شناسنامه كتاب

* نام كتاب: توضيح نهج البلاغه ج 1

* تأليف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى

* مترجم: سيد محمد رضا غياثى كرمانى

***

كليه حقوق طبع و نشر براى بنياد جهانى

آية اللّه العظمى شيرازى محفوظ است.

ص: 1

ص: 2

توضيح نهج البلاغه

جلد اوّل

تأليف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى

ص: 3

شناسنامه كتاب

* نام كتاب: توضيح نهج البلاغه ج 1

* تأليف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى

* مترجم: سيد محمد رضا غياثى كرمانى

***

كليه حقوق طبع و نشر براى بنياد جهانى

آية اللّه العظمى شيرازى محفوظ است.

ص: 4

103. در زهد ورزيدن... 168

104. درباره پيامبر صلى الله عليه و آله و فضايل خويش... 175

105. در صفات پيامبر صلى الله عليه و آله و تهديد بنى اميّه و موعظه مردم... 179

106. در برترى اسلام، وصف پيامبر صلى الله عليه و آله و توبيخ ياران... 187

107. در يكى از روزهاى صفّين... 196

108. از پيشامدهاى بزرگ ياد مى كند... 198

109. در بيان قدرت خداوند و حوادث مرگ و قيامت... 211

110. در اركان دين... 230

111. در نكوهش دنيا... 234

112. درباره ملك الموت... 244

113. در نكوهش دنيا... 245

114. در اندرز به مردم... 250

115. در طلب باران... 260

116. در اندرز به ياران... 265

117. در مذمّت بخيلانِ مال و جان... 269

118. در ستايش يارانش... 271

119. در تشويق مردم به جهاد... 273

120. در بيان فضايل خود و نصيحت مردم... 276

121. بعد از ليلة الهرير... 279

122. خطاب به خوارج... 285

123. به اصحاب خود در نبرد صفّين... 291

124. درباره حكميّت ... 300

125. در پاسخ ياران وقتى در تقسيم بيت المال مساوات كرد... 307

ص: 6

126. سخنى با خوارج... 310

127. درباره آينده بصره... 318

128. درباره پيمانه ها و ترازوها... 323

129. به ابوذر هنگام تبعيد به ربذه... 328

130. در باب قبول حكومت و وصف امام حق... 331

131. در پارسايى و انديشيدن به مرگ... 336

132. در عظمت پروردگار، قرآن، پيامبر صلى الله عليه و آله و در مورد دنيا... 341

133. در منع عُمر از رفتن به جنگ روميان... 348

134. خطاب به مغيرة بن اخنس... 351

135. درباره بيعت مردم با او... 353

136. درباره طلحه و زبير... 355

137. در اشاره به فتنه ها و حكومت امام عصر(عجل اللّه فرجه)... 361

138. هنگام تشكيل شورا پس از هلاكت عمر... 367

139. در نهى از عيبجويى مردم... 369

140. در نهى از گوش سپردن به غيبت... 372

141. در نكوهش نيكى به نااهل... 374

142. در طلب باران... 376

143. در بعثت پيامبران و فضايل اهل بيت عليهم السلام ... 381

144. در فناى دنيا و نكوهش بدعت... 386

145. در منع عمر از رفتن به جنگ ايرانيان... 389

146. فلسفه بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله و حوادث آينده و اندرز مردم... 393

147. درباره مردم بصره... 403

148. پيش از وفاتش... 406

ص: 7

149. در اشاره به فتنه ها و معرفى گمراهان... 411

150. در هشدار از فتنه ها... 418

151. در صفات خداوند و پيشوايان دين... 427

152. در توصيف گمراه و بيان برخى نصايح... 435

153. در فضايل اهل بيت عليهم السلام ... 444

154. در آفرينش شگفتِ خفّاش... 451

155. خطاب به مردم بصره و ذكر حوادث سخت... 457

156. در تشويق مردم به تقوا و تلاش براى آخرت... 468

157. درباره پيامبر و قرآن، و دولت بنى اميّه... 478

158. در نيك رفتارى خود با مردم... 482

159. در عظمت پروردگار و شرح حال برخى از پيامبران... 484

160. در توصيف پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت او... 505

161. در پاسخ يكى از يارانش كه چرا از خلافت بركنار مانديد... 512

162. در ستايش و اوصاف پروردگار... 517

163. در اجتماع مردم براى شكايت از عثمان... 525

ص: 8

فَلْيَعْمَلِ الْعَامِلُ مِنْكُمْ فِي أَيَّامِ مَهَلِهِ قَبْلَ إِرْهَاقِ أَجَلِهِ، وَ فِي فَرَاغِهِ قَبْلَ أَوَانِ شُغُلِهِ، وَ فِي مُتَنَفَّسِهِ(1) قَبْلَ أَنْ يُوءْخَذَ بِكَظَمِهِ(2)، وَ لْيُمَهِّدْ(3) لِنَفْسِهِ وَ قَدَمِهِ، وَ لْيَتَزَوَّدْ مِنْ دَارِ ظَعْنِهِ لِدَارِ إِقَامَتِهِ. فَاللَّهَ اللَّهَ(4) أَيُّهَا النَّاسُ فِيمَا اسْتَحْفَظَكُمْ(5) مِنْ كِتَابِهِ، وَ اسْتَوْدَعَكُمْ(6) مِنْ حُقُوقِهِ.

...

فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ يَخْلُقْكُمْ عَبَثاً(1)، وَ لَمْ يَتْرُكْكُمْ سُدًى(2)، وَ لَمْ يَدَعْكُمْ فِي جَهَالَةٍ وَ لاَ عَمًى، قَدْ سَمَّى آثَارَكُمْ، وَ عَلِمَ أَعْمَالَكُمْ، وَ كَتَبَ آجَالَكُمْ، وَ أَنْزَلَ عَلَيْكُمُ الْكِتَابَ تِبْياناً(3) لِكُلِّ شَيْءٍ وَ عَمَّرَ فِيكُمْ نَبِيَّهُ أَزْمَاناً، حَتَّى أَكْمَلَ لَهُ وَ لَكُمْ - فِيمَا أَنْزَلَ مِنْ كِتَابِهِ - دِينَهُ الَّذِي رَضِيَ لِنَفْسِهِ، وَ أَنْهَى(4) إِلَيْكُمْ - عَلَى لِسَانِهِ - مَحَابَّهُ(5) مِنَ الاْءَعْمَالِ وَ مَكَارِهَهُ، وَ نَوَاهِيَهُ وَ أَوَامِرَهُ.

...

...

...

مى انجامد براى شما كامل سازد.

و اعمالى كه مى پسندد و آنچه نكوهيده مى شمارد و نيز اوامر و نواهى، و شايست و ناشايستِ خود را بر زبان پيامبر صلى الله عليه و آله به شما رساند. شايد اعمال پسنديده و شايست اعم از اوامر و اعمال ناپسند و ناشايست اعم از نواهى باشد، چرا كه اعمال پسنديده علاوه بر واجبات شامل مستحبات و اعمال ناپسند افزون بر محرمات مكروهات را نيز در بر مى گيرد [در حالى كه اوامر فقط واجبات، و نواهى تنها محرّمات را دربر مى گيرند].

ص: 12

وَ أَلْقَى إِلَيْكُمُ الْمَعْذِرَةَ، وَ اتَّخَذَ عَلَيْكُمُ الْحُجَّةَ، وَ قَدَّمَ(1) إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ، وَ أَنْذَرَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ(2) عَذابٍ شَدِيدٍ. فَاسْتَدْرِكُوا بَقِيَّةَ أَيَّامِكُمْ، وَ اصْبِرُوا لَهَا أَنْفُسَكُمْ(3)، فَإِنَّهَا قَلِيلٌ فِي(4) كَثِيرِ الاْءَيَّامِ الَّتِي تَكُونُ مِنْكُمْ فِيهَا الْغَفْلَةُ وَ التَّشَاغُلُ(5) عَنِ الْمَوْعِظَةِ، وَ لاَ تُرَخِّصُوا(6) لاِءَنْفُسِكُمْ، فَتَذْهَبَ بِكُمُ الرُّخَصُ مَذَاهِبَ الظَّلَمَةِ(7)، وَ لاَ تُدَاهِنُوا(8) فَيَهْجُمَ بِكُمُ الاْءِدْهَانُ عَلَى الْمُصِيبَةِ.

...

و آنچه بايسته و شايسته است، براى شما بازگفت و تبيين نمود و جاى عذرى باقى نگذارد. يعنى هركس [آگاهانه] نافرمانى اش كند وى را عذرى نماند، و حجّت را بر شما تمام كرد و لذا مى تواند در قيامت با استناد به ابلاغ فرمان با شما احتجاج و استدلال نمايد.

و به شما هشدار داد كه در صورت مخالفت با دستوراتْ كيفر خواهيد شد و قبل از در رسيدن عذابِ سخت، شما را هشدار داد.

پس بقيه ايّام عمر خود را دريابيد تا از دست نرود و عمل صالح انجام دهيد و توبه كنيد و خويشتن را به شكيبايى و صبرِ بر دشوارىِ اعمال واداريد. چون باقيمانده عمر شما نسبت به دورانى كه غافل از خدا و فرمان حضرتش، پشت سر گذاشتيد و به موعظه بى اعتنا بوده ايد اندك است. اين عبارت دو معنى دارد:

1. باقيمانده عمر تمام مردم نسبت به عمر از دست رفته تمام مردم كم و اندك است، گرچه باقيمانده عمر يك جوان و نوجوان در مقايسه با آنچه از دست رفته بيشتر باشد.

2. اين جمله خطابى است و براى آسان جلوه دادن صبر در نظر آنان است، و اينكه بفهماند كه چيزى نيست و مى توانيد اين مختصر را به بندگى بگذرانيد؛ چنان كه رسم

ص: 13

...

...

سخنوران شيواگوست كه براى آسان جلوه دادن كارهاى شاق و دشوار از اين گونه جملات استفاده مى كنند.

و به خودتان اجازه ندهيد كه گناه كنيد، زيرا انسان خير و شر را در واقع به نفس خود القا مى كند و نفس تحت تأثير آن القاءات و دستورات عمل مى نمايد. در اين صورت اگر به نفس اجازه بدكارى داده شود، در واقع آدمى راه ستمگران را پيموده و همانند ظالمان، واجبات را وانهاده و به محرّمات روى آورده است.

و با گنهكاران مداهنه و تساهل و تسامح نكنيد كه شما را به آتش جهنم، كه بالاترين مصيبت هاست مى كشاند، زيرا مداهنه با امر به معروف و نهى از منكر، منافات دارد، و اين در حالى است كه حضرت مى فرمايد: «أمرنا رسول اللّه أن نلاقي أهل المعاصي بوجوه مكفهرة(1)؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمان مان داد تا با گنهكاران با چهره درهم كشيده روبه رو شويم».

البته احتمال دارد كه منظور امام عليه السلام در اين جمله تساهل انسان نسبت به خويشتن باشد [، چرا كه انسان بايد همواره نسبت به خود سخت گير باشد و از كنار غفلت ها و تباهى ها بى تفاوت نگذرد].

ص: 14

عِبَادَ اللَّهِ، إِنَّ أَنْصَحَ النَّاسِ لِنَفْسِهِ أَطْوَعُهُمْ(1) لِرَبِّهِ، وَ إِنَّ أَغَشَّهُمْ(2) لِنَفْسِهِ أَعْصَاهُمْ لِرَبِّهِ، وَ الْمَغْبُونُ مَنْ غَبَنَ نَفْسَهُ، وَ الْمَغْبُوطُ(3) مَنْ سَلِمَ لَهُ دِينُهُ، وَ السَّعِيدُ مَنْ وُعِظَ بِغَيْرِهِ، وَ الشَّقِيُّ مَنِ انْخَدَعَ لِهَوَاهُ وَ غُرُورِهِ.

...

وَ اعْلَمُوا أَنَّ يَسِيرَ الرِّيَاءِ شِرْكٌ، وَ مُجَالَسَةَ أَهْلِ الْهَوَى مَنْسَاةٌ لِلاْءِيمَانِ، وَ مَحْضَرَةٌ لِلشَّيْطَانِ. جَانِبُوا الْكَذِبَ فَإِنَّهُ مُجَانِبٌ لِلاْءِيمَانِ. الصَّادِقُ عَلَى شَرَفِ مَنْجَاةٍ وَ كَرَامَةٍ، وَالْكَاذِبُ عَلَى شَفا(1) مَهْوَاةٍ وَ مَهَانَةٍ. وَ لاَ تَحَاسَدُوا فَإِنَّ الْحَسَدَ يَأْكُلُ الاْءِيمَانَ كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَبَ، وَ لاَ تَبَاغَضُوا فَإِنَّهَا الْحَالِقَةُ. وَ اعْلَمُوا أَنَّ الاْءَمَلَ يُسْهِي الْعَقْلَ وَ يُنْسِي الذِّكْرَ. فَأَكْذِبُوا الاْءَمَلَ فَإِنَّهُ غُرُورٌ وَ صَاحِبُهُ مَغْرُورٌ.

...

...

...

و به يكديگر حسادت نورزيد. يعنى براى كسانى كه از نعمتى برخوردارند آرزوىِ زوال نعمت را نداشته و در پى ضربه زدن و ترور شخصيّت آنان نباشيد، زيرا حسد ايمان را مى خورد چنان كه آتش هيزم را. اين فرموده امام عليه السلام بدان معناست كه حسد اعمال نيك فرد را نابود مى كند و جامعه اى كه افراد آن به يكديگر حسد مى ورزند همواره در معرض سقوط و انحطاط است تا سرانجام به درّه نابودى درمى افتد، زيرا افراد جامعه حسد زده، به جاى آنكه به سربلندى و بالندگى بينديشند به كوبيدن و تخريب همديگر مشغولند.

و به يكديگر بغض و عداوت نداشته باشيد، زيرا هر خير و سعادتى را نابود مى كند.

و بدانيد كه آرزوهاى دور و دراز موجب فراموشكارى عقل مى گردد، چون كسى كه به چيزهاى دور مى انديشد به دليل آرزوى عمر طولانى دستور عقل را مبنى بر عمل شايسته و رعايت احتياط، ناديده مى گيرد و خدا را فراموش مى كند؛ زيرا همواره انتظار مى كشد كه در آخر عمر توبه كند؛ و اين چيزى است كه در افراد آرزومندِ عمر طولانى ديده مى شود.

[حال كه چنين است،] پس آرزو را تكذيب كنيد، يعنى اگر دل به شما بگويد كه عمرى طولانى خواهيد داشت، آن را ناديده بگيريد و نپذيريد، و در عوض، كارى را انجام بدهيد كه افراد كم عمر انجام مى دهند؛ چنان كه امام حسن مجتبى عليه السلام فرمود: «إعمل لآخرتك كأنك تموت غداً(1)؛ براى آخرتت بگونه اى كار كن كه گويى همين فردا خواهى مُرد».

چرا كه آرزو، فريب است و آرزومند فريب خورده، زيرا چيزى را كه حقيقت ندارد، حقيقى مى پندارد.

ص: 17

...

...

به دليل آگاهى از سختى هاى فرا روى خود و دشوارى هاى آخرت حزن و اندوه را شعار خود قرار داده است؛ يعنى هميشه اندوهگين است. و خوف از آخرت و حوادث هولناك آن را لباس بالاپوش خود قرار داده است. البته حزن امرى قلبى است، به خلاف ترس كه در اعضا و جوارح نمودار مى شود و البته اين نيز از قلب بر مى خيزد.

چراغ هدايت را در قلب خويش افروخته است. يعنى چون از آخرت خوف دارد هميشه براى كار خير و انجام دادن واجبات و پرهيز از شرور و محرّمات، انگيزه دارد.

و اسباب پذيرايى خود، يعنى عمل صالح را براى روز مرگ و قيامت خود فراهم ساخته، و آماده ديدار پروردگار مى باشد.

مرگ را كه دور است براى خود نزديك مى بيند و آماده استقبال از آن است، به خلاف ديگران كه مرگ را دور مى بينند و كارى براى آن انجام نمى دهند. و اعمال سخت و سنگين اما رهايى بخش را آسان و ساده مى بيند، زيرا فرجام خوش آن را مى داند.

به امور با دقّت و ديده عبرت مى نگرد و چشم بصيرت مى يابد، نه اينكه كوركورانه از كنار مصالح و مفاسد بگذرد چنان كه ديگران حق و باطل را در هم آميخته اند و گويا نابينايند.

و همواره ذكر خدا مى گويد و به اندك آن بسنده نمى كند، يا اينكه عمل شايسته را به فراوانى انجام مى دهد.

و از آب گوارا، يعنى علوم راستين كه براى طالب علم بسان آب نوشين براى فردِ تشنه كام است، و عاقبت پسنديده اى دارد، مى نوشد تا سيراب گردد. روشن است كه آبشخور مورد نظر امام عليه السلام احكام شريعت است و فردِ جويا و طالب حق به آسانى احكام حق و اسلام را مى پذيرد و فرا مى گيرد، در حالى كه همين امر، براى ديگران دشوار است. لذا با اولين جرعه، سيراب مى شود و به نوشيدن مجدد احتياج ندارد.

و راه هاى مستقيم و هموار، يعنى جادّه شريعت را، كه واضح و استوار است، مى پيمايد.

ص: 19

قَدْ خَلَعَ سَرَابِيلَ(1) الشَّهَوَاتِ وَ تَخَلَّى مِنَ الْهُمُومِ إِلاَّ هَمّاً وَاحِداً انْفَرَدَ بِهِ. فَخَرَجَ مِنْ صِفَةِ الْعَمَى وَ مُشَارَكَةِ أَهْلِ الْهَوَى، وَ صَارَ مِنْ مَفَاتِيحِ أَبْوَابِ الْهُدَى وَ مَغَالِيقِ الرَّدَى.

...

جامه شهوها را از تن به در آورده است و تنها يك دغدغه دارد، يعنى در حالى كه غالب مردم به دنيا مشغولند، وى به آخرت نظر دارد و به دليل بى توجهى به امور دنيوى، چندان سرگرم آن نمى شود و گويى فقط راه آخرت را به تنهايى مى پيمايد و هيچ كس او را همراهى نمى كند.

از نابينايى و ناتوانى در تشخيص حق از باطل و حرام از حلال بركنار است، زيرا اگر كسى حق را نبيند با يك انسان نابينا در نديدن اشيا يكسان است؛ با اين تفاوت كه نابينايى فرد نابينا ظاهرىْ ولى نابينايى كسى كه حق و باطل را از يكديگر بازنمى شناسد معنوى است. لذا تشخيص ندادنِ حق به نابينايى تشبيه شده است.

و از همراهى با هواپرستان كناره گرفته و تن به هواى نفس خود نمى دهد.

و [چنين كسى] كليد هدايت شده است، يعنى مردم هرگاه بخواهند هدايت شوند از اين فرد راه دستيابى به هدايت را مى پُرسند. پس گويى هدايت خانه اى است و هركه مى خواهد وارد آن شود بايد با كليدْ آن را بگشايد، و كليد آن همين انسان پرهيزگار است.

و قفل دروازه هاى گمراهى است، زيرا راه فساد و گناه را بر روى بندگان مى بندد.

ص: 20

قَدْ أَبْصَرَ طَرِيقَهُ، وَ سَلَكَ سَبِيلَهُ، وَ عَرَفَ مَنَارَهُ(1)، وَ قَطَعَ غِمَارَهُ(2)، وَ اسْتَمْسَكَ مِنَ الْعُرَى(3) بِأَوْثَقِهَا، وَ مِنَ الْحِبَالِ بِأَمْتَنِهَا. فَهُوَ مِنَ الْيَقِينِ عَلَى مِثْلِ ضَوْءِ الشَّمْسِ.

...

راه رسيدن به بهشت را شناخته و آن را مى پيمايد، به خلاف كسى كه راه را مى شناسد، ولى در آن مسير قرار نمى گيرد.

و چراغ فروزان راه سعادت و بهشت را شناخته است. و براى رسيدن به ساحل نجات، ژرفاى درياى متلاطم سختى ها و مشكلات را درنورديده است.

و به محكم ترين دستگيره ها (= تقوا) چنگ زده است. امام على عليه السلام اسلام را به ظرف آبى تشبيه كرده كه داراى دستگيره هاى متعدّدى است، به گونه اى كه اگر انسان يكى از دستگيره هاى آن را به دست آورد مى تواند سيراب شود.

و به سِتَبرترين ريسمان ها چنگ زده است، گويى سعادت در محل بلندى قرار دارد و از آن جا ريسمان هايى به پائين آويخته شده تا مردم آنها را بگيرند و بالا روند و محكم ترين و استوارترين آن ريسمان ها تقواست. خداى سبحان دو دستاويزِ پيش گفته را عامل نجات خوانده است: «...فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى...»(4)؛ «به يقين، به دستاويزى استوار كه آن را گسستن نيست، چنگ زده است». و «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ...»(5)؛ «و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد».

يقين او به آخرت و عالم ماورا شفاف است، همانند يقينِ نور خورشيد كه هيچ گاه زنگار ترديد آن را تيره نمى كند.

ص: 21

قَدْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلَّهِ سُبْحَانَهُ فِي أَرْفَعِ الاْءُمُورِ، مِنْ إِصْدَارِ كُلِّ وَارِدٍ عَلَيْهِ، وَ تَصْيِيرِ كُلِّ فَرْعٍ إِلَى أَصْلِهِ. مِصْبَاحُ ظُلُمَاتٍ، كَشَّافُ عَشاواتٍ(1)، مِفْتَاحُ مُبْهَمَاتٍ، دَفَّاعُ مُعْضِلاَتٍ(2)، دَلِيلُ فَلَوَاتٍ(3). يَقُولُ فَيُفْهِمُ، وَ يَسْكُتُ فَيَسْلَمُ، قَدْ أَخْلَصَ لِلَّهِ فَاسْتَخْلَصَهُ. فَهُوَ مِنْ مَعَادِنِ دِينِهِ وَ أَوْتَادِ أَرْضِهِ.

...

انسانى كه در جاده شرع حركت مى كند احكام و روشِ فهم آنها را مى شناسد. اين چنين كسى به سبب قرب به خدا و آگاهى از احكام الهى بسان شخصِ مقرّبِ پادشاه، نزد پادشاه داراى موقعيّتى است. در واقع چنين شخصى براى خداى سبحان خود را در بالاترين موقعيّت ها قرار مى دهد كه عبارتند از:

الف) صدور فتوا و جواب صحيح به مسائل و مشكلات دينى كه بر او عرضه مى شوند.

ب) ارجاع فروع به اصول و شناخت راه دقيق آن اصول، مثل اصلِ كل شيء حلال و اصلِ قف عند الشبهة. پس در مشكلات علمىِ فرعى، به اصول صحيح مراجعه مى كند.

او چراغ [تابناك] تاريكى هاست و تيرگى هاى جهل به وسيله او برطرف مى گردد، پرده ابهام را از برابر چشم كمسويان كنار مى زند. اين سخن كنايه از آن است كه امور مشتبه را براى كسانى كه از دين آگاهى وسيعى ندارند توضيح مى دهد، و كليد گشايش امور مبهم و مايه دفع هر معضلى است و فهم مشكلات علمى را آسان مى سازد.

راهنماى بيابان ها و صحراهاى وسيع گمراهى است، و همان طور كه راهنما در بيابان افراد را به مقصد مى رساند، او نيز مردمان را به راه حق هدايت مى كند.

سخن مى گويد و جواب مى دهد و يا فتوا صادر مى كند و به سبب رسايى سخنى كه دارد فتواى خود را به مخاطب، به خوبى مى فهماند.

ص: 22

...

...

و سكوت مى كند و سخن زيان بار بر لب نمى آورد، و در نتيجه [اين خردورزى] از پيامدهاى آن سالم مى ماند.

در بندگى براى خدا اخلاص مى ورزد و در كارهاى خود جز خدا را در نظر نمى گيرد و خداى سبحان نيز او را مورد لطف خاص خويش قرار مى دهد.

پس او از معادن دين الهى به شمار مى رود. همان طور كه طلا معدن دارد اين فرد نيز از آن رو كه علوم دينى را در خود گرد آورده، معدن دين است.

و از اوتاد (ميخ هاى نگاهدارنده) زمين خدا مى باشد، چون زمين به جهت وجود نيكان محل نزول رحمت خداست و اگر اينها نباشند خداوند نيز لطف خود را از زمينيان دريغ مى كند. پس آنان به منزله ميخ - كه حافظ و نگهبان چوب هاست - از زمين حفاظت مى كنند.

ص: 23

قَدْ أَلْزَمَ نَفْسَهُ الْعَدْلَ، فَكَانَ أَوَّلَ عَدْلِهِ نَفْيُ الْهَوَى عَنْ نَفْسِهِ. يَصِفُ الْحَقَّ وَ يَعْمَلُ بِهِ، لاَ يَدَعُ لِلْخَيْرِ غَايَةً إِلاَّ أَمَّهَا(1)، وَ لاَ مَظِنَّةً إِلاَّ قَصَدَهَا، قَدْ أَمْكَنَ الْكِتَابَ مِنْ زِمَامِهِ(2)، فَهُوَ قَائِدُهُ وَ إِمَامُهُ، يَحُلُّ حَيْثُ حَلَّ ثَقَلُهُ(3)، وَ يَنْزِلُ حَيْثُ كَانَ مَنْزِلُهُ.

...

خود را ملزم مى كند كه در همه كارها عدالت را اجرا كند و اولين نشانه عدالتخواهى او اين است كه از پيروى هوس دورى مى كند، زيرا دنبال هوسرانى رفتن، ظلم به خويشتن است و در نهايت، انسان را از مسير سعادت خارج مى كند و به بيراهه بدبختى مى كشاند.

حق را تبيين و به آن عمل مى كند، نه اينكه فقط ديگران را به حق دعوت كند و خود از آن غافل بماند.

آخر و سرآمد خيرها را مى جويد و هر جا خيرى باشد يا احتمال دهد كه بتواند خيرى انجام دهد آهنگ آن مى كند. مثلاً در باب نماز علاوه بر نمازهاى واجب، نمازهاى نافله را نيز مى گزارد، و در باب زكات نيز حدّ نهايى و اعلاى وظيفه را رعايت مى كند و به يك مرحله پايين و حداقّل واجب قانع نيست. همچنين اگر احتمال دهد شخصى فقير است و كمك به او ثواب دارد، هرگز درنگ نمى كند و نيز در همه مواردى كه احتمال مى دهد خير و ثوابى وجود دارد، مشتاقانه به انجام دادن آن مى پردازد.

اختيار خود را به دست قرآن مى سپارد و سر به فرمان آن مى نهد تا هر جا كه بخواهد او را ببرد؛ يعنى تسليم محض قرآن و احكام شرعى است. پس قرآن پيشوا و رهبر اوست و هر جا كه قرآن بار مى اندازد، يعنى امر و نهى مى كند، او نيز بارمى اندازد، يعنى گوش به فرمان است. اين سخن امام عليه السلام از استعاره لطيفى برخوردار است.

ص: 24

وَ آخَرُ قَدْ تَسَمَّى عَالِماً وَ لَيْسَ بِهِ، فَاقْتَبَسَ جَهَائِلَ(1) مِنْ جُهَّالٍ، وَ أَضَالِيلَ مِنْ ضُلاَّلٍ، وَ نَصَبَ لِلنَّاسِ شَرَكاً(2) مِنْ حَبَائِلِ غُرُورٍ، وَ قَوْلِ زُورٍ(3). قَدْ حَمَلَ الْكِتَابَ عَلَى آرَائِهِ، وَ عَطَفَ الْحَقَّ عَلَى أَهْوَائِهِ، يُؤَمِّنُ النّاسَ مِنَ الْعَظَائِمِ، وَ يُهَوِّنُ كَبِيرَ الْجَرَائِمِ. و يَقُولُ: أَقِفُ عِنْدَ الشُّبُهَاتِ وَفِيهَا وَقَعَ، وَ يَقُولُ: وَ أَعْتَزِلُ الْبِدَعَ(4) وَ بَيْنَهَا اضْطَجَعَ(5). فَالصُّورَةُ صُورَةُ إِنْسَانٍ، وَ الْقَلْبُ قَلْبُ حَيَوَانٍ، لاَ يَعْرِفُ بَابَ الْهُدَى فَيَتَّبِعَهُ، وَ لاَ بَابَ الْعَمَى فَيَصُدَّ عَنْهُ، وَ ذَلِكَ مَيِّتُ الاْءَحْيَاءِ.

...

...

...

و حق را با هوس هاى خود و به مقتضاى آن بالا و پايين مى كند. يعنى هر آنچه خود مى پسندد حق پنداشته و براى آن اثبات استدلال مى كند.

مردم را از گناهان بزرگ ايمن مى خواند و آن را چنان ناچيز مى نماياند كه نبايد از آنها ترسيد، و در نتيجه مردم را در انجام دادن آنها بى باك مى سازد.

و رياكارانه مى گويد: من از امور شبهه ناك پرهيز مى كنم تا خود را پاك و پرهيزكار نشان بدهد، به گونه اى كه حتى از امور شبهه ناك احتياط مى كند، در حالى كه بر اثر بى تقوايى و بى احتياطى در ورطه شبهات در غلتيده است.

و نيز مى گويد: از بدعت ها (امورى كه در دين نبوده و به نام دين معرفى شده اند) دورى مى گزينم، تا خود را وارسته جلوه دهد، در حالى كه در آغوش بدعت ها آرميده است.

اين فرد به ظاهر صورت و جلوه انسانى دارد، ولى در اندرون حيوان است و هيچ حقيقتى را درك نمى كند و نمى فهمد.

نه راه هدايتگرى و ارشاد را مى شناسد كه از آن پيروى كند - چون خود را به دامان شهوت ها افكنده است - و نه راه كوردلى و گمراهى را مى شناسد تا جلوى آن را بگيرد و از ورود در آن بازايستد.

اين فرد در حقيقت مرده اى جنبنده است در ميان زندگان، زيرا به تن، زنده، و به جان مرده است، و همان طور كه از مرده اميد خيرى نمى رود، از اين انسان نيز هيچ اثر خيرى آشكار نمى گردد.

ص: 26

فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ؟ وَ أَنَّى تُوءْفَكُونَ(1)؟ وَ الاْءَعْلاَمُ(2) قَائِمَةٌ، وَ الاْآيَاتُ وَاضِحَةٌ، وَ الْمَنَارُ(3) مَنْصُوبَةٌ. فَأَيْنَ يُتَاهُ(4) بِكُمْ؟ بَلْ كَيْفَ تَعْمَهُونَ(5) وَ بَيْنَكُمْ عِتْرَةُ نَبِيِّكُمْ! وَ هُمْ أَزِمَّةُ(6) الْحَقِّ، وَ أَعْلاَمُ الدِّينِ، وَ أَلْسِنَةُ الصِّدْقِ. فَأَنْزِلُوهُمْ بِأَحْسَنِ مَنَازِلِ الْقُرْآنِ، وَرِدُوهُمْ(7) وُرُودَ الْهِيمِ(8) الْعِطَاشِ(9). أَيُّهَا النَّاسُ، خُذُوهَا عَنْ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ صلى الله عليه و آله : «إِنَّهُ يَمُوتُ مَنْ مَاتَ مِنَّا وَ لَيْسَ بِمَيِّتٍ، وَ يَبْلَى مَنْ بَلِيَ مِنَّا وَ لَيْسَ بِبَالٍ». فَلاَ تَقُولُوا بِمَا لاَ تَعْرِفُونَ، فَإِنَّ أَكْثَرَ الْحَقِّ فِيمَا تُنْكِرُونَ(10).

...

...

...

[ اين] چگونه نابينايى و كورى است كه بدان گرفتار هستيد، در حالى كه عترت پيامبرتان، يعنى خاندان و فرزندان و جانشينان آن حضرت در بين شمايند.

همانان كه زمام حق هستند، يعنى مردم را به سوى حق و سعادت مى كشانند.

و پرچم هاى دين و زبان راستى و راستگويى اند، يعنى كلام آنان عين صواب و صدق است. در جمله «ألسنة الصدق» استعاره زيبايى وجود دارد [كه به جاى وصف راستگويى آنها را زبان راستگو معرفى نموده است].

...

...

مفقود و زير خاك دفن مى شود، ولى در حقيقت مدفون نيست»، چون نام نيك او بر سر زبان هاست، چنان كه شاعر مى گويد:

و الذكر للإنسان عُمْرٌ ثانٍ؛ نام نيك براى صاحب نام، عمر دوباره اى است.

درباره آنچه نمى دانيد با حضور آنان سخن نگوييد، زيرا اگر كسى درباره احكام سخنى از روى بى دانشى بگويد در حالى كه خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله حضور دارند كيفرى دوچندان در انتظار او خواهد بود.

و بيشتر حقايق در آن چيزهايى است كه شما انكارش مى كنيد.

ص: 29

وَ اعْذِرُوا(1) مَنْ لاَ حُجَّةَ لَكُمْ عَلَيْهِ، وَ أنَا هُوَ، أَ لَمْ أَعْمَلْ فِيكُمْ بِالثَّقَلِ(2) الاْءَكْبَرِ وَ أَتْرُكْ فِيكُمُ الثَّقَلَ الاْءَصْغَرَ؟ قَدْ رَكَزْتُ(3) فِيكُمْ رَايَةَ الاْءِيمَانِ، وَ وَقَفْتُكُمْ عَلَى حُدُودِ الْحَلاَلِ وَ الْحَرَامِ، وَ أَلْبَسْتُكُمُ الْعَافِيَةَ مِنْ عَدْلِي، وَ فَرَشْتُكُمُ(4) الْمَعْرُوفَ مِنْ قَوْلِي وَ فِعْلِي، وَ أَرَيْتُكُمْ(5) كَرَائِمَ الاْءَخْلاَقِ مِنْ نَفْسِي، فَلاَ تَسْتَعْمِلُوا الرَّأْيَ فِيمَا لاَ يُدْرِكُ قَعْرَهُ الْبَصَرُ، وَ لاَ تَتَغَلْغَلُ إِلَيْهِ الْفِكَرُ.

...

...

...

من معروفى است كه انسان در سايه پرچم آن آرام مى گيرد، و يا مانند زمين مفروشى است كه انسان با غلتيدن بر روى آن لذت مى برد.

