بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

دو نکته مهم ------------ 43

نکته اوّل: فیض خدا نامحدود است ------------ 43

نکته دوم: کف هاى روى آب ------------ 44

انسان همچون آبِ زلال است ------------ 45

تأثیر عقاید در اخلاق ------------ 46

تأثیر احکام در اخلاق ------------ 47

دین، مساوى با حسن خلق! ------------ 50

حُسن خُلق حتّى براى منکران جهان دیگر ------------ 51

4. بررسى اهداف بعثت پیامبران / 53

1 و2. تعلیم وتربیت ------------ 53

فلسفه تقدیم تزکیه بر تعلیم وبالعکس ------------ 54

تأثیر آموزش در پرورش ------------ 55

تأثیر پرورش در آموزش ------------ 56

3. عدالت اجتماعى ------------ 57

چگونه بهشتى شوم؟ ------------ 58

4 و5. برداشتن غل وزنجیرها وآزادى ------------ 59

کدام بار؟ ------------ 60

مصادیق زنجیرهاى اسارت ------------ 61

معناى آزادى ------------ 63

5. واعظان وناصحان / 65

واعظ اوّل: خداوند متعال ------------ 65

شرایط واعظ خوب ------------ 66

واعظ دوم: قرآن مجید ------------ 67

فضیل بن عیاض، مجذوب قرآن مجید ------------ 69

ص: 4

واعظ سوم: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ------------ 72

به چه چیز بیندیشیم؟ ------------ 74

سکوت پر رمز وراز! ------------ 75

ارزش فوق العاده تفکّر ------------ 76

تفکّر بعد از توسّل وزیارت ------------ 77

واعظ چهارم: مجموعه تاریخ بشر ------------ 77

موعظه تاریخ در قرآن ------------ 78

نهج البلاغه وتاریخ پیشینیان ------------ 79

داستان قوم سبأ ------------ 81

چگونگى ویران شدن سدّ مأرب ------------ 84

مجازات به وسیله عامل حیات! ------------ 85

داستان عجیب عبدالملک! ------------ 86

واعظ پنجم: مرگ عزیزان ------------ 88

پرونده هاى بسته نشدنى! ------------ 91

حقیقت مرگ براى مؤمنان و افراد بى ایمان ------------ 94

نعمت مرگ! ------------ 95

وعظِ واعظ خاموش! ------------ 96

داستان عبرت آموز مرگ سلیمان پیامبر (علیه السلام) ------------ 97

مرگ فقط براى همسایه نیست! ------------ 98

چگونه غصّه ها را از بین ببریم؟ ------------ 99

واعظ ششم: واعظ درون ------------ 100

عذاب وجدان ------------ 101

دادگاه عجیب وجدان ------------ 102

فراز وفرود وجدان ------------ 103

ص: 5

واعظ درون در آیات قرآن ------------ 106

1. داستان حضرت یوسف (علیه السلام) وزلیخا ------------ 106

2. داستان حضرت ابرهیم (علیه السلام) وبت پرستان ------------ 107

قاعده لطف ------------ 110

واعظ درون در کلام امیرالمؤمنین وامام باقر (علیهما السلام) ------------ 112

باشد، موعظه ها واندرزهاى مردم فایده اى برایش ندارد». ------------ 113

واعظ هفتم در کلام معصومین (علیهم السلام) ------------ 113

چگونه جهان هستى موعظه است؟ ------------ 114

1. وعظ کهنسالى ------------ 115

2. پند موى سفید ------------ 115

3. اندرز بیمارى ------------ 115

4. موعظه موزه ها ------------ 116

واعظ هفتم در قرآن ------------ 117

1. نصیحت پاییز ------------ 117

2. مواعظ هفت گانه ------------ 119

عجایب حیرت انگیز آسمان وستارگان ------------ 119

کدام آسمان را مى بینیم؟ ------------ 121

دو درس مهم ------------ 121

«بشر حافى» وتفکّر در کلام امام (علیه السلام) ------------ 122

پند عصیانگران از منظر قرآن! ------------ 125

سیر در ارض یا گردشگرى؟ ------------ 126

پندهاى زندگى قارون ------------ 127

ثروت خیره کننده قارون! ------------ 127

سفارشات چهارگانه به قارون ------------ 128

ص: 6

1. به فکر جهان دیگر باش ------------ 129

2. ثروت، به اندازه مصرف بیندوز ------------ 129

3. اهل احسان باش ------------ 130

4. فساد نکن ------------ 131

توجیه براى فرار از زکات ------------ 132

عاقبت افراد ثروتمندتر وقوى تر از قارون! ------------ 133

نمایش قدرت وثروت ------------ 133

عکس العمل بنى اسرائیل ------------ 134

مجازات خیره کننده قارون! ------------ 135

بیدارى فریب خوردگان ------------ 136

6. توفیق الهى / 139

نکته اوّل: تعریف توفیق ------------ 140

نکته دوم: انواع توفیق ------------ 145

1. توفیق در ایمان ------------ 145

2. توفیق در مسائل اخلاقى ------------ 147

3. توفیق در مسائل عملى ------------ 148

توفیق در چیزى که به ظاهر بلاست! ------------ 148

الف) رهایى از شرّ وسوسه هاى زلیخا ------------ 149

ب) اثبات بى گناهى ------------ 149

ج) مقدّمات عزیز مصر شدن ------------ 149

نکته سوم: اسباب توفیق ------------ 150

1. ترک شبهات ------------ 151

2. اخلاص در عمل ------------ 152

نکته چهارم: اسباب سلب توفیق ------------ 155

ص: 7

1. شرکت در مجالس گناه ------------ 155

2. گناهان ------------ 156

3. زرق وبرق وتشریفات ------------ 157

داستان ثعلبه ------------ 157

7. تعریف اخلاق واقسام آن / 161

اخلاق ذاتى واکتسابى ------------ 162

8. آیا اخلاق قابل تغییر است؟ / 165

شرح نظریّه اوّل ------------ 165

دلایل سه گانه براى ردّ نظریّه اوّل ------------ 166

1. لغو بودن ارسال رسل وانزال کتب ------------ 166

2. ترویج مکتب جبر ------------ 167

3. پاسخ اشعار مذکور ------------ 168

تغییرپذیرى اخلاق در قرآن ------------ 169

1. تغییر فرو رفتگان در گمراهى ------------ 169

2. روشن کردن تاریکى ها ------------ 170

انگیزه معتقدان به تغییرناپذیرى اخلاق ------------ 172

اوّل: شانه خالى کردن از زیر بار مسئولیّت ------------ 172

دوم: رسیدن به آزادى وولنگارى ------------ 172

نظریّه سوم ------------ 173

9. رابطه علم اخلاق با سایر علوم اسلامى / 175

علوم اسلامى کدام اند؟ ------------ 175

پاسخ به یک سؤال ------------ 177

ارتباط علم اخلاق با علم عقاید ------------ 178

ناپایدارى اخلاق بدون پشتوانه ایمان ------------ 179

ص: 8

پاى سخن اسوه اخلاق ------------ 180

اخلاق فوق العاده پیامبر (صلی الله علیه و آله) با پشتوانه ایمان بى نظیر ------------ 182

سردرگمى دنیاى امروز ------------ 184

پس خدا چه مى شود؟ ------------ 185

1. الگو بودن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ------------ 186

2. اخلاق فوق العاده پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ------------ 187

سفارشات چهارگانه اخلاقى به پیامبر رحمت (صلی الله علیه و آله) ------------ 188

عمل کردن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به سفارشات چهارگانه ------------ 190

3. تقوا در قرآن مجید ------------ 192

تقوا در کلام مولاى متقیان (علیه السلام) ------------ 192

حقیقت تقوا ------------ 194

چه باید کرد؟ ------------ 195

راه رسیدن به تقوا ------------ 196

ارتباط علم اخلاق با علم فقه ------------ 198

اخلاق درونى وبرونى ------------ 198

چگونگى ارتباط فقه واخلاق ------------ 199

دایره اخلاق وسیع تر است ------------ 200

1. فال بد زدن ------------ 201

2. حسادت ورزیدن ------------ 203

3. سوء ظن ------------ 203

خطاى بزرگ جداسازى فقه واخلاق ------------ 204

جمع بندى ونتیجه گیرى ------------ 207

ارتباط علم اخلاق با علم الحدیث ------------ 208

1 - 4. کتب اربعه ------------ 209

ص: 9

5. بحارالانوار ------------ 209

6. نهج البلاغه ------------ 210

7. سیره معصومین : ------------ 212

8. دعاها ومناجات ها ------------ 217

الف) فرازهایى از دعاى ابوحمزه ثمالى ------------ 217

ب) بخشى از دعاى عرفه ------------ 220

راه تحصیل محبّت خدا ------------ 221

10. شاخه هاى علم اخلاق / 223

اخلاق عمومى وخصوصى ------------ 223

1. اخلاق خانواده ------------ 226

2. اخلاق در مدارس ------------ 226

3. اخلاق در بازار ومحیط کسب وکار ------------ 227

4. اخلاق در سفر ------------ 227

5. اخلاق دوستان ------------ 228

6. اخلاق پزشکى ------------ 228

7. اخلاق مدارى دربرابر مخالفان ودشمنان ------------ 229

8. اخلاق دربرابر غیر مسلمانان ------------ 229

9. اخلاق در میدان جنگ ------------ 230

10. اخلاق در مسند قضاوت ------------ 231

11. اخلاق با حیوانات ------------ 232

12. اخلاق دربرابر محیط زیست ------------ 232

13. اخلاق کوچک ترها نسبت به بزرگ ترها وبالعکس ------------ 233

14. اخلاق در میدان سیاست ------------ 233

فهرست منابع ------------ 235

ص: 10

بسم الله الرحمن الرحیم

یکى از امتیازات نظام درسى حوزه هاى علمیّه شیعه، پرداختن به مباحث اخلاقى همگام با آموزش سایر علوم حوزوى است.

مسأله تهذیب نفس وخودسازى از مهم ترین دغدغه هاى این نظام آموزشى است تا آنجا که تحصیل در سایر علوم را بدون تخلّق به صفات شایسته وتلاش براى مبارزه با رذایل اخلاقى وهوى وهوس، بى ثمر، بلکه مضرّ دانسته وآن را در تضادّ با اهداف عالى این نظام آموزشى اصیل وریشه دار مى داند واین مطلب سبب جذّابیت علماى دین وگرایش مردم واعتماد به آنها شده، تا آنجا که گاه خصوصى ترین مسائل ومشکلاتشان را، که حاضر نیستند حتى با نزدیک ترین کسان خود مطرح کنند، با خیال راحت با علماى وارسته مطرح نموده واز آنها راه حل وطریق جبران مى طلبند.

درس هاى اخلاق در حوزه هاى علمیّه به سه روش برگزار مى شود:

1. روز آخر هفته در ابتدا یا انتهاى درس، یک بحث اخلاقى

ص: 11

مطرح شده واستاد پیرامون آن بحث کرده وتذکراتى به شاگردان مى دهد.

2. در ابتداى هر درس، حدیث اخلاقى کوتاهى به صورت فشرده مورد بحث قرار گرفته، سپس به درس مورد نظر پرداخته مى شود.(1)

3. در پایان هفته جلسه اى مستقل تشکیل مى شود ویکى از اساتید وارسته ومهذّب، طلّاب وروحانیون تشنه فضایل اخلاقى را نصیحت کرده واز دریاى بیکران قرآن وحدیث سیراب نموده وتجربیّات خود ودیگر علما وبزرگان دین را در اختیارشان مى گذارد.

عالم وارسته، مرجع عالى قدر، حضرت آیت الله العظمى مکارم شیرازى (مدظله العالى) ازجمله معلمان اخلاقى است که به روش هاى اوّل وسوم به تربیت طالبان تهذیب نفس پرداخته وآثار متعددى که حاصل همین جلسات است، از معظّم له منتشر شده است.(2)

به دلیل اصرار فراوان طلّاب وروحانیون واساتید وعلما

ص: 12

ومسئولان حوزه علمیه قم، مبنى بر تشکیل مجدد جلسات اخلاقى شب هاى پنج شنبه، حضرت استاد على رغم اشتغالات فراوان، موافقت فرمودند واین جلسات پرخیر وبرکت در مدرسه امام کاظم7 تشکیل شد ومورد استقبال فراوان قرار گرفت.

حضرت استاد، که همواره در مسائل مختلف، مبتکر ونوآور وخوش سلیقه اند، طرحى نو در مسائل اخلاقى انداخته، و مباحث مورد نظر را در سه بخش مطرح کرده اند، که هر بخش به عنوان کتاب مستقلّى إن شاءالله منتشر خواهد شد.

1. پیش نیازهاى مباحث اخلاقى ومقدمات لازم وضرورى؛ که در این مباحث، هم مطالب نو به چشم مى خورد وهم توصیه هاى اخلاقى، که مى تواند به تهذیب نفس کمک کند.

2. اخلاق عمومى؛ که معمولاً علماى اخلاق به آن پرداخته ومى پردازند.

3. اخلاق خصوصى؛ که بحث نو وتازه اى است با بیان شیرین وجذّاب حضرت استاد در چهارده محور، طراوت آن مضاعف خواهد شد.

والسلام علیکم ورحمة الله وبرکاته

ابوالقاسم علیان نژادى

19/08/ 1397

ص: 13

ص: 14

اساتید و مدرسین بزرگوار نیز این کار را انجام دهند، که ان شاءالله ذخیره یوم المعادشان خواهد بود.

قبل از ورود به مباحث اصلى، لازم است به ده مقدّمه مهم به شرح زیر، که مقدّمات مباحث اخلاقى ما محسوب مى شود، اشاره کرده ودرمورد آن ها بحث کنیم:

1. روش ما در بحث هاى اخلاقى

2. ضرورت بحث هاى اخلاقى

3. اهمیت اخلاق

4. بررسى اهداف بعثت پیامبران

5. واعظان و ناصحان

6. توفیق الهى

7. تعریف اخلاق و اقسام آن

8. آیا اخلاق قابل تغییر است؟

9. رابطه علم اخلاق با سایر علوم اسلامى

10. شاخه هاى علم اخلاق

ص: 16

انسان هایى استثنایى و صاحب اختیار در مسائل شرعى واوامر ونواهى دانسته و مظهر ذات پاک پروردگار مى شمارند ومعتقدند که بدون وساطت آن ها به خدا نمى رسند، از آن خط مستقیم دور شده اند.

افرادى که در وادى وحدت وجود (به معناى وحدت موجود) گرفتار شده و همه موجودات عالم را عین ذات خداوند دانسته و بدین گونه به شرک وسیع و دامنه دارى آلوده شده اند، مسیر قرآن و حدیث و تحلیل هاى عقلى صحیح را ترک کرده اند.

فاصله گرفتن از این مسیر، نه تنها انسان را به فضایل اخلاقى آراسته نمى کند، بلکه نتیجه عکس مى دهد و او را به وادى رذایل اخلاقى، همچون خودبزرگ بینى و انانیت و شرک مى کشاند.

بنابراین، روشى که استاد اخلاق در مباحث اخلاقى انتخاب مى کند، بسیار مهم است.

* * *

ص: 18

هنگامى که مکّه به دست مسلمانان فتح شد ومشرکان لجوج وعنود، به ویژه ابوسفیان ها و خاندان آن ها، که سابقه دیرینه اى در عداوت با اسلام و مسلمانان داشتند، اسیر مسلمانان شدند عدّه اى از مسلمانان تندرو شعار انتقام سر دادند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دست در حلقه در خانه کعبه کرد و خطاب به مشرکان فرمود: «ما تَظُنُّونْ؟ درباره من چه فکرى مى کنید؟».

پاسخ دادند: «نقول خیراً و نظن خیراً، اخ کریم وابن عمّ؛ تو هم خودت انسان بزرگوار و کریمى هستى و هم بزرگوارزاده اى! و ما جز خیر از شما توقّع نداریم».

حضرت فرمودند: «اِذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقاءُ؛ بروید که همه شما آزاد هستید».(1)

خداوند متعال در آیه 159 سوره آل عمران به این صفت زیبا وویژگى فوق العاده پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) اشاره کرده است، آنجا که مى فرماید: (فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ)؛ «به سبب رحمت الهى در برابر مؤمنان نرم و مهربان شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطرف تو پراکنده مى شدند».

مفسّران قرآن درمورد تفاوت «فظّ» و«غلیظ القلب» گفته اند: فظّ به کسى گفته مى شود که برخورد لفظى بدى دارد وبدزبان است؛ امّا

ص: 20

غلیظ القلب به کسى مى گویند که عملش خشن است. بنابراین، فظّ، خشونت در گفتار، و غلیظ القلب، خشونت در کردار و عمل است.(1)

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نه در زبان و گفتار اهل خشونت بود و نه خشونتى در کردار و اعمالش وجود داشت؛ چون اگر در گفتار و کردار خشونت داشت مردم جذب او نمى شدند و همچون پروانه بر گرد شمع وجودش نمى چرخیدند.

اگر مى خواهید مردم را به اسلام دعوت کرده و آنها را جذب اسلام نمایید باید خشونت را از گفتار و کردارتان دور کنید و اخلاق پرجاذبه اسلامى را به آنها نشان دهید. اگر مردم مشاهده کنند که صفات اخلاقى نیکو در شما وجود دارد، اهل امانت و صداقت و درستکارى هستید و از بخل و دروغ و غیبت و تهمت و مانند آن به دورید، جذب مى شوند.

بنابراین، طبق توضیحات بالا پرداختن به مباحث اخلاقى و دعوت مردم به اخلاق اسلامى، در حقیقت دعوت مردم به اسلام ونشر دین و آیین است.

اتّفاق مى افتد! چراکه اهل گذشت نیستند. اگر مبتلایان به طلاق و خانواده ها و اطرافیان آنها، همچون پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) اهل عفو و گذشت بودند آمار طلاق، آن هم در سال اوّل ازدواج، این قدر زیاد نمى شد. لجاجت ها و سخت گیرى ها و کوته فکرى ها سبب طلاق و جدایى مى شود.

نتیجه این که اوّلین هدف از طرح مباحث اخلاقى، ایجاد جاذبه براى اسلام و دعوت عملى مردم به دین است.

بنابراین، سیر وسلوک تنها با عبادت امکان پذیر نیست.

2. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیث دیگرى فرمودند: «اَثْقَلُ ما یُوضَعُ فى الْمیزانِ حُسْنُ الْخُلْقِ؛ هیچ چیزى در روز قیامت و به هنگام سنجش اعمال، سنگین تر و ارزشمندتر از حسن خلق نیست».(1)

روز قیامت ترازوى سنجش اعمال نصب شده و همه اعمال وزن مى شود. مهم ترین عمل در آن روز، که کفّه اعمال نیک را سنگین مى کند، اخلاق نیکوست.

البتّه این که آن «میزان وترازوى اعمال»(2) چگونه وسیله اى است

وبه چه شکلى اعمال را وزن مى کند، براى ما روشن نیست؛ امّا به هر حال حسن خلق سنگین تر از همه اعمال است.

3. همان حضرت در روایت سومى فرمودند: «اَوَّل ما یُوضَعُ فى میزانِ الْعَبدِ یَوْمَ الْقیامَةِ حُسْنُ خُلْقِهِ؛ نخستین چیزى که در روز قیامت، در ترازوى سنجش اعمال قرار داده مى شود حسن خلق است».(3)

آرى، نجات در آخرت و رسیدن به مقامات معنوى در سایه اخلاق خوب حاصل مى شود.

4. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «اِنَّ اللهَ تبارَکَ وَ تَعالى لَیُعْطِى الْعَبْدَ مِنَ الثَّوابِ عَلى حُسْنِ الْخُلْقِ کَما یُعْطِى الْمُجاهِدَ فى سَبیلِ اللهِ یَغدُوا عَلَیْهِ

ص: 23

وَیَروحُ؛ خداوند متعال به بنده اش به خاطر حسن خلق ثواب مجاهدان راه خدا را مى دهد و این کار صبح و شام انجام مى شود».(1)

سؤال: جمله «یغدوا ویروح» در روایت فوق به چه معناست؟

جواب: دو احتمال دارد: نخست این که صبح وشام به وسیله اخلاق نیکو ثواب نوشته مى شود.

احتمال دوم: ثواب مجاهدى که صبح و شام در میدان نبرد مشغول جهاد است، براى انسان هاى خوش اخلاق نوشته مى شود.

هر دو احتمال هم صحیح است و مى تواند مقصود گوینده باشد؛ زیرا استعمال لفظ در بیش از یک معنا به عقیده ما اشکالى ندارد.(2)

خلاصه این که راه رسیدن به قرب الى الله و مقامات معنوى، حسن خلق است.

دارى و مى خواهى از اطرافت پراکنده نشوند، با آنها برخورد مناسب داشته باش، که اخلاق در همه این امور سرمایه اصلى است. دلیل این مدّعا نیز سخنان حضرات معصومین (علیهم السلام) است، توجّه بفرمایید:

1. طبق آنچه که در غرر الحکم آمده، حضرت على (علیه السلام) فرمودند:

«فى سِعَةِ الاخلاقِ کُنُوزُ الاَرزاقِ؛ گنج هاى رزق وروزى در پرتو اخلاق خوش به دست مى آید».(1)

کاسب هاى خوش اخلاق مشتریان بیشتر و درآمد زیادترى دارند.

2. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «اِنَّ الْبِرَّ وَ حُسْنَ الْخُلْقِ یَعمُرانِ الدّیارَ، ویَزیدانِ فى الأْعمارِ؛ نیکوکارى و حسن خلق سبب آبادانى شهرها وطولانى شدن عمر انسان ها مى شود».(2)

طبق روایات فوق، اخلاق خوب فقط به درد مقامات معنوى وجهان آخرت نمى خورد؛ بلکه سبب رونق اقتصادى و آبادانى دنیا وطول عمر انسان ها وزندگى مناسب وبا طراوت براى آنها مى شود. به قول شاعر:

اقوام روزگار به اخلاق زنده اند *** قومى که گشت فاقد اخلاق مردنى است(3)

ص: 25

نمونه مرحوم علّامه مجلسى آن را در بحارالانوار، جلد 78، صفحه 382، و بیهقى در السنن الکبرى، جلد 10، صفحه 192، آورده است.

جواب: دو احتمال وجود دارد:

احتمال اوّل: پیامبران الهى که قبل از پیامبرخاتم (صلی الله علیه و آله) مبعوث شده اند و تعداد آنان را 124 هزار نفر گفته اند (2) پایه هاى اخلاق را نهاده و براى تربیت مردم وتهذیب اخلاق آنها زحمات فروانى کشیده اند. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) مبعوث شد تا زحمات آن بزرگواران را تکمیل و مکارم اخلاق را کامل کند.

