ص: 2

سازمان چاپ و نشر

مؤسسه فرهنگى دارالحديث

ص: 3

ص: 4

اين طرح، در آبان ماه 1380 در نخستين جلسه شوراى سياستگذارى - كه از عالمان و فرزانگان و نخبگان فرهنگى اند - به تصويب رسيد و كميته علمى كنگره از خرداد 1381 كار خود را آغاز كرد.

كميته علمى با فرصت اندكى كه در اختيار داشت، برنامه هاى خود را در پنج حوزه ساماندهى كرد:

1 . تأليف، تصحيح و گردآورى آثار مربوط به حضرت عبدالعظيم و شهر رى (كتاب و مقاله).

2 . سفارش و فراخوان نگارش مقاله.

3 . سفارش انتشار ويژه نامه هايى از سوى نشريات، همزمان با برگزارى كنگره.

4 . انتشار لوح فشرده (CD)توليدات علمى كنگره.

5 . انتشار خبرنامه.

با يارى خداوند و مدد قدسى روح حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، در حوزه نخست، بيش از بيست و دو جلد كتاب آماده شد كه همزمان با برگزارى كنگره، توزيع مى گردد. همچنين مقالات منتخب و تأييد شده علمى در سه جلد، عرضه خواهند شد.

دو ويژه نامه از سوى مجلات علمى و نيز خبرنامه كنگره در پنج شماره عرضه خواهد شد.

همه اين آثار، علاوه بر نشر مكتوب، بر روى يك لوح فشرده (CD)تا هنگام برپايى كنگره در اختيار علاقه مندان قرار مى گيرد.

گفتنى است با فرصت اندك و حجم گسترده برنامه هاى علمى، وجود نقايص، امرى طبيعى است كه اهل فضل و دانش آن را بر ما خواهند بخشيد و ما را از نصايح عالمانه خويش بهره مند خواهند ساخت.

اميد است اين مجموعه، مقبول درگاه الهى و مورد عنايت روح بزرگ و قدسى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام قرار گيرد و در گسترش و بالندگى فرهنگ و معارف تشيع، سودمند افتد.

در پايان از همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين برنامه ها سهم وافر داشتند؛ توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام و رياست محترم مؤسسه فرهنگى دارالحديث، شوراى عالى سياستگذارى، مديران محترم آستان حضرت عبدالعظيم و مؤسسه فرهنگى دارالحديث و به ويژه فاضل گرانقدر جناب آقاى على اكبر زمانى نژاد - كه بار عمده بر دوش ايشان بود - سپاسگزارى مى شود.

مهدى مهريزى

دبير كميته علمى

بهار 1382

ص: 6

ص: 8

باقى مانده مقالات، به همراه سخنرانيهاى ايراد شده در كنگره، مصاحبه ها و... پس از برپايى كنگره، با عنوان «يادنامه» به چاپ خواهد رسيد.

در اين جا ذكر دو نكته ضرورى به نظر مى رسد:

1 . ترتيب و چينش مقالات، تنها بر پايه موضوع و اهميت آن بوده است.

2 . نخستين مقاله از جلد اول مجموعه مقالات، با عنوان «شرح حديث عرض دين»، در گذشته توسط حضرت آيه اللّه لطف اللّه صافى(دام ظله) تأليف شده بود كه با كسب اجازه از ايشان و جهت تكميل مقالات بعدى با مختصر ويرايشى در اين مجموعه جاى گرفت.

* * *

كميته علمى بر خود فرض مى داند كه از همه بزرگان، نويسندگان و محققان كه با تدوين مقاله در غناى اين بزرگداشتْ سهيم بودند، صميمانه سپاسگزارى كند و از عموم اهل تحقيق بخواهد كه خطاها و نقصها چاپى راه يافته به اين مجموعه را كه ناشى از اندكىِ فرصت اند، بر ما ببخشند.

و إلى اللّه تصير الأُمور

ص: 10

ص: 12

اما لُبّ و لُباب آن، تنها از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت آن حضرت قابل فهم و بازگويى است.

در اين نوشته تلاش شده كه احاديث مربوط به قرآن و تفسير آن، كه حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام واسطه نقل آنها بوده، بررسى و تحليل شود. نكاتى بس ظريف و دقيقى در اين احاديث به چشم مى خورد كه براى قرآن پژوهان و علاقه مندان به تفسير و روش آن، بسيار پر فايدت است.

اين نوشته به انگيزه بزرگداشت حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و به هدف بهره گيرى از آموزه هاى ائمه اطهار عليهم السلام به رشته تحرير درآمده است.

قم. زمستان 1381

محمّد مرادى

ص: 14

را از معصومين عليهم السلام روايت كرده است. در ميان تعدادى از اين احاديث، از آيات قرآن و تفسير آنها سخن به ميان آمده است كه به حدود چهل حديث مى رسد.

احاديث نقل شده از سوى حضرت عبدالعظيم حسنى در باب قرآن و تفسير آن، به چند دسته زير تقسيم مى شود:

1. در تعدادى از آنها به سبك رايج تفاسير، كلمات، عبارتها و آياتى از قرآن تفسير شده اند؛

2. در تعدادى از روايات، آيات مورد بحث، تأويل شده است؛

3. در برخى از روايات، واژه هايى افزوده بر آيات قرآن رايج، وجود دارد؛

4. در برخى احاديث، عبارتهايى آمده كه آيه را به گونه ديگرى غير از آيه با قرائت رايج، ارائه كرده است؛

5. مواردى هم وجود دارد كه احتمالاً با قرائتى غير از قرائت رايج، قرائت شده و مآلاً معنايى ديگر يافته است.

6. يك حديث در ميان اين روايات مربوط به امام حسين عليه السلام و كلام اميرمؤمنان عليه السلام درباره ايشان و اشاره به آيه اى از قرآن است؛

7. روايتى هم وجود دارد كه در آن اميرمؤمنان آياتى از قرآن را قرائت كرده و فرموده است كه مفاد آنها را پيش از نزول ايشان مى دانسته و با نزول آيات ياد شده، سخنان امام عليه السلام مورد تأييد قرار گرفته است؛

در اين نوشته، محتواى اين حديثها گزارش شده و پاره اى از آنها بررسى و ابعادشان بازشكافى مى شود.

ص: 16

آنچه به اجمال درباره تفسير قرآن از سوى اهل بيت عليهم السلام حايز توجّه است، از اين قرار است:

1. تمام حقيقت قرآن نزد اهل بيت پيامبر عليهم السلام است. البته اين، بدان معنا نيست كه ديگران نمى توانند از قرآن هيچ درك و فهم درستى داشته باشند.

2. راه درست فهم آيات الهى، از طريق به كارگيرى اصول و قواعدى است كه در فهم يك متن بايد مد نظر داشت. البته كيفيت به كارگيرى آن اصول از سوى معصومين، يگانه راه اطمينان بخش براى فهم درست مى باشد. پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام در طول دوران نزول تا ساليانى بعد، آيات زيادى را تفسير كرده اند و ميراث تفسيرى آنان در اختيار است؛ هرچند در ميان سخنان نقل شده در منابع حديثى، سخنان ناصواب ديگران نيز وجود دارد. در اين ميراثِ تفسيرى، قواعد كلى و نمونه هاى تفسيرى فراوانى وجود دارد و همانها براى روشن شدن راه استفاده از آيات قرآن، كافى به نظر مى رسد.

در روايات عبدالعظيم حسنى عليه السلام ، براى تفسير آيات، از روش استنباط و كاربرد عقل براى تبيين آيات، استفاده از معناشناسى واژه ها، بيان نمودهاى عينى و مصاديق آيات، استفاده شده است كه در پى مى آيد.

بر اساس سبب و يا شأن نزول آنها، دقت در تناسب آيات و جملات و سياق كلام، تطبيق آيات بر حوادث و پديده ها و واقعياتِ آشكار و پنهان هستى و به عبارتى، شرح و بسط عبارتى مبهم، جَرْى و تطبيق و يا تعميم معانى واژه ها از يك مورد به موارد متعدد و نيز تعيين مصداقهاى قابل تطبيق بر الفاظ و سياق و سازگار با قرائن، آيات قرآن را شرح و تفسير كند. در اين روش، احتمالات معنايى و تفصيل و تحليل قضايا به صورت كامل، به منظور قابل فهم كردن آنها مورد توجّه است. نيز از كلمات و عبارتهاى داراى بار معنايى محسوس، به حقايق نامحسوس و معنوى پى برده مى شود و از كلمات و واژه ها به حقيقتى غير مرئى نَقْب زده مى شود. در اين روش، استفاده از نقل، تنها براى كمك به اجتهادات عقلى است.

تفسير عقلى، لزوما استدلال عقلانى در متن آيات نيست، بلكه اتخاذ مبنايى عقلانى و در نتيجه، تبيين آيات بر اساس آن مبنا نيز است. در صورتى كه عقل، مسلّمات و موازينى قطعى به دست آورده است، آموخته هاى خود را بر اساس آنها تجزيه و تحليل مى كند، ناسازگاريهاى يافته ها را با مسلّمات عقلى تفسير و يا توجيه مى نمايد. براى نمونه، آن دسته از آياتى كه معانى ظاهريشان با مبانى عقلى سازگار نيست و بلكه گاهى به ظاهر در تضاد است، به معنايى حمل مى شوند كه عقلانى و قابل فهم شوند. همچنين آياتى كه در آنها از رؤيت، عضو داشتن و جابه جايى خدا سخن گفته شده است، به دليل اينكه چنين امورى با ذات غير متناهى و مجرّد خداوند منافات دارد، كلمات و عبارتها به گونه اى تفسير مى گردد كه با آن مبنا سنخيت پيدا كند.

لازم به يادآورى است همه آنچه كه به عنوان تفسير عقلى نقل شده، اگر نتوان آن را به كارگيرى عقل در فهم آيات تلقى كرد، مى توان ادعا كرد كه در اين بخش نوعى تدبر و اجتهاد وجود دارد و يا آنچه كه مطرح گرديده، با تلاش عقلانى سازگاتر است؛ هرچند از علم موهوب، ناشى شده باشد. در روايات تفسيرى عبدالعظيم حسنى كه از

ص: 19

امام معصوم نقل شده، مواردى وجود دارد كه با تفسير اجتهادى منطبق است؛ هرچند اين موارد و موارد مشابه ممكن است از علم موهوب ناشى شده باشد و نه استنباطى و عقلانى. و نيز پاره اى از اينها نه استنباط است و نه اجتهاد، بلكه توضيح و تبيين آيا ت و يا واژه ها و يا قسمتهايى از آيا ت است. موارد ذيل را مى توان نمونه هايى از تفسير عقلى دانست.

1-1. صدوق از محمد بن جعفر، ابوالحسين اسدى و وى از سهل بن زياد نقل كرده كه عبدالعظيم حسنى از امام جواد عليه السلام پرسيد: اى فرزند رسول خدا ! چه وقت مردار براى شخصى كه در حال اضطرار است حلال مى شود ؟

امام جواب داد:

پدرم از پدرش و ايشان از پدرانشان روايت كرده اند كه اين موضوع را با رسول الله صلى الله عليه و آله در ميان گذاشته و گفتند: اى رسول خدا ! ما در سرزمينى واقع مى شويم و در آن به سختى گرسنگى گرفتار مى شويم؛ چه وقت خوردن مردار براى ما حلال مى شود ؟ رسول خدا جواب داد: «ما لَم تَصطَبحوا أو تَغتَبقوا أو تَحتَفوا بَقْلاً فَشأنُكُم بهذا ؛ مادامى كه به مى خوارگى

و خوش گذرانى نرفته باشيد و حبوباتى نكنده باشيد [كه با آن سدّ جوع كنيد ]مى توانيد از مردار استفاده كنيد.»

سپس عبدالعظيم از امام جواد عليه السلام پرسيد: مراد از «فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ» چيست؟

امام در پاسخ فرمود:

العادى، السارق، و الباغى، الَّذى يَبغى الصّيد بَطِراً و لهواً لا ليعود به على عياله ، ليس لهما أن يأكلا الميتة إذا اضطرّا؛ هى حرامٌ عليهما فى حالِ الاضطرارِ كما هىَ حرامٌ عليهما فى حالِ الاختيار ، وَ لَيسَ لَهما أَن يقصّرا فى

ص: 20

صومٍ ولا صلاةٍ فى سفر ؛ «عادى»، دزدْ ، و «باغى» كسى است كه براى تفريح به دنبال شكار مى رود، اما نه براى كمك به خانواده اش. اين دو دسته در حال اضطرار نمى توانند از گوشت مردار استفاده كنند؛ همان طور كه در حال اختيار استفاده از مردار براى آنها حرام است. اين دو دسته در مسافرت هم نمى توانند نماز خود را شكسته بخوانند و روزه خود را افطار كنند .

آن گاه از امام سؤال كرد مقصود از اين بخش چيست؟ «وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ مَا أَكَلَ السَّبْعُ إِلاَّ مَا ذَكَّيْتُمْ .»(1)

امام در جواب فرمود:

«المُنخَنِقَةُ الَّتى انخنقت بإخناقِها حَتّى تَموت، وَ المُوقُوذَةُ، الّتى مَرِضَت وَ وَقَذَها المرض حتّى لم تكن بها حركة المتردّية، التى تتردّى من مكان مرتفع إلى أسفل أو تتردّى من جبلٍ أو فى بدرٍ فَتَموت، و النطيحة، الّتى تنطحها بهيمة اُخرى فتموت ، و ما أكل السبع منه فمات ؛ "منخنقه"، حيوانى است كه خفه شده باشد، "موقوذه"، حيوانى است كه مريض شده و مرض او به جايى رسيده كه هنگام ذبح از خود حركت و عكس العملى نشان ندهد، "متردّيه"، حيوانى است كه از جاى بلندى سقوط كرده و يا در چاهى افتاده و مرده باشد، و "نطيحه"، حيوانى است كه حيوان ديگرى او را شاخ زده و مرده باشد، و مراد از "و ما اكل السبُع"، حيوانى است كه درندگان او را دريده و او با همان، مرده باشد. مقصود از «وَ مَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ» قربانيهايى اند كه در جاهليت براى سنگ و يا بت ذبح مى شدند.

آن گاه عبدالعظيم از امام جواد عليه السلام درباره اين قسمت از آيه پرسيد: «وَ

ص: 21

أَن تَسْتَقْسِمُوا بِالأَزْلاَمِ .»

امام عليه السلام پاسخ دادند:

مردمانى در دوران جاهليت بودند كه شترى را مى خريدند و آن را بين ده نفر تقسيم مى كردند. سپس تيرهايى كه مخصوص قمار بود، روى شتر تقسيم شده مى گذاشتند. از اين ده عدد تير، هفت عدد برنده و سه عدد بازنده بودند . تيرهاى برنده را، فَذّ ، توأم ، نافِس ، حِلْس ، مُسبل ، مُعَلّى و رقيب مى گفتند و تيرهاى بازنده را، فسيح ، منيح و وَغْد نامگذارى كرده بودند . اگر تير بازنده اى به نام يكى از شريكان بيرون مى آمد، يك سوم قيمت شتر را مى باخت. آنها اين عمل را تكرار مى كردند تا هر سه تير بازنده به نام سه نفر از آن ده نفر بيرون آورده شود . وقتى چنين مى شد، آن سه ملزم بودند قيمت شتر را بپردازند . پس از آن، شتر را مى كشتند و آن هفت نفر كه شتر به آنها رسيده بود، گوشت او را مى خوردند و به آن سه نفر ديگر چيزى نمى دادند . زمانى كه اسلام آمد، اين عمل را حرام كرد .(1)

2-1. در روايتى، كلينى از احمد بن مهران، از حضرت عبدالعظيم حسنى و او از على بن اسباط و او هم از سليمان [بن عمران فرّاء كوفى ]مولا طِرْبال نقل كرده كه هِشام جواليقى از امام صادق عليه السلام پرسيده است: «سُبْحَانَ اللّه ِ»(2) چه معنايى دارد؟

امام جواب داد: «تنزيهه»؛(3) مقصود از سبحان الله، منزّه دانستن خداوند از هر عيب و نقصى است.

ص: 22

3-1. كلينى از احمد بن مهران، از عبدالعظيم حسنى و او از على بن اسباط و او از على بن عُقبه و او از عبدالله بن مُسكان نقل كرده كه مالك جُهَنى از امام صادق عليه السلام از معناى اين آيه پرسيده: «أَوَ لاَ يَذْكُرُ الإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً»؛(1) آيا انسان به ياد نمى آورد كه ما او را پيشتر آفريديم و حال آنكه چيزى نبود؟»

امام جواب داد: «لا مقدّراً و لا مكوّناً؛ انسان نه تقدير شده بود و نه وجود داشت.»

سپس مالك از معناى اين آيه سئوال كرد: «هَلْ أَتَى عَلَى الإِنسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئاً مَذْكُوراً»؛(2) آيا انسان را زمانى ياد آمده كه چيز درخور ذكرى نبود؟

امام در پاسخ او گفت:

«كان مقدّراً غير مذكور؛(3) انسان، تقدير شده بود [اما به وجود نيامده بود] و چيز درخور ياد نبود.»

با دقت در تفسير امام عليه السلام درمى يابيم كه ايشان به نكته اى بس دقيق اشاره كرده است ، و از اينكه اين آيه ظاهرى متفاوت با آيه ديگر دارد، تفاوت دو آيه به دست مى آيد. در يك آيه، از هيچ بودن انسان در زمانى سخن گفته شده است: «و لم يك شيئاً» و در آيه ديگر قيد «مذكور» وجود دارد: «لم يكن شئيا مذكورا.» همين قيد باعث شده كه امام در آيه نخست، تعبير: «لا مقدّرا و لا مكوّناً» و در آيه دوم، تعبير: «مقدراً غير مذكور» را به كار ببرد؛ به عبارتى، همين كلمه «مذكور» نشان مى دهد كه چيزى بوده كه قابل ذكر نبوده است، در حالى كه در آيه ديگر، «لم يك شيئا» نفى شيئيت به صورت مطلق است.

4-1. صدوق از محمد بن احمد سِنانى(4) روايت كرده كه محمد بن ابى عبدالله

ص: 23

كوفى ، براى ايشان از سهل بن زياد آدمى ، از عبدالعظيم حسنى، از ابراهيم بن ابى محمود خراسانى نقل كرده كه او از امام رضا عليه السلام تفسير اين آيه را پرسيده است: «وَ تَرَكَهُمْ فِى ظُلُمَاتٍ لاَيُبْصِرُونَ»؛(1) و خداوند آنها را در تاريكيهايى كه ديد ندارند رها كرد.»

امام عليه السلام در جواب پرسش ابن ابى محمود گفته است:

إنّ اللّه تبارك و تعالى لا يُوصَف بالترك كما يوصف خلقه، وَلكنَّهُ متى علِمَ أَنّهُم لا يَرجِعونَ عنِ الكُفرِ وَ الضَّلال مَنَعَهُم المُعاونة وَ اللُطف و خلّى بينَهُم وَ بَينَ اِختيارِهِم؛ خداوند به صفت «ترك» آن گونه كه مخلوقات او به اين صفت متصف هستند، توصيف نمى شود، ليكن چون خداوند به كفر و گمراهى آنها آگاهى دارد و مى داند كه آنان از كفرشان برنمى گردند، لطف و كمك خود را از آنها گرفته و آنها را ميان خود و انتخابشان آزاد گذاشته است.»

ابراهيم بن ابى محمود، سپس از ختم قلب در اين آيه پرسيده است: «خَتَمَ اللّه ُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ»؛(2) خداوند بر قلبها و گوشهايشان مهر زد.»

امام عليه السلام در جواب چنين توضيح داده است:

«الختمُ هُوَ الطبعُ عَلى قُلوبِ الكُفّارِ عُقوبة على كُفرهِم؛ "ختم" مهر زدن بر دلهاى كافران براى كيفر دادن به كفرشان است.» همان گونه كه خداوند فرموده: «بَلْ طَبَعَ اللّه ُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً»؛(3) پروردگار بر دل آنها مهر زده است و جز عدّه اندكى ايمان نمى آورند.»

وى آن گاه از امام عليه السلام پرسيده كه آيا خداوند بندگان خود را به معصيت مجبور مى كند ؟ و امام جواب داده است:

ص: 24

«بل يُخيّرُهُم وَ يُمهِلهُم حتّى يَتُوبوا؛ خداوند بندگان خود را مخير كرده و به آنها مهلت داده است كه توبه كنند.»

راوى پس از آن، اين نكته را از امام سؤال كرده كه آيا خداوند بندگان را به كارهايى كه بيرون از توان آنهاست تكليف مى كند؟

امام رضا عليه السلام با استناد به آيه اى از قرآن، اين تصور را رد كرده و در پاسخ گفته است:

«كيف يفعل ذلك و هو يقول: «وَ مَا رَبُّكَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ»؛(1) چگونه پروردگار

اين عمل را انجام مى دهد، در حالى كه فرموده است: خداوند، هرگز به بندگان ستم نمى كند.»(2)

5-1. كلينى از تعدادى از راويان شيعى، از احمد بن محمد بن خالد ، از عبدالعظيم حسنى نقل كرده است كه امام جواد عليه السلام براى او گفته كه از پدرش امام رضا عليه السلام شنيده و آن حضرت هم از پدرش امام كاظم شنيده كه عمرو بن عبيد وارد بر امام صادق عليه السلام شد و پس از سلام، در محضر آن بزرگوار نشست و آيه «أَلَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الإِثْمِ وَ الْفَوَاحِشَ»(3) را تلاوت كرد و سپس ساكت شد.

در پى سكوت عمرو، امام عليه السلام علت آن را جويا شد و وى جواب داد كه مايل است گناهان كبيره را از زبان قرآن بشناسد .

آن گاه امام صادق عليه السلام گناهان كبيره را بر اساس آيات قرآن، براى او تشريح كرد. آنچه امام در اين اظهارات بيان داشته، استفاده امام نه از ظاهر كلمات قرآن، بلكه نتيجه گيرى از گفته ها و يا افعال خداوند است؛ به عبارتى امام عليه السلام از آنچه خداوند در برخورد با گناه كاران به عمل آورده و يا وعده عذاب داده، استفاده كرده كه اين گونه برخوردها و وعده ها نشان مى دهد خداوند برخى عقايد و رفتارها را نمى پسندد و يا

ص: 25

آنها را نادرست و گناه مى شمرد. در اين آيات از مجازات شديد مرتكبان برخى از گناهان سخن به ميان آمده است و نيز از حالات افرادى مانند كافران كه يأس از خدا دارند و... استفاده شده است كه اين گونه اعمال گناهى بزرگ است. اين روش در واقع، نوعى استنباط از گفتار و برخورد خداوند و ارزيابى او از بندگان است.

به هر حال امام عليه السلام در پاسخ پرسش عمرو بن عبيد گفته است:

«نعم يا عمرو ! أكبر الكبائر الإشراك باللّه؛ آرى اى عمرو! بزرگ ترين گناهان، شرك ورزيدن به خداست. خداوند مى گويد: «مَن يُشْرِكْ بِاللّه ِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّه ُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ»؛(1) «هركس براى خدا شريكى قائل شود، پروردگار بهشت را بر او حرام خواهد كرد.»

امام عليه السلام از محروم شدن مشرك از بهشت، استفاده كرده كه شرك به خدا، گناهى بزرگ است.

امام عليه السلام گناه كبيره ديگر را در اين گفتار، نااميدى از رحمت خدا دانسته و گفته است: «و بعده اليأس من رَوحِ اللّه ؛ و پس از شرك، نااميدى از رحمت خداوند، از گناهان كبيره است، زيرا خدا فرموده است:

«إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَوْحِ اللّه ِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ»؛(2) از رحمت پروردگار نوميد نمى گردند ، مگر گروه كافران.»

استدلال به آيه از اين جهت است كه يأس از رحمت الهى، كارى كافرانه تلقى شده است و بنابراين، گناه به حساب مى آيد.

سپس امام عليه السلام در امان دانستن خود از مكر خدا را از گناهان كبيره معرفى كرده است، زيرا خداوند مى فرمايد:

ص: 26

«فَلاَ يَأْمَنُ مَكْرَ اللّه ِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ»؛(1) از مكر پروردگار كسى در امان نيست مگر گروه زيان كاران .»

عاق پدر و مادر شدن نيز از جمله گناهان كبيره است؛ زيرا خداوند كسانى را كه عاق پدر و مادر شوند، بدبخت و ستمگر معرفى كرده است. از آنجايى كه از زبان عيسى عليه السلام نقل كرده است: «وَ برّاً بِوالِدَتي وَ لَم يَجعَلني جَبّاراً شقياً»؛(2) خدايا مرا به مادرم نيكوكار قرار بده و ستمگر و شقى قرار مده»، استفاده شده است كه عاق پدر و مادر شدن، گناه است.

از گناهان بزرگ، كشتن كسى است كه خداوند ريختن خون وى را حرام كرده است، چه اينكه خداوند فرموده است:

«[وَ مَن يَقتُلْ مُؤمِناً مُتعَمِّداً] فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِيهَا ...»؛(3) جزاى كسى كه خون مؤمنى را بريزد دوزخى است كه همواره در آن خواهد بود.»

از معاصى كبيره، نسبت دادن زنا به زن شوهردار مؤمن است. خداوند فرموده است:

«[انَّ الَّذين يَرمُونَ المُحصَناتِ الغافِلاتِ المُؤمِنات] لُعِنُوا فِى الدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظيمٌ»؛(4) صلى الله عليه و سلمكسانى كه به زنان شوهردار مؤمن نسبت زنا بدهند، در دنيا و آخرت از رحمت خدا دور هستند و براى آنان عذاب بزرگى هست.»

در اين آيه نيز مانند آيات بسيار ديگر، از اينكه خداوند براى نسبت دهندگان فحشا به زنان مؤمن پاك دامن ، عذاب بزرگ وعده داده است، استفاده شده كه چنين نسبتى،

ص: 27

گناه است.

از گناهان بزرگ، خوردن مال يتيم و تصرف غير مشروع در اموال آنان است. خداوند مى فرمايد:

«[أَلَّذينَ يَأكُلونَ أَموالَ اليَتامى] إِنَّمَا يَأْكُلُونَ في بُطُونِهِمْ نَاراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً»؛(1) كسانى كه اموال يتيمان را مى خورند، همانا آتش در شكمشان مى خورند و به زودى به آتش دوزخ مى پيوندند.»

از معصيتهاى بزرگ، فرار از جهادِ با كافران است . خداوند مى فرمايد :

«وَ مَن يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلى فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّه ِ وَ مَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ»؛(2) هركس در روز جهاد با دشمن، فرار و پشت به جنگ كند، مشمول خشم خدا شده و جهنم منزل او است ، و جهنم بد جايگاهى است، مگر كسانى كه از جنگ برگردند و خود را آماده آن كنند ، يا گروهى كه از عده اى فرار كرده و به دسته ديگرى از مجاهدان بپيوندند .»

از گناهان كبيره، رباخوارى است، زيرا خداوند مى فرمايد :

«الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِى يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ»؛(3) كسانى كه ربا مى خورند، روز قيامت به پا نمى خيزند مگر مانند كسى كه شيطان او را آسيب رسانيده باشد.»

از جمله گناهان بزرگ، جادوگرى است؛ زيرا خداوند فرموده است:

«وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِى الاْخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ؛(4) همانا دانستند آن كس كه

ص: 28

سحرى را بخرد، براى او در آخرت نصيبى ندارد .»

اين بخش از مستند سخنان امام عليه السلام در گناه بودن جادوگرى، مربوط به ماجراى يهوديانى است كه به تبعيت از ساحران دوران سليمان عليه السلام ، او را ساحر دانستند؛ در حالى كه وى ساحر نبود. در آيه مورد بحث، عمل سحر، كفر تعبير شده است: «وَ ما كَفَرَ سُليمانُ وَلكنَّ الشَّياطينَ كَفَروا يُعلِّمونَ النّاسَ السِّحر».(1) در پى اين، خداوند گفته است چيزى را آموزش مى دادند كه برايشان سودمند نبود و آنان (يهود) مى دانستند آنچه را كه در قبال واگذارى دين و كتاب خدا به دست مى آورند، نصيبى در آخرت نخواهند داشت: «نَبَذَ فَريقٌ مِنَ الَّذينَ اُوتُوا الكِتابَ كتابَ اللّهِ وِراء ظُهُورِهِم».(2)

به اين ترتيب، از تعبير سحر به كفر و نيز از اينكه سحر در آخرت، برابرى ندارد، خداوند از آن به سودايى بد تعبير كرده است و امام عليه السلام از آن، گناه كبيره استنباط نموده است.

از گناهان بزرگ، زنا است. پروردگار متعال فرموده است:

«[وَ الَّذينَ... وَ لا يَزنَونَ] وَ مَن يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثَاماً يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهَاناً»؛(3) هركس مرتكب اين كار زشت گردد، به گناه خواهد پيوست و بر مرتكب آن در روز قيامت، عذاب دو چندان خواهد بود و در آتش دوزخ با خوارى جاودان است .»

از معاصى كبيره، سوگند دروغ است. خداوند فرموده است:

«إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّه ِ وَ أَيْمَانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلاً أُولئِكَ لاَ خَلاَقَ لَهُمْ فِى الآخِرَةِ» ؛(4) كسانى كه عهد خدا و سوگندهايشان را به بهاى اندك سودا مى كنند، آنان

ص: 29

در آخرت بهره اى ندارند .»

از گناهان بزرگ، خيانت است . خداوند مى فرمايد :

«وَ مَن يَغْلُلْ يَأْتِ بِما غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛(1) هركس خيانت بورزد، با همان خيانت و كار زشتى [كه انجام داده در محضر پروردگار] حاضر مى شود .»

از معاصى كبيره، زكات ندادن است . خداوند مى فرمايد :

«[الَّذينَ يَكنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الفِضَّةَ وَ لا يُنفِقُونَها فى سَبيلِ اللّهِ فَبَشِّرهُم بِعَذاب اَليمٍ]... فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ»؛(2) كسانى كه طلا و نقره مى اندوزند و در راه خدا انفاق نمى كنند، پس بشارتشان بده به عذاب دردناك... به وسيله آنها صورت و پهلو و پشتهايشاى داغ مى شود.»

از عذاب شديد و غليظى كه براى عدم پرداخت انفاق ذكر شده، استفاده مى شود كه مراد از انفاق، كمكهاى مستحبى و صدقات نيست و بلكه اداى واجب مالى است كه از آن به زكات تعبير مى شود.

از گناهان كبيره، گواهى دادن به دروغ و يا تزوير است. خداوند مى فرمايد :

«[وَ لا تَكتُموا الشَّهادةَ] وَمَن يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ؛(3) هركس شهادتى را پنهان كند و به موقع گواهى ندهد، دلش گناه كار است .»

از گناهان كبيره، مى خوارگى است ، زيرا خداوند از خوردن شراب نهى فرموده ؛ هم چنان كه از پرستش بتها پرهيز داده است .(4)

ص: 30

از معاصى بزرگ، ترك عامدانه نماز است و يا هر عملى كه خداوند آن را واجب كرده است، زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :

هركس نماز را از روى قصد و عمد ترك كند، از ذمّه پروردگار و پيغمبرش بيرون است .»

از گناهان بزرگ، پيمان شكنى و قطع رحم است. خداوند مى فرمايد :

«[وَ الَّذينَ يَنقُضونَ عَهدَ اللّهِ مِن بَعدِ ميثاقِهِ وَ يَقطَعونَ ما اَمَرَ اللّهُ بِه اَن يُوصَل]...أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ؛(1) كسانى كه پيمانهاى خدا را پس از بستن آن بشكنند و قطع كنند، آنچه را كه خدا دستور به پيوند آن داده است، همانها، مشمول لعنت خداوند هستند و براى آنان جايگاه بدى هست .»

امام كاظم عليه السلام در ادامه افزوده است: در اين هنگام، عمرو بن عبيد از محضر امام صادق عليه السلام بيرون رفت، در حالى كه گريه اش بلند شده بود و مى گفت : هلاك گرديد كسى كه از نزد خود مطلبى گفت و با شما در فضيلت و دانش خصومت ورزيد .(2)

همين روايت را كلينى از تعدادى از راويان شيعى نقل كرده است. از احمد بن خالد، از عبدالعظيم حسنى، كه گفته او اين حديث را از امام هادى شنيده و ايشان از پدرشان و امام رضا عليه السلام از امام كاظم عليه السلام كه روزى عمرو بن عبيد وارد بر امام صادق شد و سلام كرد و نشست و آيه اى را تلاوت كرد و از گناهان كبيره پرسيد و امام به تفصيل بر اساس آيات قرآن جواب داد و از جمله نكته هاى پيش گفته را بر زبان آورد.(3)

عمرو بن عبيد، راوى اين حديث، از اهالى بصره است. از اين حديث بر مى آيد كه

ص: 31

وى شيعه بوده، ولى تاريخ زندگى اش، گوياى سنى بودن او است.(1)

صدوق در روايت ديگرى به صورت تقطيع شده، دو قسمت از روايت پيش گفته را به اين شرح روايت كرده است. وى از محمد بن موسى بن متوكل نقل كرده كه گفت: على بن حسين سعد آبادى از طريق احمد بن محمد بن ابو عبدالله و او از طريق عبدالعظيم حسنى ما را خبردار كرد و عبدالعظيم حسنى از امام جواد عليه السلام نقل كرده است كه ايشان از پدرش و جدش نقل كرده كه امام كاظم عليه السلام گفته از حضرت صادق عليه السلام شنيدم كه مى گفت : قتل نفس از گناهان كبيره است، زيرا خداى متعال مى فرمايد :

«وَ مَن يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِيهَا وَ غَضِبَ اللّه ُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذَاباً عَظِيماً» ؛(2) هركس مؤمنى را به عمد بكشد، مجازات او جهنم است. هميشه در آن خواهد ماند و خدا بر او خشم گرفته است و او را لعنت مى كند و برايش عذابى عظيم فراهم آورده است.»(3)

و همين طور از محمد بن موسى بن متوكل و او از على بن حسين سعدآبادى نقل كرده از احمد بن محمد و او از عبدالعظيم حسنى روايت كرده است كه از امام جواد عليه السلام شنيده كه مى گفته: پدرش امام رضا عليه السلام از پدرش امام كاظم عليه السلام نقل كرده از امام صادق عليه السلام كه فرمود :

«قذفُ المحصَنات منَ الكبائر ؛ نسبت دادن فحشا به زنان پاك دامن، گناه بزرگى است»، براى اينكه خداوند مى فرمايد:

«[الّذينَ يَرمُونَ المُحصَنات...] لُعِنُوا فِى الدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظيمٌ»؛(4) كسانى كه به زنان پاك دامن كارهاى زشت نسبت مى دهند، در دنيا و

ص: 32

آخرت از رحمت خداوند دورند و برايشان عذاب بزرگى است.»(1)

6-1. صدوق از محمد بن احمد شيبانى و او از محمد بن ابى عبدالله كوفى و وى از سهل بن زياد و او از عبدالعظيم حسنى نقل كرده است كه از حضرت امام هادى عليه السلام شنيده كه امام عليه السلام گفته است:

معنى الرجيم أنّه مرجوم باللعن ، مطرود من مواضع الخير ، لا يذكره مؤمن إلاّ لعنه ، و أنّ فى علم اللّه السابق أنّه إذا خرج القائم عليه السلام لا يبقى مؤمن فى زمانه إلاّ رجمه بالحجارة كما كان قبل ذلك مرجوماً باللعن؛(2) معناى رجيم رانده شدن از رحمت ، و از جايگاه خير طرد گرديدن است. هيچ مؤمنى از او ياد نمى كند مگر با لعن ، و اينكه در علم ازلى خداوند هست كه هرگاه حضرت قائم عليه السلام ظهور كند، هيچ مؤمنى در زمان آن حضرت نمى ماند مگر اينكه شيطان را سنگ باران مى كنند ؛ همان گونه كه پيشتر با لعن و نفرين رانده شده بود .

با توجّه به اينكه «رجيم» واژه اى قرآنى است و خداوند آن را مكرراً در قرآن به كار برده است : «فَاِنَّكَ رَجيمٌ»،(3) احتمال دارد تفسير اين كلمه از سوى امام عليه السلام مربوط به آيات قرآن باشد.

7-1. كلينى از تعدادى از راويان شيعى از احمد بن محمد بن خالد روايت كرده كه عبدالعظيم حسنى گفته كه از امام هادى عليه السلام شنيده است كه ايشان در ضمن ايراد خطبه اى درباره اجل گفته است:

ثُمَّ إنَّ هذهِ الاُمورُ كلُّها بِيَدِ اللّه ِ تَجرى إلى أسبابِها وَ مقاديرها فامرُ اللّه ِ يَجرى إلى قَدَرِهِ وَ قَدَره يَجرى إلى أَجَلِهِ وَ أَجَلِهِ يَجرى إلى كِتابِهِ وَ لِكُلِّ أَجَلٍ كتاب ،

ص: 33

«يَمْحُوا اللّه ُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ»؛(1) به تحقيق زمام تمام امور در دست خداست و از طرف او در مجارى و اسباب و اندازه هايشان قرار مى گيرد. پس امر خداوند است كه در قدر جارى مى شود و قدر خداوند به سوى اجلش روان مى گردد و اجل او به سمت كتابش جارى مى شود و براى هر اجلى كتابى است. خداوند هر وقت مشيتش تعلق بگيرد، چيزهايى از آن كتاب محو مى كند و يا آنها را در جاى خود نگه مى دارد و ريشه كتاب در نزد خداوند است.

اجل را مدت و وقت معنا كرده اند.(2) در اين بخش از سخن امام، مسئله بسيار مهمى از تدبير عالم بيان شده است. زمامدار اصلى عالم، خداست و آن را از طريق مجارى و اسباب مقدر، تدبير مى كند و مقدرات عالم را پشت سر هم به اجرا در مى آورد و از سويى همين مقدرات داراى غايت و پايانى است. به اين ترتيب و با توجّه به تغييرناپذير بودن اجلها، همه چيز به سمت و سوى اجلشان در حركتند. شايد بتوان از آيه: «وَ ما خَلَقنا السَّمواتِ وَ الاَرضَ وَ ما بَينَهُما اِلاّ بِالحقِّ وَ أَجَلٍ مسمّى رحمهماالله(3) اين حقيقت را به دست آورد كه عالم به تقدير و حق آفريده شده است و به سوى اجل خود در حركت است. و اجل هم كتابى دارد و آن كتاب در دست خدا است كه بر اساس مشيت خود، آن را محو و اثبات مى كند.

سپس امام عليه السلام در پى اين سخنان به خويشاوندى سببى پرداخته و درباه آن با استناد به كلام الهى گفته است:

فإنّ اللّه َ جَلَّ وَ عَزَّ جَعَلَ الصِهرَ مَألفةً لِلقُلوبِ وَ نِسبة المنسوب ، أوشج به الأرحام و جعله رأفة و رحمة إنّ فى ذلك لآيات للعالمين ، و قال فى محكم

ص: 34

كتابه : «وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً»(1) و قال : «وَ أَنكِحُوا الأَيَامى مِنكُمْ وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَ إِمَائِكُمْ»؛(2) خداوند عزيز و جليل براى پيوند خانوادگى و نزديك شدن دلها به يك ديگر، خويشاوندى را مقرر و به وسيله آن، ارحام را به يك ديگر مربوط كرد ، و ازدواج و زناشويى را وسيله مهر و محبت، و رحمت و صميميت قرار داد . همانا در اين نشانه هايى است براى مردمان دانا. خداوند در آيات محكم كتابش فرموده است: او است آن خدايى كه از آب، بشرى را آفريد و او را وسيله خويشاوندى و داراى نسبت قرار داد ، و نيز فرمود : براى زنان بى شوهر و مردان بى همسر منسوب به شما و براى كنيزان و غلامان خود، وسايل ازدواج فراهم سازيد . به درستى كه فلانى پسر فلانى از كسانى است كه شما قدر و مقام او را از جهت خانوادگى مى شناسيد و روش اخلاقى او را مى دانيد ، وى تمايل دارد شريك شما در زندگى شود و دوست دارد خويشاوندى شما را. اكنون نزد شما آمده و دختر جوانتان را خواستگارى مى كند ، مهريه او را طبق مقررات مى پردازد ؛ مقدارى اكنون و بقيه را در آينده. اينك شفيع ما را شفاعت كنيد و خواستگار ما را تزويج نماييد و او را به نيكويى برگردانيد و با گفتارى پسنديده وى را از خود راضى سازيد. از خداوند براى خود و شما و همه مسلمانان آمرزش مى خواهم.(3)

ص: 35

شخص است.(1)

از اصمعى هم نقل شده كه عبارت «اولى لك» در كلام عرب به معناى نزديك شدن به هلاكت است. اين معنا با توجّه به ريشه لغوى آن، يعنى «ولى» است كه قُرب معنا مى دهد.(2) طبرسى هم همين تفسير را از جُبّائى نقل كرده است.(3) كاربرد اين واژه در معانى ياد شده، نشان مى دهد كه چنين معناهايى در ميان عربها سابقه داشته و امام عليه السلام بر اساس معناى كاربردى آن در زبان عرب، آيه را تفسير كرده است.

2-2. صدوق از على بن احمد بن محمد بن عمران دقّاق ، از محمد بن هارون صوفى و او از عبيدالله بن موساى رُويانى و وى از عبدالعظيم حسنى نقل كرده است كه ابراهيم بن ابى محمود از امام رضا عليه السلام در تفسير آيه: «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ»(4) روايت كرده است كه امام درباره آن گفت: منظور اين است: «مشرقةٌ تَنتَظرُ ثَوابَ رَبِّها؛(5) چهره هايى كه در آن روز شاداب هستند ، در انتظار ثواب پروردگار مى باشند .»

واژه «ناظرة» كه نگاه و نظر معنا مى دهد، احتمالاً براى خوانندگان ابهام داشته و پرسش برانگيز بوده است. چگونه مى توان به پروردگار نگاه كرد؟ امام با توجّه به كاربرد واژه «ناضرة» در معناى انتظار، آن را معنا كرده است. در لغت آمده است كه: «نظر الشى ء انتظره» و توضيح داده شده كه گويا شخص نگاه مى كند به وقتى كه منتظر رسيدن آن است.(6)

على بن احمد دقّاق، از مشايخ شيخ صدوق است و وى با ترضّى از او ياد كرده

ص: 37

است.(1) و درباره صوفى و رؤيانى در منابع رجالى چيزى ذكر نشده و در نتيجه ، اين دو نفر شخصيتى مجهول دارند.

است. آنچه امام در جواب عبدالعظيم مطرح كرده، بيان يكى از مصاديق ذبيحه هايى است كه به نام غير خدا ذبح مى شوند. و تنها ذكر شدن بيان آيه از سوى امام عليه السلام براى اهميت آن است.

در سلسله اين روايت، سهل بن آدمى هست كه برخى مانند نجاشى او را تضعيف كرده اند و برخى ديگر توثيقش نموده اند.(1)

2-3. در روايت ديگرى كه كلينى از احمد بن مهران از عبدالعظيم حسنى از على بن اسباط از على بن عُقْبه از حكم بن ايمن نقل كرده، آمده است: ابوبصير گفته از امام صادق عليه السلام درباره اين آيه سؤال كردم: «أَلَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ اولئك الّذينَ هديهُم اللّه»؛(2) كسانى كه سخن را مى شنوند و بهترين آن را تبعيت مى كنند، كسانى اند كه خداوند هدايتشان كرده است.» امام عليه السلام در پاسخ پرسش ابوبصير فرموده است:

هُمُ المُسلّمُون لآل مُحمّدٍ ، الَّذين إذا سَمِعُوا الحديثَ لَم يَزيدُوا فيهِ وَ لَم يَنقصوا منهُ ، جاؤوا بِهِ كما سَمِعُوه؛(3) آنان كسانى هستند كه خود را تسليم آل محمد صلى الله عليه و آله كرده اند و هرگاه حديثى شنيدند، در آن كم و زياد نكردند و خبر را همان گونه كه شنيدند، رساندند .