و مكارم اخلاقى خودم، يعنى عدالت، فضيلت، سخاوت، شجاعت، وفا و مانند اينها را با گفتار و كردار به شما نشان دادم.

منها: حَتَّى يَظُنَّ الظَّانُّ أَنَّ الدُّنْيَا مَعْقُولَةٌ(1) عَلَى بَنِي أُمَيَّةَ تَمْنَحُهُمْ(2) دَرَّهَا(3)، وَ تُورِدُهُمْ(4) صَفْوَهَا(5)، وَ لاَ يُرْفَعُ عَنْ هَذِهِ الاْءُمَّةِ سَوْطُهَا وَ لاَ سَيْفُهَا، وَ كَذَبَ الظَّانُّ لِذَلِكَ، بَلْ هِيَ مَجَّةٌ(6) مِنْ لَذِيذِ الْعَيْشِ يَتَطَعَّمُونَهَا بُرْهَةً(7)، ثُمَّ يَلْفِظُونَهَا(8) جُمْلَةً.

...

بخشى از اين خطبه از اين قرار است:

...

...

(= جبر عظم) تعبير نموده است. پس سختى ها موجب آسايش مى شوند، زيرا طبيعتا بعد از هر تنگنا، فراخنايى هست و پس از هر سختى، راحتى؛ چون ستمگران با سرگرم شدن به خوشگذرانى و تبهكارى زمينه شورش مردم را بر ضد خويش فراهم مى كنند و توده مردم نيز به جمع آورى قوا و نيرو پرداخته تا ذلّت و سستى را از خود دور كنند و اين حركت مردم موجب پيشرفت و سعادت آنان مى گردد.

و سختى هايى كمتر از آنچه با آن مواجه شديد و ناگوارى ها و مصائبى ناچيزتر از آنچه پشت سر گذارديد نيز عبرت آميز و پندآموز است، زيرا شما مصداق استخوانْ شكسته هايى هستيد كه پس از سختى ها و رنج ها خداى سبحان مقام تان را بالا برد و بزرگى تان بخشيد.

اين طور نيست كه هر صاحب دلى عاقل هم باشد. اين جمله براى تحريك و تشويق مردم به عمل و قيام است، يعنى اى مردم، در مورد نهضت و قيام عاقل باشيد و عقل خود را بكار ببنديد.

و هركه گوش دارد شنوا نيست و هركه چشم دارد بينا نيست تا آنچه را مى شنود و مى بيند از آن عبرت بگيرد.

ص: 34

فَيَا عَجَباً(1)!، وَمَا لِيَ لاَ أَعْجَبُ مِنْ خَطَإِ هَذِهِ الْفِرَقِ عَلَى اخْتِلاَفِ حُجَجِهَا فِي دِينِهَا! لاَ يَقْتَصُّونَ أَثَرَ نَبِيٍّ، وَ لاَ يَقْتَدُونَ بِعَمَلِ وَصِيٍّ، وَ لاَ يُوءْمِنُونَ بِغَيْبٍ، وَ لاَ يَعِفُّونَ(2) عَنْ عَيْبٍ. يَعْمَلُونَ فِي الشُّبُهَاتِ، وَ يَسِيرُونَ فِي الشَّهَوَاتِ. الْمَعْرُوفُ عِنْدَهُمْ مَا عَرَفُوا، وَ الْمُنْكَرُ عِنْدَهُمْ مَا أَنْكَرُوا، مَفْزَعُهُمْ(3) فِي الْمُعْضِلاَتِ(4) إِلَى أَنْفُسِهِمْ، وَ تَعْوِيلُهُمْ(5) فِي الْمُبْهَماتِ(6) عَلَى آرَائِهِمْ. كَأَنَّ كُلَّ امْرِئٍ مِنْهُمْ إِمَامُ نَفْسِهِ، قَدْ أَخَذَ مِنْهَا فِيمَا يَرَى بِعُرًى ثِقَاتٍ، وَ أَسْبَابٍ مُحْكَمَاتٍ.

...

...

...

آنها را از پيروى شهوت ها و هوس ها بازشان نمى دارد. و از عيوب خود دست برنمى دارند و همواره در ضعف ها [كه در انحراف شان از حق جلوه گر است] غوطه ورند.

در شبهات و امورى كه حلال و حرام، و حق و باطلِ آن چندان روشن نيست بى پروايند و به شريعت و احكام دين بى توجه، و از شهوات و هوس هاى خويش پيروى مى نمايند.

معروف از نظرِ آنها همان چيزى است كه آنها معروفش مى پندارند هرچند مخالف حق باشد، و از ديدگاه شان منكر همان است كه آنها منكرش مى دانند هرچند با حق موافق باشد.

در مشكلات دينى و دنيوى به خويش پناه مى برند، يعنى در حلّ مشكلات به امام عليه السلام مراجعه نمى كنند.

و در امور مبهم بر انديشه هاى خود تكيه مى كنند. يعنى به كتاب و سنت و عترت عليهم السلام [كه مفسران كتاب و سنت هستند] كارى ندارند.

گويا هر كدامشان امام خود مى باشند و احتياجى به رهبر ندارند.

هر كدامشان در مشكلات پيش آمده [بر خود تكيه كرده،] به گمان شان به دستاويزهاى محكم چنگ انداخته اند. يعنى آن ريسمانى كه به آن تمسك مى كنند همانا فكر و انديشه خودشان است كه به گمان آنان، دستاويزى ناگسستنى است [و در واقع آراى خويش را عين صواب مى دانند].

ص: 36

...

...

معلومات الهى در بى خبرى به سر مى بردند كه پيامبر صلى الله عليه و آله براى بيدار كردن آنان و رساندن و آشكار ساختنِ حق آمد.

و در روزگار قبل از بعثت فتنه ها غالب شده بودند، زيرا هرگاه دين از جامعه رخت بربندد فتنه و انحطاط چيره مى شود، چون دين بهترين مانع گسترش فتنه ها و عوامل و ريشه هاى آنهاست.

و در آن زمان امور مردم پراكنده شده بود، زيرا هر جامعه اى نظام ارزشى معينى مى خواهد كه بايد دين، آن نظام را تبيين كند، و اگر دين نباشد، امور جامعه آشفته و به دست هوس ها سپرده مى شوند. مثلاً دينْ مهريه زنان را پانصد درهم تعيين مى كند، ولى وقتى كه دين نباشد در يك جا مهريه ها سرسام آور و وحشتناك بالا مى روند و در جاى ديگر به شدّت پايين مى آيد.

و شعله هاى جنگ ملتهب و برافروخته بود، زيرا اگر مردم از دين فاصله بگيرند جنگ فراگير مى شود و در واقع جنگ زاييده فتنه و آشوبزدگى نظام است، و اين دو پيامدِ شوم بى دينى است.

و دنيا در محاق كسوف قرار گرفته و بى فروغ شده بود، زيرا دين مانند نور، كه موجب آشكارى و ديدن اشياست، ديدن مصالح و مفاسد و خيرات و شُرور را ممكن مى سازد و اگر جامعه اى از دين تهى شود، آن جامعه بى فروغ خواهد بود.

همچنين فريب دنيا آشكار بود و همه مردم فريفته آن بودند، چون فرهنگ دينى نداشتند تا بتوانند از فريفتگى به بصيرت و تفكر باز گردند.

برگ درخت دنيا روى به زردى مى نمود، زيرا دنيا با آبيارى دين براى نشاط و زندگى و سلامتى جامعه سرسبز است و گرنه چوب خشكى بيش نخواهد بود و هيچ اميدى به ميوه

ص: 38

...

...

آن، يعنى پيشرفت و رفاه نبود؛ زيرا دنياى آشوب زده [مثل درخت بى ريشه [بَر نخواهد داد.

آب دنيا، يعنى شادابى و زيبايى اش [در زمين جهل و انحراف] فرو رفته بود(1).

چراغ خانه هدايت كهنگى گرفته و پرچم هاى گمراهى عيان بود.

دنيا براى خواستگارانش ترشرو و عبوس شده بود، زيرا خواستارانش را هرگز به خير و سعادت نمى رساند.

محصول درخت دنيا فتنه بود، زيرا انبياء عليهم السلام رهبرى آن را در دست نداشته و جبّاران و ستمگران بر آن تسلط داشتند، و در نتيجه فتنه و آشوب زياد شده بود.

و غذاى دنيوى در واقع مردار بود، زيرا به دليل كمبود ارزاق، مردم به خوردن مردار روى آورده بودند.

و لباس زيرين مردم هراس بود؛ يعنى مردم همواره از يكديگر مى ترسيدند (و از درون دچار ترس كهنه اى بوده اند).

و لباس روى مردم شمشير بود؛ يعنى مردم از ترس يكديگر هماره مسلّح بودند تا خود را از خطر احتمالى حفظ كنند (هماره سايه سهمناك شمشير را بر سر خود مى ديدند).

نگارنده: اوضاع ياد شده در روزگار ما نيز جلوه گر شده است، زيرا مردم از احكام و فرمان خدا روى برتافته اند و وضعيت موجود، نمايى از همان روزگار پيشين است.

ص: 39

فَاعْتَبِرُوا عِبَادَ اللَّهِ، وَ اذْكُرُوا تِيكَ الَّتِي آبَاوءُكُمْ وَ إِخْوَانُكُمْ بِهَا مُرْتَهَنُونَ، وَ عَلَيْهَا مُحَاسَبُونَ. وَ لَعَمْرِي مَا تَقَادَمَتْ بِكُمْ وَ لاَ بِهِمُ الْعُهُودُ، وَ لاَ خَلَتْ فِيمَا بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمُ الاْءَحْقَابُ(1) وَ الْقُرُونُ(2)، وَ مَا أَنْتُمُ الْيَوْمَ مِنْ يَوْمٍ كُنْتُمْ فِي أَصْلاَبِهِمْ(3) بِبَعِيدٍ.

...

وَ اللَّهِ مَا أَسْمَعَهُمُ الرَّسُولُ شَيْئاً إِلاَّ وَ هَا أَنَا ذَا الْيَوْمَ مُسْمِعُكُمُوهُ، وَ مَا أَسْمَاعُكُمُ الْيَوْمَ بِدُونِ أَسْمَاعِهِمْ بِالاْءَمْسِ، وَ لاَ شُقَّتْ لَهُمُ الاْءَبْصَارُ(1)، وَ لاَ جُعِلَتْ لَهُمُ الاْءَفْئِدَةُ(2) فِي ذَلِكَ الاْءَوَانِ، إِلاَّ وَ قَدْ أُعْطِيتُمْ مِثْلَهَا فِي هَذَا الزَّمَانِ. وَ اللَّهِ مَا بُصِّرْتُمْ بَعْدَهُمْ شَيْئاً جَهِلُوهُ، وَ لاَ أُصْفِيتُمْ بِهِ وَ حُرِمُوهُ، وَ لَقَدْ نَزَلَتْ بِكُمُ الْبَلِيَّةُ(3) جَائِلاً(4) خِطَامُهَا(5)، رِخْواً بِطَانُهَا(6)، فَلاَ يَغُرَّنَّكُمْ مَا أَصْبَحَ فِيهِ أَهْلُ الْغُرُورِ، فَإِنَّمَا هُوَ ظِلٌّ مَمْدُودٌ إِلَى أَجَلٍ مَعْدُودٍ.

...

...

...

تكليف معاف باشيد و آنان مجبور به انجام دادنِ آن عمل باشند.

بلكه شما بايد بيشتر از آنها اهل عمل باشيد، چون بلا و مصيبت مانند شتر هارى كه مهارش رها، و بند جهازش سست شده است بر شما تاختن گرفته است. اين فتنه عبارت است از تفرقه اى كه از سوء تدبير عثمان پديد آمد و به قتل او انجاميد. امام عليه السلام اين پديده را به شترى تشبيه نموده كه ميله مهار بينى او بى ثبات گشته و ناآرام و چموش به اين سوى و آن سوى مى رود و بند جهاز آن نيز سست شده، آن سان كه سواره نمى تواند بر پشت آن آرام بگيرد.

پس نعمت هايى كه فريب خوردگان در آن به سر مى برند شما را نفريبد و از ايمان و عمل صالح باز ندارد، و تصور نكنيد كه وانهادن دين، خير و نعمت فراوان در پى دارد، زيرا اين نعمت ها سايه اى ممتدند كه تنها زمان معيّن و محدودى پايدار بوده و با مرگ صاحبان آنها يا با زوال نعمت، از بين مى روند.

ص: 42

...

...

از همان ازل كه نه آسمان بطور آشكار وجود داشت و نه حجاب هاى(1) عرشى داراى درهاى بلند و رفيع، و نه شبِ سياه، و نه درياى ساكن(2)، و نه كوهى داراى گذرگاه، و نه دره پرپيچ و خم، و نه زمينى قابل سكونت و گسترانده شده، و نه آفريده اى صاحب اراده كه بر آن متكى باشد، خداى سبحان وجود داشت.

او آفرينش را بدون الگو آفريد و سرانجام وارث تمام هستى خواهد شد، چون همه آفريده هاى فانى فنا مى شوند و خدا مالك تمام چيزهايى مى شود كه از آنها باقى مى ماند، مثل وارثى كه هرچه از ميراثگذار باقى بماند به ارث مى برد.

و خداوند معبود جهانيان است و جز او معبودى نيست و رازق همه موجودات است. روشن است كه رزق اعم از خوردنى و پوشيدنى و نوشيدنى و امثال اينها است و دايره آن بسيار فراخ تر است.

ص: 44

وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ دَائِبَانِ فِي مَرْضَاتِهِ، يُبْلِيَانِ كُلَّ جَدِيدٍ، وَ يُقَرِّبَانِ كُلَّ بَعِيدٍ. قَسَمَ أَرْزَاقَهُمْ، وَ أَحْصَى آثَارَهُمْ وَ أَعْمَالَهُمْ، وَ عَدَدَ أَنْفاسِهِمْ وَ خَائِنَةَ أَعْيُنِهِمْ، وَ مَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ مِنَ الضَّمِيرِ(1)، وَ مُسْتَقَرَّهُمْ وَ مُسْتَوْدَعَهُمْ(2) مِنَ الاْءَرْحَامِ وَ الظُّهُورِ(3) إِلَى أَنْ تَتَنَاهَى بِهِمُ الْغَايَاتُ(4).

...

هُوَ الَّذِي اشْتَدَّتْ نِقْمَتُهُ عَلَى أَعْدَائِهِ فِي سَعَةِ رَحْمَتِهِ، وَ اتَّسَعَتْ رَحْمَتُهُ لاِءَوْلِيَائِهِ فِي شِدَّةِ نِقْمَتِهِ، قَاهِرُ مَنْ عَازَّهُ(1)، وَ مُدَمِّرُ مَنْ شَاقَّهُ(2)، وَ مُذِلُّ مَنْ نَاوَاهُ(3)، وَ غَالِبُ مَنْ عَادَاهُ. مَنْ تَوَكَّلَ عَلَيْهِ كَفَاهُ، وَ مَنْ سَأَلَهُ أَعْطَاهُ، وَ مَنْ أَقْرَضَهُ قَضَاهُ، وَ مَنْ شَكَرَهُ جَزَاهُ.

...

غضب او بر دشمنانش شديد و سهمگين است در عين حال كه گستره مهرورزى و رحمت او گسترده مى باشد. كسى كه با رويگردانى از اوامر و انجام دادنِ حرام ها و نواهى خدا با او دشمنى ورزد با كيفر و غضب سخت الهى روبه رو مى شود، هرچند كه رحمت خدا وسيع است. و در عين حالى كه عذاب او شديد است، رحمت او به اوليا گسترده و فراگير است. نكته جالب توجه آن است كه اين دو صفت براى مخلوقات متضاد است، يعنى انسان وقتى به ديده رضامندى مى نگرد از دشمنانش مى گذرد و وقتى كه غضب مى كند دوستانش نيز از خشم او در امان نيستند، ولى خداى سبحان هر چيزى را با سنجه و ميزان خود مى سنجد و هر چيزى را در جاى مناسب آن قرار مى دهد.

هركس بخواهد با او در عزت [ و يا هر صفت ديگر] رقابت كند، آنان را مانند پادشاهان و مال اندوزان يا فراعنه و مدعيان خدايى در هم مى كوبد و هركه را كه بخواهد با او مقابله كند هلاك مى كند و هركه را كه با او از درِ دشمنى درآيد خوار مى سازد و بى ترديد بر هركه با او دشمنى ورزد چيره مى شود، چنان كه در قرآن مى فرمايد: «كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِى...»(4)؛ «خدا مقرر كرده است كه حتماً من و فرستادگانم چيره خواهيم شد».

و كسى را كه بر او توكّل كند يارى مى كند و كار او را با فضلِ بى كرانِ خود به سامان مى رساند. البته توكّل بر خدا منافاتى با عمل ندارد، چرا كه عمل به دليل آنكه دستور الهى است خود نمادى از توكل است.

ص: 46

...

...

و كسى كه از او درخواست كند عطايش مى كند. البته اين يك قضيه طبيعى است نه كلى پس منافاتى ندارد كه به دليل برخى از مصالح بر بعضى از مصاديق تطبيق ننمايد، همان طور كه مثلاً مى گوييم: فلان دارو تقويت كننده قلب است، ولى ممكن است كه براى قلبِ برخى از افراد كارآمد نباشد.

و هر كس به خدا قرض بدهد، يعنى مال يا جان يا هر آنچه دارد در راه خدا هزينه كند، خداى سبحان نيز در دنيا يا آخرت به او باز مى گرداند، چنان كه خود در قرآن مى فرمايد: «مَّن ذَا الَّذِى يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا...»(1)؛ «كيست كه به [بندگان] خدا وام نيكويى دهد؟».

و آن كس كه از خداى سبحان سپاسگزارى كند و شكر نعمت هايش را به جاى آورد، خداى سبحان نيز او را پاداش فراوانى مى دهد.

ص: 47

عِبَادَ اللَّهِ زِنُوا(1) أَنْفُسَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا، وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحَاسَبُوا، وَ تَنَفَسُّوا(2) قَبْلَ ضِيقِ الْخِنَاقِ(3)، وَ انْقَادُوا(4) قَبْلَ عُنْفِ السِّيَاقِ(5)، وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ يُعَنْ عَلَى نَفْسِهِ حَتَّى يَكُونَ لَهُ مِنْهَا وَاعِظٌ وَ زَاجِرٌ لَمْ يَكُنْ لَهُ مِنْ غَيْرِهَا لاَ زَاجِرٌ وَ لاَ وَاعِظٌ .

...

...

...

و بدانيد اگر كسى خود با استمداد از عقل خداداده اش به يارى خويش برنخيزد و از درونِ خود پنددهنده و بازدارنده اى نخواهد، تا به مددِ آنها بر شهوات خود چيره شود و به وسيله واعظ درونى از گناهان بازماند، قطعا پنددهنده و بازدارنده اى خارجى نخواهد داشت، زيرا نصيحت خيرخواهان و نيك انديشان براى فرد منحرف كه آمادگى پندپذيرى نداشته باشد سود نمى بخشد، هرچند پند دهنده، انسان بسيار بزرگوارى باشد.

ص: 49

...

...

از جمعيت شد، امام عليه السلام بر منبر رفت، آن هم در حالى كه از شدت خشم رنگش دگرگون شده بود(1)، ستايش و ثناى خداى را به جاى آورد و بر پيامبر صلى الله عليه و آله درود فرستاد و فرمود:

عِيَالُهُ(1) الْخَلْقُ، ضَمِنَ أَرْزَاقَهُمْ، وَ قَدَّرَ أَقْوَاتَهُمْ، وَ نَهَجَ(2) سَبِيلَ الرَّاغِبِينَ إِلَيْهِ، وَ الطَّالِبِينَ مَا لَدَيْهِ، وَ لَيْسَ بِمَا سُئِلَ بِأَجْوَدَ مِنْهُ بِمَا لَمْ يُسْأَلْ.

...

الاْءَوَّلُ الَّذِي لَمْ يَكُنْ لَهُ قَبْلٌ فَيَكُونَ شَيْءٌ قَبْلَهُ، وَ الاْآخِرُ الَّذِي لَيْسَ لهُ بَعْدٌ فَيَكُونَ شَيْءٌ بَعْدَهُ، وَ الرَّادِعُ أَنَاسِيَّ(1) الاْءَبْصَارِ عَنْ أَنْ تَنَالَهُ أَوْ تُدْرِكَهُ، مَا اخْتَلَفَ عَلَيْهِ دَهْرٌ فَيَخْتَلِفَ مِنْهُ الْحَالُ، وَ لاَ كَانَ فِي مَكَانٍ فَيَجُوزَ عَلَيْهِ الاْءِنْتِقَالُ.

...

وَ لَوْ وَهَبَ مَا تَنَفَّسَتْ عَنْهُ مَعَادِنُ الْجِبَالِ، وَ ضَحِكَتْ عَنْهُ أَصْدَافُ الْبِحَارِ مِنْ فِلِزِّ(1) اللُّجَيْنِ(2) وَ الْعِقْيَانِ(3)، وَ نُثَارَةِ الدُّرِّ(4) وَ حَصِيدِ الْمَرْجَانِ(5)، مَا أَثَّرَ ذَلِكَ فِي جُودِهِ، وَ لاَ أَنْفَدَ سَعَةَ مَا عِنْدَهُ، وَ لَكَانَ عِنْدَهُ مِنْ ذَخَائِرِ الاْءِنْعَامِ مَا لاَ تُنْفِدُهُ مَطَالِبُ الاْءَنَامِ، لاِءَنَّهُ الْجَوَادُ الَّذِي لاَ يَغِيضُهُ(6) سُوءَالُ السَّائِلِينَ، وَ لاَ يُبْخِلُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّينَ(7). فَانْظُرْ أَيُّهَا السَّائِلُ، فَمَا دَلَّكَ الْقُرْآنُ عَلَيْهِ مِنْ صِفَتِهِ فَائْتَمَّ بِهِ وَ اسْتَضِئْ بِنُورِ هِدَايَتِهِ، وَ مَا كَلَّفَكَ الشَّيْطَانُ عِلْمَهُ مِمَّا لَيْسَ فِي الْكِتَابِ عَلَيْكَ فَرْضُهُ وَ لاَ فِي سُنَّةِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله وَ أَئِمَّةِ الْهُدَى عليهم السلام أَثَرُهُ، فَكِلْ عِلْمَهُ إِلَى اللَّهِ سُبْحَانَهُ، فَإِنَّ ذَلِكَ مُنْتَهَى حَقِّ اللَّهِ عَلَيْكَ.

...

...

...

مى يابد. به هر حال، خدا چنين نيست و احتياجى به آنها ندارد و آفرينش آنها به دست خود اوست و از خزاين بى منتهايش هرگز كاسته نمى شود.

و گنج ها و ذخائر الهى در جهان و ساير عوالم، مانند سياره ها و كهكشان ها آن قدر هستند كه هرچه مردم بخواهند و خدا ببخشد، هرگز به پايان نمى رسند، چون ملك خدا بى كران و نامتناهى است و اصرار مردم بر درخواست عطا و بخشش، حضرتش را به بخل وا نمى دارد، به خلاف انسان ها كه اگر درخواست نيازمندان زياد گردد، از ترس فقر و تنگدستى بخل مى ورزند و از ادامه بخشش خوددارى مى كنند.

پس اى پرسشگر كه مى خواهى خدايت را برايت توصيف كنم [ چنان كه در آغاز خطبه ماجراى پرسش او بيان شد [بنگر كه قرآن چگونه صفات خدا از قبيل عالم و قادر و سميع و بصير و خالق و رازق و جز آن را برشمرده است. پس به قرآن اقتدا كن و همان گونه خدا را توصيف كن و از نور هدايت قرآن بهره مند شو و هر صفتى را كه براى حضرتش درست دانسته است، تو نيز چنان كن.

ولى آنچه شيطان به تو تلقين نموده كه خدا را به آن صفت توصيف كنى، و البته در قرآن و روايات پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام (1) نيامده و ثابت نشده و دستورى نرسيده است، صحيح بودن يا صحيح نبودن آن را به خداى سبحان واگذار كن(2)، چرا كه درنگ كردن و واگذاردن اين امر به خدا و سخن نگفتن درباره صفاتى كه در كتاب و سنّت از آنها ذكرى نشده، نهايتِ حقى است كه خدا بر گردن تو دارد؛ يعنى در اين باره جز سكوت وظيفه اى ندارى.

ص: 55

وَاعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِينَ(1) فِي الْعِلْمِ هُمُ الَّذِينَ أَغْنَاهُمْ عَنِ اقْتِحَامِ(2) السُّدَدِ(3) الْمَضْرُوبَةِ دُونَ الْغُيُوبِ(4)، الاْءِقْرَارُ(5) بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِيرَهُ مِنَ الْغَيْبِ الْمَحْجُوبِ. فَمَدَحَ اللَّهُ تَعَالَى اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ يُحِيطُوا بِهِ عِلْماً، وَ سَمَّى تَرْكَهُمُ التَّعَمُّقَ فِيمَا لَمْ يُكَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْ كُنْهِهِ رُسُوخاً. فَاقْتَصِرْ عَلَى ذَلِكَ وَلاَ تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَى قَدْرِ عَقْلِكَ، فَتَكُونَ مِنَ الْهَالِكِينَ.

...

...

...

بنابراين چنين كسى در هر علمى، خواه مقدور و خواه نامقدور، كنجكاوى مى كند.

پس به همين اندازه (= ايمان اجمالى) بسنده كن و كنجكاوى نكن و براى عظمت الهى بر اساس عقل محدود خويش حدّى تعيين نكن، زيرا خداوند نامحدود است و محدود نمى تواند بر نامحدود احاطه بيابد، و گرنه از حيث منطقى «خُلف» لازم مى آيد(1). و [بدان كه] اگر چنين كردى هلاك خواهى شد، چون با اين كارِ خود به چيزى كه خلاف حقيقت است، اذعان نمودى، و اين كفر است [و نتيجه كفر روشن است كه هلاكت و بدفرجامى خواهد بود].

ص: 57

هُوَ الْقَادِرُ الَّذِي إِذَا(1) ارْتَمَتِ(2) الاْءَوْهَامُ لِتُدْرِكَ مُنْقَطَعَ(3) قُدْرَتِهِ، وَ حَاوَلَ الْفِكْرُ الْمُبَرَّأُ مِنْ خَطَرَاتِ الْوَسَاوِسِ أَنْ يَقَعَ عَلَيْهِ(4) فِي عَمِيقَاتِ غُيُوبِ مَلَكُوتِهِ(5)، وَ تَوَلَّهَتِ(6) الْقُلُوبُ إِلَيْهِ لِتَجْرِيَ(7) فِي كَيْفِيَّةِ صِفَاتِهِ، وَ غَمَضَتْ(8) مَدَاخِلُ الْعُقُولِ فِي حَيْثُ لاَ تَبْلُغُهُ الصِّفَاتُ(9) لِتَنَاوُلِ عِلْمِ ذَاتِهِ، رَدَعَهَا وَ هِيَ تَجُوبُ(10) مَهَاوِيَ(11) سُدَفِ(12) الْغُيُوبِ، مُتَخَلِّصَةً إِلَيْهِ سُبْحَانَهُ فَرَجَعَتْ إِذْ جُبِهَتْ(13) مُعْتَرِفَةً بِأَنَّهُ لاَ يُنَالُ بِجَوْرِ(14) الاْءِعْتِسَافِ(15) كُنْهُ مَعْرِفَتِهِ(16)، وَ لاَ تَخْطُرُ بِبَالِ أُولِي الرَّوِيَّاتِ(17) خَاطِرَةٌ(18) مِنْ تَقْدِيرِ جَلاَلِ عِزَّتِه. الَّذِي ابْتَدَعَ الْخَلْقَ عَلَى غَيْرِ مِثَالٍ امْتَثَلَهُ، وَ لاَ مِقْدَارٍ احْتَذَى عَلَيْهِ مِنْ خَالِقٍ(19) مَعْهُودٍ كَانَ قَبْلَهُ.

...

...

...

ادراك كند و ذات او را بشناسد، و اگر قلب هاى مشتاق و شيداى فهم و دركِ كُنه حضرتش بخواهند كيفيّت صفات الهى را دريابند (اينكه آيا صفات او مانند صفات مخلوقات است يا خير)، و اگر عقل ها بخواهند با نهايت دقت و موشكافىِ غير قابل وصف وارد راه هاى شناخت ذات حضرتش گردند، خداىِ قادر، تمام اين افكار و پندارها و قلوب و عقول را باز خواهد داشت. اين عبارت كنايه از آن است كه اين ابزار ادراك، در رسيدن به اين مقصد ناتوانند و او فراتر از حدِّ توصيف است.

اين عقول و پندارها و افكار و قلوب كه براى كشف حقيقت و شناخت ذات خدا تلاش مى كنند، [چنان است كه] در شب تاريك بر لب پرتگاه ها و در تاريكى هاى غيب حركت مى كنند و هرگز به مقصد نخواهند رسيد و هرگاه بخواهند از اين حيرت و سرگردانى رها شوند و به مقصود برسند دست رد بر سينه شان خواهد خورد و بازگردانده خواهند شد.

[در حالى باز مى گردند كه] اعتراف مى كنند به اينكه با كجراهه و بيراهه نمى توانند به حقيقتِ شناختِ الهى بار يابند. پس گويى فكر و عقل و قلب از بيراهه، و بيرون از جاده حقيقت حركت مى كنند و [با پيمودن بيراهه] مى خواهند كُنه ذات خدا را كشف كنند.

و به ذهن هيچ خردمندى، اندكى از جلال عزّت بى نهايت الهى خطور نمى كند.

همان [خدايى] كه هستى را بدون الگو و بدون پيروى از ديگرى پديد آورد؛ چون اصلاً الگويى نبود تا بخواهد از آن مثلاً پيروى كند و مقياس و حجمى وجود نداشت تا خدا آن را از خالق قبلى گرفته و اندازه خلقت خود را با آن مقايسه كرده باشد، بلكه خدا به تنهايى اين جهان را - هم در اصل و هم در اندازه - بى سابقه و بدون نياز به الگو آفريده است.

ص: 59

وَ أَرَانَا مِنْ مَلَكُوتِ قُدْرَتِهِ، وَ عَجَائِبِ مَا نَطَقَتْ بِهِ آثَارُ حِكْمَتِهِ، وَ اعْتِرَافِ(1) الْحَاجَةِ مِنَ الْخَلْقِ إِلَى(2) أَنْ يُقِيمَهَا بِمِسَاكِ(3) قُوَّتِهِ، مَا دَلَّنَا(4) بِاضْطِرَارِ قِيَامِ الْحُجَّةِ لَهُ(5) عَلَى مَعْرِفَتِهِ(6)، وَ ظَهَرَتْ فِي الْبَدَائِعِ الَّتِي أَحْدَثَهَا آثَارُ صَنْعَتِهِ(7)، وَ أَعْلاَمُ حِكْمَتِهِ(8)، فَصَارَ كُلُّ مَا خَلَقَ حُجَّةً لَهُ وَ دَلِيلاً عَلَيْهِ، وَ إِنْ كَانَ خَلْقاً صَامِتاً فَحُجَّتُهُ(9) بِالتَّدْبِيرِ نَاطِقَةٌ، وَ دَلاَلَتُهُ عَلَى الْمُبْدِعِ قَائِمَةٌ.

...

...

...

نشانه هاى صنعت و نشانه هاى حكمت حضرتش آشكار است.

پس هر كدام از آفريده ها، برهان پروردگار(1) و دليل آشكارى بر وجود صانع خويش، يعنى خداى سبحان، هستند. به اين معنا كه اگر خدايى نبود اينها از كجا به وجود مى آمدند؟

و اگر اين پديده ها مانند جمادات و حيوانات و نباتات خموشند با زبان بى زبانى از آفريننده اى توانا و حكيم با آدميان سخن مى گويند و شهادت مى دهند كه مدبّرى حكيم با قدرت خود آنها را آفريده است و معناى سخنگويىِ آنها همان دلالت وجودى آنهاست، و چون اثر، بر مؤثر دلالت مى كند حتى اگر خاموش باشد، دلالت اين پديده ها بر خداى مبدع روشن و آشكار است.

[برگ درختان سبز در نظر هوشيار *** هر ورقش دفترى است معرفت كردگار]

ص: 61

فَأَشْهَدُ أَنَّ مَنْ شَبَّهَكَ بِتَبَايُنِ أَعْضَاءِ خَلْقِكَ، وَ تَلاَحُمِ(1) حِقَاقِ(2) مَفَاصِلِهِمُ(3) الْمُحْتَجِبَةِ لِتَدْبِيرِ حِكْمَتِكَ، لَمْ يَعْقِدْ غَيْبَ ضَمِيرِهِ(4) عَلَى مَعْرِفَتِكَ، وَ لَمْ يُبَاشِرْ قَلْبَهُ الْيَقِينُ(5) بِأَنَّهُ لاَ نِدَّ(6) لَكَ، وَ كَأَنَّهُ لَمْ يَسْمَعْ تَبَرُّوءَ التَّابِعِينَ مِنَ الْمَتْبُوعِينَ إِذْ يَقُولُونَ: «تَاللّهِ إِنْ(7) كُنّا لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ(8) إِذْ نُسَوِّيكُمْ(9) بِرَبِّ الْعالَمِينَ»(10). كَذَبَ الْعَادِلُونَ(11) بِكَ، إِذْ شَبَّهُوكَ بِأَصْنَامِهِمْ، وَ نَحَلُوكَ(12) حِلْيَةَ الْمَخْلُوقِينَ بِأَوْهَامِهِمْ، وَ جَزَّءُوكَ تَجْزِئَةَ الْمُجَسَّمَاتِ بِخَوَاطِرِهِمْ، وَ قَدَّرُوكَ عَلَى الْخِلْقَةِ الْمُخْتَلِفَةِ الْقُوَى بِقَرَائِحِ(13) عُقُولِهِمْ.

...

...

...

ما در گمراهى آشكار بوديم، آنگاه كه شما را با پروردگار جهانيان برابر مى كرديم».