احتمال دوم: خداوند متعال به صورت فطرى در درون انسان ها ریشه هاى اخلاق حسنه را به ودیعت نهاده است، و لذا هر انسانى عدالت و امانت و صداقت و مانند آن را دوست دارد و از دروغ گویى و ظلم وخیانت و مانند آن متنفّر است؛ هرچند به هیچ دین و آیینى پایبند نباشد. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) آمده که این اصول اخلاقى را کامل کند.

این که در برخى روایات آمده است: «اَلنّاسُ مَعادِنُ کَمعادِنِ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ؛ مردم همچون معادن طلا و نقره اند»(1)، به همین مطلب اشاره دارد. پیامبران الهى (علیهم السلام) استخراج کنندگان این معادن وتربیت کنندگان آن هستند. مهندسان معدن شناس ابتدا موادّ معدنى را استخراج کرده، سپس مواد اصیل را از غیر اصیل جدا کرده ومادّه معدنى را تربیت مى کنند وپرورش مى دهند. نتیجه این که مردم

ص: 29

همانند معادن طلا ونقره اند وریشه هاى مسائل اخلاقى در درون آنها وجود دارد.

مشکلات و ناملایمات خالى نیست. اگر کسى تصوّر کند زندگىِ بى مشکل یافت مى شود، سخت در اشتباه است.

دنیا بسان گیاهى است که هم گُل دارد و هم خار. براى رسیدن به گل ها باید نیش خارها را تحمّل کرد. در چنین دنیایى بدون صبر و استقامت نمى توان به زندگى ادامه داد.

بیمارى ها، مرگ و میرها، رکود و کسادى کسب و کار، تورّم، خیانت ها، نارفیقى ها، افتادن و برخاستن ها، ازجمله مشکلات دنیاست که گریزى از آن نیست و چاره آن صبر و استقامت است.

ودارند. ما باید در برابر آنها صبور و حلیم باشیم؛ همان گونه که رهبران دینى ما و علما و بزرگان چنین بودند.

مرحوم آیة الله سیّد عبدالهادى شیرازى؛ - که خداوند غریق رحمتش کند - در نجف اشرف سکونت داشت و از علماى بزرگ محسوب مى شد. یک نفر نامه اى سراسر توهین و فحش و ناسزا خطاب به وى نوشت و تقاضاى نصف پول خرید یک منزل را کرد.

این عالم بزرگ از کوره درنرفت، بلکه با صبر و حوصله آن را مطالعه کرد و با خود گفت: اگر ما نصف پول منزل را به وى بدهیم بقیّه آن را از کجا تهیّه کند! روز بعد وقتى صاحب نامه را دید اصلاً به روى خود نیاورد که نامه اش را خوانده، و کمک خوبى به او کرد!

آرى، متخلّق به اخلاق نبوى باید در مواجهه با خشونت و نامهربانى ها اهل حلم و بردبارى و تحمّل باشد.

گویید (چون انتظارات مردم نامحدود و دارایى شما محدود است) امّا مى توانید با اخلاق خوبتان پاسخ گوى آنها باشید».(1)

حقیقتاً حسن خلق سرمایه تمام نشدنى و پرجاذبه اى است.

یکى از رجال سیاسى پیشین مى گفت: به روستایى در همدان رفتم، مشاهده کردم مردم روستا روحانى خود را در حدّ پرستش قبول دارند، با این که سواد زیادى هم نداشت! این مطلب براى من معمّا شده بود. تا این که روزى یکى از اهالى روستا به دیدن ایشان آمد. روحانى احوال پرسى گرمى با او کرد و از حال خودش و خانواده اش و فرزندانش پرسید. سپس از حال گاو او هم که مریض شده بود جویا شد! اینجا بود که پاسخ سؤال خود را یافتم و حسن خلق او را عامل آن همه عشق و ارادت دانستم. اخلاق حسنه و معاشرت صحیح و روى گشاده و حسن خلق، اکسیرى است که مى تواند معجزه کند و بسیارى از نقایص را بپوشاند.

عالم هستى از آن بهره بگیرد. امّا از آنجا که حجم خورشید بسیار بزرگ است خم به ابرو نمى آورد. خورشید از خود مایه مى گذارد تا به ما خدمت کند. اگر نور خورشید نبود هیچ موجود زنده اى قادر به ادامه حیات نبود و کره زمین تبدیل به بیمارستان و گورستان مى شد.(1)

زمین هم سخاوتمند است و مرتّب از آنچه که خداوند در درونش به ودیعت نهاده در اختیار موجودات زنده قرار مى دهد. هوا و فضاى اطراف ما نیز اهل سخاوت اند. خلاصه این که عالم هستى، عالم سخاوت است. در چنین جهانى که همه سخاوتمندند بخیل، وصله ناجور به شمار مى رود، بنابراین ما هم باید اهل سخاوت باشیم تا وصله همرنگ جهان هستى باشیم.

درضمن توجّه به این نکته لازم است که همه آنچه خداوند به ما عنایت کرده فقط براى خود ما نیست، بلکه باید دیگران را هم در آن سهیم کنیم.

اگر عقل و هوش سرشارى دارى، از آن براى حلّ مشکلات دیگران استفاده کن. اگر مال و ثروت فراوانى دارى، از آن براى رفع نیاز نیازمندان بهره بگیر. اگر از قوّت وقدرت فوق العاده اى بهره مندى، از آن براى کمک به ضعفا استفاده کن. اگر شاهد بى راهه رفتن کسى هستى راه را به او نشان بده. اگر اختلاف و کدورتى در

ص: 35

میان خانواده اى مى بینى، براى برطرف کردن آن تلاش کن، که اینها همه مصداق هاى سخاوت است.

این همه تأکید خداوند متعال و حضرات معصومین (علیهم السلام) در کتاب وسنّت بر انفاق و کمک به دیگران(1)، براى زنده نگهداشتن روحیه سخاوت است.

خدا صلی الله علیه و آله پناه مى بردیم»(1) وآن حضرت با شجاعت فوق العاده مشکل را حل مى کرد. در هنگامه نبرد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در خطّ مقدم جبهه بود(2) برعکس آنچه که امروز مرسوم است که فرماندهان جنگ در صفوف آخر جبهه هستند.

حضرت على (علیه السلام) نیز فوق العاده شجاع بود؛ به گونه اى که فرمود: «اگر تمام عرب در یک طرف و من در طرف دیگر باشم، پشت به جنگ نمى کنم!».(3)

ما پیروان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و على مرتضى (علیه السلام) نیز باید شجاعت را از آن بزرگواران بیاموزیم؛ نه این که براثر فقدان شجاعت، فریضه مهمى چون امر به معروف و نهى از منکر را ترک کنیم.

اگر امر به معروف و نهى از منکر با زبان خوش و همراه با ادب و احترام باشد مشکلى رخ نخواهد داد و تأثیرگذار خواهد بود. ما باید شجاعانه به تکالیف و وظایف خود عمل کنیم که خداوند قطعاً از ما حمایت خواهد کرد.(4)

ص: 37

و برجسته اخلاقى را پل ارتباطى بین خود و بندگانش قرار داده است؛ بنابراین کافى است که با اتصاف به اخلاق اسلامى ارتباطت با خداوند برقرار شود».(1) طبق روایت فوق، راه ارتباط با خدا، اتصاف به اخلاق خوب و برجسته است.

از یکى از صفات و فضایل اخلاقى شروع کن و با تمرین و ممارست آن را در خود پیاده کن، سپس به سراغ دومى و سومى وچهارمى و... برو تا تو را با خدا پیوند دهد.

نتیجه این که هرچند اهداف بعثت انبیا و پیامبران (علیهم السلام) ده هدف مهم است؛ امّا همه آنها به مسأله اخلاق پیوند مى خورد، و لذا در روایت معروفى که در ابتداى بحث گذشت، همه اهداف انبیا را در مکارم اخلاق خلاصه کرده است، که شرح آن خواهد آمد.

خداوندا! رذایل اخلاقى را از ما دور کن و به ما توفیق اتّصاف به فضایل اخلاقى را عنایت فرما، تا ارتباطمان با تو قوى تر و مستحکم تر شود!

فِى الأَرْضِ کَذَلِکَ یَضْرِبُ اللهُ الأَمْثَالَ)؛ «(خداوند) از آسمان آبى فرو فرستاد؛ و از هر درّه و رودخانه اى به اندازه آنها سیلابى جارى شد؛ سپس سیلاب بر روى خود کفى حمل کرد؛ (همچنین) و از آنچه (در کوره ها) براى به دست آوردن زینت آلات یا وسایل دیگر زندگى، آتش برمى افروزند، کف هایى مانند آن به وجود مى آید. خداوند براى حق و باطل چنین مثالى مى زند. سرانجام کف ها به بیرون پرتاب مى شوند، ولى آنچه به مردم سود مى رساند [=آب یا فلزّ خالص] در زمین مى ماند؛ خداوند این چنین مثال مى زند».(1)

مطلب مذکور به این نکته اشاره مى کند که فیض خداوند نامحدود است و انسان ها به اندازه ظرفیتشان از فیض الهى بهره مى گیرند. اگر طالب حظّ و بهره بیشترى هستى، ظرف وجودت را وسیع تر کن. فرض کنید چشمه خروشانى وجود دارد که مردم از آب آن استفاده مى کنند. ممکن است شخصى یک استکان بردارد، دیگرى یک لیوان، سومى یک پارچ، چهارمى یک ظرف بیست لیترى ونفر پنجم یک تانکر چند هزار لیترى. نتیجه این که براى استفاده بیشتر، باید ظرفیت ها را وسیع تر کرد.

چراکه ثمرات عمل به احکام دینى، ثمرات اخلاقى است. یکى از مهم ترین احکام دین، نماز است که از آن به عنوان ستون خیمه دین یاد شده است.(1) خداوند متعال در مورد آثار و برکات این بخش از احکام، مى فرماید:

(وَأَقِمِ الصَّلاَةَ اِنَّ الصَّلاَةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ)؛ «و نماز را برپا دار، که نماز (انسان را) از زشتى ها و اعمال ناپسند بازمى دارد».(2)

منظور از «فحشاء» گناهان زشت آشکار است و اختصاص به گناهان جنسى ندارد، و منظور از «منکرات» گناهان مخفیانه وپنهانى است. نماز، هم جلوى گناهان آشکار را مى گیرد و هم مانع گناهان پنهانى مى شود، و ترک گناه از مسائل مهمّ اخلاقى است.

سؤال: اشخاصى را مى شناسیم که نماز مى خوانند، ولى آلوده گناهان آشکار و پنهانى هم هستند. نماز مى خوانند، امّا رباخوارى هم مى کنند. اهل نماز هستند، ولى به سراغ رشوه هم مى روند. چرا نماز اینها را از گناه بازنداشته است؟

جواب: درحقیقت نمازِ چنین افرادى نماز نیست. نمازى که انسان را از گناه بازندارد و بین او و معصیت مانع نشود، نماز حقیقى نیست، بلکه شکل ظاهرى و صورت نمازاست. نمازى که با حضور قلب باشد، هنگامى که نمازگزار (اِیّاکَ نَعْبُدُ) را مى گوید هوى پرستى

ص: 46

و دنیاپرستى و شیطان پرستى را کنار مى گذارد و زمانى که (اِیّاکَ نَسْتَعِینُ) را بر زبان جارى مى سازد فقط به خدا تکیه مى کند، نه به پول و ثروت و مقام و دوستان و اقوام و فامیل؛ چنین نمازى مانع فحشا و منکرات مى شود ونمازگزار را بیمه مى کند.

یکى دیگر از احکام دین روزه است. روزه هم انسان را تربیت کرده وبه سمت تقوا سوق مى دهد (لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).(1)

بقیّه احکام دین نیز آثار اخلاقى به دنبال دارد.

بنابراین، هر سه شاخه دین به مسائل اخلاقى بازمى گردد. عقیده به خدا و ایمان به معاد بود که جوانان شجاع و سلحشور ما را عاشق شهادت کرد و توانستند در مقابل دشمنِ تا دندان مسلح، هشت سال مقاومت کنند و درنهایت پیروز شوند. آن جوانان پرشور و خستگى ناپذیر در سایه همین اعتقادات قوى وعمل به احکام دین، چنان متخلّق به اخلاق الهى شده بودند که جز به رضاى خداوند نمى اندیشیدند و جانشان را با افتخار در طبق اخلاص گذاشتند و شهادت آرزویشان بود.

اینجاست که اهمیّت اخلاق روشن مى شود و مى فهمیم که چرا پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «من فقط و فقط براى تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شدم». بنابراین، حصر در این روایت، اضافى نیست، بلکه حصر حقیقى است.

ص: 47

خواهران محترم و برادران عزیز! مسائل اخلاقى اهمیت فوق العاده اى دارد و هرگز نباید از آن غفلت کنیم که غفلت از آن، آثار زیان بار فراوانى در دنیا وآخرت خواهد داشت.

براى روشن تر شدن اهمیّت فوق العاده مسائل اخلاقى به دو حدیث ناب توجّه بفرمایید:

آرى، اخلاق نیکو وخوش آن قدر مهم است که مساوى با دین شمرده شده و انسان فاقد اخلاق، فاقد دین به شمار مى رود.

آتش خشم و غضب ممکن است انسان را به ورطه سقوط بکشاند. هنگام غضب عقل انسان موقّتاً تعطیل مى شود، و لذا توصیه شده آن زمان انسان هیچ تصمیمى نگیرد.(1)

در حال خشم و غضب ممکن است انسان آلوده به قتل شود، یا سخنان کفرآمیزى بگوید، یا به دیگران، به ویژه بزرگ ترها توهین کند، ولذا باید در آن هنگام، خود را کنترل کنیم تا آتش خشم، زندگى ما را نسوزاند.

بى شخصیتى هستند. طبق روایت فوق، اخلاق شایسته ارزش ذاتى دارد، یعنى بدون در نظر گرفتن ثواب و عقاب و بهشت و جهنم، صفات نیک اخلاقى اصالت دارد و مطلوب است، و لذا باید از خداوند متعال براى رسیدن به مکارم اخلاق طلب توفیق کرده و در این مسیر تلاش و کوشش کنیم.

گاهى که فرصت داریم، قلم و کاغذى برداریم و رذایل اخلاقى خود را یادداشت کنیم، سپس به علاج و درمان آن ها بپردازیم. اگر در این کار جدّى باشیم موفّق به اصلاح خود خواهیم شد.

خلاصه این که انسان ها هنگام ولادت، همچون بارانى که از آسمان نازل مى شود، صاف و زلال و شفّاف اند و پس از ورود به این دنیا آلوده مى شوند. بنابراین، جانى بالفطره نداریم و پیامبران (علیهم السلام) براى تصفیه انسان از آلودگى هاى جامعه، خانواده، مدرسه، دانشگاه، فضاهاى مجازى و مانند آن آمده اند.

* * *

ص: 50

ص: 51

وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ اِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِى ضَلاَلٍ مُّبِینٍ)؛ «خداوند کسى است که در میان جمعیّت درس نخوانده پیامبرى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را تزکیه کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت بیاموزد، هرچند پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند».

در آیه شریفه فوق ابتدا پرورش مطرح شده، سپس تعلیم، امّا در آیه شریفه 129 سوره بقره، تعلیم بر پرورش مقدّم شده است، توجّه بفرمایید:

(رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمْ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ اِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ)؛ «پروردگارا! پیامبرى در میان آنها از خودشان برانگیز، تا آیات تو را بر آنان بخواند و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد و پاکیزه کند؛ زیرا تو توانا و حکیمى (و بر این کار قادرى)».

نعمت از صاحب نعمت است، در حقیقت به خداوند اعتراض مى کند که چرا به شخص مورد حسادت، فلان نعمت را داده اى؟ چرا به فلانى مال زیادى داده اى؟ چرا به فلان کس مقام مهمّى عنایت کرده اى؟ چرا فلان شخص از علم و دانش فوق العاده اى برخوردار است؟ این گونه اعتراضات به خداوند حکیم، سبب مى شود که ایمان حسود از بین برود.

هنگامى که چنین روایت تکان دهنده اى از امام باقر (علیه السلام) که در یکى از مهم ترین کتاب هاى شیعه یعنى اصول کافى نقل شده، به انسان حسود آموزش داده شود، سبب ترک حسادتش مى شود و بدین سان آموزش در پرورش انسان تأثیر مى گذارد.

گوش هایشان قرار داده و لباس هایشان را بر خود پیچیدند و در مخالفت اصرار ورزیده و به شدّت استکبار کردند».(1)

اگر انسان بخواهد هدایت شود حداقل باید طالب حقیقت بوده و انصاف داشته باشد و سخنان مختلف را بشنود و بهترین آن را انتخاب کند (الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ)(2) اگر حقیقت طلبى و انصاف وجود نداشته باشد از هدایت خبرى نخواهد بود. بنابراین، اخلاق در آموزش نیز اثر مى گذارد.

نتیجه این که هم اخلاق و تزکیه در علم ودانش اثر مى کند و هم علم و دانش در اخلاق و تزکیه. پس این که در یک آیه تعلیم مقدّم بر تزکیه شده، و در آیه دیگر تزکیه مقدّم بر تعلیم، به خاطر تأثیر هر کدام در دیگرى است و فلسفه و حکمتى دارد. خلاصه این که تعلیم و تربیت، که دو هدف از اهداف مهمّ بعثت انبیاست، به اخلاق برمى گردد.

خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب آسمانى ومیزان (شناسایى حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند».(1)

نکته جالبى که در آیه شریفه آمده این است که نفرمود: پیامبران آمده اند تا مردم را وادار به عدالت اجتماعى کنند، بلکه فرمود: پیامبران آمده اند تا مردم را تربیت کنند که خودشان به سمت عدالت اجتماعى رفته وقیام به قسط کنند.

دهند، تو هم در مورد آنها انجام بده و آنچه را دوست ندارى مردم در مورد تو به جا آورند، تو هم درمورد آنها ترک کن».(1)

بنابراین، پایه عدالت اجتماعى نیز اخلاق است. اگر اخلاق و فضایل اخلاقى احیا شود، مردم به صورت خودجوش به سمت عدالت اجتماعى مى روند.

سنگین و زنجیرهایى را که بر آنها بود، (از دوش و گردنشان) برمى دارد».(1)

خداوند متعال در این آیه شریفه به پنج ویژگى پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) اشاره کرده، که شاهد بحث ما ویژگى چهارم و پنجم، یعنى (وَ یَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَ اْلاَغْلالَ الّتى کانَتْ عَلَیْهِمْ) است.

آرى، ازجمله اهداف پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) برداشتن بارهاى سنگین از دوش مردم و اعطاى آزادى و شکستن غل و زنجیرها بود.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با تشویق مردم به رعایت فضایل و ترک رذایل اخلاقى و توبه از گناهان و بازگشت به سوى خدا، آنها را تربیت مى کند و بار گناه را از دوششان برمى دارد.

مثلاً عطسه هنگام آغاز سفر را مانع سفر دانسته وآن را به تأخیر مى اندازند، در حالى که طبق روایات(1) عطسه نشانه سلامتى است و باید عامل نشاط انسان براى انجام کار باشد.

یا برخى معتقدند که سحر و جادو شده اند و لذا روابطشان با همسرشان تیره و تار است، در حالى که گرچه اصل سحر و جادو حقیقت دارد و در قرآن مجید هم به آن اشاره شده است؛(2) ولى غالب آنچه که مردم سحر و جادو مى پندارند اوهام و خیالاتى بیش نیست.

آقاى عزیز! خانم محترم! باطل السحر، اخلاق خوش تو در محیط خانه است. بداخلاقى و ابتلاى به برخى دیگر از رذایل اخلاقى، عامل سردى روابط زناشویى است و ربطى به سحر و جادو ندارد.

دانش آموز تنبلى مى کند و درس نمى خواند، به گردن سحر و جادو مى اندازد. زن یا شوهر به وظایف همسرى خود عمل نمى کنند و زندگى شان از هم مى پاشد، عامل آن را سحر و جادو معرّفى مى کنند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمد تا با گسترش اخلاق در جامعه دینى، غل و زنجیر خرافات را از دست و پاى مردم بگشاید.

ص: 61

ص: 63

براى آنچه در سینه هاست؛ و هدایت و رحمتى است براى مؤمنان». بنابراین، اوّلین واعظ خداوند متعال است.

عطا مى کنى. اى خدایى که به افرادى که از تو تقاضا نمى کنند و تو را نمى شناسند نیز از روى رحمت و مهربانى کمک مى کنى».(1)

نتیجه این که خداوند متعال هر سه شرط یک واعظ خوب را در حدّ کمال دارد و بهترین واعظ است. او براى وعظ و نصیحت و هدایت بشر، 124 هزار پیامبر(2) و کتاب هاى آسمانى متعدّد نازل کرده است.

اى کاش ما انسان ها از این واعظ بى نهایت دلسوز و مهربان غفلت نکنیم.

«وَالْمُحَدِّثُ الَّذى لا یَکْذِبُ؛ و سخنگویى است که هرگز دروغ نمى گوید».

آنچه قرآن مى گوید حقیقت است و سرنوشت ساز، و انسان را به سعادت جاویدان در دنیا و آخرت مى رساند، در نتیجه این واعظ نه اهل خیانت است، نه گمراه مى کند و نه دروغ مى گوید.

«وَ ما جالَسَ هذا القرآنَ اَحدٌ اِلّا قامَ عَنْهُ بِزیادَةٍ اَوْ نُقْصانٍ زیادَةٍ فى هُدى، اَوْ نُقْصانٍ مِنْ عَمى؛ هر کس با قرآن هم نشین شود، یا درجه ایمان و هدایت و تقوایش بالاتر مى رود، یا مقدارى از رذایل اخلاقى اش کاسته مى شود».

اگر با تلاوت و تدبّر در آیات قرآن مجید ایمان و تقوا و توکّل و صبر و اخلاص و رضا و تسلیم و دیگر صفات شایسته در ما تقویت شد و از رذایل اخلاقى مان کاسته گردید، معلوم مى شود قرآن در ما اثر کرده است. این ملاک خوبى براى بررسى تأثیر قرآن در وجود ماست. آیا آیات توحید و معاد و بهشت و نعمت هاى الهى بر ایمانمان مى افزاید؟ آیا آیات نهى از منکر وعذاب جهنّم و مجازات هاى الهى چیزى از صفات ناشایست ما کسر مى کند؟

امام على (علیه السلام) در ادامه فرمودند: «وَاعْلَمُوا اَنَّهُ لَیْسَ عَلى اَحَدٍ بَعْدَ القُرآنَ مِن فاقَةٍ، وَ لا لأَحدٍ قَبْلَ الْقُرآنَ مِنْ غِنى؛ آگاه باشید! هیچ کس با

ص: 67

داشتن قرآن فقیر نیست و هیچ کس بدون داشتن قرآن ثروتمند نمى باشد».(1)

طبق آنچه در جمله فوق آمده، انسانِ بدون قرآن فقیر مطلق، و انسانى که قرآن دارد ثروتمند است. در سایه قرآن مى توان مشکلات سیاسى، اقتصادى، نظامى، فرهنگى، تربیتى، آموزشى، مشکلات رسانه ها، مجالس شادى و غم و مانند آن را حل کرد. على (علیه السلام) که خود، معلّم و حافظ و پرورش یافته قرآن است، با قاطعیّت در مورد اهمیّت و ارزش و آثار این کتاب آسمانى محفوظ از تحریف، چنان مطالبى را فرموده است.

