بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 14

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

پيامبر، بهتر بودن شب براى عبادت، پنج دستور به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛ ياد خداوند - انقطاع از ماسوى الله - خدا را وكيل گرفتن - صبر در برابر دشمنان ودورى شايسته از آنان، تهديد كفار به عذاب وبيان ويژگى هاى عذاب قيامت واز بين رفتن نظام مادى.

ب. اين سوره به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) امر مى كند نماز شب بخواند تا به اين وسيله براى گرفتن مسئوليتى كه به زودى به او محوّل مى شود مستعد گردد وآن قرآنى است كه به او وحى خواهد شد، به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) دستور مى دهد در برابر حرف هاى ناروايى كه دشمنان به او مى زنند واو را شاعر وكاهن وساحر ومجنون مى خوانند صبور باشد وبه نحو پسنديده اى از آنان كناره گيرى كند.(1)

ج. كلمه «مزّمّل» در اصل متزمّل بوده ومقصود از آن كسى است كه لفافه به خود پيچيده است تا بخوابد يا دفع سرما كند. از ظاهر اين جمله استفاده مى شود كه هنگام نزول اين سوره رسول مكرم اسلام (صلی الله علیه و آله) جامه اى را به خود پيچيده بود، از اين جهت با تعبير «مزمل» مورد خطاب قرار گرفت.(2)

د. قيام در جمله قم اليل به معناى برخاستن در مقابل خوابيدن است نه فقط روى پا ايستادن، ومنظور از قيام ليل قيام براى نماز است.(3)

ه -. از ظاهر سياق استفاده مى شود كه جمله نصفه أو انْقص منه... بدل از جمله قم اليل إلا قليلاً است ودو ضمير «منه» و «عليه» به كلمه «نصفه» وضمير در «نصفه» به ليل برمى گردد.

معناى آيه اين است كه نيمى از شب را به پا خيز ويا كمى از نصف كم كن يا اندكى بر نصف بيفزا واين ترديد بين سه امر در حقيقت به معناى تخيير است؛ مى خواهد بفرمايد مخيرى بين اين كه نصف از شب را يا كمى كمتر از نصف يا كمى بيشتر از آن را بيدار باشى.(4)

و. ظاهرا مقصود از ترتيل قرآن، ترتيل آن در نماز است يا اين كه اصلاً منظور از قرآن خود نماز است وخداوند نظير اين تعبير را از نماز كرده است وفرموده: أقم الصلوة لدلوك

ص: 6

الشّمس إلى غسق الّيل وقرءانَ الفجر إنّ قرءانَ الفجر كان مشهودا.(1)

ز. حضرت على (علیه السلام) در معناى ترتيل مى فرمايد:

«بينْه بيانا ولا تَهذّه هَذّ الشعر ولا تَنثره نثْر الرمْل ولكن اقرع به القلوب القاسية ولا يكوننّ همّ أحدكم آخر السورة»؛ ترتيل يعنى آن را به طور روشن بيان كن نه اين كه مانند اشعار سريع وپشت سر هم بخوانى ونه مانند دانه هاى شن آن را پراكنده ساز، ليكن چنان بخوان كه دل هاى سنگين را با آن بكوبى وبيدار كنى، هرگز هدفتان اين نباشد كه به آخر سوره برسيد.(2)

ح. امام صادق (علیه السلام) در تفسير «ترتيل» مى فرمايد:

«إذا مررت بآيةٍ فيها ذكر الجنة فاسأل الله الجنة وإذا مررت بآيةٍ فيها ذكر النار فتعوّذ بالله من النار»؛ هنگامى كه از كنار آيه اى مى گذرى كه در آن مسئله ى بهشت مطرح شده توقف كن واز خداوند بهشت را درخواست نما وهر گاه به آيه اى رسيدى كه مسئله ى دوزخ را بيان كرده از آن به خدا پناه ببر. ونيز مى فرمايد:

«هو أن تتمكث فيه وتحسن به صوتك»؛ ترتيل آن است كه در آيات مكث كنى وبا صداى خوب آن را بخوانى.

در حالات پيامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده كه آن حضرت آيات را از يكديگر جدا مى كرد وصداى خود را مى كشيد.(3)

ط. در اين كه منظور از ناشئة اليل چيست، وجوهى بيان شده است:

1. ساعات شب؛ زيرا هر ساعتى بعد از ساعت ديگر به وجود مى آيد.

2. تمام شب؛ زيرا شب بعد از روز به وجود مى آيد.

3. ساعت هاى آخر شب چنان كه در روايتى از امام باقر (علیه السلام) وامام صادق (علیه السلام) نقل شده است.(4)

ى. «وطأ» در اصل به معناى گام نهادن است. مرحوم طبرسى گويد: «وطأ» به معناى مواطاة يعنى توافق نمودن است ومعناى جمله إن ناشئة اليل أشد وطأً اين است: در عبادت شبانه در ميان قلب وچشم وگوش توافق بيشترى وجود دارد تا اين كه عبادت در روز انجام شود. مرحوم علامه طباطبايى گويد: أشدّ وطأً كنايه است از اين كه اين عمل از هر عمل ديگر در

ص: 7

صفاى نفس، انسان را ثابت قدم تر مى سازد وپابرجاترين برنامه از حيث سخن گفتن است؛ وأقوم قيلاً.(1)

ك. «تبتّل» از ماده ى «بتل» بر وزن «حتم» در اصل به معناى انقطاع است، از اين رو به مريم (عليها السلام) «بتول» گفته شده؛ زيرا هيچ همسرى براى خود انتخاب نكرده بود واگر به بانوى اسلام فاطمه ى زهرا (عليها السلام) نيز بتول گفته شده است به علت آن است كه او از زنان عصر خود از نظر اعمال ورفتار ومعرفت جدا وبرتر بود وبه حالت انقطاع الى الله رسيده بود. به هر حال «تبتّل» آن است كه انسان با همه دلش متوجه خداوند گردد واز ما سوى الله منقطع شود واعمالش را فقط براى او به جا آورد.(2)

3. منظور از

«قول ثقيل» قرآن كريم است، وجهت اين كه اين كتاب به ثقل وسنگينى وصف شده امور ذيل است:

الف. منظور از ثقيل بودن، وزين بودن است؛ يعنى منزه از خفت وسبكى است. زيرا سخن خداى متعال است.

ب. سنگين به لحاظ نزول است؛ زيرا پيامبر به هنگام نزول آيات رنگ مباركش تغيير مى يافت.

ج. از حيث فهم ودرك سنگين است كه مفاهيم بلند آن را تنها افرادى كه داراى طهارت قلب هستند متوجه مى شوند.

د. عمل كردن به دستورات اعتقادى وعملى واخلاقى آن سنگين است.

ه -. اجراى احكام آن ودعوت مردم به اين كتاب سنگين است. شاهد بر اين، مصائب وناملايماتى است كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در اين راه تحمّل كرد.(1)

4. جهت اين كه خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور به نماز شب مى دهد اين است كه وظيفه ى سنگينى بر عهده ى او گذاشته شده است، براى انجام اين رسالت سنگين لازم است با خداوند متعال در نيمه شب سخن بگويد واز او كمك ونيرو بگيرد؛ به بيان ديگر جمله قم اليل... علّت براى جمله انا سنلقى عليك قولاً ثقيلاً است.(2)

5. قيام شبانه براى تلاوت قرآن ونيايش: گرچه مخاطب در اين آيات پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است، ولى ذيل سوره نشان مى دهد كه مؤمنان نيز در اين برنامه با شخص پيامبر همگام بودند. حال آيا اين قيام شب در اوايل دعوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) بر همگان واجب بوده است يانه ؟

بعضى از مفسران معتقدند اين امر واجب بوده، بعدا آيه آخر سوره اين حكم را نسخ كرده وفاصله ى آن حدود يك سال بوده است، ولى همان گونه كه مرحوم طبرسى مى فرمايد در ظاهر آيات اين سوره چيزى كه دليل بر نسخ باشد به چشم نمى خورد وبهتر آن است كه گفته شود اين قيام وعبادت مستحب وسنّت مؤكد بوده وهرگز جنبه ى وجوب نداشته جز در مورد شخص پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) كه طبق بعضى از آيات مانند فتهجّد نافلة لك نماز شب بر او واجب بوده است.

ص: 9

از اين گذشته آنچه در آيات فوق آمده منحصر به نماز شب نيست؛ زيرا نماز شب نيمى از شب يا دو ثلث از آن وحتى يك ثلث از شب را اشغال نمى كند. آنچه در آيه مطرح است، قيام براى ترتيل قرآن است.(1)

6. آيه إن لك فى النهار سبْحا طويلاً مى فهماند كه براى هيچ كارى اگر چه تحصيل علم باشد نمى شود نماز شب را ترك كرد؛ چون به پيامبر (صلی الله علیه و آله) گفته شده تو در روز كار زياد دارى پس در شب براى نماز برخيز وبا اين كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) كارهاى زياد وبسيار باارزش داشت، باز هم به او گفته اند شب براى نماز برخيز، پس انسان ها هر چه كار مهمّ در روز داشته باشند، نبايد مانع نماز شبشان شود.(2)

7. جهت اين كه برنامه ى مناجات وتهجّد را خداوند در شب قرار داد، آن است كه فرصت عبادت در روز كم است وعبادت در روز خالى از ريا نيست، به علاوه عبادت در حال پنهانى بهتر از عبادت آشكار است.(3)

8. مراتب ذكر وياد خداوند:

الف. ذكر نعمت خداوند؛ يا أيها الّذين ءامنوا اذكروا نعمة الله عليكم. (احزاب، 5)

ب. ذكر اسم خداوند؛ واذكر اسم ربّك. (مزمّل، 8)

ج. ذكر خود خداوند؛ يا أيها الّذين ءامنوا إذا لقيتم فئةً فاثبتوا واذكروا الله كثيرا. (انفال، 45)

تذكر: منظور از ذكر خدا، ياد خداوند است كه اين حقيقت مربوط به قلب است نه زبان واثر اين ياد خدا، در اعمال ظهور پيدا مى كند به اين كه انسان واجبات را ترك نكند واز محرمات اجتناب نمايد، وياد نعمت خدا وياد اسم خدا هم در واقع به ياد خود خداوند بر مى گردد.

9. كلمه «تبتيلاً» ظاهرا مفعول مطلق است ومقتضاى ظاهر اين بود كه بفرمايد

«و تبتّل اليه تبتّلاً»، اگر به جاى آن كلمه «تبتيل» را آورد، به قول بعضى براى اين است كه باب تفعل متضمن معناى باب تفعيل نيز هست ومعنايش اين است كه ارتباط نفس خود را از هر چيز

ص: 10

ديگر قطع كن وتنها به خدا دل ببند. از اهل بيت (عليهم السلام) روايت شده كه «تبتّل» به اين معناست كه دست التماس به درگاه خدا برآرى وخضوع وزارى كنى.(1)

10. سرّ اين كه كلمه «ربّ» را تكرار كرد؛ واذكر اسم ربّك و ربّ المشرق والمغرب براى آن است كه خواست تا از زبان رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) فهمانده باشد خداوند هم ربّ اوست وهم ربّ همه عالم نه اين كه فقط رب او باشد. چنان كه بعضى از مشركان براى خود بتى انتخاب مى كردند غير از آن بتى كه ديگران دارند.(2)

11. منظور از وكيل گرفتن اين است كه انسان غير خودش را از جهت اراده وعمل در جاى خود بنشاند، بنا بر اين، وكيل گرفتن خدا يعنى انسان تمام امور را به او واگذار كند ودر امور خارجى وحوادث عالم نه براى خود ونه براى چيز ديگر سببيت وتأثير قائل نباشد ودر امور عبادى اراده ى خود را تابع اراده ى تشريعى خداوند قرار دهد در نتيجه هر حادثه ى تلخ وشيرينى براى او پيش مى آيد چون خدا را وكيل گرفته براى رضاى او صبر مى كند. از اينجا ارتباط ميان جمله فاتّخذه وكيلاً با جمله واذكر اسم ربّك وجمله واصبر على ما يقولون روشن مى شود.(3)

12. جمله واصبر على ما يقولون دلالت دارد كه مبلغان اسلام بايد در برابر ناملايمات شكيبا باشند وبا حسن خلق ومدارا با مردم معاشرت كنند تا سخنان آنان زودتر پذيرفته شود چنان كه در سيره پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى بينيم هنگامى كه نسبت هاى ناروا مانند مجنون، كذاب، ساحر و... به او دادند در مقام انتقام بر نيامد وحتى در فتح مكه همه مشركان را بخشيد.(4)

13. اگر بين دو وصف مكذّبين و اولى النعمة جمع كرد براى اين بود كه اشاره كند به علت آن تهديد كه نسبت به ايشان فرمود؛ چون تكذيب دعوت الهى از ناحيه ى افراد متنعم، كفران نعمت اوست وجزاى كفران گرى سلب نعمت وتبديل آن به نقمت است.(5)

14. تعبير به اولى النعمة (صاحبان نعمت) اشاره به غرور وغفلت ناشى از فزونى مال

ص: 11

وثروت دارد كه غالبا دامنگير صاحبان آن ها مى شود وبه همين دليل در طول تاريخ اين گروه در صف اول مخالفان قرار داشتند. در حقيقت اين آيه شبيه آيه 34 سبأ است كه مى فرمايد: وما أرسلنا فى قريةٍ من نذيرٍ إلاّ قال مترفوها إنّا بما أُرسلتم به كافرون.(1)

15. «نكال» جمع «نِكل» (به كسر) به معناى زنجيرهاى سنگين است ودر اصل از ماده «نكول» به معناى ضعف وناتوانى گرفته شده واز آنجا كه زنجيرهايى كه بر دست وپا وگردن مى نهند انسان را از حركت باز مى دارد وناتوان مى سازد اين واژه در معناى زنجير به كار رفته است. آرى! در برابر آزادى بى قيد وشرط كه در دنيا داشتند بهره آن ها در آنجا اسارت است وآتش.(2)

16. نكره بودن «نكال»، «جحيم»، «طعام ذا غصّة» و «عذاب اليم» دلالت بر بزرگى وعظمت عذاب دارد.(3)

17. با اين كه غذاى خشن وگلوگير، خود عذاب اليم است، بعد از آن عذاب اليم را ذكر كرد واين نشان دهنده ى ابعاد عذاب اليم در عالم آخرت است كه از نظر شدت وعظمت بر هيچ كس جز خدا معلوم نيست، از اين رو در حديثى مى خوانيم كه روزى يكى از مسلمانان اين آيه را تلاوت مى كرد وپيامبر (صلی الله علیه و آله) استماع مى فرمود، ناگهان شخص مزبور صيحه اى زد ومدهوش شد.

در حديث ديگرى است كه خود پيامبر (صلی الله علیه و آله) اين آيه را تلاوت مى فرمود وچنين حالى به او دست مى داد.(4)

18. نظير آيه 13 مزمل: وطَعَاما ذَا غُصَّةٍ وَعَذَابا أَلِيما

آيات ذيل است:

إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ * طَعَامُ الْأَثِيمِ * كالْمُهْلِ يغْلِى فِى الْبُطُونِ * كغَلْى الْحَمِيمِ (الدخان، 43 تا 46)

لَيسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلاَّ مِنْ ضَرِيعٍ * لاَ يسْمِنُ وَلاَ يغْنِى مِنْ جُوعٍ (الغاشية، 6 و 7)

ص: 12

ه -. منظور از نماز، نمازهاى واجب پنج گانه ومنظور از زكات، زكات واجب ومنظور از قرض الحسنه به خداوند، همان انفاق هاى مستحبى است.(1)

و. كلمه «من خيرٍ» بيان «ما» است ومقصود از خير مطلق اطاعت است، چه واجب وچه مستحب ومعناى آيه اين است كه هر اطاعتى كه به نفع خود از پيش بفرستيد براى اين كه زندگى آخرتى خود را تأمين كنيد، نزد خدا آن را خواهيد ديد وبه بيان ديگر، اين آيه دلالت بر تجسم عمل دارد.(2)

فرعون همان تفرعن او بود. ثانيا، عزّت وعلوّ او در زمين ونفوذ مشيت او حتّى به اندازه يك خردل در دفع عذاب الهى از او اثر نكرد تا چه رسد به كفار تكذيب گر كه مردمى ناتوان وگرسنه اند.(1)

5. تعبير به «ربّك» اشاره است به اين كه رحمت وعنايت الهى شامل پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است.(2)

6. از تعبير به يعلم أنّك تقوم استفاده مى شود كه خداوند مى خواهد از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) تشكر كند.(3)

7. تخفيف خداوند در شب زنده دارى پاسى از شب به منظور توسعه يافتن تكليف براى عموم مكلّفان وبرخوردارى همه افراد از نعمت مناجات شبانه است.(4)

8. خداوند در آيه 20 بين درجه ى مجاهدان وتلاش كنندگان براى كسب مال تسويه قائل شده وبه تعبير ديگر موضوع كسب وتلاش در تحصيل مال براى تأمين زندگى در رديف

«جهاد فى سبيل الله» آمده واين دليل بر اهميت موضوع كار وكسب براى تأمين زندگى است.(5)

9. قابل توجه است كه در آيه مورد بحث سه نوع عذر ذكر شده كه يكى جنبه ى جسمانى دارد (بيمارى) وديگرى جنبه ى مالى دارد (مسافرت براى كسب وكار) وسوم جنبه ى دينى دارد (جهاد فى سبيل الله)، از اين رو بعضى گفته اند از اين آيه استفاده مى شود كه تلاش براى معاش در رديف جهاد فى سبيل الله است.(6)

10. اين پنج دستور نماز، زكات، انفاق هاى مستحب واستغفار به ضميمه ى دستور تلاوت وتدبر در قرآن كه در جمله هاى قبل آمده بود، مجموعا يك برنامه ى كامل خودسازى را تشكيل مى دهد كه در هر عصر وزمان به خصوص آغاز اسلام تأثير انكارناپذيرى دارد.

11. تعبير به قرض الحسنه، بزرگوارانه ترين تعبيرى است كه در اين زمينه تصور مى شود چرا كه مالك همه ملك ها از كسى كه مطلقا از خود چيزى ندارد قرض مى طلبد تا از اين

ص: 16

طريق او را تشويق به انفاق وايثار وكار خير كند.(1)

12. حضرت رضا (علیه السلام) در ذيل آيه فاقرؤا ما تيسر منه از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نقل مى فرمايد:

«ماتيسّر منه لكم فيه خشوع القلب وصفاء السرّ»؛ آن مقدار بخوانيد كه در آن خشوع قلب وصفاى باطن داريد.(2)

13. ذكر استغفار در پايان اين دستورات ممكن است اشاره به اين باشد كه مبادا با انجام اين طاعات خود را طلبكار تصور كنيد، بلكه همواره بايد خود را مقصّر بشماريد وعذر به درگاه او بياوريد.(3)

14. وظايف انسان در برابر قرآن كريم:

1. به اندازه اى كه ممكن است قرآن را بخوانيد؛ فاقرؤا ما تيسّر من القرءان.

2. به هنگامى كه قرآن خوانده مى شود ادب وسكوت را رعايت كنيد؛ وإذا قرئ القرءان فاستمعوا له وأنصتوا لعلّكم ترحمون. (اعراف، 204)

3. در مفاهيم ومعارف عالى آن بينديشيد؛ أفلا يتدبّرون القرءان أم على قلوب أقفالها. (محمد، 24)

4. قرآن كريم را برنامه ى درسى در زندگى خود قرار دهيد وبه ديگران بياموزيد؛ كونوا ربانيين بما كنتم تعلّمون الكتاب وبما كنتم تدرسون. (آل عمران، 79)

5. از دستورات حيات بخش آن پيروى كنيد؛ وهذا كتاب أنزلناه مبارك فاتّبعوه. (انعام، 155)

6. قرآن كريم را تنها نسخه ى شفابخش امراض روحى خود بدانيد؛ وننزّل من القرءان ما هو شفاء ورحمة للمؤمنين. (اسراء، 82)

7. براى تكريم از خداوند، براى قرآن كريم احترام قائل شويد؛ قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله):

«القرآن أفضلُ شىءٍ دون اللّه، فمن وقّر القرآن فقد وقّر الله».(4)

8. قرآن كريم را پيشوا ورهبر زندگى خود قرار دهيد؛

قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله): «عليكم بالقرآن فاتّخذوه اماما وقائدا».(5)

ص: 17

ص: 18

بت پرستى، اخلاق زشت وعذاب الهى كه عامل اضطراب انسان مى گردد، اطلاق شده است.(1)

ه -. در اين كه مقصود از نهى از منت وافزون طلبى چيست ؟ مفهوم آيه گسترده است وهر گونه منت گذارى بر خالق وخلق را شامل مى شود؛ بنا بر اين، به وسيله ى عبادت بر خدا منت مگذار؛ زيرا اوست كه توفيق عبادت به انسان داده وعبادت را زياد مشمار؛ زيرا انسان نبايد خود را از حدّ تقصير خارج نمايد وبه ديگران نيز منت مگذار؛ زيرا موجب تباهى عمل است؛ لا تُبطلوا صدقاتِكم بالمنِّ والأذى.(2)

و. اين كه در برخى روايات آمده:

«لا تعط تلتمس أكثر منها»؛ چيزى را به ديگران عطا مكن كه انتظار بيشترى داشته باشى، ونيز امام (علیه السلام) مى فرمايد:

«لا تستكثر ما عملت من خير لله»؛ كار نيكى را كه براى خدا انجام مى دهى زياد مشمار، هر يك مصاديق كلى مفهوم آيه شريفه است.(3)

ز.

«لا تمنن» از ماده ى «منت» در اين گونه موارد به معناى سخن وگفتارى است كه بيانگر اهميت نعمتى باشد وانسان به ديگرى داده است، از اينجا رابطه ى آن با «استكثار» (طلب فزونى) روشن مى شود؛ زيرا اگر انسان خدمت خود را كم شمرد، انتظار پاداش ندارد تا چه رسد به اين كه فزونى بطلبد.(4)

ح. «ناقور» در اصل از «نقر» به معناى كوبيدنى است كه منجر به سوراخ كردن شود ومنقار پرندگان كه وسيله ى كوبيدن وسوراخ كردن اشيا است نيز از همين ريشه گرفته شده ونيز به همين جهت به شيپورى كه با صداى خود گويا گوش انسان را سوراخ مى كند «ناقور» گفته مى شود.(5)

ط. در پايان دنيا وآغاز قيامت دو بار با صدايى بسيار وحشت انگيز در صور دميده مى شود؛ اولى صداى مرگ ودومى صداى بيدارى است، به اين دو، نفخه ى صور اول ونفخه ى صور دوم گفته مى شود. آيه محل بحث اشاره به نفخه ى صور دوم وكنايه از زنده كردن مردگان است.(6)

ص: 21

ى

. مقصود از كلمه «يومئذ»، روزى است كه خلايق براى حساب وجزا به سوى خدا بر مى گردند ومنظور از «يوم»، روزى است كه در ناقور دميده مى شود، بنا بر اين، «روز» ظرف شده براى روز. اين ظرف شدن زمان براى قطعه اى از زمان ديگر به دليل اعتبار بعضى از اوصاف ظرف مى شود براى صفات ديگرش؛ همچنان كه سال را ظرف براى ماه وماه را ظرف براى روز مى گيريم.(1)

6. كلمه «صبر» مطلق است وشامل اقسام سه گانه ى صبر بر طاعت، صبر بر مصيبت وصبر از معصيت مى گردد.(1)

7. ضامن اجراى قيام به انذار وتبليغ وهدايت مردم صبر وشكيبايى است كه در قرآن بر موضوع صبر بسيار تأكيد شده وامير المؤمنين (علیه السلام) مى فرمايد:

«الصبر من الايمان كالرأس من الجسد».(2)

8. جمله غير يسير صفت ديگرى براى «يوم» است وعسر ودشوارى در آن روز را تأكيد كرده ومى فهماند سختى آن روز از يك جهت ودو جهت نيست، بلكه از هر جهت است.(3)

ص: 23

از محمد كلامى شنيدم كه نه شبيه سخن انسان هاست نه سخن جن.

«و أنّ له لَحلاوة وإنّ عليه لطلاوة وإنّ أعلاه مثمر وإن أسفله لمغْدِق وإنه ليعلوا وما يعلى»؛ سخنان او شيرينى ويژه دارد وزيبايى مخصوصى، شاخه هايش پر ميوه وريشه هايش قوى، سخنى است كه از هر سخن برترى دارد وهيچ سخنى به پايه ى او نمى رسد. اين را گفت وبه منزلش برگشت.

قريش به يكديگر گفتند: او دلباخته ى محمد شده وهمه ما را منحرف مى كند. ابوجهل گفت: من چاره ى اين كار را مى كنم. آمد با حالت غمگين كنار او نشست، وليد گفت: چرا غمگينى ؟ گفت: قريش به تو عيب مى گيرند كه تو دلباخته ى محمد شده اى. او همراه ابوجهل برخاست وبه مجلس قوم خود آمد وگفت: شما گمان مى كنيد محمد ديوانه است ؟ گفتند: نه. گفت: فكر مى كنيد او كاهن است ؟ گفتند: نه. گفت: تصور مى كنيد او شاعر است ؟ گفتند: نه. آن ها گفتند: به عقيده ى تو در باره او چه بگوييم ؟ گفت: مگر نديديد ميان زن ومرد جدايى مى افكند وميان دوستان تفرقه مى اندازد (برخى به او ايمان مى آورند وبعضى ايمان نمى آورند)، بنا بر اين او ساحر است وآنچه مى گويد سحرى است جالب. آنگاه اين آيات نازل شد.(1)

4. او خود را وحيد وبى نظير مى دانست ومشهود است كه مى گفت:

«أنا الوحيد بن الوحيد ليس لى فى العرب نظير ولا لابى نظير».

ولى تفسير اول مناسب تر است.(1)

ج. «ممدود» به معناى كشيده ناظر به وسعت وگستردگى اموال او از نظر زمان يا مكان است. برخى گفته اند: ثروت انبوهى داشت، در فاصله ى مكه وطائف شتران واسب هاى فراوان ومستغلات زيادى فراهم كرده بود. برخى گفته اند: داراى صد هزار دينار طلا بود. برخى گفته اند: باغ ها ومزارعى داشت كه غلات يكى تمام نشده بود، ديگرى مى رسيد. همه اين وجوه در معناى «ممدود» جمع است.(2)

د. «سأُرهقه» از «ارهاق» به معناى پوشاندن چيزى از روى تحميل است. «صعود» (به فتح) مكانى است كه از آن بالا مى روند و (به ضمّ) به معناى بالا رفتن است. از آنجا كه بالا رفتن از قلّه هاى مرتفع، دشوار است، اين تعبير در باره هر كار مشكل به كار مى رود، از اين رو برخى آن را به عذاب الهى تفسير كرده اند، آيه اشاره به عذاب دنيوى وليد دارد كه بعد از آن همه نعمت، سقوط كرد وبيچاره شد. در برخى از روايات صعود نام كوهى در جهنم است.(3)

ه -. در باره معناى «سقر» وجوهى بيان شده است: 1. يكى از نام هاى جهنم است. 2. يكى از دركات جهنم است. 3. يكى از ابواب جهنم است، كه مى فرمايد: لها سبعة ابواب.(4)

و. «لوّاحه» از ماده ى «لوح» گاه به معناى ظاهر وآشكار شدن آمده وگاه به معناى دگرگون ساختن وتغيير دادن. بنا بر معناى اول تفسير آيه چنين مى شود: دوزخ از فاصله اى دور براى انسان ها نمايان مى شود؛ چنان كه مى فرمايد: و بُرّزت الجحيمُ لمن يرى (نازعات، 36). بنا بر معناى دوم، تفسير آيه چنين است: دوزخ رنگ پوست وتن را به كلى دگرگون مى سازد.(5)

ص: 26

داشته واحتمالاً نسبت به ساير امور زندگى عناد نداشته، بلكه عناد او نسبت به توحيد ونبوت وقيامت بوده است.(1)

8. جمله فقتل كيف قدّر نفرين است! مانند لعن ورجم كه خداوند در باره شيطان گويد: فاخْرج فإنّك رجيم * وإنّ عليك اللّعنة إلى يوم الدين (حجر، 34-35). در باره يهود مى فرمايد: أُولئك يلعنهم الله ويلعنهم اللاعنون.(2)

9. يكى از زمينه هاى طغيان، وجود امكانات مادى وثروت زياد است كه انسان از آن سوء استفاده كند؛ إن الانسان ليطغى * أن رأه استغنى (علق، 6-7) و أنا اكثر منك مالا (كهف، 34) و ذرنى والمكذبين أُولى النَعْمة.(3)

10. جمله ما أدريك ما سَقر دلالت بر عظمت وبزرگى عذاب الهى دارد به حدّى كه قابل درك نيست.(4)

11. جمله لا تُبقى ولا تَذر يا اشاره به پيوستگى مرگ وحيات دارد؛ دوزخيان نه مى ميرند، نه زنده مى مانند، يا اين كه ممكن است اشاره به آن باشد كه آتش قيامت آتشى است فراگير كه تمامى وجود انسان را در بر مى گيرد ومانند آتش دنيا نيست كه گاهى در نقطه خاصى اثر مى كند ونقطه ى ديگر سالم مى ماند.(5)

12. نظير آيه 26 تا 28 مدثر: سَأُصْلِيهِ سَقَرَ * وَمَا أَدْرَاك مَا سَقَرُ * لاَ تُبْقِى وَلاَ تَذَرُ

آيات ذيل است:

إِنَّهُ مَنْ يأْتِ رَبَّهُ مُجْرِما فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لاَ يمُوتُ فِيهَا وَلاَ يحْيى (طه، 74)

وَيتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى * الَّذِى يصْلَى النَّارَ الْكبْرَى * ثُمَّ لاَ يمُوتُ فِيهَا وَلاَ يحْيى (الأعلى، 11 تا 13)

ص: 28

سوگند به ماه وشب هنگامى كه پشت كند وسوگند به صبح هنگامى كه نقاب از چهره برگيرد كه حوادث هولناك قيامت از مسائل بسيار مهم وبزرگ است وهدف از آفرينش جهنم انتقام جويى نيست، بلكه وسيله ى انذار براى انسان هاست.

ج. امام كاظم (علیه السلام) در ذيل آيه شريفه لمن شاء منكم أنْ يتقدم... مى فرمايد:

«كل من تقدّم إلى وِلايتنا تأخر عن سقر وكل من تأخر عن ولايتنا تقدّم إلى سقر»(1)؛ هر كسى كه به ولايت ما پيشى بگيرد، از آتش جهنم دور شده است وهر كسى كه از ولايت ما دور شود به آتش جهنم نزديك شده است.

كه او حق مى گويد واز آزار آن ها باكى ندارد.(1)

3. منظور از اصحاب النار همان خازنان موكل بر دوزخ هستند كه شكنجه ى مجرمان را به عهده دارند. اين معنا هم از جمله عَليها تسعةَ عشر استفاده مى شود وهم جمله ما جعلنا عِدَّتهم إلاّ فتنةً به آن شهادت مى دهد چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: عليها ملائكة غلاظ شداد لا يعصون الله ما أمرهم ويفعلون ما يؤمرون.(2)

4. سوگند به «ماه» براى آن است كه ماه يكى از آيات بزرگ الهى است؛ هم از نظر خلقت وهم گردش منظم وهم نور وزيبايى وهم تغييرات تدريجى كه خود تقويم زنده اى براى مشخص ساختن روزهاست.(3)

5. اين سه سوگند در حقيقت به يكديگر مربوط ومكمل يكديگرند؛ زيرا مى دانيم جلوه گرى ماه در شب هاست ونور ماه به هنگام روز تحت الشعاع نور خورشيد است ومطلقا جلوه اى ندارد، در ضمن اين سه سوگند تناسبى با نور هدايت قرآن وپشت كردن ظلمات شرك وبت پرستى ودميدن سپيده ى صبحگاهان (توحيد) دارد.(4)

6. انذار قرآن براى همه بشريت است چه كسانى كه به وسيله ى كارهاى خير تقدم جويند، چه آن ها كه مايلند از اين قافله عقب بمانند. بعضى گفته اند: منظور تقدم نفس انسانى وتكامل او يا انحطاط وتأخر اوست، وجهت اين كه از ايمان واطاعت به تقدم تعبير كرد، اين است كه صاحب آن در فهم يا درجه مقدم است واز كفر ومعصيت تعبير به تأخر نمود؛ چون كافر در عقل ودرك ودرجه متأخر از مؤمن است.(5)

ص: 31

بودن قرآن كريم واختيار مردم در پذيرش وعدم پذيرش آن.

ب. از تعبير لم نك من المصلّين روشن مى شود كه كفار همان گونه كه مكلّف به اصول دين اند، مكلف به فروع دين نيز هستند.(1)

ج. منظور از «يقين» مرگ است؛ زيرا مرگ امرى يقينى براى مؤمن وكافر است وانسان در هر چيزى شك كند، در مرگ نمى تواند شك كند، چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: و اعبد ربّك حتى يأتيك اليقين.(2)

د. جمله فمالهم عن التذكرة دلالت بر تعجب دارد؛ يعنى جاى تعجب دارد كه چرا آن ها از اين همه تذكر روى گردانند وبه اعتقاد برخى تقدم عن التذكرة بر معرضين دلالت بر حصر دارد؛ يعنى آن ها تنها از تذكره ى سودمند روى گردانند.(3)

ه -. «كلاّ» ردع كفار است؛ يعنى نيازى به آمدن كتاب ونامه براى هر شخص نيست؛ زيرا حجت خدا براى همه به طور مساوى آمده، افزون بر اين، دريافت كتاب نياز به طهارت روحى دارد چنان كه در پاسخ به كلام كفار كه گفتند: لن نؤمن حتى نؤتى مثل ما أُوتى رسل الله، خداوند مى فرمايد: الله أعلم حيث يجعل رسالته.(4)

و. در تفسير جمله و ما يذكرون إلاّ أن يشاء الله چند وجه بيان شده است:

1. پند گرفتن از قرآن جز به مشيت وتوفيق الهى ممكن نيست.

2. جمله فمن شاء ذكره كه در آيه قبل آمده اين توهم را ايجاد مى كند كه همه چيز به اراده ى انسان بستگى دارد. اين آيه توهم را برطرف مى كند كه اراده ى انسان در عين آزادى وابسته به مشيت الهى است.

3. آن ها اصلاً ايمان نمى آورند مگر اين كه خدا آن ها را مجبور كند ومى دانيم كه خدا كسى را مجبور نمى كند.(5)

ز. خداوند شايسته ى اين حقيقت است كه از او بترسند. امام صادق (علیه السلام) در تفسير جمله

ص: 33

هو أهل التقوى... مى فرمايد: خداوند فرمود:

«انا اهل أن اتقى ولا يشرك بى عبدى شيئا وأنا أهل أن لم يشرك بى شيئا أن أدخله الجنة»؛ من شايسته ى اين هستم كه از من پروا شود، چيزى را شريك من قرار ندهند ومن شايسته ام كه اگر بنده ام چيزى را شريك من قرار ندهد او را وارد بهشت نمايم.(1)

ح. گرچه تمام مفسران تقوا را به معناى مفعولى گرفته اند؛ يعنى خدا شايسته اين است كه از شرك به او ومعصيت او پرهيز شود، ولى محتمل است به معناى فاعلى نيز تفسير شود؛ يعنى خدا اهل تقواست. از هر گونه ظلم وستم پرهيز مى كند، پس در حقيقت بالاترين مقام تقوا از اوست وتقواى بندگان شعاع ضعيفى از تقواى اوست.(2)

4. علت به جهنم رفتن مجرمان چهار خصلت است كه يا هر چهار خصلت را دارند، يا يكى از آن ها را: نماز نخواندن، اطعام نكردن به مسكين، فرو رفتن در باطل وتكذيب قيامت.(1)

5. اطعام به مسكين گرچه به معناى غذا دادن به بينوايان است، ولى ظاهرا منظور از آن هر گونه كمك به نيازمندى هاى ضرورى مستمندان، اعم از خوراك، پوشاك ومسكن است، چنان كه منظور از زكات وانفاق، زكات واجب است؛ زيرا ترك انفاق مستحب سبب ورود در دوزخ نمى شود.(2)

6. مجالسى كه در آن دين خدا تضعيف مى شود ومقدسات دين مورد استهزاء قرار مى گيرد يا در آن مجالس گناهانى مانند غيبت، تهمت، لهو ولعب انجام مى شود، شركت در آن خوض در باطل است.(3)

7. نظير آيات 46 تا 48 مدثر: وَكنَّا نُكذِّبُ بِيوْمِ الدِّينِ * حَتَّى أَتَانَا الْيقِينُ * فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ

آيه 18 غافر است: وَأَنْذِرْهُمْ يوْمَ الاْزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ كاظِمِينَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَلاَ شَفِيعٍ يطَاعُ

8. مشركان افرادى مغرور ومتكبراند؛ زيرا انتظار بى جا دارند كه نامه هاى جداگانه اى از سوى خدا به آن ها داده شود؛ يريد كل امرى ءٍ منهم...، چنان كه اين انتظار بى جا در آيات ديگر نيز منعكس شده است؛ و لن نؤمن لرقيك حتى تنزل علينا كتابا نقرؤه (اسراء، 93) و قالوا لنْ نؤمن حتى نؤتى مِثل ما أُوتى رسل الله.(4)

9. در برخى از روايات آمده است كه ابوجهل وجماعتى از قريش به پيامبر (صلی الله علیه و آله) گفتند: اى محمد! ما به تو ايمان نمى آوريم تا زمانى كه نامه اى از آسمان بياورى كه عنوانش اين باشد: از خداوند رب العالمين به فلان بن فلان ودر آن رسما دستور داده شود تا ما به تو ايمان بياوريم.(5)

ص: 35

10. انتظار بى جاى كفار

نظير آيه 52 مدثر: بَلْ يرِيدُ كلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يؤْتَى صُحُفا مُنَشَّرَةً

آيات ذيل است:

وَلَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيك حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَينَا كتَابا نَقْرَؤُهُ (الإسراء، 93)

وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آيةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِى رُسُلُ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَيثُ يجْعَلُ رِسَالَتَهُ (الأنعام، 124)

پاسخ اين انتظارات بيجا در جمله اللَّهُ أَعْلَمُ حَيثُ يجْعَلُ رِسَالَتَهُ بيان شده است.

ص: 36

ساكن شدن حدقه ى چشم وخيره شدن به يك نقطه كه آن هم غالبا نشانه ى وحشت است تفسير كرده اند.(1)

و. در اين كه منظور از جمع شدن شمس وقمر چيست، وجوهى بيان شده از جمله:

1. هر دو در كنار يكديگر قرار مى گيرند ويا هر دو از شرق طلوع ودر مغرب غروب مى كنند.

2. هر دو در اين صفت كه نور خود را از دست مى دهند جمع مى شوند.

3. ماه تدريجا تحت تأثير جاذبه ى خورشيد وسرانجام به آن جذب وجمع مى شود وهر دو بى فروغ مى گردند.(2)

ز. در تفسير آيه إلى ربّك يومئذٍ المستقرّ وجوهى بيان شده از جمله:

1. در آن روز حكم نهايى به دست خداست.

2. قرارگاه نهايى از بهشت ودوزخ به فرمان اوست.

3. استقرار براى محاكمه وحساب در پيشگاه اوست.

4. قرارگاه نهايى همگان به سوى اوست وجز او پناهگاهى وجود ندارد. اين تفسير مناسب تر است.(3)

ح. در تفسير آيه و ينبّؤا الإنسان بما قدّم وأخّر وجوهى بيان شده است از جمله: 1. منظور اعمالى است كه در حيات خود از پيش فرستاده يا آثارى كه بعد از مرگ از او باقى مانده چه خير وچه شر، كه امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد: اگر اعمال او شر باشد وزر ووبال آن به عهده ى اوست واگر خير باشد ثواب او افزون مى گردد؛

«ينبؤا بما قدّم منْ خيرٍ أو شرٍّ وما أخّر من سنّةٍ ليس بها من بعد فإن كان شرا كان عليه مِثلُ وِزْرهم ولا ينقص من وِزْرهم شيئا وإن كان خيرا كان له مثل أُجورهم ولا ينقص من أُجورهم شيئا».

2. اولين اعمالى كه انجام داده وآخرين اعمالى كه انجام داده است.

3. اموالى را كه از پيش فرستاده واموالى را كه براى وارثان گذاشته است.

در بين اين سه وجه، وجه اول از همه بهتر است.(4)

ص: 39

ط. از آيه 16 تا 19 در حقيقت به منزله ى جمله معترضه اى است كه گاه گوينده در لا به لاى سخن خويش مى آورد، مثل اين كه شخصى مشغول خطابه است ومى بيند آخر مجلس مملو از جمعيت شده در حالى كه جلوى مجلس خالى است موقّتا سخن خود را قطع كرده وحاضران را به جلوى مجلس فرا مى خواند وسپس به سخنان خود ادامه مى دهد.

حال خداوند موقّتا سخنان خود را در باره قيامت رها كرده وتذكر مختصرى به پيامبر در باره قرآن مى دهد.(1)

ى. در تفسير آيه لا تحرّك به لسانك وجوهى ذكر شده از جمله:

1. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) چون عشق وعلاقه شديدى كه به دريافت وحفظ قرآن داشت، هنگامى كه جبرئيل بر او آيات را مى خواند، همراه او زبان خود را حركت مى داد وعجله مى كرد. اين آيه نازل شد ووى را از اين كار برحذر داشت.

2. قرآن داراى دو نزول است: دفعى در شب قدر وتدريجى در مدت 23 سال. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به موجب عجله اى كه داشت گاه قبل از نزول تدريجى يا همراه آن آيات را تلاوت مى كرد، از ناحيه ى خدا دستور آمد كه اين كار را نكن. بنا بر اين، آيه هماهنگ با آيه 114 طه است؛ و لا تعجل بالقران من قبل أن يقضى إليك وحيه.

3. مخاطب، گنه كاران در قيامت هستند كه به آن ها دستور داده مى شود نامه ى عمل خود را با عجله نخوانند. مطابق اين تفسير جمله معترضه نيست، لكن اين تفسير بعيد به نظر مى رسد.(2)

ك. كلمه «قرآن» در آيه شريفه إن علينا جمعه وقرءانه نام كتاب آسمانى اسلام نيست، بلكه مانند فرقان ورجحان مصدر است وبه معناى خواندن است.(3)

وجود انسان در دل خود دادگاه كوچك دارد چگونه عالم هستى با آن همه عظمت دادگاه عدل عظيمى نخواهد داشت.(1)

2. «عظام» كنايه از مجموع بدن است وجهت اين كه آن را به طور ويژه مطرح كرد، آن است كه دوام استخوان ها بيش از ساير اعضا است، از اين رو هنگامى كه بپوسد وذرات آن پخش گردد اميدى به بازگشت آن نيست، بنا بر اين گوشت بدن انسان كه پوسيده، به طريق اولى اميد به زنده شدن آن نيست وتعجب كفار نيز از زنده شدن استخوان هاى پوسيده است، چنان كه مى گفتند: من يحيى العِظام وهى رميم (يس، 78) و ءإذا كنّا عظاما نخرة.(2)

3. نظير آيه 3 قيامت: أَ يحْسَبُ الاْءِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ آيه 78 يس است: وَضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَنَسِى خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يحْيى الْعِظَامَ وَهِى رَمِيمٌ

4. منكران معاد يا شبهه علمى دارند يا شهوت عملى؛ شبهه علمى اين است كه چگونه خداوند اين ذرات پراكنده را جمع مى كند؛ أيحسب الانسان ان لن نجمع عظامه؟ پاسخ آن اين است كه بلى قادرين على أن نُسوى بَنانه؛ يعنى همان خداوندى كه در آغاز انسان ها را آفريد، قدرت بر اعاده دارد.

