فهرستنویسی پیش از انتشار: توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام.

------------------------------------------

مکارم شیرازی، ناصر، 1305 -

عنوان قراردادی: تفسیر نمونه. برگزیده

عنوان و پدیدآور: زندگی نمونه در تفسیر نمونه / تألیف [ناصر] مکارم شیرازی؛ گردآوری حسن مشکاتی

مشخصات نشر: قم: امام علی بن ابی طالب علیه السلام، 1399.

مشخصات ظاهری: 335ص.

شابک: ISBN: 978-964-533-145-8

وضعیت فهرست نویسی: فیپا.

یادداشت: کتابنامه به صورت زیرنویس.

موضوع: راه و رسم زندگی (اسلام - جنبه های قرآنی)

موضوع: قرآن - اخلاق

موضوع: تفاسیر شیعه - قرن 14

موضوع: اخلاق اسلامی

شناسه افزدوه (شخص): مشکاتی، حسن گردآورنده.

رده بندی کنگره: 7018ت7م/98 BP

رده بندی دیویی: 297/179

------------------------------------------

ناشر برتر

نوزدهمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران

زندگی نمونه در تفسیر نمونه

تألیف: حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

گردآوری: حسن مشکاتی

تیراژ: 2000 نسخه

نوبت چاپ: اوّل

صفحه و قطع: 335 صفحه / رقعی

تاریخ انتشار: 1399

چاپخانه: سلیمانزاده

ناشر: انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)

شابک: 978-964-533-145-8

قم _ ابتداى خیابان شهدا _ کوی آمار (22) - پلاک 15

تلفن: 37732478

دورنگار: 37840099

www.imamalipub.ir

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

تفکّر در نشانه هاى روشن------------52

ارتباط با خدا و جامعه------------53

آیا نتیجه اعمال خیر از بین مى رود؟------------54

آیا خدا مى داند؟------------55

تسلیم در برابر فرمان خدا------------56

مساجد چگونه ویران مى شوند؟------------58

هستى بخش آسمان ها و زمین------------60

کدام هدایت به مقصد مى رسد؟------------62

بهترین رنگ------------63

اسلام دین میانه رو------------65

سبقت در نیکى ها------------69

آماده حسابرسى شوید------------70

از خدا بترسید!------------73

تأثیر یاد خدا در زندگى------------74

صبر و نماز، سلاح مومنان------------78

کسانى که زنده اند و ما نمى دانیم------------81

جهان صحنه آزمایش الهى------------84

در برابر مصیبت ها چه باید کرد؟------------90

مجازات کتمان حقیقت------------92

خداوند توبه چه کسانى را مى پذیرد؟------------96

لعنت خداوند بر چه کسانى است؟------------98

معبودها و معشوق هاى دروغین------------100

به چه کسى عشق بورزیم؟------------101

خوردنى هاى مجاز------------103

ص: 6

نفوذ گام به گام شیطان یا دشمن آشکار انسان کیست؟------------105

شیطان به چه چیزهایى فرمان مى دهد؟------------107

چشم و گوش بسته از نیاکان تقلید نکنیم------------111

نعمت هاى پاک------------113

شکرگزار باشید------------114

خوردنى هاى غیرمجاز------------115

مبادله گران گمراهى و عذاب------------120

قصاص زندگى بخش است------------121

آثار تربیتى روزه------------125

چگونه با خدا ارتباط برقرار کنیم؟------------130

شرایط اجابت دعا------------135

روابط همسران با یکدیگر------------138

تصرّف در اموال دیگران ممنوع------------140

رشوه، بزرگ ترین مانع اجراى عدالت------------142

جهاد یکى از نشانه هاى موجود زنده------------145

فلسفه جهاد در اسلام؟------------149

خدا با پرهیزگاران است------------153

خدا کارهاى نیک را مى داند------------154

تقاضاى خردمندان از خدا------------155

سرانجام لجاجت------------157

معامله با خدا------------159

اسلام آیین صلح و صفا------------163

افق دید کافران------------165

امتحان، رمز تکامل و ترقّى انسان------------167

ص: 7

او مى داند------------169

امور ناخوشایندى که به نفع انسان است------------170

چه کسى به خیر و شر آگاه است------------173

آثار شوم شراب و قِمار------------175

زیباترین انفاق------------177

ازدواج با مشرکان ممنوع------------180

هدف ازدواج------------182

براى کارهاى نیک هم سوگند نخورید------------184

حق و وظیفه دو اصل جدا------------186

مساوات یا عدالت؟------------188

سرانجام تجاوز از مرزهاى الهى------------192

زیباترین رابطه انسان------------194

تعقّل مبدأ حرکت به سوى عمل------------197

انفاق چیست؟------------199

آیا انفاق اموال را کم مى کند؟------------201

کیفیّت مهم است یا کمّیّت؟------------202

پیروزى در گرو صبر و استقامت------------203

تدبیر خداوند براى دفع فساد------------205

رابطه ایمان و انفاق------------207

تا فرصت باقى است انفاق کنید------------208

شفاعت بهانه اى براى تکامل------------211

سرچشمه علوم از اوست------------214

اى برتر از همه چیز------------216

آیا قبول دین اجبارى است؟------------217

ص: 8

حرکت از ظلمت به سوى نور------------219

حرکت از نور به سوى ظلمت------------221

گمراهى در سایه ظلم------------223

رشد در پرتو انفاق------------224

از مهم ترین شرایط انفاق------------227

بهترین انفاق------------229

بدترین انفاق------------231

راهکار شیطان براى مبارزه با انفاق؟------------233

امیدبخشى از جانب او------------236

دانش و حکمت شایسته چه کسانى است؟------------237

برکت فراوان از نگاه قرآن------------239

سود انفاق از آنِ کیست؟------------241

تجارت سالم و تجارت آلوده------------243

ایمان با ربا سازگار نیست------------245

روز بازگشت اعمال و رسیدگى به آنها------------248

سفارش به مکتوب کردن اسناد------------249

نور علم در سایه تقوا------------250

کسانى که شهادت را کتمان مى کنند؟------------252

آیا مى توان چیزى را از خدا پنهان کرد؟------------254

رابطه تکلیف و توان------------256

دعا براى بخشش خطاها------------258

درخواست برداشتن تکلیف سنگین------------260

درخواست برداشتن تکالیف غیرقابل تحمّل------------262

وسیله سنجش حق------------264

ص: 9

تهدیدى جدّى براى کافران------------265

حاضر و ناظر در همه جا------------267

صورتگرى در مخفیگاه رحم------------268

رابطه امدادهاى الهى و شایستگى هاى افراد------------270

آزمایش و تربیت از طریق جاذبه هاى دنیا------------271

برترین لذّت ها براى چه کسانى است؟------------274

دعاى اهل ایمان------------276

دین حقیقى چیست؟------------277

روز نجات یا بدبختى در سایه اعمال------------280

مالک واقعى------------282

روزى انسان به دست کیست؟------------285

شرایط دوست یابى مومنان------------287

آگاه به اسرار درونى------------289

مشاهده اعمال در دادگاه الهى------------290

نشانه دوستى خدا------------291

اراده خداوند در آفرینش------------293

مکر الهى چگونه است؟------------295

عاقبت انکار حق در دنیا و آخرت------------297

هدایت فقط از ناحیه اوست------------298

آیا مواهب الهى منحصر به گروه خاصّى است؟------------299

رابطه بخشش هاى الهى با شایستگى هاى افراد------------300

معیار برترى انسان------------301

عواقب شوم پیمان شکنى و سوگند دروغ------------302

توصیه قرآن به خدایى شدن------------304

ص: 10

آیین خدا در آسمان و زمین------------306

آیین پذیرفته در نزد خدا------------309

کسانى که هدایت نمى شوند------------311

چگونگى راه بازگشت به سمت خدا------------313

توبه بى فایده------------315

گناهى که بخشوده نمى شود------------316

فصل :2 آیات بدون شرح------------319

چه کسى از همه چیز آگاه است؟------------321

وعده هاى تخلّف ناپذیر خدا------------321

زیبا سخن گویید------------322

از نشانه هاى گمراهى------------322

او ضامن ایمان شماست------------323

با مردم مهربان است------------323

بازگشت شما به سوى اوست------------324

از بهترین ها انفاق کنید------------324

گناه بدتر از قتل------------325

امیدواران به رحمت الهى------------326

شناسایى مفسدان------------326

محبوبان درگاه الهى------------327

خداوند آگاه------------327

خداوند بینا------------328

آگاه به نیّات------------328

پیکار در راه خدا------------329

خداوند شنوا------------329

ص: 11

رهاگشتگان------------330

بى نیاز مطلق------------330

هدف از انفاق------------331

آگاه به انفاق------------331

قدرت خدا------------332

درخواست استقامت در راه حق------------332

همایش معاد وعده اى حتمى------------333

هیزم هاى جهنّم------------334

تسبیح او در همه حال------------334

سرانجام مومنان------------335

ص: 12

زندگى نمونه و برتر کدام است و راهش چیست؟ برآمده اند و هر کدام هم پاسخى و راهى را ارائه نموده اند. در این راستا قرآن هم به این مهم پرداخته و زندگى نمونه و راه رسیدن به آن را در جاى جاى آیاتش براى همه انسان ها و اقشار جامعه بیان مى دارد.

کتاب حاضر که از تفسیر نمونه اثر مرجع عالیقدر آیت الله العظمى مکارم شیرازى (و جمعى از نویسندگان) اقتباس شده، به این موضوع زندگى ساز پرداخته و در آن براى زندگى نمونه، آیات نمونه اى انتخاب و از تفسیر نمونه توضیحاتى براى آن ها گزینش شده است. باشد که با عمل به آیات نمونه همه ما از نعمت زندگى نمونه بهرمند شده به هدف خلقت و سعادت دو سرا نائل آییم.

در اینجا از دو نفر فارغ التحصیلان مقطع کارشناسى ارشد دانشکده معارف قرآنى اصفهان(پوراصفهانى _ برزو) که در تدوین آن همکارى نمودند، تشکر مى نمایم.

نیمه شعبان - 1389

حسن مشکاتى

ص: 14

ص: 16

و در سایه او قرار داد و از او استمداد نمود.

این کار نباید تنها از نظر اسم و صورت باشد، بلکه باید از نظر واقعیّت و معنى با او پیوند داشته باشد، زیرا این ارتباط آن را در مسیر صحیح قرار مى دهد و از هرگونه انحراف بازمى دارد بدین رو چنین کارى حتماً به انجام مى رسد و پربرکت است.

بدین علّت در حدیث معروفى از پیامبر (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که فرمود: کُلُّ اَمرٍ ذی بالٍ لَم یُذکَرْ فِیهِ اسْمُ اللّهِ فَهُوَ اَبتَرُ: «هر کار مهمّى که بدون نام خدا شروع شود بى فرجام است».

و در حدیثى امام باقر (علیه السلام) فرمود: «سزاوار است هنگامى که کارى را شروع مى کنیم، چه بزرگ باشد چه کوچک، بسم اللّه بگوییم تا پربرکت و خجسته باشد».

کوتاه سخن اینکه پایدارى و بقاءِ عمل بسته به ارتباطى است که با خدا دارد. به همین مناسبت خداوند بزرگ در نخستین آیات که به پیامبر (صلی الله علیه و آله) وحى شد دستور مى دهد که براى شروع تبلیغ اسلام این وظیفه خطیر را با نام خدا آغاز کند: إِقْرَأْ بِاِسْمِ رَبِّکَ.(1)

گفتن «بسم اللّه» در آغاز هر کار هم به معناى استعانت جستن به نام خداست و هم شروع کردن به نام او و این دو یعنى استعانت و شروع کردن لازم و ملزوم یکدیگرند. یعنى هم با نام او شروع مى کنم و هم از ذات پاکش استمداد مى طلبم.

ص: 18

به هر حال هنگامى که کارها را با تکیه بر قدرت خداوند آغاز مى کنیم خداوندى که قدرتش مافوق همه قدرت هاست، سبب مى شود که از نظر روانى نیرو و توان بیشترى در خود احساس کنیم، مطمئن تر باشیم، بیشتر بکوشیم، از عظمت مشکلات نهراسیم، مأیوس نشویم و در ضمن نیّت و عمل خود را پاک تر و خالص تر کنیم.

و این است رمز دیگر پیروزى هنگام شروع کارها به نام خدا.(1)

در جمله بسم اللّه بعد از کلمه «اسم» به کلمه «اللّه» برخورد مى کنیم که جامع ترین نام هاى خداست، زیرا تنها نامى که اشاره به تمام صفات و کمالات الهى و به تعبیر دیگر، جامع صفات جلال و جمال است همان «الله» است.(2)

بنابراین در مورد آغاز کارها هنگامى که مى خواهیم با نام خدا شروع کنیم باید دست به دامن رحمت واسعه او بزنیم؛ هم رحمت عام و هم رحمت خاصّش.

آیا براى پیشرفت در کارها و پیروزى بر مشکلات صفتى مناسب تر از این صفات است.

جالب اینکه نیرویى که همچون نیروى جاذبه، جنبه عمومى دارد و دل ها را به هم پیوند مى دهد همین صفت رحمت است. باید

ص: 19

براى پیوند خلق با خالق نیز از این صفت رحمت استفاده کرد.

مومنان راستین با گفتن «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» در آغاز کارها دل از همه جا برمى کنند و تنها به خدا دل مى بندند و از او استمداد و یارى مى طلبند؛ خداوندى که رحمتش فراگیر است و هیچ موجودى از آن بى نصیب نیست.

این درس را نیز از «بسم اللّه» به خوبى مى توان آموخت که اساس کار خداوند بر رحمت است و مجازات جنبه استثنایى دارد و تا عوامل قاطعى براى آن پیدا نشود تحقّق نخواهد یافت.

انسان ها نیز باید در برنامه زندگى چنین باشند که اساس و پایه کار را بر رحمت و محبّت قرار دهند و توسّل به خشونت را براى مواقع ضرورت بگذارند.

قرآن 114 سوره دارد که 113 سوره از آن با رحمت آغاز مى شود و تنها سوره توبه با اعلان جنگ و خشونت شروع مى گردد و بدون بسم اللّه است.(1)

***

ص: 20

مرهم بر زخمى جانکاه مى نهد، ستایش آنها از خدا سرچشمه مى گیرد زیرا همه این مواهب در اصل از ناحیه ذات پاک اوست. به تعبیر دیگر، حمد اینها حمد خدا و ستایش اینها ستایش براى اوست.

و نیز اگر خورشید نورافشانى مى کند، ابرها باران مى بارند، و زمین برکاتش را به ما تحویل مى دهد، اینها نیز همه از ناحیه اوست. بنابراین تمام حمدها به او برمى گردد. به تعبیر دیگر، جمله «الحمدللّه ربّ العالمین» اشاره است هم به توحید ذات و هم صفات و هم افعال.

جالب اینکه «حمد» تنها در آغاز کار نیست، بلکه پایان کارها چنانکه قرآن به ما تعلیم مى دهد با حمد خدا خواهد بود.(1)

لذا همه ستایش ها مخصوص اوست، چرا که هر کمالى و هر نعمتى و هر موهبتى که در جهان وجود دارد مالک و صاحب و پروردگارش اوست.(2)

همه مسلمانان موظّف اند در نمازهاى روزانه لااقل ده بار این جمله را بخوانند وبه سایه «اللّه» خداوند یگانه اى که مالک ورب وسرپرست وپرورش دهنده همه موجودات است پناه برند، تا هرگز توحید را فراموش نکنند ودر بیراهه هاى شرک سرگردان نشوند.

ص: 22

کلمه «ربّ» در اصل به معناى مالک و صاحب است، ولى نه هر صاحبى، بلکه صاحبى که عهده دار تربیت و پرورش است و به همین جهت در فارسى به عنوان پروردگار ترجمه مى شود.(1)

***

ص: 23

ذکر رحمان و رحیم بعد از جمله «ربّ العالمین» اشاره به این نکته است که خدا در عین قدرت نسبت به بندگان خویش با مهربانى و لطف با آنها رفتار مى کند. این بنده نوازى و لطف خدا بندگان را شیفته او مى سازد که با یک دنیا علاقه بگویند: «الرّحمن الرّحیم».(1)

***

ص: 25

نمونه ضعیفى از مالکیّت حقیقى را در خودمان نسبت به اعضاى پیکرمان مى توانیم پیدا کنیم. ما مالک چشم و گوش و قلب و اعصاب خود هستیم، نه به معنى مالکیّت اعتبارى، بلکه نوعى مالکیّت حقیقى که از ارتباط و پیوند سرچشمه مى گیرد.(1)

اعتقاد به روز رستاخیز و ایمان به آن دادگاه بزرگ که همه چیز در آن دقیقاً محاسبه مى شود، اثر فوق العاده نیرومندى در کنترل انسان در برابر اعمال نادرست و ناشایست دارد و یکى از علل جلوگیرى کردن نماز از فحشا و منکرات همین است که نماز، انسان را هم به یاد مبدئى مى اندازد که از همه کار او باخبر است و هم به یاد دادگاه بزرگ عدل خدا.

امّا کلمه «یوم الدّین» در قرآن به معنى قیامت آمده و اینکه آن روز روز دین معرّفى شده، براى این است که آن روز روز جزاست و «دین» در لغت به معنى جزاست. و روشن ترین برنامه اى که در قیامت اجرا مى شود همین برنامه جزا و کیفر و پاداش است. در آن روز پرده از روى کارها کنار مى رود و اعمال همه دقیقاً محاسبه مى شود و هر کس جزاى اعمال خود را اعمّ از خوب و بد مى بیند.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «یوم الدّین روز حساب است».(2)

***

ص: 27

درک مى کند. انسان به صورت یک فرد کامل از نظر عقیده در مى آید. این عقیده عمیق توحیدى، نخستین ثمره اش از یک سو بنده خالص خدا بودن و از بندگى بت ها و جبّاران و شهوات درآمدن و از سوى دیگر، دست استمداد به ذات پاک او دراز کردن است.

