ص: 2

توضيح نهج البلاغه

جلد اوّل

تأليف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى

ص: 3

شناسنامه كتاب

* نام كتاب: توضيح نهج البلاغه ج 1

* تأليف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى

* مترجم: سيد محمد رضا غياثى كرمانى

***

كليه حقوق طبع و نشر براى بنياد جهانى

آية اللّه العظمى شيرازى محفوظ است.

ص: 4

15. در بازپس گيرى املاك بيت المال كه عثمان به ديگران بخشيده بود... 135

16. هنگامى كه در مدينه با او بيعت كردند... 137

17. درباره كسى كه قضاوت كند و شايسته نباشد... 149

18. در نكوهش اختلاف علما در فتوى... 157

19. به اشعث بن قيس... 162

20. در ترساندن مردم از مرگ و ترغيب به طاعت الهى... 167

21. در توجه به قيامت... 169

22. در شناساندن ناكثين... 171

23. در تقسيم عادلانه الهى و توجه به خويشان... 175

24. در جنگ با مخالف و تقواى الهى... 187

25. در سستى يارانش در برابر معاويه... 189

26. در وصف مردم جاهلى و سكوت خود... 197

27. در فضيلت جهاد و سرزنش ياران... 201

28. در توجّه به آخرت... 212

29. در سرزنش اصحاب در جنگ... 218

30. درباره قتل عثمان... 223

31. آنگاه كه پيش از جنگ جمل ابن عباس را به سوى زبير فرستاد... 225

32. در نكوهش مردم روزگار خود... 227

33. هنگام رفتن به جنگ مردم بصره... 238

34. در تحريك لشكر به جنگ با شاميان... 241

35. بعد از حكميّت... 250

36. در بيم دادن نهروانيان... 255

37. در فضايل خويش... 260

38. در باب شبهه... 264

ص: 6

39. در نكوهش ياران و دعوت به جهاد... 266

40. در ردّ شعار خوارج نهروان... 269

41. در وفا و نهى از مكر و حيله... 274

42. در فرجام هوسرانى و آرزومندى... 277

43. در آمادگى براى جنگ با شاميان... 280

44. آنگاه كه مصقله به نزد معاويه گريخت... 284

45. در روز عيد فطر و نكوهش دنيا... 287

46. هنگامى كه تصميم گرفت به سوى شام رود... 289

47. درباره كوفه... 291

48. زمان رفتن به سوى شام... 294

49. در اوصاف پروردگار... 297

50. در چگونگى پيدايش فتنه ها... 301

51. هنگام غلبه ياران معاويه بر شريعه فرات در صفين... 303

52. در نكوهش دنيا... 305

53. درباره عيد قربان و اوصاف قربانى... 309

54. درباره بيعت مردم با حضرت عليه السلام ... 310

55. در پاسخ يارانش براى تأخير در اجازه جنگ صفّين... 313

56.در مقايسه اصحاب پيامبر صلى اللّه عليه و آله و ياران خود... 315

57. درباره معاويه و چيرگى اش بر حكومت... 318

58. خطاب به خوارج نهروان ... 322

59. هنگامى كه تصميم گرفت با خوارج بجنگد... 324

60. وقتى كه خوارج كشته شدند... 325

61. درباره خوارج... 327

62. هنگامى كه او را از ترور هشدار دادند... 329

ص: 7

63. در نكوهش دنيا... 330

64. در آمادگى براى مرگ... 332

65. در بيان برخى از صفات خداى متعال... 339

66. در آداب جنگ... 345

67. وقتى كه جريان سقيفه را به وى گزارش دادند... 350

68. درباره محمّد بن ابى بكر پس از شهادت او در مصر... 352

69. در نكوهش ياران خود... 354

70. در سحرگاه روزى كه ضربتش زدند... 358

71. در نكوهش مردم عراق... 360

72. در تعليم چگونگى درود بر پيامبر صلى اللّه عليه و آله ... 365

73. درباره مروان بن حكم... 374

74. چون ديگران قصد بيعت با عثمان نمودند... 376

75. هنگامى كه بنى اميّه به قتل عثمان متهمش نمودند... 378

76. در تأكيد بر عمل صالح... 380

77. در رفتار بنى اميه با حضرت... 384

78. دعائى از آن حضرت... 386

79. در پاسخ كسى كه پيشگويى كرد... 388

80. پس از جنگ جمل در نكوهش زنان... 393

81. درباره زهد... 397

82. در توصيف دنيا... 399

83. خطبه غرّاء... 403

84. درباره عمرو بن عاص... 445

85. در توحيد الهى و توصيف بهشت... 449

ص: 8

ذهن نمى گذراند، امروزه [به چنان انزوايى كشيده شدند كه] «و الامر تملكه النسوان و الخدم(1)؛ زمام امور در دست زنان و فرومايگان قرار گرفته است».

اين از يكسو...

از سوى ديگر وقتى در كتاب نهج البلاغه اميرمؤمنان على مرتضى - عليه آلاف التحية و الثناء - كه شريف بزرگوار سيد رضى - قدس اللّه تربته - آن را گردآورى نموده است، مى انديشيم مى بينيم اين امور ششگانه را به طور فشرده يا گسترده، و نيز گذرا يا با تأكيد، در خود جمع كرده و اصول عقايد، يعنى توحيد، عدل، نبوت، معاد و امامت را شرح مى دهد و به فهم قرآن تشويق فراوان، و بر اخلاق والاى انسانى تأكيد زياد و به تاريخ اسلام اشارات روشنى فرموده است و اينها همه حديث و روايتند. افزون بر اين ويژگى ها، كتاب نهج البلاغه تجلى گاه شكوه زبان عربى و سرچشمه و خاستگاه آن مى باشد.

لذا بر آن شدم تا از ميوه هاى اين كتاب بزرگ در حد امكان بچينم، و آن را به طالبان علم و معرفت تقديم كنم. اميد است كه خداى سبحان به قدرت خود آثار فراموش شده اسلامى را احيا كرده، و حركت اسلامى را كه اهل علم و دانش - خواسته يا ناخواسته آن را با ترك اين علوم - از دست داده اند، به آنها بازگرداند و به جوشش و فعاليت فروخفته آنان جان و سرزندگى بخشد. و اللّه الموفّق و هو المستعان.

كربلاى معلا

محمد بن المهدى الحسينى الشيرازى

ص: 10

برخى از دوستان آن فصل را نيكو شمردند و از بدايع الفاظ و بلندى معانى غرق تعجب شده، از من خواستند كتابى بنويسم كه دربردارنده سخنان گوناگون اميرمؤمنان عليه السلام ، مانند: خطبه ها، نامه ها، موعظه ها باشد. آنان آگاه بودند كه چنين اثرى از شگفتى هاى بلاغت و فصاحت و جواهر [ زبان] عربيت و روشنگرى هاى كارآمد براى دنيا و آخرت، سرشار خواهد بود، كه در هيچ كتابى يكجا فراهم نيامده است، چه اين كه اميرمؤمنان عليه السلام سرچشمه سخنان شيوا و منشأ بلاغت است [ و اين سخن نه به گزاف] كه در كلام وى عيان شده و قواعد آن را از سخنان حضرتش برگرفته اند و هر سخنورى به ايشان اقتدا كرده و هر پندآموز شيواسخن جوياى يارى اوست. با اين حال او هماره پيشرو است و آنان دنباله رو و رهپوى اويند و او مقدم است و ايشان مؤخرند كه سخنش نمايى از علم الهى و عطرى از كلام نبوى است. از اين رو به خواسته شان پاسخ دادم و مى دانستم چنين كارى سود معنوى بس عظيم و نامى جاودان و طنين انداز داشته و پاداش آن اندوخته آخرت خواهد بود.

ديگر انگيزه ام اين بود كه بزرگى و شكوهمندى مقام اميرمؤمنان عليه السلام را در عرصه اين برترى بر همگان آشكار و روشن كنم. وانگهى حضرتش افزون بر آن فضايل و محاسنى كه دارد، در بلاغت و فصاحت از همه پيشينيان، پيشى گرفته؛ همان هايى كه اندك فصاحت و بلاغتى از ايشان به ما رسيده است، اما از سخنان اميرمؤمنان دريايى بى ساحل كه همانندى ندارد برخورداريم. در افتخار به انتسابم به حضرتش مى سزد كه به اين بيت از فرزدق تمثل جويم كه سرود:

اسلام اولئك آبائي فجئني بمثلهم *** إذا جمعتنا يا جرير المجامع

«اى جرير، آنان نياكان منند، و اگر بتوانى - آن گاه كه در مجمعى گرد آمديم - همانند ايشان را بياور (نام ببر و برشمر)».

سخنان آن حضرت را بر سه اصل متمركز يافتم: اول: خطبه ها و فرمان ها؛ دوم: نامه ها و رساله ها؛ سوم: حكمت ها و موعظه ها.

ص: 12

پس با توفيق خداى متعال به انتخاب خطبه هاى شگفت انگيز، سپس نامه هاى جذاب و آن گاه حكمت ها و آداب نيك آن حضرت پرداخته، هر يك را در بابى جمع نمودم و در فاصله هر بابى ورق هاى سفيد قرار دادم، تا اگر بعدها به مطلبى دست يافتم در آن برگ ها بنگارم يا اگر كلام و سخنى از آن بزرگوار، از راه گفتگو با كسى يا در قالب سؤال و جوابى به دست آيد يا اين كه جداى از مقاصدى كه بيان آن رفت، به دست آيد، در جايى درخور و مناسب آن، بياورم. بسا آنچه از سخنان اميرمؤمنان عليه السلام انتخاب نموده ام فصولى ناهماهنگ باشد كه قصدم هماهنگى و نظام آنها نبوده، بلكه سخنان زيبايى را از حضرتش آورده ام.

از شگفتى هاى شخصيت بى همتا و بى انباز اميرمؤمنان عليه السلام اين است كه چون حضرتش در زهد و موعظه زبان به سخن گشايد، هركه در آن سخنان درنگ و تأمل كند و در نظر نگيرد كه اين سخنان از شخصى گرانقدر و فرمانرواست كه همگان تسليم حاكميت اويند، بى هيچ ترديدى گوينده آن را وارسته و از دنيا بريده اى مى پندارد كه جز عبادت و راز و نياز با خدا كارى ندارد و كنج عزلت گزيده دور از همگان آن سان كه جز صداى نفس خويش را نمى شنود و غير از خود انسانى را نمى بيند، روزگار مى گذراند و باور نمى كند كه اين سخنان زاهدانه از دليرمردى جنگاور است كه شمشير از نيام بركشيده و سرها از تن جدا كرده و يلان را هلاك كرده و در عين حال از زاهدان و اولياى الهى است كه همانندى ندارد.

آنچه بيان شد، گوشه اى از فضايل شگفت انگيز و خصوصيات اوست كه اضداد را يكجا گردآورده و آنچه متفرق است به يكديگر پيوند داده است. فراوان پيش مى آيد كه با برادران از اين فضايل سخن مى گويم و آنان را شگفت زده مى كنم و به حق مى سزد كه شگفت زده شوند و به فكر فرو روند.

گاهى در لابه لاى اين انتخاب، كلمه اى مردّد و معنايى مكرر ديده مى شود كه در مواردى اين چنين، عذر اين است كه سخنان آن حضرت به چند روايت نقل شده و ميان آنها اختلاف فراوانى وجود دارد. نيز پيش آمده كه كلامى از آن حضرت در روايتى نقل شد

ص: 13

و آن را به همان صورت آورده ايم، سپس به روايت ديگرى دست يافته ايم كه به صورتى ديگر بيان نموده يا چيزى بر آن اضافه نموده يا الفاظ بهترى در آن به كار رفته است. چنين وضعيتى مى طلبد كه آن نقل نيز آورده شود تا تأكيدى مكرر بر انتخاب اولى باشد و منظور ما از نوشتن شيواترين سخن امام عليه السلام تحقق يابد. همين طور ممكن است مطلبى در جايى آورده شده و پس از چندى مجدداً آن را آورده باشم كه اين امر، نه از سر تعمد، بلكه به دليل فراموشى و خطا بوده است.

با اين تفصيل مدعى نيستم بر تمام سخنان آن حضرت عليه السلام احاطه يافته، سخنى و بيانى واننهاده ام، بسا آنچه بدان دست نيافته ام بيش از آنى است كه به دست آورده ام و دستاوردم در اين زمينه كمتر از نايافته ام باشد، در عين حال بايسته آن بود كه با تمام توان در اين راه بكوشم و خداى سبحان راه را پيش روى من گشوده و مرا هدايت مى كند، ان شاء اللّه.

ص: 16

...

...

كه محدود نمى تواند بر نامحدود احاطه يابد.

و نعمت هاى بى شمار او را شمارشگران و عالمان علم حساب و عدد نمى توانند به حساب و شمارش درآورند.

و كوشندگان در عبادت نمى توانند حقّ او را ادا نمايند؛ زيرا اعمال بندگان در مقايسه با الطاف الهى بسيار كمتر از مقدار لازم و بهاى متعارف است.

همو كه همت انسانى هر مقدار بالا، و انديشه بشرى هر قدر دقيق باشد، نمى تواند ذاتش را درك كند، بلكه فقط مى تواند خدا را موجودى كه داراى صفات كمال و منزّه از نقص است، بشناسد و عقل بشر را راهى به كيستى و چيستى خدا نيست.

و هرچه هوشمندان، ژرفاى درياى دانش و معارف را بكاوند، نخواهند توانست گوهر ذات الهى را به دست آورده و حقيقت ذات حضرتش را بشناسند.

صفات او برخلاف ممكنات، مرز و پايانى ندارد، چرا كه صفات ممكنات نظير قدرت و علم و حيات و ديگر صفات آدميان در نقطه اى به پايان مى رسند. مثلا ما فقط مى توانيم صد كيلو بار را حمل كنيم يا يك ساعت به جايى نگاه كنيم يا كتاب خاصى را بفهميم و يا پنجاه سال زندگى كنيم اما صفات الهى حد و مرزى ندارد، علم و قدرت او محدود نيست و شامل همه چيز است و حيات او ازلى و ابدى و ديگر صفات او به همين شرح نامحدودند.

و صفات الهى تغييرى نمى يابد. مثلا علم خدا بر خلاف علم انسان ها كه از كمى رو به افزايش و يا از حالى به حال ديگر در تغيير است، تغيير نمى كند.

و وقت معيّنى ندارد؛ مثلاً نمى توان گفت مدت علم الهى پنج روز يا هزار سال است.

و صفاتش وقت طولانى و ممدودى ندارد؛ يعنى اين طور نيست كه علم خدا به اشياء فقط تا پايان روزگار، كه زمانى طولانى است تعلق گرفته باشد.

ص: 18

فَطَرَ الْخَلاَئِقَ بِقُدْرَتِهِ، وَ نَشَرَ الرِّيَاحَ بِرَحْمَتِهِ، وَ وَتَّدَ(1) بِالصُّخُورِ(2) مَيَدَانَ(3) أَرْضِهِ.

...

ناگفته نماند كه عبارت «و لا أجل ممدود» با عبارت قبلى «و لا وقت معدود» در معنى يكى، اما به دو اعتبار بيان شده است؛ يعنى به اعتبار پايان مدّت «اجل» و به اعتبار برهه هاى زمانى «وقت معدود» گفته شده است. خلاصه سخن آنكه نمى توان گفت علم الهى محدود به موجودات است يا كاهش و افزايش دارد و يا به مدت سال معيّن باقى است و يا در فلان نقطه از زمان به پايان مى رسد.

أَوَّلُ الدِّينِ(1) مَعْرِفَتُهُ، وَ كَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِيقُ بِهِ، وَ كَمَالُ التَّصْدِيقِ بِهِ تَوْحِيدُهُ، وَ كَمَالُ تَوْحِيدِهِ الاْءِخْلاَصُ(2) لَهُ، وَ كَمَالُ الاْءِخْلاَصِ لَهُ نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ، لِشَهَادَةِ(3) كُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَيْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ كُلِّ مَوْصُوفٍ، أَنَّهُ غَيْرُ الصِّفَةِ.

...

...

...

هرچند كه در كنار هم و باهم هستند، [ اما ممكن است كه زيد باشد و قدرت يا علم نداشته باشد]. پس كسى كه خدا را يگانه دانسته و براى او شريكى قائل نيست، ولى صفاتى مغاير ذات براى او قائل است، مخلص نمى باشد، زيرا هم به ذات و هم به صفات توجه دارد و اين اتحاد ذات و صفات، همان چيزى است كه متكلمان از آن به «لا معانى له» تعبير نموده اند. از اين رو صفات الهى عين ذات است و اگر صفاتى از ذات او انتزاع مى شود به اعتبارات گوناگون است و منتزع به اين معنى كه به اعتبار آگاهى او نسبت به اشياء، «عالِم»، و به اعتبار قدرت او نسبت به اشياء «قادر» ناميده مى شود، نه به اين معنى كه يك ذات و يك علم جداى از آن، و يا يك ذات و يك قدرت جداى از آن داشته باشد، بلكه مانند زيد كه پدر عمرو و فرزند خالد و جدّ محمود است، همه اين اسامى(ابن و اب و جد) از يك شخص (زيد) مى باشد، ولى به اعتبارات گوناگون انتزاع شده است. خلاصه اگر كسى براى خدا قائل به ذات و صفات جداگانه اى باشد در توحيد الهى اخلاص نورزيده است.

فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَقَدْ قَرَنَهُ، وَ مَنْ قَرَنَهُ فَقَدْ ثَنَّاهُ(1)، وَ مَنْ ثَنَّاهُ فَقَدْ جَزَّأَهُ(2) وَمَنْ جَزَّأَهُ، فَقَدْ جَهِلَهُ، وَ مَنْ جَهِلَهُ فَقَدْ أَشَارَ إِلَيْهِ، وَ مَنْ أَشَارَ إِلَيْهِ فَقَدْ حَدَّهُ(3)، وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ(4).

...

وَ مَنْ قَالَ: فِيمَ(1)؟ فَقَدْ ضَمَّنَهُ(2)، وَ مَنْ قَالَ: عَلاَمَ(3)؟ فَقَدْ أَخْلَى مِنْهُ. كَائِنٌ(4) لاَ عَنْ(5) حَدَثٍ(6)، مَوْجُودٌ لاَ عَنْ عَدَمٍ، مَعَ كُلِّ شَيْءٍ لاَ بِمُقَارَنَةٍ(7)، وَ غَيْرُ كُلِّ شَيْءٍ لاَ بِمُزَايَلَةٍ، فَاعِلٌ لاَ بِمَعْنَى الْحَرَكَاتِ وَ الاْآلَةِ.

...

...

...

به اعتبار ذات است. و «عدم» در موجود لا عن عدم به اعتبار وصف سبقت است، يعنى عدم بر او پيشى نگرفته است، ولى در هر حال بازگشت اين دو جمله به يك معناست.

خداى سبحان با همه چيز است، ولى همسان و قرين آنها نيست، چنان كه در امور جسمانى عينيت دارد؛ مانند آنكه گفته مى شود: زيد با محمد است، كه معناى آن نزديكى و قرين بودن اين دو است، بلكه معناى نزديكى و اقتران خدا به اشياء علم او به آنها، و قدرت و سلطه او بر آنهاست.

و خداوند غير از هر چيز است، ولى نه به معناى عدم ارتباط و قطع رابطه با آنها، مانند آنكه مى گوييم زيد غير از محمّد است و معناى آن اين است كه آن دو در جنس متغايرند، بلكه به معناى آن است كه خدا در ذات و صفات، هيچ شباهتى با مخلوقات ندارد.

خداوند اشياء را به وجود آورده، اما هنگام ايجاد آنها، [نيازى به] جنبش ندارد، آن گونه كه ما انسان ها حركت مى كنيم، تا كارى انجام بدهيم، و نيز احتياجى به ابزار و ادوات ندارد، چنان كه نجّار براى ساختن يك ميز، چوب را با ارّه مى برد و ميخ را با چكش مى كوبد.

ص: 24

بَصِيرٌ إِذْ(1) لاَ مَنْظُورَ إِلَيْهِ مِنْ خَلْقِهِ، مُتَوَحِّدٌ(2) إِذْ(3) لاَ سَكَنَ يَسْتَأْنِسُ(4) بِهِ وَ لاَ يَسْتَوْحِشُ لِفَقْدِهِ.

...

أَنْشَأَ الْخَلْقَ إِنْشَاءً(1)، وَ ابْتَدَأَهُ ابْتِدَاءً(2)، بِلاَ رَوِيَّةٍ(3) أَجَالَهَا(4)، وَ لاَ تَجْرِبَةٍ اسْتَفَادَهَا، وَ لاَ حَرَكَةٍ أَحْدَثَهَا، وَ لاَ هَمَامَةِ(5) نَفْسٍ اضْطَرَبَ(6) فِيهَا.

...

أَحَالَ الاْءَشْيَاءَ لاِءَوْقَاتِهَا، وَ لاَءَمَ(1) بَيْنَ مُخْتَلِفَاتِهَا، وَ غَرَّزَ غَرَائِزَهَا(2)، وَ أَلْزَمَهَا أَشْبَاحَهَا(3)، عَالِماً بِهَا قَبْلَ ابْتِدَائِهَا(4)، مُحِيطاً بِحُدُودِهَا(5) وَ انْتِهَائِهَا(6)، عَارِفاً بِقَرَائِنِهَا(7) وَ أَحْنَائِهَا(8).

...

...

...

همين الزام و جداناپذيرى است كه قوانين عمومى هستى را پديد آورده است و اگر چنين نبود سنگ روى سنگ قرار نمى گرفت(1).

خداى سبحان به همه اشياء قبل از خلقت آنها آگاه بود و همه ويژگى هاى آنها را بى كم و كاست مى دانست.

و به حدود و اجناس و فصول و ساير امور مربوط به آنها احاطه علمى داشت و از مدت عمر هر چيز و زمان انتقال آن از وجود به عدم آگاه است، چرا كه سرآمدن مهلتش، بر حضرت بارى تعالى مخفى نيست.

و همه مقارنات و لوازم و جوانب آنها را مى شناخت. مثلاً شِكر را قبل از خلقت شناخته و مى دانست كه رنگ آن سفيد و مزّه آن شيرين است و شيرينى آن چه زمانى از دست خواهد رفت و اگر با سركه مخلوط شود رنگ و مزّه آن چگونه خواهد بود و چه خواصّى خواهد داشت.

ص: 28

ثُمَّ أَنْشَأَ - سُبْحَانَهُ - فَتْقَ الاْءَجْوَاءِ(1)، وَ شَقَّ الاْءَرْجَاءِ(2)، وَ سَكَائِكَ(3) الْهَوَاءِ. فَأَجْرَى فِيهَا مَاءً مُتَلاَطِماً تَيَّارُهُ(4)، مُتَرَاكِماً(5) زَخَّارُهُ(6). حَمَلَهُ عَلَى مَتْنِ الرِّيحِ الْعَاصِفَةِ(7)، وَ الزَّعْزَعِ(8) الْقَاصِفَةِ(9)، فَأَمَرَهَا بِرَدِّهِ، وَ سَلَّطَهَا عَلَى شَدِّهِ، وَ قَرَنَهَا إِلَى حَدِّهِ. الْهَوَاءُ مِنْ تَحْتِهَا فَتِيقٌ(10)، وَ الْمَاءُ مِنْ فَوْقِهَا دَفِيقٌ(11).

...

...

...

توفندگى، همواره در حال برخورد با يكديگر بودند.

پس خداى سبحان باد را به دو صورت همراه آب ساخت: يك قسمت را زير آب كه آن را حمل كند و يك قسمت را روى آب كه آن را به حركت و تموّج درآورد.

سپس خداى سبحان باد را فرمان داد تا آب را از فروريختن حفظ كند، زيرا آب به دليل سنگينى به پايين مى افتد، ولى باد، مانند ستونى كه در قسمت زيرين آب استوار شده باشد، آن را حفظ مى كند و نيز آن را به صورت ريسمان و طناب [ كه هيزم را با آن مى بندند[ درآورد تا قسمت هاى مختلف آب را به يكديگر متصل ساخته و آن را از پراكندگى محافظت نمايد و سطح فرازين هوا را با سطح زيرين آب مماس گرداند.

هوا از [ فضاى] زير بادى كه آب را حمل مى كند شكافته شد و باد در آن جاى گرفت و آب بر روى باد جهيدن گرفت. مراد از هوا، يا فضاست يا جسم لطيفى كه به وسيله آن تنفس صورت مى گيرد كه غير از باد مى باشد.

ص: 30

ثُمَّ(1) أَنْشَأَ سُبْحَانَهُ(2) رِيحاً اعْتَقَمَ(3) مَهَبَّهَا(4)، وَ أَدَامَ مُرَبَّهَا(5)، وَ أَعْصَفَ مَجْرَاهَا(6)، وَ أَبْعَدَ مَنْشَأَهَا(7)، فَأَمَرَهَا بِتَصْفِيقِ(8) الْمَاءِ الزَّخَّارِ، وَ إِثَارَةِ مَوْجِ الْبِحَارِ(9). فَمَخَضَتْهُ مَخْضَ(10) السِّقَاءِ(11)، وَ عَصَفَتْ بِهِ عَصْفَهَا(12) بِالْفَضَاءِ. تَرُدُّ أَوَّلَهُ إِلَى آخِرِهِ، وَ سَاجِيَهُ(13) إِلَى مَائِرِهِ(14)، حَتَّى عَبَّ عُبَابُهُ(15)، وَ رَمَى بِالزَّبَدِ(16) رُكَامُهُ(17).

...

سپس خداى سبحان بادى عقيم و نابارور(18) آفريد و آن را فرمان داد تا به خلاف طبيعت خود، كه هماره از جايى به جايى منتقل مى شود، هميشه در يك مكان معيّن باقى بماند؛ و جريان آن باد را بسيار شديد و محل وزش آن را دور از آن آب قرار داد، و چه بسا كه آن باد از مكان دورى مى وزد تا به سطح آب برسد.

پس آن باد را فرمان(19) داد تا آب كوه پيكر را به حركت و تموّج درآورد و خيزاب هاى آن آب ها را برانگيزاند.

سپس باد، آب را به شدت به حركت در آورد، همان گونه كه مشك را [به هنگام ساختنِ

ص: 31

...

...

دوغ و] براى گرفتن كره از شير و ماست تكان مى دهند، و آب را به شدت در فضا به حركت درآورد و آن را از اين سو به آن سو به شدت و بدون هيچ مانعى مى برد و باز مى گرداند.

قسمت آغازين آب را به سمت پايين آن كشانيد و بخش ساكن آب را به بخش متحرك آن رسانيد، به اين معنى كه هرگاه آب مى خواست آرام و ساكن شود، باد آن را دوباره به حركت درمى آورد تا آنگاه كه آب به ارتفاع خاص خود رسيد. حركت، موجب داخل شدن اجزاى هوا در آب گشته و آب به جهت ايجاد شكاف هاى حاصل از هوا بالا آمد و قسمت بالاى آب پر از كف شد، و مراد از كف بخار آب است و به جهت شباهتى كه با كف در برخاستن به سبب حركت و حرارت دارد، به اين نام خوانده شده است و اين مطلب منافاتى با آيه قرآن كه خلقت آسمان و زمين را از دود مى داند ندارد، زيرا مراد از دود در آنجا، بازهم بخار است، چه اين كه وقتى به دود و بخار نگاه مى كنيم در آميختگى ذرات بالا آمده آنها در هوا شبيه به هم هستند و ادلّه نيز گواهى مى دهند كه آنجا آتش و خاكسترى نبوده تا دودى باشد.

ص: 32

فَرَفَعَهُ فِي هَوَاءٍ(1) مُنْفَتِقٍ(2)، وَ جَوٍّ مُنْفَهِقٍ(3)، فَسَوَّى مِنْهُ سَبْعَ سَموَاتٍ، جَعَلَ سُفْلاَهُنَّ مَوْجاً مَكْفُوفاً، وَ عُلْيَاهُنَّ(4) سَقْفاً مَحْفُوظاً، وَ سَمْكاً مَرْفُوعاً بِغَيْرِ عَمَدٍ يَدْعَمُهَا وَ لاَ دِسَارٍ(5) يَنْظِمُهَا.

...

ثُمَّ زَيَّنَهَا بِزِينَةِ الْكَوَاكِبِ(1)، وَ ضِيَاءِ الثَّوَاقِبِ(2)، وَ أَجْرَى فِيهَا سِرَاجاً(3) مُسْتَطِيراً(4) وَ قَمَراً مُنِيراً، فِي فَلَكٍ دَائِرٍ(5)، وَ سَقْفٍ سَائِرٍ، وَ رَقِيمٍ(6) مَائِرٍ(7).

...

ثُمَّ فَتَقَ مَا بَيْنَ السَّموَاتِ الْعُلاَ، فَمَلاَءَهُنَّ أَطْوَاراً(1) مِنْ مَلاَئِكَتِهِ(2)، مِنْهُمْ سُجُودٌ(3) لاَ يَرْكَعُونَ، وَ رُكُوعٌ(4) لاَ يَنْتَصِبُونَ(5)، وَ صَافُّونَ لاَ يَتَزَايَلُونَ، وَ مُسَبِّحُونَ لاَ يَسْأَمُونَ(6)، لاَ يَغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُيُونِ(7)، وَ لاَ سَهْوُ الْعُقُولِ، وَ لاَ فَتْرَةُ الاْءَبْدَانِ، وَ لاَ غَفْلَةُ النِّسْيَانِ. وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ(8) عَلَى وَحْيِهِ، وَ أَلْسِنَةٌ(9) إِلَى رُسُلِهِ، وَ مُخْتَلِفُونَ(10) بِقَضَائِهِ وَ أَمْرِهِ، وَ مِنْهُمُ الْحَفَظَةُ(11) لِعِبَادِهِ، وَ السَّدَنَةُ(12) لاِءَبْوَابِ جِنَانِهِ. وَ مِنْهُمُ الثَّابِتَةُ فِي الاْءَرَضِينَ السُّفْلَى أَقْدَامُهُمْ، وَ الْمَارِقَةُ(13) مِنَ السَّمَاءِ الْعُلْيَا أَعْنَاقُهُمْ، وَ الْخَارِجَةُ مِنَ الاْءَقْطَارِ(14) أَرْكَانُهُمْ(15)، وَ الْمُنَاسِبَةُ لِقَوَائِمِ(16) الْعَرْشِ(17) أَكْتَافُهُمْ.

