ص: 2

سازمان چاپ و نشر

مؤسسه فرهنگى دارالحديث

ص: 3

ص: 4

اين طرح، در آبان ماه 1380 در نخستين جلسه شوراى سياستگذارى - كه از عالمان و فرزانگان و نخبگان فرهنگى اند - به تصويب رسيد و كميته علمى كنگره از خرداد 1381 كار خود را آغاز كرد.

كميته علمى با فرصت اندكى كه در اختيار داشت، برنامه هاى خود را در پنج حوزه ساماندهى كرد:

1 . تأليف، تصحيح و گردآورى آثار مربوط به حضرت عبدالعظيم و شهر رى (كتاب و مقاله).

2 . سفارش و فراخوان نگارش مقاله.

3 . سفارش انتشار ويژه نامه هايى از سوى نشريات، همزمان با برگزارى كنگره.

4 . انتشار لوح فشرده (CD)توليدات علمى كنگره.

5 . انتشار خبرنامه.

با يارى خداوند و مدد قدسى روح حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، در حوزه نخست، بيش از بيست و دو جلد كتاب آماده شد كه همزمان با برگزارى كنگره، توزيع مى گردد. همچنين مقالات منتخب و تأييد شده علمى در سه جلد، عرضه خواهند شد.

دو ويژه نامه از سوى مجلات علمى و نيز خبرنامه كنگره در پنج شماره عرضه خواهد شد.

همه اين آثار، علاوه بر نشر مكتوب، بر روى يك لوح فشرده (CD)تا هنگام برپايى كنگره در اختيار علاقه مندان قرار مى گيرد.

گفتنى است با فرصت اندك و حجم گسترده برنامه هاى علمى، وجود نقايص، امرى طبيعى است كه اهل فضل و دانش آن را بر ما خواهند بخشيد و ما را از نصايح عالمانه خويش بهره مند خواهند ساخت.

اميد است اين مجموعه، مقبول درگاه الهى و مورد عنايت روح بزرگ و قدسى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام قرار گيرد و در گسترش و بالندگى فرهنگ و معارف تشيع، سودمند افتد.

در پايان از همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين برنامه ها سهم وافر داشتند؛ توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام و رياست محترم مؤسسه فرهنگى دارالحديث، شوراى عالى سياستگذارى، مديران محترم آستان حضرت عبدالعظيم و مؤسسه فرهنگى دارالحديث و به ويژه فاضل گرانقدر جناب آقاى على اكبر زمانى نژاد - كه بار عمده بر دوش ايشان بود - سپاسگزارى مى شود.

مهدى مهريزى

دبير كميته علمى

بهار 1382

ص: 6

درباره شخصيّت حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و تاريخ رى در طول قرنهاى گذشته و عصر حاضر، صدها جلد كتاب و مقاله و جزوه و مطالب پراكنده و سودمند در كتابهاى علما و دانشمندان و محققان به رشته تحرير درآمده است كه با وجود تكرارى بودن بعضى از آنها، هر كدام با نگرش خاص خود توانسته اند گوشه اى از جلوه ملكوتى و معنوى حضرت عبدالعظيم عليه السلام به نمايش بگذارد و جنبه اى از رمز و راز رى را بگشايد. با اين حال، تاكنون سال دقيق تولد و وفات حضرت عبدالعظيم عليه السلام روشن نيست؛ چنان كه درباره شهر رى هم، ناگفته هاى فراوانى وجود دارد.

شناخت نامه حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و شهر رى با گردآورى و تأليف مجموعه رساله هاى خطى و كتابها و مقالاتِ منتشر شده، و نيز مجموعه جزوه ها و گفتارهاى پراكنده درباره حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و امامزادگان و تاريخ شهر رى، در صدد شناساندن و معرفى مقام علمى و معنوى اين كريم اهل بيت عليهم السلام و ساير امامزادگان و معرفى تاريخ شهر رى است.

بارى، ستايشهاى امامان عليهم السلاماز حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، نشان دهنده شخصيت علمى و مورد اعتماد ايشان است ؛ به طورى كه در برخى روايات، براى زيارت قبر حضرت عبدالعظيم عليه السلام ثوابى به مثابه زيارت قبر امام حسين عليه السلام ياد شده است.

با جست و جو در فهارس كتابخانه ها و فهرست كتابهاى چاپى و نمايه مطبوعات و برنامه هاى كامپيوترى و... صورت گرفت، صدور صد كتاب و رساله و جزوه مستقل چاپ شده درباره حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و شهر رى شناسايى شد كه در جلد مأخذشناسى به تفصيل شناسايى شده است.

از ميان انبوه كتابها و جزوات مستقل كه هر كدام، گوشه اى از جلوه علمى و

ص: 7

ملكوتى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام را تبيين كرده و برگزيده بازگويى راز شهر رى پرداخته است، ده عنوان براى اين مجموعه برگزيده شد.

مشخصات عناوين برگزيده شده از اين قرار است:

1 . آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، در سال 1330ش

2 . زندگانى حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، و شخصيت دو امام زاده مجاور آن، در سال 1367 ق

3 . آستانه رى (مجموعه اسناد و فرامين)، در سال 1344 ش

4 . زندگانى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام ، در سال 1344 ش

5 . تاريخ مختصر كتابخانه مقدسه حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، در سال 1341 ش

6 . شرح احوال حضرت عبدالعظيم عليه السلام و حضرت امامزاده حمزه عليه السلام ، در سال 1349 ش

7 . رى عروس البلاد، در سال 1373 ش

8 . تاريخ زندگانى حضرت عبدالعظيم عليه السلام و امامزادگان مجاور، در سال 1378ش

9 . آفتاب رى (حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام )، در سال 1377 ش

10 . نگين رى (آشنايى با شخصيت حضرت عبدالعظيم عليه السلام )، در سال 1378 ش ملاحظه مى شود كه ترتيب اين آثار ، بر اساس سال تأليف و چاپ كتابها است و حتى الامكان سعى شده است كه تصرفى در آنها صورت نپذيرد ؛ البته كتابهايى كه تأليف آنان بيش از 30 - 40 سال پيش بوده، ويرايش ابتدايى شده است.

ص: 8

ص: 10

ص: 12

آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام (1)

چهار بقعه مهم كه مورد توجه شاهان صفويه و قاطبه شيعيان بود به اين شخصيت بزرگ روحانى سپرده شد، و اكنون هم غير از آستانه اردبيل در سه آستانه متبرك ديگر كه فوقا اشاره نموديم اخلاف همين شخص روحانى توليت و اداره آستانه هاى متبرك مزبور را عهده دار هستند.

آقاى حاج سيد احمد هدايتى رئيس شعبه ديوان كشور و توليت فعلى آستانه حضرت عبدالعظيم خلف يازدهم ميرسيد حسين خاتم المجتهدين متولى آستانه مزبور در عصر شاه طهماسب صفوى هستند كه از سال 1317 تاكنون توليت اين آستانه متبرك را برعهده دارند. و فرزند ايشان آقاى دكتر محمد على هدايتى استاد دانشكده حقوق و نماينده مجلس شوراى ملى نايب التوليه آستانه حضرت عبدالعظيم بوده امور آستانه را عملاً اداره مى نمايند.

و خوشبختانه از سال 1323 تاكنون كه معزى اليه اين سمت را احراز نموده اند توفيق خدمات بسيارى كه قسمتى از منويات ديرينه خود و اجدادشان بوده نصيبشان گرديده است. چنان كه تأسيس كتابخانه و قرائت خانه آستانه و تجديد آئينه كارى داخل حرم حضرت عبدالعظيم و امامزاده حمزه و تعمير آئينه كارى هر دو ايوان و ساختمان عمارت جديد مناسبى در ضلع شمالى محوطه آرامگاه براى دفتر توليت و اداره آستانه، و سنگفرش مرمر ايوان و هم چنين سنگفرش جديد صحن بزرگ و تهيه آب جارى و برق منظم براى بيوتات آستانه را، مى توان در رديف اين اقدامات و موفقيت هايشان دانست. لكن مهمتر از تمام اين اقدامات تعمير صندوق و تجديد ضريح حضرت عبدالعظيم است كه خوشبختانه اكنون به اتمام رسيده و اينك مراسم رسمى پايان آن انجام مى گردد.

توفيق اين خدمت مهم علاوه بر علاقه و اهتمام توليت آستانه نتيجه جديت و ايمان مخصوص و دلبستگى حاج محمد صنيع خاتم نيز مى باشد، كه پس از مراجعت از سفر هفت ساله خود از عتبات به ايران و اتمام تعمير صندوق هاى

ص: 14

ائمه اطهار در نجف و كربلا و كاظمين و سامره در ارديبهشت ماه سال 1328 صندوق نفيس آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام را مشاهده نموده توجه توليت آستانه را به مرمت اين صندوق جلب كرد، و بر اثر پشتكار مخصوص اين استاد هنرمند و بانى شدن آقاى حاج قاسم همدانى به پرداخت مبلغ قابل توجهى (بيش از دويست هزار ريال) اين امر خير آغاز گرديد. و خوشبختانه همان طور كه سليقه و طرز عمل آقاى صنيع خاتم اقتضا مى كند اداره كل باستان شناسى را از ابتداى امر تاكنون مستمرا در جريان امر گذارده هر كجا لازم بوده از لحاظ مشورت و جلب نظريات فنى همكارى صحيح معمول گرديده است.

و در دنباله همين همكارى به مورد اينك اداره كل باستان شناسى با كمال خوش وقتى طبق نظر توليت آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام به تدوين و چاپ اين مختصر مبادرت مى نمايد.

در اينجا لازم مى داند از آقاى مرتضى رستمى عكاس باستان شناسى كه عكس هاى اين رساله را تهيه نموده اند صميمانه تشكر نمايد.

همكار ارجمند آقاى على حاكمى بازرس فنى موزه باستان شناسى در تنظيم اين نشريه با سليقه و دقت مخصوص خود مساعدت پرارج نموده هنرمند گرامى آقاى تقى آصفى نيز پشت جلد آن را تهيه كرده اند.

گراورهاى اين رساله در گراورسازى امروز تهيه شده كه موجب امتنان كامل نگارنده مى باشد.

و جاى كمال خوش وقتى است كه با جديت كاركنان چاپخانه تابان چاپ اين رساله در اسرع وقت به اتمام رسيده و به موقع در دسترس علاقمندان قرار گرفت.

سيد محمد تقى مصطفوى

رئيس اداره كل باستان شناسى

ص: 15

بسمه تعالى

در اين نشريه مختصر كه در مهرماه 1330 شمسى مقارن با ذى الحجه 1370 قمرى براى انجام مراسم پايان اين امر متبرك از طرف اداره آستانه منتشر مى گردد. مناسب دانست چگونگى ضريح و صندوق مرقد مبارك را براى علاقمندان شرح دهد، ضمنا با استفاده از اين موقع آثار ديگرى را كه مربوط به آستانه متبرك مزبور بوده فعلاً هم موجود و واجد اهميت تاريخى يا بيش و كم داراى نفاست قابل توجهى مى باشد، تا حدى به خوانندگان محترم معرفى نمايد.

بنابراين ابتدا به توصيف صندوق مطهر و ضريح متبرك پرداخته سپس ساير آثار را به شرح بالا مذكور خواهد داشت.

سطح فوقانى صندوق مشتمل بر صورت محرابى در وسط بوده كتيبه هايى به خط نسخ و ثلث برجسته در حواشى متن محراب دارد كه تمام آنها مربوط به سال ساختمان صندوق يعنى 725 هجرى است و ذيلاً متن آنها را نقل مى نمايد.

بر روى حاشيه پهن چهار طرف سطح فوقانى صندوق زيارت نامه شيوا و مختصر و مؤثر ذيل به خط ثلث برجسته خوانده مى شود:

السلام عليك يا نبى اللّه * السلام عليك يا ولى اللّه * السلام عليك يا خليفة رسول اللّه * السلام عليك يا فلذه كبد رسول اللّه * السلام عليك يا حجة اللّه على خير خلقه * السلام عليك يا امام المتقين * السلام عليك يا امام المسلمين * السلام عليك ايها الغايب الحاضر * السلام عليك ايها الشاب المعمر ادركنى و خذ بيد ولاى.

بر حاشيه باريكتر كه در حاشيه فوق محاط گرديده است پس از ذكر بسم اللّه الرحمن الرحيم آيات شريف قل اللهم مالك الملك تا و الى اللّه المصير (آيات 26 و 27 و 28 سوره آل عمران) به خط ثلث برجسته ولى كوچكتر از كتيبه قبلى مرقوم رفته و در قسمت آخر آن هم اين دو قسمت از دو آيه مجزاى قرآن مجيد نوشته شده است: «وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ * إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمَانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»

در وسط سطح فوقانى مرقد روى لوحه پايين قسمتى شبيه به محراب صلوات كبير يعنى صلوات بر چهارده معصوم به وجهى مختصر مرقوم گرديده است.

روى لوحه مستطيل شكل كه در موقع تعمير غير موزونى از صندوق بر آن نصب شده است اين جملات را به خط نسخ نامرغوب حك نموده اند:

سلام على آل ياسين انا كذلك نجزى المحسنين تمت

بر بدنه هاى چهار جانب صندوق روى حاشيه هايى كه در چهار طرف هر چهار بدنه تعبيه شده است دو كتيبه به خط نسخ زيباى مخصوص عهد مغول نوشته اند يكى كتيبه اى است كه از گوشه بالاى طرف راست سمت بالاتر (يعنى گوشه بالايى

ص: 17

جنوب غربى) شروع مى شود و بر حاشيه بالايى چهار ضلع صندوق دور مى زند و دنباله آن در تمام اطراف بدنه جنوبى صندوق ادامه پيدا مى كند و در گوشه بالاى ضلع چپ همان بدنه ختم مى شود - اين كتيبه حاوى اطلاعات مفيد و شامل عبارات زير مى باشد:

بسم اللّه الرحمن الرحيم

امر بترتيب هذه البرئة الشريفه و الروضة المنيفة و المشهد المقدس و المرقد المنور للسيد الاعظم الاجل المعظم جلال آل طه و ياسين حبل اللّه فى الارضين سراج المله و الدين عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن الحسين بن زيد بن الحسن بن على بن ابى طالب عليهم الصلوة و السلام باشارة المولى الصاحب الاعظم و مفخر الحاج الحرمين دستور العهد خواجه نجم الحق و الدين محمد بن المولى الصاحب الاعظم سلطان الوزرا كهف الحرمين دستور الخافقين خواجه عز الحق و الدنيا و الدين محمد بن محمد بن منصور القوهدى اعز اللّه انصاره و طاب مثوى ابائه العظام و اجداده الكرام و رزقه اياما شفاعة اميرالمؤمنين و اولاده المعصومين الطيبين.

كتيبه ديگر بر روى چهار بدنه صندوق مزبور در حاشيه هايى كه به ترتيب بر جنبين و پايين اضلاع غربى و شمالى و شرقى صندوق دور مى زند به همان ترتيب به خط نسخ به طور برجسته نوشته شده شامل آيه الكرسى به تمامه يعنى آيات 255 و 256 و 257 سوره بقره مى باشد و پس از كلمات هم فيها خالدون كه انتهاى آيه شريف مزبور باشد اين كلمات مرقوم رفته است.

تحريرا فى شهور سنه خمس و عشرين و سبعمائه عمل يحيى بن محمد الاصفهانى.

مطابق اين كتيبه ها معلوم مى شود خواجه نجم الدين محمد كه از وزراء عهد خود به شمار مى رفته است در سال 725 هجرى كه مصادف با هنگام پادشاهى سلطان ابوسعيدخان (716 تا 736 هجرى) شهريار معروف سلسله ايلخانيان يعنى سلاطين مغول بوده بانى بقعه و صندوق مرقد حضرت عبدالعظيم عليه السلام و الصلوة شده

ص: 18

است. و احتمال قطعى مى رود كه بنياد اصلى حرم فعلى حضرت عبدالعظيم و قسمت پايين بناى حرم باقيمانده همان بنا باشد كه بر بالاى آن براى احداث گنبد زرين و بارگاه فعلى قسمت هاى لازم را افزوده استادان آئينه كار و گچ بر و مقرنس ساز درون

آن را زينت بخشوده اند.

صندوق فوق كه فعلاً قديمى ترين و مهم ترين نفائس آستانه حضرت عبدالعظيم است از سال 725 به بعد مرمت نيافته تنها در قرن اخير تعمير مختصر و غيرماهرانه در آن نموده بودند، كه لوحه مستطيل كوچك در طرف پايين محراب سطح فوقانى صندوق به شرح سابق الذكر نمونه مهم آن است و بر روى يكى از ربع شمسه ها در يك گوشه ضلع شمالى صندوق هم اين عبارت را به وجهى ناقص با خط كاملاً عاميانه نوشته اند.

بندگان شكسته بود درست كرد عمل استاد على بن محمد (گل )پايگانى، صرف نظر از اين تعمير ناقص و بد در طول مدت ششصد و چهل و اند سال صندوق مزبور مرمت نشده بود. و در نتيجه قسمت هايى از منبت كارى عالى آن ريخته و از ميان رفته قسمت هايى كه چوب گردو بود طعمه موريانه شده بود، تا اين كه دو سال و نيم قبل استاد هنرمند حاج محمد صنيع خاتم كه اطاق خاتم كاخ مرمر نمونه از هنرمندى اوست. و مدت هفت سال هم در عتبات عاليات مشغول مرمت اساسى صندوق هاى مشاهد متبركه بود. و حقيقتا به بهترين وجهى آثار شهرياران ايرانى و هنرمندان اين مرز و بوم را در عتبات مقدسه شيعيان احياء نمود به تعمير اين صندوق مهم و تاريخى همت گماشت - و موجبات اين امر مهم را به وجهى كه اداره آستانه حضرت عبدالعظيم بتواند پيشنهاد و نظريات او را عملى نمايد فراهم ساخت. و به وسيله استادان فن قسمت هاى ريخته و از ميان رفته صندوق را تعمير كرد و گرد و غبار چندين قرن را از درون منبت كارى هاى عالى و ظريف آن زدود، و به وسيله آب و چوبك مختصرى محلول اسيدسولفوريك (جوهر گوگرد) صندوق مطهر را

ص: 19

شست و شو داد. و با آغشتن آن به روغن سندروس (بر وزن اندرون) كه مخصوص كارهاى هنرى قديمى بوده تنها معدودى هنرمندان استاد كار سابق به طرز تهيه و چگونگى مصرف صحيح آن وقوف دارند جلا و روشنايى مخصوص به نوشته ها و تزيينات صندوق داد. و حاشيه هاى خاتم كارى اعلى بر لبه صندوق و در كنار كتيبه هاى تاريخى آن و دور شمسه ها يعنى گل هاى ستاره شكل وسط بدنه هاى صندوق نصب نمود - اين اثر مذهبى و تاريخى يكى از مهم ترين بقاع متبرك ايران را به نحو احسن تعمير و احياء كرد و روح جديدى بدان بخشيد، كه اكنون درون جعبه آيينه فلزى با شيشه هاى ضخيم در وسط ضريح مطهر قرار مى گيرد و چشم و دل زائرين باايمان و طواف كنندگان مرقد پاك حضرت عبدالعظيم عليه السلام را بيش از پيش روشن مى سازد.

توأم با تعمير و تزيين صندوق مطهر كه شرح آن گذشت تجديد ضريح آستانه مقدس حضرت عبدالعظيم هم كه نقره هاى روى پايه هاى آن سائيده، و به مرور ايام قسمت هايى از قفل هاى مدور شبكه ضريح بر اثر فشار دست نيازمندان و زيارت كنندگان در محل خود محكم نمانده بود و دير يا زود بايد تعويض مى شد مورد توجه و علاقه توليت آستانه قرار گرفت و تحت سرپرستى استاد هنرمند مزبور تجديد و تعويض ضريح نيز شروع گرديد، و تمام نقره هاى روى بدنه هاى مشبك هم عموما از جاى خود خارج گرديد و به صورتى كه فعلاً از نظر زيارت كنندگان اين آستانه مبارك مى گذرد تجديد و نصب شد.

قسمت بالاى ضريح كه شامل كتيبه ها و كيلويى ميناكارى سابق است چون به خوبى محفوظ مانده بود به حال خود نگهدارى شد. در اين قسمت حاشيه بالايى مشتمل بر كتيبه به خط ثلث شيوايى است كه سوره الرحمن را دربردارد، و حاشيه ذيل آن اشعار فارسى به خط خوش نستعليق است كه مى رساند بانى ضريح سابق فتحعلى شاه قاجار بوده در عهد ناصرالدين شاه ميرزا ابراهيم خان امين السلطان پس از

ص: 20

اتمام ايوان آستانه حضرت عبدالعظيم به تعمير ضريح پرداخته است.

نام فتحعلى شاه در وسط كتيبه مزبور در ضلع غربى ضريح و نام ناصرالدين شاه در وسط ضلع شمالى به خط ثلث نوشته شده است، هم چنين نام صنعتگران و كسانى كه ضريح مطهر را به شرح بالا در عهد ناصرالدين شاه ساخته و پرداخته اند در چهارگوشه حاشيه پايينى سابق الذكر بدين قرار ذكر گرديده است:

عمل استاد محمد زرگرباشى به تعمير حاجى محمد مهدى زرگر و ولدان خيرالحاج حاجى آقابزرگ زرگر نبيره استاد ملك محمد رشتى كتبه رضاقلى به سركارى ميرزا رضاقلى خان تفرشى ماده تاريخ ضريح فوق الذكر در بيت آخر اشعار بدين قرار ذكر شده است:

پس از اتمام او مشرق رقم زد بهر تاريخش *** كز ابراهيم ثانى بين دويم كعبه سمى بنيان

با توجه به اين كه تاريخ ايوان بزرگ آستانه حضرت عبدالعظيم كه كتيبه كاشى آن حكايت از اتمام آن به دستور ميرزا ابراهيم امين السطان مى كند شهر رجب سال 1309 شمسى و چهار سال مانده به آخر سلطنت اين پادشاه مى باشد.

داخل ضريح سابقا به كلى ساده و حتى فاقد پوشش بود و در ضمن تجديد و تعويض آن بر روى ضريح سقفى از چوب و تخته با كمال سليقه احداث نمودند ؛ و با نصب ميله ها و كلاف هاى آهن سقف مزبور را كاملاً محكم ساختند. زير سقف و بالاى چهار ضلع داخلى ضريح گيلويى زيبايى تعبيه كرده كتيبه مشتمل بر نام چهارده معصوم عليهم السلام بر بالاى اضلاع داخلى ضريح ، و كتيبه ديگرى مشتمل بر آيه نور در اطراف سقف مرقوم داشته اند نقوش گل و بوته و اسليمى كه با حسن سليقه و دقت كافى انتخاب و طرح و ترسيم شده به رنگ سفيد بر زمينه رنگ گردوئى روشن چوب و تخته هاى مزبور جلوه گر مى باشد.

و بدين ترتيب هم داخل ضريح به خوبى پوشيده شده از گرد و غبار كه سابقا درون آنجا مى نشست محفوظ گرديده است، و هم با روشنائى مناسب محوطه اطراف مرقد

ص: 21

مطهر سقف ضريح هم با تزئينات و كتيبه هاى سفيد ساده بر متن روشن آن انعكاس مطلوب ترى بر اين محوطه مقدس خواهد افكند.

پشت شبكه هاى ضريح شيشه هاى يك پارچه ضخيم قرار داده اند كه مانند سابق فشار دست زائرين و نيازمندان و معتقدين آستانه متبرك باعث سستى و بهم خوردگى شبكه ها نشود، و تنها مقابل در ورودى ضريح كه در همان محل در سابق يعنى دهانه وسطى جعبه شرقى به وضع بسيار استادانه و ماهرانه قرار داده اند. پشت قسمت بالاى شبكه باز و بدون شيشه است كه زائرين از روزنه هاى شبكه بدون وجود مانع و رادعى بتوانند بهتر عرض نياز كنند و از فضاى معطر داخل ضريح هم مستفيض گردند.

اينك كه شرح تعمير و تزيين صندوق عتيقه و تجديد ضريح مطهر را به عرض علاقمندان رسانيد، نام استادان و هنرمندانى را كه در اين امر ميمون اهتمام ورزيده اند براى تكميل اطلاع به شرح زير مذكور مى دارد:

آقاى حاج محمد صنيع خاتم استاد خاتم كار و سرپرست تعمير و خاتم كارى صندوق و تجديد ضريح كه دو سال و نيم اوقات روز و شب خود را وقف اين خدمت متبرك نموده است، و آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام هم به وضعى مناسب آن طور كه شأن استاد اقتضا دارد از زحمات و خدماتش تشويق و قدردانى مى نمايند.

آقاى نصرت اللّه يوسفى تذهيب كار و هنرمند معروف كه نقاشى هاى داخل ضريح را انجام داده است.

آقاى حسين شفقت استاد خاتم كار درجه اول كه در خاتم كارى صندوق و طراحى نقوش داخل ضريح با آقاى صنيع خاتم همكارى نموده است.

آقاى محمد منبت كار استاد منبت كار و نجار هنرمند كه كسرى صندوق را تهيه نموده و نجارى داخل و سقف ضريح را انجام داده است.

آقاى غلام حسين اقليما استاد نقره ساز و صاحب كارخانه شمس كه تجديد

ص: 22

شبكه ها و نقره كارى هاى ضريح را انجام داده است.

آقاى عطاءاللّه اعظمى سراستاد نقره ساز كارخانه شمس كه با آقاى اقليما در كار ضريح از هر جهت همكارى و شركت نموده است.

آقاى احمد نجفى خطوط ثلث شيواى داخل ضريح را نوشته است.

آقاى مهدى حكمى استاد و حجار هنرمند كه پاسنگ مرمرى زير ضريح مطهر را به ارتفاع 35 سانتيمتر به طول و عرض ضريح تهيه نموده است.

كليه كاركنان آستانه حضرت عبدالعظيم در طول مدت دو سال و نيم همه گونه مساعدت و تشريك مساعى براى پيشرفت منظور مقدس فوق با استادان و كارگران نموده اند. و در اين مورد به خصوص همكارى صميمانه آقاى عباس اعتمادى و مساعدت هاى آقايان توليتى و معينى از هر جهت شايسته قدرشناسى است.

در خاتمه اين مبحث لازم به ذكر مى داند كه آقايان نامبردگان زير بانى قسمت هايى از اين امر خير بوده كمك هايى به شرح ذيل نموده اند:

1 - آقاى حاج قاسم همدانى در امر خاتم و تعمير صندوق نفيس حضرت عبدالعظيم عليه السلام پيشقدم بوده، بيش از دويست هزار ريال جهت اين منظور پرداخته است.

2 - آقاى سيد محمد ميرطاهرى جام هاى شيشه ضخيم جعبه آيينه را كه براى پوشش و حفظ صندوق عتيقه تهيه شده است، و ارزش آنها بيش از پنجاه هزار ريال مى شود اهداء نموده اند.

3 - آقاى حاج مرتضى آقايى مبلغ 45600 ريال براى كارهاى داخل ضريح كمك نموده اند، و چهار چراغ برنزى ديواركوب داخل ضريح نيز از محل همين كمك تهيه و نصب شده است.

4 - در ضمن انجام تعميرات صندوق و تجديد ضريح مطهر آقاى حاج محمد حسين بلورفروشان هم چهل چراغ بزرگ برنزى از مصنوعات كارخانه خودشان

ص: 23

براى حرم مطهر حضرت عبدالعظيم منظور نمودند، كه اينك در بالاى ضريح جلوه گر است.

طول ضريح مطهر 87/3 متر و عرض آن 95/2 متر و ارتفاع كليه آن 40/2 متر است، كتيبه و گيلويى آن به پهناى 54 سانتيمتر در بالاى ضريح به حال اصلى و قديمى محفوظ مانده و پاكيزه شده است. و دهانه هاى شبكه و پايه هاى آن به ارتفاع 86/1 متر كه بقيه ضريح را تشكيل مى دهد همان است كه تجديد و تعويض نموده اند - بر اين ارتفاع پاسنگ مرمرى را كه به بلندى 35 سانتيمتر طبق نظر آقاى حاج محمد صنيع خاتم به حجارى آقا مهدى حكمى در زير آن نصب نموده اند بايد افزود - هم چنين ازاره داخل حرم مطهر از سنگ هاى مرمر سابق با افزودن حاشيه از سنگ سياه كه به عرض 20 سانتيمتر در بالا و 36 سانتيمتر در پايين مرمر سابق قرار داده شده، و ارتفاع آن فعلاً به 56/1 متر بالغ گرديد به وضعى مناسب درآمده است كه بهتر با وضع كنونى ضريح و داخل حرم هم آهنگى دارد.

مقدار نقره ى كه در تجديد ضريح به كار رفته بالغ بر 472 كيلو مى باشد كه 21 كيلو، و كسرى آن توسط آستانه از بانك ملى خريدارى، و بقيه از نقره هاى ضريح سابق و نقره هاى متفرقه ديگر كه در خزانه آستانه موجود بوده استفاده شده است.

ميزان دستمزدى كه براى كليه كارهاى ضريح از طرف آستانه حضرت عبدالعظيم پرداخت گرديده،مختصرى بيشترازيك مليون و چهار صد و شصت هزار ريال است.

بيش از اين درباره صندوق و ضريح مطهر توضيحى را لازم نمى بيند و اينك همان طور كه در ابتداى اين رساله اشاره نمود به ذكر آثار تاريخى كم و بيش مهمى كه متعلق به آستانه مقدس حضرت عبدالعظيم عليه السلام مى باشد؛ و اشاره بدان ها را به مناسبت اين موقع مفيد و به مورد مى داند مى پردازيم. و در شرح و توصيف اين آثار ترتيب تاريخى را رعايت نموده ابتدا آثار قديم تر و پس از آن آثارى كه قدمتشان كمتر است به ترتيب الاقدم فالاقدم به عرض خوانندگان محترم مى رسد.

ص: 24

صفوى بوده اصلاً به اين نوع خط كوفى در ابنيه آشنايى نداشته اند.

بنابراين يا بايد قصور نمود كه در آهنكوب مورد بحث به همين حال با همين دو لوحه كتيبه كوفى از آثار قرن پنجم يا ششم سلجوقى است كه در عهد صفويه زمان سلطنت شاه طهماسب سردر قديمى فعلى را از نو بنياد كرده در قديم تر مزبور را در آن به كار برده اند. و البته در چنين صورتى اين در تنها در آهن كوب عهد سلجوقى خواهد بود كه فعلاً شناخته شده است. يا اين كه دو لوحه خط كوفى متعلق به در قديم تر يا احيانا اثر ديگرى از عهد سلجوقى بوده كه ضمن تهيه در آهنكوب فعلى (طول هر لنگه اين در 82/2 متر و عرض هر لنگه 95 سانتيمتر است) محل دو لوح را روى در جاسازى كرده آنها را بالاى دو لنگه در قرار داده اند، و چون عبارت خط كوفى هم جمله كامل و تمام نيست. اين نظر دوم بيشتر مقرون به حقيقت بايد باشد؛ خصوصا كه وضع نسبتا سالم در چوبى با روپوش مهره ها و ميخ هاى آهنى طورى نيست كه آن را متعلق به هشتصد يا نهصد سال قبل بنماياند. ولى وضع در قسمى هست كه به قرن نهم يا دهم هجرى يعنى حدود چهار صد و منتها پانصد سال پيش منتسب گردد. البته تحقيق بيشتر كه محتاج فرصت كافى هست بهتر اين موضوع را قطعى و مسلم تواند ساخت.

اين سردر اكنون در انتهاى دالان گشاده گوشه جنوب غربى صحن امامزاده حمزه به صورت كهنه و متروك خود باقى است. و به عقيده نگارنده قديم ترين اثر ساختمانى موجود ابنيه آستانه مى باشد.

محل مقبره فعلى ناصرالدين شاه سابقا مسجدى به نام مسجد هلاكو وجود داشته و اين در مربوط به آن مسجد بوده است.

به هر صورت اين در همان طور كه فعلاً در جاى اصلى خود نيست خود آن هم چندان قديمى نبوده كمتر از صدسال قدمت دارد. لكن مانند دو لوحه كوفى آهنى سابق الذكر بر روى اين در منبت هم دو لوحه كتيبه خط ثلث برجسته وجود دارد كه معلوم است بر روى در قديمى بوده بر اثر از ميان رفتن در اصلى اين دو لوحه را در روى دو لنگه درى كه بعدا به سبك در قديمى ساخته اند نصب نموده اند كتيبه روى دو لوحه چوبى مزبور بدين قرار است.

روى لنگه راست در دو سطر: بسم اللّه الرحمن الرحيم و به نستعين سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين

روى لنگه چپ در دو سطر: تمت هذا الباب المشهد الامام المقدس سيد عبدالعظيم عليه السلام سنه ثمانه و اربعين و ثمانمائه

سال 848 هجرى كه در اصلى مربوط به كتيبه فوق ساخته شده مقارن با سال هاى آخر سلطنت شاهرخ (807 تا 850 هجرى) پسر امير تيمور بوده است. و دو لوحه فوق اثرى از ساختمان بقعه مقدس حضرت عبدالعظيم در دوران اين شهريار مى باشد، و بنابراين نام هلاكو و مسجد هلاكو كه شايد مقصود يكى از فرزندان فتحعلى شاه باشد ارتباطى با سال تاريخ مزبور پيدا نمى كند.

طول و عرض اين دو جفت در هركدام 77/1 متر×94/0 متر مى باشد، و بر روى آنها كتيبه هاى درشت يا ريز عموما به خط ثلث برجسته مرقوم رفته است كه ذيلاً به نقل آنها مبادرت مى شود:

بر روى يك جفت آنها اين كتيبه ها حك گرديده است.

گرنه باب الجنه است اين در چرا *** گشت تاريخش در جنت سرا

* * *

ز در درآ و شبستان ما منور كن *** دماغ مجلس روحانيان معطر كن

سال تاريخ كه از مصراع دوم بيت اول به دست مى آيد سال 918 تا 968 مى شود، بدين قرار كه اگر در كلمه جنت حرف ن يك بار به حساب آيد 918 و اگر دومرتبه محسوب گردد968 حاصل مى شود. و نگارنده تصورقريب به يقين داردكه هردو جفت درهاى مزبور در سال 918 يعنى هنگام شهريارى شاه اسماعيل اول ساخته شده است.

بر روى يك جفت در ديگر اين اشعار كه به ترتيب از بالا به پايين (حرف ى طبق رسم الخط قديم محذوف است) مرقوم رفته است خوانده مى شود:

بر در دولت سراى تو بزر بنوشته اين *** هذه جنات عدن فادخلوها خالدين

هيچ نگشايد ز درهاى دگر در زان تست *** ربنا افتح بيننا اذ انت خير الفاتحين

اين دو بيت به خط ثلث ريز در وسط در مرقوم گرديده است:

دوش مى رفتم به مژگان خاك اين درگاه را *** گر گناهى كرده باشم پاك سازم راه را

* * *

بر درت جا كنند اهل نجات *** رفع اللّه قدر هم درجات

مرحوم آقا سيد ابراهيم كه از خدام قديم آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام بود، در جواب استفسار نگارنده در چند سال پيش اظهار مى كرد اين درها در حول و حوش رواق فعلى قرار داشته است، و ضمن مرمت ها و اصلاحات ابنيه آستانه آنها را برداشته در خزانه گذارده اند.

ص: 28

نگارنده از روى قرائن موجود تصور مى كند قبل از احداث صحن بزرگ و ايوان شمالى و گلدسته هاى بلند آن و رواق كه در حال حاضر مدخل اصلى آستانه حضرت عبدالعظيم است، مدخل اصلى حرم مطهر از طرف مشرق بوده، مسجد زنانه فعلى دهليز يا رواق سابق حرم مى باشد، و يك در هم از جنوب حرم را به امامزاده حمزه مربوط مى ساخته است و اكنون هم قديم ترين و كهنه ترين درهاى نقاشى و خاتم اطراف حرم همان درهاى جنوبى است. به جاى رواق و ايوان شمالى ظاهرا مسجدى وجود داشته كه قسمت عقب آستانه محسوب مى گشته است - كتيبه هاى دو جفت در فوق كه نام جنت سرا را مى برد از يك طرف وجود مسجدى به نام جنت سرا در شمال آستانه اردبيل اين احتمال را ايجاد مى نمايد كه در قسمت شمالى حرم مطهر حضرت عبدالعظيم نيز مسجدى به نام مسجد جنت سرا وجود داشته. در عهد قاجاريه كه راه شمالى و بازار و صحن جديد و ايوان و گلدسته و رواق ترتيب داده شده است، مدخل شرقى حرم مسدود و دهليز آنجا به مسجد زنانه تبديل گرديده به جاى مسجد شمال حرم مستحدثات فوق را ايجاد نموده اند. و در عوض مسجد قديم شمال حرم مسجد باشكوه فعلى در شمال صحن حضرت عبدالعظيم بنا گرديده است .

اين احتمال با اطلاع از اين كه كفش كن شرقى ايوان بزرگ فعلى به جاى قسمتى از بناى كتابخانه معتبر و مفصل قديم آستانه حضرت عبدالعظيم احداث گرديده است بيشتر تأييد مى شود، زيرا وجود كتابخانه در مجاورت مدخل آستانه در زمان سابق چندان امر مناسبى نبوده، و طبعا كتابخانه را در زاويه و محل هاى نسبتا كنارتر آستانه قرار مى داده اند.

البته اين احتمال در اين نشريه مختصر به طور اجمال به عرض خوانندگان محترم رسيد و با فرصت كافى در موقع ديگر جاى بحث و تحقيق بيشتر دارد. و به همين مناسبت درباره دو جفت در مزبور بيش از اين موجبات تصديع خوانندگان گرامى را فراهم نساخته به شرح نفائس ديگر آستانه مى پردازد.

ص: 29

در سطر آخر همان صفحه بدين قرار ذكر گرديده است: فى سنه اربعين و تسعمائه من الهجره خوانده مى شود.

سال 940 هجرى يعنى سال تحرير اين قرآن نفيس يازدهمين سال سلطنت شاه طهماسب اول صفوى است.

اين يك جفت پرده به طورى كه از اشعار اطراف آن برمى آيد از طرف

يگانه گوهر تابنده عزت الدوله *** كه با شه آمده از يك صدف چو در يتيم

بر آستانه متبرك حضرت عبدالعظيم عليه السلام وقف گرديده، و كارهاى مرواريددوزى و گلابتون دوزى آن عمل فاطمه خاتون است و سال تاريخ هم ندارد.

آستانه اجمالاً فهرست سال بناى هر قسمت و بانى هر يك از ابنيه و متعلقات و تزيينات آن را كه از آن چه تاكنون ذكر نموديم تحصيل نمى شود ذيلاً به عرض خوانندگان محترم و علاقمند مى رساند:

نام هر قسمت بنا بانى سال تاريخ

گنبد طلا و دو گلدسته بلند جلو آن ناصرالدين شاه قاجار 1270 هجرى

آيينه كارى حرم حضرت عبدالعظيم ناصرالدين شاه قاجار 1273 هجرى

گنبد امامزاده حمزه عليه السلام به دستور ناصرالدين شاه توسط فرخ خان 1272 هجرى

آئينه كارى حرم و ايوان امامزاده

حمزه عليه السلام

دوست محمّدخان معيرالممالك فرزند دوست على خان

1291 هجرى

ضريح نقره امامزاده حمزه عليه السلام

ميرزا داودخان وزيرلشكر

1273 هجرى

تعمير ضريح امامزاده حمزه عليه السلام

به امر ناصرالدين شاه توسط يحيى خان معتمدالملك

1283 هجرى

بناى امامزاده طاهر

در زمان ناصرالدين شاه

1304 هجرى

و مظفرالدين شاه به فرمايش ظل السلطان به سعى رضاقلى خان سراج الملك

1320 هجرى

درهاى خاتم متعدد نيز در بيوتات آستانه حضرت عبدالعظيم وجود دارد كه از همه مهمتر و نفيس تر آنها دو جفت در خاتم بدون نام سازنده و سال تاريخ مى باشد - مهمتر از همه است فعلاً در شمال حرم امامزاده حمزه عليه السلام قرار دارد و ديگرى در ضلع شرقى رواق شمالى حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام يعنى همان درى كه رواق را به خزانه مربوط مى سازد.

ص: 33

فهرست ساير درهاى خاتم اجمالاً بدين قرار است:

محل نصب بانى سال تاريخ

در جنوبى حرم حضرت عبدالعظيم ملك زاده حسن در جنت ز ملك زاده حسن بازگشود يعنى 1229 هجرى

در خاتم شمالى حرم كه از رواق به حرم مى رود حاج ميرزا آقاسى 1260 هجرى

در خاتم ايوان به رواق در وسط دو نور چشم محمد على شيرازى 1268 هجرى

در خاتم شرقى حرم ميرزا فتح على خان مستوفى 1269 هجرى

در خاتم غربى حرم ميرزا آقا خان نورى 1271 هجرى

در خاتم ايوان به رواق (سمت چپ) مؤتمن السلطان ميرزا عبداللّه خان 1272 هجرى

در خاتم ايوان به رواق (سمت راست) ميرزا عبداللّه خان نورى 1283 هجرى

درهاى شرقى و غربى حرم امامزاده حمزه 1272 هجرى

صحن بزرگ قسمت اعظم و هيئت كلى آن مربوط به اتابك در زمان ناصرالدين شاه است ولى آثار مختصرى هم از عهد سلطنت محمدشاه در آن مشهود و قسمت هايى هم متعلق به زمان سلطنت مظفرالدين شاه قاجار مى باشد.

اين بود اجمالاً آثار موجود و قابل توجه بيشتر آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام

ص: 34

و بيوتات تابعه آن و به طورى كه مشاهده مى شود از پرتو عقيده و ايمان طبقات مختلف هر كس به فراخور همت خود اثرى به جا براى درك ثواب و نيل سعادت عقبى باقى گذاشته است.

اينك هم بر اثر احداث آرامگاه در طرف جنوب غربى صحن معروف به جيران كه همان صحن مقابل مقبره ناصرالدين شاه است بيش از پيش موجبات آبادانى و شكوه آستانه متبرك حضرت عبدالعظيم عليه السلام فراهم گرديده، و حتى قصبه شهر رى با اين ترتيب اهميت و رونق روزافزون يافته است.

به شرحى كه قبلاً ذكر شد اين مختصر به مناسبت مراسم اتمام كار صندوق و ضريح مطهر حضرت عبدالعظيم تدوين شده به چاپ رسيده است. البته دانشمندان عزيز و محترم كه داراى مطالعات و تتبعات بيشتر و كامل تر هستند در موقع خود علاقمندان را با نشر نتيجه مطالعات زياد و اطلاعات ذى قيمت خويش بهره مند خواهند فرمود. مالايدرك كله لا يترك كله

آخر شهريور ماه 1330: سيدمحمدتقى مصطفوى

ص: 35

ص: 36

ص: 38

و جهد خود به پايان رسانيده در جمع آورى مطالب اين كتاب به نحوى كه مطبوع طباع واقع شده اميد است محل لطف و عنايت حضرت عبدالعظيم حسنى واقع گردد و خداوند اجر عظيم خود را ضميمه لطف عميم آن حضرت سازد درباره ايشان، و ما را توفيق دهد در خدمت به آئين مقدس اسلام و نصرت دين و مذهب جعفرى و ما را قرار ندهد در زمره اعراض كنندگان از قرآن و سنت پيغمبر صلى الله عليه و آله وسلم آمين يارب العالمين.

الداعى...

* * *

قبل از شروع به زندگانى آن حضرت و پدران گرامى او اين قصيده كه از يادگارهاى مرحوم ميرزا عبداللّه شكوهى بود در مدح آن حضرت ذكر نموده و تقديم آستانه قدسش نمودم.

زهى سعادت كز لطف كردگار حكيم *** در اين مقام رسيد رسم به فيض عظيم

هزار شكر به توفيق حى لم يزلى *** يگانه ئى كه بود قادر و سميع و عليم

سزا بود كه بسر تاج افتخار نهم *** من از ثناگرى شاهزاده عبدالعظيم

تو آن شهى كه شهان بر در تو رخ سايند *** زافتخار بر اين آستان شوند مقيم

دهم امام به حق حضرت على نقى *** به عصر خويش به ترويج دين و شرع قويم

نيابتا به سوى رى روانه كرد تو را *** كه بر هدايت مخلوق رو نهى زصميم

نسب تو را بود از مجتبى حسب زعلى *** سليل ختم رسل سيد الكريم حليم

بجسم مرده بخشد شميم كوى تو روح *** چنان مسيح بدم زنده كرد عظم رميم

آستان تو آيند فوج فوج ملك *** زچرخ بهر طواف در تو با تكريم

تو را مفاخرت اين بس كه انبياء عظام *** خليل و آدم و نوح و مسيح و همچو كليم

پى زيارتت اى مظهر جمال و جلال *** در اين رواق مشرف شوند از تسليم

بطوف كوى تو آيد اگر ملك چه عجب *** در آستان تو جسته مقام ابراهيم

سليل سيد لولاك اى سپهر جلال *** شهنشهى بتو داده است كردگار حليم

ص: 41

سلام ما به تو اى سيد شريف نسب *** توئى پناه بدر ماندگان زلطف عميم

بشرح زندگيت اين چنين نموده رقم *** به حسن روى تو رازى كتاب را تنظيم

به چشم آن كه نمائى وراقرين كرم *** بروز حشر به نزد خداى حى كريم

دو بيت آخر از مؤلف است كه ضميمه قصيده نموده

از محضر مقدس آن بزرگوار و دو امامزاده مجاورش شاهزاده حمزه موسوى و شاهزاده عبدالله طاهر حسينى خواهانم كه اين خدمت ناقابل را قبول و مرا مشمول عنايات كريمانه و الطاف عميمانه خود فرمايند.

ص: 42

كسانى كه خود را روشنفكر يا مرد دينى مى دانند بدانند كه نتيجه دين دارى چيست و عاقبت پيروى از دين كدام است.

و امّا اين كه خدمت به ميهن گرامى و هموطنان عزيز است چون هزار و انديست كه مردم ايران و بلكه مسلمين شيعى هاى عالم متوجه به كانون رى يعنى عبدالعظيم عليه السلام هستند، و از روى اجمال شناسايى به جلالت و شخصيت آن حضرت دارند لكن آن طور كه بايد به مراتب علمى و ادبى و ديانت و حريت و حاصل نحوه زندگانى او پى برده باشند نبرده تا به توجه و ارادت بيفزايند. و اين خود خدمت بزرگى است به وطن گرامى به ويژه به اهالى تهران و شهررى و اطراف آن علاوه اين كه عبدالعظيم حسنى خود حق بى شمارى به توده اهالى پايتخت و نواحى آن دارد زيرا كه نهضتش از محضر انور امام و پيشواى مسلمين به شهرستان رى جهت معاذيت و پناهندگى و تبليغ دين و ارشاد مردم رى بوده و خدايش به وجود او رفع فساد و آشوب از اماكن و مساكن مجاورش نموده و امنيت كاملى بخشش داشته چنانچه ديده ايم و از بزرگان دين رسيده كه در روزهاى فتنه و آشوب و انقلاب پناهنده به او شويد زيرا همانطور كه قبر حضرت موسى بن جعفر عليه السلام امان و پناه است براى جمعيت بغداد، و قبر فاطمه معصومه و زكريا پسر آدم پسر سعد اشعرى قمى پناه است براى قمى ها، و قبر نفيسه خاتون عمه پدر حضرت عبدالعظيم عليه السلام پناه است براى اهالى مصر و توده مردم قاهره، قبر آن حضرت هم پناه و محل امان است براى مردم اطراف خود پس مردمان مجاور آن مزار بايد بسيار قدردانى نموده و از زيارت مزار كثيرالبركاتش تغافل و تسامح نورزند.

و هزار افسوس است از مردمانى كه تشرف به زيارت آن حضرت حاصل مى نمايند بيشتر آنها هويت آن بزرگوار را ندانسته و يا عقايدى نسبت به او دارند كه بس شگفت انگيز است مثلاً آن كه بعضى را عقيده است كه آن حضرت معلم و آموزگار

ص: 44

امام حسن و امام حسين مى باشد و گواه بر اين هم قصه داريم(1) كه بيانش خالى از تناسب نيست.

و تاكنون كتابى جامع از احوالات اين امامزاده عظيم الشأن نوشته نشده و در هر كتابى كه ذكر شده يا بطور افراط بوده و يا به نحو تفريط و تشتيت حاصل وافى به غرض كه مورد استفاده عمومى بوده باشد نبوده، روى اين لحاظ اين ناچيز سر تا پا تقصير محمدرازى خلف جنت مكان ملاعليجان ذاكرى رازى درصدد آن برآمده كه اين خدمت بزرگ را به مردم ايران و هم مرامهاى خودم عهده دار شده و مجموعه از شرح احوال آن بزرگوار از نحوه زندگانى و مقامات فضل و دانش و پرهيزكارى او از كتابهاى تاريخ و رجال تحصيل كرده به نام (زندگانى عبدالعظيم حسنى) كه عبارت از

يك ديباچه مختصر و دو باب كه اوّل آن داراى چهار فصل و دوم آن داراى هشت فصل و يك خاتمه كه مشتمل چهار فصل است به زبانى هرچه ساده تر به دسترس عموم جمعيت و توده مردم گذارم به كمك پروردگار و آفريننده مهربان و از جهت

ص: 45

اين كه بيشتر مردم معرفت و شناسايى نسبت به پدران والاگرام آن حضرت ندارند لازم دانستم پيش از شروع در احوال آن بزرگوار پاره از زندگانى ايشان يعنى از حالات زيد بن الحسن تا عبداللّه قافه را در چهار فصل اوّل بيان كرده سپس وارد به شرح احوال آن جناب گردم.

و اين مطلب هم ناگفته نماند كه از شرح احوالات حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام جد اعلاى آن حضرت خوددارى نمودم به دو لحاظ بوده يكى اين كه حالات آن حضرت (اوضح من ان يخفى) آشكارتر است از اين كه پنهان شود، و علاوه هم در كتابهاى مبسوط تاريخى سنى و شيعه به خصوص مثل تذكره ابن جوزى و ناسخ التواريخ مرحوم سپهر و جلاءالعيون مجلسى و منتهى الامال مرحوم محدث قمى و زندگانى حسن بن على و كتابهاى ديگر تاريخى مسطور محتاج به بيان در اين مختصر نيست. و ديگر حيثيت و شخصيت آن بزرگوار عالى مقدار روشن تر از خورشيد و ماه و مرا حدّ و ظرفى نيست و در خور آن نباشم كه در آن قلم فرسائى كنم قصور و كوتاه دستى خود را بدين بيت مى نگارم:

اى مگس عرصه سيمرغ نه جولان گه تست *** عرض خود مى برى و زحمت ما مى دارى

ص: 46

اوست، و نگارنده نامه دانشوران اعتضاد السلطنه وزير فرهنگ ناصرالدين شاه قاجار هم در وجيزه مختصرى كه از احوال آن حضرت نوشته است مى گويد بزرگوارى زيد به جهت بودن اين است كه جد و پدر عالى حضرت عبدالعظيم است، و در ميان شيعه هم به همين جهت بزرگ شد همانطور كه (علت به رسول اللّه عدنان) بزرگ و عالى شد به وجود مقدس حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم عدنان فرزند ادد جد هيجدهمى آن حضرت و از حسن حال زيد آنچه را كه در ارشاد شيخ مفيد عليه الرحمه است براى اسلاميان كفايت مى كند.

كه او يارى نمود وى را و اين بود تا وقتى كه نوبت خلافت به عمر بن عبدالعزيز بن عبدالملك رسيد نوشت به والى كه زيد فرزند امام حسن شريف بنى هاشم و صاحب سن ايشان است يعنى از تمام آنها بزرگتر است وقتى كه كاغذ من به تو رسيد منصب توليت را به او رد گردان و كمك كن او را بر آنچه تو را كمك مى كند و حال او چنين بود تا در ميان مكه و مدينه در ارض حاجز نزديك به ثغره كه محلى است در حجاز وفات نمود و بدنش را به مدينه آورده در بقيع به خاك سپردند.

بسيارى از شعراء آن روز در وفاتش مرثيه خوانى نموده و قدامة بن موسى الجحمى در مرثيه اش گفته است:

دعوى امامت ننمود، و كسانى كه زيدى هستند منسوب به او نمى باشند زيرا كه زيدى ها را عقيده چنان است كه هركس از اولادحضرت على و زهرا عليه السلام قيام به سيف

و خروج نمود او را امام مى دانند خواه حسنى باشد و خواه حسينى و زيدى ها هم چند فرقه هستند براى آن كه از مقصود خارج نشويم از ذكر آنها خوددارى نموديم به هرحال زيد فرزند حضرت امام حسن از منظور زيدى ها بيرون بود چنانچه در چند سطر پيش بيان كرديم عقيده او را.

در حباله اسحاق بن جعفر بوده كه رحلت نموده و خواست اسحاق بدن او را از مصر به مدينه آورده و در بقيع به خاك سپارد اهل مصر براى تبرك جستن به مزارش مانع شدند اسحاق متحير مانده چه كند تا شب خوابيده حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم را در خواب ديده از حضرتش كسب تكليف نمود فرمودند بگذارد در قاهره مدفون شود (لان الرحمه تنزل عليهم ببركاتها) يعنى رحمت خدا نازل مى شود بر اهالى مصر به بركت وجود اين خانم. و گفته اند كه ست نفيسه شش هزار ختم قرآن در ميان قبر خود تلاوت نمود و در زمان احتضارش سوره انعام تلاوت مى كرد چون رسيد به آيه «ولهم دارالسلام عند ربهم» دنيا را وداع نمود.

پسر عموها تفضيل مى داد و اين بيت را در شأن او گفته است:

اللّه اعطاك فضلا فوق فضلهم *** على هن و هن فى حاسد و هن

و اين ابن هرمه در خوردن شراب و مسكرات بسيار مولع و حريص بود وقتى از منصور دوانيق عباسى خواهش كرد بنويسيد مكتوبى به حاكم و فرماندار مدينه كه حسن الامير بود هر وقت و هرجا او را مست ببيند حدى بر او جارى نمايد، منصور براى اين كه به ابن هرمه بى نهايت علاقه داشت از نوشتن اين مكتوب استيحاش مى نمود و بدو مى گفت حاجت ديگر بخواه و او اصرار به همين مطلب مى كرد جهت تعطيل نماندن حدود الهى يا شايد بدين وسيله ترك نمايد، تا عاقبت منصور نوشت به حسن الامير حاكم مدينه كه هر وقت ابن هرمه را مست ديدى و يا شراب خورد او را هشتاد تازيانه بزن تا حد الهى معطل نماند، و هركس كه او را در حالت مستى نزد تو آورد مأذونى يكصد تازيانه بر او بزنى ديگر هركس ابن هرمه را در كوى و بازار مست مى ديد جرأت نمى كرد نزد او رود و يا حاكم را اعلام نمايد. تا يك روزى حسن الامير به ابن هرمه گفت من كسى نيستم كه از مدح تو مسرور و يا از هجو تو خائف و غمگين باشم زيرا شرافتى را كه خداوند عالم به واسطه پيغمبرش بما عطا فرموده است جامع هر مدح و از هر ذم و قدحى ما را دور دارد و حق جد بزرگوار من رسول خدا آن است كه چشم پوشى نمايم در حق كسى كه خلاف شريعت حركت نمايد قسم ياد مى كنم به ذات اقدس پروردگار اگر ديگر تو را مست ببينم دو حد بر تو جارى مى نمايم يكى براى خوردن شراب و يكى براى مستى كه اظهار مى كنى و اين گناه بزرگ را فاش و آشكارا مى نمايى با اين كه نديم من هستى جديت و كوشش نما تا از اين عمل شنيع منصرف شوى براى رضاى خدا و خشنودى حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم .

ابن هرمه از اين تهديد ترسيده و شراب خوارى را ترك نمود و آن وقت نود سال از عمرش گذشته بود و اين ابيات را در خصوص ترك از شراب خوردن خود و نهى حسن الامير انشاد نمود.

ص: 54

خلاصه نموده اند. بعد گفت اى آقاى من شما در نزد من بهتر و بالاتر از جعفر هستيد زيرا كه در مدح شما چنين سروده ام.

كه خراج مملكت را نزدت مى آورند؟ گفتم خراج هر مملكت از آن اميرالمؤمنين است. گفت آيا مى دانيد شما را براى چه خواسته ام؟ گفتم براى چيست؟ گفت براى آن كه خانهاى شما را خراب كنم و دلهاى شما را بترسانم و نخلها و درختان شما را قطع نمايم و شما را بدين حال با كمال خوارى و مذلت نگاهدارم تا اهل حجاز و عراق مايل و متوجه شما نشوند و با شما مراوده ننمايند كه موجب فساد است.

پس گفتم يا اميرالمؤمنين سليمان برعطاى خداوندى شاكر وايوب بربلاى آسمانى صابر و يوسف صديق با آن كه مظلوم بود از برادران گذشت و تو از همان دودمان هستى سزاوار است كه از آنها تبعيت نمايى. منصور از شنيدن اين كلمات خرسند شده و خندان گرديد و گفت دوباره اين سخنان را بگو چون گفتم گفت (مثلك فليكن زعيم القوم) يعنى مانند تو بايد بزرگ و كفيل قوم باشد از شما اولاد ابى طالب گذشتم.

امّا روايتى كه در زمان گذشته از پدرانت نقل نموده اى اكنون بيان كن. پس گفتم:

حدثنى ابى عن آبائه عن على عن رسول اللّه صله الرحم تعمرالديار و تطيل الاعمار و ان كانوا كفارا.

يعنى پدرم از پدرانش از على بن ابى طالب از رسول خدا روايت كرده كه صله رحم شهرها را آباد و عمرها را دراز مى كند اگر چه كفار باشند.

گفت مراد من حديث ديگر بود، پس گفتم:

حدثنى ابى عن آبائه عن على عن رسول اللّه الارحام معلقة بالعرش تنادى صل من وصلنى واقطع من قطعنى.

يعنى پدرم از پدرانش از على از رسول خدا روايت كرده كه فرمودند رحم به عرش خدا آويخته است و خدا را مى خواند كه اى خداى من پيوند كن به رحمتت هركس كه مرا پيوند كند و قطع كن از رحمتت هركسى كه مرا قطع نمايد.

منصور گفت نظرم حديث ديگر است، پس گفتم:

حدثنى ابى عن ابائه عن على عن رسول اللّه ان كان ملكا من ملوك الارض كان بقى

ص: 57

من عمره ثلاث سنين فوصل رحمه جعلها اللّه ثلاثين سنه.

يعنى حديث كرد مرا پدرم از پدرانش از على از رسول خدا كه فرمود هر پادشاهى از پادشان زمين سه سال از عمرش باقى بوده باشد چون صله رحم كرد خداوند آن سه سال را سى سال گرداند.

پس منصور گفت مراد من همين حديث بود و ما را اكرام كرده و به مدينه برگرداند.

دوم: على كه مورد نظر ما است و جد حضرت عبدالعظيم است احوالات او خواهد آمد.

سوم: يزيد كه كنيه او ابوطاهر و مادرش ام ولد يعنى كنيز حسن بوده از مردم نوبيه.

چهارم: ابراهيم كه كنيه و شهرتش ابواسحق و مادرش هم ام ولد بوده.

پنجم: عبداللّه به گفته ابونصر نجارى نسابى مادرش ام ولد و به گفته ديگرى ام رباب دختر بسطام شيبانيه و شهرتش ابومحمد بوده.

ششم: اسحق معروف به ابوالحسن كوكبى مادرش كنيز و ام ولد بخاريه بوده و او بنا به گفته صاحب منتقلة الطالبيه جد امام زاده حسن تهران است كه اگر موفق شدم به نگارش كتاب كانون ايران يا تاريخ رى در ذيل امامزاده هاى مدفون در رى و اطراف آن مبسوطا شرح خواهم داد انشاءاللّه.

هفتم: اسماعيل مكنى به ابوعبداللّه و مادرش كنيز و او كوچك ترين فرزندان حسن الامير بوده است.

ص: 59

زندانى نموده است و در راه هم ايشان را بسيار اذيت و آزار كرده اند، حتى وقتى كه ايشان را از مدينه كوچ مى دادند با غل و زنجير عبورشان دادند از سراى امام جعفر صادق عليه السلام چون آن حضرت از شكاف و روزنه در سراى ايشان را نگريست بسيار گريه كرد و آب از چشمان مباركش بر صورت و چهره حضرتش جارى گشته و فرمود: واللّه ما وفت الانصارلرسول اللّه صلى اللّه عليه و آله ببيعة لقد بايعوه على ان يقوا نفسه و ولده ممايقون نفوسهم و اولادهم واللّه لايفلح قوم تخرج بهولاء عنهم على هذا الصورة. يعنى قسم به خدا كه انصار وفا نكردند به شرايط بيعت با رسول خدا چه با آن حضرت بيعت كردند كه حفظ و حراست كنند او را و فرزندان او را همان قسم كه نگاه مى دارند خود و فرزندان خود را قسم به خدا رستگار نمى شوند جماعتى كه فرزندان پيغمبر خود را بدين صورت كوچ مى دهند.

آن زندانبان بودم كه از طرف منصور نوشته براى او آمد چون آن نوشته را خواند رنگ از صورت او پريده و سخت مضطرب شده و لرزه بر بدنش افتاد به طورى كه نوشته منصور از دست او افتاده و از جاى برخاست و رفت ما آن نوشته را برداشته خوانديم نوشته بود به مجرد رسيدن اين نامه آنچه را كه در حق (مدله) يعنى عبداللّه محض فرمان داده ايم انجام رسان. بالجمله ساعتى نگذشت كه زندانبان آشفته خاطر و متفكر بازگشته و نزد ما بنشست و قدرى سر خود را به زير افكنده آنگاه سربلند كرده و گفت عبداللّه محض از دنيا رفت. ابن خداع گويد كه عبداللّه محض هفتاد و پنج سال داشت كه او را كشتند و در كوفه بدنش را به خاك سپردند و قبرش در كوفه زيارتگاه شد.

شاهزاده عبدالعظيم عليه السلام است.

و مؤيد بر اين فرمايش حضرت امام حسن عسكرى است در وقتى كه از حضرتش سؤال كردند از عظمت و بزرگى آن حضرت فرمودند (لو لا عبدالعظيم الحسنى لقلنا ما اعقب على الشديد ابن الحسن بن زيد) يعنى اگر نبود عبدالعظيم حسنى هر آينه مى گفتيم كه على الشديد با اين همه كثرت فرزند اصلاً عقب و اولادى نياورد.