در واقع آیات گذشته سخن از توحید ذات و صفات مى گفت و در اینجا سخن از توحید عبادت و توحید افعال است.

توحید عبادت آن است که هیچ کس و هیچ چیز را شایسته پرستش جز ذات پاک خدا ندانیم، تنها به فرمان او گردن نهیم، تنها قوانین او را به رسمیّت بشناسیم و از هر نوع بندگى و تسلیم در برابر غیر ذات پاک او بپرهیزیم.

توحید افعال آن است که تنها موثّر حقیقى را در عالم او بدانیم، نه اینکه عالم اسباب را انکار کنیم و به دنبال سبب نرویم، بلکه معتقد باشیم هر سببى هر تأثیرى دارد آن هم به فرمان خداست. اوست که به آتش سوزندگى و به خورشید روشنایى و به آب حیات بخشى داده.

ثمره این عقیده آن است که انسان تنها متّکى به «اللّه» خواهد بود، تنها قدرت و عظمت را مربوط به او مى داند و غیر او در نظرش فانى، زوال پذیر و فاقد قدرت است.

این تفکّر و اعتقاد انسان را از همه کس و همه موجودات بریده

ص: 29

و تنها به خدا پیوند مى دهد.

این عقیده آن قدر روح انسان را وسیع و افق فکر او را بالا مى بَرد که به بى نهایت و ابدیّت مى پیوندد و از محیط هاى محدود آزاد و رها مى سازد.(1)

ذکر صیغه جمع در «نعبد» و«نستعین» و نیز آیات بعد که همه به صورت جمع است نشان مى دهد که اساس عبادت مخصوصاً نماز بر پایه جمع و جماعت است، حتّى هنگامى که بنده در برابر خدا به راز و نیاز برمى خیزد باید خود را میان جمع و جماعت ببیند، تا چه رسد به کارهاى زندگى اش.

به این ترتیب هرگونه فردگرایى و تک روى، انزواطلبى و مانند اینها مفاهیمى مردود از نظر قرآن و اسلام شناخته مى شود.(2)

***

ص: 30

و تقاضا کند که او را در راه راست ثابت نگاه دارد.

اگر موانعى در سیم هاى معنوى ارتباطى ما با خدا ایجاد شود، کژى ها، ظلم ها، ناپاکى ها و... پیوند ما را از آن منبع هدایت قطع مى کند و همان لحظه از صراط مستقیم منحرف خواهیم شد.

هدایت همان پیمودن طریق تکامل است که انسان تدریجاً مراحل نقصان را پشت سر بگذارد و به مراحل بالاتر برسد.(1)

از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر آیه «إهدنا الصِّراطَ المُستَقیم» فرمود: الطَّریق ومَعرِفَةُ الإمام: «منظور راه و شناخت امام است».(1)

***

ص: 33

صدّیقین، خطّ شهدا و صالحین. و روشن است که در هر مقطع زمانى باید در یکى از این خطوط انجام وظیفه کنیم و رسالت خویش را ادا نماییم.(1)

هنگامى که بنده مى گوید: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» خداوند بزرگ مى فرماید: بنده ام به نام من آغاز کرد و بر من است که کارهاى او را به آخر برسانم و در همه حال او را پربرکت کنم.

و هنگامى که مى گوید: «الحمدللّه ربّ العالمین» خداوند بزرگ مى گوید: بنده ام مرا حمد و ستایش کرد و دانست نعمت هایى را که دارد از ناحیه من است و بلاها را نیز من از او دور کردم. گواه باشید که من نعمت هاى سراى آخرت را بر نعمت هاى دنیاى او مى افزایم و بلاهاى آن جهان را نیز از او دفع مى کنم همان گونه که بلاهاى دنیا را دفع کردم.

و هنگامى که مى گوید: «الرّحمن الرّحیم» خداوند مى گوید: بنده ام گواهى داد که من رحمان و رحیمم، گواه باشید، بهره او را از رحمتم فراوان مى کنم و سهم او را از عطایم مى افزایم.

و هنگامى که مى گوید: «مالک یوم الدّین» او مى فرماید: گواه باشید همان گونه که او حاکمیّت و مالکیّت روز جزا را از آن من دانست، من در روز حساب حسابش را آسان مى کنم، حسناتش را مى پذیرم و از سیّئاتش صرف نظر مى کنم.

و هنگامى که مى گوید: «ایّاک نعبد» خداوند بزرگ مى گوید: بنده ام راست مى گوید، تنها مرا پرستش مى کند، من شما را گواه گیرم بر این عبادت خالص ثوابى به او مى دهم که همه کسانى که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند.

ص: 36

و هنگامى که مى گوید: «ایّاک نستعین» خدا مى گوید: بنده ام از من یارى جسته و تنها به من پناه آورده، گواه باشید من او را در کارهایش کمک مى کنم، در سختى ها به فریادش مى رسم و در روز پریشانى دستش را مى گیرم.

و هنگامى که مى گوید: «اهدنا الصّراط المستقیم» (تا آخر سوره) خداوند مى گوید این خواست بنده ام برآورده است و او هر چه مى خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد، آنچه امید دارد به او مى بخشم و از آنچه بیم دارد، ایمنش مى سازم».(1)

***

ص: 37

اصولاً یک برنامه اساسى مخصوصاً براى علما و مبلّغان و داعیان راه حق این است که بیش از سخن، مردم را با عمل خود تبلیغ کنند همان گونه که در حدیث معروف از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: کُونُوا دُعاةَ النّاسِ بِاَعمالِکُم وَلا تَکُونُوا دُعاةً بِاَلسِنَتِکُم: «مردم را با عمل خود به نیکى ها دعوت کنید نه با زبان خود».

تأثیر عمیق دعوت عملى از اینجا سرچشمه مى گیرد که هرگاه شنونده بداند گوینده از دل سخن مى گوید و به گفته خویش صددرصد ایمان دارد گوش جان خود را به روى سخنانش مى گشاید و سخن که از دل برخیزد بر دل مى نشیند و در جان اثر مى گذارد و بهترین نشانه ایمان گوینده به سخنش این است که خود قبل از دیگران عمل مى کند.(1)

***

ص: 43

و دعا کنید، زیرا خداوند دستور داده وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ».(1)

توجّه به نماز و راز و نیاز با پروردگار نیروى تازه اى در انسان ایجاد مى کند و او را براى رویارویى با مشکلات نیرو مى بخشد.

آرى نماز انسان را به قدرت لایزالى پیوند مى دهد که همه مشکلات براى او سهل و آسان است و همین احساس سبب مى شود که انسان در برابر حوادث، نیرومند و خرسند باشد.(2)

همچنین استعانت از نماز و صبر براى پیروزى بر خواست ها و امیال و شهوات براى کسانى ممکن است که از پروردگار مى ترسند و مى دانند به ازاى از دست دادن مقام هاى ظاهرى مقامى بالاتر در انتظار آنان است. آنها که مى دانند پس از مرگ به لقاى پروردگار بزرگ مى رسند و از نعمت هاى بى پایان او بهره مند مى شوند، پیروزى بر امیال و خواست ها با تکیه بر نماز و صبر براى آنها آسان است، ولى براى کسانى که چنین عقیده اى ندارند بسیار دشوار خواهد بود.(3)

***

ص: 45

جداست و هیچ یک از این امور در آنجا به کار نمى آید، تنها راه نجات پناه بردن به سایه ایمان و تقواست و استمداد از لطف پروردگار.

بدون شک مجازات هاى الهى چه در این جهان وچه در قیامت جنبه انتقامى ندارد، بلکه همه آنها در حقیقت ضامن اجرا براى اطاعت از قوانین و در نتیجه پیشرفت و تکامل انسان هاست. بنابراین هر چیز که این ضامن اجرا را تضعیف کند باید از آن احتراز جست تا جرأت و جسارت بر گناه در مردم پیدا نشود.(1)

***

ص: 47

مفهوم احاطه گناه این است که انسان آنقدر در گناهان فرو رود که زندانى براى خود بسازد، زندانى که منافذ آن بسته باشد.

توضیح اینکه: گناهان کوچک و بزرگ در آغاز یک «عمل» است، سپس تبدیل به «حالت» مى شود و با ادامه و اصرار شکل «ملکه» به خود مى گیرد، هنگامى که به اوج شدّت خود برسد تمام وجود انسان را به رنگ گناه درمى آورد و عین وجود انسان مى شود. در این هنگام هیچ پند و موعظه و راهنمایى راهنمایان در وجود او اثر نخواهد کرد و در حقیقت با دست خود قلب ماهیّت خویش کرده است.

از یک نظر چنین کسانى به کرم هایى مى مانند که اطراف خود پیله اى مى تنند، پیله اى که آنان را زندانى و سرانجام خفه مى کند و روشن است سرنوشتى جز خلود در آتش براى آنها نخواهد بود.(1)

***

ص: 49

به جنبه هاى مادّى دین، آن هم فقط از دریچه منافع شخصى و خصوصى نمى اندیشد دیر یا زود در چنگال ملّتى قوى پنجه اسیر مى شود، از اوج عزّت به زیر مى آید و در جوامع انسانى رسوا مى گردد.

این از نظر دنیا و امّا از نظر آخرت همان گونه که قرآن مى گوید شدیدترین مجازات در انتظار این گونه تبعیض گران است.(1)

***

ص: 51

نابه جا را به طور کلّى نفى مى کند و سعادت و خوشبختى را از انحصار طایفه خاصّى بیرون مى آورد. ضمناً معیار رستگارى را که ایمان و عمل صالح است مشخّص مى سازد.

ذکر جمله «و هو محسن» بعد از بیان مسأله تسلیم اشاره به این است که تا ایمان راسخ وجود نداشته باشد، نیکوکارى به معنى وسیع کلمه حاصل نخواهد شد.

ضمناً این جمله نشان مى دهد که نیکوکارى براى این افراد باایمان جنبه یک فعل زودگذر ندارد، بلکه وصف آنها شده و در عمق جانشان نفوذ کرده است.(1)

***

ص: 57

ویران سازد، بلکه هر عملى که نتیجه آن تخریب مساجد و از رونق افتادن آن باشد مشمول همین حکم است.

آنچه باعث مى شود که مردم از یاد خدا غافل شوند و از مساجد باز مانند، ظلمى است بسیار بزرگ.

عجب اینکه در روزگار ما گروهى از متعصّبان نادان و خشک و دور از منطق از وهّابیان به بهانه احیاى توحید سعى در تخریب پاره اى از مساجد و ساختمان هایى که بر قبور بزرگان اسلام و صلحا که همیشه مرکز یاد خداست دارند.

و عجیب تر اینکه این ستمگران بى منطق، اعمال خود را تحت عنوان مبارزه با شرک انجام مى دهند و در این راه مرتکب انواع گناهان و کبائر مى شوند.

در حالى که اگر فرضاً کار خلافى در یکى از این مراکز مقدّس انجام شود باید جلوى آن را گرفت، نه اینکه این خانه هاى توحید را به تخریب کشاند که این کار همانند کار مشرکان جاهلیّت است.

خداوند این چنین اشخاص را ظالم ترین افراد شمرده و در واقع هم چنین است، زیرا تعطیل و تخریب مساجد و جلوگیرى از مراکز توحید نتیجه اى جز سوق مردم به بى دینى نخواهد داشت. و مى دانیم زیان این کار از هر عملى بیشتر و عواقب شوم آن دردناک تر است.(1)

***

ص: 59

مى یابد و در میان این اراده و پیدایش آن موجود حتّى یک لحظه فاصله نیست.

اصولاً زمانى در این وسط قرار نمى گیرد. اشتباه نشود منظور این نیست که هر چه خدا اراده کند در همان لحظه موجود مى شود، بلکه منظور این است هر طور اراده کند همان گونه موجود مى شود. فى المثل اگر اراده کند که آسمان ها و زمین در شش دوران به وجود آیند مسلّماً بى کم و کاست در همین مدّت موجود خواهند شد. این تابع آن است که او چگونه اراده کند و چگونه مصلحت بداند.

یا مثلاً هنگامى که خداوند اراده کند جنینى در شکم مادر نه ماه و نه روز دوران تکامل خود را طى کند، بدون یک لحظه کم و زیاد انجام مى یابد. و اگر اراده کند این دوران تکاملى در کمتر از یک هزارم ثانیه صورت گیرد، مسلّماً همان خواهد شد.(1)

***

ص: 61

و رنگ توحید و اخلاص.

در این صورت مى توانند در پرتو آن به همه نزاع ها و کشمکش ها که «هرگاه بى رنگى اسیر رنگ شود» به وجود مى آید، از میان بردارند و ریشه هاى شرک و نفاق و تفرقه را برکنند.

در حقیقت این همان بى رنگى و حذف همه رنگ هاست.

در احادیث از امام صادق (علیه السلام) در تفسیر این آیه نقل شده که مقصود از «صبغة اللّه» آیین پاک اسلام است.(1)

***

ص: 64

و برنامه ها گواهى مى دهید که دین و علم، دنیا و آخرت، نه تنها تضادّى ندارند، بلکه یکى در خدمت دیگرى است.

امّتى که از هر نظر در حدّ اعتدال باشد، نه کندرو و نه تندرو، نه در حدّ افراط نه تفریط، الگو و نمونه.(1)

همچون راهبان مسیحى به کلّى ترک دنیا گویند.

معتدل از نظر علم ودانش، و نه آن چنان بر دانسته هاى خود جمود دارند که علوم دیگر را پذیرا شوند و نه آن گونه خود باخته اند که به دنبال هر صدایى برخیزند.

معتدل از نظر روابط اجتماعى، نه اطراف خود حصارى مى کشند که از جهانیان به کلّى جدا شوند و نه اصالت و استقلال خود را از دست مى دهند که همچون غرب زدگان وشرق زدگان در این ملّت وآن امّت ذوب شوند.

معتدل از نظر شیوه هاى اخلاقى، از نظر عبادت، از نظر تفکّر و خلاصه معتدل در تمام جهات زندگى و حیات.

یک مسلمان واقعى هرگز نمى تواند انسان یک بعدى باشد، بلکه انسانى است داراى ابعاد مختلف، متفکّر، باایمان، دادگر، مجاهد، مبارز، شجاع، مهربان، فعّال، آگاه و با گذشت.

تعبیر به حدّ وسط تعبیرى است که از یک سو مسأله شاهد و گواه بودن امّت اسلامى را مشخّص مى سازد، زیرا کسانى که در خطّ میانه قرار دارند مى توانند تمام خطوط انحرافى را در چپ و راست ببیند.

واز سوى دیگر تعبیرى است که دلیل مطلب نیز در آن نهفته است و مى گوید اگر شما گواهان خلق جهان هستید به دلیل همین اعتدال و امّت وسط بودنتان است.

ص: 67

جمع آورى مى کند و لباس حیات نو بر آنها مى پوشاند، بلافاصله مى گوید: «و خداوند بر هر کارى قدرت دارد» (إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَىْءٍ قَدِیرٌ).

در حقیقت این جمله در پایان آیه به منزله دلیل است براى جمله قبل از آن (أَیْنَمَا تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعًا).

و به اصطلاح بطن آیه است که جز پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امامان و کسانى که خدا بخواهد از آن آگاه نیستند.

در حقیقت این روایات اشاره به آن است خدایى که قدرت دارد ذرّات پراکنده خاک انسان ها را در قیامت از نقاط مختلف جهان جمع آورى کند، به آسانى مى تواند یاران مهدى را در یک روز و یک ساعت براى افروختن نخستین جرقه هاى انقلاب به منظور تأسیس حکومت عدل الهى و پایان دادن به ظلم و ستم جمع نماید.(1)

***

ص: 72

تشریفاتى و گفتن با زبان نیست، بلکه منظور آن است که هر نعمتى را درست به جاى خود مصرف کنید و در همان هدفى که براى آن آفریده شده به کار گیرید تا مایه فزونى رحمت و نعمت خدا شود.

و مزید اختصاص» یاد مى کنم.

10. مرا به «ربوبیّت» یاد کنید، تا شما را به «رحمت» یاد کنم.

بدون شک توجّه به خداوند یک اثر تربیتى دارد که در پرتو یاد خدا در وجود انسان پرتوافکن مى شود وروح بر اثر این توجّه آمادگى نزول برکات جدیدى که متناسب با نحوه یاد اوست پیدا مى کند.

او قرار گیرد از خدا بترسد و آن را ترک گوید».

ولى به هر حال چه جالب است که خداوند با آن عظمت، ذکر بندگان را در کنار ذکر خود قرار مى دهد. بندگان در آن عالم محدود و کوچکشان و خداوند بزرگ در آن عالم نامحدود و بى انتها با آن همه رحمت ها و برکات.(1)

***

ص: 77

نیست، بلکه صبر و شکیبایى به معناى پایدارى و استقامت در برابر هر مشکل و حادثه است.

لذا بسیارى از علماى اخلاق براى «صبر» سه شاخه ذکر کرده اند:

1. صبر بر اطاعت (مقاومت در برابر مشکلاتى که در راه طاعت وجود دارد).

2. صبر بر معصیت (ایستادگى در برابر انگیزه هاى گناه و شهوات سرکش و طغیانگر).

3. صبر بر مصیبت (پایدارى در برابر حوادث ناگوار و عدم خودباختگى و شکست روحى و ترک جزع و فزع).

کمتر موضوعى را در قرآن مى توان یافت که مانند «صبر» تکرار و تأکید شده باشد. در قرآن مجید در حدود هفتاد مورد از «صبر» سخن به میان آمده است.

تاریخ مردان بزرگ گواهى مى دهد که یکى از عوامل مهم یا مهم ترین عامل پیروزى آنان استقامت و شکیبایى بوده است. افرادى که از این صفت بى بهره اند در گرفتارى ها بسیار زود از پا در مى آیند و مى توان گفت نقشى را که این عامل در پیشرفت افراد و جامعه ها ایفا مى کند، نه فراهم بودن امکانات دارد و نه استعداد و هوش و مانند آن.

