج 3، ص 2؛ تاريخ بغداد، ج 14، ص 73؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 46، ص 227 و 419؛ اسد الغابه، ج 5، ص 330؛ تهذيب الكمال، ج 15، ص 378 و ج 16، ص 163 و ج 19، ص 93؛ تاريخ الاسلام، ج 21، ص 149-150.

منابع: بحارالانوار، ج 98، ص 113؛ مستدرك الوسائل، ج 10، ص 346-347.

محدثين اماميه در قرن ششم هجرى؛ 6. حسن بن جعفر بن محمد بن موسى، از اكابر علماى اماميه، شاعر و اديب.

منابع: امل الآمل، ج 2، ص 64؛ الثقات العيون، ص 44، 56، 162، 291؛ رياض العلماء، ج 1، ص 168-169؛ فهرست منتجب الدين، ص 37-39، 128-129؛ نقض، ص 144 و 210.

منابع: رجال النجاشى، ص 60-61؛ الوافى، ج 2، ص 32-33 و ج 3، ص 624؛ الكافى، ج 7، ص 317؛ رجال ابن الغضائرى، ص 51-52؛ خلاصة الاقوال، ص 336؛ نقد الرجال، ج 2، ص 31-32؛ اكليل المنهج فى تحقيق المطلب، ص 185-186؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 2، ص 413-417؛ معجم رجال الحديث، ج 5، ص 361-363؛ اعيان الشيعه، ج 5، ص 128.

كرده است. احمد بن اسحاق بن نيخاب طيبى، ابن عساكر و عقيلى از او خبر و حديث نقل كرده اند.

منابع: الضعفاء، ج 2، ص 55 و ص 344 و ج 3، ص 180 و ج 4، ص 92؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 19، ص 379 و ج 21، ص 429 و ج 26، ص 201-202؛ تاريخ الاسلام، ج 15، ص 287.

مكى بن ابراهيم، عبدالرحمن دشتكى، يعمر بن بشر و ابوعبدالرحمن مقرى روايت كرده است. ابن ابى حاتم رازى از او، حديث شنيده و او را صدوق خوانده است.

منابع: ابن ابى حاتم رازى، تفسير القرآن العظيم، ج 3، ص 962 و ج 17، ص 88 و ج 8، ص 2739؛ الجرح و التعديل، ج 1، 267 و ج 2، ص 235 و ج 3، ص 36؛ تاريخ الاسلام، ج 16، ص 88.

بانى دعوت مستقل اسماعيليۀ نزارى. در حدود سال 445 ق. در قم، در خانواده اى از شيعيان امامى، به دنيا آمد. پدرش، على بن محمد بن جعفر صبّاح حِميرى، از كوفه به قم مهاجرت كرده بود، و سپس به رى نقل مكان كرد. حسن در رى به عنوان شيعۀ دوازده امامى تعليم و تربيت يافت، اما در هفده سالگى از طريق يكى از داعيان اسماعيلى، به نام اميره ضَراب، با تعاليم اسماعيليه آشنايى پيدا كرد. سپس از داعى ديگرى، به نام ابونصر سراج، اطلاعات بيشترى كسب كرد و سرانجام به مذهب اسماعيلى گرويد و نسبت به امام اسماعيلى زمان، يعنى خليفه فاطمى، مستنصرباللّه، سوگند عهد به جاى آورد. اندكى بعد در 464، حسن صباح توجه ابن عطّاش (رهبر اسماعيليانِ سرزمين هاى سلجوقى) را، كه به رى آمده بود، جلب كرد. ابن عطّاش در سلسلۀ مراتب دعوت اسماعيليه، مقامى به وى داد. در 467، حسن صباح همراه ابن عطّاش به اصفهان رفت و در 469، به توصيۀ او، عازم قاهره، پايتخت فاطميان شد تا در آنجا تعليم بيشترى ببيند. در آن زمان، بدرالجمالى، امير جيوش و وزير فاطميان، به عنوان داعى الدعاة، جانشين مؤيد فى الدين شيرازى شده بود. وى ابتدا در قاهره و سپس در اسكندريه به سر برد و مستنصرباللّه را نديد. به نظر مى رسد كه حسن در مصر با بدرالجمالى درگيرى پيدا كرد و از قاهره به اسكندريه رفت كه پايگاه مخالفان بدرالجمالى بود. سرانجام از مصر اخراج شد و در ذى حجه 473 ق. به اصفهان بازگشت.

پس از بازگشت به ايران، نُه سال به عنوان داعى اسماعيلى، در ايران سفر كرد و در همين دوره، سياست انقلابى خود را طرح نمود و قدرت نظامى سلجوقيان را در مناطق گوناگون ارزيابى كرد. تا حدود 480 ق. او توجه خود را به ايالات سواحل درياى مازندران، به خصوص به منطقۀ كوهستانى ديلم، معطوف كرده بود. اين منطقه از قديم پناهگاهى براى علويان و شيعيان به شمار مى آمد و از مراكز قدرت سلجوقيان در مركز و مغرب ايران، دور بود. علاوه بر اين، دعوت اسماعيليه در ديلم، كه عمدتاً سنگر شيعيان زيدى بود، تا حدودى اشاعه پيدا كرده بود. در اين زمان، حسن صباح براى شورش برضد سلجوقيان نقشه مى كشيد و در جست وجوى محلى مناسب بود كه بتواند پايگاه عملياتى خود را در آنجا مستقر كند. به اين منظور، سرانجام قلعۀ الَموت را در منطقۀ رودبار قزوين - كه در جنوب ديلمان و در شمال استان قزوين امروزى واقع است -

ص: 351

انتخاب كرد.

وى براى به دست آوردن الموت، كه در آن هنگام در دست عُمال سلجوقيان بود، شمارى از داعيان زيردست خود را به آن ناحيه فرستاد تا اهالى آنجا را به كيش اسماعيلى درآورند. در همان حال، وى اسماعيليان را از جاهاى ديگر فراخواند و در الموت مستقر ساخت. حسن صباح در رجب 483 مخفيانه وارد قلعۀ الموت شد. وى تا مدتى هويت خود را پنهان مى كرد و به عنوان معلمى به نام دهخدا، به كودكان محافظان قلعه درس مى داد و بسيارى از محافظان نيز به كيش اسماعيلى درآمدند. چون پيروان حسن در داخل و خارج قلعه الموت به تعداد لازم رسيدند، قلعه به آسانى در اواخر پاييز 483 ق. به دست او افتاد. تسخير قلعۀ الموت سرآغاز مرحلۀ قيام مسلحانۀ اسماعيليان ايران برضد سلجوقيان بود و ضمناً تأسيس آنچه را كه بعداً به دولت مستقل اسماعيليه نزارى مشهور شد، نويد مى داد.

حسن صباح بلافاصله پس از استقرار در الموت، به اصلاح و توسعۀ استحكامات و انبارهاى آذوقۀ آنجا پرداخت، به طورى كه از لحاظ دفاعى و مايحتاج، الموت را چنان قلعۀ تسخيرناپذيرى كرد كه مى توانست در

ص: 352

برابر محاصره هاى طولانى مقاومت كند.

او سپس نفوذ خود را در سراسر رودبار و نواحى مجاور آن در ديلم گسترش داد و مردم بيشترى را به مذهب اسماعيلى درآورد و قلعه هاى ديگرى را تسخير كرد يا ساخت. او در الموت كتابخانۀ مهمى ايجاد كرد كه مجموعه كتاب ها و ادوات علمى آن تا هنگام حمله مغول و تخريب الموت در 654، گسترش يافت.

حسن صباح، در 484، يكى از داعيان به نام حسين قائنى را به قهستان (كوهستان)، در جنوب شرقى خراسان، گسيل داشت. با فتح آن منطقه، قهستان دومين سرزمين عمدۀ اسماعيليان ايران شد كه آن را رهبرى اداره مى كرد كه از الموت منصوب مى شد و او را مُحتَشَم مى ناميدند. حسن صباح در آن هنگام در رودبار و قهستان دولت مستقلى براى اسماعيليان ايران تشكيل داده و با سلطۀ سلجوقيان به مبارزه برخاسته بود. در 485، ملكشاه به صلاحديد نظام الملك، لشكريانى به جنگ اسماعيليان در رودبار و قهستان فرستاد اما اين عمليات، با مرگ ملكشاه و نظام الملك در همان سال، نافرجام ماند.

قيام اسماعيليان ايران، با توجه به مسائلى از جمله ساختار قدرتِ حكومت سلجوقى، روش هاى مبارزۀ خاصى پيدا كرد. حسن صباح از ابتدا به ماهيت غيرمتمركز بودن حكومت سلجوقى واقف بود. بنابراين، كوشيد از طريق قلعه هاى نفوذناپذير بسيار بر سلجوقيان غلبه كند. فرماندهان اين قلعه ها دستورهاى كلى خود را از الموت مى گرفتند، ولى در محل خود، آزادى عمل داشتند. اتخاذ سياست ترور اشخاص مهمِ نظامى و سياسى - مذهبى نيز واكنشى به غيرمتمركز بودن قدرت سلجوقيان بود.

مستنصرباللّه (خليفۀ فاطمى و امام اسماعيلى) در 487 ق. در قاهره درگذشت و نزاع بر سر جانشينى او اسماعيليه را به دو شاخۀ نزارى و مُستعلوى تقسيم كرد. حسن صباح در مورد جانشينى مستنصرباللّه، از نزار حمايت كرد. نزار در 488 ق. به قتل رسيد. حسن صباح بلافاصله مناسبات خود را با دولت فاطمى و دستگاه مركزى دعوت اسماعيليه در قاهره، قطع كرد و بدين ترتيب، مستعلى را جانشين مستنصرباللّه در امامت نشناخت. با اين تصميم، حسن صباح دعوت مستقل نزاريه را بنيان نهاد؛ ولى در حيات خودش هيچ گاه نام جانشين نزار را در امامت فاش نساخت. از اين به بعد، اسماعيليان ايران با نام نزاريه نيز شهرت پيدا كردند. در اين زمان، اسماعيليان نزارى، امامى در دسترس نداشتند و مانند دورۀ پيش از

ص: 353

دولت فاطمى، بار ديگر دورۀ سَتر (دورۀ غيبت امامشان) را تجربه مى كردند. در چنين وضعى، حجت، نماينده تام الاختيار امام بود. نزاريان در دورۀ سَتر، حسن صباح را به عنوان حجتِ امام غايبشان پذيرفتند. حسن نيز، كه ظهور قريب الوقوع امام را پيشگويى مى كرد، خود را حجت او خواند.

حسن صباح كه متكلم، فيلسوف، طبيب و منجّم بود، در مديريت و تدابير سياسى و جنگى نيز تبحر داشت. وى زندگى زاهدانه اى داشت و شيوۀ زندگى او سرمشق ديگر نزاريان شده بود. وى بيش از سى سال در الموت مانده بود و گفته شده است كه ديگر از آن بيرون نيامد و هميشه در حجرۀ كوچك خود ماند و خود را وقف مطالعۀ كتاب و انشاى تعاليم دعوت اسماعيليۀ نزارى و ادارۀ امور دولت اسماعيلى كرد.

حسن صباح چون پايان عمرش را نزديك ديد، كيا بزرگ اميد را داعى ديلم و جانشين خود در الموت كرد. حسن صباح در پى بيمارى كوتاهى، در ربيع الآخر 518 ق. درگذشت. او را در نزديكى قلعه الموت به خاك سپردند. مقبرۀ او، كه بعداً كيا بزرگ اميد و ديگر رهبران نزاريۀ ايران نيز در آنجا دفن شدند، تا هنگامى كه به دست مغولان ويران گشت، زيارتگاه اسماعيليان نزارى بود.

منبع: دانشنامۀ جهان اسلام؛ ج 13، ص 342-346.

«شرائع الدين» و حديث «سبعين منقبة لأميرالمؤمنين (ع)» را در كتاب الخصال (ج 2، ص 150) و غير آن. از ابوالحسين محمد بن جعفر اسدى كوفى، احمد بن يحيى بن زكريا قطان، على بن ابراهيم بن هاشم قمى، ابوعلى بن همام و محمد بن ابى عبدالله روايت كرده و كتابى نيز در فرائض داشته است.

منابع: لسان الميزان، ج 2، ص 271-272؛ جامع الرواة، ج 1، ص 230؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 3، ص 72-73؛ معجم رجال الحديث، ج 6، ص 189-190 و ج 8، ص 150؛ تهذيب المقال، ج 2، ص 372-373؛ علل الشرائع، ص 69؛ الامالى صدوق، ص 484 و 494 و 646-647 و 679 و 755.

محقق خوئى، مؤلف معجم رجال الحديث، معتقد است كه «رازى» صحيح است و اين شخص، غير از حسن بن جهم بن بكير زرارى است. وى اين نكته را در ذيل ترجمۀ حسن بن جهم رازى مى آورد و در شرح حال برادرش حسين بن جهم، به گفتار پيشين خود ارجاع مى دهد.

منابع: مستدركات علم رجال الحديث، ج 3، ص 110؛ معجم رجال الحديث، ج 6، ص 228 229؛ تاريخ آل زراره، ص 192-193؛ خلاصة الاقوال، ص 113؛ نقد الرجال، ج 2، ص 83-84؛ منتهى المقال، ج 3، ص 26-27؛ اعيان الشيعه، ج 5، ص 468؛ حياة الامام الرضا (ع)، ج 2، ص 109-110.

محمدآبادى، يوسف بن ابراهيم همدانى مقرى، احمد بن جشم، موسى بن عباس جوينى، وليد بن ابان، احمد بن قشمرد و ابن ابى حاتم رازى از او روايت كرده اند.

ابن ابى حاتم مى گويد: از او جز خير نديديم. به سال 272 ق. درگذشت.

منابع: تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 606-607؛ سير اعلام النبلاء، ج 8، ص 520-521 و ج 11، ص 200 و ج 13، ص 155؛ تاريخ الاسلام، ج 20، ص 500-501؛ المعجم الاوسط، ج 9، ص 91؛ الجرح و التعديل، ج 3، ص 50 و ج 4، ص 5؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 1، ص 156 و ج 3، ص 248 و ج 4، ص 9؛ اكمال الكمال، ج 7، ص 167؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 67، ص 247-150؛ الوافى بالوفيات، ج 12، ص 219.

منابع: معجم المؤلفين، ج 4، ص 124 و ج 5، ص 89؛ فوائد الرضويه، ص 292-298؛ معارف الرجال فى تراجم العلماء و الادباء، ج 1، ص 9-277؛ تاريخ بيدارى ايرانيان، بخش دوم، ص 8-245.

و حسين بن محمد بن جابر تميمى، نزد او حديث و قرائت شنيده اند.

منابع: تاريخ الاسلام، ج 22، ص 139 و ج 23، ص 310؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 6، ص 96.

اول آن كه سارق، مدعى شنيدن حديثى از شيخ محدثى گردد كه آن محدث، به نقل آن حديث از شيخين منفرد باشد؛ دوم آن كه سارق، نقل حديثى را كه مشهور به فلان راوى است، به راوى ديگرى كه با آن راوى در طبقه اشتراك دارد، نسبت دهد.

منابع: الجرح و التعديل، ج 3، ص 62-63؛ المجروحين، ج 1، ص 25-26 و ص 27؛ تاريخ بغداد، ج 8، ص 84-85؛ تهذيب الكمال، ج 28، ص 326؛ ميزان الاعتدال، ج 1، ص 545؛ تاريخ الاسلام، ج 17، ص 139-140؛ طبقات الشافعية الكبرى، ج 2، ص 22؛ لسان الميزان، ج 2، ص 307؛ ذكر اخبار اصبهان، ج 1، ص 276-277؛ فتح المغيث، ج 1، ص 398.

فرقۀ نجاريه. پايگاه نجاريه در رى بوده و بيشتر معتزلى هاى رى و پيرامون آن، مذهب نجاريه داشتند. آنان در مسئلۀ قضا و قدر، اكتساب العباد، وعد و وعيد و خلافت ابوبكر با اهل سنت موافقت داشتند و در مسئلۀ نفى صفات از خدا، خلق قرآن و رؤيت خدا، معتزلى محسوب مى شوند. آنان همچنين عذاب قبر را نمى پذيرفتند. سيد حيدر آملى در كتاب المحيط الاعظم مى گويد: نجاريه عقايدى داشتند كه در آن منفرد بودند.

وى اهل قم بود و به شغل نجارى و حكاكى اشتغال داشت. برخى نيز گفته اند ترازوساز بود. چندين بار با نظام مناظره داشته است. رافعى در التدوين مى گويد: ابراهيم بن محمد بن احمد بن يوسف قطان، تفسير محمد بن ابان را در قزوين از او شنيده و او تفسير محمد بن ابان را از قاضى محمد بن عيسى زيات رازى و قاضى ابراهيم بن احمد رازى روايت مى كرده است. از تأليفات او است: البدل (در علم كلام)؛ المخلوق؛ اثبات الرسل؛ الإرجاء؛ القضاء و القدر؛ الثواب و العقاب. در حدود سال 220 ق. درگذشت.

منابع: الاعلام، ج 2، ص 253؛ الانساب، ج 5، ص 460؛ الكافى فى الفقه، ص 70؛ المحيط الاعظم، ج 4، ص 329؛ العدة فى اصول الفقه، ج 1، ص 86؛ الملل و النحل، ج 1، ص 88-90؛ التدوين، ج 2، ص 241.

بن صباح جرجانى و مالك بن يحيى تنوخى حديث شنيد. عبدالصمد بن على طستى و ابوبكر بن سلمان و ابوسهل بن زياد قطان و احمد بن فضل بن خزيمه و ابوهارون موسى بن محمد بن هارون انصارى زرقى و ابوبكر احمد بن يوسف بن خلاد نصيبى و ابوعمران موسى بن سعيد از او روايت كرده اند. دارقطنى، او را توثيق كرده است.

منابع: تاريخ مدينة دمشق، ج 14، ص 351؛ بغية الطلب فى تاريخ حلب، ج 6، ص 2798-2799؛ تاريخ الاسلام، ج 21، ص 166-167.

شهر رى، برخى احتمال داده اند كه شخص مدفون در اين بقعه، سيد ابوالقاسم حسين بن على بن محمد بن احمد شعرانى بن على عريضى بن جعفر بن محمد صادق (ع) است كه از قم به رى آمد و در كلين زيست.

بناى بقعه و سنگ قبر از ابتدا تاكنون تغيير نكرده، و فقط مرمّت شده است. از فاصله دو كيلومترى جاده زيوان به كلين، بقعه از ميان مزارع، نمايان است. بقعه، از گنبدخانه و يك ايوان ورودى، تشكيل شده است. ظاهر بيرونى گنبدخانه استوانه اى شكل و داخل آن چهاروجهى مربّع است. مساحت بناى بقعه، 77 متر مربع و مساحت عرصه، 567 متر مربع است. نماى اصلى بقعه، نماى جنوبى آن (سمت قبله) است كه ايوان نيز دارد. فضاى داخلى و لچكى هاى قوس طاق ايوان گچ كارى است.