پس برادران حضرت عبدالعظيم عليه السلام بنا به گفته ابوالحسن موسوى سه تن و به گفته دوم هشت تن بوده اند.

عبدالعظيم حسنى مردى صاحب ورع و پارسا و پرهيزكار و ديندار و خداپرست معروف به امانت و داراى صداقت لهجه و داناى به امور دين و گوياى توحيد و عدل بسيار بوده، و در زمان خودش در علم و ادب و فضل و دانش و تقوى و عمل بعد از امام زمانش از تمام معاصرين خويش برترى داشته و اتكاء كامل و نهايت توسل به معصومين را دارا بوده است، و هيچ كس را منزلت او نبوده و به تمام معنى تبعيت و تقليد از حضرات ائمه دين مى نمود، و در اولاد و احفاد حضرت امام حسن عليه السلام كسى به قدر رتبه و مقام او نبود بلكه در سادات حسينى هم از امام و چند تن از فرزندان ايشان گذشته كسى را به مقدار او نمى شناسيم.

كه آباد و معروف و مشهور مى باشد و دريافته است صحبت و ملازمت سه تن از امامان پاك را مانند امام جواد و امام هادى و امام حسن عسكرى را، و فرقه اماميه و شيعى ها از روايات و احاديث او تاكنون استفاده نموده و استفاضه مى نمايند.

بقيه گفتار ميرداماد، و نزد من اين است كه صراف و بينا و روشن فكر با اطلاع زشت و ناروا مى داند توثيق كردن مثل آن حضرت را جدا، و اگر نبود براى او مگر حديث عرض دينش و حقيقت معرفت و يقينش و فرمايش آقاى ما امام على النقى عليه السلام كه به دان حضرت فرمود: انت ولينا حقا تو دوست و پيرو حقيقى ما هستى با اين كه براى اوست حسب و نسب پاك و شرافت آشكار هر آينه كفايت مى كرد او را زيرا كه نيستند خلاصه گان خانواده نبوت و پاكان دودمان ولايت مثل يكى از مردم ديگر زمانى كه ايمان آورده و پرهيزكارى نمايند و عبدالعظيم حسنى از اين معنى گذشته نزد پدران والا گرام خويش مشكور و پسنديده گشته بود.

و چگونه چنين نباشد و حال آن كه او است صاحب داستان معروف چنانى كه نجاشى آن را در ترجمه كتاب خود بيان نموده و آن گوياى به جلالت قدر و بلندى مقام و رتبه او است و در فضل زيارت او روايات چندى وارد شده و رسيده است كه كسى كه قبر او را زيارت كند بهشت بر او واجب مى شود.

و ابوجعفر صدوق محمد بن بابويه قمى روايت كرده است در ثواب الاعمال كه زيارت او زيارت حضرت سيدالشهداء عليه السلام است و او را كتابى است به نام اخبار عبدالعظيم حسنى كه شيخ ابوالعباس نجاشى از جمله كتابهاى او شمرده است.

و بالجمله گفتار ابن بابويه و نجاشى و غير اين دو نفر درباره جلالت آن حضرت كه «كان عابدا ورعا مرضيا» كفايت مى كند در صحت احاديث او چه رسد از آنچه ما بيان نموديم از مقامات و شخصيت او پس به درستى كه صحيح تر و برتر و راست و محكم تر اين كه شمرده شود روايات او صحيح و درجه اعلاى صحت و خداوند پاك بدين گفته دانا است. (پايان)

تا اينجا بود كلمات بزرگان در جلالت و عظمت و شخصيت آن حضرت و ديگران از دانشمندان را هم مانند علامه در اين باب گفتارهايى است كه ما براى ايجاز و اختصار از بيانش خوددارى و صرف نظر كرده و شروع در بيان زندگانى آن حضرت مى نمائيم.

ص: 68

كوفه و بغداد و سامرى و خراسان حركت مى دادند. چنانكه حضرت رضا را به خراسان و مرو بردند، و عده از سادات حسنى را چون عبداللّه محض و على الشديد و ديگران به كوفه و حضرت امام موسى و امام جواد عليه السلام را به بغداد و حضرت امام على النقى عليه السلام و امام حسن عسكرى را به سامره تبعيد نمودند.

و حاصل عباسيان براى حب رياست و سلطنتى كه داشتند و از خاندان پاك علوى ها در هراس و ترس بودند پيوسته مراقب ايشان بوده و بين آنها تفرقه و جدايى مى انداختند، و دعبل شاعر هم در آن قصيده خود كه براى حضرت رضا عليه السلام انشاد نموده اشاره به همين موضوع كرده و مى گويد در حالى كه حضرت زهرا(س) را مخاطب ابيات خود قرار داده.

بودند و در سادات حسينى هم از امام و معصوم گذشته كمتر كس است كه به رتبه زيد شهيد برسد، فضائل و مناقب او بسيار است و مصيبت او بر تمام امامها گران و دشوار بوده و هر وقت به خاطر شريفشان مى آمد مى گريستند.

حاصل چيزى كه در عصر امامها موجب قرب و نزديكى اشخاص بود به حضرات ايشان فقط انقياد و اطاعت بوده كه هرچه ايشان طالبند همانطور مردم رفتار كنند خواه تقيه كردن و خواه افشاء و اظهار كردن باشد و معنى ايمان همين است كه مطيع و منقاد (اولى الامر) كه اطاعت ايشان اطاعت خدا و رسول است بوده باشند چه در اوامر و چه در نواهى.

و البته كسانى كه تقيه را شعار و دثار خويش قرار دادند در آن زمان با كسانى كه در كربلا خدمت حضرت امام حسين قيام و نهضت نمودند فرقى نداشتند زيرا كه اطاعت در نواهى و انتهاى در منهيات مثل امتثال و اطاعت در اوامر است، بلكه در حديث وارد شده كه پنهان نكردن سر حضرات ائمه و پيشوايان و افشاء كردن آن كشتن ايشان است عمدا نه خطا و سهوا چنانچه مى فرمايد (من اذاع سرنا فقد قتلنا عمدا لا خطا) و حضرت عبدالعظيم عليه السلام كاتب اسرار و ناشر اخبار آل رسول بوده و از اين جهت مرضى و پسنديده ايشان شده و منظور نظر مهر انور ايشان گرديده است، و مدتى كه در مدينه بود با حضرت جواد امام نهم مكاتبه و مراسله داشت و بدان وسيله اخذ علم و حديث مى نمود. و او را البته چند چيز بزرگ و بلند قدر نمود، يكى براى قربت و خويشى كه با رسول خدا داشت و از برگزيدگان فرزندان آن جناب بود، ديگر مقام علم و دانش آن وجود مقدس كه به جاى خود بيان مى شود، و ديگر شدت تقيه اش كه احدى به درجه تقيه او نبود بعد از امام زمانش، و از كثرت محبت و دوستى كه با ايشان داشته تقيه اش زيادتر بوده زيرا كه حضرات امامها بسيار دوست مى داشتند تقيه را و شيعيان و هواداران خود را هم امر و تأكيد به آن مى كردند از براى حفظ و حراست مال و جان مسلمين كه بسته به تقيه بود در آن روز.

ص: 71

و فرمايش حضرت باقر است: ان المحب لمن يحب يطيع، به درستى كه محب مطيع محبوب است.

و عمده چيزى كه باعث بلندى مقام و رتبه و تقرب او به خدا و رسول و ائمه هدى گشته بود مرحله تقوى و پرهيزكاريش بوده، و شايد از سادات آن روز كسى مقام زهد و تقوى او را نداشته و البته آن قدر كه پرهيزگارى موجب تقرب و كرامت است خصائص ديگر مثل حسب و نسب يا صرف علم و دانش نيست زيرا كه خداوند جليل مى فرمايد: انّ اكرمكم عنداللّه اتقيكم گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزكارترين

شما است.

و امّا خدمت آن سه امام كه گفته شد مخصوصا حضرت جواد عليه السلام و حضرت هادى عليه السلام به طور قطع بوده و نهايت توسل و تمسك را به آن دو بزرگوار داشته و چه در مدينه و چه در بغداد و سامرى غايت ملازمت و مصاحبت ايشان را تا قبل از مهاجرتش به رى دارا بوده، و ايشان هم او را بى نهايت دوست مى داشتند و در آشكارا و پنهانى چه پيش از مهاجرتش به ايران در موقعى كه ملازمت ايشان را داشت و چه بعد از ورودش به شهر رى به اصحاب و اطرافيان خود توصيه و سفارش او را مى فرمودند چنانچه از حديث اباحماد رازى دانسته شد.

در مجالس او را نزديك و بيشتر در پهلوى خود نشانده و نهايت توجه و احترام را با او مى نمودند، و هيچ كدام از مجلسيان و نزديكان آن دو بزرگوار اين گونه منزلت را دارا نبودند.

كه با وجودى كه ابوالقاسم عبدالعظيم حسنى است و ما حسينى هستيم و سادات حسينى اشرف و بالاتر از سادات حسنى هستند شما اين نحو با او رفتار نموده و او را بر ما ترجيح داده و اختيار مى نمايى؟؟! فرمودند: جواب شما را فردا خواهم گفت روز ديگر كه مجلس حضرت هادى عليه السلام آكنده از اصحاب و نزديكان و حوارى ايشان شد و هريك از آقازاده گان و مجلسيان به جاى خود قرار گرفتند در آخر حضرت عبدالعظيم وارد شده و به عادت هر روز سلام داد و پاسخ گرفت كسانى كه در مجلس نشسته بودند به او راه ندادند در همان آخر مجلس نزديك كفش كن نشست و بنا به گفته بعضى حضرت هادى عليه السلام پس از جواب سلام فرمودند همان جا بنشين، بدون درنگ و تأمل نشست و اصلاً خاطر شريفش نگران نشد كه همه روزه پهلوى امام و امروز در آخر مجلس البته كمال ادب و حياء و غايت فضل و دانش همين است كه صدر و ذيل مجلس به حال او فرق نداده و تغييرى نياورد.

حضرت هادى عليه السلام توجه به آن حضرت و شخصى كه بالا دست او بود فرمود و مسئله يى از آن شخص سؤال كرد او از جواب عاجز مانده، حضرت هادى عليه السلام از آن حضرت پاسخ طلبيد بى مهابا جواب داد. امام فرمود: مرحبا بك آفرين بر تو باد برخيز و بالاى دست اين شخص بنشين.

و همين طور مسائل از كسانى كه بالا دست او بودند سؤال مى فرمود و هركدام عاجز مى شدند امر مى فرمود كه آن حضرت جواب گويد و بالا بنشيند تا به جاى هر روز رسيد.

سپس حضرت هادى عليه السلام با تمام مقاديم بدن شريفش متوجه او شده و با كمال مرحمت و لطف احترام نموده و روى خود را به اصحاب و اهل مجلس و معترضين فرموده و گفت اين است جواب پرسش و اعتراض ديروز شما.

يعنى عبدالعظيم براى مقام علم و عمل و ادب و تقويش نزد ما مقرب و مقام بلند دارد.

ص: 75

اين مرد بزرگوار كه عالم آل محمد و دانشمند خانواده علوى است بدينگونه بايد محترم و معظم باشد، يكى ديگر از احترام و تعظيم هاى حضرت جواد و حضرت هادى عليه السلام مرآن بزرگوار را اين بود كه هيچ وقت او را به نام نمى خواندند پيوسته حضرتش را به كنيه اش كه ابوالقاسم باشد مى خواندند زيرا كه علما ادب گفته اند كه: «وضع الكنيه للتعظيم والتكريم واللقب اعم منه و من الذم والتوبيخ» يعنى كنيه موضوع شده براى تعظيم و تكريم و احترام و لقب اعم است از آن و از ذم و توبيخ.

هم چنان كه حضرت رضا عليه السلام فرزندش را پيوسته به كنيه يا اباجعفر صدا مى زد و اين خواندن به كنيه از احترامات مشهور و شايع عرب است، چنانچه در فارسى زبان ها به فاميل و شهرت صدا زدن را احترام مى دانند و به نام خواندن را تحقير و بى اعتنايى مى دانند.

و مى گويند امتياز انسان از ساير حيوانات همين است، يعنى او را انسان گفته اند به نظر حساسيت او.

و اين معنى هم دانسته شود كه اين حس و اين حساس غير از حس و حساس منطقى ها است كه در پاسخ سؤال الحيوان ماهو مى گويند زيرا آن حس مشترك بين حيوان و انسان است كه به معنى دريافت كردن چيزهاى محسوس است به وسيله حواس و قواى پنج گانه ظاهرى كه در تمام حيوانات موجود است امّا اين حس و حساسى كه مورد گفتگوى ما است همان است كه گفته مى شود در پاسخ الانسان ماهو كه سؤال از حقيقت انسانيت انسان است و آن دريافت كردن چيزهايى است كه دريافتش به حواس ظاهرى ممكن نيست بلكه حس ديگرى لازم است كه برخى او را عاقله و برخى مدركه يا ناطقه يا چيزهاى ديگر مى گويند: «عبارتناشتّى و حسنك واحد» غرض يكى است اين نكته همانطور كه گفتيم احساس و ادراك چيزهاى غير محسوس از حواس ظاهره را مى نمايد كه از جمله آنها دريافت بد و خوب، و سود و زيان، و نيك بختى و بدبختى، و كمال و نقصان، و سلامت و بيمارى و غير آنها را نمودن است انسان حساس آن است كه اين نكته در كانون او حكم فرما بوده باشد.

فلاسفه عالم و دانشمندان علم الاخلاق هم مى گويند كه نكته ديگرى در كانون بشر به وديعه گذارده شده كه آن ميل به كمال و همان سير تكاملى ذرات بوده باشد.

نكته اوّل انسانى را متوجه به نقصان و كمال خويش نموده، و نكته دوم دعوت به كمال و كوس (الرحيل) كوچ كردن از درجه و مرتبه ناقصه يى كه در اوست براى مرتبه فوق و كمال مى زند و هم انسانى را به اصلاح نقايص خود وادار مى نمايد خداوند جهان و آفريننده مهربان آينه و مرات كاملى براى ديدن نقايص و رفع آن و رسيدن به كمال بشريت قرار داده كه عبارت از عنصر بشر دين دار و مرد دينى بوده باشد، و از سفراء و اولياء اوست كه فرموده اند المؤمن مراة المؤمن مرد دين دار آينه مرد دين دار است، اين آينه را در پيش رو گذارده و كيفيات خود را بدو عرضه دار تا كمال و نقصان

ص: 77

تو را به تو بنمايد.

امروز انسان حساس را روشن فكر مى گويند پس بر او لازم است همانطور كه آينه بلورين را در مقابل صورت گذارده و ظاهر بدن را بدو عرضه داشته و رفع از نقايص ظاهرى خود را مى نمايد، آينه دين را هم در نظر آورده عقيده و مرام باطن خود را بدو عرضه دارد تا اگر نقيصه او راست اصلاح نمايد.

عبدالعظيم حسنى عليه السلام كه داستان پرهيزكارى و شخصيت او را تا حدى نگاشتيم با آن همه درجات و مقامات باز اين حس قوى او را در مقابل آينه و مراة حقيقى دين متين و شرع مبين آورده و با اين كه تمامى كمالات ظاهرى او را بدو نموده است قناعت ننموده عقايد دينى و مرامهاى شرعى خود را بدو عرضه مى نمايد، واللّه اين است كمال انسانيت و حقيقت روشنفكرى.

ما كيفيت عرض دين آن حضرت را مى نگاريم تا هر كه در اين راه است از او آموخته و ياد گيرد.

اصول عقايد خود را تا اگر پسنديده شما است ثابت و باقى بر آن بمانم تا وقتى كه خدا را ملاقات كنم.

پس فرمود بگو اى ابوالقاسم، پس گفتم مى گويم به درستى كه خداوند تبارك و تعالى يكى است بى مثيل و نظير كه نيست چيزى در وحدت و يگانگى مانند او و داراى اين صفت است كه بيرون از دو حد يكى حد ابطال و ديگر حد تشبيه.

مؤلف گويد اين هر دو اشاره است به مرام دو طايفه از مردمان قديم كه مى خواستند طايفه اوّل خدا را تنزيه كنند از تشبيه كردن به مخلوقات پس افتادند در ابطال و تعطيل كردن صفاتى كه مخصوص او بود، و دوم خواستند خدا را به صفات عالى و نامهاى نيكو تعريف كنند از نزد خود يك نامها و صفتهاى زايدى اختراع كردند ناچار واقع شدند در تشبيه كردن او را به مخلوقات.

بقيه حديث عرض دين: فرمود عبدالعظيم حسنى مى گويم خدا را صفت ديگرى است كه نه جسم دارد و نه شكل و نه عرض و نه جوهر بلكه ذات مقدس او آفريننده تمام جسم ها و صورت كش تمام صورت ها و آفريننده كليه عرض ها و جوهرها است و پروردگار تمامى موجودات و صاحب ايشان و قرار دهنده ايشان و ايجاد كننده آنها است7 و به درستى كه محمد صلى الله عليه و آله وسلم بنده و فرستاده و آخرين پيغمبران اوست و پيغمبرى بعد از او نيست تا روز قيامت، و به درستى كه دستورات و احكام او آخرين احكام و دستورات خدا است و احكامى ديگر نيست بعد از آن تا روز قيامت، و مى گويم به درستى كه پيشوا و امام و جانشين و حكم فرماى بعد از او اميرالمؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام و بعد از او فرزند بزرگش حسن مجتبى عليه السلام و بعد از او فرزند ديگرش حسين و بعد از او على بن الحسين و بعد محمد بن على و بعد جعفر بن محمد و بعد موسى بن جعفر و بعد على بن موسى و بعد محمد بن على و پس از او تو اى آقاى من پس فرمود حضرت هادى عليه السلام و بعد از من فرزندم حسن پس چگونه اند مردم با فرزند و بازمانده و يادگار فرزندم حسن كه حضرت مهدى بوده باشد.

ص: 79

گفتم براى چه اى آقاى من؟

فرمود براى اين كه نمى بينند شخص او را و روا نيست نام خاص او را كه با نام پيغمبر خدا يكى است ببرند تا اين كه نهضت و قيام نموده و زمين را پر از عدل و داد كند چنانچه پر از ظلم و ستم شده بود.

اين ناچيز گويد اين عدم جواز بردن نام آن حضرت يا محمول بر تقيه و يا حكمى موقت و براى آن زمان بوده زيرا كه علما اخير ما فتوى بر حرمت بردن نام آن حضرت نداده، علاوه اين كه در بعضى از زيارات مانند جامعه صغيره يا بعضى از دعاها نام خاص و كنيه شريفش كه با كنيه حضرت پيغمبر يكى است ذكر شده و در كتب ادعيه و زيارات هم مسطور است.

فرمود آن بزرگوار گفتم اى آقاى من اقرار نمودم به فرزندت حسن و به فرزند او حضرت مهدى ولى عصر و مى گويم به درستى كه دوست ايشان دوست خدا و دشمن ايشان دشمن خداست و اطاعت ايشان اطاعت خدا و نافرمانى ايشان هم نافرمانى خداست.

و مى گويم به درستى كه معراج پيغمبر خدا راست و درست و پرسش در قبر از مردگان درست و به درستى كه بهشت حق و جهنم حق و صراط حق و ميزان حساب قيامت حق و ساعت آينده كه روز رستاخيز است در او نيست شكى و به درستى كه خدا مى انگيزاند مرده هاى قبرها را براى پرسش قيامت.

و مى گويم به درستى كه فريضه هاى واجب بعد از قبول كردن ولايت آل محمد عليه السلام نماز است و زكات و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهى از منكر حضرت هادى عليه السلام فرمود اى ابوالقاسم قسم به خدا اين دين خداست آن چنانى كه خشنود شده و اختيار كرده است آن را خداى تعالى براى بندگان خود پس باقى و ثابت باش بر آن و خدا تو را محكم و ثابت بدارد به گفته محكم در زندگانى دنيا و حيوة آخرت پايان حديث.

ص: 80

يوم القيامه». و از اين روشن تر اين كلام او است كه گفت مى گويم «و ان شريعته خاتم الشرايع فلاشريعة بعده الى يوم القيامه» يعنى احكام و قوانين او آخر و خاتم تمام شريعت ها و احكام ها است پس شريعت و حكمى بعد از آن نخواهد بود تا روز رستخيز.

شهد العدو بفضله *** و الفضل ما شهدت به الاعداء

و چگونه چنين نباشد و حال آن كه اوست يكه تاز ميدان «سبحان الذى اسرى بعبده ليلا من المسجد الحرام الى المسجد الاقصى»، و اوست مخاطب «علمك مالم تكن تعلم»، و اوست دانش جوى «علمه شديد القوى»، و اوست انسان چنانى كه «خلقه الرحمن و علمه البيان»، و اوست بالغ و رسيده مقام «قاب قوسين او ادنى» و محرم اسرار «اوحى الى عبده ما اوحى»، و اوست علت غايى عالم وجود و خلاصه «لولاك لما خلقت الافلاك».

خلاصه بيگانگان پا از دايره انصاف و وجدان بيرون نمى گذارند پس اى بى خرد تو كه اين لباس را به قامت بشر ناراست ميدانى بايد بدون تأمل مراجعه بدارالمجانين و تيمارگاه نموده و انفت را معالجه نمايى. پايان

اعين و زرارة بن اعين بوده است.

خودشان را در مقابل آينه ايزدنماى امام جعفر صادق درآورده و عقايد ايمانى و عرض دين خود را نمودند و ديگر از آنها اباالجارود و اسماعيل بن جابر جعفى و برخى غير از آنها بوده كه به حضرت امام محمدباقر گزارش عقيده داده اند و آن حضرت با فرزندش امام صادق عليه السلام تصديق ايشان را نموده و دعايشان فرمودند كه ما فقط اكتفا به نگارش اسامى اين چند از آنها نموده و از شرح احوال و داستان زندگانى و كيفيت عرض دينشان كه از محل حاجت هم بيرون بود خوددارى نموديم.

ولى مجملاً دانسته گردد كه اين اشخاص با وجودى كه از حوارى و اصحاب خاص صادقين عليهم السلام بودند هيچ كدام آنها رتبه و مقام سيد ما عبدالعظيم را نداشته بلكه «كانوا عبيدا له» يعنى منزله چاكرى آن حضرت را دارند گذارش عرض دينشان هم به كيفيت و تفصيل عرض دين آن حضرت كه هم داراى اصول و هم فروع و تمامى اركان و نكات لطيفه بوده باشد نبوده و حقا اين بيت كه مناسب با اين مقام بود نگاشتم.

انصاف مى دهم كه دليران دلبران *** بسيار بوده اند نه بدين حسن و دلبرى

به نحوى كه امام هادى عليه السلام تصديق نموده و بفرمايد «هذا واللّه دين اللّه الذى ارتضاه لعباده».

ص: 84

بوده باشند و پيوسته درصدد تفرقه و قتل آنها برمى آمدند، چنانچه بيرون از حساب از علويها چه سادات حسنى و چه حسينى را از روى ظلم و جفا شهيد كردند مخصوصا از حضرات امامها بيشتر در بيم بودند چون حقانيت آنها و بطلان خود را مى دانستند، لكن دنيادارى و حب رياست ايشان را كر و كور نموده هم چنانى كه بزرگان دين و حكماء و دانشمنان علم روان شناسى فرموده اند: «حب الشيى يعمى ويصم».

و نمى گذاشت حق به حق دار برسد روى اين زمينه آن برگزيدگان خدا و رسول را همواره مراقب بوده و محبوسشان مى داشتند، و هركس كه با ايشان زيادتر تماس داشت و نزد آنها عزيزتر بود به سرعتى هرچه تمام تر او را قلع و قمع نموده و از بين مى بردند. و چون ديده بودند كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام از همه مردم آن زمان قرب و توسلش به آن خانواده زيادتر است و ايشان هم به او از تمام مردم متوجه ترند، معتز باللّه عباسى كه خليفه آن زمان بود درصدد قتل آن جناب بر آمده و او را تعقيب نمود تا

آن حضرت «خائفا يترقب» از روى هزاران ترس و بيم به نام نامه رسان و پيك وارد ايران شده و بطور غيرمستقيم يعنى در خفيه و پنهانى كه هركس هم او را ديدار مى كرد و سؤال مى نمود كيستى و از كجا مى آيى؟ اظهار مى داشت نامه رسانم تا پس از چند ماهى كه در شهرها و دهكده هاى ايران گرديده در همان سنه وارد به شهر رى شده و به اين خاك و آب نزول اجلال فرمود.

رضا عليه السلام نگرديده و ايام زندگانى آن حضرت را درك نفرموده بود و مى خواست اداء حق آن امام را نموده باشد به ايران حركت فرمود.

پيشوايان دين فرموده اند كه هر امامى را بر مردم حقى است اگر خواهند مردم حق او را اداء نمايند، پس از قبول كردن طاعتشان بايد در حال حيات و زندگانى آن امام به

زيارت او روند و بعد از وفات او به زيارت قبرش مشرف گشته و اظهار انقياد و اطاعت او و ساير امامها را نمايند.

مردم كه در طريق راست و مستقيم بودند تعليم مى دادند، مخصوصا در شهرهايى كه آن عده در مقابل مخالفين مذهب واقع شده بودند مانند كوفه و بغداد و قم و رى و بصره و حجاز. و اگر نبودند اين نواب و وكلاء ائمه ما هر آينه دستورات متقنه و محكمه به ما نرسيده بود، كه اگر تمامى فلاسفه و دانشمندان و روشنفكران امروزه كه در راه انصاف و وجدان باشند مجتمع شده و به گفته اروپايى مسلكهاى امروز كنفرانس مذهبى دهند و اين دستور و پروگرام فرقه شيعه ها را با ساير از دستوارات و پروگرامهاى فرق و احزاب مرامى ديگر دنياى متمدن بسنجند، نتوانند ذره بلكه كمتر خدشه يى به آن دستور نمايند.

و اگر اينجا مناسب بود گفته هاى فلاسفه و دانشمندان اروپا يا ملل متمدن را درباره اسلام و بالخصوص راجع به مذهب شيعه و مرام پاك جعفرى مى نگاشتيم خوانندگان مراجعه به كتب ايشان مانند تمدن اسلام و سياسة الحسينيه و تاريخ الحسين علامه مصرى شيخ عبداللّه علائلى و كتابهاى ديگرشان نمايند.

از على بن مسيب همدانى حكايت كرده كه گفت خدمت حضرت رضا عليه السلام عرض كردم كه راه من دور است و نمى توانم هميشه خدمت حضرتت شرفياب گردم از كه مسائل خويش را بپرسم. فرمودند در قم از زكريا بن آدم القمى المأمون على الدين والدنيا.

و اين زكريا نزد حضرت رضا عليه السلام تقرب زيادى داشت و مقام روحانيت او به مرتبه يى بود كه خواست از قم جهت بعضى از مردمانش فرار كند، و چون از حضرت رضا عليه السلام كسب تكليف كرد برايش نوشت كه از قم بيرون مرو زيرا كه خداوند به بركت وجود تو رفع بلا از قم و اهالى آن مى نمايد، هم چنانى كه به بركت پدرم موسى بن جعفر عليهماالسلامرفع بلا از بغداد و اهل آن مى كند.

و يكى هم يونس بن عبدالرحمن بوده كه چهار نفر از امامها را خدمت كرده و از قبل آنها هم نيابت در تعليم احكام و تبليغ دين داشته، و درباره اش آن چهار امام يعنى على بن الحسين و امام محمدباقر و امام جعفر صادق و امام موسى كاظم فرموده اند: «ما نشأ فى الاسلام رجل من ساير الناس كان افقه من سلمان الفارسى ولانشا بعده رجل افقه من يونس بن عبدالرحمن».

يعنى طلوع نكرد در اسلام مردى از ساير مردم كه فقيه تر از سلمان فارسى بوده باشد و بعد از سلمان طلوع نكرد در اسلام مردى از ساير مردم كه فقيه تر و داناتر بوده

باشد از يونس. جلالت قدر يونس بن عبدالرحمن بيش از آن است كه بتوانم در اين مختصر بيان كنم.

و ديگر از آنها ابان بن تغلب است كه حضرت صادق عليه السلام درباره او فرمودند:

«اجلس فى مجلس النبى و افت الناس فانى احب ان يرى فى شيعتى مثلك».

يعنى بنشين در مجلس پيغمبر صلى الله عليه و آله وسلم و فتوى بده مردم را به درستى كه دوست دارم ديده شود مانند تو در شيعيان من و.

«ناظر اهل المدينه فانى احب ان يكون مثلك من رواتى و رجالى» و مناظره كن اهل مدينه را به درستى كه دوست دارم مانند تو بوده باشد از ناقلان قول من.

ص: 89

و وارد شده است كه شخصى از آن حضرت سؤال كرد در وقتى كه مى خواست از خدمت آن جناب مراجعت كند كه خواهش دارم توشه يى يعنى حديثى كه نافع براى آخرت من باشد بيان فرماييد براى من.

فرمودند: «ائت ابان بن تغلب، فانه قد سمع منى حديثا كثيرا فما روى عنى لك فاروعنى».

برو نزد ابان پسر تغلب كه وى حديث بسيار از من شنيده است پس هرچه او براى تو بگويد و روايت كند از من تو هم همان را بگو و روايت كن از من.

و ديگر از نواب خاص و وكلاء مخصوص و رسمى حضرات امامها مسلم بن عقيل است كه از طرف حضرت امام حسين عليه السلام نايب بوده در كوفه و آن حضرت در توصيه يى كه براى آن جناب به مردم كوفه مى نويسد مى فرمايد: «و بعدانى بعثت اليكم اخى و ابن عمى و ثقتى من اهل بيتى» يعنى و بعد از ستايش خدا و درود به رسول او فرستادم به سوى شما برادر و پسر عم و ثقه و محل اطمينان خودم را از خانواده خودم. و داستان بزرگ و مصيبت شهادت و طاقت فرساى او مشهور و معروف بين مسلمين است.

خلاصه حضرت عبدالعظيم عليه السلام يا خائفا از خليفه معاصر خود و يا به عزم زيارت حضرت رضا عليه السلام و يا نايبا از حضرت هادى عليه السلام به شهر رى وارد شده، و به محله اى كه آن روز معروف به ساربانان و سكة الموالى كه كوى شيعه هاى آن روز بوده و امروز معروف به هاشم آباد است تشريف فرما شده، و در سردابه و زيرزمين خانه مردى از شيعيان على عليه السلام منزل نمود.

حضرت عبدالعظيم عليه السلام هم به طرزى كه در پيش نگاشتيم در تمام اطوار زندگانيش در تقيه بوده حتى در رى هم به نحوى كه در اين چند مدت سكونتش در رى با وجودى كه كم كم مردم با او آميزش پيدا نمودند غير از چند نفر از اشخاص بزرگ مانند احمد برقى و سهل رازى و حسن رازى و ابوتراب رويانى و اباحماد رازى و معدودى ديگر كه از حضرتش اخذ حديث مى كردند، ساير مردم به هويت آن بزرگوار شناسايى نداشتند، تا بعد از وفات او.

و در مدت حيات و زندگانى خود در شهر رى تمام روزهايش را روزه و شبهايش را به عبادت قيام كرده و ستايش خداوند متعال مى نمود.

گرفته و پيروى و عمل بنماييم.

علاوه از عدالت و پاكى و پرهيزگارى بايد آنها داراى قوه حافظه كاملى بوده باشند و يا حافظه آنها از متعارف مردم كمتر نبوده باشد كه بتوانند گفتار و احاديث پيشوايان دين را به خوبى ياد داشته و به نكويى نقل و تحويل جامعه دهند. و رتبه و مقام آنها هم بسته به همين است چنانچه امام صادق عليه السلام هم درجه و رتبه آنها را به اين صفت معرفى فرموده.

كشى در رجال خود به اسناد و طريق خودش از آن حضرت روايت كرده كه فرمود امام ششم: «اعرفوا منازل شيعتنا بقدر مايحسنون من رواياتهم عنا فانا لانعدالفقيه منهم فقيها حتى يكون محدثا قيل له يابن رسول اللّه او يكون المؤمن محدث قال بلى يكون مفهما والمفهم محدث».

يعنى بشناسيد مقام و رتبه شيعيان ما را به اندازه اى كه نيكو مى دارند روايات و گفتار ما را به درستى كه مافقيه را فقيه نمى دانيم و در شمار دانايان در نمى آوريم او را تا اين كه محدث بوده باشد.

مؤلف گويد: اين محدث به معناى لغوى نباشد بلكه به معناى اصطلاحى اهل حديث است كه به معناى افهام و الهام غيبى بوده باشد. يعنى ملهم و مفهم و يا اين كه به مقام تحديث ملائك و فرشتگان رسيده باشد كه آنها او را حديث گويند، يعنى گوينده و محدث ملك و شنونده و محدث او بوده باشد بزرگان دين و دانشمندان حديث فرموده اند كه محدثين بعد از معصوم سه نفرند: اوّل آنها حضرت زهرا عليهاالسلام است كه صاحب صحيفه فاطميه است كه از فرشتگان شنيده و جمع نموده است، دوم آنها سلمان فارسى مى باشد كه از آنها علم بلايا و منايا و علوم اولين و آخرين آموخته است، سوم آنها حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى است كه محدث عليم است.

گفته شد به آن حضرت اى فرزند رسول خدا آيا مؤمن هم محدث مى شود فرمود بلى مى شود مفهم يعنى مفهم شده غيبى و مفهم هم محدث است.

ص: 94

يكى از آنها وجود مقدس عبدالعظيم حسنى است كه از اجلاء و بزرگان و بلكه سيد محدثين اماميه است و او را احاديث و روايت هايى است معروفه در بين علما اماميه و دانشمندان دين و در كتابهاى مدركى شيعه مسطور و از صحيح ترين روايات ايشان به شمار مى رود و داراى مطالب دينى و اخلاقى و اجتماعى و مدنى مى باشد كه بيان قسمتى از آنها خالى از فايده نيست، بلكه نشر آن گفته ها براى توده شيعه به خصوص علاقه مندان و گرويدگان به آن حضرت خود خدمتى بزرگ به آن جناب و دين مقدس است.

احاديث عبدالعظيم حسنى بسيار قسمتى از آنها را مرحوم حاجى ملامحمد باقر در كتاب جنة نعيمش و علامه مجلسى در بحارالانوار وثقة الاسلام كلينى در كافى و شيخ بزرگوار صدوق در كتب خويش متفرقا و در يك جلد جمعا به نام اخبار عبدالعظيم حسنى نقل نموده.

و ما پاره اى از آنها را كه براى توده مردم امروز نافع است مى نگاريم و در بيان و نگارش شرح آن از پروردگار عزيز و خود آن حضرت يارى خواسته و مى گوييم اخبار عبدالعظيم حسنى بر سه دسته است:

اوّل آنهايى كه خود آن حضرت از امام محمدتقى عليه السلام استماع نموده.

دوم آنهايى است كه از امام على النقى عليه السلام اخذ كرده.

سوم آنهايى است كه به واسطه روات از ساير امامها نقل نموده.

ص: 95

ممن شقى و كسل ولا من هو على غير عمل يتكل، اللهم صحح ابداننا من العلل و اعنا على ما افترضت علينا من العمل حتى ينقضى عنا شهرك هذا و قد ادنيا مفروضك فيه علينا، اللهم اعنا على صيامه و وفقنا لقيامه و نشطنا فيه للصلوة ولاتحجبنا من القرائة و سهل لنا ايتاء الزكوة، اللهم لا تسلط علينا وصبا ولا تعبا و لاسقما ولاعطبا اللهم ارزقنا الافطار من رزقك الحلال، اللهم سهل لنا ما قسمته من رزقك و يسر ما قدرته من امرك واجعله حلاله طيبا نقيا من الاثام خالصا من الاصار والاجرام، اللهم لاتطعمنا الاطيبا غير خبيث و الحرام واجعل رزقك لنا حلالا لايشوبه دنس ولااسقام، يا من علمه بالسر كعلمه بالاعلان، يا متفضلاً على عباده بالاحسان يا من هو على كل شيى قدير و بكل شيى عليم خبير الهمناذ كرك و جنبنا عسرك و انلنا يسرك واهدنا للرشاد و وفقنا للسداد واعصمنا من البلايا وصنا من الاوزار والخطايا، يا من لايغفر عظيم الذنوب غيره ولايكشف السوء الاهو يا ارحم الراحمين و يا اكرم الاكرمين صل على محمد و اهل بيته الطيبين و اجعل صيامنا مقبولا و بالبر والتقوى موصولا، و كذلك فاجعل سعينا مشكورا و قيامنا مبرورا و قرآننا مرفوعا و دعائنا مسموعا واهدنا للحسنى وجنبنا العسرى و يسرنا لليسرى و اعل لنا الدرجات و ضاعف لنا الحسنات واقبل منا الصوم والصوة واسمع منا الدعوات واغفرلنا الخطيئات و تجاوز عناالسيئات واجعلنا من العالمين الفائزين ولاتجعلنا من المغضوب عليهم ولاالضالين حتى ينقضى شهر رمضان عنا وقد قبلت فيه صيامنا و قيامنا و زكيت اعمالنا غفرت فيه ذنوبنا و اجزلت فيه من كل خير نصيبنا فانك الاله المجيب و الرب القريب و انت بكل شيى محيط.

پايان حديث اوّل از خوانندگان التماس دعا دارم.

مفاسد دنيوى و عقاب اخرويش كمتر نزديك آنها شده، و يا به كلى اجتناب نمايند براى اين كه دورى از مفسده و ضرر مطلبى است وجدانى و عقل بشر حاكم و قاضى آن است.

فرمود حضرت عبدالعظيم عليه السلام شنيدم از امام محمدتقى عليه السلام كه فرمودند از پدرش حضرت رضا عليه السلام از جدش حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام كه وارد شد عمرو بن عبيد بر پدرم حضرت صادق عليه السلام و سلام كرد و نشست، و پس از نشستن آيه «ان تجتنبوا كبائر» را كه در سوره نساء است خواند تا كلمه (فواحش) پس ساكت شد حضرت صادق فرمود چه چيز تو را ساكت نمود، عرض كرد دوست دارم بشناسم گناهان بزرگ را از كتاب خدا فرمود بلى اى عمرو بزرگترين گناهان.

اوّل شرك آوردن به خدا است از آن كه فرمود: «و من يشرك باللّه فقد حرم اللّه عليه الجنه» هركس شرك به خدا بياورد بهشت را بر او حرام گرداند و «مأوه النار» و مكانش را در آتش قرار دهد. و مى فرمايد «ان اللّه لايغفر ان يشرك به» به درستى كه خدا نمى آمرزد شرك آوردن به او را و بعد فرمود:

دوم از گناهان يأس و نااميدى از رحمت خدا است زيرا كه فرموده: «لاييأس من روح اللّه الاالقوم الكافرين» مأيوس نمى شود از رحمت خداوند مگر گروه كافرها.

سوم ايمن بودن از مكر و امتحان خدا است زيرا كه مى فرمايد: «فلا يأمن من مكراللّه الاالقوم الخاسرون» پس مأمون نمى گردد از مكر خدا مگر طايفه زيان كاران.

چهارم عقوق والدين است زيرا كه فرمود عاق و نفرين شده پدر و مادر ستمكار و بدبخت است و مى فرمايد درباره او جبارا شقيا.

پنجم كشتن بى گناه و قتل نفس كسى كه خدا حرام كرده زيرا كه مى فرمايد «فجزاؤه جهنم خالدا فيها» پس جزاى او دوزخ است كه در او هميشه باشد.

ششم نسبت زنادادن است به زن عفيفه زيرا كه مى فرمايد «لعنوا فى الدنيا والاخره و لهم عذاب عظيم» ملعون شدند اين اشخاص در دنيا و آخرت و براى ايشان است

ص: 98

عذاب بزرگ.

هفتم خوردن مال يتيم است زيرا كه مى فرمايد «ان الذين يأكلون اموال اليتامى ظلما انما ياكلون فى بطونهم نارا و سيصلون سعيرا» به درستى كه كسانى كه مى خورند مال بى پدران و يتيم ها را از روى ظلم و ستم اين است و جز اين نباشد كه مى خورند در شكم هايشان آتش را و زود مى رسند وادى سعير جهنم را.

هشتم فرار كردن از جنگ است براى آن كه مى فرمايد «ومن يولهم يومئذ دبره الامتحرفا لقتال او متحيزا الى فئة فقد باء بغضب من اللّه و ماواه جهنم و بئس المصير» كسى كه بگرداند در روز جنگ پشت خود را از جنگ و يا در زير سايه رود فرارا از جنگ پس به تحقيق كه رسيده است به غضب و خشم خداوندى و جايگاه او دوزخ است و بازگشت او به بدمكانى است.

نهم خوردن مال ربا است زيرا كه مى فرمايد «الذين يأكلون الربالايقومون الاكما

يقوم الذى يتخبطه الشيطان من المس» كسانى كه مى خورند ربا را برنمى خيزند مگر برخاستن كسانى كه شيطان بر او مستولى شده و او را مس نموده و مخبط و ديوانه شده باشد.

دهم جادوگرى جهت آن كه فرموده «ولقد علموا لمن اشتريه ماله فى الاخرة من خلاق» و هر آينه به تحقيق كه دانستند چه معامله كردند نباشد برايشان در آخرت نصيبى.

يازدهم زنا و فاحشه كردن است زيرا كه مى فرمايد «ومن يفعل ذلك يلق اثاما يضاعف له العذاب يوم القيمه و يخلد فيه مهانا» كسى كه اين كار را بكند يعنى زنا را معصيت كرده است زياد مى گردد بر او عذاب روز قيامت و جاويد مى ماند در آن عذاب.

دوازدهم سوگند خوردن دروغ است از آن كه مى فرمايد «الذين اشترون بعهداللّه و ايمانهم ثمنا قليلاً اولئك لاخلاق لهم فى الاخرة» كسانى كه مى فروشند پيمان خدا و

ص: 99

قسم هايشان را به قيمت كمى آن گروه نصيبى برايشان نيست در قيامت.

سيزدهم كينه مؤمنين را در دل گرفتن از آن كه مى فرمايد «و من يغلل يات بماغل يوم القيمة» كسى كه كينه و بغض مؤمنى را در دل داشته باشد مى آيد روز قيامت با همان كينه ها.

چهاردهم زكات ندادن و مال فقراء را نگاهداشتن كه همان زكات مال بوده باشد زيرا كه مى فرمايد «الذين يكنزون الذهب والفضه ولاينفقونها فى سبيل اللّه فبشرهم بعذاب اليم يوم يحمى فى نار جهنم فتكوى بها جباههم و جنوبهم و ظهور هم هذا ما كنزتم لانفسكم فذوقوا ما كنتم تكنزون» يعنى كسانى كه ذخيره مى كنند طلا و نقره را و

در راه خدا انفاق به فقراء و بيچارگان نمى كنند پس مژدگانى باد ايشان را به عذاب دردناك روزى كه سرخ مى كنند آنها را در آتش دوزخ پس داغ مى كنند با آنها پيشانى و پهلو و پشت ايشان را و مى گويند به آنها اين است آنچه را كه اندوخته ايد براى خودتان پس بچشيد اندوخته هايتان را.

پانزدهم و شانزدهم شهادت دروغ و شهادت زوردادن است (بواسطه رشوه ها يا چيزهاى ديگر) و كتمان شهادت حق است براى اين كه مى فرمايد «ومن يكتم فانه آثم قلبه والذين يشهدون الزور» كسى كه كتمان شهادت حق را نمايد پس به درستى كه قلب او گنه كار و عاصى مى باشد و هم چنين كسانى كه شهادت زور و دروغ را مى دهند قلبشان گنه كار است.

هفدهم شراب خوردن و قمار باختن است زيرا كه مى فرمايد «انما الخمر و الميسر اثم» اين است و جز اين نباشد كه شراب خوردن و قمار باختن معصيت بزرگ است.

هجدهم ترك نماز است از روى عمد براى اين كه هم چنان كه خدا نهى از بت پرستى و شرك فرموده نهى از ترك نماز هم فرمود «و هو افضل شيى مما فرض اللّه» نماز بالاترين واجباتى است كه خدا واجب كرده است و به جهت اين كه پيغمبر

ص: 100

اكرمش مى فرمايد: «من ترك الصلوة متعمدا فقد برء من ذمه اللّه و ذمه رسوله و نقض العهد». يعنى كسى كه ترك نماز كند عمدا پس به تحقيق كه بيرون رفته است از ذمه خدا و رسول و شكسته است پيمان خود را.

نوزدهم قطع رحم كردن است زيرا كه مى فرمايد خداى تعالى «لهم اللعنة ولهم سوءالدار» براى قاطعين رحم است لعنت و بدى روز قيامت.

چون كلام حضرت به اينجا رسيد عمروبن عبيد حركت كرد و بيرون رفت در حالى كه گريان بود و مى گفت هلاك شد كسى كه به رأى خود بگويد و با شما در فضايل و علوم منازعه و مشاجره نمايد.پايان

مؤلف گويد شرح اين حديث و بيان مفاسد و مضار اجتماعى و انفرادى اين گناهان بسيار و اگر وارد مى شديم «الكلام يجر الكلام» ما را از مقصد بيرون برده و لازم مى شد كه كتابى اخلاقى در اطراف اين حديث بنگاريم، بدين لحاظ اكتفا به ترجمه ظاهرى آن نموده و از شرح و تفسير آن خوددارى كرديم. البته نتايج سوء و ضررهاى اجتماعى و انفرادى اين اعمال زشت گذشته از عقاب و عذاب اخرويش كه دانسته شد بر توده مردم به خصوص بر اهل ايمان و روشنفكران و ارباب عقل و خرد پوشيده و پنهان نيست.

در كتاب عيون اخبار الرضاى صدوق از عبدالعظيم حسنى است كه گفت عرض كردم به حضرت ابى جعفر امام محمدتقى فرزند حضرت رضا عليه السلام كه اى فرزند رسول خدا مرا حديثى از احاديث پدرانت بفرما.

پس فرمود حديث كرد پدرم از جدم از پدرانش كه گفت اميرالمؤمنين توده مردم مادامى كه بينشان تفاوت است در خيرند وقتى كه تساوى بين ايشان آمد به هلاكت مى افتند.

ميليون ها نفوس در معرض هلاكت افتاده اند.

بطلان و فساد مساوات و تسويه حقوق در بين مردم وجدانى اهل خرد و مورد انكار عاقلى نيست، و مخالف و منكر آن يقينا از مرحله انصاف و وجدان دور و گذشته از اين كه قرآن كتاب آسمانى ما و اخبار و آثار آل محمد صلى الله عليه و آله وسلم و عقل پاك بر اين گواه است از خود القاء و انتشار اين كلمه مساوات كه ايجاد اين همه فسادها شود از خود مساوات چه خواهد شد.

اين است خارق عادت و اعجاز كه در هزار و سيصد و سى سال پيش آواز مبارك اعلى حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام آن يگانه رادمرد و آن فرزانه آموزگار و خيرانديش عالم وجود بلند بود براى امروز يعنى عصر (اتم) كه (لايزال الناس بخير ما تفاوتوا فاذا استوواهلكوا».

گفت حضرت عبدالعظيم عليه السلام عرض كردم اين فرزند رسول خدا زيادتر بفرماييد، فرمود حديث كرد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه گفت اميرالمؤمنين عليه السلام :«لوتكاشفتم ماتدافنتم». يعنى اگر طلب كشف كنيد از مستوراتتان ديگر نتوانيد آنها را پنهان و مستور داريد.

گفتم اى فرزند رسول خدا زياد كنيد برايم حديث را فرمود خبر داد مراد پدرم از جدم از پدرانش كه اميرالمؤمنين فرمود: «انكم لن تسعوا الناس باموالكم فسعوهم بطلاقة الوجه وحسن اللقاء فانى سمعت رسول اللّه يقول انكم لن تسعوا الناس باموالكم فسعوهم باخلاقكم». يعنى به درستى كه شما نمى توانيد توسعه دهيد مردم را با مالتان پس توسعه دهيد ايشان را به روى خوش و ملاقات نيكو زيرا كه شنيدم پيغمبر خدا مى فرمود شما هرگز نمى توانيد مردم را با مالتان وسعت دهيد پس توسعه دهيد ايشان را به اخلاق خوشتان.

مؤلف گويد: زندگانى اجتماعى درست و داير نمى گردد مگر به اين دو يا انفاق و دادن مال به مردم خصوص به بيچارگان و يا به اخلاق خوب و نيكو با جامعه

ص: 103

رفتار نمودن.

فرمود باز گفتم اى فرزند رسول خدا زياد كنيد گفتارتان را فرمود خبر داد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «من اعتب على الزمان طالت معتبته» كسى كه سرزنش كند روزگار و زمانه را هنگام سرزنش و عتاب بر او دراز خواهد شد.

فرمود باز گفتم اى فرزند رسول خدا زيادتر كنيد حديث را براى من فرمود خبر داد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «مجالسة الاشرار يورث سوء الظن بالاخيار» نشست و برخاست با مردمان بدو ناجنس باعث بدگمانى به نيكان خواهد شد.

فرمود باز گفتم اى پسر رسول خدا زياد فرماييد فرمود خبرداد مرا پدرم از جدم از پدرانش از اميرمؤمنان كه فرمود: «بئس الزاد الى المعاد العدوان» بدترين توشه هاى قيامت و روز ميعاد دشمنى و عداوت است.

فرمود باز گفتم اين فرزند رسول خدا زياد كنيد براى من فرمود خبر داد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «قيمة كل امرء ما يحسنه» قيمت هركس عمل نيك و احسانى است كه مى كند البته هراندازه كه نيكوكارتر باشد قيمتش بيشتر است.

فرمود باز گفتم زياد فرماييد برايم اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود حديث كرد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «المرء مخبوء تحت لسانه» مرد پنهان است در زير زبانش (كنايه از اين كه كمال يا نقصان مرد از زبان او ظاهر مى شود).

تا مرد سخن نگفته باشد *** عيب و هنرش نهفته باشد

فرمود باز گفتم زياد كنيد برايم اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود حديث كرد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «ما هلك امرء عرف قدره» هلاك نمى شود مردى كه قدر و اندازه خويش را بشناسد و از گليم خودش پا را دراز مكند.

فرمود باز گفتم زياد فرماييد برايم فرمود حديث كرد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «التدبير قبل العمل يؤمنك عن الندم» فكر و تدبير پيش از كار تو

ص: 104

را از پشيمانى بعد ايمن مى گرداند.

فرمود باز گفتم زياد بفرماييد برايم فرمود حديث كرد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «من وثق بالزمان صرع» كسى كه اعتماد كند به روزگار مصروع مى گردد يعنى ديوانه خواهد شد.

فرمود باز گفتم زياد فرماييد برايم فرمود خبرداد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «خاطر بنفسه من استغنى برايه» هلاك مى شود و به خطر مى اندازد جان خود را كسى كه به رأى و عقيده خود بى نياز بيند خود را.

فرمود باز گفتم زياد فرماييد برايم فرمود خبرداد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «قلة العيال احداليسارين» كم عيالى يكى از توانگريها است.

فرمود باز گفتم زياد فرماييد برايم فرمود خبرداد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «من دخله العجب هلك» كسى كه خودبينى و غرور بر او داخل شود هلاك مى گردد.

فرمود باز گفتم زياد فرماييد اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم براى من فرمود خبر داد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «من ايقن بالخلف جاد بالعطيه» كسى كه يقين كند به اين كه اگر مالش را انفاق و خرج در راه خدا كند خداوند جايش را پر مى كند و بركت به مالش مى دهد جديت مى كند به بخشش كردن.

فرمود باز گفتم زياد فرماييد برايم اى فرزند رسول خدا فرمود خبرداد مرا پدرم از جدم از پدرانش كه اميرمؤمنان فرمود: «من رضى بالعافيه ممن دونه رزق السلامة ممن فوقة» كسى كه عافيت و تندرستى از مادون و زيردست خود خواست و راضى و خشنود به عافيت آنها بود از مافوق و بالادست خود به سلامت خواهد بود.

پس حضرت عبدالعظيم فرمود عرض كردم اى مولاى من مرا كفايت است اكنون. پايان

ص: 105

روش آنها تا اين كه خداوند بدين شدت آنها را عذاب مى كند.

فرمود رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم اى دخترك من امّا آن كه به پستانش آويخته بود زنى بود كه تمكين از شوهر خود و هم بسترى او را نمى كرد - . و امّا آن كه به مويش آويزان بود زنى بود كه موى سرش را از مردان نامحرم نمى پوشانيد - و امّا آن كه به زبانش آويخته بود پس به درستى كه زنى بود كه اذيت مى كرد شوهر خود را - . و آن كه به پاهايش آويزان بود زنى بود كه بى اذن شوهرش از خانه بيرون مى رفت - . و آن كه گوشت بدن خود را مى خورد زنى بود كه خود را براى مردم آرايش مى كرد - . و امّا آن كه دست و پايش را بسته بودند زنى بود كه از نجاست لباس پرهيز نمى كرد و غسل جنابت و حيض نمى نمود و عادت به نظافت كردن نداشت و به نماز هم سستى مى نمود - . و امّا آن كه كر و كور و لال بود زنى بود كه از زنادادن و خلاف عفت و عصمت نمودن پروا نمى كرد و از زنا بچه آورده و به شوهر خود ملحق مى نمود و نسبت بدو مى داد. و امّا آن كه گوشتش را با قيچى مى بريدند زنى بود كه خود را عرضه مى داد بر مردان و مردم را به خود دعوت مى كرد. - و امّا آن كه مى سوزانيدند صورت و بدنش را و مى خورد روده هاى خود را زنى بود (ديوثه) كه زنان را براى مردهاى تبه كار مى برد و آنها را به عمل فحش و خلاف ناموس جمع مى كرد. - و امّا آن كه سرش مانند سر خوك و تنش مانند تن خر بود زنى بود كه نوحه و روضه خوانى دروغ مى كرد و دروغ مى گفت. - و امّا آن كه به شكل سگ بود و آتش از پايين او داخل بدنش شده و از دهانش بيرون مى آمد كنيزى بود نوحه گر و اظهار حسد مى نمود.

پس فرمود رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم واى به حال آن زنى كه به خشم آورد شوهر خودرا و خوش به حال آن زنى كه خشنود سازد شوهر خود را.

در كتاب مستطاب كافى از عبدالعظيم فرزند عبداللّه حسنى از امام محمدتقى عليه السلام از پدرش از جدش روايت شده كه گفت اميرمؤمنان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود به درستى كه خداوند خلق كرد اسلام را پس قرار داد براى او ساحت و ميدانى، و قرار داد براى او روشنايى و نورى، و قرداد براى او قلعه محكمى، و قرارداد براى او ياورانى.

امّا ساحت و ميدان اسلام قرآن است كه كليات قوانين آن در اوست. و امّا روشنايى آن حكمت است. و امّا حصار و قلعه آن معروف يعنى (امر به معروف و يا عمل معروف و نيك است). و امّا ياران آن من و اهل بيت من و شيعيان ما هستند. پس دوست بداريد خانواده من و پيروان و ياران ايشان را به درستى كه در شب معراج كه به آسمان دنيا رسيدم جبرئيل نگاه داشت مرا براى اهل آسمان و خدا محبت و دوستى مرا و خانواده مرا با دوستى پيروان ايشان را امانت گذارد در دلهاى ملائكه آسمان. پس

آن دوستى در نزد ايشان امانت است تا روز رستخيز و نزول داد مرا به اهل زمين پس خداوند عزيز محبت من و خانواده من و پيروان ايشان را امانت گذارد در دلهاى مؤمنين از امت من پس مؤمنين از امت من نگاه مى دارند امانت خدا و خانواده و اهل بيت مرا تا روز قيامت. پس آگاه باشيد كه اگر مردى از امت من پرستش و عبادت خداوند عزيز و جليل را نمايد در تمام ايام دنيا و بعد ملاقات كند خداوند عزيز و بزرگ را در حالتى كه دشمن باشد با خانواده من و دوستان ايشان باز نكند خداوند سينه او را مگر از جدايى و دورى از ايشان.

حضرت عبدالعظيم عليه السلام فرزند عبداللّه حسنى از حضرت امام محمدتقى عليه السلام از پدرش حضرت رضا عليه السلام و او از پدرش موسى بن جعفر عليهم السلام و او از حضرت صادق عليه السلام و او از جدش روايت فرمود كه دعوت كرد سلمان فارسى اباذر غفارى را به منزل خود، پس گذارد در پيش او دو قرص نانى پس گرفت ابوذر آن دو گرده نان را و پشت و رو مى كرد سلمان گفت براى چه پشت و رو مى كنى اين گرده نان را قسم به خدا كه هر آينه كار شده بر اين نان ها آبى كه در زير عرش است و ملائكه كار كرده اند كه آن آب را ريخته اند بر باد و باد كار كرده است كه اين آب را ريخته بر ابر و ابر هم كار كرده كه او را بر زمين باريده است و كار كرده است در او رعد و برق و ملائكه تا اين كه نهاده اند او را به جاى خودكار كرده است در او زمين و چوب تر و آهن و حيوانات و آتش و چوب خشك و نمك به اندازه اى كه نمى شود شماره بيشتر آنها را نمود پس چگونه مى توانى قيام و ايستادگى به وظايف سپاس و ستايش او نمايى.

پس اباذر گفت توبه مى كنم به سوى خدا و از او بخشش مى خواهم از آنچه را كه آشكار كردم و معذرت مى خواهم از تو بر آنچه زشت داشتى.

و باز فرمود حضرت صادق عليه السلام از جدش كه دعوت كرد يك روز ديگر سلمان اباذر را به مهمانى خود و گذارد در نزد او از انبان و كيسه خود نان خشكى و به آب مشربه خود تر نمود آن نان را پس ابوذر گفت چه قدر خوب بود اگر نمكى هم مى بود تا خورش نان مى كرديم پس سلمان برخاست و آن مشربه را برد و به گرويى گذارده و قدرى نمك گرفت و آورد و نزد او گذارد ابوذر نان را با آن نمك مى خورد و مى گفت:

«الحمدللّه الذى رزقنا هذه القناعة» سپاس خدا را كه به ما اين قناعت كه خوردن نان و نمك باشد مرحمت نمود سلمان فرمود اين چه قناعت است اگر قناعت مى بود يعنى با نان تنها ساخته بودى هر آينه مشربه به گرو نمى رفت.

مؤلف گويد: آن دو دستور دينى و اخلاقى كه در اوّل حديث بيان كرديم كه اين خبر به ما ياد مى دهد اين است كه همانطور كه سلمان به اباذر گفت اين نان بدون جهت

ص: 109

نان نشده بلكه هزاران موجود بر او كار كرده اند تا نان گشته است.

اكنون فكر كن كه چه بايد در مقابل آن بكنى شكران يا كفران، اطاعت يا عصيان خدا رحمت كند اديب فارس سعدى شيرازى را كه چه نيكو به نظم آورده.

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند *** تا تو نانى به كف آرى و به غفلت نخورى

همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار *** شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبرى

و ديگر اين كه ميهمان بايد در خانه ميزبانش حرفى نزد كه تحميل بر او شود و قانع باشد به آنچه براى او مهيا ساخته است (ميهمان هركه منزل هرچه)

شخص او را و ناروا مى دارد بر ايشان بردن نام او را.

مؤلف گويد: فقره اخير اين حديث كه ناروايى بردن نام آن حضرت را مى رساند هم چنان كه در سابق در حديث عرض دين بيان كردم محمول بر تقيه و موقت يعنى مقيد به زبان خاصى مى باشد حرمت و ناروايى بردن نام گراميش در امروز ثابت نيست بلكه ادله برجواز هم داريم.

و اوست هم نام رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و هم كنيه و شهرت او و او كسى است كه پيچيده مى شود براى او زمين و خوار مى گردد برايش هر سختى و جمع مى شود به سوى او از يارانش شماره اهل بدر سيصد و سيزده نفر مرد از مكانهاى بعيده زمين و اين گفته خدا است در قرآنش كه مى فرمايد:

«اينما تكونوا يات بكم اللّه جميعا ان اللّه على كل شيئى قدير» يعنى هركجا بوده باشيد خداوند شما را جمع مى كند و مى آورد به درستى كه خداوند بر هرچيزى توانا است و چون جمع شدند اين عده از اهل اخلاص ظاهر و آشكارا مى سازد امر او را پس وقتى كه كامل شد از براى او ده هزار نفر مرد خروج مى كند به اجازه خدا پس پيوسته مى كشد دشمنان خدا را تا خدا راضى شود.

حضرت عبدالعظيم عليه السلام گفت عرض كردم اى آقاى من چگونه دانسته مى شود كه خدا راضى شده، فرمود مى اندازد در قلب شريفش رحمت را پس وقتى كه داخل مدينه شد بيرون مى آورد لات و عزى را كه آن دو نفر بوده باشند و مى سوزاند ايشان را.

و باز در كمال الدين صدوق از عبدالعظيم فرزند عبداللّه فرزند على فرزند حسن فرزند زيد فرزند حسن فرزند على بن ابيطالب عليه السلام است كه گفت داخل شدم بر آقاى خود امام محمدتقى عليه السلام و قصد داشتم سؤال كنم از او قائم آل محمد عليهم السلام را كه آيا اوست مهدى موعود و يا غير اوست پس پيشى گرفت مرا در سؤال و فرمود به من اى ابوالقاسم به درستى كه قائم ما مهدى آن چنانى كه انتظار او در غيبت او واجب است

ص: 111

وقتى كه ظاهر مى شود مطاع است، و او سومى از فرزندان من است به حق آن كسى كه برانگيخت محمد را به پيغمبرى و مخصوص داشت ما را به پيشوايى مردم اين كه اگر باقى نماند از دنيا مگر يك روز خدا آن روز را دراز مى كند تا بيرون آرد آن بزرگوار را در آن روز پس پركند زمين را از عدل و داد همانطور كه پرشده بود از جور و ستم و به درستى كه خداوند تبارك و تعالى هر آينه اصلاح مى كند امر او را در يك شب هم چنان كه اصلاح فرمود امر موسى كليم را وقتى كه رفت تا آتش براى خانواده خود بياورد پس بازگشت در حالتى كه پيغمبر خدا بود پس فرمود بهترين كارهاى پيروان ما انتظار فرج اوست.

«كلم الناس على قدر عقولهم» كلامى است حكمتى و بيانى است فلسفى و مدنيت و تمدن هم مدارا كردن با مردم است خواه دوست و خواه دشمن فلسفه اش البته بر اهل خرد و دانش پوشيده نيست چه خوش سرود آن كه گفت:

آسايش دو گيتى تفسير اين دو حرف است *** با دوستان مروت با دشمنان مدارا

بود بر رخسار شريفش و فرمود: زوار قبر جدم امام حسين عليه السلام بسيارند و امّا زائرين قبر پردم كم مى باشند. و در خبر ديگر از طريق ديگر است كه فرمودند جدم حسين را همه و تمام فرق زيارت مى كنند امّا پدرم را زيارت نمى كند مگر عده كمى از پيروان حقيقى ما.

