بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ

ای مسلم اگر بآنچه تو را در کار مردم مدینه فرمان کردم بپای آوردی و از آن فراغت

یافتی ، دیگر در آنجا درنگ مجوی و بجانب مکه و جنگ پسر ز بیر آهنگ جوی ،

و یکباره با عدت وعدت خویش و عزم استوار و آهنگ پایدار و پیاده و سوارو مردان

کارزار روی بمکه آور، و بازوی مردی نمودارساز، و از آرامش و آسایش چشم بر گیر،

و در قتال و قتل ابن زبیر، و خمود آتش مخالفت و فتنه او خودداری و تقصیر و

مسامحت و کوتاهی مکن ، و هر چه صلاح مارا در آن بینی و پیشرفت سلطنت ما را

در آن یابی بکاربند ، اگر چه اسباب فساد و زیان سایر عباد و بلاد باشد.

ابن اثیر مینویسدچون مسلم از قتال مدینه بپرداخت روح بن زنباع جذامی

و بروایتی عمر بن مخرمه الاشجعی را از جانب خویش در مدینه خلیفه ساخت ، و

باسیاه خود بمحاربت ابن زبیر روی بمکه نهاد ، و همی برفت تا به مشلّل پیوست

و مشلّل بضم ميم و بفتح شین معجمه ولام مفتوحه مشد ّده نام کوهی است که از آنجا

بقدید فرود میشوند ، و بقولی در موضع معروف به هرشی در آمد و هرشی بفتح و

سکون و قصر: نام عقبه در راه مکه معظمه است.

بالجمله چون بیکی از اماکن رسید حالت مرگ بروی استیلا یافت ، و

بدانست که آرزوی ویرانی مکه و قتل ابن زبیر و اهالی مکه را بگور خواهد برد،

پس بادلی غمگین و خاطری اندوهناك حصين بن نمیر را احضار نمود ، و با او گفت

یا بردعة الحمار ! ای پلاس زیر پالان حمار دانسته باش : که اگر من باختیار خود

بودم ترا بر این لشکر امارت نمیدادم ، لكن امیر المؤمنین این وصیت بنمود ، و

هم اکنون این امر را با تو گذاشتم و بروایتی مسرف ملعون باپاره از خواص خویش

گفت که اگر نه آن بودی که یزید با من گفت اگر حادثه بتو روی کند امارت سپاه

و سپهسالاری گردان کینه خواه را با حصین بن نمیر گذارم هرگز بدو تفویض نمیکردم،

چه طایفه یمانیه را حالت رقت و رحمتی است ، و این کار که ما را پیش افتاده نهایت

شدت و بطش و سلامت و استقرار عزیمت و عدم التفات بآنچه ما یه تشویش خیال

و تزلزل بال است درخور دارد ، آنگاه روی با حصین بن نمیر کرد و گفت: ببایست

ص: 4

بسوی مکه شتاب گیری ، و با شدتی سخت تر از صولت شیر، (1) وحدتی تندتر

از زبان شمشیر، و سورتی شدید تر از جنبش مار ، و حرارتی زبانه زن تراز

زبانه نار ، دمار از روزگار مردم مکه و اشراف قریش بر آوری ، و هیچ اندیشه

نکنی که خانه خدای و حرمت آن چیست، و اشراف قریش و حشمت آن با کیست،

یا با تو گویند این خانه خدای و بیت الله الحرام است و خداوندش حرم امن

گردانیده ، هرگز باین مزخرفات و سخنان بیهوده گوش مده ، چه حرمت فرمان

امير المؤمنین از بیت و حرم و از جمله حرمات و آنچه از این نیز بالاتر باشد برتر

است، هرگز در عزیمت و اندیشۀ خویش به تهاون و تشویش مباش ، و مخالفان يزيدرا

از بیخ و بن بركن ، و منجنيقها نصب کن و از ویرانی خانه خدای وقتل اقارب و

اصحاب رسول خدای پرهیز مکن چون این سخنان بپایان آورد.

«قَالَ اللَّهُمَّ أَنِّي لَمْ اعْمَلْ قَطُّ بَعْدَ شَهَادَةِ أَنْ لَا اله الَّا اللَّهِ وَانٍ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ

عَمَلًا أَحَبَّ الَىَّ مِنْ قَتْلَى أَهْلِ الْمَدِينَةِ وَ لَا أَرْجَى عِنْدِى فِي الاخرة » گفت : بار خدايا

بعد از شهادت به یگانگی خدا و رسالت محمد مصطفی هیچ کرداری را از کشتن مردم

مدینه محبوب تر و برای مغفرت و ذخیره آخرت نیکوتر نمیدانم ، از پس این کلمات

نفس آخرین برآورد و راه سجین در سپرد ، و این قضیه در اوایل محرم الحرام سال

شصت و چهارم بود .

و چون مسلم بمرد و حصین از کار او بپرداخت با لشکر شام جانب بيت الله

الحرام گرفت و چهار روز از شهر محرم الحرام سال مذکور باقی مانده بمکه

پیوست ، و برکوه ابوقبیس و اطراف آنجا منجنیق بربست ، و در اینوقت اهل

مکه و مردم حجاز با ابن زبیر بیعت کرده و بروی انجمن نموده بودند، و هم

آنجماعت که از اهل مدینه در وقعه حره فرار کرده بودند با بن زبیر ملحق شدند

و همچنین نجدة بن عامر حنفی با جماعتی از مردم خوارج بروی قدوم نموده و بحفظ

ص: 5

وصیانت بیت الله مشغول بودند ، پس ابن زبیر با مردم خویش از مکه بیرون و با

مردم شام روی در روی شدند ، و این هنگام برادرش منذر بن زبیر نیز حاضر بود

پس منذر بن زبیر با یکتن از مردم شام مبارزت و مقاتلت نمودند و هر يك ضربتی

بآن يك فرود آوردند که هر دو تن در آن ضربت بمردند.

آنگاه یکباره مردم شام از جای جنبش گرفتند و برسپاه ابن زبیر حمله

آوردند، و چنان قتال و جدالی سخت بنمودند که اصحاب عبدالله را پراکنده

کرده و استر عبدالله نیز بر زمین آمد ، عبدالله گفت «تعساً» و فرود گردید وصیحهٔ

بأصحاب خویش زد ، و مسور بن مخرمه و مصعب بن عبدالرحمن بن عوف روی بدو

کردند و بمقاتلت پرداختند تا بجمله مقتول شدند ، و ابن زبیر تا شامگاه با مردم

شام بمضاربت و مقاتلات بگذرانید، آنگاه دست از هم باز داشتند ، و این واقعه در حصر

اول بود و از آن پس نیز مردم شام بقیه ایام محرم و صفر را بتمامت با این زبیر

مقاتلت نمودند ، و چون سه روز از ایام شهر ربیع الاول سال شصت و چهارم بجای

ماند مجانیق بر بستند و سنگ بخانه خدای افکندند و بآتش بسوختند و اینشعر

بارجوزه همیخواندند:

خطارة مثل الفنيق المزيد***نرمي بها اعواد هذا المسجد(1)

و در بعضی تواریخ نوشته اند چون سپاه شام از مقاتله با لشکر ابن زبیر و

قتل برادرش منذر بپرداختند و سپاه ابن زبیر انهزام یافتند ، و با ابن زبیر در آن

حرم محترم متحصن شدند ، مکه معظمه را بحصار در افکندند ، وبرکوه ابوقبیس

منجنیقها بر کشیدند ، و بشهر مگه بر ابرار و فجار برمی احجار پرداختند و جمعی

کثیر را بهلاکت در آوردند ، و اغلب دور و قصور را ویران ساختند.

مسعودی میگوید: در اینحال ابن زبیر در بیت الحرام پناهنده گشت و خویشتن

ص: 6

را العائد بالبيت نامید ، و آن نام شهرت یافت چنانکه سلیمان بن قته (1) و دیگر

شعراء در اشعار خویش مذکور داشتند ، و حصین بن نمیر با مردم شام فرمان داد تا

مناجیق و عرادات از جبّان (2) و فجاج بر مکه و مسجد مشرف ساختند، و

ابن زبیر در مسجد الحرام بود، و مختار بن ابی عبید ثقفی نیز در جمله جماعت

و در حمایت و بیعت او بود و بامامت او انقیاد داشت با شرایطی که بر وی شرط

نهاده بود که و هیچ اندیشه با وی مخالفت نکند و در اوامر او عصیان

نورزد، و در اینحال یکسره سنگ و آتش نفط که برای سوزانیدن و احتراق تعبیه

کرده بودند از مناجیق و عرادات در بیت الله الحرام فرود میشد ، از این روی کعبه

ویران گردید و آن بنا بسوخت ، و هم صاعقه از آسمان فرود گشت و یازده تن

و بروایتی فزون تر از طاغیان شام و مقیمان مناجیق را نابود ساخت ، و اینواقعه

در روز شنبه سه روز از شهر ربیع الاول بر گذشته یازده روز قبل از هلاکت یزید

عليه اللعنه روی نمود ، و کار بر مردم مگه سخت دشوار و بر این زبیر نا هموار

بود ، چه یکسره از رمی احجار و آسیب نار و تیغ آبدار تن آزار و تیره روزگار

بودند و ابوحره مدنی این شعر در این باب گوید:

ابن نمیر بئس ما تولی***قد احرق المقام والمصلى (3)

ابن اثیر گوید که بعضی گفته اند: که سبب سوختن کعبه این بود که

اصحاب ابن زبیر در اطراف کعبه آتشی بر افروختند اتفاقاً بادی وزیدن گرفت و

شراره بر ثیاب کعبه بیفکند، و چون ثیاب کعبه بسوخت اخشاب (4) کعبه محترق

ص: 7

شد ، لکن روایت نخست اصح است ، زیرا که بخاری در صحیح خود مینویسد که ابن

زبير بعد از آنکه از مناجیق سنگ و آتش بکعبه در افکندند در خمود (1) آن

آتش نپرداخت و افروخته بگذاشت تا مردم مکه آنحال و کعبه را در آن اشتعال

بنگرند و خبث و كفر أهل شام را بدانند و در حرب و دفع ایشان حريص

گردند .

در اخبار الدول مسطور میباشد که در شهر صفر سال مذکور منجنيقها بر

کوه ابوقبیس نصب کردند و کعبه معظمه را برمی احجار و افکندن آتش دچار

ساختند ، و از آن نیران شراره بأستار کعبه در افتاد ، و آن استار را با سقف

و دو شاخ آن کبش (2) را که در فدیه حضرت اسمعیل علیه السلام جبرئیل آورده بود

و در سقف جای داده بودند بسوخت . و صاحب روضة المناظر میگوید : حصین بن

نمیر چهل روز عبدالله زبیر را در حصار افکنده بود که از مرگ یزید خبر رسید

و در اینمدت کعبه را از سنگ باران و آتش افکندن ویران کرد و بسوخت.

مع القصه ، حصين بن نمير همچنان در محاصره ورمی احجار و قاروره های

آتشبار مردم مکه را دچار روزگاری ناهموار داشت . و هر روز جمعی را تباه ساخت

و از جمله ایشان مسور بن مخرمة بن نوفل بود كه در سلك صحابه انتظام داشت در سن شصت و

دو سالگی رایت عزیمت بسرای آخرت برافراشت ، واثواب وابواب کعبه و مسجد

الحرام بجمله و آن بيت محترم برهنه ماند و طاغیان شام روز تاروز براشتداد نایره

فساد و اضطراب و التهاب متوقفان آباد (3) میمنت بنیاد می افزودند تا بناگاه از مرگ

یزید پلید خبر رسید.

ص: 8

موافقت دارد ، و میگوید : یزید شاعری فصیح و عربی و با مادرش میسون دختر

بجدل كلبيه در طایفه بنی کلب تربیت یافت .

مسعودی میگوید : هلاکت یزید در حوارین از اراضی دمشق در هفدهم شهر

صفر سال شصت و چهارم ، و عمرش سی و سه سال، و مدت خلافتش سه سال و هشت

ماه الا هشت شب ، و هم بروایت او در تحدید مدت خلافت خلفا سه سال و هشت

ماه الا سه روز بود ، و چون بمرد ازقبیله عنزه مردی این شعر را در خبث وشرارت

او بگفت :

یا ایها القبر بحوارين***ضمنت شر الناس اجمعین (1)

و از این شعر معلوم میشود که وفات آن ملعون در حوارين بضم وكسر حاء

مهمله وتخفيف واو،حصنی است از ناحیه حمص و نیز نام دو قریه است ما بين تدمر

و دمشق . یاقوت حموی در معجم البلدان میگوید: حوارين باعراب مذکور شهری

است در بحرین که زیاد بن عمرو بن المنذر آنجا را بگشود و از این روی آنجا

زیاد حوارین گویند و حوارين بضم اول و تشدید و او وبكسر وفتح راء مهمله و بعد

ازياء تحتانی ساکنه نون: قریه ایست در حلب وحصنی است در ناحیه حمص چنانکه

شاعر گوید :

ياليلة لي بحوارين ساهرة***حتى تكلم في الصبح العصافير (2)

و یزید بن معویه در سال شصت و چهارم در این حوارین بمرد وازاینجا و از آن

اشعار و نیز از این شعر که اخطل نصرانی در مرثیه آن ملعون میگوید :

لعمرى لقد دلّى الى اللحد خالد ***جنازة لا نكس الفؤاد و لا غمر

مقيم بحوارين ليس يريمها***سقته الغوادي من تراب ومن غمر

و هم از آنجا که یزید غالب اوقات را در حمص میگذرانید و اینجا مجاور

ص: 10

آن است معلوم میشود که در حوارین هلاك شده است ، و نیز از آن خبر که مسعودی

در مروج الذهب در نبش قبور خلفای بنی امیه مذکور میدارد همین مطلب معین

میگردد، چنانکه اشارت میرود ، و اگر در حوران بدوزخ و نیران رفته بود در معجم

البلدان مسطور میشد ، و بعضی از مورخین نوشته اند که اصح روایات این است که

یزید درسی و پنجسالگی خلیفه شد، زیرا که ولادتش در سال بیست و ششم در زمان

خلافت عثمان بن عفان روی داد تا سال شصت و یکم هجری که خلافت یافت،این

مقدار از روزگارش بپایان رفته خواهد بود.

صاحب حبیب السیر نوشته است که سبب مرگ یزید این بود که یکی روز

بشرب مدام (1) قیام نمود و چون مست طافح و از خود بیخبر شد، بپای شد و

آغاز رقصیدن نهاد، در اثنای رقص و عدم شعور بیفتاد و فرق سرش چنان برزمین

آمد که بدون استقرار در هیچ محل جز بآتش نیران مکان نیافت ، پسرش معويه

برجسدش نماز گذاشته او را از حوارین بدمشق آورده در گور سپردند ، در مقتل ابی

مختف مسطور است که یزید ملعون مدتی قلیل بعد از حضرت امام حسین صلوات الله

علیه در جهان بزیست ، تا یکی از روزها از پیشکار سوار گشت و با اعوان و انصارش

رهسپار شد ، در اینحال آهوئی در نظرش نمودار شد ، یزید در طلبش اسب برانگیخت

و با همراهان گفت: هيچيك از دنبال من متازید، و از هر سوی اسب همی بتاخت

و سهل و سخت را نشناخت، تا بمکانی پیوست که از طریق عبور بیخبر ماند

حیران و سرگردان و نرسان و دور از اعوان بهرسوی شتابان بود.

ناگاه مردی اعرابی که لثام خویش را بر بسته بود، او را بدان حال

نگران شد، و گفت: اگر راه را گم کرده راه نمائی کنم ، اگر گرسنه هستی سیرت

نمایم ، اگر تشنهٔ سیرابت کنم ، یزید گفت : اگر مرا بشناسی بر تکریم و اعزاز من

بخواهی افزود ، اعرابی گفت: بازگوی تاکیستی و در اینجا از چیستی؟ ، گفت:

یزید بن معویه هستم، اعرابی چون این سخن بشنید از روی خشم و ستیز گفت :

ص: 11

« لا مرحباً بما اتيت و لا اهلا بما ابدیت » لعنت بر آغاز و انجام و بامداد و شام

تو باد ، همانا دیداری بس قبیح و گفتاری بس وقیح و چهره نامیمون و نمایشی

بس ملعون آوردی ، سوگند باخدای چنانت بکشم که حسین بن امیرالمؤمنین علیه السلام

را شهید ساختی، آنگاه اعرابی تیغ خون آشام از نیام بركشيد تا اورا بخاك وخون

در کشد ، بازۀ (1) یزید چون لمعان و بریق آن تیغ بدید بهرسوی جست و خیز

گرفت، ویزید را از کوهه زین برزمین افکند و همی شکم پلیدش را بالگد بکوفت

تا امعاء و احشاء آن ملعون را بیرون ریخت و باسفل السافلین جحيم روان ، و تیغ

اعرابی را از آلایش بآن خون خبیث و جسم کثیف بی نیاز ساخت.

و هم ابو مخنف گوید: بعضی گفته اند: که آن ملعون تشنه و عطشان بزبانیه

دوزخ همعنان شد ، و بقولی بادل تفته و جگر کباب از پی آب همی بتاخت تا به برکه

آبی رسید ، و دلش در هوس آب در التهاب بود، و مرغی منکر و بزرگ جثه در کنار

آن بر که بود ، یزید خواست از آن آب بیاشامد آن مرغ بروی بتاخت و او را

بشکم فروبرد و بسوی آسمان پرزنان برفت، و دیگرباره بازگشت و در کنارهمان

آبگاه قی کرد، ویزید دیگر باره صورت آدمی گرفت و عطشان بخوردن آب تازان

شد ، آنمرغ بدو تاخت و با چنگ و منقار بدنش را پاره پاره ساخت و جمله را بلع

نمود ، و همچنان قی فرمود و انسانی باندام گردید . و چون خواست آب بیاشامد

همچنان بند از بندش را با منقار برگشود و بلع نمود ، و تا روزگار باز پسین باوی

همین معاملت کند و آن ملعون بهمین عذاب و عقاب دچار است تا با نتقام یوم القیام و

آتش جهنم گرفتار گردد. (2)

و ابو عبدالله عبدالله بن محمد که معاصر ابی مخنف است در کتاب قرة العین فی اخذ

ثارالحسین میگوید : ابو مخنف مرا حدیث راند که یزید روزی با خواص خویش و

ص: 12

لشگریان خود که ده هزار تن بشمار میرفتند از پی صید و شکار سوار شدند ، وچون

دو منزل از دمشق دور شدند، آهوئی نمودار گشت و یزید بتمنائی از دنبالش اسب

بتاخت تا بوادی عظم رسید و تشنگی بروی چیره و چشمش از شدت عطش خیره گشت،

در اینحال خداوند متعال فرمان کرد تا زبانیه دوزخ او را در ربود ، و او را ده تن

دوستان مخصوص بود چون از وی خبری نیافتند در طلبش بشتافتند و نشانی نشناختند،

و چون بآن وادی رسیدند، زبانیه دوزخ ایشانرا بایزید ملحق ساخت، و تا این زمان

که بدان اندریم خبری از آنها مشهود نشد، و آن وادی بوادی جهنم معروف گردید،

و از آنسوی لشگریان یزید پلید نیز بهر کجا که دانستند در طلبش تعب کشیدند و

اثر ندیدند و بدمشق باز شدند و با مردمان باز گفتند ، فتنه و آشوب برخاست و

مؤمنان وقت را غنیمت شمردند و بسرای او بتاختند و اولاد و عیالش را بکشتند و

اموالش را ببردند.

در کتاب تبصرة العلوم که از مصنّفات سید مرتضی علم الهدی اعلی الله مقامه

است ، و بعضی گویند از تصانیف سید مرتضی داعی رازی حسینی است که نیز از

جمله علما بوده و با غزالی مناظره کرده و بر غزالی غلبه نموده ، مسطور است

که ابراهیم نقریزی از پدرش و پدرش از جدش که ندیم یزید بوده است روایت کند : که

آن زمان یزید پلید بیمار شد و بحالت احتضار دچار گشت، و از رنج شکم

سخت مینالید، اطبا امر کردند تا از پوست پشت شتر مرغ مقداری بر ریسمانی بر بستند

ویزید ببلعید ، چون بیرون کشیدند کژدمی سیاه و سخت بزرگ بر آن چسبیده

بود ، و بزبان در آمد و گفت من نقده دختر ابلیسم ، خداوند مرا بریزید مسلّط

ساخته تا برنجه و عذابش در آورم. مکشوف باد اگر چه این خبر با اخبار عموم

نقله آثار توافق کلی ندارد ، چه غالباً چنانکه اشارت رفت مدفن او را در زمان

مرگ و حمل جسد پلیدش را باز نموده اند ، اما اگر خدایتعالی او را بخواهد

بعذاب دنیا و آخرت هر دو معذّب دارد از عالم قدرت قادر مطلق تصور هیچ چیز

را یا قبول این مطالب را بعید نباید شمرد، چنانکه در عذاب و عقاب ابن ملجم نیز

ص: 13

خبرى شبية باين حدیث وارد است ، مگر نمیتواند بود که بعد از آنکه مدفون

شده باشد خدایتعالی بقدرت کامله بدن او را باین عذاب و بلا مبتلا فرماید و اتفاق

هر دو خبر صحیح باشد ، والله تعالی اعلم .

مسعودی در مروج الذهب گوید از عمرو بن هانیء طائی حدیث کنند که

گفت : با عبدالله بن علی در ایّام بنی عباس به نبش قبور بنی امیه برفتیم ، و قبر

هر يك را در اماکن متعدده میشکافتیم ، تا بدمشق رسیدیم و گور یزید پلید را

بشکافتیم و افزون از يك استخوان نیافتیم ، و در گلویش خطی سیاه دیدیم که

گویا با خاکستر از طرف طول لحدش بر کشیده اند ، و از این پس انشاء الله تعالی

در باب اولاد حضرت امام زین العابدین و حالات زید شهید داستان نبش قبور بنی

امیه مفصلا مسطور میشود . تا عبرت بینندگان و خوانندگان باشد .

مخلد و مؤبد فرماید .

مسعودی میگوید که یزید را در شرب خمور ، و قتل پسر رسول ، و لعن

وصی" دیدم ، و احراق بيت الله و مسجد الحرام و سفك دماء و انواع فسق و فجور

و ارتکاب آن ملاهی و مناهی (1) که در اخبار و احادیث وارد شده است که مرتکبین

این اعمال از غفران حضرت متعال بی بهره و مأیوس هستند ، و با آنانکه منکر

توحید و مخالف احکام خداوند مجید و فرستادگان یزدان حمید هستند در يك

میزان و عنوان میباشد اخبار كثيره و آثار عجیبه است .

ابن اثیر میگوید: محمد بن عبیدالله بن عمر و عتبی گفته است که یکروز معوية بن ابي

سفیان با زوجه خود فاخته دختر قرظه نشسته بود ، و نظر بجانب يزيد افکند که

مادرش گیسویش را بشانه میزدو چون فراغت یافت او را ببوسید ، دختر قرظه گفت

«لعن الله سواد (2) ساقی امك » چون معویه این سخن بشنید گفت : دانسته باش

سوگند با خدای آنچه مادر او از میان دو پای خویش بیرون آورد بهتر آن است

که تو از چاک پای خود بیرون آورده ، و معويه را از دختر قرظة عبدالله پدید

شده بود و او گول و احمق بود ، و دختر قرظه گفت: سوگند با خدای نه چنین

است که گوئی، آیا یزید را بر عبدالله برتر میسازی ، معوية گفت بزودی بر تو

آشکار میدارم ، و فرمان داد تا عبدالله را حاضر کردند ، و گفت : ای پسرك من

همانا اراده کرده ام که ترا آنچه شایسته آنی عطا کنم هرچه بخواهی اجابت

مینمایم.

عبدالله گفت : سگی گیرنده و حماری دونده میخواهم ، معويه گفت : ای

پسرك من همانا تو حماری و خریدار حماری برخیز و بیرون شو، آنگاه یزید پلید

را حاضر ساخت و همان سخن که با برادرش گفته بود با او براند، آن خبیث

ص: 15

سر بسجده نهاد و چون سر بر گرفت گفت :

«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى بَلَغَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ هَذِهِ الْمُدَّةِ وَارَاهُ فِي هَذَا الراى »

سپاس خداوندی که أمير المؤمنین را باینمقام آورد و او را در این اندیشه

بدیدم ، حاجت من این است که مرا از آتش جهنم آسایش دهی ، چه هر کس

سه روز والی امر این امت شود خداوند از آتش دوزخش معاف کند ، تو نیز مرا

بولایت عهد خویش برکش که بعد از تو خلیفه تو باشم، و هم در این سال بولایت

صائفه (1) سر افراز کن ، و رخصت فرمای بعد از مراجعت اقامت حج کنم ، ودر

موسم مرا ولایت ده، و مرسوم و وظیفه مردم شام را هر يك ده دينار برافزای ، و

برای ایتام بنی جمیح و بنی سهم و بنی عدی که حلفا و دوستان من هستند وظیفه

ووجيبه مقررکن.

معاویه گفت: آنچه خواستی بجای آوردم و روی او را ببوسید ، و بازوجه

خود دختر قرظه گفت : چگونه دیدی؟ گفت: یزید را در حق عبدالله وصیت کن

معوية چنان کرد. عمر بن شبه گوید: یزید بن معویه در ایام زندگانی معوية

حج نهاد ، و چون بمدینه رسید بشرب خمر جلوس کرد ، در اینحال ابن عباس

و امام حسین علیه السلام خواستند بدیدار او شوند. یکی از حاضران گفت : اگر ابن

عباس بوی شراب را بشنود میشناسد، یزید از وی در حجاب شد ، و امام حسین را

رخصت داد ، چون آنحضرت در آمد بوی شراب را با بوی طیب در یافت فرمود :

« لِلَّهِ دَرُّ طِيبِكَ مَا أَطْيَبُهُ فَمَا هَذَا »این طیب با این بوی خوش از کجاست ؟ گفت :

در شام میسازند ، پس از آن قدحی بخواست و بنوشید ، وقدحی دیگر بخواست

و گفت : یا ابا عبدالله بیاشام ، حسین علیه السلام با او فرمود : « عَلَيْكَ شَرَابِكَ أَيُّهَا الْمَرْءَ

لَا عَيْنُ عَلَيْكَ منی »کنایت از اینکه این کار در خور تو و مایه زیان کاری تو است

یزید این شعر بخواند:

ص: 16

الا يا صاح للعجب دعوتك ذا ولم تجب

الى الفتيات و الشهوات و الصهباء و الطرب

و باطية (1) مكلّلة عليها سادة العرب

و فيهن التي تبلت فؤادك ثم لم تنب

اشارت بآنحضرت میکند و میگوید : ای صاحب من سخت مراشگفتی فرو

گیرد ، که من ترا بعیش و عشرت و نوش ولذت ، و معاشرت دختران نارپستان

و راندن شهوات نفسانی و آشامیدن شراب ارغوانی و آنچه دل بهوایش میسپاری

و بآن دست نداری دعوت کنم و تو اجابت نفرمائی؟ امام حسین علیه السلام از جای برجست

و فرمود : « بَلْ فُؤادَكَ يَا ابْنَ معوية تبلت » ای پسر معويه این کار و کردار سزاوار

تو است ، و تو همیشه خمره شکم منحوس را از شرب خمر آکنده میداری .

ابن اثیر بعد از ذکر این خبر و مکاتبه یزید و ابن عباس چنانکه مشروح

گردید میگوید : شریف ابو علی حمزة ابن محمد بن احمد بن جعفر علوی گاهیکه

از یزید سخن میرفت گفت : «ا أَنَا لَا اكْفُرْ يَزِيدَ لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّى سُئِلْتَ اللَّهِ

انَّ لَا يُسَلَّطُ عَلَى بَنِى أَحَداً مِنْ غَيْرِهِمْ فاعطاني ذَلِكَ» يعنى من تكفير نمیکنم یزید را

بسبب اینکلام رسول خدای صلی الله علیه و آله، که فرمود از خدای خواستار شدم که مسلط

نگرداند هیچکس را بر فرزندان من که از غیر از ایشان باشد و خداوند این مسئلت را

عطا فرمود . و این کلام متضمن چند معنی تواند بود، یکی اینکه در صورت صحت

روایت چون مشیت حضرت احدیت بر شهادت ابی عبدالله ارواحنا و مهجنا (2)

له الفداء قرار گرفته حضرت رسول خدای صلی الله علیه و آله مسئلت فرموده باشد که شهادت

آنحضرت بدست سایر اطباق اهم و اصناف بیگانه عالم بسبب حکمتی که خود میدانست

نباشد ، چه ممکن است شهادت بدست بیگانگان موجب ذلت یا ضعف حال اسلام

ص: 17

بود، و حال اینکه شهادت آنحضرت برای تقویت و بقای این دین مبین است، و

چون اینواقعه بدست مردم کفار یا مسلمانان اجنبی افتادی در ارکان اسلام ضعف

و فتوری روی نمودی ، اما در عداوت و مقاتلت و مخالفتی که در میان اهالی یکطایفه

باشد اینحال ملحوظ نشود ، خصوصاً این گروه خبیث که با اینحال خود را مسلمان

و مروج دین یزدان میدانستند ، بلکه ریختن خون پسر پیغمبر را برای رفع تفرقه

و شق عصای مسلمانان میخواندند.

و شریف ابوعلی مقصودش این باشد که بعد از آنکه رسول خدای اجرای

این امر را باین طریق مسئلت فرموده باشد ، و حکمتی بزرگ و امری عظیم در-

این قضیه هایله (1) مندرج باشد ، و یزید پلید را این بهره و شقاوت نصیب باشد،

من از تکفیر او زبان می بندم، چه کردار او بدتر از صد هزار تکفیر است ، وکافر

مرتد نیز در پیش او قیمت و رونقی ندارد، و لعن و طرد و عذاب او را خدا و رسول

بهتر میدانند و میفرمایند و مهم او از این برتر است که من و امثال من زبان بتكفير

او برگشائیم ، بلکه لعن و تكفير امثال ما ها اسباب حقیر شمردن و صغیر دانستن

این کردار ناستوده اوست که اجزای آفرینش را تا روز برانگیزش متزلزل و افسرده

داشته، یا اینکه مقصود شریف این است که چون پیغمبر خود این مسئلت کرده

دیگر تکفیر او چه باید، و این مطلب اگر بمعنی ظاهر تأویل شود راجع بمسئله جبر

و سستی اعتقاد شریف میشود و دنباله کلام دراز میگردد.

مسعودی در ذیل بیان سیره و اخبار و نوادر و پارۀ افعال یزید زشت خصال

مینویسد ؛ چون خلافت بیزید پیوست بمنزل خویش در شد و تا سه روز بدیدار

مردمان چهره نگشود، اشراف عرب و وافدین بلدان (2) وامراء لشگریان بتعزیت

و تهنیت مرگ پدرش و جلوس بر اریکه سلطنتش ، در پیشگاهش انجمن شدند

ص: 18

روز چهارم با موی ژولیده و روی غبار آلود چهره گشود ، و بر منبر صعود نمود ،

و خدایرا حمد و ستایش فزود « فقال ان معوية كان حبلا من حبال الله مده ماشاء أن

يمده، ثم قطعه حين شاء ان يقطعه ، وكان دون من كان قبله وخير من بعده ان يغفر الله

له فهو اهله ، وان يعذبه فبذنبه ، وقد وليت الامر من بعده ، ولست اعتذر من جهلی

ولا استاثر بطلب علم فعلى رسلكم فان الله اذا اراد شيئاً كان اذكر الله تعالى واستغفره» .

میگوید: معویه یکی از رشته های خدای و حبال ایزد متعال بود چندانکه

خواست او را بکشد کشید و در جهان باقی بدارد بداشت ، و آن هنگام که مشیتش

قرار گرفت آن رشته را قطع فرماید فرمودو سلسله زندگانیش را از هم بگسلد گسست

همانا معویه از پیشینیانش فرودتر و از پسماندگانش برتر است ، اگر خداوندش

بیامرزد محض رحمت است ، و اگر عذاب فرماید بسبب معصیت او و عین عدالت

است ، هم اکنون بعد از وی من بر مسند خلافت بنشستم ، نه جهل خویش را انکار

کنم و نه بعلم خود افتخار جویم، هم ایدون (1) شما با اینحال و هیئت که بدان اندر

هستید آنچه گفتم باز دانید ، همانا خدای چون چیزیرا بخواهد چنان شود که

خواهد ، خدایرا یاد میکنم و از حضرتش در طلب آمرزشم ، و این خطبه یزید بدیگر

وجه نیز در تواریخ مذکور شده است، آنگاه یزید از منبر بزیر شد و و بمنزل

خویش رفت .

نوشته اند چون یزید بر منبر صعود داد تا خطبه براند ، ضحاك بن قيس از بيم

اینکه مبادا اور ا لکنتی پدید آید از جای بپای شد و نزديك منبر آمد يزيد گفت:

ای ضحاک آمدی که فرزندان عبد شمس را سخن کردن بیاموزی ، پس از آن شروع

بخطبه کرد و گفت : « ايها الناس ان معوية كان عبدا لله ، انعم عليه ، ثم قبضه اليه ،

ولا ازكيه على الله، هو اعلم به ، ان شاء عفاعنه و ان شاء عاقبه» معویه یکی

از بندگان خدای بود ، او را بانواع نعم بنواخت، و از آن پس جانش را مقبوض

ص: 19

ساخت ، او را نمیستایم ، چه خدای بحال او اعلم است ، اگر خواهد او را بخواهد

آمرزید ، وگرنه اش بدوزخ خواهد کشید ، و بعد از آن بآن خطبه مذکوره نیز

زبان گشود ، و گمان چنان است که هر يك را در موقعی گفته باشد ، و چون از منبر

بمنزل رفت مردمان را رخصت ورود داد؛ اشراف شام و قبایل عرب و اقبال(1)

طوایف در آمدند ندانستند او را بر مرگ پدر تسلیت گویند یا برخلافت تهنیت

فرستند ، پس هر کس از بلغای حاضر چیزی در هم پیوست و بدو باز گفت ؛ و از میانه

از تنی چند مطبوع گشت و با کرام یزید مباهی شد ؛ که در اینجا موقع نگارش

ندارد مشروحاً از کتاب ناسخ التواريخ ! و دیگر کتب هر کس خواهد استكشاف

خواهد فرمود .

مسعودی گوید: روزی عبدالملك بن مروان بریزید در آمد و بایزید گفت:

از اراضی ممالک خود هر کجارا فسیح و وسیع دانی باقطاع من باز گذار ؛ يزي---د

گفت : بر من گران نیست هر کجارا تو خودخواهی و مناسب دانی بازگوی و گرنه

از دیگری پرسش کنم؛ عبدالملك گفت : آنچه در حجاز است قدرش عظیم تر است ؛

یزید گفت باقطاع تو گذاشتم ؛ عبدالملك شكر عطای او را بگذاشت و او را دعای

خیر نمود؛ و چون بازگشت یزید با جلسای خود گفت: مردمان بر آن اندیشه و

گمان هستند که عبدالملك بر مسند خلافت جلوس خواهد کرد « فان صدقوا فقد

صانعناه وان كذبوا فقد وصلناه» اگر آنچه مردم گویند بصدق مقرون است همانا

با وی نیکوئی کرده ایم؛ و در آنچه دادیم با وی بساخته ایم ؛ و اگر دروغ باشد او

را صله داده ایم و صله رحم بجای آورده ایم . و نیز مسعودی در مروج الذهب گوید:

یزید صاحب طرد (2) و كلاب ، وجوارح ، وقرود ، وفهود ، ومنادمت ، و مداومت

ص: 20

بر شراب بود ، یکی روز در مجلس شراب بنشست و ابن زياد لعنة الله عليهما ازطرف

یمین اوجای کرد ، و این حکایت بعد از شهادت حضرت ابی عبد الله الحسین صلوات الله

علیه بود ، پس یزید پلید روی بساقی کرد و گفت :

إِسْقِنِي شَرْبَةً تُرَوِّي فُؤادي***ثم مِلْ فاسق مِثْلَهَا ابْنَ زِيادٍ

صاحِبَ السِّرِّ وَ الْأَمَانَةِ عِندي***وَ لِتَسْديدِ مَعْنمي و جهادي

قاتِلَ الخارجي أعني حُسَيْناً***وَ مُبيدَ الْأَعْداءِ وَ الْحُسَادِ (1)

آنگاه با نوازندگان و سرود گویان فرمان کرد تا تغنی و سرود نمودندو

آن شعر را در سرود بخواندند ، و چون یزید را کار فسق وفجور و عیش و سرور

بدین مقام پیوست ، أصحاب و عمال او نیز در این امور روز نهادند و در روزگار

خیانت آثارش نوازندگی و سرود و ملاهی و مناهی در مکه و مدینه هویدا گشت

و مردمان بآشکارا شرب خمر وساير مناهي الهى مرتكب شدند ، و اورا بوزینه بود

که ابوقیس کنیت داشت، همیشه بايزيد در يك مجلس و محضر بیارمید ، و از تمامت

اقارب و اقوام با اومأنوستر بود ؛ و در مجلس آن ملعون برای این میمون تکیه

گاهی خاص طرح میکردند و فرش مخصوص میگستردند، و این حیوان بسیار

خبیث بود ، و گور خری را رام کرده و زین و لگامش نهاده این بوزینه را بر آن

سوار میکردند ، و در ایام اسب تازی و مسابقت آن گورخر وحشی را که بوزینه

بر آن بود میتاختند ، تا چنان شد که یکی از ایام سباق (2) بوزینه قصب السباق

ص: 21

بر بود ، و پیش از دیگران بحجره در آمد ، وقبائی از حریر احمر واصفر

بر تنش بیاراسته . وقلنسوه از حریر که رنگهای گوناگون داشت بر سرش بر نهاده

بودند ، و هم آن گورخر را پوششی از حریر منقوش که بانواع الوان رنگ

آمیز بود بر اندام بود، یکی از شعرای شام در این روز این شعر بگفت:

« تمسك أباقيس بفضل عنانها***فلیس علیها ان سقطت ضمان»

«الامن رأى القرد الذي سبقت به***جياد أمير المؤمنين اتان »

در کتاب غرر الخصايص الواضحه مسطور است که یزید را از کثرت شرب

خمر سكران لقب کرده بودند ، و هم يزيد الخمرش مینامیدند ، وقتی بدو خبر

دادند که مسور بن مخرمه او را بشرب خمر نسبت و نکوهش میکند ، یزید بعامل

خویش که در مدینه بود نوشت تا مسور را حد قذف بزند چون این حد بروی

جاری شد مسور این شعر بگفت :

« اتشر بها صرفاً تظن دنانها***اباخالد والحد يضرب مسور

راقم حروف گوید : ارتکاب ملاهی و استماع تغنی نه چندان در حق یزید

اسباب حيرت وشگفتی است ، چه از پدرش معويه وجد ّش ابوسفیان وساير أهل بيتش

نیز بهره کامل وإرثى وافي داشت ، چنانکه در مستطرف مسطور است : که عبدالله

بن جعفر در شام بر معویه در آمد ، معویه اورا در سرای عیالش جای دادوچنانکه

شایسته شان و مقام او بود در اکرامش سعی بلیغ فرمود ، فاخته دختر قرظة زوجه

معوية از این احتشام و احترام عبدالله خمشگین گردید ، تا شبی از منزل عبدالله

آوازی بسرود بشنید ، و در ساعت نزد معويه بشتافت و گفت بشتاب و بشنو که در

سرای این مرد که اورا در دل وجان وحرم خویش جای داده و در منزل مخصوص

خود فرود آورده چه ترا بگوش میرسد ؟.

معویه بیامد و گوش باز گشود و آوازی بشنود که اورا بجنبش وطرب در آورد

ص: 22

و گفت سوگند با خدای سرودی میشنوم که نزديك است کوهها از شنیدنش فرود

آید ، پس بازگردید و چون در پایان شب گوش فرا داد قرائت عبدالله بن جعفر را

که از بهر نماز بپای بود بشنید ، و فاخته را از خواب برانگیخت و گفت: در ازای

آنچه شنیدی اینك بشنو ، همانا این گروه اقوام و اقارب من روزها پادشاهان باشند

و شبها مانند رهبانان .

و از آن پس چنان افتاد که یکی شب معویه را دل همی بصحبت برفت و با

خادم خود گفت برو و بنگر نزد عبدالله بن جعفر کیست؟ و او را خبری گوی که

من بدیدار او میشوم ، چون عبدالله از قدوم معويه خبر یافت ، مجلس را از جمله

جالسان خلوت ساخت ، چون معویه بیامد ، غیر از عبدالله هیچکس را در مجلس

نیافت و با عبدالله گفت در ابن مجلس کدام کس نشسته بود ؟ عبدالله گفت فلان

نشسته بود ، معویه گفت او را بگوی بجای خویش باز آید ، و آن شخص بیامدو

در جای خود بنشست و همچنان معويه بمحل مجلسيان يك بيك نگران شد و فرمان

کرد تا جالسين حاضر شدند و در مجالس خود جلوس کردند ، و از میانه مجلس

یکتن از جالس خود خالی بود.