شهوت عملى منكران معاد را در اين آيه بيان كرد: بل يريد الإنسان ليفْجر أمامه؛ يعنى جهت انكار معاد آن است كه مى خواهد تن به گناه دهد وبا پذيرش قيامت نمى تواند به خود اجازه گناه كردن بدهد، از اين رو قيامت را منكر مى شود. اين چنين فردى بايد جلوى شهوات خود را بگيرد.(3)

5. «بنان» هم به معناى انگشتان وهم به معناى سر انگشتان است. اين تعبير مى تواند اشاره به خطوط سر انگشتان انسان باشد كه مى گويند كمتر انسانى است كه در خطوط سر انگشت ها شبيه ديگرى باشد، از اين رو در زمان ما موضوع انگشت نگارى به صورت علمى در آمده كه به وسيله ى آن بسيارى از مجرمان را شناسايى مى كنند.(4)

6. در بين اعضاى بدن خصوص انگشتان را بيان كرد، شايد از آن رو كه به آفرينش عجيب

ص: 41

ومنافع آن اشاره كند. قبض وبسط وبسيارى از حركات لطيف واعمال دقيق با سر انگشتان انجام مى شود.(1)

7. در جمله بل يريد الإنسان ليفجر أمامه، كلمه «بل» به منظور اعراض از پندار برانگيخته نشدن است. تكذيب قيامت به منظور آن است كه جلوى او براى گناه كردن باز باشد؛ زيرا وقتى قيامتى نباشد انگيزه اى براى تقوا وجود ندارد.(2)

8. يسئل أيان يوم القيامة؛ اين سؤال، سؤال تكذيب است؛ يعنى منكر معاد با اين سؤال مى خواهد بگويد اصلاً قيامتى نيست نه اين كه به قيامت اعتقاد دارد ومى خواهد از تاريخ وقوع آن باخبر شود واگر منظور تكذيب نبود وقتى ادله بر وجود قيامت اقامه شد بايد براى آن روز به تقوا مجهز گردد.(3)

9. نظير آيه 7 قيامت: فَإِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ

دو آيه ذيل است:

وَاقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذَا هِى شَاخِصَةٌ أَبْصَارُ الَّذِينَ كفَرُوا... (الأنبياء، 97)

... يخَافُونَ يوْما تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ (النور، 37)

10. جمع شدن «شمس وقمر» واز بين رفتن اين دو از باب مثال ونمونه است ودر حقيقت مجموعه ى نظام طبيعت از بين مى رود ونظامى ديگر پديد مى آيد.(4)

11. با اين كه هر انسانى مى داند در قيامت راه گريزى نيست چرا مى پرسد أين المفرّ؟ پاسخ اين است كه اين گونه سخنان، ظهور ملكات است؛ كسى كه در دنيا به هنگام سختى ها به دنبال گريز وفرار بود، در آن روز نيز ناخودآگاه مى پرسد: أين المفرّ چنان كه ملكه دروغ گفتن كفار آنان را وا مى دارد كه به دروغ بگويند: و الله ربّنا ما كنّا مشركين.(5)

12. نظير آيه 12 قيامت: إِلَى رَبِّك يوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ

آيات ذيل است:

ص: 42

يا أَيهَا الاْءِنْسَانُ إِنَّك كادِحٌ إِلَى رَبِّك كدْحا فَمُلاَقِيهِ (الانشقاق، 6)

إِنَّ إِلَى رَبِّك الرُّجْعَى (العلق، 8)

وَأَنَّ إِلَى رَبِّك الْمُنْتَهَى (النجم، 42)

13. نظير آيه 13 و 14 قيامت: ينَبَّأُ الاْءِنْسَانُ يوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَأَخَّرَ بَلِ الاْءِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ آيات ذيل است:

اقْرَأْ كتَابَك كفَى بِنَفْسِك الْيوْمَ عَلَيك حَسِيبا (الإسراء، 14)

عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ (الانفطار، 5)

عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا أَحْضَرَتْ (التكوير، 14)

يوْمَ يتَذَكرُ الاْءِنْسَانُ مَا سَعَى (النازعات، 35)

14. در آيه 14 و 15 قيامت مى فرمايد انسان به وضع خويش آگاه است گرچه عذر خود را در ميان آورد: بَلِ الاْءِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ * وَلَوْ أَلْقَى مَعَاذِيرَهُ

در آيات ديگر نپذيرفتن عذر ستمگران را بيان مى كند: فَيوْمَئِذٍ لاَ ينْفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلاَ هُمْ يسْتَعْتَبُونَ (الروم، 57)

يوْمَ لاَ ينْفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَلَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ (غافر، 52)

15. انسان اگر در قيامت عذرخواهى كند، عذرش پذيرفته نمى شود چنان كه در آيه ديگر مى فرمايد: يوم لا ينفع الظالمين معذرتهم (غافر، 52) و يومئذ لا ينفع الذين ظلموا معذرتهم (روم، 57).(1)

16. در قيامت انسان عليه خود گواهى مى دهد؛ زيرا در بازجويى وسؤال از چشم وگوش ودل، همان ها به سخن مى آيند وعليه او شهادت مى دهند؛ إنّ السمع والبصر والفؤاد كل أُولئك كان عنه مسئولاً (اسراء، 36). بنا بر اين، بهترين گواه بر انسان خود انسان است چرا كه او از همه خود را بهتر مى شناسد.(2)

17. واژه «معاذير» جمع معذرت؛ ذكر كردن موانعى است كه نگذارد فلان كار صورت پذيرد؛ يعنى انسان خود را بهتر از همه مى شناسد واگر با ذكر عذرها از خود دفاع مى كند،

ص: 43

صرفا براى اين است كه عذاب را از خود برگرداند.(1)

18. بهانه ها وعذرهايى كه ممكن است انسان بدان متوسل شود كه هيچ يك فايده ندارد عبارت است از:

الف. غفلت؛ إنا كنّا عن هذا غافلين. (اعراف، 171)

ب. افكندن گناه به عهده ى شيطان؛ شيطان نيز به آن ها پاسخ مى دهد: فلا تلومونى ولُوموا أنفسكم. (ابراهيم، 27)

ج. افكندن گناه به عهده ى بزرگان خود؛ ربّنا هؤلاء أضلّونا فَتِهم عذابا ضعفا من النار. (اعراف، 38)

د. افكندن گناه به عهده ى ديگر افراد كه مى گويند: لولا انتم لكنّا مؤمنين.(2)

19. سرّ اين كه «بصيرة» را مؤنث آورده با اين كه واژه «انسان» مذكر است، يا به اعتبار جوارح است، يا به اعتبار معناى انسان كه نفس است؛ چنان كه در آيه كفى بنفسك اليوم عليك حسيبا (اسراء، 14)، كلمه «حسيبا» را به اعتبار انسان كه مذكر است، مذكر آورده(3) ، لكن برخى گفته اند: تاء «بصيرة» براى مبالغه است مانند علامه ومقصود اين است كه انسان زياد از خودش آگاهى دارد.(4)

20. جمله ثم إن علينا بيانَه دلالت دارد كه مردم حق ندارند قرآن كريم را به رأى ونظر خود تفسير وبيان كنند. در حديث است:

«من فسّر القرآن برأيه فليتبوّأ مقعده من النار»؛ زيرا در قرآن كريم آياتى متشابه وجود دارد كه نيازمند به تأويل است وراسخون در علم مى توانند آن را تأويل كنند.(5)

ص: 44

و. نظير آيه أيحسب الانسان أن يترك سدى دو آيه ديگر است:

أفحسبتم أنّما خلقناكم عَبَثا وأنّكم إلينا لا ترجعون (مؤمنون، 115)

و ما خلقنا السماء والأرض وما بينهما لاعبين.(1)

ز. در روايات آمده است كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) دست ابوجهل را گرفت وفرمود؛ أوْلى لك فأوْلى * ثم أوْلى لك فأوْلى. ابوجهل گفت: مرا به چه چيز تهديد مى كنى ؟ نه تو مى توانى ونه پروردگارت مى تواند به من زيانى برساند، من قدرتمندترين افراد اين سرزمين هستم. اينجا بود كه آيات شريفه نازل شد واو را تهديد به عذاب كرد.(2)

مى كنند چنان كه در دنيا ترس واميدى جز به خداوند نداشتند.(1)

5. منظور از نظر به خداوند، ديدن حسى نيست. چون برهان قائم است بر محال بودن رؤيت حسى، بلكه مقصود نظر قلبى وباطنى است وبهشتيان به هر نعمتى كه بنگرند آيت خدا را مى بينند وروشن است كه نظر به آيت حق مانند نظر كردن به صاحب آيت يعنى خداوند متعال است.(2)

6. نظير آيات 22 و 23 قيامت: وُجُوهٌ يوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ

آيات ذيل است:

إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِى نَعِيمٍ * عَلَى الْأَرَائِك ينْظُرُونَ * تَعْرِفُ فِى وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيمِ (المطففين، 22 تا 24)

در قيامت فاصلة ة ة مردم فراوان است. بعضى با چهرة ة ة خود به روى زمين محشور مى شوند، كه يك نوع عذاب الهى بر آنان است، الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلَى وُجُوهِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ أُولئِكَ شَرٌّ مَكَاناً وَأَضَلُّ سَبِيلاً و بعضى هم با وجوه خود به پروردگار خويش مى نگرند وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ.

7. «فاقرة» از ماده ى «فقرة» جمع آن «فقار» به معناى ستون فقرات ومهره هاى پشت است. بنا بر اين، «فاقرة» به حادثه ى سنگينى مى گويند كه ستون فقرات را در هم مى شكند، وفقير را از اين رو فقير نامند كه گويى ستون فقرات او از فقر شكسته است.(3)

8. اگر از بازگشت به «مساق» تعبير آورد، براى اشاره به اين است كه انسان در بازگشت اختيارى از خود ندارد، ديگرى او را به طرف عالم آخرت مى راند و «المساق» مصدر ميمى است به معناى سوق (راندن) والف ولام عوض از مضاف اليه است؛

«أى إلى ربّك يومئذ سوق الانسان».(4)

9. گوينده ى جمله مَنْ راق اولاد وسرپرستان او هستند كه گمان مى كنند اين مرضى است كه قابل معالجه است. امام هادى (علیه السلام) مى فرمايد:

«أُذْكر مَصْرعك بين يدى أهلك

ص: 48

ولاطبيب يمنعك ولا حبيب ينفعك»(1)؛ بستر مرگ خودت را در ميان خانواده ات به ياد آور، نه طبيبى مانع مرگ تو خواهد شد ونه دوستى به تو سود مى رساند.

10. انسان با اين كه يقين به مرگ دارد، اما تعبير به «ظن» گمان كرده براى آن كه تا موقعى كه روح در بدن او وجود دارد طمع دارد زنده بماند؛ زيرا شديدا علاقه به دنيا وزندگى در دنيا دارد.(2)

11. خداوند در آيات أوْلى لك فأوْلى * ثم أولى لك فأولى چهار نوع عذاب را براى چهار امر بيان كرده است: الف. ترك ايمان؛

«فلا صَدّق». ب. ترك نماز؛

«و لا صلّى». ج. تكذيب خدا وپيامبر وقرآن؛

«كذّب». د. غرور در راه رفتن؛

«يتمطّى». هر يك از جملات

«اولى» و

«فاولى» متوجه يكى از اين امور است.(3)

12. جهت اين كه از ميان عبادات فقط ترك نماز را مطرح كرد، آن است كه نماز اولين عبادتى است كه خداوند آن را واجب كرده است ومهم ترين فريضه ى الهى است.(4)

13. ممكن است كسى تصديق نكند، تكذيب هم نكند بگويد من شاك هستم. چنان كه به حضرت صالح گفتند: انّنا لفى شك مما تدعونا إليه مريب (هود، 62). وتولّى بدتر از تكذيب است. زيرا توهين را در بر دارد، از اين رو به ترتيب فرمود: فلا صدّق؛ ايمان نياورد، و لا صلّى؛ اطاعت نكرد، ولكن كذّب؛ تكذيب كرد، و تولّى؛ بى اعتنايى هم كرد.(5)

14. مرحوم طبرسى گويد: برخى گفته اند: آيه ثم ذهب إلى أهله يتمطّى درباره ابوجهل است. اين آيه بعد از جمله فلا صدّق ولا صلّى ولكن كذّب وتولّى آمده است كه اين اوصاف نيز در باره ابوجهل صادق است كه نه قيامت را تصديق كرد نه نماز خواند، تكذيب واعراض از قيامت هم كرد. اين آيات را مى توان با آيات سوره علق آيه 9 تا 13 مقايسه كرد؛ أرأيت الّذى ينهى عبدا اذا صلّى... أرأيت إن كذّب وتولّى، كه اين آيات نيز در باره ابوجهل نقل شده است. وى پيامبر را از نماز خواندن نهى مى كرد.

ص: 49

15. نظير آيه 36 قيامت: أَ يحْسَبُ الاْءِنْسَانُ أَنْ يتْرَك سُدًى آيه 115 مومنون است: أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكمْ عَبَثا وَأَنَّكمْ إِلَينَا لاَ تُرْجَعُونَ

از مجموع اين آيات استفاده مى شود انسانى كه در برابر خدا مغرور ومتكبّر است نه خود نماز مى خواند، نه اجازه مى دهد ديگران نماز بخوانند. قابل توجه اين كه قرآن در هر دو سوره، منشأ اين رذيله ى اخلاقى غرور وتكبر را عدم اعتقاد به قيامت بر شمرده است.

ص: 50

برخى مانند مرحوم علامه طباطبايى مى گويند: معناى دوم در اين آيه صحيح است. زيرا خداوند انسان را از نطفه خلق كرد بعد آن را به صورت مضغه در آورد ومراحل ديگرى را طى كرد تا انسان كامل شد. چنان كه در سوره مؤمنون آيه 12 به اين تحوّلات اشاره شده است. شاهد ديگر اين كه اگر «نبتليه» به معناى آزمايش باشد بايد «سميع» و «بصير» قبل از آن ذكر شود نه بعد از آن. زيرا خداوند در آغاز بايد انسان را سميع وبصير قرار دهد، بعد او را آزمايش كند نه اين كه اول آزمايش كند بعد سميع وبصير قرار دهد كه چنين سخنى بى معناست، بنا بر اين «نبتليه» به معناى آزمايش نيست.

برخى ديگر گفته اند: اصلاً در لغت «نبتليه» به معناى تحوّل از حالى به حالى نيامده، بلكه به معناى آزمايش است واز اين كه به صورت فعل مضارع تعبير شده معلوم مى شود آزمايش او امرى مستمر ودائمى است چنان كه هدف خلقت انسان در برخى از آيات نيز آزمايش معرفى شده است؛ الّذى خلق الموت والحيوة ليبلوكم إيكم إحسن عملاً.(1)

ح. منظور از كافرين همه كفار هستند؛ مانند منكر ضرورى دين، بدعت گزار در دين، ناصبى ها و.... جمع آوردن «سلاسل» و «اغلال» يا به لحاظ افراد كفار است كه هر يك سلسله وغل دارند، چنان كه مى فرمايد: خذوه فغلّوه * ثم الجحيم صلّوه (حاقه، 30-31) يا به لحاظ افراد سلاسل واغلال است كه هر فردى سلاسل واغلالى دارد.(2)

تا كى وتا چه زمانى مرا در محبت اين جوانمرد سرزنش مى كنيد مگر فاطمه به غير او تزويج شد ومگر سوره هل اتى در باره غير او نازل شده است.(1)

3. براى شفا يافتن امام حسن وامام حسين، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نذر نكردند روزه بگيرند؛ زيرا اگر پيامبر نيز روزه مى گرفت واين سوره نازل مى شد. مخالفان مى گفتند: اين سوره در باره عظمت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است. بنا بر اين، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) روزه نگرفتند تا برگ زرين وسند مستقلى بر عظمت اهل بيت افزون بر فضايل ديگر باشد، البته ثبوتا نمى توان گفت كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) روزه نگرفتند.

4. اين سوره در بيست وپنجم ذى الحجه نازل شده وشايسته است كه شيعيان اهل بيت (عليهم السلام) در اين ايام به خصوص در شب بيست وپنجم تأسى به موالى خود نمايند در اين كه به مساكين وايتام واسيران صدقه بدهند واين روز را روزه بگيرند.(2)

5. در اين سوره نوع نعمت هاى بهشتى مطرح شده ولى از نعمت حور العين كه غالبا در قرآن در عداد نعمت هاى بهشتى آمده مطلقا سخنى ذكر نشده است. ممكن است اين امر به دليل نزول اين سوره در باره فاطمه ى زهرا (عليها السلام) وهمسر وفرزندانش باشد كه به احترام بانوى اسلام ذكرى از حورالعين به ميان نيامده است.

آلوسى مفسّر اهل سنت گويد:

«و لم يذكرها (حورالعين) لحرمة البتول وقرّة عين الرسول»، ودر حديثى وارد شده كه از امام كاظم (علیه السلام) پرسيدند: چرا نام حور العين در اين سوره نيامده فرمود: به موجب جلالت وعظمت حضرت فاطمه (عليها السلام).(3)

برخى هم گفته اند: اين نعمت ها مشترك بين مرد وزن است وچون حورالعين اختصاص به مردان دارد از اين رو قرآن آن را بيان نكرده است.(4)

6. اهل بيت (عليهم السلام) با دادن نان خود به اسير، درس رأفت ومهربانى را به همه انسان ها آموختند وعملاً توجه دادند كه ما به اسيرى كه كافر ودشمن ما است ترحم مى كنيم وغذاى

ص: 54

خود را به او مى دهيم، دوستان كه جاى خود دارند.(1)

7. قبل از خلقت آسمان وزمين دهرى نبود، بعد از خلقت آسمان وزمين، شب وروز وماه وروز وسال تشكيل شد، اين قسمت را دهر مى گويند، وبعد از خلقت ملائكه وجن وحيوان و... انسان خلق شد كه خداوند خطاب به فرشتگان مى فرمايد: إنّى جاعل فى الارض خليفةً قالوا أتجعل فيها من يفسد فيها ويسْفك الدماء.(2)

8. از آزمايش انسان به صورت فعل مضارع «نبتليه» تعبير فرمود، براى اين كه بفهماند اين آزمايش در طول تاريخ بشر امرى دائمى است.

9. هر موجودى داراى چهار نوع علت است: علت مادى، علت صورى، علت فاعلى وعلت غايى. در باره انسان نيز اين چهار علت وجود دارد: علت مادى (نطفه)، علت صورى (انسان) علت فاعلى (خداوند) وعلت غايى (آزمايش).(3)

10. نطفه امشاج ومخلوط يا اشاره است به اختلاط نطفه مرد وزن، يا اشاره به استعدادهاى مختلف نطفه يا اشاره به مواد مختلفى است كه نطفه را تشكيل مى دهد.(4)

11. قرآن كريم در 12 مورد مى فرمايد: خلقت انسان از نطفه است واين مطلب به دو جهت بيان شده است: الف) توجه انسان به عظمت قدرت خداوند كه از نطفه بى ارزش انسان را خلق كرد. ب) توجه انسان به مبدأ خلقت خود تا غرور وكبر او شكسته شود.

12. ممكن است سؤال شود: چرا نطفه به صورت مفرد با واژه جمع «امشاج» وصف شده است ؟

پاسخ: زمخشرى مى گويد: امشاج لفظى مفرد است كه جمع ندارد وبرخى گفته اند: موصوف اجزا وابعاض نطفه هست كه با امشاج كه وصف جمع است هماهنگ مى شود.(5)

13. جمله نبتليه اشاره به رسيدن انسان به مقام تكليف وتعهد ومسئوليت است واز آنجا كه تكليف بدون آگاهى ممكن نيست، از اين رو به انسان ابزار آگاهى عنايت كرده

ص: 55

است، واز آنجا كه تكليف وآزمايش بشر نياز به دو عامل ديگر، يعنى هدايت واختيار دارد، در آيه إنا هديناه السّبيل... به آن نيز اشاره نموده است.(1)

14. جمله فجعلناه سميعا بصيرا اشاره به ابزار شناخت مى كند كه ريشه ى همه ادراكات حسى چشم وگوش انسان است وخداوند اين دو را جداگانه ذكر كرد؛ چون مهم ترين قسمت حواس انسان است.(2)

15. شايد جهت مقدم شدن «سميع» بر «بصير»، آن باشد كه كسب معلومات انسان از راه شنيدن، بيشتر از معلوماتى است كه از راه ديدن به دست مى آورد.(3)

16. هدايت بر دو قسم است:

الف) هدايت فطرى كه با خلقت انسان همراه است چنانچه مى فرمايد: و نفس وما سوّيها

ب) هدايت زبانى وكلامى كه از طريق دعوت انبيا صورت مى گيرد. «هدايت فطرى» عمومى است وبه همه مى رسد، البته گاهى موانعى باعث مى شود كه مؤثر نباشد مانند ملكه عناد ولجاجت. «هدايت كلامى» چيزى نيست كه به همه برسد شايد سخن انبيا به سمع همه نرسد؛ اگر سخنان انبيا به كسى نرسيد، انسان مستضعف محسوب مى شود؛ إلاّ المستضعفين من الرجال.(4)

17. در مورد شكر تعبير به اسم فاعل ودر مورد كفران نعمت به صورت صيغه ى مبالغه تعبير كرد؛ زيرا كسى كه راه هدايت ونعمت بزرگ هدايت را انتخاب نكند بالاترين كفر را مرتكب شده است.(5)

18. جهت اين كه در برابر «كفور» «شكور» تعبير نكرد، آن است كه «شكور» صيغه ى مبالغه است وبندگان شكور اندك هستند؛ و قليل من عبادى الشكور.(6)

19. بعد از جمله إنا هديناه السبيل جمله إما شاكرا واما كفورا آمده با اين كه ظاهر سياق اقتضا مى كرد بفرمايد:

«إما مهتديا وإما ضالاّ» تعبير إما شاكرا واما كفورا براى آن

ص: 56

است كه بفهماند هدايت نعمت بزرگى است كه شكر لازم دارد وكسى كه بعد از هدايت راه انحرافى را طى كند، كفران نعمت كرده است.(1)

20. منظور از هدايت به سبيل، اقامه ى ادله عقلى ونقلى است بر حقانيت دين، منتهى انسان در پذيرفتن ونپذيرفتن آن آزاد است، چنان كه آيات ديگر بر مختار وآزاد بودن انسان وارد شده است؛ إنا هديناه النجدين (بلد، 10) و و قل الحق من ربّكم فمن شاء فليؤمن ومن شاء فليكفر (كهف، 29)

21. دلايل مختلفى بر آزاد بودن انسان وجود دارد از جمله: تربيت، ترديد، پشيمانى، پاداش وكيفر.

22. شكر بر سه قسم است: قلبى، عملى، لسانى. قلبى: نعمت ها را از خداوند دانستن. عملى: به مورد نعمت ها را مصرف نمودن. لسانى: الحمد لله گفتن به زبان. طبعا كفر هم بر سه قسم است: قلبى، عملى، لسانى.(2)

23. جمله إنّا أعتدنا دلالت بر آفريده شدن جهنم دارد. نظير آيه أُعدّت للكافرين (آل عمران، 131) و أُعدّت للمتّقين.(3)

24. جهت اين كه عذاب كفار را قبل از پاداش ابرار بيان كرد، آن است كه انذار در تربيت بشر اهميت بيشترى دارد.(4)

ص: 57

نقره، كه آن ها را به اندازه ى مناسب آماده كرده اند. * ودر آنجا از جام هايى سيراب مى شوند كه لبريز از شراب طهورى آميخته با زنجبيل است، * از چشمه اى در بهشت كه نامش سلسبيل است. * وبر گردشان (براى پذيرايى) نوجوانانى جاودانى مى گردند كه هر گاه آن ها را ببينى گمان مى كنى مرواريد پراكنده اند. * وهنگامى كه آنجا را ببينى نعمت ها وملك عظيمى را مى بينى! * بر اندام آن ها [- بهشتيان] لباس هايى است از حرير نازك سبز رنگ، واز ديباى ضخيم، وبا دستبندهايى از نقره آراسته اند، وپروردگارشان شراب طهور به آنان مى نوشاند. * اين پاداش شماست، وسعى وتلاش شما مورد قدردانى است.

1. رسم عرب بر اين بوده كه شراب را گاهى به كافور وگاهى به زنجبيل مخلوط مى كردند كه از آن لذت بيشترى ببرند، از اين رو آيه مطابق با فرهنگ آن زمان سخن گفته است.

2. كافور وزنجبيل نام دو چشمه در بهشت است.

د. «يفجّرون» از ريشه ى «فجر» به معناى شكافتن وسيع است. از آنجا كه نور صبح پرده ى ظلمت شب را مى شكافد، بر آن فجر اطلاق شده وبه شخص گنهكار چون پرده ى حيا وپاكى را مى شكافد، «فاجر» اطلاق شده است ودر آيه شريفه به معناى شكافتن زمين است.(1)

ه -. منظور از «وجه الله» اوصاف فعلى خداوند وصفات كريمه اى است كه موجب فيض ورحمت بر بندگان است ومقصود از عمل لوجه الله اين است كه انسان با عمل خود رحمت الهى را جلب كند. در آيات ديگر مى فرمايد: و ما تنفقون إلاّ ابتغاءَ وجهِ الله (بقره، 272) و يريدون وجهه.(2)

و. در معناى جمله و لقّاهم نضرةً وسرورا دو وجه بيان شده است:

1. زمخشرى گويد: «لقّا» به معناى اعطاء است؛ يعنى خداوند شادابى در صورت وخوشحالى در قلب را به آنان عطا مى كند.

2. مرحوم طبرسى گويد: «لقّا» به معناى استقبال است؛ يعنى خداوند در حالى كه ابرار شادمان ومسرور هستند از آن ها استقبال مى كند.(3)

ز. منظور از صبر، مطلق صبر است (صبر در برابر معصيت، صبر بر طاعت وصبر بر مصيبت)؛ زيرا اين گروه اراده ى خداوند را بر اراده وخواست خود مقدم داشتند ودر برابر آنچه خداوند بر ايشان مقدر كرده وهر رنج ومصيبتى كه براى آن ها خواسته بود صبر كردند، از اين رو خداوند اين رنج ومشقت آنان را كه در دنيا تحمل كردند، در قيامت مبدل به راحت ونعمت مى سازد.(4)

ح. در اين كه ضمير فاعلى در جمله و قدّروها تقديرا به چه افرادى بر مى گردد، مرحوم

ص: 60

علامه طباطبايى مى گويد: مرجع ضمير همان ابرار هستند ومعناى جمله اين است كه ابرار ظرف هاى غذا وشراب را بر طبق ميل خود اندازه گيرى مى كنند وبه تعبير ديگر چيزى از غذا وشراب در ظرفشان كم يا زياد نمى آيد وآيه شريفه لهم ما يشاؤن فيها (ق، 35) نيز اشاره اى به اين معنا دارد ونيز احتمال دارد ضمير به خدمتگزاران وطائفين برگردد.(1)

ط. درباره معناى «سلسبيل» وجوهى بيان شده است: 1. نام چشمه اى در بهشت است. 2. نوشيدنى بسيار لذيذى را مى گويند كه به راحتى در دهان وگلو جارى مى شود وكاملاً گوارا است. كلمه سلسبيل از ماده ى «سلاسه» به معناى روانى گرفته شده همان گونه كه به عبارت روان نيز «سليس» گفته مى شود و «باء» و «لام» براى بيان مبالغه افزوده شده است.(2)

بعضى گفته اند: (سلسبيل) نام چشمه ى مخصوص امير المؤمنين (علیه السلام) است واين كلمه مركب از «سل» و «سبيل» است كه در روايت آمده است:

«سلْ سبيلاً إليها»؛ راهى به سوى آن چشمه بجوى، وروشن است كه راه يافتن به سوى آن چشمه بدون پيروى از آن حضرت ممكن نخواهد بود.

ى. مخاطب «رأيت» يا پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) است يا هر انسان مؤمن. ظاهرا احتمال دوم بهتر است. اين آيه شريفه عظمت بهشتيان را بيان مى كند ومى فرمايد: اگر نگاه كنى مى بينى كه خداوند چه نعمت هايى وچه ملك بزرگى به آنان عطا كرده است؛ منظور از اين ملك بزرگ را حضرت صادق (علیه السلام) بيان مى فرمايد كه: «ملك كبير» ملكى است كه هرگز زائل نمى شود وفنا نمى پذيرد؛

«لا يزول ولا يفنى»(3) ونيز مى فرمايد: هنگامى كه خداوند اهل بهشت را داخل بهشت كرد، رسولى را به سوى دوستى از دوستانش مى فرستد، او مى آيد ومى بيند كه نگهبانان بر در خانه وقصر او ايستاده اند، آنان به رسول وحامل پيغام مى گويند: همين جا بايست تا براى تو اجازه بگيريم؛ اين است معناى «ملك كبير».(4)

ك. در برخى از روايات آمده كه «ربّ» در آيه و سقاهم ربُّهم به معناى «سيد» است مانند أُذكرنى عند ربّك (يوسف، 42) ومنظور از آن اميرالمؤمنين (علیه السلام) است؛ يعنى به

ص: 61

اهل بهشت سيد آن ها آب مى دهد كه ساقى اهل بهشت است وروايات زيادى دلالت دارد كه ساقى كوثر على ابن ابى طالب (علیه السلام) خواهد بود.(1)

در آيه ديگر اهلبيت را مصداق ونمونه عملى ابرار معرفى مى كند: إِنَّ الْأَبْرَارَ يشْرَبُونَ مِنْ كأْسٍ كانَ مِزَاجُهَا كافُورا... وَ يطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكينا وَيتِيما وَأَسِيرا (الإنسان، 8)

6. جهت اين كه از نوشندگان شراب طهور تعبير به عبادالله شده آن است كه بفهماند اين پاداش بهشتى در ازاى بندگى وعبوديت آن هاست.(1)

7. امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد:

«هى عين فى دار النبى (صلی الله علیه و آله) تفجر إلى دور الأنبياء والمؤمنين»؛ چشمه ى بهشتى در خانه ى پيامبر است كه به خانه ى انبيا ومؤمنان نيز جريان پيدا مى كند. البته روشن است كه راه يافتن به اين مقام مستلزم آن است كه انسان در دنيا ارتباط با بيت رسالت داشته باشد.(2)

8. تفجير عين وچشمه ى بهشتى به اراده وخواست ابرار صورت مى گيرد چنان كه مى فرمايد: لهم ما يشاؤون فيها ولدينا مزيد (ق، 35) ونيازى به ابزارى مانند بيل وكلنگ نخواهد بود.(3)

9. جمله يوفون، يخافون و يطعمون به صورت فعل مضارع دلالت دارد كه اين برنامه ى هميشگى ومستمر آن ها بوده است وابرار داراى پنج وصف ممتاز هستند: وفا به نذر، ترس از روز قيامت، اطعام به مسكين ويتيم واسير، اطعام لوجه الله وخوف از خداوند به لحاظ قيامت.(4)

10. از آيه يوفون بالنذر استفاده مى شود كه وفا به نذر واجب است؛ زيرا اگر واجب نباشد ترس از قيامت معنا ندارد.(5)

11. با اين كه پاداش ابرار در قيامت است، جهت اين كه به صورت فعل ماضى تعبير كرد؛ «جزاهم» ونفرمود «يجزيهم» اين است كه مستقبل محقق الوقوع به منزله ى ماضى است.

12. در سوره دهر مى فرمايد: خالص چشمه كافور بهره «عبادالله» است كه چاشنى ومقدارى از آن را به ابرار مى دهند؛ إنّ الابرار يشربون من كأسٍ كان مِزاجها كافورا * عينا

ص: 63

ى

شرب بها عباد الله. در سوره مطففين مى فرمايد: چشمه تسنيم خالص آن بهره مقربين است كه چاشنى ومقدارى از آن را به ابرار مى دهند؛ إن الابرار لفى نعيمٍ يسقون من رحيقٍ مختوم... ومزاجه من تسنيمٍ عينا يشرب بها المقربون. از مقايسه ى اين تعبيرات روشن مى شود كه مقربان همان «

عبادالله» هستند وبالعكس كه مقام آن ها برتر از ابرار است.(1)

13. سه گروه اصحاب الميمنة و اصحاب المشئمة و المقربون در سوره واقعه، همان سه گروه «ابرار»، «فجار» و «المقربون» سوره مطففين هستند كه در سوره انسان با عناوين «ابرار»، «كافران» و «عبادالله» معرفى شده اند.(2)

14. ضمير در على حبّه به طعام بر مى گردد؛ يعنى آن ها با علاقه شديدى كه به غذا داشتند به علت گرسنگى زياد، طعام خود را به مسكين ويتيم واسير دادند ومؤيد اين معنا آيه لن تنالوا البرّ حتّى تنفقوا مما تحبّون (آل عمران، 92) است نه اين كه ضمير به «الله» برگردد. زيرا اخلاص آنان را جمله إنما نُطعمكم لوجه الله بيان مى كند واگر ضمير به «الله» راجع بود، نيازى به جمله إنما نُطعمكم لوجه الله نبود، بنا بر اين ضمير «على حبه» به طعام بر مى گردد تا هم تكرار حاصل نشود وهم در كنار اخلاص، ايثار معناى مستقلى پيدا كند.(3)

15. منظور از «اسير» اسيرانى است كه از مشركان مى گرفتند واين خود شاهد بر آن است كه آيات در مدينه نازل شده است وبه هنگام غلبه ى مسلمانان بر كفار بوده است.

16. سؤال: مگر در آن زمان اسيران در زندان نبودند چطور به خانه ى حضرت على (علیه السلام) آمدند؟ پاسخ: طبق نقل تواريخ در زمان پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بازداشتگاهى وجود نداشت. هنگامى كه اسير مى گرفتند، به مسلمانان مى سپردند تا آن ها را نگهدارى كنند وگاهى در مضيقه واقع مى شدند از ديگر مسلمانان براى تأمين اسيران كمك مى گرفتند. بعدها كه تعداد اسيران بالا گرفت وحكومت اسلامى تشكيل شد، آن ها را به بازداشتگاه بردند.(4)

17. ابرار به اشخاصى كه اطعام كردند خطاب نكردند كه ما براى رضاى خدا اطعام مى كنيم، بلكه خداوند از ضمير وباطن آن ها خبر مى دهد كه نيت وحديث نفس آنان

ص: 64

إنما نُطعمكم لوجه الله بوده است.(1)

18. احسان به غير گاهى براى خداوند است، گاهى براى غير خدا؛ براى غير خدا نيز گاهى براى طلب پاداش است گاهى براى تمجيد وستايش مردم، گاهى براى هر دو. ابرار كسانى هستند كه از سه قسم اخير منزه هستند وفقط براى خدا احسان مى كنند.(2)

19. نكره بودن «سرور» دلالت بر عظمت وبزرگى شادمانى ابرار در قيامت دارد.(3)

20. نكره بودن «نضرةً»، «جنةً»، «حرير»، «نعيما» و «مُلكا كبيرا» نيز دلالت بر عظمت اين امور دارد.

21. ابرار نگفتند ما از قيامت مى ترسيم، بلكه گفتند ما از پروردگار خود از جهت شرّ قيامت هراس داريم واين امر از توحيد ناب آن ها نشأت مى گيرد وبه تعبير ديگر جمله إنا نخاف من ربنا يوما علّت براى جمله إنما نُطعمكم لوجه الله است. همان طورى كه اميدى جز به خدا ندارند واز غير خدا هم ترس ندارند.(4)

22. تمام اعمال ابرار

«لوجه الله» بود وجمله إنما نُطعمكم لوجه الله براى نمونه است نه اين كه فقط اطعام آن ها براى خدا باشد، به طور كلى ارزش عمل در پرتو اخلاص است. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«لا عمل إلا بالنّية وإنما الأعمال بالنيات».(5)

23. ابرار كسانى هستند كه نه تنها پاداش طلب نمى كنند واز مردم انتظار تشكر وقدردانى ندارند، بلكه اصولاً در اين فكر هم نيستند واراده ى آن را نيز نمى كنند؛ لا نُريد.

24. ابرار از كسانى كه به آن ها انفاق كردند پاداش وتشكر نمى طلبند، بنا بر اين از ديگران به طريق اولى پاداش طلب نمى كنند وقدردانى را انتظار ندارند.

ص: 65

بزرگى داد يك درهم گدا را *** كه هنگام دعا ياد آر ما را

يكى خنديد وگفت اين درهم خرد نمى ارزيد اين بيع وشرا را

مكن هرگز به طاعت خودنمايى حجاب دل مكن روى وريا را

تو نيكى كن به مسكين وتهى دست كه نيكى خود سبب گردد دعا را

به وقت بخشش وانفاق، پروين نبايد داشت در دل جز خدا را

ضض

25. توصيف قيامت به شرّ براى آن است كه مجرم كيفر عمل زشت خود را مى بيند وبراى مجرم شرّ است وگرنه اصل كيفر دادن خير است چنان كه قيامت براى مؤمن نيز خير است.(1)

26. إنا نخاف من ربّنا كسى كه از پرودگار خائف باشد براى او دو بهشت وجود دارد. زيرا در آيه ديگر مى فرمايد: و لمنْ خاف مقام ربّه جنّتان.(2)

27. پاداش هاى قيامت در برابر صبر وشكيبايى است؛ و جزاهم بما صبروا چنان كه در آيات ديگر بدان اشاره شده است؛ سلام عليكم بما صبرتم (رعد، 24) و إنى جزيتهم اليوم بما صبروا.(3)

28. درختان بهشتى افزون بر اين كه داراى سايه وميوه هستند، مسخر بهشتيان است وآنان نيز در هر حالى كه باشند مى توانند از آن ها بهره ببرند؛ ايستاده، نشسته وخوابيده. ميوه ها نيز در نقطه ى دوردستى نيست كه بعضى محروم باشند؛ وخارى آن را فرا نگرفته كه از چيدن آن رنجى ببرند؛ ذلّلت تذليلاً.

29. خادمان بهشتى بهشتيان را طواف مى كنند! شايد از آن رو كه مؤمن پاك ساكن بهشت همچون كعبه مورد عزّت واجلال است وگروهى از نيروهاى رحمت در خدمتش حاضرند كه از هر طرف نظر كند وچيزى بخواهد، برايش آماده باشد.

30. ظرف هاى بهشتى اندازه گيرى شده وظرفيت آن به مقدارى است كه آنان را سير كند، زياد وكم نيست(4) ؛ و قدّروها تقديرا اين جمله حاكى از نظم وانضباط كامل حاكم بر

ص: 66

بهشت است كه حتى ظرف هاى آن نيز اندازه دارد.

31. خداوند متعال امتيازاتى به ابرار عنايت كرده كه به هيچ فردى عنايت نكرده است:

الف. قدرت بر احداث چشمه ى بهشتى دارند؛ يفجّرونها تفجيرا.

ب. از ملك كبير برخوردارند.

ج. از شراب طهور كه ساقى آن خداوند متعال است بهره مند؛ و سقاهم ربّهم شراباطهورا.

32. تفاوت بين آنيه وكوب آن است كه كوب ظرف بدون دسته وآنيه ظرف دسته دار است.(1)

33. از آيه و يطاف عليهم بآنية من فضة استفاده مى شود كه ظرف غذاى بهشتيان از نقره است واز آيه و يطاف عليهم بصحاف من ذهب واكواب (زخرف، 71) استفاده مى شود كه ظرف غذاى آن ها از طلاست، از جمع بين اين دو آيه مى توان گفت كه گاهى از ظرف نقره وگاهى از ظرف طلا استفاده مى كنند.(2)

34. «قوارير» جمع «قارورة» به معناى ظرف هاى بلورين شيشه اى است. عجيب اين كه مى فرمايد اين ظرف ها از نقره ساخته شده در حالى كه در دنيا چنين ظرفى مطلقا وجود ندارد وظرف هاى بلورين را از سنگ هاى مخصوصى كه ذوب مى كنند، مى سازند، ولى همان خدايى كه قدرت دارد ظرف بلورين را از سنگ تيره پديد آورد، قدرت دارد از نقره بسازد وبيافريند.(3)

ظرف نقره اى در دنيا هر اندازه صيقل داده شود، باز آب از پشت آن ديده نمى شود، ليكن ظرف هاى بهشتى كه از نقره ساخته شده، آب از پشت آن نمايان است.(4)

35. در باره پذيرايى كنندگان بهشت تعبيرات مختلفى آمده است. در اين سوره مى فرمايد: و يطوف عليهم ولدان مخلّدون ودر جاى ديگر مى فرمايد: و يطوف عليهم غلمان كانهم لؤلؤ مكنون (طور، 24) و و حور عين كامثال اللؤلؤ المكنون.(5)

ص: 67

36. شايد سرّ تشبيه غلامان بهشتى به مرواريد افشان، امور ذيل باشد:

الف. اصولاً مرواريد افشان، زيبايى وطراوت بيشترى دارد.

ب. مرواريدى كه منظوم است وبه نخ در آمده به ميزان دست خوردگى از صفا وطراوات آن كاسته مى شود.

ج. اين تشبيه كنايه از كثرت آنان است كه به هر طرف بنگرى دو سه تا يا بيشتر مى بينى؛

«شبّههم بالمنثُور لانتثارِهم فى الخدمة».(1)

37. هواى بهشت معتدل است. زيرا در آنجا نه آفتاب سوزان است نه سرماى شديد؛ لا يرون فيها شمسا ولا زمهريرا چنان كه در حديث است:

«هواء الجنة سجسج لا حرّ ولا قرّ». برخى گفته اند: ممكن است نبودن شمس ناظر به جنبه ى نور باشد وآيه شريفه از جهت هوا ساكت است، وزمهرير به معناى قمر است، بنا بر اين معناى آيه اين است كه نور بهشت مولود شمس وقمر نيست، بلكه به اراده ى الهى است.(2)

38. رنگ لباس بهشتيان سبز است؛ ثِياب سندسٍ خضر چنان كه در جاى ديگر نيز مى فرمايد: يلبسون ثيابا خضرا من سندسٍ وإسْتبرق. (كهف، 31)

از جمله مطالبى كه در باب رنگ ها وتأثير آن ها مسلم شده اين است كه رنگ سبز در انسان ايجاد بهجت وسرور مى كند.

39. شراب طهور چيزى است كه هم پاك است، هم پاك كننده. به اين ترتيب شراب بهشتى جسم وروح را از هر نوع آلودگى پاك مى كند.(3)

40. از حضرت صادق (علیه السلام) روايت شده وقتى مؤمن شراب طهور مى نوشد، قلب او از ماسواى حق پاك مى شود ومتوجه خداوند متعال مى گردد؛

«يطهّرهم من كلّ شىءٍ سوى الله» ودر اين آيه شريفه «سقى» به «رب» اسناد داده شده است كه بر نعمت هاى ديگر برترى دارد.(4)

41. در اين سوره مى فرمايد: دستبند مأموران پذيرايى، از نقره است؛ و حلّوا أساور من فضّةٍ در سوره كهف مى فرمايد: دستبند آن ها از طلا است؛ يحلّون فيها من أساور من ذهب

ص: 68

از اين دو تعبير روشن مى شود كه بهشتيان به هر دو مزين مى شوند.(1)

42. در دنيا دستبند طلا ونقره براى زن ها زينت وبراى مردان استفاده از طلا حرام است، اما در بهشت دستبند طلا ونقره براى مردان بى اشكال ومايه ى زينت آن هاست.(2)

43. سؤال: چرا در آيات ديگر سخن از دستبند طلا است، واين سوره كه مربوط به اهل بيت (عليهم السلام) است سخن از دستبند نقره است ؟

پاسخ: چه بسا در اين دستبند نقره در بهشت خصوصيتى باشد كه در دستبند طلا نباشد يا دستبند نقره اختصاص به بندگان صالح دارد وديگران از آن بهره اى ندارند.

44. جمله سقاهم ربّهم؛ سيراب كردن خداوند، نوشاندن آن ها از چيزى غير از چشمه كافور وزنجبيل وسلسبيل است كه ظاهرا نوع ديگر از نوشيدنى است. زيرا اولاً: اگر همان امور ياد شده باشد، تكرار لازم مى آيد. ثانيا: خداوند اين شراب را به خود اسناد داده است؛ سقاهم ربهم.(3)

45. جمله ان هذا كان لكم جزاء... دلالت بر زيادى سرور وخوشحالى بهشتيان دارد. زيرا هنگامى كه به آن ها گفته مى شود اين نعمت ها پاداش عمل شماست، يك نوع تهنيت به آن هاست وخوشحالى براى آن ها حاصل مى گردد.(4)

46. كسى كه از مردم انتظار پاداش وتشكر را نداشته باشد؛ لا نريد منكم جزاءً ولاشكورا، خداوند هم به او پاداش مى دهد وهم از او تشكر مى كند؛ إنّ هذا كان لكم جزاء وكان سعيكم مشكورا.

47. آيه إنّ هذا كان لكم جزاء وكان سعيكم مشكورا از جهت روانى نقش مهمّى دارد، به اين بيان كه خداوند در آيات گذشته از نعمت هاى فراوان سخن گفت، از اين رو ممكن است اهل بهشت در نهاد خود احساس شرمندگى كنند، چنان كه در دنيا چنين است؛ وقتى كسى زياد به ما انعام وبخشش مى كند در خود احساس شرمندگى مى كنيم. خداوند براى جلوگيرى از اين شرمندگى وخجالت، مى فرمايد: اين پاداش اعمال شماست وجالب اين كه

ص: 69

با تأكيد «إنّ»، «لام» و «كان» اين معنا را بيان فرمود.(1)

48. همان گونه كه خداوند از سعى وتلاش بندگان خود تشكر مى كند، ما هم موظفيم از سعى وتلاش مردم نسبت به كارهايمان قدردانى كنيم.(2)

49. از اين كار ابرار كه نان جو انفاق كردند وخداوند چنين پاداشى را براى آنان منظور داشته، روشن مى شود كه ملاك در عمل كيفيت است نه كميت.

قال على (علیه السلام): «لا يقلُّ عمل مع التقوى وكيف يقلّ ما يتقبّل»(3)؛ عمل توأم با پرهيزكارى كم شمرده نمى شود وچگونه كم شمرده مى شود چيزى كه پذيرفته مى گردد.

ص: 70

ب. وصف ليل به طويل، توضيحى است نه احترازى. نمى خواهد بگويد در شب هاى كوتاه خدا را تسبيح نكن ومنظور از تسبيح همان نماز شب است، احتمال مى رود طويل صفت براى مفعول مطلق محذوف باشد يعنى سبّحه فى الليل تسبيحا طويلاً.(1)

ج. منظور از «سجود» نماز خواندن براى خداوند است ومضمون دو آيه شريفه كه همان ذكر نام خدا در صبح وشام وپاسى از شب است با نماز صبح وعصر ومغرب وعشا تطبيق مى شود، وهمين مؤيد آن احتمال است كه اين آيات در مكه قبل از وجوب نمازهاى پنج گانه نازل شده وآيه اى كه مشتمل بر نمازهاى پنج گانه است آيه 78 اسراء است؛ إقم الصلوة لدُلوك الشمس إلى غسق اليل وقرءان الفجر.(2)

د. از آيه 25 و 26 استفاده مى شود كه انسان در همه حالات بايد به ياد خداوند باشد وتفسير آن به نمازهاى پنج گانه به عنوان ذكر مصداقى از ياد الهى است.(3)

ه -. «اسر» به معناى بستن چيزى با زنجير است واسيران را از آن جهت كه آن ها را مى بندند اسير گويند و «اسر» در اينجا اشاره به استحكام پيوندهاى وجودى انسان است كه قدرت حركت وتوانايى فعاليت هاى مهم را به او مى دهد.(4)

و. جمله اذا شئنا... در مقام ردّ توهم است. ممكن است كسى توهم كند كه اثم وكفور، دنياپرستى واعراض از قيامت مى توانند خداوند را به عجز وستوه در آورند ونگذارند اراده ى او بر جهان حاكم شود، از اين رو مى فرمايد: اين ها بالاخره مخلوق خداوند هستند وهرگاه او بخواهد اين پيوند را مى گسلد وآن ها را نابود مى كند. نظير اين معنا در آيات ديگر نيز آمده است؛ إن يشأُ يذهبكم ويأت بخلقٍ جديدٍ (ابراهيم، 19؛ فاطر، 16) و إن يشأ يذهبكم ويستخلف من بعدكم ما يشاء.(5)

ص: 72

طلوع الشمس وقبل الغروب....(1)

7. نظير آيه 26 انسان: وَمِنَ اللَّيلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيلاً طَوِيلاً

آيات ذيل است:

قُمِ اللَّيلَ إِلاَّ قَلِيلاً * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً * أَوْ زِدْ عَلَيهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً (المزمل، 2 تا 4)

8. ممكن است برخى كوته فكران از جمله فمن شاء اتّخذ... مسئله ى تفويض را استفاده كنند، براى نفى توهم تفويض مى فرمايد: و ما تشاؤن إلاّ أن يشاء الله كه در حقيقت اصل امر بين الامرين استفاده مى شود نه جبر ونه تفويض، بلكه در ميان اين دو حقيقتى دقيق وظريف است، وبه تعبير ديگر آزادى انسان وابسته به مشيت الهى است.(2)

9. انّ هذه تذكرة از آغاز سوره تا به اينجا در تمام شئون انسانى بحث كرد؛ مراحل خلقت او از نطفه، سپس اعطاى نعمت درك وفهم وهدايت، بعد مختار وآزاد بودن انسان، سپس نمونه هاى افراد صالح ونمونه هاى افراد منحرف وپاداش وكيفر هر گروه. بنا بر اين، براى توجه يافتن بشر به خدا هيچ نقصانى وجود ندارد. اين سوره تذكرى سودمند براى كسى است كه بخواهد به سوى حق راه يابد.(3)

10. علاقه كفار به دنيا واعراض آن ها از قيامت امرى دائمى وپيوسته است. «يحبون» و «يذرون» فعل مضارع است ودلالت بر استمرار دارد.(4)

11. تعبير به «وراء»؛ پشت سر در باره قيامت نسبت به كفار يا براى آن است كه وراء معناى احاطه را مى رساند كه شامل همه جهات مى شود يا به اين جهت كه گرچه قيامت در پيش روى آنان است، ليكن آن ها قيامت را پشت سر مى اندازند.(5)

ص: 74

ستارگان وشكافته شدن آسمان ها از يكديگر، از جا كنده شدن كوه ها، تعيين وقت براى پيامبران به منظور اداى شهادت وبيان ويژگى قيامت وجدايى حق از باطل، تهديد نسبت به تكذيب كنندگان قيامت.