...

...

...

...

...

نَاكِسَةٌ دُونَهُ(1) أَبْصَارُهُمْ، مُتَلَفِّعُونَ(2) تَحْتَهُ بِأَجْنِحَتِهِمْ(3)، مَضْرُوبَةٌ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ مَنْ دُونَهُمْ حُجُبُ(4) الْعِزَّةِ وَ أَسْتَارُ الْقُدْرَةِ. لاَ يَتَوَهَّمُونَ رَبَّهُمْ بِالتَّصْوِيرِ، وَ لاَ يُجْرُونَ عَلَيْهِ صِفَاتِ الْمَصْنُوعِينَ، وَ لاَ يَحُدُّونَهُ بِالاْءَمَاكِنِ، وَ لاَ يُشِيرُونَ إِلَيْهِ بِالنَّظَائِرِ.

...

...

...

فرق اين دو جمله آن است كه در جمله اوّل (سنها بالماء حتى خلصت) حالت گل بودن ترسيم شده، اما در دوّمى (و لاطها بالبلة حتى لَزبت) حالت چسبندگى گل تصوير شده، و لذا در جمله اوّلى بالماء و در جمله دوم بالبلة گفته شده است. زيرا گِل وقتى كاملاً خمير شود و زمانى بگذرد، سفت و سخت شده، قابليت قالب گيرى و صورت پذيرى مى يابد.

آنگاه خداى سبحان از آن گل، كالبدى آفريد كه از كجى و انحنا برخوردار بود، مثل انحناى دنده ها، و از مفصل ها كه بخش هاى مختلف بدن را به همديگر وصل مى كرد و همچنين از عضوهايى چون دست و پا، و نيز از فصول برخوردار بود؛ فصول در اينجا يا به معناى فصل هاى مختلف پيرى و جوانى است يا جمع فصل (محل قرار گرفتن چند عضو) كه اعم از عضو است. مثلاً سر انسان فصل، ولى چشم كه در سر قرار دارد عضو مى باشد.

خداوند اين قالب را پس از آنكه مدتى به صورت گل و سپس چسبناك بود خشكانيد تا آنكه اجزاى آن كاملاً به هم چسبيد و محكم شد و به مانند ظروف سفالين شد كه در هنگام وزش باد صدايى (شبيه صداى سوت) از خود توليد مى كنند.

اين قالب گيرى و صورت پردازى تا زمانى معيّن و وقتى مشخص - كه زمان دميدن روح بود - طول كشيد، و سپس خداى متعال از روح خود در آن دميد.

ص: 40

فَمَثُلَتْ(1) إِنْسَاناً ذَا أَذْهَانٍ(2) يُجِيلُهَا، وَ فِكَرٍ(3) يَتَصَرَّفُ بِهَا، وَ جَوَارِحَ(4) يَخْتَدِمُهَا، وَ أَدَوَاتٍ(5) يُقَلِّبُهَا، وَ مَعْرِفَةٍ يَفْرُقُ بِهَا بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ، وَ الاْءَذْوَاقِ(6) وَ الْمَشَامِّ(7)، وَ الاْءَلْوَانِ(8) وَ الاْءَجْنَاسِ(9)، مَعْجُوناً بِطِينَةِ الاْءَلْوَانِ الْمُخْتَلِفَةِ، وَ الاْءَشْبَاهِ(10) الْمُوءْتَلِفَةِ، وَ الاْءَضْدَادِ(11) الْمُتَعَادِيَةِ، وَ الاْءَخْلاَطِ(12) الْمُتَبَايِنَةِ، مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ، وَ الْبَلَّةِ وَ الْجُمُودِ.

...

...

...

و جوارح و اعضايى داشت كه آنها را در جهت رفع نيازهاى خود به كار مى گرفت، درست مثل كسى كه خادم و نوكر خود را به كار وا مى دارد.

و ادوات و ابزارهايى داشت كه آن ها را مورد استفاده قرار مى داد. شايد ادوات اعم از جوارح باشد، زيرا اداة (كه مفرد ادوات است) برانگشت صدق مى كند، ولى جارحه (كه مفرد جوارح است) بر آن صدق نمى كند.

و شناخت و معرفتى داشت كه به وسيله آن حق و باطل را از يكديگر باز مى شناخت. البته اين نيرو متفاوت است با نيروهاى قبلى.

و از نيروى چشايى، بويايى، و رنگ ها و نژادها برخوردار بود؛ يعنى ابزار ادراك و ابزار بويايى و رنگ مثل سبز و سرخ و جنس، يعنى نژاد عربى و تركى و فارسى و مانند آن و يا گرمى و سردى و امثال اينها بدو داد.

انسان، آميخته و تركيبى از رنگ هاى مختلف است، يعنى خميرمايه انسان از الوان گوناگون شكل گرفته و ظاهراً مراد از رنگ «قِسم» باشد كه بر آن نيز اطلاق مى شود.

و نيز از مشابهت هاى هماهنگ برخوردار بود كه شبيه و موافق با يكديگرند.

و انسان همچنين آميزه اى است از تركيب هاى متضاد و متباين كه تكويناً با يكديگر متضادند، ولى در عين حال با همديگر آميخته اند، از قبيل گرمى و سردى، ترى و خشكى كه هر كدام ويژگى خود را دارند، اما براى اصلاح و ادامه حيات جسم، ناچار به ائتلاف و هماهنگى هستند. مثلاً حرارت ضد برودت، و رطوبت ضد يبوست و هر واحدى مركّب از اجزاى ريز و كوچك و مباين با همديگر است. دانشمندان گفته اند كه انسان مركّب از صفرا و سودا و بلغم و خون است كه هر يك از اينها از چهار عنصر آب و باد و خاك و آتش به وجود آمده اند.

ص: 42

وَ اسْتَأْدَى(1) اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْمَلاَئِكَةَ وَدِيعَتَهُ لَدَيْهِمْ، وَ عَهْدَ وَصِيَّتِهِ إِلَيْهِمْ فِي الاْءِذْعَانِ بِالسُّجُودِ لَهُ، وَ الْخُشُوعِ لِتَكْرِمَتِهِ، فَقَالَ سُبْحَانَهُ اسْجُدُوا لاِآدَمَ، فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ اعْتَرَتْهُ الْحَمِيَّةُ وَ غَلَبَتْ عَلَيْهِ الشِّقْوَةُ(2) وَ تَعَزَّزَ(3) بِخِلْقَةِ(4) النَّارِ وَ اسْتَهْوَنَ(5) خَلْقَ الصَّلْصَالِ(6).

...

فَأَعْطَاهُ اللَّهُ النَّظِرَةَ(1) اسْتِحْقَاقاً لِلسُّخْطَةِ، وَ اسْتِتْمَاماً لِلْبَلِيَّةِ(2)، وَ إِنْجَازاً لِلْعِدَةِ، فَقَالَ: «فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ * إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»(3).

...

ثُمَّ أَسْكَنَ سُبْحَانَهُ آدَمَ دَاراً أَرْغَدَ(1) فِيهَا عَيْشَهُ، وَآمَنَ فِيهَا مَحَلَّتَهُ(2)، وَ حَذَّرَهُ إِبْلِيسَ وَ عَدَاوَتَهُ، فَاغْتَرَّهُ(3) عَدُوُّهُ نَفَاسَةً(4) عَلَيْهِ بِدَارِ الْمُقَامِ، وَ مُرَافَقَةِ(5) الاْءَبْرَارِ(6) فَبَاعَ الْيَقِينَ بِشَكِّهِ، وَ الْعَزِيمَةَ بِوَهْنِهِ.

...

وَ اسْتَبْدَلَ بِالْجَذَلِ(1) وَجَلاً، وَ بِالاِغْتِرَارِ نَدَماً. ثُمَّ بَسَطَ(2) اللَّهُ سُبْحَانَهُ لَهُ فِي تَوْبَتِهِ(3)، وَ لَقَّاهُ(4) كَلِمَةَ رَحْمَتِهِ، وَ وَعَدَهُ الْمَرَدَّ(5) إِلَى جَنَّتِهِ، وَ أَهْبَطَهُ(6) إِلَى دَارِ الْبَلِيَّةِ(7) وَ تَنَاسُلِ(8) الذُّرِّيَّةِ(9).

...

آن درخت خورد و عزم مؤكّدى را كه شايسته آن حضرت در تبعيت از فرمان خداى متعال بود به سستى در انجام آن فرمان فروخت. به ديگر سخن، عزمى را كه شايسته بود در طاعت الهى داشته باشد با ضعف در اجراى فرمان خدا سودا كرد.

...

...

آنجا اين [امتياز [است كه نه گرسنه مى شوى و نه برهنه مى مانى. و [هم] اينكه در آنجا نه تشنه مى شوى و نه آفتاب زده» [مؤيد اين تفسير است]. بنابراين نهى از خوردن در حقيقت به سبب ماندن در بهشت و محلّ راحت و كرامت بوده است و مخالفت امر ارشادى نه موجب عصيان و كيفر، بلكه منجرّ به كيفر طبيعى مى شود. مثلاً اگر كسى دچار زكام شود، خوردن ترشى، بيمارى او را تشديد مى كند.

سپس خداوند كلمه اى را به آدم آموخت و آدم عليه السلام آن را گفت و مشمول رحمت الهى شد. در روايات آمده است كه آن كلمه، سوگند دادن خدا به پنج روح و پنج ذاتِ مقدس، يعنى محمد صلى اللّه عليه و آله ، على عليه السلام ، فاطمه عليهاالسلام ، حسن عليه السلام و حسين عليه السلام بود(1). و حضرت حق به آدم عليه السلام وعده داد كه او را به بهشتى باز خواهد گرداند كه به سبب خوردن از درخت ممنوع از آن رانده شده بود و [آنگاه] او را به دنيا كه محل امتحان و زاد و ولد و تكثيرِ مثل و توليد نسل است، فروفرستاد.

ص: 47

وَ اصْطَفَى(1) سُبْحَانَهُ مِنْ وَلَدِهِ(2) أَنْبِيَاءَ أَخَذَ عَلَى الْوَحْيِ مِيثَاقَهُمْ(3)، وَ عَلَى تَبْلِيغِ الرِّسَالَةِ أَمَانَتَهُمْ، لَمَّا(4) بَدَّلَ(5) أَكْثَرُ خَلْقِهِ عَهْدَ اللَّهِ إِلَيْهِمْ فَجَهِلُوا حَقَّهُ، وَ اتَّخَذُوا الاْءَنْدَادَ(6) مَعَهُ، وَ اجْتَالَتْهُمُ(7) الشَّيَاطِينُ عَنْ مَعْرِفَتِهِ، وَ اقْتَطَعَتْهُمْ عَنْ عِبَادَتِهِ. فَبَعَثَ فِيهِمْ رُسُلَهُ(8)، وَ وَاتَرَ(9) إِلَيْهِمْ أَنْبِيَاءَهُ، لِيَسْتَأْدُوهُمْ(10) مِيثَاقَ فِطْرَتِهِ(11)، وَ يُذَكِّرُوهُمْ مَنْسِيَّ نِعْمَتِهِ، وَ يَحْتَجُّوا عَلَيْهِمْ بِالتَّبْلِيغِ، وَ يُثِيرُوا(12) لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ.

...

...

...

شناخت بارى تعالى و عبادت پروردگار باز داشت و مانع خداشناسى و اطاعت مردمان گرديد، در چنين شرايطى خداوند پيامبرانش را پى درپى فرستاد.

وظيفه رسولان و پيامبران الهى عليهم السلام اين بود كه از مردم بخواهند تا پيمان فطرى خود را ادا نمايند، زيرا هر انسانى در فطرت و نهاد خويش، شناخت الهى را به وديعت و امانت دارد و انسان، ناچار به شناخت [ و تسليم] است، هرچند با زبان انكار كند. در احاديث آمده است كه در عالَم ذرّ از همگان پيمان بندگى گرفته شده است.

و [پيامبران] نعمت هاى فراموش شده الهى را به مردم يادآورى كنند، زيرا انسان ها در نعمت غرق و با آن مأنوس هستند و لذا [به دليل بديهى بودن نعمت ها] آن را فراموش مى كنند و نيازمند كسى هستند كه آن را تذكر داده تا سپاسگزارى كنند.

و گنجينه هاى نهان عقل آدميان را آشكار سازند، چرا كه در هر انسانى توانمندى و استعدادهاى فراوانى وجود دارد كه اگر تربيت شوند و پرورش يابند موجب آبادانى دنيا و سعادت آخرت خواهند شد، ولى اگر به حال خود رها شوند هيچ سودى براى دنيا و آخرت انسان نخواهند داشت.

ص: 49

وَ يُرُوهُمْ آيَاتِ الْمَقْدِرَةِ(1): مِنْ(2) سَقْفٍ فَوْقَهُمْ مَرْفُوعٍ، وَ مِهَادٍ(3) تَحْتَهُمْ مَوْضُوعٍ، وَ مَعَايِشَ(4) تُحْيِيهِمْ، وَ آجَالٍ(5) تُفْنِيهِمْ، وَ أَوْصَابٍ(6) تُهْرِمُهُمْ، وَ أَحْدَاثٍ(7) تَتَابَعُ عَلَيْهِمْ.

...

وَ لَمْ يُخْلِ(1) اللَّهُ سُبْحَانَهُ خَلْقَهُ مِنْ نَبِيٍّ مُرْسَلٍ أَوْ كِتَابٍ مُنْزَلٍ أَوْ حُجَّةٍ لاَزِمَةٍ أَوْ مَحَجَّةٍ(2) قَائِمَةٍ(3).

...

رُسُلٌ لاَ تُقَصِّرُ بِهِمْ قِلَّةُ عَدَدِهِمْ، وَ لاَ كَثْرَةُ الْمُكَذِّبِينَ لَهُمْ، مِنْ(1) سَابِقٍ سُمِّيَ لَهُ مَنْ بَعْدَهُ، أَوْ غَابِرٍ(2) عَرَّفَهُ مَنْ قَبْلَهُ.

...

عَلَى ذَلِكَ نَسَلَتِ(1) الْقُرُونُ(2)، وَ مَضَتِ الدُّهُورُ(3)، وَ سَلَفَتِ الاْآبَاءُ، وَ خَلَفَتِ الاْءَبْنَاءُ. إِلَى أَنْ بَعَثَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ صلى اللّه عليه و آله لاِءِنْجَازِ عِدَتِهِ(4)، وَ تَمامِ نُبُوَّتِهِ، مَأْخُوذاً عَلَى النَّبِيِّينَ مِيثَاقُهُ، مَشْهُورَةً سِمَاتُهُ(5)، كَرِيماً مِيلاَدُهُ. وَ أَهْلُ الاْءَرْضِ يَوْمَئِذٍ مِلَلٌ(6) مُتَفَرِّقَةٌ، وَ أَهْوَاءٌ(7) مُنْتَشِرَةٌ، وَ طَوَائِفُ(8) مُتَشَتِّتَةٌ(9)، بَيْنَ مُشَبِّهٍ لِلَّهِ بِخَلْقِهِ، أَوْ مُلْحِدٍ(10) فِي اسْمِهِ(11)، أَوْ مُشِيرٍ إِلَى غَيْرِهِ.

...

...

...

و پيرو اهداف پوچ و فاقد حجت و برهان بودند، و به گروه هاى فراوانى تقسيم مى شدند.

اين سه جمله در واقع تصويرى از اختلاف مردم است و هر سه به يك معنى برمى گردد تا حالت هاى مردم و تقسيم بندى هاى عجيب آنان به صورت طوائف آشكارتر شود.

بنابراين گروهى از آنان خدا را به مخلوقات تشبيه مى كردند و براى او زن و فرزند و مانند اينها مى پنداشتند، برخى ديگر اسم الهى را منكر بودند و صفاتى ناشايست براى خدا قائل بودند و شمارى ديگر براى حضرتش شريك قائل مى شدند.

ص: 54

فَهَدَاهُمْ بِهِ مِنَ الضَّلاَلَةِ وَ أَنْقَذَهُمْ بِمَكَانِهِ(1) مِنَ الْجَهَالَةِ ثُمَّ اخْتَارَ سُبْحَانَهُ لِمُحَمَّدٍ صلى اللّه عليه و آله لِقَاءَهُ(2) وَ رَضِيَ لَهُ مَا عِنْدَهُ وَ أَكْرَمَهُ عَنْ دَارِ الدُّنْيَا وَ رَغِبَ(3) بِهِ عَنْ مَقَامِ الْبَلْوَى(4) فَقَبَضَهُ إِلَيْهِ(5) كَرِيماً صلى اللّه عليه و آله(6) وَ خَلَّفَ فِيكُمْ مَا(7) خَلَّفَتِ الاْءَنْبِيَاءُ فِي أُمَمِهَا، إِذْ لَمْ يَتْرُكُوهُمْ هَمَلاً(8) بِغَيْرِ طَرِيقٍ وَاضِحٍ وَ لاَ عَلَمٍ قَائِمٍ.

...

كِتَابَ(1) رَبِّكُمْ فِيكُمْ: مُبَيِّناً(2) حَلاَلَهُ وَ حَرَامَهُ، وَ فَرَائِضَهُ(3) وَ فَضَائِلَهُ(4)، وَ نَاسِخَهُ(5) وَ مَنْسُوخَهُ(6)، وَ رُخَصَهُ(7) وَ عَزَائِمَهُ(8)، وَ خَاصَّهُ(9) وَ عَامَّهُ(10)، وَ عِبَرَهُ(11) وَ أَمْثَالَهُ(12)، وَ مُرْسَلَهُ(13) وَ مَحْدُودَهُ(14)، وَ مُحْكَمَهُ(15) وَ مُتَشَابِهَهُ(16)، مُفَسِّراً مُجْمَلَهُ، وَ مُبَيِّناً غَوَامِضَهُ(17).

...

...

...

...

...

(1) رخصت، مثل: «فَمَنِ اضْطُرَّ فِى مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لاِّءِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ»(2)؛ «و هركس دچار گرسنگى شود، بى آنكه به گناه متمايل باشد [اگر از آنچه منع شده بخورد]، بى ترديد، خدا آمرزنده مهربان است».

(3) عزيمت، مثل: «وَ لاَ تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ»(4)؛ «از آنچه نام خدا بر آن برده نشده است مخوريد».

9. خاص، مثل: «يَآأَيُّهَا النَّبِىُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَآ أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ»(5)؛ «اى پيامبر، چرا آنچه را خدا براى تو حلال گردانيده حرام مى كنى؟»

10. عام، مثل: «يَآأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ»(6)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا كنيد».

11. عبرت، مثل: «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا»(7)؛ «آيا به كسانى كه [شكر[ نعمت خدا را به كفر تبديل كردند و قوم خود را به سراى هلاكت در آوردند ننگريستى؟»

12. مثل، مانند: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالاْءَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَوةٍ»(8)؛ «خدا نور آسمان ها و زمين است، مَثَل نور او چون چراغدانى است».

13. مرسل، مثل: «فَكُّ رَقَبَةٍ»(9)؛ «بنده اى را آزاد كن».

14. محدود، مثل: «فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ»(10)؛ «بايد دو ماه پياپى - به عنوان توبه اى از جانب خدا - روزه بدارد».

15. محكم، مثل: «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لآ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ»(11)؛ پس بدان كه هيچ معبودى جز خدا نيست.

ص: 58

بَيْنَ مَأْخُوذٍ مِيثَاقُ عِلْمِهِ، وَ مُوَسَّعٍ عَلَى الْعِبَادِ فِي جَهْلِهِ، وَ بَيْنَ مُثْبَتٍ فِي الْكِتَابِ فَرْضُهُ، وَ مَعْلُومٍ فِي السُّنَّةِ نَسْخُهُ، وَ وَاجِبٍ فِي السُّنَّةِ أَخْذُهُ، وَ مُرَخَّصٍ فِي الْكِتَابِ تَرْكُهُ، وَ بَيْنَ وَاجِبٍ بِوَقْتِهِ، وَ زَائِلٍ فِي مُسْتَقْبَلِهِ. وَ مُبَايَنٌ بَيْنَ مَحَارِمِهِ، مِنْ كَبِيرٍ أَوْعَدَ عَلَيْهِ نِيرَانَهُ، أَوْ صَغِيرٍ أَرْصَدَ لَهُ غُفْرَانَهُ، وَ بَيْنَ مَقْبُولٍ فِي أَدْنَاهُ، مُوَسَّعٍ فِي أَقْصَاهُ.

...

16. متشابه، مثل: «المص»(1).

مثلاً پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله مجملات قرآن را، مانند اَقيمُوا الصَّلوةَ را تفسير فوموده و توضيح داده است كه مراد از نماز چيست و چه زمانى و با چه روش و ويژگى اى بايد خوانده شود. همچنين آن حضرت، پيچيدگى هاى قرآن، را كه براى همگان قابل فهم نيست، مانند برخى آموزه هاى مربوط به مبدأ و وجود بارى تعالى، تبيين فرموده است.

...

...

فِيهِمْ خَيْرًا»(1)؛ «اگر در آنان خيرى [و توانايى پرداخت مال] مى يابيد، قرارِ بازخريد آنها را بنويسيد»، كه ظاهراً واجب هستند، ولى در سنت، يعنى روايات كه - تفسير قرآن را بر عهده دارند - اين احكام نسخ شده اند. به ديگر سخن پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله ازدواج با كنيزان و قرارداد آزاد كردن غلامان را داراى فضيلت دانسته اند، نه امرى واجب و گريز ناپذير. البته ناميدن اين كار به نسخ از روى مَجاز است چون سنّت نمى تواند قرآن را نسخ نمايد.

و احكامى كه وجوب آنها در سنّت ثابت است، ولى در قرآن ظهور در جواز ترك دارد، مانند سعى كه در روايات واجب، اما در قرآن ظاهراً غير واجب است، چنان كه خداوند مى فرمايد: «فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا...»(2)؛ «پس هر كه خانه [خدا] را حج كند، يا عمره گزارد، بر او گناهى نيست كه ميان آن دو سعى به جاى آورد».

«ابن ميثم» يكى از شارحان نهج البلاغه در توضيح كلام امام عليه السلام سخنى ديگر دارد كه چنين است: سومين صورت، آن است كه حكمى در قرآن واجب، ولى نسخ آن در سنّت ثابت است، مثل: «وَالَّاتِى يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِن نِّسَآئِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِّنكُمْ فَإِن شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِى الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً * وَالَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنكُمْ فَءَاذُوهُمَا فَإِن تَابَا وَ أَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَآ»(3)؛ «و از زنان شما، كسانى كه مرتكب زنا مى شوند، چهارتن از ميان خودِ [مسلمانان] بر آنان گواه گيريد، پس اگر شهادت دادند، آنان (زنان) را در خانه ها نگاه داريد تا مرگ شان فرا رسد يا خدا راهى براى آنان قرار دهد. و از ميان شما، آن دو تن را كه مرتكب زشتكارى مى شوند، آزارشان دهيد، پس اگر توبه كردند و درستكار شدند از آنان صرف نظر كنيد».

ص: 60

...

...

در صدر اسلام زن غيرباكره اگر زنا مى داد به مقتضاى اين دو آيه در منزل مى ماند تا بميرد، ولى باكره با سرزنش زبانى و مانند آن مورد تنبيه قرار مى گرفت، اما اين دو حكم در سنّت نسخ گرديد، يعنى براى غيرباكره حكم سنگسار و براى باكره تازيانه و تعزير و تنبيه مقرر شد. صورت چهارم آن است كه به عكس صورت سوّم حكمى در سنّت واجب، ولى در قرآن ترك آن مجاز مى باشد، مانند وجوب رو كردن به بيت المقدس در صدر اسلام در حال نماز كه با آيه «... فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ...»(1)؛ «پس [باش تا [تو را به قبله اى كه بدان خشنود شوى برگردانيم، پس روى خود را به سوى مسجد الحرام كن» نسخ گرديد.

برآنيم كه دو مثال پيش گفته، قابل مناقشه و اشكال است كه در كتاب تقريب القرآن آن را بيان كرده و آورده ايم كه آيه پيشين با نسخ سازگارى ندارد.

و احكامى كه در زمان خاصى واجب مى شود؛ مانند وجوب حج در ماه هاى حج كه پس از سپرى شدن آن ماه ها حكم نيز از ميان مى رود تا مجدداً ماه هاى حج فرارسد، به خلاف واجبات غيرمقيّد مانند نذرهاى مطلق و ديون كه وقت خاصى ندارد.

و محرماتى كه در ميزان حرمت با يكديگر متفاوتند، همانند گناهان كبيره اى كه خداوند آتش جهنم را كيفر آن قرار داده از جمله آنجا كه مى فرمايد: «...وَ مَن يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا...»(2)؛ «و هر كس عمداً مؤمنى را بكشد، كيفرش دوزخ است كه در آن ماندگار خواهد بود» و گناهان صغيره اى كه خدا درباره آنها وعده آمرزش داده است، مثل «...إِلاَّ اللَّمَمَ...»(3)؛ «جز لغزش هاى كوچك» كه به گناهان كوچك تفسير و وعده

ص: 61

...

...

آمرزش آن داده شده است.

و وظايف و احكامى مشخص شده كه اگر كسى به حداقّل آن اكتفا كند از او پذيرفته مى شود، همچون كفاره قسم كه مى فرمايد: «...إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ...»(1)؛ «اطعام دَه مسكين» كه در فقه كمترين وظيفه نسبت به كفاره قسم، اطعام دَه مسكين تعيين شده است، ولى در عين حال خداى متعال اجازه داده كه انسان جريمه سنگين تر را - كه عبارت است از پوشانيدن ده فقير و سنگين تر از آن كه آزاد كردن يك برده است - بپردازد.

منظور امام عليه السلام از بيان اين جملات آن است كه بر اساس مصلحت، احكام قرآن در رتبه ها و مقام ها گوناگون و متنوّع اند و هر حكمى رنگ و جلوه خاصى دارد تا انسان در گستره و تنوّع احكام الهى قرار گرفته و از محدوديت بدور باشد، زيرا با طبيعت تنوع طلب آدميان سازگارتر است.

ص: 62

وَ اخْتَارَ مِنْ خَلْقِهِ سُمَّاعاً(1) أَجَابُوا إِلَيْهِ(2) دَعْوَتَهُ، وَ صَدَّقُوا(3) كَلِمَتَهُ، وَ وَقَفُوا مَوَاقِفَ أَنْبِيَائِهِ، وَ تَشَبَّهُوا بِمَلاَئِكَتِهِ الْمُطِيفِينَ(4) بِعَرْشِهِ. يُحْرِزُونَ الاْءَرْبَاحَ(5) فِي مَتْجَرِ(6) عِبَادَتِهِ، وَ يَتَبَادَرُونَ(7) عِنْدَ مَوْعِدَ مَغْفِرَتِهِ.

...

جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى لِلاْءِسْلاَمِ عَلَماً(1)، وَ لِلْعَائِذِينَ(2) حَرَماً. فَرَضَ حَجَّهُ، وَ أَوْجَبَ حَقَّهُ، وَ كَتَبَ عَلَيْكُمْ وِفَادَتَهُ(3)، فَقَالَ سُبْحَانَهُ: وَ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ(4) اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ.

...

...

طلب مى نمايم، زيرا حمد، موجب ازدياد الطاف الهى نسبت به حمدكننده و ستايشگر است. و در نتيجه موجب دورى او از گناه مى گردد.

چون براى برآوردن نيازهايم به خداوند نياز دارم، از او درخواستِ كمك مى كنم. كسى كه خدا هدايتش كند ديگر هرگز گمراه نمى شود، زيرا هر كه گمراه مى شود به دليلِ عملِ بد و نكوهيده خودش مى باشد، و كسى كه با خدا دشمنى ورزد هرگز خلاصى نمى يابد، زيرا دشمنِ خدا مخالفِ اوامرِ خداست؛ لذا هرگز از كيفر رهايى نمى يابد و كسى كه خداوند او را بسنده باشد و به او توكل كند، هرگز فقير نمى شود.

به اين دليل خدا را ستايش مى كنم كه در ميزان حسنات، حمد الهى، بالاترين حسنه و در گنجينه طاعاتْ بالاترين گوهر، و ذخيره روز نيازمندى است.

ص: 67

وَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، شَهَادَةً(1) مُمْتَحَناً إِخْلاَصُهَا، مُعْتَقَداً مُصَاصُهَا(2)، نَتَمَسَّكُ بِهَا أَبَداً مَا أَبْقَانَا، وَ نَدَّخِرُهَا لاِءَهَاوِيلِ(3) مَا يَلْقَانَا، فَإِنَّهَا عَزِيمَةُ الاْءِيمَانِ، وَ فَاتِحَةُ الاْءِحْسَانِ، وَ مَرْضَاةُ(4) الرَّحْمنِ، وَ مَدْحَرَةُ(5) الشَّيْطَانِ.

...

... ...

اين توحيد و شهادت پذيرفته مى شود. پس اگر كسى به وحدانيت خداوند گواهى ندهد نكوكارى او پذيرفته نيست و مانند كس است كه اصلاً نكوكارى نكرده است زيرا خداوند در اين باره مى فرمايد: «...إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ...»(1)؛ «خدا فقط از تقواپيشگان مى پذيرد» و نيز مى فرمايد: «لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ...»(2)؛ «اگر شرك ورزى حتماً كردارت تباه مى شود». بنابراين، چنين شهادتى موجب رضاى پروردگار از انسان، و طرد شيطان مى شود، زيرا كسى كه به وحدانيت خدا شهادت مى دهد از شيطان دور مى گردد.5.