حديث سيزدهم: اين حديث گرچه از دسته دوم اخبار آن حضرت يعنى از اخبارى است كه از امام دهم امّا على النقى روايت كرده است امّا چون در همين موضوع بود در ذيل خبرهاى قبل بيان كرديم در كتاب عيون اخبار الرضاى صدوق از حضرات امام على النقى عليه السلام خبرى است به واسطه حضرت عبدالعظيم حسنى كه فرمود شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود: اهل قم و آبه آمرزيده اند براى زيارت كردنشان قبر جدم حضرت رضا را در خراسان آگاه باش اى ابوالقاسم هركس كه زيارت كند او را پس در راه قطره بارانى بر او بريزد بدنش را خدا بر آتش دوزخ حرام مى كند.

ص: 114

اكرم به اميرمؤمنان فرمود «قل للعاق اعمل ماشئت فان اللّه لايغفرك». يعنى بگو نفرين شده پدر و مادر را هرچه مى خواهى بكن پس به درستى كه خدا نمى آمرزد تو را تا ايشان راضى نشوند در دنيا هم ثمرات بدى دارد از قبيل مبتلا شدن به فرزندان و دودمان بد و ناخلف و بيچارگى و نكبت نسل و اولاد و اين خبر شريف كه داستانى است تاريخى گواه گفته ما است.

در كتاب علل الشرايع صدوق از عبدالعظيم حسنى است كه گفت شنيدم از امام على النقى كه مى فرمود نوح پيغمبر عليه السلام دو هزار و پانصد سال زندگانى كرد در وقتى كه دنيا طوفان بزرگ تاريخى شده بود يك روزى در كشتى خوابيده بود پس باد تندى وزيد لباس و جامه او را عقب برده و عورتش مكشوف افتاد. سه تن از فرزندان او كه سام و حام و يافث باشند حاضر بودند نظرشان به عورت پدرشان نوح عليه السلام افتاد پس حام و يافث خنديدند و سام عورت پدر را پوشانيده و ايشان را زجر و سرزنش كرده و از خنديدن منع نمود. امّا آن دو برادرش متنبه نشده و هر وقت سام عليه السلام عورت پدر را مى پوشانيد از كشف كردن باد آن دو تن ظاهر ساخته و مى خنديدند. تا اين كه حضرت نوح عليه السلام بيدار شده و ايشان را در آن حال ديد پرسيد كه خنده براى چيست سام قصه را گفت حضرت نوح حالش ديگرگون شده دست ها را به طرف آسمان بلند نموده و گفت بار خدايا برگردان نطفه حام را تا از او فرزندى نيايد مگر سياه و زنگى. و بار خدايا تغيير ده نطفه يافث را پس نفرين حضرت نوح به اجابت رسيده و خداوند نطفه ايشان را تغيير داد پس تمام سياه پوستان و زنگيان از نسل حامند هر كجاى عالم كه ساكن باشند. و تمام تركها و تركمان ها كه يك قسم از صقالبه هستند و يأجوج و مأجوج و چينى ها هم از نسل يافثند هركجاى عالم كه باشند. ولكن تمام سفيدپوستان از نسل و اعقاب سامند پس فرمود حضرت نوح عليه السلام به حام و يافث كه ذريه و دودمان شما قرار داده شده است نوكر و خدمتگذار دودمان سام تا روز قيامت براى اين كه او نيكى به من كرد ولى شما عاق و نفرين من گرديديد براى آن خنده و عملتان و نشانه و

ص: 116

علامت عاق بودن شما در ذريه و دودمان شما آشكار است چنانچه نشانه و اثر خوبى و نيكى سام در ذريه و فرزندان او ظاهر است مادامى كه دنيا باقى است.

پس بر اهل خرد و دانش معلوم شد به واسطه اين داستان تاريخى كه فرزندان نسبت به پدران چه وظيفه و دستورى دارند. به اضافه آن گفته هاى اوّل حديث كه ديگر مجال شرح و بسط نيست و البته بر اهلش پوشيده نباشد.

گوش است بگو حبيب من كه گوش بهتر است براى شما.

يعنى همانطور كه گوش آن جناب الهام و وحى هاى خدايى را مى شنيد و تمامى احكام را اصغا مى فرمود به خصوص حكم ولايت را از خداوند مجيد به اندازه اى كه شنيد از امين وحى خدا جبرئيل كه از خدا آورد آيه «بلغ ما انزل اليك من ربك فان لم تفعل فما بلغت رسالتك» يعنى برسان آنچه نازل شده است بر تو از پروردگارت پس اگر نكردى نرسانيده اى امر رسالت خود را. كه بيشتر مفسرين از شيعه و سنى گفته اند كه اين آيه در موضوع ولايت على بن ابيطالب است كه بعد از نزول اين آيه شريفه پيغمبر اكرم در غديرخم تمامى اصحاب و انصار را جمع نموده و آن بزرگوار را روى دست بلند كرده و فرمود اى مردم «من كنت مولاه فهذا على مولاه».

ابابكر هم از آن حضرت بى اندازه شنيد كه درباره على بن ابيطالب مى فرمود «انت منى به منزلة هرون من موسى» تو از من به منزله هرون برادر موسى بن عمرانى در خلافت و جانشينى و همين طور امثال اين كلمات را و خودش هم مى گفت پيوسته من از پيغمبر شنيدم كه چنين مى فرمود.

و امّا دومى را كه به چشم خويش تنزيل فرمود و يا فرمود چشم است، شايد وجهش اين باشد همانطور كه ديدن بالاتر از شنيدن است و اميرمؤمنان مى فرمود كه بين حق و باطل چهار انگشت فاصله است آنچه از چشم ديدى حق است.

پيغمبر اكرم هم كه خود محيط به عالم وجود بود مى ديد كه در تمام توده مردم كسى جز على بن ابيطالب عليه السلام سزاوار رتبه و منصب ولايت و جانشينى او را ندارد مى فرمود «انت نفسى» و يا مى گفت «نفسك نفسى» يعنى جان تو جان من و يا تو جان منى و خدا هم در قرآن گواه گفته او شده در آيه مباهله كه در سوره آل عمران است و فرموده «قل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائكم و نسائنا و نسائكم و انفسنا و انفسكم» و على را منزله جان او قرار داده.

روى اين لحاظ عمر در تمامى احكام و يا پرسشهايى كه از او مى كردند و عاجز مى ماند متوسل به آن حضرت شده و به كس ديگر اعتناء نمى نمود چرا كه ديده بود

ص: 119

على چه مقام و رتبه يى از علم را دارا است و كرارا مى گفت: «لولا على لهلك عمر» يعنى اگر على نبود هر آينه عمر هلاك شده بود. و يا مى گفت خدايا عمر را زنده مگذار بعد از على بن ابيطالب.

و ديگر ديده بود كه پيغمبر با على چه معامله مى كرد در غياب و حضور او و پيوسته مى فرمود «انا مدينة العلم و على بابها فمن اراد المدينه فلياتها من بابها» يعنى من شهر علمم و على در آن شهر است پس كسى كه اراده دخول آن شهر را داشته باشد بايد از در آن وارد شود و خود عمر هميشه حرفش اين بود كه من خود ديدم پيغمبر صلى الله عليه و آله وسلم چنين گفت و چنان كرد.

و امّا سومى را كه تنزيل به قلب خود فرمود و يا گفت عثمان قلب است بديهى و آشكار است كه قلب منزل علم و دانش و جايگاه ملكه و يقين است و انسان نسبت به چيزى علم پيدا نمى كند مگر يا خود ببيند آن چيز را و يا شخص راستگو و امينى بگويد كه از گفته او علم پيدا كند و آن يقين قلبى و ملكه نفسانى وقتى پيدا مى شود كه انسان هم خود ديده و هم از آن امين و راستگو شنيده باشد و عثمان كه داماد پيغمبر بود هم از آن حضرت بسيار شنيده بود مراتب على بن ابيطالب عليه السلام و مناقب او را چه در جنگها و چه در غير آن كه آن حضرت او را برادر و نفس خود مى خواند و به او «انت وصيى» مى فرمود يعنى تو جانشين منى و هم مى ديد كه آن حضرت او را بى نهايت دوست مى داشت و مى گفت «انا و على من نور واحد و يا من شجرة واحده» يعنى من و على از يك نور و يا از يك درخت هستيم.

پس عثمان از شنيدن و ديدن مراتب و مناصب آن بزرگوار علم و يقين بلكه ملكه نفسانى داشت به سزاوار بودن آن حضرت به خلافت و جانشينى پيغمبر و مانند قلب شده بود و ديگر خود مى گفت كه من مى دانم كه پيغمبر چنين فرمود پس معناى آيه اين مى شود كه اين سه تن از آنچه شنيدند و ديدند و دانستند از ولايت على بن ابيطالب پرسش خواهند شد.

ص: 120

در كتاب عيون اخبار صدوق از عبدالعظيم حسنى فرزند عبداللّه حسنى است كه گفت خبر داد مرا امام على النقى عليه السلام از پدرش امام محمد تقى عليه السلام و او از پدرش امام رضا عليه السلام و او از پدرش امام موسى عليه السلام و او از پدرش امام جعفر عليه السلام كه فرمود جايز و روا نيست براى مرد اين كه جمع شود با عيال خود در اوّل ماه و وسط ماه و آخر هر ماهى، زيرا كه اگر كسى در اين سه وقت با زوجه و حلالى خود هم بستر شده و عمل زناشويى را بنمايد فرزندى كه از او متولد شود ديوانه خواهد بود آيا نمى بينيد كه ديوانه بيشتر وقتى كه به سرش مى زند در اوّل و وسط و آخر ماه خواهد بود. و بعد فرمود كسى كه ازدواج كند در موقع قمر در عقرب خوبى و خير نخواهد ديد و گفت موسى بن جعفر پدرم فرمود كسى كه ازدواج كند در آخر ماه از سقط كردن ولد و بچه انداختن همسر خود ايمن نماند.

نسبت دروغ بزرگى است كه گوينده آن از طريق خداشناسى دور و ستمكار درباره خدا است «تعالى اللّه عما يقول الظالمون علوا كبيرا».

در كتاب مستطاب كافى از عبدالعظيم حسنى از امام على النقى از پدرش از جدش على بن موسى الرضا عليه السلام كه فرمود بيرون شد ابوحنيفه نعمان بن ثابت امام حنفى ها يك روزى از خدمت امام جعفر صادق پس در راه ملاقات نمود پدرم موسى بن جعفر را پرسيد اى جوان معصيت و گناه از كيست؟ پدرم فرمود از اين سه صورت بيرون نيست يا اين كه بگوييم از خداوند است و حال آن كه از او نيست، و اگر هم گفتيم از خدا است عذاب و عقاب كردن بندگان ظلم است زيرا سزاوار نيست مر كريم را كه عذاب كند بنده خود را به چيزى كه متصدى آن نشده، و يا اين كه بگوييم هم از خدا است و هم از بنده پس سزاوار نباشد براى شريك بزرگ كه تعدى و ستم كند شريك كوچك و ناتوان خود را، و يا اين كه بگوييم گناه ناشى از بنده است و از او هم سر زده اگر خداوند او را عقاب كند پس به واسطه معصيت و گناه اوست و اگر هم او را عفو كرده و بخشش فرمود به كرم وجود خود بوده است.

اين كه رسيد امر به سوى ما آنگاه ساكت شد. پس عرض كردم اى آقاى من رسيده است به ما كه اميرمؤمنان فرمود به درستى كه زمين از براى مردم خالى از پيشوا و حجة نمى ماند پس پيشوا و امام بعد از حضرتت كيست؟ فرمود: فرزند من محمد كه نام او را در توراة كتاب موسى بن عمران باقر است و مى شكافد علم و دانش را شكافدنى و وى حجة و پيشواى بعد از من است. و بعد از او فرزندش جعفر كه نامش نزد اهل آسمان صادق است. پس گفتم اى آقاى من چگونه نام او صادق است و حال آن كه تمامى شما صادق هستيد. فرمود خبر داد مرا پدرم از پدرش كه رسول خدا فرمود زمانى كه به دنيا آمد پسر من جعفر فرزند محمد فرزند على فرزند حسين فرزند على بن ابيطالب عليه السلام صادق و راستگوست به جهت آن كه پنجمى از فرزندان او كه نامش نيز جعفر است جرئت مى نمايد بر خدا و رسول خدا و دروغ بر او مى بندد و او در نزد خدا جعفر كذاب مفترى است كه افترا بر خدا مى زند و ادعا مى كند چيزى را كه اهليت آن را ندارد و مخالفت مى كند پدر خود را و بخل مى ورزد بر برادر خود و او آن كسى است كه مى خواهد آشكار كند راز خدا را در وقت پنهانى ولى خدا. پس گريست امام زين العابدين عليه السلام گريه سختى و فرمود: گويا مى بينم جعفر كذاب را كه مى رود نزد خليفه طاغى و ظالم زمان خود به تفييشن و جاسوس گرى امر ولى خدا و پنهان شده در حفظ خدا كه موكل حرم و اهل بيت پدر خود مى باشد در حالى كه نادان است به دنيا آمدن آن بزرگوار را و حريص است بر كشتن آن حضرت اگر بر جنابش دست يابد به جهت طمع در ميراث برادر كه دريافت كند بدون حق و سزاوارى ابوخالد كابلى گفت عرض كردم اى فرزند رسول خدا آيا اين شد نيست؟ فرمود آرى قسم به پروردگار من كه اين داستان نوشته در نزد ما است در آن دفترى كه در او ياد شده مصيباتى كه بر ما وارد مى شود بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم ابوخالد گفت اين فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم پس تا كى خواهد بود؟ فرمود كشيده مى شود غيبت به ولىّ خدا دوازدهمى از خلفاء و جانشينان پيغمبر و امامان بعد از آن حضرت اى ابوخالد به درستى كه مردم زمان غيبت آنهايى كه

ص: 125

اعتقاد به امامت امام زمان دارند و منتظر ظهور و نهضت آن جناب هستند برتر و بالاتر از مردم هر زمانى مى باشند براى اين كه خداوند تبارك و تعالى بخشيده است ايشان را از عقل و ادراك و يقين آن اندازه اى كه غيبت آن حضرت نزد ايشان مانند مشاهده و حضور است و قرار داده ايشان را در اين زمان به منزله مجاهدين و جنگجويان در حضور پيغمبر با شمشيرها همانا اين گروه علاقه مندان حقيقى و پيروان راستى ما هستند و آنها خوانندگان و مروجين دين خدا هستند در پنهانى و آشكارا و بعد فرمود انتظارى فرج امام زمان عليه السلام از بهترين اعمال دين است.

مى شود به خواننده آفتها، و حد دوم آن مى رسد به خواننده مصيبتها، و حد سوم آن تمام مى شود به خواننده شكنجه ها، و حد چهارم آن كشيده مى شود به سوى ديو گمراه كن و شيطان فريب ده باز مى شود در اين خانه به فريب هاى شيطان خريد اين گول خورده آرزو از آن برانگيخته شده به مرگ تمامى اين كاخ را به بيرون رفتن از عزت قناعت و ميانه روى و داخل شدن در ذلت سؤال پس آنچه دريافت نمود اين خريدار از دريافتن براى ملك الموت و عزرائيل است كه شوريده كننده پادشاهان و رباينده جانهاى ستمكاران مثل كسرى (خسروپرويز) و قيصر روم و پادشاه ملك تبع و سلطان حمير و كسانى كه مال را به روى هم جمع مى كنند تا زيادتر نمايند و آن كه بنا نمود كاخهاى محكم را و سخت برافراخت ساختمانهاى دنيا را و اندوخته نمود از ثروتها و دل بر آن بست به گمان اين كه براى فرزندان خود گذاشته و حال آن كه تمامى آنها را به جايگاه سؤال و جداكننده حكم فرستاد و در آن وقت زيان كار شوند تبه كاران. و گواه است بر اين داستان عقل و وجدان زمانى كه بيرون باشد از اسيرى آرزوها و نگاه كند به چشم نابودى به اهل دنيا و بشنود ندا كننده زهد را كه صدا مى زند

در ميدانهاى دنيا كه چقدر و چه اندازه آشكار و روشن است راستى و حقيقت براى صاحبان دو ديده (يعنى يك ديده سر كه ديده ظاهر است و محسوسات را مانند فناء و زوال دنيا و اهل آن را مى بيند و يك ديده باطن و چشم قلب بل ديده وجدان و خرد كه حساب و عقاب فردا را مى نگرد) به درستى كه كوچ كردن يكى از دو روز است يا روزى كه در آن است و يا روز ديگرش پس توشه اى بگيريد از بهترين كارها و نزديك كنيد آرزوها را به مرگ پس به تحقيق كه نزديك شد كوچ كردن و نابود شدن.پايان

مولف گويد اين حديث شريف را اگر از روى وجدان و خرد مطالعه كنيم و قدرى در اطراف آن فكر و تأمل نماييم خواهيم دانست كه راستى درس و آموز و موعظه و اندرز شريفى است كه آن يگانه آموزگار عالم بشريت براى ابناء دنيا و دنياداران بيان فرموده اند، و حقيقت اين كاخ هاى زيبا و عمارتهاى رنگين را معرفى نموده و گواه و

ص: 128

تصديق اين معنا را واگذار به عقل پاك و وجدان سالم فرموده تا اشخاصى كه داراى عقل و وجدانند دلبستگى به آنها پيدا ننموده و متوجه سراى ديگر شوند.

به عبدالرحمن بن سالم مى گويد اگر در تمام عمرت خبرى جز اين حديث لوح را نشنيده باشى همين براى تو كافى است و چون خود آن حديث طولانى و از ظرفيت اين كتاب بيرون بود از نگارش تمام آن خوددارى كرده و قناعت به حديث عبدالعظيم حسنى كه در خصوص اصل حديث لوح است نموديم.

در كتاب كافى از آن حضرت از جدش على بن الحسن الامير است كه فرمود خبر داد مرا عبداللّه فرزند محمد فرزند جعفر فرزند محمد از پدرش و او از جدش كه حضرت امام محمدباقر جمع كرد فرزندانش و در ميان ايشان زيد فرزند امام زين العابدين عليه السلام بود پس بيرون آورد براى آنها لوحى را كه به خط اميرمؤمنان و گفته و املاء حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم بود و در آن نوشته شده بود كه اين كتابى است از خداوند عزيز و حكيم و دانا تا آخر حديث لوح را كه مى گويد «اولئك هم المهتدون» آن گروه ايشانند هدايت شدگان.

ناقلى كه حديث را از عبدالعظيم نقل نمود گفت وقتى آن حضرت حديث را به پايان رسانيدند فرمودند: شگفت و تعجب و بسيار تعجب از محمد بن جعفر است كه نهضت و خروج نمود با اين كه شنيده بود از پدرش امام جعفرصادق كه اين حديث لوح راز و سرى از اسرار و رازهاى خدا است و همين دين خدا و دين فرشتگان او است پس آن را حفظ نما از مردم مگر از اهلش كه دوستان خدا و اهل بيت پيغمبر بوده باشند.

اميرمؤمنان كه تزويج كند او را هرآينه هم شأنى نبود براى او تا روز قيامت در روى زمين.

مؤلف گويد وجه تسميه اسماء آن مخدره و بانوى عفت خدايى به اسماء مذكوره هر كدامش از حضرات امامها رسيده در موقع سؤال اشخاص از وجه و علت آن اسماء شريفه مانند «لِمَ سميت الفاطمه بالفاطمه اوالزهراء بالزهراء» يعنى چرا آن بى بى را

فاطمه خوانده اند و چرا او را زهرا ناميده اند و چرا او را محدثه گفته اند؟ كه در اين مختصر جاى بيان آنها نيست در كتابهايى كه احوال آن بى بى مشروح است بيان شده خواهندگان بدانها مراجعه نمايند.

تخليه و واگذاردن به اين معنى است. ابراهيم بن ابى محمود گفت پرسيدم از معناى آيه «ختم اللّه على قلوبهم و على سمعهم» يعنى مهر زد خدا بر دلها و گوشهاى ايشان فرمود ختم طبع و مهر است كه بر دلهاى كفار مى خورد و آن عقوبتى بزرگ است براى ايشان به جهت كفر و انكارشان هم چنان كه مى فرمايد «بل طبع اللّه عليها بكفرهم فلايؤمنون الا قليلاً» يعنى بلكه مهر زد خدا بر دلهايشان به سبب كفرشان پس نمى گروند به خدا و ايمان نمى آورند به او مگر كمى از ايشان گفت پرسيدم از آن حضرت كه آيا خدا مجبور مى كند بندگانش را بر گناه؟ فرمود مخير مى كند ايشان را در گناه نمودن و مهلت مى دهد ايشان را تا توبه كرده و بازگشت نمايند از آن گناه. گفت عرض كردم پس آيا تكليف مى نمايد بندگانش را به چيزى كه قوه و طاقت آن را ندارند فرمود چگونه مى شود اين طور و حال آن كه در قرآنش مى فرمايد «و ماربك بظلام للعبيد» نيست پروردگار تو ستمكار به بندگان. و بعد فرمود خبر داد مرا پدرم موسى بن جعفر از پدرش امام جعفرصادق عليه السلام كه فرمود كسى كه گمان كند خداوند تعالى مجبور مى كند بندگانش را به گناه و يا تكليف مى كند به چيزى كه قوه آن را ندارند پس مخوريد ذبيحه او را يعنى حيوانى كه او سر بريده است و قبول ننماييد گواهى او را و نماز با او مگذاريد و اقتداء بوى نكنيد و از زكات چيزى به او ندهيد.

را ستايش خدا را ننموده.

مؤلف گويد بر اهل خرد و دانش پوشيده نيست كه اگر اين دستور مراعات شود توده مردم با يكديگر مهربان شده و به زياد كردن احسان و نيكى با هم مى پردازند و يكى از اصحاب مهم اجتماع همين ستايش اهل ستايش است.

كردم به حضرت رضا اى پسر رسول خدا چه مى فرماييد در خبرى كه در زبانهاى مردم است و نقل مى كنند از رسول خدا كه فرمود خداوند تبارك و تعالى فرود مى آيد در هر شب جمعه به آسمان دنيا.

فرمود خدا لعنت كند كسانى را كه تغيير مى دهند كلام را از جاى خود قسم به خدا رسول خدا كه چنين چيزى را نفرمود، بلكه فرمود آن حضرت به درستى كه خدا مى فرستد فرشته يى را به آسمان دنيا در ثلث آخر هر شب جمعه و امر مى كند او را كه ندا كند آيا سؤال كننده يى هست تا او را عطا كنيم، و آيا توبه كننده يى هست تا توبه او را قبول كنيم، آيا طالب آمرزشى هست تا او را بيامرزيم. و مى گويد اى خواهنده نيكى بيا و بخواه خير را و اى طالب بدى كوتاه كن صداى خود را پس به همين كيفيت بندگان خدا را مى خواند تا طلوع صبح كه شد باز مى گردد به مكان خود.

بدو علم و دانش ندارى. و پيغمبر او هم مى فرمايد «رحم اللّه عبدا قال خيرا فغنم اوصمت فسلم» خدا رحمت نمايد بنده اى را كه خوب بگويد تا غنيمت برد و يا ساكت باشد تا سلامت يابد.

و سوم روانيست براى تو اين كه هرچه مى خواهى شنيده و گوش دهى براى اين كه خداى تعالى مى فرمايد «ان السمع والبصر والفوآد كل اولئك كان عنه مسئولاً» به تحقيق كه گوش و چشم و قلب هركدامشان سؤال خواهند شد از آنچه كرده اند. پايان احاديث آن حضرت.

ص: 138

عده يى ديگر از خردمندان و دانشجويان آن عصر به خدمتش رسيده و اخذ علم و حديث مى كردند. و حضرتش نهايت زهد و تقوى و صيام روزها و قيام شبها را داشت تا وقت وفات و رحلتش.

امّا سبب وفات او را به چند طريق نوشته اند و مشهورش اين كه مريض شده و از دنيا رحلت فرمودند و اين قول معروف نزد بزرگان و دانشمندان علم رجال و تراجم مانند ابوالعباس احمد بن على النجاشى در كتاب رجال خود و صاحب بن عباد در رساله اى كه در احوال آن حضرت نوشته است مى باشد.

كرده بودند و بين طايفه حنفى و شافعى كه مرامشان به هم نزديك و بلكه هم مرام بودند با يك اختلاف جزئى و جمعيت شان هم بسيار و چندين برابر شيعه ها بودند با شيعه ها نزاع مذهبى بوده و يك قسمت خرابى رى هم منسوب به آنها است كه در اثر جدال و نزاع آنها شده و از بين رفته است.

خلاصه چون آميزش مردم با آن حضرت زياد شد آن دو فرقه ديدند كه وجود آن بزرگوار لطمه و رخنه بزرگى به مرامشان انداخته و اگر اندك زمانى هم بماند به كلى از ميان خواهد رفت روى اين زمينه دور نباشد كه نهضت نموده و اين مصيبت ناگوار را كه از شهادت و كشته شدن بالاتر است به او وارد كرده باشند. همانطور كه اين عداوت و كينه و اين تعصب جاهلانه و وحشيانه را با شيعه و پيروان آل محمد صلى الله عليه و آله وسلم در هر زمان رفتار كرده و در هر موقع كه سلطنتى بر آنها پيدا مى نمودند به هر وجه شديدى از بينشان مى بردند. مخصوصا بزرگان و دانشمندان اين فرقه را كه يگانه سد و مانع مرام باطل خويش مى دانستند مانند شهيد اوّل و شهيد دوم صاحب كتاب لمعه و شرح آن را كه در شام شهيد كرده و حتى بدن محمد بن مكى شهيد اوّل را سوزانيدند. و قاضى نوراللّه شوشترى صاحب كتاب احقاق الحق را در هندوستان شهيد نمودند با بسيارى ديگر را كه ذكر آنها باعث درازى كلام است خردمندان اگر مراجعه به كتاب شهداء الفضيله يا قصص العلماء و كتابهاى تراجم نمايند خواهند دريافت كه چه اندازه از نوابغ و مردان بزرگ و پاك شيعه به هزاران جور و آزار مخالفين از بين رفته و دستخوش تيغ و يا زهر اينان گرديده اند.

رضا عليه السلام را با انگور و يا انار زهرآلود شهيد كرد، و معتصم برادر او حضرت امام محمدتقى عليه السلام را زهر خورانيده و مسموم نمود، و معتز باللّه عباسى حضرت امام على النقى عليه السلام را با زهر ستم شهيد كرد، و معتمد عباسى حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام را شهيد زهر ساخت.

و از آنها گذشته فرزندان آن بزرگواران را چه از حسنى ها و چه از حسينى ها مانند زيد شهيد فرزند امام زين العابدين عليه السلام كه يوسف بن عمرو به فرمان نضر بن خديمه شهيد تيغ نموده و بدنش را تا چهار سال به دار آويخت و فرزند او يحيى را در سن شانزده يا هيجده سالگى شهيد كردند. و على الباقر فرزند امام محمدباقر عليه السلام را در نزديكى كاشان در قريه (باراكرس) به هزاران جور و ستم به قتل آوردند و اكنون مزارش در مشهد اردهال زيارتگاه جمع زيادى از شيعيان است.

و از حسنى ها هم عده كثيرى را مانند عبداللّه محض و محمد و ابراهيم فرزندان او و على بن الحسن الامير جد حضرت عبدالعظيم را و سادات حسنى ديگر را كه در پيش هم اشاره كرديم شهيد نمودند.

حاصل همواره عباسيان جستجو و تفتيش از حال بزرگان مى نموده و مراقب بودند كسى با ائمه مسلمين و پيشوايان مسلمين آميزش ننموده و تبعيت و پيروى از آنها ننمايد و اگر شخصى را پيدا مى كردند كه ترويج گفته آنها را مى نمود و يا مردم را دعوت به مرام و روش حق حضرات ائمه مى كرد به زودتر وقتى او راگرفته و سياست مى نمودند.

حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه معاصر و هم زمان با چهار تن از خلفاء بنى عباس مأمون و معتصم و متوكل و معتزباللّه عباسى بود و از آنها كمال تقيه را داشت مخصوص زمان زبير خليفه پسر متوكل عباسى همان معتزباللّه معروف كه بالاخره هم آن ستمكار تعقيب او را نموده تا خائفا از سامره فرار كرده و به شهر رى آمده بودند پس از انتشار و شهرت او كه از اصحاب و هواداران خاص حضرت امام محمدتقى و امام على النقى عليه السلام و از مروجين و گويندگان ايشان است دور نباشد كه از طرف خليفه معاصر آن حضرت را در پنهانى زهر داده و شهيد كرده باشند. واللّه اعلم.

ص: 143

شهيد و مسموم شده باشند و به گفته طريحى و كوفى كه زنده مدفون شده باشد بعيد مى نمايد. بيرون آمدن آن رقعه و سن آن حضرت در آن وقت حدود پنجاه و دو سال بوده تاريخ وفاتش دويست و پنجاه و دو هجرى دو سال پيش از شهادت حضرت امام على النقى عليه السلام بوده است.

و اين ناچيز هرچه را تفحص و تجسس و رجوع به بزرگان و نسابين نمودم خبر و اثرى از تاريخ وفات آن حضرت كه در چه ماه و چندم آن و تحقيقا در چه سنه يى از هجرت واقع شده پيدا نكردم و اين تاريخى را كه نگاشتم از روى تقريب و استنباط همزمانى ايشان با آن سه امام بوده كه هيجده سال معاصر حضرت جواد، و سى و چهار سال هم معاصر حضرت امام هادى و امام عسكرى، و وفاتش مسلما پيش از شهادت امام دهم على النقى واقع شده زيرا آن بزرگوار مردم را تحريص و ترغيب به زيارت قبر آن حضرت داده كه در اخبار زيارت قبر آن جناب خواهيم نگاشت.

و در خصوص سن آن حضرت هم از روى تقريب بوده و مدرك صحيحى در دست نيامده، امّا احوالات او تمامى با مدارك و در كتبى كه فهرست نموديم مضبوط است.

و تاريخ وفاتى را كه بعضى از معاصرين گذشته ما در تذكره عظيميه نسبت به بعضى از كتابها دادند كه در نيمه ماه شوال است اصلاً مدركى ندارد. و سيد استادم نسابه شهير سيدشهاب الدين النجفى المرعشى هم به ايشان نوشته و اعلان كردند كه آن تاريخ بى مدرك است.

سيبى دفن مى نمايند. پس آن شخص از خواب بيدار شده و در نزد عبدالجبار آمد تا باغ را خريده و گوى اين فضيلت را بربايد، صاحب باغ گفت براى چه اين باغ را مى خرى؟ خواب خود را بيان كرد، عبدالجبار گفت من هم چنين خوابى ديده ام و آن مكان دفن كه پاى درخت سيب باشد با تمامى اين باغ وقف بر آن بزرگوار و صاحبان شرف از پيروان آل محمد صلى الله عليه و آله وسلم و شيعيان على عليه السلام نموده ام كه در آن مدفون شوند. پس روز ديگر كه آن حضرت از دنيا رفت بدن شريفش را از آن سرداب حركت داده و بدان باغ آوردند و در پاى همان درخت سيب دفن نمودند و آن مكان معروف به مسجد شجره گرديد.

و از بزرگان رسيده است كه چون پاى آن درخت را كندند قبرى ساخته و آماده ظاهر شد جسد شريفش را در ميان آن گذاردند. و اين گرچه در كتاب معتبرى ديده نشده امّا از آن تعيينى كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم در خواب كرده و آن موضع را هم نشان داده بودند فهميده مى شود كه قبر آن حضرت مهيا بوده.

و در اين كه همين قبر معروف قبر آن حضرت است ترديدى در ميان مسلمين نيست، و اكنون هزار و اندى است كه زيارتگاه عموم شيعه ها و اكثر مسلمين است و شايد از قبور ائمه هدى و چند تن از امامزادگان گذشته قبر امامزاده اى به شهرت و يقينى قبر آن حضرت نبوده باشد.

ص: 146

در امالى ابن الشيخ از ابى عامر واعظ اهل حجاز است كه گفت شرفياب شدم خدمت امام صادق عليه السلام و عرض كردم اى پسر رسول خدا چيست از براى كسانى كه قبر اميرمؤمنان را زيارت كنند و تعمير مرقد پاكش را بنمايند؟ فرمود: اى ابى عامر پدرم از پدرش از جدش امام حسين عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم روايت كرده كه فرمودند به حضرت امير عليه السلام يا على تو در زمين عراق كشته مى شوى و در آنجا هم مدفون خواهى شد.

پس آن بزرگوار عرض كرد چيست براى كسى كه زيارت كند قبرهاى ما را و آباد نمايد آن را و پيمان كند به زيارت و آبادكردن آنها؟ فرمود اى ابوالحسن به درستى كه قرار داده است خدا قبر تو و قبور فرزندان تو را بارگاهى از بارگاه هاى بهشت و ميدان هاى جنت و قرار داده خداوند دلهاى پاكان مخلوقات و برگزيدگان از بندگانش را كه ناله و توجه كنند به سوى شما و تحمل خوارى و آزار نمايند در راه شما و آباد كنند قبرهاى شما را و بسيار نمايند زيارت آنها را براى نزديكى به خدا و آفريننده پاك و دوستى رسول و پيغمبر او صلى الله عليه و آله وسلم .

اى على كسى كه آباد كند قبرهاى شما را و پيمان نمايد با آنها، مثل كسى است كه كمك كرده باشد سليمان پيغمبر را بر ساختمان بيت المقدس، و كسى كه زيارت كند قبرهاى شما را حساب شود براى او ثواب نود حج بعد از حج واجب و بيرون رود از گناهانش تا بازگشت نمايد از زيارت شما مانند روزى كه از مادر متولد شده. (پايان اين حديث)

پس از اين خبر شريف دانسته شد ثواب زيارت حضرت اميرمؤمنان و فرزندان خاص او، كه يكى از آنها حضرت عبدالعظيم عليه السلام است.

و اين خبر از خبرهاى مهم اين باب است كه اگر نبود خبرى مگر همين يك خبر هر آينه كافى بود براى تشويق و ترغيب توده مسلمين مخصوصا پيروان و علاقه مندان ايشان.

ص: 148

حضرت حق و برخى ثواب حج و طواف خانه كعبه آن هم به اختلاف معرفت مردم، عده اى يك حج وديگر دوحج تا صدحج وثوابهاى ديگرى كه فرموده اند به پايه مقامات و كمالات عرفان اشخاص است - زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السلام هم براى زوارش به مثابه زيارت آن حضرت است، زيرا كه از ظاهر كلام امام عليه السلام چنين استفاده مى شود.

خلاصه تنها چيزى كه شرط زائر است معرفت و شناسايى مزور مى باشد كه كيست و به چه جهت حائز اين مقام شده. و در بعضى اخبار فرموده اند «من زارالفلان عارفا بحقه فله كذا و كذا» كسى كه زيارت كند فلانى را و شناساى حق او باشد پس براى او چه و چه خواهد بود.

عبدالعظيم همان آقاى مدفون در مسجد شجره رى است كه قبرش را زيارت مى كنند و به تحقيق براى ثواب زيارت او نصى از حضرت امام رضا عليه السلام رسيده و فرموده اند كسى كه زيارت كند قبر او را واجب مى شود بر خداى تعالى كه او را بهشت برد.

اين ناچيز مؤلف گويد كه اين خبر ولو مدركش مانند خبر صدوق و كتاب او نيست، يعنى در كتاب صحيحى با روات معينى ديده نشده امّا چون مانند شهيد دومى كه او را نقل كرده و نسبت به بعضى از علما انساب هم داده است لابد نزد او صحت داشته و اطمينان به صدور آن داشته كه در حاشيه خود ذكر كرد.

و علاوه از آن ميرداماد هم در كتاب رواشح خود نقل كرده و بسيارى از علما ديگر هم گفته اند.

اى الحال قول و نقل مثل شهيد و ميرداماد براى ما در اين باب حجت و دليل است.

و بنابر حجيت و صحت او كه از حضرت رضا عليه السلام باشد درباره زيارت او از پيش بينى ها و اخبار از آينده آن حضرت بوده و كاملاً جلالت و شخصيت حضرت عبدالعظيم را اعلان كرده و آگاهى مى دهد، زيرا كه در سابق تحقيق نموديم كه او به شرف ديدار و ملاقات حضرت رضا عليه السلام نرسيده بلكه سال ولادتش نزديك به سال شهادت آن حضرت بوده.

پس از حضرت آفريدگار مهربان مى خواهيم كه يك توفيق و مدد سرشارى به ما بخشش فرمايد كه از روى معرفت و دل پاك به زيارت آن حضرت مشرف گرديم.

ص: 152

مقام و بلكه بى فايده است و اين قاصر و ناچيز گويد كه هر موضوع را بايد به اهل و خبره آن رجوع نمود سؤال نحو از نحوى و منطق را از منطقى و فقه را از فقيه و تاريخ را از مورخ و نسب را از نسابه و پرسش از غير اهل آن بى مورد و خالى از نتيجه است، زيرا كه فنون از يكديگر ممتاز و مفترق مى باشد پس دانستن نسب و تحقيق در فرزندان آل ابيطالب بخصوص مورد كه فرزندان حضرت عبدالعظيم حسنى است فنى است نسبى و راجع به علم انساب است و حقيقت آن را از نسابه بايد پرسيد از غير آن مثل نويسنده تاريخ يا ساير علوم وجهى نداشته بلكه كارى است خطا و بيهوده.

و اين ناچيز را چون اكنون در اين موضوع ممارست و اطلاع كامل نبود و مى خواستم هم كه تحقيق در هويت و شخصيت فرزندان آن حضرت نموده و اطلاع و بينش كاملى براى طالبين گذارده باشم، اين داستان را از استاد بزرگوار عزيزم كه نحرير فن انساب و خريت مشجرات آل ابيطالب و هم فقيه كامل و زاهد عادل و حقيقتا عنصر تقوى و پيكر اخلاق و مجسمه عمل و در خصوص علم انساب وحيد عصر و فريد زمان خويش است سؤال نموده ايشان هم بذل لطف فرموده در نامه يى پاسخ ناچيز را مرقوم فرمودند:

گفتار علامه شهير و نسابه خبير قرن چهاردهم هجرى ابوالمعالى سيدشهاب الدين النجفى المرعشى كه از بزرگان علما و مدرسين جليل حوزه علميه اسلاميه قم و استاد عزيز اين ناچيز است در خصوص فرزندان آن حضرت فرمود: سيد سابق الالقاب مخفى نماند آن كه بيشتر نسابين براى آن حضرت پسرى به اسم محمد ذكر فرموده اند و او از علما و زهاد و عباد و محدثين عصر خود بوده است: و شيخ بزرگوار محمد مهدى فتونى عاملى كه از علما انساب و جد مادرى شيخ محمدحسن صاحب جواهر است در تهذيب الانساب خود فرموده از محمد عبداللّه ماند و از او عيسى اوّل و از او محمد و از او اسمعيل و از او عيسى دوم و از او اسمعيل و از او عيسى سوم.

ص: 154

موجود مى باشند. و از آنها است سيد جليل و عالم نبيل السيد محمد حسن الحسنى كه از ابرار و اخيار و اتقياء علما عصر خود مى باشد و از كسانى است كه حقير از او اجازه روايتى دارم.

شده و به دست ما نرسيده كه اگر مى رسيد علوم و دانش هاى بسيارى به ما رسيده بود.

بالجمله او را از بزرگان روات و رجال شمرده اند ولو اين كه بعضى او را طعن زده و مى گويند احمد برقى خبرهاى ضعيف را هم نقل مى كرد. و از براى همين هم احمد بن محمد بن عيسى كه بزرگ قمى هاى آن زمان بود او را از قم تبعيد كرده و اخراج نمود، امّا بعد دانست كه احمد با يكدل پاك نقل روايت مى نمايد و براى همان پاكى دل كه بى غرض است اعتماد به گفته روات و گفته خود دارد رفت و او را به قم برگردانيد و از او عذرخواهى نموده و دلجويى كرد. حتى وقتى كه او از دنيا رفت احمد بن محمد بن عيسى با سر و پاى برهنه عقب جنازه او مى رفت. وفاتش به گفته بعضى سنه دويست و هفتاد و چهار، و به گفته ديگر دويست و هشتاد هجرى بوده است. و پاره يى از زندگانى حضرت عبدالعظيم عليه السلام در رى تا وفات آن حضرت از همين احمد برقى است. و تمامى علما متأخرين و كثيرى هم از متقدمين از جامعه كبير او كه محاسن است نقل نموده اند مخصوصا شيخ صدوق از او بسيار روايت نموده و بيشتر رواياتى كه در كتاب خصال و علل الشرايع و توحيد و امالى و فقيه نقل كرده از او مى باشد و اين احمد احاديث بسيارى از آن حضرت روايت كرده كه ما بعضى آن را در ضمن احاديث آن جناب بيان كرديم.

خلاصه هركدام از پادشاهان و وزيران ديندار و با اعتقاد ايران به نوبت خود به آستانهاى پاك پيشوايان دين خدمتى نموده و آثار خيرى از خود بر آنها باقى گذارده اند. چنانچه شاه طهماسب صفوى فرزند شاه اسماعيل در سنه نهصد و چهل و چهار ايوان و رواق حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام را بنا كرد و فتحعلى شاه قاجار در عهد خود ضريح نقره كه اكنون هم در زير ضريح ناصرى موجود است بر قبر شريفش نصب نمود و خاقان بزرگ ايران ناصرالدين شاه قاجار ضريح نقره بسيار عالى كه فعلاً هم موجود است بر ضريح سابق فتحعلى شاه قرار داده. و گنبد مشهد و بام حرم آن بزرگوار را طلا اندود كرده و تاريخش را به ابياتى چنين در اطراف گنبد طلا كتيبه نمودند.

تبارك اللّه در عهد دولت سلطان *** فراشته است سر دين بگنبد گردان

قويم دولت اسلام ناصرالدين شاه *** ابوالمظفر خورشيد خسروان جهان

عظيم همت خسرو بزر ناب اندود *** خجسته قبه شهزاده عظيم الشأن

بخشتهاى زراندود او چوتابد مهر *** هزار چشمه خور اندر او شود تابان

بدين حريم خداوند اين حريم بود *** ملك ستايش گوى و فلك ستاره فشان

نگاشت كلك سروش از براى تاريخش *** به حكم شاه كه چكمش هميشه باد روان

هزار و دوصد و هفتاد رفته از هجرت *** فزوده گشت از اين قبه قيمت زر و كان

و اين دو مناره كاشى كارى شده زيبا كه سر به اوج فلك كشيده و گنبد مطلا را در ميان گرفته و باعث عظمت و هيبت اين آستانه مقدسه گرديده است، نيز از آثار و باقيات صالحات شاه شهيد مذبور است.

آينه بندى و نقاشى ايوان حرم از آثار ميرزا آقاجان نورى صدراعظم دولت ايران كه پيش از صدر اعظم اتابيك بوده، و بقيه آثار هم از شبستان مسجد بزرگ و كاشى كاريهاى اطراف صحن و ديگر خصوصيات قديم از ناصرالدين شاه است.

ص: 162

طريق بندگى و اطاعت پروردگار خود باشد بهتر و برتر عزيز مى گردد.

بندگى كن تا كه سلطانت كنند *** تن رها كن تا همه جانت كنند

بنده شيطانى و دارى اميد *** تا ستايش همچون يزدانت كنند

گذشته از اين كه عقل حاكم بدين معنى و حس شاهد اين موضوع است كتاب مجيد ما قرآن كه يگانه دستور و پرگام بشر است از هرجهت و محتوى است تمام قوانين اجتماعى و انفرادى و دينى و مدنى و اخلاقى را و به آواز بلند و رسا مى گويد:

«لارطب ولايابس الا فى كتاب مبين». هيچ تر و خشكى نيست مگر اين كه در قرآن مجيد بيان شده و نيز فرياد مى زند «هذا كتابنا ينطق عليكم بالحق» يعنى اين كتاب ما قرآن سخنرانى مى كند براى شما به درستى و حقيقت در بسيارى از آياتش تقرب مؤمن و درجه و مقام او را نزد پروردگار اعلان مى فرمايد كه ما مورد شاهد آن را در چند آيه بيان مى كنيم.

در سوره انفال در ذيل آيه دوم كه مؤمنين را معرفى مى نمايد به علامت و صفاتشان مى فرمايد: «لهم درجات عند ربهم و مغفرة و رزق كريم» يعنى براى ايشان است درجه هايى نزد پروردگارشان با آمرزش و روزى نيكو.

و در سوره اسراء آيه 78 در نتيجه و فايده نماز شب خواندن و شب را تهجد نمودن مى فرمايد «فتهجد فى الليل نافلة لك عسى ان يبعثك ربك مقاما محمودا» يعنى پس تهجد و عبادت كن در شب نافله و عباداتى كه براى تو است زيرا كه شايد برانگيزاند تو را پروردگارت با مقام پسنديده.

و در سوره حجرات آيه سيزدهم در خلقت بشر از يك مرد و زن در آخرش مى فرمايد «ان اكرمكم عنداللّه اتقيكم» يعنى به درستى كه گرامى تر شما نزد خدا پرهيزگارتر شما است. و در آيه ديگر مى فرمايد «من عمل صالحلاً من ذكر او انثى و هو مؤمن فلنحيينه حيوة طيبه و لنجزينهم اجرهم باحسن ما كانوا يعملون»يعنى هركس عمل نيك كند مرد باشد يا زن و حال آن كه مؤمن است پس هر آينه ما زندگانى مى دهيم او را زندگانى پاك و پاكيزه و هر آينه جزا مى دهيم ايشان را مزدشان را به بهتر

ص: 164

چيزى كه عمل مى كردند.

حاصل در اين چند آيه و آيات بسيار ديگرى كه جهت اختصار ذكر ننموديم وعده فرموده است كه اگر مردم به وظايف دينى خود عمل كنند نزد آن خداوند عزيز و مقرب خواهند بود و وعده او هم خلف نمى شود زيرا كه اين از اصول اعتقادات ما است كه مولاى قادر و توانا خلف وعده نمى نمايد جهت اين كه خلف وعده اگر از عجز باشد كه پروردگار عزيز عاجز نيست و قادر مطلق است و اگر با قدرت و توانگرى خلف كند كه ظلم نموده و از او قبيح باشد و ذات مقدسش منزه از ظلم و هر قبحى است.

و در حديث قدسى مى فرمايد «لايزال عبدى يتقرب الى بالنوافل حتى كنت سمعه الذى يسمع به و بصره الذى يبصر به ويده الذى يبطش به»، يعنى هميشه بنده من نزديك مى شود به سوى من به سبب عبادات و اعمال نيك تا مى شوم گوش او آن چنانى كه مى شنود بدان و چشم او آن چنانى كه مى بيند بدان و دست او آن چنانى كه بسط و بذل مى كند بدان خلاصه يعنى گوش و چشم و دست او خدايى مى شود و از آنها كارهاى خدايى مشاهده مى گردد.

و در اين موضوع داستانى به خاطرم آمد كه نگارش و بيان آن را مناسب مقام ديدم نقل نمودم در يكى از شهرهاى ايران قبرى است معروف به قبر حمال تبريزى كه مردم بدانجا رفته و فاتحه خوانده و او را زيارت مى نمايند. و اين حمال داستانش اين است كه حمالى بود خدا ترس و مطيع خدا و رسول و در اطاعت خدا كارش به جايى رسيد كه يك روز هنگامى كه بار حمالى بر دوش داشته و از كوچه و راهى عبور مى نمود، ناگاه ديد كه بچه يى از بالاى بام سرازير گشته و الان است كه به زمين افتاده و نابود گردد. گفت هاى بگيريد او را كه مردم ديدند بچه در فضاء معلق مانده تا حمال بار خود را زمين گذارده و گفت حالا بدهيد به من، بچه را گرفته و به سلامت زمين گذارد. مردم از ديدن اين كرامت متعجب شده اطراف او را گرفته و گفتند تو يا امامى يا پيغمبر كه اين كرامت نمودى. گفت خير من همان حمال شمايم لكن خداى من هزاران اوامر و فرمانهايى به من داد كه تمامى آنها را از جان قبول كرده و اطاعت نمودم

ص: 165

در نتيجه يك خواهش من از او مى كنم البته او هم قبول خواهد فرمود.

پس از طى اين مقدمه و اين داستان مى گوييم كه جلالت و عظمت و مقام و درجه حضرت عبدالعظيم عليه السلام از داستان زندگانى او و توجه حضرات ائمه هدى بدان حضرت معلوم شد كه حضرتش از مقرّبين درگاه الهى است. و از كسانى است كه عزت و درجاتش نزد خدا و رسول محفوظ و مسلم است و شاهد بر اين معنى گذشته از اخبار زيارتش و توصيه حضرات ائمه درباره آن حضرت كرامت و مشاهداتى است كه در اين هزار و اند از مزار مطهرش ديده شده و زوارش در مطالب و حاجاتشان بدو توسل جسته و از او شفاعت خواسته و به مطالبشان رسيده اند. و اين خود رداست مر طايفه ضاله و مظله وهابيان را علاوه بر اين كه ما مأموريت داريم كه بدون شفيع و وسيله از خدا حاجت نخواسته و بدون آن از حضرتش درخواست ننماييم و آيه «وابتغوا اليه الوسيله» يعنى طلب كنيد به سوى خدا وسيله اى را با ساير آيات ديگر كه در اين خصوص است و براى بيرون نرفتن از مطلب قناعت به ذكر همين يك آيه نموديم حاكم مدعاى ما است.

و اگر ما بخواهيم تمامى كرامات قبر حضرتش را بنگاريم بايد كتابى جداگانه به نام كرامات عبدالعظيم حسنى بنگاريم خوانندگان رجوع به كتاب مونس الحزين و كتاب مسلى القلوب كه قدرى از كرامات آن حضرت را نگاشته است نمايند تا از كرامات باهره آن بزرگوار مطلع شوند. و بس است همين مقدار كه اكنون معاذ و پناهگاه تهرانيان واقع شده و از زمان قديم بزرگان مجاورت قبر كثيرالبركاتش را اختيار مى نمودند مانند: شيخ بزرگوار صدوق قمى و ابوالفتوح رازى خزاعى و ديگران و شاه جمجاه صاحب جاه ناصرالدين شاه قاجار در راه زيارت حضرتش شهيد گرديد و قبرش هم بنا به وصيتش در جوار حرم آن حضرت قرار داده شد كه شرح آن را در تاريخ رى خواهم نگاشت. و از كراماتى كه خود مولف مشاهده كرده دو كرامت است كه يكى جهت خود مؤلف واقع شده و ديگر براى يكى از موثقين برادرانم كه اين دو را نگاشته و از زياد قلم فرساييدن در اين باب خوددارى مى كنم.

ص: 166

قبرش به گفتار و عقيده علامه بزرگ سيدمحمد حجت در چهار فرسنگى كربلا و يا در اصطخر شيراز، و به گفتار علامه نجفى اصطخر شيراز يا در قم ميدان زكريا بن آدم است عقب و اولاد حمزة بن موسى از دو پسر معروف او كه يكى قاسم و ديگرى حمزه است كه سلاطين صفويه به او منتهى مى شوند.

به هرحال زيارت هريك از اين مزارها موجب اجر جزيل مى باشد چه حمزه فرزند خود امام بوده باشد و چه فرزندزاده امام ثوابى كه در خبر زيارت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام و امامزادگان از امالى ابن الشيخ از ابى عامر واعظ حجاز در اخبار زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السلام نقل كرديم براى زائر آن خواهد بود.

الاف التحية والثناء».

و بس است در كرامت و بزرگوارى و تقرب او نزد خداوند متعال اين كه جسد و بدن شريفش ظاهر شد از قبرش بعد از چند صد سال كه در اين مكان مدفون گرديده بود در كمال صحت و درستى اندام و اسكلت تمام با پاكيزگى و بوى خوش بدون اين كه ذره يى خاك در او تصرف و تأثيرى كرده باشد همانطور كه در زيارتش خوانده و مى خوانند و اشاره بدين مطلب مى نمايند: «لقد اظهراللّه جسدك الطيب و بدنك الطاهر بعد مضى قرون متطاوله و سنين متكاثره من حين ارتحالك الى جواراللّه ليبين قدرك و منزلتك و منزلة آبائك الطاهرين و اجدادك المعصومين».

خلاصه ترجمه آن اين كه هر آينه به تحقيق ظاهر و آشكارا ساخت خداى متعال جسد پاك و بدن پاكيزه تو را بعد از گذشتن قرنهاى دراز و سالهاى بسيار از زمان رفتنت به جوار رحمت خدا براى اين كه روشن كند قدر و منزلة تو را و پدران پاك و نياكان تابناك تو را براى مخلصين از شيعيان جدت على عليه السلام .

اين ظاهر شدن و مكشوف گرديدن بدن شاهزاده عبداللّه طاهر بنابر آنچه را كه شنيدم از شخص موثقى دو مرتبه اتفاق افتاده يكى در قرون سابقه و ديگر در سنوات اخير نزديك به هزار و سيصد هجرى در وقتى كه بنا آستان و گنبد فعلى او را مى نمودند در هنگام پى ريزى قبرش خراب شده و بدنش ظاهر گشت همانطور كه بيان كرديم.

زيرا اين كه اولاً از حضرات امامها عليهم السلام رسيده است به ما اخبارى كه دليل بر اصل موضوع، يعنى خيانت نكردن خاك بر بدنهاى علما و دانشمندان ربابى و مقربان درگاه حضرت احديت جلت عظمته بوده باشد.

و از آنها خبرى است قريب بدين مضمون از يكى امامها كه مى فرمايند خاك تأثير و تصرفى در اجساد و ابدان بندگان حقيقى خدا نمى كند و فرموده اند كه از آثار بعضى از نوافل و مستحبات مانند مداومت بر تهجد و نماز شب و مداومت بر غسل جمعه همين خاصيت را دارد كه نمى گذارد خاك تصرف كند بر بدن عامل آن اعمال و حاصل مداومت بر اعمال مذكوره قاعده «الشيى يرجع الى اصله» را خنثى مى گرداند.

و ثانيا ادل دليل بر امكان چيزى وقوع آن چيز است كه مانند اين قضيه يعنى كشف شدن بدن شاهزاده عبداللّه طاهر زياد در عالم اتفاق افتاده، و كشف و ظاهر شده بدنهاى بزرگان دين از قبرها و آرامگاه هايشان كه اصلاً عيبى و نقصى در آنها واقع نشده مثل قبر حر بن يزيد رياحى كه به امر يكى از سلاطين قاجار نبش شده و بدن حر ظاهر گرديد بدون تغيير حتى جراحتى كه در قضيه طف بر سر او وارد آمده هنوز تازه و خون از او جارى بود.

و قبر حذيفه و جابر بن عبداللّه انصارى كه دو نفر از اصحاب بزرگ رسول خدا بودند خراب شده و بدنشان ظاهر گرديد بدون تغيير و تبدلى.

و قبر ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى رازى در بغداد به امر يكى از سلاطين و خلفاء بغداد خراب و نبش گرديده و ظاهر شد بدن آن محدث و عالم بزرگ بدون تصرف و تبديلى.

و قبر شيخ اجل قطب الدين راوندى كه در صحن جديد حضرت معصومه عليهاالسلام است در شهرستان قم در موقعى كه مشغول به سازمان آن صحن بودند به امر مرحوم ميرزاعلى اصغرخان اتابيك صدراعظم ناصرالدين شاه خراب شده و بدنش ظاهر شد پس از هفتصد سال دفن شدن بدون تغيير كه گويا تازه دفن شده.

ص: 173

و قبر شيخ بزرگوار محمد بن على بن بابويه قمى رازى مشهور به شيخ صدوق در شهر رى در موقع تعمير مقبره اش خراب و بدنش ظاهر گرديد پس از هزار سال دفن شدن كه گويا ديروز از دنيا رفته و هيچ تغييرى در او داده نشده.

انشاءاللّه شرح حال اين بزرگوار و ديگران از دانشمندانى كه از رى برخاسته و يا در رى نشو و نمايافته و زيسته اند در تاريخ رى در ذيل علما رى خواهم نگاشت.

استاد بزرگوارم علامه نجفى فرمودند كه خود در موزه آستانه مقدسه قم حاضر بودم در وقت تعمير سرداب حرم حضرت معصومه عليهاالسلام كه چند قبر خراب و بدنهايى ظاهر شد كه اصلاً تغييرى در آنها رخ نداده بود و حال آن كه آنها از سادات موسويه و شاهزادگان صفويه و چند صد سال از فوت و دفن آنها گذشته بود.

و الحاصل اگر بخواهيم تمامى اين قبيل قبور و اشخاص را احصاء و فهرست كرده و به نگارش در آورم از موضوع كتاب خارج شده و كتابى جداگانه گردد اكتفا به همين چند قبر و اين چند بندگان حقيقى خدا نموده و از اين مطلب خارج شدم.

نشسته يى عرض مى كند آقاجان منتظرم كه نوكرهايم آمده و دست مرا گرفته و بيرون برند جهت اين كه چشمم نمى بيند. آن آقا مى فرمايند تو كه چشمت بينا است و دستى بر روى چشمهاى مرحوم شازده گذارده فورا چشم او بينا و روشن مى گردد و بعد هم آن آقا پشت صندوق برگشته و غايب مى شود. شاهزاده از خوشحالى از خواب بيدار شده چشم خود را بينا و روشن مى بيند صبح همان روز به مرحوم رضاقليخان معروف به سراج الملك فرمان مى دهد كه آستانه او را بنا و اين گنبد عظيم را بر آن نصب و ضريحى از فولاد بر قبر شريفش قرار دهند.

انتقام و خونخواهى خون جد مظلومش حضرت سيدالشهداء عليه السلام گرديده. و بر مروانيان و بنى اميه خروج نموده تا شايد اين حكومت ظالمانه و جابرانه آنها را از بين برداشته و خونخواهى مظلومان را هم كرده باشد لكن هزاران اسف كه به موجب «البلاء للولاء يا البلاء موكل للانبياء ثم للاولياء ثم الامثل فالامثل»

هركه در اين درگه مقرب تر است *** جام بلا بيشترش مى دهند

يوسف بن عمرو به فرمان نضر بن خديمه كه حكومت كوفه را داشت به دفع آن بزرگوار برخاسته و پس از زد و خوردهاى زيادى آن حضرت را شهيد و بدن مباركش را تا چهار سال به دار آويخت شهادتش در اوايل ماه صفرالمظفر و بنا به گفته بعضى دوم آن ماه واقع شده.

بزرگوارش امام حسين عليه السلام و پدر عالى مقدار خود نهضت نمود و چند بار با مروانيان مصاف داده و در صحراى جرجان يك تنه مبارزه نمود تا بالاخره در جرجان سابق كه قريب به گنبد قابوس فعلى است در سن شانزده يا هيجده سالگى شهيد گرديد شهادتش در عصر روز عاشوراى جد مظلومش حسين عليه السلام واقع شده و قبرش اكنون مزار معروف اهالى گرگان و شاهرود و بسطام مى باشد. به خصوص اهالى گنبد قابوس و تركمان صحرا كه غالبا سنى متعصب و تركمان محض مى باشند بدان قبر شريف بسيار متوجه و نذرها و قربانيها براى او مى برند. و خود اين احقر در مدت يك ماه كه در گنبد قابوس مشغول به تبليغ و انجام وظيفه دينى و مذهبى خويش بودم چندين بار بدان مزار مقدس مشرف شدم ديدم كه زوار آن غالبا تركمان و سنى هاى آن دشت مى باشد كه با يك وضع خاصى به دور قبرش طواف كرده و عرض ارادت مى نمايند و خودشان اقرار به بزرگوارى و جلالت او داشته و او را به نام (قرنكه امام)

مى خوانند با اين كه اصولاً مرام آنها مخالف با اين كيفيت است و بلكه معاند و دشمن مذهب و طريقه ما هستند پس در مقام يحيى بن زيد همين قدر بس كه دوست و دشمن بدو متوجه و به زيارتش مى روند.

و خردسال بود حضرت صادق عليه السلام متكفل امور او گرديد و وى را تربيت كرد و فرزند خويش خواند تا بزرگ گرديده و از محضر انور آن حضرت كسب علم و كمال و ادب و اخلاق نمود و دختر محمد ارقط كه فرزند عبداللّه باهر فرزند على بن الحسين عليه السلام را كه دختر عموى خود بود تزويج نمود.

از قضايايى را كه حسين ذى الدمعه مشاهده كرده است قضيه و هنگامه بزرگ محمد صاحب نفس زكيه و برادرش ابراهيم قتيل باخمرى است كه در هر دو اين وقعه عالم سوز حضور داشته و اين مصيبت ناگوار را كه شهادت اين دو سيدحسنى كه فرزندان عبداللّه محض فرزند حسن مثنى فرزند امام حسن عليه السلام بوده اند مشاهده كرده است وفاتش در سال يكصد و سى و پنج واقع شد او را نسل و اولاد بسيار است از سه پسر عبداللّه و قاسم و يحيى.

تقوى و مجسمه حقيقت و معرفتى است كه ديده عقل كل و هادى سبل يعنى خاتم رسل بدو روشن و زبان حق گوى ولى عاشر و حجت باهر امام دهم به مدح و توصيفش گويا است.

اين آرامگاه كدام سلطان و آسايشگاه كدام حكيم و راحتگاه كدام دولتمند و مقبره كدام دانشمند و مرتبه كدام زاهد است اين دستگاه كدامين انبياء و آستان كدامين اولياست.

بلى اين مشهد سيدالكريم و مقام محدث العليم و مرتبه سيدنا عبدالعظيم است اين آستان سبط مجتبى «و من زيارته ثواب زيارت سيدالشهداء يرتجى» است.

در مقابل اين آستان در سمت شمالى صحن مسجد جامعه رى است كه از آثار سلاطين سلجوقيان و گويا از يادگارهاى طغرل بيك سوم است، نماى اين مسجد كه از كاشى مى باشد از آثار ناصرالدين شاه است، در زير اين مسجد شبستان بزرگى است به محاذى مسجد كه نيز از آثار شاه شهيد مزبور است. و اين شبستان بسيار خنك و هواى لطيفى دارد كه در تابستان بى اندازه مطلوب و خود جهت آستانه مقدسه تابستانى و ييلاق مناسبى است.

و اين سردابه و شبستان در واقع هم زمستانى است و هم تابستانى زيرا كه هواى آن در زمستان گرم و در تابستان خنك مى باشد.

در بام اين مسجد مأذنه و مناجات خانه اى است بس شكيل كه در دو طرف آن دو گلدسته و دو ساعت بزرگى است كه هر سه از آثار مرحوم صدراعظم نورى است.