كسانى كه مخلوقات را با تو همسنگ و همسان مى دانند، سخن به ناروا گفته اند، زيرا تو را با بتهايشان تشبيه كرده اند و مى گويند همان طور كه خداى سبحان خداست، بتها نيز خدا هستند، و بر اساس گمان و خيال باطلِ خود، صفات مخلوقات را از قبيل جسمانيت به تو دادند و با افكار نادرست خود تو را مانند اجسام، داراى اجزا مى دانند، چون از ويژگى هاى اجسام آن است كه داراى بخش و جزء باشند؛ و قول به اينكه خداى سبحان شريك دارد به آن معناست كه او از جزء جزء برخوردار است. وانگهى شركا از يك جهت همسو و همانند هستند و از جهت ديگر باهم تفاوت و افتراق دارند.

و آنان تو را با ذوق هاى عقلى خود با مخلوقاتِ داراى قوا و احساس هاى مختلف مقايسه مى كنند. عقل آنها پيشنهاد قياسِ با خلق مى دهد، در حالى كه خداى سبحان داراى قواى مختلف نيست تا اين قياس صورت گيرد، بلكه يك ذات كاملاً يگانه و واحدى است كه نه اجزاى مختلف دارد و نه احساس ها و نيروهاى گوناگون در او نقش آفرينى مى كنند.

ص: 63

وَ أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ سَاوَاكَ بِشَيْءٍ مِنْ خَلْقِكَ فَقَدْ عَدَلَ بِكَ، وَ الْعَادِلُ بِكَ كَافِرٌ بِمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ مُحْكَمَاتُ آيَاتِكَ وَ نَطَقَتْ عَنْهُ شَوَاهِدُ حُجَجِ بَيِّنَاتِكَ، وَإِنَّكَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِي لَمْ تَتَنَاهَ فِي الْعُقُولِ فَتَكُونَ فِي مَهَبِّ(1) فِكْرِهَا مُكَيَّفاً(2)، وَ لاَ فِي رَوِيَّاتِ(3) خَوَاطِرِهَا فَتَكُونَ مَحْدُوداً مُصَرَّفاً.

...

و گواهى مى دهم كه هركس تو را با چيزى از آفريده هايت مساوى بداند، در واقع تو را معادل آن قرار داده است، و بديهى است كه چنين كسى بر اساس آيات محكم قرآن كافر است؛ زيرا آيات محكم (غير متشابه) قرآن دلالت مى كنند كه خدا شبيه و مانندى ندارد مثل آيه «ليسَ كَمِثلِهِ شَى ءٌ...»(4)؛ «چيزى مانند او نيست» و يا آيه «وَ لم يَكُن لهُ كُفُواً اَحَدٌ»(5)؛ «و او را هيچ همتايى نباشد». پس هركه چنين عقيده اى ندارد با قرآن مخالفت كرده و كافر است. همچنين دلايل روشن با صراحت تمام و نداى بلند گواهى مى دهند كه تو با موجودات ديگر شبيه و برابر نيستى و صفات تو با صفات هيچ يك از آفريدگانت شباهت ندارد.

و [گواهى مى دهم كه] تو خدايى هستى كه در عقول بشرى محدود نمى شوى و عقول نمى توانند تو را درك كنند و در نتيجه در محل جولان فكر و انديشه به رنگ و كيفيت [كه[ فكر [آن را پرورانده] در نمى آيى، چون دريافته عقل همواره به رنگ همان عقل در مى آيد و عقل رنگ خود را به آن چيز مى بخشد. نيز در وهم و انديشه و آنچه بر قلب خطور مى كند نمى گنجى تا محدود گشته و تحت تصرّف آنها درآيى و بتوانند به حريم تو راه يابند [تو از حد تصوّر برتر هستى].

ص: 64

...

...

و منها: قَدَّرَ مَا خَلَقَ فَأَحْكَمَ تَقْدِيرَهُ، وَ دَبَّرَهُ(1) فَأَلْطَفَ تَدْبِيرَهُ(2)، وَ وَجَّهَهُ لِوِجْهَتِهِ فَلَمْ يَتَعَدَّ حُدُودَ مَنْزِلَتِهِ، وَلَمْ يَقْصُرْ دُونَ الاْءِنْتِهَاءِ إِلَى غَايَتِهِ، وَ لَمْ يَسْتَصْعِبْ(3) إِذْ أُمِرَ بِالْمُضِيِّ عَلَى إِرَادَتِهِ وَ كَيْفَ وَ إِنَّمَا صَدَرَتِ الاْءُمُورُ عَنْ مَشِيئَتِهِ؟ الْمُنْشِئُ أَصْنَافَ الاْءَشْيَاءِ بِلاَ رَوِيَّةِ فِكْرٍ(4) آلَ إِلَيْهَا، وَ لاَ قَرِيحَةِ(5) غَرِيزَةٍ(6) أَضْمَرَ عَلَيْهَا، وَ لاَ تَجْرِبَةٍ أَفَادَهَا(7) مِنْ حَوَادِثِ الدُّهُورِ، وَ لاَ شَرِيكٍ أَعَانَهُ عَلَى ابْتِدَاعِ عَجَائِبِ الاْءُمُورِ. فَتَمَّ(8) خَلْقُهُ، وَ أَذْعَنَ(9) لِطَاعَتِهِ، وَ أَجَابَ إِلَى دَعْوَتِهِ، وَ لَمْ يَعْتَرِضْ دُونَهُ رَيْثُ الْمُبْطِى ءِ(10)، وَ لاَ أَنَاةُ الْمُتَلَكِّئِ(11).

...

و از اين خطبه است:

...

...

تعيين شده اش از سوى خداوند برسد. مثلاً بلندى نخل خرما معيّن است و اين درخت از رسيدن به آن ارتفاع معيّن هرگز كوتاهى نمى كند [و از آن نيز فراتر نمى رود].

و چون مأمور است طبق اراده الهى حركت كند و خداى متعال نيز راه رسيدن به هدف را آسان ساخته است، احساس سختى نمى كند. ناگفته نگذريم كه همه موارد پيشگفته درباره امور تكوينى از قبيل: حركت خون در بدن، ضربان قلب و نبض رگ ها، دستگاه گوارش، گياهان و پديده هاى ديگر اين جهان است، كه بر اساس اراده الهى و به طور طبيعى راه خود را طى مى كنند [و گرنه در امور تشريعى خداوند انسان را آزاد گذارده تا با اختيار خود راه درست يا نادرست را برگزيند و آن را بپيمايد].

چگونه مى تواند موجودى از فرمان الهى سرپيچى كند، در حالى كه امور مربوط به آن بر اساس مشيّت و اراده خدا مقرر شده، و سر به فرمان خدا نهاده است و اگر خداى متعال نمى خواست هرگز آن چيز به عرصه وجود و هستى نمى آمد.

...

...

و هيچ شريكى كه او را بر آفرينش ابداعى اين عجايبِ خلقت كمك كرده باشد نداشت زيرا خداوند شريكى ندارد تا او را در آفرينش يارى كند، بلكه او يكتاى يگانه اى است كه خود تمامى موجودات را آفريده است.

فَأَقَامَ مِنَ الاْءَشْيَاءِ أَوَدَهَا(1)، وَ نَهَجَ(2) حُدُودَهَا، وَ لاَئَمَ(3) بِقُدْرَتِهِ بَيْنَ مُتَضَادِّهَا، وَ وَصَلَ أَسْبَابَ قَرَائِنِهَا، وَ فَرَّقَهَا أَجْنَاساً مُخْتَلِفَاتٍ فِي الْحُدُودِ وَ الاْءَقْدَارِ، وَ الْغَرَائِزِ وَ الْهَيْئَاتِ، بَدَايَا(4) خَلاَئِقَ أَحْكَمَ صُنْعَهَا، وَ فَطَرَهَا عَلَى مَا أَرَادَ وَ ابْتَدَعَهَا.

...

...

...

قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ»(1)؛ «سپس آهنگ [آفرينش] آسمان كرد، و آن دودى بود. پس به آن و به زمين فرمود: خواه يا ناخواه بياييد. آن دو گفتند: فرمان پذير آمديم».

البته خداى سبحان آسمان ها را از بخار ساخت، ولى به جهت مشابهت شكل بخار و دود از بخار به دود تعبير فرموده است.

سپس توده هاى گسترده دود (= بخار) را به هم پيوست تا آسمان كاملاً به هم پيوسته گرديد و بعد از پيوستگى، درهاى ساكت آن را گشود. به كار بردن واژه «عروة» به معناى دستگيره، از آن روست كه هر قطعه اى [از آسمان] كه بسان دستگيره اى است كه گرفته شده به قطعه ديگرى پيوسته است. سكوت در اينجا كنايه از بسته بودن است و معناى آن چنين مى شود: پس از آنكه درهاى آسمان بسته بود، خداوند آنها را گشود و راه فرود و بازگشت فرشتگان را باز كرد.

ص: 71

وَ أَقَامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ(1) الثَّوَاقِبِ(2) عَلَى نِقَابِهَا(3)، وَ أَمْسَكَهَا مِنْ أَنْ تُمُورَ(4) فِي خَرْقِ الْهَوَاءِ(5) بِأَيْدِهِ(6)، وَ أَمَرَهَا أَنْ تَقِفَ(7) مُسْتَسْلِمَةً لاِءَمْرِهِ، وَ جَعَلَ شَمْسَهَا آيَةً مُبْصِرَةً لِنَهَارِهَا(8)، وَ قَمَرَهَا آيَةً مَمْحُوَّةً(9) مِنْ لَيْلِهَا(10)، فأَجْرَاهُمَا فِي مَنَاقِلِ(11) مَجْرَاهُمَا(12)، وَ قَدَّرَ(13) سَيْرَهُمَا فِي مَدَارِجِ(14) دَرَجِهِمَا، لِيُمَيِّزَ بَيْنَ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ بِهِمَا، وَ لِيُعْلَمَ عَدَدُ السِّنِينَ وَ الْحِسَابُ بِمَقَادِيرِهِمَا. ثُمَّ عَلَّقَ فِي جَوِّهَا(15) فَلَكَهَا، وَ نَاطَ(16) بِهَا زِينَتَهَا مِنْ خَفِيَّاتِ(17) دَرَارِيِّهَا(18) وَ مَصَابِيحِ كَوَاكِبِهَا.

...

...

...

جديد نيز ثابت كرده كه جوّ محلّ سكونت ارواح خوب و شرور است، چنان كه در كتاب على حافة العالم الأثيري (= در آستانه جهان اثيرى) اين مطلب آمده است و نيز علم جديد مى گويد كه زمين در معرض بمباران هاى جوّى بود كه اگر لايه نيتروژنى وجود نداشت تا اين بمب ها را بسوزاند به زمين برخورد مى كردند و ساكنان زمين با مشكل بسيار بزرگى روبه رو مى شدند(1).

و نيز با قدرت خود اجرام آسمانى را از جنبش و حركت در فضا حفظ كرد؛ چرا كه مثلاً كره زمين با اينكه در هوا معلق است، به خلاف مسير حركت خود حركت نمى كند.

و زمين و ساير كرات و سيارات آسمانى را فرمان داد از مدار خود فاصله نگيرند و آنها نيز كاملاً تسليم فرمان خدا هستند، چنان كه مى فرمايد: «...فَقالَ لَها وَ لِلاْءَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ»(2)؛ «پس به آن (آسمان) و به زمين فرمود: خواه يا ناخواه بياييد. آن دو گفتند: فرمان پذير آمديم».

...

...

كاملاً مشخص نمود.

وجود ماه و خورشيد در آسمان براى آن است كه روز و شب با آنها مشخص شوند. يعنى به واسطه طلوع خورشيد در روز و طلوع ماه و غروب خورشيد، شب پديد مى آيد. و نيز شماره سال ها و حساب، با اندازه هاى اين دو جرم آسمانى تعيين و دانسته مى شوند؛ يعنى روز و ماه و سال و محاسبه اوقات و زمان در وعده ها، پيمان ها و قراردادها و نيز پايان مهلت(زمان ها و سرآمدن)ها با اين دو (= ماه و خورشيد) معيّن مى شوند.

وَ رَمى مُسْتَرِقِي السَّمْعِ بِثَوَاقِبِ شُهُبِهَا، وَ أَجْرَاهَا عَلَى أَذْلاَلِ(1) تَسْخِيرِهَا؛ مِنْ ثَبَاتِ ثَابِتِهَا، وَ مَسِيرِ(2) سَائِرِهَا، وَ هُبُوطِهَا وَ صُعُودِهَا، وَ نُحُوسِهَا وَ سُعُودِهَا.

...

...

...

سوى پرندگان كه در فضاى آسمانْ رام شده اند، ننگريسته اند؟».

و به وسيله فرشتگان تمام فاصله هاى موجود در راه هاى آسمانى و فضاى آن را پر ساخت. و از بين آن راه ها و شكاف هاى آسمانى صداى فرشتگان به تسبيح بلند است. اينكه انسان ها صداى فرشتگان را نمى شنوند به دليل نداشتنِ قابليت پرده صماخِ گوشِ آنهاست، چنان كه انسان ناشنوا صداى ما انسان ها را نمى شنود، زيرا صماخ گوش او توانايى شنيدن را ندارد.

وَ أَنْشَأَ(1)هُمْ عَلَى صُوَرٍ مُخْتَلِفَاتٍ، وَ أَقْدَارٍ مُتَفَاوِتَاتٍ، أُولِي أَجْنِحَةٍ(2) تُسَبِّحُ جَلاَلَ عِزَّتِهِ، لاَ يَنْتَحِلُونَ(3) مَا ظَهَرَ فِي الْخَلْقِ مِنْ صُنْعِهِ، وَ لاَ يَدَّعُونَ أَنَّهُمْ يَخْلُقُونَ شَيْئاً مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ، «بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ. لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ»(4). جَعَلَهُمْ فِيمَا(5) هُنَالِكَ أَهْلَ الاْءَمَانَةِ عَلَى وَحْيِهِ، وَ حَمَّلَهُمْ إِلَى الْمُرْسَلِينَ وَدَائِعَ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ(6)، وَ عَصَمَهُمْ(7) مِنْ رَيْبِ الشُّبُهَاتِ، فَمَا مِنْهُمْ زَائِغٌ(8) عَنْ سَبِيلِ مَرْضَاتِهِ(9).

...

...

...

نمى گيرند، و خود به دستور او كار مى كنند». اين جمله كنايه از آن است كه آنها مطيع مخلص فرمان الهى هستند و حضرت مفهوم را از آيه قرآن اقتباس فرموده است.

خداوند در آن عالم، آنان را امينان وحى خويش قرار داد تا وحى و ساير امانت هاى الهى، يعنى فرمان اوامر و نواهى را به پيامبران عليهم السلام برسانند.

و آنان را از ترديد كردنِ در الوهيّت و خدايى حضرتش حفظ نمود. لذا به خلاف برخى از انسان ها كه در خدايى پروردگار شك مى كنند، هرگز دچار چنين ترديدى نمى شوند.

پس هيچ يك از آنان از مسير رضاى پروردگار منحرف نمى شوند.

ص: 79

وَأَمَدَّهُمْ بِفَوَائِدِ الْمَعُونَةِ، وَ أَشْعَرَ(1) قُلُوبَهُمْ تَوَاضُعَ إِخْبَاتِ(2) السَّكِينَةِ، وَ فَتَحَ لَهُمْ أَبْوَاباً ذُلُلاً(3) إِلَى تَمَاجِيدِهِ(4)، وَ نَصَبَ لَهُمْ مَنَاراً(5) وَاضِحَةً عَلَى أَعْلاَمِ(6) تَوْحِيدِهِ، لَمْ تُثْقِلْهُمْ مُوءْصِرَاتُ(7) الاْآثَامِ، وَ لَمْ تَرْتَحِلْهُمْ(8) عُقَبُ(9) اللَّيَالِي وَ الاْءَيَّامِ، وَ لَمْ تَرْمِ(10) الشُّكُوكُ بِنَوَازِعِهَا(11) عَزِيمَةَ(12) إِيمَانِهِمْ، وَ لَمْ تَعْتَرِكِ(13) الظُّنُونُ عَلَى مَعَاقِدِ(14) يَقِينِهِمْ، وَ لاَ قَدَحَتْ(15) قَادِحَةُ الاْءِحَنِ(16) فِيمَا بَيْنَهُمْ، وَ لاَ سَلَبَتْهُمُ الْحَيْرَةُ مَا لاَقَ(17) مِنْ مَعْرِفَتِهِ بِضَمَائِرِهِمْ، وَ مَا سَكَنَ مِنْ عَظَمَتِهِ وَ هَيْبَةِ جَلاَلَتِهِ فِي أَثْنَاءِ صُدُورِهِمْ، وَ لَمْ تَطْمَعْ فِيهِمُ الْوَسَاوِسُ(18) فَتَقْتَرِعَ(19) بِرَيْنِهَا(20) عَلَى فِكْرِهِمْ.

...

و آنها را در طاعتِ از خويش يارى كرد. و قلب آنها را با فروتنى و خضوع آرامش بخشيد. زيرا نفس مطمئن به خلاف نفسِ سركشْ به طور طبيعى خاشع است.

و براى آنان راه هاى ستايش الهى را هموار ساخت تا مانند افراد بشر با دشوارى خدا را ستايش نكنند.

و براى آنها علامتى روشن براى يافتنِ نشانه هاى توحيدِ خود قرار داد. پس تمام آنان

ص: 80

...

...

به خلاف انسان ها كه برخى از آنها به توحيد اقرار و برخى ديگر آن را انكار و جماعتى در ترديد هستند، همگى به يگانگى و وحدانيت بارى تعالى اقرار دارند.

بار سنگين گناهان بر پشت آنان سنگينى نمى كند، زيرا از گناه معصوم هستند.

و گذشت پياپى شب ها و روزها بر آنها تأثير نمى گذارد و موجب پيرى شان نمى شود.

و [تيرهاى] ترديد نمى توانند صلابت ايمانشان را هدف بگيرد، در هم شكند و آسيبى به آنها برسانند؛ يعنى هرگز مانند برخى از انسان ها پس از ايمان دچار ترديد نمى شوند.

و گمان ها[ى نادرست] در قلب آنها، كه محل پيوند ايمان و دل و پيدايش يقين است، راه نمى يابد.

و آتش كينه در ميان آنها افروخته نمى گردد و هرگز در بين آنها دشمنى ايجاد نمى شود.

و به خلاف برخى از انسان ها كه درباره خداوند و صفات و ذات او دچار سرگشتگى مى شوند، چيزى از معرفت و شناخت درونى آن آفريدگان و نيز از عظمت و هيبت و جلالتى كه از خداى متعال در نهانخانه دل آنها جا گرفته است، كاسته نمى گردد. لذا خداى سبحان را همواره تعظيم نموده و از او هراسمند هستند.

و وسوسه و ترديد به حريم آنها راه نمى يابد و در نتيجه تشكيك، با آلودگى خود نمى تواند بر فكر آنها سايه قرعه بيفكند. گويى وسوسه قرعه مى اندازد تا محل مناسب را براى تحميل آلودگى خود بيابد، ولى انديشه آنان را محل مناسبى براى رخنه نمى بيند. تعبير به قرعه به جهت شباهت ميان وسوسه و قرعه، در موارد ترديد است.

ص: 81

مِنْهُمْ(1) مَنْ هُوَ فِي خَلْقِ الْغَمَامِ الدُّلَّحِ(2)، وَ فِي عِظَمِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ(3)، وَ فِي قَتْرَةِ(4) الظَّلاَمِ الاْءَيْهَمِ(5)، وَ مِنْهُمْ مَنْ خَرَقَتْ أَقْدَامُهُمْ تُخُومَ(6) الاْءَرْضِ السُّفْلَى، فَهِيَ كَرَايَاتٍ بِيضٍ(7) قَدْ نَفَذَتْ فِي مَخَارِقِ(8) الْهَوَاءِ، وَ تَحْتَهَا رِيحٌ هَفَّافَةٌ(9) تَحْبِسُهَا عَلَى حَيْثُ انْتَهَتْ مِنَ الْحُدُودِ الْمُتَنَاهِيَةِ، قَدِ اسْتَفْرَغَتْهُمْ أَشْغَالُ عِبَادَتِهِ، وَ وَصَلَتْ حَقَائِقُ الاْءِيمَانِ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ مَعْرِفَتِهِ، وَ قَطَعَهُمُ الاْءِيقَانُ بِهِ إِلَى الْوَلَهِ(10) إِلَيْهِ، وَ لَمْ تُجَاوِزْ رَغَبَاتُهُمْ مَا عِنْدَهُ إِلَى مَا عِنْدَ غَيْرِهِ.

...

...

...

همان گونه كه باد نمى گذارد پرچم، درهم بپيچد.

اشتغال به عبادت پروردگار، آنها را از هر كار ديگرى بازداشته و ايمان حقيقى ميان اين فرشتگان و شناخت خداوند پيوند محكمى به وجود آورده است يعنى گويى ايمان، بسان ريسمانى محكم ميان آنها و خداى سبحان ارتباط برقرار كرده است.

و يقين به پروردگار [پيوند] آنان را از هر چيز ديگر گسسته، و اشتياق و شيدايى شان را به معرفت خداى متعال افزون ساخته است.

و علاقه آنها به آنچه نزد خداست، آن سان [پا برجا] است كه به آنچه نزد ديگران است نمى گرايند، بلكه فقط به چيزى تمايل دارند كه نزد خداى سبحان است.

ص: 83

قَدْ ذَاقُوا حَلاَوَةَ مَعْرِفَتِهِ، وَ شَرِبُوا بِالْكَأْسِ الرَّوِيَّةِ(1) مِنْ مَحَبَّتِهِ، وَ تَعَكَّنَتْ(2) (تَمَكَّنَتْ) مِنْ سُوَيْدَاءِ(3) قُلُوبِهِمْ وَشِيجَةُ(4) خِيفَتِهِ، فَحَنَوْا(5) بِطُولِ الطَّاعَةِ اعْتِدَالَ ظُهُورِهِمْ، وَ لَمْ يُنْفِدْ(6) طُولُ الرَّغْبَةِ إِلَيْهِ مَادَّةَ تَضَرُّعِهِمْ، وَ لاَ أَطْلَقَ عَنْهُمْ عَظِيمُ الزُّلْفَةِ رِبَقَ(7) خُشُوعِهِمْ، وَ لَمْ يَتَوَلَّهُمُ الاْءِعْجَابُ فَيَسْتَكْثِرُوا مَا سَلَفَ مِنْهُمْ، وَ لاَ تَرَكَتْ لَهُمُ اسْتِكَانَةُ الاْءِجْلاَلِ نَصِيباً فِي تَعْظِيمِ حَسَنَاتِهِمْ، وَ لَمْ تَجْرِ الْفَتَرَاتُ(8) فِيهِمْ عَلَى طُولِ دُءُوبِهِمْ(9)، وَ لَمْ تَغِضْ(10) رَغَبَاتُهُمْ فَيُخَالِفُوا عَنْ رَجَاءِ رَبِّهِمْ، وَ لَمْ تَجِفَّ(11) لِطُولِ الْمُنَاجَاةِ أَسَلاَتُ(12) أَلْسِنَتِهِمْ، وَ لاَ مَلَكَتْهُمُ(13) الاْءَشْغَالُ فَتَنْقَطِعَ بِهَمْسِ(14) الْجُوءَارِ(15) إِلَيْهِ أَصْوَاتُهُمْ، وَ لَمْ تَخْتَلِفْ فِي مَقَاوِمِ(16) الطَّاعَةِ مَنَاكِبُهُمْ(17)، وَ لَمْ يَثْنُوا إِلَى رَاحَةِ التَّقْصِيرِ فِي أَمْرِهِ رِقَابَهُمْ.

...

...

...

و با ركوع و عبادت هاى طولانى قامت راست خويش را خم ساخته اند.

و شوق و اميدهاى فراوان آنها به خداوند گوهر تضرع و خشيت آنها را از بين نبرده و در عين حال كه به خداى متعال اميد و رجا دارند، خائف نيز هستند.

و قرب بسيارِ معنوى آنان به خدا، لجام خشوع و خضوع آنها را از هم نگسلانده است، يعنى با وجود تقربى كه به خدا دارند گردن هاى آنها در ذلّ عبوديت همواره خاشع است.

و غرور و خودبينى هرگز بر آنها چيره نشده است. لذا نتيجه اعمال گذشته خود را بزرگ و بسيار نمى بينند، چنان كه غالب افراد بشر اعمال خود را نيكو و در نتيجه زياد و كافى مى پندارند.

و خضوع آنها در مقابل عظمت و جلال پروردگار فرصتى براى بزرگ ديدن خوبى ها و كارهاى شايسته شان نمى گذارد. آنان هرگز نيك خود را بزرگ نمى شمارند، چون عظمت خدا را به خوبى مى دانند، و كسى كه خدا را بزرگ ببيند، عملى كه برايش انجام دهد به همان اندازه كوچك مى بيند.

و در عبادت هاى طولانى و هميشگى و طاقت فرسا، دچار ملال نمى شوند.

و چشمه اميدشان [به خداى متعال] هرگز خشك نمى شود تا عملى به خلافِ دلبستگىِ به حضرتش و از سرِ نااميدى انجام دهند، به خلاف انسان ها كه اگر از رسيدن به مقصود خويش نااميد شوند، ديگر براى رسيدن هدف نمى كوشند و هيچ اقدامى نمى كنند.

و بر اثر مناجات هاى طولانى و نجواى با پروردگار زبان شان خشك نمى شود و از ذكر خدا باز نمى مانند.

و جز عبادت، هيچ چيزى آنان را دل مشغول نمى كند تا صداى ناله متضرعانه آنها به ناله هاى آهسته تبديل شود. زيرا انسان مثلاً وقتى كه آواز مى خواند اگر مشغول به كار

ص: 85

...

...

ديگرى شود به دليل آنكه نيروى او متوجّه چيزى ديگر غير از صدا شده است، صدايش فروكش مى كند و آهسته مى شود.

و براى عبادت، چنان به صف ايستاده اند كه هرگز شانه هايشان پس وپيش نمى شود و اين نشانه ادب آنهاست.

و [آن چنان در امر بندگى پايدارند كه] گردن هاى خود را براى استراحت خم نمى كنند، زيرا كه انسان وقتى بخواهد استراحت كند گردن خود را خم مى كند تا با اندكى كشش دادن به عضلات، رفع كسالت كند و چون اين عمل را فرشتگان در پيشگاه خدا تقصير مى دانند، هرگز چنين كارى نمى كنند، بلكه گردن هاى آنها همواره كشيده و در حال تضرع و نيازند.

ص: 86

وَ لاَ تَعْدُو(1) عَلَى عَزِيمَةِ جِدِّهِمْ بَلاَدَةُ الْغَفَلاَتِ(2)، وَ لاَ تَنْتَضِلُ(3) فِي هِمَمِهِمْ خَدَائِعُ الشَّهَوَاتِ. قَدِ اتَّخَذُوا ذَا الْعَرْشِ ذَخِيرَةً لِيَوْمِ فَاقَتِهِمْ(4) وَ يَمَّمُوهُ(5) عِنْدَ انْقِطَاعِ الْخَلْقِ إِلَى الْمَخْلُوقِينَ بِرَغْبَتِهِمْ(6)، لاَ يَقْطَعُونَ أَمَدَ(7) غَايَةِ عِبَادَتِهِ، وَ لاَ يَرْجِعُ بِهِمُ الاِسْتِهْتَارُ(8) بِلُزُومِ طَاعَتِهِ، إِلاَّ إِلَى مَوَادَّ(9) مِنْ قُلُوبِهِمْ غَيْرِ مُنْقَطِعَةٍ مِنْ رَجَائِهِ وَ مَخَافَتِهِ. لَمْ تَنْقَطِعْ أَسْبَابُ الشَّفَقَةِ(10) مِنْهُمْ فَيَنُوا(11) فِي جِدِّهِمْ، وَ لَمْ تَأْسِرْهُمُ الاْءَطْمَاعُ فَيُوءْثِرُوا وَشِيكَ السَّعْيِ(12) عَلَى اجْتِهَادِهِمْ.

...

...

...

عبادت خود را هرگز قطع نمى كنند و به پايان نمى رسانند تا مثلاً اندكى استراحت كنند، زيرا عبادت شان هيچ پايانى ندارد و براى هدف و مقصد مطلوب عبادت مى كنند.

و به خلاف انسان ها كه اگر در آغاز شيفته چيزى باشند، سرانجام پس از چندى در دل آنها نوعى دل زدگى پيش مى آيد، شوقمندى شديد آنها در عبادتْ آنان را از نيايش و بندگى باز نمى دارد و سست نمى كند، بلكه عوامل و انگيزه هاى درونى (كه همان خوف و رجاست) آنها را تقويت مى نمايد. خلاصه آنكه شيفتگى فرشتگان به عبادتْ حاصلى جز افزايش عشق به عبادت ندارد، زيرا در درون آنها عوامل و انگيزه هايى به نام خوف و رجا (بيم و اميد) وجود دارد كه هماره باعث افزايش اين علاقه و شوقمندىِ به عبادت مى شود.

ريشه هاى خوف و خشيت الهى در وجود آنها هرگز بريده نمى شود تا مبادا در عبادتِ جِدّى و پيگير خود دچار سستى شوند.

و از بيرون نيز چيزى آنها را تطميع نمى كند تا تلاش جدى خود را وانهند و به تلاش اندك بسنده كنند، زيرا انسان ها وقتى به چيزى دل مى بندند براى چيز ديگرى به طور جدّى و پيگير تلاش نمى كنند، ولى فرشتگان به چيزى جز خدا دل نمى بندند تا از تلاش آنها در راه طاعت الهى كاسته نشود.

ص: 88

لَمْ يَسْتَعْظِمُوا مَا مَضَى مِنْ أَعْمَالِهِمْ، وَ لَوِ اسْتَعْظَمُوا ذَلِكَ لَنَسَخَ الرَّجَاءُ مِنْهُمْ شَفَقَاتِ(1) وَجَلِهِمْ، وَ لَمْ يَخْتَلِفُوا فِي رَبِّهِمْ بِاسْتِحْوَاذِ(2) الشَّيْطَانِ عَلَيْهِمْ، وَ لَمْ يُفَرِّقْهُمْ سُوءُ التَّقَاطُعِ(3)، وَ لاَ تَوَلاَّهُمْ غِلُّ(4) التَّحَاسُدِ، وَ لاَ شَعَّبَتْهُمْ(5) مَصَارِفُ(6) الرِّيَبِ(7)، وَ لاَ اقْتَسَمَتْهُمْ أَخْيَافُ(8) الْهِمَمِ(9). فَهُمْ أُسَرَاءُ إِيمَانٍ لَمْ يَفُكَّهُمْ مِنْ رِبْقَتِهِ(10) زَيْغٌ(11) وَ لاَ عُدُولٌ(12) وَ لاَ وَنًى(13) وَ لاَ فُتُورٌ(14)، وَ لَيْسَ فِي أَطْبَاقِ السَّمَاءِ مَوْضِعُ إِهَابٍ(15) إِلاَّ وَ عَلَيْهِ مَلَكٌ سَاجِدٌ، أَوْ سَاعٍ حَافِدٌ(16)، يَزْدَادُونَ عَلَى طُولِ الطَّاعَةِ بِرَبِّهِمْ عِلْماً، وَ تَزْدَادُ عِزَّةُ رَبِّهِمْ فِي قُلُوبِهِمْ عِظَماً.

...

...

...

و [از سر بدرفتارى] با يكديگر قطع رابطه نمى كنند تا در نتيجه دچار تفرّق و چنددستگى شوند. و حسادت درونى آنان را به فرمان خود در نمى آورد.

و ترديد درباره دين، آنها را اسير دسته بندى ها و گرايش ها و انديشه هاى پراكنده نمى كند.

و انديشه هاى نهانى و تصميم هاى گوناگون، آنان را دستخوش پراكندگى نمى كند به خلاف انسان ها كه دچار پراكندگى فكرى هستند، فرشتگان خواسته هاى متفاوتى ندارند بلكه همگى به يك سمت گرايش دارند.

آنان همگى زير پرچم واحدى به نام ايمان به خدا جمع شده اند، مانند اسيرانى كه نمى توانند جدا شوند و رها گردند. ايمان نيز چون ريسمانى به گردن آنهاست و انحراف از مسير حق و ناتوانى و تنبلى را ياراى آن نباشد كه رشته مستحكمِ ايمان را از گردن آنها بردارد.

در طبقات مختلف آسمان به اندازه يك پوست حيوان جاى خالى پيدا نمى شود، مگر آنكه فرشته اى در آنجا در سجده و يا در حال انجام فرمان الهى شتابان است. پس آسمان مالامالِ فرشتگان است.

آنان در تمام دوران عبادت و فرمانبردارى همواره علم و معرفت شان نسبت به خداوند افزون مى شود و عظمت خدا در دل آنها روزافزون و دم افزون است، به خلاف انسان كه هرچه بيشتر در خدمت كسى باشد به نسبت آگاه شدنش از بدى ها و نقاط ضعفِ آن فرد از وى بيزار و گريزان مى شود.

ص: 90

...

...

بخش هاى بالايى امواج بر يكديگر كوبيده مى شدند و با حركت تند خود بر روى يكديگر پرتاب مى شدند و كف هايى توليد مى كردند، مانند كف دهان شتران نرِ مست، به هنگام سركشىِ هيجانِ جنسى و جفت خواهى. زيرا شتر نر هنگام هيجان جنسى و لقاح، كف هايى از دهانش بيرون مى دهد كه بر اثر آميخته شدن هوا با لعاب هاى لزج دهان او پديد مى آيند.

آنگاه آب متلاطم، زير بار سنگين زمين كه بر پشت او گذارده شده است، فروكش كرد و فراز و فرود گرفتن آن، به جهت قرار گرفتن سينه زمين بر پشت آن، آرام گرفت و از حركت و بى قرارى باز ايستاد.

پس آبِ توفنده و خروشنده آرام و خاموش شد و زير يوغ زمين، ذليلانه تسليم گرديد.

