ص: 2

سازمان چاپ و نشر

مؤسسه فرهنگى دارالحديث

ص: 3

ص: 4

و فرزانگان و نخبگان فرهنگى اند - به تصويب رسيد و كميته علمى كنگره از خرداد 1381 كار خود را آغاز كرد.

كميته علمى با فرصت اندكى كه در اختيار داشت، برنامه هاى خود را در پنج حوزه ساماندهى كرد:

1 . تأليف، تصحيح و گردآورى آثار مربوط به حضرت عبدالعظيم و شهر رى (كتاب و مقاله).

2 . سفارش و فراخوان نگارش مقاله.

3 . سفارش انتشار ويژه نامه هايى از سوى نشريات، همزمان با برگزارى كنگره.

4 . انتشار لوح فشرده (CD)توليدات علمى كنگره.

5 . انتشار خبرنامه.

با يارى خداوند و مدد قدسى روح حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، در حوزه نخست،

بيش از بيست و دو جلد كتاب آماده شد كه همزمان با برگزارى كنگره، توزيع مى گردد. همچنين مقالات منتخب و تأييد شده علمى در سه جلد، عرضه خواهند شد.

دو ويژه نامه از سوى مجلات علمى و نيز خبرنامه كنگره در پنج شماره عرضه خواهد شد.

همه اين آثار، علاوه بر نشر مكتوب، بر روى يك لوح فشرده (CD)تا هنگام برپايى كنگره در اختيار علاقه مندان قرار مى گيرد.

گفتنى است با فرصت اندك و حجم گسترده برنامه هاى علمى، وجود نقايص، امرى طبيعى است كه اهل فضل و دانش آن را بر ما خواهند بخشيد و ما را از نصايح عالمانه خويش بهره مند خواهند ساخت.

اميد است اين مجموعه، مقبول درگاه الهى و مورد عنايت روح بزرگ و قدسى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام قرار گيرد و در گسترش و بالندگى فرهنگ و معارف تشيع، سودمند افتد.

در پايان از همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين برنامه ها سهم وافر داشتند؛ توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام و رياست محترم مؤسسه فرهنگى دارالحديث، شوراى عالى سياستگذارى، مديران محترم آستان حضرت عبدالعظيم و مؤسسه فرهنگى دارالحديث و به ويژه فاضل گرانقدر جناب آقاى على اكبر زمانى نژاد - كه بار عمده بر دوش ايشان بود - سپاسگزارى مى شود.

مهدى مهريزى

دبير كميته علمى

بهار 1382

ص: 6

ص: 8

درباره مجموعه مقالات

كنگره ها و نشستهاى علمى، آن گاه كه بر محور موضوعات تاريخى و ميراثى برپا مى شوند، و تصحيح و تحقيق آثار را در دستور دارند، اگر از مباحث نو و توليد نظريه هاى جديد غفلت ورزند، بخش مهمى از وظيفه خود را ايفا نكرده اند؛ چرا كه آماده سازى ميراث مكتوب تراثى به شكلى جديد و نيز گردآورى منابع، در شمار خدمات پژوهشى است و پژوهش از آن پس آغاز مى گردد. همچنين هر پژوهشى - هر اندازه هم كه روزآمد و كاربردى باشد - گذشته را شامل مى شود ؛ چرا كه به ناگزير

بر بنياد پژوهشهاى پيشين شكل مى گيرد.

با توجه به اين اصل، كميته علمى كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، توليد مقالات و انديشه هاى جديد را بخش مهمى از رسالت خود قرار داد. و براى دستيابى به اين هدف، از طريق فراخوان عمومى و نيز سفارش تدوين مقاله اقدام كرد. با وجود زمان اندك، در مجموع هشتاد مقاله به كميته علمى واصل شد كه پنجاه مقاله از آنها نتيجه فراخوانهاى عمومى و سى مقاله نيز دستاورد سفارشهاى خاص بود.

پس از ارزيابى هاى علمى، از ميان هشتاد مقاله ياد شده، پنجاه مقاله جهت چاپ در مجموعه مقالات كنگره، مناسب تشخيص داده شد كه به ترتيب زير به چاپ مى رسد:

جلد اول، حاوى دوازده مقاله و شامل مقالات اعتقادى از قبيل: عرض دين، امامت، مهدويت، تشيع در رى و... است.

در جلد دوم، دوازده مقاله جاى گرفته است كه بيشتر جنبه تاريخى دارند. در جلد

ص: 9

سوم، شانزده مقاله با موضوعات متنوع ديگر، جاى گرفته است.

باقى مانده مقالات، به همراه سخنرانيهاى ايراد شده در كنگره، مصاحبه ها و... پس از برپايى كنگره، با عنوان «يادنامه» به چاپ خواهد رسيد.

در اين جا ذكر دو نكته ضرورى به نظر مى رسد:

1 . ترتيب و چينش مقالات، تنها بر پايه موضوع و اهميت آن بوده است.

2 . نخستين مقاله از جلد اول مجموعه مقالات، با عنوان «شرح حديث عرض دين»، در گذشته توسط حضرت آيه اللّه لطف اللّه صافى(دام ظله) تأليف شده بود كه با كسب اجازه از ايشان و جهت تكميل مقالات بعدى با مختصر ويرايشى در اين مجموعه جاى گرفت.

* * *

كميته علمى بر خود فرض مى داند كه از همه بزرگان، نويسندگان و محققان كه با تدوين مقاله در غناى اين بزرگداشتْ سهيم بودند، صميمانه سپاسگزارى كند و از عموم اهل تحقيق بخواهد كه خطاها و نقصها چاپى راه يافته به اين مجموعه را كه ناشى از اندكىِ فرصت اند، بر ما ببخشند.

و إلى اللّه تصير الأُمور

ص: 10

ص: 12

اين كار صحيح را انجام مى داده اند و رواياتى كه به زيارت قبور مؤمنان سفارش مى كند مى تواند مؤيد و امضاى آن كار عقلايى و نيز بيان استحباب شرعى آن باشد.

علامه امينى در كتاب ارجمند الغدير(1) از كتاب هاى اهل سنت با سندهاى مختلف از چند نفر از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله و آنان از رسول خدا نقل كرده اند كه فرموده است:

كنت نهيتكم عن زياره القبور الا فزوروها؛

قبلاً شما را (شايد به خاطر اينكه مدفونان در قبرستان ها كافر بودند و احترام به آنان كار پسنديده اى نيست بلكه از نظر شرع مورد نكوهش است) از زيارت قبور نهى كرده بودم اما اكنون (كه اهل ايمان به خاك سپرده شده اند) امر مى كنم شما را كه قبور

(مؤمنان) را زيارت كنيد.

در روايات ديگر فرموده است:

«قبور را زيارت كنيد؛ زيرا زيارت قبور موجب زهد در دنيا و ياد آخرت است».

در روايت ديگر: «به زيارت قبور برويد اين كار شما را به ياد مرگ مى اندازد».

و در روايت ديگر: «هر كس مى خواهد به زيارت قبرى برود، برود؛ زيرا قلب را نرم و چشم را گريان و آخرت را به ياد مى آورد...».

در روايت ديگر: «به زيارت قبور برويد؛ زيرا در زيارت قبرها عبرت است».

در كنز العمال آمده است: پيامبر صلى الله عليه و آله به زيارت قبرستان رفت و گفت: «السلام عليكم أيّها الأرواح الفانية و الأبدان البالية...».

نيز در همان كتاب است كه حضرت على عليه السلام در موقع زيارت قبرى گفت: «السلام على أهل الديار من المؤمنين و المسلمين».

نيز در مستدرك حاكم آمده است: حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام هر جمعه به زيارت قبر حضرت حمزه مى رفت... .

ص: 14

بنابراين، اهل تسنن هم نبايد ترديد داشته باشند كه به زيارت قبور مؤمنان رفتن، كارى است مشروع و پسنديده، و آثار و بركاتى هم دارد.

و اينكه برخى از اهل تسنن يا وهابى هاى از اهل تسنن زنان را از زيارت قبور منع مى كنند و آن را حرام مى دانند از زمان هاى خيلى دور در كتاب هاى فقهى مورد بحث و بررسى و انتقاد قرار گرفته است.

مثلاً محقق حلّى متوفاى 676 در كتاب گرانقدر المعتبر مى نويسد:

زيارت قبور امامان و مؤمنان براى مردان مستحبّ مؤكد است و براى زنان مكروه است و حرام نيست [التبه كراهت در عبادات به معنى اين است كه ثواب كمترى دارد] و اين فتواى اهل علم يعنى دانشمندان و فقهاى شيعه است.

سپس بعد از نقل برخى از رواياتى كه دلالت بر استحباب زيارت قبور دارد مى نويسد:

اما جواز زيارت قبور براى زنان از اين دو روايت يكى از كتاب هاى شيعه و ديگرى از كتاب هاى اهل تسنن استفاده مى شود.

1. يونس، از اصحاب امام صادق عليه السلام ، از آن حضرت روايت مى كند:

فاطمه زهرا عليهاالسلام هر هفته روز شنبه به زيارت قبور شهدا مى رفت و كنار قبر حضرت حمزه براى او طلب رحمت و آمرزش مى كرد.

2. اهل سنت از ابى مليكة نقل كرده اند كه او به عايشه گفت: از كجا مى آيى؟ جواب داد از زيارت قبر برادرم عبدالرحمان. به او گفت: مگر پيامبر از زيارت قبور نهى نكرده بود؟ عايشه گفت: بلى نهى كرده بود اما بعدها به زيارت قبور امر كرد.

سپس محقق حلّى مى فرمايد:

زنان داخل اين رخصت و جواز و امر رسول خدا صلى الله عليه و آله هستند و كراهت براى

ص: 15

اين است كه ستر و پوشش و حفظ خود از اجانب براى زنان اولى است.(1)

و سوره قدر را هفت مرتبه بخواند خداوند او و صاحب قبر را بيامرزد.(1)

6. صفوان بن يحيى از اصحاب امام هفتم عليه السلام گويد: به آن حضرت گفتم: شنيده ام كه هنگامى كه كسى به زيارت قبر مؤمنى مى رود صاحب آن قبر با او انس مى گيرد و هنگامى كه مى خواهد از قبر دور شود او وحشت زده مى شود. حضرت جمله اوّل را تصديق كرده و گفتند جمله دوم درست نيست «فقال: لايستوحش».(2)

7. در روايت ديگر از امام صادق عليه السلام آمده:

هنگامى كه به زيارت قبور مى رويد آنها با شما انس مى گيرند و هنگامى كه از نزد آنها مى رويد وحشت مى كنند.(3)

8. از امام كاظم عليه السلام روايت شده كه يكى از اصحاب ايشان از وى پرسيد: آيا مؤمن مى داند چه كسى به زيارت قبر او مى رود؟ حضرت فرمود:

بله، همواره با زائر قبر خود مأنوس است و هنگامى كه زائر از نزد قبر او برمى خيزد و برمى گردد وحشتى بر صاحب قبر وارد مى شود.(4)

صاحب كتاب وسائل الشيعه مى گويد:

اينكه در برخى روايات وحشت زده شدن صاحب قبر نفى و در برخى اثبات شده به خاطر تفاوت زائران است؛ يعنى اگر زائر مثلاً از اولياء خدا باشد صاحب قبر مايل است هميشه با او باشد و از رفتن او ناراحت مى شود و اگر از افراد معمولى باشد از رفتن او ناراحت نمى شود فقط در هنگام بودن او با او مأنوس مى شود.

9. محمد بن مسلم گويد: به امام صادق عليه السلام گفتم: هنگامى كه ما به زيارت قبور مى رويم صاحبان قبرها مى فهمند كه ما به زيارت آنان رفته ايم؟ حضرت فرمود:

«آرى، به خدا سوگند مى فهمند و خوشحال مى شوند و با شما انس مى گيرند».(5)

ص: 17

10. على عليه السلام : به زيارت مردگان خود برويد زيرا آنان به زيارت شما خوشحال مى شوند. و نزد قبر پدر و يا مادر خود علاوه بر دعاى براى ايشان حاجت خود را از خدا بخواهيد.(1)

11. يكى از اصحاب امام باقر عليه السلام گويد: با امام باقر عليه السلام در قبرستان بقيع از كنار قبر يكى از شيعيان (اهل كوفه) گذشتيم به حضرت عرض كردم فدايت شوم اين قبر يكى از شيعيان است حضرت كنار آن قبر ايستاد و اين دعا را خواند: اللهم ارحم غربته و صل وحدته و آنس وحشته و آمن روعته و اسكن اليه من رحمتك ما يستغنى به عن رحمة من سواك و الحقه بمن كان يتولاه(2)

12. رسول خدا صلى الله عليه و آله : هر كس هر جمعه قبر پدر و مادرش و يا يكى از آنها را زيارت كند خدا او را مى آمرزد و از نيكوكاران نوشته مى شود.(3)

13. امام صادق عليه السلام : يكى از حقوق مؤمن بر مؤمن اين است كه پس از مرگ او به زيارت قبرش برود.(4)

14. داورد رقّى از اصحاب امام صادق گويد: به آن حضرت گفتم: انسان كنار قبر پدرش با خويشاوندانش و غيره مى ايستد (و زيارت مى كند) آيا به حال صاحب قبر سودى دارد؟ حضرت فرمود:

آرى، او خوشحال مى شود همان طور كه يكى از شما هنگامى كه براى ديگرى هديه اى مى برد شاد مى شود.(5)

از اين روايات و روايات ديگرى كه در كتاب هاى روايى شيعه مانند كامل الزياراتِ ابن قولويه و وسائل الشيعه و مستدرك الوسائل و بحارالانوار و الغدير و غيره نقل شده مطالب متعددى استفاده مى شود:

ص: 18

الف) استحباب زيارت قبور اهل ايمان؛

ب) اينكه اهل قبور در عالمى ديگر زنده اند و علاقه و ارتباط آنان با قبرهايشان قطع نشده و به زائران قبور خود توجه دارند؛

ج) از آمدن زائران به زيارتشان خوشحال شده، با آنان انس مى گيرند؛

د) مستحب است زائر براى صاحب قبر دعا و طلب رحمت نمايد؛

ه )زيارت قبور براى زائر هم بركاتى دارد؛ از جمله اينكه او را به ياد مرگ و سفر آخرت مى اندازد و باعث پند و عبرت او مى شود؛

و ) درباره زيارت قبر پدر و مادر تأكيد ويژه شده است؛

ز) علاوه بر همه اينها، از مجموع روايات برمى آيد كه مسلمان و مؤمن پس از مرگ زنده است و با زيارت او از او تكريم مى شود؛ زيرا همان طور كه پيشتر گفته شد واژه «زيارت» در اين قبيل روايات بار معنوى و تكريم ويژه اى دارد؛

ح) و حتماً اين احترام خاص براى كسانى كه در ميان اهل ايمان ممتاز هستند بايد مضاعف و چند برابر باشد.

از امام باقر عليه السلام نقل شده:

فاطمه زهرا عليهاالسلام قبر حضرت حمزه را زيارت مى كرد و هر شنبه (هر هفته) با گروهى از زنان به زيارت قبور شهدا مى رفت و براى آنان دعا و استغفار مى كرد.(1)

امام باقر عليه السلام :

هر كس قبور شهداى آل محمد را به قصد نيكى به رسول خدا صلى الله عليه و آله زيارت كند از گناهان خود پاك مى شود مانند روزى كه به دنيا آمده است.(2)

از همين باب است كه در طول تاريخ اسلام مسلمانان به زيارت قبور علما و بندگان

ص: 19

خاص خدا بيشتر عنايت داشته و تعداد بسيارى از قبور علما و اولاد رسول اللّه صلى الله عليه و آله و غير آنان به صورت مزار و زيارتگاه عمومى درآمده است.

مثلاً در ايران قبر ميرزاى قمى و على بن بابويه قمى و غيره در قم، و قبر علامه مجلسى و پدرش و حجه الاسلام شفتى و غيره در اصفهان، و قبر شيخ بهائى و امين الاسلام طبرسى و غيره در مشهد، و قبر شيخ صدوق و قبر امام خمينى و غيره در تهران، و ده ها بلكه صدها قبر ديگر در بلاد مختلف و كشورها مورد احترام و زيارت خاص و عام است.

همچنين صدها و هزارها امامزاده كه در سراسر دنيا و بخصوص در عراق و ايران است جز موارد خاصى كه دليل ويژه اى بر استحباب زيارت آنان وارد شده، همگى از همين بابِ زيارت قبور اهل ايمان است.

شايد يكى از ادله عنايت خاص به اين گروه از مؤمنان اين روايت ها باشد:

امام هفتم عليه السلام :

هر كس نمى تواند قبرهاى ما را زيارت كند، قبور برادران صالح ما را زيارت نمايد.(1)

امام صادق عليه السلام :

هر كس نمى تواند ما را زيارت كند، دوستان صالح ما را زيارت كند، ثواب زيارت ما براى او نوشته مى شود.

باتوجه به مطالب گذشته، زيارت قبور اهل ايمان ونيز خواص ازمؤمنان دوجنبه دارد:

1. فيض بردن زائر؛

2. فيض دهى زائر به صاحب قبر.

هنگامى كه به زيارت قبر پدر خود مى رويم قصد ما اين است كه دعا و قرآن

ص: 20

و استغفار ما براى پدرمان سودمند، و دعاى او در حق ما و نيز انجام دادن اين عمل مستحب (يعنى زيارت قبر مؤمن و زيارت قبر پدر) براى ما سودمند باشد و در مواردى اين فيض برى و فيض دهى برترى بر يكديگر ندارند.

اما در مواردى ميان آن دو بسيار فرق است اگر امام باقر عليه السلام بر سر قبرى از قبور شيعيان مى ايستد و او را دعا مى كند اين جا فيض دهى صدها و هزارها بار از تشكر صاحب قبر از آن حضرت، بيشتر است.

اگر فاطمه زهرا عليهاالسلام به زيارت قبر شهدا و يا شهداى احد مى رود فيضى كه آن حضرت مى رساند قابل قياس با سپاس و تشكر آن شهداى عزيز از وى نيست.

همچنين هنگامى كه افراد معمولى و متوسط به زيارت قبر يكى از علما و صلحا و بندگان خاص خدا مى روند، اينجا فيض برى او بسيار بيشتر از فيض رسانى اوست و اصولاً در اين قبيل موارد زائران به قصد فيض بردن و جلب لطف الهى و استجابت دعاى خود به زيارت اين قبيل قبور مى روند.

بنابراين، جاى هيچ اشكال و ترديدى نيست اگر ببينيم زائران اين قبور ويژه، نزد آن قبرها دست به دعا برمى دارند و صاحبان قبور را وسيله استجابت دعاى خود قرار مى دهند و جاى استبعاد نيست اگر بشنويم كنار قبر فلان عالم زاهد و صالح دعا مستجاب است؛ زيرا برترى روح او و مقامات معنوى او ايجاب مى كند كه بتواند در حدى كه خداى متعال به او قدرت روحى و معنويت داده است به زائر خود كمك كرده و او را مورد مرحمت خود قرار داده و فيوضاتى نصيب او نمايد.

همين طور در استحباب و مشروعيت زيارت رسول خدا صلى الله عليه و آله نبايد شكى داشته باشند؛ زيرا مستندات فراوانى براى استحباب زيارت قبر رسول خدا صلى الله عليه و آله در تأليفات دانشمندان اهل سنت وجود دارد كه براى هر باانصافى قانع كننده است:

1. در ده ها كتاب از كتب اهل تسنن از جمله سنن دار قطنى(1) و سنن كبرى بيهقى(2) و الشفا بتعريف حقوق المصطفى قاضى عياض(3) و الترغيب و الترهيب منذرى(4) از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده است كه فرمود:

«من زار قبري وجبت له شفاعتي»؛ هر كس قبر مرا زيارت كند شفاعت من او را واجب مى شود.

2. نيز در ده ها كتاب از جمله مختصر تاريخ دمشق ابن عساكر(5) و سنن دار قطنى(6) و كنز العمال(7) از رسول خدا روايت شده كه آن حضرت فرمود:

من حجّ فزار قبري بعد وفاتي كان كمن زارني فى حياتي؛

هر كس حجّ خانه خدا به جا آورد آنگاه (در مدينه) قبر مرا زيارت كند، مانند كسى است كه مرا در حال حيات زيارت كرده باشد.

در كتاب وفاء الوفاء سمهودى(8) از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«من لم يزر قبري فقد جفاني؛ هر كس قبر مرا زيارت نكند به من جفا كرده است.

در كتاب شريف الغدير(9) غير از اين سه روايت حدود بيست روايت ديگر از ده ها كتاب از اهل تسنن نقل كرده است.

غزالى در احياء العلوم گويد:

ص: 22

مستحب است هر روز به بقيع رفتن و زيارت قبر عباس عموى پيامبر و حسن بن على و زين العابدين و محمد باقر و جعفر صادق... .(1)

همه قدم ها مى لغزد.(1)

6. از امام صادق روايت شده كه فرمود:

هر كس قبر حضرت فاطمه را زيارت كند (و اين زيارت نامه را بخواند) و سپس استغفار كند خداوند او را مى آمرزد و داخل بهشت مى كند.(2)

7. على عليه السلام به رسول خدا صلى الله عليه و آله گفت: اى رسول خدا، اجر و پاداش كسى كه قبرهاى ما (اهل بيت) را زيارت كند و تعمير كند و به قبر ما سر بزند چيست؟ حضرت فرمود:

اى ابوالحسن، خداى تعالى قبر تو و قبور فرزندان تو را بقعه هايى از بقعه هاى بهشت قرار داده است... كسانى كه قبور شما را تعمير مى كنند و به قصد قربت، و براى اظهار دوستى و محبت قبور شما را زياد زيارت مى كنند از شفاعت من بهره مند مى شوند(3) و در بهشت زائران من خواهند بود.(4)

8. امام صادق عليه السلام فرمود:

هر كس يكى از ما (اهل بيت) را زيارت كند، مانند كسى است كه اماام حسين عليه السلام را زيارت كرده باشد.(5)

9. زيد شحّام گويد به امام صادق عليه السلام گفتم: براى كسى كه يكى از شما را زيارت كند چيست؟ حضرت فرمود:

مانند كسى است كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله را زيارت كرده باشد.(6)

درباره زيارت امام حسين عليه السلام صدها روايت در كتاب هاى معتبر شيعه وارد شده

ص: 24

است، از جمله:

10 از امام صادق عليه السلام روايت شده:

اگر يكى از شما هر سال به حج خانه خدا رفته باشد اما امام حسين عليه السلام را زيارت نكرده باشد حقّى از حقوق خدا و حقوق رسول خدا را ترك كرده است... .(1)

11. از امام باقر روايت شده:

شيعيان ما را امر كنيد به زيارت قبر حسين عليه السلام زيرا آمدن نزد قبر او و زيارت او فريضه است بر هر مؤمنى كه امامت امام حسين را قبول دارد.(2)

12. به امام رضا عليه السلام گفته شد: زيارت قبر پدر شما مانند زيارت قبر امام حسين عليه السلام است؟ فرمود: «آرى».(3)

13. از امام رضا عليه السلام روايت شده كه فرمود:

هر كه مرا با اين دورى قبرم زيارت كند روز قيامت در سه جا نزد او مى آيم تا او را در هول ها و ترس هاى آن سه جا نجات دهم: هنگامى كه نامه عمل به دست افراد داده مى شود و نزد صراط و نزد ميزان.(4)

از مجموع اين روايات و سائر رواياتى كه در كامل الزيارات و غيره نقل شده استحباب زيارت قبور رسول خدا و فاطمه زهرا و امامان معصوم استفاده مى شود.

اما آيا اين زيارت و ترغيب به اين زيارت ها مانند همان زيارت اهل قبور است كه پيش تر ياد شد و به همان اهدافى كه آن زيارت انجام مى شود اين زيارت ها نيز انجام مى گيرد يا تفاوت دارد؟ بله تفاوت دارد و تفاوت از زمين تا آسمان است.

ص: 25

در زيارت رسول خدا و فاطمه زهرا و امامان معصوم عليهم السلام مطالب ويژه اى كه بسيار ارزنده و آموزنده مى باشد مقصود است:

الف) استحباب زيارت آنان، بلكه لزوم زيارت آنان، و به آنها سلام كردن و با آنها راز دل گفتن حاكى از اين است كه زائر معتقد است كه اين بزرگواران پس از مرگ مانند قبل از مرگ هستند و زنده و مرده آنها مساوى است.

ب) در اين زيارت ها از زائر خواسته شده با آداب خاصى با غسل بودن، با خواندن اذن دخول و گفتن اذكار و ... با كمال خضوع و توجه زيارت كند و از اين راه تا حد ممكن مقامات معنوى و كمالات الهى آنان را مد نظر داشته باشد و عرفان و شناخت خود را نسبت به آنان عملاً نشان داده و آن را تكميل كند.(1)

ج) در اين زيارت ها يكى از اهداف اين است كه ارتباط شيعيان بخصوص در زمان غيبت با رسول خدا و فاطمه زهرا و امامان معصوم عليهم السلام قطع نشود و همواره آن عزيزان در جامعه شيعه و ميان مسلمانان مطرح باشند.

و شايد از همين جهت است كه در روايت وارد شده:

امام صادق عليه السلام فرمود:

اگر مردم حج خانه خدا را ترك كنند بر والى لازم است كه گروهى را مجبور به رفتن به حج كند تا خانه خدا بى زائر نماند و اگر مردم زيارت قبر رسول اللّه صلى الله عليه و آله را ترك كنند بر والى لازم است كه گروهى را به اجبار به زيارت قبر رسول اللّه بفرستد و اگر آنان هزينه اين سفر را ندارند لازم است والى از بيت المال مسلمانان اين هزينه ها را بپردازد.(2)

د) در اين زيارات تجديد عهد با پيامبر و امام يكى از اهداف بسيار سازنده است.

ص: 26

ه ) اين زيارت ها مانند كلاس و مدرسه اى است كه سطح معارف و شناخت زائران را بالا مى برد؛ زيرا با خواندن زيارت نامه ها (كه پس از اين درباره آنها هم بحثى خواهيم داشت) در واقع درس معارف مى خوانند.

و ) مخصوصاً در زيارت امام حسين عليه السلام فداكارى در راه دين، و ارزش فراوان غير قابل تصور دين، و راه و رسم مبارزه و مقاومت در برابر ظالمان، آموخته مى شود.

ز) زيارت امام حسين مانند مرثيه خوانى و سوگوارى براى آن حضرت يكى از عوامل تضمين كننده بقاى مكتب اهل بيت است و شايد از اين جهت است كه درباره زيارت امام حسين عليه السلام صدها روايت وارد شده و گاهى تعبير به وجوب هم شده است و نيز در برخى نقل ها ديده مى شود كه اگر سفر زيارت حضرت حسين عليه السلام با خطر و ضررى هم توأم باشد تحمل آن خطرات و زيان ها مستحسن است و از انجام زيارت سيدالشهدا عليه السلام به هيچ وجه نمى شود چشم پوشيد.

الديار الموحشة و المحالّ المقفره من المؤمنين و المؤمنات... .(1)

و در بحارالانوار آمده: اين دعاى على عليه السلام براى اهل قبور است:

بسم اللّه الرحمن الرحيم. السلام على أهل لا إله إلاّ اللّه، من اهل لا اله الا اللّه، يا أهل لا إله إلاّ اللّه، بحقّ لا اله الا اللّه. كيف وجدتم قول لا إله إلاّ اللّه، من لا إله إلاّ اللّه، يا لا إله إلاّ اللّه، بحقّ لا إله إلاّ اللّه، محمد رسول اللّه صلى الله عليه و آله .(2)

و واضح است كه اگر در زيارت قبر عالمى يا زاهدى خطاب به او سلام كرده و خصوصيات و امتيازات او را يادآور شويم هيچ اشكالى ندارد؛ مثلاً در زيارت قبر شيخ طوسى بگوييم: السلام عليك يا ناصر اهل البيت، السلام عليك يا مروّج دين الاسلام، و ... .

و از اين روست كه گاهى براى برخى از علماى بزرگ زيارت نامه اى شامل ستايش از او و ايمان و اخلاص و زهد و خدمات او تدوين مى شود.

البته بايد يادآورى شود كه در اين زيارت نامه ها بايد دقت شود كه از مبالغه هاى بى وجه اجتناب و واقعيات گفته و نوشته شود.

بيان اهداف آن بزرگواران و همچنين براى بيان وظايف شيعيان در ارتباط با آن عزيزان است.

به اين نمونه ها از بخش هايى از زيارات توجه كنيد:

بكم تنبت الأرض أشجارها، و بكم تخرج الأشجار أثمارها، و بكم تنزل السماء قطرها و رزقها، و بكم يكشف اللّه الكرب، و بكم ينزل اللّه الغيث، و بكم تسبح اللّه الارض التي تحمل أبدانكم و ... ارادة الرب فى مقادير اموره تهبط إليكم و تصدر من بيوتكم... .(1)

در اين جملات و نظاير آن زائر هم مى آموزد كه اهل بيت وسائط فيض الهى هستند و هم اين اعتقاد را ابراز مى دارد.

در زيارت ديگر كه از امام صادق عليه السلام براى امام حسين عليه السلام روايت شده آمده:

صلى اللّه عليك يا أباعبداللّه، رحمك اللّه يا أباعبداللّه. أشهد أنّك قد بلغت عن اللّه ما أمرك به و لم تخش أحداً غيره و جاهدت في سبيله و عبدته مخلصاً حتى أتاك اليقين... .(2)

زائر با خواندن اين مضامين، درس اخلاص، جهاد در راه خدا و اينكه غير از خدا از هيچ كس واهمه و ترس نداشته باشد، مى گيرد و ضمناً به فضائل و امتيازات روحى امام عليه السلام اشاره مى كند. در زيارت اربعين به روايت امام صادق عليه السلام مى خوانيم:

«و بذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من الجهالة و حيرة الضلالة».(3)

آيابهتراز اين مى توان هدف حضرت حسين عليه السلام را بيان كرد وبه زائر وغير زائر آموخت.

از امام حسن عسكرى عليه السلام روايت شده كه در روز عيد غدير جدش اميرمؤمنان را با زيارت نامه مفصلى كه با اين جمله آغاز مى شود زيارت كرد: «السلام على محمد

ص: 29

رسول اللّه خاتم النبيين...».(1)

در اين زيارت تعداد زيادى از فضائل و مناقب اميرمؤمنان ياد شده كه زائر با خواندن آن هم به ساحت قدس علوى عرض ارادت و اخلاص مى كند و هم با بخشى از فضايل آن حضرت آشنا مى شود.

اين زيارت نامه هشت صفحه اى كتابى را مى طلبد كه عارفى آگاه و آشنا با مكتب اهل بيت آن را شرح كند.

در اين زيارت نامه مى خوانيم:

أنت القائل لا تزيدني كثرة الناس حولي عزّة و لا تفرقهم عنّي وحشة و لو أسلمني الناس جميعاً لم أكن متضرعاً. اعتصمت باللّه فعززت و آثرت الاخرة على الأولى فزهدت... فما تناقضت أفعالك و لا اختلفت أقوالك و لا تقلّبت أحوالك... .

كدام نوشته و كلامى به از اين مى تواند اميرمؤمنان را معرفى كند. آرى اهل بيت خود بايد معرف اهل بيت باشند.

و يكى از بهترين زيارت نامه ها كه همواره مورد سفارش و توصيه بزرگان مكتب و مذهب بوده زيارت جامعه كبيره است.

براى اينكه خواننده گرامى به اين زيارت و خواندن و استفاده از آن بيشتر راغب گردد و نيز پاسخى به كسانى باشد كه گاهى در اعتبار اين زيارت ترديد مى كنند و گاهى مى گويند اين زيارت شامل «غلو» درباره اهل بيت است، لازم است بحثى در اثبات اعتبار آن مطرح شود.

زيارت جامعه از امام دهم عليه السلام در كتاب من لا يحضره الفقيه تأليف شيخ صدوق(1) و عيون اخبار الرضا(2) تأليف شيخ صدوق و تهذيب الاحكام تأليف شيخ طوسى(3) نقل شده است.

شيخ صدوق و شيخ طوسى به تصديق همه علما دو نفر فقيه و اسلام شناس و آگاه به مسائل اسلام هستند؛ يعنى اين دو بزرگوار، هم حديث و هم تفسير و هم عقايد و علم كلام را مى دانستند و آثارشان شاهد اين مدّعى است و اگر ما راجع به زيارت جامعه هيچ نداشتيم جز اينكه شيخ صدوق و شيخ طوسى اين زيارت را در دو كتاب از كتب اربعه نقل كرده و ترغيب كرده اند كه وقتى به زيارت اميرمؤمنان عليه السلام مى رويد اين زيارت را بخوانيد؛ وقتى به زيارت امام هادى عليه السلام و ساير امامان عليهم السلام مى رويد اين زيارت را بخوانيد اين خود دليل روشنى است بر اين كه محتواى اين زيارت با معارف اسلام و مكتب تشيع هماهنگ است و نبايد ما نقل اين زيارت را با بعضى از روايات ديگر مقايسه كنيم و بگوييم چه مانعى دارد كه روايتى محتوايش درست نباشد ولى در كتاب هاى شيخ صدوق و شيخ طوسى نقل شده باشد. زيرا اين روايتى است كه خطاب به امامان خوانده مى شود، اين خيلى خامى است كه كسى بگويد در عين اينكه مضامين اين زيارت درست نبوده شيخ طوسى فرموده بخوانيد و به امام رضا عليه السلام و ساير امامان عليهم السلام خطاب كنيد. خودِ اينكه اين دو بزرگوار، كه دو اسلام شناس ممتاز اسلام و مكتب تشيع هستند، اين زيارت را در دو كتاب از «كتب اربعه» شيعه نقل كرده اند بهترين دليل است كه اين مضامين با محتواى آن چه پيغمبر راجع به ائمه عليهم السلام فرموده است هماهنگ است.

ثانياً سند اين روايت اين طور است: شيخ صدوق از سه نفر از مشايخش

ص: 31

على بن احمد بن محمد بن عمران الدّقاق، محمد بن احمد سنانى و حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام نقل كرده است و اين سه نفر از محمد بن ابى عبداللّه كوفى نقل كرده اند كه در كتاب هاى رجال اصيل شيعه توثيق شده و محمد بن ابى عبداللّه از محمد بن اسماعيل برمكى نقل كرده كه او هم در كتاب هاى رجال قديمى شيعه توثيق شده است.

بلى موسى بن عمران نخعى كه خودش از امام هادى عليه السلام زيارت را نقل كرده، در كتاب هاى رجال مطرح نشده است و در موردش مطلبى نيامده است، ولى بعضى از محققان گفته اند و خوب هم گفته اند كه همين كه اين شخص بتواند چنين زيارتى را با اين محتوا از امام هادى عليه السلام نقل كند - چون زيارت جامعه حتماً از امام عليه السلام است - شاهد

اين است كه مورد توجه امام هادى عليه السلام بوده است و امام هادى عليه السلام براى او و معرفت او مكانتى قائل بوده كه اين زيارت را به او تعليم فرموده است. پس زيارت، سندِ اعتبارِ اين راوى است. در هر صورت برخى از بزرگان ما گفته اند كه سند اين روايات يا بايد بگوييم اصطلاحاً صحيح يا حسنِ كالصحيح است.(1)

مجلسى اوّل ملاّ محمدتقى مجلسى از محدّثان و فقيهان و عرفاى به نام مكتب تشيع است. به كتاب هاى امام خمينى رحمه الله مراجعه كنيد. ايشان وقتى خواستند طلاب و غير طلاب را به علمايى كه اهل سير و سلوك هستند و مى توان از نوشته هاى آنها استفاده كرد ارجاع دهند، مى گويند كتاب هاى ابن طاووس را ببينيد، كتاب هاى مرحوم حاج ميرزا جواد آقا را ببينيد آنجا در رديف علماى اهل سير و سلوك مى فرمايند: «به كتاب هاى ملاّ محمدتقى مجلسى مراجعه كنيد».

اين بزرگوار در كتاب شرح فقيه، هم در فارسى هم در عربى، فرموده: علاوه بر آن سند صحيح و يا حسن كالصحيح دو سند ديگر خودم براى اين زيارت دارم.

ص: 32

در شرحِ فقيهِ عربى كه جلد اوّلش بايد در سال 1066 به پايان رسيده باشد فرموده:

28 سال قبل (در آن تاريخ عمر اين بزرگوار 67 سال بوده، 28 سالش را كم مى كنيم حدود 40 سال مى شود) لمّا وفقنى اللّه تعالى لزيارة اميرالمؤمنين عليه السلام و شرعت في حوالي روضته المقدسة في المجاهدات و فتح اللّه تعالى علىّ ببركه مولانا صلوات اللّه عليه أبواب المكاشفات التى لا تحتمل العقول الضعيفة؛

هنگامى كه خداوند به من توفيق داد به زيارت اميرمؤمنان عليه السلام مشرف شدم و در اطراف روضه و حرم آن حضرت مشغول مجاهده و رياضت شدم و خداى متعال به بركت اميرمؤمنان برايم مكاشفات و حالاتى پيش آورد كه اگر بخواهم بازگو كنم شايد افرادى انكار كنند.

تا اينجا از شرح عربى نقل شد.

در شرح فارسى فرموده اند:

تا آنكه شبى نشسته بودم در رواق، سنه اى دست داد؛ يعنى خواب خفيف دست داد. گويا بر در روضه مقدسه عسكريينم و خودم را گويا در مقابل قبر امام هادى عليه السلام مى بينم و حضرت صاحب الامر عليه السلام پشت بر صندوق داده اند رو به درگاه. چون نظرم به حضرت افتاد شروع نمودم در خواندن زيارت جامعه كه در حفظ داشتم به صداى بلند مانند مدّاحان. در حضور امام زمان در كنار قبر عسكريين در آن حالت مكاشفه و يا بگو بين خواب و بيدارى. فلمّا أتممتها قال (صلوات اللّه عليه): نِعمَ الزيارة؛ وقتى زيارت را به پايان بردم امام زمان عليه السلام فرمود چه خوب زيارتى است و عرض كردم و اشاره كردم به قبركه زيارت جد شماست؟ حضرت تقرير فرمودند. (يعنى عرض كردم كه زيارت منسوب به امام هادى عليه السلام است كه قبرش اينجاست؟ امام زمان عليه السلام هم تقريركردند).

سپس مرحوم مجلسى فرموده: «فالحاصل انه لا شكّ لي أنّ هذه الزيارة من أبي

ص: 33

الحسن الهادى عليه السلام ».

اين سندى بى واسطه است كه مجلسى اوّل براى زيارت جامعه نقل كرده است.

در جايى ديگر نيز فرموده: اگر مى خواهيد زيارت جامعه را بخوانيد روشى را من پيشنهاد مى كنم: يكى از ائمه را كه به او خطاب مى كنيد اصل قرار دهيد و بقيه را تبع، و بعد فرموده كه در رؤياى صادقانه و حقّه ديدم كه امام هشتم عليه السلام اين كيفيت كه من در نظر داشتم را تقرير كرد و تحسين كرد.

و رأيت فى الرّويا الحقّة تقرير الامام ابى الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليه و تحسينه عليه.

روشن است كه اگر كيفيت را تقرير و تحسين كنند اصل زيارت هم مورد تقرير است.

تاكنون چهار مطلب گفته شد: يكى اينكه شيخ صدوق و شيخ طوسى اين زيارت را در دو كتاب مهم و معتبر خود نقل كرده اند و اين دليل صحت مضامين آن است. ديگر اينكه سند اين زيارت اصطلاحاً سندى صحيح يا حسنِ كالصحيح است. سوم اينكه مجلسى اوّل رحمه الله صحت اين زيارت را از امام زمان عليه السلام دريافت كرده. چهارم اينكه صحت اين زيارت را در روياى صادقه از امام هشتم عليه السلام استفاده كرده است.

اگر هيچ كدام از اين چهار تا هم نبود باز ما در صدور زيارت جامعه از امام عليه السلام شكى نداشتيم؛ زيرا مى دانيم براى اطمينان به صدور يك روايت از ائمه يا از رسول خدا عليه السلام راه هايى داريم كه يك راهش خودِ مضمون است؛ يعنى گاهى مضمون بعضى از روايات مهم ترين گواه است كه آن روايت از امام و معصوم است.

بسيارى از خطبه هاى نهج البلاغه اگر هيچ سندى هم نداشته باشد و مرسل باشد متنش گواهى مى دهد كه اين خطبه را نمى تواند كسى غير از اميرمؤمنان گفته باشد.

صحيفه سجاديه اگر از نظر سند اصطلاحاً مشكلى داشته باشد متن آن گواهى مى دهد كه اين دعاها را غير از امام سجاد و امام معصوم نمى تواند بگويد.

ص: 34

در آغاز كتاب كافى در كتاب عقل و جهل روايتى بس بلند و طولانى از امام كاظم عليه السلام هست كه «يا هشام يا هشام» دارد. اين روايت مضامينى بسيار پر ارج دارد. آنجا در ذيل آن روايت نوشته اند: ضعيف است يعنى اصطلاحاً ضعيف است، اما اين ضعف اصطلاحى هيچ لطمه اى به اعتبار حديث نمى زند و موجب نمى شود كه ما راجع به آن روايت ترديد به خودمان راه بدهيم. متن متنى است كه غير از امام كاظم و امام معصوم نمى تواند بگويد.

متن زيارت جامعه و عباراتش و فصاحت و بلاغتش طورى است كه همه علما و همه بزرگان را به خود جذب كرده است.

مجلسىِ دوم رحمه الله در كتاب مزار خود چهارده زيارت به عنوان زيارت جامعه نقل كرده و زيارت جامعه كبيره را قدرى بيشتر توضيح داده و فرموده است:

إنّما بسطت الكلام في شرح تلك الزيارة قليلاً و إن لم استوف حقّها حذراً من الإطالة؛ لأنّها أصح الزيارات سنداً و أعمّها مورداً و أفصحها لفظاً و أبلغها معنىً و أعلاها شأناً؛

اينكه در مورد اين زيارت توضيحاتى دادم به خاطر اينكه از حيث سند از همه زيارات اصحّ است و از حيث لفظ از تمام زيارات افصح است و از حيث معنا ابلغ است.

همين طور در جاى ديگر فرموده:

أوردت في هذا الكتاب من الجوامع بعدد المعصومين (صلوات اللّه عليهم) لكن أفضلها و أوثقها الثانية؛

در اين كتاب از زيارات جامعه چهارده تا به عدد چهارده معصوم آوردم اما بالاترين و محكم ترين آنها زيارت دوم است كه همان زيارت جامعه كبيره باشد كه در بحارالانوار به عنوان زيارت دوم نقل شده.

دانشمندان شرح هاى متعددى بر زيارت جامعه نوشته اند و شروح متعددى هم

ص: 35

چاپ شده است. يكى از شرح ها كه تأليف يكى از علماى قرن سيزدهم است در آغازش اين طور آمده:

كانت متلقاة عند جميع الشيعة بالقبول لأجل ما اشتملت عليه من الألفاظ البليغة و الأمُور البديعة و الأسرار المنيعة و الأحوال الشريفة الوضيئة التى يشهد العقل السليم بصحّتها و ورودها عن ذلك الإمام؛ فإن على كلّ حقّ حقيقة و على كلّ صواب نوراً؛

اين زيارتى است كه تمام شيعه و علماى شيعه آن را تلقّى به قبول كرده و متنش گواهى مى دهد كه حتماً از امام معصوم عليه السلام صادر شده است.

يكى از شرح ها شرحى است كه مرحوم شبر نوشته است. مرحوم سيد عبداللّه شبر همان عالم بزرگى است كه او را مجلسى دوم گفته اند. فرموده: إنّ زيارة الجامعة الكبيره أعظم الزيارات شأناً و أعلاها مكانةً و مكاناً. و إنّ فصاحة الفاظها و فقراتها و بلاغة مضامينها و عباراتها تنادي بصدورها من عين صافية نبعت عن ينابيع الوحي و الإلهام و تدعو إلى أنّها خرجت من ألسنة نواميس الدين و معاقل الأنام؛ فإنها فوق كلام المخلوق و تحت كلام الخالق. يغنى فصاحة مضمونه و بلاغة مشحونه عن ملاحظة سنده كنهج البلاغة و الصحيفة السجادية

از بهترين جملاتى كه در مورد زيارت جامعه گفته شده عبارتى است از مرحوم آية اللّه العظمى سيد عبدالهادى شيرازى رحمه الله. ايشان فقيهى وارسته و پاك بود و كسانى كه خدمتش رسيده بودند، همه اعتراف داشتند كه اين بزرگوار اهل سير و سلوك و معنويات بوده است. ايشان درباره زيارت جامعه كبيره فرموده:

من أجلّ الزيارات قدراً و أرفعها شأناً لاحتوائها على مالم يحتو عليه الزيارة الأخرى من فضائل أهل البيت و مناقبهم فكأنّما وردت لتصحيح العقائد و ثبوت الأنوار المقدّسة في صدور المؤمنين.

گويا امام هادى عليه السلام اين زيارت را فرموده كه عقيده و اعتقاد مردم نسبت به امام

ص: 36

و ائمه را تصحيح كند، و دل هاى اهل ايمان را به نور ولايت آنان روشن گرداند.

امام خمينى رحمه الله، يعنى همان بزرگوارى كه به محتواى اسلام و تشيع به معناى جامعش از همه علماى لااقل اين قرن بالاتر بود، در طول حدود پانزده سال كه در نجف مشرف بودند هر شب اين زيارت را كنار قبر اميرمؤمنان عليه السلام خطاب به اميرمؤمنان عليه السلام مى خوانده است. چه سندى از اين بالاتر و چه سندى از اين محكم تر كه اين زيارت متنى دارد كه يك

اسلام شناس به تمام معنا را اين طور به خودش جذب و جلب مى كند.

هنگامى كه از حج خانه خدا به مدينه آمدم و از زيارت قبر رسول خدا صلى الله عليه و آله فارغ شدم به طرف خانه فاطمه زهرا رفتم... و گفتم: السلام عليك يا بنت رسول اللّه... .

سپس زيارت نامه اى را كه حدود دو صفحه است نقل مى كند و مى افزايد:

در روايات زيارتى براى حضرت صديقه نيافتم و براى كسانى كه به اين كتاب رجوع مى كنند درباره زيارت نامه آن حضرت پسنديدم همان زيارتى را كه براى خود پسنديده بودم.(1) (و در كنار قبر حضرت فاطمه خوانده بودم)

مرحوم آيه اللّه حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى در يكى از آثار خود گويد:

مقصود شيخ صدوق اين است كه اين زيارت انشاى خود من است و آن را در روايات نيافته ام.

البته از برخى از روايات استفاده مى شود كه كسى دعايى اختراع كرده بود و امام عليه السلام به او گفتند: «اختراع خود را كنار بگذار».(2)

اما در عين حال در آثار مرحوم سيد بن طاووس و ديگران دعا و زيارت كه انشاى معصوم نباشد كم نيست؛ مثلاً محدث قمى در مفاتيح الجنان از استادش نقل مى كند كه دعاى عديله انشاى برخى از علما است.(3)

نيز مى توان اين طور گفت كه اگر عالمى آگاه به مكتب اسلام و اهل بيت درباره رسول خدا و فاطمه زهرا و امامان معصوم مطالبى را به عنوان زيارت نامه مى نويسند واقعياتى است كه اظهار كرده است و نبايد مورد اشكال باشد و همچنين اگر در مناجات با خداى متعال عباراتى را انتخاب كرده است چون با مذاق معصومان آشنا بوده، در حقيقت از همان مصادر وحى و عصمت استفاده كرده و گفته بى اشكال است.