گنبد بقعه از بيرون كاهگلى و از داخل گچ كارى است. قطر داخلى گنبد پنج متر و قطر بيرونى آن 7/40 متر است. نوك گنبد تا كف بقعه در حدود شش متر ارتفاع دارد. مقبره امامزاده به ابعاد 1/20 * 2/30 و ارتفاع 80 سانتى متر، در ميانۀ حرم واقع است و اندود داخلى آن كاهگل و اندود خارجى آن از گچ است. سنگ قبر به ابعاد 40 * 1/10 سانتى متر از جنس گرانيت سبز است كه به صورت مجزّا روى قبر قرار گرفته و روى آن نوشته شده است: «بسم اللّه الرحمن الرحيم

ص: 364

مرقد مطهّر امامزاده حسين)». و پس از آن آيات سورۀ «قدر» آمده است.

منابع: مزارات رى، ص 115-118؛ منتقلة الطالبيه، ص 89؛ امامزاده ها و تربت برخى از پاكان و نيكان، ص 1، ص 118؛ بقاع متبركه استان تهران، ص 102.

بروجردى و پدرش فراگرفت و هم زمان حكمت و فلسفه را از ميرزا غلام حسين تبريزى و على محمد بروجردى آموخت. سپس در درس خارج فقه پدر و خارج اصول آيت اللّه خوئى كه در آن زمان در كربلا به سر مى برد، حاضر شد. پس از مهاجرت پدر به مشهد مقدس (1374 ق.) جانشين پدر براى اقامه جماعت در حرم مطهر امام حسين (ع) شد. در اين زمان، چندين بار براى حمايت از مردم فلسطين و كشمير، سخنرانى و اعلاميه صادر كرد. در كربلا، «مكتبة الامام الحسين (ع)» را بنياد نهاد كه اهداف تربيتى داشت. در سال 1393 ق. با اجبار دولت عراق، مجبور به ترك عراق شد. پس از ورود به ايران، شهر رى را براى زندگى و ادامۀ فعاليت هاى علمى و تربيتى خويش برگزيد.

تأليفات او عبارتند از: شرح زيارت جامعۀ كبيره (ناتمام)؛ لحظه اى با امام عصر (ع)؛ مجموعه اشعار؛ مجموعه اعلاميه ها و سخنرانى ها؛ تقرير دروس استادان. وى در فروردين 1383 ش. / صفر 1425 ق. در هشتاد و شش سالگى بدرود حيات گفت و پيكرش پس از تشييع و نماز آيت اللّه وحيد خراسانى، در قبرستان شيخان قم دفن گرديد.

منابع: گنجينه دانشمندان، ج 3، ص 647-649؛ تربت پاكان: شرح حال مدفونين در سرزمين قم، ذيل عنوان.

برخى هيئت هاى عزادارى شهر رى از شب پنجم و برخى از شب هفتم ماه محرم، عزادارى ها را آغاز مى كنند و در شب يازدهم كه مخصوص عزادارى شام غريبان است با شمع هاى روشن كه در دست دارند و با نوحه سرايى سنگين به سوى حرم عبدالعظيم راه مى افتند.

شهر رى تا محرم سال 1376 ش. بيش از صد هيئت عزادارى داشته است كه يكى از آنها هيئت خدمۀ آستان حضرت عبدالعظيم حسنى است. خادمين حرم حضرت عبدالعظيم، هر سال در شب شام غريبان، پس از اقامۀ نماز مغرب، با پاى برهنه و در حالى كه شال سياه پوشيده اند و چراغ هاى لاله در دست دارند، به سوى ضريح حركت مى كنند. سپس پرچم دار حرم به سوى بازار به حركت درمى آيد و عزاداران به دنبال او راه مى افتند. در پايان، پس از دعاى خير براى همه خدمتگزاران اسلام و مسلمين و بيعت خدمت گزارى با حضرت عبدالعظيم، با چراغ هاى خاموش به كشيك خانه بازمى گردند.

يكى ديگر از سنت هاى ديرينه در بزرگداشت و عزادارى امام حسين (ع) در شهر رى، تعزيه يا شبيه خوانى است. اين سنت در حسينيۀ نفرآباد و هاشم آباد، رونق بيشترى دارد و حتى مردم تهران در آن شركت مى كنند. پيشتر مراسم قمه زنى نيز در هيئت هاى شهر رى، بيش و كم رواج داشته است.

منابع: عزادارى سنّتى شيعيان در بيوت علما و حوزه هاى علميه و كشورهاى جهان، ج 2، ص 301؛ ماهنامۀ خيمه.

ص: 367

الثقات، ج 8، ص 201؛ السنن الكبرى، ج 3، ص 3؛ المعجم الاوسط، ج 2، ص 187 و 377 و ج 4، ص 244-244 و ج 7، ص 267 و 268؛ سنن الدارقطنى، ج 3، ص 183؛ خصائص الوحى المبين، ص 132 و 224؛ ابن ابى حاتم رازى، تفسير القرآن العظيم، ج 6، ص 1810 و 2006؛ الجرح و التعديل، ج 1، ص 166 و 172 و ج 3، ص 184 و ج 6، ص 51-52 و 319؛ شواهد التنزيل، ج 1، ص 475 و ج 2، ص 460؛ الضعفاء، ح 4، ص 19؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 2، ص 168 و 250 و ج 4، ص 201؛ تاريخ بغداد، ج 3، ص 281 و ج 4، ص 442 و...؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 42، ص 257 و ج 53، ص 335؛ تهذيب الكمال، ج 7، ص 32-34 و ج 13، ص 367 و ج 14، ص 11؛ تهذيب التهذيب، ج 2، ص 351 و ج 7، ص 266؛ معجم البلدان، ج 5، ص 233؛ رى باستان، ج 2، ص 274 و 284 و 301.

زنيج، رازى يوسف بن موسى، يحيى بن مغيره، محمد بن عيسى بن طباع، محمد بن حميد رازى، على بن بحر بن برى، ابومعمر عذلى، ابراهيم بن موسى فراء و گروهى ديگر از او حديث شنيده اند. ابوحاتم رازى، ابن معين، ابن شاهين و ديگران، او را توثيق كرده اند. در سال 189 ق. در مكه، پيش از گزاردن حج، درگذشت.

منابع: معرفة الثقات، ج 1، ص 311؛ الضعفاء، ج 2، ص 11؛ الجرح و التعديل، ج 3، ص 318-319 و ج 3، ص 380 و 531 و ج 7، ص 46 و ج 9، ص 387؛ الثقات، ج 6، ص 164 و 242 و ص 365 و ج 7، ص 112 و ص 414 و...؛ الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 2، ص 155 و 381؛ تاريخ اسماء الثقات، ص 72؛ تاريخ بغداد، ج 4، ص 302 و ج 8، ص 275-277 و ج 12، ص 176؛ إكمال الكمال، ج 4، ص 15؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 45، ص 238؛ تهذيب الكمال، ج 9، ص 464-465 و ج 19، ص 371؛ سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 137 و ج 9، ص 87-88؛ تهذيب التهذيب، ج 2، ص 363؛ المنتظم فى تاريخ الامم و الملوك، ج 9، ص 185؛ الوافى بالوفيات، ج 13، ص 68؛ الطبقات الكبرى، ج 7، ص 381؛ شذرات الذهب، ج 1، ص 325؛ الكنى و الاسماء، ج 2، ص 65.

گرفت و روى به زهد و عزلت آورد. از ابوالقاسم بن بيان حديث شنيد و عمر قرشى و عمر بن ابى بكر دينورى از او روايت كرده اند. در سال 556 ق. درگذشت.

منابع: المنتظم فى تاريخ الامم و الملوك، ج 1، ص 150، ش 4242؛ تاريخ الاسلام، ج 28، ص 19، ش 4؛ البداية والنهايه، ج 12، ص 305؛ الوافى بالوفيات، ج 13، ص 110؛ الكامل فى التاريخ، ج 11، ص 280؛ ذيل تاريخ بغداد، ج 5، ص 144.

دانسته اند. از دختران او هيچ نام و نشانى در دست نيست؛ اما پسرانش، مشهور و نامدار بودند؛ بدين شرح: يك. حمزة بن حمزه. وى بزرگ سادات خراسان بود و به حمزة الثائر يا حمزة الثانى شهرت داشت. برخى آرامگاه امامزاده حمزۀ ترشيز كاشمر مزار او مى دانند.

ص: 373

دو. قاسم بن حمزه، معروف به قاسم اعرابى. فرزندان او به هرات، طبرستان، خراسان و رى رفتند. امامزاده عبدالله گرگان، مزار فرزند او، عبدالله بن قاسم، مشهور به ابى زبيبه است. فرزند ديگرش، عباس بن قاسم، از مفسران شيعى است كه در طبرستان زيست. از مهاجرت قاسم بن حمزه به ايران، در كتب انساب ذكرى به ميان نيامده است؛ اما ضامن بن شدقم در كتاب تحفة الازهار مى نويسد: وى سيدى جليل القدر و عظيم الشأن بود كه پس از آنكه خليفۀ عباسى، المعتصم بالله، فرمان قتلش را صادر كرد، به اصفهان گريخت و در آنجا در 16 رجب سال 255 ش. به شهادت رسيد. سه. احمد بن حمزه كه فرزند ذكورى از او باقى نماند (بيهقى، لباب الأنساب، ج 2، ص 441). چهار. على بن حمزه. نام وى در اكثر كتب انساب و تاريخ به نيكى و جلالت قدر ياد شده است. دربارۀ او اتفاق نظر است كه در شيراز دفن شده و مزار او در آن ديار شهرت دارد. منابع تاريخى و كتب انساب مى گويند: پس از قتل ابراهيم و محمد، فرزندان عبداللّه محض، على بن حمزه، همراه تعدادى از نزديكان خود در سال 220 ق. (زمان حكومت معتصم عبّاسى) مخفيانه به شيراز

ص: 374

آمد و در يكى از غارهاى كوه شمالى در منطقه اى كه اكنون آن را باباكوهى مى گويند، زندگى مخفى خود را آغاز كرد؛ ولى سرانجام شناسايى و كشته شد.

ص: 376

نستعليق مشكى روى آيينه وجود دارد. در اطراف آينه كارى، اشعارى در مدح شاهزاده حمزه خطاطى و تذهيب شده است.

بقعه امامزاده حمزه، در ضلع جنوبى مسجد هلاكو واقع شده است. پيرامون اين بقعه در جبهه هاى غربى، جنوبى و شرقى، فضايى بسيار وسيع و پيوسته وجود دارد كه شامل دو صحن مى شده است: صحن امامزاده حمزه كه در ضلع شرقى آن واقع شده و از طريق ايوان آينه به آن متصل مى شود و ديگرى صحن پشت امامزاده حمزه كه از طريق درهاى ورودى با آن مرتبط مى شود. چنانكه از نام اين قسمت ها پيدا است، گويا اين بخش ها، پيشتر صحن ها يا فضاهاى روبازى بوده اند كه پيرامون بقعه قرار داشته اند. در زمان حاضر، كف بقعه به اندازۀ سه پلّه از سطح اين صحن ها پايين تر است.

بقعه، طرح مستطيل دارد و يك سقف گنبدى روى آن قرار گرفته است. در چهار گوشه بقعه، چهار گوشواره است تا يك پايۀ هشت ضلعى را براى قرار گرفتن گنبد روى آن ايجاد كند. قسمت زيرين و داخلى تمام اين گوشواره ها مقرنس كارى است. نظير دو بقعۀ ديگر، چهار ورودى در وسط چهار ضلع اين بقعه وجود دارد. داخل بقعه به دو قسمت مجزّا براى آقايان و بانوان، با ديوارى شيشه اى تقسيم شده است. كتيبه اى پيوسته بر محيط شانزده ضلعى به چشم مى خورد كه روى آن آياتى از قرآن مجيد نوشته شده است.

پوشش كالبد ضريح و شبكه هاى آن از نقره است. قسمت بالايى ضريح داراى دو رديف قاب طلايى برجسته است كه در آنها سوره هايى از قرآن با خطوط برجسته، نقش بسته است.

رواق شيخ ابوالفتوح رازى و صحن امامزاده حمزه و بخشى از شبستان بين الحرمين، پيش از اجراى طرح توسعۀ حرم، از فضاهاى باز مجموعه محسوب مى شدند. در حال حاضر با مسقف كردن اين بخش ها فضاى بستۀ مجموعه، تا دو برابر بيشتر شده است. از بين الحرمين تا شبستان بين الحرمين نيز فضايى وجود دارد كه موسوم به رواق شيخ ابوالفتوح رازى است. اين رواق، مفصل ارتباطى ميان بين الحرمين و شبستان بين الحرمين است و به صحن امامزاده حمزه مى پيوندد.

از موقوفات آستان عبدالعظيم حسنى (ع) و امامزاده حمزه، اراضى دولاب تهران است. واقف، معلوم نيست، ولى مى بايست از موقوفات عصر صفوى باشد.

منابع: امامزادگان رى، ج 1، ص 342؛

ص: 377

جنّة النعيم، ص 486؛ رى باستان، ج 1، ص 395؛ اعلام الورى باعلام الهدى، ج 2، ص 36؛ المناقب، ج 4، ص 324؛ دلائل الإمامه، ص 149؛ تذكرة الخواص، ص 314؛ الفصول المهمه، ص 241؛ تهذيب الانساب، ص 147؛ لباب الانساب، ج 1، ص 594؛ مسند ا لامام الكاظم، ج 1، ص 186؛ حياة الامام موسى بن جعفر، ج 2، ص 419؛ نقض، ص 588؛ عالم آراى عباسى، ج 1، ص 1700؛ روضات الجنات، ج 4، ص 212؛ بدر فروزان، ص 59-60؛ تاريخ كاشمر، ص 14؛ تحفة الازهار، ج 2، ص 322؛ عمدة الطالب، ص 208؛ سراج الأنساب، ص 76؛ منتقلة الطالبيه، ص 179؛ زندگانى حضرت عبدالعظيم حسنى (ع)، ص 142؛ تاريخ قم، ص 216؛ رجال النجاشى، ص 248؛ بحارالانوار، ج 48، ص 312؛ تاريخ آستانه رى، ص 70-88؛ آستانه حضرت عبدالعظيم، ص 15.

ص: 378

مهاجران رى است كه سهمى مهم در نشر تعاليم شيعه داشت. همچنين شناخته شدن مزار حمزة بن موسى از فرزندان امام كاظم (ع) به دلالت ايشان بود.

هرچند اين گروه از ياران ائمه و نيز مهاجران علوى، در رى به ارائۀ تعاليم شيعه و نيز روايت حديث مشغول بوده اند، و در واقع نخستين نشانه هاى تكوين حوزۀ رى را بايد در فعاليت هاى اين راويان جست، ليكن آغاز گسترش فعاليت هاى منسجم علمى شيعيان در رى و شكل گيرى حوزۀ علميۀ در اين شهر، ظاهراً در نيمه دوم قرن سوم هجرى بوده است. از رخدادهاى مهم اين دوره، تسلط احمد بن حسن مادرايى در سال 275 ق. بر شهر رى است. او پس از اظهار تشيع، شيعيان را اكرام كرد و شيعيان و غير شيعيان با حمايت وى به تأليف كتاب هايى پرداختند؛ از جمله عبدالرحمن بن ابى حاتِم، كتابى در فضائل اهل البيت (ع) نوشت. در دورۀ حكمرانى سلسلۀ شيعى مذهب آل بويه، رى به مدت 85 سال (335-420 ق.) مركز حكومت يكى از مشهورترين شاخه هاى حكومت گر بويه اى بود. به دليل حمايت هاى اميران آل بويه و برخى وزراى شيعى مذهب آن، در اين دوره رى يكى از مراكز اصلى تجمع شيعيان و فعاليت هاى علمى و آموزشى آنان شد. ايجاد فضاى نسبتاً باز سياسى و دفاع خردمندانۀ علماى شيعه از باورها و شعائر اهل بيت (ع) و رفتار همراه با تعامل شيعيان با پيروان اديان و مذاهب ديگر، موجب شد كه اين شهر يكى از كانون هاى مهم مباحثه ها و مناظره هاى علمى ميان شيعيان و پيروان ديگر مذاهب شود.

علاوه بر گرايش بسيارى از اهالى رى به مذهب تشيع و ظهور دانشمندان بزرگ از ميان مردم رى، گروه كثيرى از علما و محدّثان و فقهاى شيعه نيز از شهرهاى ديگر به رى هجرت كردند. يكى از مشهورترين اين افراد، محمد بن على بن بابويه قمى، معروف به شيخ صدوق است كه از حدود سال 347 به دعوت ركن الدوله (حك: 335-366 ق.) از قم به رى هجرت كرد و اين شهر را موطن خويش قرار داد. حضور وى در رى باعث رونق حوزۀ علميۀ اين شهر شد. وى علاوه بر برپايى مجالس بحث و مناظره با پيروان اديان و مذاهب مختلف كه گاه در حضور ركن الدوله صورت مى گرفت، به تشكيل مجالس درس و املاى حديث نيز همت گماشت. نه تنها شيعيان رى بلكه پيروان اهل بيت، از واسط و مصر و بصره و كوفه و مدائن و قزوين و ديگر شهرها، پرسش هاى خود را براى او مى فرستادند. علاوه بر شيخ صدوق، افراد ديگرى نيز از خاندان وى (فرزندان برادرش

ص: 380

حسين بن على) به رى مهاجرت كردند و به نشر تعاليم شيعى در آن شهر پرداختند. ابومحمد جعفر بن احمد بن على (على بن احمد) رازى از ديگر عالمان معاصر شيخ صدوق نيز در رى ساكن شد و ضمن تأليف آثار متعدد به آموزش و ترويج علوم شيعى پرداخت.

دانشمندانى كه از رى و به ويژه از ميان خاندان كلينى برخاستند، در كنار محدّثان و فقيهان خاندان بابويه، به حوزۀ علميۀ شيعه در اين دوره رونق زيادى بخشيدند. محمد بن محمد بن عصام كلينى و محمد بن احمد سِنانى كه در رى اقامت گزيد، هر دو از راويان آثار كلينى براى صدوق، و ابوعلى قطّان رازى از مشايخ شيخ صدوق، از جملۀ اين افراد هستند.

برخى از وزراى دانشمند آل بويه نيز در رونق بخشيدن به حوزۀ علميۀ شيعه، سهمى بسزا داشتند. صاحب بن عبّاد، وزير فخرالدوله ديلمى (حك: 373-387)، در خانۀ خويش در رى مجلس درس تشكيل مى داد. او به رسم عالمان، طيلسان مى پوشيد و تحت الحنك مى انداخت. در مجلس درس وى گروه بسيارى از مردم و دانشوران برجسته حضور مى يافتند. كتابخانۀ او نيز بسيار غنى و در معرض استفادۀ اهل علم بود. قاضى عبدالجبار معتزلى از جمله دانشمندانى بود كه در درس صاحب شركت مى كرد. ابوسعد منصور بن حسين آبى (متوفى 422 ق.)، وزير مجدالدوله بويهى (حك: 387-420)، نيز از جمله وزراى دانشمند بود. وى در دانش هاى مختلف به ويژه تاريخ و ادبيات تبحر داشت. او نزد شيخ طوسى درس خوانده بود و شيخ عبدالرحمن نيشابورى خزاعى از عالمان نامور رى از او روايت كرده است.