اصولاً ویژگى استقامت این است که فضایل دیگر بدون آن ارج و بهایى نخواهد داشت که پشتوانه همه آنها صبر است و لذا در نهج البلاغه مى خوانیم: «بر شما باد به صبر و استقامت که صبر در

ص: 79

برابر ایمان همچون سر است در برابر تن؛ تن بى سر فایده اى ندارد، همچنین ایمان بدون صبر ناپایدار و بى نتیجه است».(1)

در روایات اسلامى عالى ترین درجه صبر را آن دانسته اند که هنگام فراهم آمدن وسایل عصیان و گناه انسان مقاومت کند و از لذّت گناه چشم بپوشد.

در این آیه موضوع دیگرى که به عنوان یک تکیه گاه مهم در کنار صبر معرّفى شده «صلوة» (نماز) است. لذا در احادیث مى خوانیم: هنگامى که على (علیه السلام) با مشکلى روبه رو مى شد به نماز برمى خاست و سپس به دنبال حلّ مشکل مى رفت و این آیه را تلاوت مى فرمود.

از این موضوع هرگز نباید تعجّب کرد، زیرا هنگامى که انسان در برابر حوادث سخت و مشکلات طاقت فرسا قرار مى گیرد و نیروى خود را براى مقابله با آنها ناچیز مى بیند نیاز به تکیه گاهى دارد که از هر جهت نامحدود و بى انتها باشد. نماز او را با چنین مبدئى مربوط مى سازد و با اتّکا بر او مى تواند با روحى مطمئن و آرام امواج سهمگین مشکلات را در هم بشکند.

بنابراین آیه فوق در حقیقت به دو اصل تکیه مى کند: یکى اتّکاى به خداوند که نماز مظهر آن است و دیگرى مسأله خودیارى و اتّکاى به نفس که به عنوان صبر از آن یاد شده است.(2)

***

ص: 80

دادن قربانى یا قربانى ها به دست نیامده و این یکى از سنن این جهان است.

خداوند از روى یک حقیقت بزرگ پرده برمى دارد و باصراحت مى گوید: شما حق ندارید کسانى را که در راه خدا جان مى دهند مرده بخوانید، آنها زنده اند، زنده جاودان و از روزى هاى معنوى در پیشگاه خدا بهره مى گیرند، با یکدیگر سخن مى گویند و از سرنوشت پربارشان کاملاً خشنودند، امّا شما که در چاردیوار عالم مادّه محبوس و زندانى هستید این حقایق را نمى توانید درک کنید.

این آیین پاک جانفشانى کردند دقّت کنیم مى بینیم یک دلیل مهمّ همه آن پیروزى ها همین بود که اسلام در تعلیمات خود این درس بزرگ را به آنها آموخته بود که شهادت در راه خدا و در طریق حق و عدالت به معنى فنا و نابودى و مرگ نیست، بلکه سعادت است و زندگى جاویدان و افتخار ابدى.

سربازانى که چنین درسى را در این مکتب بزرگ آموخته اند هرگز قابل مقایسه با سربازان عادى نیستند. سرباز عادى به حفظ جان خود مى اندیشد، امّا آنها براى حفظ مکتب پیکار مى کنند و پروانه وار مى سوزند و قربانى مى شوند و افتخار مى کنند.(1)

***

ص: 83

این یک قانون کلّى و سنّت دائم پروردگار است که براى شکوفا کردن استعدادهاى نهفته (و از قوّه به فعل رساندن آنها) و در نتیجه پرورش دادن بندگان آنان را مى آزماید، یعنى همان گونه که فولاد را براى استحکام بیشتر در کوره مى گدازند تا به اصطلاح آبدیده شود، آدمى را نیز در کوره حوادث سخت مى پرورند تا مقاوم شود.

در واقع امتحان خدا به کار باغبانى پرتجربه شبیه است که دانه هاى مستعد را در سرزمین هاى آماده مى پاشد، این دانه ها با استفاده از مواهب طبیعى شروع به رشد مى کنند، تدریجاً با مشکلات مى جنگند و با حوادث پیکار مى نمایند، در برابر طوفان سخت و سرماى کشنده و گرماى سوزان ایستادگى به خرج مى دهند تا شاخه گلى زیبا، یا درختى تنومند و پرثمر بار آید که بتواند به حیات خود در برابر حوادث سخت ادامه دهد.

امیرمومنان على (علیه السلام) تعریف بسیار پرمعنى در زمینه امتحانات الهى دارد مى فرماید: «گرچه خداوند به روحیّات بندگانش از خودشان آگاه تر است، آنها را مى آزماید تا کارهاى خوب و بد که معیار پاداش و کیفر است از آنها ظاهر شود».(1)

یعنى صفات درونى انسان به تنهایى نمى تواند معیارى براى ثواب و عقاب شود، مگر آن زمانى که در لابه لاى اعمال انسان خودنمایى کند. خداوند بندگان را مى آزماید تا آنچه در درون دارند

ص: 85

در عمل آشکار کنند، استعدادها را از قوّه به فعل برسانند و مستحقّ پاداش وکیفر او شوند.

اگر آزمایش الهى نبود این استعدادها شکوفا نمى شد و درخت وجود انسان میوه هاى اعمال بر شاخسارش نمایان نمى گشت و این است فلسفه آزمایش الهى در منطق اسلام.

گرچه امتحانات الهى متفاوت است، بعضى مشکل، بعضى آسان و قهراً نتایج آنها نیز با هم تفاوت دارد، امّا به هر حال آزمایش براى همه هست. همچنین امتحانات الهى جنبه عمومى و همگانى دارد و حتّى پیامبران از آن مستثنا نیستند، بلکه آزمایش آنها با توجّه به سنگینى مسوولیّتشان به درجات سخت تر از آزمایش دیگران است.

پایدارى است.

این حقیقت که خداوند مجاهدت هاى ما را در صحنه هاى آزمایش مى بیند، چه عشق و شورى به ادامه جهاد در ما ایجاد خواهد کرد.

از سالار شهیدان و مجاهدان راه خدا امام حسین (علیه السلام) همین معنى نقل شده که در صحنه کربلا هنگامى که بعضى از عزیزانش با فجیع ترین وجهى شربت شهادت نوشیدند فرمود: «همین که مى دانم این امور در برابر دیدگان علم پروردگار انجام مى گیرد تحمّل آن بر من آسان است».(1)

و نیز ممکن است امتحان فردى وسیله امتحان دیگرى باشد. مثلاً خداوند کسى را با مصیبت فرزند دلبندش مى آزماید. این آزمایش پاى دیگران را هم به میدان امتحان مى کشد که آیا آنها در مقام همدردى برمى آیند و در تخفیف آلام مصیبت زده مى کوشند؟(1)

***

ص: 89

ذکر زبانى آن نیست، بلکه توجّه به حقیقت و روح آن است که یک دنیا توحید و ایمان در عمق آن نهفته.(1)

اصولاً این جمله که از آن به کلمه «استرجاع» یاد مى شود، عصاره اى است از عالى ترین درس هاى توحید و انقطاع إلى اللّه و تکیه بر ذات پاک او در همه چیز و در هر زمان. واگر مى بینیم بزرگان اسلام هنگام بروز مصائب سخت این جمله را با الهام گرفتن از قرآن مجید تکرار مى کردند، براى این بوده است که شدّت مصیبت آنها را تکان ندهد و در پرتو ایمان به مالکیّت خداوند و بازگشت همه موجودات به سوى او این حوادث را در خود هضم کنند.

امیرمومنان على (علیه السلام) در تفسیر این جمله مى فرماید: «اینکه مى گوییم إنّا للّه، اعتراف به این حقیقت است که ما مملوک اوییم و اینکه مى گوییم «إنّا إلیه راجعون» اقرار به این است که ما از این جهان خواهیم رفت وجایگاه ما جاى دیگر است».(2)

***

ص: 91

این گونه افراد زحمات پیامبران و فداکارى مردان خدا را در نشر آیات پروردگار با این عمل خود بر باد مى دهند و این گناهى است بزرگ و غیر قابل اغماض.

بنابراین معنى آیه چنین مى شود: لعن و نفرین خدا و تمام لعن کنندگان براى همیشه و به طور دائم متوجّه کسانى است که حقایق را کتمان مى کنند. و این شدیدترین مجازاتى است که ممکن است براى انسان تعیین شود.(1)

مورد بشارت هاى عهدین افشاگرى کامل کرده بودند و آنچه را در این زمینه مى دانستند در اختیار سایر مردم مى گذاردند ممکن بود در مدّت کوتاهى هر سه ملّت زیر یک پرچم گرد آیند و از برکات این وحدت برخوردار شوند.

کتمان حق مسلّماً منحصر به کتمان آیات خدا و نشانه هاى نبوّت نیست، بلکه اخفاى هر چیزى که مردم را مى تواند به واقعیّتى برساند در مفهوم وسیع این کلمه درج است.

حتّى سکوت در جایى که باید سخن گفت و افشاگرى کرد مصداق کتمان حق مى شود و این در موردى است که مردم نیاز شدیدى به درک واقعیّتى دارند و دانشمندان آگاه مى توانند با بیان این حقیقت این نیاز مبرم را برطرف سازند. به تعبیر دیگر افشا کردن حقایق در مسائل مورد ابتلاى مردم مشروط به سوال نیست.

این نکته نیز قابل توجّه است که گاه سرگرم ساختن خلق خدا به مسائل جزئى و فرعى که سبب شود مسائل اصلى و حیاتى را فراموش کنند نیز نوعى کتمان حق است و اگر فرضاً تعبیر «کتمان حق» شامل آن نشود بدون شک ملاک و فلسفه تحریم کتمان حق در آن وجود دارد.(1)

در احادیث اسلامى نیز شدیدترین حملات متوجّه دانشمندان کتمان کننده حقایق شده، از جمله پیامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) مى فرماید:

ص: 94

«هرگاه از دانشمندى چیزى را که مى داند بپرسند و او کتمان کند روز قیامت افسارى از آتش بر دهانش مى زنند».

باز تکرار مى کنیم که گاه همان حالت نیاز و ابتلاى مردم به یک مسأله جانشین سوال آنها مى شود و افشاگرى واجب است.

***

ص: 95

جالب اینکه نمى گوید شما توبه کنید تا توبه شما را بپذیرم، بلکه مى گوید: «شما بازگردید من نیز بازمى گردم» وتفاوت میان این دو تعبیر روشن است.

به علاوه هریک از کلمات جمله «وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» چنان مهرافشانى مى کند که حسابى براى آن نیست.

توضیح اینکه: تعبیر «أنا» که ضمیر متکلّم وحده است در مواردى به کار مى رود که گوینده در مقام بیان رابطه مستقیم خود با شنونده باشد. مخصوصاً اگر شخص بزرگى بگوید من خودم این کار را براى شما مى کنم بسیار تفاوت دارد تا بگوید ما چنین خواهیم کرد. لطفى که در تعبیر اوّل نهفته است بر هیچ کس پوشیده نیست.

کلمه «توّاب» صیغه مبالغه و به معنى کسى است که بسیار بازگشت کننده است. این تعبیر چنان روح امید در انسان مى دمد که پرده هاى یأس و ناامیدى را از آسمان جان او به کلّى کنار مى زند، به خصوص اینکه با کلمه «رحیم» که اشاره به رحمت ویژه پروردگار است همراه شده. همچنین واژه «توّاب» اشاره به این حقیت دارد که اگر وسوسه هاى شیطانى انسان را فریب داد و توبه خودراشکست باز هم درهاى توبه به روى او بسته نخواهد شد، مجدّداً باید توبه کند و به سوى خدا بازگردد و حق را افشا نماید، زیرا خدا بسیار بازگشت کننده است و هرگز نباید از عفو و رحمت او مأیوس گشت.(1)

***

ص: 97

وچون عالم دیگر براى تحصیل وسیله نیست براى همیشه در چنین وضعى خواهد ماند.

این موضوع درست به آن مى ماند که انسان بر اثر شهوت رانى ها و هوس بازى ها از روى علم و عمد چشمان خود را از دست بدهد و تا پایان عمر مجبور شود نابینا بماند.

بدیهى است این سرنوشت مخصوص کافرانى است که از روى علم و عمد راه کفر و دشمنى با حق را بپیمایند.(1)

***

ص: 99

است از همه به عشق ورزیدن سزاوارتر است.

کوتاه سخن اینکه همان طور که آیه فوق مى گوید عشق و علاقه افراد باایمان نسبت به خدا از عشق و علاقه بت پرستان به معبودان پنداریشان ریشه دارتر و عمیق تر و شدیدتر است.

چرا چنین نباشد آیا کسى که واقعیّتى را دریافته و به آن عشق ورزد با کسى که گرفتار خرافه و تخیّل است مى تواند یکسان باشد؟ عشق مومنان از عقل و علم و معرفت سرچشمه مى گیرد امّا عشق کافران از جهل و خرافه و خیال.

و باز به همین دلیل عشق نخست به هیچ وجه متزلزل نمى گردد ولى عشق مشرکان ثبات و دوامى ندارد.(1)

***

ص: 102

زمین حلّیّت است و غذاهاى حرام جنبه استثنایى دارد. بنابراین حرام بودن چیزى دلیل مى خواهد، نه حلال بودن آن.

و از آنجا که قوانین تشریعى باید با قوانین تکوینى هماهنگ باشد طبع آفرینش چنین اقتضا مى کند. به عبارت روشن آنچه خدا آفریده حتماً فایده اى داشته و براى استفاده بندگان بوده، بنابراین معنى ندارد که اصل اوّلى تحریم باشد. نتیجه اینکه هر غذایى که ممنوعیت آن با دلیل صحیح ثابت نشده، مادام که منشأ فساد و زیان و ضرر براى فرد و اجتماع نباشد طبق آیه شریفه حلال است.(1)

***

ص: 104

مراحلى وجود دارد: نخست به صورت تماشاچى در این جلسات شرکت مى کند و انجام دادن این کار را ساده مى شمرد.

گام دوم شرکت تفریحى در قمار (بدون برد یا باخت) و یا با استفاده از موادّ مخدّر به عنوان رفع خستگى یا درمان بیمارى و مانند آن است.

گام سوم استفاده از این مواد به صورت کم وبه قصد اینکه در مدّت کوتاهى از آن صرف نظر کند.

سرانجام گام ها یکى پس از دیگرى برداشته مى شود و شخص به صورت یک قمارباز حرفه اى خطرناک یا یک معتاد سخت و بینوا درمى آید.

وسوسه هاى شیطان معمولاً به همین صورت است. انسان را قدم به قدم و تدریجاً در پشت سر خود به سوى پرتگاه مى کشاند. این موضوع منحصر به شیطان اصلى نیست، تمام دستگاه هاى شیطانى و آلوده براى اجراى نقشه هاى شوم خود از همین روش «خطوات» (گام به گام) استفاده مى کنند. لذا قرآن مى گوید: از همان گام اوّل باید به هوش بود و با شیطان همراه نشد.(1)

***

ص: 106

جمله «تَقُولُوا عَلَى اللهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ» ممکن است اشاره به تحریم پاره اى از غذاهاى حلال باشد که اعراب در جاهلیّت به خدا نسبت دادند. حتّى به گفته برخى مفسّران بزرگ رسوبات این طرز تفکّر در میان جمعى از تازه مسلمانان باقى مانده بود.

یا معناى وسیع ترى دارد که نسبت دادن شریک و شبیه به خدا را شامل مى شود.

به هر حال این جمله اشاره به آن است که این گونه کارها حدّاقل قول بدون علم است آن هم در برابر خداوند بزرگ، و این کارى است که با هیچ منطق و عقل و خردى سازگار نمى باشد.

اصولاً اگر مردم مقیّد باشند که هر سخنى را که مى گویند متّکى به یک مدرک قطعى بوده باشد، بسیارى از نابسامانى ها و بدبختى ها از جامعه بشرى برچیده مى شود.

در واقع تمام خرافات در ادیان و مذاهب الهى از همین رهگذر به وسیله افراد بى منطق نفوذ کرده است و قسمت مهمّى از انحرافات عقیدتى و عملى به خاطر عدم رعایت همین اصل اساسى است و لذا این کار در برابر بدى ها و زشتى ها یک عنوان مستقل از خطوات شیطانى را در آیه فوق به خود اختصاص مى دهد.(1)

ص: 108

بعد از انجام دادن عمل براى او دست مى دهد. این است تفاوت الهامات شیطانى و الهامات الهى.(1)

***

ص: 110

و فکر خود را دربست در اختیار آنها بگذارد این کار نتیجه اى جز عقبگرد و ارتجاع نخواهد داشت، چرا که معمولاً نسل هاى بعد از نسل هاى پیشین با تجربه تر و آگاه ترند.

ولى متأسّفانه این طرز فکر جاهلى هنوز در میان بسیارى از افراد و ملّت ها حکومت مى کند که نیاکان خود را همچون بت مى پرستند، یک مشت آداب و سنن خرافى را به عنوان اینکه آثار پیشینیان است بدون چون و چرا مى پذیرند و لفافه هاى فریبنده اى همچون حفظ ملّیّت و اسناد تاریخى یک ملّت بر آن مى پوشانند.

این طرز فکر یکى از عوامل بسیار موثّر انتقال خرافات از نسلى به نسل دیگر است.

البتّه هیچ مانعى ندارد که نسل هاى آینده آداب و سنن گذشتگان را مورد تحلیل و بررسى قرار دهند، آنچه با عقل و منطق سازگار است با نهایت احترام حفظ کنند و آنچه خرافه و موهوم و بى اساس است دور بریزند؛ چه کارى از این بهتر. و این گونه نقّادى در آداب و سخن پیشین شایسته نام حفظ اصالت ملّى و تاریخى است، امّا تسلیم همه جانبه و کورکورانه در برابر آنها چیزى جز خرافه پرستى و ارتجاع و حماقت نیست.(1)

***

ص: 112

نمى تواند از مردار خون سالم و زنده بسازد. به علاوه مردار کانونى است از انواع میکروب ها. اسلام علاوه بر اینکه خوردن گوشت مردار را تحریم کرده، آن را نجس دانسته تا مسلمانان کاملاً از آن دورى کنند.