معويه گفت: این مکان مجلس کی است؟ عبدالله گفت : مکان مردی است

که مداوای نوشها را مینماید، کنایت از آنکه بنوا و سرود گوشها را بهره ور میسازد

معویه گفت گوش من رنجور و علیل است بفرمای تا بمجلس خویش بیاید ومديح

سرود گر بیامد و بنشست معویه با اوروی کرد و گفت درد گوش مرا چاره کن، پس عود

برداشت و بنواخت:

ودع سعادفان الركب مرتحل***وهل تطيق وداعاً ايها الرجل »

چون مدیح این سرود بخواند عبدالله سر خویش را همی خویش را همی جنبش داد ، معویه

گفت: یابن جعفر از چه روی سر خود را حرکت میدهی؟ گفت از این که

اریحیه (1) و حالتی در خود پدیدار میبینم که اگر در میدان نبرد شوم چون شیر

نخجیر گیرم ، واگر در ایوان بزم بنشینم چون بحر جوشنده و غریز ، و معویه در

ص: 23

این هنگام خضاب کرده بود و یکی از جواری معویه که از تمامت جاریه های او نزدش

گرامی تر بود با او بود و این جاریه (1) خضاب معویه را تولیت داشت، پس مدیح

بدین شعر تغنی نمود :

«اليس عندك شكر للتي جعلت***ما ابيض من قادمات الراس كالحمم»

«وجددت منك ما قدكان اخلقه***صرف الزمان وطول الدهر و القدم »

معویه را از شنیدن این سرود و استماع این آواز دلنواز چندان شادی و

طرب و سرور وشغب (2) فرو گرفت که همی پای خویش را برزمین کوفت و از

هر سوی جنبش داد ، جعفر گفت يا أمير المؤمنین همانا تو از حرکت سر من پرسش

فرمودی و من معروض داشتم، اکنون من از علت حرکت دادن پای خودت سؤال

مینمایم ، معویه گفت : «کل کریم طروب » هر مردی بخشنده و كريم طريناك

ست ، آنگاه بیای شد و گفت: تا رخصت من نشود هيچيك از اين مجلس بدر نشوید

پس برفت و ده هزار دینار سرخ با یکصد جامه از جامه های مخصوص خود برای

عبدالله جعفر ، و هم برای هر يك از اهالی آن مجلس هزار دینار و ده جامه

قیمتی بفرستاد، و معویه را از این حکایات بسیار است چنانکه انشاء الله تعالی

عنقریب در ضمن احوال صایب خاتر که با اوو یزید معاصر است نیز بپاره از این

اخبار اشارت رود .

ابن اثیر و صاحب تاریخ اخبار الدول و دیگران نوشته اند چون یزید بن

معویه در بادیه و طوایف عرب عربا و قبایل فصحا تربیت یافت و با آن جماعت

معاشرت نمود ، بسیار فصیح اللسان و بلیغ البیان بود ، و اشعار او بکمال عذوبت

وفصاحت امتیاز داشت ، و هم در قرائت خطبه فصیحه و مکاتیب بلیغه موجزه قادر

بود ، و سبب پرورش او در بادیه این بود که مادرش میسون دختر بجدل بن انیف

کلبیه است ، و میسون را از بادیه برای معویه بیاوردند و از معاویه یزید را حامل

و در دمشق از شکم بگذاشت ، و چون میسون از مردم بادیه بود فصاحتی

ص: 24

بكمال وحلاوتی بمقال و ملاحتی بجمال داشت، چون سالی چند در دمشق بزیست

با اینکه در قصور عالیه سلطنت و لذایذ خلافت و تنعمات گوناگون روزگار می نهاد

روزی بیاد وطن و آداب مسکن و دیدار خویشاوندان و آرزوی ملبس و مرکب و

مطعم ومشرب مردم بیابان این اشعار را که در کتب علما و اهل ادب مذکور و در

شواهد مسطور است انشاد نمود :

لَلبْسُ عَبَانَةٍ وَ تَقَرَّ عَيني***أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ لُبْسِ الشَّفُوفِ

و بیت تَخْفِقُ الْأَرْباحُ فِيهِ***أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ قَصْرٍ مُنِيفِ

و بكر تتبع الأطعانَ صَعْبُ***َحَبُّ إِلَيَّ مِنْ بَغْلِ زَفُوفِ

وأصواتُ الرِّياح بِكُلِّ فَجٍّ***أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ نَقْرِ الدُّفُوفِ

وَكَلْبُ يَنْبِحُ الأضياف دُونِي***اَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ هِرٌ ألوف

وأَكلُ الضَّبُ وَالْيَرْبُوعِ دَأبي***أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَكُلِ الرّغيف

وَ خِرْقَ مِنْ بَنِي عَنِّي نَجِيفُ***أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ عِلْجٍ عَنيف

و این اشعار را باختلاف مرقوم داشته اند، و در بیشتر کتب افزون از پنج

شعر ننگاشته اند ، و بعید هم نیست که دو شعر ملحق کرده اند، مثل واكل الضب

واصوات الرياح .

صاحب جامع الشواهد گوید : چون معویه میسون را از بادیه بیاوردسینه اش

تنگی گرفت و در اندوه شد ، معویه گفت : همانا در ملکی عظیم و نعمتی عمیم

هستی و قدر آنرا نمیشناسی ، میسون این اشعار را بگفت ، و باز نمود که پوشش

جامه های درشت که از پشم شتر بافته باشند و چشم من بدیدار اقارب واهل وطن روشن

باشد مرا از پوشیدن حریر زرتار و دوری از شهر و دیار بهتر است و هم سرائی گلین

که از هر سوی نسیم بیابان در آن و زان باشد نيك تر است از کاخ بلند که مرا از

ص: 25

وطن مالوف دور دارد ، و آن سگی که از ورود میهمان خبر گوید نیکتر است

از گربه که بانوی مطبخ باشد ، و شتریکه برای کوچیدن فرو تن باشد نیکتر است

از استریکه بازین و لجام جواهرنشان باشد ، و جوانمردی که از بنی اعمام خودم

باشد نیکتر است مرا از گبری عنیف و کافری کثیف که در بند ازدواجش باشم .

چون معویه این را بشنید با او بگفت:

هم

«ما رضيت يا بنت بجدل حتى جعلتني علجاً (1) الحقى باهلك»

ای دخترك بجدل در کارمن بهیچ کجا ثابت نماندی تا مرا گبری کافر شمردی

اکنون باهل ووطن خویش باز شو ! پس او را طلاق گفت ، و میسون بطایفه

خویش باز شد ، ویزید را با خود ببرد و در حواریز منزل اختیار نمود ، ویزید در

میان اعراب بادیه نشو و نمو گرفت و بفصاحت و بلاغت مودب شد . و چون یکسره

در پی خمر و خمار و قمر وقمار و صید و شکار شایق بود، و این امور در بادیه

نیکتر میسر میگشت غالب اوقات در آنجا روزمینهاد، واگر بدمشق شدی فراوان

اقامت نکردی ، چندانکه چون پدرش معویه در گذشت در بادیه بود .

صاحب تجارب السلف نوشته است پدر میسون بجدل را غلامی بود که سفاح

نام داشت ، میسون را با غلام بشادی خرام و نوازی(2) میرفت و صبح و شام کام میگرفت

و چون بسرای معویه رسید از وی حمل داشت ، و چون بشرط دوشیزگی نبود و

حملش نیز ظهور نداشت این مطلب مکتوم بماند ، و چون حمل خود فرو نهاد معویه

از خویش دانست ، ویزیدش نام نهاد و در حقیقت یزید را نطفه معویه با سفاح مزید

گشت ، و نسابه کلبی اشارت باین کیفیت کند و گوید شعر :

«فان يكن الزمان اتى علينا***بقتل الترك والموت الوحى»

«فقد قتل الدعى وعبد كلب***بارض الطف أولاد النبی(3)»

ص: 26

و در این شعر مقصود از دعی ابن زیاد و از عبد كلب یزید است و در بعضی

کتب نوشته اند که چون میسون مادر یزید را آزمایشی (1) بس شگفت بود ، چنان

افتاد که وقتی معویه از قبیله او زنی را در حباله نکاح در آورد ، و با میسون گفت

در شمایل و علامات این زن بنگر و با من بازگوی ، و آن زن را نائله نام بود و

جمالی دلفریب و چهره روشن داشت ، میسون در اندامش نگران شد و با معویه

گفت : نائله زنى نبك اندام و خوش خرام و خوش روی و مشکین موی است ، اما

در زیر ناف خالی دارد که هر زنی صاحب این صفت و علامت باشد البته سرشوی را

در کنار خود بریده خواهد دید ، معویه در همان روز ویرا طلاق گفت ، و حبیب

بن مسلمه فهریش در وثاق آورد، و زمانی بر نیامد که آیت فراق بخواند؛ حبیب

بن مسلمه مقتول شد و نعمان بن بشیر بآن فتنه روزگار و چهره آتشبار مفتون گشت

و سرای را بآن نگار بیغاره زن فرخار ساخت (2)، و چندی نگذشت که سر این شوی

را نیز بریدند ، و در پای آن سیمتن و کنار آن دلدار نهادند، و نیز معویه را

از میسون دختری بود که اورا أمةرب المشارق نامیدند ، و یزید را جز او خواهر

از يك مادر و پدر نبود ، و چنانکه نوشته اند این دختر در کودکی با خاک گورهم

بستر شد.

بالجمله عموم مورخین و نویسندگان روزگار از هر طبقه و هر طایفه و هر دین

و هر مذهب در ذکر مثالب و معایب و فسق و فجور بلکه کفر و زندقه یزید هم -

داستان هستند ، ولعن و طعن او را جایز و اغلبی واجب میشمارند ، مگر غزالی که

از وی سوال کردند و او پاسخی براند و در ذیل کتب مشكوة الادب ناصرى مشروحاً

با جوابی که دیگران داده اند نگاشته ام ، در تاریخ اخبار الدول مسطور است که ، از

ص: 27

کیاء هراسی فقیه شافعی سؤال کردند که لعن یزید بن معویه آیا جایز است ، و آیا او

از جمله اصحاب شمرده میشود یا نمیشود ، در جواب نوشت:

انه لم يكن انه لم يكن من الصحابة لانه ولد فى ايام عثمان بن عفان رضی الله عنه

و اما قول السلف ففيه لكل واحد من ابي حنيفة ومالك و احمد قولان تصریح و

تلويح ، ولنا قول واحد التصريح دون التلويح ، فكيف لا يكون كذلك وهو المتصيد

بالفهد واللاعب بالنرد و مدمن الخمر ، ومن شعره في الخمر :

أقول لصحب ضمت الكاس شملهم***و داعى صبايات الهوى يترنم

خذوا بنصيب من نعيم ولذة***فكل وان طال المدى يتصرم

و اینکه : شیخ أبوالحسن کیاء بروایتی دیگر که در جواب این استفتاء میفرماید

یزید در زمان عمر بن الخطاب متولد گردید با صحت مقرون نمیشاید و از غلط

کتاب است و صحیح همان است که در اخبار الدول مسطور است ، چه تولد یزید

در سال بیست و ششم و زمان خلافت عثمان است .

بالجمله شیخ میفرماید : یزید در جمله صحابه کبار بشمار نمیرود چه در زمان

عثمان بن عفان باین جهان رهسپار شد، اما قول پیشینیان در جواز لعن این ملعون

همانا برای هر يك از ائمه ثلاثه از ابو حنفيه ومالك بن انس و احمد بن حنبل دو

قول است يك قول بتصريح لعن و يك قول بتلويح لعن وارد است ، اما قول ما که

اصحاب شافعی هستیم منحصر بتصريح لعن اوست و بتلويح معتقد و قائل نیستم ، و

چگونه غیر از این باشد با اینکه یزید ملعون تمام محرمات و مناهی را مرتکب

است ، باشکار یوز روز میگذاشت، و نرد میباخت و دائم الخمر بود ، و از جمله

اشعار اوست که میگوید و خمر را توصیف و بآشامیدنش تحریص و تشویق مینماید

ویاران و جلیسان خود را بشرب مدام و این لذت بی دوام مکلف میدارد ، و نیز

فصلی طویل در مثالب یزید ملعون مسطور داشت ، آنگاه در پشت همان

ورقه نوشت:

الا لیلا «ولو مددت ببياض لاطلقت العنان و بسطت الكلام على مجازى هذا الرجل»

ص: 28

اگر این صحیفه قرطاس را بصفحات عدیده دیگر امداد یافتمی ای بسا اوراق سفید

را از سواد وجه و قلب و مخازی و مثالب (1) این مرد نکوهیده از بیاض بسواد آوردمی.

دمیری در حیات الحیوان نیز باین حکایت اشارت کند و گوید : اول

کسیکه بوزینه را بر اسب بر نشانید یزید بن معویه بود .

و نیز در اخبار الدول مسطور است که نوفل بن ابی الفرات گفت : نزد عمر

بن عبدالعزیز حضور داشتم ناگاه مردی از یزید سخن بمیان آورد و گفت: « قال

أمير المؤمنين يزيد بن معويه» عمر بن عبدالعزیز سخت برآشفت و گفت : یزید را

أمير المؤمنین میخوانی؟ و بفرمود تا در ازای این جرم و جنایت اورا بیست تازیانه

بزدند.

و هم در آن کتاب نوشته است که از ابو درداء مروی است که گفت : از رسول

الله خدای صلی الله علیه و آله شنیدم میفرمود :

« أَوَّلُ مَنْ يُبَدِّلُ سُنَّتي رَجُلٌ مِنْ بَنِي أُمَيَّةَ ، يُقالُ لَهُ يَزِيدُ » .

یعنی اول کسیکه سنت مرا دیگرگون کند و احکام شریعت غراً و قانون

ملت بیضا را تبدیل و تغییر دهد مردیست که اور ایزید مینامند . لعنة الله عليه وعلى

ظالمی آل محمد وغاصبي حقوقهم اجمعين .

در تاریخ الخلفاء سیوطی مسطور است که یزید بن معويه ابوخالد اموی مردی

درشت اندام و پرگوشت و پرموی بود ، از پدرش معویه روایت میکرد و پسرش

خالد وعبدالملك بن مروان از اوراوی بودند و پدرش معويه مردمان راکرها بقبول

ولایت عهد او ناچار ساخت .

حسن بصری گوید: امرامت را دو تن فاسد ساختند ، یکتن عمرو بن العاص

بود گاهی که معویه را برفع مصاحف باز داشت و او چنان کرد و از قراء رسید آنچه

رسید و خوارج را حکم نمودند ،و اثر این تحکیم تا قیامت برجای بماند . و آن

ص: 29

دیگر مغيرة بن شعبه بود که در کوفه از جانب معویه امارت داشت و معويه بدو

نگاشت که چون این مکتوب را قرائت کردی معزولا بجانب من راه سپار ، و آن

خبیث برای انجام مقصود خود چندی در نگ نموده و چون در پیشگاه معویه حاضر

شد گفت : این تعلل و درنگ از چه بود؟ گفت در تهیه و توطئه امری مشغول

بودم ، گفت آن امر چه بود؟ گفت از مردمان برای یزید بیعت میگرفتم که بعد

از تو باطاعت او باشند گفت اینکار را آیا بپای بردی ؟ مغيرة گفت آری معويه گفت

هر چه زودتر بامارت و حکومت خود بازگرد، و چون از خدمت معویه بیرون شد

أصحابش باو گفتند باز گوی تا چه ساختی؟ گفت : پای معویه را در رکاب غوایت و

ضلالتی جای دادم که تا قیامت مفارقت نجوید حسن گوید : باین سبب این جماعت

که از معویه بودند متابعت این سنت غیر سنیه کردند، و بمیل نفوس خود

برای اولاد خویش اخذ بیعت کردند ، و گرنه تا روز قیامت این کار را بشوری

افکندند ، و باختیار و باعتبار مسلمانان مینهادند ، و نیز سیوطی گوید که سبب قتل

اهل مدینه و خلع کردن ایشان یزید را از خلافت این بود ، که یزید در معاصی

وملاهى اسراف میورزید ، وعبد الله بن حنظلة بن الغسيل میگفت : سوگند باخدای

ما بریزید خروج نکردیم تا گاهی که بیمناک شدیم که بسبب او از آسمان بر ما

سنگ باران شود ، چه او مردی است که با دختران و خواهران و سایر آنانکه با

وی حرام هستند نکاح میورزد و در می آمیزد. و شرب خمر مینماید ، و نماز را فرو میگذارد

ومتروك ميداد -

بالجمله سیوطی از مثالب این ملعون و افعالی که بر لعن او دلیل است مذکور

داشته ، و چون مرقوم گردید با عادت مبادرت نرفت ، و نیز این اشعار را از

يزيد مسطور داشته است. و صاحب جامع الشواهد از این اشعار دوشعر را مذکور

داشته ، و گوید : از جمله قصیده ایست که یزید بن معوية بن ابی سفیان در حق زنی

نصرانیه که در دیر خرابی در کنار ماطرون جانب رهبانیت گرفته و منزل ساخته

و دل آن ملعون را از آرام و سکون بر افکنده بود گفته ، و او را بر این

ص: 30

کردار ملامت مینماید ، و شعر پنجم را صاحب جامع الشواهد بصورتی دیگر

نگاشته است:

« آب هذا السهم فاكتنفا***و امرة النوم فامتنعا »

« راعياً للنجم ارقبه***فاذا ما كوكب طلعا »

« حام حتى اننى لاری***انه بالفوز قد وقعا »

« ولها بالماطرون اذا***اكل النمل الذي جمعا »

« نزهة حتى اذا بلغت***نزلت من جلق ببعا »

« في قباب وسط دسكرة***حولها الزيتون قدينعا »

و نیز سیوطی در تاريخ الخلفاء از مسند ابو علی روایت میکند که رسول

خدای صلی الله علیه و آله فرموده:

«لا يزال أمر أمتي قائما بالقسط حتى يكون أول من ثلمة رجل

من بني أمية، يقال له يزيد» .

در کامل الزیاره بچند سند از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کند

که فرمود کشده حسین علیه السلام نبهره (1) وزنا زاده است، و صدور این خبرباصطلاح

رجال حدیث قطعی است .

و قاضی ابوالحسين عبد بن قاضي أبي يعلی کتابی در حق آنانکه آنانکه استحقاق

لعن یافته اند تصنیف کرده ، و يزيد بن معويه را در جمله آنان مذکور ساخته است

و نیز ازجمله اشعار کفر آمیزیزید است که دو شعرش مذکور شد :

« فان حر ّمت يوماً على دين احمد***فخذها على دين المسيح بن مريم»

و نیز از اشعار اوست که دال بر کفر است :

نعب الغراب فقلت نح اولاتنح***فلقد قضيت من النبي دیونی

ص: 31

چنانکه از این پیش باین شعر اشارت رفت و هم از جمله اشعار او است که متضمن

انکار معاد است و مذکور شد :

«اقول لصحب ضمت الكاس شملهم***و داعي صبايات الهوى يترنم »

«خذوا بنصيب من نعيم ولذة***فكل و ان طال المدى يتصرم»

و نیز ابن جوزی از ابن عقیل روایت کرده است که این شعر از جمله اشعار

یزید است که بر کفر دلالت دارد :

«علية هاتی و اعلنی و ترنمی***بدلك اني لا احب التناجيا »

«حدیث ابی سفیان قدماًسما بها***الى احد حتى اقام البواكيا »

»الاهات سقينى على ذاك قهوة***تحيزها العتباء كرماً لشاميا»

«اذا ما نظرنا في امور قديمة***وجدنا حلالا شربها متواليا »

«وانمت ياام الأحيمر فانكحى***ولاتاملي بعد الفراق تلاقيا »

«فان الذي حدثت عن يوم بعثنا***احاديث طسم يجعل القلب ساهيا»

«ولا بد لي من ان ازور محمداً***بمشمولة صفراء تروى عظاميا»

قزغلی گوید : و از جمله اشعاریکه بر کفر و نفاق و زندقه و شقاق یزید

دلالت دارد این شعر او میباشد :

«ولولم يمس الارض فاضل بردها***لما كان فيها مسحة للتيمم » (1)

و نیز از این قبیل اشعار کفر آمیز اوست :

«معشر الندمان قوموا***واسمعوا صوت الاغاني »

«و اشربوا كاس مدام***واتركوا ذكر المعانى »

«شغلتني نعمة العيدان***عن صوت الأذان »

«و تعوضت عن الحور***عجوزاً في الدنان»

و البته در این تعویض و تعریض مختار است. معلوم باد که اولا در قرآن

مجید از صدور آیاتیکه متضمن لعن است منکر نشاید بود مثل:

ص: 32

« أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللهُ و يَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ » « وَ لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا

مِنْ بَني إسرائيلَ عَلَى لِسانِ داوُدَ» «وَ إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ

لَعَنَهُمُ اللهُ فِي الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ » .

وديگر : « مَلْعُونِينَ أَيْنَا ثُقِفُوا ».

و در خطاب بابليس «عَلَيْكَ لَعْنَتي إلى يَوْمِ الدِّينِ»

و در باره کفار : «إن اللهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً ».

و دیگر فرماید .

«وَ الْخامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ»

و دیگر در حق قاتل بعمد فرماید : « وَ غَضِبَ اللهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ»

و دیگر فرماید .

«قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٌ مِنْ ذَلِكَ مَشُوبَةٌ عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ ».

و نیز فرماید

«رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً كَثيراً».

و نیز فرمايد : « لُعِنُوا بما قالُوا ».

و نیز منکر اخبار و احادیث نبوی صلی الله علیه و آله که متضمن لعن است. نشاید شد

چنانکه در حق آنکس که اهل مدینه را بوحشت در آورد مذکور شد(1) و البته

ص: 33

کسیکه اهل مدینه را بيمناك نماید ملعون باشد ، چون ذرّ یه پیغمبر را بوحشت در

افکند بطریق اولی ملعون است و خدای میفرماید ؛

«لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حادَّ اللهُ

وَرَسُولَهُ وَ لَوْ كَانُوا أَبْنانَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ » .

پس معلوم شد که هر کس با خدای و رسول خدای و ذریه او دشمن باشد

و آزار رساند بخدا و رسول وروزجزا ایمان ندارد ، و کافر و منکر است، و کافر ملعون

است و هم خدای فرماید :

«وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاتُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فيها ، وَغَضِبَ

اللهُ عَلَيْهِ ، وَ لَعَنَهُ ، وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا أَليما ».

عبد اسحق دهلوی از قرطبی روایت کند که سبب خروج مردم مدینه از

مدینه واقعه حرّه است ، چه آنزمان که این بلده مطهره بوجود بقایای أصحاب ،

و مهاجرین و انصار و علمای اعلام و تابعین، بكمال صفا و جمال وفا آراسته ، و در

حقیقت مانند بهشت برین شمرده میشد ، وقتی چنان دچار آفات و بلیات گردید

که این مردم اخیار عزیمت برحلت نهاده ، از آن موضع که محل رحمت وموضع

برکت بود بیرون شدند ، و یزید بن معويه مسلم بن عقبه را بالشکری عظیم بقتال

مردم مدینه بفرستاد تا ایشان را در نهایت شناعت و قباحت بقتل رسانیدند ، و تا

سه روز بهتك حرمت حرم نبوی پرداخته و اباحت بقباحت دادند، و یکهزار و

هفتصد تن از بقایای مهاجرین و انصار و علمای اخیار را بقتل رسانیدند ، و از

عموم مردمان سوای زنان و کودکان ده هزار تن را بکشتند ؟ و هفتصد تن حاملان

ص: 34

قرآن مجید و نود و هفت نفر از اقوام قریش را از دم تیغ بگذرانیدند ، واقسام

فسق و فساد و زنا را مباح ساختند، چنانکه نوشته اند هزار زن از پس این واقعه

فرزند نبهره بگذاشت ، و اسبها در مسجد رسول جولان کردند ، و در روضه شریفه

روث وبول افکندند ، چنانکه مدینه یکبار از مردم خود خالی شد ، وفواکه و

ثمراتش بهرۀ حیوانات گردید .

و چون درست نظر کنیم آنچه اسباب استحقاق لعن است در یزید ملعون

وارد و موجود است، اولا شرب خمر و قمار و یوز بازی و سگ تازی و ظلم و

فسق و انکار معاد و القای فساد و قتل نفس و آزار بذريه رسول وهتك حرمت حرم

آنحضرت و قتل مردم مدینه و خراب کردن و سوختن کعبه معظمه و اشعار او که

همه از عداوت با خاندان رسول و تلافی آنچه مسلمانان با کفار ایام جاهلیت وغیره

کرده اند و انکار وحی وقتل حضرت سیدالشہداء سلام الله علیه [ حکایت دارد].

و از این غریبتر حرکات بشاشت آمیز او بعد از قتل آنحضرت و رفتار او

با خاندان حضرت رسالت مرتبت چنانکه ابن جوزی میگوید از فعل عمر بن سعد

و عبیدالله بن زیاد آن چند عجب نیست بلکه عجبتر خذلان یزید و زدن آن پلید

است قضیب (1) را بر دندان مبارك حسين علیه السلام و غارت بردن بر مدینه، آیا این کار را

جایز توان شمرد که با مردمی که از دین بیرون شده اند بیای برند ، آیا نباید

بحکم شرع ایشان را مدفون نمود ، اگر این خبیث گاهی که آن سر مبارک را

بدو آوردند احترام میکرد و بر آن نماز میگذاشت ، و در طشت جای نمیداد، و با

چوب نمیزد او را چه زیان میرسید، چه مقصودش از قتل آن حضرت معمول شده

بود، لكن احقاد (2) جاهلیت او را بهمین کردار قانع نداشت چنانکه از انشاداو :

«لیت اشیاخی ببدر شهدوا» مشهود میگردد .

و نیز ارتکاب او بسایر محرمات و آمیختن با اخوات و امهات وزنای محصنات

ص: 35

که همه موجب لعن است در وی وارد است، و همچنین علمای اربعه سنت بر لعن

او اتفاق ورزیده اند و اگر احمد غزالی (1) در منع لعن او کلامی راند مردود افتاده

چه در آن جواب گوید از کجا یزید بقتل امام حسین علیه السلام فرمان کرده باشد یا

راضی باشد ، اما در سر" العالمین (2) خود اظهار عجب مینماید از آن مردم که منکر

شده اند که یزید بقتل امام حسین سلام الله علیه فرمان کرده باشد ، و قاتل آن

حضرت باشد، و در حقیقت این استعجاب غزالی بآنچه در جواب و سؤال از جواز

لعن یزید نوشته است برهانی کافی است بر اثبات لعن ، چه خود بر نقض قول خود

این استعجاب را نموده است ، و با این صورت و این صفات نکوهیده و آثار ناخجسته

که از این خبیث وارد است اگر او را ملعون ندانیم پس کدام کس را مستحق شماریم

و اگر دیگری را مستحق بدانیم مگر جز بسبب ارتکاب يك فعل از افعالی است که

یزید پلید مرتکب گردیده است .

قاضی شمس الدین ابن خلکان در تاریخ وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان

نوشته است که ابو عبدالله محمد بن عمران کاتب مرزبانی که اصلش از خراسان و

میلادش در بغداد بود و بمذهب تشیع شوق داشت اول کسی است که دیوان اشعار

یزید بن معویه را جمع کرد و باین کار سخت مایل بود ، و این دیوان صغير الحجم

است و افزون از جزوی نباشد، لکن آنانکه پس از مرزبانی بجهان آمال و امانی در آمدند

بجمع آن اشعار کوشش بسیار نمودند، و بسیاری اشعار که نه از نتایج طبع آنملعون

است فزودند ، و اشعار یزید با اینکه اندک است سخت نیکو و لطیف است و

از اطايب اشعار اوابیات عینیه او است که از جمله آن اینچندبیت است.

«اذا رمت من ليلى على البعد نظرة***تطفى جوى بين الحشى والاصابع »

ص: 36

«تقول نساء الحي تطمع ان ترى***محاسن ليلى مت بداء المطامع »

«وكيف ترى ليلى بعين ترى بها***سواها و ما طهرتها بالمدامع»

«وتلتذ منها بالحديث و قد جری***حدیث سواها في خروق المسامع»

«أجلك يا ليلى عن العين انما***اراك بقلب خاشع لك خاضع»

ابن خلکان گوید: از شدت عنایتی که با شعار یزید دارم در سال ششصد و

سی وسیم گاهیکه در دمشق روزمینهادم تمامت اشعار دیوان این نابکار را از بر کردم.

و چندان تتبع ورزیدم تا در آن دیوان اشعار دیگران را نیز که بدو منسوب داشته

بودند بدانستم .

راقم حروف گوید: در ذیل مجلدات مشکوة الادب ناصری که در ترجمه و شرح

تاریخ ابن خلکان مسطور نموده ام در احوال مرزبانی مذکور باین مطلب اشارت

آورده ام، و در کتاب مستطاب شفاء الصدور في شرح زيارة العاشور که از کتب جامعه

بلیغه است شرحی مبسوط در تحقیق حال خباثت منوال این ملعون و اشعار و کلمات

او و تحقیق در کفر و تنصیص در زندقه او مسطور است، در اینجا بقدر ضرورت و

حاجت مأخوذ گشت ، هر کس طالب تفصیل باشد بآن کتاب رجوع خواهد کرد و

هم از اشعار یست که در کتاب مستطاب ناسخ التواریخ بیزید منسوب داشته، و میفرماید:

در آن هنگام که معوية بن ابي سفيان جامه بدیگر جهان کشید یزید در حوّارین

جايداشت ضحاك بن قيس ومسلم پیکی بدو بفرستادند تا از وفات پدرش آگهی دهد،

یزید از کمال فطانت از دیدار رسول فوت پدر را تفرس کرده اینشعر بگفت:

«جاء البريد بقرطاس تحب به***فاوجس القلب من قرطاسه فزعا »

«قلنا لك الويل ماذا في صحيفتكم***قال الخليفة امسى مثبتاً وجعا»

«فمادت الارض كادت ان تميد بنا***كان اغبر من اركانها انقطعا »

«ثم انبعثنا الى خوض مذمّمة***نرمى الفجاج بها ما نأتلى سرعا »

«فما نبالي اذا بلغن ارجلنا***مامات منهن بالمزمار اوضلعا»

«لما انتهينا و باب الدار منصفق***و صوت رملة راع القلب فانصدعا»

ص: 37

«اودی ابن هند فاودى المجديتبعه***كانا جميعاً فماتا قاطنين معا»

«اغر ابلج يستسقى الغمام به***لو قارع الناس عن احلامهم قرعا»

لایرقع الناس ما اوهى ولو جهدوا**ان يرقعوه ولا يوهون ما رقعا »

و هم این اشعار از نتایج طبع آن نابهنجار است که در پایان نامه که در کار

حضرت سید الشہداء سلام الله علیه با بن عباس مکتوب کرده اندراج داده و در کتاب

ناسخ التواریخ مرقوم شده است :

«يا ايها الراكب الغادى مطيته***على عذافرة في سيرها قحم »

«ابلغ قريشاً على نأى المزار بها***بینی و بين الحسين الله والرحم »

«و موقف بفناء البيت انشده***عهد الاله غداً يوفى به الذمم »

«هنئتم قومكم فخراً بامكم***ام لعمرى حسان عفة كرم »

«هي التي لا يداني فضلها احد***بنت الرسول وخير الناس قد علموا»

«اني لأعلم او ظناً لعالمه***والظن يصدق احياناً فينتظم»

«ان سوف يترككم ما تدعون به***قتلی تهاديكم العقبان والرخم»

«ياقومنا لا تشبوا الحرب اذسكنت ***وامسكوا بحبال السلم واعتصموا »

«قد غرت الحرب من قد كان قبلكم***من القرون و قد بادت بها الامم»

«فانصفوا قومكم لا تهلكوا بذخاً***فرب ذي بذخ ذلّت به القدم »

و هم از اشعار آن رانده از رحمت پروردگار است که در آن هنگام که

سر مبارك حضرت سیدالشهداء سلام الله علیه را در حضور نامبارکش حاضر کردند

با چوبی از خیزران بردندان مبارکش بسود و باشعار ابن زبعری تمثل نمود و از

خویشتن بر افزود و کفر و الحاد خود را،خصمی و عداوت خود و آباء خود را بارسول

خدا و اهل بیت او وانکار وحی را آشکارا و روشن نمود .

لَعِبَتْ هَاشِمُ بِالْمُلْكِ فَلا***خَبَر جَاءَ وَ لا وَحْيٌ نَزَلَ

لَسْتُ مِنْ خِنْدِفَ إِنْ لَمْ أَنتَقِمْ***مِنْ بَنِي أَحَمدَ ما كانَ فَعَلَ

ص: 38

قَدْ أَخَذْنا مِنْ عَلَى تَارَنا***َقَتَلْنَا الْفَارِسَ اللَّيْتَ الْبَطَلَ

وَقَتَلْنَا الْقَرْنَ مِنْ سادا تِهِمْ*** عَدَ لْناهُ بِبَدْرٍ فَانْعَدَلَ

فَجَزَيْنَاهُمْ بِبَدْرٍ مِثْلَها***وَ بِأَحَدٍ يَوْمَ أَحْدِ فَاعْتَدَلَ

لَوْ رَأَوْهُ لاَسْتَهَلُوا فَرَحاً***ثُمَّ قَالُوا يَا يَزِيدُ لَا تَشَلْ

وَ كَذاكَ الشَّيْخُ أَوْصاني به***فَاتَّبَعْتُ الشَّيْخَ فيما قَدْ سَتَل

و این شعر اخیر از این پیش مسطور شد .

و دیگر در کتاب روضة المناظر فى اخبار الاوائل والاواخر از یزید مرقوم داشته:

«دعوت بماء فى اناء فجائنى***غلام به خمراً فاوسعته زجراً»

«فقال هو الماء القراح وانما***تبدی به خدى فاوهمك الخمرا»

و از اشعار یزید است که صاحب مستطرف مذکور میدارد .

«و شمسة كرم برجها قعردتها***و طلعتها الساقی و مغربها فمي»

«مدام كبر في اناء كفضة***و ساق کبدر مع ندامی کانجم »

و نیز در بعضی کتب این شعر را بیزید بن معویه منسوب داشته و نوشته اند که

در آن هنگام که بواسطه تدبیریکه رومیان کرده و ماده احتراقیه بوضع باروت

فراهم آورده و مسلمانان را چشم زخمی وارد کرده بودند و این هنگام یزید بن معويه

در دیر مران مکان داشت و از ضعف لشگر اسلام خبریافت این دو شعر را قرائت نمود

«وما ابالی بمالاقت جموعهم***بالغذقذونة من حمى ومن موم »

«اذا تكات على الأنماط مرتفعاً***بدیر مران عندى ام كلثوم »

میگوید: مرا از قتل و سبی مسلمانان در اراضی روم چه اندیشه و باك است ،

و از رنج و زحمت ایشان در آن مرزو بوم چراسینه چاک باشد ، گاهیکه در دیر مران

و کنج ایوان جای بربالش و بالین ، و روی در روی ام کلثوم نازنین داشته باشم،

ص: 39

یاقوت حموی میگوید ام کلثوم همان دختر عبدالله بن عامر بن كريز زوجه يزيد بن

معويه است، و از این خبر چنان معلوم میشود که این ام کلثوم همان هند دختر

عبدالله بن عامر است که در هنگام ورود اسرای کربلا و سر جناب سیدالشهداء

بی اختیار بمجلس یزید دوید و کنیتش ام کلثوم بوده است، و اگر نظر بروایت پاره

از علمای اخبار و محدثین نمائیم که گفته اند آن ملعون جمع بين الاختين نمود ممکن

است عبدالله بن عامر را دو دختر در سرای یزید بوده یکی هند و یکی ام کلثوم

والله اعلم.

در هر صورت چون در خدمت معویه معروض گردید که یزید در استماع قتل

مسلمانان آن دو شعر بخواند خشمناك شد ، و گفت اکنون که در چنین حادثه اظهار

این عدم مبالات نموده البته بیایست بایشان ملحق شوی تا با ایشان در این مصائب

شريك باشی ، و گرنه ولایت عهد را از تو بازگیرم ، یزید ناچار دل از دارو دیار و

دلدار وشراب خوشگوار بر گرفت، و از دیر مران که نزهتگاهی دلارا و نزديك

بدمشق و برتلی که بر مزارع الزعفران مشرف است واقع است ، و بساتین غمزدا(1)

عمارات دلگشا دارد خاطر بر بست و بسرحد روم عزیمت بر نهاد این شعر را بسوی

پدرش معویه برنگاشت:

«تجنى لا يزال تعد ذنباً***ليقطع حبل وصلك من حبالى »

«فيوشك ان يريحك من بلائي***نزولى فى المهالك وارتحالى »

و نیز از اشعار یزید بن معویه است که ابوالفرج اصفهانی در جلد شانزدهم

اغانی در ذیل احوال ابیهاشم خالد بن یزید بن معويه مسطور داشته است که چون

خالد بن یزید از ام هاشم متولد گردید کنیت او را که ام هاشم بود تغییر داده بام

خالد کنیت یافت و یزید بن معویه این شعر را در حق ام خالد بگفت .

«وما نحن يوم استعبرت ام خالد***بمرضى ذوى داء ولا بصحاح»

ص: 40

و نیز گاهی که یزید از مدینه باز آمده بود و ام مسکین را که دختر عمر بن

الخطاب بود و او را بشام آورده بودند و تزویج نمود، در موی مشگییز و چهره دلاویزش

دل بربست، و با ام خالد بجفا رفت و وقتی اور اگریان بدید این شعر قرائت نمود:

«مالك ام خالد تبكين***من قدر حل بكم تضجين »

«باعت على بيعك ام مسكين***میمونة من نسوة ميامين»

حلت محلك الذي تحلين***زارتك من يشرب في جو ارين

في منزل كنت به تكونين .

و از این خبر مشهود میشود که یزید بن معويه بمدینه رفته است.

در کتاب غرر الخصايص الواضحه مسطور است که یزید بن معويه بسالم بن زیاد

نوشت « قليل العتاب يؤكد اواخى الاسباب ، وكثيره يقطع وصائل الانساب

لا تكثرن في كل حادثة***عنب الصديق فانه يهفو

هب مشرباً يصفوفتحمده***اترى المشارب كلّها تصفو

میگوید عتاب اندك اسباب استحكام عقد اخوت میشود ، و نکوهش بسیار

وصائل (1) انساب را قطع مینماید ، پس در عتاب دوستان فراوان سخن مران ، چه او را

رنجیده خاطر ،کنی چه تمامت مخائل (2) و اوصاف بر وفق دلخواه نمیشود و تمامت

مشارب صافی نمیگردد ، وقتى معوية بن يزيد بن معویه با پدرش یزید گفت : آیا

هیچوقت بوده است که از عاقبت حلم و بردباری افسرده و مذموم باشی ؟ گفت: هرگز

از مردی لئیم اگر چند دوست قدیم من بودی حلم نکردم جز اینکه بر آن کردار

پشیمانی گرفتم ، ابوالفرج اصفهانی در جلد هفتم اغانی در ذیل احوال اخطل شاعر

گوید: یزید بن معویه در یکی از سنوات حج بیرون شد ، اخطل نیز باوی بود ، و

یزید بدیدار اهل و عیال مشتاق گشت و گفت:

بكي كل ذي شجو من الشام شافه***اتهام فانى يلتقى الشجيان

ص: 41

آنگاه با اخطل :گفت: شعر دیگر را بگوی گفت:

يغور الذي بالشام اوينجد الذى***بغور تهامات فيلتقيان

معلوم باد این حکایت قبل از خلافت یزید است چه بعد از خلافت حج

نگذاشته است .

مع الحكاية : يزيد را در وسعت در وسعت مملکت و حشمت سلطنت و مقامات فرعونیت

مرتبتی بزرگ بدست شد ، چه در تمامت ممالک ایران و توران و ماوراء سيحون

و جمله بلاد عرب سلطنت داشت، پدرش معویه نیز در این جمله نافذ فرمان و

سلطان بود ، و یزید بعلاوه با پادشاه روم نیز بر شیوه پدرش معاهد بود ، ، و ازینروی

سلاطين مجاور بدوستی او عنایت بلکه مفاخرت داشتند ، و خاطر او را بارسال تحف

و هدایا و پاره بعنوان باج و خراج خرم و شاد میساختند ، لكن يزيد برعايت

عهدنامه پدرش در هر سال مقداری زر سرخ و اشیاء دیگر بعنوان باج بدرگاه قیصر

روم تقدیم مینمود .