سند اين روايت به دليل بودن احمد بن مهران(4) ضعيف است. از اين كه بگذريم، آيه به صورت مطلق درباره شنيدن سخن و تبعيت از بهترين آنها است؛ بى آنكه اشاره به كسانى داشته باشد. اما مطابق نقل، امام صادق عليه السلام آيه را در موردى مهم به كار برده و آن هم نه تنها شنيدن و تبعيت كردن، بلكه دقيق شنيدن سخنان اهل بيت عليهم السلام و گزارشگرى درست و بى كم و كاست از آن سخنان است. اين تفسير را هم مى توان بيان

ص: 39

مصداق تام براى آيه دانست و هم توسعه دادن آيه به مواردى بيش از منطوق است كه از آن استفاده مى شود؛ يعنى گزارشگرى درست و دست نبردن در خبر.

3-3. در روايتى ديگر، كلينى از احمد بن مهران، از عبدالعظيم حسنى، از عمر بن اُذينة نقل كرده كه مالك جُهَنى گفته است: به حضرت صادق عليه السلام عرض كردم : معناى اين آيه چيست: «وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنذِرَكُم بِهِ وَ مَن بَلَغَ»؛(1) و به من اين قرآن وحى شد تا با آن شما را و هر كس را كه به او برسد، انذار نمايم؟» امام صادق عليه السلام در جواب مالك گفته است:

مراد از "من بلغ"، پيشوايى از آل محمد است؛ من بلغ، أن يكون إماماً من آلِ مُحمَّدٍ يُنذِرُ بِالقُرآنِ كما يُنذِرُ بِهِ رَسُولُ اللّه صلى الله عليه و آله؛(2) "من بلغ"، امامى از امامان آل محمد صلى الله عليه و آلهاست كه مردم را با قرآن انذار مى كند؛ همان گونه كه پيامبر خدا با آن انذار مى كرد .»

در روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل است كه آن حضرت من بلغ را هر كسى دانسته است كه بشنود پيامبر صلى الله عليه و آله به «لا اله الاّ اللّه» دعوت مى كند.(3) ظاهر آيه نيز شامل هر كسى مى شود كه پيامبر قرآن را به او رسانده است. عبارت «من بلغ» عام است و شامل هر كسى مى شود كه پيام قرآن به او مى رسد؛ در عين حال امام عليه السلام مراد از آن را امامى از اهل بيت عليهم السلام معرفى كرده است.

4-3. نيز همو از احمد بن مهران ، از عبدالعظيم حسنى و او از يحيى بن سالم و وى از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده است هنگامى كه آيه «وَ تَعِيَهَا أُذُنٌ وَاعِيَةٌ»(4) نازل شد،

ص: 40

رسول خدا صلى الله عليه و آله خطاب به على عليه السلام گفت : «مقصود از «اُذُن واعية» تو هستى» .(1)

اين آيه در سياق آيات مربوط به طوفان و كشتى نوح عليه السلام است كه پس از ذكر ماجراى آن، خداوند گفته است: «لِنَجْعَلَها لَكُمْ تَذْكرةً و تَعيِها اُذُنٌ واعية». اذن واعية يعنى گوش شنوا (گوشى كه سخنى را مى شنود و آن را به خاطر مى سپارد). پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهآن را گوش على عليه السلام معرفى كرده است. مكحول هم روايت كرده كه با نزول اين آيه، پيامبر دعا كرد كه خداوند آن را گوش على قرار دهد.(2)

آيه هرچند مطلق است و شامل هر گوش حق شنوى مى شود، اما در عين حال پيامبر صلى الله عليه و آلهاز باب ذكر بهترين مصداق، آن را گوش على معرفى كرده است؛ به تعبيرى مى توان على عليه السلام را كسى دانست كه اين آيه به صورت كامل در وى تحقق دارد.

5-3. شيخ صدوق از مظفر بن جعفر بن مظفر علوى و او از جعفر بن محمد بن مسعود و وى از پدرش محمد بن مسعود و او هم از ابراهيم بن على و از عبدالعظيم حسنى ، از حسن بن محبوب ، از معاوية بن عمار روايت كرده كه امام صادق عليه السلام در تفسير آيه: «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ»(3) فرمود :

و مِنَ التَفَث أَن تتكلّمَ فى إحرامِك بِكلامٍ قَبيحٍ فَإذا دَخَلتَ مَكَّة فَطِفتَ بِالبَيتِ وَ تَكلّمتَ بِكلامٍ طَيِّبٍ كانَ ذلِكَ كَفّارته؛(4) يكى از معانى «تفث» اين است كه در هنگام احرام سخنان زشتى را به زبان بياورى ، هرگاه داخل مكه شدى و طواف را به جا آوردى و سخنان پاكيزه بر زبان راندى ، كفّاره كلمات زشت تو خواهد شد .

ص: 41

«تفث» در لغت به معناى چرك ناخن و امثال آن است كه از بدن دور مى كنند.(1) مفسران در تفسير «و لْيَقضوا تَفَثَهُم» موارد متعددى را براى آن ذكر كرده اند. از ذكر اين موارد به دست مى آيد كه «تفث» در يك شى ء خاصى استعمال نشده، بلكه معنايى عام دارد و به مصاديق متعددى قابل انطباق مى باشد. عبارت ياد شده را در چيدن شارب، ناخن، موى زير بغل و ساير موهاى زايد بدن، نيز غبارْروبى و مرتب كردن بدن، هرچه بر مُحرِم حرام است به جز نكاح، به كار برده اند؛ اما حقيقت شرعىِ آن را در جايى دانسته اند كه حج كننده، نحر و يا ذبح كند، حلق نمايد و چركهاى بدنش را بشويد و نظيف شود و لباس بپوشد. در اين صورت، گفته مى شود: ازال التفث.(2) آن را خروج از احرام نيز معنا كرده اند.(3) با توجّه به اين معانى، آنچه امام در تفث مطرح كرده، در واقع يكى از مصاديق مبتلا به آن بوده است و نه معناى انحصارى آن.

اين روايت را به دليل ترضى در حق مظفر علوى، حسنه دانسته اند.(4)

6-3. كلينى از احمد بن مهران ، از عبدالعظيم حسنى و او از موسى بن محمد و وى از يونس بن يعقوب از شخصى ديگر (كه نامش را ذكر نكرده است) و او از حضرت باقر عليه السلام درباره آيه: «وَ أَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَاءً غَدَقاً»(5) نقل كرده كه امام گفته است : «لأشربنا قلوبهم الإيمان ، و الطريقة هى ولاية على بن أبى طالب و الأوصياء ؛(6) ما دل اين افراد را غرق ايمان كرديم و مقصود از «طريقة» در اين آيه ولايت على بن ابى طالب عليه السلام و اوصياى او است» .

در روايت ديگرى با همين سند از حضرت باقر عليه السلام درباره آيه ياد شده نقل كرده اند

ص: 42

كه آن حضرت گفته است:

لو استقاموا على ولاية على بن أبى طالب، أميرالمؤمنين و الأوصياء من وُلدِه : و قَبِلوا طاعتَهُم فى أمرِهِم و نهيِهِم لأسقيناهُم ماءً غدقاً ، يَقولُ :

لأشربنا قلوبَهُم الإيمان ، و الطريقة هى الإيمان بولايةِ علىٍّ و الأوصياء؛(1) اگر مردم در ولايت على بن ابى طالب عليه السلام و ساير اوصيا، از فرزندان او استوار باشند و از اوامر و نواهى آنان اطاعت كنند، ما اين گونه افراد را از آب گوارا سيراب مى كنيم. مى گويد: ما دل اينها را از ايمان آكنده مى كنيم. همچنين امام باقر درباره "الطريقة" گفته است: "طريقة"، در اين آيه، ايمان به ولايت على بن ابى طالب عليه السلام و اوصياى او است .

اين روايت به دليل مرسل بودن ضعيف است. در اين روايت «طريقة» كه مراد از آن، راه ايمان است، به ولايت على و ائمه پس از او تأويل شده است. و يا راه، اعّم گرفته شده و از جمله آنها، راهِ ولايت على معرفى گرديده است. و نيز مى تواند «طريقة» معنايى عام داشته باشد و راه ولايت على عليه السلام بهترين مصداق آن باشد.

7-3. احمد بن مهران از عبدالعظيم حسنى و او از ابن ابى عمير (محمد بن زياد) نقل كرده است كه اسباط بن سالم (بيّاع الزُطّى) روايت كرده كه در محضر امام صادق عليه السلام بودم، مردى از او درباره آيه: «إِنَّ فِى ذلِكَ لاَيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ * وَ إِنَّهَا لَبِسَبِيلٍ مُّقِيمٍ»(2) سؤال كرد و امام در جواب او فرمود :

نحن المتوسّمون و السبيل فينا مقيم؛(3) "متوسمين" ما هستيم و "سبيل مقيم" هم راهى است كه در ما ثابت است.

آيه پس از ذكر ماجراى لوط پيامبر آمده است. طبرى از آن عبرت گيرنده و متفرس

ص: 43

ياد كرده و در ادامه افزوده است: متوسم يعنى ناظر به علامت و «توسّم فيه الخير» يعنى نشانه آن را در خير شناخت. مجلسى هم پس از ذكر نظرات طبرى آورده است: «سبيل»، راه بهشت است و «بسبيل مقيم» به معناى اين است كه شهر لوط راهى آباد بوده كه مردم از آن آمد و شد مى كردند و در آثار آن نظر مى افكندند و از آن عبرت مى گرفتند و آن شهر سدوم بود. وى در ادامه افزوده است: چه بسا بر اساس تأويل چنين شود: «ذلك» اشاره به قرآن است؛ يعنى در قرآن آيات و نشانه هايى براى متوسمين وجود دارد؛ يعنى كسانى كه بطون قرآن را مى شناسند و به امور با نشانه ها و اشارات پى مى برند و اين نشانه ها براى آنان حاصل است؛ به دليل راهى است كه در آنان ثابت مى باشد و از آنها زايل نمى شود و آن امامت است. و يا الهام و القاى روح القدس مى باشد.(1)

«مقيم» به معناى ثابت است؛ يعنى آيات قرآن در راهى ثابت هستند و «السبيل»، راه بهشت است؛ يعنى راهى كه سالك خود را با آن به بهشت مى رساند. «السبيل فينا مقيم»، يعنى راه از ما بيرون نمى رود.(2)

در روايت ديگرى همين معنا از امام صادق عليه السلام نيز رسيده است: «لا يخرجُ منّا اَبَداً.»(3)

از امام على هم نقل شده كه متوسّم، رسول الله است و من پس از او و امامان از نسل من هستند.(4)

8-3. كلينى از احمد بن مهران ، از عبدالعظيم حسنى ، از على بن اسباط ، از ابراهيم بن عبدالحميد و او از زيد شحّام نقل كرده كه گفته است: در شب جمعه اى با امام صادق عليه السلام در راه بوديم كه به من فرمود : شب جمعه است، قرآن بخوان. من هم شروع

ص: 44

كردم اين آيه را خواندم: «إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ [كان] مِيقَاتُهُمْ أَجْمَعِينَ* يَوْمَ لاَ يُغْنِى مَوْلىً عَن مَوْلىً شَيْئاً وَ لاَ هُمْ يُنصَرُونَ * إِلاَّ مَن رَحِمَ اللّه ُ»؛(1) روز جدايى، وعده گاه همه آنها است؛ روزى كه هيچ دوستى را دوستى به كار نيايد و نه آنها يارى شوند، جز كسانى كه خدا بر آنها رحمت آورد».

امام صادق عليه السلام با شنيدن تلاوت اين آيات، درباره مستثناى آن فرمود: «نحنُ و اللّه ِ الّذى رَحمَ اللّه ُ و نحنُ و اللّه ِ الَّذى استثنى اللّه ُ لكنّا نغنى عَنهم؛(2) به خدا، خدا بر ما ترحم آورده و ما را استثنا كرده است، ولى ما براى دوستان خود كارسازى مى كنيم .»

همان طور كه ملاحظه مى شود، واژه «كان» در اين آيه آمده كه در قرآنهاى موجود نيست. درباره واژه ياد شده بايد گفت: اولاً: از سوى راوى گفته شده است و نه امام و احتمال دارد در زمانى كه زيد آيه را تلاوت كرده، همه كلمات آن به سمع امام نرسيده باشد. ثانياً: آيه مشابه ديگرى وجود دارد كه «كان» در آن آيه آمده است: «اِنّ يومَ الفصلِ كانَ ميقاتُهُم»(3) كه احتمال دارد زيد آن را با اين آيه مخلوط و تلاوت كرده است.

در بر مى گيرد. هرچند ظاهر لفظ و يا سبب نزول، مربوط به مواردى محدود باشد.

1-4. صدوق از محمد بن موسى بن متوكل نقل كرده كه او گفته است:

على بن حسين سعدآبادى از احمد بن ابو عبدالله برقى و او از عبدالعظيم حسنى و وى از على بن جعفر و او از برادرش موسى بن جعفر عليه السلام و او از پدرش امام صادق عليه السلام روايت كرده كه امام سجاد عليه السلام فرمود: ليس لك أن تقعد مع من شئت؛ تو حق ندارى با هر كس كه خواستى نشست و بر خاست كنى ؛ زيرا خداوند فرموده است: «إِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِى آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِى حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَ إِمَّا يُنسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»؛(1) هرگاه كسانى را ديدى كه در آيات ما ناسزاگويى مى كنند، از آنها دور ى كن تا به سخن ديگرى بپردازند و اگر چنانكه از سوى شيطان فراموشى عارض تو شد، پس، بعد از تذكر، ديگر با گروه ظالمان نشست و برخاست مكن.»

«وَ لَيسَ لك أَن تتكلّمَ ما شِئت؛ و سزاوار نيست كه هرچه دلت خواست بر زبان آورى زيرا خداوند فرموده است: «وَ لاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ علم»؛(2) و پيروى مكن آنچه را كه به آن آگاهى ندارى.»

وَ لَيسَ لكَ أَن تَسمعَ ما شِئت؛ و بر تو روا نيست كه به هر چيزى گوش فرا دهى، براى اينكه خداوند فرموده است: «إِنَّ الْسَّمْعَ وَ الْبَصَرَ كُلُّ أُولئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً»؛(3) همانا گوش و چشم و دل همه در پيشگاه پروردگار بازخواست مى شوند.»(4)

ص: 46

امام سجاد عليه السلام در اين سخنان خود توصيه كرده است كه با افراد ناباب همنشينى نكن و هر سخنى را بر زبان نياور و به هر سخنى گوش فرا نده. آن گاه دليل اين سفارشها را فرمانهاى خدا دانسته است كه در جاهاى مختلف قرآن آمده است.

از آيه اى كه در آن سفارش شده از افرادى كه آيات خدا را به استهزا مى گيرند پرهيز كن، استفاده شده است كه طبق اين دستور نبايد با هركسى نشست و برخاست كرد. با اينكه آيه درباره آيات الهى است، اما امام حكم آن مورد را به موارد ديگر سرايت داده و حكمى كلى از آن گرفته است، چه اينكه همنشينى با مسخره كنندگانِ آياتِ الهى نوعى نشست و برخاست است. پس، از هر نشست و برخاستى كه ممكن است در آن ممنوعيتى وجود داشته باشد، بايد پرهيز كرد.

نيز امام از فرمان خداوند به اينكه نبايد از چيزى كه اطلاعى از آن ندارى تبعيت كنى، استفاده كرده كه نبايد هر سخنى را بر زبان جارى ساخت.

از آيه اى كه در آن از مسئوليت داشتن گوش و چشم سخن به ميان آمده، استفاده شده كه به هر سخنى نبايد گوش فرا داد، چه اينكه مسئوليت آور است و بايد در قبال آن پاسخ گو بود.

در اين تفسير، به چند نكته اشاره شده است:

اوّل اينكه از هر چيزى كه از آن آگاهى ندارى نبايد تبعيت كنى؛

دوم اينكه اظهار هر سخنى، گويى نوعى قبول كردن آن و سپس اداى آن است؛

سوم اينكه آنچه انسان بر زبان مى راند و مهر تأييدى بر آن وجود ندارد، اظهارش آگاهانه نيست.

به اين ترتيب، مشاهده مى شود كه هيچ يك از آيات مورد نظر درصدد بيان مستقيم توصيه هاى ياد شده نيستند و در عين حال، امام از آيات ياد شده، آنها را استفاده كرده است؛ يعنى امام معانى آيات را از مورد الفاظ تعميم داده و مواردى را مشمول آنها دانسته است كه آيات به صورت مستقيم درصدد بيان آنها نيستند.

ص: 47

3-4. صدوق از عبدالعظيم حسنى، از امام جواد عليه السلام درباره امام زمان عليه السلام و مشخصات و عدالت گسترى آن حضرت و نام و اختفاى او و حل شدن مشكلات براى او، سخنانى را نقل كرده و از ياران امام عليه السلام نيز گفتارى را از امام جواد عليه السلام روايت كرده است. در اين روايت امام جواد عليه السلام درباره ياران امام زمان فرموده است: ياران وى به اندازه اصحاب بدر هستند و در هر كجاى دنيا باشند پيرامونش جمع مى شوند، و اين فرموده خدا است كه گفته است: « أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللّه ُ جَمِيعاً إِنَّ اللّه َ عَلَى كُلِّ شَىْ ءٍ قَدِيرٌ»؛(1) در هرجا كه باشيد خداوند همه شما را جمع مى كند و پروردگار به همه چيز توانا است». هرگاه اين عده كه از اهل اخلاص اند اجتماع كنند ، خداوند امر او را ظاهر

خواهد كرد.(2)

عبارت «أين ما تكونوا» همان گونه كه از ظاهرش نمايان است، معنايى عام دارد، اما امام عليه السلام آن را درباره اصحاب امام زمان به كار برده است. در واقع امام يكى از مظاهر مهم تجلى قدرت خدا را بيان كرده است. مهم تر اينكه آيه مربوط به عالم آخرت(3) و يا مربوط به قبله و نماز است(4) و امام آن را درباره مقطعى از دنيا و آن هم دوران ظهور امام زمان، به كار برده است. از اين عمل امام مى توان استفاده كرد كه كاربرد آيات قرآن

در موارد خاص، در صورتى كه بتوان معنايى عام تر از آن به دست آورد، منعى ندارد، بلكه شايسته هم هست.

4-4. عبدالعظيم حسنى از امام صادق عليه السلام در خبرى نقل كرده است كه مردى از بنى عدى گفت: قريش در اطراف من جمع شدند و با آنها به خدمت پيامبر آمديم و گفتيم: اگر بت پرستى را رها كنيم و از تو تبعيت نماييم و در ولايت على شرك بورزيم،

ص: 48

آيا مشرك خواهيم شد؟ در پى اين، جبرئيل فرود آمد و گفت: اى محمد! «لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ»؛(1) اگر شرك بورزى، عمل تو تباه مى شود.»(2)

در سند اين روايت غير از عبدالعظيم، كس ديگرى نقل نشده و وى هم خبر را از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه امام را درك نكرده است. بنابراين، خبر مرسل است.

ظاهر آيه و انصراف آن مربوط به شرك مشهور و شايع است؛ يعنى اگر به خدا شرك بورزى، مايه تباهى عملت مى شود؛ اما نكته قابل توجّه اين است كه اگر از سند روايت بگذريم، مفاد اين روايت را مى توان چنين توجيه كرد كه شرك، در پاره اى از مفاهيم و آموزه هاى دينى نيز مى تواند صادق باشد؛ يعنى جايى كه بايد به چيزى باور داشت، براى آن شريكى هم گرفت؛ مثلاً معتقد بود كه به جز نبى مرسل از جانب خدا، نبى ديگرى كه شريك در رسالت او است، وجود دارد. بديهى است كه چنين باورى نادرست است؛ به تعبيرى مى توان آن را نوعى باور شرك آلود تلقى كرد. حال اگر ولايت از آنِ على عليه السلام است، عقيده به ولايت غير او نادرست و مشركانه است و در نتيجه غير قابل پذيرش.

در روايتى كه در بحارالانوار نقل شده، آمده است: «تفسيرها لئن امرت بولاية احد مع ولاية على من بعدك ليحبطن عملك».(3)

است: «وَ لا يَأتُونَكَ بِمَثَلٍ اِلاّ جِئناكَ بِالحقِّ وِ أَحسَنَ تَفسيراً».(1) به مناسبت مقام و نيز سياق آيات، در برخى آيات، واژه تأويل، معناى تفسير اصطلاحى دارد و در برخى آيات معنايى غير از تفسير دارد و مصداق عينى و خارجى معنا مى دهد.

تأويل در علم تفسير، به معناى تفسير و يا يافتن نمود عينى يك كلام است. اين واژه در سخنان پيشينيان به معناى تفسير كلام بوده است؛ اعم از آنكه موافق ظاهر باشد و يا نباشد. در اين كاربرد، تأويل و تفسير، معنايى نزديك داشته و مترادف به حساب مى آيند. اما معناى ديگر تأويل كه مرادِ سخن و كلام است، اين است كه كلام، مابه ازاى خارجى دارد؛ يعنى اشياىِ عالمِ عين و واقع، مرادند؛ در گذشته باشند و يا آينده.

تأويل رؤيا در ماجراى يوسف عليه السلام نيز همين معنا را دارد : «هذا تَأويلُ رؤياىَ مِن قَبل»؛(2) به تعبير ديگر، تأويل عبارت است از يافتن حقيقت معناى يك لفظ كه گاهى معنايى است و گاهى عينى خارجى؛ براى نمونه، فرمان «اُعبُدوا اللّه»(3) زمانى كه جامه

عمل نپوشيده و به مرحله عمل در نيامده، يك دستور تجريدى و ذهنى است ، اما وقتى جامه عمل پوشيد و در عالم خارج نمونه هايى از آن اتفاق افتاد، گفته مى شود كه عبادت تحقق پيدا كرده است. اين تحقق و عينيت يافتن، تأويل «اُعبُدوا اللّه» است و يكى از مصاديق آن، نماز مى باشد.

حقيقتى كه آيات قرآن اعم از امر و توصيه، به آن حقيقت مبتنى است و شامل همه آيات مى شود؛ اعم از محكم و متشابه، و امور خارجى كه الفاظ بر آنها دلالت مى كند و

ص: 50

آنها نشانه هايى از آن حقايق اند، از نوع تأويل هستند. يافتن آن حقايق و يا كشف امور خارجى كه الفاظ به آنها اشاره دارد، مربوط به دانش تأويل است.

«تأويلُ كلّ حرفٍ من القُرآنِ على وجوه؛(1) تأويل هر حرفى از قرآن داراى وجهى است.» در روايات نقل شده از سوى حضرت عبدالعظيم هم رواياتى وجود دارد كه با معناى تأويل سازگارند و بنابراين در اين گونه روايات، تأويل صورت گرفته است.

1. كلينى از احمد بن مهران، از عبدالعظيم حسنى، از على بن اسباط و حسن بن محبوب، از ابراهيم بن عيسى، ابو ايوب خراز، نقل كرده است كه وردان، ابو خالد كابلى كنكرى گفت: از حضرت باقر عليه السلام از معناى اين آيه پرسيدم: «فَآمِنُوا بِاللّه ِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِى أَنزَلْنَا ».(2) امام جواب داد: اى ابو خالد! «النور و اللّه الأئمّة؛ به خداوند سوگند مقصود از اين نور، ائمه عليهم السلامهستند.»

اى ابو خالد! «النور الإمام فى قلوب المؤمنين، أنور من الشمس المضيئة بالنهار و هم الّذين يُنوّرون قلوب المؤمنين، و يحجب اللّه نورهم عمّن يشاء فتظلم قلوبهم و يغشاهم

بها؛(3) نور امام در دلهاى اهل ايمان از نور آفتاب تابان روشن تر است و امامان هستند كه دلهاى مؤمنان را روشن مى كنند و خداوند هرگاه مشيتش تعلق بگيرد، از تابش اين نور به دل گروهى جلوگيرى مى كند و دل آنان تاريك و ظلمانى مى شود.»

نور را چيزى مى دانند كه خود ظاهر است و اشياى ديگر را هم روشن مى كند. نور را همگان مى شناسند و به همين دليل به معرفى نياز ندارد. اين واژه در قرآن، هم در اشياى مادى به كار رفته است و هم در امور معنوى. خداوند درباره خورشيد و ماه گفته است: «هُوَ الّذى جَعَلَ الشَّمسَ ضياءً وَ القَمَرَ نوراً»(4) و در جاى ديگر از ايمان به نور

ص: 51

تعبير كرده است: «يَهدى اللّه لِنورِهِ مَن يَشاء»؛(1) «خداوند هركس را كه بخواهد به نورش هدايت مى كند.» «ما كُنتَ تَدرى مَا الكتابُ و لا الايمان وَلكن جَعَلناهُ نورا»؛(2) «تو نبودى كه

بدانى كتاب و ايمان چيست، ولى ما آن را نور قرار داديم.» با اين وصف، نورْ خوانده شدن قرآن معناى مجازى دارد. در واقع قرآن به نور تشبيه شده است ، از اين جهت كه اين كتاب آسمانى انسانها را از ظلمتكده جهل و كفر به دانش و ايمان رهسپار مى كند. از اين رو خدا آن را نور معرفى كرده است.

مراد از «نور» در آيه مورد بحث به قرينه «انزلنا»، قرآن است. نور بودن قرآن از باب استعاره است، به دليل اينكه قرآن در روشنگرى همانند نور است.(3) چنين تعبيرى در واقع تعبير از شى ء به اعتبار كاركرد آن است؛ چه اينكه اين كتاب مردمان را از ظلمت كفر و گمراهى رهايى مى دهد و يا راه خروج از آنها را بيان مى كند. در اين آيه، امام به نور تأويل شده است از اين جهت كه امام نقش قرآن را ايفا مى كند.

2. كلينى از احمد بن مهران، از عبدالعظيم حسنى، از موسى بن محمد عجلى، از يونس بن يعقوب كه وى خبر را به صورت مرفوعه روايت كرده است، در اين روايت از امام باقر عليه السلام درباره آيه: «كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا كُلِّهَا»؛(4) همه آيات ما را تكذيب كردند»، نقل شده كه ايشان درباره «كذبوا بايآتنا كلّها» گفته است: «يعنى الأوصياء كلّهم؛(5) مقصود از آيات ، همه اوصيا هستند.»

آيه از آيات سوره قمر است كه اولاً: سوره اى مكى است و ثانياً: در سياق آيات مربوط به آل فرعون مى باشد كه آيات خدا را تكذيب كردند و خداوند مقتدرانه

ص: 52

و با زبردستى آنها را گرفت. آن گاه آيه پس از بيان اينها، خطاب به مشركان مى گويد: «أَكُفّارُكُم خيرٌ مِن أُولِئكم.»(1) حال با توجّه به مكان نزول آيه و سياق آن، حمل آن بر ائمه عليهم السلام، صرف نظر از ضعف سند روايت، مى تواند از باب تعميم معناى آيات و تأويل آن باشد. بنابراين، مى توان براى آيه تأويلى غير از مورد نزول آيه دانست. البته

چنين تأويلاتى، اهل معرفت خاص مى خواهد.

3. در روايتى ديگر، شيخ صدوق از ابوالقاسم، على بن احمد بن موسى بن عمران دقّاق نقل كرده است كه وى گفته: محمد بن ابو عبدالله براى ما نقل كرد از سهل زياد آدمى كه عبدالعظيم حسنى گفت: امام هادى عليه السلام از پدرش و او از اجدادش از امام مجتبى عليه السلام نقل كرده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «إنَّ أبابكر منّى بمنزلة السمع، و إنّ عمر منّى بمنزلة البصر، و إنّ عثمان منّى بمنزلة الفؤاد؛ ابوبكر براى من به منزله گوش و عمر به منزله چشم و عثمان به منزله قلب هستند.» امام مجتبى عليه السلام فرمود: روز بعد خدمت رسول خدا رسيدم. على، عمر، ابوبكر و عثمان در خدمت ايشان حضور داشتند. عرض كردم: پدر! از شما درباره اصحابتان كلماتى را شنيدم. مقصودتان از آنها چه بود ؟

پيامبر فرمود: آرى، اكنون برايت توضيح خواهم داد كه مقصودم چيست؟ پس از اين، حضرت به سوى آنها اشاره كرد و فرمود: «هم السمع و البصر و الفؤاد و سيسألون عن ولاية وصيّى هذا؛ اينان چشم و گوش و قلب هستند و به زودى درباره ولايت وصى من -با اشاره به على بن ابى طالب- مورد سؤال قرار خواهند گرفت» و در ادامه افزود: خداوند عزوجل فرموده است: «إِنَّ الْسَّمْعَ وَ الْبَصَرَ كُلُّ أُوْلئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً» ؛(2) «همانا گوش و چشم و قلب مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.» سپس افزود: «و

ص: 53

عزّة ربّى إنّ جميع اُمّتى موقوفون يوم القيامة و مسؤولون عن ولايته؛ به عزّت پروردگارم سوگند كه همه افراد امت من در روز قيامت نگه داشته خواهند شد و از ولايت على بن ابى طالب مورد سؤال قرار خواهند گرفت»؛ اين است معناى سخن خداوند كه گفته است: «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْؤُولُونَ»؛(1) آنان را نگه داريد تا بازخواست شوند.»(2)

احتمال دارد على بن احمد بن موسى بن عمران، همان على بن احمد بن محمد بن عمران باشد(3) كه در اسناد ديگر روايات عبدالعظيم حسنى آمده است.

4. كلينى از احمد بن مهران، از عبدالعظيم حسنى و او از موسى بن محمد و وى از يونس بن يعقوب از شخصى ديگر (كه نامش را ذكر نكرده است) و او از حضرت باقر عليه السلام درباره آيه: «وَ أَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَاءً غَدَقاً»(4) نقل كرده كه امام گفته است: «لأشربنا قلوبهم الإيمان، و الطريقة هى ولاية على بن أبى طالب و الأوصياء؛(5) ما دل اين افراد را غرق ايمان مى كنيم ... .»

طريقه به معناى راه است و منظور از آن در آيه، به قرينه اينكه روى سخن با منحرفان در برابر تسليم شدگان در برابر خدا است، ايمان است؛ چنان كه مفسران نيز گفته اند.(6)

گفته شده آيه، ناظر به خشكسالى چند ساله در مكه است و خداوند به آنان گفته است: اگر ايمان بياوريد ترسالى به وجود خواهد آورد و برايشان آبى گوارا پديد مى آورد.(7)

ص: 54

در روايتى «ماءً غدقاً» به علم كثير تأويل شده است.(1) در اين روايت، «الطريقة» به ولايت امير مؤمنان تأويل شده و از باب تناسب، طريق الى الله، با ولايت على است. از طرف ديگر، «ماءً غدقاً» به ايمان تأويل گرديده است: «لاشربنا قلوبهم الايمان.»

مِنَ الغَمام» و آن گاه طبق روايت، امام افزوده است: «و هكذا نزلت.»(1)

مؤلف الميزان پس از نقل اين حديث، در توضيح نوشته است: «فهو تفسير للآية و ليس من قبيل القرائة؛(2) اين، از قبيل تفسير آيه است و نه قرائت آن.»

در موارد متعددى اين تعبير وجود دارد كه به وضوح بر همين مقصود دلالت مى كند؛ براى نمونه درباره آيه: «أَطيعُوا اللّه و أَطيعُوا الرَّسولَ وَ أُولى الامرِ مُنكم»(3) از امام روايت شده است كه مراد ماييم: «ايّانا عنى خاصّة.» و در ادامه در توضيح آورده است: «فَاِن خِفتُم تَنازُعاً فى الامرِ فَارجِعُوا اِلىَ اللّه و الى الرسول و أولى الأمر منكم» و در پايان

هم گفته است: «كذا نزلت.»(4)

«كذا نزلت» در اين بخشِ گفته امام، چه معنايى مى تواند داشته باشد؟ آيا آيه چنين است: «ايّانا عنى خاصّة فان خفتم...؟» پر واضح است كه چنين نيست. اين تعبير امام نشان مى دهد كه مراد از «كذا نزلت» در پايان آن گفتار، بيان معنا و مراد آيه بوده است و نه تلاوت آن.

جالب است كه در روايت ديگرى درباره همين آيه چنين آمده است: «تلا أبو جعفر أطيعوا اللّه... فان خفتم تنازعاً فى الامر...»؛(5) اين تشتّت در تعبيرهاى نقل شده هم گوياى اين است كه امام عليه السلام درصدد بيان مصداق بوده و نه تلاوت آن. بنابراين كسانى كه از آن استشمام نادرستى به عمل آورده و تصور كرده اند كه امام آيه را به گونه ديگرى مى دانسته است، اشتباه فهميده اند.

در تأييد همين گفته مى توان تكرار آيه از سوى امام را در پايان سخنش مورد تأكيد

ص: 56

قرار داد: «انّما قيل ذلك للمأمورين الّذين قيل «لهم أطيعوا اللّه و أطيعوا الرّسول و أُولِى

الأمر مِنكم»؛ يعنى از تكرار آيه از سوى امام در پايان سخنش، به دست مى آيد كه امام آيه را همان مى دانسته كه در قرآن وجود دارد و آنچه در ابتداى كلامش بيان كرده، آميخته اى از آيه و تفسير آن و بيان مصداق آيه بوده است.

فيض كاشانى نيز تأكيد و تكيه كلام امام را بر روى اين نكته برده است كه مخالفان مى گفتند: اگر مردم با هم اختلاف كردند، بايد به كلام خدا و رسول رجوع كنند. اما اگر

ميان مردم اختلاف نبود و اختلاف ميان مردم و اولى الامر رخ داد، چگونه مى شود خداوند به اطاعت از اولى الامر دستور داده باشد؛ در حالى كه خود آنها درگير اختلاف هستند. بنابراين، امام درصدد بوده است كه اين اشكال مخالفان را پاسخ بدهد. نظر امام اين بوده است كه مخاطب «تنازعتم»، مأموران و كارگزاران هستند و اولى الامر جزء مرجوع اليهم مى باشد.(1)

در روايت ديگرى درباره «غير المغضوب عليهم»(2) آمده است: «و هكذا نزلت، قال: "المغضوب عليهم" فلان و فلان و فلان و النُّصاب و الضّالين الشّاكّين الذين لا يعرفون الامام؛(3) غضب شدگان، فلانى و فلانى و فلانى و ناصبيها و گمراهان ترديد كننده اى هستند كه امام را نمى شناسند.» به راستى اگر منظور از فلانى و فلانى و فلانى افراد خاصى باشند كه بعدها مرتكب خطا شدند، در زمانى كه هنوز خلافى صورت نگرفته بود، چگونه در مكه و در آن شرايط دشوار رسالت، خداوند از آنها سخن گفته است. كسانى كه هنوز مرتكب خطايى نشده اند پيشاپيش مغضوب خدا بودنشان مطرح شده است؟ وانگهى اگر امام درصدد تلاوت درست آيه باشد، اين نوع تلاوت نمى تواند واقعى بوده و آنچه را كه صحيح است به خوانندگان ياد دهد؛ يعنى تعبير فلان وفلان

ص: 57

و فلان را نمى توان سخن خدا و آيه قرآن دانست. آرى مى توان ذكر آنها را در روايت از باب تطبيق آيه بر مصداق خارجى دانست؛ هرچند آن مصاديق ساليانى پس از نزول آيه تحقق پيدا كرده باشند. و جز اين، محمل ديگرى را نمى توان براى روايت ياد شده به دست آورد.

در روايتى ديگر درباره: «يا أيُّها النّبىُّ جاهِدِ الكُفّارَ وَ المُنافِقين...»(1) آمده است: «هكذا نزلت، فجاهَدَ رَسُولُ اللّهِ الكُفّارَ و جاهَدَ علىٌ المنافقين فجاهَدَ علىٌّ جهادَ رسولِ

اللّه.(2)؛ پس پيامبر خدا با كافران و على با منافقان جهاد كرد. پس على جهاد كرد همان جهاد رسول الله را.»

بى شك آيه چنين نازل نشده است: «فجاهد رسولُ اللّه الكُفّار و...» در واقع رخدادهاى اتفاق افتاده در اين روايت گزارش شده است؛ به عبارتى آنچه پس از آن فرمان الهى اتفاق افتاده، جهاد پيامبر خدا با كافران و جهاد على پس از رسول خدا با منافقان بوده است، و گرنه پرروشن است كه على هم در ركاب پيامبر با كافران جنگيد؛ بنابراين، وجهى براى اختصاص جهاد على به منافقان وجود ندارد.

وانگهى، آيه درصدد بيان فرمان خدا به جهاد است؛ در حالى كه آنچه در روايت آمده، تحقق يافته آن فرمان مى باشد. و اين، هيچ گاه نمى تواند جاى فرمان خدا را بگيرد

تا گفته شود اين آيه، چنين و چنان نازل شده است؛ بلكه بايد گفت: آيه اين چنين تعبير

شد و آنچه در روايت آمده است همين معنا را دارد.

طُرفه اينكه در روايتى آيه به گونه ديگرى هم تلاوت شده كه با تعبير اين روايت كاملاً متفاوت است: «يا أيُّها النّبىُ جاهد الكفّار بالمنافقين» و آن گاه گوينده اين سخن تعليلى را براى آن ذكر كرده و گفته است: «تلاوت ياد شده براى اين است كه پيامبر با

ص: 58

منافقان جهاد نكرده است؛ لانّ النّبى لم يُجاهد المنافقين بالسيف.»(1) اين گونه روايتها

خود قرينه هستند بر اينكه مراد از «هكذا نزلت» بيان تحقق و تعبير و يا ذكر مصداق است و نه تنزيل آيه.

درباره آيه: «و لقد تاب اللّه على النّبى و المهاجرين و الانصار الّذين اتّبعوه»(2) از امام صادق عليه السلام نقل است كه فرموده است: «هكذا نزلت، و هو أبوذر و أبوخيثمه و عمر بن وهب الّذين تخلّفوا ثمّ لحقوا برسول اللّه؛(3) اين چنين نازل شد، و آنها ابوذر، ابوخثيمه و عمروبن وهب بودند كه از سپاه پيامبر سر باز زدند و آن گاه به او پيوستند.» تعبير «هكذا نزلت و هو أبوذر و...» جز اين نمى تواند باشد كه امام عليه السلام درصدد بيان ضمير فاعلى «اتبعوه» است و نه تلاوت آيه اى ديگر به جاى آيه موجود.

با توجّه به قراين موجود، رواياتى كه در زير مى آيد و عبدالعظيم حسنى از راويان آنها است، درصدد تفسير آيات و يا بيان مصداقى از مفهوم آيه اى هستند و نه ارائه قرائتى ديگر از آيات قرآن كريم. مضافا اينكه بخشى از آنها، سند قابل اعتمادى هم ندارند.

1. كلينى از احمد بن مهران، از عبدالعظيم حسنى، از بكّار بن ابوبكر، روايت كرده است كه جابر از امام باقر عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «هكذا نزلت هذه الآية: وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ [فى علىّ] لَكَانَ خَيْراً لَهُمْ»؛(4) اين آيه اين گونه نازل شد: «اگر آنها آنچه را (درباره على) پند داده شدند، انجام دهند، برايشان بهتر است.»(5)

اين روايت، اولاً به دليل وجود احمد بن مهران در سند آن، كه او را ضعيف

ص: 59

شمرده اند،(1) قابل اعتنا نيست و از اين گذشته، آنچه در آيه افزوده شده، بيان ماى موصول «ما يوعظون» است. به قرينه اينكه اولاً: دستور صريحى در آيه درباره على عليه السلام وجود ندارد تا اين آيه به آن اشاره داشته باشد و ثانياً: به قرينه سياق، مراد از «ما يوعظون»، همين آياتى اند كه در قبل و بعد از همين آيه هستند.

اين نكته را برخى از مفسران نيز يادآورى كرده اند. مؤلف الميزان درباره متعلق

«مايوعظون به» نوشته است: «"ما يوعظون" اشاره به همين احكام ظاهرى است كه به صورت امر آمده است.»(2)

2. كلينى از احمد بن مهران، از عبدالعظيم حسنى، از محمد بن فضيل روايت كرده كه ابوحمزه ثمالى از امام باقر عليه السلام نقل كرده است كه فرمود: «نزل جبرئيل عليه السلام بهذه الآية على محمّد صلى الله عليه و آله هكذا: «فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا [آل محمد حقّهم] قَوْلاً غَيْرَ الَّذِى قِيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا ]آل محمد حقّهم] رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ»؛(3) جبرئيل اين آيه را اين گونه بر محمد صلى الله عليه و آله نازل كرد: "كسانى كه [به آل محمد] ستم كردند ، سخنى جز آنچه دستور داشتند به جاى آن آوردند، پس ما بر آنها كه (به حق آل محمد) ستم كردند، به سبب كارهاى ناروايى كه مى كردند، عذابى از آسمان نازل كرديم".»(4)

اين روايت به دليل وجود احمد بن مهران، ضعيف است، مضافا اين كه به قرينه ذكر نزول عذاب آسمانى در آن براى كسانى كه تعاليم الهى را تبديل كردند، «آل محمد» در اين عبارت نمى تواند جزيى از آيه باشد؛ چرا كه آل محمد در ميان اقوام گذشته نبوده اند تا مورد ستم واقع شوند و بر آنها عذاب فرود آيد. بنابراين، مراد اين

عبارت، بيان و تعميم مصداق آن حتى بر افرادى در ميان آيندگان است و مهم ترين آن

ص: 60

ستم بر اهل بيت پيامبر مى باشد.

3. كلينى از احمد بن مهران، از عبدالعظيم حسنى، از محمد بن فضيل از امام باقر عليه السلام نقل كرده است كه فرمود: «نزل جبرئيل عليه السلام بهذه الآية هكذا: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ظَلَمُوا [آل محمد حقّهم] لَمْ يَكُنِ اللّه ُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَ لاَ لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقاً * إِلاَّ طَرِيقَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً وَ كَانَ ذلِكَ عَلَى اللّه ِ يَسِيراً»؛(1) جبرئيل عليه السلام اين آيه را اين گونه نازل كرد: "همانا كسانى كه [به حق آل محمد] ستم كردند، خداوند نمى آمرزدشان و به راهى هدايتشان نمى كند، جز راه دوزخ كه هميشه در آن جاودانند ، و اين براى خدا آسان است".» سپس مى فرمايد:

«يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الرَّسُولُ بالحَقِّ مِن رَبِّكُمْ [فى ولاية على] فَآمِنُوا خَيْراً لَكُمْ وَ إِن تَكْفُرُوا [بولاية علىّ ]فَإِنَّ للّه ِ مَا فِى السَّماوَاتِ وَ الأَرْضِ»؛(2) اى مردم! پيغمبر از جانب پروردگارتان، به حق به سوى شما آمده (درباره ولايت على) ايمان آوريد كه مايه خير شماست، و اگر كافر شويد (به ولايت على) آنچه در آسمان و زمين است متعلق به خدا است.»(3)

4. نيز همو از احمد بن مهران، از عبدالعظيم حسنى، از حسين بن ميّاح نقل كرده و وى از كسى (كه نامش را نبرده است) كه گفت: كسى نزد امام صادق عليه السلام اين آيه را

خواند: «قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّه ُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»؛(4) بگو: عمل كنيد، خداوند و پيامبرش و مؤمنان كارهايتان را خواهند ديد.» امام براى او گفت: «ليس هكذا هى ، إنّما هى و المأمونون ، فنحن المأمونون؛(5) آيه اين گونه نيست، بلكه [آيه به جاى مؤمنون] «مأمونون» است ، و ما همان مأمونان هستيم.»

اين روايت، مرسل است و در سند او حسين بن مياح هست كه مجهول مى باشد و

ص: 61

بنا بر اين ضعيف است.

مجلسى درباره اين روايت و واژه به كار برده شده در آن نوشته است: در ساير احاديث، آيه با همان قرائت رايج مى باشد و ممكن است كه مراد از مؤمنان در اين آيه، مؤمنان در مقابل كافران نباشد، بلكه مراد مؤمنانى اند كه از خطا و لغزش در امانند و

آنان همانا ائمه عليهم السلامهستند.(1)

بر اساس اين اظهار نظر مجلسى، مراد از «المأمونون» همان «المؤمنون» خواهد بود با اختصاص يافتن به افرادى كه از خطا و لغزش و گناه در امانند. به علاوه، كلينى در كتاب خود بابى را به عرضه اعمال بر پيامبر و ائمه اختصاص داده و در آن شش روايت نقل كرده كه در چهارتاى آنها به اين آيه تمسك شده با همين واژه «المؤمنون» و مراد از آن ائمه قلمداد و تفسير شده اند. در ميان دو روايت موثق از ميان آنها، امام صادق عليه السلام تلاوت كننده آيه است(2) و تغييرى در آنها وجود ندارد و اين شاهد گويايى است بر اينكه قرائت صحيح آيه، همان «المؤمنون» است و «المأمونون»، مؤمنان خاصى هستند.