ص: 92

وَ سَكَنَتِ الاْءَرْضُ مَدْحُوَّةً(1) فِي لُجَّةِ تَيَّارِهِ(2)، وَ رَدَّتْ مِنْ نَخْوَةِ بَأْوِهِ(3) وَ اعْتِلاَئِهِ(4) وَ شُمُوخِ أَنْفِهِ(5) وَ سُمُوِّ غُلَوَائِهِ(6)، وَ كَعَمَتْهُ(7) عَلَى كِظَّةِ(8) جَرْيَتِهِ. فَهَمَدَ(9) بَعْدَ نَزَقَاتِهِ(10)، وَ لَبَدَ(11) بَعْدَ زَيَفَانِ(12) وَثَبَاتِهِ(13). فَلَمَّا سَكَنَ هِيَاجُ الْمَاءِ مِنْ تَحْتِ أَكْنَافِهَا(14)، وَ حَمْلِ شَوَاهِقِ(15) الْجِبَالِ الشُّمَّخِ(16) الْبُذَّخِ(17) عَلَى أَكْتَافِهَا، فَجَّرَ(18) يَنَابِيعَ(19) الْعُيُونِ مِنْ عَرَانِينِ(20) أُنُوفِهَا، وَ فَرَّقَهَا فِي سُهُوبِ(21) بِيدِهَا(22) وَ أَخَادِيدِهَا(23)، وَ عَدَّلَ حَرَكَاتِهَا بِالرَّاسِيَاتِ(24) مِنْ جَلاَمِيدِهَا(25)، وَ ذَوَاتِ الشَّنَاخِيبِ(26) الشُّمِّ(27) مِنْ صَيَاخِيدِهَا(28).

...

و زمين بر درياى خروشان، آرام و گسترده شد و آب را از غرور و سركشى و دست اندازى آن بازداشت.

و زمين [گويى] بر دهانِ [سركشى و جنبش توفنده] آب، پوزه بندى زد تا از پرخورى (تلاطم) آن جلوگيرى كند. اين تعبير كنايه از آن است كه آب به واسطه جريان تند و

ص: 93

...

...

خروشنده خود، مانند حيوانى پرخور بود كه به پوزه بند نياز داشت و زمين با قرار گرفتن بر روى آب اين كار را كرد.

و آب بعد از آن شدّت و جنبشى كه داشت آرام گرفت و پس از آن تكبّرى كه از خود نمايان مى كرد و از اين سوى به آن سوى مى رفت، آرميد و از خروش ايستاد.

چون توفندگى و خروش آب در اطراف و زواياىِ زمين آرام شد و خدا كوه هاى سر به فلك كشيده و عظيم را بر پشت زمين سوار كرد، چشمه هاى آب گوارا را از فراز آن كوه ها ظاهر ساخت و آن را به صورت نهرهايى در فلات ها و صحراهاى وسيع و رودخانه هاى زمين جارى ساخت.

و زمين را كه مانند كشتى بر روى آب بى قرار و نااستوار بود به واسطه كوه هاى سخت و سنگينِ برخوردار از قله هاى بلند، از جنبش و حركت نگاه داشت.

ص: 94

فَسَكَنَتْ مِنَ الْمَيَدَانِ(1) لِرُسُوبِ(2) الْجِبَالِ فِي قِطَعِ(3) أَدِيمِهَا(4) وَ تَغَلْغُلِهَا(5) مُتَسَرِّبَةً(6) فِي جَوْبَاتِ(7) خَيَاشِيمِهَا(8)، وَ رُكُوبِ الْجِبَالِ أَعْنَاقَ سُهُولِ(9) الاْءَرَضِينَ(10) وَ جَرَاثِيمِهَا(11). وَ فَسَحَ(12) بَيْنَ الْجَوِّ(13) وَ بَيْنَهَا، وَ أَعَدَّ الْهَوَاءَ مُتَنَسَّماً(14) لِسَاكِنِهَا، وَ أَخْرَجَ إِلَيْهَا أَهْلَهَا عَلَى تَمَامِ مَرَافِقِهَا(15).

...

به اين ترتيب و در پى نفوذ كوه ها در بستر و حفره هاى زمين و قرار گرفتن كوه ها بر هموار و ناهموار آن، زمين از حركت ايستاد.

و خداوند بين فضا و زمين فاصله وسيعى ايجاد كرد و هوا را براى تنفّس ساكنان زمين بيافريد، زيرا اگر هوا نبود انسان و جاندارانِ ديگر هرگز توان سكونت و زيستن بر روى زمين را نداشتند.

و تمام وسايلِ مورد نياز زندگى جانداران را براى آنان فراهم ساخت.

ص: 95

ثُمَّ لَمْ يَدَعْ جُرُزَ(1) الاْءَرْضِ الَّتِي تَقْصُرُ مِيَاهُ الْعُيُونِ عَنْ رَوَابِيهَا(2)، وَ لاَ تَجِدُ جَدَاوِلُ(3) الاْءَنْهَارِ ذَرِيعَةً(4) إِلَى بُلُوغِهَا، حَتَّى أَنْشَأَ لَهَا نَاشِئَةَ(5) سَحَابٍ تُحْيِي مَوَاتَهَا(6)، وَ تَسْتَخْرِجُ نَبَاتَهَا. أَلَّفَ غَمَامَهَا بَعْدَ افْتِرَاقِ لُمَعِهِ(7)، وَ تَبَايُنِ قَزَعِهِ(8)، حَتَّى إِذَا تَمَخَّضَتْ(9) لُجَّةُ الْمُزْنِ(10) فِيهِ، وَ الْتَمَعَ بَرْقُهُ فِي كُفَفِهِ(11)، وَ لَمْ يَنَمْ وَمِيضُهُ(12) فِي كَنَهْوَرِ(13) رَبَابِهِ(14) وَ مُتَرَاكِمِ سَحَابِهِ، أَرْسَلَهُ سَحّاً(15) مُتَدَارِكاً(16)، قَدْ أَسَفَّ(17) هَيْدَبُهُ(18)، تَمْرِيهِ(19) الْجَنُوبُ(20) دِرَرَ(21) أَهَاضِيبِهِ(22)، وَ دُفَعَ(23) شَآبِيبِهِ.(24)

...

...

...

شير در مشك، آب متراكم درون ابر به حركت درآمده و فرو مى ريزد، و از آنجا كه ابر، آبى است كه با هوا در آميخته است، مى توان ابر را ظرف و آب را محتوا و مظروف دانست.

و برق از گوشه هاى ابر جهيدن مى گيرد. و برق در اين ابرِ سفيدِ حاملِ آب از جهش باز نمى ايستد و پيوسته مى درخشد كه اين امر، پيش از بارش رخ مى دهد.

خداوند باران را پى درپى مى فرستد كه به دليل سنگينى قطره هاى باران، به سمت زمين روانه مى شود و باد جنوب قطره هاى باران را از درون ابرها بيرون مى كشد، آن سان كه با كشيدن دست بر پستان حيوان، شير آن خارج مى شود.

و ابرهاى باردار به دفعات و به شدت خالى مى شوند.

در اينجا امام عليه السلام ابرها را به شتر و قسمت هايى كه باران از آن مى ريزد به پستان و باد جنوب را به دوشنده و آب باران را به شير تشبيه نموده است.

ص: 97

فَلَمَّا أَلْقَتِ السَّحَابُ(1) بَرْكَ(2) بِوَانَيْهَا(3)، وَ بَعَاعَ(4) مَا اسْتَقَلَّتْ(5) بِهِ مِنَ الْعِبْ ءِ(6) الْمَحْمُولِ عَلَيْهَا، أَخْرَجَ بِهِ مِنْ هَوَامِدِ(7) الاْءَرْضِ النَّبَاتَ، وَ مِنْ زُعْرِ الْجِبَالِ(8) الاْءَعْشَابَ(9)، فَهِيَ تَبْهَجُ(10) بِزِينَةِ رِيَاضِهَا(11)، وَ تَزْدَهِي(12) بِمَا أُلْبِسَتْهُ(13) مِنْ رَيْطِ(14) أَزَاهِيرِهَا(15)، وَ حِلْيَةِ مَا سُمِطَتْ(16) بِهِ مِنْ نَاضِرِ(17) أَنْوَارِهَا(18)، وَ جَعَلَ ذَلِكَ بَلاَغاً(19) لِلاْءَنَامِ(20)، وَ رِزْقاً لِلاْءَنْعَامِ(21). وَ خَرَقَ(22) الْفِجَاجَ(23) فِي آفَاقِهَا(24)، وَ أَقَامَ الْمَنَارَ(25) لِلسَّالِكِينَ عَلَى جَوَادِّ(26) طُرُقِهَا.

...

...

...

شادمانى درآمد و در پوشش لباس نازكى از گياهان كه بر اندام او پوشانيده شد، سرخوش شد و با جامه اى كه از شكوفه هاى خيره كننده و زيبا بر او آويخته اند به خود نازيد.

و خداى متعال اين روييدنى ها را براى ارتزاق مردم و تغذيه چارپايان، از زمين برآورد.

و راه ها را در زمين و آسمان و همه آفاق هستى ايجاد نمود و براى كوچندگان علامت هايى همچون ستارگان و كوه ها و بادها و امثال آنها، كه نقش راهنما دارند، بر سر راه هاى روشن قرار داد.

ص: 99

فَلَمَّا مَهَدَ أَرْضَهُ، وَ أَنْفَذَ أَمْرَهُ، اخْتَارَ آدَمَ عليه السلام خِيرَةً(1) مِنْ خَلْقِهِ، وَ جَعَلَهُ أَوَّلَ جِبِلَّتِهِ(2)، وَ أَسْكَنَهُ جَنَّتَهُ، وَ أَرْغَدَ(3) فِيهَا أُكُلَهُ(4)، وَ أَوْعَزَ(5) إِلَيْهِ فِيمَا نَهَاهُ عَنْهُ، وَ أَعْلَمَهُ أَنَّ فِي الاْءِقْدَامِ عَلَيْهِ التَّعَرُّضَ لِمَعْصِيَتِهِ، وَ الْمُخَاطَرَةَ(6) بِمَنْزِلَتِهِ. فَأَقْدَمَ عَلَى مَا نَهَاهُ عَنْهُ، مُوَافَاةً لِسَابِقِ عِلْمِهِ، فَأَهْبَطَهُ بَعْدَ التَّوْبَةِ لِيَعْمُرَ أَرْضَهُ بِنَسْلِهِ، وَ لِيُقِيمَ الْحُجَّةَ بِهِ عَلَى عِبَادِهِ، وَ لَمْ يُخْلِهِمْ بَعْدَ أَنْ قَبَضَهُ(7) مِمَّا يُوءَكِّدُ عَلَيْهِمْ حُجَّةَ رُبُوبِيَّتِهِ، وَ يَصِلُ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ مَعْرِفَتِهِ.

...

...

...

بَلْ تَعَاهَدَهُمْ بِالْحُجَجِ عَلَى أَلْسُنِ الْخِيَرَةِ مِنْ أَنْبِيَائِهِ، وَ مُتَحَمِّلِي وَدَائِعِ رِسَالاَتِهِ، قَرْناً فَقَرْناً، حَتَّى تَمَّتْ بِنَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله حُجَّتُهُ، وَ بَلَغَ الْمَقْطَعَ(1) عُذْرُهُ وَ نُذُرُهُ(2).

...

وَ قَدَّرَ الاْءَرْزَاقَ فَكَثَّرَهَا وَ قَلَّلَهَا، وَ قَسَّمَهَا عَلَى الضِّيقِ وَ السَّعَةِ، فَعَدَلَ فِيهَا لِيَبْتَلِيَ(1) مَنْ أَرَادَ بِمَيْسُورِهَا وَ مَعْسُورِهَا، وَ لِيَخْتَبِرَ بِذَلِكَ الشُّكْرَ وَ الصَّبْرَ مِنْ غَنِيِّهَا وَ فَقِيرِهَا(2). ثُمَّ قَرَنَ بِسَعَتِهَا عَقَابِيلَ(3) فَاقَتِهَا، وَ بِسَلاَمَتِهَا طَوَارِقَ(4) آفَاتِهَا، وَ بِفُرَجِ(5) أَفْرَاحِهَا(6)، غُصَصَ(7) أَتْرَاحِهَا(8).

...

وَ خَلَقَ الاْآجَالَ(1) فَأَطَالَهَا وَ قَصَّرَهَا، وَ قَدَّمَهَا وَ أَخَّرَهَا، وَ وَصَلَ بِالْمَوْتِ أَسْبَابَهَا، وَ جَعَله خَالِجاً(2) لاِءَشْطَانِهَا(3)، وَ قَاطِعاً لِمَرَائِرِ(4) أَقْرَانِهَا(5).

...

عَالِمُ السِّرِّ مِنْ ضَمَائِرِ الْمُضْمِرِينَ، وَ نَجْوَى الْمُتَخَافِتِينَ(1)، وَ خَوَاطِرِ(2) رَجْمِ الظُّنُونِ، وَ عُقَدِ(3) عَزِيمَاتِ(4) الْيَقِينِ، وَ مَسَارِقِ(5) إِيمَاضِ(6) الْجُفُونِ، وَ مَا ضَمِنَتْهُ أَكْنَانُ(7) الْقُلُوبِ وَ غَيَابَاتُ(8) الْغُيُوبِ، وَ مَا أَصْغَتْ(9) لاِسْتِرَاقِهِ مَصَائِخُ(10) الاْءَسْمَاعِ.

...

وَ مَصَائِفُ(1) الذَّرِّ، وَ مَشَاتِي(2) الْهَوَامِّ(3)، وَ رَجْعِ(4) الْحَنِينِ(5) مِنَ الْمُولَهَاتِ(6)، وَ هَمْسِ(7) الاْءَقْدَامِ، وَ مُنْفَسَحِ(8) الثَّمَرَةِ مِنْ وَلاَئِجِ(9) غُلُفِ(10) الاْءَكْمَامِ(11)، وَ مُنْقَمَعِ(12) الْوُحُوشِ(13) مِنْ غِيرَانِ(14) الْجِبَالِ وَ أَوْدِيَتِهَا(15)، وَ مُخْتَبَإِ(16) الْبَعُوضِ بَيْنَ سُوقِ(17) الاْءَشْجَارِ وَ أَلْحِيَتِهَا(18)، وَ مَغْرِزِ(19) الاْءَوْرَاقِ مِنَ الاْءَفْنَانِ(20)، وَ مَحَطِّ(21) الاْءَمْشَاجِ(22) مِنْ مَسَارِبِ(23) الاْءَصْلاَبِ(24).

...

[همچنين حضرتش] از زيستگاه تابستانى مورچگان و جايگاه زمستانى حشرات آگاه است، زيرا اين موجودات، كوچ تابستانى و زمستانى دارند.

و نيز ناله هاى غم انگيز زنان مصيبت زده و داغ ديده و صداى آهسته گام ها و محل رشد ميوه در درون پوستِ گرداگرد آن، بر حضرتش پوشيده نيست.

و از مخفيگاه حيوانات وحشى در غارها و شكاف هاى عميقِ ميان كوه ها و از پناهگاه پشه در ميان ساقه ها و پوسته هاى درختان و بوته ها باخبر است.

و محل روييدن برگ ها از شاخه ها، و محل قرار گرفتن منى در پشت مردان را مى داند.

ص: 106

وَ نَاشِئَةِ(1) الْغُيُومِ وَ مُتَلاَحِمِهَا(2)، وَ دُرُورِ(3) قَطْرِ السَّحَابِ فِي مُتَرَاكِمِهَا، وَ مَا تَسْفِي(4) الاْءَعَاصِيرُ(5) بِذُيُولِهَا(6)، وَ تَعْفُو(7) الاْءَمْطَارُ بِسُيُولِهَا(8)، وَ عَوْمِ(9) نَبَاتِ الاْءَرْضِ فِي كُثْبَانِ(10) الرِّمَالِ، وَ مُسْتَقَرِّ ذَوَاتِ الاْءَجْنِحَةِ بِذُرَى(11) شَنَاخِيبِ(12) الْجِبَالِ، وَ تَغْرِيدِ(13) ذَوَاتِ الْمَنْطِقِ(14) فِي دَيَاجِيرِ(15) الاْءَوْكَارِ(16)، وَ مَا أَوْعَبَتْهُ(17) الاْءَصْدَافُ(18)، وَ حَضَنَتْ(19) عَلَيْهِ أَمْوَاجُ الْبِحَارِ.

...

و [خداى متعال] منشأ ابرهاى پيوسته و ناپيوسته و جاى فرو ريختنِ يك يكِ قطره هاى باران از ميان ابرهاى متراكم و انبوه را مى داند.

و ابرهايى كه در دامن بادها حمل مى شوند (و يا گردبادهايى كه همراه خود چيزى را به آسمان بلند مى نمايند)، و آنچه سيلِ پديدآمده از باران ويران مى كند از خدا پنهان نمى ماند.

و فرورفتن گياهان، در پشته هاى شنى و محل استقرار پرندگان در قله كوه ها را مى داند.

و صداى آواز و نغمه پرندگان در تاريكى لانه شان را شنيده [و سخن آنان را مى داند].

و [شكل گرفتن] مرواريدى در صدف [و چگونگى برآمدن آن] و نيز آنچه امواج دريا آن را مى پروراند، مثل [ماهىِ] عنبر (نهنگ) كه دريا، مثل مادرى كه در دامن خود كودك را حضانت و تربيت مى كند، آن را نگاهدارى مى كند، از نظر حضرتش پوشيده نيست.

ص: 107

وَ مَا غَشِيَتْهُ(1) سُدْفَةُ(2) لَيْلٍ، أَوْ ذَرَّ(3) عَلَيْهِ شَارِقُ(4) نَهَارٍ، وَ مَا اعْتَقَبَتْ(5) عَلَيْهِ أَطْبَاقُ(6) الدَّيَاجِيرِ وَ سُبُحَاتُ(7) النُّورِ، وَ أَثَرِ كُلِّ خَطْوَةٍ، وَ حِسِّ(8) كُلِّ حَرَكَةٍ، وَ رَجْعِ(9) كُلِّ كَلِمَةٍ، وَ تَحْرِيكِ كُلِّ شَفَةٍ، وَ مُسْتَقَرِّ(10) كُلِّ نَسَمَةٍ(11)، وَ مِثْقَالِ(12) كُلِّ ذَرَّةٍ(13)، وَ هَمَاهِمِ(14) كُلِّ نَفْسٍ هَامَّةٍ(15)، وَ مَا عَلَيْهَا مِنْ ثَمَرِ شَجَرَةٍ، أَوْ سَاقِطِ وَرَقَةٍ، أَوْ قَرَارَةِ نُطْفَةٍ، أَوْ نُقَاعَةِ(16) دَمٍ وَ مُضْغَةٍ، أَوْ نَاشِئَةِ خَلْقٍ وَ سُلاَلَةٍ(17)، لَمْ يَلْحَقْهُ فِي ذَلِكَ كُلْفَةٌ، وَ لاَ اعْتَرَضَتْهُ فِي حِفْظِ مَا ابْتَدَعَ مِنْ خَلْقِهِ عَارِضَةٌ، وَ لاَ اعْتَوَرَتْهُ(18) فِي تَنْفِيذِ الاْءُمُورِ وَ تَدَابِيرِ الْمَخْلُوقِينَ مَلاَلَةٌ وَ لاَ فَتْرَةٌ(19)، بَلْ نَفَذَهُمْ عِلْمُهُ وَ أَحْصَاهُمْ عَدَدُهُ، وَ وَسِعَهُمْ عَدْلُهُ، وَ غَمَرَهُمْ فَضْلُهُ مَعَ تَقْصِيرِهِمْ عَنْ كُنْهِ مَا هُوَ أَهْلُهُ.

...

و هرآنچه ظلمت و تاريكى شب در خود پوشيده و پنهان مى كند، و آفتاب (در روز روشن) بر آن مى تابد، و هرچه در طبقات تاريكى و لايه هاى نور نهفته باشد، بر خدا پنهان نيست. از آن رو امام عليه السلام از لايه هاى نور سخن گفته اند كه طبقات نور نيز چون تاريكى هاى شب، مراتبى دارد و مانند پوششى هستند كه اشياء را طبقه طبقه در ميان مى گيرند.

و جاى پا و قدمگاه هر موجودى، يعنى هر آنچه روى زمين باقى مى ماند و بر گذشتنِ جاندارى دلالت مى كند، و صداى هر حركت (و يا حالت موجود در حركت) و جواب هر سخن (و يا انعكاس آن در هوا) و حركت هر لب براى سخن گفتن و محل استقرار هر

ص: 108

...

...

انسان را به تمامى مى داند.

و هم وزن ذره اى را مى بيند، و همهمه و صداى نامفهوم و گنگ هر انسان غمگين را مى شنود، و [شمار و چگونگى و چيستى] هر ميوه درختى كه روى زمين مى افتد، و افتادن هر برگى از درخت را مى بيند.

و نيز محل استقرار نطفه در رحم و محل اجتماع خون در رگ ها و امثال آن، و مضغه كه يكى از مراحل شكل گيرى انسان در رحم مادر كه مانند گوشتى جويده شده است، و هرچه كه از عدم به عرصه وجود مى آيد و چكيده هر موجود يا گزيده هر چيزى را مى داند.

و علم به اين امور براى خدا زحمتى ندارد، به خلاف انسان كه پس از تحمل زحمت علم پيدا مى كند.

و در حفظ مخلوقاتْ هيچ مانعى بر سر راه او قرار نمى گيرد تا وى را از پديد آوردن باز بدارد، به خلاف انسان كه گاهى موانعى بر سر راه او قرار مى گيرند و او را از ايجاد آنچه مى خواهد باز مى دارند.

و در اجراى آنچه مى خواهد، و نيز در تدبير مخلوقات خود هيچ ملالت و ضعفى بر حضرتش عارض نمى شود، در حالى كه انسان پس از كار طولانى، خسته مى شود.

بلكه علم الهى مانند چيزى كه در چيزى ديگر نفوذ كند و به درون آن رسد، درون و بيرون همه اشياء را در بر مى گيرد و عدد آنها را شمارش مى كند و از آنها آگاه است.

و عدل او به طور يكسان شامل حال همه آفرينه ها شده است، و معناى عدل هم طبعا برابرى و تساوى نيست، بلكه به معناى قرار دادن هر چيز در جاىِ اصلىِ خويش است.

و [نيز] آنها را در فضل و احسان خود غرق نموده است، آن هم در حالى كه در عبادت واقعى و شايسته او قصور و تقصير دارند.

ص: 109

اللَّهُمَّ أَنْتَ أَهْلُ الْوَصْفِ الْجَمِيلِ، وَ التَّعْدَادِ الْكَثِيرِ، إِنْ تُوءَمَّلْ فَخَيْرُ مُؤَمَّل، وَ إِنْ تُرْجَ فَأَكرَمَ مَرْجُوٍّ. اللَّهُمَّ وَ قَدْ بَسَطْتَ لِي فِيمَا لاَ أَمْدَحُ بِهِ(1) غَيْرَكَ، وَ لاَ أُثْنِي(2) بِهِ عَلَى أَحَدٍ سِوَاكَ، وَ لاَ أُوَجِّهُهُ إِلَى مَعَادِنِ الْخَيْبَةِ(3) وَ مَوَاضِعِ الرِّيبَةِ(4)، وَ عَدَلْتَ(5) بِلِسَانِي عَنْ مَدَائِحِ الاْآدَمِيِّينَ(6)، وَ الثَّنَاءِ عَلَى الْمَرْبُوبِينَ الْمَخْلُوقِينَ. اللَّهُمَّ وَ لِكُلِّ مُثْنٍ(7) عَلَى مَنْ أَثْنَى عَلَيْهِ مَثُوبَةٌ(8) مِنْ جَزَاءٍ، أَوْ عَارِفَةٌ(9) مِنْ عَطَاءٍ، وَ قَدْ رَجَوْتُكَ دَلِيلاً عَلَى ذَخَائِرِ الرَّحْمَةِ وَ كُنُوزِ الْمَغْفِرَةِ.

...

...

...

و [تو اى خدا،] زبان مرا از مدح انسان ها و ستايش آفريدگانت بازداشتى، چون تنها تويى كه تفضّل كرده اى و ديگران هيچ نقشى ندارند؛ و لذا شايسته ستايش [مطلق [نيستند. البته اين از باب نسبت دادن شى ء به سبب است. يعنى اين جمله ها سبب حقيقى و اوّلى نعمت را كه خداى متعال است معرفى مى كند و گرنه هر كس كه نعمتى بدهد شايسته مدح و ستايش است [، پس منعم حقيقى خداست و ستايش در مرحله نخست، ويژه اوست].

خدايا هر ثناگو و ستايشگرى نزد ستايش شونده، به اندازه مدح و ثنايى كه گفته، پاداش يا عطايى دارد، كه بيش از مقدار ستايش اوست. [خدايا من، [در اين ثنا و ستايش خويش اميد دارم كه به عنوان پاداش، مرا به سوى گنج هاى رحمتى كه براى صالحان ذخيره نمودى و گنجينه هاى آمرزشى كه براى گنهكارانِ نادم آماده كرده اى راهنمايى فرمايى.

ص: 111

اللَّهُمَّ وَ هَذَا مَقَامُ مَنْ أَفْرَدَكَ بِالتَّوْحِيدِ الَّذِي هُوَ لَكَ(1)، وَ لَمْ يَرَ(2) مُسْتَحِقّاً لِهَذِهِ الْمَحَامِدِ(3) وَ الْمَمَادِحِ غَيْرَكَ، وَ بِي فَاقَةٌ(4) إِلَيْكَ لاَ يَجْبُرُ مَسْكَنَتَهَا(5) إِلاَّ فَضْلُكَ، وَ لاَ يَنْعَشُ مِنْ خَلَّتِهَا(6) إِلاَّ مَنُّكَ(7) وَ جُودُكَ، فَهَبْ لَنَا فِي هَذَا الْمَقَامِ رِضَاكَ، وَ أَغْنِنَا عَنْ مَدِّ الاْءَيْدِي(8) إِلَى سِوَاكَ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ.

...

خدايا اين جايگاه كسى است (= در اينجا كسى در پيشگاه تو ايستاده) كه تو را يگانه اى بى شريك مى داند و اين توحيد به تو تعلق دارد، و در آن هيچ اغراق و مبالغه اى نيست، بلكه حقيقتى است واقعى، به خلاف صفات مخلوقات كه گاهى انسان صفتى را براى كسى ادعا مى كند، ولى در حقيقت چنين نيست، بلكه گزافه گويى و تملّق است. و [اين بنده كه اكنون به توحيد تو اقرار مى كند] غير از تو را سزاوار ستايش ها و تمجيدها نمى داند.

و من نيازمندى هستم كه جز فضل و احسان تو نياز مرا برطرف نمى كند و رنج اين بى نوايى را جز احسان و جود تو به نشاط و شادى مبدّل نمى سازد.

پس [خدايا،] در اين جايگاه، ما را از خشنوديت برخوردار نما و از دست دراز كردن به سوى غير خودت، بى نيازمان ساز و خود نياز ما را برآورده كن كه تو بر هر كارى توانايى.

ص: 112

...

...

براى اين امر (= خلافت) قلب ها متحد و همسوى نيست و عقل هايى كه در آغازْ آن را پذيرفته اند تا پايان مقاومت نخواهند كرد و در پايان آن را نخواهند پذيرفت.

افق ها تيره و ابرآلوده و مبهم است؛ يعنى كار از حالت طبيعى خود خارج شده است، چنان كه افق ها با ابر از حالت طبيعى خارج مى شوند، و راه روشن و فضاىِ واضح ناشناخته مى گردند، زيرا نشانه هاى هدايت گر، از بين رفته است.

و بدانيد كه اگر من خلافت ظاهرى را پذيرفتم، شما را در همان راهى كه خود مى دانم، يعنى راه حق، مى برم، چنان كه يك رهبرْ مردم را در مسير خود قرار مى دهد، و به سخن هيچ كس و سرزنش هيچ سرزنش كننده اى گوش نخواهم داد. يعنى هركه درباره من زبان به سرزنش بگشايد كه مثلاً چرا بر طبق سيره خلفاى پيشين حركت نكرده ام بى فائده است. و به سرزنش هايش بهايى نمى دهم.

ولى اگر مرا رها كنيد و از من نخواهيد كه بيعت شما را بپذيرم، مثل يكى از شما هستم و هيچ مسئوليتى بر عهده من نيست و هيچ اختلالى در كار ايجاد نمى كنم و بسا در مقابل كسى كه به خلافت بر مى گزينيد از همه شنواتر و مطيع تر هم باشم؛ و اگر وزير باشم براى شما بهتر از آن است كه خليفه باشم.

اينك اين پرسش پيش مى آيد كه چگونه جايز است كه امام عليه السلام خلافت را نپذيرد؟

جواب آن است كه امام عليه السلام خلافت را كنار نزد، بلكه راه و روش خلافت واقعى را تبيين فرمود. پس روش اميرمؤمنان عليه السلام از راه و رسم سياستمداران و دولتمردان روزگار متفاوت بود نه اينكه امام عليه السلام به حقيقتْ خلافت را نپذيرفته باشد. لذا در پايان مى فرمايد: خير لكم، يعنى ديگران نه از لحاظ واقع و حقيقت كه از جهت دنيا و روش و سياست هاى دنيايى بهتر از اميرمؤمنان عليه السلام مى باشند، و اللّه أعلم.

ص: 114

فَاسْأَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي، فَوَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لاَ تَسْأَلُونِي عَنْ شَيْءٍ فِيمَا بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ السَّاعَةِ(1)، وَ لاَ عَنْ فِئَةٍ تَهْدِي مِائَةً وَ تُضِلُّ(2) مِائَةً إِلاَّ أَنْبَأْتُكُمْ بِنَاعِقِهَا(3) وَ قَائِدِهَا وَ سَائِقِهَا(4)، وَ مُنَاخِ(5) رِكَابِهَا(6)، وَ مَحَطِّ(7) رِحَالِهَا، وَ مَنْ يُقْتَلُ مِنْ أَهْلِهَا قَتْلاً، وَ مَنْ يَمُوتُ مِنْهُمْ مَوْتاً. وَ لَوْ قَدْ فَقَدْتُمُونِي وَ نَزَلَتْ بِكُمْ كَرَائِهُ(8) الاْءُمُورِ، وَ حَوَازِبُ(9) الْخُطُوبِ(10)، لاَءَطْرَقَ(11) كَثِيرٌ مِنَ السَّائِلِينَ، وَ فَشلَ كَثِيرٌ مِنَ الْمَسْئُولِينَ(12).

...

تبهكاران در ميان گرفت، چرا كه برخى از فتنه ها دامن خواص را مانند عوام مى گيرد. و بعد از آنكه هارى آن شدت گرفت. خوارج (يا ساير فتنه جويان) به سگ هارى تشبيه شدند كه به مجرد برخورد با افراد، آنها را به بيمارى آلوده مى كردند.

...

...

هدايت يا صد نفر را گمراه كنند بپرسيد. از دعوت كننده آن هدايت يا ضلالت، و از پيشواى آن صد نفر و سوق دهنده آنها و محل اتراق آنها و آن كه از ايشان كشته مى شود و آن كه از آنها [به مرگ طبيعى] مى ميرد، شما را آگاه مى كنم [يعنى از همه چيز آگاهتان مى كنم].

و اگر شما مرا از دست بدهيد و حوادث سخت و ناگوار و دشوارى هاى شديد به شما روى آورد، بسيارى از پرسشگرانْ سرِ خود را از حيرت به زير مى افكنند و ديگر نمى دانند كه چه كسى مشكل آنها را حل و به راه درست هدايت شان خواهد كرد و بسيارى از سؤال شوندگان نيز جواب را نمى دانند، و در پاسخ در مى مانند و راه به هيچ جايى نمى برند.

ص: 117

وَ ذَلِكَ إِذَا قَلَّصَتْ(1) حَرْبُكُمْ وَ شَمَّرَتْ عَنْ سَاقٍ(2) وَ ضَاقَتِ الدُّنْيَا عَلَيْكُمْ ضِيقاً، تَسْتَطِيلُونَ مَعَهُ أَيَّامَ الْبَلاَءِ عَلَيْكُمْ حَتَّى يَفْتَحَ اللَّهُ لِبَقِيَّةِ الاْءَبْرَارِ مِنْكُمْ. إِنَّ الْفِتَنَ إِذَا أَقْبَلَتْ شَبَّهَتْ، وَ إِذَا أَدْبَرَتْ نَبَّهَتْ، يُنْكَرْنَ مُقْبِلاَتٍ، وَ يُعْرَفْنَ مُدْبِرَاتٍ، يَحُمْنَ(3) حَوْمَ الرِّيَاحِ، يُصِبْنَ بَلَداً وَ يُخْطِئْنَ بَلَداً.

...

أَلاَ إِنَّ أَخْوَفَ الْفِتَنِ عِنْدِي عَلَيْكُمْ فِتْنَةُ بَنِي أُمَيَّةَ، فَإِنَّهَا فِتْنَةٌ عَمْيَاءُ مُظْلِمَةٌ، عَمَّتْ خُطَّتُهَا، وَ خَصَّتْ بَلِيَّتُهَا، وَ أَصَابَ الْبَلاَءُ مَنْ أَبْصَرَ فِيهَا، وَ أَخْطَأَ الْبَلاَءُ مَنْ عَمِيَ عَنْهَا. وَ ايْمُ اللَّهِ لَتَجِدُنَّ بَنِي أُمَيَّةَ لَكُمْ أَرْبَابَ سُوءٍ بَعْدِي، كَالنَّابِ(1) الضَّرُوسِ(2) تَعْذِمُ(3) بِفِيهَا، وَ تَخْبِطُ(4) بِيَدِهَا، وَ تَزْبِنُ(5) بِرِجْلِهَا، وَ تَمْنَعُ دَرَّهَا(6).

...

فتنه ها همانند گردباد و توفان كه شهرى را درنورديده، از كنار شهرى ديگر مى گذرند، برخى از مناطق را فراگرفته و از جاهايى مى گذرند.

...

...

هيچ كس را از آن گريزى نيست، ولى بلا و مصيبت آن، تنها دامنگير عده اى خاص شد، يعنى خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله . زيرا تنها نيروى معارض با بنى اميه، همان پاكان بودند. يا اينكه منظور امام عليه السلام اين بود كه بلاى حكومت اموى تنها حق پرستان را در ميان مى گيرد، نه مانند ديگر فتنه ها كه شامل حق خواهان و باطل كاران مى گردد [و تر و خشك را مى سوزاند].

