شناسنامه كتاب

* نام كتاب: توضيح نهج البلاغه ج 4

* تأليف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى

* مترجم: سيد محمد رضا غياثى كرمانى

***

كليه حقوق طبع و نشر براى بنياد جهانى

آية اللّه العظمى شيرازى محفوظ است.

ص: 1

ص: 2

توضيح نهج البلاغه

جلد چهارم

تأليف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى

ص: 3

شناسنامه كتاب

* نام كتاب: توضيح نهج البلاغه ج 4

* تأليف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى

* مترجم: سيد محمد رضا غياثى كرمانى

***

كليه حقوق طبع و نشر براى بنياد جهانى

آية اللّه العظمى شيرازى محفوظ است.

ص: 4

39. به عمر بن عاص... 140

40. به يكى از كارگزارانش [در نكوهش و تهديد او]... 142

41. به يكى از كارگزارانش [كه خيانت كرده بود]... 143

42. به عمر بن ابى سَلَمه مخزومى كارگزار بحرين... 151

43. به مَصْقلة بن هُبَيره شيبانى كارگزار اردشير خُرّه... 153

44. به زياد بن ابيه درباره برادر خواندگيش با معاويه... 155

45. به عثمان بن حُنَيف انصارى كارگزارش در بصره... 158

46. به يكى از كارگزاران خود [در رفتار با مردم]... 175

47. به حسن و حسين عليهماالسلام بعد از ضربت ابن ملجم... 177

48. به معاويه... 182

49. به كسى غير از معاويه [در تحذير از دنيا]... 184

50. به فرماندهان لشكرها... 185

51. به مأموران خراج... 188

52. به امراى بلاد درباره اوقات نماز... 192

53. عهدنامه امام به مالك اشتر... 194

54. به طلحه و زبير... 270

55. به معاويه... 273

56. به شريح بن هانى جلودار سپاهش به سوى شام... 276

57. به مردم كوفه وقتى از مدينه عازم بصره بود... 278

58. به مردم شهرها در مورد صفّين... 279

59. به اسود بن قُطبه فرمانده سپاه حُلوان... 282

60. به كارگزارانى كه لشكريان از سرزمينهايشان مى گذشتند... 284

61. به كميل بن زياد نخعى كارگزارش در هيت... 286

ص: 6

62. به مردم مصر... 288

63. به ابو موسى اشعرى، كارگزارش در كوفه... 295

64. در پاسخ نامه معاويه... 299

65. باز به معاويه... 306

66. به عبداللّه بن عباس... 310

67. به قُثَم بن عباس عامل حضرت در مكه... 312

68. به سلمان فارسى - رحمة اللّه عليه - پيش از خلافت خود... 315

69. به حارث هَمْدانى [در موعظه]... 317

70. به سهل بن حُنَيف انصارى كارگزارش در مدينه... 323

71. به منذر بن جارود عبدى درباره خيانتش... 325

72. به عبداللّه بن عباس رحمه الله ... 327

73. به معاويه و تحقير او... 328

74. عهدنامه ميان قبيله ربيعه و اهل يمن... 330

75. در آغاز بيعت مردم با او به خلافت خطاب به معاويه... 332

76. به عبداللّه بن عباس، جانشين حضرت در بصره... 333

77. نيز به ابن عباس، در فرستادن او براى گفتگو با خوارج... 334

78. به ابوموسى اشعرى... 336

79. به اميران ارتش، پس از خلافتش... 340

حكمت هاى اميرمؤمنان على عليه السلام (كلمات قصار)... 341

گزيده اى از كلام اميرمؤمنان عليه السلام كه الفاظ غريب دارد و نيازمند تفسير است... 464

سخن شارح... 564

ص: 7

ص: 8

...

...

است، ناراحت شود. مثلاً كسى كه سلطان نشده ناراحت نيست، چون مى دانسته كه قطعا سلطنت به نام او و براى او مقدر نشده است.

پس بايد شادى ات براى آن امور آخرتى باشد كه به دست آورده اى، زيرا هم احتمال دارد كه به دست آيند و هم احتمال دارد به دست نيايند. و نيز دريغ و اندوهت براى امور آخرتى باشد كه از دست داده اى، زيرا احتمال داشت در اختيار تو قرار بگيرد، ولى تو آن را به دست نياورده اى.

و از مال دنيا آنچه به دست آورده اى بر آن چندان شادى مكن، چرا كه دنياى مقدر حتما به انسان خواهد رسيد، و از دنيا آنچه از دست دادى براى آن چندان اندوهگين مباش زيرا دنياى نامقدر قطعا به انسان نخواهد رسيد. پس بايد دغدغه و تلاشت براى پس از مرگت باشد تا بيشترين پاداش را براى خود به دست آورى.

ص: 10

...

...

به سوى آخرت رهسپار مى شوم.

اگر زنده بمانم و از اين ضربت جان به در برم خود ولىِّ دم و خونخواه خويشم و به زخمى كه ابن ملجم بر من زده است يا او را مى بخشم و يا انتقام خود را مى گيرم، ولى اگر مُردم كه جاى تعجب نيست و مرگ و فنا وعده الهى است؛ و البته اگر از ابن ملجم درگذرم براى من مايه تقرب به خداوند و جلب رضايت اوست، چون مى فرمايد: «... وَ أَن تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى...»(1)؛ «و گذشت كردن شما به تقوا نزديك تر است». و نيز مى فرمايد: «...خُذِ الْعَفْوَ...»(2)؛ «عفو پيشه كن».

اگر چشم از جهان فرو بستم و شما ابن ملجم را عفو كرديد براى شما حسنه و فضيلت است، چون عفو مستحب است و پاداش دارد، لذا عفو كنيد چنان كه خداوند مى فرمايد: «مگر دوست نداريد كه خدا بر شما ببخشايد؟». يعنى همان طور كه دوست داريد خدا از شما درگذرد، شما نيز از ديگران درگذريد.

ناگفته نگذاريم كه اين سفارش با انتقام گرفتن از ابن ملجم منافاتى ندارد، كه البته بعد از شهادت امام عليه السلام اتفاق افتاد، زيرا امر امام عليه السلام ارشادى بوده نه وجوبى، و وجود مغفرت در عفو با وجود مغفرت در قصاص منافاتى ندارد، چون هر دو حالت پاداش دارد.

ص: 12

وَ اللَّهِ مَا فَجَأَنِي مِنَ الْمَوْتِ وَارِدٌ كَرِهْتُهُ، وَ لاَ طَالِعٌ أَنْكَرْتُهُ، وَ مَا كُنْتُ إِلاَّ كَقَارِبٍ(1) وَرَدَ(2)، وَ طَالِبٍ وَجَدَ «وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ لِلاْءَبْرارِ»(3).

...

...

...

وَ يَشْتَرِطُ عَلَى الَّذِي يَجْعَلُهُ إِلَيْهِ أَنْ يَتْرُكَ الْمَالَ عَلَى أُصُولِهِ، وَ يُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَيْثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِيَ لَهُ، وَ أَلاَّ يَبِيعَ مِنْ أَوْلاَدِ نَخْلِ هَذِهِ الْقُرَى وَدِيَّةً(1) حَتَّى تُشْكِلَ أَرْضُهَا غِرَاساً(2). وَ مَنْ كَانَ مِنْ إِمَائِي - اللاَّتِي أَطُوفُ عَلَيْهِنَّ - لَهَا وَلَدٌ أَوْ هِيَ حَامِلٌ، فَتُمْسَكُ عَلَى وَلَدِهَا وَ هِيَ مِنْ حَظِّهِ، فَإِنْ مَاتَ وَلَدُهَا وَ هِيَ حَيَّةٌ فَهِيَ عَتِيقَةٌ، قَدْ أَفْرَجَ(3) عَنْهَا الرِّقُّ، وَ حَرَّرَهَا(4) الْعِتْقُ.

...

...

...

فيها غراس النخل حتى يراها الناظر على غير تلك الصفة التي عرفها بها، فيشكل عليه أمرها و يحسبها غيرها.

سيد رضى رحمه الله مى گويد: كلمه «ودية» در جمله «أن لا يبيع من نخلها ودية» به معناى «فسيلة» يعنى پاجوش و نخل كوچك و جمع آن «وديّ» است. و جمله «حتى تشكل أرضها غراساً» از زيباترين جملات است و منظور آن است كه زمين آن قدر از نخل پر شده باشد كه چون انسان آن را ببيند امر بر او مشتبه شود و چيزى غير از آنچه بوده، در نظرش آيد.

ص: 17

...

...

مسلمانى در حالى كه [حضورت را] خوش ندارد بگذرى و از زمين او عبور كنى.

و حق خدا در مال مسلمان، يعنى زكات را بيش از اندازه نگير و چون بر قبيله يا قريه اى وارد شدى، نخست بر چشمه آب آنها كه از آن مى نوشند و يا در كنار پناهگاه شان (حاشيه آبادى) فرود آ، بدون اينكه وارد كوى و برزن آنها شوى و با مركب خود از بين آنها بگذرى.

سپس با وقار و آرامش و احترام نزد آنها برو تا در ميان آنها قرار گيرى. و بر آنها سلام كن. مبادا مانند مستكبران بدون سلام بر آنها وارد شوى، و در تحيّت و سلام و احترام به آنها بخل نورز.

آنگاه پس از سلام و تحيت بگو: اى بندگان خدا، ولىّ و خليفه پروردگار، يعنى اميرمؤمنان عليه السلام مرا به سوى شما فرستاده است تا حق الهى (= زكات) را كه در اموالتان هست از شما بگيرم. آيا در اموال شما براى خدا حقّى وجود دارد تا آن را به ولىّ خدا (على عليه السلام ) بپردازيد؟

ص: 19

فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ: لاَ، فَلاَ تُرَاجِعْهُ، وَإِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ، أَوْ تُوعِدَهُ، أَوْ تَعْسِفَهُ(1)، أَوْ تُرْهِقَهُ(2)، فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ، فَإِنْ كَانَ لَهُ مَاشِيَةٌ(3) أَوْ إِبِلٌ فَلاَ تَدْخُلْهَا إِلاَّ بِإِذْنِهِ، فَإِنَّ أَكْثَرَهَا لَهُ، فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلاَ تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لاَ عَنِيفٍ بِهِ. وَ لاَ تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لاَ تُفْزِعَنَّهَا وَ لاَ تَسُوءَنَّ(4) صَاحِبَهَا فِيهَا، وَ اصْدَعِ(5) الْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ، فَإِذَا اخْتَارَ فَلاَ تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ، ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِيَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ، فَإِذَا اخْتَارَ فَلاَ تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ. فَلاَ تَزَالُ كَذَلِكَ حَتَّى يَبْقَى مَا فِيهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ، فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ. فَإِنِ اسْتَقَالَكَ(6) فَأَقِلْهُ، ثُمَّ اخْلِطْهُمَا ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلاً حَتَّى تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ. وَ لاَ تَأْخُذَنَّ عَوْداً(7)، وَ لاَ هَرِمَةً(8)، وَ لاَ مَكْسُورَةً، وَ لاَ مَهْلُوسَةً(9)، وَ لاَ ذَاتَ عَوَارٍ(10).

...

...

...

اگر در آغل حيوانات وارد شدى مانند جبّاران و زورگويان و متكبران با عنف و خشونت نباش و هيچ حيوانى را فرارى مده كه اسلام به رعايت حال حيوانات فرمان داده، چنان كه رعايت حال انسانها را لحاظ داشته است. و حيوانات را نترسان و صاحب دام ها را با آزردن حيواناتش مرنجان، چنان كه برخى از افراد با چنگ زدن در پشم گوسفند، آن را بلند مى كنند و يا با فشار آوردن بر گرده شان، آنها را مى آزارند.

و مال را به دو بخش تقسيم كن و مالك را مخير كن كه يكى از دو قسم را انتخاب كند و هر كدام را كه انتخاب كرد او را آزاد بگذار و آن را از او مگير. سپس بخش ديگر را بار ديگر دو بخش كن و هر كدام را كه انتخاب كرد به سهم گزيده اش دست درازى مكن و بخش ديگر را تقسيم كن تا به اندازه زكات باقى بماند. آنگاه باقيمانده را به عنوان حق الهى بردار؛ مثلاً اگر مالْ بيست گوسفند باشد و حق زكات پنج گوسفند، بايد بيست گوسفند را به دو دسته ده تايى تقسيم كنى و دوباره ده رأس را كه او انتخاب نكرده به دو دسته پنج تايى قسمت نمايى و آن پنج رأسى كه او قبول نكرده به عنوان زكات بردار. ناگفته نماند كه مراد تقسيم حقيقى نيست، چون در بسيارى از اوقات تقسيم مستلزم كسر است مثلاً 5/12 تقسيم 25 به دو است.

اگر مالكْ درخواست اقاله كرد، يعنى خواست كه تقسيم را دوباره انجام بدهى قبول كن و دوباره تقسيم را از سر بگير و همه مال را بار ديگر مخلوط كن و مثل بار اول تقسيم را انجام بده تا آنگاه كه حق خدا (= زكات) را مشخص كنى؛ و بدين ترتيب حق و رضايت مالك را درنظر بگير.

به ياد داشته باش كه شتر سالمند و چارپايى كه دست و پا و شاخ آن شكسته باشد و نيز حيوان ضعيف و لاغر و عيبناك را به عنوان زكات نپذير.

ص: 21

وَ لاَ تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلاَّ مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ، رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ حَتَّى يُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ، وَ لاَ تُوَكِّلْ بِهَا إِلاَّ نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً، غَيْرَ مُعْنِفٍ(1) وَ لاَ مُجْحِفٍ(2)، وَ لاَ مُلْغِبٍ(3) وَ لاَ مُتْعِبٍ(4)، ثُمَّ احْدُرْ(5) إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ(6) حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ، فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ(7) إِلَيْهِ أَلاَّ يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَا(8)، وَ لاَ يَمْصُرَ(9) لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذَلِكَ بِوَلَدِهَا. وَ لاَ يَجْهَدَنَّهَا(10) رُكُوباً، وَ لْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا(11) فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا، وَ لْيُرَفِّهْ(12) عَلَى اللاَّغِبِ(13)، وَ لْيَسْتَأْنِ(14) بِالنَّقِبِ(15) وَ الظَّالِعِ(16).

...

...

...

سپس از مال زكات هرچه نزد تو فراهم آمده به سوى ما گسيل دار تا در راهى كه خداوند فرمان داده مصرف كنيم، آنجا كه مى فرمايد: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَآءِ...»(1)؛ «صدقات، تنها به تهيدستان... مى رسد».

و چون فرد مورد اعتماد تو زكات را گرفت تا نزد ما بياورد به او فرمان بده كه بچه شيرخوار شتر را از مادرش جدا نكند، و شير آن را به تمامى ندوشد و براى بچه آن شتر شير باقى گذارد تا مبادا به بچه شتر آسيبى برسد و بر اثر كم شيرى، لاغر و مريض شود.

اگر مال زكات، شتر باشد آن قدر بر آن سوار نشود كه آن را به خستگى و زحمت اندازد و رنجور كند، و بين شتران در سوار شدن، به مساوات و عدالت رفتار كند؛ يعنى گاهى اين شتر را و گاهى شتر ديگر را سوار شود، و به حيوانى كه سختى كشيده و رنجور است به قدر كفايت استراحت بدهد، و با حيوانى كه سمّش زخم شده و نمى تواند به درستى راه برود مدارا كند.

ص: 23

وَ لْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ(1)، وَ لاَ يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الاْءَرْضِ إِلَى جَوَادِّ(2) الطَّريقِ، وَ لْيُرَوِّحْهَا(3) فِي السَّاعَاتِ، وَ لْيُمْهِلْهَا فِي النِّطَافِ(4) وَ الاْءَعْشَابِ(5) حَتَّى تَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً(6)، مُنْقِيَاتٍ(7) غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لاَ مَجْهُودَاتٍ(8)، لِنَقْسِمَهَا عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لاِءَجْرِكَ، وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ، إِنْ شَاءَ اللَّهُ(9).

...

و چارپايان را از كنار بركه ها عبور دهد تا اگر تشنه باشند آب بنوشند، و مبادا آنها را از بيابان هاى سرسبز به سمت جاده هاى خشك و بى علف بكشاند و بدين ترتيب از چَرا و سيرشدن محروم سازد.

و بايد آنها را در زمان هايى معين و منظم استراحت بدهد و از جاهايى كه آب اندك و علفزار وجود دارد براند تا آب بنوشند و قدرى علف بخورند، باشد كه - به اذن خداوند - آن حيوانات را نه فرسوده و رنجور كه پروار و فربه به ما برساند و ما آنها را بر اساس سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله در راه بى نيازكردن فقرا و ساير مصالح و مصارف تقسيم كنيم، زيرا دستوراتى كه به تو دادم اگر انجام دهى پاداشت افزون تر و راه يافتگى ات بيشتر خواهد بود، إن شاء اللّه.

ص: 24

...

...

ظاهر و باطن و فعل و قول او با يكديگر هماهنگ و موافق باشد حق امانت را كه بر دوش او به عنوان بندگى و طاعت الهى است ادا نموده و عبادت را براى خدا مخلصانه به جاى آورده است، و اگر كسى اهل ريا باشد ظاهر و باطن و نهان و هويداى او متفاوت خواهد بود [ و در اين صورت نمى توان به او اعتماد كرد].

و به او فرمان مى دهم به كسانى كه از آنها زكات مى گيرد تهمت نزند، چنان كه عادت فرمانروايان اين بود كه در هنگام غضب كردن بر رعيّت و زيردستان به آنها تهمت مى زدند تا انتقام گيرى خود را توجيه كنند.

نيز فرمانش مى دهم كه از آنها روى برنتابد و به سبب قدرت و حكومتى كه بر آنها دارد به آنان بى اعتنايى نكند و خود را برتر نشمارد، چرا كه آنها برادران دينى و ياوران او در امر استخراج و جمع آورى حقوق الهى اند، زيرا آنها زكات مى دهند و او آن را از ايشان مى ستاند.

ص: 26

وَ إِنَّ لَكَ فِي هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً، وَ شُرَكَاءَ أَهْلَ مَسْكَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِي فَاقَةٍ، وَإِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ، فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ، وَإِلاَّ تَفْعَلْ فَإِنَّكَ مِنْ أَكْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ بُوءْسَا(1) لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ(2) وَ الْغَارِمُ(3)، وَ ابْنُ السَّبِيلِ(4)! وَ مَنِ اسْتَهَانَ بِالاْءَمَانَةِ وَ رَتَعَ(5) فِي الْخِيَانَةِ، وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا، فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ فِي الدُّنْيَا الْخِزْيَ(6)، وَ هُوَ فِي الاْآخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزَى، وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْخِيَانَةِ خِيَانَةُ الاْءُمَّةِ، وَ أَفْظَعَ (7) الْغِشِّ غِشُّ الاْءَئِمَّةِ، وَ السَّلاَمُ.

...

...

...

و بيچاره و نوميد و تهيدست كسى است كه در قيامت نزد پروردگار، فقيران و تهيدستان و نيازمندان و بدهكاران و در راه ماندگان، دشمن او باشند.

...

...

و در نگاه كردن به آنها رفتارى يكسان داشته باش و مبادا به يكى بيش از ديگرى نگاه كنى كه گمان كند تو برخى را بر ديگران ترجيح مى دهى و اشراف و بزرگان به تو اميد نبندند تا براى استمالت از آنان به مردم ستم روا كنى، زيرا اگر اشراف از حاكم و فرمانروا توجه و عنايت بيشترى ببينند اميدوار مى شوند كه شايد بتوانند او را به سمت خود بكشانند و از اين رهگذر در روا كردن ظلم به ضعيفان به هدف شوم خود برسند.

و مبادا ضعيفان از عدل و داد تو نوميد شوند، يعنى اين طور نباشد كه تو از آنها رويگردان شوى و ميان قوى و ضعيف تفاوت بگذارى.

وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُتَّقِينَ ذَهَبُوا بِعَاجِلِ الدُّنْيَا وَ آجِلِ الاْآخِرَةِ، فَشَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ، وَ لَمْ يُشَارِكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي آخِرَتِهِمْ. سَكَنُوا الدُّنْيَا بِأَفْضَلِ مَا سُكِنَتْ، وَ أَكَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُكِلَتْ، فَحَظُوا مِنَ الدُّنْيَا بِمَا حَظِيَ بِهِ الْمُتْرَفُونَ، وَ أَخَذُوا مِنْهَا مَا أَخَذَهُ الْجَبَابِرَةُ الْمُتَكَبِّرُونَ، ثُمَّ انْقَلَبُوا عَنْهَا بِالزَّادِ الْمُبَلِّغِ، وَ الْمَتْجَرِ الرَّابِحِ. أَصَابُوا لَذَّةَ زُهْدِ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ، وَ تَيَقَّنُوا أَنَّهُمْ جِيرَانُ اللَّهِ غَداً فِي آخِرَتِهِمْ. لاَ تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ لاَ يَنْقُصُ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنْ لَذَّةٍ.

...

...

...

گرفتند، با اين تفاوت كه پرهيزگاران با توشه اى از دنيا كه آنها را به مقامات رفيع اخروى و به تجارتى سودمند برساند رخت بربسته اند، يعنى با عمل صالح به سوى آخرت رهسپار شدند، زيرا در دنيا عمل صالح انجام دادند و در آخرت پاداش دوچندان مى برند.

پرهيزگاران لذت زهد خود را - كه هيچ لذتى با آن برابرى نمى كند و همان لذت عقل است - مى برند و يقين دارند كه فرداى قيامت همسايگان خدايند و در جوار لطفِ اويند. اين يك تشبيه معقول به محسوس است، زيرا آخرتْ سراى خشنودى و كرامت پروردگار است، پس گويى خداى سبحان در آنجاست و يقين پرهيزگاران به همسايگى خدا موجب بهتر شدنِ دنياى آنها نسبت به سايرين مى شود.

هيچ يك از دعاهاى پرهيزگاران رد نمى شود، زيرا خداى سبحان دعاى هر انسان فرمانبردار را استجابت مى كند.

و از آنها هيچ بهره اى كاسته نمى گردد، زيرا از تمام لذت هاى مباح دنيا، مانند: مسكن، پوشاك، خوردنى ها و آشاميدنى ها، ازدواج، مركب و... بهره مى برند [و در واقع از تمام مباحات، كام دل گرفته اند و بى ترديد در سراى ديگر نيز از نعمت هاى پايدار الهى برخوردار خواهند بود].

ص: 32

فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللَّهِ الْمَوْتَ وَ قُرْبَهُ، وَ أَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ، فَإِنَّهُ يَأْتِي بِأَمْرٍ عَظِيمٍ، وَ خَطْبٍ(1) جَلِيلٍ(2)، بِخَيْرٍ لاَ يَكُونُ مَعَهُ شَرٌّ أَبَداً، أَوْ شَرٍّ لاَ يَكُونُ مَعَهُ خَيْرٌ أَبَداً. فَمَنْ أَقْرَبُ إِلَى الْجَنَّةِ مِنْ عَامِلِهَا؟ وَ مَنْ أَقْرَبُ إِلَى النَّارِ مِنْ عَامِلِهَا؟ وَ أَنْتُمْ طُرَدَاءُ(3) الْمَوْتِ، إِنْ أَقَمْتُمْ لَهُ أَخَذَكُمْ، وَ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنْهُ أَدْرَكَكُمْ، وَ هُوَ أَلْزَمُ لَكُمْ مِنْ ظِلِّكُمْ. الْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِيكُمْ(4)، وَ الدُّنْيَا تُطْوَى(5) مِنْ خَلْفِكُمْ.

...

...

...

مى كند تا او را بگيرد، مرگ نيز همواره در تعقيب شماست. اگر در سرزمين خود بمانيد، مرگ شما را مى گيرد و اگر به سرزمينى ديگر بگريزيد و به عنوان سياحت به بلاد و كشورهاى ديگر برويد يا به استحكام بناها و تهيه سلاح و امثال آنها بپردازيد تا خود را از كشته شدن و مرگ ناگهانى حفظ كنيد، بى ترديد باز هم مرگ به سراغتان خواهد آمد و فرار سودى نخواهد داشت.

مرگ از سايه با شما همراه تر و همگام تر است تا آن گاه كه وقت آن فرا رسد و شما را دربر بگيرد. اين جمله كنايه از نهايت نزديكى مرگ به انسان است.

مرگ به موهاى جلو سر شما بسته شده است، يعنى همان طور كه اگر چيزى به موى جلو سر كسى بسته شده باشد ملازم و همراه با اوست، مرگ نيز اين چنين همراه شماست.

و دنيا از پشت سر شما درهم پيچيده مى شود، يعنى گويى انسان در طومار درازى قرار گرفته كه هرچه از عمر او مى گذرد اين طومار نيز از پشت سر او پيچيده مى شود و انسان هرچه به جلو مى رود به آخر آن طومار نزديك مى گردد و اين روند همچنان ادامه دارد تا به پايان خود برسد.

ص: 34

فَاحْذَرُوا نَاراً قَعْرُهَا بَعِيدٌ، وَ حَرُّهَا شَدِيدٌ وَ عَذَابُهَا جَدِيدٌ. دَارٌ لَيْسَ فِيهَا رَحْمَةٌ، وَ لاَ تُسْمَعُ فِيهَا دَعْوَةٌ، وَ لاَ تُفَرَّجُ فِيهَا كُرْبَةٌ. وَ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ يَشْتَدَّ خَوْفُكُمْ مِنَ اللَّهِ، وَ أَنْ يَحْسُنَ ظَنُّكُمْ بِهِ، فَاجْمَعُوا بَيْنَهُمَا، فَإِنَّ الْعَبْدَ إِنَّمَا يَكُونُ حُسْنُ ظَنِّهِ بِرَبِّهِ عَلَى قَدْرِ خَوْفِهِ مِنْ رَبِّهِ، وَ إِنَّ أَحْسَنَ النَّاسِ ظَنّاً بِاللَّهِ أَشَدُّهُمْ خَوْفاً لِلَّهِ.

...

وَ اعْلَمْ يَا مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ، أَنِّي قَدْ وَلَّيْتُكَ أَعْظَمَ أَجْنَادِي(1) فِي نَفْسِي أَهْلَ مِصْرَ، فَأَنْتَ مَحْقُوقٌ(2) أَنْ تُخَالِفَ عَلَى نَفْسِكَ، وَ أَنْ تُنَافِحَ(3) عَنْ دِينِكَ، وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ لَكَ إِلاَّ سَاعَةٌ مِنَ الدَّهْرِ، وَ لاَ تُسْخِطِ اللَّهَ بِرِضَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ، فَإِنَّ فِي اللَّهِ خَلَفاً مِنْ غَيْرِهِ، وَ لَيْسَ مِنَ اللَّهِ خَلَفٌ فِي غَيْرِهِ. صَلِّ الصَّلاَةَ لِوَقْتِهَا الْمُوءَقَّتِ لَهَا، وَ لاَ تُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغٍ، وَ لاَ تُوءَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لاِشْتِغَالٍ. وَ اعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَيْءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ لِصَلاَتِكَ.

...

...

...

دليل داشتن وقت اضافى نماز را پيش از وقت معيّن، مثلاً نماز ظهر را قبل از اذان ظهر مخوان و نماز را به علت مشغله ات از وقتش به تأخير مينداز و مثلاً نماز ظهر را به بعد از مغرب موكول مكن. و بدان كه هر كار كه مى كنى تابع نماز توست كه اگر قبول شد آن عمل نيز پذيرفته مى شود و اگر پذيرفته نشد آن عمل نيز پذيرفته نمى گردد.

ص: 37

وَ مِنْهُ: فَإِنَّهُ لاَ سَوَاءَ، إِمَامُ الْهُدَى وَ إِمَامُ الرَّدَى، وَ وَلِيُّ النَّبِيِّ، وَ عَدُوُّ النَّبِيِّ. وَ لَقَدْ قَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله : «إِنِّي لاَ أَخَافُ عَلَى أُمَّتِي مُوءْمِناً وَ لاَ مُشْرِكاً، أَمَّا الْمُوءْمِنُ فَيَمْنَعُهُ اللَّهُ بِإِيمَانِهِ، وَ أَمَّا الْمُشْرِكُ فَيَقْمَعُهُ اللَّهُ بِشِرْكِهِ، وَ لَكِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ كُلَّ مُنَافِقِ الْجَنَانِ، عَالِمِ اللِّسَانِ، يَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ وَ يَفْعَلُ مَا تُنْكِرُونَ».

...

...

...

امتحان الهى را به ما خبر دهى و نعمت وجود رسول الله صلى الله عليه و آله را براى ما توضيح بدهى، زيرا خداوند آن حضرت را به وسيله خود ما تأييد فرموده است. اين كلام از شخصى نيرنگ باز مانند تو كه مى خواهد صاحب حق را از حقِ خود دور سازد، صادر شده است، زيرا حق را براى صاحب حق بيان نمى كنند، بلكه براى غير صاحب حق بيان مى كنند تا متوجه بشود.

تو در اين گفتار مانند كسى هستى كه خرما به هجر (= زيره به كرمان) مى برد و يا بخواهد استاد ماهر تيرانداز خود را تيراندازى بياموزد.

تو گمان كردى كه در جامعه اسلامى فلانى و فلانى بهترين مردمان هستند. معاويه در نامه خود به امام عليه السلام پس از كوچك شمردن آن حضرت، از دو نفر ياد كرده و آنان را برترين افراد در جامعه اسلامى خوانده بود.

تو مطالبى ذكر كرده اى كه اگر درست و كامل باشند، تو كاملاً از اين مطالب دور هستى و فضيلت آنها تو را سودى نبخشيده و از آن بهره اى نمى برى و اگر نادرست باشد و دروغ گفته باشى، كه چنين است، عيب و نقص آن متوجه تو نخواهد بود، چون بى فضيلتى كسى، فضيلت ديگرى را خدشه دار نمى كند.

ص: 40

وَ مَا أَنْتَ وَ الْفَاضِلَ وَ الْمَفْضُولَ، وَ السَّائِسَ(1) وَ الْمَسُوسَ(2)؟ وَ مَا لِلطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ، وَ التَّمْيِيزَ بَيْنَ الْمُهَاجِرِينَ الاْءَوَّلِينَ، وَ تَرْتِيبَ دَرَجَاتِهِمْ، وَ تَعْرِيفَ طَبَقَاتِهِمْ؟ هَيْهَاتَ لَقَدْ حَنَّ(3) قِدْحٌ(4) لَيْسَ مِنْهَا، وَ طَفِقَ(5) يَحْكُمُ فِيهَا مَنْ عَلَيْهِ الْحُكْمُ لَهَا. أَ لاَ تَرْبَعُ(6) أَيُّهَا الاْءِنْسَانُ عَلَى ظَلْعِكَ(7)، وَ تَعْرِفُ قُصُورَ ذَرْعِكَ(8)، وَ تَتَأَخَّرُ حَيْثُ أَخَّرَكَ الْقَدَرُ، فَمَا عَلَيْكَ غَلَبَةُ الْمَغْلُوبِ، وَ لاَ ظَفَرُ الظَّافِرِ، وَ إِنَّكَ لَذَهَّابٌ(9) فِي التِّيهِ(10)، رَوَّاغٌ(11) عَنِ الْقَصْدِ(12).

...

...

...

هيهات كه كسى مهاجران و فضيلت آنها را بشناسد، مگر آنكه خود در شمار آنان باشد. تيرى كه نه از جنس و گونه ديگر تيرها باشد به هنگام رهاشدن، صدايى غير از صداى آنها دارد. و اين مَثَل، درباره كسى به كار مى رود كه در امور مربوط به ديگران دخالت مى كند. معاويه كه جزو مهاجران و انسان هاى با فضيلت نيست در كارى دخالت مى كند كه در توان و مرتبه او نيست و حكم در برترى و فضيلت ديگران مى كند، در حالى كه خود محكوم حكم آنان است. پس چنين كسى چگونه مى تواند حكم براند؟

اى انسان، چرا در حدّ خود متوقف نمى شوى؟ اين عبارت، استفهام امرى و توبيخى است و در آن انسان به شترى تشبيه شده است كه بر دنده خود مى خوابد.

آيا به ناتوانى خود در دستيابى به اين امور پى نبرده اى؟ چرا به همان جايگاه پست و بى ارزشى كه تقدير، تو را در آن قرار داده و خود آن را با نادانى براى خويش رقم زده اى قرار نمى گيرى؟

تو را چه رسد كه چه كسى غالب است و چه كسى مغلوب؟ و تو چه قدر و منزلتى دارى كه درباره پيروز و مقهور قضاوت كنى؟

و تو، اى معاويه، در بيابان گمراهى و ضلالت سخت سرگردانى و از راه مستقيم بسيار دور شده اى.

ص: 42

أَ لاَ تَرَى - غَيْرَ مُخْبِرٍ لَكَ وَ لَكِنْ بِنِعْمَةِ اللَّهِ أُحَدِّثُ - أَنَّ قَوْماً اسْتُشْهِدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ تَعَالَى مِنَ الْمُهَاجِرِينَ - وَ لِكُلٍّ فَضْلٌ - حَتَّى إِذَا اسْتُشْهِدَ شَهِيدُنَا، قِيلَ: «سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ» وَ خَصَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله بِسَبْعِينَ تَكْبِيرَةً عِنْدَ صَلاَتِهِ عَلَيْهِ! أَ وَ لاَ تَرَى أَنَّ قَوْماً قُطِّعَتْ أَيْدِيهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ - وَ لِكُلٍّ فَضْلٌ - حَتَّى إِذَا فُعِلَ بِوَاحِدِنَا مَا فُعِلَ بِوَاحِدِهِمْ، قِيلَ: «الطَّيَّارُ فِي الْجَنَّةِ و ذُو الْجَنَاحَيْنِ».

...

وَ لَوْ لاَ مَا نَهَى اللَّهُ عَنْهُ مِنْ تَزْكِيَةِ الْمَرْءِ نَفْسَهُ، لَذَكَرَ ذَاكِرٌ فَضَائِلَ جَمَّةً(1)، تَعْرِفُهَا قُلُوبُ الْمُوءْمِنِينَ، وَ لاَ تَمُجُّهَا(2) آذَانُ السَّامِعِينَ. فَدَعْ عَنْكَ مَنْ مَالَتْ(3) بِهِ الرَّمِيَّةُ(4)، فَإِنَّا صَنَائِعُ(5) رَبِّنَا، وَ النَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا. لَمْ يَمْنَعْنَا قَدِيمُ عِزِّنَا وَ لاَ عَادِيُّ(6) طَوْلِنَا(7) عَلَى قَوْمِكَ أَنْ خَلَطْنَاكُمْ بِأَنْفُسِنَا، فَنَكَحْنَا وَ أَنْكَحْنَا، فِعْلَ الاْءَكْفَاءِ(8)، وَ لَسْتُمْ هُنَاكَ!

...

...

...

پس بدان كه ما پروردگان خداييم و مردم پروردگان مايند. ما فضايلى داريم كه ما را بسنده است و جهل جاهلان و انكار منكران هيچ ضررى به آن نمى رساند و ما واسطه فيض خدا براى حيات سعادتمند دنيا و آخرت هستيم.

عزت گذشته و قديم پدران ما و فضيلت هميشگى ما مانع رفت وآمد و نشست و برخاست ما با شما نشد. از شما زن گرفتيم و به شما زن داديم و با شما معامله همسنگ نموديم، در حالى كه شما هرگز همسنگ و هم شأنِ ما نبوديد.

ص: 45

وَ أَنَّى يَكُونُ ذَلِكَ وَ مِنَّا النَّبِيُّ، وَ مِنْكُمُ الْمُكَذِّبُ، وَ مِنَّا أَسَدُ اللَّهِ، وَ مِنْكُمْ أَسَدُ الاْءَحْلاَفِ، وَ مِنَّا سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَ مِنْكُمْ صِبْيَةُ النَّارِ، وَ مِنَّا خَيْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ، وَ مِنْكُمْ حَمَّالَةُ الْحَطَبِ، فِي كَثِيرٍ مِمَّا لَنَا وَ عَلَيْكُمْ.

...