در حملۀ محمود غزنوى به رى در 420 ق. حوزه علميه اين شهر آسيب جدى ديد و كتابخانه ها و مراكز علمى و آموزشى شيعه ويران گرديد و بسيارى از عالمان شيعى به اتهام گرايش به باطنيه و رابطه با قرمطيان به قتل رسيدند. با اين حال، در دوره سلجوقيان، نيك نفسى و تعادل عالمان شيعى و پرهيز از افراطگرى و نيز تلاش مستمر آنان، موجب شد كه برخى از سلاطين و وزراى سلجوقى، به شيعيان روى خوش نشان دهند. در نتيجه حوزۀ علميۀ رى آرام آرام فعاليت علمى و تبليغى خود را از سرگرفت. اسامى شمار زيادى از خاندان هاى علمى شيعه و آثار و نوشته هاى آنها و نيز تعداد كثيرى از مدارس و مراكز علمى متعلق به نيمۀ قرن پنجم و سراسر قرن ششم، كه در منابع بدان اشاره شده، نشان دهندۀ رونق فعاليت هاى آموزشى و علمى در اين

ص: 381

دوره است.

برخى از دانشمندان خاندان بابويه در دورۀ سلجوقيان نيز خوش درخشيدند؛ از جمله حسن بن حسين بن بابويه، معروف به حسكا و موفق الدين بن حسكا، پدر شيخ منتجب الدين، مؤلف كتاب الفهرست. بابويَة بن سعيد بن محمد نيز از همين تيره، فقيهى پارسا و محدّثى برجسته بود كه نزد شيخ حسكا درس خواند و كتاب الصراط المستقيم را در موضوع عقايد و فقه تأليف كرد. منتجب الدين نيز اين كتاب را نزد بابويَة بن سعيد خوانده بود. به گفته ابن حجر عسقلانى، خانه بابويه بن سعيد در رى، سراى دانش و بزرگى بود. شيخ منتجب الدين رازى خود از مشهورترين علماى خاندان بابويه در رى بود و از درس بيش از 55 استاد از شهرهاى گوناگون، استفاده كرد. فرزندان و نوادگان مطهر بن على زكى كه نقابت شيعيان رى و گاه قم و مازندران را بر عهده داشتند، از ديگر خاندان هاى فعال در زمينۀ علوم مختلف شيعى در اين دوره هستند. از جملۀ اين افراد شرف الدين محمد، نقيب النقباى رى و از ممدوحين قوامى رازى است. وى در رى مجلس درس داشت و شيخ منتجب الدين از جمله شاگردان او بود. ابوالقاسم يحيى از ديگر نقباى رى و صاحب فضل و كمال بود. منتجب الدين در درس وى حاضر مى شد و كتاب الفهرست را در پى گفت وگو با او تأليف كرد.

از خاندان دوريستى نيز دانشمندان برجسته اى در اين دوره به ظهور رسيدند. ابوعبداللّه جعفر بن محمد دوريستى كتاب هاى زيادى چون الكفاية و الاعتقاد تأليف كرد. عبدالجليل قزوينى رازى، به نام برخى از افراد اين خاندان و سهمى كه در گسترش دانش هاى شيعى داشته اند، اشاره كرده است. به گفته وى خواجه حسن دوريستى فرزند ابوعبداللّه جعفر، با خواجه نظام الملك طوسى «حق خدمت و صحبت» داشت.

خاندان خزاعى رازى نيز در گرم نگه داشتن حوزه علميه رى و تبليغ دين و نشر دانش هاى شيعى، كوشش هاى زيادى كردند. شيخ ابوبكر احمد بن حسين نيشابورى خزاعى رازى از بزرگان علماى شيعه و صاحب تأليفات گوناگون چون الامالى در حديث، عيون الاحاديث و الروضه در فقه، از اين خاندان بود كه از نيشابور به رى كوچيد و به تعليم و پژوهش اشتغال داشت. وى شاگرد سيد رضى، سيد مرتضى و شيخ طوسى بود. پسر وى شيخِ حافظ عبدالرحمن نيشابورى (متوفى 485) نيز از اساتيد برجسته در اين دوره است.

ص: 382

وى كه عموى پدر ابوالفتوح رازى بود، در رى كرسى تدريس داشت و شمار زيادى طالب علم و محدث در درس او حاضر مى شدند. ابوالفتوح رازى دانشمند و مفسر شهير شيعى نيز از اين خاندان است. او در رى به فعاليت هاى علمى و آموزشى اشتغال داشت و شاگردان بسيارى چون منتجب الدين، ابن شهرآشوب، ابوطالب طوسى و صفى الدين حيروى تربيت كرد. سديدالدين حمصى، عمادالدين طبرى مؤلف بشارة المصطفى لشيعة المرتضى، محمد بن ابى مسلم ابى الفوارس رازى، رشيدالدين رازى، قطب الدين رازى، عبدالجبار بن عبداللّه رازى از شاگردان شيخ طوسى و استاد قاطبۀ علما و طالبان علوم در زمان خودش، و سيد تاج الدين موسوى از ديگر دانشمندان شيعى حوزه علميه رى در اين دوره هستند.

ظهور اين تعداد فقيه، محدّث و عالم در رى در دورۀ سلجوقى، نشان دهندۀ رواج و گسترش حوزۀ علميۀ شيعى در اين دوره است. به علاوه، در منابع به نام مدارس، مساجد، خانقاه ها و مراكز علمى ديگر متعلق به شيعيان رى در سده هاى پنجم و ششم اشاره شده كه پويايى و سرزندگى آموزش هاى شيعى را در اين شهر نشان مى دهد.

در جريان يورش مغولان در اوايل سدۀ هفتم، شهر رى چندين بار مورد حمله قرار گرفت و ويرانى هاى زيادى در اين شهر پديد آمد. در نتيجه حوزۀ علميۀ رى به رغم ظهور دانشمندانى چون احمد بن حسن ناوندى/ نهاوندى، قطب الدين رازى و تاج الدين محمود رازى هرگز رونق پيشين خود را نيافت.

از ويژگى هاى برجستۀ حوزۀ علميۀ رى به ويژه در آغاز شكل گيرى، ارتباط مستمر محدّثان و علماى آن ديار، تا پيش از وقوع غيبت، با امامان معصوم است. علاوه بر آنكه در ميان ياران و راويان احاديث ائمه (ع) نام گروهى از دانشمندان رى ديده مى شود، برخى ديگر از علماى رى نيز از طريق مكاتبه يا حضورى با ائمه (ع) در ارتباط بوده اند.

ارتباط با مراكز علمى مختلف در جهان اسلام، ويژگى ديگر حوزه علميه رى است. گزارش هاى زيادى در دست است كه نشان مى دهد از آغاز شكل گيرى حوزۀ علميۀ رى، بسيارى از محدّثان، فقها و دانشمندانى كه در اين حوزه به تعليم و تعلم اشتغال داشته اند، براى بهره مندى از درس اساتيد ديگر حوزه هاى علميه در شهرهايى چون قم، بغداد، كوفه و نجف به اين شهرها مسافرت كرده اند. به علاوه دانشمندان زيادى از شهرها و حوزه هاى علميه ديگر، براى استفاده از درس و دانش علماى رى، در اين شهر ساكن مى شده اند.

ص: 383

شيخ صدوق به دليل سفرهاى متعدد به شهرها و مراكز علمى در نقاط مختلف جهان اسلام، سهم بسزايى در ايجاد ارتباط علمى ميان حوزۀ رى و ساير حوزه هاى علميه در قرن چهارم داشت. پاسخ هاى وى به سؤالات مردم شهرهاى مختلف (قزوين، بصره، كوفه، مدائن، نيشابور و بغداد)، بيان گر جايگاه و مرجعيت و نيز گستردگى روابط وى است. او كتاب من لايحضره الفقيه را در پاسخ به درخواست ابوعبداللّه محمد بن حسن بن اسحاق معروف به نعمت از نوادگان امام موسى الكاظم (ع) كه در ايلاق ماوراء النهر ساكن بود، نوشت.

در شهر رى از حدود سدۀ سوم تا نهم هجرى، پيروان فرق و مذاهب و حتى اديان مختلف زندگى مى كردند. اين امر موجب شده بود كه عالمان اين فرق و مذاهب در حوزه هاى علميۀ اين شهر به مناظره و تبادل نظر با يك ديگر بپردازند و گاه در مجالس درس يك ديگر شركت كنند. حيص بيص (متوفى 574) از فقها و ادباى هوادار اهل بيت (ع) از مجلس درس محمد بن عبدالكريم وزان شافعى، قاضى رى استفاده مى كرد و عبدالكريم رافعى مؤلف التدوين در درس شيخ منتجب الدين حضور مى يافت. عبدالجليل قزوينى رازى، به حضور بسيارى از منقبت خوانان، عالمان و بازاريان و حنفيان و شافعيان در مجلس درس خويش در هر دوشنبه اشاره كرده است. اين تعاملات علمى باعث مى شد كه هر يك از اربابان مذاهب، كتاب ها و رساله هايى در دفاع از مذهب و عقيده خويش و رديه هايى بر آرا و نظر مخالفان تأليف كنند.

مساجد يكى از كانون هاى اصلى درس و مناظره در رى بوده است. حمداللّه مستوفى، تعداد مساجد رى را در نيمه دوم سده دوم، سى هزار دانسته است. در سدۀ ششم نيز مساجدى در رى وجود داشت كه متعلق به پيروان مذاهب مختلف بود و در آن مجالس درس برپا مى شد. برخى از اين مساجد يادگار سده هاى پيشين بود و مدتى طولانى فعاليت هاى علمى و آموزشى در آن ها ادامه داشت.

مدارس نيز از ديگر مراكز مهم علمى و آموزشى شيعيان در رى بوده اند. هر چند دربارۀ مدارس شيعى در دورۀ آل بويه اطلاعى در دست نيست، اما اشارۀ عبدالجليل قزوينى رازى، به كثرت «مدارس سادات» در شهرهاى مختلف شيعه نشين، پيش از سدۀ ششم، گواه فعاليت گستردۀ اين مدارس است. وى همچنين بيش از ده مدرسه را برشمرده كه در دورۀ سلجوقيان به ارائۀ تعاليم شيعى در رى

ص: 384

مشهور بوده اند. مدرسه سيد تاج الدين محمد كيسكى در زمان تأليف كتاب النقض در حدود 560، نزديك به نود سال سابقه داشته و جايى براى مناظرۀ دانشمندان و محل تجمع علما و سادات و فقهاى مشهور بوده است. در مدرسۀ شمس الاسلام حسكا بن بابويه نيز علاوه بر مجالس وعظ و قرائت قرآن، به كودكان آموزش هاى دينى داده مى شد. همچنين مدرسه اى به نام على جاسبى در كوى اصفهانيان رى واقع بود. تنها در يكى از مدارس دورۀ سلجوقى به نام مدرسۀ خواجه عبدالجبار چهارصد فقيه و متكلم درس شريعت مى آموختند.

عبدالجليل قزوينى رازى خود در رى مدرسه اى بزرگ داشت كه هر جمعه در آن درس مى داد. در مدرسۀ خواجه امام رشيد رازى نيز بيش از دويست دانشمند، درس اصول دين و اصول فقه و علم شريعت مى آموختند. مدارس مذكور داراى كتابخانه هاى بزرگ و گاه تخصصى نيز بودند. براى نمونه مدرسۀ خواجه امام رشيد رازى، كتابخانه اى بزرگ و مجهز داشت. عبدالجليل قزوينى رازى، «تعديد و تحصير» كتب كتابخانه هاى اين مدارس و نيز ساير كتابخانه هاى رى را مشكل شمرده و ذكر اسامى مصنفان و روات اين كتاب ها را مستلزم تأليف كتابى جداگانه دانسته است. كتابخانه ها در رى افزون بر مركز مطالعه و پژوهش، كانون درس و گفتگوهاى علمى بودند.

ابوالفضل ابن عميد، وزير ركن الدوله بويه اى، كتابخانه اى بزرگ در رى داشت كه رساله ها و كتب ارزشمندى در آن نگهدارى مى شد و مسكويه مدتى خازن و كتاب دار آن بود. يكى از مشهورترين كتابخانه هاى رى در دوره آل بويه متعلق به صاحب بن عباد بود كه بيش از چهارصد بار شتر كتاب در آن جمع آورى شده بود و مجموع كتاب هاى آن به 217 هزار جلد مى رسيد. در دورۀ سلجوقيان نيز كتابخانه هايى چون كتابخانه شرف الدين محمد، نقيب النقباى رى، به عنوان مراكز علمى و آموزشى شهره بودند. در اين دوره، خانقاه هايى نيز متعلق به شيعيان در رى وجود داشت كه در آنها مجالس درس و بحث و آموزش علوم و احكام دينى رايج بوده است.

هزينۀ مراكز علمى شيعى اعم از مساجد، مدارس و كتابخانه ها از راه هاى گوناگون تأمين مى شد كه مهم ترين آنها اوقاف، وجوهات شرعى و صدقات بود. با اين حال اغلب علما و دانشمندان و نيز طالبان علم از راه كسب و كار مخارج زندگى خويش را تأمين مى كردند. براى نمونه مسكويه خود خازن و كتاب دار

ص: 385

ابوالفضل ابن عميد بود.

در حوزۀ رى علوم گوناگون از ادبيات گرفته تا دانش قرآن و حديث و تاريخ و كلام و گاه برخى از علوم عقلى تدريس مى شد. در هر يك از اين علوم دانشمندان بنامى به ظهور رسيدند. مهم ترين علوم مورد توجه در حوزه رى به قرار زير است :

ادبيات عرب: اديبان در اين حوزه با تحقيق در دانش صرف و نحو و فصاحت و بلاغت و بديع و نيز توغل در متون ادبى و نثر و شعر عربى، به مجالس درس خويش رونق مى بخشيدند و به ويژه اين كار را براى درك زيبايى هاى ادبى و بلاغى قرآن انجام مى دادند. ابن فارِس (متوفى 395) مؤلف كتاب مجمل اللغة و مقاييس اللغة از جمله اديبان مشهور حوزۀ رى بود. وى استاد مجدالدوله بويه اى و صاحب بن عباد در علوم ادبى به شمار مى رفت. ابن بابويه، ضمن نقل روايتى از احمد بن فارس او را اديب و از اصحاب حديث خوانده است. ابن عميد و شاگردش صاحب بن عباد از وزراى مشهور آل بويه در رى، از مشاهير ادب عربى در دورۀ خويش بودند. مسكويه نيز از اديبان حوزۀ رى بود. وى در ادب پارسى و عربى استاد بود و تأليفاتى در اين زمينه دارد. كمال الدين بُندار بن ابى نصر رازى (متوفى 401) نيز از ادبا و شعراى شيعه در اين دوره است. وى زبان هاى عربى و فارسى را نيك مى دانست و صاحب بن عباد در تربيت او نقش مهمى داشت. پيش از اين از ابوسعد منصور بن حسين آبى وزير دانشمند آل بويه سخن رفت. كتاب نثرالدر، نشانۀ روشنى از بلاغت و فصاحت و اشراف وى بر ادب عربى است. ابوالحسين محمد بن عبداللّه نحوى رازى نيز اديبى بود كه در جامع رى تدريس مى كرد. ظهور شاعران و اديبان بزرگى چون ابوالفتوح رازى، شيخ عبدالجبار بن عبداللّه بن على رازى و ابوالحسن على بن محمد رازى و بسيارى ديگر در دورۀ سلجوقيان، گواه رونق بازار شعر و ادب در شهر رى بوده است. شمس الدين ابوالمفاخر، معروف به ملك الفضلاء، ديگر اديب و شاعر دورۀ سلجوقى در رى است. وى شعر معروفى به فارسى در مدح امام رضا سروده است. عبدالجليل قزوينى رازى خود از ادباى بزرگ رى در سده ششم است كه افزون بر ادبيات عرب در ادب فارسى نيز سرآمد بود.

علوم قرآنى: قرآن و دانش هاى مرتبط با آن از ديگر موضوعات مهم در برنامۀ آموزشى حوزۀ علميۀ رى بوده است. محمد بن حسّان رازى از اصحاب امام هادى (ع)، كتاب هايى به نام ثواب القرآن و ثواب انا انزلناه داشته است. شيخ صدوق در رسالۀ الاعتقادات، موضوعات

ص: 386

بنيادين اعتقادى را از منظر اهل بيت و بر محور قرآن بررسى كرده است. محمد بن احمد بن جنيد اسكافى رازى از بزرگان فقها و علماى شيعه، چندين رسالۀ قرآنى، از جمله امثال القرآن تأليف كرد. او رساله اى به نام «ايضاح خطأ من شنّع على الشيعة فى امر القرآن» داشته است كه گويا موضوع آن پاسخ به اين اتهام بوده است كه شيعه، قائل به تحريف شدگى قرآن است. ابوسعد منصور بن حسين آبى در كتاب نثرالدر، نخستين فهرست موضوعى آيات قرآن را نوشت. منتجب الدين رازى و عبدالجليل قزوينى رازى نام برخى از مُقريان و مفسران شيعه را در رى ذكر كرده اند. تفسير ابوالفتوح رازى به خوبى بيان گر رواج اين دانش در حوزۀ علميۀ رى در سدۀ ششم است.

حديث: حوزۀ رى از آغاز شكل گيرى از كانون هاى مهم حديثى شيعه به شمار مى رفته است. محمد بن يعقوب كلينى و شيخ صدوق، بخش عمدۀ فعاليت هاى علمى خويش را در رى به سامان رساندند. از آنجا كه در ميان اصحاب ائمه (ع) و راويان احاديث ايشان جمع زيادى از دانشمندان رى ديده مى شوند، احاديث حوزۀ رى، به قلت واسطه با معصومين (ع) شهرت دارند. به علاوه تلاش محدّثان حوزۀ رى به نوآورى هايى در جنبه هاى مختلف دانش حديث انجاميد. تبويب احاديث و نظم و ترتيب دادن به آنها، يكى از اين نوآورى ها است. كلينى و صدوق از پيشگامان اين راه به شمار مى روند و كتاب هاى حديثى اين دو از نظر تبويب و ترتيب و جمع آورى موضوعى احاديث، قابل توجه است. همچنين ابومحمد جعفر بن احمد بن على رازى، محدث مشهور امامى قرن چهارم، در گردآورى حديث، ابتكارهايى داشته است؛ مثلاً «الاعمال المانعة من دخول الجنة»، شامل رواياتى دربارۀ اعمالى كه بازدارنده فرد از ورود به بهشت است؛ «جامع الاحاديث» مشتمل بر هزار حديث نبوى به ترتيب الفبايى است؛ «الغايات» مشتمل بر احاديثى كه با افعل تفضيل آغاز شده اند؛ «المسلسلات» يا «الاخبار المسلسلة» حاوى احاديث مسلسل است؛ «نوادر الأثر فى على (ع) خير البشر» در بردارندۀ هفتاد طريق براى حديث نبوى «علىٌّ خيرُ البشر.»