در اين صورت، مصاديق مؤمنان، افرادى كم هستند و دائره آن محدود است.

گفتنى است كه در روايتهايى هم آيه با همان قرائت رايج، قرائت شده و به «و هم الائمة»، «ايّانا عنى» و «فَهُم آلُ محمد»(3) تفسير شده است.

5. كلينى از احمد بن مهران، از عبدالعظيم حسنى، از محمد بن فضيل روايت كرده كه ابوحمزه ثمالى گفته است: امام باقر عليه السلام فرمود : «نزل جبرئيل بهذه الآية هكذا؛ جبرئيل اين آيه را اين گونه نازل كرد: «فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ [بولاية على] إِلاَّ كُفُوراً»؛(4) «بيشتر مردم [به ولايت على] جز ناسپاسى نخواستند.»

ص: 62

و فرمود: «و نزل جبرئيل عليه السلام بهذه الآية هكذا : «وَ قُلِ الْحَقُّ مِن رَبِّكُمْ] فى ولاية علىّ] فَمَن شَاءَ فَلْيُوْمِن وَ مَن شَاءَ فَلْيَكُفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ [آل محمد] نَاراً»؛(1) جبرئيل عليه السلام اين آيه را

اين گونه نازل كرد: بگو: حق از جانب پروردگار شما است (درباره ولايت على) هركه خواست ايمان بياورد و هركه خواست كافر شود. ما براى ستم كنندگان (به آل محمد) آتشى آماده كرده ايم.»(2)

گذشته از ضعف روايت به دليل بودن احمد بن مهران، فراز «فى ولاية علىّ» در

داخل آيه مى تواند بيان مصداق «الحق» باشد و مى تواند تأويل باشد؛ چنانكه استرآبادى آن را تأويل دانسته است.(3)

روايتى را على بن يونس بياضى نباطى هم به عبدالعظيم نسبت داده و در كتاب خود با اسناد به امام باقر عليه السلام آورده است و آن چنين است: «فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ كُفُوراً(4) بِولايةِ علىّ» و در ادامه افزوده است: «و هكَذا نَزَلَت؛ آيه اين گونه نازل شده است.» و نيز فرمود: آيه «فقُلِ الْحَقُّ مِن رَبِّكُمْ»(5) درباره ولايت على است.(6)

بخش اول اين روايت، در منابع حديثى آمده است، اما در سند هيچ كدام، حضرت عبدالعظيم قرار ندارد. حسكانى،(7) مجلسى(8) و استرآبادى(9) در كتابهاى خود اين روايت را با اسناد مختلفى آورده اند، اما از عبدالعظيم حسنى در آنها نشانى نيست. «فقل» در اين روايت آمده و در قرآن «و قل» ذكر شده است.

ص: 63

گفتنى است آنچه در اين روايت نقل شده، بر فرض صحت استناد، بيان متعلق «كفور» و نيز بيان «حق» در فراز دوم روايت است و جزئى از آيه نيست.

كرده كه امام على عليه السلام گفته است: چهار چيز است كه خداوند آنها را نازل كرد كه در كتابش مرا با آنها تصديق كرد. من گفتم: مرد در زير زبانش پنهان است و وقتى سخن مى گويد آشكار مى شود. پس از آن، خداوند اين آيه را نازل كرد: «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِى لَحْنِ الْقَوْلِ»؛(1) و به آنها پى خواهد برد با آهنگ سخنشان.» من گفتم: هر كس دشمن آن است كه به آن جاهل است. خداوند اين آيه را نازل كرد: «بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ»؛(2) بلكه دروغ دانستند كه به آن احاطه علمى نداشتند، و هنوز تأويل آن به آنها نرسيده بود.»

گفتم: قدر و يا قيمت هر كس به اندازه احسان او است. سپس خداوند در ماجراى طالوت نازل كرد: «إِنَّ اللّه َ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فِى الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ»؛(3) و خداوند او را برگزيد و در دانش و بدن برترى داد.»

گفتم: قتل موجب كاستى قتل مى شود. خداوند اين را نازل كرد : «وَ لَكُمْ فِى الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُوْلِى الأَلْبَابِ»؛(4) و براى شما در قصاص زندگانى است اى صاحبان خرد ناب.»(5)

صادق عليه السلام فرمود: هَذا صِرَاطٌ عَلَيٍّ مُسْتَقِيمٌ اين راه على، مستقيم است.»(1) در روايتى، از تعبير تلا هذه الآية هكذا(2) استفاده شده است آنچه در قرآن آمده، چنين است: «هذا صراط علىَّ مستقيمٌ؛(3) اين راهى است كه به سوى من است.»

كلمات آيه و حديث تفاوتى با هم ندارند جز آواى عَلىّ و عَلَىَّ. به نظر مى رسد كه اى بسا امام در اين گفته اصلاً به آيه نظر نداشته و درصدد بوده تا بيان كند كه راه امام

على، صراط مستقيم است.

قتاده طبق روايتى از حسن بصرى پرسيده است كه مراد از اين عبارت چيست: «و

هذا صراط على مستقيم؟» و او جواب داده است: «هذا طريق علىّ بن ابى طالب و دينه طريق و دين مستقيم فاتّبعوه و تمسّكوا به فانّه واضح».(4) مردى هم از امام باقر عليه السلام همين سؤال را پرسيده و امام جواب داده است: «صراط علىٍّ مستقيم.»(5) اگر واقعاً آيه طبق نقل، «صراط علىٍّ» بود، معناى آن روشن بود و نياز به پرسش نداشت و حال آنكه در روايات متعددى از امام پرسيده شده و امام آيه را به «طريق على» تفسير كرده است.

در روايت ديگرى آمده است: «هذا صراط على ابوهم و اولهم و افضلهم مستقيم.»(6)

در روايت ديگرى نيز از امام كاظم عليه السلام نقل است: «هو اميرالمؤمنين.»(7) اين تعبيرها

شاهد صادقى هستند بر اينكه آنچه از امام صادق عليه السلام نقل است كه «هذا صراط علىٍّ

مستقيم» بيان خود آن حضرت است درباره على عليه السلام و راه او، و ناقلان به اشتباه آن را در پاره اى از منابع، به جاى آيه «هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُستَقيم» ياد كرده اند.

ص: 66

13. على بن يونس نباطى بياضى (804-877)، الصراط المستقيم، حيدرية نجف اشرف.

14. حسينى اعرجى كاظمى، سيد محمد بن حسن (م1277)، عُدة الرجال، تحقيق مؤسسة الهداية لاحياء التراث، قم، اسماعيليان، چاپ اول، رمضان 1415ق.

15. صدوق، محمد بن على، علل الشرايع،

16. صدوق، محمد بن على، عيون اخبار الرضا، تحقيق سيد مهدى حسينى لاجوردى، ناشر رضا مشهدى، چاپ دوم، 1363.

17. كلينى، محمد بن يعقوب (م328)، الكافى، تصحيح على اكبر غفارى، دارالكتب الاسلامية، چاپ سوم، 1388ق.

18. ابن قولويه قمى، جعفر بن محمد (م368)، كامل الزيارات، تحقيق على اكبر غفارى، مكتبة الصدوق، چاپ اول، 1375.

19. فيض كاشانى، ملا محسن، تفسير الصافى، مكتبة الصدر، طهران، چاپ دوم، 1374.

20. فيض كاشانى، محمد محسن (1007-1091)، الوافى، تصحيح ضياءالدين حسنى، علامه اصفهانى، مكتبة اميرالمؤمنين على عليه السلام ، چاپ اول، شوال 1406ق.

21. زمخشرى، محمود بن عمر (م528)، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل فى وجوه التنزيل، نشر ادب الحوزة.

22. طريحى، فخرالدين (م1085)، مجمع البحرين، تحقيق سيد احمد حسينى، المكتبة المرتضوية لاحياء الآثار الجعفرية، 1365.

23. طبرسى، فضل بن حسن (قرن 6)، مجمع البيان فى علوم القرآن، تحقيق لجنة من العلماء و المحققين الاخصائين، چاپ اول، 1415ق. 1995م.

24. مجلسى، محمد باقر، مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول، تحقيق سيد هاشم رسولى،

داركتب الاسلامية، چاپ دوم، 1363.

25. فيّومى، احمد بن محمد(م 770ق) المصباح المنير.

26. صدوق، محمد بن على، معانى الاخبار، تصحيح و تعليق على اكبر غفارى، مؤسسة

ص: 68

النشرالاسلامى، قم، چاپ چهارم، 1418ق.

27. (آية الله)خويى، سيد ابوالقاسم(1317- 1371)، معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة،

چاپ پنجم، 1413ق. 1992م.

28. راغب اصفهانى، حسين بن محمد (م205)، مفردات الفاظ القرآن.

29. محمد بن شهر آشوب (489-588)، مناقب آل ابى طالب، مؤسسة النشر الاسلامى، 1379ق.

30. زرقانى، محمد عبدالعظيم، مناهل العرفان فى علوم القرآن، دارالكتب العلمية، بيروت،

1416ق، 1996م.

31. المنجد فى اللغة و الادب.

32. صدوق، محمدبن على (م 381)، من لا يحضره الفقيه، تحقيق على اكبر غفارى، منشورات جماعة المدرسين.

33. شيخ حر عاملى، محمد حسن (م 1104)، وسائل الشيعة الى تحرير مسائل الشريعة، تحقيق عبدالرحيم ربانى شيرازى، دار احياء التراث العربى.

ص: 69

ص: 70

ص: 72

دير زمانى بود در اين انديشه بودم كه چرا حكومت اسلامى كه يكى از آثار آن، شناسايى و شناساندن بزرگان است، حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام را آن طور كه

شايسته و بايسته است، نشناسانده است. تا اينكه بحمداللّه و منّه و فضله، از آستان مقدس آن بزرگوار و مؤسسه فرهنگى دارالحديث، نامه اى با عنوان كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم عليه السلام به دستم رسيد. شكر خداى منان را نمودم و بدون ترديد و درنگ، خودم را موظف دانستم چند سطرى را مرقوم دارم تا در اين فضيلت غيرمترقبه سهيم گردم . ان شاءاللّه .

182 ه .ق(1) بوده

است.

و ولادت حضرت رضا عليه السلام سال 148 ه .ق و وفاتش سال 202 يا 203 ه .ق بوده و مدّت امامت آن حضرت تقريبا بيست سال(2) يا بيست و شش سال(3) بوده است ؛

بنابراين از عمر شريف حضرت عبد العظيم عليه السلام در اوايل زمان امامتِ حضرت، بنابر قول اول 29 سال و بنابر قول دوم 35 سال گذشته است و كاملاً امكان روايت عبد العظيم از حضرت رضا عليه السلام متحقق است. شاهد بر وقوع آن نيز رواياتى است كه در بسيارى از كتابهاى حديث منقول است و ما در اينجا به چند نمونه اشاره مى كنيم.

1 . روايت حضرت عبدالعظيم عليه السلام از ابن ابى عمير؛ بنابر نظر شيخ طوسى، وى از اصحاب حضرت كاظم عليه السلام (4) يا از اصحاب حضرت رضا عليه السلام بوده است .(5)

2 . روايت حضرت عبدالعظيم عليه السلام از عبداللّه بن الحسن العلوى ؛ وى يكى از روات حضرت رضا عليه السلام مى باشد .(6)

3 . روايت حضرت عبدالعظيم عليه السلام از على بن اسباط ؛ ايشان از اصحاب حضرت رضا عليه السلام بوده ، چنانچه شيخ و نجاشى تصريح كرده است .(7)

بنابر آنچه گفته شد ، مناقشه جمعى از بزرگان اهل فن در روايت عبدالعظيم از حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلاممورد ندارد . بلى ، اگر كسى مناقشه و سؤال كند كه راه اثبات اين عنوان: «هم زمان با هزار و دويست و پنجاهمين سالگرد الخ» چيست؟

ص: 74

مى توان گفت جاى پرسش باقى است ، لكن با اين توضيحاتى كه دادم ، پاسخ اين پرسش داده مى شود. واللّه العالم .

پس معلوم مى شود رى را مأمن شيعه مى دانسته است .

3 .

«و سكن سربا في دار رجل من الشيعة فى سكّة الموالى؛ و در سردابى از سردابهاى شيعه در مكانى به نام «سكّة الموالى» ساكن شد» .

پس معلوم مى شود از اينكه از طرف سلطان ، مورد تعقيب قرار گيرد خائف بوده است .

4 .

«فكان يعبد اللّه فى ذلك السرب و يصوم نهاره و يقوم لَيلَه؛ در آن سرداب ، زمانى بندگى خدا را مى نمود و روزها روزه مى گرفت و شب ها به پا مى ايستاد» .

معلوم مى شود اين فشارها تأثيرى در روحيه اين بزرگوار نداشته و توحيدش كامل بوده است .

5 .

«فكان يخرج مستترا فيزور القبر المقابل قبره و بينهما الطريق و يقول : هو قبر الرجل من وُلدِ موسى بن جعفر عليهماالسلام ؛ پنهانى از سرداب براى

زيارت قبرى كه در زمان برقى روبروى قبر خود حضرت عبدالعظيم قرار گرفته و راهى به آن قبر داشت ، خارج شد و در حالى كه مى فرمود : اين قبر مردى از فرزندان موسى بن جعفر عليهماالسلاماست» ؛

ظاهر اين است كه فرزند بلاواسطه حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام بوده است . و اين ، شاهدى بر اين است كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام در زمان حضرت رضا عليه السلام بوده است ؛ چنانچه قبلاً توضيح داديم .

6 .

«و تصح خبره الى الواحد بعد الواحد من شيعة آل محمد عليهم السلامحتى عرَفه

ص: 76

اكثرهُم؛ اين اخلاق كم سابقه در شهررى به گوش يك يك شيعيان آل پيغمبر رسيد؛ تا حدى كه بيشتر شيعيان آن شهر مقدسِ شيعه پرور، شناسايى شدند [و گويا اواخر عمر شريف آن حضرت بوده است] .»

7 .

«فرأى رجل من الشيعة فى المنام رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال له : اِنَّ رجلاً من وُلدي يحمل من سكّة الموالي و يدفن عند شجرة التفّاح فى باغ عبدالجبار بن عبدالوهاب و اشار الى المكان الذى دفن فيه ؛ پس مردى از شيعيان در عالم خواب پيغمبر خدا را ديد كه فرمود : مردى از فرزندان من از (سكّة الموالى) تشييع و حمل مى شود براى دفن در نزد درخت سيبى كه در باغ عبدالجبار فرزند عبدالوهاب است ، و اشاره فرموده به همان محل شريف (مدفن فعلى) .»

از اين رؤياى صادقه، عظمت روحى اين حضرت و صحت نسب آن وجود محترم به پيغمبر گرامى و صحت مدفن آن بزرگوار استفاده مى شود .

8 .

«و ذهب الرجل ليشتري الشجرة و مكانها من صاحبها فقال له : لأيِّ شيء تطلب الشجرة و مكانها فاخبره بالرؤيا فذكر صاحب الشجرة أنه كان رأى مثل هذه الرؤيا و انه قد جَعَلَ موضِع الشجرة مع جميع الباغ وقفا على الشريف ، و الشيعة يدفنون فيه؛ مرد شيعه به قصد خريد آن درخت و آن باغ روانه شد . صاحب باغ پرسيد: به چه انگيزه اى طالب خريد اينها شدى؟ در جواب ، خواب خود را يادآور شد . صاحب درخت گفت : من هم همين خواب را ديده ام ، پس خود صاحب باغ، محل درخت و همه باغ را وقف آن بزرگوار كرد ، و شيعه ها اموات خود را در آنجا دفن مى كردند .»

ص: 77

امورى از اين عبارت استفاده مى شود كه بدين قرار است :

1 . تصلب شيعيان در علاقه به آل محمد صلى الله عليه و آله ؛

2 . اهل دنيا نبودن صاحب باغ ؛

3 . عنايت پيغمبر گرامى به شناساندن حضرت عبدالعظيم عليه السلام ؛

4 . ارتكاز شيعيان در اينكه وقف آل محمد عليهم السلام به نحو اطلاق ، بايد مورد استفاده عموم شيعيان قرار گيرد و لذا همگى اموات خود را در آن مكان دفن مى كردند .

5 . ارتكاز شيعيان در اينكه در جوار آل محمد مدفون شدن ، مايه اميدوارى نجات است .

فمرض عبدالعظيم و مات رحمة اللّه عليه ، فلما جُرِّد ليغسل وجد في رقعة فيها ذكرُ نسبه فاذا فيها : ابوالقاسم عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن الحسن بن زيد بن على بن الحسن الحسن بن على بن ابى طالب عليهم السلام .

از اين عبارت استفاده مى شود كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام خيلى هشيار بوده كه نسب خود را معرفى كرده ، و آن حضرت به شش پشت به حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام مى رسد ، و اينكه شيعيان نيز خيلى بيدار بودند كه اين را حفظ كردند . سلام اللّه على آبائه و أجداده و عليه و على جميع الشيعة المستيقظين .

بنابراين به هيچ وجه شبهه در عدالت آن حضرت نيست و مناقشه در عدالت ايشان چنانچه از بعضى نوشته ها استفاده مى شود ، بى مورد است .

در تنقيح المقال في علم الرجال(1) آمده :

اقول : لعل جلالته فى النهاية أغنته عن التصريح بوثاقته و دَعته الى الاكتفاء بقول (و كان مرضيا) و كان صدر من الصدوق فى المشيخة بقول : «كان عابدا و عالما» كما صدر عن العلامة في الخلاصة و لقد أجاد

ص: 78

المحقق رحمه اللّه حيث قال : إنّ قول ابن بابويه و النجاشي و غيرهما : «لانّه كان عابدا ورعا مرضيا» يكفي في استصحاح حديثه ، فاذن الأصح الأرجح و الأصوب الأقوم ان يُعدّ الطريق من جهته صحيحا فى الدرجة العُليا من الصحّة انتهى كلام المحقق الداماد. موضع الحاجة من التنقيح»

«و قال السيد الخوئى - رحمه اللّه - بعد نقل روايات تدل على ملاقاته للرضا و الهادى عليهماالسلام : «ما هذا لفظه : و الّذي يُهَوِّن الخطب أَنَّ جلالة مقام عبدالعظيم و ايمانه و ورعه غنينة عن التشبّث في امثال هذه الروايات الضعاف . انتهى .(1)

بهترين شاهد بر جلالت شأن اين بزرگوار، روايات وارده در سفارش زيارت آن حضرت از حضرت رضا و حضرت هادى و حضرت امام حسن عسكرى عليهم السلاماست.

در خاتمه براى تبرك و تيمن ، سه روايت زير را نقل مى كنم :

1 . شيخ صدوق از محمد بن يحيى عطار و او از كسى كه به محضر امام هادى عليه السلام مى رسيد، نقل مى كند كه آن كس گفته است : وارد شدم بر ابى الحسن العسكرى عليه السلام فرمود : كجا بودى ؟ عرض كردم : به زيارت حسين عليه السلام . فرمود : آگاه باش اگر زيارت كرده بودى عبدالعظيم را - كه در نزد خودتان است - هرآينه مثل كسى بودى كه حسين بن على عليهماالسلام را زيارت نموده است .(2)

2 . در حاشيه رجال النجاشى كه در سال 1317 ه .ق در بمبئى چاپ شده، چنين آمده است :

«هذا عبدالعظيم المدفون في مسجد الشجرة فى الري و قد نصّ على

ص: 79

زيارته ، الامام على بن موسى عليهماالسلام قال : من زار قبره وجبت له الجنّة .»

3 . روايتى است به نحو عموم كه شامل همه امام زادگان مى شود : احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى باسناد ذكره عن الصادق عليه السلام قال :

«من لم يقدر على صلتنا فليَصل صالحي موالينا و من لم يقدر على زيارتنا فليزر صالحي موالينا و كتب الله له ثواب زيارتنا .»(1)

اميد است اين نوشتار كوتاه مقبول دربار الهى گردد . اللّهم وفقنا للعمل الصالح بحق النبى و آله .

اقل الطلاب على پناه اشتهاردى

23 / ج 1/ 1423؛ 12/5/81

ص: 80

ص: 82

بجاست كه زائران محترم، قبل از تشرّف به آستان مقدّس حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام ، با شخصيت آن حضرت آشنا شده، سپس با توجّه ويژه اى كه از شناخت آن بزرگوار پيدا مى كنند، به زيارت بپردازند؛ باشد كه زيارتشان موجب قُرب به خداوند و جلب خشنودى او شود.

اين مقاله، شناختى اجمالى از زندگانى، مقام علمى و شخصيّت معنوى وى و نيز فضيلت زيارتش در اختيار مى گذارد.

كرده بود كه درباره فرزندانش اين چنين ستم روا داريد؟!» و سپس به منزل رفت و از غصّه چند روز بيمار بود.

مسعودى (م 346 ق)، مورّخ معروف مى نويسد:

سادات بنى الحسن، همگى در زندان منصور دوانيقى به شهادت رسيدند. [بدين ترتيب كه] او دستور داد سقف زندان را بر روى آنها خراب كنند.(1)

حسن، جدّ دوم حضرت عبدالعظيم

كنيه اش ابومحمّد و از ياران امام باقر، امام صادق و امام كاظم عليهم السلام بوده است. در زمان حيات، اوّلين پسرش، على را در زندان هاى منصور دوانيقى از دست داد. او دختر خود، سيّده نفيسه(2) را -كه فردى عابد، زاهد و حافظ قرآن بود- به ازدواجاسحاق، فرزند امام صادق عليه السلام درآورد.

خطيب بغدادى (م 463 ق) در تاريخ بغداد از او چنين مى نويسد:

منصور دوانيقى، حسن بن زيد (جدّ دوم حضرت عبدالعظيم) را احضار كرد و سرِ بُريده پسرعمويش، ابراهيم بن عبداللّه را نزد او گذارد و پرسيد: «آيا اين سر را مى شناسى؟». او پاسخ داد: «آرى، مى شناسم» و شعرى خواند:

فَتىً كانَ يَحميهِ مِن الضَيْمِ سَيفُهُ

وَ يُنْجيهِ مِنْ دارِ الْهَوانِ اجْتنابُها

ص: 85

جوانى كه شمشيرش او را از ستم حفظ مى كرد

و دورى كردنش از دنيا او را نجات مى داد

سپس با صداى بلند گريست. منصور ناراحت شد و دستور داد كه او را در بغداد حبس و اموالش را غصب كنند. حبس وى، تا آخر حكومت منصور ادامه يافت، تا آن كه پس از منصور، به فرمان مهدى عباسى آزاد شد و سرانجام در سفرى كه به حج داشت، در منزلى به نام «حاجِر» وفات يافت و همان جا به خاك سپرده شد.(1)

زيد، جدّ سوم حضرت عبدالعظيم

كنيه اش ابوحسين، پسر بزرگ امام حسن مجتبى عليه السلام و از اصحاب امام حسين عليه السلام بود كه احاديثى از معصومان عليه السلام از طريق عبداللّه بن عبّاس و جابر بن عبداللّه

انصارى روايت كرده است.

وى متولّى صدقات پيامبر اكرم در مدينه بود و به همين جهت، نتوانست با امام حسين عليه السلام از مدينه هجرت كند. او پس از واقعه كربلا از جمله اصحاب خاصّ امام سجّاد و امام باقر عليهماالسلام شمرده مى شد و سرانجام در سال 120 قمرى در سنّ نود سالگى، دعوت حق را پاسخ گفت و در شهر مدينه در قبرستان بقيع به خاك سپرده شد.(2)

اهل بيت عليهم السلام را در حجاز و عراق گسترش دهد. نيز طبق آنچه از تواريخ مختلف (از جمله تاريخ دمشق و تاريخ بغداد) به دست مى آيد، حضرت عبدالعظيم در زمان حكومت ستمگرانه متوكّل عباسى، تحت تعقيب بوده است. صاحب بن عَبّاد(1) (م 385ق) در رساله اش مى نويسد:

جناب ابوالقاسم، عبدالعظيم بن عبداللّه... در زمان حكومت متوكّل عباسى به خاطر تحت تعقيب بودن، از عراق بيرون رفت و مخفيانه وارد رى شد و در محلّى به نام «سَكَّةُ المَوالى» در منزل يكى از شيعيان اقامت گزيد. شبانه روز عبادت مى كرد و گاهى به زيارت قبر جناب حمزه، فرزند امام كاظم عليه السلام مى رفت. پس از مدّتى، خبر ورود او به رى، بين شيعيان پخش شد. دوستان به زيارت وى مشرّف مى شدند و معارف و احكام الهى را از زبان او مى شنيدند.

عبدالجبّار، باغ را نفروخت و [پس از اطّلاع يافتن از رؤياى آن شخص، به او] چنين گفت كه: «من نيز در خواب، همين ديدار را با رسول خدا داشته ام و همين گفتار را شنيده ام». صاحب باغ به اين سعادت نايل آمد كه بعد از دفن شدن حضرت عبدالعظيم در آن باغ، مكان قبر و تمام باغ را در راه خدا وقف نمود.(1)

بر سَرورم امام هادى عليه السلام وارد شدم. هنگامى كه نگاهش به من افتاد، فرمود: «آفرين به تو اى ابوالقاسم! به راستى كه تو دوست مايى».

گفتم: اى پسر رسول خدا! مى خواهم دين خود را بر تو عرضه كنم تا چنانچه پسنديده است، تا زمان مرگ بر آن پايدار بمانم. فرمود: «بگو اى ابوالقاسم!».

پس گفتم: من معتقدم كه خداوندِ بلندمرتبه، يكى است و مانند او وجود ندارد و از حدِّ ابطال و تشبيه خارج است. او جسم و صورت و عَرَض و جوهر نيست؛ بلكه پديدآورنده اجسام و شكل دهنده صورت ها و آفريننده عَرَض ها و جوهرها، پروردگار و مالك و سازنده و پديدآورنده هر چيزى است.

و نيز معتقدم محمّد صلى الله عليه و آله، بنده و فرستاده خدا و آخرين پيامبر است و پس از او تا روز قيامت، پيامبرى نخواهد بود و دين او آخرين دين آسمانى است و تا روز قيامت، دين ديگرى نخواهد آمد.

معتقدم پس از پيامبر، امام و جانشين و رهبر مسلمانانْ، امير مؤمنان، على بن ابى طالب است و پس از او حسن و پس از حسن حسين، سپس على بن الحسين، سپس محمّد بن على، سپس جعفر بن محمّد، سپس موسى بن جعفر، سپس على بن موسى، سپس محمّد بن على و سپس تو، اى سرورم!

امام هادى عليه السلام فرمود: «و پس از من، پسرم حسن امام است. مردم، در زمان خَلَف او (مهدى) چگونه اند!». گفتم: مگر چگونه اند سرورم؟ فرمود: «شخصِ او ديده نمى شود و بر زبان آوردن نام او حلال نيست، تا آن كه خروج كند و زمين را از عدل و داد، پُر كند، به همان گونه كه از ستم و جور، پُر شده است».

ص: 89

سپس گفتم: اعتراف مى كنم و معتقدم كه دوستدار آنان، دوستدار خداوند و دشمن آنان دشمن خداست؛ فرمانبرى از آنان، فرمانبرى از خداوند و سركشى در برابر آنان سركشى در برابر خداوند است.

و معتقدم معراج، حق است و سؤال و جوابِ در قبر، حق است و بهشت، حق است و دوزخ، حق است و پل صراط، حق است و سنجيده شدن اعمال، حق است و معتقدم كه روز قيامت، آمدنى است و ترديدى در آن نيست و معتقدم كه خداوند، مردگانِ [آرميده] در قبرها را برمى انگيزد.

معتقدم كه واجبات، بعد از ولايت [و دوستى با اهل بيت عليهم السلام]، نماز و زكات و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهى از منكر است.

امام هادى عليه السلام فرمود: «اى ابوالقاسم! به خدا سوگند، چيزى كه تو گفتى، همان دينى است كه خداوند براى بندگانش پسنديده است. بر آن، پايدار باش. خداوند، تو را در زندگانى دنيا و آخرت، با سخن استوار، پايدار بدارد!».(1)

ص: 90

در اين حديث، چند نكته قابل توجّه وجود دارد:

نخست. اين كه چهره دينىِ حضرت عبدالعظيم، نزد امام هادى عليه السلام روشن بوده و ايشان نسبت به تعبّد او به مقام ولايت و امامت، شناخت كامل داشته اند؛ زيرا قبل از اين كه حضرت عبدالعظيم عقايد خود را عرضه بدارد، امام عليه السلام به او مى فرمايد: «آفرين به تو اى ابوالقاسم! به راستى كه تو دوست مايى».

دوم. تعبيراتى كه حضرت عبدالعظيم در بيان عقايد خود به كار برده، شبيه تعبيراتى است كه امام على عليه السلام در خطبه ها و امام رضا عليه السلام در خطبه توحيد خويش داشته اند و اين، نشان از نفوذ كلام امامان معصوم در قلب و جان حضرت عبدالعظيم دارد.

سوم. در بين حكماى الهى مسلّم است كه ارائه تعريفى از «حدّ ابطال»، «حدّ تشبيه»، «تنزيه حقّ متعال»، نيز تفسير نمودن عبارت «ليس بجسم و لا صورة و لا عَرَض و لا جوهر» و تحقيق كردن در معناى «صمد»، از جمله مشكل ترين مسائل فلسفه است. به همين جهت، ممكن نيست حضرت عبدالعظيم بدون پشتوانه علمى و تحقيق، در نزد امام معصوم نسبت به اين مسائل، اظهار عقيده كند و مورد تأييد نيز قرار بگيرد.

ص: 91

و چهارم. از دعاى امام عليه السلام : «خداوند، تو را در زندگانى دنيا و آخرت، با سخن استوار، پايدار بدارد!»، مى توان فهميد كه حضرت عبدالعظيم، مصداق آيه شريف: «يثبّت اللّه الذين آمنوا بالقول الثابت فى الحياة الدنيا و فى الآخرة؛ خداوند، كسانى را كه ايمان آوردند، در زندگانى دنيا و آخرت، با سخن استوار، پايدار مى دارد»(1) است و اين،نمايانگر مقام بلند آن حضرت است.

در حديثى ديگر، ابوتراب رويانى چنين گويد: شنيدم ابوحَمّاد رازى گفت:

در سامرا به خدمت امام هادى عليه السلام شرفياب شدم و مسائلى از حلال و حرام پرسيدم ، ايشان پاسخ فرمود. هنگامى كه بيرون مى آمدم، فرمود: «اگر مسئله اى در امر دين بر تو مشكل شد، در محلّ خود (رى) از عبدالعظيم حسنى سؤال كن و از جانب من به او سلام برسان».(2)

نوشته، مى آورد:

...[او فردى] پارسا و ديندار، عابدى مشهور به امانتدارى و صدقِ گفتار، عالِم به امور دين و آگاه به علم توحيد و عدل و نشر حديث بوده و از امام هادى و امام عسكرى عليهماالسلام روايات و نامه هايى دريافت نموده است... . (1)

3. سيّد مرتضى (م 436 ق) حضرت عبدالعظيم را با صفاتى چون سيّد پارسا، عالِم، زاهد، بلندمرتبت و بزرگ منزلت، ستوده است.(2)

4. ابوالعبّاس نجاشى (م 450 ق) در كتاب رجال خود، داستان آمدن حضرت عبدالعظيم به رى و مخفى زيستن و به عبادت پرداختن او را آورده، سپس سلسله روايت خود را از حضرت عبدالعظيم از طريق احمد بن على تا ابوتراب رويانى مى آورد و مى نويسد:

«عبدالعظيم بن عبداللّه، همه روايت هاى خود را براى ما حديث كرد».(3)

5. شيخ طوسى (م 460 ق) مى نويسد:

«[او] عابد، پارسا و پسنديده بود».(4)

6. علاّمه حلّى (م 726 ق) مى نويسد:

«او عالم، عابد و پارسا بود و او را حكايتى است كه بر حسن حال او دلالت مى كند...».(5)

ص: 93

الأمالى، تأليف شيخ طوسى (م 460 ق).(1)

طبقات الرجال (الموسوعة الرجاليّة)، تأليف آيه اللّه سيّد حسين طباطبايى بروجردى (م 1380 ق).(2)

حديث دوم. امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

هركس كه نمى تواند به ديدار ما نائل گردد، دوستان صالح ما را ديدار كند، كه ثواب ديدار ما در حقّ او نوشته مى شود؛ و هركس قدرت ندارد به زيارت ما بيايد، دوستان صالح ما را زيارت كند، كه ثواب زيارت ما برايش نوشته شود.(1)

اين حديث معروف را عالم بزرگ شيعه، جعفر بن محمّد بن قولويه نقل كرده است. از اين حديث استفاده مى شود كه در شرايط دشوار كه زيارت مرقد امامان معصوم ممكن نيست، زيارت مقابر افراد صالح (كه از بهترين نمونه آنها مى توان حضرت معصومه و حضرت عبدالعظيم را نام برد) جايگزين زيارت آنان است.

حديث سوم. حضرت عبدالعظيم مى گويد: امام على بن موسى الرضا عليه السلام به من فرمود:

عبدالعظيم! از جانب من به شيعيانم سلام برسان و به آنها بگو كه راه شيطان را به سوى خود باز نكنيد و از جانب من به آنان به راستگويى و اداى امانت امر كن و [آنها را] به آرامش و جدال نكردن و ترك كلمات نابجا و بى مورد، و به دوستى با يكديگر فرمان ده، كه دوستى و ديدارِ دوستانه شيعيان با هم، دوستى با من و موجب نزديكى به من است. به آنها بگو وقت خود را به تخريب يكديگر صرف نكنيد؛ زيرا از خدا خواسته ام كه هركس يكى از دوستان مرا بيازارد، او را در دنيا به عذاب

ص: 97

شديد دچار نمايد و در آخرت از زيانكاران قرار دهد.

خداوند متعال را به شيعيانم معرّفى كن كه نيكوكاران را آمرزيده و از گناهكاران صرف نظر نموده است، مگر آنان كه به او شرك ورزند، و يا دوستى از دوستان او را بيازاند، يا در باطن خود، نسبت به او قصد سوء داشته باشند كه خداوند متعال نمى گذرد، مگر از اين حالت بازگردند، و چنانچه [به كار خود] ادامه دادند، روح ايمان را از آنها گرفته و از ولايت من بيرون مى روند و نصيبى از ولايت ما برايشان نخواهد بود، و از اين، به خداوند متعال پناه مى برم.(1)

اين حديث را كه شيخ مفيد از حضرت عبدالعظيم روايت كرده، حامل سلام و پيام امام رضا عليه السلام به كلّيه شيعيان و دوستداران آن حضرت است. اين سلام و پيام، براى هميشه در حقّ دوستان و پيروان امام رضا عليه السلام باقى است و جا دارد به شكرانه اين نعمت بزرگ، به پيشگاه باعظمت پيام آورِ آن (حضرت عبدالعظيم) مشرّف شده، ارادت و سپاسمان را عرضه بداريم.

ص: 98

12 - رجال النجاشي، أبوالعباس أحمد بن على بن أحمد بن العباس النجاشى الأسدي الكوفي (م 450ق)، تحقيق: السيد موسى الشبيرى الزنجاني، قم: مؤسسة النشر الإسلامي، 1413ق.

13 - روضات الجنّات في أحوال العلماء و السادات، الميرزا محمّد باقر الموسوى الخوانساري، تحقيق: اسداللّه اسماعيليان، قم: مكتبة إسماعيليان، 1391ق.

14 - كامل الزيارات، أبوالقاسم جعفر بن محمّد بن قولويه القمي (م 368ق)، تحقيق: جواد القيّومى، قم: مؤسسة النشر الإسلامي، 1417ق.

15 - قاموس الرجال، محمّد تقى التسترى (م 1320ق)، قم: مؤسسة النشر الإسلامي، 1410ق.

16 - مروّج الذهب و معادن الجوهر، أبوالحسن علىّ بن الحسين بن علىّ المسعودي (م 346ق)، تحقيق: عبدالأمير مهنّا، بيروت: مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، 1411ق.

17 - مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، حسين النوري الطبرسي (م 1320ق)، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، 1407ق.

18 - معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الروات، السيد أبوالقاسم الموسوى الخوئي (م 1413ق)، بيروت، 1403ق.

19 - مفاتيح الجنان.

20 - الموسوعة الرجالية (ترتيب أسانيد كتاب الكافي)، السيد حسين الطباطبائي البروجردي (م 1382ق)، بخط و تحرير: حسين النوري الهمداني، تصدير: محمّد واعظ زاده خراسانى، مؤسسة الطبع و النشر للآستانة الرضويّة المقدسة، 1414ق.

ص: 100

ص: 102

خُلق عظيم

عقلانى و نيز هماهنگى فرمانهاى اخلاقى با طبيعت و فطرت انسان از يك سو ، و همسويى با آموزه هاى قرآن از ديگر سو ، ديده مى شود . ما اين برداشتهاى كلى را كوتاه و گذرا ارائه مى دهيم .

در حديث سوم ، پرهيز از بيهوده كارى به روشنى با آيات آغازين سوره مؤمنون: «قد أفلح المؤمنون . الذّين هم فى صلاتهم خاشعون . والذين هم عن اللغو معرضون»و نيز آيات پنجاه و پنجم سوره قصص: «إذا سمعوا اللغو أعرضوا عنه و قالوا لنا أعمالنا و لكم أعمالكم»و هفتاد و دوم سوره فرقان: «و إذا مرّوا باللغو مرّوا كراما»همسو است . در اين حديث اصل پيشين نيز در شرح نموده شده است .

در حديث چهارم و پنجم نيز ، مسئله لغو و اعراض از آن از زاويه اى ديگر كاويده شده است و حتى در حديث چهارم ، به گونه اى مستقيم به قرآن استدلال شده و امام سجاد عليه السلام مستند قرآنى خود را در متن سخن خود گنجانده است .

حديث يازدهم نيز در قطعه «من أيقن بالخلف جاد بالعطيّه» ، آيه سى ونهم سوره سبأ را به ياد مى آورد كه در مقاله بدان پرداخته ايم .

و آنان را به انكار و گاه كفرگويى مى كشاند .

مدارا جلوه هاى ديگرى نيز دارد كه همه آنها زاييده خردورزى و حكمت انسان است و نتيجه عمومى آنها ، از ميان رفتن كينه ها ، آسودگى از شرّ دشمنان و سالم ماندن

دين و دنياى آدمى و دوستان او است . حافظ در اين وادى ، نيكو سروده است :

آسايش دوگيتى تفسير اين دو حرف است

با دوستان مروّت ، با دشمنان مدارا

سفارش مهم ديگر پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله به على عليه السلام صبح خيزى است ؛ سنّت حسنه اى كه به تدريج در حال فراموشى است و رواج آن ، رو به زوال دارد . پيامبر ، حكمت و بهره صبح خيزى را بركت و نزول نعمت بر امت دانسته است كه آغازيدن كار با نام مبارك خدا ، مايه نيل به اين بركت جاودانه است .

در فرهنگ كهن ايران نيز سحرخيزى و با طلوع آفتاب به محل كار رفتن ، عادت مردان ايرانى بوده است و در ادبيات اصيل ، نشانه هايى از آن باقى مانده است . داستان

مشهور بوذر جمهرو دزدان ، حكايت از ترغيب و تشويق به صبح خيزى دارد .

دورى از آن را ويژگى مؤمن مى داند(1) و امام صادق عليه السلام آن را داراى دو جلوه مى داند : گفتار باطل و رفتار بى فايده(2) .

نخستين زيان بيهوده كارى ، تهى ماندن نامه اعمال انسان از چيزهايى است كه به كار دنيا و آخرت او مى آيد و محروم ماندن از كسب درجات معنوى و اخروى . آنكه به كارها و سخنان بيهوده سرگرم مى شود ، امور اساسى زندگى را وامى نهد و اهمّ را فداى مهم و حتى غير مهم مى كند . گاه اين بيهوده گويى ، شرّزا نيز هست؛ به ويژه اگر

در قالب شوخيهاى طعنه آميز و ريشخندهاى نفرت انگيز بروز كند . اين بيهودگيها ، انسانهاى وجيه و آزاده را از گرد انسان مى پراكند و زبانه هاى آتش دوزخ را در پى كينه ها و اندوه هاى ديگران براى انسان به ارمغان مى آورد . در عوض ، ترك لغو و وانهادن كارهايى كه به سود دنيا و آخرت انسان نيست و در هيچ يك از دو سراى او به وى نفعى نمى رساند ، راحتى جان و آسودگى روح را موجب مى شود و از اين رو ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در يكى از ادعيه خود چنين مى گويد : «اللهمّ ارحمنى بترك المعاصى أبدا ما أبقيتنى وارحمنى من أن اتكلّف ما لا يعنينى(3)؛ خدايا بر من رحمت آور و مرا تا زنده ام از گناهان بازدار و بر من رحمت آور تا رنج آنچه را به كار من نمى آيد ، برخود

تحميل نكنم» .

دورى از كارهاى بيهوده ، سود بزرگ ديگرى هم دارد و آن راندن نابخردان از حوزه روابط شخصى و دوستانه است ؛ چه ، افراد نابخرد ، تنها در ميدان كارهاى ناشايست و بيهوده ، ميل و توان دوستى با ما را دارند و چون ميدان را از خردورزى و رفتار عاقلانه ما تهى ببينند ، به ما روى مى آورند و هرگاه كه عرصه را از انديشه

ص: 111

و جدّيت و تلاش پر بينند ، جايى براى خود و رفتار نادرست خود نمى يابند .(1) گفتنى است اين حديث با روايت پنجم ، يعنى گفته امام باقر عليه السلام به محمد بن مسلم ، همخوان و همسو است .

حق ندارى كه هر چه دلت خواست بر زبان آورى ؛ زيرا خداوند فرموده است: «از چيزى كه علم ندارى پيروى نكن» و حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمود : خداوند رحمت كند بنده اى را كه نيكو گويد و بهره گيرد ، يا ساكت شود و سالم بماند . براى تو روا نيست

كه به هر چيزى گوش فرا دهى كه خداوند فرمود : «همانا گوش و چشم و دل همه در پيشگاه پروردگار مسئول اند» .

نمى افزايد ، گوش مدهيم(1) . امام على عليه السلام كسانى كه مهارت نيكو شنيدن را در زندگى آموخته اند ، به سود بردن از اين رفتار خود وعده داده و حصول اين سود را بسيار نزديك مى بيند(2) . اين امام همام ، شنونده سخن هذيان گونه ، بى سروته و بى فايده را ، شريك سخنگو مى داند(3) و سخن زشت را چونان تيرى مى داند كه بايد سر را از مقابل آن دزديد و جان را به سلامت به در برد .(4) از اين رو ، گوش همچون ديگر اعضا و جوارح انسان ، بخشى از وظايف عملى ايمان را به عهده دارد . گوش بايد خود را از غيبت و تهمت شنيدن ، دور بدارد و از لهو و غناى حرام و هر آنچه خدا روا نديده ، اجتناب نمايد . امام صادق عليه السلام در حديث بلند و زيبايى ، كه يك يك اعضا را در تكميل معناى ايمان ، سهيم و وظايف هر يك را ترسيم مى كند ، مى فرمايد : «بر گوش فرض شده است كه از گوش دادن به آنچه خدا حرام كرده ، دورى كند . از آنچه خداى عزّوجلّ نهى كرده و شنيدنش روا نيست ، روى برتابد و به آنچه خداى را خشمناك مى سازد ، توجّهى ننمايد»(5) .

سپس امام صادق عليه السلام آيه 140 سوره نساء را به عنوان شاهد استدلال ، قرائت مى كند كه هم شبيه آيه مورد استناد امام سجّاد عليه السلام در حديث مورد شرح ما است و هم آن را روشن تر مى كند ، و بيان مى دارد كه خوض در آيات ، به معناى كنجكاوى و پرده بردارى از راز و رمز آيات نيست ؛ بلكه منظور انكار و استهزاى آن است . متن و ترجمه آيه مذكور مى تواند پايان بخش اين قسمت باشد :

«وقد نزّل عليكم في الكتاب أن اذا سمعتم آيات الله يكفر بها ويُستهزأ بها فلا

ص: 114

تَقعَدوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُواْ فِى حَدِيثٍ غَيْرِهِ انّكم اذا مِثلُهم انّ الله جامع المنافقين و الكافرين فى جهنّم جميعا»؛ «و در اين كتاب بر شما [چنين] نازل كرد كه چون شنيديد كسانى آيات خدا را انكار مى كنند و آن را به ريشخند مى گيرند ، با آنان منشينيد تا به

سخنى ديگر درآيند وگرنه شما نيز همانند آنان خواهيد بود . خداوند ، همه منافقان و كافران را در دوزخ گرد مى آورد» .

