بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 13

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

از آنها قوم نوح تكذيب كردند، (آرى) بنده ما (نوح) را تكذيب كرده وگفتند: «او ديوانه است.» و (با انواع آزارها از ادامه رسالتش) بازداشته شد. * او به درگاه پروردگار عرضه داشت: «من مغلوب (اين قوم طغيانگر» شده ام، انتقام مرا از آنها بگير!» * در اين هنگام درهاى آسمان را با آبى فراوان وپى در پى گشوديم؛ * وزمين را شكافتيم وچشمه هاى زيادى بيرون فرستاديم؛ واين دو آب به اندازه مقدر با هم در آميختند (و درياى وحشتناكى شد)! * واو را بر مركبى از الواح وميخهايى ساخته شده سوار كرديم؛ * (مركبى) كه زير نظر ما حركت مى كرد. اين كيفرى بود براى كسانى كه (به او) كافر شده بودند. * ما اين ماجرا را به عنوان نشانه اى در ميان امتها باقى گذارديم؛ آيا كسى هست كه پند گيرد؟! * (اكنون بنگريد) عذاب وانذارهاى من چگونه بود! * ما قرآن را براى تذكر آسان ساختيم؛ آيا كسى هست كه متذكّر شود؟! * قوم عاد (نيز پيامبر خود را) تكذيب كردند؛ پس (ببينيد) عذاب وانذارهاى من چگونه بود! * ما تندباد وحشتناك وسردى را در يك روز شوم مستمر بر آنان فرستاديم، * كه مردم را همچون تنه هاى نخل ريشه كن شده از جا بر مى كَند! * پس (ببينيد) عذاب وانذارهاى من چگونه بود! * ما قرآن را براى تذكّر آسان ساختيم؛ آيا كسى هست كه متذكّر شود؟!

گوناگون هلاك شدند ويا اخبار قيامت ومجازات ظالمان وكافران كه در قرآن از روى آنها پرده برداشته شده است.(1)

د. در اينكه منظور از دعوت كننده در آيه يوم يدع الداع خداوند است يا فرشتگان يا اسرافيل كه با نفخ صور مردم را به رستاخيز دعوت مى كند ويا همه اينهاست، مفسران احتمالات مختلفى داده اند؛ ولى با توجه به آيه 52 سوره اسراء كه مى فرمايد: يوم يدعوكم فتستجيبون بحمده معناى اول مناسب تر است.(2)

ه -. منظور از شىء نكر؛ (مطلب ناشناخته) يا حسابرسى دقيق الهى است كه تا آن روز براى آنها ناشناخته بوده ويا عذابهايى است ناشناخته كه هرگز باور نمى كردند ويا همه اينها مقصود است، زيرا قيامت در همه معيارهايش براى انسانها ناشناخته است.(3)

و. منظور از تكذيب اول، تكذيب مطلق پيامبران ومنظور از تكذيب دوم تكذيب خصوصى نوح (علیه السلام) است، زيرا از آيه كذبت قوم نوح المرسلين (شعراء، 105) استفاده مى شود كه قوم نوح مطلق پيامبران را تكذيب كردند.(4)

ز. منظور از «ازدجار» اين است كه جن او را آزار رسانده ودر او اثرى از جنون است ومعناى جمله وقالوا مجنون وازدجر اين است كه قوم نوح تنها به تكذيب او اكتفا نكردند، بلكه نسبت جنون هم به او دادند وگفتند: او جن زده اى است كه اثرى از آزار جن در او هست در نتيجه هيچ سخنى نمى گويد مگر آنكه از آن حالت در سخنش هست تا چه رسد به اينكه سخنش وحى آسمانها باشد.(5)

ح. «انتصار» به معناى انتقام است ومنظور نوح از جمله انّى مغلوب؛ من شكست خورده شدم، اين است كه از ظلم وستم وزورگويى به تنگ آمده ام؛ نه اينكه از نظر حجت ودليل محكوم شده ام.(6)