در جنب اين مسجد مدرسه اى است به نام طاهريه كه اين خود در سابق معمور و طلبه نشين و داراى روحانيت بزرگى بوده و رجالى بزرگ در او تدريس كرده و دانشمندانى از او برخاسته اند. و لكن در اين چند سال اخير متروك و از بين رفته و نزديك بود به صورت قبرستان درآيد كه يكى از حساس ترين دانشمندان و فعال ترين مروجين تهران يعنى جناب مستطاب محامد آداب حجة الاسلام حاج شيخ

ص: 182

على اكبر برهان ايده اللّه تعالى در اين اوقات قامت رساى خود را علم نموده و آن مدرسه را به تصرف در آورده، و به همت بلند خود مشغول به تعمير و تكميل و تاكنون هم قسمت عمده آن ساخته و مهيا گرديده. و اميد است كه به زودى داير گشته و از مزاياى بزرگ اين آستانه گردد و انشاءاللّه خصوصيات و مزاياى اين مدرسه را در تاريخ رى خواهم نگاشت.

در سمت شرقى اين صحن آستان ملك پاسبان شاهزاده عبداللّه طاهر است كه شخصيت او و پدران او را نگاشتيم.

و در سمت عربى مدرسه مرحوم امين السلطان مى باشد كه در سابق مدرسه معمورى بوده و داراى حجرات زياد و طلاب و موقوفات كافى بوده كه اكنون به صورت قبرستانى در آمده.

در اطراف اين صحن حجرات و مقابر و آراگامهايى است كه متعلق به وزراء و رجال بزرگ از قبيل مرحوم ميرزا مصطفى شهيد آشتيانى فرزند مرحوم ميرزا محمدحسن آشتيانى كه از رجال و نوابع بزرگ علمى بوده است، و مرحوم علاءالدوله و مستوفى الممالك و ديگران مى باشد.

و يكى از اسباب زيبايى و مناظر دلفريب و روح انگيز صحن مقدسه صقاخانه سنگى قشنگى است كه در نزديكى حوض آب مقابل آستان فرشته پاسبان واقع است. و اين سقاخانه زيبا كه در تمام مشاهد مشرفه بدين نقش منحصر به فرد است داراى گنبد طلاى كوچكى است كه حقيقة خود از آثار بزرگ و عتايق گرانبهايى بشمار مى رود و اين خيرات و باقيات صالحات مرحوم ميرزا حاجى آقاى گرجى علاف است كه در سنه 1342 هجرى ساخته و بر او موقوفاتى هم قرار داده است.

در سمت راست و چپ و قسمت جنوبى و قبله صحن دو راه واقع است كه يكى به حياط شاهى يا حياط جيران و ولى عهدى معروف به صحن ناصرالدين شاه است مى رود.

ص: 183

و خصوصيات آن صحن و قبور بزرگانى كه در آن واقع است از قبيل مرحوم حاج ملاعلى كنى و حجة الاسلام نورى، و مقبره زيبا و با عظمت شاه شهيد ناصرالدين شاه قاجار و ديگران از رجال دينى و دولتى را مى گذارم براى تاريخ رى كه هم به طور تفصيل در آنجا بنگارم و هم از وضع اين كتاب بيرون نرفته باشم.

و راه ديگر به حياط خلوت و صحن پايين پاى و يا صحن مسجد زنانه مى رود كه از آنجا هم وارد به صحن شاه حمزه موسوى و مقبره شيخ بزرگوار ابوالفتوح رازى و كتابخانه آستانه مى گردد.

اين كتابخانه تا هزار و سيصد هجرى داير بوده مدتى در يكى از حجرات آستانه و مدتى هم در مدرسه امين السلطان، امّا از آن به بعد كه كتابها به خانه كتابدار منتقل و از آستانه بيرون رفت به كلى نابود و مفقودالاثر و از بين رفت و از آن جمله همين منتقلة الطالبيه عزيز الوجود بوده تاهزار و سيصد و شصت و چهار هجرى كه جوانمرد بيدار و رادمرد دين دار جناب مستطاب آقاى دكتر محمدعلى هدايتى كه از اخلاف پاك و دودمان تابناك متوليان سابق و زيباترين يادگارهاى مرحوم ميرزا هدايت اللّه متولى بزرگ كه اكنون هم از طرف عموى گرامى و پدر عزيز خود متوليان حاليه سمت نيابت و نظارت بر آستانه مقدسه دارند. و در واقع تمام تشكيلات امروز از اقدامات و نظريات اين روشنفكر دانا اداره مى شود در آستانه قدم خدمت گذارده و به همت مردانه خود و علاقه مندى بدين مرام پاك و اخلاص مندى به روح مقدس اين شاهزاده واجب التعظيم و لازم التكريم تنظيمات و تأسيسات شايانى نموده، كه از آنها تأسيس كتابخانه جديدى براى آستانه بوده بعد از مدت ها از ميان رفتن و اكنون بالغ بر يك هزار و يكصد جلد كتاب از عربى و فارسى از فقه و اصول و كلام و منطق و حكمت و فلسفه و طب و عرفان و تاريخ و تراجم و صرف و نحو و غير اينها جمع آورى نموده و در دسترس عموم گذارده است.

و از حسن اتفاق اين كه اين احقر در موقع جمع آورى اين مختصر از مدارك نامبرده در اوّل كتاب در كتابخانه مدرسه سپهسالار جديد نسخه يى از كتاب منتقله مزبوره به دست آوردم كه گويا از همان نسخه اصلى آستانه استنساخ شده بود براى استاد عزيز خود علامه نجفى عرضه داشتم، ايشان بسيار مرا تشويق نموده كه به هر وسيله ممكن است براى ايشان استنساخ نمايم زيرا كه اين كتاب بسيار مورد حاجت و ابتلاء بزرگان از نويسندگان اسلامى بوده. و محدث قرن چهاردهم هجرى مرحوم حاج شيخ عباس قمى در بعضى از تأليفات خود از كتاب مزبور نقل و اظهار اسف نموده كه بعضى از اوراق آن بيش به نظرش نرسيده. و آقاى حاج

ص: 185

شيخ محمدمحسن تهرانى مشهور به حاج شيخ آغابزرگ صاحب الذريعه فى تصانيف الشيعه هم از كتاب مزبور ذكر و اشتياق به ديدن آن كتاب نموده، و بسيارى از دانشمندان و علما انساب و تاريخ هم از آن كتاب تعريف و از نديدن آن اسفها خورده اند تا اين زمان كه از توقيفات خداوند متعال و توجهات آن سيدجليل اين ناچيز به وسائطى چند موفق به استنساخ منتقلة الطالبيه كتاب مزبور گرديده، و نسخه يى براى استاد عزيزم تحصيل و از آن نسخه يى جهت خدمت به آستان قدس آن حضرت به كتابخانه آستانه تقديم نمودم.

از وجود مقدس آن حضرت درخواست دارم كه مرا از توجهات كريمانه خود محروم مفرمايد.

ايشان آقاى حاج سيداحمد هدايتى است، و ايشان والد گرامى آقاى دكتر محمدعلى هدايتى است كه امروز از طرف پدر و عموى عزيز خود نيابت توليت و منصب سرپرستى آستانه را دارد.

اين دو برادر با چند برادر ديگر با سى واسطه به امام به حق ناطق حضرت امام جعفر صادق عليه السلام مى رسند، از فرزند ارجمندش محمد ديباج بدين طريق: ميرزا ابوالحسن نظام الدين و حاج سيداحمد فرزندان ميرزا هدايه اللّه متولى بزرگ آستانه مقدسه حضرت عبدالعظيم حسنى در رى، فرزند ميرزا ابوالحسن مشهور به آقامير متولى كه قبرش در مقبره مجاور حرم حضرت امامزاده حمزه موسوى است فرزند ميرزاسيدعلى مشهور به ميرزا بزرگ متولى داماد ظل السلطان على شاه پسر فتحعلى شاه قاجار، فرزند ميرزا ابوالحسن متولى، فرزند ميرزا سيدعلى خطاط (خوشنويس) نويسنده ديوان كليم متولى زمان سلطان فتحعلى شاه قاجار، فرزند ميرزا عبدالخالق، فرزند ميرزا نظام الدين على متولى، فرزند ميرزا مجدالدين متولى، فرزند ميرزا ابراهيم متولى و شيخ الاسلام تهران، فرزند ميرزا نظام الدين على متولى، فرزند سيدعلى متولى و قاضى عسكر دولت صفويه، فرزند عالم جليل سيدحسين خاتم المجتهدين، فرزند حسن فرزند حسين، فرزند جعفر مكى، فرزند حسين، فرزند على، فرزند عبداللّه، فرزند مفضل، فرزند احمد، فرزند جعفر فرزند محفوظ، فرزند حسين، فرزند عدنان، فرزند جعفر، فرزند محمد الجوز، فرزند حسين، فرزند على الخارص فرزند محمد ديباج، فرزند امام الهمام رئيس مذهب شيعه امام ششم حضرت امام جعفر صادق عليه السلام .

اين سلسله جليله از سادات لبنان و جبل عامل مى باشند كه بعد از مهاجرتشان از مدينه طيبه به شامات و جبل عامل مدتها در آن سرزمين مشغول به ترويج و تبليغ مذهب اماميه بوده اند. تا زمان سلاطين صفويه كه از جبل عامل حركت و به منظور تبليغ تشيع و مذهب حقه اثناعشريه به ايران هجرت ثانوى نموده و در شهر اصفهان

ص: 187

كه مركز علم و دانش بود رحل اقامت انداخته. و اولين رجل بزرگ و دانشمند نامى آنها كه سيدحسين بود در اصفهان مشغول به تدريس و ترويج گرديده، و محقق ثانى محقق كركى دختر خود را بدو داده و شاه طهماسب صفوى مقام و لقب خاتم المجتهدينى را بدو تفويض داشت.

خاتم المجتهدين داراى چند پسر بود يكى از آنها سيدعلى قاضى عسكر دولت صفويه بود كه منصوب به توليت آستانه مقدسه گرديد، و يكى ديگر از پسران او منصوب به توليت آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام شد كه تاكنون منصب توليت در خانه ايشان باقى و اين زمان سيدجوانمرد ابوالفضل مصباح التوليه منصب توليت آن آستان را دارا است.

اين خانواده بزرگ و اصيل شعبات و فروعاتشان در ايران بسيار و از شعب نامى آنها است سلسله صدرالممالكيهاى تهران، و از آنها است متولى شيخ صفى الدين اردبيلى در شهرستان اردبيل در آذربايجان كه جد سلاطين صفويه و از عرفاى معروف است، و نيز از آنهاست متولى قبر شاه نعمت اللّه ولى رئيس عرفا و دراويش نعمت اللهى در ماهان كرمان.

و مشجره آنها را كاملاً استاد بزرگوارم علامه نجفى نسابه شهير استخراج و در كتاب مشجرات آل ابيطالب خود نقل فرموده، و اين احقر نسخه مفصل و مختصر آن مشجره را از معظم له به تقاضا و استدعاى دوست صميم خود جناب آقاى دكتر محمدعلى هدايتى كه از اخيار و انجاب اين سلسله جليله است درخواست كرده و جهت ايشان آورده و فهرست آن را در اين مختصر نقل نمودم.

تمام شد كتاب در شهر صيام 1365 هجرى قمرى

والسلام على يوم ولدت و يوم اموت و يوم ابعث حيا و على من اتبع الهدى والحمدللّه اولاً و آخرا

ص: 188

(17) عيون اخبار، محمد بن بابويه قمى رازى

(18) كتاب الغيبه، محمد بن الحسن الطوسى

(19) مستدرك الوسائل، حاج ميرزا حسين النورى

(20) منتخب المراثى والخطب، شيخ فخرالدين الطريحى النجفى

(21) مجالس المؤمنين، قاضى نوراللّه شوشترى

(22) محج الدعوات، سيد بن الطاوس

(23) منتقلة الطالبيه، ابواسماعيل ابراهيم بن عبداللّه

(24) ناسخ التواريخ، ميرزا محمدتقى سپهر

(25) وسائل الشيعه، شيخ محمدعاملى معروف به شيخ حر

ص: 190

ص: 192

سال 23 هجرى در زمان خلافت عمر بن الخطاب بدست قرظة بن كعب الانصارى گشوده شد و شورش بزرگ آن در سال 25 هجرى بدست سعد و قاص فرو نشست.

در زمان خلفاى عباسى رى دوباره آباد شد، و هارون الرشيد كه خود را منتسب به رى مى دانست در دوران خلافت خود در عمران و آبادى اين شهر كوشش فراوان به عمل آورد. بنا به گفته يعقوبى در كتاب البلدان رى را مهدى در زمان منصور محمديه ناميد.

ياقوت در جلد چهارم معجم البلدان در ذيل فخرآباد مى نويسد: كان فخرالدوله بن بويه الديلمى قد استأنف عمارة قلعه الرى القديمة واحكم بناءها و عظّم قصورها و خزائنها و حصّنها و سمّاها فخرآباد.

شهر رى پس از آن كه در سال 23 به دست مسلمين گشوده شد تدريجا بر اعتبار و عمران آن افزوده شد به نحوى كه عمر سعد به طمع حكومت آنجا در كربلا به جنگ حضرت امام حسين عليه السلام رفت اين دو بيت كه مقدسى در احسن التقاسيم از آن او مى داند مؤيد اين معنى است:

أأترك ملك الرّى والرى منيتى *** اَم ارجعْ مذموما بقتل حسين

و فى قتله النار الّتى ليس دونها *** حجابْ و ملك الرى قرة عينى

شهر رى ظاهرا در زمان خلفاى عباسى بعد از بغداد از لحاظ عظمت و اهميت بزرگترين شهر عالم اسلام به شمار مى رفته است.(1)

در كتاب زين الاخبار گرديزى مى نويسد: اسماعيل بن احمد سامانى در 17 رجب سال 289 هجرى رى را بگرفت و خليفه عباسى آن زمان مكتفى به ناچار حكومت اسماعيل را در آن سامان شناخت و از براى او عهد و لواء فرستاد.(2)

ص: 194

بعد از اين تاريخ رى دوباره به دست سلاطين ايران افتاد و پادشاهان ديالمه آل زيار و آل بويه مدتى بر آن سرزمين حكومت كردند.

مينورسكى مستشرق معروف روسى در رساله خود موسوم به حكومت ديالمه مى نويسد: شهر رى يكى از بلاد معتبر سرزمين ديلم بود و مردم آن قامتى بلند داشتند و در شهامت و شجاعت و زيبائى صورت و موهاى طويل مجعد ضرب المثل بودند و شعرا به كرات اين معنى را در قصائد خود آورده اند.(1)

در سال 314 هجرى نصر بن احمد سامانى رى را متصرف شد و ابوالحسن سيمجور را به حكومت آنجا برقرار كرد امّا چندى بعد او را معزول كرده و محمد بن على صعلوك را به آن مقام برگزيد.

حمداللّه مستوفى مى نويسد:(2)رى ازاقليم چهارم است و ام البلادايران و به جهت قدمت آن را «شيخ البلاد» خوانند طولش از جزائر خالدات «عو.ك» و عرض از خط استوا «لا.ل». المهدى محمد بن ابودوانيق عباسى عمارت آن كرد و شهر عظيم شد، چنانكه گويند سى هزار مسجد و دوهزار و هفتصد و پنجاه مناره در آن بود. دور باروش دوازده هزار گام است. اهل شهر را بر سر سنگى با هم مخاصمت افتاد زيادت از صدهزار آدمى به قتل آمدند و خرابى تمام به خال شهر راه يافت و در فترت مغول به كلى خراب شد و در عهد غازان خان، ملك فخرالدين دئى به حكم يرليغ در او اندك عمارتى افزود و جمعى را ساكن گردانيد و تمامى ولايت سيصد و شصت پاره ديه است و ديه دولاب و قوسين و قصران و زرنين و فيروزرام كه فيروز ساسانى ساخت و اكنون فيروزبران مى خوانند، ورامين و خاوه قراى بهنام و سبور قرج است و قوهه و شندر و طهران و فيروزان از معظم ناحيت غار است اين ولايت به چهار قسم است، اوّل

ص: 195

بهنام و در او شصت پاره ديه است، ورامين و خاوه از معظم قراى آن ناحيه است. دوم ناحيت سبور قرج و در او نود پاره ديه است. سيوم ناحيت فشافويه است و در او سى پاره ديه است. چهارم ناحيت غار است.

صاحب روضة الصفا مى نويسد: ركن الدوله ديلمى در بستر بيمارى جميع پسران خويش را خواست و ممالك و متصرفات خود را به اين ترتيب بين ايشان تقسيم كرد: فارس و اهواز و كرمان و بغداد به عضدوالدوله پسر ارشد او تعلق گرفت. و حكومت همدان و جبال و رى و طبرستان از آن فخرالدوله شد. و اصفهان و اعمال آن به مؤيد الدوله مفوض گرديد.

بدين ترتيب بعد از فخرالدوله حكومت رى به پسر او مجدالدوله مسلم شد و چون اين امير به حكومت رسيد بيش از نه سال نداشت و مادرش كه سيده و زنى عاقل و با كفايت بود به جاى او به اداره امور مملكتى پرداخت. بعضى ديگر از مورخين برآنند كه مجدالدوله وقتى به سن رشد رسيد وزارت خود را با بوعلى سينا حكيم معروف سپرد و چون مادرش با اين امر موافق نبود از فرزند خويش رنجيده و فرار اختيار كرد و به قلعه طبرك رفت. معذلك تا وقتى كه سيده حيات داشت امور قلمرو سلطنتى مجدالدوله با كمال لياقت و كاردانى اداره مى شد. امّا به محض آن كه اين زن وفات يافت كار مملكت رو به خرابى گذاشت.

سلطان محمود غزنوى كه همواره نگران اوضاع رى بود موقع را جهت لشكركشى به آن ناحيه مناسب ديد و با جمعى كثير از طريق مازندران عازم آن سامان گرديد، مجدالدوله و پسرش ابودلف را دستگير و شهر را كاملاً زير نفوذ خويش درآورد و امير مسعود فرزند خويش را به حكومت رى برقرار كرد و به خراسان بازگشت. امّا قبل از حركت امر به قتل مجدالدوله و پسرش ابودلف داد.

اين دوره حكومت ايرانيان بر رى قريب يكصد و سى سال به طول

ص: 196

انجاميد. گرديزى مى نويسد(1): امير يمين الدوله به رى آمد و شهر بگرفت بى هيچ رنج و تكلف، و خزينهاى بويان كه از سالهاى بسيار نهاده بودند همه برداشت. مالى يافت كه آن را عدد و انتها پديد نبودى و چنين خبر آوردند امير محمود را رحمه اللّه كه اندر شهر رى و نواحى آن مردمان باطنى مذهب و قرامطه بسياراند، بفرمود تا كسانى كه بدان مذهب متهم بودند حاضر كردند و دستگير كردند و بسيار كس را از اهل آن مذهب بكشت و بعضى را ببست و به سوى خراسان بفرستاد، تا مردند اندر قلعها و حبسهاى او بودند. و چندگاه به رى قرار كرد تا همه شغلهاى آن پادشاهى را نظام داد و كارداران نصب كرد و آن ولايت رى و اصفهان به امير معسود رحمه اللّه سپرد و خود سوى غزنين بازگشت و فتح رى اندر جمادى الاولى سنه عشرين و اربعمائة بود.

شهر رى علاوه بر اين تاخت و تازها از آسيب هاى ارضى و سماوى مصون نبوده و به كرات زلزله در آن روى داده و خرابيهاى بى شمار بار آورده است. همچنين امراض وبا و طاعون به كرات بدين سرزمين روى آورده و كشتارها بار آورده است.

طبرى مى نويسد: در پايان سال 249 هجرى زمين لرزه بسيار سختى به شهر روى داد و خانها فرو ريخت بسيارى از مردم جان سپردند و گروهى شهر را رها كرده سر به بيابانها نهادند.

ابن اثير مى نويسد: در سال 345 وبا به رى روى داده و به اندازه مردم را كشت كه به شمار نيايد. و در ذيحجه سال 347 در رى و روستاهاى آن زمين لرزه سخت ويرانى و كشته بسيار به بار آورد.

خاقانى شيروانى شاعر بلند پايه ايران كه در حدود سنه 550 هجرى بر حسب اجازه شيروان شاه به عزم ديدار خراسان به رى آمده بود در اين شهر مريض شده و به علت كسالت و شيوع امراض از مسافرت خراسان منصرف و بالاخره به شهر خود مراجعت كرده است. مشاراليه در اين شعر رى را وبا خانه خوانده است:

ص: 197

به خراسان شوم انشاءاللّه *** آن ره آسان شوم انشاءاللّه

چه نشينم به وباخانه رى *** به گلستان شوم انشاءاللّه

و نيز در قصيده ديگر خود كه در مذمت آب و هواى رى ساخته چنين مى گويد:(1)

خاك سياه بر سر آب و هواى رى *** دور از مجاوران مكارم نماى رى

در خون نشسته ام كه چرا خوش نشسته اند *** اين خواندگان خلد به دوزخ سراى رى

رى نيك بدو ليك صدورش عظيم نيك *** من شاكر صدور و شكايت فزاى رى

از خاص و عام رى همه انصاف ديده ام *** جور من است از آب و گل جان گزاى رى

مير منند و صدر منند و پناه من *** سادات رى، ائمه رى، اتقياى رى

هم لطف و هم قبول و هم اكرام يافتم *** زاحرار رى، افاضل رى، اولياى رى

چون نيست رخصه سوى خراسان شدن مرا *** هم باز پس شوم نكشم بس بلاى رى

گرباز رفتنم سوى تبريز اجازت است *** شكرا كه گويم از كرم پادشاى رى

رى در قفاى جان من افتاد و من بجهد *** جان مى برم كه تيغ اجل در قفاى رى

ديدم سحر گهى ملك الموت را كه پاى *** بى كفش مى گريخت زدست و پاى رى

ص: 198

گفتم تو نيز؟ گفت چورى دست بر گشاد *** بو يحيى ضعيف چه باشد به پاى رى

حمداللّه مستوفى گويد: رى شهر گرمسير است و شمالش بسته و هوايش متعفن و آبش ناگوار و در او وبا بسيار بود.(1)

ياقوت حموى صاحب معجم البلدان كه در پايان سال 617 به سبب نزديك شدن قشون چنگيز از اين شهر مى گريخته و به طرف سوريه فرار مى كرده است مى نويسد:(2)

در سال 617 هجرى كه از تاتارها گريزان بودم به شهر رى رسيدم و در آنجا ويرانيهاى بسيار ديدم و خانه هاى فروريخته و ديوارهاى شكسته و افتاده از هر سوى ديده مى شد. منبرها در مسجدها هنوز برپا بود. در اين فروريختگيها هنوز نقش و نگارهاى ديوارها پيدا بود. چنين مى نمود كه اين ويرانيها اندكى پيش از رسيدن من به آنجا روى داده باشد. در آنجا از مرد آگاهى سبب اين ويرانى پرسيدم او گفت: مردم اين شهر سه گروهند؛ شافعى و حنفى كه بيشترند و شيعه كه بيشتر از همه اينان هستند چه نيمى از مردم شهر و رستاقهاى رى به مذهب تشيع مى باشند. چندى پيش جنگ عصبيت ميان سنى و شيعه درگرفت در اين نبرد حنفيان و شافعيان چيره شدند. آنگاه آتش ستيزه ميان شافعيان و حنفيان زبانه كشيد و به كشتن همديگر گرم شدند، پس از زد و خوردها و كشتارهاى فراوان شافعيان از كارزار پيروز به در آمدند با اين كه جمعيت آنان كمتر از گروه هم آورد بود. آرى حنفيها از رستاقها به يارى هم كيشان خود، شتافتند امّا كارى نساختند و به سرنوشت شكست ديدگان دچار آمده نابود شدند. اين همه ويرانيها كه اينك در شهر مى بينى از برزنهاى شيعه و حنفى است، و آنچه آباد و پايدار بجا مانده از برزن شافعى است كه كوچكترين بخش شهر است. كسانى كه

ص: 199

از شيعيان و حنفيان جان به در برده زنده ماندند اكنون از بيم و هراس دين خود را پنهان مى دارند.

بعد از آن كه ياقوت از اين شهر رفت سپاهيان چنگيز از پى سلطان محمد خوارزمشاه به رى آمدند و دست به كشتار و غارت زدند. ابن اثير مى نويسد:

«سپاه مغول در سال 621 چهار سال پس از نخستين يورش خود به رى ريختند. از مردم آنجا آنانى كه در يورش نخست جان به در برده و به شهر خود برگشته دگرباره خانه و آشيانه بر پاى ساخته بودند و از نو زندگى آغاز كرده بودند، ناگهان دچار يورش دوم شدند. با آن كه مردم رى ياراى ستيزه نداشتند و كسى به انديشه دفاع از خود نبود، امّا مغولها به خوى خونريزى خود گروه انبوهى را از دم تيغ گذرانيدند و شهر را آنچنان كه دلشان خواست غارت و ويران كردند» و ظاهرا به جهت همين جنگها و كشتارها بوده است كه مردم رى در آن ايام خانه هاى خود را در زيرزمين مى ساخته اند، چنانكه مولانا در ديوان شمس گفته است:

عاشقان سازيده اند از چشم بد *** خانه ها زيرزمين چون شهر «رى»

و نيز در اين شعر:

عمارتيست خراباتيان شهر مرا *** كه خانه هاش نهان در زمين چو «رى» باشد

*

با وجود تمام اين كشتارها و ويرانيها رى هنوز شهرى بود مسكون و داراى آثار و ابنيه. امّا حمله تيمور لنگ تاتار به سال 783 هجرى كار اين شهر تاريخى را يكسره ساخت، به طورى كه تا مدتها جز خرابه و ويرانه

ص: 200

چيزى از آن نماند.

يكى از فرزندان برومند رى كه در حدود سال 500 هجرى در آن سامان مى زيسته است صدرالامام ركن الاسلام سلطان العلماء ملك الوعاظ نصيرالدين ابى الرشيد عبدالجليل بن الحسين بن ابى الفضل الرازى صاحب كتاب معروف «النقض» است كه مرحوم قاضى نوراللّه شوشترى راجع به او مى نويسد:(1)

«الشيخ الاجل عبدالجليل القزوينى والرازى از اذكياى علماء اعلام و اتقياى مشايخ كرام بوده و در زمان خود به علوّ فطرت وجودت طبع از ساير اقران امتياز داشته تا اين كه چون بعضى از معاصران او از غلاة و سنيان شهر رى و ناصبيان وادى ضلالت و غى مجموعه در رد مذهب شيعه تأليف نمود، علماء شيعه كه در رى و آن نواحى بودند به اتفاق قرار دادند كه شيخ عبدالجليل اولى و احق است به اين كه متصدى دفع و نقض آن شود و آخر او توفيق تأليف كتابى شريف در نقض آن مجموعه يافت و عنوان آن را به نام نامى و اسم سامى حضرت صاحب الزمان محمد بن الحسن المهدى صاحب الامر عليه السلام مزين ساخت».(2)

صاحب النقض در بسيارى موارد ضمن رد آراء اهل تسنن به مناسبت آن كه خودش از رى بوده از مشخصات اين شهر سخن گفته است. از جمله راجع به مدارس رى در آن زمان مى نويسد:(3)

امّا درشهر رى كه مولداين قائل است؛اولا مدرسه بزرگ سيدتاج الدين محمدگيلى رحمه الله به كلاه دوزان كه مبارك شرفى فرموده است و قريب نود سال است كه معمور و مشهور است و در آنجا ختمات قرآن و نماز به جماعت هر روز پنج بار و مجلس وعظ هر هفته

ص: 201

يكبار و دو بار و درس علوم و موضع مناظره و نزول مصلحان در آنجا كه مجاورند از اهل علم و زهد و فقها و سادات و غريب كه رسند و باشند بوده است و هست، نه در عهد طغرل بزرگ سقاه اللّه رحمته كردند؟

و در آنجا مدرسه شمس الاسلام حسكابابويه كه پير اين طائفه بود كه نزديك است به سراى ايالت و در آنجا نماز به جماعت و قرائت قرآن و تعليم قرآن كودكان را و مجلس وعظ و طريق فتوى و تقوى ظاهر و معيّن بوده است و هست، نه در عهد اين دو سلطان كردند كه خواجه اشارت كرده است.

و ديگر مدرسه كه ميان اين دو مدرسه است كه تعلق به سادات كيكى دارد كه نام آن را خانقاه ديان گويند و مصلحان در وى مقيم باشند نه هم در عهد سلطان محمد نَوّراللّه قبره فرموده اند؟ و مدرسه به دروازه آهنين كه منسوب است به سيد زاهد ابوالفتوح، نه هم در عهد دولت ملكشاهى ساختند؟

و مدرسه فقيه على جاستى به كوى اصفهانيان كه خواجه ميرك فرموده است، كه بدان تكلف مدرسه در هيچ طائفه نيست و سادات دارند و در آنجا مجلس وعظ و ختم قرآن و نماز به جماعت باشد، نه در عهد سلطان سعيد ملكشاه فرمودند؟

در اين تاريخ كه سرهنگ ساوتكين جامع جديد مى كرد براى اصحاب حديث كه ايشان را در رى مسجد آدينه نبود و مدرسه خواجه عبدالجبار مفيد كه چهارصد مرد فقيه و متعلم و متكلم از بلاد عالم در آن مدرسه درس شريعت آموختند نه در عهد مبارك سلطان ملكشاهى و روزگار بر كيارقى رحمه اللّه عليهما كردند؟ و اين ساعت معمور و مشهور است. و جايگاه درس علوم و نماز به جماعت و ختم قرآن و نزول اهل صلاح و فقها باشد همه بركات همت شرف الدين مرتضى است كه مقدم سادات و شيعه است.

و مدرسۀ فيروزه، نه در عهد اين سلطان بنياد كردند؟

و خانقاه امير اقبالى، نه در عهد كريم غياثى كردند؟

ص: 202

و خانقاه على عصار كه پيوسته منزل سادات عالم زاهد متدين بوده است و در آن خانقاه نماز به جماعت و ختم قرآن متواتر و مترادف باشد، نه در عهد سلطان ملكشاه كردند؟ و هنوز معمور است.

و مدرسه خواجه امام رشيد رازى به دروازه «جاروب بندان» كه در وى زياده از دويست دانشمند معتبر درس دين و اخلاق و فقه و علم شريعت خواندند كه علامه روزگار خويش بودند نه در عهد سلطان سعيد محمد رحمه اللّه عليه كردند؟ كه هنوز معمور است و مسكون و در آنجا درس علوم مى خوانند و هر روز ختم قرآن و منزل صلحا و فقهاست و كتب خانها دارد و به همه انواع مزين است.

و مدرسه شيخ حيدر مكى به در مصلى گاه، نه هم در عهد سلطان محمد رحمه اللّه عليه كردند؟ و همه به اشاره امثله سلاطين و مدد نواب و شحنگان ايشان بود. و بيرون از اين كه شرح داده اند در شهر رى چند مدرسه معمور هست كه در آنجا ذكر و نماز به جماعت و قرائت قرآن و طاعت مى رود.

آنچه از كتاب النقض بر مى آيد در رى شيعيان در محله هاى عليحده و غيره از محله ها و برزنهاى سنيان مى زيسته اند. و محله هاى شيعه نشين در آن زمان عبارت بوده از:

1- محله كلاهدوزان 2- محله سراى ايالت 3- محله سادات گيلى 4- محله دروازه آهنين 5- كوى اصفهانيان 6 222- كوى فيروزه 7- محله دروازه جاروب بندان.

و محله هاى سنى نشين عبارت بوده از: 1- محله در كنكره 2- محله پالانگران 3- محله باطان 4- محله در شهرستان 5- محله مسجد عتيق 6 - قطب روده 7- رسته 8 - سرقلستان.

به عقيده حمداللّه مستوفى(1) رى صاحب سيصد و شصت پارچه ده بوده است ولى آنچه را كه صاحب النقض از ديه (قوهه)هاى مجاور شهر ذكر مى كند به قرار ذيل است:

ص: 203

1- ونك 2- كن 3- فرح زاد 4- قصران خارج 5 - قصران داخل 6 - دولاب 7- تهران 8 - مهران 9- طرشت

از ابتداى دوره صفويه به علت احترام خاصى كه سلاطين و امراء اين سلسله به بقاع متبركه داشتند قسمتى از رى قديم كه مزار امامزاده حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام بود دوباره آبادانى خود را از سرگرفت.

آغامحمدخان قاجار پس از شكست شهريار زند در سال 1200 هجرى تهران را به مناسبت نزديكى به استرآباد و محل قبيله خود پايتخت قرار داد و همين امر باعث شد كه آخرين آثار باقيمانده رى كه عبارت بود از مشتى سنگ و آجر كه برفراز ويرانه هاى رى قديم قرار گرفته بود به تهران نقل گرديده و به مصرف ساختمان ابنيه پايتخت رسيد.

* * *

ص: 204

مدارا با دشمنان بود برخلاف فرقه زيديه (تابعين زيد بن على بن الحسين)

پسر او حسن امير يا اميرحسن جد دوم حضرت عبدالعظيم است و بنا بر مشهور به ستى نفيسه كه از بانوان مشهور و اعاظم هاشميات بوده و بقعه و بارگاه او در مصر مزار عامه و خاصه است و دختر زيد بن الحسن بوده ازدواج كرده است. زيد بن حسن در حوالى مدينه وفات يافته و ظاهرا در بقيع دفن گرديده است.

حسن امير بن زيد بن حسن كنيتش ابومحمد است و در سال 83 هجرى متولد شده و در سال 168 به سن هشتاد و پنج سالگى در حوالى مدينه رحلت نمود و در همان حدود مدفون شده است ايشان بيشتر معاصر خلفاى عباسى بوده و زمان خلافت منصور و مهدى و هادى را درك كرده با بنى عباس خلطه و آميزش داشته حتى با آن كه شعار بنى هاشم در آن زمان جامه سبز بود حسن امير لباس سياه كه شعار بنى عباس بود مى پوشيده و پنج سال از جانب منصور دوانيقى در مكه و مدينه و مصر امارت و حكومت داشت و به ترويج احكام اسلام اشتغال داشته است.

حسن امير اولاد متعدد داشت كه از آن جمله است على معروف به شديد. على شديد بن حسن امير جد اوّل حضرت عبدالعظيم ظاهرا در زمان حيات پدر رحلت كرده و فوتش در زندان منصور دوانيقى بوده و دو پسر از براى وى ذكر كرده اند، يكى عبدالعظيم كه بلا عقب فوت نموده و عموى حضرت عبدالعظيم به شمار مى رود و ديگرى عبداللّه قافه.

عبداللّه بن على شديد پدر حضرت عبدالعظيم است. وقتى پدرش فوت شد او متولد نگرديده بود و پس از تولد تحت پرستارى و كفالت جدش حسن امير به عرصه رسيد و تربيت شد. حسن امير پس از ظهور رشد و كفايت در نوه يتيمش عبداللّه چون امارت مكه و مدينه و مصر را داشت وى را به حكومت قافه گماشت و از اين جهت عبداللّه معروف به قافه گرديد.

ص: 206

عبدالعظيم بن عبداللّه قافه مكنّى به ابوالقاسم است و درك خدمت سه امام يعنى امام محمدتقى الجواد، امام على النقى الهادى، و امام حسن عسكرى را فرموده، ولى احاديثى را كه نقل كرده همه به عنوان استماع از دو امام نهم و دهم است، كه حضرت از صحابه آنها بوده و قطعا درك محضر امام هشتم حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام را ننموده اند.

عبدالعظيم عليه السلام از خوف سلطان جائر زمان فرارا به شهر رى آمده و در كوچه سكة الموالى در سرداب خانه يكى از شيعيان مى زيست و مخفيانه به زيارت قبرى كه در آن نزديكى بود گاهگاه مى رفت و مى گفت اين قبر يكى از أولاد موسى بن جعفر است. متدرجا شيعيان او را شناخته به نزد او مى رفتند و أخذ دستورات دين مى كردند و پس از آن كه حضرت مريض شد به خواهش عبدالجبّار نام كه مالك باغى در آن حدود بود حضرت را پس از وفات در آن باغ نزديك درخت سيبى دفن كردند و عبدالجبّار آن باغ را وقف بر آن حضرت و شيعيان او كرد و در موقع غسل دادن حضرت، در لباس او نامه اى يافتند كه در آن نسب خود را بدين نحو نوشته بود: انا عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن على بن ابيطالب.

مؤلف «روح و ريحان» مى نويسد: با تجسس در تواريخ، تاريخ فوت حضرت را به دست نياوردم ولى چون از اخبار به دست مى آيد كه زمان المعتزباللّه عباسى حضرت مهاجرت فرموده و شهادت امام على النقى در سال 254 و فوت المعتزباللّه در سال 255 بوده و توقف حضرت در شهر رى طولى نكشيده از اين مقدمات مى توان نتيجه گرفت كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام بعد از سال 250 هجرى از سامره هجرت و به رى وارد شده و قبل از سال 254 رحلت نموده زيرا بين 250 و 254 حضرت هادى در سامره بوده و در سال 254 شهيد شده اند، و ايشان بودند كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام را امر به مهاجرت فرمودند.

مرحوم صدوق طاب ثراه در كتاب «ثواب الاعمال» در زيارت آن حضرت مى نويسد: حدّثنا على بن احمد، قال حدثنا حمزة بن القاسم العلوى رحمه اللّه عليه، قال حدثنا محمد بن يحيى العطّار عمن دخل على أبى الحسن على بن محمدالهادى من اهل الرى، قال دخلت على ابى الحسن العسكرى عليه السلام فقال اين كنت قلت زرت الحسين، فقال عليه السلام امّا انك لوزرت قبر عبدالعظيم عليه السلام عندكم، لكنت كمن زار الحسين عليه السلام (1)

ص: 208

بن عبداللّه بن على بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن ابيطالب عليهم الصلوة والسلام باشارة المولى الصاحب الاعظم و مفخر حاج الحرمين دستور العهد خواجه نجم الحق والدين محمد بن المولى الصاحب الاعظم سلطان الوزرا كهف الحرمين دستور الخافقين خواجه عزالحق والدنيا والدين محمد بن محمد بن منصور القوهدى اعزاللّه انصاره و طاب مثوى آبائه العظام و اجداده الكرام و رزقه و ايّانا شفاعة اميرالمؤمنين و أولاده المعصومين الطيبين.

كتيبه ديگر شامل تمام آيه الكرسى يعنى آيات 255 و 256 و 257 سوره بقره مى باشد و پس از كلمات: هم فيها خالدون كه آخر آيه شريفه است اين عبارت مرقوم گرديده:

تحريرا فى شهور سنه خمس و عشرين و سبعماة عمل يحيى بن محمد الاصفهانى.

و از اين عبارت معلوم مى شود كه خواجه نجم الدين محمد كه از وزراى عهد خود به شمار مى رفته است در سال 725 هجرى نبوى مقارن پادشاهى سلطان ابوسعيد (716-736) شهريار سلسله ايلخانان مغول بانى بقعه و صندوق مطهر حضرت عبدالعظيم عليه السلام شده است. به نظر دانشمند محترم آقاى سيدمحمدتقى مصطفوى مدير كل اسبق باستانشناسى به احتمال قطعى بنياد اصلى حرم و قسمت پائين بناى آن باقيمانده همان بناست.

صندوق مطهر كه فعلاً قديمترين و مهمترين نفايس آستانه مباركه است، مدتها تعمير نيافته و رو به خرابى گذاشته بود، به نحوى كه نويسنده خودش در موقع تنظيف مشاهده كرده بود؛ قسمتهاى تحتانى آن و مجاور زمين به كلى پوسيده شده و گرد مى شد، تا اين كه در سال 1329 ش از طرف مرحوم احمد هدايتى اعلى اللّه مقامه والد بزرگوار من و توليت وقت آستانه، به دست استاد هنرمند حاج محمدصنيع خاتم، كه صندوقهاى بعضى ديگر از بقاع متبركه را نيز تعمير كرده اند، مرمت يافته و فعلاً به صورت يك قطعه جواهر عظيم به طول

ص: 211

58/2 و عرض 5/1 و ارتفاع 20/1 متر بر بالاى قبر مطهر حضرت مشاهده مى گردد.

2- ضريح - ضريح قديمى آستانه مقدسه به مرور ايام قفلهاى شبكه آن سائيده شده و بر اثر فشار دست زائرين و ملتمسين به كلى لق گرديده بود تا اين كه در سال 1320 ش برحسب تصميم و دستور توليت آستانه آن هم به دست آقاى حاج صنيع خاتم تجديد و تعويض گرديد بر بالاى ضريح كتيبه اى به خط ثلث نوشته بود كه مى رساند بانى آن فتحعليشاه قاجار بوده و در عهد ناصرالدين شاه تعمير يافته است.

3- در عتيقه آهنين و كتيبه كوفى آن - قديمترين اثر موجود در آستانه دو قطعه كتيبه كوفى آهنين است كه بر روى يكى جمله: «امر العبد الضعيف المذنب المرجى الى» و بر روى ديگرى جمله: (رحمه اللّه تعالى عبدالصمد بن فخرآور) نوشته شده اين دو كتيبه متعلق به يك در آهنين است كه ظاهرا متعلق به قرن دهم يا نهم هجرى است و تاريخ آن به شرح عبارت زير كه متعلق به سردر مى باشد 945 هجرى است:

« ... خلافته معمورة ما بقى الضواء والغمام، و خلد زمان اقباله ببقاء الانام و ابدميا من جلالته على صفحات الايام فى شعبان 945 و سعى فى اتمامها القاضى مسعودالحسنى كتبه نظام الدين ابراهيم عبدالعظيمى».

و به طورى كه در فرمان شاه طهماسب اوّل متعلق به سنه 961 هجرى در همين مجموعه ملاحظه مى شود نظام الدين ابراهيم يكى از متوليان آستانه بوده و ظاهرا نوشته فوق خط خود اوست. اينك عبارت فرمان:

«لاجرم در اين زمان كه مجددا خاطر خيريت ماثر بازدياد ضبط و ربط آن سركار تعلق گرفته بود در دارالقضاء معسكر ظفر اثر ثابت

ص: 212

شد كه توليت شرعى موقوفات قديمى آن سركار حسب الشرع الاقدس به سيادت پناهين امير خليل اللّه و امير عنايت اللّه رسيده و اكثر رقبات مزبور به سعى و اهتمام اجداد كرام سادات آستانه منوره صورت تعمير يافته و به عرض رسيد: سيد خليل اللّه و سيد عنايت اللّه متوفى شده اند و نوبت توليت شرعى به خلف صدق ايشان امير نظام الدين عليشاه و امير حسام الدين ابراهيم رسيده، بنابر ظهور رشد و صلاح مشاراليهما منصب عالى توليت و رتق و فتق مهمات سركار آستانه مذكور را به دستورى كه به والد هريك متعلق بود، به سيادت پناهين مشاراليهما شفقت فرموديم».

آقاى محمدتقى مصطفوى درباره كتيبه هاى فوق الذكر اين طور مرقوم داشته اند: دو لوحه كتيبه آهنين به خط كوفى خالص عهد سلجوقى كه در قرن پنجم و ششم هجرى در ابنيه تاريخى معمول به بوده نوشته شده، و نگارنده حتى تصور هم نمى توانم كرد كه اين دو لوحه در قرن هفتم هجرى مرقوم گرديده باشد چه رسد به سال 945 كه اوائل سلطنت شاه طهماسب صفوى بوده ... . بنابراين بايد تصور نمود كه در آهنكوب مورد بحث به همين حال با همين دو لوحه كتيبه كوفى از آثار قرن پنجم يا ششم سلجوقى است كه در عهد صفويه زمان سلطنت شاه طهماسب، سَردر قديمى فعلى را از نوبنياد كرده، و در قديم تر مزبور را در آن به كار برده اند.

و البته در چنين صورتى اين در تنها در آهنكوب عهد سلجوقى خواهد بود كه فعلاً شناخته شده است، يا اين كه دو لوحه خط كوفى متعلق به در قديم تر يا احيانا اثر ديگرى از عهد سلجوقى بوده، كه ضمن تهيه در آهنكوب فعلى، محل دو لوح را روى در جاسازى كرده، آنها را بالاى دو لنگه در قرار داده اند.

4- در مسجد هلاكو - در محل مقبره فعلى مرحوم ناصرالدين شاه سابقا مسجدى وجود داشته كه آن را مسجد هلاكو مى خوانده اند

ص: 213

و درى در آن به كار رفته بود كه بعدها آن را برداشته و در گوشه جنوب شرقى مسجد بالا سر، نصب نمودند و فعلاً اين در كه منبت كارى بسيار زيبائى دارد، در شمال ايوان حضرت امامزاده حمزه عليه السلام منصوب است.

بر روى اين در منبت، دو لوحه كتيبه خط ثلث وجود دارد، كه ظاهرا در سابق بر روى در ديگرى منصوب بوده. بر روى يكى از اين درها اين عبارت خوانده مى شود:

بسم اللّه الرحمن الرحيم و به نستعين سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين. و بر روى لنگه ديگر در اين عبارت هست:

تمّت هذاالباب لمشهد الامام المقدس السيد عبدالعظيم عليه السلام سنة ثمان و اربعين و ثمانمأة.

سال 848 مقارن است با دوره سلطنت شاهرخ (807-850) پسر امير تيمور.

5- درهاى عتيقه منبت عصر صفوى - در خزانه آستانه دو در عتيقه منبت بسيار عالى وجود دارد كه هر كدام به طول 77/1 و عرض 94/0 مى باشد. بر روى يكى از اين درها كتيبه اى به خط ثلث به شرح زير مرقوم گرديده:

گر نه باب الجنة است اين در چرا *** گشت تاريخش در جنت سرا

ز در درآ و شبستان ما منور كن *** دماغ مجلس روحانيان معطر كن

به طورى كه از مصرع دوم بيت اوّل معلوم مى گردد تاريخ آن 918 هجرى يعنى به هنگام سلطنت شاه اسماعيل اوّل بوده است. بر روى يك جفت در ديگر اين اشعار نوشته شده:

بر در دولت سراى تو بزر بنوشته اين *** هذه جنات عدن فادخلوها خالدين

ص: 214

هيچ نگشايد زدرهاى دگر درزان تست *** ربنا افتح بيننا اذ انت خير الفاتحين

اين درها سابقا در رواق بوده ولى بعد از تعميرات آنها را از جهت نفاست و جلوگيرى از فرسودگى بيشتر قلع و فعلاً در خزانه آستانه محفوظ است.

دانشمند محترم آقاى مصطفوى مى نويسد: «از روى قرائن موجود تصور مى رود قبل از احداث صحن بزرگ و ايوان شمالى و گلدسته هاى بلند آن و رواق، مدخل اصلى حرم مطهر از طرف مشرق بوده. مسجد زنانه فعلى رواق سابق مى باشد و يك در هم از جنوب حرم را به امامزاده حمزه عليه السلام مربوط مى ساخته است، و اكنون هم قديمى ترين و كهن ترين درهاى نقاشى و خاتم اطراف حرم همان درهاى جنوبى است. به جاى رواق و ايوان شمالى ظاهرا مسجدى وجود داشته كه قسمت عقب آستانه محسوب مى گرديده است. كتيبه دو جفت در فوق كه نام جنّت سرا را مى برد از يك طرف، و وجود مسجدى به نام جنت سرا در شمال آستانه اردبيل، اين احتمال را ايجاد مى نمايد كه در قسمت شمالى حرم مطهر حضرت عبدالعظيم عليه السلام نيز مسجدى به نام مسجد جنت سرا وجود داشته. در عهد قاجاريه كه راه شمالى و بازار و صحن جديد و ايوان و گلدسته و رواق ترتيب داده شده است مدخل شرقى حرم مسدود و دهليز آنجا به مسجد زنانه تبديل گرديده است.»

6- قرآنهاى خطى - در آستانه، قرآن هاى خطى بسيار نفيسى وجود دارد كه يكى از آنها در موقع ترتيب گنجينه قرآن در موزه ايران باستان به تهران ارسال و در فهرست راهنماى گنجينه مزبور به شماره 82 ثبت گرديد. استاد محترم آقاى دكتر مهدى بيانى رئيس سابق كتابخانه ملى كه تهيه كننده فهرست مزبور بودند مشخصات قرآن مذكور را

ص: 215

چنين نگاشته اند:

«خط متن نسخ، كتابت سه سطر اوّل و وسط و آخر هر صفحه ثلث جلى عالى بدون رقم با تاريخ تحرير 940 به كاغذ سمرقندى جدول زرين دارد. جلد سوخت معرق طلاپوش لولادار عالى (قرن يازدهم) شماره صفحه ها 1004 هر صفحه 11 سطر. قطع وزيرى بزرگ به اندازه 200×310 ميليمتر.

در صفحه افتتاح متن و حاشيه مذهّب مرصع عالى و در ميانه ترنجى روى متن لاجورد به قلم زر و خط ثلث، سوره فاتحه نوشته شده. آغاز سوره بقره يك سرلوح مذهب دارد. علائم و سر سوره ها مذهب و مرّصع و اسامى سوره ها به قلم سفيداب تحريردار روى متن زر به خط رقاع خوش نوشته شده. سطر اوّل و وسط و آخر هر صفحه به قلم زر تحريردار و لاجورد نگاشته شده است.»

تاريخ تحرير اين قرآن يعنى 940 مصادف است با يازدهمين سال سلطنت شاه طهماسب اوّل صفوى.

7- روپوش زرى صندوق - اين روپوش هم فعلاً در دست خزانه دار و در خزانه آستانه مباركه است و براى پوشانيدن صندوق مرقد تهيه شده - روپوش مزبور از زريهاى كهن زمان صفويه بوده و از قطعات مختلف تركيب يافته است.

در خاتمه ناگريز از ياد آورى اين نكته است كه در شهر رى چه در خارج آستانه و چه در داخل آن و يا در خزانه حضرت آثار و اشياء قديمى و نفيس ديگرى موجود مى باشد كه چون منظور اصلى نويسنده از تهيه اين مختصر به طورى كه از عنوان آن استنباط مى گردد ذكر فرامين سلطنتى راجع به آستانه مباركه است، در اين مقام از ذكر و توصيف آنها خوددارى شد. اميد است بعدها در موقع مقتضى رساله ديگرى راجع به اين اشياء و آثار تهيه و در دسترس ارباب معرفت قرار دهد.

ص: 216

روشن، و ايضا كلامه «من زار عبدالعظيم الحسنى بالرى كمن زار جدى اباعبداللّه الحسين» بر ارتقاء معارج اعتبارش با حجتى قاطع بر وجه مبين است، خلف الامام الممتحن عبدالعظيم بن عبداللّه بن على الشديد بن زيد بن السبط الشهيد ابى محمدالحسن صلوات اللّه و سلامه عليه و عليهم اجمعين است، كه در اين اوقات موفور البركات مجالس بهشت آيين كه مجمع علماء و نقباء روى زمين است متوجه تحقيق و تفتيش اوقاف مزار با اقتدار كثيرالانوار و مصارف و شروط واقفان و متولى و عمله آن آشيان رفيع البنيان شد. شمه كماهو حقه و بماهو طريقه واضح و هويدا گرديد كه رقبات معينه و املاك مبينه كه در ذيل اين صحيفه تفصيل يافته از اوقاف قديم آن مزار با تكريم است و نوبت توليت و تصدى شرعى معمول مستمر مقرر آن الان به سيادت مابين نقابت تقوى شعارين امير نظام الدين عليشاه بن السعيد المغفور المبرور الواصل الى جواراللّه امير سعدالدين عنايت اللّه، و امير حسام الدين ابراهيم ابن السيد المرحوم السعيد المستريح الى غفران اللّه امير ناصرالدين خليل اللّه العبد العظيمى، رسيده كه به حسب شرع شريف و شروط واقفين حاصل آن را صرف مصارف آن آستانه مقدسه نموده حق التوليه خود را به موجبى كه مشروع و معين مى شود به مصارف خود مصروف سازند (در اينجا صورت كليه موقوفات را نوشته سپس مى نويسد): و چون ثبوت مضمون صدق مشحون اين مجله جليله به سبق ايادى و تصرف و تصدى سادات مشاراليهم و تلقى ايشان به وقفيت و تعيين مصارف آن و استفاضه به عرض بعضى سجلات قديم موكد و مويد گرديد. وقفيت و تصدى و توليت مذكوره به تنفيذ و امضاء مقرون شد. و السلام على من اتبع الهدى. و كان ذلك فى غرة شهر الاصم الاصب المسمّى برجب المرجب احدى و ستين و تسعمأة والحمدللّه رب العالمين والختم بالصلوة على محمد و آله الطيبين الطاهرين و على اعدائهم لعنه اللّه والملائكة والناس اجمعين الى يوم الدين.

ص: 218

به طورى كه از متن فرمان استنباط مى گردد موضوع آن تائيد و تنفيذ دو مطلب است يكى تشريح رقبات موقوقه، و ديگرى تصديق امر توليت.

امّا رقبات موقوفه به شرح فرمان در اين تاريخ عبارت بوده است از:

1- مزرعه ايرين واقع در بلوك غار رى، كه يك ربع از آن را سيد شرف الدين حسينا وقف نموده و توليت آن را براى خود قرار داده و سه ربع ديگر از آن را كيا ابوالقاسم ابن كيا جمال الدين ت هرانى وقف بر آستانه كرده و توليت آن را به سيد شرف الدين مرقوم داده است.

2- مزرعه علائين واقع در بلوك غار رى كه ثلث آن را ايضا سيد شرف الدين در يك دفعه و ثلث ديگر را در دفعه بعد وقف كرده و توليت آن را به اولاد ذكور خود داده و بقيه را سلطان بنت ميرزاعلى بعدا وقف نموده و توليت را به ايشان داده است.

3- مزرعه سيد عبداللّه ابيض (كه ظاهرا محل امامزاده عبداللّه فعلى واقع در قسمت شمالى زاويه مقدسه است) كه نصف آن را مير غياث الدين محمود نور كمال وقف نموده، و توليت آن را به امير سيدخليل اللّه و امير سيدعنايت اللّه داده، و بعد از ايشان به اولاد ذكور ايشان نسلاً بعد نسل قرار داده است.

4- مزرعه عين آباد رى كه پيرعلى نامى وقف كرده و توليت آن را به سيد عليشاه ابن سيد شرف الدين حسين داده و شرط كرده كه چون مزرعه مذكور را دائر سازد، خمس آن را بابت حق التوليه برداشت نمايد.

5- مزرعه سينك و ده واريز از توابع شهريار.

ص: 219

6 - مزرعه مافتان بلوك غار رى كه نصف آن را ولد امير قباد وقف آستانه نموده و نصف ديگر را امير فولاد قباد بيك و هر دو نفر توليت را به سيد عليشاه فرزند سيد شرف الدين حسين واگذار كرده اند.

7- مزرعه استروحه از بلوك سيور قرج كه نواب خليفه شاه قلى مهردار وقف آستانه نموده و توليت آن را به سيد خليل اللّه و سيد عنايت اللّه داده و بعد از ايشان به اولاد ذكور ايشان نسلاً بعد نسل.

8- يك قطعه باغچه واقع در قريه وسفنارد بلوك غار رى، كه نواب حسين خان سلطان روملو وقف كرده، و توليت آن را بدو سيد سابق الذكر سپرده است.

9- چهار هرز (چاله هرز امروزى) و بالغ آباد واقعه در شمران.

10- مزرعه ابه غار، مشهور به ده خير كه ايضا سيد شرف الدين حسين وقف آستانه مطهر كرده و توليت آن را به اولاد ذكور خود داده است.

11- مزرعه بند كردان شهريار، كه فولاد قبا وقف بر آستانه كرده، و توليت آن را به سيد شرف الدين واگذار نموده است.

12- مزرعه شرقى مشهور به مزرعه شاهى كه باز سيد شرف الدين وقف كرده است.

13- مزرعه هوسنه بهنام كه آن نيز از موقوفات سيد شرف الدين حسين مى باشد.

ص: 220

14- مزرعه مبارك آباد معروف به خيرآباد غار رى، كه طغرل وقف آستانه كرده، و توليت آن را به سيد شرف الدين داده.

15- مزرعه ايلمان (اليمان امروزى) و جلال آباد غار رى، كه غازى خان تكلو وقف نموده، و توليت آن را به سيد عنايت اللّه و سيد خليل اللّه داده.

16- مزرعه دز واقع در بلوك غار رى، كه خود سيد شرف الدين حسين دائر نموده و وقف آستانه متبركه كرده، و توليت آن را به اولاد ذكور خود نسلاً بعد نسل سپرده است.

البته بعد از سنه 961 هجرى كه تاريخ اين فرمان است تا امروز املاك و مستغلات ديگرى وقف آستانه گرديده است كه بعدا شرح داده خواهد شد.

امروزه پنج رقبه از اين رقبات هنوز به صورت وقف باقى و در تصرف آستانه است و رقبات ديگر به مرور دهور از طرف متجاوزين غصب و از تصرف آستانه خارج و اساسا پاره از آنها را تغيير نام داده اند.

پنج رقبه باقى عبارتند از مافتان (مافتون) - علائين - ده خير هوسنه و سينك. امروزه معمورترين اين رقبات مزرعه علائين است كه واقع شده در حومه رى فعلى و تا خود صحن بيش از سه كيلومتر فاصله ندارد، و از آب چشمه على معروف مشروب مى شود و به طورى كه در فرمان ذكر شده واقف آن سيد شرف الدين حسين است كه خودش متولى آستانه بوده و بر حسب وقف نامه توليت آن را در زمان حيات به خود و بعدا با ولادش تخصيص داده.

مطلب دوم: كه موضوع ديگر صدور فرمان است، عبارت مى باشد از تائيد امر توليت. تا آنجا كه نويسنده استنباط مى كند امر توليت چون بر وفق مقررات شرع انور بسته به نظر واقف است احتياج به تائيد

ص: 221

ندارد. ولى چون پاره اى اوقات رقبات موقوفه مورد تجاوز واقع مى گرديده معمولاً متوليان براى اين كه امناء و مباشرين دولت دستورات آنها را اجرا كرده و جلوگيرى از تجاوز بموقوفه و توقعات بى جا بنمايند، و هم از آن جهت كه روابط معنوى سلاطين شيعه ايران را با مزارات مقدسه حفظ نمايند درخواست صدور فرمان از سلطان وقت مى نمودند و معمولاً هم اين فرامين صادر مى گرديده است. مخصوصا اين امر در تمام دوران حكومت صفوى به طورى كه بعدا ملاحظه خواهد شد بسيار رائج بوده است. ولى بعد از انقراض صفويه و تسلط افاغنه و بعد افشاريه و ضمن انقلابات ديگر به واسطه نبودن پادشاه ثابت و مستقرى متوليان كمتر درصدد مراجعه به دربار و اخذ فرمان و غيره بوده اند. فقط از زمان فتحعليشاه به بعد ارتباطات با سلاطين تجديد شده است.

موضوع فرمان شاه طهماسب هم به طورى كه ملاحظه مى شود تصديق موقوفات و تاييد متولى وقت آستانه بوده كه در آن نوشته شده: «و چون ثبوت مضمون صدق مشحون اين مجله جليله به سبق ايادى و تصرف و تصدى سادات مشاراليهم و تلقى ايشان به وقفيت و تعيين مصارف و استفاضه معينه به عرض بعضى مجلات قديم موكد و مويد گرديد، وقفيت و تصدى و توليت مذكوره به تنفيذ و امضاء مقرون شد».

*

* *

ص: 222

قرار مذكور است. متوليان اجداد اين مرحوم كه ميرزا سيدعلى بن ابوالحسن بن على بن عبدالخالق بن ميرزا نظام الدين خان الرازى الحسينى فى سنه 1209 هجرى.

پدر مرحوم سيد ابوالحسن در وادى السلام نجف اشرف در مقبره خانوادگى كه در آنجا به مقبره شاه عبدالعظيمى ها معروف است دفن شده، و بر سنگ قبرش اين عبارت مرقوم است:

قد ارتحل من دار الفناء الى دارالبقاء السيد الجليل والحبر النبيل المتولى لبقعة حضرت عبدالعظيم عليه السلام مير سيد على الحسينى طاب ثراه عام 1271 الهجرى.

3- فرمان محمدشاه غازى به سال 1260 در باب واگذارى زرگنده به سفارت روس در زمان توليت ميرزاسيد على.

4- فرمان كريم خان زند مورخ 1179 كه مشعر است بر توليت شرعى آستانه براى مير سيد حسن نواده ميرزا نظام الدين خان.

5- فرمان شاه طهماسب ثانى مورخ 1143 مبنى بر توليت مير سيد محمد على.

6- فرمان ديگر شاه طهماسب ثانى مورخ 1120 حاكى از توليت شرعى همان مير سيد محمدعلى.

7- شيخ عباس فيض در صفحه 143 كتاب خود به نام «انجم فروزان» در باب متوليان قم مى نويسد: جد اعلاى اين دودمان جليل ميرسيد حسين خاتم المجتهدين از اماجد و اعاظم علماى جبل عامل بوده و نوه دخترى شيخ عبدالعال بوده كه در زمان سلطنت شاه اسماعيل صفوى به منظور زيارت حضرت ثامن الحجج به طرف ايران مسافرت نموده، پادشاه در اعزاز و اكرام وى كوشيده او را به توقف در ايران الزام و متصدى امور شرعيه اردوى شاهانه

ص: 224

گردانيد. و در زمان شاه طهماسب صبيه علامه ربانى محقق ثانى (شيخ على كركى) را كه در آن عصر پيشواى مسلمين و مفتى اعظم شيعه و فرمان فرماى ايران بوده است، به حباله خويش درآورده و از او پنج پسر و يك دختر به وجود مى آيند.

ارشد اولاد او ميرزا حبيب اللّه شخصى است كه از طرف شاه طهماسب صفوى به توليت اين آستانه منصوب و از آن روز عمران آستانه و تشكيلات داخلى آن شروع، و اين منصب خطير همچنان در احفاد ايشان خلفا عن سلف باقى، و از طرف پادشاهان هر عصر هم تاييد و تحكيم مى يابد.

فرزند دوم خاتم المجتهدين، مير سيدمحمد است، و او پس از درگذشت پدر به قضاوت عسكر و تصدى امور شرعيه اردوى شاهانه منصوب و در اصفهان متوطن مى شود. و او را سه پسر بود، يكى مير سيدمرتضى كه به توليت مزار شاه نعمت اللّه در ماهان كرمان منصوب شد و اين توليت در سلسله او تا به امروز باقى مى باشد. و ديگرى ميرزا آقائى است كه او را پسرى نبوده ولى دختر زادگانش در شيراز متولى مزار شاه چراغ بوده و احفادشان تا به امروز هم توليت آن مزار را بر عهده دارند، و آخرين ميرزانظام الدين على است كه او را چهار پسر بوده و از جمله آنهاست ميرزاابراهيم شيخ الاسلام رى و متولى بقعه منوره حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه تاكنون هم در سلسله آنها توليت باقى است.