ب. در آغاز اين سوره پنج سوگند ياد شده كه در باره مقصود از آن ها وجوهى ذكر شده است:

1. همه اين سوگندهاى پنج گانه اشاره به بادها وطوفان ها است كه نقش مؤثرى در بسيارى از مسائل جهان طبيعت دارند. سوگند به بادهايى كه پشت سر هم مى وزند وسوگند به طوفان هايى كه شديدا حركت مى كنند وقسم به آن هايى كه ابرها را مى گسترانند وسوگند به آن ها كه ابرها را بعد از ريزش باران پراكنده مى سازند، وقسم به اين بادها كه با اين عمل انسان ها را به ياد خداوند مى اندازند.

2. مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: تمام اين سوگندها به فرشتگان آسمان است كه پى در پى به سوى انبيا فرستاده مى شوند وهمچون طوفان با سرعت به دنبال مأموريت خود مى روند وآيات كتب آسمانى را در برابر پيامبران مى گسترانند ونشر مى دهند وسوگند به آن ها كه با اين عمل، حق را از باطل جدا مى سازند وسوگند به آن ها كه ذكر حق را به انبيا القا مى كنند.

3. سوگند اول ودوم ناظر به بادها است وسوگند سوم وچهارم وپنجم به فرشتگان است. همه اين سوگندها براى مطلبى است كه در آيه هفتم آمده كه حقانيت قيامت است وروشن است كه در آستانه ى قيامت، تحول عظيمى در جهان رخ مى دهد؛ طوفان هاى شديد وزلزله هاى تكان دهنده از يك سو وسپس تشكيل دادگاه عدل الهى از سوى ديگر كه در آنجا فرشتگان، نامه هاى اعمال را نشر مى دهند وميان مؤمنان وكافران جدايى مى اندازند وحكم الهى را در اين زمينه القا مى كنند. اگر سوگندهاى پنج گانه طبق اين تفسير بيان شود، تناسب با جواب سوگند كه قيامت است دارد.(1)

ج. كلمه «عرف» به معنايى مويى است كه بر گردن اسب مى رويد (يال اسب) وهر امرى كه به طور پشت سر هم واقع شود آن را «عرف» نامند وگاهى هم عرف به معناى معروف

ص: 76

مى آيد. بنا بر معناى اول «عرفا» منصوب بر حاليت است وبنا بر معناى دوم مفعول لاجله است؛ يعنى سوگند به فرشتگانى كه پشت سر هم روانه مى گردند يا سوگند به فرشتگانى كه براى كار معروف وخير روانه مى گردند.(1)

د. كلمه «عصف» داراى سه معنى است: 1. برگ؛ و الحب ذو العصف والريحان (الرحمن، 12).2. علف؛ فجعلهم كعصفٍ مأكول (فيل، 5).3. باد تند يا شدت وسختى؛ جاءتها ريح عاصف (يونس، 22) «عصف» در آيه شريفه به همين معناى سوم است.

ه -. منظور از «ذكر» يا علومى است كه بر انبيا القا شده يا آياتى كه بر آن ها نازل گرديده است. مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: مقصود از «ذكر» قرآن كريم است. زيرا خداوند قرآن را ذكر ناميده است؛ إنّا نحن نزّلنا الذِّكر وإنّا له لحافظون.(2)

و. يوم الفصل دو معنا دارد:

1) جدايى بين مؤمن وكافر وجدايى اهل حق از اهل باطل چنان كه مى فرمايد: و امتازوا اليوم أيها المجرمون (يس، 59).

2) خداوند در قيامت قضا وحكم مى كند وحق هر ذى حقى را ادا مى كند؛ إنّ الّذين ءامنوا والّذين هادوا والصابئين والنصارى والمجوس والّذين اشركوا إنّ الله يفصل بينهم يوم القيامة إن الله على كل شىء شهيد (حج، 17). بنا بر اين، هر كس هر چه را سزاوارتر است به او مى دهند؛ فريق فى الجنة وفريق فى السعير.(3)

ز. استفهام در ألَم نُهلك الأولين انكارى است. مقصود از اولين امثال قوم نوح وعاد وثمود است ومنظور از آخرين مانند قوم لوط وابراهيم است كه بعدا به اين ها پيوستند. جمله كذلك نفعل بالمجرمين به منزله ى دليل وعلت براى مطالب قبل است گويا كسى مى پرسد چرا اقوام قبلى هلاك شدند مى فرمايد: چون سنت ما بر اين است كه مجرمان را نابود كنيم واين دليل بر ربوبيت خداوند است؛ چون جز او كسى هلاك كننده نسبت به مجرمان وجود ندارد.(4)

ص: 77

تنوين «احياءً» و «امواتا» به منظور تفخيم است.(1)

ج. منظور از سايه اى كه داراى سه شعبه است آتش جهنم است كه از هر جهت به كفار احاطه دارد. در سوره زمر آيه 16 مى فرمايد: لهم من فوقهم ظلل من النار ومن تحتهم ظلل. (2) ناميدن آتش به سايه نوعى تعبير مجازى است. بعضى هم گفته اند مقصود از سايه ى داراى سه شعبه، دود آتش جهنم است چنان كه مى فرمايد: إنا أعتدنا للظالمين نارا أحاط بهم سُرادقها.(3)

چگونه است كه تكذيب كنندگان قيامت اين همه آثار ربوبى را مى بينند وباز هم معاد را منكر مى شوند؟(1)

5. انشعاب سايه ى جهنم به سه شعبه اشاره به عظمت دود آتش جهنم است. چون وقتى دود بسيار متراكم شد شاخه شاخه مى شود.(2)

6. ممكن است تعبير به سايه (ظل) اين توهّم را ايجاد كند كه از آتش جهنم كاسته مى شود، ولى آيه شريفه مى فرمايد: اين سايه همانند سايه هاى متعارف نيست، بلكه سايه اى است سوزان كه حرارت از اطراف آن بر مى خيزد. در آيه ديگر مى فرمايد: و ظلٍّ من يحمومٍ * لا بارد ولا كريم.(3)

7. شايد جهت تشبيه آتش جهنم به قصر وكاخ اين است كه اين آتش جهنم ثمره ى ستم هايى است كه در آن كاخ ها كفار وپادشاهان ظالم مرتكب شدند، وممكن است جهت تشبيه شرر وجرقه ى آتش به قصر، عظمت وبزرگى جرقّه هاى آتش جهنم باشد.(4)

8. شايد تصور شود مناسب تر اين بود كه گفته شود جرقه هايى همچون كوه، ولى نبايد فراموش كرد كه كوه ها منبع بركات است. اين قصرها وكاخ هاى ستمگران است كه منشأ شعله هاى سوزان وآتش هاى شرربارند.(5)

9. خداوند در برابر عذاب كفار كه سايه ى عذاب سه شعبه وجهت دارد، متقابلاً براى متقين سه دسته از نعمت ها را بيان مى كند: فى ظلال وعيون و فواكه مما يشتهون و كلوا واشربوا.(6)

10. آيه 30 و 31 مرسلات درباره كفار: انْطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِى ثَلاَثِ شُعَبٍ * لاَ ظَلِيلٍ وَلاَ يغْنِى مِنَ اللَّهَبِ

نقطه مقابل آيات ذيل درباره متقين است:

مُتَّكئِينَ فِيهَا عَلَى الْأَرَائِك لاَ يرَوْنَ فِيهَا شَمْسا وَلاَ زَمْهَرِيرا * وَدَانِيةً عَلَيهِمْ ظِلاَلُهَا وَذُلِّلَتْ

ص: 81

قُطُوفُهَا تَذْلِيلاً (الإنسان، 13 و 14)

إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِى ظِلاَلٍ وَعُيونٍ * وَفَوَاكهَ مِمَّا يشْتَهُونَ (المرسلات، 42)

حيله اى داريد به كار ببنديد، اما بدانيد كه نمى توانيد، مانند: فأتوا بسورةٍ من مثله (بقره، 23) كه امر تعجيزى است.

8. جمله كلوا وتمتّعوا مانند اِعملوا ما شئتم خطاب تهديد آميز است كه در مقام يأس از هدايت آن ها گفته مى شود واگر در اين زمينه خصوص خوردن وتمتع را بيان كرد چون كفار تمام سعادت خود را در خوردن وشهوات نفسانى مى دانند، از اين رو در جاى ديگر آنان را به حيوانات تشبيه كرده است؛ و الّذين كفروا يتمتعون ويأكلون كما تأكل الانعام.(1)

9. در اين سوره 10 مرتبه جمله ويل يومئذٍ للمكذّبين تكرار شده واين براى آن است كه خداوند مى خواهد در برابر تمام نعمت هايى كه به انسان ها ارزانى داشته، اقرار بگيرد كه چرا انسان با اين همه نعمت تكذيب مى كند. نظير اين معنا در سوره الرحمن، جمله فبأى الاء ربّكما تكذّبان 31 مرتبه تكرار شده است؛ مانند پدرى كه به فرزند فراموش كار خود گويد: آيا من تو را در كودكى تغذيه نكردم، وقتى بيمار شدى به دكتر نبردم، در دوران تحصيلات به تو كمك نكردم، هرگاه نيازى داشتى برطرف ننمودم، پس چرا اين همه نعمت را كفران مى كنى.(2)

10. جمله بما كنتم تعملون اشاره به اين است كه اين نعمت ها بدون حساب وكتاب نيست، بلكه در قبال اعمال صالح شما است، جالب اين كه اول روى تقوا تكيه مى كند بعد عمل صالح را وسپس احسان بندگان را؛ إنا كذلك نجزى المحسنين.(3)

11. حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد: اى مخلوقى كه با اندام متناسب ودر محيطى محفوظ آفريده شده اى، در تاريكى هاى رحم وپرده هاى مضاعف خلقت تو از عصاره گل آغاز شده ودر قرارگاه محفوظى تا زمان معينى بودى آن روز كه چنين بودى نه قدرت حركت داشتى نه قدرت پاسخ گويى در تو بود، نه توانايى شنيدن سخن كسى را داشتى، پس از اين قرارگاه به جايى آمدى كه هرگز آن را نديده بودى وراه منافع آن را نمى شناختى بگو چه كسى در مكيدن شير از مادر، تو را هدايت كرده وچه كسى راه هاى وصول به نيازها را به تو نشان داده است ؟(4)

ص: 85

12. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: خداوند برتر وعادل تر وبزرگ تر از آن است كه بنده اش عذر موجهى داشته باشد وبه او اجازه عذرخواهى ندهد، بلكه آن ها در حقيقت عذر موجهى ندارند كه بيان كنند (اگر آن ها عذر داشته باشند وخداوند اجازه ندهد عذرخواهى كنند، خلاف حكمت است)؛

«الله أجلّ وأعْدل وأعْظم من أن يكون لعبده عذر ولا يدَعُه يعتذر بِه ولكنّه فلج ولم يكن له عذر».(1)

13. يكى از روش هاى تربيتى قرآن كريم آميختن انذار به بشارت وتهديد به تشويق است، از اين رو سرنوشت پرهيزكاران را بعد از سرنوشت مجرمان بيان مى كند تا با مقايسه ى اين دو گروه مسائل بهتر درك شود.(2)

14. مواهب بهشتى، بدون حساب به كسى داده نمى شود وبا ادعا وخيال وپندار به دست نمى آيد، بلكه تنها به وسيله ى اعمال صالح فراهم مى شوند. جالب اين كه در آيه 41 روى تقوا تكيه شده ودر آيه 43 و 44 روى عمل، تا بفهماند بهشت از آن مدعيان دورغين نيست وبراى افرادى است كه تقواى آن ها در عمل مشهود است.(3)

15. نظير آيه 46 مرسلات: كلُوا وَتَمَتَّعُوا قَلِيلاً إِنَّكمْ مُجْرِمُونَ آيه 12 محمد است: وَالَّذِينَ كفَرُوا يتَمَتَّعُونَ وَيأْكلُونَ كمَا تَأْكلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَهُمْ

16. نظير آيه 50 مرسلات: فَبِأَى حَدِيثٍ بَعْدَهُ يؤْمِنُونَ آيه 6 جاثيه است: تِلْك آياتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيك بِالْحَقِّ فَبِأَى حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَآياتِهِ يؤْمِنُونَ

ص: 86

فرا خواند وقرآن را بر آنان تلاوت كرد، مشركان در ميان خود شروع به سؤال وجواب كردند وبه طريق انكار وتعجب مى پرسيدند كه محمد چه چيز آورده است ؟ خداوند اين سوره را در پاسخ آنان نازل كرد.(1)

نعمت آفريده قادر بر معاد است، افزون بر اين، نظام دنيا بيهوده خلق نشده، بلكه به منظور رسيدن انسان به زندگى ابدى آفريده شده است.(1)

ه -. «ازواج» جمع «زوج» به معناى جفت وجنس مذكر ومؤنث است وآفرينش انسان از اين دو جنس علاوه بر اين كه ضامن بقاى نسل اوست، سبب آرامش جسم وجان اوست؛ و من ءاياته أن خلق لكم من أنفسكم أزواجا لتسكنوا إليها وجعل بينكم مودّةٍ ورحمةٍ (روم، 21)، وبه تعبير ديگر زن ومرد مكمّل يكديگرند.(2)

و. «سبات» از ماده «سبت» به معناى قطع نمودن است وسپس به معناى تعطيل كار به منظور استراحت آمده وجهت اين كه روز شنبه را «سبت» ناميدند، متأثر از برنامه هاى يهود بوده كه روز شنبه را تعطيل مى كردند. تعبير به «سبات» براى خواب اشاره لطيفى به تعطيل شدن قسمت قابل توجهى از فعاليت هاى جسمى وروحى انسان در خواب است.(3)

ز. عدد هفت در سبعا شدادا ممكن است عدد تكثير واشاره به كرات متعدد آسمان ومجموعه ى منظومه ها وكهكشان ها باشد كه داراى خلقتى محكم وساختمانى عظيم هستند ويا عدد (تعداد)، به اين ترتيب كه آنچه ما از ستارگان مى بينيم، مربوط به آسمان اول است؛ إنّا زينا السماء الدنيا بِزينةٍ الكواكب (صافات، 6) وماوراى آن شش آسمان ديگر وجود دارد كه از دسترس علم بشر بيرون است، جز آن كه به تعبير آيه 15 نوح، اين آسمان ها به صورت طبقاتى پشت سر هم قرار دارند؛ ألم تروا كيف خلق اللّه سبع سمواتٍ طباقا واكثر مفسران معتقدند كه عدد هفت حقيقى است؛ يعنى مخلوقات، جسمانى وهفت طبقه روى يكديگر هستند.(4)

ح. «وهّاج» از ماده «وهج» به معناى نور وحرارتى است كه از آتش صادر مى شود. ذكر اين دو وصف براى خورشيد اشاره به دو نعمت بزرگ است كه خمير مايه ى مواهب مادى اين جهان است (نور وحرارت).(5)

ص: 89

ط. «معصرات» جمع «معصر» به معناى فشار دهنده است كه اشاره به ابرهاى باران زاست؛ گويى خودش را مى فشارد تا آب از درونش فرو ريزد. بعضى نيز آن را به معناى ابرهايى كه آماده ريزش باران است تفسير كرده اند. برخى گفته اند به معناى بادهايى است كه ابرها را مى فشارد.(1)

ى. مقصود از گشوده شدن درهاى آسمان به نظر مرحوم علامه طباطبايى اين است كه درهاى عالم غيب به عالم شهود گشوده مى شود، حجاب ها كنار مى رود وعالم فرشتگان به عالم انسان راه مى يابد.(2)

لكن گروهى گويند: مقصود، شكافته شدن آسمان در آستانه ى قيامت است چنان كه مى فرمايد: واذا السماء انشقّت (انشقاق، 1) و اذا السماء انفطرت.(3)

ك. «سراب» به معناى آب موهوم است كه از دور در بيابان برق مى زند وانسان گمان مى كند آنجا درياى آب است واصولاً هر امر غير واقعى كه به نظر حقيقت برسد نيز به عنوان استعاره سراب گويند.

از اين رو، قرآن كريم اعمال كفار را به سراب تشبيه كرده است: و الّذين كفروا أعمالهم كسرابٍ بِقيعةٍ يحسبه الظمأن ماءً حتى إذا جاءه لم يجده شيئا (نور، 39) ومعناى آيه و سيرت الجبال فكانت سرابا اين است كه كوه ها در قيامت به راه مى افتند ومعلوم مى شود كه سراب بوده است.(4)

پس چرا مى گويد آن ها در باره قيامت اختلاف دارند؟

پاسخ: انكار معاد به صورت مطلق، حتى در ميان مشركان قطعى نيست. زيرا بعضى از آن ها اجمالاً معاد روحانى را قبول داشتند، برخى آن را بعيد مى شمردند؛ هيهات هيهات لما توعدون (مؤمنون، 36) وبعضى در شك بودند؛ بل هم فى شك منها.(1)

3. ميان اين دو نبأ عظيم (امر قيامت وشخصيت حضرت على (علیه السلام) شباهت هاى مختلفى وجود دارد: الف. هر دو جدا كننده ى حق از باطل هستند. ب. هر دو مظهر مهر بر مؤمنان وقهر بر كفار ومجرمان هستند. ج. هر دو آيت بزرگ خداوند متعال هستند. د. هر دو مورد اختلاف ميان مؤمنان وكفار هستند. ه -. ايمان به هر دو شرط ديانت وكفر به آن دو موجب هلاكت است.(2)

4. سؤال بر دو قسم است: گاهى براى درك حقيقت است چنان كه از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) از حقيقت روح يا از حكم انفال وحكم خمر وميسر سؤال كردند؛ يسئلونك عن الروح قُل الروح من أمرِ ربّى (اسراء، 85) و يسئلونك عن الأَنفال قل الأَنفالُ للّه وللرسول (انفال، 1) و يسئلونك عن الخمر والميسِر قل فيهما إثم كبير (بقره، 219)، كه در تمام اين موارد نظاير آن پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به مردم پاسخ مى دهد، وگاهى سؤال از روى عناد ولجاجت است كه در اين صورت خداوند آن ها را تهديد به عذاب مى كند، از اين رو در اين سوره مى فرمايد: كسانى كه از نبأ عظيم سؤال مى كنند به زودى مى فهمند روز قيامت حق است.

در سوره ذاريات آيه 8 تا 12 خطاب به كفار مى فرمايد: شما در باره قيامت در گفتار مختلفى هستيد، وجهت اين كه كفار به قيامت ايمان ندارند واز آن سؤال مى كنند، آن است كه در جهل وغفلت فرو رفته اند؛ إنّكم لفى قولٍ مختلِف * يؤفك عنه من أُفك * قتل الخرّاصون * الّذين هم فى غمرةٍ ساهون * يسئلون أيان يوم الدين. (ذاريات، 7-11)

5. تعبير به «سيعلمون» دلالت بر نزديكى قيامت مى كند وجهت تكرار آن يا تأكيد است، يا جمله اول اشاره به عذاب دنيا وجمله بعدى اشاره به عذاب قيامت دارد، ليكن تفسير اول مناسب تر است.(3)

ص: 91

6. «مهاد» به معناى مكان آماده وصاف ومرتّب است ودر اصل از «مَهْد»، مكانى كه براى استراحت كودك آماده مى كنند، گرفته شده است. انتخاب اين تعبير براى زمين به جهات ذيل است:

الف. قسمت هاى زيادى از زمين نرم وصاف ومرتب است كه انسان مى تواند در آن خانه سازى كند.

ب. نيازهاى بشر به وسيله زمين تأمين مى شود.

ج. مواد زائد را به خود جذب مى كند ومركز دفن اموات است.

د. با حركت خود به دور خورشيد شب وروز وفصول چهارگانه را تشكيل مى دهد و...(1)

7. ممكن است جهت اين كه از زمين به عنوان گهواره ياد شده اين باشد كه زندگى دنيا موقت ومقدمه اى براى زندگى جاويد آخرت است ومى دانيم كه گهواره براى كودك ساخته مى شود تا چند ماهى در آن پرورش يافته براى زندگى در سال هاى بعد آماده شود، نه آن كه تمام عمرش را در گهواره سپرى كند، بنا بر اين زمين وزندگى در دنيا گهواره اى است تا انسان با راهنمايى شريعت براى زندگى ابدى آماده گردد.(2)

8. اگر حواس ما طورى ساخته مى شد كه جهان را چنان كه هست احساس مى كرد چه مى شد؟ در آن صورت خودمان را روى كره اى مى ديديم كه با سرعت عجيبى ضمن چرخيدن بر گِرد خود در مدار معين بر گِرد خورشيد نيز مى گردد وهمچنين است كرات ديگر مانند ماه وستارگان؛ در اين صورت بشر آسايش نداشت وزندگى ممكن نبود.(3)

9. كوه ها افزون بر اين كه ريشه هاى عظيمى در زمين دارند، پناهگاه مطمئنى براى انسان ها هستند كه اگر نبودند دائما زندگى بشر زير ضربات كوبنده ى طوفان ها دستخوش ناآرامى بود، علاوه بر آن كانونى براى ذخيره ى آب ها وانواع معادن گرانبها هستند.(4)

10. از جمع بندى آيات در باره سرنوشت كوه ها در قيامت، به دست مى آيد كه كوه ها مراحلى را طى مى كنند:

ص: 92

الف. كوه ها به حركت در مى آيند؛ و تسير الجبال سيرا. (طور، 10)

ب. از جا كنده مى شود وسخت در هم كوبيده خواهد شد؛ و حُملت الأرض والجبال فدُكتا دكةً واحدةً. (حاقه، 14)

ج. به صورت توده اى از شن هاى متراكم در مى آيد؛ و كانت الجبال كثيبا مهيلاً. (مزمل، 14)

د. به شكل پشم زده شده در مى آيد؛ و تكون الجبال كالعِهْن المنفوش. (قارعه، 5)

ه -. به گرد وغبار تبديل مى شود؛ و بسّت الجبال بسّا * فكانت هباءً منبثّا. (واقعه، 5-6)

و. سرانجام كوه ها از صفحه ى زمين برچيده مى شود؛ فَيذرها قاعا صفصفا.(1)

11. سرّ اين كه كوه ها را همانند ميخ براى زمين قرار داد، آن است كه اگر كوه ها نبودند، زمين قرار نداشت وهمواره در حال لرزش واضطراب بود.(2)

12. همان طور كه مادر دلسوز وپدر مهربان براى خواباندن كودك بازيگوش خود وحفظ سلامت وى، او را با پتو ولحافى مى پوشانند، پروردگار مهربان تر از مادر نيز، انسان ها را به وسيله شب مى پوشاند تا از تلاش بيش از حدّ آنان در زندگى جلوگيرى كند. اگر شب او را مجبور به خواب نمى كرد اين موجود حريص به زودى از بين مى رفت.(3)

13. شب وروز دو نعمت مهم خداوند متعال است. در قرآن كريم هفت مرتبه به شب سوگند ياد شده واين نشانه اهميت آن است. در سوره قصص مى فرمايد: و من رحمته جعل لكم اليل لتسكنوا فيه ولتبتغوا من فضله.(4)

14. آنچه از زمين مى رويد يا تنه دارد يا نه وآنچه تنه ندارد يا دانه اش قابل استفاده است يا خودش. اولى اشجار، دومى حبوبات وسومى سبزيجات است. جمع همه اين ها در اين دو آيه كوتاه آمده است؛ لنخرج به حبّا ونباتا * وجنّات ألفافا.(5)

15. از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) روايت شده كه امّت من به اقتضاى نوع ملكات وصفاتى كه كسب كرده اند در ده صورت محشور مى شوند: در قيافه هاى بوزينه، خوك و... اين مسخ شدن

ص: 93

تلخ ترين نوع جدايى انسان ها از يكديگر است كه مى فرمايد: انّ يوم الفصل كان ميقاتا.(1)

16. تعبير به لفظ «كان» در كان ميقاتا، براى اين است كه بفهماند يوم الفصل از سابق در علم خداوند معين شده بود. به عبارت ديگر در روزى كه عالم آفريده مى شد، موضوع معاد، طرح اصلى وقطعى آفرينش بوده است.(2)

17. قيامت روز جدايى وميعادگاه همگان است؛ إنّ يوْم الفصل كان ميقاتا در آيات ديگر اين دو خصوصيت قيامت به طور جداگانه بيان شده است:

الف. قل إن الاولين والاخِرين لمجموعون إلى ميقات يومٍ معلومٍ. (واقعه، 49-50)

ب. هذا يوْم الفصل الذى كنتم به تكذّبون. (صافات، 21)

ج. لن تنفعكم أرحامكم ولا أولادكم يوْم القيمة يفصل بينكم. (ممتحنة، 3)

18. در آيه 17 نبا مى فرمايد روز جدايى روز وعده همگان است: إِنَّ يوْمَ الْفَصْلِ كانَمِيقَاتا

در آيات ديگر اين روز جدايى را بيشتر توضيح مى دهد: إِنَّ يوْمَ الْفَصْلِ مِيقَاتُهُمْ أَجْمَعِينَ * يوْمَ لاَ يغْنِى مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيئا وَلاَ هُمْ ينْصَرُونَ * إِلاَّ مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ (الدخان، 40 تا 42)

19. در آيه شريفه فتأتون أفواجا مى فرمايد: مردم گروه گروه وارد محشر مى شوند. در آيه ديگر مى فرمايد: و كلّهم اتيه يوم القيمة فردا (مريم، 95)؛ مردم فرد فرد محشور مى شوند. همچنين در جاى ديگر مى فرمايد: يوم ندعوا كل أُناسٍ بإمامهم (اسراء، 71). جمع ميان آيات اين است كه هر گروهى با رهبرش محشور مى شود، اما فرد بودن آنان به دليل اين است كه قيامت مواقف متعددى دارد. ممكن است در مواقف نخستين گروه گروه محشور شوند، ودر مواقف بعدى هر فردى در محكمه عدل الهى قرار گيرد.(3)

20. در آيه 68 زمر سخن از دو نفخه مطرح شده: وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِى السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِى الْأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِيامٌ ينْظُرُونَ

كه در نفخه نخست همه از بين مى روند مگر كسى كه خدا بخواهد. ودر نفخه دوم مردم

ص: 94

زنده ميشوند. نظير جمله ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِيامٌ ينْظُرُونَ آيات ذيل است: يوْمَ ينْفَخُ فِى الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجا (النبإ، 18)

وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَإِذَا هُمْ مِنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ ينْسِلُونَ (يس، 51)

نقد: ممكن است گفته شود، محشور شدن مردم به طور جداگانه از اين جهت است كه هر كسى جداى از همسر وفرزند واقوام وخويشان محشور مى شود ودر گرو اعمال خويش است وبا حشر جمعى منافاتى ندارد. بنا بر اين، ميان آيات تعارضى وجود ندارد تا نيازى به جمع بين مدلول آيات باشد.

ص: 95

پروردگارشان سيراب مى شوند؛ و سقاهم ربهم شرابا طهورا.(1)

ز. كلمه «وفاقا» مصدرى است به معناى اسم فاعل؛ يعنى

«جزاء موافقا»، يا اين كه مضاف در تقدير است؛

«جزاء ذا وفاق»، يا اين كه اطلاق وفاق بر جزا از باب مبالغه است، مانند «زيد عدل». از آن جا كه هيچ گناهى بزرگ تر از شرك نيست، هيچ عذابى هم بزرگ تر از آتش جهنم نيست؛ بنا بر اين، ميان گناه وعذاب موافقت وجود دارد.(2)

ح. مرحوم طبرسى مى فرمايد: مقصود از آيه و كلّ شىء أحصيناه كتابا آن است كه هر چيزى از اعمال را در لوح محفوظ ثبت كرديم ونظير اين آيه است آيه شريفه و كل شىء أحصيناه فى امام مبين.(3)

ط. جمله ربّ السموات والارض تفسير وبيان «ربّك» است ومى خواهد بفهماند ربوبيت خداوند عمومى است وهمه چيز را شامل مى شود وآن ربّى كه پيامبر اتخاذ نموده اختصاصى نيست، بلكه ربّ هر موجودى است. بنا بر اين، سخن مشركان كه گويند براى هر طايفه اى از موجودات، ربّ جداگانه اى است، مردود است.(4)

ى. در اين كه مقصود از «روح» چيست، وجوهى ذكر شده از جمله:

الف. مخلوقى است غير از فرشتگان وبرتر از همه آن ها. ب. جبرئيل. ج. ارواح انسان ها. د. فرشته اى است بالاتر از همه فرشتگان وبرتر از جبرئيل. چنان كه امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«هو ملك اعظم من جبرائيل وميكائيل وكان مع رسول الله وهو مع الائمة (عليهم السلام)».(5)

2. خداوند در آيه للطاغين مأبا، كيفر طغيان گران را بيان نموده است. در آيه اى ديگر نمونه اى از طغيان گران را كه قوم صالح (علیه السلام) بودند معرفى كرده است؛ الّذين طغوا فى البلاد.(1)

3. از تقابل ميان بَرْد وشراب معلوم مى شود كه مقصود از برد، مطلق هر چيز غير نوشيدنى است كه انسان با آن خنك مى شود؛ مثل سايه اى كه در آن استراحت كنند. دوزخيان از تماس با هر گونه خنكى محروم هستند.(2)

4. جمله جزاء وفاقا دلالت بر مطابقت كامل بين جزا وعمل دارد. بنا بر اين، رسيدن انسان به جزا در حقيقت رسيدن به عمل است همچنان كه مى فرمايد: لا تعتذروا اليوم إنما تُجزون ما كنتم تعملون.(3)

5. طغيان گران هيچ گونه اعتقادى به قيامت نداشتند ودر انكار خود اصرار مى ورزيدند. تعبير به «انّ» كه مفيد تأكيد است و «كانوا» كه استمرار در ماضى را مى رساند و «حسابا» به صورت نكره و «كذّابا» كه به معناى افراط در تكذيب است، بيانگر اين واقعيت است.(4)

6. التفات از غيبت «انّهم» به خطاب فلن نزيدكم، اين نكته را مى رساند كه خداوند متعال آن ها را حاضر فرض كرده تا توبيخ وسركوبشان بى واسطه انجام شود.(5)

7. كسى كه وقتى او را به حق دعوت مى كردند چيزى جز بر نفرتش افزوده نمى شد؛ و ما يزيدهم إلا نُفورا در قيامت نيز هر چه فرياد بزند، بر عذابش افزوده خواهد شد؛ فذوقوا فلن نزيدكم إلاّ عذابا.(6)

8. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: آيه شريفه فذوقوا فلن نزيدكم إلاّ عذابا شديدترين آيه اى است كه در قرآن كريم در باره دوزخيان آمده است؛

«هذه الاية أشدُّ ما فى القرآن على أهْل النّار».(7)

9. حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد: در قيامت خداوند حسنات مؤمنان را حساب مى كند وهر حسنه را ده برابر تا هفتصد برابر پاداش مى دهد همان طور كه خداوند در قرآن فرموده:

ص: 99

جزاء من ربّك عطاء حسابا(1). از اين حديث استفاده مى شود كه عطاياى الهى با آن كه جنبه ى تفضل دارد، در عين حال روى حساب اعمال است وتناسب با اعمال شايسته ى انسان ها دارد.(2)

10. پاداش پرهيزكاران وكيفر طغيان گران در آيات شريفه با مقابله ى جالبى بيان شده است:

«مفازا - مرصادا»،

«حدائق واعنابا - احقابا»،

«شرابا طهورا - حميما وغساقا»،

«عطاء حسابا - جزاء وفاقا».(3)

11. جهت اين كه كلمه «حسابا» را بعد از جزاى طاغيان نياورده، بلكه بعد از جزاى طاغيان وپرهيزكاران هر دو آورده، اين است كه مفاد آيه إنّ يوْم الفصل كان ميقاتا را كه در اول گفتار بود تثبيت نموده وبفهماند فصل در آن روز خرافى نيست، بلكه با حساب است.(4)

12. سؤال: چرا خداوند پاداش پرهيزكاران را هم جزا وهم عطا نام نهاد، با اين كه جزا استحقاق را مى رساند وعطا وبخشش عدم استحقاق را افاده مى كند؛ جزاء من ربّك عطاء حسابا؟

پاسخ: چون خداوند به پرهيزكاران وعده ى مزد داده، آن را جزا ناميده واز آنجا كه بندگان از خداوند طلبى ندارند تا او مسئول باشد، از اين رو بخشش ولطف خود را عطا ناميد.(5)

13. با اين كه ملائكه شامل «روح» هم مى شود، باز آن را جداگانه بيان كرد تا جلالت مقام او را بيان كند.(6)

14. در حديثى آمده است: از امام سؤال كردند از آيه من أذن له الرحمن. حضرت فرمود:

«نحن والله المأذون لهم يوم القيمة والقائلون»؛ به خدا سوگند در قيامت به ما اجازه داده مى شود وما سخن مى گوييم. راوى سؤال كرد: شما چه مى گوييد؟ فرمود:

«نمجّد ربّنا ونصلّى على نبينا ونشفع لشيعتنا فلا يردّنا ربّنا»(7)؛ پروردگارمان را ستايش مى كنيم وبر پيامبرمان درود

ص: 100

مى فرستيم وبراى شيعيان خود شفاعت مى كنيم كه خداوند شفاعت ما را ردّ نمى كند.

15. تعبير «صوابا» دليل بر اين است كه اگر ملائكه وروح يا انبيا واوليا براى كسانى شفاعت كنند، آن هم روى حساب است وبى دليل نيست.(1)

16. «حق» به معناى چيزى است كه ثابت است، واقعيت دارد وتحقق مى يابد واين معنا در باره قيامت كاملاً صادق است.(2)

17. انسان در انتخاب راه حق، آزاد است؛ فمن شاء چنان كه فرمود: فمن شاء فليؤمن ومن شاء فليكفر (كهف، 29).

18. از جمله لا يتكلّمون... استفاده مى شود كه در قيامت عظمت وكبريايى حق در حدّى است كه حاضران در آن صحنه، از فرشتگان وروح وانس وجن كه به صف ايستاده اند قدرت سخن گفتن نخواهند داشت مگر اين كه خداوند به آنان اذن دهد وبر طبق حق سخن بگويند.(3)

19. انذار داراى چهار ركن است: انذار كننده، انذار شونده، وسيله انذار ومتعلق انذار.

الف. انذار كنندة ة ة حقيقى خداوند متعال است ومظهر انذار او پيامبران وعلماى راستين اند:

خداوند؛ إنا أنذرناكم عذابا قريبا (نبأ، 40). پيامبران؛ رسلاً مبشّرين ومنذرين (نساء، 165). علماى راستين؛ فلولا نفر من كلّ فرقة منهم طائفة ليتفقّهوا فى الدّين ولينذروا قومهم واذا رجعوا اليهم لعلّهم يحذرون. (توبه، 122)

ب. انذار شونده مردم هستند؛ لينذروا قومهم.

ج. وسيله انذار قرآن كريم است؛ و أُوحى إلى هذا القرءانُ لأنذركم به ومن بلغ. (انعام، 19)

د. متعلق انذار عذاب الهى است؛ خواه عذاب دنيوى باشد، مانند: إنّا أرسلنا نوحا إلى قومه أن أنذر قومك من قبل أن يأتيهم عذاب أليم (نوح، 1) وخواه عذاب اخروى، مانند: فأنذرتكم نارا تلظّى (ليل، 14) و و أنذِرْهم يوْم الحسرة (مريم، 39) و أنذرهم يوم الأزفة. (غافر، 18)

ص: 101

20. تعبير به قدّمت يداه به دليل آن است كه انسان غالب كارها را با دست انجام مى دهد، ولى منحصر به اعمال دست نيست، بلكه شامل ساير اعضا نيز مى شود.(1)

ص: 102

هدايت كنم تا از او بترسى (و گناه نكنى)؟!» * سپس موسى بزرگ ترين معجزه را به او نشان داد! * امّا او تكذيب وعصيان كرد! * سپس پشت كرد وپيوسته (براى محو آيين حق) تلاش نمود! * وساحران را جمع كرد ومردم را دعوت نمود، * وگفت: «من پروردگار برتر شما هستم!» * از اين رو خداوند او را به عذاب آخرت ودنيا گرفتار ساخت! * در اين عبرتى است براى كسى كه (از خدا) بترسد!

د. سابحات از واژه «سبح» به معناى حركت سريع در آب يا در هواست. اين واژه در مورد شنا كردن در آب يا حركت سريع اسب به كار مى رود. تسبيح كه به معناى تنزيه خداوند از عيب ونقص است از همين ريشه است؛ گويى شخصى كه تسبيح مى گويد با سرعت در عبادت خداوند پيش مى رود(1) ، ومنظور از «سابحات» در آيه شريفه فرشتگانى است كه به سرعت فرمان خداوند را اجرا مى كنند.

ه -. مقصود از «راجفة» همان صيحه ى نخستين يا نفخ صور اول است و «رادفة» اشاره به صيحه ى دوم يا نفخ صور ثانى است كه مردم به وسيله آن زنده مى شوند. بنا بر اين، آيه شريفه، نظير آيه 68 زمر است كه مى فرمايد: و نفخ فى الصور فصعق من فى السّموات ومن فى الارض إلاّ من شاء الله ثم نفخ فيه أُخرى فإذا هم قيام ينظرون.(2)

و. «حافرة» از ماده «حفر» در اصل به معناى كندن زمين است واثرى كه از آن باقى مى ماند، «حفره» ناميده مى شود. سمّ اسب را «حافر» مى گويند. چون زمين را حفر مى كند، پس حافره به عنوان كنايه در زندگى مجدد استعمال شده است.(3)

ز. «نخرة» صفت مشبهه است از ماده «نخر» در اصل به معناى درخت پوسيده وتوخالى است كه وقتى باد بر آن مى وزد، صدا مى كند. از اين رو به صدايى كه در بينى مى پيچد «نخير» مى گويند، پس اين كلمه در باره هر موجود پوسيده ومتلاشى شده اى به كار رفته است.(4)

ح. سؤال: با اين كه فرشتگان امور مختلفى را تدبير مى كنند، چرا فرمود آن ها مدبرات امر هستند؟

پاسخ: واژه «امر» جنس است، در اين صورت امر معناى امور را دارد.(5)

ط. نسبت خسران وزيان به رجعت وبازگشت از باب مجاز گويى است؛ كرّة خاسرة وخاسر حقيقى صاحب برگشت است يا اين كه كلمه «خاسرة» به معناى صاحب خسران است.(6)

ص: 105

ى. كلمه «زجرة» به معناى فريادى است كه براى راندن گفته مى شود. در اينجا به معناى نفخه ى دوم است واگر نفخه ى دوم را «زجر» خوانده از اين جهت بوده كه انسان با اين نهيب از نشئه ى مرگ به نشئه ى حيات منتقل مى شود وكلمه «اذا» براى مفاجاة است ونشان مى دهد كه مسئله ى قيامت ناگهان وبه سرعت بر پا مى گردد.(1)

ك. «طوى» يا معناى وصفى دارد از ماده «طى» به معناى پيچيدن، گويى آن سرزمين در قداست وبركت پيچيده شده؛ يا اين كه حضرت موسى (علیه السلام) مى بايست راهى طولانى بپيمايد تا آماده وحى گردد، ولى خداوند اين راه را براى او در هم پيچيد واو را به هدف نزديك ساخت.(2)

ل. «قول» هم به معناى سخن مى آيد، هم به معناى عقيده؛ يقولون ءإنّا لمردودون فى الحافرة در اين آيه خداوند عقيده وسخن آنان را بيان مى كند كه به طور مستمر مى گفتند: آيا ما به زندگى مجدد باز مى گرديم. فعل مضارع «يقولون» دليل بر استمرار است.(3)

م. مشركان، موضوع قيامت وزنده شدن در آن روز را مورد استهزا قرار مى دادند ومى گفتند: اگر ما برگرديم خسارت كرده ايم. پاسخ اين استهزا را در آيه بعد بيان مى كند كه زنده شدن مردم به يك فرمان بستگى دارد؛ فإنّما هى زَجْرة واحدة.(4)

ن. اگر مقصود از تزكى وپاك شدن از طغيان از راه توبه وبازگشت به خداوند باشد، آن وقت اثر مترتب بر آن خشيت است ومنظور از خَشيت همان ترسى است كه هميشه ملازم با ايمان به خداوند است وانسان مؤمن را وادار به اطاعت وترك معصيت مى كند؛ واگر مراد پاك شدن به وسيله طاعت وترك معصيت باشد، جمله و أهديك... عطف تفسيرى خواهد بود.(5)

ص. خوف وخشيت هر دو به معناى ترس است، راغب گويد: خشيت ترس آميخته با تعظيم است ودر بيشتر موارد از روى علم ومعرفت است؛ زيرا قرآن مى فرمايد: انما يخشى

ص: 106

الله من عباده العلمؤا (فاطر، 28)، ليكن برخى گفته اند: اين مطلب كليت ندارد؛ زيرا قرآن مى گويد: و تجارة تخشون كسادها (توبه، 24) و اذا لَأمسكتم خشية الانفاق (اسراء، 100). بنا بر اين، تعظيم به جهت مضاف اليه است.(1)

6. فرشتگان روح كفار را به شدّت قبض مى كنند وروح مؤمنان را به آرامى؛ زيرا نزع به معناى گرفتن شديد است و «غرقا» تأكيد آن است و «نشط» خارج ساختن روح به نرمى و «نشطا» تأكيد آن است.(1)

حضرت على (علیه السلام) در تفسير جمله و النازعات غرقا فرموده اند: منظور فرشتگانى است كه ارواح كفار را از بدنشان به شدت بيرون مى كشند آن چنان كه تيرانداز كمان را تا آخرين مرحله مى كشد.(2)

7. فرشتگان سبب هاى ملكوتى حوادث عالم هستند. ما در حادثه ى مرگ فقط سبب هاى ظاهرى را مى بينيم، ولى بايد دانست كه بالاتر از آن، سبب هاى ملكوتى كار مى كنند. فرشتگان عهده دار قبض روح انسان ها، فشار وسؤال قبر، اجراى ثواب، ثبت اعمال وراهنمايى صالحان به بهشت وبدكيشان به جهنم، وآوردن وحى براى رسولان هستند، البته وساطت فرشتگان تنها منحصر به عالم ملكوت نيست، بلكه در حوادث مادى ومشهود اين عالم نيز دخيل هستند. مثلاً در موضوع مرگ قرآن كريم گاهى مرگ را به خدا وگاهى به فرشتگان نسبت مى دهد چنان كه ما موضوع نوشتن را گاهى به قلم، گاهى به دست وگاهى به انسان اسناد مى دهيم.(3)

8. دل هاى كفار كه در دنيا لرزان نيست، در قيامت لرزان است؛ قلوب يومئذ واجفة، اما دل هاى مؤمنان كه در دنيا لرزان است؛ وجلت قلوبهم (انفال، 2)، در قيامت آرام است؛ لا خوف عليهم ولا هم يحزنون. (بقره، 262)

9. «ساهره» از واژه «سهر» به معناى شب بيدارى است واز آنجا كه حوادث وحشتناك، خواب شبانه را از چشم مى برد وزمين قيامت نيز بسيار هول انگيز است، كلمه «ساهره» به عرصه محشر اطلاق شده است.(4)

10. در اين آيات (15-26) به داستان يكى از طاغيان بزرگ اشاره كرده تا هم مشركان بدانند كه افراد نيرومندتر از آن ها نتوانستند در برابر خشم الهى مقاومت كنند وهم مؤمنان را

ص: 108

دلگرم كند كه از برترى نيروى ظاهرى دشمن نهراسند؛ زيرا در هم كوبيدن آن ها براى خداوند سهل وآسان است.(1)

11. اين داستان، استدلال بر وقوع قيامت نيز هست؛ چون هلاكت فرعون دليل بر حقانيت رسالت موسى (علیه السلام) از جانب خداوند است واين رسالت تمام نمى شود مگر با ربوبيت خداوند (و ربوبيت خداوند تمام نمى گردد مگر اين كه قيامتى باشد وطغيان گران را كيفر دهد.)(2)

12. نداى پروردگار به حضرت موسى (علیه السلام) بعد از مراجعت از مدين بود كه در شب تاريك راه را گم كرد، آتشى ديد، به طور سينا رفت تا آتش بياورد گرم شوند وراه را پيدا كنند، خطاب الهى رسيد: إنّى أنا ربّك فاخلع نعليك إنّك بالواد المقدّس طوى.(3)

13. قرآن كريم علت رفتن به سوى فرعون را طغيان ذكر مى كند واين نشان مى دهد كه يكى از اهداف بزرگ پيامبران الهى هدايت طغيان گران يا مبارزه ى قاطع با آن هاست.(4)

14. دعوت فرعون را با ملايم ترين تعبير دستور مى دهد ومى فرمايد: به او بگو: آيا ميل دارى پاك وپاكيزه شوى ؟ شبيه تعبيرى كه در آيه 44 سوره طه آمده است؛ فقولا له قولالينا.(5)

15. اثر طغيان انتخاب حيات دنيا است واثر خوف مقابل طغيان است، پرهيز از دنيا پرستى است.(6)

16. خشيت، زمينه ترس است؛ زيرا افرادى هستند كه از شنيدن خبر قيامت هيچ متأثر نمى شوند وبعضى اين زمينه را دارند كه اگر بشنوند دچار ترس مى شوند، همين زمينه عبارت است از خشيت نه ترس فعلى، چون ترس قبل از انذار معنا ندارد.(7)

17. تعبير هل لك إلى أن تزكى اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه رسالت انبيا براى پاك سازى انسان ها وباز گرداندن طهارت فطرى نخستين به آن هاست. در ضمن نمى گويد

ص: 109

من تو را پاك مى كنم، بلكه مى فرمايد: مايلى پاكى را پذيرا شوى ؟ اين نشان مى دهد كه پاك شدن بايد به صورت خودجوش باشد نه تحميل از بيرون، وتا خود شخص تصميم بر تطهير نفس نداشته باشد، عوامل بيرونى مؤثر نخواهند بود.(1)

18. ذكر هدايت بعد از پاك شدن دليل بر اين است كه بايد در آغاز شستشويى كرد، سپس به كوى دوست قدم نهاد.(2)

19. تعبير به «ربّك» براى اين است كه بفهماند تو را به سوى كسى هدايت مى كنم كه مربّى وپرورش دهنده ى تو است، چرا از مسير سعادت مى گريزى.(3)

20. خشيت وخداترسى نتيجه ى هدايت به سوى خداست. زيرا هرگز خشيت بدون معرفت حاصل نمى شود، از اين رو مى فرمايد: إنّما يخشى اللّه من عباده العلمؤا.(4)

21. حضرت موسى (علیه السلام) نخست سراغ هدايت عاطفى فرعون مى رود بعد هدايت عقلى ومنطقى از طريق نشان دادن معجزه بزرگ، واين مؤثرترين راه تبليغ است.(5)

22. نمونه نشانه بزرگ كه حضرت موسى به فرعون نشان داد: فأَرَاهُ الاْيةَ الْكبْرَى

در آيات ذيل بيان شده است:

فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِى ثُعْبَانٌ مُبِينٌ * وَنَزَعَ يدَهُ فَإِذَا هِى بَيضَاءُ لِلنَّاظِرِينَ (الشعراء، 32 و 33)

23. نمونه اى از تكذيب وعصيان فرعون: فَكذَّبَ وَعَصَى

در آيات ذيل بيان شده است:

قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلها غَيرِى لَأَجْعَلَنَّك مِنَ الْمَسْجُونِينَ (الشعراء، 29)

فَلَمَّا جَاءَهُمْ مُوسَى بِآياتِنَا بَينَاتٍ قَالُوا مَا هذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُفْتَرًى وَمَا سَمِعْنَا بِهذَا فِى آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ (القصص، 36)

24. به راستى عجيب است كه طاغيان خيره سر هنگامى كه بر مركب غرور سوار مى شوند، هيچ حد ومرزى را نمى شناسند حتى به ادعاى خدايى نيز قانع نيستند، بلكه مى خواهند

ص: 110

(خداى خدايان) باشند؛ انا ربّكم الاعلى.(1)

25. با اين كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) همه مردم را انذار مى كند، اما تنها اهل خشيت از انذار او بهره مند مى شوند.(2)

26. حوادثى كه در دنيا رخ مى دهد مايه ى عبرت براى انسان است. حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد: از جمله عبرت هاى دنيا اين است كه انسان در حالى كه نزديك است آرزويش را دريابد، اجلش فرا مى رسد!؛

«و من عِبَرِها أنّ المرء يشرف على أمله فيقتطعه حضور أجله»(3)، در بيان ديگر مى فرمايد: از جمله عبرت هاى دنيا آن است كه شخصى كه (ديروز) مورد ترحم بود (امروز) مورد غبطه است وشخصى كه (ديروز) مورد غبطه بود، (امروز) مورد ترحم است؛

«و من عِبَرها أنّك ترى المرحوم مغبوطا والمغبوط مرحوما».(4)

27. در نادانى فرعون همين بس كه سلطنت زودگذر، باعث غرور او مى شود ومى گويد: بر فرض اين كه موسى خدايى داشته باشد در جنب خدايى من كوچك است ومن ربّ اعلاى شما هستم.(5)

28. امام باقر (علیه السلام) فرمود: فاصله ى دعاى موسى (علیه السلام) بر هلاكت فرعون با زمانى كه دعا به اجابت رسيد، چهل سال بود.(6)

29. از آيه فاخذه الله نكال الاخرة والاولى استفاده مى شود كه خداوند نسبت به طغيان گران امهال دارد، اما اهمال ندارد، از اين رو فرعون وقومش را هم در دنيا گرفتار غرق نمود كه نكال اولى است؛ فاغرقناهم فى اليمّ (اعراف، 130) هم در آخرت گرفتار عذاب مى كند كه نكال آخرت است؛ ويوم تقوم الساعة أدخلوا ءال فرعون أشدّ العذاب.(7)

30. عقوبت فرعون در دنيا وآخرت: فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَكالَ الاْخِرَةِ وَالْأُولَى

در آيات ذيل بيان شده است:

ص: 111

كدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كذَّبُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَكلٌّ كانُوا ظَالِمِينَ (الأنفال، 54)

النَّارُ يعْرَضُونَ عَلَيهَا غُدُوّا وَعَشِيا وَيوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ (غافر، 46)

ص: 112

طغيان گران وخدا ترسان در قيامت.