گفتنى است امام سجّاد عليه السلام زمينه اين كارهاى زشت را ، مجالس بحث و گفت وگو و همنشينى و هم سفرگيها مى داند و از اين رو ، مى توان هر مجلسى را كه به يكى از گناهان آلوده است مشمول اين توصيه امام زين العابدين عليه السلام دانست ؛ مجالسى كه

آبروى مؤمنان و يا اموال و ناموس مسلمانان را حلال مى شمرند و به مقدسّات مذهب توهين روا مى دارند و به تصميم گيريهاى خلاف دين و عقل مى پردازند و ما قدرت تغيير و جلوگيرى از آن را نداريم .(1) ما به جهت پرهيز از اطاله كلام ، اين سخن را وامى نهيم و مشتاقان را به باب مجلس و مجالست در كتاب ميزان الحكمه ارجاع مى دهيم .

علمى ، سبكسرى و تهى بودن انبان معرفت آدمى را بر مى نمايد و زيبايى جان او را ملكوك مى كند .

زبان در برابر خداوند بايد به اقرار و اعتراف و ايمان روى آورد كه خداوند فرمود : «قولوا آمنّا باللّه وما اُنزل الينا وما اُنزل اليكم والهنا والهكم واحد ونحن له مسلمون»؛(1) بر زبان آوريد كه ما به آنچه بر ما و شما نازل شده ايمان آورديم و خداى ما و خداى شما يكى است و ما تسليم اوييم» .

و در برابر ديگر انسانها به نيكوگويى و اظهار مهربانى و لطف كه اينجا نيز خدا فرمود : «وقولوا للناس حسنا»(2) .

زبان مانند ديگر اعضاى انسان ، بايد در كسب پاداش الهى و جزاى خير بكوشد . آن را بايد از بيهوده گويى ، بركنار داشت و به غنيمت جستن از فرصتها واداشت . امام سجّاد عليه السلام در رساله حقوق خود ، برخى از حقوق زبان را ، عادت دادن آن به خيرگويى ، وانهادن سخنان بى فايده و خوش سخنى و اظهار نيكى با مردم مى داند(3) .

اين محدوديت زبان به هنگام سخن است . محدوديت اصلى ، پيش از اين مرحله است . روايات توصيه گر به حبس و زندانى ساختن زبان ، محدوديت اصلى آن را بازگو مى كنند و راحتى و سلامت و نجات انسان را در گروى توانايى او بر اين امر مى بينند . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله صريحا سلامت انسان را در حفظ زبان مى داند(4) و امام على عليه السلام اين توانايى را از برترين فضيلتهاى انسانى مى شمرد و مايه كرامت آدمى و غنيمت حاصل آن را از هر عمل ديگرى بيشتر .(5) از سوى ديگر ، روايات مكررّى ، زخم

ص: 116

زبان را از سخت ترين زخمها دردناك تر و از زخم شمشير كارگرتر و بدخيم تر مى خوانند . تيزى زبان را از تيزى سرنيزه برنده تر دانسته و كار آن را به گاز گرفتن

درندگان تشبيه كرده اند .(1)

حديث امام سجّاد عليه السلام در اينجا نيز همسو و همخوان با اين روايات است و در واقع محدوديت گفتار را توصيه مى كند و به نخستين فايده سكوت ، يعنى به سلامت ماندن انسان از خطراتى مثل سقوط به پرتگاه گناهان و مغضوب درگاه الهى گشتن ، ره مى نمايد . اين ثمره در روايات متعددى از امام على عليه السلام نيز تأكيد شده است ؛ اگر چه در برخى از آنها ، اين فايده بر لزوم سكوت ، مترتب شده است ؛(2) يعنى همواره لب فرو بستن و هيچ نگفتن در هر جا كه اقتضاى سكوت و خاموشى دارد . سكوت ، پرده وقار و هيبت را بر جان انسان مى اندازد و او را از جهالتها و تعرّضهاى نابجاى ديگران

محفوظ مى دارد و به گفته سعدى :

تو را خامشى اى خداوند هوش

وقارست و نا اهل را پرده پوش

اگر عالمى ، هيبت خود مبر

وگر جاهلى ، پرده خود مدر

من الازدياد»(1) .

گاه نيز شاديهاى زندگى ، سرگرمى دنيا و اغفال ديگران ، ما را از مقصد خود غافل مى سازد و اطرافيان غفلت زده ، بر غفلت ما مى افزايند و ما را از راه به در مى برند . هشدار امام باقر عليه السلام در اين دو ناحيه است . امام به محمد بن مسلم مى فرمايد :«مردم تو را فريب ندهند كه جزاى عمل هر كس به خود او و نه ديگرى مى رسد» . نمى توان روزها را به بطالت گذراند و ساعتى با اين و لختى با آن بود و در پايان ، انتظار پاداش

داشت . ما را نگهبانى سخت بينا و بيدار همراه است كه نيك و بد ما را به شماره مى آورد و چيزى از او فوت نمى شود . و اين تنها انذار نيست كه بشارت هم است؛ زيرا كوچك ترين كار نيك ما هم در خزانه نور او انباشته مى شود و از اين رو ، نمى توانيم چونان غافلان ، آنها را بى فايده بخوانيم و اهميتى به آنها ندهيم ؛ زيرا يك يك اين كارهاى نيك و خُرد به گاه حساب و در روز معاد ، چشم ما را روشنى مى بخشد و راه بهشت را براى ما روشن مى دارد . كوچك ترين كار نيك ما ، كار زشت ما را مى زدايد و كمترين قطره نيكى ، جان زنگار گرفته از گناه ما را مى شويد ؛ هر چند

اين زنگار ، سخت و كهنه باشد . اين حديث هم مانند ديگر تعاليم امامان عليهم السلام برگرفته از قرآن است : «إن الحسنات يذهبن السيئات» .(2)

والدين ، فقر مالى و خوارى را نيز سبب مى شود(1) و زندگى مادى و معنوى فرزند تباه مى گردد .

گفتنى است كه عقوق والدين مانند بسيارى از گناهان دايره اى وسيع دارد و مجازات و كيفر اخروى آن تابع شدت و ضعف آن است . از اين رو ، مرتبه شديد آن حكمى دارد كه مرتبه ضعيف آن ندارد . مى توان اين حديث را ناظر به مرتبه شديد آن دانست .

ميدان ، سرگرميهاى بى فايده و بيهوده كارى و وقت گذرانى زن است كه رنج و مشقت ماهها باردارى و رحمت و شفقت سالها بچه دارى را هدر مى دهد و اجازه نمى دهد كه پاكى اين دوره تا پايان ، سالم و دست ناخورده باقى بماند .

مى توان چنين گفت كه زن به طور طبيعى با ايمان و اعمال صالحه مانعى از دخول به بهشت ندارد و حتى راحت تر از مرد به آن دست مى يابد ؛ اما به سبب كمتر بودن وظايف و اشتغالات گاه به ورطه بيكارگى و خوشگذرانى سقوط مى كند و به دست خود ، مسير بهشت را بر خود مى بندد .

و به شكر خداوند بسنده نكنيم و چنين نگوييم كه چون عطا كننده حقيقى ، خداوند است و او قدرت اعطا را به افراد بخشيده است ، ديگر وظيفه اى در برابر اين كسان نداريم . امام زين العابدين عليه السلام گفت وگوى اين افراد را با خداوند ، اين گونه به تصوير مى كشد :

«يقول اللّه تبارك وتعالى لعبد من عبيده يوم القيامة : أشكرت فلانا؟ فيقول : بل شكرتك يا ربّ . فيقول : لم تشكرنى إذا لم تشكره ؛(1) خداوند تبارك و تعالى به بنده اى از بندگانش در روز قيامت مى گويد : آيا از فلانى سپاسگزارى كردى؟ و او مى گويد : تو را سپاس نهادم ، اى پروردگار من! خداوند مى گويد : چون او را سپاس ننهادى ، از من هم سپاسگزارى نكردى» .

اين حديث كه به روشنى ، حديث مورد شرح ما را توضيح مى دهد ، درست در نقطه مقابل كسانى است كه به بهانه عرفان و ادعاى شهود حقيقت ، از يك تشكر ساده در برابر احسانها و عطاياى پاك و بى آلايش بندگان خوب خدا ، دريغ مى ورزند و با انكار نقش اين نيكوكاران ، وظيفه دينى و عرفى را از دوش خود بر مى دارند . در حديثى منسوب به امام صادق عليه السلام ، اين دسته افراد ، مورد نفرين قرار گرفته اند ؛ زيرا راه نيكى و احسان مردم را مى بندند ؛ چه ، بسيارى از آدميان پس از كار نيك و احسان خود ، حداقل انتظارشان ، زبان خير و ثناى آن كسى است كه بر او نعمتى بخشيده اند و چون اين كمترين را مشاهده نمى كنند ، گاه حكم كلى مى رانند و مردم را ناسپاس مى خوانند و از احسان و نيكى به ديگران ، دست مى كشند .(2)

به اين دسته نيز بايد گفت ، پيامبران و امامان عليهم السلام و همه مؤمنان و نيكوكاران صالح و مخلص چنين اند . خداوند ، نيكى آنان را پوشيده مى دارد و آن را براى روز آخرت ،

ص: 124

مى اندوزد . سخنان گهربار امامان عليهم السلام در اين باره كم نيست و احاديث دالّ بر اين سنّت الهى تحت عنوان «المؤمن مكفّر» در عنوان «شكر2» از كتاب ميزان الحكمه آمده است .(1)

گفتنى است اين حديث در ادبيات عاميانه و گاه برخى كتابها ، نقل به معنا شده و بدين صورت در آمده است : «من لم يشكر المخلوق لم يشكر الخالق» كه تنها تفاوت اين نقل با متن اصلى حديث در تعميم آن است ؛ زيرا متن اصلى به درستى ، تنها شكر و سپاس آن دسته از مردم و مخلوقين را واجب مى داند كه به ما نعمتى بخشيده و احسانى ارزانى مان داشته اند .

آن با اسلام پرداخته اند . با توجه به اين زمينه مى توان احتمال داد كه حديث به كمال ايمان و لوازم اخلاقى آن اشاره دارد ؛ اگر چه محتمل است با توجه به صدور حديث از امام رضا عليه السلام ، كه از نظر تاريخى پس از نزاع مشهور مرجئه ، خوارج و معتزله قرار دارد ، به تفاوت كلامى اسلام و ايمان نيز ناظر است . از ديدگاه امامان معصوم شيعه عليهم السلام ايمان مفهومى پر دامنه تر و از جنبه مصداقى محدودتر از اسلام است و از اين رو ، ايمان و اسلام را مانند كعبه و مسجد الحرام دانسته اند كه يكى در دل ديگرى است و هر كس كه در كعبه باشد ، در مسجد الحرام است؛ ولى هر كس كه در مسجد الحرام باشد لزوما در كعبه نيست . اين همان مفهوم آيه 14 سوره حجرات است كه خداوند به اعراب ، نسبت مسلمانى مى دهد، ولى آنان را مؤمن نمى خواند(1)؛ چون ايمان آنان در همين مرحله شهادت و اقرار و آزار نرساندن به مؤمنان مانده است و هنوز به قلب آن نفوذ نكرده و راسخ نگشته است .

امام رضا عليه السلام در اين حديث به اين معناى اخير توجه داده است و مى فرمايد ، مؤمن فقط در ظاهر به كار نيك نمى پردازد و تنها در حضور ديگران خود را از كار زشت باز نمى دارد . مؤمن به مرتبه اى رسيده است كه از كار نيك خود لذت مى برد و از احسان خود خشنود مى شود و چون فريب نفس امّاره و شيطان اغواگر را خورد و به دام تسويلات انسانى و شيطانى افتاد ، از كرده خود پشيمان مى گردد و از خدا ، آمرزش مى طلبد . اين بازگشت و توبه است كه تفاوت انسان مؤمن را از بى ايمان مى نماياند . هيچ كس نيست كه در تله شيطان ، گرفتار نشود و در سراسر عمر به وسوسه او گمراه نگردد ، اما مؤمنان كه همان اشخاص متقى و پرهيزكارند در برابر اين وسوسه ها ، مقاومت مى كنند و هر گاه نتوانستند ، بلافاصله پس از آن ، به سوى خدا باز مى گردند و

استغفار مى جويند .

ص: 126

امام پس از بيان لوازم ايمان به لوازم اسلام اشاره مى فرمايد و با استفاده از صنعت جناس اشتقاق ، اسلام را با سلامت ماندن ديگران از دست و زبان انسان پيوند مى دهد و شرط مسلمانى را ، آسودگى همگان از دست و زبان ما مى داند ؛ آسودگى از غصب اموال و سرقت و ضرب و شتم و آسايش از غيبت و تهمت و دشنام و ديگر گناهان .

امام در پايان حديث ، يكى از لوازم پيروى از اهل بيت عليهم السلام را نيز بر مى شمرد و همسايه آزارى را با ادعاى تشيّع و پيروى از ايشان ناسازگار مى خواند ؛ چه ، فرمانهاى متعددى از سوى خداوند و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آلهدرباره احترام همسايه و نيازردن او در دست است كه مخالفت با آنها ، شخص را از دايره ايمان و پيروى اهل بيت عصمت و طهارت و خاندان وحى ، بيرون مى برد .

در يكى از اين فرمانها ، پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله به سه تن از بزرگ ترين ياران خود ، امام على عليه السلام ، سلمان و ابوذر ، به صراحت مى فرمايد كه در مسجد ، ندا دردهند كه ايمانى براى همسايه آزار نيست و جالب توجه اينجا است كه متن اين فرمان با بخش پايانى حديث مورد شرح ما كاملاً يكسان است(1) .

بعضا ؛ فإنّي آليت على نفسي إنّه من فعل ذلك ، وأسخط وليّا من أوليائي

دعوت اللّه ليعذبّه في الدنيا أشدّ العذاب وكان في الآخرة من الخاسرين وعرفهم أنّ اللّه قد غفر لمحسنهم وتجاوز عن مسيئهم إلاّ من أشرك به أو آذى وليّا من أوليائي أو أضمر له سوءا؛ فإنّ اللّه لا يغفر له حتى يرجع عنه. فإن رجع وإلاّ نزع روح الإيمان عن قلبه وخرج عن ولايتي ولم يكن له نصيبا في ولايتنا وأعوذ باللّه من ذلك(1) .

بهره اى نخواهد داشت ، و من از اين شقاوت به خدا پناه مى برم .

خود فرموده اند كه صدق و راستى همچون عدل نيست كه براى هميشه و در هر جا ، جامه حُسن بپوشد و جزء كارهاى ممدوح باشد . راستى در جايى نيكو است كه به كسى زيانى نرساند و دروغ در جايى بد است ك دروغگو را برهاند و ديگرى را برنجاند . راستى براى حفظ روابط اجتماعى و پاسداشت حقوق آدميان است و معنا ندارد كه ما سخن راستى بگوييم كه سرى بر باد دهد و زيانى عظيم را به كسى متوجه كند .

از اين رو ، به گاه اصلاح ميان افراد و جلوگيرى از بروز اختلافات و فتنه ها ، فرمان سكوت ، توريه و حتى دروغ مصلحت آميز داده اند . اگر مى توان نگفت ، نگفت و اگر مى توان به تعريضها و گوشه ها و كنايه ها ، سخن را چرخاند و بى آنكه دروغ گفت ، راست را هم نگفت ، بايد چنين كرد و اگر هيچ نشد ، به دروغ روى آوريم ؛ اما راستِ زيانبار براى ديگران را بر زبان نياوريم .

10 / 2 . اداى امانت

امانتدارى از ويژگيهاى ايمان است(1) و از برترين درجه هاى آن . خيانت در امانت از زشت ترين صفات و از زمره چيزهايى است كه خداوند در عدم اداى آن رخصتى به كسى نداده است و به گفته امام صادق عليه السلام مى بايد حتى به قاتل امام على و امام حسين عليهماالسلام نيز بازگردانده شود(2) ، چه كوچك باشد و چه بزرگ . امانت و صدق ، با هم ارتباط دارند . در واقع ، امانت گونه اى درستى در كردار است و با قوت گرفتن روح امانتدارى ، انسان به راستگويى مى رسد(3) . احاديث متعددى ، امانت و صدق را تنها نشانه هاى بى خطاى ايمان شمرده اند و نماز و روزه و حجّ و ديگر عبادتها را ، حتى

ص: 130

اگر فراوان باشد ، نشانه كاملى نمى دانند ؛ زيرا ممكن است از روى عادت باشد .(1) و امام صادق عليه السلام اين دو را لازمه هميشگى بعثت تمام پيامبران الهى دانسته و فرموده است : «إنّ اللّه عزّوجلّ لم يبعث نبيّا إلاّ بصدق الحديث وأداء الامانة الى البرّ

والفاجر»(2) . همو ، سبب ارتقاى امام على عليه السلام را به چنان منزلت بزرگى نزد پيامبر به سبب رعايت همين دو خصلت راستگويى و اداى امانت مى داند .(3)

10 / 3 . سكوت

سكوت ، ميوه عقل بارور و خردِ رهيافته به دين است . سكوت ، دريچه حكمت را بر مؤمن مى گشايد و او را از آفات فراوانى مى رهاند . انسان به گاه سخن ، در معرض لغزشهايى فراوان است ؛ لغزش زياده گويى ، بيهوده گويى ، غيبت ، تهمت و دروغ . سكوت به يكباره ، ما را از همه اينها ايمن مى سازد و از اين رو ، بهترين حافظ انسان

است . سكوت ، بهترين ياور انسان در حوادث اجتماعى ، سياسى و روابط ميان فردى است . سكوت ، جلوگيرنده از افشاى اسرار است و پوشاننده جامه وقار بر انسان .

انسان ساكت ، هيبتش فزونى مى گيرد و نشانه بردبارى و زيبايى و دانايى را در خود گرد مى آورد . انسان خاموش به بوستان انديشه ره مى يابد ، از خوشه هاى علم ، توشه بر مى گيرد ، راه ظلمانى را روشن مى نمايد و شيطان را مى راند و اين همه ، نه از

سر غرور و عزلت و گوشه گيرى ، كه از سر حكمت و تفكّر است . انسان با ايمان ، سكوت را براى انديشيدن مى جويد و نه افسوس خوردن . سكوتش ، دشت انديشه است و نه ماتمكده غصّه و اينها همه را به اندازه دارد. و از اين رو ، به گاه نياز ، دهان باز و سخن و راز بر ملا مى كند و بسان پيامبر و اهل بيت پاكش ، سكوتش نيز فرياد

ص: 131

است و بسى بلندتر(1) .

نكته مهم تر آنكه سكوت بايد به محبّت بينجامد و نه به كناره گيرى و دورى و اين گونه سكوت مورد توصيه اين حديث است و عطف «ترك جدال» و «اقبال بعض على بعض» و «زيارت يكديگر» بر همين نكته دلالت دارد .

10 / 4 . ترك مجادله

جدال گونه هاى متعددى دارد . از كشمكشهاى جزيى تا نزاع هاى سياسى و اجتماعى و اعتقادى . جدال ، نكوهيده است ، جز جدال نيكو كه براى هدفى درست و با شيوه اى صحيح انجام مى گيرد . جدال نيكو يعنى جدال با كافران و به قصد هدايت آنان و نه بر نمودن خود و نمايش داناييهاى نهفته مان ، و جدال نكوهيده يعنى جدال با

دوستان و خويشان و همكيشان ، در امور جزيى و بيهوده .

قرآن مجيد جدالهاى بدون علم و با توسل به باطل را جلو گرفته و آن را زاييده كبر و سلطه شيطان(2) و اين گونه ستيزه جويان را مستحق كيفر الهى دانسته است .

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله جدال و پافشارى در آن را موجب گمراهى امتها و امام على عليه السلام آن را تباه كننده يقين دانسته اند . از اين رو ، امام رضا عليه السلام در اين حديث فرمان مى دهد كه دوستانش ، گرد اين بليّه و فتنه نگردند و اين معنا را نزد اصحاب خاص او مى يابيم . يونس بن عبدالرحمان ، كه از اصحاب اجماع و از بزرگ ترين ياران امام رضا عليه السلام است و امام رضا عليه السلام ديگر يارانش را براى يادگيرى و استفتا به او ارجاع مى داد ، در چنين مخمصه اى گرفتار مى آيد و دچار جدال ناسازگاران مى گردد ، اما در عوض كشمكش و ستيزه گرى ، با كمال بزرگوارى آرام و ساكت مى ماند و چون به او گفته مى شود كه عدّه فراوانى از همكيشانت از تو به بدى ياد مى كنند مى گويد :

ص: 132

«اُشهدكم أنّ كلّ من له في اميرالمؤمنين عليه السلام نصيب فهو في حلّ ممّا قال(1) ؛ هر كس را كه نصيبى از ولايت على عليه السلام دارد در هر چه گفته ، او را حلال كردم» .

در اين روزگار ، ما به چنين كسان و اين گونه اخلاق ، سخت نيازمنديم : حفظ رابطه ولايى و نگسستن پيوندهاى الهى .

10 / 5 . ديدار دوستان

ديدار با دوست ، استوارى رشته محبّت را در پى دارد و پيوند دلها ، زندگى قلبها و پاكيزگى جانها را به ارمغان مى آورد . عقل را بارور و دين را احيا مى كند و نهال دوستى

مى نشاند . از ملال و افسردگى جلو مى گيرد و اسباب نشاط و شادابى را فراهم مى آورد . آنكه به سوى خانه دوست روان است ، به سوى فردوس برين ره مى سپرد و زيارت دوست ، زيارت حق تعالى است . خدا خود ميزبان او است و اكرام ميهمان بر ميزبان لازم ، و خدا بر خود نبشته است كه وى را گرامى بدارد و بنوازد و پيشكشى كمتر از بهشت را هديه او نكند .(2) ديدار برادران دينى ، به ويژه اگر با ياد اهل بيت عليهم السلامو خواندن حديث آنان همراه باشد ، موجب توجه افراد جامعه به يكديگر و رأفت و نرمى آنان با هم مى شود و راه رشد و نجات را به آنان مى نماياند . جالب توجه است كه

امام عليه السلام اين زيارت را موجب قرب و نزديكى اصحاب يه ايشان مى داند و از اين نگاه ، ثمره ديگرى را بر زيارت اخوان و ديدار دوستان مترتب مى دارد .

10 / 6 . پرهيز از اختلاف

توصيه امام به پرهيز از اختلاف و دورى از دشمنى با يكديگر ، در راستاى دستور الهى و توصيه هاى همه پيامبران و به ويژه خاتم آنان است . قرآن ، اختلاف و دو دستگى را ، عقوبتى سخت براى امتها مى خواند و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آلهنتيجه آن را غلبه

ص: 133

باطل گرايان بر حقّ پرستان مى داند . ستيزه جويى و كشمكش افراد و گروهها با يكديگر از ديرباز در ميان جوامع وجود داشته و موجب سلب نعمت و خلع جامه كرامت آنان گشته است . هلاكت بسيارى ملتها زاييده اختلاف بوده است و نامهربانى و ناسازگارى افراد با يكديگر به تضعيف آنان و تسلط شيطان انجاميده است . اختلاف و دو دستگى ، به ويژه اگر با جدال و قهر و هياهو همراه شود ، به آزردن كشيده مى شود

و از اين رو ، امام رضا عليه السلام در اين حديث امر به ترك اختلاف و جدال و انجام ديدار و خاموشى گزيدن در كنار آن مى دهد و سپس با شديدترين وجه ، سوگند ياد مى كند كه هر كس كه به گرد اختلاف بچرخد و دوستى از دوستان حضرتش را برنجاند ، به سخت ترين عذاب دنيوى گرفتار آيد و در آخرت از زيانكاران گردد كه اين نشانه اهميت سترگ وحدت و دورى از تفرقه است .

10 / 7 . آزار نرساندن

آزردن مؤمن ، آزردن خداوند است و آزردن اولياى ولىّ ، آزردن ولىّ خدا است . امام رضا عليه السلام در اين حديث ، اختلاف و آزردن را به هم پيوسته مى بيند ؛ چه ، در ميان كشمكشها و درگيريهاى گروهى و فردى است كه سيل بدگمانيها ، تهمتها و بهتانهاى ريز و درشت ، فضاى ارتباط را آلوده مى كند و دود آزار را به چشمان نيمه باز مى رساند و انسان مسلمان را در صف مشركان و گاه بدتر از آنان قرار مى دهد . مگر امام صادق عليه السلام نمى فرمايد كه خداوند آزردن مؤمن را اعلان جنگ به خود تلقى مى كند؟!(1) و پيشتر از امام صادق عليه السلام جدّ بزرگوارش پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله همين پيام را از خداوند تبارك وتعالى نقل نمى كند كه «من أهان لى وليّا فقد أرصد لمحاربتى»(2)؟

امام رضا عليه السلام نيز در اين حديث با پيروى از نياكان پاكش به حضرت عبدالعظيم عليه السلام

ص: 134

مى فرمايند : «به دوستان من بفهمان كه خداوند از نيكوكار و بدكار آنان مى گذرد ، جز آن دسته كه براى خدا شريك نهند و يا دوستى از دوستانم مرا را بيازارند» .

10 / 8 . بدخواه نبودن

روح ايمان با انسان به دو گونه ارتباط بر قرار مى كند : موقتى و دائمى . احاديث ما ، ايمان اشخاص دسته اول را ، ايمان عاريتى و ايمان هميشگى دسته دوم را ، ايمان مستقر ناميده اند .

بدخواهى براى ديگران و به ويژه اولياى ولىّ خدا و پيروان امام عليه السلام موجب كنده شدن روح ايمان از دل و جان انسان است و نشان دهنده ايمان عاريتى و ناثابت شخص بدخواه .

امام رضا عليه السلام شخصى را كه به آزار دوستانش بپردازد و يا براى او بد بخواهد ، با مشركان همگن نموده و او را از دايره ايمان و ولايت بيرون ، و تا آن گاه كه از اين صفت

زشت توبه نكند و باز نگردد ، از رحمت و غفران الهى نيز بى نصيبش مى داند و از اين همه شقاوت و شوربختى به خداوند پناه مى برد ؛ زيرا جز خدا نمى تواند ضمير و نهاد ناپاك چنين فرد بدخواهى را سامان بخشد ؛ چه بدخواهى ، بيمارى نهفته در ژرفاى جان است و خارج ساختن آن كار هر كس نيست و تا بيرون نرود ، روح بيمار گونه چنين شخصى ، روى سلامت و راحتى نبيند و لذت سرور از موفقيت ديگران را نچشد . چنين فرد شقاوتمندى ، نه دينش سالم مى ماند و نه كارش سامان مى پذيرد و نه عبادتش پذيرفته مى شود .

تفاوتوا فإذا استووا هلكوا . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! قال: حدّثني أبي عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلامقال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : لو تكاشفتم ما تدافنتم . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! قال: حدّثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلام قال: قال أمير المؤمنين عليه السلام : إنّكم لن تسعوا الناس بأموالكم ، فسعوهم بطلاقة الوجه وحسن اللقاء؛ فإنّي سمعت رسول اللّه صلى الله عليه و آله يقول إنّكم لن تسعوا الناس بأموالكم فسعوهم بأخلاقكم . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! قال : حدثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلام قال : قال أمير المؤمنين : من عتب على الزمان طالت معتبته . فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! فقال : حدّثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلامقال : قال أمير المؤمنين : مجالسة الأشرار تورث السوء الظنّ بالأخيار . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! قال : حدّثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلام قال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : بئس الزاد إلى المعاد العدوان على العباد قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! فقال : حدّثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلامقال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : قيمة كلّ امرئ ما يحسنه . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! فقال : حدثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلامقال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : المرء مخبوء تحت لسانه . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! فقال : حدّثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلام قال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : ما هلك امرؤ عرف قدره . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! قال : حدثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلام قال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : التدبير قبل العمل يؤمنك من الندم . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! فقال : حدّثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلام قال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : من وثق بالزمان صرع . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! فقال : حدّثني أبي ، عن جدّي ،

ص: 136

عن آبائه عليهم السلامقال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : خاطر بنفسه من استغنى . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! فقال : حدّثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلامقال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : قلّة العيال أحد اليسارين . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! فقال : حدّثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلامقال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : من دخله العجب هلك . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! فقال : حدّثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلام قال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : من أيقن بالخلف جاد بالعطيّة . قال : فقلت له : زدني يا ابن رسول اللّه! فقال : حدّثني أبي ، عن جدّي ، عن آبائه عليهم السلام قال : قال أمير المؤمنين عليه السلام : من رضي بالعافية ممّن دونه رزق السلامة ممّن فوقه . قال : فقلت له : حسبي(1) .

فرمود : اميرالمؤمنين گفتند : همنشينى نيكان با بدان ، موجب بدبينى به آنان است . گفتم : زيادتر بفرماييد . گفتند : اميرالمؤمنين فرمود : دشمنى كردن با بندگان خدا ،

توشه بدى براى روز قيامت است . عرض كردم : بيشتر بفرماييد . گفتند : اميرالمؤمنين فرمود : ارزش هر انسانى به اندازه دانايى او است . عرض كردم بيشتر بفرماييد . فرمودند : اميرالمؤمنين عليه السلام گفت : مردم در زير زبان خود پنهان هستند (يعنى تا انسان سخن نگويد قدر و اندازه اش معلوم نمى گردد) . گفتم: باز هم بيان نماييد . فرمودند :

اميرالمؤمنين گفت : كسى كه اندازه و ارزش خود را بداند هيچ گاه هلاك نمى شود .

حضرت عبدالعظيم گويد : عرض كردم باز هم بفرماييد . اظهار داشت : اميرالمؤمنين فرمود : پيش از اينكه كارى را شروع كنى ، در اطراف آن نيك تأمل كن تا از پشيمانى ايمن بمانى . گفتم : بيشتر بفرماييد . گفتند : اميرالمؤمنين فرمود : هر كس

به زمان خود اعتماد بورزد به زمين مى خورد . گفتم : زيادتر بگوييد . فرمود : اميرالمؤمنين فرمود : كسى كه خويشتن را بى نياز دانست خود را به مخاطره افكنده است . عرض كردم بيشتر بگوييد گفت : اميرالمؤمنين فرمود : نيمى از دو راحتى و آسايش كمى اهل و عيال است . گويد : گفتم : زيادتر بفرماييد . گفت: اميرالمؤمنين فرمود : هر كس گرفتار خودبينى گردد ، هلاك خواهد شد .

عرض كردم : اى پسر پيغمبر باز هم بفرماييد . گفتند : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : كسى كه به جايگزينى يقين داشته باشد ، در بخشش و احسان به همنوعان خود كوتاهى نمى كند . گويد : گفتم : باز هم زيادتر بفرماييد اظهار نمود : اميرالمؤمنين فرمود : هر كس از عافيت زيردستان خشنود باشد ، از فرادست خود در سلامت خواهد بود .

حضرت عبدالعظيم حسنى فرمود : در اين هنگام به حضرت ابوجعفر جواد عليه السلام عرض كردم : براى من بس است .

ص: 138

خود هديه دهيم و مى توانيم چهره باز و سيماى خندان خود را ، عرصه شكوه ها ، گله ها و اظهار درد و رنج ديگران كنيم و از بار روانى غم و اندوه آنان بكاهيم . روح را تاب اين گشادگى هست ؛ اگر چه مال را توان اين گستردگى نيست . ما نمى توانيم بدهى همه كسان را بپردازيم ، اما مى توانيم غم و اضطراب آنان را تحمّل كنيم و با برخورد خوش و دعاى خير ، لبخند خود را بر لبان او نيز بنشانيم .

11 / 2 . «مجالسة الاشرار تورث السوء الظنّ بالأخيار» .

همنشينى و همصحبتى ، نشان دهنده شخصيت و منش هر كسى است . انسان بر دين دوست خود است(1) و دوست ، مبناى قضاوت ديگران درباره انسان . دوستى با نيكان ، انسان را در برابر ديگران نيك جلوه مى دهد و همنشينى با تبهكاران و افراد شرور موجب برانگيخته شدن سوء ظنّ اطرافيان و تماشاگران زندگى انسان مى شود . و انسان مؤمن ، وظيفه دارد از اين حالت جلو گيرد و تهمت را از خود دور كند و آبروى خود را محفوظ بدارد . پرسش مطرح در اين زمينه آن است كه پس افراد خيرّ و صالح ، چگونه مصلح شوند و چسان ، بدكاران را اندرز دهند و با معاشرت نيكو ، آنان را به راه راست درآورند؟

پاسخ آن است كه بايد طريقه همنشينى خود را به گونه اى برگزينند كه شك برانگيز نباشد و از توجيه و امتناع ديگران فروگذار ، و به خوبى نيت خود و خوش بينى ديگران ، اتكا نكنند و نيز از پديد آمدن عوارض سوء در خود جلو گيرند . با اين همه ،

گاه بدبينى ديگران را چاره اى نيست و بايد آن را هزينه هدايت دانست .

11 / 3 . «قيمة كل امرى ء ما يحسنه» .

بر اساس پژوهشهاى روشمند در فقه الحديث ، مى توان منظور از اين روايت را به آسانى معيّن كرد . فهم ظاهرى عصر كنونى فارسى زبانان از كلمه [ يحسن ]نيكوكارى

ص: 140

است و يا نيك پنداشتن و ارزشمند ديدن ؛ اما اين فهم نه با لغت كهن عرب مطابقت دارد و نه با معناى روايتهاى مشابه اين متن كه همگى از امام على عليه السلام صادر گشته اند و به نظر مى رسد همه يك روايت اند كه نقل به معنا شده اند . ما اين دسته روايات را در

كتاب منطق فهم حديث گرد آورده ايم و بر طبق تفسير كتاب لغت كهن و معتبر العين(1) و گفته على عليه السلام كه مى فرمايد : قلت أربعا ، انزل اللّه تصديقى بها في كتابه . . . قلت : قيمة كلّ امرى ءٍ ما يحسن ، فأنزل اللّه في قصّة طالوت «إنّ اللّه اصطفاه وزاده بسطة في العلم والجسم»(2) .

گفتنى است كه مى توان علم را در اين حديث به معناى مهارت نيز دانست و در اين صورت قيمت هر كس به اندازه اندوخته او است . خواه اين اندوخته علمى در معارف و علوم معنوى ، اخروى و انسانى باشد و يا مهارتهاى عملى و نافع به حال جامعه و سودمند براى شخص . عمل همگانى به اين حديث ، مى تواند جوهره تلاش و حركت را در ما بيدار كند و جامعه اسلامى را به تكاپو بيندازد تا به قلّه هاى علم سركشند و ستارگان فضيلت را در آغوش كشند ؛ چه ، هيچ كس نمى خواهد كم ارزش بماند و اندازه خود را كوچك ببيند .

11 / 4 . «خاطر بنفسه من استغنى»

اين حديث بخشى از خطبه مشهور امام على عليه السلام به نام «وسيله» است(3) . در آن خطبه ، كلمه «برأيه» پس از «استغنى» مى فهماند كه منظور ، استبداد رأى و خود كامگى است ؛ به عبارت ديگر گونه اى اعجاب به رأى كه از مشورت و هم انديشى و توجه به انديشه ديگران جلو مى گيرد .

ص: 141

انسان خود كامه به پندار خود ، هميشه درست مى انديشد و خود را از خطاهاى احتمالى كه دامن انسان غير معصوم را فرا مى گيرد ، مبرّا مى داند . ديده خرد چنين شخصى كه نيازى به مشورت احساس نمى كند به خواب ظلمت فرو مى رود و عقربه داورى اش تحت تأثير خودبينى ، او را به كژراهه مى برد . پرده خودرأيى و حجاب خودكامگى ، مانع آن مى شود كه عيب رأى خود را دريابد و براى رهايى از سقوط ، تلاش كند .

در اين زمينه ، داوريها و انديشه هاى متعصبانه و انحرافى بروز مى كند و منطق تراشى ذهنى براى آنها ، به چنين شخصى ، مجال تفكر نمى دهد و مشورت با ديگران و استفاده از آراى آنان را ، كم ارزش جلوه مى دهد . چنين انسان خودكامه اى ، پا در عرصه خطر مى نهد و خود را به لبه پرتگاه مى كشاند و با محروم داشتن خود از ارشاد و راهنمايى ديگران ، دوزخ شقاوت و خطر ضلالت را به جان مى خرد و اين جز نادانى و نابخردى نيست . چنين شخصى تا بيمارى روانى ، فاصله اندكى دارد و در نادرستى تصميمهاى او جاى شكّ و ترديدى نيست . چه كس مى تواند در دنيايى كه با هزاران فرد وصدها حالت ارتباط دارد ، تنها به دانسته ها و تجربه هاى خود اتكا كند و

سپس حاصل انديشه شخصى خود را از خرد جمعى برتر و درست تر ببيند؟ درد اينجا است كه چنين انسانى ، متوجه سقوط خود نيست و گاه براى هميشه از نادرستى رأى خود آگاه نمى گردد و تنها پس از ناكامى و شكست سنگين در زندگى ، به خود مى آيد و از خطر بزرگى كه او را از هستى ساقط نموده است ، مطلع مى گردد .(1)

11 / 5 . «من دخله العجب هلك»

شديدترين و اساسى ترين زيان عجب و خودپسندى ، هلاكت است ؛ چه انسان ، همه كوششها و تلاشهايش براى رسيدن به سعادت است و اگر اعمال و اخلاق و

ص: 142

كسب فضائل ، انسان را به ساحل نجات نرساند و در كوير هلاكت و شقاوت بماند ، زيانكار هر دو سراى دنيا و آخرت است ، و عُجب چنين مى كند .

انسان خود پسند ، اعمال و كردار خود را به ديده حسن مى نگرد و چون آنها را كامل و بدون نقص و با اهميت مى بيند ، خود را شايسته جزا و پاداش الهى مى بيند و اندك اندك بدانها منّت نيز مى گذارد ، و اين انهدام همه آنها است و پى آوردن تحفه عقوبت و نكوهش الهى ؛ به عبارت ديگر ، عجب از يك سو ، عمل و تلاش انسان را تباه مى كند و از سوى ديگر ، نفرت خداى سبحان را به ارمغان مى آورد . عجب و خودپسندى ، انسان را براى خود مى آرايد و موجب خشنود شدن او از خودش مى شود و همين امر ، سرآغاز هلاكت است . انسانى كه خود را زيبا و بدون عيب مى بيند ، نه به انديشه تلاش بيشتر و رشد است و نه سر آن دارد كه به درگاه خداوند ،

عذر تقصير آورد و به رحمت الهى تكيه زند . او با اتكال بر اعمال خويشتن ، از مناقشه

روز جزا غافل مى ماند و به گاه حساب در دادگاه عدل و نقّادى دقيق خداوند ، همه اعمال خويش را معيوب و ناقص مى بيند و دست خود را تهى و نامه عمل خويش را خالى مى يابد ، نه عمل و نه اميد رحمتى و نه اندوخته اى و تدبير و وسيله اى براى اين

روز مبادا! خرده گيرى و سخت گيرى در حساب ، تباهى درونى و انگيزه هاى ناسالم اعمال او را به رخش مى كشاند و وى را روانه دوزخ مى سازد و چه هلاكتى از اين ژرف تر .

11 / 6 . «من أيقن بالخلف ، جاد بالعطيّة» .

امامان ما و در رأس آنان ، امام على عليه السلام ، علم خود را از قرآن مى گيرند و همه گفته هاى آنان معانى آشكار و پنهان كلام الهى اند . آنان از چشمه زلال وحى نوشيده اند

و هر بخش از سخنان آن ، مرواريدى درخشان از صدفهاى پاك قرآن است . اين سخن نيز به روشنى بازگويى اين آيه شريف است : «قل إنّ ربّي يبسط الرزق لمن يشاء

ص: 143

من عباده ويقدر له وما أنفقتم من شى ءٍ فهو يخلفه وهو خير الرازقين»؛(1) «بگو ، پروردگار من براى هر يك از بندگانش كه بخواهد ، روزى را گشاده و تنگ مى گرداند و آنچه كه انفاق كنيد ، خدا عوضش را مى دهد و او بهترين روزى رسان است» .

امام على عليه السلام به پيروى از اين وعده الهى مى فرمايد: اگر به اين آيه ايمان و به درستى آن يقين داشته باشيم ، ديگر از انفاق و بخشش دريغ نخواهيم كرد ؛ زيرا خداوند خزانه جود خود را بر چنين كسى گشوده و به شخص سخاوتمند وعده داده است كه هر چه ، كم و زياد و خرد و كلان ببخشد ، جايگزين خواهد كرد . تنها نگرانى و عدم اطمينان مطلق ما به همراه تخويفهاى شيطانى و وعده هاى او به فقر و نادارى است كه ما را از جود و انفاق باز مى دارد و از اين رو ، امام على عليه السلام به نحو گزاره شرطى و منطقى ، جود در عطا و بخشش داراييها را نتيجه يقين به جايگزينى مى داند . به تشبيه مى توان گفت : آنكه در كنار دريا است از بخشش كاسه آبى دريغ نمى ورزد و هيچ گاه از كم آمدن آب نمى ترسد . ما نيز چنين خواهيم بود اگر نداى دو فرشته الهى را به گوش دل بشنويم كه در هر شب جمعه ندا مى دهند : «اللّهم أعط كل منفق خلفا وكلّ ممسك تلفا؛(2) خدايا بخشش هر بخشنده را جايگزين كن و (مال) هر نگهدارنده اى را تلف كن .»

11 / 7 . «من رضى بالعافية ممّن دونه رزق السلامة ممّن فوقه» .

قانون عمل و عكس العمل و كار و جزا در خلقت جارى و سارى است . كارهاى نيك ما ، پاداشى در خور مى يابند و زشتيها و شرارتهايمان به ما باز مى گردند . احسان

به همنوعان و در انديشه بهروزى و سعادت ديگران بودن ، دست احسان خداوند را بر ما مى گشايد و دلهاى مردمان را بر ما نرم و به سوى ما جلب مى كند . عافيت از

ص: 144

بزرگ ترين نعمتهاى الهى و مطلوب همگان است ؛ اگر چه پوشيده است و به چشم نمى آيد و تنها به گاه رفتن ، از آن ياد مى شود .(1) ما همه حق داريم به دنبال نعمتهاى خوب خدا روان شويم و براى به دست آوردن آنها تلاش كنيم كه عافيت يكى از اينها است . اما وظيفه انسانى و اخلاقى ما آن است كه از مرز خود خواهى بگذريم و اين نعمتها را براى بقيه نيز بخواهيم و اين خواستن را به دعاى خير محدود نكنيم ؛ بلكه تا

سر حدّ توان در رساندن آن به ديگران هم بكوشيم . يك مسئول ، افزون بر خود و خانواده اش ، مسئوليت رفاه ، امنيت و عافيت زير دستانش را نيز به عهده دارد . او بايد

در انديشه آسايش همكاران خود نيز باشد و جالب توجه است كه اين امر ، به سلامت و عافيت او نيز يارى مى رساند و نقش اساسى در سعادت و بهروزى حقيقى او دارد .

نكته روشن اين رابطه ، به وجود سلسله مراتب اجتماع باز مى گردد ، به زير دست و فرا دست بودن نسبى همه ما و به تأثير افعال ما در سرنوشت ما و نقش برخورد ما با ديگران . اگر ما به فكر زيردستان خود باشيم ، فرادستان ما در فكر ما خواهند بود و اين

سنّت از هر دو سوى سلسله تا آغاز و فرجام ، جريان دارد . هر كس لباس زيباى عافيت را بر تن ديگران بپوشاند ، خود به خلعت فاخر سلامت ، نواخته خواهد شد : «كما تدين تدان» و به گفته امام على عليه السلام : «كل امرئ يلقى ما عمل ويجزى بما صنع؛(2) هر كس نتيجه كار خود را مى بيند و جزاى كرده خويش را مى گيرد» .

ص: 145

ص: 148

نسب حضرت عبدالعظيم عليه السلام با چهار واسطه به امام حسن مجتبى عليه السلام مى رسد و از اين رو، به عبدالعظيم حسنى شهرت يافته است.