ص: 69

وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، أَرْسَلَهُ بِالدِّينِ الْمَشْهُورِ(1)، وَ الْعَلَمِ(2) الْمَأْثُورِ(3)، وَ الْكِتَابِ الْمَسْطُورِ(4)، وَ النُّورِ السَّاطِعِ، وَ الضِّيَاءِ(5) اللاَّمِعِ، وَ الاْءَمْرِ الصَّادِعِ(6)، إِزَاحَةً لِلشُّبُهَاتِ، وَ احْتِجَاجاً بِالْبَيِّنَاتِ(7)، وَ تَحْذِيراً بِالاْآيَاتِ، وَ تَخْوِيفاً بِالْمَثُلاَتِ(8).

...

...

...

همچنين رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله به وسيله آياتى كه بر علم و قدرت خدا و كيفر دادن ظالمان دلالت مى كنند، آنان را برحذر مى داشت و مى ترساند و با بيان كيفرها و عقوبت هايى كه امّت هاى سابق گرفتار آن شدند و همچنان نقل مجالس است و مردم از آنها مى ترسند، مردم را از نافرمانى خدا هشدار مى داد، و مى فهماند كه اگر ايمان نياورند به كيفرهايى گرفتار خواهند شد كه امت هاى منحرفِ پيشين دچار آن شدند.

ص: 71

وَ النَّاسُ فِي فِتَنٍ(1) انْجَذَمَ(2) فِيهَا حَبْلُ الدِّينِ، وَ تَزَعْزَعَتْ(3) سَوَارِي(4) الْيَقِينِ، وَ اخْتَلَفَ النَّجْرُ(5)، وَ تَشَتَّتَ الاْءَمْرُ، وَ ضَاقَ الْمَخْرَجُ، وَ عَمِيَ الْمَصْدَرُ، فَالْهُدَى خَامِلٌ(6)، وَ الْعَمَى شَامِلٌ. عُصِيَ الرَّحْمَنُ، وَ نُصِرَ الشَّيْطَانُ، وَ خُذِلَ الاْءِيمَانُ، فَانْهَارَتْ(7) دَعَائِمُهُ(8)، وَ تَنَكَّرَتْ(9) مَعَالِمُهُ، وَ دَرَسَتْ(10) سُبُلُهُ، وَ عَفَتْ(11) شُرُكُهُ(12). أَطَاعُوا الشَّيْطَانَ فَسَلَكُوا مَسَالِكَهُ(13)، وَ وَرَدُوا مَنَاهِلَهُ(14). بِهِمْ سَارَتْ أَعْلاَمُهُ، وَ قَامَ لِوَاوءُهُ، فِي فِتَنٍ دَاسَتْهُمْ(15) بِأَخْفَافِهَا(16)، وَ وَطِئَتْهُمْ بِأَظْلاَفِهَا(17)، وَ قَامَتْ عَلَى سَنَابِكِهَا(18). فَهُمْ فِيهَا تَائِهُونَ(19) حَائِرُونَ(20) جَاهِلُونَ مَفْتُونُونَ(21)، فِي خَيْرِ دَارٍ وَ شَرِّ جِيرَانٍ. نَوْمُهُمْ سُهُودٌ(22)، وَ كُحْلُهُمْ دُمُوعٌ، بِأَرْضٍ عَالِمُهَا مُلْجَمٌ، وَ جَاهِلُهَا مُكْرَمٌ.

...

...

...

با يكديگر اختلاف داشتند و به هيچ اصل مسلّم و پذيرفته شده اى، چه در عقيده و چه در سنت ها پايبند نبودند و نظامى كه همگان بر آن تكيه كنند وجود نداشت و هر طايفه اى پيرو اصل و اعتقاد خاصى بود، و امورشان پراكنده؛ هركس راه و روشى مخالف با راه و روش ديگرى داشت و آن را مى پيمود.

و راه رها شدن از هوس ها و رسوم فاسد براى كسى كه مى خواست از آنها رهايى يابد، بسيار دشوار و تنگ بود؛ يعنى انسان نمى دانست چگونه از گرداب تباهى ها خارج شود. در اينجا وانهادن تمايلات و رسوم نابهنجار به خارج شدن از سختى تشبيه شده است.

و خاستگاه آداب و رسوم مردم تاريك بود و مردم عقايد و اعمال خود را از كسى مى گرفتند كه خود نابينا و كوردل بود. مرجع و راهنماى مردم بايد خود بينا باشد و مردم را هدايت كند، بنابراين اگر خودش كور باشد به يقين نمى تواند مردم را راهنمايى كند.

در روزگار قبل از بعثت، هدايت مخفى و ناپيدا بود و كسى نمى توانست آن را به دست آورد. باطل گرايى و ناديدنِ حق، درد مشترك تمام مردم بود. مردم، خدا را نافرمانى و شيطان را يارى مى كردند. منظور از يارى رساندن به شيطان اطاعت از او در مسير كفر و گناه بود، زيرا اين كار باعث يارى دادن به شيطان عليه لشكريان الهى مى شود.

و ايمان متروك شده بود و كسى بر اساس آن عمل نمى كرد. هم از اين رو پايه هاى ايمان ويران شده و نشانه هاى ايمان ناشناخته مانده بود و كسى آنها را نمى شناخت تا در مسير هدايت قرار گيرد و از گمراهى مصون بماند.

و راه هاى ايمان كور و مبهم شده بود و كسى آنها را نمى شناخت تا بپيمايد، و راه هاى مستقيم بى رهرو مانده بود. مردم از شيطان اطاعت مى كردند و راه هاى او را مى پيمودند و از آبشخورهاى او به جاى چشمه هاى حق مى نوشيدند و پرچم هاى شيطان به وسيله

ص: 73

...

...

مردمان برافراشته شد. مردم با عمل خويش موجب چيرگى باطل بر حق شده بودند. فتنه ها مردم را لگدكوبِ سُمِ خويش نمود و آنها را خوار ساخت و زيرپاى خود شكست و به واسطه متروك شدن راه هاى هدايت و پيروى از راه هاى شيطان، بر مردم مسلط شده و استوار و فراگير شده بودند.

در اين سخن، امام عليه السلام ، فتنه را به شترى تشبيه كرده است كه پس از فرو افتادن و از پاى درآمدن بار ديگر در عصر هدايت بر سرپا ايستاده و جانى دوباره گرفته است.

بنابراين، مردم در فتنه ها گمگشته و سرگردان و فريفته آن بودند. فتنه آنها را سركوب و پيرو خود نموده بود و در بهترين سرزمين [=مكه]، ولى در ميان بدترينِ همزيستان و همسايگان، يعنى بت پرستان و كافران، مى زيستند. اين مردم خانه خوبى داشتند، ولى همسايه خوبى نداشتند و خواب به چشم آنان راه نمى يافت و چنان بودند كه گويى هرگز نمى خوابند، چون همواره در حال ترس و اضطراب به سر مى بردند. آرى، سرمه چشمانشان اشك بود، زيرا هماره در حال جنگ بوده اند و به سبب از دست دادن فرزندان و خويشان خود در جنگ ها پيوسته مى گريستند، لذا تشبيه مناسبى است كه گويى اشكْ سرمه چشمانشان بود.

مردم در جامعه اى زندگى مى كردند كه به دهان دانشمندان آنها لگام زده شده بود و از ترسْ هيچ سخن حقى نمى گفتند، حال آنكه فردِ نادان را، به دليل ترسى كه از او داشتند، يا به دليلِ سازگارىِ جامعه جهل زده با نادانان و نابخردان، تكريم و احترام مى كردند.

ص: 74

هُمْ أَسَاسُ الدِّينِ، وَ عِمَادُ الْيَقِينِ. إِلَيْهِمْ يَفِيءُ الْغَالِي، وَ بِهِمْ يُلْحَقُ التَّالِي، وَ لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ الْوِلاَيَةِ، وَ فِيهِمُ الْوَصِيَّةُ وَ الْوِرَاثَةُ.

...

شايد آوردن كلمه «من هذه الأمة» به اين معنى باشد كه اگر كسى از امّت اسلامى قابل مقايسه با خاندان پيامبر عليهم السلام نباشد، طبعا و به طريق اولى مقايسه ديگر امت ها با اين خاندان قابل طرح نيست و كسانى كه نعمت اهل بيت عليهم السلام شامل حال آنها گرديده با اهل بيت عليهم السلام برابر نيستند، زيرا «اليد العليا خير من اليد السفلى(1)؛ دست دهنده همواره برتر از دست گيرنده است». [روشن است كه] نعمت اهل بيت عليهم السلام همان هدايت و ارشاد و رهبرى آنها است كه شامل حال همه هدايت يافتگان شده است.

...

...

مى گويند: عيسى عليه السلام اصلاً پيامبر نيست، بلكه فردى عادى است بازهم بايد در عقيده خود تجديد نظر نمايند و به آنها برسند تا از تفريط و كوتاهى دور مانند. شايد مراد از اين دو گروه همه كسانى باشند كه چه در عمل و چه در عقيده راه افراط و تفريط را مى پيمايند.

بارى، حق ولايت دارند، زيرا ولايتِ عامه بر مردم، حقى است الهى، و ويژگى هايى چون: عصمت، شجاعت، حُسنِ خلق و افضليت، از آن اهل بيت عليهم السلام است.

سفارشِ اكيد و وصيتِ فراگير پيامبر صلى اللّه عليه و آله درباره آنهاست كه فرمود: «إني مستخلف فيكم خليفتين كتاب اللّه و عترتي ما إن تمسّكتم بهما لن تضلّوا بعدي و إنّهما لن يفترقا حتّى يردا عليّ الحوض(1)؛ من در ميان شما دو جانشين بر جاى مى نهم كه در صورت پيروى از آنان هرگز گمراه نخواهيد شد، كتاب خدا و عترتم، خاندانم كه هرگز از يكديگر جدا نمى شوند تا آنكه در كنار حوض كوثر نزد من بيايند».

و وارث پيامبرند، زيرا آنان، هم در ماديات و هم در معنويات از او ارث برده اند زيرا معنويت و ويژگى هاى اخلاقى، هم با ژن، به نسل ها منتقل مى شود و هم با معاشرت طولانى كسب مى شود.

ص: 78

الآنَ إِذْ(1) رَجَعَ الْحَقُّ(2) إِلَى أَهْلِهِ، وَ نُقِلَ إِلَى مُنْتَقَلِهِ.

...

...

...

به خلافت شايسته تر از او هستم، زيرا جايگاه من نسبت به خلافت مانند جايگاه محور نسبت به آسياب است كه آسياب بر گِرد آن مى چرخد و بدون آن امكان گردش آسياب و آرد كردن چيزى وجود ندارد. پس ابوبكر مى دانست كه من محور آسياب خلافت هستم. اين درست همان نقشى بود كه امام عليه السلام پس از ارتحال پيامبر صلى اللّه عليه و آله درباره حفظ كيان اسلام ايفا نمود.

حضرت صديقه طاهره عليهاالسلام نيز در خطبه خويش فرمود: «دارَتْ بِنا رَحَى الاِسلامِ(1)؛ بوسيله ما آسياب اسلام به حركت و گردش درآمده است»؛ زيرا اسلام چنان كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله بارها و بارها به صراحت يا اشارت فرمود، جز با شمشير امام على عليه السلام برپا نمانده است. امام عليه السلام در غالب جنگ هاى سخت و بزرگ، چون: بدر و اُحد و حُنَين و خيبر فاتح ميدان بود، و نيز تا وقتى كه ابوبكر و عمر با آن حضرت در فتوحات و لشكركشى ها مشورت مى كردند - به گفته مورّخان شيعه و سنّى - هيچ تهديدى، چه از داخل و چه خارج كيان اسلام را دستخوش اضطراب و ناامنى نمى كرد، ولى وقتى كه خلافت به عثمان رسيد و او بدون توجّه به رأى امام عليه السلام سليقه خويشاوندان خود چون مروان را به كار بست، اسلام با چنان چالش توفنده و پرخطر و هولناك روبه رو شد كه تا به امروز مسلمانان را در آتش آن مى سوزاند و مى گدازد.

ص: 81

يَنْحَدِرُ عَنِّي السَّيْلُ، وَ لاَ يَرْقَى إِلَيَّ الطَّيْرُ، فَسَدَلْتُ(1) دُونَهَا ثَوْباً، وَ طَوَيْتُ عَنْهَا كَشْحاً(2). وَ طَفِقْتُ(3) أَرْتَئِي(4) بَيْنَ أَنْ أَصُولَ(5) بِيَدٍ جَذَّاءَ(6)، أَوْ أَصْبِرَ عَلَى طَخْيَةٍ(7) عَمْيَاءَ، يَهْرَمُ فِيهَا الْكَبِيرُ، وَ يَشِيبُ فِيهَا الصَّغِيرُ، وَ يَكْدَحُ(8) فِيهَا مُوءْمِنٌ حَتَّى يَلْقَى رَبَّهُ!

...

...

...

غصب شده يافتم، ميان خود و خلافت پرده اى افكندم (لباس خلافت را از تن بيرون كرده و لباس ديگرى پوشيدم) و از خلافت رويگردانى كردم.

فَرَأَيْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى هَاتَا(1) أَحْجَى(2)، فَصَبَرْتُ وَ فِي الْعَيْنِ قَذًى(3)، وَ فِي الْحَلْقِ شَجًى(4)، أَرَى تُرَاثِي(5) نَهْباً(6)، حَتَّى مَضَى الاْءَوَّلُ لِسَبِيلِهِ فَأَدْلَى(7) بِهَا إِلَى فُلاَنٍ بَعْدَهُ. ثُمَّ تَمَثَّلَ بِقَوْلِ الاْءَعْشَى:

شَتَّانَ(8) مَا(8) يَوْمِي عَلَى كُورِهَا(9) ***وَ يَوْمُ حَيَّانَ أَخِي جَابِرِ

...

...

...

آن گاه امام عليه السلام به شعر اعشى (از شعراى دوران جاهليت) تمثل جست كه گفته است:

«چقدر فرق است بين آن روز كه بر محمل و عمارى ناقه سوار بودم / و روزى كه نزد حيّان(1) برادر جابر به سر مى بردم».

امام عليه السلام با ذكر اين شعر مى خواهد بين روزگار خود در عصر پيامبر صلى اللّه عليه و آله كه با عزّت و راحتى و مناعت به سر مى برد و روزگارى كه به عمر دچار شده و يا روزگار خلافت خود كه به انواع ناراحتى ها و حق كشى ها (از سوى معاويه) گرفتار آمده و روزگارى كه عمر در راحتى و آسودگى جامه خلافت بر تن كرده بود، مقايسه بفرمايد.

ص: 85

فَيَا عَجَباً(1)! بَيْنَا هُوَ يَسْتَقِيلُهَا(2) فِي حَيَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا لاِآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ لَشَدَّ(3) مَا تَشَطَّرَا(4) ضَرْعَيْهَا(5).

...

...

...

جمله «سخت به پستان شتر خلافت چسبيده بودند» براى نشان دادن شگفتى و تعجب است كه چگونه اين دو به خلافت چسبيده اند، زيرا عمر، ابوبكر را در روز سقيفه نامزد خلافت نمود و ابوبكر نيز به هنگام مرگ، عمر را براى خلافت تعيين كرد. شگفت انگيزتر آنكه اهل سنّت در نقل جريان جانشينى عمر براى ابوبكر به تناقض گويى افتاده اند: عده اى روايت كرده اند كه ابوبكر در بازار و در حال وصيّت كردن درباره خلافت عمر بيهوش شد اما در عين حال، وصيّت ابوبكر را صحيح مى دانند و بيهوشى او را مانند بيهوشى پيامبر صلى اللّه عليه و آله - معاذ اللّه - هنگامى كه على عليه السلام را براى جانشينى و خلافت معرفى مى كرد، هذيان گويى نمى دانند(1).

ص: 87

فَصَيَّرَهَا فِي حَوْزَةٍ(1) خَشْنَاءَ(2) يَغْلُظُ(3) كَلْمُهَا، وَ يَخْشُنُ مَسُّهَا، وَ يَكْثُرُ الْعِثَارُ(4) فِيهَا وَ الإِعْتِذَارُ مِنْهَا، فَصَاحِبُهَا كَرَاكِبِ الصَّعْبَةِ(5) إِنْ أَشْنَقَ(6) لَهَا خَرَمَ(7)، وَ إِنْ أَسْلَسَ(8) لَهَا تَقَحَّمَ(9)، فَمُنِيَ النَّاسُ - لَعَمْرُ اللَّهِ(10) - بِخَبْطٍ وَ شِمَاسٍ(11) وَ تَلَوُّنٍ وَ اعْتِرَاضٍ(12)، فَصَبَرْتُ عَلَى طُولِ الْمُدَّةِ، وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ، حَتَّى إِذَا مَضَى(13) لِسَبِيلِهِ جَعَلَهَا فِي جَمَاعَةٍ زَعَمَ أَنِّي أَحَدُهُمْ.

...

...

...

صادر مى كرد و آن گاه كه اميرمؤمنان على عليه السلام يا يكى از اصحاب پيامبر صلى اللّه عليه و آله اشتباه او را به وى تذكر مى دادند عذرخواهى مى كرد.

پس كسى كه در چنين زمينى راه مى رود (يعنى با عمر مى خواهد معاشرت و همنشينى كند) مانند كسى است كه بر شترى چموش و سركش سوار شده است و هرگز راهوار نيست و سوار خود را لاجرم به زمين خواهد زد. حال اگر سوار بخواهد افسار آن شتر را بكشد و از حركت باز دارد بينى شتر دريده مى شود، چون شتر سركشانه مى خواهد حركت كند و سوار مى خواهد به شدت آن را از حركت باز بدارد؛ بنابراين بينى آن پاره مى شود و در نتيجه به صاحب آن مركب ضرر خورده و موجب آزار خود شتر مى گردد و اگر بخواهد او را رها كند تا هرجا و هرطور كه مى خواهد برود، بى ترديد شتر خود را به مهلكه خواهد افكند. بنابراين سوار نمى داند چه كند، مهار او را بكشد يا او را لجام گسيخته رها كند. كسى كه با عمر نيز قصد همنشينى دارد اگر او را از كارهاى ناپسندش باز بدارد، زمينه آزار و دشمنى او را براى خود فراهم مى كند، و اگر چيزى نگويد و سكوت كند تا هرچه مى خواهد انجام دهد، مسلمانان را در خطر مى افكند.

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: پس به خدا سوگند، مردم در دوران خلافت عمر بن خطّاب به خبط و اشتباه كارى و ناهموارى مبتلا شدند، زيرا روحيه و ويژگى هاى رفتارى عمر به گونه اى بود كه كسى رغبت همنشينى و مصاحبت با او را نداشت؛ بلكه بسيار زورگو و خودرأى بود و مردم گرفتار اخلاق ناپسند او شده بودند. ديگر آنكه او حالت ها و رنگ هاى مختلفى داشت و حالِ امروزش با ديروز و فردايش متفاوت بود. گاهى نزاع و جدال مى كرد و زمانى خوشرويى در پيش مى گرفت. و اين، حالت كسانى است كه تعادل روحى ندارند. ديگر آنكه او در مسير راست و صراط مستقيم حركت نمى كرد.

ص: 89

...

...

پس من بر كارهاى عمر صبر كردم با اينكه مدت خلافت او طولانى بود، و نيز بدين سبب به رنج هايى سخت گرفتار شدم(1) تا اينكه عمر از دنيا رفت و قبل از مرگ، خلافت را در ميان شش نفر گذاشت و مرا يكى از آنان مى پنداشت. آنان عبارت بودند از: اميرمؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام ، عثمان، طلحه، زبير، عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابى وقاص.

اينكه اميرمؤمنان على عليه السلام از واژه «زعم» استفاده كرده است به اين دليل است كه مقام اميرمؤمنان على عليه السلام بسيار بالاتر از آنان بود و عمر مى پنداشت كه امام عليه السلام همسنگ آنها است و منظور، زَعَم با معناى متعارف نيست.

ص: 90

فَيَا لَلَّهِ وَ لِلشُّورَى!(1)

...

...

...

عوف هم قارون اين امّت است و طلحه متكبّر و خودخواه و زبير بخيل و آزمند است و من او را در بقيع ديدم كه بر سر يك پيمانه جو مى جنگيد. كسى شايسته خلافت است كه گشاده دلى و شرح صدر داشته باشد. عثمان به خويشاوندان خود دلبسته و نسبت به آنان تعصب مى ورزد على نيز بر خلافت حريص و شوخ طبع است. آن گاه گفت: صهيب سه روز با مردم نماز جماعت بخواند و اين شش نفر را در خانه، فارغ از همه چيز، قرار دهيد تا در ظرف سه روز بر يك نفر از ميان خويش توافق كنند. پس اگر پنج نفر بر يك نفر توافق كردند (و يك نفر امتناع نمود) او را بكشيد، و اگر سه نفر بر يك نفر توافق كردند و سه نفر ديگر سرباز زدند، رأى آن سه نفرى را بپذيريد كه عبدالرحمن بن عوف با آن هاست. و به روايتى [گفت:] سه نفر ديگر را كه عبدالرحمن در ميان آنها نيست بكشيد، و به نقلى ديگر گفت: نزد عبداللّه بن عمر برويد، اگر او كار گروهى را تأييد كرد، گروه ديگر را بكشيد.

وقتى اصحاب از نزد عمر خارج شدند، بر مسأله خلافت تجمع نمودند، عبدالرحمن بن عوف گفت: يك سوّم اين امر به من و عبداللّه بن عمر تعلق دارد، پس ما خود را از اين موضوع كنار مى كشيم تا فردى را برگزينيم كه براى امّت بهترين فرد باشد.

همه گفتند: به هركس غير از على راضى هستيم، زيرا او به خلافت حريص است.

عبدالرحمن گفت: در اين باره فكر مى كنم.

عبدالرحمن سراغ سعد رفت و گفت: بيا كمك كنيم و يك نفر را تعيين نماييم و با او بيعت كنيم و مردم با كسى بيعت مى كنند كه تو با او بيعت كنى.

سعد گفت: اگر عثمان با تو بيعت كند من هم نفر سوّم خواهم بود، ولى اگر بخواهى عثمان خلافت را به دست بگيرد، به نظر من على عليه السلام سزاوارتر است.

وقتى عبدالرحمن از سعد نااميد شد كنار كشيد. ابوطلحه با پنجاه نفر از انصار نزد

ص: 92

...

...

اعضاى شورا آمد و آنها را نسبت به تعيين خليفه ترغيب و تكليف نمودند. عبدالرحمن نزد حضرت على عليه السلام آمد و دست حضرت را گرفت و گفت: با تو به شرطى بيعت مى كنم كه به كتاب خدا و سنت پيامبر صلى اللّه عليه و آله و سيره دو خليفه پيشين (ابوبكر و عمر) عمل كنى.

حضرت فرمود: با من بيعت كن به شرط آنكه به كتاب خدا و سنت پيامبر صلى اللّه عليه و آله و اجتهاد خود عمل كنم.

عبدالرحمن دست او را رها كرد و نزد عثمان آمد و دست او را گرفت و درست همان چيزى را كه به على عليه السلام گفته بود به او نيز گفت. عثمان قبول كرد. عبدالرحمن سه مرتبه سخن خود را تكرار كرد و على عليه السلام و عثمان هر دو همان جواب اوّل را گفتند. اينجا بود كه عبدالرحمن گفت: اى عثمان، خلافت از آنِ توست. و بدين ترتيب با او بيعت كرد. مردم نيز با عثمان بيعت كردند.

...

...

4. به چه حقى عمر حكم كشتن كسانى را صادر كرد كه با رأى اكثريت افراد شورا مخالف باشند؟ وانگهى آيا مى توان اهل بهشت را تنها به دليل داشتن ديدگاه خاصى كُشت؟

5. اگر امر خلافت بر اساس شوراست، اين گونه تعيين، بر خلاف شوراست، پس به چه دليل مسلمانان با اين انتخاب موافق بودند؟ و اگر خلافت با بودن نص است، كه در اين مورد نصّى به اين صورت و شكل شورايى وجود ندارد.

6. عبدالرحمن بن عوف با چه معيارى سيره شيخين، ابوبكر و عمر را يكى از شروطِ مسلّم پذيرش خلافت دانست، در حالى كه سيره آن دو اساسا متناقض بود؟ يكى از آنها خالد بن وليد را نصب و ديگرى او را عزل كرد. يكى حكمى داد و ديگرى به خلاف آن حكم عمل كرد. يكى خلافت را با وصيّت به ديگرى سپرد و ديگرى انتخاب خليفه را به مشورت و شورا واگذارد و البته تناقض هاى بسيارى وجود دارد. پس چگونه خليفه مى تواند به رأى متناقض عمل كند؟

7. آيا عثمان به شرط خود وفا كرد و بر سيره شيخين عمل نمود يا به طور كلى روش آنها را ناديده گرفت و به كنارى نهاد و راه خود را دنبال كرد؟

ص: 94

مَتَى اعْتَرَضَ الرَّيْبُ فِيَّ(1) مَعَ الاْءَوَّلِ مِنْهُمْ، حَتَّى صِرْتُ أُقْرَنُ إِلَى هَذِهِ النَّظَائِرِ(2)، لَكِنِّي أَسْفَفْتُ(3) إِذْ أَسَفُّوا، وَ طِرْتُ إِذْ طَارُوا.

...

فَصَغَا(1) رَجُلٌ مِنْهُمْ لِضِغْنِهِ، وَ مَالَ الاْآخَرُ لِصِهْرِهِ(2)، مَعَ هَنٍ وَ هَنٍ(3)، إِلَى أَنْ قَامَ ثَالِثُ الْقَوْمِ نَافِجاً(4) حِضْنَيْهِ(5)، بَيْنَ نَثِيلِهِ(6) وَ مُعْتَلَفِهِ(7) وَ قَامَ مَعَهُ بَنُو أَبِيهِ يَخْضَمُونَ(8) مَالَ اللَّهِ خِضْمَةَ الاْءِبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِيعِ.

...

...

...

هيچ كار ديگرى جز آمد و رفت بين اين و آن نداشت.

علاّمه امينى در كتاب الغدير بخشى از اسراف كارى هاى عثمان را ذكر نموده است.

إِلَى أَنِ انْتَكَثَ(1) عَلَيْهِ فَتْلُهُ(2)، وَ أَجْهَزَ(3) عَلَيْهِ عَمَلُهُ، وَ كَبَتْ(4) بِهِ بِطْنَتُهُ(5).

...

...

...

آنجا را به بقيع ملحق ساخت] دفن كردند. پس از قتل عثمان، مردم بر گرد اميرمؤمنان عليه السلام فراهم آمدند تا با آن حضرت بيعت كنند و بعد از اصرار زياد، امام عليه السلام پذيرفت و نخستين كسانى كه با حضرت بيعت كردند طلحه و زبير بودند، ولى وقتى ديدند امام عليه السلام حقگرايانه، به مقاصد و مطامع آنها در به دست آوردن حكومت و قدرت و ثروت پاسخ مثبت نمى دهد، نقض بيعت نمودند و به عايشه كه نسبت به امام عليه السلام حسد مى ورزيد و كينه آن حضرت را از ديرباز در دل داشت پيوستند و جنگ جمل را به راه انداختند كه از آن، جنگِ صفين و از جنگ صفين، جنگ نهروان پديد آمد و شراره هاى آتش آن جنگ ها از آن زمان تا كنون، دامنگير مسلمانان است.

ص: 99

فَمَا رَاعَنِي(1) إِلاَّ وَ النَّاسُ كَعُرْفِ الضَّبُعِ(2) إِلَيَّ، يَنْثَالُونَ عَلَيَّ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ، حَتَّى لَقَدْ وُطِئَ(3) الْحَسَنَانِ(4)، وَ شُقَّ عِطْفَايَ(5)، مُجْتَمِعِينَ حَوْلِي كَرَبِيضَةِ(6) الْغَنَمِ.

...

فَلَمَّا نَهَضْتُ بِالاْءَمْرِ نَكَثَتْ طَائِفَةٌ، وَ مَرَقَتْ(1) أُخْرَى، وَ قَسَطَ(2) آخَرُونَ.

...

...

...

ساخته و مردم را بر ضدّ امام عليه السلام تحريك مى كردند و به معاويه نيز نامه نوشتند كه حكومت ممالك اسلامى را بين خود [= طلحه و زبير و معاويه] تقسيم كنند. سپس به بصره رفتند تا عراق را نيز با خود همسو و همدست كنند. اين حركت آنان باعث شد كه معاويه احساس قدرت و پشتگرمى نموده، از فرمان امام عليه السلام سرپيچى كند. آن دو در بصره ماندگار شدند و به فتنه انگيزى و توطئه پرداختند و سرانجام امام عليه السلام با لشكر خود به سوى آنها رهسپار شد. عايشه نيز بر شترى سوار شد و جنگ ميان طرفين آغاز شد كه سرانجام به پيروزى امام عليه السلام و كشته شدن طلحه و زبير منجر شد و عايشه شكست خورده و بازنده و نوميد به مدينه برگردانده شد... .

آن گاه معاويه جنگى عليه امام عليه السلام به راه انداخت و لشكر طرفين در محلّى به نام صفين درگير شدند و چون امام عليه السلام در آستانه پيروزى قرار گرفت، عمروعاص ترفندِ بر نيزه كردن قرآن را مطرح كرد و سپاه شام آن را به كار برد، به اين بهانه كه ما حكم قرآن را مى خواهيم. برخى از اصحاب امام عليه السلام تحت تأثير اين توطئه، از امام خواستند تا دست از جنگ بكشد، چرا كه - از نظر آنها - شاميان حكم قرآن را مى طلبند. در حالى كه امام عليه السلام در آستانه پيروزى بود، مجبور شد دست از جنگ بكشد. بالاخره كار به حكميت كشيد و قرار شد دو نفر به نمايندگى از دو سپاه به عنوان داور [= ابوموسى اشعرى و عمروعاص [داورى كنند. نتيجه اين شد كه ابوموسى به عزل امام عليه السلام و عمروعاص به نصب معاويه حكم داد. اينجا بود كه فريب خوردگانى از لشكر امام عليه السلام جدا شدند و عليه حضرت صف آراستند. از اين رو به خوارج مشهور شدند. آنان در محلى به نام نهروان با امام عليه السلام جنگيدند، اما امام پيروز شد. البته شمار ناچيزى از آنان باقى ماندند كه در كشورهاى اسلامى پراكنده شدند و سرانجام يكى از آنان به نام ابن ملجم، اميرمؤمنان عليه السلام را در محراب مسجد كوفه به شهادت رسانيد.