ب. ءأنتم اشد خلقا ام السماء؛ خلقت آسمان يقينا مهم تر از خلقت انسان است؛ وقتى خداوند قادر باشد آسمان ها را خلق كند، بر خلقت مجدد شما قطعا قدرت دارد. قرآن مى فرمايد: لخلق السموات والارض اكبر من خلق الناس (غافر، 57) چنان كه مى فرمايد: أوليس الّذى خلق السموات والارض بقادرٍ على أن يخلق مثلهم (يس، 81). بنا بر اين، نبايد در موضوع قيامت ترديد كرد.(1)

ج. منظور از من يرى در آيه 36 نازعات: وَبُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يرَى گمراهان هستند: وَبُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغَاوِينَ (الشعراء، 91)

د. در اين كه مقصود از «مقام رب» چيست، سه نوع تفسير بيان شده است:

1. مواقف قيامت.

2. علم خداوند ومقام مراقبت او، كه امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«مَن علم أن الله يراه ويسمع ما يقول ويعلم ما يعمله من خيرٍ أو شرٍّ فيحجزه ذلك عن القبيح من الأعمال، فذلك الّذى خاف مقام ربّه ونهى النفس عن الهوى».(2)

3. مقام عدالت او.(3)

شب وروز به نور خورشيد وغروب آن وابسته است كه امر آسمانى است.(1)

3. «طامّة» به معناى عاليه وغالبه است وهر داهيه وبلايى كه انسان ها از دفع آن عاجز باشند آن را «طامّه» گويند، واز آنجا كه قيامت داهيه اى است كه از هر داهيه ى ديگر عالى تر است وبه هر داهيه اى غالب است آن را طامّه گويند.(2)

4. جهت اين كه فرمود كسى كه از خداوند بترسد ونفس را از هوا نهى كند، ونفرمود پيروى نفس را ترك مى كند، اين است كه بفهماند انسان ضعيف است وچه بسا نادانى او را به معصيت وادار كند بدون اين كه نسبت به خداوند استكبار داشته باشد، پس او نمى تواند به طور كلى هواى نفس را ترك كند، همين كه در مقام نهى خود از معصيت باشد، خداوند هم واسع المغفرة است.(3)

5. در آيات 37 تا 39 قرآن كريم مى فرمايد: كسى كه طغيان كند وزندگى دنيا را ترجيح دهد، جايگاه او دوزخ است؛ فاما من طغى * وءاثر الحيوة الدنيا * فإنّ الجحيم هى المأوى ودر آيه 17 فرعون را به عنوان نمونه ى شخص طغيان گر معرفى كرد: اذهب إلى فرعون إنّه طغى. بنا بر اين، از مجموع اين آيات به خوبى استفاده مى شود كه جايگاه فرعون دوزخ است.

6. در اين سوره خداوند به كسى كه از مقام او بترسد بهشت را وعده داد؛ و أما من خاف مقام ربه... فإن الجنة هى المأوى ودر سوره الرحمن آيه 46 به كسى كه از مقام او بترسد دو بهشت را وعده داده است؛ و لمن خاف مقام ربّه جنّتان.

7. ترس از مقام خداوند ترس از عمل خود انسان است؛ زيرا سه نوع ترس وجود دارد:

1. ترس طبيعى؛ مثل اين كه گاهى انسان در برابر فردى مسلح قرار مى گيرد ومى ترسد كه به او حمله كند.

2. گاهى انسان در برابر قاضى نشسته وقاضى چند سؤال از او مى كند، ترس از قاضى ناشى از عمل خود انسان است.

ص: 115

3. گاهى ترس مانند ترس شاگرد از استاد است كه شاگرد در برابر عظمت استاد حرف نمى زند، اين ترس به جهت عظمت است. بنا بر اين، ترس از مقام خداوند ناشى از عمل خود انسان است ودر باره نوع انسان ها اين چنين است، ليكن ترس اولياى الهى از خداوند به جهت عمل نيست؛ زيرا آنان عمل غير شايسته اى ندارند تا از آن بترسند، بلكه ترس آنان ناشى از عظمت پروردگار است.

8. جهت اين كه فرمود از قيامت از تو مى پرسند؛ يسألونك ونفرمود پرسيدند، بدين منظور است كه اين سؤالى است كه هميشه مى پرسند. چون مشركان بعد از شنيدن داستان قيامت، هميشه از پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى خواستند تاريخ دقيق قيامت را بيان كند.(1)

9. نظير آيات 42 تا 44 نازعات: يسْأَلُونَك عَنِ السَّاعَةِ أَيانَ مُرْسَاهَا * فِيمَ أَنْتَ مِنْ ذِكرَاهَا * إِلَى رَبِّك مُنْتَهَاهَا

آيه 187 اعراف است: يسْأَلُونَك عَنِ السَّاعَةِ أَيانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّى

ص: 116

سپس راه را براى او آسان كرد، * بعد او را ميراند ودر قبر پنهان نمود، * سپس هرگاه بخواهد او را زنده مى كند! * چنين نيست كه او مى پندارد؛ او هنوز آنچه را (خدا) فرمان داده، اطاعت نكرده است! * انسان بايد به غذاى خويش (و آفرينش آن) بنگرد! * ما آب فراوان از آسمان فرور ريختيم، * سپس زمين را از هم شكافتيم، * ودر آن دانه هاى فراوانى رويانديم، * وانگور وسبزى بسيار، * وزيتون ونخل فراوان، * وباغ هاى پردرخت، * وميوه وچراگاه، * تا وسيله اى براى بهره گيرى شما وچهارپايانتان باشد! * هنگامى كه آن صداى مهيب [= صيحه ى رستاخيز] بيايد، (كافران در اندوه عميقى فرو مى روند)! * در آن روز كه انسان از برادر خود مى گريزد، * واز مادر وپدرش، * وزن وفرزندانش؛ * در آن روز هر كدام از آن ها وضعى دارد كه او را كاملاً به خود مشغول مى سازد! * چهره هايى در آن روز گشاده ونورانى است، * خندان ومسرور است؛ * وصورت هايى در آن روز غبارآلود است، * ودود تاريكى آن ها را پوشانده است، * آنان همان كافران فاجرند!

شأن نزول

امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: اين آيات در مورد مردى از بنى اميه نازل شده كه نزد پيامبر (صلی الله علیه و آله) نشسته بود، در همان حال «عبدالله بن ام مكتوم» وارد شد. هنگامى كه چشمش به عبدالله كه نابينا بود افتاد، خود را جمع كرد وقيافه درهم كشيد وصورت خود را بر گردانيد. خداوند اين آيات را نازل كرد وعمل او را مورد ملامت قرار داد.(1)

ب. جمله اما من استغنى دو گونه تفسير شده است:

1. آيا كسى كه خود را بى نياز از ايمان وعلوم ومعارف قرآنى تو مى داند به او روى مى آورى ؟

2. آيا كسى كه خود را صاحب ثروت مى داند به او توجه مى كنى ؟(1)

ج. «سفرة» جمع «سافر» از ماده «سَفَر» به معناى پرده بردارى از چيزى است، از اين رو به كسى كه ميان اقوام رفت وآمد دارد تا مشكلات آن ها را حل كند واز مبهمات، پرده بردارد، «سفير» گويند ومقصود از سفره، فرشتگان الهى است كه سفيران الهى يا كاتبان وحى او هستند.(2)

د. «بررة» جمع «بارّ» از واژه «برّ» در اصل به معناى وسعت وگستردگى است، از اين رو به صحراهاى وسيع «برّ» به فتح باء گفته مى شود واز آنجا كه افراد نيكوكار وجودى گسترده دارند وبركات آن ها به ديگران مى رسد، به آن ها «بارّ» گفته شده است، البته منظور از نيكوكارى در آيه، اطاعت فرمان الهى وپاكى از گناه است.(3)

ه -. جمله قتل الانسان ما أكفره از بدترين انواع نفرين ودر اصطلاح عرب از هر نفرين ديگر شنيع تر است.(4)

و. «حدائق» جمع «حديقة» به معناى باغى است كه اطراف آن ديوار ومحفوظ باشد ودر اصل به معناى قطعه زمينى است كه داراى آب است. اين واژه از «حدقة» گرفته شده كه دائما آب در آن جارى است.(5)

ز. «غُلب» جمع «اغلب» و «غُلباء» به معناى گردن كلفت است ودر اصل از ماده «غلبه» گرفته شده است، در اين آيه به معناى درختان بلند وتنومند آمده است.(6)

ص: 119

قائل است. هنگامى كه در سرزمينى براى تبليغ اسلام پذيرش بيشترى وجود دارد، نبايد نيروى خود را در جاهايى كه تبليغ پذيرى ضعيف است مصروف بداريم.(1)

8. تنها اهل ايمان از تذكر بودن قرآن بهره مند مى شوند؛ فتنفعه الذّكرى نه كسى كه كافر ومعاند است، از اين رو مى فرمايد: و ننزّل من القرءان ما هو شفاء ورحمة للمؤمنين ولا يزيد الظالمين الاّ خسارا.(2)

9. تعبير فمن شاء ذكره اشاره است به اين كه اكراه واجبارى در كار نيست ودليلى است بر آزادى انسان كه تا نخواهد هدايت شود نمى تواند از قرآن بهره ببرد.(3)

10. ذكر به معناى يادآورى چيزى است كه فراموش شده؛ بنا بر اين، قرآن كريم وانبياى الهى امور فطرى را به بشر يادآور مى شوند نه اين كه به بشر تعليم دهند خداوند وجود دارد.(4)

11. كار قرآن كريم نوسازى انسان است. اين نوسازى به وسيله تذكر وتزكيه صورت مى گيرد. تذكر عقل ووجدان را بيدار مى كند، وتزكيه انسان را از رذائل وآلودگى ها پاك مى كند.(5)

12. تعبير فى صحف مكرّمة نشان مى دهد كه آيات قرآنى قبل از نزول بر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در الواحى نوشته شده بود وفرشتگان آن را با خود مى آوردند.

13. قرآن كريم منزه از تحريف وبالاتر از آن است كه دست ناپاكان به آن برسد؛ مرفوعةٍ مطهّرةٍ.(6)

14. از جمله بأيدى سَفَرة... استفاده مى شود كه براى وحى فرشتگان مخصوصى است كه متصدّى حمل صحف ونيز رساندن آن به پيامبرند، پس مى توان گفت: اين فرشتگان، ياران جبرئيل هستند وتحت امر او كار مى كنند، از اين رو اين مطلب مؤيد جمله مطاعٍ ثَم أمينٍ (تكوير، 21) است.(7)

ص: 121

15. بزرگ ترين نعمت خداوند بر بشر، قرآن كريم ورهبران معصوم است كه براى هدايت بشر آمدند، اما برخى از انسان ها قرآن را افترا ودروغ خواندند وبه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نسبت سحر وجنون دادند وامامان معصوم را كشتند واين بزرگ ترين كفران نعمت است؛ قُتل الانسانُ ما أكفره.(1)

16. نكره آمدن كلمه «نطفة» به منظور تحقير آن است؛ يعنى انسان از نطفه اى خوار وبى مقدار آفريده شده وكسى كه اصل او از نطفه ى بى ارزش است حق ندارد با كفر خود طغيان كند واز اطاعت، استكبار بورزد.(2)

17. آيات من أى شىءٍ خَلَقه... برنامه ى جامعى براى خودسازى است؛ زيرا مانع خودسازى كبر وغرور است وبا توجه به اين كه انسان به اصل خلقت خود اگر دقت كند، غرور وكبر او از بين مى رود. علاوه بر آن دقت در طعام ظاهرى وبه طريق اولى دقت در طعام روحى نيز راهى براى خودسازى است.

امام مجتبى (علیه السلام) مى فرمايد:

«عجبتُ لمن يتفكر فى مأكوله كيف لا يتفكر فى معقوله فيجنّب بطنه ما يؤذيه ويودع صدره ما يرديه»؛ عجب دارم از كسى كه به غذاى جسم خود مى انديشد اما در غذاى روح خويش دقت نمى كند، از خوراك زيانبار پرهيز مى كند، ليكن قلب خود را با مطالب مهلك آكنده مى سازد.(3)

18. ممكن است به ذهن بيايد كه وقتى خلقت وتقدير از هر جهت به انسان احاطه دارد، ديگر انسان در افعالش اختيارى ندارد؛ زيرا از پيش تقدير وتعيين شده است. جمله ثم السبيل يسّره، اين شبهه را برطرف مى كند كه گرچه خلقت وتقدير به دست خداوند است، ولى منافات ندارد كه خود انسان هم اختيار داشته باشد وراه را خداوند آسان نموده باشد.(4)

19. از اين كه مى فرمايد: راه را براى انسان آسان ساخت ونمى فرمايد او را مجبور بر پيمودن اين راه كرد، تأكيد ديگرى بر مسأله ى آزادى اراده واختيار انسان به دست مى آيد.(5)

ص: 122

20. اماته (ميراندن) به طور حتم كار خداست، ولى مسأله پنهان ساختن در قبر، به ظاهر كار انسان است، اما از آنجا كه عقل وهوش لازم براى اين كار وهمچنين وسائل ديگر را خداوند فراهم ساخته، اين كار به او نسبت داده شده است؛ فأقبره.(1)

21. حضرت رضا (علیه السلام) مى فرمايد: علت دفن مرده آن است كه بوى جسد مرده زنده ها را آزار ندهد؛ علاوه بر اين، هنگامى كه بدن مستور باشد، ديگر دوستان ناراحت ودشمنان خوشحال نمى گردند.(2)

22. مرگ در شمار نعمت هاى الهى است از اين رو مى فرمايد: خداوند انسان را از نطفه خلق كرد، وراه را براى او آسان ساخت، سپس او را ميراند. چنان كه به مسأله ى نعمت بودن مرگ در آيه كل من عليها فان * ويبقى وجه ربّك ذوالجلال والاكرام * فباى الاء ربّكما تكذبان اشاره شده است.(3)

23. از اين كه فرمود هر زمانى كه خداوند بخواهد انسان ها را در قيامت زنده ومحشور مى سازد، معلوم مى شود كه تاريخ قيامت را هيچ كسى جز خداوند نمى داند؛ إذا شاء أنْشره.(4)

24. پس از اين كه خداوند نعمت هاى خود را بيان مى كند كه او مردم را آفريد وراه را براى آنان آسان ساخت و... گويا كسى مى پرسد: حال كه بدين قرار است، آيا انسان در برابر اين همه نعمت ها سپاس گزارد؟ پاسخ مى دهد: (كلاّ)؛ نه، انسان هرگز آنچه را خداوند دستور داده انجام نداد.(5)

25. مقصود از نگاه كردن به طعام، تماشاى ظاهرى آن نيست، بلكه نگاه واقعى مقصود است كه انسان دقت كند وببيند خالق اين نعمت ها كيست ؟ يا دقت كند كه اين طعام حلال است يا حرام ؟ و...(6)

26. مقصود از طعام همان غذاى جسمانى است، ولى غذاى روح را نيز از طريق قياس اولويت مى توان استفاده كرد؛ زيرا انسان تركيبى از روح وجسم است همان گونه كه جسم

ص: 123

نيازمند به غذاست، روح نيز محتاج به تغذيه است. چنان كه در برخى از روايات علم ودانش غذاى روح انسان معرفى شده كه وى بايد بنگرد از چه كسى استفاده كرده است؛ امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد:

«علمه الذى يأخذه عمن يأخذه».(1)

27. با اين كه نعمت طعام يكى از نعمت هاى غير قابل شمارش است كه خداوند براى رفع نياز انسان فراهم كرده، دستور مى دهد اگر در همين يك نعمت مطالعه كند، وسعت تدبير ربوبى را مشاهده مى كند؛ تدبيرى كه عقل بشر را متحير مى سازد.(2)

28. تعبير به «حبّا» به صورت نكره، دليل بر بيان عظمت ويا تنوع انواع اين دانه هاست. دانه هايى كه اگر يك سال بر اثر خشكسالى قطع شود، قحطى وگرسنگى تمام جهان را فرا مى گيرد وانسان ها در زحمت فرو مى روند.(3)

29. واژه «ابّ» به معناى گياهان خودرو وچراگاه است. هنگامى كه از خليفه ى دوم معناى اين كلمه را پرسيدند، اظهار بى اطلاعى كرد. جاى اين سؤال هست كه چگونه كسى كه به عنوان خليفه وپيشواى مسلمين مى خواهد حكومت كند، معناى كلمه اى را از قرآن كريم نداند؟ اين خود دليل است كه رهبر بايد در هر زمانى، الهى ومعصوم ومنزّه از گناه وجهل باشد.(4)

30. وقتى قرآن كريم نعمت مادى را بيان مى كند انسان را در رديف حيوان معرفى مى كند: متاعا لكم ولانعامكم، اما وقتى كه نعمت علم ودانش را بيان مى كند، انسان را در رديف فرشتگان مى آورد: شهد الله أنّه لا إله إلاّ هو والملئكةُ وأُولوا العلم قائما بالقسط.

31. هول ووحشت قيامت به اندازه اى است كه انسان از نزديك ترين افراد فرار مى كند. بعضى هم گفته اند انسان از پدر ومادر يا برادرى فرار مى كند كه اهل ايمان نيست. بعضى نيز گفته اند: فرار به دليل ترس از آن است كه مبادا حقوقى به گردن او داشته باشند وبخواهند از او مطالبه كنند. وجه اول از وجوه سه گانه مناسب تر است.(5)

ص: 124

32. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: در سه موطن هيچ كس از ديگرى ياد نمى كند: نزد ميزان سنجش اعمال، تا ببيند آيا ميزانش سنگين است يا سبك؛ سپس بر صراط، تا ببيند از آن مى گذرد يا نه؛ وبعد به هنگامى كه نامه ى عمل را به دست او مى دهند، تا ببيند به دست راست او مى دهند يا دست چپ؛

«عند الميزان حتى ينظر أيثقل ميزانه أم يخف وعند الصراط حتى ينظر أيجوزه أم لا، وعند الصحف حتى ينظر بيمينه يأخذ الصحف أم بشماله...». زيرا قرآن مى فرمايد: لكلّ امرىءٍ منهم يومئذٍ شأن يغنيه.(1)

33. قيافه وچهره ى انسان در قيامت آينه ى دل اوست؛ هم مسرت درونى در او جلوه مى كند، وهم اندوه وگرفتارى؛ وجوه يومئذٍ مُسْفِرة و وجوه يومئذٍ عليها غَبَرة.(2)

34. آيه 41 عبس درباره كفار: وَوُجُوهٌ يوْمَئِذٍ عَلَيهَا غَبَرَةٌ * تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ نقطه مقابل آيه 26 يونس درباره مومنان است:

لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيادَةٌ وَلاَ يرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلاَ ذِلَّةٌ أُولئِك أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

35. از كسانى كه صورت هاى آن ها در قيامت سياه است به اسم اشاره دور «أُولئك» تعبير نمود، براى آن كه به دورى آن ها از رحمت الهى اشاره كند؛ اولئك هم الكفرة الفجرة.(3)

36. تمام كسانى كه صورت هاى آن ها در قيامت سياه مى شود، كافر وفاجر هستند. جمع محلى به الف ولام دلالت بر عموم دارد؛ الكفرة.(4)

ص: 125

ص: 126

صاحب عرش، مقام والايى دارد! * در آسمان ها مورد اطاعت (فرشتگان) وامين است! * ومصاحب شما [- پيامبر] ديوانه نيست! * او (جبرئيل) را در افق روشن ديده است! * واو نسبت به آنچه از طريق وحى دريافت داشته بخل ندارد! * اين (قرآن) گفته ى شيطان رجيم نيست! * پس به كجا مى رويد؟! * اين قرآن چيزى جز تذكرى براى جهانيان نيست، * براى كسى از شما كه بخواهد راه مستقيم در پيش گيرد! * وشما اراده نمى كنيد مگر اين كه خداوند - پروردگار جهانيان - اراده كند وبخواهد!

د. در اين كه آيا در قيامت، حيوانات محشور مى شوند يا خير، دو نظريه است:

1. بعضى گفته اند: در قيامت حيوانات وحشى نيز مانند انسان ها محشور مى شوند، آن ها نيز در عالم خود ودر حدود آگاهى خويش مسئوليت هايى دارند واگر ظلم وستمى به يكديگر كرده باشند، قصاص مى شوند، آيه و ما من دابّةٍ فى الأرض ولا طائرٍ يطير بجناحيه إلاّ أُمم أمثالكم (انعام، 38) نيز اين احتمال را تأييد مى كند، اما اين كه حيوانات بعد از محشور شدن چه وضعى دارند، در قرآن كريم وروايات معتبر چيزى كه از اين حقيقت پرده بردارد نيامده است.(1)

2. بعضى ديگر گفته اند: اين كه بعضى از مفسران گفته اند: حشر حيوانات به منظور قصاص وتلافى رنج هاست، با اصول عقلى ودينى موافق نيست؛ زيرا حشر در قيامت وحساب وپاداش از نتايج اختيار وتكليف است وحيوانات هم كه مكلف نيستند، از اين رو بعضى گفته اند: محشور شدن حيوانات مربوط به قيامت نيست، بلكه از نشانه هاى قبل از قيامت است كه بر اثر زلزله هاى پى در پى حيوانات وحشى از لانه ى خود بيرون مى آيند.(2)

ه -. آيه شريفه إذا المؤدة سئلت به سه صورت تفسير شده است:

1. اشاره دارد به عمل جاهليت كه دختران خود را زنده به گور مى كردند كه مى فرمايد: و إذا بُشّر أحدهم بالأُنثى ظلّ وجهه مسوّدا وهو كظيم... أم يدسّه فى التراب. (نحل، 58-59)

2. در برخى از روايات در تفسير اين آيه توسعه داده شده تا آنجا كه شامل هر گونه قطع رحم، يا قطع مودت اهل بيت (عليهم السلام) مى شود.

3. منظور قرابت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است كه در قيامت سؤال مى شود با ذوى القربى پيامبر (صلی الله علیه و آله) چه كرديد؟ وبه چه جرمى آن ها را كشتيد؟(3)

البته ظاهر آيه همان تفسير اول است.

و. جمله علمتْ نفس ما أحْضرت جواب جمله هاى شرطيه ى قبل است. مانند: إذاالشّمس كوّرت وآيات بعد؛ چنان كه جمله إنّه لقوْل رسولٍ كريم جواب سوگندهاى

ص: 129

گذشته است، مانند: فلا أقسم بالخُنّس....(1)

ز. در اين كه منظور از سوگند به شب هنگامى كه پشت كند وبه ستارگانى كه باز مى گردند وبه صبح هنگامى كه نقاب از چهره بر مى دارد چيست ؟ بسيارى از مفسران معتقدند كه اشاره به پنج ستاره ى منظومه ى شمسى است كه با چشم غير مسلح ديده مى شود (عطارد، زهره، مريخ، مشترى وزحل) چنان كه در حديثى از حضرت على (علیه السلام) نقل شده است.(2)

ح. اين كه قول را به جبرئيل به عنوان رسول نسبت داده مى فهماند كه در حقيقت قول از آن خود خداوند است.(3)

ط. منظور از رسول كريم در آيه 20 تكوير: إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كرِيمٍ * ذِى قُوَّةٍ عِنْدَ ذِى الْعَرْشِ مَكينٍ

جبرئيل است به دليل آيه 97 بقره كه مى فرمايد: قُلْ مَنْ كانَ عَدُوّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِك بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقا لِمَا بَينَ يدَيهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ

ى. در آيه 19 تا 21 جبرئيل را به شش صفت توصيف كرده است:

1. «رسول»؛ كه مى فهماند او قرآن را به پيامبر وحى مى كند. 2. «كريم»؛ يعنى او داراى كرامت است. 3. «ذى قوة»؛ يعنى او داراى قوت وقدرت است. 4. «مكين»؛ يعنى داراى منزلت ومكانت است. 5. «مطاع»؛ يعنى زير دستانش از او اطاعت مى كنند. 6. «امين»؛ يعنى در وحى خيانت نمى كند.(4)

ك. در معناى جمله و ما تشاؤن إلاّ أن يشاء الله وجوهى بيان شده از جمله:

1. نمى خواهيد استقامت بر حق را مگر آن كه پيش از آن خداوند خواسته باشد؛ زيرا او شما را خلق كرده وشما را به راه حق مكلّف ساخته است؛ بنا بر اين، مشيت شما در پرتو مشيت اوست وشما استقلالى نداريد..

2. بعضى گفته اند: آيه شريفه خطاب به كفار است؛ يعنى شما اسلام را نمى خواهيد مگر آن

ص: 130

كه خداوند شما را به پذيرفتن آن مجبور كند وخداوند هرگز مجبور نمى كند؛ زيرا پذيرفتن اسلام به اختيار خود انسان هاست.(1)

سؤال مى كنند، ممكن است به دليل يكى از چند امر باشد:

الف. گويى قاتلان ارزش بازپرسى را ندارند.

ب. گواهى اين مقتولان به تنهايى كافى است.

ج. اين كه از مقتولان سؤال مى شود نه از قاتلان، يك نوع سرزنش وتوبيخى نسبت به قاتلان است.(1)

د. ممكن است گفته شود كه از قاتلان در باره مقتولان سؤال مى شود؛ يعنى از قاتلان سؤال مى شود كه به چه دليل اين افراد را كشتيد؟ نظير اين معناست آيه شريفه إن العهد كان مسئولاً كه در حقيقت عهد مسئول عنه وانسان مسئول است.

6. آيه شريفه علمت نفس ما أحضرت اشاره به تجسم عمل دارد چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضرا (آل عمران، 30)؛ و وجدوا ما عملوا حاضرا (كهف، 49) و فمن يعمل مثقال ذرّة خيرا يره.(2)

7. نظير آيه 10 تكوير: وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ دو آيه ذيل است:

وَكلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِى عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يوْمَ الْقِيامَةِ كتَابا يلْقَاهُ مَنْشُورا * اقْرَأْ كتَابَك كفَى بِنَفْسِك الْيوْمَ عَلَيك حَسِيبا (الإسراء، 13 و 14)

8. در آيه 13 تكوير مى فرمايد در قيامت بهشت نزديك ميشود: وَإِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ

در اينكه براى چه كسانى نزديك ميشود در آيات ديگر مى فرمايد براى پرهيزكاران نزديك مى شود: وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ (الشعراء، 90)

وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيرَ بَعِيدٍ (ق، 31)

9. اگر جبرئيل را به اوصاف شش گانه ستايش كرد وچنين مدحى را در باره پيامبر نياورد، دليل بر اين نيست كه جبرئيل از پيامبر (صلی الله علیه و آله) مقامى برتر دارد؛ زيرا زمينه گفتار اين است كه بفهماند اين قرآن اوهام ديوانگان والقائات شيطانى نيست، بلكه از طريق وحى وبه وسيله چنين فرشته اى نازل شده است.(3)

ص: 132

10. تعبير به «صاحب» كه به معناى ملازم ورفيق وهمنشين است، علاوه بر اين كه از مقام تواضع پيامبر (صلی الله علیه و آله) حكايت مى كند، اشاره به اين است كه او ساليان درازى در ميان شما زندگى كرده واو را به عقل ودرايت شناخته ايد، چگونه نسبت جنون به او مى دهيد؟(1)

11. يكى از تهمت هاى كافران به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نسبت جنون بوده است؛ قرآن كريم در آيات 6 حجر، 36 صافات، 14 دخان، 51 قلم، 70 مؤمنون و 8 سبأ اين نسبت را نقل كرده وسپس آن را نفى مى كند؛ علاوه بر آن در آيات 46 سبأ، 184 اعراف، 29 طور، 2 قلم و 22 تكوير نيز اين نسبت را نفى كرده واز مجموع اين آيات استفاده مى شود كه علت اين تهمت استكبار آنان بوده است كه از پذيرفتن حق كراهت داشتند، از اين رو با تهمت جنون، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را مورد استهزا قرار مى دادند. از اين رو در آيه 35 و 36 صافات، به استكبار آنان اشاره كرده است؛ إنّهم كانوا إذا قيل لهم لا إله إلاّ الله يستكبرون * ويقولون ائنا لتاركوا ءالهتنا لشاعر مجنون ودر آيه 70 مؤمنون به كراهت آنان از پذيرفتن حق اشاره شده است؛ أم يقولون به جنّة بل جاءهم بالحقّ وأكثرهم للحق كارهون ودر آيه 6 و 11 حجر به كار زشت آنان كه استهزا است اشاره شده است: و قالوا يا أيها الذّى نزّل عليه الذكر انك لمجنون... وما يأتيهم من رسول الاّ كانوا به يستهزءون.

12. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) جبرئيل را در شب معراج مشاهده كرد، وآيه و لقد رأه بالأُفق المبين اشاره به آيه و هو بالأُفق الأعلى (نجم، 7) دارد.

«افق مبين» به معناى ناحيه ى ظاهر است. بعضى گفته اند پيامبر (صلی الله علیه و آله) جبرئيل را در آنجا كه خورشيد طلوع مى كند كه همان افق اعلى از ناحيه ى مشرق است ديده بود، ليكن اين حرف فاقد دليل است.(2)

13. پيامبر (صلی الله علیه و آله) نسبت به آنچه از عالم غيب دريافت مى دارد، بخيل نيست وآن را در اختيار مردم قرار مى دهد. او مانند بسيارى از مردم نيست كه وقتى به حقيقت مهمى دست مى يابند، اصرار در كتمان آن دارند وغالبا از بيان آن بخل مى ورزند.(3)

14. كسى كه راه مستقيم را رها مى كند به كجا مى رود؟ راه هايى كه بشر متحرك ومتكامل

ص: 133

براى حل مشكلات عقلى وحياتى خود ورسيدن به سعادت فردى واجتماعى تاكنون گشوده است، پس از زمان هاى زياد سرگردانى به جايى نرسيده تا امروز كه پيشرفت هاى فكرى واجتماعى بر تحيرشان افزوده است؛ فأين تذهبون.(1)

15. آيه شريفه إن هو إلاّ ذكر للعالمين، دلالت بر خاتميت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) دارد واين كه او مبعوث به همه انس وجن شده است؛ زيرا كلمه

«العالمين» جمع محلّى به الف ولام است وشامل تمام افراد در تمام زمان ها مى شود.(2)

16. آيه 28 و 29، مسأله ى دقيق وظريف

«امر بين الامرين» را بيان مى كند؛ از يك سو مى گويد: تصميم گيرى به دست شما است، از سوى ديگر مى فرمايد: تا خداوند نخواهد شما نمى توانيد تصميم بگيريد؛ يعنى اگر شما مختار وآزاديد، اين اختيار وآزادى نيز از ناحيه ى خداوند است، او خواسته است كه شما چنين باشيد. انسان در اعمال خود نه مجبور است ونه صد در صد آزاد.(3)

17. تعبير به

«يستقيم» تعبير جالبى است كه نشان مى دهد راه اصلى كه در پيش روى انسان قرار دارد، راه مستقيم هدايت وسعادت است وبقيه ى راه ها انحرافى است.(4)

ص: 134

5. آثار اعمال انسان چه خوب وچه بد به خود وى مى رسد. مرحوم طبرسى در ذيل آيه علمتْ نفس ما قدّمت وأخّرت مى فرمايد: شخصى خدمت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) رسيد وتقاضاى كمك كرد. يك نفر به او كمك نمود، ديگران نيز تبعيت كردند. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«من استنّ سنةً فاستنّ به فله أجره ومثل أُجور من اتّبعه غير منتقصٍ من أُجورهم ومن استنّ شرا فاستنّ به فعليه وِزره ومثل أوزار من اتّبعه غير منتقصٍ من أوزارهم»؛ كسى كه سنت نيكى بگذارد وديگران به او اقتدا كنند، پاداش خود را دارد وهمانند پاداش كسانى كه از او پيروى كرده اند نيز به او مى دهند بدون آن كه از اجر آن ها كم شود، وكسى كه سنت بدى بگذارد واز آن پيروى كنند، گناه خود را دارد وهمانند گناهان كسانى كه از او پيروى كرده اند بى آن كه چيزى از گناهان آن ها كاسته شود.(1)

6. نظير آيه 5 انفطار: عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ

آيات ذيل است: يوْمَ تَجِدُ كلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيرٍ مُحْضَرا... (آل عمران، 30)

يوْمَ يتَذَكرُ الاْءِنْسَانُ مَا سَعَى (النازعات، 35)

بَلِ الاْءِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ (القيامة، 14)

7. مرحوم طيب در پاسخ به اين سؤال كه چه عاملى باعث غرور بشر مى شود، مى گويد: بعيد نيست انسان بگويد خداوندا كرم تو مرا مغرور ساخت، از اين رو قرآن نفرمود

«يا ايها الانسان ماغرّك بربّك الجبار المنتقم القهار»، بلكه فرمود بربّك الكريم.(2)

8. نقد: مرحوم علامه طباطبايى مى گويد: انسان در برابر اين سؤال هيچ پاسخى ندارد ونمى تواند بگويد كرم تو مرا مغرور كرد؛ زيرا خداوند قبلاً به واسطه ى انبيا اين پيام را رسانده كه لئن شكرتم لأزيدنّكم ولئن كفرتم إنّ عذابى لَشديد (ابراهيم، 7)، يا اين كه فرموده: فأمّا من طغى وءاثر الحيوة الدنيا فإن الجحيم هى المأوى.(3)

9. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وقتى اين آيه شريفه را تلاوت مى كردند، مى فرمودند:

«غرّه جهله»؛ جهالت انسان، او را مغرور ساخته است.(4)

ص: 138

10. انسان نمى تواند بگويد خدايا كرم تو مرا مغرور كرده؛ چون اگر ستمگرى به مظلومى ظلم وستم كند وخداوند در قيامت از اين مظلوم دفاع نكند واز ظالم انتقام نگيرد، اين برخلاف كرم الهى است.(1)

11. امير المؤمنين (علیه السلام) در تفسير آيه شريفه ما غرّك بربّك الكريم مى فرمايد:

«يا أيها النّاس ما جرّأك على ذنبك وما غرّك بربّك وما آنَسك بهَلَكة نفسك... ما الدنيا غرّتك ولكن بها اغتررت ولقد كاشفتك العظات وآذنتك على سواء ولهى بما تعدك من نزول البلاء بجسمك والنقص فى قوتك أصدق وأوفى من أن تكذبك أو تغرّك»(2)؛ اى انسان چه چيز، تو را بر گناهت جرأت داده وچه چيز تو را در برابر پروردگارت مغرور ساخته وچه چيز تو را به هلاكت خويش علاقه مند ساخته است، آيا اين بيمارى تو بهبودى ندارد؟ آيا اين خوابت به بيدارى نمى انجامد؟ چرا آن اندازه كه به ديگران رحم مى كنى به خودت رحم نمى كنى ؟... دنيا تو را مغرور نساخته، ليكن تو به وسيله دنيا فريب خوردى ودنيا موعظه هاى خود را مانند نزول بلا ورنج وناتوانى در جسم براى تو بيان كرد.

12. در آيات قبلى، 6 مرتبه خداوند انسان را مخاطب قرار داده كه چه عاملى باعث غرور او شده است: ماغرّك بربّك الكريمِ الّذى خلقك فسوّيك فَعَدلك فى أى صورةٍ ما شاء ركبك؛ 1. غرّك، 2. بربّك، 3. خلقك، 4. فسويك، 5. عدلك، 6. ركبك.

13. از آيه شريفه الّذى خلقك فسويك فعدلك به بعد، قسمتى از كرم ولطف الهى را بيان نموده است: خلقت از نطفه بعد تسويه وتنظيم جسم وروح انسان وسپس تعادل ميان اعضا وجوارح ودر نهايت تصوير بشر از مهم ترين نعمت هاى الهى است. اگر خلقت اعضاى بشر تعادل نداشت، يك دست انسان بلند ويكى كوتاه يا يك پا بلند ويك پا كوتاه بود راه رفتن ممكن نبود. اگر همه انسان ها مثل هم بودند مردم يكديگر را نمى شناختند وزندگى ممكن نبود.(3)

14. شخصى از حضرت صادق (علیه السلام) پرسيد: با اين كه خداوند آگاه به همه چيز است، علت

ص: 139

وجود فرشتگان مأمور ثبت اعمال چيست ؟ حضرت فرمودند: خداوند اين فرشتگان را به عبادت خود دعوت كرد وآن ها را شهود بر بندگان قرار داد، تا بندگان به دليل مراقبت آنان بيشتر مراقب اطاعت الهى باشند واز عصيان او بيشتر ناراحت شوند، چه بسيار بنده اى كه وقتى به ياد اين فرشته مى افتد، از گناه اجتناب مى كند.(1)

15. از اين كه مى فرمايد: فرشتگانى هستند كه مأمور ثبت اعمال هستند دلالت بر آزادى اراده واختيار انسان دارد چرا كه اگر انسان اختيارى از خود نداشت، گماردن اين همه مأموران ثبت وضبط اعمال واين همه هشدار، مفهوم صحيحى نخواهد داشت.(2)

16. از امام كاظم (علیه السلام) سؤال شد: آيا فرشتگان از اراده ونيت انسان آگاهند؟ حضرت فرمود: آيا بوى چاه فاضلاب ونسيم عطر يكى است ؟ البته بايد دانست كه منظور از بوى بد وخوب، بوى ملكوتى است چنان كه انسان در خواب بوهايى را استشمام مى كند در حالى كه افراد بيدارى كه در كنار انسان نشسته اند، هيچ بويى را استشمام نمى كنند.(3)

17. كلمه «نعيم» به صورت نكره ذكر شده تا عظمت نعمت الهى را برساند، وبه صورت صفت مشبهه بيان شده تا دوام واستمرار را افاده كند.(4)

18. تعبير به ما أدريك ما يوْم الدين بيانگر اين حقيقت است كه ابعاد حوادث هولناك قيامت به اندازه اى گسترده است كه با هيچ بيانى قابل توصيف نيست وعظمت آن روز را مى رساند.(5)

19. مسئله ى قيامت آن قدر مهم است كه حتى به پيامبر (صلی الله علیه و آله) گويد: تو هم نمى دانى كه روز قيامت چيست، تعبير ما أدريك 10 مرتبه در باره قيامت در قرآن آمده است. از جمله: الحاقة ما الحاقة وما أدريك ما الحاقة و سأُصليه سقر وما أدريك ما سقر و و ما أدريك ما يوْم الفصل و...