ص: 38

را در نجف دو جور نقل شده است).(1)

سه: اين كه آن مكان مزار آن امامزاده است از چنان شهرتى برخوردار باشد كه نياز به تحقيق و پى گيرى (دست كم در زمان ما) نداشته باشد مانند مزار حضرت شاه چراغ فرزند موسى بن جعفر عليهم السلام در شيراز.

اگر از اين قبيل راه ها احراز نشد كه فلان مكان قبر يكى از امامزادگان و يا يكى از اولياء خدا است، محدث قمى گفته است:

امامزاده اى كه انسان با اطمينان خاطر، محض درك فيوضات و كشف كربات بار سفر بندد و به سمت قبر شريفش شدّ رحال كند، بايد دو مطلب را اوّل درست كرده آنگاه قصدِ مقصد كند:

اوّل: جلالت قدر و عظمت شأن صاحب آن مرقد علاوه بر شرافت سيادت...

دوم: معلوم بودن و صحت نسبت آن قبر به آن جناب. جمع بين اين دو بسيار كم است؛ چه بسيارى از قبورى كه به آن بزرگواران نسبت مى دهند نه حال صاحبانش معلوم و نه مدفون بودن آنها در آنجا. و برخى هم دفنشان در آنجا معلوم و حالشان مجهول است.

برخى نيز جلالت قدرشان معلوم وليكن مرقد شريفشان مشتبه است؛ مانند سيد اجل على بن جعفر كه جلالت شأن و بزرگى مقام او بالاتر از آن است كه بر كسى پوشيده باشد، اما قبر شريفش مشتبه و سه موضع است كه به آن جناب نسبت مى دهند:

يكى در قم ديگرى در سمنان و سومى در يك فرسخى مدينه.

محدث قمى مى افزايد:

بله، تعدادى از امامزاده ها هستند كه هر دو جهت در آنها ثابت است؛ مانند قبر اسماعيل فرزند امام جعفر صادق كه در بقيع نزديك قبور ائمه بقيع است. و مانند سيد جليل عظيم القدر و الشأن احمد معروف به شاه چراغ كه در داخل

ص: 40

شهر شيراز مدفون است. و مثل برادر ديگرش قاسم كه در هشت فرسخى حله مدفون است. و مثل برادر ديگرش امامزاده حمزه كه قبر شريفش در شهر رى نزديك قبر حضرت عبدالعظيم حسنى است. و مثل ابى حمزه امير على بن حمزه بن موسى الكاظم عليه السلام كه گفته اند قبر شريفش در شيراز خارج باب اصطخر است. و مثل امام زاده محمد فرزند امام جعفر صادق كه در شهر بسطام مدفون است. و مثل قبر سيد معظم جليل ابوجعفر محمد بن على الهادى كه در نزديكى «بلد» كه اسم محلى است در راه سامراء مى باشد. و مثل سيده جليله معظمه حضرت ستّى فاطمه بنت موسى بن جعفر عليهم السلام در قم، و در قبه حضرت فاطمه (معصومه) جماعت بسيارى از بنات فاطميه و سادات علويه مدفونند مانند جمله اى از دختران حضرت جواد عليه السلام و بسيارى از دختران موسى مبرقع فرزند امام محمد تقى... .

و مثل امام زاده لازم التعظيم جناب شاهزاده عبدالعظيم كه نسب شريفش به چهار واسطه به سبط جليل حضرت خير الورى امام حسن مجتبى منتهى مى شود و قبر شريفش در رى معلوم و مشهور و ملاذ و معاذ عامه مخلوق است.(1)

اما در غير مورد ابوالفضل العباس و على بن الحسين الاكبر و فرزندان پيامبر كه در كربلا شهيد شدند و نيز حضرت فاطمه معصومه كه زيارت مأثوره دارند درباره ديگران زيارت مأثوره اى براى امامزادگان به طور عام يا خصوصى در دست نيست و زيارت نامه هايى كه در بحارالانوار و كتاب هاى مزار و كتاب دعاها براى امامزاده ها نقل مى شود گويا همگى از انشاء علما است.

مرحوم علامه مجلسى مى گويد:

و اما كيفية زيارتهم فلم يرد فيها خبر على الخصوص و يجوز زيارتهم بما

ص: 41

ورد في زيارة سائر المؤمنين و يحوز تخصيصهم بالخطاب بما جرى على اللسان من ذكر فضلهم و التوسل و الاستشفاع بهم و بآبائهم الطاهرين.(1)

مرحوم ميرداماد در كتاب رواشح خود مى نويسد:

«قد ورد من زار قبره وجبت له الجنّه».(1)

شهيد ثانى متوفاى 965 در تعليقه بر خلاصه الاقوال علامه حلى مى گويد:

برخى از علماى علم انساب روايت كرده اند كه حضرت رضا عليه السلام فرموده: هر كس قبر عبدالعظيم را زيارت كند لازم مى شود بر خدا كه او را داخل بهشت كند.(2)

روايت ديگرى هم از حضرت رضا عليه السلام نقل شده كه آن حضرت فرموده باشد:

هر كس نمى تواند مرا زيارت كند پس زيارت كند برادرم عبدالعظيم حسنى را در رى.(3)

دو زيارت نامه به نام زيارت نامه پنج حديث كبير و زيارت نامه پنج حديث صغير كه در كتاب بى اعتبارى به نام نور الآفاق چاپ شده شامل برخى احاديث ديگر در اين زمينه است كه به خاطر بى اعتبارى آنها از نقل آنها خوددارى شد.

مختصه به ايشان است. [اما] زيارت متعلقه به حضرت معصومه قم كه احتمال دارد منقول باشد، اكثر عبارات آن زيارت را در همه روضات مى توان خواند.

پس هرگاه در زيارت بعضى ديگر از امامزاده بعضى فقرات كه اختصاص به آن حضرت دارد بياندازد و فقره اى چند كه مناسب بوده باشد اضافه نمايد فضيلت زيارت به عمل مى آيد.

و همين كار را خود ايشان در مورد زيارت نامه حضرت عبدالعظيم انجام داده است يعنى همان زيارت نامه حضرت معصومه را با كم و زياد كردن در همان كتاب مزار براى حضرت عبدالعظيم ياد كرده است.(1)

محدث قمى هم در مفاتيح گفته است:

علما از براى آن بزرگوار زيارتى نقل نكرده اند مگر آن كه فخر المحققين آقا جمال الدين در مزار خود فرموده كه زيارت آن حضرت به اين نحو مناسب است.(2)

و چون متن زيارت نامه در مفاتيح محدث قمى نقل شده و در دسترس همگان است از نقل آن خوددارى شد.

زيارت نامه ديگرى توسط مرحوم آيه اللّه حاج شيخ عباس حائرى طهرانى (متوفاى 1360) تنظيم و به نام موائد الكريم لزوار عبدالعظيم چاپ شده است كه به نظر اين جانب با اصلاحاتى كه لازم است در آن انجام گيرد مى تواند جايگزين خوبى براى زيارت نامه منقول در مزار آقا جمال خوانسارى باشد.(3)

ص: 44

ص: 46

وى بزرگ ترين فرزند امام مجتبى عليه السلام است. او متصدى و متولى اوقاف رسول خدا صلى الله عليه و آله و بزرگوار و نيكوكار و داراى اخلاق نيك بوده است. برخى شاعران او را مدح گفته اند و مردمان به وى روى مى آورده اند.(1)

از آنجا كه زيد بن حسن متولى اوقاف رسول خدا صلى الله عليه و آله و اوقاف اميرالمؤمنين عليه السلام بوده، در طول تاريخ زندگى اش با حاكمان عصر خويش جريان هايى داشته كه در كتب تاريخ مسطور است.(2)

وى از ابن عباس و جابر بن عبداللّه انصارى و امام حسن بن على عليهماالسلام روايت كرده است.(3)

او در محلى به نام حاجر در شش منزلى مدينه مدفون شده است.(4)

3. حسن بن زيد

وى تنها فرزند ذكور زيد بود كه از بزرگان عصر خودش به شمار مى رفته، و به بخشش و كرم و سخاوت در بين بنى هاشم شهرت داشته است.

وى از سوى منصور عباسى به ولايت مدينه گمارده شد. او ديگر خلفاى عباسى همچون مهدى و هادى و هارون الرشيد را نيز درك كرد و به سال 168 ه . وفات يافت.

4. على بن حسن بن زيد

لقب وى «سديد» بوده و مادرش كنيز بود كه در زندان ابوجعفر منصور عباسى درگذشت.(5) على بن حسن با جماعتى از سادات حسنى بر عليه خليفه عباسى شوريدند كه با شكست اين قيام، عده اى از آنان - از جمله على بن حسن - به دستور خليفه دستگير و به بغداد منتقل شدند. على بن حسن پس از مدتى در زندان وفات يافت.(6)

ص: 49

5. عبداللّه بن على

وى در زمان حيات جدش، حسن بن زيد متولد شد و چون قبل از تولد وى، پدرش در زندان درگذشت، كفالت او به عهده جدش گذاشته شد. او را عبداللّه قافه نيز گفته اند.(1)

از عبداللّه به نقلى پنج پسر(2) و به نقلى نُه پسر(3) بر جاى ماند كه يكى از ايشان حضرت عبدالعظيم بوده است.

و همين عبارت را در ضمن اصحاب امام عسكرى عليه السلام هم آورده است.(1) و در مجمع الرجال به نقل از رجال طوسى اضافه مى كند كه «يروى عنهما».(2)

3. شيخ صدوق در مشيخه كتاب من لا يحضره الفقيه ضمن ذكر سندش به حضرت عبدالعظيم درباره ايشان مى گويد: و كان مرضياً.(3)

همچنين در كتاب صوم از كتاب من لا يحضره الفقيه نيز همين تعبير را درباره وى به كار برده است.(4)

در برخى از روايات حضرت عبدالعظيم در كتب شيخ صدوق در تعبير واسطه بين عناوين اسناد به صورت جمله معترضه تعبير «كان مريضاً» نقل شده كه به عقيده نگارنده اين موارد تصحيف «كان مرضياً» مى باشد. و شاهد بر اين مدعا آنكه اولاً - اين

نوع تعبير در كتب شيخ صدوق ديده مى شود ثانياً - تعبير «كان مريضاً» و گزارش از بيمارى راوى امرى متعارف در بين اسناد نمى باشد. لذا با توجه به اين دو قرينه ما اين موارد را نيز تأكيد بر مرضى بودن حضرت عبدالعظيم مى دانيم.(5)

مرحوم مجلسى در شرح اين عبارت مى گويد:

مراد از اين تعبير صحت دين وى مى باشد و اينكه اصحاب به حديث وى عمل مى كرده اند و از آنها راضى بوده اند.(6)

4. علامه حلى در شرح حال وى مى گويد:

كان عابداً ورعاً له حكاية تدل على حسن حاله ذكرناها فى كتابنا الكبير؛

و ى عابد و متقى بود و براى وى حكايتى است كه دلالت بر نيكويى حال وى دارد. ما اين حكايت را در كتاب بزرگمان ذكر كرديم.(7)

ص: 51

به نظر مى رسد مراد وى از حكايت فوق، مطالب منقول از رجال نجاشى و حديث عرض دين باشد. همچنان كه مراد وى از كتاب بزرگ هم كتاب كشف المقال فى احوال الرجال مى باشد كه مفقود شده است.

5. در روايت عرض دين توسط حضرت عبدالعظيم، پس از اتمام كلام آن حضرت، امام هادى عليه السلام فرمودند: يا اباالقاسم، انت ولينا حقاً(1)

6. در روايتى كه صدوق در ثواب الاعمال با سند نقل مى كند كه زيارت حضرت عبدالعظيم همچون زيارت امام حسين عليه السلام در ثواب شمرده شده، رفعت مرتبه و جايگاه حضرت عبدالعظيم و اعتماد به وى روشن مى شود. روايت اينگونه است:

حدثنى على بن احمد، قال: حدثنى حمزة بن القاسم العلوى رحمه اللّه، قال: حدثنى محمد بن يحيى العطار عمن دخل على ابى الحسن على بن محمد الهادى عليه السلام ، من اهل الرى، قال: دخلت على ابى الحسن العسكرى عليه السلام ، فقال: اين كنت؟ قلت: زرت الحسين عليه السلام . قال: أما انك لو زرت قبر عبدالعظيم عندكم كنت كمن زار الحسين بن على عليهماالسلام؛ على بن احمد براى من حديث كرد. او گفت: حمزة بن قاسم علوى - خدايش بيامرزد - مرا حديث كرد. او گفت محمد بن يحيى عطار نقل كرد براى من، از كسى از اهل رى كه بر ابوالحسن على بن محمد هادى عليهماالسلام وارد شده بود. او گفت: بر ابوالحسن عسكرى عليه السلام وارد شدم پس حضرت فرمود: كجا بودى؟ گفتم: حسين بن على را زيارت كردم. حضرت فرمود: اما اگر تو قبر عبدالعظيم كه نزد شماست را زيارت مى كردى مثل كسى بودى كه حسين بن على عليهماالسلام را زيارت كرده است.(2)

از آنجا كه اين روايت مدح بسيار قوى اى درباره حضرت عبدالعظيم است، مستند

ص: 52

برخى در توثيق و تعديل آن حضرت شمرده شده است. اما اين روايت به جهت مجهول بودن راوى از امام عسكرى عليه السلام ضعيف مى باشد. همچنين اين روايت با گفته شيخ طوسى در رجالش كه حضرت عبدالعظيم را از اصحاب امام عسكرى عليه السلام برشمرده، منافى دانسته اند.(1)

با توجه به مصادر روايى و مرويات حضرت عبدالعظيم، هيچ دليلى بر مصاحبت آن حضرت با امام عسكرى عليه السلام وجود ندارد. و احتمالاً اشتباه از نسخه هاى رجال طوسى يا خود شيخ طوسى بوده است. كه ان شاءاللّه در فصل دوم اين مقاله تحقيق خواهد شد. بنابراين اشكال تنافى و تناقض جا ندارد.

7. محدث نورى از رساله صاحب بن عباد كه در شرح حال حضرت عبدالعظيم نگاشته شده، و به خط برخى از بنى بابويه و به سال 516 ه . نوشته شده نقل كرده كه:

روى ابوتراب الرويانى، قال: سمعت أبا حمّاد الرازى يقول: دخلت على على بن محمد عليهماالسلام بسرّ من رأى فسألته عن اشياء من الحلال و الحرام، فأجابنى فيها، فلمّا ودّعته قال لى: يا أبا حمّاد اذا أشكل عليك شى ء من امر دينك بناحيتك فسل عنه عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى و اقرأه منى السلام؛ ابوتراب رويانى روايت مى كند كه شنيدم ابوحماد رازى مى گفت: بر امام هادى عليه السلام در سامرا وارد شدم و مطالبى از حلال و حرام از ايشان پرسيدم كه پاسخ دادند. پس هنگامى كه خداحافظى كردم آن حضرت به من گفت: اى ابوحمّاد هنگامى كه چيزى از امور دينت در منطقه شما براى تو مشكل شد. پس از عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى بپرس و از سوى من به وى سلام برسان.(2)

اين روايت مرسل و ضعيف مى باشد.

ص: 53

8. روايتى از امام رضا عليه السلام نقل شده كه آن امام پيام خودشان به شيعيان را توسط حضرت عبدالعظيم حسنى ابلاغ فرمودند.(1)

در اين روايت امام ابلاغ سلام به شيعيان فرموده اند و توصيه هايى نيز به ايشان كرده اند.

اگرچه كه در نقل اين روايت از امام رضا عليه السلام ظاهراً اشتباهى صورت گرفته - كه در فصل بعد روشن خواهد شد - اما به هر حال صدور اين پيام و مأموريت ابلاغ آن از سوى معصوم خود گواه وثاقت حضرت عبدالعظيم عليه السلام مى باشد.

از مجموع اين شواهد، به خصوص جريانى كه نجاشى و ديگران درباره حضرت عبدالعظيم از برقى نقل كرده اند، و نيز تعبير صدوق كه مى گويد: «كان مرضياً» مى توان وثاقت آن حضرت را احراز كرد؛ چه آنكه اين تعبير ظاهراً از آيه شريفه: «ممن ترضون من الشهداء»(2) گرفته شده كه در تفسير امام عسكرى عليه السلام از امام على عليه السلام در تفسير آن نقل مى كند كه مراد كسانى هستند كه نسبت به دين و امانت و صلاحيت، و عفاف و دقت در آنچه كه شهادت مى دهد و تشخيص مورد رضايت باشد.(3) با توجه به اين تفسير از مرضى بودن، وثاقت هم قابل احراز مى باشد.

و شيخ عبدالنبى جزائرى نيز در كتاب حاوى الأقوال خويش، حضرت عبدالعظيم را در بخش صحاح برشمرده است.(4)

گذشته از آنكه مجموعه روايات حضرت عبدالعظيم خود شهادت به معتمد بودن و وثوق ائمه به وى مى دهند؛ چه آنكه نوع روايات آن حضرت در عقايد مهم و مباحث دقيق شيعى است.

ص: 54

با توجه به اين نكته، محقق رجالى معاصر در معجم رجال الحديث پس از نقد روايات مورد استناد در مدح آن حضرت، تصريح مى كند كه:

آنچه مشكل را آسان مى كند اينكه جلالت و بزرگى مقام حضرت عبدالعظيم و ايمان و تقواى او امرى نيست كه اثبات آن نياز به استشهاد به اين روايات ضعيف داشته باشد.(1)

همچنين شيخ عبداللّه مامقانى در تنقيح المقال تصريح مى كند كه:

علت اينكه محدثين وفقهاء تصريح به توثيق وى نكرده اند، ازاين روست كه جلالت و بزرگوارى وى مانع از اين است كه تعبير «ثقه» را درباره وى ذكر كنند.(2)

اين عنوان غالباً براى كتاب هايى انتخاب مى شود كه اعمال عبادى بندگان در شبانه روز را بيان مى كند و اين عنوان گوياى محتواى آن است.

اما در رساله صاحب بن عباد سندى به اين كتاب، كه انتساب اسمى و محتوايى كتاب را به حضرت عبدالعظيم اثبات كند وجود ندارد. همچنان كه آثار قطعى قابل توجه درباره اين موضوع هم در روايات موجود از حضرت عبدالعظيم ديده نمى شود.

همچنين كتاب اول نيز كه شيخ طوسى عنوان آن را ذكر نكرده و مرحوم نجاشى نام آن را هم تصريح كرده، موجود نمى باشد اما با توجه اسناد ايشان به حضرت عبدالعظيم، انتساب كتاب به ايشان ثابت مى باشد.

همچنين در روايات موجود آن حضرت دو روايت به سند همگون از خطبه هاى آن حضرت نقل شده كه يكى در امالى شيخ صدوق وديگرى در امالى شيخ طوسى نقل شده است.

در روايتى كه در امالى شيخ صدوق آمده، جريان خانه خريدن شريح قاضى به 80 دينار نقل شده كه پس از آن، اميرالمؤمنين او را خواستند و ضمن مؤاخذه از خريد خانه گران او را موعظه كردند و از دنياطلبى بازداشتند.(1) اين روايت در نامه هاى نهج البلاغه موجود است.(2)

اما روايت ديگر كه در امالى شيخ طوسى آمده، در نهج البلاغه موجود نمى باشد. آن روايت نيز به نقل از شريح قاضى است كه موعظه امام على عليه السلام براى اصحابشان در ياد آخرت و دورى از مال پرستى و بيان حالات انسان پس از مرگ است.(3)

بنابراين انتساب كتاب خطب اميرالمؤمنين عليه السلام به آن حضرت، مستند و قابل اثبات است.

ص: 56

چه آنكه امام او را مأمور ابلاغ مطالبى به اولياء و دوستدارانشان كرده اند. برخى براى رفع استبعاد از مصاحبت آن حضرت با امام رضا عليه السلام به اين نكته هم استناد كرده اند كه هشام بن حكم (م 198 ه ) از جمله مشايخ حضرت عبدالعظيم بوده و رواياتى را از وى نقل كرده است. با توجه به آنكه وفات امام رضا عليه السلام در سال 203 ه اتفاق افتاده، پس حضرت عبدالعظيم به طريق اولى مى توانسته از آن امام نقل حديث كرده باشد.(1)

اما استدلال فوق تنها امكان نقل حديث از امام رضا عليه السلام را اثبات مى كند و وقوع آن را به شكل قطعى اثبات نمى كند همچنان كه منحصر بودن روايت از امام رضا عليه السلام در يك حديث و شواهدى ديگر موجب آن شده كه اين روايت را محرَّف بدانند؛ چه آنكه در روايات بسيارى حضرت عبدالعظيم از امام هادى عليه السلام با كنيه ابوالحسن نقل حديث كرده و در اين روايت نيز وى با اين كنيه نقل حديث كرده و احتمالاً كاتبان حديث اشتباهاً كنيه ابوالحسن را بر امام رضا عليه السلام تطبيق كرده اند و نام ايشان را در برابر اين كنيه افزوده اند.(2) از جمله قراينى كه مى تواند شاهدى بر اين مطلب دانست، آنكه از امام هادى عليه السلام درباره آن حضرت در حديث عرض دين نقل شده كه فرمود: «أنت ولينا حقاً؛ تو به حقيقت دوستدار ما هستى».(3) و به همين جهت امام پيامشان را به اولياى خودشان از طريق حضرت عبدالعظيم كه خود از اولياى امام است، ابلاغ كرده اند. اما روايت ديگرى نيز به صورت مكاتبه از امام رضا عليه السلام نقل شده كه در موضوع ايمان حضرت ابوطالب مى باشد در آن روايت چنين آمده كه:

ان عبدالعظيم بن عبداللّه العلوى كان مريضاً، فكتب الى ابى الحسن الرضا عليه السلام عرفنى يابن رسول اللّه عن الخبر المروى أن اباطالب فى ضحضاح من نار يغلى منه دماغه، فكتب اليه الرضا عليه السلام : «بسم اللّه

ص: 58

الرحمن الرحيم أما بعد فانك ان شككت فى ايمان ابى طالب كان مصيرك الى النار؛ عبدالعظيم بن عبداللّه علوى مريض بود، پس نامه اى به ابوالحسن رضا عليه السلام نوشت كه: اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله مرا از خبرى كه نقل شده كه ابوطالب در سردابى از آتش به سر مى برد كه مغز سرش از گرماى آن مى جوشد، آگاه سازيد. امام در جواب وى نوشتند: «به نام خداوند بخشنده مهربان، پس از حمد و ثناى خداوند چنانچه در ايمان ابوطالب شك كنى سرانجام تو جهنم خواهد بود».(1)

اما اين حديث نيز همچون حديث قبل ظاهراً تحريف شده است. شاهد بر اين مدعا گذشته از قراين سابق آنكه مصدر اين روايت كتابى غير مشهور است كه وقوع تحريف در آن بسيار قوى تر از كتب مشهور، محتمل است.

بنابراين آنچه كه نزد محدثان و رجاليان به عنوان امرى مسلّم شمرده شده، آنكه حضرت عبدالعظيم از اصحاب امام جواد عليه السلام و امام هادى عليه السلام بوده است. بر اين اساس روايات از امام رضا عليه السلام تحريف شده و كلام شيخ طوسى كه ايشان را از اصحاب امام عسكرى عليه السلام قرار داده بى اساس است.

با توجه به نكات گذشته روشن مى شود كه كلام شهيد ثانى در حاشيه خلاصة الأقوال كه امام رضا عليه السلام فرموده اند: «من زار قبره وجبت له الجنّة؛ كسى كه قبر عبدالعظيم را زيارت كند بهشت بر او واجب مى شود».(2) و از برخى از نسب شناسان نقل كرده، اشتباه بوده و قابل استناد نيست؛ چه آنكه روايات متعدد از امام جواد عليه السلام و امام هادى عليه السلام شاهد بر عدم فوت حضرت عبدالعظيم در عصر امام رضا عليه السلام است. بلكه چنان كه گذشت اصولاً روايت حضرت عبدالعظيم از امام رضا عليه السلام ثابت نيست.

ص: 59

ابى عمير، محمد بن الفضيل (دو مورد)، محمد بن على بن محمد بن كثير، محمد بن عمر بن يزيد، محمد بن عمر (دو مورد)، محمود بن ابى البلاد، موسى بن محمد (دو مورد)، موسى بن محمد عجلى، هشام بن الحكم، يحيى بن سالم.

ابن ابى عمير (سه مورد)، ابن اُذنيه، ابن محبوب، أبيه.

اين تعبيرات را بايد به عنوان توحيد ناب كه آموزه مدرسه اهل بيت است، شمرد. اين مضمون و خلاصه اى براى خطبه مشهور اميرالمؤمنين عليه السلام است كه تكرار و تأكيد بر آن در آموزه هاى اكثر ائمه نيز يافت مى شود.

موضوع دوم در اين باب، نقد عقيده اهل سنت در نزول خداوند در هر شب جمعه به آسمان دنياست.

ايشان در روايتى كه با واسطه از امام رضا عليه السلام نقل كرده اند، ضمن انكار اين موضوع توسط آن امام و تحريف شمردن آن، حقيقت مطلب را نزول ملائكه در شب جمعه بيان كرده اند.(1)

اين تحريف از آنجا مشهود است كه لازمه روايات اهل سنت، جسم بودن خداوند است، در حالى كه آنچه منقول از پيامبر صلى الله عليه و آله و منقول از ائمه اطهار مى باشد، نزول ملائكه الهى به آسمان دنيا است.

موضوع سوم درباره عقيده مجبِّره و كسانى است كه قائل به جبر خداوند و مجبور بودن بندگان خداوند در اعمالشان مى باشد حضرت عبدالعظيم به واسطه از امام رضا عليه السلام و ايشان از امام صادق عليه السلام در اين باب نقل مى كنند كه هر كس قائل به اجبار خداوند بندگانش را بر گناه باشد و نيز اجبار خدا بر اعمال غير مقدور را معتقد باشد، زكات دادن به وى جايز نيست يا خوردن گوشت حيوانى را كه وى ذبح كرده جايز نيست يا شهادت وى مقبول نيست يا اقتدا به او در نماز مجاز نمى باشد. كه اين تعبيرات ظهور در فسق و گاه ظهور در عدم اسلام چنين شخصى دارد.(2)

موضوع چهارم، تبيين موارد قضا و قدر الهى است كه آن حضرت با واسطه از امام

ص: 63

رضا عليه السلام نقل كرده كه موارد آن در هشت چيز است: خواب و بيدارى، قدرت و ضعف، سلامتى و بيمارى، مرگ و زندگى.(1)

چنان كه ملاحظه شد، سه موضوع اخير از جمله موارد اختلاف اشاعره و معتزله است كه در عصر حيات حضرت عبدالعظيم و ائمه آن عصر از جمله مباحث جنجال برانگيز محسوب مى شده و حتى خلفاى عباسى هم در اين موضوعات به صورت جدى داخل شده و موضع گيرى كرده بودند. لذا آن حضرت نيز در نقل اين گونه رواياتى كه مباحث كلامى آن عصر را مورد بحث قرار داده، اهتمام داشته اند.

موضوع پنجم معنى تسبيح خداوند است كه امام صادق عليه السلام آن را به تنزيه و پاك شمردن خداوند تفسير كرده اند.(2)

آن ضلالت را در پى دارد و سنتى كه در غير واجبات باشد، تمسك به آن فضيلت و ترك آن خطا و اشتباه است.(1)

حضرت عبدالعظيم در نامه اى از امام جواد عليه السلام درباره ذى الكفل، نام وى، و رسول بودن وى پرسيد. آن حضرت درجواب، تعداد انبياء را صد و بيست هزار نفر دانستند كه 313 نفر از آنها رسول هم بودند و ذى الكفل چنين بود و نام و زمان و معجزه وى را نيز برشمردند.(2) همچنين ايشان روايتى را به نقل از امام هادى عليه السلام در گفتگوى حضرت نوح با فرزندانش نقل كرده كه در مقام موعظه بندگان در احترام به پدر و بزرگ داشتن وى و اهميت دعاى پدر نزد خداوند بزرگ است.(3)

بود.(1) كه هر آنكس كه اين منزلت رفيع را نشناسد و امامى را براى خود نشناسد، همچون كسانى كه اسلام را درك نكرده اند خواهد مرد.(2)

ونيز آن حضرت با واسطه از امام باقر عليه السلام نقل كرده كه تأويل نورى كه خداوند پس از ايمان به خدا و رسولش، ايمان به آن را لازم دانسته(3)، ائمه هستند؛ چه آنكه نور امام در قلب مؤمن روشنايى ايجاد مى كند وقلوب غيرمؤمنان ازآن نور بى بهره وتاريك است.(4)

2. اسامى ائمه اهل بيت

حضرت عبدالعظيم در حديث عرض دين پس از الهيت و توحيد خداوند و نبوت پيامبر اسلام به شمردن ائمه اهل بيت پرداخته و يكايك ايشان را تا امام هادى عليه السلام كه امام زمانش بوده برمى شمارد. اما امام در آن روايت هم به امامت فرزندشان حسن بن على عسكرى عليه السلام و فرزند وى امام زمان عليه السلام و اوصاف ايشان تصريح مى كنند.(5) همچنان كه آن حضرت به اِسناد جدش با واسطه از امام باقر عليه السلام نقل كرده كه آن حضرت فرزندانش را گرد آورد و نوشته اى به خط امام على عليه السلام و املاى رسول خدا صلى الله عليه و آله را به ايشان نشان داد كه در آن اسامى 12 امام و اشاراتى مختصر به حال آنها آمده بود.

حضرت عبدالعظيم خود پس از نقل اين روايت به راوى تأكيد مى كنند كه اين سرّ الهى است كه بايد بر غير اولياى خدا مخفى بماند.(6)

ص: 66

بديهى است كه با توجه به آنكه در عصر حضرت عبدالعظيم هنوز برخى از ائمه متولد نشده بودند و به امامت نرسيده بودند چنين خبرى كه تصريح به نام ائمه دارد از اهميت ويژه اى برخوردار بوده و نشانگر اعتمادى است كه از سوى ائمه به آن حضرت وجود داشته است.

3. منزلت امام على اميرالمؤمنين عليه السلام

روايات حضرت عبدالعظيم به شكل هاى مختلف حاكى از منزلت و جايگاه بلند اميرالمؤمنين عليه السلام مى باشد. گاه به صورت تأويل آيات قرآن، گاه به نقل از رسول خدا صلى الله عليه و آله ، و گاه به استناد استدلال هاى كلامى در كلام اصحاب ائمه اطهار. كه اينك گزارش هر يك از اين دسته هاى مختلف روايات ايشان در اين موضوع را ملاحظه مى نماييد.

الف) آيات قرآنى

در روايات متعددى، آيات قرآنى همراه با تأويل و بيان معنايى كه آن گونه نازل شده، در نقل هاى حضرت عبدالعظيم عليه السلام آمده است.

در اين روايات در مقام بيان حقيقت و تأويل معانى الفاظ قرآنى مصداق واقعى آيه هم بيان شده و حضرت فرموده اند «اينگونه آيه نازل شده است». اما نه آن حضرت و نه هيچ كس ديگرى مدعى نيست كه الفاظ و اسامى زايد بر قرآن موجود به عنوان وحى قرآنى نازل شده اند بلكه مواردى كه لفظى زايد در آيه نقل شده و ادعا شده كه آيه اينگونه نازل شده اين مطلب اشاره به وحى بيانى و تبيين معناى آيه دارد. لذا اينگونه روايات را نمى توان دليل بر تحريف قرآن گرفت و اين اعتقاد با مذهب تشيع سازگار نيست.

ص: 67

از جمله آياتى كه بدين گونه در روايات آن حضرت آمده، اين آياتند:

«و لو أنهم فعلوا ما يوعظون به - فى علىٍ - لكان خيراً لهم» اگر آنها آنچه را - درباره على - پند داده شدند را انجام دهند برايشان بهتر است.(1) آيه شريفه «ان الذين كفروا و ظلموا - آل محمد حقم - لم يكن اللّه ليغفر لهم و لا ليهديهم طريقاً * الاّ طريق جهنم خالدين فيها أبداً و كان ذلك على اللّه يسيراً * يا ايها الناس قد جاءكم الرسول بالحقّ من ربكم - من ولاية على - فآمنوا خيراً لكم و ان تكفروا - بولاية على - فان للّه ما فى السموات و الأرض»(2)

و آيه شريفه «فأبى اكثر الناس - بولاية على - الاّ كفوراً»(3)

و آيه شريفه «و قل الحق من ربكم - فى ولاية على - فمن شاء فليؤمن و من شاء فليكفر إنّا اعتدنا للظالمين - آل محمد - ناراً»(4)

و همچنين: هذا صراطُ علىٍ مستقيم، كه اصل آيه چنين است، «هذا صراطٌ عليَّ مستقيم»(5)

كه اين آيه از مصاديق اختلاف قرائت نيز مى باشد.

و آيه شريفه: «فبدّل الذى ظلموا - آل محمد حقهم - قولاً غير الذى قيل لهم، فانزلنا على الذين ظلموا - آل محمد حقهم - رجزاً من السماء بما كانوا يفسقون»(6)

گذشته از اين تأويلات قرآنى كه در متن آيه قرآنى و الفاظ قرآنى ادراج شده است، در موارد زيادى نيز معصوم در روايت، تأويل آيه را حضرت على عليه السلام و ائمه اهل بيت

ص: 68

دانسته اند. از جمله در روايتى از امام هادى عليه السلام سند به امام حسن مجتبى عليه السلام مى رساند كه پيامبر فرمود: ابوبكر همچون گوش و عمر همچون چشم و عثمان همچون قلب من است و سپس آن حضرت به استناد آيه شريفه تصريح كردند كه گوش و چشم و قلب از ولايت وصى من سؤال خواهند شد و در روز قيامت ايشان را براى سؤال و مؤاخذه نگاه خواهند داشت.(1) و در روايات ديگر «طريقه» را در آيه شريفه: «و ألّو استقاموا على الطريقة لأسقيناهم ماءً غدقاً»(2) به ولايت على بن ابى طالب و اوصياى وى تأويل كرده اند.(3)

ب) حديث رسول خدا صلى الله عليه و آله

حضرت عبدالعظيم با سند از نافع غلام عايشه جريانى را از گفتگوى عايشه با پيامبر نقل مى كند كه غذايى براى آن حضرت آوردند و ايشان مشغول خوردن از آن شدند و در آن حال از اميرالمؤمنين ياد كردند كه كجاست تا با من از اين غذا بخورد؟ پس چون عايشه پرسيد مراد شما از اميرالمؤمنين كيست؟ با سكوت آن حضرت مواجه شد و همچنان بار ديگر اين مطلب تكرار شد. در اين هنگام صداى در بلند شد پس چون عايشه در را گشود، على بن ابى طالب را بر در ديد. پس پيامبر را خبر كرد و آن حضرت به اميرالمؤمنين خوش آمد گفت و دعوت به همراهى در غذا خوردن كرد و آن گاه فرمود: خداوند قاتل تو را بكشد و دشمنت را دشمن بدارد. عايشه از هويت دشمنان پرسيد و پيامبر پاسخ دادند: دست هاى آنها با توست و تو به اين امر رضايت نخواهى داد و آن را انكار خواهى كرد.(4)

ص: 69

در اين حديث جايگاه بلند امام على عليه السلام نزد حضرت رسول صلى الله عليه و آله به نيكى روشن مى شود.

همچنين در روايت ديگرى از حضرت عبدالعظيم به نقل از امام صادق عليه السلام چنين آمده كه عده اى از قريش ولايت على بن ابى طالب را نوعى شرك دانستند و به رسول خدا معترض شدند. جبرئيل به شكل سوارى بر آن مرد معترض ظاهر شد و گفت: اين عهدى است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بسته و جز كافر يا منافق آن را نمى شكند.(1)

ج) استدلال هاى كلامى

از جمله روايات طولانى كه حضرت عبدالعظيم نقل كرده، حديثى در گفتگوى امام سجاد عليه السلام با ابوخالد كابلى در اثبات اولى الامر بودن امام على و فرزندانش مى باشد.(2)

همچنين حديثى طولانى در مناظره هشام بن حكم با متكلمان در مجلس هارون الرشيد در افضليت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام را ايشان نقل كرده است.(3) اين روايات استدلال هاى مختلفى را با توجه به مخاطبان گوناگون بر اثبات شأن و منزلت اميرالمؤمنين عليه السلام دربردارد.

4. منزلت اوصيا و ائمه از اهل بيت

پس از امام على عليه السلام ، يازده نفر از نسل ايشان به امامت رسيدند و منزلت و جايگاه ايشان در تأويلات قرآنى و احاديث رسول خدا صلى الله عليه و آله تبيين شده است. حضرت عبدالعظيم بخشى از اين روايات را نقل كرده است.

ص: 70

در روايتى مراد از مؤمنون در آيه شريفه «مأمونون» معرفى شده كه ايشان پس از خدا و رسولش عمل امت را خواهند ديد.(1) و در روايت ديگر از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه ما از كسانى هستيم كه مورد رحمت الهى و مصداق آيه شريفه «الاّ من رحم اللّه»(2) هستيم.(3)

همچنين تأويل «متوسمين» و «سبيل» كه در قرآن ذكر شده(4) و نيز مراد از آياتى كه در«كذبوا بآياتنا كلها»(5) تكذيب شده اند، اوصيا دانسته شده اند.(6)

گذشته از اين آيات قرآنى، رسول خدا صلى الله عليه و آله در رواياتى محبت اهل بيت را امرى لازم مى شمارد. در روايت حضرت عبدالعظيم، از امام هادى و ايشان با سند از پيامبر نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود: خدا را براى نعمت هايش دوست بداريد و مرا براى خدا و نزديكان من را براى رضاى من دوست بداريد.(7)

صلوات بر اهل بيت نيز در روايت امام هادى عليه السلام از چيزهايى شمرده شده كه خداوند دوست داشته، و زيادى صلوات حضرت ابراهيم بر پيامبر و خاندانش موجب دوستى او با خدا شده است.(8)

از سوى ديگر دشمنان ايشان پيروان ابليس(9) و قاتلان ايشان و فرزندان انبياء، زنازادگان معرفى شده اند.(10)

ص: 71

5. مرجعيت علمى اهل بيت

گذشته از عمل حضرت عبدالعظيم در عرضه عقايد دينى اش بر امام هادى عليه السلام و تأييد آن حضرت، كه خود گوياى يك درس علمى در لزوم مراجعه در امر دين به اهل بيت مى باشد، روايات متعدد نيز از طريق ايشان نقل شده كه راه شناخت دين فرا گرفتن تعاليم دينى از ائمه و ايشان باب علم الهى هستند.(1)

همچنين آيه شريفه «الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه» نيز به عالمان حافظ حديث آل محمد كه با امانت دارى آنها را به ديگران مى رسانند تأويل شده است.(2) در برخى از احاديث حضرت عبدالعظيم به واسطه از امام صادق عليه السلام قواعدى در استفاده از حديث ائمه اطهار بيان شده است. از جمله جواز عمل به احاديث ائمه قبل از امام حاضر و نيز حجيت حديثى كه در زمان امام متأخر صادر شده و ترجيح آن بر روايت ائمه سابق و نيز تكليف بندگان خداوند و تبليغ ايشان به حد مقدورات آنها، از اين روايات استفاده مى شود.(3)

6. مهدويت

حضرت عبدالعظيم با آنكه از سادات حسنى است و كسانى از اين نسل به جهت حسادت هايى، امامت در اولاد امام حسين عليه السلام را برنمى تابيدند، اما روايات متعدد و جامعى را در موضوع مهدويت و امام مهدى عليه السلام نقل كرده است.

اين روايات در موقعيتى صادر شده اند كه هنوز آن حضرت متولد نشده بودند و خود اين امر گواه بر اعتقاد عميق حضرت عبدالعظيم به مقام شامخ امامت و تبعيت

ص: 72

كامل وى از ائمه مى باشد. همچنان كه در حديث عرض دين نيز آن حضرت، اعتقاد خود را به امام مهدى و قيام ايشان ابراز داشت و بر آن تأكيد ورزيد.(1)

روايات حضرت عبدالعظيم در اين موضوع، برخى در معرفى امام مهدى و وعده تولد ايشان است.(2) و برخى در وعده به قيام ايشان و خصوصيات آن(3) و دعوت مردم به انتظار فرج آن امام است.(4)

اين موضوع در مجموعه روايات حضرت عبدالعظيم از اهميت ويژه اى برخوردار است و از اين رو جاى تحقيق و تدقيق عميق دارد.

گذشته از اين نوع روايات كه در تاريخ شهادت امام حسين عليه السلام آن حضرت نقل كرده است، رواياتى نيز در فضيلت زيارت امام حسين عليه السلام و ثواب قدم زدن در اين راه از امام باقر عليه السلام (1) و امام جواد عليه السلام (2) نقل كرده است.

همچنين فضيلت زيارت امام حسين عليه السلام در شب بيست و سوم ماه رمضان، در روايات حضرت عبدالعظيم ديده مى شود.(3)

همچنين فضيلت زيارت حضرت امام رضا عليه السلام در روايات متعددى از حضرت عبدالعظيم مورد تأكيد امام جواد عليه السلام و امام هادى عليه السلام قرار گرفته است.(4)

و آنگاه كه خود حضرت عبدالعظيم از امام جواد عليه السلام درباره افضليت زيارت امام حسين عليه السلام يا زيارت امام رضا عليه السلام پرسيد، امام در جواب ضمن تصريح به ثواب هر دو، زيارت امام رضا عليه السلام را به جهت كمى زايرانش در آن عصر اولى دانست.(5) از سوى ديگر ادعيه و تعويذاتى را حضرت عبدالعظيم از ائمه نقل كرده، از جمله دعاى رؤيت هلال شب اول ماه رمضان را ايشان از امام جواد عليه السلام روايت كرده است.(6)

همچنين تعويذى(7) كه امام جواد عليه السلام در طفوليت امام هادى عليه السلام مى نوشته اند و در كنار ايشان مى گذارده اند به صورت كامل توسط حضرت عبدالعظيم نقل شده است.(8)

ص: 74

در موضوع طهارت حديث مشهور «لا صلاة الاّ بطهور؛ هيچ نمازى بدون طهارت پذيرفته نيست»(1) را آن حضرت از امام جواد عليه السلام نقل كرده است. همچنان كه در گفتگوى حضرت موسى با خداوند، فضيلت وضو هم بيان شده(2) عدم جواز تيمم با خاك راه كه بر لباس مانده نيز از احكام فقهى در روايات آن حضرت مى باشد.(3)

در احكام نماز، سؤال حضرت موسى از ثواب كسى كه اول وقت نمازش را بخواند(4) و حكم نماز در مكانى كه در آن تصوير وجود دارد(5) در روايت آن حضرت به چشم مى خورد.

در احكام روزه نيز حكم مشهور شيعه كه در اثبات ابتداى ماه رمضان و انتهاى آن، ديدن هلال ماه ملاك است و تعبير مشهور «صم للرؤية و أفطر للرؤية»(6) و حكم روز شك در ابتداى ماه رمضان، به روايت حضرت عبدالعظيم از امام رضا عليه السلام در مصادر روايى وارد شده است.

تارك زكات را در روايت امام صادق عليه السلام به نقل حضرت عبدالعظيم همچون مانع زكات دانسته اند كه نوعى كفر در عمل دارد.(7)

بيان فريضه حج و تفسير استطاعت و تفسير آيات احكام حج از جمله مباحث مهم در احاديث فقهى حضرت عبدالعظيم به شمار مى رود(8) و نيز

ص: 76

آب كشيدن از چاه زمزم و استفاده از آب آن در روايت آن حضرت مورد تأييد و ترغيب قرار گرفته است.(1)

احكام ازدواج، از جمله خطبه اجراى عقد نكاح كه از مستحبات ازدواج شمرده مى شود نيز به نقل آن حضرت از امام هادى عليه السلام به تفصيل نقل شده است.(2) همچنان كه در احكام جماع و مكروهات آن نيز امام هادى عليه السلام به نقل از امام رضا عليه السلام مطالبى فرموده اند كه در ضمن اين روايات نقل شده است.(3)

فضيلت زنان حامله و ثواب ايشان نيز به نقل رسول كريم در اين روايات نقل شده است.(4)

آنچه كه در بررسى روايات فقهى حضرت عبدالعظيم مشهود است آنكه ايشان توجه به آيات احكام و تفسير آن داشته اند از جمله گفتگوى آن حضرت با امام جواد عليه السلام در موضوع حيوان ذبح شده و ميته و احكام قرآنى آنها از نمونه هاى روشن و توجه ايشان به اين موضوع است. در روايتى كه اين گفتگو نقل شده، امام جواد عليه السلام به صورتى دقيق و مستند به كلام رسول خدا و آيات قرآنى به تشريح احكام حليت گوشت حيوانات پرداخته اند.(5)

و نمونه ديگر، گناه كبيره شمردن قتل نفس با توجه به آيه وارد شده در اين موضوع مى باشد.(6) همچنان كه حديث طولانى منقول از امام جواد عليه السلام كه از جدشان حضرت امام

ص: 77

صادق عليه السلام يك يك گناهان كبيره را به استناد آيات قرآنى در هر موضوع برشمرده اند هم نمونه توجه به تفسير آيات احكام مى باشد.(1) همين موضوع - يعنى شمارش گناهان كبيره - بدون استناد به آيات قرآنى در روايات ديگرى از ايشان نقل شده است.(2)

در مجموعه رواياتى كه در موضوع احكام فقهى از حضرت عبدالعظيم رسيده است، به خوبى اين نكته مشهود است كه غالباً به احكامى دقيق و دقت هايى در استدلال به احكام برمى خوريم و اين امر حكايت از جلالت و فقاهت حضرت عبدالعظيم دارد و اينكه ايشان در جايگاه رفيع علمى قرار داشته كه مى توانسته اينگونه استدلال ها را به دقت دريابد و استفاده نمايد.

فرازهاى بلندى از اين پيام اخلاقى - اجتماعى در روايت ديگرى از امام جواد عليه السلام به درخواست حضرت عبدالعظيم عليه السلام به نقل از اميرالمؤمنين آمده است. در آن حديث شريف، 15 كلام حكمت آموز كه همگى در حوزه اخلاقى اجتماعى است، از آن حضرت نقل شده و هر يك از اين حكمت ها پس از تكرار درخواست حضرت عبدالعظيم ذكر شده است.(1)

گذشته از اين دو روايت جامع، روايت هايى نيز در يكايك موضوعات فرعى آنها از حضرت عبدالعظيم نقل شده كه گزارش آنها به شرح زير است:

1. مسئوليت در همنشينى با اشخاص در گفتن ها و شنيدن ها.(2)

2. منشأشناسى معصيت ها(3) و لزوم دورى از آنها و اهل معصيت.(4)

3. ترك دنيا و مال پرستى(5) در موعظه اى طولانى به نقل از اميرالمؤمنين عليه السلام .

4. مدارا، ملاقات برادران ايمانى و شكرگزارى از بندگان خدا.(6)

5. ثواب بر اعمال نيك و اخلاق نيك فردى(7)

6. نصايح و مواعظ حكمت آموز در موقعيت هاى مناسب.(8)

بديهى است كه با توجه به گستردگى و اهميتى كه اين موضوع در تعاليم دينى و در

ص: 79

حوزه روايات اهل بيت دارد، شرح و بسط آن و دقت در مضامين روايات بسيار به جا و مناسب است و اين مقال اينك مجال آن را ندارد.

و در نهايت آن حضرت فرمودند: واى بر زنى كه شوهرش را ناراحت كند و خوشا به حال زنى كه شوهرش از او راضى باشد.(1)

اين حديث جامع گوياى مهم ترين موانع سعادت زنان است كه دورى از آنها موجب سعادت زن خواهد شد. حضرت رسول صلى الله عليه و آله در پايان كلامشان هم مهم ترين رهنمود به زنان را در سعادت اخروى، رضايت شوهران و در شقاوت اخروى نارضايتى ايشان برشمرده اند.