فَإِسْلاَمُنَا قَدْ سُمِعَ، وَ جَاهِلِيَّتُنَا لاَ تُدْفَعُ، وَ كِتَابُ اللَّهِ يَجْمَعُ لَنَا مَا شَذَّ(1) عَنَّا وَ هُوَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى: «وَ أُولُوا الاْءَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللّهِ»(2) وَ قَوْلُهُ تَعَالَى: «إِنَّ أَوْلَى النّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِيُّ الْمُوءْمِنِينَ»(3). فَنَحْنُ مَرَّةً أَوْلَى بِالْقَرَابَةِ، وَ تَارَةً أَوْلَى بِالطَّاعَةِ.

...

مردم اسلامِ ما را شنيده اند [و مى دانند] كه در پذيرش اسلام پيشگام تر بوده ايم و شرافت ما در زمان جاهليت نيز چيزى نيست كه انكار پذيرد و از مردمان پنهان ماند.

و قرآن خلافتى را كه از ما غصب كردند به ما برگردانده است، آنجا كه مى فرمايد: «... خويشاوندان نسبت به يكديگر [از ديگران] در كتاب خدا سزاوارترند». پس حكومت و اميرىِ پيامبر صلى الله عليه و آله به ما مى رسد، زيرا به حكم قرآن، از همه كس سزاوارتريم، چون از نزديكان آن حضرتيم. و نيز مى فرمايد: «در حقيقت، نزديك ترين مردم به ابراهيم، همان كسانى هستند كه از او پيروى كرده اند، و [نيز] اين پيامبر و كسانى كه [به آيين او] ايمان آوردند، و خدا سرور مؤمنان است».

از اين رو ما از يك سو به دليل خويشاوندىِ با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و از سوى ديگر به دليل اهلِ اطاعت بودن كه مضمون آيه دوم است، در خلافت سزاوارتر از همه هستيم.

امام عليه السلام هم از پيروان واقعى حضرت ابراهيم عليه السلام و هم از خويشاوندان نزديك پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بود وهر دو مورد، دليل برترى و شايستگى آن حضرت براى خلافت بود.

ص: 47

وَ لَمَّا احْتَجَّ الْمُهَاجِرُونَ عَلَى الاْءَنْصَارِ يَوْمَ السَّقِيفَةِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله فَلَجُوا عَلَيْهِمْ، فَإِنْ يَكُنِ الْفَلَجُ(1) بِهِ فَالْحَقُّ لَنَا دُونَكُمْ، وَ إِنْ يَكُنْ بِغَيْرِهِ فَالاْءَنْصَارُ عَلَى دَعْوَاهُمْ.

...

وَ زَعَمْتَ أَنِّي لِكُلِّ الْخُلَفَاءِ حَسَدْتُ، وَ عَلَى كُلِّهِمْ بَغَيْتُ(1) فَإِنْ يَكُنْ ذَلِكَ كَذَلِكَ فَلَيْسَتِ الْجِنَايَةُ عَلَيْكَ، فَيَكُونَ الْعُذْرُ إِلَيْكَ «وَ تِلْكَ شَكَاةٌ(2) ظَاهِرٌ(3) عَنْكَ عَارُهَا» وَ قُلْتَ: إِنِّي كُنْتُ أُقَادُ كَمَا يُقَادُ الْجَمَلُ الْمَخْشُوشُ(4) حَتَّى أُبَايِعَ، وَ لَعَمْرُ اللَّهِ، لَقَدْ أَرَدْتَ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ، وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ، وَ مَا عَلَى الْمُسْلِمِ مِنْ غَضَاضَةٍ(5) فِي أَنْ يَكُونَ مَظْلُوماً مَا لَمْ يَكُنْ شَاكّاً فِي دِينِهِ، وَ لاَ مُرْتَاباً(6) بِيَقِينِهِ، وَ هَذِهِ حُجَّتِي إِلَى غَيْرِكَ قَصْدُهَا، وَ لَكِنِّي أَطْلَقْتُ لَكَ مِنْهَا بِقَدْرِ مَا سَنَحَ(7) مِنْ ذِكْرِهَا.

...

...

...

كه اين منقصت انتسابى معاويه به امام عليه السلام نقيصه اى بر معاويه وارد نمى كند.

در نامه ات نوشته اى: روزى كه قصد گرفتن بيعت براى ابوبكر داشتند مرا مانند شترى كه مهار در بينى اش كرده اند و هر جا كه مى خواهند مى كشند، به سوى ابوبكر بردند تا از من بيعت بگيرند و گمان كرده اى كه اين سخن مايه سرزنش و مذمت من است، در حالى كه - به خدا سوگند - اين ستايشِ من است، و تو خواستى مرا مفتضح كنى، اما خود مفتضح شده اى، و خويش را عيبناك كرده اى.

تو خواستى مرا سرزنش كنى كه به زور از من بيعت گرفتند، ولى تا وقتى كه مرد مسلمان در دين خود ترديد نكند و در يقين او به اصول دين شكى راه نيابد، حتى اگر مظلوم واقع شود او را سرزنشى نيست.

اين دليل آن است كه آنها حقّ مرا گرفته و با زور از من بيعت گرفتند، و من مظلوم هستم. و اين جريان كه تو ذكر كردى حجت و استدلال من است كه متوجه افرادى غير از تو مى باشد، كسانى چون ابوبكر و آنكه در پى او آمد؛ زيرا با آنان احتجاج مى كنم كه ظالمانه حق من را گرفتيد، ولى با تو چنين استدلالى نمى كنم، زيرا طرف مقابل من ابوبكر و اطرافيان اوست نه تو.

ولى من به اندازه اى كه ذكر آن آشكار شد به طور اشاره حجتى را كه به تو ربطى ندارد بيان نمودم كه تو در نامه ات آن را به گمان خود عيب من بر شمرده اى، حال آنكه در واقع مدح و ستايش من بود.

ص: 50

ثُمَّ ذَكَرْتَ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِي وَ أَمْرِ عُثْمَانَ، فَلَكَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِكَ مِنْهُ فَأَيُّنَا كَانَ أَعْدَى لَهُ، وَ أَهْدَى إِلَى مَقَاتِلِهِ(1)؟ أَ مَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اسْتَكَفَّهُ؟ أَمْ مَنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَى عَنْهُ(2) وَ بَثَّ(3) الْمَنُونَ(4) إِلَيْهِ، حَتَّى أَتَى قَدَرُهُ عَلَيْهِ. كَلاَّ وَ اللَّهِ لَ«قَدْ عَلِمَ اللّهُ الْمُعَوِّقِينَ(5) مِنْكُمْ وَ الْقائِلِينَ لاِءِخْوانِهِمْ هَلُمَّ(6) إِلَيْنا وَ لا يَأْتُونَ الْبَأْسَ(7) إِلاّ قَلِيلاً»(8). وَ مَا كُنْتُ لاِءَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّي كُنْتُ أَنْقِمُ عَلَيْهِ أَحْدَاثاً(9)، فَإِنْ كَانَ الذَّنْبُ إِلَيْهِ إِرْشَادِي وَ هِدَايَتِي لَهُ، فَرُبَّ مَلُومٍ لاَ ذَنْبَ لَهُ «وَ قَدْ يَسْتَفِيدُ(10) الظِّنَّةَ(11) الْمُتَنَصِّحُ(12)». وَ مَا أَرَدْتُ «إِلاَّ الاْءِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفِيقِي إِلاّ بِاللّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ»(13).

...

...

...

امام عليه السلام به عنوان ميانجى بين عثمان و شورشيان بارها او را نصيحت كرد و از وى خواست كه دست از ظلم بردارد، ولى او از امام عليه السلام خواست گوشه اى بنشيند و دست از يارى او بردارد و حتى امام عليه السلام را از مدينه اخراج كرد تا از دخالت در امور حكومتى خوددارى كند، در حالى كه امام عليه السلام انقلابيون را آرام كرد و از آنان خواست دست از عثمان بردارند و هنگامى كه عثمان در محاصره بود، به وسيله امام حسن عليه السلام براى او آب فرستاد.

كدام يك از ما دو نفر بود كه عثمان از او يارى خواست، ولى كوتاهى نمود و مرگ را به سوى او گسيل كرد تا آن گاه كه تقدير و سرنوشت او رقم خورد و كشته شد؟

عثمان از معاويه طلب كمك كرد و او نيز گروهى را فرستاد و دستور داد به سمت مدينه بروند، ولى هرگز وارد شهر مدينه نشوند تا آنكه دستور معاويه برسد، و اين مطلب را اكيداً به آنان اعلام كرد كه نگويند: چيزى را كه تو نديدى، ما ديديم، بلكه گفت: من حاضر بودم و شما غايب، و با اين عمل مى خواست زبان مردم را ببندد تا نگويند: چرا معاويه او را يارى نكرد و از طرف ديگر نمى خواست عثمان را كمك كند تا كشته و ميدان براى معاويه خالى شود. پس به سبب يارى نرساندن به عثمان و وانهادنش، مرگ را براى وى فراهم كرد تا آنكه قَدَر، سررسيد و او كشته شد.

به خدا سوگند، چنين نيست كه مى پندارى مردم از كار تو ناآگاهند و مى پندارى كار تو بر خدا مخفى و ناپيداست. «خداوند [خوب [مى شناسد كارشكنان [و مانع شوندگان [شما را و آن كسانى را كه به برادرانشان مى گفتند: "نزد ما بياييد" (يعنى با ما باشيد و به جهاد نرويد) و جز اندكى روى به جنگ نمى آورند» آن هم در صورتى است كه راه گريز نيابند.

و من اگر بر بدعت ها و كارهاى زشت عثمان مثل تقسيم حكومت به خويشان نالايق خود و دادن اموال مردم به خويشاوندان و اطرافيان و كتك زدن ابن مسعود و تبعيد ابوذر و

ص: 52

...

...

امثال اينها عيب گرفته ام، عذرخواهى نمى كنم.

پس اگر گناه من ارشاد و هدايت عثمان بوده است كه دست از اعمال ناپسندش بردارد، آرى بسيارند سرزنش شوندگانى كه هيچ گناهى ندارند. من ارشاد نموده ام و به وظيفه ام عمل كرده ام.

آنگاه امام عليه السلام به يك مصرع از بيتى استشهاد مى فرمايد: «و گاهى فردى چندان نصيحت مى كند كه متهم مى شود» صدر بيت چنين است: «و كم سقت من آثاركم من نصيحة» يعنى درباره كارهايتان چقدر افراط كارانه نصيحت شده است.

اين سخن بدان معناست كه اگر كسى بخواهد آنها را نصيحت كند مى خواهند كار خود را توجيه كنند؛ لذا به او تهمت مى زنند تا گفته هاى خيرخواهانه اش را وارونه جلوه بدهند.

«قصدى جز اصلاح [جامعه] تا آنجا كه بتوانم، ندارم و توفيق من جز به [يارى] خدا نيست. بر او توكل كرده ام».

ص: 53

وَ ذَكَرْتَ أَنَّهُ لَيْسَ لِي وَ لاِءَصْحَابِي عِنْدَكَ إِلاَّ السَّيْفُ، فَلَقَدْ أَضْحَكْتَ بَعْدَ اسْتِعْبَارٍ(1)! مَتَى أَلْفَيْتَ(2) بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَنِ الاْءَعْدَاءِ نَاكِلِينَ(3)، وَ بِالسَّيْفِ مُخَوَّفِينَ «لَبِّثْ قَلِيلاً يَلْحَقِ الْهَيْجَا(4) حَمَلْ». فَسَيَطْلُبُكَ مَنْ تَطْلُبُ، وَ يَقْرُبُ مِنْكَ مَا تَسْتَبْعِدُ.

...

وَ أَنَا مُرْقِلٌ(1) نَحْوَكَ فِي جَحْفَلٍ(2) مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الاْءَنْصَارِ، وَ التَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ، شَدِيدٍ زِحَامُهُمْ(3)، سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ(4)، مُتَسَرْبِلِينَ(5) سَرَابِيلَ الْمَوْتِ، أَحَبُّ اللِّقَاءِ إِلَيْهِمْ لِقَاءُ رَبِّهِمْ، وَ قَدْ صَحِبَتْهُمْ ذُرِّيَّةٌ بَدْرِيَّةٌ، وَ سُيُوفٌ هَاشِمِيَّةٌ، قَدْ عَرَفْتَ مَوَاقِعَ نِصَالِهَا(6) فِي أَخِيكَ وَ خَالِكَ وَ جَدِّكَ وَ أَهْلِكَ «وَ ما هِيَ مِنَ الظّالِمِينَ بِبَعِيدٍ».

...

...

...

جمل دستور داد كسى بر روى فراريان شمشير نكشد. و عذر هر يك از شما را كه براى عذرخواهى به سوى من آمد پذيرفتم.

اگر از اين پس كارهاى نابود كننده و آرا و افكار سفيهانه و ظالمانه شما را بر آن دارد كه با من ناسازگارى و مخالفت كنيد، من هم اكنون اسب هايم را نزديك و آماده كرده ام تا بر آنها سوار شوم و بارهايم را بر شترم محكم بسته ام تا دوباره به جنگتان برخيزم.

و اگر به آمدن به سوى خود ناچارم كنيد و از در مخالفت و ناسازگارى در آييد، با شما چنان جنگى خواهم كرد كه جنگ جمل نسبت به آن به اندازه يك ليسيدن ته ظرف باشد. يعنى اين جنگ ديگر نه مثل جنگ جمل، بلكه به مراتب شديدتر و زيانبارتر خواهد بود.

در عين حال من تمام اهل بصره را در نظر ندارم، بلكه منظورم اهل نفاق و تفرقه است و لذا فضل اهل طاعت و بندگى را ناديده نمى گيرم، از خيرخواهان قدرشناسى مى كنم و به سوى انسان هاى بى گناه دست تطاول نمى گشايم، بلكه عتاب و عقابم متوجه انسان هاى تبهكار است. و عهد و پيمانِ ماندگاران و وفاداران را نمى شكنم.

ص: 57

فَإِنَّ لِلطَّاعَةِ أَعْلاَماً(1) وَاضِحَةً، وَ سُبُلاً نَيِّرَةً، وَ مَحَجَّةً(2) نَهْجَةً(3) وَ غَايَةً مُطْلُوبَةً يَرِدُهَا الاْءَكْيَاسُ(4) وَ يُخَالِفُهَا الاْءَنْكَاسُ(5). مَنْ نَكَبَ(6) عَنْهَا جَارَ(7) عَنِ الْحَقِّ وَ خَبَطَ(8) فِي التِّيهِ(9)، وَ غَيَّرَ اللَّهُ نِعْمَتَهُ، وَ أَحَلَّ بِهِ نِقْمَتَهُ. فَنَفْسَكَ نَفْسَكَ! فَقَدْ بَيَّنَ اللَّهُ لَكَ سَبِيلَكَ، وَ حَيْثُ تَنَاهَتْ بِكَ أُمُورُكَ، فَقَدْ أَجْرَيْتَ إِلَى غَايَةِ خُسْرٍ، وَ مَحَلَّةِ كُفْرٍ، وَ إِنَّ نَفْسَكَ قَدْ أَوْلَجَتْكَ(10) شَرّاً، وَ أَقْحَمَتْكَ(11) غَيّاً، وَ أَوْرَدَتْكَ الْمَهَالِكَ(12)، وَ أَوْعَرَتْ(13) عَلَيْكَ الْمَسَالِكَ.

...

...

...

كه بر قومى ارزانى داشته تغيير نمى دهد، مگر آنكه آنان آنچه را در دل دارند تغيير دهند».

بنابراين، اى معاويه، خود را درياب و درياب و از گناهان حفظ كن. بدان، اى معاويه، كه خدا راه خود را به تو نمايانده و فرجام كارت را به تو نشان داده است.

پس اگر راه خدا را بپيمايى به سعادت و رشد دست خواهى يافت. بنابراين بنگر به كدام سوى مى روى. و اگر مراقبت نكنى به ورطه گمراهى و شقاوت خواهى افتاد، و به سوى منتهاى زيان و جايگاه كفر و كافران پيش خواهى رفت؛ يعنى به سوىِ دوزخ و كيفر الهى.

و هواى نفست تو را به وادى شرور و گمراهى برده و به مهلكه هاى سخت در آورده است كه از اين روى، ديگر، پيمودن راه هاى هدايت برايت بسيار سخت است، زيرا نفس تو گمراهى را براى تو آراسته و جلوه بخشيده است.

ص: 60

...

...

ساخته است؛ زيرا نمى تواند روزگار را تغيير دهد. و دنيا را سرزنش مى كند، زيرا دنيا محل بلا و رنج است. و در كوى و كاشانه مردگان سكنا گزيده است، زيرا هر كه سرانجامش مرگ باشد در دنيا زندگى مى كند، و به عبارت ديگر هر كه در دنيا زندگى مى كند بى ترديد سرانجام و فرجامش مرگ است. و آنكه فردا از دنيا كوچ خواهد كرد.

به فرزندش كه آرزوى چيزى دست نايافتنى دارد، زيرا انسان در دنيا آرزوى بسيار دارد كه به آن نمى رسد، فرزندى كه پوينده راه هلاك شدگان است، چون انسان با اعمالِ [نيك و بد] خود راه كسانى را مى پويد كه درگذشته اند و فرصت عمل از آنان گرفته شده است.

و نيز هدف تير بيمارى هاست كه پياپى به سوى او روانه مى شوند، و گروگان روزگار است؛ يعنى همان طور كه انسان امانت خود را به صاحب آن پس مى دهد، انسان نيز به خاك برمى گردد و نابود مى شود، چنان كه در آغاز چنين بود.

و شكار گرفتارى ها و مصيبت هاست و او را از هر سوى هدف قرار مى دهند. و بنده دنيا و پيرو آن است، آن گونه كه برده تابع مولاى خود است. و سوداگر فريب و نيرنگ است، زيرا عمر خود را صرف كرده و چيزهاى بى فايده مى خرد، درست مثل انسان فريب خورده كه دردانه اى را بدهد و سنگريزه بگيرد. و بدهكار مرگ هاست، يعنى همان طور كه طلبكار بدهى خود را مى خواهد، مرگ در كمين انسان نشسته، آماده ستاندن جانش است.

و همو كه بى ترديد اسير مرگ است، بدين معنا كه همان طور كه اسير از دست اسيرگيرنده خويش خلاصى ندارد، انسان نيز از چنگال مرگ هرگز رهايى نمى يابد.

هم پيمان و همنشين اندوه ها و غصه هاست و همواره همراه غصه ها و ناراحتى هاست. و تحت نظر آفت هاست و هيچ گاه آفت ها از او جدا نمى شوند. و زمين خورده شهوت ها است؛ با اين تعبير گويى انسان مى خواهد شهوت ها را بر زمين بكوبد، ولى سرانجام بر او چيره مى شوند. و جانشين و بازمانده مردگان است.

ص: 62

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ فِيمَا تَبَيَّنْتُ(1) مِنْ إِدْبَارِ الدُّنْيَا عَنِّي، وَ جُمُوحِ(2) الدَّهْرِ عَلَيَّ، وَ إِقْبَالِ الاْآخِرَةِ إِلَيَّ، مَا يَزَعُنِي(3) عَنْ ذِكْرِ مَنْ سِوَايَ، وَ الاِهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِي، غَيْرَ أَنِّي حَيْثُ تَفَرَّدَ بِي دُونَ هُمُومِ النَّاسِ هَمُّ نَفْسِي، فَصَدَفَنِي(4) رَأْيِي، وَ صَرَفَنِي عَنْ هَوَايَ، وَ صَرَّحَ(5) لِي مَحْضُ أَمْرِي، فَأَفْضَى(6) بِي إِلَى جِدٍّ لاَ يَكُونُ فِيهِ لَعِبٌ، وَ صِدْقٍ لاَ يَشُوبُهُ كَذِبٌ. وَ وَجَدْتُكَ بَعْضِي، بَلْ وَجَدْتُكَ كُلِّي، حَتَّى كَأَنَّ شَيْئاً لَوْ أَصَابَكَ أَصَابَنِي، وَ كَأَنَّ الْمَوْتَ لَوْ أَتَاكَ أَتَانِي، فَعَنَانِي(7) مِنْ أَمْرِكَ مَا يَعْنِينِي مِنْ أَمْرِ نَفْسِي، فَكَتَبْتُ إِلَيْكَ كِتَابِي مُسْتَظْهِراً(8) بِهِ إِنْ أَنَا بَقِيتُ لَكَ أَوْ فَنِيتُ.

...

...

...

وجودم، بلكه تمام وجودم مى دانم؛ زيرا فرزند جزوى از پدر است و در واقع بخشى از خون او به منى و نطفه تبديل مى شود و در نهايت به صورت فرزند در مى آيد. اين بيان امام عليه السلام از آن روست كه نطفه از خون است و از تمام اجزاى انسان جدا مى گردد، يا اينكه فرزند پس از انسان باقى مى ماند و به عنوان نماينده و بازمانده اوست، به گونه اى كه اگر حادثه اى براى فرزند رخ بدهد گويا براى او اتفاق افتاده است. مثلاً اگر فرزند احساس درد كند، گويى پدر او نيز همين درد را احساس مى كند و اگر مرگ به سراغ فرزند بيايد گويى به سراغ پدر آمده است. پس ناگوار بودن مرگ تو براى من، همانند ناگوارى آن براى خود من است و در نتيجه رنج تو رنج من است. پس با توجه به اين مطالب تو را نصيحت و وصيت مى كنم، هرچند كه به كار خودم مشغولم و از غير خودم بريده.

پس اين وصيتنامه را به اين اميد مى نويسم كه در راهنمايى ات، از آن يارى جويم و راهگشايت باشد، چه زنده باشم و چه به سراى ديگر رفته.

ص: 64

فَإِنِّي أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللَّهِ - أَيْ بُنَيَّ - وَ لُزُومِ أَمْرِهِ، وَ عِمَارَةِ قَلْبِكَ بِذِكْرِهِ، وَ الاِعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ. وَ أَيُّ سَبَبٍ(1) أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ! أَحْيِ قَلْبَكَ بِالْمَوْعِظَةِ، وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَةِ، وَ قَوِّهِ بِالْيَقِينِ، وَ نَوِّرْهُ بِالْحِكْمَةِ، وَ ذَلِّلْهُ بِذِكْرِ الْمَوْتِ، وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ، وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ(2) الدُّنْيَا، وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ(3) الدَّهْرِ وَ فُحْشَ(4) تَقَلُّبِ اللَّيَالِي وَ الاْءَيَّامِ، وَ اعْرِضْ عَلَيْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِينَ، وَ ذَكِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ مِنَ الاْءَوَّلِينَ، وَ سِرْ فِي دِيَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ، فَانْظُرْ فِيمَا فَعَلُوا وَ عَمَّا انْتَقَلُوا، وَ أَيْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا! فَإِنَّكَ تَجِدُهُمْ قَدِ انْتَقَلُوا عَنِ الاْءَحِبَّةِ، وَ حَلُّوا دِيَارَ الْغُرْبَةِ، وَ كَأَنَّكَ عَنْ قَلِيلٍ قَدْ صِرْتَ كَأَحَدِهِمْ.

...

...

...

و با نور حكمت (معرفت شريعت) آن را نورانى كن، زيرا شناخت دين و شريعت در قلب انسان نورى پديد مى آورد كه به وسيله آن، حق را از باطل و زيبا را از زشت باز مى شناسد.

و با ياد مرگ آن را نرم و رام كن، زيرا ياد مرگ قلب را تواضع و فروتنى مى بخشد و از سركشى بازش مى دارد. و همواره از آن اقرار بگير كه نابودى و مرگت شتابان خواهد آمد.

و مصيبت هاى دنيا را بنمايان تا به دنيا اعتماد نكند. و آن را از يورش سختى ها وتلخكامى هاى روزگار برحذر بدار تا همواره آماده آخرت باشد. و آن را به دگرگونى هاى فراوان ايام هشدار بده، زيرا روزگار تحولات زيادى در پيش روىِ خود دارد، از قبيل: ثروت، فقر، سلامتى و بيمارى.

و اخبار پيشينيان را، خواه نيكان و خواه بدكاران، براى آن بازگو كن تا از منش بدكاران دورى كند و به عمل نيكان روى آورد. و آنچه را كه بر گذشتگان رفته براى آن يادآور شو تا بداند چه مصيبت ها و كيفرهايى ديده اند و از اين رهگذر دگرگونى روزگار را نيك بشناسد.

و در سرا و آثار برجاى مانده پيشينيان گردش كن و ببين چه ساختمان ها و باغستان ها و سازه هايى، از قبيل طاق كسرى، كاخ بعلبك و جز آن ساخته اند، از چه جاهايى رخت بربسته اند و سرانجام در چه گورستان هايى منزل گزيده اند.

اگر با ديده تعقل به آنها بنگرى درمى يابى كه آنها از جمع دوستانِ خود رخت بربسته اند و به ديار غربت و بى كسى رفته اند. و به زودى تو نيز مانند يكى از آنها خواهى شد و بى ترديد از اين سرا رهسپار آخرت خواهى گشت.

ص: 66

فَأَصْلِحْ مَثْوَاكَ(1)، وَ لاَ تَبِعْ آخِرَتَكَ بِدُنْيَاكَ، وَ دَعِ الْقَوْلَ فِيمَا لاَ تَعْرِفُ، وَ الْخِطَابَ فِيمَا لَمْ تُكَلَّفْ، وَ أَمْسِكْ عَنْ طَرِيقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلاَلَتَهُ، فَإِنَّ الْكَفَّ(2) عِنْدَ حَيْرَةِ الضَّلاَلِ خَيْرٌ مِنْ رُكُوبِ الاْءَهْوَالِ، وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَكُنْ مِنْ أَهْلِهِ، وَ أَنْكِرِ الْمُنْكَرَ بِيَدِكَ وَ لِسَانِكَ، وَ بَايِنْ(3) مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِكَ(4)، وَ جَاهِدْ فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ، وَ لاَ تَأْخُذْكَ فِي اللَّهِ لَوْمَةُ لاَئِمٍ. وَ خُضِ الْغَمَرَاتِ(5) لِلْحَقِّ حَيْثُ كَانَ، وَ تَفَقَّهْ فِي الدِّينِ.

...

پس خانه قبر خود را آباد كن، و آخرتت را به دنيايت مفروش و براى كاميابى و لذت دنيا نافرمانىِ خدا مكن تا آخرتى سعادتبار داشته باشى. و آنچه نمى دانى مگو، و آنچه خدا تو را به آن تكليف نكرده است بر زبان مران و به كسى نگو.

و راهى را كه مى ترسى در آن گمراه شوى، مپوى؛ چرا كه خويشتندارى از پيمودن راهى كه موجب گمراهى و سرگشتگى است، بهتر از تن دادن به امور هولناكى است كه انسان به نجات از آن يقين ندارد.

و امر به معروف كن و به نيكى فراخوان تا از پيروان آن باشى، زيرا اهل هر چيزى و پيروانِ آن ملازم آنند. و منكر را با دستِ رفتار و زبانِ گفتار، نكوهيده شمار و آن را بزدا و با تمام توان از منكرگرايان دورى گزين. و در راه خدا آن چنان كه شايسته حضرتش مى باشد جهاد كن و بكوش. و در راه خدا سرزنش هيچ ملامتگرى تو را از كار خير باز ندارد و از بيم ملامتگران، هيچ يك از اوامر الهى را ترك نكن. و آنجا كه حق باشد، بى مهابا تن به درياى ژرف سختى ها بده، و همواره در دين تفقه كن و احكام دين را با جديت فرا بگير.

ص: 67

وَ عَوِّدْ(1) نَفْسَكَ التَّصَبُّرَ عَلَى الْمَكْرُوهِ، وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُّرُ، وَ أَلْجِئْ نَفْسَكَ فِي أُمُورِكَ كُلِّهَا إِلَى إِلَهِكَ، فَإِنَّكَ تُلْجِئُهَا إِلَى كَهْفٍ حَرِيزٍ(2)، وَ مَانِعٍ عَزِيزٍ. وَ أَخْلِصْ فِي الْمَسْأَلَةِ لِرَبِّكَ، فَإِنَّ بِيَدِهِ الْعَطَاءَ وَ الْحِرْمَانَ، وَ أَكْثِرِ الاِسْتِخَارَةَ، وَ تَفَهَّمْ وَصِيَّتِي، وَ لاَ تَذْهَبَنَّ عَنْهَا صَفْحاً(3)، فَإِنَّ خَيْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ. وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لاَ خَيْرَ فِي عِلْمٍ لاَ يَنْفَعُ، وَ لاَ يُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لاَ يَحِقُّ تَعَلُّمُهُ.

...

و خويشتن را به تحمل سختى ها و ناگوارى ها عادت ده؛ چون انسان وقتى صبر پيشه كند، كم كم صبورى جزو عادات و سرشت وى مى شود. و چه خوى شايسته اى است، صبرورزى در راه حق، زيرا او را به اهداف والا مى رساند. و در تمام كارهايت به خدا پناهنده شو؛ يعنى خود را عادت بده كه در سختى ها و نيازها به خدا پناه ببرى كه اگر چنين كردى به يقين در برابر حوادث در پناهگاهى ايمن و در دژى نفوذناپذير پناه گرفته اى.

و خواسته هاى خود را خالصانه و پيراسته از ريا و شهرت طلبى و شرك ورزيدن، از خدا بخواه كه در اين صورت از عطايش برخوردار خواهى شد، زيرا عطا كردن و بازداشتن، فقط به دست اوست، نه به دست ديگرى. و از خدا بسيار طلبِ خير كن و يا به گاه ترديد، براى به دست آوردن بهترين راهكارها و انديشه ها، از خدا به فراوانى درخواست هدايت كن، و نيز زياد بررسى كن تا به بهترين نظر دست يابى.

و اين سفارش مرا نيك فهم كن تا بتوانى بر اساس فهم و بصيرت نه تعبّد و تقليد به آن عمل كنى. و از عمل به آن روى برمتاب، زيرا بهترين گفتار آن است كه سودمند باشد، پس اگر از رهنمود من بهره ببرى، در آن صورت اين سفارش بهترين سخن خواهد بود.

و بدان سخنى كه سود نرساند، خيرى ندارد؛ يعنى اگر اين سفارش را نيك بفهمى و دريابى، ولى به آن عمل ننمايى، از آن خيرى نبرده اى. و هر علمى مانند جادو كه سزاوار تعليم و آموزش نباشد و مفسده انگيزد، درخور فراگيرى نيست.

ص: 68

أَيْ(1) بُنَيَّ، إِنِّي لَمَّا رَأَيْتُنِي قَدْ بَلَغْتُ سِنّاً، وَ رَأَيْتُنِي أَزْدَادُ وَهْناً(2)، بَادَرْتُ(3) بِوَصِيَّتِي إِلَيْكَ، وَ أَوْرَدْتُ خِصَالاً(4) مِنْهَا قَبْلَ أَنْ يَعْجَلَ بِي أَجَلِي دُونَ أَنْ أُفْضِيَ(5) إِلَيْكَ بِمَا فِي نَفْسِي وَ أَنْ أُنْقَصَ فِي رَأْيِي كَمَا نُقِصْتُ فِي جِسْمِي، أَوْ يَسْبِقَنِي إِلَيْكَ بَعْضُ غَلَبَاتِ الْهَوَى وَ فِتَنِ الدُّنْيَا، فَتَكُونَ كَالصَّعْبِ(6) النَّفُورِ(7).

...

وَ إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ كَالاْءَرْضِ الْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْءٍ قَبِلَتْهُ. فَبَادَرْتُكَ بِالاْءَدَبِ قَبْلَ أَنْ يَقْسُوَ قَلْبُكَ، وَ يَشْتَغِلَ لُبُّكَ(1)، لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْيِكَ مِنَ الاْءَمْرِ مَا قَدْ(2) كَفَاكَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْيَتَهُ(3) وَ تَجْرِبَتَهُ، فَتَكُونَ قَدْ كُفِيتَ مَئُونَةَ الطَّلَبِ، وَ عُوفِيتَ مِنْ عِلاَجِ التَّجْرِبَةِ، فَأَتَاكَ مِنْ ذَلِكَ مَا قَدْ كُنَّا نَأْتِيهِ، وَ اسْتَبَانَ لَكَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَيْنَا مِنْهُ.

...

أَيْ بُنَيَّ، إِنِّي وَ إِنْ لَمْ أَكُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كَانَ قَبْلِي، فَقَدْ نَظَرْتُ فِي أَعْمَالِهِمْ، وَ فَكَّرْتُ فِي أَخْبَارِهِمْ، وَ سِرْتُ فِي آثَارِهِمْ، حَتَّى عُدْتُ كَأَحَدِهِمْ، بَلْ كَأَنِّي بِمَا انْتَهَى إِلَيَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِمْ، فَعَرَفْتُ صَفْوَ(1) ذَلِكَ مِنْ كَدَرِهِ(2) وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ، فَاسْتَخْلَصْتُ لَكَ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ نَخِيلَهُ(3)، وَ تَوَخَّيْتُ(4) لَكَ جَمِيلَهُ، وَ صَرَفْتُ عَنْكَ مَجْهُولَهُ.

...

وَ رَأَيْتُ حَيْثُ عَنَانِي(1) مِنْ أَمْرِكَ مَا يَعْنِي(2) الْوَالِدَ الشَّفِيقَ، وَ أَجْمَعْتُ عَلَيْهِ مِنْ أَدَبِكَ أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ وَ أَنْتَ مُقْبِلُ الْعُمُرِ وَ مُقْتَبَلُ الدَّهْرِ، ذُو نِيَّةٍ سَلِيمَةٍ، وَ نَفْسٍ صَافِيَةٍ، وَ أَنْ أَبْتَدِئَكَ بِتَعْلِيمِ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ تَأْوِيلِهِ(3)، وَ شَرَائِعِ(4) الاْءِسْلاَمِ وَ أَحْكَامِهِ، وَ حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ، لاَ أُجَاوِزُ ذَلِكَ بِكَ إِلَى غَيْرِهِ. ثُمَّ أَشْفَقْتُ أَنْ يَلْتَبِسَ(5) عَلَيْكَ مَا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِيهِ مِنْ أَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ مِثْلَ الَّذِي الْتَبَسَ عَلَيْهِمْ، فَكَانَ إِحْكَامُ(6) ذَلِكَ عَلَى مَا كَرِهْتُ مِنْ تَنْبِيهِكَ لَهُ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ إِسْلاَمِكَ(7) إِلَى أَمْرٍ لاَ آمَنُ عَلَيْكَ بِهِ الْهَلَكَةَ، وَ رَجَوْتُ أَنْ يُوَفِّقَكَ اللَّهُ فِيهِ لِرُشْدِكَ، وَ أَنْ يَهْدِيَكَ لِقَصْدِكَ(8)، فَعَهِدْتُ إِلَيْكَ وَصِيَّتِي هَذِهِ.

...

...

...

و حرام آن را به تو بياموزم و جز اينها چيزى به تو ياد ندهم، ولى ترسيدم مانند كسانى كه بر اثر اختلافات ناشى از هوى و هوس و نظرات مختلف درباره قرآن دچار اشتباه شدند تو نيز گرفتار اشتباه شوى؛ زيرا انسان وقتى درباره قرآن دانش ناقصى داشته باشد و ببيند مردم در قرآن اختلاف دارند ممكن است دستخوش پاره اى انحرافات شود؛ لذا در صورت احتمال انحراف، بايد قبل از آموزش قرآن و تأويل آن، به آموختن اصول و فروع پرداخت.

پس، على رغم ميل باطنى ام كه نمى خواهم وارد مسائل پيچيده و ريزه كارى هاى آن بشوم، محكم ساختن اصول پيچيده اسلام كه مورد اختلاف مردم است به وسيله برهان و دليل به نظر من بهتر از آن است كه تو را در دام افكار و نظرياتى رها كنم كه از هلاك نشدن تو به جهت انحرافاتى كه دارند، مطمئن نيستم.

و اميد آن دارم كه خدا تو را در اين اختلافات و گيرودارهاى فكرى رشد و تعالى ببخشد و به راه ميانه، و نه بيراهه چپ و راست، هدايت فرمايد. اينها تمام انگيزه هايى بود كه مرا به نوشتن اين توصيه نامه واداشت، و قبل از تعليم قرآن آن را براى تو نوشتم.