دومین چیزى که در آیه تحریم شده خون است (وَالدَّمَ).

خونخوارى هم زیان جسمى دارد و هم اثر سوءِ اخلاقى، چرا که خون از یک سو مادّه کاملاً آماده اى است براى پرورش انواع میکروب ها.

تمام میکروب هایى که وارد بدن انسان مى شوند به خون حمله کرده، آن را مرکز فعّالیّت خود قرار مى دهند؛ به همین دلیل، گلبول هاى سفید که پاسداران و سربازان کشور تن انسانند همواره در منطقه خون پاسدارى مى کنند تا میکروب ها به این سنگر حسّاس که با تمام مناطق بدن ارتباط نزدیک دارد راه پیدا نکنند.

مخصوصاً هنگامى که خون از جریان مى افتد و به اصطلاح مى میرد، گلبول هاى سفید از بین مى روند و به همین دلیل میکروب ها که میدان را خالى از حریف مى بینند به سرعت زاد و ولد کرده گسترش مى یابند؛ بنابراین اگر گفته شود خون هنگامى که از جریان مى افتد آلوده ترین اجزاءِ بدن انسان و حیوان است گزاف گفته نشده.

از سوى دیگر امروز در علم غذاشناسى ثابت شده که غذاها از

ص: 116

طریق تأثیر در غدّه ها و ایجاد هورمون ها در روحیّات و اخلاق انسان اثر مى گذارند. از قدیم نیز تأثیر خونخوارى در قساوت و سنگدلى به اثبات رسیده و حتّى ضرب المثل شده است.

شاید نیاز به توضیح نداشته باشد که منظور از تحریم خون در این آیه تحریم خوردن آن است، پس استفاده هاى معقول دیگر مانند تزریق خون براى نجات جان مجروحان و بیماران هیچ اشکالى ندارد، حتّى دلیلى بر تحریم خرید و فروش خون در این موارد در دست نیست، چرا که استفاده اى است عقلانى و مشروع و مورد نیاز عمومى.

سومین چیزى که در آیه تحریم شده خوردن گوشت خوک است (وَلَحْمَ الْخِنْزِیرِ).

خوک حتّى نزد اروپاییان که بیشتر گوشت آن را مى خورند سمبل بى غیرتى است و حیوانى است کثیف. خوک در امور جنسى فوق العاده بى تفاوت و لاابالى است و علاوه بر تأثیر غذا بر روحیّات که از نظر علم ثابت است، تأثیر این غذا در خصوص لاابالی گرى در مسائل جنسى مشهود است.

جاى تعجّب است که بعضى با چشم خود مى بینند از یک سو خوراک خوک نوعاً از کثافات و گاهى از فضولات خودش است و از سوى دیگر براى همه روشن شده که گوشت این حیوان پلید داراى دو نوع انگل خطرناک به نام کرم تریشین و یک نوع کرم کدو

ص: 117

است و باز در استفاده از گوشت آن اصرار مى ورزند.

تنها کرم تریشین کافى است که در یک ماه پانزده هزار تخم ریزى کند و در انسان سبب پیدایش امراض گوناگونى مانند کم خونى، سرگیجه، تب هاى مخصوص، اسهال، دردهاى روماتیسمى، کشش اعصاب، خارش داخل بدن، تراکم پیه ها، کوفتگى وخستگى، سختى عمل جویدن و بلعیدن غذا و تنفّس و غیره شود.

در یک کیلو گوشت خوک ممکن است چهارصد میلیون نوزاد کرم تریشین باشد و شاید همین امور سبب شد که چند سال قبل در قسمتى از کشور روسیه خوردن گوشت خوک ممنوع اعلام گردد.

آرى آیینى که دستورهایش به مرور زمان جلوه تازه اى پیدا مى کند آیین خدا، آیین اسلام است.

بعضى مى گویند با وسایل امروز مى توان تمام این انگل ها را کشت و گوشت خوک را از آن پاک کرد، ولى به فرض که با وسایل بهداشتى با پختن گوشت خوک در حرارت زیاد انگل هاى مزبور به کلّى از میان بروند باز زیان گوشت خوک قابل انکار نیست، زیرا طبق اصل مسلّمى که اشاره شد گوشت هر حیوانى حاوى صفات آن حیوان است و از طریق غدّه ها و تراوش آنها (هورمون ها) در اخلاق کسانى که از آن تغذیه مى کنند، اثر مى گذارد و به این ترتیب خوردن گوشت خوک مى تواند صفت بى بند و بارى جنسى و بى اعتنایى به مسائل ناموسى را که از خصایص بارز نر این حیوان

ص: 118

است به خورنده آن منتقل کند.

شاید یکى از علل بى بند و بارى شدید جنسى که در کشورهاى غربى حکومت مى کند همان تغذیه از گوشت این حیوان آلوده باشد.

چهارمین چیزى که تحریم شده، گوشت هایى است که نام غیر خدا هنگام ذبح بر آنها برده شود (وَمَا اُهِلَّ بِهِ لِغَیرِاللَّهِ).

از جمله گوشت هایى که در این آیه از خوردن آنها نهى شده گوشت حیواناتى است که مثل زمان جاهلیّت به نام غیر خدا (بت ها) ذبح شود.

نباید فراموش کرد که لازم نیست نام خدا و غیرخدا در ماهیّت گوشت از نظر بهداشتى اثرى بگذارد، زیرا محرّمات در اسلام روى جهات مختلفى است: گاهى تحریم چیزى به خاطر بهداشت و حفظ جسم است و گاهى به خاطر تهذیب روح و زمانى به خاطر حفظ نظام اجتماع و تحریم گوشت هایى که به نام بت ها ذبح شود در حقیقت جنبه معنوى و اخلاقى و تربیتى دارد. آنها انسان را از خدا دور مى کند و اثر روانى و تربیتى نامطلوبى دارد، چرا که از سنّت هاى شرک و بت پرستى است و تجدیدکننده خاطره آنها.(1)

***

ص: 119

و از سوى دیگر مایه حیات قاتل است، چرا که او را از فکر آدمکشى تا حدّ زیادى بازمى دارد و کنترل مى کند.

و از سوى سوم به خاطر لزوم تساوى و برابرى جلوى قتل هاى پى درپى را مى گیرد و به سنّت هاى جاهلى که گاه یک قتل مایه چند قتل و آن نیز به نوبه خود مایه قتل هاى بیشترى مى شد پایان دهد و از این راه نیز مایه حیات جامعه است.

جمله «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون» که هشدارى است براى پرهیز از هرگونه تعدّى و تجاوز، این حکم حکیمانه اسلامى را تکمیل مى کند.(1)

الف. از بین بردن افراد مزاحم و خطرناک گاه بهترین وسیله براى رشد و تکامل اجتماع است و چون در این گونه موارد مسأله قصاص ضامن حیات و بقاست شاید از این رو قصاص به عنوان غریزه در نهاد انسان گذارده شده است.

نظام طب، کشاورزى، دامدارى همه وهمه روى این اصل عقلى (حذف موجود خطرناک و مزاحم) بنا شده، زیرا مى بینیم به خاطر حفظ بدن، عضو فاسد را قطع مى کنند یا به خاطر نموّ گیاه شاخه هاى مضر و مزاحم را مى بُرند. کسانى که کشتن قاتل را فقدان فرد دیگرى مى دانند تنها دید انفرادى دارند. اگر صلاح اجتماع را در نظر بگیرند و بدانند اجراى قصاص چه نقشى در حفاظت و تربیت سایر افراد دارد در گفتار خود تجدیدنظر مى کنند. از بین بردن این افراد خونریز در اجتماع همانند قطع کردن و از بین بردن عضو و شاخه مزاحم و مضر است که به حکم عقل باید آن را قطع کرد.

ب. باید توجّه داشت که تشریح قصاص هیچ گونه ارتباطى با مسأله انتقامجویى ندارد، زیرا انتقام به معنى فرو نشاندن آتش غضب به خاطر یک مسأله شخصى است، در حالى که قصاص به منظور پیشگیرى از تکرار ظلم بر اجتماع است و هدف آن عدالتخواهى و حمایت از سایر افراد بیگناه است.

ج. در مورد این ایراد که قاتل حتماً مبتلا به مرض روانى است

ص: 123

و از اشخاص عادى ممکن نیست چنین جنایتى سر بزند باید گفت: در بعضى موارد این سخن صحیح است و اسلام هم در چنین صورت هایى براى قاتل دیوانه یا مثل آن حکم قصاص نیاورده است، امّا نمى توان مریض بودن قاتل را به عنوان یک قانون و راه عذر عرضه داشت، زیرا فسادى که این طرح به بار مى آورد و جرأتى که به جنایتکاران اجتماع مى دهد براى هیچ کس قابل تردید نیست و اگر استدلال در مورد قاتل صحیح باشد در مورد تمام متجاوزان و کسانى که به حقوق دیگران تعدّى مى کنند نیز باید صحیح باشد.(1)

***

ص: 124

مختلفى در آیه فوق به کار رفته که روح انسان را براى پذیرش این حکم آماده سازد.

نخست با خطاب «یا ایها الذین آمنوا» (اى مومنان).

سپس بیان این حقیقت که روزه اختصاص به شما ندارد، بلکه در امّت هاى پیشین نیز بوده است.

و سرانجام بیان فلسفه آن و اینکه آثار پربار این فریضه الهى صددرصد عاید خود شما مى شود، آن را یک موضوع دوست داشتنى و گوارا مى سازد.

این عبادت همانند سایر عبادات چیزى بر جاه و جلال خدا نمى افزاید، بلکه تمام سود و فایده آن عاید عبادت کنندگان مى شود.(1)

و آب و همچنین لذّت جنسى چشم بپوشد و عملاً ثابت کند همچون حیوان در بند اصطبل و علف نیست، او مى تواند زمام نفس سرکش را به دست گیرد و بر هوس ها و شهوات خود مسلّط گردد.

در حقیقت بزرگ ترین اثر روزه همین اثر روحانى و معنوى آن است.

روزه با محدودیّت هاى موقّت به انسان مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى بخشد و چون غرایز سرکش را کنترل مى کند، بر قلب انسان نور و صفا مى پاشد.

خلاصه روزه انسان را از عالم حیوانیّت ترقّى داده و به جهان فرشتگان صعود مى دهد.

راستى اگر کشورهاى ثروتمند جهان چند روز در سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند باز هم این همه گرسنه در جهان وجود خواهد داشت؟

اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استسقا، نوراستنى، عرق النسا، خراز (ریختگى پوست)، بیمارى هاى چشم، مرض قند، بیمارى هاى جلدى، بیمارى هاى کلیه، کبد و بیمارى هاى دیگر دارد.

معالجه از طریق امساک اختصاص به بیمارى هاى فوق ندارد، بلکه بیمارى هایى که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول هاى جسم آمیخته شده همانند، سرطان، سفلیس، سل و طاعون را شفا مى بخشد.(1)

***

ص: 129

خویش را با علامات بسیار مشخّص و منحصر به فرد نشان مى دهد، صفاى نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادى درونى، چهره پر از یقین، استعداد هدایت و نیز استقبال از حوادث. اینهاست که از وجود یک گنجینه پنهان در عمق روح ما حکایت مى کند و تحت این قدرت، حتّى مردم عقب مانده و کم استعداد مى توانند نیروى عقلى و اخلاقى خویش را بهتر به کار ببندند و از آن بیشتر بهره گیرند، امّا متأسّفانه در دنیاى ما کسانى که نیایش را در چهره حقیقیش بشناسند، بسیار کم اند.(1)

از آنچه گفتیم پاسخ این ایراد که مى گویند دعا بر خلاف رضا و تسلیم است نیز روشن شد، زیرا دعا یک نوع کسب قابلیّت براى تحصیل سهم زیادتر از فیض بى پایان پروردگار است. به عبارت دیگر انسان با دعا توجّه وشایستگى بیشترى براى درک فیض خداوند پیدا مى کند. بدیهى است کوشش براى تکامل و کسب شایستگى بیشتر عین تسلیم در برابر قوانین آفرینش است، نه چیزى بر خلاف آن.

از همه گذشته، «دعا» یک نوع عبادت و خضوع و بندگى است وانسان با دعا توجّه تازه اى به ذات خداوند پیدا مى کند و چنانکه همه عبادات اثر تربیتى دارد دعا هم داراى چنین اثرى خواهد بود.

و اینکه مى گویند دعا فضولى در کار خداست و خدا هر چه

ص: 132

مصلحت باشد انجام مى دهد، توجّه ندارند که مواهب الهى بر حسب استعدادها و لیاقت ها تقسیم مى شود. هر قدر استعداد و هماهنگى بیشتر باشد سهم بیشترى از آن مواهب نصیب انسان مى گردد.

دانشمندى مى گوید: امروز جدیدترین علم یعنى روانپزشکى نیز همان چیزهایى را تعلیم مى دهد که پیامبران تعلیم مى دادند، زیرا پزشکان روانى دریافته اند که دعا و نماز و داشتن ایمان محکم به دین، نگرانى و تشویش و هیجان و ترس را که موجب نیم بیشترى از ناراحتى هاى ماست برطرف مى سازد.(1)

بزرگ قدرت مى یابد.

البتّه باید توجّه داشت که یک نوع دیگر دعا داریم که حتّى در موارد قدرت و توانایى انجام مى گیرد و آن دعایى است که نشان دهنده عدم استقلال قدرت ما در برابر قدرت پروردگار است. به عبارت روشن مفهوم آن توجّه به این حقیقت است که اسباب و عوامل طبیعى هرچه دارند از ناحیه او دارند و به فرمان او هستند. اگر به دنبال دارو مى رویم و شفا از آن مى طلبیم به خاطر آن است که او آن اثر را به دارو بخشیده است.

کوتاه سخن اینکه دعا یک نوع خودآگاهى و بیدارى دل و اندیشه وپیوند باطنى با مبدأ همه نیکى ها و خوبى هاست.(1)

***

ص: 134

زیرا این وضع نتیجه قطعى اعمال خود انسان است.

4. عمل به پیمان هاى الهى، ایمان و عمل صالح و امانت و درستکارى یکى دیگر از شرایط استجابت دعاست، زیرا آن که به عهد خویش در برابر پروردگارش وفا نکند نباید انتظار داشته باشد که مشمول وعده اجابت از ناحیه پروردگار باشد.

کسى نزد امیرمومنان على (علیه السلام) از عدم اجابت دعا شکایت کرد و گفت با اینکه خداوند فرموده دعا کنید من اجابت مى کنم، چرا ما دعا مى کنیم و به اجابت نمى رسد.

امام در پاسخ فرمود: «قلب و فکر شما در هشت چیز خیانت کرده (لذا دعایتان مستجاب نمى شود):

_ شما خدا را شناخته اید امّا حقّ او را ادا نکرده اید، به همین دلیل شناخت شما سودى به حالتان نداشته است.

_ شما به فرستاده او ایمان آورده اید سپس با سنّتش به مخالفت برخواسته اید، ثمره ایمانتان کجاست؟

_ کتاب او را خوانده اید، ولى به آن عمل نکرده اید. گفتید شنیدیم و اطاعت کردیم، سپس به مخالفت برخاستید.

_ شما مى گویید از مجازات و کیفر خدا مى ترسید، امّا همواره کارهایى مى کنید که شما را به آن نزدیک مى سازد.

_ مى گویید به پاداش الهى علاقه دارید، امّا همواره کارى انجام مى دهید که شما را از آن دور مى سازد.

ص: 136

_ نعمت خدا را مى خورید و حقّ شکر او را ادا نمى کنید.

_ به شما دستور داده دشمن شیطان باشید (و شما طرح دوستى با او مى ریزید) ادّعاى دشمنى با شیطان دارید، امّا عملاً با او مخالفت نمى کنید.

_ شما عیوب مردم را نصب العین خود ساخته و عیوب خود را پشت سر افکنده اید با این حال چگونه انتظار دارید دعایتان به اجابت برسد، در حالى که خودتان درهاى آن را بسته اید. تقوا پیشه کنید، اعمال خویش را اصلاح نمایید، امر به معروف و نهى از منکر کنید تا دعاى شما به اجابت برسد».

این حدیث پرمعنى با صراحت مى گوید وعده خداوند به اجابت دعا یک وعده مشروط است نه مطلق، مشروط به آنکه شما به وعده ها و پیمان هاى خود عمل کنید.

5. از دیگر شرایط استجابت دعا توأم شدن آن با عمل و تلاش و کوشش است.

مجموع شرایط پنجگانه فوق روشنگر این واقعیّت است که دعا نه تنها باید جانشین اسباب طبیعى و وسایل عادى براى وصول به هدف گردد، بلکه براى اجابت آن باید در برنامه هاى زندگى دعاکننده دگرگونى کلّى به عمل آید، روحیّات شخص نوسازى شود و در اعمال پیشین تجدیدنظر گردد.(1)

***

ص: 137

زیرا همان تعبیر که درباره مردان آمده درباره زنان هم آمده است بدون هیچ تغییر.(1)

***

ص: 139

و به ناحق مشمول این نهى الهى است.

تمام معاملاتى که هدف صحیحى را تعقیب نمى کند و پایه و اساس عقلانى ندارد مشمول این آیه است.

ذکر این نکته نیز لازم است که تعبیر «اکل» (خوردن) معناى وسیعى دارد که هرگونه تصرّفى را شامل مى شود و در واقع این تعبیر کنایه است از انواع تصرّفات.(1)

***

ص: 141

نتیجه قوانین بازیچه تازه اى در دست آنها براى ادامه ستم و تجاوز به حقوق ضعفا خواهد شد.