اين نوع احاديث كه به مكاتبه شهرت دارند در دو موضوع نبوت و رسالت ذى الكفل(1) و علت تعفن غايط(2) نقل شده اند.

3. بالأخره نگاه مجموعى و كلى به روايات هر راوى مى تواند امكان شناخت دقيق تر انديشه هاى راوى را فراهم سازد.

بر اين اساس از همان ديرزمان عده اى به تأليف مسندهايى از روايات حضرت عبدالعظيم حسنى اقدام كرده اند. كه تاكنون 4 عنوان كتاب از اين نوع شناخته شده است. و ما در ذيل به شرح و معرفى هر يك خواهيم پرداخت.

7. علل الشرايع، شيخ صدوق، 13 حديث

8. عيون الاخبار، شيخ صدوق، 12 حديث

9. الامالى، شيخ طوسى، 6 حديث

10. الامالى، شيخ صدوق، 5 حديث

11. كمال الدين، شيخ صدوق، 5 حديث

12. كتاب الغيبة، شيخ نعمانى، 1 حديث

13. بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، 1 حديث

14. مستدرك الوسائل، محدّث نورى، 1 حديث

15. دعوات، سيد بن طاووس، 1 حديث

16. مصباح المتهجد، شيخ طوسى، 1 حديث

مؤلف در دو مطلب پايانى، براساس روايات گرد آمده، به شرح حال اساتيد و مشايخ روايى و نيز شاگردان روايى حضرت عبدالعظيم عليه السلام پرداخته است. كه در مجموع 25 نفر از مشايخ و 15 نفر از شاگردان حضرت عبدالعظيم ترجمه شان ذكر شده است.

چاپ اول اين كتاب در سال 1342 با مقدمه و تقريظ آيه اللّه سيد شهاب الدين مرعشى نجفى و آيه اللّه ميرزا ابوالحسن شعرانى با فهرست هاى مختلف و عكس در 320 صفحه منتشر شده است.

حضرت عبدالعظيم حسنى را از مصادر رجالى و روايى و تاريخى نقل كرده است. بخش اصلى كتاب شامل 179 حديث مى باشد. مؤلف احاديث را در ده موضوع كلى سامان داده است. مجموع عناوين موضوعات روايات عبارتند از:

1. توحيد 2. نبوت 3. امامت 4. قائم آل محمد 5. فرايض اسلام

6. احكام 7. اخلاق 8. وصاياى ائمه 9. تفسير قرآن 10. حكمت ها

اما اين تنظيم در تمامى روايات كتاب رعايت نشده، براى نمونه پس از دو روايت در صفات خداوند، احاديث احكام نقل شده، در حالى كه در ترتيب فوق اين نوع احاديث، ششمين عنوان را به خود اختصاص داده است. مؤلف غالب روايات را از بحارالانوار گرفته و مصدر اصلى حديث را به عنوان مصدر دوم در آدرس حديث ذكر كرده است.

در اين كتاب تكرار احاديث به جهت اختلاف مصادر و نيز به جهت تناسب موضوعى بسيار چشمگير است. چاپ اول اين كتاب در سال 1422 ه . در بيروت توسط دارالهادى در 155 صفحه منتشر شده است.

نظم خاصى ذكر شده اند. در مجموع 118 حديث همراه با ترجمه فارسى آنها در اين كتاب گرد آمده اند.

مؤلفان كوشيده اند حتى الامكان روايات را از مصادر اصلى حديث نقل كنند و كمتر از بحارالانوار يا ساير جوامع روايى نقل حديث كرده اند.

در احاديث اين كتاب نيز تكرارهايى به چشم مى خورد كه غالباً ناشى از ذكر تقطيعات حديث مى باشد براى نمونه حديث 39 مسند، گفتگوى حضرت موسى بن عمران با خداوند را به تفصيل نقل مى كند و احاديث 40 تا 46 هم فقراتى از همان گفتگو را نقل مى كند.

براى تسهيل استفاده از مطالب كتاب فهرست آيات، روايات، اعلام، مصادر، موضوعات كلى احاديث نيز براى كتاب فراهم آمده است.

اين كتاب در سال 1382 توسط كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم عليه السلام در 312 صفحه ضمن منشورات كنگره منتشر مى شود.

ص: 88

ص: 90

منفى و تحمل مرارتهايى كه در اين راه به جان خريد، چنان او را به اوج مى برند كه كمتر كسى توان دستيابى به آن مقام رفيع را دارد.

او از سوى امام مأموريت ابلاغ پيام مى گيرد و جايگاه ويژه اش نزد امامان عليهم السلام بر همگان روش مى گردد.

او در آغوش معصوم جا دارد و زبان معصوم به مدح وى گشوده است. دعاى معصوم دستگير او است و قبرش ملجأ همگان و زيارتش همپاى زيارت سرور شهيدان است. او كسى است كه از امام معصوم تأييد «أنت ولّينا حقّا» را گرفته و هيچ نقطه ابهام و ضعفى در زندگى او ديده نشده است.

حضرت عبدالعظيم سلام اللّه عليه به ارزشها و فضايلى آراسته است كه مجموعه آنها را در كمتر امامزاده و محدّثى مى توان سراغ گرفت.

خواستگاه پاك، مصاحبت با چند امام، هجرت و آوارگى در راه دين، كثرت روايت و عبادت و... از جمله ويژگيهاى آن بزرگوار است. در اين مجال، هر يك از اين خصوصيات را بر مى شماريم و توضيحاتى درباره آنها مى دهيم.

ص: 92

خورشيد رى

اجداد عبدالعظيم حسنى همه بزرگ و شناخته شده اند. عبدالعظيم حسنى از سوى پدر به امام حسن مجتبى عليه السلام و از سوى مادر به امام حسين عليه السلام مى رسد و از اين رو هم حسنى و هم حسينى است.

در رجال نجاشى آمده است:«پس از ارتحال حضرت عبدالعظيم حسنى به هنگام غسل در لباسش رقعه اى يافت شد كه نسب وى در آن به اين شكل آمده است: من ابوالقاسم، فرزند عبداله، فرزند على، فرزند حسن، فرزند زيد، فرزند حسن بن على بن ابيطالب عليه السلام هستم».(1)

بنابراين پدران وى تا امام حسن مجتبى عليه السلام به ترتيب عبداللّه، على، حسن و زيد بوده اند.

است؛ چرا كه از امام هادى عليه السلام نقل شده كه به بعضى از مردم رى گفتند: اگر قبر عبدالعظيم را زيارت مى كردى، چونان كسى بودى كه امام حسين عليه السلام را زيارت كرده است».

شيخ در رجال خويش وى را در ميان اصحاب امام حسن عسگرى عليه السلام نيز نام برده است.

مصاحبت با چند امام كه در شرايط مختلف مى زيسته اند و همراهى با آنان كه هر كدام دوران حساس و سختى را داشته اند، بسيار ارزش ساز است.

مصاحبت آن بزرگوار ويژگيهاى زير را داشته است كه وى را ممتاز مى سازد:

مصاحبت نزديك و پيوسته، مصاحبت با چند امام با شرايط گوناگون و سخت، مصاحبت علمى، همراه با آموزش پذيرى و آموزش خواهى، مصاحبت بدون مخالفت و بى كوچك ترين نقطه منفى.

گاه مصاحبت از نزديك و يا مداوم نيست؛ امّا مصاحبت عبدالعظيم حسنى از نزديك و پيوسته بوده است.

گاه اين مصاحبت تنها با يك امام است كه اين نيز بسيار ارزشمند است؛ ولى روشن است كه مصاحبت و همراهى با چند امام، بيشتر بازگوكننده عظمت و ارزشمندى آن صحابى است.

و مصاحبتها گاه صرفا يك معيت فيزيكى است؛ ولى گاه مصاحبتى همراه با آموزش و فراگيرى است. مصاحبت علمى است كه به مصاحب ارزش ويژه اى مى بخشد.

حضرت عبدالعظيم نه صرفا در كنار امام است، بلكه در اين مصاحبت از امام مى آموزد و فرا مى گيرد همين ويژگى مصاحبت وى را ارزشمند مى سازد. در بحث از مجموعه روايى، حضرت عبدالعظيم اين حقيقت روشن تر و ملموس تر مى گردد.

اميرالمومنين عليه السلام در وصف برخى از صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله مى گويد:

ص: 95

«و ليست كلّ أصحاب رسول اللّه صلى الله عليها من كان يسأله عن الشى و يستفهمه حتى ان كانوا ليحبّون ان يجيئ الأعرابى او الطارى فيسأله عليه السلام حتّى يسمعوا؛

همه اصحاب پيامبر چنين نبودند كه بتوانند از پيامبر بپرسند و از او ياد گيرند؛ تا آنجا كه دوست داشتند باديه نشينى يا كسى بيايد و از پيامبر بپرسد تا آنان هم چيزى بشنوند».

ولى اميرالمومنين عليه السلام درادامه اين سخن درباره مصاحبت خويش با پيامبر مى گويد:

«و كان لا يمرّ بى من ذلك شى الاّ سألته عنه و حفظته... و لقد كنت ادخل انا على رسول اللّه كل يوم دخلة و كل ليلة دخلة فيخلينى فيها خلوة أدور معه حيثما دار و قد علم أصحاب رسول اللّه أنّه لم يكن يصنع ذلك بأحدٍ من الناس غيرى و ربّما كان ذلك فى شيء يأتينى رسول اللّه صلى الله عليه و آله أكثر ذلك فى منزلى و كنت إذا دخلت عليه بعض منازله خلا بى و أقام نسائه حتى لايبقى عنده غيرى و أذا أتانى للخلوة معى فى بيتى لم تقم فاطمة و لا أحد من بنىّ و كنت اذا سألته أجابنى و اذا سكت عنه أونفدت مسائلى ابتدأنى. فما نزلت على رسول اللّه آية من القرآن فى ليل و لا نهار و لا سهل و لا جبل و لا سماء و لا ارض و لا دنيا و لا آخرة و لا جنة و لا نار و لا ضياء و لا ظلمة، الا أقرأنيها و أملاها علىّ فكتبتها بخطّى و علّمنى تأويلها و تفسيرها و ناسخها و منسوخها و محكمها و متشابها و خاصها و عامّها و كيف نزلت و اين نزلت و فيمن نزلت الى يوم القيامه. و دعا اللّه لى أن يعطينى فهمها و حفظها فما نسيت آية من كتاب اللّه منذ حفظتها و لا علما أملاه علىّ منذ دعا اللّه لى بما دعاه و ما ترك شيئا علّمه اللّه من حلال و لا حرام و لا أمر و لا نهى أو طاعة أو معصية كان أو يكون إلى يوم القيامة و لا

ص: 96

كتاب منزل على احد قبله فى امر بطاعة او نهى عن معصية الاّ علمنيه و حفظته فلم أنس منه حرفا واحدا...؛(1)

و امّا من هر چه از خاطرم مى گذشت مى پرسيدم و حفظ مى كردم... و من هر روز يك بار و هر شب يك بار، خدمت پيامبر مى رسيدم و او مرا به خلوت خويش راه مى داد و هر جا مى رفت من با او بودم و اصحاب پيامبر مى دانند كه حضرت پيامبر با ديگرى چنين نبود و چه بسا پيامبر نزد من مى آمد و بيشتر در منزلم بود و هر زمان كه خدمت پيامبر در بعضى از منزلهايش مى رسيدم، با من خلوت مى كرد و دستور مى داد كه زنهايش بروند تا تنها خودش با من باشد، ولى آن زمان كه براى خلوت با من به خانه ام مى آمدند فاطمه عليهاالسلام و فرزندانم همه حضور داشتند.

و چنين بود كه هر زمان از پيامبر مى پرسيدم، جواب مى داد و هر زمان كه ساكت مى شدم و يا سؤالهايم تمام مى شد، او خود آغاز به سخن مى كرد در نتيجه هيچ آيه اى از قرآن در روز و يا شب در دشت و يا كوه، در آسمان و يا زمين، در دنيا و يا آخرت، در بهشت و يا جهنم، در روشنايى و يا تاريكى نازل نشد جز آن كه پيامبر آن را برايم خواند و املاء كرد و من آن را با خط خويش نوشتم و پيامبر تأويل و تفسير، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، خاص و عام آن و اينكه در كجا و درباره چه كسى نازل شده تا قيامت را به من آموخت و دعايم كرد كه خداوند فهم و ضبط آن را به من عنايت كند و من از زمانى كه آيه را ياد گرفتم ديگر فراموش نكردم و هر علمى را كه به من آموخت، پس از دعا فراموش نكرده ام وباز پيامبر هر چه حلال و حرام امر و نهى طاعت و معصيتى كه بود يا تا قيامت تحقق پيدا مى كرد به من آموخت و همين طور كتابى كه درباره امر به طاعتى و يا نهى از معصيتى نازل شده باشد، پيدا نمى شد جز

ص: 97

اينكه حضرت آن را به من آموخت و من همه اينها را حفظ كردم و حرفى را از آن فراموش نكرده ام».

مصاحبت حضرت عبدالعظيم با امام معصوم از اين دست هم صحبتى ها بوده است.

و باز اميرالمومنين عليه السلام درباره مصاحبت خويش با پيامبر چنين مى فرمايد:

«و لقد علم المستحفظون من أصحاب رسول اللّه محمد صلى الله عليه و آله وسلم انى لم أرد على اللّه سبحانه و لا على رسوله ساعة قط و لم أعصه في أمر قط...؛(1)

اصحاب و ياران حضرت محمد، كه حافظان اسرار او مى باشند؛ مى دانند كه من حتى براى يك لحظه هم مخالف فرمان خدا و رسول او نبودم و در هيچ موضوعى با او مخالفت نكردم...».

طاعت و پذيرش حضرت عبدالعظيم حسنى است كه مصاحبت وى را با امامان پرارزش مى سازد. بنگريد كه چگونه امام او را اين گونه مى ستايد:

«مرحبا بك أنت وليّنا حقّا؛(2)

تو به حق ولى ما هستى».

و يا پس از عرض دين به امام، امام اين گونه دريافت وى را تأييد مى كند:

«يا أباالقاسم! هذا واللّه دين اللّه الذى ارتضاه لعباده؛(3)

تو همان دينى كه پسنديده خداست از ما گرفته اى».

در ادامه امام او را چنين دعا كند كه:

«ثبتك اللّه بالقول الثابت في الحياة الدنيا و في الاخرة؛(4)

خداوند تو را با گفتار ثابت و استوار در دنيا و آخرت تثبيت كند».

ص: 98

دعايى كه از ارجمندترين دعاهاست. گفتنى است كه در ميان ياران و اصحاب امامان عليهم السلام انگشت شمارند كسانى كه چند امام را از نزديك درك كرده باشند و افتخار همصحبتى با چند امام را داشته باشند. اين بدان معنى است كه او تمام عمر خويش را در خدمت امامان عليهم السلام گذرانده و هميشه سرسپرده نزديك آنان بوده باشد. برخى چهره هاى فروزنده كه چنين بودند، عبارتند از:

1. جابر بن عبداللّه انصارى: وى هفت تن از معصومان را درك كرده و مأمور ابلاغ سلام پيامبر صلى الله عليه و آله به امام باقر عليه السلام بوده است.

2. زكريا بن آدم: شيخ طوسى وى را از اصحاب امام صادق عليه السلام و امام رضا عليه السلام و امام جواد عليه السلام دانسته است.

3. ابان بن تغلب: وى به گفته نجاشى سه تن از امامان معصوم يعنى امام سجاد و امام باقر و امام صادق عليهم السلام را درك كرده و از همه روايت و نزد همه مقام و منزلت دارد.

4. جابر بن يزيد جعفى: وى، به گفته نجاشى، دو تن از امامان يعنى امام باقر و امام صادق عليهماالسلام را درك كرده است.

5. زرارة بن اعين: وى، به گفته شيخ طوسى، سه امام، يعنى امام باقر و امام صادق و امام كاظم عليهم السلام را درك كرده است.

حضرت عبدالعظيم سلام اللّه عليه امام جواد و امام هادى عليهماالسلام را قطعا درك كرده است و از آنان روايات بسيارى دارد و بر اينكه امام رضا عليه السلام را نيز درك كرده باشد، دو روايت دلالت دارد: در يك جا امام رضا عليه السلام به وى مأموريت ابلاغ پيامى را مى دهند(1) و در يك روايت ديگر، حضرت عبدالعظيم براى امام رضا عليه السلام نامه اى نوشت و سؤالى كرد و امام پاسخ وى را با نامه دادند.(2)

ولى جناب آية اللّه العظمى خويى (معجم رجال الحديث، ج 11 ص 53) نمى پذيرند

ص: 99

كه عبدالعظيم، امام رضا عليه السلام را درك كرده باشد همانگونه كه درك صحبت امام حسن عسگرى عليه السلام را نيز نمى پذيرند.

مؤلف كتاب گران سنگ عبدالعظيم حسنى حياته و مسنده، ص 37 آورده است:

آنچه از مطالعه حالات عبدالعظيم و تحقيق در اخبار و روايات او و تعمق درباره مشايخ اجازه وى بدست مى آيد اين است كه او زمان چهارتن از امامان عليهم السلام را درك نمود. آن گاه نويسنده محترم؛ امام موسى بن جعفر و امام رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السلام را نام مى برد و دليل خويش را ارائه مى كند ولى ايشان تصريح دارد كه حضرت عبدالعظيم سلام الله عليه محضر امام موسى بن جعفر عليه السلام را درك نكرده است.

شهادة أن لاإله إلاّاللّه و أنّ محمدا رسول اللّه و الإقرار بما جاء من عنداللّه و الولاية لوليّنا و البرائة من عدوّنا و التسليم لأمرنا و انتظار قائمنا و الاجتهاد و الورع؛(1)

ابوالجارود گويد: به امام باقر عليه السلام گفتم: اى فرزند رسول خدا! آيا شما محبّت و سرسپردگى و دلدادگى مرا به خودتان مى دانيد؟ فرمود: آرى. ابوالجارود گويد: آنگاه به امام گفتم: من از شما سؤالى دارم كه شما به من جوابش را مى دهيد؛ من نابينا هستم و كمتر حركت مى كنم و نمى توانم هميشه به زيارت شما بيايم. حضرت فرمود: خواسته ات را بگو. گفتم: دينى را كه شما و اهل بيتت با پذيرش آن از خداوند اطاعت مى كنيد، به من معرفى كنيد تا من هم با همين دين اطاعت خداوند كنم. حضرت فرمود: اگر چه سخن كوتاه كردى، ولى پرسش بزرگى كردى.

به خدا سوگند دين خود و پدرانم را كه با آن از خداوند اطاعت مى كنم به تو خواهم داد كه عبارت است از:

شهادت به توحيد، گواهى به رسالت پيامبر، اقرار به آنچه از سوى خداوند آمده است، ولايت ولى ما و برائت از دشمن ما، تسليم در برابر امر ما، انتظار قائم ما، تلاش براى اداى واجبات و ترك گناه».

ملاحظه مى كنيد كه امام باقر عليه السلام چه ارزش والايى براى سوال ابوالجارود قائل شده اند و چگونه اين سؤال را بزرگ شمرده اند. چقدر براى امام جالب است كه فردى از امام بپرسد و بخواهد تا با دين حق آشنا شود.

از اين بالاتر، عرضه دين خويش به امام است؛ برخى از ياران امامان عليهم السلام دين و عقيده خويش را به محضر امام عرضه مى كردند و از امام گواهى بر درستى آن را مى گرفتند.

ص: 101

از اين دسته اند:

1. حمران بن اعين (بحارالأنوار، ج 69، باب 28، ح 4)

2. عمرو بن حريث (بحارالأنوار، ج 69، باب 28، ح 7)

3. خالد بجلى (بحارالأنوار، ج 69، باب 28، ح 8)

4. يوسف (بحارالأنوار، ج 69، باب 28، ح 9)

5. حسن بن زياد عطار (بحارالأنوار، ج 69، باب 28، ح 10)

6.ابراهيم مخارقى (بحارالأنوار، ج 69، باب 28، ح 3)

7. حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام (بحارالأنوار، ج 69، باب 28، ح 1)

جناب حمران بن اعين از برجسته ترين، و شايد اولين اين بزرگواران است كه دين خويش را بر امام باقر عليه السلام عرضه داشت و حضرت عبدالعظيم حسنى آخرين فردى است كه عقايدش را جامع تر و كامل تر از همه بر امام زمان خود عرضه كرد.

جا دارد كه در ابتدا، حديث حمران بن اعين و آن گاه حديث حضرت عبدالعظيم حسنى را ذكر كنيم:

«عن حمزة و محمد ابن حمران، قالا: اجتمعنا عند أبي عبداللّه في جماعة

من أجلة مواليه و فينا حمران بن أعين. فخضنا في المناظرة و حمران ساكت. فقال له ابوعبداللّه عليه السلام : مالك لا تتكلم يا حمران؟ فقال، يا سيّدي! آليت على نفسي ان لا اتكلم في مجلس تكون فيه. فقال ابوعبداللّه: انى قد أذنت لك فى الكلام، فتكلم.

فقال حمران: اشهد أن لا اله الا اللّه وحده لاشريك له، لم يتخذ صاحبة و لا ولدا.

خارج من الحدّين: حدّ التعطيل و حدّ التشبيه، و أنّ الحق القول بين القولين: لا جبر و لا تفويض، و انّ محمدا عبده و رسوله أرسله بالهدى و دين الحق ليظهره على الدين كلّه و لوكره المشركون، و أشهد أنّ الجنة

ص: 102

حق و أنّ النار حقّ و أنّ البعث بعد الموت حقّ، و أشهد أنّ عليّا حجه اللّه على خلقه لايسع الناس جهله و أنّ حسنا بعده و أنّ الحسين من بعده، ثمّ عليّ بن الحسين، ثمّ محمّد بن عليّ ثمّ أنت يا سيّدي من بعدهم.

فقال أبوعبداللّه: التر تر حمران (ثم قال: يا حمران) مُدَّ المِطمَر بينك و بين العالم قلت:

يا سيدى و ما المطمر؟ فقال: أنتم تسمّونه خيط البنّاء. فمن خالفك على هذا الأمر فهو زنديق. فقال حمران: و إن كان علويّا فاطميّا؟ فقال أبوعبداللّه: و إن كان محمديّا علويّا فاطميّا؛(1)

حمزه و محمد فرزندان حمران بن اعين گويند: همراه با گروهى از پيروان بزرگ امام صادق نزد آن حضرت اجتماع كرده بوديم و در ميان جمع ما حمران بن اعين بود. ما به بحث و مناظره پرداختيم، ولى حمران ساكت بود و چيزى نمى گفت. امام صادق به او گفت: اى حمران چرا سخن نمى گويى؟ حمران گفت: سرورم سوگند خورده ام در مجلسى كه شما حضور داريد سخن نگويم امام صادق عليه السلام فرمود:

من به تو اجازه سخن مى دهم، سخن بگو.

حمران گفت: گواهى مى دهم كه جز خدايى يگانه خدايى نيست. او همتايى ندارد، همسر و فرزندى براى خويش نگرفته است. خداوند از هر دو حد بيرون است:

مرز تعطيل(2) و مرز تشبيه(3)، و حق، ميانه بين اين دو گفته است: جبر و تفويض نيست، و گواهى مى دهم كه محمد بنده خدا و فرستاده او است. خداوند وى را همراه با هدايت و دين حق فرستاد، تا او را بر همه دينها چيره

ص: 103

سازد؛ گرچه مشركان نخواهند. و گواهى مى دهم كه بهشت حق است و آتش حق است و برانگيخته شدن پس از مرگ حق است، و گواهى مى دهم كه على حجت خدا بر خلق او است و بايد مردم او را بشناسند و حسن عليه السلام پس از او و حسين پس از حسن است و سپس على بن الحسين و محمدبن على و سپس اى سرورم شما پس از آنهاييد.

امام صادق فرمود: نخ، نخ حمران است. سپس امام افزود: اى حمران! اين مِطمر را ميان خود و عالم بكش. - حمران گويد: پرسيدم اى سرورم! مطمر كه فرموديد چيست؟ حضرت فرمود: شما آن را نخ بنّا مى ناميد. - هر كس كه تو را بر اين امر مخالفت كرد او زنديق است.

حمران گويد: گرچه آن فرد علوى و فاطمى باشد؟ حضرت صادق فرمود: گرچه او محمدى و علوى و فاطمى باشد».

مى نگريد: چگونه پس از آنكه حمران بن اعين از سوى حضرت صادق عليه السلام در آن اجتماع اجازه سخن گفتن مى گيرد دين خود را بر امام عرض مى كند و چگونه امام دين او را تأييد مى كند.

اكنون به حديث حضرت عبدالعظيم حسنى مى پردازيم. اين حديث شايد معروف ترين حديث ايشان باشد. در اين حديث وى پس از آنكه خدمت امام هادى عليه السلام مى رسد و حضرت استقبال گرمى از او مى كنند و با جمله «انت ولينا حقا» شخصيت عظيم الشأن او را مى ستايند، عبدالعظيم عليه السلام از امام اجازه مى گيرد تا دين خويش را بر امام ارائه كند كه اگر دينش مرضى و پسنديده است تا قيامت بر آن ثابت و استوار بماند. متن كامل اين حديث چنين است:

عن عبدالعظيم الحسني قال: دخلت على سيّدي عليّ بن محمد عليهماالسلام فلمّا بصر بي قال لى: مرحبا بك يا أباالقاسم أنت وليّنا حقّا. قال: فقلت له: يابن رسول الله! إنّي اُريد أن أعرض عليك ديني. فإن كان مرضيّا ثبتُّ

ص: 104

عليه، حتّى ألقى اللّه عزّو جلّ. فقال: هات يا أباالقاسم! فقلت: إنّى اقول: إنّ اللّه تبارك و تعالى واحد ليس كمثله شيء، خارج من الحدّين: حدّالإبطال و حدّ التشبيه، و انّه ليس بجسم و لا صورة و لاعرض و لاجوهر؛ بل هو مجسّم الأجسام و مصوّر الصور و خالق الأعراض و الجواهر و ربّ كلّ شيء و مالكه و جاعله و محدثه، و أنّ محمّدا عبده و رسوله خاتم النبيين؛ فلا نبيّ بعده إلى يوم القيامة، و أنّ شريعته خاتمة الشرايع فلا شريعة بعدها إلى يوم القيامة، و أقول: إنّ الإمام و الخليفة و وليّ الامر بعده أميرالمومنين عليّ بن أبيطالب عليه السلام ثمّ الحسن ثمّ الحسين ثمّ عليّ بن الحسين ثمّ محمّدبن عليّ ثمّ جعفر بن محمّد ثمّ موسى بن جعفر ثمّ عليّ بن موسى ثمّ محمّد بن عليّ ثمّ أنت يا مولاي!

فقال عليه السلام : و من بعدي الحسن ابني، فكيف للناس بالخلف من بعده؟ قال فقلت: و كيف ذاك يا مولاى؟ قال: لأنه لايرى شخصه و لا يحلّ ذكره باسمه حتّى يخرج فيملأ الأرض قسطا و عدلاً كما ملئت جورا و ظلماً. قال: فقلت: أقررت و أقول إنّ وليّهم وليّ اللّه و عدوّهم عدوّ اللّه و طاعتهم طاعة اللّه و معصيتهم معصية اللّه، و أقول إنّ المعراج حقّ و المساءلة في القبر حق و إنّ الجنة حقّ و النار حقّ و الصراط حقّ و الميزان حقّ و إنّ الساعة اتية لاريب فيها و إنّ اللّه يبعث من في القبور، و أقول إنّ الفرائض الواجبة بعد الولاية الصلاة و الزكاة و الصوم و الحج و الجهاد و الأمر بالمعروف و النهى عن المنكر. فقال عليّ بن محمّد عليهماالسلام: يا أباالقاسم !هذا و اللّه دين اللّه الذي ارتضاه لعباده. فاثبت عليه ثبّتك اللّه بالقول الثابت في الحياة الدنيا و فيالاخرة؛(1)

ص: 105

عبدالعظيم حسنى گويد: خدمت سرورم امام هادى على بن محمد عليهماالسلام رسيدم. حضرت تا نگاهشان به من افتاد، فرمودند: خوش آمدى اى ابوالقاسم !تو به حق ولىّ و پيرو ما هستى. عبدالعظيم گويد: به امام هادى گفتم: اى فرزند رسول خدا من مى خواهم كه دينم را بر شما عرضه كنم تا اگر دينم پسنديده است بر آن، تا آن زمان كه خدا را ملاقات كنم، پايدار بمانم. حضرت فرمود: بگو اى ابوالقاسم! (عبدالعظيم گويد) گفتم: من مى گويم خداوند تبارك و تعالى يگانه است و مانندى براى او نيست. او از دو مرز بيرون است: مرز ابطال(1) و مرز تشبيه(2) و خداوند جسم، صورت، عرض و جوهر نيست، بلكه او به اجسام جسميت مى دهد و به صورتها او صورت مى دهد و عرضها وجوهرها را او مى آفريند. او پروردگار، مالك و آفريننده و پديدآورنده همه چيز است.

و مى گويم كه محمد بنده خدا و فرستاده او و خاتم پيامبران است و تا روز قيامت پيامبرى پس از وى نخواهد بود و شريعت پيامبر خاتم همه شريعتها است و شريعتى پس از شريعت او تا قيامت نخواهد بود.

و مى گويم كه امام و خليفه و ولى امر پس از پيامبر، اميرالمومنين على بن ابيطالب عليه السلام است، آن گاه حسن، سپس حسين، آن گاه على بن الحسين، سپس محمدبن على، آن گاه جعفر بن محمد، پس از او موسى بن جعفر، سپس على بن موسى، آن گاه محمد بن على و پس از او شما اى مولاى من!

امام هادى عليه السلام فرمود: و پس از من فرزندم حسن (آن گاه امام افزود:) مردم چگونه اند با كسى كه پس از حسن خواهد بود. عبدالعظيم گويد: پرسيدم اى مولاى من چگونه است اين؟ حضرت فرمود: چون شخص او ديده نمى شود

ص: 106

و ذكر نام او جايز نيست، تا آنكه خروج كند و زمين را از عدل و قسط پر سازد، آن گونه كه از ظلم و جور پر شده باشد.

عبدالعظيم گويد: گفتم من اقرار دارم و مى گويم كه: ولى اينان ولى خدا است، دشمن اينان دشمن خدا است، طاعت اينان طاعت خدا و معصيت اينان معصيت خدا است».

و من مى گويم كه: معراج حق است، سؤال در قبر حق است، بهشت حق است، آتش حق است، صراط حق است، ميزان حق است و قيامت خواهد آمد و ترديدى در آن نيست و خداوند همه آنان را كه در قبرهايند برمى انگيزد.

و من مى گويم كه فرائضى كه پس از ولايت واجب است عبارتند از:

نماز، زكات، روزه، حج، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر. امام هادى على بن محمد عليهماالسلام فرمود: اى اباالقاسم! به خدا سوگند اين همان دين خدا است كه آن را براى بندگانش پسنديده است: بر آن ثابت و استوار بمان! خداوند تو را با گفتار ثابت و استوار، در زندگى دنيا و در آخرت ثابت و استوار قرار دهد»!

بنابراين، باتوجه به روايت مذكور، محورهاى اصلى دين مرضى نزد معصومان از اين قرار است:

خداشناسى، پيامبرشناسى، امام شناسى، دوازده امامى بودن، غيبت و ظهور امام زمان عجل اللّه فرجه، تولى و تبرا، طاعت و معصيت امام طاعت و معصيت خداست، معراج، سؤال قبر، بهشت، آتش، صراط، ميزان، قيامت، زنده شدن مجدد مردگان و فرايض واجب ديگر پس از ولايت: نماز، زكات، روزه، حج، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر.

ارزشها، حكومت طاغوتها و حاكميت آلودگيها را به جان مى خرد، در هر محيطى مى تواند راحت زيست كند؛ ولى كسانى كه پاسدار ارزشها و مخالف سلطه ها و آلودگيها هستند يا بايد داوطلبانه هجرت كنند و يا مجبورند بگريزند.

هجرت يك اصل بزرگ در پديد آمدن تمدنها و پايدارى اديان است. نقش هجرت هيچ گاه كمتر از نقش جهاد در ماندگارى و گسترش دين نبوده است.

هجرت به مدينه و حبشه، از مهم ترين فصول تاريخ اسلام به شمار مى رود از اين رو است كه حضرت اميرالمومنين عليه السلام هجرت را مبدأ تاريخ قرار مى دهند و قرآن كريم پيوسته در آيات خود هجرت را بر جهاد مقدم مى دارد. بنگريد:

«إنَّ الذين آمنوا والذين هاجروا و جاهدوا في سبيل اللّه».(1)

«فالذين هاجروا و اُخرجوا من ديارهم و اُوذوا في سبيل الله و قاتلوا و قتلوا».(2)

«ان الذين آمنوا و هاجروا و جاهدوا بأموالهم و أنفسهم في سبيل اللّه و الذين اووا و نصروا اولئك بعضهم أولياء بعض».(3)

و در آيات ديگر نيز هجرت مقدم بر جهاد آمده است.(4)

براى كسانى كه مى خواهند خود يا دين خود را از زوال حفظ كنند، هجرت يك ضرورت منطقى است. هجرت فرهنگى نيز، كه براى جمع آورى روايات و استماع آن است، يكى از سيره هاى راويان در سده هاى اول اسلام و عاملى مهم در گسترش دين و فرهنگ اسلامى بود. ارزش والاى هجرت موجب شد كه مهاجران نيز چونان مجاهدان، داراى ارزش باشند و قرآن كريم به تمجيد از آنان سخن بگويد. در قرآن، مهاجران بر انصار مقدمند؛ آنگونه كه هجرت بر جهاد مقدم بود؛ از جمله در آيات ذيل:

ص: 108

«والذين آمنوا و هاجروا و جاهدوا في سبيل اللّه و الذين آووا و نصروا اولئك هم المومنون حقا».(1)

«والسابقون الأوّلون من المهاجرين و الأنصار».(2)

«لقد تاب اللّه على النبي و المهاجرين و الأنصار».(3)

زندگى امامان سرشار از اين هجرت هاى اختيارى و يا اجبارى است. اميرالمومنين، امام حسن و امام حسين عليهم السلام به كوفه هجرت كردند، امام سجاد و امام باقر عليهماالسلام نيز هجرت اجبارى به شامات داشتند، امام صادق عليه السلام نيز هجرت اجبارى به كوفه كرد و امام موسى بن جعفر عليه السلام نيز هجرت اجبارى داشت و مدتها زندانى شد.

امام رضا عليه السلام و امام جواد و عسكريين عليهم السلام نيز همه به اجبار تن به هجرت دادند. مسلما هجرت نيز همانند جهاد رنجهايى دارد كه يكى از رنجهاى مهم روانى و عاطفى آن، غربت و آوارگى است.

فرارحضرت عبدالعظيم وآوارگى او درشهرهادليل برعدم پذيرش حكومت وقت است ونيزدليل برهوشيارى سياسى وقدرت مخالفت وى با حكومت است. نجاشى مى نويسد:

«قال ابوعبداللّه الحسين بن عبيداللّه: حدثنا جعفر بن محمد أبوالقاسم، قال: حدثنا عليّ بن الحسين السعدآبادي، قال: حدثنا أحمد بن محمّد بن خالد البرقي قال: كان عبدالعظيم ورد الرى هاربا من السلطان و سكن سربا في دار رجل من الشيعة في سكة الموالى و كان (فكان) يعبداللّه في ذلك السرب ويصوم نهاره و يقوم ليله و كان (فكان) يخرج مستترا فيزور القبر المقابل قبره و بينهما الطريق و يقول:«هو قبر رجل من ولد موسى بن جعفر عليه السلام ». فلم يزل يأوي إلى ذلك السرب و يقع خبره إلى الواحد بعد الواحد من شيعة آل محمّد عليهم السلام حتّى عرفه أكثرهم؛(4)

ص: 109

...احمد بن محمد بن خالد برقى گويد: عبدالعظيم در حال فرار از سلطان به رى آمد و در سرداب خانه مردى از شيعه در كوچه موالى ساكن شد. او در همان سرداب به عبادت خدا مى پرداخت. روز را روزه مى گرفت و شب را به عبادت مى گذراند. وى مخفيانه از خانه بيرون مى آمد و به زيارت قبرى كه مقابل قبر حضرت عبدالعظيم است مى رفت و بين اين دو قبر راهى بود او مى گفت: اين قبر مردى از فرزندان موسى بن جعفر عليه السلام است.

پيوسته در همان سرداب بود و خبر ورود او به شيعيان آل محمّد صلى الله عليه و آله يكى پس از ديگرى مى رسيد: تا آنكه اكثر شيعيان با او آشنا شدند».

بالاتر از روايت، درايت است. فهم و درك راوى در آنچه از امام مى گيرد نيز ملاك برترى وى مى گردد.

روايت و درايت دو ارزش اند كه حضرت عبدالعظيم حسنى هر دو را در خويش دارد. در نگاهى كه به مجموعه روايى حضرت عبدالعظيم خواهيم كرد، اين حقيقت روشن مى شود كه حضرت عبدالعظيم تا چه پايه اى از امامان روايت دارد و در چه محورهايى حديث مى كند و اندازه فهم و درايت او چگونه است؟

راوى با روايت خويش چون از امام مى آموزد، به ارزش تعلم دست مى يابد و از آنجا كه آموخته هايش را براى ديگران نقل مى كند، شايستگى تعليم را دارد. عبدالعظيم حسنى سلام اللّه عليه از امامان خويش علوم را مى گيرد و همانها را به ديگران آموزش مى دهد. اين ارزش بزرگ در زيارت جامعه چنين آمده است. «آخذ بقولكم؛ گفتار شما امامان را مى گيرم». از شما مى آموزم و سخن شما را مى پذيرم.

در آن زمانها كه از اين سو و آن سو مكتبها سر بر مى آوردند و انسانها را به خويش فرا مى خواندند، عبدالعظيم حسنى پاى سخن امام مى نشيند و همه چيز خود را از امام مى گيرد و شخصيت خويش را بر پايه سخن امام مى سازد و به هنگام تبليغ تلاش مى كند تا مردم را بر پايه روايات تربيت كند.

در ارزشمندى راوى فهيم همين بس كه امام، ديگران را به وى ارجاع مى دهد وتوصيه مى كندتا ازاو فراگيرند وبياموزند. حضرت عبدالعظيم حسنى ازاين دست راويان بزرگ است.

عبدالعظيم حسنى گذشته از اينكه راوى است، كثيرالروايه نيز هست و اين خود ارزشى ديگر است كه بدان خواهيم پرداخت. در روايتى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:

«اعرفوا منازل شيعتنا بقدر ما يحسنون من رواياتهم عنّا؛ فإنّا لا نعدّ الفقيه منهم فقيها حتّى يكون محدّثا. فقيل له: أوَ يكون المؤمن محدّثا؟ قال: يكون مفهّماً و المفهّم محدّث(1)؛

ص: 111

منزلت شيعيان ما را به اندازه آنچه از روايات ما مى دانند بشناسيد؛ چرا كه ما شيعه فقيه را فقيه نمى دانيم تا آنكه محدَّث باشد (يعنى فرشتگان با او سخن گويند). از امام سؤال شد: آيا مؤمن هم محدّث مى شود؟ حضرت فرمود: مؤمن، مفهّم است و مفهّم همان محدّث است (يعنى فهم حديث به او الهام مى شود و اين الهام از سوى فرشتگان است و در حقيقت گويا فرشتگان با او سخن مى گويند)».

«معاوية بن عمار قال: قلت لأبي عبداللّه رجل راوية لحديثكم يبثّ ذلك الى الناس و يشدّده في قلوب شيعتكم و لعلّ عابدا من شيعتكم ليست له هذه الرواية ايتهما افضل؟ قال: راوية لحديثنا يبثّ في الناس و يشدّد في قلوب شيعتنا، أفضل من ألف عابد(1)؛

معاوية بن عمّار گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم: شخصى حديث شما را بسيار روايت مى كند. حديث را در ميان مردم مى گستراند و در دلهاى شيعيانتان استوار مى سازد و از آن سو، عابدى از شيعيان شما است كه ويژگى روايتگرى بسيار را ندارد؛ كدام يك از اين دو برترند؟ حضرت فرمود: آن كه حديث ما را روايت مى كند و در ميان مردم مى گستراند و حديث را در دل هاى شيعيان ما محكم و استوار مى سازد، بالاتر از هزار عابد است».

در روايتى مى خوانيم:

«قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : اللّهم ارحم خلفائى - ثلاث مرّات - قيل له: يا رسول اللّه و من خلفاؤك؟ قال: الذين يأتون من بعدي و يروُون أحاديثي و سنتي فيسلّمونها الناس من بعدي(2)؛

پيامبر خدا سه بار فرمود: خدايا جانشينان مرا مورد رحمت خويش قرار بده!

سؤال شد: اى رسول خدا! جانشينان شما كيان اند؟ حضرت فرمود: آنان كه

ص: 112

پس از من مى آيند و احاديث و سنّت مرا روايت مى كنند و پس از من آنها را در اختيار مردم قرار مى دهند».

ارزشمندى روايتگرى از اين روايات به خوبى بدست مى آيد. كلام و حديث امامان را آموختن و آنها را در ميان مردم گستراندن كارى، چون كار پيامبر و راوى حديث، همانند جانشين پيامبر است. پيروى راستين از پيامبر و امامان عليهم السلام همان است كه سنّت و احاديث آنان را فراگيريم و بدان عمل كنيم و بر پايه آن، خويش و جامعه را بسازيم و روايتگرى مقدمه اين فهم است.

عبدالعظيم حسنى چهره اى است كه حق را نزد امامان يافته و بر در خانه آنان مقيم شده و هر چه دارد از آنان است.

مراجعه به امام، سئوال از امام و دريافت حقيقت ها از امام، گوياى تسليم و باور درستى است كه در عبدالعظيم حسنى متجلى است. او از كسانى نيست كه نهر عظيم علم امامان را كه دست به حقائق داشته اند وانهد و سنگ ريزه هاى ديگران را كه نمى از رطوبت دارد بمكد. نهر را وانهد و نمها را بمكد. آن گونه كه امام باقر عليه السلام در حق مخالفان خود فرموده اند: «يمصون الثماد و يدعون النهر العظيم».(1)

عبدالعظيم حسنى با حضور در محضر امام و با مكاتبه و نامه نگارى، از درياى علم امامان بهره مى گيرد و با واسطه و بى واسطه به نهر عظيم علم امامان عليهم السلام وارد مى شود و سيراب مى گردد و آن گاه اين علم ناب را در ميان مردم گسترش مى دهد و طالبان حقيقت را با نشر احاديث در رسيدن به حقيقت اميدوار مى سازد.

نشر حديث ارزشى است كه عبدالعظيم در رى هم بدان اشتغال داشت و حتى در زمان اختفاى خويش، بدان همت مى گمارد. در برخى روايات، راوى متذكر مى شود كه اين حديث را از عبدالعظيم حسنى در رى شنيده است.(2)

ص: 113

علاوه، قطعا روايات بسيارى از مجموعه روايى حضرت عبدالعظيم به دست ما نرسيده و روايات موجود، بخشى از مجموعه عظيم روايى حضرت عبدالعظيم حسنى است.

يك روايت از كتاب عبدالعظيم حياته و مسنده و دو روايت از كتاب الشريف المعتمد شاه عبدالعظيم الحسنى حياته و مسنده.

حضرت عبدالعظيم در مجموعه روايى اش كه ميراث وى محسوب مى شود، 26 روايت از امام جواد عليه السلام و نُه روايت از امام هادى عليه السلام و دو روايت از امام رضا عليه السلام نقل مى كند.

اينها رواياتى است كه ايشان بى واسطه از امامان عليهم السلام نقل كرده است. مجموع اين دسته 37 روايت مى شود:

اما روايات با واسطه وى، در حدود 65 روايت است.

مجموعه روايات حضرت عبدالعظيم، كه تاكنون ما به 102 روايت از اين مجموعه دست يافته ايم، همه برگرفته از كتابهاىِ معتبر روايىِ شيعه است. گذشته از قرائنى بر درستى اين مجموعه روايى، كه اعتبار ويژه اى به اين مجموعه مى بخشد، اعتبار سندى مجموعه روايات وى نيز در حد بسيار بالايى است. بنابراين بر مبناى حجيت خبر موثوقٌ به كه مورد قبول اكثريت قريب به اتفاق عالمان و فقيهان شيعه است، روايات حضرت عبدالعظيم با توجه به مضمون، حضور در منابع معتبر روايى شيعه و با توجه به معاضدتهاى بسيار، اعتبار مطلوبى پيدا مى كند. ما بيش از اين درباره اين مجموعه روايى سخن نمى گوييم و تنها به ارائه فهرستى از اين مجموعه بسنده مى كنيم.

7. شانزده حكمت از كلمات اميرالمومنين عليه السلام

8. ميهمانى سلمان از ابوذر (دو مورد)

9. نهى از افراط در غضب

10. كراهت ازدواج و آميزش جنسى در برخى زمانها

11. دليل خلت حضرت ابراهيم عليه السلام

12. علت بوى بد مدفوع انسان

13. معناى رجيم

14. پيام حضرت امام رضا عليه السلام

15. خطبه ازدواج

16. انتساب گناه به بنده

17. توصيه هاى پيامبر صلى الله عليه و آله به امام على عليه السلام در هنگام يمن رفتن

18. رعايت سطح عقل مردم و مدارا با مردم

19. سنت واجب و سنت مستحب

20. مريضى و آمرزش گناهان

21. مناجات موسى عليه السلام با خداوند

22. عرض دين بر امام هادى عليه السلام

23. دعاى رؤيت هلال ماه رمضان

24. دعاى تعويذ فرزند

25. تأويل يك آيه

26. ديدار با دوستان

27. چهار گفته حضرت على عليه السلام كه قرآن در تأييد آن نازل شده است.

28. مكاتبه حضرت عبدالعظيم حسنى

29. ايمان ابوطالب

ص: 117

30. داستان نوح عليه السلام و فرزندانش

31. داستان نوح عليه السلام و ابليس

3. بيان شان نزول و قرائت در چند آيه:

- و لو أنّهم فعلوا ما يوعظون به.

- فبدّل الذين ظلموا قولاً غير الذي قيل لهم.

- و تعيها اُذن واعية.

- إنّ الذين كفروا و ظلموا.

- يا ايها الناس قد جاءكم الرسول بالحق من ربكم.

- فأبى أكثر الناس إلاّ كفورا.

- قل الحق من ربكم.

- هذا صراط عليٍّ مستقيم.

- قل اعملوا فسيرى اللّه عملكم و رسوله و المؤمنون.

4. خطبه موعظه اى اميرالمومنين عليه السلام .

5. حديث لوح.

6. امور وابسته به قضا و قدر الهى.

7. وجوب روزه رمضان با رؤيت هلال و حكم روزه يوم الشك.

8. پذيرش از امامان صادق عليهم السلام .

9. شكر مخلوق.

10. مدح آب كشى از چاه زمزم.

11. سكوت از لغو

12. كشندگان پيامبران

13. درباره زنان

14. كشتن شتر مريض

15. علت مخالفت با شيعه

16. انواع نشستن

ص: 119

17. نماز در مكان تصوير دار

18. زكات نگرفتن مستحق

19. تحريف زدائى از يك خبر

20. محبت به خدا، پيامبر و خويشان وى

21. نور امام در دلهاى مؤمنان

22. فضيلت زيارت با معرفت حضرت رضا عليه السلام در توس.