ص: 73

وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَيَّ مِنْ وَصِيَّتِي، تَقْوَى اللَّهِ وَ الاِقْتِصَارُ(1) عَلَى مَا فَرَضَهُ اللَّهُ عَلَيْكَ، وَ الاْءَخْذُ بِمَا مَضَى عَلَيْهِ الاْءَوَّلُونَ مِنْ آبَائِكَ، وَ الصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ، فَإِنَّهُمْ لَمْ يَدَعُوا(2) أَنْ نَظَرُوا لاِءَنْفُسِهِمْ كَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ، وَ فَكَّرُوا كَمَا أَنْتَ مُفَكِّرٌ، ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِكَ إِلَى الاْءَخْذِ بِمَا عَرَفُوا، وَ الاْءِمْسَاكِ عَمَّا لَمْ يُكَلَّفُوا.

...

فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُكَ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِكَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ كَمَا عَلِمُوا فَلْيَكُنْ طَلَبُكَ ذَلِكَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ، لاَ بِتَوَرُّطِ(1) الشُّبُهَاتِ، وَ عُلُوِّ(2) الْخُصُومَاتِ. وَ ابْدَأْ قَبْلَ نَظَرِكَ فِي ذَلِكَ بِالاِسْتِعَانَةِ بِإِلَهِكَ، وَ الرَّغْبَةِ(3) إِلَيْهِ فِي تَوْفِيقِكَ، وَ تَرْكِ كُلِّ شَائِبَةٍ أَوْلَجَتْكَ(4) فِي شُبْهَةٍ، أَوْ أَسْلَمَتْكَ إِلَى ضَلاَلَةٍ. فَإِذَا أَيْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا قَلْبُكَ فَخَشَعَ، وَ تَمَّ رَأْيُكَ فَاجْتَمَعَ، وَ كَانَ هَمُّكَ(5) فِي ذَلِكَ هَمّاً وَاحِداً، فَانْظُرْ فِيمَا فَسَّرْتُ لَكَ، وَ إِنْ لَمْ يَجْتَمِعْ لَكَ مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِكَ، وَ فَرَاغِ نَظَرِكَ وَ فِكْرِكَ، فَاعْلَمْ أَنَّكَ إِنَّمَا تَخْبِطُ الْعَشْوَاءَ(6)، وَ تَتَوَرَّطُ(7) الظَّلْمَاءَ(8). وَ لَيْسَ طَالِبُ الدِّينِ مَنْ خَبَطَ(9) أَوْ خَلَطَ، وَ الاْءِمْسَاكُ عَنْ ذَلِكَ أَمْثَلُ(10).

...

...

...

ضلالت و گمراهى و انحرافت از حق كشانده، وانهى.

پس هرگاه يقين كردى كه قلبت صفا يافت و در پيشگاه الهى خشوع و فروتنى كرد و از هر شبهه اى پيراسته شد و از پراكندگى رها گرديد و بين نفى و اثبات مسائل ترديدى نمانده و كوششت در آن به نتيجه رسيد، در اين تفسيرى كه از اصول دين مى كنم خوب دقت كن و بدان عمل نما، هرچند آنچه را مى پسندى فراهم نكند و هنوز انديشه ات در وادى احتمالات جولان داشته و انديشه ات به يك جهت و يك سو نگرديده تا تمام مسائل اصول دين را كه تشريح مى كنم دريابى.

بدان كه تو به سبب تشتّت آرا همچون شترى هستى كه ضعف بينايى دارد و از سقوط در پرتگاه در امان نيست و در تاريكى ها گرفتار شده است و عاقبتِ گرفتارى خود را نمى داند. وانگهى، آنكه دين خواهد نبايد دچار خبط و خلط حق با باطل، و صحيح با ناصحيح گردد، زيرا چنين انسانى مى خواهد دين را بشناسد و دين شناسى با خبط و خلط سازگار نيست و خويشتن دارى، از اين فكر نادرست و آلوده به خلط و خبط بهتر و بسى ارزشمندتر است.

حاصل كلام امام عليه السلام آن است كه بايد آدمى در تعليم و فهم اصول دين، راه نياكان و صالحان را بپيمايد، اما اگر خود خواست كه حق را بشناسد بايد از خدا يارى خواهد و فكر خود را براى حق و دستيابى به آن خالص كند و اگر در فكر خود خلط و خبطى ديد، بهتر است اين تفكر را رها كند، زيرا ضرر چنين ذهن آشفته و آلوده اى بيشتر از نفع آن است.

ص: 76

فَتَفَهَّمْ يَا بُنَيَّ وَصِيَّتِي، وَ اعْلَمْ أَنَّ مَالِكَ الْمَوْتِ هُوَ مَالِكُ الْحَيَاةِ، وَ أَنَّ الْخَالِقَ هُوَ الْمُمِيتُ، وَ أَنَّ الْمُفْنِيَ هُوَ الْمُعِيدُ، وَ أَنَّ الْمُبْتَلِيَ هُوَ الْمُعَافِي، وَ أَنَّ الدُّنْيَا لَمْ تَكُنْ لِتَسْتَقِرَّ إِلاَّ عَلَى مَا جَعَلَهَا اللَّهُ عَلَيْهِ مِنَ النَّعْمَاءِ، وَ الاِبْتِلاَءِ، وَ الْجَزَاءِ فِي الْمَعَادِ، أَوْ مَا شَاءَ مِمَّا لاَ نَعْلَمُ.

...

فَإِنْ أَشْكَلَ عَلَيْكَ شَيْءٌ مِنْ ذَلِكَ فَاحْمِلْهُ عَلَى جَهَالَتِكَ بِهِ، فَإِنَّكَ أَوَّلُ مَا خُلِقْتَ، خُلِقْتَ جَاهِلاً ثُمَّ عُلِّمْتَ، وَ مَا أَكْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ الاْءَمْرِ، وَ يَتَحَيَّرُ فِيهِ رَأْيُكَ، وَ يَضِلُّ فِيهِ بَصَرُكَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِكَ! فَاعْتَصِمْ بِالَّذِي خَلَقَكَ وَ رَزَقَكَ وَ سَوَّاكَ، وَ لْيَكُنْ لَهُ تَعَبُّدُكَ، وَ إِلَيْهِ رَغْبَتُكَ، وَ مِنْهُ شَفَقَتُكَ.

...

وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ أَحَداً لَمْ يُنْبِئْ عَنِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ كَمَا أَنْبَأَ عَنْهُ الرَّسُولُ صلى الله عليه و آله فَارْضَ بِهِ رَائِداً(1)، وَ إِلَى النَّجَاةِ قَائِداً(2)، فَإِنِّي لَمْ آلُكَ نَصِيحَةً، وَ إِنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ فِي النَّظَرِ لِنَفْسِكَ وَ إِنِ اجْتَهَدْتَ مَبْلَغَ نَظَرِي لَكَ.

...

وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّهُ لَوْ كَانَ لِرَبِّكَ شَرِيكٌ لاَءَتَتْكَ رُسُلُهُ، وَ لَرَأَيْتَ آثَارَ مُلْكِهِ وَ سُلْطَانِهِ، وَ لَعَرَفْتَ أَفْعَالَهُ وَ صِفَاتِهِ، وَ لَكِنَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ، لاَ يُضَادُّهُ فِي مُلْكِهِ أَحَدٌ، وَ لاَ يَزُولُ أَبَداً، وَ لَمْ يَزَلْ أَوَّلٌ قَبْلَ الاْءَشْيَاءِ بِلاَ أَوَّلِيَّةٍ، وَ آخِرٌ بَعْدَ الاْءَشْيَاءِ بِلاَ نِهَايَةٍ، عَظُمَ عَنْ أَنْ تَثْبُتَ رُبُوبِيَّتُهُ بِإِحَاطَةِ قَلْبٍ أَوْ بَصَرٍ.

...

فَإِذَا عَرَفْتَ ذَلِكَ فَافْعَلْ كَمَا يَنْبَغِي لِمِثْلِكَ أَنْ يَفْعَلَهُ فِي صِغَرِ خَطَرِهِ، وَ قِلَّةِ مَقْدِرَتِهِ، وَ كَثْرَةِ عَجْزِهِ، وَ عَظِيمِ حَاجَتِهِ إِلَى رَبِّهِ، فِي طَلَبِ طَاعَتِهِ، وَ الْرَّهْبَةِ مِنْ عُقُوبَتِهِ، وَ الشَّفَقَةِ مِنْ سُخْطِهِ، فَإِنَّهُ لَمْ يَأْمُرْكَ إِلاَّ بِحَسَنٍ، وَ لَمْ يَنْهَكَ إِلاَّ عَنْ قَبِيحٍ.

...

يَا بُنَيَّ، إِنِّي قَدْ أَنْبَأْتُكَ عَنِ الدُّنْيَا وَ حَالِهَا، وَ زَوَالِهَا وَ انْتِقَالِهَا، وَ أَنْبَأْتُكَ عَنِ الاْآخِرَةِ وَ مَا أُعِدَّ لاِءَهْلِهَا فِيهَا، وَ ضَرَبْتُ لَكَ فِيهِمَا الاْءَمْثَالَ لِتَعْتَبِرَ بِهَا وَ تَحْذُوَ(1) عَلَيْهَا. إِنَّمَا مَثَلُ مَنْ خَبَرَ الدُّنْيَا كَمَثَلِ قَوْمٍ سَفْرٍ(2) نَبَا بِهِمْ(3) مَنْزِلٌ جَدِيبٌ(4)، فَأَمُّوا(5) مَنْزِلاً خَصِيباً(6) وَ جَنَاباً(7) مَرِيعاً(8)، فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ(9) الطَّرِيقِ، وَ فِرَاقَ الصَّدِيقِ، وَ خُشُونَةَ السَّفَرِ، وَ جُشُوبَةَ(10) الْمَطْعَمِ، لِيَأْتُوا سَعَةَ دَارِهِمْ وَ مَنْزِلَ قَرَارِهِمْ، فَلَيْسَ يَجِدُونَ لِشَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ أَلَماً، وَ لاَ يَرَوْنَ نَفَقَةً فِيهِ مَغْرَماً، وَ لاَ شَيْءَ أَحَبُّ إِلَيْهِمْ مِمَّا قَرَّبَهُمْ مِنْ مَنْزِلِهِمْ، وَ أَدْنَاهُمْ مِنْ مَحَلِّهِمْ.

...

...

...

بنابراين از سختى ها و رنج ها خسته و رنجور نمى شوند و دردى حس نمى كنند و آنچه در اين مسير هزينه مى كنند آن را غرامت و ضرر نمى دانند، چون هدف عالى است و اين هزينه ها آنها را به والاترين و مطلوب ترين مقصد مى رساند؛ لذا آن را غنيمت مى دانند.

و محبوب ترين چيز نزد آنان همانى است كه به مقصد و سراى ماندگاريشان نزديك مى كند. از اين رو هرچه به هدف نزديك تر مى شوند بر شادى آنها افزوده مى شود.

اين بود مثال كسانى كه در دنيا اهل تعقّل و بيدارى هستند.

ص: 83

وَ مَثَلُ مَنِ اغْتَرَّ بِهَا كَمَثَلِ قَوْمٍ كَانُوا بِمَنْزِلٍ خَصِيبٍ، فَنَبَا بِهِمْ إِلَى مَنْزِلٍ جَدِيبٍ(1)، فَلَيْسَ شَيْءٌ أَكْرَهَ إِلَيْهِمْ وَ لاَ أَفْظَعَ عِنْدَهُمْ مِنْ مُفَارَقَةِ مَا كَانُوا فِيهِ، إِلَى مَا يَهْجُمُونَ(2) عَلَيْهِ، وَ يَصِيرُونَ إِلَيْهِ.

...

يَا بُنَيَّ اجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزَاناً فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِكَ، فَأَحْبِبْ لِغَيْرِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ، وَ اكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لَهَا، وَ لاَ تَظْلِمْ كَمَا لاَ تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ، وَ أَحْسِنْ كَمَا تُحِبُّ أَنْ يُحْسَنَ إِلَيْكَ، وَ اسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِكَ مَا تَسْتَقْبِحُ مِنْ غَيْرِكَ، وَ ارْضَ مِنَ النَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِكَ، وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ، وَ إِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ، وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تُحِبُّ أَنْ يُقَالَ لَكَ.

...

وَ اعْلَمْ أَنَّ الاْءِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ، وَ آفَةُ الاْءَلْبَابِ. فَاسْعَ فِي كَدْحِكَ(1)، وَ لاَ تَكُنْ خَازِناً لِغَيْرِكَ، وَ إِذَا أَنْتَ هُدِيتَ لِقَصْدِكَ فَكُنْ أَخْشَعَ مَا تَكُونُ لِرَبِّكَ.

...

وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَكَ طَرِيقاً ذَا مَسَافَةٍ بَعِيدَةٍ، وَ مَشَقَّةٍ شَدِيدَةٍ، وَ أَنَّهُ لاَ غِنَى بِكَ فِيهِ عَنْ حُسْنِ الاِرْتِيَادِ(1)، وَ قَدْرِ بَلاَغِكَ مِنَ الزَّادِ، مَعَ خِفَّةِ الظَّهْرِ، فَلاَ تَحْمِلَنَّ عَلَى ظَهْرِكَ فَوْقَ طَاقَتِكَ، فَيَكُونَ ثِقْلُ ذَلِكَ وَبَالاً عَلَيْكَ.

...

وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ يَحْمِلُ لَكَ زَادَكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَيُوَافِيكَ(1) بِهِ غَداً حَيْثُ تَحْتَاجُ إِلَيْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِيَّاهُ، وَ أَكْثِرْ مِنْ تَزْوِيدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَيْهِ، فَلَعَلَّكَ تَطْلُبُهُ فَلاَ تَجِدُهُ. وَ اغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقْرَضَكَ فِي حَالِ غِنَاكَ، لِيَجْعَلَ قَضَاءَهُ لَكَ فِي يَوْمِ عُسْرَتِكَ.

...

وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَكَ عَقَبَةً(1) كَئُوداً(2)، الْمُخِفُّ(3) فِيهَا أَحْسَنُ حَالاً مِنَ الْمُثْقِلِ، وَ الْمُبْطِئُ(4) عَلَيْهَا أَقْبَحُ حَالاً مِنَ الْمُسْرِعِ، وَ أَنَّ مَهْبِطَكَ(5) بِهَا لاَ مَحَالَةَ عَلَى جَنَّةٍ أَوْ عَلَى نَارٍ، فَارْتَدْ(6) لِنَفْسِكَ قَبْلَ نُزُولِكَ، وَ وَطِّئِ(7) الْمَنْزِلَ قَبْلَ حُلُولِكَ، فَلَيْسَ بَعْدَ الْمَوْتِ مُسْتَعْتَبٌ(8)، وَ لاَ إِلَى الدُّنْيَا مُنْصَرَفٌ(9).

...

وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِي بِيَدِهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الاْءَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَكَ فِي الدُّعَاءِ، وَ تَكَفَّلَ لَكَ بِالاْءِجَابَةِ، وَ أَمَرَكَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِيُعْطِيَكَ، وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِيَرْحَمَكَ، وَ لَمْ يَجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ مَنْ يَحْجُبُهُ عَنْكَ وَ لَمْ يُلْجِئْكَ(1) إِلَى مَنْ يَشْفَعُ لَكَ إِلَيْهِ، وَ لَمْ يَمْنَعْكَ إِنْ أَسَأْتَ مِنَ التَّوْبَةِ، وَ لَمْ يُعَاجِلْكَ بِالنِّقْمَةِ، وَ لَمْ يُعَيِّرْكَ(2) بِالاْءِنَابَةِ.

...

وَ لَمْ يَفْضَحْكَ حَيْثُ الْفَضِيحَةُ بِكَ أَوْلَى، وَ لَمْ يُشَدِّدْ عَلَيْكَ فِي قَبُولِ الاْءِنَابَةِ، وَ لَمْ يُنَاقِشْكَ(1) بِالْجَرِيمَةِ، وَ لَمْ يُوءْيِسْكَ مِنَ الرَّحْمَةِ، بَلْ جَعَلَ نُزُوعَكَ(2) عَنِ الذَّنْبِ حَسَنَةً، وَ حَسَبَ سَيِّئَتَكَ وَاحِدَةً، وَ حَسَبَ حَسَنَتَكَ عَشْراً، وَ فَتَحَ لَكَ بَابَ الْمَتَابِ(3)، فَإِذَا نَادَيْتَهُ سَمِعَ نِدَاكَ، وَ إِذَا نَاجَيْتَهُ عَلِمَ نَجْوَاكَ.

...

و هرگز تو را رسوا نمى كند، با اينكه به رسوايى سزاوارترى، ولى خداى سبحان پرده پوشى مى كند، مگر آنكه انسان خودش گناه را ظاهر سازد. و در قبول توبه بر تو سخت نمى گيرد، بلكه همين كه بازگشتى و گذشته ات را جبران كردى، توبه ات را مى پذيرد. و اگر گناه كردى و توبه نمودى خدا در محاسبه و محاكمه چشم پوشى مى كند و حساب دقيق نمى نمايد.

و تو را هرگز از رحمت خود نوميد نكرده، بلكه به گناهكاران تائب وعده رحمت داده است، چنان كه مى فرمايد: «...وَ إِنِّى لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ...»(4)؛ «و من بر توبه كنندگان بخشنده ام». و نيز مى فرمايد: «يَاعِبَادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً...»(5)؛ «اى بندگان من كه بر خويشتن ستم روا داشتيد، از رحمت خدا نوميد مشويد. در حقيقت خدا همه گناهان را مى آمرزد». بلكه بازگشت تو از گناه را به عنوان حسنه تلقى مى كند. و گناه تو را فقط يك گناه به حساب مى آورد، چنان كه مى فرمايد: «وَمَن جَآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا...»(6)؛ «و هر كس كار بدى بياورد، جز مانند آن جزا نيابد».

و خوبى ها و حسناتت را ده برابر مى افزايد، چنان كه مى فرمايد: «...مَن جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا»؛ «هر كس كار نيكى بياورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت».

و دروازه توبه و عذرخواهى را همواره به روى تو گشوده، پس وقتى كه او را بخوانى،

ص: 91

فَأَفْضَيْتَ(1) إِلَيْهِ بِحَاجَتِكَ، وَ أَبْثَثْتَهُ(2) ذَاتَ نَفْسِكَ، وَ شَكَوْتَ إِلَيْهِ هُمُومَكَ، وَ اسْتَكْشَفْتَهُ كُرُوبَكَ، وَ اسْتَعَنْتَهُ عَلَى أُمُورِكَ، وَ سَأَلْتَهُ مِنْ خَزَائِنِ رَحْمَتِهِ مَا لاَ يَقْدِرُ عَلَى إِعْطَائِهِ غَيْرُهُ مِنْ زِيَادَةِ الاْءَعْمَارِ، وَ صِحَّةِ الاْءَبْدَانِ، وَ سَعَةِ الاْءَرْزَاقِ.

...

صدايت را مى شنود و چون با او مناجات كنى، نجواى تو را مى داند، چون او هر پنهانى را آشكار مى بيند و مى داند.

ثُمَّ جَعَلَ فِي يَدَيْكَ مَفَاتِيحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَكَ مِنْ مَسْأَلَتِهِ، فَمَتَى شِئْتَ اسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ نِعْمَتِهِ، وَ اسْتَمْطَرْتَ(1) شَآبِيبَ(2) رَحْمَتِهِ، فَلاَ يُقَنِّطَنَّكَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ! فَإِنَّ الْعَطِيَّةَ عَلَى قَدْرِ النِّيَّةِ. وَ رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْكَ الاْءِجَابَةُ لِيَكُونَ ذَلِكَ أَعْظَمَ لاِءَجْرِ السَّائِلِ، وَ أَجْزَلَ(3) لِعَطَاءِ الاْآمِلِ. وَ رُبَّمَا سَأَلْتَ الشَّيْءَ فَلاَ تُوءْتَاهُ وَ أُوتِيتَ خَيْراً مِنْهُ عَاجِلاً أَوْ آجِلاً، أَوْ صُرِفَ عَنْكَ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَكَ، فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلاَكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيتَهُ.

...

...

...

و نيز ممكن است از خدا چيزى بخواهى، ولى به تو عنايت نشود و در عوض بهتر از آن در دنيا يا آخرت به تو داده شود، چون خدا آگاه تر است كه برآوردن خواسته ات به صلاح توست يا نه. و ممكن است از تو چيز زيانبارى را دور كند كه اين بازداشتن براى تو بهتر از اعطاى آن خواسته باشد.

و بسا چيزى از خدا طلب كنى، ولى هلاكت دين تو در آن چيز باشد و اگر اجابت شود دين تو را تباه مى كند، مثلاً انسان خواهان ثروت باشد، اما خدا ثروت را عامل سركشى خواهنده مى داند [و لذا براى ايمن ماندنش او را از ثروت برخوردار نمى كند].

ص: 94

فَلْتَكُنْ مَسْأَلَتُكَ فِيمَا يَبْقَى لَكَ جَمَالُهُ، وَ يُنْفَى عَنْكَ وَبَالُهُ(1)، فَالْمَالُ لاَ يَبْقَى لَكَ وَ لاَ تَبْقَى لَهُ. وَ اعْلَمْ أَنَّكَ إِنَّمَا خُلِقْتَ لِلاْآخِرَةِ لاَ لِلدُّنْيَا، وَ لِلْفَنَاءِ لاَ لِلْبَقَاءِ، وَ لِلْمَوْتِ لاَ لِلْحَيَاةِ(2)، وَ أَنَّكَ فِي مَنْزِلٍ قُلْعَةٍ(3) وَ دَارِ بُلْغَةٍ(4) وَ طَرِيقٍ إِلَى الاْآخِرَةِ، وَ أَنَّكَ طَرِيدُ(5) الْمَوْتِ الَّذِي لاَ يَنْجُو مِنْهُ هَارِبُهُ(6) وَ لاَ بُدَّ أَنَّهُ مُدْرِكُهُ، فَكُنْ مِنْهُ عَلَى حَذَرِ أَنْ يُدْرِكَكَ(7) وَ أَنْتَ عَلَى حَالٍ سَيِّئَةٍ قَدْ كُنْتَ تُحَدِّثُ نَفْسَكَ مِنْهَا بِالتَّوْبَةِ، فَيَحُولَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ ذَلِكَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ أَهْلَكْتَ نَفْسَكَ.

...

...

...

برگيرى؛ سرايى كه گذرگاه رسيدن به جهان ديگر است.

و [بدان كه] تحت پيگرد مرگ هستى، همان طور كه صياد به دنبال شكار خود مى رود و او را تعقيب مى كند تا آن را شكار كند. هيچ كس را از چنگال مرگ توان گريز نيست و با مواظبت بر سلامتى خود، پناه بردن به برج و باروهاى نفوذناپذير يا با برخوردارشدن از حمايت ارتش و اسلحه، از مرگ در امان نخواهد بود و ناچار مرگ او را درخواهد ربود.

پس برحذر باش از اينكه مرگ تو را در حالى دربرگيرد كه گناه و معصيت مى كنى و در آن حال با خود در انديشه توبه كردنى، ولى مرگ به تو امان نمى دهد و بين تو و توبه فاصله مى اندازد. در اين صورت به سبب گناهى كه مرتكب شده اى اما فرصت توبه نيافته اى، خود را به ورطه تباهى درافكنده اى. اين هشدارى است كه درباره همه گناهان صدق مى كند و اينكه انسان بايد احتمال بدهد در حين ارتكاب هر گناهى ناگهان مرگ به سراغش بيايد.

ص: 96

يَا بُنَيَّ، أَكْثِرْ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ، وَ ذِكْرِ مَا تَهْجُمُ عَلَيْهِ، وَ تُفْضِي(1) بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَيْهِ، حَتَّى يَأْتِيَكَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَكَ(2)، وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَكَ(3)، وَ لاَ يَأْتِيَكَ بَغْتَةً(4) فَيَبْهَرَكَ(5)، وَ إِيَّاكَ أَنْ تَغْتَرَّ(6) بِمَا تَرَى مِنْ إِخْلاَدِ(7) أَهْلِ الدُّنْيَا إِلَيْهَا، وَ تَكَالُبِهِمْ(8) عَلَيْهَا، فَقَدْ نَبَّأَكَ اللَّهُ عَنْهَا، وَ نَعَتْ(9) لَكَ نَفْسِهَا، وَ تَكَشَّفَتْ(10) لَكَ عَنْ مَسَاوِيهَا(11).

...

...

...

شوى و از شمارِ آنها باشى، بلكه بايد هماره از اعتماد به دنيا و دل آرام كردن به آن بپرهيزى و بر سر زيور و آرايه هاى آن با كسى به نزاع برنخيزى كه بى ترديد دنياگرايان غافلانند.

بدان كه خداوند درباره دنيا و احوالِ [هماره در حالِ دگرگونىِ] آن، تو را خبر داده است. و دنيا نيز خود را براى تو به خوبى توصيف كرده و پرده از بدى هاى خود برداشته است. ناگفته نگذريم كه غالباً دنيا به انسان امكان زندگى كردن مى دهد، او را هلاك مى كند، و پس از ثروتمندى، مستمند مى گرداند و پس از عزت و اقتدار، بى مقدار و ناتوان مى سازد.

ص: 98

فَإِنَّمَا أَهْلُهَا كِلاَبٌ(1) عَاوِيَةٌ(2)، وَ سِبَاعٌ(3) ضَارِيَةٌ(4)، يَهِرُّ(5) بَعْضُهَا بَعْضا، وَ يَأْكُلُ عَزِيزُهَا ذَلِيلَهَا، وَ يَقْهَرُ كَبِيرُهَا صَغِيرَهَا. نَعَمٌ(6) مُعَقَّلَةٌ(7) وَ أُخْرَى مُهْمَلَةٌ(8)، قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا وَ رَكِبَتْ مَجْهُولَهَا، سُرُوحُ(9) عَاهَةٍ(10) بِوَادٍ وَعْثٍ(11)، لَيْسَ لَهَا رَاعٍ يُقِيمُهَا، وَ لاَ مُقِيمٌ(12) يُسِيمُهَا(13). سَلَكَتْ بِهِمُ الدُّنْيَا طَرِيقَ الْعَمَى، وَ أَخَذَتْ بِأَبْصَارِهِمْ عَنْ مَنَارِ الْهُدَى، فَتَاهُوا(14) فِي حَيْرَتِهَا، وَ غَرِقُوا فِي نِعْمَتِهَا، وَ اتَّخَذُوهَا رَبّاً، فَلَعِبَتْ بِهِمْ وَ لَعِبُوا بِهَا، وَ نَسُوا مَا وَرَاءَهَا.

...

...

...

چرندگانى هستند كه در بيابان ناهموارِ بلا مى چرند؛ يعنى حركت آنها در دنيا دشوار است. نه چوپانى دارند كه امورشان را اداره كند و به جايگاه مناسبشان برساند، و نه قيم و سرپرستى كه آنان را براى چراكردن روانه علفزار كند.

دنيا آنها را به سوى كورى، يعنى انحراف و بيراهه، مى كشاند و بر چشمانشان، پرده افكنده است، به گونه اى كه چراغ خانه هاى هدايت را نمى بينند و از نور آن بهره نمى برند.

از اين رو در حيرت و سرگردانى دنيا گمراه و در نعمت هاى آن غرق شده اند و راه خلاصى از وزر و وبال نعمت را كه همان شكرگزارى است، نمى شناسند.

و آنان دنيا را به ربوبيّت و خداوندگارى خويش برگزيده اند و آن را مى پرستند و براى به دست آوردن آن سخت كار مى كنند و همواره مى كوشند. پس دنيا آنان را به بازى گرفته و آنان با دنيا بازى كردند؛ يعنى دنيا ايشان را به گرفتارى و هلاكت انداخت و آنان نيز بدون دقت و رعايت حدود مسائل شرعى هرگونه كه خواستند در دنيا عمل كردند.

و غير دنيا، يعنى آخرت و پاداش و كيفر آن سرا را، فراموش كردند.

ص: 100

رُوَيْداً(1) يُسْفِرُ(2) الظَّلاَمُ(3)، كَأَنْ قَدْ وَرَدَتِ الاْءَظْعَانُ(4)، يُوشِكُ(5) مَنْ أَسْرَعَ أَنْ يَلْحَقَ! وَ اعْلَمْ، أَنَّ مَنْ كَا نَتْ مَطِيَّتُهُ(6) اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ، فَإِنَّهُ يُسَارُ بِهِ وَ إِنْ كَانَ وَاقِفاً، وَ يَقْطَعُ الْمَسَافَةَ وَ إِنْ كَانَ مُقِيماً وَادِعاً(7). وَ اعْلَمْ يَقِيناً أَنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَكَ، وَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَكَ، وَ أَنَّكَ فِي سَبِيلِ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ. فَخَفِّضْ(8) فِي الطَّلَبِ، وَ أَجْمِلْ(9) فِي الْمُكْتَسَبِ، فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَى حَرَبٍ.

...

فَلَيْسَ كُلُّ طَالِبٍ بِمَرْزُوقٍ وَ لاَ كُلُّ مُجْمِلٍ(1) بِمَحْرُومٍ. وَ أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّةٍ(2) وَ إِنْ سَاقَتْكَ(3) إِلَى الرَّغَائِبِ(4)، فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ(5) بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً(6). وَ لاَ تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً. وَ مَا خَيْرُ خَيْرٍ لاَ يُنَالُ إِلاَّ بِشَرٍّ، وَ يُسْرٍ لاَ يُنَالُ إِلاَّ بِعُسْرٍ.

...

پس هر خواستارى بر اساس خواسته خود نعمت نمى يابد و هر ميانه روى در طلب روزى، از خواسته هاى خود محروم نخواهد شد.

و خويشتنِ خود را از هر فرومايگى و پستى دور بدار، هرچند تو را به خواسته ها و تمايلات دنيوى برساند، زيرا هرگز در مقابل آبروى از دست رفته ات چيزى به دست نخواهى آورد كه همسنگ آبرويت بوده باشد.

و [اى فرزندم،] بنده ديگران مباش كه خدا تو را آزاد آفريده است و مبادا از كسى كوركورانه فرمان برى در حالى كه خدا اختيارت را به خودت سپرده است.

و خيرى كه جز با شَر حاصل نشود، در آن چه سودى است؟ از آن بپرهيز؛ و آسايشى كه جز با رنج به دست نيايد چه آسايشى است؟ زيرا غالبا انسان از سختى به سبب سخت بودنش گريزان است، لذا هرگاه در مسير آسايش سختى باشد، در آن صورت ميان آن دو فرق چندانى نيست.

ص: 102

وَ إِيَّاكَ أَنْ تُوجِفَ بِكَ(1) مَطَايَا(2) الطَّمَعِ، فَتُورِدَكَ مَنَاهِلَ(3) الْهَلَكَةِ. وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَلاَّ يَكُونَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ ذُو نِعْمَةٍ فَافْعَلْ، فَإِنَّكَ مُدْرِكٌ قَسْمَكَ(4) وَ آخِذٌ سَهْمَكَ، وَ إِنَّ الْيَسِيرَ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَعْظَمُ وَ أَكْرَمُ مِنَ الْكَثِيرِ مِنْ خَلْقِهِ وَ إِنْ كَانَ كُلٌّ مِنْهُ. وَ تَلاَفِيكَ(5) مَا فَرَطَ(6) مِنْ صَمْتِكَ(7) أَيْسَرُ مِنْ إِدْرَاكِكَ مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِكَ، وَ حِفْظُ مَا فِي الْوِعَاءِ(8) بِشَدِّ الْوِكَاءِ(9)، وَ حِفْظُ مَا فِي يَدَيْكَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِي يَدَيْ غَيْرِكَ، وَ مَرَارَةُ الْيَأْسِ خَيْرٌ مِنَ الطَّلَبِ إِلَى النَّاسِ، وَ الْحِرْفَةُ(10) مَعَ الْعِفَّةِ خَيْرٌ مِنَ الْغِنَى مَعَ الْفُجُورِ.

...

و مبادا كه مركب هاى طمع تو را شتابان ببرند و بر آبشخورهاى هلاكت فرود آرند، چون طمع همواره موجب ذلت و خوارى انسان گشته و سرانجام او را به هلاكت مى كشاند. در اينجا حضرت طمع را به سوارى تشبيه كرده تا او را به آزمندى اش برساند.

اگر مى توانى كارى بكن كه ميان تو و خدا كسى واسطه رساندن نعمت نباشد؛ يعنى سعى كن در كسب و كار روى پاى خود بايستى و نعمت خدا را به طور مستقيم از حضرتش به دست آورى، چون دليلى ندارد انسان خود را در كسب رزق و روزى خوار و بى مقدار كند. و قطعاً هرچه قسمت او باشد باواسطه و بى واسطه بدو خواهد رسيد.

و اندكى كه خدا عطا كند والاتر و ارزشمندتر از بسيارى است كه ديگرى بدهد، گرچه در واقع آن هم از خداست. پس انسان براى تحصيل رزقى بيشتر از آنچه خدا بى واسطه براى او مى فرستد بر در خانه هيچ كس نايستد.

ص: 103

...

...

و آنچه با خموشى و فروبستن زبان، نگفته اى، مى توانى آن را جبران كنى. و حفظ آنچه در ظرف است، با بستن دهانه آن ممكن است. به بيان ديگر، آنچه در پيمانه انديشه و قلب انسان جاى گرفته، يعنى اسرار و سخنان انسان، با جلوگيرى و حفظ زبان، محفوظ مى ماند، زيرا زبان، ترجمان انديشه و قلب است، و اگر بسته نشود، آنچه در درون نهفته دارد، آشكار مى شود و انسان در صورت پشيمان شدن از سخن خود، ديگر نمى تواند آن را بازگرداند و دربند كشد.

و حفظ آنچه در دست دارى نزد من محبوب تر از درخواست و چشم طمع دوختن به دست و داشته ديگران است. از اين رو انسان نبايد هرچه دارد، بى حساب و بى توجه به رعايت اعتدال، انفاق كند و نيازمند مردم شود. قرآن كريم نيز اين مطلب را تذكر داده و مى فرمايد: «وَ لاَ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَ لاَ تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ...»(1)؛ «و دستت را به گردنت زنجير مكن و بسيار [هم [گشاده دستى منما».

و تحمل سختى و تلخى نوميدى از داشته مردم، بهتر از آن است كه انسان از ديگران چيزى بخواهد. در بيان امام عليه السلام نوميدى، بدين معناست كه از داشته هاى مردم مأيوس باشد و تلخكامىِ ناشى از اين نوميدى گواراتر از آن است كه انسان از كسى چيزى بخواهد، اما از عطايش بهره مند نشود.

و تنگدستى و فقرِ توأمِ با عفّت و پرهيز از حرام، بسى بهتر است از ثروت همراه عمل حرام، زيرا وبال و كيفر فسق و فجور و گناه مى ماند، ولى سختى فقر مى گذرد.

ص: 104

وَ الْمَرْءُ أَحْفَظُ لِسِرِّهِ، وَ رُبَّ سَاعٍ فِيمَا يَضُرُّهُ. مَنْ أَكْثَرَ أَهْجَرَ(1)، وَ مَنْ تَفَكَّرَ أَبْصَرَ. قَارِنْ(2) أَهْلَ الْخَيْرِ تَكُنْ مِنْهُمْ، وَ بَايِنْ(3) أَهْلَ الشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ. بِئْسَ الطَّعَامُ الْحَرَامُ، وَ ظُلْمُ الضَّعِيفِ أَفْحَشُ الظُّلْمِ. إِذَا كَانَ الرِّفْقُ خُرْقاً(4)، كَانَ الْخُرْقُ رِفْقاً. رُبَّمَا كَانَ الدَّوَاءُ دَاءً، وَ الدَّاءُ دَوَاءً، وَ رُبَّمَا نَصَحَ غَيْرُ النَّاصِحِ، وَ غَشَّ الْمُسْتَنْصَحُ(5). وَ إِيَّاكَ وَ اتِّكَالِكَ عَلَى الْمُنَى(6) فَإِنَّهَا بَضَائِعُ الْمَوْتَى، وَ الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجَارِبِ، وَ خَيْرُ مَا جَرَّبْتَ مَا وَعَظَكَ.