منتجب الدين رازى به اسامى تعدادى از محدثان و حافظان شيعى رى اشاره كرده است كه از رونق دانش حديث در اين شهر خبر مى دهد.

تاريخ: در ميان دانشمندان حوزۀ علميۀ رى، مورخان بزرگى نيز ظهور كرده اند كه بعضاً تأليفات مهم و مفصّلى در تاريخ نگاشته اند.

ص: 387

مسكويه رازى صاحب كتاب تجارب الامم و تعاقب الهمم از جملۀ آنان است. ابوسعد آبى نيز كتابى در تاريخ رى داشته است. شيخ منتجب الدين هم كتابى به نام تاريخ الرى نوشته است كه ابن حجر عسقلانى در لسان الميزان، بارها از آن نام برده است.

كلام: حضور پيروان اديان و مذاهب گوناگون در رى، موجب رواج دانش كلام در حوزۀ اين شهر شده بود. معتزله، حنابله، شافعيان، شيعيان اسماعيلى و نيز يهوديان و مسيحيان گروه هاى دينى و مذهبى در اين شهر بودند. هر يك از صاحبان اين مذاهب آزادانه به ترويج باورهاى خود مى پرداختند. متكلمان مذاهب گوناگون در مساجد و مدارس در جمع مردم مى نشستند و با يك ديگر مناظره مى كردند. يهوديان و مسيحيان نيز براى اثبات عقايد خويش به مناظره با عالمان مسلمان مشغول بودند. در يكى از اين مناظره ها عالمى يهودى به نام رأس الجالوت دربارۀ اعجاز قرآن و تقليدناپذير بودن آن با صاحب بن عباد مناظره كرد و مغلوب شد. مناظرات ابوحاتم رازى، داعى اسماعيلى در منطقۀ رى، با محمد بن زكرياى رازى در بحث نبوت، در همين شهر روى داد؛ كتاب أعلام النبوة گزارش ابوحاتم از همين مناظرات است. باورها و شعائر مكتب اماميه به ويژه موضوع غيبت امام دوازدهم، مورد اعتراض و مناقشۀ مشترك متكلمان معتزلى و زيدى قرار داشت و علماى شيعه نيز به تشريح و تبيين باورهاى خويش در اين زمينه و پاسخ به شبهات مى پرداختند. ابن قبۀ رازى (متوفى پيش از 319) متكلمى كه ابتدا معتزلى بود و سپس شيعه شد، چند كتاب در همين مباحث نگاشت. كمال الدين و تمام النعمة اثر شيخ صدوق نيز از مهم ترين كتاب هاى همين دوره است. على بن محمد رازى معروف به علّان كلينى كتابى به نام اخبار القائم تأليف كرد و محمد بن يعقوب كلينى نيز در رد قرامطه كتابى نوشت. على بن محمد خزاز قمى ساكن رى از فقيهان و متكلمان قرن چهارم، در دفاع از باورهاى شيعه كتاب هايى چون الايضاح فى الاعتقاد و الكفاية فى النصوص (كفاية الاثر فى النص على الائمة الاثنَىْ عَشَر) تأليف كرد. حسين بن على برادر شيخ صدوق كتابى به نام التوحيد و نفى التشبيه نوشت. در دورۀ سلجوقيان نيز متكلمان بزرگى در شهر رى ظهور كردند. سديدالدين حمّصى از فقها و متكلمان مشهور سدۀ ششم است. وى كتاب هايى چون بداية الهداية، التبيين و التنقيح فى التحسين و التقبيح، المنقذ من التقليد و المرشد إلى التوحيد تأليف كرد. كتاب بعض مثالب

ص: 388

النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض (معروف به نقض) تأليف عبدالجليل قزوينى رازى در نيمه دوم قرن ششم به روشنى حاكى از رواج مباحث كلامى در حوزه رى در اين دوره است.

فقه: دانش فقه نيز از دروس و تعاليم رايج حوزۀ رى بوده است. در منابع به نام بسيارى از فقهاى حوزۀ رى و آثار و تأليفات فقهى آنها اشاره شده است. ابن جنيد اسكافى (متوفى 381) از فقهاى نامور اهل رى، بيش از پنجاه رساله در فقه و علوم قرآن تأليف كرد. تهذيب الشيعة لأحكام الشريعة و الاحمدى فى الفقه المحمدى از آثار او است. وى مسائل فقهى را به صورت موضوعى با تقسيم بندى جديد تدوين كرد. او پس از بيان آراى فقهاى مذاهب، نظر علماى شيعه را نيز بيان كرده و سپس رأى مختار خود را توضيح داده است. ابن قبه رازى نيز علاوه بر كلام، در فقه نيز صاحب نظر بود. ديدگاه او دربارۀ خبر واحد كه بيشتر در حوزۀ فقه كاربرد دارد، شهرت فراوان يافت و به شبهۀ ابن قبه معروف شد. ابوطيب رازى، شيخ موفق الدين معروف به خواجه آبى، حسن بن اسحاق بن عبيد رازى، ابوالحسن على بن عبداللّه رازى، سيد كمال الدين عبدالعظيم، تاج الدين محمود بن حسن ورامينى و فخرالدين محمد بن على استرآبادى، برخى ديگر از فقهاى حوزه رى بوده اند.

منبع: دانشنامه جهان اسلام، ج 1، ص 6636.

مى رسد. در 1364 ق. تجديد بنا شد و حجة الاسلام على اكبر برهان تهرانى از سوى آية الله العظمى سيد ابوالحسن اصفهانى، بازسازى آن را بر عهده گرفت.

3. مركز خدمات حوزۀ علميۀ شهر رى: اين مجموعه كه شعبۀ ششم مركز خدمات حوزه هاى كشور است، عهده دار خدمات رفاهى و درمانى طلاب، روحانيان و ائمه جماعت جنوب تهران، ورامين، قرچك، پاك دشت، حسن آباد قم، باقرشهر و اسلام شهر است و 1200 خانوار را پوشش مى دهد. مهم ترين خدمات اين مركز بدين شرح است : خدمات و بيمۀ درمانى؛ صندوق قرض الحسنۀ امام خمينى؛ طرح حمايت از خانواده هاى مرحومين و ازكارافتادگان و بازنشستگان؛ طرح معيشت (اهداى هدايا و سبد كالا در طول سال)؛ فروشگاه تعاونى؛ تعاونى مسكن؛ طرح امداد و حوادث.

منبع: محدث، بهمن و اسفند 1385، ش 4.

سمايى است. كشتارگاه بزرگ حسن آباد و زندان بزرگ حسن آباد تقريباً جزئى از همين روستا است.

منابع: آبادى هاى كشور جمهورى اسلامى ايران، ج 38، ذيل عنوان؛ فرهنگ جغرافيايى ايران، ج 1، ذيل عنوان.

عبدالعظيم ساخته اند كه داراى اطاقى شش ضلعى و گنبدى به قطر حدود شش متر است. در اين مجموعه، وسايل رصدى قديمى، مانند ربع جدارى (زمان سنج) و ذات الشعبتين (دستگاهى براى اندازه گيرى ارتفاع اجرام آسمانى) و كره فلكى و اسطرلاب نگه دارى مى شود.

منبع: گاهنامه سيد جلال الدين تهرانى (1311 ش)، ج 1، ص 110.

تيمى حديث شنيده است، و ابوزرعه، برقى، يونس بن عمران و ابوحاتم رازى از او روايت كرده اند. ابن جوزى او را از بزرگان علم قرائت خوانده است، و ابوحاتم رازى و ديگران وى را در حديث توثيق كرده اند. قرائت را نزد حمزه آموخت و قرآن را نزد او و سليم بن عيسى قارى كوفى قرائت كرد. ابوبكر محمد بن شاذان جوهرى و ابوالاحوص محمد بن هيثم عكبرى و محمد بن يحيى خنيسى و قاسم بن يزيد وزان نزد او قرائت حمزه و غير آن را آموختند. شيخ طوسى در كتاب فهرست مى گويد: او كتابى داشته است كه صفوان و ابن ابى عمير از آن نقل كرده اند و همين بر وثاقت او دلالت مى كند. در سال 220 ق. در كوفه درگذشت.

منابع: الجرح و التعديل، ج 3، ص 368 و ج 4، ص 215؛ الاعلام، ج 2، ص 309؛ تاريخ الاسلام، ج 15، ص 141-142 و ج 20، ص 152 و ج 21، ص 263-264؛ الوافى بالوفيات، ج 13، ص 233-234؛ اعيان الشيعه، ج 6، ص 328؛ الفهرست طوسى، ص 123؛ نقد الرجال، ج 2، ص 197؛ طرائف المقال، ج 1، ص 454؛ مستدركات علم رجال الحديث، ج 3، ص 334-335؛ معجم رجال الحديث، ج 8، ص 62؛ تهذيب المقال فى تنقيح كتاب رجال النجاشى، ج 5، التاريخ الكبير، ج 3، ص 189، پاورقى.

بيدارى ايرانيان، بخش دوم، ص 8-245.

چهارصد طالب علم از سرزمين هاى مختلف در آن درس دين مى آموختند. صاحب نقض گفته است: «مدرسۀ خواجه عبدالجبّار مفيد كه چهارصد مرد فقيه و متعلّم و متكلّم از بلاد عالم در آن مدرسه درس شريعت آموختند، نه در عهد مبارك سلطان ملشكاهى و روزگار بركيارقى - رحمة الله عليهما - كردند و اين ساعت معمور و مشهور است، و جايگاه درس علوم و نماز به جماعت و ختم قرآن و نزول اهل صلاح و فقهاء باشد؟ همه به بركات همّت شرف الدين مرتضى است كه مقدّم سادات و شيعه است.» دانسته نيست كه اين مدرسه در كدام محلۀ رى بوده است.

منابع: نقض، چاپ دارالحديث، ص 41؛ رى باستان، ج 1، ص 536.

ص: 398

آغاز كرد. در بهمن سال 1368 ش. مساحت ساختمان شماره يك دانشگاه، 17 هزار متر مربع و ساختمان شماره دو حدود 10 هزار متر مربع بوده است. اين واحد دانشگاهى اكنون بيش از 20000 دانشجو در رشته ها و گرايش هاى مختلف دارد.

منبع: پايگاه مجازى دانشگاه آزاد اسلامى، واحد شهر رى.

در اينكه اين هر سه، نام يك مكان است ترديدى وجود ندارد، چون اولياء اللّه و ابن اسفنديار و مرعشى، هر سه تن، آنجا را آن بخش از رى دانسته اند كه برابر گنبد فخرالدوله قرار داشته، و صاحب نقض نيز آن را در رديف بخش هاى شيعه نشين رى ذكر كرده است. به كار رفتن دو حرف قاف و كاف به جاى هم در نام ها سابقه دارد؛ چنانكه ابن اثير قلعۀ طبرك را طبرق هم آورده است. اختلاف «در» و «دز» نيز - اگر تصحيف و سهو نساخ نباشد - بدان سبب است كه در آن نقطه هم دروازه و هم دزى (دژى) عظيم بنياد يافته بود، كه گاه آنجا را به دروازه و ديگر گاه به دز نسبت مى داده اند. «دز رشكان» به حكم سوابق تاريخى و قرائن و شواهد، منسوب به اشكانيان، و كلمۀ «رشكان» در اصل «ارشكان» بوده است. از مستشرقان و سياحان خارجى، ژاك مورير و سر اوزلى و كرپرتر و جاكسن و اشميد، اين محل را از نزديك ديده و مشهودات خود را در سفرنامه هاى خود نقل كرده اند. مورير از آن با لفظ شاتو (Chateau) كه به معنى قصر شاهانه است، ياد كرده است. كرپرتر گفته است: «دزى سخت استوار بر فراز صخره اى بلند پى افكنده شده است، كه به

ص: 402

ميزان قابل ملاحظه اى از مرتفعات اطراف برجسته تر است. در طول كناره هاى عمودى اين بلندى به آسانى پى هاى بناهاى جنگى آن را كشف كرديم، و مستقيماً از پايه آن يك رشته خط سنگربندى هويدا مى گرديد، كه به سوى جنوب امتداد مى يافت.»

در مقالۀ مندرج در «اطلاعات ماهانه»، وصف قلعه بدين گونه آمده است: ««قلعه، بر بالاى كوه ساخته شده و قسمت هايى هم در جلگۀ جنوب كوه ضميمۀ قلعه شده است، و باروهاى خشتى عظيم در بالاى كوه و در كف جلگه قلعه بوده است، كه ضمن خاك بردارى و كوه برى براى كارخانۀ سيمان مدتى نمودار مى شود، و به مرور ضمن ساير عمليات از ميان مى رود.» كرپرتر در وصف پهنۀ دامن قلعه از سوى جنوب، كه احتمالاً محل كاخ سلطنتى بوده است، مى نويسد: «در پاى دماغۀ بزرگ كه تاج قلّه سنگربندى برج هاى محافظ است، يك رشته باروى استوار ديگر وجود دارد كه پهنه اى فراخ را در بر مى گيرد، و دژى كوتاه تر مى سازد كه محتملاً در درون آن قصر سلطنتى و ديگر بناهاى دولتى قرار داشته است.» در ضمن كوه برى و خاك بردارى، نمونه هاى بسيار ارزنده اى از گچ برى هاى قديمى به دست آمده، كه نشان مى دهد اين محل اطاق هاى بسيار مجلل و شاهانه داشته است. اين نمونه ها در موزۀ ايران باستان محفوظ است. همچنين آثار حمام در سوى غربى قلعه در بالاى كوه، و استخر آب در قسمت شرقى هنوز به چشم مى خورد. بناهاى شاهانه در دامن دز را سه باروى عظيم به صورت سه قلعه متداخل حفاظت مى كرده است، و در موقع جنگ اگر قلعۀ بيرونى تسخير مى شد، مدافعان در قلعۀ دوم سنگر گرفته به دفاع مى پرداختند، و اگر آن نيز سقوط مى كرد، به قلعۀ درونى پناه مى بردند، و تسخير قسمت اخير، كه انواع لوازم زندگى در آن فراهم بوده است، به آسانى امكان نداشت.

بناى دز از بالاى كوه به سوى دامنۀ جنوبى امتداد مى يافته، و در قسمت بالا از مغرب به مشرق، برج هاى استوارى داشته است. سوراخ هاى اطراف ديوار برج غربى، كه از آنجا به سوى دشمن در جهت شمال تير مى انداخته اند، هنوز برجا است. در قسمت شرقى، نزديك دامنۀ كوه، آثار چند گور باستانى باقى است. نزديك آثار گورها، سردابى به ابعاد تقريبى دو متر و نيم در دو متر ساخته بودند و شايد لاشه هاى مردگان را در آن به امانت مى گذاشتند. در مشرق اين كوه آثار برجى خشتى مشهود است.

گودال خندق مانند دامن جنوبى اين دز مستحدث است، و وقتى كارخانۀ سيمان

ص: 403

را مى ساخته اند، خاك آنجا را كه براى ساختمان مناسب مى نمود، از راه نقبى كه به زير كوه حفر كرده بودند، به محل ساختمان برده اند. قبل از بناى كارخانۀ سيمان تمام اين پهنه صاف و هموار بوده است.

از ديگر بخش هاى دز، نقب ها و ثقبه ها و راهروهاى زيرزمينى بود، كه گويا معبرهاى سرّى در زيرزمين براى مواقع خطر بوده است. در قسمت فوقانى، چاهى بوده است كه احتمالاً به راه ها و نقب هاى زيرزمينى منتهى مى شده است. مردم رى در نقب زدن، از قديم معروف بوده اند. در خاك بردارى هاى دامن كوه و خراب كردن آثار بازماندۀ دز براى فراهم آوردن سنگ براى ساختن كارخانۀ سيمان، آثار و اسباب و وسائل جنگى كهنه، فراوان به دست آمده است كه بسيارى از آنها به موزۀ ايران باستان منتقل گرديد. اين آلات و وسايل در نشان دادن هنر مردم رى پيشين نمونه هايى ارزنده اند.

اين مكان را آبى فراوان و هوايى خوش بوده، و ظاهراً بناهاى مجاور چشمه على كه آثار خرابه هاى آن هنوز باقى است، از فروع بناهاى اين محله بوده است. دو محلّۀ فخرآباد و نصرآباد در همين منطقه بوده است؛ چنانكه ياقوت گفته است: «فخر الدولۀ ديلمى، قصرى

ص: 404

نو در رى قديم ساخت.» اين خبر، نشان دهندۀ آن است كه اعراب در واقعۀ فتح رى، شهر و قلاع آن را خراب كرده بودند. قلعۀ رى قديمى مذكور در قول ياقوت، غير از طبرك است؛ زيرا حوادث طبرك در زمان فخرالدوله و قبل از وى در كتب مذكور است، كه نشان مى دهد در آن زمان آباد بوده است.

در عهد اشكانيان و سراسر دورۀ ساسانيان، آنجا را «دز رشكان» مى گفته اند. در عهد عباسيان به سبب اقامت نصر بن عبدالعزيز والى رى از سوى سفاح در اين محل و تعمير قسمتى از آن، به نام وى، «نصرآباد» نامبردار بود. در زمان آل بويه، فخر الدوله، قلعه و بناهاى آن را از نو ساخت، و آن دز و محله را فخرآباد ناميد. در عهد سلجوقيان و پس از آن مجدداً به همان نام باستانى «دز رشكان» شهرت يافت.

حدود محلۀ بزرگ دز رشكان، از سوى شمال، تا حدود خيابان سيمان، از سوى مشرق تا مسافتى پس از باروى كهنۀ باستانى، از سوى جنوب، تا پيرامون ابن بابويه و برج طغرل، از سوى مغرب، نزديك راه آهن كهنۀ عبدالعظيم حسنى (ع) پيش از خيابان شهر رى بوده است. اين پهنۀ وسيع خود به چند محلّۀ كوچك تر تقسيم مى شده است. دروازۀ اين محلۀ بزرگ كه به سوى دولاب باز مى شد و

ص: 405

از آنجا به طبرستان مى رفتند، به مناسبت دز رشكان به نام «در رشكان» يا «در رشقان»، و به مناسبت دولاب، «دروازه دولاب» نام گرفت. اين دروازه، ظاهراً در حدود پل كارخانۀ سيمان فعلى قرار داشته است. كوهى كه دز رشكان بر بالاى آن بود، در عصر ما به كوه سرسره موسوم است و سبب اين تسميه آن است كه به امر فتحعلى شاه براى سر خوردن و بازى و تفريح خاندان سلطنتى، سرسره اى در آنجا احداث كرده بودند.