23. يك گام در راه زيارت امام حسين عليه السلام

24. تيمم با خاك راه

25. گريه آسمان و زمين بر امام حسين عليه السلام

26. گريه آسمان و زمين بر يحيى سلام اللّه عليه و امام حسين عليه السلام

27. نُه نام از نامهاى حضرت زهرا عليهاالسلام

28. موسى بن جعفر عليه السلام فرزندشان على را رضا ناميدند

29. ارزش انتظار

30. چند شعر پندآموز در پاسخ به نامه مأمون

31. اولى الامر

32. قباله خريد خانه براى شريح

33. بروز ارزش عقيده به امامت در هنگام مرگ

34. وجوب اطاعت از امام واجب

35. پيامبر صلى الله عليه و آله و خوردن غذا با امام على عليه السلام

36. وظيفه ما، گفته امام زنده است

37. ترجيح حديث امام اخير

38. خواب ديدن ام سلمه

39. خواب امام رضا عليه السلام

ص: 120

40. درباره قم وا هل قم

41. گفتارى از ابوذر

42. تفسير آيات حج

43. نماز

44. مؤمن واقعى

ولى راويان بزرگى چون حضرت عبدالعظيم حسنى چنان برجسته اندكه از امامان عليهم السلام توثيق دارند.

امام هادى عليه السلام با ديدن عبدالعظيم مى گويد: «مرحبا بك يا ابوالقاسم أنت ولّينا حقّاً»(1) و پس از آنكه عبدالعظيم دين خويش را بر امام عرض كرد، امام در تأييد دين وى مى گويد: «هذا واللّه دين اللّه الذى ارتضاه لعباده فاثبت عليه(2)؛ به خدا سوگند اين همان دين خداست كه براى بندگانش پسنديده است، بر آن پايدار بمان». و آنگاه او را دعا مى كند كه «ثبتك اللّه بالقول الثابت في الحياة الدنيا و في الآخرة».(3)

باز هنگامى كه نزد امام حسن عسگرى عليه السلام ، از عبدالعظيم حسنى صحبتى به ميان آمد، وى را چنين مى ستايد: «اگر عبدالعظيم نبود مى گفتم كه على بن حسن بن زيد بن حسن فرزندى از خود باقى نگذاشته است».(4) مى نگريد كه توثيق حضرت عبدالعظيم، توثيق معمولى و عادى رجالى نيست؛ اين توثيق از سوى امام معصوم عليه السلام و در اوج آن است. بنابر اين رواياتى كه عبدالعظيم در سند آن باشد، از جهت وى موصوف به صحت خواهد بود.

حال بنگريد كه محقق ميرداماد، چگونه از اين حقيقت دفاع مى كند و اين سخن را كه عبدالعظيم توثيق رجالى ندارد و بدين جهت رواياتش را وصف صحت نمى گيرد، چگونه مى كوبد! وى مى نويسد:

من الذايع الشايع أنّ طريق الراوية من جهة أبي القاسم عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى المدفون بمسحد الشجرة بالرى رضى اللّه تعالى عنه و أرضاه من الحسن؛ لأنّه ممدوح غيرمنصوص على توثيقه.

و عندي أنّ الناقد البصير و المتبصّر الخبير يستهجنان ذلك و يستقبحانه جدّا و لو

ص: 122

لم يكن له الاّ حديث عرض الدين و ما فيه من حقيقة المعرفة و قول سيّدنا الهادى أبي الحسن الثالث عليه السلام :«يا أباالقاسم! أنت وليّنا حقّاً». مع ماله من النسب الظاهر و الشرف الباهر لكفاه؛ اذ ليس سلالة النبوة و الطهارة كأحد من الناس اذا ما آمن و اتقى و كان

عند آبائه الطاهرين مرضيّا مشكورا... .(1)

معروف و مشهور است كه سند روايت از جهت ابوالقاسم عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى كه در مسجد شجره در رى مدفون است، حَسَن خواهد بود؛ چون عبدالعظيم ممدوح است، ولى تصريحى به وثاقت وى نشده است. من بر اين باورم كه ناقد بينا و روشن دل آگاه، اين سخن را زشت مى دانندو جدا تقبيح مى كنند و اگر نبود جز همان روايت عرض دين و حقيقت شناختى كه در آن آمده و گفته سرور ما امام هادى ابوالحسن ثالث عليه السلام او را كافى بود. امام هادى عليه السلام فرمود: اى ابوالقاسم! تو به حق، ولىّ ما هستى به علاوه، حضرت عبدالعظيم نسبى آشكار و شرافتى روشن دارد؛ چرا كه سلاله نبوت و طهارت چون يك فرد معمولى از مردم نيست، اگر ايمان و تقوى پيشه سازد و در نزد پدران پاكش پسنديده و قابل تقدير باشد.

بدين دليل است كه حضرت آيه اللّه العظمى خويى قدس سره، فقيه و رجالى بزرگ، كه در پذيرفتن توثيق رجال بسيار سختگير است، پس از نپذيرفتن روايتى كه عبدالعظيم بى واسطه از حضرت رضا عليه السلام نقل كرده، مى نويسد:

«والذى يهوّن الخطب أنّ جلالة مقام عبدالعظيم و إيمانه و ورعه غنيّة عن التشبث في إثباتها بأمثال هذه الروايات الضعاف(2)؛ آنچه كه مشكل را آسان مى سازد، اين است كه والايى مقام عبدالعظيم و ايمان و ورع وى نياز ندارد كه براى اثبات آن به اين روايات ضعيف تمسك جوييم».

هم اكنون شايسته است در اين جمله امام هادى عليه السلام درباره حضرت عبدالعظيم

ص: 123

تأمل كنيم كه فرمود: «مرحبا بك أنت وليّنا حقّا؛ خوش آمدى آغوشم براى تو گشوده است تو به راستى ولىّ مايى».

براى توضيح اينكه ولى امامان بودن چه مفهوم و محتوايى دارد، نگاهى بيفكنيد به گفتار امام باقر عليه السلام با جابر بن يزيد جعفى. امام باقر عليه السلام در وصيت طولانى خويش به جابربن يزيد جعفى مى فرمايد:

«واعلم بأنّك لاتكون لنا وليّا حتّى لو اجتمع عليك أهل مصرك و قالوا: إنّك رجل سوء لم يخزنك ذلك ولو قالوا إنّك رجل صالح لم يسرّك ذلك ولكن اعرض نفسك على كتاب اللّه. فإن كنت سالكا سبيله زاهدا في تزهيده راغبا في ترغيبه خائفا من تخويفه.فاثبت و بشر؛ فإنّه لايضرك ما قيل لك و إن كنت مبائناً للقرآن فما ذاالذي يغرك من نفسك. إنّ المومن معنّى بمجاهدة نفسه ليغلبها على هواها. فمرّة يقيم أودها و يخالف هواها في محبه اللّه و مرّة تصرعه نفسه فيتّبع هواها فينعشه اللّه فينتعش و يقيل اللّه عثرته فيتذكّر و يفزع إلى التوبة و المخافة فيزداد بصيرة و معرفة لما زيد فيه من الخوف و ذلك بأنّ اللّه يقول:

«إنّ الذين اتّقوا إذا مسّهم طائف من الشيطان تذكّروا فإذا هم مبصرون»(1)؛

اى جابر !بدان كه تو ولى ما نيستى تا آنكه اگر همه مردم ديارت بر ضد تو اتفاق كنند و همه درباره تو بگويند كه تو مرد بدى هستى، اين تو را محزون نسازد و اگر بگويند كه تو فرد شايسته اى هستى، اين هم تو را شاد نسازد (سخن مردم ملاك نيست)؛ بلكه بايد خويش را بر قرآن عرضه كنى. اگر راه قرآن را مى روى و آنجا كه قرآن دعوت به زهد مى كند زهد مى ورزى و در موردى كه ترغيب مى كند تمايل نشان مى دهى و از بيم دهى قرآن بيم مى گيرى، پس ثابت و استوار باش و بشارت باد تو را؛ چرا كه آنچه درباره تو گفته شده است، آسيبى به تو نمى رساند و امّا اگر از قرآن جدا افتاده اى، پس اين چه است كه تو را درباره خودت مغرور ساخته است.

ص: 124

مؤمن به جهاد با خويش اهتمام مى ورزد تا بر هواى خويش پيروز گردد. گاه كجى خود را راست مى كند. و در راه محبت خدا با هواى خويش مخالفت مى ورزد و گاه نفس وى او را زمين مى زند و او در پى هواى خود حركت مى كند، ولى خداوند او را زنده مى سازد و او زنده مى شود و خداوند لغزش وى را جبران مى كند و مؤمن متوجه مى شود و توبه مى كند و از عقاب خداوند به هراس مى افتد و بينايى و معرفت او به دليل فزونى يافتن ترس در او، فزونى مى يابد. و اين حقيقت بر پايه آن است كه خداوند مى گويد: پرهيزكاران هنگامى كه گرفتار وسوسه هاى شيطان مى شوند متذكر مى گردند و ناگهان بينا مى شوند».

بنابر گفته امام باقر عليه السلام ولىّ امامان عليهم السلام كسى است كه حرف مردم كوچك ترين تأثيرى در او نگذارد. و تنها خويش را بر پايه كتاب خدا ساخته باشد و در اين راه پيوسته در جهاد با نفس باشد از اين سخن امام باقر عليه السلام ، فهميده مى شود كه شخصيت حضرت عبدالعظيم چه تعالى و اوجى دارد!

ولىّ واژه اى است كه هم به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام اطلاق ميشود و هم از اين سو درباره مردمى ويژه. در آن سو، معناى مطاع بودن را مى رساند و در اين سو، معناى مطيع بودن را.

حضرت عبدالعظيم ولىّ امامان است؛ يعنى دوست نزديك و مطيع و پيرو امامان عليهم السلام است و آنان را مطاع خود مى داند.

در روايتى ديگر، ولىّ امامان چنين تفسير مى شود:

«... من كان للّه مطيعا فهو لنا وليّ و من كان للّه عاصيا، فهو لنا عدوٌ. ما تنال ولايتنا الا بالعمل و الورع(1)؛

در اين روايت امام به جابر مى گويد، هر كس مطيع خداوند است او ولىّ ما است

ص: 125

و هر كس خدا را عصيان مى كند، او دشمن ما است ولايت ما جز با عمل و ورع دست يافتنى نيست».

باز در روايتى مى خوانيم: «يا جابر! من أطاع اللّه و أحبّنا فهو وليّنا؛ اى جابر كسى كه خدا را اطاعت كند و ما را دوست بدارد، ولىّ ما است».

از آنچه گفته شد؛ فهميده مى شود كه جمله «انت ولينا حقّا» و ارجاع و اعتماد امام به وى، تا چه ميزان وثاقت حضرت عبدالعظيم را مى رساند.

مى فرمايد: بر اين دين استوار بمان و آن گاه وى را دعا مى كند كه خداوند او را در دنيا و آخرت با اين ايمان استوار و پايدار بدارد.

يافتن دين حق و پسنديده و پايدارى بر آن تا قيامت ارزشمندترين ارزشها است.

و حضرت عبدالعظيم حسنى اين دين حق و پسنديده را يافته و امام عليه السلام او را در اين جهت تأييد كرده واز آن سو براى اينكه بر اين دين پايدار بماند؛ دعاى حضرت همراه او است.

مهم اين است كه حضرت عبدالعظيم دين مرضى را برگزيده است؛ چون دين غيرمرضى، يعنى دين منهاى ولايت و امامت، حتى براى سخت كوشترين ناسكان ارزش ندارد.

دردين غيرمرضى ناسك ومتهتك همسانند وتنهابراى ناسك رنجى بيهوده مانده است.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايد:

«واعلم أنّ الراسخين فى العلم، هم الذين أغناهم عن اقتحام السدد المضروبة دون الغيب الإقرار بجملة ما جهلوا تفسيره من الغيب المحجوب. فمدح اللّه تعالى اعترافهم بالعجز عن تناول ما لم يحيطوا به علما و سمّى تركهم التعمق فيما لم يكلفهم البحث عن كنهه رسوخا؛(1) بدان، آنان كه در علم دين استوارند، خدا آنها را از فرو رفتن در آنچه كه بر آنها پوشيده است و تفسير آن را نمى دانند و از فرو رفتن در اسرار نهان، بى نياز ساخته است و آنان را از اين رو كه به عجز و ناتوانى خود در برابر غيب و آنچه كه تفسير آن را نمى دانند اعتراف مى كنند، ستايش فرموده و ترك ژرف نگرى آنان در آنچه كه خدا بر آنان واجب نساخته را راسخ بودن در علم شناسانده است. پس به همين مقدار بسنده كن و خدا را با ميزان عقل خود ارزيابى مكن».

آرى، رها كن كسانى را كه مى پندارند همه چيز را مى فهمند و يا مى توانند بفهمند؛ اينان واقعا نمى فهمند.

اين از درك بالاى فرد است كه مى فهمد همه حقائق دست يافتنى نيست و ما حقائق مافوق علم و عقل داريم كه با تسليم در برابر وحى به دست مى آيد اينان مى فهمند كه بايد در برابر خدا و حجت هاى وى تسليم باشند. تسليم نشان معرفت و شناخت است.

الامام الباقر عليه السلام :

«أحقّ من خلق اللّه بالتسليم لما قضى اللّه من عرف اللّه؛(2)

كسى كه خدا را شناخت، از همه به تسليم در برابر قضاى الهى سزاوارتر است».

عبدالعظيم حسنى سرشار از اين روح تسليم است و اساسا مشخصه ارزش آفرين و ويژگى مشهود اين راوى بزرگ همان تسليم و تعبّد او در برابر خداوند و حجتهاى

ص: 129

الهى است. اين ويژگى را با كمترين نگاه به زندگى اين عبد بزرگ همه مى يابند. ما به برخى از آنچه اين را تسليم مى نماياند، اشاره مى كنيم:

الف) درك محضر امام و دانش پذيرى از امام

ب) پرسش از امام چه حضورا و چه كتبا

پ) عرض دين خويش بر امام

ت) تأييد ويژه امام از او و شهادت امام بر اينكه حضرت عبدالعظيم حسنى به حق ولىّ امام است.

ث) ارجاع و اعتماد امامان به وى

مناسب است به اسوه ديگرى از تسليم منشان اشاره كنيم:

امام صادق عليه السلام درباره عبداللّه بن ابى يعفور فرمود: «ما وجدت أحداً يقبل وصيّتي و يطيع أمري إلاّ عبداللّه بن أبي يعفور(1)؛ كسى را كه سفارش مرا بپذيرد و دستورم را اجرا كند، جز عبداللّه بن ابى يعفور نمى شناسم».

در روايتى آمده است كه عبداللّه بن ابى يعفور به امام صادق عليه السلام گفت: اگر يك انار را دو نيم كنيد و شما بگوييد كه اين نيم حرام و اين نيم حلال است مى پذيرم كه همان را كه شما حلال گفته ايد حلال و همان را كه حرام گفته ايد حرام است. امام صادق عليه السلام دو مرتبه فرمود: خداوند تو را رحمت كند.(2)

شناخت ژرف و عميق از حجت خدا، زمينه ساز چنين تسليم و تعبدى است.

خانه مردى از شيعيان در سكّة الموالى ساكن شد و در آنجا به عبادت اشتغال ورزيد. روزها روزه داشت و شبها را به عبادت مى پرداخت؛ چنان كه نقل شده است: «و كان (فكان) يعبد اللّه في ذلك السرب و يقوم نهاره و يقوم ليله»(1) صاحب بن عباد نيز در شرح حال حضرت عبدالعظيم به اين ويژگى حضرت اشاره دارد و مى نويسد: «... عابد... و كان يعبداللّه عزّوجلّ في ذلك السرب يصوم النهار و يقوم اللّيل»(2)؛ عبادت خدا و روزه دارى و شب زنده دارى كار مردان خدا است؛ آنان كه در سويداى قلبشان حبّ خدا جا دارد و شور و هوايى ديگر به سر دارند. جّد اعلاى ما حضرت آيه اللّه العظمى شيخ محمدعلى صفائى حائرى قمى براى فرزندشان نقل كردند كه شبى از شبها براى نماز شب بيدار شدم ولى گويا حال برخاستن از بستر را نداشتم. در اين هنگام از بادگير خانه صدايى شنيدم كه مى گفت: برخيز! عاشقى شيوه رندان بلاكش باشد.

عبادت سلوك صراط مستقيم است، خداوند مى فرمايد: «و أن اعبدوني هذا صراط مستقيم»؛(3) و مرا بپرستيد كه راه مستقيم اين است حضرت عبدالعظيم حسنى سلام اللّه عليه با عبادتى كه با كيفيت «احمزها(4)» و با كميت استمرار زينت يافته بود ره پوى صراط مستقيم بوده است.

است و بعضى از احكام مقيد به اسلام و ايمان است؛ ولى امانتدارى جزء قوانين بين المللى اسلام است؛ يعنى امانت را بايد به صاحب آن بازگرداند گرچه كافر حربى باشد و هيچ قيدى مانع از پرداخت امانت نمى شود، نه كفر امانت دهنده و نه فسق و نه چيز ديگرى.

پيامبر صلى الله عليه و آله ، اميرالمؤمنين عليه السلام را در مكه گذاشتند تا امانتهاى حضرت را باز پردازند و امين از نخستين و افتخار آميزترين القاب پيامبر صلى الله عليه و آله است.

اين تخصيص نخوردن در امانتدارى و دقتهايى كه دين مقدس اسلام در پرهيز از افراط و تفريط درباره امانت كرده است، عظمت امانتدارى و ارزش شخص امين را مشخص مى كند. البته امانت، قلمرو گسترده ترى از حوزه مالى دارد.

از ويژگيها و صفات بارز و شهرت يافته حضرت عبدالعظيم حسنى امانتدارى است.

صاحب بن عبّاد در وصف كوتاه و پرمحتواى خود درباره شخصيت حضرت عبدالعظيم آورده است كه: «معروف بالأمانة»؛ امانتدارى آن حضرت از خصلتهاى شناخته شده و مشهورشان بوده است.

اعتماد و ارجاع امامان به وى حاكى از امين بودن اين شخصيت بزرگ است.

روند تقيّه را مى توان از آغاز بعثت بررسى كرد. پنهان بودن دعوت، افشا نكردن حقايق و اسرار، همشكلى و همزيستى ظاهرى؛ اهل اديان و مكاتب، ابرازِ تبرّى نكردن، نفوذ و حضور در حلقه اى مخالف، از جلوه هاى تقيّه است.

زندگى حضرت عبدالعظيم با اين ارزش همراه بوده است؛ صاحب بن عبّاد مى نويسد:

«و خاف من السلطان فطاف البلدان على أنّه قيج ثمّ ورد الرىّ و سكن بساربانان في دار رجل من الشيعة في سكّة الموالي و كان يعبداللّه عزّوجلّ في ذلك السرداب يصوم النهار و يقوم الليل و يخرج مستترا فيزور القبر الّذى يقابل الآن قبره و بينهما

الطريق و يقول هو خير رجل من ولد موسى بن جعفر عليه السلام و كان يقع خبره إلى الواحد بعد الواحد من الشيعة حتّى عرفه أكثرهم؛(1)

حضرت عبدالعظيم حسنى سلام اللّه عليه از بيم سلطان به گردش در شهرها به عنوان پيك پرداخت. آن گاه به رى آمد و در محله ساربانان در خانه مردى شيعى در سكة الموالى سكونت كرد و در آن سرداب به عبادت خدا مشغول شد. روز را روزه مى گرفت و شب خيزى داشت و پنهان و ناشناس از خانه بيرون مى آمد و به زيارت قبرى مى رفت كه امروز روبه روى قبر خود ايشان است و ميان اين دو قبر راه است و مى فرمود: اين قبر مردى از فرزندان حضرت موسى بن جعفر عليه السلام است و اين چنين خبر حضرت عبدالعظيم حسنى به شيعيان تك تك مى رسيد تا آنكه اكثر شيعيان از حضور ايشان باخبر شد».

در حوادثى كه پيش مى آيد، به راويان حديث ما مراجعه كنيد؛ چرا كه آنان حجّت من بر شما و من حجّت خدا بر آنان هستم».

«روى ابوتراب الرويانى قال: سمعت أبا حمّاد الرازى يقول: دخلت على عليّ بن محمّد عليه السلام بسرّ من رأى. فسألته عن أشياء من الحلال و الحرام. فأجابنى فيها. فلمّا ودّعته، قال لي: يا حمّاد! إذا اشكل عليك من أمر دينك بناحيتك، فسل عنه عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى و اقرأه منّي السلام؛(1)

ابو حماد رازى گويد: در سرّ من رأى به خدمت امام هادى7 رسيدم و سؤالاتى درباره حلال و حرام از ايشان كردم و ايشان جواب دادند چون با ايشان وداع كردم حضرت به من فرمود: اى حمّاد هر زمان كه در منطقه ات چيزى از امور دينى بر تو مشكل شد درباره اش از عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى بپرس و سلام مرا نيز به او برسان».

ارجاع هاى امامان حاكى از آن است كه آن شخصيت كاملاً شايسته بوده و اهليّت آن را داشته كه شيعه در مشكلات دينى اش به او مراجعه كند.

با يك بررسى ساده، روشن مى شود كه ارجاعهاى امامان به چه گونه افرادى است؛ بنگريد به: ارجاع به زكريّا بن آدم، ارجاع به ابان، ارجاع به يونس بن عبدالرحمن، ارجاع به زراره، ارجاع به محمّدبن مسلم ثقفى، ارجاع به ابابصير.

«امام رضا عليه السلام در پاسخ به سؤال على بن مسيّب كه مى پرسد: فاصله ام دور است و هر زمان نمى توانم محضرتان شرفياب شوم، معالم دينم را از چه كسى بپرسم؟ مى فرمايد: از زكريّا بن آدم قمى كه بر دين و دنيا مأمون است، بپرس».(2)

امين بر دنيا و امين بر دين بودن اوج اخلاق و علم زكريّا بن آدم قمى را مى رساند و از اين حديث به دست مى آيد كه چه شخصيتهاى برجسته اى و با چه شرايطى مورد ارجاع امامان قرار مى گرفته اند.

ص: 134

حضرت صادق عليه السلام فيض بن مختار را به زراره ارجاع مى دهد و به او مى گويد:

«"إذا أردت حديثا فعليك بهذا الجالس" و أومأ إلى رجل من أصحابه. فسألت أصحابنا عنه. فقالوا: زرارة بن أعين؛(1)

اگر حديث خواستى، بر تو باد به اين فردى كه نشسته است و اشاره فرمود به يك نفر از ياران خويش فيض گويد: از يارانمان پرسيدم اين كيست؟ گفتند: زرارة بن اعين است».

ارجاع در ميان فقيهان معناى والايى دارد. اينكه يك فقيه بزرگ حتّى مسئله اى را به فقيه ديگرى ارجاع دهد، از چنان ارزشى برخوردار است كه اعلميّت و برترى وى را در رتبه بعد از خود اثبات ميكند.

هم اكنون اگر امام معصومى به طور مطلق كسى را به عبدالعظيم حسنى ارجاع دهد و بگويد كه در مشكلات دينى به عبدالعظيم مراجعه كن؛ آيا شخصيّت ارزشمند و والاى او را نمى رساند؟ اين چنين است كه نجاشى پس از نقل ارجاع حضرت رضا عليه السلام به يونس بن عبدالرحمن مى نويسد: و هذه منزلة عظيمة(2)؛ اين موقعيت بس بزرگى است» براى يونس كه امام عليه السلام به وى ارجاع داده است.

عبدالعزيز بن المهتدى گويد:

«إنّي سألته فقلت انّي لا اقدر على لقائك في كل وقت فعمّن آخذ معالم ديني؟ فقال: خذ عن يونس بن عبدالرحمن؛(3)

عبدالعزيز بن مهتدى گويد: از امام رضا عليه السلام پرسيدم من هميشه نمى توانم به ديدارتان نايل شوم؛ پس از چه كسى معالم دينم را بگيرم؟ حضرت فرمود: از يونس بن عبدالرحمن».

ارجاع مكرّر امام صادق عليه السلام به ابان بن تغلب، شخصيتى كه سه امام را درك

ص: 135

كرده و سى هزار حديث تنها از امام صادق عليه السلام روايت كرده است، نيز حكايت از منزلت ابان دارد.

گفتنى است ارجاعهاى مطلق، اوج و ارج بيشترى دارد و شخصيت عبدالعظيم حسنى سلام اللّه عليه از چنين ارجاعى بهره مند است و او را در رديف راويان بزرگ و بى مانند قرار مى دهد.

وليّا من أوليائى دعوت اللّه ليعذّبه في الدنيا أشدّ العذاب و كان في الآخرة من الخاسرين، و عرّفهم أنّ اللّه قد غفر لمحسنهم و تجاوز عن مسيئهم إلاّ من أشرك به أو آذى وليّا من أوليائى أو أضمر له سوءً؛ فإنّ اللّه لا يغفر له حتّى يرجع عنه فإن رجع و إلاّ نزغ روح الإيمان عن قلبه و خرج عن ولايتى و لم يكن له نصيبا فى ولايتنا و أعوذ باللّه من ذلك؛(1)

عبدالعظيم حسنى از حضرت رضا عليه السلام روايت كرده كه آن حضرت فرمودند: اى عبدالعظيم! دوستان مرا از جانب من سلام برسان و به آنان بگو: شيطان را به دلهاى خويش راه ندهند و آنان را به راستگويى در گفتار و اداى امانت امر كن. و نيز آنان را به سكوت، ترك منازعه و جدال در كارهاى بيهوده، توجه به يكديگر و به ديدار يكديگر رفتن دستور بده؛ چرا كه اين كار مايه قرب به من است. دوستان من نبايد به مخالفت و دشمنى با يكديگر خود را مشغول سازند؛ چون من با خويش پيمان بسته ام كه هر كس چنين كارى كند و يكى از اولياى مرا خشمگين سازد دعا كنم و از خداوند بخواهم تا او را در دنيا به شديدترين عذاب مجازات كند و او در آخرت از زيانكاران باشد. دوستان مرا متوجه ساز كه خداوند نيكوكاران آنان را آمرزيده و از بدكاران آنان درگذشته است، مگر كسى كه براى خداوند شريك گيرد و يا ولى اى از اولياى مرا آزار دهد و يا در دل كينه و عداوت او را نهان دارد و تا از اين كار برنگردد خداوند او را نمى بخشد و اگر بازنگردد، خداوند روح ايمان را از قلبش در آورد و از ولايت من بيرون رود و بهره اى از ولايت ما را نداشته باشد. من از اين امر به خداوند پناه مى برم».

بعضى از عملكردها مورد نقد شديد برخى از امامان عليهم السلام قرار مى گرفته اند؛ مثلاً با اينكه على بن يقطين يك عامل محبوب، نفوذى، كاردان و كارساز در دربار عباسى بود، هنگامى كه به مدينه آمد و اجازه تشرّف خواست، به او اجازه ندادند. همچنين گويا احمدبن اسحاق، با داشتن عنوان وكالت، صداقت و پيشينه اعتمادآميز، هنگامى كه به محضر مقدّس امام حسن عسكرى عليه السلام رسيد به او اجازه ورود ندادند. ابوالاسود دوئلى با كمال قرب وى به اميرالمؤمنين عليه السلام از سوى حضرت عزل مى شود. عثمان بن مظعون از سوى پيامبر توبيخ شده؛ چرا كه او لذّت برى از زنان را ترك كرد. همسرش به رسول خدا شكايت برد و پيامبر عثمان را از اين كار باز داشت.(1)

برخى ديگر ازاصحاب پيامبر وامامان عليهم السلام ، گاه به عملكردمعصوم انتقاد مى كردند و به زعم خويش در فكر تصحيح بودند كه اين باز نشان پايين بودن معرفت و بينش آنان بود.

حضرت عبدالعظيم حسنى در هيچ كدام از اين دو گروه نبود؛ او در زمره تسليمان محض امامت بود و در طول مصاحبت و همراه اش با چند امام، نقطه منفى از او ديده نشد كه اين نشان اوج معرفت و اوج تسليم او است.

در كتاب الشجرة المباركة فى الانساب الطالبية، (ص 64) آمده است كه: عبدالعظيم در رى كشته شد و مزار او بدان جا معروف و مشهور است.(1)

به هر حال هجرت نيز، همچون جهاد امرى مقدس است و اجر فراوانى دارد. خداوند عزوجل مى فرمايد: «و من يخرج من بيته مهاجرا إلى اللّه و رسوله ثمّ يدركه الموت فقد وقع أجره على اللّه»؛(2) «و هر كس به عنوان مهاجرت به سوى خدا و پيامبر او از خانه خود بيرون رود و سپس مرگش فرا رسد پاداش او بر خدا است».

گفتنى است كه نجاشى و صاحب بن عباد، مرگ اين راوى بزرگ را در پى مريضى ايشان گفته اند و اشاره اى به شهادت ايشان نداشته اند.(3)

حضرت عبدالعظيم حسنى از معدود ساداتى است كه هم جلالت قدر فوق العاده اى داشته و هم قبرشان مشخص و معروف بوده است؛ چرا كه عده اى از نوادگان امامان عليهم السلام چندان برجسته نيستند و عده اى كه شخصيت فوق العاده دارند قبرشان مشخص نيست و در محل قبر آنان اختلاف است، چون على بن جعفر. ولى حضرت عبدالعظيم هم شخصيت بلندمرتبه اى دارد و هم قبرش قطعى، مشخص و معين است اين دو جهت، قبر اين سلاله پيامبر را برجسته و ملجأ ساخته است.

حضرت چونان زيارت قبر سيد شهيدان حسين بن على عليه السلام ارزش مى يابد، نشان شخصيت ارجمند و ارزشمند صاحب قبر است.

بى جهت نيست كه تشبيه زيارت او به زيارت حضرت سيد الشهداء عليه السلام اين حدس را در انسان قوى مى سازد كه اين بزرگ مرد از سلاله آل محمد عليهم السلام در نهايت به فوز شهادت نائل آمده است، آنگونه كه برخى بدان اشاره كرده اند.

شخصيتى كه دارنده ارزشهاى فراوان است، پاره تن پيامبر است، نسب او با چهار واسطه به حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام مى رسد، از مدينه و ديار خويش هجرت مى كند، آواره شهرها مى گردد و مدتها در رى مخفيانه به سر مى برد و شيعه كم كم با او آشنا مى شود و به محضرش راه مى يابد؛ چنين شخصيت بزرگ و شناخته شده اى كه از سوى حكومت وقت به جرم دوستى با خاندان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مورد تعقيب است و در شهرها به عنوان نامه رسان مى چرخد، تا از دشمن در امان بماند؛ آيا با اين همه، احتمال نمى رود كه وى پس از شناخته شدن در رى و اقبال شيعه به وى، از سوى حكومت و به دست ظالمان به شهادت رسيده باشد.

و آيا تشبيه زيارت او به زيارت سيدالشهداء عليه السلام اشاره تلميحى به اين پايان فوزبخش شهادت نيست.

او كه هم حسنى و هم حسينى است از جد بزرگوار خويش امام حسين عليه السلام فرار و آوارگى را به ارث برده است.

چون امام حسين عليه السلام كه مأمنى نداشت و از سوى دشمن در تعقيب بود، تا آنجا كه خانه خدا و مكه نيز براى او امن نبود، از شهر و ديار خويش مى گريزد و در شهرها آواره مى شود. و هيچ بعيد نيست كه در پايان نيز چون سيدالشهداء عليه السلام به شهادت برسد.

آيا با وجود اين همه فضائل، تشبيه زيارت او به زيارت سيدالشهداء عليه السلام استبعادى

ص: 141

دارد؟ و چنانكه در برخى از گفته ها ديده شده، اين تشبيه براى ايشان سنگين است؟ آيا اگر گفته شود كه زيارت قبر پاره تن پيامبر، چونان زيارت قبر پيامبر است، چنين تشبيهى درست نيست؟ وجه شباهت در اين تشبيه بسيار روشن است:

همين كه بهشت براى زائر او واجب مى شود، مى تواند وجه شباهت در اين تشبيه باشد. همچنين اينكه او از نسل پيامبر است و نسبش به فرزندان بلافصل پيامبر صلى الله عليه و آله مى رسد، مى تواند وجه شبه در اين تشبيه باشد. همين فرار، آوارگى و شهادت احتمالى او مى تواند وجه شباهت در اين تشبيه بلند باشد.

سه عنصر در زيارت بايد در نظر گرفته شود:

يك) مقام و عظمت مزور (صاحب مزار).

دو) كرم معطى.

سه) رنج، معرفت و محبت زائر.

بى ترديد با توجه به مقام عظيم حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه مورد زيارت قرار گرفته و كرم بى كران و نامحدود خداوند كريم و معرفت و محبتى كه بايد در هر زائرى در نظر گرفت، جاى هيچ استبعادى را براى پاداش زيارت حضرت عبدالعظيم همانند پاداش زائر امام حسين عليه السلام باقى نمى گذارد.

پروردگارا! زيارت قبر اين راوى بزرگ ولى امامان عليهم السلام سيد بزرگوار محمّدى، علوى، فاطمى، حسنى و حسينى را روزى ما بفرما، و ما را با راه و رسم اين عزيزان خدا آشنا بفرما، و بر سرسپردگى و دلدادگى ما نسبت به آنان روز به روز بيفزا.

ص: 142

ص: 144

نيز شيخ صدوق رحمه الله آورده است: مردى بر حضرت ابوالحسن على بن محمد هادى عليه السلام

وارد شد، حضرت پرسيد: كجا بودى؟ گفت: به زيارت حسين عليه السلام رفته بودم. فرمودند: «اگر قبر عبدالعظيم را كه نزد شماست زيارت مى كردى، چون كسى بودى كه قبر حسين عليه السلام را زيارت كرده است».(1)

عالمان رجالى و تذكره نويسان، همگى او را به تقوا و پارسايى ياد كرده اند.(2)

آنچه باعث توثيق و اعتمادِ اصحاب سير و سلوك به آئين اخلاقى حضرت عبدالعظيم مى گردد، اين امتياز اوست كه شهد معرفت و حكمت را از زلال ترين سرچشمه آن نوشيده است. چه افتخارى بالاتر از اين كه اين شخصيت، هم در اوج شرافت نسبى و هم دست پرورده امامان معصوم معاصر خويش است. حضرت امام اميرالمؤمنين عليه السلام با مباهات به معاويه مى نويسد: «إنّا صنائع ربّنا و الناس بَعدُ صنائع لنا؛(3) ما دست پرورده پروردگارمان هستيم و در مرحله بعد، مردمِ مؤمن، دست پرورده مكتب ما هستند».

با تمسك به عروة الوثقى هاى وادى اخلاق، از اعوجاج ها و يك سونگرى ها و افراط و تفريط هاى مكتب هاى بشرى نظير عرفان بودايى، معنويت مسيحى، سير و سلوك هاى صوفيانه و ... در امان است.

اهميت درستى راه در اين است كه اخلاق، چهره و ماهيت جان را شكل مى دهد و روح و فطرت پاك الهى را مى سازد؛ بنابراين اگر راه درست باشد، آدمى به سوى ملكوت، وگرنه به سراشيبى بهيميّت، سبعيّت و شيطنت سقوط مى كند و سيرتش از انسانيت بيرون مى شود.

از آنجا كه بيشتر مسائل اخلاقى در ارتباط انسان با خداى تعالى يا انسان با ديگران و يا انسان با خودش جا مى گيرد، جلوه هاى اخلاقى رفتار و گفتار حضرت عبدالعظيم در همين سه فصل تقديم مى شود.

ص: 146

مدال هاى افتخارى است كه قرآن كريم به پيامبر خاتم مى دهد: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ»(1)

همچنين پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را با عنوان هايى نظير «عبده»(2) مى ستايد، زيرا عبوديت و فناى در اراده خدا، سكوى پرستش به ملكوت معنويت است و نقطه مقابل آن كه خودپرستى و انانيّت است، بزرگ ترين مانع صراط مستقيم و يكى از مهم ترين مشخصه هاى گمراهان است؛ همان گونه كه ابليس گويد: ««أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ»(3)؛ من بهتر از آدمم، پس نبايد من سجده كنم».

قارون نيز گويد: «إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ عِنْدِي»(4)؛ اين ثروت را تنها به دليل دانش اقتصادى خودم، به دست آوردم، پس چرا زكاتش را بدهم. و فرعون هم فرياد برمى زند: ««أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى»(5)؛ من برترين پروردگار شمايم».

حضرت عبدالعظيم كه دريايى از علم است، در برابر اقيانوس بى كران عصمت، خود را از قطره اى كمتر مى بيند و با اتصال به ولايت امامت، از حضرت امام هادى عليه السلام

درخواست عرضِ ايمان دارد تا انديشه و عقايد خويش را در برابر آينه عصمت و حقيقت محك زند، اگر مرضىّ خدا بود، بر آن ثابت قدم بماند و اگر احياناً چيزى جز آنچه خدا مى خواهد در عقايدش بود، كنار بگذارد.

عجيب آن كه تمامى معتقداتش مطابق حقّ و بى اعوجاج بوده و امام عليه السلام او را تشويق فرموده است.(6)

نيز حضرت عبدالعظيم تفسير آيه شريفه: ««الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ

ص: 148

أَحْسَنَهُ»(1)؛ به بندگان خودم مژده بده، كسانى كه سخن را مى شنوند و از بهترينش پيروى مى كنند» را از امام صادق عليه السلام چنين نقل مى كند: «هم المسلِّمون لآلِ محمّد، الذين إذا سمِعوا الحديث لم يزيدوا فيه و لم ينقصوا منه، جاؤوا به كما سمعوه؛ مصداق بارز اين آيه شريفه، كسانى هستند كه از هر جهت تسليم آل محمدند عليهم السلام همان كسانى كه به هنگام استماع حديثِ معصوم عليه السلام بر آن نمى افزايند و از آن نمى كاهند و همان گونه كه دريافت كرده اند به ديگران مى رسانند».

نمونه ديگرى از مسند حضرت عبدالعظيم در اين زمينه، بسيار گويا و زيباست. وى از امام جواد عليه السلام و او از پدر بزرگوارش از امام كاظم عليه السلام نقل مى كند: عمرو بن عبيد نزد پدرم حضرت صادق عليه السلام آمد، پس از سلام و نشستن، آيه شريفه: «الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الاْءِثْمِ وَ الْفَواحِشَ»(2) را تلاوت كرد و ساكت شد. حضرت پرسيد: چرا ساكتى؟ عرض كرد: دوست دارم گناهان كبيره را از كتاب خداى عزيز و جليل بشناسم. آن گاه امام عليه السلام فرمود: آرى اى عمرو! بزرگ ترين گناهان كبيره، شريك قرار دادن براى خداست، كه مى فرمايد: «مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ»(3)؛ هركه براى خدا شريك قرار دهد، بهشت را براى او ممنوع و حرام مى كند». آن گاه ساير گناهان كبيره را با شاهدى از قرآن به او معرفى فرمود. در پايان روايت آمده است: «فَخَرج عمرو و له صراخ من بكائه و هو يقول: هلك من قال برأيه و نازعكم فى الفضل و العلم؛ يعنى عمرو از منزل امام با فرياد و گريه بيرون شد و مى گفت: نابود است هر كه از پيش خود عقيده اى برگزيند و در فضل و علم با شما درافتد».

منظورش مكتب ها و فرقه هاى انحرافى است كه همواره بر محور خودخواهى و انانيّت بوده و هست.

نيز از امام باقر عليه السلام در تفسير آيه شريفه: «كَذَّبُوا بِآياتِنا كُلِّها»(4) چنين نقل مى كند:

ص: 149

«يعنى الأوصياء كلّهم»(1) منظور از تكذيب آيات خدا، نپذيرفتن اولياى خداست، تمامى آنان.

طرد هوا و خودپرستى و تسليم رضاى خدا شدن حضرت عبدالعظيم، ما را به ياد حضرت ابراهيم عليه السلام و امثال او مى اندازد، كه در تمامى امتحان ها، خدا را برگزيد و هوا و اميال نفسانى را زير پا نهاد. به ويژه هنگامى كه دستور ذبح حضرت اسماعيل آمد، پدر و پسر هر دو تسليم حق شدند. قرآن كريم با تجليل از اين حالت درونى مى فرمايد: «فَلَمّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ...»(2)و اسماعيل به پدر عرض مى كند: دستور خدا را انجام بده: «يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللّهُ مِنَ الصّابِرِينَ»(3).

آرى، خودخواهى بدترين صفات است؛ چنان كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

«شرّ الأمور الرضا عن النفس؛(4) بدترين كارها، خشنودى از خود است».

اى شهان كشتيم ما خصم برون *** ماند خصمى زو بتر در اندرون

كشتن اين، كار عقل و هوش نيست *** شير باطن، سخره خرگوش نيست

قَدْ رَجَعْنا مِن جهادِ الاْصغريم *** با نبى اندر جهاد اكبريم

قوّتى خواهم ز حق دريا شكاف *** تا به ناخن بركند اين كوه قاف

سهلْ شيرى دان كه صف ها بشكند *** شير آن را دان كه خود را بشكند

از نعمت ها و امتيازهاى وطن و ايثار و فداكارى هاى فراوان در راه خدا، انسان را به ياد ياران مخلص پيامبر صلى الله عليه و آله مى اندازد كه براى خدا هجرت كردند و با دست خالى و پاى برهنه و دل كندن از كسب و كار و خانه و زندگى در جمع خويشان و گزينش آينده اى پرخوف و خطر، نقد جان بر كف اخلاص نهادند و دل در گروِ محبت خدا نهادند. راستى اگر ايمان و محبت خدا نبود، چگونه قابل تصور بود كه ايشان خود را به آب و آتش زند و از مدينه به عراق از آن جا به رى برسد.

اينك نگاهى به برخى از روايات مسند حضرت عبدالعظيم مى اندازيم.

قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله للناس و هم مجتمعون عنده: «أحبّوا اللّه َ لِما يَخْدُوكم به مِن نِعَمه، و أحبّوني للّه تعالى، و أحبّوا قرابتي لي؛(1) به خدا عشق بورزيد، زيرا هر روزه به شما نعمت مى دهد و مرا براى خدا دوست بداريد و به نزديكانم براى من محبت كنيد».

اين روايت، تفسير آيه هاى شريفه قرآنى در باب محبت است؛ مانند: «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ»(2) و آيه شريفه: «وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ»(3)

حضرت عبدالعظيم تنها و غريب نبود، چون پروانه قلبش در طواف شمع محبت حق گردش مى كرد؛ همان گونه كه جد بزرگوارش امير مؤمنان على عليه السلام از خداى تعالى

در دعا عرضه مى دارد:

(اللَّهُمَّ إِنَّكَ آنَسُ الآنِسِينَ لِأَوْلِيَائِكَ وَ أَحْضَرُهُمْ بِالْكِفَايَةِ لِلْمُتَوَكِّلِينَ عَلَيْكَ تُشَاهِدُهُمْ فِي سَرَائِرِهِمْ وَ تَطَّلِعُ عَلَيْهِمْ فِي ضَمَائِرِهِمْ وَ تَعْلَمُ مَبْلَغَ بَصَائِرِهِمْ فَأَسْرَارُهُمْ لَكَ مَكْشُوفَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ إِلَيْكَ مَلْهُوفَةٌ إِنْ أَوْحَشَتْهُمُ الْغُرْبَةُ آنَسَهُمْ ذِكْرُكَ وَ إِنْ صُبَّتْ عَلَيْهِمُ الْمَصَائِبُ لَجَاُوا إِلَى الإِسْتِجَارَةِ بِكَ عِلْماً بِأَنَّ أَزِمَّةَ الْأُمُورِ بِيَدِكَ وَ مَصَادِرَهَا عَنْ قَضَائِكَ)(4)؛ بار خدايا، تو براى دوستانت برترين مونس و همدمى، و هم براى آنان كه بر تو توكل

ص: 151

دارند بهترين كارسازى. تو آنان را در آينه دلشان مى بينى و از نهانشان باخبرى و بر ميدان ديد و بصيرتشان دانايى، پس رازهايشان نزد تو هويدا و دل هايشان براى تو شيفته و شيداست. اگر غربت و تنهايى آنان را به وحشت اندازد به ياد تو انس گيرند و اگر از هر سو بر سرشان بلا ببارد، به حضرتت پناه آرند و سر بر آستانت نهند، چون مى دانند كه سررشته كارها به دست توان مند تو و در حوزه فرماندهى و تدبيرت است».

پرسيد: پروردگارا! «فما جزاء من تلا حكمتك سرّاً و جهراً؟؛ چيست پاداش كسى كه حكمت تو را در عيان و نهان تلاوت كند؟».

فرمود: اى موسى! «يَمُرُّ على الصراط كالبرق؛ بسان برق از پل صراط بگذرد».

پرسيد: الهى! «فما جزاءُ مَنْ صبر على أذى الناس و شَتْمِهم فيك؟؛ پاداش كسى كه در راه رضاى تو بر آزار و بدزبانى مردم صبر كند چيست؟».

فرمود: اى موسى! «اُعينه على أهوال يوم القيامة؛ بر هول وهراس قيامت ياريش مى كنم».

پرسيد: پروردگارا! «فما جزاء مَن دَمَعَت عيناه مِن خَشْيَتِك؟؛ پاداش كسى كه از خوف و خشيت تو اشك بريزد چيست؟».

پاسخ داد: اى موسى! «أقي وجْهَهُ من حرّ النّار و اُومنه يوم الفزع الأكبر؛ چهره اش را از گرماى آتش نگه مى دارم ودر روزقيامت كه فزع اكبر و دهشتناك است، او را امان مى دهم».

پرسيد: پروردگارا! «فما جزاء من ترك الخيانة حياءً منك؛ كسى كه به جهت حيا و خجالت از تو، خيانت به ديگران را رها كند، چه پاداشى دارد؟».

فرمود: «له الأمان يوم القيامة؛ در روز قيامت در امن و امان است».

پرسيد: پروردگارا! «فما جزاء مَنْ صلّى الصلوات لوقتها؟؛ چيست پاداش كسى كه نمازها را در وقتش بخواند؟».

فرمود: «أعطيه سُؤلَه و أبيحُه جنّتي؛ خواسته اش را مى دهم و بهشتم را حلالش مى كنم».

پرسيد: پروردگارا! «فما جزاء من صام شهر رمضان يريد به الناس؛ چيست پاداش روزه گير رياكار؟»

فرمود: اى موسى! «ثوابُه كَثَواب مَنْ لم يَصُمهُ(1)؛ ثوابش مثل كسى است كه ماه رمضان را روزه نداشته است».

ص: 153

آن گاه حضرت زهرا عليهاالسلام عرض كرد: اى حبيب من و اى نور ديدگانم! بگو بدانم روش و عمل آنان چه بوده كه خداوند اين عذاب ها را بر آنان مقرر كرده است؟

پس حضرت در توضيح علت عذابشان فرمود: اى دخترك من، آن زنى كه به موها آويزان بود، زنى بود كه موى خود را از نامحرم نمى پوشانيد.

زنى كه به زبانش آويزان بود، همسرش را آزار مى داد.

آن كه به پستانش آويخته بود، از همبسترى با شوهرش خوددارى مى كرد.

زنى كه به پا آويزان بود، بى اجازه شوهرش بيرون مى رفت.

زنى كه گوشت بدن خود را مى خورد، خود را براى مردم آرايش مى كرد.

آن كه دست هايش به پاهايش بسته بود و مارها و عقرب ها بر او مسلط بودند، نظافت و پاكى بدن و لباس را رعايت نمى كرد و از جنابت و حيض خويش را پاك نمى كرد و نماز را سبك مى شمرد.

زنى كه گنگ و كر و كور بود، فرزندان نامشروعش را به شوهرش نسبت مى داد.

اما آن كه گوشت هايش با قيچى هاى آتشين چيده مى شد، زنى بود كه خود را بر مردان عرضه مى كرد.