ص: 102

كَأَنَّهُمْ لَمْ يَسْمَعُوا كَلامَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ حَيْثُ يَقُولُ: «تِلْكَ الدّارُ الاْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لاَ يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الاْءَرْضِ وَ لاَ فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ(1)». بَلَى(2)! وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعُوهَا وَ وَعَوْهَا(3)، وَ لَكِنَّهُمْ حَلِيَتِ(4) الدُّنْيَا فِي أَعْيُنِهِمْ، وَ رَاقَهُمْ زِبْرِجُهَا(5).

...

أَمَا وَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ(1)، وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ، لَوْلاَ حُضُورُ الْحَاضِرِ، وَ قِيَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ وَ مَا(2) أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَلاَّ يُقَارُّوا(3) عَلَى كِظَّةِ(4) ظَالِمٍ، وَ لاَ سَغَبِ(5) مَظْلُومٍ، لاَ(6)ءَلْقَيْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا(7)، وَ لَسَقَيْتُ آخِرَهَا بِكَأْسِ أَوَّلِهَا، وَ لاَءَلْفَيْتُمْ دُنْيَاكُمْ هَذِهِ أَزْهَدَ عِنْدِي(8) مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ(9).

...

...

...

براى عدم نپذيرفتن مسئوليت خلافت آورده است؛ بدين معنا كه شتر رها شده هرجا كه مى خواهد مى رود و اين خلافت هم به هركس كه مايل است برسد.

[و اگر اين امور نبود] فرجام خلافت را با جامى آب مى دادم كه در آغاز آن كرده بودم. در اينجا امام عليه السلام خلافت را به مزرعه اى تشبيه مى نمايد كه قسمت آغازين آن با يك ظرف آب داده شده است؛ كنايه از زمانى كه ابوبكر متصدّى خلافت شده بود؛ و لذا مى فرمايد: «اگر احساس مسئوليت نبود قسمت پايانى آن را نيز با همان ظرف آب مى دادم» يعنى پس از قتل عثمان، بازهم خلافت را رها مى كردم چنان كه در زمان عثمان رها كرده بودم.

و شما مردم مى ديديد كه نزد من رياست و زر و زيور دنياى شما از آب بينى بزى هم پست تر بود. يعنى نفرت من نسبت به دنيا از نفرت نسبت به آب بينى بز بيشتر بود. گرچه پس از به دست گرفتن خلافت نيز امام عليه السلام همين طور بود و اختصاص به به روزگار قبل از تصدى خلافت نداشت.

ص: 105

قَالُوا: وَ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ السَّوَادِ(1) عِنْدَ بُلُوغِهِ إِلَى هَذَا الْمَوْضِعِ مِنْ خُطْبَتِهِ، فَنَاوَلَهُ كِتَاباً، قِيلَ: إِنَّ فِيهِ مَسَائِلَ كَانَ يُرِيدُ الاْءِجَابَةَ عَنْهَا. فَأَقْبَلَ يَنْظُرُ فِيهِ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ قِرَاءَتِهِ قَالَ لَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ: يَا أَمِيرَ الْمُوءْمِنِينَ، لَوِ اطَّرَدْتَ خُطْبَتَكَ مِنْ حَيْثُ أَفْضَيْتَ.

فَقَالَ: هَيْهَاتَ(2) يَا ابْنَ عَبَّاسٍ، تِلْكَ شِقْشِقَةٌ(3) هَدَرَتْ(4) ثُمَّ قَرَّتْ.

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَوَاللَّهِ مَا أَسَفْتُ عَلَى كَلاَمٍ قَطُّ كَأَسَفِي عَلَى هَذَا الْكَلاَمِ أَلاَّ يَكُونَ أَمِيرُالْمُوءْمِنِينَ عليه السلام بَلَغَ مِنْهُ حَيْثُ أَرَادَ.

...

...

...

وُقِرَ(1) سَمْعٌ لَمْ يَفْقَهِ الْوَاعِيَةَ، وَ كَيْفَ يُرَاعِي النَّبْأَةَ(2) مَنْ أَصَمَّتْهُ الصَّيْحَةُ(3)؟ رُبِطَ(4) جَنَانٌ(5) لَمْ يُفَارِقْهُ الْخَفَقَانُ(6).

...

مَا زِلْتُ أَنْتَظِرُ بِكُمْ عَوَاقِبَ الْغَدْرِ، وَ أَتَوَسَّمُكُمْ(1) بِحِلْيَةِ الْمُغْتَرِّينَ، سَتَرَنِي عَنْكُمْ جِلْبَابُ(2) الدِّينِ، وَ بَصَّرَنِيكُمْ صِدْقُ النِّيَّةِ.

...

أَقَمْتُ لَكُمْ(1) عَلَى سَنَنِ الْحَقِّ فِي جَوَادِّ(2) الْمَضَلَّةِ(3)، حَيْثُ تَلْتَقُونَ وَ لاَ دَلِيلَ، وَ تَحْتَفِرُونَ وَ لاَ تُمِيهُونَ(4)، الْيَوْمَ أُنْطِقُ لَكُمُ الْعَجْمَاءَ(5) ذَاتَ الْبَيَانِ، غَرَبَ(6) رَأْيُ امْرِئٍ تَخَلَّفَ عَنِّي! مَا شَكَكْتُ فِي الْحَقِّ مُذْ أُرِيتُهُ. لَمْ يُوجِسْ مُوسَى عليه السلام خِيفَةً عَلَى نَفْسِهِ بَلْ أَشْفَقَ مِنْ غَلَبَةِ الْجُهَّالِ وَ دُوَلِ(7) الضَّلاَلِ. الْيَوْمَ تَوَاقَفْنَا(8) عَلَى سَبِيلِ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ، مَنْ وَثِقَ بِمَاءٍ لَمْ يَظْمَأْ.

...

...

...

عبرت ها، كه گنگ اند، معنايش آن است كه امام عليه السلام مردم را به آن عبرت ها و پندها دلالت و راهنمايى مى نمايد تا عبرت بگيرند.

انديشه هر كسى كه از من روى بگرداند تباه خواهد شد. اين بيان از آن جهت است كه امام عليه السلام حقّ است و هركه از حق پيروى نكند طبعا بر باطل خواهد بود.

از زمانى كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله حق را به من نشان داد هرگز در آن شك نكرده ام و همواره همپاى آن بوده و هستم، بنابراين مخالف من راه باطل را مى پيمايد.

اما حضرت موسى عليه السلام كه خداى سبحان مى فرمايد: «فَأَوْجَسَ فِى نَفْسِهِ خِيفَةً مُوسَى»(1)؛ «و موسى در خود بيمى احساس كرد»، بر خودش نترسيد، بلكه ترسيد مبادا ساحران حقيقت را بر مردم مشتبه سازند و كلام موسى را نپذيرند. بنابراين موسى عليه السلام از چيره شدنِ جاهلان (= جادوگران) و سلطه گمراهان (= فرعونيان) بسيار ترسيد. منظورِ حضرت آن است كه من نيز از ظالمان بر خودم نمى ترسم، بلكه مى ترسم مبادا حقيقت را بر مردم مشتبه سازند و آنها را گمراه كنند.

امروز ما و شما در شاهراهِ حق و باطل همديگر را ملاقات كرديم. پس هركه با من همراه باشد، بر حق است و هركه با من مخالف باشد بر باطل.

كسى كه به داشتن آبى مطمئن باشد تشنه نمى شود. امام عليه السلام با اين تعبير در صدد بيان اين مطلب است كه همان طور كه اگر كسى مطمئن باشد كه همراه خود آب دارد تشنگى بر او چيره نمى شود، كسى كه به امام و پيشواى خود اطمينان داشته باشد، آسوده خاطر است و به ديگرى نيازمند نخواهد بود؛ زيرا آرامش روح مايه آرامش جسم است.

ص: 112

...

اين سخن امام عليه السلام از آن روست كه فتنه ها، مانند امواج دريا هستند چنان كه اگر چيزى در ميان آن امواج سهمگين قرار گيرد غرق خواهد شد. كشتى هاى نجات كه مردم را از امواج فتنه ها مى رهانند، همان راه هاى وصول به رضوان خدا هستند، و بايد اين امواج فتنه را با كشتى حق طلبى و حق پويى درهم كوبيد تا به ساحل آرامش رسيد.

و از نزاع و جدال بپرهيزيد و تاج فخرفروشى را از سر خود برداريد. روشن است كه هركه فخرفروشى مى كند، در واقع گردن فرازى كرده و مانند تاج پادشاهان، تاجى از افتخار بر سر نهاده است. پس امام عليه السلام به تواضع و فروتنى فرمان مى دهد. اين جمله در حقيقت جواب ابوسفيان بود كه قصد داشت با استفاده از وجود حضرت على عليه السلام در برابر غاصبان خلافت فخرفروشى كند.

آن گاه در مقام عذرخواهى از عدم قيام براى گرفتن خلافت مى فرمايد: [ از دو حال خارج نيست:] فردى به كمك بال (يار و ياور) قيام مى كند و پيروز مى شود(1) يا آنكه قيام نمى كند و خود و ديگران را راحت مى سازد. منظور حضرت اين است كه نه ديگران را در مهلكه مى اندازد و نه خود را در معرض خوارى قرار مى دهد.

به عنتره گفتند: تو شجاع ترين فرد عرب هستى؟ گفت: شجاع ترين فرد نيستم، ولى جايى كه بايسته است پا پيش مى نهم و جايى كه شايسته است، احتياط مى كنم.

ص: 114

هَذَا(1) مَاءٌ آجِنٌ، وَ لُقْمَةٌ يَغَصُّ(2) بِهَا آكِلُهَا، وَ مُجْتَنِي(3) الثَّمَرَةِ لِغَيْرِ(4) وَقْتِ إِينَاعِهَا، كَالزَّارِعِ بِغَيْرِ أَرْضِهِ.

...

فَإِنْ أَقُلْ، يَقُولُوا: حَرَصَ عَلَى الْمُلْكِ، وَ إِنْ أَسْكُتْ، يَقُولُوا: جَزِعَ مِنَ الْمَوْتِ. هَيْهَاتَ(1) بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي(2).

...

اگر بگويم خلافت از آن من است و ديگران آن را غصب كرده اند، مى گويند: به فرمانروايى حريص شده و مى خواهد به خلافت و مقام برسد و اگر سكوت كنم و حق خود را طلب نكنم مى گويند: على از مرگ مى ترسد، يعنى مى ترسد كه اگر براى گرفتنِ حقِ خود بپا خيزد جنگ در بگيرد و در اين راه كشته شود؛ پس براى گريختن از مرگ سكوت كرده است.

اين چه انديشه باطلى است و چقدر با واقعيت تفاوت دارد! چون نه سكوت من از روى ترس است و نه اقدام من از سرِ حرص، زيرا اگر در پى گرفتن حق خود باشم، در آن صورت حرصى به فرمانروايى و حكومت ندارم، و اگر سكوت كنم به دليل ترس از مرگ نيست، بلكه پس از اين دو گمان و برداشتِ نادرست حق آن است كه سكوت من براى مصلحت اسلام است، و اگر هم بخواهم حق خود را بگيرم، براى اجراى حق مشروع و دادنِ خلافت به اهل آن است كه سزاوار فرمانروايى اند.

ص: 116

وَ اللَّهِ لاَبْنُ أَبِي طَالِبٍ(1) آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ، بَلِ انْدَمَجْتُ(2) عَلَى مَكْنُونِ عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ(3) بِهِ لاَضْطَرَبْتُمْ اضْطِرَابَ الاْءَرْشِيَةِ(4) فِي الطَّوِيِّ(5) الْبَعِيدَةِ(6)!

...

...

...

و شوكت طلحه و زبير زياد شود و حكومت را از دستم مانند كفتارى كه به دام صياد افتاده است، بگيرند. بلكه من با كمك كسانى كه به سوى حق روى آورده اند و با من هم نوا و هماهنگ هستند، رويگردانان از حق و مخالفان خود را درهم مى كوبم و به وسيله كسانى كه شنواى حق و مطيع فرمانم هستند به نبرد با كسانى برمى خيزم كه نافرمانى حق مى كنند و نسبت به حق، ترديد دارند و اين كار هميشه من است تا آنگاه كه مرگم فرا رسد و از اين جهان به سراى آخرت كوچ كنم.

...

...

همواره در حال آمدورفت است و به آنها انس شديد دارد. شيطان نيز به چنين افرادى انس و محبتى مانند دلبستگىِ طفل به والدينش را دارد.

پس با چشمِ آنها مى نگرد، يعنى آنان به محرمات و گناهان نظر مى كنند و چون شيطان به چنين چيزهايى مى نگرد، پس در نظر و نگاه اتحاد و يگانگى دارند، و با زبان آنها سخن مى گويد، يعنى كلام آنها كلام شيطان است.

آنان را بر مركب لغزش سوار مى كند، يعنى شيطان آنها را در لغزشگاه ها نگه مى دارد تا بلغزند و در راه حق ثبات قدم نيابند و كارهاى بسيار زشت را در چشم آنها زيبا، و گناهان را در دل و جانشان نيكو جلوه مى دهد. بنابراين آنها كارى را انجام مى دهند كه شيطان در تحقق آن شريك است. اين سخن بدان معناست كه هرچه انجام مى دهند با مشاركت شيطان است كه بخشى از آن كارها براى آنان و بخشى ديگر براى خودِ شيطان است.

و با زبان آنها سخن باطل مى گويد، يعنى آنان تحت تأثير وسوسه او و براى تأمين خواسته اش سخن مى گويند.

ص: 121

...

...

شناخته شده يا كنايه از شخصى مى باشد(1).

شيطان سواران و پيادگان خود را دعوت نموده است. اين سخن اشاره به اين آيه دارد كه خداى سبحان به شيطان مى فرمايد: «وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ»(2)؛ «و با سواران و پيادگانت بر آنها بتاز».

اما من داراى بصيرت و آگاهى هستم، يعنى شناخت من نسبت به امور همچنان تغييرناپذير است. من كارى نكردم كه دچار اشتباه و ترديد گردم، يعنى به شك و دو دلى بيفتم كه آيا حق با من است يا نه، چنان كه بسيارى از مردم وقتى كه در صحنه جنگ قرار مى گيرند، ترديد مى كنند كه آيا كار آنها درست است يا نه، و كسى نيز مرا به شك و شبهه نيفكنده است.

سوگند به خدا كه من براى اين مخالفان حوضى پر خواهم كرد كه خودم بايد آن را خالى سازم، يعنى لشكرى انبوه فراهم مى كنم كه خودم سرپرستى و فرماندهى آن را به عهده مى گيرم، به گونه اى كه اينان نمى توانند از اين حوضِ خون خارج شوند و به سلامت جان به در ببرند و وقتى كه مُردند ديگر نمى توانند به آن برگردند. پس امكان آمد و شد را از آنها مى گيرم.

ص: 125

...

سر خود را به خداى متعال عاريه بده تا خدا در اين دنيا آن را از تو بگيرد و در آن دنيا به تو پس دهد، يعنى همواره آماده شهادت باش.

و پاى خود را چونان ميخ - كه در ديوار و مانند آن مى كوبند - محكم در زمين بكوب تا وقتى كه سپاه دشمن به سمت تو آمد شكست نخورى و نگريزى. روشن است كه ويژگى ميخ استحكام مى باشد.

نگاه خود را به انتهاى لشكر دشمن بينداز تا عزم تو در جنگيدنِ با آن جمعيتِ فراوان بيشتر شود. اين سخن از آن روست كه انسان هرچه به كثرت دشمن آگاه تر باشد، عزمى قوى تر و قلبى محكم تر براى پيشروى خواهد داشت و براى موقعيت هاى آن چنانى آماده تر مى شود.

و چشم خود را پس از افكندن به انتهاى لشكر به سوى زمين بيانداز تا شمشيرهاى آخته و نيزه ها، موجب هول و هراس تو نشود. انسانى كه عزم راسخ دارد، ابتدا تعداد لشكر دشمن را ارزيابى مى كند، سپس قدم به قدم به جلو نگاه مى كند تا اگر به ناگاه نگاهش به جمعيت دشمن افتاد، قلب او نلرزد.

و بدان كه يارى و پيروزى از طرف خداى سبحان است، و پرواضح است كه اگر كسى چنين عقيده اى داشته باشد قلب او محكم و اعصاب او آرام و نشاط و قدرت او دو چندان مى شود.

ص: 127

...

...

انسان هر كه را دوست بدارد با وى محشور خواهد شد».

[نه تنها اين فرد، بلكه] كسانى كه در صلب پدران و رحم مادران به سر مى برند، يعنى كسانى كه هنوز در مرحله جنينى به سر مى برند و هنوز از رحم مادر خارج نشده اند و در آينده، زمان آنها را به عرصه وجود خواهد آورد در اين سپاه ما خواهد بود (و در اجر و ثواب با ما شريكند)، زيرا آنان ما را دوست دارند و ايمان به وسيله آنها تقويت مى گردد، يعنى آنها اميرمؤمنان على عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام را با قلم و زبان و مانند آن يارى مى كنند.

ص: 129

...

...

و روشتان پيمان شكنى است. چنان كه با عثمان بن حنيف پيمان بستند، ولى به پيمان خود وفادار نماندند و عهد خود را شكستند.

مرام شما نفاق و دوچهرگى است، به گونه اى كه در يك جا به شكلى و در جاى ديگر به شكلى ديگر ظاهر مى شويد. و آب آشاميدنى شما شور است، زيرا آب شور در تندخويى و فرومايگى انسان تأثير مى گذارد.

و كسى كه در جمع شما زندگى كند هماره گرفتار گناه است، زيرا اخلاق و صفات شما ناچار به او سرايت مى كند و مانند رهنى خواهد بود كه تا وقتى انسان مال را پس ندهد، همراه اوست.

و آن كه از ميان شما كوچ كند و به جاى ديگر برود، مشمول رحمت خداى متعال است چون موفق شده است كه از گناه بگريزد. من روزى را مى بينم كه مسجد شما(1) در آب غرق شده، و مانند دماغه كشتى، از دور در آب نمايان مى باشد.

خداوند از بالا و پايين بر بصره عذاب فرو خواهد فرستاد و همه ساكنانش را غرق خواهد كرد، چنان كه در قرآن مى فرمايد: «إِذْ جاوءُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ»(2)؛ «هنگامى كه از بالاى [سر] شما و از زير [پاى] شما آمدند».

در تاريخ آمده است: بصره دو مرتبه غرق شد: يك مرتبه در دوران خليفه عباسى القادر باللّه و بار ديگر در دوران القائم بأمر اللّه، و چنان كه امام عليه السلام پيش بينى فرمود تمام بصره و آنچه در آن بود به زير آب رفت.

ص: 131

و في رواية: وَ ايْمُ اللَّهِ(1) لَتَغْرَقَنَّ بَلْدَتُكُمْ حَتَّى كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى مَسْجِدِهَا كَجُوءْجُوءِ سَفِينَةٍ، أَوْ نَعَامَةٍ جَاثِمَةٍ. و في رواية: كَجُوءْجُوءِ طَيْرٍ فِي لُجَّةِ(2) بَحْرٍ. و في رواية أخرى: بِلاَدُكُمْ(3) أَنْتَنُ بِلاَدِ اللَّهِ تُرْبَةً، أَقْرَبُهَا مِنَ الْمَاءِ، وَ أَبْعَدُهَا مِنَ السَّمَاءِ، وَ بِهَا تِسْعَةُ أَعْشَارِ الشَّرِّ(4)، الْمُحْتَبَسُ فِيهَا بِذَنْبِهِ، وَ الْخَارِجُ بِعَفْوِ اللَّهِ. كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى قَرْيَتِكُمْ(5) هَذِهِ قَدْ طَبَّقَهَا(6) الْمَاءُ، حَتَّى مَا يُرَى مِنْهَا إِلاَّ شُرَفُ(7) الْمَسْجِدِ، كَأَنَّهُ جُوءْجُوءُ طَيْرٍ فِي لُجَّةِ بَحْرٍ.

...

...

...

مى نمايد كه به دريا نزديك است و از آسمان دور. منظور از آسمان يا رحمت است و يا آسمان پاك، چون زمين هر قدر كه سطح آن بالا باشد به هواى پاك و ناآلوده به عفونت ها و بخارها نزديك تر است و منظور از تفضيل (دورتر و نزديك تر) نسبى است نه حقيقى و عينى.

در اين شهر شما نُه دهم شرّ وجود دارد، يعنى سراسر آن را شر فرا گرفته است.

كسى كه در اين شهر زندگى كند گويا مانند زندانى اى است كه به كيفر جرم خود، حبس شده، و كسى كه از اين شهر خارج شود به مدد عفو الهى رهايى يافته است. پس ماندن او در شهر شما كه در نتيجه اخلاق شما را فرا مى گيرد، گناهى است كه رهايى از آن نيازمند عفو الهى است.

از اينجا روشن مى شود كه منظور از محتبس در اين جمله سكنا گزيده است، يعنى ساكن شهر شما بندِ گناه خويش است.

گويا مى بينم روستاى شما را آب فرا گرفته است. منظور از قريه در مقابل صحراست، گرچه شهر بزرگى باشد، چنان كه خداى سبحان مى فرمايد: «...وَ إِن مِّن قَرْيَةٍ إِلاَّ...»(1)؛ «و هيچ شهرى نبوده مگر اينكه...» و باز مى فرمايد: «أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ»(2)؛ «آنان (پيامبران) را از شهرتان بيرون كنيد». و باز مى فرمايد: «قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ»(3)؛ «شهرى كه تو را [ از خود [بيرون راند».

اين قريه شما را روزى آب فرا مى گيرد، به گونه اى كه از آن تنها كُنگره هاى مسجد، چون سينه پرنده اى در ميان دريا، ديده مى شود.

ص: 133

...

...

و اگر كسى از عدل روى برتابد و از ترس آنكه طمعكاران و مال دوستان از او رنجش خاطر پيدا كنند به ظلم و ستم روى بياورد، بيشتر مورد خشم مردم قرار مى گيرد، چنان كه عثمان خواست خويشان و هواداران را راضى نگه دارد، ولى در فشار و تنگناى بيشترى قرار گرفت تا آنكه سرانجام كشته شد.

ص: 136

...

...

نتيجه كنند، پرهيزگارى و تقوايى به دست مى آورد تا مانع از افتادن او در دامگه شبهه ها شود، يعنى ترس از عذاب الهى نمى گذارد در آنچه كه حلال بودن و يا حرام بودن آن براى او روشن نيست وارد گردد. پس در حقيقت عبرت ها مانع ورود انسان به شبهه مى گردد، چرا كه در امور شبهه ناك احتمال خطا و گناه هست، و نزول عذاب الهى را به دنبال دارد(1).

ص: 138

أَلاَ وَ إِنَّ بَلِيَّتَكُمْ(1) قَدْ عَادَتْ كَهَيْئَتِهَا يَوْمَ بَعَثَ اللَّهُ نَبِيَّهُ صلى اللّه عليه و آله . وَ الَّذِي(2) بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ(3) بَلْبَلَةً، وَ لَتُغَرْبَلُنَّ(4) غَرْبَلَةً، وَ لَتُسَاطُنَّ سَوْطَ(5) الْقِدْرِ، حَتَّى يَعُودَ أَسْفَلُكُمْ أَعْلاَكُمْ، وَ أَعْلاَكُمْ أَسْفَلَكُمْ.

...

وَ لَيَسْبِقَنَّ سَابِقُونَ كَانُوا قَصَّرُوا، وَ لَيُقَصِّرَنَّ سَبَّاقُونَ كَانُوا سَبَقُوا. وَ اللَّهِ مَا كَتَمْتُ وَشْمَةً(1)، وَ لاَ كَذَبْتُ كِذْبَةً، وَ لَقَدْ نُبِّئْتُ بِهَذَا الْمَقَامِ وَ هَذَا الْيَوْمِ.

...

أَلاَ وَ إِنَّ الْخَطَايَا(1) خَيْلٌ(2) شُمُسٌ(3)، حُمِلَ عَلَيْهَا أَهْلُهَا، وَ خُلِعَتْ لُجُمُهَا، فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِي النَّارِ. أَلاَ وَ إِنَّ التَّقْوَى(4) مَطَايَا(5) ذُلُلٌ(6). حُمِلَ عَلَيْهَا أَهْلُهَا، وَ أُعْطُوا أَزِمَّتَهَا(7)، فَأَوْرَدَتْهُمُ الْجَنَّةَ.

...

حَقٌّ وَ بَاطِلٌ، وَ لِكُلٍّ أَهْلٌ، فَلَئِنْ أَمِرَ الْبَاطِلُ لَقَدِيماً فَعَلَ، وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ فَلَرُبَّمَا وَ لَعَلَّ، وَ لَقَلَّمَا أَدْبَرَ شَيْءٌ فَأَقْبَلَ.

...

...

...

الْيَمِينُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ، وَ الطَّرِيقُ الْوُسْطَى(1) هِيَ الْجَادَّةُ، عَلَيْهَا بَاقِي الْكِتَابِ وَ آثَارُ النُّبُوَّةِ، وَ مِنْهَا مَنْفَذُ السُّنَّةِ، وَ إِلَيْهَا مَصِيرُ الْعَاقِبَةِ. هَلَكَ مَنِ ادَّعَى، وَ خابَ مَنِ افْتَرى. مَنْ أَبْدَى(2) صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ. وَ كَفَى بِالْمَرْءِ جَهْلاً أَلاَّ يَعْرِفَ قَدْرَهُ.

...

...

...

مى كوبد و نابودش مى سازد.

در اثبات جهل آدمى همين بس كه ارزش خود را نشناسد، چون انسان قابليت پيمودن مراتب ترقى و نيل به سعادت را در خود دارد تا آنجا كه مى تواند سعادتمندترين و خوشبخت ترين انسان در دو جهان گردد و اين جايگاه انسان است. پس اگر كسى اين منزلت را نشناسد خود را ضايع مى كند و شقاوت دنيا و آخرت را نصيب خود مى سازد و چه نادانى و جهلى بالاتر از اين، كه زيان دنيا و آخرت را به همراه داشته باشد؟

ص: 146

لاَ يَهْلِكُ عَلَى التَّقْوَى سِنْخُ(1) أَصْلٍ وَ لاَ يَظْمَأُ عَلَيْهَا زَرْعُ قَوْمٍ. فَاسْتَتِرُوا فِي بُيُوتِكُمْ، وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ، وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرَائِكُمْ، وَ لاَ يَحْمَدْ حَامِدٌ إِلاَّ رَبَّهُ، وَ لاَ يَلُمْ(2) لاَئِمٌ إِلاَّ نَفْسَهُ.

...

...

...

بين دو طرف است و وقتى كه بين دو طرفْ نزاع و كدورتى پيش بيايد آن عامل پيوند، به تباهى مى گرايد و اصلاح آن به معناى رساندن آن عامل به حدّ نصاب شايسته كه موجب سعادت و انس است.

[و بدانيد كه] توبه از پشت سر شماست كه به راحتى مى توانيد به آن دست يابيد و با آن نكوكار شويد، همان گونه كه امكان دستيابى به عوامل فساد نيز در جامعه به فراوانى وجود دارد. اين سخن كنايه اى است براى از دست نرفتن زمان توبه و وجود هميشگى اين وسيله ارتباطِ انسان و خداست.

و بايستى هيچ ستايشگرى جز خدا را نستايد؛ زيرا همه نعمت ها از آن خداست. بنابراين اصل ستايش مربوط به خداى متعال است، هرچند انسان بايستى شكر واسطه هاى نعمت را نيز به جاى آورد، چنان كه خداى سبحان مى فرمايد: «أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ»(1)؛ «كه شكرگزار من و والدينت باش».

و هيچ ملامتگرى جز خويش را ملامت نكند؛ يعنى انسان بايد همواره به عيب خود بپردازد نه عيوب ديگران. شاعر در اين باره چه زيبا گفته است:

لسانُك لا تُبدي بهِ سَوئَةَ امرءٍ *** فكُلّكَ سَوْءَاتٌ و للنّاسِ أَلسُنٌ

و عينُكَ إنْ أهدَت إليكَ مَعائِباً *** مِنَ النّاس قُل: يا عينُ، للنّاسِ أعيُنٌ

زبانت [را مهار كن تا] زشتى كسى را آشكار نسازد / كه تو خود سر تا پا عيب هستى و مردم نيز زبان دارند.

اگر چشم تو از مردم معايبى به تو نشان داد / تو به او بگو اى چشم، مردمان نيز چشم دارند.

ص: 148

فَهُوَ جَائِرٌ(1) عَنْ قَصْدِ السَّبِيلِ(2)، مَشْغُوفٌ(3) بِكَلاَمِ بِدْعَةٍ، وَ دُعَاءِ ضَلاَلَةٍ، فَهُوَ فِتْنَةٌ(4) لِمَنِ افْتَتَنَ بِهِ، ضَالٌّ عَنْ هَدْيِ مَنْ كَانَ قَبْلَهُ، مُضِلٌّ لِمَنِ اقْتَدَى بِهِ فِي حَيَاتِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ، حَمَّالٌ خَطَايَا غَيْرِهِ، رَهْنٌ بِخَطِيئَتِهِ.

...

وَ رَجُلٌ قَمَشَ(1) جَهْلاً، مُوضِعٌ(2) فِي جُهَّالِ الاْءُمَّةِ، عَادٍ(3) فِي أَغْبَاشِ(4) الْفِتْنَةِ، عَمٍ(5) بِمَا فِي عَقْدِ الْهُدْنَةِ، قَدْ سَمَّاهُ أَشْبَاهُ النَّاسِ عَالِماً وَ لَيْسَ بِهِ، بَكَّرَ(6) فَاسْتَكْثَرَ مِنْ جَمْعٍ، مَا قَلَّ مِنْهُ خَيْرٌ مِمَّا كَثُرَ، حَتَّى إِذَا ارْتَوَى(7) مِنْ مَاءٍ آجِنٍ(8).