به همین دلیل در هر اجتماعى رشوه نفوذ کند شیرازه زندگى آنها از هم مى پاشد و ظلم و فساد و بى عدالتى و تبعیض در همه سازمان هاى آنها نفوذ مى کند و از قانون عدالت جز نامى باقى نخواهد ماند لذا در اسلام مسأله رشوه خوارى با شدّت هرچه تمام تر تقبیح و محکوم شده است و یکى از گناهان کبیره محسوب مى شود.

قابل توجّه اینکه زشتى رشوه سبب مى شود که این هدف شوم در لابه لاى عبارات و عناوین فریبنده دیگر انجام گیرد و رشوه خوار و رشوه دهنده از نام هایى مانند هدیه، تعارف، حقّ و حساب، حقّ الزحمه و انعام استفاده کنند، ولى روشن است این تغییر نام ها به هیچ وجه تغییرى در ماهیّت آن نمى دهد و در هر صورت پولى که از این طریق گرفته مى شود حرام و نامشروع است.

در نهج البلاغه در داستان اشعث بن قیس مى خوانیم که او براى پیروزى بر طرف دعواى خود در محکمه عدل على (علیه السلام) متوسّل به رشوه شد و شبانه ظرفى پر از حلواى لذیذ به در خانه آن حضرت آورد و نام آن را هدیه گذاشت. على (علیه السلام) برآشفت و فرمود: «سوگواران بر عزایت اشک بریزند، آیا با این عنوان آمده اى که مرا فریب دهى و از آیین حق بازدارى؟... به خدا سوگند اگر هفت

ص: 143

اقلیم را با آنچه در زیر آسمان هاى آنهاست به من بدهند که پوست جوى را از دهان مورچه اى به ظلم بگیرم هرگز نخواهم کرد. دنیاى شما از برگ جویده اى در دهاى ملخ براى من کم ارزش تر است. على را با نعمت هاى فانى و زودگذر دنیا چه کار؟».

اسلام رشوه را در هر شکل و قیافه اى محکوم کرده است. اسلام حتّى براى اینکه قاضى گرفتار رشوه هاى مخفى و ناپیدا نشود دستور مى دهد قاضى نباید شخصاً به بازار برود مبادا تخفیف قیمت ها به طور ناخودآگاه بر قاضى اثر بگذارد و در قضاوت جانبدارى تخفیف دهنده را بکند. چه خوب است مسلمانان از کتاب آسمانى خود الهام بگیرند و همه چیز خود را در پاى بت رشوه خوارى قربانى نکنند.

در حدیث معروفى که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است چنین مى خوانیم: «خداوند گیرنده و دهنده رشوه و آن که واسطه میان آن دو است را از رحمت خود دورگرداند».(1)

***

ص: 144

و اخلاق باید در مقابل این گردنکشان ستمگر بایستند و راه خود را با مبارزه و در هم کوبیدن آنان به سوى جلو باز کنند.

اصولاً جهاد یکى از نشانه هاى موجود زنده و یک قانون عمومى در عالم حیات است. تمام موجودات زنده اعمّ از انسان و حیوان و گیاه براى بقاى خود با عوامل نابودى در حال مبارزه اند.

از افتخارات ما مسلمانان آمیختن دین با مسأله حکومت و داشتن دستور جهاد در برنامه هاى دینى است.(1)

در این آیه قرآن دستور مقاتله و مبارزه با کسانى که شمشیر به روى مسلمانان مى کشند صادر کرده و به آنان اجازه داده است که براى خاموش ساختن دشمنان دست به سلاح ببرند.

جمله «فى سبیل اللّه» هدف اصلى جنگ هاى اسلامى را روشن مى سازد که جنگ در منطق اسلام هرگز براى انتقامجویى یا جاه طلبى یا کشورگشایى یا به دست آوردن غنائم و اشغال سرزمین دیگران نیست. اسلام همه اینها را محکوم مى کند و مى گوید: سلاح به دست گرفتن و به جهاد پرداختن فقط باید در راه خدا و براى گسستن قوانین الهى و بسط توحید و عدالت و دفاع از حق و ریشه کن ساختن ظلم و فساد و تباهى باشد.

همین نکته است که جنگ هاى اسلامى را از تمام جنگ هایى که در جهان روى مى دهد جدا مى سازد و نیز همین هدف در تمام ابعاد

ص: 146

جنگ اثر مى گذارد و کمّیّت و کیفیّت جنگ، نوع سلاح، چگونگى رفتار با اسیران را به رنگ «فى سبیل اللّه» درمى آورَد.

بى شک پیمودن راه خدا (سبیل اللّه) و به تعبیر دیگر راه دین و آیین او، با تمام مشکلاتى که دارد، چون موافق روح و جان افراد باایمان است، کارى است آسان و گوارا، به همین دلیل مومنان داوطلبانه و آشکارا از آن استقبال مى کنند، هرچند سرانجامش شهادت باشد.

جمله «الّذین یقاتلونکم» نیز صراحت دارد که این دستور مخصوص مقابله با کسانى است که دست به سلاح مى برند و تا دشمن به مقاتله و مقابله برنخیزد مسلمانان نباید حمله کنند.

ضمناً از این آیه استفاده مى شود که هرگز غیر نظامیان (مخصوصاً زنان و کودکان) نباید مورد تهاجم واقع شوند، زیرا آنان به مقاتله برنخواسته اند، بنابراین مصونیت دارند.

هنگامى که جنگ براى خدا و در راه خدا باشد هیچ گونه تعدّى و تجاوز نباید در آن باشد و درست به همین دلیل است که در جنگ هاى اسلامى برخلاف جنگ هاى عصر ما رعایت اصول اخلاقى فراوانى توصیه شده است. مثلاً افرادى که سلاح بر زمین بگذارند و کسانى که توانایى جنگ را از دست داده اند، یا اصولاً قدرت بر جنگ ندارند، همچون مجروحان، پیرمردان، زنان و کودکان نباید مورد تعدّى قرار گیرند. باغستان ها و گیاهان

ص: 147

و زراعت ها را نباید از بین ببرند و از موادّ سمّى براى زهرآلود کردن آب هاى آشامیدنى دشمن (جنگ شیمیایى و میکروبى) نباید استفاده کنند.(1)

***

ص: 148

بخواهند آنها را از حقّ مشروعشان محروم سازند و اجازه ندهند صداى منادیان حق به گوش جانشان برسد و از قید اسارت و بردگى فکرى و اجتماعى آزاد شوند؛ طرفداران این برنامه حق دارند براى فراهم ساختن این آزادى از هر وسیله اى استفاده کنند. و از اینجا ضرورت «جهاد ابتدایى» در اسلام و سایر ادیان آسمانى روشن مى شود.

همچنین اگر کسانى مومنان را تحت فشار قرار دهند که به آیین سابق بازگردند، براى رفع این فشار نیز از هر وسیله اى مى توان استفاده کرد.

هر قیمتى که شده، حتّى به قیمت جنگ، از جامعه بشرى ریشه کن شود.

آرى اسلام مى گوید باید صفحه زمین از آلودگى به شرک و بت پرستى پاک گردد و به همه مسلمین نوید مى دهد که سر انجام توحید و یکتاپرستى بر تمام جهان حاکم و شرک و بت پرستى ریشه کن خواهد شد.

به این ترتیب جهاد اسلامى نه براى فرمانروایى در زمین و کشورگشایى، نه به منظور به چنگ آوردن غنائم و نه تهیّه بازارهاى فروش یا تملّک منابع حیاتى کشورهاى دیگر، یا برترى بخشیدن نژادى بر نژاد دیگر است.

اسلام جهاد را با اصول صحیح و منطق عقل هماهنگ ساخته، هرگز آن را وسیله سلطه جویى و کشورگشایى و غصب حقوق دیگران و تحمیل عقیده و استعمار و استثمار قرار نداده است.(1)

***

ص: 152

بدیهى است حسنه به معنى هرگونه خیر و خوبى است و مفهومى وسیع و گسترده دارد که تمام مواهب مادّى و معنوى را شامل مى شود و به گفته برخى مفسّران افراد باایمان اصل حسنه را از خدا مى خواهند بى آنکه نوعى از آن را انتخاب کنند و همه را واگذار به مشیّت و اراده و انعام الهى مى نمایند.(1)

***

ص: 156

دوزخ راست نمى شوند!

به گفته برخى مفسّران، خداوند در آیات فوق براى این گونه اشخاص پنج وصف ذکر کرده است:

نخست اینکه سخنانى فریبنده دارند.

دیگر اینکه درون قلب آنها آلوده و تاریک است.

سوم اینکه سرسخت ترین دشمنان اند.

چهارم اینکه چون زمینه اى پیش آید نه بر انسان ها رحم مى کنند و نه بر حیوان و زراعت.

پنجم اینکه بر اثر غرور و نخوت، اندرز هیچ ناصحى را پذیرا نیستند.(1)

***

ص: 158

به جبرئیل و میکائیل وحى فرستاد که من بین شما برادرى ایجاد کردم و عمر یکى از شما را طولانى تر قرار دادم کدام یک از شما حاضر است ایثار به نفس کند و زندگى دیگرى را بر خود مقدّم دارد؟ هیچ کدام حاضر نشدند. به آنها وحى شد اکنون على (علیه السلام) در بستر پیامبر خوابیده و آماده شده جان خویش را فداى او سازد به زمین بروید و حافظ و نگاهبان او باشید.

هنگامى که جبرئیل بالاى سر و میکائیل پایین پاى على (علیه السلام) نشسته بودند جبرئیل مى گفت: «به به آفرین بر تو اى على، خداوند به تو بر فرشتگان مباهات مى کند».

در این هنگام آیه فوق نازل شد و به همین دلیل آن شب تاریخى «لیلة المبیت» نام گرفت.(1)

نیستند و با فداکارى و ایثار آنهاست که امر دین و دنیا اصلاح و حق زنده و پایدار مى شود و زندگى انسان گوارا و درخت اسلام بارور مى گردد.

جمله «وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» ممکن است اشاره به این باشد که خداوند در عین اینکه بخشنده جان به انسان است همان را خریدارى مى کند و بالاترین بها را که همان خشنودى خویش است به انسان مى پردازد.

قابل توجّه اینکه فروشنده «انسان» و خریدار «خدا» و متاع «جان» و بهاى معامله «خشنودى ذات پاک» اوست، در حالى که در مواردى دیگر بهاى این گونه معاملات را بهشت جاویدان و نجات از دوزخ ذکر کرده است.

و تنها برخى مردم اند که قادرند به این کار فوق العاده دست زنند و تنها بهایى را که براى ایثار جان طالب باشند همان خشنودى خدا بوده باشد.

این احتمال نیز در تفسیر جمله «وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» و تناسب آن با آغاز آیه وجود دارد که مى خواهد این حقیقت را روشن سازد که وجود این چنین افراد وفادار و ایثارگر در میان مردم از رأفت و مهربانى خدا نسبت به بندگانش سرچشمه گرفته، زیرا اگر چنین انسان هاى ازخودگذشته در جوامع انسانى وجود نداشته باشند ارکان دین و اجتماع فرو مى ریزد، ولى خداوند مهربان با این

ص: 161

دوستان ایثارگر خود جلوى خرابکارى دشمنان را مى گیرد.

به هر حال این آیه یکى از بزرگ ترین فضایل على (علیه السلام) است که در بیشتر منابع اسلامى آمده و به قدرى چشمگیر است که معاویه به خاطر دشمنى خاصّى که با على (علیه السلام) داشت، طبق روایتى، چنان از این فضیلت ناراحت بود که سمرة بن جندب را با چهارصد هزار درهم تطمیع کرد که بگوید این آیه درباره عبدالرّحمن بن ملجم، قاتل على (علیه السلام)، (طبق حدیث مجعولى) نازل شده و آن منافق جنایت پیشه نیز چنین کرد، ولى همان طور که انتظار مى رفت حتّى یک نفر این حدیث مجعول را نپذیرفت.(1)

***

ص: 162

صلح و صفا دعوت مى کند استفاده مى شود که در پرتو ایمان به خدا، تشکیل حکومت واحد جهانى که صلح در سایه آن همه جا آشکار گردد امکان پذیر است.

اصولاً در مقابل عوامل پراکندگى (زبان و نژاد و...) یک حلقه محکم اتّصال در میان قلوب بشر لازم است و این حلقه اتّصال تنها ایمان به خداست که مافوق این اختلافات است.

ایمان به خدا و تسلیم در برابر فرمان او نقطه وحدت جامعه انسانیّت و رمز ارتباط اقوام و ملّت هاست و نمونه جالبى از آن را در مراسم حج مى توان مشاهده کرد که چگونه انسان هایى با رنگ هاى مختلف، از نژادهاى متفاوت و داراى زبان و قومیّت و منطقه جغرافیایى ناهماهنگ همگى برادروار در کنار هم قرار گرفته، در آن مراسم بزرگ روحانى شرکت دارند و در نهایت صلح و صفا به هم مى نگرند.(1)

***

ص: 164

و اگر طالب مواهب مادّى دنیا هستند براى این است که آخرت را در لابه لاى آن جست و جو مى کنند.(1)

***

ص: 166

براى پيروزى و موفّقيّت و نايل شدن به مواهب بهشتى بايد به استقبال مشكلات بروند و فداكارى كنند و در حقيقت، اين مشكلات آزمونى است كه مومنان را پرورش مى دهد و صاحبان ايمان راستين را از متظاهران به ايمان آشكار مى سازد.

جمله «الَّذِينَ خَلَوا مِن قَبلِكُم» (كسانى كه پيش از شما بودند) به مسلمانان مى گويد: اين تنها شما نيستيد كه گرفتار انواع مشكلات از سوى دشمنان در تنگناهاى زندگى شده ايد، بلكه اقوام پيشين گرفتار همين مشكلات و شدايد بوده اند تا آنجا كه گاهى كارد به استخوانشان مى رسيد و فرياد استغاثه آنها بلند مى شد.

اصولاً رمز تكامل و ترقّى انسان ها همين است. افراد و امّت ها بايد در كوره هاى سخت حوادث قرار بگيرند و همچون فولاد آبديده شوند، استعدادهاى درونى آنها شكوفا گردد و ايمانشان به خدا قوى تر شود. ضمناً افراد لايق و مقاوم و باايمان از افراد نالايق شناخته شوند و صفوفشان از هم جدا گردد.(1)

***

ص: 168

هر یک از دستورهایش مصالحى دیده که مایه نجات و سعادت بندگان است و به این ترتیب، بندگان مومن همه این دستورها را مانند داروهاى شفابخش مى نگرند و با جان و دل آن را پذیرا مى باشند.(1)

***

ص: 172

نمى دانند لذا ممکن است چیزى را ناخوش دارند، در حالى که سعادت آنها در آن است، یا از چیزى خشنود باشند در حالى که بدبختى آنها در آن است.

آنها با توجّه به علم محدود خود در برابر علم بى پایان خداوند نباید در برابر احکام الهى روى درهم کشند باید به طور قطع بدانند که خداوند رحمان و رحیم اگر جهاد و زکات و روزه و حج را تشریع کرده همه به سود آنهاست.

توجّه به این حقیقت روح انضباط و تسلیم در برابر قوانین الهى را در انسان پرورش مى دهد و درک و دید او را از محیط هاى محدود فراتر مى برد و به نامحدود یعنى علم بى پایان خدا پیوند مى دهد.(1)

***

ص: 174

«میسر» از مادّه «یسر» گرفته شده که به معنى سهل و آسان است و چون قمار در نظر برخى مردم وسیله آسانى براى نیل به مال و ثروت است به آن «میسر» گفته شده است.

در این آیه منافع و زیان هاى این دو با هم مقایسه و برترى زیان ها و گناه سنگین آن بر منافع آنها تصریح شده است. مسلّماً منافع مادّى که احیاناً از طریق فروش شراب یا انجام دادن قمار حاصل مى شود، یا منافع خیالى که به خاطر تخدیر حاصل از مستى شراب و غفلت از هموم و غموم و اندوه ها به دست مى آید در برابر زیان هاى فوق العاده اخلاقى و اجتماعى و بهداشتى این دو بسیار ناچیز است؛ بنابراین، هیچ انسان عاقلى به خاطر آن نفع کم به این همه زیان تن در نمى دهد.

«اثم» به هر کار و هر چیزى گفته مى شود که حالتى در روح و عقل به وجود مى آورد و انسان را از رسیدن به نیکى ها و کمالات بازدارد؛ بنابراین وجود «اثم کبیر» در شراب و قمار دلیل بر تأثیر منفى این دو در رسیدن به تقوا و کمالات معنوى و انسانى است.(1)

***

ص: 176

و آسان است در راه خدا از همان انفاق کنید.

در روایات اسلامى نیز آیه فوق به همین معنى تفسیر شده است.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: العَفو الوَسَط: «منظور از عفو (در آیه فوق) حدّ وسط است».

و در تفسیر علىّ بن ابراهیم قمّى مى خوانیم لا إقتارَ وَلا إسرافَ: «نه سختگیرى باشد و نه اسراف».

و در مجمع البیان از امام باقر (علیه السلام) آمده است: عفو، مازاد خوراک سال است.

احتمال دیگرى که در تفسیر این آیه مى توان گفت این است که «عفو» به معنى مغفرت و گذشت از لغزش دیگران است. مطابق این معنى تفسیر آیه چنین مى شود: «بگو: بهترین انفاق، انفاق عفو و گذشت است».