مسعودی در مروج الذهب میگوید: احوص شاعر این شعر را در حق یزید و تجبر

و تملك ومطاعيت او گوید :

«ملك تدين له الملوك مبارك***كادت لهيبته الجبال تزول »

«تجبى له بلخ و دجلة كلها***و له الفرات وما سقى والنيل »

و بعضی را عقیدت چنان است که احوص این شعر را بعد از وفات یزید در مرثیه

او گفته است.

تاریخ اخبار الدول مسطور است که یزید پلید را بدنی ضخیم و آکنده

گوشت و فربی وموئی بانبوه ،بود و انگشتری فضه داشت ، و نقش نگینش ربنا الله

است ، و چنانکه کنیت او را در بعضی تواریخ نوشته اند ابوخالد ، و لقبش بروایت

مسعودی سکران الخمیر است (1) وزیرش بروایت صاحب حبيب السير ودستور الوزراء

ص: 42

سرجون رومی است که بوزارت پدرش معویه نیز روز میگذاشت ، و بقولی عبدالله بن

اوس بمهام وزارتش اشتغال داشت، وحاجب او غلامش صفوان، وصاحب شرطه اش

حمید بن بجدل کلبی بود ، و نیز چنانکه بعد از این مذکور گردد یزید را چهره

ناستوده و دیداری نامبارك و نامحمود بود.

دیگر محمد از مادرهای متفرقه هستند .

و صاحب حبیب السیر خواند امیر در تاریخ خود نوشته است او را چند پسر و

دختر بود، معاوية بن يزيد و خالد بن یزید که مادر ایشان فاخته دخترا بی هاشم بن

عتبة بن ربیعه است . راقم حروف گوید : چنان مینماید که در اینجا سهو كاتب رفته

باشد ، چه فاخته دختر قرظة است و دختر عتبة را ام هاشم کنیت بوده است ، وعبدالله

و عمرو و مروان و عاتکه از ام کلثوم دختر عبدالله بن کریز (1) در وجود آمدند ، و

دیگر ابوبکر و عبدالرحمن وعتبة و یزید و زیاد و رمله از امهات شتی پدید آمدند،

و این بنده را نیز چنان مینماید که در این اسامی نیز سهوی از کاتب رفته باشد،

وگرنه یزید نام در پسران یزید در دیگر کتب بنظر نرسیده است ، شاید لفظ ابن

ساقط شده و فلان بن یزید مقصود باشد.

وخواجة حمد الله مستوفی در تاریخ گزیده میگوید : یزید را سیزده پسر بوده

است از آنجمله که نام برده است معاوية بن یزید است که بجای پدر بنشست و از

پس روزی چند خود را خلع نمود چنانکه انشاء الله تعالی مسطور آید ، و دیگر

خالد بن یزید است که مردی حکمت پیشه و اکسیر اندیشه است، و در این فن زحمتها

کشیده و کتاب فردوس را که معروف است در این علم و صنعت تصنیف کرده و بیشتر

فنون و رموز صنعت را بنظم در آورد، و آنانکه بوجود کیمیا معتقد هستند او را دارای

اکسیر شمرده اند، و راقم حروف در ذیل مجلدات مشکوة الادب احوال او را مشروحاً

مذکور داشته ، و دیگر ابوسفیان بن یزید است و مادر این سه پسر را مروان بن حکم

بعد از مرگ یزید در دواج (2) ازدواج کشید ، و هم مروان را در پای آن شوخ

جان بجانان رسید و نام این زن ام هاشم دختر عتبة بن ربیعه است، و دیگر عبدالله بن

یزید است که چنان گویند که در فن تیرانداختن اول مرد عرب است ، و مادرش

ام كلثوم دختر عبد الله بن عامر بن کریز سردار مشهور و نامبردار معروف است، و این

ص: 44

همان ام کلثوم است که یزید نام او را در آن دو بیت مذکور یاد کرده است ، و دیگر

عبدالله اصغر و عمرو و ابوبکر و عتبة و حرب و عبدالرحمن و محمد و جز ایشان

باشند، و در تاریخ اخبار الدول میگوید: یزید بن معویه گاهیکه جانب هاویه گرفت

چندین پسر و دختر از وی بماند ، راقم حروف گوید : عاتکه دختریزید همانست

که در نکاح عبدالملك مروان در آمد.

همین آواز بود که زمان یزید را با دیگر ملاعب و ملاهی انباز گردید ، و عبدالله بن

جعفر نشیط را بخرید و نشیط تغنی عربی را از سائب خاتر فرا گرفت، و ابن سریج

و جميلة و معبد وعزة الميلاء و جز ایشان از وی اخذ کردند، اما ابو مسکین گوید:

که سائب خاتر را ابو جعفر کنیت بود ، و عود نمی نواخت بلکه بدستیاری قضیب

مینواخت و مرتجلاً تغنی میساخت ، و همی در این کار روزگار نهاد تا در وقعة يوم

الحره مقتول گردید ، و یکی از مردم قریش بروی و کشته وی بگذشت و با پای

خود بدو بزد و گفت : در این بدن حنجره نیکوئی بود و سائب در شمار سکان مدینه

میرفت، و چهار زن در تحت نکاح و بتجارت اطعمه روزگاری با وسعت و نعمت داشت ،

و با اینکه بعبدالله بن جعفر انقطاع یافته بود همچنان از کمال ظرافت از مخالطت

سایر بزرگان و اشراف انعطاف نمیجست ، و از ملاحت صوت و لطف تغنی بهره یاب

میداشت ، و سوگند خورده بود که جز از بهر عبدالله بن جعفر یا خلفاء یا اولاد

خلفاء يا ولات عهد ایشان برای هیچکس تغنی نکند ، و برپیمان خویش بپائید

تا بقتل رسید، و معبد معنی اصوات عدیده و فنون کثیره از وی بیاموخت و ابن خرداز به

چنان گمان برده است که مادر حمد بن عمرو واقدی قاضی محدث مشهور دختر عیسی

ابن جعفر بن سائب خاتر است.

و محمد بن یزید گوید: اول صوتی را که صنعت نمود در این شعر امرء القيس

بود «افاطم مهلاً بعض هذا التدلل » و معبد این تغنى ولحن را از وی در این شعر

بکار بست «امن آل ليلى باللوی متربع » چنان افتاد که عبدالله بن جعفر نزد معویه

وفود نمود ، وسائب خاتر باوی بود ، معویه در قضای حوایج جعفر قلم بر گرفت و

رقم همی کرد ، عبدالله از حوایج سائب بعرض رسانید ، معویه گفت سائب خاتر

کیست ؟ عبدالله گفت: مردی لینی از اهل مدینه و راوی شعر است ، معویه گفت :

آیا هر کس روایت شعر کند همی خواهد او را صله خواهد او را صله دهم؟ عبدالله گفت : این کاررا

بطوری خوب و حسن بپای میبرد، معویه گفت: اگر چنین نیز کند بایدش صله

بخشید؟ جعفر گفت : اگر خواهی او را حاضر درگاه نمایم ، گفت : آری بیاور .

ص: 46

جعفر او را بجامه نيکو بیار است و ازار و ردائی لطیف برتن بپوشانیده بدرگاه

معویه در آمد ، چون سائب خاتر بمجلس معویه در آمد در باب مجلس بایستاد و

آواز برکشید و باین شعر تغنی نمود « لمن الديار رسومها قفر» معویه چون این

صوت دلاویز و تغنی طرب انگیز بشنید روی بعبدالله کرد و گفت : گواهی میدهم

که سخت نیکو بخواند و تغنی براند ، آنگاه، حوایج او را بگذاشت و باحسان و

اکرامش مسرور بداشت .

ابن الکلبی از لقیط حکایت کرده است که چنان افتاد كه يك شب معوية بن

ابی سفیان بمنزل پسرش یزید مشرف شد و آوازی بشنید که او را در طرب هروله (1)

در آورد و همچنان ایستاده چندان آن آواز دلنواز را استماع نمود که خسته و مانده

گشت، پس بفرمود تاکرسی بیاوردند و بر آن بنشست و گوش بگشاد و تا پایان

شب بشنید، و چون صبح بردمید پسرش یزید بمجلس پدر در آمد ، معویه گفت:

ای پسرك من بازگوی شب گذشته با کدام کس مصاحب و مجالس بودی و با کدام

جلیس شب بروز آوردی؟ یزید گفت : یا امیر المؤمنین مرا جلیس و انیسی نبود و

بروی پوشیده داشت ، معویه گفت: ای فرزند از حال جلیس خود مرا بازگوی

چه در این مجالست مرا بر تو مخافتی نباشد، یزید چون اینگونه سخن بشنید و

خرمی پدر را بدید گفت : سائب خاتر با من مصاحب ومحاضر بود ، معويه باشوق

دل و اشتیاق خاطر گفت : ای پسرك من سائب خاتر را بانول(2)احسان ومختار بذل

و انعام خویش کامیاب کن ، چه من در مجالست تو با او بأسی و زیانیرا نگران نیستم،

و آن فرتوت بی انباز فرزند دلنواز را در استماع آن آواز و اتباع آن سوز و ساز

مجاز ساخت .

و نیز ابن الکلبی حکایت کند که معوية چنانکه معمول داشت وقتی بمدینه

ص: 47

در آمد و دربان را فرمان کرد تا مردمان را بدو در آورد، و حاجب برفت و بانگ

رخصت برکشید و بخدمت معویه بازگردید و بمعویه گفت: هیچکس حاضر نیست!

معويه گفت : مردمان چه شدند؟ گفت : بجمله در خدمت عبدالله بن جعفرند ،

معويه بفرمود تا استر او را حاضر کردند و بر نشست و بآن مکان روی نهاد و در

آن مجلس بنشست، یکی از مردم قریش با سائب خاتر گفت: روزى مبارك وميمون

و انواع نعمت و دولت از بهر تو مقرونست ، خویشتن را بیارای و در حالت تغنی

در آیوما بين السماطين (1) خود را بنمای ، پس سائب خاتر چنانکه مقرر بود

ما بين السماطین خرام گرفت و بخواند .

لَنَا الْجَفَنَاتُ الْغُرُّ يَلْمَعْنَ بِالضُّحى***وأسيافنا يَقْطُرْنَ مِنْ نَجْدَةٍ دَما

معوية باين تغنی گوش دل بگشود و خاطر بسپرد و در طرب در آمد ، و همچنان

گوش بداد تا سائب خاتر ساکت شد ، معوية بسی او را تحسین و آفرین گفت ،

آنگاه برخاست و بمنزل خود باز شد ، و آن مرد قرشی که سائب خاتر را در ازای

این کار مطرف خود را وعده نهاده وفا نمود .

از مدائنی حکایت کرده اند که سائب خاتر در وقعه مدينه و يوم الحره بقتل

رسید ، و این داستان چنان بود که سائب خاتر در آن هنگام از مردم شام برجان

خویش سخت هراسان بود . لاجرم نزد ایشان بیامد و برای ایشان حدیث میراند،

و میگفت: من مردی سرود گرونوازنده هستم و حال و قصه من چنین و چنان است،

و در خدمت امیرالمؤمنین یزید و پیش از وی با پدرش معویه روزگارمینهادم و خاطر

ایشان را از سرود خویش شاد خوار میساختم ، مردم شام باوی گفتند : مارا تغنی

کن، سائب خاتر ایشان را سرودن گرفت، در این حال یکتن از مردم شام برخاست

و گفت: سوگند باخدای نیکو سرودی و خوش بخواندی ، این بگفت و شمشیری

بروی بزد و او را بکشت .

ص: 48

و از آن پس چون نام کشتگان را بریزید عرض میدادند از میانه نام اورا

بشنید ، گفت سائب خاتر (1) کیست؟ گفتند : مردی سرود گر بود ، اینوقت یزید اورا

بشناخت و گفت : چه چیز او را بدشمنی و خصومت ما بازداشت ، آیا اورا بانواع

احسان و اکرام ننواختیم و با خویشتن محرم و مخلوط نداشتیم ، همانا بغی و

ناشناسی او بروی چنین کرد، و بقولی چون یزید از قتل او آگاه شد گفت : انا لله

آیا قتل مردم مدینه تا باین عموم و شمول پیوست که حتی سائب خاتر هم از شمشیر

قتل نرست؟ با اینحال و این قتال با اشتمال گمان نمیکنم یکتن در مدینه بجای مانده

باشد آنگاه گفت : خدای مردم شام را نکوهیده و قبیح بگرداند ، چه من چون

خوب بیندیشم میبینم که این جماعت شقاوت آیت سائب خاتر را در باغی یا سایه

دیواری از ایشان پنهان دریافته و تیغ بخونش بیاخته اند . معلوم باد که این سخن

يزيد وتقبیح اهل شام نیز از کمال خرسندی بکردار ایشان میباشد چنانکه براهل

فطانت و مردم دقیقه یاب پوشیده نیست .

امامويلك از پدرش حکایت کرده است که سائب خاتر در هنگام یوم الحره

با من گفت: از آنچه بتازه صنعت کرده ام آیا شنیده باشی؟ پس از آن اینشعر را

برای من بخواند:

لمن طل" ما بين الكراع الى القصر***يغيب عنا آيه سبل القطر»

الى خالدات ما تریم و هامد***و اشعث ترسيه الوليدة بالفهر»

و چنان صوتی برکشید و سرودی آغاز نمود که در عجب و شگفتی بزرگ

در آمدم، آنگاه اهل و فرزندان خویشرا بیاد آورد و همی بگریست ، گفتم: چه چیز

ترا از دیدار ایشان باز میدارد ؟ گفت : از آن پس که از یزید بن معویه این اخبار

و اطوار را بشنیدم دیگر مقام زندگی و دیدار اهل و عیال و شاد خواری جایز نیست

پس برفت و جنگ بنمود تا بقتل رسید .

ص: 49

و هم این اشعار را براخطل فرو خواند .

«الشعرلب المرء يعرضه***والقول مثل مواقع النبل »

«منها المقصر عن رميته***و نوافذ يذهبن بالخصل»(1)

و هم اورا انشاد کرد :

«انّنا معشر خلقنا صدوراً***من يسوى الصدور بالاذناب»

اخطل گفت: ويحك يا متوکل اگر شراب خمر در شکمت آواز و آهنگ بر آورد

از تمامت مردمان اشعر هستی.

اصمعی روایت کرده است که متوکل بن عبدالله کنانی را زنی بود که او را

رهیمه و بقولى اميمه ومكناة بام بکر بود، و آنزن از آنچه عادت زنان است فرو

نشست و از وی خواستار طلاق و آرزومند فراق گشت ، متوکل گفت : اکنون

نه هنگام طلاق تو است ، آن زن بر انجام مرام الحاح و ابرام نمود و متوکل

او را طلاق گفت ، و چون آنزن مطلقه شد، دیگر باره در اندیشه مواصلت گشت ،

پس متوکل این شعر بگفت :

«طربت و شاقنی یا ام بکر***دعاء حمامة تدعو حماماً »

«فبت و بات همى لى نجياً***اعزى عنك قلباً مستهاماً »

«اذا ذكرت لقلبك ام بكر***يبيت كانما اغتبق المداما »

«خدلّجة ترف غروب فيها (2)***و تكسو المتن داخل شحاما »

«ابی قلبی فما يهوى سواها***و ان كانت مودتها غراماً»

«ينام الليل كل خلى هم***و يابى العين منحدر سجاماً »

«على حين ارعويت وكان راسي***كان على مفارقه نعاماً »

ص: 51

«سعى الواشون حتى ازعجوها***ورث الحبل فانجذم انجذاما»

«فلست بزائل مادمت حياً***مسرا من تذكرها هیاماً»

«ترجيها و قد شحطت نواها***و منتك المنى عاماً فعاماً »

« خد لجة لها كفل وثير***ينوء بها اذا قامت قياماً »

«مخصرة ترى فى الكشح منها*** على تثقيل اسفلها انهضاماً»

«اذا ابتسمت تلا لأضوء برق***تهلل في الدجية ثم داما »

«وان قامت تامل رائياها***غمامة صيف ولجت غماما »

«فلا و ابيك لا انساك حتى***تجاوب هامتي في القبرهاما »

و هم این قصیده را درباره زوجه خود رهیمه گفته است ، و حوشب شیبانی را

مدح نموده است :

«اجد اليوم جيرتك احتمالا***وحث حداتهم بهم عجالا »

«و في الاظعان آنسة لعوب***ترى قتلى بغیر دم حلالا »

«اذا وعدتك معروفاً لوته***و عجلت التجرم والمطالا»

«لها بشر نقى اللون صاف***و متن حط فاعتدل اعتدالا »

«اذا تمشی تاود جانباها***وكاد الخصر يخزل انتخزالا»

«تنوء بها روادفها اذا ما***وشاحاها على المتنين جالا »

«تعبس لى اميمة بعد انس***فما ادري اسخطاً ام دلالا »

«وكم من كاشح يا ام بكر***من البغضاء ياكل ائتكالا »

«لبست على قناع من اذاه***و لولا الله كنت له نکالا »

«انا الصقر الذى حدثت عنه***عتاق الطير تندخل اندخالا »

«رايت الغانيات صدفن لما***راين الشيب قد شمل القذالا »(1)

ابو عمرو شیبانی حکایت کرده است که وقتی معن بن حمل بن جعونة بن وهب

که یکتن از بنی لقیط ابن یعمر بود متوكل ابن عبدالله لیثی را هچو راند و این خبر

ص: 52

بمتوکل پیوست متوکل درخور مقام خود نمیدانست که با وی همعنان و همزبان

گردد لاجرم از مهاجاة او کناره همی گرفت، و معن را جسارت برزیادت همی شد ،

و از گزند زبان و زخم هجای متوکل بی خبر بود ، تا گاهی که متوکل ناچارشد

و معن و قوم وعشیرت او را بهجائی تندتر از شمشیر بر نده و گزاینده تر از گرزه (1)

گزنده فرو گرفت ، چندانکه خودش از آن گونه هجاراندن شرمگین شد ، و از آن

پس این اشعار را در اعتذار آن جماعت و مدح یزید بن معویه بگفت :

«خلیلی عوجا اليوم وانتظرانی***فان الهوى والهم ام ابان »

«هي الشمس يدنو لى قريباً بعيدها***ارى الشمس ما اسطيعها وترانى »

«نات بعد قرب دارها وتبدلت***بنا بدلاً والدهر ذو حدثان »

«فهاج الهوى والشوق لى ذكر حرة***من المرجحات الثقال حصان»

«سيعلم قومى انني كنت سورة***من المجدان داعی المنون دعانی»

«ندمت على شتمى العشيرة بعدما***تغنی بها عود وحن يمان»

«على انني لم ارم في الشعر مسلماً***ولم اهج الا من روى وهجانی»

و در ضمن این قصیده بیزید بن معویه خطاب میکند :

«ابا خالد حنت اليك مطيني***على بعد منتاب وهول جنان»

«ابا خالد في الارض ناى ومفسح***لذى مرة يرمى به الرجوان»

«فكيف ينام الليل حر عطاؤه***ثلاث لراس الحول او مائتان »

«تنائت قلوصی بعد اسآدی السرى***الى ملك جزل العطاء هجان »

«ترى الناس افواجاً ينوبون با به***لبكر من الحاجات أولعوان»

چون معن بن حمل این اشعار و ندامت او را بدانست در پاسخ گفت :

«ندمت كذاك العبد يندم بعدما***غلیت و سار الشعر كل مكان »

ص: 53

«ولا قيت قرماً في ارومة ماجد***كريماً عزيزاً دائم الخطران »

«انا الشاعر المعروف وجهی و نسبتی***اعف و تحمینی یدی و لسانی»

«و اغلب من هاجيت عفواً واننّى***الی معشر بيض الوجوه حسان »

«فهات اذا يا بن الاتان كصاحب***الملوك ابي او سيد كمهان»

«فهات کزید او کسیحان لاتجد***لهم كفواً او يبعث الثقلان »

در خبر است که وقتی چنان شد که متوکل لیثی نزدعكرمة بن ربعی که او را

فیاض میخواندند بیامد و در مدیحه او قصاید غرا براند ، لكن از فیض فیاض

محروم بماند ، یکی از مقربان عكرمة گفت : همانا شاعر عرب ترا مدح کرد و از

بذل واحسان خود ناامیدش داشتی، عکرمة گفت: اورا نشناختم . و چهار هزار درهم

برای متوکل بفرستاد، متوکل پذیرفتار نشد و گفت: مرا درمیان جماعت محروم

و خفیف داشتی و پوشیده ام جایزه فرستی . بالجمله در آنحال که متوکل در حيره

روز میبرد برمدی سخت و چشم دردی شدید مبتلا گردید اتفاقأقسی(1) که از آنقوم و

عشيرت بود بدو بگذشت و گفت : چشم ترا دارومیکنم ، پس در آنحال که متوکل

دارو در چشم نهاده و بر پشت بیفتاده در هجای عکرمه تفکر همی کرد و خاطرش را

انجمادی فرو گرفته چیزی باندیشه او در نمی آمد ، ناگاه غلام او بیامد و گفت :

اينك زنی بر در سرای ترا میخواند ، متوکل چشم خود را مسح نموده بدو شد ، و

چون آن زن حجاب از چهره بیگسوی آورد گفتی سحابی از آفتاب برخاست و پاره

ماهی چهره نمود .

متوکل را حال بگشت و در آن آفتاب تابنده وماه فروزنده خيره بماند ، واز

نامش پرسش گرفت گفت : امية نام دارم گفت : بازگوی ماه کدام آسمان وسرو

کدام بوستانی ، از در شناسایی بیرون نشد ، گفت : حاجت چیست؟ گفت : مرارسید

که تو شاعری شیرین زبان و نمکین بیانی همی خواهم در اشعار خویش بنام من

تشبیب نمائی و بیاد من غزل و قصیده سرائی ، متوکل گفت : پرده از چهره بر گیر

انگاه با نظر بصیرت و چشم خریداری در آن خرمن ماه و گیسوی سیاه و چهره

ص: 54

لاله گون و دیدار میمون خوب بديد ونيك بسنجيد ، و آن نوگل نازنین در حجاب

خویش برفت و بمكان خود بتفت (1) و متوکل را از دیدار آن گوهر دریای صباحت

بحر خاطر فزایش و ابواب گذارش نمایش گرفت، و این قصید را در هجای

عکرمه بگفت و بنام آن دلارام منسوب داشت.

«اجد اليوم جيرتك احتمالا***وحث حداتهم بهم الجمالا»

«وفى الاظعان آنسة لعوب***تری قتلى بغير دم حلالا »

«امية يوم دير القس ضنت***علينا ان تنولنانوالا»

«ابینی لی فرب اخ مصاف***رزئت و ما اریدبه بدالا»

و در این قصیده در هجوعکرمه انشاد کرده است:

«اقلنی یا بن ربعی ثنائی***وهبها ملحة ذهبت ضلالا»

«وجدنا العز من اولاد بكر***الى الذهلين يرجع والفعالا»(2)

«اعكرم كنت كالمبتاع دارا***رای بیع الندامة فاستقالا»

«بنوشیبان اکرم آل بکر***و امتنهم اذا عقدو احبالا »

«رجال اعطیت احلام عاد***اذا نطقوا وايديها الطوالا»

«وتيم الله حى حى" صدق***ولكن الرحى تعلو الثفالا»

وازین پس در ذیل کتاب احوال حضرت امام محمد باقر علیه السلام بحکایتی از

عکرمه بخواست خدا اشارت میرود

ص: 55

مسطور میشود بیای برد و جواب بشنید ، بالجمله فضاله از این سخن بر آشفت،

و گفت من بنزد تو راه پیمودم تا از عطاياي تو بر مطايا (1) حمل بندم ، نه از در

مشورت سخن رانم ، خدای لعنت کند آن ناقه را که مرا بجانب تو آورد ، ابن زبیر

گفت : «ان وراكبها»(2) یعنی سوار آن ناقه را نیز خدای لعن کند ، فضاله بازگشت

و همی گفت:

«اقول لغلمتی شد وارکابی***اجاو زبطن مكة في سواد »

«فمالی حین اقطع ذات عرق***الى ابن الكاهلية من معاد »

«سيبعد بيننا نص المطايا***وتعليق الاداوى والمزاد »

«و كل معبد قد اعلمته***مناسمهن طلاع النجاد »

« ارى الحاجات عندا بی خبیب***نکدن ولا امية بالبلاد»

«من الاعياص او من آل حرب***اغر كغرة الفرس الجواد »

و پسر دیگر اوفاتك بن فضاله مردی بافتوت و جواد بودوا قیشر این شعر در

مدح او گفته است :

«وفد الوفود وكنت اول وافد***يافاتك بن فضالة بن شريك »

و دیگر ابوالفرج اصفهانی در جلد دهم اغانی حدیث کرده است که وقتی

شريك بعاصم بن عمر بن الخطاب بگذشت و در این وقت عاصم در ناحیه

از نواحی مدینه منزل گزیده بود، فضاله با اصحاب خویش در آنصوب نزول

نمودند ، عاصم ایشانرا پذیرفتاری و میهمان نوازی نکرد ، لاجرم فضاله با یاران

خود از آن مکان بکوچیدند ، وفضاله بیکی از غلامان عاصم روی کرد و گفت

با عاصم بگوی سوگند با خدای چنانت قلاده و طوقی بر گردن گذارم که هر گزش

ص: 57

از مرور جهان فرسودگی نیابد و این شعر در هجواو بگفت:

«الا ايها الباغى القرى لست واجداً***قراك اذا ما بت في دار عاصم»

«اذا جئته تبغى القرى بات نائماً***بطيناً و امسی ضیفه غیر نائم»

«فدع عاصماً اف لأفعال عاصم***اذا جهل الأقوام اهل المكارم »

«فتى من قريش لا يجود بنائل***و يحسب ان البخل ضربة لازم»

«و لولا يد الفاروق قلّدت عاصماً***مطوقة يخزى بها في المواسم »

«فليتك من جرم بن زبان او بنى***فقيم أوالنوكي ابان بن دارم »

«اناس اذا ما الضيف حلّ بيوتهم***غدا جائعاً عيمان ليس بغانم »

چون این اشعار بعاصم بن عمر پیوست از عمرو بن سعيد بن العاصی که

در آنروزگار امیر مدینه بود یاری و داوری خواست، وفضالة بن شريك بيمناك گرديد

و بجانب شام فرار کرد ، و بیزید بن معویه پناهنده گشت ، و گناه خویش و خوف

و خشیت خود را از عاصم باز نمود ، یزید او را بازگردانید و بعاصم مکتوب نمود که

فضالة بن شريك بمن پناه آورده و من دوست میدارم که جریرت اورا بمن بخشی

و هم اگر از کردار او بمعویه اظهار نکنی، من او را ضمانت کنم که دیگر لب

باینگونه سخنان ناشایست نگشاید و بهجو تو سخن نکند ، چون عاصم این مکتوب

بدید شفاعت یزید بن معوية را بپذیرفت ، و از جنایت او در گذشت و فضالة بن شريك

اینشعر در مدح یزید بن معویه گفت :

اذا ما قریش فاخرت بقديمها***فخرت بمجد یا یزید تلید

بمجد امير المؤمنين و لم يزل***ابوك امین الله غیر بلید

به عصم الله الانام من الردى***وادرك نبلا من معاشر صيد (1)

ومجدابی سفیان ذى الباع والندى***و حرب وما حرب العلا بزهيد

فمن ذا الذى ان عددا الناس مجدهم***يجي بمجد مثل مجد يزيد

ص: 58

از ابن حبیب مسطور است که عبدالله بن زبیر وقتی عبدالله بن مطیع بن اسود بن

فضالة بن عبيد بن عويج بن عدی بن کعب را بحکومت کوفه برکشید و چون مختار

ابن ابی عبید ظهور و خروج نمود او را از کوفه مطرود نمود این وقت فضالة بن

شريك ابن مطيع را باین شعر هجو کرد :

دعا ابن مطيع للبياع فجئته***الى بيعة قلبي بها غير عارف

فقرب لى خشناء لما لمستها***يكفى لم تشبه اكف الخلائف

معودة حمل البراوي لقومها***فروراً اذا ما كان يوم التسايف

و ابن حبیب آن روایتی را که از عبدالله بن فضاله بابن زبیر مسطور گردید بخود

فضاله نسبت داده و گوید: فضاله نزد ابن زبیر شد و آن مکالمات در میان ایشان

برفت و فضاله ابن زبیر را هجو کرد ، و نیز اشعاری چند که در اغانی مسطور است

بر اشعار مذکوره بر افزوده و نوشته است که چون این اشعار گوشزد عبدالملك بن

روان گردید سخت خرسند شد و در طلب فضاله بفرستاد ، و معلوم شد که فضاله

بمرده و رخت بدیگر سرای برده است، لاجرم عبدالملك بفرمود صد ناقه که همه

از گندم و خرما گرانبار بودند بورثه او بدادند و این چند شعر از آن اشعار کنایت

آثار است که ابن حبیب از فضاله درباره ابن زبیر برافزون نوشته است:

شكوت اليه ان تعبت قلوصى***فرد جواب مشدود الصفاد

يضن بناقة و يروم ملكاً***محال ذلكم غير السداد

وليت امارة فبخلت لما***وليتهم بملك و مستفاد

فان وليت امية ابدلوكم***بكل سميدع والى الزناد

من الاعياص او من آل حرب***اغر كغرة الفرس الجواد

اذا لم القهم بمنى فانی***ببيت لا يهش به فؤادى

سیدنینى لهم نص المطايا***و تعليق الاداوى والمزاد

و هم ابن حبيب حکایت کرده است که عامر بن مسعود ابن امیه بن خلف

جمحی زنی از بنی نصر بن معویه را کابین بست، و برای انجام صداق او نزد مردم

ص: 59

کوفه مسئلت همی کرد و از هر کس دو در هم دو در هم همی میگرفت ، چون فضالة

ابن شريك این ماجری بدید باین شعر هجوش نمود :

«انكحتم يا بني نصر فتاتكم***وجهاً يشين وجوه الربرب العين»

«انکتم لا فتی دنیا یعاش به***ولا شجاعاً اذا انشقت عصا الدين »

«قد كنت ارجو ابا حفص وسنته***حتى انيكت بارزاق المساكين»

و نیز ابن حبیب داستان کند که وقتی فضالة بن شريك ناقه خود را نزد مردی

از بنی سلیم که او را قیس نامیدند بودیعت سپرد و خود بسفری بار بست ، چون

بازگشت و مطالبه ناقه را نمود گفت بسرقت برده اند پس این شعر بگفت :

«ولو اننى يوم بطن العقيق***ذكرت و ذو الله ينسى كثيراً»

«مصاب سليم لقاح النبى***لم اودع الدهر فيهم بعيراً »

«و قد فات قيس بعيرانة***اذا الظّل کان مداء قصیراً»

و از این پس نیز انشاء الله تعالی پاره حالات یزید عنید در ضمن احوال پاره

شعرا که زمان او را دریافته اند مذکور میشود .

بالجمله چنانکه مسعودی در مروج الذهب مینویسد یزید بن معویه در زمان

حیات خود برای پسرش معوية بن یزید از تمامت مردمان که در تحت حکومت

داشت بیعت گرفت ، و عبدالله بن همام سلولی این شعر در اینحال بگفت :

«تلقفها يزيد عن ابيه***فخذها يا معوى عن يزيدا »

«فقد علقت لكم فتلقفوها***ولا ترموا بها الغرض البعيدا »

و چون یزید بدوزخ شتاب گرفت مردم شام دیگر باره با پسرش معویه تجدید

بیعت کردند و او را بر تخت خلافت بنشاندند ، و نیز در همین سال چنانکه مسطور

شود با عبدالله بن زبیر بیعت کردند .

بالجمله معویه از پدرش یزید اعقل و افضل و جوانی دین دار و پرهیزگار

بود ، چون برمسند خلافت بنشست در کار خویش همی اندیشه کرد و بدانست که

ترتیب مهام جز بزبان حسام (1) درست نیاید، و کار خلافت جز بخونریزی و آشوب

رعیت رونق نگیرد، و هم بدانست که او را و سایر بنی امیه را لیاقت خلافت و استحقاق

امارت امت نیست ؛ پس این اندیشه همچنان قوت گرفت ، و از گمان بیقین و از

کتم بعیان پیوست، تاسعادت نیرو گرفت و بر شقاوت چیره گشت، و از دنیا دل برداشت

و بآخرت خاطر برگماشت ، و باکمال قوت عزم و نیروی حزم و استیلای برنفس

اماره از تسویلات شیطانی و تخیلات نفسانی بر آسود، و خویشتن را از خلافت بیحقیقت

معزول، و از آن مسند مغصوب برکنار فرمود .

دمیری در حیات الحیوان میگوید: که جماعتی کثیر مذکور نموده اند که چون

معوية بن يزيد خويشتن را خلع نمود بر منبر برشد و مدتی در از بنشست ، آنگاه

خدایرا بابیانی بس بلیغ و كلامى بس يليغ (2) حمد و ثنا بگذاشت ، و رسول خدای

صلی الله علیه و آله را با نیکوترین تحیت درود فرستاد .

ص: 61

ثُمَّ قال : أَيُّهَا النَّاسُ ، ما أَنَا بِالرّاغب فِي الْإِنْتِمارِ عَلَيْكُمْ لِعَظِيم

ما أَكْرَهُهُ مِنْكُمْ ، وَإِنِّي لَأَعْلَمُ أَنَّكُمْ تَكْرَهُونَنا أَيْضاً ، لأَنا بُلينا بِكُمْ

وبليتم بنا ، إِلا أَنَّ جَدّي مُعاوِيَةَ قَدْ نَازَعَ فِي هَذَا الْأَمْرِ مَنْ كَانَ أَوْلى

بِهِ مِنْهُ ومِنْ غَيْرِهِ لِقَرابَتِهِ مِنْ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و سلم، وعِظَمِ فَضْلِهِ وَسَابِقَتِهِ

أَعْظَمَ الْمُهاجرينَ قَدْراً ، وأَشْجَعَهُمْ قَلْباً ، وأكثرَ هُمْ عِلْماً ، وأوَّلَهُمْ

إيماناً ، وأَشْرَفَهُمْ مَنْزِلَةٌ ، وأَقدَمَهُمْ صُحْبَةً ، إِبْنُ عَمِّ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم

وصهره و أخوهُ زَوَجَّهُ علیه السلام ابْنَتَهُ فاطِمَةَ ، وَجَعَلَهُ لَهَا بَعْلًا بِإختياره لها

و جَعَلَها لَهُ زَوْجَةٌ بِاخْتِيارِها لَهُ ، أَبُو سِبْطَيْهِ ، سَيِّدا شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ

و أَفْضَلَا هَذِهِ الْأُمَّةِ ، تَرْبِيَةُ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله و سلم وَ ابْنا فاطِمَةَ الْبَتُولِ ، مِنَ

الشَّجَرَةِ الطَّيِّبَةِ الطَّاهِرَةِ الزَّكِيَّةِ ، فَرَكِبَ جَدِّي مَعَهُ مَا تَعْلَمُونَ ورَكِبْتُمْ

مَعَهُ ما لا تَجْهَلُونَ حَتَّى انْتَظَمَتْ لِجَدِّيَ الْأُمُورُ .

فَلَمَّا جَاءَهُ الْقَدَرُ الْمَحْتُومُ وَاخْتَرَمَتْهُ أَيْدِى الْمَنُونِ بَقِيَ مُرْتَهَنا

يعملِهِ فَريداً في قَبْرِهِ ووَجَدَ ما قَدَّمَتْ يَداهُ و رَأى مَا ارْتَكَبَهُ واعْتَداهُ

ثمَّ انْتَقَلَتِ الْخَلَافَةُ إلى يَزِيدَ أبي ، فَتَقَلَّدَ أَمْرَكُمْ تَهْوى ما كانَ أَبُوهُ فِيهِ

وَلَقَدْ كانَ أَبي يَزِيدُ بِسُوءٍ فِعْلِه، وإسْرافِه عَلَى نَفْسِهِ غَيْرَ خَلِيقِ بِالْخَلافَةِ

عَلَى أُمَّةِ مُحَمَّد صلى الله عليه وسلم ، فَرَكِبَ هَواهُ وَاسْتَحْسَنَ خُطاه ، وأَقدَمَ عَلى ما

ص: 62

أَقدَمَ مِنْ جُرْتَتِهِ عَلَى اللهِ و بَغْيِهِ عَلَى مَنِ اسْتَحَلَّ حُرْمَتَهُ مِنْ أَوْلَادِ

رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه واله و سلم ، فَقَلَّتْ مُدَّتُهُ وَ انْقَطَعَ أَثَرَهُ و ضَاجَعَ عَمَلَهُ وَصَارَ

خَليفَ حُفْرَتِهِ رَهِينَ خَطيئَتِه ، وبَقِيَتْ أَوْزارهُ و تَبِعَاتُهُ ، وَحَصَلَ عَلَى

ما قَدَّمَ ، و نَدِمَ حَيْثُ لا يَنْفَعُهُ النَّدَمُ وشَغَلَنَا الْحُزْنُ لَهُ عَنِ الْحُزْنِ

عَلَيْهِ ، فَلَيْتَ شعري ماذا قال وما ذا قيلَ لَهُ؟ هَلْ مُوقِبَ بِإسانَتِهِ وَ

جُوزِيَ بِعَمَلِهِ، وذلكَ ظَنّي.

گفت ایمردمان ، هیچ شایق امارت و حکومت شما نیستم ، چه از شما بسیار

در کراهت هستم و نیز میدانم که شما هم از مادر بلیت کراهت هستید، چه ما بسبب

شما وطمع در شما و دنیای شما گرفتار بلائیم و شما نیز بواسطه متابعت هوای نفس ما

و حکومت ما دچار عنائید ، و هیچ باعث و علت این بلا و بلیت نگشت جز اینکه

پدرم معويه بسبب هوای نفس ناپروا و طلب دنیا با آنکس که از او و از هر کس نیز

که جز اوست افضل بود در کار خلافت منازعت کرد، یعنی با چون علی بن ابیطالب

که بواسطه قربت و قرابت با حضرت رسول خدای صلى الله عليه واله و سلم و آن عظمت فضل وفضیلت

سبقت در اسلام بر تمامت مهاجرین قدر و منزلتش برتر و فزون تر، و از جمله ایشان

قلبش محکمتر و علمش بیشتر، و در قدمت ادراك صحبت رسول خدای صلى الله عليه واله و سلم شرف

و منزلتش اعلی و اشرف، و پسرعم رسول خدای و داماد او ، با آنحضرت در مقام

اخوت بود ، و رسول خدای دخترش فاطمه را بدو تزویج کرد و این مزاوجت از

روی کمال میل آنحضرت و زوجه و زوج از در اختیار، نه چون مصاهرت دیگران

با رسول خدای که از در اکراه بود روی نمود.

و علی بن ابیطالب پدر دو سبط پیغمبر حسن و حسین سید جوانان اهل بهشت

است که بر تروفزونتر از تمامت امت بودند و در دامان پیغمبر تربیت شدند و دو پسر

ص: 63

فاطمه بتول از شجره طيبه طاهره زکیه سلام الله عليهم باشند ، وجد من با مانند

علی بن ابیطالب با این شرف و شرافت و فضل و فضیلت که از عرصه آفرینش برتر

و فزون تر بود در کار خلافت منازعت کرد ، و باموری مرتکب و راکب گردید و

با آنحضرت از در مخالفت بیرون دوید ، که شما بر آنجمله همه آگاهید و شما نیز

برای انتظام امر او و تقویت هوای نفس او با او همراهی کردید و مرتکب اموری شدید

که بر شما مجهول نیست، چندانکه برای جدم معویه امور دنيويه ومقاصد نفسيه

و اوهام زشت فرجامش را قرین انضباط و انتظام آوردید و برای انجام مرام خودتان

او را برباره آرزو سوار کردید .

تا گاهیکه مدت معلوم سپری و اجل محتوم او را در سپرد و و آفات و نوازل

روز گارش در هم شکست ، و اينك گروگان کردار خود در گورخود بدون یارومعین

و رفیق و شفیق بیفتاده ، و آنچه در این جهان بپای آورده و بآنچه از در ظلم و ستم

مرتکب گشته سزایش را در کنارش نگران است ، و چون معویه در گذشت پدرم یزید

بر جایش بنشست و بسبب دوستی پدرش معویه با او امرامت را بدو حوالت کرد و

يزيد كافل امور امّت گشت و این بارگران برگردن بر بست ، با اینکه بدون شك

و ریب با آن اطوار ناستوده و ارتکاب افعال منهیه غیر مرضیه و اخلاق ناپسندیده و

اسراف در معاصی و ملاهی که او را بود و همیشه بر نفس خویش ستم مینمود بهیچوجه

شایسته خلافت و امارت محمد صلى الله عليه واله و سلم نبود.