چه شد که این دزد سر گردنه، تبدیل به یک عابد زاهد ثقه شد؟ چه اتّفاقى افتاد که این مرد فوق العاده خطرناک، که نام او لرزه بر اندام مردم مى انداخت، این قدر تغییر کرد؟ او و همدستانش به هر کاروانى یورش مى بردند، تمام اموال آن ها را غارت مى کردند، کافى بود به او خبر دهند که از فلان جادّه کاروانى در حال عبور است، او و یارانش در یک حمله برق آسا آنها را درهم مى کوبیدند و غارت مى کردند. چه حادثه اى رخ داد که فضیل این قدر عوض شد؟!

تغییر از آیه شریفه 16 سوره حدید آغاز شد:

روزى فضیل بن عیاض از جایى مى گذشت که چشمش به دختر زیبایى افتاد و عاشقش شد. آدرس خانه اش را پرسید تا شبانه به منزل او حمله کند و به زور دختر مورد علاقه اش را به چنگ آورد. شب هنگام به محل مورد نظر رفت و به راحتى از دیوار خانه آن دختر بالا رفت و منتظر فرصت شد که به داخل رود و نقشه اش را عملى کند. نیمه هاى شب بود و همسایه دختر، قرآن تلاوت مى کرد. تلاوت این عابد پارسا، توجّه فضیل را به خود جلب کرد، به دقّت به نواى او گوش جان سپرد، آیه زیر را شنید: (أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللهِ وَ مَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لاَ یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ)؛ «آیا وقت آن نرسیده است که دل هاى کسانى که ایمان آورده اند در برابر ذکر خدا و آنچه از حق نازل شده است خاضع شود و مانند کسانى

ص: 69

نباشند که در گذشته به آنها کتب آسمانى داده شد، سپس زمانى طولانى بر آنها گذشت و قلب هایشان (براثر فراموش کارى) قساوت یافت و بسیارى از آن ها گنهکاران اند؟!».(1)

فضیل که خود عرب بود و معناى آیه را به خوبى مى فهمید، با شنیدن این آیه شریفه و تأمّل و دقّت در مضمون آن، تکانى خورد و با خود گفت: گوینده این سخن کیست؟ مخاطب آن کیست؟ و پیام آن چیست؟ اى فضیل! این قرآن کلام خداست و خداوند با تو سخن مى گوید و تو را به سوى خود مى خواند!

پس از لختى اندیشه و تفکّر تصمیم مهم و سرنوشت سازى گرفت وبه پیام قرآن لبیک گفت وخطاب به خدایش عرض کرد: «بلى والله قد آن؛ آرى، به خدا قسم وقت بازگشت رسیده است» و این جمله را سه بار تکرار کرد. وى پس از لبیک گفتن به دعوت الهى از همان جا که آمده بود بازگشت و متفکّر و منقلب به سوى خانه اش حرکت کرد. از کنار خرابه اى رد شد، افراد متعدّدى را در آنجا دید که اجتماع کرده و وحشت زده اند. پرسید: چرا ترسان و اندوهگین هستید؟ گفتند: از فضیل بن عیاض بیم داریم.

با خود گفت: خدایا! کار من به جایى رسیده که بندگانت در این دل شب از ترس من به این خرابه پناه آورده اند؟! آیا توبه ام را قبول

ص: 70

مى کنى؟ آیا مرا مى پذیرى؟ با همین افکار و اندیشه ها به خانه رسید. همدستانش آمدند و خبر از آمدن قافله اى دادند و از او خواستند که آماده حمله به قافله شود. فضیل گفت: دیگر حساب من از شما جداست، من به درگاه خدا توبه کرده ام، قصد دارم به کنار خانه خدا بروم و تا آخر عمر آنجا بمانم و عبادت کنم و گذشته ام را جبران نمایم.(1)

آرى، قرآن مجید واعظى است که یک آیه آن دزد خطرناکى همچون فضیل بن عیاض را تبدیل به عابد و زاهد معروف جهان اسلام مى کند. نظیر این داستان کم نیست که یک یا چند آیه قرآن، انقلابى عظیم در افراد مستعد و آماده ایجاد کرده و آنها را هدایت نموده است.(2) اگر این نمونه ها از لابه لاى روایات و کتاب هاى تفسیرى جمع شود، کتاب جذّاب و خواندنى و اثرگذارى خواهد شد.

نتیجه این که واعظ دوم، قرآن مجید است.

(قُلْ اِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا للهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا)؛ «(اى پیامبر ما!) بگو: شما را تنها به یک چیز اندرز مى دهم: دو نفر دو نفر، یا به تنهایى براى خدا قیام کنید، سپس بیندیشید».

طبق این آیه شریفه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نیز واعظ است و او تنها یک موعظه کرده که تمام موعظه ها در آن خلاصه مى شود و آن قیام براى خداست. البتّه منظور از «قیام» در اینجا ایستادن نیست، بلکه منظور این است که به طور جدّى در مسیر رضاى الهى اقدام کنید، هرچند نشسته باشید، سپس فکر خود را به کار اندازید وبیندیشید. اگر این فکر به کار بیفتد، همه مشکلات حل مى شود، تمام بدبختى هاى بشر این است که هواى نفس، فکر و اندیشه اش را از کار مى اندازد. آیا آدم عاقل از راه حلال و حرام چند هزار میلیارد تومان جمع مى کند؟ اگر این عدد را بر تعداد روزهاى عمر چنین شخصى تقسیم کنیم روزى چند میلیارد تومان باید هزینه کند. آیا هیچ انسانى روزى چند میلیارد هزینه دارد؟ بنابراین، چنین کارى نشانه بى عقلى و بى فکرى است.

اگر معتاد به مواد مخدّر فکر کند که این مادّه خانمانسوز با او وخانواده و فامیلش چه مى کند وچه عاقبتى را براى آنها رقم خواهد زد که جنازه اش را باید در خرابه ها وجوى آب و زباله ها بیابند، هرگز سراغ آن نمى رود.

ص: 72

جمعیّت تکفیرى ها چه کردند وعاقبت به کجا رسیدند؟ چقدر انسان هاى بى گناه را کشتند، چه ویرانى هایى به بار آوردند؟ چقدر ناامنى و وحشت آفریدند وچقدر به اسلام و مسلمانان ضربه زدند؟ عاقبت این همه جنایت و خیانت و تخریب چه شد؟ اگر واقعاً اهل تفکّر و اندیشه بودند، این چنین آلوده نمى شدند. بنابراین، تفکّر واندیشه نقش بسیار مهمّى در سعادت بشر دارد.

جم عبرت مردم شد، افسر ز سرش گم شد *** سر خشت سر خم شد، هان اى سر باهش هان

. . .

این پند خموشان است، گر پند زبان خواهى *** رو آیه اورثنا از سوره قرآن خوان

گوید که نشد یک دم، بر مرگ ستمکاران *** نى خاطر خور پژمان نه چشم فلک گریان(1)

از امام صادق (علیه السلام) نقل گردیده که بیشترین عبادت ابوذر غفارى تفکر بود.(1)

تاریخ مکتوب همان است که در صفحات کتاب هاى تاریخى نوشته شده و مورّخان، حوادث مختلف و تلخ و شیرین آن را یادداشت کرده اند و منظور از تاریخ غیر مکتوب، و یرانه هاى کاخ ها و قصرها و شهرها و روستاها و همچنین قبرستان ها و گورستان هاست که درس هاى عبرت فراوانى دارند.

هر دو بخش تاریخ، واعظ بسیار مهم و ارزشمندى است.

قرآن مجید در جاى دیگر پس از ذکر داستان بنى اسرائیل و مجازات آن ها مى فرماید:

(فَجَعَلْنَاهَا نَکَالا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهَا وَ مَا خَلْفَهَا وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ)؛ «ما این مجازات را درس عبرتى براى مردم آن زمان و نسل هاى بعد از آنان، واندرزى براى پرهیزکاران قرار دادیم».(1)

سرگذشت بنى اسرائیل، که حوادث مختلفى را رقم زده اند، براى مردم آن زمان و کسانى که پس از آن ها آمدند، درس عبرتى است.

اخبارشان تفکّر نمودم و در آثار آنها به سیر و سیاحت پرداختم، تا بدان جا که همانند یکى از آنها شدم».

در ادامه فرمود:

«بَلْ کَاَنّى بِما انتَهى اِلَىَّ مِنْ اُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ اَوَّلِهِمْ اِلى آخِرِهِمْ؛ بلکه گویا براثر آنچه از تاریخ آنان به من رسیده با همه آنها از اوّل تا آخر بوده ام».

تاریخ پیشینیان، خوبى ها و بدى ها، زشتى ها و زیبایى ها، پیروزى ها و شکست ها، همه این ها را که مطالعه کردم، گویى از زمان حضرت آدم (علیه السلام) تا به امروز عمر من طولانى بوده است. مگر نتیجه عمر جز تجربیات است؟ من تمام تجربیات اینها را جمع کرده ام، پس گویا عمر طولانى داشته ام.

سپس فرمود: «فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذلِکَ مِنْ کَدَرِه، وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِه، فَاسْتَخْلَصتُ لَکَ مِنْ کُلِّ اَمْرٍ نَخیلَهُ، وَ تَوَخَّیْتُ لَکَ جَمیلَهُ، وَ صَرَفْتُ عَنْکَ مَجْهُولَهُ؛ درنتیجه قسمت زلال ومصفّاى زندگى آنان را از بخش کدر و تاریکش بازشناختم و سود و زیانش را دانستم. از میان تمام آنها قسمت هاى مهم و برگزیده را برایت خلاصه کردم و از بین همه آنها زیبایش را برایت انتخاب نمودم و مجهولات آن را از تو دور داشتم».(1)

ص: 79

این، برخورد حضرت على (علیه السلام) با تاریخ و چگونگى بهره گرفتن از این واعظ خاموش و ارزشمند است.

برادران عزیز! خواهران گرامى! بخش مهمّى از قرآن بیان تاریخ گذشتگان است. آیا قرآن مجید قصّه گفته است؟ قطعاً چنین نیست؛ چون قرآن کتاب قصّه نیست، بلکه هدف قرآن موعظه و تربیت است، و لذا این امور مهم را ضمن بیان تاریخ و شرح سرگذشت پیشینیان بیان کرده است. اگر تاریخ را با نگاه حضرت على (علیه السلام) بنگریم، آینه عبرتى خواهد بود براى همه عبرت گیرندگان.

سدهاى متعدّدى ساختند که مهم ترین آنها سدّ مأرب بود. کم کم سیلاب ها پشت سدها جمع شد و ذخیره بسیار خوبى به وجود آمد. دریچه هاى مناسبى بر روى سد ایجاد شد، آب هاى پشت سد از طریق آن به بیرون هدایت گردید، زراعت و درخت کارى فراوانى انجام شد و زمین هاى حاصلخیز به زیر کشت رفت. خداوند داستان مذکور را چنین بیان کرده است:

(لَقَدْ کَانَ لِسَبَاٍ فِى مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمَالٍ کُلُوا مِنْ رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌ غَفُورٌ)؛ «براى قوم «سبأ» در محلّ سکونتشان نشانه اى (از قدرت الهى) بود: دو باغ (بزرگ با میوه هاى فراوان) از راست و چپ (رودخانه عظیم؛ و به آنها گفتیم:) از روزىِ پروردگارتان بخورید و شکر او را به جا آورید؛ شهرى است پاک و پاکیزه و پروردگارى آمرزنده (و مهربان)».(1)

با رونق زراعت و درخت کارى، مردم از اطراف به آنجا کوچ کردند و فعالیّت هاى اقتصادى رواج بیشترى یافت و نعمت هاى الهى روز به روز بیشتر شد. خداوند به قدرى به آنها عنایت کرد که فقرا بدون زاد و توشه مى توانستند سفر کنند. کافى بود هنگام مسافرت سبدى بر روى سر بگذارند تا میوه هاى رسیده اى که از درختان جدا مى شد، سبد آنها را پر کند.

ص: 81

خداوند به آنها دستور داد که در مقابل این همه نعمت و رزق و روزى فراوان و امکانات وسیع، شکرگزار باشند و از پروردگار آمرزنده و مهربان خود تشکّر کنند؛ امّا ثروتمندان آنها چنین نکردند، بلکه شروع به ناسپاسى کرده و گفتند: خدایا! چرا فقرا ونیامندان همراه ما به سفر مى روند؟ بین آبادى ها و محلّات ما ثروتمندان و آنها جدایى بینداز!(1)

متأسفانه بخل و حسادت و انحصارطلبى، سبب طغیان و آلودگى آنها به گناه شد. چه اشکالى دارد که از نعمت هایى که شما استفاده مى کنید دیگران هم استفاده کنند؟ این همه نعمت، که خداوند از روى لطف و کرمش به صورت مجّانى در اختیارتان گذاشته، چرا دیگران استفاده نکنند؟ به هر حال همین ناسپاسى ها و کفران نعمت ها سبب نزول عذاب الهى شد. به ادامه آیات توجّه بفرمایید:

(فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْنَاهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَىْءٍ مِّنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ)؛ «آنها (از خدا) روى گردان شدند و ما سیل ویرانگرى را بر آنان فرستادیم و دو باغ (پر برکت)شان را به دو باغ (بى ارزش) با میوه هاى تلخ و درختان «شوره گز» و اندکى درختان سدر مبدّل ساختیم».(2)

ص: 82

تاریخ همان مسیر را بپیماید، همان نتیجه را گرفته وبه همان مجازات مبتلا مى شود.

مى شناسند. قدردان این نعمت الهى باشیم و از آن محافظت کنیم. اگر روزنه اختلاف و ناسپاسى و ناشکرى در میان صفوف متحدمان ایجاد شود ممکن است خداوند ناسپاسان را مجازات سختى کند. آیا قدردان نعمت امنیّت و ایمان و اسلام و اهل بیت (علیهم السلام) هستیم؟

خلاصه این که تاریخ پیشینیان پندآموز خوبى است، به شرط این که اهل تفکّر و تدبّر و مطالعه دقیق آن باشیم.

دارالاماره را تخریب کرده و مقرّ حکومتش را به جاى دیگرى منتقل کنند. غافل از این که مشکل، دارالاماره نبود، بلکه افکار و اعمال او و امثال او بود. به هر حال شاعر مذکور داستان فوق را در قالب شعر ریخته است:

یک سره مردى ز عرب هوشمند *** گفت به عبدالملک از روى پند

روى همین مسند واین تکیه گاه *** زیر همین قبّه واین بارگاه

بودم ودیدم بر ابن زیاد *** آه چه دیدم که دو چشمم مباد

تازه سرى چون سپر آسمان *** طلعت خورشید ز رویش نهان

بعد ز چندى سر آن خیره سر *** بد بر مختار به روى سپر

بعد که مصعب سر وسردار شد *** دستخوش او سر مختار شد

این سر مصعب به تقاضاى کار *** تا چه کند با تو دگر روزگار(1)

ص: 86

اگر غیر از واعظ تاریخ، واعظ دیگرى نبود، براى عبرت بشر کافى بود. در عصر و زمان ما سرنوشت صدام حسین براى عبرت همه کفایت مى کند؛ که از اوج قدرت به حضیض ذلّت رسید. یکى از سیاستمداران که به ملاقات صدام رفته بود، از او خواست اعضاى سازمان منافقین خلق را، که در عراق فعالیّت مى کردند، تحویل ایران دهد.

صدام گفت: من حاضرم سر بریده رئیس آنها را در اختیار شما بگذارم. شما در مقابل براى من چه مى کنید؟!

امّا همه دیدند که سرانجام این مرد قلدر و دیکتاتور به کجا رسید و با چه خوارى و ذلّتى دستگیر و اعدام شد.

نتیجه این که تاریخ، واعظ دیگرى است که در مسیر پرورش اخلاق مى توان از آن استفاده هاى فراوانى کرد و باید سرگذشت گذشتگان را بررسى نمود و از این واعظان خاموش عبرت گرفت.

«فَکَفى واعِظاً بِمَوتى عایَنتُمُوهُمْ؛ آن مردگانى که با چشم خود دیده اید براى عبرت و اندرز شما کفایت مى کند». آرى، عزیزانى که از دست مى دهیم و جنازه آنان را با دستان خود غسل داده و کفن کرده و تشییع نموده و به خاک مى سپاریم به ما پند و اندرز مى دهند.

حضرت در ادامه چند نکته در مورد این واعظ خاموش، که در عین سکوتش مى تواند خفتگان را بیدار کند، بیان کرده است؛ مى فرماید:

1. «حُمِلُوا اِلى قُبُورِهِمْ غَیْرَ راکبینَ، وَ اُنْزِلُوا فیها غَیْرَنازِلینَ؛ آنها را به گورستان حمل کردند، امّا نه این که خود بر مرکبى سوار شده باشند، و در میان قبر قرار دادند، امّا بدون این که خود بتوانند در آن فرود آیند!».

آنها نمى خواستند به این سفر بروند؛ ولى بدون اختیار آنها را بردند، همان گونه که ورودشان به خانه قبر نیز به اختیار آنها نبود و دیگران این مسکن را برایشان انتخاب کردند.

2. «فَکَانَّهُمْ لَمْ یَکونُوا لِلدُّنیا عُمّاراً، وَ کَاَنَّ الآخِرَةَ لَمْ تَزَلْ لَهُمْ داراً؛ (مرگ چنان بین ما و آنها فاصله انداخت که) گویى در دنیا زندگى نمى کردند و جهان آخرت همواره مأوى و مسکن آنها بوده است».

حقیقتاً مردگان فراموش مى شوند. مدّتى به یاد آنها هستیم (یک هفته، چهل روز، شش ماه، یک سال) امّا در نهایت از خاطره ها مى روند. آنها تلاش هاى زیاد و آبادانى هاى فراوانى در دنیا کردند، امّا

ص: 88

به گونه اى به فراموشى سپرده مى شوند که گویا اهل این دنیا نبوده اند. این بیگانگى آنها از دنیا و فراموش شدنشان دومین نکته اى است که حضرت على (علیه السلام) به عنوان پند مردگان بیان کرده است.

3. «اَوْحَشُوا ما کانُوا یُوطنونَ، وَاَوْ طَنُوا ما کانُوا یُوحِشُونَ؛ آنها از جایى که وطنشان بود (دنیا) وحشت نمودند و جایى را که از آن وحشت داشتند وطن همیشگى انتخاب کردند!».

وطنشان دنیا بود، امّا ناگهان از این وطن وحشت مى کنند، چون وقتى از دست مى روند ماندشان در دنیا وحشتناک است. بدن رو به سوى پوسیدگى رفته، متعفن و متلاشى مى شود. اگر توان سخن گفتن داشتند خودشان هم مى گفتند ما را زودتر دفن کنید.

بعضى از افراد، هنگام عبور از کنار قبرستان، روى خود را برمى گردانند، یا زمانى که سخن از مرگ به میان مى آید با تعبیراتى همچون «هفت کوه در میان» و «چشم شیطان کور و گوش شیطان کر» و مانند آن، از این سخنان مى گریزند و به این شکل وحشت خود را از مرگ نشان مى دهند؛ امّا پس از مرگ به آنچه که وحشت داشتند انس مى گیرند.

4. «وَاشتَغَلُوا بِما فارَقُوا، وَ اَضاعُوا ما اِلَیْهِ انْتَقَلُوا؛ به چیزهایى خود را مشغول ساختند که بالاخره از آنها جدا شدند، امّا آنچه را که مى بایست سرانجام به آن برسند ضایع ساختند».

اینها در دنیا که بودند اشتغال به چیزى داشتند که باید از آن عبور

ص: 89

مى کردند و به چیزى بى توجه بودند که باید مورد توجّه قرار مى دادند. این جمله به دنیاپرستى دنیاپرستان و غفلت از جهان آخرت اشاره مى کند.

5. «لا عَنْ قَبیحٍ یَستَطیعُونَ انْتِقالاً، وَ لا فى حَسَنٍ یَسْتَطیعُونَ ازدیاداً؛ نه قدرت دارند از اعمال زشتى که انجام داده اند برکنار شوند و نه مى توانند کار نیکى بر نیکى هاى خود بیفزایند».(1)

بسته شدن پرونده اعمال، حقیقتاً حسرت مهمّى محسوب مى شود. آنجا دیگر نه جاى توبه و امکان جبران هست و نه مى توان گناهى از گناهان و خطایى از خطاها را کم کرد و نه امکان اضافه کردن حسنه اى بر حسنات وجود دارد.

یُنْتَفَعُ بِهْ، اَوْ وَلَدٍ صالِحٍ یَدْعُو لَهُ؛ هنگامى که انسان از دنیا مى رود، پرونده اعمالش بسته مى شود (و ثوابى به ثواب هایش اضافه نمى گردد) مگر در مورد سه گروه: کسانى که کار خیر ماندگارى انجام داده اند، یا علم ودانش سودمندى از خود به یادگار گذاشته اند، یا فرزند صالحى از آنها باقى مانده که برایشان دعا مى کند».(1)

کسى که صدقه جاریه اى از خود به جا گذاشته، از جمله این که بیمارستان، یا درمانگاه، یا مسجد، یا حسینیه، یا پل، یا جاده اى ساخته، یا درختى کاشته، یا کتابى نوشته، یا شاگردانى تعلیم نموده که به حال جامعه مفید هستند، یا فرزندان صالح و شایسته اى تربیت نموده که براى او دعا کرده و هنگامى که مردم آنها را مى بینند براى پدر و مادرش طلب رحمت و مغفرت مى کنند، یا کار خیر ماندگار دیگرى کرده، پرونده اعمال چنین انسان هایى پس از مرگ هم بسته نخواهد شد.