با توجّه به اوضاع اجتماعى عرب جاهلى و محلّ نزول قرآن، مخصوصاً مکّه و مدینه که از نظر دشمنى و کینه توزى و عدم گذشت در حدّ اعلا بودند این احتمال چندان دور نیست.(1)

با اینکه انفاق از مهم ترین مسائلى است که اسلام و قرآن روى آن تکیه کرده، ولى با این حال اجازه نمى دهد بى حساب و افراطى باشد، آن چنان که زندگى انفاق کننده را دچار نابسامانى کند. آیه فوق بنابر بعضى از تفاسیر ناظر به همین معنى است و نیز مى تواند اشاره

ص: 178

به اين حقيقت باشد كه برخى افراد براى شانه خالى كردن از زير بار اين دستور مهمّ اسلامى غالباً نيازهاى خودشان را مطرح مى كنند، قرآن مى گويد: بسيارى از شما اضافات و زوايدى از زندگى خود داريد حدّاقل از آنها انتخاب كنيد و انفاق نماييد.(1)

***

ص: 179

مسلمانان راه یابند جامعه اسلامى گرفتار هرج و مرج و دشمنان داخلى مى شود.

البتّه این تا زمانى است که آنها بر مشرک بودن پافشارى مى کنند، امّا راه به روى آنها باز است مى توانند ایمان بیاورند و در صفوف مسلمین قرار گیرند و به اصطلاح کفو آنها در مسأله ازدواج شوند.(1)

***

ص: 181

یَستَغفِرُ لَهُ: «هیچ گونه پاداشى بعد از مرگ به دنبال انسان نمى آید مگر سه چیز: صدقه جاریه اى که در حیات خود فراهم ساخته و بعد از مرگش ادامه دارد (مانند بناهاى خیر) و سنّت هدایتگرى که آن را برقرار کرده و بعد از مرگ او به آن عمل مى کنند و فرزند صالحى که براى او استغفار کند».

همین مضمون در روایات متعدّد دیگرى نیز وارد شده و در برخى روایات شش موضوع ذکر شده که اوّلین آنها فرزند صالح است.

به این ترتیب فرزندان صالح در کنار آثار علمى و تألیف کتاب هاى هدایت کننده و تأسیس بناهاى خیر همچون مسجد و بیمارستان و کتابخانه قرار گرفته اند.

از آنجا که مسأله آمیزش جنسى مسأله اى است مهم و با پرجاذبه ترین غرایز انسان سر و کار دارد، خداوند در این جمله هاى آخر مومنان را به دقّت در این امر و پرهیز از هر گونه گناه و انحراف دعوت فرموده و به آنها هشدار مى دهد که بدانید همگى به ملاقات پروردگار خواهید شتافت و تنها راه نجات، ایمان و تقواى در سایه ایمان است.(1)

***

ص: 183

احادیث متعدّد دیگرى نیز در این زمینه نقل شده است. بنابراین مى توان گفت که سوگند یاد کردن در کارهاى خوب عملى پسندیده نیست تا چه رسد به اینکه کسى سوگند یاد کند کارهاى خوب را ترک کند.(1)

***

ص: 185

فرزندان خود دارند، همین سبب مى شود که حقوقى نیز به گردن آنها داشته باشند.

در آیه مورد بحث اشاره به این حقیقت شده و مى فرماید: به همان اندازه که زنان وظایفى دارند حقوقى هم براى آنها قرار داده شده است و از تساوى این «حقوق» با آن «وظایف» «اجراى عدالت» در حقّ آنان عملى مى شود.

عکس این معنى نیز ثابت است که اگر براى کسى حقّى قرار داده شده در مقابل وظایفى هم بر عهده او خواهد بود و لذا نمى توانیم کسى را پیدا کنیم که حقّى در موردى داشته باشد بى آنکه وظیفه اى بر دوش او قرار گیرد.(1)

***

ص: 187

برعهده جنس مرد گذارده شده و سهم بیشترى از تفکّر به او اختصاص یافته؛ بنابراین اگر بخواهیم عدالت را اجرا کنیم باید پاره اى از وظایف اجتماعى که نیاز بیشترى به اندیشه و مقاومت و تحمّل شداید دارد برعهده مردان گذارده شود و وظایفى که عواطف و احساسات بیشترى را مى طلبد بر عهده زنان و به همین دلیل مدیریت خانواده برعهده مرد و معاونت آن برعهده زن گذارده شده است.

به هر حال این مانع از آن نخواهد بود که زنان در اجتماع کارها و وظایفى را که با ساختمان جسم و جان آنها سازگار است عهده دار شوند و در کنار اداى وظیفه مادرى وظایف حسّاس دیگرى را نیز انجام دهند.

و نیز این تفاوت مانع از آن نخواهد بود که از نظر مقامات معنوى و دانش و تقوا، گروهى از زنان از بسیارى از مردان پیشرفته تر باشند.

اینکه برخى روشنفکران اصرار دارند که این دو جنس را مساوى در همه چیز قلمداد کنند اصرارى است که با واقعیّت ها هرگز نمى سازد و مطالعات مختلف علمى آن را انکار مى کند، حتّى در جوامعى که شعار مساوات و برابرى در تمام جهات همه جا را پر کرده، عملاً غیر آن دیده مى شود. مثلاً مدیریت سیاسى و نظامى تمام جوامع بشرى جز در موارد استثنایى همه در دست مردان

ص: 189

است. حتّى در جوامع غربى که شعار اصلى شعار مساوات است این معنى به وضوح دیده مى شود.(1)

مطلبى که باید به آن توجّه داشت و در اسلام به آن توجّه خاصّى شده ولى بعضى روى یک سلسله احساسات افراطى و حساب نشده آن را انکار مى کنند، مسأله تفاوت هاى روحى و جسمى زن و مرد و تفاوت وظایف آنهاست.

ما هر چه را انکار کنیم این حقیقت را نمى توانیم انکار نماییم که بین این دو جنس هم از نظر جسمى و هم از نظر روحى تفاوت زیادى است، چون زن پایگاه وجود و پیدایى انسان است و رشد نونهالان در دامن او انجام مى پذیرد همان طور که جسماً متناسب با حمل و پرورش و تربیت نسل هاى بعد آفریده شده از نظر روحى هم سهم بیشترى از عواطف و احساسات دارد.

با وجود این اختلافات دامنه دار آیا مى توان گفت زن و مرد باید در تمام شوون همراه یکدیگر گام بردارند ودر تمام کارها صددرصد مساوى باشند.

مگر نه این است که باید طرفدار عدالت در اجتماع بود؟ آیا عدالت غیر از این است که هر کس به وظیفه خود بپردازد و از مواهب و مزایاى وجودى خویش بهره مند گردد؟

بنابراین آیا دخالت دادن زن در کارهایى که خارج از تناسب

ص: 190

روحى و جسمى اوست بر خلاف عدالت نمى باشد؟

یک «خانه» و یک «اجتماع» هر کدام احتیاج به مدیر دارند و مسأله مدیریت در آخرین مرحله خود باید در یک شخص منتهى گردد، وگرنه کشمکش و هرج و مرج برقرار خواهد شد.

همه محاسبات دور از تعصّب مى گوید وضع ساختمانى مرد ایجاب مى کند که مدیریت خانواده به عهده او نهاده شود وزن «معاون» او گردد.

گرچه جمعى اصرار دارند این واقعیّت ها را نادیده بگیرند، وضع زندگى در جهان امروز و حتّى در کشورهایى که به زنان آزادى و مساوات کامل داده اند نشان مى دهد که عملاً مطلب همان است که در بالا گفته شد اگرچه در سخن خلاف آن گفته شود.(1)

قسمت پایانى آیه در واقع پاسخى است براى آنها که در این زمینه ایراد مى گیرند.

همچنین اشاره است به اینکه حکمت و تدبیر الهى ایجاب مى کند هر کس در جامعه به وظایفى بپردازد که قانون آفرینش براى او تعیین کرده و با ساختمان جسم و جان او هماهنگ است. حکمت خداوند ایجاب مى کند که در برابر وظایفى که برعهده زنان گذارده، حقوق مسلّمى قرار گیرد تا تعادلى میان وظیفه و حق برقرار شود.(2)

***

ص: 191

زیرا نزدیکى به این مرزها انسان را بر لب پرتگاه قرار مى دهد و نیز در روایات وارده از طرق اهل بیت (علیهم السلام) مى خوانیم که از موارد شبهه ناک نهى فرموده و گفته اند: «این کار در حکم نزدیک شدن به مرز است و بسا با یک غفلت انسانى که به مرز نزدیک شده گام در آن طرف بگذارد و گرفتار هلاکت و نابودى شود.»(1)

***

ص: 193

است روشن است که منظور همان نماز ظهر است، زیرا علاوه بر اینکه نماز ظهر در وسط روز انجام مى شود و شأن نزول آیه گواهى مى دهد و روایات متعدّدى که از معصومین (علیهم السلام) نقل شده بر آن تأکید دارند.

تأکید روى این نماز به خاطر این بوده که بر اثر گرمى هواى نیمروز تابستان، یا گرفتارى هاى شدید کسب و کار نسبت به آن کمتر اهمّیّت مى دادند. آیه فوق اهمّیّت نماز وسطى و لزوم محافظت بر آن را مورد تأکید قرار داده است.

«قانتین» از مادّه «قنوت» به دو معنى آمده است: 1. پیروى و اطاعت کردن. 2. خضوع و خشوع و تواضع. ولى بعید نیست که در آیه فوق به هر دو معنى باشد چنانکه در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر جمله «وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ» فرمود: منظور این است که نماز را با خضوع و توجّه به خداوند به جا آورید.

و در حدیث دیگرى فرمود: «یعنى از روى اطاعت به پا خیزید».(1)

شکست او تقریباً قطعى خواهد بود. چه عملى بهتر از نماز و پیوند با خدایى که فرمانش در تمام جهان هستى نافذ است و همه چیز در برابر اراده او سهل و آسان است مى تواند روحیّه سربازان مجاهد یا کسانى که مواجه با خطرى شده اند را تقویت کند.

به هر حال اهمّیّت و تأثیر نماز بیش از آن است که در این مختصر بگنجد. بى شک نماز اگر با همه آداب به خصوص با حضور قلب که روح آن است انجام شود، تأثیر فوق العاده مثبتى در فرد و جامعه دارد و مى تواند بسیارى از مشکلات را حل کند و جامعه را از بسیارى از مفاسد برهاند و در حوادث سخت و پیچیده یار و یاور انسان باشد.(1)

***

ص: 196

اگر کانون دل و عواطف را تحت تأثیر قرار ندهد و هیچ گونه تأثیرى در ایجاد محبّت و دوستى و آشنایى با آفریدگار جهان نداشته باشد ارتباطى با مسائل توحیدى و خداشناسى نخواهد داشت.

و همچنین است اطّلاعاتى که جنبه عملى دارد. در صورتى «تعقّل» به آنها گفته مى شود که عمل هم داشته باشد.

اگر مجرمین روز قیامت آرزوى تعقّل در دنیا را مى کنند منظور تعقلى است که آمیخته با عمل باشد و یا اگر خدا مى گوید مردم سیر و سیاحت کنند و با نظر و مطالعه به اوضاع جهان چیزهایى بفهمند مقصود درک و فهمى است که به دنبال آن مسیر خود را عوض کرده و به راه راست گام نهند.

به تعبیر دیگر اگر فکر و اندیشه ریشه دار باشد ممکن نیست آثار آن در عمل ظاهر نشود. چگونه ممکن است انسانى به طور قطع اعتقاد به مسموم بودن غذایى داشته باشد و آن را بخورد. یا عقیده قاطع به تأثیر دارویى براى درمان یک بیمارى خطرناک داشته باشد و اقدام به خوردن آن نکند.(1)

***

ص: 198

عملاً: «خداوند از شما درخواست قرض کرده، در حالى که گنج هاى آسمان و زمین از آنِ اوست و بى نیاز و ستوده، (آرى اینها نه از جهت نیاز اوست) بلکه مى خواهد شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید».

انفاق در راه خدا و کمک به نیازمندان و حمایت از محرومان همان کار جهاد را مى کند، زیرا هر دو مایه استقلال و سربلندى جامعه اسلامى است.

باید توجّه داشت که خداوند براى انفاق کنندگان پاداش بسیار فراوانى قرار داده و انفاق در راه خدا همچون بذر مستعدى است که در زمین آماده اى افشانده شود و به وسیله باران هاى پى درپى آبیارى گردد و ده ها و گاه صدها برابر نتیجه دهد.(1)

***

ص: 200

و پرمایه مى سازد.

دومین تقاضاى آنها از خدا این بود که گام هاى ما را استوار بدار تا از جا کنده نشود و فرار نکنیم. در حقیقت دعاى اوّل جنبه باطنى و درونى داشت و این دعا جنبه ظاهرى و برونى دارد و مسلّماً ثبات قدم از نتایج روح استقامت و صبر است.

سومین تقاضاى آنها این بود که ما را بر این قوم کافر یارى فرما و پیروز کن که در واقع هدف اصلى را تشکیل مى دهد و نتیجه نهایى صبر و استقامت و ثبات قدم است.(1)

***

ص: 204

پروردگار بر بندگان است.

شبیه همین معنى در آیه 40 سوره حج نیز آمده است. مى فرماید: وَلَولاَ دَفعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ: «اگر خداوند به وسیله بعضى از بندگان خود بعض دیگر را دفع نکند، صومعه ها و کلیساها و معابد یهود و مساجد مسلمین ویران مى شود».

واین آیات بشارت است براى مومنان که وقتى در فشار شدید از سوى طاغوت ها و جبّاران قرار مى گیرند در انتظار پیروزى الهى باشید.(1)

***

ص: 206

دوستى هاى مادّى این جهان که با سرمایه هاى خود کسب مى کنید در آنجا نفعى به حال شما دارد، زیرا آنها نیز به نوبه خود گرفتار اعمال خویش اند و از خود به دیگرى نمى پردازند و نه شفاعت در آنجا به حال شما سودى دارد، زیرا شفاعت الهى در سایه کارهاى الهى انجام مى گیرد که انسان را شایسته شفاعت مى کند و شما آن را انجام نداده اید و امّا شفاعت هاى مادّى که با مال و ثروت در این دنیا قابل به دست آوردن است در آنجا وجود نخواهد داشت.

بنابراین شما با ترک انفاق و انباشتن اموال و بخل نسبت به دیگران تمام درهاى نجات را به روى خود بسته اید.

و در پایان آیه مى فرماید: کافران همان ظالمان اند (وَالْکَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ).

یعنى آنها که انفاق و زکات را ترک مى کنند هم به خویشتن ستم روا مى دارند و هم به دیگران.

قرآن در این جمله مى خواهد این حقیقت را روشن سازد که اوّلاً کافران به خود ستم مى کنند، زیرا با ترک انفاق واجب و سایر وظایف دینى و انسانى، خود را از بزرگ ترین سعادت ها محروم مى سازند و این اعمال آنهاست که در آن جهان دامانشان را مى گیرد و خداوند درباره آنها ستمى نکرده است.

ثانیاً افراد کافر به اجتماعشان نیز ستم مى کنند و اصولاً کفر سرچشمه قساوت، سنگدلى، مادّیگرى و دنیاپرستى است و اینها

ص: 209

همه سرچشمه هاى اصلى ظلم هستند.

یادآورى این نکته نیز لازم است که کفر در این آیه به قرینه اینکه بعد از دستور انفاق واقع شده به معنى سرپیچى و گناه و تخلّف از دستور خداست و استعمال کفر به این معنى در قرآن و احادیث اسلامى نظایر بسیار دارد.(1)

***

ص: 210

امّا بعضى چنین مى پندارند که عنوان شفاعت در مفاهیم مذهبى شبیه یک نوع توصیه هاى بى دلیل اجتماعى و به اصطلاح پارتى بازى است و مفهوم آن این است که افراد آنچه مى توانند گناه کنند، هنگامى که از فرق تا قدم آلوده شدند دست به دامن شفیعى زنند و بگویند:

آن دم که مردمان به شفیعى زنند دست *** ماییم و دست و دامن اولاد فاطمه

ولى نه این ایرادکنندگان منطق دین را در مسأله شفاعت دریافته اند و نه آن دسته از گناهکاران جسور و بى پروا، زیرا همان طور که در بالا اشاره شد شفاعت که به وسیله بندگان خاص خدا انجام مى گیرد همانند شفاعت تکوینى است که به وسیله عوامل طبیعى صورت مى گیرد. یعنى همان طور که اگر در درون یک دانه گیاه عامل حیات و سلول زنده وجود نداشته باشد تابش هزاران سال آفتاب یا وزش نسیم و ریزش قطره هاى حیاتبخش باران هیچ تأثیرى در رشد آن نخواهد کرد، شفاعت اولیاى خدا نیز براى افراد نالایق بى اثر است. یعنى اصولاً آنها براى این گونه اشخاص شفاعتى نخواهند داشت.

شفاعت نیازمند یک نوع ارتباط معنوى میان شفاعت کننده و شفاعت شونده است و به این ترتیب کسى که امید شفاعت را دارد موظّف است در این جهان ارتباط معنوى با شخصى که انتظار دارد

ص: 212

از او شفاعت کند برقرار سازد و این ارتباط در حقیقت یک نوع وسیله تربیت براى شفاعت شونده خواهد بود که او را به افکار و اعمال و مکتب شخص شفاعت کننده نزدیک مى کند و در نتیجه شایسته شفاعت مى شود و به این ترتیب شفاعت یک عامل تربیت است نه وسیله پارتى بازى و فرار از زیر بار مسؤولیّت. و از اینجا روشن مى شود که شفاعت تغییرى در اراده پروردگار نسبت به گناهکار نمى دهد، بلکه این گناهکار است که با ارتباط معنوى با شفاعت کننده نوعى تکامل و پرورش مى یابد وبه جایى مى رسد که شایسته عفو خدا مى شود.(1)

***

ص: 213

آفرینش برمى دارد و حقایق جدیدى را در اختیار انسان ها مى گذارد و معلومات آنان را گسترش مى بخشد.