در دامنۀ جنوبى اين كوه، سنگى بوده است كه بر روى آن تصويرى نقش بسته بود. اين تصوير مردى را در حال تاختن نشان مى داد كه كلاهى كره اى شكل بر سر، و نيزه اى به حالت خوابيده و متوقف در دست، و گوى مانندى بر روى هر يك از دو شانه داشت. طرح ديگرى از صورتى بر روى همين سنگ ترسيم شده بود، و نشان مى داد كه كار اين نقش، ناقص و ناتمام است. فتحعلى شاه دستور داد تا آن تصوير را محو و به جاى آن صورت وى را نقر كنند. در اين نقش، فتحعلى شاه در حالى كه تاجى بلند بر سر دارد، شيرى را با نيزه هدف قرار داده است. تصوير عهد ساسانى را قبل از محو آن، چند تن از مستشرقان و سياحان ديده و آن را وصف كرده اند. كرپرتر نوشته است: «در ضمن بالا رفتن از دماغۀ صخره كه بى گمان قلعۀ اصلى و يا قصر در آنجا قرار داشته، كاپيتان ويلوك (Captain Willock) مرا به نقطۀ جالبى هدايت كرد. در اين سوى صخره، نقشى بزرگ و ناهموار و ناتمام وجود داشت. اين نقش، سوارى را با ساز و برگ نشان مى دهد كه نيزۀ بلند او در حال خواباندن است، و چيزى همانند كلاه عهد ساسانى در بالاى سر او قرار دارد. در روى شانۀ چپ وى شىء گوى مانندى و مشابه آن در بالاى گردن اسب كمى عقب تر از گوش ها به نظر مى رسيد. اندام و چهار پاى اسب تا زانو به صورت محو و سبك در روى سنگ ترسيم شده است... من حدس مى زنم كه احداث اين نقش به فرمان يكى از شاهان ساسانى بوده است، و محتملاً وى جز همان قهرمانى كه اشكانيان را منقرض كرد و اين سلاله را بنياد نهاد نيست.» بر طبق گفتۀ مورير و اوزلى، از ميان سياحان خارجى، نخستين بار، گردن (Gordon) اين تصوير را كشف كرده است. اين تصوير هرچند از عهد ساسانيان باز مانده است، انتساب آن به يكى از شاهان آن سلسله و انطباق آن با وى، خالى از غرابت نيست؛ زيرا بعيد است كه شاهنشاهى بزرگ، همچون اردشير يا شاپور يا بهرام كارى بدين خردى را آغاز كند و آن را ناتمام بگذارد. چنين مى نمايد كه صاحب نقش، سلطانى بوده كه دولتى مستعجل

ص: 406

داشته است.

صخره اى كه اين تصوير بر آن منقوش بوده است، بر اثر كوه برى كارخانۀ سيمان از جاى كنده شده، و به پاى تپه سقوط كرده است. تصوير فتحعلى شاه ظاهراً در سال 1246 ق. منقور شده و دو سال پس از آن، نقش مظهر چشمه على حك گرديده است.

محمود غزنوى، هنگام تسخير رى، گويا در نظر داشت كه خود از راه در رشقان (دروازه دولاب) كه قصر مجدالدوله در آن محل واقع بود، به شهر حمله كند، و پسرش مسعود از راه دروازه بليسان. در تاريخ بيهقى در اين باب چنين آمده است: «چون به رى رسيدند اميرمحمود به دولاب فرود آمد، بر راه طبرستان نزديك شهر، و اميرمسعود به على آباد لشكرگاه ساخت، بر راه قزوين، و ميان هر دو لشكر مسافت نيم فرسنگ بود.» هم دولاب و هم على آباد كه در قرن چهارم هجرى وجود داشته اند، امروز نيز آباد و دائرند. نيم فرسخ مسافت بين دولشكرگاه سلطان محمود و سلطان مسعود در آن زمان، اكنون شامل محلۀ دروازه خراسان تهران و خيابان هاى حول و حوش چهارراه لرزاده، و خيابان صدرالاشراف و ساختمان ها و تأسيسات بيرون دروازه عبدالعظيم حسنى (ع)، و گورستان معروف به چهارده معصوم و دهكدۀ فخرآباد است. على آباد نيز كه اكنون در جنوب غربى فرح آباد، كنار كيلومتر چهار خط راه آهن شمال واقع

ص: 407

گشته است، آبادى معظم و پررونقى است كه قسمت اعظم آن به ورثۀ مجدالدوله تعلق دارد، و به نام على آباد مجدالدوله خوانده مى شود، و در سطح اراضى پست و بلند جنوبى آن قطعات سفال هاى قرون اول هجرى و آثار قديم نمودار شده است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 283 و 192 و 538.

بهتر از آنكه قماربازان در كنده و رهالان باطان.» «طرفه تر آن است كه گمان مى برد... درندۀ در كنده... همه به بهشت روند.» «نه مشتى دوغ [كذا] بازى سياه قفا... چون قماربازان در كنده.» دربارۀ اين مكان، نشانى و اطلاعات ديگرى در دست نيست، اما به قرينۀ صورت كلمه، شايد دروازه اى بوده است كه درهاى آن را كنده بوده اند.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 247 و 194.

مصلحگاه، به كوى جنوبى ديرينه قبه به در رادمهران [كذا].» اين نسخه بدل در تعيين محل در مصلحگاه، و اينكه «ديرينه قبه» زادمهران از سوى جنوب به مصلحگاه مى رسيده است، دليلى روشن است. ظاهراً كوى جنوبى ديرينه قبه حدود امامزاده عبداللّه فعلى بوده است؛ زيرا چنانكه در نقشه شهر مشهود است، دو محلّۀ زادمهران و مصلحگاه در اين نقطه به هم مى پيوسته اند. به احتمال قوى، مقصود از قبّه همان قبّۀ امامزاده عبداللّه است.

مصلحگاه يا مصلحتگاه، گويا در اصل «مسلحگاه» يا «مسلحتگاه» بوده، و مسلحه در لغت به معانى موضع السلاح و جاى ديدبان و مردم مسلح آمده است، و جمع آن مسالح است. از ميان اين معانى، «مسلحه» به معناى قومى سلاح ور، و مسالح كه جمع آن است، به معناى پادگان نظامى، مناسب تر است. اين نوع تبديل حروف در اسامى اماكن و غير اماكن سابقه اى فراوان دارد. در كتاب الرسالة الثانيه تأليف ابى دلف مسعر بن المهلهل، در وصف مفازۀ ميان رى و قم، نسخه بدل «مسالح»، به همين معناى پادگان، به صورت «مصالح» آمده است. مسالح را مينورسكى نيز به معناى پادگان و اسلحه خانه ترجمه كرده است، كه كمال مناسبت را با مقام دارد. از همين دست است كلمات اصپهبد به جاى اسپهبد و صحنه به جاى سحنه. اين گونه تبديل ها در نام اماكن، تنها در صاد و سين نيست، و گاه در حروف قريب المخرج ديگر نيز مشهود است؛ همچون عنزلى به جاى انزلى و طار به جاى تار.

دليل ديگرى كه وجه مسلحگاه را تأييد مى كند، ذكر اين كلمه است به صورت مسلخگاه. محقق نقض، محدث ارموى، پس از بحث مستوفا در اين باره مى نويسد: «بعد از تأمل و تدبير در پيرامون كلمه، و ملاحظۀ قرائن خارجيه... قوياً محتمل است كه اين كلمه به حاى مهمله بوده باشد، و از سلاح كه به معناى حربه و آلت جنگ است، اخذ شده باشد.» لغت دانان يكى از معانى مسلحه را «قومى سلاح ور» ذكر كرده اند. از اين رو مسلحتگاه، مفهومى نزديك پادگان نظامى امروزى داشته است؛ به ويژه آنكه مى دانيم رى از روزگار باستان تا پايان عهد آبادى، پيوسته قرارگاه سپاه بوده است.

اما صورت هاى مصلى گاه و مصلحكان را نيز ظاهراً محملى است. مصلّى نام عرصه اى در جهت غربى مدينه يا شهرستان، در محل صلحگاه بوده است. گويا مدينه يا شهرستان ميان صحراى ازدان و مصلى قرار داشته است، و گويا صحراى ازدان در مشرق شهر

ص: 410

واقع بوده كه بعدها مرداويچ جيل آباد را در آن نقطه پى افكند. وجه اين احتمال آن است كه عمر بن علا گاه در رى و ديگرگاه در رويان مى زيسته، و معبر مستقيم اين دو نقطه، دروازه كوهكين بوده است. بنابراين جوسق وى و به تبع صحراى ازدان، بايد در مشرق شهرستان واقع باشد. شيعيان كه سراسر مغرب شهر رى را در اختيار داشتند، در مصلّاى اهل سنت نماز عيد و آدينه نمى گزارده اند؛ چنانكه صاحب فضائح الروافض گفته است: «بگفته ايم كه رافضيان نماز آدينه و نماز عيد به مصلّى گاه مسلمانان نكنند.» و آنان را بالاستقلال از خود مصلّى بوده است؛ چنانكه در نقض آمده است: «و مدرسۀ شيخ حيدر مكى به در مصلى گاه.» اين مصلّى، در مغرب شهر رى واقع بوده است و مى دانيم كه عمدۀ بخش شيعه نشين رى، همان رى برين باستانى و قسمت جنوبى آن بوده و شهرستان رى در مشرق و متصل به آن قرار داشته است. از اين رو ممكن نبوده است كه مصلّاى اهل سنت در اين محل واقع باشد. به اين قرينه محل مصلّى با مصلحگاه انطباق پيدا مى كند، و مصلى بخشى از مصلحگاه مى شود. اين مصلّى گاه در رى غير از آن است كه در قول صاحب فضايح در نقض آمده و گفته است: «رافضيان نماز آدينه و نماز عيد به مصلى گاه مسلمانان نكنند.» چون آن مكان به قول وى از آن سنّيان بوده است، و سنيان در نيمه شرقى رى مى زيسته اند.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 249 و 194 و 260.

همدان، و هر دو را موسى بن بغا جمع كرده و هر دو را يك كوره گردانيد و غزوين [كذا] نام نهاد.» ظاهراً دشتپى رى معمور و وسيع تر از دشتپى همدان بوده و قريب نود ديه داشته است. در قرن سوم عمارتى مشهور به نام قصر جابر در دشتپى وجود داشته كه ذكرش در منابع آمده و در كتاب مختصر البلدان ابن فقيه به آن اشاره شده است. دشتپى را «دشتوه» نيز نوشته اند، چنانكه در مجمل التواريخ آمده است: «يزدجرد، شروين پرنيان را كه رئيس روستاى دشتوه بود به حدّ قزوين، به روم فرستاد.»

منبع: رى باستان، ج 3، ص 538.

غربى شهر رى، در كنار راه آهن قرار دارد و بر اساس سرشمارى مركز آمار ايران در سال 1385 ش. جمعيت آن 920 نفر (230 خانوار) بوده است.

منبع: نتايج سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385 ش.

است؛ مانند دروازه دولاب. و چون اين اماكن در شهر، در جهتى بوده است كه آن ديه ها قرار داشتند، شايد دهك نيز در مغرب رى بوده است؛ چنانكه اكنون در شهريار كه در مغرب و جنوب غربى رى باستان واقع است، روستايى به نام «دهك» وجود دارد، و بعيد نيست كه همان دهك باستانى باشد.

منبع: رى باستان، ج 3، ص 549.

وفادار ماند و در اين راه به زندان نيز افتاد. پس از سرنگونى برامكه، در رثاى آنان شعر گفت. پس از انقراض برامكه به خراسان رفت و به طاهر بن حسين پيوست. رقاشى، هجويات نيز گفته است كه برخى از آنها در ميان مردم عرب زبان، بر سر زبان ها بوده است.

منبع: الاغانى، ج 16، ص 429-432.

بن محمد، قاضى اصفهان، سبط حافظ ابى بكر ابن سنى است. بيش از هشتاد سال زيست و به سال 423 ق. در اصفهان درگذشت. كتابى به نام «مجموع جم الفوائد» داشته است.

منابع: تاريخ بغداد، ج 7، ص 458 و ج 8، ص 409 و 448 و ج 10، ص 159 و 326-327 و ج 14، ص 141 و 188؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 5، ص 215-216 و ج 13، ص 458 و ج 25، ص 209 و ج 32، ص 419 و...؛ طبقات الشافعيه، ج 3، ص 455 و ج 4، ص 378-379؛ تذكرة الحفاظ، ج 3، ص 1000؛ سير اعلام النبلاء، ج 16، ص 256 و ج 17، ص 50-52؛ المنتظم فى تاريخ الامم و الملوك، ج 15، ص 231؛ الانساب، ج 3، ص 325؛ البدايه و النهايه، ج 12، ص 43؛ معجم المؤلفين، ج 4، ص 174.

الى المضيق بها من باب باطان

اين بيت نشان مى دهد كه روده تا بدانجا كه از سوى جنوب به شارع باطان مى پيوسته، سخت معمور و آباد بوده است. ياقوت نيز در معجم البلدان و المشترك به محله و بازار روده اشاره مى كند. چشمه على فعلى يا سورين باستانى از ميان اين بازار مى گذشته و در كنار اين نهر و تپه هاى مجاور آن نخستين بناى شهر رى پى افكنده شده است. از اين رو بازار روده را بايد قديم ترين بازار رى شمرد. اين بازار طولانى در رى برين قرار داشته و قسمت علياى آن را سر روده يا رأس الروده، و ميانه آن را قطب روده يا وسط روده، و پايين آن را اسفل روده مى گفته اند. با نظرداشت قرائن مى توان گفت كه اين محله بر قسمت علياى روده (حوالى بقعۀ ابن بابويه) اطلاق مى گرديده است. در كتاب نقض آمده است: «مناقب خوانان در قطب روده... همان خوانند كه به دروازه مهران.»

ظاهراً بازار بزرگ روده، از سمت جنوب شرقى تا مسافتى پس از برج طغرل، قطب روده نام داشته است. از دلائلى كه مكان بازار روده را معين مى سازد، اين است كه اصطخرى و ابن حوقل ادعا كرده اند كه قلّۀ دماوند را از وسط بازار ديده اند. در پهنۀ اين شهر به سبب قرار داشتن كوه بزرگ رى و تپه هاى بلند در اطراف آن كوه در شمال، قلۀ دماوند تنها از گوشۀ شمال غرب (محل قطب روده) قابل مشاهده بوده است.

محلۀ روده، سنى نشين بوده است. عبدالجليل رازى قزوينى در نقض مى نويسد: «از شهرهاى اعظم در عالم يكى رى است لابد، و در او جامعى به روده هست از آن اشعرى مذهبان.»

منبع: رى باستان، ج 1، ص 219 و 241 و 196 و 598.

بخشى از جيل آباد اقامت داشته، و آنجا را به نام موطن خويش، رويان ناميده اند.

منبع: رى باستان، ج 1 ص 197.

خود را در قرون اسلامى به «رى زيرين» داد، و خود به صورت گوشه اى از ربض شهر درآمد، و شارستان و كهن دژ و باقى ربض شهر همه در «رى زيرين» قرار گرفت. شيعيان شهر بيشتر در «رى زيرين» مقيم بوده اند. در عهد ما نيز آنچه از رى باستانى آباد است، همان رى برين است و آثار رى زيرين به كلى محو گرديده و از ميان رفته است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 167.

نيز در مدح خواجه محمد جعفر علوى مى گويد:

اى به درگاه تو بر قصّه رسان صاحب رى

ره نشينِ سرِ كوى كرمت حاتم طى

سوزنى سمرقندى در مدح صفى الدين سروده است:

تو را به صاحب رى گر كسى قياس كند

ورا بود نه تو را، اندرين قياس جمال

در مدح محمود بن عبدالكريم نيز گويد:

مر تو را با صاحب رى گر قياس آرم به فضل *** دور نبود گر حيات آيد بدان عظمِ رميم

و در مدح على (ع) مى گويد:

در نرمندى ست گويى صاحب رى را خلف *** در جوانمردى ست گويى حاتم طى را بَدَل

از اين دست ابيات در ادب كهن پارسى، كم نيست كه در آنها «صاحب رى» نماد و سمبل صاحب شوكت و قدرت و هنر بوده است.

گاهى ذكر رى در ابيات شاعران نامى، به دليل شكل و شمايل ساختمان ها و نيز راه هاى زيرزمينى و مخفى در اين شهر بوده است. مرتضى راوندى، نويسندۀ تاريخ اجتماعى ايران نوشته است: «ظاهراً عده اى از مردم رى، به علت اختلاف شديد مذهبى كه با هم داشتند و به حكم مقتضيات عصر، و جنگ هاى فئودالى، براى حفظ جان و اموال خويش خانه هاى خود را در زيرزمين بنا مى كرده اند و راه ورود را دشوار و سخت و ظلمانى مى ساخته اند؛ چون سپاه دشمنان به زور و گاه دوستان به غصب، خانه هاى ايشان را در تصرف مى گرفته اند... مولانا در ديوان شمس تبريزى، در بعضى از غزليات، به اين معنى اشاره كرده است:

عمارتى است خراباتيان شهر مرا *** كه خانه هاش نهان در زمين چو رى باشد.

و يا:

عاشقان سازيده اند از چشم بد *** خانه ها زير زمين چون شهر رى.

مردم رى را از ديرباز در اِحداث راهروهاى زيرزمينى و حفر و نقب، تخصصى بسزا بوده است.»

مولوى در مثنوى نيز بارها از رى ياد كرده است؛ از جمله در داستان مسجد آدم كُش در شهر رى. آغاز آن حكايت در مثنوى چنين است:

يك حكايت گوش كن اى نيك پى

مسجدى بُد در كنارِ شهر رى

هيچ كس در وى نخفتى شب ز بيم

كه نه فرزندش شدى آن شب يتيم

بس كه اندر وى غريبِ عور رفت

صبح دم چون اختران در گور رفت

بر پايۀ منابع تاريخى، مسجد مهمان كُش يا آدم كُش يا غريب كُش شهر رى، همان مسجد ما شاء الله است كه در قبرستان ابن بابويه و

ص: 422

مجاور ديوار به ديوار ضلع غربى بقعۀ امامزاده هادى است. بديع الزمان فروزانفر در كتاب مآخذ قصص و تمثيلات مثنوى، در تعيين محل اين مسجد، مى نويسد: «مطابق روايات مردم شهر رى و پيران زمان، مسجد مهمان كش، همان مسجد ماشاءاللّه است كه در شمال ابن بابويه واقع است.» در افسانه هاى كهن نيز آمده است كه در شهر رى مسجدى بوده است كه هر كس در آن بيتوته مى كرد، فردا جنازۀ او را بيرون مى آوردند. تا اينكه شبى غريبه اى شجاع در مسجد مى خوابد و نيمه شب صدايى مى شنود؛ اما چون ترسى به دل راه نمى دهد به سمت صدا حمله ور مى شود. با حملۀ او بخشى از ديوار مسجد فرومى ريزد و گنجى از درون آن هويدا مى گردد. شخصى به نام ماشاءالله، مسجد را بازسازى مى كند و نام خود را بر آن مى نهد.» نهاوندى در كتاب راحة الروح، اصل داستان را اين گونه شرح مى دهد: «در نزديكى ابن بابويه، مسجدى بود كه معروف شده بود به مسجد آدم كش؛ زيرا هر كس، شب را در آن مسجد مى گذراند، فردا جنازه اش را بيرون مى آوردند. مردم شهر، خواستند كه آن مسجد را خراب كنند، اما عده اى گفتند خانۀ خدا، محل عبادت بندگان و آسايش مسافران است. نبايد آن را خراب كرد؛ بلكه بهتر اين است كه شب در مسجد را قفل كنيد و بر روى در بنويسيد: اگر كسى غريب است و خبر ندارد، شب در اين مسجد نخوابد و توقّف نكند، زيرا هر كس شب در اينجا خوابيده، صبح جنازه اش را بيرون آورده اند. مردم شهر، چنين كردند. شبى، گذر دو مسافر به مسجد افتاد و آن

ص: 423

نوشته را ديدند. يكى از آن دو گفت: من امشب بايد در اين مسجد بخوابم تا ببينم چه رازى است. در را باز كرد و داخل شد. نيمه هاى شب، صدايى مهيب شنيد كه او را تهديد به مرگ مى كرد. مرد مسافر برخاست و ايستاد. صدا بلندتر شد. مسافر گفت: اگر راست مى گويى خود را نشان بده. ناگاه ديد كه ديوار مسجد شكافت و زر و سيم بسيار به زمين ريخت. معلوم شد آنجا را طلسم كرده بودند و اين صدا طلسم گنج بوده است و دليرى مرد مسافر، طلسم را شكست.»