ص: 7

ط. بماءٍ منهمر «انهمار» به معناى روان شدن از «همر» كه به معناى ريختن اشك وباران به شدت است وفتح آسمان به آب منهمر تمثيلى است از شدت ريختن آب وجريان متوالى باران گويى باران پشت سر آسمان انبار شده ونمى توانسته پايين بريزد، همين كه درِ آسمان باز شده به شدت هر چه تمام تر فرو ريخته است.(1)

ى. منظور از آسان ساختن قرآن براى ذكر اين است كه آن را طورى به شنونده القا كند كه فهم مقاصد قرآن براى عامه وخاصه مردم آسان باشد وهر يك به اندازه فهم خود از آن چيزى بفهمد.

و شايد منظور اين باشد كه حقايق ومقاصد بلند وعالى آن را كه از افق فهمهاى عادى برتر است در مرحله القا در قالب عباراتى عربى در آورديم تا فهم عامه مردم آن را درك كند، چنان كه مى فرمايد: انّاجعلناه قرءانا عربيّا لعلّكم تعقلون وانّه فى ام الكتاب لدينا لعلّى حكيم.(2)

ك. ريحا صرصرا «صرصر» به معناى باد سخت وتند است وتكرار آن به منظور تأكيد است و «مستمرّ» صفتى است براى نحس ومعناى فرستادن باد در روزهاى نحس مستمر به معناى اين است كه خداوند آن باد را در روزى فرستاد كه نسبت به ايشان نحس بود ونحوست آن استمرار داشت، زيرا اميد به نجات آنها نبود.(3)

ل. منظور از كلمه «يوم» قطعه اى از زمان است؛ نه روز لُغَوى كه يك هفتم هفته است، زيرا در آيه ديگر مى فرمايد: فأرسلنا عليهم ريحا صرصرا فى أيام نحسات (سجده، 16) ونيز مى فرمايد: سخّرها عليهم سبع ليال وثمانية أيام حسوما.(4)

أَزِفَتِ الاْزِفَةُ (نجم، 57)

2. نظير آيه 7 قمر

خُشَّعا أَبْصارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ كَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ

آيات ذيل است:

يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعا كَأَنَّهُمْ إِلى نُصُبٍ يُوفِضُونَ * خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذى كانُوا يُوعَدُونَ (معارج، 43 و 44)

3. در آيه شريفه اقتربت الساعة... دو احتمال است: يكى نزديك شدن قيامت كه بزرگ ترين دگرگونى را در عالم آفرينش به همراه دارد وسرآغازى براى زندگى نوين در جهان ديگر است وحادثه ديگر معجزه شقّ القمر است كه به پيشنهاد مشركان مكه وقبل از هجرت به وقوع پيوست كه هم دليلى بر قدرت خداوند است وهم نشانه اى از صدق دعوت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ذكر توأم اين دو حادثه به جهت آن است كه اصولاً ظهور پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) خود نشانه اى از نزديكى قيامت است، از اين رو در حديثى مى فرمايد:

«بعثت انا والساعة كهاتين»؛ مبعوث شدن من وقيامت همچون اين دو است (اشاره به دو انگشت خود نمود كه در كنار يكديگر قرار گرفته است) افزون بر اين، شكافتن ماه دليلى است بر امكان به هم ريختن نظام كواكب ونمونه كوچكى است از حوادث عظيمى كه در آستانه قيامت در اين جهان رخ مى دهد.(1)

4. يكى از معجزات بزرگ پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) موضوع شقّ القمر است گرچه برخى از كوته نظران اصرار دارند كه اين معجزه را توجيه كنند، چنان كه گفته اند آيه شريفه از آينده خبر مى دهد ومربوط به حوادث قبل از قيامت است، ليكن شواهدى در آيه وجود دارد كه تأكيد بر وقوع اعجاز مى كند:

الف. اين موضوع به صورت فعل ماضى بيان شده كه نشان مى دهد «شق القمر» واقع شده است.