اما زنى كه چهره و اندامش مى سوخت و روده هاى خود را مى خورد، دلاّل فساد و فحشا بود.

آن كه سرش مانند خوك و بدنش مانند الاغ بود، سخن چين و بسيار دروغگو بود.

اما آن كه صورتش بسان سگ بود و آتش از عقبش وارد و از دهانش خارج مى شد، زنى ترانه خوان و حسود بود.

سپس حضرت فرمود: واى بر زنى كه شوهرش را به خشم آورد و خوشا به حال زنى كه همسرش از او خشنود باشد.(1)

ص: 156

فإنّ في ذلك قربة إليّ، و لا يشتغلوا انفسهم بتمزيق بعضهم بعضاً، فإنّي آليت على نفسي أنّه مَن فعَل ذلك و أسخَط وليّاً من أوليائي دعوت اللّه ليعذّبه في الدنيا أشدّ العذاب و كان في الآخرة من الخاسرين، و عرِّفهم أنّ اللّه َ قَد غفر لمحسِنهم و تجاوزَ عن مُسِيئِهم إلاّ مَن أشرَك به أو آذى وليّاً مِن أوليائي، أو أضمر له سوءاً؛ فإنّ اللّه لا يغفر له حتى يرجع عنه فإن رجع و إلاّ نزَع روح الإيمان عن قلبه و خرَج عن ولايتي، و لم يكن له نصيباً فى ولايتنا و أعوذ باللّه من ذلك؛(1)

براى شيطان در دل هاى خود راهى باز نكنند و امر كن آنان را به راست گويى و اداى امانت و سكوت و ترك جدال و كشمكش در كارهاى بيهوده. و به آنان امر كن با همديگر آمد و شد و همكارى و دوستى كنند، زيرا اين كارها باعث نزديكى به من است. و خود را مشغول نكنند به درگيرى و كوبيدن همديگر كه من با خود پيمان بسته ام كه هر كس مرتكب اين گونه كارها شود و يا يكى از دوستانم را مورد خشم و غضب قرار دهد، از خدا بخواهم تا وى را در دنيا به سخت ترين عذاب گرفتار سازد و در آخرت از زيان كاران خواهند بود. دوستان مرا متوجه كن كه خداوند نيكوكارانشان را آمرزيده و از بدكارانشان درگذشته است، مگر كسانى كه شرك بورزند يا يكى از دوستان مرا برنجاند و آزار دهد يا درباره او نقشه و توطئه اى در نظر گيرد كه به راستى خدا چنين كسى را نمى آمرزد، مگر از راه زشت خود برگردد. و اگر دست از اين كار برندارد، خداوند روح ايمان را از دلِ او بگيرد و از ولايت من بيرون شود و در دوستى ما اهل بيت هم بى بهره ماند. به خدا پناه مى برم از چنين لغزش هايى.

ص: 158

نمى كند و فرصت توبه مى دهد و براى زندگى شرافت مندانه افراد جامعه اسلامى هرگونه

آبروريزى را ممنوع مى كند، به كسى اجازه غيبت، تهمت، قذف و پرده درى نمى دهد و از همه برتر، گاهى خداوند آبروى تصنعى و غير استحقاقى براى انسان فراهم مى آورد؛ همان گونه كه امام على عليه السلام در دعاى كميل عرضه مى دارد: «و كَمْ مِن ثناءٍ جميلٍ لَستُ أهلاً له نشرتَهُ(1)؛ چه بسا ثنا و تمجيد زيبا كه برايم منتشر كردى با اين كه شايسته اش نبودم».

شايد منظور از حديث مذكور نيز همين باشد كه اگر شما از باطن همديگر باخبر مى شديد، حاضر نمى شديد به تجهيز و تدفين يكديگر بپردازيد، زيرا مرده را شخصى فاسق و فاجر و ... مى دانستيد.

ترجمه ديگر روايت چنين است: اگر شما از نهان همديگر آگاه مى شديد، اسرارتان را پوشيده نگاه نمى داشتيد و بر اثر كم ظرفيتى، يكديگر را بى آبرو مى كرديد.

حضرت عبدالعظيم گويد: از امام خواستم بيشتر برايم بگويد. فرمود: «قال اميرالمؤمنين عليه السلام : إنكم لن تسعوا الناس بأموالكم فسعوهم بطلاقة الوجه و حسن اللقاء...؛

شما هرگز نمى توانيد با دارايى هايتان مردم را به خود متوجه سازيد، پس بكوشيد آنان را با چهره گشاده و خندان و برخوردى خوش جذب كنيد، زيرا شنيدم از رسول خدا صلى الله عليه و آله كه مى فرمود: شمانمى توانيد مردم را بااموالتان جذب كنيد، پس آنان را بااخلاقتان جذب كنيد».

به امام جواد عرض كردم: اى فرزند رسول خدا بيشتر برايم بفرماييد. از قول امام على عليه السلام فرمود: «مَنْ عَتَب على الزمان طالَتْ مَعْتَبَتُه؛ كسى كه به زمان خود خشمگين گردد ناراحتى اش طولانى خواهد شد».

عرض كردم: اضافه بفرماييد. فرمود: قال اميرالمؤمنين عليه السلام : «مجالَسَةُ الأشرار تُورثُ سُوءَ الظّنِ بالأخيار؛ همنشينى با افراد پست، باعث بدگمانى به خوبان است».

توضيح: تمام تلاش و كوشش انسان ناشى از نيت و اهداف و اغراض او است.

شاكله تصميم و نيت هم از قلب و درون دل شكل مى گيرد. اين جاست كه آگاهى هاى

ص: 160

پيشين، عقيده و مرام انسان، تذكرات، القائات و گزارش ها، نقش مهمى در شكل دهى طرز فكر و تصميمات درونى دارند و واردات ذهنى بر تصميم قلبى اثر مى گذارد و از آن جا كه به قول معروف: «از كوزه همان برون تراود كه در اوست» اعمالِ صادره از جوارح و اعضاى انسان نيز ناشى از همان ديدگاه و اعتقادات انسان خواهد بود. و بدين سان آگاهى هايى كه از راه كتاب، روزنامه و مجله و رسانه هاى سمعى بصرى و مهم تر از همه، دوستان، به انسان منتقل مى شود، سازنده طرز تفكر و جهت دهنده به سمت و سوى تلاش هاى اجتماعى انسان است.

بديهى است همنشينى با بدان، دريچه دل را به روى تبليغات، فكر و فرهنگ و خلق و خوى آنان باز كرده و پس از مدتى آن فطرت پاكى كه دست خلقت خداوندى آفريده است، از بدآموزى هاى اشرار سياه مى شود و بسان سطل زباله شياطين انس و خنّاس درمى آيد. ثمره آگاهى هاى غلط و بد، جز بدانديشى و بدبينى به نيكان نخواهد بود و اين، آغاز سقوط از صراط مستقيم و افتادن در دام دشمنان خداست، زيرا:

كبوتر با كبوتر باز با باز *** كند همجنس با همجنس پرواز

از حضرت امير عليه السلام نقل است كه زبير همواره با ما بود تا آن گاه كه عبداللّه زبير پا به عرصه سياست نهاد و پدر را منحرف كرد.

حضرت عبدالعظيم از حضرت امام جواد عليه السلام درخواست حديث بيشتر دارد و آن حضرت از قول امام على عليه السلام نقل مى فرمايد: «بئس الزاد إلى المعاد العدوان على العباد؛ زور و ستم بر مردم، بد توشه اى است براى فرداى قيامت».

توضيح: بنا بر تعاليم اعتقادى اسلام تمام اعمال خرد و كلان و ريز و درشت انسان ماندگار است و هيچ صغيره و كبيره اى از پرونده حذف نمى گردد و يوم الحساب كه هر روزش بسان هزار سال است، براى رسيدگى به همين اعمال است. در آن هول و هراس محشر، سخت ترين حالت ها هجوم طلب كاران و حق داران است. همه

ص: 161

مى دانيم كه آمرزش حقوق الهى سريع تر و آسان تر از بخشايش حق الناس است، زيرا آن مدّعى ندارد ولى اين دارد. در همين دنيا مردم تنگ نظر به دشوارى گذشت مى كنند چه رسد به روز تغابن و تنگ دستى آخرت. اگر خداوند رزق و روزى ما را در اين عالم در اختيار مردم قرار داده بود، براى لقمه نانى خوار و ذليل و پست مى شديم؛ همان گونه كه در دعاهاى ماه مبارك رمضان مى خوانيم:

«الحمدللّه الذى ء وكَلَني إليه فَأكرَمَني و لم يَكِلْني إلى الناسِ فَيُهِينُوني؛ سپاس مخصوص خدايى است كه مرا به خودش وانهاد و از اين نظر باعث اكرام و احترام و آقايى من شد و مرا به مردم وانگذاشت كه به من اهانت كنند».

پس از درخواست بيشتر، اين جمله را از امام على عليه السلام نقل مى فرمايد: «قيمة كلّ امرى ءٍ ما يُحْسِنُه؛ ارزش هر كس به اندازه چيزى است كه آن را خوب مى داند و در آن مهارت دارد».

گويند: نظامى شاعر در نصيحتى به فرزندش گفت: «اگر پالان دوزِ ماهرى باشى بهتر است از آن كه خياط بدى باشى». اگر كسى حتى در مشاغل عادى و متوسط، به مهارت و خوبى خوشنام و مشهور شود، بهتر از كسى است كه مراحل دانشگاهى را هم طى كرده و در پى اشتغال سرگردان است يا شغلى را هم برگزيده ولى كارش كساد است. امروزه معماران كم سوادى را مى بينيم كه خدمت رسانى و رونق كارشان، از بسيارى از دارندگان مدارك و معارج سطح بالا، بهتر و بيشتر است.

نيز از امام على عليه السلام نقل مى فرمايد: «المرءُ مَخبوءٌ تحتَ لسانِه؛ مرد در زير زبان خود پنهان است».

توضيح:

تا مرد سخن نگفته باشد *** عيب و هنرش نهفته باشد

چو در بسته باشد چه داند كسى *** كه گوهرفروش است يا پيله ور

شخصيت، روحيات و هنرها، ملموس و مجسّم نيست تا مثل ظواهر با

ص: 162

نگاهى ديده شود و هر كدام به نوعى در زمينه ها و مناسبت هايى بروز مى كند. يكى از آينه هاى نشان دهنده درون، زبان است. گرچه اهل ريا و نفاق و حيله و دروغ مى كوشند تا ظاهرى زيبا و متفاوت با باطن خود را به نمايش بگذارند، ولى باز هم دير يا زود نهانشان عيان مى گردد و گفته اند: «في تقلُّب الأحوال يُعْرَفُ جواهر الرجال»، «و كلُّ إناءٍ بالّذي فيه يترشحُ؛ از كوزه برون همان تراود كه در اوست».

به هر حال بهتر است انسان هر چه بيشتر عنان زبانش را در اختيار بگيرد تا از گناهان و لغزش هاى زبانى در امان بماند، از طرفى، قلب را نيز سرگرم و مشغول نسازد تا لحظه اى آسوده خاطر به ياد خدا افتد.

اين دهان بستى دهانى باز شد *** كو خورنده لقمه هاى راز شد

اگر الهام ها وخطورات شيطانى، مانع حضور قلب و صفاى دل مى شود وبه قول شاعر:

در اندرونِ منِ خسته دل ندانم كيست *** كه من خموشم و او در فغان و در غوغاست

بهتر است با ترنم به اذكار و اوراد و تلاوت قرآن كريم، نفسِ چموش را لگام زند و به سوى معنويات سوق دهد.(1)

از امام جواد درخواست كردم بيشتر بگويد. فرمود: «... قال اميرالمؤمنين عليه السلام : التدبير قبل العمل يؤمنك من الندم؛ تدبير و دورانديشى قبل از شروع كار، مانع پشيمانى تو است».

گفتم: بيشتر بفرماييد. اظهار داشتند: «قال اميرالمؤمنين عليه السلام : من وَثِقَ بالزمانِ صُرِعَ؛ كسى كه به روزگار خود اعتماد كند، محكم به زمين خواهد خورد».

گفتم: زيادتر بيان فرماييد. فرمود: «قال اميرالمؤمنين عليه السلام : قِلّة العِيال إحدى اليسارين؛ كم اهل و عيالى، يكى از دو آسانى است».

ص: 163

گفتم: بيشتر بفرماييد. بيان داشت: «قال اميرالمؤمنين عليه السلام : مَنْ دَخَلَهُ العُجب هَلَك؛ هر كه دچار خودپسندى شود، نابود خواهد شد».

خواستم اضافه فرمايد. فرمود: «قال اميرالمؤمنين عليه السلام : مَنْ أيقن بالخَلَف جادَ بالعطيّة؛ هر كه يقين داشته باشد خدا جاى انفاق ها را پُر مى كند و به مالش بركت مى دهد، خوب بذل و بخشش مى كند».

عرض كردم بيشتر بفرماييد. فرمود: «قال اميرالمؤمنين عليه السلام : مَن رضِىَ بالعافية ممّن دُونَه رُزِق السّلامَة ممّن فوقَه؛ هر كه در فكر عافيت و تندرستى و آسايش زيردستانِ خود باشد، از طرف فرادستان خود آسايش ببيند».

حضرت امير عليه السلام در حديثى ديگر مى فرمايد: «كلّ امرى ءٍ يلقى ما عمِل و يُجزى بما صنَع(1)؛ هر كس نتيجه كار خود را مى بيند و پاداش تلاش خود را مى گيرد».

در پايان، حضرت عبدالعظيم به حضرت امام جواد عليه السلام عرض مى كند: از اين سخنان كمال بهره را بردم و همين اندازه برايم بس است.(2)

غذاى سنگين بدهند هم خورنده بيمار مى شود و هم غذا ضايع مى شود ضرر مى رساند. غذاى فكرى و روحى نيز چنين است.

نيز حضرت رسول صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «أمرني ربّي بمداراة الناس، كما أمرني بإقامة الفرائض(1)؛ پروردگارم به من فرمان داده است با مردم مدارا كنم؛ همان گونه كه فرمان داده است واجبات را اقامه كنم».

آسايش دو گيتى تفسير اين دو حرف است *** با دوستان مروت با مردمان مدارا

نه با دشمنان.

علم ندارى پيروى مكن» و براى اين كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «خدا رحمت كند بنده اى را كه خوب تر و بهترين را بگويد و غنيمت و بهره ببرد يا ساكت شود و سالم بماند».

و براى تو روا نيست به هر چيزى گوش فرا دهى، زيرا خداى تعالى مى فرمايد: «به راستى گوش و چشم و دل، همگى در پيشگاه پروردگار مسئولند».

توضيح: حضرت امام سجاد عليه السلام با استناد به كتاب و سنت، برخى از حدود روابط با منحرفان را بيان مى فرمايد و نشان مى دهد كه صميميت و دوستى و رفت و آمد و نشست و برخاست با هر كسى جايز نيست، بلكه بايد با ترك مراوده و نهى از منكر عملى، با كسانى كه آيات الهى را مسخره مى كنند مبارزه كنيم و صف خويش را از آنان جدا سازيم. حتى اگر استماع و گوش دادن به سخن و رسانه آنان به هر نحوى تأييد بيگانه باشد، بايد از آن پرهيز شود. و از همه مهم تر خداوند طراز تولاّ و تبرّا را بر فؤاد و دل نهاده و اجازه نداده است در درون دل نيز به غير خودى دل ببنديم و حتى اگر محبت نهان انسان به بيگانگان از راه حق، غير اختيارى هم تصور شود، باز به جهت كنترل نكردن صادرات و واردات قلب و چشم و گوش و ... مسئول خواهيم بود.

نكته مهم در اين جا، تأثير زمان و مكان و لوازم زندگى مدرن بر مسئوليت هاست. اگر در عصر نبوت و امامت، چند نفر از قريش در گوشه اى از مسجد الحرام مى نشستند و در آيات الهى خوض و غور مى كردند و به تمسخر دين مى پرداختند و هر مسلمانى موظف بود مرز خود را از آنان جدا و با دشمنان حق مبارزه كند، امروزه تمام جهانِ ارتباطات به منزله يك دهكده است و اگر يك سلمان رشدى در اروپا، آيات شيطانى بنويسد، همه مسلمانان جهان بايد فرياد بزنند وگرنه با «الذين يخوضون فى آياتنا» همراهى، همدلى و همنشينى كرده اند؛ چنان كه در روايات، اين مضمون آمده است: «الراضى بفعلِ قومٍ كالداخل معهم».

امام على عليه السلام شنونده سخن هذيان گونه و يا كلام بى فايده را شريك جرم سخن گو

ص: 166

مى داند(1)، و سخن زشت را بسان تيرى مى داند كه بايد سر را از ميدان آن به در برد و جان را حفظ كرد.(2) آيه شريفه 140 سوره نساء نظير آيه شريفه 68 سوره انعام است كه امام سجاد به آن استشهاد فرموده است. خداوند تعالى در اين آيه روشن تر مى فرمايد: «وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللّهِ يُكْفَرُ بِها وَ يُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جامِعُ الْمُنافِقِينَ وَ الْكافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعاً»؛ و در اين كتاب بر شما چنين نازل كرد كه چون شنيديد كسانى آيات خدا را مسخره و انكار مى كنند. با آنان منشينيد تا به سخنى ديگر درآيند وگرنه شما نيز مثل آنان خواهيد بود. خداوند همه منافقان و كافران را در دوزخ گرد هم مى آورد».

حضرت عبدالعظيم از امام صادق عليه السلام روايت مى فرمايد: «... مَن زعم أنّ اللّه تعالى يُجْبِر عبادَه بالمعاصي أو يكَلّفُهم ما لا يطيقون فلا تأكلوا ذبيحته و لا تقبلوا شهادته و لا تصلّوا ورائه و لا تُعطوه من الزكاة شيئاً(3)؛ كسانى كه به غلط مى پندارند خداى تعالى بندگان را بر گناه اجبار مى كند يا تكليف فوق طاقت دارد، - از زمره مسلمانان خارج اند و از اين رو - ذبيحه آنان را نخوريد و شهادتشان را نپذيريد و پشت سر آنها نماز نخوانيد و چيزى از زكات و صدقه به آنان ندهيد».

از اين گونه آيات و روايات، تزوير و حيله گرى ايادى بيگانگان برملا مى شود كه با تمام توان در ترويج جامعه چند صدايى و آزادى بيان و تحمل دشمن خدا و بى غيرتى و تساهل در برابر آنان مى كوشند و ميدان دادن به دشمنان خدا را در پوششى از دموكراسى و ... پنهان مى دارند.

امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت مى كند: «إذا رأيتُم أهلَ الريبِ و البِدَعِ من بعدي فأظهِرُوا البَراءَةَ مِنهُم و أكثِروا من سَبِّهم وَ القولَ فيهم و الوقيعة، و باهِتُوهُمْ كَيلا يَطمَعُوا في الفَسادِ في الإسلام و يَحْذَرُهُمُ الناسُ و لا يَتعلّموا مِن بِدَعِهِم، يَكتُبِ اللّه ُ لكُمْ

ص: 167

بِذلِكَ الحَسَنات و يَرْفَعْ لَكُم به الدَّرجاتِ في الآخرة(1)؛ پس از من هرگاه اهل ريب و معاصى را ديديد، از آنها بيزارى جوييد و بسيار به آنها دشنام بدهيد تا به فساد و خرابكارى در اسلام طمع نكنند و مردم از آنها برحذر شوند و از بدعت هاى آنها نياموزند تا خدا براى شما در برابر اين كار حسنات نويسد و درجات آخرت را براى شما بالا برد».

دوستانم را آگاه كن كه خداوند آنان را مى آمرزد، مگر كسى را كه شرك ورزد يا يكى از دوستانم را آزار دهد يا در دل و نيت، بدخواهِ او باشد. پروردگار از اين گونه افراد نخواهد گذشت و آن ها را نمى بخشايد، مگر اين كه از نيت خود برگردد و اگر در اين حال بماند، خداوند روح ايمان را از دل او خارج خواهد ساخت و از ولايت من نيز بيرون مى رود و از دوستى ما اهل بيت هم بهره اى نخواهد داشت».(1)

يكى از طلاب از مشكلات معيشتى خويش نزد آيه اللّه بهجت - دام ظلّه - سخن مى گفت، آقا ضمن توصيه هايى به او فرمودند: «از هم اكنون نيت كن كه در آينده مشكلات مردم را حل كنى، حتى با قرض، خداوند مشكلات تو را حل مى كند.

در روايات نيز بر تأثير نيّت خير و شرّ در رزق و روزى انسان تأكيد شده است.

موعظه مفصلى را حضرت عبدالعظيم از امام على عليه السلام نقل مى فرمايد كه به دليل طولانى بودن، قسمتى از آغاز و پايان خطبه را مى آوريم: «ترصَّدوا مواعيد الآجال و باشروها بمحاسن الأعمال... [و پايانش چنين است: ]مِن مِثل هذا فليَهْرَب الهاربون، إذا كانت الدار الآخرة لها يعمل العاملون(1)؛ منتظر و مترصد وعده هاى اجل باشيد و آن را با اعمال حسنه همراه سازيد... آنان كه اهل فرارند، براى روزى مثل صحنه پرهراس قيامت فرار كنند و اهل عمل، براى خانه آخرت تلاش كنند».

اينك به نمونه هايى از بازتاب اعمال انسان اشاره مى شود.

حضرت موسى عليه السلام در مناجات مى پرسد: «الهي فما جزاء مَنْ أطعَمْ مسكيناً ابتغاء وجهِك؟؛ پاداش كسى كه فقط براى تو به بپچاره اى كمك كند چيست؟».

خداوند پاسخ مى فرمايد: «آمر منادياً يُنادي يوم القيامة على رؤوس الخلائق: إنّ فلان بن فلان مِن عتقاء اللّه من النّار؛ دستور مى دهم به يك منادى كه روز قيامت بر فراز تمامى آفريدگان و بندگانم فرياد زند: به راستى فلانى در زمره كسانى است كه خدا از آتش آزادش كرده است».

موسى مى پرسد: «الهي فما جزاءُ من وصلَ رحمه؟؛ چيست پاداش كسى كه به خويشاوندانش نيكى كند؟».

خداوند مى فرمايد: «أنسأ له أجله و اُهوّن عليه سكرات الموت و يناديه خزنة الجنّة: هَلُمّ إلينا فادخُلْ مِن أيّ أبوابها شئت؛(1) مرگش را به تأخير مى اندازم و سكرات مرگ را بر او آسان مى كنم و خزانه داران بهشت به او فرياد مى زنند: به سوى ما بشتاب و از هر درى مى خواهى وارد بهشت شو...».

على عليه السلام مى فرمايد: «من أيقن بالخَلَف جادَ بالعطيّة؛(2) هر كه باور كند خداوند جاى انفاق را پر مى كند بهتر عطا مى كند». اين روايت، شرح و تفسير اين بخش از آيه شريفه است كه: «وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرّازِقِينَ».(3)

و نيز مى فرمايد: هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم مرا به سوى يمن فرستاد، سفارش مى كرد: «ما حار من استخار و لا ندم من استشار؛ هر كه از خداوند خير خود را بخواهد، سرگردان و متحير نخواهد ماند و هر كه از ديگران نظرخواهى و مشورت كند پشيمان نخواهد شد».

«يا على! عليك بالدلجة، فإنّ الأرض تطوي بالليل ما لا تطوى بالنهار؛ اى على!

ص: 172

ملتزم باش به شبروى و سير در آخر شب، زيرا مسافتى كه در شب پيموده مى شود در روز طى نمى شود».

توضيح: در هواى گرم حجاز، از مهتاب شب بيشتر بهره مى برند تا روزها و از اين رو قمرى بودن تاريخ بر شمسى بودن اولويت دارد. امروزه نيز براى مسافرت شبها اولويت دارد و باعث صرفه جويى در وقت است.

نويسنده كتاب «سنگفرش هر خيابان از طلاست» مى نويسد: بيش از دو سوم سال را در حال سفر به اطراف دنيا هستم، ولى برنامه ريزى مى كنم كه شب باشد و وقت خواب را از هواپيما استفاده مى كنم.

«يا على! اُغدُ على اسمِ اللّه ِ؛ فإنّ اللّه تعالى بارك لاُِمّتي في بُكُورها؛(1) در سحرگاه و سپيده دم با نام خدا حركت كن، زيرا خداى تعالى براى امتم بركت را در صبح زود قرار داده است».

متأسفانه سنت اسلامىِ سحرخيزى رو به افول است و بسيارى از مردم مسلمان به پيروى از غربيان تا نيمه هاى شب به بطالت بيدارند و در ثلث آخر شب كه هنگام نزول بركات است، خوابند.

كرد و دو قرص نان در سفره ضيافت نهاد. ابوذر آن دو گرده نان را برداشت و پشت و رو مى كرد. سلمان پرسيد: براى چه نان ها را بررسى مى كنى؟ ابوذر پاسخ داد: ترسيدم خوب پخته نشده باشند. سلمان به شدت خشمگين شد و گفت:

به چه جرأتى بر اين دو نان بهانه مى گيرى؟ به خدا قسم بر همين دو قرص نان بسيارى از مخلوقات الهى كار كرده اند تا به ما رسيده است به قول سعدى:

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند *** تا تو نانى به كف آرى و به غفلت نخورى

همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار *** شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبرى

سلمان توضيح داد: آبى كه در تحت عرش الهى است، ملائكه اى كه آب را به باد و ابر رسانده اند، ابرهايى كه آن را به باران تبديل كرده اند و به زمين رسانده اند، در اين آب، رعد و برق و فرشتگانى كه اين قطرات را به جايگاهشان رسانده اند، همه دخيل بوده اند؛ پس از آن، زمين و چوب خيش و آهن كشاورز و چهار پايان شخم زننده و خرمن كوب و در مرحله بعد هيزم و نمك و ... و ايادى پيشتر الهى كه نشمردم كوشيده اند تا اين لقمه در اختيار ما قرار گرفته است، چگونه شكر اينها را به جا مى آورى؟

ابوذر گفت: «إلى اللّه أتوب و أستغفر إليه مما أحدثت و إليك أعتذر مما كرهت؛ از اين حركتى كه از من سر زد، به درگاه خدا توبه و استغفار مى كنم و از شما نيز كه ناراحت شدى عذر مى خواهم».

سلمان - به طنز - گفت: اگر قناعت بود ظرف آبِ من به گرو نرفته بود.(1)

اگر همين يك سنت اسلامى، يعنى قناعت، در جهان اسلام مراعات مى شد، امروزه ملل اسلامى ذليل و اسير بيگانگان نبودند. اگر بزرگان جامعه به وادى تجملات و تشريفات نمى غلطيدند، فساد و فحشا و بى عدالتى و فاصله هاى طبقاتى به كمترين حدّ خود مى رسيد؛ همان گونه كه در آغاز انقلاب اسلامى ايران تجربه شد.

فرمود: اين چنين قباله مى نوشتم:

بسم اللّه الرحمن الرحيم

اين خانه اى است كه بنده ذليلى از مرده اى كه آماده رفتن است خريدارى كرده است. از او خريده است خانه اى را در دار الغرور و جايگاه فريب از طرف فانى شوندگان به سوى لشگر نابود شوندگان.

اين خانه چهار حدّ دارد: مرز و حدّ اوّلش، منتهى به دعوت كننده آفت هاست، و حدّ دومش منتهى مى شود به انگيزه و خواهان مصيبت ها، و حدّ سوم آن منتهى است به خواننده شكنجه ها، و حدّ چهارمش مى رسد به ديو گمراه كننده و شيطان فريبنده.

و درب اين خانه از همين جا به فريب شيطان شروع مى شود. اين فريفته آرزو خريد از آن برانگيخته به مرگ، تمامى اين خانه را به قيمت خروج از عزتِ قناعت و ميانه روى و ورود به ذلت گدايى و سؤال. پس آنچه اين خريدار به دست آورد براى عزرائيل است.... كه رباينده جان هاى ستم كاران است مثل كسرى و قيصر و پادشاهان تُبّع و سلطان حمير و كسانى كه مال را بر هم انباشته مى كنند و بر ثروت مى افزايند.

و ساخت و محكم كرد و سخت برافراشت ساختمان هاى دنيا را و ذخيره كرد از ثروت ها و دل بر آن بست به اين گمان كه براى فرزندان خويش گذاشته در حالى كه تمامى آنها را نهاده براى جايگاه داورى و بازخواست و آنجاست كه زيان كنند تبه كاران.

و گواه اين داستان است عقل و وجدان، آن هنگام كه از اسارت آرزوها بيرون رود و با ديده زوال و فنا به اهل دنيا بنگرد و بشنود ندا كننده زهد را كه صدا مى زند ميدان هاى دنيا كه چقدر روشن است راستى و حقيقت براى صاحب دو ديده ظاهر و باطن.

به راستى وقت كوچ يكى از دو روز است: يا روزى كه در آن است و يا روز ديگرش، پس توشه برگيريد از بهترين كارها و نزديك كنيد آرزوها را به مرگ. پس واقعاً كوچ و رفتن و نابودى نزديك شده است.(1)

ص: 176

ص: 178

... پنجاه دقيقه از روز (سيم) بر آمده حركت كرده و هفت از روز گذشته وارد رباط باقر آباد قم شديم و هفت و سه ربع از شب رفته روانه شده، و يك و نيم از روز (چهارم) برآمده وارد ديه على آباد شاه عبدالعظيم عليه السلام شديم كه به نام مرحوم ميرزا على اصغرخان(1) صدراعظم(ره) بناء شده و چهار و هفده دقيقه از روز گذشته به راه افتاده و هفت و سى و شش دقيقه از روز برآمده به قلعه محمّد عليخان شاه عبدالعظيم عليه السلام رسيديم. و نه از شب رفته حركت كرديم و سه و ده دقيقه از روز 5 بر آمده به رباط حسن آباد شاه عبدالعظيم عليه السلام فرود آمديم. و چهار و ده دقيقه از روز بر آمده به راه افتاده و ربع به غروب مانده به قصبه طيّبه و زاويه مقدّسه حضرت شاه عبدالعظيم عليه السلام رسيديم و پس از اداء نماز مغرب و عشاء شرف اندوز زيارت مرقد محترم آن شاه زاده بزرگوار كه گويى بهشت عنبر سرشت را از آن كسب طراوت و گرمى بازار است و شاه حمزة بن الامام موسى الكاظم عليه السلام شده و به منزل معاودت كرديم و شرح حال اين بزرگواران بر اين وجه است:

برمى آيد آنكه او است حضرت شاه سيّد ابوالقاسم بن عبداللّه بن ابوالحسن علىّ بن زيد بن الامام حسن المجتبى عليه السلام .

شرح احوال پدران آن جناب در اينجا موقع نگارش ندارد. اجمالاً زيد مرقوم روايت مى كند از پدرش حضرت مجتبى عليه السلام و از او فرزندش حسن مرقوم و ابومحمد حسن الامير مرقوم از اصحاب حضرت صادق است [...(1)] و عبدالله پدر آن جناب كه او را عبدالله قافه مى گويند چه از جانب جدش حسن الامير كه والى مدينه بوده، حاكم قافه شده كه نام مكانى است، پس روايت مى كند از ابان مولى زيد بن على از عاصم بن بهمدلة از شريح قاضى از حضرت امير عليه السلام و روايت مى كند از او فرزندش صاحب عنوان. و بالجمله حضرت شاه عبدالعظيم كه كنيه اش ابوالقاسم و ابوالفتح نيز بوده در روز پنج شنبه چهارم ماه ربيع الاخر سنه 173 (صد و هفتاد و سه) هجرى قمرى مطابق 25 تيرماه قديم سنه 158 يزدگردى در زمان هارون الرشيد در مدينه در خانه جدش حضرت امام حسن مجتبى متولد شده و در سلك صحابه حضرت امام محمّد تقىّ و امام علىّ النّقىّ عليهما السّلام منسلك بوده و ايشان او را بسيار معزّز و محترم و دوست داشتندى و هم او در تعظيم و احترام آن دو بزرگوار چيزى فرو نگذاشتى.

و وقتى اعتقاد خود را در اصول و فروع دين خدمت حضرت هادى عليه السلام عرضه داشته واز آن جناب تصحيح و تصديق آن صادر شد. لهذا اغلب عبارات آن را علماء مضبوط و در تكاليف به كار مى برند و جناب آقا حاجى شيخ محمّد حسين سيستانى شرحى بر آن نوشته.

ص: 181

و بالجمله آن جناب وقتى از سلطان زمان ترسيده به صورت قاصد در اطراف بلاد به گردش در آمده تا اينكه بدينجا رسيد كه در آن زمان شهر رى و قاعده آن مملكت مى بود و در خانه يكى از شيعيان در محلّه سكّة الموالى در زيرزمينى مسكن گرفت و شبها را به نماز و روزها را به روزه به سر مى آورد و هرگاه خلوت مى كرد، به طور استتار بيرون شده به زيارت قبر شاه حمزه مرقوم مى رفت و مى فرمود اين قبر يكى از فرزندان موسى بن جعفر عليه السلام است تا اينكه شيعيان يك يك فهميده به يكديگر خبر دادند و اكثر روات شيعه آن حدود او را شناخته به خدمتش مى رسيدند.

ابوحمّاد رازىّ گويد در سامره(1) خدمت حضرت هادى عليه السلام رسيده و مسائلى از حلال و حرام از آن جناب پرسيدم. پس از اينكه جواب دادند و خواستم آن بزرگوار را وداع كنم، فرمودند: اى ابوحمّاد هرگاه چيزى از امر دين بر تو دشوار شود، در آن حدود از عبدالعظيم بن عبداللّه حسينى عليه السلام بپرس و او را از من سلام رسان.

و آن جناب را تأليفاتى است:

اوّل: كتاب خطب حضرت امير عليه السلام (2)دوّم: كتاب روز و شب.

سيّم: كتب بسيار كه عنوان آنها روايات عبدالعظيم بن عبداللّه حسينى عليه السلام است.

و پاره اى از رجاليّون رواياتى را كه در طريق آنها آن بزرگوار وارد است، حسن شمرده اند چه گويند او اگر چه ممدوح است لكن نصّى بر توثيق او نشده و مرحوم ميرداماد قدّس سرّه در كتاب رواشح السّماويّه بسيار تهجين و تقبيح اين رأى نموده فرمايد: اگر اين بزرگوار را هيچ نبود جز همان عرض دين بر امام زمان خود و حقيقت

ص: 182

معرفتى كه از عبارات آن لائح است و قول حضرت هادى عليه السلام كه: اى ابوالقاسم حقّا كه تو ولىّ مايى واين نسب طاهر و شرف باهر، هر آينه او را بس بود. چه سادات عالى درجات و فرزندان ائمه عليهم السلام هرگاه ايمان و تقوى داشته باشند، چون ديگران نخواهند بود؛ با اينكه حكايت آمدن او به رى تا آخر به جلالت قدر و علوّ درجه او فرياد مى زند

و عبارات مرحومين جليلين ابن بابويه و نجاشى(ره) كه درباره او گفته اند (كان عابدً اورعًا مرضيّا) در تصحيح حديث او بس است؛ پس به نظر اصحّ ارجح اصوب أقدم، روايات از جهت او صحيح بلكه در أعلا درجه صحّت است. انتهى.

هفتم، حضرت ابوالحسن امام على رضا بن الامام موسى الكاظم عليهماالسلام. تولّدش روز 2 شنبه 11 ذى القعده سنه 153، مدّت عمرش 49 سال و 3 ماه و 6 روز، وفاتش روز 2 شنبه 17 صفر سنه 203.

هشتم، مرحوم ابن ابوعميره.

نهم، پدر بزرگوارش عبداللّه.

دهم، عمرو بن رشيد(ره) از داود رقّى از حضرت صادق عليه السلام .

يازدهم، مرحوم صفوان بن يحيى(ره).

دوازدهم، محمد بن عمر بن يزيد از حمّاد بن عثمان.

نهم، مرحوم شيخ عبدالله بن محمد عجلى(ره) و از او محمد بن فرج اجحى كرمانى و از او محمد بن محمد بن عيسى و از او صالح (عن) صدوق.

بدين پايه كه اكنون ديده مى شود رسيده كه فى الحقيقه از طراوت صحن در رواق تنها عمارت افاق است.

اميدوار از حضرت كردگار چنانم كه دوباره، فيض تشرّف زيارت آن بزرگوار را روزى فرمايد. بلكه اسباب مجاورت آن تربت شريف را فراهم نمايد. حضرت رضا عليه السلام فرمودند: هر كه او را زيارت كند، بر خدا واجب مى شود كه او را به بهشت ببرد و ظاهر است كه حضرت، اين حديث را قبل از قدوم آن جناب بدين زمين فرموده و اين هم دلالت بر عظمت و بزرگوارى او دارد. چنانچه ثواب زيارت حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام را هم آن حضرت قبل از قدوم او به قم فرموده و شخصى از مردم رى بر حضرت هادى عليه السلام وارد شده فرمودند: كجا بوده اى؟ عرض كرد به زيارت حضرت سيّد الشّهدا عليه السلام . حضرت فرمود: اگر قبر عبدالعظيم عليه السلام را كه نزد شما است زيارت مى كردى، مثل آن بود كه قبر حسين(1) را زيارت كرده باشى.

و آن جناب را فرزندى به نام سيّد محمد بوده كه در كثرت زهد اقتدا به سيرت پدر بزرگوار نموده و نسل آن جناب بدو منقطع شده.

در آن جا مدّعى است كه در قم دفن است، بلكه غير از اين موقع در تبريز و شيراز و ترشيز هم امامزاده هايى را به نام او مى خوانند.

در طرائق الحقائق مسطور است كه چون او جدّ سلاطين صفويّه(ره) است، ايشان هر جا امامزاده اى به اين عنوان بوده، دستگاهى برايش ساخته اند. انتهى.

لكن اين بزرگوارى كه در اين جا دفن است، هركس باشد همان زيارت كردن حضرت شاه عبدالعظيم عليه السلام او را دلالت بر بزرگوارى و فيض زيارت او مى كند.

و شاه حمزهّ معهود را فرزندانى است:

اوّل، ابومحمد قاسم كه نژاد سلاطين صفويه(ره) و مرحوم حجه الاسلام آقاحاجى سيّد محمد باقر بيدآبادى اعلى اللّه مقامه بدو مى رسد.

دويّم على كه در بيرون دروازه اصفهان شيراز مزارى معروف دارد.

و روز (ششم) پس از اداى فريضه بامداد و زيارت اين دو شاهزاده عالى نژاد به زيارت اولياى امجاد و عرفاى اوتاد مرحوم طاووس العرفا و حاجى ملاّ على گنابدى و بهمن عليشاه لنجانى قدّس اللّه اسرارهم الشّريفة مشرّف شدم و شرح احوال ايشان چنين است.

چون توفيق او را نعم الرّفيق و ميل صحبت ارباب حال در دل او حاصل شده، به صحبت جمعى از بزرگان رسيد و آخر الامر از خدمت مرحوم مستعليشاه(1) عليه رحمه اللّه به شرف توبه و تلقين مشرّف شد و در بعضى اسفار به ملازمت آن حضرت مستسعد بود و در آن ايام چون با لباسى خوش و سيمايى دلكش در مجالس فقراء قيام به انجام مقاصد و مرام آن داشته، لهذا، مرحوم محمدشاه ايشان را طاوس العرفاء لقب دادند.

و بعد از مرحوم مستعليشاه به فيض شرافت حضور مرحوم رحمتعليشاه حاجى ميرزا كوچك زين العابدين بن حاجى محمّد معصوم شيرازى قدّس اللّه تعالى سرّه العزيز كه در 14 ع1 سنه 1208 متولّد و پس از 69 سال و 11 ماه و 3 روز قمرى عمر، در شب 1 شنبه 17 صفر سنه 1278 وفات كرده و در قبرستان باب السّلام شيراز مدفون است و در زمان خود، قطب سلسله عليّه نعمت اللهيّه بود، رسيد و از فيوضات انفاس قدسيّه آن ولىّ عصر و عارف دهر به درجات واصلين و مقامات عارفين نائل شد و در اواخر شوّال سنه 1271 اجازه تلقين ذكر انفاسىّ و أوراد آن را به طالبين خطّه اصفهان يافته و در سنه 1272 ثانيا به اجازه تلقين ذكر حيات و اوراد آن به نهجى كه معهود است، در هر جا طالبى باشد سرافراز شد و در سنه 1276 به لقب سعادتعلى و اجازه تعليم اذكار قلبيّه مشرّف گرديد و پس از فوت آن مرحوم بنابر آنچه سلسله طاووسيّه گويند، منصب قطبيّت يافته شهرتى فوق الوصف پيدا كرد. چنانچه نامش در تمام ايران منبسط گرديد و زمانى دراز دستگيرى ها و سرسپردگى ها همه به اختيار و اعتبار او به وقوع مى رسيد و عجب در اين است كه او اصلاٌ علم صورى كسب ننموده، بلكه امّى صرف بود. لكن در معانى حقايق و دقايق سيرو سلوك كمتر كسى با او برابر بوده.

ص: 188

حافظ:(1)

نگار من كه به مكتب نرفت و خط ننوشت *** به غمزه مسأله آموز صد مدرّس شد

خلاصه در سال هزار و دويست و هشتاد و اندى براى آن جناب ناملايماتى روى داد كه [ از ] توقف در اصفهان متعذّر شد.

ناچار جلاى وطن كرده به تهران متوطّن شد و در سنه 1289 از راه بادكوبه و تفليس و اسلامبول به مكّه معظمّه شرفياب شده و در ع 1 سنه 1290 از راه جبل به نجف اشرف و كربلاى معلّى رسيد و چون به تهران عود نمود، مزاج مبارك ضعيف شده، تا در سنه 1293 هزار و دويست و نود و سه هجرى قمرى مطابق سنه 1876 عيسوى، در زمان مرحوم ناصرالدّينشاه وفات كرد. و مرحوم ملا محمّد صادق(2)

روشن رحمه اللّه در تعزيه او اين اشعار را سروده كه هم بر سنگ قبرش منقود است.

گنج اسرار و مشرق الانوار *** بحر ايمان و معدن عرفان

مهبط فيض و مظهر رحمت *** صورت روح و معنى انسان

سيّمى شاه و هفتمين كاظم *** طائف كعبه، كعبه ايمان

به سعادتعلى، ولى معروف *** گشته در ملك عارفان زمان

آيه ارجعى الى ربك *** از نبى خواند و باخت نقد روان

از خرد خواستم چو تاريخش *** پى تعليم من گشود زبان

كه سعادت على چو با رحمت *** باز پيوست در رياض جنان

على و رحمت و سعادت را *** جمع كن سال رحلتش ميدان

1293= 535+648+110

ص: 189

و قبرش در حجره مخصوص در صحن امامزاده حمزه(ره) در پاى ديوار شرقى است و سنگى مرمر بر آن افتاده و او را فرزندان چند از امّهات عديده بوده.

ارشد آنها جناب معارف نصاب آقا ميرزا مهدى ساكن اصفهان و ديگر حاجى ميرزا على محمّد و آقا ميرزا على رضا آقا ميرزا آقا، ساكنين در تهران بوده اند.

و جماعتى از بزرگان آن زمان دست ارادت بدان مرحوم داده، لكن پس از وى مرحوم حاجى ملاّ سلطانعلى گنابدى عليه الّرحمه قطب آن سلسله گرديد. امّا مرحوم حاجى ملاّ علىّ عليه الرّحمة پس او است مرحوم نور عليشاه ثانى ابن سلطان محمد بن حيدر محمد بن سلطان محمد بن ملاّ دوستمحمد بن ملاّ نور محمد بن حاجى محمد بن حاجى قاسمعلى بيدختى رحمة اللّه عليه كه شرح احوالش هم در جلد سيّم طرائق و غيره نوشته.

ص: 190

ص: 192

حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام از نگاه حضرت آيه اللّه مرعشى نجفى رحمه الله(1)

در يكى از سفرهاى زيارتى، كرامتى رخ داد و از جانب حضرت عبدالعظيم عليه السلام عنايتى به آيه اللّه مرعشى شد.

شرح اين ماجرا در كتاب سرزمين كرامت(1) بدين نحو آمده است:

چند لحظه بعد، كسى دست روى شانه اش مى گذارد و آرام به گوشش مى خواند كه: آقا! بسته تان را برداريد تا خداى نكرده كسى آن را نبرد! و ايشان ناراحت از اينكه او را از چنين حالى بيرون آورده اند، مكثى مى كند و بعد چشم مى اندازد، بسته اى جلوى پايش افتاده است! ابتدا اعتنا نمى كند، اما بلافاصله طنين صدايى را، كه لحظاتى قبل او را متوجه اين بسته كرده بود، در ذهنش مى نشيند. نگاه جست وجوگرش كسى را نمى يابد. بسته را مى گشايد. درون بسته اين اشيا به طور مرتب چيده شده بود:

دو جفت كفش زنانه، دو قواره چادرى، دو عدد پيراهن، چهار عدد النگوى طلا و يك جفت گوشواره.

دو. مناصب پرافتخار نقيب الساداتى و تدريس در حرم حسينى و حضرت ابوالفضل العباس عليه السلام .

سه. منصب افتخارى خدمتگذارى حرم ابوالفضل العباس عليه السلام در كربلاى معلّى كه به امضاى رئيس خدام و چند تن از ديگر خدمتگذاران آن حرم شريف رسيده است.

چهار. مقام مدرّسى آستانه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام در قم كه به تاريخ 14 آذر 1348 صادر و به وسيله توليت آستانه امضا شده است.

پنج. منصب افتخارى نسّابه آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام در قم كه به تاريخ 13 تير 1316 به وسيله توليت آستانه امضا و صادر شده است.

شش. منصب پرافتخار امام جماعت مادام العمرى آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام كه در 17 شهريور 1360 به وسيله توليت آستانه مقدسه، آقاى احمد مولائى، امضا و صادر شده است.

هفت. منصب خادم افتخارى آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام .

هشت. منصب افتخارى خدمتگذارى بقعه متبرّكه حضرت سلطان سيد جلال الدين اشرف در آستانه اشرفيه گيلان كه توليت وقت آستانه مقدّسه، در تاريخ اول شوال 1380، مطابق 28 اسفند 1339، امضا و صادر شده است.

نه. منصب خدمت افتخارى در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى در شهر رى.

ده. منصب خدمت افتخارى حرم على بن امام محمدباقر در مشهد اردهال كاشان.

يازده. منصب افتخارى خدمتگذارى در حرم احمد بن امام موسى بن جعفر عليه السلام ، معروف به شاهچراغ، در شيراز.

دوازده. منصب خدمت افتخارى در حرم ثامن الحجج، على بن موسى الرضا عليه السلام در مشهد مقدس.(1)

ص: 196

احكام صادره اين مناصب افتخارآميز هم اكنون در ميان اسناد زندگينامه ايشان موجود است.

و في كتاب التوحيد، لشيخنا الحافظ الصدوق رحمه الله في باب معنى سبحان اللّه، ما لفظه: حدّثنا محمّد بن موسى بن المتوكّل، قال: حدّثنا علي بن الحسين السعدآبادي، عن احمد بن ابي عبداللّه البرقي، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن علي بن اسباط، عن سليم مولى طربال، عن هشام الجواليقي، قال: سألت اباعبداللّه عليه السلام عن قول اللّه عزّوجلّ «سبحان اللّه» ما يعنى به؟ قال: تنزيهه.(1)

و في ذلك الكتاب ايضاً: في باب معنى التوحيد و العدل، ما لفظه: حدّثنا محمّد بن احمد بن السناني المكتب، قال: حدّثنا محمّد بن ابي عبداللّه الكوفي، قال: حدّثنا سهل بن زياد الآدمي، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن الامام علي بن محمّد، عن ابيه محمّد، عن ابيه علي الرضا عليه السلام الخبر.(2)

و في كتاب شرح مشيخة الفقيه، للعلاّمة مولانا التقي المجلسي، ما محصّله: انّ عبدالعظيم الحسني هذا عظيم الشأن، جليل القدر، و يظهر جلالة قدره من رواياته، و في النجاشي بعد ذكر النسب: ابوالقاسم، له كتاب خطب اميرالمؤمنين عليه السلام ، ثمّ نقل عن الأمالي لشيخنا الصدوق بسنده الى عبيداللّه بن موسى الروياني، عن عبدالعظيم روايات فراجع.