...

...

...

مى نمايند به گمان بهتر شدن وضعيت، آرامش را بر هم زنند، ولى غافلند از آنكه صلح و آرامش در جامعه با زحمات و مشكلات فراوانى به دست مى آيد و چون از جامعه رخت بر بست فضاى اضطراب و نگرانى بر مردم چيره خواهد گرديد. انسان نماها به دليل بى دانشى و عدم قدرت تشخيص خوب از بد و سالم از ناسالم، اينان را عالم و دانشمند مى خوانند، در حالى كه عالم نيستند، بلكه جاهلانى هستند كه به صورت عالم جلوه مى كنند. اين جاهلان مى كوشند كه مطالب باطل و گمراه كننده اى را از اين و آن بگيرند و مانند تشنه اى كه شكم خود را از آب گنديده پر مى سازد، به جمع آورى مفاهيم بى ارزشى مى پردازند كه اندكش بهتر از بسيار مى باشد، و آنان مغز خود را از اين مطالب پر مى كنند.

ص: 152

وَ اكْتَنَزَ مِنْ غَيْرِ طَائِلٍ(1)، جَلَسَ بَيْنَ النَّاسِ قَاضِياً ضَامِناً(2) لِتَخْلِيصِ(3) مَا الْتَبَسَ عَلَى غَيْرِهِ، فَإِنْ نَزَلَتْ بِهِ إِحْدَى الْمُبْهَمَاتِ هَيَّأَ لَهَا حَشْواً(4) رَثًّا(5) مِنْ رَأْيِهِ، ثُمَّ قَطَعَ بِهِ. فَهُوَ مِنْ لَبْسِ الشُّبُهَاتِ فِي مِثْلِ نَسْجِ الْعَنْكَبُوتِ(6)، لاَ يَدْرِي أَصَابَ أَمْ أَخْطَأَ، فَإِنْ أَصَابَ خَافَ أَنْ يَكُونَ قَدْ أَخْطَأَ، وَ إِنْ أَخْطَأَ رَجَا أَنْ يَكُونَ قَدْ أَصَابَ.

...

گفته هاى بى پايه و دليل هاى وهمى و احاديث ساختگى و امثال اينها را در ذهن خود انباشته مى كنند. به عنوان داور در امور حلال و حرام و دعاوى مى نشينند و عهده دار تبيين حقايق و جداسازى آنها از ميان مشتبهات و محتملات مى گردند. اگر براى آنها مسأله اى مبهم و قضيه اى مشكل پيش بيايد به روش جاهلانى كه براى رودررويى با مشكلات و حفظ شخصيت [پوشالى] خود در حضور مردم سخنان بيهوده زيادى را آماده دارند، افكار پوچى را فراهم مى كنند و آنها را به صورت پاسخ هاى قطعى و خدشه ناپذير در برابر آن مشكلات علمى طرح مى كنند و [مدعى اند] آنچه را ديگران نتوانند بشناسند آشكار مى كنند.

سخن و ديدگاه آنان مانند تار عنكبوت(7) سست است. نمى دانند آيا درست حكم كرده اند و يا نه، و آيا دلايل بى اساسى را كه به هم بافته اند به حق است يا خير؟

پس اگر پاسخش صواب باشد مى ترسد كه خطا كرده باشد، چرا كه صواب و خطا را بر اساس معيار نمى شناسد [، بلكه تيرى به تاريكى زده است]. و اگر خطا كرده باشد اميدوار است كه درست گفته باشد. اين تشبيه و تمثيل زيبا براى تبيين شخصيت كسانى است كه بدون داشتن شايستگى علمى منصب فتوا و قضا را در اختيار مى گيرند.

ص: 153

جَاهِلٌ خَبَّاطُ(1) جَهَالاَتٍ، عَاشٍ(2) رَكَّابُ عَشَوَاتٍ(3)، لَمْ يَعَضَّ عَلَى الْعِلْمِ بِضِرْسٍ قَاطِعٍ. يُذْري(4) الرِّوَايَاتِ إذْراءَ الرِّيحِ الْهَشِيمَ(5)، لاَ مَلِيٌّ(6) - وَ اللَّهِ - بِإِصْدَارِ مَا وَرَدَ عَلَيْهِ، وَ لاَ هُوَ أَهْلٌ لِمَا فُوِّضَ إلَيهِ، لاَ يَحْسَبُ الْعِلْمَ فِي شَيْءٍ مِمَّا أَنْكَرَهُ، وَ لاَ يَرَى أَنَّ مِنْ وَرَاءِ مَا بَلَغَ مَذْهَباً لِغَيْرِهِ. وَ إِنْ أَظْلَمَ أَمْرٌ(7) اكْتَتَمَ بِهِ لِمَا يَعْلَمُ مِنْ جَهْلِ نَفْسِهِ. تَصْرُخُ مِنْ جَوْرِ قَضَائِهِ الدِّمَاءُ، وَ تَعَجُّ(8) مِنْهُ الْمَوَارِيثُ(9). إِلَى اللَّهِ أَشْكُو مِنْ مَعْشَرٍ(10) يَعِيشُونَ جُهَّالاً وَ يَمُوتُونَ ضُلاّلاً(11).

...

جاهل و نادانى است كه در عين حال خود را به شكل اهل علم در آورده و در ميدان جهالت، بى راهنما مى تازد. بى بصيرتى است كه متصدى كار شده و بدون فهم و دليل، فتوا و حكم مى دهد. هرگز در امر و دانشى حكمى قاطع ندارد و با دندان تيز بر چوب علم گاز نمى زند. اين جمله كنايه از آن است كه حقيقت علم را در نيافته است، چون انسان وقتى بخواهد چوب سست را از چوب سخت بازشناسد با دندان خود بر آن گاز مى زند و كيفيت چوب را در مى يابد. همچنين كسى كه مى خواهد در امور و علم به آنها جزم داشته باشد با امتحان و آزمايش و تجربه وارد مى شود، برخلاف جاهل و نادان كه حقيقت چيستى اشياء را به دليل نيازمودن آنها نمى داند.

روايات را بر باد مى دهد، همان طور كه باد، خاشاك را به اين سو و آن سو مى پراكند.

چون اينها به جاى اتكاى به روايات پيامبر صلى اللّه عليه و آله به رأى خود اعتماد مى كنند.

ص: 154

...

...

به خدا سوگند توانمندى قضاوت را ندارد و بى جهت اين منصب را اشغال كرده و نمى تواند به حق قضاوت كند و شايستگى اين منصب را كه خليفه به او واگذار كرده است ندارد. اين سخن از آن روست كه خلفاى قبل از امام عليه السلام كسانى را كه اندك روايتى مى آموختند و يا مدتى اندك با پيامبر صلى اللّه عليه و آله همنشين بوده اند بدون اينكه شناختى از قضا داشته باشند به عنوان قاضى نصب مى كردند.

چيزى را كه خود به آن نرسيده علم نمى پندارد و گمان مى كند علم منحصراً آن چيزى است كه او فهميده. جاهلان هماره چنين بوده و هستند و فقط يافته هاى خود را علم مى دانند.

فقط انديشه خويش را درست مى داند و براى هيچ مرام و انديشه ديگرى ارزش و اعتبارى قائل نيست. اگر مسأله اى نوپديد براى او پيش آمد كه از آن آگاهى ندارد، جهل خود را پنهان مى كند چنان كه شيوه همه جاهلان پرمدّعاست، به خلاف علماى راسخ كه درباره اش بررسى مى كنند و آنچه نمى دانند مى پرسند. لذا گفته اند: «اذا رأيتمُ العالمَ يكثرُ من قولهِ لا أدري فاقتربوا إليهِ فإنّهُ عالمٌ متّقي؛ اگر عالمى ديديد كه كلمه "نمى دانم" را زياد بر زبان مى راند به او نزديك شويد كه او عالم پرهيزگار است».

آنها مى ترسند كه در صورت برملا كردن جهلشان نسبت به مسأله اى، نظر مردم درباره آنها عوض شده و پى ببرند كه نادانند، به خلاف عالم واقعى كه وزين است و ترسى ندارد.

خون هايى كه در اجراى حدود و ديات كه به سبب حكم اينها به ناحق ريخته شده، فرياد برمى آورند و از خدا دادخواهى مى كنند. اين جمله كنايه از بطلان احكام آنها درباره كشتن است. و اموال و ميراث هايى كه به خلاف حكم خدا، بلكه به حكم اينها بر باد رفته و به غير صاحبانش رسيده ناله سر مى دهند و بى تابى مى كنند و نزد خدا شكايت مى نمايند.

از دست اين جماعت كه با جهل از احكام و سنّت زندگى مى كنند و در گمراهى مى ميرند و تا وقت مرگ هدايت نمى شوند، به خدا شكايت مى برم.

ص: 155

لَيْسَ فِيهِمْ سِلْعَةٌ(1) أَبْوَرُ(2) مِنَ الْكِتَابِ إِذَا تُلِيَ حَقَّ تِلاَوَتِهِ(3)، وَ لاَ سِلْعَةٌ أَنْفَقُ بَيْعاً وَ لاَ أَغْلَى ثَمَناً مِنَ الْكِتَابِ إِذَا حُرِّفَ عَنْ مَوَاضِعِهِ، وَ لاَ عِنْدَهُمْ أَنْكَرُ مِنَ الْمَعْرُوفِ، وَ لاَ أَعْرَفُ مِنَ الْمُنْكَرِ.

...

جايگاه قرآن و كتاب نزد اينان بدين صورت است كه اگر به حق تلاوت شود، يعنى به آن عمل شود، سخت بى ارزش و كم رونق است، ولى اگر تحريف شده و ديگرگونه تفسير شود نزد اينها بسيار ارزشمند و پُربهاست. لذا مى بينيم هر انسان بدانديش و داراى عقيده نادرست آيه اى از قرآن را مطابق نظر خود تفسير مى كند و براى آن تفسير نادرست اهميت و ارزش بسيارى قائل است، اما اگر تفسيرى مطابق ظاهر آن آيه ارائه شود از آن مى گريزد.

و معروف را به اين دليل كه با مصالح و منافع شان در تضاد است منكر و زشت مى دانند و منكر را به اين دليل كه مطابق ميل و منافع آنهاست نيك و پسنديده مى خوانند. بنابراين هر معروفى را مى نكوهند و هر منكرى را مى پسندند.

ص: 156

وَ إِلَهُهُمْ(1) وَاحِدٌ، وَ نَبِيُّهُمْ وَاحِدٌ، وَ كِتَابُهُمْ وَاحِدٌ. أَ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِالاِْخْتِلاَفِ فَأَطَاعُوهُ أَمْ نَهَاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْهُ؟ أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً نَاقِصاً فَاسْتَعَانَ بِهِمْ عَلَى إِتْمَامِهِ؟

...

أَمْ كَانُوا شُرَكَاءَ لَهُ، فَلَهُمْ أَنْ يَقُولُوا، وَ عَلَيْهِ أَنْ يَرْضَى؟ أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً تَامّاً فَقَصَّرَ الرَّسُولُ صلى اللّه عليه و آله عَنْ تَبْلِيغِهِ وَ أَدَائِهِ وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ يَقُولُ: «ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ»(1) وَ قال: فِيهِ تِبْيَانٌ لِكُلِّ شَيْءٍ(2) وَ ذَكَرَ أَنَّ الْكِتَابَ يُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ أَنَّهُ لاَ اخْتِلاَفَ فِيهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ: «وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلاَفاً كَثِيراً»(3).

...

آيا اينها شريك خدا هستند كه هرچه دلشان خواست بگويند و خدا نيز بايد بپذيرد، چنان كه شريك ناچار است نظر شريك خود را بپذيرد تا مشاركت صدق كند؟ يا اينكه [مى پندارند] خداى سبحان دين كاملى فرستاده، اما پيامبر صلى اللّه عليه و آله در تبليغ دين و اداى رسالت كوتاهى كرده و آن گونه كه بايسته است، آن را به مردم نرسانده است؟ لذا [از نظر آنها [آنچه به دست ما رسيده ناقص است و احتياج به اتمام و تكميل دارد و قاضيان به منزله تمام كنندگان عمل مى كنند؟ در حالى كه اين پندار خلاف نظر قرآن كريم است كه مى فرمايد: «ما هيچ چيزى را در كتاب [لوح محفوظ [فروگذار نكرده ايم». يعنى در فرستادن آنچه مردم به آن نياز دارند كوتاهى نكرده ايم، زيرا قرآن تمام خطوط كلى مورد نياز مردم را در امور دينى و دنيوى ترسيم نموده و پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله به طور كامل آن را تشريح فرموده است. خود پيامبر صلى اللّه عليه و آله در اين باره مى فرمايد: «ما من شيء يقرّبكم من الجنّة و يباعدكم من النّار إلاّ و قد أمرتكم به، و ما من شيء يقرّبكم من النّار و يباعدكم من الجنّة إلاّ و قد نهيتكم عنه(4)؛ چيزى نيست كه شما را به بهشت نزديك و از دوزخ دور كند مگر آنكه شما را بدان فرمان داده ام، و چيزى نيست كه شما را به دوزخ نزديك و از بهشت دورتان كند، مگر آنكه شما را از آن بازداشته ام».

و باز خداى متعال مى فرمايد: «...روشنگر هر چيزى است»، يعنى در قرآن تبيين همه

ص: 159

...

...

امور وجود دارد. بيان آنچه مردم به آن نياز دارند، يعنى خطوط كلّى امور دينى و دنيوى مانند: توحيد، عدل، معاد، رسالت، عبادات، معاملات، فضائل و جز اينها در قرآن وجود دارد. وانگهى هيچ تناقضى در قرآن راه نيافته تا انديشه مندى بگويد: من اين بخش از قرآن را گرفتم [و بخش ديگرى را وامى نهم [كه در نتيجه، اختلاف به وجود آيد، زيرا خداوند مى فرمايد بخشى از قرآن بخش ديگر را تصديق مى كند و هيچ اختلافى در قرآن نيست، آن جا كه مى فرمايد: «اگر از جانب غيرخدا مى بود، قطعاً در آن اختلاف بسيارى مى يافتند».

پس بزرگ ترين منكر قرآن نمى تواند طى 23 سال و در فراز و نشيب روزگار كتابى بنويسد كه داراى اسلوب و نظم واحد و بدون اختلاف و تناقض باشد.

وَ إِنَّ الْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ(1)، وَ بَاطِنُهُ عَمِيقٌ، لاَ تَفْنَى عَجَائِبُهُ، وَ لاَ تَنْقَضِي غَرَائِبُهُ، وَ لاَ تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلاَّ بِهِ.

...

...

...

جعده نيز به طور مستقيم در قتل امام حسن عليه السلام شركت كرد، بدين ترتيب كه با خوراندن زهرى كه معاويه برايش فرستاده بود آن حضرت را به شهادت رساند. پسرش نيز محمد بن اشعث، كه از فرماندهان لشكر عمر سعد بود، در قتل امام حسين عليه السلام شركت نمود.

اى پارچه باف (دروغ باف) فرزند پارچه باف. اين گفته يا حقيقى بود، يعنى اشعث و پدرش از پارچه بافان يمن بودند، و يا مجازى است كه منظور نقصان عقل است، زيرا كسى كه پارچه بافى مى كند فكر و ذكرش با شغلش درگير است و لذا جمود عقلى دارد و مانند ساير مردم، افق هاى وسيع را نمى بيند. لذا مى گويند: پارچه بافان نقص عقلى دارند. علاوه بر اينكه حركات بدن پارچه بافِ در حال كار باعث خفت و سبكى [و زدودن وقار [اوست.

اى منافق فرزند كافر، زيرا اشعث از منافقان و در ميان اصحاب اميرمؤمنان عليه السلام همانند عبداللّه بن اُبَىّ در ميان اصحاب پيامبر صلى اللّه عليه و آله بود. هر دو نفر (اشعث و عبداللّه بن اُبَى) ظاهراً اظهار دوستى مى كردند و در باطن دشمن بودند و پدر اشعث نيز كافر بود.

به خدا سوگند، تو را يك مرتبه كفر، و بار ديگر اسلام به اسارت در آورد. جريان از اين قرار بود كه در گذشته ميان دو طايفه از كفار جنگى رخ داد و گروه مقابل اشعث پيروز شدند و اسيرانى گرفتند كه اشعث از جمله آنان بود. بعد از ارتحال پيامبر صلى اللّه عليه و آله نيز اشعث مرتد شد و مسلمانان با او جنگيدند و او را به اسارت گرفتند، اما ابوبكر، خليفه وقت، او را عفو كرد. تفصيل ماجراى اسارت اشعث به اين شرح است:

...

...

فرماندهى «قشعم بن ارقم» و سومى به فرماندهى «اشعث» قيام كردند و اشتباها به جاى قبيله مراد بر قبيله بنى حارث بن كعب تاختند و كبش و قشعم كشته شدند و اشعث اسير شد، كه در ازاى دادنِ سه هزار شتر آزاد شد. تا آن زمان و حتى پس از آن ماجرا در ميان عرب چنين فديه اى براى آزادى كسى داده نشد.

...

...

امت اسلامى)، زيرا در هر دو حال از ملت خود جدا و رويگردان و تكرو بوده اى.

و اما كسى كه شمشير را به سوى قوم خود مى كشد تا آنها را بكشد (چنان كه با گشودن دروازه حصار بر روى مسلمانان، هشتصد نفر از مردم قبيله اش را به تيغ مسلمانان سپرد و آنان را سپر بلاى خود كرد) تا خود نجات يابد، سزاوار است كه خويشانش بر او خشم گيرند و با احتياط با او رفتار كنند، و بيگانگان نيز، خود را از گزند و شر او در امان نبينند؛ چون كسى كه با خويشان خود چنان معامله اى مى كند، بى ترديد بيگانگان از خيانت او در امان نخواهند بود.

سيد رضى رحمه اللّه مى فرمايد: منظور از «دَلَّ على قومه السيف» جريان او با خالد بن وليد در سرزمين يمامه است؛ زيرا اشعث قوم خود را فريب داد و آنها را به چنگ خالد افكند و لذا از آن پس او را «عرف النار» مى گفتند كه اين اسم نزد آنها درباره فريبكاران به كار مى رفت.

...

...

آشكار است كه آنچه امام عليه السلام از آن نهى فرموده، نوع اول است و آنچه خود انجام داده نوع دوم. لذا مى بينيم كه قرآن كريم در عين حال كه مى فرمايد: «وَ لا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ فَيَسُبُّوا اللّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ»(1)؛ «و آنهايى را كه جز خدا مى خوانند دشنام مدهيد كه آنان از روى دشمنى [و] به نادانى، خدا را دشنام خواهند داد»، اما در عين حال درباره افرادى مى فرمايد: «إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ»(2)؛ «در حقيقت، شما و آنچه غير از خدا مى پرستيد، هيزم دوزخيد». و در وصف برخى از كافران مى فرمايد: «عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِكَ زَنِيمٍ»(3)؛ «گستاخ، [و] گذشته از آن، زنازاده است». نيز درباره برخى از منافقان مى فرمايد: «قاتَلَهُمُ اللّهُ»(4)؛ «خدا بكشدشان».

بنابراين فرق است با دشنامگويى شخصى و توهينِ هدفمند.

ص: 166

وَ لَقَدْ بُصِّرْتُمْ إِنْ أَبْصَرْتُمْ، وَ أُسْمِعْتُمْ إِنْ سَمِعْتُمْ، وَ هُدِيتُمْ إِنِ اهْتَدَيْتُمْ، وَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَكُمْ(1): لَقَدْ جَاهَرَتْكُمُ الْعِبَرُ(2)، وَ زُجِرْتُمْ بِمَا فِيهِ مُزْدَجَرٌ(3)، وَ مَا يُبَلِّغُ عَنِ اللَّهِ بَعْدَ رُسُلِ السَّمَاءِ إِلاَّ الْبَشَرُ.

...

...

...

وَاللَّهِ مَا أَنْكَرُوا عَلَيَّ مُنْكَراً وَ لاَ جَعَلُوا بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ نَصِفاً(1) وَ إِنَّهُمْ لَيَطْلُبُونَ حَقّاً هُمْ تَرَكُوهُ، وَ دَماً هُمْ سَفَكُوهُ. فَلَئِنْ كُنْتُ شَرِيكَهُمْ فِيهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِيبَهُمْ مِنْهُ، وَ لَئِنْ كَانُوا وَلُوهُ دُونِي، فَمَا التَّبِعَةُ(2) إِلاَّ عِنْدَهُمْ.

...

وَإِنَّ أَعْظَمَ حُجَّتِهِمْ لَعَلَى أَنْفُسِهِمْ يَرْتَضِعُونَ أُمّاً قَدْ فَطَمَتْ، وَ يُحْيُونَ بِدْعَةً قَدْ أُمِيتَتْ. يَا خَيْبَةَ الدَّاعِي!(1) مَنْ دَعَا؟ وَ إِلاَمَ(2) أُجِيبَ؟ وَ إِنِّي لَرَاضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَيْهِمْ وَ عِلْمِهِ فِيهِمْ.

...

فَإِنْ أَبَوْا أَعْطَيْتُهُمْ حَدَّ السَّيْفِ وَ كَفَى بِهِ شَافِياً مِنَ الْبَاطِلِ، وَ نَاصِراً لِلْحَقِّ. وَ مِنَ الْعَجَبِ(1) بَعْثُهُمْ إِلَيَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعَانِ(2)، وَ أَنْ أَصْبِرَ لِلْجِلاَدِ! هَبِلَتْهُمُ الْهَبُولُ(3)، لَقَدْ كُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ، وَ لاَ أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ وَ إِنِّي لَعَلَى يَقِينٍ مِنْ رَبِّي، وَ غَيْرِ شُبْهَةٍ مِنْ دِينِي.

...

...

...

نابودى آنها تلاش مى كنند.

اينكه امام عليه السلام قبلاً فرمود: فإن الأمر ينزل... مقدمه اى براى اين مطلب بود تا مردم بدانند برترى افراد به تقدير الهى است و دليلى براى حسادت ورزيدن وجود ندارد، زيرا كسى به اختيار خود بهره مند و برخوردار نشده، بلكه اين برخوردارى به خواست و اراده الهى بوده است. آنچه شايسته است فرد حسود انجام دهد اين است كه دعا كند كه خدا براى او نيز مانند ديگران مقدّر فرمايد. خداى متعال مى فرمايد: «وَ قُلِ اعْمَلُوا...»(1)؛ «بگو: عمل كنيد» و باز مى فرمايد: «وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ...»(2)؛ «و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم». بنابراين، داده هاى خدا به ديگران او را دستخوش فتنه گرى نكند.

ص: 176

فَإِنَّ(1) الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ الْبَرِيءُ مِنَ الْخِيَانَةِ مَا لَمْ يَغْشَ(2) دَنَاءَةً(3) تَظْهَرُ(4)، فَيَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُكِرَتْ وَ يُغْرَى(5) بِهَا لِئَامُ النَّاسِ، كَانَ(6) كَالْفَالِجِ(7) الْيَاسِرِ(8) الَّذِي يَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْرَةٍ(9) مِنْ قِدَاحِهِ(10)، تُوجِبُ لَهُ الْمَغْنَمَ(11)، وَ يُرْفَعُ بِهَا عَنْهُ الْمَغْرَمُ(12).

...

پس انسان مسلمان مبراى از خيانت، بالاتر از آن است كه حسادت بورزد، بلكه بايد منتظر يكى از دو تقدير شايسته الهى باشد: رفعت مقام از سوى خداى متعال در دنيا و يا خير و سعادت در آخرت. از اين رو امام عليه السلام كسى را كه منتظر احدى الحسنيين (خير دنيا يا خير آخرت) است توصيف مى فرمايد كه خائن در دين نيست، چون وقتى خيانت مى كند كه انتظار هيچ يك از اين دو را نداشته باشد و نصيب خائن، شقاوت است نه سعادت.

پس كسى كه خائن در دين نيست تا وقتى كه آگاهانه مرتكب عمل نكوهيده نشده، عملى كه ياد آن موجب ترس و وحشت او شود و وجود آن باعث فريفتن و در نتيجه، معاشرت با افراد فرومايه شود، از خيانت و عمل زشت مبراست و به مانند قمارباز فاتح و پيروزى است كه اولين تير قمار كه موجب غنيمت و بُرد او و بركنار ماندنش از غرامت و باخت مى باشد، به نام او در آمده است.

البته در اين تمثيل، دينداران به قماربازان تشبيه شده اند تا مردم آن زمان كه با اين گونه

ص: 177

...

...

برد و باخت ها آشنا بودند بتوانند موفقيت در امور دنيايى يا آخرتى را به خوبى درك كنند. [ ...و گرنه واضح است كه نظر امام عليه السلام تأييد اين عمل زشت و حرام نبوده است].

وَ كَذَلِكَ(1) الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِيءُ مِنَ الْخِيَانَةِ يَنْتَظِرُ مِنَ اللَّهِ إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ، إِمَّا دَاعِيَ اللَّهِ(2) فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لَهُ، وَ إِمَّا رِزْقَ اللَّهِ فَإِذَا هُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ دِينُهُ وَ حَسَبُهُ.

...

و همچنين انسان مسلمان مبرّاى از خيانت، از طرف خدا انتظار دارد يكى از دو بهره نيكو را ببرد: مرگ، كه در اين صورت آنچه نزد خداست براى او بهتر است، يا رزق الهى، كه در اين صورت، هم داراى خانواده و مال است و هم داراى دين و شرف.

[توضيح اينكه:] فرد مسلمان منزّه از خيانت(3) نيز منتظر يكى از دو فرجام نيك از طرف خداست. يا مرگ فرا رسد كه در اين صورت به جوار حق مى رود و البته آنچه نزد خداست از همه چيز بهتر و برتر است، چنان كه فرموده است: «وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ وَ أبقى»(4)؛ «و آنچه پيش خداست بهتر و پايدارتر است». يا منتظر روزىِ الهى در دنياست، كه در اين صورت، به فضل الهى داراى خانواده و مال و آسايش خواهد بود، و هم به دليل اينكه نسبت به بالاتر از خود حسادت نورزيده، دين خود را حفظ كرده است و هم داراى شرافتى شده كه از راه كسب علم و فضل و مانند اينها به دست آورده است. پس اگر كسى يكى از اين دو ارزش، يعنى دنيا يا آخرت را برگزيند انگيزه اى براى حسادت ورزيدن به كسى كه برتر از اوست، ندارد زيرا يا در دنيا با نابسامانى زندگى مى كند تا مرگ او را دريابد و به پاداش آخرت و نعمت بهشت برسد و يا در دنيا به فضل الهى دست مى يابد و در نتيجه هم به خير دنيا و هم به خير آخرت رسيده است. بنابراين آن كه همواره به سوى خير در حركت است سزاوار نيست به كسى حسادت ورزد. البته اين مشروط به پاكى روح از آلودگى گناه است،

ص: 179

إِنَّ الْمَالَ وَ الْبَنِينَ حَرْثُ الدُّنْيَا، وَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ حَرْثُ الاْآخِرَةِ، وَ قَدْ يَجْمَعُهُمَا اللَّهُ تَعَالَى لاِءَقْوَامٍ، فَاحْذَرُوا مِنَ اللَّهِ مَا حَذَّرَكُمْ مِنْ نَفْسِهِ، وَ اخْشَوْهُ خَشْيَةً لَيْسَتْ بِتَعْذِيرٍ(1)، وَ اعْمَلُوا فِي غَيْرِ رِيَاءٍ وَ لاَ سُمْعَةٍ، فَإِنَّهُ مَنْ يَعْمَلْ لِغَيْرِ اللَّهِ يَكِلْهُ اللَّهُ لِمَنْ عَمِلَ لَهُ. نَسْأَلُ اللَّهَ مَنَازِلَ(2) الشُّهَدَاءِ، وَ مُعَايَشَةَ السُّعَدَاءِ، وَ مُرَافَقَةَ الاْءَنْبِيَاءِ.

...

و لذا حضرت فرموده است: «ما لم يغش دنائة؛ مادامى كه تن به پستى ندهد» و «البريء من الخيانة؛ آن كه از خيانت پيراسته است».

...

...

و عذرخواهى شود؛ چون انسان گاهى از خدا به سبب گناهى كه كرده است خشيت دارد و گاهى بدون اينكه گناهى كرده باشد، بلكه مقام والاى الهى موجب خشيت او مى گردد.

أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّهُ لاَ يَسْتَغْنِي الرَّجُلُ - وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ - عَنْ عَشيرَتِهِ(1)، وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَيْدِيهِمْ وَأَلْسِنَتِهِمْ، وَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَيْطَةً(2) مِنْ وَرَائِهِ، وَ أَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ(3)، وَ أَعْطَفُهُمْ(4) عَلَيْهِ عِنْدَ نَازِلَةٍ(5) إِذَا نَزَلَتْ بِهِ. وَ لِسَانُ الصِّدْقِ يَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِي النَّاسِ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ يُوَرِّثُهُ غَيْرُهُ.

...

ارث مى گذارند بهتر است»، كنايه از لزوم برخورد و شيوه درست زندگى و آراستگى به ...

...

فضايل است تا پس از او آوازه و نام بلندى از او در بين مردم باقى بماند [و روشن است كه:

مرده آن است كه نامش به نكويى نبرند.

و: نام نيكى گر بماند ز آدمى به كزو ماند سراى زرنگار.]

زيرا مال دنيا پس از مدتى از بين مى رود، ولى نام نيك و آوازه خوب در طول زمان در ميان مردم مى ماند، و هم از اين رو بود كه ابراهيم عليه السلام به درگاه خداى سبحان عرض كرد: «وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الاْآخِرِينَ»(1)؛ «و براى من در [ميان] آيندگان آوازه نيكو گذار».4.

ص: 183

و منها: أَلاَ لاَ يَعْدِلَنَّ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ يَرَى بِهَا الْخَصَاصَةَ(1) أَنْ يَسُدَّهَا(2) بِالَّذِي لاَ يَزِيدُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَ لاَ يَنْقُصُهُ إِنْ أَهْلَكَهُ.

...