...

و انسان بهتر از هر كس ديگرى راز خود را نگاه مى دارد. پس راز خود را به ديگران مگو، زيرا آن را افشا خواهند كرد.

و بسا كسى كه به ضرر خود كوشش مى كند. پس بايد انسان در كار خود نيك بنگرد كه اقدامش به سود اوست يا به ضرر و زيانش؟

آنكه پرگويى كند، دچار ياوه گويى و هذيان مى شود. پس بهتر و پسنديده تر آن است كه انسان كم گويد و گزيده.

و هر كس تفكر كند و بينديشد، بى ترديد راه درست را مى يابد. از اين روى، انسان بايد در هر كارى بسيار بينديشد.

با اهل خير همنشينى و معاشرت كن تا در شمار آنان باشى. و از اهل شرّ دورى گزين تا از آنان نباشى. اين رهنمود بدان سبب است كه همنشينى با نيكان، مايه تأثيرپذيرى از آنان است و همراهى با بدكاران، انسان را از خوى بدشان تأثيرپذير مى كند، پس بايد به گروه اول پيوست و از دسته دوم دورى جست.

غذاى حرام بدخوراكى است! چون موجب عذاب دنيا و رسوايى در آخرت مى گردد.

ص: 105

...

...

و ستم كردن به ضعيفان و فرودستان، زشت ترينِ ستم هاست زيرا كه به سبب مضاعف بودنِ شكستنِ قلب، كيفر را دوچندان مى كند.

اگر نرمخويى و مدارا در غير جاى خود خشونت محسوب شود، در آن صورت خشونت، نرمخويى و مدارا به شمار مى رود، چون مدارا عبارت از قراردادن هر چيزى در جاى خودش مى باشد و با برخى از افراد نمى توان با نرمخويى رفتار كرد؛ پس بايد انسان هر جايگاهى را ملاحظه كند و حقّ آن را ادا بنمايد.

بسا دارويى كه عين درد باشد؛ زيرا موجب تشديد بيمارى مى شود، و بسا دردى كه خود عينِ دارو است، چون بيمارى سخت ترى را دفع مى كند. مثلاً زكام، جنون و چشم درد، كورى و دمل و جذام را دفع مى كند. پس بايد انسان همه اين موارد را لحاظ بدارد.

و بسا كسى كه اهل خيرخواهى نيست، اما خيرخواه انسان شود. پس انسان بايد به سخن توجه كند نه به گوينده اش كه ممكن است ناصح و خيرخواه نباشد.

و بسا از كسى اميد نصيحت و خيرخواهى مى رود اما خيانتى سر مى زند، پس انسان، بدون فكر و تدبّر سخن نصيحت گر را نپذيرد.

و بپرهيز از اينكه بر آرزوهايت متكى شوى و از كار و تلاش غافل بمانى، زيرا آرزو سرمايه مردگان است و آرزومند داراى آرزوهاى بلند به آرزويش نمى رسد تا آنكه چشم از جهان فروبندد. پس گويى آرزو بضاعت مردگان شده است. اين جمله براى تشويق بر ضرورت عمل و دورى از انتظارِ تحقق كارها به طور تصادفى است.

و عقل و خردورزى، حفظ تجربه هاست؛ يعنى شرط عقل آن است كه آدمى تجربه هاى خود را براى روز نياز حفظ نمايد و به كار گيرد.

و بهترين تجربه آن است كه تو را موعظه كند و پند دهد؛ يعنى از گناه بازت بدارد و به سوى نيكى ها رهسپارت سازد.

ص: 106

بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَكُونَ غُصَّةً(1). لَيْسَ كُلُّ طَالِبٍ يُصِيبُ وَ لاَ كُلُّ غَائِبٍ يَئُوبُ(2). وَ مِنَ الْفَسَادِ إِضَاعَةُ الزَّادِ، وَ مَفْسَدَةُ الْمَعَادِ. وَ لِكُلِّ أَمْرٍ عَاقِبَةٌ، سَوْفَ يَأْتِيكَ مَا قُدِّرَ(3) لَكَ. التَّاجِرُ مُخَاطِرٌ(4)، وَ رُبَّ يَسِيرٍ أَنْمَى(5) مِنْ كَثِيرٍ. لاَ خَيْرَ فِي مُعِينٍ مَهِينٍ(6) وَ لاَ فِي صَدِيقٍ ظَنِينٍ(7). سَاهِلِ(8) الدَّهْرَ مَا ذَلَّ(9) لَكَ قَعُودُهُ، وَ لاَ تُخَاطِرْ بِشَيْءٍ رَجَاءَ أَكْثَرَ مِنْهُ، وَ إِيَّاكَ أَنْ تَجْمَحَ بِكَ(10) مَطِيَّةُ اللَّجَاجِ.

...

قبل از اينكه فرصت را از دست بدهى و برايت اندوهى گلوگير شود، فرصت ها را غنيمت شمار كه اگر از دست بروند ديگر توان عمل نخواهى داشت.

بدان كه هر خواهنده اى به خواسته خود نائل نمى گردد؛ پس اگر انسان اين مطلب را در نظر بگيرد، اگر چيزى از دستش رفت غمگين نمى شود.

و نه هر غائبى بازمى گردد، پس هر كس اين را بداند و بدان تن دهد، از بازنگشتنِ غايبش كمتر آسيب مى بيند و اندك اندوهگين خواهد شد.

و بر باد دادن توشه، مايه تباهى و زيانكارى است، زيرا به هنگام نيازمندى بدان دست نيابد. و نيز از مصاديق تباهى، عمل نكردن براى آخرت و بر باددادن آن است و چنان كه غالب مردم مى پندارند تنها از دست دادن دنيا، فساد و تباهى نيست.

و هر كارى فرجامى دارد، زيرا انسان وقتى كارى مى كند و مى داند فرجامى خواه نيكو و پسنديده و خواه زشت و ناپسند در پى دارد، قطعا بايد آن فرجام را ملاحظه و بررسى كند.

هرچه برايت مقدر شده به تو خواهد رسيد، پس نه حرص ورز، نه غمگين شو.

ص: 107

...

...

تاجر و بازرگان در معرض خطر است، زيرا گاهى ضرر مى كند. از اين رو اگر تاجر اين مطلب را بداند، در صورت زيان ديدن و ورشكست شدن غصه نمى خورد، چون قبل از پرداختن به تجارت اين موضوع را در نظر گرفته است.

و بسا مالى اندك كه خير و فزونى اش از مال فراوان بيشتر باشد، پس آدمى نبايد در آغاز امر به كم يا زياد بودن مال توجه داشته باشد، بلكه بايد به فرجام و نتايج آن چشم بدوزد.

در انسان فرومايه و در دوستى كه به بى وفايى متهم است خيرى نيست، چون انسان نمى تواند فرد پست و حقير را پشتيبان خود بداند و نيز ممكن است شرّى كه از دوست متهم به انسان مى رسد، از خيرش بيشتر باشد.

تا وقتى كه روزگار رام توست و چونان شترى، برايت زانو بر زمين نهاده و نشسته است بهره ات را از آن بگير، و به اميد رسيدن به بهره بيشتر خود را به سختى ميفكن. در اينجا امام عليه السلام روزگار را به شترى تشبيه كرده اند كه ساربان مى تواند آن را بخواباند و بهره گيرى از اين شتر آسان تر از ساير شتران است. پس انسان بايد از اين شتر كه بهره گيرى از آن آسان است بهره بگيرد و به اميد رسيدن به بهره بيشتر به شتران ايستاده و رام ناشدنى روى نياورد. به بيان ديگر، وقتى دنيا سهل و آسان به دست آيد خوب است انسان از آن بهره بگيرد و آرامش خود را با طمع به امور ديگرى كه مطمئن نيست به دست مى آيد يا خير، از دست ندهد، زيرا بسا كه اين اقدام، همان امر سهل و آسان را از دست انسان بستاند.

و مبادا مركب لجاجت و عناد با سركشى و چموشى اش بر زمينت زند. چون انسان گاهى بر چيزى و كارى اصرار مى ورزد كه هلاكت نفس و از دست رفتن مالش را در پى خواهد داشت. بنابراين، انسان بايد از لجاجت و خيره سرى دورى كند و دست بردارد.

ص: 108

احْمِلْ نَفْسَكَ مِنْ أَخِيكَ عِنْدَ صَرْمِهِ(1) عَلَى الصِّلَةِ، وَ عِنْدَ صُدُودِهِ(2) عَلَى اللَّطَفِ وَ الْمُقَارَبَةِ، وَ عِنْدَ جُمُودِهِ(3) عَلَى الْبَذْلِ، وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَى الدُّنُوِّ، وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اللِّينِ، وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى الْعُذْرِ، حَتَّى كَأَنَّكَ لَهُ عَبْدٌ، وَ كَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَيْكَ. وَ إِيَّاكَ أَنْ تَضَعَ ذَلِكَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ، أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَيْرِ أَهْلِهِ. لاَ تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِيقِكَ صَدِيقاً فَتُعَادِيَ صَدِيقَكَ، وَ امْحَضْ(4) أَخَاكَ النَّصِيحَةَ حَسَنَةً كَانَتْ أَوْ قَبِيحَةً.

...

وَ تَجَرَّعِ(1) الْغَيْظَ فَإِنِّي لَمْ أَرَ جُرْعَةً أَحْلَى مِنْهَا عَاقِبَةً، وَ لاَ أَلَذَّ مَغَبَّةً(2). وَ لِنْ(3) لِمَنْ غَالَظَكَ(4)، فَإِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَلِينَ لَكَ، وَ خُذْ عَلَى عَدُوِّكَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْلَى الظَّفَرَيْنِ. وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِيعَةَ أَخِيكَ، فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِكَ بَقِيَّةً تَرْجِعُ إِلَيْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِكَ يَوْماً مَا. وَ مَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ.

...

و خشم خود را فرو بر و هرگز آن را آشكار مكن، زيرا جرعه اى گواراتر و شيرين تر و لذت بخش تر از فرو بردن جرعه خشم نديدم، چون عاقبت آن ايجاد محبت و لذت است و انسان پس از آن احساس لذتى روحى و عقلى مى كند.

و با هركه با تو درشتى كرد، به نرمى رفتار كن، زيرا به زودى به سبب اين نرمى، با نرمى و محبت پاسخ تو را خواهد داد، يعنى عكس العمل نرمى تو نرمى خواهد بود.

و با دشمن خود با تفضل و احسان رفتار كن كه نوعى پيروزى لذتبخش است، زيرا انسان يا با انتقام پيروز مى شود و يا با احسان، و البته لذتى كه در عفو هست در انتقام نيست، براى اينكه چنين كسى حتى در نظر دشمن بزرگى و شكوهمندى مى يابد و در پيشگاه وجدان خود نيز خرسند خواهد بود.

و اگر بر آن شدى تا پيوند خود را با برادرت بگسلى همواره راه بازگشت را باز نگاهدار تا اگر زمانى خواست به گذشته باز گردد، بتواند با تو ارتباط برقرار كند، زيرا ايجاد رابطه پس از قطع رابطه كامل دشوارتر از ايجاد آن با وجود باقى ماندن پل ارتباطى است.

و هركه به تو خوش گمان و اميد نيكى داشت، با عمل خود گمانش را تحقق بخش، و چنان كه ثابت شود كه او درست پنداشته است خواسته او را اجابت كن.

ص: 110

وَ لاَ تُضِيعَنَّ حَقَّ أَخِيكَ اتِّكَالاً عَلَى مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ فَإِنَّهُ لَيْسَ لَكَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ، وَ لاَ يَكُنْ أَهْلُكَ أَشْقَى(1) الْخَلْقِ بِكَ. وَ لاَ تَرْغَبَنَّ(2) فِيمَنْ زَهِدَ عَنْكَ، وَ لاَ يَكُونَنَّ أَخُوكَ أَقْوَى عَلَى قَطِيعَتِكَ مِنْكَ عَلَى صِلَتِهِ، وَ لاَ يَكُونَنَّ عَلَى الاْءِسَاءَةِ أَقْوَى مِنْكَ عَلَى الاْءِحْسَانِ، وَ لاَ يَكْبُرَنَّ عَلَيْكَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَكَ فَإِنَّهُ يَسْعَى فِي مَضَرَّتِهِ وَ نَفْعِكَ، وَ لَيْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّكَ أَنْ تَسُوءَهُ.

...

و حقّ برادرت را به اعتماد برادرى اى كه بين تو و او وجود دارد، تباه مكن و مپندار كه چون در ميان شما رابطه قوى دوستى برقرار است ديگر نيازى به اداى حق او نيست، و براى او اهميتى ندارد، زيرا از بين بردن حق، موجب قطع رابطه و سردى روابط طرفين مى گردد و كسى كه حق او را ضايع كردى ديگر برادر تو نخواهد بود.

و مبادا خانواده ات به علت محروميت از حقوق خود به وسيله تو، رنجيده خاطر شوند و به دليل اينكه خانواده و نان خور تو هستند، به آنها اهميت ندهى و فقط به بيگانگان بپردازى.

و به كسى كه به تو بى اعتناست، اظهار علاقه مكن كه خوارت مى سازد. و مبادا برادرت در قطع ارتباط از تو، قوى تر از تو در ايجاد پيوند و آمدورفت باشد؛ يعنى اگر او خواست پيوند خود را با تو بگسلد، تو بايد عوامل ارتباط را فراهم آورى و نگذارى كه در قطع رابطه موفق شود. و مبادا برادرت در بدى كردن قوى تر از تو در احسان كردن باشد، يعنى تو نبايد به بدى پيشى بگيرى و در احسان كردن كوتاهى كنى.

و مبادا ستمى را بر خويش سنگين و ناگوار بدانى، زيرا فرجامش پسنديده است، زيرا ظالم در زيان رساندن به خويش و سود تو مى كوشد. به عبارت ديگر ستمگر نزد مردم منفور و ستمديده محترم است.

و پاداش كسى كه خشنودت كرده آن نيست كه آزرده اش سازى؛ پس كارى كه او را مى آزارد انجام مده.

ص: 111

وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ: رِزْقٌ تَطْلُبُهُ، وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ، فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاكَ. مَا أَقْبَحَ الْخُضُوعَ عِنْدَ الْحَاجَةِ، وَ الْجَفَاءَ عِنْدَ الْغِنَى! إِنَّ لَكَ مِنْ دُنْيَاكَ مَا أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْوَاكَ(1)، وَ إِنْ جَزَعْتَ عَلَى مَا تَفَلَّتَ(2) مِنْ يَدَيْكَ، فَاجْزَعْ عَلَى كُلِّ مَا لَمْ يَصِلْ إِلَيْكَ! اسْتَدِلَّ عَلَى مَا لَمْ يَكُنْ بِمَا قَدْ كَانَ، فَإِنَّ الاْءُمُورَ أَشْبَاهٌ، وَ لاَ تَكُونَنَّ مِمَّنْ لاَ تَنْفَعُهُ الْعِظَةُ(3) إِلاَّ إِذَا بَالَغْتَ فِي إِيلاَمِهِ(4)، فَإِنَّ الْعَاقِلَ يَتَّعِظُ بِالاْآدَابِ، وَ الْبَهَائِمَ لاَ تَتَّعِظُ إِلاَّ بِالضَّرْبِ.

...

...

...

حال اگر خواستى براى چيزى كه از دستت رفته بى تابى كنى، براى هرچه به دست نيامده نيز بى تابى كن، زيرا هر دو حال يكسان است، لذا نبايد براى هيچ كدام بى تابى كرد و چنين كارى قطعا شايسته انسان نيست.

براى آنچه نيست و خواهد آمد به آنچه قبلاً بوده است دليل گير و استدلال كن، چرا كه همه بخش هاى دنيا به يكديگر شبيه و همبسته هستند. پس مى توان با توجه به امور گذشته معيارى براى امور آينده به دست آورد. اين مطلب براى بيان لزوم هوشمندى انسان نسبت به آينده است تا همواره خود را براى آن آماده كند، زيرا امور زندگى و دنيا كما بيش شبيه يكديگر هستند و گذشته و حال و آينده با يكديگر چندان فرقى نمى كنند.

اطْرَحْ(1) عَنْكَ وَارِدَاتِ الْهُمُومِ بِعَزَائِمِ الصَّبْرِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ. مَنْ تَرَكَ الْقَصْدَ(2) جَارَ(3)، وَ الصَّاحِبُ مُنَاسِبٌ(4)، وَ الصَّدِيقُ مَنْ صَدَقَ غَيْبُهُ(5)، وَ الْهَوَى شَرِيكُ الْعَناءِ(6). رُبَّ قَرِيبٍ أَبْعَدُ مِنْ بَعِيدٍ، وَ رُبَّ بَعِيدٍ أقْرَبُ مِنْ قَرِيبٍ، وَ الْغَرِيبُ مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ حَبِيبٌ. مَنْ تَعَدَّى الْحَقَّ ضَاقَ مَذْهَبُهُ(7)، وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى قَدْرِهِ(8) كَانَ أَبْقَى لَهُ. وَ أَوْثَقُ سَبَبٍ أَخَذْتَ بِهِ سَبَبٌ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ. وَ مَنْ لَمْ يُبَالِكَ(9) فَهُوَ عَدُوُّكَ. قَدْ يَكُونُ الْيَأْسُ إِدْرَاكاً، إِذَا كَانَ الطَّمَعُ هَلاَكاً.

...

...

...

چه بسا برخى از دوستان و نزديكان نسبت به انسانْ، دورتر از بيگانگان باشند و به گونه اى به انسان جفا كنند كه بيگانه نكند. پس بايستى انسان، احوال طرفِ خود را در نظر بگيرد، نه نسبت و خويشاوندى را. و چه بسيار بيگانگانى كه نزديك تر از نزديكان انسانند و حقوق او را بيشتر از خويشاوند رعايت كنند.

و غريب كسى است كه دوستى نداشته باشد، نه اينكه در سرزمين غربت و دور زندگى كند. در اين جمله پربار، تشويق مردم به ضرورت انتخاب دوستِ خوب نهفته است.

كسى كه حريم حق را ناديده بگيرد عرصه بر او تنگ خواهد شد، زيرا افراط و تفريط را به همراه دارد، به خلاف حق كه به معناى عدالت ورزيدن در كارهاست، و زندگى را براى همه وسيع و قابل تحمل مى نمايد.

و كسى كه به قدرت و توانايى خود اكتفا كند و كارى بيش از توان خود نپذيرد، مى تواند قدرت خود را نگهدارد، چون قدرت انسان همان است كه با انسان است نه فراتر از آن.

و محكم ترين سبب و واسطه اى كه مى توانى بدان تمسك جويى و چنگ بزنى و تو را به مقصدت برساند، پيوند تو با خداست كه ماندگار خواهد بود و بى ترديد تو را به مقصد مى رساند؛ زيرا همه چيز به دست خداست.

و كسى كه به تو اهميت ندهد و توجه نداشته باشد، در واقع دشمن توست، چون دشمن كسى است كه حقوق انسان را پامال مى كند.

در صورتى كه طمع مايه هلاكت باشد، بسا كه دل بريدن از چيزى موجب رسيدن به آرزو باشد، زيرا بقايى كه باعث به دست آمدن برخى آرزوها گردد، ضدّ نابودى است. اين جمله، براى تشويق مردم است به اينكه در هرچه احتمال هلاكت آن مى رود طمع نورزند، زيرا زنده بودن بدون رسيدن به علايق و آمال، از طمع ورزيدن و هلاك شدن بهتر است.

ص: 115

لَيْسَ كُلُّ عَوْرَةٍ(1) تَظْهَرُ، وَ لاَ كُلُّ فُرْصَةٍ تُصَابُ، وَ رُبَّمَا أَخْطَأَ الْبَصِيرُ قَصْدَهُ، وَ أَصَابَ الاْءَعْمَى رُشْدَهُ. أَخِّرِ الشَّرَّ فَإِنَّكَ إِذَا شِئْتَ تَعَجَّلْتَهُ، وَ قَطِيعَةُ الْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَةَ الْعَاقِلِ. مَنْ أَمِنَ الزَّمَانَ خَانَهُ(2)، وَ مَنْ أَعْظَمَهُ أَهَانَهُ. لَيْسَ كُلُّ مَنْ رَمَى(3) أَصَابَ. إِذَا تَغَيَّرَ السُّلْطَانُ تَغَيَّرَ الزَّمَانُ. سَلْ عَنِ الرَّفِيقِ قَبْلَ الطَّرِيقِ، وَ عَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ. إِيَّاكَ أَنْ تَذْكُرَ مِنَ الْكَلاَمِ مَا يَكُونُ مُضْحِكاً، وَ إِنْ حَكَيْتَ ذَلِكَ عَنْ غَيْرِكَ.

...

اين گونه نيست كه هر عيب پنهان و ناپيدايى آشكار گردد. پس انسان نبايد به كاستى ها و عيب هايى كه خود از آن خبر دارد نگران باشد، زيرا براى مردم آشكار نمى شوند.

و هر فرصتى هميشه به دست نمى آيد، لذا انسان نبايد براى فرصت هاى از دست رفته غمگين باشد، زيرا نمى تواند از همه فرصت ها استفاده كند. نيز ممكن است مراد امام عليه السلام از اين سخن عكس سخن فوق باشد، بدين معنى كه هيچ فرصتى را نبايد از دست بدهد، شايد نتواند دوباره آن را به دست آورد.

و بسا انسان بينا و بصير در رسيدن به هدف خطا كند و به مقصد نرسد و انسان نابينا به مراد و هدف خود برسد. شايد منظور حضرت تشويق انسان به جست وجو و تلاش باشد، حتى اگر دقيقا راه دستيابى به آن را نداند، چون در بسيارى از موارد نابينايان با تلاش و جديت به هدف خود مى رسند.

آنگاه كه كار بد و شرّى را آهنگ كردى، انجام آن را به تأخير انداز، زيرا هميشه فرصت انجام دادن آن را دارى، باشد كه با تأخير انداختن آن شر و بدى از انجامش منصرف شوى.

و گسستن پيوند با جاهل و نادان با ايجاد ارتباط با عاقل همسنگى مى كند، زيرا قطع رابطه با نادان موجب آسايش و حفظ آداب است، پس در صورتى كه رابطه با جاهل به

ص: 116

...

...

قصد ارشاد نباشد و احتمال تأثير ارشاد وجود ندارد، بايد از او گسست و سخت گريخت.

هر كس به دنيا و گذرِ روزگار اعتماد كند روزگار به او خيانت خواهد كرد. پس بايد انسان از دگرگونى و حوادث روزگار درس عبرت بگيرد و هماره از گزند آن برحذر باشد.

و كسى كه از حوادث بترسد و ميدان را تهى كند، او را پست و بى ارزش خواهد كرد، چون اگر كسى از چيزى بترسد، توان پيروزى بر آن را نخواهد يافت.

چنين نيست كه هركه تيرى از چله كمان رها كند به هدف خواهد زد و مطلبى را قصد نمايد به مقصد برسد. پس بايد احتمال بدهد كه شايد خطا باشد و در اين صورت اگر تيرش به هدف نخورد اندوهگين نخواهد شد.

هرگاه حاكم و سلطان عوض شود، اوضاع و احوال زمانه نيز تغيير مى كند. يعنى چون مردم تابع شاهان و حاكمان هستند همرنگ آنان خواهند شد.

قبل از مسافرت براى خود رفيق و همسفرى برگزين، زيرا براى سفرْ داشتن رفيق و همراه ضرورى است.

و پيش از آنكه خانه و سرايى بخرى، درباره همسايگان آن پرس وجو كن، چون اگر همسايه انسان بد باشد، مايه عذاب و رنج مدام انسان خواهد بود.

مبادا در بين سخنانت حرفى خنده دار بزنى، چون خنداندن ديگران وقار و شخصيت انسان را نابود مى كند، حتى اگر بخواهى آن سخن را از ديگرى نقل كنى، چون معيار، خنداندن است نه خود سخن كه از خود انسان باشد يا اينكه از ديگرى نقل كند. خنداندن كار ناپسندى است.

ص: 117

وَ إِيَّاكَ وَ مُشَاوَرَةَ النِّسَاءِ فَإِنَّ رَأْيَهُنَّ إِلَى أَفْنٍ(1)، وَ عَزْمَهُنَّ إِلَى وَهْنٍ(2). وَ اكْفُفْ عَلَيْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِكَ(3) إِيَّاهُنَّ، فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَى عَلَيْهِنَّ، وَ لَيْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِكَ مَنْ لاَ يُوثَقُ بِهِ عَلَيْهِنَّ، وَ إِنِ اسْطَعْتَ أَلاَّ يَعْرِفْنَ غَيْرَكَ فَافْعَلْ.

...

وَ لاَ تُمَلِّكِ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا، فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ. وَ لاَ تَعْدُ(1) بِكَرَامَتِهَا نَفْسَهَا، وَ لاَ تُطْمِعْهَا فِي أَنْ تَشْفَعَ بِغَيْرِهَا، وَ إِيَّاكَ وَ التَّغَايُرَ(2) فِي غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ، فَإِنَّ ذَلِكَ يَدْعُو الصَّحِيحَةَ إِلَى السَّقَمِ، وَ الْبَرِيئَةَ(3) إِلَى الرِّيَبِ(4).

...

همچنين اجازه نده كه زن از حدّ امور مربوط به خود بگذرد و به كارهايى مانند دخالت در خريد و فروش و... بپردازد، زيرا زن به گلى لطيف مى ماند، نه كارپردازى كه بتواند بر اساس آرا و افكار خود تدبير كند.

و ديگرى را به سبب گرامى داشتن او، اكرام نكن، چون اين كار موجب مى شود كه به دنبال خواسته هاى او كشيده شوى و در آن صورت، از مسير اعتدال - كه شيوه عقل است، و به خلاف احساساتْ مى باشد - خارج مى شوى و بر همان اساس عمل خواهى كرد.

و او را به طمع و آزمندى مينداز تا از اين راه ديگرى را براى خود واسطه قرار دهد و از اين رهگذر خواسته هايش تأمين شود. چرا كه اگر ديگران وساطت كنند موجب مى شود كه تو به سبب رودربايستىِ از مردم بر اساس خواسته هاى عاطفى او، نه حق، كار كنى.

و مبادا در مورد زنان غيرت بى جا و تعصب ناعاقلانه داشته باشى؛ زيرا غيرت بى جا باعث مى شود كه زن از مسير عفت و پاكدامنى خارج و از پاكى به ناپاكى و خيانت كشيده شود، زيرا زن از ترس رسوايى به خيانت اقدام نمى كند و وقتى ديد بى سبب رسوا شده، جسارت مى يابد و پس از آن به خيانت مى انديشد و خداى ناكرده بدان سو كشيده خواهد شد. و سرزنش باعث جسور شدن مى گردد چنان كه شاعر گفته است :«دَع عَنْكَ لَومي فَإِنَّ اللّوم اِغْراءٌ؛ از سرزنش و نكوهش من دست بدار، زيرا سرزنش موجب تجرّى مى گردد».

ص: 119

وَ اجْعَلْ لِكُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِكَ عَمَلاً تَأْخُذُهُ بِهِ، فَإِنَّهُ أَحْرَى(1) أَلاَّ يَتَوَاكَلُوا(2) فِي خِدْمَتِكَ، وَ أَكْرِمْ عَشِيرَتَكَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُكَ الَّذِي بِهِ تَطِيرُ، وَ أَصْلُكَ(3) الَّذِي إِلَيْهِ تَصِيرُ، وَ يَدُكَ الَّتِي بِهَا تَصُولُ(4). اسْتَوْدِعِ اللَّهَ دِينَكَ وَ دُنْيَاكَ وَ اسْأَلْهُ خَيْرَ الْقَضَاءِ لَكَ فِي الْعَاجِلَةِ(5) وَ الاْآجِلَةِ(6)، وَ الدُّنْيَا وَ الاْآخِرَةِ، وَ السَّلاَمُ.

...

...

...

...

...

گردابگونه تشبيه فرموده كه انسان را غرق مى كند.

در فتنه اى بى كران كه تاريكى هاى جهل و گمراهى آن مردم را در ميان گرفته، آن سان كه راه حق را باز نمى شناسند، و امواج توفنده شبهات آن به سان امواج متلاطم دريا آنها را به هر سو مى افكند، گرفتار كرده اى.

در پى اين فتنه از مقصدى كه داشتند يعنى حق، گذشته و حريم آن را پاس نداشتند و به قهقرا و عقب، يعنى روزگار جاهلى برگشتند، و از حق روى برتافتند و واپس گرويدند.

و بر فخرفروشى ها و شرافت هاى قومى و قبيله اى و تعصبات جاهلى تكيه كردند، به خلاف آنچه كه خداوند آن را ميزان سنجش حق و باطل قرار داده است، كه همانا تقواست؛ زيرا معاويه قوم گرايى عربى را زنده و شعار قوميّت و ناسيوناليسم را سر داده بود.

البته مگر آنان كه اهل بصيرت و آگاهى بودند و از مسير تو برگشتند و پس از آنكه به مخالفت تو با اسلام پى بردند از تو جدا شدند و به درگاه خدا توبه بردند و به سوى حضرتش شتابان بازگشتند و دست از همكارى با تو برداشتند؛ زيرا تو آنها را بر كار دشوارِ مخالفت با دين واداشتى و از راه ميانه و مستقيم منحرف ساختى و به دامگه مهلكه ها و پرتگاه هاى گمراهى درافكنده بودى.

...

...

هستند كه هرگز حق را با قلب خود ادراك نمى كنند، گوش هايشان كر است و نصيحت و اندرز را به انگيزه بهره جويى از آن نمى شنوند، نابينايانند و در شواهد و دلايل نمى نگرند تا از آن بهره گيرند؛ همان هايى كه حق را از طريق باطل مى طلبند؛ يعنى مى خواهند به حق برسند، ولى كارهاى باطل را انجام مى دهند. با اطاعت از مخلوقى چون معاويه، خدا را نافرمانى مى كنند، زيرا خدا آنها را به اطاعت از خليفه شرعى فرمان داده است.

و شير شتر دنيا را از راه دين مى دوشند، يعنى از راه دين فروشى، دنيا را مى طلبند و دين را وسيله اى براى رسيدن به دنيا قرار داده اند.

و فرجام نيكان و پرهيزگاران، يعنى بهشت را با دنياى گذرا و بى بها سودا مى كنند، در حالى كه تنها عاملان به نيكى، به فرجامى خوش و نيك دست مى يابند، و تنها بدكاران كيفر شر خود را خواهند ديد، زيرا به نيكى عمل نمى كنند.

پس اى قثم بن عباس، تو با قدرت و اختياراتى كه دارى، باصلابت و مقتدر و خردمند و زيرك، و مطيع فرمان خليفه و فرمانبردار امام خود (= وجود مقدّس اميرمؤمنان على عليه السلام ) عمل كن، و هماره اطراف خود را با دقت زير نظر دار و هر دم آماده حادثه اى باش.

و از انجام دادنِ كارى كه تو را به عذرخواهى وادارد، بپرهيز كه اگر به جهت آن بازخواست شوى، مجبور به عذرخواهى نشوى.

و در هنگام فراوانى نعمت، سرمست مباش كه تو را به سهل انگارى مى كشاند و در نتيجه نعمت را از تو بربايد.

و به هنگام سختى و سررسيدن بلا و درماندگى، سست مشو و ترسى به دل خود راه مده. و السلام.

ص: 125

...

...

فَأَصْحِرْ(1) لِعَدُوِّكَ، وَ امْضِ عَلَى بَصِيرَتِكَ، وَ شَمِّرْ(2) لِحَرْبِ مَنْ حَارَبَكَ، وَ ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ، وَ أَكْثِرِ الاِسْتِعَانَةَ بِاللَّهِ يَكْفِكَ مَا أَهَمَّكَ، وَ يُعِنْكَ عَلَى مَا نُزِلَ بِكَ، إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

...

...

...

رشيد و در راه خدا سختكوش و در برابر دشمنان شمشيرى برنده و در شكست دادنِ دشمن ركنى استوار و مستحكم بود.

وقتى معاويه خواست با محمد بن ابى بكر بجنگد، مردم را تشويق كردم كه به وى بپيوندند و دستور دادم كه تا هنوز جنگ بين آنها در نگرفته است به يارى وى برخيزند و پنهانى و آشكارا در وقت اجتماع مردم و حتى آنها را در آغاز و فرجام هر مجلسى دعوت كردم كه او را يارى كنند.

از آن جمع، گروهى از روى اكراه و بى رغبتى به يارى محمد بن ابى بكر برخاستند و برخى به بهانه هاى دروغين و بى اساس، از يارى وى عذر آوردند و بهانه ساز كردند و عده اى نيز او را يارى نكرده و مردم را از رفتن به يارى محمد ترساندند.

از خداى تعالى خواهانم كه گشايشى زودهنگام برايم رقم زند و از آنها رهايى ام بخشد.

حَتَّى نَجَا جَرِيضاً(1) بَعْدَ مَا أُخِذَ مِنْهُ بِالْمُخَنَّقِ(2)، وَ لَمْ يَبْقَ مِنْهُ غَيْرُ الرَّمَقِ(3)، فَلاَءْياً بِلاَءْيٍ(4) مَا نَجَا(5). فَدَعْ عَنْكَ قُرَيْشاً وَ تَرْكَاضَهُمْ(6) فِي الضَّلاَلِ، وَ تَجْوَالَهُمْ(7) فِي الشِّقَاقِ، وَ جِمَاحَهُمْ(8) فِي التِّيهِ، فَإِنَّهُمْ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَى حَرْبِي كَإِجْمَاعِهِمْ عَلَى حَرْبِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله قَبْلِي، فَجَزَتْ قُرَيْشاً عَنِّي الْجَوَازِي(9)، فَقَدْ قَطَعُوا رَحِمِي وَ سَلَبُونِي سُلْطَانَ ابْنِ أُمِّي.

...

و دشمن كه به شدت در تنگنا گرفتار شده بود و تنها رمقى اندك داشت، غمگين و اندوه زده نجات يافت و با شتاب ميدان جنگ را رها كرد و رهايى اش چه بسيار سخت بود!

قريش و شتابشان را در گمراهى و جَوَلانشان را در اختلافِ با من و شورش و سركشى آنها را در گمگشتگى رها كن، زيرا آنها براى جنگيدن با من به اجماع و همداستانى رسيدند همان طور كه درست مانند جنگ با پيامبر صلى الله عليه و آله قبل از من همسو و همراه شدند. البته آن روز جنگ كفر با اسلام بود، ولى امروز نفاق با ايمان در جنگ است.

وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ رَأْيِي فِي الْقِتَالِ، فَإِنَّ رَأْيِي قِتَالُ الْمُحِلِّينَ(1) حَتَّى أَلْقَى اللَّهَ، لاَ يَزِيدُنِي كَثْرَةُ النَّاسِ حَوْلِي عِزَّةً، وَ لاَ تَفَرُّقُهُمْ عَنِّي وَحْشَةً، وَ لاَ تَحْسَبَنَّ ابْنَ أَبِيكَ - وَ لَوْ أَسْلَمَهُ النَّاسُ - مُتَضَرِّعاً مُتَخَشِّعاً، وَ لاَ مُقِرّاً لِلضَّيْمِ(2) وَاهِناً(3)، وَ لاَ سَلِسَ(4) الزِّمَامِ لِلْقَائِدِ، وَ لاَ وَطِيءَ الظَّهْرِ(5) لِلرَّاكِبِ الْمُتَقَعِّدِ(6)، وَ لكِنَّهُ كَما قالَ أخُو بَني سُلَيمٍ:

فَإِنْ تَسْأَلِينِي كَيْفَ أَنْتَ *** فَإِنَّنِي صَبُورٌ عَلَى رَيْبِ الزَّمَانِ صَلِيبُ

يَعِزُّ عَلَيَّ أَنْ تُرَى بِي كَآبَةٌ *** فَيَشْمَتَ عَادٍ أَوْ يُسَاءَ حَبِيبُ

...