و كذا روى الصدوق بسنده عن محمّد بن يحيى العطّار، عمّن دخل على مولانا ابي الحسن الهادى عليه السلام من أهل الري، قال: فقال: أين كنت؟ قلت: زرت الحسين عليه السلام ، قال: اما لو أنّك زرت قبر عبدالعظيم عندكم

لكنت كمن زار الحسين بن علي عليه السلام ، و قال الصدوق في حقّه: و كان مرضيّاً.

أقول: و في فهرست شيخ الطائفة أنّه يروي عنه سهل بن زياد، و ابوتراب الحارثي.(3)

و في كتاب علل الشرائع، لشيخنا الصدوق: رواية سهل بن زياد الآدمي، عن سيّدنا عبدالعظيم، و السند هكذا، قال الصدوق: حدّثنا احمد بن محمّد الشيباني، قال: حدّثنا محمّد بن احمد الأسدي الكوفي، عن سهل بن زياد، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، قال: سمعت علي بن محمّد العسكري عليهماالسلامالحديث.(4)

و في كتاب الأمالي ايضاً، روايته بهذا السند، قال: حدّثنا محمّد بن موسى بن المتوكّل، قال: حدّثنا علي بن الحسين السعدآبادي، عن احمد بن ابيعبداللّه البرقي، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن الامام ابيجعفر محمّد الجواد عليه السلام الحديث.(5)

و في ذلك الكتاب ايضاً: حدّثنا علي بن احمد، قال: حدّثنا محمّد بن ابي عبداللّه الكوفي، عن سهل بن زياد الآدمي، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن الامام علي الهادي عليه السلام الحديث.(6)

و في ذلك الكتاب ايضاً: حدّثنا علي بن احمد بن موسى، قال: حدّثنا محمّد بن هارون الصوفي، قال:

ص: 199

حدّثنا عبيداللّه بن موسى الروياني، قال: حدّثني عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن ابراهيم بن ابي محمود، عن الامام علي الرضا عليه السلام الحديث.(1)

و في ذلك الكتاب ايضاً: حدّثنا احمد بن محمد بن احمد السناني المكتب، قال: حدّثنا محمّد بن ابي عبداللّه الكوفي، قال: حدّثنا سهل بن زياد الآدمي، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن الامام علي الهادي عليه السلام الحديث.(2)

و في ذلك الكتاب ايضاً: حدّثنا علي بن احمد بن موسى، قال: حدّثنا محمّد بن هارون الصوفى، قال: حدّثنا عبيداللّه بن موسى الروياني، قال: حدّثنا عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن الامام علي الهادي عليه السلام الحديث.(3)

و في ذلك الكتاب بالسند المذكور، و قد أنهاه إلى عبدالعظيم، عن الامام ابيجعفر الجواد عليه السلام الحديث.(4)

و فيذلك الكتاب ايضاً: عن علي بن احمد بن موسى، عن محمّد بن هارون، عن عبيداللّه بن موسى، عن عبدالعظيم الحسني، عن عليبن محمّدالهادي، عن آبائه عليهم السلام ، قال قال اميرالمؤمنين عليه السلام : من دخله العجب هلك.(5)

و في ذلك الكتاب ايضاً: حدّثنا محمّد بن موسى بن المتوكّل، قال: حدّثني علي بن الحسين السعدآبادي، عن احمد بن ابيعبداللّه البرقي، قال: حدّثني عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، قال: حدّثني الحسن بن عبداللّه بن يونس، عن يونس بن ظيبان، عن الصادق عليه السلام الحديث.(6)

و في ذلك الكتاب ايضاً: حدّثنا علي بن احمد بن موسى الدقّاق، قال: حدّثنا محمّد بن ابي عبداللّه الكوفي، قال: حدّثنا ابوسعيد الحسن بن ابيزياد الآدمي الرازي، قال: حدّثنا عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن الامام ابيجعفر محمّد الجواد عليه السلام الحديث.(7)

و في كتاب معاني الأخبار، لشيخنا الصدوق ايضاً، ما لفظه: حدّثنا محمّد بن احمد الشيباني، قال: حدّثنا محمّد بن ابي عبداللّه الكوفي، قال: حدّثنا سهل بن زياد، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن الامام علي الهادي عليه السلام الحديث.(8)

و فيه ايضاً: رواية المؤلّف، عن السيّد المظفّر بن جعفر بن المظفّر العلوي العبّاسي، عن جعفر بن محمّد بن مسعود، عن ابيه، عن ابراهيم بن علي، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن الحسن بن محبوب، عن معاوية بن عمّار، عن الصادق عليه السلام الخبر.(9)

و في ذلك الكتاب ايضاً: حدّثنا ابوالقاسم علي بن احمد بن موسى بن عمران الدقّاق، قال: حدّثنا محمّد بن ابيعبداللّه الكوفي، قال: حدّثنا سهل بن زياد الآدمي، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن الامام علي الهادي عليه السلام الحديث.(10)

ص: 200

و في كتاب كفاية الأثر، للحافظ شيخنا علي بن محمّد بن علي الخزّاز القمّي الرازي، رواية سندها كذا:... حدّثنا محمّد بن ابي عبداللّه الكوفي، عن سهل بن زياد الآدمي، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن ابيجعفر الامام محمّد الجواد عليه السلام الحديث.(1)

و في ذلك الكتاب هكذا: حدّثنا هارون الصوفي، قال: حدّثنا ابوتراب عبيداللّه بن موسى الروياني، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن الامام علي الهادي عليه السلام الحديث.(2)

و في كتاب ثواب الاعمال، لشيخنا الصدوق ابيجعفر محمّد بن علي بن موسى بن بابويه القمُي، ما لفظه: حدّثني علي بن احمد، قال: حدّثني حمزة بن القاسم العلوي، قال: ثنا محمّد بن يحيى العطّار، عمّن دخل على ابي الحسن علي بن محمّد الهادي عليه السلام من اهل الري، قال: دخلت على ابي الحسن العسكري عليه السلام ، فقال: اين كنت؟ قلت: قد زرت الحسين عليه السلام ، فقال: اما انّك لو زرت قبر عبدالعظيم عندكم كنت كمن زار الحسين بن على عليهماالسلام.(3)

و قال النعماني في كتاب الغيبة، ما لفظه: عن الكليني، عن بعض رجاله، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن مالك بن عامر، عن المفضّل بن عمر، عن الصادق عليه السلام .(4)

و في كتاب المحاسن للبرقي، ما لفظه: عنه، عن عبدالعظيم بن عبداللّه العلوي، عن الحسن بن علي، عن بعض اصحابنا، عن الصادق عليه السلام الخبر.(5)

و فيه ايضاً، ما لفظه: عنه، عن عبدالعظيم بن عبداللّه و كان مرضيّاً، عن محمّد بن عمر، عن حمّاد بن عثمان، عن عيسى بن السري، قال: قلت لأبي عبداللّه الخبر.(6)

و في كتاب الأمالي للشيخ الطوسي: عن جماعة، عن ابي المفضّل، عن عبيداللّه بن الحسين العلوي، عن ابيه، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن ابيجعفر، عن آبائه، عن اميرالمؤمنين عليه السلام في حديث، قال: إنّ اللّه بكرمه و فضله يدخل العبد بصدق النيّة و السريرة الصالحة الجنّة.(7)

و فيه ايضاً: رواية المؤلّف، عن الحسين بن عبيداللّه، عن علي بن محمّد بن محمّد العلوي، عن محمّد بن موسى الرقّي، عن علي بن محمّد بن ابيالقاسم، عن احمد بن ابيعبداللّه البرقي، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، عن ابيه، عن أبان مولى زيد الشهيد، عن عاصم بن بهدلة، عن شريح القاضى، عن على عليه السلام الخبر.(8)

و قال العلاّمة المولى محمّد بن المولى علي اللاهيجي تلميذ السيّد المحقّق الداماد فيكتابه خير الرجال المخطوط: إنّ من تآليف شيخنا الصدوق كتاب جامع كتاب اخبار عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني.

ص: 201

و أولد عبدالعظيم: محمّد بن عبدالعظيم، كان زاهداً كبيراً، و انقرض محمّد بن عبدالعظيم و لا عقب له.

و امّا احمد بن عبداللّه بن الشديد، فقال العمري الكبير النسّابة: أعقب.(1) و قال أبواليقظان: ما أعقب.(2)

و قال شيخنا أبوالحسن العمري: و الذي عليه العمل أنّه أعقب من ولده: السبيعي، و هو أبومحمّد القاسم بن الحسين نقيب الكوفة(1) بن القاسم بن احمد بن عبداللّه بن علي الشديد(3)، نسب إلى محلّة بالكوفة يقال لها: السبيعيّة، و له عقب بها يقال لهم: السبيعيّون.

و كان القاسم السبيعي من أعيان العلويّين، و من ولده: يحيى بمصر، ولي قضاء بعض تلك البلاد.

* * *

(1) قوله: «الحسين نقيب الكوفة».

أقول: ذكره الحافظ الخطيب في تاريخ بغداد، و أنّه ولّد أبامحمّد القاسم الشهير بالسبيعي، و سرد النسب هكذا: السبيعي و هو ابومحمّد القاسم بن الحسين نقيب الكوفة بن القاسم بن احمد بن عبداللّه بن علي بن الحسن بن زيد بن الحسن، و قال: إنّ الحسين النقيب المذكور، حدّث عن أبي الوليد محمّد بن احمد بن برد الأنطاكي، روى عنه محمّد بن إسماعيل الورّاق.(4)

ص: 202

ايشان در دو مرحله در سال هاى 1338 و 1339 ش تعداد 400 نسخه خطى به كتابخانه آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام اهدا نمودند؛ از جمله آنها نسخه اى نفيس از تحرير الاحكام علامه حلى است كه به خط احمد بن حسن بن يحيى فراهانى در روز جمعه 23 ربيع الثانى 721 كتابت آن به پايان رسيده و در چند جاى نسخه بلاغ از فخر المحققين مشاهده مى شود.

همچنين دوره جواهر العقول فى شرح فرائد الاصول از سيد ابوالقاسم اشكورى به خط مؤلف در بين كتاب هاى وقفى مذكور است.

نسخه اى از شرح ابن ناظم بر الفيه ابن مالك به خط ابراهيم بن يونس جوازرى با تاريخ كتابت 2 ربيع الثانى 1084 در ميان اين موقوفات است. صفحه آخر اين نسخه، افتاده بوده و مرحوم آيه اللّه مرعشى به خط مبارك خود آن را تكميل نموده اند.

و نيز مجموعه اى شامل دو رساله از مير محمد بن ابى طالب استرآبادى به نام هاى: 1. ترجمه دعاى صنمى قريش، 2. ترجمه نفحات اللاهوت، در بين موقوفات پيش گفته به چشم مى خورد. اين نسخه در 1036 ق كتابت شده و رساله اول آن ظاهراً منحصر به فرد است.

علاوه بر اينها، نسخه هاى متعدد و ارزنده اى از كتب اربعه حديثى شيعه و كتاب هاى تاريخى و فقهى و اصولى و كلامى و در يك جمله كتاب هاى حوزوى و اسلامى در بين نسخه هاى وقفى آيه اللّه مرعشى به كتابخانه مذكور مشاهده مى شود.

ص: 204

ص: 206

بسم اللّه الرحمن الرحيم

الحمد للّه رب العالمين ، والصلاة والسلام على رسوله و آله الميامين وأصحابه الذين ثبتوا على دينه المبين .

تحريك عواطف بپردازيم ، بلكه غرض فقط بررسى تاريخى و روايى و نقل اقوال مختلف است با آنچه از شواهد و قرائن وجود دارد و نهايتاً قضاوت را به خواننده مى سپاريم .

اينك گفتار حاضر را در سه بخش تدوين كرده توضيح خواهيم داد :

بخش اول : تاريخ تولد

بخش دوم : تاريخ رحلت

بخش سوم : كيفيت رحلت

از نظر نگارنده ، بخش سوم از اهميت بيشترى برخوردار است ؛ زيرا درباره آن كمتر گفته شده و شايد ثمره بيشترى نيز داشته باشد .

ص: 208

و حاج ميرزا حسين خليلى تهرانى بهره برد . سپس به رى مراجعه و در مسجد صحن به اقامه جماعت و ترويج دين پرداخت و منبرى شيرين داشت . تصنيفاتى مانند نور الآفاق و چيزهاى ديگر مانند خصائص عظيميه در شرح حال حضرت عبدالعظيم عليه السلام دارد كه چندان مفيد نيست . در سال 1358 قمرى رحلت كرده در ايوان مطهر حضرت عبدالعظيم كنار برادرش دفن شد .

يكى از مدرّسين محترم حوزه هم در مقاله خود(1) با عنوان آشنايى با حضرت عبدالعظيم و مصادر شرح حال او اين مطلب را نقل كرده و سپس مى نويسد:

در كتاب نور الآفاق مطالب تازه اى ديده مى شود كه هر كدام دليل بر بى اعتبارى اين كتاب مى تواند باشد .

سپس به نقل بعضى از مطالب بى اساس آن كتاب پرداخته و آنگاه مى گويد :

نگارنده اين رساله پس از نگاه كردن كتاب نور الآفاق و آگاهى بر محتواى آن به اين نتيجه رسيده كه مطالب تازه اين كتاب بى اساس و غير معتبر است ، و حمل بر صحت آن اين است كه حاج شيخ جواد در نقل اين مطالب به كسانى اعتماد مى كرده است كه قابل اعتماد نبوده اند و احياناً از كتابهاى جعلى و مخترع و مختلق مطالبى را ياد مى كرده اند . و مطالبى كه از آن كتاب نقل شد براى اهل فضل و اطلاع مى تواند بهترين گواه بر بى اعتبارى آن كتاب باشد .

نگارنده اين سطور عرض مى كند : مطالبى كه نويسنده محترم فرموده به نحو موجبه جزئيه صحيح است ، ولى نمى توان درباره تمامى آنچه از او نقل كرده نسبت جعل داد . البته در اين مقام درصدد بيان آن مطالب و بررسى صحت و سقم آن نيستيم مگر آنچه مربوط به تاريخ حضرت عبدالعظيم عليه السلام مى شود .

در اين باره بايد گفت : آنچه از ظاهر كلام صاحب مقاله برمى آيد آن است كه كتابهاى مورد استناد نور الآفاق جعلى هستند ، عرض نگارنده آن است كه : در صحت اسامى كتب و حتى انتساب آنها به مؤلفاتشان احتمال صحت مى رود بلكه در بعضى مواضع اين

ص: 210

صحت يقينى است ، لكن آنچه مهم است آن است كه آيا اين مؤلفين در كتابهاى مذكوره مطلب مذكور را نقل كرده اند يا نسبت مطلب به آنها جعلى مى باشد .

و اگر صحت كتابها و انتسابشان ثابت شد آنگاه براى اثبات كذب حاج شيخ جواد ، بايد آن كتاب را ملاحظه نموده و كاملاً جستجو كرد ، و چه بسا اگر تشكيك بيشترى بنمائيم بايد بگوئيم به نسخه هاى خطى آنها بايد مراجعه نمود چرا كه در بسيارى از چاپهاى دوران معاصر از آفت تحريف و سقط ! مصون نمانده ايم .

به هر حال تصور نگارنده آن است كه تواريخ مذكور در كتاب نور الآفاق اگر هم جعلى باشد ولى با دقت و رعايت جوانب تاريخى گفته شده است ، از اين رو انسان را در نسبت جعل دادن به تأمل واداشته و به تحقيق و تفحّص بيشترى وامى دارد .

مثلاً در نور الآفاق(1) مى نويسد :

چون تاريخ تولد و وفات حضرت معصومه عليهاالسلام تا اين زمان بر عامه خلق مكتوم و غير معلوم بود جناب حجة الاسلام آقاى حاج شيخ جواد مجتهد ( يعنى مؤلف ) در مسافرت مكه معظمه زاده ها اللّه شرفاً و تعظيماً در مدينه طيبه در كتابخانه مباركه به زحمت زياد به دست آورده و در كتاب « نزهة الابرار فى نسب أولاد الأئمة الأطهار » و در كتاب لواقح الأنوار فى طبقات الأخيار كه كتاب مفصلى است نقل مى نمايد : ولدت فاطمة بنت موسى بن جعفر فى المدينة المنورة غرة ذى القعدة ( در اصل : ذوالقعدة ) الحرام سنة 173 و توفيت فى العاشر من ربيع الثانى سنة 201 .

حال بايد در مورد دو كتابى كه نام برده بررسى نمود :

كتاب اول : نزهة الأبرار فى نسب أولاد الأئمة الأطهار اين كتاب به تصريح خود مؤلف از سيد موسى موسوى برزنجى شافعى مدنى است(2) .

نگارنده درباره اين كتاب مطلبى به دست نياورد جز آنكه صاحب ذريعه(3) مى فرمايد : مطبوعٌ كما حُكِىَ عنه .

ص: 211

بنا بر اين خود صاحب ذريعه اين كتاب را نديده و براى او نقل شده كه اين كتاب به چاپ رسيده است .

بعيد نيست مستند صاحب ذريعه همان نور الآفاق يا كتابى ديگر باشد كه از وى اخذ كرده است ، و تعجب است از صاحب ذريعه كه چطور نام اين كتاب را با تصريح بر شافعى بودنش در ذريعه كه در ذكر تصانيف شيعه مى باشد آورده است !

كتاب دوم : لواقح الأنوار فى طبقات الاخيار است . ظاهر صاحب مقاله انكار وجود اين كتاب است چرا كه در تعريض به بى اساسى مطالب نور الآفاق عباراتى دارد از جمله :

تاريخ تولد و وفات حضرت معصومه عليهاالسلام را از كتاب « لواقح الأنوار » ؟ !

و علامت سؤال و دو تعجب ظاهراً حاكى از انكار وجود چنين كتابى است .

كتاب لواقح الأنوار در كشف الظنون معرفى شده و از كيفيت مباحث آن نيز - كه در طبقات اولياء و زهّاد و عرفاء نگاشته شده - برمى آيد كه ممكن است چنين مطلبى در آن يافت شود . ( دقت شود كه عرض نگارنده فقط در امكان ثبوتى است و در مقام اثبات و جزم به مطلب نيست ) .

در كشف الظنون(1) مى گويد :

لواقح الأنوار فى طبقات السادة الأخيار فى مجلد للشيخ أبى المواهب عبدالوهاب بن احمد الشعرانى الشافعى المتوفى سنة 973 ، قال : لحضت طبقات جماعة من الأولياء الذين يقتدى بهم فى طريق اللّه تعالى إلى آخر القرن التاسع وبعض العاشر .

سپس حاجى خليفه مى افزايد : در اين كتاب 24 نفر از صحابه ، 95 نفر از تابعين و 17 نفر از زنان ذكر شده و به ذكر دويست شيخ پرداخته و از مشايخ عصر خويش 86 نفر را بيان كرده است كه مجموعاً 422 نفر مى شود .

خوشبختانه با رجوع به كتاب معجم المطبوعات العربية والمعربة تأليف يوسف اليان سركيس(2) مشخص شد اين كتاب در بولاق به سال 1276 و 1286 و 1292 در دو جزء چاپ شده ، و نيز چند چاپ ديگر در همان كشور .

ص: 212

وى مى افزايد : اين كتاب با نام طبقات الشعرانى الكبرى معروف است .

در خلاصه عبقات الأنوار(1) نيز مطالبى از آن نقل كرده است .

بايد توجه داشت كه عبدالوهاب بن احمد شعرانى غير از كتاب فوق ، دو كتاب ديگر نيز با اسمائى مشابه دارد كه مربوط به موضوع مورد بحث نيستند : يكى : لواقح الأنوار القدسية فى بيان العهود المحمدية است در مأمورات و منهيات شريعت نبويّه كه به سال 1393 در مصر ، مطبعة مصطفى البابى حلبى و اولاده به چاپ رسيده است .

و ديگرى : تلخيصى است از فتوحات مكيه ابن عربى در تصوف با عنوان لواقح الأنوار القدسية المنتقاة من الفتوحات المكية كه آن را به سال 960 نگاشته وسپس همان را دوباره تلخيص كرده وبه نام الكبريت الأحمر من علوم الشيخ الأكبر خوانده است.(2)

به هر حال ، با مشخص شدن مصدرى كه نور الآفاق از آن نقل كرده كار آسان مى شود . مى توان با رجوع به لواقح الأنوار - كه متأسفانه در اختيار نگارنده نيست - به صحت يا سقم كلام شاه عبدالعظيمى جزم پيدا كرد .

اما در مورد تولد حضرت عبدالعظيم : صاحب نور الآفاق(3) ، تولد آن حضرت را روز پنجشنبه 4 ربيع الآخر 173 دانسته است . اين مطلب را به نقل از نزهة الأبرار فى نسب أولاد الأئمة الأطهار تأليف سيد موسى موسوى برزنجى شافعى مدنى و كتاب طبقات الأشراف تأليف نورالدين مكى حنفى كه در مصر قاضى القضاة بوده ، و كتاب مناقب العترة تأليف احمد بن محمد بن فهد حلى نقل كرده است .

از فحواى كلام صاحب نور الآفاق نيز چنين برمى آيد كه بر اين كتابها در سفر مكه ومدينه كه درخدمت جناب والدش حاج شيخ مهدى بوده بر اين كتابها دست يافته است.

اما در مورد سه كتابى كه نامى از آنها برده است :

1. نزهة الأبرار كه قبلاً درباره آن گفتگويى كرديم .

ص: 213

2. طبقات الأشراف ، نورالدين مكى حنفى .

اين نورالدين على بن سلطان بن محمد هروى مكى حنفى معروف به ملا على قارى مى باشد . مولدش در هرات و وفاتش به سال 1014 در مكه بود . از علماى عرب و عجم آموخت و در علوم مختلف نگاشت و در مصر نفوذ زيادى داشت . هنگامى كه علماى مصرى خبر وفاتش را شنيدند در جامع ازهر جماعتى فراوان گردآمده و بر او نماز غايب خواندند به جهت بزرگى علمى و دينى او.(1)

گرچه نام مذكور طبقات الأشراف را در ميان مؤلفات او نيافتم ولى بعيد نيست كه وى با توجه به كثرت تأليفاتش چنين كتابى را داشته كه در مكه - محل وفات وى - موجود بوده و صاحب نور الآفاق هنگام تشرف به مكه آن را ديده باشد . البته در نور الآفاق(2) از اين كتاب به عنوان « طبقات الشرفا فى الاشراف » نام برده شده وبر روى لفظ «الشرفا» علامت «خ» گذاشته ، يعنى نسخه بدل .

3. مناقب العترة ، ابن فهد . در ميان تأليفات ابن فهد به چنين عنوانى بر نخورديم مگر اينكه صاحب ذريعه(3) به نقل از ابوالحسن مرندى در كتابش دلائل براهين الفرقان كه معاصر با شيخ آقا بزرگ تهرانى بوده از اين كتاب و مؤلفش نام برده است . با توجه به هم عصر بودن وى با صاحب ذريعه ، بعيد نيست مأخذ مرندى نيز كلمات شاه عبدالعظيمى در نور الآفاق بوده باشد .

به هر حال اين كتاب نيز جاى بررسى بيشترى دارد ، در نتيجه كلام نور الآفاق قابل ردّ و قبول نيست تا مصدرى قابل اطمينان آن را تأييد يا تكذيب كند ، و صرف اينكه ما از اين كتابها اطلاعى در دست نداريم نمى تواند ردّ قول صاحب نور الآفاق نمايد ، خصوصاً اينكه از جهت تاريخى ، كلام وى مشكل ساز نيست چون بنا بر اينكه تولد حضرت عبدالعظيم را در سال 173 ووفاتش را به سال 252 دانسته حضرت 79 ساله بوده كه دار دنيا را وداع

ص: 214

گفته است ، و با توجه به شهادت امام كاظم عليه السلام در سال 183 كودكى خويش مقارن با دهه آخر عمر حضرت كاظم عليه السلام بوده ، و در زمان امام رضا عليه السلام كه وفات حضرت سال 202 يا 203 بوده - ، زمان آن حضرت را درك كرده و سپس حضور حضرت امام جواد و امام هادى عليهماالسلام رسيده و از آنها روايت نقل كرده و در دو سال قبل از شهادت حضرت هادى عليه السلام ( در سال 254 ) به سال 252 از دنيا رفته است ، و حضرت هادى عليه السلام نيز تشويق و تحريض بر زيارت ايشان نموده اند .

سپس صدوق روايت را غريب دانسته و مى گويد :

قال مصنف هذا الكتاب رحمه الله : وهذا حديث غريب لا أعرفه الا من طريق عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى المدفون بالرى في مقابر الشجرة ، وكان مرضياً رضى اللّه عنه .

بديهى است كه اين روايت دلالت بر درك عبدالعظيم حضور حضرت رضا عليه السلام را نمى كند چون عبدالعظيم روايت را از سهل بن سعد نقل كرده و او حديث را از امام رضا عليه السلام شنيده است . چنانچه روايتى نيز عبدالعظيم از هشام بن حكم نقل كرده كه او از امام صادق عليه السلام شنيده است.(1) پس آيا مى توان گفت : حضرت عبدالعظيم امام صادق عليه السلام را نيز درك كرده است ؟ ! !

بله تنها روايتى كه عبدالعظيم بدون واسطه از امام رضا عليه السلام نقل كرده موعظه نافعه اى است كه مرحوم شيخ مفيد در اختصاص نقل كرده است. لكن آن روايت مرسله است به جهت ارسالش قابل اعتماد نيست گرچه مضمون بسيار بالايى دارد.(2)

از طرفى ديگر ، بعضى چنين گفته اند كه : حضرت عبدالعظيم عليه السلام براى زيارت حضرت رضا عليه السلام به ايران آمد . بنابراين خدمت حضرت نرسيده است . واعظ تهرانى در ابتداى روح و ريحان دهم از كتاب خود جنة النعيم مى گويد :

و بعضى نقل كرده اند : به عزم زيارت مرقد منوّره مطهر حضرت رضا عليه السلام از سرّ من رأى بيرون آمد و به بلاد خراسان متوجه گرديد . چون به شهر رى وارد شد زمانى به جهت زيارت قبر مطهر حضرت حمزة بن موسى بن جعفر عليهماالسلام توقف فرمود ، و امر آن بزرگوار مخفى بود ، و كسى آن جناب را نمى شناخت تا آنكه دوستان و شيعيان در خفاء خدمتش رسيدند ، و اطلاع از حالات حسنه اش پيدا كردند ، و مسائل حلال و حرام خودشان را سؤال نمودند ، و كمال تقرّب آن جناب را به امامين همامين عليهماالسلاميافتند و بر ارادت و خلوص ايشان افزود . پس نگذاردند آن جناب حركت نمايد .

ص: 216

و اگر اين قول اخير را تصديق نمائيم بعيد نيست ؛ از آنكه حضرت عبدالعظيم عليه السلام به زيارت لقاء حضرت رضا عليه السلام مشرف نشده بود و خواست اداء حق امام ثامن ضامن را نموده باشد .

سائرين از ائمه طاهرين بنا بر حديث مشهور كه فرمودند : « هر امامى بر اين امت حقّى دارد ، اگر كسى خواهد حق ايشان را ادا نمايد بايد به زيارت ايشان رود » .

لكن پس ازآن توجيهى درباره تنصيص حضرت رضا عليه السلام برزيارت عبدالعظيم نقل كرده كه قابل قبول نيست و بزودى وجه آن را نقل خواهيم كرد. وى در ادامه گفتارش مى گويد:

وبيايد در اقوال علماء قولى كه در كتاب رجال داعى ديده است : حضرت رضا عليه السلام تنصيص فرمود به زيارت حضرت عبدالعظيم و ثوابى براى زائران بزرگوار بيان نمود .

پس حسن حالت آن جناب مقتضى بوده است كه به زيارت حضرت رضا عليه السلام رود و آن جناب هم قبل از وفات و ملاقات حضرت عبدالعظيم زيارتش را از دوستانش بخواهد .

اشكال :

البته دليل مذكور كلّيت ندارد چون أوّلاً : ممكن است كسى در سنّ كودكى يا دوران تميز حديثى را شنيده و پس از بلوغ آنرا نقل كند .

ثانياً : اگر تعيين سن بلوغ و سالى كه تحمل حديث ممكن باشد مدخليّت داشته باشد سنّ 15 سالگى نيز چنين امرى ممكن است و مواردى هم داشته و لازم نيست مقيد به 20 سالگى كنيم . بله غلبه اين امر صحيح است ولى چون كلّيت ندارد در مقام براى اثبات تاريخى كفايت نمى كند .

بهر حال نويسنده محترم پس از قدح كتاب نور الآفاق مى نويسد :

« متأسفانه اين تاريخها از اين كتاب به كتابهايى از قبيل بدائع الأنساب لاهوتى و تذكره عظيميه كلباسى و كتاب آقاى صادقى اردستانى نفوذ كرده است .

در بدائع الأنساب ص 39 مى نويسد :

يكى از معاصرين اين حقير نقل كرد از كتاب نزهة الأبرار سيد موسى شافعى و مناقب العترة احمد بن محمد بن فهد حلى و تاريخ نورالدين محمد السمهودى كه ولادت عبدالعظيم پنجشنبه 4 ربيع الثانى سال 173 در مدينه ووفاتش در رى 15 شوال 252 است ، و اين حقير هيچ كدام از كتابهاى مذكور را نديده ام .

در تذكره عظيميه ص 102 - 106 (چاپ قديم) مطالب نور الآفاق را بتمامه نقل نموده است و از مؤلف به عنوان محدث عليم ؟ ! ! ياد كرده است » .

نگارنده اين سطور گويد : آنچه در اين كلمات قابل بررسى است - علاوه بر آنچه سابقاً گفتيم - نسبت تولد و وفات حضرت عبدالعظيم به كتاب سمهودى است . كتاب تاريخى سمهودى همان وفاء الوفاء است كه به چاپ رسيده و با مراجعه به آن مى توان به صحت يا سقم اين نقل دست يافت .

حقير ، پس از اين يادداشت به وفاء الوفاء سمهودى مراجعه نمود . اين كتاب در تاريخ مدينه منوره در عصر نبوى صلى الله عليه و آله نگاشته شده است و ربطى به موضوع مورد بحث ندارد ، و با تورق نسبى كتاب ، مطلب مذكور را در آن نيافتم .

ص: 218

البته سمهودى صاحب كتاب جواهر العقدين فى فضل الشرفين نيز مى باشد كه مراجعه بدان نيز سودى نبخشيد . از كتابهاى تاريخى ديگر وى اقتفاء الوفاء است كه قبل از پايان تأليف ، در اثر سوختن از بين رفته است . بقيه كتابهاى سمهودى غالباً فقهى مى باشد .

آخرين كلام اينكه براى بررسى صحت و سقم كلام نور الآفاق راه ديگرى نيز وجود دارد و آن اينكه وى ولادت حضرت را روز پنجشنبه چهارم ربيع الثانى ذكر كرده است . مى توان از جهت نجومى و تقويمى بررسى كرد كه آيا چهارم ربيع الثانى 173 مقارن با روز پنجشنبه بوده يا نه كه البته اين تحقيق از تخصص نگارنده خارج است .

منتها تاريخ دقيق نشان نمى دهد ، بلكه ممكن است تاريخى تقريبى دست دهد.

و در مورد حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه ما تاريخ تقريبى زيست آن حضرت را مى دانيم شايد اين راه چندان مفيد ننمايد ، ولى جهت بررسى بيشتر افرادى كه از حضرت عبدالعظيم روايت نقل كرده اند و نيز افرادى كه حضرت از آنها حديث شنيده و نقل كرده بيان مى كنيم ، و چه بسا خواننده گرامى ، با تحقيق و تفحّص بيشتر به مطالب تازه تاريخى دست يابد.

برشمرده شده است : 1. سهل بن زياد رازى 2. احمد بن مهران قمى 3. سهل بن جمهور 4. ابراهيم بن على 5 . محمد بن خالد برقى 6. صالح بن فيض عجلى 7. عبداللّه بن محمد عجلى 8 . عبيداللّه بن موسى رويانى 9. حسن بن ابى زياد 10. حسن بن ابراهيم علوى 11. حسين بن يزيد نوفلى 12. احمد بن حسن 13. حمزة بن قاسم علوى 14. ابراهيم بن هاشم قمى 15. احمد بن محمد بن خالد برقى .

دوازدهم : ابراهيم بن ابى محمود خراسانى است ، نجاشى و كشى او را توثيق كرده اند و همان است كه حضرت جواد عليه السلام برايش بهشت را ضمانت فرمود ، و وى از اصحاب حضرت رضا عليه السلام است ، و كتابى بعد از رحلت آن بزرگوار خدمت حضرت جواد عليه السلام آورد . .(1)

جناب آقاى عطاردى مشايخ و اساتيد حضرت عبدالعظيم را چنين برشمرده است : 1. على بن جعفر 2. هشام بن حكم 3. محمد بن ابى عمير 4. حسن بن محبوب 5 . صفوان بن يحيى 6. سليمان بن جعفر جعفرى 7. سليمان بن حفص مروزى 8 . يحيى بن سالم 9. على بن اسباط 10. ابراهيم بن أبى محمود 11. محمد بن فضيل 12. موسى بن محمد عجلى 13. مالك بن عامر 14. سهل بن سعد 15. حسن بن حسين عرنى ( عمرى ) 16. بكار بن كردم 17. عمر بن محمد بن اذينه 18. حسن بن مياح 19. حسن بن عبداللّه بن يونس 20. حسن بن حكم 21. حرب بن طحان 22. محمد بن عمر بن يزيد 23. حسن بن على 24. محمود بن ابى البلاد 25. سليمان بن سفيان(2) .

ص: 222

وفيه دلالة على فضل زيارته وعلى كونه في زمان الهادى عليه السلام ميّتاً .

يعنى اين حديث دلالت مى كند كه حضرت عبدالعظيم در زمان امام هادى عليه السلام از دنيا رفته ، لذا حضرتش امر به زيارت او مى كند ، سپس علاوه براينكه قول به حيات عبدالعظيم در زمان عسكرى عليه السلام را ردمى كند ، نسبت دادن زيارت عبدالعظيم را به امام رضا عليه السلام بى معنا مى داند ومى گويد :

فعدّ الشيخ رحمه الله اياه من أصحاب أبى محمد الحسن العسكرى عليه السلام لا معنى له كما لا معنى لما حكى عن ثانى الشهيدين من نقله عن بعض النسابين نسبة الى الرضا عليه السلام التنصيص على زيارته .

آنگاه عبارت شهيد ثانى را در تعليقهاش بر خلاصه نقل كرده و مى گويد :

وهو اشتباه غريب ضرورة أن عبدالعظيم لم يكن متوفياً فى زمان الرضا عليه السلام حتى ينص على زيارته .

عبدالعظيم در زمان امام رضا عليه السلام از اين دنيا نرفته بود تا حضرت بر زيارتش تصريح كند .

سپس علامه مامقانى التفات جالبى درباره منشأ اين اشتباه فرموده و مى گويد : گمانم آن است كه روايت تنصيص ابوالحسن عليه السلام بر زيارت عبدالعظيم بوده ، و مراد راوى از ابوالحسن ، ابوالحسن ثالث بوده كه امام هادى عليه السلام است ، شهيد ثانى گمان كرده مراد از ابوالحسن ، امام رضا عليه السلام مى باشد ، و ابوالحسن را تبديل به رضا كرده است(1) .

مرحوم آية اللّه خوئى نيز مى گويد(2) :

ص: 224

ان جلالة مقام عبدالعظيم عليه السلام وايمانه وورعه غنيّة عن التشبّث فى اثباتها بالروايات الضعاف مثل ما روى عن بعض النسابين عن الرضا عليه السلام قال : « من زار قبره وجبت له الجنة » مع أن المتحصّل من كلمات أصحابنا أن عبدالعظيم لم يدرك الرضا عليه السلام فضلاً عن أن يكون متوفى فى حياته ، فما ذكره بعض النسابين وهم جزماً ، فهذه المرسلات غير قابلة للتصديق .

يعنى جلالت مقام وايمان وورع عبدالعظيم عليه السلام ما را از تمسك به روايات ضعيفه بى نياز مى كند مثل آنچه بعضى از نسابين روايت كرده اند كه حضرت رضا عليه السلام فرمود : كسى كه قبرش را زيارت كند بهشت بر او واجب است . علاوه بر اينكه ماحصلِ كلمات اصحاب ما اين است كه عبدالعظيم عليه السلام درك حضور حضرت رضا عليه السلام را ننمود تا چه رسد به اينكه در زمان حضرتش وفات يافته باشد . پس مطلب بعضى از نسابه قطعاً اشتباه بوده و اين گونه مرسلات قابل قبول نيستند .

البته مرحوم تسترى در قاموس الرجال(1) توجيهى ديگر فرموده و آن اينكه :

روايات منقوله از حضرت رضا مربوط به زيارت قبر حضرت معصومه است و ناقل اشتباهاً آن را در مورد حضرت عبدالعظيم دانسته است .

ولى اين توجيه خالى از اشكال نيست :

أولاً : اگر نسبت چنين اشتباهاتى به ناقلان و راويان اخبار بدهيم ديگر هيچ چيزى مورد اعتماد باقى نمى ماند و اساساً نسبت اشتباه دادن دليل مى خواهد .

ثانياً : در ارجاع ضمير به حضرت معصومه عليهاالسلام « قبرها » و در ارجاع به حضرت عبدالعظيم « قبره » بكار مى رود و اين دو براى عرب زبان قابل اشتباه نيست .

به هر حال التفاتى كه علامه مامقانى در مقام فرموده و آية اللّه خوئى نيز در عباراتش آن را تأييد فرموده قابل قبول مى باشد .

ص: 225

مرحوم كجورى در جنة النعيم(1) بعيد ندانسته كه حضرت رضا عليه السلام به زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السلام تنصيص فرموده باشد و مى گويد :

و استبعاد و استيحاشى ندارد اخبار آن بزرگوار به امر مستقبل و تشويق اهل رى بر زيارت حضرت عبدالعظيم ؛ از آنكه امام عليه السلام به عقيده شيعه اثناعشريه به ما كان و ما يكون و ما هو كائن عالم است و آنچه الى يوم القيام از كتم عدم به فضاء شهود و بروز مى رسد و احاديث صحيحه كتاب اصول كافى شهادت بر صدق مقصود و مراد البته دلالت دارد.

با توجه به آنچه از علامه مامقانى نقل كرديم و خود كجورى نيز بدان معترف است ، حضرت عبدالعظيم عليه السلام درك حضور حضرت رضا عليه السلام را نكرده است . بنابراين ، اين امر بايد حالت « اخبار به غيب » داشته باشد ، و ائمه معصومين عليهم السلام بنايشان در حالات عادى ، اخبار به غيب نبوده است و فقط در مواردى كه مى خواسته اند اتمام حجّت نمايند يا اعجازى نشان دهند ، اخبار به مغيّبات مى نموده اند .

در مقام وجهى ظاهر كه حضرت به جهت آن ، اين تشويق را نموده باشد وجود ندارد ، خصوصاً با توجه به اينكه امامان بعدى مى توانسته اند ترغيب به زيارت حضرت عبدالعظيم را بيان كنند .

علاوه بر اينكه لسان خبر « من زار قبره وجبت له الجنة » لسان اخبار به ماضى است نه اخبار به مستقبل . يعنى در مورد كسى كه از دنيا رفته است .

اشكال نشود كه : در مورد حضرت معصومه عليهاالسلام نيز روايات مشابه داريم و ممكن است در مورد حضرت عبدالعظيم نيز به همان گونه باشد .

چون در مورد حضرت معصومه اخبار به نحو آينده است يعنى در خبر « سَتُدْفَنُ » دارد كه صريح است در اينكه در آينده دفن خواهد شد .

بنا بر آنچه تا بحال گفته شد معلوم مى شود حضرت عبدالعظيم عليه السلام از اصحاب امام

ص: 226

حسن عسكرى عليه السلام نبوده اند و در زمان امام هادى عليه السلام وفات يافته است ، و مستند اين قول كه مرحوم شيخ رحمه الله است صحيح نمى باشد .

در مقام ممكن است وجه نسبت دادن بعضى ، حضرت عبدالعظيم را به اصحاب امام عسكرى ، تشابهى باشد كه در لقب « عسكرى » بين امام هادى و امام حسن عليهماالسلام وجود داشته چون هر دوى آن بزرگواران در سامرا و محصور در عسكر بوده اند ، لذا به « صاحب العسكر » يا « عسكرى » معروف شده اند . لذا در بعضى از روايات كه عسكرى داشته به عبارت قبل كه « ابو الحسن » بوده توجهى نشده و « حسن » خوانده شده يا ممكن است در بعضى از نسخه هاى خطى كه توسط كتّاب كتابت مى شده « ابو » حذف شده .

بنا بر اين بجاى امام دهم كه « ابو الحسن العسكرى » مى باشد ، امام يازدهم « حسن العسكرى » تصور شده است . به طور نمونه به روايت كامل الزيارات در فضل زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه در جاى ديگر نيز نقل كرديم توجه شود . در ابتداى روايت چنين آمده است :

دخلت على أبى الحسن العسكرى عليه السلام ...(1) .

بلكه مى توانيم قول چهارمى در مسأله قرار دهيم و آن « سكوت » مى باشد ؛ چرا كه اكثر منابع شرح حال وى در اين باره اشاره نكرده اند يا تصريح به معلوم نبودن تاريخ رحلت آن جناب نموده اند .

مستعين باللّه خلافت نمود و مدّتى هم خود را از خلافت خلع كرد ، امّا به روايتى كه مسعودى نقل كرده است بيست و چهار ساله بوده است و در سرّ من رأى مدفون شد ، يك ماه قبل از تولّد حضرت حجّة اللّه امام عصر عليه السلام يعنى : در ماه رجب دويست و پنجاه و پنج ، و متوكل هم در زمان حضرت امام على النقى عليه السلام به درك واصل شد ، و خلافت اين سه نفر امتدادى نداشت .

پس بنا بر اخبارى كه حضرت عبدالعظيم از اين سه بزرگوار روايت كرده است و خدمت ايشان عريضه نگار شده است و جواب مسائل وى را نوشته اند معلوم است كه معاصر با ايشان بوده است .

و بنا بر خبر ابا حماد رازى معلوم مى شود حضرت عبدالعظيم عليه السلام زمان حضرت امام على النقى عليه السلام در رى تشريف داشتند تا زمان معتز باللّه ، چنانكه مرحوم شيخ فخر الدّين طريحى ذكر فرمود قاتل حضرت هادى معتز باللّه است آن بزرگوار هم قبل از شهادت آن جناب در رى وفات يافت .

بنابراين چندان توقف حضرت عبدالعظيم در رى طول نكشيد كه از دنيا رحلت فرمود ، و حديثى كه در زيارت حضرت عبدالعظيم مرويست از امام على النقى عليه السلام است ، و آن مطابق با مقصود است ؛ از آنكه آن بزرگوار در سرّ من رأى بودند كه حضرت عبدالعظيم رحلت نمودند ، و اين حديث بعد از وفات ذكر شد .

خلاصه از اين اقوال اين است كه حضرت عبدالعظيم حسنى به روايتى در زمان معتز باللّه به رى آمد ، يعنى : در وقتى كه حضرت عبدالعظيم هنوز شهيد نشده بودند و در زمان آن بزرگوار هم وفات يافتند كه فرمودند : « زيارت نمائيد حضرت عبدالعظيم را در رى » . پس بايد سال وفات حضرت عبدالعظيم اوايل دويست و پنجاه ، چند سال قبل از شهادت حضرت امام النقى عليه السلام باشد ، و شهادت آن جناب هم در سال دويست و پنجاه و چهار به روايت اصول كافى بود .

و هلاك معتز باللّه هم يك سال بعد از شهادت آن جناب بود كه دويست و پنجاه

ص: 229

و پنج مى شود(1) از آن جائى كه روايتى صريحاً داعى در سنه وفات حضرت عبدالعظيم نديده بود ؛ لهذا از قراين و نظاير اخبار بدين گونه استنباط نمود ، واللّه العالم بحقايق الاحوال و إليه المبدأ والمآل .

خراسانى، صاحب منتخب التواريخ(2) نيز ، اين قول را نقل كرده و مى نويسد : از روح و ريحان چنين استفاده مى شود كه ايشان در حدود سنه 250 از دنيا رحلت فرموده اند .

نگارنده گويد : ولادت حضرت عسكرى عليه السلام - مانند حضرت هادى عليه السلام - در مدينه

بوده به تاريخ ربيع الآخر 232 ، لذا بنا بر قول شاه عبدالعظيمى كه تاريخ وفات عبدالعظيم را سال 252 دانسته ، يعنى هنگام وفات عبدالعظيم حضرت بيست ساله بوده است و اين دوران كودكى نيست ، مگر اينكه بگوئيم : امام حسن عسكرى عليه السلام را در دوران كودكى آن بزرگوار در مدينه درك كرده و سپس راهى رى شده است .

مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى در ذريعه(1) خطب اميرالمؤمنين عليه السلام را از عبدالعظيم

نقل كرده و مى گويد :

عرض ايمانه على الهادى عليه السلام وتوفى فى ايامه لأنه ينقل عنه انه قال لبعض أهل الرى « لو كنت زرت قبره لكنت كمن زار قبر الحسين عليهماالسلام ».

سپس مى گويد :

ونقل عن بعض الكتب أنّ وفاته فى نصف شوال 252 . صاحب ذريعه نيز ظاهراً نظر به نور الآفاق داشته است .

صاحب نور الآفاق(2) پس از نقل قول شهادت حضرت در بيانى كه آنرا «تحقيق جواديه» نام نهاده مى گويد :

بدين قاعده سن مبارك آن حضرت هفتاد و نه سال ونوزده روز مى شود و از وفات آن حضرت تابحال كه هزار وسيصد وچهل وسه است يك هزار و سيصد وچهل وسه است يك هزار وهشتاد ويك سال مى شود كه در اين مكان مبارك مدفون است . ودر شهادت حضرت امام رضا عليه السلام كه دويست وسه هجرى بوده آن حضرت سى ساله بوده است ودر شهادت حضرت امام محمد تقى عليه السلام كه دويست وبيست وسه بوده است آن حضرت چهل وهفت ساله بوده است و سى و دو سال حضور مبارك حضرت امام على النقى عليه السلام بوده است ودو سال قبل

ص: 231

از آن حضرت وفات فرموده در زمان خلافت معتز باللّه كه سيزدهم از خلفاء بنى عباس [ بوده و ]نتيجه هارون ملعون .

صاحب نور الآفاق سپس در صفحه 43 مى نويسد:

چون وفات حضرت عبدالعظيم عليه السلام از زمان وفات آن حضرت تا سال 1309 هجرى معلوم نبوده ، آقاى والد ( حاج شيخ مهدى ) و اين خادم شرع انور در سفر مكه معظمه و تشرف مدينه منوره از كتب معتبره به دست آورده و از آن سال تا كنون در آستان قدس آن حضرت و تهران اقامه عزادارى را معمول نموده كه چون روز قتل اصناف محترم مخصوص اصناف زاويه مقدسه دكاكين را تعطيل نموده با دسته سينه زن و زنجير زن به صحن مبارك مشرف شده . . .