مولوى در دفتر اول در حكايت طوطى و بقال، به مناسبتى از رى ياد كرده، آن را نماد منطقه اى از جهان يا منطقى متفاوت مى خواند:

گرچه هر دو بر سر يك بازى اند *** هر دو با هم مروزى و رازى اند

مروزى و رازى، دو چيز دور از هم و مخالف هم است. شايد از آن رو كه مرو و رى در دو سوى مشرق و مغرب واقع بوده اند يا به لحاظ تعصّب اهل مرو در تسنّن و تعصّب اهل رى در تشيع.

از ميان شاعران پارسى گوى سده هاى پيشين، شايد بيش از همه خاقانى شروانى به گونه هاى مختلف از رى ياد كرده است؛ گاهى به مدح و گاهى به قدح:

با اين بيان ز وصف تو امروز عاجزم *** كو جنتى است آمده ز افلاك بر زمين

پشت عراق و روى خراسان، رى است *** پشتى چه راست دارد و رويى چه نازنين

از سين سحر نكتۀ بكرآفرين منم *** چون حق تعالى از رى بر رحمت آفرين

بر صانعى كه روى بهشت آفريد و رى *** خاقانى، آفرين خوان، خاقانى آفرين

و نيز:

گه گه اگر زكات لب بوسه دهى به بنده ده *** تا به خراجِ رى زنم لاف عطاى چون تويى

يا:

كو آن خراج رى ز عراق آوريدنش *** كو آن مصاف غز به خراسان شكستنش

خاقانى، در چندين قصيده از وباى شهر رى به تلخى ياد كرده و آنجا را «وباخانه» خوانده است:

چه نشينم به وَباخانۀ رى *** به خراسان شَوَم ان شاءاللّه

او در قصيده اى با رديف «رى»، ضمن ارج نهادن به ساكنان و به ويژه دولتمردان مكارم نماى رى، از آب و هواى جانگزاى آن، شكوِه سر مى دهد:

خاك سياه بر سرِ آب و هواى رى *** دور از مجاوران مكارم نماى رى

از خاص و عامِ رى همه انصاف ديده ام

جورِ من است ز آب و گلِ جانگزاى رى

ص: 424

مير منند و صدر منند و پناه من *** سادات رى، ائمّۀ رى، اتقياى رى

هم لطف و هم قبول و هم اكرام يافتم

ز احرار رى و افاضل رى و اولياى رى

از بس مكان كه داده و تمكين كه كرده اند

خشنودم از كياى رى و ازكياى رى

ديدم سحرگهى ملك الموت را كه پاى

بى كفش مى گريخت ز دستِ وَباى رى

گفتم تو نيز؟ گفت چو رى دست برگشاد

بويحيى ضعيف چه باشد به پاى رى

از ديگر اسباب ذكر رى در ادب فارسى، وسوسه انگيزى و شهره بودنِ خراجِ رى و نواحى آن بوده است:

هم اكنون به خروار دينار خواه *** ز گنج رى و اصفهان باژ خواه

(شاهنامه)

صحبت حور ارت بايد كينۀ رضوان مجوى *** تختِرى خواهى خلاف تاج اصفاهان مكن

(سنايى)

خوار صحبت مباش تا باشى *** صاحب صد هزار صاحب رى

گه گه اگر زكات لب بوسه دهى به بنده ده

تا به خراجِ رى زنم لاف عطاى چون تويى

كو آن خراج رى ز عراق آوريدنش

كو آن مصاف غز به خراسان شكستنش

(خاقانى)

اشاره به خراجِ هنگفتِ رى، گاه به قصد نشان دادن ثروت و قدرت اهل رى بوده است و گاه با توجه به سابقۀ تاريخى و مذهبى آن. شهر رى به سال 23 ق. در زمان خلافت عمر بن خطاب به دست قرظة بن كعب انصارى به تصرف مسلمين درآمد و شورش بزرگ آن شهر در سال 25 ق. به دست سعد وقاص فرو نشست. سعد و فرزندانش مزّه شيرين شهد رى را چشيده و ثروت و خراجش را ديده بودند. بى سبب نبود كه عبيداللّه بن زياد، بهترين پيشنهادى كه براى حضور پسر سعد (عمر بن سعد بن وقاص) در سپاهِ كوفه و جنگ با حسين بن على (ع) به وى داد، حكمرانى بر ولايت رى بود؛ چنانكه شاعر نيز گفته است:

يثرب به باد رفت به تعمير ملك شام *** بطحا خراب شد به تمنّاى ملك رى

يكى از شاعرانه ترين اشارات به رى در ادب فارسى، در ميان ترانه هاى باباطاهر همدانى است؛ آنجا كه پس از تشبيه چشمانِ خمارانگيز و خونريز يار به پياله پر از مى، زلف هاى ايمان سوز او را خراج ملك مى خواند:

دو چشمونت پياله پر ز مى بى *** دو زلفونت خراجِ ملك رى بى

همى وعده كنى امروز و فردا

ص: 425

ندونم مو كه فرداى تو كى بى

از اين اشارات چنين برمى آيد كه خراجِ رى، براى اشاره به ثروتى بى حد زبانزد بوده است و همين، حكايت از پهناورى و آبادانى ملك رى مى كند. بهار در بخشى از يك تركيب بند به اين موضوع تصريح مى كند:

چون سرِ سامانيان از ماوراء النهر خاست *** هم خراسان و رى و گرگان مر او را گشت راست

گفت يك تن اى مَلك، سنگ خراجِ رى جداست

هم فزون است از دگر معيارها، وين كى رواست

پادشاه دادگر معيار رى را بازخواست

با دگر معيارها سنجيد و افزونيش كاست

ماجراى لشكركشى سلطان محمود غزنوى به رى و قتل عام بزرگان ديلم و برانداختن حكومت ديالمه نيز از دريچه هاى ورود نام رى به ادبيات فارسى است. بهانۀ سلطان محمود براى كشتن بزرگان رى، اتّهام بددينى و رفض بود؛ چنانكه صاحب مجمل التواريخ و القصص آورده است: سلطان پس از آنكه از رى خواسته و اموال فراوان گرد آورد و نزد خليفه القادر باللّه فرستاد، دستور داد تا بزرگان ديلم را به دار آويختند. عده اى را در پوست گاو دوخت و به غزنين فرستاد... و مقدار پنجاه خروار از دفتر روافض و باطنيان و فلاسفه از سراهاى ايشان بيرون آورد و زير درخت هاى آويختگان بفرمود سوختن.» ابوالفضل بيهقى نيز در تاريخ بيهقى، درباره اين كشتارها مى نويسد: «اگر بوحنيفه به علم بودى، او نگاه نكردى و بر دار كشيدى و بيش از صد هزار كس را از بددينان بدين علت از جهان برداشته بود.» در تاريخ گرديزى، فاجعه رى چنين ثبت شده است: «خبر آوردند امير محمود را كه اندر شهر رى و نواحى آن، مردمان باطنى مذهب و قرامطه بسيارند؛ بفرمود تا كسانى را كه بدان مذهب متهم بودند، حاضر كردند و سنگريز كردند و بسيار كس را از اهل آن مذهب بكشت و بعضى را ببست و سوى خراسان بفرستاد، تا مردند اندر قلعه ها و حبس هاى او بودند.» دربارۀ اين لشكركشى، شاعران و مورخان دربار غزنوى نيز سخن ها گفته اند. منوچهرى دامغانى در مدح محمود غزنوى، به اقتدار و سلطۀ او بر رى، اشاره مى كند:

چون قصد به رى كرد و به قزوين و به ساوه *** شد بوى و بها از همه بويى و بهايى

اى سپاهت را سپاهان، رايتت را رى مكان *** اى ز ايران تا به توران بندگانت را وثاق

فرخى سيستانى، يكى ديگر از شاعران دربارِ محمود، اين وقايع را چنين شرح مى دهد:

اى ملك گيتى، گيتى تو راست

ص: 426

حكم تو بر هر چه تو گويى رواست *** ملك رى از قرمطيان بستدى

ميل تو اكنون به منا و صفاست

آنچه به رى كردى هرگز كه كرد

يا به تمنّا كه توانست خواست...

حاجب تو چون به درِ رى رسيد

هيچ كس از جاى نيارست خاست...

تهنيت آوردن نزديك تو

از قِبَل مملكت رى، خطاست

تهنيت گيتى گويم تو را

زانكه همه گيتى چون رى تو راست

فرخى سيستانى در جايى ديگر، از كشتار هزار هزار قرمطى در رى، چنين ياد مى كند:

رى را بهانه نيست، ببايد گرفت پس *** وقت است اگر به جنگ سوى رى كشد عنان

اينجا همى يگان و دوگان قرمطى كشد

زينان به رى هزار بيابد به يك زمان

امّا ناصر خسرو قباديانى، به اين فتح و فتوحات محمود و به اين رجزخوانى هاى شاعرانِ دربار او، به گونه اى ديگر نگريسته و آن را دست مايۀ پند و عبرت كرده است:

به ملك تُرك چرا غَرّه ايد، ياد كنيد *** جلال و عزّت محمود زاولستان را

چو سيستان ز خَلَف، رى ز رازيان بستد

وز اوج كيوان سر برفراشت ايوان را

فريفته شد و مى گشت در جهان و بلى

چنو فريفته بود اين جهان فراوان را

شما فريفتگان پيش او همى گفتيد

هزار سال فزون باد عمر، سلطان را

كجاست اكنون آن فرّ و آن جلالت و جاه

كه زير خويش همى ديد برج سرطان را

بريخت چنگش و فرسوده گشت دندانش

چو تيز كرد بر او مرگ، چنگ و دندان را

گزارش منظوم اين بلايا از زبان ملك الشعراى بهار چنين است:

شد چو محمود غزنوى سوى رى *** مردم رى شدند تابع وى

شهر بى جنگ و كينه شد تسليم

زانكه بودند مردمان حكيم

ليك شه دارها به پا فرمود

بر حكيمان رى جفا فرمود

بر درِ رى دويست دار افراشت

كرد بر دار هر كه نامى داشت

وز حكيمان و از خردمندان

كرد خلقى عظيم در زندان

همه در قلعه ها هلاك شدند

خاك بودند و باز خاك شدند

فرّخى فتح رى به نظم آورد

در رهش فرش تهنيت گسترد

وز سخن هاى فرخى پيداست

كاين جفاهاى بى عدد ز كجاست

مردم رازى و عراقى را

ص: 427

به جز اقليم شرق باقى را *** قرمطيشان گهى نهاده لقب

گاه بى دين و گاه بدمذهب

همه را خوانده مستحق دمار

لايق تيغ تيز و در خورِ دار

بُد در آن سال مرگ زاينده

مير غزنى عظيم نالنده

مرض سل گرفته حلقومش

كرده از خورد و خفت محرومش

با چنان دردهاى بى درمان

داد بر قتل عالَمى فرمان

دردِ خود را ز كينه درمان يافت

پس به غزنى رسيد و فرمان يافت

داشت در سينه كينِ ديرينه

دير پايد چو كهنه شد كينه

خواست زان قتل عام، قرب خداى

واى از اين قربة الى اللّه، واى

كينه زردهشتى و شَمَنى

شد مبدّل به شيعى و سنّى...

ملك الشعراى بهار همچنين به برخى عادات اجتماعى و مذهبى در رى، با بيانى كه گاه نشانى از انتقاد دارد، اشارات و تعريضاتى داشته است:

در محرّم اهل رى خود را دگرگون مى كنند *** از زمين آه و فغان را زيب گردون مى كنند

گاه عريان گشته با زنجير مى كوبند پشت

گه كفن پوشيده فرق خويش پر خون مى كنند

مطلب ديگرى كه نظر مرحوم بهار را به رى معطوف داشته و موجب ذكر رى در برخى قصايد وى گشته است، تمركز قدرت و ثروت و سياست در رى يا در واقع، تهرانِ امروز است. گويا از قديم الايام، همۀ تصميم ها را در رى مى گرفتند و دولتمردان نيز به رفع نيازهاى مردم رى بيشتر رغبت نشان مى دادند:

مددِ مردم رى بايد تا همتشان *** سازد اموات فتن را چو دمِ عيسى، حى

راستى را كه به احياى ولايات بود

چون دم عيسى مريم، مدد مردمِ رى

تا نسوزد دلِ رى، دردى درمان نشود

هست آرى به مَثَل، آخر هر درمان كى

شهرك آمل ويران شد و يكباره بسوخت

گر نسوزد دلِ رى اكنون، كى سوزد، كى؟

2. فراوانى خر در بازار رى.

سعدى:

خر به بازار رى فراوان است *** باخبر باش تا تنه نخورى

(همان، ج 2، ص 724)

سنايى:

گرد هر شهر هرزه مى گردى *** خر در آن ره طلب كه گم كردى

خر اگر در عراق دزديدند *** پس تو را چون به يزد و رى ديدند

(حديقة الحقيقه و شريعة الطريقه، الباب الاول: در توحيد بارى تعالى)

3. رازى را چه كار با مروزى يا مرغزى:

كمال و دانش او كور ديد و كر بشنيد

به نظم و نثر چه در پارسى چه در تازى

برون ز حكمت و انواع آن كه در هر باب

تو را رسد كه كنى با فلك هم آوازى

تو را چه نسبت با ديگران و اين مثل است

كه مرغزى را هرگز چه كار با رازى

ظهير:

تو ملك بردى و دشمن به گرد تو نرسد

كه اين سخن مثل مرغزى است با رازى

به چاره سازى با خصم تو همى كوشم

كه مروزى را كار اوفتاده با رازى

سوزنى:

وفاق عدوى تو با دوستانش

كم از خدعه مرغزى باد و رازى

مختارى:

بى دست و دلش مردمى و مردى كردن

چون شعبده مرغزى و حيلۀ رازى است

چون تواند ز حد ايشان جست

خصم كين مروزى و آن رازى است

(همان، ص 857)

منابع: حدود العالم من المشرق الى المغرب، ص 142؛ ديوان انورى، ص 147، 288، 451 و 460؛ رى باستان، ج 1، ص 124-125؛ تاريخ اجتماعى ايران، ج 5، ص 293؛ مثنوى، دفتر سوم، ابيات 3922-3924؛ گنجينه دانشمندان، ج 4، ص 599-600؛ مآخذ قصص و تمثيلات مثنوى، ص 122-123؛ ديوان خاقانى شروانى، ص 153 و 405-44 و 797؛ ديوان انورى، ص 460؛ ديوان فرخى، ص 18-20 و 264؛ ديوان ناصر خسرو، ص 117؛ ديوان بهار، ج 2، ص 98-99 و ج 1، ص 329 و 322؛ آثار تاريخى طهران، ص 163؛ بناهاى آرامگاهى، ص 214؛ مزارات رى، ص 499-500

تحصن سيد جمال الدين اسدآبادى، كشته شدن ناصرالدين شاه و نيز مهم ترين تحصن ها و بست نشينى هاى سياسى، از حوادث مهم تاريخ معاصر ايران است كه در اين شهر رخ داد.

سيد نمى پذيرد و پس از سخنانى تند عليه شاه و دربار، پس از سه ماه اقامت در تهران، براى تحصن در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) راهى شهر رى مى شود. در ايام بست نشينى، وى از هر موقعيتى براى گفت وگو با مردم سود مى جست و از اين رهگذر، مخاطبان بسيارى از ميان مردم رى و تهران يافت. همچنين اعلاميه هاى تند و بيانيه هاى شديد اللحنى عليه امتيازدهى دربار به دولت انگليس صادر مى كرد. هم زمان اعلاميه هايى در شهر عليه شخص شاه و سلطنت منتشر شد كه اگرچه امضايى نداشت، درباريان در انتساب آنها به سيد جمال ترديد نداشتند.

سرانجام مأموران حكومتى و مأموران حاكم بلدۀ رى از او خواستند كه از صحن حرم بيرون بيايد. اما وقتى با مقاومت سيد جمال روبه رو شدند، او را با ضرب و شتم از صحن بيرون كشيده، راهى تبعيد كردند. سخنرانى هاى سيد در دوران تحصنش در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) و نيز رفتار مأموران حكومتى با او، تأثير فراوانى در گسترش آگاهى هاى اجتماعى داشت و مى توان آن را از نخستين جرقه هاى مشروطه خواهى در ايران دانست.

شاه را بكشد.

ميرزا رضا روز دوم شوال 1313 ق. / 1275 ش. وارد حرم شد و در بالاخانه اى ميان صحن و مدرسه، كمين كرد. هنگامى كه ناصرالدين شاه در آستانۀ جشن هاى پنجاهمين سال سلطنتش، به قصد زيارت وارد حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) شد، ميرزا رضا با شليك تپانچه، به حكومت پنجاه سالۀ شاه پايان داد.

تصويرسازى ترور ناصرالدين شاه در روزنامه فرانسوى « Le Petit Parisien »، 1894 م

وى در اعترافاتش در زندان مى نويسد: «روز پنجشنبه شنيدم كه شاه به عبدالعظيم حسنى (ع) مى آيد. در خيال عريضه به صدارت عظما بودم كه امنيت بخواهم. عريضه را هم نوشته و در بغل داشتم. رفتم در بازار منتظر صدراعظم بودم و از خيال دادن عريضه منصرف شدم و يك مرتبه به اين خيال افتادم و رفتم منزل، طپانچه را برداشتم آمدم از درب امامزاده حمزه رفتم توى حرم، قبل از آمدن شاه. تا اينكه شاه وارد شد. آمد حرم زيارت نامه مختصرى خواند، خواست به طرف امامزاده حمزه بيايد، دم در يك قدم مانده كه داخل امامزاده حمزه بشود، طپانچه را آتش دادم.»