و بلاى حكومت اموى دامنگير كسى خواهد شد كه بينا باشد و فتنه را ببيند و بشناسد و از آن بگريزد و به سوى حق برود، كه در آن صورت دچار ستم و خشم آنان مى شود، ولى كسى كه فتنه را نبيند و نشناسد و با آن مدارا كند و همسو باشد، حكومت ستمگر با چنين كسى كارى ندارد.

به خدا سوگند شما مسلمانان پس از من، امويان را حاكمانى بد خواهيد ديد كه با شما بدرفتارى مى كنند و شما را به انجام دادنِ بدى فرمان مى دهند، مانند يك شتر فرتوت و بدخو كه با دندان خود دوشنده اش را گاز بگيرد و با دست بر زمين بكوبد، خوب و بد را با يكديگر بياميزد و با پاى لگد اندازد و مردم را وحشت زده كند و همه چيز را در هم شكند و از دادن شير خوددارى كند.

ص: 120

لاَ يَزَالُونَ بِكُمْ حَتَّى لاَ يَتْرُكُوا مِنْكُمْ إِلاَّ نَافِعاً لَهُمْ، أَوْ غَيْرَ ضَائِرٍ بِهِمْ، وَ لاَ يَزَالُ بَلاَءُهُمْ حَتَّى لاَ يَكُونَ انْتِصَارُ أَحَدِكُمْ مِنْهُمْ إِلاَّ كَانْتِصَارِ الْعَبْدِ مِنْ رَبِّهِ، وَ الصَّاحِبِ مِنْ مُسْتَصْحِبِهِ. تَرِدُ عَلَيْكُمْ فِتْنَتُهُمْ شَوْهَاءَ(1) مَخْشِيَّةً(2)، وَ قِطَعاً(3) جَاهِلِيَّةً، لَيْسَ فِيهَا مَنَارُ(4) هُدًى، وَ لاَ عَلَمٌ(5) يُرَى.

...

آنان همچنان با شما چنين رفتارى خواهند داشت تا آنكه حتى يك نفر از شما را باقى نمى گذارند، مگر كسى كه به سود آنان باشد و يا حداقل به ضرر آنها كارى نكند. يعنى يا آنها را تأييد كند و يا امر به معروف شان نكند و از منكر بازشان ندارد.

آن قدر بلاى سلطه آنها بر شما به درازا مى كشد كه اگر كسى بخواهد آنها را از ستمگرى باز بدارد و يا حق خود را از آنان بگيرد، كارِ او مانند انتقام گرفتنِ يك برده از اربابِ قدرتمندِ خود خواهد بود. يعنى همان طور كه برده از مولاى خود، و رعيت از اربابِ خود نمى تواند انتقام بگيرد، شما نيز نخواهيد توانست از امويان انتقام بگيريد.

فتنه آنان به صورتى وحشتناك و مانند برخى رفتارها و اخلاق جاهليّت، شما را فرا خواهد گرفت، زيرا آنان به احياى اخلاق و سنت هاى جاهلى مى پردازند [و دم از اصالتِ عربى مى زنند]. پس هر بخشى از اخلاق آنها به بخش هاى اخلاق جاهليّت مى ماند و شباهت فراوانى با روش هاى جاهلى دارند.

نه چراغ هدايتى در آن فتنه وجود خواهد داشت، نه پرچم هدايتگر و راهنمايى تا مردم به واسطه آن حركت كنند و گمراه نشوند.

ص: 121

نَحْنُ أَهْلَ الْبَيْتِ مِنْهَا بِمَنْجَاةٍ، وَ لَسْنَا فِيهَا بِدُعَاةٍ(1)، ثُمَّ يُفَرِّجُهَا اللَّهُ عَنْكُمْ كَتَفْرِيجِ الاْءَدِيمِ(2) بِمَنْ يَسُومُهُمْ خَسْفاً(3)، وَ يَسُوقُهُمْ عُنْفاً وَ يَسْقِيهِمْ بِكَأْسٍ مُصَبَّرَةٍ(4)، لاَ يُعْطِيهِمْ إِلاَّ السَّيْفَ، وَ لاَ يُحْلِسُهُمْ(5) إِلاَّ الْخَوْفَ. فَعِنْدَ ذَلِكَ تَوَدُّ قُرَيْشٌ - بِالدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا - لَوْ يَرَوْنَنِي مَقَاماً وَاحِداً، وَ لَوْ قَدْرَ جَزْرِ(6) جَزُورٍ(7) لاِءَقْبَلَ مِنْهُمْ مَا أَطْلُبُ الْيَوْمَ بَعْضَهُ فَلاَ يُعْطُونَنِي.

...

...

...

دست تطاول حاكمان اموى از سر شما كوتاه خواهد شد. منظور امام عليه السلام بنى عباس بود كه امويان را سرنگون كردند و البته اين سخن به معناى ستايش از بنى عباس نبوده، بلكه فقط نقل يك سرگذشت و پيش بينى آينده بود، چنان كه خداى متعال حكايت «بخت نصر» را در قرآن چنين آورده است: «...بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَّنَآ أُولِى بَأْسٍ شَدِيدٍ...»(1)؛ «بندگانى از خود را كه سخت نيرومندند بر شما گمارديم».

و [عباسيان] جامى مالامال از مصيبت ها و بلاهاى گوناگون به آنها مى نوشانند و جز شمشير چيزى به آنان نمى دهند. يعنى آنان را فرصت و امان نمى دهند و جامه هراس و وحشت بر اندام شان مى پوشانند، و سراپاى وجودشان را وحشت پُر مى كند.

در آن زمان قريش [امويان] آرزو خواهد كرد كه با دادنِ تمام دنيا و آنچه در آن است، تنها به اندازه فرصتِ كشتن يك شترْ حكومت من را تجربه كند و من از قريش بپذيرم كه حكومت و قدرت تام و تمام را در دست بگيرم، حال آنكه امروز مقدارى از آن را مى خواهم، ولى به من نمى دهند.

اين آرزو زمانى در قريش چهره نمود كه «ابومسلم خراسانى» براى يارى علويان قيام كرد. در آن هنگام قريش آرزو مى كرد كه تمام دنيا و آنچه در آن است را بدهد، اما مدتى كوتاه امام على عليه السلام را در ميان خود داشته باشند و حكومتى را تسليم او كنند كه در زمان آن حضرت از سپردن بخش بسيار كوچكش به وى دريغ داشتند، چرا كه امام عليه السلام فقط شام را مى خواست تا آن را ضميمه حكومت خود نمايد و معاويه به خواسته امام عليه السلام تن نمى داد(2).

ص: 123

منها: فَاسْتَوْدَعَهُمْ فِي أَفْضَلِ مُسْتَوْدَعٍ، وَ أَقَرَّهُمْ فِي خَيْرِ مُسْتَقَرٍّ، تَنَاسَخَتْهُمْ(1) كَرَائِمُ الاْءَصْلاَبِ(2) إِلَى مُطَهَّرَاتِ الاْءَرْحَامِ(3)، كُلَّمَا مَضَى مِنْهُمْ سَلَفٌ، قَامَ مِنْهُمْ بِدِينِ اللَّهِ خَلَفٌ. حَتَّى أَفْضَتْ(4) كَرَامَةُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى إِلَى مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله . فَأَخْرَجَهُ مِنْ أَفْضَلِ الْمَعَادِنِ مَنْبِتاً(5)، وَ أَعَزِّ الاْءَرُومَاتِ(6) مَغْرِساً(7)، مِنَ الشَّجَرَةِ الَّتِي صَدَعَ(8) مِنْهَا، أَنْبِيَاءَهُ، وَ انْتَجَبَ مِنْهَا أُمَنَاءَهُ.

...

در بخشى از اين خطبه در توصيف پيامبران عليهم السلام فرموده:

خداى متعال، پيامبران عليهم السلام را در بهترين امانتگاهها يعنى در اصلاب و كمرهاى پدرانِ خود به امانت نهاد و در بهترين قرارگاه ها، يعنى در رحم مادرانشان جاى داد [يعنى پدران آنها گرامى ترين پدران، و مادران آنها ارجمندترين مادران بودند].

اصلاب والا آنها را به ارحام مطهر و پيراسته از فحشا و كفر و جز آن منتقل ساخت. مثلاً وجود پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در صلب آدم عليه السلام به وديعه سپرده شد، سپس به رحم حوّا و سپس از صلب هابيل به رحم همسرش منتقل شد.

هرگاه كه يكى از پيامبران از دنيا مى رفت ديگرى براى برپا داشتن آيين يكتاپرستى جاى او را مى گرفت تا آنكه كرامت الهى، يعنى مقام نبوت به حضرت محمد صلى الله عليه و آله رسيد.

عِتْرَتُهُ(1) خَيْرُ الْعِتَرِ(2)، وَ أُسْرَتُهُ(3) خَيْرُ الاْءُسَرِ(4)، وَ شَجَرَتُهُ خَيْرُ الشَّجَرِ(5)، نَبَتَتْ فِي حَرَمٍ، وَ بَسَقَتْ(6) فِي كَرَمٍ، لَهَا فُرُوعٌ طِوَالٌ، وَ ثَمَرةٌ لاَ تُنَالُ. فَهُوَ إِمَامُ مَنِ اتَّقَى، وَ بَصِيرَةُ مَنِ اهْتَدَى، سِرَاجٌ لَمَعَ ضَوْئُهُ، وَ شِهَابٌ سَطَعَ نُورُهُ، وَ زَنْدٌ(7) بَرَقَ لَمْعُهُ.

...

عترت او بهترين عترت ها و خاندانش بهترين خاندان ها و درخت وجود او بهترين درخت هاست.

درخت وجود آن حضرت در حرم (مكّه) روييد و با بزرگوارى و ارجمندى باليد [و لذا خاندان او بزرگوار و با شرافت بودند]. اين درخت، داراى شاخه هاى بلندى است. يعنى فرزندان و نوادگان آن حضرت در طول تاريخ ادامه پيدا خواهند كرد. و ميوه اى دارد كه دست هيچ انسانى به آن نمى رسد؛ يعنى سرورى و عزّتى دارد كه براى هيچ انسانى قابل دسترس نيست.

از اين رو او پيشواى تقواپيشگان و موجب بصيرت هدايت يافتگان است؛ آن حضرت آموزگار و هدايتگر و الگوى پرهيزگاران است.

او چراغى است تابنده كه پرتو آن همواره درخشان، و شهابى است نورافشان [كه تاريكى شب را مى شكافد] و آتش زنه اى است [هميشه] فروزان، يعنى نور وجود مقدس آن حضرت موجب هدايت انسان ها است.

ص: 126

سِيرَتُهُ الْقَصْدُ، وَ سُنَّتُهُ الرُّشْدُ، وَ كَلاَمُهُ الْفَصْلُ، وَ حُكْمُهُ الْعَدْلُ. أَرْسَلَهُ عَلَى حِينِ فَتْرَةٍ(1) مِنَ الرُّسُلِ، وَ هَفْوَةٍ(2) عَنِ الْعَمَلِ، وَ غَبَاوَةٍ(3) مِنَ الاْءُمَمِ. اعْمَلُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ عَلَى أَعْلاَمٍ بَيِّنَةٍ، فَالطَّرِيقُ نَهْجٌ يَدْعُوا(4) إِلى دارِ السَّلامِ، وَ أَنْتُمْ فِي دَارِ مُسْتَعْتَبٍ(5) عَلَى مَهَلٍ(6) وَ فَرَاغٍ، وَ الصُّحُفُ(7) مَنْشُورَةٌ وَ الاْءَقْلاَمُ جَارِيَةٌ، وَ الاْءَبْدَانُ صَحِيحَةٌ، وَ الاْءَلْسُنُ مُطْلَقَةٌ، وَ التَّوْبَةُ مَسْمُوعَةٌ، وَ الاْءَعْمَالُ مَقْبُولَةٌ.

...

...

...

و شما در سراى مهلت و فراغت (دنيا) به سر مى بريد كه از شما اعمال موجب پسند خداى سبحان را خواسته اند و فرصت انجام دادن عمل صالح و نكوكارى را داريد.

و هنوز نامه هاى عمل باز است و مى توانيد عمل صالح انجام دهيد و بر كاهش و افزايش آن تواناييد و قلم هاى مراقبانِ نوشتنِ اعمال شما دركارند و همواره به سود يا زيان شما مى نويسند. و نيز مى توانيد جبران كنيد و بدن هايتان سالم است و بيمارى نداريد.

و زبان هايتان گوياست و لال نيستيد (يعنى غالب مردم سالم و گويا هستند) و به خلاف آخرت در اين سرا توبه پذيرفته مى شود و اعمال صالح كه درجات را فزونى مى بخشد، مقبول است.

ص: 128

...

...

در آن هنگامه، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تمام كوشش خود را به كار بست تا آنچه شرط خيرخواهى است، در حق مردمان عصر جاهليت به انجام رساند، باشد كه آنان ورطه كفر و گناه را رها كنند. حضرتش بر راه درست حركت كرد و مردم را عملاً به آن راه فراخواند تا رهيافته شوند و به دور از خشونت، بلكه با سخنى لطيف و مهرآميز ديگران را موعظه كنند.

ص: 130

...

...

خدا به بركت وجود او تمام كينه ها را برطرف ساخت، زيرا آن حضرت مهربانى را در دل آن مردم جايگزين كرد و آتش دشمنى را كه همواره موجب زيان بود خاموش ساخت.

خداى سبحان به وسيله آن حضرت هر مسلمانى را برادر مسلمان ديگر ساخت و ميان آنان محبّت ايجاد نمود، چنان كه خود مى فرمايد: «... إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ...»(1)؛ «در حقيقت مؤمنان باهم برادرند».

و هم خداى سبحان به وسيله آن حضرت بين كسانى كه بر شرك و گناه با يكديگر همراهى و همدلى داشتند، جدايى انداخت، زيرا برخى از آنها ايمان آورده و برخى بر حال كفر باقى ماندند و در نتيجه از يكديگر جدا شدند.

به وسيله حضرت رسول ذلّت عرب و ساير مردم قبل از اسلام را كه فراگير شده بود به عزت مبدل ساخت. و به وسيله او عزّت كافران و تبهكاران را به ذلّت تبديل كرد.

سخنان آن حضرت تبيين كننده حقايق است و از بيهوده گويى به دور بود، و خموشى او نيز به منزله سخن گفتن بود، زيرا سكوت آن حضرت نشانه وانهادن امرى است، يعنى وقتى كه در موضوعى سكوت مى فرمود، نشانه آن است كه آن عمل ناپسند نيست، زيرا قول و فعل (گفتار و كردار) و تقرير (سكوت) آن بزرگوار تماماً از حيث شرعى و تكليفى حجّت و قابل استدلال است.

ص: 133

أَمَا وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ(1)، لَيَظْهَرَنَّ هَوءُلاَءِ الْقَوْمُ عَلَيْكُمْ، لَيْسَ لاِءَنَّهُمْ أَوْلَى بِالْحَقِّ مِنْكُمْ، وَ لَكِنْ لاِءِسْرَاعِهِمْ إِلَى بَاطِلِ صَاحِبِهِمْ، وَ إِبْطَائِكُمْ عَنْ حَقِّي. وَ لَقَدْ أَصْبَحَتِ الاْءُمَمُ تَخَافُ ظُلْمَ رُعَاتِهَا(2)، وَ أَصْبَحْتُ أَخَافُ ظُلْمَ رَعِيَّتِي. اسْتَنْفَرْتُكُمْ لِلْجِهَادِ فَلَمْ تَنْفِرُوا، وَ أَسْمَعْتُكُمْ فَلَمْ تَسْمَعُوا، وَ دَعَوْتُكُمْ سِرّاً وَ جَهْراً فَلَمْ تَسْتَجِيبُوا، وَ نَصَحْتُ لَكُمْ فَلَمْ تَقْبَلُوا.

...

أَ شُهُودٌ كَغُيَّابٍ، وَ عَبِيدٌ كَأَرْبَابٍ؟ أَتْلُو عَلَيْكُمُ الْحِكَمَ(1) فَتَنْفِرُونَ مِنْهَا، وَ أَعِظُكُمْ بِالْمَوْعِظَةِ الْبَالِغَةِ فَتَتَفَرَّقُونَ عَنْهَا، وَ أَحُثُّكُمْ عَلَى جِهَادِ أَهْلِ الْبَغْيِ فَمَا آتِي عَلَى آخِرِ قَوْلِي حَتَّى أَرَاكُمْ مُتَفَرِّقِينَ أَيَادِيَ(2) سَبَا(3) تَرْجِعُونَ إِلَى مَجَالِسِكُمْ وَ تَتَخَادَعُونَ عَنْ مَوَاعِظِكُمْ.

...

آيا شما حاضرانى هستيد مانند غايبان؟ اين استفهام انكارى است، يعنى چه حضورى داريد كه مانند غيبت است، و از شما بهره اى برده نمى شود و سخنى نمى شنويد.

و آيا بردگانى مانند ارباب هستيد؟ زيرا عبد بايد در امرِ اطاعت از مولا بترسد و فرمان ببرد، ولى شما گويى اصلاً صاحب و مولايى نداريد.

حكمت ها (مواعظ) را براى شما مى خوانم، ولى شما از آنها فرار مى كنيد و به مضمون آنها عمل نمى كنيد و شما را با مواعظ رسا كه با بيانى كاملاً روشن [به مقصد [ارشاد مى كند، پند مى دهم ولى از آن روى بر مى تابيد و بر گرفتن پند و شنيدنِ موعظه اتفاق نظر نداريد.

و شما را به جهادِ با ستمگران، يعنى معاويه و يارانش، برمى انگيزم، ولى هنوز گفتار برانگيزاننده ام به پايان نرسيده، پراكنده تان مى بينم، كه هر يك از شما روانه منزل خود مى شويد، درست مانند پراكندگى نعمت يافتگان سبأ كه قرآن داستان آنها را چنين بيان فرموده است: «...لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِى مَسْكَنِهِمْ ءَايَةٌ...»(4)؛ «قطعاً براى [مردم] سبأ در محل سكونت شان نشانه [رحمتى] بود». و أيادي سبا به عنوان يك ضرب المثل است كه درباره پراكندگى و اختلاف مردم رواج يافت. البته بيان ديگرى نيز براى اين جمله آمده است.

بى اعتناى به جنگ، به خانه هاى تان باز مى گرديد و نسبت به يكديگر در مواعظى كه به شما يادآورى كردم، نيرنگ مى كنيد و براى آنها ارزش و اهميتى قائل نمى شويد.

ص: 136

أُقَوِّمُكُمْ غُدْوَةً، وَ تَرْجِعُونَ إِلَيَّ عَشِيَّةً كَظَهْرِ الْحَنِيَّةِ(1)، عَجَزَ الْمُقَوِّمُ، وَ أَعْضَلَ(2) الْمُقَوَّمُ. أَيُّهَا الشَّاهِدَةُ أَبْدَانُهُمْ، الغَائِبَةُ عُقُولُهُمْ، الْمُخْتَلِفَةُ أَهْوَاوءُهُمْ، الْمُبْتَلَى بِهِمْ أُمَرَاوءُهُمْ.

...

صبحگاهان با نصايح خود شما را راست و استوار مى سازم، اما شما شبانگاهان مثل كمان، خميده پشت نزدم باز مى گرديد.

آن كه بايد به اصلاح آورد، درمانده است و آنچه بايد اصلاح شود، سرسختى مى كند. منظور آن حضرت آن است كه مى خواهم شما را به قيام وادار كنم، اما به زانو در آمدم، ولى شما كه بايد به پا خيزيد، سركشى و نافرمانى مى كنيد.

اى جماعتى كه با بدن هاى تان نزد من حضور داريد، ولى از نظر عقل غايب هستيد، يعنى انديشه و ادراك نداريد، و خواسته هايتان متفاوت و گوناگون است و هر كدامتان براى خودْ خواسته اى داريد و بر گردِ محور حق جمع نمى شويد. [و اى جماعتى كه [حاكمان شما گرفتارتان هستند.

حاكمان عراق - چنان كه تاريخ نقل مى كند - نمى دانستند با آنها چه برخوردى و چگونه داشته باشند. لذا برخوردهاى مختلف در اين كشور وجود داشته به گونه اى كه در كشورهاى ديگر چنين سياست هاى گونه گون متفاوت كمتر ديده مى شد.

ص: 137

صَاحِبُكُمْ يُطِيعُ اللَّهَ وَ أَنْتُمْ تَعْصُونَهُ، وَ صَاحِبُ أَهْلِ الشَّامِ يَعْصِي اللَّهَ وَ هُمْ يُطِيعُونَهُ. لَوَدِدْتُ وَ اللَّهِ أَنَّ مُعَاوِيَةَ صَارَفَنِي(1) بِكُمْ صَرْفَ الدِّينَارِ بِالدِّرْهَمِ، فَأَخَذَ مِنِّي عَشَرَةً مِنْكُمْ وَ أَعْطَانِي رَجُلاً مِنْهُمْ.

...

يَا أَهْلَ الْكُوفَةِ، مُنِيتُ(1) مِنْكُمْ بِثَلاَثٍ وَ اثْنَتَيْنِ: صُمٌّ(2) ذَوُو أَسْمَاعٍ، وَ بُكْمٌ(3) ذَوُو كَلاَمٍ، وَ عُمْيٌ(4) ذَوُو أَبْصَارٍ، لاَ أَحْرَارُ صِدْقٍ عِنْدَ اللِّقَاءِ(5)، وَ لاَ إِخْوَانُ ثِقَةٍ عِنْدَ الْبَلاَءِ.

...

تَرِبَتْ(1) أَيْدِيكُمْ! يَا أَشْبَاهَ الاْءِبِلِ غَابَ عَنْهَا رُعَاتُهَا، كُلَّمَا جُمِعَتْ مِنْ جَانِبٍ تَفَرَّقَتْ مِنْ جَانِبٍ آخَرَ، وَاللَّهِ لَكَأَنِّي بِكُمْ(2) فِيمَا إِخَالُ(3) أَنْ لَوْ حَمِسَ(4) الْوَغَى(5)، وَ حَمِيَ(6) الضِّرَابُ(7)، قَدِ انْفَرَجْتُمْ(8) عَنِ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ انْفِرَاجَ الْمَرْأَةِ عَنْ قُبُلِهَا. وَ إِنِّي لَعَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي، وَ مِنْهَاجٍ مِنْ نَبِيِّي، وَ إِنِّي لَعَلَى الطَّرِيقِ الْوَاضِحِ أَلْقُطُهُ لَقْطاً.

...

...

...

آن زن، كه اين امر شايسته تأمل است.

[آنگاه اميرمؤمنان عليه السلام در توصيف خود فرمود:] و من از رفتار و حالات و برخوردهاى شما باكى ندارم و فقط براى شما خيرخواهى مى نمايم، چون خودم بر اساس بيّنه و دليل روشن از سوى پروردگارم، و نيز بر پايه سنّت و سيره رسول اكرم صلى الله عليه و آله حركت مى كنم و احكام الهى و سنت نبوى را به خوبى و به تمامى مى شناسم.

و من بر راه روشن حركت مى كنم، يعنى حق را گرفته ام و همان طور كه انسان يك چيز ارزشمند را از بين اشياى بى ارزش جدا مى كند، من نيز حق را، كه يكى بيش نيست، از باطل جدا كرده ام و آن را برگزيده ام.

ص: 141

انْظُرُوا أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ، فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ، وَ اتَّبِعُوا أَثَرَهُمْ، فَلَنْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ هُدًى، وَ لَنْ يُعِيدُوكُمْ فِي رَدًى(1). فَإِنْ لَبَدُوا(2) فَالْبُدُوا، وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا، وَ لاَ تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا، وَ لاَ تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِكُوا.

...

لَقَدْ رَأَيْتُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله فَمَا أَرَى أَحَداً مِنْكُمْ يُشْبِهُهُمْ. لَقَدْ كَانُوا يُصْبِحُونَ شُعْثاً(1) غُبْراً(2) وَ قَدْ بَاتُوا سُجَّداً وَ قِيَاماً، يُرَاوِحُونَ(3) بَيْنَ جِبَاهِهِمْ(4) وَ خُدُودِهِمْ(5)، وَ يَقِفُونَ عَلَى مِثْلِ الْجَمْرِ مِنْ ذِكْرِ مَعَادِهِمْ. كَأَنَّ بَيْنَ أَعْيُنِهِمْ رُكَبَ(6) الْمِعْزَى(7) مِنْ طُولِ سُجُودِهِمْ. إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ هَمَلَتْ(8) أَعْيُنُهُمْ حَتَّى تَبُلَّ جُيُوبَهُمْ، وَ مَادُوا(9) كَمَا يَمِيدُ الشَّجَرُ يَوْمَ الرِّيحِ الْعَاصِفِ، خَوْفاً مِنَ الْعِقَابِ، وَ رَجَاءً لِلثَّوَابِ.

...

...

...

پيشانى آنها به زانوى بز تشبيه شده است كه زانوى بز بيشترين خشكى و سختى را دارد.

وقتى كه در حضورشان نام خدا برده مى شد چشمانشان اشك مى افشاند تا جايى كه گريبان آنها از گريه تر مى شد. زيرا آن كه از چيزى خوف شديد و يا به چيزى عشق و شوق فراوان داشته باشد، وقتى نزد او از مسأله ترسناك يا محبوب ياد شود به شدّت مى گريد.

هنگام ذكر خداى سبحان، مانند لرزش درخت در روزى توفانى، سخت مى لرزيدند. روشن است كه عامل اضطراب آنها خوف و ترس از كيفر بود؛ يعنى مى ترسيدند كه مبادا بدان گرفتار شوند؛ و نيز اميد و شوق به پاداش الهى آنان را بى قرار و لرزان مى كرد.

ص: 144

...

...

و آن سان كه يارى يكى از شما از يكى شان، مانند يارى برده از مولايش باشد، زيرا تا وقتى ارباب حضور دارد از روى اجبار و ترس از او اطاعت مى كند و در نبودنش تنها كارى كه مى كند پشت سر او بدگويى مى نمايد و ستم ها و آزارهاى او را براى ديگران بازگو مى كند. يك غلام تنها همين قدر مى تواند از ارباب انتقام بگيرد [اين سخن، بيان چگونگى يارى آنان از طرف مقابل است، و به ديگر سخن در يارى آنان صداقت نمى ورزند].

و تا آنجا كه هركه به خداى سبحان خوش گمان تر باشد با تنگناها و سختى هاى بيشتر و سنگين ترى روبه رو خواهد شد؛ زيرا انسان اگر به خداوند حسن ظن داشته باشد براى حضرتش بيشتر كار مى كند، و بنى اميه مخالف چنين كسى هستند. بنابراين او را بيشتر از ديگران تحت فشار و آزار قرار مى دهند.

عِبَادَ اللَّهِ، أُوصِيكُمْ بِالرَّفْضِ(1) لِهَذِهِ الدُّنْيَا التَّارِكَةِ لَكُمْ وَ إِنْ لَمْ تُحِبُّوا تَرْكَهَا، وَ الْمُبْلِيَةِ لاِءَجْسَامِكُمْ وَ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ تَجْدِيدَهَا.

...

فَإِنَّمَا مَثَلُكُمْ وَ مَثَلُهَا كَسَفْرٍ(1) سَلَكُوا سَبِيلاً فَكَأَنَّهُمْ قَدْ قَطَعُوهُ، وَ أَمُّوا عَلَماً فَكَأَنَّهُمْ قَدْ بَلَغُوهُ. وَ كَمْ عَسَى الْمُجْرِي إِلَى الْغَايَةِ أَنْ يَجْرِيَ إِلَيْهَا حَتَّى يَبْلُغَهَا(2)! وَ مَا عَسَى أَنْ يَكُونَ بَقَاءُ مَنْ لَهُ يَوْمٌ لاَ يَعْدُوهُ، وَ طَالِبٌ حَثِيثٌ يَحْدُوهُ فِي الدُّنْيَا حَتَّى يُفَارِقَهَا!

...

فَلاَ تَنَافَسُوا(1) فِي عِزِّ الدُّنْيَا وَ فَخْرِهَا، وَ لاَ تَعْجَبُوا بِزِينَتِهَا وَ نَعِيمِهَا، وَ لاَ تَجْزَعُوا(2) مِنْ ضَرَّائِهَا(3) وَ بُوءْسِهَا(4)، فَإِنَّ عِزَّهَا وَ فَخْرَهَا إِلَى انْقِطَاعٍ، وَ إِنَّ زِينَتَهَا وَ نَعِيمَهَا إِلَى زَوَالٍ، وَ ضَرَّاءَهَا وَ بُوءْسَهَا إِلَى نَفَادٍ(5)، وَ كُلُّ مُدَّةٍ فِيهَا إِلَى انْتِهَاءٍ، وَ كُلُّ حَيٍّ فِيهَا إِلَى فَنَاءٍ.

...

أَوَ لَيْسَ لَكُمْ فِي آثَارِ الاْءَوَّلِينَ مُزْدَجَرٌ، وَ فِي آبَائِكُمُ الْمَاضِينَ تَبْصِرَةٌ(1) وَ مُعْتَبَرٌ(2)، إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ! أَوَ لَمْ تَرَوْا إِلَى الْمَاضِينَ مِنْكُمْ لاَ يَرْجِعُونَ، وَ إِلَى الْخَلَفِ الْبَاقِينَ لاَ يَبْقَوْنَ! أَوَ لَسْتُمْ تَرَوْنَ أَهْلَ الدُّنْيَا يُصْبِحُونَ وَ يُمْسُونَ عَلَى أَحْوَالٍ شَتَّى(3)؟ فَمَيِّتٌ يُبْكَى، وَ آخَرُ يُعَزَّى وَ صَرِيعٌ مُبْتَلًى، وَ عَائِدٌ يَعُودُ، وَ آخَرُ بِنَفْسِهِ يَجُودُ(4)، وَ طَالِبٌ لِلدُّنْيَا وَ الْمَوْتُ يَطْلُبُهُ، وَ غَافِلٌ وَ لَيْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ، وَ عَلَى أَثَرِ الْمَاضِي مَا يَمْضِي الْبَاقِي(5). أَلاَ(6) فَاذْكُرُوا هَادِمَ اللَّذَّاتِ، وَ مُنَغِّصَ(7) الشَّهَوَاتِ، وَ قَاطِعَ الاْءُمْنِيَاتِ(8)، عِنْدَ الْمُسَاوَرَةِ(9) لِلاْءَعْمَالِ الْقَبِيحَةِ، وَ اسْتَعِينُوا اللَّهَ عَلَى أَدَاءِ وَاجِبِ حَقِّهِ، وَ مَا لاَ يُحْصَى مِنْ أَعْدَادِ نِعَمِهِ وَ إِحْسَانِهِ.

...

...

...

...

...

تشبيه شده است، و گرنه خداوند از جسم بودن و داشتن لوازم جسمانى منزّه و مبرّاست [يعنى دست و پا و اندام و امثال اينها ندارد و اگر در آيات و معارف دينى چنين تشبيهاتى شده است براى فهماندن مطالب بلند به مخاطبان است].

در هر چيزى - خواه نعمت باشد و خواه رسيدن بلا - او را مى ستاييم؛ زيرا خداوند هيچ كارى را جز بر اساس مصلحت انجام نمى دهد. از اين رو سزاوار حمد و ستايش و ثناست.

و براى توفيق در اداى حق او، يعنى طاعت و عبادتش، از حضرتش مدد مى جوييم.

...

...

ميان شما دو [چيز] گرانبها بر جاى مى نهم: قرآن و عترتم، خاندانم را. هرگاه به آن دو چنگ اندازيد، پس از من هرگز گمراه نخواهيد شد».

هر كس كه از اين پرچم حق پيشى گيرد از دين خارج مى شود. معناى پيشى گرفتن در اين بيان، آن است كه انسان اضافه بر آنچه كه خداى سبحان تشريع فرموده قائل باشد.

و هركه از اين پرچم فاصله بگيرد و عقب بماند، نابود خواهد شد. در اينجا منظور از عقب ماندن، انجام ندادن احكام تشريع شده خداى سبحان است.

و هر كس اين پرچم هدايت را همراهى كند به حق خواهد رسيد و تقديم و تأخيرى نخواهد داشت.

دليل اينكه اهل بيت عليهم السلام پرچم حق هستند آن است كه در سخن گفتن وزين اند و در جواب گفتن شتاب نمى كنند و با وقار و با تأنى به حل مشكلات و گرفتارى ها مى پردازند و بعد از انديشيدنْ اقدام مى كنند، و وقتى كه وظيفه را تشخيص دادند و حق روشن شد در اجراى آن درنگ نمى كنند و هيچ فرصتى را از دست نمى دهند. از اين سخن برمى آيد كه امام صلى الله عليه و آله حالات خود را توصيف مى فرمايد كه يكى از بارزترين مصاديق پرچم حق است.

همين كه شما كاملاً تسليم فرمان او شديد و او را نيك شناختيد و بزرگ شمرديد و با اشاره انگشت به يكديگر نشان مى داديد، مرگ به سراغ او آمد و او را به سراى ابديت برد؛ يعنى وقتى رهبرى به دست امام عليه السلام رسيد، اسلام تماماً اعلام و امام عليه السلام مشهور و مطاع همگان شده بود.

ص: 155

فَلَبِثْتُمْ بَعْدَهُ مَا شَاءَ اللَّهُ حَتَّى يُطْلِعَ اللَّهُ لَكُمْ مَنْ يَجْمَعُكُمْ وَ يَضُمُّ نَشْرَكُمْ، فَلاَ تَطْمَعُوا فِي غَيْرِ مُقْبِلٍ، وَ لاَ تَيْأَسُوا مِنْ مُدْبِرٍ، فَإِنَّ الْمُدْبِرَ عَسَى أَنْ تَزِلَّ إِحْدَى قَائِمَتَيْهِ، وَ تَثْبُتَ الاْءُخْرَى، وَ تَرْجِعَا حَتَّى تَثْبُتَا جَمِيعا.

...

أَلاَ إِنَّ مَثَلَ آلَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله كَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ، إِذَا خَوَى(1) نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ، فَكَأَنَّكُمْ قَدْ تَكَامَلَتْ مِنَ اللَّهِ فِيكُمُ الصَّنَائِعُ(2)، وَ أَرَاكُمْ مَا كُنْتُمْ تَأْمُلُونَ.

...