و فرزندسوم خاتم المجتهدين ميرزاشيخ عبدالعال است كه ازطرف شاه طهماسب به سمت شيخ الاسلام شهر قزوين منصوب و احفاد وى تاكنون هم در آن شهر صاحب ثروت و عزت بوده عضدالملك صدرقزوينى كه مدتى صدرديوانخانه عاليه و چندى هم نايب التوليه آستان قدس رضوى و هفت سال هم درپطرزبورگ پايتخت

ص: 225

دولت روسيه وزير مختار ايران بوده از احفاد وى مى باشد.

و فرزند چهارم خاتم المجتهدين ميرسيد احمد است كه به توليت مزار شيخ صفى الدين در اردبيل منصوب شد و اعقاب ايشان هم تا به امروز متولى آن مزار مى باشند.

و پنجمين فرزندش ميرزا تقى الدين محمد است كه از حالاتش خبرى در دست نيست. و دختر خاتم المجتهدين هم در حباله شاه قاسم كه مقبره اش در طرشت حوالى تهران مى باشد بوده است.

8 - پدر عضدالملك صدر قزوينى صدر ديوانخانه عدليه وقت كه فوقا از ايشان ياد شد مقبره اش در صحن حضرت عبدالعظيم عليه السلام واقع و مشهور است، در ذيل عكس نقاشى شده نواده او ميرزا محمدعلى صدرالممالك؛ سلسله نصبش اين طور خوانده مى شود: ميرزا محمدعلى صدرالممالك - ميرزا محمدحسين عضدالممالك شفيع بن بهاءالدين ملقب به شيخ الاسلام بهاءالدين بن كمال الدين ملقب به شيخ الاسلام - كمال الدين بن عبدالعال ملقب به شيخ الاسلام عبدالعال بن ميرسيدحسين ملقب به شيخ الاسلام امير سيدحسين بن على ملقب به خاتم المجتهدين - على بن حسن به حسين بن جعفر - جعفر بن حسين - حسين بن على - على بن عبداللّه - عبداللّه بن مفضل - مفضل بن احمد احمد بن جعفر - جعفر بن محفوظ - محفوظ بن حسن - حسن بن عدنان - عدنان بن ابى جعفر - ابى جعفر بن محمد - محمد بن حسين حسين بن عد - عد بن محمد - محمد بن جعفر ملقب به ديباج ابن الامام الصادق جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابيطالب عليه السلام .

9- سام ميرزا فرزند بلافصل شاه اسماعيل صفوى كه ذوق شاعرى داشته در تذكره خود كه به نام تحفه سامى شهرت دارد مشتمل بر اسامى و آثار قريب هفت صد شاعر از شعراى ايران است. و در سال 1314 ش. به طبع رسيده مى نويسد (صفحه 41):

ص: 226

امير عنايت اللّه متولى مزار امامزاده عالى قدر سيدعبدالعظيم است كه در شهر رى است و پيش از توليت شعر مى گفت اين رباعى از اوست:

اى دل طلب وصال جانان نكنى *** تا محنت هجر بر خود آسان نكنى

تا پا ننهى ز ورطه عقل برون *** سر منزل خويش كوى جانان نكنى

و بعد اضافه مى كند: امير نوراللّه پسر سيدمذكور است. و او نيز در خدمت آن آستانه متبركه مى بود. همچنين در تحفه سامى در صفحه 42 چنين نگاشته شده است:

امير هدايت اللّه از سادات آنجاست و در تقوى و صلاح از عزيزان ديگر به است. و گاهى در شعر ميل مى كند و تخلصش عظيم است. اين مطلع از اوست:

از سر كويش مرا نبود هواى پاى گل *** بى گل رويش كجا باشد مرا پرواى گل

10- در كتاب راهنماى قم صفحه 105 اين سطور مرقوم گرديده:

خاتم المجتهدين اصلاً جبل عاملى و به دعوت شاه طهماسب صفوى به ايران آمد و پادشاه صفوى او را به خاتم المجتهدين ملقب گردانيد و چون از علماى درجه اوّل آن زمان و مورد توجه پادشاه و مردم بود و همچنين خود و پسرانش به صحت عمل و درستكارى معروف بودند.سه پسر او به توليت سه آستانه حضرت معصومه و حضرت عبدالعظيم و مقبره شاه صفى منصوب گرديدند، از اين قرار كه ميرزا حبيب اللّه

ص: 227

به توليت آستانه حضرت معصومه، و ميرزا سيدهدايت اللّه به توليت آستانه حضرت عبدالعظيم، و ميرزا سيدحسن به توليت مقبره شيخ صفى معين شدند.

11- ريحانة الادب فى تراجم المعروفين بالكنية اواللقب در ج 3، ص 449 و رديف 708 مجتهد حسين مى نويسد: سيدحسين بن حسن بن محمد كركى عاملى معروف به مجتهد كركى و ميرسيد حسين مجتهد از متبحرين علماى اماميه عهد شاه طهماسب و شاه عباس صفوى و خاله زاده ميرداماد و نوه دخترى محقق كركى آتى الترجمة و بعد از وفات محقق در نزد تمامى علما و سلاطين وقت قائم مقام او و داراى اعتبار تمام بوده، و چندى در قزوين سكونت داشته پس به امر شاه عباس اوّل به سمت شيخ الاسلامى به اردبيل رفته و از تاريخ عالم آرا نقل است كه شاه طهماسب را هم همين صاحب ترجمه غسل داده و بر وى نماز كرده. و از تأليفات اوست:

1- الاشراف على سيادة الاشراف.

2- الاقتصاد فى ايضاح الاعتقاد.

3- التبصرة فى العقائد الحقة.

4- تحقيق معنى السيد و السيادة.

5- تذكرة الموقنين فى تبصرة المؤمنين.

6 - تفسير احّل لكم الطيبات.

7- حاشيه صحيفه سجاديه.

8 - حاشيه عيون اخبارالرضا.

9- دفع المناواة عن التفضيل والمساواة.

10- رفع البدعة فى حل المتعة.

11- شرح روضه كافى.

12- الطهماسبية.

13- عيون الاخبار.

ص: 228

14- اللمعة فى عينية صلاة الجمعة.

15- النفحات الصمديّة.

و غير اينها. و وفات او در يك هزار و يك هجرى در اردبيل و يا به قول بعضى در همان سال در طاعون شديد در قزوين واقع شده و به هرحال جنازه او را به امر سلطان به عتبات عاليات نقل دادند.

12- اسكندر بيك تركمان در كتاب عالم آراى عباسى صفحه 145 اين طور مى نگارد. حسين حسينى جبل عاملى - دخترزاده خاتم المجتهدين شيخ على عبدالعال در زمان حضرت شاه جنت مكان از جبل عامل آمده، مدتى در دارالارشاد اردبيل به تدريس و شيخ الاسلامى و قطع و فصل مهام شرعيه قيام داشت، بعد از آن به درگاه معلّى آمده منظور نظر حضرت شاه جنت مكان گرديده، صاحب نفس و فطرت عالى و طبع كامل و حافظه عالى عظيم بود. گاهى متوجه فيصل قضاياى شرعيه در اردوى معلّى بود. جمعى كثير همه روزه به محكمه عليه اش رجوع مى نمودند. و در اساتيد شرعيه، كتاب و ناسخان محكمه حسب الفرموده جناب ميرتوقيع او را سيدالمحققين و سندالمدققين: وارث علوم الانبياء المرسلين خاتم المجتهدين، مرقوم مى ساختند. اگرچه در اين باب سخن داشتند و غائبانه اذعان نمى نمودند، امّا هيچ يك از فحول علما در معرض اين گفتگو نتوانستند درآمد. به غايت فصيح البيان و مليح اللسان بود، در خدمت حضرت شاه جنت مكان هر عقده كه هيچ يك از اركان دولت حتى شاهزادگان عالى منزلت گشاد نمى توانستند و او به جناب ميرتوسل جسته ملتمسات او در خدمت آن حضرت به اجابت مقرون بود و امداد او به خلق اللّه خصوصا گرفتاران حادثه روزگار بسيار مى رسيد تصانيف بسيار در فقه و حقيت مذهب اثنى عشريه و رد مذاهب مبتدعه دارد.

13- صاحب عالم آراى عباسى مجددا در صفحه 458 كتاب

ص: 229

خود چنين مى نويسد: خاتم المجتهدين اميرسيدحسين حسينى كركى عاملى بود كه شمه اى از احوال آن جناب در صدر صفحه اوّل در ذكر سادات و علماى شاه جنت مكان رقم تحرير پذيرفته، والحق مشاراليه سيد عاليشان و بزرگ متعالى مكان و دختر زاده مجتهد مغفور شيخ على عبدالعال بود. در ميانه علماى عرب و عجم به طلاقت لسان و فصاحت بيان معروف و در ولايت عجم كوس اجتهادش بلند آوازه گشته. در اصول و فروع مذهب حقه اماميه رسائل غرا پرداخت، و در زمان شاه جنت مكان كه اردوى همايون منبع علما و فضلاى عرب و عجم بود، و جناب شيخ المحققين شيخ عبدالعال خلف صدق مجتهد مغفور شيخ على عليه الرحمه مرتبه بلند اجتهاد يافته جميع علماء اذعان اجتهاد او كردند.

14- سيد شهاب الدين ابوالمعالى الحسينى النجفى در كتاب خود «مشجرات آل رسول اللّه» نسب اين خانواده را چنين توضيح مى دهد:

السيد الجليل الميرزا هدايت اللّه المتولى لروضة سيدنا عبدالعظيم الحسنى بالرى، ابن الميرزا ابوالحسن المشتهر به اقا مير المتولى المدفون بجنب طارمه حمزة الموسوى، ابن الميرزا سيد على المشتهر ميرزا بزرگ المتولى ختن ظل السلطان القاجار، ابن الميرزا ابوالحسن المتولى ابن ميرزا سيدعلى الخطاط المتولى زمن السلطان فتحعليشاه القاجار ابن ميرزا عبدالخالق المتولى ابن ميرزا نظام الدين على المتولى ابن ميرزا مجدالدين المتولى بن الميرزا ابراهيم المتولى بحرم سيدنا عبدالعظيم و شيخ الاسلام به تهران ابن الميرزا نظام الدين على المتولى ابن السيد محمد المتولى و قاضى العسكر فى الدولة الصفوية ابن السيد حسين خاتم المجتهدين بن ابوالحسن بن الحسين بن جعفر المكى ابن الحسين بن على بن عبداللّه بن المفضل بن احمد بن جعفر بن محفوظ ابن الحسين بن عدنان بن جعفر بن محمد الحور بن

ص: 230

الحسين بن على الخارص بن محمدالديباج بن الامام ابى عبداللّه جعفرالصادق سلام اللّه عليه.

15- در سال 1330 هجرى قمرى شش سال بعد از تأسيس مشروطيت و ابتداى تشكيلات جديد وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه، و تصويب قانون اساسى وزارت معارف كه آن وزارت را ناظر قانونى كليه موقوفات مملكت قرار مى داد، از طرف بعضى از مأمورين آن وزارت در باب توليت آستانه حضرت عبدالعظيم، مثل ساير موقوفات نيز گفتگوهائى به عمل آمد، و بالنتيجه قرار شد رسيدگى امر به حكميت سه نفر از آقايان علما و مجتهدين درجه اوّل تهران واگذار گردد و براى اين كار، مرحومان حاج امام جمعه خوئى و ميرسيد حسن مدرس و حاج شيخ محمدتقى گرگانى مورد توافق قرار گرفته انتخاب شدند. آقايان علماء بعد از رسيدگيهاى مفصل به اسناد و فرامين و وقف نامجات آستانه، خلاصه اين طور نظر دادند:

اسناد و وقف نامجات معتبره علماى ربانين رضوان اللّه عليهم و فرامين صادر از سلاطين ماضين اناراللّه براهينهم را كه در دست جناب مستطاب حاج ميرزا هدايت اللّه متولى باشى فعلى زاويه مقدسه و غير ايشان بود ملاحظه كرده خلاصه مفاد موداى آنها به طورى است كه ذيلاً شرح داده مى شود:

سلطان خلدمكان شاه طهماسب صفوى رفع اللّه درجته و اعلى منزلته در فرمان همايون خود مورخ ذيحجه 961 هجرى مرقوم داشته اند:

لاجرم در اين زمان كه مجددا اراده خاطر خيريت مآثر بازدياد ضبط و ربط آن سركار تعلق گرفته بود در دارالقضا معسكر ظفر اثر ثابت شده كه توليت شرعى موقوفات قديمى آن سركار حسب الشرع الاقدس به سيادت پناهين امير خليل اللّه و امير عنايت اللّه رسيده و اكثر رقبات مذكوره به حسن سعى و اهتمام اجداد كرام سادات آستانه منوره صورت تعمير يافته، و به عرض رسيد كه سيدخليل اللّه و سيد عنايت اللّه

ص: 231

متوفى شده اند و نوبت توليت شرعى به خلف صدق ايشان؛ امير نظام الدين على شاه، و امير حسام الدين ابراهيم رسيده بنابر ظهور رشد و صلاح مشاراليهما منصب عالى توليت ورتق و فتق مهمات سر كار آستانه مذكوره را به دستورى كه به والد هر يك متعلق بود به سيادت پناهين مشاراليهما شفقت فرموديم. انتهى.

و نواب عاليه متعاليه جليله زينت بيگم طيب اللّه مضجعها صبيه مرضيه سلطان جنت مكان شاه طهماسب اناراللّه برهانه، در وقف نامه خود كه مورخ به تاريخ ذيقعده سنه 997 هجرى است و توشيح به خط و خاتم مبارك مجتهدين عظام آن عصر و خود آن سيده جليله است مرقوم داشته، و بعد وقف نمود نواب مستطاب خورشيد احتجاب الخ. زينت بيگم خلداللّه ظلال سيادتها و سلطنتها على مفارق المسلمين الى يوم القيام تمامت همگى سه دانگ و ربع مشاع از مزرعه موسومه خوار ذيل واقعه در بلوك غار رى الخ. به مشهد منور و مرقد مطهر امام زاده واجب التعظيم لازم التكريم عبدالعظيم عليه و على آبائه التحية والتسليم، و شرط نمود نواب واقف حين الوقف توليت مزرعه مذكوره بعالى حضرت سيادت مرتب نقابت منقبت افادت و افاضت دستگاه نجابت و تعالى انتباه عمدة السادات العظام و النقباء الكرام؛ امير مجدالدين ابن سيادت و سعادت و مغفرت پناه المستريح برحمة الملك البارى جامعا للسيادة والنقابة والدين امير ابراهيم الحسينى، و بعد از او بر اولاد و امجاد او نسلاً بعد نسل و عقبا بعد عقب. انتهى.

سلطان خلدمكان شاه طهماسب صفوى رفع اللّه درجته و اعلى مرتبته در فرمان همايون خود مورخ شهر ربيع الثانى سنه 1130 مرقوم داشته اند: چون جناب سيادت و نجابت و توليت و فضليت و افادت پناه: ميرزاعلى الحسينى متولى شرعى آستانه مقدسه منوره متبركه عرش درجه امامزاده واجب التعظيم والتكريم امامزاده عبدالعظيم، عليه و على آبائه التحية و التكريم، به عرض رسانيده به موجب مجله

ص: 232

معتبره و مسجله به سجلات علماى اعلام كه شرح وقف نامجات و محال موقوفات قديمى آستانه منوره مزبوره مشروحا در آن قلمى شده و مكرر به امضاى سلاطين جنت مكين موكد به تاكيدات عظيمه و اخطبه و امثله ديوان الصدارة العلية العالية رسيده، توليت شرعيه موقوفات قديمى سر كار آستانه مقدسه مسطوره، بطنا بعد بطن، مختصّ اولاد ذكور اجداد سيادت پناه مشاراليه، و اولاد اناث را در آن مدخليتى نيست. در اين وقت نوبت توليت شرعيه با مشاراليه است، و استدعا نمود كه در باب توليت مزبوره. رقم مطاع به اسم مومى اليه صادر گردد. و حسب الفرمان قضا جريان، علامى فهامى مجتهدالعصر و الزمانى ميرسيد محمد ملاحظه ارقام و احكام و سجلات مزبوره تصديق بر توليت شرعيه مومى اليه نموده، لهذا از ابتداى پنج ماهه تخاقوى ئيل، توليت شرعى موقوفات قديمى سر كار مزبور را به سعادت و فضيلت پناه عنايت و مكرمت فرمود كه به دستور آباء و اجداد خودشان به توجه نظم و نسق و آبادى انتهى.

و سلطان جنت مكان عليين آشيان شاه عباس صفوى اناراللّه برهانه و اعلى منزلته در فرمان مورخه شهر صفر 1133 خود مرقوم داشته است چون در اين وقت سيادت و نجابت و توليت و فضيلت و افادت پناه ميرزا محمدعلى الحسينى متولى شرعى آستانه مقدسه امامزاده واجب التعظيم والتكريم امامزاده عبدالعظيم به عرض رسانيده به موجب احكام مطاعه لازم الاطاعه واخطبه و امثله ديوان الصداره كه بر طبق آن صادر گشته، توليت موقوفات قديمى سركار آستانه مزبوره به اولاد والد او مقرر است الخ. امر جليل القدر توليت سر كار قديمى آستانه مقدسه منوره امامزاده واجب التعظيم كه حسب شروط واقفين و اسانيد معتبره صحيحة المضمون مكرر به احكام سلاطين ماضيه خصوصا پروانجات مطاعه اعلى حضرت شاهنشاه جمجاه جنت مكان عليين آشيان موكد به تاكيدات عظيم كه به امضاء نواب گيتى ستان فردوس مكانى مقرون گشته و به آباء و اجداد سيادت و نجابت پناهين

ص: 233

امير على شاه و امير نوراللّه كه از اولاد ذكور واقفين اند متعلق بوده و اكنون به همان دستور به سيادت پناهين مومى اليهما مقرر فرموديم كه به همان دستور توليت شرعى رفتار نمايند. انتهى.

اشرف افغان اعلى اللّه درجته در فرمان مورخه ذيقعده 1140 هجرى خود مرقوم داشته است: در اين وقت كه سيادت و نجابت پناه و افادت و افاضت دستگاه، زينا للسيادة والنجابه، ميرزا محمدعلى متولى سر كار فيض آثار امامزاده واجب التعظيم والتكريم امامزاده عبدالعظيم عليه التحيه والتسليم، به درگاه جهان پناه آمده رقم امضاء توليت شرعى قديمى آستانه منوره به دستور اجداد به شرحى كه به زيارت آن مستفيض خواهد شد به قيود لازمه به مشاراليه عنايت و مرحمت گرديد انتهى.

امير سليمان خان قاجار طاب ثراه در وقف نامه مورخه شهر ذيقعدة الحرام 1214 خود موشحه به سجلاّت و امهار مجتهدين آن عصر رضوان اللّه عليهم مرقوم داشته اند، وقف صحيح شرعى و حبس مخلد دائمى فرمودند امير سليمان خان قراتلو همگى و تمامى و جملگى تمامت يك بنگاه آب از جمله چهارده بنگاه قنات مقصود آباد مشهور به فيروز آباد را به سر كار فيض آثار و توليت آن را مفوض فرمودند به عالى جناب مقدس القاب فضيلت و كمالات انتساب عزت سعادت نصاب نخبة السادات الفخام اميرزا ابوالحسن متولى سر كار فيض آثار نسلاً بعد نسل و عقبا بعد عقب انتهى.

مرحوم خلد آشيان ميرزا شفيع صدر اعظم طاب ثراه در وقف نامه مورخه سنه 1222 هجرى خود موشحه با مهار و سجلات مجتهدين آن عصر رضوان اللّه عليهم مرقوم داشته است: وقف صحيح و حبس مخلد ملى فرمودند همگى و جملگى و تمامى يك رشته قنات مسماة به مهدى آباد را كه واقع است در بلوك غار به زاويه مقدسه الى اخر الشرائط و توليت آن را مفوض فرمودند به عالى جناب مقدس القاب فضائل و معارف و كمالات انتساب نخبة السادات العظام الاعلى و زبدة الاعاظم

ص: 234

والاشراف اميرزا سيدعلى متولى سر كار فيض آثار نسلاً بعد نسل و عقبا بعد عقب انتهى.

نظر به مداليل اين اسناد شرعيه معتبره محفوفه به قرائن صدق و فرامين سلاطين جنت مكين صفويه اناراللّه براهينهم و وقف نامجات مرقومه و مداليل فرامين و نوشتجات سايره كه ذكر آنها را در اين مقام لزومى نديد و به ملاحظه استفاضه تامه و شياعى كه در بين اهالى و محترمين از سكنه زاويه مقدسه ثابت و محقق گرديد كه توليت كليه اوجل موقوفه آستانه امامزاده لازم التعظيم حضرت عبدالظيم عليه و على ابائه الاف التحيه و التسليم، از طرف واقفين به اجداد جناب مستطاب سليل الاطياب حاج ميرزا هدايت اللّه متولى فعلى و اولاد آن مرحومين نسلاً بعد نسل مفوض شده. و فعلاً نوبت توليت واقعى به خود معزى اليه رسيده و از طرف واقفين به ايشان و بعد به اولاد ايشان مقرر است و اگر فرضا در بين موقوفات موقوفه اى باشد كه توليت آن از طرف واقف به معزى اليه تفويض نشده چون اصلاً وجود همچو وقفى و بعد ذلك تشخيص آن معلوم نيست، لهذا آن نيز به جناب مستطاب حاج ميرزا هدايت اللّه مقرر است.

16- نتيجه كه از تجزيه و تحليل مدارك فوق به دست مى آيد آن است كه سلسله نسب متوليان آستانه تا مقارن سلطنت شاه طهماسب صفوى از آن جهت كه از سال 961 براى غالب آنان فرامين سلطنتى صادر مى گرديده و اكثر آن فرامين هم اكنون در دست مى باشد معلوم و مشخص است. امّا راجع به قبل از آن تاريخ از لحاظ در دست نداشتن مدارك مثبتى به درستى نمى توان اظهارنظر كرد. و راجع به اين كه صاحب كتاب انجم فروزان تاريخ اين سلسله را از ميرسيد حسين خاتم المجتهدين شروع مى كند بايد گفت اين عقيده مطمئنا ناشى از اشتباه نويسنده آن كتاب است و به دلائل زير قرنها قبل از سلسله صفويه افراد اين خاندان به پاسدارى و توليت مزار كثير الانوار آستانه عبدالعظيم حسنى

ص: 235

مفتخر و مباهى بوده اند:

اولاً - بر طبق مدلول فرمان شاه طهماسب اوّل كه فوقا از آن بحث شد در رجب المرجب سنه 961 هجرى قمرى جمعى از علماء و نقباء مأمور تحقيق و تفتيش اوقاف مزار حضرت و شروط واقفان و متولى و خدام آن آستان گرديده و در متن فرمان چنين اظهار عقيده كرده اند:

واضح و هويدا گرديد كه رقبات معيّنه و املاك مبنيّه كه در ذيل اين صحيفه تصحيف يافته از اوقاف قديم اين مزار با تكريم است و نوبت توليت و تصدى شرعى مستمر و مقرر آن الان به سيادت مآبين نقابت دستگاهين تقوى شعارين ميرنظام الدين على شاه بن السيد المغفور والمشكور الواصل الى جواراللّه امير سعدالدين عنايت اللّه و امير حسام الدين ابراهيم بن المرحوم السعيد المستريح الى غفران اللّه امير ناصرالدين خليل اللّه العبد العظيمى رسيده - و بنابراين معلوم و محقق مى گردد - كه اولاً موقوفات آستانه قديم بوده و در زمان شاه طهماسب توليّت به دو نفر فوق از طرف واقفين به ارث رسيده بوده و سلطان وقت با صدور فرمان توليت آن دو را تأئيد و تسجيل كرده است.

ثانيا - امعان نظر و توجه به صورت موقوفات و واقفين و متوليان آنها كه در ذيل فرمان قلمى گرديده معلوم مى دارد كه غالب رقبات موقوفه را سيّد شرف الدين حسينا كه خود از متوليان بوده وقف كرده و توليت را به خود و اولادش تخصيص داده است. و پاره ديگر از موقوفات را هم كه ديگران در آن زمان وقف كرده اند توليت آن را به سيد مذكور يا به پسراو سيد على شاه سپرده اند و لذا پر واضح است كه اين اشخاص نه فقط قبل از زمان ميرسيد حسين خاتم المجتهدين كه معاصر شاه طهماسب بوده مى زيسته اند بلكه نظر به پاره قرائن و

ص: 236

امارات و شواهد قرنها قبل از سلسله صفويه به امر توليت آستانه اشتغال داشته اند.

ثالثاً - باز در همين فرمان شاه طهماسب مى خوانيم كه مزرعه مبارك آباد غار معروف به خيرآباد رى را طغرل وقف كرده و توليت آن را به سيّد شرف الدين ماضى داده و اين مى رساند كه سيد شرف الدين معاصر طغرل سلجوقى بوده و اين طغرل قطعا همان سلطان طغرل بن محمد بن ملكشاه بن آلب ارسلان سلجوقى مى باشد كه معاصر المسترشد باللّه خليفه بيست و نهم عباسى است كه در سنه پانصد و بيست و نه وفات يافته است. سلطان سنجر سلجوقى ابتدا حكومت عراق و رى را به برادرزاده خود سلطان محمود سپرد و بعد از وفات سلطان محمود برادرش طغرل بن محمد را به جانشينى او برگزيد. حمداللّه مستوفى صاحب تاريخ گزيده مى نويسد: مسترشد خليفه سلطان طغرل را سلطان ركن الدين طغرل يمين اميرالمؤمنين لقب داد و مدّت سه سال و دو ماه پادشاهى كرد و به همدان در محرم سنه تسع و عشرين و خمس مائه فرمان يافت و از اينجا به خوبى معلوم مى گردد سيد شرف الدين كه معاصر طغرل بوده است در همين حدود مى زيسته.

رابعا - به طورى كه فوقا اشاره شد سام ميرزا در تذكره خود به نام «تحفه سامى» سه تن از اميران رى را با قيد اين كه متولى آستانه مباركه حضرت عبدالعظيم عليه السلام بوده اند به نام هاى امير عنايت اللّه و امير هدايت اللّه و امير نوراللّه با بعضى از اشعار آنها اسم برده است. با توجه به اين كه سام ميرزا فرزند بلافصل شاه اسماعيل سرسلسله سلاطين صفويه است و با شاهزاده القاس ميرزا از يك مادر بوده و مطابق نوشته صاحب كتاب حبيب السير در روز سه شنبه بيست و يكم شعبان 923 قمرى متولد و در سنه 983 با ديگر شاهزادگان صفويه به دستور شاه اسماعيل ثانى كشته شده است معلوم مى گردد هر سه نفر امير و متولى فوق الاشعار

ص: 237

قبل از زمان ميرسيد حسين خاتم المجتهدين مى زيسته اند.

خامسا - حال كه معلوم گرديد طغرل معاصر سيد شرف الدين همان سلطان طغرل سلجوقى است كه فوق او در حدود 529 اتفاق افتاده به خوبى ثابت مى گردد كه سيدشرف الدين همان شخصى است كه ممدوح خاقانى شاعر و بدرالدين قوامى رازى معاصران خود بوده و شيخ عبدالجليل رازى مصنف كتاب النقّض به تفصيل در آن كتاب از او ياد كرده است. مطالعه تاريخ زندگى اين اشخاص ثابت مى كند كه همه آنها در قرن ششم و در حدود 520 الى 580 مى زيسته اند.

خاقانى در اواخر تحفه العراقين(1) مى گويد:

در ستايش امام شرف الدين محمد بن مطهّر علوى

اين قدر و صفا كه خاطرم راست *** از خدمت سيد اجل خاست

ذوالفضل محمد مطهّر *** آن عرق محمّد پيمبر

دين را شرف است و شرع را فخر *** بل سيّد شرع و دين لافخر

قوامى رازى كه از شعراى بنام نيمه اوّل قرن ششم هجرى است و در حدود سنه 500 تا 550 هجرى مى زيسته چهار قصيده غرّا در مدح سيد شرف الدين ساخته(2) است بدين ترتيب:

1- در مدح سيد اجل نقيب النقباء شرف الدين محمّد در 45 بيت كه مطلع آن اين است:

ص: 238

از دست برده از همه خوبان به دلبرى *** وز دستبرد تو شده مردان زدل برى

تا آنجا كه گويد:

فخر زمانه تاج الاسلام صدر دهر *** خورشيد شرع ذوالحسبين اصل مهترى

بوالقاسم اجل شرف الدين مرتضى *** كو را عنايت ازلى داد ياورى

2- در توحيد و منقبت و تخلص به مدح سيد اجل شرف الدين محمد نقيب 76 بيت بدين مطلع:

داراى آسمان و زمين كردگار ماست *** آن حىّ لايموت كه جاويد پادشاست

و بعد گويد:

تا صاحب الزمان به رسيدن به كار دين *** اولى ترين كسى شرف الدين مرتضى است

3- در عدل خداى تعالى و مدح نقيب النقباء رى شرف الدين مرتضى داراى 80 بيت و شروع آن اين است:

چهار دار امام اى پسر ولى سه چهار *** كزين دوازده يابى بهشت و جنت و نار

تا مى رسد به:

نقيب آل محمد سلاله نبوى *** جمال گوهر سلجوق و فخر آل و تبار

ص: 239

تو از نژاد امامان و پادشاهانى *** كراست اين دَرَج و رتبت از صغار و كبار

4- در منقبت اميرالمؤمنين على و يازده فرزند معصوم او و مدح نقيب النقباء رى شرف الدين مرتضى 80 بيت.

و امّا شيخ عبدالجليل رازى در كتاب النقّض به اين بيان از سيد شرف الدين ياد كرده است(1): و پيش از وصول اين كتاب بما مگر زمره از خواص علماء شيعه كه آن كتاب را مطالعه كرده بودند در حضرت مقدّس مرتضى كبير سيد شرف الدين ملك النقباء سلطان العترة الطاهره ابوالفضل محمد بن على المرتضى ضاعف اللّه جلاله گفته بودند و بر لفظ گهربار سيد السادات رفته و عبدالجليل قزوينى مى بايد در جواب اين كتاب بر وجه حق شروعى كند.

و از اين عبارت معلوم مى گردد كه كلام شرف الدين موجب شده است كه شيخ عبدالجليل به تأليف كتاب النقض بپردازد.

سادسا - دانشمند بزرگوار آقاى سيد جلال الدين محدّث كه مكرّر در اين رساله نام ايشان به قلم نويسنده جارى شده و از آثار گرانبهايشان نام برده ام در آخر ديوان قوامى تحت عنوان: «نسب خاندان نقباء رى و قم و ترجمه حال شرف الدين مرتضى كه از معاريف ايشان است». تحقيقى فاضلانه تقريبا ضمن پنجاه صفحه درباره سيد شرف الدين نموده اند كه براى مزيد استحضار خوانندگان بهتر دانسته شده كه خلاصه از آن در اين رساله نقل گردد و اين است آن خلاصه:(2) چون شرف الدين محمد نقيب النقباء رى از ممدوحين بسيار معروف قوامى رازى است زيرا چنانكه از ملاحظه همين قسمت موجود

ص: 240

از ديوان وى بر مى آيد چهار قصيده غرّاى قسمت مزبور در مدح اوست (رجوع شود به صفحات 39-42 و 73 - 77 و 125 - 141 و 141 - 146). و علاوه بر اين نظر به اين كه خاندان بزرگ نقباء رى از خاندانهاى قديم و شريف و بيوت نجيب و اصيل شيعه است و با وجود اين تاكنون ترجمه اين خاندان در جايى اعم از كتب تواريخ و سير و رجال و تراجم احوال به طور تفصيل ذكر نشده است لازم مى دانم كه مطالب مربوط به اين خاندان را كه به طور كلى طبق مضمون (انّ فى الزوايا خبايا) در بطون كتب و متون دفاتر به طور تفرق و تشتت مذكور است در اينجا درج كنم تا بدين وسيله هم اندكى از حقوق كثيره اين خاندان را كه بر گردن هر يكى از افراد ما گروه شيعه دارند ادا كرده باشم و هم خدمتى براى سلسله جليله اهل علم كه طالب اين قبيل مطالب هستند انجام داده باشم. ليكن چون هدف عمده و غرض اصلى در اين مورد ترجمه حال شرف الدين محمد و پسرش عزالدين يحيى است كه هر دو از رجال بسيار معروف و مشهور اين خاندانند ترجمه حال اين دو نفر را به طور تفصيل و ترجمه ساير افراد اين خاندان را به طور اجمال بيان مى كنم. با وجود اين طبق مضمون: (تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل) از همان مختصر جلالت و عظمت ساير افراد اين خاندان به قدر لازم و اندازه كفايت فهميده مى شود و هوالمطلوب.

الف - فريد خراسانى ابوالحسن بيهقى در كتاب شريف: لباب الانساب گفته: نقيب الرّى و قم - السيّد الاجل ابوالقاسم على بن السيد الاجل شرف الدّوله والدّين ملك اكابر النقباء محمد بن السيّد الاجل عزّالدين ابوالقاسم على بن شرف الدين محمّد بن المرتضى نقيب النقباء المطهّرين على بن على الرئيس النقيب بقم ابن محمد الرئيس النقيب بقم ابن احمد المعروف بالدح ابن محمد الغريق بن اسماعيل بن محمدالارقط ابن عبداللّه الباهر بن زين العابدين على بن الحسين بن على بن ابيطالب عليه السلام .

ص: 241

و للسيّد الاجل عزالدين ابوالقاسم على بن شرف الدين محمد بن المرتضى اولاد فيهم البقيّه. اكبرهم و اشرفهم و اعلمهم السيّد الاجل المفيد العالم شرف الدين ملك النقباء الاكابر محمد بن على و ولادته كانت فى شهور سنة اربع و خمسمائة. امّ السيّد الاجل عزالدين ابوالقاسم من بنات نظام الملك و ام السيد الاجل شرف الدين عائشه خاتون بنت السلطان آلب ارسلان محمد بن جعفر بيگ الملك داود بن ميكائيل بن سلجوق بن يقاق ولى فى السيد الاجل شرف الدين محمّد مصنفات و قصائد ... .

و نيز فريد خراسانى ابوالحسن بيهقى در تاريخ بيهق ضمن ترجمه حال خانواده نظام الملك تحت عنوان (خاندان سيدالوزراء نظام الملك) گفته (صفحه 174) و قوام الدين احمد كه مقيم بود به بغداد و ... و عمادالملك ابوالقاسم و عقب وى به طوس است و امير منصور و عقب وى به رى است و حرائر بودند يكى در حباله محمد فراقى - ديگر در حباله سيّد اجلّ رى بود.

ب - شيخ عبدالجليل قزوينى رازى اعلى اللّه درجته در مقدمه كتاب شريف النقض (صفحه 3) از اين سيّد بدين عبارت تعبير كرده: و پيش از وصول اين كتاب به ما مگر زمره از خواص علماء شيعه كه آن كتاب را مطالعه كرده بودند در حضرت مقدّس مرتضى كبير سيّد شرف الدين ملك النقباء سلطان العترة الطاهره ابوالفضل محمد بن على المرتضى ضاعف اللّه جلاله گفته بودند و بر لفظ گهربار سيدالسادات رفته كه عبدالجليل قزوينى مى بايد در جواب اين كتاب بر وجه حق شروعى كند. از اين عبارت استشمام و بلكه استنباط مى شود كه كلام اين سيد بزرگوار موجب شده است كه شيخ عبدالجليل كتاب النقض را تأليف كرده است. و نيز او در همان كتاب ضمن ذكر مساجدى كه در شهر رى در زمان سلطان ملكشاه و سلطان محمد سلجوقى ساخته شده و بيان اين كه

ص: 242

آنها در آن زمان آباد و مورد استفاده فرقه حقه شيعه بوده است گفته (ص 48): (همه به بركات شرف الدين مرتضى است كه مقدّم سادات و شيعه است.)

و نيز او در همان كتاب ضمن ذكر مدرسه هاى معروف و معمور قم گفته (ص 16) و مدرسه مرتضى كبير شرف الدين.

و نيز او در همان كتاب ضمن معاريف و مشاهير شيعه گفته است: (آن كه خاندان سيد زكى به قم رى و كاشان و حرمت و تمكين و جاه و رفعت او در مال و نعمت و فضل و نسب و پسرش ذوالفخرين ابوالحسين على بن مطهر بن على رضى اللّه عنه كه بيرون از اين كه سلاطين آل سلجوق و نظام الملك به وصلت با وى تقرّب و تبرّك نمودند و فضل و علم او از كتب و خطب او معلوم شود و هنوز شرف و فضل نقابت در خاندان او در عراق باقى است به اقبال و تأئيد ملك الامرا سادات عالم شرقا و غربا مرتضى كبير شرف الدين محمد بن على كه در علم و زهد وارث شمع مكّه و يثرب است و در جاه و وقار سيّد سادات مشرق و مغرب.

و قوامى رازى تخلّص از قصيده توحيد و مناقب بدو نيكو كرد كه گفت:

تا صاحب الزمان به رسيدن به كار دين *** اولى ترين كسى شرف الدين مرتضى است

و نيز او در همان كتاب ضمن بيان اين كه معاريف و مشاهير شيعه هميشه پيش سلاطين و امرا و بزرگان و اشراف و اعيان محترم و معزّز و صاحب مقام و رتبه بوده اند گفته. (ص 437) (و سيّد اجلّ كبير شرف الدين مرتضى از عهد بيست و دو سالگى كه از مكتب و مدرسه به در آمد الى يومنا هذا كه را زهره بوده است در بلاد خراسان و عراق و در دو حضرت از سادات و ائمه و علماء و

ص: 243

قضات و اصناف مهتران كه بر وى تقدّم جويد و طلب رفعت كند با جوانى و كودكى در محافل ملوك واسطه قاضى استرآبادى و عماد محمد وزان بودى و هميشه ايشان بدو تفاخر كردندى.)

ج - ابن اسفنديار در تاريخ طبرستان (ص 90) تحت عنوان: آمدن سليمان شاه به مهمانى اصفهبد گفته:

سلطان سليمان رى در حدود آن اصفهبد را داده بود. اصفهبد رى با تصرف گرفت و خواجه حسن نجم الدّين را به عميدى ولايت رى بفرستاد و دهخداى نجم الدين محمد را كه پدر سعدالدّين على بود به مشرفى رى - و يك سال و هشت ماه رى و اعمال او تا مسكو به تصرف ديوان اصفهبد بود و جمله معاريف و قضاة و سادات رى به مازندران در خدمت شاه غازى بودند و هم چنين خوار و سمنان و پدر سيد عزالدين يحيى كه مرتضى گفتند و از او بزرگوار و محترم تر سيّدى در عالم نبود پادشاه غازى بر تخت نشستى و حكم فرموده بود به خزانه و داريخانه و جامه خانه و ولايت خويش كه هرچه آن سيد به خط خويش بر نويسد كه مرا فلان چيز مى بايد همه بدهند و خطّ او توقيع من شناسند.

* * *

اين بود توضيح و تحليل مختصر يكى از فرامين آستانه و جمله در باب خاندان توليت آن.

در سال 1334 شمسى والد گرامى من مرحوم احمد هدايتى قبل از مسافرتى كه به خارج از وطن مى كردند و هم فوتشان در آن سال اتفاق افتاد اين فرمان را ضمن بعضى ديگر از فرامين سلطنتى و اسناد و وقف نامجات آستانه مباركه به من سپردند. اغلب آن اوراق به سبب مرور زمان و كثرت استعمال پاره و مندرس شده بود. اينجانب در همان سال تمامى را مرمت و صحافى كرده و در يك مجموعه به ترتيب تاريخ منظم نمودم. به علاوه عكس دو سند ديگر را

ص: 244

كه در اختيار عموزاده عزيزم آقاى دكتر سيّد عنايت اللّه هدايتى فرزند برومند مرحوم حاج سيد نظام الدين متولى باشى اعلى اللّه مقامه بود و از روى كمال لطف چندى به اختيار من گذاشته بودند بدان اضافه كردم.

بسيارى از دانشمندان و ارباب فضل كه از وجود چنين مجموعه آگاهى يافتند. مكرّر بنده را به چاپ و انتشار آن تشويق و ترغيب مى نمودند امّا گرفتاريهاى زندگى مجال اين امر را نمى داد.

اينك كه برحسب امر آن بزرگواران اين رساله كه شامل يك مقدمه و صورت بيست فقره از آن اسناد است انتشار مى يابد بر خود فرض مى دانم كه از همه آنان در اينجا تشكر و سپاسگزارى نموده و توفيق همگى آنان را از درگاه احديث مسئلت نمايم. اميدوارم توفيق دست دهد تا در آينده بتوانم بقيه آن اسناد را به همين ترتيب گردآورى كرده چاپ و انتشار دهم و من اللّه التوفيق و عليه التكلان.

يكم خرداد يكهزار و سيصد و چهل و چهار دكتر محمدعلى هدايتى

ص: 245

ص: 246

صورت اسناد و فرامينى كه در اين مجموعه به چاپ رسيده است:

1- فرمان شاه طهماسب صفوى مورخ 950 ه .ق.

2- فرمان شاه طهماسب صفوى مورخ 960 ه .ق.

3- وقفنامه خوارزيل (خلازير) مورخ ه .ق.

4- فرمان شاه عباس دوم مورخ 1066 ه .ق.

5- فرمان شاه سليمان مورخ 1080 ه .ق.

6- فرمان شاه طهماسب دوم مورخ 1120 ه .ق.

7- فرمان شاه طهماسب دوم مورخ 1143 ه .ق.

8- طومارى به مهرشاه طهماسب.

9- فرمان كريم خان زند مورخ 1179 ه .ق.

10- فرمان راجع به استرداد قريه زرگنده و بعضى قراء شميران مورخ 1229 ه .ق.

11- فرمان ناصرالدين شاه در باب توليت ميرزا سيدعلى طهرانى مورخ 1252 ه .ق.

12- فرمان محمدشاه غازى راجع به واگذارى زرگنده به وزير مختار روس مورخ 1260 ه .ق.

13- فرمان ناصرالدين شاه راجع به اعاده يك باب كاروانسرا كه سابقا به خالصگى رفته بود مورخ 1269 ه .ق.

14- فرمان ناصرالدين شاه در باب توليت ميرزا ابوالحسن مورخ 1279 ه .ق.

15- فرمان ناصرالدين شاه در باب توليت ميرزا سيدابوالحسن مورخ 1281 ه .ق.

16- وقفنامه رامين در شهريار مورخ 1284 ه .ق.

17- حكم نيابت توليت حاج سيد هدايت اللّه مورخ 1294 ه .ق.

18- فرمان مظفرالدين شاه در باب توليت حاج ميرزا هدايت اللّه 1315 ه .ق.

19- حكم نيابت توليت مرحوم حاج سيد احمد هدايتى 1337 ه .ق.

20- شجره نامه خاندان توليت آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام .

ص: 248

عن مزارع مذكوره كه از خزانه عامره منشعب فرمودند و باغات چيزى داخل نشد. مزرعه ايلمان چون قنات آن بائر و منطمس شده بود حسب التخمين مزرعه عيساآباد كه چون حكم سيور غال به اتمام برسد بتواند از ماليه خود دريافت نمود. مزرعه بند كردان عن دو دانگ چون در اين سال اجراء قناحىٌ شده آنچه بوده به مصرف قنات مذكور نموده شده مزرعه دانگه استره كه به مقدار پنجاه خروار غله داخل طومار دستورالعمل شده در اين سال كه به سبب حوالجات ولايت چيزى به استانه واصل نشده.

اگر در اين ابواب عنايت و مرحمت مبذول دارند چاكر والامر اعلى از خزانه عامره تنخواه داده شد.

ديگر آن كه چون در اين ايام فرخنده فرجام از هر ديار مردم به زيارت و طواف آستانه عرش مرتبه مى آيند و كثرت جمعيت تمام مى شود و عبور مترددين نيز واقع است و به جهت آن كه ايشان را مساكن و منازلى نيست پريشانى و اضطرار تمام به حال ايشان و كافه سكنه آنجا راه مى يابد اگر فرمان قضا جريان نافذ گردد كه در درون حاير در محل مناسب بناى منازلى چند نموده شود كه زوار و مترددين و آينده و رونده مرفه الحال باشند به موقع است چاكر والامر اعلى.

هو * در حوالى حمام يا محلى ديگر كه مناسب باشد محوطه تهيه نمايد و در اندرون محوطه بيست و چهار منزل كه قواره هاى منازل به گل و خشت باشد و سقف به آجر و گچ تهيه نمايد و كاروانسراى كه مقرّب الحضرة العليه بنياد كرده و قبول نموده كه با تمام مصالح به اتمام خواهد رسانند آن هم به جهت منازل زوار مدد خواهد بود و چنانچه در چهارگوشه محوطه تهيه نمايد كه در هران خانه چهار چاه حفر نمايد و در ميان هر چاه ديوارى كه حائل چاه ديگر باشد بسازد در زمان نزديك تمام نمايد. ديگر آن كه چون نواب كامياب نفس نفيس توجه تمام به رواج و رونق و ضبط و نسق آستانه مقدسه دارند اگر مقرر دارند كه مردمى

ص: 250

كه از اطراف و بلاد آيند و در آنجا ساكن شوند و به تعمير منازل و دكاكين و غير ذلك اشتغال نمايند احدى مانع نشود هر آينه موجب ازدياد و مواد انتظام آن عتبه عليه خواهد شد و از روى فراغت به دعاگوئى دوام دولت روز افزون قيام نمايد. به شرح فرمان چاكر.

هو * جميع زوارى كه توطن در آستانه مقدسه نمايند به غير از مردم و رعاياى رى اصلاً احدى مانع نشود و كسانى كه در رى متوطن بوده به فراغت اوقات گذارده شوند.

ديگر بر راى انور پوشيده نماند كه در ايام متبركه مثل وقفه و غير ذلك ازدحام كثرت تمام مى شود و به سر حدى مى رسد كه عوام تكيه بر مقبره منوره مى نمايند و قبه ها را چند مرتبه از مقبره جدا ساخته اند و اين معنى ترك ادب است اگر امر فرمايند كه در حوالى قبر معطر محجرى ترتيب نمايد كه دفع اين صورت شود چاكر والامر اعلى.

هو * در دور صندوق مبارك تهيه محجر مضبوطى كه نشكند نمايد كه اصلاً زوار دست به صندوق نرسانند و تكيه بر صندوق مبارك نكنند از چوب شمشاد كه در غايت استحكام.

ديگر آن كه به يمن دولت نواب كامياب رخوت بسيار از هرچيز در آستانه متبركه جمع شده و مى شود و حوالى آستانه متبركه استحكامى كه اعتماد توان نمود ندارد ودر اين باب به شرح راى ملك آزادى فرمان عمل رود چاكر.

هو * از منازل حدود و حوالى عمارت آستانه متبركه كه قابليت خزانه جديد و محكم باشد اسباب و ادوات آستانه مقدسه را در آنجا ضبط نمايد كه قصورى نكند.

ديگر آن كه به واسطه اختلاف هواى رى مردمان بسيار بيمار مى شوند و در آنجا دارالشفائى كه علاج بيماران نمايد نيست اگر به صدقات فرق مبارك امر فرمايند كه تعمير دارالشفائى نمايد و طبيبى مقرر دارد كه به علاج بيماران مشغول نمايد

چاكر

ص: 251

هو * ترتيب دارالشفاء كه نوشته شده نمايند.

ديگر آن كه آستانه منوره بر شارع عام واقع است و همه وقت كثرت زوار و مترددين به سبب دخول محل تنگى است و به واسطه بعضى ضروريات مترددين و زوار تشويق بسيار مى كنند اگر امر متاع صادر گردد كه در محلى كه مناسب باشد بنا دكاكين چند از سر كار آستانه و سكنه آنجا نمايد كه بعد از نفع سر كار آستانه متبركه زوار و ساير مترددين محفوظ شوند. چاكر

هو * بر در حمّام بيست و چهار دكان تهيه نمايد كه صباغ در آنجا نشسته بخريد و فروخت مشغولى نمايند ديگر آن كه چون دو دانگ مزرعه ده خير وقف آستانه متبركه است و تتمه به خاصه شريفه منسوب است و ده دوئى محصول دو دانگ مذكور را عوض حقوق ديوانى آن جهت سر كار خاصه شريف ضبط مى نمايند اگر آن جزوى را تنخواه ضروريات آستانه مقدسه نمايند. چاكر

هو * آنچه رسم دو دانگ از مالوجهات شود به آستانه متبركه حكم صادر و در باب مشروحه به شرف توصيه ديگر آن كه چون در اين سال نواب همايون مبلغ هشت تومان نذرى نذر آستانه متبركه نموده بودند و مقرر فرموده كه جهت سر كار آستانه ملك خريدارى نمايد چون در آن وقت املاكى كه دائر و نافع باشد صورت نيافت و موازى چهارصد جريب از باغات آستانه متبركه حالا خراب و بائر شده و بعضى از ديوار باغات مذكوره هست اگر امر فرمايند كه آن مبلغ صرف تعمير ديوار و باغات مذكور نمايد كه از اين ممر نفع كلى همه ساله به سر كار آستانه رسد. چاكر

هو * چون مبلغ مذكور نذر آستانه متبركه شده كه ملك بخرند و وقف آستانه متبركه نمايند به همان قاعده ملك بخرند كه در آن عمارت باغها نموده و خواهد شد. ديگر آن كه چون در سال گذشته كه قنات ايلمان جديد بائر شده بود فقيران سعى بسيار در اين سال در آبادانى و زراعت آن

ص: 252

نموده و به دولت نواب كامياب آن را مزروع ساخته اگر سر كارى آن به فقيران مرجوع باشد كه كمال سعى به جاى آورده بى طمع و توقع محصولات آنجا را صرف سر كار آستانه نمايد. چاكر

هو * املاكى كه مجددا نواب كامياب همايون ما به جهت آستانه متبركه با قنات خريده و بعد از اين خواهد خريد توليت آن به خاصه شريفه همايون شده و خواهد شد سر كار موضوع نموده تغيير در آن نمى شود.

ديگر آن كه چون مزرعه ترسناباد ملك فقيران است و مبلغ شش هزار و نهصد و چهار تبريزى تيول ايالت شاه حسين خان سلطان مقرر است اگر حقوق ديوانى آن را داخل ضروريات سر كار آستانه متبركه نمايند كه صرف آنجا شود از تكاليف تيول دار فارغ نموده موجب رفاه حال اينجانب و معمورى آنجا شود چاكر والامر اعلى.

هو * از ابتداء وليعهدى مال موضوع آستانه منوره عنايت شد و فرموديم و مبلغ مذكور داخل توليت جديد كه به خاصه همايون فرموده ايم داخل باشد.

ديگر آن كه چون جمع كثير از سادات در آستانه متبركه مى باشند به واسطه قلت معاش تشويش تمام دارند اگر به صدقات فرق مبارك درباره آن جماعت التفاتى فرمايند كه يك مرتبه معاش ايشان با حسن وجهى گذرد و از روى فراغت به دعاگوى دوام دولت اشتغال نمايد چاكر والامر اعلى.

ديگر آن كه مزرعه ايلمان را كه به مبلغ نه تومان تبريزى سيور غال آستانه مقدسه مقرر داشته اند چون مبلغ چهار تومان از آن جمله موجود نيست و مراعى رعايا آنجا مبلغ دو هزار و كسرى مى شود اگر آن جزوى را تنخواه نقصان آنجا نمايد. چاكر الامر اعلى

هو * در اين باب مشروحه به شرف توصيه و مبلغ مذكور را داخل سر كار توليت جديد نمايد.

ص: 253

على ما كسانا رداء الكرم و شكرا لهُ ثم شكرا له على ماهدانا لشكر النعم. و قناديل نور موفور السرور و مشاعل سرور لايح النور كه از مشكوة صلوات ناميات و مصابيح تسليمات زاكيات اضاءة و اشتعال يابد شايسته روضه عظيم الرتبه و بايسته عتبه رفيع المرتبه پيغمبرى است كه تمام املاك و رقبات دين مبين و كافه اشقاص طريق حق اليقين وقف آستان ملك آشيان و طفيل راه سكان درگاه ملائك پاسبان اوست.

محمد كزل تا ابد هرچه هست *** به آرايش نام او نقش بست

بشيرى كه بر ذات او سرورى *** شده ختم مانند پيغمبرى

صل اللّه عليه و آله المعصومين و اهل بيته المطهرين المطهرين المطهرين خصوصا امام واجب الاطاعة و آل خانقاه طاعت فرموده(؟) و يطعمونَ الطعام على حبه مسكينا و يتيما و اسيرا مصداق مقال انما نطعمكم لوجه اللّه لانريد منكم جزاء ولا شكورا نقطه دايره مطالب اميرالمؤمنين و امام المتقين ابوالحسينين على ابن ابى طالب نظم:

جناب شاه ولايت على عاليقدر *** كه آفتاب ز انوار او مبين گردد

شهى كه قطره باران از ابر همت او *** صدف هنوز نديده در ثمين گردد

پناه دين محمد كه جذبه كرمش *** شفيع ما همه در روز واپسين گردد

امّا بعد چون به ميامن توفيقات ربانى و مواهب تأئيدات يزدانى همواره

ص: 255

لوازم همت گردون ارتقاء و مراسم توجه خاطر خورشيد اعتلاء بندگان سليمان مكان نواب كامياب سپهر ركاب اشرف اقدس اعلى همايون شاهى ظل الهى خلداللّه ملكه و سلطانه و افاض على العالمين برّه و احسانه مصروف و معطوف است به رواج و رونق و ضبط و نسق ضرايح مقدسه و حضاير مؤسسه خاندان بلند ايوان نبوة و دودمان عالى اركان ولاية كه مصدوقه قل لا اسئلكم عليه اجرا الا الموّدة فى القربى مبين سموّشأن عالى و منطوقه فرموده مثل اهل بيتى كمثل سفينة نوح من ركب فيها نجى محقق علو مكان متعالى ايشان است و در دقايق ساعات ليالى و ايام و آيات اوقات شهور و اعوام نفايس اموال و شرايف املاك حلال خود را صرف مصالح مشاهد و مراقد اعلى المراصد اين طايفه عليه مى گردانند تا به مرتبه كه در هيچ قطرى از اقطار آباد معموره و ممالك محروسه آستان با انوار منسوب به هيچ يك از اين فرقه ابراز نمايد الا كه مروج به انواع الطاف و محفوف اضعاف اعطاف گشت و از اين جمله مرقد مزكى و مشهد معلى حضرت رفيع الرتبه امامزاده واجب التعظيم و نقاوه خانواده لازم التكريم دوحه حديقه ولايت ثمره شجره هدايت شمع شبستان كرامت نهال چمن امامت. عالى قدرى كه كلام هدايت انسجام حضرت امام همام ثامن الائمه عليهم الصلوة والسلام سلطان سرير الارتضا ابى الحسن على بن موسى الرضا عليه التحية والثنا حيث قال عليه السلام من زارنى بعد موتى ضمنت له على اللّه الجنة فمن لم يقدر على زيارتى فليزر اخى عبدالعظيم بر اعتلاى مدارج اقتدارش دليل روشن و ايضا كلامه العلى العالى من زار عبدالعظيم الحسنى بالرى كمن زار جدى اباعبداللّه الحسين بر ارتقاى معارج اعتبارش حجتى قاطع بر وجه ابين است خلف الامام الممتحن عبدالعظيم بن عبداللّه بن على شديد ابن زيد بن سبط الشهيد ابى محمد الحسن صلوات اللّه و سلامه عليه و عليهم اجمعين است كه در اين اوقات موفور البركات در مجالس بهشت آيين كه مجمع علماء و نقباء روى زمين است متوجه تحقيق

ص: 256

و تفتيش اوقاف مزار قديم اين مزار با اقتدار كثير الانوار و مصارف و شروط واقفان و متولى و عمله آن آستان رفيع البنيان شد كماهو حقه و بما هو طريقه واضح و هويدا گرديد كه رقبات معينه و املاك مبينه كه در ذيل اين صحيفه تفصيل يافته از اوقاف قديم اين مزار با تكريم است و نوبت توليت و تصدى شرعى معمول مستمر مقرر آن الان به سيادت مآبين نقابت دستگاهين تقوى شعارين امير نظام الدين عليشاه ابن السيد المغفور المبرور المشكور الواصل الى جواراللّه امير سعدالدين عنايت اللّه و امير حسام الدين ابراهيم ابن السيد المرحوم السعيد المستريح الى غفران اللّه امير ناصرالدين خليل اللّه العبد العظيمى رسيده كه به حسب شرع شريف و شروط واقفين حاصل آن را صرف مصارف آن آستانه مقدسه نموده حق التوليه خود را به موجبى كه مشروح و مبيّن مى شود به مصارف خود مصروف سازند.

و هذا بيان تفصيلها:

دو وقفيه به نظر در آمده و از شرط واقف مصارف و حق التوليه مشخص است.

مزرعه بريدين واقع در بلوك غار رى عن كوره عراق عجم. عن ربع كه سيد شرف الدين حسين وقف نموده و ثلث محصول آن را به حق التوليه اولاد ذكور خود نسلاً بعد نسل مقرر داشته و ثلث آن را به خرج عمارت خانقاه مذكور و قنوات و اخراجات صادرين و واردين تعيين نموده.

------------------------

مزرعه عن سه ربع كه كيا ابوالقاسم بن كيا جمال الدين طهرانى بر آستانه مقدسه وقف كرده و توليت آن را به سيد شرف الدين مشاراليه داده و بعد از او با رشد و اصلح اولاد ذكور نسلاً بعد نسل و حق التوليه

ص: 257

از قرار ثلث محصول مقرر نموده.

------------------------

مزرعه علائين ايضا واقع در بلوك مذكور ثلث تمام كه سيد شرف الدين حسين مومى اليه وقف كرده و توليت آن را به اولاد ذكور خود داده و سماه در سلطان بنت ميرزاعلى كه بعد از دعوى به وقفيت مسلم داشته و توليت را به دستور به اولاد سيد مشاراليه داده كه بعد از مصالح زراعتى ثلث به حق التوليه تصرف نمايند و ثلث آن را به خرج خانقاه مزار و خادم و مؤذن و حفاظ و صادر و وارد صرف نمايند.

------------------------

دو وقفيه به نظر آمده و تعين حق التّوليه و از استمرار عمل متوليان مقرر است.

------------------------

مزرعه - مافتان بلوك غار رى بالنصف كه خواجه امير قباد وقف آستانه منوره نموده و توليت آن را به سيد عليشاه بن سيد شرف الدين حسين مقرر نموده و شرط نموده كه توليت بعد از او از اولاد ذكور او باشد بطنا بعد بطن و حق التوليه از قرار

عمل متوليان سابق به ثلث بعد از مصالح زراعتى مقرر است و مصرف ثلثان محصول مستحقان و با بناى سبيل است براى متولى نصف ديگر خواجه فولاد قباد بيك وقف نموده و به دستور توليت آن را به سيد عليشاه مذكور داده و بعد از او به اولاد ذكور او

نسلاً بعد نسل معين نموده و حق التوليه از قرار عمل متوليان به ثلث مقرر بوده و مصرف ثلثان فقرا و ابناى سبيل است و براى متولى منوط است.

------------------------

مزرعه - علائين مذكور واقع در بلوك مذكور مزرعه علائين سيد شرف الدين حسين مشاراليه وقف نموده بر آستانه مقدسه مزبوره توليت آن را به اولاد ذكور به دستور نسلاً بعد نسل مقرر فرموده و حق التوليه از قرار عمل متولى از ثلث مستمر است و مستقر و ثلثان محصول آن را

ص: 258

به اخراجات صادر و واردين مقرر و معين نموده.

------------------------

مزرعه بى بى مريم بلوك غار رى بالثلث كه امير قبا وقف آستانه منوره نموده و توليت آن را به سيد عليشاه مقرر كرده و حق التوليه از قرار عمل متوليان سابق يك ثلث را در مصالح زراعت مقرر است و ثلثان محصول مستحقان و ابناء سبيل است.

------------------------

مزرعه سيد عبداللّه ابيض النصف كه ميرغياث الدين محمود ميركمال وقف نموده و توليت آن را به سيد خليل اللّه و سيد عنايت اللّه داده بعد از ايشان به اولاد ذكور ايشان نسلاً بعد نسل عقبا بعد عقب مقرر فرموده كه بعد از تعمير قناة مذكور ثلث آن را به عنوان حق التوليه متصرف شوند و باقى را به فقرا و مساكين و به صادرين و واردين كه در عتبه مقدسه مذكوره واقع شود صرف كنند و براى متوليان منوط باشد و مزرعه مذكوره در بلوك غار واقع است.

------------------------

مزرعه عين آباد در بهنام رى كه پيرعلى نامى وقف كرده و توليت آن را به سيد عليشاه بن سيد شرف الدين حسين مزبور داده و شرط نموده كه چون مزرعه مزبوره را دائر سازد خمس آن را به حق التوليه متصرف مى شود و باقى را بعد از خرج قنوات و مصالح زراعتى در آستانه مقدسه صرف فقرا و مساكين نمايد و بعد از سيد مذكور توليت آن مخصوص اولاد ذكور بطنا بعد بطن باشد.

------------------------

مزرعه ابروهه عن بلوك سبور قرج كه نواب خليفه شاهقلى مهردار وقف آستانه مقدسه نموده و توليت آن را به سيد خليل اللّه و سيد عنايت اللّه داده و بعد از ايشان به اولاد ذكور ايشان نسلاً بعد نسل و حق التوليه از قرار ثلث محصول مقرر كرده و مابقى را صرف ضروريات سر كار آستانه مزبوره معين فرموده بالتمام است.

ص: 259

يك قطعه باغچه واقع در موضع وسفنارد غار رى كه نواب حسين خان سلطان روملو وقف آستانه مذكوره نموده و توليت آن را به سيدين مشاراليهما داده نسلاً بعد نسل و حق التوليه به دستور از قرار ثلث مخصوص متوليان مذكوران باشد و تتمه را صرف ضروريات آستانه منوره سيدان مومى اليهما نمايند بالتمام.

------------------------

كه اسناد و قبالات به تلاطم ايام فوت شده و رقبات مذكوره اغلب به تصرف آستانه مقدسه منوره است و حق التوليه از عمل متوليان از قرار ثلث مستمر است چنانچه كيفيت اين استفاضه و شياع به وضوح پيوسته و بدين نهج متوليان متصرف اند و نقيض اين معنى ظاهر نيست.