ب) در روایت دیگرى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم:

«مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً عُمِلَ بِها مِنْ بَعْدِهِ کانَ لَهُ اَجْرُهُ وَ مِثْل اُجورِهمْ مِنْ غَیْرَ اَنْ یَنْقُصَ مِنْ اُجُورِهمْ شَیئاً، وَ مَنْ سَنَّ سُنَّةً سَیِّئَةً فَعُمِلَ بِها بَعْدَهُ کانَ عَلَیْهِ وَزْرُهُ وَ مِثْلُ اَوْزارِهِمْ مِنْ غَیرِ انْ یَنْقُصَ مِنْ اَوْزارِهِمْ شَیئاً؛ هر کس

ص: 91

سنّت نیک و خوبى را پایه گذارى کند و پس از او مردم به آن عمل کنند خداوند اجر آن کار، و معادل اجر کسانى را که به آن سنّت عمل کرده اند به او مى دهد، بدون این که چیزى از اجر عاملان به آن کاسته شود، و هر کس سنّت زشت و ناپسندى را پایه گذارى کند و پس از او مورد عمل مردم قرار گیرد گنهکار است و گناه تمام کسانى که به آن سنّت عمل کرده اند در نامه اعمالش نوشته مى شود، بدون این که از گناه عاملان به آن چیزى کم شود».(1)

خلاصه این که طبق روایات فوق وروایات مشابه،(2) پرونده اعمال گروهى از انسان ها حتّى پس از مرگ باز خواهد بود. اکنون این سؤال پیش مى آید که این روایات با کلام حضرت على (علیه السلام) که فرمود: پس از مرگ قادر به کم کردن گناهان و اضافه کردن ثواب ها نخواهد بود، چگونه سازگارى دارد؟

جواب: منظور حضرت على (علیه السلام) این است که پس از مرگ، انسان نمى تواند عملى انجام دهد که سبب کاستن از گناهانش شود یا به خاطر آن عمل، حسنه اى بر حسناتش اضافه گردد، و آنچه در دو روایت مذکور آمده، نتیجه اعمالى است که انسان در زمان حیاتش انجام داده است. بنابراین، تعارضى بین روایات مذکور و کلام ارزشمند مولاى متقیان (علیه السلام) وجود ندارد.

ص: 92

پستان مادر براى فرزند شیرخوار، هم غذاست هم دارو و هم نوشیدنى. اگر در اختیارش قرار گیرد گویا تمام دنیا را به او داده اند و اگر گرفته شود گویى همه دنیا را از او گرفته اند. بنابراین، شیر مادر همه چیز نوزاد و تمام دنیاى اوست. مرگ و شهادت براى على بن ابى طالب (علیه السلام) از تمام دنیا مأنوس تر است.

در آیات 60 و61 سوره واقعه در مورد مرگ چنین آمده است:

(نَحْنُ قَدَّرْنَا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَ مَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ * عَلَى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَکُمْ وَنُنْشِئَکُمْ فِى مَا لاَ تَعْلَمُونَ)؛ «ما در میان شما مرگ را مقدّر ساختیم؛ و هرگز کسى بر ما پیشى نمى گیرد. تا شما را به صورت دیگرى تبدیل کرده و در جهانى که نمى دانید آفرینشى (تازه) بخشیم!».

بنابراین، از نظر قرآن مجید نیز مرگ یک تغییر شکل وورود به دنیاى جدیدى است.

شد، لذا از پیشگاه خداوند خواستند که زندگى شان به شکل عادى بازگردد و قانون مرگ همچون سایر مردم در مورد آنها اجرا شود.(1)

حتّى اجازه نشستن به وى نداد و ایستاده جانش را ستاند و در یک لحظه همه چیز تمام شد. امّا به خواست خدا این جسد بى جان با تکیه بر عصا سرپا ایستاده بود. موریانه شروع به خوردن عصا کرد، ناگهان عصا شکست و جسد سلیمان (علیه السلام) بر زمین افتاد و اینجا بود که همه از مرگ آن حضرت مطّلع شدند.

آیا فرو ریختن آن حکومت باعظمت توسّط یک موریانه عبرت نیست؟ آیا بیان قصّه مرگ حضرت سلیمان (علیه السلام) با آن سلطنت خیره کننده اش از میان صد و بیست و چهار هزار پیامبر، موعظه و پند و اندرز نیست؟

شما به هر کجا که برسى به عشرى از اعشار حکومت سلیمان (علیه السلام) نمى رسى، که عاقبت آن هم مرگ است، پس این همه حرص وجوش براى دنیا چرا؟

مسلمانان به بعضى از این گونه افراد برخورد کرد و خطاب به آنها فرمود:

«کَاَنَّ المَوْتَ فیها عَلى غَیْرِنا کُتِبَ، وَ کَاَنَّ الْحَقَّ فیها عَلى غَیْرِنا وَجَبَ، وَکَاَنَّ الَّذى نَرى مِن الامواتِ سَفْرٌ عَمّا قَلیلٍ اِلَینا راجِعُونَ! نُبَوِّئُهُمْ اَجداثَهُمْ، وَ نَأکُلُ تُراثَهُمْ، کَاَنّا مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ! ثُمَّ قَدْ نَسینا کُلَّ واعِظِ وَ واعِظَةٍ، وَ رُمینا بِکُلُّ فادِحٍ وَ جائِحَةٍ!؛ گویا مرگ در این دنیا بر غیر ما نوشته شده و حق بر غیر ما واجب گشته وگویا این مردگانى که مى بینیم مسافرانى هستند که به زودى به سوى ما بازمى گردند. آنها را در قبرشان مى گذاریم و میراث آنها را مى خوریم، گویا پس از آنها جاودانه خواهیم ماند. ما هر واعظ و اندرزدهنده اى را فراموش کرده ایم و هدف مصائب سنگین و آفاتى که هر اصل وفرع را نابود مى کند قرار گرفته ایم».(1)

برخى از صحنه هاى عبرت آموز را مکرّر مى بینیم، امّا عبرت نمى گیریم. از خداوند مى خواهیم که توفیق عبرت از این واعظ را عنایت فرماید!

بزنید، تا غم ها زایل شود،(1) چون غالباً غم وغصّه ها مربوط به دنیا و مسائل مادّى است؛ امّا وقتى که به قول شاعر:

هر که باشی و ز هر جا برسى *** آخرین منزل هستى این است(2)

باور کنیم که سرانجام باید دنیا و تمام متعلقات آن را رها کرد و دست خالى به جهان آخرت رفت، غم و غصّه ها پایان مى پذیرد. خلاصه این که پنجمین واعظ مرگ است و جنازه هاى خاموش و استخوان هاى پوسیده اموات و قبرهاى ساکت و بى صدا، سراسر پند و اندرز و موعظه اند.

سلامتى و آرامشش را از دست داد ودست به خودکشى زد!(1) واعظ درون حقیقتى است که نباید آن را فراموش کرد.

مى شود که شهادت دروغین بدهد، و نه وکیل مدافع مورد نیاز است، چون ابهامى وجود ندارد و همه چیز روشن و آشکار است. با وجود تجسّم اعمال، همه ابهامات از بین مى رود. وقتى که خداوند قادر متعال اعمالى را که انسان ها در دنیا انجام داده اند با تمام جزئیات منعکس و مجسم کند، دیگر نیازى به قاضى و شاهد و وکیل مدافع نخواهد بود و انسان خود، حسابرس خویش خواهد بود.

وجدان انسان هم همین گونه است، وجدان بیدار، خود شاکى وخود قاضى وخود شاهد خواهد بود و نیازى به وکیل مدافع ندارد و با رشوه هم نمى توان او را فریب داد.

خشنودى و هم او از تو خشنود است. پس در سلک بندگان (خالص) من در آى و در بهشتم وارد شو!».(1)

امّا اگر به هشدارها و ملامت هاى وجدان گوش ندهد روزبه روز ضعیف تر مى شود، تا آنجا که در صورت تداوم، وجدانش خواهد مرد و او شخص بى وجدانى مى شود. انسان هاى بى وجدانى همچون داعشى ها که اثرى از وجدان الهى در وجودشان نیست، یا امثال ابن زیادها و حجاج ها که دست به هر کارى مى زدند، چون به نصیحت هاى واعظ درون گوش نداده و در مقام توبه و جبران برنیامدند، دیگر واعظى نماند که آنها را نصیحت کند. واى بر انسانى که وجدانش بمیرد، که مشمول آیه زیر مى شود :

(وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَالأِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَّ یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ یَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِکَ کَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ)؛ «به یقین، گروه زیادى از جنّ و انس را براى دوزخ آفریدیم،؛ آنها دل ها [عقل ها]یى دارند که با آن (اندیشه نمى کنند و) نمى فهمند؛ و چشمانى که با آن نمى بینند؛ و گوش هایى که با آن نمى شنوند، اینها همچون چهارپایان اند؛ بلکه گمراه تر! اینان همان غافلان اند (چون امکان هدایت دارند، ولى بهره نمى گیرند)».(2)

ص: 103

چنین کسانى در ظاهر انسان اند؛ امّا نشانه اى از انسانیت ندارند! به ظاهر چشمانشان سالم است؛ ولى واقعیات را نمى بینند! گوش و وسیله شنوایى دارند؛ امّا حقایق را نمى شنوند! صاحبان این اوصاف، مانند چهارپایان، بلکه گمراه تر از آنها هستند!

سؤال: چرا چنین انسان هایى از حیوانات گمراه ترند؟

جواب: دلیل آن روشن است، چهارپایان استعداد ترقّى ورسیدن به مقام مطمئنّه را ندارند؛ ولى انسان داراى این استعداد هست و به قول شاعر::

رسد آدمى به جایى که به جز خدا نبیند *** بنگر که تا چه حدّ است مقام آدمیّت(1)

بنابراین چون حیوانات چنین استعدادى ندارند و انسان ها دارند، اگر از آن استفاده نکنند، پست تر از حیوانات خواهند شد.

در عصر و زمان خود کسانى را مى بینیم که وجدانشان مرده است. سران کشورهاى ظالم و ستمگر از این قبیل اند. کسانى که مى گویند: «براى ما مهم نیست تمام مردم یک شهر با گاز سمّى و سلاح هاى کشتار جمعى بمیرند؛ بلکه کسب درآمد بیشتر و دلارهاى فراوان تر مهم است!».

چنین انسان هایى هیچ منطق و وجدانى ندارند و واعظ درونشان

ص: 104

مرده است. چنین افرادى حرف حساب نمى فهمند و همچون چهارپایان، بلکه پست تر و گمراه تر از آنها هستند.

«منزّه است خدا، ما هیچ (خطا و) عیبى در او نیافتیم!» (در این هنگام) همسر عزیز گفت: «الان حق آشکار شد، من بودم که او را به سوى خود دعوت کردم و او از راست گویان است. این سخن را به خاطر این گفتم تا بداند من در غیاب، به او [= یوسف] خیانت نکردم وخداوند مکر خائنان را هدایت نمى کند. من خودم را تبرئه نمى کنم، که نفس (سرکش) بسیار به بدى ها امر مى کند؛ مگر آنچه را پروردگارم رحم کند. پروردگارم آمرزنده و مهربان است».

برخى از مفسّران جمله «و ما ابرى نفسى...» را به حضرت یوسف (علیه السلام) نسبت داده اند؛(1) در حالى که قرینه وجود دارد که مربوط به آن حضرت نیست، بلکه کلام زلیخاست. گویا زلیخا مى گوید:

من آن زمان گرفتار نفس امّاره بودم، امّا اکنون گوش به ملامت هاى نفس لوّامه داده و براثر حوادث مختلف وجدانم بیدار شده است و به وعظ واعظ درونم گوش داده و لب به اعتراف گشوده ام. این که من زن عزیز مصرم اشکالى ندارد و اگر عواقبى داشته باشد مى پذیرم، امّا وجدانم آرام مى گیرد و از شکنجه هاى آن رها مى شوم.

ابراهیم (علیه السلام) تنها در شهر مانده بود، فرصت را مناسب دید و وارد بت خانه شد و تمام بت ها جز بت بزرگ را شکست. سپس تبر را بر گردن بت بزرگ آویخت تا شاید بت پرستان را از خواب غفلت بیدار کند. مردم به شهر بازگشتند و به سراغ بت ها رفتند و بت خانه را ویرانه یافتند و با خود گفتند: چه کسى با خدایان ما چنین کرده و به آنها ظلم روا داشته است؟

گفتند: جوانى به نام ابراهیم هست که همواره بت ها را تهدید مى کرد، حتماً کار او بوده است.

حضرت ابراهیم (علیه السلام) را حاضر کرده و شروع به محاکمه او کردند. آن حضرت در جواب فرمود: «مگر نمى بینید تبر در دست بت بزرگ است؟ حتماً از دست آنها عصبانى شده و با تبر همه آنها را درهم شکسته است! اگر قادر به سخن گفتن هستند، از خود آن ها بپرسید!» در اینجا بود که وجدان بت پرستان بیدار شد. خداوند درمورد این لحظه و عکس العمل آنها چنین مى فرماید: (فَرَجَعُوا اِلَى أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا اِنَّکُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ)؛ «آنها به (وجدان) خویش بازگشتند و(به خود) گفتند: «حقّاً که شما ستمکارید!».(1)

واعظ درونشان بیدار شده و شروع به ملامت آنها کرد: «بت هایى که قادر به مراقبت و دفاع از خود نیستند، چگونه مى خواهند از شما حفاظت کرده و مشکلاتتان را برطرف نموده و خواسته هایتان را

ص: 107

اجابت کنند؟» امّا افسوس که این بیدارى وجدان کوتاه مدّت وموقت بود. به آیه بعد توجّه کنید:

(ثُمَّ نُکِسُوا عَلَى رُءُوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلاءِ یَنْطِقُونَ)؛ «سپس بر سرهایشان واژگونه شدند (و حکم وجدان را به کلّى فراموش کردند و گفتند:) تو مى دانى که اینها سخن نمى گویند».(1)

حضرت ابراهیم (علیه السلام) که گویا منتظر چنین اقراى از آنها بود در جواب فرمود: «چرا بت هایى را مى پرستید که نه کمترین سودى براى شما دارند و نه مى توانند زیانى به شما برسانند. اف بر شما و بر این بت هایى که مى پرستید! آیا در مورد اعتقاداتتان نمى اندیشید؟».(2)

نتیجه این که ششمین واعظ، واعظ درون است، که باید سعى کنیم زنده بماند، چراکه تا وقتى زنده باشد در مسیر صحیح گام خواهیم برداشت و روزبه روز مراحل بالاترى از کمال را طى خواهیم کرد، تا آنجا که به مقام نفس مطمئنّه خواهیم رسید و وارد بهشت خاصّ و ویژه خواهیم شد. واى به روزى که براثر گناه و معصیت زیاد، این واعظ بمیرد و انسان، بى وجدان شود، که دیگر راه نجاتى نیست.

ص: 108

این که توصیه شده پس از ارتکاب گناه به سرعت توبه کنید(1)

براى این است که نفس لوّامه ضعیف نشود. با توبه از گناهان و عبادت و بندگى، وجدان تقویت مى شود. بنابراین، دعا کنید و توسّل بجویید و از خداوند بخواهید که این وجدان اخلاقى همواره بیدار باشد و روزبه روز ترقى کند و تا آخر عمر از فعالیّت بازنایستد که سبب نجات انسان خواهد شد.

خدایا! گوش شنوایى براى شنیدن وعظ واعظ درون به ما عنایت فرما!

آخرین واعظ از واعظان هفت گانه، جهان هستى است. به یک معنا همه عالم واعظ محسوب مى شود و چیزى در عالم نیست که به ما وعظ و پند و اندرز ندهد.

آفریده، باید عوامل و اسبابش را هم فراهم کند؛ پیامبرانى بفرستد، کتاب هاى آسمانى نازل کند، دستور به تهذیب اخلاق دهد و واعظانى را مأمور وعظ بشر کند تا بشر به مقصد نهایى برسد. متکلّمین و دانشمندان عقاید، قاعده لطف را در چهار جمله به شرح زیر تعریف کرده اند:

«اللطف هو ما یکون المکلف معه اقرب الى فعل الطاعة، وابعد من فعل المعصیة، ولم یکن له حظ فى التمکین، ولم یبلغ حد الالجاء؛ آنچه که انسان را به اطاعت خداوند نزدیک، و از معصیت و نافرمانى اش دور کند و جنبه مقدّماتى داشته (و خود تکلیف نباشد) و ما را مجبور به انجام کارى نکند، قاعده لطف است».(1)

این لطف بر خداوند متعال مطابق حکمتش لازم است.

براى روشن تر شدن این بحث به یک مثال توجّه بفرمایید:

اگر بخواهید میهمان عزیزى را دعوت کنید و بدانید بدون دعوت کتبى خواسته شما را اجابت نمى کند، چنانچه قصد جدّى و تصمیم قطعى براى این کار داشته باشید، حتماً به صورت کتبى او را دعوت خواهید کرد. حال اگر بدانید این میهمان عزیز علاوه بر دعوت نامه مکتوب، باید پیک مخصوص هم به سراغ او برود، چنانچه در کارتان مصمّم باشید پیک هم خواهید فرستاد؛ چون

ص: 110

خوددارى از دعوت کتبى و ارسال پیک مخصوص، نقض غرض محسوب مى شود و برخلاف حکمت است. خداوندى هم که ما را براى اطاعت وسعادت و بندگى و تهذیب اخلاق آفریده، باید مقدّماتش را فراهم کند. آمدن پیامبران و امامان : و نازل کردن کتاب هاى آسمانى مستند به قاعده لطف است.

هنگامى که گفته مى شود: «انّما بُعِثتُ لأُتَمِّمَ مَکارِمَ الاْخلاقِ»(1) خداوند باید واعظانى قرار دهد که ما را به سوى فضایل اخلاقى سوق داده و از رذایل اخلاقى دور کند. بنابراین، وجود این همه واعظ نباید سبب تعجّب وسؤال شود، که اینها همه به مقتضاى قاعده لطف است و لزوم آن در علم کلام به اثبات رسیده است.(2)

امام باقر (علیه السلام) در مورد جایگاه والاى واعظ درون چنین فرمودند: «مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللهُ لَهُ مِنْ نَفسِه واعِظاً، فَاِنَّ مَواعِظَ النّاسِ لَنْ تُغنى عَنْهُ شَیئاً؛ کسى که خداوند متعال واعظى از درون برایش قرار نداده باشد، موعظه ها و اندرزهاى مردم فایده اى برایش ندارد».(1)

یعنى واعظ اصلى واعظ درون است، اگر نباشد، آیات قرآن، سخنان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) و درس هاى عبرت تاریخ گذشتگان و مرگ عزیزان، اثرى در او نخواهد گذاشت. بنابراین، اگر طالب اثربخشى بقیّه مواعظ هستید و حفاظت الهى را مى خواهید، به تقویت واعظ درون خود بپردازید.

شَىءٍ اِتّعاظ؛ براى انسان باهوش و فهمیده وبا کیاست، در همه چیز موعظه است».(1)

3. طبق نقلى هارون الرشید نامه اى به امام کاظم (علیه السلام) نوشت و از آن حضرت درخواست موعظه کرد. علّت این درخواست، یا مسائل سیاسى بود، یا این که ظالمان هم گاهى وجدانشان به طور موقّت بیدار مى شود و طالب حقیقت مى شوند.

به هر حال، به امام (علیه السلام) عرض کرد: «ما را موعظه کن، موعظه اى مختصر و کوتاه!» امام کاظم (علیه السلام) موعظه اى کرد که مختصرتر از آن ممکن نبود و در عین حال مفهوم و مضمون بسیار والا و بلندى داشت؛ فرمود:

«ما مِنْ شَىءٍ تَراهُ عَیْنُکَ اِلّا وَ فیه مَوعِظَةٌ؛ هر چیزى که چشمت آن را مى بیند موعظه است».(2)

حقیقتاً همه چیز موعظه است؛ آسمان، زمین، قطره هاى باران، برگ هاى درختان و دیگر موجودات، همه و همه پند و اندرزند.

چندى قبل براى آزمایشات پزشکى به بیمارستان رفته بودم. شخصى را در سى سى یو دیدم که با عجله و شتاب مشغول نوشتن بود! گفتم: چه مى کنى؟ گفت: «از مرگ غافل بودم و این بیمارى مرا از خواب غفلت بیدار کرد، مشغول نوشتن بدهى ها و وصایاى خود هستم!».

بیمارى به انسان اندرز مى دهد که این دنیا جاى ماندن و بقا نیست و بالاخره باید از آن دل کند، پس به فکر جبران کاستى ها و خطاهایت باش و زاد و توشه اى براى سفر طولانى و پرفراز و نشیب پیش رو تهیّه کن.

اگر انسان چشم بینا و گوش شنوا داشته باشد در و دیوار عالم موعظه است، کاخ هاى فرسوده، قبرهاى درهم شکسته خاموش، تاریخ گذشتگان، همه به ما پند و اندرز مى دهد.

بنابراین، موزه ها جاى عبرت گرفتن وپند گرفتن است، نه افتخار کردن.

اکنون متوجّه مى شویم که چطور همه عالم هستى موعظه است و چرا امام کاظم (علیه السلام) فرمود: هرچه مى بینى پند و اندرز است.

است که خاک روى این کره را از دو بخش آفریده است: بخش نفوذپذیر و بخش نفوذناپذیر. خاک قسمت رویین زمین تا عمق خاصّى نفوذپذیر، و خاک هاى پس از آن نفوذناپذیر مى باشد و این سبب مى شود باران هایى که مى بارد جذب زمین شده و در دل آن ذخیره گردد و سپس به صورت چشمه ها و قنات ها و چاه ها به تدریج مورد استفاده موجودات قرار گیرد.

حال اگر تمام خاک کره زمین نفوذناپذیر بود و باران ها و آب هاى روى خاک ها جذب نمى شد مشکلات فراوانى براى زندگى ما انسان ها و دیگر موجودات پیدا مى شد و چنانچه تمام خاک کره زمین نفوذپذیر بود، تمام آب ها جذب اعماق زمین مى شد و دیگر نه از چشمه ها خبرى بود، نه از قنات ها، و نه از آب هاى زیرزمینى.

به هر حال، خداوند در آیه فوق سخن از زراعتى به میان آورده که عمرش حدود شش ماه است و پس از آن نابود مى شود. این حقیقت هم به ما پند و اندرز مى دهد که اگر هفتاد سال یا صد سال و یا صد و بیست سال عمر کنى، بالاخره باید از این جهان کوچ نمایى.

به ما موعظه مى کند که دنیایى که در آن زندگى مى کنى دوام و بقایى ندارد و ناپایدار است، بنابراین از برگ هاى زرد خشکیده پاییز عبرت بگیر و به دنیا وابسته مشو.