أَيُّهَا النَّاسُ، لا يَجْرِمَنَّكُمْ شِقاقِي، وَ لاَ يَسْتَهْوِيَنَّكُمْ(1) عِصْيَانِي، وَ لاَ تَتَرَامَوْا بِالاْءَبْصَارِ عِنْدَ مَا تَسْمَعُونَهُ مِنِّي. فَوَالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ، إِنَّ الَّذِي أُنَبِّئُكُمْ بِهِ عَنِ النَّبِيِّ الاْءُمِّيِّ صلى الله عليه و آله مَا كَذَبَ الْمُبَلِّغُ، وَ لاَ جَهِلَ السَّامِعُ.

...

او يقين دارند، ولى با زبان، حضرتش را انكار مى كنند، به عبارت ديگر در باطن شهادت مى دهند نه به ظاهر چنان كه مى فرمايد: «وَ جَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَآ أَنفُسُهُمْ...»(2)؛ «و با آنكه دل هايشان بدان يقين داشت، [از سر ظلم و تكبّر]، آن را انكار كردند».

و لَكَأَنِّي(1) أَنْظُرُ إِلَى ضِلِّيلٍ(2) قَدْ نَعَقَ(3) بِالشَّامِ، وَ فَحَصَ(4) بِرَايَاتِهِ فِي ضَوَاحِي(5) كُوفَانَ. فَإِذَا فَغَرَتْ فَاغِرَتُهُ(6)، وَ اشْتَدَّتْ شَكِيمَتُهُ(7)، وَ ثَقُلَتْ فِي الاْءَرْضِ وَطْأَتُهُ، عَضَّتِ الْفِتْنَةُ أَبْنَاءَهَا بِأَنْيَابِهَا(8)، وَ مَاجَتِ(9) الْحَرْبُ بِأَمْوَاجِهَا، وَ بَدَا مِنَ الاْءَيَّامِ كُلُوحُهَا(10)، وَ مِنَ اللَّيَالِي كُدُوحُهَا(11). فَإِذَا أَيْنَعَ(12) زَرْعُهُ، وَ قَامَ عَلَى يَنْعِهِ(13)، وَ هَدَرَتْ شَقَاشِقُهُ(14) وَ بَرَقَتْ بَوَارِقُهُ(15)، عُقِدَتْ رَايَاتُ الْفِتَنِ الْمُعْضِلَةِ(16) وَ أَقْبَلْنَ كَاللَّيْلِ الْمُظْلِمِ، وَ الْبَحْرِ الْمُلْتَطِمِ(17).

...

...

...

دست عبدالملك خارج شد و فرمانروايان فلسطين و مانند آنها، از حكومت خلع شدند و برخى از اموى ها در شام عليه او قيام نمودند، عبدالملك توانست با فشار و اعمال قدرت، حكومت را از دست آنها درآورد. و اين كنايه از استيلاى او بر سرزمين عراق پس از كشتن «مصعب بن زبير» است كه ولايت آنجا را از طرف برادرش عبداللّه بن زبير بر عهده داشت.

هذا؛(1) وَ كَمْ يَخْرِقُ الْكُوفَةَ مِنْ قَاصِفٍ(2)، وَ يَمُرُّ عَلَيْهَا مِنْ عَاصِفٍ(3)! وَ عَنْ قَلِيلٍ تَلْتَفُّ الْقُرُونُ بِالْقُرُونِ، وَ يُحْصَدُ الْقَائِمُ وَ يُحْطَمُ الْمَحْصُودُ.

...

...

و زمين نيز زير پاى آنها مى لرزد، همان گونه كه خداى متعال مى فرمايد: «إِذَا زُلْزِلَتِ الاْءَرْضُ زِلْزَالَهَا»(1)؛ «آنگاه كه زمين به لرزش [شديد] خود لرزانده شود».

پس در آنجا كسى از همه بهتر و موقعيّت مناسب ترى دارد كه بتواند جاى پايى بيابد و مستقر شود و مكانِ اندكْ فراخى به دست بياورد و از تنگىِ جا در فشار نباشد. اين جمله يا حقيقى است كه نشان مى دهد در قيامت از بسيارى جمعيت واقعا جا وجود ندارد، و يا مجازى و براى بيان شدّت اضطراب مردم است كه نمى دانند كجا بايستند چنان كه گويى جاى پايى براى ايستادنِ راحت ندارند.

ص: 164

و منه: فِتَنٌ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ، لاَ تَقُومُ لَهَا قَائِمَةٌ، وَ لاَ تُرَدُّ لَهَا رَايَةٌ، تَأْتِيكُمْ مَزْمُومَةً مَرْحُولَةً، يَحْفِزُهَا قَائِدُهَا، وَ يَجْهَدُهَا رَاكِبُهَا. أَهْلُهَا قَوْمٌ شَدِيدٌ كَلَبُهُمْ(1)، قَلِيلٌ سَلَبُهُمْ(2)، يُجَاهِدُهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَوْمٌ أَذِلَّةٌ عِنْدَ الْمُتَكَبِّرِينَ، فِي الاْءَرْضِ مَجْهُولُونَ، وَ فِي السَّمَاءِ مَعْرُوفُونَ. فَوَيْلٌ لَكِ يَا بَصْرَةُ عِنْدَ ذَلِكِ مِنْ جَيْشٍ مِنْ نِقَمِ اللَّهِ! لاَ رَهَجَ(3) لَهُ وَ لاَ حَسَّ(4)، وَ سَيُبْتَلَى أَهْلُكِ بِالْمَوْتِ الاْءَحْمَرِ، وَ الْجُوعِ الاْءَغْبَرِ(5).

...

و بخشى از اين كلام چنين است:

...

...

تشبيه شده كه آماده سوارى دادن است و زين و مهار آن بسته و كشيده شده است و كنايه از آمادگى براى فساد بسيار و پردامنه است.

فرمانده اين فتنه، يعنى صاحب زنج (بنا به قولى) مركب فتنه را به جلو مى راند و سوار آن را سخت مى دواند تا آنكه به مقصد برسد. اين كنايه از آن است كه دست اندركاران اين فتنه تمام همت و تلاش خود را به كار مى بندند تا بر همه شهرها چيره شوند.

...

...

را ناچيز مى شمردند. تكيه مستكبران بر رجال حكومت و اسلحه و قدرت نظامى بوده و هست، نه بر دين و دينداران.

پس نزد مقامات حكومتى و اطرافيان سلاطين هيچ معروفيّت و احترامى نداشتند، ولى چون از نيكان بودند نزد خدا و فرشتگان آسمان معروف و محبوب بوده اند.

پس اى شهر بصره(1) واى بر تو از سپاهى كه به سوى تو مى آيد كه انتقام الهى است، زيرا قبل از خروج صاحب الزنج بصره غرق در فساد و تباهى شده بود. غالبا هر انقلابى زاييده فساد عمومى حكومت و جامعه است.

لشكرى به سوى تو مى آيد كه غبار و سر و صدايى ندارد، چون قيام صاحب الزنج، جنبشى داخلى بود و بدون لشكركشى صورت گرفت.

و ساكنان تو به مرگ سرخ و گرسنگى شديدى گرفتار خواهند شد كه رنگ رخسارشان را دگرگون خواهد كرد. در برخى از تواريخ آمده است كه صاحب الزنج سيصد هزار نفر را كشت و كار به جايى رسيد كه مردم غذايى براى خوردن نداشتند و گرسنگى بر آنها بسيار فشار آورد. ابن ميثم تمام اين خطبه را كه طولانى است ذكر نموده است(2).

ص: 167

...

...

اين [نعمت ها] در زندگى براى كسانى است كه ايمان آورده اند».

به خدا سوگند اين دنيا به زودى كسانى را كه آن را محل امن و عيش مى دانند و در آن خوش آرميده اند، هلاك و صاحبان نعمت را به اندوه و بلا گرفتار خواهد كرد، مصيبت هايى مانند نابودى مال و فرزند و مانند اينها.

آنچه از دنيا رفته هرگز برنمى گردد و روشن نيست كه از خير يا شر دنيا چه چيزى در پيش روست تا انتظار آن را كشيد.

شادمانى دنيا به اندوه آميخته است. بدين معنا كه انسان، اگر چه از يك سو خوشحال است، اما از سوى ديگر اندوهگين و غمزده است. و توان مردم رو به ضعف است.

پس مبادا فراوانى نعمت، كه در اختيار داريد، شما را بفريبد، زيرا آن نعمت دنيايى، كوتاه زمانى نزد شما مى ماند و به زودى از دستتان خارج مى شود.

خدا رحمت كند كسى را كه درباره كار خود و درباره ناپايدارى دنيا بينديشد و از آن عبرت گيرد، و بداند كه حقيقت دنيا چيست، و بفهمد كه سراى گذر است نه دار بقا، و پس از پندگرفتن بينا شود و بصيرت يابد، زيرا بينش و بصيرت پس از پندگرفتن حاصل مى شود.

گويى آنچه از دنيا وجود دارد، به زودى نابود خواهد شد، چون زايل شدنى است، و سرانجام روزى مى رسد كه انگار هيچ نبوده است و اثرى از آن وجود نخواهد داشت.

و گويى آنچه از آخرت به زودى به انسان مى رسد هيچ گاه زايل نمى شود، چون براى ابد باقى و جاودانه است.

و [بدانيد،] هرچه شمارش پذير است، سرانجام به پايان مى رسد، مانند دنيا كه گذراست و به زودى فانى مى شود.

و آنچه كه به انتظار آن مى توان بود، يعنى آخرت بى ترديد خواهد آمد كه هرچه آمدنى باشد، نزديك است.

ص: 169

و منها: الْعَالِمُ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ، وَ كَفَى بِالْمَرْءِ جَهْلاً أَنْ لا يَعْرِفَ قَدْرَهُ، وَ إِنَّ مِنْ أَبْغَضِ الرِّجَالِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى لَعَبْداً وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَى نَفْسِهِ، جَائِراً(1) عَنْ قَصْدِ السَّبِيلِ(2)، سَائِراً بِغَيْرِ دَلِيلٍ، إِنْ دُعِيَ إِلَى حَرْثِ الدُّنْيَا عَمِلَ، وَ إِنْ دُعِيَ إِلَى حَرْثِ الاْآخِرَةِ كَسِلَ، كَأَنَّ مَا عَمِلَ لَهُ وَاجِبٌ عَلَيْهِ، وَ كَأَنَّ مَا وَنَى فِيهِ سَاقِطٌ عَنْهُ!

...

در بخشى ديگر از اين خطبه چنين آمده است:

...

...

او را به حال خود رها مى كند تا به كيفر كردار خود در پست ترين مراتب جهنم جاى گيرد. از راه مستقيم رو برتافته و بدون راهنمايانى چون پيغمبر و امام [در بيراهه [حركت مى كند.

اگر به سوى دنيا و مزرعه آن دعوت شود، آن دعوت را پاسخ مى دهد تا به دنيا و داشته هايش برسد، ولى اگر به آخرت و كشتزار آن - كه رستگارى اش را در پى دارد - فرا خوانده شود و از او اعمال صالح طلب كنند، تنبلى مى ورزد؛ زيرا ميل و رغبتى به آن ندارد.

گويى عمل براى دنيا بر او واجب است، آن سان كه اگر كارى براى دنيا نكند كيفر خواهد ديد، اما در عملِ براى آخرت چنان تنبلى مى كند كه گويى از او ساقط است [، به گونه اى كه هيچ بازخواستى از او نمى شود]، در حالى كه حقيقت عكس اين است.

ص: 171

و منها: وَ ذَلِكَ زَمَانٌ لاَ يَنْجُو فِيهِ إِلاَّ كُلُّ مُوءْمِنٍ نُوَمَةٍ(1)، إِنْ شَهِدَ لَمْ يُعْرَفْ، وَ إِنْ غَابَ لَمْ يُفْتَقَدْ، أُولَئِكَ مَصَابِيحُ الْهُدَى، وَ أَعْلاَمُ السُّرَى،(2) لَيْسُوا بِالْمَسَايِيحِ، وَ لاَ الْمَذَايِيعِ الْبُذُرِ، أُولَئِكَ يَفْتَحُ اللَّهُ لَهُمْ أَبْوَابَ رَحْمَتِهِ، وَ يَكْشِفُ عَنْهُمْ ضَرَّاءَ نِقْمَتِهِ. أَيُّهَا النَّاسُ، سَيَأْتِي عَلَيْكُمْ زَمَانٌ يُكْفَأُ فِيهِ الاْءِسْلاَمُ كَمَا يُكْفَأُ الاْءِنَاءُ بِمَا فِيهِ. أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعَاذَكُمْ(3) مِنْ أَنْ يَجُورَ عَلَيْكُمْ، وَ لَمْ يُعِذْكُمْ مِنْ أَنْ يَبْتَلِيَكُمْ، وَ قَدْ قَالَ جَلَّ مِنْ قَائِلٍ: «إِنَّ فِي ذلِكَ لاَآياتٍ وَ إِنْ كُنّا لَمُبْتَلِينَ(4)».

...

بخشى از اين خطبه درباره آخرالزمان است

...

«و ما را پيشواى پرهيزگاران گردان».

آنان مؤمنان كه وصف شان گذشت چراغ هاى هدايتند؛ يعنى همان طور كه چراغ در تاريكى، راه را براى انسان روشن مى كند، مؤمنان نيز راهنمايانى هستند كه مردم را از تاريكى جهل و گناه مى رهانند و براى پويندگان تاريكى ها نشانه راه هستند. به تعبير ديگر، همان طور كه انسان هنگام شب نيازمند چراغ و نشانه راه است، اينها نيز بسان چراغ و پرچم هستند در تاريكى جهل و تيرگى باطل و ظلمت كفر و عصيان. از اين رو حركت در راه كفر و عصيان، به حركت در تاريكى تشبيه شده است.

آنان در جامعه براى فسادانگيزى آمدوشد نمى كنند و فحشا و سفاهت را نمى گسترانند (عيوب مردم را فاش نمى كنند).

ايشانند كه خدا درهاى رحمت خويش را در دنيا و دروازه هاى بهشت را در آخرت به روى شان گشوده و بلاهايى را كه خداوند بر سر اشرار فرو مى ريزد، از آنان دفع مى نمايد.

اى مردم، روزگارى فرا خواهد رسيد كه اسلام وارونه مى شود، همانند ظرفى كه با هرچه درون آن است واژگون شود. يعنى كسى به اسلام عمل نمى كند، و همان طور كه ظرفى را واژگون مى كنند اسلام وارونه مى شود، يعنى اهل اسلام وارونه عمل مى كنند، درست مثل روزگار ما كه تنها به برخى از احكام عبادى اسلام عمل مى شود.

...

...

انجام دهيم تا موفقيت را همراه خويش سازيم.

خداى متعال درباره آزمون خود مى فرمايد: «... إِنَّ فِى ذَ لِكَ لاَءَيَاتٍ وَ إِن كُنَّا لَمُبْتَلِينَ»(1)؛ «در حقيقت، در اين [ماجرا] عبرت هايى است، و هرچند قطعاً ما آزمايش كننده بوديم».

...

...

و عمل صالح روى بياورند و قبل از تهذيب نفس و تزكيه روح به دام مرگ نيفتند. پس گويى آن حضرت از مرگ پيشى مى گرفت تا مردم را بربايد.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كسى را كه از عمل اخروى بازمانده بود كامل مى گردانْد و همپاى دست و پا شكسته حركت مى كرد (يعنى اين طور نبود كه فقط گليم خود را از آب بكشد، بلكه به فكر عقب افتادگان از وادى معنويت نيز بود).

آن قدر پيامبر صلى الله عليه و آله پابه پاى آنها آمد و صبر كرد تا آنها را به هدف والا، كه ايمان و عمل صالح است رساند. يعنى افراد ضعيف الايمان و يا بدكردار كه از حركت در مسير اهل ايمان و رسيدن به سعادت ناتوان بوده اند با صبر و مداراى آن حضرت به كاروان اهل ايمان مى پيوستند. امام عليه السلام پيامبر صلى الله عليه و آله را به كاروانسالارى تشبيه نمود كه حال افراد ناتوان و بيمار را ملاحظه مى كند تا در راه نمانند و نابود نشوند، مگر كسانى كه به خير و سعادت آنها هيچ اميدى نبود و دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله در آنها بى تأثير بود و به دشمنىِ با آن حضرت پرداخته بودند كه پيامبر صلى الله عليه و آله آنها را به حال خود رها فرمود و از باب قاعده ادبى مجاز بالمشارفه(1) آنها را هلاك شده دانست.

آن قدر پيامبر صلى الله عليه و آله بردبارى و مقاومت نشان داد تا راه نجات را به آنان نشان داد و آنها را به جايگاه شايسته خودشان رسانيد و در آن جاى داد.

پس سنگ آسيابشان به چرخش در آمد و نيزه پيروزشان استقامت و راستى يافت. اين دو تعبير، كنايه از زندگى آرام و مرفه و غلبه بر دشمن است، زيرا وقتى آسياب به حركت درآيد با تأمين غذا و نيازهاى زندگى، رفاه انسان را نيز به همراه دارد و چون نيزه راست باشد مى توان بر دشمن پيروز شد، به خلاف نيزه كج كه نمى توان با آن بر دشمن پيروز شد.

ص: 176

وَ ايْمُ اللَّهِ(1)، لَقَدْ كُنْتُ مِنْ سَاقَتِهَا(2) حَتَّى تَوَلَّتْ(3) بِحَذَافِيرِهَا(4)، وَ اسْتَوْسَقَتْ(5) فِي قِيَادِهَا، مَا ضَعُفْتُ، وَ لاَ جَبُنْتُ، وَ لاَ خُنْتُ، وَ لاَ وَهَنْتُ. وَ ايْمُ اللَّهِ، لاَءَبْقُرَنَّ الْبَاطِلَ حَتَّى أُخْرِجَ الْحَقَّ مِنْ خَاصِرَتِهِ!

...

...

...

فَمَا احْلَوْلَتْ(1) لَكُمُ الدُّنْيَا فِي لَذَّتِهَا، وَ لاَ تَمَكَّنْتُمْ مِنْ رَضَاعِ أَخْلاَفِهَا(2)، إِلاَّ مِنْ بَعْدِ مَا صَادَفْتُمُوهَا جَائِلاً خِطَامُهَا(3)، قَلِقاً وَضِينُهَا(4)، قَدْ صَارَ حَرَامُهَا عِنْدَ أَقْوَامٍ بِمَنْزِلَةِ السِّدْرِ الْمَخْضُودِ(5)، وَ حَلاَلُهَا بَعِيداً غَيْرَ مَوْجُودٍ، و صَادَفْتُمُوهَا وَ اللَّهِ ظِلاًّ مَمْدُوداً إِلَى أَجْلٍ مَعْدُودٍ. فَالاْءَرْضُ لَكُمْ شَاغِرَةٌ(6)، وَ أَيْدِيكُمْ فِيهَا مَبْسُوطَةٌ، وَ أَيْدِي الْقَادَةِ عَنْكُمْ مَكْفُوفَةٌ، وَ سُيُوفُكُمْ عَلَيْهِمْ مُسَلَّطَةٌ، وَ سُيُوفُهُمْ عَنْكُمْ مَقْبُوضَةٌ.

...

...

...

از دسترس آنها قرار داشت، نه اينكه اصلاً وجود نداشت، بلكه آنها تمايلى به آن نداشتند [ اين كلام امام عليه السلام بيانگر آن است كه] دنيا آميزه اى از حلال و حرام است و چون لذت هاى حرام براى بنى اميه گوارا و دل چسب بود، دسترسى به آن نيز آسان و راحت شد، زيرا اگر لذت حرام و نامشروع، براى كسى دلپذير شود، بى پروا به آن دست مى يابد، به خلاف كسى كه از حرام پرهيز مى كند كه دسترسى به آن نه از آن جهت كه وجود ندارد، بلكه از آنرو كه اين انسان شرافتمند قلباً مايل نيست آن را مرتكب شود، دسترسى به آن نيز دشوار مى باشد.

و شما [ اى بنى اميّه،] به خدا سوگند كه دنيا را به سان سايه اى گسترده يافتيد. يعنى به لذت هاى فراوان دنيوى دست يافتيد، ولى ماندگار و جاودان نيست، بلكه تا زمانى معيّن و محدود خواهد بود، زيرا طبيعت دنيا فنا و زوال پذيرى است.

بنابراين، صحنه براى شما بى رقيب ماند و دست تطاولِ شما در آن باز است. هيچ كس در برابر شما از آن دفاعى نكرد و دست شما در حكومت دنيايى باز ماند؛ چون عثمان به شما اختيارات بى حساب و كتاب داد.

و دستان رهبران الهى در جلوگيرى از شما بسته بود. بارى، عثمان، دست عالمانى چون اميرمؤمنان عليه السلام و اصحاب آن حضرت، مانند ابوذر را براى پيشگيرى از رفتارهاى ظالمانه و غير مسئولانه شما كوتاه كرده بود.

و شمشيرهاى شما بر سر آنها مسلط بود. يعنى خليفه به شما قدرت بخشيده بود و مى بايست رهبران الهى از شما پيروى كنند و شما بر آنها حكومت كنيد.

در مقابل، شمشيرهاى آنها در برابر شما در نيام بود و نمى توانستند شما را بر جاى خود بنشانند و از حرمت شكنى هاى شما نسبت به احكام خدا و غوطه ور شدن تان در لذت هاى حرام جلوگيرى كنند.

ص: 181

أَلاَ إِنَّ لِكُلِّ دَمٍ ثَائِراً، وَ لِكُلِّ حَقٍّ طَالِباً، و إِنَّ الثَّائِرَ فِي دِمَائِنَا كَالْحَاكِمِ فِي حَقِّ نَفْسِهِ، وَهُوَ اللَّهُ الَّذِي لاَ يُعْجِزُهُ مَنْ طَلَبَ، وَ لاَ يَفُوتُهُ مَنْ هَرَبَ. فَأُقْسِمُ بِاللَّهِ، يَا بَنِي أُمَيَّةَ، عَمَّا قَلِيلٍ لَتَعْرِفُنَّهَا فِي أَيْدِي غَيْرِكُمْ وَ فِي دَارِ عَدُوِّكُمْ!

...

أَلاَ و إِنَّ أَبْصَرَ الاْءَبْصَارِ مَا نَفَذَ فِي الْخَيْرِ طَرْفُهُ! أَلاَ إِنَّ أَسْمَعَ الاْءَسْمَاعِ مَا وَعَى التَّذْكِيرَ وَ قَبِلَهُ! أَيُّهَا النَّاسُ، اسْتَصْبِحُوا(1) مِنْ شُعْلَةِ مِصْبَاحٍ وَاعِظٍ مُتَّعِظٍ، وَ امْتَاحُوا(2) مِنْ صَفْوِ عَيْنٍ قَدْ رُوِّقَتْ مِنَ الْكَدَرِ. عِبادَ اللّه ِ، لاَ تَرْكَنُوا إِلَى جَهَالَتِكُمْ، وَ لاَ تَنْقَادُوا لاِءَهْوَائِكُمْ، فَإِنَّ النَّازِلَ بِهَذَا الْمَنْزِلِ نَازِلٌ بِشَفَا(3) جُرُفٍ(4) هَارٍ(5)، يَنْقُلُ الرَّدَى عَلَى ظَهْرِهِ مِنْ مَوْضِعٍ إِلَى مَوْضِعٍ، لِرَأْيٍ(6) يُحْدِثُهُ بَعْدَ رَأْيٍ، يُرِيدُ أَنْ يُلْصِقَ مَا لاَ يَلْتَصِقُ، وَ يُقَرِّبَ مَا لاَ يَتَقَارَبُ!

...

...

...

و از چشمه زلال پيراسته از تيرگى ها برگيريد (سيراب شويد). منظور آن است كه از حلم و بردبارى وجود مقدس آن حضرت كه مانند چشمه زلال است بايد استفاده كنند.

اى مردم، به نادانى خويش تكيه نكنيد، بلكه در صدد كسب علم باشيد، و بر اساس نادانى حركت [و زندگى] نكنيد.

و از هوس ها و نفستان پيروى ننماييد تا مبادا هر جا كه خواهد شما را سوق دهد. زيرا كسى كه در كوى هواى نفس اتراق كند مانند كسى است كه بر لبه پرتگاه ايستاده و در آستانه سرنگونى قرار گرفته است [و چنان است كه [هلاكت را بر پشت خود نهاده و از اين سوى به آن سوى مى برد. يعنى موجب گمراهى مردم مى شود، زيرا در هنگام رايزنى و مشورت دهى، ديگران را نيز به گمراهى مى كشاند بنابراين، هم خود هلاك شده مى شود و هم ديگران را به هلاكت مى كشاند.

چنين فرد نادان و گمراهى مى خواهد با آرايى كه پياپى بدان مى رسد، امور نامربوطى را به هم پيوند دهد و بين چيزهاى پراكنده اى كه باهم هيچ تناسبى ندارند سنخيّت و همسانى ايجاد كند؛ زيرا جاهلان علت و معلول و اسباب و نتايج را نمى شناسند، بلكه مشتى افكار و تصورات جاهلانه را جمع مى كنند تا به هم پيوند دهند، و چون جايگاهى در عرصه علم ندارند، هر روز براى سخنان خود توجيهى مى بافند. مثلاً كسانى كه به جهان مى نگرند ولى از حقيقت و واقعيت آن اطلاع كافى ندارند، گاهى مى گويند: جهان هستى بر اثر تصادف و اتفاق به وجود آمده، و گاهى برآنند كه بر اثر اجتماع غبار و مه پديد آمده است، و گاهى مى گويند: از هوا به وجود آمده، يا اينكه مانند داروين نظريه پردازى مى كنند كه، قائل به سنخيت ميان انسان و ميمون شده است، در حالى كه هيچ سنخيتى ميان اين دو وجود ندارد.

ص: 184

فَاللَّهَ اللَّهَ(1) أَنْ تَشْكُوا إِلَى مَنْ لاَ يُشْكِي(2) شَجْوَكُمْ(3)، وَ لاَ يَنْقُضُ بِرَأْيِهِ مَا قَدْ أَبْرَمَ لَكُمْ(4). إِنَّهُ لَيْسَ عَلَى الاْءِمَامِ إِلاَّ مَا حُمِّلَ مِنْ أَمْرِ رَبِّهِ: الاْءِبْلاَغُ فِي الْمَوْعِظَةِ، وَ الإِجْتِهَادُ فِي النَّصِيحَةِ، وَ الاْءِحْيَاءُ لِلسُّنَّةِ، وَ إِقَامَةُ الْحُدُودِ عَلَى مُسْتَحِقِّيهَا، وَ إِصْدَارُ السُّهْمَانِ(5) عَلَى أَهْلِهَا. فَبَادِرُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِ تَصْوِيحِ(6) نَبْتِهِ، وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُشْغَلُوا بِأَنْفُسِكُمْ عَنْ مُسْتَثَارِ(7) الْعِلْمِ مِنْ عِنْدِ أَهْلِهِ، وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تَنَاهَوْا عَنْهُ، فَإِنَّمَا أُمِرْتُمْ بِالنَّهْيِ بَعْدَ التَّنَاهِي.

...

پس خدا را خدا را در نظر بگيريد و به كسى كه نمى تواند نياز شما را برآورد و با فكر خود مشكل شما را حل كند، شكايت (عرض نياز) نكنيد. منظور حضرت آن است كه در حل مشكلات و رفع نياز تنها به حضرتش مراجعه شود و براى اينكه بفهماند مراد، ارجاع امورى خاص به وجود شريف خود مى باشد، نه تمام كارها، مى فرمايد:

بدانيد كه وظيفه امام انجام دادن رسالتى است كه خدا بر عهده او گذارده و پيامبر صلى الله عليه و آله آن را آشكار فرموده است. [و آن وظيفه عبارت است از] بيان و موعظه سودمند به مردم و خيرخواهى كردن براى آنان - به گونه اى كه خود را در ارشاد آنان به زحمت بيندازد - زنده كردن سنّت و سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و اجراى حدّ بر مجرمان و گناه كارانى كه مستحق حدود الهى هستند و پرداخت سهميه و حقوق از بيت المال به مستحقان آن.

بنابراين تنها در اين موارد است كه بايد به امام عليه السلام مراجعه كرد و نه ديگران؛ امّا ساير امور از وظايف امام عليه السلام نيست، لذا اعتراض امام عليه السلام به اين است كه مردم در اين امورِ خاصِّ امام، به ديگران مراجعه مى نمايند. ناگفته نماند كه پنج وظيفه پيش گفته، به گونه اى

ص: 185

...

...

شامل تمام ابعاد و امور دنيوى و دينى مى شود. مثلاً پرداخت سهميه و حقوق نيازمندان شامل مصالح كلى حتى آسفالت خيابان ها نيز مى گردد، چون شهروندان نيازمند آنند و... .

پس قبل از آنكه چشمه علم با مرگ صاحبش بخشكد و قبل از آنكه از منبع علم بازمانده و به خود مشغول شويد، براى كسب علم بشتابيد. منظور امام اين است كه از وجود مقدّس امام بهره علمى بگيريد، قبل از آنكه از آن محروم شويد.

و از ارتكاب عمل ناشايست بازايستيد و ديگران را نيز از آن باز بداريد، چون شما وظيفه داريد پس از دورى جستن از منكرات، ديگران را نيز بازداريد، و پرواضح است كه زمانى امر و نهى در ديگران تأثير مى گذارد كه انسانْ خودْ بدان پايبند باشد، چنان كه خداى سبحان مى فرمايد: «... لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لاَ تَفْعَلُونَ»(1)؛ «چرا چيزى مى گوييد كه انجام نمى دهيد؟ نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى بگوييد و انجام ندهيد». و نيز مى فرمايد: «...قُوآا أَنفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نَارًا...»(2)؛ «خودتان و كسان تان را حفظ كنيد». مى بينيم كه خداى متعال حفظ نفس از انحراف را بر حفظ خانواده مقدم داشته است. شاعر مى گويد:

لا تَنهَ عن خلق و تأتي مثله *** عار عليك إذا فعلت عظيم

مبادا از كارى و رفتارى بازدارى و[لى] خود همان كنى؛ كه [گفتن و عمل نكردن] براى تو ننگى است بس بزرگ.

ص: 186

...

...

در آن گردد. اين حكم طبيعى اسلام است و منافاتى ندارد كه اين كلى بر برخى از افراد منطبق نباشد، چنان كه پزشك مى گويد: فلان دارو مقوّى است. اين جمله اشاره به طبيعت اين دارو دارد و منافاتى ندارد كه براى برخى از مزاجها مقوّى نباشد.

و براى آن كه بخواهد در استدلال و احتجاج بر حريفش غلبه كند، حجّت و برهان است.

و نيز شاهدى است بر حقانيّت مسلمانى كه به مدد آن با مخالفان خود به مخاصمه مى پردازد و براى ديدگاه خود از اسلام دليلى مى آورد، زيرا احكامِ آن قدرتمند و مطابق با واقع است.

و نورى است براى كسى كه بخواهد از تاريكى جهل و نادانى وارهد، زيرا اسلام او را به خير و صلاح ارشاد و هدايت مى كند.

و اسلام براى كسى كه طالب فهم و تعقّل باشد، موجب فهم و درك حقيقى اشيا خواهد بود، چون اسلام خطوط كلى هستى و حيات را تبيين نموده است.

و خردى است براى انسان انديشمند؛ يعنى همان طور كه انسان، با عقل خود اشيا را درك مى كند، با اسلام نيز مى تواند حقايق را بفهمد؛ بنابراين، اسلام مانند عقل، ابزارى است براى ادراك بهتر.

و نشانه و دليلى است براى انسان هوشمندى كه با كمك دلايل، امور ناپايدار را درك مى كند. پس انسان مى تواند به وسيله اسلام از امور آينده مطلع شود.

و براى كسى كه مى خواهد كار مهمى انجام دهد، و نتيجه كار را نمى داند، مايه بصيرت است؛ زيرا اسلام نتايج منطقى را - كه بر پايه مقدمات منطقى استوارند - روشن مى كند.

و براى پندگيران مايه عبرت است، زيرا معارف اسلام دربردارنده گزارش هاى تاريخى و حكاياتى است كه موجب عبرت هستند.

ص: 188

...

...

و براى كسى كه اسلام را تصديق كرده و بر اساس آموزه هاى آن عمل كند راه نجاتى است، كه مشكلات اين جهانى و آن جهانى او را حل مى كند.

و موجب اعتماد و آرامش است براى كسى كه به آن اعتماد داشته باشد، يعنى هركه كارهاى خود را به اسلام واگذار كند و آن را به عنوان روش زندگى خود انتخاب كند، اسلام هرگز به او خيانت نمى كند و او را در تنگناها نمى اندازد.

و موجب آسايش كسى است كه خود را تسليم احكام اسلام كند، زيرا چنين كسى مى داند آنچه به او مى رسد، يكسره خير و خوبى است؛ لذا احساس آرامش مى كند.

و سپرى است براى كسى كه شكيبا باشد، چون انسان صبور با پيروى از دستورات اسلام خود را از گرفتارى ها حفظ مى كند.

ص: 189

فَهُوَ أَبْلَجُ(1) الْمَنَاهِجِ(2)، وَ أَوْضَحُ الْوَلاَئِجِ(3)، مُشْرَفُ(4) الْمَنَارِ(5)، مُشْرِقُ الْجَوَادِّ(6)، مُضِيءُ الْمَصَابِيحِ، كَرِيمُ الْمِضْمَارِ(7)، رَفِيعُ الْغَايَةِ، جَامِعُ الْحَلْبَةِ(8)، مُتَنَافِسُ السُّبْقَةِ(9)، شَرِيفُ الْفُرْسَانِ. التَّصْدِيقُ مِنْهَاجُهُ وَ الصَّالِحَاتُ مَنَارُهُ وَ الْمَوْتُ غَايَتُهُ وَ الدُّنْيَا مِضْمَارُهُ وَ الْقِيَامَةُ حَلْبَتُهُ وَ الْجَنَّةُ سُبْقَتُهُ.

...

پس اسلام واضح ترين و نورانى ترين راه هاى رسيدن به زندگى سعادتمندانه است كه از ميان راه هاى گوناگون، مطمئن ترين پناهگاه ها را براى حفظ انسان از خطرات ارائه مى كند.

مرتفع ترين نقطه روشنى بخش است كه براى ديدن آخرين نقطه راه به كار مى آيد.