20. در روز قيامت هيچ انسانى نمى تواند شرى را از انسان ديگرى دفع كند؛ يوم لا تملك

ص: 140

نفس لنفسٍ شيئا، اين آيه با آيات شفاعت منافات ندارد؛ زيرا شفاعت به اذن خداست وشفيعان روز قيامت جز به رضاى او براى كسى شفاعت نمى كنند؛ و لا يشفعون إلاّ لمن ارْتضى (انبياء، 28) ودر نتيجه باز خداوند مالك است؛ و الامر يومئذ للّه.(1)

21. مالكيت وحاكميت مطلق از آن خداوند است. در دنيا مالكان وحاكمان صورى وجود دارند كه گاهى افراد ناآگاه آن ها را مبدأ قدرت مستقلى مى پندارند، ولى در قيامت اين مالكيت وحاكميت صورى ومجازى نيز برچيده مى شود. امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد: در قيامت تمام حاكمان نابود مى شوند وحاكمى جز خداوند باقى نمى ماند؛

«إذا كان يوم القيمة بادتِ الحُكام فلم يبق حاكم إلاّ اللّه».(2)

22. نظير آيه 19 انفطار: يوْمَ لاَ تَمْلِك نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيئا وَالْأَمْرُ يوْمَئِذٍ لِلَّهِ آيه 16 غافر است:

يوْمَ هُمْ بَارِزُونَ لاَ يخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَىءٌ لِمَنِ الْمُلْك الْيوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ

ص: 141

ص: 142

روز جزا را انكار مى كنند. * تنها كسى آن را انكار مى كند كه متجاوز وگنهكار است! * (همان كس كه) وقتى آيات ما بر او خوانده مى شود مى گويد: «اين افسانه هاى پيشينيان است»! * چنين نيست كه آن ها مى پندارند، بلكه اعمالشان چون زنگارى بر دل هايشان نشسته است! * چنين نيست كه مى پندارند، بلكه آن ها در آن روز از پروردگارشان محجوبند! * سپس آن ها به يقين وارد دوزخ مى شوند! * بعد به آن ها گفته مى شود: «اين همان چيزى است كه آن را انكار مى كرديد!» * چنان نيست كه آن ها (در باره معاد) مى پندارند، بلكه نامه ى اعمال نيكان در «علّيين» است! * وتو چه مى دانى «عليين» چيست ؟ * نامه اى است رقم خورده وسرنوشتى است قطعى، * كه مقرّبان شاهد آنند! * مسلّما نيكان در انواع نعمت اند: * بر تخت هاى زيباى بهشتى تكيه كرده و (به زيبايى هاى بهشت) مى نگرند! * در چهره هايشان طراوت ونشاط نعمت را مى بينى ومى شناسى! * آن ها از شراب (طهور) زلال دست نخورده وسربسته اى سيراب مى شوند! * مُهرى كه بر آن نهاده شده از مشك است؛ ودر اين نعمت هاى بهشتى راغبان بايد بر يكديگر پيشى گيرند! * اين شراب (طهور) آميخته با «تسنيم» است، * همان چشمه اى كه مقرّبان از آن مى نوشند. * بدكاران (در دنيا) پيوسته به مؤمنان مى خنديدند، * وهنگامى كه از كنارشان مى گذشتند آنان را با اشاره تمسخر مى كردند، * وچون به سوى خانواده ى خود باز مى گشتند مسرور وخندان بودند، * وهنگامى كه آن ها را مى ديدند مى گفتند: «اين ها گمراهانند!» * در حالى كه هرگز مأمور مراقبت ومتكفل آنان [- مؤمنان] نبودند! * ولى امروز مؤمنان به كفّار مى خندند، * در حالى كه بر تخت هاى آراسته ى بهشتى نشسته و (به سرنوشت شوم آن ها) مى نگرند! * آيا (با اين حال) كافران پاداش اعمال خود را گرفتند؟!

در قيامت واشاره به استهزاى جاهلانه ى كفار نسبت به مؤمنان در دنيا ومعكوس شدن اين كار در قيامت وكيفر ديدن كفار.

ب. «ويل» به معناى شر يا غم واندوه يا هلاكت يا عذاب دردناك يا وادى سخت وسوزان در دوزخ است.

ج. «ويل» بر دو قسم است: 1. اسمى، كه چاه ويل است در قعر جهنم. 2. وصفى؛ يعنى بدا به حال آن ها، مانند «طوبى» كه بر دو قسم است: طوباى اسمى كه شجره ى طوبا در بهشت است ووصفى يعنى، خوشا به حال آن ها.(1)

د. «ويل» مربوط به جمله ثانيه است كه وقتى جنس مى فروشند، كم مى دهند، نه اين كه مربوط به جمله اول باشد كه وقتى مى گيرند تمام مى گيرند. كم فروختن جنس حرام است؛ زيرا حق الناس وغصب است وبدتر از اين آن است كه اگر ثمن آن مخلوط به بقيه ى اموالش شد، تصرّف در جميع آن ها حرام مى شود تا پاك گرداند.(2)

ه -. «رين» به معناى غبار وزنگ يا تيرگى است كه روى چيز گرانبهايى بنشيند. معناى آيه اين است كه گناهان مانند زنگ وغبارى شده كه جلاى دل هاى آنان را گرفته است وآن دل ها را از تشخيص خير وشر، كور كرده است.(3)

و. در اين كه مقصود از كتاب چيست ؟ دو قول نقل شده است: الف. نامه ى اعمال. ب. قضاى حتمى خداوند. مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: «كتاب» به معناى مكتوب است، اما نه از كتابت به معناى قلم به دست گرفتن، بلكه به معناى قضاى حتمى خداوند ومقصود از «كتاب فجار» سرنوشتى است كه خداوند براى آنان مقدر كرده است.(4)

ز. در اين كه منظور از «سجّين» چيست ؟ چند وجه بيان شده، از جمله: الف. طبقه ى هفتم زمين، چنان كه در حديثى از امام باقر (علیه السلام) رسيده است:

«السجّين، الأرض السابعة وعليون، السماء السابعة». ب. طبقه ى هفتم جهنم. ج. نام كتاب جامع ديوان شرّ است كه در آن اعمال ثبت مى شود. سجين از سجن به معناى زندان است واين وزن دلالت بر مبالغه دارد؛ يعنى

ص: 145

زندانى بسيار سخت وتنگ. جمع بين اين دو تفسير اخير مانعى ندارد؛ زيرا اين ها علت ومعلول يكديگرند؛ يعنى هنگامى كه نامه ى عمل بد انسان در ديوان كل اعمال بدكاران قرار گرفت، همان سبب مى شود كه او را به پست ترين مقام وبه قعر دوزخ ببرد.(1)

ح. حضرت رضا (علیه السلام) مى فرمايد: منظور از محجوب بودن تكذيب كنندگان قيامت، محجوب بودن از ثواب وپاداش است؛

«انّهم عن ثواب ربّهم محجوبون».(2)

ط. منظور از محجوب بودن، محروميت از كرامت قرب ومنزلت است ومقصود اين نيست كه از معرفت خدا محجوب باشند؛ چون در قيامت همه حجاب ها برطرف مى شود؛ يعنى تمام اسباب هاى ظاهرى كه ميان خلق وخدا بودند از كار مى افتد ودر نتيجه مردم معرفتى تمام وكامل به خدا پيدا مى كنند، چنان كه مى فرمايد: لِمن الملك اليوم لله الواحد القهار.(3)

ى. ابرار جمع «برّ»، كسانى هستند كه روحى وسيع وهمتى بلند واعتقاد وعملى شايسته دارند ومقرّبان، داراى قرب مقامى در درگاه الهى هستند وظاهرا ميان اين دو عام وخاص مطلق است؛ همه مقربان از ابرارند، ولى همه ابرار جزء مقربان نيستند.(4)

ك. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: «تسنيم» برترين شراب طهور بهشتى است كه مقربان آن را به طور خالص مى نوشند، ولى براى ابرار مقدارى از آن را با

«رحيق مختوم» كه نوع ديگرى از شراب طهور بهشتى است مى آميزند.(5)

ل. «فكهين» جمع «فكه» صفت مشبهه بر وزن خشن از «فكاهه» به معناى مزاح كردن وخنديدن است واز «فاكهه» به معناى ميوه گرفته شده؛ گويا اين گفت وگوها وشوخى ها همچون ميوه هايى است كه از آن لذت مى برند.(6)

ص: 146

7. در اين سوره چند تهديد نسبت به كم فروش بيان شده است: الف. ويل. ب. استفهام انكارى؛ ألايظنّ. ج. ليوْمٍ عظيمٍ. د. روزى كه مردم در برابر خداوند به پا مى خيزند، واين همه تهديد نسبت به كم فروش به جهت ظلمى است كه نسبت به مظلوم شده است.(1)

8. از آنجا كه موضوع قيامت داراى اهميت است، احتمال ضرر آخرتى هم كافى است. زيرا اگر كسى يقين هم نداشته باشد، گمان نيز بايد او را از كم فروشى باز دارد.(2)

9. روز قيامت، روز بسيار بزرگى است كه بايد به آن توجه داشت؛ قرآن كريم بيش از بيست بار قيامت وعذاب آن روز را به عظمت وصف كرده است؛ يومٍ عظيمٍ و عذاب يومٍ عظيمٍ.

10. جمله ما ادريك ما سجّين مى خواهد مردم را بترساند كه اين زندان خداوند براى دوزخيان آن قدر سخت است كه با زبان بشرى قابل وصف نيست.(3)

11. انتخاب دو نام «سجين» و «عليين» براى ارواح بدان ونيكان، متضمن نكته ى اخلاقى لطيفى است كه زندان تنگ وسجن دشوار، سزاوار مردمى تنگ نظر وسخت گير وبى گذشت است، مانند كم فروشان ومتقلّبان وكسركنندگان از مال، متاع ويا از وقت؛ وبرعكس مردان بلندهمت در عليين خواهند بود.(4)

12. چگونه در اين آيات، كتاب ظرف براى كتاب شده؛ زيرا فرموده: كتاب فجار در سجين است وآن نيز كتابى است مرقوم واين معقول نيست كه چيزى ظرف براى خودش شود؟ پاسخ اين كه ظرف شدن كل براى جزء است؛ چون سجين كتابى است جامع كه در آن خيلى سرنوشت ها نوشته شده واز آن جمله كتاب وسرنوشت فجار است.(5)

13. تكذيب كنندگان قيامت، داراى پنج وصف هستند:

الف. تجاوزگر از مرتبه ى عبوديت.

ب. بسيار گناهكار «اثيم» صفت مشبهه دلالت بر استمرار دارد.

ص: 148

ج. نسبت دادن افسانه به آيات قرآن.

د. زنگار داشتن دل. ه -. محجوب بودن از خداوند.

14. تنها عاملى كه انسان را از گناه باز مى دارد، ايمان به قيامت است وتنها عاملى كه مايه ى تكذيب قيامت است، گناه زياد است؛ و ما يكذّب به إلاّ كلّ معتدٍ أثيم نظير اين آيه است آيه ثمّ كان عاقبة الّذين أساؤا السّو أن كذّبوا بايات الله.(1)

15. از آيه كلا بل ران على قلوبهم... سه نكته استفاده مى شود:

الف. اعمال زشت نقشى وصورتى به نفس مى دهد ونفس آدمى را به آن شكل در مى آورد.

ب. اين نقوش وصورت ها مانع آن است كه نفس آدمى حق وحقيقت را درك كند.

ج. نفس انسان به حسب طبع اولى خود صفا وجلايى داشته كه با داشتن آن، حق را آن گونه كه هست درك مى كند وحق را از باطل وتقوا را از فجور تميز مى دهد، چنان كه مى فرمايد: و نفسٍ وما سوّيها * فألهمها فُجورها وتقويها.(2)

16. تكرار گناه مايه ى زنگار قلب، وتوبه از گناه، مايه ى صفاى آن است. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

«إن العبد إذا أذنب ذنبا نكتتْ فى قلبه نكتةٌ سوداء فإن تاب ونزع واستغفر، صقل قلبه وإن عاد زادت حتى تعلو قلبه فذلك الرين الذى ذكر الله فى القرآن كلاّ بل ران...»؛ هنگامى كه بنده گناه كند نكته ى سياهى در قلب او پيدا مى شود، اگر توبه كند ودست از گناه بردارد قلب او صيقل مى يابد، واگر به گناه باز گردد سياهى افزون مى شود تا همه قلبش را فرا مى گيرد اين همان زنگارى است كه در آيه كلا بل ران... ذكر فرموده است.

17. امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد:

«إن القلوب لترين كما ترين السيف وجلائه الحديث»؛ به درستى كه دل ها همانند شمشير زنگار مى گيرد براى زدودن اين سياهى دل، سخنان معصومين را شنيدن وعمل كردن مفيد وسودمند است.(3)

18. آيه 15 مطففين درباره كفار: كلاَّ إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ نقطه مقابل آيه 23 قيامت درباره مومنان است: وُجُوهٌ يوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ

ص: 149

19. در حديثى امام مجتبى (علیه السلام) مى فرمايد:

«كلّما فى كتاب الله عزّ وجلّ من قوله إنّ الابرار، فوالله ما أراد به إلاّ على ابن أبى طالب وفاطمة وأنا والحسين». بدون شك خمسه طيبه از بهترين مصاديق ابرارند چنان كه در سوره «دهر» هم به آن اشاره شده، ليكن اين معنا مانع از عموميت آيات نيست.(1)

20. نظير آيات 22 تا 28 مطففين درباره ابرار، آيات 40 تا 49 صافات درباره مخلصان وهمچنين 10 تا 24 واقعه درباره مقربان است.

21. مقربين، گروهى از پيشروان ابرارند كه به مقام قرب مى رسند؛ السّابقون السّابقون * أُولئك المقرّبون (واقعه، 10-11). قرآن كريم حضرت عيسى (علیه السلام) را به عنوان يكى از مقربين معرفى مى كند؛ اسمه المسيح عيسى بن مريم وجيها فى الدنيا والاخرة ومن المقرّبين.(2)

22. جمله و ما أدريك ما عليون دلالت بر عظمت وبزرگى مقام ومنزلت ابرار دارد.(3)

23. كلمه «نعيم» به معناى نعمت بسيار است واگر اين كلمه را نكره آورد خواست بفهماند كه عظمت آن شناختنى نيست.(4)

24. «أرائك» جمع «أريكه» يعنى جايگاهى است در حجله واطاق مخصوصى است كه براى عروس درست مى كنند ومطلق آوردن وبدون قيد بودن كلمه «ينظرون» مؤيد آن است كه مقصود نظر كردنشان به منظر زيبا ونعمت هاى بهشتى است.(5)

25. «رحيق» به معناى شراب خالص، ومختوم به معناى دربسته ومهر شده، تأكيدى بر خلوص وپاكى ودست نخوردگى آن شراب است ودر قيامت نصيب كسانى مى شود كه از نوشيدن خمر دورى كنند يا مؤمنى را سيراب كنند يا در تابستان روزه بگيرند.

الف. قال رسول الله (صلی الله علیه و آله):

«يا على من ترك الخمر لله، سقاه الله من الرحيق المختوم».(6)

ب. قال زين العابدين (علیه السلام):

«من سقى مؤمنا من ظمأٍ، سقاه الله من الرحيق المختوم».(7)

ص: 150

ج.

«من صام لله فى يوم صائف، سقاه الله من الظمأ من الرحيق المختوم».(1)

26. تنافس ومسابقه در آخرت چون در ميدان بى نهايت وبرتر از محيط محدود دنيا است، تزاحم ومغلوبيت ومحروميت ندارد وهر كس به قدر همت وكوشش خويش به هدف نفيسى كه حق خودش است مى رسد واز حق ديگرى چيزى نمى برد.(2)

27. «تنافس» به معناى مسابقه براى به دست آوردن چيز نفيس است. در آيات ديگرى از قرآن، مسابقه وسرعت در كسب مقامات معنوى به كار رفته است، مانند: فاستبقوا الخيرات. ضرورت مسابقه ودويدن به سوى مقصدى، نشان مى دهد كه راه مقصد دور است وفرصت ما اندك، واگر قرار باشد انسان با حالت عادى به سوى مقصد حركت كند، به دليل كمى زمان، به آن نخواهد رسيد، پس ناگزير بايد به سوى مقصد خيز بردارد وتا مى تواند با سرعت بدود، از اين رو بايد فهميد كه عمر ما براى كسب كمالات اخروى خيلى كوتاه واز آن طرف راه بسيار طولانى است وتنها راه حل آن است كه بر سرعت بيافزاييم، روى اين اصل است كه حضرت على (علیه السلام) مى فرمود:

«آه من قلّة الزاد وبعد السفر».(3)

28. در اين كه چرا اين شراب يا اين چشمه، تسنيم ناميده شده با اين كه «تسنيم» از نظر لغت، چشمه اى است كه از بالا به پايين فرو مى ريزد، بعضى گفته اند: زيرا اين چشمه ى مخصوص، در طبقات بالاى بهشت قرار دارد.(4)

29. تعبير «أجرموا» به جاى «كفروا» نشان مى دهد كه افراد كافر را مى توان از اعمال گناه آلود وزشت آنان شناخت؛ زيرا هميشه كفر سرچشمه جرم وعصيان است.(5)

30. مقصود از «ءامنوا» همان ابرار هستند واين تعبير براى آن است كه بفهماند علت خنديدن كفار به ابرار واستهزا كردن آن ها، تنها ايمان آنان بود.(6)

31. به نظر مى رسد خنده ى آشكار مشركان در زمانى بوده كه مؤمنان از كنار آنان مى گذشتند، واشارات سخريه آميز آن ها زمانى بوده كه آن ها از كنار جمع مؤمنان مى گذشتند

ص: 151

وچون در ميان آن جمع نمى توانستند به آسانى مسخره كنند با اشارات چشم وابرو به يكديگر مطالب را مى فهماندند.(1)

32. استهزا وخنده ى مسخره آميز وعيب جويى به وسيله چشم وابرو وفكاهى گفتن در خلوت، ونسبت ناروا دادن، از برنامه هاى دائمى ونشانه هاى هميشگى كفار است؛ جملات «يضحكون» و «يتغامزون» فعل مضارع ودال بر استمرار است.

33. «ثوبّ» از ماده «ثوب» در اصل به معناى بازگشتن چيزى به حالت نخستين است وثواب به پاداشى گفته مى شود كه به انسان در مقابل اعمالش عطا مى كنند نتيجه ى اعمالش به او بر مى گردد. اين واژه هم در جزاى نيك وهم در جزاى بد به كار مى رود هر چند غالبا در مورد خير استعمال مى شود، از اين رو آيه دلالت بر نوعى طعن نسبت به كفار دارد؛ زيرا همواره آن ها مؤمنان را به استهزا مى گرفتند وبه آن ها مى خنديدند؛ در آن روز نتيجه ى استهزاى خود را مى بينند ومؤمنان به آن ها مى خندند.(2)

ص: 152

پيوسته از حالى به حال ديگر منتقل مى شويد (تا به كمال برسيد). * پس چرا آنان ايمان نمى آورند؟! * وهنگامى كه قرآن بر آن ها خوانده مى شود سجده نمى كنند! * بلكه كافران پيوسته آيات الهى را انكار مى كنند! * وخداوند آنچه را در دل پنهان مى دارند به خوبى مى داند! * پس آن ها را به عذابى دردناك بشارت ده! * مگر كسانى كهايمان آورده واعمال صالح انجام داده اند، كه براى آنان پاداشى است قطع نشدنى!

دادن؛ زيرا سطح زمين در قيامت، گنجايش همه خلايق را ندارد. 2. صاف وهموار نمودن كه پستى ها وبلندى ها از بين مى رود وخلايق مى توانند يكديگر را ببينند.(1) 3. زمين از مدار ووضع ثابت خود بيرون مى رود وغير از كشيده شدن در آغاز تكوين است كه مى فرمايد: وهو الّذى مدّ الارض وجعل فيها رواسى (رعد، 3)، بلكه مقصود از بين رفتن زمين است، چنان كه مى فرمايد: يوم تبدّل الارض غير الارض (ابراهيم، 48) يا مى فرمايد: و الارض جميعا قبضة يوم القيمة.(2)

ه -. «حور» به معناى تردد ورفت وآمد است خواه اين رفت وآمد در عمل باشد يا تفكر وانديشه. «محور» به ميله اى مى گويند كه چرخ بر دور آن گردش مى كند وگفت وگو را از اين جهت محاوره گويند كه مطلبى ميان اشخاص مورد بحث قرار مى گيرد ومعناى جمله لن يحور در آيه اين است كه مجرم گمان مى كرد هرگز به خداوند بر نمى گردد.(3)

و. براى جمله لتركبنّ طبقا عن طبق تفاسير مختلفى بيان شده است:

1. حالات گوناگون انسان در طريق پررنج خود به سوى خدا از عالم دنيا وعالم برزخ وسپس قيامت.

2. حالات انسان از نطفه تا مرگ.

3. حالات مختلف انسان از سلامت، مرض، اندوه، شادى، سختى، رفاه، صلح وجنگ.

4. حالات وشدايد مختلف در قيامت تا از حساب فراغت پيدا كند.(4)

ز. مقصود از اينكه كفار در برابر قرآن سجده نمى كردند آن است كه معارف آن را نمى پذيرفتند.

دستگاه تخريب، به قطعه سنگ بزرگ ويا بتون محكمى برخورد مى كند وكار تخريب پيش نمى رود؛ يعنى در واقع اين ساختمان گوش به فرمان نيست وتخريب را نمى پذيرد، از اين رو در آيه و اذنت لربّها وحقّت مى فرمايد: وقتى ما قصد تخريب جهان را كرديم، همه چيز به نرمى سر فرود مى آورند.(1)

2. تعبير به «كادح» در آيه شريفه كه اشاره به تلاش آميخته به رنج وزحمت است، اين واقعيت را بيان مى كند كه دنيا دار رنج ومصيبت است وطبيعت دنيا در هيچ مرحله اى خالى از مشكلات نيست، حتى كسانى كه در نهايت رفاه زندگى مى كنند نيز از درد ورنج بركنار نيستند، از اين رو امام سجاد (علیه السلام) مى فرمايد:

«الراحة لم تُخْلق فى الدنيا ولا لأهل الدنيا، إنما خلقت الراحة فى الجنة ولأهل الجنة والتّعب والنَصَب خُلقا فى الدنيا ولأهل الدنيا وما أُعطى أحد منها جفنةٌ إلا أعطى من الحرص مثليها ومن أصاب من الدنيا أكثر كان فيها أشد فقرا لأنه يفتقر إلى الناس فى حفظ أمواله...»؛ راحتى وآسايش در دنيا براى اهل دنيا وجود ندارد. راحتى وآسايش تنها در بهشت است وبراى اهل بهشت. رنج وتعب در دنيا آفريده شده وبراى اهل دنيا وبه همين دليل هر كس پيمانه اى از آن به دست مى آورد، دو برابر آن حرص نصيب او مى شود وكسانى كه از دنيا بيشتر دارند فقيرترند؛ زيرا نيازمند ديگران در حفظ اموال خود هستند.(2)

3. هدف نهايى سير وسعى وتلاش انسان، ملاقات با پروردگار است وراحتى مطلق وبى رنج وزحمت تنها در قيامت حاصل مى شود؛ إنّك كادح إلى ربّك فملاقيه.(3)

4. سير انسان به سوى خداوند جبرى است واز اختيار آدمى خارج است، تنها چيزى كه در اختيار انسان است، عمل صالح يا فسق وفجور است وچنين نيست كه انسان بگويد من نمى خواهم به قيامت وارد شوم وخود را گرفتار حساب وكتاب كنم، بلكه او را به زور مى برند وحساب هم مى كشند. در آيه يا أيها الإنسان إنّك كادح... به اين موضوع اشاره شده كه انسان در دنيا جاويد نيست، او مثل آب نهرى كه دائما در جريان است به سوى خدا در حركت تكوينى است.(4)

ص: 156

5. منظور از حساب يسير آن است كه سخت گيرى در آن نباشد. از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) از معناى حساب يسير سؤال شد، فرمود: به نامه ى عمل او نگاه مى كنند واز گناهان او صرف نظر مى كنند.(1)

6. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

«ثلاث من كنّ فيه حاسبه الله حِسابا يسيرا وأدخله الجنة برحمته - قالوا وما هى يا رسول الله قال: - تعطى من حَرمك وتَصل من قطعك وتعفو عن ظلمك»(2)؛ سه چيز در هر انسانى وجود داشته باشد خداوند از او به آسانى حساب مى كشد وبه رحمت خويش او را وارد بهشت مى سازد. از پيامبر (صلی الله علیه و آله) پرسيدند: آن سه چيز چيست ؟ فرمود: به كسى كه تو را محروم كرده بخشش كنى وبا خويشاوندى كه قطع رابطه كرده، ارتباط داشته باشى وكسى كه به تو ستم كرده او را مورد عفو قرار دهى.

7. دادن نامه از پشت سر ويژه ى كفار است، دادن نامه به دست راست هم ويژه ى اصحاب يمين است كه حساب آسان دارند؛ بنا بر اين، بحث در باره گنهكاران از مؤمنان است كه نامه ى اعمالشان چگونه به آن ها داده مى شود؛ زيرا از هيچ يك از دو طايفه ى مذكور نيستند؟ پاسخ اين است كه آيه شريفه در مقام بيان حال همه افراد اهل محشر نيست تا لازم باشد گنهكاران به يكى از دو طايفه ملحق شوند.

چنان كه در قرآن مى فرمايد: و كنتم ازواجا ثلاثة (واقعه، 11) مقربان نيز از دو طايفه ى اصحاب يمين واصحاب شمال خارج هستند؛ بنا بر اين، گنهكاران از مؤمنان نه مانند كفار در عذاب مخلدند ونه مانند اصحاب يمين حساب آسان دارند، بلكه شايد مقدارى عذاب ببيند بعد به وسيله شفاعت نجات يابند.(3)

8. خوشحالى مذموم كفار

نظير آيات 10 تا 13 انشقاق: وَأَمَّا مَنْ أُوتِى كتَابَهُ وَرَاءَ ظَهْرِهِ * فَسَوْفَ يدْعُو ثُبُورا * وَيصْلَى سَعِيرا * إِنَّهُ كانَ فِى أَهْلِهِ مَسْرُورا

آيات 74 و 75 غافر است: كذلِك يضِلُّ اللَّهُ الْكافِرِينَ * ذلِكمْ بِمَا كنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِى الْأَرْضِ بِغَيرِ الْحَقِّ وَبِمَا كنْتُمْ تَمْرَحُونَ

ص: 157

9. جمع بين اين كه نامه ى عمل را به دست چپ مى دهند چنان كه مى فرمايد: و أما من أُوتى كتابه بشماله، ويا اين كه نامه ى عمل را از پشت سر مى دهند؛ وراء ظهره چگونه است ؟

پاسخ: بعضى گفته اند: دست آن ها را مانند اسيران از پشت سر مى بندند ونامه را از پشت سر به دست چپ آنان مى دهند، بعضى گفته اند: با توجه به آيه من قبل أن نطْمس وجوها فنردّها على أدبارها (نساء، 47)؛ پيش از آن كه صورت هايى را محو كنيم، صورت هاى اين گروه مجرمان را به عقب برمى گردانيم، نامه از پشت سر به آنان داده مى شود. البته اين آيه در باره محو فكرى وروحى وانحراف از صراط مستقيم وعقب گرد معنوى است.(1)

10. در اين كه مقصود از اهل؛ و ينقلب إلى أهله، چه كسانى هستند، دو وجه بيان شده است:

الف. انيس هايى از غلمان وحور ومانند آن است كه خداوند براى او در بهشت آماده كرده است.(2)

ب. كسانى هستند كه نجات پيدا كرده وباايمان از دنيا رفته اند، گرچه از ارحام وازواج نباشند واگر بدون ايمان باشند، از اهليت بيرون هستند گرچه فرزند صلبى باشند، چنان كه خداوند به حضرت نوح (علیه السلام) در باره فرزندش فرمود: إنه ليس من أهلك إنه عملٌ غير صالحٍ.(3)

11. دادن نامه ى اعمال ونشر آن در قيامت قبل از حساب انجام مى شود. اين مطلب از آيات ذيل نيز استفاده مى شود: و كل إنسانٍ ألزمناه طائرَه فى عُنقه ونُخرج له يوم القيامةِ كتابا يلقاه منشورا * إقرأ كتابك كفى بِنفسك اليومَ عليك حَسيبا.(4)

12. در اين آيات مسرور بودن در ميان خانواده در باره هر دو گروه مؤمن وكافر آمده است؛ در مورد مؤمن مى فرمايد: او مسرور مى شود؛ و ينقلب إلى أهله مسرورا ودر باره

ص: 158

كافر فرمود: او مسرور بود؛ إنه كان فى أهله مسرورا. در مورد كافر لفظ «كان» آمده؛ يعنى كافر در دنيا مسرور بود.(1)

13. علت ترك ايمان كفار اين نبوده كه دعوت كننده در دعوت كوتاهى داشته يا بيان او كند بوده، بلكه براى اين بوده كه كفار پاى بند به سنت گذشتگان بودند وهمين باعث شده كه كفر در دل هاى آنان رسوخ پيدا كند؛ و الله أعلم بما يوعون.(2)

14. جمله فمالهم لا يؤمنون وإذا قُرىء...، دلالت بر اختيار وآزادى اراده مى كند؛ زيرا سرزنش بر ترك سجده وترك ايمان در مورد افراد مجبور، از خداوند حكيم قبيح است.(3)

15. «يكذبون» فعل مضارع ومفيد استمرار است واگر از آن ها تعبير به الّذين كفروا نمود، براى اين بود كه بر علت تكذيب دلالت كند.(4)

16. تعبير به «بشارت» كه معمولاً در خبرهاى خوش به كار مى رود، در اينجا نوعى طعن وسرزنش است؛ فبشّرهم بعذابٍ اليمٍ.(5)

17. آيه 4 اين سوره شبيه آيه 2 سوره «زلزال» ونيز آيه 6 اين سوره نظير آيه 42 سوره «نجم» وآيه 18 سوره «فاطر» است. چنان كه آيه 13 اين سوره مانند آيه 31 «مطففين» وآيه 76 سوره «قصص» است.

18. در قرآن كريم در باره اجر مؤمنان صالح چند نوع تعبير آمده، مانند:

«أجر كريم»،

«أجر عظيم»،

«أجر كبير»،

«أجر غير ممنون» وگاهى

«أجر» به طور مطلق بيان شده است. از مجموعه ى اين اوصاف در باره اجر وپاداش مؤمنان، اين نكته استفاده مى شود كه پاداش خداوند داراى كرامت وارزش وعظمت وپاداشى هميشگى ودايمى است:

الف. اجر كريم؛ من ذا الّذى يقرض اللّه قرضا حسنا فيضاعفه وله أجر كريم. (حديد، 11)

ب. اجر عظيم؛ و من يقاتل فى سبيل الله فيقتل أو يغلب فسوف نؤتيه أجرا عظيما. (نساء، 74)

ج. اجر كبير؛... إلاّ الّذين صبروا وعملوا الصالحات أولئك لهم مغفرة وأجر كبير. (هود، 11)

ص: 159

د. اجر غير ممنون؛ إلاّ الّذين ءامنوا وعملوا الصالحات لهم أجر غير ممنون (انشقاق، 25؛ تين، 6) و انّ الّذين ءامنوا وعملوا الصالحات لهم أجر غير ممنون. (فصلت، 8)

ه -. اجر، به طور مطلق؛ بلى من أسلم وجهه لله وهو محسن فله أجره عند ربّه. (بقره، 112)

19. مؤمنان در برابر تلاوت قرآن خضوع مى كنند؛ إذا تتلى عليهم ءايات الّرحمن خرّوا سجّدا وبُكيا (مريم، 58) وبر ايمان آن ها افزوده مى شود؛ و اذا تليت عليهم ءاياته زادتهم ايمانا (انفال، 2)، اما كافران در برابر قرائت قرآن خضوع نمى كنند؛ و إذا قرىء عليهم القرءان لا يسجدون (انشقاق، 21) ودر برابر تلاوت قرآن استكبار مى ورزند؛ أفلم تكن ءاياتى تُتلى عليكم فاستكبرتم وكنتم قوما مجرمين (جاثيه، 31) ونسبت سحر وافسانه به قرآن مى دهند؛ و إذا تتلى عليهم ءاياتنا بينات قال الّذين كفروا للحقّ لمّا جاءهم هذا سحر مبين (احقاف، 7) و إذا تتلى عليه ءاياتنا قال أساطير الأولين. (قلم، 15)

ص: 160

(مؤمنان) است، * صاحب عرش وداراى مجد وعظمت است، * وآنچه را مى خواهد انجام مى دهد! * آيا داستان لشكرها به تو رسيده است، * لشكريان فرعون وثمود؟! * ولى كافران پيوسته در تكذيب حقّند، * وخداوند به همه آن ها احاطه دارد! * (اين آيات، سحر ودروغ نيست،) بلكه قرآنِ با عظمت است * كه در لوح محفوظ جاى دارد!

د. در تفسير شاهد ومشهود مفسران تا 30 وجه را بيان كرده اند. از جمله: شاهد، ملائكه؛ مشهود، قرآن؛ شاهد، حجرالاسود؛ مشهود: حجاج خانه ى خدا كه آن را لمس مى كنند؛ شاهد خلق، مشهود حق؛ شاهد، امت اسلامى؛ مشهود امت هاى ديگر؛ شاهد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛ مشهود، ساير انبيا؛ شاهد پيامبر، مشهود امير المؤمنين (علیه السلام). اكثر اين اقوال مبنى بر اين است كه شهادت را به معناى اداى شهادت بگيريم وبعضى مبنى بر اين است كه براى شاهد ومشهود دو معنا قائل شويم وهر دو مبنا ضعيف است.(1)

ه -. شهادت در دو كلمه شاهد ومشهود به يك معناست وآن عبارت است از حاضر بودن وبه چشم خود ديدن، نه به معناى اقامه ى شهادت؛ زيرا اگر به اين معنا بود، جا داشت بفرمايد:

«و مشهود عليه» چون شهادت به اين معنا حتما با حرف «على» متعدّى مى شود. بنا بر اين، كلمه شاهد قابل انطباق بر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است؛ زيرا او شاهد اعمال امت است؛ يا أيها النبى إنّا أرسلناك شاهدا ومبشّرا ونذيرا ودر قيامت شهادت مى دهد وكلمه مشهود هم قابل انطباق است با مجازات شدن كفار كه در قيامت مورد مشاهده ى مؤمنان است. اين معنا در حديثى از امام مجتبى (علیه السلام) نقل شده است.(2)

و. «اخدود» به معناى شكاف وسيع وعميق در زمين است وبه بيان ديگر، گودال ها وخندق هاى بزرگ را گويند ودر اصل از «خد» انسان گرفته شده كه به معناى فرو رفتگى است كه در دو طرف بينى انسان در سمت راست وچپ قرار دارد (و به هنگام گريه اشك بر آن جارى مى شود) وسپس با كنايه بر گودالى كه بر صورت زمين ظاهر مى شود اطلاق شده است.(3)

ز. قُتل أصحاب الأُخدود را دو گونه معنا كرده اند:

1. به صورت انشاء كه نفرين باشد بر قاتلان مانند: قُتل الانسان ما أكفره يا مانند قتل الخرّاصون.

2. به صورت اخبار كه قرآن كريم خبر مى دهد كه مؤمنان در گودال ها به وسيله آتش

ص: 163

كشته شدند، البته اين جمله ظهور در انشاء دارد چنان كه بعضى محققين گفته اند.(1)

ح. در اين كه اصحاب اخدود چه كسانى بودند واين جريان چه زمانى اتفاق افتاد، در ميان مفسران گفت وگو است. معروف تر از همه اين است كه مربوط به ذو نواس آخرين پادشاه حِمير در سرزمين يمن است، كه او به آيين يهود درآمد وگروه حِمير از او پيروى كردند، بعد از مدتى به او خبر دادند كه در سرزمين نجران در شمال يمن هنوز گروهى بر آيين نصرانيت هستند.

هم مسلكان ذونواس او را مجبور كردند كه اهل نجران را مجبور به پذيرش آيين يهود كند. هنگامى كه پيشنهاد كرد، آن ها امتناع ورزيدند، از اين رو آن ها را در گودال هاى آتش ريختند وسوزاندند.(2)

ط. إنّ الّذين فتنوا المؤمنين؛ اكثر مفسرين اين آيه شريفه وآيه بعد را راجع به همان اصحاب اخدود دانسته اند، ليكن آيه شريفه، مطلق است وشامل همه فتنه انگيزان نسبت به مؤمنان مى شود، وفتنه هم منحصر به هلاكت وسوزانيدن نيست، بلكه شامل كسانى كه نقشه ها مى كشند وحيله ها به كار مى برند نيز مى شود. قرآن مى فرمايد: و الفتنة أشدُّ من القتل.(3)

4. «يفعلون» به صورت فعل مضارع دليل بر اين است كه اين شكنجه ى مؤمنان مدتى استمرار داشت وحادثه ى زودگذرى نبود.(1)

5. ضماير «هم» و «يفعلون» كه مقصود سوزندگان ستمكار است، مرجع ظاهرى ندارد، گويا تصريح نشدن به نام يا عنوان آن ها نشانه خشم وقهر خداوند است كه به وسيله ضمير اشاره كرده واز آن ها روى گردانده است.(2)

6. آوردن فعل مضارع «يؤمنوا» كه دلالت بر استمرار دارد، مى فهماند كه مقاومت وثبات آن ها بر ايمان موجب، خشم شديد ستمگران شده بود.(3)

7. جمله و هم على ما يفعلون بالمؤمنين شهود به قساوت قلب اين كفار اشاره دارد كه تعذيب مؤمنان در حضور آن ها صورت پذيرفت.(4)

8. گاهى بعضى از افراد به اندازه اى انحطاط فرهنگى وفكرى پيدا مى كنند كه بزرگ ترين افتخارات نزد آن ها بزرگ ترين جرم وگناه محسوب مى شود وبه جرم ايمان، افرادى را شكنجه مى كنند. نظير اين معنا را قوم موسى (علیه السلام) به فرعون گفتند؛ و ما تنقم منا إلاّ أن امنّا بايات ربّنا. (مائده، 59)

9. اوصافى كه براى خداوند در آيه 9 و 10 بيان شده؛ العزيز الحميد له ملك السموات...، اشاره به حقانيت مؤمنان ومظلوميت آنان وبر باطل بودن جباران دارد كه به خود جرأت دادند دست به چنين جنايتى بزنند كه به زودى خداوند پاداش مؤمنان وجزاى اين مجرمان را مى دهد. چون او عزيز حميد است، غالبى است شكست ناپذير، وچون ملك آسمان ها وزمين از اوست، پس مليك على الاطلاق است، افزون بر اين، او بر همه كارها حاضر وناظر است وبه زودى هر فردى را به آنچه عمل كرده جزا مى دهد.(5)

10. از جمله ثم لم يتوبوا استفاده مى شود كه راه توبه حتّى براى چنين شكنجه گران ستمگر باز است، واين نهايت لطف پروردگار را نسبت به گنهكاران نشان مى دهد.(6)

ص: 165

11. تعبير به عملوا الصالحات بيان مى كند كه تنها يك يا چند عمل صالح كافى نيست، بلكه بايد در همه جا برنامه بر محور عمل صالح دور بزند.(1)

12. ذكر عذاب حريق بعد از عذاب جهنم، ذكر خاص بعد از عام ومفيد تأكيد است. بعضى گفته اند عذاب جهنم نتيجه ى كفر آن ها وعذاب حريق به سبب شكنجه ى مؤمنان است.(2)

13. تعبير به «ذلك» كه براى اشاره به دور است، در اين گونه مقامات بيانگر اهميت وعلوّ مقام است؛ يعنى پيروزى ونجات وافتخارات آن ها به قدرى است كه از دسترس فكر ما بيرون است.(3)

14. آيه شريفه إنّ بطْش ربّك لشديد تهديدى نسبت به كفار است كه همراه با چندين تأكيد آمده است؛ از يك سو واژه «بطش» خود به معناى گرفتن قهرآميز است وشدت در آن نهفته شده واز سوى ديگر، با جمله اسميه، تعبير به شديد، كلمه «إنّ»، و «لام» مؤكد شده است.(4)

15. تعبير «ربّك» در جمله إنّ بطش ربّك لشديد به منظور تسلى خاطر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وتأكيدى بر حمايت خداوند از اوست.(5)

16. «غفور» و «ودود» هر دو صيغه ى مبالغه واشاره به نهايت بخشندگى ومحبت خداوند نسبت به گنهكاران است.(6)

17. در اين سوره هشت مورد از اسماى حسناى خداوند واوصاف الهى بيان شده است: «عزيز»، «حميد»، «فعال لما يريد»، «شهيد»، «غفور»، «ودود»، «ذوالعرش المجيد» و «محيط».

18. اين اوصاف

(غفور، ودود، ذوالعرش المجيد، فعّال لما يريد) براى خداوند انسجام روشنى دارد؛ زيرا «غفور» و «ودود» بودن آنگاه مفيد است كه شخص داراى قدرت باشد ولطف وكرمش وسيع ونعمتش بى پايان وهرچه را اراده كند انجام دهد.(7)

ص: 166

19. مطرح ساختن قوم فرعون وثمود از ميان اقوام مختلف، به دليل آن است كه هر دو در نهايت قدرت بودند. هنگامى كه خداوند آن ها را نابود كند، نابود كردن افراد ضعيف تر براى او سهل است، وتعبير من ورائهم اشاره به اين است كه آن ها از هر جهت در قبضه ى قدرت خداوند هستند.(1)

20. مقصود از بيان جريان اصحاب اخدود كه مؤمنان را شكنجه كردند، وبيان سرنوشت قوم فرعون وثمود آن است كه خداوند مى خواهد پيامبر وياران او را تسلّى خاطر دهد كه به حساب وجزاى تمام كافران خواهد رسيد.(2)

21. به هدايت كسانى كه در تكذيب آيات الهى اصرار مى ورزند، اميدى نيست. اصرار ورزيدن در تكذيب از جمله «فى تكذيب» كه مفيد ظرفيت است استفاده مى شود.(3)

22. «مجيد» عبارت است از كريمى كه خير را عطا مى كند، از آنجا كه قرآن كريم معارف حق را به انسان مى بخشد، به مجيد بودن توصيف شده است.(4)

23. «لوح» به معناى صفحه ى عريضى است كه چيزى بر آن مى نويسند ومنظور صفحه اى است كه قرآن كريم بر آن ثبت شده است، و «لوح محفوظ» همان صفحه ى علم خداوند است كه شرق وغرب عالم را فرا گرفته واز هر دگرگونى وتحريف محفوظ است. احتمالاً «لوح محفوظ» همان «امّ الكتاب» باشد كه مى فرمايد: و عنده امّ الكتاب (رعد، 39). نكره آمدن «لوح» دلالت بر تعظيم دارد.(5)

24. بهترين معرّف قرآن كريم خود اين كتاب آسمانى است، اين كتاب الهى داراى ويژگى هاى فراوانى است، ليكن اكثر ما انسان ها به اين كتاب خداوند بى اعتنا هستيم:

1. قرآن، كتاب مجيد است، ليكن ما انسان ها از آن تمجيد نكرديم؛ بل هو قرءان مجيد. (بروج، 21)

2. قرآن كتاب كريم است، ليكن ما انسان ها از آن تكريم نكرديم؛ إنّه لقرءان كريم. (واقعه، 77)

ص: 167

3. قرآن كتاب عظيم است، ليكن ما انسان ها آن را تعظيم نكرديم؛ و لقد ءاتيناك سبعا من المثانى والقرءان العظيم. (حجر، 87)

4. قرآن كتاب نور است، ليكن قلب ما انسان ها از آن نورانى نشد؛ قد جاءكم من الله نور وكتاب مبين. (مائده، 15)

5. قرآن كتاب موعظه است، ليكن ما از مواعظ آن بهره مند نشديم؛ يا أيها الناس قد جاءتكم موعظة من ربّكم. (يونس، 57)

6. قرآن كتاب مبارك است، ليكن ما انسان ها از بركات آن استفاده نكرديم؛ و هذا كتاب أنزلناه مبارك. (انعام، 92)

7. قرآن كتاب شفا است، ليكن ما انسان ها امراض روحى خود را با آن معالجه نكرديم؛ وشفاء لما فى الصدور. (يونس، 57)

8. قرآن بهترين سخن خداوند است، ليكن ما انسان ها به سخنان ديگران توجه كرديم؛ اللّه نزّل أحسن الحديث. (زمر، 23)

9. قرآن كتاب عزيز است، ليكن ما انسان ها به ديده ى عزت به آن نگاه نكرديم؛ و إنّه لكتاب عزيز لا يأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه. (فصلت، 41)

10. قرآن كتاب بصائر است، ليكن ما انسان ها بصيرت پيدا نكرديم؛ قد جاءكم بصائر من ربّكم. (انعام، 104)

11. قرآن كتاب حكيم است، ليكن ما انسان ها از حكمت آن بهره مند نشديم؛ تلك ءايات الكتاب الحكيم. (لقمان، 2)

12. قرآن كتاب فرقان است، ليكن ما انسان ها در مشكلات از راهگشايى او استفاده نكرديم؛ تبارك الّذى نزّل الفرقان على عبده ليكون للعالمين نذيرا. (فرقان، 1)

13. قرآن كتاب ذكر است، ليكن ما انسان ها از پند واندرز آن متذكر نشديم؛ انا نحن نزّلنا الذّكر وإنّا له لحافظون. (حجر، 9)

14. قرآن كتاب هدايت است، ليكن ما انسان ها از هدايت آن بهره مند نشديم؛ هدى للناس. (بقره، 185)

ص: 168

ب. «طارق» از واژه «طرق» به معناى كوبيدن است وراه را از اين جهت طريق گويند كه با پاى رهروان كوبيده مى شود و «مطرقه» به معناى چكش كه وسيله كوبيدن است، از آنجا كه درهاى خانه ها را شب مى بندند وكسى كه در شب وارد مى شود ناچار است در را بكوبد، به اشخاصى كه در شب وارد مى شوند «طارق» مى گويند.

اميرالمؤمنين (علیه السلام) در باره اشعث بن قيس كه حلواى شيرينى با خود آورده بود تا قلب حضرت را متوجه خود كند ودر ماجرايى به نفع او حكم كند فرمود:

«و أعجب من ذلك طارق طرقنا بملفُوفَةٍ فى وعائها»؛ واز اين شگفت انگيزتر داستان كسى است كه در شب در خانه را كوبيد وبر ما وارد شد در حالى كه ظرف سر پوشيده اى پر از حلواى لذيذ با خود آورده بود.(1)

ج. «طارق» در آيه بعدى تفسير شده به ستاره ى درخشانى كه بر آسمان ظاهر مى شود وبه اندازه اى بلند است كه گويى مى خواهد سقف آسمان را سوراخ كند ونورش به قدرى خيره كننده است كه تاريكى ها را مى شكافد؛ جمله و ما أدريك دلالت بر عظمت وبزرگى اين ستاره مى كند.(2)

د. جمله إن كلّ نفسٍ لمّا عليها حافظ جواب سوگندهاست. در اين آيه بيان نشده كه حافظ كيست وچه امورى را حفظ مى كند. در اينجا وجوهى بيان شده است:

1. آيات 10 و 11 و 12 انفطار مى گويد كه حافظ، فرشتگان هستند واعمال انسان ها را حفظ مى كنند؛ و انّ عليكم لحافظين * كراما كاتبين * يعلمون ما تفعلون. مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: ممكن است منظور از حفظ ملائكه اين باشد كه مبادا تصور كنيد بعد از مرگ، ساختار وشاكله نفس شما تغيير مى كند، بلكه نفوس شما در آخرت همان نفوس دنيايى است كه از دنيا به برزخ وبعد به آخرت منتقل مى شويد.