------------------------

مزرعه ايه غار مشهور بده خير بالثلث كه سيد مذكور اعنى سيد شرف الدين حسين وقف آستانه مطهره فرموده و توليت آن را به نهج مزبور به اولاد ذكور خود نسلاً بعد نسل و عقبا بعد عقب داده و مصرف ثلثان محصولات آن را به ضروريات سر كار آستانه و بعد از آن به خرج صادر و وارد مقرر فرمود.

------------------------

مزرعه مزرعه علائين مذكور بالسدس كه سيد اجل مرحوم مزبور شرفا للسيادة حسينا بروضه منوره مذكوره وقف فرمود و به اولاد ذكور خود توليت آن را داده و بعد از اولاد ايشان بر اولاد اولادشان مقرر نموده بطنا بعد بطن و نسلاً بعد نسل و سوى حق التوليه باقى محصولات را متولى صرف مايحتاج سر كار آستانه نمايد.

------------------------

مزرعه بند كردان شهريار بالثلث كه (فولاد) قباد مذكور بر آستانه مزبوره وقف نموده و همچنين توليت آن را به سيد شرف الدين حسين مومى اليه داده و بعد از او به اولاد ذكور او نسلاً بعد نسل و مصرف

ص: 260

باقى محصولات را سوى حق التوليه متولى براى خود صرف به ضروريات عتبه سدره مرتبه و صادر و وارد نمايد.

------------------------

مزرعه شرقى مشهور به مزرعه شاهى كه سيد مغفور شرفا للرحمة حسينا مذكور بر روضه مطهره مسفوره وقف نموده و نيز توليت آن را به اولاد ذكور خود داده نسلاً بعد نسل كمايرد و مابقى را بهر ضروريات سر كار آستانه مزبوره بعد از وضع حق التوليه متولى صرف نمايد.

------------------------

مزرعه هوسنه بهنام رى بالنصف كه ايضا سيد شرف الدين حسين مذكور بر عتبه مطهره وقف نموده و توليت را همچنان به اولاد ذكور خود داده كه بعد از وضع حق التوليه كه مشروح شد مابقى را صرف ضروريات آستانه مقدسه نمايند.

------------------------

مزرعه مبارك آباد معروف به خيرآباد غار رى كه مزار سلطان عبدالعظيم است و طغرل وقف آستانه منوره نموده و توليت آن را به سيد شرف الدين ماضى داده و بعد از وضع حق التوليه مابقى را صرف مايحتاج آستانه مزبوره نمايد و بعد از او به اولاد ذكور او نسلاً بعد نسل.

------------------------

مزرعه جلال آباد غار رى بالثلث كه غازى خان تكلو وقف نموده و توليت آن را به سيد عنايت اللّه و سيد خليل اللّه داده و بعد از ايشان به اولاد ذكور ايشان نسلاً بعد نسل و بعد از وضع حق التوليه باقى محصولات را صرف ضروريات سر كار آستانه نمايند.

------------------------

مزرعه دز واقع در بلوك غار رى كه سيد شرف الدين حسين داير نموده و وقف آستانه متبركه نموده و توليت آن را به دستور به اولاد

ص: 261

ذكور خود داده نسلاً بعد نسل و بعد از اخراج حق التوليه تتمه محصولات را صرف ضروريات سر كار آستانه نمايند.

------------------------

و چون ثبوت مضمون صدق مشحون اين مجله جليله به سبق ايادى و تصرف و تصدى سادات مشاراليهم و تلقى ايشان به وقفيت و تعيين مصارف آن و استفاضه مبينه معينه به عرض بعضى مجلات مسجلات قديم مؤكد و مويد گرديد وقفيت و تصدى و توليت مذكوره به تنفيذ و امضا مقرون شد والسلام على من اتبع الهدى و كان ذلك فى غرة شهر الاصم الاصب المسمى برجب المرجب سنة احدى و ستين و تسعماة والحمدللّه رب العالمين والختم بالصلواة على محمد و آله و عترته المعصومين الطيبين الطاهرين و على اعدائهم لعنه اللّه و الملائكة والناس اجمعين الى يوم الدين.

ص: 262

سلطنت ها و عظمت ها على مفارق المسلمين الى يوم القيام تمامت و همگى سه دانگ و ربع شايع از مزرعه موسومه خورازيل واقعه در بلوك غار رى حميت من الافات و الفى محدود به اراضى احمدآباد و خشك رود و تپه عرب قبلتا و به اراضى عبدل آباد و كندى آباد و شارع شمالا و به اراضى قريه بورت شرقا و به خشك رود و اراضى مرتضى گرد غربامع اراضى معمور داير و معمور باير و قنوات جاريه و منطمسه و جداول و انهار و طواحين آبادان و خراب و باغات و محوطات و محاصرات و تلال و وهاد و معالف و مراكض و ساير المضافات و المنسوبات بهذه المزرعه من اى شى ء كان سمى ام لم يسم ذكر اولم يذكر بر مشهد منور و مرقد مطهر امامزاده واجب التجليل والتعظيم لازم التكريم عبدالعظيم عليه و ابائه التحية والتسليم كه زيارت آن را با زيارت عالى شانى برابر كرده اند كه جبريل امين با وجود رفعت شان و سمو مكان افتخار به خادمى آستان ملايك پاسبان نموده سر مباهات به اوج برين سوده كه من زار عبدالعظيم الحسنى بالرى كمن زار جدى اباعبداللّه حسين وقفى صحيح شرعى مخلد مستمر مشتمل بر جميع شرايط و اركان خالى از نواقص و بطلان قربة الى اللّه تعالى و طلبا لمرضاته و شرط نمود نواب واقف حين الوقف توليت مزرعه مذكور را به عالى حضرت سيادت مرتبت نقابت منقبت افادت و افاضت دستگاه نجابت و معالى انتباه عمدة السادات العظام والنقباء الكرام امير مجدالدين المتولى ابن سيادت و مغفرت پناه المستريح برحمة الملك البارى ظهيرا للسيادة والدين امير ابراهيم الحسينى و بعد از او بر اولاد امجاد او نسلاً بعد نسل و عقبا بعد عقب مشروط بر اين كه عالى حضرت متولى مشارليه محصول وقف مذكور را بعد از وضع بذر و نفقه القنات و مصالح ضرورى زراعت صرف روشنائى و صادر و وارد عمارة و فرش مشهد مقدس منور و مواجب خدام و حفاظ آن سركار فيض آثار نموده و ثلث كل محصول را به علت حق التوليه و حق السعى به خود متعلق داند و ايضا شرط نمود كه

ص: 264

موقف مذكور را به اجاره طويله به متقلبه ندهد و به غير متقلبه نيز به اجاره ندهد و به هيچ وجه من الوجوه حكام طلبى از آن مزرعه ننمايند و مدخل نكنند و چنانچه در ساير موقوفات آن آستانه سدره مرتبه شرط شده ناظر تعيين ننمايد و به علت حق النظاره و حق الاشراف طلبى نكند و چون مصرف معين جهة موقوف مذكور مقرر شده ارباب وظايف مطلقا طلب و توقعى ننمايند فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه على الذين يبدلونه و كان ذلك فى شهر ذى القعده الحرام سنة سبع و تسعين و تسعمايه الهجريه النبويه عليه السلام والتحيه.

هوالواقف

الحمدللّه الموفق للخيرات الذى جعل الوقف واسطه: لا دارك السعادات و الصلوة والسلام على محمد و اله اشرف البريات و بعد در مجلس عالى سيد المحققين و سند المدققين وارث علوم الانبياء والمرسلين خاتم المجتهدين ايّدَهُ اللّه على مسند الاجتهاد الى يوم الدين ما زبرو برز فى هذا الكتاب من المبدء الى المآب حسب ما سطر فى هذا الخطاب معروض شد فى سلخ عام ثمان و تسعين و تسعماية بشهادت اقل الخلايق لطف اللّه الشريف الموسوى.

ما نسب الى فيه صحيح حرره زينب بنت طهماسب صفوى الحسينى الموسوى - مهر. بنت شاه دين طهماسب.

بصحة مقدماته اشهدت نمقه الفقير الى اللّه الغنى المغنى سلطان ابراهيم بن حيدر شريف الشريفى الحسنى الحسينى عفى عنهما بالنبى واله فى شهور سنه 997- مهر. سلطان ابراهيم.

اين وقف نامه صحيح است در دفترخانه مباركه جزو املاك موقوفات حضرت شاهزاده عبدالعظيم است بايد حدود آن را منظور داشت و خلاف واقع نشود - مهر. لااله الملك الحق المبين عبده احمد

موافق اين وقف نامه كيفيت اين است كه عالى جاه ميرزا موسى مستوفى نوشته است.

ص: 265

چون موافق اين وقف نامچه كه صحت آن ظاهر است يك حد اين مزرعه خشك رود است و تجاوز غير از خشك رود به اين مزرعه جايز نيست شهد بمافيه الاقل عبدالوهاب - مهر. يا وهاب الكريم انا من الشاهدين.

بشهادة العبد الاقل مجدالدين افضل.

ص: 266

اين وقت سيادت و نجابت پناه مشاراليه به عرض رسانيد كه محل مزبور را به حلية آبادانى درآورده و در باب رسد ثلث كه به حق التوليه مقرر است استدعا و مثال لازم الامتثال نموده كه احدى مانع رسدات مزبور نشده گذارند كه زراعت نموده صرف معيشت خود نمايد بنابراين مقرر شد كه به موجبى كه مثال لازم الامتثال در باب توليت و حق التوليه به اسم سيادت پناه مشاراليه صادر شده عمل نمايند و احدى در رسد ثلث حاصل محل مزبور كه به حق التوليه سيادت پناه مومى اليه مقرر است مدخل ننموده گذارند كه موافق شرع شريف و شرط واقف حق التوليه مزبوره را تصرف و صرف معيشت خود نموده به فراغ بال به دعاگوئى دوام دولت بيزوال ابدى الاتصال اشتغال نمايد و در اين باب اهتمام تمام لازم دانند هر ساله مثال مجدد طلب ندارند و در عهده شناسد. شهر ذى حجه الحرام سنه 1080 مهر المتوكل على اللّه الغنى ابوالصالح محمد بن محسن العبد الرضوى.

ص: 269

در باب توليت مزبوره رقم مطاع به اسم مومى اليه صادر گردد و حسب الفرمان قضا جريان علامى فهامى مجتهدالعصر والزمانى ميرسيد محمد ملاحظه ارقام و احكام و مجلات مزبوره و تصديق بر توليت شرعيه مومى اليه نموده بود لهذا شمه از شفقت بى غايت شاهى و مرحمت بى نهايت پادشاهى شامل حال سيادت پناه مومى اليه گرديده از ابتداء پنج ماهه تخاقوى ئيل توليت شرعى موقوفات قديمى سر كار مزبور را به سيادت و فضيلت پناه مومى اليه عنايت و مكرمت فرموديم كه به دستور اباء و اجداد خود متوجه نظم و نسق و آبادى محال موقوفه مزبوره و تكثير زراعت و محصولات آن بوده چنانچه بايد و شايد و كاردانى و راستى و ديانت او سزد به امر مزبور و لوازم آن قيام و اقدام نموده دقيقه از دقايق ديانت و راستى را فوت و فروگذار ننمايد و در نسق و زراعت محال موقوفات مسفوره و تنقيه قنوات آن و روشنائى آستانه مقدسه كه از موقوفات مذكوره صرف آن مى شود سعى موفور و اهتمام غير محصور به عمل آورده چنانچه كوتاهى ورزد از او باز خواهى خواهيم فرمود و هر ساله موافق شروط واقفين حاصل مزرعه سيد عبداللّه ابيض يك عشر و از مزرعه غنى آباد يك خمس و از مزرعه خيرآباد كه امامزاده واجب التعظيم در آن واقع است با ساير مزارع و قرى و املاك كه در مزار مزبور است يك ثلث به صيغه حق التوليه متصرف و تتمه محصولات را به نهجى كه واقفين وقف نموده اند بعد از وضع سوخت مقررى آستانه مقدسه و تعميرات و تنقيه قنواة فيما بين خدام آستانه مقدسه هر يك را كه قابل و شايسته داند تفريغ و تقسيط نموده دينارى سواى حق التوليه مقرره خود تصرف ننمايد خدام و ضابطان و مستاجران و عمله و فعله و مباشيرين و رعاياء محال موقوفه مزبوره مومى اليه را متولّى شرعى بالاستقلال و الانفراد خود دانسته از سخن وصلاح حساب مومى اليه كه در باب زراعت و آبادانى محال موقوفات مزبوره گويد بيرون نروند حكام و عمال و كلانتران ارقام و احكام سلاطين جنت مكين را كه در باب معافى

ص: 271

زاويه مقدسه و محال موقوفات مذكوره شرف صدور يافته عمل و همگى را به امضاى نواب همايون ممضى و منفذ دانسته تخلف از مضامين آنها ننمايند و تغيير به قواعد آن راه ندهند و به علت حق النظاره و رسومات متولى موقوفات دينارى مطالبه ننمايند و هرگاه من بعد متولى تفويضى جهت موقوفات جديدى تعيين شود دخل در داد و ستد موقوفات قديمى مزبور و توليت شرعى سيادت پناه مومى اليه ننموده گذارند كه سعى در آبادانى محال موقوفات قديمى مذكور نموده محصولات آن را موافق شروط واقفين به مصارف مقرره صرف و خود داد و ستاد و تحصيل دعاى خير جهة ذات اقدس و وجود نوّاب همايون ما حاصل نمايد و خدام ملايك احترام آستانه مقدّسه مزبوره و عمله و فعله آن سر كار موهبت آثار هريك از موقوفات قديمى مزبور وظايف و مقررى درباره ايشان مقرر بوده باشد اوامر و نواهى او را مطيع و منقاد بوده خود را به عزل او معزول و به نصب او منصوب دانند مستوفيان عظام كرام ديوان اعلى پروانچه اين عطيه را در دفاتر خلود ثبت نموده از شايبه تغيير تبديل مصون و محروس دانند و هر ساله رقم مجدد طلب ندارند و در عهد شناسند.

تحريرا فى ربيع الثانى سنه 1120

ص: 272

درآورده به مصارف موقوفه رساند در رواج و رونق آستانه منوره و موقوفات آن سعى موفور به منصه ظهور رساند و آنچه سيادت و نجابت پناه ميرزا نظام متولى تفويضى از بابت وجوه حق التوليه و حق القرار و غيره تصرف نموده باشد موافق قانون شرع مطاع و دستور حقانيت و حساب مومى اليه رد نموده وجهى كه به ازاء تعميرات باز يافت نموده هر گاه تعمير ننموده باشد به دستور تسليم متولى شرعى مزبور نمايد حاكم و عمال و كلانتر محال مزبور ارقام مطاعه كه در خصوص معافيات و غيره سابقا شرف صدور يافته ممضى دانسته از مضامين آنها انحراف نورزند و احترام متولى مزبور و خدمه آستانه منوره مزبوره را لازم دانسته در هر باب اعانت حسابى به تقديم رسانند خدام و عمله و فعله آستانه مذكوره و مستوفى و متصديان و مباشرين و كدخدايان و رعاياى موقوفات مزبوره سلالة السادات مشاراليه را متولى شرعى آستانه مزبوره دانسته از سخن و صلاح حسابى او بيرون نروند و اطاعت و انقياد او را از لوازم شمرند از اوامر و نواهى او تجاوز ننمايند و در عهده شناسند.

محل امضاء

ربيع الثانى سنه 1143

ص: 274

خدمه سر كار و زراعت موقوفات و ساير امور متعلقه به خود سعى كماينبغى و متين به جاى آورده مقررى خود را هر ساله باز يافت و صرف شئون خود نموده به دعاگوئى ذات مقدس والا اشتغال نمايد و در لوازم و مراسم امور متعلقه به خود كوشد عمله و خدام سر كار آستانه متبركه عالى جناب مقدس القاب مشاراليه را متولى بالاستقلال و الانفراد آستانه معظم دانسته ملزومات و مخصوصات امر توليت را مختص عالى جناب مشاراليه و در سخن و صلاح حسابى او كه مقرون به صواب و رونق نمودن آستانه و ساير امور مزبور باشد تجاوز نكرده توقير و احترام او را از لوازم شمرند و در اين ابواب مرعى و لازم دانسته و در عهده شناسند او حد جمادى الاول سنه 1179 يا من بمن هورجاه كريم.

ص: 276

و در سرپرستى رعايا و برايا و ساكنين لازمه دقت و اهتمام كرده و در امور زراعت و فلاحت و آبادى و معمورى آنجا سعى مالا كلام نموده و در هر جهات اوقات كاملى مصروف داشته آنچه شايد و بايد و از جوهر ذاتى او سزد و آيد در انتظام امور آنجا كوشيده و مداخل و منافع آنها را صرف اخراجات سر كار فيض آثار سازد عاليجاه رفيع جايگاه عزت و سعادت همراه اخلاص و ارادت آگاه مستوفى و عاليشانان رفيع مكانان اخلاص مآبان ضابطان و عمال و كدخدايان و سربلوكان دارالسلطنه طهران به هيچ وجه دخل و تصرف در قراى مذكوره نكرده در هر حال معاف و مسلم و از صادريات و عوارضات مرفوع القلم دانسته قريه و مزارع مزبوره وقفى را حواله و اطلاق ننمايند و مختص سر كار كثيرالانوار دانند مقرر آن كه عاليشان كدخدا و عالى حضرات رعاياى قريه زرگنده و اسلكه و بالغ آباد و چهار هرز حسب المقرر معمول مرتب داشته از قرارى كه امر و مقرر فرموده ايم تخلف و انحراف نورزيده نزد عالى جناب متولى جليل الشأن رفته از قرارى كه مشاراليه قرار مدار در كار بار آنجا مى دهد معمول دارند و در عهده شناسند تحريرا فى شهر محرم الحرام سنه 1229.

ص: 278

ذيل را نقدا و جنسا از بابت موقوفات سر كار سعادت آثار كما فى السابق در وجه مشاراليه تيول مستمر و برقرار فرموديم كه هر ساله بازيافت داشته صرف معاش خود ساخته به فراغت خاطر مشغول تقديم خدمت باشد مقرر آن كه عالى جنابان مقدس القابان مدير و ناظر و مستوفى و كشيكچيان و خدام سر كار شوكت مدار حسب المقرر عالى جناب مشاراليه را متولى بالاستقلال دانسته عزل و نصب اوامر و نواهى او را مطيع باشند و در سخن حسابى و صواب ديد او تخلف و تجاوز ننمايند عاليشانان عزت و ارادت كتاب سعادت انتساب دفترخانه مباركه شرح فرمان همايون را ثبت دفاتر خلود.

از شوائب تغيير و تبديل مصون و محروس دانند و در عهده شناسند تحريرا فى شهر ذيقعدة الحرام 1252.

ص: 280

عالى جاهان رفيع جايگاهان مقرب و الخاقان حكام حال و استقبال دارالخلافه طهران قريه رامين را از تيول عالى جاه پاشا بيك مقطوع و در عوض قريه زرگنده در حق عالى جناب سابق الالقاب برقرار دانسته قدم و قلم از آنجا كشيده و كوتاه دارند و به هيچ وجه من الوجوه حواله و اطلاقى نكنند تا آن كه مشاراليه در كمال فراغت منافع و ماليات آنجا را باز يافت داشته به مصارف گذران و مخارج خود رساند المقرر آن كه عالى جاهان رفيع جايگاهان مجدت و نجدت همراهان مقربى الخاقان مستوفيان عظام و كتاب خيريت اكتساب دفترخانه مباركه شرح فرمان جهان مطاع را در دفاتر خلود ثبت و ضبط نموده از شوايب تغير و تبدل مصون و محروس دارند در عهده شناسند تحريرا فى شهر ربيع الثانى 1260.

ص: 282

عالميان كه ودايع آفريدگارند بنمائيم كه در اين عهد فرخنده و زمان پاينده ايداللّه جلالهما جلائل اعطاف و اشفاق ما شامل حالت و كافل مقالت هر برنا و پير است و شخص فتن در سلاسل عدل ما پاى در زنجير، طبقات وجود به هرجا كه پويند و پايند و به هر سو كه روند و آيند همه تا در نگرند آسايش و فراغت همه تا در گذرند امنيت و عدالت مآثر خيرات و مبرات از حد افزون و مهام موقوفات هريك در كمال قاعده و قانون چنانكه يك باب كاروانسراى واقع در حضرت عبدالعظيم عليه من التحية از كاها كه از جمله موقوفات آن حضرت است در سوابق ايام به خالصگى عمل شده در اين سال همايون فال سيچقان ئيل و بعدها بر وفق اين فرمان مبارك كاروانسراى مزبور را از خالصگى ديوان موضوع و كما فى السابق در جزء موقوفات آن حضرت برقرار فرموديم و ماليات آن را به نحوى كه در اين همايون سمت ترقيم يافته با ثلاث معينه مشخصه مقرر نموديم كه هريك از اين بعد در جا و مقام معلوم به مصرف برسد و از اين قرارداد تخلف و تجاوز روى ندهد ثلث اوّل بايد براى صرف روشنائى ايوان و بقعه مطهره منظور و محسوب آيد ثلث دوم بايد به جهت تعمير كاروانسرا و دكاكين متعلقه به آن حضرت و بقعه متبركه آنجا صرف شود ثلث سيم بايد به استحضار متولى باشى مضجع شريف به خدام آن حضرت عايد گردد و مقرر آن كه مباشرين و عمال امور ديوانى حضرت عبدالعظيم بنهجى كه امر و مقرر فرموده ايم مرتب داشته كاروانسراى مزبور را از جزو خالصه ديوان اعلى موضوع و در ضمن موقوفات آن حضرت مجرى و مقرر دانسته متعرض منال ديوانى آن نشوند و اين خيرات باقى را وافى عمر و دولت پادشاهى دانند المقرر محرران دفترخانه مباركه شرح خطاب مستطاب رازيب دفاتر خلود ساخته از تغيير محروس و محفوظ داشته در عهده شناسند حرره شهر ربيع الثانى 1269.

ص: 284

سن او به پيرى و عمر او به كهولت رسيده و از خدمت توليت آستان ملايك پاسبان بازمانده از اولياى دولت قاهره استدعا و درخواست نمود كه خدمت محوله به او را به خلف الصدق او عالى جناب قدوسى القاب محامد و معارف نصاب زبدة السادات العظام و عمدة النجباء الكرام ميرزا ابوالحسن ولد ارشد او مرجوع و موكول فرمائيم عليهذا ايجابا لمسئوله در هذه السنه يونت ئيل فرخنده دليل عالى جناب مشاراليه را بسان والد و اجداد در منصب متولى باشيگرى مشهد مشرفه و مضجع مقدسه شاهزاده عبدالعظيم عليه من اللّه تعالى و تبارك افضل التكريم والتعظيم سرافراز فرموديم به نحوى كه بايد و شايد و از قوه اصالت و نجابت او سزد و آيد در تقديم خدمات آن آستان ملائك پاسبان و دعاى بقاى دوام دولت جاويد فرجام فى آناء الليل و اطراف النهار اوقات شبانه روز خود را صرف نموده خاطر خطير مرحمت تخمير شاهنشاهى را از طرز و طور راستى و درستى و امانت و ديانت خود راضى و خشنود سازد و تمامى خدام و متوليان و جاروب كشان و كشيكچيان آن حضرت را از حسن سلوك و رفتار خود خورسند دارد مقرر آن كه قاطبه سادات و خدام عتبه عليه و سده سنيه حضرت امامزاده واجب التعظيم عالى جناب مشاراليه را متولى باشى بالانفراد والاستقلال خود دانسته مطيع و مطاع اوامر و نواهى او بوده از سخن و صواب ديد مشاراليه تخلف و تجاوز ننمايند المقرر كتاب سعادت اكتساب دفترخانه مباركه شرح اين توقيع رفيع در دفاتر ثبت و ضبط نموده و در عهده شناسد شهر صفر المظفر 1275.

ص: 286

شورى و جمعى از علماء شريعت غرّا تحقيق و غوررسى نموده مراتب را معلوم دارند پس از رسيدگى و تحقيق و ملاحظه طومار و وقفنامهاى واقفين و فرامين سلاطين جنت مكين اناراللّه برهانهم در دست داشتند خاصه فرمان قدرنشان شاه طهماسب جنت مكان معلوم شد كه عمل منافع و موقوفات از قرار ثلث بوده كه ثلث حق التوليه و ثلثى در حق خدمه برقرار و ثلثى به مصارف صادر و وارد هرچه لزوم يابد برحسب صلاح و صواب ديد و راى متولى برسد به همين طريق متوليان ابا عن جد معمول داشته و مى دارند عليهذا بر راى بيضاضياى همايون مشهود افتاد كه عارض عريضه مفسد و با غرض بوده فقرات معروضه صدق نداشته پس از ظهور اين مراتب و شهود خلوص نيت متولى آن آستانه مباركه لازم افتاد كه از جانب سنى الجوانب همايون بالتفات خديوانه مخصوص آيد محض ظهور مرحمت در هذه السنه ميمونه اودئيل سعادت دليل و ما بعدها. اين فرمان مهر لمعان مبارك به افتخار عالى جناب فضيلت نصاب مقدس القاب سلاله السادات و العظام ميرزا ابوالحسن متولى باشى آن آستانه متبركه صادر و مقرر داشتيم كه عالى جناب مشاراليه خود را كماكان متولى دانسته و ساير خدام به موجب اين منشور قضاماثور همايون در امر و اطاعت او بوده از خدمات مقرره تغافل نورزند و او نيز منتهاى اهتمام و رسيدگى در امور متعلقه به آن سر كار فيض آثار و ضبط و نسق املاك موقوفه و جمع آورى منافع و تعمير آبادانى موقوفات و عمل خدام و نظم امور ايشان نموده و دقيقه فروگذار نكرده منافع موقوفات را به طريق مقرره در وقف نامجات به موجب تفصيل فوق كه بر حسب قرارداد واقفين است معمول دارد و از انقرار تخلف جايز نداند و به كمال دقت در خدمات مرجوعه به خود كوشيده و تغافل و اهمال ننمايد مقرر آن كه كتاب سعادت اكتساب دفترخانه مباركه شرح فرمان همايون را ثبت و ضبط نموده و در عهده شناسند فى شهر ذيقعده الحرام سنه 1281.

ص: 288

له الفدا كه به مرور ايام هر ساله آنچه منافعى كه از اين دو ملك مذكور حاصل مى شود در مصارف تعزيه دارى و ذكر مصيبت جناب سيدالشهدا عليه التحية والثناء خرج و صرف گردد و نصف ثواب آن را تفويض نمود بر روح پرفتوح اقدس والده مرحومه خود و نصف ديگر را براى خود كه در يوم لاينفع مال و لابنون عايد و دستگيرش شود و توليت اين دو ملك مرقومه مسطوره مزبوره مادام الحيوة به خود واقفه لنفسها مقرر داشته است و بعد از رسيدن اجل حتمى به ولد ارجمند سعادتمند خود كه سر كار متولى باشى آستانه مباركه حضرت شاهزاده عبدالعظيم عليه التحية والتكريم اعنى جناب مستطاب آقاميرزا ابوالحسن دام عزه و مجده بوده باشد مفوض نمودند و بعد به اولاد ذكورش بطنا بعد بطن و نسلاً بعد نسل و صيغه وقفيت اين دو ملك مذكور به قرارداد مسطور در ارض اقدس نجف اشرف جارى شده و قبض حاصل گرديده است وقفا صحيحا شرعيا فمن بدله بعد ماسمعه فانما اثمه على الذين يبدلونه و كان وقوع ذلك الوقف فى شهر شوال المكرّم من سنه 1284 محل مهر فاطمه سلطان.

ص: 290

فرموديم كه هريك از راست كيشان خدام اين آستان ملك پاسبان كه مانند سرو آزاد ثابت قدم و جوهر ذاتى آن بى خلاف با چنار توأم باشند بين الاكفاء سرسبز و بلند و از انوار عاطفت و عنايت بهره مند سازيم لهذا سلاله دودمان مصطفوى و نتيجه سلسله مرتضوى ميرزا هدايت اللّه اولاد ارشد مرحوم ميرزا ابوالحسن متولى باشى كه ابا عن جد در اين آستانه متبركه از روى صداقت خدمت كرده اند از ابتداء هذه السنه اودئيل خيريت دليل و ما بعدها مشاراليه را به منصب نايب التوليگى سرافراز و مبلغ يكصد و سى تومان نقد و مقدار ده خروار جنس محض توسعه و مدد معاش مشاراليه عنايت فرموديم كه همه ساله از خزانه فيض آثار حضرت به موجب برات اخذ و دريافت نموده و اين منصب عظمى را هم مايه مفاخرت خود دانسته در انجام خدمات محوله به خود اقدام و جوهر ذاتى خود را به جلوه بروز و ظهور برساند. مقرر آن كه مستوفيان عظام و كتبه كرام شرح فرمان قضا جريان را ثبت و ضبط دفاتر خود نموده عهده شناسد فى شهر ذيحجة الحرام سنه 1294.

ص: 292

به مدارج عليا از هذه السنه تخاقوى ئيل و ما بعدها به استدعاى نور چشم اعز اسعد ارجمند كامكار نامدار نيرالدوله امير تومان حكمران مركز دارالخلافه و مضافات و تصويب جناب مستطاب اجل امجد اشرف اكرم افخم امين الدوله صدراعظم جناب معزى اليه كه وارث رتبت توليت آستانه مقدسه بود و از هفتصد سال قبل اين منصب رفيع و مقام منيع را پدر بر پدر ميراث داشته به تفويض اين مرتبت و منصب عالى عز اختصاص و امتياز ارزانى فرموديم كه حق التوليه شرعى خود را از قرار فرامين سلاطين صفويه و غيره اناراللّه براهينهم و وقفنامجات عديده كه در دربار معدلت مدار همايونى ملاحظه شده اخذ و دريافت نموده و با كمال استظهار و اميدوارى در انتظام كليه امورات آستانه ملايك آشيانه و ترتيب خدام با احتشام و تنظيم و تسويه مهمات زاويه عتبه مقدسه از هر رهگذر مراقبت نموده خاطر اقدس ملوكانه را از مواظبت و دقايق آسودگى زاير و عابر قاطن و ساكن خرسند دارد. مقرر آن كه آحاد و افراد خدام ذوى الاحترام جناب معزى اليه را متولى باشى بالاستقلال و داراى اين رتبه و مقام دانسته از امر و نهى و صلاح و صواب ديد ايشان تخلف و تقاعد نورزيده و در عهده شناسد. فى شهر رجب الاصب 1315.

ص: 294

بسم اللّه الرحمن الرحيم

السيّد الجليل الميرزا احمد ابن الميرزا هدايت اللّه المتولى لروضة سيّدنا عبدالعظيم الحسنى بالرّى ابن الميرزا ابى الحسن المشتهر بآقا ميرالمتولّى المدفون بجنب طارمة حمزة الموسوى ابن الميرزا سيّدعلى المشتهر بميرزا بزرگ المتولى ختن ظلّ السلطان القاجارى ابن الميرزا ابى الحسن المتولّى ابن الميرزا سيّدعلى الخطّاط المتولى زمن السّلطان فتحعلى شاه القاجارى ابن الميرزا عبدالخالق المتولّى ابن الميرزا نظام الدّين على المتولى ابن الميرزا مجدالدين المتولى ابن الميرزا ابراهيم

المتولى لحرم سيّدنا عبدالعظيم و شيخ الاسلام بطهران ابن الميرزا نظام الدّين على المتولى ابن السيد محمدالمتولى و قاضى العسكر فى الدّولة الصّفوية ابن السيد حسين خاتم المجتهدين ابن الحسن بن الحسين بن جعفر المكّى ابن الحسين بن على بن عبداللّه بن المفضل بن احمد بن جعفر بن محفوظ بن الحسين بن عدنان بن جعفر بن محمد الجور بن الحسين بن على الخارص ابن محمدالديباج ابن الامام ابى عبداللّه جعفر الصادق سلام الله عليه و على آبائه الطاهرين و ابنائه الطيبين واللعن على اعدائهم و منكرى فضائلهم اجمعين. حرّره و صحّحه العبد شهاب الدين ابوالمعالى الحسينى النجفى المرعشى و تفصيل هذه الشجرة ذكرته فى كتابى مشجرات آل رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و كان التحرير ببلدة قم المشرفه حرم الائمه 1326.

صورت شجره نامه توليت آستانه مباركه جناب آقاى حاج ميرسيد احمد هدايتى

رئيس شعبه ديوان عالى تميز

ص: 296

بسمه تعالى

عبدالملك به خلافت رسيد براى آن عاملى كه در مدينه داشت نوشت: موقعى كه اين نامه من به تو رسيد زيد بن حسن را از توليت صدقات پيغمبر اكرم بر كنار مى كنى و توليت آنها را به فلان كس واگذار مى نمائى و او را درباره هر امرى از امور صدقات كه از تو مدد بخواهد امداد مى كنى!

موقعى كه عمر بن عبدالعزيز متصدى امر خلافت گرديد براى والى مدينه نوشت: چون زيد بن حسن شريف بنى هاشم و بزرگترين ايشان به شمار مى رود و موقعى كه نامه من به تو رسيد توليت صدقات رسول خدا را به زيد تفويض مى كنى و راجع به امور صدقات از او پشتيبانى مى نمائى والسلام.

زيد بن حسن با حضرت حسين بن على عليهماالسلام به كربلا نيامد، موقعى كه امام حسين عليه السلام شهيد شد زيد بن حسن به مناسبت اين كه عبداللّه زبير شوهر خواهرش ام الحسن بود با وى بيعت كرد و نزد او رفعت، موقعى كه عبداللّه زبير كشته شد زيد بن حسن خواهر خود را برداشت و به جانب مدينه آمد.

عزيزاللّه عطاردى در كتاب زندگانى حضرت عبدالعظيم از ابومعشر بلخى نقل مى كند: على بن ابيطالب عليه السلام مقرر داشته بود كه بايد توليت صدقات او در دست اهل فضل و كمال از فرزندانش باشد.

راوى گويد: توليت صدقات آن حضرت در زمان وليد بن عبدالملك به زيد بن حسن رسيد، در اين هنگام بين زيد و ابوهاشم كه عبداللّه بن محمد بن حنفيه باشد بر سر توليت و تصدى صدقات اختلاف پيدا شد.

ابوهاشم به زيد گفت: تو مى دانى كه ما در حسب و نسب با هم فرقى نداريم، تنها جهتى كه تو را بر من فضيلت مى دهد اين است كه تو از فرزندان فاطمه هستى و من از اين شرف بهره اى ندارم، ولى اين صدقات كه اكنون موجود است از فاطمه نيست و به اميرالمؤمنين على بن ابيطالب تعلق دارد، علاوه بر اين اميرالمؤمنين شرط كرده كه بايد توليت اين صدقات در دست افضل و اعلم از فرزندان او باشد و من اكنون از شما افقه و اعلم هستم؟

ص: 300

در اين هنگام كه اختلاف بين اين دو نفر در مورد تصدى صدقات پيدا شده بود زيد بن حسن به دمشق رفت و جريان را به خليفه اموى كه وليد بن عبدالملك بود گفت: در اين وقت به وليد بن عبدالملك از ابوهاشم سعايت شده بود كه وى ادعاى خلافت دارد و هم اكنون لشكريانش در عراق جمع شده و در انتظار فرمان او هستند و او هرگاه فرمان خروج صادر كند ناگهان بر عليه تو انقلاب خواهند كرد.

وليد بن عبدالملك هنگامى كه اين سخنان را درباره ابوهاشم شنيد آتش خشمش شعله ور شد و به عامل خود در مدينه نوشت: هرچه زودتر ابوهاشم را به دمشق بفرست، نامه را به قاصدى داد و او را روانه مدينه نمود، امير مدينه ابوهاشم را دستگير

كرده و به دمشق فرستاد.

وليد بن عبدالملك بر ابوهاشم خشمناك گرديد و او را به زندان افكند، او مدتى در زندان ماند، در اين هنگام كه وى در زندان به سر مى برد حضرت على بن الحسين عليه السلام براى استخلاص او به دمشق تشريف بردند. حضرت سجاد رو به خليفه نموده فرمود: فرزندان ابوبكر و عمر و عثمان به جهت پدران خود در ميان مردم به راحتى زندگى مى كنند و در ميان اجتماع معزز هستند و كسى به آنان صدمه و آزار نمى رساند.

ولى اكنون فرزندان پيغمبر در حبس و شكنجه و آزار هستند، شرافت نسب و قرابت آنان با حضرت رسول مراعات نمى گردد، اينك ابوهاشم كه عبداللّه بن محمد باشد مدتى است كه در زندان تو گرفتار است؟! وليد گفت: شنيده ام كه وى با پسر عم خود اختلافاتى دارد؟ علاوه به قرار اطلاع وى مدعى خلافت شده و گويا طرفدارانى در عراق پيدا كرده و قصد بلوا و آشوب دارد؟!

حضرت سجاد عليه السلام فرمود: زيد بن حسن و ابوهاشم هر دو پسر عم يكديگرند و گاهى ممكن است كه يك موضوع كوچك خانوادگى موجب رنجش و كدورت گردد، اين اختلاف جزئى نبايد موجب خشم و غضب شما شود، البته اين اختلاف كوچك كه همواره در بين افراد هر خانواده هست قابل اهميت نيست. در همين موقع بود كه حضرت سجاد عليه السلام جريان نزاع و اختلاف آن دو نفر را براى وليد

ص: 301

بن عبدالملك روشن كرد.

وليد بن عبدالملك از اختلاف اين دو نفر مطلع گرديد، و كينه ابوهاشم را كه در دل گرفته بود و قصد آزار و اذيت او را داشت از خود دور كرد و قلبش از وى مطمئن شد، پس از اين جريان حضرت سجاد عليه السلام فرمود: اكنون به خاطر حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم ابوهاشم را از زندان آزاد كن و او را نزد اهل بيتش بفرست!

وليد گفت: من اكنون او را از زندان آزاد كردم و از وى در گذشتم، اين هنگام ابوهاشم از زندان آزاد شد، امّا وليد به او اجازه نداد كه از دمشق بيرون شود، بلكه او را نزد خود تحت نظر نگاه داشت.

يك روز وليد به ابوهاشم گفت: يا ابا البنات، يعنى اى پدر دختران! ابوهاشم در جوابش گفت: آيا مرا به داشتن دختر سرزنش مى كنى و حال آن كه حضرت لوط و خاتم النبيين هم پدران دختران بودند؟!

وليد از اين جواب خشمگين شد و گفت: تو اهل جدل هستى از نزد من دور شو! ابوهاشم گفت: آرى به خدا قسم كه از نزد تو خواهم رفت، بعد از اين جريان بود كه ابوهاشم از دمشق بيرون شد و به طرف مدينه رفت. سرانجام وليد وسائلى را برانگيخت و او را مسموم كرد.

علامه مجلسى در جلد يازدهم بحار، صفحه 95 مى نويسد: ابوبصير از صادق آل محمد صلى الله عليه و آله وسلم روايت مى كند كه فرمود: زيد بن حسن نزد پدرم آمد و از وى ميراث حضرت رسول را مطالبه كرد. ميراث حضرت رسول عبارت بود از: زره، شمشير، انگشتر و آن عصائى كه در دست حضرت باقر عليه السلام بود.

زيد اظهار كرد كه من فرزند حسن هستم و او بزرگترين فرزند پيغمبر است و اكنون ارث آن جناب به من مى رسد و من اولى واحق به آن هستم.

در اين هنگام بين زيد بن حسن و زيد بن على بن الحسين گفتگوهائى صورت گرفت، زيد بن على پيش حضرت باقر آمد و گفت: اى برادر! من ديگر در اين مورد با زيد بن حسن سخنى ندارم، اين جريان به گوش زيد بن حسن رسيد، وى از اين قضيه

ص: 302

بسيار ناراحت گرديد، بعد از اين زيد بن حسن خدمت حضرت باقر عليه السلام آمد و با آن جناب مطالبى را در ميان گذاشت.

حضرت باقر به زيد فرمود: اگر اين تخته سنگى كه ما اكنون روى آن قرار گرفته ايم گواهى دهد كه من احق به ميراث حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم هستم تو باز حرف خود را تكرار مى كنى و يا از گفتار خود دست بر مى دارى؟ زيد جواب داد: اگر اين موضوع را مشاهده كردم البته دست از عقيده خود برمى دارم.

در اين وقت آن سنگ عظيم به سخن آمد و گفت: اى زيد! تو در حق امام ظلم مى كنى و تو به ميراث پيغمبر حقى ندارى، هنگامى كه زيد اين منظره را ديد از وحشت و خوف بر زمين افتاد و از خود بى خود شد.

عبدالملك مروان خليفه اموى از اين موضوع اطلاع پيدا كرد، زيد بن حسن هم بعد از اين جريان به دمشق رفت و موضوع اختلاف خود را با عبدالملك در ميان گذاشت، عبدالملك به عامل خود در مدينه نوشت و به او دستور داد كه محمد بن على را به دمشق بفرستد و حاكم را تهديد كرد كه اگر در اين قضيه كوتاهى كنى تو را خواهم كشت.

عامل مدينه در جواب او نوشت: نامه شما رسيد و از موضوع آن اطلاع كامل حاصل شد ولى اكنون اندكى توجه كن تا تو را از اين موضوع روشن كنم، محمد بن على كه تو او را از من خواسته اى مردى است كه امروز مثل او در روى زمين مرد با عفتى وجود ندارد، او مردى زاهد و پرهيزكار مى باشد و همواره در محراب خود مشغول عبادت است.

محمد بن على عليه السلام آنگاه كه به قرائت قرآن اشتغال دارد سباع و طيور به دور او اجتماع مى كنند و با او انس و الفت مى گيرند، وى از جهت علم، كمال، فضل، شرف و عبادت از اعلم مردم و دقيق ترين آنان مى باشد، من اكنون صلاح شما را در اين مى دانم كه به او رنج و آزار نرسانى و وى را صدمه نزنى، زيرا خداوند از هيچ قومى نعمتى را سلب نمى كند مگر اين كه آن قوم موجبات تغيير نعمت را از خود فراهم سازند و

ص: 303

روحيات و اخلاق خود را تغيير دهند.

هنگامى كه اين نامه به عبدالملك بن مروان رسيد وى فهميد كه عامل مدينه او را نصيحت كرده و خير او را خواسته است. خليفه بار ديگر به حاكم مدينه نوشت: يك ميليون درهم به محمد بن على بده و اسلحه، زره، شمشير، انگشتر و عصاى رسول خدا را كه نزد او محفوظ است از وى بگيرد و براى من بفرست.

عامل مدينه خدمت حضرت باقر آمد و گفت: از طرف عبدالملك بن مروان نامه اى رسيده و به من دستور داده كه يك ميليون درهم به شما بدهم و ميراث حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم را كه نزد شما نگاهدارى مى شود براى او بفرستم. حضرت باقر فرمود اندكى مرا مهلت ده تا در اين باره فكر كنم و تصميم بگيرم.

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم نامه اى براى عبدالملك بن مروان نوشت و مقدارى اثاثيه نيز براى او فرستاد، در اين هنگام زيد بن حسن كه در دمشق بود به مدينه وارد گرديد، بين او و حضرت باقر عليه السلام مذاكراتى شد، چند روز بعد از ورود زيد بود كه امام باقر عليه السلام از دنيا رفت و زيد بن حسن هم پس از مدت قليلى مريض شد و چندى بيهوش بود تا از اين جهان رخت بر بست.

علامه مجلسى پس از نقل اين حديث مى فرمايد اين حديث مخالف با تاريخ است، گويا راوى اشتباه كرده باشد و به جاى هشام، عبدالملك مروان را ذكر نموده.

شيخ مفيد در ارشاد مى نويسد: زيد بن حسن از دنيا رفت و ادعاى امامت نكرد و كسى هم مدعى امامت او نشد.

زيد بن حسن در سن 90 سالگى در حاجر (به كسر جيم) كه نام موضعى است بين مكه و مدينه از دنيا رفت.

عزيزاللّه عطاردى در كتاب زندگانى حضرت عبدالعظيم از عبداللّه بن ابوعبيده نقل مى كند: روزى كه زيد بن حسن در بطحاء از دنيا رفت و جنازه او را به مدينه حمل مى كردند من هم به اتفاق پدرم به استقبال جنازه او رفته بودم، وقتى به ثنيه - كه تپه اى است نزديك مدينه - رسيديم ناگهان جنازه زيد در حالى كه او را در قبه اى نهاده و

ص: 304

روى شتر گذاشته بودند از دور نمايان گرديد و عبداللّه بن حسن بن حسن در جلو جنازه پياده در حالى كه رداى خود را بر كمرش بسته بود حركت مى كرد.

در اين هنگام بود كه پدرم به من گفت: اى پسر! ركاب را نگاه دار تا من هم پياده شوم و نسبت به جنازه زيد احترامات لازم را به جا آورم، به خدا قسم اگر من سواره باشم و عبداللّه پياده راه رود به ما خير و نصيبى نخواهد رسيد و هرگز روى سعادت را نخواهيم ديد. پدرم از مركب پياده شد و به اتفاق عبداللّه بن حسن در جلو جنازه حركت كردند تا جنازه را وارد منزل نمودند، در آنجا غسلش دادند و بعد از آن به قبرستان بقيع حمل نمودند و در آنجا به خاك سپردند.

زيد بن حسن بالبابه كه دختر عبداللّه بن عباس بود ازدواج كرد. اين لبابه قبلاً زوجه حضرت ابوالفضل العباس عليه السلام بود. همين كه آن حضرت در كربلا شهيد شد زيد بن حسن با وى ازدواج كرد، از اين لبابه پسرى به نام حسن و دخترى به نام نفيسه متولد گرديد. اين حسن بن زيد يكى از اجداد حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام به شمار مى رود كه اكنون شرح حال او را به عرض خوانندگان عزيز مى رسانيم. فرزند ذكور از زيد بن حسن فقط همين حسن به جاى ماند كه او را حسن مثنى هم مى گويند.

حسن بن زيد

حسن بن زيد مردى با سخاوت و فريادرس بينوايان بوده كه اين كتاب را گنجايش ذكر بذل و بخششهاى او نيست.

محدث قمى مى نويسد: منصور دوانيقى حسن بن زيد را حاكم مدينه و اطراف آن نمود. حسن بن زيد اوّل كسى بود كه طبق سنت بنى عباس لباس سياه در بر كرد. وى مدت 80 سال عمر كرد و زمان منصور، مهدى، هادى و رشيد عباسى را درك كرد.

حسن بن زيد با عموزادگان خود عبداللّه محض و پسرانش كه محمد و ابراهيم نام داشتند فاصله و بينونتى داشت. در آن موقعى كه ابراهيم را شهيد كردند و سر او را نزد منصور آوردند و در ميان طشتى نهادند حسن بن زيد در آن مجلس بود. منصور به

ص: 305

حسن گفت: صاحب اين سر را مى شناسى؟ حسن گفت: آرى مى شناسم و پس از ذكر بزرگواريهاى ابراهيم هاى هاى گريه كرد!

منصور گفت: من دوست نداشتم كه وى كشته شود، چون او مى خواست سر مرا از تنم دور كند لذا من سر او را از بدنش برگرفتم!!

خطيب بغداد در تاريخ بغداد مى نگارد: حسن بن زيد يكى از افراد با سخاوت به شمار مى رفت. وى مدت پنج سال از طرف منصور حاكم مدينه بود. پس از آن منصور بر او غضب كرد، او را از مقام حكومتى بر كنار كرد، اموال او را تصرف نمود، او را زندانى كرد، او همچنان در زندان بود تا موقعى كه منصور از دنيا رفت و مهدى به خلافت رسيد.

مهدى حسن بن زيد را از زندان آزاد نمود، اموالى كه از او گرفته بودند به وى مسترد كرد، مهدى هميشه طرفدار حسن بن زيد بود. حسن بن زيد به عزم حج حركت كرد و در حاجر كه نام موضعى است در راه حج از دنيا رفت.

در كتاب عمدة المطالب مى گويد: حسن بن زيد داراى هفت فرزند بود كه همه آنان صاحب فرزند بودند. نام فرزندان وى بدين قرار است:

1- قاسم 2- زيد 3- ابراهيم 4- اسحاق 5- عبداللّه 6- اسماعيل 7- على.

به دنيا آمد و به جهت اين كه پدرش على در زندان منصور از دنيا رحلت كرد جدش براى سرپرستى وى اقدام نمود، حسن كه جد عبداللّه به شمار مى رفت نسبت به وى اظهار علاقه زيادى مى كرد و در پرورش و تربيت او مى كوشيد.

در كتاب منتقلة الطالبيين مى نويسد: عبداللّه كه پدر حضرت عبدالعظيم عليه السلام باشد از كنيز زر خريدى به نام حيفا تولد يافت.

برقراركننده و ايجاد كننده هرچيزى است.

عقيده من اين است كه حضرت محمد صلى الله عليه و آله وسلم بنده و رسول خدا است،خاتم پيغمبران است و تا روز قيامت پيغمبرى بعد از او نخواهد بود، شريعت آن حضرت آخرين شريعت است و تا روز قيامت شريعتى بعد از شريعت آن بزرگوار نخواهد بود.

عقيده من اين است كه امام و خليفه و وصى بعد از پيغمبر اكرم حضرت اميرالمؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام است و بعد از آن بزرگوار: حسن، حسين، على بن الحسين، محمد بن على، جعفر بن محمد، موسى بن جعفر، على بن موسى، محمد بن على و تو خلفاى پيغمبر هستيد.

در همين موقع بود كه امام على النقى عليه السلام فرمود: بعد از من پسرم حسن امام است، مردم نسبت به خليفه بعد از حسن چه خواهند كرد؟!

گفتم: از چه لحاظ؟

فرمود: از اين لحاظ كه او ديده نخواهد شد و حلال نيست كه نام او را ببرند تا آن موقعى كه خروج كند و زمين را پر از عدل و داد نمايد آن طور كه پر از ظلم و ستم شده باشد.

گفتم: من هم اقرار كردم و مى گويم: دوست آنان دوست خدا و دشمن آنان دشمن خدا است. طاعت ايشان طاعت خدا و نافرمانى ايشان نافرمانى خدا خواهد بود.

عقيده من اين است كه معراج پيغمبر اكرم، سؤال در قبر، بهشت، جهنم، صراط و ميزان بر حق است. قيامت خواهد آمد و ترديد در آن نخواهد. هركسى كه در قبر باشد خدا او را برانگيخته خواهد كرد.

عقيده من اين است كه فرائض (يعنى واجبات) بعد از ولايت على و فرزندانش عبارتند از: نماز، روزه، زكات، حج، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر.

امام على النقى عليه السلام به حضرت عبدالعظيم فرمود: به خدا قسم اين همان دينى است كه خدا براى بندگانش پسنديده است، خدا تو را در دنيا و آخرت به قول ثابت نگاه دارد.

ص: 310

محترم بود و آنان مسائل شرعيه و احكام دين خود را از آن حضرت مى پرسيدند.

از حديث ابوحماد رازى از حضرت هادى معلوم مى شود حضرت عبدالعظيم در اين شهر مصدر امور شرعى بوده و از امام هادى عليه السلام هم اجازه داشته است.

علامه مجلسى در مزار بحار از برقى روايت مى كند كه حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام در شهر رى در منزل يكى از شيعيان در سردابى منزل كرده بود، روزها روزه مى گرفت و شبها به عبادت خدا مشغول بود. گاهى به طور مخفيانه به زيارت آن قبرى كه فعلاً مقابل قبر خود آن حضرت قرار دارد مى رفت و مى فرمود: اين قبر يكى از فرزندان حضرت موسى بن جعفر عليه السلام است و ظاهرا منظور آن حضرت همين قبر حمزة بن موسى بن جعفر بوده است.

پايان برساند موقعى كه در پيشگاه پروردگار حكيم قرار گيرد و بغض اهل بيتم را در دل داشته باشد و يا دشمن شيعيان آنان باشد، خدا او را به حال خود واگذار مى نمايد و سينه او هيچ وقت از نفاق خالى نخواهد بود.

4- حضرت عبدالعظيم به چند واسطه روايت مى كند كه عمر و بن عبيد به حضور صادق آل محمد صلى الله عليه و آله وسلم مشرف و پس از سلام در محضر آن حضرت نشست و آيه شريفه: «الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الاْءِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ»(1) راتلاوت كرد و ساكت شد.

امام صادق عليه السلام فرمود: چرا سكوت كردى؟

گفت: ميل دارم كه گناهان كبيره را از قرآن بشناسم.

امام صادق عليه السلام گناهان كبيره را براى او شرح داد و فرمود:

1- بزرگترين گناهان شرك به خدا است، زيرا كه خدا مى فرمايد: كسى كه براى خدا شريك قائل شود خداى قهّار بهشت را بر او حرام خواهد كرد.

2- يكى از گناهان كبيره نوميدى از رحمت خدا است.

زيرا كه خداى رؤوف مى فرمايد: از رحمت پروردگار نوميد نمى شود مگر كافران.

3- از مكر خدا (يعنى انتقام كشيدن او) در امان بودن، گناه كبيره است. زيرا كه خداى تعالى مى فرمايد: از مكر خدا در امان نخواهد بود مگر گروه زيان كاران.

4- از جمله گناهان كبيره نافرمانى پدر و مادر است. زيرا خداى سبحان شخص عاق (والدين) را بدبخت و ستمگر معرفى نموده.

5- از جمله گناهان كبيره كشتن آن كسى است كه خداى حكيم ريختن خون او را حرام كرده باشد - مگر اين كه ريختن خون او بر حق باشد - براى اين كه خداى عزيز مى فرمايد: جزاى كسى كه خون مؤمنى را بريزد دوزخ است و او هميشه در آنجا

ص: 314

معذب خواهد بود.

6 - يكى از گناهان كبيره نسبت زنا به زن و مرد مسلمان دادن است. زيرا كه خداى رؤوف مى فرمايد: افرادى كه به زنان و مردان مسلمان نسبت زنا مى دهند در دنيا و آخرت ملعونند و عذاب دردناكى براى آنان خواهد بود.

7- يكى از گناهان كبيره خوردن مال يتيم است. چون كه خدا درباره اين طور افراد مى فرمايد: جز اين نيست كه آتش مى خورند و به زودى دچار آتش دوزخ خواهند شد.

8 - يكى از گناهان كبيره فرار از جهاد (با كفار) است. چه آن كه خداى سبحان مى فرمايد: كسى كه در روز جهاد پشت به دشمن كند و فرار نمايد مشمول غضب خدا و جايگاه او در دوزخ كه بد جايگاهى است خواهد بود، مگر آن افرادى كه از جبهه جنگ برگردند و خود را براى حمله بعدى آماده كنند يا اين كه از يك عده مسلمين فرار كنند و به عده ديگرى از آنان ملحق شوند.

9- يكى از گناهان كبيره ربا و پول منفعتى خوردن است. زيرا خداى قهار (درباره اين گونه افراد) مى فرمايد: اشخاصى كه ربا مى خورند (روز قيامت) بر نمى خيزند مگر نظير آن كسى كه شيطان به او آسيب رسانده و او ديوانه شده باشد.

10- يكى از گناهان كبيره سحر و جادو مى باشد زيرا كه خداى تعالى مى فرمايد: حقا كه دانستند كسى كه خريدار سحر و جادو باشد در آخرت نصيبى نخواهد داشت.

11- يكى از گناهان كبيره زناكردن و زنادادن است، براى اين كه خداى قهار مى فرمايد: كسى كه اين كار زشت را انجام دهد به گناه خواهد پيوست و عذاب او در روز قيامت دو برابر خواهد شد و هميشه با ذلت در جهنم خواهد بود.

12- يكى از معاصى كبيره دروغى است كه صاحب خود را دچار زشتى و بدكارى كند. چنان كه خداى سبحان مى فرمايد: آن افرادى كه عهد و پيمان خدا و قسمهاى خود را به قيمت كمى مى خرند (يعنى ارزشى براى آنها قائل نيستند) در قيامت بهره و نصيبى نخواهند داشت.

ص: 315

13- يكى از گناهان كبيره خيانت كردن در اموال (مسلمين) است. زيرا خداى عزيز مى فرمايد: كسى كه خيانت كند. آنچه را كه خيانت كرده باشد آن را در روز قيامت خواهد آورد.

14- يكى از گناهان كبيره نپرداختن زكات واجب مى باشد. براى اين كه خدا مى فرمايد: صورت ها و پهلوها و پشت هاى آن افرادى كه (زكات پول هاى مورد زكات را نمى دهند) به وسيله همان پول ها داغ خواهد شد (به قول معروف نقره داغ از آنان برمى دارند).

15- يكى از گناهان كبيره شهادت دروغ و كتمان شهادت است. به جهت اين كه خداى جهان مى فرمايد: كسى كه شهادت را كتمان كند (و در موقع لزوم شهادت ندهد) قلبش آلوده و گناهكار است.

16- يكى از گناهان كبيره شراب خوارى و ميگسارى است. زيرا خداى حكيم از مشروبات آن طور نهى كرده كه از پرستش بتها نهى نموده.

17- يكى از گناهان كبيره اين است كه كسى نماز را يا واجبات ديگرى را كه خدا واجب كرده عمدا ترك نمايد. به جهت اين كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم مى فرمايد: كسى كه نماز را عمدا ترك كند حقا كه از ذمه خدا و رسول بيرون رفته است.

18- يكى از گناهان كبيره پيمان شكنى و قطع رحم است. براى اين كه خداى رؤوف مى فرمايد: براى اين گونه افراد لعنت و خانه بدى خواهد بود.

5- حضرت عبدالعظيم به چند واسطه از عمروبن جميع روايت مى كند كه گفت: از باقر آل محمد صلى الله عليه و آله وسلم راجع به نماز خواندن در مسجدهائى كه صورت در آنها كشيده شده پرسش كردم، فرمود: من از نماز خواندن در اين گونه مسجدها كراهت دارم ولى فعلاً نماز خواندن در اين مسجدها براى شما مانعى ندارد.

موقعى كه حكومت عدل بر سر كار آمد خواهيد ديد كه با اين گونه مساجد چه عملى خواهد شد.

ص: 316

عذاب كند.

2- يا اين كه معصيت از خدا و بنده خدا به طور شراكت صادر مى شود - در صورتى كه اين طور نيست - پس براى شريك قوى سزاوار نيست كه در حق شريك ضعيف، ظلم و ستم كند.

3- يا اين كه معصيت فقط از بنده خدا است - همين طور هم هست - پس اگر خدا او را عقاب كند براى گناه او است و اگر او را ببخشد براى كرم و بخشش خدا است.

تعالى مى فرمايد: «إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً»(1)

بعد از آن فرمود: به عزت پروردگارم قسم كه جميع امت من در روز قيامت نگاه داشته مى شوند و درباره ولايت على عليه السلام از آنان سؤال خواهد شد و معنى قول خداى تعالى كه مى فرمايد: «وَقِفُوهُم اِنَّهُمْ مَسْئُوْلُوْنَ» همين است.

خواهد گرفت و از (زير سايه) ولايت من خارج خواهد شد و از ولايت ما خانواده نصيب و بهره اى نخواهد داشت و من از اين گونه كارها به خدا پناه مى برم!!

4- حضرت عبدالعظيم به چند واسطه روايت مى كند كه امام محمدباقر عليه السلام به محمد بن مسلم فرمود:اى محمد بن مسلم!مردم تو رافريب ندهندزيراكه مسؤوليت كارهاى تو به عهده خودت خواهد بود و به آنان ربطى ندارد، روزگار را به چنين و چنان نگذارنى! زيرا كسى با تو خواهد بود كه كارهاى روزمره تو را به شمار مى آورد!

هرگز آن حسنه اى را كه انجام مى دهى كوچك و ناچيز مشمار! زيرا تو يك وقتى آن را خواهى ديد كه تو را خوشحال خواهد كرد. هرگز آن گناهى را كه انجام مى دهى كوچك مشمار! زيرا تو يك موقعى آن را مى بينى كه تو را ناراحت مى نمايد! احسان و نيكويى كن! زيرا من هرگز چيزى را از حسنه جديده سريع تر نديده ام كه گناه گذشته را دريابد (و آن را جبران و محو نمايد)

5- حضرت عبدالعظيم به چند واسطه از باقر آل محمد صلى الله عليه و آله وسلم روايت مى كند كه فرمود: رسول خدا در حالى كه مردم نزد آن حضرت اجتماع كرده بودند فرمود: خدا را براى آن غذا دادنى كه از نعمتهاى خود به شما مى دهد، دوست داشته باشيد! مرا هم براى خدا و نزديكان مرا براى خاطر من دوست بداريد.

6 - حضرت عبدالعظيم به چند واسطه از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامروايت مى كند كه فرمود: تو حق ندارى با هر كسى كه دلخواه تو باشد بنشينى! زيرا خداى حكيم مى فرمايد: هرگاه آن افرادى را كه درباره آيات ما كنجكاوى (و خورده گيرى) مى كنند ديدى، از آنان روگردان باش تا راجع به مطالب ديگرى غورو گفتگو نمايند و چنان چه (تا به حال) شيطان فراموشى را دچار تو كرده باشد اكنون كه متذكر شدى با مردمان ظالم و ستمكار منشين!

تواين حق را ندارى كه هرچه مى خواهى بگوئى!زيراخداى عليم مى فرمايد:آن چه را كه به آن علم ندارى دنبال منماى! و پيغمبر اكرم هم در اين باره مى فرمايد: خدا رحمت كند بنده اى را كه خير بگويد تا سودمند شود، يا ساكت باشد تا سالم بماند!

تو اين حق را ندارى هرچه را كه مى خواهى گوش دهى! زيرا خداى سبحان مى فرمايد: گوش، چشم، دل، همه آنها در پيشگاه پروردگار مسؤولند!

ص: 322

خداى قهار آنان را به انواع عذاب دچار كرده؟!.

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: اى دختر گرامى! آن زنى را كه به موى سر آويخته بودند زنى است كه موى سر خود را از مردان نامحرم نمى پوشانيد.

آن زنى را كه به زبان آويخته بودند زنى است كه شوهر خود را به زبان آزار مى كرده.

آن زنى را كه به پستان آويخته بودند مانع مى شد كه شوهر با او هم بستر شود.

آن زنى را كه با پاها آويخته بودند بى اجازه شوهر از خانه بيرون مى رفت.

آن زنى كه گوشت بدن خود را مى خورد براى نامحرم زينت مى كرد.

آن كه پاهايش را به دستهايش بسته بودند خود را تطهير نمى كرده، لباسهايش را پاك نمى نموده، غسل حيض و جنايت نمى كرده، بدن خود را از نجاست ها تطهير نمى نموده، نماز را سبك مى شمرده.