ص: 117

در اطراف کره زمین هستند همانند بلور، که ستاره ها در دل این کرات بلورین نقش بسته اند. با حرکت کرات بلورین ستارگان نیز همراه آنها حرکت مى کنند. هیأت بطلمیوس هزار و پانصد سال حاکم بود.

بعد، هیأت جدید آمد و اعلام کرد که زمین مرکز عالم نیست و جهان هستى به قدرى بزرگ است که قابل محاسبه نیست. سپس فاصله ستاره ها را با سال نورى محاسبه کردند.

توضیح: نور در هر ثانیه 300 هزار کیلومتر راه را طى مى کند. یعنى اگر شب، چراغى در نقطه اى روشن شود و فاصله آن نقطه تا جایى که ما هستیم سیصد هزار کیلومتر باشد، یک ثانیه طول مى کشد تا آن نور به ما برسد و اگر 600 هزار کیلومتر باشد دو ثانیه، و اگر هجده میلیون کیلومتر باشد شصت ثانیه طول خواهد کشید. خلاصه این که نور سرعت سیر محدود و معیّنى دارد و فاصله ستاره ها را با سال نورى حساب مى کنند. نور در یک ثانیه مى تواند هفت و نیم بار دور کره زمین بچرخد؛ چون کمربند زمین 40 هزار کیلومتر است. یعنى اگر بشر موفّق شود وسیله اى بسازد که مطابق سرعت نور حرکت کند، مى تواند در ظرف یک ثانیه، هفت ونیم بار دور کره زمین بچرخد.

ستارگانى هستند که یک میلیون سال نورى با ما فاصله دارند! برخى دیگر 100 میلیون سال نورى و برخى دیگر از آن ها

ص: 119

فوق العاده دورتر هستند و یک میلیارد سال نورى فاصله دارند! در سال هاى اخیر نیز ستاره هایى با فاصله 13 میلیارد سال نورى! شناسایى شده است!

دانشمندان گفته اند: مَثَل کره خاکى ما در برابر عالم هستى، مَثَل یک دانه خشخاش در برابر اقیانوس است. حال محاسبه کنید مَثَل یک انسان در مقابل جهان هستى چیست؟!

از آنچه که درمورد آسمان و عجایب خیره کننده اش گفته شد دو درس مهمّ عقیدتى و اخلاقى مى گیریم:

درس عقیدتى: این تشکیلات عظیم و گسترده عالم هستى بى حساب و کتاب نیست. آفریدگار عالم و مدبّر و حکیمى وجود دارد که آن را اداره مى کند، و این درس خداشناسى مهمّى است.

درس اخلاقى: مهم ترین درس اخلاقى که مى توان گرفت، درس تواضع و فروتنى است. اگر کره زمین در برابر عالم هستى همچون دانه خشخاش دربرابر یک اقیانوس پهناور است، من چه هستم؟ چقدر کوچکم؟ حقیقتاً اگر انسان به این امور بیندیشد تکبر و خودبرتربینى از او فاصله مى گیرد و تواضع و فروتنى جایگزین آن مى شود. این که قرآن مجید و امام على (علیه السلام) و حضرت کاظم (علیه السلام) فرمودند: «هر چه که مى بینى موعظه است» واقعاً همین طور است به شرط این که چشم بینا و گوش شنوا داشته باشیم.

است مسیر زندگیمان تغییر کند، این مطلب در تاریخ نمونه هاى فراوانى دارد:(1)

در حالات حضرت موسى بن جعفر (علیه السلام) نوشته اند که یک جمله آن حضرت انسان گنهکارى را که غرق در گناه بود نجات داد.

شخصى به نام «بشر» بود که ثروت فراوانى داشت و در خانه اى وسیع و بزرگ زندگى مى کرد و همانند برخى از ثروتمندانِ ازخدابى خبر، به عیش و نوش مى پرداخت و صداى ساز و آواز از خانه اش بلند بود.

روزى امام هفتم (علیه السلام) از جلوى خانه اش عبور مى کرد. از کنیزش که براى بیرون گذاشتن زباله ها جلوى در خانه بود، پرسید: صاحب این خانه بنده (برده) است یا آزاد؟ کنیز عرض کرد: آقاجان! این چه سؤالى است که مى پرسید؟! مگر مى شود با این همه ثروت و دارایى بنده باشد! امام (علیه السلام) فرمود: درست مى گویى، اگر بنده بود از مولایش مى ترسید!

وقتى کنیز به خانه بازگشت، بشر از او علّت تأخیرش را پرسید. کنیز گفتگوى مذکور را براى مولایش نقل کرد. بشر با شنیدن سخن امام (علیه السلام) تفکّرى کرد و تکانى خورد و با پاى برهنه به دنبال امام (علیه السلام) دوید. خدمت آن حضرت رسید و اظهار ندامت و پشیمانى نمود

ص: 122

و به طور جدّى از گذشته اش توبه کرد و به مسیر تازه اى گام نهاد و یکى از زهّاد معروف جهان اسلام شد و چون در لحظه بیدارى با پاى برهنه خدمت امام (علیه السلام) رسید، بشر «حافى» لقب گرفت. نقل مى کنند که از آن به بعد، همواره با پاى برهنه راه مى رفت.(1)

برخى جمله عجیبى نقل مى کنند و آن این که خداوند در قرآن مجید فرموده است: (وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الأَرْضَ بِسَاطاً)؛ «و خداوند زمین را براى شما فرش گسترده اى قرار داد»(2) و چون تمام کره زمین بساط خداست باید ادب را رعایت کرده و روى آن با کفش راه نرفت!(3)

به هر حال، یک موعظه امام کاظم (علیه السلام) چنین انقلابى در بشر حافى ایجاد کرد.

بنابراین، مشکل در کمبود واعظ نیست، بلکه مشکل در آمادگى ماست. اگر چشم بینا و گوش شنوا داشته باشیم، جهان پر از واعظ است. امیدوارم خداوند به همه ما گوش شنوا و چشم بینا عنایت فرماید.

سؤال: آیا ظالمان و فاسقان و مفسدان و مشرکان و انسان هاى بد هم واعظ اند، یا روایات مذکور شامل آنها نمى شود؟

ص: 123

جواب: واعظ هفتم شامل همه چیز و همه کس مى شود و استثنایى ندارد. طبق ضرب المثل معروف، از لقمان پرسیدند: ادب از که آموختى؟ گفت: از بى ادبان. پرسیدند: چطور؟ گفت: آنچه آنها انجام دادند (کارهاى زشت) را ترک کردم.(1) بنابراین، مى توان از زندگى انسان هاى بد هم پند گرفت.

نکردند تا دل هایى داشته باشند که (حقیقت را) با آن درک کنند؛ یا گوش هایى که با آن (نداى حق را) بشنوند؟! زیرا (بسیار مى شود که) چشم هاى ظاهر نابینا نمى شود، بلکه دل هایى که در سینه هاست کور مى شود».

قائل بود، با چه وضع ذلّت بارى دستگیر و اعدام شد! به راستى سرگذشت این افراد سراسر پند و موعظه است.

چند نکته در این آیه شریفه قابل توجّه است:

1. قارونِ مغرورِ بى ایمان از قوم فرعون نبود، بلکه از قوم حضرت موسى (علیه السلام) و بنى اسرائیل بود؛ امّا گام در مسیر فرعونیان گذاشت و بر حضرت موسى (علیه السلام) و قوم خود طغیان و ستم کرد. بنابراین، نسبت هاى فامیلى به تنهایى سبب نجات نمى شود، حتّى اگر از نزدیکان پیامبران الهى : هم باشى، ممکن است عاقبت به خیر نشوى!

2. خداوند به قارون ثروت عجیبى داده بود. آن قدر مال و ثروت داشت که کلید گنج ها و انبارهاى او را را نه تنها یک نفر، بلکه گروهى از انسان هاى نیرومند، به سختى حمل و نقل مى کردند!

گرچه کلیدهاى آن زمان مقدارى بزرگ تر از کلیدهاى زمان ما بوده، امّا حمل و نقل کلیدهاى انبارهاى اموال قارون توسّط یک گروه نیرومند، نشانگر کثرت و فراوانى عجیب اموال و دارایى هاى قارون بود، که متأسفانه شکر آن را به جا نیاورد و علاقه و وابستگى به همان اموال، عاقبت دردناکى را برایش رقم زد.

3. از استعمالات واژه «فرح» در قرآن مجید استفاده مى شود که این کلمه به معناى مطلق خوشحالى نیست، بلکه خوشحالى همراه با غرور و تکبّر و مستى است.

غرور وتکبّر ونافرمانى اش مطّلع شدند، در مقام موعظه و نصیحت وى برآمدند تا شاید او را از مستى ناشى از مال و ثروت هوشیار کرده و از پیروى شیطان بازدارند، و لذا به او چهار سفارش کردند، که به درد تمام ثروتمندان پردرآمد مى خورد و عمل به آن مایه سعادتشان خواهد بود:

سؤالى است که همه ثروتمندان باید به آن بیندیشند. آیا کسانى که هزار میلیارد تومان از راه هاى مشروع و نامشروع به دست آورده اند، به این موضوع فکر کرده اند؟! انسانى که مدّت محدودى در این دنیا خواهد ماند و هنگام مرگ، تنها یک کفن با خود خواهد برد، آیا عاقلانه است این قدر براى جمع آورى مال و ثروت تلاش کند؟! بعضى از مردم موفّق به بردن همان کفن هم نمى شوند!

شخص بسیار ثروتمندى در زمان طاغوت از جاده هراز به شمال مى رفت، که با خودروى خود به ته درّه سقوط کرد. هرچه جستجو کردند جسدش را نیافتند. فرزندش هزینه زیادى کرد و حتّى غوّاصانى را اجاره کرد تا شاید جسد پدر را از رودخانه ته درّه بیابند، ولى نیافتند. شاید دل پسر براى پدر نسوخته بود، بلکه مى خواست ثابت کند که پدر مرده، تا بتواند اموالش را تصاحب کند!

لرزه اى بر اندام زن افتاد و اعتراف کرد که آنچه گفته حقیقت نداشته، بلکه دسیسه قارون بوده و ساحت مقدّس حضرت موسى (علیه السلام) از آن پاک است.(1) و بدین شکل، خداوند توطئه قارون فاسد را نقش بر آب کرد. وابستگى به دنیا کار انسان را به جایى مى رساند که براى حفظ دارایى خود، به جنگ پیامبر خدا مى رود!

به هر حال باید به این انسان نادان و کسانى که مثل او فکر مى کنند گفت: «این علم و دانش و توانایى و قدرتى که به آن مى بالى، چه کسى به تو عنایت کرده، آیا کسى جز خداوند؟! پس شکرش را به جا آور ودر مسیرى که مورد رضاى اوست استفاده کن!

را به رخ دیگران بکشد. به همراه چهار هزار نفر که همگى با لباس هاى قرمزرنگ و سوار بر اسب هاى سرخ رنگ بودند درمقابل بنى اسرائیل ظاهر شد، در حالى که تعدادى از کنیزان زیباى او نیز که سوار بر اسب هاى سفید بوده و لباس هاى قرمزرنگ پوشیده بودند آنها را همراهى مى کردند!(1)

یکى از بدبختى هاى ثروتمندانى که ثروت بى حساب و کتابى دارند جنون ثروت است. این جنون و مستى، آنها را وادار مى کند که مال و ثروت خود را به رخ دیگران بکشند. قارون نیز براثر جنون ثروتى که داشت شروع به رژه رفتن درمقابل بنى اسرائیل کرد.

یک عده دنیاپرست، کوتاه فکر و ضعیف الایمان این منظره را که دیدند مجذوب شدند و آرزوى داشتن چنان ثروتى را کردند.

امّا عکس العمل گروه دوم در قرآن چنین آمده است:

(وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً وَلایُلَقَّاهَا اِلاَّ الصَّابِرُونَ)؛ «و کسانى که دانش به آنها داده شده بود گفتند: «واى بر شما! ثواب الهى براى کسانى که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام مى دهند بهتر است؛ امّا جز صابران به آن نمى رسند».

از این آیه شریفه استفاده مى شود که همه چیز در سایه علم و دانش است. وقتى علم باشد انسان فریب شیطان را نمى خورد و آرزوى ثروت قارون را نمى کند. این علم و دانش سبب شد که گروه دوم ثواب الهى را بر تمام ثروت قارون ترجیح دهند. براى رسیدن به این مقام، ایمان و عمل صالح و صبر و استقامت لازم است. صبر درمقابل هوى و هوس، وسوسه هاى شیطان، زرق و برق دنیا، حوادث و مشکلات و توطئه دشمنان. ایمان و عمل صالح و صبر و استقامت سبب مى شود که انسان به ثواب الله برسد.

و گروهى نداشت که او را در برابر عذاب الهى یارى کنند و خود نیز نمى توانست خود را یارى دهد».(1)

«فاء تفریع» در ادبیّات عرب در جایى به کار برده مى شود که فاصله اى نباشد و اگر فاصله باشد «ثم» گفته مى شود، بنابراین از آیه فوق استفاده مى شود که بین نمایش قدرت قارون و نابودى اش، فاصله زیادى نبود. به هر حال، خداوند به زمین دستور داد که قارون و تمام ثروتش را ببلعد.

«خسف در زمین» اکنون نیز وجود دارد و از آن به «رانش زمین» تعبیر مى شود. در زمین حفره هایى وجود دارد که گاه قسمت رویین آن براثر باران یا چیز دیگر نشست کرده و در آن پنهان مى شود. حفره عظیمى ایجاد شد و قارون و اطرافیان و ثروتش در آن حفره فرو رفتند و هیچ کس هم نبود که آنها را نجات دهد.

بنابراین، داستان زندگى قارون سبب بیدراى جمعى از بنى اسرائیل شد. پس مفسدان هم ممکن است سبب وعظ انسان شوند و دیگر جانیان و مفسدان تاریخ نیز به ما پند مى دهند.

حجاج بن یوسف ثقفى که جنایات بسیار زیادى کرد، تا آنجا که یکى از دانشمندان گفته است: «اگر مسابقه اى بین جنایت کاران تاریخ گذاشته شود و ما حجّاج را معرفى کنیم او اوّل خواهد شد!»(1) زندگى او هم براى دیگران موعظه است.

پس، این که امام (علیه السلام) سراسر عالم هستى را موعظه دانسته، یک واقعیّت است، منتها مشکل مهم، نبودن عقل بیدار وچشم بینا و گوش شنواست. اگر اینها باشد، از همه چیز حتّى یک مورچه هم مى توان پند گرفت. همان گونه که حضرت على (علیه السلام) در مورد عجایب خلقت این مخلوق پر رمز و راز خداوند در نهج البلاغه داد سخن را داده است.(2) امیدواریم از این واعظان پند بگیریم و به سوى خداوند و اخلاق فاضله گام برداریم.

* * *

ص: 136

ص: 137

خانه آن دختر، همسایه اش قرآن تلاوت کند و این که آیه تکان دهنده (أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ...)(1) را انتخاب نماید،(2) اینها همه توفیقات الهى بود که شامل فضیل گشت و به تنبّه وبیدارى وتوبه او منتهى شد، تا به صراط مستقیم بازگردد.

خلاصه، توفیق این است که خداوند متعال اسباب و مقدّماتى فراهم کند که بنده اش به سوى او بازگردد و متخلّق به اخلاق فاضله و شایسته شود.

کم فروشى. منطق آنها این بود که اجازه سجده براى بت را داشته باشند و در مفاسد اقتصادى کسى مانع آنها نشود.

پیامبرشان در پاسخ آنها چنین گفت: (أَرَأَیْتُمْ اِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّى وَرَزَقَنِى مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ اِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ اِنْ أُرِیدُ اِلاَّ الإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِیقِى اِلاَّ بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَاِلَیْهِ أُنِیبُ)؛ «به من خبر دهید، اگر دلیل آشکارى از پروردگارم داشته باشم و روزى و موهبت نیکویى به من داده باشد (آیا مى توانم برخلاف فرمان او رفتار کنم)؟! من هرگز نمى خواهم چیزى که شما را از آن بازمى دارم، خودم مرتکب شوم. من جز اصلاح - تا آنجا که توان دارم - نمى خواهم و توفیق من (در این کار) جز به (یارى) خدا نیست، تنها بر او توکّل کرده و به سوى او بازمى گردم».(1)

طبق آنچه در آیه فوق آمده، اگر توفیق الهى یار نشود کار شعیب پیامبر (علیه السلام) نیز به سامان نمى رسد. بنابراین، توفیق الهى بسیار مهم است و باید از خداوند متعال اسباب و مقدمات کارها را طلب کرد.

1. حضرت على (علیه السلام) فرمودند: «اَلتَّوفیقُ عِنایَةُ الرَّحمانِ؛ توفیق، عنایت خداى رحمان است».(1)

2. در حدیث دیگرى از آن حضرت مى خوانیم: «بِالتَّوفیقِ تَکُونُ السّعادَةُ؛ سعادت با توفیق الهى حاصل مى شود».(2)

3. همان حضرت در حدیث دیگرى فرمودند: «لا نِعمَةَ اَفضَلُ مِنَ التَّوفیقِ؛ هیچ نعمتى بالاتر از توفیق نیست».(3)

4. و باز همان حضرت فرمودند: «اَلتَّوْفیقُ رَأسُ النَّجاحِ؛ سرمایه پیروزى توفیق است».(4)

5. حضرت على (علیه السلام) در خطبه معروف به دیباج نیز فرمود:

«عِبادَ اللهِ! سَلُوا اللهَ الیقینَ؛ فَاِنَّ الیَقینَ رَأسُ الدّینِ... وَ ارغَبُوا اِلَیهِ فى التَّوفیقِ؛ فَاِنَّهُ اُس وَثیقٌ؛ اى بندگان خدا! از خداوند یقین را تقاضا کنید، که اوج نقطه دین و بالاترین حدّ آن است... و از او توفیق را بخواهید، که اساس و شالوده دین محسوب مى شود».(5)

منظور از یقین، یقین به خدا و پیامبران و امامان (علیهم السلام) و حساب و کتاب و بهشت و جهنّم و خلاصه تمام معارف دینى است. اگر حالت یقین حاصل شود، پیمودن مسیر آسان مى گردد و اگر سست

ص: 142

شود، مؤمن به آسانى به مقصد نمى رسد. توفیق را نیز که زیربنا و شالوده شمرده شده، باید از خداوند طلب کرد تا اسبابش را فراهم آورد. اگر رأس دین که یقین است و شالوده آن که توفیق است حاصل شود، انسان قطعاً سعادتمند خواهد شد. باید از خداوند مهربان توفیق ویقین به اصول و معارف دین را طلب کرد.

6. از امام باقر (علیه السلام) درمورد معناى «لاحول ولاقوه الا بالله» سؤال شد. حضرت فرمود: «مَعناهُ لا حَولَ لَنا عَن مَعصیةِ اللهِ الا بِعَونِ اللهِ، وَلا قُوّةَ لَنا عَلى طاعَةِ اللهِ اِلّا بِتَوفیقِ اللهِ عزَّوَجَلَّ؛ معناى آن این است که هیچ چیز نمى تواند مانع گناه شود جز به کمک خداوند، و هیچ چیز نمى تواند قدرت بر انجام طاعت و بندگى خدا شود مگر به توفیق الهى».(1)

«حول» به معناى مانع و حائل است و آنچه مانع و حائل بین انسان و گناه مى شود عنایات پروردگار است. بنابراین، اگر مى خواهید بین شما و گناه فاصله اى ایجاد شود باید از خداوند کمک بگیرید، همان گونه که در جنبه مثبت و براى انجام طاعت نیز نیازمند توفیق الهى هستیم و بدون آن، حقّ اطاعت ادا نمى شود.

7. امام جواد (علیه السلام) فرمود: «المؤمِنُ یَحتاجُ اِلى تَوفیقٍ مِنَ اللهِ، وَ واعِظٍ مِن نَفسِه، وَ قَبولٍ مِمَّن یَنصَحُهُ؛ انسان مؤمن (براى پیشرفت و قرب الى الله و سعادت و نجات در روز قیامت) به سه چیز نیاز دارد:

ص: 143

توفیق الهى، واعظ درونى (که بحث آن گذشت) و پذیرش نصیحت خیرخواهان».(1)

روایات حضرات معصومین (علیهم السلام) بسیار پرمحتوا وارزشمند است. در روایت فوق سه دستور مهم داده شده که سعادت در گرو آن است.

تا توفیق الهى شامل نشود نه از سعادت و خوشبختى خبرى خواهد بود، و نه فتح وپیروزى نصیب انسان مى شود، به ویژه در عصر و زمان ما که عوامل فساد و عناد و دشمنى بسیار متنوع و فراوان شده است.

قرار گرفتم توفیق الهى شاملم مى گردد و ایمانم قوى تر و افزون مى شود. در آیة الکرسى آمده است که شما اوّل ایمان مى آورید سپس توفیق الهى شامل حالتان مى شود و شما را از ظلمات به نور هدایت مى کند.(1) منظور از ظلمات، تاریکى شکّ و وسوسه هاى شیطان در اعتقادات وضعف مبانى اعتقادى است. توفیق در ایمان یعنى خداوند مؤمنان را از ظلمات و تاریکى هاى مذکور به سمت نور ایمان مى برد.

به یک نمونه از توفیق الهى در ایمان، که در قرآن مجید آمده، توجّه بفرمایید:

خداوند متعال در آیه شریفه 76 سوره مریم مى فرماید: (وَیَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدىً وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَوَاباً وَخَیْرٌ مَرَداً)؛ «کسانى که پذیراى هدایت شوند، خداوند بر هدایتشان مى افزاید؛ و آثار ماندگار شایسته اى که (از انسان) باقى مى ماند، ثوابش در پیشگاه پروردگارت بهتر، و عاقبتش نیکوتر است».

طبق آنچه در آیه فوق آمده کسانى که در مسیر هدایت گام برداشته و هدایت یافته اند، خداوند هدایتشان را زیاد کرده و توفیق الهى شاملشان مى گردد.

درضمن، ایمان مراتبى دارد. مراتب ابتدایى ایمان ممکن است با

ص: 145

شبهاتى متزلزل شود؛ ولى مراتب بالاتر ایمان با شبهات ابتدایى متزلزل نمى شود؛ هرچند با شبهات قوى تر امکان تزلزل دارد. امّا مراتب بالاى ایمان، که با توفیق الهى حاصل مى شود، متزلزل نمى گردد.

اخلاقى ایجاد مى کند و تنفّرى که درمورد کفر و فسوق وعصیان به وجود مى آورد، توفیق الهى در مسائل اخلاقى است.