ب. اگر سخن از معجزه نباشد هيچ تناسبى با نسبت سحر به پيامبر كه در آيه بعد آمده

ص: 9

است ندارد وهمچنين با جمله وكذّبوا واتبعوا اهوائهم كه خبر از تكذيب آنها مى دهد هماهنگ نيست.

ج. روايات فراوانى وجود دارد در زمينه وقوع اين اعجاز كه در حد شهرت يا تواتر است كه مشركان نزد پيامبر آمدند وگفتند: اگر راست مى گويى تو پيامبر خدايى، ماه را براى ما دو نيم كن. فرمود: اگر اين كار را انجام دهم ايمان مى آوريد؟ عرض كردند: آرى وآن شب چهاردهم ماه بود. پيامبر (صلی الله علیه و آله) از خداوند تقاضا كرد آنچه را خواسته اند انجام شود؛ ناگهان ماه دو پاره شد، ليكن آنها تكذيب كردند.(1)

5. كلمه «آية» نكره مفيد عظمت است واز آنجا كه در سياق شرط واقع شده عموميت را مى رساند؛ يعنى مشركان هر معجزه بزرگى را ببينند نسبت سحر به آن مى دهند.(2)

6. تعبير به «مستمر» اشاره به اين است كه كفار معجزات مكرّرى از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ديده بودند كه «شق القمر» ادامه آن بود، آنها همه را بر تداوم سحر حمل مى كردند وآن را سحرى مستمرّ مى پنداشتند.(3)

7. سرچشمه مخالفت آنها وتكذيب پيامبر اكرم يا تكذيب معجزات او يا تكذيب قيامت پيروى از هواى نفس بود. تعصّبها ولجاجتها به آنها اجازه نمى داد كه در برابر حق تسليم شوند.(4)

8. در تبليغ پيامبران الهى هيچ كمبودى وجود نداشته وسرگذشت امتهاى گذشته ونحوه هلاك شدن ايشان واخبار روز قيامت به خوبى بيان شده وهر كدام حكمتى بالغ ورساست كه مى تواند در روح انسانها اثر بگذارد؛ اما مشركان قابليت لازم را ندارند وچون پيروى از هواى نفس مى كردند در نتيجه حكمتهاى بالغه سودى براى آنها ندارد.(5)

9. هنگامى كه افرادى سخن حق را نپذيرند وانذار در آنها اثر نداشته باشد، انسان نبايد در دعوت آنها اصرار بورزد.(6)

ص: 10

10. اگر از ميان همه اخبار مربوط به قيامت مسئله دعوت براى خروج از قبرها را براى حكم وداورى ذكر كرد، براى اين بود كه اين دعوت مقابل آن دعوت آنان در دنيا قرار گيرد با اين تفاوت كه از دعوت دنيا مى توانستند سرپيچى كنند؛ اما در آخرت از دعوت آنان براى كيفر قدرت مخالفت وسرپيچى را ندارند.(1)

11. تشبيه به ملخهاى پراكنده به دليل آن است كه نشان دهد مردم در آن روز بدون هدف ونظم وترتيب به هر سو روانه مى شوند، زيرا ويژگى حركت ملخها اين گونه است، به علاوه بفهماند كه آنها همچون ملخها در آن روز ضعيف وناتوانند. آرى! اين كوردلان بى خبر در آن روز چنان وحشت زده مى شوند كه مانند مستها بى توجه به هر طرف روى مى آورند وبه يكديگر مى خورند، چنان كه در آياتى مى فرمايد: وترى الناس سكارى وما هم بسكارى (حج، 2) و يوم يكون الناس كالفراش المبثوث (قارعه، 4) و يخرجون من الاجداث سراعا كانّهم الى نصب يوفضون خاشعة أبصارهم.(2)

12. كلمه «خشّع» جمع «خاشع» ومصدر آن خشوع به معناى نوعى ذلت است وجهت اينكه خشوع را به ديدگان نسبت داده آن است كه حالت خشوع وذلت بيش از هر چيز در ديدگان ظهور مى كند.(3)