كه فاطمه بنت اسد به منزله مادر پيامبر صلى الله عليه و آله بود و آن حضرت از وى به عنوان مادر ياد مى كرد، زيرا آن بانوى مكرم، آن حضرت را در دامان خود پروراند. از اين رو در شأن او فرمود: فاطمةُ اُمّي بعد اُمّي؛ فاطمه عليهاالسلام پس از مادرم (آمنه عليهاالسلام ) مادر من شمرده مى شود.

...

...

وحشت مى داند و براى غير خدا هيچ ارزش و اعتبارى قائل نيست.

مبادا گمان كنى كه برادرت (= وجود مقدس اميرمؤمنان عليه السلام ) هرچند كه مردم او را تنها بگذارند و تسليم دشمن كنند، از ترسْ خود را مى شكند و ستم را مى پذيرد و بدان اقرار مى كند و از خود ضعف و سستى نشان مى دهد و زمام خود را به آسانى به دست كسى مى سپرد و از او پيروى خواهد كرد و كسى را كه بخواهد از او سوارى بگيرد و از پايش درآورد تسليم او خواهد شد، هرگز.

اين سخن، تشبيه به شتر است كه كسى بخواهد آن را بخواباند و بر پشتش سوار شود؛ لذا امام مى فرمايد: اگر كسى بخواهد با من چنين رفتار كند، به او اجازه نمى دهم و تسليم حوادث و افراد نمى شوم، بلكه همچنان بر تصميم خود پاى مى فشارم و آن را پى مى گيرم.

اما مطلب آن گونه است كه شاعر بنى سليم گفته است:

«اگر از من بپرسى چگونه اى؟ خواهم گفت: بر سختى هاى روزگار صبور و پابرجايم.

سخت است بر من كه اندوه افسردگى در من ديده شود؛ كه دشمن شماتت مى كند و دوست رنجيده خاطر شود».

و اين از اخلاق مردان بزرگ است كه به جاى ابراز اندوه و بدحالى، اظهار صبر و شجاعت مى كنند.

ص: 134

فَأَمَّا إِكْثَارُكَ الْحِجَاجَ(1) في عُثْمَانَ وَ قَتَلَتِهِ، فَإِنَّكَ إِنَّمَا نَصَرْتَ عُثْمَانَ حَيْثُ كَانَ النَّصْرُ لَكَ، وَ خَذَلْتَهُ حَيْثُ كَانَ النَّصْرُ لَهُ، وَ السَّلاَمُ.

...

أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ بَعَثْتُ إِلَيْكُمْ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اللَّهِ، لاَ يَنَامُ أَيَّامَ الْخَوْفِ، وَ لاَ يَنْكُلُ(1) عَنِ الاْءَعْدَاءِ سَاعَاتِ الرَّوْعِ(2)، أَشَدَّ عَلَى الْفُجَّارِ مِنْ حَرِيقِ النَّارِ، وَ هُوَ مَالِكُ بْنُ الْحَارِثِ أَخُو مَذْحِجٍ(3)، فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا أَمْرَهُ فِيمَا طَابَقَ الْحَقَّ، فَإِنَّهُ سَيْفٌ مِنْ سُيُوفِ اللَّهِ لاَ كَلِيلُ(4) الظُّبَةِ(5)، وَ لاَ نَابِي(6) الضَّرِيبَةِ(7). فَإِنْ أَمَرَكُمْ أَنْ تَنْفِرُوا فَانْفِرُوا(8)، وَ إِنْ أَمَرَكُمْ أَنْ تُقِيمُوا فَأَقِيمُوا، فَإِنَّهُ لاَ يُقْدِمُ وَ لاَ يُحْجِمُ(9)، وَ لاَ يُوءَخِّرُ وَ لاَ يُقَدِّمُ إِلاَّ عَنْ أَمْرِي، وَ قَدْ آثَرْتُكُمْ(10) بِهِ عَلَى نَفْسِي لِنَصِيحَتِهِ لَكُمْ، وَ شِدَّةِ شَكِيمَتِهِ(11) عَلَى عَدُوِّكُمْ.

...

...

...

مى گويد حق است، چنان كه آيه قرآن كه مى فرمايد: «وَ لاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ...»(1)؛ «و نه هر پرنده اى كه با دوبال خود پرواز مى كند». روشن است كه هر پرنده اى با دو بال خود پرواز مى كند نه چيز ديگر، ولى خدا اين قيد را براى توضيح و تعميم آورده است.

به يقين مالك اشتر شمشيرى از شمشيرهاى خدا بر سر دشمنان است كه لبه آن هرگز كند نمى شود و از ضربه زدن آن باز نمى ماند. پس هرگاه دستور داد براى جهادْ خانه و كاشانه خود را ترك كنيد همان كنيد، و اگر دستور داد از جنگ دست برداريد، جنگ نكنيد؛ زيرا مالك اشتر در هر كارى، چه اقدام كردن، چه بازايستادنْ، و چه به تأخيرافكندنْ و چه زودهنگام به كارى پرداختنْ فقط و فقط به فرمان و شيوه من عمل مى كند.

و من از آن رو شما را بر خودم مقدم داشتم و در عين احتياج به مالك اشتر، او را براى حكومت بر شما اعزام نمودم كه خيرخواه شماست و هرچه مى كند به نفع و صلاح شماست و با دشمنان شما سرسختانه و مقتدرانه برخورد مى كند.

ص: 139

...

...

ارجمندان را در مجلس خود خوار و بى مقدار مى كند. حق نيز همين است كه در مجلس فاسقان و فاجران به انسان هاى محترم توهين مى شود. و بردباران در نشست وبرخاست با او خوار مى شوند.

بنابراين از دستورات چنين كسى پيروى نموده اى و از او درخواست مال و مقام كرده اى، چونان سگى كه در پى شيرى به راه افتاده تا از باقيمانده شكار آن بخورد. يعنى مانند سگى كه به چنگال هاى شير پناه مى برد و هميشه منتظر مى ماند تا طعمه اى شكار كند و از باقيمانده آن چيزى نزد سگ بيفكند.

بدين ترتيب دنيا و آخرت خود را تباه كرده اى. آخرت كه واضح است و تباهى دنيايت از آن روست كه تبعيت از معاويه سختى ها و دشنام ها در پى دارد و مايه تباهى است.

و بدان كه اگر به حق رو آورده بودى مى توانستى آنچه در دستگاه معاويه مى جستى بيابى، و حتى بيشتر و بالاتر از آن را؛ زيرا پيروى از حق، سعادت دنيا و آخرت را در پى دارد. من اگر توفيق پيدا كردم از تو و معاوية بن ابى سفيان به سبب اعمال زشتتان انتقام مى گيرم و اگر نتوانستم و شما زنده مانديد و به دست من كشته نشديد، عذاب و شرّ ابدى پيش رو داريد كه بدتر از كشته شدن به دست من است، و السلام.

ص: 141

...

...

همدردى و همدلى از تو نزد خود موثق تر ندانستم، زيرا در مسئوليت هايم با من همراهى مى كنى و در دفع ضرر و جلب منفعت براى من و نيز در همكارى با من و رساندن امانت به من بر اساس موازين شرع در امر ولايت، همانند خودم عمل مى كنى. ناگفته نگذريم كه اين بيان امام عليه السلام بدين معنا نيست كه ابن عباس را بر امام حسن و امام حسين عليهماالسلام برتر مى شمرده است.

پس وقتى ديدى روزگار بر پسر عمويت(1) على بن ابى طالب عليه السلام سخت شد، و دشمن يعنى معاويه با او جنگ نمود، و امانت مردم (= خلافت) دستخوش خيانت و دست اندازىِ معاويه و فتنه هاى او گرديد، و امت آشوب زده شد، و هيچ كس از او در ميان دشمنان حمايت نكرد، تو نيز با پسر عمويت مانند سپر وارونه شدى، و مانند ديگران او را در برابر دشمنان تنها و بى كس رها كردى و از يارى او دست برداشتى و در كنار پيمان شكنان، پيمان شكستى و خيانت ورزيدى و از طاعت او روى برتافتى.

تو اى ابن عباس، نه در سختى هاى روزگار با پسرعمويت همدردى نمودى و نه اداى امانت كردى.

ص: 144

وَ كَأَنَّكَ لَمْ تَكُنِ اللَّهَ تُرِيدُ بِجِهَادِكَ، وَ كَأَنَّكَ لَمْ تَكُنْ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكَ، وَ كَأَنَّكَ إِنَّمَا كُنْتَ تَكِيدُ(1) هَذِهِ الاْءُمَّةَ عَنْ دُنْيَاهُمْ، وَ تَنْوِي غِرَّتَهُمْ(2) عَنْ فَيْئِهِمْ(3). فَلَمَّا أَمْكَنَتْكَ الشِّدَّةُ فِي خِيَانَةِ الاْءُمَّةِ أَسْرَعْتَ الْكَرَّةَ(4) وَ عَاجَلْتَ الْوَثْبَةَ(5)، وَ اخْتَطَفْتَ مَا قَدَرْتَ عَلَيْهِ مِنْ أَمْوَالِهِمُ الْمَصُونَةِ لاِءَرَامِلِهِمْ(6) وَ أَيْتَامِهِمُ اخْتِطَافَ(7) الذِّئْبِ(8) الاْءَزَلِّ(9) دَامِيَةَ(10) الْمِعْزَي(11) الْكَسِيرَةَ(12)، فَحَمَلْتَهُ إِلَى الْحِجَازِ رَحِيبَ(13) الصَّدْرِ بِحَمْلِهِ، غَيْرَ مُتَأَثِّمٍ(14) مِنْ أَخْذِهِ، كَأَنَّكَ - لاَ أَبَا لِغَيْرِكَ(15) - حَدَرْتَ(16) إِلَى أَهْلِكَ تُرَاثا(17) مِنْ أَبِيكَ وَ أُمِّكَ، فَسُبْحَانَ اللَّهِ! أَمَا تُوءْمِنُ بِالْمَعَادِ؟ أَ وَ مَا تَخَافُ نِقَاشَ(18) الْحِسَابِ؟

...

و گويى تو در جهاد خود، خدا را در نظر نداشتى، چون اگر كسى خدا را در نظر داشته باشد خيانت نمى كند، و چنان است كه گويى در بندگى خدا از سوى خدايت دليل روشن و آشكارى نداشتى، چون اگر كسى به خدا و از علم و ساير صفات او آگاهى و بصيرت داشته باشد، خيانت را كارى عاقلانه نمى بيند.

ص: 145

...

...

و گويى بر آن بودى كه اين امت را در امر دنياى آنها بفريبى و فريبكارانه اظهار ايمان و جهاد مى كنى تا به تو اعتماد كنند و امانت خود را به تو بسپارند تا به آن خيانت كنى، چنان كه منافقان رياكار اين گونه اند. تو مى خواهى آنها از سهم خود از غنيمت، غافل شوند و آن را براى خود بردارى و از چنگ آنها بربايى.

پس چون روزگار بر من سخت گرديد و من به كارهاى خود مشغول شدم و كارگزاران در رفاه و گشايشى قرار گرفتند كه بتوانند آنچه مى خواهند با امت و اموالشان روا دارند و حساب و كتابى نديدند تو نيز فرصت پيدا كردى تا در امانت خيانت كنى و به اهداف خودت كه از قبل در سر مى پروراندى و منافقانه آن را پنهان مى داشتى، باز گردى و به سوى اموال مردم خيز برداشتى تا يورش ببرى و دست تعدى بدان دراز كنى.

و هرچه توانستى از اموال محفوظ در بيت المال كه براى بيوه زنان و يتيمان نگه دارى شده بود، مانند گرگ تيزرو كه بزى خون آلوده و پا شكسته را كه توان گريز ندارد، طعمه خود كند، آن را در ربودى.

پس با اطمينان خاطر و بدون احساس گناه از اين كار، مال اين جماعت را با خود به حجاز بردى.

غير تو (بدخواهت) بى پدر باد! گويى ارث پدر و مادرت را براى خانواده ات فرستادى و اين چنين، مال ديگران را براى خودت حلال شمردى.

سبحان اللّه، شگفتا از كار تو، آيا به قيامت ايمان ندارى؟ اين استفهام توبيخى است.

آيا از مناقشه و دقت در حسابرسى روز قيامت ترس و واهمه اى ندارى؟

ص: 146

أَيُّهَا الْمَعْدُودُ كَانَ(1) عِنْدَنَا مِنْ ذَوِي الاْءَلْبَابِ(2)، كَيْفَ تُسِيغُ(3) شَرَاباً وَ طَعَاماً، وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّكَ تَأْكُلُ حَرَاماً وَ تَشْرَبُ حَرَاماً، وَ تَبْتَاعُ الاْءِمَاءَ(4) وَ تَنْكِحُ النِّسَاءَ مِنْ مَالِ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ الْمُوءْمِنِينَ وَ الْمُجَاهِدِينَ، الَّذِينَ أَفَاءَ اللَّهُ(5) عَلَيْهِمْ هَذِهِ الاْءَمْوَالَ، وَ أَحْرَزَ بِهِمْ(6) هَذِهِ الْبِلاَدَ.

...

اى كسى كه قبلاً نزد ما از عاقلان شمرده مى شدى، چگونه آشاميدنى و خوردنى را كه مى دانى حرام است با كمال ميل و گوارا مى خورى و مى آشامى؟ اين بيان، استفهام انكارى و توبيخى است.

و چگونه كنيزانى را از مال مردم مى خرى و با زنانى آميزش مى كنى كه مهريه آنها را از مال يتيمان، مستمندان، مؤمنان و مجاهدان تهيه كرده اى؟ آنانى كه خداوند اين اموال را به ايشان بازگردانده و به واسطه آنان، سرزمين ها را از كفر و ستم حفظ مى كند؟

پر واضح است كه خريدن كنيز با مال حرام و پرداختن مهريه زنان از مال حرام در صورتى كه بر وجه تقييد باشد، باعث بطلان عقد است و آميزش با آنها زنا به شمار مى آيد.

ص: 147

فَاتَّقِ اللَّهَ وَ ارْدُدْ إِلَى هَوءُلاَءِ الْقَوْمِ أَمْوَالَهُمْ، فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ ثُمَّ أَمْكَنَنِي اللَّهُ مِنْكَ لاَءُعْذِرَنَّ(1) إِلَى اللَّهِ فِيكَ، وَ لاَءَضْرِبَنَّكَ بِسَيْفِي الَّذِي مَا ضَرَبْتُ بِهِ أَحَداً إِلاَّ دَخَلَ النَّارَ! وَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ فَعَلاَ مِثْلَ الَّذِي فَعَلْتَ، مَا كَانَتْ لَهُمَا عِنْدِي هَوَادَةٌ(2)، وَ لاَ ظَفِرَا مِنِّي بِإِرَادَةٍ(3)، حَتَّى آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُمَا، وَ أُزِيحَ الْبَاطِلَ عَنْ(4) مَظْلَمَتِهِمَا(5). وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ مَا يَسُرُّنِي أَنَّ مَا أَخَذْتَهُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَلاَلٌ لِي أَتْرُكُهُ مِيرَاثاً لِمَنْ بَعْدِي.

...

...

...

حق را از آنها بگيرم و باطل كارى آنها را كه با ستم به ديگران به وجود آورده اند بزدايم.

اينكه امام عليه السلام مى فرمايد: اگر حسن و حسين چنين كارى كرده بودند...، توهين به آن دو بزرگوار نيست، زيرا شرط در محال نيز مى آيد، آنجا كه خداى متعال مى فرمايد: «لَوْ كَانَ فِيهِمَآ ءَالِهَةٌ...»(1)؛ «اگر دو خدا در زمين و آسمان وجود داشت» و يا آيه شريفه: «إِن كَانَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدٌ»(2)؛ «اگر براى خدا فرزندى مى بود». حضرت نيز به صورت شرط فرمود: اگر آن دو چنين كارى كرده باشند [و البته صدور اين رفتار از آنان محال بود].

به خداى سبحان، پروردگار عالميان سوگند، مالى كه تو از بيت المال برداشتى اگر براى من حلال بود خوشحال نمى شدم كه به عنوان ميراث، بعد از من باقى بماند، پس تو چگونه به حرام خرسندى؟!

شايد سخن حضرت اشاره به اين نكته باشد كه تصرف در مال ديگران خودْ كار ناپسند ديگرى است، زيرا در تصرفات حلال، انسان بازخواست مى شود، چه برسد به حرام. پس ابن عباس دو گناه و دو جرم كرده است: برداشتن مال مردم و تصرّف در آن.

ص: 149

فَضَحِّ رُوَيْداً(1) فَكَأَنَّكَ قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَى(2) وَ دُفِنْتَ تَحْتَ الثَّرَى(3) وَ عُرِضَتْ عَلَيْكَ أَعْمَالُكَ بِالْمَحَلِّ الَّذِي يُنَادِي الظَّالِمُ فِيهِ بِالْحَسْرَةِ، وَ يَتَمَنَّى الْمُضَيِّعُ(4) فِيهِ الرَّجْعَةَ «وَ لاتَ(5) حِينَ(6) مَناصٍ(7)»(8).

...

پس اندكى آرام گير و به سمت گناهان مشتاب.] چنين در خود نگر كه] گويى به نهايت كار يعنى مرگ رسيده اى، و در دل خاك نهان شده اى، و اعمالت را در محلّى در قيامت عرضه مى كنند كه ستمگران - چنان كه قرآن حكايت مى كند - با حسرت مى گويند: «... يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللّهِ»(9)؛ «دريغا بر آنچه در حضور خدا كوتاهى ورزيدم».

و انسان هايى كه دنياى خود را تباه كرده اند و موجبات سعادت خود را فراهم نياورده اند، آرزوى بازگشت به دنيا دارند چنانكه خداى متعال سخنشان را نقل كرده است: «... رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ...»(10)؛ [مى گويند: [«پروردگارا، مرا بازگردانيد، شايد در آنچه وانهاده ام كار نيكى انجام دهم».

و چنان كه خدا مى فرمايد، خطاب خواهد رسيد: «وَ لاتَ حِينَ مَناصٍ»؛ «و[لى [ديگر مجال گريز نبود».

ص: 150

...

...

به خوبى انجام دادى و امانت ورزيدى. پس بدون اينكه به خود بدگمان شوى و در اداره آن سرزمين و فرمان خدا خود را گناهكار بدانى نزد من آى، زيرا مى خواهم به سوى ستمگران شامى، يعنى معاويه و يارانش، كه در حق امام خود ظلم كردند، حركت كنم و دوست دارم تو نيز با من و همراه من باشى، چون تو از كسانى هستى كه مى خواهم از تو براى جنگ با دشمن و استحكام بخشيدن به ستون دين كمك بگيرم. - ان شاء اللّه -.

اين جمله نهايت مدح و ستايش آن فرد به شمار مى آيد.

ص: 152

...

...

آن ريخته شده و با كافران جنگيده و كشته داده اند، ميان دوستان و منتخبان اعراب قوم خود تقسيم كرده اى.

شايد تعبير اعراب، تعبيرى توهين آميز و اشاره به اين آيه باشد كه مى فرمايد: «الأَعْرابُ أَشَدُّ كُفْراً وَ نِفاقاً...»؛(1) «باديه نشينان عرب، در كفر و نفاق [از ديگران [سخت ترند».

به خدايى كه دانه را شكافت و گياه را از درون آن برآورد و انسان را آفريد، اگر اين مطلب درست باشد، تو از سوى من سخت خفت و خوارى خواهى ديد و ديگر در نظرم اعتبار و ارزشى نخواهى داشت.

پس حقّ خدايت را ناچيز و بى مقدار مشمار و دنياى خود را به بهاى نابودى دينت آباد مكن كه در اين صورت از نظر عمل در شمار زيانكاران خواهى بود.

...

...

سوى خود متمايل سازد. پس، تا مى توانى از معاويه بترس مبادا با تو چنين كند؛ زيرا زياد بن ابيه با معاويه، سخت مخالفت مى كرد.

به يقين او (معاويه) شيطانى است كه از روبه رو و پشت سر و راست و چپ انسان مى آيد و از تمام وسايل استفاده مى كند تا غافلگيرانه بر او وارد شود و او را بربايد و در غفلتش او را بفريبد.

...

...

پذيرش نيست، زيرا چنين كارى به خلاف حكم اسلام است. و بدين وسيله انسان در نَسَب و خويشى اش بى ثبات مى ماند. پس اگر معاويه تو را به پدرش ملحق ساخت همواره در خويشى خود نااستوار و متزلزل خواهى بود.

وقتى زياد نامه آن حضرت را خواند، گفت: به خداى كعبه سوگند ابوسفيان به اين پيوند نَسَبى شهادت داد؛ چون زياد ميل داشت به اين نسب و اين خاندان ملحق شود تا از ننگ نداشتن پدرِ مشخص و معلوم و دردِ بى پدرى رها گردد و همواره اين ميل درونى را در سر داشت تا آنكه معاويه پس از شهادت امام عليه السلام اين ادعا را نمود و ابوسفيان از اين كار خيلى خوشحال شد و زياد پس از آنكه مدتى ملازم و همراه حق بود به باطل پيوست.

...

...

براى فريفتن و متمايل ساختن او به خود بوده كه همين مقدار هم به معناى فاصله گرفتن از عدالت است و لذا امام عليه السلام او را نكوهش كرد و فرمود:

گمان نمى كردم كه چنين مهمانى را بپذيرى و بر خوانى حضور يابى كه فقيران از آن رانده شده و ثروتمندان به آن دعوت شده باشند. پس خوب به آنچه از اين سفره مى خورى بنگر و دقت كن. از آن خوان هرچه امرش بر تو مشتبه بود و ندانستى از راه درست و حلال به دست آمده است يا نه، آن را كنار بگذار و از آنچه يقين دارى حلال و از راه درست به دست آمده است بخور.

ص: 159

أَلاَ وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً، يَقْتَدِي(1) بِهِ وَ يَسْتَضِيءُ(2) بِنُورِ عِلْمِهِ. أَلاَ وَ إِنَّ إِمَامَكُمْ قَدِ اكْتَفَى مِنْ دُنْيَاهُ بِطِمْرَيْهِ(3)، وَ مِنْ طُعْمِهِ(4) بِقُرْصَيْهِ(5). أَلاَ وَ إِنَّكُمْ لاَ تَقْدِرُونَ عَلَى ذَلِكَ، وَ لَكِنْ أَعِينُونِي بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ، وَ عِفَّةٍ وَ سَدَادٍ.

...

فَوَ اللَّهِ مَا كَنَزْتُ مِنْ دُنْيَاكُمْ تِبْراً(1)، وَ لاَ ادَّخَرْتُ مِنْ غَنَائِمِهَا وَفْراً(2)، وَ لاَ أَعْدَدْتُ لِبَالِي(3) ثَوْبِي طِمْراً، وَ لاَ حُزْتُ(4) مِنْ أَرْضِهَا شِبْراً(5). بَلَى، كَانَتْ فِي أَيْدِينَا فَدَكٌ مِنْ كُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ، فَشَحَّتْ(6) عَلَيْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ، وَ سَخَتْ(7) عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِينَ، وَ نِعْمَ الْحَكَمُ اللَّهُ.

...

وَ مَا أَصْنَعُ بِفَدَكٍ وَ غَيْرِ فَدَكٍ، وَ النَّفْسُ مَظَانُّهَا(1) فِي غَدٍ جَدَثٌ(2) تَنْقَطِعُ فِي ظُلْمَتِهِ آثَارُهَا، وَ تَغِيبُ أَخْبَارُهَا، وَ حُفْرَةٌ لَوْ زِيدَ فِي فُسْحَتِهَا، وَ أَوْسَعَتْ يَدَا حَافِرِهَا(3)، لاَءَضْغَطَهَا(4) الْحَجَرُ وَ الْمَدَرُ(5)، وَ سَدَّ فُرَجَهَا(6) التُّرَابُ الْمُتَرَاكِمُ(7).

...

آن نيستند. و خدا نيكو داورى است كه بين غاصب و آن كه مالش غصب شده داورى خواهد كرد.

مرا با فدك و غير فدك از دارايى دنيا چه كار؟ مكان فرداى بدن، قبرى است كه هيچ كارى از تن برنمى آيد و از جايى خبرى نمى يابد و از آن كسى گزارشى نمى شنود و كسى نخواهد دانست كه چه بر سر آن آمده است.

و اين كالبد فردا در حفره اى جاى خواهد گرفت كه اگر به وسعت آن افزوده شود و دست هاى گوركن آن را فراخ بركند، سنگ ها و كلوخ ها آن را خواهند فشرد؛ زيرا هيچ منفذ و راه نفوذى در قبر نمى ماند و پس از مدتى اين قبر منهدم مى شود و از هر سو سنگ ها و كلوخ ها آن را تحت فشار قرار مى دهند و خاك هاى انبوه تمام سوراخ ها و جاهاى خالى را پر مى كنند.

ص: 162

وَ إِنَّمَا هِيَ نَفْسِي أَرُوضُهَا(1) بِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الاْءَكْبَرِ، وَ تَثْبُتَ عَلَى جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ(2). وَ لَوْ شِئْتُ لاَهْتَدَيْتُ الطَّرِيقَ إِلَى مُصَفَّى هَذَا الْعَسَلِ، وَ لُبَابِ(3) هَذَا الْقَمْحِ(4)، وَ نَسَائِجِ(5) هَذَا الْقَزِّ(6). وَ لَكِنْ هَيْهَاتَ أَنْ يَغْلِبَنِي هَوَايَ وَ يَقُودَنِي جَشَعِي(7) إِلَى تَخَيُّرِ الاْءَطْعِمَةِ، وَ لَعَلَّ بِالْحِجَازِ أَوْ الْيَمَامَةِ مَنْ لاَ طَمَعَ لَهُ فِي الْقُرْصِ، وَ لاَ عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ(8)، أَوْ أَبِيتَ مِبْطَاناً(9) وَ حَوْلِي بُطُونٌ غَرْثَى(10) وَ أَكْبَادٌ(11) حَرَّى(12)، أَوْ أَكُونَ كَمَا قَالَ الْقَائِلُ:

وَ حَسْبُكَ دَاءً أَنْ تَبِيتَ بِبِطْنَةٍ(13) *** وَ حَوْلَكَ أَكْبَادٌ تَحِنُّ(14) إِلَى الْقِدِّ(15)

...

...

...

پيروى كنم و مرا به دنياطلبى بكشاند تا از اين مشتهيات و دلپسندها تناول كنم و از بهترين غذا و خورش و لباس استفاده نمايم، در حالى كه شايد در سرزمين حجاز يا يمامه كسى باشد كه به داشتن يك قرص نان اميدى نداشته يا هرگز شكمش از شدت فقر و نادارى از غذا سير نشده باشد.

أَ أَقْنَعُ مِنْ نَفْسِي بِأَنْ يُقَالَ: أَمِيرُ الْمُوءْمِنِينَ، وَ لاَ أُشَارِكُهُمْ فِي مَكَارِهِ(1) الدَّهْرِ، أَوْ أَكُونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِي جُشُوبَةِ(2) الْعَيْشِ؟ فَمَا خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنِي أَكْلُ الطَّيِّبَاتِ كَالْبَهِيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ(3)، هَمُّهَا عَلَفُهَا، أَوِ الْمُرْسَلَةِ(4) شُغُلُهَا تَقَمُّمُهَا(5)، تَكْتَرِشُ(6) مِنْ أَعْلاَفِهَا، وَ تَلْهُو(7) عَمَّا يُرَادُ بِهَا. أَوْ أُتْرَكَ سُدًى(8)، أَوْ أُهْمَلَ(9) عَابِثاً، أَوْ أَجُرَّ حَبْلَ الضَّلاَلَةِ، أَوْ أَعْتَسِفَ(10) طَرِيقَ الْمَتَاهَةِ(11)! وَ كَأَنِّي بِقَائِلِكُمْ يَقُولُ: إِذَا كَانَ هَذَا قُوتُ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ، فَقَدْ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ عَنْ قِتَالِ الاْءَقْرَانِ(12)، وَ مُنَازَلَةِ(13) الشُّجْعَانِ(14)! أَلاَ وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيَّةَ أَصْلَبُ عُوداً(15)، وَ الرَّوَائِعَ(16) الْخَضِرَةَ أَرَقُّ(17) جُلُوداً(18)، وَ النَّابَاتَاتِ الْبَدَوِيَّةَ أَقْوَى وَقُوداً(19)، وَ أَبْطَأُ(20) خُمُوداً(21).

...

...

...

بر خود هموار مى كنم چنان كه برخى از آنان چنين هستند.

آفريده نشده ام تا خوردن غذاهاى لذيذ مرا به خود مشغول كنند، چرا كه انسان براى عبادت آفريده شده، چنان كه قرآن مى فرمايد: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاْءِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ»؛(1) «و جن و انس را هرگز نيافريده ام، مگر براى آنكه مرا بپرستند».

پس من براى خوردن آفريده نشده ام تا مانند چارپا و حيوان بسته شده كه همه كوشش او خوردن علف است و يا مانند حيوان رها شده اى كه كار او خوردن علف از مزبله ها و زباله دانى هاست و شكمبه خود را از علفِ روييده در زباله دانى ها پر مى كند، بى توجه به اينكه در پشت سر چه در انتظار اوست، حال آنكه دير يا زود آن را مى كشند و مى خورند.

يا آيا من از طرف خدا بى هدف و بدون امر و نهى رها شده ام تا سرگرم بازى شوم يا آزادم تا ريسمان گمراهى را به بيراهه گمراهى بكشانم؟ يا راه حيرت و سرگردانى را بى هدف بپيمايم؟ اين عبارت ها، استفهام انكارى و براى نفى است؛ يعنى چنين نيست.

گويا مى شنوم كه فردى از شما براى خرده گرفتن بر نابرخوردارى ام و نخوردن غذاهاى گوارا مى گويد: چگونه پسر ابوطالب از غذاهاى خوب بى بهره است و اگر غذاى او اين است كه مى گويد فقط دو قرص نان است، او را به ضعف و ناتوانى مى كشاند و نمى تواند با همتايان شجاع خود بجنگد و با قهرمانان و رزم آورانِ نامدار عرب مبارزه و هماوردى كند.

پس كسى كه توانايى ام را منكر شده، بداند كه درخت بيابانى كه آب كمترى مى خورد، در مقابل گرما و سرما مقاومت بيشترى دارد، و از چوب محكم ترى برخوردار است. و درختان نرم و زيبا و سرسبز، نسبت به درختان بيابانى پوست نازك ترى دارند و گياهان بيابانى در مقابل گياهان غير بيابانى شعله ورترند و ديرتر خاموش مى شوند و آتش آنها دوام

ص: 166

وَ أَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ كَالصِّنْوِ مِنَ الصِّنْوِ(1) وَ الذِّرَاعِ مِنَ الْعَضُدِ(2). وَ اللَّهِ لَوْ تَظَاهَرَتِ(3) الْعَرَبُ عَلَى قِتَالِي لَمَا وَلَّيْتُ عَنْهَا، وَ لَوْ أَمْكَنَتِ الْفُرَصُ مِنْ رِقَابِهَا لَسَارَعْتُ إِلَيْهَا. وَ سَأَجْهَدُ فِي أَنْ أُطَهِّرَ الاْءَرْضَ مِنْ هَذَا الشَّخْصِ الْمَعْكُوسِ(4) وَ الْجِسْمِ الْمَرْكُوسِ(5) حَتَّى تَخْرُجَ الْمَدَرَةُ(6) مِنْ بَيْنِ حَبِّ الْحَصِيدِ(7).

...

بيشترى دارد. پس وقتى خوراك انسان ناگوار و زندگى اش سخت باشد، قطعا نيرويش بيشتر و تحملش نيز در مقابل مشكلات و سختى ها زيادتر خواهد بود.

و من هذا الكتاب و هو آخره:

إِلَيْكِ عَنِّي(1) يَا دُنْيَا، فَحَبْلُكِ عَلَى غَارِبِكِ(2)، قَدِ انْسَلَلْتُ(3) مِنْ مَخَالِبِكِ(4)، وَ أَفْلَتُّ(5) مِنْ حَبَائِلِكِ(6)، وَ اجْتَنَبْتُ الذَّهَابَ فِي مَدَاحِضِكِ(7).

...

و اينك بخش ديگرى از اين نامه كه پايان آن است:

أَيْنَ الْقُرُونُ(1) الَّذِينَ غَرَرْتِهِمْ(2) بِمَدَاعِبِكِ(3)؟ أَيْنَ الاْءُمَمُ الَّذِينَ فَتَنْتِهِمْ بِزَخَارِفِكِ(4)؟ هَاهُمْ رَهَائِنُ(5) الْقُبُورِ، وَ مَضَامِينُ(6) اللُّحُودِ(7). وَ اللَّهِ لَوْ كُنْتِ شَخْصاً مَرْئِيّاً(8)، وَ قَالَباً(9) حِسِّيّاً(10)، لاَءَقَمْتُ عَلَيْكِ حُدُودَ اللَّهِ فِي عِبَادٍ غَرَرْتِهِمْ بِالاْءَمَانِيِّ، وَ أُمَمٍ أَلْقَيْتِهِمْ فِي الْمَهَاوِي(11)، وَ مُلُوكٍ أَسْلَمْتِهِمْ إِلَى التَّلَفِ، وَ أَوْرَدْتِهِمْ مَوَارِدَ الْبَلاَءِ، إِذْ لاَ وِرْدَ(12) وَ لاَ صَدَرَ(13). هَيْهَاتَ! مَنْ وَطِئَ(14) دَحْضَكِ زَلِقَ(15)، وَ مَنْ رَكِبَ لُجَجَكِ(16) غَرِقَ، وَ مَنِ ازْوَرَّ(17) عَنْ حَبَائِلِكِ(18) وُفِّقَ، وَ السَّالِمُ مِنْكِ لاَ يُبَالِي إِنْ ضَاقَ بِهِ مُنَاخُهُ(19)، وَ الدُّنْيَا عِنْدَهُ كَيَوْمٍ حَانَ(20) انْسِلاَخُهُ(21).

...

...

...

نيل به تو رها كرده اند. و امت هايى را در پرتگاه هاى نابودى درافكندى.

و نيز شاهانى را به سبب كردار بدشان به دست هلاكتِ اخروى سپردى و بر آبشخور بلا و عذاب الهى واردشان كردى؛ جايى كه نه آبشخور بود و نه راه بازگشتى داشت. گويى دنيا آنان را براى سيراب شدن و به بهانه آب، به اين بلاخانه ها درآورده است. ناگفته نماند كه اين گونه عبارت ها، كنايه و براى ارشاد و هدايت شنوندگان بيان شده است.

دريغ و افسوس كه تو، اى دنيا، خيرخواه و مهربان نيستى. هركه در لغزشگاه تو گام نهد بى ترديد مى لغزد و هركه در درياى ژرف تو وارد شود قطعا غرق مى گردد. اين سخن كنايه از آن است كه هركه به دنيا و لذت هاى آن اعتماد كند، به سرمنزل مقصود نخواهد رسيد.

و هركه از دام هاى تو دورى كند لاجرم نجات خواهد يافت.

اى دنيا، كسى كه از چنگال تو به سلامت رهد، پروا نمى كند كه منزلگاهش كوچك و تنگ باشد، و دنيا نزد او چون گذرِ يك روز است كه وقت رفتن و فناى آن فرا رسيده است؛ يعنى اهميتى به وضع دنيا نمى دهد، همان طورى كه اگر كسى بخواهد از يك منزل برود، به آشفتگى يا آراستگى آن توجه نمى كند و بدان اهميت نمى دهد.