اين چهار واسطه به قرار زيرند:

1 . زيد (جدّ سوم)،

2 . حسن (جدّ دوم)،

3 . على (جدّ اوّل)،

4 . عبداللّه قافه (پدر).

در اين اثر سعى كرده ايم تا به زندگى اين بزرگان بپردازيم.

بالأثرم، و أخوه طلحة بن الحسن و اُختها فاطمة بنت الحسن اُمّهم اُمّ إسحاق بنت طلحة بن عبيداللّه التيميِّ و اُمّ عبداللّه، و فاطمة، و اُمّ سلمة، و رقيّة بنات الحسن عليه السلام لاُمّهات شتى».(1)

علامه مجلسى هم پس از نقل اين مطالب از ارشاد، از قول طبرى مى افزايد: «له من الأولاد ستة عشر، و زاد فيهم أبابكر و قال: قتل عبداللّه مع الحسين عليه السلام ».(2)

زيد بن حسن عليه السلام ، امور مربوط به صدقات رسول اللّه صلى الله عليه و آله را بر عهده داشت. شيخ

مفيد در اين باره مى نويسد:

و امّا زيد بن الحسن عليه السلام فكان يلي صدقات رسول اللّه صلى الله عليه و آله و أسنَّ و كان

جليل القدر، كريم الطبع، ظريف النفس، كثير البرّ، و مدحه الشعراء و قصده النّاس من الآفاق لطلب فضله . و ذكر اصحاب السيرة أنَّ زيد بن الحسن كان يلي صدقات رسول اللّه صلى الله عليه و آله. فلمّا ولي سليمان بن عبدالملك كتب إلى عامله بالمدينة: «أمّا بعد فإذا جاءك كتابي هذا فاعزل زيدا عن صدقات رسول اللّه صلى الله عليه و آله و ادفعها إلى فلان بن فلان - رجلاً من قومه - و أعنه على ما استعانك عليه والسلام»؛(3)

و امّا زيد بن حسن، امور مربوط به صدقات پيامبر صلى الله عليه و آله را بر عهده داشت. او بزرگ ترين فرزند امام عليه السلام و شخصى جليل القدر، بخشنده و بسيار اهل نيكى بود. شاعران زيادى مدحش كرده اند و مردم از جاهاى گوناگون براى دريافت لطف و فضل او به سويش مى آمدند. سيره نويسان آورده اند كه وى متولّى امور صدقات رسول خدا صلى الله عليه و آله بوده.

هنگامى كه سليمان بن عبدالملك به حكومت رسيد به عاملش در مدينه

ص: 150

چنين نوشت: «هرگاه اين نامه به دست تو رسيد، زيد را از توليت صدقات رسول خدا عزل كن و آن را به يكى از خويشاوندانش واگذار و او را در اين امر يارى كن».

عامل سليمان فرمان او را اجرا كرد، ولى پس از آن كه عمر بن عبدالعزيز به خلافت رسيد، نامه اى بدين مضمون براى عامل مدينه نوشت:

أمّا بعد، فانّ زيد بن الحسن شريف بنى هاشم و ذوسنّهم؛ فإذا جاءك كتابي هذا، فاردد عليه صدقات رسول اللّه صلى الله عليه و آله و أعنه على ما استعانك عليه، والسلام؛(1)

زيد بن حسن عليه السلام ، (شخصيّت) شريف بنى هاشم و مسن ترين آنان است؛ وقتى كه اين نامه به دست تو رسيد، صدقات پيامبر صلى الله عليه و آله را به او بازگردان و در اين كار او را يارى كن.

مؤلّف كتاب عبدالعظيم الحسنى عليه السلام حياته و مسنده(2) مطلبى را درباره اختلاف بين زيد بن حسن عليه السلام و ابوهاشم عبداللّه بن حنفيّه در تصدّى و توليت صدقات حضرت رسول صلى الله عليه و آله نقل كرده است كه نگارنده سند آن را نيافتم. در اين كتاب آمده است: حضرت على عليه السلام مقرّر داشته بود كه بايد توليت صدقات او در دست اهل فضل و كمال از فرزندان او باشد. راوى گويد: توليت صدقات آن حضرت در زمان وليد بن عبدالملك به زيد بن حسن عليه السلام رسيد. در اين هنگام بين او و ابوهاشم عبداللّه بن محمد حنفيه بر سر تصدّى امور صدقات اختلاف پيدا شد.

ابوهاشم به زيد گفت: تو مى دانى كه ما در حَسَب و نَسَب با هم فرقى نداريم. تنها فضيلت تو بر من، اين است كه تو از فرزندان فاطمه زهرا عليهاالسلام هستى و من از اين شرف

ص: 151

بهره اى ندارم. ولى اين صدقات از آنِ فاطمه زهرا عليهاالسلام نيست؛ بلكه به امير مؤمنان على بن أبي طالب عليه السلام تعلّق دارد. علاوه بر اين، على عليه السلام شرط كرده است كه بايد توليت اين صدقات در دست فاضل ترين و داناترين فرزندان او باشد و من از شما فقيه تر و داناتر هستم.

هنگامى كه اين اختلاف پيش آمد، زيد روانه دمشق شد و خليفه اموى را از ماجرا آگاه كرد. البته پيشتر، از ابوهاشم نزد وليد بن عبدالملك سعايت شده بود كه وى ادّعاى خلافت دارد و هم اكنون لشكريانش در عراق جمع شده اند و در انتظارند تا به فرمان او ناگهان برضد تو بشورند. از اين رو، وليد بن عبدالملك با شنيدن اين سخنان آتش خشمش شعله ور شد و به عامل خود در مدينه نوشت كه هرچه زودتر ابوهاشم را به دمشق بفرستد. امير مدينه، ابوهاشم را دستگير كرده، او را به دمشق فرستاد.

وليد كه از ابوهاشم خشمگين بود، او را مدتى به زندان افكند. زمانى كه وى در زندان به سر مى برد، حضرت سجاد عليه السلام براى استخلاص او به دمشق عزيمت فرمود و از خليفه گله كرد كه: فرزندان ابوبكر و عمر و عثمان به جهت پدران خود در ميان مردم به راحتى زندگى مى كنند و معزّز هستند و كسى به آنها صدمه و آزار نمى رساند؛ امّا فرزندان پيغمبر صلى الله عليه و آله در حبس و شكنجه و آزار هستند و شرافت نَسب آنها با آن حضرت مراعات نمى شود. اينك ابوهاشم عبداللّه بن محمد مدّتى است كه در زندان تو گرفتار است.

وليد، اختلاف ابوهاشم با پسرعمويش و ادعاى خلافت و قصد آشوبگرى او را برضد خليفه به اطلاع امام سجاد عليه السلام رساند.

حضرت سجّاد عليه السلام فرمود: زيد بن حسن عليه السلام و ابو هاشم هر دو پسرعموى يكديگرند و اين اختلافات جزئى و خانوادگى همواره در هر خاندانى هست و نبايد موجب خشم شما شود. در اين هنگام حضرت امام سجّاد عليه السلام علت نزاع و اختلاف آن دو نفر را براى وليد بن عبدالملك بيان كرد. سپس فرمود: اكنون به خاطر حضرت

ص: 152

رسول اكرم صلى الله عليه و آله ابوهاشم را از زندان آزاد كن و او را نزد اهل بيتش بفرست. وليد گفت: من اكنون او را از زندان آزاد كردم و از وى درگذشتم. ابوهاشم از زندان آزاد شد، ولى

وليد به او اجازه نداد از دمشق بيرون رود و او را تحت نظر داشت. وليد روزى به او گفت: «يا ابا البنات؛ اى پدر دخترها!» ابوهاشم جواب داد: آيا مرا به داشتن دختر سرزنش مى كنى؛ در حالى كه حضرت لوط و خاتم پيامبران صلى الله عليه و آله پدران دخترها بودند؟!

وليد از اين جواب خشمگين شد و گفت: تو اهل جدل هستى، از نزد من دور شو! ابوهاشم گفت: آرى، به خدا قسم از نزد تو خواهم رفت! ابوهاشم از دمشق بيرون شد و به طرف مدينه گريخت، امّا سرانجام وليد او را مسموم كرد.(1)

علاّمه مجلسى(2) در ضمن بيان حالات امام محمد باقر عليه السلام از خرائج راوندى حديثى

را مرسلاً نقل كرده كه دانشمند فرزانه جناب آقاى عطاردى هم در كتاب خود(3) آن را ذكر كرده است. در بخشى از آن حديث آمده است:

ابوبصير از حضرت امام صادق عليه السلام روايت كرده: زيد بن حسن عليه السلام نزد پدرم آمد و از وى ميراث رسول اللّه صلى الله عليه و آله را مطالبه مى كرد (ميراث آن حضرت عبارت بود از: زره، شمشير، انگشتر و عصا كه نزد حضرت امام باقر عليه السلام بود) . زيد اظهار داشت: من فرزند امام حسن عليه السلام هستم و او بزرگ ترين فرزند پيغمبر صلى الله عليه و آله است پس ارث آن جناب به من مى رسد و من اولى و احقّ به آن هستم. در اين هنگام ميان زيد بن حسن عليه السلام و زيد بن على بن الحسين عليهماالسلام كه در مجلس بود، گفت وگوهايى صورت گرفت. زيد بن على عليه السلام پيش حضرت امام باقر عليه السلام رفت و گفت: اى برادر! من ديگر در اين باره با زيد بن

ص: 153

حسن عليه السلام سخنى ندارم.

زمانى كه اين جريان به گوش زيد بن حسن عليه السلام رسيد، بسيار ناراحت شد و خدمت حضرت امام باقر عليه السلام آمد و مطالبى را به او گفت. امام باقر عليه السلام به زيد فرمود: «اگر اين تخته سنگ كه ما اكنون روى آن هستيم، گواهى دهد كه من احق به ميراث حضرت رسول صلى الله عليه و آله هستم، باز حرف خود را تكرار مى كنى؟» زيد جواب داد: در اين صورت، البته دست از عقيده خود برمى دارم.

در اين وقت آن صخره عظيم به سخن آمد و گفت: اى زيد! تو در حقّ امام ، ظالم هستى و در ميراث پيغمبر حقّى ندارى. زيد با مشاهده اين منظره، از وحشت بر زمين افتاد و از حال رفت.

زيد بن حسن عليه السلام بعد از اين ماجرا به دمشق رفت و موضوع اختلاف خود را با عبدالملك بن مروان خليفه اموى در ميان گذاشت. عبدالملك نامه اى به عامل خود در مدينه نوشت و به او دستور داد كه امام باقر عليه السلام را به دمشق بفرستد و حاكم را تهديد كرد كه اگر در اين امر كوتاهى كنى تو را خواهم كشت.

عامل مدينه در جواب او نوشت: نامه شما رسيد. محمد بن على را كه از من خواسته اى، مردى است كه امروز كسى پاكدامن تر از او در روى زمين يافت نمى شود. او مردى زاهد و پرهيزگار و همواره در محراب خود مشغول عبادت است. آن گاه كه به قرائت قرآن اشتغال دارد، حيوانات پيرامون او اجتماع مى كنند و با او انس و الفت دارند. وى در علم و كمال و فضل و شرف و عبادت، از داناترين و دقيق ترين مردم است. صلاح شما را در اين مى دانم كه به او رنج و آزار نرسانى و وى را صدمه نزنى. خداوند نعمت را از هيچ قومى سلب نمى كند، مگر اين كه خود آن قوم موجبات تغيير نعمت را فراهم سازند و روحيّات و اخلاق خود را تغيير دهند.

هنگامى كه اين نامه به عبدالملك بن مروان رسيد، وى دريافت كه عامل مدينه خير او را خواسته است و بار ديگر به حاكم مدينه نوشت كه يك ميليون درهم به محمّد بن

ص: 154

على عليهماالسلام بده و سلاح و زره و شمشير و انگشتر و عصاى رسول خدا صلى الله عليه و آله را كه نزد او محفوظ است، از وى بگير و براى من بفرست.

عامل مدينه نزد حضرت امام باقر عليه السلام آمده، گفت: از طرف عبدالملك بن مروان نامه اى رسيده و به من دستور داده كه يك ميليون درهم به شما بدهم و ميراث حضرت رسول صلى الله عليه و آله را كه نزد شما نگهدارى مى شود، براى او بفرستم. امام باقر عليه السلام فرمود: «اندكى مرا مهلت ده تا در اين باره بينديشم و تصميم بگيرم .»

امام صادق عليه السلام مى افزايد: پدرم نامه اى به عبدالملك بن مروان نوشت و مقدارى اثاثيه نيز براى او فرستاد. در اين هنگام زيد بن حسن عليه السلام از دمشق به مدينه آمد و بين او و امام باقر عليه السلام مذاكراتى شد. چند روز بعد از ورود زيد، امام باقر عليه السلام به شهادت رسيد. زيد بن حسن عليه السلام هم پس از مدّت اندكى، بيمار شد و چندى بيهوش بود؛ تا از جهان رخت بربست.

مرحوم مجلسى بعد از نقل اين حديث گويد: اين حديث مخالف با تاريخ است. اين داستان در زمان هشام بن عبدالملك اتّفاق افتاده و ظاهر اين است كه كلمه «هشام» از قلم نسّاخ يا روات افتاده است.(1)

النّاس من الآفاق لطلب فضله؛(1)

زيد بن حسن عليه السلام متولّى صدقات رسول خدا صلى الله عليه و آله و مردى مسنّ،

جليل القدر و بخشنده و داراى نفس لطيف و خير بى شمار بود و شعراى عصر او را ستوده اند.

در بحارالأنوار(2) به همين مضمون مطالبى درباره زيد آمده است كه همه اينها دليل بر عظمت و شرافت و جلالت زيد دارد.

علاّمه مجلسى به نقل از مفيد مى نويسد: شعراى زيادى در مدح زيد بن حسن عليه السلام شعر سروده اند كه از جمله آنها محمد بن بشير خارجى است. وى در مدح زيد مى سرايد:

إذا نَزَلَ ابْنُ الْمُصْطَفى بَطْنَ طَلْعَةٍ

نَفَى جَدْبَها وَاخْضَرَّ بِالنَّبْتِ غُودُها

وَ زَيْدٌ رَبيعُ النّاسِ في كُلِّ شَتْوَةٍ

إذا اخْلَفَتْ انْوارُها وَرُعُودُها

حَمُولٌ لِأَشْناقِ الدَّياتِ كَأنَّهُ

سِراجُ الدُّجى إذْ قارَنَتْهُ سُعُودُها(3)

هنگامى كه پسر مصطفى به سرزمينى درآيد، خشكسالى آن را بزدايد و چوب خشك آن وادى به سبزى بگرايد.

در هر زمستانى كه نزولات و بارندگى نباشد، زيد بهار مردم است.

همه خونبهاها را مى پردازد؛ گويى هنگامى كه ستاره سعد او برآيد، چون چراغى در تاريكى ها است.

مؤلّف كتاب زندگانى حسن بن على عليه السلام درباره زيد مى نويسد:

عبدالرحمن بن ابى الموالى گويد: زيد بن حسن عليه السلام را ديدم كه بر مركبى مى نشست و به «سوق الظهر» مى آمد و در آنجا توقّف مى كرد. مردم را مى ديدم كه در اطرافش جمع مى شدند و به او نگاه مى كردند و از هيكل

ص: 156

درشت او در شگفت مى شدند و به يكديگر مى گفتند: اين پسر رسول خدا صلى الله عليه و آله است.(1)

سيّد نسّابه عبدالحميد ثانى گويد:

زيد از برادرش حسن بزرگ تر بود. علماى انساب او را از برادرش مؤخّر داشته اند؛ ليكن فضل و كرم و سنش، وى را از برادرش حسن متمايز مى سازد.

زيد بن حسن عليه السلام نود سال زندگى كرد و از اهل جود و كرم بود و همه اوصاف در او جمع بود و از زهّاد و اهل ورع به شمار مى آمد. زيد در زمان خود رئيس عشيره و در ميان خويشاوندانش به خير و احسان و فضيلت و شرف مشهور بود. او به جود و شجاعت ممدوح مردمان زمان خود بود و از او در زندگى لغزش ديده نشد و جز خوبى از وى مشاهده نگرديد و از كارهاى ناپسند دور بود.(2)

در كتاب تهذيب التهذيب آمده است كه جناب زيد، از پدر خود و جابر بن عبداللّه انصارى و ابن عبّاس روايت مى كند، و از وى جماعتى ديگر، من جمله عبداللّه بن عمرو بن خدّاش و عبداللّه بن زكريّا انصارى و يزيد بن جعدبه روايت كرده اند. ابن حبّان، زيد بن حسن عليه السلام را از ثقات شمرده و روايت او را مقبول مى داند.(3)

ابن حجر در كتاب تقريب التهذيب گويد:

زيد، فردى هاشمى، مدنى، جليل القدر و بزرگوار بود و در ميان محدّثان و روات از ثقات شمرده مى شود.(4)

ص: 157

آخرين گفتار درباره شخصيّت زيد، سخن مرحوم ملاّ باقر نورى مازندرانى است كه در كتاب روح و ريحان به نقل از نامه دانشوران مى نويسد:

از مجد و بزرگوارى زيد اين است كه جدّ عالى حضرت عبدالعظيم عليه السلام است و در ميان شيعه هم به همين جهت ارزشمند و بزرگ و معروف گشته است و اين افتخار بس كه فرزندى چون حضرت عبدالعظيم عليه السلام منسوب به او است.(1)

هنگام مرگ 95 سال داشت».(1)

سيد محسن امين هم مى نويسد:

«زيد بن حسن عليه السلام در سال 120 ق در سن نود يا صد و يا نودوپنج سالگى درگذشت .»(2)

وى دليل گفتار خود را كتاب هاى ارشاد(3) و تهذيب التهذيب(4) و عمدة الطالب(5) قرار داده است.

پس از آنجا كه زيد به اتّفاق جميع مورّخان كمتر از نود سال نداشته و از طرفى هم مرحوم سيّد محسن امين تاريخ وفات وى را سال 120 ق معيّن كرده است، مى توان چنين استدلال كرد:

بنا بر قول همه مورّخان، چون اوّلين همسر امام حسن مجتبى عليه السلام ، اُمّ بشير دختر ابومسعود عقبة بن عمرو انصارى بوده(6) و از طرفى هم ميان اعراب ازدواج جوانان در بيست سالگى و كمتر از آن مرسوم نبوده است، پس تولّد زيد در سال 25 هجرى و وفاتش بنا به نقل صاحب اعيان الشيعة در سنه 120 ق، يعنى در سن 95 سالگى ، بوده است.

زيد بن حسن عليه السلام ، در سرزمينى ميان مكّه و مدينه به نام «حاجز» نزديك «ثغره»، كه محلّى در حجاز است، وفات يافت و بدنش را به مدينه آورده، در قبرستان بقيع به

ص: 159

خاك سپردند.(1)

مرگ وى بر بسيارى از مردمان حجاز گران آمد؛ زيرا او تنها حامى محرومان و مظلومان بود. از اين رو، شعرا در وفاتش مرثيه ها سرودند؛ از جمله قدامة بن موسى الجحمى(2) با اشاره به فضايل زيد، در رثاى او چنين سرود:

«فَإنْ يَكُ زَيْدُ غالَتِ الاَْرْضُ شَخْصَهُ

فَقَدْ بانَ مَعْروُفٌ فُناكَ وجُودُ

وإنْ يَكُ أَمْسى رَهْنَ رَمْسٍ فَقَدْ ثَوى

بِهِ وَهْوَ مَحْمُودُ الْفِعالِ فَقيدُ

سَميعٌ اِلَى الْمُعْتَرِّ يَعْلَمُ أنَّهُ

سَيَطْلُبُهُ الْمَعْرُوف ثَمَّ يَعُودُ

وَلَيْسَ بِقَوّالٍ وَقدْ حَطَّ رَحْلَهُ

لِمُلْتَمِسِ الْمَعْرُوفَ أيْنَ تُريدُ

إذا قَصَّرَ الْوَعْدُ الدَّنِيُّ نَما بِهِ

إلَى الْمَجْدِ آباءُ لَهُ وَجُدُودُ

مَبا ذيلُ لِلْمَوْلَى مَحاشيدُ القُرى

وَفي الرَّوْعِ عِنْدَ النّائِباتِ أُسُودُ

إذا انْتُحِلَ الْعِزُّ الطَّريفُ فَإنَّهُمْ

لَهُمْ إرْثُ مَجْدٍ ما يُرامُ تَليدُ

إذا ماتَ مِنْهُمْ سَيِّدٌ قامَ سَيِّدُ

كَريمُ يُبَتّي بَعْدَهُ وَ يَشيدُ؛(3)

گرچه دست روزگار جسم زيد را ربود، امّا همانا بخشش او آشكار است.

و اگر پيكرش به خاك رفته، پس زمين فقيدى را دربر گرفته كه همه كارهايش پسنديده بود.

او نداى بيچارگان را مى شنود و مى داند كه از او كمك مى خواهند و كامياب باز مى گردند.

او كسى نبود كه به نيازمند بگويد چه مى خواهى و كجا مى روى، بلكه از آنان رفع نياز مى كرد.

اگر هم نيازمندى به همه درخواست هايش نمى رسيد، ولى مى دانست به سوى

ص: 160

مردى رفته كه نياكانى بزرگوار دارد.

بسته هايى براى بردگان و گروه هايى براى مهمانى داشت و به هنگام ترس و ناگوارى ها بردبار بود.

وقتى كه آقايى از آنها بميرد، آقايى ديگر برمى خيزد؛ بزرگوارى كه بزرگوارى اش استوار و پابرجا است».

اشعار فراوانى از اين قبيل در فضايل زيد بن حسن عليه السلام سروده شده كه به همين مقدار بسنده شد.

عبداللّه بن ابى عبيده گويد: روزى كه زيد بن حسن عليه السلام در بطحا از دنيا رفت و جنازه او را به مدينه حمل مى كردند، من هم به اتّفاق پدرم به استقبال جنازه او رفته بودم.

هنگامى كه به ثنيّه رسيديم، جنازه زيد كه در قبّه اى نهاده و روى شترى گذاشته بودند از دور نمايان شد و عبداللّه بن الحسن بن الحسن عليه السلام (عبداللّه محض) پيشاپيش جنازه پياده حركت مى كرد؛ در حالى كه رداى خود را بر كمرش بسته بود. پدرم گفت: پسرم! ركاب را نگهدار تا من هم پياده شوم و به جنازه زيد احترام كنم. به خدا قسم اگر من سواره باشم و عبداللّه پياده راه برود، به ما خير و نصيبى نخواهد رسيد و هرگز روى سعادت را نخواهيم ديد! پدرم از مركب فرود آمد و به اتّفاق عبداللّه بن حسن در پيشاپيش جنازه حركت كردند؛ تا جنازه را وارد منزل كردند و در آنجا غسل دادند. سپس آن را به قبرستان بقيع بردند و همان جا به خاك سپردند.(1)

كسانى كه زيدى هستند، منسوب به او نيستند؛ زيرا «زيدى ها» عقيده دارند كه هركس از اولاد حضرت على و زهرا قيام به سيف و خروج نمود، او امام است، خواه حسنى باشد و خواه حسينى.(1) زيدى ها چند فرقه اند كه پرداختن به آنها بيرون از هدف اين نوشتار است.

زيد بن حسن عليه السلام ، به دليل تقيه، با بنى اميه مماشات مى كرد. حكايت زير، به نقل از كتاب زندگانى حضرت عبدالعظيم عليه السلام در صفحه 78، نمونه اى از تقيّه جناب زيد است:

وليد بن عبدالملك براى زيد نامه اى نوشت و از او خواست كه با عبدالعزيز بن وليد بيعت كند و سليمان بن وليد را از خلافت خلع نمايد. زيد، كه از خليفه تقيّه مى كرد، به خواسته او پاسخ مثبت داد.

هنگامى كه سليمان به خلافت رسيد، از نامه زيد به وليد مطلّع شد و به ابوبكر بن حزم، والى مدينه، نوشت كه زيد را پيش خود حاضر كن و اين نامه را از برايش بخوان، اگر موضوع اين نامه را تصديق كرد، آن را براى من بنويس و اگر تكذيب نمود، به او پيشنهاد ده تا بالاى منبر حضرت رسول صلى الله عليه و آله در حضور مردم نيز تكذيب كند.

ابن حزم سخن سليمان را به اطلاع زيد رساند. وى پاسخ داد: مرا مهلت بده تا در اين مورد از خداوند طلب خير كنم. زيد پس از خروج از نزد امير مدينه، نزد قاسم بن محمد و سالم بن عبداللّه رفت و گفت: من از سليمان بيمناكم و مى ترسم خون مرا بريزد و از سويى ناگزيرم كه به او جواب بدهم. بعضى به او گفتند كه براى حفظ جان خود سوگند ياد كن و اظهار بى اطّلاعى نما؛ امّا اين دو گفتند: قسم ياد نكن و منكر نامه ات هم مباش و در بالاى منبر با خدا جنگ مكن! ما اميدواريم خداوند تو را از مكر

و حيله و دشمنى او نجات دهد. از اين رو، زيد بن حسن عليه السلام نزد امير مدينه رفت و مضمون نامه را تصديق كرد. پس از آنكه امير مدينه را از سخن زيد آگاه كرد، سليمان

ص: 162

بن وليد به او نوشت كه زيد بن حسن عليه السلام را صد تازيانه بزند و به او لباس درشت بپوشاند و پابرهنه در كوچه هاى مدينه حركت دهد. هنگامى كه قاصد مى خواست از حضور خليفه خارج شود، عمر بن عبدالعزيز گفت: اكنون خليفه مريض است؛ اندكى صبر كن تا وى بهبود يابد. او نيز حركت خود را به تأخير افكند. اندكى پس از آن سليمان بن وليد درگذشت و خلافت به عمر بن عبدالعزيز رسيد. وى همين كه زمام امور را به دست گرفت، قاصد را پيش خود خواند و نامه را از وى گرفت و پاره كرد.

2 . روى زيد بن الحسن عليه السلام ...عن أميرالمؤمنين عليه السلام ، أنّه كان يقطع يد السارق اليمنى في اوّل سرقته، فإن سرق ثانية قطع رجله اليسرى، فإن سرق ثالثة خلّده في السجن؛(1)

زيد بن حسن عليه السلام روايت مى كند كه امام على عليه السلام ، دست راست دزد را در مرتبه اوّل قطع مى كرد. اگر بار دوم هم سرقت كرد، پاى چپ او را مى بريد و اگر در مرحله سوم هم مرتكب دزدى مى شد، وى را در زندان حبس ابد مى كرد.

3 . ...عن زيد بن الحسن عليه السلام ، قال: سمعت أبا عبداللّه عليه السلام يقول: كان علي عليه السلام أشبه النّاس طعامه و سيرته برسول اللّه صلى الله عليه و آله و كان يأكل الخبز و الزيت و يطعم الناس الخبز و اللحم. قال: و كان علي عليه السلام يستقي و يحتطب و كانت فاطمة عليهاالسلام تطحن و تعجن و تخبز و ترقع و كانت من أحسن النّاس وجها كان وجنتيها وردتان صلّى اللّه عليها و على أبيها

و بعلها و ولدها الطاهرين.(2)

زيد بن حسن عليه السلام گفت: شنيدم از امام حسين عليه السلام كه مى فرمود: على عليه السلام در كردارش شبيه ترين مردم به رسول خدا صلى الله عليه و آله بود. نان و روغن زيتون مى خورد و مردم را با نان و گوشت سير مى نمود، و فرمود: على عليه السلام آب و هيزم مى آورد. فاطمه عليهاالسلام گندم را آسياب

و سپس خمير مى كرد و آن گاه نان مى پخت و پيراهن ها را وصله مى زد. فاطمه عليهاالسلام زيباترين مردم بود و گونه هايش مثل دو گل سرخ بود. درود خدا بر او و پدر و شوهر و پسران پاك او باد!

4 . از زيد بن حسن عليه السلام روايت شده كه معاويه از عمرو بن عاص خواست كه صفوف شاميان را بيارايد. عمرو بن عاص به او گفت: بدين شرط چنين كارى مى كنم كه اگر خداوند پسر ابى طالب عليه السلام را (در اين جنگ كه من صفوف آن را آرايش داده ام)

ص: 164

كشت و مملكت سراسر به طاعت تو درآمد، فرمان مرا باشد (كه هرچه بخواهم مرا دهى). گفت: آيا فرمانروايى مصر (كه آن را پيشتر به تو وعده داده ام) تو را بس نيست؟

گفت: آيا مصر مى تواند در عوض بهشت باشد؟ و كشتن پسر ابى طالب عليه السلام به بهاى تحمّل آتشى مى ارزد كه وصفش در قرآن چنين آمده: «وَلا يُفْتَرُّ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ»؛(1) «هيچ از عذابشان كاسته نشود و اميد نجات و خلاص ندارند؟»

معاويه گفت: اى اباعبداللّه!(2) اگر پسر ابى طالب عليه السلام در اين جنگ كشته شود، فرمان تو راست.(3) امّا اينك آهسته گوى كه مردم سخنت را نشنوند.

پس عمرو به سپاهيان شام گفت: اى گروه شاميان! صفوف خود را منظّم بياراييد و سرتان را به پروردگارتان عاريت دهيد و از خداوند مدد گيريد و با دشمن خدا و دشمن خويش جهاد كنيد و به پيكارشان درآييد كه خدايشان بكشد و نابود كند. «وَاصْبِروُا إنَّ الاَْرْضَ للّه يوُرِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ»؛(4) و صبر كنيد كه زمين از آن خدا است؛ آن را به هر كس از بندگانش كه بخواهد به ميراث دهد و سرانجام نيكو از آن پرهيزكاران است .»(5)

6 . باز هم از زيد بن حسن عليه السلام روايت مى كنند: على عليه السلام ، اَشتر بن حارث نخعى را به جلودارى سپاه خود گماشت. على عليه السلام با 150 هزار تن از مردم عراق به پيشروى پرداخت و گروهى از يارانش او را در ميان گرفته بودند.

معاويه نيز با سپاهى در همين حدود از مرز شام حركت كرد؛ در حالى كه سفيان بن عمرو (معروف به ابو اعور سلمى) را به جلودارى سپاه خود گماشته بود.

ص: 165

وقتى كه به معاويه خبر رسيد كه على عليه السلام آماده باش داده است، او نيز به يارانش فرمان آمادگى داد. گزارش امر او به على عليه السلام رسيد و از اين رو، با ياران خود به پيشروى ادامه داد. زمانى كه معاويه از حركت او آگاه شد، با تمام نيروهايش به سپاه امام على عليه السلام تاخت. وى كه جلودارى سپاهش را به سفيان بن عمرو داده بود، ارطات عامرى، بُسر، را به فرماندهى دنباله سپاه گماشت. اين لشكر به راه افتاد تا همگى به «قُناصِرين» در

كنار صفّين رسيدند.

اَشتر، با چهار هزار تن از ديده وران زبده عراقى، بر جلوداران لشكر معاويه، كه پيش از او بر سر آب اردو زده بودند، تاخت و ابو اعور را از اردوگاهش براند؛ ولى از سوى ديگر، معاويه با همه لشكريانش به سوى سپاه على عليه السلام تاخت. اشتر، كه جان امام را در خطر ديد، به جانب امام برگشت و به اين گونه معاويه بر آب مسلّط شد و ميان اهل عراق و آب فاصله افكند.(1)

ابن سعد در طبقات(1) درباره فرزندان زيد مى نويسد: زيد بن حسن عليه السلام فرزندى به نام محمد داشت كه از دنيا رفت و صاحب فرزندى نبود. فرزند ديگر زيد، حسن نام داشت كه از طرف منصور دوانقى والى مدينه شد. او دخترى هم داشت به نام نفيسه كه به وليد بن عبدالملك تزويج كرد. مادرِ نفيسه، لبابه، دختر عبداللّه بن عبّاس بن عبدالمطلب، بود.(2)

مؤلّف كتاب المجدى هم گفته است كه زيد فرزندى به نام يحيى داشته كه قبر او در مصر است.(3)

بليغ روا مى داشت.(1)

حسن بن زيد، اوّل كس از علويان و بنى هاشم است كه به روش و سنّت عبّاسيها جامه سياه پوشيد. او با پسرعموهاى خود اختلافاتى هم داشت. سيّد جمال الدّين حسنى معروف به «ابن عنبه» گويد: حسن بن زيد از سوى منصور دوانيقى امير مدينه شده بود و بر غير اين شهر نيز امارت مى كرد. وى از همكاران حكومت بنى عبّاس به شمار مى رفت و با پسرعموهايش، فرزندان حسن مثنّى، اختلافاتى داشت.(2)

ابو نصر بخارى مى نويسد: ابو محمد حسن بن زيد بن على بن ابى طالب عليه السلام ، از مادرى كنيز به نام زجاجه و ملقّب به رقرق به دنيا آمد. زيد را جز حسن فرزند ديگرى نبود و اعقابش منحصر به همين فرزند است.(3)

نسّابه قرن پنجم، نجم الدّين ابى الحسن على العُمرى درباره محل فوت حسن بن زيد مى نويسد: «حسن بن زيد در مكانى به نام حاجز از دنيا رفت و مادرش كنيز بود».(1)

مؤلّف كتاب الفخرى(2) هم در كتاب انساب خود مى نويسد: «ادامه نسل زيد بن حسن عليه السلام از تنها فرزندش حسن الأمير بود كه وى در سن هشتاد سالگى وفات يافت».

امام فخر رازى(3) به نقل از سرّ السلسلة العلويّة(4) نوشته است:

بخارى گفت: ابوالحسن زيد بن حسن عليه السلام ، 120 سال يا كمتر عمر كرد و تداوم نسل او از يك پسر به نام ابو محمد حسن الامير بوده و او اوّل كسى است از بنى هاشم كه لباس سياه پوشيد و از طرف منصور دوانيقى به اميرى مدينه منصوب شد. حسن در سال 168 ق، در حالى كه هشتاد سال داشت، از دنيا رفت. او چهار خليفه عبّاسى به نامهاى منصور و مهدى و هادى و رشيد را درك كرد.

علاّمه نسّابه سيّد احمدكيا گيلانى هم در كتابش، بعد از بيان پاره اى از حالات حسن بن زيد، بيان مى دارد كه حسن بن زيد در هشتاد سالگى در حاجز وفات يافت و به قول ابن خدّاع، در سال 168 ق در حالى كه خلافت رشيد را نيز ديده بود، دنيا را وداع گفت.(5)

مؤلّف كتاب مشاهد العترة الطاهرة(6) به نقل از معجم البلدان(7) ياقوت حموى و تحفة العالم(8)

ص: 169

سيّد جعفر بحرالعلوم، مى نويسد:

حاجز موضع بين مكّة و المدينة قرب ثغره، الحاجر بالجيم والراء و هى في لغة العرب ما يمسك الماء من شقة الوادي. توفّي بالحاجز، أبو محمد الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن ابى طالب عليه السلام .

و فيه يقول الشاعر:

إلى حسن بن زيد بأن نضوى

يجوب الليل و هنا و الإلاما

إلى رجل أبو المعالي

و أكرم بعد من صلّى وصاما

و أشتم إن أحبك يابن زيد

و إنّ أهدى التحيّة والسّلاما

وقد سلفت علي له أيادي

تعيش الروح منها والعظاما

و كان هو المقدّم من قريش

و رأس الغرّ فيها و السّلاما

و خيرهم لجار او لصهر

بتسكين الكلالة و الذماما

و كان أشدّهم عقلاً و حلما

و أبرمهم إذا إزدحم إزدحاما

از آنچه گفته شد معلوم مى شود كه بنابر عقيده اكثر مورّخان، حسن بن زيد، جدّ دوم حضرت عبدالعظيم عليه السلام به سال 88 ق، از لبابه دختر عبداللّه بن عبّاس، در مدينه به دنيا آمده و در هشتاد سالگى، در سال 168 در محلى به نام حاجر از دنيا رفته است.

داستان وفات وى اين گونه بود كه وى همراه مهدى عبّاسى عازم مكه بود. در بين راه مهدى به علّت كمبود آب از ادامه سفر منصرف مى شود و باز مى گردد؛ امّا حسن به راه خود ادامه مى دهد؛ تا آنكه در حاجز، كه پنج ميلى مدينه است، درگذشت و على بن مهدى بر او نماز گزارد و در همان جا دفن شد.(1)

امّا عقيده علماى رجال در مورد شخصيت حسن بن زيد به شرح زير مى باشد:

ص: 170

علاّمه تسترى درباره حسن بن زيد مى نويسد:

شيخ طوسى(1) وى را از اصحاب امام جعفر صادق عليه السلام برشمرده و خطيب هم در تاريخش وى را بخشنده ترين عرب دانسته و افزوده است كه وى به دستور منصور دوانيقى، خانه امام جعفر صادق عليه السلام را به آتش كشيده است.(2)

أبوالحسن عُبيدلى درباره شخصيّت حسن بن زيد مى نويسد:

ابو محمد الحسن بن زيد بن الحسن عليه السلام امير المدينة و له أخبار حسنة في علمه و فضله و عقله و كرمه و حلمه و سؤده و له محاسن من الأخبار... .(3)

مؤلف كتاب المجدى درباره او مى گويد: «و كان في الحسن بن زيد محاسن دنيائية كثيرة».(4)

مرحوم آيه اللّه العظمى خويى در كتاب رجالش، درباره حسن بن زيد چنين ابراز داشته است: «و ذكر غيره له ذموما كثيرة».(5)

در كتاب تهذيب آمده است كه او از ثقات به شمار رفته و ابن سعد در طبقات، او را عابد و ثقه توصيف كرده است. زبير بن بكار نيز حسن بن زيد را مردى فاضل و شريف و عابد و مورد وثوق دانسته و «عجلى» هم، او را توثيق كرده است؛ امّا ابن معين او را ضعيف شمرده است.

با اين همه، علاقه حسن بن زيد به رياست و حكومت موجب شد كه به حمايت از

ص: 171

بنى عبّاس بپردازد و از بنى الحسن و پسرعموهايش سعايت و منصور را عليه آنان تحريك كند و به دستور منصور خانه امام صادق عليه السلام را به آتش بكشد.(1)

كرده اند و مادر وى را كنيزى دانسته اند؛

4 . حسن: بعضى وى را از اولاد قاسم به حساب نياورده اند؛

5 . خديجه، همسر پسرعمويش، حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام بوده است.

6 . عبيده، همسر پسرعموى خود، طاهر بن زيد بن حسن بن زيد بن حسن عليه السلام بوده است.(1)

عبيداللّه بن الحسين الأصغر؛ 3 . على .

مؤلف كتاب تهذيب الأنساب، فرزند ديگرى به نام احمد را از فرزندان اسماعيل بن حسن دانسته است.(1)

اُمّ سلمه (دختر حضرت عبدالعظيم) بود. و از آن دو سه فرزند به نامهاى حسن، عبداللّه و احمد به دنيا آمدند.(1)

گماشته شد و تا پنج سال عهده دار اين سمت بود. به قاطعيت حسن در اجراى حدود الهى و جوانمردى و بخشش او در زمان حكومتش، برخى شاعران اشاره داشته اند كه چند نمونه از آنها نقل مى شود.

1 . ابن هرمه، كه نديم و دبير حسن الامير بود، او را از پسرعموها بافضيلت تر مى دانست و اين بيت را در مدح او مى خواند:

اللّه ُ أَعْطاكَ فَضْلاً فَوْقَ فَضْلِهِمُ

عَلى هُنّ وَهَنّ في حاوِهِنّ

اين ابن هرمه، در نوشيدن مسكرات زياده روى مى كرد. روزى از منصور دوانيقى عباسى خواست كه نامه اى به حاكم مدينه، حسن الامير، بنويسد تا هر وقت و هرجا او را مست ببيند، حد بر او جارى سازد؛ امّا منصور كه به ابن هرمه بسيار علاقه داشت، به

او مى گويد: «حاجت ديگر بخواه». امّا او بر خواسته اش اصرار مى كرد تا شايد بدين وسيله شرب خمر را ترك كند. عاقبت منصور به تقاضاى وى جامه عمل پوشيد و به حسن الامير نوشت كه هر وقت ابن هرمه را مست ديدى و يا شراب خورد، او را هشتاد تازيانه بزن تا حد الهى معطّل نماند، و هر كس كه او را در حالت مستى نزد تو آورد، مى توانى يكصد تازيانه بر او بزنى.

امّا هر كس ابن هرمه را در كوى و بازار مدينه مست مى ديد، جرأت نمى كرد نزد او رود و يا به حاكم خبر دهد؛ تا اينكه روزى حسن الامير، به ابن هرمه گفت: من كسى نيستم كه از مدح تو مسرور و يا از هجو تو خائف و غمگين باشم؛ زيرا شرافتى را كه خداوند به واسطه پيغمبرش صلى الله عليه و آله به ما عطا فرموده است، جامع هر مدح است و هر نكوهشى را از ما دور مى دارد. قسم ياد مى كنم به ذات اقدس پروردگار، اگر ديگر بار تو را مست ببينم، دو حدّ بر تو جارى كنم: يكى براى باده گسارى و يكى هم براى اظهار مستى؛ زيرا اين گناه بزرگ را آشكار مى سازى. پس جديّت و كوشش نما كه براى رضاى خداوند و خشنودى رسول خدا صلى الله عليه و آله از اين عمل شنيع منصرف شوى.

ابن هرمه از اين تهديد ترسيد و از آن پس شراب خوارى را ترك كرد. در آن زمان،

ص: 176

نود سال از عمر او گذشته بود و ابيات زير را در اين خصوص انشاد نمود:

نَهانِى ابْن الرَّسوُلِ عَنِ الْمُدامى

وَاَدَّبَني بآدابِ الْكِرام

وَقالَ ليَ اصْطَبِرْ عَنْها وَدَعْها

لِخَوْفِ اللّه ِ لا خَوْفَ الاَناسى(1)

پسر رسول خدا صلى الله عليه و آله مرا از شراب خوردن نهى كرد و به آداب و اخلاق بزرگواران، مؤدّبم فرمود و به من گفت به خاطر ترس از خداوند خود را از خوردن شراب نگاهدار، نه براى ترس از مردم.

2 . ابن ربيع گفت: براى ابن هرمه، پيشامد سخت و ناگوارى روى داد. يكى از روزها، كه آفتاب بسيار گرم و ناراحت كننده بود، به من گفت: دو مركب براى من كرايه كن؛ زيرا قصد كرده ام به محلى در شش ميلى مدينه بروم. هنگامى كه مركبها را كرايه كردم، هريك بر مركبى سوار شديم و از مدينه بيرون رفتيم. مقدارى كه راه پيموديم، به قصر حسن بن زيد در بطحاء ابن ازهر رسيديم و به مسجد حسن بن زيد رفتيم. آفتاب به طرف مغرب مى رفت كه حسن بن زيد از قصر خود بيرون شد و به سوى ما آمد. هنگام ورود به مسجد به غلامش دستور داد تا اذان و اقامه بگويد و به ما توجّهى نكرد و سخنى نگفت. پس از آنكه اذان و اقامه گفته شد، حسن بن زيد به نماز ايستاد و ما نيز به او اقتدا كرديم. پس از نماز، روى به ابن هرمه نمود و به وى خوش آمد گفت و

او را با كنيه مورد خطاب قرار داد. سپس پرسيد: اگر نيازى دارى بيان كن. ابن هرمه گفت: آرى، پدر و مادرم فداى شما باد! شعرى درباره شما سروده ام. و آن گاه اين ابيات

را خواند:

أَما بَنُو هاشِمُ حَوْلي فَقَدْ قَرَعُوا

نَبْلُ الضِّبابُ الَّتي جَمَّعَتْ في قَرَنِ

فَما بِثَرْبٍ مِنْهُمْ مِنْ اعاتِبَهُ

إلاّ عَوائِدَ أرْجوهُنَّ مِنْ حَسَنِ

اللّه ُ أَعْطاكَ فَضْلاً مِنْ عَطِيَّتِهِ

عَلى هُنَّ وَ هَنَّ فيما مَضى وَ هُنَّ

ص: 177

هنگامى كه ابن هرمه از خواندن اين اشعار فارغ شد، حسن بن زيد گفت: از من چه مى خواهى و به چه چيز احتياج دارى؟ گفت: ابن أبي مضرّس از من 150 دينار طلب دارد كه مى خواهم آن را ادا كنى. حسن به يكى از غلامان خود گفت: هرچه زودتر ابن أبي مضرّس و دفتر مطالبات او را نزد من حاضر كن.