و در بخشى از اين خطبه آمده است:

وَ مَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ، فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ يَدٌ وَاحِدَةٌ، وَ تُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَيْدٍ كَثِيرَةٌ، وَ مَنْ تَلِنْ حَاشِيَتُهُ(1) يَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِهِ الْمَوَدَّةَ.

...

...

...

سيد رضى رحمه اللّه مى فرمايد: غفيره (كه در آغاز كلام امير سخن حضرت على عليه السلام آمده است) به معناى زيادى و كثرت است، چون به جمع فراوان مى گويند: الجم الغفير و الجماء الغفير. البته در يك روايت به جاى غفيره كلمه «عفوة من أهل أو مال» آمده است و عفوة به معناى منتخب و گزينش شده از يك چيز است، مثلاً گفته مى شود: «أكلت عفوة الطعام؛ گزينش شده طعام را خوردم».

امام عليه السلام چه شيوا و زيبا، معناى مورد نظر خود را در جمله «و من يقبض يده عن عشيرته...» طرح فرموده است. حق نيز همين است كه اگر انسان از كمك به خويشان خود دريغ ورزد تنها يك دست يارى را از آنها بازداشته (چون يك نفر بيش نيست)، ولى وقتى به كمك و هميارى آنها نياز پيدا كند، چندين دست از يارى او خوددارى خواهند كرد و صداى فريادخواهى او را ناشنيده مى انگارند و هيچ كمكى به او نمى رسانند.

ص: 186

...

...

تقوا و پيمودن راه خدا ضامن پيروزى است

اى بندگان خدا، تقواى الهى داشته باشيد و از كيفر خدا بترسيد و از عذاب او به سوى رحمت و رضوان حضرتش بشتابيد.

جان سخن امام اين است كه همان طور كه انسان از امرى ناپسند به امرى پسنديده مى گريزد، سزاوار است كه از آنچه موجب خشم خدا، يعنى كفر و عصيان، به آنچه كه رضايت او را فراهم مى كند، يعنى طاعت و ايمان، تغيير مسير بدهد و به سوى آن بشتابد.

و راهى را بپيماييد كه خداى سبحان آن را براى شما واضح و روشن ساخته است، يعنى احكام و شرايع دين.

و به آنچه خدا شما را به آن مكلف ساخته و ميان شما و آن پيوند عملى زده، بپردازيد.

اگر چنين كرديد «على» ضامن موفقيت و پيروزى شما در آينده (خواه دنيا و خواه آخرت) مى باشد؛ يعنى اگر در اين دنيا شتابان به آن دست نيافتيد، حتماً با تأخير و درنگ در همين دنيا و يا در آخرت به آن دست خواهيد يافت.

بى ترديد كسى كه اوامر الهى را اطاعت كند قطعاً به سعادت دنيوى - هرچند پس از مدتى - و سعادت اخروى به طور حتم و يقين نائل خواهد شد.

ص: 188

...

...

عبيداللّه بن عباس را به كارگزارى آن جا و سعيد بن نمران را به فرماندهى سپاه صنعا گمارده بود. چون محمد بن ابى بكر در مصر كشته و يورش و شبيخون شاميان فراوان شد، و مردم عراق نيز با امام از درِ مخالفت درآمدند، طرفداران عثمان در صنعا به خونخواهى وى قيام و اعلام نافرمانى از دستورات امام عليه السلام كردند. عبيداللّه بن عباس با آنها رودررو شد و در نتيجه آنها را زندانى كرد. آنان نامه اى به دوستان لشكرى خود نوشتند و لشكريان نيز سعيد بن نمران را عزل كرده و جمعيت زيادى به قصد آشوب و براندازى به دور آنها گرد آمدند.

عبيداللّه و سعيد به اميرمؤمنان عليه السلام نامه نوشتند و ماجرا را به عرض حضرت رساندند. امام به اهل يمن و لشكر نامه اى نوشت و آنها را تهديد كرد و به ياد خدا و آخرت انداخت. آنها پاسخ دادند: اگر اين دو نفر (عبيداللّه و سعيد) را از كار بركنار كنى از تو اطاعت خواهيم كرد. سپس به معاويه نامه نوشتند و ماجرا را شرح دادند. معاويه نيز «بُسْر بن اَرْطاة» را كه بسيار خشن و خونريز بود به سوى آنها گسيل كرد. او در راه مكه دو فرزند عبيداللّه، يعنى «داود» و «سليمان» و در طائف «عبداللّه بن المدان» داماد ابن عباس را كشت و زمانى كه به صنعا رسيد عبيداللّه و سعيد از آنجا خارج شده و به جاى خود «عبداللّه بن عمرو بن اراكه ثقفى» را گذاشته بودند كه «بُسْر» او را نيز كشت و صنعا را تصرف كرد.

وقتى ابن عباس و سعيد نزد امام عليه السلام آمدند، حضرت آنها را سرزنش نمود كه چرا با بُسْر نجنگيدند. آنان عذر آوردند كه قدرت رويارويى با او را نداشتند. آنگاه حضرت ناراحت و رنجيده خاطر از رفتار يارانش و مخالفتِ آنان، بر فراز منبر شد و اين خطبه را ايراد نمود:

جز كوفه جايى تحت تصرف من نمانده است تا به طور كامل و مستقل هرگونه تصرفى كه بخواهم در آن بنمايم.

[منظور امام عليه السلام از تصرف، گونه كامل و بى منازع آن بود] مانند لباس كه انسان هرگونه ...

...

ص: 190

كه بخواهد در آن تصرف مى كند. امام عليه السلام به ارتشِ ساير مناطقى كه در قلمرو و تحت تصرف آن حضرت بودند اعتمادى نداشت، گرچه شمار آن مناطق زياد بود تا جايى كه نقل كرده اند حضرت هزار كارگزار داشت و قبل از جريان مصر و يمن تنها شام از تحت تصرف حضرت خارج شده بود. آنگاه امام عليه السلام خطاب به [مردم] كوفه فرمود:

اى كوفه، اگر تو هم نمى خواهى، مباش، پس رويت زشت باد كه گردبادهايت وَزان خواهد بود، يعنى اختلافِ آرا در تو نيز وجود دارد. اين جمله را امام براى اظهار دلتنگى و بيان كمبود ياران مورد اعتماد در كوفه طرح نمود. آنگاه به قول شاعر استشهاد فرمود:

لَعَمْرُ أَبِيكَ الْخَيْرِ يَا عَمْرُو إِنَّنِي *** عَلَى وَضَرٍ مِنْ ذَا الاْءِنَاءِ قَلِيلِ

«قسم به جان پدرت اى عمرو، كه مجسّمه خير بود، من فقط ته مانده اى از غذا يا آب ظرف را در اختيار دارم».

مراد امام عليه السلام از اين سخن تنها در اختيار داشتن كوفه بود و اينكه فقط همين شهر تحت فرمان اوست كه در مقايسه با قلمرو پيشين خود، به ته مانده غذا يا آب نسبت به غذا يا آب فراوان مى ماند.

ص: 191

ثُمَّ قَالَ عليه السلام : أُنْبِئْتُ بُسْراً قَدِ اطَّلَعَ(1) الْيَمَنَ. وَ إِنِّي وَ اللَّهِ لاَءَظُنُّ أَنَّ هَوءُلاَءِ الْقَوْمَ سَيُدَالُونَ(2) مِنْكُمْ بِاجْتِمَاعِهِمْ عَلَى بَاطِلِهِمْ، وَ تَفَرُّقِكُمْ عَنْ حَقِّكُمْ وَ بِمَعْصِيَتِكُمْ(3) إِمَامَكُمْ فِي الْحَقِّ، وَ طَاعَتِهِمْ إِمَامَهُمْ فِي الْبَاطِلِ وَ بِأَدَائِهِمُ الاْءَمَانَةَ إِلَى صَاحِبِهِمْ وَ خِيَانَتِكُمْ، وَ بِصَلاَحِهِمْ فِي بِلاَدِهِمْ وَ فَسَادِكُمْ، فَلَوِ ائْتَمَنْتُ أَحَدَكُمْ عَلَى قَعْبٍ(4) لَخَشِيتُ أَنْ يَذْهَبَ بِعِلاَقَتِهِ(5).

...

...

...

مى كنيد. و حوادثى از اين دست، در ميان اصحاب امام عليه السلام اتفاق مى افتاد.

و آنها سرزمين خود را دوست دارند و به اصلاح آن مى پردازند و هر منفعتى را جذب سرزمين خود مى كنند، ولى شما به عكسِ آنان تباهى مى كنيد.

اگر به يكى از شما اعتماد كنم و قدحى چوبين به او بدهم مى ترسم دسته آن را بدزدد.

اللَّهُمَّ إِنِّي قَدْ مَلِلْتُهُمْ وَ مَلُّونِي، وَ سَئِمْتُهُمْ(1) وَ سَئِمُونِي، فَأَبْدِلْنِي بِهِمْ خَيْراً مِنْهُمْ وَ أَبْدِلْهُمْ بِي شَرّاً مِنِّي. اللَّهُمَّ مِثْ(2) قُلُوبَهُمْ كَمَا يُمَاثُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ، أَمَا وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ لِي بِكُمْ أَلْفَ فَارِسٍ مِنْ بَنِي فِرَاسِ بْنِ غَنْمٍ

هُنَالِكَ لَوْ دَعَوْتَ أَتَاكَ مِنْهُمْ *** فَوَارِسُ مِثْلُ أَرْمِيَةِ(3) الْحَمِيمِ(3)

ثمّ نزل عليه السلام من المنبر.

...

...

...

منحرف شده اند دلتنگ و آزرده خاطر مى شد و نفرين مى كرد و گرنه - چنان كه در «منتهى المقال» مامقانى آمده است - امام عليه السلام داراى اصحابى بود كه به «شرطة الخميس» (سپاهيان برگزيده حاكم) مشهور بودند. پس اين نفرين ها و اظهار دلتنگى ها در مورد منحرفان است نه اصحاب و ياران.

به خدا قسم دوست مى داشتم كه به جاى شما هزار نفر از جنگاوران بنى فراس بن غنم را مى داشتم، همان ها كه شاعر درباره آنها گفته است: «اگر آنها را فرا بخوانى، سوارانى از آنها بسان ابرهاى تابستانى شتابان به سوى تو مى آيند».

...

...

گفتار سيد رضى رحمه اللّه

أقول: الأرمية جمع رميّ و هو السحاب، و الحميم هاهنا وقت الصيف و إنما خص الشاعر سحاب الصيف بالذكر، لأنه أشد جفولاً، و أسرع خفوفاً لأنه لا ماء فيه، و إنما يكون السحاب ثقيل السير لامتلائه بالماء، و ذلك لا يكون في الأكثر إلاّ زمان الشتاء. و إنما أراد الشاعر وصفهم بالسرعة إذا دعوا و الإغاثة إذا استغيثوا و الدليل على ذلك قوله: هنالك لو دعوت أتاك منهم...

سيد رضى رحمه اللّه مى فرمايد: «أرمية» جمع رمىّ به معناى ابر، و «حميم» در اينجا به معناى فصل تابستان است، زيرا به خلاف ابر زمستان كه پر آب است و در حركت آرام و كند، ابر تابستان، به دليل نداشتن آب، سبك و سريع حركت مى كند و شاعر قصد داشت تندى و سرعت حركت آنها را هنگام فراخوانى توصيف كند و سرعت فريادرسى آنها را هنگام فريادخواهى تصوير كند، آن جا كه مى گويد: هنالك لو دعوت أتاك منهم؛ اگر فراخوانى، به سوى تو مى آيند.

ص: 196

...

...

گروهى اندكشمار از پيروان دين حنيف ابراهيم عليه السلام در ميان آنها زندگى مى كردند، ولى عموماً جماعت عرب، بر آيين كفر و شرك بوده اند.

و در بدترين سرزمين، يعنى مكه كه محلّ پرستش بت ها و شرك و تباهى و عصيان بود زندگى مى كرديد.

در ميان سنگ هاى خشن و مارهاى ناشنوا و بى اعتناى به همه چيز به سر مى برديد. از آنجا كه سرزمين حجاز از آب دور بود و به خط استوا نزديك و خورشيد مستقيم تر مى تابد و حرارت بيشترى دارد، سنگ هاى آن سخت تر و مارهاى آن سمّى ترند.

آبى كه به مرور زمان تغيير رنگ مى دهد و تيره مى شود، آن را مى نوشيديد، چرا كه عرب ها به آب نزديك نبودند لذا از آب بركه ها، چاه ها و باران و امثال آن استفاده مى كردند (و قاعدتاً آن آبها به دليل راكد بودن، در طول سال تيره و كدر و متعفّن مى شدند). و غذاى شما خشن و ناگوار بود. خون يكديگر را مى ريختيد و پيوند خويشاوندى را مى گسستيد.

بت ها در ميان شما براى پرستش و كرنش برپا و گناهان با شما همآغوش بودند.

عربِ قبل از اسلام در چنين موقعيت و وضعيّتى مى زيستند تا خداى سبحان بر آنها منت نهاد و رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله را به پيامبرى برانگيخت در نتيجه:

1. در گستره زمين پراكنده شده و از سنگستان ها و كوهستان هاى بسيار داغ به مناطق خوش آب و هواى شام و عراق و ايران كوچ كردند.

2. به سيادت و سرورى رسيدند.

3. از همه جا خيرات و تمام وسايل و امكانات رفاهى آن روزگار به سوى آنان سرازير مى شد، چنان كه امروز در سرزمين حجاز قصرهاى سر به فلك كشيده و باغات و آب هاى گوارا و امكانات ديگر زندگىِ مرفه به اوج رسيده است.

ص: 198

و منها: فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِي مُعِينٌ إِلاَّ أَهْلُ بَيْتِي، فَضَنِنْتُ(1) بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ، وَ أَغْضَيْتُ(2) عَلَى الْقَذَى(3)، وَ شَرِبْتُ عَلَى الشَّجَا(4) وَ صَبَرْتُ عَلَى أَخْذِ الْكَظَمِ(5)، وَ عَلَى أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ(6).

...

و منها: وَ لَمْ يُبَايِعْ حَتَّى شَرَطَ أَنْ يُوءْتِيَهُ عَلَى الْبَيْعَةِ ثَمَناً، فَلاَ ظَفِرَتْ يَدُ الْبَائِعِ، وَ خَزِيَتْ أَمَانَةُ الْمُبْتَاعِ. فَخُذُوا لِلْحَرْبِ(1) أُهْبَتَهَا(2)، وَ أَعِدُّوا لَهَا عُدَّتَهَا(3)، فَقَدْ شَبَّ(4) لَظَاهَا(5)، وَ عَلاَ سَنَاهَا(6)، وَ اسْتَشْعِرُوا(7) الصَّبْرَ فَإِنَّهُ أَدْعَى إِلَى النَّصْرِ.

...

...

...

پايين آمد و قدم زنان خارج شد، تا آنكه جمعى از بزرگان شهر گرد او آمدند و گفتند: يا اميرالمؤمنين، برگرد، ما در ياورى تو را كفايت مى كنيم. فرمود: در ياورى مرا كفايت نخواهيد كرد؛ خودتان را نمى توانيد يارى كنيد. آنان همچنان گرد او بودند تا آنكه آن حضرت را به منزل خود برگرداندند. آنگاه سعيد بن قيس هَمْدانى را به همراه هشت هزار مرد جنگى در پى سفيان بن عوف روانه كرد. او با سپاه حركت كرد تا آنكه به نزديك منطقه قنسّرين رسيد، اما او را برگرداندند. امام با ديدن آنها، در حالى كه ردايش بر زمين كشيده مى شد بيرون آمد تا آنكه به نخيله رسيد و مردم نيز همراهش بودند. سپس بر فراز بلندى رفت و حمد خدا را بجاى آورد و بر پيامبر درود فرستاد و فرمود:

اما بعد، جهاد درى از درهاى بهشت است، يعنى همان طور كه درب، گذرگاه رسيدن به منزل است، جهاد نيز دروازه ورود به بهشت است.

خداوند اين در را به روى اوليا و دوستداران خاص خود گشوده است. اين سخن بدان معناست كه جز بندگان صالح و خاص خدا، كسى توفيق جهاد را به دست نمى آورد.

پس [ بدانيد كه] جهاد لباس تقواست و همان طور كه لباس، انسان را از گرما و سرما حفظ مى كند و در چشم همگان آراسته مى سازد، تقوا نيز انسان را از گناهان حفظ كرده و موجب آراستگى به فضايل و والايى ها مى گردد. در حقيقت، جهاد چنين زمينه اى را براى شايستگان آن فراهم مى سازد.

و زره محافظى است كه انسان را از گناهان و در نتيجه از آتش جهنم و عذاب اخروى حفظ مى كند. و سپر مطمئن الهى است.

ص: 202

فَمَنْ تَرَكَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ، وَ شَمْلَةَ(1) الْبَلاَءِ، وَ دُيِّثَ(2) بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءَةِ(3)، وَ ضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالاْءِسْهَابِ، وَ أُدِيلَ الْحَقُّ مِنْهُ(4) بِتَضْيِيعِ الْجِهَادِ، وَ سِيمَ(5) الْخَسْفَ(6)، وَ مُنِعَ النَّصَفَ(7).

...

أَلاَ(1) وَ إِنِّي قَدْ دَعَوْتُكُمْ إِلَى قِتَالِ هَوءُلاَءِ الْقَوْمِ لَيْلاً وَ نَهَاراً، وَ سِرّاً وَ إِعْلاَناً، وَ قُلْتُ لَكُمُ: اغْزُوهُمْ قَبْلَ أَنْ يَغْزُوكُمْ. فَوَاللَّهِ مَا غُزِيَ قَوْمٌ قَطُّ فِي عُقْرِ(2) دَارِهِمْ إِلاَّ ذَلُّوا. فَتَوَاكَلْتُمْ وَ تَخَاذَلْتُمْ(3) حَتَّى شُنَّتْ عَلَيْكُمُ الْغَارَاتُ(4)، وَ مُلِكَتْ عَلَيْكُمُ الاْءَوْطَانُ.

...

به او ستم خواهند كرد. درست همان طور كه امام عليه السلام فرموده بود، معاويه بر مردم كوفه چيره شد و چنان آنان را ذليل كرد كه از حد تصور خارج است.

...

...

مردم رعب و وحشت بيندازند.

و مالك سرزمين هايتان شدند، و ارتش معاويه بر بخش هايى از شهرهاى كشور اسلامى چيره شد.

...

...

خلاف عدالت، سالانه به عايشه ده هزار درهم مى پرداخت، همه ناهموارى ها برطرف و مشكلات حل مى شدند، اما امام عليه السلام تمام اين واگذارى هاى بى حساب را باطل و خلاف عدالت مى دانست. در مقابل مى بينيم كه ابوبكر، خالد بن وليد زناكار را سيف (شمشير آخته خدا) ناميد و به او منصب و مقام بالايى داد و عثمان، كه بنى اميه را به خود نزديك كرده بود، آنان را بر مسلمانان چيره ساخت و ابوذر، آن مرد بزرگوار و عدالتخواه را تبعيد كرد و معاويه مصر را به عمرو عاص فرزند نابغه (زن زناكار) واگذارد تا پايه هاى حكومت خويش را استحكام بخشد، اين روش و اقداماتى كه انجام مى دادند، همگى از نظر امام عليه السلام مردود و ناشايست بود... .

جان سخن اينكه گاهى شرايط براى فردى فراهم مى شود و او مى تواند خود را مسلح و قدرتمند سازد و به حق و عدالت عمل كند و بر طمعكاران چيره شود تا نتوانند عليه او قيام كنند. در چنين وضعيتى نفاق به وجود مى آيد، چنان كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله توانست كافران را سركوب كند، ولى منافقانِ اطراف او زياد شدند، به گونه اى كه آياتى از قرآن درباره آنان نازل شد.

ص: 206

وَ هَذَا أَخُو غَامِدٍ [ وَ ] قَدْ وَرَدَتْ خَيْلُهُ الاْءَنْبَارَ، وَ قَدْ قَتَلَ حَسَّانَ بْنَ حَسَّانَ الْبَكْرِيَّ وَ أَزَالَ خَيْلَكُمْ عَنْ مَسَالِحِهَا(1)، وَ لَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ كَانَ يَدْخُلُ عَلَى الْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ، وَ الاْءُخْرَى الْمُعَاهِدَةِ(2)، فَيَنْتَزِعُ حِجْلَهَا(3) وَ قُلُبَهَا(4) وَ قَلاَئِدَهَا(5) وَ رُعَاثَهَا(6)، مَا تَمْتَنِعُ مِنْهُ إِلاَّ بِالاْءِسْتِرْجَاعِ(7) وَ الاْءِسْتِرْحَامِ(8). ثُمَّ انْصَرَفُوا وَافِرِينَ مَا نَالَ رَجُلاً مِنْهُمْ كَلْمٌ(9)، وَ لاَ أُرِيقَ لَهُمْ دَمٌ. فَلَوْ أَنَّ امْرَأً مُسْلِماً مَاتَ مِنْ بَعْدِ هَذَا أَسَفاً مَا كَانَ بِهِ مَلُوماً، بَلْ كَانَ بِهِ عِنْدِي جَدِيراً.

...

فَيَا عَجَباً(1) - وَ اللَّهِ - يُمِيتُ الْقَلْبَ وَ يَجْلِبُ الْهَمَّ مِنِ اجْتِمَاعِ هَوءُلاَءِ الْقَوْمِ عَلَى بَاطِلِهِمْ، وَ تَفَرُّقِكُمْ عَنْ حَقِّكُمْ! فَقُبْحاً لَكُمْ(2) وَ تَرَحاً(3)، حِينَ صِرْتُمْ غَرَضاً(4) يُرْمَى، يُغَارُ عَلَيْكُمْ وَ لاَ تُغِيرُونَ، وَ تُغْزَوْنَ وَ لاَ تَغْزُونَ، وَ يُعْصَى اللَّهُ وَ تَرْضَوْنَ. فَإِذَا أَمَرْتُكُمْ بِالسَّيْرِ إِلَيْهِمْ فِي أَيَّامِ الْحَرِّ، قُلْتُمْ: هَذِهِ حَمَارَّةُ(5) الْقَيْظِ(6) أَمْهِلْنَا يُسَبَّخْ(7) عَنَّا الْحَرُّ. وَ إِذَا أَمَرْتُكُمْ بِالسَّيْرِ إِلَيْهِمْ فِي الشِّتَاءِ، قُلْتُمْ: هَذِهِ صَبَارَّةُ(8) الْقُرِّ(9) أَمْهِلْنَا يَنْسَلِخْ عَنَّا الْبَرْدُ، كُلُّ هَذَا فِرَاراً(10) مِنَ الْحَرِّ وَ الْقُرِّ. فَإِذَا كُنْتُمْ مِنَ الْحَرِّ وَ الْقُرِّ تَفِرُّونَ فَأَنْتُمْ وَاللَّهِ مِنَ السَّيْفِ أَفَرُّ!

...

...

...

اين كار را خلاف حق و عدالت مى دانست، چنان نكرد، و فقط دوست مى داشت كه خودشان بر حق اجتماع و اتحاد نظر داشته باشند، ولى آنها خودبه خود چنين نبودند.

حال كه هدف تير دشمن قرار مى گيريد و دشمنان به شما هجوم مى آورند، اما در صدد رويارويى برنمى آييد، زشتى و اندوه نصيب تان باد.

اصحاب معاويه به شما هجوم مى آورند، ولى شما بر آنان يورش نمى بريد و آرام نشسته ايد. آنان با شما مى جنگند، ولى شما با آنان نمى جنگيد و مقابله به مثل نمى كنيد. آنان از فرمان خدا سرپيچى مى كنند و شما به كارشان رضايت مى دهيد. اين سخن امام عليه السلام اشاره به سكوت و بى تفاوتى آنان دارد و البته سكوت علامت رضاست.

چون در تابستان به شما فرمان مى دهم كه به مصاف آنان برويد، عذر مى آوريد و مى گوييد كه اكنون هواى تابستان بسيار گرم است، مهلتى بده تا گرماى آزار دهنده اندكى فرو بنشيند. و وقتى كه در زمستان شما را براى جنگيدن با آنان فرا مى خوانيم مى گوييد كه اكنون هوا به شدت سرد است، اندكى صبر كن تا سرماى آزار دهنده رو به گرمى گذارد.

در حقيقت شما كه اين گونه از سرما و گرما مى گريزيد و سفر و جنگ در گرما و سرما را نمى خواهيد، به خدا سوگند كه شما در برابر شمشير گريزان تر و ترسوتريد.

شايد اين جمله كه مى فرمايد: «كُلُّ هَذَا فِرَاراً مِنَ الْحَرِّ وَ الْقُرِّ» استفهام انكارى باشد نه جمله خبرى، يعنى آيا شما از گرما و سرما فرار مى كنيد؟ خير. در حقيقت فرار شما بيشتر از شمشير است نه گرما و سرما.

ص: 209

يَا أَشْبَاهَ(1) الرِّجَالِ وَ لاَ رِجَالَ! حُلُومُ الاْءَطْفَالِ، وَ عُقُولُ رَبَّاتِ(2) الْحِجَالِ، لَوَدِدْتُ أَنِّي لَمْ أَرَكُمْ وَ لَمْ أَعْرِفْكُمْ مَعْرِفَةً - وَ اللَّهِ - جَرَّتْ نَدَماً، وَ أَعْقَبَتْ سَدَماً. قَاتَلَكُمُ اللَّهُ(3)! لَقَدْ مَلاَءْتُمْ قَلْبِي قَيْحاً وَ شَحَنْتُمْ(4) صَدْرِي غَيْظاً(5)، وَ جَرَّعْتُمُونِي نُغَبَ(6) التَّهْمَامِ(7) أَنْفَاساً(8)، وَ أَفْسَدْتُمْ عَلَيَّ رَأْيِي بِالْعِصْيَانِ وَ الْخِذْلاَنِ(9)، حَتَّى لَقَدْ قَالَتْ قُرَيْشٌ: إِنَّ ابْنَ أَبِي طَالِبٍ رَجُلٌ شُجَاعٌ وَ لَكِنْ لاَ عِلْمَ لَهُ بِالْحَرْبِ. لِلَّهِ أَبُوهُمْ(10)! وَ هَلْ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَشَدُّ لَهَا(11) مِرَاساً(12)، وَ أَقْدَمُ فِيهَا مَقَاماً(13) مِنِّي! لَقَدْ نَهَضْتُ فِيهَا وَ مَا بَلَغْتُ الْعِشْرِينَ، وَ هَا(14) أَنَا ذَا(15) قَدْ ذَرَّفْتُ(16) عَلَى السِّتِّينَ، وَ لَكِنْ لاَ رَأْيَ لِمَنْ لاَ يُطَاعُ.

...

...

...

حجله نشين و نوعروسانى هستيد كه تازه وارد زندگى پرهياهو شده و نسبت به پيرزن كه از عقل و تجربه بيشترى برخوردار است ناپخته مى نمايد.

اى كاش از حجاز به عراق سفر نمى كردم و شما را نمى ديدم و نمى شناختم.

شناختى كه به خدا سوگند، باعث پشيمانى من گرديد و اندوه و تأسف به دنبال داشت.

خدا شما را بكشد كه دلم را زخم زديد(1) و سينه ام را از خشم آكنديد.

و با نافرمانى از دستوراتم با هر نَفَسى كه بر مى كشم اندوه و ناراحتى را جرعه جرعه به من نوشانديد و انديشه ام را با نافرمانى و سرپيچى هايتان تباه ساختيد، تا جايى كه قريش گفتند: فرزند ابوطالب مردى شجاع است، ولى دانش نظامى ندارد، زيرا اگر مرد جنگ مى بود، معاويه بر او پيروز نمى شد. قريش نمى داند كه شكست من نه به جهت نداشتن دانش نظامى و اطلاعات جنگى، بلكه به دليل نافرمانى ياران من است.

شگفتا! آيا در ميان قريش كسى يافت مى شود كه در جنگ از من كارآزموده تر باشد و پيش از من به ميدان هماوردى گام نهاده باشد؟

من هنوز بيست سال نداشتم كه به ميدان جنگ مى رفتم و اكنون عمر من از شصت سال گذشته است.

ولى كسى كه از فرمان او اطاعت نكنند نظر و رأيى ندارد [كه نافذ و كارآمد باشد]؛ چون ياران من از دستورات من سر برمى تابند تا بر همگان روشن شود كه انديشه هاى من درست است و نقشه هاى جنگى من بر نقشه هاى معاويه و ديگر فرصت طلبان برترى دارد.

«لا رأي» نفى مجازى است، يعنى رأى كسى كه از او اطاعت نمى كنند سودمند نيست.

ص: 211

...

...

و آخرت ناگهان به ما نزديك مى شود، زيرا انسان هر روز به اندازه اى كه از دنيا فاصله مى گيرد، به آخرت نزديك مى شود.

آگاه باشيد كه امروز انسان در دنيا در ميدان تمرين است، مانند اسبى كه در محل تمرين براى مسابقه آماده مى شود، پس اگر به وظيفه عمل كرد مسابقه را مى برد و گرنه از ديگران عقب مى افتد.

و فردا، يعنى روز قيامت روز نتيجه مسابقه است، چون آن روز معلوم مى شود كه چه كسى گوى سبقت را ربوده و به سوى بهشت با همه درجاتش تاخته، و نيز چه كسى عقب مانده و به سوى جهنم با همه مراتبش رهسپار مى شود.

و پايان كار و جايزه هم بهشت است كه برنده به آن دست مى يابد و فرجام كسى كه عمل نكرده است قطعا جهنم است.

ص: 213

أَ فَلاَ تَائِبٌ مِنْ خَطِيئَتِهِ قَبْلَ مَنِيَّتِهِ! أَلاَ عَامِلٌ لِنَفْسِهِ قَبْلَ يَوْمِ بُوءْسِهِ(1)! أَلاَ وَ إِنَّكُمْ فِي أَيَّامِ أَمَلٍ مِنْ وَرَائِهِ أَجَلٌ، فَمَنْ عَمِلَ فِي أَيَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ فَقَدْ نَفَعَهُ عَمَلُهُ، وَ لَمْ يَضْرُرْهُ أَجَلُهُ، وَ مَنْ قَصَّرَ فِي أَيَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ، فَقَدْ خَسِرَ عَمَلَهُ وَ ضَرَّهُ أَجَلُهُ. أَلاَ فَاعْمَلُوا فِي الرَّغْبَةِ كَمَا تَعْمَلُونَ فِي الرَّهْبَةِ.