دیگر اینکه خداوند ممکن است بعضى از علوم پنهان و اسرار غیب را در اختیار کسانى که مى خواهد قرار دهد و بنابراین پاسخى است به آنها که تصوّر مى کنند علم غیب براى بشر غیر ممکن است و نیز تفسیرى است براى آیاتى که علم غیب را از بشر نفى مى کند. یعنى انسان ذاتاً چیزى از اسرار غیب نمى داند مگر به مقدارى که خدا بخواهد و به او تعلیم دهد.(1)

***

ص: 215

دیگران دعوت به ویرانگرى و انحراف و فساد مى نمایند. به هر حال دست زدن به دامن ایمان به خدا همانند دست زدن به دستگیره محکم نجات است که هرگز امکان گسستن ندارد.

الصّراط المستقیم: «خدایا پیوسته ما را به راه راست هدایت فرما».

تشبیه «ایمان» و «کفر» به «نور» و «ظلمت» رساترین تشبیهى است که در این مورد به نظر مى رسد. نور منبع حیات و همه برکات و آثار حیاتى و سرچشمه رشد و نمو و تکامل و جنبش و تحرّک است. نور آرامبخش و مطمئن کننده و آگاه کننده و نشان دهنده است، در حالى که ظلمت رمز سکوت و مرگ، خواب و نادانى، ظلالت و وحشت است. ایمان و کفر نیز چنین هستند.(1)

***

ص: 220

ممکن است گفته شود کافران نورى ندارند که از آن خارج شوند، ولى با توجّه به اینکه نور ایمان در فطرت همه وجود دارد این تعبیر کاملاً صحیح به نظر مى رسد.

ناگفته پیداست که خداوند نه به اجبار مومنان را از ظلمات (گناه وج هل و صفات رذیله و دورى از حق) به نور خارج مى کند و نه کافران را به اجبار از فطرت توحیدى بیرون مى برد، بلکه اعمال آنهاست که ایجاب چنین سرنوشتى را از سوى پروردگار مى کند.(1)

***

ص: 222

دو را اشکال مختلفى از یک حقیقت مى شمرد و اشاره به این مطلب دارد که انسان هاى نیکوکار در پرتو نیکى هایشان رشد معنوى پیدا مى کنند و این افراد همچون بذرهاى پرثمرى اند که به هر طرف ریشه و شاخه مى گستراند و همه جا را زیر بال و پر خود مى گیرد.

با دقّت در آیات قرآن مجید آشکار مى شود که یکى از اهداف اسلام این است که اختلافات غیر عادلانه اى که براثر بى عدالتى هاى اجتماعى در میان طبقه غنى و ضعیف پیدا مى شود از بین برود و سطح زندگى کسانى که نمى توانند نیازمندى هاى زندگیشان را بدون کمک دیگران رفع کنند بالا بیاید و حدّاقل لوازم زندگى را داشته باشند. اسلام براى رسیدن به این هدف برنامه وسیعى در نظر گرفته است. تحریم رباخوارى به طور مطلق و وجوب پرداخت مالیات هاى اسلامى از قبیل زکات و خمس و صدقات و مانند آنها و تشویق به انفاق، وقف، قرض الحسنه و کمک هاى مختلف مالى قسمتى از این برنامه را تشکیل مى دهد و از همه مهم تر زنده کردن روح ایمان و برادرى انسانى در میان مسلمانان است.(1)

***

ص: 226

آزار خود او را شکسته دل مى سازد در حقیقت چیزى به او نداده است، زیرا اگر سرمایه اى به او داده سرمایه اى هم از او گرفته است و بسا آن تحقیرها و شکست هاى روحى به مراتب بیش از مالى باشد که به او بخشیده است.

بنابراین اگر چنین اشخاصى پاداش نداشته باشند کاملاً طبیعى و عادلانه خواهد بود، بلکه مى توان گفت چنین کسانى در بسیارى از موارد بدهکارند نه طلبکار، زیرا آبروى انسان به مراتب برتر و بالاتر از ثروت و مال است.

منظور قرآن تنها این نیست که پرداخت انفاق مودّبانه و محترمانه و خالى از منّت باشد، بلکه در زمان هاى بعد نباید با یادآورى آن منّتى بر گیرنده انفاق گذارده شود. و این نهایت دقّت اسلام را در خدمات خالص انسانى مى رساند.

باید توجّه داشت که منّت و آزارى که موجب عدم قبول انفاق مى شود اختصاص به مستمندان ندارد، بلکه در کارهاى عمومى و اجتماعى از قبیل جهاد در راه خدا و کارهاى عام المنفعه که احتیاج به بذل مال دارد رعایت این موضوع لازم است.(1)

***

ص: 228

این تعبیر ضمناً اشاره اى به این حقیقت است که ما منابع اینها را در اختیار شما گذاشتیم، بنابراین نباید از انفاق کردن بخشى از طیّبات و پاکیزه ها و سرگل آن در راه خدا دریغ کنید.(1)

تعبیر «طیّبات» (پاکیزه ها) هم پاکیزگى ظاهرى را شامل مى شود و ارزش داشتن براى مصرف و هم پاکیزگى معنوى، یعنى اموال شبهه ناک وحرام؛ زیرا افراد باایمان از پذیرش همه اینها کراهت دارند.

بى شک انفاق در راه خدا براى تقرّب به ذات پاک اوست و مردم هنگامى که مى خواهند به سلاطین و شخصیّت هاى بزرگ تقرّب جویند بهترین اموال خود را به عنوان تحفه و هدیه براى آنها مى برند، در حالى که انسان هاى ضعیفى همچون خودشانند. چگونه ممکن است انسان به خداوند بزرگى که تمام عالم هستى از اوست به وسیله اموال بى ارزش و از مصرف افتاده تقرّب جوید. اینکه مى بینیم در زکات واجب و حتّى در قربانى نباید از نوع نامرغوب استفاده کرد در همین راستاست. به هر حال باید این فرهنگ قرآنى در میان همه مسلمین زنده شود که براى انفاق، بهترین را انتخاب نمایند.(2)

***

ص: 230

و از آن بالاتر خدایى که در راه او انفاق مى کنید و همه چیز شما از اوست راضى به این کار مى شوید.

در حقیقت آیه به نکته لطیفى اشاره مى کند که انفاق در راه خدا یک طرفش مومنان نیازمندند و طرف دیگر خدا و با این حال اگر اموال پست و بى ارزش انتخاب شود از یک سو تحقیرى است نسبت به نیازمندان که ممکن است على رغم تهیدستى مقام بلندى از نظر ایمان و انسانیت داشته باشند و روحشان آزرده شود واز سوى دیگر سوءِ ادبى است نسبت به مقام شامخ پروردگار.

جمله «لا تتیمّموا» (قصد نکنید) ممکن است اشاره به این باشد که اگر در لابه لاى اموالى که انفاق مى کنید بدون توجّه چیز نامرغوبى باشد، مشمول این سخن نیست. سخن این است که از روى عمد اقدام به چنین کارى نکنید.(1)

***

ص: 232

و فطرت پاک خدادادى است.

در توضیح این سخن باید گفت: در نظر ابتدایى انفاق و بذل مال چیزى جز «کم کردن» مال نیست و این همان نظر کوته بینانه شیطانى است، ولى با دقّت و دید وسیع مى بینیم که انفاق ضامن بقاى اجتماع و تحکیم عدالت اجتماعى و سبب کم کردن فاصله طبقاتى و پیشرفت عمومى است و مسلّماً با پیشرفت اجتماع کسانى که در آن اجتماع زندگى مى کنند نیز در رفاه و آسایش خواهند بود و این همان نظر واقع بینانه الهى است.

قرآن به این وسیله به مسلمانان توجّه مى دهد که انفاق اگر به ظاهر چیزى از شما کم مى کند در واقع چیزهایى بر سرمایه شما مى افزاید، هم از نظر معنوى و هم از نظر مادّى.

در دنیاى امروز که نتیجه واثر اختلافات طبقاتى و پایمال شدن ثروت ها به خاطر به هم خوردن تعادل تقسیم ثروت به روشنى به چشم مى خورد درک معناى آیه فوق چندان مشکل نیست.

در تفسیر مجمع البیان از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که هنگام انفاق دو چیز از طرف خداست و دو چیز از ناحیه شیطان: آنچه از جانب خداست یکى آمرزش گناهان و دیگرى وسعت و افزونى اموال و آنچه از طرف شیطان است یکى وعده فقر و تهیدستى و دیگرى امر به فحشاست.

جالب توجّه اینکه از امیرمومنان على (علیه السلام) نقل شده که فرمود:

ص: 234

هنگامى که در سختى و تنگدستى افتادید با انفاق کردن با خدا معامله کنید (انفاق کنید تا از تهیدستى نجات یابید).(1)

***

ص: 235

شایستگى هاى افراد، یعنى هر کس را شایسته بداند از این سرچشمه زلال حیاتبخش سیراب مى نماید.(1)

***

ص: 238

«تذکّر» به معنى یادآورى و نگهدارى علوم و دانش ها در درون روح است.

«الباب» جمع «لب» به معنى مغز است. از آنجا که مغز هر چیز بهترین و اساسى ترین قسمت آن چیز است به عقل و خرد «لب» گفته مى شود.

این جمله مى گوید تنها صاحبان عقل و خرد این حقایق را حفظ مى کنند و به یاد مى آورند و از آن بهره مند مى شوند اگرچه همه افراد (جز مجانین و دیوانگان) صاحب عقل اند، امّا اولوا الالباب به همه آنها گفته نمى شود، بلکه منظور کسانى اند که عقل و خرد خود را به کار مى گیرند و در پرتو این چراغ پرفروغ، راه زندگى و سعادت را مى یابند.(1)

***

ص: 240

پرورش مى دهد و در حقیقت وسیله موثّرى براى تکامل روحى و پرورش شخصیّت اوست.

و از نظر مادّى، افراد محروم و بینوا در یک اجتماع موجب انفجارهاى خطرناک مى شود، همان انفجارهایى که گاهى تمام اصل مالکیّت را در خود فرو مى برد و تمام ثروت ها را مى بلعد و نابود مى سازد.

انفاق فاصله طبقاتى را کم مى کند و خطرهایى را که از این رهگذر متوجّه افراد اجتماع مى شود از میان مى برد، انفاق آتش خشم و شعله هاى سوزان طبقات محروم را فرو مى نشاند و روح انتقام و کینه توزى را از آنها مى گیرد.

بنابراین انفاق از نظر امنیّت اجتماعى و سلامت اقتصادى و جهات مختلف مادّى و معنوى به سود انفاق کنندگان نیز هست.(1)

***

ص: 242

ثانیاً در تجارت و خرید و فروش معمولى طرفین در مسیر تولید و مصرف گام برمى دارند در صورتى که رباخوار هیچ عمل مثبتى در این زمینه ندارد.

ثالثاً با شیوع رباخوارى سرمایه ها در مسیرهاى ناسالم مى افتد و پایه هاى اقتصاد که اساس اجتماع است متزلزل مى گردد، در حالى که تجارت صحیح موجب گردش سالم ثروت است.

رابعاً رباخوارى منشأ دشمنى ها و جنگ هاى طبقاتى است، در حالى که تجارت صحیح چنین نیست و هرگز جامعه را به زندگى طبقاتى و جنگ هاى ناشى از آن سوق نمى دهد.(1)

***

ص: 244

سست مى کند.

د. در روایات اسلامى در ضمن جمله کوتاه و پرمعنایى به اثر سوءِ اخلاقى ربا اشاره شده است.

هشام بن سالم مى گوید امام صادق (علیه السلام) فرمودند: إنّما حَرَّمَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ الرِّبا لِکَیلا یَمتَنِعَ النّاسُ مِن اصطِناعِ المَعرُوفِ: «خداوند ربا را حرام کرده تا مردم از کار نیک امتناع نورزند».(1)

***

ص: 247

باید فرا گرفت و بخش دیگرى از علوم الهى را از طریق صفاى دل و شست و شوى آن با آب معرفت و تقوا فراهم ساخت و این همان نورى است که خداوند در دل هر کس که بخواهد و لایق ببیند مى اندازد «العلم نور یقذفه اللّه فى قلب مَن یشاء».(1)

***

ص: 251

و چون کتمان شهادت و خوددارى از اظهار آن با دل و روح انجام مى شود آن را یک گناه قلبى معرّفى کرده است.

ممکن است مردم ندانند چه کسى قادر بر اداى شهادت است و چه کسى نیست و نیز ممکن است مردم ندانند در آنجا که اسناد و گروگانى وجود ندارد چه کسى طلبکار و چه کسى بدهکار است، خداوند همه اینها را مى داند و هر کس را طبق اعمالش جزا مى دهد.(1)

***

ص: 253

ممکن است به صورت هاى مختلف انجام شود. مثلاً انفاق گاه براى خداست و گاه براى ریا و شهرت طلبى. آیه مى گوید اگر نیّت خود را آشکار سازید یا پنهان کنید خداوند از آن باخبر است و بر طبق آن به شما جزا مى دهد.(1)

***

ص: 255

و این دو در همه مراحل دوش به دوش یکدیگر پیش مى روند.

آرى هر کسى محصول عمل نیک و بد خود را مى چیند و در این جهان و جهان دیگر با نتایج و عواقب آن روبه رو خواهد شد.

آیه فوق با این بیان مردم را به مسؤولیّت خود و عواقب کار خویش متوجّه مى سازد و بر افسانه جبر و اقبال و طالع و موهومات دیگرى از این قبیل که افرادى براى تبرئه خویش دست و پا کرده اند خطّ بطلان مى کشد.(1)

از این آیه به خوبى استفاده مى شود که «تکلیف ما لا یطاق» وجود ندارد، نه در اسلام و نه در ادیان دیگر واصل آزادى اراده است، زیرا مى گوید هر کس در گرو اعمال نیک و بد خویش است. هر کار نیکى انجام دهد براى خود انجام داده و هر کار بدى انجام دهد به زیان خود کرده است. تقاضاى عفو و بخشش و مغفرت نیز شاهد این مدّعاست.

و این امر هماهنگ با منطق عقل و مسأله حسن و قبح است، چرا که خداوند حکیم هرگز چنین کارى نمى کند و این خود دلیلى است بر نفى مسأله جبر.

ولى تکالیف شاق و مشکل امر محالى نیست همانند تکالیف شاقى که در مورد بنى اسرائیل وجود داشته و آن هم مولود اعمال خودشان و کیفر خیره سرى هاى آنها بوده است.(2)

***

ص: 257

انسان است. مسلّماً این گونه فراموشى ها از انسان سلب مسوولیّت نمى کند. بنابراین فراموشکارى هایى که زاییده سهل انگارى است مجازات دارد.

موضوع دیگرى که باید به آن توجّه داشت این است که «نسیان» و «خطا» با یکدیگر تفاوت روشنى دارد.

«خطا» معمولاً به کارهایى گفته مى شود که از روى غفلت و عدم توجّه از انسان سر مى زند مثل اینکه کسى هنگام شکار تیرى را مى زند و بدون قصد به انسانى اصابت و او را مجروح مى کند، ولى «نسیان» در جایى گفته مى شود که انسان با توجّه دنبال کار مى رود ولى مشخّصات حادثه را فراموش کرده، مثل اینکه بیگناهى را مجازات کند به گمان اینکه گناهکار است، زیرا مشخّصات گناهکار واقعى را فراموش نموده است.(1)

***

ص: 259

پیشین در اصل شریعت نبوده، بلکه پس از نافرمانى ها به عنوان عقوبت و کیفر قرار داده شده است.(1)

***

ص: 261

وضعى و تکوینى آن را از روح و روانشان بزداید و هم کیفر آن را از آنان بردارد و سپس از او مى خواهند رحمت واسعه اش که همه چیز را در بر مى گیرد شامل حال آنان شود. و به این ترتیب تقاضاهاى مومنان شامل دنیا و آخرت و پیروزى هاى فردى و اجتماعى و عفو و بخشش و رحمت الهى مى گردد و این تقاضایى است بسیار جامع.(1)

***

ص: 263

که شایسته رحمت نیستند عذاب شدید و انتقام دردناک دارد.

البتّه «انتقام» در اصطلاح امروز بیشتر در مواردى به کار مى رود که اشخاص بر اثر عدم گذشت در برابر خلافکارى ها یا اشتباهات دیگران دست به عمل متقابل مى زنند و حتّى مصلحت خود را در عفو و گذشت در نظر نمى گیرند این صفت مسلّماً پسندیده نیست، زیرا انسان در بسیارى از موارد باید عفو و گذشت را بر مقابله به مثل مقدّم بدارد، ولى «انتقام» در اصل لغت به این معنى نیست، بلکه به معنى کیفر دادن گناهکار است و مسلّماً مجازات گناهکاران گردنکش و ستمگر نه تنها کار پسندیده اى است که صرف نظر کردن از آنها مخالف عدالت و حکمت است.(1)

***

ص: 266

سرعت عجیبى در مخفیگاه رحم هر روز شکل و نقش تازه اى به خود مى گیرد. گویا جمعى نقّاش ماهر و چیره دست در کنار آن نشسته، شب و روز روى آن کار مى کنند و از این ذرّه ناچیز در مدّت بسیار کوتاهى انسانى مى سازند که ظاهرش بسیار آراسته و در درون وجودش دستگاه هایى بسیار ظریف و پیچیده و دقیق و حیرت انگیز دیده مى شود. اگر از مراحل جنین عکس بردارى شود (همان طور که شده است) و از مقابل چشم انسان این عکس ها یکى بعد از دیگرى عبور کند انسان به عظمت آفرینش و قدرت آفریدگار آشنایى تازه اى پیدا مى کند و بى اختیار این شعر معروف را زمزمه خواهد کرد:

زیبنده ستایش آن آفریدگارى است******کارد چنین دل آویز نقشى زماء و طین

و عجب اینکه تمام این نقش ها بر روى آب که معروف است که نقشى به خود نمى گیرد مى شود «که کرده است در آب صورتگرى»!(1)

***

ص: 269

معاصر و گذشته نیز تأیید مى کند که سرچشمه بسیارى از حوادث اجتماعى طوفان هاى ناشى از این غریزه بوده است.