13. روز قيامت تنها براى كافران سخت ودشوار است: يقول الكافرون هذا يوم عسر ودر جاى ديگر مى فرمايد: فذلك يوم عسير على الكافرين غير يسير.(4)

14. در اين سوره خداوند به داستانهايى از قوم نوح وعاد وثمود وقوم لوط وآل فرعون وعذابهاى دردناكى كه به موجب تكذيبشان نسبت به پيامبران بر سر آنان آمد، پرداخته مى فرمايد: قوم پيامبر اسلام نزد خدا از آنان عزيزتر نيستند وايشان هم مانند آنها نمى توانند خداوند را عاجز سازند.

و از آنجا كه خداوند مى خواهد نتيجه اين داستانها را تأكيد كرده باشد وشنوندگان بيشتر

ص: 11

تحت تأثير قرار بگيرند، به دنبال هر يك از داستانها اين جمله را تكرار كرد كه فكيف كان عذابى ونذر وهمين تأكيد را با جمله ولقد يسّرنا القرءان للذكر فهل من مدّكر دو برابر نمود.(1)

15. حضرت نوح (علیه السلام) تا زمانى كه اميد به هدايت مردم داشت، از خدا مى خواست آنها را ببخشد؛ اما هنگامى كه به كلّى مأيوس شد، در باره آنان نفرين كرد وبه خداوند عرضه داشت: ربّ لا تذر على الارض من الكافرين ديّارا * انّك ان تذرهم يضلّوا عبادك ولا يلدوا الاّ فاجرا كفّارا (نوح، 27-28) وعذاب الهى بر آنها نازل شد به اين كيفيت كه آب فراوانى از آسمان فرو ريخت واز زمين نيز جوشيدن گرفت واين دو آب به اندازه اى كه مقدّر بود با هم در آميختند وسراسر زمين را فرا گرفتند: فالتقى الماء على امر قد قدر.(2)

16. تعبير بأعيننا؛ (در برابر ديدگان ما) كنايه لطيفى است از توجه مخصوص ومراقبت كامل از چيزى واين جمله چهار بار در باره سه موضوع بيان شده است:

الف. ساختن كشتى نوح (علیه السلام): واصنع الفلك بأعيننا ووحينا (هود، 37) و فأوحينا اليه ان اصنع الفلك بأعيننا ووحينا. (مؤمنون، 27)

ب. حركت كشتى ونجات نوح ويارانش: تجرى بأعيننا. (قمر، 14)

ج. صبر وتحمّل پيامبر اكرم در برابر دشمنان: واصبر لحكم ربّك فانّك بأعيننا. (طور، 48)

17. كشتى نوح در طول تاريخ ماندنى است: تركناها ءاية، چنانكه بدن فرعون در طول تاريخ نشانه است: فاليوم ننجّيك ببدنك لتكون لمن خلفك ءاية.(3)

18. نظير آيه 15 قمر ولَقَدْ تَرَكْناها آيَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ آيات ذيل است:

وقَوْمَ نُوحٍ لَمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْناهُمْ وَجَعَلْناهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً وَأَعْتَدْنا لِلظَّالِمينَ عَذابا أَليما (فرقان، 37)

فَأَنْجَيْناهُ وَأَصْحابَ السَّفينَةِ وَجَعَلْناها آيَةً لِلْعالَمينَ (عنكبوت، 15)

ص: 12

19. براى نجات حضرت نوح (علیه السلام)، خداوند در آسمان را باز مى كند تا باران ببارد: فتحنا وچشمه اى از آب را از زمين به وجود مى آورد: فجّرنا بعد از آن حضرت نوح را سوار كشتى مى كند: حملناه وسپس از او مراقبت مى كند: بأعيننا واين كشتى داراى ويژگيهايى است؛ حضرت نوح را نجات ومخالفانش را كيفر مى دهد: جزاء لمن كفر ومايه عبرت براى مردم در طول تاريخ است: ولقد تركناها ءاية فهل من مدّكّر.