به عنوان نمونه مى توان به داستان حضرت یوسف (علیه السلام) اشاره کرد. آن حضرت پس از صبر و مقاومت فراوان، و به جان خریدن زندان، درهاى توفیق به رویش گشوده شد. زندانى شدن آن حضرت به ظاهر بلا بود، امّا حداقل سه فایده براى وى داشت:

پادشاه مصر خوابى دید و همه معبّران مصر در تعبیر آن عاجز ماندند، همان شخص که حضرت یوسف (علیه السلام) خوابش را تعبیر کرد، آن حضرت را براى تعبیر خواب پادشاه معرّفى کرد و یوسف پیامبر (علیه السلام) براى خواب پادشاه تعبیر صحیح و حکیمانه اى بیان کرد، که هم سبب رهایى آن حضرت از زندان شد، هم زلیخا و دیگر زنان مصر مجبور شدند اعتراف کنند که حضرت یوسف (علیه السلام) بى گناه بوده است و هم آن حضرت به مقام عزیزى مصر برسد. بنابراین، گاهى چیزى در ظاهر بلاست؛ ولى درحقیقت مقدّمه توفیقات الهى است.

در روایتى داریم که یکى از نعمت ها (توفیقات) این است که انسان در جایى باشد که اسباب معصیت فراهم نباشد.(1) مثلاً در مکانى باشد که شراب وجود نداشته باشد. بنابراین، توفیق انواع و اقسام و اسباب و مراحلى دارد که باید درمورد تک تک آن ها بحث شود.

سلب توفیق را مهیّا سازد، توفیقات از وى سلب مى گردد. توفیق که آمد درها باز مى شود و توفیق که سلب شد درها بسته مى گردد و در نتیجه دیگر موفّق به شرکت در نماز جماعت نمى شود و نماز شب را از دست مى دهد و به هر درى مى زند که به سفر زیارتى برود موانع مختلفى بر سر راه مى بیند. و لذا توجّه به اسباب و علل جلب توفیق و سلب آن بسیار مهم است. به دو مورد از اسباب جلب توفیق توجّه فرمایید:

همچنین اگر همسایه هدیه اى براى ما آورده و مى دانیم شغل و درآمدش مخلوط به حرام است و در عالَم همسایگى نپذیرفتن هدیه ممکن است عوارضى داشته باشد، مى توان هدیه را گرفت و معادل قیمت آن را به نیّت صاحب اصلى، که به او دسترسى نداریم، صدقه داد و سپس در آن تصرّف کرد تا از عوارض احتمالى مال شبهه ناک، که یکى از آنها سلب توفیق است، در امان بمانیم.

نان ها و گوشت هایى که مصرف مى کنیم، به قسمتى از آنها زکات تعلّق گرفته و احتمالاً پرداخت نشده است. گرچه طبق قواعد فقهى مى توان حمل بر صحّت کرد؛ ولى بالاخره مال شبهه ناک اثر وضعى خود را خواهد گذاشت، و لذا بارها به برخى از دوستان توصیه کرده ام و به شما عزیزان هم سفارش مى کنم که شایسته است زکات نان و گوشتى را که مصرف مى کنیم به فقرا بپردازیم. مبلغ زیادى نمى شود؛ چون زکات گوشت گوسفند یک چهلم است، یعنى اگر خانواده اى در طول سال چهل کیلو گوشت مصرف کرده باشند، کافى است معادل قیمت یک کیلو گوشت به قصد زکات به فقیرى بپردازند. درمورد نان هم مبلغ زیادى نمى شود؛ امّا آثار و برکات مهمّى دارد و توفیقات الهى را به دنبال خواهد داشت.

کار نیک کوچکى را از روى خلوص نیّت انجام مى دهد و توفیقات عظیم الهى شامل حالش مى شود، چرا که خداوند به اخلاص در کار نگاه مى کند، نه حجم و اندازه آن، و لذا درهاى توفیق را به روى انسان مخلص مى گشاید.

یک نمونه از توفیقات ناشى از اخلاص در سوره قصص، آیات 23 تا 28 آمده، که بخشى از زندگى حضرت موسى (علیه السلام) است. آن حضرت با یکى از فرعونیان ظالم، که قصد کشتن فردى از بنى اسرائیل را داشت، درگیر شد و مشت محکمى به آن شخص زد که نقش بر زمین شد و مرد!

خبر در شهر پخش شد و مأموران فرعون درصدد دستگیرى و مجازات حضرت موسى (علیه السلام) برآمدند. یکى از افراد باایمان قصد مأموران فرعون را به موسى بن عمران (علیه السلام) اطّلاع داد و آن حضرت از شهر بیرون رفت و به سمت مدین حرکت کرد. هنگامى که وارد مدین شد مشاهده کرد چوپان ها از چاهى آب مى کشند و گوسفندان خود را سیراب مى کنند و به دو دخترى که همراه گوسفندان خود کمى عقب تر ایستاده اند نوبت نمى دهند. به قصد قربت و از روى خلوص نیّت با تمام خستگى و ضعف و بى حالى، از جاى برخاست و براى گوسفندان دختران، به تنهایى از چاه آب کشید و آنها را سیراب کرد و به جاى خود بازگشت و سر به آسمان بلند کرد و دعایى کوتاه امّا بسیار مؤدّبانه بر زبان جارى ساخت: (رَبِّ اِنِّى

ص: 152

لِمَا أَنْزَلْتَ اِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ)؛ پروردگارا! به هر نیکى و خیرى که تو بر من فرو فرستى نیازمندم». نگفت چیزى به من بده، بلکه عرض کرد: «من به هر نوع خیرى که بر من نازل کنى نیازمندم!».(1)

به هر حال در سایه درختى مشغول استراحت و راز و نیاز با خدا بود، که یکى از آن دو دختر که دختران حضرت شعیب (علیه السلام) بودند به سمت او آمد و گفت: پدرم از تو دعوت کرده تا دستمزدت را بدهد. با این که حضرت موسى (علیه السلام) آن کار را به قصد اجرت نکرده بود، امّا شعیب پیامبر (علیه السلام) وظیفه خود دانست که اجرت او را بدهد. موسى بن عمران (علیه السلام) نزد حضرت شعیب (علیه السلام) رفت و این آشنایى سبب شد که داماد آن پیامبر بزرگ شود و سالیان درازى نزد او شاگردى کند و آموزش نبوت ببیند.

آرى، حضرت موسى (علیه السلام) یک کار کوچک، امّا با خلوص نیّت انجام داد و درهاى توفیق به رویش گشوده شد؛ هم از آوارگى و غربت نجات پیدا کرد، هم شغل مناسبى به دست آورد، هم صاحب زن و فرزند شد و هم در مکتب پیامبرى سالخورده و باتجربه تربیت شد و آماده جهاد با فرعون گردید.

گاه یک کار کوچکِ همراه با خلوص نیّت، مانند دستگیرى از یک فقیر، یا نجات یک گمراه از گمراهى، یا احترام به پدر و مادر، یا

ص: 153

کمک به مظلوم و مانند آن، یک عمر توفیق به همراه دارد. بنابراین، کارهاى نیک کوچک خالصانه را نباید کوچک شمرد.

قرآن مجید، یا اهل بیت (علیهم السلام)، یا دیگر مقدّسات، یا نظام اسلامى اهانت شود. اگر انسان در چنین مجالسى بود در مرحله اوّل باید سعى کند فضاى مجلس را تغییر دهد و موضوع دیگرى را جهت بحث و گفتگو پیشنهاد کند. در صورتى که موفّق به این کار نشد مجلس را ترک نماید تا توفیق از وى سلب نگردیده و درهاى خیرات به رویش بسته نشود.

فراوانى است که توانایى شکرش را نداشته باشى».(1) امّا ثعلبه که معناى سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) را نفهمیده بود پشت سر هم تقاضایش را تکرار کرد و به حضرت گفت که با خدا عهد مى کنم اگر ثروت فراوانى به من بدهد کارهاى خیر به جا آورم. پیامبر (صلی الله علیه و آله) که دید او دست از تقاضاى خود برنمى دارد، برایش دعا کرد.

طبق روایتى چندى نگذشت که یکى از بستگان ثعلبه از دنیا رفت و اموال فراوانى از وى به جا ماند و آن اموال به ثعلبه رسید، که مقدار زیادى گوسفند بود. او که دید نمى تواند در مدینه از گوسفندان مراقبت و نگهدارى کند به ناچار در خارج از مدینه در صحرایى پر آب و علف سکنى گزید و توفیق شرکت در نمازهاى پنج گانه را از دست داد. گوسفندان زاد و ولد کرده و بیشتر شدند به گونه اى که ثعلبه توفیق حضور در نماز جماعت روزانه را به طور کامل از دست داد و به شرکت در نماز جمعه قناعت مى کرد!

پیامبر (صلی الله علیه و آله) مأموران جمع آورى زکات را به سراغ او فرستاد تا زکات گوسفندانش را بپردازد. مأموران در کمال ناباورى مشاهده کردند که این شخص کم ظرفیّتِ دنیاپرستِ تازه به دوران رسیده، به قانون الهى زکات معترض است! به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پیغام داد: «ما مسلمان شده ایم که جزیه ندهیم و زکات همان جزیه اى است که از

ص: 157

یهودیان و مسیحیان گرفته مى شود!» در حالى که زکات ابزار حکومت اسلامى و رزق و روزى فقرا و نیازمندان است. پیامبر (صلی الله علیه و آله) وقتى پیغام مذکور را شنید سه بار فرمود: «واى بر ثعلبه!» و او را به حال خود رها کرد.(1) این گونه او، هم توفیقاتش را از دست داد و هم آبرویش در میان مردم رفت.

ثعلبه که از بى آبروى خود رنج مى برد، در عصر خلیفه اوّل به فکر ترمیم آن برآمد و لذا به قصد پرداخت زکات نزد او رفت. خلیفه گفت: چون پیامبر (صلی الله علیه و آله) از تو زکات نگرفت، ما هم از تو زکات نخواهیم گرفت.

آرى، ثعلبه براى رسیدن به پول و ثروت، هم دنیایش را از دست داد و هم آخرتش را. و کم نیستند ثروتمندانى که همچون اویند!

عوامل توفیق و سلب توفیق زیاد است. آنچه گفته شد چند نمونه آن بود. از خدا تقاضا مى کنیم ما را از توفیقاتش محروم نکند!

***

ص: 158

ص: 159

اخلاق درحقیقت نهادینه شدن صفات اخلاقى است، بنابراین، سعى و تلاش مى کنیم که فضایل اخلاقى، درون وجود ما نهادینه گردیده و جزء روح ما شود و تغییرى نکند و همواره با ما باشد.

شخصى به صورت وراثتى و مادرزادى داراى اندامى درشت و عضلاتى محکم و پرقدرت است و دیگرى از هنگام تولّد اندامى لاغر و نحیف وضعیف دارد. ممکن است نفر اوّل براثر عدم توجّه به مسائل بهداشتى و غذایى و ترک ورزش و اصول سلامتى، کم کم ضعیف و نحیف شود و نفر دوم با مداومت بر یک تغذیه سالم و حساب شده و رعایت اصول بهداشتى و ورزش و نرمش مستمر، داراى اندامى قوى و عضلاتى محکم شود.

خلاصه اینکه هم در مسائل اخلاقى و هم در مسائل طبیعى امکان تبدیل امور ذاتى به اکتسابى و بالعکس وجود دارد. هر انسان قدرتمندى ممکن است ضعیف شود و هر ضعیفى قدرتمند. هر خوش اخلاقى امکان دارد بداخلاق گردد و بالعکس. بنابراین، این که گفته مى شود اخلاق دو نوع ذاتى و اکتسابى دارد، تصوّر نشود که قابل تغییر و تبدیل نیستند.

* * *

ص: 162

ص: 163

در شعر دیگرى مى خوانیم:

پرتو نیکان نگیرد هر که بنیادش بد است *** تربیت نااهل را چون گردکان بر گنبد است(1)

یعنى همان گونه که امکان استقرار گردو بر روى گنبد وجود ندارد، انسان نااهل و خبیث نیز تربیت پذیر نیست.

و در شعر سوم چنین آمده است:

چون بود اصل گوهرى قابل *** تربیت را در او اثر باشد

هیچ صیقل را نکو نداند کرد *** آهنى را که بدگهر باشد

سگ به دریاى هفت گانه مشوى *** که چو تر شد پلیدتر باشد(2)

خلاصه این که طبق نظریّه اوّل، نه انسان هاى خبیث قابل اصلاح و هدایت اند و نه امکان انحراف انسان هاى شایسته و صالح وجود دارد. این، عقیده خطرناکى است.

الهى (علیهم السلام) ونازل شدن کتاب هاى آسمانى عبث و بیهوده است و معلّمان اخلاق و اولیاء الله و مربیان کارى نمى توانند انجام دهند. چون کسى که خبیث و فاسق است نمى تواند عوض شود و کسانى هم که خوب اند نیازى به معلّم و راهنما ندارند و آنها هم قابل تغییر نیستند.

طبق این نظریّه، برنامه هاى تربیتى لغو و بى فایده است و باید رها شود، در حالى که تمام عقلاى عالم، نسبت به مسائل تربیتى اهتمام فراوان ورزیده وبراى آن تلاش مى کنند. خلاصه این که نظریّه اوّل برخلاف اهداف پیامبران (علیهم السلام) و سیره عقلاست.

نمکزار بیفتد وتبدیل به نمک شود پاک مى شود،(1) انسان هاى خبیث و ناپاک هم چنانچه در نمکزار تربیت مربیّان الهى قرار گیرند، استحاله خواهند شد و از خباثت و ناپاکى رها مى شوند.

بنابراین، تمام مثال هاى مذکور قابل اشکال و ایراد است. نتیجه این که نظریه تغییرناپذیرى اخلاق قابل قبول نیست.

«ضلال مبین» آخرین درجه گمراهى است. طبق آیه فوق، پیامبران الهى آمده اند حتّى کسانى را که در آخرین درجه گمراهى هستند نجات داده و به مسیر مستقیم آورند.

بنابراین، به شهادت آیه مذکور، صفات اخلاقى انسان قابل تغییر است و پیامبران این کار را کرده اند. در عصر جاهلیّت گمراهى هاى عجیب و فراوانى وجود داشت، که ازجمله آنها کشتن پسران دربرابر بت ها،(1) وزنده به گور کردن دختران،(2) وجنگ و درگیرى همیشگى بود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) همین افراد را تربیت کرد و بسیارى از آنها هدایت شدند. نتیجه این که بدترین افراد را مى توان تربیت کرد وقرآن مجید باصراحت اخلاق انسان ها را قابل تغییر مى داند.

انواع مختلف تاریکى ها، ازجمله ظلمات اخلاقى واعتقادى مى شود. ظلمت و تاریکى مطلق در جایى است که هیچ نورى وجود ندارد و پیامبران الهى : انسان ها را از ظلمات و تاریکى ها به سمت نور هدایت کرده اند. حضرت على (علیه السلام) ظلمات عصر جاهلیّت را در نهج البلاغه زیبا ترسیم کرده است، آنجا که مى فرماید:

«اِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) نَذِیراً لِلْعَالَمِینَ، وَ أَمِیناً عَلَى التَّنْزِیلِ، وَ أَنْتُمْ مَعْشَرَ الْعَرَبِ عَلَى شَرِّ دِینٍ، وَفِى شَرِّ دَارٍ، مُنِیخُونَ بَیْنَ حِجَارَةٍ خُشْنٍ، وَحَیَّاتٍ صُمٍّ، تَشْرَبُونَ الْکَدِرَ وَتَأْکُلُونَ الْجَشِبَ، وَتَسْفِکُونَ دِمَاءَکُمْ، وَتَقْطَعُونَ أَرْحَامَکُمْ، الاَْصْنَامُ فِیکُمْ مَنْصُوبَة، وَالاْثَامُ بِکُمْ مَعْصُوبَة؛ خداوند حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) را به رسالت مبعوث کرد تا جهانیان را انذار دهد، و امین آیات او باشد. در حالى که شما ملّت عرب بدترین دین و آیین را داشتید و در بدترین سرزمین ها زندگى مى کردید، در میان سنگ هاى خشن و مارهایى که فاقد شنوایى بودند (و به همین علت ازهیچ چیز نمى ترسیدند!) آب هاى آلوده مى نوشیدید و غذاهاى ناگوار مى خوردید. خون یکدیگر را مى ریختید و پیوند خویشاوندى را قطع مى کردید. بت ها در میان شما برپا بود (بت پرستى مى کردید) و گناهان، سراسر وجودتان را فرا گرفته بود».(1)

ص: 170

نتیجه این که به تصدیق آیات قرآن مجید، صفات اخلاقى قابل تغییر است.

ندهند مى گویند: ما از ابتدا با همین خلق وخو به دنیا آمده و بزرگ شده ایم و این صفات قابل تغییر نیست. این افراد در واقع براى این که هیچ گاه مورد بازخواست دیگران قرار نگیرند تغییرناپذیرى اخلاق را مطرح مى کنند.

ص: 173

5. علم حدیث؛ که ما را با روایات حضرات معصومین (علیهم السلام) آشنا مى کند.

6. علم درایه؛ که در آن با انواع و اقسام حدیث و دیگر امور مربوط به روایات اسلامى آشنا مى شویم.

و امّا علوم پایه به شرح زیر است:

1. علم نحو

2. علم صرف

3. علم لغت؛ این سه علم را ادبیّات عرب مى گویند و از آنجا که اساس مسائل اسلامى و عمده آن به زبان عربى است، آشنایى با علوم سه گانه فوق لازم وضرورى است و تا زمانى که این کلید در دست نباشد و ادبیّات عرب کامل نشود، توفیقى در علوم اسلامى حاصل نمى گردد.

4. علم رجال؛ که به وسیله آن مى توان کسانى را که در سند روایات حضرات معصومین (علیهم السلام) قرار گرفته اند شناسایى کرد و ثقه و ضعیف و مجهول و مشترک را از هم تمییز داد.

5. علم منطق؛ که راه درست استدلال کردن را به ما مى آموزد.

6. علم معانى و بیان.

خلاصه این که علوم دوازده گانه فوق، مهم ترین علوم اسلامى محسوب مى شوند. در این بحث باید رابطه علم اخلاق را با آنها بیان کنیم؛ زیرا اگر این رابطه را بدانیم خواهیم دانست از چه مسیرى براى اصلاح اخلاق گام برداریم.

ص: 175

ایمان به چنین دادگاهى پشتوانه محکمى براى مسائل اخلاقى است. کسانى که چنین پشتوانه اى دارند به سراغ خیانت و جنایت و دروغ و فساد در ارض و شایعه پراکنى و پایمال کردن حقوق مردم نمى روند. بنابراین، اخلاق بدون اعتقادات اصیل مذهبى ممکن نیست و هر چقدر انسان اعتقادات قوى ترى داشته باشد فضایل اخلاقى بیشتر و محکم ترى خواهد داشت و ارتباط بین علم اخلاق و عقاید جاى تردید نیست.

تومان بود. یکى از شخصیّت هاى آن دوران مى گفت: «این چه مملکتى است که آراء مردم در آن خرید و فروش مى شود؟ چرا برخى از مردم رأى خود را مى فروشند؟» گفتم: شما نمى فروشید؟ گفت: نه. گفتم: اگر به صد برابر قیمت خریدار داشته باشد چطور؟ گفت: نه. گفتم: اگر به هزار برابر قیمت باشد چه مى گویى؟ با تردید ومکث گفت: نه. گفتم: اگر کسى رأى شما را پنج میلیون تومان بخرد، فروشنده اى؟ گفت: نمى توانم بگویم نه! گفتم: پس تو هم فروشنده اى، تفاوتت با دیگران این است که آنها ارزان فروش اند و تو گران فروش هستى!

اخلاقى که پشتوانه ایمان نداشته باشد در برابر وسوسه هاى سنگین نمى تواند مقاومت کند. امّا اخلاقى که پشتوانه قوى ایمان دارد هرگز مقاومتش درهم نمى شکند.

آن قدر پشتوانه اعتقادى آن حضرت قوى است که فرمود: «لَو کُشِفَ الغِطاءُ ما ازدَدْتُ یَقینَاً؛ اگر پرده ها کنار برود، چیزى بر یقین من اضافه نمى شود!».(1)

هنگامى که از آن حضرت پرسیدند: «آیا این خدایى را که مى پرستى و دربرابرش سر تعظیم فرود مى آورى دیده اى؟» مى فرماید: «آرى دیده ام، مگر مى شود خدایى را که ندیده ام عبادت کنم!» سپس در توضیح کلامش مى فرماید: «البتّه آن ذات مقدس را با چشم دل دیده ام، نه با چشم سر».(2)

خلاصه این که اخلاق با پشتوانه ایمان فرو نمى ریزد، امّا رجال سیاسى دنیاى امروز که پشتوانه ایمان ندارند و با آن بیگانه اند، به راحتى فریب مى خورند و مى لغزند. رئیس جمهور یک کشور بزرگ، فریفته یک زن زیبا مى شود و با زیرپا گذاشتن اصول اخلاقى همه چیزش را از دست مى دهد. ممکن است یک اتومبیل لوکس، صداقت و تعهّدات و اخلاق یک چهره سیاسى بى ایمان را به راحتى لکّه دار کند.

بنابراین، تا زمانى که اخلاق، متّکى به علم کلام (عقاید) و ایمان به مبدأ و معاد نباشد، اخلاق نمى شود.

ص: 180

یُعطُونى کَلِمَةً یَملِکُونَ بِها العَرَبَ، وَ یَدینُ لَهُم بِها العَجَمَ، وَ یَکُونُونَ مُلُوکاً فى الجنَّةِ؛ اگر خورشید را در دست راست، و ماه را در دست چپم قرار دهند تسلیم آنها نمى شوم. امّا اگر در جمله اى با من موافقت و همراهى کنند، بر تمام عرب حکومت خواهند کرد، و غیر عرب همگى به دین و آیین آنها خواهند پیوست، و در بهشت هم فرمانروا و حاکم خواهند بود».

مشرکان به ابوطالب گفتند: یک جمله که سهل است، حاضریم در ده جمله با او همراهى کنیم! پیامبر اکرم 9 فرمود:

«تَشهَدُونَ اَن لا اِله اِلا الله وَ اَنّى رَسُولُ اللهِ؛ شهادت دهید که معبودى جز خداوند یکتا نیست و من فرستاده او هستم». مشرکان در پاسخ گفتند: «سیصد وشصت معبود خود را رها کنیم وتنها یک معبود را بپرستیم؟!».(1)

آرى، پشتوانه اخلاقى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن قدر محکم است که نه تنها مال و مقام هاى کره زمین او را تکان نمى دهد، بلکه اگر افلاک دیگر را هم بر آن بیفزایند کمترین تکانى نخواهد خورد. بنابراین، اخلاق، پشتوانه محکمى همچون عقاید دارد. اگر به دنبال تهذیب اخلاق هستید باید اعتقاداتتان تقویت شود، که بدون آن، صفات اخلاقى دوامى نخواهد داشت.