و چون خلافت یافت بهوای نفس خویش کار کرد ، و خطاهای خود را بصواب

شمرد ، و افعال زشت خویش را نیکو خواند و در حضرت یزدان و قتل اولاد خاتم

پیغمبران و شکستن محرمات الهی جانب بغی و طغیان و جرئت و عصیان گرفت ،

از این روی مدتش کوتاه شد و اثرش منقطع گردید و باکردار خود دچار و در گور

خود رهین افعال ناهنجار گردید ، روزی چند بوبال و خسارت بخاتمت برد لكن

أوزار (1) و آثار نکوهیده شعارش در صفحه روزگار بماند و هر چه کرد سزایش بدید و

ص: 64

زمانی پشیمان گردید که سودش نبخشید ، و ما اکنون در اندوهناکی بر افعال و

عقبات او از غم داشتن بر مرگ و مصیبات او مشغول میباشیم و بر آنچه از او رفته

باك داریم نه از آنچه از ما رفته سینه چاک شویم ، کاش میدانستم در جواب آن افعال

و اطوار ناستوده چه گفت ؟ و در پاسخ چه شنید آیا با سائت خویش عقوبت یافت ؟

و باعمال نکوهیده منوالش مجازات دید؟ و گمان من اینست که چنین است.

و چون معوية بن يزيد سخن را باین مقام کشید گریه در گلویش گره گردید

و بسیاری بگرئید چندانکه ناله و نحیب (1) او در گوش شنوندگان آسیب افکند ،

آنگاه از در غم و اندوه گفت :

«وصِرْتُ أَنَا ثَالِثَ الْقَوْمِ وَ السَّاخِطُ عَلَيَّ أَكْثَرُ مِنَ الراضي وما

كُنتَ لا تَحَمَّلَ آتَامَكُمْ وَ لا يَرَانِيَ اللَّهُ جَلَّتْ قُدْرَتُهُ مُتَقَلِّداً أَوْزَارَكُمْ وَ

أَلْقَاهُ بِتَبِعاتِكُمْ فَشَأْنُكُمْ أَمْرُكُمْ فَخُذُوهُ و مَنْ رَضِيتُمْ بِهِ عَلَيْكُمْ فَوَلُوهُ

فَلَقَدْ خَلَعْتُ بَيْعَنِي مِنْ أَعْنَاقِكُمْ - وَ السّلام » .

هم اكنون من نيز ثالث این قوم یعنی معوية و یزید دوچار همان اوزار و

عقوبات میباشم ، و میدانم که آنانکه بر من و اطوار من خشمگین هستند از آنکسان

که خوشنودند برافزون هستند ، من نه آنکس باشم که گناهان و آثام شما را

برخویشتن حمل نمایم، و خدایتعالی مرا در قیامت در آنحال که متقلّد اوزار و اعمال

نابهنجارشما باشم نخواهد دید ، بلکه من شمارا در حضرت او دچار عقبات و گرفتار

تبعات خودتان خواهم دید ، هم اکنون امر خلافت و حکومت خود را بهر کس که

خواهید بازگذارید و هر کس را که بولایتش خوشنود باشید برخویشتن برکشید،

چه من بیعت خویش را از شما باز گرفتم و از خلافت شما خود را خلع فرمودم والسلام .

مروان بن الحکم که در این هنگام در زیر منبرجای داشت ، و بدانست که

ص: 65

از این کردار در خلافت بنی امیه ثلمه عظیم خواهد افتاد با او گفت : « سنة عمرية

یا ابا لیلی» و بقولی یا ابا بلبل این سنت از عمر است معویه گفت:

باعِدْ عَنِّي أَعَنْ دِينِي تَخْدَعُني ، فَوَ الله ما ذقت حلاوة خلافتِكُمْ

فأَتَجَرَّعُ مَرارتها ، إيتني برجال مِثْلِ رِجالٍ عُمَرَ ، عَلَى أَنَّهُ كَانَ مِنْ

حينَ جَعَلَهَا شُورَى ، و صَرَّفَهُ عَمَّنْ لا يُشَكُ في عَدالَتِهِ ظَلُوماً ، والله

لَئِنْ كانَتِ الْخِلافَةُ مَعْنَا لَقَدْ نالَ أَبي مِنها مَغْرَماً وَ مَأْثما وَ لَئِنْ كانَتْ

سُوءاً فَحَسْبُهُ مِنها ما أصابَهُ.

معلوم باد چنان مینماید که مروان ابن الحکم این کلمات را در این هنگام

با وی نرانده باشد ، و این کلام را در آن هنگام گفته است که بنوامیه نزد معویه

فراهم شده بودند و گفتند : کسی را بولایت عهد برکش و معويه قبول نفرمود و

این تعیین را تصدیق ننمود ، آنوقت مروان از بیم اینکه امر سلطنت از بنی امیه بگردد

گفته است که تعیین خلیفه یا کار بشوری افکندن سنت عمر بن الخطاب است، چنانکه

صاحب اخبار الدول نیز بلختی از این کلمات معوية اشارت کرده است ، لكن مکالمه

مروانرا در آنحال یاد نکرده است .

و دلیل دیگر اینکه معویه پس از آنکه خود را از خلافت خلع کرد مردمانش

محض تخفیف ابولیلی(1)خواندند و در زمانیکه خلیفه بود باین لقب و کنیت معروف

نبود تا مروان او را باین کنیت خطاب کند چنانکه بخواست خدا بزودی مذکور

شود . بالجمله چون مروان آن سخن بگفت و باز نمود که این کار را عمر بن خطاب

سنت نهاد و تو همی خواهی دیگرگون کنی ، معویه بر آشفت و بروی بانگ زد و

گفت : از من دورشو آیا همی خواهی بدست فریب و نیرنگ دین مرا تباه کنی ، و

ص: 66

باین وساوس آخرت مرا ناچیز گردانی، هرگز این نخواهد شد چه سوگند باخداوند

که شیرینی خلافت شما مرا در کام نیامد که تلخی آنرا بنوشم، اکنون برای من

بیاور مثل آنمردم که در عهد عمر بودند ، یعنی مانند آن کسان که عمر در شوری

فراهم ومقرر کرد، و بعلاوه عمر نیز از آن پس که امر خلافت را بتعیین اجزای شوری

قرار داد ، و از علی بن ابیطالب علیه السلام که در عدالتش بهیچوجه شك و ریب نداشت

بگردانید بیگمان ظلم و عدوان نمود و حکم یزدان و رسول اورا دیگرگون ساخت،

سوگند باخدای اگرامر خلافت مغتنم هم بودی و چون اموال بیرون از مال مسلمانان

غنیمت بودی پدرم را از این غنیمت جز عذاب و عقوبت و تاوان و غرامت بهره نیست،

و جز گناه آن حاصلی از بهرش نباشد ، و اگر ناخوب و ناروا باشد پس آنچه از آن

بدو میرسد اورا کافی است.

مسعودی میگوید: گاهی که معوية بن یزید خلافت یافت او را ابولیلی کنیت

نهادند و این کنیت را در میان عرب بمستضعفین میگذارند یعنی آنانکه ضعفی وسستی

در امور دارند بنام زن کنیت مینهند، چنانکه شاعر در اینباب گوید:

«انى ارى فتنة هاجت مراجلها***والملك بعد ابی لیلی لمن غلبا» (1)

و از اینشعر چنان مستفاد میگردد که این کنیت بعد از اعتزال معوية از خلافت

است ، چه تا خلیفه بوده است این جرئت و جسارت نمیکردند ، و بعلاوه مروان

چگونه او را بر کرسی خلافت باین کنیت مخاطب تواند داشت. بالجمله چون معویه

آن کلمات را بپرداخت و خویشتن را از خلافت معزول ساخت از منبر فرود شد و

بمنزل خویش در آمد، خویشاوندان مادرش بروی در آمدند و اوراگریان بدیدند،

بسیار بکوشیدند تا مگر کسی را بولایت عهد مقرر دارد پذیرفتار نشد .

ص: 67

احتضار معویه نمیشاید ، چه او بعد از گوشه گیری از مسند خلافت و امارت چندی

دیگر بزیست، و در حالت احتضار بکاری اختیار نداشت، لاجرم این مکالمت در همان

فرود آمدن از منبر و معاودت بمنزل بوده است .

در تاريخ حبيب السير مسطور است که معویه در آنروز که خود را از خلافت

خلع نمود و آن خطبه بپای برد گفت : ای مردمان همانا نيك بينديشيدم و پشت و

روی این کار را درست نگران شدم و در امور شما و امر خویشتن تفکر و تعقل نمودم

و عاقبت معلوم کردم که من در کار شما صلاحیت ندارم و خلافت نیز برای من مصلحت

نیست ، چه غیر از من دیگری سزاوار این کار است و او على بن الحسین بن علی بن

ابیطالب زین العابدین علیهم السلام است که «لیس یقدر طاعن يطعن فيه ، فان اردتموه

فاقيموه على انى اعلم انه لا یقبلها» برای هیچکس آن قدرت و استطاعت نیست

در هیچ مقام و هیچ خصلت وصفتی بروی طعن زند ، و در شرایط امامت و ولایت

بروی خورده بگیرد ، اگر بتوانید و او را بخلافت و امامت خویش برکشید دنیا و

آخرت خویشرا معمور داشته اید ، اما میدانم که آنحضرت پذیرفتار نمیشود ، و

کلام سابق « وامنعها اهلها » که از مروج الذهب مسطور گشت مؤید این مطلب است،

و از این خبر معلوم میشود که معویه در زمان خود در تفویض این امر در حضرت

سجاد سلام الله علیه معروض داشته ، و آنحضرت بواسطهٔ عدم موافقت عموم مردمان

دنیا پرست قبول نفرموده است، و نیز چون کار شوری را فاسد و از درجه اعتبار ساقط

میدانسته است و بروی آشکارا بوده است که اگر جمعی را بمشورت مقرر دارد حکم

شورای نخست را خواهد داشت ، و کار را با هلش نخواهند گذاشت، یا اگر خود خواهد

امام زین العابدین علیه السام را منصوب دارد بنی امیه و سایرا بناء دنیا مانع میشوند ، و

اگر دیگری را ولایت عهد دهد بغیر اهل رجوع کرده است و معذب خواهد شد ،

از این روی باز نمود که بمشورت سخن کردن و خلیفه مقرر داشتن بیرون از آداب

شریعت است، چه تعیین خلیفه از جانب خدا و رسول خدای است که آنکه را که

خود شایسته ریاست امّت دانند مقرر فرمایند و من نیز که بیرون از حق بر این مسند

ص: 69

جای کرده بودم و اينك در كار خود بیندیشیدم و از این بلیت و عقوبت کناری گرفتم

چگونه دیگریرا باین مسند جای دهم و این وبال برخود سپارم .

ابن اثیر میگوید: چون معویه در پایان امارت و خلافت خود رسید فرمان

کرد تا منادی ندا کرد و مردمان را بنماز جماعت بخواند مردمان در مسجد شام

انجمن شدند ، معویه حمد و ثنای رسول مختار بگذاشت و گفت : « امّا بعد فانی

ضعفت عن امركم ، فابتغيت لكم مثل عمر بن الخطاب حين استخلفه ابوبكر فلم

اجده ، فابتغيت ستة مثل سنة الشورى فلم اجدهم ، فانتم اولی بامركم فاختاروا

له من احببتم» همانا من در تمشیت امر خلافت و انتظام امور امت چنانکه باید و شاید

نیرومند نیستم ،و خواستم ، درمیان شما مانند عمر کسی را دریابم چنانکه ابوبکر

او را خلیفه ساخت نیافتم ، و خواستم مانند آن شش تن که عمر برای مشورت اختیار

کرد بدست کنم نیافتم، از این روی کار شما را بشما باز گذاشتم تا هر کس را محبوب

میشمارید منصوب دارید. و معلوم میشود که اگر معوية بن يزيد امر خلافت را جز

در خاندان نبوت سزاوار میدید و جز حضرت سجاد علیه السلام را امام بحق میدانست

خویشتن را از کار امت بی دخالت نمیکرد ، چه خودش می گوید در تمام این مردم

مانند عمر یا آن شش تن نداریم، و بر عدم استحقاق و لیاقت ایشان روشن و آشکار

سخن میکند، و خود میدانست که در آنزمان از جمله آنان برتر است ، و نیت او

سالمتر و قبول عامۀ او بیشتر، پس چگونه امرامت را از دوش فرو میگذاشت و

خود را مسئول خدا و رسول میداشت، بلکه از آن چند روز که متقلّد این امر بود

این اظهار انزجار مینمود و جد و پدر خود را عاصی و گناه کار میشمرد.

دمیری در حیات الحیوان مینویسد که بعد از آنکه معویه با مادرش آن کلمات

مذکوره را بگذاشت همی گفت : « ویلی ان لم يرحمنی ربی » وای بر من اگر

پروردگار من بر من رحمت نیاورد ، و بسبب تقلد چند روزه امارت امت عقوبت

فرماید . در مجالس المؤمنين مسطور است که این دو شعر از جمله ابيات معوية بن يزيد

است که در برائت از پدر پلید خود گوید :

ص: 70

«یا لیت لی بیزید حین انتسب***ابأسواه وان ازری به النسب»

«برئت من فعله والله يشهد لي***انی برئت و ذا فی الله قد يجب»

و نیز در حیات الحیوان و اخبار الدول مسطور است که چون معوية از خلافت

عزلت گرفت و بمیل و مقاصد بنی امیه نرفت گروه بنی امیه نزد معلم و مؤدب او

عمر مقصوص و بقولی قوصی آمدند و گفتند: همانا تو این تسویلات نفسانی و خیالات

نامستقیم را بروی جلوه گر ساختی، و او را این کلمات و بیانات بیاموختی و از خلافت

روی برگاشتی، و تخم محبت و ولایت علی بن ابیطالب و اولادش را در دلش کاشتی،

و از معایب و ظلم و مثالب ما خاطرش را بینباشتی ، و این بدعتها را در نظرش نیکو

ساختی ، تا گفت آنچه گفت و کرد آنچه کرد ، عمر گفت : سو گفت : سوگند با خدای من

این کار نکردم و این راه بدو نیاموختم ، لكن حب علی و اولادش جبلی و طبیعی

اوست ، باشیراندرون شد و با جان بدر شود ، بنی امیه از کمال بغض و کین براین

سخنان اعتماد و اعتنائی ننمودند و آن بیچاره را زنده در گور کردند تا از تنگنای

گور بقصور حور پیوست .

ابن اثیر میگوید چون معویه انکار بپای برد بمنزل خویش برفت و پوشیده

از مردمان بزیست تا بمرد.

دمیری وصاحب اخبار الدول میگویند که معوية بن يزيد بعد از آنکه خود را

از خلافت خلع کرد چهل روز و بروایتی هفتاد روز بزیست و بمرد . مسعودی

میگوید: معويه بعد از پدرش یزید سلطنت یافت و ایام او تا بمرد چهل روز و بقولی

دوماه بود و غیر از این نیز گفته اند. و در خلاصۀ خلافت خلفای بنی امیه میگوید:

مدت خلافت معوية بن يزيد سه ماه و بیست و دو روز بود . و ابن اثیر میگوید: که

با معوية بن یزید بیعت کردند و افزون از سه ماه درنگ نکرد ، و بقولی چهل روز

خلافت نمود. یافعی میگوید : ایام خلافت معویه از دوماه کمتر بود .

در روضة الصفا :میگوید بعضی مدت خلافت او را یکماه نوشته اند، و درسبب

مرگ او باختلاف سخن رانده اند ، بعضی مرگ او را بطبیعت دانسته اند ، و بعضی

ص: 71

گفته اند شربتی بد و بیاشامیدند و بمرد ، و بعضی بر آنند که او را ضربتی بزدند

و از آن طعنه بمرد ، و نیز در زمان زندگی او اختلاف کرده اند، ابن اثیر میگوید:

بیست و یکسال و هیجده روز زندگانی کرد مسعودی مدت عمرش را بیست و دوسال.

و در روضة المناظر بيست و يكسال . و در روضة الصفا بیست و سه سال و در اخبار

الدول نیز بیست و سه سال . و در حبیب السیر بیست و یکسال و بیست و سه سال.

و در تاریخ یافعی بیست و یکسال مسطور است .

و صاحب حیات الحیوان مینویسد که مقدار عمر او را بیست و سه سال. و بعضی

بیست و یکسال و برخی هیجده سال دانسته اند، و چون بمرد ولید بن عتبة بن

ابی سفیان بطمع خلافت بروی نماز کرد و در همان روز مرض طاعون او را فرو گرفت

و بمرد، و بعضی گفته اند جان بدر برد ، و معاوية بروایت ابن اثیر وصیت کرده بود

كه ضحاك بن قيس مردمانرا نماز گذارد تا خلیفهٔ برای ایشان برپای شود .

مسعودی گوید : ولید بن عتبة بن ابی سفیان بروی نماز گذاشت تا بعد از او

بخلافت نایل شود ، و چون تکبیر دویم را بگفت طاعون او را بگرفت و قبل از

اتمام نماز مرده بیفتاد ، پس عثمان بن عتبة ابن ابی سفیان بآن اندیشه قدم پیش

نهاد با وی گفتند: با تو بیعت میکنیم :گفت بآن شرط که جنگ نکنم و مباشر جنگ

نشوم ، ایشان قبول نکردند پس عثمان روی بمکه نهاد و در جمله ابن زبیر مندرج

گشت، در اخبار الدول مسطور است که چون معویه بمرد برادرش عبدالرحمن بن

یزید بروی نماز گذاشت و او را در خارج باب الجابيه مدفون کردند، و بقولی دیگر

ولید بن عتبة بن ابی سفیان بروی نماز کرد ، و چون دو تکبیر بگفت قبل از آنکه

آن نماز را بپای برد بمرد ، پس مروان بن الحکم بروی نماز گذاشت و ولید بن

عتبة را نیز پهلوی معویه در گور نهادند ، و مدت خلافت معویه سه ماه و بیست و

دو روز بود و مروان بن حکم در فرازگور او باین شعر مذکور تمثل جست :

«انى ارى فتنة تغلى مراجلها***والملك بعدا بي ليلى لمن غلبا »

کنایت از اینکه از پس این روزگار بسا مردم را در هوای خلافت ديك آرزو

ص: 72

در جوش میآید، لكن ملك با آنکس خواهد بود که غالب گردد یعنی از اختیار مسلمانان

و قانون مسلمانی خارج است و خلافت حقه و سلطنت مستحقه متروك است بلکه

انجام مرام بسورت حسام (1) راجع است .

صاحب حبیب السیر گوید: لقب او «المتواضع الى الله» و بروایت صاحب مجالس

المؤمنين «الراجع الى الله » است ، و در تاریخ الخلفاء سیوطی مسطور است ، که اورا

ابو عبدالر حمن و بقولی ابویزید و بروایتی ابولیلی کنیت بود، و در ربیع الاول

سال شصت و چهارم بر مسند خلافت بنشست، و از زمانیکه خلافت یافت رنجور بود

تا بمرد، و از اینروی روی بمردمان ننمود ، و بهیچ کاری مداخلت نکرد و با مردمان

نماز نگذاشت ، و بقول بعضی از مورخین کنیتش ابویزید و بقولی ابوسفیان وبعد

از خلع از خلافت ابولیلی بود و نویسنده او ابوریان ، وصفوان غلام پدرش یزیدبن

معویه که حاجب یزید بود او را نیز حاجب بود ، و نقش خاتم معوية بن يزيد اينكلمه

بوده الدنيا غرور و بقولی « الله یقینی» بر نقش نگین داشت و او را هیچ فرزندی باقی نماند .

ما فرستاد رخت بدوزخ نهاد ، اينك هر كس از شما خواهد با امیرالمؤمنین عبدالله بن

زبیر بیعت کند ببایست بخدمتش مبادرت گیرد ، و هر کس نخواهد راه او گشاده

و رخصت او آماده بهر جانب مایل است بار سفر بربندد .

چون مردم شام این خبر بشنیدند حیران و سر گردن با حصین بن نمیر گفتند:

بازگوی تدبیر چیست ؟ گفت از مکر و خدیعت عبدالله آسوده نباید بود ، شاید از پی

مصلحتی این خبر را سمر میدهد، اکنون چندی شکیبائی گیرید تا جواب مکتوب

ما از شام برسد ، شامیان از این سخن چندی شکیبائی و صبر نمودند چون روز دیگر

چهره نمود ثابت ابن قیس نخعی که دوستدار حصین بن نمیر بود از جانب کوفه

بلشگرگاه آمد ، و بشارت داد که یزید بن معویه رخت بهاویه برد ، و مردم شام

با پسرش معویه بیعت کرده اند ، و اهل مدینه عامل مسلم بن عقبه را از شهر بیرون

کردند ، و از مردم بنی امیه هر کس را دریابند سر از تن برگیرند .

چون حصین این حدیث بشنید عزیمت بر آن بست که روز دیگر طبل رحیل

فرو کوبد و بابن زبیر پیام کرد که اکنون که محاربت ومقاتلت موقوف و متروك

گردید همی خواهم در بر من بگشائی تا بزیارت حرم در آیم و با تو صحبتی بدارم،

ابن زبیر پذیرفتار شد و بفرمود تا ابواب را برگشادند و مردم شام و مکه باهم بمعامله

و اختلاط پرداختند ، و حصین بطواف مشغول بود و بعد از عشاء ابن زبیر نیز بیامد

و حصین را ملاقات کرد، حصین با او بمحادثه پرداختند، و بقول ابن اثیر این ملاقات

در ابطح روی داد در آنحال که مشغول سخن بودند بارۀ حصین پارۀ سرگین بیفکند

و کبوتران حرم فراهم شدند تا دانه از آن برچینند حصین اسب خویشرا بریکسوی

کشید تا مبادا آسیبی بکبوتران حرم رساند، ابن زبیر گفت : از این کار پرهیز می

جوئيد لكن مسلمانانرا در همین حرم محترم خون میریزید، بالجمله همچنان درمیانه

سخن همی برفت ، و حصین پوشیده بدو گفت: تو بامر خلافت از دیگران سزاوارتر

باشی ، بیا تا با تو بیعت کنیم و از آن پس از این مکان باتفاق ما جانب شام بسپار،

ص: 74

چه این لشگر که با من بیامدند از فرسان لشگر و گردان پرخاشگر (1) ووجوه شام

و مرد افکنانی خون آشام باشند ، سوگند باخدای چون چنین کنی و چنین روی

دو نفر با تو مخالفت نکند ، و این مردم را امنیت آید ، و این خون که در میان ما

و توو اهل حرم ریخته گشت نادیده میانگاریم و تاریخته شماریم .

چون ابن زبیر اینکلمات حکمت شعار بشنید با صدای درشت گفت: من هرگز

این خونها که از ماریخته ناریخته نمیانگارم و هدر نشمارم ، قسم بخدای اگر در عوض

هر يك تن ده تن بخون در کشم همچنان از شما خوشنود و سیراب نباشم ، حصین

همچنان هسته و پوشیده با وی سخن میراند و ابن زبیر با صدای درشت پاسخ میگفت

و اجابت نمیکرد چندانکه حصین از آن پاسخهای درشت بر آشفت و گفت: نکوهیده

دارد خدایتعالی آنکس که از این پس با تو جانب ایاب و ذهاب گیرد ، همانا دروغ

گفته است آنکس که ترا از دهاة و خردمندان عرب شمرده ، من گمان همی بردم

که ترا رأی و اندیشه ایست ، اينك من باتو پوشیده سخن میکنم و تو جهراً پاسخ

میرانی ، و بخلافت دعوتت مینمایم تو از مخالفت سخن میکنی، و بمصالحت محاورت

میجویم و تو از محاربت راز میگشائی ، و من در حفظ دماء وترك مامضى تكلم مينمايم

و تو بخون ریزی و آشوب انگیزی مایل هستی ، و از پس این سخنان از وی مفارقت

جسته و با اصحاب خویش جانب مدینه سپرد .

ابن زبیر از آن کار پشیمان شد و بحصین بن نمیر پیام فرستاد که من بجانب

شام رهسپار نمیشوم لكن با من در اینجا بیعت کنید و در امان باشید و بعدالت در میان

شما فرمان کنم ، حصین گفت : اگر تو بنفس خود بشام نشوی این امر تمام نگردد

و بر کوهۀ مرام سوار نشوی، چه در شام جماعتی از زعمای بنی امیه هستند که خود

در طلب امر خلافت روز میبرند.

بالجمله حصین روی بمدینه نهاد ، و این هنگام مردم مدینه بسبب مرگ یزید

ص: 75

قوی دل بودند ، از این روی بر مردم شام چیره آمدند، و هر کس را بدست آوردند

دابه اش را مأخوذ داشتند ، لکن آنها پراکنده نشدند و نیز جماعت بنی امیه که

در مدینه بودند بیرون شدند و با شامیان روی بشام آوردند، همانا اگر ابن زبیر

بنصیحت حصین کار کرده بود و با مردم شام بدمشق روی نهاده بود یکتن باوی مخالفت

نمیکرد و امر خلافت یکباره بروی مسلّم میگشت ، ولكن يفعل الله ما يشاء و يحكم

ما يريد .

بالجمله چون بنی امیه و مردم شام بدمشق رسیدند مردمان با معاویه بیعت

کرده بودند ، و از این سوی نیز اهل حجاز در بیعت ابن زبیر سر در آورده بودند،

و در این اثنا معوية بن یزید بمرد. و چنانکه مسطور گشت مهم خلافت با کسی حوالت

نرفت ، و عثمان بن عتبة بن ابی سفیان نیز چنانکه مذکور شد بابن زبیر پیوست.

و امر خلافت از خاندان حرب در گذشت و کسی از ایشان نبود که در هوای خلافت

روز نهد یا در مرتع آرزو تخم امارت امّت بکارد، یا در این مراحل گام سپارد، لاجرم

کار ابن زبیر یکباره نیرو گرفت و اهل عراق بجمله باوی بیعت کردند و ابن زبیر

بانتظام اعمال پرداخت ، و عبدالله بن مطیع عدوی را بامارت کوفه برگماشت،

در اینوقت مختار بن ابی عبید ثقفی با ابن زبیر گفت: هماناگروهی توانا و مردمی

رزم آزما را شناسا هستم که اگر مردی دانشمند و ملایم و خوش گوی و خوش خوی

بدیشان گسیل داری تا با ایشان بطریق مهر و عطوفت مجاورت جوید لشگری از

ایشان در خدمت تو انجمن شوند که بمدد ایشان بر مردم شام ظفریابی، ابن زبیر گفت:

بازگوی تا اینجماعت کیستند؟ مختار گفت : دلیران بنی هاشم اند که در کوفه اند .

ابن زبیر گفت آنمرد خود تو باش ، و بفرمود تا مختار بطرف کوفه رهسپار

گشت ، و او در ناحیه از نواحی کوفه فرود شد و همی بر جماعت طالبیین و شیعیان

ایشان آغاز زاری و حنین و جزع نمود، و مردمانرا بخونخواهی انگیزش همی داد،

لاجرم جماعت شیعه بدوگرایان شدند ، و در جمله او منظم گردیدند و بقصر الامارة

بتاختند و ابن مطیع را بیرون کردند و مختار بر کوفه مستولی گردید، و برای خود

ص: 76

سرائی بنیان نمود و بوستانی دلارا برکشید و مالی فراوان از بیت المال برگرفت

و در آن کار بکار بست ، و هم مردمان را بهره کافی عطا کرد، و بابن زبیر نوشت که

آنچه مختار از بیت المال برگرفته محسوب و مقبول دارد ، ابن زبیر پذیرفتار نشد.

چون مختار اینحال بدید آزرده شد و طاعت و بیعت او را انکار نمود، و مکتوبی

بحضرت علی بن الحسين علیه السلام انگار داد ، و خواستار شد که با آنحضرت بیعت کند

و بامامت و دعوتش سخن سازد، و سالی فراوان بآستان مبارکش تقدیم کرد، آنحضرت

از قبول آن و پاسخ نامه اش امتناع ورزید، و در مسجد رسول خدای صلی الله علیه و سلم در مجمع

عام او را دشنام داد و کذب و فجور او را باز نمود، و فرمود همیخواهد اظهار میل بآل

ابیطالب را دست آویز نماید و در میان مردم محترم و محتشم و مطلوب گردد ، چون

مختار از جانب حضرت سجاد علیه السلام مأیوس شد مکتوبی بهمان منوال بمحمد حنفیه

عم آنحضرت بنوشت و علی بن الحسين علیه السلام بدو اشارت فرمود که این مطالب را

بچیزی نشمارد و مکتوبش را پاسخ ندهد ، چه مختار در این کار بصدق و راستی نیست

و چون میداند که بسبب ایشان اجتذاب قلوب مینماید و باظهار محبت آل ابیطالب

با مردمان تقرب میجوید از این در سخن میراند لکن باطنش با ظاهرش در اظهار میل

و تولای با ایشان و برائت از دشمنان یکسان نیست بلکه خود از اعدای آل ابیطالب

است و بر حمد بن حنفیه واجب است که امر او را مشهور دارد و در مسجد رسولخدای

صلی الله علیهه و آله کذب او را از آنچه گوید اظهار نماید.

محمد بن حنفیه نزد ابن عباس شد و آنخبر بگذاشت ، ابن عباس گفت: چنین

مکن چه تو نمیدانی که حال تو با ابن زبیر برچه منوال خواهد بود محمد بن حنفیه

این سخن بپذیرفت و از نکوهش ابن زبیر و مختار زبان بر بست ، و مختار در کوفه

بماند و جماعت او بسیار شدند و مردمان بدو گرایان گشتند و او مردمانرا بحسب

طبقات و شئونات ایشان و عقول و مدرکات ایشان دعوت همی نمود ، و با هر کسی

بمقدار دانش او تکلم میکرد ، پاره را با مامت محمد حنفیه میخواند و پاره را از این

حنفیه بر میتافت و میگفت : فرشته بدو وحی میآورد و در طلب قتله حضرت امام

ص: 77

حسین بر میآمد و هر کس را که بدست آوردی بکشتی چنانکه انشاء الله تعالی

در مقام خود نگارش یابد .

بپرداخت و بدیگر جهان سفر ساخت و نیز مردم شام را در کار خلیفه و خلافت اختلاف

است و هر گروهی باندیشه روز میگذارند و بآهستگی شب میسپارند و شما امروز

از تمامت مردمان در عدت و عدد و وسعت بلاد و توانگری عباد و دریافت مراد بیشتر

و فزون تر هستید، هر کس را که برای انتظام دین و دنیای خویش پسندیده میشمارید

اختیار کنید تا من اول کس باشم که مختار شمارا اختیار نمایم ، و از این پس اگر

اهل شام کسی را که برای دین و آخرت و دنیا و جماعت شما مرضی باشد متفقاً اختیار

نمودند شما نیز بادیگر مسلمانان اتفاق کنید، و اگر از این کار اکراه دارید یکی را

بامارت و ولایت خویش برکشید تا در انتظام مهام شما اشتغال جوید همانا شما را

بهيچيك از مردم سایر بلاد حاجت نیست لکن مردمان را با شما حاجت است .

چون ابن زیاد این کلمات بپایان برد خطیبان بصره بیای شدند و گفتند:

سخنان ترا بشنیدیم و امروز هیچکس را نیابیم که در اینکار از تو قویتر و سزاوارتر

باشد ، بیا تا با تو بیعت کنیم ، ابن زیاد گفت: مرا در اینکار حاجتی نیست، و ایشان

آن سخن مکرر کردند و ابن زیاد انکار نمود ، تا در کرت چهارم دست بر کشید و

آنجماعت با او بیعت کردند، و چون از مسجد بیرون شدند دستهای خویشرا بر دیوارها

بسودند و گفتند: آیا این مرجانه چنان میداند که ما خواه در جماعت یا فرقت بحکومت

او اطاعت خواهیم نمود ، این بگفتند و پراکنده شدند .

و از آنسوی چون ابن زیاد از آن کار آسایش گرفت رسولانی باهل کوفه فرستاد

تا ایشانرا از بیعت اهل بصره بیا گاهانند و به بیعت ابن زیاد دعوت کنند، چون عمروبن

مسمع وسعد بن القرحاء التمیمی که رسول او بودند بکوفه آمدند و این هنگام عمرو بن

حریث در کوفه ریاست و امارت داشت پس مردمان را انجمن کردند و آن دو رسول

رسالت خویش بگذاشتند ، از میان جماعت یزید بن حارث بن یزید شیبانی که سمت

بزرگی و ریاست داشت برپای شد و گفت : خدایرا سپاس میگذاریم که ما را از

حکومت پسر سمیه (1) آسایش و از امرونهی او آرامش داد ، آیا با او بیعت میکنیم ؟ !

ص: 79

«لا ولا كرامة» پس مشتی سنگریزه بر گرفت و برروی فرستادگان رسول ابن زیاد

بزد، پس از وی دیگر مردمان نیز باین معاملت مبادرت جستند، و یزید بن حارث را

که او را ابن رویم گویند از این کردار شرافتی بزرگ حاصل و درجتی رفیع درمیان

اهل کوفه پدیدار آمد ، و فرستادگان ابن زیاد خائب و خاسر بازگشتند و داستان

باز گفتند .

چون اهل بصره اینحال بدیدند گفتند: کجا شایسته است که اهل کوفه او را

خلع نمایند و ما او را بر خویش ولایت بخشیم، از اینروی سلطنت و نیروی ابن زیاد

نزد اهل بصره پستی و سستی گرفت، و از آن پس اگر فرمانی میکرد بجای نیاوردند،

و اگر اندیشه میساخت بروی بر میتافتند، و اگر خطا کاریرا امر بحبس و زندان

می نمود ، در حضور او واعوان او بند از وی میگشودند، و از آنسوی چون ابن زبیر

از حال ابن زیاد باخبر گشت سلمة بن ذویب حنظلی تمیمی را ببصره گسیل داشت ،

سلمة بیامد و رایتی در دست داشت و در بازار بصره بایستاد و گفت : ايها الناس

بسوی من شتاب گیرید تا شمارا بچیزی دعوت کنم که تا بحال هیچکس نکرده است،

همانا من شمارا بسوی پناهنده حرم دعوت میکنم یعنی ابن زبیر، پس جماعتی از

مردمان نزد او آمدند و دست بدست او زدند و بیعت کردند، چون این خبر با بن زیاد

رسید مردمان را فراهم ساخت و آنچه از نخست او را با مردم بصره بپای رفته بود

بگفت ، و بنمود که من از قبول بیعت انکار داشتم و شما باصرار بامن بیعت کردید

و چون بیرون رفتید دستهای خود را بر دیوارها مسح کردید و گفتید آنچه گفتید،

و اکنون نیز سر از فرمان من بر می تابید، و آنچه بصواب میشمارم برخطا حمل

میکنید ، و هر كرا بجنایتی طلب میکنم مانع میشوید ، و اينك سلمة بن ذويب

میخواهد شما را متفرق گرداند تا خودتان شمشیر بخون هم برکشید، و شمارا برخلاف

آنچه شاید دعوت مینماید.

چون ابن زیاد این کلام بگذاشت احنف و دیگران گفتند: هم اکنون سلمه را

نزد تو میآوریم تا چنانکه شاید حکم فرمائی، پس بدان اندیشه برفتند و چون بیامدند

ص: 80

نگران شدند که سلمة جمعیتی بزرگ فراهم کرده و آشوب عظیم خواهد شد، لاجرم

نزد ابن زیاد باز نیامدند وسلمه را نیاوردند، چون عبیدالله اینحال را بدید خشمناك

شد و سرداران محاربه سلطانرا بخواند و گفت همی خواهم با من با این مردم قتال

دهید ، گفتند اگر فرمان کنی دل خویش بشکافیم اطاعت کنیم ، برادران عبیدالله

این رأی را ناصواب شمردند، و گفتند ما را خلیفۀ حاضر نیست تا بتقویت او محاربت

کنیم تا اگر منهزم شویم بجانب او رویم و از او امداد جوئیم و دیگرباره بطرف

اعدا پوئیم، و شاید در این مقاتلت تو را هزیمت افتد اگر بر ما ظفر جویند این اموال

که در این مدت فراهم کرده ایم و در میان ایشان است تلف شود و ما را بهلاکت افکنند

و برای توچیزی بجای نماند.

چون ابن زیاد این کلمات را بشنید در طلب حارث بن قيس بن صهباء جهضمي

فرستاد و او را حاضر ساخت و گفت : ایحارث پدرم زیاد با من وصیت نهاد که اگر

روزی مرا با مردم عرب حاجتی بیفتد شمارا اختیار کنم، حارث گفت: قوم من پدرت

زیاد را اختیار و اختبار نمودند لکن نزد او مکانتی و از تو مکافاتی ندیدند، هم اکنون

نیز که ما را اختیار کردی دست رد بر سینه ات نمیزنیم، اما نمیدانم چگونه ترا ایمن

و آسوده از شر این انجمن بیرون برم ، چه اگر در روز روشن این کار کنم بیم دارم

که ترا و مرا بکشند ، لیکن تا شب با تو اقامت میکنم و چون تاریکی جهانرا

در نوشت تو را در عقب خود با خودم ردیف مینمایم تا شناخته نشوی ، عبیدالله گفت

تدبیری نیکو آوردی ، پس حارث بن قیس نزد عبیدالله بماند تا شب در رسید و اورا

در خلف خویش بر نشانید ، و در آن هنگام نوزده هزار بار در بیت المال فراهم

بود ، ابن زیاد پارۀ از آن نقدینه را درمیان موالی خود پراکنده و بقیه را برای

آل زیاد ذخیره ساخت.

بالجمله حارث عبیدالله را در ردیف خود همی میبرد و بر مردمان میگذشت،

و ایشان از مخالفت جماعت حروریه مشغول حراست بودند، وعبیدالله ازوی می پرسید

که اکنون در کجائیم و حارث ب--دو خبر همی داد ، چون در میان جماعت بنی سلیم

ص: 81

آمدند ابن زیاد گفت: اکنون در کجا باشیم گفت: در بنی سلیم ، این زیاد تفال

میکرد و گفت : اگر خدای بخواهد سالم هستیم ، و چون از بنی ناحیه بگذشت

ابن زیاد بگفت: اکنون در کدام قبیله میگذریم گفت : در بنی ناجیه ، ابن زیاد

همچنان بفال میمون گرفت و گفت : اگر خدا خواهد نجات یابیم، بنی ناحیه چون

حارث را بدیدند گفتند : کیستی؟ گفت: حارث بن قیس، از اتفاق یکتن از ایشان

عبیدالله را میشناخت گفت: همانا پسر مرجانه است و تیری بدو پر ان کرد و آن تیر

بر عمامه او بنشست و بدو زیانی نیاورد ، و حارث همچنان او را ببرد تا بسرای

خویشتنش در میان مردم جهاضم فرود آورد .

ابن زیاد :گفت ای حارث همانا با من احسان ورزیدی هم اکنون بآنچه اشارت

کنم مبادرت جوی، همانا از مقام و منزلت مسعود بن عمرو درمیان قوم وعشيرتش

دانائی ، و شرف و سن و اطاعت قوم او را در اوامر و نواهی او شناسائی ، هیچ توانی

مرا بدو رسانی تا مگر در سرای او در میان مردم از او بر آسایم، چه اگر چنین نکنی

کار قوم تو بر تو آشفته شود، پس حارث او را برداشت و بجانب مسعود راه بنوشت،

و مسعود از هیچ راه باخبر نبود و در منزل خود موزۀ خود اصلاح مینمود ، چون

ایشانرا بدید هر دو را بشناخت ، و باحارث گفت : از این شر که بر من وارد کردی

بخدای پناه میبرم ، حارث گفت: جز خیر و خوبی ترا نیاورده ام ، چه من دانسته ام

که قوم تو زیاد را نجات داده و با او بوفا رفتند ، و این کردار ایشان مکرمت و

مفخرتی برای ایشان در میان عرب گردید ، و شما از روی میل و رضا با عبیدالله

بیعت کردید، و نیز جماعت با او بیعت نمودند، مسعود گفت : آیا سزاوار میشماری

که با اهل شهر خویش بسبب عبید الله معاداة و رزیم؟ با اینکه از پدرش در ازای آن احسان

که با او راندیم نه مکافات و نه سپاسی دیدیم ، حارث گفت : هیچکس با تو جنگ

و جدال نخواهد ورزید که در بیعت خود با وی وفاکردی تا گاهیکه او را بمأمن

خودش برسانی ، آیا هیچ شایسته میشماری که از آن پس که در سرای تو پناه آورده

است از سرایت بیرونش کنی ؟

ص: 82

چون سخن باین مقام رسید مسعود با حارث گفت: تا عبیدالله را در خانه

برادرش غافر بن عمر و در آورد، و بعد از آن مسعود در همان شب بر نشست، وحارث

و جماعتی از عشیرتش با او برفتند و درمیان جماعت از دیگر دیدند و گفتند: همانا

پسر زیاد بما پناه آورده است و همی باید شما از وی پاسبانی کنید تا زیانی بروی

نرسد ، و آن جماعت با اسلحه کارزار تا بامداد روزگار نهادند ، و از آنسوی چون

مردم بصره ابن زیاد را مفقود دیدند گفتند : جز در قبیله ازد نباشد .