ذکر این نکته نیز لازم است که آیه مورد بحث و سایر آیات مشابه آن هیچ گاه علاقه معتدل به زن و فرزندان و اموال و ثروت را نکوهش نمى کند، زیرا پیشبرد اهداف معنوى بدون وسایل مادّى ممکن نیست. به علاوه قانون شریعت هرگز بر ضدّ قانون خلقت و آفرینش نمى تواند باشد. آنچه نکوهش شده عشق و علاقه افراطى و به عبارت دیگر «پرستش» این موضوعات است.

واژه «قناطیر» جمع «قنطار» به معنى چیز محکم است، سپس به مال زیاد گفته شده و «مقنطره» اسم مفعول از همان مادّه به معنى مضاعف و مکرّر آن است و ذکر این دو کلمه پشت سر هم براى تأکید است.

واژه «خیل» اسم جمع و به معنى اسب ها یا اسب سواران هر دو است.

کلمه «مسوّمه» در اصل به معنى نشاندار است و نشان داشتن آن یا به سبب برازندگى اندام و مشخّص بودن چهره، یا به سبب تعلیم و تربیت آنها و آمادگى براى سوارى در میدان جنگ است.

بنابراین آیه مورد بحث به شش چیز از سرمایه هاى مهمّ زندگى که عبارتند از زن، فرزند، پول نقد، مرکب ممتاز، چارپایانى که در دامدارى استفاده مى شوند (انعام) و زراعت ها (حرث) اشاره

ص: 272

مى کند که ارکان زندگى مادّى انسان را تشکیل مى دهند.

«متاع» به چیزى مى گویند که انسان از آن بهره مند مى شود و حیات دنیا به معنى زندگى پایین و پست است. بنابراین معناى جمله «ذلِکَ مَتاعُ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا» چنین مى شود که اگر کسى تنها به این امور ششگانه به عنوان هدف نهایى عشق ورزد و از آنها به صورت نردبانى در مسیر زندگى انسانى بهره نگیرد چنین کسى تن به زندگى پستى داده.

در حقیقت جمله «الحَیوةِ الدُّنیا» (زندگى پایین) اشاره به سیر تکاملى حیات و زندگى است که زندگى این جهان نخستین مرحله آن محسوب مى شود. لذا در پایان آیه به آن زندگى عالى تر که در انتظار بشر است اشاره کرده و مى فرماید: «وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَ_َابِ»، یعنى سرانجام نیک در نزد خداوند است.(1)

***

ص: 273

و بالاتر در جهت مادّى و معنوى که از هرگونه عیب و نقص پاک و پاکیزه است نصیب آنها خواهد کرد.(1)

***

ص: 275

بشرى خداوند ادیان کامل ترى را براى آنها فرستاده تا به مرحله نهایى تکامل که دین خاتم پیامبران پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است رسیده.

امیرمومنان على (علیه السلام) در گفتارى که در کلمات قصار نهج البلاغه از او نقل شده این حقیقت را ضمن بیان عمیقى روشن فرموده است:

لاَنسُبَنَّ الإسلامَ نِسبَةً لَم یَنسُبها أَحَدٌ قَبلی: الإسلامُ هُوَ التَّسلیمُ، وَالتَّسلیمُ هُوَ الیَقینُ، وَالیَقینُ هُوَ التَّصدیقُ، وَالتَّصدیقُ هُوَ الإقرارُ، وَالإقرارُ هُوَ الأداءُ وَالأداءُ هُوَ العَمَلُ: در این عبارت امام مى فرماید: «اسلام را چنان تفسیر مى کنم که هیچ کس پیش از من آن را چنین تفسیرى نکرده باشد. (سپس شش مرحله براى اسلام بیان فرمود) اسلام همان تسلیم است (تسلیم در برابر فرمان خدا) و تسلیم همان یقین است (زیرا تسلیم بدون ایمان و یقین ممکن نیست) و یقین همان تصدیق است (چرا که تصدیق در درون قلب کافى نیست و باید آن را افشا کرد) و اقرار همان احساس مسؤولیّت است (چرا که بدون آن لفظى است بى معنا) و احساس مسؤولیّت همان عمل است (چرا که نتیجه احساس مسؤولیّت عمل است)».(1)

این روشن ترین تفسیرى است که براى اسلام در تمام جنبه ها مى توان بیان کرد.

موضوع جالبى که از آیه استفاده مى شود این است که سرچشمه اختلاف ها و کشمکش هاى مذهبى معمولاً از جهل و بى خبرى

ص: 278

نیست، بلکه بیشتر به خاطر بغى و ظلم و انحراف از حق و اعمال نظرهاى شخصى است. اگر مردم، به خصوص دانشمندان، تعصّب و کینه توزى و تنگ نظرى ها و منافع شخصى و تجاوز از حدود و حقوق خود را کنار بگذارند و با واقع بینى و روح عدالتخواهى احکام خدا را بررسى کنند جادّه حق بسیار روشن خواهد بود و اختلافات به سرعت حل مى شود.

هنگامى که دستورهاى مذاهب را بررسى کنیم مى بینیم همه یک هدف را تعقیب مى کنند و همه براى سعادت انسان آمده اند اگرچه با گذشت زمان تکامل یافته اند. در واقع ادیان آسمانى همچون دانه هاى باران هستند که از آسمان نازل مى شود. دانه هاى باران همه حیاتبخش هستند ولى هنگامى که روى زمین هاى آلوده مى ریزند که یکى شور است و دیگرى تلخ، به رنگ ها و طعم هاى مختلف درمى آیند. این اختلافات مربوط به باران نیست، بلکه مربوط به زمین هاى آلوده است منتها روى اصل تکامل آخرین آنها کامل ترین آنهاست.(1)

***

ص: 279

تنها بستگى به اعمال خود انسان دارد نه به پندارهاى واهى و خیالات باطل.(1)

***

ص: 281

هماهنگ ناشایستگى امّت هاست.

جمله «بِیَدِکَ الخَیرُ» نشان مى دهد که تمام خیرها و برکات و نیک ها و خوبى ها در دست خداست.

در ضمن از این جمله استفاده مى شود که هم عزّت خیر است و هم ذلّت و هم بخشیدن حکومت و هم گرفتن آن هر کدام در جاى خود خیر است و بر طبق قانون عدالت، شرّى وجود ندارد. جانیان و بدکاران خیرشان در آن است که در زندان باشند و نیکوکاران باایمان خیرشان در آزادى است.

به تعبیر دیگر در جهان هستى شرّى وجود ندارد این ما هستیم که خیرات را مبدّل به شرّ مى کنیم.

و اگر مى گوید خیر تنها به دست تو است و از شر سخنى نمى گوید به خاطر آن است که شرّى از ذات پاک او صادر نمى شود.

آیه یک مفهوم کلّى و عمومى دارد که طبق آن تمام حکومت هاى خوب و بد بر طبق مشیّت خداست، ولى با این توضیح که خداوند یک سلسله عوامل و اسباب براى پیشرفت و پیروزى در این جهان آفریده و استفاده از آثار این اسباب همان مشیّت خداست.

بنابراین خواست خدا یعنى آثارى که در آن اسباب و عوامل آفریده شده است. حال اگر افراد ستمگر و ناصالحى (همچون چنگیز و یزید و فرعون و جز اینها) از آن وسایل استفاده کردند و ملّت هایى ضعیف و زبون و ترسو به آن تن در دادند و حکومت

ص: 283

ننگین آنها را تحمّل کردند این نتیجه اعمال خود آنهاست که گفته اند: «هر ملّتى لایق همان حکومتى است که دارد». ولى اگر ملّت ها آگاه بودند و آن عوامل و اسباب را از دست جبّاران گرفته و به دست صالحان دادند و حکومت هاى عادلانه اى به وجود آوردند باز نتیجه اعمال آنهاست که بستگى به طرز استفاده از عوامل و اسباب الهى دارد.

در حقیقت آیه بیدارباشى براى همه افراد و جوامع انسانى است که به هوش باشند و از وسایل پیروزى بهره گیرند و پیش از آنکه افراد ناصالح بر آنها چیره شوند و مقامات حسّاس اجتماع را از دست آنها بگیرند آنها بکوشند و سنگرها را اشغال کنند.

کوتاه سخن اینکه خواست خداوند همان است که در عالم اسباب آفریده تا چگونه ما از آنها استفاده کنیم.(1)

***

ص: 284

حساب ندارد، زیرا حساب را آنها نگه مى دارند که سرمایه محدودى دارند و بیم تمام شدن یا کمبود سرمایه درباره آنها مى رود چنین اشخاصى دائم در عطایاى خود حسابگرند تا مبادا سرمایه آنها از دست برود، امّا خداوندى که دریاى بى پایان هستى و کمالات است، نه بیم کمبود دارد و نه کسى از او حساب مى گیرد و نه نیازى به حساب دارد.

سوالى در اینجا مطرح است و آن اینکه از نظر قانون آفرینش و حکم عقل و دعوت انبیا هر کسى در کسب سعادت و خوشبختى و عزّت و ذلّت و تلاش و کوشش براى کسب روزى خویش مختار و آزاد است، پس چگونه در آیه فوق همه اینها به خداوند نسبت داده شده است؟

پاسخ این است که سرچشمه اصلى عالم آفرینش و تمام مواهب و قدرت هایى که افراد دارند خداست. اوست که همه امکانات را براى تحصیل عزّت و خوشبختى در اختیار بندگان قرار داده و اوست که قوانینى در این عالم وضع کرده که اگر پشت پا به آن بزنند نتیجه آن ذلّت است و به همین دلیل همه اینها را مى توان به او نسبت داد، ولى این نسبت هرگز منافات با آزادى اراده بشر ندارد، زیرا انسان است که از این قوانین و مواهب، از این قدرت ها و نیروها حسن استفاده، یا سوءِ استفاده مى کند.(1)

***

ص: 286

بى رحمانه بر آن جامعه مى تاختند و همه چیز آنها را به یغما مى بردند.

جمله «مِن دُونِ المُومِنِینَ» اشاره به این است که هر کس در زندگى اجتماعى نیاز به دوستان و یاورانى دارد، ولى افراد باایمان باید اولیاى خود را از میان افراد باایمان انتخاب کنند و با وجود آنان چه نیازى به کفّار بى رحم و ستمگر است. تکیه بر وصف ایمان و کفر اشاره به این است که این دو از یکدیگر بیگانه و آشتى ناپذیرند.(1)

***

ص: 288

از این آیه ضمناً روشن مى شود که محبّت یک طرفه نمى تواند باشد، زیرا هر محبّتى دارنده آن را دعوت مى کند که عملاً در راه خواست هاى واقعى محبوب گام بردارد و در چنین حالى به طور قطع، «محبوب» نیز به او علاقه پیدا مى کند.

روح و حقیقت دین همان ایمان و عشق به خداست. ایمان و عشقى که شعاع آن تمام وجود انسان را روشن مى کند و همه اعضا و دستگاه هاى تن تحت تأثیر آن قرار مى گیرند و اثر بارز و روشن آن پیروى از فرمان خداست.(1)

***

ص: 292

بدیهى است که تعبیر «کُن» (باش) در حقیقت بیان اراده قطعى خداست، وگرنه نیاز به سخنى نیست، یعنى به مجرّد اینکه اراده او بر چیزى تعلّق گرفت و فرمان آفرینش صادر شد فوراً لباس هستى بر آن پوشانده مى شود.(1)

***

ص: 294

خداوند بى پایان است. آنها براى اجراى طرح هاى خود قدرت ناچیزى دارند، در حالى که قدرت او بى پایان است.(1)

***

ص: 296

مى شود خدا بر او نظر رحمت مى افکند و هنگامى که از آن هم نزدیک تر شد او را از آثار لغزش هاى گناه پاک مى سازد و در نتیجه از عذاب دردناک نجات مى یابد و غرق در نعمت هاى او مى شود، ولى کسانى که در مسیر پیمان شکنى و استفاده هاى نادرست از نام پروردگار قرار گرفتند از همه این مواهب و برکات محروم مى شوند و مرحله به مرحله عقب نشینى مى کنند.(1)

***

ص: 303

نبوده، بلکه هدف تربیت معلّمان و مربّیان و رهبران مردم بوده است. یعنى کسانى که بتوانند محیطى را با علم و ایمان خود روشن سازند.

در آیه فوق نخست به مسأله تعلیم (یاد دادن) و سپس به مسأله «تعلّم» و درس خواندن اشاره شده است. تفاوت این دو کلمه از این نظر است که «تعلیم» معناى وسیع و گسترده اى دارد که هرگونه یاد دادن از طریق گفتار و کردار نسبت به افراد باسواد و بى سواد را شامل مى شود، ولى درس خواندن به فراگیرى هایى گفته مى شود که از روى کتاب و دفتر باشد و به اصطلاح نسبت میان این دو عموم و خصوص مطلق است.

به این ترتیب هدف انبیا پرورش عالمان ربّانى و مصلحان اجتماعى و افراد دانشمند و آگاه و مدیر و مدبّر بوده است.(1)

***

ص: 305

فرمان هاى او به صورت قوانین طبیعى و مافوق طبیعى است که بر موجودات مختلف این جهان حکومت مى کند و همه آنها مجبورند در برابر آن زانو بزنند و لحظه اى از این قوانین سرپیچى نکنند و اگر فرضاً سرپیچى کنند ممکن است محو و نابود شوند. این یک نوع اسلام و تسلیم در برابر فرمان خداست. بنابراین، اشعه آفتاب که به دریاها مى تابد و بخار آب که از آن برمى خیزد و قطعات ابر که به هم مى پیوندند، دانه هاى باران که از آسمان فرو مى ریزد، درختانى که بر اثر آن نمو مى کنند و گل ها که در پرتو آن شکفته مى شوند، همه مسلمانند، زیرا هر کدام در برابر قانونى که آفرینش براى او تعیین کرده است تسلیم اند.

نوع دیگر فرمان خدا فرمان تشریعى نامیده مى شود. یعنى قوانینى که در تشریع آسمانى و تعلیمات انبیا وجود داشته است. تسلیم در برابر آنها جنبه اختیارى دارد و تنها افراد باایمان هستند که به خاطر تسلیم در مقابل آنها شایسته نام مسلمان مى باشند. البتّه سرپیچى از این قوانین نیز بالمآل دست کمى از سرپیچى از قوانین آفرینش ندارد که این هم باعث انحطاط و عقب ماندگى یا نابودى است.

بنابراین کافران با اینکه از قبول اسلام در برابر بخشى از فرمان هاى خدا سرباز زده اند ناچار به قبول بخش دیگر شده اند، پس چرا آنها در برابر همه قوانین الهى و دین و آیین حق یک باره

ص: 307

تسلیم نمى شوند.

احتمال دیگر در تفسیر آیه این است که افراد باایمان در حال رفاه و آرامش از روى رغبت و اختیار به سوى خدا مى روند، امّا افراد بى ایمان تنها هنگام گرفتارى و مشکلات طاقت فرسا به سوى او مى شتابند و او را مى خوانند.(1)

***

ص: 308

و پرداختن به غیر از آن جز زیان چیزى در پى نخواهد داشت.

و آنها که با تقلید نابه جا و تعصّب جاهلى و مسائل نژادى و خرافات خود ساخته پشت به این آیین کنند بدون شک گرفتار خسران خواهند شد و جز تأسّف و ندامت از سرمایه هاى عمر و حیات که بر باد داده اند نتیجه اى نخواهند گرفت.

در حدیثى از پیامبر (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که فرمود: «روز قیامت اعمال را یک به یک (در دادگاه الهى) مى آورند هر کدام خود را معرّفى مى کند یکى مى گوید من نمازم، دیگرى مى گوید من روزه ام و... سپس اسلام را مى آورند و مى گوید: پروردگارا! تو سلامى و من اسلام، خداوند مى فرماید: امروز به واسطه (مخالفت با) تو مواخذه مى کنم و به تو پاداش مى دهم. خداوند در کتابش مى فرماید: وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلاَمِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِى الاْخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ».(1)

***

ص: 310

او زمینه هاى هدایت را در وجود خود از میان برده است.

«لعن» در اصل به معنى طرد و دور ساختن آمیخته با خشم و غضب است و در مورد خداوند به معنى دور ساختن از رحمت خویش است. امّا در مورد فرشتگان و مردم به معنى خشم و تنفّر و طرد معنوى یا تقاضا از خداوند درباره دور ساختن افراد مورد لعن از رحمت است.(1)

***

ص: 312

پیشین را جبران کند وگناه نقصى در ایمان انسان ایجاد مى کند که بعد از توبه باید تجدید ایمان کند تا این نقص برطرف شود.(1)

***

ص: 314

و انفاق کنند) این است که انفاق آنها هر قدر زیاد باشد با وجود آلودگى روح و جان و دشمنى با حق بى فایده است وگرنه معلوم است که اگر مجموع زمین پر از طلا شود در آن موقع ارزش طلا با خاک یکسان خواهد بود. بنابراین جمله بالا کنایه اى براى بیان وسعت دایره انفاق و بخشش است.

در پایان آیه به نکته دیگرى اشاره دارد و آن اینکه نه تنها فدیه و انفاق به حال آنها سودى ندارد، بلکه شفاعت شفاعت کنندگان شامل حال آنها نمى شود، زیرا شفاعت شرایطى دارد که یکى از مهم ترین آنها ایمان به خداست و به همین دلیل اگر تمام شافعان روز قیامت جمع شوند تا براى فرد بى ایمانى شفاعت کنند پذیرفته نخواهد شد.

و اصولاً چون شفاعت به اذن خداست آنها هرگز از چنین افراد نالایقى شفاعت نمى کنند که شفاعت نیز لیاقتى لازم دارد، چرا که اذن الهى شامل افراد نالایق نمى شود.(1)

***

ص: 317

ص: 318

ص: 320