2. منظور حفظ انسان از وسوسه هاى شيطانى است.

3. مقصود حفظ انسان از حوادث ومهالك است؛ به راستى كه اگر حفظ خداوند نباشد،

ص: 170

كمتر انسانى مى تواند عمر طبيعى كند وهر انسانى مى داند چه اندازه خداوند خطرها را از او دور كرده است، بنا بر اين، احتمال آيه شريفه با مضمون آيه له معقبات من بين يديه ومن خلْفه يحفظونه من أمر الله هماهنگ است، البته با توجه به اين كه آيات بعد سخن از معاد است تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.(1)

ه -. «دافق» از «دفق» (ريختن) به معناى ريزنده است؛ وريزنده خود مرد است وآب، ريخته شده. بعضى گفته اند: فعل «دفق» لازم ومتعدى هر دو استعمال مى شود؛ بنا بر اين، دافق به معناى ريخته شده هم درست است. بعضى گفته اند: اسم فاعل به معناى مفعول است مانند: عيشة راضية بعضى ديگر گفته اند: «دافق» صيغه ى نسبت است به معناى «ذو دفق» يعنى با ريزش وداراى جهش.

و. «صلب» به معناى پشت و «ترائب» جمع «تريبه» استخوان هاى بالاى سينه است. اين آب جهنده كه از ميان پشت واستخوان هاى بالاى سينه از انسان خارج مى شود، در باره نطفه ى مرد صادق است وضمير «يخرج» اشاره به همين دارد. بنا بر اين، شركت دادن زن در اين جهت مناسب نيست.(2)

نقد: از برخى از روايات استفاده مى شود كه ضمير «يخرج» به ماء بر مى گردد؛ يعنى «ماء دافق» تنها از مرد نيست، مرد وزن هر دو شريك در آن هستند؛ «صلب» كنايه اى از مرد و «ترائب» كنايه اى از زن است؛ زيرا صلب به معناى استخوان هاى محكم است ومرد مظهر سختى وصلابت است وترائب، يعنى استخوان هاى نرم روى سينه. از اين جهت به زن ترائب گفته مى شود؛ چون زن مظهر نرمى ولطافت است واين معنا با نظريات علماى جديد سازگار است.(3)

ز. كلمه «تبلى» از ماده «بلوى» به معناى آزمايش است واز آنجا كه به هنگام آزمايش حقيقت اشيا ظاهر وآشكار مى شود، اين ماده در اينجا به معناى ظهور وبروز آمده است وگويا در قيامت زرگر اعمال وعقايد، آن ها را در بوته ى زرگرى خود مى آزمايد تا خالص را

ص: 171

از ناخالص جدا كند وصاحبش را بر طبق آن جزا دهد.(1)

ح. «رجع» از ريشه «رجوع» به معناى بازگشت است وعرب به باران، رجع مى گويد به دليل اين كه آبى كه از زمين ودرياها برخاسته از طريق ابرها وباران به سوى زمين بر مى گردد يا اين كه در فواصل مختلف، بارش باران تكرار مى شود.(2)

ط. «كيد» به معناى نوعى چاره جويى است كه بر دو قسم است: نكوهيده وپسنديده؛ هر چند استعمال آن در امر مذموم بيشتر است، ولى در ممدوح نيز به كار مى رود. مانند: كذلك كدْنا ليوسف (يوسف، 76)؛ ما اين گونه براى يوسف چاره جويى كرديم. مقصود از «كيد» در آيه شريفه همان الطافى است كه شامل حال پيامبران مى شد ودشمنان اسلام را غافلگير مى ساخت كه نمونه هاى آن در تاريخ اسلام فراوان است.(3)

4. إنّه على رجْعه لقادر؛ خداوندى كه آتش نمرود را سرد وسلامت كرد وفرمود: يا ناركونى بردا وسلاما على إبراهيم وعصاى حضرت موسى (علیه السلام) را به مار تبديل ساخت وآهن را در دست حضرت داود (علیه السلام) نرم كرد و... قدرت دارد انسان را دو مرتبه زنده كند.(1)

5. خداوند فقط در قيامت سرائر وضماير را آشكار مى كند، اما در دنيا عيوب بندگان را از يكديگر پنهان مى دارد؛ هيچ انسانى خبر از باطن ديگرى ندارد. چون اگر باطن افراد بر يكديگر مكشوف مى شد، زندگى در دنيا ممكن نبود.(2)

6. نظير آيه 9 طارق: يوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ دو آيه ذيل است:

أَ فَلاَ يعْلَمُ إِذَا بُعْثِرَ مَا فِى الْقُبُورِ * وَحُصِّلَ مَا فِى الصُّدُورِ (العاديات، 9 و 10)

7. انسان در قيامت نه خود قدرت دفع عذاب را دارد؛ چون ملائكه او را به زنجيرها مى كشند؛ خذوه فاعتلوه الى سواء الجحيم (دخان، 47) يا مى فرمايد: خذوه فغلوه * ثم الجحيم صلّوه (حاقه، 30-31) ونه ديگران براى يارى او مى آيند؛ چون ديگران از انسان فرار مى كنند؛ يوم يفر المرء من أخيه * وأمّه وأبيه * وصاحبته وبنيه * وفصيلته التى تؤيه.(3)

8. قرآن كريم جدا كننده بين حق وباطل است، جدا كننده ايمان از شرك، هدايت از ضلالت وخير از شر واين معنا با سه تأكيد بيان شده است: «انّ» «لام» «جمله اسميه» واگر آن را قول فصل ناميده از باب زيد عدل است كه دلالت بر مبالغه دارد.(4)

9. ممكن است انسان مثل خودش را فريب دهد، اما هرگز نمى تواند قانون خلقت را فريب دهد. مثلاً مريضى كه تب دارد وطبيب براى او نسخه اى مى نويسد، بعد از چند روز از روى دروغ مى گويد من فلان دارو را خوردم، طبيب بر اساس گفتار او نسخه ى ديگرى مى نويسد. در اينجا اين مريض، طبيب را فريب داده، اما نمى تواند طب را فريب دهد؛ زيرا طب قانون است واين قانون مى گويد: اگر كسى فلان دارو را بخورد، فلان نتيجه را دارد واگر نخورد، نتيجه ى ديگرى دارد. حال دين خدا قانون است واگر كسى به دستورات الهى عمل نكرد، در حقيقت خود را فريب داده گرچه، ممكن است مسلمانى را ظاهرا فريب دهد، اما دين خدا را

ص: 173

نمى تواند فريب دهد؛ زيرا قانون الهى است ونمى توان آن را فريب داد.(1)

10. در جمله فمهّل الكافرين... سه مرتبه خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور مدارا ومهلت مى دهد واين سرمشقى است براى همه مسلمانان كه در كارهاى خود مخصوصا هنگامى كه در برابر دشمنان قرار مى گيرند با صبر وحوصله برخورد كنند وشتابزده عمل نكنند.(2)

11. طنطاوى گويد: و

هذه السورة نفسها كافلة بحياة الأُمم إذا عملوا بها، فهى مع قلّة عدد آياتها اشارت الى السماء وبهجتها والنجوم...؛ اين سوره به تنهايى مى تواند حيات حقيقى امت هايى را كه به آن عمل مى كنند تضمين وتأمين نمايد؛ زيرا با كمى آياتش حقايق بسيارى را متضمن است. بشر را توجه مى دهد به آسمان كه چه جالب وبا صفاست، وبه ستارگان وگردش آن ها، وبه آب ها وسود وحكمتشان، وبه ابرها وهواهاى گوناگون (در فصول ومناطق مختلف) ونعمت وجودشان، وبه نباتات وگياهان وكيفر آن ها، وبه ملائكه وتسلط وقدرتشان.(3)

ص: 174

بر آسان نمودن كار، برخورد مختلف مردم در برابر تذكرات پيامبر (صلی الله علیه و آله) وسرنوشت آنان، تبيين حقايق در همه كتب آسمانى.

ب. در قرآن، گاهى تسبيح به پروردگار وگاهى به اسم او اسناد داده مى شود، مانند: سبّح لله و سبّح اسم ربّك وهمچنين لفظ تبارك تبارك الله و تبارك اسم ربّك هر دو آمده ونيز لفظ ذكر هم در اذكروا الله ذكرا كثيرا و واذكر اسم ربّك به هر دو صورت بيان شده است.

برخى از مفسران «اسم» را در اين گونه موارد، زائد دانسته اند. برخى اسم را عين مسمى مى دانند وبعضى گفته اند: ذكر وتسبيح وتقديس پروردگار يا به قلب است، يا به زبان وما موظفيم كه معتقد باشيم خداوند منزه از عيب است ودر دل به ياد او باشيم. در اين مرحله، ذكر وتسبيح به خود خدا اسناد داده مى شود؛ ونيز وظيفه داريم كه اين عقيده را بر زبان جارى سازيم.(1)

ج. تعبير به «اعلى» بيانگر اين حقيقت است كه او از هر كس وهر چيز كه تصور كنى وهر خيال وقياس وگمان ووهم وهرگونه شرك جلى وخفى برتر وبالاتر است.(2)

د. «سوّى» از ماده تسويه، به معناى نظام بخشيدن ومرتب نمودن است كه شامل نظام همه موجودات مى شود؛ اعم از نظامى كه بر منظومه ها وكواكب آسمانى حاكم است يا آنچه بر مخلوقات زمينى بالاخص انسان، وحتى نسبت به خطوط سر انگشت هاى انسان اشاره دارد؛ بلى قادرين على ان نسوّى بنانه.(3)

ه -. معناى جمله إلا ما شاء الله اين است كه تو فراموش نمى كنى مگر اين كه خداوند بخواهد وخداوند نمى خواهد كه تو فراموش كنى. نظير آن در آيه خالدين فيها ما دامت السموات والأرض إلا ما شاء ربّك (هود، 107) بيان شده است وجمله إلاّ ما شاء الله استثنايى است كه تنها به منظور بقاى قدرت مطلق خداوند بيان شده ومى خواهد بفهماند چنين نيست كه خداوند بعد از دادن چنين عطيه اى، ديگر قادر نباشد تو را گرفتار فراموشى

ص: 176

كند، بلكه بعد از اعطا هم باز به قدرت مطلقه ى خود باقى است. نظير اين آيه، آيه ولئن شئنا لنذهبنّ بالّذى أوحينا إليك (اسراء، 86) است.(1)

و. جمله انه يعلم الجهر وما يخفى بيان علت جمله (سنقرئك فلا تنسى) است، اشاره به اين كه خداوندى كه از همه حقايق آشكار وپنهان باخبر است، آنچه مورد نياز بشر بوده وهست از طريق وحى به تو القا مى كند وچيزى را در اين زمينه فرو گذار نخواهد كرد.(2)

ز. بعضى گفته اند: جمله شرطيه ى فذكر إن نفعت الذّكرى مفهوم دارد؛ يعنى اگر تذكر مفيد است، تذكر بده واگر مفيد نيست تذكر نده. اين شرط بر اساس حقيقت است؛ چون وقتى تشخيص دهد كه تذكر سودى ندارد، كار لغوى است وخداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور نمى دهد كه كار لغو كند، پس تذكر بايد در موردى باشد كه در شخص زمينه پذيرش باشد، از اين رو فرمود: سيذّكر من يخشى ودر موردى كه شخص هيچ زمينه اى براى نرم شدن دل ندارد، نوبت اول حجت را بر او تمام مى كند واين سودمند است؛ زيرا باعث مى شود شخص از حق دورى كند، از اين رو فرمود: و يتجنّبها الأشقى.(3)

برخى ديگر گفته اند: جمله شرطيه مفهوم ندارد؛ يعنى در هر حال تذكر بده كه تذكر مفيد است؛ نظير آيه شريفه واشكروا الله ان كنتم اياه تعبدون كه مفهوم ندارد.(4)

ح. در اين كه منظور از «نار كبرى» چيست، دو قول است:

1. پايين ترين طبقه ى جهنم، چون آن ها شقى ترين مردم بودند، پس عذاب آن ها بايد سخت ترين عذاب باشد.

2. توصيف آتش به كبرى در مقابل وصف آن به صغرى؛ يعنى آتش هاى دنيا است چنان كه در حديثى، امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: آتش دنيا يك هفتادم آتش آخرت است.(5)

ط. سؤال: با اين كه هر موجودى يا متصف به حيات است يا مرگ، پس معناى آيه لايموت فيها ولا يحيى چيست ؟

ص: 177

پاسخ: يعنى نمى ميرد كه با آن مرگ راحت شود، وزنده نيست تا از آن بهره بگيرد.(1)

ى. منظور از «تزكى» پاك شدن از لوث تعلقات مادى دنيا است كه انسان را از آخرت منصرف مى كند، به دليل اين كه بعد از آن مى فرمايد: بل تؤثرون الحياة الدّنيا ومقصود از ذكر نام خدا، ذكر زبانى ومراد از «صلوة» همان نمازى است كه در اسلام تشريع شده ودر روايات وارد شده است كه منظور از «تزكى» زكات فطره ومقصود از «صلّى» نماز عيد است.(2)

هدايت فطرى؛ صورت كامله ى هدايت غريزى واولين دريچه ى عقل واختيار در زندگى است كه به روى انسان باز مى شود.

هدايت عقلى؛ عبارت از ترتيب دريافت هاى فطرى ومحسوس وبديهى براى رسيدن به مسائل نظرى است.

هدايت وحى ونبوت؛ اين هدايت تكميل هدايت هاى سابق وعالى ترين مراتب هدايت است.(1)

5. «غُثاء» در اصل به معناى گياهان خشكى است كه روى سيلاب قرار مى گيرد، همچنين به كف هايى كه روى ديگ در حال جوشيدن، پيدا مى شود «غثاء» مى گويند. «اَحْوى» به معناى سياه است؛ انتخاب اين تعبير با اين كه در مقام بيان نعمت هاى الهى است شايد به اين جهت باشد كه اين وضع گياهان، بازگوكننده ى فناى دنياست وهميشه درس عبرتى براى انسان ها محسوب مى شود، همان گياهى كه در فصل بهار خرم وسرسبز است بعد از مدتى خشك وبى فروغ مى گردد.(2)

6. علت اين كه فرمود: و نُيسّرك لليسرى ونفرمود

«و نيسّر لك اليسرى» آن است كه خواسته اين حقيقت را براى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بيان كند كه آن چنان تو را راهنمايى مى كنيم كه وظيفه ى رسالت خود را به آسانى وبه بهترين طريق انجام دهى، واگر تعبير دوم انتخاب مى شد، نفس پيامبر را هيچ كاره معرفى كرده بود.(3)

7. جمله و نيسّرك لليسرى دلالت بر عظمت اين موهبت الهى دارد، چون با تعبير «متكلم مع الغير» اين معنا را بيان كرده است، مانند: إنّا أنزلناه و إنّا نحن نزّلنا الذّكر وچه عظمتى از اين بالاتر كه خداوند پيامبر را در ميان قومى جاهل مبعوث كرد واو را مقتداى بر جهانيان قرار داد؟(4)

8. در آيه وَنُيسّرك لليسرى تذكر توحيدى عميقى داده شده كه خيال نكنيد به هنگام رسيدن به مقصود آسان به كمكى احتياج نداريد، بلكه حتى در آسان ترين كارها نيز به كمك

ص: 179

خدا نياز داريد ودر همه چيز اعتراف إياك نستعين صادق است. در زندگى خود بسيار ديده ايم كه گاه در كارهاى بسيار ساده وا مانده ايم، از اين رو آسان وقتى آسان مى شود كه خدا پشتوانه ى آن باشد.(1)

9. از اين تعبير كه فرمود ما تو را آسان قرار مى دهيم براى آسان ترى، چنين فهميده مى شود كه در حقيقت سختى ها ودشوارى ها وجود خارجى ندارد. ومنشأ مشكلات، نفسانيات انسان است؛ اگر عقل انسان باز شد وذهنش در پرتو هدايت همه چيز را آن چنان كه هست مشاهده كرد، ديگر مشكلى را نمى بيند. مثلاً اگر فهميد دنيا دار بقا نيست، ديگر از مرگ ناراحت نمى شود و...(2)

10. در دو آيه شريفه سيذّكر من يخشى * ويتجنّبها الاشقى «شقاوت» نقطه ى مقابل «خشيت» قرار داده شده در حالى كه قاعدتا بايد در مقابل سعادت قرار گيرد به اين دليل كه ريشه اصلى سعادت وخوشبختى انسان همان احساس مسئوليت وخشيت است.(3)

11. به هنگام تذكر دادن وپند ونصيحت، نبايد از مردم انتظار داشت كه همه اصلاح شوند؛ زيرا انسان ها بر دو قسم اند: گروهى عقل را بر نفس حاكم مى كنند ومتذكر مى شوند وگروهى نفس را بر عقل مقدم مى دارند واز حق دورى مى كنند؛ سيذّكر من يخشى * ويتجنّبها الأشقى.

12. نقطه ى مقابل «اشقى» را انسانى معرفى كرد كه داراى ترس است؛ بنا بر اين، «اشقى» كسى است كه در دلش خشيت خدا نباشد، از اين رو آنچه درجه ى شقاوت انسان را به نقطه نهايى مى رساند، خالى بودن كامل دل از خوف خداست. در مقابل اگر در قلب كسى خوفى باشد، پس او درجه وسهمى از تقوا دارد، اگر اين خشيت به حد نهايى رسيد، او نه تنها متقى است، بلكه «اتقى» است. در سوره «ليل» براى مقام «اتقى» انفاق خالصانه اى كه مشكل نيازمند را حل كند بيان كرده است.(4)

13. نظير آيه 13 اعلى: ثُمَّ لاَ يمُوتُ فِيهَا وَلاَ يحْيى دو آيه ذيل است:

ص: 180

وَالَّذِينَ كفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لاَ يقْضَى عَلَيهِمْ فَيمُوتُوا وَلاَ يخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا كذلِك نَجْزِى كلَّ كفُورٍ (فاطر، 36)

يتَجَرَّعُهُ وَلاَ يكادُ يسِيغُهُ وَيأْتِيهِ الْمَوْتُ مِنْ كلِّ مَكانٍ وَمَا هُوَ بِمَيتٍ وَمِنْ وَرَائِهِ عَذَابٌ غَلِيظٌ (إبراهيم، 17)

14. تزكيه ى نفس، نماز خواندن، مقدم نشمردن حيات دنيا بر آخرت، از اساسى ترين تعليمات همه انبيا است ودر همه كتب آسمانى به آن ها سفارش شده است.(1)

15. در آيه شريفه و ذكر اسم ربّه فصلّى نماز را فرع بر ذكر پروردگار مى شمرد؛ به جهت اين كه تا انسان به ياد خدا نباشد، به نماز نمى ايستد علاوه بر آن نمازى ارزشمند است كه توأم با ذكر او وناشى از ياد او باشد.(2)

براى نيل به فلاح وسعادت، سه امر لازم است:

الف. پاك شدن از شرك واخلاق رذيله؛ تزكى.

ب. ياد قلبى وتفكر در قدرت وحكمت الهى؛ و ذكر اسم ربّه.

ج. اظهار شكستگى وفروتنى در محضر پروردگار؛ فصلّى.(3)

16. استفاده از نعمت هاى دنيا وكار براى آخرت مذموم نيست وخداوند نعمت هاى دنيا را براى بهره ورى بندگانش آفريده است؛ قل من حرّم زينة الله الّتى اخرج لعباده (اعراف، 32)، آنچه مذموم است، ترجيح دنيا بر آخرت است؛ بل تؤثرون....

17. در آيه و الاخرة خير وأبقى به طور كلى مى فرمايد: جهان آخرت برتر وبا دوام خواهد بود، اما بيان نكرده كه براى چه افرادى برتر خواهد بود. در آيات ديگر خير بودن آخرت را ويژه ى پرهيزكاران معرفى كرد: و لَدار الاخرة خير للذين اتقوا أفلا تعقلون (يوسف، 109) و تلك الدار الاخرة نجعلها للذين لا يريدون عُلوّا فى الأرض ولا فسادا والعاقبة للمتّقين. (قصص، 83)

18. نعمت هاى اخروى هرگز قابل مقايسه با نعمت هاى دنيوى نيست ومافوق تصور

ص: 181

ودرك انسان است واصولاً آخرت فى حد نفسه خير است. چون نعمت هاى آن ابدى است وكلمه «ابقى» دلالت بر دوام وخلود دارد.(1)

19. تعبير به الصحف الاولى در مورد كتاب هاى ابراهيم (علیه السلام) وموسى (علیه السلام) در برابر صحف اخير است كه بر حضرت عيسى (علیه السلام) وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نازل شده است.(2)

20. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: هيچ چيز را خداوند به پيامبران مرحمت نكرده مگر آن كه به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) عنايت كرده است وآنچه را كه در كتب انبياى الهى است، نزد ما امامان است؛

«إنّ الله عزّ وجلّ لم يعط الأنبياء شيئا إلاّ وقد أعطاه محمدا وقد أعطى محمّدا ما أعطى الأنبياء، وعندنا الصحف التى قال الله عزّ وجلّ صُحُفِ إبراهيم ومُوسى».(3)

ص: 182

كنى، * مگر كسى كه پشت كند وكافر شود، * كه خداوند او را به عذاب بزرگ مجازات مى كند! * به يقين بازگشت (همه) آنان به سوى ماست، * ومسلّماحسابشان (نيز) با ماست!

است وبراى بيان فرا رسيدن وقت چيزى گفته مى شود. در اينجا به معناى آب سوزانى است كه حرارتش به منتها درجه رسيده باشد، چنان كه مى فرمايد: اگر تقاضاى آب كنند، آبى مانند فلز گداخته براى آن ها مى آورند كه صورت هايشان را بريان مى كند وچه بد محل اجتماعى است؛ و إن يستغيثوا يغاثوا بماءٍ كالمُهل يشوى الوجوه بئس الشراب وساءت مُرتفقا.(1)

و. مقصود از كلمه «عين» جنس چشمه است، نه يك چشمه؛ زيرا در آيات ديگر صريحا فرموده در بهشت چشمه هايى وجود دارد، مانند: چشمه ى سلسبيل، چشمه ى شراب، چشمه ى طهور؛ إنّ المتّقين فى جنّات وعيون.(2)

ز. در اين كه مقصود از ضريع كه طعام اهل جهنم است چيست، وجوهى بيان شده است:

1. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: ضريع چيزى است در دوزخ شبيه خار تلخ تر از گياه صبر ومتعفن تر از مردار وسوزنده تر از آتش.

2. گياهى است سمّى كه هيچ حيوانى به آن نزديك نمى شود.

3. درختى است از آتش كه اگر در دنيا باشد، زمين وهر چه را بر آن است مى سوزاند.

ح. «سُرر» جمع «سرير» از ماده «سرور» وبه معناى تخت هايى است كه در مجالس انس وسرور بر آن مى نشينند ومنظور از مرفوع بودن تخت، رفعت مقام ومنزلت كسى است كه بر آن تكيه مى زند. ابن عباس گويد: تخت هاى بلند بهشتى چنان هستند كه صاحبان آن ها اراده ى جلوس بر آن كنند، تواضع مى كنند وفرو مى نشينند وبعد از جلوس به حال اول بر مى گردند.(3)

ط. «نمارق» جمع «نمرقة» به معناى پشتى كوچك است كه بر آن تكيه مى كنند ومعمولاً به هنگام استراحت كامل از آن ها استفاده مى شود، وتعبير به «مصفوفة» اشاره به تعدد ونظم خاصى است كه بر آن ها حاكم است. اين تعبير نشان مى دهد كه آن ها جلسات انس دسته جمعى تشكيل مى دهند.(4)

ى. جمله لست عليهم بمصيطر بيان وتفسير براى فذكر إنّما أنت مذكر است واصولاً

ص: 185

كمال انسان در صورتى است كه با اراده واختيار راه الهى را بپذيرد، وگرنه تكامل اجبارى فايده اى ندارد. قرآن مى فرمايد: أفأنت تكره الناس حتى يكونوا مؤمنين ونيز مى فرمايد: و ما أنت عليهم بجبّارٍ.(1)

ك. «مصيطر» از ماده «سطر» وبه معناى همان سطور كتاب است و «مسيطر» كسى است كه سطربندى كند وسطور كتاب را تنظيم نمايد، سپس به هر شخصى كه بر چيزى مسلّط باشد وخطوط آن را تنظيم كند يا به اجبار كسى را وادار به كارى كند، اطلاق شده است.(2)

ل. در اين كه جمله إلاّ من تولّى وكفر استثنا از چيست ؟ دو نظريه وجود دارد:

1. استثنا از پند دادن است كه در آيه قبل فرمود: فذكر إنّما أنت مذكر؛ يعنى تو اندرز خود را برسان، مگر كسى كه رو گردانيد در اين صورت لازم نيست او را پند دهى؛ زيرا پند دادن افراد معاند، كار بى حاصلى است.

2. استثنا متصل است ومربوط به جمله لستَ عليهم بمُصيطرٍ؛ يعنى تو آن ها را پند بده وآن ها كه ايمان نمى آورند تو مأمور نيستى كه اجبارشان كنى مگر اين كه كسى در اين ميان بخواهد علاوه بر انكار حق، توطئه وكارشكنى كند؛ إلاّ من تولّى وكفر، در اين صورت تو بر آن ها مسلط وحاكم هستى وبايد آنان را سر جايشان بنشانى كه به اصل اسلام وقرآن ضربه نزنند.(3)

م. منظور از عذاب اكبر، عذاب آخرت است. در برابر عذاب دنيا كه نسبت به آن عذاب كوچك وكم اهميت است، چنان كه مى فرمايد: فأذاقهم الله الخِزْى فى الحيوة الدنيا ولعذاب الاخرة أكبر.(4)

2. نظير آيه 3 غاشيه: عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ با توضيح بيشترى در آيه 23 فرقان آمده است: وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُورا

3. جمع بين آيه ليس لهم طعام إلاّ من ضريعٍ وآيات فليس له اليوم ههنا حميم ولا طعامٍ إلا من غسلين (حاقه، 36) و إن شجرة الزقوم طعام الاثيم (دخان، 44)، اين است كه خداوند «غسلين» را به شكل ضريع قرار مى دهد وضريع درختى در آتش جهنم است، يا اين كه دركات اهل جهنم مختلف است ودر هر دركه وطبقه اى گروه مخصوصى هستند كه بعضى از آن ها طعامشان ضريع است وبعضى زقوم وبرخى غسلين؛ لكل بابٍ مِنهم جزء مقسوم.(1)

4. شادمانى وسرور باطنى اهل بهشت، در ظاهر وچهره ى آن ها سرايت مى كند وهر بيننده از سرور باطنى آن ها باخبر مى شود، چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: تعرف فى وجوههم نضْرة النعيم.(2)

5. فى جنّة عالية؛ منظور از عالى بودن بهشت، درجات برتر آن است كه داراى شرافت است. زيرا در بهشت حياتى است كه ممات ندارد، لذت آن منزه از درد وسرور آن خالى از غم واندوه است واهل بهشت نه تنها هر چه دوست دارند در اختيارشان هست، بلكه لذائذى وجود دارد كه مافوق خواست آن هاست.(3)

6. اهل بهشت هيچ سخن لغو وبيهوده اى نمى شنوند. نكره در سياق نفى مفيد عموم است؛ لاتسمع فيها لاغية.(4)

7. علت اين كه اهل بهشت لغو وبيهودگى نمى شنوند، آن است كه بهشت منزل دوستان خداست كه در دنيا با جدّيت وعمل شايسته به اين مقام رسيدند ودر دنيا منزه از لغو وكذب بودند؛ بنا بر اين، چگونه مى شود كه در جوار رب العالمين لغو بشنوند؟(5)

8. علت اين كه از بين تمام نعمت ها توجه كردن به شتر را دستور داده، چون روى سخن

ص: 187

در مرحله ى اول به اعراب مكه بود كه شتر از اركان زندگى آن ها محسوب مى شد وشب وروز با آن سر وكار داشتند، از اين گذشته اين حيوان ويژگى هاى عجيبى دارد كه او را از ساير حيوانات ممتاز مى كند. مثلاً: 1. برخى حيوانات از گوشتشان استفاده مى شود، مانند گوسفند؛ برخى از شيرشان مانند گاو؛ برخى از پشت آن ها براى باربرى، مانند حمار، ليكن شتر هر سه منفعت را دارد. 2. تحمل زيادى در برابر گرسنگى وتشنگى دارد. 3. از نظر تغذيه بسيار كم خرج است وهر گونه خار وخاشاكى را مى خورد. 4. در شرايط نامساعد جوّى كه طوفان مى وزد، مى تواند حركت كند. 5. در شب تاريك وبرف وباران مى تواند راه برود وبه مقصد برسد. 6. رام ترين حيوان است به گونه اى كه يك كودك مى تواند مهار يك قطار شتر را به دست بگيرد وبه هر جا ببرد.(1)

9. در اين كه چه ارتباط وپيوندى ميان اين امور چهارگانه وجود دارد؛ شتر، آسمان، كوه ها وزمين؛ فخر رازى مى گويد: به دليل آن است كه قرآن به زبان عرب نازل شده وآن ها غالبا مسافرت مى كردند چون شهرهاى آن ها خالى از زراعت وكشاورزى بود. از طرفى بيشتر سفرهاى آن ها با شتر بود. هنگامى كه دربيابان هاى هولناك ودور از اجتماع سفر مى كردند، كسى نبود با آن ها سخن بگويد، انديشه وفكر در آن ها زنده مى شد.

از اين رو قبل از هر چيز نگاهشان به شتر مى افتاد به بالا نگاه مى كردند، آسمان را مى نگريستند وبه زير پا، زمين را مى ديدند ودر راست وچپ خود كوه ها را مشاهده مى كردند؛ گويى خداوند مى خواهد به آن ها دستور تفكر دهد؛ تفكر وانديشه اى كه به هنگام تنهايى طبعا بر محور اين چهار امر دور مى زند.(2)

10. اگر بخواهيم نظر را از محيط زندگى محدود عرب بر داريم ودر جوّى وسيع تر به انديشه بپردازيم، مى توان گفت: امور چهارگانه اى كه در آيات شريف آمده، زيربناى زندگى انسان را تشكيل مى دهد.

آسمان، كانون نور است وباران وهوا وزمين عامل پرورش انواع مواد غذايى، كوه ها رمز

ص: 188

آرامش وذخيره ى آب ومواد معدنى وشتر نمونه ى روشنى از چهارپايان اهلى كه در اختيار بشر قرار دارد.(1)

11. خلقت موجودات نشانه علم وقدرت وحكمت الهى است. در اين سوره چهار بار كلمه «كيف» تكرار شده ودر هر يك از نعمت ها جهت خاصّى ملاحظه شده است. در شتر كيفيت خلقت؛ در آسمان كيفيت برافراشته شدن؛ در كوه ها كيفيت منصوب شدن بر روى زمين؛ ودر زمين كيفيت گستردگى.

12. قرآن كريم تعبيرات مختلفى را در باره عذاب قيامت بيان كرده از جمله: عذاب شديد، عذاب اليم، عذاب مهين، عذاب مقيم، عذاب السعير، عذاب عظيم، عذاب حريق، عذاب الخلد، عذاب غليظ، عذاب جهنم، عذاب أشدّ وأبقى و عذاب اكبر كه اين تعبير چهار بار در قرآن بيان شده؛ 21 سجده، 26 زمر، 33 قلم، 24 غاشيه. كه از مجموع اين اوصاف وتعبيرات استفاده مى شود عذاب قيامت بسيار بزرگ وغير قابل توصيف است.

13. نظير آيات 23 و 24 غاشيه: إِلاَّ مَنْ تَوَلَّى وَكفَرَ * فَيعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذَابَ الْأَكبَرَ

آيه 11 و 12 اعلى است: وَيتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى * الَّذِى يصْلَى النَّارَ الْكبْرَى

14. در دو آيه إنّ إلينا إيابهم * ثمّ إنّ علينا حسابهم با تأكيدى شديد كافران را تهديد فرموده است. هر دو آيه با حرف تأكيد «إنّ» آغاز گشته ودر هر دو خبر بر اسم مقدم شده ودر هر دو ضمير جمع متكلم مع الغير آمده كه بر عظمت خداوند متعال دلالت مى نمايد ومى فهماند كه سر وكار انسان كافر با حاكمى بزرگ است.(2)

15. جمله إنّ إلينا إيابهم علّت عذاب بزرگ الهى است؛ يعنى هيچ شخصى نگفته كه مردم بعد از مرگشان به غير خدا بر مى گردند تا آيه شريفه بفرمايد تنها برگشتشان به سوى ما است، بلكه مى خواهد بفرمايد: علت اين كه عذاب الهى بزرگ است، آن است كه بازگشت آن ها به سوى خداوند است.(3)

ص: 189

16. شخصى از امير المؤمنين (علیه السلام) پرسيد: چگونه خداوند حساب خلق را مى رسد با اين كه زياد هستند؟ فرمود: همان گونه كه رزق آن ها را مى دهد با اين كه زياد هستند. آن شخص پرسيد: چطور به حساب آن ها مى رسد با اين كه او را نمى بينند؟ فرمود همان گونه كه رزق آن ها را مى دهد با اين كه او را نمى بينند.(1)

17. حسابرسى شيعيان در قيامت با امامان معصوم (عليهم السلام) است، از اين رو در زيارت جامعه مى خوانيم:

«و إياب الخلق إليكم وحسابهم عليكم». امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: روز قيامت كه مى شود، خداوند حساب شيعيان را به ما واگذار مى نمايد، پس آنچه را كه براى خداست ما از او مى خواهيم به ما ببخشد وما هم به شيعيان خود مى بخشيم؛

«إذا كان يوم القيمة وكلنا الله بحساب شيعتنا فما كان للّه سألنا الله أن يهبه لنا فهو لهم وما كان لنا فهو لهم».(2)

ص: 190

دارد وجواب اين سوگندها جمله إنّ ربّك لبالمرصاد است.(1)

ج. در اين كه منظور از «فجر» چيست، وجوهى ذكر شده از جمله: فجر آغاز محرم، فجر روز عيد قربان، هر روشنايى كه در دل تاريكى مى درخشد، درخشيدن نور اسلام در عصر جاهليت، سپيده ى صبح قيام حضرت مهدى (علیه السلام)، ليكن بعضى فجر را به معناى مطلق آن تفسير كرده اند كه مسلما سپيده ى صبح يكى از نشانه هاى عظمت الهى است.(2)

نقد: آلوسى (از اهل سنّت) از اميرالمؤمنين (علیه السلام) نقل مى كند كه منظور از فجر همان فجر معروف صبح است ومرحوم طيب گويد: مقصود از «فجر» همان صبح است. ساير اقوال تفسير به رأى است وهيچ اعتبار ندارد.(3)

د. سوگندهاى نامبرده به منظور تشويق وتحريض به انجام فريضه ى حج وبلكه به مطلق عبادات به خصوص نماز است كه ستون دين معرفى شده است.(4)

ه -. در اين كه منظور از

«ليال عشر» چيست، وجوهى بيان شده است: ده شب آخر ماه رمضان، ده شب اول محرم، ليكن مشهور دهه ى ذى الحجه است وسرّ اين كه كلمه «ليال» به صورت نكره ذكر شده براى بيان عظمت آن شب هاست.(5)

و. در اين كه مقصود از «شفع» و «وتر» چيست، اقوال مختلفى ذكر شده است. فخر رازى بيست قول نقل كرده ومرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: بالغ بر سى وشش قول نقل شده است، از جمله:

1. عدد زوج وفرد؛ اعدادى كه همه محاسبات ونظام ها بر محور آن دور مى زند؛ گويى خداوند سوگند به نظام وحساب ياد كرده است.

2. دو ركعت نماز شفع ووتر كه در آخر شب خوانده مى شود.

3. شفع يعنى مخلوقات؛ چون همه آن ها داراى زوج هستند ووتر، يعنى خداوند متعال.

4. شفع با روز ترويه هشتم ذى الحجه ووتر با روز عرفه قابل انطباق است؛ زيرا

ص: 192

تناسب بيشترى با دهه ى ذى الحجه دارد.(1)

ز. در برخى از احاديث كه اشاره به بطون قرآن دارد، فجر به وجود حضرت مهدى (علیه السلام) وليال عشر به ده امام قبل وشفع به حضرت على (علیه السلام) وفاطمه (عليها السلام) تفسير شده است.(2)

ح. «حجر» در اينجا به معناى عقل ودر اصل به معناى منع است وجهت اين كه به اطاق «حجره» مى گويند؛ چون محلّى است محفوظ وممنوع از اين كه ديگران وارد شوند؛ وبه دامان «حِجر» گفته مى شود، چون محلى است محفوظ وممنوع واز آنجا كه فكر وعقل، انسان را از كار زشت منع مى كند به آن «حِجر» اطلاق شده است، ومحجور كسى است كه قاضى وى را از تصرف در مالش ممنوع مى سازد.(3)

ط. قوم عاد چه كسانى بودند؟ بعضى از مورخان معتقدند عاد بر دو قبيله اطلاق مى شود؛ قبيله اى كه در گذشته ى بسيار دور زندگى مى كردند كه مى فرمايد: إنّه أهلك عادا الأُولى (نجم، 50)، آن ها احتمالاً قبل از تاريخ مى زيستند. قبيله ى دوم عاد مشهور هستند كه 700 سال قبل از ميلاد مسيح (علیه السلام) در سرزمين يمن يا احقاف زندگى مى كردند، وداراى كاخ هاى باعظمت وشهرهايى آباد بودند كه پيامبرشان حضرت هود (علیه السلام) بوده است وموضوع آيه شريفه است.(4)

ى. اكثر مفسران گفته اند: دو عاد وجود داشته كه بعد از انقراض عاد اولى، عاد اخرى پديد آمده واحتمال داده اند كه عاد ارم كه در اين سوره ذكر شده، همان عاد اولى باشد. اين احتمال بنا بر اين است كه وصف أُولى مقابل أُخْرى باشد با اين كه ممكن است اولى توصيف قديم بودن وگذشت زمان آن ها باشد وبيشتر آيات راجع به عاد همين را مى رساند. در آيه 70 سوره توبه، نام عاد بعد از قوم نوح وقبل از ثمود وقوم ابراهيم آمده است.(5)

ك. در اين كه «ارم» نام شخص يا قبيله است يا نام مكان خاصى است، سه وجه ذكر شده است: مرحوم طبرسى مى گويد: الّتى لم يخلق... وصف آن قبيله است كه افراد بسيار قوى ونيرومندى بودند. قرطبى نيز گويد: اكثر اهل سنت همين قول را پذيرفته اند.

ص: 193

مرحوم علامه طباطبايى گويد: از آيه الّتى لم يخلق مثلها فى البلاد مى توان استفاده كرد كه «ارم» نام مكان وشهر خاصى است ودر زمان نزول اين آيات اثرى از آن ها باقى نمانده بود.(1)

ل. منظور از رؤيت (ديدن) در اينجا علم وآگاهى است منتها از آنجا كه اين داستان به قدرى معروف ومشهور بوده كه مردم زمان هاى بعد نيز آن را با چشم خود مى ديدند، تعبير به رؤيت شده است.(2)

م. قوم ثمود از قديمى ترين اقوامند وپيامبرشان حضرت صالح (علیه السلام) است ودر سرزمين

«وادى القرى» ميان مدينه وشام زندگى مى كردند. نام ثمود 25 بار در قرآن آمده است، قوم ثمود افرادى بت پرست وكافر وداراى تمدنى پيشرفته بودند ومعجزه حضرت صالح (علیه السلام) را كه شترى بود از دل كوه خارج شده كشتند وعذاب الهى بر آن ها نازل شد؛ فأمّا ثمود فأُهلكوا بالطاغية.(3)

ن. «جابوا» در اصل «جوبة» به معناى زمين پست گرفته شده، سپس به معناى قطع وبريدن هر قطعه زمينى آمده وپاسخ كلام را از آن جهت جواب گويند كه سؤال را قطع كرده وبه آن پايان مى دهد.(4)

ص. در اين كه چرا فرعون ذى الاوتاد ناميده شده، وجوهى بيان شده است:

1. او داراى لشكرى فراوان بود كه بسيارى از آن ها در خيمه ها زندگى مى كردند وخيمه ها را با ميخ محكم مى كردند.

2. بنا بر آنچه در روايات آمده، فرعون هر گاه مى خواست كسى را شكنجه كند، او را به چهار ميخ مى كشيد ودست وپاى او را به زمين ميخكوب مى كرد، چنان كه با همسرش (آسيه) چنين كرد.

3. ذى الاوتاد كنايه از قدرت واستقرار حكومت است. البته اين سه تفسير منافاتى با هم ندارد.(5)

ص: 194

ع. كلمه «صبّ» در مورد آب به معناى ريختن آن است، اما در مورد تازيانه ى عذاب كنايه از عذاب شديد ومتوالى است ونكره بودن عذاب به منظور بزرگ جلوه دادن آن است.(1)

ف. «سوط» به معناى تازيانه ودر اصل به معناى مخلوط كردن چيزى به چيزى است، سپس به تازيانه كه از رشته هاى مختلف چرم ومانند آن بافته شده، اطلاق شده وبعضى آن را كنايه از عذاب مى دانند؛ عذابى كه با گوشت وخون انسان آميخته مى شود واو را سخت ناراحت مى كند.(2)

س. «مرصاد» از ريشه «رصد» به معناى آمادگى براى مراقبت از چيزى است ودر فارسى به معناى كمين گاه است؛ يعنى محلى كه انسان منتظر رسيدن شكار يا دشمن باشد، واطلاق آن بر خداوند با اين كه او منزه از مكان است كنايه از مراقبت او نسبت به اعمال بندگان است.(3)

ق. در كمين بودن خدا نسبت به بندگان، كنايه از احاطه ى قدرت او بر همه طغيان گران است. حضرت على (علیه السلام) در تفسير اين آيه مى فرمايد:

«ان ربّك قادر على أن يجزى أهل المعاصى جزائهم»؛ پروردگارت توانايى دارد كه كيفر گنه كاران را بدهد.

ر. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«المرصاد قنطره على الصراط لا يجُوزها عبد بِمظْلمة عبد»؛ مرصاد پلى است بر طريقى كه از روى جهنم مى گذرد، كسى كه حق مظلومى بر عهده ى او باشد از آنجا نخواهد گذشت.(4)

3. در آيه شريفه و اليل إذا يسر راه رفتن را به خود شب نسبت داده گويى شب، موجود زنده اى است وداراى حس وحركت كه در تاريكى قدم بر مى دارد وبه سوى روشنايى مى رود.(1)

4. عذاب الهى درباره قوم عاد: أَ لَمْ تَرَ كيفَ فَعَلَ رَبُّك بِعَادٍ (الفجر، 6) در آيه 6 حاقه بيان شده است: وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِكوا بِرِيحٍ صَرْصَرٍ عَاتِيةٍ

5. قوم ثمود كوه ها وسنگ ها را مى بريدند وخانه هاى محكم مى ساختند چنان كه در باره آنان مى فرمايد: و كانوا ينحتون من الجبال بيوتا ءامنين.(2)

6. عذاب قوم ثمود: وَثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ (الفجر، 9)

در آيه 5 حاقه بيان شده است: فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِكوا بِالطَّاغِيةِ (الحاقة، 5)

7. از تفريع فأكثروا بر جمله الّذين طغوا روشن مى شود كه اصل فساد وگناه گرچه ناشى از غرايز بشرى يا انحرافات تربيتى انسان است، ولى تكثير واشاعه آن از طغيان وسركشى نشأت مى گيرد. زيرا طبيعتِ قدرتى كه مانعى از شرع وقانون در برابر خود ندارد وخود را بى نياز از اين ها مى پندارد، طغيان است؛ إنّ الإنسان ليطْغى * أن رأه استغنى.(3)

8. تعبير به «ربّك» اشاره به اين است كه سنّت پروردگار در مورد اقوام طاغى وظالم در امّت تو نيز جارى است وتسلّى خاطرى است براى پيامبر ومؤمنان كه بدانند دشمنان لجوج قدرت فرار از عقوبت خدا را ندارند.(4)

9. علت اين كه انواع عذاب را خداوند به «سوط» (تازيانه) تشبيه كرد آن است كه تازيانه در مورد عقوبت زده مى شود وخداوند به دليل عقوبت مجرمان را عذاب مى كند.(5)

10. خداوند نسبت به مفسدان وطغيان گران امهال دارد، اما اهمال ندارد. حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد:

«و لئن أمهل الله الظالم فلن يفوت أخْذه وهو بالمرصاد على مجاز طريقه وبموضع الشجى من مساغ ريقه»؛ خداوند اگر ظالم را مهلت دهد، هرگز مجازات او از بين نمى رود او بر سر راه در كمين ستمگران است وگلوى آن ها را در دست گرفته تا از فرو رفتن آب دريغ دارد.(6)

ص: 196

استفاده ى درست از نعمت ها ورسيدگى به يتيمان ومساكين وپرهيز از حرام محور كرامت نزد خداوند، سرنوشت مجرمان ومؤمنان وپاداش بزرگ صاحب نفس مطمئنه.