وضع آشفته و بى نظم واردات سامان بدهد. يك سال بعد، پس از سفر شاه و صدراعظم به فرنگ، نوز به وزارت كل گمركات منصوب شد. در اين سال، تعرفه هاى گمرك ايران را تغيير داد و درآمد ادارۀ گمركات را به نفع خزانۀ دولت، بهبود بخشيد. پس از آن مستشاران بلژيكى بيشترى وارد ايران شدند و سازمان هايى مانند پست نيز به آنان سپرده شد.

نوز، با موافقت امين الدوله و سپس عين الدوله، صدراعظم هاى وقت، امور و عايدات گمرك ايران را از تحت نظارت حكومت بيرون آورد. سياست هاى گمركى وى آسيب هاى شديدى بر بازار داخلى وارد ساخت و تجارت را به ورطۀ نابودى كشاند. گرانى تعرفه ها، بيگانه بودن نوز و برخى تبعيض ها، اندك اندك اعتراض بازرگانان و مردم عادى و برخى روحانيان را برانگيخت. بازارى ها و بازرگانان، در اعتراض به تعارف شراب در جلو يك مشروب فروشى به يك روحانى، دو روز بازار را بستند و به خانه هاى خود رفتند.

در ماه محرم 1323 ق. / 1284 ش. عكسى از نوز به دست آمد كه در ميهمانى بالماسكه، لباس روحانيون ايران را پوشيده بود و عمامه به سر داشت. اين عكس كه تكثير و پخش شده بود، اعتراض ها را وارد مرحله اى جديد كرد. آية الله سيد عبدالله بهبهانى، به اين ماجرا واكنش نشان داد و در بالاى منبر، خواستار بركنارى نوز و عين الدوله شد. وى در محرم 1323 ق. در خانۀ خويش نيز به منبر رفت و از وضع گمرك و قوانينى كه نوز براى دريافت عوارض مقرر داشته و نيز استخدام يهوديان به جاى مسلمانان در گمرك انتقاد كرد. در همان سخنرانى به عكس مذكور اشاره كرد و گفت «مسلمانان را به استهزاء گرفته» و «كمر اسلام را شكسته». در پايان از شاه خواست كه نوز را اخراج كند.

پاسخ عين الدوله به اين اعتراض ها، ادامۀ حمايت از نوز و مستشاران بلژيكى بود و حتى گفت: «چون ملاها خواهان عزل او هستند، او را نگه مى دارم.» بازرگان ها در اعتراض به رفتار عين الدوله، به حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) رفته، بست نشستند. تحصن از روز 18 ربيع الاول 1323 ق. آغاز شد و متحصنان در باغ سراج الملك اجتماع كردند. پس از

ص: 433

مدتى محمدعلى ميرزا (ولى عهد)، آية الله سيد عبدالله بهبهانى را قانع كرد كه نوز بركنار خواهد شد. مقامات سفارت انگليس نيز از بركنارى نوز حمايت كردند. اما متحصنان تا تعهد رسمى دربار، به ادامۀ تحصن اصرار داشتند. آنان براى تقويت خود، از شخصيت هاى ملى و مذهبى تهران و شهر رى تقاضاى همراهى كردند كه با استقبال نسبى آنان روبه رو شد. ميرزا نصرالله ملك المتكلمين، خطيب مشهور پايتخت نيز به آنان پيوست. او، قبالۀ خانه اش را در تهران و اصفهان رهن گذاشت و مقدارى نيز قرض كرد و از اين طريق 16 هزار تومان پول تهيه كرد و در اختيار متحصنان گذاشت. حضور برخى نامداران كشورى، مانند جلال الممالك ايرج ميرزا، سيد محمدرضا مساوات، صحاف باشى و عبدالخالق سدهى در ميان متحصنان بر روحيۀ آنان افزود. در همان ايام شايعه اى در ميان متحصنان پخش شد كه سران تحصن، قصد معامله با صدراعظم دارند و دليل آن نيز گفت وگوى مسالمت آميز سيد احمد طباطبايى، فرزند آية الله سيدمحمد طباطبايى با عين الدوله بود. واكنش بست نشينان به اين گفت وگو شديد بود و به همين دليل، صداى سازش با دربار در نطفه خفه شد.

در جلسۀ سران تحصن در يكى از حجرات حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) در هشتم ذى قعدۀ 1323 ق. تصميم گرفتند كه درخواست هاى خود را به اين شرح براى شاه بفرستند: عزل علاءالدوله (حاكم تهران)؛ عزل شاهزاده ظفرالسلطنه (حاكم كرمان)؛ عزل و تنبيه مأمورانى كه در ضرب و شتم و قتل اهل بازار، دست داشتند؛ تأسيس مجلس شورا و تغيير سلطنت مطلقه به سلطنت مشروطه. اما گروهى از متحصنان كه با كلمات مجلس و شورا و مشروطه، هيچ آشنايى نداشتند و از سوى ديگر، از طولانى شدن دوران تحصن به ستوه آمده بودند، خواستار حذف درخواست هايى مانند مشروطه شدند. سرانجام پس از چندين دور مذاكرۀ مستقيم و غير مستقيم با عين الدوله و رسيدن خبر تحصن به گوش شاه، از سوى مظفرالدين شاه دست خطى براى متحصنان رسيد كه در آن به طور اجمال قول مساعدت و همكارى داده بود. دودستگى ميان متحصنان موجب شد كه سرانجام تحصن بدون نتيجه اى ملموس و قطعى پايان بپذيرد و مردم در 16 ذى قعدۀ 1323 ق. به شهرها و خانه هاى خود بازگردند. كالسكه هاى دربار نيز براى سوار كردن متحصنان سرشناس، به حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) آمدند. اين كالسكه ها

ص: 434

كه در بين راه با استقبال و شادى مردم روبه رو شدند، به ارك دولتى رفتند تا سران تحصن، همراه عين الدوله و مشيرالدوله، به حضور شاه برسند. شاه در اين ديدار از ميل قلبى خود براى تأسيس عدالت خانه سخن گفت و از آنان خواست كه ارتباط خود را با او قطع نكنند.

اين واقعه و چند رويداد ديگر، آية الله سيد محمد طباطبايى را به آية الله بهبهانى نزديك تر كرد و اتحاد اين دو عالم، از عوامل مهم در شروع نهضت مشروطه بود.

ناظم الاسلام كرمانى در كتاب تاريخ بيدارى ايرانيان، ماجراى اعتراض به مسيو نوز و بست نشينى در حرم حضرت عبدالعظيم را با جزئيات بسيارى نقل كرده است كه خلاصه اى از آن، بدين شرح است: «روز 22 صفر 1323 ق. انجمن در خانه آقا سيد برهان تشكيل و انعقاد يافت. يك راپورت خوانده شد كه جمعى از تجار پناه برده اند به زاويه مقدسه حضرت عبدالعظيم و مى گويند: مسيو نوز بلژيكى كه رئيس گمرك ايران و مستخدم سلطان است، زياده از آنچه تعرفه گمركى قرار داده است، از مال التجاره اخذ مى كند و عمالش در سرحدات اجحافات فوق الطاقه و خلاف قانونى وارد مى آورند. عين الدوله هم به صرافت و لجاجت با علما و ملاحظۀ پولى كه از نوز مى گيرد، جوابى به تجار نمى دهد، تا آنكه آخرين عريضه كه تجار به توسط سعدالدوله در خصوص شكايت از نوز دادند، عين الدوله نخوانده، جواب داد كه اين لوطى بازى ها چيست كه تجار مى كنند؟ تمامشان را دهنۀ توپ مى گذارم. اين حرف بر وزير تجار كه سعدالدوله است، گران آمده، گفته است: پس خوب است مجلسى در دربار تشكيل دهيد و به عرايض تجار رسيدگى كنيد. عين الدوله خواهى نخواهى به تشكيل مجلسى اذن داده، مجلس در دربار منعقد گرديد. هفت نفر از تجار حاضر شدند. از رجال دربارى هم چند نفرى از قبيل وزير مخصوص و علاءالملك و دبير حضورى و جمعى ديگر حاضر بودند. مسيو نوز را حاضر كردند. يك نفر از تجار چند قطعه پارچه به عنوان مستوره و نمونه در دست گرفته، آن نقطه و محلى را كه رئيس گمرك سرحد مهر كرده و تعيين گمرك آن پارچه را نوشته، به زير دست خود گرفته، طرف ديگر آن پارچه را به نوز نشان داده و گفت: گمرك اين پارچه چقدر است؟ نوز نگاهى به آن كرده و نظر به كتابچه نموده و گفت اين پارچه مثلاً سى شاهى است... تجار مهر و خط رئيس محل را ارائه دادند كه خيلى تفاوت داشت... پس از تحقيقات و صدق ادعاى تجار، نوز حالش دگرگون شده، چند

ص: 435

كلمۀ مهمل تكلم نمود.... بالجمله علاءالملك كه در آن وقت از رجال دولت و وزير علوم و از سادات طباطبايى و مقرب در نزد مظفرالدين شاه بود، رو كرد به سعدالدوله و گفت هنوز هم ملاحظه مى كنيد؟ سعدالدوله وزير تجار جواب داد: چه بگويم! اين مردك عين الدوله خودش شنيد.... عين الدوله از شدت حرص به پول و طمع، به مسامحه و بى اعتنايى گذرانيده، اهل مجلس متفرق شدند. تجار كه حقانيت خود را مدلل نموده و كسى به عرايض و تظلمات آنها گوش نداد، عازم شدند بروند و ملتجى به زاويۀ مقدسۀ حضرت عبدالعظيم بشوند. روز بعد از آن را براى اتمام حجت و گرفتن دستورالعمل و تحريك اجزاى انجمن مخفى رفتند منزل آقاى آقا ميرزا سيد محمد طباطبايى. جنابش را مسبوق و مطلع بر واقعه نمودند و از عزم خود آگاه ساخته. سعدالدوله از اين قصد تجار با خبر شده، يك مجلد كلام الله براى آنها فرستاده و آنها را قسم داد كه يك روز ديگر به او مهلت دهند، بلكه در اين خصوص طريق اصلاحى دست آرد و خودش به دربار رفت كه شايد به عين الدوله بگويد كه در دفع اين غائله چاره نمايد. قريب چهار ساعت منتظر جواب شد كه شايد جوابى كافى بشنود. عين الدوله به مسامحه و مماطله گذرانيده، واقعه را اهميت نداد و وقعى بر آن ننهاد. تجار كه از همه جا مأيوس شده، روز سه شنبه نوزدهم ماه صفر 1323 ق. به زاويه مقدسۀ حضرت عبدالعظيم پناهيدند. سعدالدوله وزير تجارت براى آوردن تجار به شهر چند دفعه خودش و چندين مرتبه واسطه اش، نزد تجار رفت كه بلكه تجار را عودت دهد كه اين خبر به ساير شهرهاى ايران منتشر نشود و باعث هيجان عامه نگردد. چه تجار ساير بلدان چندين مرتبه در مقام تشكى و تظلم برآمده بودند و مواد هم مستعد بود كه به اندك بهانه مشتعل مى شدند؛ خصوصاً در اين ايام كه شاه عازم بود بر مسافرت به فرنگ. لكن تجار متقاعد نشده و جواب دادند كه جز رسيدگى به محاسبات نوز و احقاق حق ما و رفع ضرر ما ديگر علاجى نيست. تا اينكه وليعهد محمدعلى ميرزا، چند نفر از رؤساى تجار را خواست و گفت كه اعلى حضرت شاهنشاه پدر تاجدارم، خيال مسافرت به فرنگ دارند. امروز نمى توانيم دست به كار نوز بزنيم؛ لكن من قول مى دهم تا چند ماه ديگر عزل نوز را از شاه استدعا نمايم و حتماً به عرايض و تظلمات شما رسيدگى مى نمايم. تجار هم محض ضمانت ولايت عهد و خواهش وزير تجارت از زاويه مقدسۀ حضرت عبدالعظيم مراجعت به شهر تهران نمودند.»

ص: 436

4. تحصن شيخ فضل الله نورى

مرگ مظفرالدين شاه و مخالفت جانشين او (محمدعلى شاه) با مشروطه و به توپ بستن مجلس شوراى ملى، كشور را به وضعيت پيش از مشروطه برگرداند؛ اما قيام ستارخان و تسخير پايتخت، به سال هاى استبداد صغير پايان داد و مشروطه خواهان دوباره بر اوضاع مملكت مسلط شدند. در اين ايام، برخى مخالفان مشروطه محاكمه و اعدام شدند و شيخ فضل الله نورى، از آن ميان است.

شيخ فضل الله نورى در طول توقف در قم تا زمان صدور فرمان مشروطيت از سوى مظفرالدين شاه و بازگشت مهاجرين از قم، با آنان همداستان بود، اما پس از بازگشت از قم و انعقاد مجلس شورا و مطرح شدن نگارش قانون اساسى، به تدريج از صف رهبران نهضت جدا شد و بناى مخالفت گذاشت. مخالفت او بيشتر با برخى آزادى ها و مساوات حقوقى شهروندان بود و نيز مجلس متشكل از مردم عادى را براى قانونگذارى، خلاف اسلام مى دانست. اختلافات او با مشروطه خواهان آنگاه جدى تر شد كه مسئلۀ بررسى قانون اساسى و تطبيق آن با شرع، توسط علما آغاز گرديد. شيخ فضل الله نورى در اين باره با اشاره به قانون اساسى مى نويسد: «فرقه اى كه زمام امور حلّ و عقد مطالب و قبض و بسط مهامّ كليه به دست آنها بود مساعدت نمى كردند، بلكه صريحاً و علناً گفته [بودند] كه ممكن نيست مشروطه منطبق شود با قواعد الهيه و اسلاميه و با اين تصحيحات و تطبيقات دول خارجه ما را به عنوان مشروطه نخواهند شناخت.» در رسالۀ حرمت مشروطه نيز مى نويسد: «بدان كه حقيقت مشروطه عبارت از آن است كه منتخبين از بلدان به انتخاب خود رعايا در مركز مملكت جمع شوند و اين ها هيأت مقنّنه مملكت باشند و نظر به مقتضيات عصر بكنند و قانونى مستقلاً مطابق با اكثر آراء بنويسند موافق مقتضى عصر به عقول ناقصه خودشان بدون ملاحظۀ موافقت و مخالفت آن با شرع اطهر، بلكه هر چه به نظر اكثر آنها نيكو و مستحسن آمد او را

ص: 437

قانون مملكتى قرار بدهند، مشروط به اينكه اساس تمام مواد آن قانون به دو اصل مشؤوم كه مساوات و حريت افراد سكنۀ مملكت است، باشد. و سواى اين، آنچه به تو گفته اند كذب محض است.»

سرانجام وى در اعتراض به قانون اساسى مشروطه، در سوم تير 1286 ش. همراه پانصد نفر ديگر در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) تحصن كرد. يكى از خواسته هاى وى در ايام تحصن، نظارت فقها بر قوانين و نيز افزودن قيد «مشروعه» به «مشروطه» بود كه به خواست او توسط مجلس شورا تصويب شد و در متمم قانون اساسى، منظور گرديد. در روزهايى كه در حرم بست نشسته بود، با سخنرانى هاى پى در پى و انتشار اعلاميه هاى متعدد، موضوع مشروطۀ مشروعه را طرح كرد و آزادى هاى مصرح در قانون اساسى را مخالف اسلام دانست. پس از فتح تهران به دست مشروطه خواهان و تبعيد محمدعلى شاه، از شيخ فضل الله نورى خواستند كه براى تأمين جانى و مالى به سفارت روس پناهنده شود، اما وى نپذيرفت. در روز هشت مرداد، در شرايطى كه كشور به دست «هيئت مديرۀ موقّت» اداره مى شد، گروهى از مشروطه خواهان، خانۀ او را محاصره كردند و سرانجام در روز يازده مرداد پس از محاكمه اى كوتاه به قضاوت قاضى شرع تهران آية الله ميرزا ابراهيم زنجانى، شيخ فضل الله نورى را براى اجراى حكم اعدام به ميدان توپخانه برده، به دار آويختند.

خانوادۀ او پيكر وى را مخفيانه به منزل بردند و در يكى از اتاق ها دفن كردند. پس از هجده ماه جسد را از آن اتاق درآورده، مخفيانه به قم انتقال دادند و در مقبره اى در صحن حرم حضرت معصومه به خاك سپردند.

سال 1292 ق. در اصفهان به دنيا آمد.

پدرش آية الله ميرزا محمدجواد اصفهانى حسين آبادى از علماى اصفهان و مشهور به اخلاق و معنويت بود. آموختن علوم دينى و دروس حوزه را در اصفهان آغاز كرد. دوازده ساله بود كه ناصرالدين شاه، پدرش را به تهران تبعيد كرد. او نيز همراه پدرش به تهران آمد و ساكن محلّۀ شاه آباد (حوالى ميدان بهارستان) گرديد. در سال 1320 ق. به اصفهان بازگشت و طى دوسال اقامت در اين شهر، كتاب قانون در طب و زبان فرانسه را آموخت. در سال 1322 ق. هنگامى كه 30 سال داشت، همراه مادر، همسر و پدر همسر خود به نجف رفت تا از محضر آخوند خراسانى بهره برد. در سال 1329 ق. رحل اقامت به سامرا افكنده، در درس ميرزاى دوم حضور يافت. در سال 1330 ق. به ايران بازگشت و در تهران اقامت گزيد. وى از مخالفان به قدرت رسيدن رضاخان بود و عليه سياست هاى تجددطلبانۀ او يازده ماه در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) بست نشست.

وى از علماى ديگر نيز براى اعتراض به رضاخان دعوت به تحصن در حرم كرد و شمارى از روحانيون تهران نيز نخست به دعوت او پاسخ مثبت دادند؛ اما يك روز پيش از تحصن، منصرف شدند و بيش از دو نفر او را همراهى نكردند.

آية الله شيخ محمدعلى شاه آبادى

آية الله شاه آبادى در ايام تحصن در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع)، عليه حكومت وقت تبليغ مى كرد؛ به ويژه در محرم همان سال، در مجالس عزادارى. در آخرين روز در سخنرانى اش گفت: «خدايا، تو شاهد باش كه من به علماى اعلام در نجف، قم، مشهد، اصفهان و ساير بلاد نوشتم و بر آنان اتمام حجت كردم و در اين ده شبانه روز هم اگر اين مرتبه بگويم جمعاً سى مرتبه گفته ام و براى اقشار مختلف نيز اتمام حجت كرده ام كه اين چاروادار [رضاخان] با من دشمنى و عناد ندارد، او با اسلام و قرآن مخالف است و

ص: 439

چون من و امثال مرا حامى و حافظ اسلام و قرآن مى داند، مخالفت مى كند و اگر به او مهلت داده شود، اسلام و قرآن را در اين مملكت از ريشه خشك خواهد كرد.» در مدتى كه آية الله شاه آبادى در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) متحصن بود دولت رضا شاه كوشيد كه وى را راضى به خروج از حرم و شكستن تحصن كند و حتى براى برگرداندن او، كالسكۀ شاهى فرستادند، اما وى نپذيرفت. پس از يازده ماه تحصن، آية الله مدرس و عبدالنبى نورى و برخى ديگر از علماى تهران، به حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) رفته، خواستار خاتمه دادن به تحصن شدند. بدين ترتيب آية الله شاه آبادى به تحصن خود پايان داد؛ اما به تهران بازنگشت و قم را براى ادامۀ زندگى برگزيد. در سال 1347 ق. / 1307 ش. وارد شهر قم شد.