...

أَلاَ وَ إِنِّي لَمْ أَرَ كَالْجَنَّةِ نَامَ طَالِبُهَا، وَ لاَ كَالنَّارِ نَامَ هَارِبُهَا، أَلاَ وَ إِنَّهُ مَنْ لاَ يَنْفَعُهُ الْحَقُّ يَضُرُّهُ الْبَاطِلُ، وَ مَنْ لَمْ يَسْتَقِمْ بِهِ الْهُدَى يَجُرُّ بِهِ الضَّلاَلُ إِلَى الرَّدَى. أَلاَ وَ إِنَّكُمْ قَدْ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ وَ دُلِلْتُمْ عَلَى الزَّادِ، وَ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ اثْنَتَانِ: اتِّبَاعُ الْهَوَى، وَ طُولُ الاْءَمَلِ، فَتَزَوَّدُوا مِنَ الدُّنْيَا مَا تَحْرُزُونَ(1) بِهِ أَنْفُسَكُمْ غَداً.

...

...

...

ماندگارى درازمدت در اين دنيا، كه در اين صورت انسان مرتكب گناهان بسيارى مى شود و با تكيه بر اين آرزو، توبه را به فردا و فرداهاى ديگر وا مى گذارد. پس، از دنيا توشه آخرت خود را برگيريد تا فرداى قيامت خود را با آن از آتش دوزخ حفظ كنيد.

...

...

سيد رضى رحمه اللّه مى فرمايد: اگر كلامى را بتوان يافت كه به خوبى مردم را به ضرورت داشتنِ زهد در دنيا و عمل كردن براى روز واپسين فراخواند و آنها را بدان ملزم كند، همين كلام است، [و بس]، زيرا اين سخن دلبستگى مردم را از آرزوى شان مى گسلاند و چراغ هدايتگرى و گناه گريزى را در دل شان روشن مى كند. از همه شگفت تر اين گفتار امام عليه السلام است كه مى فرمايد: «ألا و إن اليوم المضمار و غداً السباق و السبقة الجنة و الغاية النار» كه عليرغم سترگى لفظ و گرانسنگى معنى و تمثيل بجا و تشبيه واقعى، رازى شگفت و معناى لطيف در آن نهفته است، لذا دو لفظ را به جهت اختلاف معنا، متفاوت ذكر فرمود؛ يعنى همان طور كه درباره بهشت فرمود: السبقة الجنة درباره جهنم نفرمود: السبقة النار چون برنده شدن به يك چيز خواستنى و محبوب و پسنديده مربوط مى شود، و اين صفت بهشت مى باشد، نه جهنم. پس فرمود: الغاية النار چون غايت و سرانجام به معناى منتهاى يك مسير است چه ناخشنود كننده باشد و چه رضايتبخش و خشنودكننده. بنابراين در چنين مواردى بايستى از اين دو موضوع با اين دو كلمه تعبير كند مانند كاربرد مصير و مآل، چنان كه خداى سبحان در اين آيه شريفه مى فرمايد: «بگو [اى پيامبر]: برخوردار و تا مى توانيد بهره مند شويد كه قطعاً بازگشت شما به سوى آتش دوزخ است». و نيز درست نبود بفرمايد: سَبْقَتكم إلى النار. در اين نكته دقت كن كه باطن آن عجيب و مانند بيشتر كلمات آن حضرت ژرف است. در بعضى از نسخه ها چنين آمده: و در روايتى ديگر آمده است: «و السُّبقة الجنة» كه السبقة (به ضم سين) جايزه اى مالى يا اعتبارى و حيثيتى است كه براى برنده مقرر مى كنند و البته هر دو معنا به هم نزديك هستند، چون جايزه را براى كار پسنديده قرار مى دهند نه براى رفتار نكوهيده و ناپسند.

ص: 217

...

...

اختلاف و تفرقه گشته اند و شمارى از خوارج به دست حضرت كشته شده اند. از اين رو ضحاك بن قيس را به فرماندهى چهار هزار نفر مأمور شبيخون و يورش به مناطق اطراف قلمرو حكومت امام عليه السلام كرد تا با ايجاد رعب و وحشت در دل مردم، آنان را از گرد امام عليه السلام بپراكنند، زيرا مردم با ديدن ناتوانى رهبر، او را رها خواهند كرد. ضحاك نيز با قتل و غارت پيش روى كرد تا به ثعلبيّه رسيد و با حمله به كاروان حاجيان، تمام دارايى آنها را به يغما برد و عمرو بن عميس بن مسعود برادرزاده عبداللّه بن مسعود از اصحاب پيامبر صلى اللّه عليه و آله و تعدادى از همراهان او را كشت. وقتى كه اين خبر به گوش اميرمؤمنان عليه السلام رسيد، اصحاب خود را فراخواند و به آنان دستور داد به سوى دشمن بروند، اما سستى ورزيدند و در اجراى دستور امام عليه السلام اشتياقى از خود نشان ندادند. در آن هنگام امام عليه السلام اين خطبه را ايراد فرمود:

اى مردمانى كه بدنهايتان در كنار هم، و خواسته هايتان جدا و دور از هم است و هر كدامتان نظر مخصوص خود را داريد.

سخن شما چنان محكم است كه سنگ سخت را تحت تأثير قرار مى دهد و نرم مى كند، ولى عملِ و كردارتان حاكى از ضعف و عدم اراده شماست و طمع دشمنان را در دست اندازى به شما برمى انگيزد. يعنى وقتى كه دشمن سخنتان را مى شنود مى ترسد، ولى وقتى كردارتان را مى بيند به شبيخون زدن تحريك مى شود.

[وقتى كه سخن از جنگ به ميان مى آيد] شما در مجالس خود مى گوئيد: چنين و چنان مى كنيم، مى زنيم و مى بنديم و مى كُشيم [و خود را جنگاور مى نمايانيد]. و وقتى كه جنگ دربگيرد، مى گوئيد: الفرار الفرار [و از آن مى گريزيد و ميدان را خالى مى كنيد].

دعوت كسى كه شما را دعوت مى كند استوارى ندارد. (اين جمله يا خبرى است به

ص: 219

...

...

همين معنى كه گذشت، و يا نفرين است به اين معنا: مستحكم مباد دعوت كسى كه شما را دعوت كند). و آرامش نمى بيند قلب كسى كه با شما دوستى و مدارا كند؛ چون با او به مخالفت مى پردازيد و او همواره از دست شما در رنج است.

در روى برتافتن از جنگ و تعلل ورزيدن در آن هزار دليل باطل و پوچ بهانه مى كنيد.

از من خواستيد كه زمان جنگ را به تأخير بيندازم تا جنگ را از خود دور كنيد، [درست [مثل كسى كه بدهكار است و بدون هيچ عذرى پرداخت بدهى خود را به تأخير مى اندازد، يعنى شما در دور كردن جنگ از خودتان بسان وامدارى مى مانيد كه در عين توان، از پرداخت بدهى خود سر باز مى زند.

انسان ذليل و ضعيف نمى تواند ظلم را از خود براند يا در مقابل ستمگر بايستد، و حق فقط با جدّيتِ در كار به دست مى آيد نه با شوخى. عمل جدّى و قاطع است كه مى تواند انسان را به حق برساند.

حضرت در دو جمله اخير به اشاره مى فهماند كه ياران او در عملْ جدّى نيستند.

ص: 220

أَيَّ دَارٍ بَعْدَ دَارِكُمْ تَمْنَعُونَ؟ وَ مَعَ أَيِّ إِمَامٍ بَعْدِي تُقَاتِلُونَ؟ الْمَغْرُورُ - وَ اللَّهِ - مَنْ غَرَرْتُمُوهُ، وَ مَنْ فَازَ بِكُمْ فَقَدْ فَازَ - وَ اللَّهِ - بِالسَّهْمِ الاْءَخْيَبِ(1)، وَ مَنْ رَمَى بِكُمْ فَقَدْ رَمَى بِأَفْوَقَ(2) نَاصِلٍ(3). أَصْبَحْتُ - وَ اللَّهِ - لاَ أُصَدِّقُ قَوْلَكُمْ، وَ لاَ أَطْمَعُ فِي نَصْرِكُمْ، وَ لاَ أُوعِدُ(4) الْعَدُوَّ بِكُمْ. مَا بَالُكُمْ؟ مَا دَوَاوءُكُمْ؟ مَا طِبُّكُمْ؟ الْقَوْمُ رِجَالٌ أَمْثَالُكُمْ. أَ قَوْلاً بِغَيْرِ عَمَلٍ؟ وَ غَفْلةً مِنْ غَيْرِ وَرَعٍ؟ وَ طَمَعاً فِي غَيْرِ حَقٍّ؟

...

اگر از شهرهاى خود دفاع نمى كنيد از كدام سرزمين مى خواهيد دفاع كنيد؟ اين جمله تشويق آنان است كه از سرزمين خود، كه مورد هجوم قرار گرفته است، دفاع كنند.

پس از من با كدام امام به جنگ خواهيد رفت؟ زيرا آن حضرت تمام ويژگى هاى امامت را داشت و اگر قرار باشد انسان از امام خود دفاع كند، حضرت على عليه السلام بهترين و سزاوارترين فردى است كه بايد از او دفاع شود.

به خدا سوگند، كسى كه فريب شما را بخورد فريب خورده واقعى است، چون به هيچ وجه دست مددگرى به سوى او دراز نمى كنيد؛ پس اگر به اعتبار پيمان شما اقدام نمايد فريب بى وفايان و پيمان شكنان را خورده است.

و كسى كه بخواهد به وسيله شما موفقيت به دست بياورد - به خدا سوگند - مانند كسى است كه تير قمار بدون بهره و سهميه به نام او افتد.

و كسى كه به اعتماد شما تير بيندازد مانند كسى است كه تير شكسته و بدون پيكان به سوى دشمن اندازد. اين كنايه از همكارى نكردنِ آنها در جنگ است، و طبعا اعتماد كردن به آنان مانند كسى است كه بر تير بدون پيكان و نااستوار اعتماد كرده است. بنابراين چنين

ص: 221

...

...

تيرى به هدف نمى خورد و اگر هم به هدف بخورد كسى را نمى كشد.

به خدا سوگند، نه سخن شما را باور مى كنم - چون حرف افراد پرادّعا و بى عمل پذيرفته نيست - و نه به يارى شما اميدى دارم، چون مى دانم كه سرانجامْ رهايم مى كنيد.

و دشمن را با نيروى شما تهديد نمى كنم، يعنى نمى توانم به دشمن بگويم لشكر كوفه را در اختيار دارم، چون مى دانم كه شما يارى ام نمى كنيد.

شما را چه شده است؟ داروى شما چيست؟ اين استفهام انكارى است و بدين معناست كه براى درد شما درمانى وجود ندارد.

راه درمانتان چيست؟ بازهم استفهام انكارى است، يعنى درد شما كه تفرقه و پراكندگى و ناشكيبايى و تنبلى است درمان نمى شود.

سپاهيانِ معاويه كه دستورات باطل او را اجرا مى كنند نيز مردانى مثل شما هستند. پس چرا در عمل مانند آنان نيستيد؟

آيا حرف مى زنيد و عمل نمى كنيد؟ اين پرسش، استفهام توبيخى است، يعنى هميشه مدعى هستيد كه چنين و چنان مى كنيم، ولى به شعارهاى تان عمل نمى كنيد.

آيا از امور زندگى خود، مانند غفلت پرهيزگاران كه به امور آخرت مشغولند، غفلت مى ورزيد؟ هرگز، چنين نيست.

آيا در كسب مال ناحق و رسيدن به مقام و منصبِ بادآورده طمع داريد؟ [و در واقع نابرده رنج به مقام و منصب طمع داريد؟].

ص: 222

...

...

بهتر از ماست، چون كمك كردن به عثمان هيچ فضيلتى ندارد.

از اينكه امام عليه السلام در فقره دوم كلام را بر عكس نكرد و نفرمود: كسى كه عثمان را كشت نمى تواند بگويد من بهتر از يارى كننده او هستم، بلكه در هر دو فقره، سخن را به يك معنا آورد روشن مى شود كه نسبت به عثمان و ياران او خشمگين بوده است.

اينك حادثه كشته شدن عثمان را براى شما خلاصه و تحليل مى كنم:

عثمان خودخواهى و خودكامگى پيشه كرد و در اين استبداد، بسيار بد عمل كرد، چون مستبدى كه در راه حق گام بردارد درخور سرزنش نيست، ولى ديكتاتورى كه در راه حق گام برنمى دارد شايسته هر نوع سرزنش است. و شما هم از كارهاى او بى تاب شديد كه اين كار نيز پسنديده نبود، زيرا كه نتيجه آن، قتل عثمان و تفرقه بين مسلمانان بود و چه بسا اين شورش اگر همراه با خويشتندارى و انديشمندانه بود نتيجه بهترى در برداشت(1).

و حكم الهى در آخرت براى عثمان و شورشيان واقع شدنى است. شايد معنى سخن امام عليه السلام اين باشد كه خداى سبحان گنهكار را فقط در آخرت مجازات مى نمايد، ولى در دنيا مردم را آزاد و مختار آفريده تا هرچه مى خواهند انجام بدهند، چرا كه دنيا سراى آزمون است، نه جايگاه كيفر.

ص: 224

...

...

روحيه متكبرانه است. كارهاى دشوار را آسان مى بيند و اين خلاف كسى است كه در راه حق كارهاى سخت را آسان ببيند، زيرا روحيه اوّل خودبزرگ بينى و خودخواهى و روحيه دوّم بلندهمتى است و فرق بين اين دو سرشت روشن است.

ولى [اى ابن عباس،] با زبير ملاقات و گفت گو كن كه سرشت نرم تر و آرام ترى دارد.

پس به او بگو: دايى زاده ات (على بن ابى طالب عليه السلام )(1) مى گويد: تو در حجاز مرا شناختى و به فضايل من اعتراف كردى، چون با من دست بيعت دادى و كسى كه با ديگرى بيعت مى كند حتماً او را شناخته است، ولى در عراق نشناختى و اعتراف نكردى، چون به جنگ من آمدى و كسى كه به جنگ ديگرى مى آيد حتماً منكر فضايل و كرامتِ اوست.

پس چه چيز تو را از آنچه برايت آشكار شده است رويگردان ساخت؟ يعنى در حجاز براى تو حقيقتى آشكار شد كه با من بيعت كردى، پس در عراق چه چيز تو را از آن منصرف كرد؟ جواب آن واضح است كه حبّ رياست بود. رسول خدا صلى اللّه عليه و آله درباره آثار مخرّب دنيادوستى و مقام پرستى فرمودند: «حبّ المالِ و الجاهِ ينبتانِ النّفاقَ في قلبِ الرجلِ المؤمنِ، كما يُنبتُ الماءُ البقلَ(2)؛ مال دوستى و مقام پرستى نفاق و دورويى را در دل انسان مؤمن مى روياند، چنان كه آب گياهان را».

...

...

ظالم بر سركشى و استكبار خود مى افزايد، چون ياران و همكاران فراوانى دارد.

از علم خويش بهره اى نمى گيريم. افراد سخنور معمولاً جريان هاى عمومى را به خود نسبت مى دهند تا موضعگيرى شان نرم بوده و عموميت و شمول آن را برسانند و لذا مى فرمايد: ما از علم خويش بهره نمى گيريم.

و درباره نادانسته هاى خود در باب احكام و آداب از كسى نمى پرسيم.

و از حوادث هولناك و نگران كننده اى مثل: قحطى، گرانى، بيمارى و سلطه بيگانگان هيچ هراسى نداريم تا اينكه ناگهان بر ما فرود آيند و دچار آنها شويم.

ص: 228

وَ النَّاسُ عَلَى أَرْبَعَةِ أَصْنَافٍ: مِنْهُمْ مَنْ لاَ يَمْنَعُهُ الْفَسَادَ إِلاَّ مَهَانَةُ(1) نَفْسِهِ، وَ كَلاَلَةُ حَدِّهِ(2)، وَ نَضِيضُ(3) وَفْرِهِ(4). وَ مِنْهُمْ الْمُصْلِتُ(5) لِسَيْفِهِ، وَ الْمُعْلِنُ بِشَرِّهِ، وَ الْمُجْلِبُ بِخَيْلِهِ وَ رَجِلِهِ، قَدْ أَشْرَطَ نَفْسَهُ(6)، وَ أَوْبَقَ دِينَهُ لِحُطَامٍ(7) يَنْتَهِزُهُ، أَوْ مِقْنَبٍ(8) يَقُودُهُ، أَوْ مِنْبَرٍ يَفْرَعُهُ(9).

...

...

...

وَ لَبِئْسَ الْمَتْجَرُ(1) أَنْ تَرَى الدُّنْيَا لِنَفْسِكَ ثَمَناً، وَ مِمَّا لَكَ عِنْدَ اللَّهِ عِوَضاً. وَ مِنْهُمْ مَنْ يَطْلُبُ الدُّنْيَا بِعَمَلِ الاْآخِرَةِ، وَ لاَ يَطْلُبُ الاْآخِرَةَ بِعَمَلِ الدُّنْيَا، قَدْ طَامَنَ(2) مِنْ شَخْصِهِ، وَ قَارَبَ مِنْ خَطْوِهِ، وَ شَمَّرَ مِنْ ثَوْبِهِ(3) وَ زَخْرَفَ مِنْ نَفْسِهِ لِلاْءَمَانَةِ، وَ اتَّخَذَ سِتْرَ اللَّهِ ذَرِيعَةً إِلَى الْمَعْصِيَةِ. وَ مِنْهُمْ مَنْ أَقْعَدَهُ عَنْ طَلَبِ الْمُلْكِ ضُئُولَةُ(4) نَفْسِهِ، وَ انْقِطَاعُ سَبَبِهِ، فَقَصَرَتْهُ الْحَالُ(5) عَلَى حَالِهِ، فَتَحَلَّى بِاسْمِ الْقَنَاعَةِ، وَ تَزَيَّنَ بِلِبَاسِ أَهْلِ الزَّهَادَةِ، وَ لَيْسَ مِنْ ذَلِكَ فِي مَرَاحٍ(6) وَ لاَ مَغْدًى(7).

...

...

...

دنيا انجام مى دهند، ولى با عمل دنيوى آخرت را نمى طلبند. گفتنى است كه انسان مى تواند نيازهاى ضرورى زندگى و امور دنيوى مثل خوردن و آشاميدن و همخوابگى و پوشاك را راهى براى رسيدن به آخرت قرار دهد. مثلاً براى آنكه جسم خود را براى عبادت تقويت كند غذا بخورد و به پيروى از امر خدا و حفظ خود از گناه، به صورت شرعى كامجويى جنسى كند، و براى تقويت حق در مقابل باطل خويش را آراسته كند و... .

بنابراين رياكار تواضع مى كند تا مردم را فريفته و وانمود كند كه از خدا مى ترسد با اينكه قصد او شكار افراد ساده لوح و نفوذ در دل خوش باوران است.

قدمهاى خود را كوچك بر مى دارد تا خود را به صالحان شبيه سازد و به مردم بفهماند كه اهل صلاح است.

لباس خود را از زمين بالا مى گيرد تا وانمود كند، آن چنان تقوا دارم كه از ترس تماس لباس با زمينى - كه احتمالاً نجس است - آن را بالا مى گيرم.

خود را مانند صالحان به خضاب و انگشتر و امثال اينها مى آرايد تا به مردم بفهماند من نيز از صالحانم، و از اين رهگذر، مردم به او اطمينان كنند و او را اهل تقدس و تقوا شمارند.

پرده پوشى خدا بر ماهيت و نيرنگ خود را وسيله معصيت قرار مى دهد، يعنى ستّاريّت خدا مانع مى شود كه حقيقتى كه عبارت از نيرنگ بازى و دنياخواهى و رياست طلبى است آشكار گردد، اما او از اين امر سوءاستفاده مى كند و دين را وسيله رسيدن به دنيا قرار مى دهد.

...

...

گناه است، بلكه به سببِ دون همتى است كه به والايى ها دست نمى يابند و نيز به دليل بى بهرگى از ابزار رسيدن به حكومت مثل مال و نيرو و قبيله و طرفدار بر همان وضعيت مى مانند و نمى توانند مراتب ترقى را درنوردند.

از همين رو خود را به زيور قناعت آراسته و اظهار مى كنند كه ما قدرت طلب نيستيم با اينكه خود مى دانند كه در قدرت طلبى توانا نبوده اند و لباس اهل زهد برتن كرده اند و وانمود مى كنند كه رغبتى به حكومت و قدرت نداريم.

اين در حالى است كه اهل قناعت و زهد نيستند] ، بلكه از غم بى آلتى افسرده اند] و در صف قانعان و زاهدان هيچ جايگاهى ندارند و هيچ شب يا روزى را به زهد و تقوا سپرى نكرده اند.

ص: 233

وَ بَقِيَ رِجَالٌ غَضَّ أَبْصَارَهُمْ ذِكْرُ الْمَرْجِعِ، وَ أَرَاقَ دُمُوعَهُمْ خَوْفُ الْمَحْشَرِ، فَهُمْ بَيْنَ شَرِيدٍ نَادٍّ(1)، وَ خَائِفٍ مَقْمُوعٍ، وَ سَاكِتٍ مَكْعُومٍ(2)، وَ دَاعٍ مُخْلِصٍ، وَ ثَكْلاَنَ مُوجَعٍ، قَدْ أَخْمَلَتْهُمُ(3) التَّقِيَّةُ(4) وَ شَمِلَتْهُمُ الذِّلَّةُ فَهُمْ فِي بَحْرٍ أُجَاجٍ، أَفْوَاهُهُمْ ضَامِزَةٌ(5)، وَ قُلُوبُهُمْ قَرِحَةٌ، قَدْ وَعَظُوا حَتَّى مَلُّوا، وَ قُهِرُوا حَتَّى ذَلُّوا، وَ قُتِلُوا حَتَّى قَلُّوا.

...

...

...

گناه در جمع مردم حاضر نمى شوند، لذا گمنام مى مانند و كسى از آنها يادى نمى كند، و طبيعتاً مردم از كسى ياد مى كنند كه با او همزيستى و نشست و برخاست دارند.

خشوع عبوديت و طاعت الهى آنها را در بر گرفته است.

در درياى شور به سر مى برند. اين سخن كنايه از اين است كه دنباله رو شهوات خود نيستند تا همانند مردم دنيادوست از گناه لذت ببرند.

ساكت اند و دهان هايشان بسته است، چرا كه نه زبان به بدگويى مى گشايند و نه در امور عادى پرگويى مى كنند.

قلب هاى آنها از ترس آخرت و رواج كفر و گناهان در بين مردم، زخمى و دردناك است.

مردمان را آن قدر موعظه كرده، به تقوا فرا مى خوانند كه مردم از آنها خسته مى شوند. اين برداشت در صورتى است كه از حيث دستورى و صرفى مَلُّوا را مبنى بر مجهول بخوانيم، ولى اگر آن را به صورت معلوم بخوانيم معنى اين است كه خسته شده اند.

و دشمنان آنها را مقهور مى كنند تا جايى كه خوار مى شوند، چون انسان مقهور، احساس خوارى مى كند.

و از اين دسته، آن قدر به دست دشمنان كشته مى شوند كه تعداد آنها كم مى شود، يعنى نيكان بايد با مفسدان و فتنه جويان مقابله كنند، گرچه سرانجام كشته شوند.

ص: 235

فَلْتَكُنِ الدُّنْيَا فِي أَعْيُنِكُمْ أَصْغَرَ مِنْ حُثَالَةِ الْقَرَظِ، وَ قُرَاضَةِ الْجَلَمِ، وَ اتَّعِظُوا بِمَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ، قَبْلَ أَنْ يَتَّعِظَ بِكُمْ مَنْ بَعْدَكُمْ، وَ ارْفُضُوهَا ذَمِيمَةً فَإِنَّهَا قَدْ رَفَضَتْ مَنْ كَانَ أَشْغَفَ بِهَا مِنْكُمْ.

...

...

...

بى هيچ ترديدى اين خطبه از سخنان اميرمؤمنان عليه السلام است. طلا كجا و خاك و خاشاك كجا؟ آب گوارا كجا و شورابه و تلخابه كجا؟

بهترين دليل بر اين ادعا، گفته «عمرو بن بحر» معروف به جاحظ است كه در اين فن (بلاغت) راهنمايى است قَدَر و نقّادى است بصير و تيزبين. او در كتاب البيان و التبيين خود اين خطبه را آورده است و كسانى كه آن را به معاويه نسبت داده اند نام برده و گفته است: اين كلام، به سخن و مرام و سيره حضرت على عليه السلام شبيه تر است كه مردم را دسته بندى نموده و از وضعيت قهرآلود، خفت بار و اينكه در تقيه و ترس به سر مى برند خبر داده كه اين، سزاوارتر است.

سپس مى گويد: چه هنگامى ديده شده كه معاويه به مسلك زاهدان و مذهب عابدان سخن گفته باشد؟

ص: 237

...

...

چنان كه خداى سبحان مى فرمايد: «يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ»(1)؛ «كلمات را از جاهاى (معناى) خود بر مى گردانند» و هيچ كسى ادعاى نبوت نمى كرد، يعنى هيچ پيامبر راهنمايى بين عرب وجود نداشت. پس راه به جايى نمى بردند، چرا كه حق با كتاب آسمانى يا با وجود پيامبر آشكار مى گردد و عرب فاقد اين هر دو بوده اند.

پس پيامبر صلى اللّه عليه و آله مردم را به حق رهبرى فرمود تا آنكه آنها را به جايگاه شايسته، يعنى پايبندى به عقايد حق، فضايل، آداب، اعمال صالح و نظام صحيح زندگى رسانيد و [ از تاريكى نادانى و گمراهى] رهايى شان بخشيد.

پس نيزه عرب استوار شد، يعنى پس از اينكه در عقيده و شريعت و عادت و رسوم گرفتار كژى و ناراستى بودند سرانجام به راستى و استقامت گراييدند و صفات آنها پس از آنكه متزلزل و بى ثبات بود استحكام يافت، چرا كه يكى دختر زنده به گور مى كرد و ديگرى غارت و جنايت مى نمود و البته هر يك نيز به كار خود افتخار مى كرد.

ص: 239

أَمَا وَ اللَّهِ إِنْ(1) كُنْتُ لَفِي سَاقَتِهَا(2) حَتَّى تَوَلَّتْ بِحَذَافِيرِهَا(3)، مَا عَجَزْتُ وَ لاَ جَبُنْتُ، وَ إِنَّ مَسِيرِي هَذَا لِمِثْلِهَا، فَلاَءَنْقُبَنَّ(4) الْبَاطِلَ حَتَّى يَخْرُجَ الْحَقُّ مِنْ جَنْبِهِ. مَا لِي وَ لِقُرَيْشٍ! وَ اللَّهِ لَقَدْ قَاتَلْتُهُمْ كَافِرِينَ، وَ لاَءُقَاتِلَنَّهُمْ مَفْتُونِينَ، وَ إِنِّي لَصَاحِبُهُمْ بِالاْءَمْسِ، كَمَا أَنَا صَاحِبُهُمُ الْيَوْمَ.

...

...

...

كه حضرت همراه آنها به كوفه بازگردد و چند روز در آنجا بماند و سپس به جنگ برود.

حضرت به خلاف ميل باطنىِ خود همراه آنها برگشت. لذا در «نُخيله» آنها را فرود آورد و دستور داد در پادگان بمانند و خود را براى جنگ آماده كنند و با خانواده هاى خود كمتر ديدار كنند. آنان نپذيرفتند و مخفيانه به كوفه رفتند تا جايى كه افرادى اندك با امام عليه السلام ماندند. وقتى كه امام عليه السلام اوضاع را چنين ديد وارد كوفه شد و خطبه اى ايراد كرده و فرمود: اى مردم، آماده جنگ شويد كه جهاد با دشمنان مايه قرب به خدا و توسل به حضرتش مى باشد. [بدانيد كه] آنان از حق فاصله گرفته اند و او را يارى نمى كنند و به گسترش پهنه ستم پرداخته اند و از انجام دادن آن رويگردان نيستند و كتاب (قرآن) را به كنارى گذاشته و از دين منحرف و در طغيان كوركورانه وارد و در امواج گمراهى غوطه ور شده اند. [آنگاه اين آيه را تلاوت نمود: [«وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ...»(1)؛ «و هرچه در توان داريد، اعم از نيزه و اسب ها براى رويارويى با آنان بسيج كنيد» «وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفَى بِاللَّهِ وَكِيلاً»(2)؛ «و بر خدا اعتماد كن، همين بس كه خدا نگهبان [تو]ست».

راوى مى گويد: هيچ كس براى جنگ اظهار آمادگى نكرد و امام عليه السلام چندروز آنها را به حال خود گذاشت، سپس اين خطبه را در جمع شان ايراد فرمود:

ص: 242

أُفٍّ(1) لَكُمْ! لَقَدْ سَئِمْتُ(2) عِتَابَكُمْ، أَ رَضِيتُمْ بِالْحَياةِ الدُّنْيا مِنَ الاْآخِرَةِ عِوَضاً؟ وَ بِالذُّلِّ مِنَ الْعِزِّ خَلَفاً؟ إِذَا دَعَوْتُكُمْ إِلَى جِهَادِ عَدُوِّكُمْ دَارَتْ أَعْيُنُكُمْ، كَأَنَّكُمْ مِنَ الْمَوْتِ فِي غَمْرَةٍ(3) وَ مِنَ الذُّهُولِ(4) فِي سَكْرَةٍ.

...