ب. جمله تأكلون التّراث أكلاً لمّا آيه لا تكرمون اليتيم را تفسير مى كند؛ زيرا «اكل لمّ» به معناى اين است كه انسان سهم خود وديگران را بخورد، هر چه بيابد تصرف كند، بدون اين كه بين پاك وخبيث امتياز بدهد واگر به مال يتيم هم از طريق حرام برسد استفاده كند.(1)

ج. جمله و تحبّون المال حبّا جمّا آيه و لا تحاضّون على طعام المسكين را تفسير مى كند؛ يعنى علت اين كه نسبت به اطعام مسكين بى توجه هستيد وترغيب نمى كنيد، آن است كه مال را به مقدار زياد دوست داريد.(2)

د. «دك» در اصل به معناى زمين نرم وصاف است وسپس به درهم كوبيدن ارتفاعات وساختمان ها وصاف كردن آن اطلاق شده است. «دكان» به محلى گفته مى شود كه صاف وبدون پستى وبلندى است و «دكه» به سكويى مى گويند كه آن را صاف وآماده نشستن كرده اند. تكرار «دك» براى تأكيد است.(3)

ه -. تعبير إذا دُكت الأرض دكا اشاره به زلزله در قيامت دارد كه كوه ها از بين مى رود چنان كه مى فرمايد: و يسئلونك عن الجبال فقل ينسفها ربى نسفا فيذرها قاعا صفصفا لا ترى فيها عوجا ولا أمتا (طه، 105)؛ واز تو در باره كوه ها مى پرسند، بگو: پروردگارم آن ها را در قيامت ريز ريز خواهد ساخت ومتلاشى مى كند، سپس آن ها را پهن وهموار خواهد كرد؛ نه در آن كژى مى بينى ونه ناهموارى.(4)

و. در آيه شريفه و جاء ربّك نسبت آمدن به خداوند داده شده واين تعبير از متشابهات است. منظور از آمدن خدا اين است كه در آن روز با از كار افتادن اسباب همه كاره خدا است وخلاصه مقصود از آمدن خدا، فرمان خداست چنان كه مى فرمايد: هل ينظرون إلاّ أن تأتيهم الملائكة أو يأتى أمر ربّك.(5)

ص: 198

انّأكرمكم عند الله أتقيكم.

6. انسان اگر ايمان واقعى داشته باشد، بايد در برابر نعمت الهى شاكر ودر برابر بلاها ومصائب صابر باشد؛ زيرا در حديث است كه:

«الإيمان نصفان؛ نصف فى الصبر ونصف فى الشكر» بنا بر اين، كسى كه تفكر او اين است كه به هنگام نعمت، خدا او را تكريم نموده وبه هنگام مصيبت يا تنگى رزق به او اهانت كرده، ايمان او ضعيف است وبه مقتضاى ايمان عمل نكرده است.(1)

7. «كلاّ» براى مردود ساختن پندار انسان است كه ثروت را نشانه تكريم وفقر را دليل توهين خدا مى داند؛ زيرا وقتى قيامت بر پا مى شود، متوجه مى شوند كه زندگى دنيا وفقر وثروت آن مقصود بالذات نبوده وچون دنيا را هدف پنداشت، چيزى براى آخرتش نفرستاده است، آن وقت آرزو مى كند: يا لَيتَنى قدّمت لحياتى.(2)

8. در باره يتيمان از اطعام سخن نمى گويد، بلكه از اكرام سخن مى گويد؛ زيرا در مورد يتيم تنها گرسنگى مطرح نيست، بلكه مهم تر از آن جبران كمبودهاى عاطفى اوست؛ يتيم نبايد احساس كند كه چون پدرش را از دست داده، خوار وذليل گشته است.(3)

9. التفات به ضمير خطاب لا تكرمون براى سرزنش افرادى است كه به يتيمان بى اعتنا هستند.(4)

10. قرآن كريم در باره يتيمان توصيه هاى ويژه اى دارد كه از اهميت آن حكايت مى كند:

الف. با آنان به قسط وعدالت رفتار كنيد؛ و أن تقوموا لليتامى بالقِسط. (نساء، 127)

ب. به هنگام تقسيم ارث اگر آن ها حضور يافتند آن ها را محروم نكنيد وبا آن ها پسنديده سخن بگوييد؛ و إذا حضر القسمة أُولوا القربى واليتامى والمساكين فارزقوهم منه وقولوا لهم قولاً معروفا. (نساء، 8)

ج. انفاق همه جانبه نسبت به آن ها داشته باشيد؛ قل ما أنفقتم من خير فللوالدين والأقربين واليتامى والمساكين. (بقره، 215)

ص: 200

د. تصرف كردن در اموال آنان از روى ظلم، گناهى بس بزرگ است؛ و لا تأكلوا أموالهم إلى أموالكم إنه كان حوبا كبيرا. (نساء، 2)

ه -. كسانى كه اموال آن ها را از روى ستم تصرف كنند، همانا آتش خورده اند؛ إنّ الّذين يأكلون أموال اليتامى ظلما إنما يأكلون فى بطونهم نارا. (نساء، 13)

11. كسى كه ثروت را ملاك ارزش وعدم آن را نشانه اهانت خدا به خودش پندارد ويتيم را اكرام نكند ونسبت به تهيدستان بى تفاوت باشد وحلال وحرام را رعايت نكند وعلاقه ى شديد به مال داشته باشد، در امتحان وآزمايش خداوند مردود مى شود.

12. «تحاضّون» از ماده «حضّ» به معناى ترغيب وتحريص است؛ اشاره به اين كه تنها اطعام به مسكين كافى نيست، بلكه مردم بايد يكديگر را بر اين كار خير تشويق كنند تا اين سنت در فضاى جامعه گسترش يابد، وعجيب اين كه اين موضوع در رديف عدم ايمان به خدا ذكر شده است: إنه كان لا يؤمن بالله العظيم * ولا يحضّ على طعام المسكين.(1)

13. زمخشرى در كشاف گويد: آيه و تأكلون التّراث در مقام نكوهش وارثانى است كه ثروت سرشارى را بدون رنج به ارث برده اند، آنگاه اين اموال را در طريق هوا وهوس صرف مى كنند. اين تعبير، عشق شديد مخاطبان به دنيا وحرص بر جمع مال وبخل مفرط آن ها را تقبيح مى كند؛ زيرا كسى كه مال ميراث را به تمام وكمال مى خورد وانفاق نمى كند با اين كه زحمتى نكشيده، پيداست كه اموالى كه زحمت براى به دست آوردن آن كشيده، چه اندازه در نظر او عزيز ومحبوب است. (نوين، 181)

14. از تعبير و جىء يومئذٍ بجهنّم استفاده مى شود كه جهنم قابل حركت دادن است وآن را به مجرمان نزديك مى كنند، چنان كه در مورد بهشت مى فرمايد: و أُزلفت الجنة للمتّقين (شعراء، 90). گرچه بعضى ميل دارند بر معناى مجازى حمل كنند وبگويند منظور ظهور جهنم يا ظهور بهشت است، ولى دليلى بر اين خلاف ظاهر در دست نيست.(2)

15. هنگامى كه آيه شريفه و جىء يومئذ بجهنّم نازل شد، چهره ى مبارك پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) دگرگون شد. اين حالت بر اصحاب گران آمد، بعضى به سراغ حضرت على (علیه السلام) رفتند

ص: 201

وجريان را بيان كردند، آن حضرت آمد وميان دو شانه ى پيامبر را بوسيد وگفت: اى رسول خدا! پدر ومادرم فداى تو باد! چه حادثه اى رخ داده است ؟ فرمود: جبرئيل اين آيه را بر من نازل نمود. حضرت على (علیه السلام) پرسيد: جهنّم را چگونه مى آورند؟ فرمود: هفتاد هزار فرشته آن را با هفتاد هزار مهار مى كشند ومى آورند واو در حال سركشى است، اگر او را رها كنند، همه را آتش مى زند. سپس جهنم مى گويد: مرا با تو اى محمد كارى نيست وخداوند گوشت تو را بر من حرام كرده است، آن روز هر كس در فكر خويش است، ولى پيامبر (صلی الله علیه و آله) گويد:

«ربّ امّتى امتى»؛ پرودگارا امّتم امّتم.(1)

16. در آيه شريفه قدّمت لحياتى نمى گويد براى زندگى آخرتم، بلكه مى گويد براى زندگى ام. گويى واژه حيات شايسته غير زندگى آخرت نيست وزندگى زودگذر دنيا كه آميخته با انواع مصائب است در حقيقت زندگى محسوب نمى شود. چنان كه مى فرمايد: و ما هذه الحياة الدنيا إلاّ لهو ولعب وأنّ الدار الاخرة لهى الحيوان لو كانوا يعلمون.(2)

17. جهت اين كه نفس مطمئنّه را به راضيه ومرضيه توصيف كرد آن است كه آرامش دل به ياد خداوند مستلزم آن است كه انسان در برابر همه قضا وقدر الهى راضى باشد وهيچ گونه اعتراضى نداشته باشد، وهنگامى كه انسان از خداوند راضى بود، خداوند هم از بنده اش به دليل عبوديت او رضايت دارد.(3)

18. اضافه ى عباد وجنّت به ياء متكلّم (عبادى، جنّتى) اختصاص ووابستگى كامل را مى رساند واين اضافه دلالت بر تشريف خاص دارد، خداوند در هيچ مورد جز اينجا، جنت را به خود اختصاص نداده است.(4)

19. آيه فادْخلى فى عبادى دلالت بر اين حقيقت دارد كه صاحب نفس مطمئنّه در زمره بندگان خدا وحائز مقام عبوديت است وبايد چنين باشد؛ چون وقتى كسى مطمئن به خداوند شد وادعاى استقلال نداشت وراضى به مقدرات بود، قهرا از خود در برابر فرامين او خواسته اى نشان نمى دهد، مگر آنچه را خداوند بخواهد واين همان ظهور عبوديت واقعى در انسان است.(5)

ص: 202

20. عبد مطلق كه از عبوديت حق يك لحظه بيرون نرفته حتى ترك اولى هم از او صادر نشده، تنها محمد وآل محمد (صلی الله علیه و آله) اند كه خداوند آنان را به عبوديت پذيرفته است؛

«أشهد أنّ محمّدا عبده ورسوله» ومعناى دخول در عباد، حشر با اين خاندان است. حضرت صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«فادْخلى فى عبادى؛ يعنى محمّدا وأهل بيته».(1)

21. سدير صيرفى از امام صادق (علیه السلام) پرسيد: آيا مؤمن از قبض روح خود كراهت دارد؟ فرمود: نه، به خدا سوگند وقتى عزرائيل مى خواهد او را قبض روح مى كند مؤمن جزع مى كند، ملك الموت مى گويد: اى ولى خدا! جزع نكن كه من مهربان تر از پدر نسبت به تو هستم! در آن هنگام چشم خود را باز وانوار خمسه ى طيبه را مشاهده مى كند، سپس ندا كننده اى از طرف خدا مى گويد: يا أيتها النفس المطمئنّة؛ اى نفس كه با ديدن محمد وآل محمد اطمينان يافتى، به سوى خدا برگرد.(2)

22. آيه شريفه 27 فجر: يا أَيتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ نقطه مقابل آيه 8 و 9 نازعات است: قُلُوبٌ يوْمَئِذٍ وَاجِفَةٌ * أَبْصَارُهَا خَاشِعَةٌ

23. چيزى كه بخواهد تكيه گاه واقع شود اساسى ترين شرط آن اين است كه خود متزلزل نباشد؛ چيز لرزان چگونه مى تواند تكيه گاه باشد يا آرامش ببخشد، بلكه وقتى تكيه گاه لرزان بود، اضطراب بيشترى پديد مى آورد، دنيا وقدرت هاى آن، اعم از مُلك ومِلك، هميشه لرزان است وكسانى را كه به آن تكيه مى كنند، مضطرب مى سازد، واز آنجا كه خداوند سكون واطمينان مطلق است، بايد تنها به او تكيه كرد؛ ألا بذكر اللّه تطمئنّ القلوب.(3)

24. انسان براى رسيدن به مقام نفس مطمئنّه بايد دو عمل را انجام دهد؛ اول اين كه نمازش را با حضور قلب بخواند، دوم اين كه به دستورات قرآن كريم عمل كند؛ زيرا خداوند نماز را مايه ى ذكر ويادآورى قرار داده؛ أقم الصلوة لذكرى (طه، 14) وبه قرآن اطلاق ذكر نموده: إنا نحن نزّلنا الذّكر وإنّا له لحافظون (حجر، 9) ودر پرتو ذكر الهى طمأنينه روحى حاصل مى شود؛ ألا بذكر اللّه تطمئنّ القلوب. وقتى قلب به وسيله ذكر الهى مطمئن گشت،

ص: 203

انسان صاحب نفس مطمئنه مى گردد، از اين رو امام سجاد (علیه السلام) مى فرمايد: اگر همه اهل مشرق ومغرب از دنيا بروند در صورتى كه قرآن با من باشد هيچ ترس ووحشتى ندارم؛

«لوْ مات مَن بين المشرق والمغرب لَما استوحشتُ لو كان القران معى».(1)

25. تنها راه ورود به بهشت خداوند، آن است كه انسان بنده ى واقعى خدا گردد واز بندگى هوا وهوس بپرهيزد؛ فادْخلى فى عبادى * وادْخلى جنّتى، در آيه ديگر مى فرمايد: و أما من خاف مقام ربّه ونهى النفس عن الهوى * فإنّ الجنّة هى المأوى. گرچه علل وعوامل مختلفى در قرآن كريم براى ورود به بهشت بيان شده، مانند: ايمان، عمل صالح، تقوا، جهاد در راه خدا و... ليكن همه اين فضايل در بندگى وعبوديت تجسّم مى يابد.

تفاوت درجات در قيامت - كسانى كه پرهيزكار هستند در قيامت فرشتگان به آنها مى گويند وارد بهشت شويد ادْخُلُوهَا بِسَلاَمٍ آمِنِينَ واما كسانى كه صاحب نفس مطمئنه هستند، خداوند به آنها مى گويد وارد در زمره بندگان من شويد فادْخلى فى عبادى * وادْخلى جنّتى.

ص: 204

ج. مرحوم علامه طباطبايى مى گويد: از آنجا كه از نظر ادبى رعايت تناسب بين سوگند وچيزى كه مى خواهيم با سوگند اثبات كنيم لازم است، بايد بگوييم مقصود از و والد وما ولد كسى است كه بين او وشهرى كه مورد سوگند واقع شده نسبت روشنى دارد واين معنا با ابراهيم وفرزندش اسماعيل انطباق دارد؛ چون آنان بانيان اين شهر وبيت الله الحرام بودند؛ و إذ يرفع إبراهيمُ القواعد من البيت وإسماعيلُ.(1)

د. «كبد» داراى دو معناست: 1. رنج 2. شدت ونيرومندى. بنا بر احتمال دوم معناى آيه اين است: يقينا ما آدمى را در نيرومندى آفريديم با آن كه انسان از جنبه ى جسمى ضعيف است وبسيارى از جانوران حتى مورچه، نسبت به جثه اش به مراتب از او نيرومندترند، با اين حال قواى فكرى وكيفيت ساختمان اعضايش طورى است كه بر همه حيوانات غالب ومسلط است وآسمان وزمين ودريا وخشكى را زير نفوذ وحكومت دارد.(2)

ه -. آيه أيحسب أن لن يقدر عليه أحد به منزله ى دليل بر آيه شريفه لقد خلقنا الانسان فى كبد است؛ يعنى وقتى انسان طورى آفريده شده كه هميشه در رنج وگرفتارى است وبه خواسته هاى خود نمى رسد واراده اش مغلوب مى شود، آيا گمان مى كند كه خداوند بر او قدرت ندارد.

و. أيحسب أن لن يقدر عليه أحد استفهام انكارى است، وتعبير به حسبان به معناى گمان وانديشه پيش خود وغير مطابق با واقع است.(3)

ز. جمله يقول أهلكت مالاً لبدا سه گونه تفسير شده است:

1. وقتى پيشنهاد كار خير به آن ها مى شود، از روى غرور ونخوت مى گويند: ما اموال زيادى صرف كرديم در حالى كه چيزى انفاق نكرده اند واگر انفاق نموده باشند از روى ريا وتظاهر بوده است.

2. اشاره به كسانى است كه اموال زيادى در دشمنى با اسلام وپيامبر (صلی الله علیه و آله) هزينه كردند.

3. اشاره به بعضى از سران قريش است، مانند حارث بن عامر كه مرتكب گناهى شد، راه

ص: 206

نجات را از پيامبر سؤال كرد. پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور كفاره به او داد. او گفت: از روزى كه مسلمان شدم اموال من در كفارات وانفاق ها نابود شد.

جمع بين هر سه تفسير ممكن است، گرچه تفسير اول تناسب بيشترى با آيه بعد دارد.(1)

ح. جمله أيحسب أن لم يره أحد دليل بر جمله ألم نجعل له عينين است؛ آيا خداوند كارهاى او را نمى بيند با اين كه دو چشم كه وسيله ديدن است به او عطا كرده است! چطور تصور مى شود كه خداوند وسيله بينايى به انسان بدهد، اما خودش كارهاى انسان را نبيند.(2)

اكرم (صلی الله علیه و آله) قائل نبودند ونسبت به آن حضرت اهانت مى كردند وآنچه را كه در باره كعبه حلال نمى دانستند، در باره پيامبر (صلی الله علیه و آله) حلال مى دانستند، از اين رو خداوند آن ها را سرزنش كرد.(1)

5. با آوردن نام بلد وتجليل از آن با قسم، مى فهماند كه انسان موجودى اجتماعى ومدنى است ولازمه ى هر موجود مدنى واجتماعى، تحمل رنج ومشكلات است وبا سوگند به والد وما ولد وظيفه ى اجتماعى فرد را كه تشكيل عائله وازدواج وپدر ومادر شدن است مى رساند.(2)

6. نكره آوردن «والد» به منظور بزرگداشت آن پدر بوده واگر نفرمود

«و والد وولده» براى اين بود كه خواست آن فرزند را نيز ستايش كند، بنا بر اين،

«ما ولد» عظمت واهميت آن فرزند را نيز مى رساند.(3)

7. ظرف فى كبد اين حقيقت را بيان مى كند كه انسان در ظرف ومتن درد ورنج آفريده شده، نه آن كه دردها ورنج ها فقط از عوارض وجود انسان باشد؛ زيرا ساختمان بدنى ومعنوى انسان از تركيب وتضادها وكشمكش ها به وجود آمده است.(4)

8. جهت اين كه انسان در رنج وتعب آفريده شده آن است كه گمان مى كند در اين دنيا از خوراك وپوشاك ومانند آن لذت مى برد با اين كه در حقيقت لذتى وجود ندارد. لذتى كه انسان به هنگام خوردن احساس مى كند رهايى از درد گرسنگى است ولذتى كه به هنگام پوشيدن لباس احساس مى كند، خلاصى از درد سرما وگرما است.(5)

9. خداوند از طرفى دنيا را دار رنج وتعب قرار داده واز سوى ديگر، انسان را آفريده است؛ از رحمت او به دور است كه بخواهد وى را در زحمت ورنج قرار دهد؛ بنا بر اين، معلوم مى شود كه دار آخرتى وجود دارد كه دار لذت وآسايش است وبشر بايد از اين دار رنج به آنجا برسد.(6)

10. انسان از آغاز زندگى تا پايان عمر مراحل زيادى از مشكلات را طى مى كند واين

ص: 208

طبيعت زندگى دنياست وانتظار غير آن داشتن، اشتباه است. هنگامى كه زندگى براى رهبران الهى با انواع ناملايمات همراه باشد، وضع براى ديگران نيز روشن است.(1)

11. جمله أيحسب أن لم يره أحد مى فهماند كه گناه كاران از هيچ عمل زشتى باك ندارند گويا احدى آن ها را نمى بيند. اساسا چنين تعبيرى جز در مورد كارهاى بسيار زشت گفته نمى شود؛ زيرا اگر كسى كار نيك وعمل صالح انجام دهد، يا حتى كارهاى معمول ومتعارف را انجام دهد هيچ وقت در باره اش نمى گويند گويا احدى او را نمى بيند كه دست به چنين كارى زده است. زيرا كارهاى معمولى در برابر چشم سايرين هم انجام مى شود.(2)

12. چشم، يكى از نعمت هاى بزرگ الهى است. كه آن را به دوربين عكاسى تشبيه مى كنند؛ اين دستگاه فوق العاده ظريف ودقيق، در شبانه روز عكس هاى فراوانى برمى دارد وداراى امتيازاتى است. از جمله اين كه در چهار جهت مختلف حركت مى كند وبه طور خودكار عكس بر مى دارد. عكس سياه وسفيد ورنگى بر مى دارد وفيلم آن را نبايد عوض كرد ونيازى به تنظيم نور ندارد، ليكن دوربين عكاسى فاقد امور ياد شده است.(3)

13. زبان نيز از نعمت هاى بزرگ الهى است ووظايف سنگينى بر عهده دارد. از جمله اين كه كمك زيادى در جويدن غذا به انسان مى كند، به طور مرتب لقمه ى غذا را به زير دندان ها راهنمايى مى كند، بدون اين كه ضربه اى بر آن وارد شود. گاه به ندرت هنگام جويدن غذا زبان خود را نيز جويده ايم وفرياد ما بلند شده، از اين مهم تر مسأله ى سخن گفتن است كه انسان به وسيله آن مقصود خود را بيان مى كند.(4)

14. «نجد» به معناى سرزمين بلند يا طريق مرتفع است. قسمتى از بلاد عرب را هم كه «نجد» ناميده اند به اعتبار ارتفاع آن است. جهت اين كه خداوند از راه خير وشرّ وكفر وايمان به «نجد» تعبير كرده، براى اين است كه بفهماند هر دو راه روشن ومعلوم وشناخته شده است. بنا بر اين، حقيقت بر كسى پوشيده نيست وهمه انسان ها آزادند كه كدام يك از كار نيك يا بد را انتخاب كنند. گروهى آن، گروهى اين پسندند. يا اين كه پيمودن هر دو راه

ص: 209

مستلزم سختى ودشوارى است؛ زيرا «نجد» به معناى سختى نيز آمده است.(1)

15. جمله و هديناه النّجدين دلالت بر اختيار وآزادى انسان دارد، از اين رو در حديثى از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وارد شده كه خداوند به فرزندان آدم مى گويد: اگر زبانت خواست تو را وادار به حرام كند، من به تو دو لب دادم، پس لب فرو بند واگر چشمت خواست تو را به حرام بكشاند، دو پلك به تو دادم آن ها را فرو گذار.(2)

16. توصيف راه خير به رفعت ونجد، امرى روشن است، اما توصيف راه شرّ به نجد با اين كه انحطاط از مقام انسانيت است از آن رو است كه در نظر اهل شرّ ارتفاع دارد، مانند رياست، دولت، بزرگى؛ ويا از باب تغليب است، مانند شمسين كه مقصود شمس وقمراست.(3)

ص: 210

3. جمله و ما أدريك ما العقبة بر واقعيتى دلالت دارد كه برتر از انديشه ودرك مخاطب است تا شخص مخاطب در آن بينديشد وبفهمد كه مورد استفهام را چنان كه هست در نمى يابد.(1)

4. تفسير «عقبة» به آزاد كردن بنده واطعام در روز گرسنگى جنبه ى مثال دارد، نه اين كه عقبة تنها از اين دو باشد، بلكه اين دو به دليل اهميتى كه دارد، اختصاص به ذكر يافته است.(2)

5. فك رقبة مجاز در كلمه واز قبيل بيان جزء واراده ى كل ومقصود انسان است. بنده را از اين جهت «رقبة» گويند كه بند بندگى را به گردن نهاده ومانند حيوان اختيارى از خود ندارد.(3)

6. كسى كه با گذشت از گردنه ى صعب العبور، از بند شهوات خود رهايى پيدا كرد، مى تواند قيد وبند را از ديگران آزاد كند، بلكه وجود وگفتار ورفتار او روح آزادى خواهى وآزادمنشى را در ديگران بر مى انگيزد.(4)

7. جمله فلا اقتحم العقبة كه بعد از نعمت هاى الهى، مانند چشم وزبان ودو لب ونشان دادن دو راه خير وشر آمده براى مذمت وسرزنش انسان است كه وى با اين همه نعمت شكر نگزارد واز هواى نفس پيروى كرد واين گردنه صعب العبور را طى ننمود، به اين كه بنده اى آزاد كند يا گرسنه اى را سير نمايد.(5)

8. جمله يتيما ذا مقربة أو مسكينا ذا متربة بعد از أو إطعام فى يومٍ ذِى مسغبة به عنوان ذكر خاص بعد از عام، مفيد اهميت است.(6)

9. امام صادق (علیه السلام) به ابان بن تغلب فرمود: منظور از عقبه وگردنه ى صعب العبور، ما هستيم؛ هر انسانى را كه خداوند به ولايت ما تكريم كند، اهل نجات است؛

«نحن تلك العقبة التى من اقتحمها نجى، من اكرمه الله بولايتنا فقد جاز العقبة».(7)

ص: 212

10. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: از جمله عوامل آمرزش الهى، طعام دادن به مسلمان گرسنه است؛

«من موجبات المغفرة إطعام المسلم السغبان»، ونيز فرمودند: هر كس گرسنه اى را در روز قحطى سير كند، خداوند او را از هر درى از درهاى بهشت وارد مى سازد كه هيچ شخص ديگرى وارد نمى شود مگر عملى همانند او انجام داده باشد.(1)

11. جمله يتيما ذا مقربة كه بر جمله مسكينا ذا متربة مقدم شده دلالت دارد كه در انفاق نمودن، يتيم خويشاوند بر بيگانه مقدم است.(2)

12. سؤال: آيا آيه شريفه أو مسكينا ذا متربة با آيه أما السفينة فكانت لمساكين تنافى دارد؟

پاسخ: برخى گفته اند: «سفينه» ملك آنان نبوده، بلكه استيجارى بوده است. ممكن است گفته شود مسكين داراى مراتبى است وافراد آن تفاوت دارد.(3)

13. حضرت رضا (علیه السلام) وقتى غذا تناول مى فرمودند، ظرفى در كنار سفره مى گذاشتند. نخست از بهترين طعامى كه برايش آورده بودند بر مى داشتند ودر آن ظرف قرار داده دستور مى دادند به مساكين بدهند، بعد آيات فلا اقتحم العقبة... را تلاوت مى كردند ومى فرمودند: خداوند مى دانست كه همه مردم قادر به آزاد كردن بنده نيستند، از اين رو راه ديگرى براى رفتن به بهشت قرار داد وآن اطعام مساكين است.(4)

14. تعبير به «ثم» (بعد) هميشه به معناى تأخير زمانى نيست تا لازمه ى اين سخن آن باشد كه اول انفاق واطعام مى كنند، بعد ايمان مى آورند، بلكه براى بيان برترى مقامى است؛ زيرا مسلما رتبه ى ايمان وتوصيه به صبر ورحمت بالاتر از كمك به مستمندان است، بلكه اعمال صالح از آن ايمان واخلاق سرچشمه مى گيرد. به بيان ديگر، در آيه شريفه موضوع اطعام گرسنه در بيان، تقدم بر ايمان دارد، نه اين كه در وجود تقدم داشته باشد.(5)

15. و الّذين كفروا باياتنا؛ كفر به آيات الهى اين نيست كه انسان به تمام آيات كافر

ص: 213

باشد، بلكه اگر يك آيه از آيات الهى را انكار كند نيز كافر مى شود، چه آيات راجع به ولايت باشد چه راجع به احكام، چه راجع به ضروريات دين.(1)

16. در جمله عليهم نار مؤصدة كلمه «عليهم» دلالت بر تسلط واحاطه دارد و «نار» نكره دلالت بر نوعى از آتش وجمله اسميه دلالت بر ثبات ودوام دارد.(2)

17. «مؤصدة» از ماده «ايصاد» به معناى بستن در ومحكم كردن آن است. اگر انسان در اتاقى كه هواى آن گرم است در را باز كند، گاهى هوا تعديل مى شود، حال اگر در كوره ى سوزان باشد به صورتى كه تمام درها بسته باشد چه حالى پيدا خواهد كرد؟(3)

ص: 214

عظمت خداوند را بيان كند. سوگند به آسمان وآن موجود باعظمتى كه آسمان را بنا كرده وزمين را وسعت بخشيده است.(1)

6. به خورشيد وماه وشب وروز كه سوگند ياد كرده همه را به صورت معرفه بيان نمود؛ «والشمس»، «والقمر»، «والنهار»، اما نفس را به صورت نكره بيان كرد كه دلالت بر عظمت آن دارد:

أتزعم أنّك جرم صغير... وفيك انطوى العالم الأكبر.(2)

7. انسان از نظر قرآن ملهم به فجور وتقواست؛ يعنى تمام خوبى ها وزشتى ها را مى فهمد، هيچ كس مانند انسان خودش را نمى شناسد؛ بل الانسان على نفسه بصيرة. «تاء» بصيرة دلالت بر مبالغه دارد مانند «تاء» علامة.(3)

8. انبياى الهى گرچه مربّى انسان هستند وتمام عواملى كه دخالت در سعادت بشر دارد بيان نموده اند، ليكن مسئوليت اصلى اصلاح نفس بر عهده خود انسان است.

قال الصادق (علیه السلام): «إنّك قد جُعلتَ طبيب نفسك وبُين لك الدّاء، وعُرّفت آية الصحة، ودُللتَ على الدّواء، فانظر كيف قيامك على نفسك».(4)

9. تزكيه، گاهى به انسان نسبت داده شده: قد أفلح من زكيها، گاهى به خداوند اسناد داد شده: و لولا فضل الله عليكم ورحمته ما زكى منكم من أحدٍ (نور، 21). جمع آن به اين است كه تا فضل الهى نباشد، انسان قادر بر تزكيه ى نفس نيست؛ چون در برابر دشمن قوى به نام نفس واز طرفى شيطان واقع شده است، از اين رو است كه امام سجاد (علیه السلام) مى فرمايد:

«إلهى إليك أشكوا نفسا بالسّوء أمّارة». پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

«إلهى لا تكلنى إلى نفسى طرفةَ عينٍ أبدا»، بنا بر اين، با فضل الهى مى توان تزكيه ى نفس نمود.

10. برخى از مردم سعادت خود را در امكانات مادى مى دانند، مانند افرادى كه به حضرت موسى (علیه السلام) گفتند: يا ليت لنا مثل ما أُوتى قارون إنّه لذو حظٍّ عظيمٍ (قصص، 79)، برخى از مردم سعادت خود را در محور دانش مادى مى دانند وبدان خوشحال اند: فرحوا بما عندهم من العلم (غافر، 83). گروهى سعادت خود را در جمعيت فراوان وثروت زياد مى دانند:

ص: 218

أنا أكثر منك مالاً وأعزّ نفرا (كهف، 34)، گروهى مانند فرعون سعادت خود را در زورگويى وبرترى جويى مى دانند؛ قد أفلح اليوم من استعلى (طه، 64)، اما قرآن كريم سعادت بشر را در پرتو تهذيب نفس مى داند؛ قد أفلح من زكيها.

11. افعالى كه در اين سوره به كار رفته منسلخ از زمان است وشامل هر سه زمان ماضى مضارع حال مى شود؛ يعنى خداوند هم قبلاً خورشيد را با نور قرار داد، هم اكنون وهم در آينده. همان گونه كه نفس انسان را هم در گذشته ملهم به فجور وتقوا قرار داد؛ هم الان، هم در آينده. اگر مخصوص به گذشته باشد وخداوند در زمان گذشته نفس را ملهم به فجور وتقوا قرار داده باشد الان چه فايده اى براى ما دارد؟

12. در جريان كشتن ناقه حضرت صالح (علیه السلام) يك نفر مرتكب اين عمل زشت شد وناقه را از بين برد، اما كلمه «عقر» كه به معناى پى كردن وكشتن است به همه افراد نسبت داده شده، به دليل آن است كه ديگران به اين گناه راضى بودند. امير المؤمنين (علیه السلام) مى فرمايد:

«فعمّهم الله بالعذاب لما عمّوه بالرِضى».(1)

13. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به حضرت على (علیه السلام) فرمود: اى على شقى ترين پيشينيان همان كسى بود كه ناقه ى صالح را كشت وشقى ترين فرد از آخرين، قاتل تو است؛

«يا على أشقى الاولين عاقر الناقة وأشقى الاخرين قاتلك».(2)

14. ميان قدّار بن سالف، پى كننده ى ناقه ى صالح (علیه السلام) وابن ملجم قاتل امام على (علیه السلام) دو شباهت وجود داشت:

الف. هيچ كدام از اين دو نفر دشمنى شخصى نداشتند، بلكه مى خواستند نور خداوند را خاموش كنند وآيتى از آيات الهى را از ميان بردارند.

ب. بعد از ماجراى ناقه ى صالح (علیه السلام) عذاب الهى، آن قوم سركش را فرا گرفت وبعد از شهادت حضرت على (علیه السلام) مسلمين در زير سلطه ى حكومت جبّار بنى اميه شاهد دردناك ترين عذاب ها شدند.(3)

ص: 219

15. علت عذاب وهلاكت قوم حضرت صالح، گناه ومعصيت آنان بود؛ فدمدم عليهم ربّهم بذنبهم فسوّيها، چنان كه علت هلاكت اقوام ديگر نيز گناه بوده است. در باره قوم لوط وشعيب وقارون وفرعون مى فرمايد: فكلاًّ أخذنا بذنبه (عنكبوت، 40) و فأهلكناهم بذنوبهم (انعام، 6) و كدأب ءال فرعون والّذين من قبلهم كفروا بايات اللّه فأخذهم اللّه بذنوبهم... (انفال، 52) ازمجموع آيات استفاده مى شود كه گناهى كه باعث نزول عذاب مى شود كفر به آيات الهى است.

16. حاكمان دنيا از عاقبت كار خود هراسناك هستند، از اين رو گاهى از مجازات كردن افراد خوددارى مى كنند، اما خداوند متعال به دليل علم وقدرت بى نهايت، ترسى از عقوبت ستمگران ندارد؛ و لا يخاف عقبيها.(1)

ص: 220

شأن نزول

مردى از مسلمانان درخت خرمايى داشت كه بر فراز منزل همسايه فقيرش بود، گاهى كه مى رفت خرما بچيند قسمتى از خرما به منزل فقير مى افتاد وكودكانش تصرف مى كردند او خرماها را از دست آن ها مى گرفت حتى گاهى از دهان آن ها بيرون مى آورد. فقير به پيامبر (صلی الله علیه و آله) شكايت كرد. حضرت به آن شخص فرمود: نخل خود را به من بده تا در بهشت نخلى به تو بدهم، نپذيرفت يكى از ياران پرسيد، همين كار را براى من انجام مى دهيد تا درخت خرماى او را بخرم ؟ فرمود: آرى.

بالاخره اين مرد رفت ودرخت خرماى او را با چهل درخت خرماى خود معاوضه نمود، خريدار ابوالدحداح نام دارد. آنگاه آيات شريفه فأما من أعطى واتّقى... نازل شد.(1)

نقد بر شأن نزول: مرحوم طيب گويد: اولاً مدرك معتبرى بر اين قضيه وجود ندارد. ثانيا: اگر اين قضيه درست باشد در مدينه بوده واين سوره مكى است.(2)

8. جمله إنّ سعيكم لشتّى اشاره به اين است كه شما در زندگى آرام نخواهيد گرفت وحتما دست به سعى وتلاش مى زنيد. ببينيد سعى وتلاش خود را در كدام مسير مصرف مى كنيد، مبادا تمام سرمايه ها واستعدادهاى خود را به بهاى اندكى بفروشيد.(1)

9. امداد الهى بر انسان در پرتو سه امر حاصل مى شود. انفاق، تقوا وتصديق قيامت؛ وهر يك از اين سه امر نباشد امداد ولطف خاص الهى از انسان سلب مى شود.(2)

10. خداوند در آيه فأما من أعطى... از عطا وبخشش نام برده بدون آن كه چيزى را كه بخشيده مى شود معين كند؛ زيرا اصل بخشندگى وبخشش هر چه مى خواهد باشد مورد توجه وستايش است؛ خواه مالى باشد يا آبرويى و.... حضرت باقر (علیه السلام) مى فرمايد:

«أعطى مما اتاه الله».(3)

11. هر انسانى مشكلات مردم را از طريق انفاق آسان كند، خداوند نيز مشكلات او را آسان مى كند؛ فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى * وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى وهر انسانى به مردم كمك نكند وراه خير را به روى او ببندد درب رحمت الهى به روى او بسته مى شود، ودر آتش عذاب دربسته ى الهى قرار مى گيرد. در سوره بلد آيه 13 به بعد مى فرمايد: أو إطعام فى يومٍ ذى مسغبة * يتيما ذا مقربة * أو مسكينا ذا متربة *... عليهم نار مؤصدة.

12. كلمه «تيسير» به معناى تهيه كردن وآماده نمودن است و «يسرى» به معناى خصلتى است كه در آن آسانى باشد؛ مقصود اين است كه توفيق اعمال صالح را به او مى دهد وانجام اين گونه اعمال را برايش آسان مى سازد، يا مقصود اين است كه او را آماده حياتى سعادتمند مى كند، كه توفيق اعمال شايسته را به او مى دهد، اين وجه دوم به ذهن نزديك تر است. مقصود از

«تيسير للعسرى» ندادن توفيق اعمال صالحه است يا اين كه او را آماده عذاب مى كند.(4)

13. تعبير آوردن از كار غير شايسته به «عسرى» واز عمل صالح به «يسرى» براى اين است كه خيرات وحسنات بايد در نظر مسلمان آسان ترين كارها وشرور ومعاصى، دشوارترين

ص: 224

وسخت ترين اعمال باشد واز آن ها چنين توقع مى رود.(1)

14. قرآن كريم عمل صالح را آسان مى داند؛ زيرا مطابق با فطرت است، ليكن گناه را سخت مى شمرد؛ زيرا با فطرت مخالف است وموجب مشكلات دنيوى واخروى مى شود.(2)

15. يكى از نمونه ها ومصاديق آيات 6 تا 8 سوره ليل فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى * وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است كه خداوند درباره او مى فرمايد: وَنُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرَى

16. سؤال: اگر هدايت كار خداوند است؛ إن علينا للهدى، بنابراين پيامبران چه رسالتى دارند؟

پاسخ: پيامبران نيز جنبه ى هدايت مردم را به عهده دارند، منتها به اذن الهى هدايت مى كنند واستقلالى از خود ندارند، علاوه بر آن هدايت به معناى ارائه ى طريق به عهده ى پيامبران است، اما به معناى ايصال الى المطلوب ورساندن به هدف وجزا دادن در بهشت كار خداوند است؛ إنّك لا تهدى من أحببت ولكن الله يهدى من يشاء.(3)

17. دنيا گرچه از نظر زمان مقدم بر آخرت است، ليكن هدف نهايى ومقصود اصلى آخرت است وبه همين دليل مقدم شده است؛ انّ لنا للاخرة والأُولى.(4)

18. از آيه شريفه لا يصليها إلاّ الاشقى استفاده مى شود كه آتش دوزخ مخصوص كفار است. با اين كه از آيات ديگر استفاده مى شود كه مؤمنان معصيت كار نيز سهمى از آتش دارند، از اين رو بعضى، مانند مرجئه گفته اند با وجود ايمان، هيچ گناهى ضرر نمى زند وبه آيه لا يصليها إلاّ الأشقى استدلال كرده اند.

پاسخ اين است كه: منظور از ورود در آتش در اينجا همان خلود است وخلود مخصوص كفار است، قرينه ى اين سخن آياتى است كه گويد: غير كفار نيز داخل آتش جهنم مى شوند، افزون بر اين، آيات فقط حال دو گروه را بيان مى كند؛ گروه بى ايمان بخيل كه به جهنم مى روند وگروه مؤمن سخاوتمند كه وارد بهشت مى شوند واز گروه سوم، مؤمنان

ص: 225

معصيت كار سخنى به ميان نيامده وبه تعبير ديگر حصر در آيات شريفه اضافى است.(1)

19. مقصود از «اتقى» هر كسى است كه از شخص ديگر با تقواتر باشد؛ زيرا برخى تنها از كشتن مردم پرهيز مى كند، بعضى از فساد مالى مى گريزند وبعضى چون از فقر مى ترسند، از انفاق خوددارى مى كنند، ليكن برخى از خداوند پروا دارند ومال خود را در راه رضاى او انفاق مى كنند اين گروه از همه با تقواتر هستند.(2)

20. نظير آيه 15 و 16 ليل: لاَ يصْلاَهَا إِلاَّ الْأَشْقَى * الَّذِى كذَّبَ وَتَوَلَّى آيه 48 طه است: إِنَّا قَدْ أُوحِى إِلَينَا أَنَّ الْعَذَابَ عَلَى مَنْ كذَّبَ وَتَوَلَّى

21. فخر رازى مى گويد: منظور از «اتقى» به عقيده ى عموم مفسران اهل سنت، ابوبكر است نه حضرت على (علیه السلام) چنان كه شيعه معتقد است.

نقد: اين آيه زمانى نازل شده كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در قيد حيات بود، آيا مى توان ابوبكر را بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) مقدّم داشت ؟ افزون بر اين، اگر آيه بر ابوبكر تطبيق شود، مشكل «اشقى» باقى مى ماند كه منظور از آن چه كسى است ؟ ليكن اگر بر حضرت على (علیه السلام) تطبيق شود مشكل «اشقى» در آن حل است؛ زيرا در روايات زيادى در ذيل آيه اذا انبعث أشقيها وارد شده كه منظور از «اشقى» قاتل على ابن ابى طالب است.(3)

22. تعبير به «يتزكى» در حقيقت اشاره به قصد قربت ونيت خالص است؛ خواه اين جمله به معناى كسب نموّ معنوى وروحانى باشد يا به دست آوردن پاكى اموال. چون تزكيه هم به معناى نمو دادن آمده وهم پاك كردن؛ خداوند مى فرمايد: خذ من أموالهم صدقةٍ تُطهّرهم وتُزكيهم بها (توبه، 103)؛ ازاموال آن ها زكاتى بگير تا بدان وسيله آنان را پاك سازى وپرورش دهى.(4)

23. بسيارى از انفاق ها در ميان مردم پاسخى است به انفاق مشابهى كه از ناحيه ى طرف مقابل قبلاً انجام شده است، البته حق شناسى وپاسخ احسان به احسان، كار خوبى است، ولى حسابش از انفاق هاى خالصانه پرهيزكاران جداست. آيه شريفه إلاّ ابتغاء وجه ربّه الأعلى

ص: 226

گويد: انفاق پرهيزكاران به ديگران نه از روى ريا است، نه به جهت پاسخ گويى به احسان، بلكه فقط براى جلب رضايت الهى است.(1)

24. توصيف خداوند به «ربّ» و «أعلى» اشاره به اين است كه آنچه به عنوان پاداش به او مى دهند، متناسب با ربوبيت ومقام بزرگ الهى است.(2)

ص: 227

ص: 228

عطاياى الهى به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وخشنود ساختن او، يادآورى از گذشته ى زندگانى پيامبر كه چگونه مشمول الطاف الهى بوده است ودستور به مهربانى با يتيمان ومستمندان وبازگو كردن نعمت الهى.

ب. «ضحى» به معناى گسترده شدن نور خورشيد است، ولى بعدها آن زمانى را كه نور خورشيد گسترده مى شود نيز ضحى ناميدند. «سجى» از ماده «سجو» به معناى سكون وآرامش است وبه معناى پوشاندن نيز آمده است، از اين رو هنگامى كه ميت را دركفن مى پيچند به او «مسجّى» گويند، ولى در اينجا به معناى آرامش است. در هر حال آنچه در شب مهم است، آرامشى است كه براى انسان حاصل مى شود، چنان كه در آيه 96 انعام به آرامش شب نيز اشاره شده است؛ و جعل الّيل سكنا.(1)

ج. ميان دو سوگند ومحتواى آيه شريفه ما ودّعك ربّك وما قلى رابطه ى نزديكى وجود دارد؛ روز همچون نزول نور وحى بر قلب پاك پيامبر است وشب همچون انقطاع موقّت وحى كه در بعضى مقاطع لازم است. به دنبال اين دو سوگند به جواب آن پرداخته كه خداوند هرگز تو را رها نكرده ودشمن نداشته است.(2)

د. آيه ألم يجدك يتيما فأوى وآيه بعد، دو نعمت را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) بازگو مى كند. پيامبر (صلی الله علیه و آله) هنوز به دنيا نيامده بود كه پدرش از دنيا رفت، دو ساله بود مادرش را از دست داد وهشت ساله بود كه سرپرست او عبدالمطلب رحلت كرد.(3)

بعضى گفته اند: منظور از «يتيم» بى نظير بودن است، چنان كه «درّ» بى نظير را هم «درّ يتيم» گويند؛ يعنى خداوند تو را فردى بى نظير از بين مردم دانست ومردم را گرد تو جمع كرد.(4)

ه -. حضرت رضا (علیه السلام) در تفسير آيات ألم يجدك يتيما فأوى... و و وجدك عائلاً فأغنى ومى فرمايد:

«ألم يجدك يتيما فأوى، قال فردا لا مثل لك فى المخلوقين فأوى الناس إليك، ووجدك ضالاً فهدى ضالّة فى قوم لا يعرفون فضلك فهداهم إليك ووجدك عائلاً،

ص: 230

تعول أقواما بالعلم فأغناهم لك»(1)؛ آيا تو را يتيم؛ يعنى فردى بى نظير در ميان مخلوقات خود نيافت وسپس مردم را در پناه تو قرار داد وتو را ناشناخته در ميان قومى يافت كه فضل تو را نمى دانستند وخداوند آن ها را به سوى تو هدايت كرد وتو را سرپرست اقوامى (در علم ودانش) قرار داد وآن ها را به وسيله تو بى نياز ساخت.

و. ضلال در لغت گرچه به معناى عدول از راه مستقيم است، ليكن در آيه شريفه مقصود از ضلال گمراهى نيست، بلكه عدم هدايت است؛ يعنى با صرف نظر از هدايت الهى پيامبر (صلی الله علیه و آله) هم هدايت نشده بود. گرچه هيچ زمانى هدايت از پيامبر (صلی الله علیه و آله) قطع نشد ودر نتيجه آيه شريفه هم مضمون با اين آيه است؛ ما كنت تدرى ماالكتاب ولا الايمان ولكن جعلناه نورا نهدى به من نشاء من عبادنا.(2)

ز. ضالاً در آيه شريفه و وجدك ضالاً فهدى به معناى گمراهى نيست، زيرا به تصريح قرآن كريم پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) هرگز گمراه نشد مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى.