ص: 170

اعْزُبِي(1) عَنِّي، فَوَ اللَّهِ لاَ أَذِلُّ لَكِ فَتَسْتَذِلِّينِي(2)، وَ لاَ أَسْلَسُ(3) لَكِ فَتَقُودِينِي(4). وَ ايْمُ اللَّهِ - يَمِيناً(5) أَسْتَثْنِي فِيهَا بِمَشِيئَةِ اللَّهِ - لاَءَرُوضَنَّ نَفْسِي رِيَاضَةً تَهِشُّ(6) مَعَهَا إِلَى الْقُرْصِ إِذَا قَدَرْتُ عَلَيْهِ مَطْعُوماً، وَ تَقْنَعُ بِالْمِلْحِ مَأْدُوماً(7)، وَ لاَءَدَعَنَّ(8) مُقْلَتِي(9) كَعَيْنِ مَاءٍ نَضَبَ(10) مَعِينُهَا(11)، مُسْتَفْرِغَةً(12) دُمُوعَهَا. أَ تَمْتَلِئُ السَّائِمَةُ(13) مِنْ رِعْيِهَا(14) فَتَبْرُكَ(15)؟ وَ تَشْبَعُ الرَّبِيضَةُ(16) مِنْ عُشْبِهَا(17) فَتَرْبِضَ(18)؟ وَ يَأْكُلُ عَلِيٌّ مِنْ زَادِهِ فَيَهْجَعَ(19)! قَرَّتْ إِذاً عَيْنُهُ(20) إِذَا اقْتَدَى بَعْدَ السِّنِينَ الْمُتَطَاوِلَةِ(21) بِالْبَهِيمَةِ الْهَامِلَةِ(22)، وَ السَّائِمَةِ الْمَرْعِيَّةِ(23)!

...

...

...

و دنباله رو و پيرو تو نمى شوم و به دنبال لذت هايت روان نمى گردم تا هرجا كه خواستى مرا بكشانى.

و به خدا سوگند - تا مشيت حضرتش به چه تعلق گيرد و چه بخواهد - با دورى جستن از لذّات و خوشكوارى ها، خويش را رياضت مى دهم و چنان بپرورانمش و به سختى عادتش دهم كه اگر از ميان غذاها به يك قرص نان و از ميان همه خورش ها به مقدارى نمك دست يابد، خرسند و شادمان شود.

بى ترديد چشم خود را در گريستن براى خدا چنان رها كنم و آزاد گذارم كه چون چشمه آبى كه آب آن تمام گرديده، اشكش فروكش كند و به خشكى گرايد.

طُوبَى لِنَفْسٍ أَدَّتْ إِلَى رَبِّهَا فَرْضَهَا، وَ عَرَكَتْ(1) بِجَنْبِهَا بُوءْسَهَا(2)، وَ هَجَرَتْ(3) فِي اللَّيْلِ غُمْضَهَا(4) حَتَّى إِذَا غَلَبَ الْكَرَى(5) عَلَيْهَا افْتَرَشَتْ أَرْضَهَا، وَ تَوَسَّدَتْ(6) كَفَّهَا، فِي مَعْشَرٍ أَسْهَرَ(7) عُيُونَهُمْ خَوْفُ مَعَادِهِمْ، وَ تَجَافَتْ(8) عَنْ مَضَاجِعِهِمْ(9) جُنُوبُهُمْ(10)، وَ هَمْهَمَتْ(11) بِذِكْرِ رَبِّهِمْ شِفَاهُهُمْ(12)، وَ تَقَشَّعَتْ(13) بِطُولِ اسْتِغْفَارِهِمْ ذُنُوبُهُمْ «أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(14). فَاتَّقِ اللَّهَ يَا ابْنَ حُنَيْفٍ، وَ لْتَكْفُكَ أَقْرَاصُكَ، لِيَكُونَ مِنَ النَّارِ خَلاَصُكَ.

...

...

...

...

...

...

...

دنيا. و هماره دشمن ستمگر باشيد، هرچند قوى باشد و ياور مظلوم باشيد عليه ظالم.

فرزندانم، شما و ديگر فرزندان و افراد خانواده و هركه اين نامه بدو رسد را به تقواى الهى و نظم در كارها سفارش مى كنم؛ چنان تقوا و پروايى كه موجب اطاعت اوامر و پرهيز از نواهى حضرتش گردد، و انضباطى كه موجب نظم انسان در مسائل مالى و عبادى و خانوادگى و امور درسى و جز آن، و در نتيجه، موجب راحتى و اطمينان خاطر مى شود.

و نيز شما را به اصلاح ميان خود سفارش مى كنم، به اين معنا كه بين شما بايد محبت و مودت باشد، نه دشمنى و قهر و قطع رابطه، زيرا من از جدّ شما رسول اللّه صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: «ايجاد ارتباط و آشتى بين افراد از نماز و روزه تمام عمر برتر و بالاتر است». روشن است كه برخى از واجبات بر برخى از آن ها برترى دارند.

خدا را خدا را درباره يتيمانى كه تحت سرپرستى شمايند در نظر داريد كه مبادا يك روز به آنها غذا بدهيد و يك روز آنها را بى غذا و گرسنه رها كنيد. يعنى هميشه و همواره آنان را دريابيد نه مقطعى و زودگذر. و مبادا حق يتيمان در حضور و با اطلاع شما در هر جنبه اى از جوانب زندگى تباه گردد.

ص: 178

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي جِيرَانِكُمْ(1)، فَإِنَّهُمْ وَصِيَّةُ(2) نَبِيِّكُمْ. مَا زَالَ يُوصِي بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُمْ. وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْقُرْآنِ، لاَ يَسْبِقُكُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَيْرُكُمْ. وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الصَّلاَةِ فَإِنَّهَا عَمُودُ دِينِكُمْ. وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي بَيْتِ رَبِّكُمْ لاَ تُخَلُّوهُ مَا بَقِيتُمْ، فَإِنَّهُ إِنْ تُرِكَ لَمْ تُنَاظَرُوا(3). وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْجِهَادِ بِأَمْوَالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ أَلْسِنَتِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ، وَ عَلَيْكُمْ بِالتَّوَاصُلِ وَ التَّبَاذُلِ، وَ إِيَّاكُمْ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّقَاطُعَ. لاَ تَتْرُكُوا الاْءَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ، فَيُوَلَّى عَلَيْكُمْ شِرَارُكُمْ(4)، ثُمَّ تَدْعُونَ فَلاَ يُسْتَجَابُ لَكُمْ.

...

و خدا را خدا را درباره همسايگان خود در نظر بگيريد كه اين سفارش پيامبرتان صلى الله عليه و آله مى باشد كه آن حضرت آن قدر سفارش آنان را نمود كه پنداشتيم مى خواهد همسايه را در ارث شريك گرداند. منظور از گمان در اين گونه موارد از نظر عقلاست كه از ظاهر كلام به دست مى آيد، نه اينكه امام عليه السلام چنين گمانى كرده باشد. پس اين عبارت، از مجازهاى شايع در كاربردهاى گفتارى است.

و خدا را خدا را درباره قرآن در نظر بگيريد كه مبادا ديگران در عمل به قرآن بر شما پيشى بگيرند؛ چون هر انسانى بايد در عمل به احكام قرآن و تلاوت آن همت گمارد و بدان پايبند باشد تا ديگران بر او سبقت نگيرند. اين جمله مثل آيه شريفه: «...وَ فِى ذَ لِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ»(5)؛ «و در اين، مشتاقان بر يكديگر پيشى گيرند». و نيز آيه شريفه: «فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ»(6)؛ «پس در كارهاى نيك بر يكديگر سبقت گيريد» مى باشد كه ضرورتِ سبقت جستن در نيكى ها را تشويق مى كند.

ص: 179

...

...

و خدا را خدا را درباره نماز در نظر بگيريد، كه نماز ستون دين شماست، چون دين با نماز بر پا مى ماند و نمازهاى واجب پنجگانه شبانه روزى موجب آمادگى روحى براى انجام ساير دستورات دينى است، و نيز نماز خواندنِ مداوم روحيه بندگى و ملكه طاعت را در وجود آدمى تقويت مى نمايد و موجب اطاعت در ساير اوامر الهى مى شود.

و خدا را خدا را درباره خانه خدا، كعبه و حج بيت اللّه الحرام در نظر بگيريد، مبادا تا عمر داريد آن را از حاجيان و عمره كنندگان خالى بگذاريد، چون اگر خانه خدا رها شود، خدا شما را به نظر لطف و كرامت نگاه نمى كند، چنان كه مردم نيز با نگاه بزرگ داشتن در شما نخواهند نگريست، چرا كه عظمت مسلمانان در حج ظهور پيدا مى كند.

و خدا را خدا را درباره جهاد در راه خدا با مال و جان و زبان در نظر بگيريد، هم مال بپردازيد و هم زحمت و سختى جنگ را تحمل كنيد و هم سخنى بگوييد تا رضاى خدا به دست آيد و احكام او اجرا گردد.

و تا مى توانيد در پيوند با يكديگر و بذل و بخشش به همديگر جدى باشيد، و نيز از پشت كردن به يكديگر و گسستن پيوند از همديگر بپرهيزيد، هرچند با شما چنين كنند.

امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنيد كه اگر آن را ترك كنيد بى ترديد اشرار جامعه تان بر شما مسلط خواهند شد، آن گاه براى رهايى از آنان دعا مى كنيد و دعايتان مستجاب نخواهد شد. معروف آن است كه شرع و عقل به آن فرمان داده و منكر آن است كه عقل يا شرع از آن نهى كرده باشد و چون اشرار، راه را در مقابل خود باز ببينند وارد مى شوند و مردم را به صورت هاى گوناگون شكنجه خواهند كرد و دعاى مردم آزارديده به علت وانهادن فرمان خدا مستجاب نخواهد شد؛ امرى كه خود خواسته و خود ساخته ايد.

ص: 180

ثمّ قال عليه السلام : يَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، لاَ أُلْفِيَنَّكُمْ(1) تَخُوضُونَ دِمَاءَ الْمُسْلِمِينَ خَوْضاً(2)، تَقُولُونَ: «قُتِلَ أَمِيرُ الْمُوءْمِنِينَ!» أَلاَ لاَ تَقْتُلُنَّ بِي إِلاَّ قَاتِلِي. انْظُرُوا إِذَا أَنَا مِتُّ مِنْ ضَرْبَتِهِ هَذِهِ فَاضْرِبُوهُ ضَرْبَةً بِضَرْبَةٍ، وَ لاَ يُمَثَّلُ بِالرَّجُلِ، فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ: «إِيَّاكُمْ وَ الْمُثْلَةَ(3) وَ لَوْ بِالْكَلْبِ الْعَقُورِ(4)».

...

...

...

أَلاَ وَ إِنَّ لَكُمْ عِنْدِي أَلاَّ أَحْتَجِزَ(1) دُونَكُمْ سِرّاً إِلاَّ فِي حَرْبٍ، وَ لاَ أَطْوِيَ(2) دُونَكُمْ أَمْراً إِلاَّ فِي حُكْمٍ، وَ لاَ أُوءَخِّرَ لَكُمْ حَقّاً عَنْ مَحَلِّهِ، وَ لاَ أَقِفَ بِهِ دُونَ مَقْطَعِهِ، وَ أَنْ تَكُونُوا عِنْدِي فِي الْحَقِّ سَوَاءً. فَإِذَا فَعَلْتُ ذَلِكَ وَجَبَتْ لِلَّهِ عَلَيْكُمُ النِّعْمَةُ.

...

وَ لِي عَلَيْكُمُ الطَّاعَةُ، وَ أَلاَّ تَنْكُصُوا(1) عَنْ دَعْوَةٍ، وَ لاَ تُفَرِّطُوا(2) فِي صَلاَحٍ، وَ أَنْ تَخُوضُوا الْغَمَرَاتِ(3) إِلَى الْحَقِّ، فَإِنْ أَنْتُمْ لَمْ تَسْتَقِيمُوا لِي عَلَى ذَلِكَ لَمْ يَكُنْ أَحَدٌ أَهْوَنَ عَلَيَّ مِمَّنِ اعْوَجَّ(4) مِنْكُمْ، ثُمَّ أُعْظِمُ لَهُ الْعُقُوبَةَ، وَ لاَ يَجِدُ عِنْدِي فِيهَا رُخْصَةً(5)، فَخُذُوا هَذَا مِنْ أُمَرَائِكُمْ، وَ أَعْطُوهُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ مَا يُصْلِحُ اللَّهُ بِهِ أَمْرَكُمْ، وَ السَّلاَمُ.

...

وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ فِيمَا نَهَى اللَّهُ عَنْهُ مِنَ(1) الْبَغْيِ وَ الْعُدْوَانِ عِقَابٌ يُخَافُ، لَكَانَ فِي ثَوَابِ اجْتِنَابِهِ مَا لاَ عُذْرَ فِي تَرْكِ طَلَبِهِ. فَأَنْصِفُوا النَّاسَ مِنْ أَنْفُسِكُمْ وَ اصْبِرُوا لِحَوَائِجِهِمْ، فَإِنَّكُمْ خُزَّانُ(2) الرَّعِيَّةِ وَ وُكَلاَءُ الاْءُمَّةِ، وَ سُفَرَاءُ(3) الاْءَئِمَّةِ، وَ لاَ تُحْسِمُوا أَحَداً عَنْ حَاجَتِهِ، وَ لاَ تَحْبِسُوهُ عَنْ طَلِبَتِهِ(4).

...

و اگر بر ستم كه خدا از آن نهى فرمود كيفرى نبود، تا مردم از آن بترسند، در عوض براى اجتناب از آنْ آن قدر پاداش مقرر شده كه ديگر عذرى در ترك آن وجود نداشت. پس اگر كسى دنبال ظلم مى رفت نزد مردم معذور نبود، چون گيريم كه دستور پرهيز از ستمگرى را نمى داشتيم، باز هم در انجام ندادنِ آن ثواب فراوانى نهفته است. بنابراين مردم مى بايست به جهت برخوردارى از آن همه ثواب، ظلم را ترك كنند.

وَ لاَ تَبِيعُنَّ لِلنَّاسِ فِي الْخَرَاجِ كِسْوَةَ شِتَاءٍ وَ لاَ صَيْفٍ، وَ لاَ دَابَّةً يَعْتَمِلُونَ(1) عَلَيْهَا، وَ لاَ عَبْداً، وَ لاَ تَضْرِبُنَّ(2) أَحَداً سَوْطاً(3) لِمَكَانِ دِرْهَمٍ، وَ لاَ تَمَسُّنَّ(4) مَالَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ مُصَلٍّ وَ لاَ مُعَاهَدٍ، إِلاَّ أَنْ تَجِدُوا فَرَساً أَوْ سِلاَحاً يُعْدَى بِهِ(5) عَلَى أَهْلِ الاْءِسْلاَمِ. فَإِنَّهُ لاَ يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِ أَنْ يَدَعَ ذَلِكَ فِي أَيْدِي أَعْدَاءِ الاْءِسْلاَمِ فَيَكُونَ شَوْكَةً عَلَيْهِ.

...

و مبادا لباس زمستانى و تابستانى - اگرچه در فصل مناسبش نباشد - و مركبى كه از آن كار بكشند و برده مورد نيازشان را بفروشيد تا از آنان خراج بگيريد.

و كسى را به جهت نپرداختن درهمى تازيانه مزنيد. يعنى اگر كسى خراج ندارد و نپردازد، هرگز حق نداريد كه او را تازيانه بزنيد.

و مبادا مال كسى را، خواه مسلمان نمازگزار باشد و خواه اهل كتابِ معاهدِ در ذمه اسلام، بگيريد و بفروشيد و خراج را بازستانيد، مگر آنكه اسب و يا اسلحه اى در دست كافر ذمى باشد كه با آن قصد تعدى به مسلمانان و جنگيدن دارد و غالباً چنين است كه اگر فرصت يابد، تعدى مى نمايد. در اين صورت مى توان آن را فروخت و خراج را استيفا كرد.

بى ترديد سزاوار نيست مسلمان شمشير و اسلحه را در دست دشمن اسلام وانهد تا در نتيجه، عليه اسلام و مسلمين شوكت و قدرتى به شمار آيد.

ص: 190

وَ لاَ تَدَّخِرُوا(1) أَنْفُسَكُمْ نَصِيحَةً، وَ لاَ الْجُنْدَ حُسْنَ سِيرَةٍ، وَ لاَ الرَّعِيَّةَ مَعُونَةً(2)، وَ لاَ دِينَ اللَّهِ قُوَّةً. وَ أَبْلُوا(3) فِي سَبِيلِ اللَّهِ مَا اسْتَوْجَبَ عَلَيْكُمْ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدِ اصْطَنَعَ(4) عِنْدَنَا وَ عِنْدَكُمْ أَنْ نَشْكُرَهُ بِجُهْدِنَا، وَ أَنْ نَنْصُرَهُ بِمَا بَلَغَتْ قُوَّتُنَا، وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ.

...

و مبادا از خيرخواهى براى مسلمانان خوددارى كنيد، به اين پندار كه اين نصيحت را براى وقت ديگرى بيندوزيد و آن را به كار بريد، بنابراين در موارد نياز از خيرخواهى و نصيحت دريغ نكنيد. اين دستور از آموزه هاى مهم اسلام است و بسا كسى چيزى را به صلاح مردم مى بيند، اما از بيان آن خوددارى مى كند، به گمان آنكه اگر آنها خود را نيازمند او ديدند از وى پيروى مى كردند و براى درخواست و راهنمايى نزد او مى آمدند، كه البته چنين انگيزه هايى او را از خيرخواهى و هدايت مسلمانان باز مى دارد.

و با ارتشيان خوشرفتارى كنيد و از پرداخت حقوقشان هرگز خوددارى نكنيد. و با مردم همكارى داشته باشيد و از محل خراج به اندازه رفع نيازشان به آنها بپردازيد و در راه تقويت دين خدا هر مقدار كه ممكن است پرداخت كنيد.

و براى رضاى خدا آنچه بر شما واجب گردانيده ادا كنيد و فرايض را به جاى آوريد، زيرا خدا از ما و شما خواسته به اندازه توان و قدرت خود شكر و ثناى او را به جاى آوريم و به اندازه نيروى خود دينش را يارى رسانيم كه كسى را قدرت و نيرويى نيست، جز از نيرو و قدرت خداى بزرگ و باعظمت كه تمام اسباب را فراهم كرده و به صلاح و خير راهنمايى مى نمايد.

ص: 191

...

...

و نماز عصر را در حالى بخوانيد كه خورشيد هنوز سفيد است و براى غروب زرد و به وقت غروب خود نزديك نشده و رنگ نباخته باشد. يعنى فضيلت خواندن نماز عصر قبل از زرد شدن و غروب خورشيد است كه در بخشى از روز تحقق مى پذيرد و هنوز دو ساعت تا غروب مانده و اگر كسى بخواهد مسافرت كند بتواند قبل از غروب خورشيد عرفا حدود دو فرسخ راه بپيمايد.

و نماز مغرب را وقتى بخوانيد كه روزه دار افطار مى كند؛ يعنى به مقدار يك ربع ساعت از مغرب گذشته باشد و تا زمانى كه حاجيان در شب دهم از عرفات به منا بر مى گردند، چرا كه حاجيان شب ها به سمت منا حركت مى كنند تا در مشعر بيتوته كنند و سپس در منا پس از طلوع خورشيد به سر ببرند.

و نماز عشا را وقتى بخوانيد كه شفق، يعنى سپيدى و نور اول شب پنهان شود كه حدوداً يك ساعت پس از مغرب صورت مى گيرد و تا يك سوم از شب رفته كه پايان وقت نماز عشاست وقت باقى است.

و نماز صبح را زمانى بخوانيد كه انسان بتواند صورت دوست خود را در روشنايى هوا ببيند و گويا اين زمان مقدار جواز تأخير از اول صبح، يعنى طلوع فجر صادق است تا مردم از خواب برخيزند و در مسجد براى نماز گردآيند.

...

...

اين نامه، فرمانى است كه بنده خدا على اميرمؤمنان به مالك بن حارث اشتر(1) به عنوان عهدنامه و توصيه نامه، آن هنگام كه وى را به عنوان والى و حاكم مصر منصوب كرده نوشته است. وظيفه او در مصر: خراج آن سرزمين را گرد آورد، با دشمنان داخلى مانند معاويه و يا خارجى همچون روميان به جهاد برخيزد، با ارشاد و تأديب و امثال اينها ميان مردم صلح و دوستى برقرار كند، با ساختن خانه ها و گذرگاه ها و مغازه ها و حمام ها و بستان ها و باغستان ها آن سرزمين را آباد نمايد.

وَ أَمَرَهُ أَنْ يَكْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ يَزَعَهَا(1) عِنْدَ الْجَمَحَاتِ(2)، فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ اللَّهُ. ثُمَّ اعْلَمْ يَا مَالِكُ، أَنِّي قَدْ وَجَّهْتُكَ إِلَى بِلاَدٍ قَدْ جَرَتْ عَلَيْهَا دُوَلٌ قَبْلَكَ، مِنْ عَدْلٍ وَ جَوْرٍ، وَ أَنَّ النَّاسَ يَنْظُرُونَ مِنْ أُمُورِكَ فِي مِثْلِ مَا كُنْتَ تَنْظُرُ فِيهِ مِنْ أُمُورِ الْوُلاَةِ قَبْلَكَ، وَ يَقُولُونَ فِيكَ مَا كُنْتَ تَقُولُ فِيهِمْ، وَ إِنَّمَا يُسْتَدَلُّ عَلَى الصَّالِحِينَ بِمَا يُجْرِي اللَّهُ لَهُمْ عَلَى أَلْسُنِ عِبَادِهِ.

...

و او را فرمان داده است كه نفسِ سركشِ خود را بشكند و تمايلات و خواسته هايش را تأمين نكند و از زياده خواهى ها و خوشخواهى هاىِ آن خويشتندارى كند، زيرا نفس، آدمى را به انجام دادن گناهان فراوان فرمان مى دهد، مگر آنكه خدايش به او رحم كند و او را از پيروى شهوات باز بدارد.

فَلْيَكُنْ أَحَبَّ الذَّخَائِرِ إِلَيْكَ ذَخِيرَةُ الْعَمَلِ الصَّالِحِ، فَامْلِكْ هَوَاكَ وَ شُحَّ(1) بِنَفْسِكَ عَمَّا لاَ يَحِلُّ لَكَ، فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفْسِ الاْءِنْصَافُ مِنْهَا فِيمَا أَحَبَّتْ أَوْ كَرِهَتْ.

...

وَ أَشْعِرْ(1) قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ، وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ، وَ اللُّطْفَ بِهِمْ، وَ لاَ تَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعاً(2) ضَارِياً(3)، تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ، فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ: إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ، وَ أَوْ نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ، يَفْرُطُ(4) مِنْهُمُ الزَّلَلُ(5)، وَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ(6)، وَ يُوءْتَى عَلَى أَيْدِيهِمْ فِي الْعَمْدِ وَ الْخَطَإِ، فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَ صَفْحِكَ مِثْلِ الَّذِي تُحِبُّ أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ(7)، فَإِنَّكَ فَوْقَهُمْ، وَ وَالِي الاْءَمْرِ عَلَيْكَ فَوْقَكَ، وَ اللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلاَّكَ وَ قَدِ اسْتَكْفَاكَ(8) أَمْرَهُمْ وَ ابْتَلاَكَ بِهِمْ. وَ لاَ تَنْصِبَنَّ نَفْسَكَ لِحَرْبِ اللَّهِ، فَإِنَّهُ لاَ يَدَ لَكَ بِنِقْمَتِهِ، وَ لاَ غِنَى بِكَ عَنْ عَفْوِهِ وَ رَحْمَتِهِ.

...

...

...

دست آنها اجرا مى شود، كه البته اين امر سرشتِ انسان غيرمعصوم است كه اعمال زشت عمدى و خطايى از وى سرمى زند.

پس آنان را از عفو و چشم پوشىِ از گناهان و خطاهايشان برخوردار كن، همان طور كه دوست مى دارى كه خدا درباره تو چنين كند؛ چون تو اى مالك، مافوق و حاكم آنانى و على عليه السلام والى و مافوق تو و خداى بزرگ مافوق والى توست، پس بايد امر و نهى خدا را با دقت تمام رعايت كنى.

خداى متعال كفايت و تأمين نيازها و كارهاى آنها را به تو واگذارده و تحقق خواسته ها و پرداختن به آنان و به سامان آوردنشان را از تو خواسته و با سپردنِ سرپرستىِ آنان به تو، به وسيله ايشان امتحانت كرده است.

و خود را در معرض جنگيدن با خدا قرار مده؛ يعنى با ستم كردن بر بندگانْ با شريعتِ او مخالفت مكن، زيرا حاكم ستمگر مثل كسى است كه با خدا جنگ مى كند.

چرا كه تو در مقابل خدا قدرتى ندارى تا بتوانى عذاب و كيفر سهمگينِ او را از خود بازگردانى، و بدان كه از عفو و رحمت او هرگز بى نياز نيستى، چون انسان هرچه بلندمرتبه و والا مقام باشد بازهم نيازمند فضل و رحمت الهى است. پس چنين كسى كه به خدا نيازمند است و نمى تواند عذاب او را از خود دفع كند، نبايد با حضرتش مخالفت كند و در نتيجه از رحمت او بى نياز شود و خود را مستوجب كيفر گرداند.

ص: 199

وَ لاَ تَنْدَمَنَّ عَلَى عَفْوٍ، وَ لاَ تَبْجَحَنَّ(1) بِعُقُوبَةٍ، وَ لاَ تُسْرِعَنَّ إِلَى بَادِرَةٍ(2) وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَةً(3)، وَ لاَ تَقُولَنَّ: إِنِّي مُوءَمَّرٌ(4) آمُرُ فَأُطَاعُ، فَإِنَّ ذَلِكَ إِدْغَالٌ(5) فِي الْقَلْبِ، وَ مَنْهَكَةٌ(6) لِلدِّينِ، وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِيَرِ(7).

...

و اگر از جرم و گناهى كه به تو شد چشم پوشيدى و بر بدكار بخشيدى پشيمان مشو، چون عاقبتِ عفو، بهتر از انتقام است. و چون تبهكارى را كيفر مى دهى سرخوش و شادمان مباش، زيرا كيفرْ عاقبت خوشى ندارد.

و به هر گفتار و كردارى كه در هنگام غضب به ذهنت رسيد، شتاب مكن و از غضب و آثار آن بگريز تا خشمت فرونشيند.

و هيچ گاه مگو كه من از طرف خليفه فرمان مى گيرم و از اين رو بر شما فرمان مى رانم و بايد اطاعت شوم، و هيچ گاه خودت را مافوق مردم مخوان، زيرا چنين احساسى تكبر و استكبار مى آفريند و قلب را لانه فساد و تباهى مى سازد. زيرا انسانى كه چنين مى انديشد، آن گاه كه رعيت بر خلاف ميل او كارى كنند به ناحق آنان را كيفر خواهد كرد.

و دين انسان را به سستى مى گراياند و او را به ظلم و تجاوز به حقوق و برترى جويى مى كشاند كه همه اينها دين و آموزه هاى آن را در انسان بى رنگ مى كند. و انسان را فريفته سلطه و قدرت مى نمايد، و اين امر افتادن در كارهاى ناپسند را در پى دارد.

ص: 200

وَ إِذَا أَحْدَثَ لَكَ مَا(1) أَنْتَ فِيهِ مِنْ سُلْطَانِكَ أُبَّهَةً(2) أَوْ مَخِيلَةً(3)، فَانْظُرْ إِلَى عِظَمِ مُلْكِ اللَّهِ فَوْقَكَ، وَ قُدْرَتِهِ مِنْكَ عَلَى مَا لاَ تَقْدِرُ عَلَيْهِ مِنْ نَفْسِكَ، فَإِنَّ ذَلِكَ يُطَامِنُ(4) إِلَيْكَ مِنْ طِمَاحِكَ(5)، وَ يَكُفُّ عَنْكَ مِنْ غَرْبِكَ(6)، وَ يَفِيءُ إِلَيْكَ بِمَا عَزَبَ(7) عَنْكَ مِنْ عَقْلِكَ. إِيَّاكَ وَ مُسَامَاةَ(8) اللَّهِ فِي عَظَمَتِهِ، وَ التَّشَبُّهَ بِهِ فِي جَبَرُوتِهِ، فَإِنَّ اللَّهَ يُذِلُّ كُلَّ جَبَّارٍ(9)، وَ يُهِينُ كُلَّ مُخْتَالٍ(10). أَنْصِفِ اللَّهَ وَ أَنْصِفِ(11) النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ، وَ مِنْ خَاصَّةِ أَهْلِكَ، وَ مَنْ لَكَ فِيهِ هَوىً(12) مِنْ رَعِيَّتِكَ، فَإِنَّكَ إِلاَّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ، وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللَّهِ كَانَ اللَّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ، وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللَّهُ أَدْحَضَ(13) حُجَّتَهُ، وَ كَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّى يَنْزِعَ(14) أَوْ يَتُوبَ.

...

و هرگاه حكومت و قدرتى كه در اختيار دارى تو را در نظرت بزرگ نماياند و دچار غرور و خودپسندى ات كرد، براى شكستن آن در بزرگى و عظمت حكومت و سلطه خدا بنگر كه برتر از توست، و به قدرتش بنگر كه چون تو را به بيمارى و فقر گرفتار كند و بميراندت نتوانى در خودت هيچ تصرفى بكنى و اگر چنين در خود بنگرى، از غرور و خودبزرگ بينى تو كاسته مى شود و خودبزرگ پندارى ات زدوده مى گردد و كمبود عقلت به تو باز مى گردد؛ زيرا اگر انسان خود را، كه در حقيقت كوچك و بى مقدار است، بزرگ ببيند عقل از كف بداده است.

ص: 201

...

...

از اينكه در عظمت با خدا رقابت كرده و خود را بزرگ ببينى بپرهيز كه خودبزرگ بينى همسنگ دانستنِ خود در عظمتِ خداست.

و مبادا كه بخواهى در جبروت با خدا مشابهت و همسانى داشته باشى و جبار و ستمگر باشى، زيرا خدا در ملك خود جبار است، ولى ديگران در ملك غير خود جبارند، چرا كه حضرتش هر جبارى را خوار و هر متكبرى را بى مقدار خواهد كرد.

ميان خود و خدا و خويشان نزديكت و هر كس از رعيت را كه دوست مى دارى، به انصاف رفتار كن، و بدان كه انصاف با خدا در فرمانبردارى از اوست و انصاف با مردم در دادن حقوق آنان و انصاف با خويشانِ نزديك، در بازداشتنشان از نافرمانى خدا و تضييع حقوق مردم است، زيرا غالباً اطرافيان حاكم، به دليل استغنايى كه دارند به فرايض الهى و حقوق مردم اعتنايى نمى كنند، چنان كه قرآن فرموده است: «إِنَّ الإِنسَانَ لَيَطْغَى * أَن رَّءَاهُ اسْتَغْنَى»؛(1) «حقّا كه انسان سركشى مى كند، همين كه خود را بى نياز پندارد».

اگر حق اينها را ادا نكنى و ميان خود و آنان به انصاف رفتار نكنى، در آن صورت ظلم كرده اى، زيرا آنان را به حال خود رها كرده اى تا هرچه بخواهند انجام دهند، و كسى كه به بندگان خدا ظلم كند خدا به جاى بندگانش با او دشمن خواهد بود، زيرا حضرتش عهده دار دفع ستم از بندگان است و كسى كه خدا با او خصومت ورزد، حجت او را - كه دروغ و نيرنگ است - باطل مى كند، چون او عالم و به تمام واقعيت ها آگاه است و استدلال پوچ ظالمان را هرگز نمى پذيرد.

و اين ظالم در حال جنگ با خداست مگر آنكه از ظلم دست بردارد و اگر پيش تر ظلم كرده است، بايد فورا توبه كند.

ص: 202

وَ لَيْسَ شَيْءٌ أَدْعَى(1) إِلَى تَغْيِيرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ تَعْجِيلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَةٍ عَلَى ظُلْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِينَ(2)، وَ هُوَ لِلظَّالِمِينَ بِالْمِرْصَادِ(3). وَ لْيَكُنْ أَحَبَّ الاْءُمُورِ إِلَيْكَ أَوْسَطُهَا فِي الْحَقِّ، وَ أَعَمُّهَا فِي الْعَدْلِ، وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَى الرَّعِيَّةِ، فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ يُجْحِفُ(4) بِرِضَى الْخَاصَّةِ، وَ إِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ يُغْتَفَرُ مَعَ رِضَى الْعَامَّةِ.

...

...

...

مى شوند، زيرا افراد جامعه درهم تنيده هستند و با همديگر در ارتباطند؛ در مقابل اگر بخش كوچك جامعه ناراضى باشند، نارضايتى آنها با رضايت عمومى جبران مى شود و ديگر تأثيرى ندارد. لذا بايد انسان رضايت عمومى جامعه را لحاظ بدارد، هرچند بخشى ناچيز و افزون خواه جامعه ناراضى باشند.

ص: 204

وَ لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ الرَّعِيَّةِ أَثْقَلَ عَلَى الْوَالِي مَئُونَةً(1) فِي الرَّخَاءِ(2)، وَ أَقَلَّ مَعُونَةً(3) لَهُ فِي الْبَلاَءِ، وَ أَكْرَهَ لِلاْءِنْصَافِ، وَ أَسْأَلَ بِالاْءِلْحَافِ(4)، وَ أَقَلَّ شُكْراً عِنْدَ الاْءِعْطَاءِ، وَ أَبْطَأَ(5) عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ، وَ أَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ(6) الدَّهْرِ مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّةِ. وَ إِنَّمَا عِمَادُ الدِّينِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِينَ وَ الْعُدَّةُ(7) لِلاْءَعْدَاءِ الْعَامَّةُ مِنَ الاْءُمَّةِ فَلْيَكُنْ صِغْوُكَ(8) لَهُمْ، وَ مَيْلُكَ مَعَهُمْ، وَ لْيَكُنْ أَبْعَدَ رَعِيَّتِكَ مِنْكَ، وَ أَشْنَأَهُمْ(9) عِنْدَكَ، أَطْلَبُهُمْ لِمَعَايِبِ النَّاسِ، فَإِنَّ فِي النَّاسِ عُيُوباً الْوَالِي أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا.

...

...

...

فَلاَ تَكْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْكَ مِنْهَا، فَإِنَّمَا عَلَيْكَ تَطْهِيرُ مَا ظَهَرَ لَكَ، وَ اللَّهُ يَحْكُمُ عَلَى مَا غَابَ عَنْكَ، فَاسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ يَسْتُرِ اللَّهُ مِنْكَ مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِيَّتِكَ. أَطْلِقْ عَنِ النَّاسِ عُقْدَةَ كُلِّ حِقْدٍ، وَ اقْطَعْ عَنْكَ سَبَبَ كُلِّ وِتْرٍ(1)، وَ تَغَابَ(2) عَنْ كُلِّ مَا لاَ يَصِحُّ لَكَ، وَ لاَ تَعْجَلَنَّ إِلَى تَصْدِيقِ سَاعٍ(3)، فَإِنَّ السَّاعِيَ غَاشٌّ(4)، وَ إِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِينَ. وَ لاَ تُدْخِلَنَّ فِي مَشُورَتِكَ بَخِيلاً يَعْدِلُ(5) بِكَ عَنِ الْفَضْلِ، وَ يَعِدُكَ(6) الْفَقْرَ، وَ لاَ جَبَاناً(7) يُضْعِفُكَ عَنِ الاْءُمُورِ، وَ لاَ حَرِيصاً يُزَيِّنُ لَكَ الشَّرَهَ(8) بِالْجَوْرِ، فَإِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ(9) شَتَّى يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللَّهِ.

...

...

...

هر دشمنى را از خود ريشه كن كن، مثلاً شخصى با ديگرى به آن دليل دشمنى مى كند كه در جايى به او احترام نگذاشته و يا درخواست او را برآورده نكرده و يا هنگام بازگشت از سفر به ديدن او نرفته است. بنابراين اگر آن موارد را جبران كند، اين كينه و دشمنى از بين مى رود.

و به آنچه دانستنش به صلاح تو نيست، از قبيل دعوت يا كيفر يا عطا و... خود را مانند فردى غايب - كه از چيزى خبر ندارد و به موضوعى حضور ذهن ندارد - به بى خبرى بزن.