ص: 182

از این آیه شریفه استفاده مى شود که دیگران هم مى توانند با پناه بردن به این تکیه گاه محکم و قلعه نفوذناپذیر، از دام هاى شیطان و هواى نفس نجات پیدا کنند. نتیجه این که اخلاق با عقاید ارتباط تنگاتنگى دارد و انسان نمى تواند بدون تقویت ایمان به خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) و روز جزا، اخلاقش را کامل و پایدار کند، ولذا باید سعى کنیم روزبه روز اعتقاداتمان را قوى تر سازیم، تا در سایه آن در تهذیب اخلاق موفّق شویم.

بدون اطّلاع از تفسیر قرآن نمى توان از اخلاق اسلامى آگاه شد، زیرا بسیارى از مباحث اخلاقى، در قرآن مجید آمده است. کسانى که با قرآن کار کرده اند مى دانند که شاید بیشترین آیات این کتاب آسمانى، مربوط به مسائل اخلاقى باشد، تا آنجا که غالب بعضى از سوره هاى قرآن، بلکه تمام برخى دیگر، بر محور مسائل اخلاقى دور مى زند. ما کتابى، به نام اخلاق در قرآن، در سه جلد نوشته ایم که تمام مباحث آن، بحث هاى اخلاقى قرآن مجید است؛ البتّه همه مباحث اخلاقى قرآن را دربر نگرفته است. بنابراین، آشنایى با علم تفسیر ضرورى است. براى روشن تر شدن بحث، تقدیم چند مطلب لازم است:

رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الاْخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً)؛ «به یقین براى شما در زندگى پیامبر خدا سرمشق نیکویى بود، براى آنها که امید به رحمت خدا و روز بازپسین دارند و خدا را بسیار یاد مى کنند».(1)

«اسوه» در لغت، معناى مصدرى دارد، امّا در فارسى از آن معناى وصفى استفاده مى شود. معناى مصدرى اسوه، تأسى کردن، سرمشق گرفتن وپیروى کردن است. قرآن مجید پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را به عنوان الگو معرفى مى کند تا مردم به او تأسّى کرده و از وى پیروى کنند.

خلاصه این که طبق مقدّمه اوّل باید در امور مختلف به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تأسى کرد و از وى پیروى نمود و طبق مقدّمه دوم، آن حضرت داراى اخلاق نیک فوق العاده وبزرگى بوده است. از ضمیمه کردن این دو آیه قرآن استفاده مى کنیم که «یکى از طرق رسیدن به اخلاق، پیروى کردن از اخلاق عظیم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است». اگر در این راه موفق شویم متخلّق به اخلاق اسلامى خواهیم شد.

خداوند متعال در گام سوم به فرستاده اش دستور محبّت کردن مى دهد، یعنى مى فرماید که به عفو و گذشت و فراموش کردن خطا و اشتباه قناعت نکن، بلکه محبّت و دوستى را جایگزین کینه و عداوت نما! آیه شریفه 54 سوره انعام به همین مطلب اشاره دارد، توجّه فرمایید:

(وَاِذَا جَاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ)؛ هر گاه کسانى که به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند، به آنها بگو: «سلام بر شما! پروردگارتان رحمت را بر خود لازم شمرده است؛ تا هر کس از شما کار بدى از روى نادانى انجام دهد، سپس توبه و اصلاح (و جبران) نماید، (مشمول رحمت خدا شود؛) زیرا او آمرزنده و مهربان است».

توصیه چهارم، که مرحله اخلاقى و الاترى است و در دنیاى امروز جز بندگان خاصّ خداوند به آن عمل نمى کنند، پاسخ بدى را با خوبى دادن است که در دو جاى قرآن مجید آمده است:

نخست در آیه شریفه 96 سوره مؤمنون، که مى فرماید: (ادْفَعْ بِالَّتِى هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ)؛ «بدى را به بهترین راه و روش دفع کن (و پاسخ بدى را به نیکى ده)». یعنى عفو و گذشت، به فراموشى سپردن خطاها و اشتباهات، محبّت ورزیدن و برخورد خوب، لازم است، امّا کافى نیست. علاوه بر این مراحل سه گانه، پاسخ بدى را با خوبى دادن، مورد تأکید خداوند است.

ص: 188

در دومین آیه مورد اشاره چنین آمده است: (وَلا تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَلاالسَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِى هِیَ أَحْسَنُ فَاِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِى حَمِیمٌ)؛ «هرگز نیکى وبدى یکسان نیست؛ بدى را با نیکى دفع کن، ناگاه (خواهى دید) همان کسى که میان تو و او دشمنى است گویا دوستى گرم و صمیمى است».(1)

در آیه دوم ثمره ونتیجه پاسخ بدى با خوبى نیز بیان شده است و آن اینکه وقتى کسى که به تو بدى کرده، با برخورد خوب و شایسته و پاسخ خوب تو مواجه گردد، وجدانش ناراحت و شرمنده مى شود و او دست از دشمنى برمى دارد و نه تنها دشمنى نمى کند، بلکه تبدیل به دوست مى شود، آن هم نه یک دوست عادى، بلکه دوستى گرم و صمیمى. در ادامه آیه مى خوانیم که هرکسى آمادگى این کار را ندارد، کسانى مى توانند این کار را انجام دهند که داراى صبر و استقامت اند، و بهره عظیمى از ایمان و اسلام و تقوا برده اند.

2. یا آنها را به اسارت مى گیرند.

3. اموالشان را غارت کرده و به عنوان غنیمت تصاحب مى کنند و ممکن است کشورشان را نیز اشغال نمایند.

هنگامى که متّفقین پیروز شده و وارد آلمان شدند، کارهاى سه گانه فوق را به شکل گسترده اى انجام دادند. دست به کشتار عجیبى زده و حتى کودکان زیادى را به قتل رساندند و اموال آنها را غارت کرده و کشورشان را هم به اشغال خود درآوردند.

امّا پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) پس از جنگ هاى طولانى و فراوان و مبارزات زیاد، هنگامى که موفّق به فتح مکّه شد و مشرکان لجوج و عنود را مجبور به تسلیم کرد، هیچ یک از سه کار فوق را انجام نداد. نه کسى را کشت، نه احدى از مشرکان را به اسارت گرفت و نه اموال آنها را غارت کرد؛ بلکه به مقتضاى آیه شریفه (ادْفَعْ بِالَّتِى هِیَ أَحْسَنُ) آنها را مورد عفو و بخشش قرار داد و به آنها نیکى کرد. نتیجه اش - همان گونه که در آیه 34 سوره فصلّت گذشت - ورود دسته دسته مردم به اسلام بود. برخورد غیر منتظره پیامبر (صلی الله علیه و آله) با مشرکان و بت پرستان، انقلابى را در درون آن ها ایجاد کرد به گونه اى که از کرده خود پشیمان شده و به اسلام گرویدند.

این نکته را هم نباید فراموش کرد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) با مردمى روبه رو بود که عصر جاهلیّت را پشت سر گذاشته بودند و در مرکز خشونت مى زیستند و این نشان مى دهد که آن حضرت بى دلیل به

ص: 190

«خلق عظیم» توصیف نشده است. ما هم باید به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) اقتدا کنیم و همچون آن حضرت اهل عفو و بخشش و فراموش کردن کینه، و محبت کردن و جبران بدى ها با خوبى ها باشیم.

2. سپر محافظ؛ «اِلْجَؤوُا الى التَّقوى فَاِنَّهُ جُنَّهٌ مَنیعَةٌ؛ به تقوا پناه ببرید، که سپر محافظ شماست»(1) از آنجا که تقوا، شخص متقى را دربرابر وسوسه هاى شیطان وهواى نفس محافظت مى کند، تشبیه به سپر شده است.

3. سنگر مستحکم؛ سومین تعبیر حضرت على (علیه السلام) از تقوا چنین است: «اَلتَّقوى حِرزٌ لِمَن عَمِلَ بِها؛ تقوا حرز کسانى است که طبق آن عمل کنند».(2)

یکى از معانى حرز، سنگر است. سربازان در جبهه جنگ براى محفوظ ماندن از دشمن سنگر ساخته و در آن پناه مى گیرند. انسان هاى باتقوا نیز درمقابل وسوسه هاى شیطان و هواى نفس، سنگرى از جنس تقوا مى سازند و به آن پناه مى برند.

4 و5. کلید اصلاحات و چراغ هدایت؛ تعبیرهاى چهارم و پنجم، در روایت زیر جمع شده است:

«اِنَّ تَقوى الله عِمارَةُ الدّینِ وَ عِمادُ الیقینِ، وَ اِنَّها لَمِفتاحُ صَلاحٍ وَمِصباحُ نَجاحٍ؛ بى شک، تقواى الهى سبب آبادى دین و پایه گذارى یقین مى شود و کلید اصلاحات و چراغ نجات و هدایت است».(3)

آرى، تقوا کلید همه اصلاحات است. اصلاحات اخلاقى،

ص: 192

سیاسى، اجتماعى، فردى و دیگر اقسام اصلاحات در سایه تقوا امکان پذیر است. درحقیقت این روایت به شاخه هاى مختلف تقوا اشاره دارد.

اخلاقى مشکل تر از زمان هاى گذشته شده است. به تعبیر برخى از شاعران: تقوا مثل این است که انسان بخواهد از زمین پر از خارى عبور کند. باید به گونه اى گام بردارد که خارها او را اذیت نکند.(1) این خارها در زمان ما بسیار زیاد شده است که مجالس آلوده ازجمله آن هاست. آلودگى محیط، شرکت در مجالس آلوده، رفاقت با انسان هاى ناباب و فاسد، رفتن در فضاهاى مجازى و مانند آن دشمنان تقوا هستند. خطر فضاى مجازى را باید جدّى گرفت؛ چراکه فضاى مجازى درواقع بلاى حقیقى است.

بى شک باید راه دوم را انتخاب کرد که سیره اولیاء الله و مؤمنان حقیقى است.

البتّه باید در چنین محیطى عیار تقوا بالاتر باشد، چون تقوا مراحلى دارد. ممکن است انسان در مراحل پایین تر در جامعه امروزى نتواند خود را حفظ کند، امّا اگر به مراحل بالاتر برسد قطعاً موفّق خواهد شد. به عنوان مثال، امکان دارد یک نفر درمقابل پیشنهاد رشوه یک میلیون تومانى مقاومت کند، امّا اگر مبلغ رشوه چند برابر شود، مثلاً ده میلیون تومان باشد مقاومتش بشکند. چنین انسانى باید تقواى خود را بازسازى کند و به مراحل بالاترى از تقوا دست یابد.

بیان مى کند. یکى از صفات آنها باورداشتن بهشت و جهنم است؛ مى فرماید: «فَهُم وَالجَنَّةُ کَمَن قَد رَآها، فَهُم فیها مُنَعِّمُونَ، وَهُم وَالنّارُ کَمَن قَد رَآها، فَهُم فیها مُعَذَّبُونَ؛ آنها مانند کسى هستند که بهشت را با چشم خویش دیده و در آن متنعّم است، و همچون کسى هستند که آتش جهنّم را مشاهده کرده و در آن عذاب شده است».(1) کسى که بهشت وجهنّم را باور کرده باشد به مراحل بالاى تقوا رسیده است.

بنابراین باید سعى کنیم معرفت و شناختمان نسبت به خداى بزرگ بیشتر و باورمان نسبت به قیامت افزون تر شود و از مجالس آلوده، دوستان ناباب، فضاهاى مجازى آلوده و فاسد، رسانه هاى آلوده، و دیگر عوامل گناه و معصیت بپرهیزیم تا بتوانیم در این دنیاى پرخطر، خود را حفظ کنیم.

البته بعد از همه اینها، باید خود را به خدا بسپاریم. تا او دست ما را نگیرد به جایى نمى رسیم. در پیشگاهش عرضه بداریم: «خدایا! آنچه در توان و قدرت ما بود انجام دادیم، نسبت به بقیّه تو ما را حفظ کن!». اگر ما به وظایف خود عمل کنیم به یقین خداوند به ما کمک خواهد کرد.

پروردگارا! به ما کمک کن تا بتوانیم سطح تقواى خود را بالاتر ببریم و دوستان و فرزندان و خانواده و آشنایان خود را نیز از خطرات و آلودگى ها نجات دهیم!

ص: 196

از دروغ، دست نزدن به سرقت، به سراغ تهمت نرفتن، اجتناب از شایعه پراکنى و احتراز از دیگر محرّمات فقهى نیز آثار مهمّى دارد و راه سیر و سلوک و تخلّق به اخلاق اسلامى را هموار مى کند.

مستحبات فقهى هم جنبه اخلاقى دارد. یکى از مستحبات، عیادت از بیماران است(1) که از نظر اخلاقى نیز امرى پسندیده محسوب مى شود. ایثار وفداکارى نیز در مواردى که به حدّ وجوب نرسیده از مستحبات است. این مستحب فقهى نیز مورد تأکید علماى علم اخلاق است.

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «ثَلاث لایَسلَمُ مِنها اَحَدٌ: اَلطَّیَرَةُ وَالحَسَدُ وَ الظَّنُّ. قیلَ: فَما نَصنَعُ؟ قالَ: اِذا تَطَیَّرتَ فَامضِ، وَ اِذا حَسَدتَ فَلا تَبغِ، وَاِذا ظَنَنتَ فَلا تَحَقَّق؛ سه چیز است که (جنبه منفى دارد و) هیچ کس (به غیر از اولیاء الله) از آن در امان نیست: 1. فال بدن زدن 2. حسادت 3. سوء ظن و بدبینى. پرسیده شد: چه باید کرد؟ فرمود: به فال بد اعتنا نکن، و هنگام حسادت به ظلم وستمى دست نزن، وهر زمان گرفتار بدبینى شدى آن را عملى نکن».(1)

خارج از خانه برود و خودش یا دیگرى عطسه کند، مى گویند: نباید از منزل خارج شود و کارى انجام دهد! درحالى که ما توکّل بر خدا کرده وبه دنبال کارمان مى رویم و هیچ مشکلى به وجود نمى آید.

سوم: شخص فالگیرى، فال افراد را مى گیرد و مطالب بى اساسى را از حال و آینده طرف خبر مى دهد که برخى براساس آن عمل مى کنند، در حالى که هیچ اعتبارى ندارد!

چهارم: برخى از مردم براساس اوضاع ستارگان آسمان سرنوشت افراد را پیش گویى مى کنند. این نوع فال ها و مانند آن هیچ اعتبارى ندارد و به هیچ وجه نباید به آن اعتنا کرد.

به هر حال طبق فرمایش پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) بسیارى از اشخاص ناآگاه، آلوده این خرافه هستند. اسلام دستور مى دهد که هنگام مواجهه با پیش زمینه هاى فال زدن، به آن توجّه نکرده و به کار خود ادامه دهید، چراکه این کار به نوعى دور شدن از حقیقت توحید و یکتاپرستى است. کسى که معتقد به فال است خداوند را هنگام آن حوادث، بى تأثیر، و عطسه و پرنده شوم و ستاره و فالگیر را مؤثر مى داند و انسان موحد یکتاپرست چنین اعتقادى ندارد. به هر حال کسى که فال مى زند و هنگام عطسه کردن از انجام کارش منصرف مى شود از نظر فقهى مرتکب کار حرامى نشده است، امّا این کار گناه، اخلاقى محسوب مى شود.

ص: 201

مى گوید: حتماً از مجلس گناه بازمى گردد. در چنین مواردى اسلام نه تنها اجازه بدبینى نمى دهد، بلکه سفارش مى کند که حمل بر صحّت کنید و به دیگران خوش بین باشید. به هر حال شخص مبتلا به بدبینى اگر مطابق سوء ظن خود رفتار نکند مرتکب حرام فقهى نشده، اما گناه اخلاقى انجام داده است. نتیجه این که هر گناه فقهى گناه اخلاقى هست، اما هر گناه اخلاقى گناه فقهى نیست.

بنابراین، نسبت بین مسائل فقهى و اخلاقى، عموم و خصوص مطلق است، یعنى دایره مسائل اخلاقى گسترده تر از مسائل فقهى است و بدون رعایت مسائل فقهى نمى توان متخلّق به اخلاق اسلامى شد.

مردم بیفتم». بدین منظور روزى به حمام رفت و لباس یکى از کسانى را که به حمام رفته بود زیر لباس هاى خود پوشید و قسمتى از آن را بیرون گذاشت تا مردم به سرقت او پى ببرند. هنگامى که مردم متوجّه کار زشت او شدند او را گرفته و کتک مفصّلى زدند و لباس سرقتى را از تنش درآورده و او را رها کردند و او از آن پس به سارق الحمام مشهور شد و آبرویى برایش نماند.(1)

در حالى که در اخلاق اسلامى چنین چیزى وجود ندارد. محال است کسى با ترک واجبات یا انجام محرمات مدارج اخلاق اسلامى را طى کند و مقرّب عند الله شود.

2. شخصى که به دنیا علاقه داشت قصد کرد سیر و سلوک نموده و مسیر صحیح اخلاقى را طى کند. با خود فکر کرد اموالى که دارد مزاحم برنامه اخلاقى اوست. تمام اموالش را در دریا ریخت و به خیال خود رابطه اش را با دنیا قطع کرد.(2)

اینها افکار صوفیانه است وبه هیچ وجه مورد تأیید اسلام نیست.

همان گونه که گذشت، ممکن نیست یک کار حرام مقدّمه اخلاق شود. اسراف از گناهان کبیره و محرمات الهیّه است، امکان ندارد با ارتکاب آن بتوان به فضایل اخلاقى دست یافت. آنچه مهم است

ص: 204

قطع وابستگى و دلبستگى به دنیاست و انسانى که چیزى ندارد طبیعى است که دلبستگى هم نداشته باشد؛ مهم این است که اموالى داشته باشد، ولى به آن وابسته نباشد.

اولیاء الله چنین بوده و هستند که اگر تمام اموالشان را از دست بدهند برایشان اهمیتى ندارد.

3. یکى از کسانى که قصد سیر و سلوک داشت به منظور ریاضت کشیدن و توبه از گناه، مقدارى چوب تهیّه کرد و شب ها آن قدر با آن چوب ها به کف پاى خود زد که همه چوب را شکست!(1) آیا فقه، اجازه ضرر زدن به خویشتن را مى دهد؟!

4. یکى دیگر از مدّعیان عرفان به منظور مبارزه با نفس امّاره وسرکوب کردن آن، خود را براى مدّتى در چاه مسجد و به صورت معکوس آویزان کرد. یعنى پاهایش به سمت آسمان و سرش به سمت زمین قرار گرفت!(2)

اسلام هرگز اجازه چنین کارهایى را نمى دهد. کسانى که مسیر اخلاق را از فقه جدا کرده اند گمراهانى هستند که ملعبه شیطان شده اند. غزالى مى گوید: «چنین افرادى محرّمات شرعى را انجام داده، سپس توبه مى کردند، تا مراحل اخلاقى را طى کنند».(3) یکى از

ص: 205

چیزهایى که ما را از صوفیّه جدا مى کند همین مطلب است. به همین دلیل در گذشته صاحبان مقام و قدرت که ظلم و ستم مى کردند مى گفتند: ما صوفى هستیم، و دم از مولى على (علیه السلام) مى زدند، چراکه مى خواستند بین اسلام و اعمال ظالمانه خود جمع کنند. این ها درست نیست و نباید در این مسیر از اسلام جدا شد.

صوفیّه به سه مرحله معتقد هستند: شریعت و طریقت و حقیقت. شریعت همین احکام فقهى است، امّا طریقت جدا از احکام فقهى است، نه بالاتر از آن. آنها بسیارى از اوقات از شریعت جدا مى شوند و آن را طریقت مى نامند.

جدا نمى شود امّا دومى جدا مى شود. به خاطره اى در این زمینه توجّه فرمایید:

در زمان طاغوت که بحث هاى انقلاب داغ بود، ما را دستگیر کرده و به ساواک برده و از آنجا به تهران منتقل کردند و گفتند: باید به ملاقات رئیس ساواک تهران بروید.

هنگامى که با ایشان روبه رو شدم حرف هاى زیادى زد ازجمله گفت: مى دانم شما شخص باسوادى هستید، امّا ایمان من کمتر از شما نیست! من عاشق مولى امیرمؤمنان على (علیه السلام) هستم؛ ولى با کسانى که با حکومت شاه مخالفت کنند به شدّت برخورد مى کنم و اگر لازم باشد یک میلیون نفر از آنها را خواهم کشت!».

نتیجه این که احکام فقهى را نمى توان از مسائل اخلاقى جدا کرد و کسانى که این دو را از هم جدا مى کنند انسان هاى منحرفى هستند.

به رشته تحریر درآورده است، تا تشنگان معارف دینى و اخلاقى بتوانند با استفاده از این کشتى، از اعماق آن دریاى پرگهر، گوهرهاى فراوانى صید کنند.

سفینة البحار، که عصاره و خلاصه بحارالانوار است، روایات اخلاقى زیادى دارد، تا چه رسد به خود بحارالانوار.

ما در سفرهاى تبلیغى کتاب سفینة البحار را همراه مى بردیم و با داشتن آن به کتاب دیگرى نیاز نبود؛ چون هر موضوعى را براى بحث و سخنرانى انتخاب مى کردیم روایات متعدّدى پیرامون آن در این کتاب مى یافتیم.

کسى بود که تشنه معارف الهى و اخلاق اسلامى بود. خدمت آن حضرت رسید و درخواست کرد که اوصاف پرهیزکاران را برایش شرح دهد. حضرت به جمله اى کوتاه قناعت کرد. امّا روح تشنه همام با آن جمله سیراب نشد و لذا از حضرت تقاضا کرد به صورت مفصّل درمورد متقین سخن بگوید. حضرت خواسته اش را اجابت کرد و یکصد و ده صفت براى پرهیزکاران بیان نمود، که تمام آنها صفات اخلاقى است.

بسیارى از این صفات به تنهایى براى تهذیب اخلاق کفایت مى کند. به عنوان مثال درمورد ایمان و باور انسان هاى باتقوا نسبت به بهشت و جهنم فرمود: «فَهُم وَالجَنَّةُ کَمَن قَد رَآها، فَهُم فیها مُنعمُّونَ، وَهُم وَالنّارُ کَمَن قَد رَآها، فَهُم فیها مُعَذَّبونَ؛ آنها مانند کسى هستند که بهشت را با چشم خود دیده و در آن متنعّم است، و همچون کسى هستند که آتش جهنّم را مشاهده کرده و در آن عذاب شده است».(1)

کسى که به حقانیّت بهشت و جهنّم ایمان بیاورد و آن را باور کند در تمام عمر از گناه و معصیت پرهیز خواهد کرد. آرى، خطبه هاى نهج البلاغه انسان را تربیت مى کند.