راوى گويد: ما هنوز نماز عصر را نخوانده بوديم كه غلام حسن بن زيد به همراه ابن مضرّس از راه رسيد. موقعى كه چشم حسن بر وى افتاد، به او خير مقدم و خوش آمد گفت. سپس پرسيد: ابن هرمه به شما مديون است؟ گفت: آرى. حسن گفت: نام او را از دفتر مطالبات خود پاك كن.

بعد از اين مذاكرات به يكى از پيشكاران خود دستور داد تا خرماى «خانقين» را به 150 دينار به ابن مضرّس بفروشد و به هر دينارى ربع دينار اضافه كند، و به ابن هرمه نيز 150 دينار خرما بدهد و ابن ربيع هم كه ابن هرمه را همراهى كرده بود، سى دينار خرما دريافت كرد.

راوى گفت: ما در اين هنگام از نزد حسن بن زيد برگشتيم و در مراجعت به محمد بن عبداللّه برخورديم. محمد از اشعار ابن هرمه كه براى حسن بن زيد گفته بود، اطّلاع

يافته و از پدر و عموهاى خود خشمگين بود؛ زيرا آنان قبلاً اين شاعر را از خود رنجانيده بودند.(1)

ابوالفرج اصفهانى(2) مى نويسد: حسن بن زيد، ابن مولى را نزد خود طلبيد و با غضب گفت: درباره زنان مسلمان غزلسرايى مى كنى و اشعار عاشقانه خود را در مسجد حضرت رسول صلى الله عليه و آله و يا در بازار و اجتماعات مسلمانان بازگو مى نمايى! ابن مولى گفت: زَنَم مطلّقه باشد كه اگر من درباره زن مسلمانى شعر عاشقانه گفته و غزل سروده

ص: 178

و يا با زنى عهد و پيمانى بسته باشم! ابن مولى در اين مورد سوگندهاى غليظى هم ياد كرد. حسن بن زيد گفت: پس اين ليلا كه در اشعارت ذكر شده و تو با او معاشقه و مغازله كرده اى، كيست؟ گفت: زنم مطلّقه باشد اگر دروغ بگويم! من نام كمانِ خود را ليلا گذاشته ام و در همه اشعار عاشقانه ام، مقصود از ليلا همين كمان است كه در دست دارم! و افزود: شعر بايد داراى تشبيب و معاشقه باشد و از عشق و محبت نبايد خالى شود؛ زيرا اگر ساده و بى پيرايه باشد، به آن توجّه نمى شود و مردم از آن استقبال نمى كنند. حسن بن زيد از اين سخنان شاعر خنده اى كرد و گفت: اگر مقصود از ليلا اين باشد، در گفتن شعر آزاد هستى و هرچه دلت مى خواهد بگو!

ابن مولى از حسن بن زيد هر ساله مقرّرى دريافت مى كرد. وى روزى بر حسن وارد شد و در مدح او چند بيت زير را قرائت كرد:

هاجَ نَفْسى تَفَرُّقَ الْجِيرانُ

وَاعتَرتْنِي طَوارِقُ الأَحْزانُ

وَ تَذَكَّرتُ ما مَضى مِنْ زَمانى

حينَ صارَ الزَّمانُ شَرُّ زَمانُ

تا آنجا كه گويد:

فَضْلُهُ واضِحُ بِرَهْطِ أَبى الْقا

سِمِ رَهْطُ الْيَقينُ وَ الايمانُ

هُمْ ذَوُو النُّورُ وَالهُدى و مَدَى الأَمَةُ

بَرُّوا هلِ الْبُرْهانُ وَ الْفَرقانُ

مَعْدِنُ الْحَقِّ وَالنَّبُوَّةِ وَالْعَُدْ

لِ إِذا ما تَنازَعَ الْخَصْمانُ

وَابْنُ زَيْدِ إذا الرِّجالُ تَجاروُا

يَوْم حَفْلٍ وَغايَةٌ وَ رِهانِ

هنگامى كه ابن مولى اشعار خود را به پايان رسانيد، حسن بن زيد او را نزد خود طلبيد و در نهانى به او گفت: موقعى كه به حجاز مى آيى، اين گونه اشعار مى گويى و زمانى كه به عراق مى روى اين ابيات را مى خوانى:

وَإنَّ أَميرَالْمُؤْمِنينَ وَ رَهْطَهُ

لِرَهْطِ الْمَعالي مِنْ لَوُيّ بْنِ غالِبٍ

اُولئِكَ أَوْتادُ الْبِلادِ وارَثو الذ

بيّ بأَمْرِ الْحَقِّ غَيرُ التَّكاذُبِ

ابن مولى گفت: اگر در اين مورد توضيحى بدهم انصاف مى دهى؟ حسن گفت:

ص: 179

آرى! گفت: من گفته ام: أميرالمؤمنين و رهطه؛ آيا شما از خويشاوندان خلفاى بنى عبّاس نيستيد؟ حسن بن زيد گفت: از اين گونه سخنان درگذر! تو براى اينكه خليفه را از خود راضى كنى و از وى صله بگيرى، اهل بيت مرا هجو كرده اى! حسن بن زيد افزود: آيا تو به خاندان من ناسزا نگفته اى و مردم را عليه آنها تحريك نكرده اى؟ مگر اين بيت از گفته هاى شما نيست؟

وَإنَّهُمُ الْوَهَمُ بِدِمائِهِمْ

شَفا نُفُوسُ مِنْ قَتيل وَهاِبُ

در اين هنگام ابن مولى سرافكنده شد و پس از لحظاتى سكوت، گفت: اى فرزند رسول خدا! شاعر شعرى مى گويد و مى خواهد به وسيله او به اشخاص نزديك شود و به معانى و مضامين اشعارش توجّهى ندارد! (مقصودش اين بود كه من با اين اشعار مى خواستم از خليفه صله بگيرم و به آن دستگاه عقيده ندارم).

ابن مولى پس از اين جريان شرمنده و سرافكنده از نزد حسن بن زيد بيرون رفت. در اين موقع، حسن بن زيد به يكى از خدمتگذاران خود گفت: مقرّرى او را بدهيد و بيش از مقدارى كه هر ساله به او مى داديد، به وى عطا كنيد. خادم، امر او را اطاعت كرد؛ امّا ابن مولى گفت: به پروردگار سوگند من صله و عطاى حسن را نخواهم گرفت؛ زيرا وى بر من خشمگين است. اگر او از من راضى گردد و از لغزش من درگذرد، مقرّرى او را مى گيرم و اگر از من خشنود نگردد و از خطاى من چشم نپوشد، هرگز صله اى نخواهم گرفت.

خادم، بازگشت و گفته ابن مولى را نقل كرد. حسن گفت: به ابن مولى بگو از لغزش شما گذشتيم، اكنون عطاى ما را قبول كن. در اين هنگام بود كه ابن مولى مقرّرى خود را گرفت و اشعارى هم درباره حسن بن زيد گفت كه از جمله اين دو بيت است:

سَأَلْتُ فَأَعطاني وَأَعْطى وَ لَمْ أَسَلْ

وَ جَادَ كَما جادت غَوادِرُ وائِدُ

ص: 180

فَاُقْسِمُ لا أَنْفَكُّ أَنشَدُ مَدْحُهُ

إذا جَمَّعْتَني فِى الْحَجَيجِ الْمَشاهِدُ(1)

عبدالملك بن عبدالعزيز گويد: حسن بن زيد، به داود بن سلم وعده داده بود كه از غلّه خانقين چيزى به او دهد؛ ولى چون اين شاعر، جعفر بن سليمان را كه بين او و حسن بن زيد كدورت و اختلافى بود، مدح گفته بود، لذا خشم و غضب حسن را برانگيخت و به او گفت: آيا تو درباره جعفر بن سليمان اين اشعار را نگفته اى؟

وَ كُنّا حَديثا قَبْلَ تأْميرُ جَعْفَرٍ

وَكانَ المِنى في جَعْفَرٍ أَنْ يُؤَمَّرا

حَوَى الْمَنْبَرَيْنِ الْطاهِرَيْنٍ كِلَيْهِما

إذا ما خَطا عَنْ مَنْبَرٍ أَمْ مِنْبَرا

كَأنَّ بَنى حَوَّاءٍ صَفّوا أَمامَهُ

فَخَيَّرَ مِنْ أَنْسابِهِمْ فَتَخَيَّرا

ما آرزوى حكومت و امارت جعفر بن سليمان را پيش از آنكه امير ما شود داشتيم. پس او را دو منبر است؛ اگر يكى از او سلب شود قصد ديگرى كند (شايد مراد از دو منبر حكومت مكّه و مدينه بوده باشد). پس فرزندان حوّا در برابرش ايستاده اند و از انساب، او را اختيار كرده اند.

داود بن سلم گفت: آرى، من اين اشعار را گفته ام؛ خداوند مرا فداى شما كند! امّا شما خانواده اى هستيد كه از ميان برگزيدگان برگزيده شده ايد و شما در نزد من بهتر و

بالاتر از جعفر هستيد؛ زيرا در مدح شما چنين سروده ام:

لَعَمرى لَئِن عاقَبْتَ أوْجَدَتْ مُنعما

بِعَفْوِ عَنِ الْجاني و إن كانَ مُعذَرا

لأنْتَ بَما قَدَّمتَ أَولى بِمَدْحة

و أكرَمَ فَرْعا إِنْ فَخَرْتَ وَعُنْصَرا

هُوَ العِزَّة الزَّهراءُ مِنْ فَرْع هاشم

وَيَدعُو عَلِيّا ذا الْمَعالي وَجَعْفَرا

وَزَيْد النَدى والسِبْط سِبْط محمد

وَعَمكَ بِالطَّفّ الزّكىّ المُطَهّرا

وَ ما نال مِنْ ذا جَعفَرٍ غَيْرَ مَجْلِس

إذا ما نَقاهُ العزلُ عَنَهُ تَأَخَّرا

بِحَقّكم نالوُا ذَراها فأصبَحوا

يَرَوْنَ بِه عَزّا عَليكُم وَمَفْخَرا

ص: 181

به جان خودم سوگند اگر تو عقاب هم بكنى، گرچه معذور باشم، مورد لطف تو هستم. تو اى حسن سزاوارترى به مدح و ثناى من از ديگرى، و به جهت فخر ذاتى تو، كريم تر و بزرگوارترى و حَسَب و نَسَب، خاص تو و ديگران را نارواست (جهت اختصار، دو بيت از اشعار ترجمه شد).

راوى گويد: حسن بن زيد پس از شنيدن اين ابيات به وعده خود وفا كرد و مقرّرى و صله اش را قطع نكرد، تا اينكه از جهان رخت بربَست.(1)

عبداللّه بن حسن گويد: هنگامى كه زيد بن حسن عليه السلام از دنيا رفت، چهار هزار دينار قرض داشت. حسن فرزند او، كه در هنگام مرگ پدرش كودك بود، سوگند ياد كرد كه در خانه نخواهم نشست و با كسى نيز سخن نخواهم گفت؛ تا اينكه قرض پدر را ادا كنم. راوى گويد: حسن بن زيد به اين عهد خود وفا كرد و تمام قرضهاى پدرش را پرداخت: «فلم يطل رأسه سقف بيت حتى قضى دين أبيه».(2)

ضحّاك بن منذر گويد: منذر بن عبداللّه، مقدارى قرض داشت. او در يكى از روزها، كه حسن بن زيد قصد داشت به مزرعه خود برود، سر راه او نشست. هنگامى كه حسن از راه رسيد، وى برخاست و گفت: اى امير! اندكى توقّف كن مطلبى دارم. حسن گفت: ما عجله داريم با ما بيا و مطالب خود را نيز بگو. منذر از پاسخ حسن، ناراحت شد و خواست برگردد، ولى با وجود اين گفت: من فرزندان زيادى دارم و اكنون زندگى بر من سخت شده است؛ به من كمك كنيد. حسن وى را با خود، به مزرعه برد. هنگامى كه به مزرعه رسيدند، براى حسن فرشى گستردند. حسن روى فرش نشست و منذر را پهلوى خود جا داد و با او به گفت وگو پرداخت. در اين هنگام

ص: 182

ناهار آوردند و او با دست خود به وى غذا تعارف كرد و از او خواست شعر بخواند. منذر بن عبداللّه اين اشعار را براى حسن بن زيد خواند:

يَابْنَ بِنْتِ النَبِىّ وَابْنِ عَلِىٍّ

أَنْتَ أَنْتَ الْمُجير مِن ذِى الزَّمان

مِنْ زَمانٍ ألَحَّ لَيْسَ بِناجٍ

مِنْهُ مَنْ لَم يُجيرُهُ الخافقانِ

مِنْ دُيُون تَنُوبِنا فادِحاتٍ

بِيَدِ الشَّيخِ مِن بَني ثَوْبانٍ

حسن بن زيد، هنگامى كه اين اشعار را شنيد، وى را ستود. سپس كاغذ طلبيد و نامه مختصرى نوشت و آن را مهر زد و گفت: اين نامه را به ابن ثوبان برسان. منذر نامه

را گرفت، ولى گمان خيرى به او نداشت. نامه را برد و به ابن ثوبان داد. هنگامى كه وى

نامه را خواند، گفت: امير از من درخواست كرده كه مراعات تو را كنم و شما را از فكر قرض آسوده كنم؛ من نيز امر امير را اطاعت مى كنم و از طلب خود صرف نظر مى كنم و صد دينار ديگر هم به شما مى دهم.(1)

اسماعيل بن حسن بن زيد گويد: پدرم نماز فجر را در اوّل وقت ادا مى كرد، هنوز هوا تاريك بود كه از خواب برمى خاست و خود را براى نماز فجر آماده مى ساخت. يكى از روزها هنگامى كه نماز خود را اداء كرده بود و قصد داشت به اطراف مدينه برود، ناگهان مصعب بن ثابت بن عبداللّه بن زبير با پسرش عبداللّه نزد پدرم آمدند.

پدرم به مصعب گفت: چند شعرى برايم بخوان. او گفت: اكنون موقع خواندن اشعار نيست. گفت: به خويشاوندى پيغمبر صلى الله عليه و آله سوگندت مى دهم كه برايم چند بيتى شعر بخوانى! مصعب نيز اين چند بيت را خواند:

يَابْنَ بِنْتَ النَبِىّ وَ ابْنَ عَلي

أنتَ أنتَ المُجيرُ مِن ذى الزَّمانٍ

منِ زَمان الحَّ لَيس بِناجٍ

مِنْهُ مَن لَم يُجيرُهُ الخافَقانِ

مِنْ دُيُونٍ تَنُوبِنا مُعضِلات

مِن يَدِ الشَّيخِ مِن بَني ثَوْبانٍ

ص: 183

في صَكاكٍ مُكتباتٍ عَلَينا

بِمَنين إِذا عَدَدْنَ ثِمانٍ

بِأَبي أَنتَ إن أَخَذنَ وَ أُمى

ضاق عيشَ النِّسوانِ وَ الصِّبْيانِ

راوى گفت: حسن شخصى را نزد ابن ثوبان فرستاد و از وى درباره قرض اين دو نفر پرسيد. او جواب داد: پدر هفتصد دينار و پسر صد دينار به من مقروض هستند. حسن هنگامى كه از قرض آنها مطّلع شد، دين آنها را ادا كرد و دويست دينار ديگر هم به آنها بخشيد.(1)

حسن بن زيد گريست و به منصور گفت: من دوست داشتم كه وى با شما مخالفت نكند و به اين مصيبت مبتلا نشود.

منصور گفت: مادر موسى مطلّقه باشد! من هم دوست داشتم وى از من اطاعت كند و با من از در ستيزه و مخالفت بيرون نشود، تا به اين حال دچار نشود. ولى پسر عموى تو قصد داشت كه ما را از اين مقام پايين بياورد و به قتل رساند و ما خودمان را بيشتر از وى دوست داشتيم و از اين رو، آنچه را كه وى عليه ما قصد كرده بود، ما آن را به خودش روا داشتيم.(1)

مصعب بن عثمان گويد: حسن بن زيد، اسحاق بن ابراهيم بن طلحه را براى امور قضا دعوت كرد. وى از قبول اين شغل خوددارى مى نمود. حسن او را دستگير و روانه زندان كرد. خويشاوندان او به حمايت از او برخاستند. وى آنان را هم به زندان افكند. آن گاه دستور داد اسحاق بن ابراهيم را حاضر كنند. پس از آنكه مأمورين اسحاق را نزد وى بردند، به او گفت: سوگند ياد كرده بودم تا اگر شغلى را كه به تو مى سپارم نپذيرى، كسى را به دنبالت نفرستم. اكنون بايد منصب قضا را قبول كنى تا برخلاف سوگند عمل نشود. در اين هنگام، اسحاق بن ابراهيم ناگزير شد پيشنهاد او را بپذيرد. حسن بن زيد عدّه اى از لشكريان را به مسجد فرستاد تا از وى حراست كنند. هنگامى كه وى در مسجد نشسته بود و به اختلاف مردم رسيدگى مى كرد، داود بن سلم از در درآمد و اين بيت را درباره او گفت:

طَلَبوا الفِقْه وَالمُرُوّةَ وَالحا

م وَفيكَ اجتَمَعنَ يا اسحاقُ

اسحاق بن ابراهيم همين كه اين بيت را شنيد، گفت: اين مرد را از من دور كنيد! مأمورين او را بيرون كردند. قاضى پس از اندكى از مجلس قضا بيرون رفت و از اين شغل كناره گيرى كرد. حسن بن زيد نيز تسليم شد و او را آزاد گذاشت.

ص: 185

اسحاق هنگامى كه به منزل خود رفت، پنجاه دينار براى داود بن سلم فرستاد و به قاصد گفت: به شاعر بگو، چرا مطلبى را گفتى كه من بدان راضى نبودم.(1)

ابوالفرج اصفهانى مى نويسد: عَتَكى نقل كرده: چون منصور اموال عبداللّه بن حسن را (در مدينه) ضبط كرد، به حجّ رفت. عاتِكه(2) همسر عبداللّه و مادر عيسى و سليمان و ادريس، با روپوشى مشغول طواف بود. چون چشمش به منصور افتاد، فرياد زد: اى اميرالمؤمنين! عبداللّه بن حسن در زندان تو مرد و تو دستور داده اى اراضى مزروعى ايشان را بگيرند. حال با يتيمانش چه كنم؟

منصور كه اين سخن را شنيد، دستور داد زمينها را بدانها بازگردانند.

عاتِكه به نزد حسن بن زيد، كه اموال مزبور در دست او بود و از سوى منصور امير آن منطقه بود، آمد. حسن بن زيد به او گفت: من اين دستور را نشنيده ام، گواهى بر اين

مطلب بياور. عاتكه عيسى بن محمد و محمد بن ابراهيم را به نزد حسن بن زيد آورد و گواهى دادند و حسن اموال مزبور را برگردانيد.

على رغم همه گفته هاى فوق، عدّه اى از مورّخان و علماى رجال، حسن بن زيد را مردى شريف، فاضل، عالم، عابد و ثقه دانسته اند.

ابوالفرج اصفهانى در كتاب خود، داستان ديگرى نقل مى كند. يونس به ابى يعفور مى گويد: من به گوش خود از جعفر بن محمد صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود: هنگامى كه ابراهيم بن عبداللّه بن حسن در باخمرى به قتل رسيد، ما از مدينه به دستور منصور به

عراق كوچ داده شديم و هيچ يك از افراد بالغ خاندان ما در مدينه نماند و همگى به همراه ما آمدند. چون به كوفه رسيديم، يك ماه در آن شهر مانديم و در اين مدّت انتظار

مى كشيديم كه دستور قتل ما از جانب منصور صادر شود، تا اينكه روزى محمد بن

ص: 186

ربيع، دربان منصور، نزد ما آمد و گفت: اى فرزندان على! از ميان خود، دو مرد خردمند را انتخاب كنيد و به نزد اميرالمؤمنين بفرستيد. امام صادق عليه السلام فرمود: «من و حسن بن زيد به نزد منصور رفتيم. منصور رو به من كرد و گفت: تويى كه علم غيب مى دانى؟ گفتم: «لا يَعْلَمُ الغَيْبَ إلاّ اللّه ُ؛ غيب را كسى جز خدا نمى داند».

منصور: تويى كه مردم، اموال خود را برايت مى آورند؟

امام عليه السلام جواب داد: «خراج مملكت از آن اميرالمؤمنين است .»

منصور: مى دانى براى چه شما را به اينجا خوانده ام؟

امام عليه السلام : «براى چه؟»

منصور: مى خواهم تا سيادت و آقايى شما را درهم شكنم، وحشت در دلتان افكنم، نخلستانهايتان را از بيخ قطع كنم و شما را برروى كوهها پراكنده سازم؛ تا ديگر

احدى از اهل حجاز و يا از اهل عراق نتواند با شما تماس گيرد؛ چون شما موجب فساد آنها هستيد!

امام عليه السلام : «همانا خداوند سليمان را مشمول عطاى خويش قرار داد و او سپاسگزارى كرد؛ ايّوب به بلا گرفتار شد و وى صبر كرد؛ يوسف صدّيق با آنكه مظلوم بود از برادران خود گذشت نمود؛ تو از همان دودمان هستى و سزاوار است كه از آنها تبعيّت كنى!»

منصور از شنيدن اين كلمات خرسند و خندان شد و گفت: دوباره اين سخنان را بگو. چون گفتم، گفت: مِثْلُكَ فَلْيَكُنْ زَعيمُ الْقَوْمِ؛ مانند تو بايد بزرگ و كفيل قوم باشد». من از شما درگذشتم و جُرم مردم بصره را نيز به شما بخشيدم. اكنون حديثى را كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله براى من گفته اى، بار ديگر برايم بازگو كن.

گفتم: «پدرم براى من حديث كرد از پدرانش از علىّ بن ابى طالب عليه السلام ، از رسول خدا صلى الله عليه و آله كه فرمود: «صِلَة الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّيارَ، و تُطيلُ الْأعْمارَ، وَ إنْ كانُوا كُفّارا؛ صله رحم، شهرها را آباد و عُمرها را دراز مى گرداند؛ اگرچه عاملان صله رحم كافر باشند».

ص: 187

منصور گفت: منظور من، اين حديث نبود.

گفتم: «پدرم از پدرانش، از على عليه السلام ، از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرد: رَحِمْها (پيوندهاى خويشى) به عرش آويخته شده اند و فرياد مى زنند: «أَللّهُمَّ صَلْ مَنْ وَصَلَني وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَني؛ خدايا پيوند ده هركه مرا پيوند دهد و جدا كن هركه مرا جدا كند».

منصور گفت: اين هم نيست.

گفتم: «پدرم از پدرانش، از على عليه السلام ، از رسول خدا صلى الله عليه و آلهروايت فرمود: خداى عزّوجلّ فرمايد: «أنَا الرَّحيمُ، خَلَقْتُ الرَّحِمَ وَشَقَقْتُ لَها إِسْما مِنْ إِسْمي فَمَنْ وَصَلَها وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَها بَتَتُّهُ؛ منم خداوند رحيم. رَحِم را من آفريدم و نامى از نام خود براى آن مشتق كردم. پس هركه آن را پيوند كند، من او را پيوند دهم و هركه آن را ببُرد،

من او را خواهم بُريد».

منصور گفت: اين حديث هم نيست.

امام عليه السلام فرمود:

پدرم از پدرانش، از على عليه السلام ، از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرد كه فرمود: «إنَّ مَلِكا مِنَ المُلوُكَ فِى الْأرْضِ كانَ بَقى مِنْ عُمْرِهِ ثَلاثَ سِنينَ، فَوَصَلَ رَحِمَهُ، فَجَعَلَهَا اللّه ُ ثَلاثينَ سَنَةً؛ پادشاهى از پادشاهان زمين بود كه از عمرش فقط سه سال باقى مانده بود، پس صله رحم كرد و خداوند عمر او را سى سال قرار داد».

منصور گفت: همين حديث مقصودم بود. (اكنون بگو) كدام يك از شهرها پيش تو محبوب تر است؟ زيرا به خدا مى خواهم با شما صله رحم كنم.

امام عليه السلام مى فرمايد: «در پاسخ وى گفتم شهر مدينه. منصور ما را به مدينه فرستاد و خداوند بدين وسيله شرّ او را از سر ما دور ساخت .»(1)

ص: 188

امامت محمد رضايت دهيد، كسى ديگر درباره اين موضوع مخالفت نخواهد كرد و قريش با بقيّه مردمان به خلافت او تن مى دهند و با وى بيعت مى كنند.

حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: «ديگران در اين قضيّه با شما موافقند، احتياجى به وجود من نداريد. شما مى دانيد كه من به دليل ناراحتى جسمى نمى توانم در اجتماعات شركت كنم؛ حتى به جاى آوردن حج بيت اللّه و فرايض و مناسك برايم مشقت آور است. دست از من برداريد و با ديگران در اين باره مذاكره كنيد .»

عبداللّه گفت: مردم همه چشم به شما دارند و منتظرند كه شما در اين جريان داخل شويد. اگر راجع به اين موضوع نظر موافقت بدهيد، ديگران از شما پيروى خواهند كرد و ما از شما انتظار جنگ و مبارزه كردن نداريم.

راوى گفت: در اين هنگام جماعتى وارد شدند و كلام حضرت صادق عليه السلام با عبداللّه

قطع شد.

موسى بن عبداللّه گويد: بار ديگر با پدرم نزد جعفر بن محمد عليهماالسلام رفتيم. پس از اذن ورود، داخل منزل شديم. پدرم نزديك رفت و سر او را بوسيد و گفت: فدايت شوم! من بار ديگر آمدم تا از شما تقاضاى همكارى كنم و اميدوارم كه اين مرتبه به من جواب رد ندهى و خواهش مرا برآورى.

جعفر بن محمد صادق عليهماالسلام فرمود: «اى پسر عم! به خداوند پناه ببريد و بى جهت ادعاى امامت و خلافت نكنيد و به اين گونه امور نپردازيد؛ من از عاقبت اين قضيّه نگرانم و بيم دارم كه به شما آسيب و ضررى برسد .»

عبداللّه پس از گفت وگوى مفصل با امام عليه السلام ، از محضر او بيرون شد و از فرط غضب و ناراحتى لباسهاى خود را مى كشيد. امام صادق عليه السلام به او فرمود: «من از عموى شما شنيدم كه فرمود: عبداللّه و فرزندان او در آينده نزديكى كشته خواهند شد .»

موسى بن عبداللّه گفت: مدّتى از اين جريان نگذشت كه فرستادگان منصور دوانيقى به مدينه وارد شدند و پدرم را با برادرانش و جماعتى از سادات بنى حسن، كه

ص: 190

از جمله آنها على بن حسن بود، گرفتند و همه را با زنجيرهاى آهنين بستند و در محملهاى بى روپوش نشانيدند. سپس آنان را در كنار مسجد، كه محلّ اجتماع مردم بود، حاضر كردند تا جمعيّت به آنها ناسزا بگويند.

عبداللّه بن ابراهيم جعفرى گويد: خديجه، دختر عمر بن على، براى ما روايت كرد كه سادات بنى حسن را در كنار مسجد، نزديك باب جبرئيل نگهداشتند. در اين هنگام امام صادق عليه السلام به سوى جمعيّت آمد؛ در حالى كه رداى مباركش بر زمين افتاده بود. امام عليه السلام از در مسجد خارج شد و در حالى كه اشك بر چهره مباركش جارى بود، فرمود:

«واللّه ما وَفَتِ الاَْنْصارُ لِرَسُولِ اللّه صلى الله عليه و آله بِبَيْعَةٍ، لَقَدْ بايَعُوهُ عَلى أَنْ يَقُوا نَفْسَهُ وَوُلْدِهِ مِمّا يَقُونَ نُفُوسَهُمْ وَ اَوْلادَهُمْ وَاللّه لا يَفْلَحُ قَوْمٌ تَخْرُجُ بِهؤُلاءِ عَنْهُمْ عَلى هذِهِ الصُّورةُ؛ قسم به خدا كه انصار به بيعت خود با رسول خدا صلى الله عليه و آله وفا نكردند؛ آنها بيعت كرده بودند كه فرزندانش را حفظ كنند؛ همان گونه كه خود و فرزندانشان را حفظ مى كنند. به خدا قسم رستگار نمى شوند جماعتى كه فرزندان پيغمبر صلى الله عليه و آله خود را بدين صورت كوچ دهند».

پس از اين حضرت صادق عليه السلام به منزل رفت و از شدت اندوه مدّتى بيمار شد. بعد از اين اتفاق، سادات بنى حسن را از مدينه به بغداد بردند و منصور امر كرد جماعتى از

آنها را كشتند و عدّه اى را در زندان مخوف و وحشتناكى حبس كردند كه در آن روز و شب تشخيص داده نمى شد. به علت نداشتن بيت الخلاء، ناچار بودند در همان محل سكونت خود قضاى حاجت كنند؛ چنان كه بوى تعفن برايشان ناراحت كننده بود. كم كم بدن آنان وَرَم كرد؛ تا اينكه از شدّت مرض و گرسنگى و تشنگى از دنيا رفتند. از

جمله اين شهدا على بن حسن بن زيد جدّ اوّل حضرت عبدالعظيم عليه السلام بود.(1)

ص: 191

ابراهيم بن عبداللّه فرزند عبداللّه بن حسن، اشعارى درباره دستگيرى فرزندان حسن، پدرش و ساير خاندان سروده كه چنين است:

1. نَفْسي فَدَتْ شَيْبَةً هُناكَ وَ ظُنْ

-بُوبا بِهِ مِنْ قُيُودِهِمْ نَدَبُ

2. وَالسّادَة الْغُرَّ مِنْ ذَويِهِ فَما

رُوقِب فيهِمْ آلٌ وَلا نَسَبُ

3. يا حَلْقَ الْقَيْدِ ما تَضَمَّنْتِ مِنْ

حِلْمِ وَ بِرَّ يَزينُهُ حَسَبُ

4. وَ أُمَّهاتُ مِنَ الْفَواطِمِ اَخْ

-لَصَتْكَ بيضُ عَقايِلٌ عُرَبُ

5. كَيْفَ اعْتِذاري اِلى الاِْلهِ وَ لَمْ

أَشْهَرْ فيِكَ الْمَأثُورَةُ الْقُضَبُ

6. وَ لَمْ أَقُدْ غارَةً مُلَمْلَمَةً

فيها بَناتُ الصَّريح تَنْتَجِبُ

7. وَالسّابِقاتُ الْجِيادُ وَلاَْسَلُ

السَّمْرُ وَفيها أَسِنَّةٌ ذُرَبُ

8. حَتَّى تُوفيَّ بَني نَتَيْلَةً بِاكْ

-قِسْطِ بِكَيْلِ الصّاعِ الَّذي احْتَلَبُوا

9. بِالْقَتْلِ قَتْلاً وَبالاَسيرِ الَّذي

في القِدَّ أسْرَى مَصْفوُدَةُ سُلَبُ

10. أَصْبَحَ آلُ الرَّسُولِ أحمد في

النّاسِ كَذي عُرةٍ بِهِ جَرَبُ

11. بُؤْسا لَهُمْ ما جَنَتْ أكُفُّهُمُ

وَ أىَّ حَبْلٍ مِنْ أُمَّةٍ قَضَبُوا

12. و أيَّ عَهْدٍ خانُوا الاِْلهَ بِهِ

شُدَّ بِميثاقٍ عَقندُهُ الْكَرَبُ(1)

1. جانم فداى آن پيرمرد (عبداللّه) با ساقهايى كه در آنجا (زندان) نقش غل و زنجير بر آن آشكار بود.

2. و فداى آن بزرگان نيكو روى از خويشانش كه حسب و نسب در حقّشان مراعات نشد.

3. اى حلقه هاى زنجير نمى دانيد چه بزرگزاده و شكيبا و نيكوكارى را دربر گرفته ايد كه داراى حَسَبى است فاخر و بزرگ!

4 و 5 و 6 و 7. پس چگونه نزد خداوند جبّار باشم؛ در حالى كه هنوز شمشير برنده

ص: 192

موروث را كه از پدران به ما رسيده از نيام برنكشيده ام و جنبشى براى خونخواهى ات نكرده و سواركارانى برنينگيخته ام كه در آن اسبان تازه نفس زنند و هنوز مركبهايى پيشرو، سبكخيز و ميان باريك و نيزه هايى زردفام و نوك تيز به كار نبرده ام.

9. و برابر هر كشتن، كشته ها و در مقابل هر اسير كردن، اسيرانى از آنها در بند كشم.

10. آيا كار خاندان پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله بدان جا رسيده كه چون مبتلايان به جَرَب (نوعى بيمارى پوستى) مردم از آنها گريزانند؟

11. بدا به حالشان كه به چه جناياتى دست بيالودند و چه ريسمان محكم و چنگ آويزى را از امّت پاره كردند!

12. و در چه عهد و پيمانى با خدا خيانت كردند؟ چنان عهدى كه با ريسمان پيمانى هرچه محكم تر استوار گشته بود.

حسن الامير او را عبداللّه ناميد.

مؤلّف كتاب المجدى درباره تعداد فرزندان على بن حسن بن زيد مى نويسد: على السديد را دو فرزند به اسامى فاطمه و عبداللّه بوده است.(1)

امّا امام فخر رازى مى نويسد:

و أثبت السّيد أبوالحسن البطحانى له أبنا آخر اسمه اسماعيل، و له أعقاب بالرّى، و لم يوافقه أحد؛

سيّد ابوالحسن بطحانى، فرزند ديگر را به نام اسماعيل براى على السديد ذكر كرده كه هيچ يك از علماى انساب با آن موافق نيستند.(2)

پس بنابر عقيده علماى انساب، سه فرزند به اسامى فاطمه، عبداللّه و اسماعيل براى على السديد بوده كه در مورد اسماعيل اختلاف شده است.

قول شيخ عباس قمى نيز چنين است:

ابوالحسن على، مادر او امّ ولد و لقب او سديد است. وى در حبس منصور وفات يافت و او را دخترى به نام فاطمه بود. و نيز على را كنيزكى بود كه هيفا نام داشت و از وى حامله گشت و هنوز حمل خود را فرو نگذاشته بود كه سديد وفات كرد و چون مدّت حمل به سر رسيّد، هيفا پسرى آورد. حسن الامير او را عبداللّه نام نهاد و او را بسيار دوست مى داشت.(3)

بنابراين جاى ترديد نيست كه على السديد را دو فرزند به نام فاطمه و عبداللّه بوده؛ چنان كه بيشتر علماى رجال و انساب نيز بر اين عقيده اند.(4)

ص: 194

ابى طالب عليهم السلام است. كنيه اش ابوالحسن و مادرش كه كنيز بوده، امّ الحميد مى ناميدند. منصور هنگامى كه بر پدرش حسن بن زيد الامير خشم گرفت، او را با پدرش به زندان افكند.

و على همچنان با پدر در زندان بود؛ تا اينكه در همان جا (قبل از پدر) از دنيا رفت.(1)

از آنچه گفته شد مى توان نتيجه گرفت كه حسن بن زيد بعد از شهادت فرزند خود از زندان منصور آزاد گشت و واقعه فروش كنيز على و اينكه وى در حال حمل بوده، پس از آن واقع شده است.

سرانجام على بن حسن بن زيد در سال 145 ق در 26 سالگى در زندان منصور دوانيقى به فوز عظيم شهادت نايل شد.

هيفا داشت و از او صاحب دخترى به نام فاطمه شد. هنگامى كه على السديد را به زندان مى افكندند، هيفا از على حامله بود. وقتى على در زندان از دنيا رفت و از سويى، آثار حمل در هيفا ظاهر نبود، حسن الامير پدر على، او را فروخت. خريدار چون كنيزك را به خانه برد، فهميد كه وى آبستن است. از اين رو، او را براى حسن باز فرستاد و بعد از مدّتى پسرى آورد كه حسن الامير او را عبداللّه ناميد. حسن الامير براى اطمينان خاطر، كودك را نزد علماى قافه (يعنى قيافه شناس) برد و گزارش حال او را به آنان داد. قيافه شناسان او را ملحق به على السديد كردند و از اين رو، او را عبداللّه قافه خواندند.(1)

متأسّفانه از زندگانى و حالات عبداللّه اطّلاعات جامع و مفصّلى در دست نيست. علماى انساب در كتب خود از وى نام برده و به شرح حال مختصرى از وى بسنده كرده اند. مناسب است گفته هاى بعضى از آنها به نظر خوانندگان برسد.

در كتاب منتقلة الطالبيّة(2) آمده است كه عبداللّه قافه از كنيزى به نام هيفا متولّد شد و چون پدرش در قيد حيات نبود، در دامن جدّ خود، حسن بن زيد، نشو و نما كرد و تا به حدّ رشد و كمال رسيد. حسن بن زيد به اين كودك علاقه مفرطى داشت و او را بر فرزندان خود برترى مى داد و در تعليم و تربيت او مى كوشيد.

مؤلّف عمدة الطالب(3) نيز همين مطلب را بدون كم و زياد نقل كرده و درباره تعداد فرزندان عبداللّه نوشته است: عبداللّه داراى سه فرزند به نامهاى احمد، عبدالعظيم و

جعفر بود.

امّا مؤلفان كتابهاى الشجرة المباركة(4) و سرّ السلسلة العلويّة(5) شمارِ فرزندان عبداللّه قافه را

ص: 197

دو تن به اسامى احمد و عبدالعظيم نوشته اند. نظر نسّابه شهير معاصر، مرحوم آيه اللّه سيّد شهاب الدين نجفى مرعشى هم همين قول است. وى مى فرمايد: فرزندان عبداللّه دو تن بوده اند: اوّل عبدالعظيم عليه السلام و دوم احمد كه از جمله زهّاد و پرهيزكاران بود و اعقاب وى بسيارند و سادات حسنى ابهر و خرّم درّه و هيدج و قزوين از نسل پاك او هستند.(1)

نسّابه قرن پنجم، نجم الدّين ابى الحسن على العلوى العمرى، در كتاب خود، عدد فرزندان عبداللّه قافه را پنج تن به اسامى جعفر، قاسم، جعفر، عبدالعظيم و احمد مى داند؛(2) ولى مؤلّف تهذيب الأنساب(3)، چهار فرزند به نامهاى حسن، عبدالعظيم، احمد و محمد براى عبداللّه قافه برشمرده است. علاّمه نسّابه عميدالدين النجفى هم اين اقوال را تأييد كرده، مى گويد: عبداللّه را به غير از عبدالعظيم عليه السلام دو فرزند ديگر به نام محمد و حسن بوده كه هر دو ملقّب به مهفهف بوده اند و از نسل او در رى زياد ديده شده و مدّتى املاك فدك هم در تصرّف او بوده است.

تا اينجا، علماى انساب قائل به هفت فرزند براى عبداللّه قافه شده اند؛ ولى محدّث خبير مرحوم حاج شيخ عبّاس قمى، عدد فرزندان عبداللّه را نُه تن دانسته، ولى مدركى براى قول خود بيان نكرده است.(4) امّا چنان كه اشاره رفت علماى انساب قرن سوم تا قرن يازدهم، شش فرزند براى آن جناب برشمرده اند كه اسامى آنها و چهار تن ديگر، كه شيخ عبّاس قمى افزوده، عبارتند از:

1 . احمد بن عبداللّه: گفته شده كه اعقاب وى در مصر و كوفه بوده اند؛

ص: 198

2 . عبدالعظيم بن عبداللّه؛

3 . حسن بن عبداللّه: معروف به مهفهف كه در زمان معتضد عبّاسى امور «فدك» در دست او بود و از وى فرزندى باقى نماند.

4 . محمد بن عبداللّه: او نيز ملقب به مهفهف بود و بعضى گفته اند كه اعقاب او در ابهر و زنجان بوده اند؛

5 . قاسم بن عبداللّه: در اينكه وى فرزندى داشته يا نه، اختلاف نظر است؛

6 . جعفر بن عبداللّه: از وى اطّلاع دقيقى در دست نيست.

7 . ابراهيم؛ 8 . على اكبر؛ 9 . على اصغر؛ 10 . زيد.

ص: 199

ص: 200

ص: 202

شايسته است كه زائران محترم آستان مقدّس حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، هنگام تشرّف به حرم مطهّر، بر آگاهى خويش از آن بزرگوار بيفزايند تا با زيارت مرقد پاك حضرتش حضور قلب و توجّه خاطرشان فزونى يابد و با اخلاص بيشترى قصد تقرّب الهى كنند و از عنايات ويژه پروردگار، بهره مند شوند. بدين منظور، نگاهى هرچند گذرا بر زندگى سراسر معنوى آن بزرگوار خواهيم داشت.

ديدگانش روان بود، فرمود:

اى فرزندان مهاجران و انصار! آيا رسول خدا سفارش كرده بود كه بر فرزندانش ستمى چنين روا داريد؟!

آن گاه به خانه رفت و در بستر بيمارى افتاد.

دستگيرشدگان، به فرمان منصور دوانيقى به شهادت رسيدند. او فرمان داد ساختمان زندان را خراب كنند تا پيكر مطهّر سادات بنى الحسن، زير آوار، مدفون شود. مسعودى، تاريخ نگار مشهور، درباره اين زندان مى نويسد:

در روزگار ما، كه سال 332ق ، است، آن جا (زندان تخريب شده ساحل فرات در كوفه) زيارتگاه دوستان اهل بيت شده است.

هنگامى كه على بن حسن بن زيد دستگير شد، عبدالله، پدر گران قدر حضرت عبدالعظيم، در شكم مادر بود. بنابراين، وقتى ديده به جهان گشود، از نعمت پدر محروم بود. لذا تحت سرپرستى پدربزرگ ارجمندش حسن بن زيد قرار گرفت. او اندك اندك باليد، به كمال رسيد و در روزگار تاريك عبّاسيان، چون ستاره اى فروزان به نورافشانى پرداخت.

آن بزرگوار، كه به سبب ستم هاى آل عبّاس، پيوسته متوارى بود و مدفن پاكش حتى از چشم تيزبين تاريخنگاران نيز پنهان مانده است، نُه فرزند به نام هاى: عبدالعظيم، احمد، قاسم، حسن، محمّد، ابراهيم، على اكبر و على اصغر داشت.

حسن پاسخ داد: آرى:

فتى كانَ يَحميهِ مِنَ الضَّيمِ سَيْفُهُ

وَ يُنجيهِ مِنْ دارِ الْهَوانِ اجْتنابُها.

آن گاه با صداى بلند گريست. منصور، خشمگين شد و فرمان داد دارايى هايش را مصادره كنند و او را در زندان بغداد، به بند كشند.

حسن تا پايان عمر منصور، در زندان مانْد و هنگامى كه مهدى عبّاسى به قدرت رسيد، وى را آزاد ساخت. آن بزرگوار، در سفر حج، در منزلگاهى كه «حاجر» خوانده مى شد، ديده از جهان فرو بست و تن به خاك هاى آن ديار سپرد.

آن پارساى والاتبار، دخترى پرهيزگار و حافظ قرآن داشت كه «سيّده نفيسه» خوانده مى شد. اين دُخت پاك دامن، با اسحاق، فرزند حضرت صادق عليه السلام ، پيمان همسرى بست. آرامگاه وى در قاهره، زيارتگاه شيعه و سنّى است.

خانه امام عليه السلام بروى آيم، فرمود:

«اگر در مسائل دين با مشكل روبه رو شدى، از عبدالعظيم حسنى در آبادى خودت [رى] بپرس و سلامم را به او برسان .»(1)

تأييدات پيدا و پنهان معصومان عليهم السلام سبب شد تا حضرت عبدالعظيم، شهرتى بسزا يافت و پيروان خاندان پاك پيامبر9 براى بهره گيرى از دانش فراوانش از دور و نزديك به رى شتافتند. معارف الهى و احكامى كه آن بزرگوار از پيشوايان معصوم عليهم السلامروايت كرده، در آثار روايى شيعه پراكنده است. بخشى از ميراث حديثى حضرت عبدالعظيم، به وسيله دانشوران بزرگى كه نامشان ذكر مى شود، به دست ما رسيده است:

1. محمدبن يعقوب كلينى، در اثر گران بهايش اصول الكافى، روايات بسيارى از آفتاب فروزان رى به يادگار نهاده است. اين روايت ها در بخش هاى زير از اثر او به چشم مى خورد:

الف) كتاب التوحيد، باب معانى اسماء الهى و باب البداء؛

ب) كتاب الحجه، باب «إنّ الأئمة نورالله -عزّوجلّ-»، باب «إن المتوسّمين هم الأئمه»، باب «ان الطريقة الاستقامة ولاية على عليه السلام »، باب «من عرف امامه لم يضرّه»، باب «مَن مات و ليس له امام من الأئمة الهُدى»، باب «التسليم و فضل المسلمين»، و باب «مفاهيم القرآن».