ح. منظور از «سائل» ممكن است اعم از سائل مسائل مادى وعلمى باشد، يعنى مسائل علمى نيازمندان را افزون بر نياز مادى آن ها تأمين كن؛ اين معنا هم با هدايت الهى نسبت به پيامبر تناسب دارد وهم با سرپرستى از او زمانى كه يتيم بود.(3)

تغيير بده، بفهمند كه پيامبر از ناحيه ى خود در مورد نزول وحى هيچ اختيارى ندارد.(1)

3. هر خير ومنفعتى به هر انسانى برسد، چه مادى يا معنوى، بايد آن را از خداوند بداند، از اين رو خداوند پناه دادن پيامبر را به خود نسبت داده در صورتى كه ابوطالب او را در پناه گرفته است. همچنين توانگرى آن حضرت را كه به وسيله ثروت خديجه بوده مربوط به پروردگار مى داند.(2)

4. دليل بر اين كه خداوند متعال عنايت خاصى به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) دارد واو را رها نكرده نزول همين سوره بر آن بزرگوار است كه در آن 16 بار پيامبر را مورد خطاب قرار داده والطاف خاص خود را در دنيا وآخرت براى او يادآور شده است.

5. سرّ اين كه آخرت براى پيامبر اكرم بهتر از دنيا است چون نعمت هاى دنيوى در معرض زوال ومشوب به نقص ورنج است، اما در آخرت نعمت دائمى وخالص از رنج ودرد است، افزون بر اين، دنيا گنجايش پاداش پيامبر (صلی الله علیه و آله) را ندارد.(3)

6. در آيه شريفه و لسوف يعطيك ربّك فترضى خداوند هم عطا را به طور مطلق ذكر كرده وهم رضايت پيامبر را كه مضمون آيه قبل را تثبيت مى كند؛ و الاخرة خير لك من الأُولى، ولى برخى گفته اند: آيه شريفه و لسوْف... ناظر به دنيا وآخرت است.(4)

7. عطاى الهى نسبت به پيامبر از بالاترين اكرام واحترام خداوند نسبت به بنده ى خويش است. بدون شك پيامبر (صلی الله علیه و آله) خشنودى اش تنها در نجات خودش نيست، بلكه آن زمانى راضى مى شود كه شفاعتش در باره امّت موحّد پذيرفته شود. چنان كه امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«رضى جدى أن لا يبقى فى النار موحِّد».(5)

8. پناه دهندگى به يتيم وراهنمايى فردى كه راه را نمى داند وبى نياز ساختن فرد عائله مند، از اوصاف الهى است كه مسلمانان در انجام اين گونه افعال وصفات بايد اهتمام بورزند.(6)

9. خداوند در آيه أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوَى به پيامبر گويد ما به تو پناه وجايگاه داديم، اين

ص: 232

مطلب روشن است كه برخى در منزل خود جايگاهى ندارند، يعنى كسى به حرف آنها توجه نمى كند وموقعيتى در خانواده خويش ندارند. بعضى از افراد در اجتماع جايگاهى ندارند، يعنى كسى براى حرف آنها ترتيب اثر نمى دهد. در عظمت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) همين بس كه هم در خانواده خود وهم در اجتماع از جايگاه وموقعيت ويژه اى برخوردار بود واين عنايت الهى نسبت به حضرت بود.

10. يكى از شرايط رهبر دينى آن است كه از ميان رنج ودرد برخاسته باشد وتلخى هاى زندگى را از نزديك لمس كرده باشد تا بتواند به درد ورنج مردم رسيدگى كند. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«ما بعث الله نبيا قطّ حتى يسترعيه الغنم، يعلّمه بذلك رعية الناس»؛ خداوند هرگز پيامبرى را مبعوث نكرد مگر اين كه او را به چوپانى گماشت تا از اين طريق، تربيت انسان را به او بياموزد.(1)

11. حضرت على (علیه السلام) به گروهى از اهل كوفه فرمود: شما معتقديد آيه قل يا عبادى الّذين أسرفوا على أنفسهم لا تقنطوا من رحمة الله... (زمر، 53)، اميدوارترين آيه قرآن كريم است ؟ گفتند: آرى. فرمود: ما اهل بيت مى گوييم اميدبخش ترين آيه قرآن آيه و لسوف يعطيك ربّك فترضى است.(2)

12. پيامبر (صلی الله علیه و آله) بر فاطمه (عليها السلام) وارد شد، ديد با يك دست دستاس مى كند وبا يك دست بچه اش را شير مى دهد. فرمود: دخترم تلخى دنيا را در برابر شيرينى آخرت تحمل كن؛ زيرا خداوند اين آيه را بر من نازل نموده است: و لسوف يعطيك ربّك فترضى.(3)

13. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به دليل محبوبيت وعظمتى كه نزد خداوند متعال دارد، خداوند رضايت او را در دنيا وآخرت مى طلبد، وروشن است كه رضايت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در محور رضايت خداوند متعال است؛

الف. رضايت پيامبر در دنيا: فلنولينك قبلةٍ ترضها. (بقره، 144)

ب. رضايت پيامبر در آخرت: و لسوف يعطيك ربّك فترضى.(4)

ص: 233

14. «تقهر» از ماده «قهر» به معناى غلبه توأم با تحقير است؛ اين تعبير نشان مى دهد كه در مورد يتيمان مسأله ى انفاق اگر چه مهم است، ولى مهم تر از آن دلجويى ونوازش ورفع كمبودهاى عاطفى است.(1)

15. «فاء» در فأمّا اليتيم «فاء» نتيجه است، گويا مى فرمايد: تو درد يتيمى را چشيده اى؛ بنا بر اين، هيچ يتيمى را از خود مران. رهبر الهى وانسانى بايد سختى ها وناراحتى هاى زندگى را، مانند گرسنگى، فقر ويتيمى تحمل كند تا بتواند ارزيابى صحيحى را از قشرهاى محروم جامعه داشته باشد واز حال مردمى كه در درد ورنج هستند باخبر باشد.(2)

16. انسان در برابر نعمت هاى الهى مسئوليت دارد، خداوند در برابر سه نعمت به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) سه مسئوليت به او مى دهد. از اينرو در اين سوره به او مى فرمايد: تو يتيم بودى، ما به تو پناه داديم، پس يتيم را از خود مران. تو از هدايت برخوردار نبودى، ما تو را هدايت كرديم، بنا بر اين سائل مادى وعلمى را از خود دور مكن. تو نيازمند بودى، ما به تو ثروت داديم، پس نعمت الهى را بيان كن، وخلاصه از اخلاق الهى پيروى كن.(3) چنانكه در سورة ة ة كوثر نيز به آن حضرت مى فرمايد: ما به تو كوثر عنايت كرديم دربرابر اين نعمت نماز بخوان وقربانى كن.

17. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: سخن گفتن از نعمت، شكر است؛

«التحدّث بالنعم شكر»، افسوس كه اين دستورات امروز در ميان مسلمانان فراموش شده است؛ اگر هر انسانى در مقابل احسانى كه به او مى شود شكر كند وآن را بازگو نمايد چه اندازه مردم به كار خير تشويق مى شوند. يك جهت از بين رفتن نيكى ها، ناسپاسى است وشكر نكردن كسانى است كه مورد محبت قرار مى گيرند.(4)

18. بازگو كردن نعمت گاهى زبانى است كه هدف از آن شكر خداوند باشد، نه غرور وبرترى جويى. گاهى عملى است كه انسان به مستمندان انفاق كند. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

«إنّ الله تعالى إذا أنعم على عبدٍ نعمةً يحبّ أن يرى أثر النعمة عليه»؛ خداوند هنگامى كه نعمتى

ص: 234

به بنده اى عطا مى كند، دوست دارد آثار آن را در او ببيند.(1)

19. يادآورى نعمت خدا سبب مى شود كه انسان كمبودها را كمتر احساس كند واز بيمارى ها شكوه نكند؛ وبر سلامت اعضاى ديگر خود شكرگزار باشد وبه جهت از دست دادن چيزى، جزع وفزع نكند.(2)

20. پناه دادن خداوند به يتيم وهدايت يابى او به حق وتمكن از تأمين زندگى خانواده، از جمله نعمت هاى الهى است كه انسان بايد آن را بازگو كند وخدا را بر آن سپاس گزارد؛... وأما بنعمة ربّك فحدّث.(3)

ص: 235

ص: 236

اثبات است، از اين رو جمله اى مثبت به آن عطف شده است: و وضعنا عنك وزرك.(1)

ج. «وزر» به معناى سنگينى است واطلاق «وزير» بر شخصى كه متصدى حكومت است از آن رو است كه بارهاى سنگين مسائل حكومتى را بر دوش مى كشد، وبه گناهان از اين جهت «وزر» گويند كه بار سنگينى بر دوش گنه كار است.(2)

منظور از بار سنگين، امر رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) ودعوت مردم به توحيد ومبارزه با فساد وبت پرستى و... است، آن حضرت با مخالفت هاى فراوانى مواجه شد وبه او ناسزا گفتند واو را تكذيب كردند.(3)

ورنج ومسئوليت بيشترى مى آورد.

ما انسانها براى كاهش دادن رنج ها جملاتى را مى گوييم؛ دنيا زودگذر است، اين رنج عمومى است. واز آنجا كه نمى توان غم وغصه ها را كم كرد، بايد ظرفيت را گسترده تر ساخت. از اين رو خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) شرح صدر مى دهد تا بتواند تحمل كند.(1)

5. شرح صدر نشانه آن است كه انسان مشمول هدايت خداوند است؛ فمن يرد الله إن يهديه يشرح صدره للاسلام (انعام، 125) وكسى كه شرح صدر پيدا كرد از نور الهى بهره مند مى شود؛ أفمن شرح الله صدره للاسلام فهو على نورٍ من ربّه (زمر، 22) وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) از آنجا كه داراى شرح صدر ومشمول هدايت الهى ونور خداوندى است، مى تواند مردم را از ظلمات شرك وجهل رهايى بخشد؛ كتاب أنزلناه إليك لتخرج الناس من الظلمات إلى النور. (ابراهيم، 1)

6. آنچه را كه حضرت موسى (علیه السلام) با تقاضا از خداوند دريافت نمود؛ ربّ اشرح لى صدرى، خداوند بدون تقاضا به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) عنايت كرد؛ ألم نشرح لك صدرك.

7. سرّ اين كه در آيه شريفه ألم نشرح لك صدرك كلمه «لك» ذكر شده آن است كه چون تمام كارهاى پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى خداوند بوده، پس شرح صدر از ناحيه ى خدا براى پيامبر (صلی الله علیه و آله) است، افزون بر آن، منافع شرح صدر عائد به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى شود، نه خداوند.(2)

8. جهت اين كه مسئله ى شرح صدر را به صورت مفرد بيان نكرد ونفرمود

«الم اشرح» بلكه به صورت جمع ألم نشرح مطرح نمود، آن است كه شرح صدر نعمت بزرگى است كه عقول مردم به كنه وذات آن نمى رسد وعظمت منعم دلالت بر عظمت نعمت نيز دارد.(3)

9. رفعت ذكر يعنى رفعت مقام پيامبر كه در همه جا نام او به عظمت ياد مى شود؛ در شهادتين، تشهد نماز، كتب آسمانى انبيا، خطبه ها، مواعظ، اذان واقامه ودر ابتداى رساله ها وكتاب ها. خداوند هنگام خطاب به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) با

«رسول ونبى» ياد مى كند در صورتى كه از انبياى ديگر، آنان را با نام ذكر مى كند ومى فرمايد: يا عيسى، يا يحيى.(4)

ص: 239

10. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: جبرئيل نزد من آمد وگفت: پروردگارت مى فرمايد آيا مى دانى چگونه به تو رفعت مقام دادم وتو را بلند آوازه ساختم، حضرت فرمود: خير خداوند آگاه تر است. جبرئيل گفت خداوند مى فرمايد: هنگامى كه من ياد مى شوم تو نيز ياد مى شوى (مانند ياد خدا در اذان واقامه وتشهد).

قال رسول الله أتانى جبرئيل فقال: ان ربك يقول تدرى كيف رفعت ذكرك ؟ قلت: الله اعلم، قال: اذا ذكرت ذكرت معى.(1)

11. در برابر هر سختى دو آسانى وجود دارد. «عسر» با الف ولام وبه صورت معرفه بيان شده، ليكن «يسر» به صورت نكره ذكر شده است. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«لن يغلب عسر يسرين»؛ هرگز يك سختى بر دو آسانى غلبه پيدا نمى كند.(2)

12. آسانى همراه وتوأم با سختى هاست نه بعد از آن؛ چون نمى فرمايد

«بعد العسر»، بلكه مى فرمايد: مع العسر. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«و اعلم أنّ مع العسر يسرا وأنّ مع الصبر نصرا وأن الفرج مع الكرب».(3)

13. آيه فإنّ مع العسر يسرا در مقام بيان علت مطالب پيشين است؛ يعنى شرح صدر ورفعت مقام دادن به پيامبر از روى تصادف نبوده، بلكه به علت اين است كه سنت الهى بر اين معنا جارى شده كه با هر سختى آسانى وجود دارد.(4)

14. خداوند پيامبر را به تداوم همراه بودن سختى ها با آسانى ها مطمئن ساخت فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً آيه شريفه با بيان قانون كلى همراه بودن سختى ها با آسانى ها پس از ذكر نمونه هايى از آن در زندگى پيامبر (صلی الله علیه و آله) آن حضرت را به كلى بودن واستمرار اين وضعيت بشارت مى دهد.(5)

15. نكره بودن «يسر» دلالت بر عظمت مى كند؛ يعنى آسانى بزرگى را در كنار هر دشوارى قرار داديم.(6)

16. در روايات فراوانى كه حاكم حسكانى نقل كرده از امام صادق (علیه السلام) چنين آمده است؛

ص: 240

يعنى هنگامى كه فراغت يافتى، على (علیه السلام) را به ولايت نصب كن.(1)

17. زمخشرى گويد اگر براى شيعه اين تفسير درست باشد كه مقصود از «فانصب» يعنى اميرالمؤمنين (علیه السلام) را براى خلافت نصب كن، ناصبى ها كه دشمن على (علیه السلام) هستند نيز مى توانند آن را به عنوان دستور به «نصب» به معناى بغض على ابن ابى طالب (علیه السلام) تفسير كنند.(2)

نقد: اهل سنت، گمان كرده اند كه شيعه قرائت آيه را تغيير مى دهد تا براى مسأله ى ولايت به آن استدلال كند با اين كه همين قرائت معروف براى اين تفسير كافى است؛ يعنى هر گاه از امر مهم رسالت فراغت پيدا كردى براى امر مهم ديگر كه آن هم جزئى از رسالت است، يعنى مسئله ى تبليغ ولايت اميرالمؤمنين (علیه السلام) كوشش كن، تا آنجا كه خداوند مى فرمايد: يا أيها الرسول بلّغ ما أُنزل إليك من ربّك وإن لم تفعل فما بلغت رسالته. به بيان ديگر، بعضى تصور كرده اند اگر «فانصب» به معناى رنج وتعب گرفته شود، در اين صورت آيه به انتصاب حضرت على (علیه السلام) ارتباطى نخواهد داشت، ولى اين اشتباه است. اتفاقا اگر به اين معنا باشد، دلالت آن بر موضوع مذكور بيشتر خواهد بود. زيرا وظيفه ى انتصاب امام به اندازه ى وظيفه ى رسالت دشوار است.(3)

18. مرحوم فيض كاشانى گويد: نصب امام بعد از تبليغ رسالت يا فراغت از عبادت، امرى معقول، بلكه واجب است تا مردم پس از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در گمراهى واقع نشوند، پس صحيح است كه نصب امام مترتب بر رسالت باشد، اما عداوت نسبت به على (علیه السلام) هيچ نوع ترتبى بر رسالت ندارد وهيچ معقول نيست، افزون بر اين، كتاب هاى اهل سنت مملوّ از احاديثى است كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به على (علیه السلام) محبت داشت ودر مدت زندگى فضايل او را بيان مى كرد، مانند:

«حبّ على ايمان وبغضه كفر».(4)

19. تلاش وكوشش انسان بايد فقط براى خداوند باشد، نه رسيدن به ثواب يا اغراض ديگر، از اين رو فرمود: إلى ربّك فارغب.(5)

ص: 241

20. فرزند مغيرة بن شعبه گويد: پدرم از معاويه زياد تعريف مى كرد. شبى از نزد او آمد، ليكن بسيار ناراحت بود؛ علت را جويا شدم گفت: به معاويه گفتم: تو به مقاصد خود رسيدى، نسبت به بنى هاشم نيكى كن. او گفت: هيهات چه نامى از من باقى مى ماند، خليفه ى اول ودوم از دنيا رفتند، چه نامى از آن ها باقى مانده است، اما روزى پنج مرتبه نام پيامبر در مأذنه ها بلند است.

«لا واللّه إلاّ دفنا دفنا»؛ نه به خدا سوگند مگر اين كه وضع دگرگون شود ونام پيامبر مدفون گردد!(1)

21. چهار آيه اول مشتمل بر سنت بزرگ الهى است كه خدا به پيامبر (صلی الله علیه و آله) عنايت كرده وهر يك به منزله ى مقدمه واساس وسبب حصول براى ديگرى است. آيه پنجم وششم علت نيل به نعمت ها را بيان مى دارد ودو آيه آخر شرط رهايى از سختى ها ورسيدن به آسانى ها را بيان مى كند كه شرط اول اجتناب از تن آسايى وبيكارى وشرط دوم روى دل با خدا داشتن واز غير او قطع اميد كردن است.(2)

22. در حديثى از پيامبر (صلی الله علیه و آله) در باره نشانه شرح صدر، نقل شده كه فرمودند: نشانه آن توجه به سراى جاويدان وجدا شدن از دنياى فريب دهنده وآمادگى براى مرگ است؛

«الإنابة إلى دار الخلود والتجافى عن دار الغرور والاستعداد للموت قبل نزوله».(3)

ص: 242

2. دو كوهى است كه شهر دمشق وبيت المقدس بر آن ها قرار گرفته زيرا اين دو محل سرزمين پيامبرخيزى بوده وبسيارى از انبيا از آنجا برانگيخته شده اند. اين معنا با سوگندهاى سوم وچهارم كه از سرزمين هاى مقدس ياد مى كند هماهنگ است.(1)

3. برخى گفته اند: وجه نامگذارى اين دو كوه به نام تين وزيتون آن است كه تين وزيتون در آن منطقه مى رويد واز باب تسميه ى محل به اسم حال است.(2)

د. سوگند ياد كردن به اين چهار مكان مقدس براى آن است كه شرافت اين چهار محل را بر ساير اماكن برساند كه از اين چهار محل خير وبركت نصيب مردم شده ومحل سكونت پيامبران بوده است.

دمشق وبيت المقدس محل هجرت حضرت ابراهيم (علیه السلام) وتولد حضرت عيسى (علیه السلام) وكوه طور، محل مناجات موسى (علیه السلام) وشهر مكه، زادگاه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بوده است.(3)

ه -. منظور از «طور سينين» ظاهرا همان طور سينا است (كوه طور معروف)، «سينين» را برخى جمع «سينه» به معناى درخت دانسته اند و «طور» به معناى كوه مفهوم آن كوه پر درخت مى شود. بعضى گفته اند: «سينين» نام زمينى است كه كوه بر آن قرار دارد، همان كوهى كه موسى به هنگام مناجات به آنجا مى رفت.(4)

و. بعضى گفته اند: مقصود از

«احسن تقويم» رسيدن انسان به حد كمال انسانى است از نظر جسم وروح ومنظور از ردّ به اسفل سافلين، برگرداندن انسان به دوران پيرى ومسلط شدن ضعف وناتوانى است كه قرآن مى فرمايد: و من نُعمّره نُنكسه فى الخلق (يس، 68)، ليكن اين معنا با آيه إلاّ الّذين ءامنوا وعملوا الصالحات نمى سازد. چون به طور مسلّم اين استثنا متصل است وبرگشتن انسان به دوران پيرى ومسلط شدن ضعف وناتوانى بر او، استثناپذير نيست؛ چون حكم خلقت عمومى است وتفاوتى بين مؤمن وكافر نيست.

اين گونه نيست كه همه مردم به سن پيرى برسند جز افراد مؤمن، وچنين ادعايى باطل است ومنظور از ردّ به اسفل سافلين، برگشت انسان به شقاوت وعذاب است بنا بر اين،

ص: 244

منظور از احسن تقويم اين است كه ما انسان را در بهترين ونيكوترين وضع از لحاظ جسم وروح قرار داديم؛ يعنى اجزاى بدن او را از چشم وگوش وزبان و... نيكو قرار داديم ونيز عقل وشعور وادراك وفهم به او عنايت كرديم.(1)

ز. آيه فما يكذّبك بعد بالدّين به دو صورت تفسير شده است:

1. خطاب به پيامبر (صلی الله علیه و آله) باشد كه با اين همه دلايل معاد، چه كسى يا چه چيزى مى تواند تو را درباره قيامت تكذيب كند.

2. خطاب به انسان باشد؛ يعنى اى انسان آن انگيزه اى كه باعث شده روز قيامت را انكار كنى چيست ؟(2)

قرآن مى فرمايد: كما بدأنا أول خلقٍ نُعيده (انبياء، 104) و قُل يحييها الّذى أنشأها أوّل مرّة.(3)

ح. «ممنون» از ماده «منّ» به معناى قطع يا نقص است، بنا بر اين «غير ممنون» اشاره به پاداش دائمى وخالى از هر گونه نقص است.(4)

ط. احكم الحاكمين بودن خدا به اين معناست كه او فوق هر حاكم است وحكم او هيچ گاه دچار وهن واضطراب نمى گردد. از سوى ديگر، حكمت او ايجاب مى كند كه بين مؤمن وكافر از نظر جزا تفاوت قائل شود. آيه شريفه أليس الله بأحكم الحاكمين نظير اين آيات است: أم نجعل الّذين ءامنوا وعملوا الصالحات كالمفسدين فى الأرض (ص، 28) و أم حسب الّذين اجْترحوا السيئات أن نجعلهم كالذين امنوا وعملوا الصالحات سواء محياهم ومماتهم ساء ما يحكمون.(5)

مجرمان وقاتلان وقتى به آنجا مى رسيدند، در امنيت بودند.(1)

2. امنيت شهر مكه بر اثر استجابت دعاى ابراهيم (علیه السلام) است كه عرض كرد: پروردگارا اين شهر را شهرى امن قرار بده؛ ربّ اجعل هذا البلد ءامنا (ابراهيم، 35) وخداوند به امنيت آن در آيه ديگر اشاره فرموده است؛ أو لم يروا أنّا جعلنا حرما امنا.(2)

3. هر كدام از جسم وروح بشر نيازمند به غذاست. تين وزيتون خوراك جسم وعلم وعقيده كه مبدأ ومنشأ آن دو، وحى است غذاى روان است. طور سينا، مبدأ وحى موسى وبلد امين، مبدأ وحى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است.(3)

4. انسان در قوس صعودى تكامل، گاهى به نقطه اى مى رسد كه خداوند به او خطاب مى كند:

«لولاك لما خلقت الافلاك» ودر قوس نزولى مراحل وحشتناكى ديده مى شود كه گاهى انسان، قاتل چندين ميليون انسان مى گردد، چنان كه در جنگ جهانى اتفاق افتاد.(4)

5. انسان به حسب خلقت طورى آفريده شده كه صلاحيت دارد با ابزار واستعدادى كه خداوند در اختيارش قرار داده ترقى وتكامل پيدا كند وعامل صعود بشر علم وايمان وعمل صالح است؛ يرفع الله الّذين ءامنوا منكم والّذين اوتوا العلم درجات (حج، 37) و إليه يصعد الكلم الطيب والعمل الصالح يرفعه.(5)

ص: 246

ز. در اين كه «اقرأ» دوم به منظور تأكيد بر «اقرأ» اول است يا تفاوت دارد، دو نظريه هست: مرحوم علامه طباطبايى آن را تأكيد ومرحوم طيب معتقد است كه «اقرأ» اول براى توجه به خدا ومعرفت به او وآثار قدرت اوست و «اقرأ» دوم براى تلاوت قرآن وبيان احكام ووظايف دينى است.(1)

ح. از آيه أرأيت الذى ينهى تا ألم يعلم بأن الله يرى قرآن كريم مى خواهد نمونه ى انسان طاغى را بيان كند. در حديث آمده است كه ابوجهل، هنگامى كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مشغول نماز بود، به طرف پيامبر (صلی الله علیه و آله) حركت كرد تا جسارت كند وپاى خود را روى گردن مبارك پيامبر بگذارد، اما وقتى رفت فورا عقب نشينى كرد. از او پرسيدند چرا برگشتى ؟ گفت: ناگهان ميان خود وپيامبر خندقى از آتش ديدم. پيامبر فرمود: قسم به پروردگار اگر به من نزديك شده بود ملائكه بدن او را قطعه قطعه مى كردند اينجا بود كه آيات أرأيت الّذى ينهى... نازل شد.(2)

ط. دو وصف خطاكارى وكذب

«ناصية كاذبة خاطئه» متعلق به صاحب موى است، نه خود موى وجهت اين كه وصف براى مو بيان كرد، اين است كه پيشانى كه محل ناصيه ويكى از دو معناى ناصيه هست، مظهر غرور وتكبر وخودخواهى نيز هست، وهمان گونه كه اگر متكبرى از خويشتن خودستايى كند، البته زبانش كاذب وخطاكار است، اگر با قيافه گرفتن وپيشانى در هم كشيدن، خود را بزرگ وباشخصيت جلوه دهد، در اين مورد چهره ورخساره ونگاه ها وپيشانى كاذب وبر خطايند.

ى. اسناد كذب به «ناصيه» از باب اطلاق بعض واراده ى كلّ است كه مقصود صاحب ناصيه است مانند تبّت يدا أبى لهبٍ وتبّ كه مقصود هلاكت صاحب يداست.(3)

ك. در روايتى از ابن عباس نقل شده كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مشغول نماز بود، ابوجهل به پيامبر (صلی الله علیه و آله) گفت: مگر من تو را نهى نكردم! حضرت بر او بانگ زد واو را از خود راند؛ ابوجهل گفت: بر من بانگ مى زنى واز خود مى رانى، تو نمى دانى قوم وعشيره من در اين سرزمين از همه

ص: 249

بيشتر است، در اينجا اين آيه نازل شد كه اين جاهل مغرور، عشيره ى خود را صدا مى زند واز آن ها يارى مى طلبد؛ فليدع ناديه ما هم مأموران دوزخ را صدا مى زنيم؛ سندع الزّبانية.

«نادى» به معناى جماعتى است كه در يك مجلس جمع مى شوند وبه تعبير ديگر، دوستانى است كه امثال ابوجهل در كارهاى خود بر نيروى آن ها تكيه مى كردند. «زبانيه» جمع «زبنيه» به معناى مأموران انتظامى. از ماده «زبن» به معناى دفع كردن ودر اينجا به معناى مأمورين دوزخ است.(1)

است؛ آفرينش اين موجود گويا عملى جداگانه ودر برابر آفرينش مطلق خلق است.(1)

6. ربّ را به صورت صفت وخلق را به صورت فعل ماضى آوردن، مشعر بر اين است كه آفرينش در گذشته انجام يافته، ولى تربيت موجودات مقيد به زمان نيست وهمواره در جريان است.

7. جمله ربّك الذى خلق پندار مشركان را ردّ مى كند كه معتقدند خداوند سبحان تنها خالقيت را بر عهده دارد، اما ربوبيت وتدبير موجودات را به ديگران مانند فرشتگان واگذار كرده است. بنا بر اين، همان طورى كه خداوند خالق انسان است، مدبّر او نيز هست ودر اين آيه بر توحيد ربوبى احتجاج شده است.(2)

8. بعضى تصور مى كنند خداوند تنها جهان را خلق كرد واز آن پس، جهان خود به خود اداره مى شود، ولى قرآن كريم خداوند را هم علت محدثه مى داند هم علت مبقيه: «ربّك».(3)

9. خداوند متعال مبدأ آفرينش انسان را از نطفه وشئ بى ارزش قرار داده تا قدرت وعظمت خود را آشكار سازد.(4)

10. آيات اوليه سوره علق از تكامل جسمى وروحى انسان خبر مى دهد؛ تكامل جسم انسان از يك موجود بى ارزش، مانند علقه وتكامل روح به وسيله تعليم وتعلم، مخصوصا كه از طريق قلم سخن مى گويد واين تربيت وتكامل انسان در پرتو ربوبيت خداوند صورت مى گيرد.(5)

11. تكرار «ربّك» براى اين است كه دلالت بر دو نوع تربيت كند: اول تربيت تكوينى، از اين جهت به الّذى خلق توصيف شده است. دوم تربيت تشريعى وبه همين جهت الّذى علّم را صفت آن قرار داد.

12. معلّم واقعى بشر خداوند متعال است؛ علّم الانسان ما لم يعلم، معلم بودن خداوند در آيات ديگرى نيز بيان شده از جمله: الرّحمن * علّم القرءان * خلق الانسان * علّمه البيان

ص: 251

(الرحمن، 1-4) و و علّم ءادم الأسماء كلّها (بقره، 31) و و اذ علمتك الكتاب والحكمة والتوراة والانجيل (مائده، 110) و و انّه لذو علم لما علّمناه (يوسف، 68) و إن هو إلاّ وحى يوحى * علّمه شديد القوى. (نجم، 4-5)

و اگر وصف معلّم در باره پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وساير پيامبران بيان شده از آن جهت است كه پيامبران مظهر علم خداوند هستند وبه واسطه ى تعليم الهى معلّم جوامع بشرى مى باشند؛ هو الّذى بعث فى الاميين رسولاً منهم يتلوا عليهم ءاياته ويزكيهم ويعلّمهم الكتاب والحكمة وإن كانوا من قبل لفى ضلالٍ مبينٍ. (جمعه، 2)

13. براى اين كه برترى دانش بر آفرينش بهتر اثبات ومعلوم گردد، آيه ما غرّك بربّك الكريم الّذين خلقك فسوّيك فعدلك از سوره انفطار را با آيه اقرأ وربّك الاكرم مقايسه كنيد كه در آنجا خداوند براى نعمت خلق وتسويه وتعديل وتصوير وتركيب به «كريم»؛ يعنى بخشنده متصف شده واينجا براى تعليم به «اكرم» يعنى بخشنده تر، موصوف گرديده است.(1)

14. تكرار فعل «علّم» شايد ناظر به دو نوع علم باشد: اكتسابى والهامى، فعل «علّم» در اولين بار چون مقيد به قلم شده ظاهر در دانشى است كه افراد بشر از يكديگر مى آموزند وچون استعداد فرا گرفتن علوم را خداوند عنايت فرموده اين تعليم را به خود نسبت داده است.

15. آن روزى كه اين آيات نازل شد، كسى براى قلم ارزشى قائل نبود، اما امروز مى دانيم كه تمام تمدن ها ودانش بشر وپيشرفت هايى كه در هر زمينه نصيب انسان شده بر محور قلم دور مى زند، بى جهت نيست كه قرآن كريم به قلم سوگند ياد مى كند؛ ن * والقلم وما يسطرون وبه تعبير ديگر تمام منافع دينى ودنيوى به وسيله قلم به انسان رسيده است.(2)

16. كرم به معناى اعطاى بلاعوض است، بنا بر اين خلقت انسان وتعليم علم به او از كرم ولطف الهى نشأت گرفته است، نه اين كه خلقت وتكامل بشر به دليل نياز خداوند باشد يا انتظار عوض را از بشر داشته باشد.(3)

ص: 252

17. سرچشمه ى طغيان بشر آن است كه خود را بى نياز مى بيند؛ أن رأه استغنى جالب اين كه نمى فرمايد بى نياز مى شود، بلكه مى فرمايد: پندار خام انسان اين است كه خود را بى نياز مى بيند.(1)

18. غالب مفاسد دنيا از قشرهاى مرفّه ومستكبر سرچشمه مى گيرد كه گاهى قرآن از آن ها به «ملأ» تعبير كرده (اعراف، 60) وگاه به «مترفين» (سبأ، 34). گاه به «مستكبرين» (مؤمنون، 67)؛ وسرچشمه همه اين ها احساس بى نيازى است واين از ويژگى هاى افراد كم ظرفيت است كه وقتى به نعمت ومال ومقامى مى رسند، چنان مست مى شوند كه خدا را هم به دست فراموشى مى سپارند.(2)

19. قارون، فرعون وبلعم باعورا برجسته ترين نمونه ى انحراف وطغيان بشر به سبب استغناى مالى ومقامى وعلمى به شمار مى روند وبراى افرادى كه به وسيله يكى از اين سه نعمت در خطر طغيان مى باشند، درس عبرتى هستند، ولى يوسف (علیه السلام) واجد همه اين نيروها بوده از هر سه جهت (مال، مقام وعلم) مستغنى بود وبه جاى سركشى وغرور چنين گفت:

«ربّ قد ءاتيتنى من المُلك وعلمتنى من تأويل الأحاديث...» يا حضرت سليمان (علیه السلام) گويد:

«هذا من فضل ربّى ليبلونى ءأشكر أم أكفر».(3)

20. توجه به اين حقيقت كه عالم محضر خداوند است، مى تواند روى برنامه زندگى انسان اثر زياد بگذارد واو را از خلاف كارى ها باز دارد: ألم يعلم بأن الله يرى. در حديثى مى خوانيم:

«أعبدالله كأنّك تراه، فإن لم تكن تراه فإنه يراك».(4)

21. «ناصية» به معناى موى جلوى سر است وگرفتن ناصيه در جايى گفته مى شود كه بخواهند كسى را با ذلّت وخوارى به سوى كارى ببرند؛ زيرا هنگامى كه موى جلوى سر كسى را مى گيرند قدرت هر گونه حركت از او سلب مى شود وچاره اى جز تسليم ندارد.(5)

22. از جمله كلاّ لئن لم ينته استفاده مى شود كه اگر انسان طغيانگر از كار زشت منتهى

ص: 253

شد وتوبه كرد. توبه ى او پذيرفته مى شود.(1)

23. ساختمان وجود انسان از يك سو وساختمان جهان پهناور از سوى ديگر نشان مى دهد كه زندگى دنيا نمى تواند هدف نهايى خلقت باشد، به تعبير قرآن كريم نشأة اولى خود خبر از نشأة اخرى مى دهد پس چرا انسان متذكر نمى شود؛ و لقد علمتم النشأة الاولى فلولا تذكرون.(2)

24. سرّ اين كه فرمود: ينهى عبدا ونفرمود «ينهاك» به جاى ضمير اسم ظاهر نكره آورد تا دلالت كند بر اين كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در عبوديت خداوند كامل بود.(3)

25. «ينهى»؛ باز مى دارد، آوردن فعل مضارع براى فهماندن استمرار است؛ يعنى نوع اعمال زشت هنگامى سزاوار نكوهش وسرزنش است كه به طور مستمر انجام شود.(4)

26. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نزد خداوند داراى عظمت خاصى است كه گاهى خداوند نام خود را به او اضافه مى كند، مانند: «ربّك» وگاهى پيامبر (صلی الله علیه و آله) را به خود اضافه مى كند مانند: «بعبده» در آيه سبحان الذى أسرى بعبده.(5)

27. در آيه شريفه، گرچه طرف خطاب پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است، نفرموده تو را از عبادت باز دارد، بلكه فرمود: «بنده اى را»، براى اين كه عام باشد وبفهماند كه هر بنده اى را كه از عمل صالح وعبادت باز دارند، زشت وگناه است، واگر مى گفت تو را از عبادت باز دارند، توهّم مى شد كه چون طرف پيامبر است، اين نهى قبيح است ومنع ديگران عيبى ندارد.(6)

28. آوردن وصف «عبد» به منظور اين است كه انجام وظيفه بندگى منشأ نهى آن ها بوده است، آنان بنده اى را از وظيفه ى بندگى اش باز مى داشته اند واين مخالف با حكم شرعى است.(7)

29. لفظ «عبدا» گرچه نكره ومطلق است، ولى قرائن گواهى مى دهد كه مقصود، پيامبر

ص: 254

اكرم (صلی الله علیه و آله) است ونكره آمدن آن به منظور تعظيم آن سرور است.(1)

30. در آغاز اين سوره، ستايش از علم ومعرفت ودر پايان، نكوهش از مال وثروت شده است.(2)

31. گرفتن موى پيشانى گرچه در قيامت در باره ابى جهل بيان شده، ليكن موعظه براى همه مردم است در صورتى كه فردى را از عبادت باز دارند اين تهديد متوجه آن ها نيز خواهد بود.(3)

32. بهترين راه براى تقرب به سوى خداوند، سجده نمودن است؛ و اسجدواقترب. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: نزديك ترين حالات بنده به سوى خدا در حال سجده بودن است؛

«أقرب ما يكون العبد من اللّه اذا كان ساجدا».(4)

ص: 255

ص: 256

3. چون قرآن با تمام قدر وعظمتش نازل مى شود.

4. شبى است كه مقدر شده قرآن نازل شود.

5. كسى كه در آن شب احيا بدارد وبه عبادت بپردازد، صاحب قدر ومنزلت مى گردد.

6. در آن شب آن قدر فرشته بر زمين نازل مى شود كه عرصه ى زمين بر آن ها تنگ مى شود؛ چون تقدير به معناى تنگ گرفتن آمده است؛ و من قدر عليه رزقه (طلاق، 7). جمع بين همه اين معانى ممكن است، هر چند تفسير اول مشهورتر ومناسب تر است.(1)

د. در اين كه شب قدر چه شبى از شب هاى ماه رمضان است، اقوال مختلفى بيان شده از جمله: شب اول، هفدهم، نوزدهم، بيست ويكم، بيست وسوم، بيست وهفتم وبيست ونهم، ولى مشهور در روايات اين است كه در دهه ى آخر ماه رمضان وشب بيست ويكم يا بيست وسوم است. روايت امام صادق (علیه السلام) شاهد جمع بين روايات ديگر است كه فرمود:

«التقدير فى ليلة تسعة عشر والأبرام فى ليلة إحدى وعشرين والإمضاء فى ليلة ثلاث وعشرين»؛ در شب نوزدهم تعيين ودر شب بيست ويكم تحكيم ودر شب بيست وسوم امضا وقطعى مى شود(2) در روايت است پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) دهه ى آخر ماه رمضان را، احيا مى داشت ومشغول عبادت بود.(3)

ه -. شواهدى در روايات وجود دارد كه شب قدر در شب بيست وسوم ماه رمضان است:

1. سفيان بن سمط به امام صادق (علیه السلام) عرض كرد: شب هايى كه احتمال مى رود شب قدر باشند كدام اند؟ حضرت شب 19 و 21 و 23 را فرمودند. عرض كرد: اگر كسى معذور بود به كدام شب بيشتر اهميت بدهد؟ فرمود: شب بيست وسوم.(4)

2. عبدالله انيس انصارى خدمت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) رسيد وگفت: من شتران وگوسفندان وكارگرانى دارم ومنزلم از مدينه دور است، ولى دوست دارم يكى از شب هاى ماه رمضان را معين كنيد تا در نماز حاضر شوم حضرت در گوش وى مطلبى سرّى فرمودند، سپس آن مرد در شب بيست وسوم وارد مدينه شد.(5)

ص: 258

3. بنى سلمه عده اى را به مدينه فرستادند خدمت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) تا از شب قدر سؤال كنند. حضرت از آنان پرسيد: امشب شب چندم است ؟ گفتند: شب 22 رمضان. حضرت فرمود: فردا شب.(1)

4. حضرت صادق (علیه السلام) در ماه رمضان مريض بود در شب 23 دستور داد او را به مسجد بردند وتا به صبح مشغول عبادت بود.(2)

5. حضرت فاطمه (عليها السلام) براى درك ليلة القدر غذاى سبك به فرزندانش داده واجازه نمى داد آن ها در اين شب بخوابند واگر خواب بر آنان غلبه مى كرد، مقدارى آب به صورت آنان مى پاشيد.(3)

6. شيخ صدوق مى فرمايد:

«اتّفق مشايخنا رضى الله عنهم فى ليلة القدر على أنها ليلة ثلاث وعشرين من شهر رمضان»؛ بزرگان اماميه اتفاق دارند كه شب قدر شب بيست وسوم رمضان است.(4)

و. منظور از من كلّ امر اين است كه فرشتگان براى تقدير وتعيين سرنوشت ها وآوردن هر خير وبركتى در آن شب نازل مى شوند وهدف از نزول آن ها انجام اين امور است، بنا بر اين «من» به معناى «لام» است، وتعبير به «ربّهم» كه تكيه بر ربوبيت خداوند شده، تناسب نزديكى با كار اين فرشتگان دارد كه براى تدبير وتقدير امور نازل مى شوند وكار آن ها نيز گوشه اى از ربوبيت خداوند است.(5)

ز. مرحوم طبرسى گويد: منظور از روح جبرئيل است وآن فرشته اى است بزرگ تر از ملائكه چون كه جداگانه ذكر شده است وهمين معنا در حديثى از امام صادق (علیه السلام) بيان شده است:

«الروح أعظم من الملئكة أليس أن الله عزّوجلّ يقول تنزّل الملئكة». كلمه «سلام» به معناى مجرّد بودن از آفات ظاهرى وباطنى است؛ بنا بر اين، جمله سلام هى حتى مطلع الفجر اشاره به اين معناست كه عنايت خداوند تعلق گرفته است به اين كه در شب قدر رحمت خود را شامل كسانى نمايد كه به او روى مى آورند.(6)

ص: 259

ديگر قرآن كريم در شب قدر نازل شد، اما فرشتگان هر سال در هر شب قدر نازل مى شوند. «أنزلنا»، «تنزّل».

6. يكى از وظايف انسان در شب قدر احيا داشتن وبيدار بودن ظاهرى است كه در پرتو قرآن به سر گرفتن، قلب وفكر انسان بيدار شوند وبدين وسيله انسان در

(شهر الله) ماه مبارك رمضان

(كتاب الله) قرآن كريم را بر سر مى گيرد تا به واسطه ى نزول

(ملائكه الله) فرشتگان بر

(حجة الله) امام زمان (علیه السلام) سرنوشت

(عباد الله) بندگان خدا به بهترين وجه تعيين شود.

7. چند مطلب در باره نزول قرآن كريم است كه برخى از آن به طور اجمال در آيه شريفه انا انزلناه فى ليلة القدر اشاره شده است: 1. نازل كننده (خداوند) 2. آنچه نازل شده است (قرآن) 3. كسى كه بر او نازل مى شود (پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) 4. واسطه نزول (جبرئيل) 5. كسانى كه براى آن ها نازل مى گردد (مردم) 6. مكان نزول (مكه) 7. زمان نزول (شب قدر).(1)

8. با اين كه ممكن بود از شب قدر در آيه دوم وسوم به صورت ضمير «هى» ياد كند، اما اين كه به صورت اسم ظاهر ليلة القدر دو مرتبه تكرار كرد، براى آن است كه عظمت آن شب را تفهيم نمايد.(2)

9. مخفى بودن شب قدر براى آن است كه مردم به عبادت در هر سه شب اهميت بدهند، همان گونه كه خداوند رضاى خود را در ميان طاعات مختلف قرار داده تا همه طاعات را به جا آورند وغضبش را در ميان معاصى پنهان كرده تا از همه گناهان دورى كنند وزمان مرگ را مخفى نموده تا در همه حال انسان آماده باشد.(3)

10. بهتر بودن شب قدر از هزار شب، از جهت فضيلت عبادت است. چون مناسب با غرض قرآن است وآن اين كه مردم به سوى عبادت وبندگى خدا روى بياورند.(4)

11. بر اساس كفر وشكر در شب قدر، براى تو اندازه اى مى گيرند وبه تو نعمت وامكاناتى مى دهند. بر اساس كارى كه تو در گذشته كرده اى سرمايه ى آينده ات را تقدير مى كنند، هنگامى كه تو براى برنامه ريزى آماده مى شوى، آن گاه احتياج به راهنمايى دارى كه

ص: 261

تو را در اين مهم كمك كند وآن راهنما قرآن كريم وامامان معصوم (عليهم السلام) است.(1)

12. سؤال: با اين كه رنج وزحمت هزار ماه عبادت بيشتر از عبادت يك شب است، چرا فضيلت عبادت در شب قدر بيشتر است ؟

پاسخ: گاهى فعل واحد به دليل اختلاف وجوهى كه به آن ضميمه مى شود از نظر حسن وقبح مراتب آن تفاوت پيدا مى كند، مانند: نماز فردى كه اگر به جماعت خوانده شود، ثواب آن بيشتر است، همان طورى كه اعمال انسان در شب وروز جمعه فضيلت بيشترى دارد.(2)

13. همان گونه كه قرآن كريم بر ساير كتاب ها وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بر ساير پيامبران ودين اسلام بر ساير اديان ومؤمن بر ساير انسان ها شرافت دارد، شب قدر نيز شرافتش از ساير شب ها بيشتر است.(3)

14. آيا شب قدر در مناطق مختلف يكى است ؟ پاسخ اين كه شب، همان سايه ى نيم كره ى زمين است كه بر نيم كره ى ديگر مى افتد ومى دانيم كه اين سايه همراه گردش زمين در حركت است ويك دوره ى كامل آن در بيست وچهار ساعت انجام مى شود، بنا بر اين ممكن است يك دوره ى كامل شب به دور زمين باشد؛ يعنى مدت بيست وچهار ساعت تاريكى كه تمام نقاط زمين را زير پوشش خود قرار مى دهد، شب قدر است.(4)

15. نزول فرشتگان در شب قدر براى دو جهت است: 1. آنچه در اين سال تقدير شده به نظر مبارك امام زمان (علیه السلام) برسانند. 2. در مجالس ومحافل مؤمنين شركت كنند وبر آن ها تا به هنگام طلوع فجر سلام كنند وبراى آنان دعا كنند؛ سلام هى حتى مطلع الفجر.(5)

16. در جمله تنزّل الملائكة... مى فرمايد: فرشتگان وروح در شب قدر نازل مى شوند، در اين كه بر چه كسانى نازل مى شوند، در اين سوره بيان نشده است، اما در سوره نحل آيه 2 مى فرمايد: بر بندگانى كه مورد عنايت خداوند هستند نازل مى شوند؛ ينزّل الملائكةَ بالروح من أمره على من يشاء من عباده أن أنذروا أنّه لا إله إلاّ أنا فاتّقون بنا بر اين، فرشتگان بر

ص: 262