و واضح ترين و نورانى ترين جاده ها است. چراغ هاى اسلام يعنى احكام آن، پرفروغ اند و راه سعادت را براى پويندگان آن روشن مى كنند.

پرورشگاه هاى آن ارجمندند و باعث كرامت هستند و اگر كسى در سايه اسلام پرورش يابد، گوى سبقت را از همگى خواهد ربود. اين جمله كنايه از آن است كه انسان در مكتب اسلام خود را به گونه اى تربيت مى كند كه در نيل به سعادت بر همه پيشى خواهد گرفت.

هدف اسلام بسيار والاست، زيرا هدف آن، سعادت دنيايى و آخرتى انسان و دستيابى او به والاترين اهداف مى باشد.

تمام گونه هاى سعادت را در خود جمع كرده است تا انسان را بر مشكلات پيروز كند.

جايزه اى كه براى برندگان خود مقرر فرموده، بسيار نفيس و گرانبهاست، زيرا براى نيل

ص: 190

...

...

به سعادت، آدميان را به ميدان مسابقه مى كشاند و جايزه آن را رسيدن به بهشت قرار داده است و اين، جايزه بسيار گرانبهايى است كه انسان ها براى كسب آن به مسابقه مى پردازند.

شركت كنندگان در اين مسابقه، بسيار گرامى هستند، يعنى كسانى كه در اين ميدان وارد مى شوند، مسابقه شرافت و بزرگوارى مى دهند، زيرا براى رسيدن به گرامى ترين جوايز، برگزار شده است.

تصديق و پذيرش خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام راه ورود به اسلام است [، زيرا تا انسان اين سه را نپذيرد در راه اسلام ناب وارد نشده است].

و انجام دادن اعمال شايسته چراغ روشنگر اين راه هستند تا انسان را به سعادت رسانند زيرا اعمال صالح باعث روشنايى راه حق مى شوند، نه چراغ هاى شناخته شده براى همه.

و مرگ، پايان خط آن است. چون در اسلام عملْ با مرگْ پايان مى پذيرد، و تا انسان زنده است بايد عمل صالح انجام بدهد.

و دنيا محل تربيت و پرورش انسان است كه تا در دنيا وجود دارد بايد عمل كند، نه مانند اسب كه چند روزى تيمار مى شود تا در مسابقه برنده شود.

و قيامت محل گرفتن جايزه اسلام، يعنى كسب بهشتِ الهى است، و كسانى كه در دنيا به احكام دين عمل كرده اند در سراى ديگر به جايزه دست خواهند يافت(1).

ص: 191

...

...

و پيامبر صلى الله عليه و آله نعمت توست كه براى بشريت برانگيخته شد.

و به عنوان رحمت فراگير و گسترده اى است كه از سر فضل براى مردمان فرستاده اى.

...

...

...

...

شامى بر شما هجوم مى آوردند. امام عليه السلام اين جملات را براى سرزنش ياران خود بيان مى فرمايد كه چگونه با ذلت در برابر لشكر شام عقب نشينى كرده اند.

اين در حالى است كه شما در فضيلت و شرافت پيش قراولان عرب، و قلّه نشين عظمت بوديد.

و صداى خسته (غم درون) سينه ام وقتى درمان يافت كه ديدم در حمله نهايى، آنها را محاصره كرديد، چنان كه آنها شما را محاصره كردند، و آنها را از مواضع خويش دور كرديد آن سان كه آنان شما را عقب راندند، در حالى كه آنان را با تير مى زديد و با نيزه از پاى در مى آورديد.

لشكر دشمن در هنگام فرار حتى يكديگر را لگدكوب مى كردند، چنان كه شترانى را از آبشخورها و گودال هاى آب دور كنند و بر اثر شدت تشنگى و فرار روى يكديگر مى افتند.

ص: 197

...

...

مى كرد. و منابع حكمت و سرچشمه علم بود. منظور امام عليه السلام اين بود كه آنها بسان چشمه جوشان حكمت بودند كه آنچه مردم را به سعادت هدايت مى كرد از وجود آنها برمى خاست.

و در بخش ديگر اين خطبه چنين آمده است:

پيامبر اسلام همچون طبيب دوره گردى بود كه ابزار طبابت خود را - كه همان دانش و حكمت است - همراه خود به هر سو مى برد، تا هرجا بيمارى ببيند كه در بند بيمارى نادانى گرفتار است، به درمانش بپردازد و با هدايت خود، او را درمان كند.

وى مرهم ها و داروهاى خود را نيكو و محكم فراهم آورده و وسايل داغ نهادن بر محلّ مرض را نيك آماده كرده بود. اين جمله كنايه از توانايى پيامبر صلى الله عليه و آله در معالجه بيماران است.

پيامبر صلى الله عليه و آله داروهاى خود را آنجا كه نياز بود به كار مى گرفت و به درمان قلب هاى نابينا و گوش هاى ناشنوا و زبان هاى گنگى مى پرداخت كه از مسير خداوند منحرف شده اند و مواعظ را نمى شنيدند و حق را نمى گفتند.

پيامبر صلى الله عليه و آله همراه داروهاى خود، به دنبال غافلان از آخرت و سرگشتگان و بى خبران از خدا و احكام الهى مى گشت؛ آنان كه از انوار حكمت، روشنايى كسب نكرده، از نور احكام اسلامى بهره نبرده و هدايت نشده و به علوم و دانش هايى كه جهل را از بين مى برد و انسان را به حقيقت مى رساند دست نيافته بودند. در اين سخنان، معادن علم به سنگ آتشزنه تشبيه شده اند كه آذرخش دانش از آنها استخراج مى شود.

مردم در زمان جاهليت، چونان حيواناتى بودند كه بدون فهم و ادراك، فقط به دنبال سير كردن شكم خود در چراگاه ها مى چريدند و مانند سنگ ها و صخره هاى سختى بودند كه هيچ آب و چشمه اى از آنجا جوشيدن نمى گيرد و هيچ روييدنى ندارند و خاستگاه هيچ خيرى نيستند.

ص: 200

...

...

مَا لِي أَرَاكُمْ(1) أَشْبَاحاً(2) بِلاَ أَرْوَاحٍ، وَ أَرْوَاحاً بِلاَ أَشْبَاحٍ، وَ نُسَّاكاً(3) بِلاَ صَلاَحٍ، وَ تُجَّاراً بِلاَ أَرْبَاحٍ، وَ أَيْقَاظاً(4) نُوَّماً(5)، وَ شُهُوداً(6) غُيَّباً(7)، وَ نَاظِرَةً عَمْيَاءَ(8)، وَ سَامِعَةً صَمَّاءَ(9)، وَ نَاطِقَةً بَكْمَاءَ!

...

...

...

و حاضرانى هستيد غايب كه جسمتان حاضر، ولى قلبتان غايب است.

و بينايانى هستيد به واقع نابينا كه با چشم خود مى نگريد، اما همانند نابينايان، حقايق را درنمى يابيد. و شنوايانى هستيد ناشنوا كه با گوش خود حقايق را نمى شنويد.

و گويندگانى هستيد گنگ، كه حق نمى گوييد. به يك سخن از چشم و گوش و زبان خود بهره اى نمى بريد، پس چنان است كه هيچ يك از آنها را نداريد.

ص: 203

رَأَيْتُ ضَلاَلَةً قَدْ قَامَتْ عَلَى قُطْبِهَا وَ تَفَرَّقَتْ بِشُعَبِهَا، تَكِيلُكُمْ بِصَاعِهَا(1)، وَ تَخْبِطُكُمْ(2) بِبَاعِهَا(3) قَائِدُهَا خَارِجٌ مِنَ الْمِلَّةِ، قائِمٌ عَلى الضِّلَّةِ، فَلاَ يَبْقَى يَوْمَئِذٍ مِنْكُمْ إِلاَّ ثُفَالَةٌ(4) كَثُفَالَةِ الْقِدْرِ، أَوْ نُفَاضَةٌ(5) كَنُفَاضَةِ الْعِكْمِ(6)، تَعْرُكُكُمْ عَرْكَ(7) الاْءَدِيمِ(8)، وَ تَدُوسُكُمْ دَوْسَ(9) الْحَصِيدِ(10)، وَ تَسْتَخْلِصُ الْمُوءْمِنَ مِنْ بَيْنِكُمُ اسْتِخْلاَصَ الطَّيْرِ الْحَبَّةَ الْبَطِينَةَ(11) مِنْ بَيْنِ هَزِيلِ(12) الْحَبِّ.

...

...

...

از برداشتن غذاهاى خوب باقى مى ماند، يا مانند باقيمانده درون بافته اى كه زنان آن را تكانده اند و فقط مقدار كمى در آن مانده است.

اين فتنه شما را سخت خواهد فشرد آن سان كه دباغ پوست را مى مالد تا خاصيت كشش بيابد. اين سخن كنايه از شدت پايمال شدن مردم در اين فتنه است. و شما را پوست مى كَند، چنان كه دانه هاى درو شده را براى جدا كردن پوست آن به شدت مى كوبند.

و مؤمن را از ميان شما جدا مى سازد، چنان كه پرنده، دانه درشت را از ميان دانه هاى ريز و پوك و نامرغوب جدا مى كند. اين سخن از آن روست كه فتنه، موجب كمال يافتن ايمان مؤمن و ثبات قدم او در هنگام بروز حوادث و لغزش ها است؛ لذا عمل جدا كردن مؤمن از غير مؤمن، به فتنه نسبت داده شده است.

ص: 205

أَيْنَ تَذْهَبُ بِكُمُ الْمَذَاهِبُ(1)، وَ تَتِيهُ بِكُمُ الْغَيَاهِبُ(2)، وَ تَخْدَعُكُمُ الْكَوَاذِبُ؟ وَ مِنْ أَيْنَ تُوءْتَوْنَ، وَ أَنَّى تُوءْفَكُونَ(3)؟ فَلِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ، وَ لِكُلِّ غَيْبَةٍ إِيَابٌ.

...

فَاسْتَمِعُوا مِنْ رَبَّانِيِّكُمْ(1)، وَ أَحْضِرُوا قُلُوبَكُمْ، وَ اسْتَيْقِظُوا إِنْ هَتَفَ بِكُمْ، وَ لْيَصْدُقْ رَائِدٌ(2) أَهْلَهُ، وَ لْيَجْمَعْ شَمْلَهُ، وَ لْيُحْضِرْ ذِهْنَهُ، فَلَقَدْ فَلَقَ لَكُمُ الاْءَمْرَ فَلْقَ الْخَرَزَةِ، وَ قَرَفَهُ قَرْفَ الصَّمْغَةِ.

...

فَعِنْدَ ذَلِكَ أَخَذَ الْبَاطِلُ مَآخِذَهُ، وَ رَكِبَ الْجَهْلُ مَرَاكِبَهُ، وَ عَظُمَتِ الطَّاغِيَةُ(1)، وَ قَلَّتِ الدَّاعِيَةُ، وَ صَالَ الدَّهْرُ صِيَالَ(2) السَّبُعِ الْعَقُورِ(3)، وَ هَدَرَ فَنِيقُ(4) الْبَاطِلِ بَعْدَ كُظُومٍ(5)، وَ تَوَاخَى النَّاسُ عَلَى الْفُجُورِ، وَ تَهَاجَرُوا عَلَى الدِّينِ، وَ تَحَابُّوا عَلَى الْكَذِبِ، وَ تَبَاغَضُوا عَلَى الصِّدْقِ. فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ كَانَ الْوَلَدُ غَيْظاً، وَ الْمَطَرُ قَيْظاً، وَ تَفِيضُ اللِّئَامُ فَيْضاً، وَ تَغِيضُ(6) الْكِرَامُ غَيْضاً، وَ كَانَ أَهْلُ ذَلِكَ الزَّمَانِ ذِئَاباً، وَ سَلاَطِينُهُ سِبَاعاً، وَ أَوْسَاطُهُ أُكَّالاً، وَ فُقَرَاءُهُ أَمْوَاتاً، وَ غَارَ الصِّدْقُ وَ فَاضَ الْكَذِبُ، وَ اسْتُعْمِلَتِ الْمَوَدَّةُ بِاللِّسَانِ، وَ تَشَاجَرَ النَّاسُ بِالْقُلُوبِ، وَ صارَ الْفُسُوقُ نَسَبا، و الْعِفَافُ عَجَبا، وَ لُبِسَ الاْءِسْلامُ لُبْسَ الفَرْوِ مَقْلُوبا.

...

...

...

و اگر يكى از افرد ديندار بود ديگران از او دورى مى گزينند.

و دروغ را معيار قرار داده به جهت منفعتى كه در آن احساس مى كنند با يكديگر محبت ورزيده و به هم علاقه مند مى شوند.

و در صورتى كه يكى از آنها صداقت داشت و حق گفت، كينه او را در دل خواهند پروراند، چرا كه راستى و صداقت را پيشه كرده است.

چون آن روزگار فرا رسد، فرزند، پدر و مادر خود را خشمگين خواهد كرد، چون رفتار او غير از رفتار آنهاست در حالى كه اسلام تمام رفتارها را يكسان خواسته و بر تمام خانواده سايه الفت و محبت مى افكند، ولى وقتى رشته اسلام بريده شد، رشته محبت و روابط عاطفى نيز گسسته خواهد شد.

و در تابستان آسمان باران مى بارد كه آن را سودى نباشد. و فرومايگان بسان آب كه فزونى مى گيرد، همه جا فراوان خواهند شد، چرا كه اگر جامعه فاسد شد، فاسدان زياد و صالحان اندك خواهند شد و ارجمندان و گراميان به شدت كمياب مى گردند.

و مردمان آن روزگار در نابود كردن خيرات و بى پروايى نسبت به حرام و حلال و فرجام بد، مانند گرگ مى شوند.

و حاكمان آنها چون درندگان به كشتار و دريدن مردم خواهند پرداخت.

و مردمان متوسط الحال جز خوردن و تن پرورى چيزى نمى شناسند.

و فقيران و نيازمندان مانند مردگان خواهند شد و هيچ وسيله اى از وسايل زندگى نخواهند داشت، چه اينكه ثروتمندان نسبت به آنها بى اعتنايند و دولت نيز به آنها توجه ندارد. اين درست بر خلاف آن زمانى است كه حكومت و زمام مردم به دست اسلام باشد.

و صداقت و راستى از جامعه رخت بر مى بندد.

ص: 209

...

...

و دروغ و ناراستى همه جا را فرا مى گيرد.

و محبت از قلب ها رخت بربسته و مردم فقط با زبان اظهار محبت مى كنند.

و همگان در دل يكديگر را دشمن مى دارند و اين، وصف منافقان است كه با زبان نسبت به يكديگر اظهار محبت كرده و با قلب همديگر را دشمن مى دارند.

و فسق و فجور عامل پيوند مردم با يكديگر مى گردد، چنان كه پيوند نسَبى عامل خويشاوندى است، مثلا در راه منكرات و شهوات و محرمات با يكديگر دوستى مى ورزند. البته ممكن است منظور آن حضرت اين باشد كه زنا و مانند آن عامل نسب و پيوندهاى خانوادگى مى گردد.

و عفاف و پاكدامنى موجب تعجب و شگفتى مردم مى شود كه چطور فلان شخص مى تواند عفت خود را حفظ كند.

و اسلام مانند پوستينى كه وارونه پوشيده شود، وارونه خواهد شد، يعنى مردم قلبا اسلام را دوست مى دارند و به اسم، مسلمانان هستند، ولى ظاهر آنها كفر و نفاق آلود است.

ص: 210

...

...

و باعث قوت و قدرت هر ضعيف و ناتوان است، يعنى توانايى كه ضعيفان دارند از سوى خداست. (پس ضعيف در عين ضعيف بودن قوى است). در اين جمله نيز معناى دو جمله پيش متصور است، يعنى ضعيفان قدرت ذاتى ندارند بلكه از خدا قدرت و توان مى گيرند.

و پناهگاه هر مصيبت زده اندوهگين است، چرا كه هر بى چاره اى به خدا پناه مى برد تا گرفتارى او برطرف شده و صدمه هاى روحى و مالى اش جبران گردد.

هر كس كه سخن بگويد خداوند آن را مى شنود، هر كس در هر جا كه باشد و هر گونه و به هر زبان كه بگويد.

و هر كس خموشى گزيند خداى سبحان راز درونى او را مى داند.

و آن كه زنده است، خداوند روزى اش را تضمين فرموده است تا وقتى كه از دنيا برود.

و هر كس بميرد بازگشت او به سوى خدا خواهد بود. اينكه حضرت منقلب را با إليه آورده، بدان جهت است كه انسان به سوى جزا و محلى كه خدا مقرر فرموده رو مى آورد، چرا كه خداى سبحان منزه از مكان است تا بگوييم: انسان به سوى خدا باز مى گردد.

آنگاه حضرتش بيان خود را از مخاطب غايب به مخاطب حاضر - كه از فنون بلاغت است - جهت داده و تا پيش از اين، كه اوصاف خدا را به صورت غياب مطرح مى فرمود، از اين جمله به بعد به صورت خطاب بيان نموده مى فرمايد:

خدايا، چشم ها تو را نديده اند تا از تو خبرى گزارش بدهند، يعنى تصويرى از صورت و كيفيت تو ارائه دهند بلكه تو قبل از توصيف كنندگان كه مخلوقات تويند وجود داشته اى. اينكه حضرت كلمه «بل» را ذكر فرمود شايد بدان جهت باشد كه مى خواهد اين توهم را كه اگر چيزى ديده نمى شود وجود ندارد دفع كند، پس عدم رؤيت دليل بر عدم وجود نيست و لذا مى فرمايد: بلكه خداى سبحان قبل از هر چيز وجود داشته است.

ص: 212

لَمْ تَخْلُقِ الْخَلْقَ لِوَحْشَةٍ، وَ لاَ اسْتَعْمَلْتَهُمْ(1) لِمَنْفَعَةٍ، وَ لاَ يَسْبِقُكَ مَنْ طَلَبْتَ، وَ لاَ يُفْلِتُكَ(2) مَنْ أَخَذْتَ، وَ لاَ يَنْقُصُ سُلْطَانَكَ مَنْ عَصَاكَ، وَ لاَ يَزِيدُ فِي مُلْكِكَ مَنْ أَطَاعَكَ، وَ لاَ يَرُدُّ أَمْرَكَ مَنْ سَخِطَ قَضَائَكَ، وَ لاَ يَسْتَغْنِي عَنْكَ مَنْ تَوَلَّى عَنْ أَمْرِكَ.

...

[خدايا،] تو جهان و آفريدگان را به منظور رهايى از تنهايى نيافريده اى، چنان كه آدميان از تنهايى وحشت دارند و لذا مونسى پيدا مى كنند.

و تو آنها را براى رسيدن به سود شخصى و منفعت، به انجام اعمال فرمان ندادى و به آنها به اين جهت وجود و عطاياى ديگر نبخشيدى.

و آن كس كه تو طلب او باشى نمى تواند از چنگ تو فرار كند. و هر كس را كه تو بگيرى نمى تواند از سلطه تو رها شود، چنان كه گاهى كسى از دست طالب و جوياى خود مى گريزد و شخص تعقيب كننده به دليل عجز نمى تواند او را به چنگ آورد.

و هر كس كه تو را نافرمانى كند در سلطنت و حكومت تو نقص و كمبودى ايجاد نخواهد كرد، چون سلطه خدا بر همگان پايدار است، خواه تبهكار و خواه فرمانبردار، زيرا هيچ كس از تحت امر و قبضه قدرت او خارج نيست.

و هر كس كه فرمان تو را اجرا كند بر حكومت تو چيزى نمى افزايد، چون قلمرو حكومت تو (از ملك تا ملكوت) ثابت و كاهش و افزايش و انقباض و انبساط پذير نيست، بلكه تنها فايده اطاعت به شخص مطيع بر مى گردد.

و اگر كسى از قضا و قَدَرت ناخشنود باشد نمى تواند حكم و فرمانت را بازگرداند. مثلا كسى كه از تنگدستى خود كه تقدير الهى است ناراضى باشد، نمى تواند جلو اين را بگيرد.

و كسى كه از تو رو برتافته و تو را نافرمانى كند، از تو بى نياز نخواهد بود، چون انسان در برابر خداى سبحان نياز محض است.

ص: 213

كُلُّ سِرٍّ عِنْدَكَ عَلاَنِيَةٌ، وَ كُلُّ غَيْبٍ عِنْدَكَ شَهَادَةٌ. أَنْتَ الاْءَبَدُ لاَ أَمَدَ لَكَ، وَ أَنْتَ الْمُنْتَهَى لاَ مَحِيصَ(1) عَنْكَ، وَ أَنْتَ الْمَوْعِدُ(2) لاَ مَنْجَى مِنْكَ إِلاَّ إِلَيْكَ. بِيَدِكَ نَاصِيَةُ(3) كُلِّ دَابَّةٍ، وَ إِلَيْكَ مَصِيرُ(4) كُلِّ نَسَمَةٍ.

...

هر پوشيده و ناپيدايى نزد تو پيدا و آشكار و هر غايب از حواس، نزد تو حاضر و مشهود است، چون حضرتش بر ظاهر و باطن و حاضر و غايب اشياء آگاه است.

تو پاينده اى هستى كه مدت و فرجامى ندارى كه عمر تو بدان پايان بپذيرد و تو در نهايت، پاداش و كيفر انسان ها را مى دهى.

و هيچ راه فرارى از تو وجود ندارد و محال است كه كسى در پايان كار خود به تو نرسد.

و تو وعده گاهى هستى كه گريزى از تو جز به سوى تو نيست، يعنى تو وعده دادى كه حتماً انسان ها به سوى تو بازخواهند گشت. پس انسان ها بايد از حضرتش متضرعانه بخواهند كه از خشم و غضب او در امان باشند. شايان توجه است كه «موعد» (وعده گاه) معنايى غير از «منتهى» (فرجام، نهايت و پايان) دارد.

موى جلو سر (زمام) هر جنبنده اى به دست تو است، يعنى هيچ موجودى از قبضه قدرت الهى خارج نيست و از آن رو اين تعبير آمده كه اگر موى جلو سر انسان در دست كسى باشد به هيچ وجه نمى تواند خود را رها كند و كسى كه موى را در دست دارد، هر جا كه بخواهد او را مى برد و لذا تنها موى جلو سر را ذكر فرمود.

و بازگشت هر انسانى به سوى تو مى باشد.

ص: 214

سُبْحَانَكَ(1) مَا أَعْظَمَ مَا نَرَى مِنْ خَلْقِكَ! وَ مَا أَصْغَرَ كُلَّ عَظِيمَةٍ فِي جَنْبِ قُدْرَتِكَ! وَ مَا أَهْوَلَ مَا نَرَى مِنْ مَلَكُوتِكَ(2)! وَ مَا أَحْقَرَ ذَلِكَ فِيمَا غَابَ عَنَّا مِنْ سُلْطَانِكَ! وَ مَا أَسْبَغَ نِعَمَكَ فِي الدُّنْيَا! وَ مَا أَصْغَرَهَا فِي(3) نِعَمِ الاْآخِرَةِ.

...

[خدايا،] تو منزهى؛ وه، چه بزرگ است آن چه كه از هستى و آفرينش مى بينيم و چقدر اين موجودات با عظمت نسبت به قدرت نامحدود تو كوچك و ناچيزند!

وه، چه شكوهمند و با عظمت است آن بخش از ملكوتت (عالم هستى) كه ما آن را مى بينيم، و چقدر ناچيز و بى مقدار است اين ملك با عظمت، در مقابل آن چه از نظر ما پنهان است!

وه كه نعمتهاى تو در دنيا چه سرشار و فراگير است و در مقايسه با نعمتهاى اخروى چه اندك و ناچيز است.

ص: 215

...

...

آنان هيچ گاه در صلب پدران و رحم مادران بسر نبرده و از آب پست (نطفه) خلق نشده و آنچه مرگ با ديگران مى كند، آنها را به دست نابودى نمى سپارد. البته ممكن است منظور از «منون» روزگار باشد، بدين معنا كه تحولات روزگار از قبيل قدرت و ضعف و فقر و ثروت و امثال آن بر آنان تأثير نمى گذارد.

با وجود مكانت و منزلتى كه نزد تو دارند و تمام خواسته هاى شان در خواسته حضرتت فانى است و با آن همه طاعت و عبادت و كمى غفلت يا دورى از غفلت كه دارند، اگر آن چه از عظمت ذات و صفاتت بر آنها پوشيده است براى آنها آشكار گردد، تمام اعمال خود را در مقايسه با عظمت تو ناچيز مى شمارند و به دليل عمل اندك، خود را سرزنش كرده، در خواهند يافت چنان كه بايد، حق بندگى و اطاعت تو را بجا نياورده اند. البته اين حالت در مورد مخلوقات نامعقول است، زيرا هيچ مخلوقى نمى تواند كنه ذات و صفات الهى را دريابد.

ص: 217

وَ مَنْ عَشِقَ شَيْئاً أَعْشَى(1) بَصَرَهُ، وَ أَمْرَضَ قَلْبَهُ، فَهُوَ يَنْظُرُ بِعَيْنٍ غَيْرِ صَحِيحَةٍ، وَ يَسْمَعُ بِأُذُنٍ غَيْرِ سَمِيعَةٍ، قَدْ خَرَقَتِ الشَّهَوَاتُ عَقْلَهُ، وَ أَمَاتَتِ الدُّنْيَا قَلْبَهُ، وَ وَلِهَتْ(2) عَلَيْهَا نَفْسُهُ، فَهُوَ عَبْدٌ لَهَا وَلِمَنْ فِي يَدَيْهِ شَيْءٌ مِنْهَا، حَيْثُمَا زَالَتْ(3) زَالَ إِلَيْهَا، وَ حَيْثُمَا أَقْبَلَتْ أَقْبَلَ عَلَيْهَا. لاَ يَزدَجرُ(4) مِنَ اللَّهِ بِزَاجِرٍ، وَ لاَ يَتَّعِظُ مِنْهُ بِوَاعِظٍ، وَ هُوَ يَرَى الْمَأْخُوذِينَ عَلَى الْغِرَّةِ، حَيْثُ لاَ إِقَالَةَ وَ لاَ رَجْعَةَ، كَيْفَ نَزَلَ بِهِمْ مَا كَانُوا يَجْهَلُونَ، وَ جَاءَهُمْ مِنْ فِرَاقِ(5) الدُّنْيَا مَا كَانُوا يَأْمَنُونَ. وَ قَدِمُوا مِنَ الْلآَخِرَةِ(6) عَلَى مَا كَانُوا يُوعَدُونَ.

...

...

...

ولى وقتى قلب بميرد به مرده اى مى ماند كه نمى تواند از موارد خطر و زيانبار بگريزد و به خويش سود رساند. و چنين انسانى واله و شيدا و دلباخته شهوات است.

پس چنين كسى بنده شهوات (دنيا) و برده هر كسى است كه چيزى از آن در دست دارد، يعنى اين انسان تابع شهوات پيرو هر كسى است كه بتواند به وسيله آنها به شهوات دست يابد و هر جا كه شهوات رو بياورند او نيز بدان سو رو مى آورد و شهوات دائر مدار حركات و كارهاى او هستند.

از هيچ كسى كه از سوى خدا آمده و مردم را از بدى نهى كرده، آنان را به پيامدهاى آن هشدار مى دهد تبعيت نكرده و از منهيات دورى نمى گزيند و از هيچ پندآموزى كه از سوى خداى سبحان پند و اندرز مى دهد پند نمى گيرد.

در حالى كه افراد مغرور و فريفته دنيا و شهوات را مى بيند كه از سوى خدا براى حساب و كيفر ستانده شدند و مرگ، ناگهان و بدون هشدار قبلى به سراغ شان آمد و در آن هنگام خداوند از تقصيرات آنها نخواهد گذشت و بازگشتى به دنيا نخواهند داشت تا با طاعت و توبه به جبران گذشته بپردازند.

[و نيز مى ديدند] چگونه هول و گرفتارى آخرت كه بر اثر اعمال زشت خود آنها - كه از آن بى خبر بودند - آنان را در ميان گرفت و چگونه با دنيايى كه در آن احساس امنيت و آرامش مى كردند و گمان مى كردند كه هميشه از مفارقت با آن در امان هستند، اما ناگهان آنان را فرا گرفت و با آن وداع و خداحافظى كردند؟ اين استفهام تعجب و تذكر است، نه استفهام حقيقى.

و [سرانجام] بر آخرتى كه به كيفر و حسابرسى در آن وعده داده مى شدند، ولى باور نمى كردند، وارد گرديدند؟

ص: 220

فَغيْرُ مُوْصُوفٍ مانَزَلِ بِهِمْ: اجْتَمَعَتْ عَلَيْهِمْ سَكْرَةُ(1) الْمَوْتِ وَ حَسْرَةُ الْفَوْتِ، فَفَتَرَتْ لَهَا أَطْرَافُهُمْ، وَ تَغَيَّرَتْ لَهَا أَلْوَانُهُمْ، ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ فِيهِمْ وُلُوجاً(2)، فَحيلَ بَيْنَ أَحَدِهِمْ(3) وَ بَيْنَ مَنْطِقِهِ، وَ إِنَّهُ لَبَيْنَ أَهْلِهِ يَنْظُرُ بِبَصَرِهِ، وَ يَسْمَعُ بِأُذُنِهِ، عَلَى صِحَّةٍ مِنْ عَقْلِهِ، وَ بَقَاءٍ مِنْ لُبِّهِ.

...

يُفَكِّرُ فِيمَ(1) أَفْنَى عُمُرَهُ وَفِيمَ أَذْهَبَ دَهْرَهُ! وَ يَتَذَكَّرُ أَمْوَالاً جَمَعَهَا أَغْمَضَ فِي مَطَالِبِهَا(2) وَ أَخَذَهَا مِنْ مُصَرَّحَاتِهَا(3) وَ مُشْتَبِهَاتِهَا قَدْ لَزِمَتْهُ تَبِعَاتُ(4) جَمْعِهَا وَ أَشْرَفَ عَلَى فِرَاقِهَا، تَبْقَى لِمَنْ وَرَاءَهُ يَنْعَمُونَ فِيهَا، وَ يَتَمَتَّعُونَ بِهَا، فَيَكُونُ الْمَهْنَأُ لِغَيْرِهِ، وَ الْعِبْ ءُ عَلَى ظَهْرِهِ، وَ الْمَرْءُ قَدْ غَلِقَتْ رُهُونُهُ بِهَا، فَهُوَ يَعَضُّ يَدَهُ نَدَامَةً عَلَى مَا أَصْحَرَ(5) لَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ مِنْ أَمْرِهِ، وَ يَزْهَدُ فِيمَا كَانَ يَرْغَبُ فِيهِ أَيَّامَ عُمُرِهِ، وَ يَتَمَنَّى أَنَّ الَّذِي كَانَ يَغْبِطُهُ(6) بِهَا وَ يَحْسُدُهُ(7) عَلَيْهَا، قَدْ حَازَهَا دُونَهُ! فَلَمْ يَزَلِ الْمَوْتُ يُبَالِغُ فِي جَسَدِهِ حَتَّى خَالَطَ لِسَانُهُ سَمْعَهُ فَصَارَ بَيْنَ أَهْلِهِ لاَ يَنْطِقُ بِلِسَانِهِ وَ لاَ يَسْمَعُ بِسَمْعِهِ يُرَدِّدُ طَرْفَهُ بِالنَّظَرِ فِي وُجُوهِهِمْ يَرَى حَرَكَاتِ أَلْسِنَتِهِمْ وَ لاَ يَسْمَعُ رَجْعَ كَلاَمِهِمْ ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ الْتِيَاطاً(8) بِهِ، فَقُبِضَ بَصَرُهُ كَمَا قُبِضَ سَمْعُهُ، وَ خَرَجَتِ الرُّوحُ مِنْ جَسَدِهِ.

...

...

...

گناه آن بر دوش وى سنگينى خواهد كرد، چون وارث نمى داند كه اين مال حرام است و لذا اصل صحّت و حليّت را در آن جارى نموده و با لذّت آن را مصرف مى كند.

و آدمى به هنگام مرگ سخت در گرو آن اموال است و دست حسرت و ندامت، به دندان مى گزد، چرا كه حقيقت امر او در هنگام احتضار روشن مى گردد.

و در هنگام مرگ نسبت به آنچه در تمام عمر خود رغبت داشت بى رغبت مى شود، زيرا مى بيند مال و امثال آن وى را سودى نمى بخشد و لذا از آنها گريزان مى شود، در حالى كه قبلاً به آنها عشق مى ورزيد.

و در آن هنگام آرزو مى كند اى كاش رقيبان او كه بر سر تصاحب اين اموال با وى رقابت كرده و نسبت به داشته هايش بر او غبطه و حسادت مى ورزيدند، اين اموال را بدست آورده بودند. دليل آن اين است كه مى بيند عاقبت آنها چه شده است و مى گويد: اى كاش آنها اين اموال را بدست آورده بودند و او باركش اين وزر و وبال نمى شد.

مرگ همچنان بر وى مى تازد و نيروى او را تحليل مى برد تا اينكه زبان و گوش او را در انجام وظيفه ناتوان كرده، نمى تواند سخنى بر زبان آورده، آوايى بشنود.

او در حال احتضار با نگاه خود چهره اطرافيان را مى كاود و حركت زبان شان را مى بيند، ولى صداى شان را نمى شنود، چرا كه مرگ گوش او را در برگرفته است كه اين نيز موجب افزايش حسرت و اندوه او مى گردد.

سپس مرگ بر قلمرو خود در وجود او مى افزايد، تا آنگاه كه چشم او را مانند گوشش فرا مى گيرد. اين جاست كه روح از جسد او خارج مى شود و او مى ميرد.

ص: 223

فَصَارَ جِيفَةً بَيْنَ أَهْلِهِ، قَدْ أَوْحَشُوا مِنْ جَانِبِهِ، وَ تَبَاعَدُوا مِنْ قُرْبِهِ، لاَ يُسْعِدُ بَاكِياً، وَ لاَ يُجِيبُ دَاعِياً. ثُمَّ حَمَلُوهُ إِلَى مَخَطٍّ فِي الاْءَرْضِ، فَأَسْلَمُوهُ فِيهِ إِلَى عَمَلِهِ، وَ انْقَطَعُوا عَنْ زَوْرَتِهِ.