و مبادا در تأييد و تصديق گفته هاى سخن چينان و بدگويان شتاب كنى و در پى آن كسى را كيفر دهى، زيرا سخن چينان به دروغ متوسل مى شوند و موجب فساد مى گردند، هرچند كه خود را خيرخواهت نشان دهند و وانمود كنند كه مى خواهند تو را از امور پنهانى مطلع سازند تا براى رويارويى با آن آمادگى لازم را داشته باشى.

و با انسان بخيل مشورت مكن كه تو را از احسان باز مى دارد و تو را چنين تلقين مى كند كه دست از عطا و احسان بردار مبادا فقير شوى، و يا اين افراد لياقت و استحقاق بخشش و احسان را ندارند و... . و با ترسو رايزنى مكن كه تو را از جسارت و رويارويى با مشكلات مى ترساند، چون ترسوست.

و هرگز حريص و مال دوست را طرف مشورت خود قرار مده كه زياده روى در لذات را به وسيله ستم بر ديگران براى تو زيبا جلوه مى دهد، مثلاً مى گويد: اموال مردم را غارت كن تا ثروتمند شوى و... . علت نهى از رايزنى با اين سه آن است كه بخل و ترس و حرص سرشت و رذيلت هايى هستند كه در وجود انسان به صورت پراكنده وجود دارند، ولى رشته جامع همه آنها بدگمانى به خداست، زيرا انسان بدگمان به عطا و عوض دادن خدا بخل مى ورزد و آنكه به يارى خدا بدگمان است در گفتن حق و ستيز با ظلم دچار ترس مى شود و كسى كه به تقدير خدا بى اعتقاد باشد، حرص مى ورزد.

ص: 208

إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِكَ(1) مَنْ كَانَ لِلاْءَشْرَارِ قَبْلَكَ وَزِيراً، وَ مَنْ شَرِكَهُمْ فِي الاْآثَامِ فَلاَ يَكُونَنَّ لَكَ بِطَانَةً(2) فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ الاْءَثَمَةِ(3)، وَ إِخْوَانُ الظَّلَمَةِ، وَ أَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ خَيْرَ الْخَلَفِ مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَ نَفَاذِهِمْ(4)، وَ لَيْسَ عَلَيْهِ مِثْلُ آصَارِهِمْ(5) وَ أَوْزَارِهِمْ(6) وَ آثَامِهِمْ مِمَّنْ لَمْ يُعَاوِنْ ظَالِماً عَلَى ظُلْمِهِ وَ لاَ آثِماً عَلَى إِثْمِهِ. أُولئِكَ أَخَفُّ عَلَيْكَ مَئُونَةً، وَ أَحْسَنُ لَكَ مَعُونَةً، وَ أَحْنَى(7) عَلَيْكَ عَطْفاً، وَ أَقَلُّ لِغَيْرِكَ إِلْفاً(8)، فَاتَّخِذْ أُولئِكَ خَاصَّةً لِخَلَوَاتِكَ وَ حَفَلاَتِكَ(9)، ثُمَّ لْيَكُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَكَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ(10) الْحَقِّ لَكَ، وَ أَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَةً فِيمَا يَكُونُ مِنْكَ مِمَّا كَرِهَ اللَّهُ لاِءَوْلِيَائِهِ، وَاقِعاً(11) ذَلِكَ مِنْ هَوَاكَ حَيْثُ وَقَعَ.

...

...

...

وَ الْصَقْ(1) بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَ الصِّدْقِ، ثُمَّ رُضْهُمْ(2) عَلَى أَلاَّ يُطْرُوكَ(3) وَ لاَ يَبْجَحُوكَ(4) بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ، فَإِنَّ كَثْرَةَ الاْءِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ(5)، وَ تُدْنِي(6) مِنَ الْعِزَّةِ. وَ لاَ يَكُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسِيءُ عِنْدَكَ بِمَنْزِلَةٍ سَوَاءٍ، فَإِنَّ فِي ذَلِكَ تَزْهِيداً(7) لاِءَهْلِ الاْءِحْسَانِ فِي الاْءِحْسَانِ، وَ تَدْرِيباً لاِءَهْلِ الاْءِسَاءَةِ عَلَى الاْءِسَاءَةِ. وَ أَلْزِمْ كُلاًّ مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ. وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَيْسَ شَيْءٌ بِأَدْعَى(8) إِلَى حُسْنِ ظَنِّ رَاعٍ(9) بِرَعِيَّتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَيْهِمْ، وَ تَخْفِيفِهِ الْمَئُونَاتِ(10) عَلَيْهِمْ، وَ تَرْكِ اسْتِكْرَاهِهِ(11) إِيَّاهُمْ عَلَى مَا لَيْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ(12). فَلْيَكُنْ مِنْكَ فِي ذَلِكَ أَمْرٌ يَجْتَمِعُ لَكَ بِهِ حُسْنُ الظَّنِّ بِرَعِيَّتِكَ فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ يَقْطَعُ(13) عَنْكَ نَصَباً(14) طَوِيلاً.

...

...

...

مى گويد: حال كه جايگاهم با تبهكار يكسان است چرا خود را به زحمت بيندازم؟ و تبهكار مى گويد: گويا مانعى در انجام دادن كار ناپسند نيست و گرنه مورد اعتراض قرار مى گرفتم.

پس با هر يك از نيكوكاران و تبهكاران در خور شأنشان رفتار كن، بدين صورت كه نيكوكار را گرامى بدار و تبهكار را بى مقدار گردان، زيرا نيكوكارْ خود با عمل خويش اكرام خويش را، و تبهكار با عملِ خود اهانت خويش را خواسته است.

و بدان كه سه چيز موجب حسن ظنّ و خوش گمانى حاكم به رعيت مى شود كه هيچ چيز بدان پايه نمى رسد:

اول: احسان به آنهاست، زيرا در اين صورت دوستى و محبتش را به آنان نمايان مى كند و اين نشانه آن است كه از ناحيه آنان احساس امنيت و به محبت آنها دل آرام كرده است.

دوم: كاستن هزينه ها و دشوارى هاى آنان است، چون وقتى گرفتارى ها به آنان روى مى آورد، به حكومت بدبين مى شوند و حاكم نيز از آنان دلخور مى گردد، ولى وقتى حاكم براى تخفيف گرفتارى هاى آنان اقدام كند و از تنگناها و گرفتارى هاى مالى و اجتماعيشان بكاهد، محبت و علاقه متقابل بين حاكم و رعيت پديد مى آيد.

سوم: پرهيز از واداشتن رعيت به كارى كه وظيفه آنها نيست، مثلاً از آنها بخواهد هماره در مجلس او حاضر شوند و به مجلسش رونق بخشند، در حالى كه حاكم چنين حقى ندارد.

تمام اين آموزه ها كه بيان شد براى حسن ظن و خوش گمانى رعيت به توست. يعنى به اين نتيجه برسند كه تنها و تنها مصلحت آنان را مى خواهى و بر آنها كارهاى دشوار تحميل نمى كنى. آنگاه است كه رنج و ناراحتى زيادى از دوش تو برداشته مى شود، اما اگر مردم به حاكم بدگمان باشند، هر روز براى او مشكلى مى آفرينند و در كارها يارى اش نمى كنند و بر عكس، اگر به او خوش گمان باشند يارى اش مى كنند و بارى از دوش حاكميت برمى دارند.

ص: 212

وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلاَوءُكَ(1) عِنْدَهُ، وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلاَوءُكَ عِنْدَهُ. وَ لاَ تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ(2) هَذِهِ الاْءُمَّةِ، وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الاْءُلْفَةُ، وَ صَلَحَتْ عَلَيْهَا الرَّعِيَّةُ. وَ لاَ تُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَيْءٍ مِنْ مَاضِي تِلْكَ السُّنَنِ، فَيَكُونَ الاْءَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا، وَ الْوِزْرُ عَلَيْكَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا. وَ أَكْثِرْ مُدَارَسَةَ(3) الْعُلَمَاءِ، وَ مُنَافَثَةَ(4) الْحُكَمَاءِ فِي تَثْبِيتِ مَا صَلَحَ عَلَيْهِ أَمْرُ بِلاَدِكَ، وَ إِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَكَ.

...

و بدان كه سزاوارترين افرادى كه بايد به آنها خوش گمانى و حسن ظنّ داشته باشى، كسانى هستند كه به آزمون، اخلاصشان را دانسته و به پاى ورزيشان در هر كارِ درستى اطمينان حاصل كرده باشى. و از سوى ديگر سوءظن و بدگمانى تو بايد بيش از هر چيزى به كسانى باشد كه در آزمايش تو ناموفق باشند. پس بايد ميزان حسن و سوءظن، مقدار عمل صالح و ناصالح آنها باشد، نه مدح و ثناى حاكم و حكومت. به اين معنا كه نبايد منتقدان خيرخواه را طرد و چاپلوسان خوش زبان را جذب كند، چنان كه روش شيفتگان قدرت است.

و مبادا سنت نيكويى را كه گذشتگانِ اين امت اسلامى بدان عمل كرده و اكنون جامعه به آن انس و عادت پيدا كرده و رعيت به وسيله آن به سامان آمده و راه صلاح را يافته، از بين ببرى و درهم بشكنى. گفتنى است كه حاكمان بسيارى بر اثر تن پرورى و عافيت طلبى، سنت هاى نيك گذشتگان را فروگذارى كرده اند و در نتيجه، آن سنت ها ميان مردم فراموش مى شد. مثلاً شخص حاكم در نماز جماعت حاضر نشده، كسى را به نمايندگى از خود مى فرستد، در حالى كه در صدر اسلام حاكمان، خود در نماز جماعت حاضر مى شدند و با مردم انس داشتند و پيوند حاكم و رعيّت محكم مى شد.

ص: 213

...

...

و مبادا سنت ناشايسته اى بگذارى كه موجب ضربه زدن به سنت هاى نيك گذشتگان شود كه اگر مردم سنت جديد را به كار بندند، به دليل خستگى، از پرداختن به سنت قبلى رويگردان خواهند شد. مثلاً زيارت امام حسين عليه السلام را در روز بيستم شعبان سنت بدانى و بگويى كه مردم به عنوان زيارت اين روز را انتخاب كنند، هرچند به عنوانِ مطلقِ زيارت باشد، نه زيارتِ مخصوص. در حالى كه سنت بزرگان گذشته زيارت نيمه شعبان بوده و با سنت جديد (به تعبير بهتر بدعت)، مردم در نيمه شعبان براى زيارت نمى آيند، پس اگر چنين كنى براى بانيان سنت گذشته (ائمه عليهم السلام ) پاداش و اجر محفوظ است، اما گناه سنت جديد كه بدعت و موجب نقض و زوال سنت گذشته است برعهده ات مى باشد.

و اى مالك، بر مباحثه با دانشمندان درباره معارف اسلامى و گفت وگوى با حكيمانِ آگاهِ از اوضاع و احوال مملكت بيفزا تا از اين رهگذر بدانى چه چيزى در تثبيت مصالح امور مملكت و قرار و قوام مردم در نظام هاى گذشته مؤثر بوده و مى توانى با توجه به اين امور به درستى عمل كنى و آنچه را كه خلاف مصالح و آن عوامل باشد، وانهى.

ص: 214

وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّعِيَّةَ طَبَقَاتٌ لاَ يَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلاَّ بِبَعْضٍ، وَ لاَ غِنَى بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ، فَمِنْهَا جُنُودُ اللَّهِ(1)، وَ مِنْهَا كُتَّابُ الْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ، وَ مِنْهَا قُضَاةُ الْعَدْلِ، وَ مِنْهَا عُمَّالُ الاْءِنْصَافِ وَ الرِّفْقِ، وَ مِنْهَا أَهْلُ الْجِزْيَةِ وَ الْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مُسْلِمَةِ النَّاسِ، وَ مِنْهَا التُّجَّارُ وَ أَهْلُ الصِّنَاعَاتِ وَ مِنْهَا الطَّبَقَةُ السُّفْلَى مِنْ ذَوِي الْحَاجَةِ وَ الْمَسْكَنَةِ، وَ كُلٌّ قَدْ سَمَّى اللَّهُ لَهُ سَهْمَهُ، وَ وَضَعَ عَلَى حَدِّهِ فَرِيضَةً فِي كِتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً.

...

...

...

و دسته ديگر اهل خراج، يعنى كسانى كه اجاره اراضى و زمين هايى كه به دولت تعلق دارد و با جنگ گرفته شده است به دولت اسلامى مى پردازند، زيرا دولت آن زمين ها را به اهل ذمه و كسانى كه سر به فرمان دولت اسلامى نهاده اند، براى شكوفايى كشاورزى و مانند آن اجاره داده و در مقابل، از آنها حق الاجاره و يا خراج مى گيرد.

و بخش ديگر اين جامعه، تاجران و بازرگانان و پيشه وران و صنعتگران مانند آهنگران و نجاران و جز آنان، هستند. و نيز بخش ديگر مستمندان و فقيرانند كه فرودست ترين طبقه جامعه مى باشند و جزء هيچ كدام از دسته هاى پيش گفته نيستند.

و خدا براى هر كدام از اين اقشار و طبقات سهمى معين كرده و جايگاه خاصى بخشيده و در قرآن كريم يا سنت پيامبر صلى الله عليه و آله به نفع و براى آنان واجباتى رقم زده است كه به عنوان عهدى لازم الاجرا نزد ما محفوظ است كه آن را با بيان آن حضرت، به دست آورده ايم.

ص: 216

فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ اللَّهِ(1) حُصُونُ(2) الرَّعِيَّةِ، وَ زَيْنُ الْوُلاَةِ، وَ عِزُّ الدِّينِ، وَ سُبُلُ الاْءَمْنِ، وَ لَيْسَ تَقُومُ الرَّعِيَّةُ إِلاَّ بِهِمْ. ثُمَّ لاَ قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلاَّ بِمَا يُخْرِجُ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِي يَقْوَوْنَ بِهِ عَلَى جِهَادِ عَدُوِّهِمْ، وَ يَعْتَمِدُونَ عَلَيْهِ فِيمَا يُصْلِحُهُمْ، وَ يَكُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ.

...

ثُمَّ لاَ قِوَامَ لِهَذَيْنِ الصِّنْفَيْنِ إِلاَّ بِالصِّنْفِ الثَّالِثِ مِنَ الْقُضَاةِ وَ الْعُمَّالِ وَ الْكُتَّابِ لِمَا(1) يُحْكِمُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ(2)، وَ يَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنَافِعِ، وَ يُوءْتَمَنُونَ(3) عَلَيْهِ مِنْ خَوَاصِّ الاْءُمُورِ وَ عَوَامِّهَا. وَ لاَ قِوَامَ لَهُمْ جَمِيعاً إِلاَّ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِي الصِّنَاعَاتِ، فِيمَا يَجْتَمِعُونَ عَلَيْهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ(4)، وَ يُقِيمُونَهُ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ(5)، وَ يَكْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِأَيْدِيهِمْ مَا لاَ يَبْلُغُهُ رِفْقُ غَيْرِهِمْ.

...

ثُمَّ الطَّبَقَةُ السُّفْلَى مِنْ أَهْلِ الْحَاجَةِ وَ الْمَسْكَنَةِ الَّذِينَ يَحِقُّ رِفْدُهُمْ(1) وَ مَعُونَتُهُمْ. وَ فِي اللَّهِ لِكُلٍّ سَعَةٌ، وَ لِكُلٍّ عَلَى الْوَالِي حَقٌّ بِقَدْرِ مَا يُصْلِحُهُ، وَ لَيْسَ يَخْرُجُ الْوَالِي مِنْ حَقِيقَةِ مَا أَلْزَمَهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِكَ إِلاَّ بِالاِهْتِمَامِ وَ الاِسْتِعَانَةِ بِاللَّهِ، وَ تَوْطِينِ(2) نَفْسِهِ عَلَى لُزُومِ الْحَقِّ، وَ الصَّبْرِ عَلَيْهِ فِيمَا خَفَّ عَلَيْهِ أَوْ ثَقُلَ.

...

و اما طبقه فرودست جامعه كه مستمندانند كه ساير اقشار بايد آنان را از مساعدت و كمك خود بهره مند كنند. وجه تسميه اين گروه به طبقه فرودست آن است كه فقط مصرف مى كنند و كار ديگرى از آنان بر نمى آيد.

فَوَلِّ(1) مِنْ جُنُودِكَ أَنْصَحَهُمْ فِي نَفْسِكَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لاِءِمَامِكَ، وَ أَنْقَاهُمْ(2) جَيْباً(3)، وَ أَفْضَلَهُمْ حِلْماً مِمَّنْ يُبْطِئُ(4) عَنِ الْغَضَبِ، وَ يَسْتَرِيحُ إِلَى الْعُذْرِ، وَ يَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ، وَ يَنْبُو(5) عَلَى الاْءَقْوِيَاءِ وَ مِمَّنْ لاَ يُثِيرُهُ(6) الْعُنْفُ، وَ لاَ يَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ. ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِي الْمُرُوءَاتِ(7) وَ الاْءَحْسَابِ(8)، وَ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ، وَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ، ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ(9) وَ الشَّجَاعَةِ، وَ السَّخَاءِ وَ السَّمَاحَةِ(10) فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ الْكَرَمِ، وَ شُعَبٌ(11) مِنَ الْعُرْفِ(12).

...

...

...

و ناتوانى ها او را از پاى در نياورد، بلكه همواره كار شايسته كند، هرچند دستخوش سستى و ناتوانى باشد.

آنگاه براى سرپرستى سپاه، به جوانمردان و صاحبان نام و نياىِ نيك و خانواده هاى ارجمند كه به صلاح شهره اند بپيوند؛ چون غالبا چنين كسانى با توجه به كارآزمودگيشان و اعتبارى كه نزد ديگران دارند، براى پاس داشتن شرافت خانوادگى خود دست به كارهاى ناپسند نمى زنند.

و نيز داراى سوابق خوب و درخشان باشند، زيرا كسى كه داراى سوابق پسنديده و درخشان باشد، غالباً آينده اش نيز ستوده و پسنديده است.

آنگاه از كسانى باشند كه ياريگرند، يعنى مردم را كمك كرده و بر امور سخت غلبه كنند.

و از دلاورانِ با شهامت و بخشندگان و اهل گذشت باشند، زيرا به سبب گشاده دلى و غناى نفس و بزرگدلى كه دارند بر مردم سخت نمى گيرند.

اينان جامع همه بزرگوارى ها و گونه هاى نيكى هستند و هيچ جنبه منكر و ناپسندى در آنان وجود ندارد. پس فردِ برخوردار از چنين ويژگى هايى شايسته است فرمانده نظامى شود، زيرا خون و ناموس و مال مردم و مملكت در اختيار اوست و رواج ايمان و كفر به چنين شخصى بستگى دارد.

ص: 221

ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا يَتَفَقَّدُ الْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدِهِمَا، وَ لاَ يَتَفَاقَمَنَّ فِي نَفْسِكَ شَيْءٌ قَوَّيْتَهُمْ بِهِ، وَ لاَ تَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَ إِنْ قَلَّ، فَإِنَّهُ دَاعِيَةٌ لَهُمْ إِلَى بَذْلِ النَّصِيحَةِ لَكَ، وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِكَ. وَ لاَ تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِيفِ أُمُورِهِمُ اتِّكَالاً عَلَى جَسِيمِهَا، فَإِنَّ لِلْيَسِيرِ مِنْ لُطْفِكَ مَوْضِعاً يَنْتَفِعُونَ بِهِ، وَ لِلْجَسِيمِ مَوْقِعاً لاَ يَسْتَغْنُونَ عَنْهُ.

...

وَ لْيَكُنْ آثَرُ رُءُوسِ جُنْدِكَ عِنْدَكَ مَنْ وَاسَاهُمْ فِي مَعُونَتِهِ، وَ أَفْضَلَ عَلَيْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ(1) بِمَا يَسَعُهُمْ، وَ يَسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ(2) أَهْلِيهِمْ، حَتَّى يَكُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِي جِهَادِ الْعَدُوِّ، فَإِنَّ عَطْفَكَ عَلَيْهِمْ يَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَيْكَ.

...

وَ إِنَّ أَفْضَلَ قُرَّةِ عَيْنِ(1) الْوُلاَةِ اسْتِقَامَةُ الْعَدْلِ فِي الْبِلاَدِ، وَ ظُهُورُ مَوَدَّةِ الرَّعِيَّةِ. و إِنَّهُ لاَ تَظْهَرُ مَوَدَّتُهُمْ إِلاَّ بِسَلاَمَةِ صُدُورِهِمْ، وَ لاَ تَصِحُّ نَصِيحَتُهُمْ إِلاَّ بِحِيطَتِهِمْ عَلَى وُلاَةِ الاْءُمُورِ، وَ قِلَّةِ اسْتِثْقَالِ(2) دُوَلِهِمْ، وَ تَرْكِ اسْتِبْطَاءِ(3) انْقِطَاعِ مُدَّتِهِمْ، فَافْسَحْ فِي آمَالِهِمْ وَ وَاصِلْ فِي حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَيْهِمْ، وَ تَعْدِيدِ(4) مَا أَبْلَى ذَوُو الْبَلاَءِ مِنْهُمْ، فَإِنَّ كَثْرَةَ الذِّكْرِ لِحُسْنِ أَفْعَالِهِمْ تَهُزُّ(5) الشُّجَاعَ وَ تُحَرِّضُ النَّاكِلَ(6) إِنْ شَاءَ اللَّهُ. ثُمَّ اعْرِفْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَى، وَ لاَ تُضَيِّفَنَّ(7) بَلاَءَ(8) امْرِئٍ إِلَى غَيْرِهِ، وَ لاَ تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَايَةِ بَلاَئِهِ، وَ لاَ يَدْعُوَنَّكَ شَرَفُ امْرِئٍ إِلَى أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا كَانَ صَغِيراً، وَ لاَ ضَعَةُ امْرِئٍ إِلَى أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا كَانَ عَظِيماً.

...

...

...

و مردم دولت را بارى سنگين ندانند كه بر دوش آنها افتاده باشد و مبادا عمر دولت خود را دراز بدانند، بلكه اندك شمرند و طولانى بودن آن را آرزو كنند. پس اگر مردم دولت را بارى سنگين بدانند سپرى شدن روزگار آن را آرزو مى كنند و خواستار زوال آن مى گردند.

پس، براى دستيابى به تحقق اين آرامش براى حكومت و دولتمردان و ظهور محبت مردم نسبت به حكومت بايد خواسته هاى مردم را با افزايش امنيت و تشويق به كشاورزى و صنعت و...، به طور گسترده تأمين كنى تا حصول خواسته ها و آرزوهاى خويش را در بقاى حكومت تو ببينند.

و همواره، آن گونه كه شايسته اند، به نيكيشان ستايش كن و سختى هايى كه كشيده اند را، مكرر بازگو و برشمار؛ زيرا ستايش تو از كارهاى ارزشمند ايشان موجب تحريك و به شوق آمدنِ افراد شجاع و تشويق و ندامتِ افراد ترسو براى حضور در صحنه عمل مى گردد، ان شاء اللّه تعالى.

سپس كوشش هر يك در انجام دادن كارهاى بزرگ را مدنظر بگير و هيچ گاه كار كسى را به ديگرى نسبت مده كه در اين صورت در حق وى ستم كرده اى و به دروغ پرداخته اى.

و پاداش كسى را كه كار ارزشمندى انجام داده است كمتر از استحقاقش نده.

و مبادا عزت و شرافت كسى تو را وادارد كه كار ناچيز او را بزرگ شمارى و فراتر از استحقاقش پاداش دهى.

و فرودستى اجتماعى و خانوادگى كسى باعث نشود كه كار ارزشمندش را بى مقدار انگارى، چنان كه مردم اين گونه خو گرفته اند كه بزرگان را به جهت كارهاى ناچيز جزئى مى ستايند و گمنامان را هرچند كارهاى بزرگى از آنها برآيد، از ستايش خود محروم مى كنند.

ص: 225

وَ ارْدُدْ إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ مَا يُضْلِعُكَ(1) مِنَ الْخُطُوبِ(2)، وَ يَشْتَبِهُ عَلَيْكَ مِنَ الاْءُمُورِ، فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِقَوْمٍ أَحَبَّ إِرْشَادَهُمْ :«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الاْءَمْرِ(3) مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَ الرَّسُولِ»(4). فَالرَّدُّ إِلَى اللَّهِ الاْءَخْذُ بِمُحْكَمِ كِتَابِهِ، وَ الرَّدُّ إِلَى الرَّسُولِ الاْءَخْذُ بِسُنَّتِهِ الْجَامِعَةِ غَيْرِ الْمُفَرِّقَةِ.

...

و هر كار دشوارى كه در جنگ و صلح و امثال اينها بر تو مشكل آيد و مشتبه شود به خدا و رسولش يعنى كتاب و سنت وا گذار.

خداوند به گروهى كه ارشاد آنها را دوست دارد مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياى امر خود را [ نيز] اطاعت كنيد، پس هرگاه در امرى اختلاف نظر يافتيد، آن را به خدا و پيامبر [ او] عرضه بداريد». يعنى اگر در برخى مسائل و احكام اختلاف پيدا كرديد، آن را به كتاب و سنت ارجاع دهيد تا ببينيد كه براى كدام يك از دو طرف نزاع، دليل شرعى وجود دارد.

پس معناىِ «ردّ به خدا»، اخذ آيات محكم الهى است كه بر مطلبى تصريح دارند و هيچگاه متشابه نيستند. و معناى ردّ به پيامبر صلى الله عليه و آله توجه و عمل به سنتى است كه امت بر صدور آن از پيامبر صلى الله عليه و آله اجماع و همنظرى دارد، نه سنت مورد اختلاف امت كه برخى آن را پذيرفته اند و برخى آن را دروغ و مجعول مى دانند.

ص: 226

ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُكْمِ بَيْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِيَّتِكَ فِي نَفْسِكَ، مِمَّنْ لاَ تَضِيقُ(1) بِهِ الاْءُمُورُ، وَ لاَ تُمَحِّكُهُ(2) الْخُصُومُ(3)، وَ لاَ يَتَمَادَى(4) فِي الزَّلَّةِ، وَ لاَ يَحْصَرُ(5) مِنَ الْفَيْءِ(6) إِلَى الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ، وَ لاَ تُشْرِفُ(7) نَفْسُهُ عَلَى طَمَعٍ، وَ لاَ يَكْتَفِي بِأَدْنَى فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ(8)، وَ أَوْقَفَهُمْ فِي الشُّبُهَاتِ(9)، وَ آخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ، وَ أَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً(10) بِمُرَاجَعَةِ الْخَصْمِ، وَ أَصْبَرَهُمْ عَلَى تَكَشُّفِ(11) الاْءُمُورِ، وَ أَصْرَمَهُمْ(12) عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُكْمِ مِمَّنْ لاَ يَزْدَهِيهِ(13) إِطْرَاءٌ(14)، وَ لاَ يَسْتَمِيلُهُ(15) إِغْرَاءٌ(16)، وَ أُولَئِكَ قَلِيلٌ.

...

...

...

و نَفْسش طمع نورزد و حق را به طمعِ رشوه و مقام و مال و مانند اينها رها نكند.

و به فهم ابتدايى مسائل و احكام بسنده نكند، بلكه با تأمل و تحقيق به مرحله كامل و بالاى آن برسد.

و در شبهه ها و قضاياى مشتبه خويشتندارترينِ افراد باشد، و بيشتر تأمل و درنگ كند.

و در هنگام داورى بين طرفين منازعه، بيش از ديگران به دليل و حجت پايبند باشد و آن را لحاظ بدارد و اهميت دهد.

و به سبب كثرت مراجعه اربابِ حاجتْ كمتر ناراحتى و بى طاقتى كند و خشم گيرد و بى حوصلگى به خرج دهد.

و در كشف حقايق و مسائلى كه مى خواهد درباره آنها قضاوت كند از همه صبورتر باشد و بدون تحقيقات و مدارك كافى، در صدور حكم شتاب ننمايد و چنان صبورى ورزد كه حقايق امور برايش كاملاً روشن شود.

و هنگام روشن شدن حكم، بدون آنكه تحت تأثير مدح و ستايش و يا وعده مالى كسى قرار بگيرد، قاطع تر از همه عين حقيقت و حكم واقعى را بر اساس قراين و دلايل كافى بگويد و آن را اجرا كند.

و البته اين گونه قاضيان اندكند، ولى حاكم بايد با جستجوى بسيار چنين افرادى را پيدا كند و به كار قضاوت بگمارد.

ص: 228

ثُمَّ أَكْثِرْ تَعَاهُدَ(1) قَضَائِهِ، وَ افْسَحْ لَهُ فِي الْبَذْلِ مَا يُزِيلُ عِلَّتَهُ(2)، وَ تَقِلُّ(3) مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَى النَّاسِ. وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْكَ مَا لاَ يَطْمَعُ فِيهِ غَيْرُهُ مِنْ خَاصَّتِكَ، لِيَأْمَنَ بِذَلِكَ اغْتِيَالَ(4) الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَكَ فَانْظُرْ فِي ذَلِكَ نَظَراً بَلِيغاً، فَإِنَّ هَذَا الدِّينَ قَدْ كَانَ أَسِيراً فِي أَيْدِي الاْءَشْرَارِ، يُعْمَلُ فِيهِ بِالْهَوَى، وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْيَا.

...

ثُمَّ انْظُرْ فِي أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً، وَ لاَ تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً(1) وَ أَثَرَةً(2)، فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ(3) مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِيَانَةِ. وَ تَوَخَّ(4) مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَيَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ، وَ الْقَدَمِ فِي الاْءِسْلاَمِ الْمُتَقَدِّمَةِ، فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلاَقاً، وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً، وَ أَقَلُّ فِي الْمَطَامِعِ إِشْرَافاً، وَ أَبْلَغُ فِي عَوَاقِبِ الاْءُمُورِ نَظَراً.

...

ثُمَّ أَسْبِغْ(1) عَلَيْهِمُ الاْءَرْزَاقَ، فَإِنَّ ذَلِكَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِصْلاَحِ أَنْفُسِهِمْ، وَ غِنىً لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَيْدِيهِمْ، وَ حُجَّةٌ عَلَيْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَكَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَكَ.

...

كه دارند مى دانند كه طمعْ آنها را به پستى خواهد كشاند؛ بنابراين، هرگز طمع نمى ورزند. و نيز به سبب كارآزمودگيشان، در فرجام كارها دقت نظر بيشترى دارند.

ثُمَّ تَفَقَّدْ(1) أَعْمَالَهُمْ، وَ ابْعَثِ الْعُيُونَ(2) مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ، فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ(3) فِي السِّرِّ لاِءُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ(4) لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الاْءَمَانَةِ، وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ. وَ تَحَفَّظْ مِنَ الاْءَعْوَانِ، فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلَى خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ، اكْتَفَيْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً، فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِي بَدَنِهِ، وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ، ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ، وَ وَسَمْتَهُ(5) بِالْخِيَانَةِ، وَ قَلَّدْتَهُ(6) عَارَ التُّهَمَةِ.

...

وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا يُصْلِحُ أَهْلَهُ، فَإِنَّ فِي صَلاَحِهِ وَ صَلاَحِهِمْ صَلاَحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ، وَ لاَ صَلاَحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلاَّ بِهِمْ، لاِءَنَّ النَّاسَ كُلَّهُمْ عِيَالٌ عَلَى الْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ. وَ لْيَكُنْ نَظَرُكَ فِي عِمَارَةِ الاْءَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فِي اسْتِجْلاَبِ الْخَرَاجِ، لاِءَنَّ ذَلِكَ لاَ يُدْرَكُ إِلاَّ بِالْعِمَارَةِ، وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَيْرِ عِمَارَةٍ، أَخْرَبَ الْبِلاَدَ وَ أَهْلَكَ الْعِبَادَ، وَ لَمْ يَسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلاَّ قَلِيلاً.

...

فَإِنْ شَكَوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّةً(1) أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّةٍ(2) أَوْ إِحَالَةَ(3) أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ، أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ، خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ يَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ، وَ لاَ يَثْقُلَنَّ عَلَيْكَ شَيْءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَئُونَةَ عَنْهُمْ، فَإِنَّهُ ذُخْرٌ(4) يَعُودُونَ بِهِ عَلَيْكَ فِي عِمَارَةِ بِلاَدِكَ، وَ تَزْيِينِ وِلاَيَتِكَ، مَعَ اسْتِجْلاَبِكَ(5) حُسْنَ ثَنَائِهِمْ، وَ تَبَجُّحِكَ(6) بِاسْتِفَاضَةِ(7) الْعَدْلِ فِيهِمْ، مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِكَ(8) لَهُمْ، وَ الثِّقَةَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ وَ رِفْقِكَ بِهِمْ، فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ الاْءُمُورِ مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِيهِ عَلَيْهِمْ مِنْ بَعْدُ احْتَمَلُوهُ طَيِّبَةً أَنْفُسُهُمْ بِهِ.

...

...

...

مى كنى كه به واسطه اين ذخيره اى كه نزد آنها دارى و با تساهل در امر خراجْ آنها را راحت كرده اى و با پشتوانه قدرت ماليشان، از توان اقتصادى و دوستى آنها نسبت به دولت برخوردار خواهى شد.

و چون با خوش رفتارى با آنان، ايشان را به عدالت خويش عادت داده اى، از اعتمادشان نيز برخوردار خواهى شد.

پس اگر حادثه اى مانند جنگ و يا حوادث غير منتظره ديگرى پيش آمد، كه به مردان و اموال آنها نياز پيدا كردى و پس از آسان گيرى در گرفتن خراج، بر آنان تكيه نمودى، آنها نيز به اين اعتماد تو پاسخ مثبت مى دهند و با تمام وجود و با ميل و رغبت درونى كارهايى را كه بديشان مى سپارى انجام خواهند داد.

ص: 235

فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْتَهُ(1)، وَ إِنَّمَا يُوءْتَى خَرَابُ الاْءَرْضِ مِنْ إِعْوَازِ(2) أَهْلِهَا، وَ إِنَّمَا يُعْوِزُ أَهْلُهَا لاِءِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلاَةِ عَلَى الْجَمْعِ، وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ، وَ قِلَّةِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ(3).

...

آن گاه امام عليه السلام آسان گيرى در گرفتن خراج را به شكايت مردم از كاستى در محصولات كشاورزى منوط كرده، مى فرمايد: عمران و آبادانى مملكت، توان بر دوش كشيدن بار مالى را به هر اندازه كه باشد خواهد داشت. يعنى وقتى مملكت آباد و كشاورزى پررونق و بالنده باشد، هرچه ماليات و خراج بر دوش آن قرار دهى تحمل خواهد كرد، زيرا مردم درآمد فراوان دارند و مى توانند بخشى از آن را به دولت دهند.

اما بدان ويرانى مملكت به واسطه فقر و نادارى مردم به وجود مى آيد و در آن صورت حاكم نيز نمى تواند از آنها خراج بگيرد، و بدان كه نادارى مردم به واسطه دو چيز است:

1. حاكمان به جمع آورى مال پرداخته و به بقاى عمر دولت و حكومت خود نااميدند و احتمال مى دهند كه به زودى سرنگون مى شوند؛ لذا به جمع آورى مال مى پردازند تا اگر روزى از اريكه قدرت به زير كشيده شدند، اندوخته اى براى ادامه زندگى داشته باشند.

2. حاكمان از عبرت ها و پندهاى روزگار بهره چندانى نگرفته اند؛ زيرا اگر بيدار بودند و پند مى گرفتند، مى دانستند كه رزق و روزى به دست خداست، خواه حكومت آنها باقى بماند خواه سرنگون شود؛ زيرا در واقع مال اندوزى سقوط آنان را نزديك و قطعى مى كند. در مقابل، بى ترديد انصاف و رعيت پرورى و قناعت سبب ماندگارى حكومت خواهد بود.