ج) كتاب الايمان و الكفر؛

د) كتاب الطهاره؛

ه) كتاب الصلاة؛

و) كتاب النكاح؛

ص: 206

ز) كتاب الزكاة.

2. احمدبن خالد برقى، در دو اثر مشهورش المحاسن و عقاب الأعمال، برخى روايات

حضرت عبدالعظيم را ذكر كرده است.

3. جعفربن محمدبن قولويه، در كتاب ارجمند كامل الزيارات، بدين مهم پرداخته

است.

4. شيخ صدوق نيز در كتاب من لايحضره الفقيه، در بخش هاى زير، روايت هايى از عبدالعظيم عليه السلام آورده است:

الف) كتاب الصلاة؛

ب) كتاب الصوم؛

ج) كتاب الصيد و الذباحة.

افزون بر اين، شيخ صدوق در كتاب هاى الامالى، اكمال الدين، التوحيد، علل الشرائع، الخصال،، معانى الأخبار و عيون أخبار الرضا عليه السلام نيز رواياتى از حضرت عبدالعظيم نقل كرده است.

5. محمدبن نعمان، مشهور به شيخ مفيد نيز در دو اثر برجسته اش الاختصاص و الأمالى، روايت هايى از حضرت عبدالعظيم را بازگو كرده است.

6. شيخ طوسى (م 460 ق)، هم در الأمالى خود، رواياتى را از آفتاب فروزان رى نقل كرده است.

185ق، تحقّق يافته و وفاتشان تا سال 270 ق، واقع شده است.(1)

اساتيد حضرت در روايت

حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، سخنان امام باقر، امام صادق و امام كاظم عليهم السلام را از 25 راوى بزرگ شنيد و براى شاگردانش بازگفت. على بن جعفر عليهماالسلام، هشام بن حكم، محمدبن ابى عُمَير، حسن بن محبوب و صفوان بن يحيى، در شمار اين راويان بزرگ جاى دارند.

شاگردان آن بزرگوار

محمدبن خالد برقى، احمدبن محمدبن خالد، سهل بن زياد رازى، عبدالله بن موسى رويانى، حمزة بن قاسم علوى و ابراهيم بن هاشم قمى، در گروه پانزده نفرى شاگردان حضرت عبدالعظيم قرار داشتند. اين نيكان، روايات آفتاب تابناك رى را به خاطر سپردند و براى شاگردانشان نقل كردند.

قال: دَخَلتُ على سيّدى على بن محمدبن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب عليهم السلام فلما بَصَّرَ بى قال لى: «مَرحَبا بك يا أباالقاسم! أنت وليّنا حقا». قال: قلت له: يابن رسول الله! انّى أريد أن أعْرِض عليك دينى فانْ كانَ

مرضيّا ثَبّتُ عليه حتى ألقى الله U . فقال: «هاتِ يا اباالقاسم!». فقلت: انّى أقُول إنّ الله تعالى واحد ليس كمثله شى ءٌ خارج عن الحدّين: حدّ الإبطالِ و حدّ التشبيه اِنّه ليس

بجسمٍ و لا صورة و لا عَرَضٍ وَ لا جوهَرٍ، بل هو مُجَسِّم الأجْسامْ وَ مُصوّر الصُوَر و خالقُ الاعراضْ و الجواهر و رَبّ كلّ شى ء و مالِكُه و جاعلهُ و مُحْدِثُه و انّ محمّدا عبدُه و رَسولهُ صلى الله عليه و آله(ص) خاتَمُ النّبيين فَلا نبىّ بعده الى يوم القِيامة و أقُولُ إِنّ الامام و الخليفة و ولىّ الأمر بعده أميرالمؤمنين علىّ بن أبى طالب، ثمّ الحسن، ثمّ الحسين، ثمّ على بن

الحسين، ثمّ محمد بن على، ثمّ جعفر بن محمد، ثمّ موسى بن جعفر، ثمّ على بن موسى، ثمّ محمد بن على، ثمّ أنت يا مولاى. فقال الامام الهادى عليه السلام : «وَ منْ بعدى الحسن إِبنى فكيف للنّاس بالخلف مِنْ بعده؟». قال عبدالعظيم، فقلت: و كيف ذاك يا مولاى؟ قال عليه السلام : «لأنّه لا يُرى شَخْصُه و لا يحلّ ذكره بِإسمه حتى يخرج فَيَملأُ الأرضَ قِسطا و عَدلاً كما مُلِئَت ظُلما و جورا». قال، فقلت: أقررتُ و أقولُ انّ وليُّهُم ولىّ اللّه، و عدوّهم عدوّ اللّه، و طاعتهم طاعة اللّه، و معصيتهم معصيةُ اللّه، و أقول إنّ المعراجَ حقٌّ و المساءلهً فى القَبرِ حقٌّ، و انّ الجَنَة حقٌّ، و النّار حقٌّ، و الصراط حقٌّ، و الميزانَ حقٌّ، و انّ الساعة آتيةٌ لا رَيْبَ فيها و انّ اللّه يبعث مَنْ فى القبور. و أقول: إِنّ الفرائض الواجب بعد الولاية الصلاة و الزكاة و الصوم، و الحج، و الجهاد، و الأمر بالمعروف، و النهى عن المنكر. فقال على الهادى عليه السلام : «يا اباالقاسم! هذا و اللّه دين اللّه الذى ارْتضاه لعباده فَأثْبِتْ عليه ثَبَّتِكَ اللّهُ بِالقَولِ الثّابِتِ فى الحياة الدنيا و فى الآخرة...».

چنان كه بيان شد، حضرت عبدالعظيم، براى عرضه اعتقاداتش خدمت امام هادى عليه السلام شتافت و ايشان، او را با عبارت «اى ابوالقاسم! تو به راستى دوست و يار ما به شمار مى آيى»، ستود.

ص: 210

افزون بر اين چنان كه آمد، امام هادى عليه السلام در پايان گفتار عبدالعظيم عليه السلام ، درستى عقايد او را تأييد كرد و بر جايگاه والاى معنوى اش گواهى داد.

برايش نوشته مى شود؛ و هركس توان زيارت ما ندارد، اگر به زيارت دوستان نيكوكار ما شتابد، ثواب زيارت ما برايش نوشته مى شود.

اين روايت، فضيلت زيارت پيروان نيكوكار اهل بيت عليهم السلام را نشان مى دهد؛ نيكانى كه بى ترديد، عبدالعظيم عليه السلام در صدر آنان جاى دارد.

افزون بر اين، ابن قولويه، روايتى نيز در خصوص زيارت آفتاب تابناك رى نقل كرده است:

عن بعض أهل الرى، قال: دخلت على ابى الحسن على بن محمد الهادى عليهماالسلام قال: «اين كنت؟» فقلت: زرت الحسين بن على عليهماالسلام. فقال عليه السلام : «اما انّك لو زرت قبر عبدالعظيم عندكم لكنت كمن زار الحسين عليه السلام .(1)

امام هادى عليه السلام از كسى كه اهل رى شمرده مى شد، پرسيد: «كجا بودى؟» مرد پاسخ داد: حسين بن على عليهماالسلام را زيارت كردم. امام عليه السلام فرمود: «اگر به زيارت مرقد عبدالعظيم كه نزد شماست، مى شتافتى، [در ثوابْ ]مانند كسى بودى كه حسين عليه السلام را زيارت كرده است».

در مملكت وجود ندارد!

دعاى حضرت عبدالعظيم، سرانجام در 22 بهمن 1357 مستجاب شد و ريشه طاغوت براى هميشه از اين سرزمين قطع شد.(1)

زيارت نامه حضرت عبدالعظيم حسنى

مرحوم محدّث قمى(ره) در كتاب شريف مفاتيح الجنان، زيارت حضرت عبدالعظيم را چنين نقل كرده است:

...

ص: 216

ص: 218

مشكل شدى، درباره آن از عبدالعظيم حسنى بپرس و سلام مرا به او برسان.(1)

اين روايت، فقاهت و دانش ايشان را بيان مى كند.

ما تو هستى اى مولاى من.

حضرت متوجه او شده و فرمود: و پس از من، فرزندم حسن امام است، پس چه جانشينى مردم پس از او خواهند داشت!

عبدالعظيم از امامِ پس از امام حسن عسكرى عليه السلام پرسش كرد و گفت: مولاى من! مگر اين امام چگونه خواهد بود؟

امام پاسخ داد: امام دوازدهم در خفا بسر مى برد و ديده نمى شود. نامش را نيز نمى توان به تصريح به زبان آورد؛ تا آنكه خروج كند و زمين را پس از آنكه از ستم و حق كشى و ظلم پر شده باشد، از داد و عدالت پر كند.

فورا عبدالعظيم حسنى ايمان و اعتقاد خود را به گفته هاى حضرت چنين بيان كرد: اقرار مى كنم و مى گويم: دوستدار آنان دوستدار خدا است و دشمن آنان دشمن خدا، اطاعت از آنان اطاعت از خدا و معصيت كردن آنان معصيت خدا به شمار مى رود. معتقدم: معراج حق است، سؤال در قبر حق است، بهشت حق است، دوزخ حق است، صراط حق است، ميزان حق است و ساعت (جزا) بدون ترديد فرا خواهد رسيد و خداوند همه مردگان را از گورها برخواهد انگيخت.

معتقدم: پس از ولايت اهل بيت عليهم السلام واجبات عبارت اند از: نماز، زكات، روزه، حج، جهاد، امر به معروف، نهى از منكر و... .

امام هادى عليه السلام اعتقادات او را تأكيد كرده، بر او آفرين گفت و فرمود: اى ابوالقاسم! به خدا سوگند اين همان دين خدا است كه آن را براى بندگانش پسنديده و خواسته است، پس همين عقيده را حفظ كن؛ خداوند در دنيا و آخرت تو را با قول و عقيده ثابت، استوار بدارد.(1)

ص: 221

آنكه روح مطهرش به ملكوت اعلى پيوست.

با مرگ ايشان، يكى از صفحات درخشان پيكار و جهاد اسلامى ورق خورد و چراغ تابناكى كه در تيرگى ها راه عزت و سربلندى را به مردم نشان مى داد، خاموش گشت. خبر مرگ حضرت، شهر را در ماتم فرو برد و همه مردم از طبقات مختلف براى تشييع اين علوىِ غريب گرد آمدند و او را در آرامگاهش به خاك سپردند. امروزه مرقد مقدس اين سيد شريف، زيارتگاه هزاران عاشق و دلباخته خاندان اهل بيت عصمت عليهم السلام است.

تبرك يافتن از نعش پاكش، وى را در مصر به خاك بسپارد. اسحاق مؤتمن چون اصرار آنها را ديد قبول كرد. بعد از دفن، اسحاق با دو فرزند خود به مدينه طيبه كه وطن آنها

بود، مراجعت كردند.

صورت دارد: صورت اوّل، اثبات مى كند كه نفيسه خاتون دختر حسن بن زيد است، و صورت دوم، اثبات مى كند كه نفيسه خاتون دختر زيد بن حسن نيست. ابتدا دلايل اثباتى را مى آوريم و سپس به بيان دلايل سلبى مى پردازيم.

زوجها إسحاق بن جعفر الصادق عليه السلام ، و قيل مع أبيها الحسن الذي عيّن واليا على مصر من قبل أبي جعفر المنصور(1)؛

نفيسه دختر حسن بن زيد بن حسن عليه السلام از زنان مشهور در عبادت، صلاح، زهد و ورع

بوده كه در مكه معظمه در سال 145 هجرى به دنيا آمده و نشو و نماى او در مدينه مكرمه بوده است. وى با همسر خود جناب اسحاق، پسر امام جعفر صادق عليه السلام وارد مصر شد. و گفته شده است كه ورودش به مصر، همراه پدر خود حسن بن زيد بوده، زيرا وى از طرف منصور دوانيقى حاكم مصر شد و لذا فرزندان خود را به آنجا انتقال داد.

از اين رو ، اكثر مورخان اتفاق نظر دارند كه نفيسه خاتون دختر حسن بن زيد مى باشد، لذا مؤلف كتاب أعلام النساء المؤمنات(2) و مشاهد العترة الطاهرة(3) مى نويسند:

«توفيّت بمصر نفيسه بنت الحسن بن زيد بن الإمام الحسن المجتبى عليه السلام ».

و همچنين مؤلفان كتابهاى وفيات الأعيان،(4) نور الأبصار،(5) روح و ريحان،(6) سراج الأنساب،(7) رياحين الشريعة،(8) منتهى الآمال،(9) و تتمة المنتهى(10) تصريح نموده اند كه نفيسه خاتون دختر حسن بن زيد بن حسن عليه السلام مى باشد.

ص: 226

پسر امام جعفر صادق عليه السلام و دختر حسن بن زيد بوده است.

4. چگونه مى توان پذيرفت كه نفيسه همسر وليد بن عبدالملك باشد؛ حال آنكه بعد از وفات نفيسه به سال 208 هجرى در مصر، اسحاق بن امام جعفر صادق عليه السلام خواست آن جسد شريف را به مدينه منوّره حمل و در قبرستان بقيع دفن كند. مصريان درخواست كردند كه براى تبرك او را در مصر دفن كنند، اما اسحاق استنكاف مى نمود؛ تا اينكه رسول خدا صلى الله عليه و آله را در خواب مى بيند و حضرتش به اسحاق امر مى كند كه سيده نفيسه را در مصر دفن نمايد. اين ماجرا خود دليلى قوى است بر اينكه نفيسه خاتون دختر حسن بن زيد بن حسن عليه السلام بود؛ زيرا اسحاق مؤتمن هم عصر با نفيسه خاتون بوده و چون هم كفو بودند، با هم ازدواج كردند و ثمره اين وصلت، دو فرزند بود كه به اتفاق جميع مورخان به همراه اسحاق به مدينه طيبه بازگشتند.(1)

5. در همين زمينه محدّث كبير، شيخ عباس قمى(ره) در كتاب منتهى الآمال در ذيل حالات فرزندان امام جعفر صادق عليه السلام مى نويسد:

بدان كه زوجه اسحاق بن جعفر الصادق عليه السلام ، عُليا مخدّره نفيسه بنت حسن بن زيد بن

حسن بن على بن ابى طالب عليه السلام است كه به جلالت شأن معروف است. وى در سنه دويست و هشت در مصر وفات كرد و در آنجا به خاك سپرده شد. مصريان اعتقادى كامل به او دارند و معروف است كه دعا در نزد قبر او مستجاب مى شود.

6. شيخ ذبيح الله محلاتى هم مى نويسد:

سيده نفيسه بنت حسن بن زيد بن الحسن بن على بن أبى طالب عليهماالسلام ، كه در خاك مصر مدفون است، مزارش زيارتگاه خاص و عام مى باشد و به طاهره و كريمة الدارين مشهور است. وى در سنه 145 ه . ق در مكه معظمه متولد شد و در مدينه منوره با زهد و

ص: 228

عبادت به سر برد. وى همسر اسحاق المؤتمن - پسر حضرت امام جعفر صادق7- بوده و از آن صلب پاك، يك پسر و يك دختر آورد، كه قاسم و ام كلثوم نام داشته اند. پس از آن

با شوهر و فرزندان خود به مصر رفته و چون هفت سال در آنجا به سر برده در ماه رمضان سنه 208 ه. ق به سراى قرب الهى شتافت. بعد از انجام مراسم دفن، اسحاق با دو فرزند خود به مدينه طيّبه، كه وطن آنها بود، مراجعت كرد.(1)

پس با دلايل فوق ثابت شد كه نفيسه خاتون دختر حسن بن زيد بن حسن عليه السلام بود و قول كسانى را كه اين سيده جليله را دختر زيد بن حسن عليه السلام دانسته اند، نشأت گرفته از قلت تتبع و عدم دقت آنان بايد دانست.(2)

پيش روى من عقباتى است كه جز فائزون و رستگاران نمى توانند آن را بپيمايند.»

تشريف فرمايى سيده نفيسه به مصر در سال 193 بود. اهل مصر چون خبر ورود او را بشنيدند، از آنجايى كه ارادتى خاص به خاندان پيامبر صلى الله عليه و آلهداشتند، از زن و مرد به استقبالش بيرون شتافتند و وى را ملازمت كردند ، تا اينكه در سراى «جمال الدين عبداللّه بن جصاص» كه از كبار تجار و از صلحاى مصر بود، منزل ساخت و مدتى در آنجا سكونت كرد و پس از چندى در منصوصه، خانه «اُم خانى» سكونت اختيار نمود.(1)

نفيسه خاتون نزد عربها «سيده» و «ست نفيسه» كه به معناى «خانم» است، خوانده مى شود. همان طورى كه گفته شد، تولّد وى را به سال 145 هجرى قمرى، همزمان با سال شهادت محمد و ابراهيم، پسران عبدالله محض فرزند حسن مثنى، نوشته اند(2). در حالات آن مخدّره چنين گفته اند: بسيار زاهد و متقى بود و در حال احتضار روزه دار بود و جمعى از او خواستند كه روزه اش را افطار كند، در جواب گفت: سبحان الله! سى سال است كه از خدا مسئلت دارم صائم از دنيا بروم، چگونه از آرزوى سى ساله ام دست بكشم؟!

وى در وقت احتضار اين اشعار را مترنم بود:

اِصْرَفُوا عَنّي طَبيبي

وَدَعَوْني وَحَبيبي

زادَنى شَوْقي اِلَيْهِ

وَعَزامِي في لَهيبِ

طابَ هَتْكي في هَواهُ

بَيْنَ واشٍ وَرَقيب

لا اُبالى بِفَواتٍ

حينَ قَدْ صارَ نَصَيبي

لَيْسَ مِنْ لامٍ بِعَذْلٍ

عَنْهُ فيهِ بِمُصيبِ

ص: 230

جَسَدي راض ٍ بِسُقْمي

وَجَفَوْني بِتَحيبي

طبيب را از من دور كنيد و مرا با دوست خود واگذاريد، كه شوق و محبّت و ناله من براى لقاى او افزون گردد و به ملاقاتش بروم.

هنگامى كه نفيسه خاتون در مصر بود، امام شافعى هم ساكن مصر شده و به زيارت نفيسه مى رفت و از پس پرده، طلب ادعيه خيريّه مى نمود.

در كتاب أعلام النساء(1) و رياحين الشريعه(2) و منتخب التواريخ(3) آمده است: هنگامى كه احمد بن طولون در مصر حكومت داشت و ظلم و تعدّى او فزون شد، اهالى مصر به حضرت ست نفيسه شاكى شدند. ايشان فرمودند: چه روز احمد سوار مى شود و به بازار شهر مى آيد؟ عرض كردند: فلان روز. نفيسه خاتون در آن روز سر راه احمد ايستاد. چون موكب او رسيد، وى را صدا كرد. احمد او را به شناخت و براى رعايت حشمت و جلالتش از مركب خود به زير آمد و به خدمت بانو شتافت. مخدّره صفحه اى به دست وى داد كه در آن نوشته شده بود:

«ملّكتم فأسرتم، و قدرتم فقهّرتم، و خوّلتم فعسفتم، وردت إليكم الأرزاق فقطعتم، هذا و قد علمت أن سهام الأسحار نافذة غير مخطئة لا سيّما من قلوب أو جعتموها، و أكباد جوّعتموها، و أجساد عريتموها، فحال أن يموت المظلوم و يبقى الظالم، إعلموا ما شئتم فإنا صابرون، وجوروا فإنا بالله مستجيرون، و أظلموا فإنّا لله متظلّمون، و سيعلم الذين ظلموا أيّ منقلب ينقلبون، فعدل لوقته.»

احمد بن طولون هنگامى كه اين كاغذ را خواند، استغفار كرد و دست از تعدى و ظلم خود كشيد و بناى عدل و داد نهاد.

در كتاب رياحين الشريعه نوشته شده كه اين خبر قابل تأمل است؛ چون احمد بن

ص: 231

طولون در سال 203 قمرى متولد شد و در سال 270 ه.ق رحلت كرد و وفات سيّده نفيسه خاتون در سال 208 ه.ق بود؛ بنابراين حتما مكالمه نفيسه با غير احمد بن طولون بوده و مورخان اشتباها احمد بن طولون ذكر كرده اند.

نوشته اند كه نفيسه خاتون به دست خود قبرش را حفر كرد و همه روزه در ميان آن مى رفت و نماز مى گزارد و قرائت قرآن مى نمود و شش هزار ختم قرآن در آن به اتمام رساند. در وقت احتضار (سال 208 ه.ق) روزه دار بود و قرآن قرائت مى كرد و در هنگام خواندن سوره مباركه انعام چون به اين آيه شريفه رسيد: لَهُم دار السَّلامُ عِنْدَ رَبِّهِمْ(1) دار دنيا را وداع گفت و ماتمى بزرگ سرتاسر مصر را فراگرفت و آن روز از ايام مشهور روزگار شد. از بلاد و نواحى اطراف، مردان و زنان براى تشييع جنازه آن مخدره به مصر مى آمدند و دسته دسته بر وى نماز مى گذاشتند. در آن شب به احترام اين سيده جليله، شمعها برافروخته شد و از هر خانه كه در مصر بود صداى گريه و شيون به گوش مى آمد و تأسفى عظيم بر مردم مصر هويدا گرديد.

مرحوم شيخ عبّاس قمى(2) به نقل از تاريخ طبرى(3) مى نويسد: هنگامى كه نفيسه خاتون رحلت نمود، اسحاق بن جعفر الصادق عليه السلام خواست بدن همسرش را از مصر به مدينه آورد و در بقيع به خاك سپارد. مردم نزد امير شهر رفتند تا وى را از اين امر باز دارند؛

اما اسحاق نپذيرفت. مصريان اموال بسيارى براى او جمع كردند تا از آن انديشه برگردد، اسحاق همچنان قبول ننمود. مردم مصر شب را با اندوه و سختى به روز آوردند و چون بامداد رسيد، خدمت اسحاق جمع شدند و حال او را دگرگون ديدند. سبب را سؤال كردند، گفت: ديشب رسول خدا صلى الله عليه و آله را در خواب ديدم كه مرا فرمود: اموال ايشان را رد كن و سيده نفيسه را نزد ايشان دفن نما. لأَِّ الرَّحْمَة تَنزِلُ عَليْهِم بِبَرَكاتها؛

ص: 232

رحمت خدا به بركت وجود اين خانم بر اهل مصر نازل مى شود. سرانجام سيده را در مزار «درب السباع» دفن كردند و اسحاق المؤتمن با دو فرزند خود عازم مدينه شد.

احتمال جنجال را نكند و مرا از عبادت و اوراد و تحصيل توشه معادم باز مى دارد. عرض كرد: جميع اين مسائل را اصلاح كنم و خاطر شريف شما را از هر رهگذر آسوده مى گردانم و به آن طور كه موجب رضاى طبع شريف است مرتب مى دارم و سرايى بس وسيع كه در درب الساع دارم به تو بخشيدم و خداى را بر اين حال گواه گرفتم و از تو خواستار مى شوم كه از من پذيرفتار شوى و در عدم قبول آن، مرا شرمسار نفرمايى.

سيده فرمود: آن سراى را از تو قبول كردم، ولى با اين مردم بسيار كه به حضرت من وفود مى دهند چه سازم؟

حاكم گفت: ضمانت اين كار نيز به عهده من است. هر آينه من امر مى كنم كه در هر هفته بيش از دو روز شما را مشغول ننمايند؛ فقط روز يك شنبه و چهارشنبه مردم به زيارت شما تشرف حاصل بنمايند. سيده قبول نمود و حاكم كاملاً مسرور گرديد و كار بر اين نهج استمرار پيدا كرد.

حكايت كردند كه وقتى در زمان سيده نفيسه رود نيل بايستاد. مردمان در خدمت سيده نفيسه انجمن شدند و خواستار دعا گرديدند. سيده نفيسه قناع خود را به ايشان داد كه آن را به دريا افكنند. چون بفرموده عمل كردند . هنوز بازنگشته بودند كه از بركت آن قناع، رود افزايش گرفت و روان گرديد.

و ديگر حكايت كردند كه زنى سالخورده چهار دختر داشت و ايشان پنبه ريسى كردند از جمعه تا جمعه ديگر . جمعه دوم آنچه رشته بودند آن عجوزه مى گرفت و در بازار پرده مى فروخت و از يك نيمه بهايش كتان و از نيمى ديگر طعامى براى قوت ايشان مى خريد.

روزى ، در آن اثنا كه از بازار عبور مى كرد و آن رشته را بر سر داشت ، ناگاه پرنده تيزچنگال از هوا به زير آمد و آن رزمه (بقچه) رشته را بربود و به هوا بلند شد. آن زن

از حدوث اين حادثه مهيبه بى خود به روى زمين افتاد. چون بهوش آمد، گفت: با

ص: 234

دختران يتيم چه كنم كه اكنون زحمت گرسنگى دارند و همى بگفت و بگريست. مردمان بر گردش انجمن شدند و از حالش بپرسيدند. قصه خود را بازگفت و او را به حضرت سيده نفيسه دلالت كردند و گفتند به خدمت وى شو و مسئلت دعا كن؛ همانا خداى تعالى از بركت دعايش، مهم تو را كفايت فرمايد. پيرزن به حضرتش شتافت و سرگذشت خود را به عرض رسانيد و خواستار دعا گرديد.

سيده بر وى ترحم نموده دست به دعا برداشت. عرض كرد: «يا من علا فقدر و ملك فقهر جبر من امتك هذه ما انكسر فانها خلقك و عيالك». چون اين كلمات بگفت، با آن زن فرمود: به جاى بنشين كه خداى تعالى بر هر كار توانا است. آن زن بر در سراى بنشست و به واسطه گرسنگى اطفالش قلبش سوزناك بود و ساعتى برنگذشت. ناگاه جماعتى را بديد كه بر در سراى اجازه دخول مى طلبند. چون داخل شدند، سلام دادند. سيده از حال ايشان پرسيد، عرض كردند: ما را حكايتى عجيب است؛ ما مردمى سوداگر هستيم و به دريا سفر كرديم و خداى را بر عافيت سپاس مى گذاشتيم و چون نزديك به شهر شما رسيديم، آن كشتى كه در او نشسته بوديم سوراخى در او به هم رسيد و آب در كشتى داخل گرديد .؛چندان كه مشرف بر غرق شديم و همى آن مكان را كه آب از آن مى جوشيد مسدود مى كرديم فايدتى نمى كرد. آب طغيان كرد، استغاثه به درگاه حضرت احديت نموديم و به حضرت شما توسل جستيم. در اين اثنا مرغى را نگران شديم كه خرقه اى را كه در آن پنبه رشته بود به سوى ما افكند. آن خرقه رشته

را در شكاف كشتى جاى داديم . آب از طغيان باز ايستاد و به سلامت وارد شهر شديم. اينك به حضرت تو آمديم و به شكرانه خداوند يگانه پانصد درهم نقره بياورديم.

سيده چون بشنيد، بگريست و عرض كرد: «الهى ما ارأفك و الطفك بعبادك». در اين وقت پيرزن را ندا كرد تا بيامد. سيده بفرمود: رشته خود را در هر جمعه به چه مبلغ مى فروختى؟ گفت: بيست درهم. فرمود: بشارت باد تو را كه ايزد تعالى در ازاى هر يك درهم بيست و پنج درهم به تو عوض مرحمت كرده است و قصه را براى او شرح

ص: 235

داد. پيرزن شاد شد، عطا را گرفت و به سوى اولاد خود رهسپار شد.

و نيز حكايت كردند كه زنى از اهل ذمه پسرش در شهر و ديار دشمنان اسير گرديد و آن زن از سوى مفارقت فرزند، درون بيع، كه معبد ايشان بود، مى گرديد و مى ناليد تا

يك روزى با شوهر خود گفت: به من رسيده است كه در اين شهر و ديار زنى است كه او را نفيسه بنت الحسن گويند. به حضرتش بشتاب و از فرزند گمشده در نزد او تذكر بنما، شايد در حق وى دعايى كند. اگر فرزندم بيابد، به دين و آيين او ايمان مى آورم.

آن مرد به حضرت سيده نفيسه آمد و عرض حال خود كرد. سيده دعا كرد تا خداوند فرزندش را بدو باز آورد. چون شب بر سر دست آمد به ناگاه ديدند كسى در سراى را مى كوبد. آن زن بيرون شتافت، فرزند خود را حاضر ديد. گفت: اى پسرك من! از چگونگى حال خود بازگوى. گفت: اى مادر! در فلان وقت بر در ايستاده بودم و اين همان وقت بود كه سيده دعا فرموده بود و به خدمت خود اشتغال داشتم. از همه جا بى خبر ناگاه دستى بر قيد افتاد و شنيدم كسى مى گفت: او را رها كنيد، چه سيده

نفيسه بنت الحسن در حق او شفاعت كرده است.

پس از بند و غل رها شدم و پس از آن بناگاه خود را در سر محله خودمان ديدم و به در سراى رسيدم. مادرش بسى شادمان شد و اين كرامت به هرجا شايع گشت و زياده از هفتاد نفر از يهود مسلمانى گفته اند و مادر آن پسر اسلام آورد و از خدام سيده نفيسه

گرديد.

و نيز حكايت كردند كه دخترى با كودكان مشغول بازى بود و كلاهى بر سر داشت كه اطراف آن از درهم و دينار آويخته داشت. يكى از آن كودكان در آن كلاه طمع كرد. دختر را برد در مقبره اى كه سيده نفيسه در آنجا مدفون بود. در ميان دخمه اى، سر آن كودك ببريد و كلاه را برداشت و از پى كار خود رفت. كسان آن دختر در طلب او برآمدند، او را نيافتند و از هر كس پرسش كردند چيزى به دست نياوردند. بالاخره كودكانى كه با او هم بازى بودند مأخوذ داشتند و آنها را به دارالحكومه برده تهديد

ص: 236

كردند تا كودكى كه اين كار كرده بود اقرار كرد و آنها را دلالت بر آن دخمه نمود. چون بر سر دخمه رسيدند، اطراف او را مسدود يافتند. از كودك پرسش كردند، گفت: ميان همين دخمه است. چون دخمه را شكافتند، دختر را زنده ديدند. از او احوال پرسيدند، گفت: فلان كودك مرا در اينجا بياورد و ذبح كرد و برفت. به ناگاه زنى پيدا شد و دست بر گلوى من گذارد، خون باز ايستاد، و گفت: اى دخترك من! بيمناك مباش و مرا آب داد. پرسيدم: تو كيستى؟ گفت: من سيده نفيسه ام.

و گويند سيده نفيسه در خانه اى منزل داشت، با دست شريف خود قبرش را در آن خانه بكَند و در آن قبر بسيار نماز مى گذاشت و يكصد و نود قرآن در آنجا قرائت كرد. و چنانچه در صدر ترجمه اشاره شد، شوهرش خواست جنازه سيده نفيسه را حمل به مدينه بنمايد. مردم نزد امير بلد فراهم شدند و او را به اسحاق برانگيختند تا از آنچه

اراده كرده است روى برتابد، اسحاق پذيرفتار نشد. ايشان اموال بسيار براى او جمع كردند تا بگيرد و از آن انديشه برگردد. همچنان پذيرفتار نگشت، مردم آن شهر و ديار آن شب را در مشقتى بزرگ به روز آوردند. چون بامداد كردند، در خدمت اسحاق فراهم شدند، حال او را دگرگون ديدند، سبب سؤال كردند، گفت: ديشب رسول خدا را در خواب ديدم كه مرا فرمود: اموال ايشان را به ايشان رد كن و سيده را نزد ايشان دفن كن.

بالجمله سيده را در مزار درب السباع دفن كردند و آن روز از ايام مشهوده روزگار بود. از اطراف و بلاد و نواحى مردان بيامدند و بعد از اينكه دفن شده بود، دسته دسته

بر وى نماز گذاشتند و در آن شب شمعها برافروختند و از هر خانه كه در مصر بود، صداى گريه شنيده مى شد و تأسفى عظيم بر مردم مصر پديدار گرديد.

جماعتى از اوليا و صلحا قبرش را زيارت مى كردند؛ مثل ذوالنون مصرى و ابى الحسن دينورى و ابوعلى رودبارى و ابوبكر احمد بن نصر دقاق و حمال واسطى و شقران بن عبدالله مغربى و ادريس بن يحيى خولانى و فضل بن فضاله و قاضى

ص: 237

بكاربن قتيبه و اسماعيل مزنى و صاحب شافعى و خلقى كثير ديگر كه در نورالابصار نام برده و آداب و كلمات زيارت سيده نفيسه در نورالابصار مسطور است.

و مقريزى در خطط مصر گويد: چند موضع است در مصر كه به اجابت دعا معروف است: يكى قبر سيده نفيسه است و اوّل كسى كه بر قبر سيده نفيسه بناى عمارت نهاد، عبدالله بن سرى بن حكم، امير مصر بود و حافظ خليفه در سال 532 هجرى به تجديد قبه آن ضريح و به سنگ آراستن محراب فرمان كرد.

گفتنى است كه شعرا در مدح سيده نفيسه اشعار فراوانى سروده اند. ما يكى از اشعار را از كتاب رياحين الشريعه(1) تقديم مى نماييم:

يامَنْ لَهُ في الْكَونَ مِنْ حاجَةٍ

عَلَيْكَ بِالسَيِدَةِ الطّاهِرَةِ

نَفيسَةٌ وَالْمُصْطَفى جَدُّها

اَسْرارُها بَيْنَ الْوَرى ظاهِرَة

في الشَّرق و الْغَرْبِ لَها شُهْرةٌ

اَنْوارُها ساطِعَةٌ باهِرَة

كَمْ مِن كِراماتٍ لَها قَدْ بَدَتْ

وَكَمْ مَقاماتٍ لَها فاخِرَة

يا حَبَّذا سَيِّدَةٌ شَرَفَت

بِها اَراضِي مِصْرُها وَالْقاهِرَة

بِنَفْسِها قَدْ حَضِرَتْ قَبْرُها

حَالُ حَياةٍ يا لَها حافِرَة

تَتْلُوا كِتابَ الله في لَحْدِها

وَهِىَ لِمَنْ قَدْ زارَها ناظِرَة

حَجَّتْ ثَلاثينَ عَلى رِجْلها

صائمَةً عَنْ اَكلِها قاصِرَة

يَسْقى بِها الْغَيْثَ اِذامَ الْقُرى

قَدْ اَجْدَبَتْ مِنْ سَجِّهَا الْماطِرَة

وَالشّافِعي قَدْ كانَ يأتى لها

سَعْىٌ إلى دارِبَها غامِرَة

يَرْجُو بِأنْ تَدْعُو لَهُ دَعْوَةٌ

فَيالَها مِنْ دَعْوةٍ وافِرَة

صَلَّتْ عَلَيْهِ بَعْدَ مَوْتٍ وَقَدْ

اَوْصي بِذا فَهِيَ لَهُ شاكِرَة

سُبْحانَ مَنْ اَعْلى لَها قَدْرُها

لاِءَنَّها بَيْنَ الْوَرى نادِرَة

ص: 238

عبدالمطلب را قمر بنى هاشم تزويج كرد. چون آن حضرت در كربلا شهيد شد، زيدبن الحسن او را تزويج كرد و از وى دو فرزند آورد: يكى، پسر و او را حسن ناميد و آن ديگر، دختر و او را نفيسه ناميد و نفيسه را وليد بن عبدالملك تزويج كرد نه عبدالملك و از وى فرزند آورد و از اينجا است كه چون زيد بر وليد بن عبدالملك درآمد، او را بر سرير خويش جاى داد و سى هزار دينار دفعتا به او عطا كرد.

پس معلوم شد كه اين نفيسه كه به نكاح عبدالملك يا وليد بن عبدالملك درآمد، عمه نفيسه مشاراليها است؛ يعنى دختر زيد است نه دختر حسن بن زيد، و نفيسه كه صاحب مقامات مذكوره است، دختر حسن بن زيد است.

كنيه امام حسن بن زيد، ابومحمد است. او اوّل كس از علويين بود كه به سنت بنى العباس جامه سياه پوشيد و هشتاد سال زندگانى يافت و از قبل منصور دوانيقى حكومت مدينه را داشت و زمان منصور و مهدى و هادى و رشيد را دريافت و با بنى اعمام خود (فرزندان حسن مثنى) خصومت داشت.

شيخ عباس قمى در منتهى الآمال گويد:] حسن بن زيد] از جانب منصور، پنج سال حكومت مدينه داشت . پس از آن، منصور او را عزل كرده و اموال او را بگرفت و در بغداد وى را حبس كرد و پيوسته در حبس بود تا منصور وفات كرد و مهدى خليفه شد. پسر مهدى او را از حبس درآورد و اموالى كه از او رفته بود به او برگردانيد و پيوسته با او بود تا آنكه در حاجز كه نام موضعى است در طريق حج، وفات كرد و هفت پسر از او به جاى ماند كه نسلاً بعد نسل تا به امروز در مشرق و مغرب عالم بسيارند و سادات گلستانه كه در اصفهان غايت اشتهار دارند، از نسل همين حسن بن زيد مى باشند.

ص: 240

نفيسه خاتون به فرستاده امام شافعى گفت كه مولاى تو در اين مرض رحلت خواهد كرد و چنان شد كه او گفته بود.

از اين رو است كه اهالى مصر خصوصا اهل تسنن به مقامات عاليه اين خاتون بزرگوار عقيدتى بس عظيم دارند و تاكنون از آن عقيده عدول ننموده و پيوسته به زيارت مرقد منورش مى شتابند و از آستانه ملكوتى او برآورده شدن حاجات خود را مى خواهند.

ص: 242

ص: 244

1 - مردم تو را گول نزنند زيرا مسئوليت كارهايت به عهده توست و به آنها مربوط نمى شود.(1)

كى خورد عاقل فريب خلق را

تا بپوشانند بر وى دلق را

خلق تعريف از چنان و چون كنند

جامه عقل تو را بيرون كنند

خلق بالا مى برندت همچو ماه

بعد از آن چون يوسفت در قعر چاه

جايگاه خويش را معلوم كن

فتنه هاى خلق را معدوم كن

هركسى آن مى برد، كان كشته است

كار تو بر غير تو ننوشته است

هركسى بارش به دوش خويش ماند

نامه اعمال خود را خويش خواند

پس حذر كن از فريب مردمان

قدر خود را قدر فعل خود بدان

ابر كردار تو گر بارانى است

جز به مُلك تو نمى آيد به دست

*

ص: 245

2 - ايام عمرت را به كارهاى بيهوده مگذران.(1)

باد گويى، زندگانى را، نهر است

يك دم از آن جشن و ديگر دم قهر است

مى رود اين باد ز گلزار عمر

مى زند او، سكه به بازار عمر

نيك غنيمت شمر اين وقت را

تكيه بزن، شاه تويى، تخت را

وقت رسيدن به بدن نيست آن

لنگر كشتى مفكن اى جوان

خواب مرو، موقع بيدارى است

آب زمان در دل جان جارى است

هيچ به جز كار خدا نيك نيست

عمر، يك و عشق، يك و او يكى است

مهلت امروز براى خداست

عمر به بيگانه سپردن خطاست

«ما خَلَقْنَا الاِْنسُ و جِنَّ» و اين جهان

«يَعْبُدُونَ» خالق مُلك و مكان

*

ص: 246

3 - روزهاى زندگى را به چون و چرا به هدر نده زيرا با تو افرادى هستند كه كارهاى روزانه تو را به شمار مى آورند.(1)

عمر رفت و من، به بند چون و چند

صيدها صياد گشت و من، به بند

نبدىّ چون و چرا آزاد نيست

بيمناكى، شيوه فرهاد نيست

روز عمرست اين، نه روز بى شمار

لحظه لحظه با عبادت در شمار

آبِ بى جريان شود مرداب مرگ

كو حيات و زندگى در آب مرگ

مرد بايد، همچو رودى در خروش

زندگى بخشد به جان صد خموش

همتى سازد شود پروانه اى

گرد شمع ذكر حق، ديوانه اى

محتسب ها بر دو دوشت، جايگير

در نوشتِ كارها، از خواب، سير

تو معلم، محتسب ها، درس گير

هرچه گويى، در نوشتن، بس دلير

*

ص: 247

4 - اگر عمل نيكى انجام دادى آن را حقير مشمار، اگرچه كوچك باشد براى اين كه آن را در جايى كه تو را خشنود كند خواهى ديد.(1)

كار نيكو را سبك ديدن، خطاست

چون ثواب كارها، اندر قفاست

خير را در اندك و بيشى مبين

تو در آن تنها رضاى حق ببين

خير را او نيك مى داند سزا

پس رها كن، بر رضايش ده رضا

بنده را كارى به چون و چند نيست

جز رضاى دوست او، خرسند نيست

كوچكش مشمار تا بينى كه آن

مى كند خشنود جان و آن جهان

چون نكويى مى كنى بر آب ده

چشم سنجش را به كارت، خواب ده

ابر شو، باران بباران از كرم

خاك شو در زير پاى هر قدم

تا كه سيراب از تو گردد تشنه كام

تا نبارى، كى شوى شيرين به كام؟

*

ص: 248

5 - اگر كار زشتى از تو صادر شد آن را نيز كوچك ندان زيرا وقتى كه به تو رسد تو را بدحال خواهد كرد.(1)

شعله اى كوچك بسوزد كشت را

كوچكش مشمار، كار زشت را

اخگرى كافى ست اندر نيستان

تا بسوزد، جمله جلمه، بى امان

كار بد كوه است گر كاهى بُود

ناله، جانسوز است گر آهى بود

اين جهان كوه است و كار ما صدا

چند چند آيد صداها سوى ما

كار شيطان است، زيبا مى كند

زشت ها را چون كه اغوا مى كند

عالم عقبى است چون آئينه اى

انعكاس مهرها يا كينه اى

گر كمش ديدى تو كار زشت را

مى رسد جايى كه خواهى كشت را

تا درو سازى، در آن آتش زند

باد اندوهى به جانت بردمد

*

ص: 249

6 - به درستى كه من چيزى را نديدم كه انسانى را زودتر به مقصد برساند از عمل خوب جديدى كه در مقابل گناه كهنه اى انجام گيرد.(1)

كاروانى مى رود تا كوى دوست

ما از او دوريم و او در روبروست

مركبى رهوار بايد، تيزرو

هر نفس گامى نهد در سوى او

مركب رهوار مؤمن نيكى است

پر كشيدن از دل تاريكى است

نو به نو خيزى به جاى «كهنه شر»

مى رساند هم به مقصد در سفر

پس گناهان را به نيكى ها بشوى

دولت خود را ز نيكى ها بجوى

در ميان كاروان زندگى

خويش بود آن را كه با بالندگى

دور سازد زشت ها با خيرها

دوست بگزيند به جاى غيرها

پس به جاى پاى، بالَش مى دهند

با جمالى خوش، كمالش مى دهند

*

ص: 250

7 - مؤمن كسى است كه هرگاه نيكى كند از عمل خود خرسند شود و هرگاه از او عمل بدى سرزند استغفار و بازگشت كند.(1)

دست او ابرست و بارانش ثواب

نى چون دستِ بخل در قحطى آب

بارش نيكى او بر ديگران

مى كند خرسند جانش را جوان

چشمه اى دارد ز فيضِ لطفِ يار

هم بنوشد هم بنوشاند، هزار

مى شود از كارهاى خير مست

دل بر اين بازار بى فردا نبست

ليك چون آلوده گردد دامنش

يا شرار غم فتد در خرمنش

ديده را جولانگه باران كند

ناله ها همچون عزاداران كند

تا خدايش درب رحمت وا كند

جاى در آن منزل والا كند

پس چنين باشد صفات مؤمنان

دست نيكى دست توبه در ميان

*

ص: 251

8 - مسلمان كسى است كه مسلمين از دست و زبانش او در آسايش باشند.(1)

در امان دار از زبان و دست خويش

هان مكن جان هاى مردم را پريش

اين زبان و دست بهر جنگ نيست

بهر «مردم سوزى» و نيرنگ نيست

دست را بايد به كار نيك زد

راه دور وصل را نزديك كرد

اين زبان، مدح و ثناگوى خداست

عافيت از بدزبانى برنخاست

بايدت با اين زبان نغزگوى

شاد سازى مردمان در گفتگوى

دست را بايد كه در كار آورى

مهربانى ها به بازار آورى

تا گره بگشايى از كار كسان

يا كه سنگ غم برآرى از ميان

پس مسلمانى بر اين اصل است راست

آهى از دست و زبانت برنخاست

*

ص: 252

9 - از ما نيست كسى كه همسايگان از شرور و فساد او در امان نباشند.(1)