20. جمله فكيف كان عذابى ونذر ممكن است استفهام باشد وبه منظور تذكر وپند دادن باشد وممكن است جمله خبريه باشد واز عظمت عذاب خبر دهد؛ مانند: الحاقة ما الحاقة و القارعة ما القارعة كه از عظمت قيامت حكايت مى كند.(1)

21. «منقعر» از ماده «قعر» به معناى پايين ترين نقطه چيزى است واين واژه در معناى ريشه كن ساختن به كار رفته است. قدرت تندباد به گونه اى بود كه مردم عاد را كه بسيار قوى هيكل بودند همانند تنه هاى درخت خرما كه از ريشه كنده شده باشند از جا بر مى كَند وبه هر سو پرتاب مى كرد. تشبيه آنها به قسمت پايين نخلها: (اعجاز نخل) به علت آن است كه به گفته بعضى باد به قدرى شديد بود كه نخست دست وسرهاى آنان را كند وبا خود برد وبعد بقيه بدنهايشان همچون نخل بى شاخ وبرگ از زمين كنده شده وبه هر گوشه پرتاب مى گشت يا به جهت آنكه باد آنها را با سر به زمين مى كوبيد وگردنها مى شكست وسرها جدا مى شد.(2)

22. خداوند در برخى از آيات مى فرمايد: ما قرآن را براى ذكر ويادآورى آسان ساختيم: ولقد يسّرنا القرءان للذّكر فهل من مدّكر (قمر، 17)، در برخى از آيات خطاب به پيامبر مى فرمايد: تذكر بده، زيرا تذكر مايه بهره مندى مؤمنان است: وذكّر فانّ الذّكرى تنفع المؤمنين (ذاريات، 55). در برخى از آيات مى فرمايد: خردمندان از تذكر قرآن بهره مند مى شوند: كتاب أنزلناه اليك مبارك ليدبّروا ءاياته وليتذكر أولوا الالباب. (ص، 29)

از جمع آيات فوق استفاده مى شود كه تذكر پيامبر به وسيله كلام وحى (قرآن كريم) تنها

ص: 13

براى مؤمنان خردمند سودمند است. نكته ديگرى كه از اين آيات استفاده مى شود آن است كه تنها مؤمنان خردمند هستند: انّ الذّكرى تنفع المؤمنين و وليتذكر اولوا الالباب ومتقابلاً افرادى كه فاقد ايمان باشند فاقد خرد وعقل هستند، از اين رو خداوند رجس وشك وريب را براى چنين افرادى قرار داده است: ويجعل الله الرجس على الّذين لا يؤمنون (انعام، 125) و ويجعل الرجس على الّذين لا يعقلون. (يونس، 100)

23. در قرآن كريم در دو مورد اشاره به نحوست ايام شده: فى يوم نحس مستمر (قمر، 19) و فأرسلنا عليهم ريحا صرصرا فى ايام نحسات (فصلت، 16) وگاهى بعضى از شبها به مبارك بودن وصف شده؛ مانند شب قدر: انّا انزلناه فى ليلة مباركة (دخان، 3).