و بعضی گویند مسعود را باحارث سخنی نرفت بلکه حارث گفت صد هزار

درهم با عبیدالله حمل کردند و آنجمله را نزد ام بسطام زوجه مسعود آوردند ، و

ام مسعود دختر عمرو بن الحارث بود و عبیدالله نیز باحارث بود ، پس از وی رخصت

خواستند و بدو آمدند ، وحارث با آنزن گفت: همانا از بهر تو کاری به پیش آورده ام

که بر تمامت زنان عرب بزرگ شوی ، و هم از مال و خواسته توانگر گردی، پس

آنخبر بد و بگذاشت و با او گفت: ابن زیاد را بخانه در آور و از جامه مسعود

که علامت زنهار است بدون خبر شوهر بدو بپوشان ، آنزن چنان کرد ، چون مسعود

بیامد و آنحال غیر محمود را بدید آشفته گشت و گیسوی آن زنرا بگرفت و او را

همی بزد، عبیدالله وحارث بروی در آمدند، ابن زیاد گفت: از این جوش و خروش

سودی نیاید چه این زن مرا پناه داد اينك جامه تو است بر تن من و طعام تواست

در شكم من ، حارث نیز بر سخن ابن زیاد گواهی داد و چندان در خدمت مسعود

ملاطفت و ملایمت نمودند تا او را بر آن کار خوشنود داشتند، و ابن زیاد چندان در سرای

مسعود بماند تا مسعود مقتول گردید ، آنگاه بجانب شام روی نهاد .

و از آنطرف چون مردم بصره ابن زیاد را مفقود دیدند و امیر و حکمرانی

برخود ندیدند در تقریر امیر باختلاف رفتند ، و از هر سوی سخن همی در انداختند،

سرانجام باشارت قیس بن هشیم سلمی و نعمان بن سفیان الراسى الجرمی رضا دادند

تا هر کس را ایشان اختیار کنند بامارت برکشد، لیکن قیس همی خواست مردی

از بنی امیه را برگزینند، و نعمان روی دل با بنی هاشم داشت، اما از روی خدیعت

ص: 83

گفت : هیچکس را برای این امر از فلان مرد اموی سزاوارتر ندانم و بقولی

عبدالله بن اسود زهری را نام برد ، وقیس نیز او را خواهان بود ، چون قیس حالت

نعمان را با خود یکسان دید گفت: من اختیار خود را نیز با تو نهادم و بهرکس

تو رضا دهی خوشنودم، و هر دو تن درمیان انجمن در آمدند ، و قیس گفت: برضای

نعمان راضی باشم.

فرزدق شاعر این شعر را در بیعت عبدالله گوید:

و بايعت اقواماً وفيت بعهدهم***و بية قد بايعته غير نادم (1)

لكن عبدالله بن حارث را از امارت بصره ورسوم امارت جز حضور روزهای

جمعه برای امامت نماز حاصلی نبود، چنانکه عامر بن مسعود نیز که باختیار

اهل کوفه حکمران بود با عبدالله یکسان بود، از اینروی در زمان این دو عامل

اقتدار و دو امیر بی اختیار مردم فرومایه و فتنه انگیز از هر گوشه و کنار سر

بر آوردند .

بجملگی بریاست مسعود بن عمرو از جای جنبش گرفتند ، وابن زیاد را گفتند تو

خود نیز با ما میباش ، ابن زیاد این سخن را بصواب نشمرد و از موالی خودجمعی

را بر اسب ومركب بر نشانده با مسعود روان کرد ، و با ایشان گفت در طی راه از

هیچ شر" وخيرى مرا بی خبر مگذارید از این روی مسعود بهر کوی و برزن یاقبیله

و گروهی از مرد وزن عبور دادی از غلمان ابن زیاد یکی بدو باز شدی و آن خبر

باز گفتی .

و در این هنگام فرسان ربیعه که مالك را بن مسمع و بر خود امیر ساخته بودند

برفتند وسكة المربد(1) را فرو گرفتند ، ومسعود بن عمرو نیز بیامد و بمسجد در آمد

وبرمنبر بر آمد و این خبر را در دارالاماره با عبدالله بن حارث امير بصره باز گفتند

و باز نمودند كه اينك مسعود ومردم یمن وجماعت ربیعه انجمن کرده اند و چیزی

بر نیاید که مردمان را شر ّي فراگيرد ، اگر بصواب دانی با تم-امت بنی تمیم

بر نشین تا مگر این فتنه بیدار را بخوابانی و این آتش شرر بار را فرو نشانی

عبدالله گفت : ابعدهم الله سوگند با خدای این کار نکنم و خویشتن را در اصلاح

حال ایشان بفساد نيفكنم ، و از آنسوی مردی از جماعت مسعود بن عمرو از در

سخره و استهزا این کلمات را مکرر قرائت همی کرد :

لتنكحن بية***جارية" في قبة***تمشط رأس لعبة

و این روایت ازداست اما جماعت مضر گویند : مادر عبدالله گاهی که کودك

بود او را ترقص دادی و این کامات بازراندی (2)

ص: 86

تصمیم قبیله ازد و ربیعه بیاری ابن زیاد

بالجمله مسعود چنانکه اشارت شد بر منبر برشد و از یکسوی دیگر مالك بن

مسمع روی بخانه های بنی تمیم نهادند و در سکه بنی العدویه در آمدند و منازل ایشان

را آتش در زدند چه مالك بن مسمع را بجهت مناقشتی که ربیعه را با بنی خازم

در هرات روی داده بود کینه در نهاد بود، چون بنی تمیم این حال بدیدند نزد

احنف بن قیس شدند و گفتند: یا ابا بحر همانا جماعت ازد و مردم ربیعه هم عهد

و هم سوگند شده اند و بر حبه در آمدهاند. احتف گفت : شما از ایشان بمسجد

ذی حق تر نیستید، گفتند: ایشان بدار الاماره در آمده اند، گفت: شما از

ایشان بدار الاماره سزاوارتر نیستید .

در این حال زنی با مجمره نزد احنف شد و گفت: ترا بریاست و بزرگی چه

کار ، همانا افزون از زنی نباشی که بباید کار مجمر و معجر بازی ، احنف گفت :

هیچ زنی برای مجمر از تو شایسته تر نیست، گویند: هرگز از احنف بن قیس

سخنی ناخوشتر از این کلام نشنیده بودند (1).

در این حال جمعی دیگر بیامدند و گفتند: هم اکنون از پای یکی از زنان

ما خلخال در آوردند ؛ و ابواب عبور ترا مقفل ساختند ومالك بن مسمع در کوچه

بنی العدویه در آمد و منازل ایشان را بسوخت ، آن دانشمند روزگار گفت : ب--ر

آنچه گوئید اقامه بینه و شهود نمائید چه اگر از این جماعت از آنچه گفته اید

کمتر هم بروز کرده باشد قتال و دفاع ایشان واجب میشود ، پس جماعتی بر صدق

ایشان گواهی دادند .

این وقت احنف را خشم بجنبید و گفت : آیا عباد بن الحصین بیامده؟ گفتند

ص: 87

نیامده وهو عباد بن الحصين بن يزيد بن عمرو بن اوس از بنی عمرو بن تمیم است

احنف دیگر باره گفت : آیا عباد بیامد ؟ گفتند : نیامده است ، گفت : آیاعبس بن

طلق بن ربيعة الصريمی از قبیله سعد بن زيد مناة بن تمیم در اینجا باشد ؟ گفتند :

حاضر است ، احنف او را بخواند و از دستاری که بر سر داشت پاره بر گرفت و بر

نیزه چون رایت استوار کرد، و آن علم را بعبس بن طلق بداد وفرمود روی براه

گذار ، و چون عبس روی برتافت احنف گفت : بار خدایا اگر او را امروز

نيفكني ومغلوب نفرمایی همانا او را از این پیش نیز نیفکنده و مغلوب نداشته

این وقت مردم صداها بلند کردند و گفتند : همانا زیر(1) یعنی مادر احنف که اورا

بنام احنف امّ احنف کنیت نهاده بودند بجوش و هیجان در آمد کنایت از اینکه

احنف با آن حلم و بردباری بخشم در آمد و آنچه خواستیم چنان شد ، و عبس بن

طلق با رایت خویش روی بمسجد نهاد و در این حال عباد بن حصين فرارسیدو گفت

مردمان را کار بکجا کشید ؟ گفتند : عبس بن طلق ایشان را با خود ببرد ، عب--اد

گفت هر گز در زیر رایت عبس راه نسپارم و بسرای خود بازگشت و شصت سوار با

وی رهسپار بودند ، وچون عبس بمسجد رسید در ابواب مسجد باجماعت ازد بقتال

وجدال پرداخت ، و این هنگام مسعود برفراز منبر صعود داشت و مردمان را به

مقاتلت ومبارزت تحریص همی کرد پس غطفان بن انیف تمیمی بجنگ در آمد و

همی گفت:

يا ل تميم إنها مذكورة***ان فات مسعود بها مشہورة

فاستمسكوا بجانب المقصورة

یعنی فرار نمی کند، پس آن جماعت بمسجددر آمدندو مسعودهمچنان بر فراز

منبر بود او را از منبر فرود آوردند و بکشتند ، و این قضیه در اول ماه شوال بسال

شصت و چهارم روی داد ، و یاران و متابعان مسعود قرار کردند و اشیم بن شقيق بن

ص: 88

ثور روی بفرار نهاد : یکتن بدو نیزه بزد و فرزدق این شعر بگفت :

«لو ان اشيم لم يسبق اسنتنا***واخطأ الباب اذ نيراننا تقد»

«اذا لصاحب مسعوداً وصاحبه***وقد تهافتت الاعفاج و الكبد »

و از آنطرف چون ابن زیاد را خبر رسید که مسعود بر منبر بصره برشد و

کار او باین مقام پیوست ، طمع وطلبش بجنبید و آماده دار الاماره گردید ، لكن

بر مرکب امید سوار نگشت و جماعتی بیامدند و از قتل مسعود باز نمودند ، ابن

زیاد را مجال درنك نماند و جمعی را دلیل راه گردانیده از جاده غیر معتاد روی

بشام نهاد، و از آنطرف جماعتی از قبیله مضر انجمن کردند ومالك بن مسمع را

در سرای او محاصره نمودند و سرای او را بسوختند ، و چون ابن زیاد فرار کرد

جماعتی از دنبالش بتاختند لکن کاری نساختند و از اموال او هرچه بیافتند بغارت

بردند، واقد بن خليفة التمیمی این شعر را در این مقام گفته است:

يا رب جبار شدید کلبه***قد صار فينا تاجه و سلبه

منهم عبيد الله يوم نسلبه***جياده و بره ونهيه

ابن اثیر میگوید بعضی از راویان اخبار در سبب قتل مسعود و مسیر ابن زیاد

بخبری دیگر عنایت کرده اند و چنین گفته اند: که چون عبیدالله بن زیاد

بمسعود بن عمر و پناهنده شد مسعود او را پناه داد ، و از آن پس پسر زیاد روی به

شام نهاد.

مسعود یکصد تن با وی بفرستاد تا او را بشام آوردند ، و در آنحال که ابن

زیاد در دل شب راه می سپرد گفت: سواری برشتر، بر من دشوار وسنگین گردید،

مرکوبی سم دار برای من بیاورید ، پس در از گوشی بیاوردند و ابن زیاد بر نشست

آنگاه راه در نوشت و مدتی بر آن در از گوش خاموش نبود، مسافر بن شريح يشكرى

که با وی بود می گوید : با خویشتن گفتم اگر در خواب است البته بیدارش کنم

و گفتم: آیا در خواب باشی؟ گفت: نیستم و با خویشتن در حدیث و حکایتم

گفتم میخواهی از آنچه با خویش گوئی با تو بازگویم ، گفت : بگوی تاچه گوئی؟

ص: 89

گفتم همانا میگوئی کاش حسین را نکشته و شهید نکرده بودم ، گفت : دیگر چه؟

گفتم : همی گوئی کاش نمی کشتم آنانرا که کشتم ، گفت دیگر چه ؟ گفتم :

با خود میگویی کاش بیضا را لمس نمیکردم(1) گفت : دیگر چه ؟ گفتم با خویش

همی گفتی کاش از دهاقین اخذ باج وخراج نمی خواستم ؟ گفت ، دیگر چه، گفتم

گفتی کاش آن اموال که مرا بچنك ميآمد جمله را می بخشیدم.

ابن زیاد گفت : اما کشتن من حسین را ، همانا يزيد ب-ا من فرمان کرد

که او را بکشم و گرنه مرا بکشد لاجرم قتل حسین را اختیار نمودم ، و اما بیضا

همانا بيضاء را از عبدالله بن عثمان ثقفی خریداری نمودم و یزید هزار بار هزار

درهم بمن فرستاد تا بر آن انفاق کردم هم اکنون اگر من باقی بمانم مخصوص

اهل و عیال من خواهد بود و اگر تباه شدم افسوس و اندوهی بر آن مکان ندارم

و اما استعمال دهاقین همانا عبدالرحمن بن ابی بکره خواست تا رواج و احتشامی

گیرد و از من نزدمعويه فتنه افکند ، و آنوقت خراج مملکت عراق بیکصد هزار

هزار بار مقرر بود ، معويه مرا مختار ساخت که یا از مملکت عراق عزلت

گیرم یا آن مبلغ و منال را ضمانت کنم از عزلت كراهت داشتم و اینوقت نگران

شدم که اگر از مردم جماعتی را عامل بلاد و حاکم عباد سازم این کسر خراج را

از عهده بر نیایند و اگر از اموال ایشان بغرامت خواهم سينه ها از کینه ها آکنده

و با من دشمن شوند ، و اگر طلب نکنم مالیات فراهم نشود ، لاجرم چون

بیندیشیدم دهاقین را در اخذ باج و خراج بصيرتر و امین تر یافتم و مطالبه از ایشان

را آسانتر نگریستم از اینروی ایشانرا بعمل بگذاشتم ، وبعلاوه شماهارا برایشان

بر گماشتم تا بر کسی ستمی فرود نیاید.

و اما اینکه گفتی از عدم بخشش خویشتن را نکوهش مینمودم نه چنان است

که گویی چه مرامالی نبود که شمارا ببخشم ، اما اگر خواستم خواسته پاره از شما

ص: 90

را بظلم و ستم مأخوذ داشتم و پاره را بجود و بذل از پاره دیگر اختصاص دادم آن

هنگام میگفتند: بسیار جواد و سخی است ، و اما اینکه گفتی من میگفتم کاش نکشتم

آنانرا که کشتم همانا من بعد از اقرار بتوحيد وقرائت کلمۀ اخلاص هیچ کاری را برای

تقرب بحضرت پروردگار از کشتن آنانکه از خوارج کشتم برتر و سودمندتر

نمیدانم .

لکن هم اکنون از آنچه با خود میگفتم ترا خبر میگویم ، همانا باخویش

همی گفتم : کاش با مردم بصره قتال میدادم ، چه ایشان بامن از روی طوع ورغبت

بیعت کردند و خلاف نمودند ، و من بر آن کار انکار داشتم و ایشان اصرار ، و

از آن پس که خواستم با ایشان جنگ در افکنم فرزندان زیاد گفتند اگر با ایشان

قتال دهی و بر توظفر یابند یکنفر از ما باقی نگذارند لکن اگر این جماعت را بحال

خود گذاری و بگذری، آل زیاد میتوانند نزد اخوال واصهار (1) خود آسوده بمانند،

لاجرم من با ایشان مدارا کردم و سرانجام باینحال پیوست ، و دیگر با خود همی گفتم:

کاش زندانیان را سر از تن بر میگرفتم ، و اکنون که این دوکار از من فوت شد

کاش چون بشام شوم مردم شام پیش از قدوم من کاری نساخته، و تار و پودی در هم

نبافته، و کسی را بخلافت بر نشانده باشند.

بالجمله میگوید : ابن زیاد بشام در آمد ، و کودکی چند با او بودند ، و

مردم شام هنوز کسی را بخلافت جای نداده بودند، و پاره گویند : کسیرا بر

کشیده بودند اکن ابن زیاد دیگرگون ساخت. و در آن هنگام که از بصره بیرون

شده بود مسعود را خلیفه خویش ساخت اما جماعت بنی تمیم و قبیله قیس گفتند :

ما باین امر رضا نمیدهیم ، وجز مردیرا که خود خواهیم با مارت خود بر نمیداریم

مسعود گفت : این خلافت با من گذاشته اند، و هرگز از دست فرو نمیگذارم و

بیرون شد و همی برفت و بقصر الاماره در آمد، و بنو تمیم نزد احنف انجمن شدند

ص: 91

و گفتند: همانا طایفه ازد بمسجد در آمدند ، احنف گفت : این کار برای شما و

ایشان است، گفتند درون قصر الاماره شدند و مسعود بر منبر صعود داد _و چنان

بود که مردمی از خوارج خروج کردند و در کنار نهر الأساوره در آنهنگام که

عبید الله بجانب شام میرفت نزول نمودند ، لاجرم مردمان را گمان عمیرفت که

احتف کسی را باینجماعت فرستاده است که این مردی که درون قصر شده باشما

و ما دشمن است پس سبب تعطیل چیست ، از این روی جماعتی بیامدند و بمسجد

در آمدند .

و این وقت مسعود بر منبر جای داشت و هر کس بیامدی باوی بیعت کردی

پس مردی گیر که او را مسلم مینامیدند و از مردم فارس بود و ببصره در آمده

و اسلام آورده و و بعد از آن در زمرۀ خوارج منسلک شده بود تيرى بمسعود بيفكند

چنانکه بر دلش بنشست و او را بکشت ، و مردمان همي گفتند : خوارج او را

بکشتند ، از این روی جماعت ازد بیرون تاختند و گروهی از خوارج را مقتول

مجروح و از بصره مطرود ساختند، و چون این حادثه فرو نشست با قبیله ازد

گفتند : مسعود را مردم بنی تمیم کشتند ، و چون در مقام تحقیق بر آمدند جمعی

از بنی تمیم نیز همان دعوی میکردند ، لاجرم قبیلهٔ ازد از هر سوی انجمن شدند

وزياد بن عمر و برادر مسعود را برخود رئیس و امیر ساختند ، و مالك بن مسمع

نیز با قبیله ربیعه با ایشان پیوستند ، و چون مردم بنی تمیم بر اینحال وقوف یافتند

نزد احنف بن قیس آمدند و همی آشوب و انقلاب بر آوردند که این گروه بیرون

آمدند، و احنف بن قیس چون کوه ابوقبیس ثابت و پایدار نشسته از آسیب فتن

و آشوب محن بيمناك نبود ، در اینحال زنی مجمره بیاورد و با احنف گفت : بر

این مجمر بنشین کنایت از اینکه تو اززن بیش نیستی، اینوقت احنف یا جماعت

بنی تمیم و گروهی از مردم قیس که در بصره بودند بیرون شدند و با آنجماعت مقاتلت

ورزیدند.

جنگی سخت برفت و گروهی بیشمار بهلاك و دمار پیوست ، بنی تمیم روی

ص: 92

با ایشان کردند و گفتند : ایمردم ازد از خدای در خون ما و خون خود بترسید

اکنون قرآن در میان ما و شما حکمران است و هر کس از مردم اسلام

را خواهید در میان ما و خود داوری دهید ، اگر شما را بر ما حقی بین و آشکار باشد

بزرکتر مردیرا که در ما شناخته اید مقتول داريد وإلا همانا سوگند میخوریم به

خداوند که ما نه مسعود را کشته ایم و نه بقتل او فرمان کرده ایم و نه کشنده او را

شناخته ایم، و اگر باین اراده نیستید ما صد هزار درهم در بهای خون صاحب شما

میدهیم تا این فتنه فرو نشیند، احنف نیز نزد آنجماعت شد و از گذشته معذرت

خواست ، و عمر بن عبیدالله بن عمر ، وعبد الرحمن بن حارث بن هشام در میانه رسول

شدند ، وایشان در ازای خون مسعود دیه ده تن بخواستند ، و آن جماعت قبول

کردند و بر این نهج صلح کردند.

وأما عبدالله بن حارث ببه در میان مردم بصره بامامت نماز سرافراز بود تا

در بصره داشت تا حارث بن عبدالله بن ابی ربیعه مخزومی که او را قباع

گفتند بحکومت بصره بیامد و عمر معزول شد.

و بعضی گفتند : که عبدالله بن حارث ببه بعد از قتل مسعود از امارت بصره

بسبب عصبیت و انتشار خوارج اعتزال جست ، وأهل بصره بابن زبیر مکتوب کردند

وابن زبیر مکتوبی بانس بن مالك بنوشت تا مردمان را نماز بگذاشت و چهل روز

بدینگونه بگذشت ، و عبدالله بن حارث میگفت : هیچ خوشنود نیستم که مردمان

را بفساد نفس خویش اصلاح نمایم، چه عبدالله مردی مردی با دیانت بود ، و در ایام

امارت او نافع بن ازرق از بصره بجانب اهواز روی نهاد.

و اما اهل کوفه چون فرستادگان ابن زیاد را براندند ، و این از آن پیش

ص: 93

بود که عمرو بن حریث را که از جانب ابن زیاد برایشان خلیفه بود معزول

دارند، پس مردمان انجمن شدند و گفتند باید پیش از آنکه جهانیان بر خلافت

خليفه يكدل ويك جهت شوند مردیرا برخویش امیری دهیم و آراء ایشان بر امارت

عمر بن سعد ملعون اتفاق گرفت .

در اینحال نسوان همدان بیامدند و همی بر حسین علیه السلام زاری و ندبه بر آوردند

و مردان ایشان نیز شمشیرها حمایل کرده برگرد منبر طواف همی دادند ، محمد

بن اشعث گفت : امری پدید گشت که جز آن بود که ما در آن بودیم یعنی با این

حال چگونه کار پسر سعد تمشیت یابد .

مسعودی درمروج الذهب گوید : چون خواستند عمر بن سعد را بامارت

بردارند زنان همدان و جز ایشان و قبایل ربيعه و نخع خروشی برآوردند، و از منازل

خویش بیرون شده تا بمسجد جامع درآمدند ، وهمی فریاد و ناله و گریه و عویل

بر آوردند ، و برحسین علیه السلام ندبه کردند و گفتند : پسر سعد را همان قتل پسر

پیغمبر خوشنود نمیدارد که هم اکنون امارت کوفه را نیز دریابد ، چون دیگران

اینحالرا نگران شدند، همه بگریستند و از امارت عمر اعراض ورزیدند، و

در میان این جمله جوش و خروش و ناله و فریاد زنان همدان افزون بود همانا علی علیه السلام

با قبیله همدان با عنایت بود ، و ایشانرا بر میگزید و میفرمود : شعر

«فلو كنت بواباً على باب جنة***القلت لهمدان ادخلوا بسلام»

و در وقعه صفین از مردم همدان هیچکس در لشکر معاویه نبود مگر معدودی

که در غوطه دمشق وطن داشتند. بالجمله از آنسوی جماعت کنده خواستند

امارت بر عمر بایستد چه ایشان خالوهای عمر بن سعد بودند، و چون مایوس شدند

بر عامر بن مسعود بن امية بن خلف بن وهب بن حذافة الجمحی انجمن شدند ، واو

مردم کوفه را خطبه داند و گفت: همانا هر گروهی را اشربه ولذاتی مقرر است

باید شما از مظان و محل امیدواری آن طلب کنید ، و بر شما باد که در پیرامون

چیزی بگردید که حلال و پسندیده باشد ، کار بقناعت بگذرانید و از آب خوشگوار

ص: 94

شربت سازید وعطش بشکنید ، و در سایه دیوار بآسایش و بی انگیزش فتنه آرامش

گیرید، ابن همام در این هنگام این شعر بگفت:

اشرب شرابك و انعم غير محسود***واكسره بالماء لا تعص ابن مسعود

انَّ الأمير له في الخمر مأربة***فاشرب هنيئاً مريئاً غير مرصود

من ذا يحرم ماء المزن خالطه***فيها و يعجبني قول ابن مسعود

إني لأكره تشديد الرواة لنا***في قعر خابية ماء العناقي

و چون مردم کوفه با عامر بن مسعود بیعت کردند و این داستان بابن زبیر

مكتوب نمودند ابن زبیر نیز او را بر امارت کوفه مقرر داشت ، و او را دحروجة

الجعل (1) لقب داده بودند چه قامتی کوتاه داشت، و بعد از هلاکت یزید بن معاوية

تا سه ماه در کوفه بماند، و از آن پس که ابن زبیر را نیروئی در کار پدیدار گشت

عبدالله بن يزيد الخطمي الانصارى را بر صلاة ، وإبراهيم بن محمد بن طلیحه را بر

خراج كوفه منصوب ومأمور داشت ، و ابن مسعود معزول گردید ، و نیز محمد بن

اشعث بن قیس از جانب ابن زبیر با مارت موصل مأمور شد.

در این هنگام ممالك كوفه و بصره وجماعت عرب که در قبله بودند و مردم

جزیره واهل شام مگر مردم اردن که در زیر امارت عمر بن عبید الله بن معمر بودند

در تحت امارت و حکومت ابن زبیر در آمدند ، و هم در آن زمان بصره را مرض

طاعون در سپرد، و چندان سخت شد و مردمانرا بکشت که چون مادر امیر بصره

بمرد هیچکس را نیافت که جسد او را بردارد ، تا بناچار چهار تن از کفار را اجیر

کرده و نعش او را بر گرفتند و در خاکش منزل و ماوی دادند.

ص: 95

آنحضرت آوردند فرمود « هو الوزغ بن الوزغ الملعون بن الملعو» واين وزغ

جانوری معروف (1) و باسام ابرص از يك جنس : و باتفاق از حشرات موذیه و در احادیث

از جمله مسوخات است (2) و وزغ و اوزاغ و وزغان جمع وزغه است.

بخاری و مسلم و نسائی و ابن ماجه از ام شريك روايت کرده اند که گفت:

از رسول خدای صلی الله علیه و آله در قتل این جانور رخصت طلبیدم و مرا بقتل آن امر فرمود ،

و در صحیحین وارد است که رسول خدا بقتل وزغه امر نمود و فويسقش نامید(3)و

فرمود در آن هنگام که ابراهیم علیه السلام را میخواستند بآتش در افکنند هیچ دابه

در زمین نبود جز آنکه در اطفاء آن نار میکوشید، جزوزع که بر آن آتش میدمید،

و در ثواب و اجر قتل این جانور اخبار متعدده از آنحضرت نقل کرده اند چندانکه

گفته اند: فرمود هركس وزغه را بکشد چنان است که شیطانی را بکشد .

و هم دمیری در حیات الحیوان گوید: در آن هنگام که معویه برای پسرش

يزيد بیعت گرفت و مروان بشنید، گفت: سنت ابی بکر و عمر است ، عبدالرحمن بن

ابی بکر گفت : سنت هر قل و قیصر است ، مروان آشفته شد و با عبدالرحمن گفت:

تو آنکس باشی که خدای درباره تو نازل فرمود « والذي قال لوالديه اف لكما»(4)

کنایت از اینکه با پدرت ابوبکر مخالفت کردی و او را برخود بر آشوفتی ، چون

این سخن بعایشه پیوست گفت: سوگند با خدای مروان دروغ گوید ، و این آیت

ص: 97

در حق عبدالرحمن نازل نشده است، لکن رسول خدای صل الله علیه و آله یه پدر مروان را لعن

فرمود ، و مروان در صلب او بود.

و نیز دمیری و دیگران این خبر را از کتب اهل سنت و جماعت از عمرو بن مرة

الجهنی که اورا شرف صحبتی بود بدینگونه روایت کرده اند که حکم بن ابی العاص

رخصت طلبید تا بحضرت رسول خدای مشرف شود آنحضرت صدای او بشناخت و

فرمود او را اجازت دهید تا در آید «لعنة الله عليه وعلى من يخرج من صلبه الا المؤمن

منهم ، و قليل ماهم ، يسرفون فى الدنيا ويضيعون في الآخرة ، ذووا مكر وخديعة ،

يعطون فى الدنيا وما لهم فى الأخرة من خلاق » يعنی لعنت خدای باد برحکم و

بر آنان که از صلب او بیرون میآیند مگر کسیکه مؤمن باشد ، ومؤمن ایشان بسیار

کم است ، همانا اینجماعت در دنیا بلندی و رفعت یا بند لکن در آخرت پست شوند،

همه صاحبان مکرو خدیعت و غدر و حیلت هستند و بحطام و زخارف دنیویه نائل

گردند لکن از بهرۀ اخروی محروم و بی نصیب باشند و از این پس بخواست خدا

پاره حکایات و مثالب آباء او در ذیل وفات او مسطور میشود .

و از اینکلام معجز نظام حضرت خیر الانام و او را بوزغه که جانوری بس میشوم

و موذی است، و از زهرمار میآشامد و در ظروف و اناء آدمی میافشاند، و زیان بزرگ

میرساند، و امر بقتل او ولو في جوف الكعبة ، و هم بصيغه جمع آوردن و استعمال

فرمودن که لطایفی بزرگ بلکه معجزه با هر مفهوم میگردد همانند فرمودن مقام

مروان و مثالب او و پدرش ظاهر میشود ، و نیز اخلاق او و نیات خباثت آیاتش

در تحريك حاكم مدینه ویزید پلید در قتل ذریه طاهره حضرت ختمی مرتبت وخراب

کردن مدینه و دیگر حالات او و بعد از وی اولاد نکوهیده نهاد او و افعال ایشان،

که یکی از آنجمله ویرانی کعبه و امارت حجاج ملعون است بر ملعنت و مطاعن ایشان

و صدق اخبار وارده شاهدی کافی است ، چنانکه یکی از القاب این ملعون پلید

این طرید است مع الحکایت.

بروایت ابن اثیر و پاره دیگر از مورخین در اینسال شصت و چهارم هجری

ص: 98

مردم شام با مروان بیعت کردند، و سبب چنین بود که چون عبدالله بن زبیر بنی امیه را

از حجاز شام اخراج کرد و اینداستان در خلافت یزید بن معوية روى داد مروان و

پسرش عبدالملك نيز با بنی امیه بیرون شدند. راقم حروف گوید : در هنگام خروج

بنی امیه از مدینه طیبه چنانکه مشروحا مسطور شد ابن زبیر در مکه اقامت داشت

و در آنجا لوای فتنه می افراخت .

بالجمله میگویند چون بعد از خروج ایشان بشام از پس مدتی اندك يزيد

بدوزخ رسید ، و نیز پسرش معوية بن يزيد رخت بدیگر جهان کشید ، و مردمان

با عبد الله بن زبیر بخلافت بیعت کردند ، و عبیدالله بن زبیر از جانب برادرش عبدالله بامارت

مدینه و عبدالرحمن ابن مجدم فهری حکومت مصریافتند ، و مروان بن حکم و

پسرش عبدالملک را که در این هنگام سی و هشت سال روزگار نهاده بود بجانب شام

اخراج کردند ، و تواند بود که این اخراج بجز آن اخراج بوده است.

معلوم باد که در کامل ابن اثیر میگوید عبدالملک در اینسال بیست و هشت ساله

بود، لكن بصحت مقرون نیست چه وفات عبدالملک چنانکه ابن اثیر و دیگران

رقم کرده اند در سال هشتاد و ششم رویداده، و در اینوقت شصت سال و بقولی شصت و

سه سال روزگار نهاده بود، و اگر در اینسال شصت و چهارم که با پدرش مروان

بیعت کرده اند بیست و هشت ساله بوده است در زمان وفاتش پنجاه ساله خواهد بود،

مگر اینکه سی و هشت ساله باشد و کاتب بجای ثلاثین عشیرین نوشته باشد تا باسال

ولادت او که درسنه بیست وسیم بود مطابق گردد .

و این نیز با آنچه از این پیش نگارش رفت که چون بمسلم بن عقبه گفتند :

باعبدالملك در محاربه با اهل مدینه مشاورت کن و او گفت: چگونه باجوانی نورسیده

سخن بشور افکنم درست نیاید . چه باین تقدیر عبدالملك در وقعه حره نزديك

بچهل سال روزگار نهاده بود ، و کسی را که این مقدار روزگار نهاده جوان بی تجربه

و در شمار اطفال نشمارند، مگر اینکه در این عنوان بهمین روایت ابن اثیر عنایت

جوئیم، که میگوید : «فروان با پسرش عبدالملك گفت : تو نزد مسلم شوچه مردم

ص: 99

مدينه عبدالملك ومروان را در آن شروط سوگند نداده بودند، و چون عبدالملك

مسلم را بدید و آن دستورالعمل بدو بداد و بعد از آن عبدالملك بيرون شد و مروان

نزد مسلم بیامد و گفت عبدالملک را ملاقات نمودی ، مسلم گفت: او را دیدم وعجب

مردی دانامیباشد»(1)درست میآید که عبدالملك درجات سنین را بار بعین میسپرده است

و در شمار رجال بشمار میرفته ، و در هنگام بیعت پدرش سی و هشت ساله بلکه

افزون داشته است والعلم عندالله .

بالجمله در این اوان حصین بن نمیر و سپاه شام بشام آمدند، وحصين بامروان

ملاقات کرده از آنچه در میان او و ابن زبیر گذشته بود چنانکه مشروح گردید باز

گفت ، آنگاه بمروان و سایر بنی امیه گفت : از چه روی شما را در اختلاط و

اختلاف و بیخبر و بی اندیشه میبینم همه دستها بر روي هم نهاده و آسوده نشسته اید،

هم اکنون باقدم استوار و عزیمت محکم از آن پیش که کار از دست شما بیرون شود

و فتنه عظیم که چاره پذیر نباشد برخیزد، یکیرا از میان خودتان بخلیفتی بردارید،

اما مروان را در آن اوان اندیشه چنان بود که بجانب ابن زبیر شود و با او بخلافت

بیعت کند و از مخالفت و هلاکت برهد ، اما چون مشیت یزدان بطوری دیگر

علاقه یافته بود در همین حال که مروان بآنخیال اتصال داشت ابن زیاد از عراق

بیامد و اندیشۀ مروانرا بدانست ، بامروان گفت: همانا تو امروز بزرگ قریشی

و شیخ قبیله وقاید سلسله هستی ، من شرم سار میشوم که تو با این مناعت محل و

رفعت مقام بجانب ابو خبيب (2) یعنی ابن زبیر رهسپار شوی و در تحت لواء بیعت و

حکومت او اندر آئی .

و ابن زیاد این کوشش از آن همی کرد که مبادا امر خلافت چنانکه بعضی

ص: 100

بر آن اندیشه بودند برخالد بن یزید استوار گردد ، چه در میان عبیدالله و یزید

عليهما اللعنه در اواخر اوقات یزید نقاری روی داده بود ، زیرا که در آن اوان ک---ه

مردم مدینه سر بمخالفت بر آوردند و چنانکه مشروح گشت یزید را خلع کردند ،

و ابن زبیر نیز در مکه فتنه افکند، و یزید عبیدالله بن زیاد را امر نمود که بمحاربت

و مقاتلت ایشان رهسپار شود و او تمارض کرد و اطاعت فرمان ننمود، یزید با وی

آشفته شد و از آن پس همی گفت: که مرا اندیشه نبود که حسین را آسیبی رسد ،

ابن مرجانه ملعون بدون امروميل من او را بقتل رسانید، و مرا در عالم بدنام ساخت

و یزید بر آن بود که ابن زیاد را از امارت عراق معزول نماید لكن اجلش مهلت

نگذاشت.

و نیز عبیدالله بن زیاد از ابن زبیر بیمناک بود ، چه یقین میکرد که اگر

پسر زبیر مستولی شود او را بخون امام حسین علیه السلام مأخوذ و معاقب دارد ، لاجرم

دل بر آن نهاد که مروانرا که از جانبش آسوده خاطر بود ، بر این امر استیلا دهد

و از آن اندیشه برهد ، پس بدو گفت: که تو همی خواهی با ابن زبیر بیعت کنی؟

و این همان کس باشد که اهل کوفه را برانگیخت تا برعثمان بشوریدند و بخونش

در کشیدند، و در آنروز که او را بکشتند چنان زخمی منکر بر تو فرود آوردند که

هم اکنون نشانش بر گردنت هویداست، از این پس چه امید نکوئی از وی میرود ،

مروان گفت: چسازم که خالد بن یزید نورسیده است ، اگر زمام مهام انام در پنجه

اقتدارش در آید بلهو و لعب که عادت کودکان است روزگار سپارد و روز مردم

را تیره و تار نماید .

عبیدالله گفت این سخن درست است لکن مرا گمان چنانست که چون خالد

کلان گردد بیوفائی و دروغ و غدر موروثی را نمایان گرداند ، و ندانم که دانی

یا ندانی که یزید افزون از پنجاه نامه بمن بر نگاشت که اگر امام حسین علیه السلام از

بیعت من امتناع بورزد در قتل او قصور مکن، و چون بفرمان او رفتم نفاق خویش را

آشکار نمود و برای تسکین قلوب مردمان همیگفت : من بکشتن آنحضرت راضی

ص: 101

نبودم عبیدالله بدون امر و اجازت من باین کار زشت و ناشایست مبادرت جست ،

چنانکه خدا درباره شیطان میفرماید «إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قالَ إِنِّي بَري ءٌ،

مِنْكَ إِنِّي أَخافُ اللهَ رَبَّ الْعالَمينَ»(1) مروان گفت: بازگوی تا کدام کس را سزاوار

این کار میدانی، عبیدالله گفت همانا سید قریش و رئیس طایفه وشیخ قبیله و خویشاوند

عثمان توئی ، جز تو هیچکس را در خور خلافت نمیبینم ، مروان گفت ، از چه

مرا استهزاء میکنی ، عبیدالله گفت : کلا و حاشا که چنین باشد همانا رأی و تدبیر

در تو موجود است ، هم اکنون دست بر آر تا با تو بیعت کنم ، مروان را طمع وطلب

جنبان کرده گفت: از نخست بایدت در این باب با معارف شام و زعمای بنی امیه سخن

کرد ، ومروان همی گفت : « مافات شيء بعد ».

پس ابن زیاد برفت و در کار او چندان سعی و کوشش ورزید تا بنی امیه و موالی

ایشان با مروان همچنان شدند ، و اهل یمن بر گردش انجمن کردند. و از مردم کلیب

گروهی ملتزم رکاب آمدند، و مروان با ابن زیاد و آنمردم سخت بنیاد روی بدمشق

نهاد و همی گفت «مافات شییء بعد» کنایت از اینکه بعد ازین اتفاق و اتحاد هرچه

مقصود مفقود نمیشود (2) و بر این نهج طی طریق نموده تا بحوالی دمشق پیوست،

و اینوقت مردم دمشق با ضحاك بن قیس بیعت کرده بودند که ایشان را در نماز جماعت

امامت کند و مهام ایشانرا، بر نهج انتظام بدارد تا مردمان بخلافت خلیفه اجتماع و

اتحاد گیرند ، و ضحاك بن قيس فهری هواخواه ابن زبیر بود ، و مردمانرا در باطن

به بیعت او میخواند، اگرچه از آن پس با وی کار به بیعت نراند، و از طرف دیگر

زفر بن حارث کلابی در قنسرین از برای ابن زبیر بیعت گرفت ، و نعمان بن بشیر

انصاری که والی حمص بود بنام ابن زبیر خطبه میراند.

و در اینوقت حسان بن مالك بن بجدل کلبی از جانب معویه و پس از وی از

ص: 102

طرف پسرش یزید در ولایت فلسطین حکومت میراند، و هواجوی بنی امیه و دولتخواه

ایشان بود، و بعد از ایشان خواهان بنی حرب بود، و درمیان قوم و عشیرت خویش

حشمتی بزرگ و مطاعیتی بکمال داشت، پس از فلسطین روی باردن نهاد ، وروح بن

زنباع جذامیرا از جانب خود در فلسطین بنیابت گذاشت ، و چون از فلسطین بیرون

رفت، ناتل بن قیس جذامی بر روح بناخت و او را از فلسطین بیرون کرده از مردم

فلسطین برای ابن زبیر بیعت گرفت.