شديداللحن، نخست وزيرى خود را اعلام كرد. آية الله سيد ابوالقاسم كاشانى، با صدور اعلاميه اى با تصميم مجلس و نخست وزيرى قوام مخالفت كرد. در روز 29 تيرماه كاشانى اعلام كرد كه اگر قوام نرود، اعلام جهاد كرده، كفن پوش به خيابان مى آيم. در سى ام تيرماه بازار تهران در استقبال از دعوت آية الله كاشانى، تعطيل شد و مردم به خيابان ها ريختند و خواستار بركنارى قوام السلطنه شدند.

كارخانه سيمان رى

در شهر رى، كارگران كارخانۀ سيمان رى در روز يكشنبه (1331/4/29 ش) در كلوپ كارگران اجتماع و در قطعنامه اى، خواسته هاى زير را مطرح كردند:

1. حكومت قوام السلطنه كه به دست عمال امپرياليزم كه براى جلوگيرى مبارزه ضد استعمارى ملت ايران روى كار آمده است، ساقط گردد.

2. حكومت نظامى در تمام شهرها لغو و اعلام و آزادى مطبوعات و تظاهرات در تمام كشور تأمين شود.

3. كارشناسان امريكايى بايد از ارتش و ادارات دولتى اخراج گردند.

ارتش به آشوب هاى خيابانى واكنش نشان داد و تعدادى از تظاهركنندگان را در تهران به گلوله بست. پس از چهار روز تظاهرات در حمايت از دكتر مصدق، كه به كشته شدن بيش از صد نفر در سراسر ايران انجاميد، دولت قوام السلطنه سقوط كرد. شاه ناچار دوباره به نخست وزيرى دكتر مصدق رضايت داد. از شهداى 30 تير آمارى دقيق در دست نيست. طبق برخى گزارش ها، مجموعاً 63 نفر كشته شدند. نيمى از آنان از مردم تهران بودند و مابقى از شهرهاى كرمانشاه، اهواز، اصفهان و همدان. بيش از اين تعداد نيز مجروح شدند. بيشتر شهداى سى تير در گورستان ابن بابويه دفن شدند. دكتر مصدق نيز وصيت كرده بود كه در كنار آنان دفن شود، ولى با مخالفت شاه، او را در خانه اش در احمدآباد به امانت به خاك سپردند. مجلس بعد از قيام 30 تير 1331 ش. و احياى دولت مصدق، عنوان شهيد راه وطن را براى كشتگان 30 تير در سراسر كشور تصويب كرد و در تهران براى آنها محوطه اى در گورستان ابن بابويه ساختند. در اين محوطه 25 قبر وجود دارد.

ص: 441

در 30 تير 1331 ش. مردم منطقۀ شهررى نيز به سوى صحن حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) راه افتادند و در صحن ناصرالدين شاه، شعار دادند.

اجتماع مردم بر مزار شهيدان 30 تير

از حوادث ديگر مربوط به شهررى در قيام سى تير مراسم تدفين شهداى قيام در ابن بابويه شهررى و مراسم بزرگداشت براى آنها بود. در شهر رى مراسمى جهت سوگوارى و بزرگداشت شهداى سى تير برگزار شد. آية الله سيد رضا فيروزآبادى در اطلاعيه اى در تاريخ دوم مرداد 1331 ش. مردم را به حضور در مراسم سوگوارى در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) دعوت كرد. به مناسبت هفتمين شب شهادت شهداى سى تير بيش از 200 هزار نفر از مردم تهران و رى، در ابن بابويه حضور به هم رساندند. در اين مراسم، سيد مصطفى كاشانى، به نمايندگى از طرف پدرش آية الله كاشانى، مولايى از طرف مجمع مسلمانان مجاهد، داريوش فروهر و پزشك پور از طرف حزب ملت ايران، خسرو قشقايى به نمايندگى از ايل قشقايى، مهندس حسيبى از طرف حزب ايران، لاجوردى از طرف دانشگاه، جلالى از طرف هيئت تحريريۀ روزنامه شاهد، سيد شمس الدين قنات آبادى رهبر جمعيت مسلمانان مجاهد، مظفر بقايى رهبر حزب زحمتكشان ملت ايران و مهندس رضوى به نمايندگى از طرف وكلاى طرفدار نهضت ملى سخنرانى كردند. مراسم چهلم شهداى سى تير نيز در ابن بابويه برگزار شد. اولين سالگرد شهداى سى تير نيز در ابن بابويه برگزار شد. مراسم با حضور هزاران نفر در بعدازظهر 1332/4/29 ش. آغاز شد و دكتر مصدق نيز در آرامگاه شهداى سى تير در ابن بابويه حضور يافت و پس از خواندن فاتحه و تقديم گل در دفتر يادبود مزار شهدا نوشت: «... به يادبود شهداى ملى قيام مقدس سى ام تير ماه 1331 ش. به روان تابناك آن رادمردانى كه جان خود را در راه حفظ استقلال و اعتلاى كشور نثار نموده و ديباچه و فصل نوينى كه در تاريخ حيات اجتماعى ما گشوده است، به خون رنگين ساخته اند، مراتب تكريم و تجليل و احترام قلبى خود را تقديم مى دارم و به پاس همت مردانۀ آن شهيدان راه حريت و آزادى در ادامۀ مبارزه و نيل به هدف مقدسى كه

ص: 442

آن مجاهدين در راه حصول آن شربت شهادت نوشيده اند، هيچگاه از بذل جان دريغ ندارم. شادى ارواح پاك شهيدان آزادى و توفيق عموم هموطنان را در خدمت به وطن از خداى بزرگ مسئلت مى نمايم. 29 تير ماه 1332، دكتر مصدق.»

از حوادث مهم تاريخ نهضت ملى شدن نفت، مواضع حزب توده است كه تضعيف مصدق را دنبال مى كردند. اين حزب با استفاده از آزادى در دوران حكومت مصدق، تشكيلات خود را توسعه داد و نفوذ فراوانى در ميان كارگران يافت. با توجه به محيط كارگرى شهر رى، حزب توده در اين شهر از پايگاهى گسترده برخوردار بود. مواضع حزب توده موجب شد تا جمعى از اهالى شهر رى با صدور اعلاميه اى، از دولت درخواست كنند تا با اختيارات خود كليۀ تشكيلات علنى و مخفى حزب توده ايران را منحل كند. خلاصۀ متن اعلاميه بدين شرح است: «اين جانبان امضاكنندگان زير كه ساكن شهر رى هستيم و در راه نهضت ملى جانفشانى نموده ايم، مراتب نفرت و انزجار خود را از عمل خائنانه بازپرس و داديار دادگسترى در برائت سران خائن حزب غير قانونى توده ابراز داشته و جداً از دولت خواهانيم كليۀ تشكيلات علنى و مخفى بلشويك ها را منحل كرده و يكباره دست عمال اجانب شمالى را نيز مانند اجانب جنوبى از ايران قطع نمايد... ما اهالى شهررى هر چه زودتر در انتظار اين اقدام قانونى دولت هستيم.»

مزار شهيدان 30 تير

روز دوازدهم ارديبشهت 1340 ش. اعتصاب معلمان به علت كمى حقوق در تهران و تمام شهرستان ها آغاز شد. در آن روز معلمان در ميدان بهارستان گرد آمدند و ضمن ايراد سخنرانى، خواستار ملاقات با نمايندگان مجلس شدند. شريف امامى رئيس دولت وقت، به رئيس كلانترى ميدان بهارستان دستور داد كه آنان را متفرق كنند. نيروهاى پليس به معلمان حمله كردند كه در اين هجوم عده اى مجروح و يكى از فرهنگيان به نام ابوالحسن خانعلى كشته شد. در واكنش به اين واقعه، تظاهراتى از طرف دانش آموزان دبيرستان عظيميه در ميدان شهررى صورت گرفت. شعارهاى دانش آموزان در اين گردهمايى، عبارت بود از: «مرگ بر جلادان، زنده باد فرهنگيان»، «مرگ بر امپرياليسم»، «زنده باد همبستگى فرهنگيان شهر رى با تهران». حوادث مربوط به اين اعتراض، شريف امامى را مجبور به استعفا كرد و دولت بعدى، به سرعت به اصلاح حقوق معلمان اقدام كرد و روز دوازدهم اردى بهشت را نيز «روز معلّم» ناميد.

حمايت از اعتصابات مبارزان ايرانى در پاريس: گروهى از دانشجويان مبارز ايرانى به نشانۀ اعتراض به رژيم پهلوى، در تاريخ نهم مهر 1356 ش. به مدت يك هفته در كليساى سن مرى پاريس دست به اعتصاب غذا زدند. اين اعتراض، در ايران با حمايت گسترده اى روبه رو شد. به همين مناسبت روز پانزده مهر همان سال، گروهى از مردم و روحانيون در صحن مطهر عبدالعظيم حسنى (ع) تجمع كردند. به گزارش ساواك در تاريخ بيست و چهارم مهر 1356 ش، 500 نفر از اعضاى گروه هاى جبهۀ ملى و نهضت آزادى و مردم، دانشجويان و روحانيون در اين اجتماع شركت كرده و شعارهايى به نفع آية الله خمينى و دكتر على شريعتى داده اند. مردم به تدريج از صحن حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) خارج شده، به خيابان آمدند.

بازتاب فوت آية الله مصطفى خمينى: آية الله سيد مصطفى خمينى در روز يكشنبه اول آبان 1356 ش. در چهل و هفت سالگى در نجف به طور ناگهانى درگذشت. با انتشار خبر درگذشت وى، بازار تهران و شهرستان ها نيمه تعطيل و مجالس ختم و بزرگداشتى برگزار شد. روحانيون مبارز شهر رى نيز همراه روحانيون تهران، اعلاميۀ تسليت دادند.

اين اقدامات در آن سال ها كه مقارن با اوج قدرت و ثبات سياسى رژيم بود، فضاى كشور را سخت لرزاند. برگزارى نخستين اربعين فوت سيد مصطفى خمينى، سرسلسلۀ چهلم هايى شد كه به سقوط

ص: 444

رژيم پهلوى در سال 1357 ش. انجاميد. شهر رى نيز از شهرهايى بود كه در آن، مراسم باشكوهى براى گرامى داشت فرزند امام خمينى در مسجد صدوق (ره) و مسجد خاتم النبيين (ص) برگزار شد.

وقايع سال 1357: با آغاز سال 1357 ش. مبارزات انقلابى عليه رژيم پهلوى اوج گرفت. در اين سال، مبارزه در قالب تظاهرات بزرگ و اعتصابات فلج كننده، شعارنويسى و پخش اعلاميه و مانند آن گسترش يافت. در شهررى نيز فعاليت هاى گسترده اى صورت گرفت كه بسيارى از آنها در روزنامه ها و اخبار ساواك منعكس شده است؛ از جمله اين فعاليت ها مى توان به اعتصاب دانشجويان دانشسراى تحصيلى شهر رى به مناسبت چهلمين روز شهداى يزد و جهرم و اهواز، اعتصابات كارگرى مهر 1357 ش. در شهر رى، تظاهرات دانش آموزان شهررى در مهر و آبان 1357 ش. و صدور ده ها اعلاميۀ جمعى از سوى روحانيون شهر رى و تهران در ارتباط با موضوعات و مسائل روز اشاره كرد. اعلاميۀ گروهى از روحانيون تهران و شهر رى به مناسبت هاى چهلم شهداى قيام 29 بهمن تبريز، محاصرۀ منزل امام در نجف اشرف، هجرت امام به فرانسه، فاجعۀ مسجد جامع كرمان در مهر 1357 ش. حمله به حرم امام رضا (ع)، فراخوانى مردم براى شركت در راهپيمايى روزهاى تاسوعا و عاشورا، پشتيبانى از اعتصاب كاركنان صنعت و ده ها مناسبت ديگر از جمله فعاليت هاى صورت گرفته توسط روحانيون و فعالان مذهبى شهر رى در سال 1357 ش. بود.

واقعۀ 18 دى: در دى 1357 ش. وقايع بسيارى در شهررى روى داد كه مهم ترين آنها حادثۀ 18 دى و سرنگونى مجسمۀ شاه بود.

مردم انقلابى شهر رى ساعت 9 صبح روز 18 دى، در صحن حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) گرد آمدند و با شعارهايى عليه رژيم، به سمت مركز شهر راهپيمايى كردند. پيشاپيش جمعيت، برخى علماى شهر، همچون آيات و حجج اسلام محمد لاله زارى، ابوالقاسم موسوى همدانى، مهدى فضيلت، عبدالرحيم كنى، عبدالكريم كنى و عبدالعلى كنى حضور داشتند. پس از عبور از بازار و خيابان حرم، در حالى كه تمام اصناف مغازه هاى خود را تعطيل كرده بودند و صفوف

ص: 445

راهپيمايان هر لحظه فشرده تر مى شد، مأموران در ميدان مركزى شهر از ادامۀ حركت آنان به سوى كلانترى جلوگيرى كردند و سير حركت به سمت خيابان بيست و چهار مترى زكريا ادامه يافت. موج جمعيت از طرف حرم به سوى ميدان شهر به راه افتاد. هنوز نيمى از مردم در خيابان بيست و چهار مترى و نيمى ديگر در خيابان حرم بودند كه تيراندازى عوامل رژيم شروع شد. نخستين شهيد قاسم سبزعلى بود. شهيدان على كوهى نژاد و عباس ملكى از ديگر شهداى قيام هجده دى بودند. بدين ترتيب مردم متفرق شدند؛ اما مراسم شهداى هجده دى شهر رى، در شهرهاى مختلف ايران، از جمله در تبريز برگزار شد و خبرها به روزنامه ها راه يافت.

صحنه اى از تظاهرات مردم در سال 1357

در سال 520 ق. كه سال تأليف آن كتاب است، نقل كرده و آن را به «رى برين» و «رى زيرين» منقسم دانسته است، با ارزش و مهم است.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 167.

ص: 448

از اماكن مشهور و معروف رى باستان، و از مراكز شيعيان آن شهر بوده است. دروازه و محلۀ زامهران، از آبادترين برزن هاى شمال غربى رى برين در عصر ساسانيان و قرون اسلامى بوده و خاندان مهران كه سال ها مرزبانى رى را بر عهده داشتند، در اين محله مقيم بوده اند. در كتاب نقض شش بار نام اين مكان آمده است؛ از جمله: «مناقب خوانان در قطب روده و به رستۀ نرمه و سر فليسان و مسجد عتيق همان خوانند كه در دروازه مهران، و مصلحگاه.» «لشكر آل مرتضى كه باشند شيرمردان فليسان... و سادات درِ زادمهران/ آزادمهران.» نيز از قول صاحب فضايح: «رافضى بيشتر عوّانان باشند و در شهرهايى كه به ايشان موسوم است چون قم و كاشان و آبه و سبزوار و زامهران (نسخه بدل: دروازه مهران، آزادمهران) و مصلحگاه هرگز علم دين نخوانند.» در تاريخ طبرستان ابن اسفنديار، قسم سوم در احوال نصيرالدوله شاهنشاه غازى رستم بن على آمده است: «به جهت سيد ديگرى از قزوين كه كمال الدين مرتضى گفتند و برادر او سيد قوام الدين، منتهى صد و بيست هزار دينار زر داد، تا به رى به محلۀ درِ زامهران مدرسه اى كردند.» ظهيرالدين مرعشى در همين مورد آورده است: «در رى در محلّه زادمهران صد و بيست هزار دينار خرج كرده براى ملك [رستم بن على] مدرسه و عمارت عالى كردند، و از امهات قراى رى هفت پاره ديه خريده، وقف آن عمارت كردند.» اولياء اللّه در تاريخ رويان نيز در همين مقام نوشته است: «در رى محلّۀ درِ زان مهران [كذا] صد و بيست هزار دينار خرج كرده، براى ملك مدرسه اى عمارت كردند.» چنانكه ملاحظه مى شود در سه كتاب فوق اين نام در يك موضوع به سه صورت نقل شده است. محدث ارموى در مقدمۀ نقض (ص 77) نُه مورد از موارد ذكر درب زامهران را، از كتاب بشارة المصطفى لشيعة المرتضى، تأليف عمادالدين طبرى نقل كرده است.

وجه تسميۀ اين دروازه، دانسته نيست، اما گويا اين نام منسوب است به ديه مهران، واقع در قصران خارج سابق و شميران فعلى، كه بنا به نقل تاريخ بلعمى، خاندان بزرگ مهران مقيم رى نيز بدان ديه منسوب بوده اند. ديه مهران از آبادى هاى كهنه و قديم جلگۀ رى بود. در تاريخ بلعمى در احوال قباد آمده است: «پس قباد حيلت كرد، و او را سپهبدى بود به رى، شاپورنام، از دهى نام آن مهران.» در آثار متأخران نيز نام ديه مهران به چشم مى خورد. در جلد نهم ملحقات روضة الصفاء، تأليف هدايت ثبت است: «تهران و مهران، در اين

ص: 450

اراضى دو قريه بودند و بعد از خرابى رى بازماندگان اين نواحى به تهران جمع شدند.» در مجلد اول مرآة البلدان نيز نام مهران درج شده است. در عصر ما مهران به كلى اهميت پيشين خود را از دست داده است؛ با اين حال باغ مهران در جادۀ شميران در حدود سه راه ضرابخانه معروف است. بى گمان صورت هاى زامهران، زادمهران و آزادمهران، همه مصحف و يا مخفف و يا معرّب دروازه مهران است؛ مانند در باطان و ماطا براى دروازه همدان و باب بليسان به جاى باب بلاشان و درِ رشكان عوض در ارشكان.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 198 و 303.

رازى در مرثيه اى گفته است:

بنگر چه صعب درد بود درد قتل اوى

كان تيره شب ز روز درفشنده آورد

آرد به زعفران جا هر سال گريه ها

آن زعفران كه خاصيتش خنده آورد

اكنون هيچ گونه اطلاعى از اين مكان در دست نيست؛ اما شايد در فاصلۀ ميان حرم حضرت عبدالعظيم حسنى (ع) تا امامزاده عبداللّه باشد؛ زيرا معمولاً عزادارى ها را نزديك اماكن مقدسه برگزار مى كنند.

منبع: رى باستان، ج 1، ص 198.