...

حَتَّى إِذَا بَلَغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ، وَ الاْءَمْرُ مَقَادِيرَهُ، وَ أُلْحِقَ آخِرُ الْخَلْقِ بِأَوَّلِهِ، وَ جَاءَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ مَا يُرِيدُهُ مِنْ تَجْدِيدِ خَلْقِهِ، أَمَادَ السَّمَاءَ وَ فَطَرَهَا، وَ أَرَجَّ الاْءَرْضَ وَ أَرْجَفَهَا، وَ قَلَعَ جِبَالَهَا وَ نَسَفَهَا، وَ دَكَّ(1) بَعْضُهَا بَعْضاً مِنْ هَيْبَةِ جَلاَلَتِهِ، وَ مَخُوفِ سَطْوَتِهِ، وَ أَخْرَجَ مَنْ فِيهَا فَجَدَّدَهُمْ بَعْدَ إخْلاَقِهِمْ(2) وَ جَمَعَهُمْ بَعْدَ تَفَرُّقِهِمْ، ثُمَّ مَيَّزَهُمْ لِمَا يُرِيدُ مِنْ مَسْأَلَتِهِمْ عَنْ خَفَايَا الاْءَعْمَالِ، وَ خَبَايَا الاْءَفْعَالِ، وَ جَعَلَهُمْ فَرِيقَيْنِ: أَنْعَمَ عَلَى هَوءُلاَءِ وَ انْتَقَمَ مِنْ هَوءُلاَءِ.

...

فَأَمَّا أَهْلُ طَّاعَتهِ فَأَثَابَهُمْ بِجِوَارِهِ وَ خَلَّدَهُمْ فِي دَارِهِ، حَيْثُ لاَ يَظْعَنُ النُّزَّالُ، وَ لاَ تَتَغَيَّرُ بِهِمُ الْحَالُ، وَ لاَ تَنُوبُهُمُ(1) الاْءَفْزَاعُ(2)، وَ لاَ تَنَالُهُمُ الاْءَسْقَامُ(3)، وَ لاَ تَعْرِضُ لَهُمُ الاْءَخْطَارُ(4)، وَ لاَ تُشْخِصُهُمُ(5) الاْءَسْفَارُ.

...

وَ أَمَّا أَهْلُ الْمَعْصِيَةِ فَأَنْزَلَهُمْ شَرَّ دَارٍ، وَ غَلَّ الاْءَيْدِيَ إِلَى الاْءَعْنَاقِ، وَ قَرَنَ النَّوَاصِيَ(1) بِالاْءَقْدَامِ، وَ أَلْبَسَهُمْ سَرَابِيلَ الْقَطِرَانِ(2)، وَ مُقَطَّعَاتِ(3) النِّيرَانِ، فِي عَذَابٍ قَدِ اشْتَدَّ حَرُّهُ، وَ بَابٍ قَدْ أُطْبِقَ(4) عَلَى أَهْلِهِ، فِي نَارٍ لَهَا كَلَبٌ(5) وَ لَجَبٌ(6) وَ لَهَبٌ(7) سَاطِعٌ(8)، وَ قَصِيفٌ(9) هَائِلٌ(10)، لاَ يَظْعَنُ(11) مُقِيمُهَا، وَ لاَ يُفَادَى أَسِيرُهَا، وَ لاَ تُفْصَمُ(12) كُبُولُهَا(13)، لاَ مُدَّةَ لِلدَّارِ، فَتَفْنَى وَ لاَ أَجَلَ لِلْقَوْمِ فَيُقْضَى.

...

نَحْنُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ، وَ مَحَطُّ(1) الرِّسَالَةِ، وَ مُخْتَلَفُ(2) الْمَلاَئِكَةِ، وَ مَعَادِنُ الْعِلْمِ، وَ يَنَابِيعُ(3) الْحُكْمة، نَاصِرُنَا وَ مُحِبُّنَا يَنْتَظِرُ الرَّحْمَةَ، وَ عَدُوُّنَا وَ مُبْغِضُنَا يَنْتَظِرُ السَّطْوَةَ.

...

...

...

عبارت است از فطرت و خلقت خالى از تيرگى و شبهات، بدين معنى كه وقتى كسى با فطرت پاك به هستى مى نگرد و وحدت نظام را مى بيند، ناچار اعتراف به وحدانيت خالق هستى مى نمايد.

و اقامه نماز، با تمام حدود و شرايط آن، چرا كه بالاترين ركن اسلام و راه آن است و از بس عظمت دارد گويا خود، دين است.

و پرداخت زكات، چرا كه فريضه و واجب شرعى است.

و روزه ماه مبارك رمضان كه سپرى در برابر كيفر و عقاب الهى است، درست مثل يك جنگ جو كه براى حفظ از خطر دشمن در پناه سپر قرار مى گيرد.

و حج و عمره كه فقر را از بين برده و گناه را مى زدايد.

و صله رحم (حفظ پيوند خويشاوندى)، چرا كه مال را فزونى بخشيده، مرگ را به تأخير مى اندازد.

و صدقه پنهانى، دور از ديدگان كه موجب از بين رفتن گناه است و صدقه آشكار، البته با حفظ اخلاص كه مرگ بد را مثل غرق و سوختن و زير آوار ماندن دفع مى كند.

و نيكى كردن، مثل يارى فقرا و نيازمندان و فراهم آوردن زمينه ازدواج مجرّدان و امثال اينها كه موجب حفظ انسان از خفت و خوارى و سقوط اجتماعى مى شود، مثل از بين رفتن منصب و مقام و تشتّت كارها و جز آن.

ص: 231

أَفِيضُوا فِي ذِكْرِ اللَّهِ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الذِّكْرِ، وَ ارْغَبُوا فِيمَا وَعَدَ الْمُتَّقِينَ فَإِنَّ وَعْدَهُ أَصْدَقُ الْوَعْدِ، وَ اقْتَدُوا بِهَدْيِ نَبِيِّكُمْ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ الْهَدْيِ، وَ اسْتَنُّوا بِسُنَّتِهِ فَإِنَّهَا أَهْدَى السُّنَنِ، وَ تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الْحَدِيثِ، وَ تَفَقَّهُوا فِيهِ فَإِنَّهُ رَبِيعُ الْقُلُوبِ، وَ اسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإِنَّهُ شِفَاءُ الصُّدُورِ، وَ أَحْسِنُوا تِلاَوَتَهُ فَإِنَّهُ أَحْسَنَ الْقَصَصِ. فإِنَّ الْعَالِمَ الْعَامِلَ بِغَيْرِ عِلْمِهِ كَالْجَاهِلِ الْحَائِرِ الَّذِي لاَ يَسْتَفِيقُ مِنْ جَهْلِهِ، بَلِ الْحُجَّةُ عَلَيْهِ أَعْظَمُ، وَ الْحَسْرَةُ لَهُ أَلْزَمُ، وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَلْوَمُ.

...

...

...

و به مدد نور قرآن از بيمارى جهل و نادانى شفا جوييد كه موجب شفا و فهم حقايق جهان هستى و حقايق شرعى مى گردد، چرا كه جهل سخت ترين بيمارى هاست.

و قرآن را آن گونه كه شايسته است تلاوت كنيد، زيرا بهترين داستان هاى واقعى در آن وجود دارد كه مايه هدايت و بصيرت انسان هاست.

...

...

گوارا مى نمايد]. و با آرزوها آراسته شده است، چرا كه انسان آرزوى آينده اى خوش و سراسر خير دارد و اگر انسان به آينده روشن اميد نداشته باشد دنياى او آراسته نيست.

و زينت آن بى اساس، بلكه فريب و نيرنگ و زايل شدنى است. شادمانى اش ناپايدار و انسان از مصيبت و رنج آن در امان نيست. بسيار فريبنده و بسيار ضرر رساننده است. هماره در حال دگرگونى است. زوال پذير و پايان پذير و نابودشونده است. بسيار پرخور است و با نابود كردن همه چيز، گويا آنها را مى بلعد و هلاك كننده است.

بر فرض كه دنيا با خواهش هاى مشتاقان خود همسو و مورد رضايت كامل و به كام آنها باشد، اما دوام ندارد، چه اينكه قرآن كريم مى فرمايد: «... مانند آبى است كه آن را از آسمان فرو فرستاديم، سپس گياه زمين با آن در آميخت و [چنان] خشك گرديد كه باد پراكنده اش كرد، و خداست كه همواره بر هر كارى تواناست». اين سخن بدين معناست كه دنيا حداكثر مانند همين مثالى است كه خداوند در قرآن ذكر فرموده است. اينكه حضرت مى فرمايد: آب موجب پيدايش گياه نگرديد، بلكه صرفاً با آن مخلوط گرديد تا بيان كند كه اين رخداد سريع شكل گرفته و بيان كند كه دنيا نيز سريع به پايان مى رسد و اينكه مى فرمايد: گياه به صورت خاشاك درمى آيد، يعنى گويا فاصله اى بين آميخته شدن آب با گياه و خاشاك شدن آن وجود ندارد، مگر به همين اندازه كه «فاء» ترتيب نشان مى دهد كه هر دو تعبير در اوج بلاغت است. پس تندباد اين خاشاك را از اين سو به آن سو مى برد و خدا بر هر دگرگونى تواناست و بسيار سريع اين دگرگونى را انجام مى دهد.

هر انسانى در دنيا شادمان شود، به يقين پس از آن اشك افشان خواهد شد، يعنى بعد از هر شادى و خوشحالى، اشك و آه و اندوه است.

و هرگاه با خوشى دنيا رو به رو شود، بى ترديد تلخى و سختى آن را در خواهد يافت، يعنى اگر دنيا روى خوشى بنماياند بى درنگ پشت به انسان كرده برخلاف آمال او خواهد شد.

ص: 235

وَ لَمْ تَطُلَّهُ(1) فِيهَا دِيمَةُ رَخَاءٍ إِلاَّ هَتَنَتْ(2) عَلَيْهِ مُزْنَةُ(3) بَلاَءٍ! وَ حَرِيٌّ(4) إِذَا أَصْبَحَتْ لَهُ مُنْتَصِرَةً أَنْ تُمْسِيَ لَهُ مُتَنَكِّرَةً، وَ إِنْ جَانِبٌ مِنْهَا اعْذَوْذَبَ(5) وَ احْلَوْلَى(6)، أَمَرَّ(7) مِنْهَا جَانِبٌ فَأَوْبَى(8)، لاَ يَنَالُ امْرُوءٌ مِنْ غَضَارَتِهَا(9) رَغَباً إِلاَّ أَرْهَقَتْهُ(10) مِنْ نَوَائِبِهَا(11) تَعَباً، وَ لاَ يُمْسِي مِنْهَا فِي جَنَاحِ(12) أَمْنٍ إِلاَّ أَصْبَحَ عَلَى قَوَادِمِ(13) خَوْفٍ غَرَّارَةٌ، غُرُورٌ مَا فِيهَا، فَانِيَةٌ، فَانٍ مَنْ عَلَيْهَا، لاَ خَيْرَ فِي شَيْءٍ مِنْ أَزْوَادِهَا(14) إِلاَّ التَّقْوَى. مَنْ أَقَلَّ مِنْهَا اسْتَكْثَرَ مِمَّا يُوءْمِنُهُ، وَ مَنِ اسْتَكْثَرَ مِنْهَا اسْتَكْثَرَ مِمَّا يُوبِقُهُ، وَ زَالَ عَمَّا قَلِيلٍ(15) عَنْهُ. كم مِنْ وَاثِقٍ بِهَا قَدْ فَجَعَتْهُ، وَ ذِي طُمَأْنِينَةٍ إِلَيْهَا قَدْ صَرَعَتْهُ، وَ ذِي أُبَّهَةٍ قَدْ جَعَلَتْهُ حَقِيراً، وَ ذِي نَخْوَةٍ(16) قَدْ رَدَّتْهُ ذَلِيلاً!

...

و هرگاه دنيا بر سر كسى باران پرمنفعت بى رعد و برق ببارد، پس از چندى سيل بلا و مصيبت خود را بر سر او فرو خواهد ريخت، يعنى هميشه رفاه و خوشى و راحتى دنيا با بلا و مصيبت آن همراه است.

و خصلت دنيا اين است كه براى كسى صبحگاهان يار و ياور بوده شامگاهان ناشناس و غريب باشد، يعنى بامداد او را يارى مى كند تا بر دشمنانش پيروز گردد، ولى شامگاه يارى اش را از او برگرفته، نصيب ديگرى مى سازد.

و اگر بخشى از دنيا شيرين و گوارا گردد، بخش ديگر آن تلخ و بيمارى واگيردار وبا و كشنده است.

ص: 236

...

...

هر انسانى كه مشتاقانه از نعمت و شادابى دنيا بهره گيرد، به يقين دنيا مصيبت سهمگين خود را بر دوش او بار كرده و او را در رنج و عذاب بيفكند.

و چون انسانى در زير بال امنيّت دنيا روز را شام كند، بامدادان در زير پرهاى وحشت آن قرار خواهد گرفت. اين تشبيه براى تبيين شدت خطر است، چرا كه اگر كسى بر لبه مركب بنشيند در معرض سقوط است.

دنيا بسيار فريبنده است و هرچه در آن وجود دارد به جهت فناپذيرى اش، نيرنگ و خدعه است. فانى و نابودشدنى است و هرچه كه در دنيا زيست مى كند، از جمله انسان فناپذير است.

[بدانيد كه] هيچ توشه اى از دنيا خيرى ندارد، مگر تقواى الهى كه تا پايان روزگار و براى آخرت باقى مى ماند.

كسى كه اندكى از دنيا بگيرد، از مايه هاى ايمنى بيشتر بهره خواهد داشت، چون دنيا و امنيت به منزله دو كفّه ترازويند كه هر يك بالا رود ديگرى پايين مى آيد.

و هر كس بهره زيادى از دنيا داشته باشد، موجبات هلاكت او زياد خواهد شد. و [آنچه به دست آورده] به زودى از دست او خواهد رفت.

چه بسيار كسانى كه بر دنيا اعتماد كردند و گمان بردند كه دنياى شان هميشگى است، ولى ناگهان با از دست دادن داده هاى آن، مانند مال و خاندان و مناصب، دردمند و اندوهگين شان كرد.

و چه بسيار كسانى كه به دنيا اطمينان داشتند ولى آنها را با خفت و ذلت بر زمين كوبيد.

و چه بسيار افراد باابهّت كه دنيا حقير و بى مقدارشان نمود و ابهّت شان را از آنها ربود.

و چه بسيار افراد با شوكت و بزرگ كه ذليل و خوار نمود و بينى شان را به خاك ماليد.

ص: 237

سُلْطَانُهَا دُوَّلٌ(1)، وَ عَيْشُهَا رَنِقٌ(2)، وَ عَذْبُهَا أُجَاجٌ(3)، وَ حُلْوُهَا صَبِرٌ(4)، وَ غِذَاوءُهَا سِمَامٌ(5)، وَ أَسْبَابُهَا رِمَامٌ(6)! حَيُّهَا بِعَرَضِ مَوْتٍ، وَ صَحِيحُهَا بِعَرَضِ سُقْمٍ! مُلْكُهَا مَسْلُوبٌ، وَ عَزِيزُهَا مَغْلُوبٌ، وَ مَوْفُورُهَا مَنْكُوبٌ(7)، وَ جَارُهَا مَحْرُوبٌ(8)! أَ لَسْتُمْ فِي مَسَاكِنِ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ أَطْوَلَ أَعْمَاراً، وَ أَبْقَى آثَاراً، وَ أَبْعَدَ آمَالاً، وَ أَعَدَّ عَدِيداً، وَ أَكْثَفَ(9) جُنُوداً؟

...

سلطنت و حكومت دنيوى دست بدست مى گردد و هيچ گاه در دست يك نفر و يك گروه باقى نمى ماند كه اين همان دگرگونى روزگار است.

و شادى زندگى دنيا تيره و به دردها و رنج ها و بيمارى ها آلوده است.

و آب گواراى آن بسيار شور است، يعنى در عين اينكه گوارا مى نمايد شور است. و شيرينى آن، سختْ تلخ و غذاى آن زهرآلود و اسباب دنيوى پوسيده و غيرقابل اعتناست مانند طنابى پوسيده كه براى رسيدن به هدف به هيچ وجه نمى توان از آن استفاده نمود.

افراد زنده دنيا در معرض مرگ و افراد سالم دنيا در آستانه بيمارى اند. دارايى هاى دنيوى با حوادث يا مرگ از دست خواهد رفت. و قدرتمندان دنيا سرانجام به دست ديگران و يا به وسيله مرگ مغلوب خواهند شد. و ثروت هاى فراوان دنيا در معرض زوال و فنا و مصيبت است. و مجاور دنيا جنگ زده و غارت زده است.

اى مردم، مگر نه اين است كه شما در خانه هاى كسانى مسكن گزيده ايد كه قبل از شما زندگى كرده و عمرهاى طولانى تر داشته و آثار باستانى پايدارترى مثل قلعه حلب و امثال آنها (تخت جمشيد، كاخ نرون و...) و آمال و آرزوهاى دور و درازترى از شما داشته اند؟ كسانى كه شمارشان از شما زيادتر و لشكريان شان فزون تر و انبوه تر بوده است. مخاطبان اين سخن عموم مردم روزگار آن حضرت بوده يا افراد و گروهى خاص بوده اند.

ص: 238

تَعَبَّدُوا لِلدُّنْيَا أَيَّ تَعَبُّدٍ، وَ آثَرُوهَا أَيَّ إِيْثَارٍ(1)، ثُمَّ ظَعَنُوا(2) عَنْهَا بِغَيْرِ زَادٍ مُبَلِّغٍ وَ لاَ ظَهْرٍ قَاطِعٍ. فَهَلْ بَلَغَكُمْ أَنَّ الدُّنْيَا سَخَتْ لَهُمْ نَفْساً بِفِدْيَةٍ، أَوْ أَعَانَتْهُمْ بِمَعُونَةٍ، أَوْ أَحْسَنَتْ لَهُمْ صُحْبَةً؟ بَلْ أَرْهَقَتْهُمْ(3) بِالْقَوَادِحِ(4)، وَ أَوَهَنَتْهُمْ بِالْقَوَارِعِ(5)، وَ ضَعْضَعَتْهُمْ(6) بِالنَّوَائِبِ(7)، وَ عَفَّرَتْهُمْ(8) لِلْمَنَاخِرِ(9)، وَ وَطِئَتْهُمْ بِالْمَنَاسِمِ(10)، وَ أَعَانَتْ عَلَيْهِمْ رَيْبَ الْمَنُونِ.

...

گذشتگان سخت بنده دنيا شدند، يعنى همان طور كه عابد در پيشگاه معبود خضوع مى كند، آنها نيز در مقابل دنيا كرنش و تعظيم مى كردند. و دنيا را سخت برگزيدند و بر هر چيز ديگر مقدم داشتند. سپس بدون توشه اى كه آنها را به مقصد و آخرت برساند و بدون مركبى كه بر آن سوار شوند و طى طريق كنند و به هدف برسند، از دنيا كوچ كردند. اين سخن كنايه از آن است كه آنان پس از مرگ تهى دست از عمل بوده، در نتيجه گرفتار عذاب الهى هستند.

آيا شنيده ايد يا اينكه ديده ايد دنيا با گرفتن فديه، جان شان را به آنان ارزانى داشته باشد؟ آيا دنيا آنها را باقى گذارد يا هلاك كرد؟ آيا در هنگامه گرفتارى و اندوه و مرگ به آنها كمكى كرد تا آنان را از آن تنگناها برهاند؟ آيا براى آنها همنشين خوبى بود و كرامت و حقوق آنها را حفظ كرد؟ هرگز، هرگز.

بلكه دنيا آنها را با بيمارى هاى مخصوصى به رنج انداخت و با مصائب كوبنده ناتوان گردانيد و با حوادث سخت آنها را ذليل ساخت و آنها را به صورت و بينى بر زمين كوبيد و به خاك ماليد. و آنها را لگدكوب سُمّ خود نمود و مرگ را براى گرفتن آنها يارى كرد.

ص: 239

فَقَدْ رَأَيْتُمْ تَنَكُّرَهَا لِمَنْ دَانَ لَهَا، وَ آثَرَهَا وَ أَخْلَدَ لَها، حِينَ ظَعَنُوا عَنْهَا لِفِرَاقِ الاْءَبَدِ. وَ هَلْ زَوَّدَتْهُمْ إِلاَّ السَّغَبَ(1)؟ أَوْ أَحَلَّتْهُمْ إِلاَّ الضَّنْكَ(2)؟ أَوْ نَوَّرَتْ لَهُمْ إِلاَّ الظُّلْمَةَ؟ أَوْ أَعْقَبَتْهُمْ إِلاَّ النَّدَامَة؟ أَفَهَذِهِ تُوءْثِرُونَ؟ أَمْ إِلَيْهَا تَطْمَئِنُّونَ؟ أَمْ عَلَيْهَا تَحْرِصُونَ؟ فَبِئْسَتِ الدَّارُ لِمَنْ لَمْ يَتَّهِمْهَا وَ لَمْ يَكُنْ فِيهَا عَلَى وَجَلٍ مِنْهَا.

...

[اى مردم،] ديديد دنيا چگونه خود را نسبت به كسانى كه به او نزديك بودند بيگانه نشان داد و آنان را كه خاضعانه وقت خود را صرف جمع آورى و تجمّلات دنيوى مى كردند و آن را بر آخرت مقدم مى داشتند و به آن اعتماد نمودند از خود راند تا آنگاه كه براى هميشه از آن كوچيده، براى هميشه از آن جدا شدند.

و آيا دنيا توشه اى جز گرسنگى براى آنها داشت؟ و آيا جز در تنگناى [قبر] آنها را در جايى جايگاه داد؟ و آيا به جاى نور جز تاريكى به آنها ارزانى داشت؟ و آيا جز حسرت و ندامت چيزى براى آنها در پى داشت؟

پس آيا دنيايى با اين ويژگى ها را بر آخرت مقدم مى داريد؟ آيا به چنين دنيايى اعتماد و اطمينان داريد كه براى شما باقى بماند؟ آيا براى آن حرص مى زنيد و به جمع آورى آن حريصانه مى پردازيد؟

پس دنيا بد جايگاهى است براى كسى كه آن را به خيانت و نيرنگ متهم ننمايد و از آن بيمناك نباشد. اما اگر آن را خيانت كار و نيرنگ باز و از آن در هراس باشد، جايگاه خوبى براى تحصيل آخرت خواهد بود.

ص: 240

فَاعْلَمُوا - وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ(1) - بِأَنَّكُمْ تَارِكُوهَا وَ ظَاعِنُونَ(2) عَنْهَا، وَ اتَّعِظُوا فِيهَا بِالَّذِينَ «قَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنّا قُوَّةً»(3) حُمِلُوا إِلَى قُبُورِهِمْ فَلاَ يُدْعَوْنَ رُكْبَاناً(4)، وَ أُنْزِلُوا الاْءَجْدَاثَ(5) فَلاَ يُدْعَوْنَ ضِيفَاناً(6) وَ جُعِلَ لَهُمْ مِنَ الصَّفِيحِ(7) أَجْنَانٌ(8)، وَ مِنَ التُّرَابِ أَكْفَانٌ، وَ مِنَ الرُّفَاتِ(9) جِيرَانٌ.

...

فَهُمْ جِيرَةٌ(1) لاَ يُجِيبُونَ دَاعِياً، وَلاَ يَمْنَعُونَ ضَيْماً(2)، وَلاَ يُبَالُونَ(3) مَنْدَبَةً(4). إِنْ جِيدُوا(5) لَمْ يَفْرَحُوا وَ إِنْ قُحِطُوا لَمْ يَقْنَطُوا، جَمِيعٌ وَ هُمْ آحَادٌ، وَ جِيرَةٌ وَ هُمْ أَبْعَادٌ. مُتَدَانُونَ لاَ يَتَزَاوَرُونَ، وَ قَرِيبُونَ لاَ يَتَقَارَبُونَ. حُلَمَاءُ قَدْ ذَهَبَتْ أَضْغَانُهُمْ، وَ جُهَلاَءُ قَدْ مَاتَتْ أَحْقَادُهُمْ. لاَ يُخْشَى فَجْعُهُمْ، وَ لاَ يُرْجَى دَفْعُهُمْ. اسْتَبْدَلُوا بِظَهْرِ الاْءَرْضِ بَطْناً، وَ بِالسَّعَةِ ضِيقاً، وَ بِالاْءَهْلِ غُرْبَةً، وَ بِالنُّورِ ظُلْمَةً، فَجَاؤُوهَا كَمَا فَارَقُوهَا، حُفَاةً عُرَاةً، قَدْ ظَعَنُوا عَنْهَا بِأَعْمَالِهِمْ إِلَى الْحَيَاةِ الدَّائِمَةِ وَ الدَّارِ الْبَاقِيَةِ، كَما قالَ سُبْحانَهُ: «كَما بدَدَأنا أوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنا إنّا كُنّا فاعِلينَ»(6).

...

آنها همسايگانى هستند كه دعوت كسى را پاسخ نمى دهند و نمى توانند ظلمى را از خود دور كنند و از گريه و ناله كسى پروايى ندارند و اگر باران بر آنها ببارد خوشحال نمى شوند، زيرا براى آنها فائده اى ندارد، در حالى كه افراد زنده با آمدن باران خوشحال مى شوند، چرا كه براى كشت و محصول آنها مفيد است. و در خشك سالى نوميد و ناراحت نمى شوند.

آنان گرچه به ظاهر در كنار هم و مجتمع هستند، ولى از يكديگر جدا هستند و ديدار و پيوند و آشنايى با يكديگر ندارند. البته اين حكم مربوط به جسم آنهاست، ولى از نظر روحى اگر اهل تقوا باشند با همديگر مأنوس هستند، چنان كه در روايات آمده و در معارف دينى ضرورتاً ثابت شده است.

آنها همسايگانى هستند كه قبرهاى آنها در كنار يكديگر، اما كاملاً از هم دور و بيگانه اند.

آنها به يكديگر نزديكند، ولى هرگز به ديدار هم نمى روند و از نظر خويشاوندى يا جايگاه به همديگر نزديك هستند، ولى دورى مى گزينند.

[ اكنون [بردبارانى هستند كه كينه هاى شان از بين رفته و همانند نادانانى هستند كه

ص: 242

...

...

دشمنى هاى شان مرده است، چرا كه جاهلان با همديگر دشمنى دارند. البته ممكن است مراد اين باشد كه حليم و بردبار آنها كينه ندارد و جاهل آنها دشمنى نمى ورزد، برخلاف روزگار حضورشان در دنيا كه كينه و دشمنى داشتند.

از درد و رنج آنان، زندگان و مردگان را باكى نيست و كسى اميد به دفاع آنها ندارد. [ اين در حالى است كه تا در دنيا بودند هم انسان ترس از كارهاى فاجعه بار آنها داشت و هم اميد به دفاع آنها.]

آنها روى زمين را رها كرده، درون زمين را برگزيدند و در آن خفتند و تنگناى زمين را جايگزين فراخناى آن كردند و به تنگناهاى قبر افتادند و خانواده و خويشان را رها كردند و به سرزمين غربت رفتند ونور و روشنايى خورشيد و ماه و چراغ را وانهاده و در تاريكى قبر جاى گرفتند.

به زمين بازگشتند، همان سان كه از آن (پديد آمدند،) چون انسان اول خاك بود، سپس گياه و منى و نطفه و سپس انسان شد و در نهايت خاك مى شود. پس دوباره به خاك برگشت، چنان كه اول خاك بود.

بى پاى افزار و تن پوش از زمين كوچيده و به زندگانى دائمى و سراى ماندگار، يعنى بهشت يا جهنم رهسپار شدند، چنان كه قرآن مى فرمايد: «همان گونه كه شما را در آغاز [ از خاك [آفريديم دوباره آن را [ به خاك] باز مى گردانيم. وعده اى است بر عهده ما، كه ما انجام دهنده آنيم».

ص: 243

اجْعَلُوا مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِكُمْ، وَ اسْأَلُوهُ مِنْ أَدَاءِ حَقِّهِ مَا سَأَلَكُمْ، وَ أَسْمِعُوا دَعْوَةَ الْمَوْتِ آذَانَكُمْ قَبْلَ أَنْ يُدْعَى بِكُمْ. إِنَّ الزَّاهِدِينَ فِي الدُّنْيَا تَبْكِي قُلُوبُهُمْ وَ إِنْ ضَحِكُوا، وَ يَشْتَدُّ حُزْنُهُمْ وَ إِنْ فَرِحُوا، وَ يَكْثُرُ مَقْتُهُمْ(1) أَنْفُسَهُمْ وَ إِنِ اغْتَبَطُوا بِمَا رُزِقُوا.

...

قَدْ غَابَ عَنْ قُلُوبِكُمْ ذِكْرُ الاْآجَالِ، وَ حَضَرَتْكُمْ كَوَاذِبُ الاْآمَالِ، فَصَارَتِ الدُّنْيَا أَمْلَكَ بِكُمْ مِنَ الاْآخِرَةِ، وَ الْعَاجِلَةُ أَذْهَبَ بِكُمْ مِنَ الاْآجِلَةِ، وَ إِنَّمَا أَنْتُمْ إِخْوَانٌ عَلَى دِينِ اللَّهِ، مَا فَرَّقَ بَيْنَكُمْ إِلاَّ خُبْثُ السَّرَائِرِ، وَ سُوءُ الضَّمَائِرِ. فَلاَ تَوَازَرُونَ(1)، وَ لاَ تَنَاصَحُونَ، وَ لاَ تَبَاذَلُونَ، وَ لاَ تَوَادُّونَ. مَا بَالُكُمْ تَفْرَحُونَ بِالْيَسِيرِ مِنَ الدُّنْيَا تُدْرِكُونَهُ، وَ لاَ يَحْزُنُكُمُ الْكَثِيرُ مِنَ الاْآخِرَةِ تُحْرَمُونَهُ! ...

وَ يُقْلِقُكُمُ(1) الْيَسِيرُ مِنَ الدُّنْيَا يَفُوتُكُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ ذَلِكَ فِي وُجُوهِكُمْ، وَ قِلَّةِ صَبْرِكُمْ عَمَّا زُوِيَ(2) مِنْهَا عَنْكُمْ! كَأَنَّهَا دَارُ مُقَامِكُمْ، وَ كَأَنَّ مَتَاعَهَا(3) بَاقٍ عَلَيْكُمْ. وَ مَا يَمْنَعُ أَحَدَكُمْ أَنْ يَسْتَقْبِلَ أَخَاهُ بِمَا يَخَافُ مِنْ عَيْبِهِ، إِلاَّ مَخَافَةُ أَنْ يَسْتَقْبِلَهُ بِمِثْلِهِ. قَدْ تَصَافَيْتُمْ(4) عَلَى رَفْضِ الاْآجِلِ(5) وَ حُبِّ الْعَاجِلِ(6)، وَ صَارَ دِينُ أَحَدِكُمْ لُعْقَةً(7) عَلَى لِسَانِهِ(8)، صَنِيعَ(9) مَنْ قَدْ فَرَغَ مِنْ عَمَلِهِ، وَ أَحْرَزَ رِضَى سَيِّدِهِ.

...

و اگر اندكى از دنيا از دست شما برود چنان بى قرار و آشفته حال مى شويد كه آثار آن در چهره تان آشكار مى شود. گويا دنيا محل اقامت هميشگى شماست و گويا متاع دنيوى هميشه براى شما باقى خواهد ماند.

و دليل اينكه شما عيب يكديگر و برادران خود را نمى گوييد آن است كه مى ترسيد آنها نيز عيب تان را بازگويند و از همين روست كه عيوب شما بدون اصلاح باقى مى ماند.

براى بى اعتنايى و وانهادن آخرت و دنيادوستى با يكديگر همصدا و همراه شده ايد و دين تان لقلقه زبان هاى شماست و در قلب تان جايى ندارد چنان كه حضرت سيدالشّهدا عليه السلام روز عاشورا فرمود: «النّاس عَبيد الدّنيا وَ الدّين لَعقٌ على أَلسِنَتهِم؛ مردمان بندگان دنيايند و دين لقلقه سر زبان هاى آنهاست».

مانند كسى كه وظيفه خود را به پايان رسانيده و رضايت مولاى خود را كاملاً بدست آورده است عمل مى كنيد، چون كسى كه چنين باشد بى پروا به استراحت مى پردازد و اهل دنيا نيز بى پروا نسبت به اوامر الهى رفتار مى كنند.

ص: 248

...

...

و از گناهانى كه مرتكب شديم و علم خدا به آن احاطه دارد و كتاب الهى كه در آن اعمال ما نوشته مى شوند آن گناهان را ثبت و ضبط نموده است از او طلب آمرزش مى كنيم؛ علمى كه نسبت به هيچ چيز قصور نداشته و همه چيز را در بر مى گيرد و كتابى كه هيچ چيزى را وا نمى نهد. چنان كه خداى متعال مى فرمايد: «...لاَ يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَ لاَ كَبِيرَةً إِلاَّ أَحْصَاهَا...»(1)؛ «هيچ [كار] كوچك و بزرگى را فرونگذاشته، جز اينكه همه را به حساب آورده است».

و به خداى متعال مانند كسى ايمان داريم كه ذات غايب الهى را مى بيند، يعنى بر فرض كه خداوند ديدنى بود ايمان انسان به وجود او قوى بود، اكنون كه او را نمى بينيم چنان به او ايمان داريم كه گويا او را مى بينيم. و مانند كسى كه در مواقف قيامت حضور يافته و نسبت به آن هيچ ترديدى ندارد، به قيامت و رستاخيز اعتقاد داريم؛ ايمان خالصانه اى كه شرك را نفى كرده و يقين آن، ترديد و شك را زدوده است، يعنى ايمان ما خالص و يقينى است نه ناخالص و ظنّى و احتمالى.

ص: 250

وَ نَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ - عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، شَهَادَتَيْنِ تُصْعِدَانِ الْقَوْلَ، وَ تَرْفَعَانِ الْعَمَلَ. لاَ يَخِفُّ مِيزَانٌ تُوضَعَانِ فِيهِ، وَ لاَ يَثْقُلُ مِيزَانٌ تُرْفَعَانِ عَنْهُ.

...