و در اینوقت حسان بن مالك در اردن برای بنی امیه بیعت میگرفت ، و

در این هنگام تمامت ممالک شام برای ابن زبیر صافی گشت، و جز اردن که حسان بن

مالک در آنجا بود در بیعت وی در آمدند، و حسان در میان مردم اردن بپای خواست،

و ایشانرا خطبه براند و گفت: بازگوئید شهادت شما درباره ابن زبیر و کشته شدگان

در وقعه حره چیست ؟ گفتند: گواهی میدهیم که ابن زبیر منافق است ، ومقتولین

حره جای در نار دارند ، گفت : بازگوئید شهادت شما درباره یزید بن معویه و

آنانکه از شما در جنگ حره و مقاتلت با مردم مدینه کشته شدند چیست ؟ گفتند :

شهادت میدهیم براینکه یزید بر حق بود، و از ما هر کس در وقعه يوم الحره کشته

گشت جای در بهشت دارد ، حسان گفت : من اکنون گواهی میدهم که اگریزید و

متابعانش در آنروز بر حق بودند هم امروز بر حق باشند ، و اگر ابن زبیر وتبعه او

در آنروز بر باطل بودند هم امروز بر باطل هستند، مردم اردن گفتند : بصدق و راستی

سخن آراستی و ما با تو بیعت میکنیم بآن شرط که هر کس با تو مخالفت و با ابن زبیر

مطاوعت جوید با او مقاتلت کنیم، اما بآن پیمان که ما را از مبایعت این دو کودک

یعنی دو پسریزید عبیدالله و خالد دور بداری ، چه ما مکروه میشماریم که دیگر

مردمان برای خلافت خود شیخی سالخورده یعنی مردان را اختیار کنند و ما

کودکی را بایشان نمایان کنیم .

و از آنسوی ضحاك بن قیس دل در خلافت ابن زبیر داشت ، و باین اندیشه

روز میگذاشت ، و باطناً در انجام مرام خویش مشغول بود ، لکن در ظاهر او را

ص: 103

-104

میسر نبود ، چه در این وقت جماعت بنی امیه بتمامت در دمشق حاضر بودند ، و قبیلهٔ

كلب خالوهای یزید بن معویه و اولاد او در آنجا بودند و همی خواستند امر خلافت

برایشان بایستد ، از این روی ضحاک پوشیده و پنهان در آنکار روز میبرد ، و چون

حسان بن مالك را اخبار ضحاك بن قيس و اجتماع جماعتی را بروی مشهود گردید،

مکتوبی بدو برنگاشت ، و از حقوق بنی امیه یاد کرد ، و از ابن زبیر و اطوار او

مذمت نمود، و نوشت که ابن زبیر منافق است، و او را دشنام و ناسزا گفت، و گفت:

ابن زبیر دو خلیفه را خلع کرد و ترا از بنی امیه بسی احسان و حقوق بر کردن

است ، هم اکنون در بیعت و طاعت ایشان اندر آی،س و این مکتوب مرا بر مردمان

فرو بخوان . آنگاه آن نامه را در پیچید و نسخۀ مانند آن بر نوشت، و مردی از طایفه کلب را

که باغضه نام داشت بخواند و هر دو مکتوب بدو سپرد و گفت: آن يك را بضحاك بن

قیس برسان و بنگر اگر بر مردمان قرائت کرد خوب و گر نه اين يك را بر مردمان

فروخوان، و نیز نامه با بنی امیه نگاشت که در آن مجلس حاضر باشند و آن نامه را

بشنوند ، پس باغضه برفت و نامۀ حسان را بضحاك بداد و هم مکتوب بنی امیه را

پوشیده بایشان برساند، و چون روز جمعه ضحاك بر منبر برشد و مردمان از هر طبقه

فراهم گردیدند باغضه بپای منبر آمد و گفت اصلح الله الامیر بفرمای تا نامه حسان را

بیاورند و بر این جماعت قرائت کن ، ضحاك با او گفت : بنشين ، باغضه بنشست ، و

دیگر باره برخاست و آن سخن بیار است و همان پاسخ بشنید و بنشست و برخاست و

بگفت و همان جواب بشنید و چندی بنشست ، و در کرت چهارم برخاست و نامه را

که در بغل داشت برگشود و بر جماعت قرائت نمود .

از میان جماعت ولید بن عتبة بن ابی سفیان حسان را تصدیق نمود و گفت

پس ابن زبیر کاذب است ، و بدشنام و ناسزایش یاد کرد، و بعضی گفتند ولید بن عتبة

بعد از وفات معوية بن يزيد بمرده بود، آنگاه یزید بن ابی الغمس الغسانی وسفيان

بن ابرد کلبی برخاستند و حسانرا تصدیق و ابن زبیر را تکذیب و دشنام گفتند

ص: 104

و عمرو بن یزید الحکمی بپای شد و حسانرا ناسزا گفت و ابن زبیر را بخوبی و

ستایش یاد کرد . ضحاك بن قيس بفرمود تا ولید بن عتبة و يزيد بن ابي الغمس

و سفیان را بزندان بردند ، و مردمان از جای بر آمدند و جماعت کلت بر عمروبن

یزید حکمی برجستند و تنش را بخستند و جامه اش را پاره ساختند ، و خالد بن

یزید بپای شد و دو پله از منبر بالا رفت و مردمانرا ساکن گردانید، و اینوقت در

سن كودكان بود - وضحاك بن قيس بر فراز منبر جای داشت_و بکلامی موجز سخن راند

که هرگز از کسی شنیده نشده بود ، آنگاه فرود شد وضحاك از منبر بزیر آمد و

بسرای خویش برفت.

و از آن طرف طايفه كلب بزندان تاختند و سفیان بن ابرد کلبی را نجات

دادند ، و جماعت غسان بزندان تاختند و یزید بن أبى الغمس را بیرون آوردند

و با ولید بن عتبة گفتند : اگر تو از طایفه کتاب یا غسان بودی از زندانت بیرون

آوردندی ، لاجرم پسران یزید بن معويه خالد و عبدالله بیامدند و جماعتی از مردم

کلب که خالوهای ایشان بودند با آنها برفتند و ولید را از زندان بیرون آوردند

و مردم شام این روز را یوم جيرون الاول نامیدند.

و از آن پس ضحاك بن قيس بمسجد دمشق در آمد و از یزید بن معویه نام

برد و او را بدشنام یاد کرد، جوانی کابی برخاست و با عصای خویش او را بنواخت

چون مردمان اینحال را بدیدند از جای بجنبیدند و برهم آویختند و از همدیگر

بکشتند ، چه مردم قیس دولتخواه ابن زبیر بودند و ضحاک را نصرت میکردند

و طایفه کلب مردمانرا به بیعت بنی امیه میخواندند ، و بعد از ایشان بسوی خالد

بن يزيد دعوت میکردند ، چه خالد خواهر زاده ایشان بود و از آنطرف ضحاك

بن قيس بدار الاماره رفت، و بامدادان از سرای بیرون نشد و برای اقامت نماز

صبح بمسجد نرفت، و چون روز بلند گشت کسی را بجماعت بنی امیه فرستاد

و ایشانرا نزد خویش بخواند و از ایشان معذرت بخواست. و از حقوق ایشان بر

خود باز نمود ، و گفت : من در هوای چیزی نیستم که شما را مکروه باشد ، و با

ص: 105

ایشان امر کرد که نامه بحسان بن مالك نویسند و خود نیز بنویسد تا از اردن

بجابیه راه سپارد و ایشان نیز از دمشق راه برگیرند و در جابیه فرود آیند ،و با

یکتن از بنی امیه بیعت نمایند ، پس جماعت بنی امیه خوشنود شدند و بحسان نامه

برنگاشتند ، و ضحاك و جماعت بنی امیه بجانب جابیه راه گرفتند.

در اینحال ثور بن معن السلمی نزد ضحاك بن قيس بیامد و گفت تو مارا به بیعت

ابن زبیر بخواندی و اجابت کردیم و بیعت نمودیم، اکنون آنجمله را نادیده انگاشتی

و بجانب این اعرابی کلبی راه برداشتی تا خواهر زاده خودشان خالد بن یزید را

بخلافت برداری ، ضحاك بن قیس گفت: رای و تدبیر چیست؟ گفت: رای چنانست

که آنچه در اینمدت مکتوم میداشتی و مردمان را به بیعت ابن زبیر پوشیده میخواندی

اکنون آشکار کنی ، ضحاك بن قیس این سخن را پسندیده داشت و از آن راه که

بدان اندر بود بازگشت و جماعتی نیز باوی متابعت کردند و در مرج راهط نزول

نمود ، و در اینوقت دمشق نیز در حکومت او بود ، و جماعت بنی امیه و حسان بن

مالك و جز ایشان نیز در جابیه انجمن کردند.

ابو جعفر طبری گوید: مردمان اختلاف و رزیده اند که وقعه مرج راهط در چه

زمان روی داد ، واقدی در سال شصت و پنجم میداند ، دیگران در شصت و چهارم .

بالجمله چون ضحاك بن قیس با جماعتی از مردمان از بنی امیه جدا شدند و بمرج

راهط فرود آمدند و بنوامیه با قبایل یمن در جابیه با حسان انجمن بکردند حسان

تا چهل روز ایشانرا امامت جماعت کرد، و مردمان هر طبقه در انتخاب خلیفه مشاورت

همی کردند و اندیشه دیگرگون ساختند ، و مالك بن هبيرة السكوني دل بهواي

خالد بن یزید آکنده داشت و حصین بن نمیر بمروان میل داشت.

پس مالك بن هبيره با حصین بن نمیر گفت : بشتاب تا با این غلام که فرزند

ما و خواهرزاده ماست بیعت کنیم، چه تو مقام و منزلت ما را نزد پدرش میدانی ،

و اگر با خالد بیعت کنیم دو روز دیگر ما را بر کشد و بر مردم عرب برتری دهد ،

حصين گفت: لا والله هرگز نشاید که مردم عرب شیخی کهن سال و مجرب را اختیار

ص: 106

نمایند ، و ماکودکی خورد سال را بایشان نمایان آوریم، مالك گفت: ميل وهواى

ترا در حق مروان گمان برده ام ، لکن سوگند با خدای، اگر مروان را بخلافت

برداری تو را بر این تازیه (1) و بند نعل و درختی که در سایه آن بغنودی حسد خواهد

ورزید، چه مروان را ده پسر و ده برادر و ده تن برادر زاده است و او را قوم و

عشيرت بسیار است، و چون دست یابد جمله را برای اینجمله خواهد . و اگر با او

بیعت کنید همه بندگان و عبید او گردید، لکن کوشش نمائید تا خلافت را برخواهر

زاده خودمان استوارسازید.

حصین گفت : همانا در عالم نوم قندیلی را نگران شدم که از آسمان آویزان

بود و اینوقت جماعتی که در هوای خلافت چشم گشوده و گردن دراز کرده اند بیامدند

تا آن قندیلرا برگیرند و هیچکس جز مروان دست بآن نیافت، سوگند باخدای

بباید او را بخلافت برداشت ، و چون آراء جماعت برخلافت مروان متفق شد ، و

حسان بن مالك را نیز بر آن امر و قبول آن کار متمایل کردند روح بن زنباع جذامی

برپای خواست و حمد و ثنای حضرت احدیت را بیار است و گفت: ایها الناس شماها

هر گروهی با خیالی همعنان و برای خلافت در هوای کسی تازان هستید ، گاهی

از عبدالله بن عمر سخن کنید و صحبت و قدمت او را در اسلام تذکره نمائید ، و

عبدالله چنانست که گوئید، لکن در انتظام امور و تحمل شدايد واردات نزديك و دور

سست و رنجور است ، و گاهی از عبدالله زبیر داستان کنید و از خلافت او بر زبان

بگذرانید ، و گوئید پدرش از حواری (2) رسول خدای صلی الله علیه و آله بود ، و مادرش

ذات النطاقين اسماء بنت ابی بکر است ، قسم بجان من چنانست که گوئید لکن

نه چنانست که بخلافت بدو پوئید ، چه ابن زبیر مردی منافق و دو روی است دلش

بازبان یکسان و زبانش با جنان (3)همعنان نیست یزید و پسرش معويه و پدرش معوية

بن ابی سفیان را که خلیفه بودند خلع کرد ، وشق عصای مسلمانان نمود ، و تفرقه

ص: 107

جماعت فرمود و هر کس منافق باشد درخور ریاست و امارت امت محمد صلی الله علیه و آله نباشد.

و اما مروان بن الحکم همانا سوگند با خدای هر وقت در اسلام تفرقه و

شکستی پدید آمدی و خواستند باصلاح آورند مروان در شمار مصلحین بود ، ومروان

همانکس باشد که در یوم الدار در حفظ خون عثمان بن عفان قتال داد، و همان کس

باشد که در روز جمل با علی بن ابیطالب مقاتلت ورزید، و ما برای اصلاح حال

مسلمانان چنان میبینیم که با کبیر یعنی مروان بیعت کنند ، وصغیر را یعنی خالدبن

یزید را بسلامت بگذارند تا کبیر شود .

چون کلمات روح بن زنباع بپایان رفت آراء مردمان بر خلافت مروان و پس

از وی بخلافت خالد بن یزید و بعد از خالد بخلافت عمرو بن سعيد بن العاص اتفاق

و اختصاص یافت بدان شرط که امارت دمشق با عمرو بن سعید و حکومت حمص

با خالد بن یزید مقرر گردد ، این هنگام حسان بن بجدل خالد را بخواند و گفت :

ایخواهرزاده من همانا مردمان بسبب خورد سالی تو از خلافت تو امتناع ورزیدند،

سوگند با خدای من خلافت را جز از بهرتو نمیخواستم ، و برای تو و اهل بیت

تو در طلب و تعب بودم ، و با مروان بیعت نمیکنم مگر برای ملاحظه حال شما ،

خالد گفت: نه چنین است بلکه در کارما عاجز ماندی، حسان گفت: سوگند باخدای

عاجز نیستم و خویشتن را عاجز نمی نمایم ، لکن رای و تکلیف تو همانست که من

بیندیشیدم و اینوقت کار خلافت با مروان استوار گشت.

اما مسعودی میگوید : چون ابن زیاد مروان را بخلافت تشجیع و تحریص

نمود پس مروان بجابیه که از زمین دولان و ما بین دمشق و اردن است روی نهاد،

و از آنسوی ضحاك بن قیس فهری با مردمان مراسله کرد و ایشانرا از مروان روی

برتافت و آهنگ دمشق ،ساخت عمرو بن سعید بن العاص که او را اشدق گویند بروی

سبقت گرفت و بدمشق درآمد، وضحاك بن قيس روى بحوران و بثینه نهاد و

مردمانرا به بیعت ابن زبیر دعوت نمود ، و اشدق و مروان ملاقات کردند ، اشدق

بامروان :گفت آیا آنچه با تو میگویم میپذیری چه خیر تو در آنست، مروان گفت:

ص: 108

آنچیست، گفت: مردمان را ببیعت خود بخوان، چه من به نیروی شمشیر این مهم را

از بهر تو ماخوذ و راست گردانم ، اما بدان شرط که بعد از تو خلافت بامن مقرر

گردد ، مروان گفت این نمیشاید بلکه بعد از خالد بن یزید ترا باشد اشدق

پذیرفتار شد ، و مردمانرا ببیعت مروان بخواند و ایشان اجابت کردند، و از آن

پس نزد حسان بن مالک در اردن رفت و او را نیز به بیعت مروان مستمال ساخت.

پس با مروان بن حکم بن ابی العاص بن امية بن عبدشمس بن عبد مناف که

مکنی بابی عبدالملك و مادرش آمنه دختر علقمة بن صفوان بود در اردن بیعت

کردند ، و نخست جماعتی که با او بیعت کردند مردم اردن بودند ، آنگاه بیعتش

آشکار و خلافتش نامدار شد ، و مروان اول خلیفه ایست که منصب خلافت راکرها

وجبراً به نیروی شمشیر بگرفت ، و اغلب مردمان و بزرگان و اشراف ایشان بآن

امر راضی نبودند ، وجزاندکی بطوع ورغبت بیعت نکردند و دیگران از بیم شمشیر

اطاعت نمودند ، لکن آنانکه پیش از وی بودند مانند او بر این امرچنگ و دندان

نیفکندند ، وغفلة دارای این رتبت نشدند، بلکه بقوت و کثرت عدد و همراهی

جماعت بود، و چون با مروان بیعت کردند مروان برای خالد بن یزید و عمرو بن

سعید اشدق بیعت گرفت که پس از وی خالد و بعد از خالد عمرو بن سعید بر مسند

خلافت جای کنند .

اینوقت حسان بن مالك بن بجدل که در مملکت شام رئیس طایفه قحطان و

بزرگ ایشان بود با مروان شرط نهاد که همان شروط که اورا با معاویه و پسرش

یزید و پسر یزید معاوية بن يزيد مقرر و مشروط بود مروان نیز باوی مسلوك دارد

و از جمله آن شرایط یکی این بود که برای هر دو هزار تن مرد از ایشان چهارهزار

مفروض دارد. دیگر اینکه اگر او بمیرد پسرش و پسر عمش را در جای او مقرر دارد

و دیگر اینکه امر و نهی و صدر مجلس مخصوص ایشان باشد، و نیز در حل و عقد

تمامت امور بمشورت ایشان کار کنند پس مروان باین جمله گردن نهاد ، آنگاه

مالك بن هبیره سکونی با مروان گفت: همانا ترا بیعتی برگردن ما بیفتاد ، وما

ص: 109

اگر در کار تو مقاتلت ومجادلتی دهیم جز در ازای بهره برداری دنیوی نیست یعنی

اجر آخرتی ندارد در این صورت اگر باما بهمان طریق روی که معاویه و یزید

میرفتند ترا نصرت کنیم و اگر طریقی دیگر سپاری سوگند باخدای قریش را بر

گردن ما بیعتی است ، مروان با ایشان نیز موافقت کرد و آنچه خواستند اجابت

نمود.

بالجمله چنان که ابن اثیر و طبری گویند سه روز از شهر ذي القعده سال

شصت و چهارم هجری نبوی صلی الله علیه و آله بر گذشته مردمان با مروان بن الحکم بیعت کردند

و مروان در هنگامی که کار بیعت او استوار شد این شعر انشاد نمود :

لما رأيت الأمر امراً نهيباً***أيسرتُ غساناً لهم و كلبا

و السكسكيين رجالاً غلباً***وطيئاً يأباه الا ضرباً

و القين يمشي في الحديد نكباً***و من تنوخ مشمخراً صعباً

لا يأخذن الملك إلا غصباً***فان دنت قيس فان دنت قيس فقل لأقرباً

و از این اشعار باز مینماید که چون دیدم هر کسی بهوای خلافت است و

خلافت در معرض نهب وغارت لاجرم به نیروی شمشیر آتش فشان و اجتماع مردمان

واحتشاد انصار واعوان بر این امر مستولی شدم و دیگران را محروم ساختم چه

ملك ومملكت را جز بعنوان غصب صاحب ومالك نتوان شد.

هیچکس از مخلوق او مانع ودافع نتواند بود و اگر جز این باشد هيچيك از

آفریدگانش بمن عطا نتوانند نمود.

حسان گفت : بصداقت و راستی سخن راندی ، آنگاه حسان برفراز منبر شد

و گفت: ایها الناس چون بامداد شود بخواست خداوند یکی از شما را بخلافت

بر میکشم ، بامدادان بگاه تمامت مردمان حاضر شدند تاحسان چگویدوچه سازد

پس حسان بر فراز منبر بر آمد و با مروان بیعت کرد، مردمان نیز با او متابعت

ورزیدند و با مروان از جابیه بجانب مرج که در اینوقت ضحاك بن قيس با هزار

سوار در آنجا منزل داشت رهسپار گردیدند .

و چنان بود که ضحاك بن قيس از نعمان بن بشیر که در آنوقت حاکم حمص

بود استمداد نموده و نعمان بن بشير شرحبيل بن ذى الكلاع را بیاری او بفرستاد

و نیز از زفر بن الحارث که والی قنسرین بود نصرت طلبید و او گروهی از مردم

قنسرین را بمدد او فرستاد، و نیز ناتل امیر فلسطين ويرا بمرد ومركب مدد کرد

و این جماعت نزد او انجمن شدند ، و از این سوی مردم كلب وغسان و سكاسك و

سکون در رکاب مروان ملتزم گردیدند ، پس مروان بن الحکم ، پس مروان بن الحكم عمرو بن سعید را

بر میمنه سیاه و عبیدالله بن زیاد را در میسره لشگر بداشت .

و از آنطرف نیز ضحاك بن قیس مردم خود را بیار است و زیاد بن عمر بن

معاوية العتكى را برمیمنه وثور بن معن بن يزيد بن اخنس السلمی را از جانب میسره

باز داشت ، و در این هنگام یزید بن ابی الغمس غسانی در شهر دمشق مخفی میزیست

و بسبب مرض در جابیه حاضر نشد ، و چون ضحاك بن قيس بمرج راهط پیوست یزید

وقت را غنیمت شمرده با معدودی از غلامان و اهل بیت خویشتن بیرون تاخت و بر

دمشق مستولی گشت ، و عامل ضحاك را بیرون ساخت و برخزاین و بیت المال دمشق

چنگ در انداخت و مردمان را به بیعت مروان بخواند ، و آن چند که توانست

مروانرا بمال و رجال و اسلحه از دمشق نصرت کرد ، و این نخست فتحی بود که

برای بنی امیه و گشایشی بود که برای مروان روی داد .

ص: 111

بالجمله در میان مروان وضحاك بن قيس بازار رزم گرم گشت ، و تا مدت

بیست روز در میانه جنگ برفت ، و چنان نبردی سخت بپای بردند که چشم روزگار

را خیره ساختند، و جماعت یمانیه کثرت یافتند و سرانجام ضحاك بن قيس رئيس

زبیریه با هشتاد تن از اشراف شام بقتل رسيدند وقتل ضحاك بدست مردی از تیم اللات

و بروایت ابن اثیر نام قاتلش دحية بن عبدالله بود.

بالجمله مردم شام قتالی شدید بدادند و مردم قیس نیز چنان نبردی سخت

بپای بردند که هرگز در هیچ زمانی مانندش شنیده نشده بود . و بروایت حبیب

السير سه هزارتن در آن معر که بقتل رسید و از جملههانی بن قبيصة النميرى كه

بزرگ قوم و عشیرت خویش و با ضحاك بن قيس يار ومعين بود بقتل رسید وقاتل او

وازع بن داؤلة الكلبي بود ، و چون هانی مجروح بزیر افتاد این شعر را قرائت

نمود :

«تعست ابن ذات النوف اجهز على امرىء***يرى الموت خيراً من فرار والزما»

«ولا تتركني بالحشاشة انني***صبور إذا ما النكس مثلك احجما »

چون وازع این ملتمس را بدید بازشد و او را بکشت و راحت بخشید.

مسعودی گوید : چون این فتح نمایان رویداد وضحاك بقتل آمد مروان

این شعر بخواند: « لما رأيت الناس صاروا حرباً» واشعار مذکوره را باندك

تغییری مذکور میدارد ، وهم گوید برادرش عبدالرحمن بن حکم این شعر را در

این وقت گوید :

«اری احاديث أهل المرج قد بلغت***اهل الفرات واهل الفيض والنيل »

وبروایت ابن أبى الحدید ثور بن معن السلمی که ضحاک را از متابعت مروان

باز داشت در این جنگ بقتل رسید و ابوجعفر طبری گوید : ، بعضی گفته اند که

بشير بن مروان که در یوم مرج راهط دارای رایت بود این بیت را انشاد نمود :

«دان على الرئيس حقاً حقاً***ان يخضب الصعدة اويندقا »

و هم در این روز عبدالعزیز بن مروان برزمین افتاد و او را نجات دادند ، وهم

ص: 112

در این روز مروان برتنی جنگجویان لشکر خود بگذشت و نگریست که با جماعتی

معدود در صفوف اعادی محاربت میجوید گفت : چه شدی اگر بیاران خویش منضم

شدی چه با مردمی اندک کارزار میکنی، آنمرد گفت : يا أمير المؤمنین همانا

چندین برابر این مردم که با من مینگری و آن مردم که امر میکنی با آنها انضمام

گیرم ملائکه آسمان با ما همعنان باشند ، مروان از اینگونه مزاح او خندان گشت

ونيك مسرور گردید و با آنکسان که در اطرافش بودند گفت : آیا نمیشنوید ؟.

مسعودی گوید : زفر بن حارث عامری کلابی باضحاك بن قیس بود وچون

شامیان و مروانیان در آن جماعت شمشیر نهادند روی بگردانید و دو تن از بنی سلیم

نیز با وی جانب فرار گرفتند، لکن اسبهای آن دو تن از شتافتن فروماندو جماعت

یمانیه ایشانرا فرو گرفتند ، آندوتن در آنحال که مرگ را معاینه نگران بودند

با زفر بن حارث گفتند : تو که برباره تيزتك سواری خویشتن را از این مهلکه

نجات بخش ، چه ما هر دوتن بیگمان کشته میشویم ، پس او شتابان فرار کرد

و آندو بدست مردم مروان مقتول شدند.

ابن اثیر می گوید : این واقعه در شهر محرم سال شصت و پنجم و بقولی در پایان

سال شصت و چهارم روی داد ، و چون مروان بن حکم را برسر بریده ضحاك بن

قیس نظر افتاد بروی ناخوش گشت و گفت : « الان حين كبرت سني ودق عظمى

وسرت في مثل ظماء الحمار اقبلت الكتائب ضرب بعضها ببعض » ظماء بكسر ظاء

معجمه ما بین دو نصیب از آب و دو دفعه آمدن بر آبگاه است گفته میشود « ما بقی

منه إلا ظماء الحمار » یعنی از زمان او اندکی بیشتر بجای نمانده است زیرا که

هیچ چیز مدتش کوتاه تر ازظماء حمار نیست.

بالجمله مروان از دیدار آن سر باندوه در آمد و گفت : اکنون که پیر شده ام

واستخوان من باريك واحلم نزديك است از چه بایست لشکر بسازم و مردمانرا در

خون هم دست بیالایم .

راقم حروف گوید : ای عجب ظماء الحمار کار را بمروان حمار رسانید .

ص: 113

و چون مردمان بعد از قتل ضحاك منهزم شدند و از مرج راهط روی بفرار نهادند

و باجناد شام پیوستند مردم حمص بحمص (1)گریختند ، ونعمان بن بشیر در آنجا

والی بود چون نعمان بن بشیر خبر قتل ضحاك وفتح مروان را بشنید از خویش بی

خبر گردید ، و با زن خود نائله دختر عماره کلبیه و اولاد و اثقال خویش شبا-

هنگام از حمص فرار کرد و آنشب را تا بامداد سرگردان و پریشان راه می نوشت

و چون صبح بردمید خویشتن را همچنان بر دروازه حمص بدید ، و از آنسوی چون

نعمان بن بشیر فرار کرد عمرو بن الحلى الکلابی از حمص در طلب او در آمد و

چون او را دریافت بکشت واهل اورا باسر او بحمص باز گردانید و چون

جماعت کلب از مردم حمص اینحال را بدیدند بتاختند و نائله و فرزندانش را ماخوذ

داشتند .

و از آنسوی چون خبر قتل ضحاك و شكست مردم او در قنسرین بزفر بن حارث

کلابی پیوست نیروی درنگ از وی برفت و از قنسرین فرار کرده بقرقیسا پیوست

و اینوقت عیاض الحرشی در قرقیسا حکومت داشت و این حکومت از جانب یزید پلید

بدو تفویض یافته بود ، وزفر بن حارث را بشهر بار ندادند ، زفر پیغام داد که مرا

بگرما به حاجتی است و سوگند خورد که اگر بحمام در آید و در آن شهر اقامت

نماید زنش مطلقه و زر خریدانش آزاد باشند ، و عیاض رخصت داد تا در آید و چون

بشهر در آمد بحمام نرفت و بر شهریان غالب گشت و عیاض را از شهر بیرون کرد و

خود در آن شهر متحصن گردید ، و جماعت قیس غیلان در خدمتش انجمن شدند و

آسوده بماندند .

و از سوی دیگر ناتل بن قیس جذامی از فلسطین فرار کرد و بابن زبیر در

مکه معظمه ملحق شد و مروان بن الحكم بعد ازوی روح بن زنباع را عامل فلسطین

ص: 114

ساخت، و اینوقت مملکت شام یکباره در امارت مروان در آمد و امر و نهی او و عمال

و حكّام او در ممالک شام نافذ گردیدند.

ابن اثیر گوید : بعضی گفتهاند: که عبیدالله بن زیاد آن هنگام که نزد

جماعت بنی امیه شد ایشان در تدمر بودند (1) ومروان در آن اندیشه بود که جانب

ابن زبیر سپارد و از او برای بنی امیه امان گیرد ، ابن زیاد مروان را از این آهنگ

بازداشت و با وی امر نمود که با مردم تدمر روی بسوی ضحاك بن قیس کنند و با

وی مقاتلت دهند ، وعمرو بن سعید نیز این رأی بپسندید و توافق ورزید . و نیز ابن

زیاد را معلوم افتاد که همی مروان خواهد خالد بن یزید را بعظمت و احتشام

بدارد ، ومروانرا گفت : نيكتر آنست که مادر خالد را که فاخته دختر ابوهاشم

بن عتبة بود در تحت نکاح خویش در آورد تا مقام و منزلت خالد از دیدار مردم

ساقط گردد، و مروان باشارت او کار کرده زوجه یزید را در حباله نکاح کشید ، و

از آن پس مردم بنی امیه فراهم شدند و با اهل تدمر اتفاق نموده با مروان بیعت

کردند .

و در پاره کتب نوشته اند که بابن زیاد پیوست که مروان همیخواهد خالد

بن یزید را بامارت حمص مأمور دارد ، و اینحکایت از آن پس بود که مروان از

قتال ضحاك بن قيس فارغ شد و عمرو بن سعید را بحکومت مصر معین کرد و خود

بشام مراجعت نمود ، ابن زیاد گفت: این کار از شریعت دانش و طریقت بینش

خارج است ، چه خالد کودکی بیش نیست ، ممکن است بگفتار اهل فساد و غرض

فریفته شود و ازینروی فتنه ها انگیخته گردد که اصلاح آن از دست بیرون باشد

بهتر آنست که اورا از نزد خود جدا نسازی و مادرش را در حباله نکاح اندر آری

تا خالد نیز در زمرۀ فرزندان تو شمرده آید و بمخالفت تو مبادرت نجوید و اورا وقر

ووقع انگیزش فتنه و فساد نماند ، مروان بصوابدید ابن زیاد زوجه یزید را در حباله

نکاح در آورد و از اینروی بر نیروی سلطنت و تمکن او برافزود و این خبر ازخبر

ص: 115

نخست بصواب شایسته تر است، چه در اوان حال مروان، فاخته زوجه یزید ملعون

با آن فرتوتی وخمول مروان در حباله نکاح او در نمی آمد و نیز مروان خواهان او

نمی گشت .

بالجمله مروان با مردم بنی امیه واهل تدمر و گروهی انبوه بسوى ضحاك

شد و جنگ بیار استند وضحاك مقتول و مردمش منهزم شدند و زفر بن حارث بقرقيبا

رفت و مردم قیس با وی انجمن کردند ، و دو جوان از مردم بنی سلیم نیز در در آنحال

که زفر بن حارث بجانب قرقيسا فرار میکرد با وی بودند .

در اینحال از سپاه مروان جماعتی از دنبال ایشان شتابان بودند آن دو جوان

بازفر بن حارث گفتند توجانی از میانه بدر بر تا ما خود مقاتلت کنیم پس زفر هر دورا

بگذاشت و بگذشت و آن دو جوان مقتول شدند و زفر این شعر را در این باب گوید:

«ارینى سلاحي لااباً لك اننى***ارى الحرب لاتزداد الاتمادياً»

«اتاني عن مروان بالغيب انه***مقيد دمي او قاطع من لسانيا »

«ففى العيش منجاة وفى الارض مهرب***اذا نحن رفعنا لهنَّ المبانيا»

«فقد ينبت المرعى على دمن الثرى***له ورق من تحته الشر باديا »

«فلا تحسبوني ان تغيبت غافلا***ولا تفرحوا أن جئتكم بلقائيا »

«وتمضى ولا يبقى على الارض دمنة***وتبقى حزازات النفوس كماهيا »

«لعمرى لقد ابقت وقيعة راهط***لحسان صدعاً بيناً متبانيا»

«فلم تر منى نبوة قبل هذه*** فراری و ترکی صاحبى ورائيا »

«عشبة ادعو في القرآن فلااري***من الناس إلا من على ولاليا»

«ايذهب يوم واحد ان اساته***بصالح ایامی و حسن بلائیا »

«فلا صلح حتى تشحط الخيل بالقني***و تثأرمن نسوان کلب نسائيا »

«الا ليت شعري هل تفیتن غارتی***منوحاً و احبى طيئاً من سقائيا »

ابن ابی الحدید و مسعودی این شعر را در این اشعار نوشته اند :

«ابعد ابن عمرو وابن معن نبايعا***و مقتل همام أمنى الأمانيا»

ص: 116

چون زفر بن حارث این شعر بگفت جو اس بن الفعطل در پاسخش گفت :

«لعمرى لقد ابقت وقبعة راهط***على زفر مراً من الداء باقياً »

«مقيماً ثوى بين الضلوع محله***وبين الحشا اعيا الطبيب المداويا »

«وتبكي على قتلى سليم وعامر***وذُ بيان معذوراً وتبكى البواكيا»

«دعا بالسلاح ثم احجم اذراى***سيوف جناب والطوال المذاكيا»

«عليها كأسد الغاب فتيان نجدة***اذا شرعوا نحو الطوال العواليا»

و عمر بن الحلّی الکلبی این شعر بگفت:

«بکی زفر للقيس من هلك قومه***بعبرة عين ما يجف سجومها»

تبكى على قتلى أصيبت براهط***تجاوبها هام القفار وبومها »

«أيحيى حمى للحي" قيس براهط***و ولت شلالاً واستبيح حريمها »

«تبكيهم حران تجرى دموعها***ترجى نزاراً أن تؤب حلومها»

«فمت كمداً او عش ذليلاً مهضماً***بحسرة نفس لا تنام همومها »

ابن ابی الحدید این چند شعر را نیز از اشعار زفر بن الحارث نوشته و گوید

از اشعار حمامه است:

«ابی الله اما بجدل وابن بجدل***فيحيى واما ابن الزبير فيقتل »

«كذبتم و بیت الله لا تقتلونه***ولما يكن يوم اغر محجل »

و لما يكن للمشرفية فوقكم***شعاع كقرن الشمس حين ترحل »

معلوم باد یزید بن ابی الغمس با غین معجمه وسین مهمله و بقولی باشین معجمه

چنان بود که از دین اسلام ارتداد یافته و با جبلة بن الأيهم (1) بروم پیوست ، و دیگر

ص: 117

باره مسلمانی گرفت و در وقعه صفین در سیاه معاویه جای داشت ، و تا زمان عبدالملك

بن مروان زنده بماند ، و در ذیل حکايات مروان بنام او اشارات رفت.

از یکسوی مصر بر آورده ، و از زبیریه جماعتی در مصر بودند و عبد الرحمن بن

جحدم برایشان ریاست داشت و ابو رشد بن کریب بن ابرهة بن صباح زعیم و بزرگ

مردم فسطاط بود ، و مروان را با وی جنگ مختصری برفت و کار بر صلح تقریر

یافت و نیز اكدر بن الحمام را که فارس مصر و دلیر آندیار بود مروان در زندان

بکشت، ابورشد با مروان گفت: اگر چنین باشد ما نیز کار یوم الدار را که در

مدینه روی داد اعادت میدهیم ، مروان گفت : هیچ خواهان نیستم و از آنجا انصراف

جست ، و پسرش عبدالعزیز بن مروانرا در آنجا والی ساخت و مروان جانب شام

گرفت ، و در ضمیره که تا طبریه که از بلاد اردنست دومیل مسافت دارد فرود شد

و در آنجا مردمان را به بیعت پسران خود بخواند چنانچه بخواست خدا بزودی

مذکور و مشروح گردد.

خوشنود باشید بیعت کنید تا امر جهانیان بر تقریر خلیفه استقرار جوید: مردمان

با او بیعت کردند و چون دوماه بگذشت بیعتش را بشکستند . با اینکه سلم بن زیاد

با مردم خراسان نیکوئی نمودی و ایشان نیز او را دوست می داشتند و به محبت او

روز می نهادند.

بالجمله چون سلم بن زیاد را خلع کردند مهلب بن ابی صفره را از جانب

خود بر آنمردم خلیفه ساخته بود گاهیکه در سرخس آمد سلیمان بن مرثد که تنی

از قیس بن ثعلبة بن ربیعه بود با او گفت : آیا روزگار آن چند بر تو تنگ شد

وبيكس ماندی که مردی از یمن را بر خراسان حکومت دادی یعنی مهلب را چه

وی از طایفه ازدوازد در شمار قبایل یمن است ، چون سلم این سخن بشنید حکومت

مرو الرود و فارياب و طالقان و جوزجان را با سلیمان بن مرثد و ایالت هراه را با

اوس بن ثعلبة بن زفر که صاحب قصر اوس بصره بود باز گذاشت ، وچون سلم بن

زیاد به نیشابور رسید عبدالله بن خازم با او ملاقات کرد و گفت : از جانب خود

کدام کس را در مملکت خراسان بحکومت گذاشتی ؟ سلم با او باز نمود ،عبدالله

گفت: آیا در مردم مصر کسیرا نیافتی که بحکومت منصوب داری و خراسانرا در

میان مردم بکر بن وائل ویمن پراکنده ساختی هم اکنون فرمان حکومت خراسان

را بنام من رقم کن ، پس سلم چنان کرد و بعلاوه صد هزار درهم بدو عطا کرد و

ابن خازم روی بمرو نهاد.

چون مهلب خبر او را بدانست مردی از بنی جشم بن سعد بن زيد مناة بن

تمیم را از جانب خود در مرو بگذاشت و خویشتن بدو روی کرد ، وچون ابن خازم

بمرو رسید آنمرد جشمی او را مانع شد و جنگی در میانه برفت و سنگی بر جبین

جشمی فرا رسید، و ابن خازم بشهر مرو در آمد و جشمی بعد از دوروز از آن ضربت

بمرد ، پس از آن ابن خازم روی بسلیمان بن مرثد که این هنگام در مرو جای

داشت آورد، چون تلاقی دوسپاه شد روزی چند در ظاهر مرو الروذ قتالی برفت

و به نیروی اقبال ابن خازم سلیمان نیز کشته شد ، و چون ابن خازم از کار سلیمان

ص: 120

آسایش گرفت و امر مرورا بنظم آورد و بطرف عمرو بن مرثد که در طالقان حکومت

میراند روان گردید عمرو بن مرثد بدفع وطرد او برخاست و سپاهی نامدار بر_

آراست و در میان این دولشگر پرخاشگر مدتی در از حربی سخت برفت و گروهی

تباه گشت ، هم در آخر کار بقوت طالع بیدار ابن خازم عمرو بن مرثد مقتول و

بسرای مخلد برفت و لشگرش چنان در هم شکست که شتابان تا بهراه فرار کردند

و باوس بن ثعلبة پیوستند.

و چون ابن خازم از این کار بپرداخت و طالقان را با نتظام بداشت بمرو باز

گردید ، چون خبر مراجعت او بمرو منتشر گشت هر کس از مردم بکر بن وائل

که در مرو جای داشت بسوی هراة فرار کردند و نیز از جماعت بکر آنانکه در

دیگر شهرهای خراسان مسکن داشتند جای بپرداختند و در هرات انجمنی بزرگ

ساختند و با اوس بن ثعلبة گفتند بآن پیمان با توبیعت میکنیم که بجانب ابن خازم

شتابان شوی و جماعت مضر را از اراضی خراسان بیرون کنی، اوس بن ثعلبه از قبول

این مسئول سر برتافت ، این هنگام جماعت بنی صهیب که از موالی بنی جحدم بودند

با او گفتند: ما هرگز رضا نمیدهیم که با مردم مضر دريك بلد اقامت ورزيم

چه ایشان سلیمان و عمر و دو پسر مرثد را بکشتند یا باید بهمان شرط و پیمان

با توبیعت کنیم و گرنه با دیگری بیعت بجوئیم . این هنگام اوس پذیرفتار

گشت و آن جماعت با او بیعت کردند .