ص: 236

ثُمَّ انْظُرْ فِي حَالِ كُتَّابِكَ، فَوَلِّ عَلَى أُمُورِكَ خَيْرَهُمْ، وَ اخْصُصْ رَسَائِلَكَ الَّتِي تُدْخِلُ فِيهَا مَكَايِدَكَ(1) وَ أَسْرَارَكَ بِأَجْمَعِهِمْ(2) لِوُجُوهِ صَالِحِ الاْءَخْلاَقِ، مِمَّنْ لاَ تُبْطِرُهُ(3) الْكَرَامَةُ، فَيَجْتَرِئَ بِهَا عَلَيْكَ فِي خِلاَفٍ لَكَ بِحَضْرَةِ مَلاَءٍ(4)، وَ لاَ تَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ عَنْ إِيرَادِ(5) مُكَاتَبَاتِ عُمِّالِكَ عَلَيْكَ، وَ إِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَى الصَّوَابِ(6) عَنْكَ، فِيمَا يَأْخُذُ لَكَ وَ يُعْطِي مِنْكَ، وَ لاَ يُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَكَ، وَ لاَ يَعْجِزُ عَنْ إِطْلاَقِ مَا عُقِدَ عَلَيْكَ، وَ لاَ يَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِي الاْءُمُورِ، فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ يَكُونُ بِقَدْرِ غَيْرِهِ أَجْهَلَ.

...

...

...

و دبير نبايد از معاملات و يا پيمان نامه ها و راه هاى آن بى اطلاع باشد و از اين روى، پيمانى كم فايده و داراى شروط ضعيف منعقد كند، بلكه بايد فردى آگاه و كاردان باشد.

و از پيمان نامه و معامله اى كه به ضرر توست، آگاه باشد و راه هاى شرعى آن را بداند تا از آن معاهده رهايت كند.

و قدر و جايگاه خويش را بداند و در كارى كه در شأن و مربوطِ به او نيست هرگز دخالت نكند و به كمتر از آن نيز راضى نگردد، و از امورى كه لازم است بپرهيزد، زيرا اگر كسى به جايگاه و موقعيت خود جاهل و ناآگاه باشد، قطعا از شخصيت و جايگاه ديگران ناآگاه تر است و نمى تواند بر اساس حكمت و درستىْ كار دبيرى را براى آنان انجام دهد.

ص: 238

ثُمَّ لاَ يَكُنِ اخْتِيَارُكَ إِيَّاهُمْ عَلَى فِرَاسَتِكَ(1) وَ اسْتِنَامَتِكَ(2) وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْكَ، فَإِنَّ الرِّجَالَ يَتَعَرَّفُونَ(3) لِفِرَاسَاتِ الْوُلاَةِ بِتَصَنُّعِهِمْ(4) وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ، وَ لَيْسَ وَرَاءَ ذَلِكَ مِنَ النَّصِيحَةِ وَ الاْءَمَانَةِ شَيْءٌ. وَ لَكِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِينَ قَبْلَكَ، فَاعْمِدْ لاِءَحْسَنِهِمْ كَانَ فِي الْعَامَّةِ أَثَراً، وَ أَعْرَفِهِمْ بِالاْءَمَانَةِ وَجْهاً، فَإِنَّ ذَلِكَ دَلِيلٌ عَلَى نَصِيحَتِكَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُلِّيتَ أَمْرَهُ. وَ اجْعَلْ لِرَأْسِ كُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِكَ رَأْساً مِنْهُمْ، لاَ يَقْهَرُهُ كَبِيرُهَا، وَ لاَ يَتَشَتَّتُ عَلَيْهِ كَثِيرُهَا، وَ مَهْمَا كَانَ فِي كُتَّابِكَ مِنْ عَيْبٍ فَتَغَابَيْتَ(5) عَنْهُ أُلْزِمْتَهُ.

...

...

...

ثُمَّ اسْتَوْصِ(1) بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِي الصِّنَاعَاتِ، وَ أَوْصِ(2) بِهِمْ خَيْراً، الْمُقِيمِ مِنْهُمْ، وَ الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ(3)، وَ الْمُتَرَفِّقِ(4) بِبَدَنِهِ، فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ(5) الْمَنَافِعِ، وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ(6) وَ جُلاَّبُهَا(7) مِنَ الْمَبَاعِدِ(8) وَ الْمَطَارِحِ(9)، فِي بَرِّكَ وَ بَحْرِكَ، وَ سَهْلِكَ(10) وَ جَبَلِكَ، وَ حَيْثُ لاَ يَلْتَئِمُ(11) النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا، وَ لاَيَجْتَرِءُونَ(12) عَلَيْهَا، فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لاَ تُخَافُ بَائِقَتُهُ(13)، وَ صُلْحٌ لاَ تُخْشَى غَائِلَتُهُ(14). وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ وَ فِي حَوَاشِي بِلاَدِكَ.

...

...

...

زندگى كنند و جرأت نمى كنند به آنجا قدم بگذارند، فراهم مى آورند و به مردم مى رسانند.

امام عليه السلام براى عبارت «استوص... و أوص» علتى ديگر بيان كرده است و آن اينكه: اين دو قشر مذكور از اقشارى مسالمت جو و بى دردسر هستند كه هرگز ضررى نمى رسانند و غالبا اهل صلح و آشتى هستند كه ترس نافرمانى و شورش از آنان وجود ندارد، چون نه با دولت مى جنگند و نه بر ضد آن سر به شورش بر مى دارند.

و از امور و كارهاى تاجرانى كه در اطرافت و محل سكونتت يا در مرزها زندگى مى كنند، به دقت تفقد و پرس وجو كن.

ص: 242

وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِكَ أَنَّ فِي كَثِيرٍ مِنْهُمْ ضِيقاً(1) فَاحِشاً(2) وَ شُحّاً(3) قَبِيحاً وَ احْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَكُّماً(4) فِي الْبِيَاعَاتِ(5)، وَ ذَلِكَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ، وَ عَيْبٌ عَلَى الْوُلاَةِ. فَامْنَعْ مِنَ الاِحْتِكَارِ، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله مَنَعَ مِنْهُ. وَ لْيَكُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً(6)، بِمَوَازِينِ عَدْلٍ، وَ أَسْعَارٍ(7) لاَ تُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ. فَمَنْ قَارَفَ(8) حُكْرَةً(9) بَعْدَ نَهْيِكَ إِيَّاهُ فَنَكِّلْ(10) بِهِ، وَ عَاقِبْهُ فِي غَيْرِ إِسْرَافٍ.

...

ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِي الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِينَ لاَ حِيلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاكِينِ وَ الْمُحْتَاجِينَ وَ أَهْلِ الْبُوءْسَى(1) وَ الزَّمْنَى(2)، فَإِنَّ فِي هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً(3) وَ مُعْتَرّاً(4)، وَ احْفَظْ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَكَ مِنْ حَقِّهِ فِيهِمْ، وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَيْتِ مَالِكِ، وَ قِسْماً مِنْ غَلاَّتِ صَوَافِي(5) الاْءِسْلاَمِ فِي كُلِّ بَلَدٍ، فَإِنَّ لِلاْءَقْصَى مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِي لِلاْءَدْنَى وَ كُلٌّ قَدِ اسْتُرْعِيتَ حَقَّهُ. فَلاَ يَشْغَلَنَّكَ عَنْهُمْ بَطَرٌ(6)، فَإِنَّكَ لاَ تُعْذَرُ بِتَضْيِيعِكَ التَّافِهَ(7)، لاِءِحْكَامِكَ(8) الْكَثِيرَ الْمُهِمَّ. فَلاَ تُشْخِصْ(9) هَمَّكَ عَنْهُمْ، وَ لاَ تُصَعِّرْ(10) خَدَّكَ(11) لَهُمْ، وَ تَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لاَ يَصِلُ إِلَيْكَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ(12) الْعُيُونُ، وَ تَحْقِرُهُ الرِّجَالُ.

...

...

...

و براى آنان از بيت المال، كه خراج و زكات و جزيه را در بر مى گيرد و بخشى از غلاتى كه از اراضى خاص و غنيمتى مسلمانان به دست مى آيد، براى آنان كه به بيت المال دسترسى ندارند، سهمى قرار ده، زيرا فقيران و مساكين دوردست نيز همان حقى را دارند كه افراد نزديك به مقرّ حكومت و پايتخت دارند. پس بايد هر دو گروه بهره اى داشته باشند. و حق هركه خدا رعايت حقش را از تو خواسته بايد به او بپردازى، خواه دور باشد خواه نزديك.

و سرخوشى و سرمستى حكومت و نعمت، تو را از رسيدگى به اين طبقه باز ندارد، چنان كه غالباً حاكمان مغرورانه از ديگران احوال پرسى نمى كنند. زيرا تو در بى اعتنايى و تضييع حقوق آنها هيچ عذرى نخواهى داشت و نمى توانى به سبب اشتغال به امور مهم، براى بى توجهى به امور جزئى آنان، عذر آورى، زيرا انسان همان طور كه در قبال امور بزرگ مسئوليت دارد، در برابر امور كوچك نيز مسئول است.

بنابراين توجه خود را از پرداختن به نيازهايشان برمگردان، و از روى تكبر از آنان روى بر متاب، و به كار فقيرانى كه دستشان به تو نمى رسد و به علت ژنده پوش بودنشان، در آنان به ديده حقارت مى نگرند، رسيدگى كن.

ص: 245

فَفَرِّغْ لاِءُولَئِكَ ثِقَتَكَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْيَةِ وَ التَّوَاضُعِ، فَلْيَرْفَعْ إِلَيْكَ أُمُورَهُمْ، ثُمَّ اعْمَلْ فِيهِمْ بِالاْءِعْذَارِ(1) إِلَى اللَّهِ يَوْمَ تَلْقَاهُ، فَإِنَّ هَوءُلاَءِ مِنْ بَيْنِ الرَّعِيَّةِ أَحْوَجُ إِلَى الاْءِنْصَافِ مِنْ غَيْرِهِمْ، وَ كُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَى اللَّهِ فِي تَأْدِيَةِ حَقِّهِ إِلَيْهِ.

...

پس برخى از فروتنان را كه مورد اعتماد تو هستند براى رسيدگى به امور اين جماعت بگمار؛ كسانى كه از خدا بترسند و به كار فقرا رسيدگى كنند و آنان را به حال خود وانگذارند و از همنشينى با آنان و تفقد احوالشان در ويرانه ها و كاروانسراها تكبر نورزند.

و افراد مورد اعتمادت بايد گزارش امور اين طبقه را در اختيار تو قرار دهند.

آن گاه در حق فقيران چنان عمل كن كه در پيشگاه خداوند، و در روزى كه با او ملاقات مى كنى معذور و بى تقصير باشى و هرگز به جرم و به سبب تضييع حقوقِ مردم از سوى خداى متعال بازخواست نشوى؛ زيرا اين دسته از فقرا به علت مسكنت و بيچارگى از ديگران به انصاف و رعايت نيازمندترند.

و با تمام اين فقرا و مستمندان يا هر يك از اقشار جامعه به گونه اى رفتار كن و حقوق همگان را، چنان كه خداوند واجب كرده است ادا نما تا در پيشگاه خدا معذور و پاك و بى تقصير باشى.

ص: 246

وَ تَعَهَّدْ أَهْلَ الْيُتْمِ وَ ذَوِي الرِّقَّةِ(1) فِي السِّنِّ مِمَّنْ لاَ حِيلَةَ لَهُ، وَ لاَ يَنْصِبُ(2) لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ، وَ ذَلِكَ عَلَى الْوُلاَةِ ثَقِيلٌ، وَ الْحَقُّ كُلُّهُ ثَقِيلٌ، وَ قَدْ يُخَفِّفُهُ اللَّهُ عَلَى أَقْوَامٍ طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ، وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللَّهِ لَهُمْ.

...

وَ اجْعَلْ لِذَوِي الْحَاجَاتِ مِنْكَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِيهِ شَخْصَكَ، وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً، فَتَتَوَاضَعُ فِيهِ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَكَ، وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ(1) جُنْدَكَ وَ أَعْوَانَكَ مِنْ أَحْرَاسِكَ(2) وَ شُرَطِكَ(3)، حَتَّى يُكَلِّمَكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ(4)، فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ فِي غَيْرِ مَوْطِنٍ: «لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لاَ يُوءْخَذُ لِلضَّعِيفِ فِيهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِيِّ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ». ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ(5) مِنْهُمْ وَ الْعِيَّ(6)، وَ نَحِّ عَنْهُمُ الضِّيقَ وَ الاْءَنَفَ يَبْسُطِ اللَّهُ عَلَيْكَ بِذَلِكَ أَكْنَافَ رَحْمَتِهِ، وَ يُوجِبْ لَكَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ. وَ أَعْطِ مَا أَعْطَيْتَ هَنِيئاً، وَ امْنَعْ فِي إِجْمَالٍ وَ إِعْذَارٍ.

...

...

...

و اضطراب حرف خود را بزنند، زيرا انسانِ هراس زده، نمى تواند روان و راحت سخن بگويد و نياز خود را بيان دارد.

من بارها از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: «امتى كه فرودست آن نتواند بى پروا حق خود را از قوى بستاند، پاك و پيراسته نخواهد بود».

آن گاه اگر سخن درشت و ناپسندى از آنها مى شنوى با بردبارى و گشاده دلى تحمل كن و از ناتوانيشان در بيان خواسته خود، رنجيده خاطر و بى حوصله مشو.

و با ايشان بدخلقى روا مدار و از سخن گفتن با آنها پرهيز مكن و تكبر نورز.

و بدان كه خدا به پاس اين خوش خلقى و بردبارى و مدارا با طبقه ضعيف جامعه، تو را در پرتو رحمت خود قرار مى دهد و پاداش اطاعت خويش را براى تو واجب مى گرداند، زيرا به فرمان حضرتش حقوق مردم را رعايت كرده اى.

و چون چيزى به مردم مى دهى، با ميل و طيب خاطر باشد تا به كامشان گوارا و خوش گردد و بر ايشان سنگين و دشوار نيايد، و آن گاه كه از دهش امتناع مى ورزى، رفتارت را با عذرخواهى و سخن زيبا و دلنشين همراه ساز، نه آنكه رفتارى آميخته با تندخويى و درشت گويى داشته باشى.

ص: 249

ثُمَّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِكَ لاَ بُدَّ لَكَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا: مِنْهَا إِجَابَةُ عُمَّالِكَ بِمَا يَعْيَا عَنْهُ كُتَّابُكَ، وَ مِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ النَّاسِ يَوْمَ وُرُودِهَا عَلَيْكَ بِمَا تَحْرَجُ بِهِ صُدُورُ أَعْوَانِكَ. وَ أَمْضِ لِكُلِّ يَوْمٍ عَمَلَهُ، فَإِنَّ لِكُلِّ يَوْمٍ مَا فِيهِ. وَ اجْعَلْ لِنَفْسِكَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَفْضَلَ تِلْكَ الْمَوَاقِيتِ وَ أَجْزَلَ(1) تِلْكَ الاْءَقْسَامِ، وَ إِنْ كَانَتْ كُلُّهَا لِلَّهِ إِذَا صَلَحَتْ فِيهَا النِّيَّةُ، وَ سَلِمَتْ مِنْهَا الرَّعِيَّةُ.

...

وَ لْيَكُنْ فِي خَاصَّةِ مَا تُخْلِصُ بِهِ لِلَّهِ دِينَكَ: إِقَامَةُ فَرَائِضِهِ(1) الَّتِي هِيَ لَهُ خَاصَّةً، فَأَعْطِ اللَّهَ مِنْ بَدَنِكَ فِي لَيْلِكَ وَ نَهَارِكَ، وَ وَفِّ مَا تَقَرَّبْتَ بِهِ إِلَى اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ كَامِلاً غَيْرَ مَثْلُومٍ(2) وَ لاَ مَنْقُوصٍ، بَالِغاً مِنْ بَدَنِكَ مَا بَلَغَ. وَ إِذَا قُمْتَ فِي صَلاَتِكَ لِلنَّاسِ فَلاَ تَكُونَنَّ مُنَفِّراً(3) وَ لاَ مُضَيِّعاً، فَإِنَّ فِي النَّاسِ مَنْ بِهِ الْعِلَّةُ وَ لَهُ الْحَاجَةُ. وَ قَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله حِينَ وَجَّهَنِي إِلَى الْيَمَنِ: كَيْفَ أُصَلِّي بِهِمْ؟ فَقَالَ: «صَلِّ بِهِمْ كَصَلاَةِ أَضْعَفِهِمْ وَ كُنْ بِالْمُوءْمِنِينَ رَحِيماً».

...

و در بهترين اوقات و حالاتى كه براى خدا به امور دينى خود مى پردازى بايد به اقامه واجبات و فرائضى مشغول شوى كه فقط و فقط مخصوص خداست و ربطى به امور جامعه و مانند آنان ندارد.

پس بخشى از وجود خود را در شب و روزت براى كارهايى مانند اقامه نماز، وقف خدا كن. و هر آنچه به قصد قربت انجام مى دهى، كامل، بدون خدشه و از ريا پيراسته باشد، هرچند در اين راه خود را رنجه كنى؛ پس در اداى وظيفه پايدار باش. محض مثال نماز را با آداب و شروط كامل و خالى از ريا و ساير موانع به جاى آور.

و چون به نماز جماعت بايستى و مردم به تو اقتدا كنند نبايد آن قدر طول دهى كه مردم فرارى و بيزار شوند و نه آن قدر ناقص و بدون رعايت اركان و شروطْ نماز بگزارى كه حق آن را تباه كنى، زيرا در ميان مردم كسانى هستند كه بيمارند و نمى توانند نماز را طول بدهند و يا كارى دارند كه فرصت انجام دادنش را از دست مى دهند.

هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مرا به يمن اعزام فرمود، از حضرتش پرسيدم: «نماز را با آنها چگونه بخوانم؟ طولانى يا كوتاه؟ حضرت فرمود: مانند ضعيف ترين شان بخوان و آن را طول نده و با مؤمنان مهربان باش».

ص: 251

وَ أَمَّا بَعْدُ، فَلاَ تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَكَ عَنْ رَعِيَّتِكَ، فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلاَةِ عَنِ الرَّعِيَّةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضِّيقِ(1) وَ قِلَّةُ عِلْمٍ بِالاْءُمُورِ. وَ الاِحْتِجَابُ مِنْهُمْ يَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ، فَيَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْكَبِيرُ، وَ يَعْظُمُ الصَّغِيرُ، وَ يَقْبُحُ الْحَسَنُ، وَ يَحْسُنُ الْقَبِيحُ، وَ يُشَابُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ. وَ إِنَّمَا الْوَالِي بَشَرٌ لاَ يَعْرِفُ مَا تَوَارَى(2) عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الاْءُمُورِ.

...

وَ لَيْسَتْ عَلَى الْحَقِّ سِمَاتٌ(1) تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْكَذِبِ، وَ إِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَيْنِ: إِمَّا امْرُوءٌ سَخَتْ نَفْسُكَ(2) بِالْبَذْلِ فِي الْحَقِّ، فَفِيمَ احْتِجَابُكَ مِنْ وَاجِبِ حَقٍّ تُعْطِيهِ أَوْ فِعْلٍ كَرِيمٍ تُسْدِيهِ(3)؟ أَوْ مُبْتَلىً بِالْمَنْعِ، فَمَا أَسْرَعَ كَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِكَ إِذَا أَيِسُوا مِنْ بَذْلِكَ، مَعَ أَنَّ أَكْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَيْكَ مِمَّا لاَ مَئُونَةَ فِيهِ عَلَيْكَ، مِنْ شَكَاةِ مَظْلِمَةٍ، أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فِي مُعَامَلَةٍ.

...

و حق را علامت و نشان خاصى نيست تا بتواند آن را از باطل جدا كند و گونه هاى راستگويى را از دروغ بازشناسد. [پس والى بايد از راه هاى طبيعى، حق و باطل، و راست و دروغ را از يكديگر تميز دهد و البته وقتى با مردم ارتباط نداشته و اطلاعات خود را فقط از مجارى خاصى به دست آورد، به گمراهى مى افتد].

و تو اى مالك، از دو حالت خارج نيستى: يا مى توانى در راه حق مال و جان فدا كنى و نيازهاى مردم را برآورده كنى، كه در اين صورت چرا از مردم فاصله مى گيرى؟ آيا از حق كه بايد آن را به انجام برسانى فاصله مى گيرى، و يا از كار كريمانه اى كه قضاى حوائج مردم است روى بر مى تابى؟

يا اينكه از برآوردن نيازهاى مردم خوددارى مى كنى، كه در اين صورت احتياجى به فاصله گرفتن از آنها ندارى، زيرا وقتى كه از فضل و لطف تو مأيوس شوند، از درخواست و ابراز نياز، پرهيز مى كنند.

وانگهى، غالب خواسته هاى مردم براى تو هزينه و مشكلى ندارد، زيرا خواسته شان ناچيز است. مثلاً از ستمى كه بر آنان رفته نزد تو دادخواهى مى كنند و تو مى توانى با فرمانى از ظلمى كه بر آنها رفته پيشگيرى كنى. يا در معامله اى انصاف را مى خواهند كه يكى از طرفين معامله به ديگرى اجحاف كرده و تو دستور انصاف مى دهى، و امثال اين خواسته ها كه لزومى ندارد حاكم به بهانه آن، خود را از مردم دور نگه دارد.

ص: 253

ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِي خَاصَّةً وَ بِطَانَةً، فِيهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَ تَطَاوُلٌ، وَ قِلَّةُ إِنْصَافٍ فِي مُعَامَلَةٍ. فَاحْسِمْ(1) مَادَّةَ أُولَئِكَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْكَ الاْءَحْوَالِ، وَ لاَ تُقْطِعَنَّ لاِءَحَدٍ مِنْ حَاشِيَتِكَ وَ حَامَّتِكَ(2) قَطِيعَةً، وَ لاَ يَطْمَعَنَّ مِنْكَ فِي اعْتِقَادِ عُقْدَةٍ تَضُرُّ بِمَنْ يَلِيهَا مِنَ النَّاسِ، فِي شِرْبٍ(3) أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَكٍ، يَحْمِلُونَ مَئُونَتَهُ عَلَى غَيْرِهِمْ، فَيَكُونَ مَهْنَأُ(4) ذَلِكَ لَهُمْ دُونَكَ، وَ عَيْبُهُ عَلَيْكَ فِي الدُّنْيَا وَ الاْآخِرَةِ.

...

وَ أَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِيبِ وَ الْبَعِيدِ، وَ كُنْ فِي ذَلِكَ صَابِراً مُحْتَسِباً(1)، وَاقِعاً ذَلِكَ مِنْ قَرَابَتِكَ وَ خَاصَّتِكَ حَيْثُ وَقَعَ. وَ ابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا يَثْقُلُ عَلَيْكَ مِنْهُ، فَإِنَّ مَغَبَّةَ(2) ذَلِكَ مَحْمُودَةٌ. وَ إِنْ ظَنَّتِ الرَّعِيَّةُ بِكَ حَيْفاً(3) فَأَصْحِرْ(4) لَهُمْ بِعُذْرِكَ، وَ اعْدِلْ عَنْكَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِكَ، فَإِنَّ فِي ذَلِكَ رِيَاضَةً(5) مِنْكَ لِنَفْسِكَ وَ رِفْقاً بِرَعِيَّتِكَ، وَ إِعْذَاراً تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَكَ مِنْ تَقْوِيمِهِمْ عَلَى الْحَقِّ.

...

...

...

خودخواهى تو فرو مى ريزد و فروتن خواهى شد. زيرا انسان دوست ندارد در حضور مردمى كه خود را از آنها بالاتر مى داند، دليل و عذر بياورد و كار خود را تبيين كند. و تو را به مدارا كردن و نرمخويى با مردم وا مى دارد.

در نهايت، به خواسته خود، يعنى قرار گرفتن مردم در جاده حق خواهى رسيد، چون حاكمى كه حاضر مى شود خودْ حقيقتِ كار خود را براى مردم گزارش و روشن كند، قطعا از باطلى كه از ديگران سر مى زند نخواهد گذشت و وقتى مردم اين را احساس كنند همواره در راه مستقيم حق حركت خواهند كرد.

ص: 256

وَ لاَ تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاكَ إِلَيْهِ عَدُوُّكَ و لِلَّهِ فِيهِ رِضا، فَإِنَّ فِي الصُّلْحِ دَعَةً(1) لِجُنُودِكَ، وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِكَ(2)، وَ أَمْناً لِبِلاَدِكَ، وَ لَكِنِ الْحَذَرَ كُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ، فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِيَتَغَفَّلَ، فَخُذْ بِالْحَزْمِ(3) وَ اتَّهِمْ فِي ذَلِكَ حُسْنَ الظَّنِّ.

...

وَ إِنْ عَقَدْتَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ عَدُوِّكَ عُقْدَةً، أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمَّةً، فَحُطْ(1) عَهْدَكَ بِالْوَفَاءِ، وَ ارْعَ ذِمَّتَكَ بِالاْءَمَانَةِ، وَ اجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَيْتَ، فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَيْءٌ النَّاسُ(2) أَشَدُّ عَلَيْهِ اجْتِمَاعاً، مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ، وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِيمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ. وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِكَ الْمُشْرِكُونَ فِيمَا بَيْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِينَ، لِمَا اسْتَوْبَلُوا(3) مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ، فَلاَ تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِكَ، وَ لاَ تَخِيسَنَّ(4) بِعَهْدِكَ، وَ لاَ تَخْتِلَنَّ(5) عَدُوَّكَ، فَإِنَّهُ لاَ يَجْتَرِئُ عَلَى اللَّهِ إِلاَّ جَاهِلٌ شَقِيٌّ.

...

وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ(1) أَمْناً أَفْضَاهُ بَيْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ، وَ حَرِيماً(2) يَسْكُنُونَ إِلَى مَنَعَتِهِ(3)، وَ يَسْتَفِيضُونَ(4) إِلَى جِوَارِهِ، فَلاَ إِدْغَالَ(5)، وَ لاَ مُدَالَسَةَ(6)، وَ لاَ خِدَاعَ فِيهِ. وَ لاَ تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِيهِ الْعِلَلَ(7)، وَ لاَ تُعَوِّلَنَّ(8) عَلَى لَحْنِ(9) قَوْلٍ بَعْدَ التَّأْكِيدِ وَ التَّوْثِقَةِ.

...

و آگاه باش كه خدا عهد و پيمان را موجب امنيتى قرار داده كه به رحمت خود آن را ميان بندگان گسترانده است. و آن را حريمى قرار داده كه مردم در پناه قدرت بازدارنده آن آرامش بيابند. چون اگر خداوند عهد و پيمان را مقرر نمى فرمود، براى هراس زدگان و جنگ زدگان پناهگاهى وجود نمى داشت.

و مردم، شتابان در پناهش قرار گيرند تا از بيم جنگ رها شوند؛ پناهگاهى كه در آن نه فساد است و نه نيرنگ و خيانت.

و با هيچ كس پيمان و قرارى ابهام آلود كه هدفِ آن روشن نباشد، منعقد مكن.

و هرگز در عهد و پيمان، بر گفته هاى دو پهلو و قابل توجيه مانند توريه(10) و مفهوم مخالف و... تكيه مكن تا به اين بهانه بتوانى آن را به اين استدلال كه مفاد قرارداد صريح و روشن نيست نقض نمايى كه اين رفتار، كار انسان هاى بى وجدان است.

ص: 259

وَ لاَ يَدْعُوَنَّكَ ضِيقُ أَمْرٍ لَزِمَكَ فِيهِ عَهْدُ اللَّهِ إِلَى طَلَبِ انْفِسَاخِهِ(1) بِغَيْرِ الْحَقِّ، فَإِنَّ صَبْرَكَ عَلَى ضِيقِ أَمْرٍ تَرْجُو انْفِرَاجَهُ(2) وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ، خَيْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخَافُ تَبِعَتَهُ، وَ أَنْ تُحِيطَ بِكَ مِنَ اللَّهِ فِيهِ طِلْبَةٌ(3)، فَلاَ تَسْتَقِيلُ(4) فِيهَا دُنْيَاكَ وَ لاَ آخِرَتَكَ.

...

و مبادا سختى وفاى به عهد و پيمانى كه با ديگرى بسته اى و خداوند پايبندى به آن را از تو خواسته است تو را وادارد كه به ناحق آن را فسخ كنى.

همانا اگر صبر و سختى هاى آن را تحمل كنى، اميد مى رود كه پيروزمندانه به سرانجام آن برسى و نزد خلق و خدا فرجامى نيكو و ثوابى اخروى داشته باشى، زيرا در نزد مردم به وفاى به عهد شهره خواهى شد و البته پاداش فراوانى خواهد داشت كه در جاى خود محفوظ است. پس با اين وصف، پايدارىِ در وفاى به عهد از خيانت و شكستن پيمان به مراتب بهتر است؛ چيزى كه نزد خدا و خلق كيفر و نكوهش دارد.

چنين پايبندى از پيمان شكنى، كه به سبب آن از سوى خدا بازخواست شوى و نيز مستحق كيفر گردى، و نتوانى در دنيا و آخرت خود را از آن كيفر خدا و نكوهش مردم رها سازى، بهتر است. در يك كلام، صبر بر سختى هاى وفاى به عهد از نظر خلق و خالق و در دنيا و آخرت بهتر از شكستن پيمان است و اين صبورى ستودنى مى باشد.

ص: 260

إِيَّاكَ وَ الدِّمَاءَ وَ سَفْكَهَا بِغَيْرِ حِلِّهَا، فَإِنَّهُ لَيْسَ شَيْءٌ أَدْعَى لِنِقْمَةٍ، وَ لاَ أَعْظَمَ لِتَبِعَةٍ(1)، وَ لاَ أَحْرَى(2) بِزَوَالِ نِعْمَةٍ، وَ انْقِطَاعِ مُدَّةٍ، مِنْ سَفْكِ الدِّمَاءِ بِغَيْرِ حَقِّهَا. وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُكْمِ بَيْنَ الْعِبَادِ، فِيمَا تَسَافَكُوا مِنَ الدِّمَاءِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، فَلاَ تُقَوِّيَنَّ سُلْطَانَكَ بِسَفْكِ دَمٍ حَرَامٍ، فَإِنَّ ذَلِكَ مِمَّا يُضْعِفُهُ وَ يُوهِنُهُ، بَلْ يُزِيلُهُ وَ يَنْقُلُهُ. وَ لاَ عُذْرَ لَكَ عِنْدَ اللَّهِ وَ لاَ عِنْدِي فِي قَتْلِ الْعَمْدِ، لاِءَنَّ فِيهِ قَوَدَ(3) الْبَدَنِ.

...

وَ إِنِ ابْتُلِيتَ بِخَطَإٍ وَ أَفْرَطَ عَلَيْكَ سَوْطُكَ أَوْ سَيْفُكَ أَوْ يَدُكَ بِالْعُقُوبَةِ، فَإِنَّ فِي الْوَكْزَةِ(1) فَمَا فَوْقَهَا مَقْتَلَةً(2)، فَلاَ تَطْمَحَنَّ(3) بِكَ نَخْوَةُ(4) سُلْطَانِكَ عَنْ أَنْ تُوءَدِّيَ إِلَى أَوْلِيَاءِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ.

...

وَ إِيَّاكَ وَ الاْءِعْجَابَ بِنَفْسِكَ، وَ الثِّقَةَ بِمَا يُعْجِبُكَ مِنْهَا، وَ حُبَّ الاْءِطْرَاءِ(1)، فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَوْثَقِ(2) فُرَصِ الشَّيْطَانِ فِي نَفْسِهِ لِيَمْحَقَ(3) مَا يَكُونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِينَ. وَ إِيَّاكَ وَ الْمَنَّ(4) عَلَى رَعِيَّتِكَ بِإِحْسَانِكَ، أَوِ التَّزَيُّدَ(5) فِيمَا كَانَ مِنْ فِعْلِكَ، أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَكَ بِخُلْفِكَ، فَإِنَّ الْمَنَّ يُبْطِلُ الاْءِحْسَانَ، وَ التَّزَيُّدَ يَذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ، وَ الْخُلْفَ يُوجِبُ الْمَقْتَ(6) عِنْدَ اللَّهِ وَ النَّاسِ. قالَ اللّهُ تَعالى: «كَبُرَ مَقْتا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لاَ تَفْعَلُونَ»(7).

...

...

...

بى ارزش مى كند. و نشان دادن عمل بيش از آنچه هست، نور حق را مى زدايد، زيرا حق نور و فروغى دارد كه اگر انسان عملى را بيش از آنچه انجام داده نشان بدهد، آن نور و ارزش در نظر نمى آيد.

و خلف وعده نيز موجب غضب خدا و مردم مى شود، زيرا خداى متعال مى فرمايد: «نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد». اين آيه عام است و شامل خلف وعده نيز مى گردد، چنان كه شامل امر به نيكى و بازداشتن از بدى نيز مى شود.

ص: 264

وَ إِيَّاكَ وَ الْعَجَلَةَ بِالاْءُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا، أَوِ التَّسَقُّطَ فِيهَا عِنْدَ إِمْكَانِهَا، أَوِ اللَّجَاجَةَ(1) فِيهَا إِذَا تَنَكَّرَتْ(2) أَوِ الْوَهْنَ(3) عَنْهَا إِذَا اسْتَوْضَحَتْ(4). فَضَعْ كُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ وَ أَوْقِعْ كُلَّ أَمْرٍ مَوْقِعَهُ. وَ إِيَّاكَ وَ الاِسْتِئْثَارَ(5) بِمَا النَّاسُ فِيهِ أُسْوَةٌ(6)، وَ التَّغَابِيَ(7) عَمَّا تُعْنَى بِهِ مِمَّا قَدْ وَضَحَ(8) لِلْعُيُونِ، فَإِنَّهُ مَأْخُوذٌ مِنْكَ لِغَيْرِكَ، وَ عَمَّا قَلِيلٍ(9) تَنْكَشِفُ عَنْكَ أَغْطِيَةُ(10) الاْءُمُورِ، وَ يُنْتَصَفُ(11) مِنْكَ لِلْمَظْلُومِ.

...

از شتاب كردن در كارها قبل از آنكه وقت آن فرا برسد بپرهيز، و از سستى ورزيدن به هنگام امكان انجام دادن كارى دورى كن، و از پافشارى و اصرار بر انجام گرفتنِ كارى ناممكن دست بدار، و از ضعف و سستى كردن در انجام دادن كارى كه ممكن و شدنى است، خوددارى كن. پس هر كارى را در محل و زمانِ آن و نيز در موقعيت مناسب آن انجام بده و هميشه به موقع و بهنگام اقدام كن.

و از تصرف كردن اموالى كه مردم با تو در آن اموال حقى يكسان دارند، دورى كن، مثل تملكِ جوى ها و رودخانه هاى عمومى و معادن وسيع و مانند اينها.

و از تغافل و بى توجهى از آنچه مردم از تو مى خواهند، پرهيز كن، چرا كه آن مال را سرانجام از تو خواهند گرفت و به ديگرى خواهند داد و آن زمانى خواهد بود كه حكومت از تو گرفته مى شود، كه البته در اين صورت، گناه غارت اموال عمومى به گردن توست و مال را نيز از دست خواهى داد. و زود است كه پرده هاى امور كنار رود، زيرا امور آخرت پرده هايى دارند كه جز با مرگ كنار نمى روند. و آنگاه است كه داد مظلوم را از تو خواهند گرفت؛ مظلومى كه حقش را براى خود گرفتى.

ص: 265

إِمْلِكْ(1) حَمِيَّةَ(2) أَنْفِكَ، وَ سَوْرَةَ(3) حَدِّكَ(4)، وَ سَطْوَةَ(5) يَدِكَ، وَ غَرْبَ(6) لِسَانِكَ. وَ احْتَرِسْ(7) مِنْ كُلِّ ذَلِكَ بِكَفِّ الْبَادِرَةِ(8) وَ تَأْخِيرِ السَّطْوَةِ، حَتَّى يَسْكُنَ غَضَبُكَ فَتَمْلِكَ الاِخْتِيَارَ، وَ لَنْ تَحْكُمَ ذَلِكَ مِنْ نَفْسِكَ حَتَّى تُكْثِرَ هُمُومَكَ بِذِكْرِ الْمَعَادِ إِلَى رَبِّكَ.