آن زنى كه كور و كر و لال بود از راه زنا فرزند به هم مى رسانده و به گردن شوهر خود مى بسته، آن كه گوشت بدنش را مقراض مى كردند خود را به مردان عرضه مى كرده كه به او رغبت پيدا كنند.

آن زنى كه صورت و بدنش را مى سوزانيدند و روده هاى خود را مى خورد واسطه بين زن و مرد نامحرم بوده كه آنان را به هم برساند.

آن زنى كه سرش مثل سر خوك و بدنش نظير بدن الاغ بود سخن چين و دروغ گو بوده.

آن كه صورت سگ داشت و آتش در دبرش مى كردند خواننده و حسود بوده.

بعد از آن رسول خدا فرمود: واى بر زنى كه شوهر خود را به خشم درآورد و خوشا به حال زنى كه شوهر خود را راضى بدارد.

2- حضرت عبدالعظيم عليه السلام به چند واسطه از محمود ابن ابى البلاد روايت مى كند كه گفت: از حضرت رضا عليه السلام شنيدم مى فرمود: كسى كه از مردم منعم (يعنى آن افرادى كه

ص: 324

به انسان احسان مى كنند) سپاسگذارى نكند (مثل اين است كه) از خدا سپاسگذارى نكرده باشد.

3- حضرت عبدالعظيم به چند واسطه از ابراهيم بن ابى محمود از حضرت امام رضا عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: مؤمن آن كسى كه هرگاه نيكوئى كند خوشحال شود و هرگاه عمل زشتى انجام دهد استغفار نمايد.

مسلمان آن كسى است كه مسلمانان از دست و زبان او در آسايش باشند. از ما نيست آن كسى كه همسايه اش از شر و آزار او در امان نباشد.

4- حضرت عبدالعظيم به چند واسطه از امام محمدتقى عليه السلام روايت كرده كه فرمود:

سلمان، ابوذر را در منزل خود دعوت كرد و دو گرده نان نزد او نهاد، ابوذر آن نانها را

آزمايش و زير و رو مى كرد، سلمان گفت: اى ابوذر! براى چه اين گرده نان ها را آزمايش مى كنى؟!

ابوذر گفت: مى ترسم اين نان ها تازه نباشند.

سلمان به شدت غضبناك شد و گفت: چه چيزى تو را جرأت داد كه اين دو گرده نان را آزمايش نمائى؟ به خدا قسم كه آب زير عرش و ملائكه در اين نان عمل كرده اند تا آن را تحويل باد داده اند، باد پس از انجام وظيفه خود آن را تحويل ابر داده، ابر هم آن را به باران مبدل كرده و به جانب زمين فرو فرستاد، رعد و برق و ملائكه هر كدام نسبت به آن انجام وظيفه كرده ند تا آن را در جاى خود جايگزين نمودند، زمين، چوب، آهن، حيوانات، آتش، هيزم، نمك و آن چه را كه شماره نكردم در پرورش و آماده كردن اين نان به كار بسته شدند، پس تو چگونه براى اين سپاس گذارى قيام خواهى كرد؟!

ابوذر گفت: من توبه كردم و از خدا راجع به اين عملى كه انجام دادم طلب آمرزش مى نمايم و از تو نيز كه اين عمل مرا ناپسند دانستى پوزش مى طلبم.

نيز امام محمدتقى عليه السلام مى فرمايد: يك روز سلمان، ابوذر را به مهمانى عوت كرد و

ص: 325

يك تكه نان خشك از ميان انبانى بيرون آورد و پس از آن كه مقدارى آب به آن پاشيد آن را نزد ابوذر نهاد.

ابوذر گفت: به به چه قدر اين نان خوب است، كاش با اين نان مقدارى نمك هم بود؟!

سلمان برخواست و پس از خروج از خانه، ظرف آب خود را گرو نهاد و مقدارى نمك گرفته، نزد ابوذر آورد. ابوذر از آن نمك به نان مى پاشيد و مى خورد و مى گفت: خداى را ستايش مى كنم كه يك چنين قناعتى را به ما مرحمت كرد!

سلمان گفت: اگر قناعتى در كار بود ظرف آب من به گرو نمى رفت.

5- حضرت عبدالعظيم از حضرت امام محمدتقى عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: كسى كه در طوس، پدرم را، عارفا به حقه زيارت كند، من ضامن مى شوم كه خدا بهشت را به او عطا كند.

6 - نيز روايت مى كند كه به امام محمدتقى عليه السلام گفتم: من بين زيارت حضرت ابى عبداللّه الحسين عليه السلام و بين زيارت پدرت امام رضا عليه السلام در طوس متحيرم (كه ثواب كدام يك از اين دو بيشتر است) شما چه مى فرمائيد؟

امام محمدتقى عليه السلام به من فرمود: در مكان خود باش تا من بيايم! آن بزرگوار رفت و در حالى برگشت كه اشگهايش به گونه هاى صورتش جارى بود، آنگاه فرمود: زوار قبر امام حسين عليه السلام زيادند ولى زوار قبر پدرم قليل اند.

7- حضرت عبدالعظيم مى فرمايد: از حضرت امام على النقى عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: اهل قم و اهل آبه(1) براى اين كه جدم حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام را در طوس زيارت مى كنند آمرزيده مى شوند. آگاه باشيد! هركس آن حضرت را زيارت كند و در بين راه يك قطره باران از آسمان بر بدنش برسد خدا جسد او را بر آتش جهنم حرام خواهد كرد.

ص: 326

آسان خواهم نمود، كارگزاران بهشتى او را صدا مى زنند: نزد ما بيا و از هركدام درهاى بهشت كه مى خواهى داخل شو!!

حضرت موسى: پروردگارا! جزاى كسى كه از اذيت و آزار مردم خوددارى كند و با آنان نيكى نمايد چه خواهد بود؟

خداى رؤوف: يا موسى! فرداى قيامت آتش جهنم او را صدا مى زند و مى گويد: من راهى به جانب تو ندارم (كه تو را بسوزانم).

حضرت موسى: بار خدايا! جزاى كسى كه به زبان و قلب يادآور تو شود چه خواهد بود؟

خداى رؤوف: يا موسى! من او را فرداى قيامت در زير سايه عرش و در پناه خودم جاى خواهم داد.

حضرت موسى: پروردگارا! جزاى كسى كه حكمت (يعنى قرآن) تو را در نهان و آشكار تلاوت نمايد چه خواهد بود؟

خداى رؤوف: يا موسى! او نظير برق از صراط مى گذرد.

حضرت موسى: بار خدايا! پاداش كسى كه در راه تو بر اذيت و ناسزاى مردم صبر كند چيست؟

خداى رؤوف: يا موسى! من در هول و ترس هاى فرداى قيامت معين و يار او خواهم بود.

حضرت موسى: پروردگارا! جزاى كسى كه چشمانش از ترس و عظمت تو اشك بريزند چه خواهد بود!

خداى رؤوف: ياموسى! من صورت او را از حرارت آتش جهنم نگاه مى دارم و او رااز جزع و فزع روز بزرگ قيامت، در امان خواهم داشت.

حضرت موسى: بار خدايا! پاداش كسى كه از تو حيا كند و خيانت كردن را ترك نمايد چيست؟

ص: 329

خداى رؤوف: يا موسى! فرداى قيامت در امان خواهد بود.

حضرت موسى: پروردگارا! جزاى كسى كه اطاعت كنندگان تو را دوست داشته باشد چه خواهد بود؟

خداى رؤوف: يا موسى! من آتش دوزخم را بر او حرام مى نمايم.

حضرت موسى: پروردگار! پاداش كسى كه شخص كافرى را به سوى اسلام دعوت نمايد چه خواهد بود؟

خداى رؤوف: يا موسى من فرداى قيامت به او اجازه مى دهم تا هركس را كه بخواهد شفاعت كند.

حضرت موسى: بار خدايا! جزاى كسى كه نمازها را در وقت (فضيلت) به جاى آورد چه خواهد بود؟

خداى رؤوف: يا موسى! من خواسته هاى او را عطا مى كنم و بهشتم را برايش مباح خواهم نمود.

حضرت موسى: پروردگارا! جزاى كسى كه وضو را براى ترس و عظمت تو اتمام نمايد چه خواهد بود؟

خداى رؤوف: يا موسى من او را در روز قيامت در حالى برانگيخته مى كنم كه نورى در ميان چشمانش درخشندگى خواهد كرد.

حضرت موسى: بار خدايا! جزاى كسى كه ماه مبارك رمضان را براى رضاى تو روزه بگيرد چه خواهد بود؟

حضرت رؤوف: يا موسى فرداى قيامت او را در مكانى جاى خواهم داد كه در آن جا خوفى نداشته باشد.

حضرت موسى: پروردگارا! جزاى كسى كه ماه مبارك رمضان را براى مردم روزه بگيرد (يعنى رياكارى كند) چه خواهد بود؟

حضرت رؤوف: ثواب او نظير كسى است كه ماه رمضان را روزه نگرفته باشد.

ص: 330

3- حضرت عبدالعظيم عليه السلام به چند واسطه از شريح (بضم شين و فتح راء) قاضى روايت مى كند كه گفت: من خانه اى را به مبلغ هشتاد 80 دينار خريدم، قباله آن را نوشتم و افراد عادلى را شاهد گرفتم، اين موضوع به گوش حضرت على ابن ابيطالب عليه السلام رسيد، آن بزرگوار غلام خود را كه قنبر باشد نزد من فرستاد و مرا خواست، موقعى كه من به حضور آن حضرت مشرف شدم فرمود: اى شريح! شنيدم خانه اى خريده اى، قباله اى نوشته اى، اشخاص عادلى را شهود گرفته اى مالى خرج و صرف نموده اى؟

عرض كردم: آرى.

فرمود: اى شريح! از خدا بترس زيرا به همين زودى شخص نزد تو مى آيد كه نظرى به قباله تو نمى كند و درباره شهود تو سؤال و پرسشى نخواهد كرد و تو را از خانه ات خارج مى كند و به قبر تسليم مى نمايد.

پس مواظب باش كه اين خانه را از غير مالك آن نخريده باشى و مال غير حلالى را به جاى آن نداده باشى كه در نتيجه در دنيا و آخرت دچار خسران و ضرر شوى.

آنگاه فرمود: اى شريح! اگر در آن موقعى كه مى خواستى اين خانه را خريدارى كنى نزد من آمده بودى و من اين قباله را براى تو مى نوشتم آن خانه را به دو درهم نمى خريدى. من گفتم: يا على! شما چه نوع قباله اى مى نوشتى؟ فرمود: من قباله خانه تو را بدين مضمون مى نوشتم:

بسم اللّه الرحمن الرحيم

اين آن خانه اى است كه بنده ذليل از آن كسى كه آماده كوچ و رحيل است خريد، او در دنياى فريبنده، خانه اى خريده كه از آن رخت برمى بندد. حدود اربعه آن خانه بدين قرار است.

حد اوّل: منتهى مى شود به آفت ها. حد دوم: به مرض ها منتهى خواهد شد. حد سوم: منتهى مى شود به مصيبت ها. حد چهارم: به پرتگاه و شيطان فريبنده منتهى

ص: 331

مى شود. از همين باب چهارم است كه در اين خانه گشوده مى گردد. اين شخص مفتون خانه اى را از شخصى كه مشرف به مرگ است به وسيله آرزو خريد و از محيط قناعت خارج و در محيط دنيا طلبان داخل گرديد.

اين خريدار از حالات پادشاهان گذشته بى اطلاع بود و از اجسام پوسيده ستمگران از قبيل: كسرى، قيصر، تبع (بضم تاء و فتح باء مشدده) و حمير (به كسر حاء و سكون ميم و فتح ياء) عبرت نگرفت. آن افرادى كه اموال را روى هم انباشتند و ثروت ها را روز به روز افزودند، ساختمانهايى رفيع و بناهايى محكم ساختند، آن ها را تزيين و آراسته كردند، ثروت ها را براى فرزندان خود ذخيره نمودند.

اين گونه ثروتمندان براى عرض اعمال در پيشگاه پروردگار عادل حاضر مى شوند تا قضاوت خاتمه يابد. آن جا آن افرادى كه بر باطل بوده اند دچار خسران و زيان خواهند شد. عقل سليم در آن موقعى كه از قيد اسارت نفس آزاد شود و اهل دنيا را به چشم زوال بنگرد و صداى منادى كناره گيرى از دنيا را بشنود بر حقانيت اين موضوع شهادت مى دهد. حق براى آن افرادى كه دو ديده حق بين داشته باشند، چه قدر واضح و روشن است؟!

كوچ كردن از اين دنيا در يكى از دو روز است (چنانكه در مثال مى گويند: امروز و يا فردا از دنيا خواهى رفت) از اعمال شايسته، توشه برگيريد و آمال و آرزوها را به اجلها نزديك كنيد كه رحلت از دنيا و زوال آن نزديك است.

ص: 332

علامه مجلسى در مزار كتاب بحار مى نويسد: يكى از شيعيان حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله وسلم را در عالم خواب ديد كه فرمود: جنازه مردى از فرزندان من از سكة الموالى (كه نام كوچه اى بوده) حمل مى شود و در باغ عبدالجبار بن عبدالوهاب نزديك درخت سيبى دفن خواهد شد. وقتى آن شخص شيعه از خواب بيدار شد نزد عبدالجبار رفت و پيشنهاد كرد كه آن باغ را از او بخرد.

عبدالجبار گفت: اين باغ مرا براى چه مى خواهى؟ آن مرد جريان خوابى را كه ديده بود نقل كرد.

عبدالجبار گفت: خوابى كه تو ديده اى من نيز ديده ام، لذا آن درخت و باغ را براى حضرت عبدالعظيم عليه السلام و شيعيانى كه در اين جا دفن شوند وقف نموده ام.

بعد از اين جريان بود كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام مريض شد و از دنيا رفت. موقعى كه بدن آن بزرگوار را برهنه كردند تا غسل دهند كاغذى در جيب او به دست آمد كه حسب و نسب خود را در آن كاغذ بدين نحو نوشته بود: انا ابوالقاسم، عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن الامير بن زيد بن الحسن المجتبى بن على بن ابيطالب عليهماالسلام.

طريحى در كتاب منتخب مى نويسد كه نقل شده: از جمله افرادى كه زنده دفن شدند حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام بود كه قبرش در شهر رى قرار دارد.

و در كتاب روح و ريحان هم مى نگارد: حضرت عبدالعظيم را دشمنانش در حالى كه زنده بود، در زير خاك دفن كردند و آن بزرگوار به اجل طبيعى از دنيا نرفت!! العلم عنداللّه لانه اعلم به حقائق الامور. ولى مرحوم حاج ميرزا حسين نورى در كتاب لؤلؤ و مرجان اين نقل را تكذيب نموده.

مجدالملك را لشكريان به علت عداوت مذهبى در سنه 492 از نزد سلطان كشيدند و اعضاى او را قطعه قطعه نمودند، آنگاه آن اعضاء قطعه قطعه شده را در تابوتى نهادند و در جوار حضرت سيدالشهداء عليه السلام دفن كردند.

بنيان ايوان و رواق حضرت عبدالعظيم عليه السلام از آثار شاه طهماسب بن شاه اسماعيل صفوى است.

در سنه 944 بود كه مرحوم فتحعلى شاه ضريح نقره اى براى حضرت عبدالعظيم عليه السلام تقديم كرد.

در سنه 1222 بود كه مرحوم ناصرالدين شاه قاجار طلاكارى گنبد و بارگاه حضرت عبدالعظيم عليه السلام را شروع كرد.

آيينه كارى و نقاشى ايوان مطهر حضرت عبدالعظيم عليه السلام را ميرزا آقا خان نورى كه صدراعظم دولت ايران بود به پايان رسانيد.

روضه حضرت عبدالعظيم عليه السلام داراى چهار در متقابل است. درى كه طرف قبله ضريح قرار دارد و از خاتم هاى بسيار عالى به شمار مى رود از تقديمى هاى قتحعلى شاه است.

درى كه سمت پائين ضريح قرار دارد و از خاتم هاى مرغوب است از تقديمى هاى ناصرالدين شاه است.

درى كه سمت شمال ضريح قرار دارد و به اصطلاح آن را در ورودى مى گويند از تقديمى هاى محمد شاه قاجار است.

درى كه در سمت مغرب ضريح است از تقديمى هاى صدراعظم است.

عصر به نام: ميرسيد حسين خاتم المجتهدين كه داماد محقق كركى بود و از فقهاى عظيم الشأن و جليل القدر اماميه و زعماى مذهب شيعه به شمار مى رفت، از جبل عامل به ايران دعوت شد.

پس از ورود مرحوم ميرسيد حسين به ايران، پادشاه وقت توليت بقاع مطهره حضرت معصومه و حضرت عبدالعظيم و حضرت احمد بن موسى (شاه چراغ) عليهم السلام و هم چنين توليت مقبره شيخ صفى الدين جد سلاطين صفويه را در اردبيل اردبيل به عهده اين سيد شريف واگذار كرد. و اكنون توليت اين هر سه بقعه شريفه و اداره امور مقبره صفى الدين در دست اخلاف و احفاد ميرسيد حسين رحمه الله مى باشد.

جناب آقاى دكتر سيدمحمدعلى هدايتى و زير سابق دادگسترى و استاد عالى قدر دانشگاه تهران كه اكنون توليت آستانه مباركه حضرت عبدالعظيم عليه السلام را در اختيار دارند دوازدهمين فرزند مرحوم ميرسيد حسين خاتم المجتهدين است و نسب ايشان به محمد ديباج فرزند حضرت صادق عليه السلام مى رسيد و ...

ص: 336

جلالت شأن و ظهور كشف و كرامات معروف است قبر محمد بن عبدالعظيم حسنى مى باشد. ولى عده اى بر اين عقيده اعتراض كرده اند و گفته اند: اين قبر محمد بن على هادى عليه السلام است.

در كتاب سفينة البحار از كتاب مجدى روايت مى كند كه خديجه دختر قاسم بن حسن بن زيد بن حسن كه به زهد و تقوا معروف بود با حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام ازدواج كرد.

قاسم بن حسن فرزند بزرگ حسن بن زيد بن حسن بن على عليه السلام بود. اين قاسم از طرف پدر و مادر به حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام مى رسد، زيرا مادرش كه ام سلمه باشد دختر حسين بن اثرم بن على بن ابيطالب عليه السلام بوده، بنابراين حضرت عبدالعظيم عليه السلام با دخترعموى پدرش ازدواج كرده است.

سوم: در آن جزيره اى كه در جنوب حله است مابين دجله و فرات قبرى است مشهور به قبر حمزة بن موسى الكاظم عليه السلام .

ولى ثقة الاسلام نورى در كتاب تحية الزائرين مى نويسد: اين شهرت بى اصلى است، بلكه قبر جناب حمزة بن موسى الكاظم عليه السلام همان است كه در شهر رى نزديك قبر حضرت عبدالعظيم است اين قبرى كه در خارج حله است قبر جناب حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبيداللّه بن عباس بن على بن ابيطالب عليه السلام است.

نگارنده گويد: حرم حضرت امام زاده حمزه همان است كه در جنوب حرم حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام قرار دارد.

2- امام زاده عبداللّه: نسب اين امام زاده محترم بدين نحو است: عبداللّه بن عباس بن محمدبن عبداللّه بن حسن بن على بن امام على بن الحسين بن على بن ابيطالب عليهم السلام.

قبر امام زاده عبداللّه تقريبا به فاصله دو كيلومتر طرف شمالى قبر حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام قرار دارد.

اين بزرگوار را عبداللّه ابيض مى گفتند. علت اين كه ايشان را ابيض مى گفتند اين بود كه بدن و رخساره اش سفيد بود هريك از امام زادگانى كه نامشان عبداللّه بود داراى لقب خاصى بودند تا بدين وسيله از يكديگر ممتاز باشند. مثلاً پدر حضرت عبدالعظيم را عبداللّه قافه مى گفتند از اين جهت بود كه وى حاكم قافه بود.

عبداللّه بن حسن امام حسن مجتبى را از اين جهت عبداللّه محض مى گفتند كه نسب وى از طرف پدر و مادر به حضرت فاطمه اطهر منتهى مى شد. زيرا مادرش كه فاطمه نام داشت دختر امام حسين عليه السلام بود. عبداللّه بن على بن الحسين را از اين لحاظ عبداللّه باهر مى گفتند كه داراى جمال نيكوئى بود.

عمر بن على بن ابيطالب را از اين جهت عمر اطرف مى گفتند كه نسب وى از يك طرف به حضرت اميرالمؤمنين مى رسد. عمر بن على بن حسين را از اين جهت عمر اشرف مى گفتند كه والده اش دختر امام حسن مجتبى عليه السلام بود و نسب وى از دو طرف به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام منتهى مى شد.

ص: 340

و خضاب در ناخن هايش پيدا بود، وقتى كه اين موضوع در تهران منتشر شد و به گوش مرحوم فتحعلى شاه رسيد، فتحعلى شاه با جمعى از علماء و اركان دولت براى تحقيق اين مطلب به جانب قبر آن مرحوم حركت كردند، پس از ورود ديدند موضوع از همان قرار است كه شنيده بودند. به همين جهت بود كه فتحعلى شاه دستور داد تا آن رخنه را مسدود و مرقد مطهر اين عالم ربانى را تجديد و تزيين نمودند.

نگارنده گويد: ما نظير اين كرامت را براى مرحوم شيخ كلينى كه در بغداد است در كتاب سرگذشت حضرت موسى ابن جعفر عليه السلام نوشته ايم.

2- شيخ ابوالفتوح رازى: نام اين عالم جليل حسين ابن على بوده. تفسير فارسى كه به روض الجنان معروف است به قلم همين بزرگوار است. بعضى گفته اند: ايشان تفسير مفصلى به زبان عربى داشته اند كه بيست جلد بوده.

در كتاب روضات الجنات مى نويسد: از تفسير اين مرد دانشمند ظاهر مى شود كه ايشان با صاحب تفسير كشاف كه زمخشرى باشد معاصر بوده. بنابراين معلوم مى شود كه اين عالم ربانى در حدود سنه 500 هجرى بوده.

تفسير فارسى ايشان از لحاظ وثوق تحرير و تقرير و دقت نظر نظير ندارد. تفسير امام فخررازى از تفسير فارسى اين مفسر توانا اقتباس شده. در كتاب مستدرك الوسائل مى نويسد: تفسير مجمع البيان مختصرى است از همين تفسير.

قبر شريف شيخ ابوالفتوح در شهر رى در يكى از حجره هاى صحن حضرت امام زاده حمزه است. بعضى از نويسندگان مرقد او را در اصفهان نوشته اند ولى مى گويند: با قبر شيخ ابوالفتوح كه اسعد بن ابى الفضائل عجلى باشد اشتباه شده.

پايان

تهران - آبان ماه - 1344 ش

محمد جواد نجفى

ص: 342

ص: 344

در اين نشريه مختصر كه در موقع افتتاح كتابخانه جديد به دست حضار محترم و جناب آقاى دكتر محمّدعلى هدايتى توليّت آستانه مقدسه كه شب 19 آذر ماه 1341 شمسى، و مقارن با شب سيزدهم ماه رجب 1382 هجرى و مصادف با ميلاد مسعود حضرت مولاى متّقيان على عليه السلام منتشر مى گردد بى مناسبت نيست كه سوابقى از خاندان توليّت محترم و كتابخانه آستانه مقدسه در دوران سلطنت صفويّه تاكنون براى خوانندگان و علاقه مندان به آستان مبارك حضرت عبدالعظيم عليه السلام تا آنجا كه با مطالعه تواريخ و ملاحظه اسناد و مدارك به دست آورده ام تقديم به خوانندگان گرامى مى نمايم.

«جواد مؤذنى مدير كتابخانه»

ص: 346

عميق و نصب لوله در تمام بيوتات جهت آسايش زائرين و تأمين برق شبانه روزى در تمام اماكن متعلّق به آستانه و ساختمان آبرومند و باشكوهى در ضلع شمالى آرامگاه اعلى حضرت جهت دفتر توليّت و اداره آستانه تجديد آئينه كارى داخل حرم و ايوان مطهّر و تأسيس كتابخانه جهت آستانه كه از حسّاس ترين اقدامات اين مرد دانش دوست و علم پرور به شمار مى رود كه اكنون به توضيح كامل آن مى پردازيم:

به طورى كه قبلاً اشاره كرديم در سال 1324 كه امر توليّت در كف با كفايت مردى دانشمند و دانش پرور چون مرحوم آقاى حاج سيد احمد هدايتى قرار گرفت ضمن قدم هاى برجسته و مفيدى كه مبنى بر عظمت و تجليل آستان مقدّس بود با سرعت هرچه تمام تر يكى پس از ديگرى برداشتند، و هم برحسب اراده و دستور ايشان جناب آقاى دكتر محمّدعلى هدايتى كه در دوران توليّت پدر خود نيابت توليّت را عهده دار بودند با علاقه فطرى كه نسبت به بسط علم و دانش داشتند اقدام فورى در احداث بناء مجلّلى به نام كتابخانه در قسمت شرق صحن حضرت امامزاده حمزه عليه السلام فرمودند.

و پس از تكميل بناء اوّل كسى كه كتاب به كتابخانه تقديم كردند خود ايشان بودند و به مقتضاى سوابق خلوص اين بنده و كمال لطف آن بزرگوار اينجانب مأمور تصدّى و اداره امور كتابخانه گرديدم و در درگاه و آستان آل محمّد كه اين خود افتخارى بزرگ براى اين بنده ناچيز شمرده مى شود. سپس مقدارى كتاب در حدود چند صد جلد از محلّ موقوفات آستانه خريدارى فرمودند و پس از تنظيم و ترتيب كتب با برگذارى جشن با شكوهى كتابخانه افتتاح و مورد استفاده عموم مردم شهر و زائرين آستانه قرار گرفت. و چون پس از درگذشت مرحوم آقاى حاج سيداحمد هدايتى رحمه الله امر توليّت در عهده شخص شخيص خود آقاى دكتر محمّدعلى هدايتى قرار گرفت بر كوشش و جديّت خستگى ناپذير خويش بيش از پيش افزودند و دست به اقدامات تازه ترى زدند كه نمى توان از ذكر آنها صرف نظر كرد. از جمله تعمير دربهاى خاتم حرمين و ايوان مطهّر كه يادگار دوران سلطنت قاجاريه و در اثر مرور زمان فرسوده و نواقصى بسيار پيدا كرده بود، حسب الامر مقام توليّت دو نفر از برجسته ترين استادان خاتم ساز طهران به نام اقاى مسكوكى و جلوه از تهران به آستان دعوت شدند و در حدود پنج سال تمام با هزينه سنگين در بهاى نامبرده را به طرزى زيبا و شكيل تعمير و تمام را در پشت شيشه هاى قدى قرار دادند.

و ديگر بناء مسجدى در جنب حرم مطهّر حضرت امامزاده حمزه عليه السلام از نظر وسعت جا براى آسايش زائرين محترم احداث و ضميمه آن حرم مطهّر فرمودند.

ص: 349

و تغيير حوض صحن بزرگ آستانه از صورت قديمى به صورت جديد به دست معماران متخصّص كه اكنون جلب نظر مى كند.

و ديگر مدرسه اى به نام مدرسه عتيق كه جزو بيوتات آستانه مى باشد، اداره آن مدرسه را خود به عهده گرفته و از طرف خود مدرّس قابل براى تدريس و سرپرستى آقايان طلاّب علوم دينيّه و مدرسه مذكور قرار دادند، و شهريه تمام طلاّب كه بيش از سى و پنج نفر مى باشند با ساير لوازم مدرسه را در عهده خود گرفتند كه هم اكنون مدرسه دائر و آقايان طلاب مشغول تحصيل مى باشند.

و همچنين اقدامات سودمند ديگر كه ذكر هريك موجب تطويل مى شود براى آسايش زائرين محترم آستانه فرموده اند و با اين كه اكثر رؤساى آستانه مباركه از منسوبين و نزديكان خود ايشان مى باشند و پيوسته در مقابل اجراى منويات ايشان با اشتياق كامل آماده به خدمت اند و هريك با علاقه و ايمان كامل در انجام وظائف خود لحظه اى كوتاهى و مضايقه ندارد. در عين حال توليّت محترم با كسالت و ضعف مزاج شخصا تمام امورات آستانه را با كمال دقّت و مراقبت تحت نظر گرفته و براى پيشرفت امور دستور اكيد صادر مى فرمايند.

اين كتابخانه تا سال 1339 در محل قديم خود دائر بوده تا در سال هزار و سيصد و سى هفت شمسى تيمسار معظم جناب آقاى سرتيب محمّد ميمند كه يكى از افسران ارتش مى باشند اين مرد شريف و سعادتمند به هزينه خود ساختمانى به مساحت چهارصد متر مربع مدرن و مجهز فوقانى و تحتانى در جنب درب جنوبى صحن مطهر امامزاده حمزه عليه السلام تهيه و به عنوان كتابخانه به پيشگاه مقدس حضرت عبدالعظيم عليه السلام تقديم فرمودند و نامى از خود در اين آستانه تا ابد باقى و پايدار گذاردند.

سعديا مرد نكونام نميرد هرگز *** مرده آن است كه نامش به نكوئى نبرند

مابه سهم خود از اقدام درخشنده و نيت مقدس ايشان صميمانه تشكر مى نماييم، اميد است كه اين هديه در پيشگاه مقدس حضرت عبدالعظيم الحسنى و آباء كرام آن

ص: 350

حضرت مقبول و پسنديده واقع شده باشد.

در خاتمه اميدوارم ساير افراد با فدرت هم به چنين مردانى بزرگ تاسى كرده دست به اين اقدامات مفيد و با ارزش بزنند.

ص: 354

ابى حماد رازى گفت: هرگاه تو را مسائل دشوار پيش آيد آن را از عبدالعظيم الحسنى بپرس و سلام مرا بدو برسان و پس از عرض عقائد خود بر آن امام همام او را تصديق و دعاء بخير درباره او كرد و شاهد مقام او در صدق و تقوى آن كه به زيارت او سفارش شده و زيارت او همانند زيارت ابى عبداللّه الحسين عليه السلام شمرده شده است، ابن قولويه و صدوق عليهماالرحمة روايت كرده اند كه مردى از مردم رى گفت بر امام هادى عليه السلام وارد شدم، از من پرسيد كجا بودى؟

گفتم به زيارت سيدالشهداء رفته بودم. فرمود: آگاه باش اگر قبر عبدالعظيم الحسنى را كه نزد شما است زيارت كرده بودى مثل اين بود كه حسين بن على را زيارت كرده باشى.

او در عهد امامت امام موسى الكاظم عليه السلام در سالهاى يكصد و هفتاد تا يكصد و هشتاد ولادت يافته و در عهد امامت امام هادى عليه السلام در سالهاى دويست و پنجاه و يك تا دويست و پنجاه و پنج وفات يافته است. حضرت عبدالعظيم موفق به درك عصر امام موسى الكاظم و امام على الرضا و امام محمدالجواد و امام على الهادى و امام حسن العسكرى عليهم السلام شده اند. و از امام جواد و امام هادى عليهماالسلام اخذ علم و حديث كرده اند.

حضرتشان به امر امام هادى عليه السلام به آمدن ايران كه مردم آن به صفا و خلوص در حب و ولاء آل محمد عليهم السلام موصوف و معروف بوده اند و به منظور نشر و بسط معارف آل محمد و نيز خلاص و فرار از ظلم و جور خلفاء بنى العباس مأمور گرديده است.

ايشان پس از نزول به رى اگرچه خود را نهفته از مردم مى داشت ولى دسته اى كه پى به مقام علم و بصيرت او برده بودند بى آن كه بدانند از شجره طيبه آل محمد است از معارف و علوم او بهره مند گرديدند.

پس از وفاتشان نوشته اى همراهشان بود كه شرافت نسب او را آشكار مى كرد، او از عده اى نزديك به بيست تن از اعاظم رواة كه على بن جعفرالصادق و هشام

ص: 356

بن الحكم از جمله آنها است نقل حديث كرده و عده اى نزديك بيست تن نيز از اعاظم رواة كه احمد بن مهران و حمزة بن قاسم علوى از آنها است از او نقل حديث كرده اند و در فهارس كتب دو كتاب خطب اميرالمؤمنين و كتاب يوم و ليله را به نام او نام برده اند.

او بر صالحه سعيده خديجه دختر قاسم بن حسن بن زيد بن الامام حسن عليه السلام كه زنى به پارسائى نامور بوده كابين بسته و او را از اين زن يا از ديگر زنان پسرى به نام محمد و دخترى به نام ام سلمه بوده. محمد بن عبدالعظيم مردى موصوف به كمال زهد بوده و از او فرزندى به جا نمانده و ام سلمه دختر او را محمد بن ابراهيم بن ابراهيم بن الحسن كابين بسته و از او سه پسر به نام محمد و عبداللّه و احمد به جا مانده است به اين ترتيب اعقاب حضرت امامزاده عبدالعظيم عليه السلام تنها از دخترش مى باشند.

واللّه العالم

«پس از برداشتن اندود گچ چهره زيباى ديبا مانندى از گوهرها و نگين هاى خشت پخته و سفال با نقشهاى نغز و دلنشين نمايان گشت و نيز پيله(1) و زغره(2) نيمگرد گوشه درگاه و چند حرف از كتيبه كهن كوفى آن از زير توده گل بيرون آمد و معلوم شد كه برخلاف فرموده استاد سخن سعدى متأسفانه گهگاه «كهگل» مى تواند «آفتاب انداى» شود.(3)

پيكاوى در پيرامون سردر و در دوسو و فراز آن دنبال شد و پس از چندى در سر تا پاى سردر و ديوار نوشته بسيار زيبائى چهره گشود كه تنها دوجا، كه جاى گاهبست بوده و آغاز و پايان آن متأسفانه با سيمان اندود شده افتادگى دارد و بازمانده كتيبه

چنان كه نگارنده خوانده چنين است:

« ... اللّه الرحمن الرحيم امر ببناء هذه القبة المطهرة على ساكنها السلم صاحب(4) ...(5) سيد(6) شمس الدين مجدالملك مشيد الدوله ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسى ثقة اميرالمؤمنين(7) اطال اللّه بقيه وكيل مظالم على يدى عبدا...(8)

ص: 359

الى رحمه اللّه زرين كفش ابى الفوا...»(1)

كلمات و حروف اوّل و آخر كتيبه كه زيركاشى و سيمان تباه شده و هريك بيش از دو يا سه حرف نيست. نخستين بى گمان «بسم» است و آخرين به قرينه حروف ماقبل بايد «رس» باشد. در پائين اين كتيبه كه به خط كوفى تزئينى خواناست در دو گوشه لچكى ها سوى راست، «عمل على» و سوى چپ «آل محمد» به خط نسخ ثلث كهن خوانده مى شود و ساير قسمت ها متأسفانه در زمانى كه در معروف ناصرالدين شاهى را كار مى گذاشته اند كنده و پاك تباه شده است و خطوط آرايشى و عبارات گرداگرد در به هيچ روى روشن نيست.

اين گفتار باشد ولى ذكر اين نكته در پايان مقال لازم است كه در زمان صفويه آنچه بر بنا افزوده شده متناسب با ساختمان اصلى بوده و مسجد زنانه و مردانه و رواق و پيشان ورودى حرم با بقعه هم آهنگ بوده است و به نظر مى آيد بعدها (شايد يك قرن پيش) اين هم آهنگى برهم خورده و قسمت اعظم از آرايشهاى نفيس نماى بقعه در زير اندود گچ و خاك تباه شده است».

سبك بسيار زيبا كه متناسب با اين سبك معمارى است به همت يك نفر از بازرگانان خيّر در دست ساختمان است اميد است در سه ماهه اوائل سال 49 آماده نصب گردد.

ب - آينه كارى - نسبت به تكميل آينه كارى رواق بين الحرمين اقدام گرديد و محلهاى ناتمام به بهترين وجهى آينه كارى گرديده است.

ج - تعمير و تكميل درهاى چوبى باستانى: چهار پنجره كه در چهار گوشه قسمت بالاى حرم امامزاده حمزه قرار داشت و از آثار عتيق و نفيس باستانى هستند و بر اثر مرور زمان به پوسيدگى و انهدام گرائيده بود به وسيله هنرمندان متخصص مرمت و اصلاح گرديده است همين قسم در حد فاصل بين حرم مطهر امامزاده حمزه عليه السلام و مقبره ناصرى كه از نظر قدمت تاريخى مربوط به دوران سلطنت شاهرخ (807 تا 850 هجرى مى باشد) به وسيله استادان ماهر وزارت فرهنگ و هنر احياء و اصلاح گرديد و از نظر محافظت در قاب شيشه اى مخصوص قرار داده شده است. براى تعمير ارسى و پنجره هاى مسجد جامع مشرف به صحن بزرگ و در آن قسمت كه در داخل مدرسه برهانيه عتيق قرار دارد به وسيله استاد آزموده با بهترين طريق در دست تكميل و تعمير است بديهى است احياى كامل داخل مسجد جامع كه به اعتقاد مهندسين باستان شناسى حاوى آثارى از دوران صفويه و قاجاريه است از اوائل سال 49 آغاز خواهد شد.

د - در منتهااليه راهروى بين الحرمين سمت چپ در چوبى بزرگ و نازيبائى وجود داشت كه به هيچ وجه با سنگ مرمر كف و بدنه هاى راهرو مطابقت نمى نمود ناچار با برداشتن آن، ديوار مستحكمى بنا گرديد و روى آن تا سقف آينه كارى به طرز خاصى در دست انجام است كه آن نازيبائى را به كلى از ميان برمى دارد.

ه - تعميرات در مدرسه برهانيه عتيق - اطاقها و حجرات طلاب و به طور كلى اطراف بناى مدرسه بر اثر گذشت زمان خراب و مرطوب و آبريز آنجا به صورت بسيار زننده و عفنى درآمده بود و ادامه آن وضع علاوه بر آن كه مخالف با شئون آستانه

ص: 362

بود خطر ويرانى مدرسه را هم متضمن و سلامت طلاب را تهديد مى نمود لذا در اصلاح و تعميرات اصولى در تمام قسمتهاى مدرسه اقدام و با ايجاد آبريزگاههاى بهداشتى به تعداد كافى دوش آبگرم و سرد در آن تعبيه شده كه در جريان نصب است. همچنين براى تكميل كاشى كاريهاى نماى داخل مدرسه كه بسيار نازيبا بود اقدام لازم به عمل آمد اميد است مدرسه طلاب علوم دينى در آينده بسيار نزديك به صورت آبرومندى درآيد كه با شئون اماكن اسلامى مغاير نباشد.

و - ايجاد آبريزگاه جديد در باغچه عليجان - در گوشه شرقى باغچه عليجان درگذشته آبريز مخروبه و متعفنى وجود داشت كه به هيچ وجه با اصول بهداشت مطابقت نمى كرد علاوه بر آن كه با كسرت روز افزون جمعيت جوابگوى احتياج اهالى و زائران را نمى نمود با شئون آستانه نيز منافات داشت لذا در سال 46 محل مزبور تخريب گرديد و با تأمين اعتبارى از محل عوائد شهردارى نيمى از آبريزگاه به صورت يك طبقه بنا گذارده شد كه به علت كمبود اعتبار متوقف مانده بود تا در اوائل سال جارى كه زائران شاهد فعاليتهاى همه جانبه و اصلاح وضع آستانه بودند به هزينه و به همت يك نفر از بازرگانان نيكوكار آبريزگاه با گنجايش و وسعت بيشتر و 54 دهانه و پيش بينى هاى بهداشتى تكميل گرديده كه با اتصال انشعاب آب و برق، عنقريب مورد استفاده قرار خواهد گرفت و بدون شك رفع احتياج زائران را در تمام ايام خواهد نمود.

ز - برنامه سنگفرش و احياء صحن ناصرى - زائران محترم به ياد دارند كه آسفالت كف صحن ناصرى خراب و دچار شكستگى شده بود در ضمن اصلاحات آستانه توفيق حاصل شد تا به منظور ايجاد هم آهنگى با صحن بزرگ حضرت عبدالعظيم سرتاسر كف اين صحن با سنگهاى تيشه اى يك دست سنگ فرش گردد و در آينده نزديك اين كار اصلاحى هم به اتمام خواهد رسيد.

ضمنا آب نماى بسيار زيبائى به جاى حوض بدقواره فعلى با سنگهاى اصفهان و با

ص: 363

طرح جالبى در دست ساختمان است. براى روشنائى و آب رسانى در اين صحن پيش بينى هاى لازم شده و تعداد قابل ملاحظه درخت هاى تزئينى و سايه افكن در آن كاشته شده است كه بدون شك در آينده يكى از اماكن بسيار زيباى مذهبى خواهد شد.

ح - تعميرات زيرگنبد حضرت عبدالعظيم عليه السلام - در سالهاى اخير بر اثر بارندگى و عوامل جوى و همچنين فشار و تكان گنبد، گره سازى گريو (ساقه و گردن گنبد) بقعه حضرت عبدالعظيم عليه السلام در حال ريزش و تباهى بود. توليت آستانه از چند ماه قبل نسبت به تعمير اساسى اين قسمت و همچنين كتيبه و آن چكان ورقه هاى مطلاى گنبد و شالى مناره ها اقدام اساسى معمول داشت و كليه قسمتهاى ريخته و تباه شده زير نظر مهندسان باستان شناسى گره سازى با كاشى جسمى خراسان (خشت كاشى از سنگ آسيا شده كه به جاى خاك رس ساخته شده) با كمال امانت و حفظ اصالت باز پيرائى و مرمت شد و نگرانى در اين قسمت مرتفع گرديده است.

ضمنا به استحضار مى رساند كه وضع پشت بامهاى حرمين مطهر كه در سنوات گذشته با كاهگل و به طرز بسيار نامطلوب اندود شده بود و ادامه آن وضع به خصوص در فصل زمستان و نفوذ برف و باران به خرابى منتهى مى گرديد در سال 48 خوشبختانه اين وضع متروك و ضمن تعميرات كامل و همه جانبه اى كه در آستانه انجام گرفت كليه قسمتهاى پشت بام حرمين حضرت عبدالعظيم و امامزاده حمزه پس از قيراندود و زيرسازى كامل آسفالت شده و گنبدهاى روى بام كه به خرابى گرائيده بود پس از قير و گونى كامل با ماسه و سيمان و آجر مفروش گرديده و كابلها و سيمهاى برق روى پشت بام كه در گذشته هيچ گونه حفاظى نداشت در محلهاى مطمئن و مستحكمى نگاهدارى گرديده است.

ط - حفظ شعائر مذهبى و توجه به مسائل اجتماعى - 1- تعظيم به شعائر اسلامى و برقرارى مجالس وعظ و خطابه در ماه مبارك رمضان و اطعام مستمندان و كمك به بينوايان و هم چنين برقرارى و اقامه مراسم سوگوارى و عزادارى خامس آل عبا در ماه

ص: 364

محرم بيش از پيش مورد توجه آستانه مباركه حضرت عبدالعظيم عليه السلام قرار گرفته، اميد است بزرگداشت اين سنت با شكوه اسلامى همواره نصيب آستانه گردد و وظيفه اى را كه به پيروى از تعاليم عاليه دين مبين در اين مكان مقدس بر عهده دارد هر سال با جلال و ابهت بيشترى انجام دهد.

2- به دنبال اقدامات انجام شده سال 47 كه در جهت تأمين رفاه حال خدام و فراشان آستانه صورت گرفت امسال با سازمان بيمه هاى اجتماعى مذاكره و نسبت به بيمه فراشان آستانه مباركه در مقابل فوت و بيمارى خود و خانواده آنان و استفاده از دارو و درمان و ساير مزاياى بيمه هاى اجتماعى اقدامات لازم معمول گرديده است.

محتشمى) براى سال آينده نيز در نظر دارند ساير قسمتهاى اين بقعه را به نحو شايسته اى تعمير كنند، قبلاً از نيت خير ايشان تقديس مى شود و توفيق همه مسلمانان را در راه خدمت به دين مبين اسلام مسئلت دارد.

ى - موفقيتهاى مالى در سال 48 - به دنبال اقدامات انجام يافته سال 47 كه گشايش و بهبود در امور مالى و ازدياد درآمد را همراه داشت در سال 1348 با تجارت بيشتر فعاليت هاى تازه اى در طى يازده ماهه گذشته انجام گرفت و با جلب اعتماد، زائران اين ساحت قدسى كه به خدمات خدمتگزاران آستانه اطمينان و توجه پيدا كردند درآمدهاى آستانه اعم از موقوفات و نذورات و درآمدهاى متفرقه ديگر كه به صورت كمك و به منظور تكميل تعميرات و تزئينات آستانه تقديم مى نمايند افزايش قابل ملاحظه يافته و مقايسه زيراجمالى از افزايش تدريجى درآمد را از تاريخى كه خدمتگزار امور آستانه را به عهده گرفته است نشان مى دهد:

1- جمع درآمد آستانه در سال 46 8420584 ريال

2- جمع درآمد آستانه در يازده ماهه سال 47 13266713 ريال

3- جمع درآمد آستانه در يازده ماهه سال 48 16306553 ريال

بالنتيجه مبلغ 16306553 ريال كه در يازده ماهه سال 48 به حيطه وصول درآمده نسبت به يك ساله 46 مبلغ 7885969 ريال اضافه وصولى حاصل و نسبت به يازده ماهه سال 47 مبلغ 3039840 ريال افزايش درآمد به دست آمده بديهى است با احتساب درآمد حاصله از موقوفات و نذورات و غيره در يك ماهه اسفندماه سال جارى كه در شرف پايان است مبلغ اضافه درآمد فزونى خواهد يافت. اميد است همت بلند زائران محترم هميشه شامل حال خدمتگذاران آستانه باشد تا توفيق بيشترى در انجام وظائف محوله به دست آورند.

ص: 366

ص: 368

كه اين شهر زادگاه زرتشت بود كه از آن به نام «رغه» و «رگا» ياد شده است. در كتيبه بيستون كه سنگ نبشته اى از داريوش است نيز رگا ناميده شده است.

سلوكيان به رى «اورپا» و اشكانيان «ارشكيه» لقب داده بودند. اشكانيان اين شهر را پايتخت خود قرار داده بودند ولى وقتى ساسانيان به پادشاهى مى رسند «دوباره اين شهر را به نام باستانى آن، رى ناميدند».(1)

در بسيارى از منابع اسلامى «محمديه» عنوان ديگرى براى رى ذكر مى شود.

اين عدد نام براى شهر رى از آن جهت بود كه هر كدام از شاهان كه كمر به آبادانى اين شهر مى بستند نام دلخواه خود را بر آن مى نهادند. مضافا اين كه «سبب اطلاق اين «راگس» يا «رغه» يا «رگا» و غيرها بر اين شهر به وجه مرضى طبع معلوم نيست لكن مى توان چنين پنداشت كه كلمه رى تطور يافته همان صورتهاى بالا تواند بود.»(2)

در بررسى عموم كتبى كه در گذشته در باب تاريخ و جغرافيا تحرير شده برمى آيد كه مولفين آنها سعى داشته اند زمان پيدايش و بانى احداث يك شهر را معين سازند اين شيوه نيز درباره شهر رى به كار گرفته شده است. با اين همه در بناى اين شهر اختلاف بسيارى مشهود است.

در كتاب نزهه القلوب آمده است كه رى را «شيث بن آدم» بنا نهاده است.

در مختصر البلدان ابن فقيه بناى رى را به احفاد «بيلان بن اصبهان بن فلوج به سام بن نوح» نسبت داده است.

«كرپرتر» سياح انگلسى به تاسى از مولف آثارالبلاد نقل مى كند «ايرانيان بناى اين شهر را به هوشنگ پسربزرگ كيومرث نسبت مى دهند».(3)

مولف دانشمند «رى باستان» در اين باره به درستى كه «سبب نامگذارى بسيارى از

ص: 370

آباديهاى باستان به علت بعد عهد روشن نيست. مورخان و جغرافى دانان پيشين و صاحبان مالك و ممالك كه گويى خود را به ذكر وجه نامگذارى به هر صورت ملزم مى دانستند بناى شهرها و اماكن را به بزرگانى نسبت داده اند... لكن هرگونه دعويى ارباب تعيين بنيان گ ذار معينى براى آن از حليه حقيقت عارى است».(1)

اعتماد السلطنه درباره كيخسرو و ارابه اى كه پدرش مى خواست با آن به آسمان صعود كند از جرجان به سمت بابل مى رفت چنين مى نويسد: «به محل شهر رى كه رسيد مردم او را ديده فرياد برمى آوردند كه «به رى آمد» يعنى با ارابه آمد چه رى در

لغت فرسى قديم به معنى ارابه است. كيخسرو حكم كرد در آن محل شهرى بنا كردند و آن را «رى» نام نهادند».(2)

مى گردد.(1) در جغرافيا «امين احمد رازى» با تأليف تذكره هفت اقليم. در علم قضا «عبدالجبار» و در نجوم «ابوالحسن عبدالرحمان بن محمد رازى» مشهور به «صوفى» با تأليف «صور الكواكب» دريچه اى ديگر بر كهكشان بى انتها گشود(2) به غير از صوفى «ابوعبدالله بن ابراهيم بن حبيب فزارى» كه اولين فردى است در تاريخ نجوم اسلامى با اسطرلاب عمل مى كرد.(3)

مولف يكى از كتب اربعه شيعه «كلينى» مشهور است كه هنوز روستاى كلين در شهر رى به عنوان زادگاه او تاكنون دوام آورده است.(4)

در اخلاق «ابن مسكويه» با تأليف تهذيب الاخلاق نام خود را جاودانه كرد. در علم عروض و بديع و قافيه «قيس رازى» كه با تأليف كتاب گرانقدر المعجم فى معابير اشعار العجم باعث اعتلاى شعر و نثر در ايران شد.(5)

هرچند كه درخشش دو گوهر تابناك شعر فارسى - سعدى و حافظ به حدى است كه مجالى براى خود نمايى شعراى ديگر باقى نگذاشت امّا وجود شاعرانى مثل «نحصايرى رازى» كه «يكى از اولين كسانى است كه در خارج از مشرق ايران زبان به شاعرى به زبان درى گشود».(6) و نيز افرادى چون «بندار رازى»، «قوامى رازى» و «اميدى رازى» نشان از اعتلاى كلام موزون در شهر رى دارد و شايد از اين رو است كه

ص: 372

موسيقى در رى مقام ويژه اى داشته و «مردمان اين شهر در صنعت موسيقى هم مشهور بودند و يك قسم ساز كه شبيه رباب است در اين شهر خوب مى ساختند».(1)

در ميان شعراى شهر رى اميدى رازى مشهورتراست خصوصا كه او ناجوانمردانه به قتل مى رسد. در قصيده چنان مهارت نشان داده كه امير على شير نوايى درباره وى مى گويد: «در همه اسلوب شعر مهارت دارد به تخصيص قصائد كه آن وادى حق اوست».(2)از اميدى اشعارى برجا مانده كه نشان از استوارى كلام موزون او دارد.(3)

ديگر از «شيخ نجم الدين رازى» صاحب كتاب مرصاد العباد و «شهمردان بن ابى الخير رازى» فيزيك دان بزرگ قرن هشتم(4) هجرى ياد نمى كنم كه آنها خود به قدر كفايت مشهور خاص و عام هستند.

رى حتى در معمارى صاحب نام بود زيرا معمارى شهر رى داراى ويژگى خاصى بود كه به آن سبك معمارى، استاد كريم پيرنيا عنوان «مكتب معمارى رى» را مى دهد.

شكوفايى علم و دانش بى شك در شرايط مطلوب اقتصادى ميسر خواهد شد. با توجه به گستردگى دانش و كثرت دانشمندان علوم مختلف در شهر رى تا قبل از حمله اقوام آسياى ميانه مى توان نتيجه گرفت كه اين شهر على رغم تعرضها و مناقشات سياسى و ايدئولوژيكى از قدرت بالقوه و مناسب اقتصادى هميشه بهره مند

ص: 373

بود. زمانى رى فرو مى پاشد كه توان اقتصادى خود را از دست مى دهد.

فروپاشى شهر رى در قرن هجرى به يكباره اتفاق نيفتاد بلكه مجموعه عوامل داخلى و خارجى در يك سير زمانى باعث شد تا شهرى كه روزگارى «عروس دنيا»(1) نام گرفته بود خالى از سكنه گردد در اين مورد به عوامل زير بايد توجه داشت.

اختلاف درونى: وجود اختلاف درون يك مجموعه اگر به تنهايى خود به اختلال و تحليل در آن سيستم منتهى نشود مى تواند زمينه مناسبى باشد تا تعرض بيگانگان زودتر به نتيجه برسد. بعد از فتح رى به دست مسلمانان و انشقاق در صفوف مسلمين و تقسيم آنها به اهل تسنن و تشيع مردم شهر رى هم در اين ماجرا داخل شده و عده اى اهل تسنن و عده اى ديگر پيرو اهل بيت پيامبر شدند. بعدها اين جهت گيرى دينى باعث شد كه پيروان هريك از فرق ياد شده در بخشى از شهر سكونت اختيار كنند و شهر به صورت «رى برين» و «رى زيرين» منقسم گردد. شيعيان در رى برين و اهل تسنن در رى زيرين مقيم گشتند.

در دوران حكميت ديالمه رى به شدت قطب بندى شده بود خصوصا كه در اين عصر با آن كه حاكمان خود از اهل تشيع بودند ولى به دليل اعتقاد و به آزادى بيان اين شهر محل برخورد وتضارب انديشه ها شد. و به طبع مناقشات كلامى و دينى به مرور زمان تظاهر اجتماعى به خود مى گيرد و به دليل گستردگى مراكز علمى مربوطه به اين دو فرقه در رى باعث رشد اختلاف درونى و برهم خوردن وحدت ملى در شهر شد. در اين شرايط اگر حاكم قدرتمندى هم وجود نداشته باشد اين اختلاف و مناقشه تشديد مى گردد.

اوج اين واقعه در پى مرگ طغرل به وقوع مى پيوندد كه «به محض درگذشت او در رمضان 455 هجرى - سپتامبر 1063 ميلادى شهر در آشوب و ناامنى مذهبى و سياسى

ص: 374

فرو رفت.(1) اين كه عنوان شد تعرض بيگانگان بر مبناى شرايط داخلى انجام مى شود بايد به واقعه حمله محمود غزنوى و علت آن رجوع شود. با توجه به مطالب مكاتبات قبلى بين محمود غزنوى و تركان خاتون مادر مجدالدوله ديلمى معلوم مى گردد كه سلطان محمود علت لشكركشى خود را وجود عناصر مرتد باطنى و قرامطى در رى عنوان مى نمايد.(2)

وقوع زلزله هاى متعدد:شهر رى بر روى گسلى كه به نام رى خوانده مى شودقراردارد وهمين امر باعث شده كه زلزله هاى مهيبى درطول تاريخ دراين شهر به وقوع بپيوندند.

ابن اثير دو زلزله مهيب را گزارش مى كند به روايت او در سال 241 هجرى «يك زلزله سخت در شهر رى واقع شد كه خانه ها را ويران كرد و بسيارى از مردم كه عده آنها بى شمار بود زيرآوار گشته شدند. مدت چهل روز آن زلزله تكرار شد و زيان بسيارى رسانيد».(3) چند سال بعد يعنى در سال 249 هجرى مجددا «يك زلزله بسيار سخت در شهر رى واقع شد بسيارى از خانه ها با زمين لرزه ويران و بسيارى از مردم آن سامان كشته شدند. كسانى كه زنده ماندند از درون شهر خراب شده گريختند به خارج از شهر رفته و زير آسمان زيست كردند».(4)

تعرضهاى خارجى: تعرضهاى خارجى به شهر رى بسيار متعدد است و هريك از آنها به خيال دست يافتن به اين شهر همراه سپاهيان خود خاك رى را در نورديده و در مواقعى هم پيروز شدند. اين تحولات سياسى و گردش سكان حكمرانى در دست افراد مختلف يكى از ويژگيهاى حكومت در شرق و خصوصا ايران است.

ص: 375

هجوم و دست اندازى به قلمرو رى هميشه براى متعرضين دست آورد دلخواه نداشته است زيرا رى گذشته از اوصافى كه درباره اهميت دانش نقل شد. مامن و موطن سردارانى بزرگ نيز بود كه به مدد آنها پادشاهان دفع فتنه مى كردند «مقتدرترين نجباى ايران دو تن بودند يكى زرمهر يا سوخرا از خاندان بزرگ قارن كه اصلاً شيرازى و حكمران ايالت سكستان بود و لقب هزار رخت داشت و ديگرى شاهپور كه از مردم رى و خاندان مشهور مهران بود».(1)

شاهپور رازى از سرداران قباد بود كه در رى حكومت مى كرد و قباد به كمك او توانست فتنه سوخرا را از ميان ببرد به اين صورت كه «پس چون ديگر روز ببود سوخرا بر قباد نشسته بود. سپهبد اندر آمد و بيستاد و با سوخرا مناظره كرد و او را سخنهاى درشت گفت... شاپور كمر از ميان بگشاد و اندرگردن سوخرا كرد و به زندان برد».(2)

خاندان مهران سعى داشتند نياكان خود را شاهان اشكانى معرفى نمايند و داعيه حكومت در سر مى پروراندند. بهرام چوبين يكى ديگر از اعضاى اين خاندان بود كه به مقام فرماندهى كل نيروى انتظامى ايران منسوب شد او با آن كه تركان را شكست داد در مصاف با روميان مغلوب شد و همين امر باعث شد كه هرمز او را به بدترين وجهى از فرماندهى خلع كرد و بهرام چوبين رايت قيام برافراشت و خسرو پرويز را شكست داد و خود تاج شاهى بر سرگذاشت و سكه به نام خود زد و مدتى را بر ايران حكم راند ولى دولت او مستعجل بود و خسرو پرويز بر تاج شاهى دست يافت و به منظور انتقام دستور داد رى را تخريب نمايند.(3)

ص: 376

سهمگين ترين تهاجم به رى را محمود غزنوى و سپس ايلغار مغول و نهايت قتل عام تيمور بايد دانست كه باعث شد رى به كلى تخريب گردد و در اين شهر نه از تاك نشانى ماند و نه از تاك نشان. احفاد چنگيز و تيمور با تخريب كانالهاى آبيارى و قنوات و مزارع در حقيقت زمينه اقتصادى رى را تخريب كردند، امّا محمود غزنوى ضمن غارت «هزار هزار (يك ميليون) دينار از اموال رى و جواهراتى به قيمت پانصد هزار دينار»(1) دستور داد تا «كتابهاى مردم رى را - پنجاه خروار - زير جسد صاحبان آنها».(2) بسوزانند، باعث انقطاع فرهنگى در شهر رى شد.

مذهب زرتشت هم به حساب مى آمد.(1) و همين طور توجهى كه آيين زرتشت به امر كشاورزى داشته به عنوان شرط ذهنى و حاصلخيزى دشت رى كه هر محصولى را به عمل مى آورد به عنوان شرط عينى سبب شده بود كه كشاورزى بستر اصلى اقتصادى اين شهر از دوران باستان تاكنون به شمار آيد.

تجارت: مسيرى كه از شرق اقصى شروع و تا غرب امتداد داشت و به «جاده ابريشم» مشهور بود در محل تلاقى خود با رى انشقاق پيدا مى كرد و از اين شهر شعبه اى از آن راه به ديگر شهرها چون خراسان، اصفهان و شيراز و نيز شعبه اى از طريق همدان به بين النهرين امتداد مى يافت. اين موقعيت مكانى باعث شد كه تجارت و بازرگانى در رى رونق فراوانى بيابد از اين رو است كه در كتب متعدد چون حدود العالم، احسن التقاسيم و معجم البلدان و مختصر البلدان ابن فقيه از رى به نام «باب التجار» ياد بشود.

صنعت: از ويژگيهاى اقتصاد سنتى اين است كه ابزارهاى توليدى مورد استفاده عموما در همان محل ساخته مى شد و اگر ابزارى به دليل مرغوبيت مشهور مى شد تا حد محدودى پراكنده مى شد تدقيق در ساختمان ابزارهاى سنتى اين حقيقت را روشن مى سازد كه ابزار توليد يك صنعت خاصى در مناطق مختلف كار كرد يكسان دارد امّا ابزار هر منطقه داراى شكل مخصوص و متناسب با شرايط همان منطقه است.

سفالگرى يكى از فنون و مهارتهاى اقوام ايرانى است. قديمى ترين مكتوب درباره اين صنعت درونديداد اوستا است آنجا كه «جم پرسيد بگو بدانم غار را كه اهورمزدا دستور داده چگونه بايد بسازم! اهور مزدا گفت: اى جم پسر ديو جهان زمين را با پاى خود لگد مال كن، و با دست خود خمير مايه بساز، همچنانكه خاك را كوزه گر تبديل مى كند».(2) اين صنعت در شهر رى هم مسبوق به قديم است و هم رايج ترين فن در

ص: 378

آنجا به شمار مى رفت. كاوشهاى «اريك اشميد» باستانشناس آمريكايى در اطراف «چشمه على» منجر به كشف «ظروفى سفالين و منقش متعلق به حدود شش تا چهار هزار سال قبل»(1) شد.

سفالهاى ساخته در رى داراى سه ويژگى بود كه سفال هاى كاشان فاقد آن بودند. اوّل اين كه هنرمندان اين شهر بر روى ظروف ساخته شده طرحهايى از زندگى بشرى محصور در اشكال جانوران خيالى ايجاد مى كردند.(2)

ديگر آن كه بر روى سفال ها نقوش برجسته ايجاد مى كردند به اين صورت كه «طرح را جداگانه مى ساختند و به رنگ طلايى مى آراستند و آنگاه آن را روى ظروف مى چسباندند».(3) ويژگى سوم «بطور كلى در شيوه رى، بيشتر از نقوش مينياتور براى تزئين سفالينه ها استفاده مى شد».(4)

سفال گران شهر كاشان با ساخت كاشيهاى لعابى شفاف و خطاطى بر روى آنها از لحاظ هنرى رقيب شهر رى بودند امّا «پس از انهدام رى در سال 1222 ميلادى سفال سازان رى در صنعت سفال ايران نقش مهمى به عهده نداشتند و سفال سازان مكتب كاشان جاى آنها را گرفتند».(5)

بعد از سفالگرى صنعت پارچه بافى كه در ارتباط مستقيم با فرآورده هاى كشاورزى است رواج كامل داشت و اين صنعت نيز در رى به اوج و اعتلاى خود رسيده بود. بافت پارچه هاى دو پرده اختصاصى رى شاهد مدعاى ماست. پارچه ابريشمى نفيسى كه به اين شكل تهيه مى شد به نام «منير رازى» شهرت داشت. علاوه بر اين نوع، پارچه ديگرى در شهر رى بافته مى شد «كه مانند برديمانى شهرت داشته و

ص: 379

عدنى ناميده مى شد».(1)

كشاورزى: امام فخر رازى در «يواقيت العلوم و درارى النجوم» اشاره مى كند كه كشاورزى اولين صناعتى بود كه خدا آن را به آدم تعليم داد. او كشاورزى را اكسير اعظم دانسته كه نظام عالم و بقاء بنى آدم در گرو آن قرار دارد.