و چون این خبر با بن خازم پیوست با مردمی آراسته روی بایشان نهاد و در

بیابانی ما بین مرووهرات فرود گردید، جماعت بکر بن وائل چنان بصواب شمردند که از

شهر بیرون شوند و برای حصانت خویش خندقی بر آورند ، مردم اوس این رأی

ستوده ندانستند و گفتند: بهتر آن است که اندرشهر بمانیم چه حصنی استوار است

و با ابن خازم آن چند بتطاول و تساهل کار کنیم که او را خسته و ملول سازیم تا

بناچار بآنچه خواهانیم گردن نهند ، جماعت بکر بن وائل باین سخن وقعی ننهادند

و از شهر بدر شدند و خندقی بر آوردند و ابن خازم تا مدت یکسال با ایشان قتال داد

ص: 121

وروی نصرت ندید ، اینوقت هلال ضبی با او گفت، هماناروزوشب این طیش (1) و

تعب بینی وخون بریزی وسرانجام از آن بیش نخواهد بود که با برادران و فرزندان

مقاتلت داده باشی و اگر در این قتال مقصودی بجای بیاوری هیچ خوشی در

چنین زندگانی نیست ، چه باشد که ایشانرا بعطیتی خوشنود کنی و این امر را به

صلح بیفکنی ، ابن خازم گفت : سوگند با خدای اگر ما از خراسان بیرون شویم

و این مملکت را بایشان گذاریم از ما خوشنود نمیشوند ، هلال گفت : سوگند با

خدای از این پس من وهیچکس در رکاب تو رزم نمیکنیم جز اینکه در آنچه گویم

اطاعت کنی و از ایشان از آنچه رفته معذرت جوئی ، ابن خازم گفت : توخود رسول

من باين جماعت باش و ایشانرا خوشنود ساز .

پس هلال نزد اوس بن ثعلبه آمد و او را با خدای وقرابتی که ایشانرا در

نزار اتصال میجست(2) بخواند و گفت از حفظ این ولاءو این قرابت چشم مپوش، اوس

گفت : آیا بنی صہیب را ملاقات کرده باشی ؟ گفت : ندیده ام ، گفت : ایشانرا

نیز ملاقات کن ، پس هلال بیرون شد و با جماعتی از رؤسای اوس ملاقات کرد و داستان

خویشرا بگذاشت، گفتند: آیا بنی صہیب راملاقات نموده باشی گفت : گویا ملاقات

بنی صہیب در انظار شما سخت دشوار مینماید ، پس نزد آنجماعت شد و از هر طرف

سخن در پیوست آنجماعت بر آشفتند و گفتند : اگر نه آن بودی که بر سالت بیامدی

ترا میکشتیم ، هلال گفت : آیا تواند بود که شما را چیزی خوشنود بدارد ؟

گفتند يك كار از دوکار است یا باید شماها بتمامت از مملکت خراسان بیرون شوید

یا بمانید و آنچه سلاح وخيل وزر وسیم دارید بماگذارید ، پس هلال نزد ابن خازم

باز شد و داستان باز گفت .

ابن خازم گفت : جماعت ربیعه از آن هنگام که خدایتعالی پیغمبر خودرا

ص: 122

از مضربرانگیخت با خدای خشمگین هستند کنایت از اینکه این دشمنی و عداوت

همیشه در میان بوده است، پس دیگرباره با ایشان بقتال و جدال پرداخت و یکی

روز با اصحاب خویش گفت: همانا اقامت ما در اینجا سخت بطول انجامید آنگاه

صدا برکشید و گفت: ای معشر ربیعه آیا از تمام مملکت خراسان بهمین خندق

خویش خوشنود هستید ؟ این سخن بر آن جماعت سخت افتاد و ندا بر آوردند که

همگروه قتال دهند، مردم اوس بن ثعلبه جماعت ربیعه را از این اندیشه نهی

کردند و گفتند : به صواب نزدیکتر همان است که بهمان نهج که تاکنون قتال

میدادید محاربت جوئید .

اما مردم ربیعه باین سخن همراه نشدند و بر آن شدند که بجماعت مقاتلت

ورزند، چون ابن خازم این حال بدید با مردم خود گفت : چنان بدانید که امروز

جنگ واپسین است ، و هر كس را غلبه افتاد ملك ومملكت اور است پس كمر تنك

سازید و مردانه بجنگ پردازید، و چون با سواران روی درروی شديد سعي کنید

تا آن چند که بتوانید مناخر (1) خیل را با نیزه رنجور کنید.

بالجمله از دو رویه مردان کار زار بمیدان پیکار در آمدند ، گرد و غبار از

گنبد دوار بر گذشت و همی بر هم بتاختند و مرد و مركب بخاك وخون در انداختند

و ساعتی بیش بر نیامد که مردم بکر بن وائل منهزم شدند ، و تا در کنار خندق

خویش در هیچ مکان نایستادند و از یمین و یسار پراکنده شدند و گروهی در

خندق بیفتادند و قتلی ذریع(2) بپایان بردند و اوس بن ثعلبه از معرکه قتال فرار

کرده بسجستان گریخت و در سجستان یا قریب بآنجا بدیگر جهان روان شد ، و

در اینروز هشت هزار از مردم بکر بن وائل کشته شدند ، و ابن خازم بر هراة

غلبه یافت و پسرش محمد را بولایت هراة نامدار و نیز شماس بن دثار عطاردی را

باوی مضموم ساخت و امارت شرط را با بکر بن وشاح ثقفی گذاشت و بسوی مرو

ص: 123

مراجعت گرفت .

و از آنسوی چنان شده بود که در اوقات غیبت ابن خازم از مرو مردم ترك

بر قصر استاد غارت بردند و اینوقت جماعتی از مردم ازد در قصر جای داشتند و

مردم ترك ايشانرا بمحاصره افکنده و ایشان پیکی بابن خازم فرستادند و او بفرمود

تا زهير بن حیان با جماعت بنی تمیم بحمایت ایشان راه بر گرفت و اورا وصیت

کرد و گفت : از آن بپرهیز که با مردم ترك به تانی و درنگ جنگ بیفکنی

بلکه از اول ملاقات بمحاربت مبادرت جوی ، پس زهير بن حيان با اصحاب خویش

برفتند و در روزی سردملاقات فريقين رويداد وهمچنان از گرد راه رزم خواه شدند

و بر مردم ترك حمله آوردند و سخت بکوشیدند و ایشانرا گریزان ساخته و تا

مدتی از شب برفتند و بتعاقب ایشان بتاختند ، اینوقت زهیر بازشد و از سورت برودت

دستش بنیزه اش خشک شده بود پس پیه و تخم مرغرا گرم همیکردند و بر دستش

همی بر نهادند و چرب کردند و آتش برافروختند و دستش آماس کرد و بهرات مراجعت

گرفت و ثابت قطنه اینشعر در اینباب بگفت :

« فدت نفسی فوارس من تميم***على ما كان من ضنك المقام »

« بقصر الباهلي" و قد ارانی***احامی حين قل" به المحامي»

«بسيفى بعد كسر الرمح فيهم***اذودهم بذى شطب حسام »

« اكر عليهم البحموم كرا***ككر" الشرب آنية المدام »

« فلولا الله ليس له شريك***و ضربی قونس الملك الهمام »

«اذا فاضت نساء بنى دثار***امام الترك بادية الخدام»

ص: 124

و آخرت زیان کار و تبه روزگار گردیدند .

از اینجمله جماعتی بهوش گرائیدند و جوش و خروش بر آوردند و همی

انگشت تحیر و دریغ و افسوس و اندوه و حسرت و ندامت بدندان گزیدند تا

چه را ازنصرت آنحضرت کناری گرفتند، و آنحضرت را نه بمردونه بمال و نه

برجال و بمأوی مدد کردند، و هر چند آنحضرت ایشانرا بنصرت خویش بخواند

اجابت نکردند چندانکه آن امام والامقام را در حضور ایشان بکشتند و هيچيك

بفریادش نرسیدند ، و بدانستند که در خطائی عظیم و بلائی عمیم و معصیتی بزرگ

و گناهی کبیر در افتاده اند ، و از جمله ایشان عبیدالله بن حربن مجمع بن حزيم

الجعفي بود که از اشراف کوفه بشمار میرفت و در آنزمانه که امام حسین علیه السلام

بطرف کربلا میرفت در طی راه بخدمت آنحضرت تشرف جست و آنحضرت او را

فرمود تا در رکاب مبارکش التزام گیرد و او تغافل نمود لاجرم از آن پس چندان

دستخوش ندامت و پشیمانی و افسوس و اندوه گردید که همی خواست جانش از تن

بیرون تازد و از کمال حسرت و ندامت این شعر را انشاد نمود:

«فيالك حسرة ما دمت حياً***تردد بين حلقى و التراقي »

«حسين حين يطلب بذل نصرى***على أهل الضلالة و النفاق »

« غداة يقول لى بالقصر قولاً***اتتركنا و تزمع بالفراق»

«و لو اني أواسيه بنفسى***لنلت كرامة يوم التلاق »

«مع ابن المصطفى نفسي فداه***تولّى ثم ودع بانطلاق»

«فلو فلق التلهف قلب حی***لهم اليوم قلبي بانفلاق »

«فقد فاز الأولى نصر واحسيناً***وخاب الاخرون الى النفاق »

بالجمله همی آه حسرت و دود ضجرت بر کشیدند و همی گفتند وای بر ما و

بر روزگار ما که بخسارت دنیا و آخرت مبتلا شدیم . و بعد از آنکه چون حسین علیه السلام

امامی واجب الاطاعه بهره ما گردید و او را بخواندیم و آنگونه عهد و پیمان در

حضرتش براندیم بر روی همایونش تیغ کشیدیم، و چندان بیوفائی کردیم تا باو

ص: 126

و اهل و عیال و اصحاب سعادت نصابش رسید آنچه رسید ، و هم اکنون این لوث

معاصی را از وجود نامسعود ما جز خون خودمان چیزی پاک نخواهد کرد و جز

کشتن قتله آن حضرت و کشته شدن در میدان خون خواهی آنحضرت غبار این

عار را از مرایای(1) قلوب ما که برنگ چنین معصیت و خسارت دچار است نابود

نخواهد ساخت .

و در این هنگام رؤسای شیعه در کوفه پنج تن شمرده میشدند نخست سلیمان

بن صرد خزاعی که بادراك صحبت حضرت ختمی مرتبت دارای شرف و شرافت بود

دیگر مسيب بن نجبة الفزاری که در شمار اصحاب علی علیه السلام افتخار داشت ، دیگر

عبدالله بن سعد بن نفیل ازدی ، دیگر عبدالله بن وال التیمی ، از تیم بکر بن وائل

دیگر رفاعة بن شداد البجلی ، و اینجمله از اخیار اصحاب حیدر کرار صلوات الله

علیه بودند ، پس جماعت شیعه بایشان روی آوردند و در سرای سلیمان بن صرد

خزاعی انجمن شدند و از نخست مسيب بن نجبه لب بسخن برگشود و خدای را

سپاس بگذاشت و رسول را بدرود بستود و گفت: همانا خداونددیان ما را بطول

عمر و تعرض بانواع فتن بیازمود و ما قدر عمر ندانستیم و بامور ناصواب و افعال

ناشایست روزگار نهادیم و بخسارت هر دو سرای دچار شدیم و هم اکنون ببایست

بحضرت پروردگار بازگشت نمائیم تا خدایتعالی ما را در زمره آن مردم در نیاورد

که چون بامداد قیامت بایشان فرماید « أولم نعمركم ما يتذكر فيه من تذكر

و جائكم النذير فذوقوا فما للظالمين من نصير » که آیا شما را بطول عمر برخور_

دار نفرمودیم و پیغمبری بیم دهنده بر شما نفرستادیم و تکالیف شما را روشن

نفرمودیم. و چون این خطاب فرا رسد پاسخی بصواب نیابند و بعذاب خدای دچار

گردند،و همی بشنوند که ایشانرا گویند بچشید که ستمکاران را یار و یاوری

نيست ، همانا أمير المؤمنين على علیه السلام میفرماید « العمر الذي اعذر الله فيه ابن

آدم ستون سنة ».

ص: 127

مقصود اینست که چون کسی روزگارش بشست سال پیوست و همچنان در

باديه ضلالت بغفلت نشست او را معذور نخواهند داشت و عذر او را مسموع نخواهند

شمرد ، و اکنون در میان ما مردی نیست که ادراک این مقدار روزگار ننموده

باشد و از مقام مسؤلیت خارج باشد ، ومارا روزگاری بر سریر چمیده که تزکیه

نفوس و متابعان ما برما لازم است و ما باین کار گروگان باشیم، لکن خدای

تعالی ما را در نصرت پسر پیغمبرش در هر موطنی از مواطن و مقامی از مقامات

و نهجی از مناهج مطیع و صادق نیافت ومنافق و کاذب دید ، با اینکه از این پیش

کتب آسمانی و پیمبران یزدانی را دریافتیم و از اوامر و نواهی حضرت سبحانی

كما يليق با خبر شدیم آنچه باید بما بنمودند و حجت را تمام فرمودند و برای ما

راه عذر نگذاشتند.

باز گوئید تا عذر و بهانه ما در حضرت خدای یگانه و پیغمبر ما چیست؟ و

چون بامداد قیامت با آنحضرت ملاقات کنیم در جواب چه داریم و بهانه چه بیاوریم

با اینکه پسر حبیب او و ذریه طاهره و نسل مبارکش در میان ما کشته و بخون

خویش آغشته شدند ، لا والله هیچ عذر و بهانه از ما امکان نجوید جز اینکه

شمشیر برکشیم و با اعدای دین مقاتلت جوئیم و کشندگان آنحضرت و دوستداران

ایشان را بکشیم، یا در طلب ثار فرزند رسول مختار عرضه هلاك و دمار شويم ،ُ

شاید پروردگار قهار از کردار نابهنجار ما بگذرد معذالك من ایمن نیستم که از

عقاب خدای رستگار باشیم، ایها القوم هم اکنون یکتن را بر خویشتن ولایت دهید

شما را از امارت امیری که اصلاح امور خود از او جوئید و رایتی که در پیرامونش

انجمن سازید گریز و گزیری نیست ، و این مسیب بن نجبه همانکس بود که با

عمر بن سعد ملعون بكربلا رفته بود .

بالجمله چون مسیب اینکلام بگذاشت رفاعة شداد برخاست و گفت اما

بعد همانا خدایتعالی ترا با صوب قول و ارشد امور هدایت کرد که ما را بجهاد

فاسقین و توبت از گناه عظیم بخواندی ، و اینجمله همه از تو مسموع و بر آورده

ص: 128

میشود ، و اینکه گفتی امر خود را با مردی گذارید که امور شما را قرین انتظام

بدارد و در زیر رایت امارت او فراهم شوید همانا ما نیز آنچه تو بصواب و صلاح

ما باز گفتی خود نیز میبینم ، هم اکنون اگر آنمرد خود توئی ما همه بتوو نصیحت

تو خوشنود و ترا خواهانیم و محبوب میشماریم ، و اگر تو و اصحاب ما بصلاح

و صواب مقرون شمارید این امر را با سلیمان بن صرد که شیخ شیعه و صاحب

رسول خدای صلی الله علیه و آله هست باز گذاریم و او را برخویشتن بامارت برداریم چه او

را سبقت و خدمت و محمدتی در بأس و دین و وثوقی در حزم و آئین است که دیگران

را نیست .

آنگاه عبدالله بن سعد بر همین منوال سخن کرد و هر دو تن زبان بتمجید

سلیمان و مسیب برگشودند ، مسیب گفت: همانا براه صواب رفتید و اندیشه نیکو

ساختید امر خویش را بسلیمان صرد باز گذارید من نیز جز این نمیدیدم ،هم اکنون

اینکار بپای گذارید و ساز حرب را آماده شوید .

اینوقت سليمان لب بسخن برگشود و خدایرا ستایش گذاشت و گفت :

همانا من از آن بیمناکم که ما در این روزگار نابهنجار در افتادیم و با این ایام

نکوهیده فرجام و زندگی ناخجسته انجام دچار شدیم که زندگانیش ناخوش و

بلیتش بزرگ و جورش با بزرگان دین شامل گردید، بخیر وعافیت مقرون نشویم

چه ما گردنها بر کشیدیم و اهل بیت پیغمبر خود را بشهر و دیار خویش طلبیدیم

و بنصرت و یاری نوید دادیم و همی خواستار شدیم که بجانب ما رهسپار شوندو

چون مسؤل مارا مقبول داشتند و بنزد ما آمدند همه اظهار عجز و بیچارگی کردیم و

بتجاهل و تسامح پرداختیم، و چندان نگران و متربص بنشستیم تا فرزند پیغمبر

ما وسلاله و چکیده و گوشت تن و خون او را در میان ما بکشتند و هر چه فریاد

برآوردند و عدل و نصفت طلبیدند هیچکس یاری و همراهی نکرد ، و جماعت فسّاق

حجاز آن بدن مبارك و اجساد شریفه را آماج سهام ونیزه خون آشام ساختند و از

جاده نصفت و اقتصاد بیرون تاختند، و از طریقت نفاق و شقاق در بیامدند

ص: 129

وبجور و اعتساف و ظلم و عناد بر وی تاختند و او را و ذریه او را شهید ساختند.

همانا در اینزمان نابهنجار دچار شدید و اینکار نابرخوردار را مرتکب آمدید

و خشم وسخط پروردگار را برخود خریدار گشتید، اکنون باید اززن و فرزند و

مال و پیوند سخن نسازید مگر اینکه خدایرا از خود خوشنود گردانید ، سوگند

با خدای گمان نمیبرم که ایزد منان از شما خوشنود گردد جز اینکه در تلافی

این گناه بزرگ خون خویشتن را از کف بگذرانید و از مرگ بيمناك نباشید ،

چه هرگز هیچکس از مرگ بیم نگرفت مگر اینکه ذلیل گشت ، و شما نیز مانند

مردم بنی اسرائیل شوید که از آن پس که دین سامری گرفتند و بپرستش

گوساله پرداختند و حضرت موسی علیه السلام از طور بیامد ایشانرا بکشتن ایشان بخواند

چنانکه خدای فرماید : « إذ قال لهم نبيهم انكم ظلمتم أنفسكم باتخاذ كم العجل

فتوبوا إلى بارئكم فاقتلوا انفسكم »

گاهیکه حضرت موسی با مردم بنی اسرائیل از روی خشم و غضب فرمود

همانا بر نفوس خویش ستم کردید که گوساله سامری را بپرستش برگرفتید هم

اکنون ازین گناه بپروردگار خویش باز گشت کنید و خویشتن را بکشید بنی

اسرائیل در کمال ندامت اطاعت کردند و بزانو در آمدند و گردن بکشیدند و جمعی

بقتل رسیدند ، چه دانستند که اینگناه بزرگ را جز قتل کفاره نیست ، وجز قبول

اینکار از عذاب پروردگار آسوده نمیشوند .

اکنون بازگوئید حال شما چگونه خواهد بود گاهیکه شما را نیز بخوانند

بآنچه بنی اسرائیل را بخواندند، شمشیرها تیز کنید و سنانها بدست گیرید و برای

محاربت و مقاتلت اعدای دین و قتله فرزند سید الوصیین و ذریه طاهرین از مرد و

مال و اهل و عیال و خیل و رجال و سهام و نصال (1) آنچند که در حیز استطاعت و

نیروی بضاعت دارید دریغ نکنید تا در وقت حاجت بکار بندید ، چون سخنان

سلیمان بپایان رسید، خالد بن سعید بن نفیل آغاز سخن کرد و گفت : ایمردم

ص: 130

همانا سوگند بخداوند اگر بدانم که اگر خویشتن را بکشم مرا از گزند گن--اه

من نجات میرسد و پروردگار من ازمن خوشنود میشود البته خویشتن را میکشم و

نیز جمله حاضران را گواه میگیرم که امروز در روی زمین بهر چه مالك هستم سوای

این اسلحه که با او با دشمن خود قتال میکنم صدقه، بر مسلمانان است تا بدستیاری

ومددکاری آن با فاسقان قتال دهند ، آنگاه ابوالمعتمر بن حبش بن ربيعة الكناني

نیز براین سمت تكلم تكلم نمود.

پس سلیمان گفت این رأی ورويت وراه وطریقت از شما کافی است

کس در اندیشه آنست که باین نهج سلوك كند ومسلمانان را در این جهاد بمال

وخواسته و آنچه در استطاعت اوست مدد نماید نزد عبدالله بن وال تمیمی فراهم

نماید تا چون آنچه در بایست ماست و شما ادا خواهید نمود نزد او جمع شده با

آنانکه مسکین و پریشان حال هستند و نیروی تهیه خروج ندارند باز رسانیم و

ایشانرا تجهیز کنیم.

آنگاه سلیمان بن صرد نامه بسعد بن حذيفة اليمان بنوشت و او را بر آنچه

عزیمت نهاده بودند آگاهی داد و او را و آن شیعیان را که در مداین با وی متفق

بودند بمساعدت خود بخواند و بدستیاری عبدالله بن مالك الطائي بدو ارسال نمود

چون آنجماعت از مضمون نامه مطلع شدند اجابت کردند و گفتند : ما نیز چنانیم

چون که ایشان هستند و در جواب نوشتند که ما برای مساعدت تو وجنبش بسوی تو

آماده ایم.

و نیز سلیمان مکتوبی به مثنى بن مخرمة العبدی که در بصره جای داشت

برنگاشت و او را نیز بمساعدت خویش بخواست و او در جواب نوشت اما بعدمكتوب

ترا خواندم و بر برادران دینی تو قرائت نمودم همگان این رأی ورویت ترا محمود

شمردند و باجابت مقرون داشتند ما نیز در آنوقت که معین کردی با ساز و برگ

خویش حاضر خدمت و ناظر فرمانیم و در پایان مکتوب اینشعر را مرقوم داشت :

«تبصر كأني قد اتيتك معلماً***الا ابلغ الہادی اجش هذيم»

ص: 131

« طويل القرا نهد احق مقلص***ملاح على فاس اللجام اروم»

«بكل فنى لايملاء الروع قلبه***محش لنار الحرب غير سوم »

«اخو ثقة ينوى الاله بسعيه***ضروب بنصل السيف غيراثيم »

مجلسی علیه الرحمه وابن اثیر و طبری وغالب مورخین نوشته اند که ابتدای

امر و آغاز جنبش توابین بعد از قتل حضرت امام حسین علیه السلام در سال شصت و یکم

هجری بود، و ایشان همچنان در پنهان در تهیه آلات حرب و دعوت مردمان بطلب

خون حسین صلوات الله عليه مشغول بودند و دسته دسته و جوقه جوقه ایشانرا اجابت

همی کردند و بر این حال اشتغال همیداشتند تا در سال شصت و چهارم یزید بدوزخ

واصل گردید .

و بروایت مجلسی از روز قتل آنحضرت تا روز هلاک این نکوهیده خصلت

سه سال و دوماه و چهار روز بود و در آن اوقات امارت عراق از جانب یزید با عبیدالله

بن زياد عليهم اللعنه بود و از جانب ابن زیاد عمرو بن حریث مخزومی در در کوفه

حکومت میراند و عبدالله بن زبیر قبل از آنکه یزید بدوزخ شود مردمانرا بخون

خواهی حسین علیه السلام دعوت همیکرد، لکن بعد از مرگ آن ملعون که او را قوت

و قدرتی پدید آمد از آن دعوت بازگشت و یکباره کسان را بخلافت خویش دعوت

نمود. مع الحكاية .

چون يزيد هلاك ودمار یافت اصحاب سليمان بن صرد نزد او فراهم شدند

و گفتند: همانا این طاغیه روزگار بجهنم رهسپار شد و کار خلافت و امر حکام او

سست گردیده اگر فرمان میکنی بر عمرو بن حریث که از جانب این زیاد حکمران

کوفه بود بتازیم و او را از میان برداریم آنگاه طلب خون حسین علیه السلام را آشکار

سازیم و کشندگان آنحضرت را از پی بتازیم و مردمانرا باین اهل بیت گرامی که

اینطور از حقوق خویشتن دور مانده اند دعوت نمائیم، سلیمان گفت اکنون تعجیل

وشتاب نشاید ، همانا من در اینسخنان شما نيك نگران شدم و دیدم که قتله حسین

علیه السلام بجمله از اشراف کوفه و فرسان عرب هستند ، و چون بر این اندیشه وقوف

ص: 132

یابند از تمامت مردمان برشما شدید تر و دشمن تر گردند، و این جمعیت و عدت

شما هنوز کافی این امر نیست، بهتر اینکه داعیان خود را با طراف بلاد بفرستید و

مردمان را بیاری خویش بخوانید تا گاهیکه استعداد شما بضاعت گیره و بضاعت شما

لیاقت پذیرد، پس جماعت تو ابین بآنچه فرمان یافتند مراقبت و پس از مرگ یزید

گروهی بیشمار ایشانرا اجابت کردند .

و از آنسوی مردم کوفه چون امر ابن زبیر نیرو گرفت عمرو بن حريث

حکمران خود را از کوفه بیرون نمودند و با ابن زبیر بیعت کردند، و از طرف

دیگر سلیمان بن صرد و اصحاب او مردمانرا بخونخواهی حسین علیه السلام دعوت همی

کردند ، و از آنسوی دیگر چون شش ماه از هلاك يزيد عنید برگذشت مختار بن

ابی عبید در نیمه رمضان المبارك بكوفه آمد، و نیز هشت روز از شهر رمضان بجای

مانده عبدالله بن یزید انصاری از جانب ابن زبیر بامارت کوفه و محمد بن طلحه نیز با

او برای تولیت خراج کوفه بکوفه آمدند.

و بروایت مجلسی و ابن اثیر وصاحب روضة الصفا هر يك بطریقی که در این

حکایت روایت آورده اند این است که چون مختار بن ابی عبید نزد ابن زبیر شد

آنچه او را مقصود و مقصد بود با او نیافت پس این شعر بخواند :

«ذو مخاريق وذو مندوحة***و ركابي حيث وجهت ذلل»

«لاتبيتن منزلا تكرهه***و ادازت بك النعل فزل»

کنایت از اینکه ابن زبیر را جز دروغ و بیچارگی و اندیشه انجام مرام خویشتن

چیزی نیست، و نزد او مقام اقامت نباشد .

پس مختار از مکه بآهنگ کوفه بیرون شد و در عرض راه هانی، بن ایی

حبة الوداعی را بدید و از حال مردم کوفه بپرسید، هانی گفت: اگر مردی

دلیر و با تدبیر ایشانرا امیر شود و جمعیت و طریقت آنجماعت را بريك نهج بدارد

با این عدت و کثرت که ایشانرا فراهم است روی زمین را مسخر خواهد کرد.

مختار گفت : سوگند با خدای من این جماعت را بر راه حق و امر حق انجمن

ص: 133

میکنم و به نیروی ایشان باطل را زایل و هر جباری عنید را گرفتار عذابی شدید

می نمایم انشاء الله ولاقوة الا بالله ، پس از آن از سلیمان بن صرد پرسش گرفت و

گفت : آیا بمقاتلت فاسقین روی نهاده باشد؟ گفت : هنوز خروج نکرده لكن

عزیمت بر بسته اند.

از آن مختار برفت تا روز جمعه بنهرة الحيره رسید و فرود گشت و تن

پس در آب بشست و بیرون آمد ، و جامه بپوشید و شمشیر حمایل ساخت و برنشست

و بکوفه اندر آمد، و همچنان در آنروز روشن بر هر مسجد و قبیله و مجالس

جماعت و هر انجمن و گروه مرد و زن که بر گذشتی بایستادی و سلام فرستادی

و گفتی: شمارا بگشایش و فزایش بشارت همیدهم ، همانا آنچه را دوست میدارید

بیاوردم ، منم که بر فاسقین مسلط میشوم وخون اهل بیت پیغمبر پروردگار عالمین

را طلب مینمایم ، آنگاه در مسجد جامع در آمد و بدید که مردمان پاره با پاره همی

گفتند اينك مختار است همانا برای امری بزرگ آمده است ، و ماهمه امیدواریم

که از ورود او مارافرحی و گشایشی پدید آید.

آنگاه برفت و با سلیمان بن صرد ملاقات نمود و گفت : فرصت غنیمت

بباید شمرد که یزید بمرد و پسرش ترك حكومت بگفت ، و هنوز کسی برسریر

سلطنت و مسند امارت ننشسته و امور در تحت پریشانی و محتد (1) اغتشاش بنشسته

است با عزم درست و قوت دل بیرون بیاید تاخت و ریشه اعدای دین و قاتلین ذریه

طاهریز را از بیخ و بن بباید انداخت، و بر مرکب آمال برنشست و راه جلادت

و نصرت در نوشت ، سلیمان گفت: هنوز نه آنوقت است که بظهور وخروج مبادرت

گیریم ، چه آن استعداد و استطاعت نداریم .

چون مختار این سخن بشنید از وی مأیوس گردید و بسرای خویشتن که از

قدیم بخانه سالم بن مسیب معروف بود در آمده و بزرگان شیعه را بخواند ،و گفت

همانا این مرد فرتوت و خرف شده است و او را بصیرتی در حرب و استطاعتی در

ص: 134

نبرد نیست، و گرنه نبایستی وقت را از دست بگذارد و در خروج اهمال بورزد

پس مردمان را بطلب خون امام حسین سلام الله علیه خواندن گرفت، و همی گفت

از خدمت محمد بن الحنفیه که مهدی است نزد شما آمده ام و او را وزیر و امینم و

نامه از آنجناب بنمود که همی با و نسبت داده بود که امام وقت و پیشوای روزگار

اوست نه علی بن الحسین چه محمد در علم بروی فزونی و بقرابت بعلی علیه السلام نزدیکتر

و بکتاب خدادا ناتراست وصی پیغمبر اوست و پیشوای جهانیان او ، پس این نامه را که

با بن حنفیه منسوب داشته بود برخلق بخواند، نوشته بود که سلیمان در خروج

تقصیر مینماید که تأخیر میکندای مختار تو از مکه بکوفه بپوی و شیعه را بگوی

که خروج نمایند و در طلب خون امام حسین علیه السلام قصور نورزند ، و بیعت مرا

از مردم کوفه بگیر، و در میان ایشان باش تا کسی را بدیشان روان دارم.

بالجمله مختار چون اینحال را با مردم کوفه مکشوف داشت و نیز بازنمود

که باید در طلب خون اهل بیت مسامحت نکرد و اعداء را بکشت و قلوب را شفا

بخشید گفتند: همانا تو سزاوار و در خوراینکاری، جز اینکه امروز مردمان با

سلیمان بن صرد خزاعی که شیخ شیعه است در بیعت باشند تو در کار خویش درنگ

جوی و این شتاب فرو گذار ، معذالك جماعتی از مردم شیعه از پیرامون سلیمان

پراکنده و با او گرونده شدند ، و مختار با شیعیان همی گفتی : اگر تا کنون

سلیمان خروج نمودی شهر را در حیطه ضبط و تصرف در آوردی ، هرگز عبدالله بن

زبیر را آن مجال نبودی که عمال خود را بکوفه فرستد . و مختار محمد بن حنفیه

را مهدی خواندی و با مردمان گفتی ، سلیمان اینکار را تباه ساخت ، اکنون نامه

بحضرت مهدی بعرض میرسانم تا چه فرماید، از این روی در ارکان شهامت و احتشام

سلیمان رخنه افکند و در کوفه نگران همی بود تا امر سلیمان بکجا خواهد پیوست

و مردم شیعه از عبدالملك و عبدالله زبیر پوشیده در انجام مقصد و تجهیز کار

خروج بودند ، و بیم ایشان از اهل کوفه بیشتر بود چه اکثر آن جماعت در شمار

قتله حسین علیه السلام بودند و از آنطرف مختار مردمانرا از کنار سلیمان پراکنده و

ص: 135

بخویش دعوت مینمود و نخست، کسی که با وی بیعت نمود عبيد بن عمر واسمعيل

بن کثیر بودند .

در اینوقت عمر بن سعد وشبث بن ربعي لعنهما الله تعالی با مردم کوفه گفتند

همانا مختار از سلیمان بر شما سخت تر است چه سلیمان خروج مینماید تا بادشمنان

مقاتلت جويد لكن مختار میخواهد بر شما چنگ بیفکند ، هم اکنون بدو بتازید

و بند آهنینش بگذارید و جاویدان بزندانش بازگذارید ، و از آنطرف مختار در

سرای خود از هر طرف بیخبر نشسته، بناگاه اطراف سرایش را احاطه کرده او را

بیرون کشیدند و ابراهیم بن محمد بن طلحه با عبدالله بن یزید گفت : کتف او را

بر پشت بربند و با پای برهنه اش در کوی و برزن بدوان ، ابراهیم گفت : هرگز

این کار نکنم چه او را با ما دشمنی و حربی نرفته بلکه محض ظن و گمان او را

مأخوذ نموده ایم ، پس قاطر او را حاضر کردند و مختار را سوار کرده بزندان

بردند، یحیی بن ابی عیسی میگوید با حمید بن مسلم ازدی بمختار در آمدیم و

همی بشنیدیم که میگفت:

أما وَ رَبِّ الْبِحارِ ، وَ النَّخْلِ وَ الْأَشْجَارِ ، وَ الْمَهامِهِ الْقِفار،

وَ الْمَلَائِكَةِ الْأَبْرَارِ، وَالْمُصْطَفَيْنَ الْأَخيَارِ ، لَأَقْتُلَنَّ كُلَّ جَبَّارٍ ، بِكُلِّ

لُدْنِ خَطَارٍ ، وَ مُهَنَّدِ بَتّارٍ ، في جُموع مِنَ الْأَنصارِ ، لَيْسُوا بِمُيَّلٍ

وَلا أَعْمارِ ، وَلا بِعُزْلٍ أَشرارٍ ، حَتَّى إِذَا أَقَمْتُ عُمُودَ الدِّينِ ، وَرَاتَبْتُ

صَدْعَ الْمُسْلِمِينَ ، وَ أَدْرَكْتُ نارَ النَّبِيِّينَ ، لَمْ يَكْبُرْ عَلَى زَوالُ الدُّنيا ،

وَ لَمْ أَحْفِلْ بِالْمَوْتِ إِذا أَتى .

سوگند به پروردگار دریاهای بی کران ، و نخلستان و اشجار بی پایان

و بیابانهای بی آب و گیاه ، و فریشتگان ابرار ، و برگزیدگان اخیار ، البته :

ص: 136

بخواهم کشت هر ستمکاری نابکار را با شمشیری آبدار ، و تیری شرر بار بمعاونت

گروهی از یاران که در کار جنگ و جوش و حرب و خروش اختلاف و انعطاف

نجویند، و گرد نفاق و ناراستی و شقاق نگردند ،تا گاهی که ستون دینرا برافرازم

و چراغ آئین را بر افرازم ، و امور مسلمانان را بنظام و قوام بیاورم ، و خون

پیغمبران و پیغمبر زادگان را بجویم، نه از زوال مال براندیشم و نه از فنای روزگار

خویش و مرگ بيمناك شوم .

ابن اثير و صاحب روضة الصفا به تقریب یکدیگر گویند پاره از مردم کوفه

بخدمت عبدالله بن زید والی کوفه آمدند و گفتند: از خویشتن در غفلت مباش

که خوارج در این شهر بسیار شده اند ، و گروهی بمختار وانبوهی بسلیمان پیوسته اند

و بآن آهنگ باشند که غفلة بسرای تو اندر شوند و ترا از میان برگیرند ، اکنون

نزديك بصواب آنست که بی درنگ جمعی را بسرای سلیمان بفرستی تا او را بدست

آورده جای بزندان دهند ، و اگر دانی که اینکار بدون پیکار بپای نمیرود جنگ

را آهنگ جوی ، عبدالله گفت: این جماعت برچه عقیدت هستند ؟ گفتند : در باطن

سنی هستند و در ظاهر اظهار تشیع نمایند و خون امام حسین علیه السلام میجویند ، عبدالله

گفت : من قاتل آنحضرت نیستم که ایشان بآهنگ من باشند ، آنکس که آن

حضرت را شهید ساخته اینک از جانب شام فرا میرسد. بهتر آنست که شیعه امام

حسین علیه السلام پذیرای مقاتلت او گردند نه بامن ، و اگر باما جنگ جویند ما نیز

با ایشان حرب سازیم ، و اگر ما را باز گذارند مادر طلب ایشان بر نیائیم ، چه

اینقوم در طلب خون حسین سلام الله علیه خروج مینمایند ، خدای این جماعت را رحمت

کند و از گزند روزگار ایمن بدارد .

آنگاه بفرمود تا مردمان در مسجد کوفه انجمن شدند و خود بر فراز منبر

شد و گفت: ایها الناس بمن پیوست که یکدسته از شما متفق شده اید که خون

امام حسین علیه السلام را بجوئید، سوگند با خداوند که من امام حسین را نکشته ام و بآن

امر نفرموده ام و خوشنود نبوده ام، و نيك میدانم که آنکسان که آهنگ حرب

ص: 137

من دارند چه مردم هستند، لکن تا مسلمانان با من در مقام مبارزت بر نیایند بمقاتلت

ایشان مبادرت نجویم، همه کس میداند که خون این شهید محروم و امام مظلوم

را از پسر زیاد بباید خواست و از بنی امیه طلب بباید کرد ، و مرا ابن زبیر بامارت

کوفه فرستاده و او نیز خود طلبکار خون حسین علیه السلام است ، و اينك ابن زیاد از

شام باینسوی روی نهاده، بایست بدفع او روی نهند ، من نیز پشتیبان و ظهیر

ایشان میشوم .

همانا این فاسق فاجر قاتل امام حسین علیه السلام و اخیار شما و امثال (1) شماست

و بالشگری پرخاشگر روی بشما آورده و راه نزديك ساخته، اگر ساخته قتال او شوید

از آن بهتر است که خویشتن در خویشتن افتید و جلادت خود را در خون

خود بکار بندید، و بر ضعف خود و نیروی دشمن خویش بیفزائید ، و دشمن

چون شما را ببیند همان که آرزوی اوست در شما نگران گردد .

همانا دشمن ترین آفریدگان یزدان بر شما بقلع و قمع شما شتابان است

واو همان كس باشد که هفت سال خودش و پدرش شما را حکومت کردند، و از

قتل و گزند اهل عفاف و دین ساعتی انعطاف نداشتند، و بخون آنکسان دست

یازیدند که شما در مقام آنان بچیزی شمرده نشوید، هم اکنون با کمال حدت

و نهایت شوکت بجنگ او آهنگ دهید، و این سورت وبأس وشدت را در کار او و

پیکار او بکار بندید نه در ضعف و ویرانی خودتان ، همانا من شما را ناصحی خیرخواه

باشم .

و چنان بود که مروان بن الحكم بعبید الله بن زیاد فرمان داده بود که بدفع

یاغیان مردم جزیره شود و چون از آن مهم فراغت یا بد روی بعراق نهد ، و چون

عبدالله بن یزید از آن کلمات بپرداخت ابراهيم بن محمد بن طلحه که والی خراج

کوفه بود بر آشفت و لب بسخن برگشود و گفت : ای مردمان بسخنان این فریبنده

زیانکار دچار خشم و تیغ نشوید ، و در آهنگ خود در نك بجوئيد ، سوگند باخدای

ص: 138

هر کس بر ما خروج کند بخونش در کشیم و اگر تبیین کنیم که گروهی بر ما آهنگ

خروج دارند پدر را بگناه پسر و پسر را بعصیان پدروخویشاوند را بگزندخویشاوند

و آشنا را بجنایت آشنا فرومی گیریم ، ودر زیر پی هلاك ودمار می سپاریم چندانکه

بجاده حق رهسپار و باطاعت هموار گردند

اینوقت مسيب بن نجبه بدو برجست وسخن در دهنش بشکست و گفت :

يا بن الساكنين تو ما را بخشم خود و تیغ خود تهدید مینمائی ؟ سو گند با خدای

تو از اینکار و کردار و گفتار خوار تر باشی وما ترا در آنچه گوئی، وهمی خواهی

آهنگ ما را برتابی نکوهش نکنیم ، چه پدر تورا وجد ترا بکشتیم وترا بر این

كين و بغض که با ما میباشد ملامت نباشد ، آنگاه با عبدالله روی کرد و گفت :

ایها الامير تو آنچه گفتی و ما را بمقاتلت اينجماعت نصیحت کردی قول درست و

راه صواب همانست ، ابراهیم گفت : سوگند با خدای قتال میدهید ، لكن اين

امیر از وهن وذلت آسوده نخواهد بود ومقصودش عبدالله بود ، اینوقت عبدالله بن

وال آغاز مقال نموده گفت : ترا درمیان ما وامير اين اعتراض ومناقشت از چیست

چه ترا برما امارت وحکومت نیست ، بلکه تو امیر این جزیه یعنی امارت خراج

با تو است بکار خویش پرداز ، واگر امر این امت را هم اکنون بفساد در افکنی

از تو بعید نیست ، چه از این پیش پدرت وجدت چنین کردند ، و اکنون بعقاب

وعذاب گرفتارند ، اینوقت صدا بلند گشت و از هر دو سوی زبان بدشنام همدیگر

گشودند ، وامير از منبر فرود شد و ابراهیم او را تهدید نمود که شکایت تورا باین

زبیر مکتوب مینمایم ، عبدالله بمنزل او در آمد و معذرت بجست و غبار آنکدورت از

میانه برخاست ، وعبدالله نیز بمنزل خود برفت ، واز آن پس یکروز سلیمان و

يك روز مختار بدیدار او رهسپار میشدند ، وعقد مودت و اتحاد را استوار میداشتند

و نیز اصحاب سلیمان خروج نمودند و بخریداری اسلحه کارزار و تجهیز بپرداختند.