نكته ديگر اينكه : بنا بر اقوال گذشته ، بهر حال حضرت عبدالعظيم قبل از سال 254 رحلت فرموده اند . بنا بر سند تاريخى ديگرى وفات حضرت حتماً قبل از سال 258 هجرى بوده كه طبعاً مؤيد همه اقوال سابقه است - ولى معيِّن ( تعيين كننده ) هيچكدام نيست . بدين گفتار توجه كنيد :

قوامى رازى كه از سرايندگان نيمه اول سده ششم هجرى است در آغاز ديوانش(1) در طى قصيده اى مفصل كه در مواعظ و نصايح است مى گويد :

زان زلزله كه بود گه يحيى بن معاذ *** رى شد خراب اگر چه ترا اعتبار نيست

بيجان شدند سيصد و پنجه هزار خلق *** معلوم كن چه قول منت استوار نيست

دارنده زمانه تواناست همچنان *** در كارهايش هيچ كس آموزگار نيست

مرحوم جلال الدين محدث ارموى در تعليقات مفصل خود كه در پايان ديوان قوامى رازى بچاپ رسيده وقوع زلزله هاى متعدد شهر رى را از منابع تاريخى نقل كرده است . تكيه ايشان به سال 241 هجرى است كه وقوع زلزله اى سخت در رى بوده

ص: 232

كه پس لرزه هاى آن نيز تا چهل روز ادامه داشته است . وى به نقل از كامل ابن اثير(1) و تاريخى كه گويا جامع التواريخ حافظ ابرو باشد به وقوع اين زلزله در سال 241 اشاره كرده و سپس مى گويد :

پس قضيه انطباق تمام با مضمون شعر مذكور دارد و بدون شبهه مراد همين زلزله است و بس .

سپس مى گويد : ناگفته نماند : اگر چه سائر مورخين ضمن ذكر حوادث 242 چنين حادثه اى را به رى نسبت نداده اند ليكن ضمن حوادث 242 زلزله اى را به رى نسبت داده اند و بعضى ها هم اگر چه آن را بالاستقلال ياد نكرده اند ليكن وقوع زلازل هائله را بطور كلى ياد كرده اند كه رى هم مشمول آن كلى مى شود . سپس از يعقوبى در تاريخ خود(2) زلازل سال 242 ، وطبرى در تاريخش(3) در وقايع همين سال ، و سيوطى در تاريخ الخلفاء(4) از وقوع زلزله هاى عظيم خبر داده و به گفتار شذرات الذهب نيز در همين مورد اشاره مى كند(5) .

با توجه به وفات يحيى بن معاذ در سال 258 ، وفات حضرت عبدالعظيم حتماً قبل از اين تاريخ بوده است .

اما درباره وفات يحيى بن معاذ منابع تاريخى فراوانى به مرگ وى در اين سال تصريح كرده اند :

خاتون آبادى در وقايع السنين والاعوام(6) در وقايع سال 258 به نقل از ابن خلكان مى گويد : يحيى بن معاذ رازى واعظ صوفى معاصر جنيد بغدادى در 258 مرد - ابن خلكان . و در مجالس او را شيعه شمرده .

ص: 233

پس از سطورى به نقل از نفحات مى گويد :

يحيى بن معاذ در 258 مرد - نفحات .

در تقويم التواريخ نيز كه از حاجى خليفه مؤلف كشف الظنون مى باشد نيز بدين مطلب

در حوادث سال 258 اشاره شده است(1) ، البته به استناد ترجمه آن كه از مترجمى است ناشناخته ، وتوسط نشر ميراث مكتوب به چاپ رسيده است .

محدث ارموى نيز در تعليقات خود بر ديوان قوامى رازى به نقل از ابن اثير و ابن خلكان تاريخ وفات يحيى را سال 258 نقل كرده است .

از طرفى ديگر بنا بر نسخه اى از اختيارات الايام كه در كتابخانه حضرت آيه اللّه مرعشى محفوظ است استفاده مى شود كه : در زمان يحيى بن معاذ صوفى مشهور ، عبدالعظيم حسنى عليه السلام از دنيا رحلت كرده است(2) .

لكن آنچه در مقام مهم است اين است كه : محدث ارموى ، تطبيق شعر قوامى را كه با توجه به «گَهِ يحيى بن معاذ » بوده حتماً زلزله سال 241 مى داند ، وحال آنكه احتمال مى رود زلزله سال 249 بوده باشد كه در بخش پايانى كتاب بدان اشاره خواهيم كرد . و بديهى است كه اگر دو زلزله مهيب در رى به سالهاى 241 - يا 242 - و 249 روى داده باشد مصراع قوامى كه مى گويد «گه يحيى بن معاذ » به سال دوم نزديكتر است ، مگر آنكه بتوانيم به سندى تاريخى ثابت كنيم كه زلزله سال 241 تلفات آن 000/350 نفر بوده كه در شعر قوامى نيز به اين تعداد نفوسِ تلف شده تصريح شده است .

ص: 234

ولد موسى بن جعفر عليه السلام . فلم يزل يأوى إلى ذلك السرب ويقع خبره الى الواحد بعد الواحد من شيعة آل محمد عليهم السلام حتى عرفه أكثرهم ، فرأى رجل من الشيعة فى المنام رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال له : إن رجلاً من ولدى يحمل من سكة الموالى ويدفن عند شجرة التفاح فى باغ عبدالجبار بن عبدالوهاب - وأشار إلى المكان الذى دفن فيه - فذهب الرجل ليشترى الشجرة ومكانها من صاحبها فقال له : لأى شى ء تطلب الشجرة ومكانها ؟

فأخبر بالرؤيا ، فذكر صاحب الشجرة أنه كان رأى مثل هذه الرؤيا ، وأنه قد جعل موضع الشجرة مع جميع الباغ وقفاً على الشريف والشيع ( الشيعة ) يدفنون فيه .

فمرض عبدالعظيم ومات رحمه الله ، فلمّا جرّد ليغسل وجد فى جيبه رقعة فيها ذكر نسبه ، فإذا فيها :

أنا ابوالقاسم عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن ابى طالب عليهم السلام .

اين روايت را ديگران نيز به نقل از نجاشى در كتب خود نقل كرده اند چنانچه در پانوشت ، برخى از آنها را ذكر كرديم .

روايت فوق صريح است در آنكه حضرت عبدالعظيم

عليه السلام بيمار شده و سپس وفات يافتند.

5 . شهيد شاهد مقامات و كرامتى است كه خداوند براى او آماده كرده ، و آن مقامات را با كشته شدن به او مى دهد(1) .

اما معناى سوم كه معناى توسّعى شهيد است ، آن افرادى هستند كه در معركه جنگ كشته نشده اند ولى خداوند به آنها ثواب شهيدان را عطا مى كند ، و ذكر اين دسته افراد در احاديث و روايات منقول از پيامبر و اهل بيت عليهم السلام آمده است كه بيان و توضيح همه آنها رساله اى مستقل مى طلبد . لذا در اين مقام فقط بدانچه مرحوم محدث قمى در سفينة البحار(2) ذكر كرده و بيان چند حديث ديگر اكتفا مى كنيم . محدث قمى ذيل عنوان « ذكر من كان موته في حكم الشهادة » مى فرمايد :

النبوى صلى الله عليه و آله : « اذا جاء الموتُ طالبَ العلم وهو على هذه الحال مات شهيداً »(3) .

الصادقى عليه السلام : « إنّ الميتَ منكم على هذا الأمر شهيد »(4) .

الصادقى عليه السلام : « من قُتل دون ماله فهو شهيد »(5) .

« جعل الطاعون لهذه الأمة شهادة »(6) .

« من قرأ الجحد والتوحيد فى فريضة من الفرائض بعثه اللّه شهيداً »(7) .

النبوى صلى الله عليه و آله : « يا أنس ! أكثر من الطهور يزيد اللّه فى عمرك وإن استطعت أن تكون بالليل والنهار على طهارة فافعل ، فإنّك تكون إذا متَّ على طهارة شهيداً »(8) .

عن النبى صلى الله عليه و آله : « من نام على الوضوء إن أدركه الموت فى ليله فهو عند اللّه

شهيد »(9) .

ص: 238

عن النبى صلى الله عليه و آله : « من سأل اللّه الشهادةَ بصدقٍ بلّغه اللّه منازل الشهداء ، وإن مات على فراشه »(1) .

ذكر رسول اللّه صلى الله عليه و آله من شهداء أمته غير الشهيد الذى قتل فى سبيل اللّه مقبلاً غير مدبر : الطعين والمبطون وصاحب الهدم والغرق والمرأة تموت جمعاً . قالوا : وكيف تموت جمعاً يا رسول اللّه ؟ قال : يعترض ولدها فى بطنها(2) .

كلام محدث قمى پايان يافت .

ابن اثير در نهايه(3) مى گويد :

قد تكرر ذكر الشهيد والشهادة فى الحديث ، والشهيد فى الأصل من قتل مجاهداً فى سبيل اللّه ، ويجمع على شهداء ، ثم اتسع فيه ، فاطلق على من سماه النبى صلى اللّه عليه [ وآله ]وسلم من المبطون والغرق والحرق وصاحب الهدم وذات الجنب وغيرهم .

شيخ طبرسى هم در مكارم الاخلاق(4) در حديثى نبوى كه زنى درباره جهاد زنان پرسيده ، از حضرت نبى اكرم صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود :

« للمرأة ما بين حملها إلى وضعها ثم إلى فطامها من الأجر كالمرابط فى سبيل اللّه ، فان هلكت فيما بين ذلك كان لها مثل منزلة الشهيد » .

همچنين روايت : « من مات على حبّ آل محمد مات شهيداً » از طرق عامه و خاصه بسيار وارد شده است(5) .

نيز از حضرت نبوى صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود : « من مات على وصية حسنة مات شهيداً »(6) .

در رواياتى نيز تصريح شده كه شيعيان اهل بيت و مواليان آن حضرت مرگشان

ص: 239

گرچه طبيعى باشد به منزله شهيد هستند .

در روايتى كه برقى در محاسن نقل كرده و صحبت از كشته شوندگان در حدود و مرزها به ميان مى آيد حضرت صادق عليه السلام قسم ياد مى فرمايد و مى گويد :

« واللّه ما الشهداء الاّ شيعتنا وإن ماتوا على فراشهم »(1) .

قسم به خدا شهيد محسوب نمى شود مگر شيعيان ما گر چه بر سر بالش از دنيا بروند .

با توجه به مواردى كه ذكر شد اگر « منزله شهادت » يا معناى توسّعى شهيد را در نظر بگيريم موارد چندى به حضرت عبد العظيم عليه السلام تعلّق مى گيرد :

اولاً : كشته شدن بر ولايت اهل بيت عليهم السلام و محبت آل محمد صلى الله عليه و آله . حضرت عبدالعظيم همان است كه دينش را بر امام هادى عليه السلام عرضه كرده و حضرت تصديقش فرمودند ، و در زمانى كه بسيارى از سادات ، داعيه خلافت را پيش گرفتند او تسليم محض اهل بيت بود با اينكه موقعيت اجتماعى ، علمى و مذهبى وى به گونه اى بود كه مى توانست موقعيت دنيوى براى خويش ايجاد كند .

در روايتى امام صادق عليه السلام به مالك جهنى فرمودند :

« يا مالك ! إنّ الميت منكم على هذا الأمر شهيد بمنزلة الضارب فى سبيل اللّه »(2) .

اى مالك ! كسى كه از شما بر اين امر - يعنى ولايت ما اهل بيت - بميرد شهيد مى باشد و به منزله جنگجوى در راه خداست .

و نيز فرمودند :

« ما يضرّ رجلاً من شيعتنا أيّة ميتة مات : أكله السبع أو احرق بالنار أو غرق أو قتل ، هو واللّه شهيد »(3) .

چه ضررى دارد ( چه فرقى دارد ) شيعيان ما چگونه بميرند : خوراك درندگان شوند يا طعمه حريق يا غرق شوند يا كشته شوند ؟ آنان قسم به خداوند شهيد هستند .

ص: 240

ثانياً : موت در غربت و دورى از وطن مألوفش بطورى كه از خوف سلطان وقت مجبور به ترك وطن و هجرت به سرزمين ايران شد .

چه خوش گفته است جامى :

صوفى چه فغان است كه من اَين إلى اَين *** اين نكته عيان است من العلم إلى العين

ما الحاصل فى البين چه گوئى سفرى كن *** چون خضر بجوى اين گهر از مجمع بحرين

بر ذمّه ما دين تو از پرتو هستى *** كو جذب فنائى كه مؤدى شود اين دين

در مشرب توحيد بود و هم دوئى كفر *** در مذهب تقليد بود نفى دوئى شين

اين وحدت محض است كه از كثرت تكرار *** گاه اربعه و گاه ثلاث است و گه اثنين

جامى مكن انديشه نزديكى و دورى *** لا قرب و لا بعد و لا وصل و لا بين

و اين بيت را نيكو سروده اند :

تا دسته گل زخار نگريخت *** در گردن دلبران نياويخت

مرحوم واعظ تهرانى در روح و ريحان(1) اين موضوع را به خوبى بررسى كرده است.

او در روح و ريحان دهم مى گويد :

بدان حضرت عبدالعظيم به بياناتى كه در رحلت آن بزرگوار مذكور مى شود - و عبارتش را در سطور بعدى مى خوانيد - معلوم است در زمان معتز باللّه كه از خلفاى بنى عباس و معاصر زمان حضرت امام على النقى عليه السلام بود ، از سرّ من رأى نهضت و هجرت فرمودند، و به خطّه رى نزول اجلال كردند، و جهت حركت ايشان هم به امر و حكم امام عليه السلام بوده است، و چون اخصّ اصحاب حضرت جواد عليه السلام و از خيار و كبار محبّين و مقرّبين حضور مهر ظهور ابوالحسن الثالث امام على النقى عليه السلام بود خليفه معاصر مسطور نهايت خوف از آن بزرگوار داشته ، لهذا در مقام اذيت و قتل وى برآمد . ناچار به فرموده آن سيّد بزرگوار

از جوار فيض آثار ايشان مهاجرت نمودند و از عيالات خود مفارقت كردند .

و بعضى نقل كرده اند :

ص: 241

به عزم زيارت مرقد منوّره مطهر حضرت رضا عليه السلام از سرّ من رأى بيرون آمد و به بلاد خراسان متوجه گرديد . چون به شهر رى وارد شد زمانى به جهت زيارت قبر مطهر حضرت حمزة بن موسى بن جعفر عليهماالسلام توقف فرمود ، و امر آن بزرگوار مخفى بود ، و كسى آن جناب را نمى شناخت تا آنكه دوستان و شيعيان در خفاء خدمتش رسيدند ، و اطلاع از حالات حسنه اش پيدا كردند ، و مسائل حلال و حرام خودشان را سؤال نمودند ، و كمال تقرّب آن جناب را به امامين همامين عليهماالسلام يافتند و بر ارادت و خلوص ايشان افزود . پس نگذاردند آن جناب حركت نمايد .

و اگر اين قول اخير را تصديق نمائيم بعيد نيست ؛ از آنكه حضرت عبدالعظيم عليه السلام

به زيارت لقاء حضرت رضا عليه السلام مشرف نشده بود و خواست اداء حق امام ثامن ضامن را نموده باشد .

سپس در روح و ريحان سيزدهم(1) آيه اى درباره مهاجرت و رواياتى در همين مضمون نقل كرده و سپس هجرت حضرت عبدالعظيم و موت حضرت را در هجرت توضيح داده است . عبارت او چنين است :

قال اللّه تعالى : « وَمَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّه ِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللّه ِ »(2) .

وعن النبى صلى الله عليه و آله وسلم : « موت الغريب شهادة »(3) .

وفى الحديث النبوى صلى الله عليه و آله وسلم : طوبى للغرباء(4) .

و فى الفقيه(5) - فى الحج باب الموت فى الغربة - عن ابى عبداللّه عليه السلام : « ما من ميّت

ص: 242

يمُوت فى الأرض غربة تغيب عنه فيها بواكيه الاّ بكته بقاع الارض الّتى كان يعبد اللّه عزّوجلّ : عليها وبكته ابوابه وبكته ابواب السّماء التى كان يصعد فيها عمله وبكاه الملكان الموكلان به » .

وقال عليه السلام : « انَّ الغريب إذا حضره الموت التفت يُمنة ويسرة ولم ير احداً يرفع رأسه فيقول اللّه عزّوجلّ الى من تلتفت ؟ الى من هو خير لك منّى ؟ ! وعزتى وجلالى ! لئن اطلقتك عن عقدتك لأصيرنّك فى طاعتى وان قبضتُك لأصيرنّك الى كرامتى »(1) .

و آنگاه مى فرمايد :

بدان يكى از بندگان خاص خداوند سبحان كه هجرت به سوى خدا و رسول صلى الله عليه و آله وسلم فرمود و در راه مهاجرت وفات يافت و خداوند بر هجرت و رحلت وى اجر عظيم مرحمت نمود حضرت عبدالعظيم عليه السلام است . پس آن بزرگوار تأسّى به انبياى سابقين و ائمه دين عليهم السلام نمود چنانكه در باب هجرت گذشت(2) .

ص: 243

و در كتاب عمدة الطالب فى نسب آل ابى طالب، و در كتاب منهج المقال فى تحقيق احوال الرجال كه از مصنّفات عالم فاضل محقق متحبّر مولانا ميرزا محمد استرآبادى است ،

ص: 244

و در كتاب مستطاب نقد الرّجال كه از تأليفات سيّد جيّد فاضل مير مُصطفى قدس سرهاست ، و كتب معتبره ديگر از علم درايه و رجال و انساب(1) شرح وفات حضرت عبدالعظيم عليه السلام را به اين نهج ذكر فرموده اند كه :

احمد بن محمّد بن خالد برقى گفت : حضرت عبدالعظيم عليه السلام فرار كرد از سلطان جائر زمان و در شهر رى وارد شد و در سردابى كه زير زمين بوده است مخفى گرديد ، در خانه مردى از شيعيان در كوچه اى كه معروف به « سكّة الموالى » بوده منزل گرفت .

و گويا سكة الموالى ناميدند كوچه را براى آنكه حضرات شيعه كه دوست داران اهل بيت بودند در آن منزل و مأوى داشتند و در كوچه هاى ديگر حضرات حنفيّه و شافعيّه خانه هاى عاليه بنا نموده بودند ، و حضرت عبدالعظيم عليه السلام در همان سرداب روزها روزه مى گرفت و شبها به عبادت پروردگار مشغول بود ، وقتى كه از محلّ شريف خود حركت مى كرد و بيرون مى آمد از آن سرداب به طريق مخفى و پنهان به زيارت قبرى كه اكنون مقابل قبر اوست و قبله مرقد شريف آن بزرگوار است مى رفت و مى فرمود : اين قبر مردى از اولاد موسى بن جعفر عليه السلام است .

و ديگر در اين حديث مذكور نيست كه آن جناب فرموده باشد كه اين قبر حمزة بن موسى عليه السلام است ، پس به يك يك از شيعيان و دوستان كه در آن محل بودند خبر وجود فيض اثرش منتشر گرديد تا آنكه اكثرى آن بزرگوار را شناختند و خدمتش شرفياب مى شدند و اخذ دين و مسائل و احكام مى نمودند .

پس مردى از شيعه در خواب حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم را زيارت كرد كه فرمود : يكى از اولاد من از سكة الموالى حمل و نقل مى شود و در نزديكى درخت سيبى كه در خانه عبدالجبّار بن عبدالوهّاب است دفن خواهد شد ، پس به دست شريف خويش اشاره به همان مكان نمود . آن گاه از خواب برخاسته و رفت به نزد صاحب باغ و درخت تا آنكه آن درخت و مكان را بخرد .

ص: 245

سؤال نمود : از براى چه مى خرى اين باغ را ؟

پس خواب خود را نقل كرد .

صاحب باغ گفت كه : من هم به مانند تو همين خواب را ديده ام .

پس صاحب باغ آن راوقف برحضرت عبدالعظيم وتمام شيعه نمودكه درآن مدفون شوند.

پس حضرت عبدالعظيم مريض شد و از دنيا رحلت فرمود . چون آن بزرگوار را برهنه كردند كه غسل دهند در گريبان آن جناب رقعه اى يافتند كه ذكر نسب خود را فرموده بود به اين گونه : انا عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابى طالب عليه السلام .

و در كتاب فهرست(1) علاّمه اعلى اللّه مقامه است :

مات عبدالعظيم بالرّى وقبره هناك .

يعنى : حضرت عبدالعظيم مُرد در رى و قبر وى در رى است .

و در كتاب مستطاب منتخب كه مجموعه اى از مراثى و خطب است و مؤلّف آن مرحوم شيخ فخر الدين طريحى نجفى عليه الرّحمه است مذكور است :

قيل : ممّن دفن من الطالبيّين حيّاً عبدالعظيم الحسنى بالرّى ومحمّد بن عبداللّه بن الحسن ، ولم يبق فى بيضة الاسلام بمدّة الاّ قتل فيها طالبى او شيعى .. الى آخره .

يعنى: از اولاد ابى طالب كسى كه در رى زنده مدفون شد حضرت عبدالعظيم حسنى است و محمّد بن عبداللّه، ومراد از طالبيّين اولاد ابوطالبند كه پدر حضرت امير مؤمنان عليه السلام باشد ، والاّ طالبيّين را نسبت به طالب برادر آن بزرگوار دهند صحيح نيست چنانكه خواجه فرموده است در وصف حضرت امير عليه السلام : « ليث بنى طالب » همانا مراد ابوطالب است ، براى اختصار و اقتصار حضرات اهل فضل و لسان حذف نمودند كلمه « ابى » را .

و محمد بن عبداللّه بن حسن غير از صاحب نفس زكيّه است كه نزديك مدينه شهيد شد كه برادرش قتيل باخمرى است .

ص: 246

بنا بر اين چنين نتيجه گرفته مى شود كه : حضرت عبدالعظيم عليه السلام بنا بر معناى توسّعىِ شهيد ، بطور يقين از شهداء محسوب مى شوند .

اما در اين مقام ، بالاتر از مطلب مذكور ، مى خواهيم با بررسى اقوال قدماء ، بدين نتيجه برسيم كه حضرت عبدالعظيم به شهادت رسيده ، يعنى همان معناى اصلى كه « القتل فى سبيل اللّه » باشد علاوه بر معناى توسعى مذكور .

و آنچه از مرحوم شيخ فخرالدّين در اوّل همين كتاب اشاره به شهادت آن بزرگوار شد نيز منقول از آن كتاب بود .

و جمعى از اهل علم و فضل از داعى خواهش نمودند كه مراجعه در كتب بيشتر شود شايد خبرى جز آنكه در كتاب سابق الذكر مسطور است به دست بيايد و راوى آن هم معين باشد ، تاكنون به قدر وسع جد و جهد كرده خبرى نيافتم كه صريحاً دلالت بر شهادت آن بزرگوار نمايد و الاّ در اين اوراق مى نوشتم ، بلكه مى توان گفت : عبارت صحيح كه فرمودند : « مَرض ومات » معارض است با قول قيل ، چون آن قول معلوم است و راوى هم موثق و ضابط و عادل تعارض مى كند با اين قول مجهول .

بلى ، اگر مرحوم شيخ اين قول را مجهولاً نسبت نمى داد و خبرى محذوف الاسناد ذكر مى فرمود مى توان گفت : در اين گونه موارد تسامح جايز است اگر چه قول مجهول هم چنين است فرقى چندان نمى كند ، پس اعتناء مرحوم شيخ دلالت بر جواز ذكر اين گونه اخبار مى كند .

على اىّ حال، بنابر اين قول مى توان گفت: يك جهت درعلوّ رتبت عبدالعظيم شهادت

اوست و بر حسب اخبار وآثار وحكومت عقل ونقل هر يك از اخيار كه به درجه شهادت فايز گرديدند و درك ثواب شهادت نمودند مقام و مرتبه ايشان اعلى و اوفى شد .

و به اين بيان توان ثابت كرد علوّ مقامات و درجات ائمّه دين عليهم السلام را كه به روايت صحيحه مقتول يا مسموم شدند(1) چنانكه شيخ طريحى در اول كتاب مذكور بيانى ذكر فرموده است ، خوب است بعينها بنويسد :

عن الصدوق عليه الرّحمة : انّ جميع الائمّه خرجوا من الدنيا على الشهادة ، قتل علىّ فتكاً ، وسمّ الحسن سرّاً ، وقتل الحسين جهراً ، وسمّ الوليد عبدالملك زين العابدين ،

ص: 248

وسمّ ابراهيم بن الوليد الباقر ، وسمّ ابو جعفر الدوانيقى الصّادق عليه السلام ، وسمّ الرشيد الكاظم ، وسمّ المأمون الرضا ، وسمّ المعتصم محمداً الجواد ، وسمّ المعتز على بن محمد الهادى ، وسمّ المعتمد الحسن بن على العسكرى و هرب المتوكّل خوفاً من المتوكّل(1).. الى آخره .

و عجب است از شيخ طريحى كه متوكل را معاصر حضرت قائم عليه السلام دانسته است ، و عجب تر آن است كه نقل از مرحوم صدوق فرمود ، و آنچه معلوم است متوكل از بعد از واثق باللّه است و متوكّل در سال دويست وچهل بوده است و بسيار فاصله دارد تا زمان آن بزرگوار .

عجالةً به نحو اجمال ظلمى كه به خيار رجال و آل عصمت وارد آمد اشاره شود خوب است : اما اخيار از اولاد اميرالمؤمنين عليه السلام در وقعه عاشورا با چهار نفر اولاد امام حسن عليه السلام و فرزندان سيّد الشهداء و نه تن از اولاد عقيل بواسطه و بلا واسطه و سه نفر از اولاد جعفر طيّار شهيد شدند .

و از فرزندان على بن الحسين عليه السلام زيد در كوفه به امر نضر بن خديمه(2) اسدى ، يوسف بن عمر [ را ] بر دار آويخت و چهار سال مصلوب بود ، و احدى از هاشميين قدرت نداشت بر وى ندبه كند ، عاقبت او را سوزانيدند .

و يحيى بن زيد را به سنّ شانزده سالگى به چه قسم شهيد نمودند ، و به امر منصور دوانيقى بنيان و اساس جامع بغداد را از بدنهاى سادات بنا كردند ، و هزار نفر از فاطميّين و علويّين را از عبداللّه بن حسن و فرزندانش مانند ابراهيم و محمد و ديگران

از اين خاندان را به قتل رسانيدند ، و زندان آن منبع خذلان مملوّ از سادات بود كه به درك رفت .

ص: 249

و بعضى در زندان و زير زمين و چاههاى عميق از گرسنگى خاك خوردند و مردند .

و وقعه فخ نيز مشهور است كه جماعتى از بنى هاشم به اشدّ عقوبت شهادت يافتند .

و اولاد حضرت موسى بن جعفر عليه السلام به دست خلفاء جور چگونه از اوطان خويش جلا و هجرت فرمودند و در كهوف و مغارات جبال و به وادى شهادت فايز گرديدند .

و مأمون ملعون چگونه محمّد بن اسماعيل بن حسن را شهيد كرد تا آنكه خلافت منتهى شد از اين خانواده به متوكّل ملعون ، پس آن ملعون امر نمود به معتز بن جهم وابن سكيت و آل ابى حفص اهل بيت رسول صلى الله عليه و آله وسلم را در مجالس عامه هجو نمايند و زبان يعقوب بن اسحاق بن سكيت كه اديب بى بدل بود براى آنكه حسنان عليهماالسلام را بر دو پسرش معين و مؤيد تفضيل داد از قفاء كشيدند و بريدند . پس آن خبيث از قتل و صلب و حرق و ضرب و حبس و سبى چيزى باقى نگذارد چنانكه گفته اند : ولم يزل السّيف يقطر من دمائهم والسّجون مشحونة باحرارهم وامائهم(1) .

عاقبت امر نمود مقابر قريش را بسوزانند و قبر مطهّر جناب سيّد الشهدا عليه السلام را خراب نمايند چنانكه هبة اللّه گفته است :

قام الخليفة من بنى العبّاس *** بخلاف امر الهه فى الناسِ

ضاهى بهتك آل محمّد *** سفها فعال امية الارجاسِ

واللّه ما فعلت اميّة فيهم *** معشار ما فعلت بنو العبّاسِ(2)

ما قتلهم عندى بأعظم مأتماً *** من حرقهم من بعد فى الارماسِ

اى واللّه ! آنچه بنى عبّاس كردند عشر آن را بنى اميّه ننمودند براى امتداد زمانشان با آنكه هر يك از ائمه طاهرين بر حسب حكمت ها و مصالحى كه مى دانستند مى كردند

ص: 250

و هيچ يك از ايشان خروج به سيف ننمودند حتى مأمون حضرت رضا عليه السلام را سه ماه تكليف به قبول امامت كرد بر حسب مأموريتى كه از خداوند داشتند اباء فرمودند . مع هذا از ابناء و احفاد اين سلسله جليله به قدرى كه توانستند به قتل رسانيدند .

بناء على هذا ، استبعادى نمى رود حضرت عبدالعظيم به امر سلطان جائر و خليفه معاصر مقتول شده باشد ، و اين بعد از اجتماع شيعيان و محبّين و نشر احوال و فضايل و مآثر شريفش بوده است با آنكه مخفى بوده و عزلت و استتار را خوش داشته و از محلّ و مكان خود به ملاحظه تقيّه بيرون نمى آمده ، به نهجى كه سابقين از ابناء دين را

شهيد كردند آن بزرگوار را هم شهيد كرده باشند تا درجه شهادت و درك اين فضيلت به تبعيّت به ائمه هدى و اولاد طاهرين ايشان كرده باشد ، و براى حفظ دين چون جناب خامس آل - عليه التحيه والثناء - در قبّه ساميه اش چه آثار و انوار مخصوصه خداوند سبحان هويدا و پيدا نمود .

و در ميان اعراب و بعضى اعاجم مرسوم و معمول شده است كه به قبر آن شهيد التجا مى آورند و حاجت مى خواهند چنانكه به روايت على بن اسباط كه از اصحاب حضرت رضا عليه السلام است در سال اوّل شهادت جناب سيد الشهدا يك صد هزار نفر زن عقيم از احياء عرب و بلدان و نواحى قريبه و بعيده التجا آوردند و همگى حامله شدند . و اين خبر اگر

چه غرابتى داشت امّا تأسّى به مرحوم مجلسى نمودم و ذكر كردم(1) .

گر چه شأن مرحوم طريحى اجلّ از آن است كه مطلبى را بدون مصدر و منبع معينى نقل كند ولى به هر حال چون مستند آن معلوم نبود در هاله اى از ابهام قرار داشت ، و طبيعى است كه به صرف مصدرى مجهول نمى توان حكم به شهادت حضرت كرد ، لذا افرادى نيز كه اين قول را نقل كرده اند با بى اعتنايى از آن عبور كرده اند .

از تفضّل خداوندى و منن الهى ، روزى از مؤلف عاليقدر و پرتوان ، حضرت حجة الاسلام والمسلمين حاج شيخ محمد رضا مامقانى دام عزه العالى در اين موضوع پرسش نمودم. فرمودند: بنظرم هست ابن شهر آشوب در مثالب النواصب اين مطالب را گفته اند .

ص: 251

مطلب بسيار مهم مى نمود ، چون ابن شهر آشوب متولد - متوفاى ( 588 ) - از اعاظم رجال و مفاخر شيعه است . علاوه بر قدمت وى ، شيخ الاجازه بودن و اساتيد فراوان و شاگردان او - از شيعه و سنى - بسيار در خور توجه است .

گر چه كتاب پر ارجش مثالب النواصب تاكنون به زيور طبع آراسته نشده ولى كتاب مناقب آل ابى طالب از مصادر مهم شيعه و داراى مطالب بكر فراوان و از منابع مهم مجلسى در بحار الأنوار و سايرين مى باشد .

از اين كتاب پر ارج دو نسخه خطى تا كنون يافت شده كه يكى در كتابخانه مدرسه سپهسالار تهران به شماره ( 1841 ) و ديگرى در كتابخانه ناصريه لكهنو در كشور هند موجود است ، و خوشبختانه نسخه عكسى آن دو در مركز احياء ميراث اسلامى قم نگهدارى مى شود .

با مراجعه به هر دو نسخه مطلب همانطور بود كه ايشان فرموده بود ، بلكه برايم يقينى شد كه عبارات طريحى كلاًّ مأخوذ از عبارات ابن شهر آشوب مازندرانى است ، به نحوى كه بدون واسطه مثالب در نزد وى بوده و يا از منبعى با واسطه نقل كرده است.

اينك به جهت روشن تر شدن موضوع گفتارى كوتاه درباره ابن شهر آشوب نموده و سپس عبارات او را بعينه نقل مى كنيم .

أبى طى ، ابن إدريس ، محمد بن جعفر ابن المشهدى ، ابن بطريق ، ابن زهرة حلبى ، على بن جعفر جامعانى، حسن دربى، ومحمد بن محمد - فرزند ابن شهرآشوب - .

با مرورى كوتاه ولى دقيق در مناقب اين شخصيت بزرگ شيعه ، كثرت مشايخ ووسعت سلسله اجازات ابن شهرآشوب ، جلب نظر مى كند . همچنين تنوع شيوخ وى از عامه وخاصه بر اهميت آن مى افزايد .

افندى در رياض(1) بدين مطلب اشاره كرده مى گويد :

وهذا الشيخ كثير الرواية والإجازة عن جماعة كثيرة من الخاصة والعامة كما يظهر من المناقب .

خودش نيز در اوائل مناقب(2) بدين مطلب اشاره كرده ومى گويد :

وأما أسانيد التفاسير والمعانى فقد ذكرتها فى الأسباب والنزول وهى تفسير البصرى والطبرى والقشيرى والزمخشرى والجبائى والطائى والسدى والواقدى والواحدى والماوردى والكلبى والثعلبى والوالبى وقتادة والقرطى ومجاهد والخركوشى وعطاء بن رباح وعطاء الخراسانى ووكيع وابن جريح وعكرمة والنقاش وأبى العالية والضحاك وأبى عيينة وأبى صالح ومقاتل والقطان والسمان ويعقوب بن سفيان والأصم والزجاج والفراء وأبى عبيد وأبى العباس والنجاشى والدمياطى والعوفى والنهدى والثمالى وابن فورك وابن حبيب . .

ولابن شهرآشوب مؤلفات حسنة - غير المناقب - اعتمد عليها الأصحاب . .

مهمترين اثر ابن شهرآشوب مناقب آل أبى طالب است كه از مصادر مهم بحار الانوار مجلسى نيز بوده است . در شهرت اين اثر همان بس كه ابن شهرآشوب در بسيارى از نقلها با عنوان «صاحب مناقب» معروف گشته است .

از ديگر تأليفات وى إعلام الطرائق فى الحدود والحقائق مى باشد كه در علم لغت است(1) .

همچنين أسباب نزول القرآن ، المواليد ، الفصول في النحو ، متشابه القرآن ومختلفه ، معالم العلماء از ديگر تأليفات اوست .

ابن شهرآشوب در معالم العلماء كه از تأليفات رجالى وى مى باشد شرح حالى از خود را نيز درج كرده است(2) .

از ديگر كتابهاى وى ، مى توان به مثالب النواصب اشاره كرد كه از تحفه كتابهاى شيعى است كه متأسفانه هنوز به چاپ نرسيده است(3) .

المصطفى من القتل والصلب والنفى والضرب والفتك والحق والغيلة والرمي والحبس والجوع والمثلة والسبي وضروب النكال .

وبني على كثير منهم الأبنية وغرق بعضهم فى الاودية وبقية السيف ( الضيف أو الصنف ) صاروا مستترين؟ كانوا منفضّين أيادى سبا ، فتفرقوا فى البلاد وتركوا الأهلين والأولاد وارتحلوا عن ديارهم وكتموا أنسابهم من أحبائهم فضلاً عن أعدائهم وجزّوا ذوائبهم ولم تزل السيوف تقطر من دماء آل محمد وشيعتهم ولم تزل السجون مشحونة بدعاتهم ومظهري فضلهم وراوى الحديث عنهم .

وكانوا بين قتيل وأسير مستخفّ وطريد .

قال ابن بابويه القمي : إن جميع الائمة خرجوا من الدنيا على الشهادة قتل علىّ فتكاً ، وسمّ الحسن سرّاً ، وقتل الحسين جهراً ، وسمّ الوليد زين العابدين ، وسمّ ابراهيم بن

الوليد الباقر ، وسمّ المنصور الصّادق عليه السلام ، وسمّ الرشيد الكاظم ، وسمّ المأمون الرضا ، وسمّ المعتصم التقى ، وسمّ المعتز النقى ، وسمّ المعتمد الزكى صلوات اللّه عليهم .

سپس از ابتداى غصب خلافت حضرت رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله شروع كرده ومواردى از ستمهاى عاملان زور و قدرت را بيان داشته مى گويد :

وكان أول ما استفتح به من الظلم ما أخّر على عليه السلام عن الخلافة وغصبت فاطمة ميراث أبيها وقتل المحسن فى بطن أمه . .

وموارد فراوانى را برشمرده كه ذكر آنها در اين مقال نمى گنجد ، تا اينكه مى گويد :

وممن دفن من الطالبيين حياً عبدالعظيم الحسنى بالرى ومحمد بن عبداللّه بن الحسن(1) .

غرض ما از نقل عبارات قبل از عبارت مورد نظر آن بود كه دقيقاً سير گفتار ابن شهر آشوب مشخص گردد كه قطعاً مراد ايشان بيان شهادت حضرت است ، و از سياق عبارات بسيار واضح است كه در مقام بيان شهداى اهل بيت از صدر اسلام تا عصر بعدى به ترتيب سير تاريخى مى باشد .

ص: 255

بنابراين به گفتار برخى(1) كه گويند : ظاهراً مراد اين است كه به اجل خودش مرد و او را نكشته اند ، بى وجه بنظر مى رسد و نبايد اعتنايى كرد .

برنخورده ، لذا در اين مقام توجهى بيشتر به عبارت منقول مى دهد .

عبارت ابن شهرآشوب چنين است : « وممن دُفِنَ حيّاً » .

« دُفِنَ » صيغه مجهول و « حيّاً » حال از آن مى باشد يعنى : « از جمله كسانى كه دفن شد در حالى كه زنده بود » .

و اين همان معناى « زنده بگور كردن » است .

وتعجّب است كه مرحوم كجورى در « جنة النعيم » با اينكه عبارت طريحى را در منتخب نقل كرده و ترجمه تحت اللفظى نيز نموده ولى بدين مطلب التفاتى نفرموده است .

زنده به گور كردن كه معادل انگليسى آن « defossion » است بيشتر براى محكومين به اعدام براى اجراى حكم عقوبتى بكار مى رود(1) .

فاروقى در «المعجم القانونى»(2) ذيل واژه فوق مى نويسد :

الوأد : دفن المحكوم حيّاً تنفيذاً لعقوبة الاعدام فيه .

و ماده « وأد » مشترك با « موؤود » يا « موؤودة » است كه خداوند در قرآن كريم ياد كرده و مى فرمايد : « وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ * بِأَيِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ » . هنگامى كه از دختر زنده بگور شده پرسيده شود كه : به كدامين گناه كشته شد؟!

علامه مجلسى در «بحار الانوار»(3) مى فرمايد : والموؤد الذى دفن فى الأرض حيّاً كما كان المشركون يفعلون فى الجاهلية ببناتهم(4) .

موؤود كسى را گويند كه زنده در زمين دفن شود آن گونه كه مشركان در زمان جاهليت با دختران خود مرتكب مى شدند .

و البته اين حكم - يعنى زنده به گور كردن - موارد مشابه دارد خصوصاً در بين علويان .

ص: 257

ابوالفرج اصفهانى از جمله كسانى كه بدين طريق كشته شده اند ابراهيم بن حسن را ذكر كرده است . وى در « مقاتل الطالبيين »(1) مى گويد :

وذكر محمد بن على بن حمزة انه سمع من يذكر أن يعقوب واسحاق و محمداً و ابراهيم بنى الحسن قتلوا فى الحبس بضروب من القتل ، وإن ابراهيم بن الحسن دفن حيّاً و طرح على عبداللّه بن الحسن بيت .

يعنى : ابن حمزه گفته كه از كسى شنيد كه مى گفت : يعقوب و اسحاق و محمد و ابراهيم ، فرزندان امام حسن مجتبى عليه السلام ، به انواع قتلها در حبس كشته شدند : ابراهيم بن حسن زنده به گور شد و بر سر عبد اللّه بن حسن خانه خراب كردند !

در زمان منصور دوانيقى كه خلافتش بين سالهاى 136 - 158 هجرى بود و در زمان او شهر رى تجديد بنا شده و « محمديه » نام گرفت ، علويان زيادى در حبس وى بودند . عده اى از محبوسين در « هاشميه » كنار پل كوفه در زير زمين هولناك و تاريكى

بسر مى بردند كه شب را از روز تشخيص نمى داند . اين رجال كه هفت يا پانزده نفر بوده اند به طرق مختلف كشته شده اند كه يكى از آنها زنده به گور كردن بوده است ، بدين عبارت توجه كنيد :

كانوا خمسة عشر رجلاً ، وقيل سبعة ، حبسوا بالهاشمية . . ثم قتلوا : بعضهم دفن حياً وبعضهم بُنىِ عليه اسطوانة ، وبعضهم سُقى السم ، وبعضهم خنق ، وقبرهم فى موضع الحبس ، و تعرف قبورهم بالسبعة(2) .

ابن عنبه نيز درباره كيفيت قتل عبيداللّه نوه عمر اطرف مى گويد :

واما عبيداللّه بن محمد بن عمر الاطرف ، وهو صاحب مقابر النذور ببغداد ، وقبره مشهور بقبر عبيداللّه ، وكان قد دفن حيّاً .

در قضيه سليمان بن عبدالملك - خليفه اموى - نيز هنگامى كه عمر بن عبدالعزيز ( حكومت 99 - 101 ) با سه تن از فرزندان سليمان بر سر قبرش آمدند و او را بلند كردند ، سليمان روى دست آنها حركتى كرد . فرزندان سليمان قسم ياد كردند كه پدر

ص: 258

ما زنده است ، و عمر جواب داد : بل عوجِلَ أبوكم وربِّ الكعبة ، پس از آن بعضى بر عمر بن عبدالعزيز طعنه مى زدند كه : دفن سليمان حياً(1) .

اينك مائيم و دو قول مخالف : قول اول كه مى گويد : « مرض و مات » و قول دوم كه مى گويد : « دفن حيّاً » .

حضور اهل بيت عليهم السلام را كرده و سپس در اواخر عمر به رى آمده است ، پس قول قيل چه معنايى مى تواند داشته باشد .

بنابراين گر چه مقدارى از عبارت در نقل مذكور نيامده ، ولى مقدار موجود نيز دلالت دارد كه «و قتل» صحيح باشد .

مؤيد واضح اين مطلب كلمه پس از آن است كه فرموده : « ومشهده بها معروف » وكلمه « مشهد » اسم مكان است ، يعنى محل شهادت . بنابراين مراد صاحب « شجره مباركه » آن است كه حضرت عبدالعظيم در رى به شهادت رسيده است ، و محل شهادت وى در رى معروف و مشهور است .

پس از اين گفتار ، با جست وجويى درباره كتاب «الشجرة المباركة» معلوم شد اين كتاب از فخر رازى درگذشته 606 هجرى است ، وآنرا در انساب طالبيان نگاشته است(1) . وى در صفحه 63 مى گويد :

اعقاب على بن الحسن بن زيد بن الحسن عليه السلام : اما على بن الحسن بن زيد بن الحسن عليه السلام فعقبه من رجل واحد : عبداللّه .

سپس در صفحه 64(2) مى گويد :

وأعقب - يعنى عبداللّه - من رجلين : عبدالعظيم بطبرستان ، وقتل بالرى ، ومشهده بها معروف ومشهور ؛ وأحمد ، له عقب كثير أجمع على صحتهم العلماء إلا البخارى . أما عبدالعظيم فلا أعرف من عقبه إلا ابنه محمد .

بنا برعبارت مذكور، گرچه محتمل است بجاى «وقتل» دراصل نسخه هاى مخطوط «وقيل» بوده تا «بالرى» عطف بر «بطبرستان» باشد ولى اين احتمال بعيداست به چند وجه:

الف - ظاهر عبارت اين است كه عبدالعظيم ساكن طبرستان بوده و در رى كشته شده است ، و مشهد وى در رى معروف و مشهور است .

ص: 260

ب - با توجه به اينكه فخر رازى خود اهل رى بوده و نيز قرب عهد وى به عبدالعظيم ، بسيار بعيد است كه در محل زندگانى حضرت عبدالعظيم تشكيك كرده و آن را مردّد بين طبرستان و رى بداند .

ج - عبارت «مشهده» چنانچه اشاره كرديم ظاهر بلكه نصّ صريح است در اينكه مراد محل كشته شدن و شهادت است ، و بنابراين عبارت «وقتل» صحيح بنظر مى رسد .

اينك مائيم و دو قول مخالف : قول اول كه مى گويد : « مرض و مات ، مريض شد و وفات يافت » ، و قول دوم كه مى گويد : « دفن حيّاً ، زنده به گور شد و به شهادت رسيد » .

را نمى گويد بلكه شهادتى است كه حضرت را در حال زنده بودن ، در تيره خاك سپرده اند .

مگر فقط به گفتار فخر رازى - منهاى قول ابن شهر آشوب - توجه شود كه فقط مسأله قتل آن حضرت را مطرح كرده وگفته است : « قُتِلَ بالرى » . در اين صورت مقوله بيمارى و شهادت قابل جمع و توجيه است .

بهر حال در ترجيح هر يك از دو قول سابق ، دو بررسى لازم است :

1. بررسى سندى

2. بررسى تاريخى و تكيه بر شواهد و قرائن

نموده است . ودر رجال نجاشى(1) او را شيخ الاجازة دانسته است . شيخ نيز به شيخ الاجازه بودن ابن غضائرى تصريح مى كند(2) .

بنا بر مبناى جمعى از رجاليين ، شيخ الاجازه بودن در وثاقت شخص كفايت مى كند . علاوه بر اينكه مجلسى و ابن طاووس وجماعتى ديگر وى را توثيق نموده اند . وهمين افتخار براى وى بس كه افرادى مانند ذهبى در ميزان الاعتدال(3) او را شيخ الرافضة خوانده است .

2. جعفر بن محمد ابوالقاسم :

وى همان ابن قولويه است كه از مشايخ روات و اجازات مى باشد . تمامى كسانى كه شرح حال وى را ذكر نموده اند او را توثيق كرده اند ، بلكه ابن قولويه از اجلاء ثقات اصحاب ما در فقه و حديث مى باشد چنانچه نجاشى از وى بدين گونه تعبير نموده سپس مى گويد : كل ما يوصف به الناس من جميل وفقه فهو فوقه(4) .

3. على بن حسين سعدآبادى :

وى مؤدّب ابن قولويه بوده و از وى روايت مى كند . شيخ طوسى حديثش را در نزد اكثر از نوع حسن مى داند . وحيد نيز در تعليقه اش بر منهج المقال(5) مى گويد : لا يبعد عدّ حديثه حسناً .

بلكه بعضى از متأخرين - مانند محدّث نورى - قائل به وثاقت او شده اند ، چرا كه از مشايخ اجازه مى باشد. به شيخ الاجازه بودن سعدآبادى در وجيزه مجلسى اشاره شده است(6)، وهمو درروضة المتقين(7) مى گويد: سعدآبادى به كثرت روايت شناخته شده است.