در مقدمه ابن خلدون و نيز كتاب «هفت اقليم» امين احمد رازى، اقليم هاى هفت گانه به تفصيل شرح داده شده است. چنين به نظر مى رسد كه آنها روى اقليم چهارم به عنوان يك منطقه مساعد براى كشاورزى تاكيد داشته اند. امين احمد رازى درباره اقليم چهارم كه شهر رى هم جزء آن است چنين مى گويد: «اين اقليم تعلق به آفتاب دارد و وسط معمورى عالم و مسكن اشراف اولاد بنى آدم است و متوطنان اين اقليم به حسب صورت و سيرت افضل اولاد بشرند و به وفور حسن خلق و لطف طبع مظهر اصناف و فضل و هنر»(2) هستند.

از آنجا كه دشت رى بر روى خاكسترهاى آتش فشانى دوران سوم قرار دارد داراى خاكهاى زراعى مناسب و بافت خاكهاى متعددى است خصوصا كه رشته كوههاى البرز در شمال اين دشت واقع شده و اين به معناى آن است كه دشت رى بر روى مخروط افكن البرز قرار گرفته و خاكهاى رسوبى داراى مواد كافى و مورد نياز براى رشد گياهان است. اين كيفيت خاك زمينه بالقوه اى است كه فعاليت كشاورزى دورى را ميسر و باعث رواج آن شده است.(3) فرآورده هاى زراعى در رى به دليل مرغوبيت

ص: 380

از اشتهار خاصى برخوردار بود. صاحب كتاب لطائف المعارف در صفحه 184 مى نويسد: «انار ملس - يعنى بزرگ و باهسته - بهترين نوعش در رى به عمل مى آمد.» هلو در رى به خوبى به عمل مى آمد و در گذشته «شفتالوى رى كه آن را خشك مى كردند به نقاط ديگر صادر مى كردند.»

قسمتى از خراج رى كه بالغ بر «صد هزار دانه انار و هزار رطل شفتالوى خشك براى سلطان حمل مى شد.» از فعاليت كشاورزى در اين شهر به دست مى آمد. صاحب كتاب نزهه القلوب درباره رونق و فعاليت كشاورزى شهر رى مى نويسد: «غله و پنبه آنجا سخت نيكو و بسيار بود و اكثر اوقات آنجا فراخى و ارزانى باشد و قحط و غلا از روى ندرت اتفاق مى افتد و از آن ولايت غله و ديگر ارزاق به بسيار ولايات برند.»

درباره انگور مؤلف دانشمند رى باستان از كتاب «آثار البلاد» نقل مى كند «انگور در زمستان به دست نمى آيد لكن در رى نوعى كه آن را ملاحى گويند و دانه هاى آن به درشتى خرماى نارس و خوشه آن به بزرگى خوشه خرما، و وزن آن گاه به صد رطل مى رسد، تا زمستان دوام مى يابد».

ناامنى در سراسر «جاده ابريشم» كه با علل و انگيزه مختلف به وجود آمده بود. همراه با گسترش و تجهيز و ناوگانهاى دريايى كه به ايجاد «راه ابريشم آبى» منتهى شد، عاملى بود كه اقتصاد شهرهاى حاشيه اين راه باستانى را بى رونق سازد. شهرهاى بسيارى مثل ابرقو در پى اين واقعه به كلى فراموش شدند. زيرا اهميت اين شهرها در برقرارى جاده ابريشم بود امّا شهرهايى مثل رى كه توانمنديهاى اقتصادى ديگرى مانند صنايع و كشاورزى در بطن خود داشتند، توانستند به حيات اقتصادى خود ادامه دهند. رونق كشاورزى در شهر رى نه به دليل مساعدت عوامل توليد زراعى آب و خاك بلكه بيشتر به خاطر نسج گرفتن واحد توليد زراعى كه به «بُنه» مشهور است، باعث تداوم فعاليت كشاورزى در اين شهر

ص: 381

شده بود. تشكيل بنه هاى زراعى به اعتبار و بر محور مهمترين عامل كشاورزى يعنى آب قرار دارد و منابع آب در رى علاوه بر رودخانه هاى جارى در دشت رى بيشتر از قنوات موجود تأمين مى شد.

ص: 384

بسم اللّه الرحمن الرحيم

«من المؤمنين رجال صدقوا ماعاهدوا اللّه عليه فمنهم من قضى نحبه و منهم من ينتظر و ما بدلوا تبديلا»

دين مبين اسلام بعد از رسول اكرم صلى الله عليه و آله وسلم و ائمه اطهار عليهم السلام دست به دست چون امانتى گرانقدر با تحمل زحمات و مشقات بيش از حد بهترين بندگان خدا به دست ما رسيده است. چه خونهاى پاكى كه در راه حفظ دين خدا ريخته شد. واقعه كربلا و اسارت اهل بيت سيدالشهداء عليه السلام شمه اى از آن است، اگر به تاريخ اسلام مراجعه كنيم چه بسيار پاره هاى تن رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و جگر گوشه هاى فاطمه زهرا عليهاالسلام كه در راه حفظ دين و اعتلاى شريعت، اسارتها و زندانها كشيدند. خلفاى جور و اياديشان، آنان را در گروههاى 10 تا 100 نفرى سر بريده، زنده ميان پايه هاى كاخهايشان نهادند و يا در زندانهاى بدون سقف در گرماى جان فرساى حجاز و بغداد زندانى كرده و چه بسيار از اين بزرگواران زير آفتاب سوزان جان سپردند. ازدياد امامزادگان مدفون در ايران خود دليل بارز ديگر بر ناامن بودن حجاز و عراق، وطنهاى اين مجاهدان راه خدا مى باشد كه از ظلم خلفاء جور ناچار به جلاى وطن گرديده، گروه گروه به طور ناشناس وارد ايران شده و در دور افتاده ترين نقاط، گمنام از دنيا رفته اند. (البته با كمى تأمل گرچه اين جلاى وطنها براى آنان بسيار مشكل بوده ولى براى ما ايرانيان داراى بركات بى شمارى مى باشد كه يكى از آنها ترويج مذهب حقه شيعه و ولايت على عليه السلام و اولاد او بوده است.) در تاريخ آمده: عيسى بن زيد بن على بن حسين عليه السلام يكى از كسانى است كه از جور حكومت عباسى گريخت و در كوفه به كار سقايت پرداخته و مخفيانه و ناشناس زندگى مى كرد. ايشان پس از بيست سال وقتى با برادرزاده اش روبرو شد، گوشه اى از رنج و تعب خويش را چنين شرح داد: عموجان با اندك درآمد آب كشى ازدواج كردم و ثمره آن ازدواج، دخترى بود كه به سن بلوغ رسيد و در آن سن مرگ او را از دستم گرفت. آنچه مرا بيشتر از مرگش آزار مى دهد اين كه او از دنيا

ص: 385

رفت ولى ندانست كه از سلاله حضرت زهرا عليهاالسلام است و من نيز نتوانستم حقيقت را به او بگويم. حضرت عبدالعظيم عليه السلام نيز نمونه بارز ديگرى مى باشد. ايشان با اين كه از موقعيت و جايگاه علمى والائى برخوردار بودند، سختيها را به جان خريده و به جاى رفتن به سوى خلفاى جور و كسب آسايش دنيا، به سوى خدا رفت و تعهد به دين و اطاعت از ولى امر زمان او را وادار به جلاى وطن و ترك خانمان نمود.

اين شخصيت گرانقدر در سن متجاوز از 75 سالگى، پياده و بدون توشه راه از سامره به رى هجرت نمود، داخل سرداب منزلى مخفيانه سكنى گزيد و تا پايان عمر به انجام مسؤوليت خطير خود كه، ترويج دين مبين و پاسخ به مشكلات دينى شيعيان رى بود پرداخت.

«ان اكرمكم عنداللّه اتقيكم »

حضرت عبدالعظيم عليه السلام اگر امامزاده هم نبود از اين جلال و عظمت برخوردار بود.

سعى حضرتش بر آن بود رواياتى را كه از امامان بزرگوار و مشايخ خود امانت گرفته به راويان امين بسپارد و در اين راه غريبانه، به دور از وطن، اهل و عيال از دنيا رفت. امّا چون مردى مؤمن و با تقوى و مطيع امام زمان خود بود فراموش نشد، مى بينيم كه اين گوهر تابناك پس از 1168 سال بر تارك رى همچون خورشيد مى درخشد و زائران آن حضرت را حد و حسابى نيست و چه حاجتمدانى كه طى اين دوران او را نزد خدا شفيع قرار داده و خدا نيز به احترام ايشان حوائج آنان را برآورده

و مى آورد و يقينا تا قيامت اين بارگاه ملكوتى ماوى و ملجاء دردمندان خواهد بود، و روز بروز بر درخشش اين بقعه منوره افزوده خواهد شد. بايد توجه داشت تنها امامزاده بودن ارزش و شرف نيست، اين ويژگى وقتى با ارزش است كه با تقوى همراه باشد والسلام على من التبع الهدى.

خادم كتابخانه مركزى آستان مقدس - حسين موذنى

ص: 386

فرزند مجتبى گوهر درج احمدى *** عبدالعظيم عليه السلام لمعه نور محمدى

بارگاه منور حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه امام هادى عليه السلام ثواب زيارت آن را برابر با زيارت حضرت سيدالشهداء عليه السلام دانسته اند و رهبر معظم انقلاب در سخنانشان شهر رى را قبله گاه تهران ناميدند و قريب 13 قرن است كه زيارتگاه مسلمانان به خصوص شيعيان جهان بوده و هستند زائرانى كه از سايربلاداسلامى و غيراسلامى اين زيارتگاه را زيارت كرده و يا آرزوى زيارت آن را دارند. بياد دارم بزرگى مى گفت به سفر حج مشرف شده بودم در مدينه يكى از كسبه وقتى فهميد من ايرانى و اهل رى هستم با من هم عهد شده گفت:من دو شب جمعه به نيابت تو به حرم رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم مشرف مى شوم و به جاى تو زيارت مى كنم مشروط به اين كه يك شب جمعه تو به نيابت من به حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام رفته به جاى من زيارت كنى. پس در اقصى نقاط جهان هستند افرادى كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام را مى شناسند و آرزوى زيارتش را دارند.

بار خدايا تو را سپاس مى گوئيم كه بر ما منت گذارده و ما را در زمره خادمان آن حضرت قرار داده اى، از تو مى خواهيم اين شرف را بر ما تداوم بخشى و علاقه مندان به زيارتش را توفيق زيارت عطا فرمائى انشاءا... .

مرد موقر و جاافتاده اى بوده و ايشان اعتماد كاملى به وى داشتند، زيرا متن روايت منقوله، موعظه، پند و نصيحت است، كه امام رضا عليه السلام در مورد دوستانشان فرمودند.

2- حضرت عبدالعظيم عليه السلام راوى هشام بن حكم است و روايت او در كافى از هشام آمده، هشام هم در سال 198 يعنى قبل از حضرت رضا عليه السلام از دنيا رفته و اين خود نشان مى دهد، آن حضرت در اين زمان جزء روات بوده است.

3- حضرت عبدالعظيم عليه السلام از راويان حضرت جواد عليه السلام بوده و احاديث فراوانى از آن بزرگوار روايت نموده است.

4- حضرت عبدالعظيم عليه السلام عمده روايات خود را از امام على النقى عليه السلام نقل نموده كه مشخص مى شود ايشان محضر آن امام همام را بيشتر درك نموده و در زمان اين امام بزرگوار از دنيا رفت و هم ايشان فضيلت زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السلام را برابر با زيارت سيدالشهداء عليه السلام بيان فرموده اند.

شمرده شود زيرا كه اهل حديث و علماء رجال وى را مدح و توصيف و تمجيد نموده اند. اگرچه در گفتار علماء به توثيق او تصريح نشده است.

من معتقدم افراد روشن و بصيرى كه در حديث تخصص داشته و در حالات رجال و محدثين مطالعات كافى دارند از اين كه تصريح به توثيق اين محدث بزرگوار نشده اظهار ناراحتى مى كنند و اين سكوت را زشت مى شمارند، مگر حضرت هادى عليه السلام به او نفرمود، تو به حق از دوستان ما هستى اين فرمايش امام عليه السلام جامع ترين تعريف درباره حضرت عبدالعظيم عليه السلام با در نظر گرفته شرافت، نسب و عظمت خانوادگى اوست، اكنون تمام اينها دلالت دارد كه وى مردى شريف و بزرگوار، خوش نفس و خوش عقيده بوده و اخبارى كه در زيارت او از امام على النقى عليه السلام رسيده و محدثين بزرگى چون صدوق و ابن قولويه آنها را در كتب خود ذكر كرده اند شاهد گويائى از مقام ارجمند وى در نزد معصومين عليهم السلام است و گفتار دو عالم بزرگوار فوق الذكر كفايت مى كند كه طريق حضرت عبدالعظيم عليه السلام را در درجه عالى از صحت بدانيم و اخبار و احاديث منقول وى را در اعداد «صحاح» بشماريم مرحوم شيخ عبداللّه ممقانى در تنقيح المقال درباره حضرت عبدالعظيم عليه السلام سخن گفته، نوشته است علت عدم تصريح محدثين و فقها به توثيق ايشان جلالت و بزرگوارى وى بوده كه او را ثقه ذكر كنند، زيرا مقام آن حضرت فراتر از ثقه مى باشد. مرحوم شيخ عباس قمى در سفينه البحار گفتار صاحب بن عباد و بقيه علماء را آورده و در مورد زيارت ايشان فضيلت زيادى را ذكر نموده است.

مى دانست و در امور دين خود قدم به قدم به فرمان امام زمان خود بود.

امام هادى عليه السلام كه در زمان خليفه جابرى چون متوكل زندگى مى كرد و دائم، آن ظالم وسيله آزار امام را فراهم نموده، او را در محل درندگان مى انداخت و يا ايشان را شبانه بدون عمامه به مجلس شراب مى برد و حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه مبارزه با ظلم و جور از اصول اعتقاديش بود، به افشاگرى و مخالفت با دستگاه حكومت غاصب بنى عباس به ويژه متوكل پرداخت، از اين رو مورد غضب وى واقع گرديد و دستور توقيف و حبس حضرت عبدالعظيم عليه السلام را صادر نمود، امام عليه السلام جهت حفظ جان آن بزرگوار و رفع مشكلات شرعى شيعيان،ايشان را به عنوان نماينده خودبه رى فرستادند.

شيعيان پس از شناخت وى، بدنش را با احترام، غسل داده و در كنار درخت سيبى دفن نمودند، كه آن محل همين جايگاه فعلى است. مشهور است شب فوت آن حضرت، دو برادر رسول اكرم صلى الله عليه و آله وسلم را در خواب ديدند كه به آنان فرمود: فردا يكى از پاره هاى تن من در سكه الموالى از دنيا مى رود او را در باغ خود پاى اين درخت سيب دفن نمائيد. آن دو برادر نيز بدن مطهر حضرت عبدالعظيم عليه السلام را در همان محل دفن كرده و باغ را وقف حضرت نمودند. (وفات وى 15 شوال 252 ق ذكر شده است.)

بدين علت در زيارتنامه قبلى حضرت عبدالعظيم عليه السلام ذكر گرديده بود: السلام عليك ايهاالمدفون عندالشجره التفاح

صادق عليه السلام بودم مردى از وى درباره آيه شريفه «ان فى ذلك لايات للمتوسمين / و انها لسبيل مقيم» سؤال مى كرد، راوى گفت: حضرت به او فرمودند: مقصود از (متوسمين) ما هستيم و (سبيل مقيم) هم راهى است كه ما آن را بپا داشته ايم يعنى بايد از طريق ما بروند تا به سر منزل مقصود برسند.

3- حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام از حضرت رضا عليه السلام روايت كرده كه آن جناب فرمود: سلام مرا به دوستانم برسان، و به آنان بگو در دلهاى خود از براى شيطان راهى باز نكنند، و آنها را امر كن به راستگويى در گفتار و اداء امانت و اين عمل آنها موجب نزديكى به من مى شود.

4- حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام از حضرت جواد عليه السلام ، ايشان از پدرش و او از جدش روايت كرده كه فرمود، از حضرت صادق عليه السلام شنيدم مى فرمود: سرپيچى از فرمان و دستورات پدر و مادر از گناهان بزرگ است زيرا خداوند (عاق) را ستمگر و بدبخت معرفى فرموده و او را به سخت ترين عذابها وعده داده است.

5- حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام فرمود: به حضرت جواد عليه السلام عرض كردم، از پدرانت براى من حديثى روايت فرما حضرت فرمود، پدرم از جدش و او از پدرانش، از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام روايت كرده كه فرمود: شما هرگز نمى توانيد مردم را به وسيله ثروت و مالى كه در دست داريد به خود متوجه سازيد، بلكه آنان را به وسيله اخلاق و روش صحيح به خود نزديك كنيد. گويد، عرض نمودم بيشتر بيان نمائيد فرمودند: بد توشه اى است براى روز قيامت دشمنى كردن با بندگان خدا و ...

6- حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام فرمود، از حضرت ابوالحسن هادى عليه السلام شنيدم مى فرمود: مقصود از (رجيم) از رحمت و آمرزش دورشدن، و از درگاه خداوند رانده شدن مى باشد (و او شيطان است) و هيچ مؤمنى او را به ياد نمى آورد مگر با لعن و نفرت.

ص: 396

شوم، براى اين كار نذر كردم چهل هفته پى در پى سحر پنج شنبه پياده به زيارت آن حضرت بروم، 39 هفته سپرى شد، هفته چهلم فرا رسيد كه مواجه با زمستان بود و روز چهارشنبه بعد از ظهر برف شديدى باريدن گرفت، غروب كه به منزل رسيدم برف تبديل به كولاك شده بود و زمين تا زانوهايم پر از برف بود، عيالم كه از قضيه با خبر بود پرسيد مگر امشب به زيارت نمى روى، هفته آخر است گفتم در اين برف و بوران خود آقا هم راضى نيست، انشاءا... هفته ديگر. آن شب زود به خواب رفتم در عالم رويا ديدم بر روى ريل ماشين دودى به طرف شهر رى مى روم، به مقبره شيخ صدوق رسيدم آنجا وضو گرفته دو ركعت نماز خواندم و به سمت حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام حركت كردم از خواب برخاستم شب از نيمه گذشته بود تصميم خود را گرفته آماده حركت شدم، عيالم گفت: چطور شد سرشب نرفتى و حالا كه نيمه شب است و برف هم شديدتر شده! خواب را تعريف نموده و گفتم بايد بروم حتى اگر به قيمت جانم باشد.

به راه افتادم مسير حركتم همانى بود كه در خواب ديدم روى ريل ماشين دودى، بعدها به اين نكته رسيدم كه آن شب تنها راه رسيدن به شهر رى خط آهن بوده والا رسيدن به حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام ميسر نبود. راه را بر روى ريل ادامه دادم تا به ابن بابويه رسيدم، به تأسى از صحنه خواب وضو گرفته دو ركعت نماز خواندم و بى درنگ به سمت حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام حركت كردم به حرم كه رسيدم درب ها را تازه گشوده بودند، و زمانى تا اذان صبح مانده بود، سرما و خستگى راه، رمقم را گرفته و درگوشه حرم از هوش رفتم، در عالم خواب آقا سيدالكريم را ديدم كنار صندوق ايستاده، روى مبارك خود را به سمت من كرد و پرسيد، چه مشكلى پريشانت ساخته؟

قصه خود را عرض كردم دست به ميان شال كمرش برد و دستمال گره زده اى را به كف دستم نهاد و فرمود اين را سرمايه كسب حلال كن انشاءا... مشكلت حل شود. دستمال را گرفته به يكباره همه چيز محو شد. صداى موذن مرا از خواب بيدار كرد و

ص: 400

تنها چيزى كه از آن خواب براى من باقى مانده بود دستمال گره زده در دستم بود، باز كردم دوازده عدد سكه يك قرانى داخل آن بود برخاسته وضو گرفتم نماز صبح را به جا آورده، با خوشحالى به سمت تهران به راه افتادم. آن 12 سكه را به اين كسب زدم و به سرنوشتى كه تو شاهد آن هستى رسيدم. پس اى دوست عزيز كرامت سيدالكريم جايى نرفته دنبال «اخلاص» باش. اينجا است كه بايد بگوييم:

كس بدين درگه نيامد، بازگردد نااميد *** گر گدا كاهل بود تقصير صاحبخانه چيست؟

سطح فوقانى صندوق و سه جانب شرقى، غربى و جنوبى آن را مى پوشانيده، اكنون در انبار موزه موجود است كه در آينده پس از انتقال به محل دائمى موزه قطعاتى از آن را مى توان جدا نموده قاب كرده و در معرض ديد قرار داد.

9- يك جفت پرده ماهوت مشكى با گل و بوته گلابتون دوزى و اشعارى در حاشيه آن ها مرواريددوزى شده، عمل فاطمه خاتون دختر فتحعلى شاه است، سال و تاريخ هم ندارد. در زمان ناصرالدين شاه به آستان اهدا گرديده.

10- چندين در خاتم سازى شده متعلق به قرن 13 كه در اطراف حرم و جلوى ايوان نصب مى باشد.

11- سنگ مرمر نفيسى به ابعاد 100*50 كه روى آن زيارت امين ا... با خط بسيار زيبا و باارزش به طور برجسته حك گرديده كه از اشياء منحصر به فرد آستان مى باشد.

12- در چوبى نفيس ديگرى است اطراف آن منبت شده با خط ثلث احاديث در مورد فضيلت زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السلام حك گرديده و زمينه در، با چوبهاى مدادى شكل به رنگ زرد و مشكى تزئين گرديده و در دماغه رقم 944 حك شده است. به جز اقلام فوق اشياء ارزنده ديگرى در موزه آستان موجود است كه هريك به نوبه خود داراى ارزش تاريخى بسيار مى باشد.

را براى زائرين آستان در برداشته باشد، نموده و اين طرح در قالب شانزده پروژه بزرگ مذهبى، فرهنگى، رفاهى تهيه و در سال 1371 عمليات اجرائى آن به شعاع 200 متر از حرم مطهر، در زمينى به وسعت سى هزار متر مربع آغاز شد و جهت انجام اين مهم، منازل و مغازه هاى اطراف خريدارى گرديد و احداث زيربنايى به مساحت يكصدهزار متر مربع با هزينه اى بالغ بر يكصد و پنجاه ميليارد ريال در اين زمين آغاز گرديد. طرح پيش بينى شده به 4 فاز تقسيم شده، فاز اوّل عبارت است از رواقهاى جديد به وسعت 4 هزار متر مربع. فاز دوم شامل مصلى و صحن آن به وسعت تقريبى 11 هزار مترمربع، مركز فرهنگى جوانان با زيربناى 5 هزار مترمربع، دارالتوليه با زيربناى 5 هزار مترمربع در سه طبقه، صحن امامزاده حمزه عليه السلام به وسعت 1600 مترمربع. اين دو فاز به ترتيب در سالهاى 1374 و 1375 به بهره بردارى رسيد. فاز سوم و چهارم عبارتند از دانشكده علوم حديث و رصدخانه با زيربناى 32 هزار متر مربع، سالن اجتماعات با زيربناى 5800 مترمربع، موزه در فضائى به وسعت 3 هزار مترمربع، حوزه علميه برهان با زيربناى بيش از 5 هزار مترمربع در سه طبقه، كتابخانه مركزى رى با زيربناى تقريبا 5 هزار مترمربع، دارالشفاء فاطمه الزهراء عليهاالسلام با زيربناى 5240 مترمربع در 4 طبقه، مهمان سرا با زيربناى 5 هزار مترمربع در سه طبقه كه طى سالهاى آتى آماده بهره بردارى مى گردد. بايد در نظر داشت كه قبلاً كل وسعت حرم و بيوتات 6 هزار مترمربع بود و اين طرح عظيم كه مى توان آن را تحول ناميد جبران توقف پيشرفت توسعه آستان در صد سال گذشته و تأمين رفاه حداقل 200 سال آتى را در بردارد. شايان ذكر است كه هزينه اين پروژه عظيم از محل درآمدهاى آستان مقدس و هميارى زائران و علاقمندان تأمين مى گردد.

ص: 404

18- علامه عباس اقبال آشتيانى كليات تاريخ تمدن و...

19- علامه سيد محمد كاظم عصار استاد دانشگاه وحدت وجود و بداء و...

20- علامه شعرانى راه سعادت و...

21- شيخ ذبيح اللّه محلاتى رياحين الشريعه و...

22- شيخ جواد موذنى موسس و مدير كتابخانه

23- استاد بديع الزمان فروزانفر سخن سخنوران

24- طيب حاج رضائى و حاج اسماعيل رضائى حر زمان (سال 42)

25- استاد عبدالعظيم قريب دستور زبان فارسى و...

26- استاد جلال الدين محدث ارموى غرر الحكم و دررالكلم و...

27- سيد محمدتقى مصطفوى آثارباستانى تهران و رى و...

28- ستارخان سردار ملى مبارز صدر مشروطيت

29- علامه خوئى شرح نهج البلاغه

30- شيخ محمد خيابانى مبارز آذربايجان

31- شيخ ابوالحسن مرندى زنوزى مجمع النورين و...

32- شيخ على آقا مدرس زنوزى فيلسوف

از كليه خوانندگان التماس دعا دارم، والسلام 20/05/1378

ص: 407

ص: 408

ص: 410

مردم و جامعه تابيدن دارد. بدان حد كه در دو سه قرن اخير، رى را با نام حضرت عبدالعظيم (شاه عبدالعظيم) ياد مى كرده اند و تاكنون نيز در محاوره اين نام مرسوم و معروف است.

بررسى ابعاد و زواياى مختلف زندگى گهربار حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام موضوع و محور اين دفتر است كه با مراجعه و استفاده بيش از يكصدو چهل ماخذ اين كار به ثمر رسيد. بدان اميد كه مورد نظر آن سيد با كرامت و عبد صالح خدا قرار گيرد.

محققان و نويسندگان ارجمندى پيرامون شخصيت اين عزيز آثار مستقل و ارزنده اى از خود به يادگار گذارده و به تناسب نياز و زمان و با بهره گيرى از سبكى خاص، فضايل و حيات حضرت را توصيف و ترسيم كرده اند،(1) كه تلاش ايشان در خور سپاس و ستايش است.

و آخر دعوانا الحمدللّه رب العالمين

محمدباقر پورامينى (شيرازى)

عيد سعيد غدير خم 1416

18/2/1375

ص: 412

از آنجا كه نهادن نام نيك براى فرزند از جمله وظايف پدر و مادر مى باشد، آنان زيباترين نام را براى پاره تن خويش برگزيدند؛ «عبدالعظيم» اسمى بود كه بر تارك دفتر زندگى او گذارده شد(1) تا او لحظه اى از بندگى خدا و اطاعت از فرامين معبود دورى نكرده، در مقابل مكر و حيله شيطان و ناملايمات دنيا تنها به درگاه حضرتش پناه جسته، از او يارى طلبد. زيرا در بيابان سرگشتگى بى لطف و مددش ره نمى توان پيمود.

كنيه اش «ابوالقاسم» بوده و از آن سبب كه نسلش به امام حسن مجتبى عليه السلام منتهى مى گرديد به «حسنى» معروف است.(2)

اعماق زمين سيراب مى شدند طراوت خاصى در فضاى شهر ايجاد كرده بودند.(1) اما با اين همه، مفاهيمى چون معنويت، برادرى، ايثار و گذشت در آن ناپيدا مى نمود هيچ رايحه اى از آن استشمام نمى گشت. آنچه يثرب را در تاريخ اسلام و جهان مشهور ساخت هجرت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم در سال 622م بدانجا بود كه به مباركى ورود حضرتش نام شهر را به مدينه النبى (شهر پيامبر) تغيير دادند.

حضور حضرت، معنويت، برادرى و الفت را نيز به ارمغان داشت و بزترى جوييها و دشمنيها كه از صدها سال پيش بين فرقه ها و دسته هاى موجود پديد آمده بود، برطرف گرديد و انصار در كنار هم پذيراى مهاجران گرديدند و همه دوشادوش هم در پاسدارى دين و ترويج آيين، آخرين فرستاده خدا را يارى كردند.

اين همدلى و صفا كه با عشق و علاقه به پيامبر و اهل بيت طاهرينش آميخته بود پس از رحلت حضرت محمد صلى الله عليه و آله وسلم رنگ باخت و با كنار زدن خاندان رسالت از خلافت بذر فتنه كاشته شد و روز به روز اختلافها ريشه دواند و نتيجه آن شد كه مسلمانان به جاى حلقه زدن به دور حريم اهل بيت و نور گرفتن از پرتو ولايت ايشان فشار و محنت را بر اين خاندان بيفزايند... روزى بر مدينه گذشت كه در آن حريم خانه على عليه السلام شكسته شد و دخت گرامى رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم طفل دلبندش و آنگاه امام حسن عليه السلام به شهادت رسيدند و... اين روند سالهاى سال ادامه يافت و امامان معصوم عليهم السلام در درياى طوفان و فشار اسلام ناب را پاسدارى كرده، كشتى تشيّع را از گزند امواج بلا محافظت نمودند.

مدينه به هنگام ولادت عبدالعظيم شاهد چنين صحنه هاى محنت زا و غم آلود بود و خاندان هاشمى هدف تيرهاى كينه و حسادت قرار داشت و بسيارى در زندانهاى عباسيان در رنج بودند.

ص: 415

افتاد. او در گره گشايى از مشكلات بيچارگان و مستمندان و اداى قرض مردم بسيار كوشا بود(1) و به ضعفا محبت مى ورزيد. از او هفت پسر به نامهاى قاسم، زيد، ابراهيم، عبداللّه، اسحاق، اسماعيل و على شديد به جاى مانده است. حسن بن زيد پس از هشتاد سال عمر، در سال 168 ه .ق به ديار حق شتافت.(2)

على بن حسن، جد اول عبدالعظيم كه ملقّب به «سديد» (يا شديد) به معناى محكم - است، به همراه پسرعموى خويش عبداللّه محض و جمعى از سادات تصميم به انجام قيامى داشتند كه ناكام ماند و به وسيله گماشتگان منصور دوانيقى دستگير و با زنجيرهاى آهنين بسته شد و در كنار مسجد نبوى با وضعيتى ناگوار در منظر مردم قرار گرفتند(3) و پس از آن آنها را از مدينه به بغداد بردند. گروهى از ايشان به دستور منصور به شهادت رسيدند و جمعى نيز روانه زندان شدند كه على بن حسن از اين گروه است كه سرانجام در آن سياهچالهاى ترسناك به سوى حق پرگشود.(4)0)

ص: 417

شجره نامه حضرت عبدالعظيم

ص: 420

هشتمين پيشواى بزرگ اسلام حضرت امام رضا عليه السلام در سال 148 هجرى به دنيا آمد و در زادگاه خويش - مدينه - رشد كرد و در كنار پدر والاى خود امام كاظم عليه السلام در تعالى دين كوشيد. زمانى كه پدر در زندان بغداد زير سخت ترين آزارها و شكنجه هاى حاكمان عباسى گرفتار بود او سرپرستى و هدايت ياران حضرتش را به عهده داشت. آن هنگام كه پدر در سال 183 هجرى به شهادت رسيد او پرچم امامت را به دوش گرفت و سايه ولايتش را بر شيعيان گستراند و با تربيت ياران و نزديكان، در رشد فرهنگ ناب محمدى صلى الله عليه و آله اهتمام ورزيد. اصحاب چنان شيفته محفلش گرديده بودند كه جانانه به دورش حلقه زده، از گفتار و تعاليمش سود مى جستند و با ضبط و نوشتن بيانات امام گنجينه ذخاير شيعه را غنى تر مى ساختند. ده سال از مدت امامت آن حضرت با خلافت هارون و پنج سال معاصر با خلافت محمد امين و پنج سال آخر نيز با مامون همعصر بود. امام با فشار مامون عباسى به سوى مرو روانه شد و سالهاى واپسين عمر خود را در اين خطه دوستداران اهل بيت عليهم السلام گذراند و بر تعميق فرهنگ و مبانى اسلام و همچنين تربيت شاگردان كارآمد و خبره تلاش كرد.(1)

عبدالعظيم مفتخر است كه در دوران حضور و اقامت امام در شهر مدينه از محضرش نور برگرفت و از گفتار حياتبخشش بهره برد.

دانى كه چيست دولت؟ ديدار يار ديدن *** در كوى او گدايى، بر خسروى گزيدن

از جان طمع بريدن آسان بود وليكن *** از دوستان جانى مشكل توان بريدن

عبدالعظيم! سلام مرا به دوستانم برسان و به آنها بگو:

- شيطان را به دلهاى خويش راه ندهند.

- در گفتار خويش راستگو باشند و امانت را اداء كنند.

- خاموشى را پيشه خود ساخته از جدال و نزاع بيهوده اى كه سودى برايشان ندارد دورى كنند.

- بر همديگر روى آورند و به ديدار و ملاقات هم بروند. «فان ذلك قربة الىّ» زيرا اين كار موجب نزديكى به من است.

- آنان خود را به دشمنى و بدگويى با يكديگر مشغول نسازند، زيرا با خود عهد كرده ام كه اگر كسى چنين كارى انجام دهد - و دوستى از دوستانم را ناراحت كرده، به خشم آورد - خداوند را بخوانم تا او را در دنيا با شديدترين عذابها مجازات كند و در آن سرا نيز از زيانكاران خواهد بود.

- به ايشان بگو: همانا پروردگار نيكوكارانشان را آمرزيده و از خطاى گنهكارانشان درگذشته است، مگر كسانى كه به خدا شرك ورزيده يا دوستى از دوستانم را آزرده، يا كينه آنها را به دل بگيرد. بدرستى كه خداوند او را نخواهد بخشيد تا آنكه از كردار ناشايست خويش دست بكشد، هر گاه از اين اعمال نادرست دورى گزيند، آمرزش خدا را شامل خود گردانده است وگرنه روح ايمان از قلبش بيرون رفته و از «ولايت» ما خارج گشته است و بهره اى از ولايت ما نخواهد برد «واعوذباللّه من ذلك»(1)د.

ص: 423

بسم اللّه الرحمن الرحيم

اما بعد، فانّك ان شككت فى ايمان ابى طالب كان مصيرك الى النار»(1)

به نام خداوند بخشنده مهربان، اگر تو درباره ايمان ابوطالب شك كنى، سرانجام راه تو دوزخ است.

حضرت با نوشتن اين جمله كوتاه، ضمن اشاره به ايمان ابوطالب، دوستان را به پذيرش اين مهم رهنمون ساخت و از سرانجام كسانى كه در پى تضعيف شخصيت عموى پيامبرند هشدار داد.د.

ص: 425

اهتمام ورزيد كه عبدالعظيم حسنى از علم آموخته هاى اين محفل به شمار مى آيد.

امام به اجبار و بنا به درخواست مامون عباسى - كه قصد بازيافت وجه از دست رفته خويش پس از به شهادت رساندن حضرت رضا عليه السلام را داشت - سفرى به بغداد كرد و سپس به زادگاه خويش بازگشت و مدتها در شهر جدّ خود ماند تا آنكه در زمان معتصم عباسى در سال 220 بناچار به بغداد فراخوانده شد و در همان سال و پس از 17 سال امامت، در 25 سالگى به شرف شهادت نايل آمد.(1)

عبدالعظيم از حضور امام جواد عليه السلام در مدينه بسيار خرسند بود و از اين نعمت خداوندى بهره فراوان برد و تا آن هنگام كه امام در مدينه بود اين افتخار را داشت كه بيشترين استفاده را از محفل معنوى اين امام همام كسب كند.

فرصت شمار صحبت كز اين دو راهه منزل *** چون بگذريم ديگر نتوان به هم رسيدن

«حافظ»

گنجينه دانشى كه او از امام به يادگار گرفته بسيار است، تنها بخش نادرى از ماجراى درس آموزى او در ذخاير موجود ما به چشم مى خورد وليكن اين مجموعه اندك نيز دليلى بر مدّعاست. با هم گوشه هايى از صحنه حضور او در محفل امام جواد عليه السلام را دنبال مى كنيم:

گفتار را فرمود: عمروبن عبيد به حضور امام صادق عليه السلام رسيد و پس از عرض سلام، در محضرش نشست و اين آيه را تلاوت كرد «الذين يجتنبون كبائرالاثم والفواحش»(1) و آنگاه سكوت كرد. حضرت فرمود: چرا سكوت نمودى؟

گفت: دوست دارم گناهان را از قرآن بشناسم.

آنگاه امام صادق عليه السلام (به بيان هيجده گناه كبيره پرداخت) و چنين فرمود:

- شرك به خدا بزرگترين گناه است. خداوند مى فرمايد: «هركس شريكى براى خدا قرار دهد خداوند بهشت را بر او حرام كرده است.»(2)

- نوميدى و يأس از رحمت خداوند، زيرا كه خدا مى فرمايد: «از رحمت پروردگار مأيوس نشويد كه تنها گروه كافران از رحمت خدا مأيوس مى شوند.»(3)

- ايمن دانستن خود از مكر و عذاب خداوند (و در سايه آن به نافرمانى پروردگار پرداختن). زيرا خداوند مى فرمايد: «جز زيانكاران خود را از مكر و مجازات خدا ايمن نمى دانند.»(4)

- عقوق والدين و سرپيچى از فرمان پدر و مادر. همان خداوند سبحان كسانى را كه از فرمان پدر و مادر سرپيچى نمايند بدبخت و ستمگر معرفى كرده است.(5)

- كشتن كسى كه خداوند ريختن خون وى را حرام كرده است مگر افرادى كه بحق (و به دستور شرع) قتل آنها واجب باشد. زيرا خداوند مى فرمايد: هر كس فرد باايمانى را از روى عمد به قتل برساند مجازات او دوزخ است در حالى كه جاودانه در آن مى ماند و خداوند بر او غضب مى كند و او را از رحمتش دور مى سازد و عذابت.

ص: 428

عظيمى براى او آماده ساخته است.(1)

- نسبت زنا به زن و مرد مسلمان دادن. خداوند مى فرمايد: كسانى كه زنان پاكدامن و بى خبر (از هرگونه آلودگى) و مؤمن را متهم مى سازند، در دنيا و آخرت از رحمت الهى بدورند و عذاب بزرگى براى آنهاست.(2)

- خوردن و (تصرّف نابحق) مال يتيم. زيرا خدا چنين فرموده: كسانى كه اموال يتيمان را به ظلم و ستم و جور مى خورند (در حقيقت) تنها آتش مى خورند و بزودى در شعله هاى آتش (دوزخ) مى سوزند.(3)

- فرار از جهاد و ميدان جنگ. همانا خداوند مى فرمايد: و هر كس در آن هنگام (نبرد با كافران) به آنها پشت كند - مگر آنكه هدفش كناره گيرى از ميدان جنگ براى حمله مجدد يا به قصد پيوستن به گروهى (از مجاهدان) بوده باشد - (چنين كسى) با غضب خدا گرفتار خواهد شد و جايگاه او جهنم و چه بدجايگاهى است.(4)

- خوردن ربا. خداوند در اين باره مى فرمايد: كسانى كه ربا مى خورند (در قيامت) بر نمى خيزند مگر مانند كسى كه بر اثر تماس شيطان ديوانه شده (و نمى تواند تعادل خود را حفظ كند گاهى زمين مى خورد و گاهى بپا مى خيزد).(5)

- سحر و جادو. زيرا پروردگار مى فرمايد: همانا دانستند آن كس كه سحر و5)

ص: 429

جادويى را بخرد و فراگيرد براى او در آخرت بهره و نصيبى نخواهد بود.(1)

- زنا. همانا خداوند مى فرمايد: هر كس چنين كند مجازات سخنى خواهد ديد. عذاب او در قيامت مضاعف مى گردد و هميشه با خوارى در آن خواهد ماند.(2)

- سوگند دروغى كه گوينده اش را در زشتى فرو برد. خداوند مى فرمايد: كسانى كه پيمان الهى و سوگندهاى خود (به نام مقدس او) را به بهاى ناچيزى مى فروشند، آنها بهره اى در آخرت نخواهند داشت.(3)

- خيانت در امانت. پروردگار مى فرمايد: هر كس خيانت كند روز رستاخيز آنچه را در آن خيانت كرده با خود (به صحنه محشر) مى آورد.(4)

- پرهيز از دادن زكات واجب. زيرا خدا مى فرمايد: به وسيله پولهاى اندوخته - طلا و نقره - كه حقوق واجب آنها داده نشده باشد، صورت ها و پهلوها و پشتهاى آنها را داغ مى كنند.(5)

- گواهى و شهادت دروغ و پنهان داشتن شهادت. همانا پروردگار مى فرمايد: هركس (شهادت را) كتمان كند قلبش گناهكار است.(6)

- نوشيدن شراب (و مواد مست كننده). زيرا خداوند از آن نهى كرده، همچنانكه از پرستش بتها جلوگيرى نموده است.(7)د.

ص: 430

- ترك نماز از روى قصد و عمد، يا ترك هر آنچه را كه خداوند انجامش را واجب نموده است. زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است: هركس نماز را بعمد ترك گويد از ذمه (و حمايت) پروردگار و رسولش بيرون خواهد شد.

- پيمان شكنى و قطع رحم. زيرا خداوند مى فرمايد: اين گروه از مردمان كه گرفتار اين صفت مذموم شوند مشمول لعنت خداوند خواهند شد و براى آنان عاقبت بدى خواهد بود.(1)

- امام عليه السلام فرمود: در اين هنگام عمروبن عبيد از محضر امام صادق عليه السلام خارج گرديد و در حاليكه صداى گريه اش بلند شده بود اين جملات را به زبان مى راند:

هلك من قال برأيه و نازعكم فى الفضل والعلم.

هلاك گرديد كسى كه از نزد خود مطلبى گفت و با شما در فضيلت و دانش خصومت ورزيد.(2)

پيامبرى پس از سليمان عليه السلام

عبدالعظيم گويد: نامه اى به مولايم امام جواد عليه السلام نوشتم و در آن چند سئوال پيرامون «ذى كفل» مطرح كردم؛ آنكه اسم او چيست و ديگر آنكه آيا از مرسلين بوده است؟

آن حضرت در پاسخ اين جواب را برايم نوشت:

«خداوند يكصدو بيست و چهار هزار پيغمبر را فرستاد كه سيصدو سيزده نفر از ايشان از مرسلين بودند و ذيكفل هم از اين گروه به شمار مى رفت. او پس از6.

ص: 431

سليمان بن داود - كه درود خدا بر آن دو باد - فرستاده شد و همانند داوود بين مردم به قضاوت و داورى مى پرداخت و به خشم نمى آمد مگر آنكه رضاى خدا در غضب و خشم بود. نامش «عويديا» بود و هم اوست كه خداوند بزرگ در كتاب خود از او چنين ياد كرده است «واذكر اسمعيل واليسع وذالكفل كل من الاحبار»(1)(2)

«اينما تكونوا يأت بكم اللّه جميعا ان اللّه على كل شى قدير».(1) هرگاه اين گروه - كه از اهل اخلاص اند - جمع گردند خداوند امر او را اظهار خواهد كرد. وقتى كه سپاهيان آن حضرت به هم پيوسته و كامل گردند (عدد آنان ده هزار نفر است) در آن هنگام به فرمان پروردگار ظهور كرده، دشمنان خدا را از دم تيغ خواهد گذراند تا او را راضى گرداند.

- آقا! او از كجا مى داند كه خداوند از او راضى شده است؟

- در دل او نسيم رحمتى پديدار مى گردد كه از رضايت پروردگار گواهى مى دهد.(2)

عبدالعظيم حسنى روزى ديگر به حضور امام جواد عليه السلام رسيد تا پيرامون قائم پرسشى كند كه آيا او همان مهدى است يا نه؟ پيش از آنكه سؤالاتش را مطرح سازد امام خود لب به سخن گشود و چنين فرمود:

ابوالقاسم! همانا قائم ما همان مهدى است، كسى كه انتظار در غيبتش و پيروى در ظهورش بر همه واجب شده است. او سومين فرزند از اولاد من است. سوگند به خدايى كه محمد را به نبوت برانگيخت و ما را به امامت انتخاب كرد، همانا اگر از دنيا جز يك روز نماند پروردگار آن روز را چنان طولانى خواهد كرد تا آنكه مهدى از پس پرده غيبت بيرون آيد. و زمين را از عدل و داد پر سازد همان طور كه از جور و ستم پر شده بود. بدرستى كه خداوند امور (قيام و ظهور) او را در يك شب9.

ص: 435

اصلاح خواهد كرد به همان روشى كه امر موسى بن عمران را اصلاح فرمود؛ آن هنگام كه او براى آوردن آتش به كوه رفت، پس خدا او را به اهلش بازگرداند در حالى كه پيغمبر بود.

در پايان امام عليه السلام چنين فرمود: افضلُ اعمالِ شيعتنا انتظارُ الفرج

بهترين اعمال شيعيا ما انتظار فرج است.(1)

جايگاه و موقعيت مردم در دوران طولانى غيبت نيز از جمله مطالب مهمى است كه مورد پرسش عبدالعظيم واقع شد و امام جواد عليه السلام نيز از تزلزل عقيده بسيارى از مردم خبرداد؛ ترديدى كه از ضعف ايمان و ناشكيبايى آنان دربرابر مشكلات گواهى مى دهد، بجز گروه اندكى از راست قامتان مومن كه با الهام از گفتار معصومين و پيشه ساختن صبر و شكيب مشمول رحمت خداوندى شده، جاودانه مى مانند(2) و با گفتار و كردار مناسب زمينه ظهور حجتش را فراهم مى سازند.

خيال روى تو در هر طريق همره ماست *** نسيم موى تو پيوند جان آگه ماست

به رغم مدعيانى كه منع عشق كنند *** جمال چهره تو حجت موجه ماست

به حاجب در خلوتسراى خويش بگو *** فلان زگوشه نشينان خاك درگه ماست

به صورت از نظر ما اگر چه محجوبست *** هميشه در نظر خاطر مرفه ماست

«حافظ شيرازى»5.

ص: 436

آن زنى كه سرش مانند سر خوك و بدنش مانند بدن الاغ بود، به دليل سخن چينى و دروغگويى گرفتار اين عذاب گشته بود.

پيامبر سبب عذاب يكايك آن زنان را برشمرد و در پايان فرمود:

بدا به حال زنى كه شويش را به خشم آورد و خوشا به حال زنى كه همسرش از او خشنود و راضى باشد.(1)

عليهم السلام - روايت كرد كه او فرمود:

بيمارى اجر و پاداش در پى ندارد، بلكه سبب از بين رفتن گناهان بندگان مى شود و همانا پاداش درگفتار به زبان و كردار با اركان بدن مى باشد و بدرستى كه پروردگار - به فضل و كرم خويش - بندگان را به خاطر نيّتهاى درست و دلهاى پاك وارد بهشت مى كند.(1)

اگر عيب هر يك از شما بر ديگرى آشكار شود، همديگر را دفن نخواهيد كرد.

گفتم: بيش از اين بيان كنيد، فرمود: اميرمؤمنان عليه السلام فرمود:

انّكم لَنْ تَسَعُواالنّاسَ باَموالِكُم، فَسَعُوْهُم بِطَلاقَةِ الوَجْهِ و حُسْنِ اللّقاء

شما به وسيله مال و ثروتى كه داريد هرگز نمى توانيد مردم را به خويشتن مشتاق سازيد، پس آنان را با اخلاق نيك و بر خوردى خوش جلب نماييد.

عرض كردم: اى فرزند رسول خدا، زيادتر بفرماييد، فرمود: اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

- مَن عَتَبَ على الزّمانِ طالَتْ مَعتَبَتهُ

كسى كه به دوران و زمان خشمگين شود هر ناراحتى اش دراز خواهد شد.

گفتم: بيشتر بيان كنيد، فرمود: اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

- مُجالَسَةُ الاَشرارِ ثُورِثُ سُوءَالظَّنِ بالاَخْيارِ

نشست و برخاست با بدكاران، بدبينى و سوء ظن به نيكوكاران را به دنبال دارد.

گفتم: زيادتر بفرماييد، فرمود: اميرمؤمنان عليه السلام فرمود:

- بِئسَ الزّادُ الى المَعادِ العُدوانُ عَلى العِبادِ.

ستم كردن بر بندگان خدا براى روز رستاخيز، توشه بدى است.

عرض كردم: بيشتر بيان كنيد، فرمود اميرمؤمنان عليه السلام فرمود:

- قيمةُ كُلِّ امرِءٍ ما يُحْسِنُهُ.

ارزش هر انسان به اندازه اعمال نيكويش است.

عرض كردم: زيادتر بفرماييد، فرمود: اميرمؤمنان عليه السلام چنين بيان كرده است.

- المَرءُ مَخْبُوءٌ تَحتَ لِسانِهِ.

(دانش و شخصيت) مرد زير زبانش مخفى است.(1)ن

ص: 440

- ما هَلَكَ امرُءٌ عَرَفَ قَدْرَهُ

آن كه ارزش خويش را بشناسد به هلاكت در نمى افتد.

- التدبيرُ قَبل العَمَلِ يُؤمِنُكَ مِنَ النَّدم

تدبير و انديشيدن پيش از انجام هركار، تو را از پشيمانى نگه مى دارد.(1)

- ... :

- مَنْ وَثِقَ بِالزَّمان صرِعَ

هر كس بر زمانه خويشتن اعتماد كند، بر زمين خواهد خورد.

- ... :

- خاطَرَ بِنَفْسِهِ مَنِ استَغْنى

هر كس خود را بى نياز بداند (و در امور مهم بدون مشورت عمل كند) خويش را در خطر افكنده است.

گفتم بيشتر بفرماييد، فرمود: اميرمؤمنان عليه السلام فرمود:

- قِلَّةُ العيالِ اِحْدى اليَسارَين

كمى اهل و عيال، يكى از دو توانگرى و راحتى است.

- ... :

- مَنْ دَخَلَهُ العُجْبُ هَلكَ

هر كس در دام خودبينى افتاد، نابود خواهد شد.

- ... :

- مَنْ اَيقَنَ بِالخَلَفِ جادَ بِالعَطِيَّة

هر كس يقين كند آنچه را كه مى دهد، عوض دارد، هرگز در بخشش و احسان دريغن

ص: 441

نخواهد كرد.

عرض كردم: بيشتر بفرماييد اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

- مَنْ رَضِىَ بِالعافِيَةِ مِمَّنْ دُونَهُ رُزِقَ السَّلامَةَ مِمَّن فَوقَه

كسى كه از عفو نسبت به زير دستانش خشنود باشد از آزار و اذيت مافوق خويش در امان خواهد بود.

عبدالعظيم مى گويد: در آن حال به امام جواد عليه السلام گفتم: همين قدر براى من كافى است.(1)

در روز ديگر شيفته بى قرار پيشواى نهم عليه السلام ، عبدالعظيم حسنى به خدمت آن امام رسيد و اين گفتار دلنشين را از وى شنيد كه فرمود:

ملاقاة الاخوان نُشرة و تلقيح للعقل و ان كان نظرا قليلاً(2)

ديدار دوستان آرامش و سلامت عقل را در پى دارد اگر چه ديدارى اندك باشد.

* * *

افسوس كه دوران انس و حضور در محفل نورانى امام جواد عليه السلام در سال 220 هجرى به پايان آمد و عبدالعظيمِ اندوهگين، شاهد فراخوانده شدن امام به بغداد به دستور معتصم عباسى - بود و از اين درد به پروردگار شكوه مى كرد. اما نور اميد در دلش روشن بود و بازگشت آن پيشوا را انتظار مى كشيد، ليكن در آن سال به جاى امام، خبر شهادتش به مدينه رسيد و عبدالعظيم با دلى شكسته و قلبى محزون در سوگ مولايش بنشست و سپس خود را براى درك محفل امامى ديگر از تبار معصومان آماده ساخت.9.

ص: 442

و به صورتى منظم و دقيق و با بهره گيرى از شبكه ارتباطى وكلاى خويش، سرتاسر مناطق اسلام را به طور پنهان زير پوشش قرار داد و لحظه اى از ارتباط خويش با مردم و شيعان نكاست، هرچند كه اين تماس با يك يا چند واسطه انجام مى شد تا نامحرمان از اسرار آگاه نگردند (البته مى توان استفاده از سيستم وكلا و نمايندگان را شيوه اى براى عادت دادن مردم به دوران غيبت امام مهدى(عج) نيز دانست كه ارتباط مستقيم مردم با او قطع مى گرديد). امام هادى عليه السلام سرانجام در سال 254 به دست متوكل عباسى به شهادت رسيد و مظلومانه در منزل خويش به خاك سپرده شد.(1)

عبدالعظيم حسنى تا آن زمان كه امام هادى عليه السلام در مدينه حضور داشت يگانه پايگاهش منزل آن حضرت بود و در آن دو دهه بر ساحل عنايتش پهلو زد و از خوان گسترده او بهره برد. او مو به مو سخنان رهبر و مرادش را بر صفحه دل بسود و به مقام والاى علمى رسيد(2) تا شايد در آينده سيراب كننده تشنگان حقيقت ى)

ص: 444

و شيفتگان گفتار امامت باشد.

با هم نمونه هايى از محفل پرصفا و صميميت مريد و مراد و پرسش و پاسخهاى عبدالعظيم و امام هادى عليه السلام را دنبال مى كنيم.

گر من از باغ تو يك ميوه بچينم چه شود *** پيش پايى به چراغ تو ببينم چه شود

يارب اندر كنف سايه آن سرو بلند *** گر من سوخته يكدم بنشينم چه شود

آخر اى خاتم جمشيد سليمان آثار *** گرفِتد عكس تو بر لعل نگينم چه شود

«حافظ شيرازى»

وى ديگربار از آن حضرت چنين به ياد دارد كه هنگامى كه پروردگار با موسى بن عمران عليه السلام سخن مى گفت، موسى عرض كرد:

«خدايا پاداش آن كس كه گواهى دهد من فرستاده و پيامبر تو هستم و تو با من سخن گفته اى، چيست؟

خدا فرمود:

- موسى! فرشتگانم نزد او رفته، وى را به بهشت من مژده خواهند داد.

- پروردگارا! پاداش كسى كه در مقابل تو بايستد و نمازگزارد، چيست؟

- موسى! به ركوع و سجود و نشست و برخاست او نزد فرشتگانم مباهات مى كنم و هر كس را كه من به او مباهات و افتخار كنم، او را عذاب نخواهم كرد.

- پروردگارا! پاداش آن كس كه نيازمندى را براى خشنودى تو سير كند، چيست؟

- موسى! در قيامت دستور مى دهم منادى فرياد بزند كه اين شخص از آزادشدگان از دوزخ است.

- خدايا! جزاى آن كس كه با خويشان و اقوام خود به نيكى رفتار كند، چيست؟

- موسى! مرگش را به تاخير اندازم و سختى مرگ (و جان كندن) را بر او آسان مى كنم و خدمتگزاران بهشت او را چنين مى خوانند: به سوى ما بشتاب و از هر درى كه مى خواهى وارد بهشت شو.

- پروردگارا! پاداش كسى كه مردم را نيازارد و با آنان بخوبى رفتار كند، چيست؟

- موسى! آتش دوزخ در قيامت بر او فرياد مى زند كه (از من دور شو) تو را به سوى من راهى نيست.

- خداوندا! پاداش كسى كه تو را با قلب و زبان مى خواند، چيست؟

- موسى! در قيامت او را در سايه عرض خويش جاى داده، با حمايت خويش حفظ مى كنم.

ص: 446

- معبودا! پاداش آن كس كه حكمت (كتاب آسمانى) تو را در نهان و آشكار بخواند، چيست؟

- ... او از پس صراط چون برق مى گذرد.

- پروردگارا! پاداش كسى كه بر آزار مردم و بدگويى آنها صبر كند، چيست؟

- در سختيهاى روز قيامت او را كمك مى كنم.

- خداوندا! پاداش كسى كه از ترس تو اشك از ديدگانش جارى شود، چيست؟

- ...رويش را از آتش دوزخ دور دارم و در روز رستاخيز پناهش دهم.

- خدايا! پاداش آن كس كه به خاطر شرم از تو هر خيانت را ترك گويد، چيست؟

- ...روز قيامت او را ايمن سازم.

- خداوندا! پاداش كسى كه بندگان فرمانبردار تو را دوست بدارد، چيست؟

- ...آتش غضب خود را بر او حرام مى كنم.

- پروردگارا! اجر آن كس كه كافرى با به سوى دين اسلام دعوت كند، چيست؟

- اى موسى! در روز قيامت به او اجازه مى دهم هر كس را كه بخواهد شفاعت كند.

- معبودا! پاداش آن كس كه نمازها را در وقتش بخواند چيست؟

- ...در خواستهايش را برآورده و بهشت خود را بر او ارزانى كنم.

- خداوندا! پاداش كسى كه از ترس تو وضويش را كامل به جاى آورد، چيست؟

- ...روز رستاخيز او را در حالى كه نور درخشانى از ميان دو چشمش تجلّى كند، بر مى انگيزم.

- پروردگارا! جزاى آن كس كه به خاطر تو روزه ماه رمضان را انجام دهد، چيست؟

- موسى! در قيامت او را در جايى قرار خواهم داد تا از وحشت آن روز نهراسد.

- خدايا! كيفر كسى كه براى جلب نظر مردم روزه بگيرد، چيست؟

- موسى! جزاى او مانند كسى است كه روزه نگرفته باشد.(1)3.

ص: 447

عَرَض ها و جوهرها را آفريده است. او پروردگار هر چيز و مالك و به وجود آورنده همه آنهاست.

معتقدم كه محمد صلى الله عليه و آله بنده و فرستاده اوست، خاتم پيامبران است و بعد از او تا روز رستاخيز، پيامبرى نخواهد آمد و همانا شريعت او آخرينِ دينها است و بعد از آن آيين و دينى تا قيامت نخواهد آمد.

عقيده دارم كه امام و جانشين و ولى امر بعد از او، اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام است.

بعد از او حسن عليه السلام و سپس حسين عليه السلام و آنگاه على بن الحسين عليه السلام و بعد محمدبن على عليه السلام و بعد از او جعفربن محمد عليه السلام و آنگاه موسى بن جعفر عليه السلام و سپس على بن موسى عليه السلام و بعد محمدبن على عليه السلام و پس از آن شما اى آقا و پيشواى من.

در اين هنگام امام هادى عليه السلام لب به سخن گشود و تا پيشواى دوازدهم را چنين نام برد:

- بعد از من فرزندم حسن عليه السلام است، ليكن مردم درباره امامت پس از او چه خواهند كرد؟

- آقا! مگر ماجراى زندگانى امام بعد از او چگونه خواهد بود؟

- همانا او را كسى نمى بيند و اسمش را كسى بر زبان جارى نمى كند تا آن هنگام كه پس از غيبت زمين را از عدل و داد پرسازد، همان طور كه از ظلم و ستم پر شده باشد.

- به اين امام هم معتقد شدم. همانا دوست آنان دوست خدا و دشمن ايشان دشمن پروردگار است. اطاعت از آنان اطاعت از پروردگار و سرپيچى از ايشان سرپيچى از خداست.

اعتقاد دارم كه معراج حق است، پرسش در قبر حق است، بهشت و دوزخ حق است، صراط و ميزان حق است و روز رستاخيز برپا خواهد شد و در آن شكى نيست و خداوند همه مردگان را دوباره زنده مى كند.

ص: 450

معتقدم كه واجبات دين پس از ولايت عبارت اند از: نماز، زكات، روزه، حج، امر به معروف و نهى از منكر.

- ابوالقاسم! به خدا سوگند معتقدات تو همان دينى است كه پروردگار براى بندگانش در نظر گرفته است. پس بر اين اعتقاد استوار باش. خداوند تو را به اين عقيد در دنيا و آخرت پايدار نگه دارد.(1)

* * *

با عزيمت اجبارى امام هادى عليه السلام به سامرا در سال 243، جلسات انس با امام نيز پايان يافت. عبدالعظيم و ساير ياران امام عليه السلام با افسوس بسيار از اين حادثه، در هجرت آن وجود قدسى خون دل خوردند. رفتن آن حضرت رنج و محنت و آوارگى پيروان راستين ولايت را نيز به دنبال داشت و عبدالعظيم نيز يكى از قربانيان آن دوره مى باشد.

ياد باد آن كه نهمانت نظرى با ما بود *** رقم مهر تو در چهره ما پيدا بود

ياد باد آن كه چو چشمت به عتابم مى كُشت *** معجز عيسويت در لب شكّرخا بود

ياد باد آن كه رخت شمع طرب مى افروخت *** وين دل سوخته پروانه ناپروا بود

ياد باد آن كه چو ياقوت قدح خنده زدى *** در ميان من و لعل تو حكايتها بود

ياد باد آن كه صبوحى زده در مجلس انس *** جز من و يار نبوديم و خدا با ما بود

«حافظ شيرازى»7.

ص: 451

4- اسحاق الناصح

عبدالعظيم از او روايت نقل كرده است(1) ولى از شرح حال او اطلاعى در دست نيست.

5- بكاربن كردم

او از ياران امام صادق عليه السلام بوده و كوفى است(2) و عبدالعظيم از او روايت نقل كرده است.(3)

6- حرب بن حسن

او اهل كوفه بود و كتابى را تاليف كرد(4) و عبدالعظيم نيز از راويان او به شمار مى آيد.(5)

7- حسن بن حسين

او اهل مدينه و نجار پيشه بود و كتابى نوشته كه دربر شمارى كسانى است كه از امام صادق عليه السلام روايت كرده اند.(6) عبدالعظيم رواياتى را از او نقل نموده است.(7)

8- حسن بن عبداللّه

ظاهرا او از معاصران امام كاظم عليه السلام بود كه در مدينه اقامت داشت.(8)3.

ص: 454

عبدالعظيم حسنى از او گفتار يونس بن ظبيان را شنيده كه گفته است: در خدمت امام صادق عليه السلام از نامهاى فاطمه زهرا عليه السلام ياد كردم و حضرت فرمود: براى فاطمه عليهاالسلام نزد خداوند نُه نام مى باشد: فاطمه، صديقه، مباركه، طاهره، زكيه، راضيه، مرضيه، محدثه و زهرا. سپس فرمود: آيا مى دانى معناى فاطمه چيست؟ گفتم: آقا شما بفرماييد، امام فرمود: يعنى از شرّ در امان است.(1)