ص: 139

شویم و از عقیدت او در حق عثمان باز دانیم، اگر از عثمان برائت و بیزاری جست

او را بولایت و امارت خود برداریم ، و اگر از این کار امتناع جست همانا باشما

دشمن باشد .

پس بجمله نزد این زبیر شدند و از این معنی پرسش گرفتند ، ابن زبیر

نظر باطراف کرد و از یاران خویش جز معدودی اندک در پیرامون خود نیافت

لاجرم در پاسخ ایشان گفت هنگامی بمن آمدید که آهنگ برخاستن دارم اکنون

بروید و شامگاهان باز شوید تا پاسخ شما باز گویم، آنجماعت باز شدند ، و ابن

زبیر اعوان و انصار خود را با اسلحه کارزار نزد خود انجمن ساخت ، و چون خوارج

بیامدند اصحاب ابن زبیر بآن هیئت و هیبت فراهم بودند و گرزهای گران در

دست داشتند .

چون نافع بن الازرق این حال بدانست از مکنون خاطر ابن زبیر آگاه

شد ، و با اصحاب خویش گفت: همانا اینمرد بر خلاف شما اندیشه دارد ، پس نافع

بن ازرق وعبيدة بن هلال بدو پیشی گرفتند ، و عبیده سپاس خدای بگذاشت و

گفت : یزدان پاك خواجه لولاك را مبعوث گردانید تا مردمان را بخدای و عبادت

و خلوصی که در خور حضرت اوست بخواند ، و آنرسول رحمت طوایف امت را به

حضرت احدیت ومراتب اخلاص و عبادت دعوت فرمود ، و جماعتی اجابت کردند و

رسول خدای بکتاب خدای در میان ایشان کار همیکرد تا گاهی که بآنسرای

خرامید. این هنگام گروهی از مردمان ابو بکر را بخلیفتی برداشتند ، و چون ابوبکر

رخت بدیگر جهان میکشید عمر را بجای خود بنشاند، و این دو تن بکتاب خدای

و سنت رسول کار همی کردند ، و از پس مرگ پسر خطاب مردمان عثمان را به امارت

برداشتند .

و چون عثمان بر سرير خلافت تمکن یافت خویشتن و خویشاوندان خود را

برگزید ، وبروفق سلاطین جور وخواقین (1) روزگار پیشین کار خلافت را بوضع

ص: 141

سلطنت برگردانید ، و اموال مسلمانان را بخویشاوندان خویش بخشید ، دره عمر

را برگرفت و تازیانه خود را بگذاشت و کتاب خدایرا برهم درید و هر کس در ظلم

وستمی که از وی میرفت از در انکار بر آمدی بضرب او گرفتار شدی ، و رانده

رسول خدای حکم بن ابی العاص را در جوار خود بیاورد و مأوی داد ، و آنانکه

سبقت در اسلام داشتند مانند ابوذر و امثال او را که در فضل و قدس بر او و دیگران

برافزون بودند مضروب ساخت و مطرود نمود و از بهرۀ خود محروم ساخت و آنچه

خدایتعالی بهره ایشان قرار داده بود از ایشان برگرفت،و در فساق قريش ومجان (1)

عرب قسمت کرد، از اینروی کار بر مسلمانان دشوار گردید و روزگار تنگ شد

چندانکه طایفه بروی تاختند و او را بخاک و خون در کشیدند ، اکنون ما با قاتلان

او دوست هستیم ، و از پسر عفان و دوستان او بیزاریم ، ای پسر زبیر بگوی تا

چه گوئی ؟

ابن زبیر با عبیده گفت : همانا آنچه درباره رسول خدای صلی الله علیه و آله و رویت

عدل و جلالت او باز گفتی بدانستم ، و آنحضرت از آنچه یاد کردی و توصیف

نمودی برتر است ، و نیز فهمیدم آنچه در حق ابوبکر و عمر گفتی و آنچه بپای

بردی از در وفق وصواب بود ، و هم بدانستم آنچه را در حق عثمان بیان کردی و من

آنعلم و دانش که در باره پسر عفان دارم هیچکس ندارد ، و در آنحال که مردمان

بروی بشوریدند با او بودم و نگران شدم که هر جریرتی خواستند بر وی فرود

آورند و او را معاتب بدارند ایشانرا پاسخ براند ، آنگاه آن مکتوب عثمانرا که

چنان میدانستند که در قتل ایشان نگاشته و بدست آورده بودند باز نمودند گفت :

من این نامه را مرقوم نداشته ام ، اگر میگوئید : من نوشته ام اقامت بینه لازم

است و اگر لازم نیست برای شما سوگند میخورم که ننوشته ام ننوشته ام ، سوگند باخدای

که نه آنجماعت شاهد و گواه بیاوردند و نه او را سوگند دادند ، و بر وی بتاختند

ص: 142

و او را بکشتند ، ومن آن معایب که بروی برشمردی بجمله را بشنیدم و چنان نیست

بلکه عثمان سزاوار هرگونه خیروخوشی است ، و اکنون شما وحاضرانرا بشهادت

میگیرم که من دوست عثمان و دشمن دشمنان او هستم خدای از شما بیزار باد .

بنده نگارنده گوید: این معنی مجهول نیست که این بیانات ابن زبیر همه از

روی نفاق ورعایت وقت و حال خویش بود ، چه در آنوقت مردمان غالباً باین

عقیدت میرفتند و مخالفت ایشان با مقصود ابن زبیر منافات داشت ، واگر خواستی

بروش جماعت خوارج رفتی بیرون از خوارج یار و یاور نداشتی ، و آن هنگام او را

بسبب مراجعت لشکر شام وقوتی که در کار او پدید آمد باین جماعت حاجت نبود

لاجرم پاسخ ایشانرا بدانگونه بیار است و گرنه اطوار عثمانرا همه کس میدانست

و کسی را مجال انکار نبود ، و در آنزمان که ابن زبیر خروج کرده بود اغلب

رؤسا وزعمای آن ممالک از مردم بنی امیه و دوستان و موالی ایشان بودند ، از این

روی بطریق دیگر سخن کردن را از وصول بمقصودی که داشت و اجب میشمرد، چنانکه

از آن پس نیز تا پایان روزگار خویش هر وقت و هر زمان باقتضای وقت و زمان

سخن میراند ، چنانکه بخواست حضرت احدیت در مقامات خود اشارت رود.

بالجمله چون ابن زبیر این کلمات را براند جماعت خوارج پراکنده شدند

و نافع بن ازرق حنظلی وعبد الله بن صفار سعدى وعبدالله بن اباض وحنظلة بن بيهص

وبنو الماحوز عبدالله وعبیدالله و زهیر از بنی سلط بن يربوع که بجمله از بنی تمیم

بودند روی براه نهادند تا ببصره پیوستند و ابوطالوت که از بنی بکر بن وائل بود

و دیگر ابوفديك عبدالله بن ثور بن قيس بن ثعلبه و دیگر عطية بن الاسود اليشكري

بسوی یمامه شدند و در آنجا با ابوطالوت بجوش و خروش در آمدند و از آن پس

ابوطالوترا فرو گذاشتند و در پیرامون نجدة بن عامر الحنفی انجمن نمودند .

و از آن سوی نافع بن ازرق و یاران او ببصره در آمدند و بر رأی و رویت ابی

بلال عقیدت داشتند ، پس در یکجای فراهم شدند و از فضیلت جهاد سخن همیراندند

واندك اندك خيالات ايشان نیرو گرفت، تا بدانجا که نافع با سیصد تن در بصره

ص: 143

خروج نمودند ، و اینکار در آنحال بود که مردم بصره برابن زیاد بشوریده بودند

و ایشان زندانرا بشکستند و خوارج و زندانیان را بیرون آوردند ، و در اینوقت

مردمان چون بجنگ قبائل ازد و ربیعه و بنی تمیم روزگار میبردند از ایشان اشتغال

یافتند ، از اینروی چون نافع بن ازرق خروج نمود گروهی با وی متابعت کردند

و از آنطرف چون مردم بصره با عبدالله بن حارث پیوستند یکباره بدفع خوارج

پرداختند و ایشانرا بیم همی دادند، ناچار نافع از بصره بیرون شد و در شهر شوال

بسال شصت و چهارم بطرف اهواز روی کرد، و مردم خوارج نیز که در بصره جای

داشتند جز آنان که در آنوقت باندیشه خروج نبودند بدو پرداختند ، و از جمله آن

کسان که در جای خود بماندند عبدالله بن صفار وعبدالله بن اباض و جماعتی از آن

مردم که بر عقیدت ایشان میرفتند بودند.

و از این سوی نافع بن ازرق همی با خویش بیندیشید ، و اورا خیالات فاسده

چنان متمثل گردید که از مردم خوارج آنانکه از متابعت او وجهاد قعود ورزیدند

از دایره مسلمانی بیرون هستند و معاشرت ایشان حرام و برای ایشان در دنیا و

آخرت عذاب و عقاب است و بهیچوجه رستگار نخواهند بود ، پس بایاران خویش گفت:

جال این مردم اینست شما باید از ایشان برائت جوئید و بر آن عقیدت باشید که

مناکحت با ایشان واکل ذبایح ایشان و قبول شهادت ایشان واخذ علوم و مسائل

دینیه از ایشان و میراث ایشان حلال نیست بلکه قتل اطفال ایشان و تعرض باموال

وزنهای ایشان سزاوار است.

و اینکه تمامت مسلمانان مانند کفار عرب کافرند و هیچ چیز از ایشان جز

در آمدن بدین اسلام یا قتل ایشان پذیرفته نباید بشود، پس جماعتی از اصحاب او

باین دعوت اجابت کردند و پاره از وی مفارقت جستند ، و از جمله آنانکه از وی

جدائی گرفتند نجدة بن عامر بود که روی بیمامه گذاشت ، و جماعت خوارج به

يمامه باطاعت او در آمدند ، و ابوطالوترا بجای گذاشتند .

و از آنطرف نافع بن ازرق نامه با بن اباض و ابن صفار نوشت و ایشانرا و

ص: 144

متابعان ایشانرا باین عقیدت دعوت کرد ، ابن صفار آن کاغذ را بخواند لکن بر

اصحاب خود قرائت نکرد تا متفرق نشوند و باختلاف نروند ، ابن اباض آن نامه

ار بگرفت و بخواند و گفت : خدای او را بکشد که رأى و عقیدتی است

همانا نافع در این رأی صادق است در صورتیکه این مردم مشرك باشند آنوقت باید

به این سیرت و عقیدت بود، لکن در این ادعا کاذب است چه ایشان از شرك برائت

دارند ، اما به نعم و احکام کافرند و برای ما خون ایشان مباح نیست و از این بیرون

برما حرام ، ابن صفار گفت : خدای از تو بیزار است که در این کار بقصور آمدی

و از این ازرق بیزار است که غلو ورزید ، دیگری گفت : خدای از تو وازوی هر دو

بیزار است پس آنمردم متفرق شدند و شوکت و حشمت ابن ازرق وجمعیت او نیرو

گرفت و در اهواز اقامت گزید و همی باج و خراج گرفت و در کار خویش بمصرف

آورد ، و از آن پس روی ببصره نهاد تا بحيره نزديك شد ، چون عبدالله بن حارث

والی بصره اینخبر بشنید مسلم ابن عبس بن کریز بن ربیعه را که از مردم بصره بود

بدفع او مأمور فرمود ، چنانکه بخواست خدا مرقوم شود .

بتمامت ویران میساخت، و هر که را در آنجا بیافت از آدمی یا جانداری دیگر

بقتل رسانید ، و هر خانه که در کوفه ویران بیفتاده بود از آن خانه ها بود که

ابو عمره ویران کرده بود ، و اهل کوفه از آن پس ضرب المثل کرده بودند،

و اگر کسی را پریشانی در خانمان افتادی میگفتند : همانا ابوعمره در سرای او

در آمده است چندانکه اینشعر را شاعری گوید :

ابليس بما فيه خير من ابي عمرة***يغويك ويطغيك ولا يعطيك كسرة

پدرش ابوعبید همیخواست تا زنی نامجوی در حباله نکاح در آورد جماعتی از

نسوان قبیله اش را بدو نام بردند پذیرفتار نشد تا شبی در عالم خواب باوی گفتند.

«تزوج دومة حسناء الحومة » تا دستخوش ملامت هیچ نکوهش گر نباشی ، ابو_

عبید ا؟ خواب خویش با دوستان دمساز راز گشود ، گفتند : بآنچه فرمان یافتی

کار کن ، پس دومه دختر وهب بن عمر بن معتب را در حباله نکاح در آورد ، و چون

دومه بمختار باردار شد گفت: در خواب دیدم قائلی همی گفت:

ا بشرى بالولد***اشبه شيء بالاسد

اذا الرجال في كبد***فقاتلوا على بلد

كان له الحظ الاسد

و چون مختار از مادر پدیدار شد همانکس که مادرش را در خواب نمودار

شد بدو بیامد و گفت : « انه قبل ان يترعرع وقبل ان يتشعشع قليل الهلع كثير

التبع يدان بماصنع » از آن پیش که ریعان شباب گیرد ، و از جوانی و رعنائی

بهره یاب گردد، در شداید امور جزعناك و رنجور نشود ، و متابعانش بسیار باشد.

و بهرچه کند او را نرم گردن شوند ، و در اوان کودکی او را فرو تن گردند

ودومة مادر او را چند تن فرزند پدیدار شد، مختار و جبر و ابوجبر و ابوالحکم

و ابوامیه ، و تولد مختار در عام الهجرة روی نمود ، پدرش ابوعبید از شجعان

روزگار بود ، چندانکه گویند باخالد بن الولید در سی وقعه حاضر شد و رزم داد

و در زمان عمر بن الخطاب بسپه سالاری سپاه اسلام نامبردار گشت ، و چون مختار

ص: 146

سیزده ساله شد با پدرش در وقعه قس الناطف (1) حاضر شد ، و همیخواست در میدان

کار زار آماده قتال گردد عمش سعد بن مسعود او را منع فرمود.

در بحار الانوار از اصبغ بن نباته مروی است که گفت : مختار را برزانوی

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام نگران شدم که دست مبارک بر سرش میکشید و همی

فرمود پاکیس یا کیس ، از اینروی مختار را کیسان خواندند ، و جماعت مختاریه

را که بدو منسوب بودند کیسانیه خواندند ، چنانکه آنجماعت را که بموسی بن

جعفر علیه السلام متوقف میشوند واقفیه، و آنانکه باسمعیل برادر آن حضرت معتقد

هستند اسمعیلیه نامند وكذالك غير ذلك .

و مختار همانکس باشد که مردم را بمحمد بن حنفیه دعوت کرد و آنانرا

که بعقیدت او میرفتند کیسانیه خواندند.

بالجمله چون ابوعبید در وقعه جسر در زیر پای پیل پست گشت ، و بعد از

چندی مداین مفتوح شد عمر بن الخطاب سعد بن مسعود برادر ابو عبید را بامارت

آندیار نامبردار گردانید، و مختار بملازمت "عم بزرگوار روزگار همی نهاد، و

روز تا روز ببالید و دلیری پیشتاز و گردی سرافراز گردید ، از هیچ چیز بیم

نداشت و بمعالی امور و جلایل مهام چنگ در انداخت ، و او را عقلی و افروجوابی

حاضر وجودتی عظیم در خاطر و دارای خلال ماثوره (2) و نفسی بجود و سخاء موفوره

بود ، بفراست جبلی از خفایای امور وقوف يافتي ، و بعلو همت قصب السباق

مفاخرت از میدان جلالت برداشتی ، و با حدس صائب وفکر ثاقب پشت وروی کارها

ص: 147

را باز دانستی ، از هیچ مبارز روی برنتافتی ودرمیدان جنگ چون پلنگ تیز

چنگ بتاختی ، و به نیروی تجربت و دانشمندی شداید امور را آسان گردانیدی

وباره مرام را در لکام آوردی ، و با این جمله فصاحتی بیرون از لغزش و بلاغتی

مصون از نکوهش داشت ، اگر سخن به نثر آوردی مسجع بود و اگر بقصار آوردی

تفوق جستی ، باجنانی ثابت ممتاز و با لسانی ناطق سرافراز بود ، وهرگز در کاری

حدس نزد جز اینکه بصواب رفت ، وتفر ّسی ننمود جز اینکه بهره یاب شد، و اگر

جز این بودی اینگونه دارای مفاخر نمیگشت و امير امراء وعساكر نمیشد.

شیخ جلیل بارع ونبيل فاضل جعفر بن معد بن نما میگوید : عم" مختار را

حضرت ولی کردگار صلوات الله وسلامه عليه عامل مداین فرمود ، لكن اينخبر

با خبر سابق مخالف است ، مگر اینکه گوئیم آنحضرت دیگر باره او را ام--ارت

مداین داد ، چه سعد بن مسعود عم" مختار چنانکه ناقلین اخبار نوشته اند در زمان

عثمان وامير المؤمنين على عليه سلام بدستور سابق در مداین حاکم بود.

بالجمله ابن نما میفرماید مختار با عم خود روزگار مینهاد ، تا گاهی که

مغيرة بن شعبه از جانب معاويه بامارت کوفه بیامد مختار از کوفه بمدينه شد و در

آنجا در مجلس جناب محمد بن حنفیه حضور یافتی ، و احادیث و اخبار فرا گرفتی

وچون بكوفه مراجعت كرد يك روز بامغيره امير كوفه سوار شد و در بازار عبور

داد.

ناگاه مغیره گفت : کاش برای این شهر غارتی و از آن پس جمعیتی روی دادی

همانا بر کلمه علم دارم که اگر کسی دامان فتوت ومردی بر کمر بر کشد و بانگ

در افکند با اینکه در آنحال رئیسی و شبانی برای این مردم نخواهد بود(1) همه کس او

ص: 148

را متابعت نماید بخصوص مردم اعاجم یعنی آنکسان که جز عرب هستند و چون

چیزی بایشان بازگویند زود تر قبول میکنند ، مختار گفت : ای عم این کلمه

چیست؟ گفت: برای نصرت آل محمد صلی الله علیه و آله در مقام استنصار برآیند ، چون مختار

این سخن بشنید در خاطر بسپرد و دیده بر آن فروداشت ، و همچنان در دلش ببود

و از آن پس بفضل آل محمد ونشر مناقب على وحسن وحسین صلوات الله عليهم سخن

میراند ، وهمی گفت : بعد از رسول خدای از همه کس بخلافت و امارت امت سزاوار_

ترند ، و از آنچه برایشان فرود گشته بود اظهار اندوه و تألم مینمود .

تا یکی روز با معبدبن خالد جدلی ملاقات کرد، و گفت : ای معبد همانااهل

کتب گفته اند: که در کتب خویش چنان یافته اند که مردی از قبیله ثقیف ستمکاران

را بخواهد کشت وستم دیدگانرا نصرت خواهد کرد ، و خون مستضعفین را بخواهد

جست ، و اوصاف این مردم را مرقوم داشته اند، و هر صفتی که برای او تقریر داده اند

بجمله را در خویش نگران هستم؛ مگر دو خصلت یکی اینکه نوشته اند این مرد

بسن جوانيست و اينك از شصت سال بیشتر روزگار سپرده ام ، و دیگر اینکه نوشته اند

ردی البصر است و چشمش ناخوش و ناخوب است و من از عقاب بیننده ترم معبد

گفت اما در باب سن و سال همانا آنانکه در سن شصت سالگی یا هفتاد سالگی

باشند نزد مردم اینزمان در شمار جوانند، اما از بابت حدت بینش و سلامت

چشم تو همانا تو از عواقب امور چه خبرداری؟ شاید خدایتعالی حادثه برانگیزد

که این بینش را کلال و ملالی افتد ، و مختار بر آنحال ببود تا معويه بمرد و

یزید پلید بر جایش بنشست و حضرت امام حسین علیه السلام جناب مسلم بن عقیل رضوان

الله علیه را بکوفه فرستاد ، و مختار بن ابی عبید آنجنابرا در سرای خویش منزل

داد ، و ابن زباد به مختار برآشفت و ضربتی بر چهره اش فرود آورد چنانکه از

صدمت آن ضربت چشمش را آسیب آورد، و خبر اهل کتب در بارۀ او مطابق شد

چنانکه بخواست خدا مذکور شود.

راقم حروف گوید : در اینخبر و تقریر سنین بی تأمل نشاید بود ، چه اگر

ص: 149

مختار این سخنان را مدتی قبل از هلاك معويه بر زبان آورده چگونه شصت ساله و

متجاوز از آن خواهد بود زیرا که ابن نما تولّد او را نیز در عام الهجره نوشته و

نیز در چنین موقع بیان مختار در سن خویش از روی تخمین نبوده است بلکه از راه

تحقیق است، والله اعلم.

عم مختار بود عدول دادند ، و بقول صاحب حبيب السير آنحضرت را در نواحی

مداین زخم زدند، و امام حسن علیه السلام قصر ابیض را بیمن مقدم مبارك رشك فلك

اخضر فرمود .

این وقت مختار که در آنحدود حاضر بود باعم" خود گفت : بیا تا حسن را

مأخوذ داريم وبمعویه بسپاریم تا معویه امارت عراق را با ما گذارد، عمش بر آشفت

و او را دشنام گفت ، و مردم شیعه از این سخن آشفته و بقتل مختار هم آهنگ شدند

سعد بن مسعود چون اینحال بدید چندان با مردم شیعی بملاطفت و نرمی و عطوفت

کار کرد تا ایشانرا از آن آشوب فرود آورد، و از ایشان مسئلت کرد که از این

جنایت و جسارت مختار در گذرند و ایشان در گذشتند ، و حضرت امام حسن علیه السلام

از روی عجب و ملامت فرمود وای بر شما سوگند با خدای که معویه در آنچه برای

کشتن من باشما ضمانت کرده است و فانخواهد نمود(1) آخر الحدیث.

وازین پیش نیز مسطور گردید که نامه او را حضرت امام زین العابدين علیه السلام

ص: 151

پاسخ ننوشت و اورا دشنام داد ، و نیز بمحمد بن حنفیه فرمود باوی همان معاملت

کند ، چنانکه در بخار الانوار سند بحضرت أبي جعفر علیه السلام میرساند که فرمود مختار

ابن ابی عبید مکتوبی بحضرت علی بن الحسین سلام الله علیهم معروض ، واز هدایای

عراق تقدیم نمود ، چون فرستادگان مختار بر در سرای آنحضرت وقوف یافتند

و رخصت شرف اندوزی خواستند ، فرستاده آنحضرت بسوی ایشان بیامد که فرمود

«اميطوا عن بابی فانی لا اقبل هدايا الكذابين ولا اقرء كتبهم » دور شوید از در

سرای من ، چه هدایای دروغگویان را نمی پذیرم، و مکاتیب ایشانرا قرائت نمیفرمایم

چون فرستادگان مختار بر اینحال نگران شدند آن مکاتیب را تغییر داده باسم

مهدی محمد بن علی یعنی محمد بن حنفیه نوشتند ، ابو جعفر علیه السلام میفرماید :

«لله لقد كتب إليه بكتاب ما أعطاه فيه شيئاً إنما كتب إليه يابن خير

من طشی ومشى » .

ابو بصیر میگوید : بآنحضرت عرض کردم بمعنی مشی عارف هستم ، اما معنى

طشی را ندانم، فرمود طشی بمعنی حياة است . علامه مجلسی میفرماید در کتب لغتی

که نزد ما موجود است طشی را نیافتم.

و دیگر در بحار الانوار مسطور است که شیخ حسن بن سلیمان در کتاب

المحتضر میگوید: که گفته اند : وقتی مختار بن ابی عبید یکصد هزار درهم برای

حضرت علی بن الحسين علیه السلام بفرستاد ، و آنحضرت مکروه میشمرد که از وی بپذیرد

نيز بيمناك بود که بازگرداند ،پس آن دراهم را در بیت المال بگذاشت ، و

چون مختار بقتل رسید آنداستان را بعبدالملك بن مروان مرقوم فرمود ، عبدالملك

در جواب نوشت آن در اهم را بر گیر که ترا پاکیزه و گواراست ، و حضرت علی بن

الحسين سلام الله عليهما مختار را لعن میفرمود و میگفت : برخدای و بر ما دروغ

می بست ، چه مختار را گمان میرفت که بدو وحی میشود.

مرزبانی در کتاب الشعرا میگوید : که مختار را غلامی بود که جبرئیل

نام داشت و برحسب رسم و عادت گاهی گفتی که جبرئیل با من چنین گفت و من

ص: 152

با جبرئیل چنین گفتم ، از این روی اعراب و مردم بادیه نشین را گمان همیرفت

که جبرئیل علیه السلام بروی فرود میشود و با هم تکلم مینمایند ، و مختار باین کار و

کردار و آن عقیدت که در آن مردم پدیدار شد برایشان غلبه یافت ، تا گاهی که

امور و مهام را با نتظام بداشت ، و باعزاز دین و نصرت آئین و تقویم بنیان حق و

تخریب بنای باطل قیام ورزید .

و نیز در بحار الانوار از حضرت صادق علیه السلام مسطور است که فرمود: چون

خداوند عز وجل خواهد اولیای خویش را نصرت فرماید، و داد ایشانرا باز

گیرد ایشان را بشرار مخلوق خود یاری کند، و چون نصرت خویش را بخواهد

آن نصرت باولیای خود حوالت فرماید ، و خدایتعالی نصرت یحیی بن زکریا علیه السلام

را بدست یاری بخت نصر مقرر ساخت.

و دیگر در کتاب مذکور از علی بن دراج ماثور است که وقتی مختار اورا

در پاره اعمال خود عامل ساخته بود، و در پایان کار او را بگرفت و بزندان در

افکند ، و مالی مطالبه همی نمود، تا یکی روز اورا و بشر بن غالب را بخواند و

هر دو تن را بقتل تهدید نمود ، بشر بن غالب مردى زيرك و متغير الحال بود ، با

مختار گفت : سوگند باخدای تو بر کشتن ما پیروز نمیشوی ، گفت : مادر بماتمت

بنشیند از چه روی بر شما غالب و قادر نیستم با اینکه هر دو تن در چنگ من و

حبس من اسیر هستید؟ گفت: از این روی که ما را در حدیث رسیده است که

تو وقتی ما را خواهی گشت که بردمشق فیروز شوی ، اینوقت ما را برسر پله آن

میکشی ، مختار گفت راست میگوئی ، و این سخن دروغرا تصدیق نمود و گفت :

در حدیث وارد شده است.

علی بن دراج گوید : چون مختار کشته شد هر دو تن از محبس او بیرون آمدند

علامه مجلسی میفرماید «تمامه في باب معجزات الباقر علیه السلام». لكن راقم حروف

اجمالا تفحص نمود ، و در ذیل معجزات آنحضرت مسطور نديد ، والله أعلم.

وأما أخباریکه در تمجید مختار وارد است بسیار است چنانکه بپاره اشارت

ص: 153

میرود و بعضی نیز درطی حالات او وذيل معجزات امام زین العابدین علیه السلام واحوال

زید شهید علیه الرحمه بخواست خدا مسطور میآید.

در بحار الانوار از عمر بن على بن الحسين مسطور است که چون سر ابن زیاد

وعمر بن سعد عليه اللعنه را بحضرت علی بن الحسين علیه السلام آوردند آنحضرت سر

بسجده نهاد « وقال الحمد لله الذي ادرك ثاري من اعدائي وجزى المختار خيراً »

فرمود سپاس خداوندیرا که ادراك خون مرا بفرمود و جزای مختار بخیر باد ، و

دیگر از جارود بن المنذر مروی است که حضرت ابیعبدالله عليه سلام فرمود : « مَا

امْتَشَطَتْ فِينَا هَاشِمِيَّةُ وَ لَا اخْتَضَبْتَ حَتَّى بَعَثَ إِلَيْنَا الْمُخْتَارِ برؤس الَّذِينَ قتلوا

الحسين علیه السَّلَامُ ، یعنی بعد از وقعه کربلا و شهادت حضرت سید الشہدا سلام الله عليه

هیچ زنی هاشمیه در میان ما موى بشانه نزد و خضاب نفرمود تا گاهیکه مخت-ار

سرهای آنانکه با حسین علیه السلام قتال داده بودند بمدينه بفرستاد.

و هم در آن کتاب از عمر بن علی مسطور است که مختار بیست هزار دینار

بحضرت علی بن الحسين علیه السلام فرستاد و آنحضرت قبول نمود و از آن وجه سرای

عقیل بن ابیطالب وسرای خودشان را که ویران شده بود بنیان فرمود ، واز آن

پس نیز چهل هزار دینار تقدیم کرد ، و این بعد از ظهور پاره کلمات بود که از

وی آشکار شد ، لاجرم آنحضرت باز پس فرستاد و نپذیرفت ، واین از آنروی بود

که بر آنحضرت تکذیب مینمود و بمحمد بن حنفیه قائل شد ، چنانکه از حضرت

امام جعفر صادق علیه السلام مرویست که فرمود مختار بر علی بن الحسين سلام اللہ علیهما

دروغ می بست .

علی

و نیز در بحار الانوار از سدیر مسطور است که حضرت أبي جعفر علیه اللسام

میفرمود : « لَا تَسُبُّوا . الْمُخْتَارِ فانه قَتَلَ قَتَلْتَنَا ، وَ طَلَبِ بثارنا ، وَ زَوْجٍ اراملنا ، و

قسم فِينَا الْمَالُ عَلَى الْعُسْرَةِ » یعنی دشنام بمختار ندهید ، چه او کشندگان م-ارا

بکشت ، وخون مارا بجست ،وارامل (1) مارا زن و شوی داد ، و در هنگام عسرت

ص: 154

در میان ما مال قسمت کرد . وهم در آن کتاب از عبدالله بن شريك مسطور است

که در روز عید نحر بحضرت ابی جعفر علیه السلام مشرف شدیم ، ودر اینوقت آنحضرت

تکیه فرموده به احضار حلاق (1) امر نمود پس در حضور مبارکش بنشستم در این

حال شیخی از مردم بصره در آمد و خواست تا به تقبیل دست همایونش افتخ-ار

جوید ، آنحضرت او را باز داشت ، آنگاه فرمود تو کیستی ؟ عرضکرد ابو محمد

حكم بن مختار ابن ابی عبید ثقفی هستم ، واز خدمت آنحضرت مباعدت میورزید

آنحضرت دست مبارك را بدو بر کشید چنانکه همی خواست از آن پس که او را

منع فرموده بود ، در دامان مبارکش بنشاند ، آنگاه عرض کرد مردمان درحق

مختار پدرم بسیار سخن میکنند و کرده اند ، سوگند با خدای قول قول تو است

وسخن همان است که تو فرمائی ، فرمود : مردمان چه میگویند ؟ عرضکرد

میگویند کذاب است ، اما تو هر چه بفرمایی و مرا امر کنی پذیرفتارم ، یعنی

آنچه تو در باره پدرم بفرمائی همان را صحیح میدانم ومقبول میشمارم .

« فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَخْبَرَنِي أَبِي انَّ مهراتي كَانَ ممنا بَعَثَ بِهِ الْمُخْتَارِ ، اولم

یبن دُورِنَا ، وَ قُتِلَ قاتلينا ، وَ طَلَبِ بِدِمَائِنَا ، فَرَحِمَهُ اللَّهُ ، واخبرني وَ اللَّهِ أَبِي انْهَ كان

ليسمر عِنْدَ فَاطِمَةَ بِنْتِ عَلَى يُمَهِّدَ لَهَا الْفِرَاشِ ، وَ يُثْنَى لَهَا الْوَسَائِدَ ، وَ مِنْهَا اصاب

الحديث ، رَحِمَ اللَّهُ أَبَاكَ ، رَحِمَ اللَّهُ أَبَاكَ ، مَا تَرَكَ لناحقاً عِنْدَ أَحَدٍ الاطلبه ، قتل

قتلتنا ، وَ طَلَبِ بِدِمَائِنَا ».

امام علیه السلام فرمود : بزرگ ومنزه است خدای ، خبر داد مرا پدرم سوگند

با خدای که مهر مادرمن از وجوهی بود که مختار بسوی پدرم تقدیم کرده بود

آیا مختار خانه های ما را نساخت ؟ همانا کشندگان ما را بکشت ، وخون ما را

بجست ، خدای رحمت کند او را ، سوگند با خدای پدرم مرا خبر داد که مختار

براى أخذ حديث ادراك خدمت فاطمه بنت علی علیه السلام را مینمود ، در تشریف آن

حضرت میکوشيد ، وفرشها وبالشها آماده میساخت ، واخذ حدیث مینمود ،خدای

ص: 155

رحمت کناد پدر ترا ، و این کلام را مکرر فرمود، و فرمود حق ما را نزد هیچ

کسن بجای نگذاشت و مطالبه کرد، وقتله ما را بکشت، و خون مارا طلب

کرد .

و این حدیث بوجه دیگر نیز مأثور است ، و در آنجا مذکور است که تا سه دفعه

برای مختار رحمت فرستاد، و نیز از خبر دیگر که در مقام خود مسطور میشود که

على بن الحسين علیه السلام با محمد بن حنفيه فرمود « قَدْ وَلَّيْتُكَ هَذَا الامر فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ »

تمجید مختار را میرساند.

و دیگر در مناقب ابن شهر آشوب (1)سند بحضرت ابیعبد الله علیه السلام میرسد که

فرمود : «يَجُوزُ النَّبِيِّ عَلَى الصِّرَاطِ ، يَتْلُوهُ عَلِيٍّ وَ يَتْلُو عَلِيّاً الْحَسَنِ ، وَ يَتْلُوا الْحَسَنِ

الْحُسَيْنُ ، فاذا توسطوه نَادَى الْمُخْتَارِ الْحُسَيْنِ یا أَبَا عبدالله أَنِّي طَلَبْتُ بثارك ، فَيَقُولُ

النَّبِيُّ لِلْحُسَيْنِ أُحِبُّهُ ، فَيَنْقُضُ الْحُسَيْنِ علیه السلام كانه عِقَابِ كَاسِرِ فَيَخْرُجُ الْمُخْتَارِ

حُمِمْه ولوشق عَنْ قَلْبِهِ لَوُجِدَ حُبَّهُمَا فِي قَلْبِهِ »

و نیز این خبر در کتاب سرائر از سماعه باین صورت وارد است که گفت : از

حضرت ابیعبد الله علیه السلام شنیدم میفرمود :

«إذا كانَ يَوْمُ الْقِيمَةِ مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله عله و آله بشفير النَّارِ ، وأَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ

وَالْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهم السلام فَيَصيحُ صائِحُ مِنَ النَّارِ : يَا رَسُولَ اللَّهِ أَغثني

يا رَسُولَ اللهِ ثَلاثًا فَلا يُجيبُهُ ، قالَ فَيُنادي : يا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ثَلاثًا أَغِثني

فلا يُجيبُهُ ، قالَ فَيُنادي : يا حسين يا حُسَيْنُ يَا حُسَيْنُ أَنَا قَاتِلُ أَعْدائِكَ

قالَ فَيَقُولُ لَهُ رَسُولُ اللهِ صلی الله عله و آله: قَدِ احْتَجَّ عَلَيْكَ ، قَالَ فَيَنْقَضٌ عَلَيْهِ

ص: 156

كَأَنَّهُ عِقَابِ كَاسِرِ قَالَ فَيُخْرِجَهُ مِنَ النَّارِ . »

حاصل معنی اینست که در روز قیامت رسول خدای و علی و حسن و حسین علیهم السلام

بر صراط و کنار دوزخ عبور دهند ، و چون در وسط صراط فرا رسند مختار از میان

نار ناله برآورد و استغاثه نماید و پاسخ نیابد تا نام مبارك حسين سلام الله علیه را

بر زبان آورد ، و عرض کند یا اباعبدالله من خون ترا از اعدای تو بجستم و قاتلین تو

را بکشتم ، رسول خدای با آنحضرت میفرماید بفریاد او برس ، امام حسین علیه السلام

مانند باز شکاری مختار را از نار بیرون آورد و در جناح مرحمت فرو گیرد ، و این

هنگام مختار مانند خاکستر و زغالی افروخته باشد ، سماعه میگوید: عرضکردم

فدای توشوم این شخص که از میان نار صیحه بر میکشد کیست ؟ فرمود : مختار

است ، عرضکردم چگونه با آن افعال که از وی نمودارشد عذاب نار باید بیابد ؟

فرمود از آنکه در قلب او از آن دوتن چیزی است .

سوگند بآنکس که محمد صلی الله علیه و آله را بحق مبعوث گردانید.

لَوْ أَنَّ جَبْرَ ئِيلَ وَ ميكائيلَ كَانَ فِي قَلْبِهِما شَيْءٌ لَا كَبَّهُمَا اللَّهُ فِي النَّارِ

على وجوههما.

اگر در قلب جبرئیل و میکائیل چیزی از آن دوتن باشد خدایتعالی هر دو

را از روی بر آتش درافکند، معلوم باد که اگر ضمير منهما راجع بامام حسن و

امام حسین باشد معنی این است که اگر بغض ایشانرا در دل داشته باشد ، و اگر

بدوتن منافق راجع باشد معنی این است که حب ایشانرا در دل داشته باشد باین

سبب بآتش میافتد ، و نیز در حدیث اول اگر مقصود از ضمیر «حبهما» حسنین علیهم السلام

باشد دلیل بر اخراج او از نار است ، و اگر مرجع این ضمیر دو تن منافق هستند

دلیل ادخال نار خواهد بود .

مکشوف باشد که این حدیث اخیر جامع بین تمامت اخبار وارده مختلفه ای

است که پاره در مدح مختار و رستگاری او ، و بعضی بر قدح و گرفتاری اودلالت

ص: 157

مینماید ، چه از این خبر میرسد که اگر چند در مراتب ایمان و مدارج ایقان کامل

نبوده ، و در خروج نمودن نیز بالصراحه از جانب ائمه دین علیهم السلام رخصت نداشته

لكن بسبب أن خيرات كثيره که بر دست او جاری گردیده ، و قلوب مؤمنان را

مسرور و جراحتهای صدور ایشان را شفا آورد، عاقبت امر او برستگاری و نجاة

می انجامد ، و در تحت این آیه شریفه در میآید :

«وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً

عَسَى اللهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ .»

علامه مجلسى عليه الرحمه میفرماید اگرچه اصحاب ما را عقیدت چنان

است که مختار مشکور و رستگار است، لکن در شأن او و حال او توقف دارم .

ابن نما رحمه الله تعالی در رساله ذوب النضار في شرح الثار میفرماید : پاره

از یاران خواستار شدند که در عمل ثار وقضیه مختار شرحی بنگار آورم ، پس در

مرتع اندیشه و چراگاه پندار همی رهسپار شدم ، همی رهسپار شدم، گاهی از قبول این بار چون

بارۀ حرون (1) رمیدن گرفتم، و از بیان حال اوملال همیداشتم ، و گاهی پذیرفتار

میشدم ، تا گاهی که اصرار ایشان بر کشف این اسرار ناچار ، و باظهارمافي الضمير

دچار ساخت ، وانتشار فضایل مختار را برای انیس و سمیر خود اختیار کردم ، چه

او خاطر سیدالمرسلین را گلشن و دیده زین العابدین را روشن نمود ، و جماعتی

از گذشتگان از زیارت قبر او واشاعت فضل او مباعدت داشتند و میگفتند : قائل به

امامت محمد بن حنفیه است و از علم به تقلید می گرائیدند ، و از خدمات او در قتل

اعداء خاندان رسول مجید وقتل شهیدان سعید یاد نکردند ، وجهاد او را در راه

دین وخوشنود داشتن زین العابدین را نادیده انگاشتند ، و این مناقب را فراموش

کردند.

ص: 158