هردو در يك سايه چون همسايه ايم

ساكنان يك زمين و خانه ايم

زير يك سايه به يك ديوار مرز

ساكن يك جا به سايه زار مرز

چون نخواهى اهل خود آزار داد

پس نشايد آن سوى ديوار داد

ساكن كندوى آن بهتر كه خويش

بر عسل دادن گمارد نه به نيش

چون عسل در خانه مى آرى به دست

سهم همسايه نباشد، نيشِ دست

در امان دار از بدى همسايه را

باعث رنجش مشو سرمايه را

از برادر بر غم تو زودتر

نفع اين سرمايه مى آيد به بَر

نيست از پاكان چو آزار آورد

زهر خود بر ديگران بار آورد

*

ص: 253

10 - مردم مادامى كه با يكديگر تفاوت داشته باشند همواره در خيرند.(1)

فرق با هم هر زمانى زشت نيست

زشتى و زيبايى از يك كشت نيست

گر همه خلق جهان يكسان شوند

روبهان هم پايه شيران شوند

رمز خير زندگى در فرق هاست

فرق ها سرمايه اى زان خداست

پنج انگشت هم اگر يكسان شود

كار با اين دست كى آسان شود؟

گر همه عطار يا افسر شوند

غنچه هاى ذوق ها پرپر شوند

اين يكى قفل و دگر نقش كليد

هريكى در جاى خود كارى مفيد

تا نباشد فرق، زيبايى كجاست؟

زشت و زيبا در كنار هم سزاست

پس چنان شو تا كه فرقت با كسان

در نكويى باشد و حُسن بيان

*

ص: 254

11 - شما هرگز نمى توانيد مردم را بوسيله مال و ثروتى كه داريد به خود متوجه سازيد پس آنان را به خوشرويى به خود نزديك كنيد.(1)

مردمان همخانه در يك خانه اند

جملگى ساكن به يك كاشانه اند

گر رضاى دوست خواهى خواست كرد

با محبت گرم كن دل هاى سرد

مردمان تشنه همه بر جام مهر

مهربانى عرضه كن زير سپهر

عاقبت بر مال، فصل دى رسد

گنج «خلق خوش» به پايان كى رسد؟

اين يكى با بذل و بخشش بيش تر

آن يكى را جان ز فكرش ريش تر

پس ز گنج خوى خوش انفاق كن

اين چنين با مردمان ميثاق كن

مردمان را جملگى با بذل مال

كى توان خشنود سازى در كمال

مردمان با خوى خوش راضى شوند

با رضايت پيش آن قاضى شوند

*

ص: 255

12 - كسى كه به زمان خود خشمگين شود، ناراحتى او زياد به طول مى انجامد.(1)

خشم راه چاره هر درد نيست

خشمناكى شيوه هر مرد نيست

مرد بايد با تلاطم هاى دهر

فكر خوش آرد به طوفان ها، نه قهر

كشتى اين زندگى بر آب هاست

آب ها همسايه غرقاب هاست

ناخدايى، مرد، بايد ساز كرد

عقل را با صبر خود، دمساز كرد

خشم بر اين روزگار پرفريب

جز دوام غصّه كى سازد نصيب؟

تا قيامت گر به خشم آوا كنى

كى گره از اين گره ها وا كنى؟

پس لجام خشم خود در دست گير

تا نگردد روبَه سختى چو شير

هيچ كس جز با تعقل مرد نيست

شادمانى جز به صبر درد نيست

*

ص: 256

13 - همنشينى با بدان موجب بدبينى نسبت به نيكان است.(1)

ماه را، چون ابر، زندانى كند

تيرگى با شب گرانجانى كند

تو چو ماه و ابر، يار بدسرشت

ماه را اين ابر، گر دربر گرفت

مى كند خاموش شمع بينشش

مى رود در خواب خطّ رويشش

خوب ها را زشت مى بيند همه

از بدى هرگز ندارد واهمه

خارها در چشم او گُل مى رسند

كج روى ها خوش به منزل مى رسند

تيرگى در چشم او عادى شده

انده، خوبان بر او شادى شده

تو گُلى با خار همپايه نه اى

با شب اى خورشيد، هم خانه نه اى

چون كه با نيكان نشينى از سرشت

باز گردد بر تو درهاى بهشت

*

ص: 257

14 - بد توشه اى است براى روز قيامت دشمنى كردن با بندگان خدا.(1)

بندگان هريك عزيزان خدا

دوست دارد هريكى را او جدا

هريكى رنگى و بويى پيش او

هم فقير و هم غنى درويش او

عزّتى دارند بى حدّ و حصار

پيش آن يكتا خدا و كردگار

دشمنى با اين عزيزان جاهلى ست

بهره درياى آن بى ساحلى ست

آب در هاون نبايد كوفت مرد

عاقلى، اين دشمنى هرگز نكرد

دشمنى جز آتشى در سينه نيست

جاى نيكى هاست، جاى كينه نيست

آتشى در خرمن خود مى زند

تار مرگى بر تن خود مى تَنَد

توشه اى گر خواهى آوردن به بر

دشمنى هرگز به آن وادى مَبَر

*

ص: 258

15 - ارزش هر انسان بستگى به اعمالى دارد كه موجب نيك نامى او مى شود.(1)

ارزش دريا به حجم و عمق نيست

ارزش انسان به عقل و حُمق نيست

ارزش دريا به مرواريد اوست

آن كه دُرّش بيش تر، قدرش نكوست

ارزش بستان به گل هاى زياد

بوستانى بى گل رنگين مباد

در مثل درياست جان آدمى

ارزش انسان به وقت است و دمى

كار نيكش بيش تر باشد ز بد

نيك نامى ماند از او تا ابد

نام نيك است آنچه ماند يادگار

ورنه جز اين هيچ نايد در شمار

ارزش هركس به اعمالى ست كان

نيك نامش مى كند در اين جهان

هرچه افزون تر شوى اى نيك نام

پله اى بالاتر آيى سوى بام

*

ص: 259

16 - مردم در زير زبان خود مخفى هستند.(1)

هركسى رازى ست اندر پرده اى

تا چه در اين پرده ها پرورده اى

راز چون بودن، توان ها، عيب ها

با خدا بودن، نهان ها، غيب ها

اين همه راز مگو روشن شود

گر بيانت گل كند گلشن شود

اين زبان سازى ست پرده دار راز

چون به گفت آيد بگويد راز ساز

تا خموشى، هيچ كس آگاه نيست

در پسِ اين جان ناآگاه كيست

رازها گر فاش گردد راه نيست

«لب گشوده» دلو جز در چاه نيست

هم زبان را در عنان خويش دار

هم وجودت را به پاكى بيش دار

تا اگر راز ضميرت شد عيان

شرمسار خود نگردى در جهان

*

ص: 260

17 - مردمانى كه اندازه و ارزش خود را بدانند هيچ گاه از بين نخواهند رفت.(1)

قدردان تو كسى جز خويش نيست

جامه شاهى سزاوار تن درويش نيست

هركسى هرجاست شأن اوست آن

قدر خود مى دان كه بس نيكوست آن

نه فراتر، نه فروتر، جاى خويش

گر بقا خواهى از اين عمر پريش

رودخانه چون فروتر شد نشست

آبشارى شد، درون خود شكست

در شب معراج چون روح الامين

همقدم شد با رسول آخرين

چون به اوج عرش آمد بازگشت

چون نيارستى از آن منزل گذشت

گفت اگر آيم، بسوزد بال من

برتر از قدر من است آمال من

پس فراتر از مقام خود نشد

ماند و احمد، ره به جاى خويش بُرد

*

ص: 261

18 - پيش از شروع هر كارى پيرامون آن بيانديش تا از پشيمانى در امان مانى.(1)

تا كه ننشيند درون گِل عمل

بعد از انديشه كند عاقل عمل

گر گريزان از پشيمانيستى

طالب فرداى نورانيستى

فكر را همسايه هر كار كن

چشم دورانديش را بيدار كن

درنگر پيرامُن هر كار نيك

پس عمل آور پس از پندار نيك

پس شروع كن كار با فكر درست

با توكّل بر خدا، ذكر درست

بعد از آن هرچه سرانجامش شود

خوب يا بد، هرچه فرجامش شود

مى شوى از هر پشيمانى رها

چون كه شرط عقل آوردى به جا

بعد از آن يابى چه زيبا رامشى

در پس اين كار خود، آرامشى

*

ص: 262

19 - هركس به زمان خود اعتماد كند، به پشت به زمين خواهد خورد.(1)

زندگى ميدان جنگ است و جَدَل

نوش آن نيش است و ترك آن، عسل

بس حريفى ناجوانمردست او

درپى افكندن مرد است او

تا كه غافل گردى از او يك نفس

حاصل عمرى بسازد او، عَبَس

پس مشو غافل، حريف دهر را

تن به آرامش مده اين نهر را

اعتمادى بر شب خوابش مكن

آتشى تو، تكيه بر آبش مكن

همچو مارى خوش خط و خال است او

يا كه نيكو ميوه اى كال است او

گر نخواهى بر زمين خاكت كند

دور، از رضوان و افلاكت كند

خواب را از ديده غفلت بران

تكيه بر اين دهر را جايز مدان

*

ص: 263

20 - كسى كه خود را بى نياز دانست، خود را به مخاطره و هلاكت افكنده است.(1)

از نياز است گردش ليل و النهار

كى بگردد مهر و مه در اين مدار؟

بى نياز اين جهان تنها خداست

خود، نياز ديگران، رمز بقاست

بى نيازى در خور هر فرد نيست

زيور ما جز نياز و درد نيست

ما به هم محتاج و محتاج خدا

دستگير هم به منهاج خدا

احتياج خلق بر هم زشت نيست

بى نياز از ديگران در دهر كيست؟

تو نياز خويش از او مى طلب

با دو دست خلق آيد، لطف رب

هركه خود را بى نياز محض ديد

طعم تلخ بى مرادى ها چشيد

در خطر افتاد از كبر و غرور

تا كه خود را ديد در عين عبور

*

ص: 264

21 - هركس گرفتار خودبينى شود، هلاك خواهد شد.(1)

ميوه چون خود را به جوى آب ديد

ز اشتياق خويش برعكسش پريد

تا پريد از شاخسار دمنِ دار

غرقه شد در آب و سيّالى مزار

مى برد سوى عدم جويش به آب

اين هلاك آن كه خود بيند به خواب

خوابِ خودبينى مبين اى هوشيار

خواب مرگ است اين فراپيش مزار

چون كه خود، بينى، نبينى دوست را

پيله را بشكن برافكن پوست را

سنگ پايى پيش پاى خود گذاشت

هركه خط كبر را بر دل نگاشت

زهر مرگ است اين نه داروى شفا

جام در دست اين نه درمان و دوا

ديده خودبين نبيند غير را

خود نبيند هركه بيند غير را

*

ص: 265

22 - كسى كه يقين داشته باشد كه كردار و رفتار او پس از مرگ به او خواهد رسيد، در بذل و بخشش و احسان به همنوعان كوتاهى نخواهد كرد.(1)

روز جزا پرتوى از كار ماست

آئينه چهره كردار ماست

«چهره زيبا» نشود زشت روى

فعل تو آئينه چو شد روبه روى

چون كه يقين كرد كه روز جزا

خوبى كردار بماند به جا

دلبر اعمال كند ماهروى

در پى آرايش كردار و خوى

پس دل مردم ز غم آزاد كرد

شاد شد و آئينه را شاد كرد

سفره مهر آورد و آب كرم

بالش نيكى و صفاى حَرَم

دست نوازش به سر هر يتيم

سايه لطفى به رضاى كريم

مى برد اين بازى شطرنج را

هركه به دست آورد اين گنج را

*

ص: 266

23 - هركس كه به عافيت زيردستان رضا دهد، از [اذيت و آزار] مافوق خود در امان خواهد بود.(1)

چه خوش شيوه اى دارد اين آفتاب

تو هم نور مهرت به عالم بتاب

مكن بى نصيب از كسى سيب مهر

نديده كسى روى آسيب مهر

چو خورشيد اگر نيك خواهى شدن

به درياى عزّت چو ماهى شدن

چو بر مسند قدرت آيى مجو

براى زيردستان به جز آبرو

اگر شاه گشتى، رعيت، نواز

كليدى جز كليد رعايت مساز

كليدى براى قفل غم هاى دل

و يا ماهتابى به شب هاى دل

امان گر همى خواهى از روزگار

امان ده ضعيفان به مهر و قرار

هر آن كو درشتى كند با ضعيف

درشتانه بيند جزا از لطيف

*

ص: 267

24 - سرگردان نخواهد شد كسى كه طلب خير كند.(1)

مى رود دنبال هم پروانه هاى آسياب

گرد خود گردان و سرگردان به درياى ثواب

رود چون رو سوى دريا كرد سرگردان نشد

خود شد او دريا و بى سامان نشد

كشتى بى ناخداى هيچ كس ساحل نديد

ساربان خفته هرگز شادى منزل نديد

گردباد سهمگين، با قوّت بسيار خويش

بى هدف چرخيد در يك آسمان فكرپريش

هيچ سرگردان نشد دل تا به فكر يار بود

فكر او خوشنودى آن يار بى تكرار بود

هيچ رهرو بهتر از آن رهرو بيدار نيست

طالب خير است و سرگردان به ديگر كار نيست

رود شو ره سوى درياى رضاى يار كن

شمع شو شب هاى تيره حاصلان بيدار كن

مهر شو در روز و ماه، اندر شام تار

نور ده بر مردمان بر خوشنودى آن كردگار

*

ص: 268

25 - پشيمان نخواهد شد كسى كه كارهاى خود را با مشورت انجام مى دهد.(1)

آن چه خوش باشد كه من ها ما شدن

رودها با مشورت دريا شدن

آنچه در درياست در يك رود نيست

ابر باران همكلاس دود نيست

علم ما، ديباچه و شورا، كتاب

مشورت، دريا و خودرايى، حباب

مشورت بال است پروازش بده

شاه جان كيش است سربازش بده

عمر، وقت رفتن و برگشت نيست

رود فرصت دائما در دشت نيست

قوّت بازوى فكر چند تن

قصه سى مرغ اندر يك بدن

كى پشيمان شد كسى از مشورت

يا پشيمان شد ز نور معرفت

مشورت نور است خاموشش مكن

اوج بيدارى ست بى هوشش مكن

*

ص: 269

26 - به تاريكى شب توجّه كن، زيرا زمين در شب به هم پيچيده مى شود به آن اندازه كه در روز درهم نمى رود.(1)

روز، هنگام پريشان بودن است

شب، زمان با نسيم آسودن است

شب پر از رازست اما در سكوت

شكل آوازست اما در سكوت

شب، چو فرزندان به جمع خويش بُرد

با تجمع كارها را پيش بُرد

جمع شو در شب، پريشانى مكن

سجده، جز در عهد پيشانى مكن

پيرو رسم شبان و روز باش

در مصاف لحظه ها پيروز باش

شب چو آمد بزم دل آماده كن

مشكل غم را به شب ها ساده كن

دل، كويرى تشنه در درياى شب

مى شود سيراب از صهباى شب

شب، مسير راز، نورانى تر است

نغمه آواز، روحانى تر است

*

ص: 270

27 - صبح را با نام خدا آغاز كن، زيرا خداوند براى امّت من در صبح ها بركت قرار داده است.(1)

بهترين شعر سپيده نام دوست

نور خورشيد از فروغ نام اوست

هر طلوع، بى نام او خاموش بود

نيش بود اما گمانش نوش بود

خط آغازى به جز نامش مباد

هيچ غافل را سرانجامش نداد

هم به نام او بايد آغازين روز

بركت روز است و هم آذين روز

صبح، وقت قسمت روزى و رزق

وقت كوشش، وقت بهروزى و رزق

پس به نامش صبح را آغاز كن

درب خير و بركتت را باز كن

گفت پيغمبر نكو داريد صبح

چون خدا بركت فرو باريد صبح

صبح خيزى، بركت و نامش، شروع

بهترين رسم است ما را هر طلوع

*

ص: 271

28 - ناخوشى موجب اجر و ثواب نمى شود وليكن سبب از بين رفتن گناهان بندگان مى گردد.(1)

عافيت خوب است وقت خوشدلى

عافيت دريا و شكرش، ساحلى

عافيت با شكر چون دمساز شد

شاكران را درب نعمت باز شد

ناخوشى خوب است ليكن از قضا

نى ز جهل محض در اعمال ما

ناخوشى خود نعمتى از سوى يار

ناخوشى ها را خدايا برمدار

اشك آسا از خزان برگ درخت

مى چكد از چشم شاخه، سهل و سخت

ناخوشى همچون خزان، باران زرد

از درخت معصيت ريزد به درد

مى كند پاك از گناهان فرد را

آرزو كن تا بيابى درد را

پس چنين دردى دوايى كامل است

كشتى و بخشايشت را حامل است

*

ص: 272

29 - پاداش، در گفتار به زبان و عمل به اركان است.(1)

ناخدا را ناخدايى در دل كشتى رواست

كشتى بى ناخدا، ساحل نمى داند كجاست

ناخدا در دشت، بى كشتى ز چوپان كم تر است

كشتىِ بى ناخدا در بحر چون چوب تر است

اين دو ملزومند و اين پابست آن

اين چنين، كشتى شود بر يم روان

يا به مانند كمان و تير در ميدان جنگ

بى حضور تير، پاى هر كمانى گشت لنگ

با كمان، بى تير، كبك خوشخرام

كى شود در كام صيادان، طعام؟

گفت و فعلت چون كمان و تيرها

بى كمان كى مى شود تيرى رها

با زبان، بى فعل، راهى طى نشد

نقش هيچ انگور هرگز مِى نشد

*

ص: 273

30 - خداوند به فضل و كرمش بندگان خود را به خاطر نيّت هاى درست و دل هاى پاك به بهشت داخل مى كند.(1)

هيچ گنجى بهتر از اخلاص نيست

چيست پاكى، جز درون پاك چيست؟

نيّت پاك و دلِ آئينه سان

جهد كن خود را به پايش مى رسان

اين يكى تار و دگر پود بهشت

هركه اين قصّه به لوح دل نوشت

جز بهشتش خانه اى در كار نيست

هيچ گنجى بهتر از ديدار نيست

پاك كن دل را ز هر آلودگى

تا دهد يارت دمىِ آسودگى

شعله را مهمان نيّت ها مكن

با ريا آتش در آن برپا مكن

او خريدارست، جز او هيچ كس

چند، ارزان مى كنى كار عبس

نيّت و دل را اگر پاك آورى

بهترين گنجينه، از خاك آورى

*

ص: 274

31 - دنيا در ظاهر موجب خوشحالى و در باطن داراى مكر و حيله است و با دندان هاى مرگ شما را خواهد خورد.(1)

ظاهرش زيبا، و باطن حيله گر

در خودش آرد بيندازد به سر

هيچ بويى از وفا و رحم نيست

هيچ رنگى از حيا و شرم نيست

تيغ تيز آورده و لبخندِ مكر

مى زند گردن به تيغ و بند مكر

آبْ شورست و كسى سيراب نيست

قصه اش جز قصه يك خواب نيست

دل به بند روى زيبايش مبند

بر مزاح تلخ ايامش مخند

ظاهرش با مهر و در دل صد جفا

اين جفاپيشه، كجا آرد وفا؟

خرمن عمرت بسوزاند دمى

بى پناه و خسته جان، بى همدمى

مى گذر از اين گذرگاه فريب

قصه حوّا و شيطان است و سيب

*

ص: 275

32 - طالب دنياى فانى، نادان است.(1)

شب فراگيرست و دل، ديوانه وار

مى زند سيلى به گوش جان، هزار

يك طرف گرگ طمع اندر كمين

يك طرف كفتار غفلت، همنشين

يك طرف دنيا به نازى مكروار

يك طرف عقبى، فراپيش مزار

دل به شادى هاى آن هرگز مبند

نادمان بسيار و خوشحالان كمند

چون نسيمى مى وزد دنياى دون

مى كند اِستادگان را سرنگون

كى بيندازد، كمند آن شهريار

تا كه باد آرد به بند خود شكار

بند افكندن به باد از جاهلى ست

دل در اين دريا زدن بى حاصلى ست

طالب دنياى فانى جاهل است

غرقه در دريا مشو، بى ساحل است

*

ص: 276

33 - هشت چيز است كه جز به قضا و قدر پروردگار انجام نمى گيرد: خواب، بيدارى، توانايى، ناتوانى، تندرستى، ناخوشى، مرگ و زندگى.(1)

حاصل آميزش قدر ، قضا

هشت فرزندست، از امر خدا

چار نعمت، در خور خوش بندگى

خواب و بيدارى و مرگ و زندگى

ناخوشى و تندرستى و توان

ناتوانى، هشتمين فرزند آن

با قضا و با قدر خصمى مكن

دشمنى با قصّه اى حتمى مكن

گر رضاى دوست مى خواهى، بدان

شكر بايد كرد بر لطفش به جان

رازها در هر قضا پنهان شده

لطف ها در هر قدر عريان شده

گر سپارى كارها بر كردگار

صبر آرى، شكر گويى بر مدار

گر قضا بد باشد او ديگر كند

گر قدر بد باشد او بهتر كند

*

ص: 277

34 - حضرت موسى عليه السلام پرسيد: «خدايا! پاداش كسى كه نيازمندى را براى رضاى تو سير كند، چيست؟

خداوند به او وحى فرمود: «روز قيامت امر مى كنم كه فرياد بزنند كه اين شخص از آزادشدگان دوزخ است».(1)

در رهى ديدم گدايى بى نوا

بى نوا، خود آيد از او در نوا

بر رضاى دوست تير انداختم

دادمش نانى، و سيرش ساختم

شكر لطفش اين عمارت ساختم

عرصه شكر آمد و مى تاختم

پس ندا آمد كه هركس از رضا

سير گرداند گدايى بى نوا

روز محشر خازنان كوى يار

مى زنند فرياد با بانگ هَزار

از عذاب دوزخى آزاد شد

سرنوشتش زين عمل آباد شد

پس بدانيد اى به محشر آمده

بر حساب خود بر اين در آمده

بر رضاى يار، هركس كار كرد

خويشتن را در خور دلدار كرد

*

ص: 278

35 - حضرت موسى عليه السلام پرسيد: «خدايا! پاداش كسى كه با خويشاوندانش با نيكى رفتار كند، چيست؟»

خداوند به او وحى فرمود: «مرگش را به تأخير خواهم انداخت، سختى هاى مرگ را بر او آسان خواهم كرد و كارگزاران بهشت او را فرياد خواهند كرد به سوى ما بشتاب و از هر درى كه ميل دارى به بهشت درآى».(1)

هركه نيكى كرد با خويشان خويش

لطف يزدان را فرا آورد پيش

خويش را خويشى ببايد كرد مرد

گرم بايد بود با خويشان سرد

پس به تأخير افكند او مرگ را

زردى اش دير آورد اين برگ را

عمر او افزون تر آيد در شمار

چون كه نيكويى كند بر خويش و يار

يا به وقت مرگ آسان تر رود

شمس مرگش خوش خرامان تر رود

پس ندا آرند دربانان همه

راهىِ فردوس شو بى واهمه

درب جنّت روبه رويت باز شد

بال بگشا نوبت پرواز شد

برگزين هر در كه خواهى برگزين

جنّت است اين، وعدگاه متّقين

*

ص: 279

36 - حضرت موسى عليه السلام از خداوند پرسيد: «خدايا! پاداش كسى كه از آزار مردم دست بدارد و به آنها نيكى كند، چيست؟»

خداوند به او وحى فرمود: «آتش جهنّم به او فرياد خواهد زد، از من دور شو تو را به سوى من راهى نيست».(1)

دور شو از من، برو سوى بهشت

دوزخم من، شومى هر سرنوشت

دخمه من جاى هر هشيار نيست

منزلى در شأن هر بيدار نيست

من رفيق «مردم آزارانِ» پست

زشت كردارانِ دونِ خودپرست

اى كه دستت مردم آزارى نكرد

اشك مظلومى به غم جارى نكرد

اى كه ابرى، سايه اى، آرامشى

مأمن آبادىِ هر خواهشى

نيش آزارى ندارى تا گزى

جز عسل، شهدى ندارى تا دهى

روز محشر سوى من راهيت نيست

شادمانى، غصه و آهيت نيست

نيكى تو، سرنوشت تو نوشت

جاى تو در جمع زيباى بهشت

*

ص: 280

37 - حضرت موسى عليه السلام از خداوند پرسيد: «خدايا! پاداش كسى كه كتاب حكمت تو را در نهان و آشكار بخواند، چيست؟»

خداوند به او وحى فرمود: «اى موسى! او از صراط مانند برق خواهد گذشت».(1)

اين منم قرآن منم شمس منير

روشنى يابد ز من شمع ضمير

جوى آبم، تشنگان را در كوير

يا رهايى از براى هر اسير

باز كن آغوش، يار تو منم

جاده نورى به آن سوى تَنَم

گر رفيق خود كنى هر دم مرا

مى رسد از سوى حق بانگِ درآ

از خدا نى آن نگارنده شنو

از خدا، آن نور تابنده شنو

هركه مونس گشت با قرآن من

روز محشر از صراط آن مُمتحَن

با سلامت همچو برق آسمان

مى رود از اين صراط امتحان

در گذرگاهى چنين هول آفرين

اى عجب از قوّت «حبل المتين»

*

ص: 281

38 - حضرت موسى عليه السلام از خداوند پرسيد: «خدايا! پاداش كسى كه بر اذيت و آزار مردم و دشنام آنها شكيبايى ورزد، چيست؟»

خداوند به او وحى فرمود: «او را در شدايد و سختى هاى روز قيامت يارى خواهم كرد».(1)

نه بيازار كسى تا كه بيازاد كس

نه بيالاى كسى تا كه بيالايد كس

گردنِ تيغ ستمكار دل آزار مشو

بوسه بر تيغ ستمگر مَزَن و خوار مشو

صبر كن، ليك به قدرت، به جفاكارى غير

بگذر از روى كرامت به دل آزارىِ غير

ناسزا را به سزاوارى خود پنهان كن

صبر كن زخم حريفان به خدا درمان كن

هركه صبر آورد او، فتنه نادانان را

به عطا ميل كند، سفره مسكينان را

روز محشر كه بلاها ز هوا مى بارد

سختى و شدّت آن قوّت جان مى كاهد

در امان ماند از اين سيل بلاها، صابر

چه! عبورى كند آسوده ز غم ها، صابر

چتر آسودگىّ يار بر او باز شود

بى بلا منتظر لحظه پرواز شود

*

ص: 282

39 - حضرت موسى عليه السلام از خداوند پرسيد: «پاداش كسى كه از خوف تو گريه كند، چيست؟»

خداوند به او وحى فرمود: «چهره او را از آتش نگهدارى خواهم كرد و او را از وحشت روز قيامت ايمن خواهم ساخت».(1)

ديده اى خواهم به بارش بر دوام

ديده اى، با شعر باران همكلام

ديده اى از ابر ماتم در فغان

ساحلش، دامان اشكى بى امان

هم ز فكر هجر بارانى شود

همدم غم هاى روحانى شود

گفت ايزد: چشم باران ديده را

چشمه ها از خوف او باريده را

از لهيب آتشش ايمن كند

از فضاى وحشتش ايمن كند

اين چنين چشمى نسوزد روز حشر

در امان ماند ز اخگرهاى قهر

پس ببار اين ديده از خوف خدا

پس ببين اين ديده هاى سرخ را

سرد كن آتش به ابراهيم چهر

اى روان از لطف تو آيين مهر

*

ص: 283

40 - حضرت موسى عليه السلام از خداوند پرسيد: «خدايا! پاداش كسى كه اطاعت كنندگان تو را دوست بدارد، چيست؟»

خداوند به او وحى فرمود: «بدن او را بر آتش غضب خود حرام خواهم ساخت».(1)

هركه دارد دوست، يار ما ز ماست

پس محبّت بر چنين يارى سزاست

ما همه يارانِ ياران خدا

جملگى سيراب باران خدا

هركه طاعت كرد، مى داريم دوست

اشتراك اين محبّت ها هم، اوست

چون كه يار ما همه، تنها خداست

هركه با ما نيست از ياران جداست

گفت او: هركس كه طاعت پيشه گان

يار خود سازد به مهر و عشق و جان

مهر ايشان را به دل جارى كند

يار ايشان باشد و يارى كند

آتش خشمم نسوزاند تنش

جامه مهرم شود پيراهنش

پس كنم آتش به جان او حرام

مى دهم در جنّت خويشم مقام

*

ص: 284

مرجع احاديث: كتاب

شماره حديث

شماره حديث دركتاب مرجع

فرمود حضرت:

1 تا 6

43

امام باقر عليه السلام

7 تا 9

52

امام رضا عليه السلام

10 تا 23

54

امام جواد عليه السلام

به نقل از حضرت على عليه السلام

24 تا 27

60

وصاياى حضرت رسول صلى الله عليه و آله

به حضرت على عليه السلام

28 تا 30

63

امام حسين عليه السلام به نقل ازامام على عليه السلام

31 تا 32

64

حضرت على عليه السلام

33

77

امام رضا عليه السلام

34 تا 40

66

امام هادى عليه السلام ، پرسش هاى

موسى كليم الله از خداوند

ص: 285

ص: 286

ص: 288

غصبى بوده اند ولى آستان همانها را نيز با قيمتهاى گزاف حتى تا بيست برابر ارزش واقعى خريدارى نموده تا به دامان صاحب اصلى خود بازگرداند.

گفتنى است، براى روشن شدن اذهان، ابتداى به تعريف وقف و موقوفه پرداخته ايم تا كاملاً مشخص شود نه تنها قبورى كه در گذشته خريده شده، هيچ كس مجاز به فروش آن نبوده، قبور فعلى نيز فروخته نمى گردد ، حتى توسط متولّى آن، چون اصلاً موقوفه قابل فروش نيست و قبورى كه اكنون واگذار مى گردد، فروخته نمى شود بلكه اشخاص مبلغى را جهت تعميرات و نگهدارى آستان اهداء مى نمايند . در مقابل ، مسئولين نيز محل يك قبر را جهت استفاده وى براى مدت سى سال در اختيار او قرار مى دهند.

اميد آنكه اين توضيح پاسخگوى شبهه زائرين، ساكنين فعلى و ابهام آيندگان باشد.

مساجد، بقاع، اماكن متبركه، رسيدگى به وضع درماندگان و برگزارى مراسم عزادارى ائمه معصومين بخصوص حضرت خامس آل عبا و غيره دانست و در مجموع درآمد مورد وقف را بايد دقيقا در راهى كه واقف مشخص كرده مصرف نمود.

سابقه پيدايش وقف به آغاز اديان آسمانى باز مى گردد و مى توان اين نكته را ذكر كرد كه انجام اين عمل خير در تمام نقاط جهان تحت عناوين و مصارف مختلف مرسوم بوده و هركس در هر دين و مسلكى انجام آن را واجب مى دانسته. چون اين مختصر، گنجايش توضيح بيشتر مورد فوق را ندارد، ذيلاً سابقه وقف در ايران را، بعد از اسلام مورد بررسى قرار مى دهيم.

پس از ظهور اسلام، وقف با تأثيرپذيرى از جهان بينى اسلامى و اعتقاد به معاد به صورتى استوار و جهت دار مطرح گرديد و روزبه روز بر شمار موقوفات گوناگون افزوده شد.

موقوفات طى قرون دستخوش فراز و نشيبهاى بسيارى شده و چه بسيار موقوفاتى كه توسط افراد فرصت طلب تصرف گرديده و مى توان گفت: شكوفايى وقف از دوران حكومت سلجوقيان بخصوص سلطان سنجر سلجوقى آغاز گرديد. از قرن ششم به بعد، شواهد فراوانى موجود است كه افراد متمكن و علاقه مند به انجام امور خير، موقوفاتى را جهت مصارف عام المنفعه مختلف يا اداره امور بقاع متبركه از قبيل بارگاه ملكوتى ثامن الائمه عليه السلام ، حضرت معصومه عليهاالسلام، شاه چراغ، حضرت عبدالعظيم عليه السلام و ساير امام زادگان مدفون در ايران، وقف نموده اند.

توسط واقفين در وقفنامه ها ذكر گرديده.

انجام عمل خير وقف، پس از وفات محدّث عليم، حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام شروع گرديده است و اوّلين آن باغى است، كه عبدالجبار و برادرش بعد از دفن آن حضرت وقف نمودند.

با مطالعاتى كه پيرامون آستان مقدس از جمله موقوفات آن انجام گرفت، شواهدى در مورد تصرف و تملك موقوفات به دست آمد، از اين رو ، بر اساس وظيفه تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر بر خود فرض دانستم آنچه در مورد موقوفات آستان

مقدس مى دانم، در اين مختصر ذكر و تكليف شرعى را از عهده خود ساقط نمايم. البته در اين راستا ائمه جماعت اين گونه املاك، موظفند مردم را ارشاد نمايند.

رجاى واثق دارم، افرادى كه در موقوفات تصرف شده سهمى دارند، تا زمانى كه تأمين نظر واقف را ننمايند، متصرفاتشان غيرمجاز بوده، ولو هركدام داراى سند ثبتى و به اصطلاح «منگوله دار» باشند. اولين مدركى كه از موقوفات آستان به دست ما رسيده، استشهاديه اى است متعلق به سال 961 قمرى با امضاى حدود چهل نقل از علماء و بزرگان رى كه به تنفيذ شاه طهماسب صفوى رسيده و نام شانزده موقوفه در آن ذكر گرديده.

به طور اجمال موقوفات آستان به دو دسته تقسيم مى گردد:

الف - موقوفاتى كه از ابتداى دفن حضرت تا زمان شاه طهماسب صفوى وقف گرديده است.

ب - اقلامى كه در زمان شاه طهماسب صفوى تا عهد قاجاريه به موقوفات قبلى اضافه شده است. لازم به ذكر است، از مجموع موقوفات قديم و جديد فعلاً بيش از هشت مورد آنكه عبارتند از: اليمان، علائين، ده خير، سينك، هوسنه، خلازير، مافتان و خورائين، در تصرف آستان مقدس نمى باشد و بقيه آن يا به غارت رفته و يا در سه مقطع مورد تجاوز قرار گرفته است.

ص: 292

ابتدا به دستور نادرشاه افشار، موقوفات جهت اداره قشون، جمعى خالصه دولتى گرديد. سپس در زمان پهلوى اوّل در راستاى مخالفتى كه وى با علماء داشته و اكثر آنان متولّيان موقوفات بودند، املاك موقوفه را منظم به خالصجات نموده و اغلب آنها را به ثمن بخس به ايادى خود فروخت. آخرين بار نيز پس از اصلاحات ارضى دوران حكومت محمدرضا شاه، موقوفات باقى مانده با اقساط ده ساله به طور رسمى به مستأجرين فروخته شد، كه پس از انقلاب اسلامى، به فرمان رهبر كبير انقلاب اسناد آنها باطل اعلان گرديده و موقوفات به جايگاه اصلى خود بازگشت.

حال با تعريفى كه از وقف نموديم و مطالبى كه در فوق ذكر شد، اين تعداد موقوفه يقينا در تصرف هر شخصى كه باشد، غصبى بوده و شرعا بدون اذن متولّى هرگونه استفاده برخلاف نظر واقف حرام است. شايسته است افرادى كه در موقوفات متعلق به آستان حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام هرگونه مستحدثاتى دارند، از اين تاريخ وضعيت تصرّفى خود را با متولّى موقوفات روشن نمايند. البته كسب اجازه متولّى موقوفات، تنها منوط به تعيين اجاره بهاء مختصرى در سال مى باشد، كه بايد به آستان پرداخت تا طبق نظر واقف مصرف گردد.

كتابخانه مركزى آستان مقدس

حسين مؤذنى

بهمن 1380

ص: 293

استشهاديه سال 961 ه.ق كه به امضاى 40 نفر از بزرگان رسيده و 16 موقوفه مندرج در آن

ص: 294

و به صاحب اصلى خود بازگشت.

2) مبارك آباد: در اسناد موجود مزرعه خيرآباد يا مبارك آباد اين گونه آمده: مزرعه اى است كه بقعه در آن واقع مى باشد و طغرل نامى آن را وقف بر آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام نمود. پس از وقف، نام آن مزرعه از مبارك آباد به خيرآباد تبديل گرديد. تا آنجا كه قرائن نشان مى دهد، موقعيت اين موقوفه از شمال محدود است به انتهاى حسين آباد فعلى، از جنوب به بهشتى و عمادآور، از شرق انتهاى ظهيرآباد و علائين و از غرب به ابتداى ولى آباد فعلى. به طور يقين حسين آباد به بهشتى، ظهيرآباد و علائين به ولى آباد متصل نبوده، در ميان اين چهار جهت، حلقه اتصالى وجود داشته و آن، خيرآبادى است كه بقعه در آن واقع است. اين مزرعه از ابتداى وقف شامل تاكستانها و باغات ميوه و سبزى بوده و خوشبختانه ضمن آنكه هنوز باقى مانده آن، به صورت باغ است، دو دليل ديگر نيز براى اثبات اين مدعا وجود دارد:

الف) طومارى كه سال 950 ه.ق مسئولين وقت آستان، تقاضاهايى از شاه طهماسب صفوى نمودند كه يكى از آنها تعمير ديوار چهارصد جريب از باغات آستان (باغات خيرآباد) با اعتبار مشخصى كه وى موافقت ننموده است. ب) دليل ديگر نقشه يك دوهزارم رى فعلى است و در آن كاملاً مشهود است كه منطقه وسيع اطراف بقعه متشكل از باغاتى است كه در خيرآباد واقع بوده و پس از باغات ، مزارع غلات شروع مى شود كه آنها همگى در آبادى هاى ظهيرآباد، علائين، حسين آباد، بهشتى، عمادآور و ولى آباد قرار دارند.

3) مزرعه مافتان: در بلوك (منطقه) غار رى كه امروز مافتون ناميده مى شود، جزو بلوك شرقى است و در مجاورت كهريزك قرار دارد و به علت احداث پالايشگاه و بهشت زهرا در مجاورت آن، به شهر متصل گرديده است. و اين نصف شش دانگ را خواجه اميرقباد و نصف ديگر را امير فولادقيا وقف نموده اند.

ص: 296

4) مزرعه ايرين: در بلوك (منطقه) غار رى از راه فرعى عراق عجم در 25 كيلومترى جنوب تهران معروف به ايرين چيچكلو واقع است كه از شش دانگ، يك چهارم را سيد شرف الدين حسين و سه چهارم ديگر را كيا ابوالقاسم بن كيا جمال الدين تهرانى بر آستانه وقف نموده اند.

5) مزرعه بى بى مريم: در بلوك (منطقه) غار شرقى كه يازده كيلومتر با شهررى فاصله دارد واقع مى باشد، كه از كل شش دانگ، يك سوم را اميرقباد وقف آستانه نموده و دوسوم محصول آن به مستحقان و در راه ماندگان برسد. اين مزرعه هم اكنون موجود بوده، البته نه جزء موقوفات آستان.

6) مزرعه سيدعبداللّه ابيض: كه اكنون به كلى در محدوده شهررى واقع شده است و همان بلوك (منطقه) غار رى مى باشد.

از كل شش دانگ، نصف آن را ميرغياث الدين محمود ميركمال وقف نمود كه يك سوم آن را متولّيان متصرف شوند و باقى به فقرا و مستمندان و صادرين و واردين برسد. و اين مزرعه نيز از وسعت زيادى برخوردار است كه اغلب املاك مسكونى و مؤسسات فرهنگى پشت امامزاده عبداللّه متعلق به همين موقوفه مى باشد.

7) مزرعه عين آباد: بهنام رى، بهنام يا بهنان دهستان معتبرى بود در شرق رى كه شامل شصت ده كه ورامين يكى از آنها به شمار مى رفت. امروز از اين دهستان، تنها دهكده اى به نام بهنام سوخته باقى مانده كه جزو بلوك خوار است.

شش دانگ مزرعه مذكور را پيرعلى به كلى وقف كرده و شرط نموده يك پنجم آن را توليت تصرف نمايد و باقى را بعد از خرج قناتها و مسائل زراعتى، در آستانه به مصرف فقراء و مستمندان برسانند.

8) مزرعه استروهه: از بلوك (منطقه) سيورقرج كه بين خوار و دماوند قرار داشته و از بزرگ ترين دهستانهاى رى كه شامل نود ده بوده و قوهه، شندر، ايوان كيف از آن جمله بوده است. امروز از آن همه مزارع و دهات، تنها نام ايوان كيف باقى مانده و

ص: 297

استروهه يا آبروهه هم وجود ندارد. كل شش دانگ مزرعه مذكور را نواب خليفه شاهقلى مهردار وقف نموده كه يك سوم محصول آن به توليت تعلق دارد و باقى به مصرف ضروريات آستانه برسد.

9) يك قطعه باغچه: واقع در وسفنار غار كه جزء بلوك (قطعه) غار غربى است كه در جنوب غربى طهران، بيرون دروازه، سر راه ساوه متصل به شهر بود و اكنون به كلى جزو شهر تهران شده است. به هر صورت مالكيت ارضى آن جزء موقوفات آستان مى باشد كه در تصرف ديگران است.

كل شش دانگ آن را حسين خان روملو وقف نمود كه يك سوم آن مخصوص متولّيان و باقى مانده را صرف ضروريات آستانه نمايند.

10) مزرعه آبه: مشهور به ده خير كه جزء بلوك (منطقه) غار شرقى شهررى و در اراضى رى باستان قرار دارد كه تپه ميل از آثار ساسانيان در جنوب آن قرار دارد و الآن

به شهررى متصل و از معتبرترين موقوفات آستانه است. از شش دانگ مزرعه مذكور، دو دانگ سيّدشرف الدين حسين وقف نموده و دوسوم محصول آن را صرف ضروريات آستان و بعد از آن به خرج زائرين برسانند و اكنون نيز اين موقوفه در تصرف آستان مى باشد.

11) مزرعه بند كردان شهريار: كه در مجاورت شهر كرج و در سمت غرب آن قرار دارد و به مرور زمان از تصرف وقف خارج شده و بعد از انقلاب اسلامى به آسايشگاه معلولين كهريزك بخشيده شد و قسمتى از اراضى آن را صاحبان به منظور ايجاد يك شهرك صنعتى خريده اند. از شش دانگ آن دو دانگ آن را فولاد قياء وقف نموده است.

12) مزرعه شرقى معروف به مزرعه شاهى (چشمه شاهى): از دهات غار غربى است و در شمال ده اندرمان قرار داشت كه اكنون اراضى آن به تأسيسات آرامگاه امام خمينى(ره) اختصاص يافته است. و كل شش دانگ آن را سيدشرف الدين حسين

ص: 298

وقف نموده است.

13) مزرعه هوسنه بهنام رى: كه از دهستان بهنام باقى مانده و هنوز در تصرف آستانه است. از شش دانگ آن سه دانگش را سيّدشرف الدين حسين وقف نموده است.

14) مزرعه جلال آباد: واقع در غار رى كه محلش معلوم نمى باشد. كه از تمام شش دانگ، يك سوم آن را غازى خان تكلو وقف نموده است و باقى آنكه چهار دانگ است واقفش مشخص نيست.

15) مزرعه دز: واقع در بلوك (منطقه) غار، در كتابها از دز نام برده نشده ، ولى در جنوب رى، آبادى وسيعى به نام دزآه وجود داشته كه اولين منزل بعد از رى به سوى قم بوده و چون اين منطقه جزء بلوك (منطقه) غار غربى بوده، بعيد نيست كه اين موضع همان مزرعه دز بوده باشد، كه از شش دانگ، دو دانگ آن را سيّدشرف الدين حسين وقف نموده است.

16) مزرعه سينك: سينك يك مزرعه كوچك در شهريار است كه هنوز در تصرف آستانه است. و ده واريز شهريار كه امروز نامى از آن در ميان نيست ولى در فرهنگ آبادى هاى كشور به قريه واريش شهريار با عرض 35 درجه و 49 دقيقه و طول 51 درجه و ده دقيقه اشاره شده است كه تمام شش دانگ آن وقف شده است.

ص: 299