در بخش نامه ها، امام (علیه السلام) به فرزند دلبندش امام حسن مجتبى (علیه السلام) نامه اى نوشته که صدها درس اخلاقى دارد.(2)

ص: 210

هنگامى که کلمات قصار و کوتاه آن حضرت را بررسى مى کنیم، هر کدام از آن ها مى تواند موضوع یک بحث جامع اخلاقى باشد.(1)

حقیقتاً مولى امیرمؤمنان (علیه السلام) معارف دینى واخلاقى را بسیار عالى بیان کرده است.

دین و ایمان فقط و فقط عبادت کردن است، و لذا باید تمام وقت را به عبادت پرداخت و دنبال کسب و کار نرفت و از دسترنج دیگران استفاده کرد!

روزى امام باقر (علیه السلام) را دید که در گرماى هوا از مزرعه به سمت خانه اش مى رود، در حالى که به دو کارگر خود تکیه کرده و عرق از سر و صورتش جارى است. با خود گفت: باید پسر پیامبر را نصیحت کنم! و لذا خطاب به آن حضرت عرض کرد: اى فرزند پیامبر! اى کسى که داراى شخصیّت مهمّى در جامعه هستى! اگر در همین حال از دنیا بروى و پیامبر (صلی الله علیه و آله) را ملاقات کنى چه حالى خواهى داشت؟ حضرت فرمود: اگر در این حال از دنیا بروم، در حال اطاعت و جهاد در راه خدا جان خواهم داد. گفت: چطور؟ فرمود: چون محتاج افرادى مثل تو نیستم!(1)

محمد بن منکدر به خیال خود مى خواست امام باقر (علیه السلام) را نصیحت کند، امّا امام (علیه السلام) او را نصیحت کرد؛ نه یک نصیحت، بلکه چندین نصیحت:

1. کار کردن عار نیست. برخى از جوانان تصوّر مى کنند که زراعت و باغ دارى و کارگرى و مانند آن عیب است. سیره امام باقر (علیه السلام) و دیگر امامان معصوم (علیهم السلام) این تصوّر وخیال را نفى مى کند. شخصى نقل مى کرد که در گذشته وقتى آگهى استخدام مى زدیم

ص: 212

حدود سیصد نفر اعلام آمادگى مى کردند، امّا الان با این که آمار بیکارى بالاتر رفته، این تعداد از شصت نفر هم تجاوز نمى کند!

علت آن این است که عده اى کار را عار مى دانند و زیر بار کار نمى روند.

2. کار نه تنها براى افراد عادى جامعه عار نیست، بلکه براى شخصیّت ها و حتى امام معصوم (علیه السلام) نیز عار محسوب نمى شود، و لذا در تاریخ مى خوانیم که حضرت على (علیه السلام) با دسترنج خود هزار برده را در راه خدا آزاد کرد.(1)

3. انسان نباید سربار جامعه باشد و زحمات خود را به دوش دیگران بیندازد، بلکه تا بتوانیم باید خدمت کنیم و درمقابل آن خدمت بگیریم. اگر صبح تا شب و شب تا صبح عبادت کنیم، امّا زندگى مان را دیگران اداره کنند، افتخار نیست.

سؤال: چرا علما و مراجع و طلّاب، همچون حضرات معصومین (علیهم السلام) به دنبال کارهاى کشاورزى و باغ دارى و مانند آن نمى روند تا از دسترنج خود استفاده کنند؟

جواب: علم امام معصوم (علیه السلام) علم الهى و خدادادى است و نیازى به تحصیل ندارد، امّا یک طلبه باید حداقل ده سال درس بخواند تا به پلّه اوّل اجتهاد برسد ویک مرجع تقلید باید پنجاه سال درس

ص: 213

بخواند و تدریس کند تا به مقام مرجعیّت برسد. بنابراین، امکان چنان کارهایى براى طلاب و روحانیون و مراجع تقلید نیست، همان گونه که دانشگاهیان نیز تمام وقت خود را صرف تحصیل و تدریس و تحقیق و تألیف کرده و فرصتى براى آنها باقى نمى ماند که چنان کارهایى را انجام دهند و کارشان همین درس خواندن و درس دادن است.

خلاصه این که مقایسه مذکور مقایسه درستى نیست و به اصطلاح، «قیاس مع الفارق» است.

صادق (علیه السلام) است. فرمود: کمک کن تا این نان ها را جمع آورى وتمیز کرده ودر کیسه بریزیم.

پس از انجام دستور امام، از آن حضرت (علیه السلام) خواستم که اجازه دهد من کیسه نان ها را به دوش بکشم. امام (علیه السلام) قبول نکرد، ولى اجازه داد همراهش بروم. به محلّ مورد نظر رسیدیم. همه نیازمندان در خواب بودند.

حضرت روانداز هر کدام را کنار زد و چند قرص نان در زیر آن قرار داد و روانداز را به حالت اوّل برگرداند و به همین شکل تمام نان ها را در میان آن ها تقسیم کرد. وقتى کار حضرت تمام شد عرض کردم: آقاى من! اینها شیعه نیستند! امام (علیه السلام) فرمود: مى دانم. اگر شیعه بودند زندگى ام را با آن ها تقسیم مى کردم!(1)

این داستان نیز درس هاى اخلاقى متعدّدى به شرح زیر دارد:

1. اوّلین درس اخلاقى آن رسیدگى مستقیم و بدون واسطه به مشکل نیازمندان است.

2. به گونه اى به نیازمند کمک کنیم که خودش متوجّه نشود، تا مبادا شرمنده گردد و خجالت بکشد.

3. کمک کردن به همه مسلمانان، حتّى مخالفان اهل بیت (علیهم السلام) سفارش شده است. البته نسبت به شیعیان نیازمند باید حساب ویژه اى باز کرد.

ص: 215

خلاصه این که تاریخ زندگى حضرات معصومین (علیهم السلام) پر از درس هاى اخلاقى است و روایاتى که در این زمینه از آن بزرگواران نقل شده منبع ارزشمند دیگرى براى علم اخلاق به شمار مى رود.

2. «اَو لَعَلَّکَ رَأیتَنى غَیرَ شاکِرٍ لِنَعمائِکَ فَحَرَمتَنى؛ یا شاید دیدى که شکر نعمت هایت را به جا نیاوردم، مرا از خدمتت محروم کردى».

یعنى اى مؤمنین! مراقب باشید که سبک شمردن حقّ بندگى و کفران نعمت، انسان را از درگاه خدا طرد کرده و توفیق را از او سلب مى کند و در نتیجه موفّق به انجام کارهاى خیر نمى شود. پس مراقب باشیم مرتکب این کارها نشویم.

3. «اَو لَعَلَّکَ فَقَدتَنى مِن مَجالِسِ العُلَماءَ فَخَذَلتَنى؛ یا شاید مرا در جلسات علما نیافتى (و از کلماتشان استفاده نکردم) و مرا به حال خود واگذار کردى و از درِ خانه ات طرد نمودى». یعنى اى برادران و خواهران باایمان! مراقب باشید از مجالس علما دور نشوید، که دور شدن از چنان جلساتى مساوى با طرد شدن از در خانه خداست.

4. «اوَ لَعَلَکَ رَأَیتَنى فِى الغافِلینَ فَمِن رَحمَتِکَ آیَستَنى؛ یا شاید مشاهده کردى که من در مجالس غافلین شرکت کردم، به همین دلیل از رحمتت بى نصیبم ساختى». غافلین کسانى هستند که همواره جوک مى گویند وآلوده غیبت مى شوند و درمورد دنیا بحث مى کنند و نه از خدا خبرى دارند، نه از پیامبر، نه از آخرت، نه از ایمان و نه از دیگر ارزش ها. نکند من با چنین انسان هایى معاشرت کرده ام که مرا از در خانه ات طرد کرده اى؟

5. «اَو لَعَلَّکَ رَأَیتَنى آلِفَ مَجالِسَ البَطّالینَ فَبَینى وَ بَینَهُم خَلَّیتَنى؛ یا

ص: 217

شاید دیدى که من در مجالس اهل باطل شرکت مى کنم و با آنها الفت گرفته ام، درنتیجه مرا در میان آنها رها ساختى».

چقدر جوانان و غیر جوانان را سفارش مى کنیم که در مجالس آلوده شرکت نکنند و با دوستان ناباب معاشرت نداشته باشند، که مجالس آلوده سمّ مهلک است! ما این درس را از همین دعاها گرفته ایم.

6. «اَو لَعَلَّکَ بِقِلَّة حَیائى مِنکَ جازَیتنى؛ یا شاید به خاطر بى حیایى ام مرا مجازات کردى».(1) این که از گناه پرهیز نمى کنم! از چشم چرانى چشم نمى پوشم! از بخل و حسد و دروغ خوددارى نمى کنم! شاید به خاطر این بى حیایى ها مرا با طرد کردن از در خانه ات مجازات کرده اى و درنتیجه نماز مى خوانم امّا حال خوبى ندارم، از دعا و راز و نیاز با تو لذت نمى برم، در زیارت ها، معنویت و نورانیتى به دست نمى آورم.

در یکى از سفرهاى زیارتى خانه خدا جوانى را دیدم که مى گفت: «اولین بار است که به زیارت این بیت شریف مشرّف مى شوم و با این که سفر اوّلى ها حال و هواى عجیبى دارند، امّا من هیچ احساس خاصى ندارم و از زیارت خانه خدا لذت نمى برم!»

گفتم: برو سابقه اعمالت را بررسى کن! به قول شاعر:

که برونِ در چه کردى *** که درون خانه آیى(2)

ص: 218

چه بى حیایى ها و گناهان وخطاهایى کردى که اکنون مجازات شده اى!؟

آیا این دعاها درس اخلاق نیست؟ آیا فقط آنها را بخوانیم که ثواب ببریم، یا باید به درس هایش گوش داده وبه آنها عمل کنیم؟!

در دعاهاى حضرات معصومین : ، نظیر فقرات مورد بحث که درس هاى اخلاقى فروانى دارد، بسیار زیاد است.

دعاهایى همچون دعاى مکارم الاخلاق امام سجاد (علیه السلام) راه را به طالب صراط مستقیم و خواهان سیر و سلوک نشان مى دهد.

یعنى اگر بخواهى در مسیر قرب الى الله موفق باشى باید انگیزه ات محبّت خدا باشد و گرنه ورشکست مى شوى.

پرنده را وادار به این زحمت طاقت فرسا مى کند. ما هم اگر عشق و محبّت خدا را داشته باشیم همه مشکلات برایمان آسان مى شود. امیدوارم با شرحى که داده شد رابطه علم اخلاق را با روایات حضرات معصومین (علیهم السلام) درک کرده باشیم و موفق شویم از این منابع نورانى استفاده کنیم.

* * *

ص: 221

به عنوان مثال، صداقت و امانت ازجمله مصادیق اخلاق عمومى است که همه باید به آن متخلّق شوند، و لذا در حدیثى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً اِلّا بِصِدقِ الحَدیثِ وَاَداءِ الامانَةِ؛ خداوند هیچ پیامبرى را به رسالت مبعوث نکرد مگر این که نسبت به صداقت و اداى امانت به او سفارش نمود».(1) از این روایت معلوم مى شود که صداقت و امانت دارى جزء اخلاق عمومى است.

سخاوت هم از مصادیق اخلاق عمومى است. منظور از سخاوت این است که انسان، دیگران را هم در آنچه در اختیار دارد سهیم و شریک کند؛ خواه مال و ثروت باشد، یا علم و دانش، یا جاه و مقام، یا اعتبار و موقعیّت.

تمام علم ودانشى را که کسب کرده ذخیره نکند و با خود به دنیاى دیگر نبرد، بلکه آن را نشر دهد تا دیگران هم از آن استفاده کنند؛ چرا که حضرت على (علیه السلام) فرموده اند: «زَکاةُ العِلمِ نَشْرُهُ؛ زکات دانش، انتشار آن است».(2)

اگر خداوند ثروتى نصیبش کرده، تمام آن را در انحصار خود و خانواده اش قرار ندهد، بلکه بخشى از آن را هم به نیازمندان اختصاص دهد.

ص: 223

امام کاظم (علیه السلام) درمورد سخاوت فرمودند: «اَلسَّخِیُّ الحَسَنُ الْخُلقِ فی کَنَفِ اللهِ، لا یَتَخَلّی مِنْهُ حَتّی یُدْخِلَهُ الجَنَّةَ. وَلا بَعَثَهُ اللهُ نَبِیَّاً وَلا وَصیّاً اِلّا سَخِیّاً وَلا کانَ مِنَ الصّالِحینَ اِلا کانَ سَخیّاً؛ سخاوتمندِ خوش اخلاق تحت حمایت خداوند است، این حمایت ادامه مى یابد تا زمانى که او را بهشتى کند، و خداوند هیچ پیامبر و جانشین پیامبرى را نفرستاد مگر اینکه اهل سخاوت بود و تمام انسان هاى صالح سخاوتمندند».(1)

خلاصه این که سخاوت جزء اخلاق عمومى است و اختصاص به فرد خاص و زمان و مکان خاصّى ندارد و حتّى غیر انسان ها هم اهل سخاوت اند.

مى شود، و لذا محصول آن در بعضى یا بسیارى از موارد، محصولى که اسلام مى پسندد نیست.

هنگامى که به دو راهى کوفه و شام رسیدند، شخص ذمّى مشاهده کرد که امام على (علیه السلام) همراه او به سمت شام مى آید. با تعجّب پرسید: مگر مقصد شما کوفه نبود؟ حضرت فرمود: بله! پرسید: پس چرا همراه من آمدى؟! حضرت فرمود: پیامبر ما دستور داده که وقت جدا شدن از همسفر مقدارى او را بدرقه کرده، سپس به مسیر خود ادامه دهید. مرد یهودى گفت: آنچه گفتى اخلاق شخص شماست، یا سفارش دینتان مى باشد؟ حضرت فرمود: دستور دین ماست. این جا بود که مرد یهودى مسلمان شد!».(1)

دارد که کامل نیست. چگونگى برخورد پزشک با بیمار و بالعکس، وظایف پرستاران نسبت به بیماران، و بیماران نسبت به پرستاران ازجمله مسائل مربوط به این شاخه از اخلاق خصوصى محسوب مى شود که در معارف دینى منعکس شده است.

زندگى مى کنند که سر جنگ با ما ندارند. اقلیّت هاى مذهبى دیگر نیز به صورت مسالمت آمیز با ما زندگى مى کنند و با هم دشمنى نداریم. رعایت اخلاق نسبت به این افراد هم سفارش شده است. خداوند متعال در آیه شریفه هشتم سوره ممتحنه مى فرماید:

(لا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فِى الدِّینِ وَلَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا اِلَیْهِمْ اِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ)؛ «خداوند شما را از نیکى کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانى که در امر دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهى نمى کند؛ چراکه خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد».

بنابراین، درمقابل غیر مسلمانانى هم که با ما نمى جنگند مأمور به نیکى و رعایت اخلاق هستیم.

غیر نظامى را به قتل نرسانید، درختان و حیوانات را از بین نبرید، و مانند آن.(1)

این سفارشات نشان مى دهد که میدان جنگ هم آداب اخلاقى زیادى دارد.

ص: 233

6. اسلام و کمک هاى مردمى؛ آیة اللّه العظمى مکارم شیرازى، نویسنده: بانو ج. فرازمند، انتشارات نسل جوان، قم، چاپ سوّم، سال 1391 ش.

7. الاصول من الکافى؛ محمّد بن یعقوب بن اسحاق الکلینى، دار صعب و دار التعارف، بیروت، چاپ چهارم، سال 1401 ق.

8. امثال وحکم؛ على اکبر دهخدا، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ پانزدهم، سال 1388 ش.

9. انوار الاصول (تقریر مباحث اصولى آیة اللّه العظمى مکارم شیرازى)؛ احمد قدسى، انتشارات نسل جوان، قم، چاپ دوّم، سال 1416 ق.

10. بحارالانوار؛ محمّد باقر مجلسى، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ سوّم، سال 1403 ق.

11. پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام)؛ آیة اللّه العظمى مکارم شیرازى و همکاران، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ اوّل، سال 1381 ش.

12. پیام قرآن؛ آیة اللّه العظمى مکارم شیرازى و همکاران، مدرسة الامام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ چهارم، سال 1374ش.

13. تاریخ دمشق الکبیر؛ ابن عساکر، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ اوّل، سال 1421 ش.

14. تحف العقول عن آل الرسول؛ حسن بن علىّ بن الحسین بن شعبة الحرانى، مکتبة بصیرتى، قم، چاپ پنجم، سال 1394ق.

ص: 235

15. تفسیر نور الثقلین؛ جمعة العروسى الحویزى، مؤسّسه اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، سال 1373 ش.

16. تفسیر نمونه؛ آیة اللّه العظمى مکارم شیرازى و همکاران، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهلم، سال 1386 ش.

17. جامع الاخبار؛ محمّد بن محمّد شعیرى، مطبعة الحیدریة، نجف، چاپ اوّل، بى تا.

18. جامع السعادات؛ علّامة ملّا مهدى نراقى، ترجمه: کریم فیضى، انتشارات قائم آل على (علیه السلام) قم، چاپ پنجم، سال 1394.

19. جلوه حق؛ آیة اللّه العظمى مکارم شیرازى، انتشارات نسل جوان، قم، چاپ اوّل، سال 1384 ش.

20. حلیة المتقین؛ علّامه محمّد باقر مجلسى، بازنگرى و تحقیق: ابوالقاسم علیان نژادى دامغانى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام) ، قم، چاپ اوّل، سال 1392 ش.

21. رساله توضیح المسایل؛ آیة اللّه العظمى مکارم شیرازى، انتشارات امام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ هفتاد وچهارم، سال 1396 ش.

22. دانشمندان و سخن سرایان فارس؛ محمّد حسین رکن زاده، کتابفروشى هاى اسلامیّه و خیّام، تهران، چاپ اوّل، سال 1388ش.

23. دیوان اشعار؛ محمّد تقى بهار «ملک الشعراء»؛ مؤسّسه انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ سوّم، سال 2536 ش.

ص: 236

24. دیوان خاقانى؛ به کوشش: حسین نخعى، مؤسّسه مطبوعاتى امیرکبیر، تهران، چاپ اوّل، سال 1336ش.

25. دیوان شیخ فخر الدین عراقى؛ مقدّمه و تصحیح: پروین قائمى، نشر پیمان، تهران، چاپ دوّم، سال 1384 ش.

26. دیوان پروین اعتصامى؛ به کوشش: منوچهر مظفّریان، مؤسّسه چاپ و انتشارات علمى، تهران، چاپ پنجم، سال 1364ش.

27. روایت ها وحکایت ها؛ احمد دهقان، مؤسّسه فرهنگى و انتشارات نهاوندى، قم، چاپ دوّم، سال 1377 ش.

28. سخنان حسین بن على (علیه السلام) از مدینه تا شهادت؛ محمّد صادق نجمى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ اوّل، بى تا.

29. سفینة البحار؛ شیخ عبّاس قمى، دارالاسوة للطباعة والنشر، تهران، چاپ اوّل، سال 1414 ق.

30. سوگندهاى پر بار قرآن؛ آیة اللّه العظمى مکارم شیرازى، گردآورى و تحقیق: ابوالقاسم علیان نژادى، مدرسة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ اوّل، سال 1386 ش.

31. عاشورا؛ سعید داودى و مهدى رستم نژاد، زیر نظر: آیة اللّه العظمى مکارم شیرازى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ پنجم، سال 1387 ق.

ص: 237

32. عاقبت بخیران عالم؛ على محمّد عبداللّهى ملایرى، نشر روح، قم، چاپ اوّل، سال 1376.

33. عوالى اللّئالى؛ محمّد بن على بن ابراهیم الاحسائى، تحقیق: حاج آقا مجتبى عراقى، مطبعة سیّد الشهداء، قم، چاپ اوّل، سال 1403 ق.

34. غرر الحکم و درر الکلم؛ عبدالواحد آمدى، مترجم: محمّد على انصارى قمى، انتشارات نامعلوم، تهران، چاپ هشتم، بى تا.

35. کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد؛ علامه حلّى، المعلّق: جعفر السبحانى، مؤسسة الامام الصادق (علیه السلام)، چاپ اوّل، سال 1375ش.

36. کلیات سعدى؛ مقدّمه و شرح حال: محمّد على فروغى، انتشارات ایران، تهران، چاپ دوّم، سال 1363.

37. کنز العمّال؛ على المتّقى بن حسام الدین الهندى، مؤسّسة الرّسالة، بیروت، چاپ پنجم، سال 1405 ق.

38. کنز النصایح؛ حاج شیخ على ابیوردى، انتشارات کتابفروشى احمدى، شیراز، چاپ اوّل، سال 1225 ش.

39. مجمع البیان فى تفسیر القرآن؛ فضل بن الحسن الطبرسى، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت، چاپ اوّل، سال 1415 ق.

40. المحجّة البیضاء، مولى محسن کاشانى، تصحیح: على اکبر غفّارى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ سوّم، بى تا.

ص: 238

41. مستدرک الوسایل؛ میرزا حسین نورى طبرسى، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، قم، چاپ اوّل، سال 1408 ق.

42. مفاتیح نوین؛ آیة الله العظمى مکارم شیرازى وهمکاران، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ چهل ویکم، سال 1396ش.

43. منتهى الآمال؛ حاج شیخ عبّاس قمى، نگاه آشنا، قم، چاپ سوم، سال 1388 ش.

44. مواعظ سعدى؛ به اهتمام: محمّد على فروغى، کتابفروشى بروخیم، تهران، چاپ اوّل، سال 1335 ش.

45. میزان الحکمة؛ محمّد الرى شهرى، دارالحدیث للطباعة و النشر، بیروت، چاپ ششم، سال 1433 ق.

46. نهج البلاغه با ترجمه گویا و شرح فشرده؛ محمّد جعفر امامى و محمد رضا آشتیانى، زیر نظر: آیة اللّه العظمى مکارم شیرازى، مدرسة الامام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ دهم، سال 1375ش.

47. وسایل الشیعه؛ محمّد بن الحسن الحرّ العاملى، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ اوّل، بى تا.

48. یکصد وده سرمشق از سخنان حضرت على (علیه السلام)؛ آیة الله العظمى مکارم شیرازى، تهیّه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، چاپ ششم، سال 1393ش.

ص: 239