ناگفته نماند : كثرت نقل روايت نيز در نزد برخى از مرجّحات شمرده مى شود .

ص: 263

4. احمد بن محمد بن خالد برقى :

نجاشى در رجالش(1) درباره برقى مى گويد : وكان ثقة فى نفسه . . وطعن بروايته عن الضعفاء واعتماده المراسيل ، والطعن فى القميين . .(2) .

يعنى برقى فى حد نفسه شخص ثقه ومورد اعتمادى است ، الا اينكه بعضى در روايت او از ضعفاء و تكيه وى بر مرسلات خرده گيرى كرده اند و همچنين وى بر قمى ها طعنه مى زده است .

بايد گفت(3) : اگر ثقه بودن شخص را پذيرفتيم ، ديگر روايت شخص از ضعفاء موجب ضعف او نمى شود ؛ چون مبناى بعضى از روات اين بوده كه فقط آنچه را صحيح مى دانسته اند نقل كنند ، ومبناى عده اى ديگر - با اينكه خود افراد مطمئنى بوده اند - اين بوده كه هر چه حديث شنيدند نقل كنند ، و اين بدان معنا نيست كه هر آنچه را كه نقل كرده اند پذيرفته اند و يا بر نقل ضعفاء اعتماد كرده اند . بنابراين نهايت اشكالى كه مى توان بر برقى كرد اين است كه چرا از ضعفاء روايت مى كند ؟ نه اينكه حال كه از ضعفاء روايت كرد پس حديث او نيز ضعيف است !(4)

از آنچه گفتيم نتيجه گرفته مى شود : روايت مذكور بنا بر قول رجالى ها از روايات

حسنه به حساب مى آيد ، بلكه با توجه به اينكه تمامى راويان اين روايت از مشايخ اجازه

شيعه هستند و بعضى از آنها به كثرت روايت مشهورند ، بنا بر مبناى بعضى از متأخرين -

مثل مبناى ميرزاى نورى صاحب مستدرك الوسائل - از جمله روايات موثقه مى باشد .

مستند قول دوم :

بررسى كلام طريحى :

«منتخب» طريحى مطالب را ظاهراً از ابن شهر آشوب گرفته و مصدر مستقلى نيست ،

ص: 264

علاوه بر اينكه خودش نيز اين مطلب را به قول قيل نسبت داده است كه مشعر به ضعف قول است .

به عبارت ديگر : با توجه به دو نسخه از «مثالب» كه عبارت مذكور در آن واقع است و نسبت به «قيل» داده نشده بلكه جزما نسبت شهادت به حضرت عبد العظيم عليه السلام داده شده ، ولى صاحب منتخب در نقل عبارات شهر آشوب به اين مطلب كه رسيده لفظ « قيل » را اضافه كرده است . بنابراين طريحى نظر به قول علماى رجال مانند نجاشى و شيخ داشته و مى توان گفت : خود طريحى قائل به موت طبيعى بوده و شهادت را به نحو قولى قيل كه خود بدان قائل نيست نقل كرده است .

بررسى كلام ابن شهر آشوب :

اما ابن شهر آشوب ، قدمت و قول او حجّيّت بلا كلام دارد ، منتها تنها مطلبى كه در بين هست اين است كه ابن شهر آشوب مطلب تاريخى مذكور را از كجا نقل كرده است و مستند وى چه كتاب يا كتابهايى بوده است ؟

بايد بدين نكته توجه داشت كه موارد زيادى در مثالب و مناقب وى ديده مى شود كه مطالب روايى يا تاريخى متضاد را به نقل از منابع گوناگون گرد آورده است البته به جهت حفظ تاريخى و استناد به برخى از مطالب آن . به عبارت ديگر همان گونه كه مرحوم مجلسى و ديگر محدثان ، روايات فراوانى نقل كرده اند كه تضاد ظاهرى يا واقعى با يكديگر دارند و مراد آنها حفظ احاديث بوده نه اقرار به تمامى آنها ، ابن شهر آشوب نيز همين حكم را دارد . بنا بر اين اگر شهادت حضرت عبدالعظيم معتَقَد ابن شهر آشوب باشد ما نيز مى توانيم آن را بپذيريم ولى اگر صرف نقل از ديگران باشد آنگاه بايد آن مصدر نيز مورد توجه قرار گيرد .

در مقام ، ابن شهر آشوب قبل و پس از اين عبارت نام « تاريخ » را آورده كه از آن متأسفانه اطلاعى در دست نداريم و احتمال مى رود مطلب مربوط به حضرت

ص: 265

عبدالعظيم نيز از آن كتاب مأخوذ باشد . البته با توجه به سياق عبارت نمى توان به اخذ از آن كتاب جزم كرد . عبارت قبل و پس از آن چنين است :

وقتل عدة من الشيعة ذكره القاضى ابوالحسن في صفوة التاريخ فجلس اهل العراق كلهم فى التعازى حتى اعادوا القبر وسموا ظهره .

وممن دفن من الطالبيين حياً عبدالعظيم الحسنى بالرى ومحمد بن عبداللّه بن الحسن .

قال الصفوانى : وجد فى برج انهدم رؤوس آل الرسول عليهم السلام(1) .

ابن شهرآشوب در عبارات قبل و پس از عبارت مورد نظر از دو نفر نام برده و به نام يك كتاب نيز تصريح كرده است :

1. قاضى ابوالحسن در صفوة التاريخ.

2. صفوانى .

سياق عبارت به گونه اى نيست كه بتوان تشخيص داد عبارت مورد نظر را از يكى از دو منبع مذكور نقل كرده باشد ، بلكه احتمال مى رود مصدر ديگرى غير از آنچه ذكر شد داشته است ، خصوصاً با توجه به سياق مثالب النواصب كه مطالب را در بسيارى از موارد سلسله وار نقل مى كند بدون اينكه مصادر آنها مربوط به يكديگر باشند .

در مورد «قاضى ابوالحسن» بايد گفت : بياضى در «الصراط المستقيم»(2) از او مطلبى نقل كرده و مى گويد : فى صفوة التاريخ لابى الحسن الجرجانى .

محمد طاهر قمى شيرازى نيز در اربعين(3) خود از صفوة التاريخ قاضى ابوالحسن جرجانى ياد كرده است .

سركيس در معجم المطبوعات(4) از او ياد كرده و مى گويد : قاضى ابوالحسن على بن عبدالعزيز بن حسين بن على جرجانى شافعى ( 366 - 390 ) قاضى جرجان بود و به قضاوت رى نيز دست يافت . سپس از شيخ ابواسحاق نقل مى كند كه او فقيهى شاعر

ص: 266

بود واز خود كتاب الوكالة و تفسير كبيرى بجاى گذاشته است ، و از جمله كتابهاى او صفوة التاريخ است كه اختصارى از تاريخ ابوجعفر طبرى مى باشد . اين مطلب را به نقل از ثعالبى در يتيمة الدهر نگاشته است .

بنابراين بايد به دو نكته توجه كرد :

1. اين كتاب گزيده اى از تاريخ طبرى است. بنابراين بايد در تاريخ طبرى گشت وگذارى

نمود تا بتوان درباره نقل ابن شهرآشوب از اين مصدر يا عدم نقل او ، جزم حاصل نمود .

2. چنانچه مصدر ابن شهرآشوب در نقل شهادت حضرت عبدالعظيم عليه السلام كتاب «صفوة التاريخ» باشد ، مى تواند منبع مورد اطمينانى باشد از اين جهت كه وى به تصريح سركيس ، مدتى در رى قاضى بوده است ، و اطلاعات محلّى افراد درباره تواريخ مربوط به آن محل بيشتر قابل اعتماد است .

اما شافعى بودن او ضررى بدين نقل نمى زند چرا كه شافعيان از ميان اهل سنت ، به شيعه نزديكترند خصوصاً كه براى سادات احترام قائل هستند .

بررسى كلام فخر رازى

اما فخر رازى ، بطور كلى گفتارش در مطالب اعتقادى يقيناً مورد استناد و احتجاج نيست ؛ چرا كه در تأليفاتش بسيار معاند ، متعصّب و مبغض شيعه و پيروان محمد وآل محمد صلوات اللّه عليهم مى باشد .

ولى در مانند مقام كه كتابش را در علم انساب نگاشته اقوالش اگر مخالفى نداشته باشد مى تواند مورد قبول قرار گيرد ، و يا لااقل ، قول وى مؤيِّد اقوال موافق باشد .

با توجه به مطالب گفته شده در بررسى سندى ، مى توان به قول مرحوم نجاشى با توجه به سند گفتارش كه حسنه يا موثقه است اعتماد بيشترى نمود ، و عبارات منقول از ابن شهرآشوب و فخر رازى - در مقابل آن نمى تواند اعتبار فوق العاده اى نشان دهد ؛

زيرا مأخذ ابن شهرآشوب دقيقاً معلوم نيست ، و كلام فخر رازى نيز احتمال خلاف دارد ( بنا بر قرائت « وقيل » بجاى « وقتل » ) .

ص: 267

تأييدى ديگر بر قول نجاشى

در تأييد قول نجاشى كه درباره حضرت عبد العظيم عليه السلام فرموده بود : « مرض و مات » ، قول شيخ طوسى نيز در فهرست بدان ضميمه مى شود . عبارت فهرست(1) چنين است : مات عبد العظيم بالرى ، و قبره هناك .

ظاهر اين عبارت مرگ طبيعى است و الاّ بجاى آن ، عبارت « استشهد » را بكار مى برد ، و همچنين در ادامه كلامش فرمود : « قبره هناك » و تعبير از « قبر » كرد نه « مشهد » چنانچه فخر رازى تعبير كرده بود .

و كلام شيخ طوسى با توجه به اينكه يكى از مشايخ رجال شعيه است حائز اهميت فراوان است و همچون نجاشى(2) ، قابل استناد مى باشد . شيخ طوسى نسبت به كلامى كه فرموده جزم داشته و هيچ گونه ترديدى در كلماتش ديده نمى شود .

ستم و بيدادى كه از سوى بنى العباس بر علويان وارد مى شد طيف وسيعى از شورشها و نهضتهاى ضد حكومتى براه انداخت بطورى كه در طول نيم قرن يعنى از آغاز خلافت معتصم تا آخر خلافت معتمد عباسى حد اقل 18 قيام سراغ داريم كه فقط از سادات علوى سرزده و اين حاكى از فشار فوق العاده دستگاه حاكمه است كه به تناسب ، نهضتهاى زيادترى را همراه داشته ؛ لذا مى بينيم در زمان منتصر - فرزند متوكل - كه على رغم پدرش متوكل ، خصومتى به اهل بيت نشان نمى داد نهضت بوقوع نپيوست و هيچ علوى به شهادت نرسيد و در زندان قيد و بند نشد ولى خلافت اين خليفه شش ماه بيشتر بطول نيانجاميد .

در بين نهضتهاى علوى آن دوره كه زمان حيات حضرت عبدالعظيم بوده است سه تا از اين شورشها در رى بوده است و حدود رحلت حضرت عبدالعظيم ، لذا ارتباط داشتن اين قيامها و سركوبى دستگاه حاكمه و طبعاً شهادت حضرت عبدالعظيم خالى از وجه نيست .

اينك به اين قيامها اشاره مى كنيم(1) :

1. قيام ابوجعفر محمد بن قاسم بن على بن عمر بن على بن حسين بن على بن ابى طالب ملقب به صوفى كه زمان معتصم در طالقان قيام كرده ، سال 219 عبداللّه بن طاهر او را گرفت و پيش معتصم برد . دسته اى معتقد شدند كه نمرده و مهدى اين امت است .

2. نهضت ابوالحسين يحيى بن عمر بن يحيى بن حسين بن زيد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب كه از ستم متوكل و اتراك سال 250 در كوفه قيام كرد .

3. نهضت حسن بن زيد بن محمد بن اسماعيل بن حسن بن زيد بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب ، در سال 250 در طبرستان قيام كرد و سال 270 پس از وفات وى برادرش محمد بن زيد جانشين او گرديد .

4. نهضت حسن بن على حسنى معروف به اطروش در طبرستان .

ص: 269

5 . نهضت محمد بن جعفر بن احمد بن عيسى بن حسين صغير بن على بن حسين بن على بن ابى طالب در سال 251 در خراسان .

6. نهضت ادريس بن موسى بن عبداللّه بن موسى بن عبداللّه بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب كه در رى به اتفاق محمد بن جعفر در سال 251 قيام كرد . به اين تاريخ ( 251 ) و محل آن كه رى بوده توجه كنيد .

7. نهضت احمد بن عيسى بن على بن حسن بن على بن حسين بن على بن ابى طالب كه پس از محمد بن جعفر بپا خاست و با محمد بن طاهر جنگيد و بر رى استيلا يافت . وى مردم را به رضاى آل محمد صلى الله عليه و آله فرا مى خواند . اين قيام هم مربوط به رى بوده است .

8 . نهضت حسن بن اسماعيل [ بن ] محمد بن عبداللّه بن على بن حسين بن على بن ابى طالب ملقب به كركى . گويند : وى همان حسن بن احمد بن محمد بن اسماعيل است كه در قزوين قيام كرد و موسى بن بغا با او جنگ كرد و كركى به ديلم فرار كرد .

9. قيام حسين بن محمد بن حمزة بن عبداللّه بن حسن بن على بن ابى طالب ( يا حسين بن احمد بن حمزة . . ) سال 251 در كوفه .

10. نهضتى به رهبرى محمد بن جعفر بن حسن بن جعفر بن حسن بن على بن ابى طالب جانشين حسين بن محمد سابق الذكر كه پس از وى در كوفه قيام كرد .

11. نهضت اسماعيل بن يوسف بن ابراهيم بن عبداللّه بن موسى بن عبداللّه بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب در سال 252 در مدينه .

12- نهضت على بن عبداللّه طالبى معروف به مرعشى در سال 251 در آمل .

13. نهضت انسان علوى سال 251 در نينوا .

14. نهضت حسين بن احمد بن اسماعيل بن محمد بن اسماعيل ارقط معروف به كوكب . وى سال 251 در ناحيه قزوين و زنجان قيام كرد و عمال حاكمه را از آنجا بيرون كرد و تا 252 آنجا حكومت كرد ، سپس به اتفاق « جستان » صاحب ديلم و عيسى بن احمد علوى به رى يورش بردند و كشتند و تبعيد و اسير كردند و بالاخره

ص: 270

بر آنجا تسلط يافتند . سپس مردم رى با آنها به دو ميليون درهم مصالحه كردند كه دست از آنجا برداشته و آنها هم قبول كردند و در سال 253 موسى بن بغا با وى جنگيد و با يك حيله جنگى آتش در لشكر او انداخت و بر وى پيروز شد و قزوين را به تصرف خود در آورد .

اين قيام نيز دقيقاً در سال 252 مربوط به رى مى شده و در آنجا قتل و غارت صورت گرفته است .

15. نهضت ابراهيم بن محمد بن يحيى بن عبداللّه بن محمد بن على بن ابى طالب معروف به ابوالصوفى سال 256 در مصر .

16. قيام على بن زيد علوى در سال 256 در كوفه .

17. شورش عيسى بن جعفر علوى كه با على بن زيد در كوفه قيام كرد و معتز لشكرى عظيم را به فرماندهى سعيد بن صالح معروف به حاجب به نبرد با آنها ارسال كرد و آن دو شكست خوردند . اين قيام در سال 255 بود .

18. نهضت پسر موسى بن عبداللّه بن موسى بن حسن بن على بن ابى طالب ، كه پس از اسماعيل بن يوسف در مدينه ظاهر گشت .

بنابراين شكى نيست سالهاى اخير عمر حضرت عبدالعظيم و حضور مهر قرين ايشان ، رى صحنه تحولات فراوان و درگيريهاى متعدد بوده است ، لذا احتمال مى رود در يكى از اين درگيريها حضرت به شهادت رسيده باشد و به آن وضع اسف بار حضرت را زنده به گور كرده باشند .

استبعاد تأييد مذكور

مى توان گفت : اولاً : چنين مسأله اى - يعنى شهادت - اگر بوده حتماً تاريخ در اين باره مسكوت نمى ماند چون با جلالت شأنى كه حضرت داشته و بزرگ علويان بوده اين مطلب مخفى نمى ماند ، و ظاهر حال اين است كه حضرت به حال انزوا در آنجا زندگى مى كرده است .

ص: 271

ثانياً : در تمامى رخدادهاى آن هنگام نامى از حضرت و شركت او در قيام علويان نمى بينيم . گويا از طرف امام زمان خويش مأمور به سكوت بوده و طبعاً تسليم محض او در برابر اوامر و نواهى حضرات معصومين عليهم السلام او را به درجه اى رسانده كه اكنون حاجتمندان بى شمار از پناه بردن به آستانش رفع مشكلات و دفع غموم و رفع هموم مى نمايند . اينك براى روشن تر شدن موضوع گوشه هايى از تاريخ آن زمان رى را كه مربوط به اواخر زندگانى حضرت عبدالعظيم عليه السلام است به نقل از ترجمه تاريخ طبرى با مطالبى كه خانم نيك طبع افزوده نقل مى كنيم(1) .

در 195ه با آنكه مأمون را پدرش به حكمرانى رى نشانده بود و از امين خواسته بود كه تا زنده است فرمانرواى آنجا باشد امين نام مأمون را از خطبه انداخت و به او نامه نوشت ، كه از رى برود . مأمون از اين امر سرپيچى كرد . امين ، على بن عيسى بن ماهان را با سپاهى به فرماندهى هرثمة بن اعين به قصد جنگ با مأمون روانه رى كرد ، مأمون نيز طاهر بن الحسين بن مصعب بن زريق بن حمزه رستمى را برگزيد و با لشكر عظيمى پيش فرستاد . اين دو لشكر در پنج فرسنگى رى به هم رسيدند و جنگ عظيمى درگرفت و على بن عيسى كشته شد . پس از اين جنگ امين ، عبدالرحمن بن جبله انبارى را به جنگ طاهر بن حسين فرستاد و ما بين رى و همدان جنگ كردند و عبدالرحمن شكست يافت و طاهر در رى باقى ماند ( 195ه ) .

از حوادث پر اهميت رى در دوران طبرى ، مبارزه علويان طبرستان با طاهريان و سپس با سرداران ترك و تصرّف اين شهر به دست اسماعيل سامانى را مى توان ذكر كرد .

ص: 272

اهالى طبرستان كه از مظالم عمال زمان خويش مخصوصاً تعديات محمد بن اوس به جان آمده بودند چاره اى جز اين نديدند كه دست توسل به دامن دعاة علوى دراز كنند . ايشان را كه به دشمنى بنى عباس و عمّال آنها برخاسته بودند به يارى خود بخوانند ، به همين جهت يكى از سادات مقيم رويان را كه از اولاد زيد بن حسن مجتبى بود به قبول بيعت خواندند . امّا علوى مزبور چون خود را براى اين امر خطير شايسته نمى دانست تكليف ايشان را نپذيرفت و خواهرزاده خويش حسن بن زيد را كه در رى اقامت داشت لايق معرفى كرد و اهل رويان را به دعوت او هدايت كرد . شورشيان به رياست عبداللّه بن وندا اميد نامه اى به حسن بن زيد معروف به حالب الحجاره(1) به رى فرستادند و او را به رويان دعوت كردند . در تاريخ طبرى آمده است :

« با رفتن سليمان به گرگان كار همه طبرستان بر حسن بن زيد فراهم آمد و چون كار طبرستان بر او فراهم آمد و سليمان بن عبداللّه و ياران وى را از آنجا برون راند ، سپاهى سوى رى فرستاد به همراه يكى از مردم خاندان خويش به نام حسن پسر زيد كه سوى آن رفت و عامل رى را كه از جانب طاهريان بود بيرون راند . همينكه فرستاده طالبيان به رى درآمد عامل آن گريخت و او يكى از طالبيان را به نام محمد پسر جعفر بر رى گماشت و از آنجا برفت و با طبرستان ، رى نيز تا حد همدان بر حسن بن زيد فراهم آمد . وقتى محمد بن جعفر طالبى در رى استقرار يافت چنانكه گويند ، كارهايى از او سرزد كه مردم رى آنرا خوش نداشتند . محمد بن طاهر يكى از سرداران خويش را به نام ميكال كه برادر شاه پسر ميكال بود با جمعى سوار و پياده سوى رى فرستاد كه با محمد بن جعفر طالبى بيرون شهر تلاقى كرد .

گويند : محمد بن ميكال ، محمد بن جعفر طالبى را اسير گرفت و سپاه وى را بشكست و وارد رى شد و در آنجا بماند و دعاى سلطان گفت . اما ماندن وى در آنجا دير نپائيد كه حسن بن زيد سپاهى فرستاد با يكى از سرداران خويش به نام واجن از مردم لارز . وقتى واجن به رى رسيد محمد بن ميكال به مقابله وى بيرون شد و پيكار

ص: 273

كردند كه واجن و يارانش محمد بن ميكال و سپاه را هزيمت كردند . محمد بن ميكال به رى رفت و آنجا را پناهگاه كرد ، واجن و يارانش از دنبال وى برفتند و او را بكشتند و رى را از آن ياران حسن بن زيد كردند . پس از كشته شدن محمد بن ميكال وقتى روز عرفه آن سال رسيد ، احمد بن عيسى و ادريس بن موسى ، هردوان علوى ، در رى قيام كردند و احمد بن عيسى با مردم رى نماز عيد كرد و سوى شخص مورد رضايت از خاندان محمد دعوت كرد و او سوى قزوين رفت »(1) .

حسن بن زيد در سال 250 به قصبه كلار از آباديهاى سرحدى بين گيلان و طبرستان ( كلاردشت ) آمد و مردم با وى بيعت كردند ، ولقب داعى كبير را به او دادند و به عنوان مؤسس سلسله علويان طبرستان شناخته شد . در تاريخ طبرى آمده است :

« وهم در اين سال نامه محمد بن طاهر آمد با خبر مرد طالبى كه به رى و اطراف آن قيام كرده بود و سپاهيانى كه براى نبرد وى فراهم كرده بود و جنگاورانى كه به مقابله وى فرستاده بود و همينكه او به محمديه رسيده بود ، حسن بن زيد فرار كرده بود و او به هنگامى كه وارد محمديه شده بود ، كسان بر راهها گماشته بود و ياران خويش را فرستاده بود و خدا وى را بر محمد بن جعفر ظفر داده بود كه اسير شده بود بى پيمان و قرار .

كسانى كه از علويان بار دوم پس از اسارت محمد بن جعفر به رى رفته بودند ، احمد بن عيسى بن على بن حسين صغير بن على بن حسين بن ابى طالب بود با ادريس بن عبداللّه بن موسى بن عبداللّه بن حسن بن على بن ابى طالب و همين ادريس بود كه به وقت رفتن حج گزاران قيام كرده بود »(2) .

حسن بن زيد پس از استيلا بر رويان و چالوس و رى جمعى از دعاة علوى را به عنوان دعوت به اطراف طبرستان و ديلم فرستاد و مردم گروه گروه به او پيوستند . حسن بن زيد در مدت سه سال تمام طبرستان و قسمت مهم ديلم و رى را به تصرف خويش درآورد . در تاريخ طبرى آمده است :

ص: 274

« در اين سه سال پسر جستان فرمانرواى ديلم با احمد بن عيسى علوى و حسن بن احمد كوكبى به رى هجوم بردند و كشتار كردند و اسير گرفتند . وقتى آهنگ رى كردند عبداللّه بن عزيز عامل آنجا بود كه بگريخت . مردم رى بر دو هزار هزار درم با آنها صلح كردند كه بدادند و پسر جستان از رى برفت . ابن عزيز سوى آنجا بازگشت و احمد بن عيسى را اسير گرفت و وى را به نيشابور فرستاد »(1) .

در اين حال قارن عاصى شد و حسن بن زيد به دفع او قيام كرد و در 254 تصميم گرفت گرگان و خراسان را نيز مسخر سازد ، ولى معتزّ خليفه عباسى دو تن از سرداران ترك خود را با سپاهى فراوان به طبرستان فرستاد . آنها رى و قزوين و سارى و آمل را گرفتند . تا سال 271 رافع بن هرثمه در خراسان مدعى عمرو ليث بود و در اين سال مغلوب عمرو شد و متوارى مى زيست ، تا سال 272 كه شنيد محمد بن زيد از حاكم رى كه تركى بود از دست نشاندگان بنى عباس شكست يافته ، موقع را مغتنم شمرد و به تحريك اسپهبد رستم بن قارن به گرگان حمله برد . در اين تاريخ از مردم ديلم كمك گرفت و رافع بن هرثمه را از طبرستان بيرون كرد ، ولى به علت تعداد زياد دشمنان كه به رافع ملحق شده بودند حريف او نشد ، تا وقتى كه رافع چند بار از لشكريان خليفه در رى و از سپاهيان عمرو ليث شكست خورد .

چنانچه ملاحظه كرديد در اين تواريخ نامى از جناب عبدالعظيم حسنى به ميان نيامده است و با توجه به موقعيت عظيم آن حضرت ، سكوت تاريخ و كتب رجال درباره شهادت قابل توجيه نيست .

دومين مؤيد شهادت

ممكن است در باره شهادت حضرت عبدالعظيم به كلام امام هادى عليه السلام نيز درباره وى استناد شود كه حضرت ترغيب فرموده كه به زيارت او برويد ، و اين به جهت مظلوميت و شهادت حضرت در رى بوده است .

ص: 275

ولى اين استدلال ضعيف است چون :

اوّلاً : درباره حضرت معصومه عليهاالسلام نيز شبيه اين نص وارد شده با اينكه حضرت به شهادت نرسيده است .

ثانياً : حضرت عبدالعظيم عليه السلام علاوه بر اينكه بزرگ طالبيان عصر خويش بوده از جلالت و قدر بالايى برخوردار بوده به نحوى كه روايت عرضه دين او نمايانگر است ، و امر به زيارت وى مى تواند بدين لحاظ يعنى موقعيت بالاى علمى و تقواى او بوده باشد . علاوه بر اينكه عبدالعظيم عليه السلام به مقام بلند «تسليم در برابر اهل بيت عليهم السلام » رسيده بود ، به نحوى كه با موقعيت وافرى كه داشت زمانى كه بسيارى از علويان قيام كرده و ادعاهايى نمودند او همچنان در ربقه اطاعت از امام معصوم خويش گردن نهاد و بدين مقامات بلند نائل گشت .

سومين مؤيد شهادت

از مؤيدات ديگر بر شهادت آن حضرت به رازى بودن فخر رازى نيز بايد اشاره كرد . با توجه به اينكه فخر رازى از قائلين به شهادت ( قتل ) حضرت عبدالعظيم مى باشد وخود اهل رى بوده و نيز قرب زمانى كه به حضرت عبدالعظيم داشته است ( حدود 300 سال ) ، لذا بعيد نيست با منابعى كه در دست وى بوده است براى وى قتل حضرت عبدالعظيم مسلّم بوده است .

چهارمين مؤيد شهادت

همچنين مرحوم واعظ تهرانى در «جنة النعيم» براى تأييد شهادت آن حضرت ، مسأله آثار و بركات و معجزات آن مزار كثير الانوار را مطرح كرده مى نويسد :

اكنون اين آثارى كه از مزار كثير الانوار حضرت عبدالعظيم عليه السلام ظاهر است - قطع نظر از جهت سيادت و علم و عمل و ديانت و تقوا - همانا از اثر شهادت اوست اگر چه هر كس در غربت بميرد شهيد است ، و هر كس به محبّت اهل بيت بميرد شهيد است ،

ص: 276

و هر كس به طريق هدايت نفوس و تعليم احكام سيّد انام بميرد شهيد است ، و هر مؤمنى كه به بعضى از امراض خاصّه بميرد شهيد است .

علاوه از اين مثوبات متداوله كه ازهاق روح است از بدن ظلماً و قهراً وجبراً ثواب معيّن و اجر معلومى دارد كه خداوند سبحان مى داند و اوليائش كه جملتى از آن در عالم برزخ از مزار قتيل شهيد بر زائر و مجاور وى ترشّح مى شود .

و از اين جهت است بعضى از دعاها در مزار حضرت عبدالعظيم و امامزاده هاى ديگر به هدف اجابت مقرون مى گردد كه در اماكن و موارد ديگر به اجابت نمى رسد .

و دليل بر مراد نذورات كثيره اى است كه لائذين و زائرين قبور ايشان در سنين متواتره و اعوام متواليه مى آورند ؛ تا حاجات محتاجين بر حسب نذرهائى كه مى نمايند برآورده نشود وفا به آن نمى كنند ، و نفوس كافّه خواص و عوام به مقتضاى نذرى كه بر مقبره كردند و حاجات ايشان روا شد براى جلب نفع خودشان باز در حوائج و امور ديگر تكرار وتجديد مى نمايند .

و اين بقعه ساميه عظمى و عتبه عاليه كبراى حضرت عبدالعظيم عليه السلام همين طور است . اگر بخواهيد طبقات ابناء هر زمانى را تا زمان شهادت حضرت عبدالعظيم از خواستن حاجات و اجابت دعوات و اهداء تحف و نذورات و بذل موقوفات ذكر نمائيم البته از مراد خارج مى شويم(1) .

در عين حال ، كجورى خود در جاى ديگرى از كتابش ، احتمال شهادت حضرت عبدالعظيم عليه السلام را از متفرّدات شيخ طريحى دانسته و با توجه به اينكه صاحب مقاتل

الطالبيّين كه شهادت اولاد ابوطالب را نقل كرده و اسمى از شهادت عبدالعظيم نبرده ، مسأله شهادت را غريب مى شمارد . وى در جنة النعيم مى گويد :

شيخ مرحوم در ذكر شهادت حضرت عبدالعظيم عليه السلام بدين گونه منفرد است اخبار بر خلاف عقيده ايشان مرويست . و صاحب كتاب مقاتل الطالبيين ابوالفرج اصفهانى در ذكر و شهادت اولاد ابى طالب عجب اشعار و اشاره نكرده است ، بلى هر كس در راه

ص: 277

دين بميرد براى او ثواب شهيد است ، و هر كس در غربت بميرد براى وى ثواب شهيد است ، و هر كس بر دوستى آل محمّد صلى الله عليه و آله بميرد نيز ثواب شهيد را دارد ، ليكن معنى شهيد مصطلح كه قتل و زهاق روح است از روى ظلم به طريق تحقيق در كتب معتمده اهل علم و حق ديده نشده است(1) .

پنجمين مؤيِّد شهادت

در رساله اى كه صاحب مستدرك به نقل از صاحب بن عباد در خاتمة المستدرك(2) ذكر كرده و تاريخ آن مربوط به سال 516 هجرى مى شود چنين مندرج است :

سألتَ عن نسب عبد العظيم الحسنى - المدفون بالشجرة ، صاحب المشهد قدّس اللّه روحه - وحاله واعتقاده و قدر علمه و زهده ، وأنا ذاكر ذلك على اختصار .

صاحب بن عبّاد ، وزير معتقد شيعى ، به سائل مى گويد : درباره عبدالعظيم كه در شجره مدفون است وصاحب مشهد مى باشد و شرح حال و اعتقادات ومقدار دانش و زهد وى سؤال كردى ، من نيز براى تو بگونه اى گزيده بيان مى كنم .

در اين نقل واژه « صاحب المشهد » آمده كه ظاهر از مشهد آن است كه اسم مكان باشد به معناى محل شهادت . بنابراين عبارت صاحب بن عباد ظهور دارد در شهادت حضرت عبدالعظيم عليه السلام .

اشكال بر تأييد مذكور

با دقت در مطالبى كه ذيلاً مى گوييم احتمال فوق ضعيف بنظر مى رسد ، لذا ما هنگام نقل اقوال در شهادت حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، نامى از صاحب بن عباد به ميان نياورديم ، ولى چون به هر حال ظاهر عبارت وى دلالت بر شهادت مى كند بايد گفت :

واژه « مشهد » همانطور كه بر « مكان شهادت » اطلاق شود ، بر « محل حضور و گرد هم آمدن مردمان » نيز اطلاق شده است .

بستانى در البستان مى گويد :

ص: 278

المشهد بالفتح مكان استشهاد الشهيد ، والمشهد : مجتمع الناس ، والمشهد : محضرهم ، جمعه : مشاهد .

تا اينكه مى گويد :

مشاهد مكة : المواطن التى يجتمعون فيها .

حتى در منابع قديمتر به معناى « محل شهادت » اشاره نشده ومعناى دوم بيشتر ذكر كرده ، و اين بدان علت است كه در آن معنا استعمال بيشترى دارد . فيروزآبادى در القاموس المحيط(1) مى گويد :

والمَشَْهد والمَشْهَدَة والمَشْهُدَة : محضر الناس .

طريحى نيز در مجمع البحرين(2) مى گويد :

المَشْهَد : محضر الناس ، ومنه المشهدان .

بنابراين شايد بتوان گفت : استعمال مشهد براى محل شهادت بيشتر در سده هاى اخير رايج شده است و در متون متأخر اين معنا ذكر شده است .

واگر ذهنيت ايرانى و فارسى خود را از اين كلمه كه دلالت بر محل شهادت مى كند كنار بگذاريم ، در متون و لغت عربى بيشتر براى محل گردهمايى مردم و انجمن بكار رفته است . حال اگر با اين ذهنيّت به عبارت مذكور بنگريم خواهيم ديد كه صاحب بن عباد ، مدفن حضرت عبدالعظيم را محل گردهمايى مردمان و رجوع زوّار ومحبّان دانسته و از وى به كسى كه « صاحب المشهد » است تعبير كرده ، يعنى صاحب مدفنى كه مردم را به دور خود جمع كرده و زيارتگاه وى محل اجتماع مردم مشتاق مى باشد .

على الخصوص در ادامه عبارات صاحب بن عباد باز واژه « مشهد » را مى بينيم ، ولى اين بار پس از عبارت « مرض و مات » . وى چنين مى گويد :

« فمرض عبدالعظيم رحمة اللّه عليه و مات ، فحمل فى ذلك اليوم الى حيث المشهد »(3) .

ص: 279

وقبلاً توضيح داديم كه عبارت « مرض و مات » با شهادت قابل جمع نيست . بنابراين مى توان از مجموع عبارات صاحب بن عباد قطع حاصل كرد كه وى قائل به شهادت حضرت عبدالعظيم عليه السلام نبوده است .

علاوه بر اينكه مناسب بود در صورت قائل بودن به شهادت حضرت ، نحوه آن را نيز توضيح مى داد .

مى توان گفت : به احتمال قوى در سال 249 حضرت عبدالعظيم در رى تشريف داشته اند و ممكن است يكى از كسانى باشند كه زير آوار زلزله رحلت كرده باشند .

البته در سالهاى 241 و 242 نيز در رى زلزله هاى مهيبى رخ داده چنانچه قبلاً به چند سند تاريخى اشاره كرديم ولى قطعاً اين زلزله ها ربطى به تاريخ رحلت آن بزرگوار ندارد چرا كه :

اولاً : در آن تاريخ معلوم نيست حضرت عبدالعظيم در رى تشريف داشته اند بلكه شايد بتوان گفت : قطعاً در آن زمان در رى شرف حضور نداشته اند .

ثانياً : قطعاً تا پس از آن تاريخها حضرت زنده بوده و از محضر امامان بزرگوار بهره برده و سپس به رى منتقل شده است .

ثالثاً : با توجه به اقوالى كه در تاريخ رحلت آن حضرت بين سالهاى 250 تا 254 نقل كرديم ، احتمال سالهاى 241 - 242 بسيار بعيد بلكه ناصحيح مى نمايد .

بهرحال احتمال وفات حضرت عبدالعظيم بر اثر وقوع زلزله در مقام هست ، لكن اين احتمال بسيار بعيد مى باشد به چند وجه :

اولاً : نصى بر آن وارد نشده است و صرف احتمال اگر مقرون با قرائن نباشد قابل قبول نيست .

ثانياً : اين احتمال با دو وجه اول كه نص بر آنها داريم منافات كلى دارد . در وجه اول خواب آن شيعه را نقل كرديم كه در رؤيا ديد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند : مردى از اولاد من از « سكة الموالى » جنازه اش حمل مى شود و كنار شجره سيب در باغ عبدالجبار دفن مى شود . عبدالجبار نيز همان خواب را ديده بود ، بقيه عبارت چنين است كه « فمرض عبدالعظيم رحمة اللّه عليه و مات ، فحمل فى ذلك اليوم الى حيث المشهد »(1) .

در همان نقل چنين است كه عبدالجبار باغش را وقف بر شيعيان و اهل شرف نمود تا اموات خود را در آن دفن كنند .

ص: 281

علامه مجلسى نيز در بحار(1) نقل كرده كه وقتى حضرت عبدالعظيم عليه السلام را براى غسل دادن برهنه نمودند در جيب مباركش رقعه اى يافتند كه در آن نسب خويش را ذكر كرده بود .

با تأمّلى كوتاه در اين نقل ، منافات آن با احتمال درگذشت بر اثر وقوع زلزله كاملاً مشخص مى شود .

واما منافات احتمال زلزله با احتمال دوم ( شهادت ) نيز مشخص است . عبارت ابن شهر آشوب آن بود كه : ممن دفن من الطالبيين حياً عبدالعظيم . . و چنانكه گفتيم سياق عبارت وى در اثبات اين است كه اصحاب اهل بيت كه به شهادت رسيدند يا در حبس و ظلم اعداى آل محمد عليهم السلام بسر بردند بيان كند ، و بديهى است چنانچه وفات حضرت بر اثر زلزله - كه امرى است خارج از اختيار بشر - صورت گرفته بود ابن شهر آشوب او را در عداد آن افراد محسوب نمى كرد .

ثالثا : بر فرض كه حضرت در آن هنگام به رى تشريف فرما شده باشد ، معلوم نيست هنگام زلزله حتما در شهر تشريف داشته اند ، و حتى بنا بر اينكه حضرت در شهر هم تشريف داشته است ممكن است جزء كسانى بوده اند كه زلزله به آنها آسيب نرسانده است .

بنابراين احتمال مذكور ، بى اساس و غير قابل قبول است .

ص: 282

22 . رجال النجاشى ، ابو العباس احمد بن على نجاشى ، تحقيق سيد موسى شبيرى زنجانى ، مؤسسة النشر الاسلامى - قم ، 1416ق .

23 . رى در زمان طبرى ( مقاله ) ، پروانه نيك طبع ، چاپ شده در كتاب يادنامه طبرى .

24 . رى عروس البلاد، روابط عمومى فرماندارى شهرستان رى، چاپ بهرام، بهار 1373.

25 . سفينة البحار ، شيخ عباس قمى ، دار الاسوة ، 1414ق .

26 . الشجرة المباركة فى انساب الطالبية ، فخر رازى ، تحقيق سيد مهدى رجائى ، كتابخانه حضرت آيه اللّه مرعشى ، 1409ق .

27 . شرعة التسمية ، ميرداماد ، تصحيح رضا استادى قم .

28 . عبد العظيم الحسنى حياته و مسنده ( زندگانى حضرت عبدالعظيم عليه السلام ) ، عزيزاللّه عطاردى ، انتشارات عطارد ، سوم ، 1373ش.

29 . عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب ، ابن عنبه ، تحقيق محمد حسن آل الطالقانى ، مطبعة الحيدرية ، نجف ، 1380ق .

30 . فيض القدير فى شرح الجامع الصغير ، محمد عبدالرؤوف المناوى ، تحقيق احمد عبدالسلام ، دار الكتب العلمية - بيروت ، 1415ق .

31 . قاموس الرجال ، شيخ محمد تقى تسترى ، چاپ اول .

32 . القاموس المحيط ، مجد الدين فيروزآبادى ، مؤسسة الرسالة ، بيروت ، چهارم ، 1415ق، در يك جلد .

33 . الكافى ، ثقة الاسلام كلينى ، تحقيق على اكبر غفارى ، دار الكتب الاسلامية 1388ق .

34 . كامل الزيارات ، جعفر بن محمد قمى ابن قولويه ، تحقيق شيخ جواد فيومى ، مؤسسة النشر الاسلامى ، قم ، 1417ق .

35 . كشف الظنون ، حاجى خليفه ، دار احياء التراث العربى - بيروت .

36 . كشف الغمة ، على بن عيسى اربلى ، دار الاضواء ، بيروت ، 1405ق .

37 . الكلينى والكافى ، عبدالرسول غفارى ، مؤسسة النشر الاسلامى ، قم ، 1416ق .

38 . لسان العرب ، ابن منظور ، دار احياء التراث العربى ( افست نشر ادب الحوزة ) ، 1405ق .

39 . لواقح الأنوار المحمديه فى بيان العهود المحمديه ، عبدالوهاب شعرانى ، مصطفى البابى الحلبى واولاده - مصر .

40 . مثالب النواصب ، محمد بن على بن شهر آشوب سروى مازندرانى ، مخطوطه مدرسه سپهسالار تهران به شماره 1841 و كتابخانه ناصريه لكنهو - هند .

ص: 285

41 . مجمع البيان ، ابو على طبرسى ، الأعلمى - بيروت ، 1415ق .

42 . المحاسن ، احمد بن محمد بن خالد برقى ، تحقيق سيد جلال الدين حسينى ، دار الكتب الاسلامية .

43 . مسائل على بن جعفر، على بن الامام جعفر الصادق عليه السلام ، مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، اول 1409ق .

44 . معجم المطبوعات العربية والمعربة، اليان سركيس ، كتابخانه حضرت آيه اللّه مرعشى.

45 . معجم رجال الحديث، سيد ابوالقاسم خوئى ، لجنة التحقيق ، چاپ پنجم ، 1413ق .

46 . المعجم القانونى، حارث سليمان فاروقى ، مكتبة لبنان ، بيروت ، 1410ق .

47 . مقاتل الطالبيين، ابوالفرج اصفهانى ، تحقيق كاظم المظفر ، المكتبة الحيدرية ، نجف ( افست دار الكتاب قم ) .

48 . مكارم الاخلاق، طبرسى ، شريف رضى - قم ، 1392ق .

49 . منتخب التواريخ، ملا هاشم خراسانى ، انتشارات جاويدان ، تهران .

50 . المنتخب فى جمع المراثى و الخطب، فخرالدين طريحى ، نجف ، سال 1369ق ؛ همچنين نسخه خطى آن موجود در كتابخانه مرتضوى - مشهد ( نسخه عكسى 2606 مركز احياء ميراث اسلامى - قم ) .

51 . منتهى المقال، أبوعلى حائرى.

52 . من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، تحقيق على اكبر غفارى، جماعة المدرسين، 1404ق.

53 . المورد ( قاموس عربى - انكليزى ) ، دكتر روحى بعلبكى ، دارالعلم للملايين .

54 . ميزان الاعتدال ، ذهبى.

55 . نقد الرجال ، سيد مصطفى تفرشى ، تحقيق و چاپ مؤسسة آل البيت - قم ، 1418ق .

56 . نور الآفاق ، حاج شيخ جواد شاه عبدالعظيمى ، چاپ سنگى ، 1344ق .

57 . النهاية فى غريب الحديث والأثر ، مبارك بن محمد جزرى ابن اثير ، المكتبة الاسلامية ، چاپ اول ، 1383ق .

58 . الوجيزة ، علامه محمدباقر مجلسى.

59 . وقايع السنين والاعوام ، سيد عبدالحسين خاتون آبادى ، كتابفروشى اسلاميه ، تهران .

60 . ينابيع المودة، شيخ سليمان قندوزى حنفى، تحقيق سيد على حسينى ، دار الاسوة، 1416ق.

ص: 286

ص: 288

نام كامل آن بعض مثالب النواصب في نقض بعض فضائح الروافض است و به اختصار به كتاب نقض شهرت يافته است.

وى اين اثر را در حدود سال 566ق تأليف كرد و در آن مطالب بسيارى درباره اوضاع شيعيان، آداب و رسوم مذهبى، نسبتهاى نارواى مخالفان به تشيع و فشارهاى روحى و روانى آنها به شيعيان درج نمود. همچنين فارسى بودن كتاب، ارزش آن را دو چندان نموده است.

چون عبدالجليل (مؤلّف كتاب) ساكن رى بوده، در لابلاى كتاب مطالب بسيارى مربوط به آداب و رسوم در رى، فرهنگ و اعلام جغرافيايى، اعلام تاريخى درج نموده كه بخشى از آنها منحصر به كتاب نقض است.

و هفتصد و شصت و شش، قنات خانه نهصد و بيست و هشت، يخ چاه هزار و هفتصد و بيست و پنج، محلات نود و شش محله و در هر محله چهل و شش كوچه و در هر كوچه چهل هزار خانه و هزار مسجد و در هر مسجدى هزار چراغدان از طلا و نقره و غيره.(1)

از پى شاعران به راه و به در *** چشم بگشاده گوش بنهاده

وز پى زائران به روز و به شب *** خوان نهادست و دست بگشاده

به ورامين ز بهر خدمتِ او *** دولت از رى مرا فرستاده(1)

الحسين بن عبداللّه بن العباس و قال: مات بالري سنة تسع عشرة و ثلاثمائة و قبره ظاهر يزار.(1)

ابن شهرآشوب او را جزء شاعران شيعى ذكر نموده(1) و سيد محسن امين شرح حال وى را درج و اين ابيات را درباره شيعه بودن وى ذكر نموده است:

عليٌّ إمامي بعد الرسول *** سيشفع في عرصة الحقّ لي

ولا أدعى لعلىٍ سوى *** فضائل في العقل لم تشكل

و لا أدّعى أنّه مرسل *** و لكن إمام بنصٍ جلي

و قول الرسول له إذ أتى *** له شبه الفاضل المفضل

ألا انّ من كنت مولىً له *** فمولاه من غير شكٍ علي(2)

در تاريخ بيهق نيز چنين آمده:

و وزير ابوالعلاء محمد بن على بن حسّول كه وزير مجدالدوله بود و چون سلطان محمود بن سبكتكين بر ولايت رى مستولى گشت او را دبيرى فرمود و او عمرى دراز يافت بدين خواجه كه جدّم بود نامه اى نويسد جواب نامه او.(3)

سپس تمام نامه او را ذكر نموده است.

همچنين ياد وى در نسائم الاسحار(4) و مجالس المؤمنين(5) آمده است.

و ذكر آن در اغلب كتابهاى شرح حال نياز به تكرار ندارد. فقط در اينجا عبارت هاى كتاب نقض در مورد اين فقيه گرانسنگ شيعى را درج مى كنيم:

و خواجه امام ابوالفتوح عالم كه مصنف بيست مجلد است از تفسير قرآن و مؤلف كتاب شرح شهاب نبوى كه همه طوايف اسلام به نوشتن و خواندن آن راغبند.(1)

شرح ابوالفتوح بر شهاب الاخبار قاضى قضاعى به فارسى است و به نام روح الأحباب و روح الألباب موسوم است. نسخه اى از اين گوهر نفيس در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران به شماره 127 موجود است(2) ولى تاكنون چاپ نشده است.

و از مفسران بعد از متقدمان... و خواجه امام ابوالفتوح الرازى كه بيست مجلد تفسيرقرآن تصنيف اوست كه ائمه وعلما همه طوايف طالب و راغب اند آن را.(3)

شيخ ابوالفتوح رازى از خفتگان حرم شريف عبدالعظيم حسنى است و سوگمندانه با كمال اشتهار نام و آثارش در بين عامه و خاصه، تاريخ وفاتش ضبط نشده است. دانشمند فرزانه مرحوم دكتر سيد جمال الدين محدث ارموى تحقيقات ارزنده اى در تعليقات نقض نموده و تاريخ وفات ابوالفتوح را مبرهن ساخته است. براى مزيد اطلاع و كمال استفادت از تحقيق ايشان به تعليقات نقض مراجعه شود.(4) بر اساس تحقيق ايشان، وفات ابوالفتوح رازى در سال 544ق اتفاق افتاده است.

ص: 299