يُرْتَجُ(1) عَلَيْكُمْ حَوَارِي(2) فَتَعْمَهُونَ(3) وَ كَأَنَّ قُلُوبَكُمْ مَأْلُوسَةٌ(4) فَأَنْتُمْ لاَ تَعْقِلُونَ. مَا أَنْتُمْ لِي بِثِقَةٍ سَجِيسَ(5) اللَّيَالِي، وَ مَا أَنْتُمْ بِرُكْنٍ يُمَالُ بِكُمْ(6)، وَ لاَ زَوَافِرُ(7) عِزٍّ يُفْتَقَرُ إِلَيْكُمْ. مَا أَنْتُمْ إِلاَّ كَإِبِلٍ ضَلَّ رُعَاتُهَا، فَكُلَّمَا جُمِعَتْ مِنْ جَانِبٍ انْتَشَرَتْ مِنْ آخَرَ.

...

فهم گفته هاى من براى شما دشوار و راه گفت گوى شما با من بسته است، لذا چون نابينايان دچار سرگشتگى شده ايد و نمى دانيد كه بايد به من چه جوابى بدهيد و اين، حال انسانِ هراسيده است كه مى ترسد گفته كسى را تصديق كند و نيز نمى تواند آن را انكار نمايد. اينها نيز مى ترسيدند كه سخن امام را بپذيرند و در نتيجه، بايد به جبهه بروند و نيز مى ترسيدند كه دستور آن حضرت را به تمامى رد كنند، زيرا امير و فرمانده آنها بود و آنها رعيّت و فرمانبردار او بوده اند.

و چنان به نظر مى رسد كه دل (و انديشه) شما دچار جنون است و لذا نمى توانيد واقعيت را به خوبى درك كنيد.

اى جماعت، من هرگز به شما اعتماد ندارم، و ستونى نيستيد كه با اعتماد و تكيه بر آن، بتوان از حوادث زمانه ايمن ماند و ياران قدرتمندى نيستيد كه به هنگام نيازمندى، نياز را برطرف كنيد، چون هرگز كسى را كه به سوى شما دست كمك دراز كند يارى نمى كنيد.

شما به سان گله شترى هستيد كه ساربانشان گم شده است و هرگاه از يك سو گردهم آيند، از سوى ديگر پراكنده مى شوند و همواره در معرض خطر قرار دارد. اين سخن امام از آن روست كه مردم كوفه گرفتار اختلاف آرا و تشتت افكار بوده اند.

ص: 244

لَبِئْسَ - لَعَمْرُ(1) اللَّهِ - سُعْرُ(2) نَارِ الْحَرْبِ أَنْتُمْ! تُكَادُونَ وَلاَ تَكِيدُونَ، وَ تُنْتَقَصُ أَطْرَافُكُمْ فَلاَ تَمْتَعِضُونَ(3). لاَ يُنَامُ عَنْكُمْ وَ أَنْتُمْ فِي غَفْلَةٍ سَاهُونَ، غُلِبَ - وَ اللَّهِ - الْمُتَخَاذِلُونَ. وَ ايْمُ اللَّهِ(4) إِنِّي لاَءَظُنُّ بِكُمْ أَنْ لَوْ حَمِسَ(5) الْوَغَى(6)، وَ اسْتَحَرَّ(7) الْمَوْتُ، قَدِ انْفَرَجْتُمْ عَنِ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ انْفِرَاجَ الرَّأْسِ. وَ اللَّهِ إِنَّ امْرَأً يُمَكِّنُ عَدُوَّهُ مِنْ نَفْسِهِ يَعْرُقُ(8) لَحْمَهُ، وَ يَهْشِمُ عَظْمَهُ، وَ يَفْرِي جِلْدَهُ، لَعَظِيمٌ عَجْزُهُ، ضَعِيفٌ مَا ضُمَّتْ عَلَيْهِ جَوَانِحُ(9) صَدْرِهِ.

...

...

...

به خدا سوگند، كسانى كه همديگر را يارى نكنند سرانجام به دست دشمنان شكست خواهند خورد.

به خدا سوگند، گمان مى كنم (= مى بينم) كه اگر شعله هاى آتش جنگ بالا رود و كشتار و مرگ در جنگ به اوج رسد، شما از گرداگرد پسر ابوطالب (= حضرت على عليه السلام ) پراكنده مى شويد، آن سان كه سر از بدن جدا مى شود؛ يعنى همان طور كه سر از بدن جدا مى شود و ديگر پس از آن هيچ گونه پيوندى بين سر و بدن وجود ندارد و حيات بازيابى نخواهد شد، ارتباط شما نيز با من قطع مى شود.

به خدا سوگند، از ناتوانى انسان است كه بگذارد دشمن بر او مسلط شود؛ يعنى توان دشمن را نگيرد، و حتى به سبب تساهل و بى احتياطى دشمن بر او چيره شود و سرانجام گوشت او را بخورد و استخوانش را بشكند و پوست از تنش جدا كند. منظور امام عليه السلام از اين تشبيه آن است كه دشمن به گونه اى بر او چيره خواهد شد كه هرچه بخواهد، بى پروا در حق او مى كند. زيرا تسليم دشمن شدن و پرهيز از جنگيدن با وى نشان دهنده نهايت عجز و نشانه ضعف قلب انسان در برابر دشمن است و از همين رو نمى تواند اقدامى كند. بنابراين دشمن را به حال خود وا مى گذارد تا بر او مسلط شود. اگر آدمى چنين اوصافى نداشته باشد، بى ترديد در برابر دشمن مى ايستد.

ص: 246

أَنْتَ فَكُنْ ذَاكَ إِنْ شِئْتَ، فَأَمَّا أَنَا - فَوَ اللَّهِ - دُونَ أَنْ أُعْطِيَ ذَلِكَ ضَرْبٌ بِالْمَشْرَفِيَّةِ(1) تَطِيرُ مِنْهُ(2) فَرَاشُ(3) الْهَامِ، وَ تَطِيحُ السَّوَاعِدُ(4) وَ الاْءَقْدَامُ(5)، وَ يَفْعَلُ اللّهُ بَعْدَ ذَلِكَ ما يَشاءُ.

...

أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ لِي عَلَيْكُمْ حَقّاً، وَ لَكُمْ عَلَيَّ حَقٌّ: فَأَمَّا حَقُّكُمْ عَلَيَّ فَالنَّصِيحَةُ لَكُمْ، وَ تَوْفِيرُ فَيْئِكُمْ عَلَيْكُمْ، وَ تَعْلِيمُكُمْ كَيْلاَ تَجْهَلُوا، وَ تَأْدِيبُكُمْ كَيْمَا تَعْلَمُوا. وَ أَمَّا حَقِّي عَلَيْكُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَيْعَةِ، وَ النَّصِيحَةُ فِي الْمَشْهَدِ(1) وَ الْمَغِيبِ(2)، وَ الاْءِجَابَةُ حِينَ أَدْعُوكُمْ، وَ الطَّاعَةُ حِينَ آمُرُكُمْ.

...

...

...

و در بود و نبودم همواره خيرخواه من باشيد؛ يعنى كارى كنيد كه به صلاح من باشد چه حاضر باشم و چه غايب، البته اين كار به اصطلاح امروز با تبليغات صحيح صورت مى گيرد.

و هرگاه شما را براى كارى فراخواندم، اطاعتم كنيد.

و هرگاه شما را به انجام كارى فرمان دادم فرمانبردار باشيد.

امام عليه السلام اين چهار حق را براى خود، و آن چهار حق را براى مردم قرار داد و همين عناصر، جامعه اى شايسته پديد مى آورد تا زمامدار و رعيت به يك اندازه از خوشبختى بهره مند خواهند شد.

ص: 249

...

...

مقاومت كنيد)، حق به جايگاه خود نزديك شده است و تنها كارى كه مانده بركندن ريشه ظالمان و مخالفان است.

با اين همه و با توجه به هدايتگرى هاى آن حضرت جنگ ناتمام ماند و مردم از صلح سخن مى گفتند. در اين هنگام قرار شد دو داور از جانب امام عليه السلام و معاويه براى تعيين تكليف جنگ بر اساس حكم قرآن تعيين شوند. امام عليه السلام ابن عباس را انتخاب كرد، اما لشكريان نپذيرفتند و بدون رضايت آن حضرت، ابوموسى اشعرى را برگزيدند. امام عليه السلام از چنين انتخابى به آنها هشدار داد، ولى سخن امام عليه السلام را نشنيده گرفتند.

معاويه عمرو بن عاص را برگزيد و اين دو داور به مشورت و رايزنى پرداختند و داور شاميان، يعنى عمرو بن عاص، ابوموسى را فريب داد و گفت: ما هر دو امير و فرمانده (على عليه السلام و معاويه) را بركنار مى كنيم و مسلمانان هر كه را خواستند به اميرى انتخاب كنند.

بر اساس اين توافق، ابوموسى برخاست و حضرت على عليه السلام را از اميرى و خلافت خلع كرد، سپس عمرو بن عاص برخاست و گفت: ديديد كه نماينده شما، على را خلع نمود. اما من معاويه را به عنوان خليفه و امير نصب مى نمايم.

مردم كه وضع را چنين ديدند با يكديگر درگير شدند، ولى سودى نداشت، چرا كه كار به دلخواه معاويه پايان گرفت. وقتى امام عليه السلام اين را شنيد سخت خشمگين شد و خطبه خود را اين گونه آغاز كرد:

ص: 251

الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ إِنْ أَتَى الدَّهْرُ بِالْخَطْبِ(1) الْفَادِحِ(2) وَ الْحَدَثِ الْجَلِيلِ. وَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، لَيْسَ مَعَهُ إِلَهٌ غَيْرُهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صَلَّى اللّه ُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ(3). أَمَّا بَعْدُ(4)، فَإِنَّ مَعْصِيَةَ النَّاصِحِ الشَّفِيقِ(5) الْعَالِمِ الْمُجَرِّبِ تُورِثُ الْحَيْرَةَ، وَ تُعْقِبُ النَّدَامَةَ، وَ قَدْ كُنْتُ أَمَرْتُكُمْ فِي هَذِهِ الْحُكُومَةِ أَمْرِي، وَ نَخَلْتُ(6) لَكُمْ مَخْزُونَ رَأْيِي، لَوْ كَانَ يُطَاعُ لِقَصِيرٍ أَمْرٌ!

...

...

...

و من درباره اين داورى و تعيين داوران براى پايان دادن به جنگ، پيش تر روشن كردم كه اين كار، نيرنگ معاويه براى رهايى از جنگ، و گريز از شكست قطعى است كه آثار آن براى وى آشكار شده بود، و نظر خود را كه در سينه داشتم براى شما آشكار كردم.

اگر كسى از فرمان قصير اطاعت مى كرد مردم پايان نيك آن را مى ديدند.

لو كان يطاع لقصير أمر ضرب المثل است و اصل آن اين است كه فردى به نام «جذيمه» پدر «زباء» ملكه جزيره را كشت و پس از مدتى زباء كسى را نزد جذيمه فرستاد و به او پيشنهاد ازدواج داد و از او خواست نزد وى بيايد. وى با اين اقدام قصد فريب قاتل پدر خود را داشت. جذيمه قبول كرد و با هزار سواره حركت نمود و بقيه لشكر خود را نزد خواهر زاده اش عمرو بن عدى گذارد. «قصير» كه از وابستگان جذيمه بود به او گفت: اين يك نيرنگ است و نبايد نزد زباء بروى. جذيمه قبول نكرد و همين كه به جزيره نزديك شد لشكريان زباء بدون اينكه احترامى به او بگذارند به پيشواز او آمدند. قصير گفت: برگرد كه اين حيله زنانه است و كار زنان حيله گرى است، ولى جذيمه قبول نكرد و وقتى كه به نزد زباء رسيد به نيرنگ او گرفتار آمد و كشته شد. در اين هنگام قصير گفت: اگر كسى دستور قصير را اجرا مى كرد نتيجه عالى آن را مى ديد. پس اين جمله لو كان يطاع لقصير أمر ضرب المثل شد و جواب لو، يعنى لرأى الناس عاقبة أمره الحسن محذوف است.

ص: 253

فَأَبَيْتُمْ عَلَيَّ إِبَاءَ الْمُخَالِفِينَ الْجُفَاةِ(1)، وَ الْمُنَابِذِينَ(2) الْعُصَاةِ(3)، حَتَّى ارْتَابَ النَّاصِحُ بِنُصْحِهِ، وَ ضَنَّ الزَّنْدُ(4) بِقَدْحِهِ، فَكُنْتُ وَ إِيَّاكُمْ كَمَا قَالَ أَخُو هَوَازِنَ:(5)

أَمَرْتُكُمْ أَمْرِي بِمُنْعَرَجِ اللِّوَى(6)*** فَلَمْ تَسْتَبِينُوا النُّصْحَ إِلاَّ ضُحَى الْغَدِ

...

...

...

عليه آن حضرت اين بود كه چون آنان، حضرتش را به پذيرش حكميت خواندند، امام عليه السلام هشدار و پندشان داد، امّا بدان توجه نكردند و او را به تن دادنِ به حكميت واداشتند. آنگاه قرارداد حكميت را نوشتند و اشعث بن قيس آن را نزد ياران معاويه برد و آنها بدان رضايت دادند. آنگاه آن را بر سپاه اميرمؤمنان عليه السلام عرضه كرد، آنان نيز پذيرفتند. اما هنگامى كه پيمان به سپاه «عنزه» - كه شمارشان به چهار هزار تن مى رسيد و در سپاه اميرمؤمنان عليه السلام بودند - رسيد، دو نفر از آنان گفتند: لا حكم إلا للّه. سپس بر ياران معاويه حمله كردند و كشته شدند. آن دو، نخستين افرادى بودند كه شعار معروف خوارج را سر دادند. در پى آن دو گروه هاى ديگرى برخاستند و همان شعار را تكرار كردند. اشعث، امام را از ماجرا با خبر كرد، اما امام اعتنايى نفرمود، ولى وقتى كه نتيجه داورى حكمين به اطلاع افراد لشكر رسيد از هر سوى فرياد «لا حكم إلا للّه، لا لك يا علي؛ حكم از آنِ خداست، نه تو اى على» بلند كردند و گفتند: اى على، خطا كرديم كه به حكميت تن داديم و تو نيز خطا كردى. ما برگشتيم و توبه كرديم، تو نيز برگرد و توبه كن و گرنه از تو برائت مى جوييم.

حضرت امتناع نمود كه برگردد و فرمود: واى بر شما، آيا بعد از پيمان برگرديم! پس با گفته خداى متعال كه مى فرمايد: «وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدتُّمْ...»؛(1) «و چون با خدا پيمان بستيد، به پيمان خود وفا كنيد» چه كنيم؟(2)

خوارج اصرار كردند كه بايد حكميّت را زير پا بگذاريم. آنگاه از آن حضرت بيزارى و برائت جستند و در محلى به نام «حروراء» گرد آمدند. آن حضرت آنان را «حروريّه» لقب

ص: 256

...

...

داد. سپس با آنان گفت گو كرد و در نتيجه دو هزار نفر از آنان از نظر خود برگشتند و به امام عليه السلام پيوستند، ولى بقيه به فرماندهى «عبداللّه بن الكواء» به نهروان برگشتند. امام عليه السلام نيز به نهروان برگشت و بار ديگر با آنان سخن گفت، ولى بازهم سودى نبخشيد. لذا با آنها - كه اين بار تحت فرماندهى «عبداللّه الراسى» بودند - جنگيد و همه آنها را جز عدّه اى اندكشمار كه فرار كرده اند، نابود كرد.

ص: 257

فَأَنَا نَذِيرٌ لَكُمْ أَنْ تُصْبِحُوا صَرْعَى(1) بِأَكْنافِ(2) هَذَا النَّهَرِ، وَ بِأَهْضَامِ(3) هَذَا الْغَائِطِ(4)، عَلَى غَيْرِ بَيِّنَةٍ(5) مِنْ رَبِّكُمْ، وَ لاَ سُلْطَانٍ(6) مُبِينٍ مَعَكُمْ، قَدْ طَوَّحَتْ(7) بِكُمُ الدَّارُ، وَ احْتَبَلَكُمُ(8) الْمِقْدَارُ(9)، وَ قَدْ كُنْتُ نَهَيْتُكُمْ عَنْ هَذِهِ الْحُكُومَةِ فَأَبَيْتُمْ عَلَيَّ إِبَاءَ الْمُنَابِذِينَ(10) حَتَّى صَرَفْتُ رَأْيِي إِلَى هَوَاكُمْ، وَ أَنْتُمْ مَعَاشِرُ أَخِفَّاءُ(11) الْهَامِ، سُفَهَاءُ(12) الاْءَحْلاَمِ وَ لَمْ آتِ - لاَ أَبَا لَكُمْ(13) - بُجْراً(14)، وَ لاَ أَرَدْتُ لَكُمْ ضُرّاً.

...

...

...

صراط حقيقت نيست تا شما را هدايت كند و به سعادتمندى برساند، بلكه فرجام آن، به سوى گمراهى است. و [بدانيد كه] تقدير شما را در دام انداخت. پس گويى تقدير مانند دام آنها را در ميان گرفته بود.

من پيش تر شما را از اين حكميّت نهى كردم و گفتم كه درباره مسأله خلافت داور نپذيريد. بى ترديد امام عليه السلام مى دانست كه اين نيرنگ است. وانگهى مگر مى توان با داورى تعيين كرد كه حق با على عليه السلام است يا معاويه!

پس شما با من و سخنم مخالفت كرديد به گونه اى كه گويى دشمنان من هستيد نه دوستان و يارانم، و رأى مرا دور انداختيد تا اينكه من رأى خودم را با خواسته شما منطبق و همسوى ساختم و مجبور شدم كه زمام كارتان را به دست خودتان بدهم.

و شما گروهى سبك مغز و بى عقل و بى تدبير بوديد و من - اى بى پدران - [ اى بى ريشگان، يا اينكه حضرت از اين جمله معترضه، مدح و معناى انسان رشيد را اراده فرموده [شرّى مرتكب نشدم. اين حكميّت از سوى شما و به پيشنهاد شما بود نه من، تا آنكه بر من بياشوبيد و شورش كنيد و به جنگ با من برخيزيد. به قول معروف: «غيري جنا و أنا المعاقبُ فيكم؛ ديگرى مرتكب جرم شده و من بايد كيفر ببينم!».

و من نخواستم به ضرر شما كار كنم كه مى خواهيد از من انتقام بگيريد.

اين عادت هميشگى نادانان است كه بر كارى اصرار مى ورزند، ولى وقتى پيامد شومِ آن را ديدند عاقلى را كه با آنان مخالفت مى كرده است سرزنش مى نمايند.

ص: 259

...

...

و در زمانى بسيار خطرناك به حق سخن گفتم، زمانى كه آنان دچار لكنت شده بودند.

و به [مدد] نور الهى پيش رفتم، در حالى كه آنها از پاى ماندند. يعنى من به سوى هدف كه همان آشكار كردن اسلام و برترى بخشيدن به كلمه حق است راه افتادم در حالى كه آنها در جاى خود مانده بودند، چنان كه خداى سبحان نيز مى فرمايد: «...وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قامُوا...»(1)؛ «و چون راه شان را تاريك كند، [بر جاى خود] بايستند».

صدايم از همه پايين تر بود، يعنى تسلط من بر اعصاب بيشتر از ديگران بود.

قوت قلب من فراوان تر از ديگران بود؛ چون كسى كه مى ترسد بى تابانه و بيشتر هياهو مى كند، ولى انسان مطمئن و شجاع با آرامى و اطمينان سخن مى گويد. پس مقام من به جهت سبقت در هر فضيلت از همه بالاتر و والاتر است.

من مانند پرنده با سرعت تمام، عنان فضيلت را گرفتم و جايزه اين مسابقه را بُردم، يعنى در فضايل بر همگان مقدم بودم.

من در هنگامه آشفتگى و ترس، مانند كوه استوار بودم، چنان كه هيچ تندبادى آن را نمى لرزاند، يعنى حوادث هولناك و ناآرامى ها در جهاد و عمل من تأثيرى نمى گذاشت و من هرگز به آنها اعتنا نمى كردم.

هيچ كس نمى تواند درباره من عيب جويى بكند، چون هيچ نقصى ندارم. اين سخن امام عليه السلام از قبيل «لا رَيْبَ فِيه» است، يعنى قرآن ترديدپذير نيست [امام عليه السلام نيز خدشه پذير نيست و نشايد كه در او شك كرد].

و هيچ كس نمى تواند مرا به بدى ياد كند.

ذليل نزد من عزيز است تا آنگاه كه حق او را بستانم و قوى نزد من ضعيف است تا حق

ص: 261

رَضِينَا عَنِ اللَّهِ قَضَاءَهُ وَسَلَّمْنَا لِلَّهِ أَمْرَهُ أَ تَرَانِي أَكْذِبُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى اللّه عليه و آله وَاللَّهِ لاَءَنَا أَوَّلُ مَنْ صَدَّقَهُ فَلاَ أَكُونُ أَوَّلَ مَنْ كَذَبَ عَلَيْهِ. فَنَظَرْتُ فِي أَمْرِي فَإِذَا طَاعَتِي قَدْ سَبَقَتْ بَيْعَتِي وَ إِذَا الْمِيثَاقُ فِي عُنُقِي لِغَيْرِي.

...

را از او بگيرم. يعنى من ذليل را در جايگاه عزيزان مى شمارم تا حق او را بگيرم و به او بسپارم. پس او را به حال خود وا مى گذارم، و از قوى نيز هيچ پروايى ندارم و از نيروى او نمى ترسم تا حقّى را كه از ديگران به ناحق چپاول كرده، براى صاحبِ حق بازپس بگيرم، يعنى جز به حق اعتنايى نمى كنم. به تعبير ديگر از غارتگر، حق غصب شده را مى گيرم تا به غارتزده بدهم، گرچه غاصب قوى، و آن ديگرى ضعيف باشد.

...

...

مى گويند: امام عليه السلام وقتى فرمود: «سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي، فَوَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لاَ تَسْأَلُونِي عَنْ شَيْءٍ فِيمَا بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ السَّاعَةِ، وَ لاَ عَنْ فِئَةٍ تَهْدِي مِائَةً وَ تُضِلُّ مِائَةً، إِلاَّ أَنْبَأْتُكُمْ بِنَاعِقِهَا وَ قَائِدِهَا وَ سَائِقِهَا؛ از من بپرسيد پيش از آنكه مرا از دست بدهيد. به خدا سوگند، اگر از رخدادهاى امروزتان تا روز قيامت و درباره گروهى كه صد نفر را گمراه و گروهى كه صد نفر را هدايت مى كند از من بپرسيد، من به شما دعوت كننده و آن كه افسار آن را بكشد و سوق دهنده آنها را معرفى مى كنم».

فردى به نام انس نخعى برخاست و گفت: در سر و صورتم چند تار مو وجود دارد؟ حضرت فرمود: به خدا سوگند، حبيب من رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله به من خبر داد كه در هر موى سر تو فرشته اى است كه تو را لعنت مى كند و در بيخ هر موى صورت تو شيطانى است كه تو را گمراه مى كند و در منزل تو موجودى فرومايه است كه فرزند پيامبر صلى اللّه عليه و آله را خواهد كشد. و اين درست زمانى بود كه طفل خردسالش سنان بن انس در منزل او بسر مى برد(1).

آنگاه امام عليه السلام ادامه مى دهد: پس از ارتحال پيامبر صلى اللّه عليه و آله در كار خودم دقت كردم و ديدم كه (چون من اوّلين تأييدكننده پيامبرم) قبل از جريان غديرخم اطاعتم بر مردم واجب بوده.

و عهد و پيمانى كه بر گردن من است براى ديگرى، يعنى خداست. چون خداى سبحان از من پيمان گرفته است كه به امر خلافت پايبند باشم. لذا پذيرفتم، و گرنه خود را پاى بست اين خلافت نمى كردم و دچار چالش و گرفتارى هاى آن نمى شدم.

براى اين دو جمله اخير معانى ديگرى نيز ذكر شده است كه خداى متعال به نهانى هاى دل اوليايش آگاه تر است.د.

ص: 263

...

...

اينكه آن حضرت در قتل عثمان شركت داشته، در آن صورت حق با او بوده است، زيرا او همواره پايبند تقواست و از كوچك ترين گناه مى پرهيزد، چه رسد به گناهان بزرگ. [پس هر اقدامى كه او كند بى ترديد عين حق است.]

و اما واكنش دشمنان خدا، يعنى كسانى كه از پيروى حق سرپيچى مى كنند در مقابل شبهه آن است كه مردم را به گمراهى و سردرگمى فرامى خوانند و راهنماى آنها كورى و نابينايى است؛ يعنى چنين افراد كوردل و دور از حقيقت دنباله رو نابينايى مى شوند كه آنان را به دامچاله هاى نابودى مى كشاند.

پس كسى كه از مرگ بهراسد از آن رهايى نمى يابد. گويا اين جمله نتيجه پيروى بدون دليل از شبهه است، يعنى انسان خواه ناخواه در معرض مرگ قرار دارد، پس سزاوار نيست كه براى دنياى زودگذر، آخرت خود را تباه كند. بنابراين، انسان گرچه از مرگ مى ترسد، ولى ناچار با آن روبه رو خواهد شد.

و كسى كه آرزوى جاودانگى دارد آرزويش برآورده نمى شود، چرا كه همه چيز جز ذات الهى فانى است، چنان كه حضرت حق نيز فرموده است: «وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ»(1)؛ «و پيش از تو براى هيچ انسانى جاودانگى [در دنيا] قرار نداديم».

ص: 265

...

...

اى بى پدرها، آيا انتظار چيزى جز يارى پروردگارتان را داريد؟ اين جمله استفهام انكارى است، يعنى آيا جز يارى خدا كه سعادت دنيا و آخرت در آن يارى نهفته است منتظر چيزى ديگر هستيد؟

آيا هيچ دينى نيست كه شما را بر گرد خود جمع كند تا هماهنگ و هم نظرِ يكديگر به جهاد بپردازيد؟

و آيا هيچ بلند همت غيرتمندى نيست كه شما را به خشم آورد تا براى انتقام از دشمنان دين بپا خيزيد؟

من در ميان شما فريادخواهى سر مى دهم و شما را به كمك مى طلبم، ولى شما سخن مرا نمى شنويد و به فرمان هاى من عمل نمى كنيد، باشد كه در آينده مسائل روشن بشوند و پرده از روى عواقب كارهايى كه موجب اندوه هستند فرو افتد.

به وسيله شما نمى توان انتقام خون به ناحق ريخته اى را گرفت و به هدفى دست يافت، زيرا شما يارانى سختكوش نيستيد تا كسى را يارى كنيد.

ص: 267

دَعَوْتُكُمْ إِلَى نَصْرِ إِخْوَانِكُمْ، فَجَرْجَرْتُمْ جَرْجَرَةَ(1) الْجَمَلِ الاْءَسَرِّ(2)، وَ تَثَاقَلْتُمْ(3) تَثَاقُلَ النِّضْوِ(4) الاْءَدْبَرِ(5)، ثُمَّ خَرَجَ إِلَيَّ مِنْكُمْ جُنَيْدٌ(6) مُتَذَائِبٌ(7) ضَعِيفٌ «كَأَنَّما يُساقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَ هُمْ يَنْظُرُونَ»(8).

...

شما را به يارى برادرانتان فرا خواندم(9)، ولى شما مثل شتر بيمار و مجروح ناله ضعف و ناتوانى سرداديد و از رفتن اظهار ناتوانى كرديد.

پس از آنكه شما را دعوت كردم و به فريادخواهى فرا خواندم يك لشكر كوچك [چون شمع [ذوب شده و ضعيف، به سوى من روانه شدند، «گويى كه آنان را به سوى مرگ مى رانند و ايشان [بدان [مى نگرند». روشن است كسى كه مرگ را با چشم خود مى بيند كندى بيشترى در حركت دارد و مظاهر ترس و وحشت در رفتار او نمايان است.

كَلِمَةُ حَقٍّ يُرَادُ بِهَا بَاطِلٌ! نَعَمْ إِنَّهُ لاَ حُكْمَ إِلاَّ لِلَّهِ، وَ لَكِنَّ هَوءُلاَءِ يَقُولُونَ: لاَ إِمْرَةَ إِلاَّ لِلَّهِ.

...

دمكراسى ارتجاعى آن، كه در اين روزگار رواج دارد، در اسلام جايى نداشته و ندارد(1).

وَ إِنَّهُ لاَ بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِيرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ يَعْمَلُ فِي إِمْرَتِهِ الْمُوءْمِنُ، وَ يَسْتَمْتِعُ فِيهَا الْكَافِرُ، وَ يُبَلِّغُ اللَّهُ فِيهَا الاْءَجَلَ، وَ يُجْمَعُ بِهِ الْفَيْءُ(1)، وَ يُقَاتَلُ بِهِ الْعَدُوُّ، وَ تَأْمَنُ بِهِ السُّبُلُ(2)، وَ يُوءْخَذُ بِهِ لِلضَّعِيفِ مِنَ الْقَوِيِّ، حَتَّى يَسْتَرِيحَ بِهِ بَرٌّ، وَ يُسْتَرَاحَ مِنْ فَاجِرٍ.

...

...

...

و [نيز] به وسيله او حق ضعفا از قدرتمندان گرفته مى شود تا در سايه حاكم، مردمان نيكوكار در امنيت و صلح و سلامت به سر ببرند و از دست فاجرانى كه قصد آزار و دامن زدن به ناامنى در جامعه دارند آسوده باشند(1).

ص: 272

وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى: أَنَّهُ عليه السلام لَمَّا سَمِعَ تَحْكِيمَهُمْ قَالَ:

حُكْمَ اللَّهِ أَنْتَظِرُ فِيكُمْ. وَ قَالَ: أَمَّا الاْءِمْرَةُ(1) الْبَرَّةُ فَيَعْمَلُ فِيهَا التَّقِيُّ، وَ أَمَّا الاْءِمْرَةُ الْفَاجِرَةُ فَيَتَمَتَّعُ فِيهَا الشَّقِيُّ، إِلَى أَنْ تَنْقَطِعَ مُدَّتُهُ وَ تُدْرِكَهُ مَنِيَّتُهُ(2).

...

روايتى ديگر از سخن امام عليه السلام هنگام شنيدن شعار تحكيم خوارج