ص: 14

وانذارهاى من چگونه بود! * ما فقط يك صيحه [- صاعقه عظيم] بر آنها فرستاديم وبه دنبال آن همگى به صورت گياه خشكى در آمدند كه صاحب چهارپايان (در آغل) جمع آورى مى كند! * ما قرآن را براى يادآورى آسان ساختيم؛ آيا كسى هست كه متذكّر شود؟! * قوم لوط انذارها (ى پى در پى پيامبرشان) را تكذيب كردند؛ * ما بر آنها تندبادى كه ريگ ها را به حركت در مى آورد فرستاديم (و همه را هلاك كرديم)، جز خاندان لوط را كه سحرگاهان نجاتشان داديم. * اين نعمتى بود از ناحيه ما؛ اين گونه هر كسى را كه شكر كند پاداش مى دهيم. * او آنها را از مجازات ما بيم داد، ولى آنها اصرار بر مجادله والقاى شك داشتند. * آنها از لوط خواستند ميهمانانش را در اختيارشان بگذارد؛ ولى ما چشمانشان را نابينا ومحو كرديم (و گفتيم:) بچشيد عذاب وانذارهاى مرا! * سرانجام صبحگاهان ودر اول روز عذابى پايدار وثابت به سراغشان آمد. * (و گفتيم:) پس بچشيد عذاب وانذارهاى مرا! * ما قرآن را براى يادآورى آسان ساختيم؛ آيا كسى هست كه متذكر شود؟! * و (همچنين) انذارها وهشدارها (يكى پس از ديگرى) به سراغ آل فرعون آمد، * اما آنها همه آيات ما را تكذيب كردند، وما آنها را گرفتيم ومجازات كرديم، گرفتن شخصى قدرتمند وتوانا! * آيا كفّار شما بهتر از آنانند يا براى شما امان نامه اى در كتب آسمانى نازل شده است ؟! * يا مى گويند: «ما جماعتى متحد ونيرومند وپيروزيم»؟! * (ولى بدانند به زودى جمعشان شكست مى خورد وپا به فرار مى گذارند! * (علاوه بر اين) رستاخيز موعد آنهاست، ومجازات قيامت هولناك تر وتلخ تر است! * مجرمان در گمراهى وشعله هاى آتشند، * در آن روز كه در آتش دوزخ به صورتشان كشيده مى شوند (و به آنها گفته مى شود:) بچشيد آتش دوزخ را! * البته ما هر چيز را به اندازه آفريديم. * وفرمان ما يك امر بيش نيست، همچون يك چشم بر هم زدن. * ما كسانى را كه در گذشته شبيه شما بودند هلاك كرديم؛ آيا كسى هست كه پند گيرد؟! * وهر كارى را انجام دادند در نامه هاى اعمالشان ثبت است، * وهر كار كوچك وبزرگى نوشته شده است. * يقينا پرهيزگاران در باغها ونهرهاى بهشتى جايدارند، * در جايگاه صدق نزد خداوند مالك مقتدر.

ص: 16

خود يكى از ماست؛ يعنى از نوع ماست، پيروى كنيم كه در اين صورت آيه ءالقى الذكر عليه من بيننا مفسّر آن مى شود.(1)

ه -. در آيه شريفه ونبّئهم أنّ الماء قسمة بينهم ضمير جمع اولى به قوم ثمود وناقه هر دو بر مى گردد واگر نفرمود «نبّئهما»، از باب غلبه دادن جانب قوم بوده است. كلمه «قسمة» به معناى مقسوم و «شرب» به معناى سهمى از نوشيدن آب است ومنظور آيه اين است كه به قوم خود خبر ده بعد از اينكه ناقه را فرستاديم آب محل بين قوم وناقه تقسيم شده هر يك به نوبت حضور يابند وبهره بردارى كنند وهيچ يك مزاحم ديگرى نشود. در آيه ديگر مى فرمايد: قال هذه ناقة لها شرب ولكم شرب يوم معلوم.(2)

و. «محتضر» اسم مفعول از ماده «حضور» و «شرب» به معناى سهم ونوبت آب است، بنا بر اين جمله كل شرب محتضر مفهومش اين است كه هر نوبتى صاحبش نزد آن حاضر مى شود وديگرى حق حضور ومزاحمت را ندارد.(3)

ز. «هشيم» از ريشه «هشم» به معناى شكستن اشياى سست است، از اين رو به گياهان خرد شده كه صاحبان گوسفندان براى آنان آماده مى كنند «هشيم» گفته مى شود.

«محتظر» از ريشه حظر به معناى منع است، از اين رو آغل حيوانات كه مانع خروج آنها يا حمله حيوانات وحشى مى گردد «حظيره» مى نامند و «محتظر» شخصى است كه صاحب چنين مكانى است.

منظور از هشيم المحتظر آن است كه صيحه اى كه بر قوم ثمود فرستاديم آنها را مانند گياه خشك شده كوبيده اى در آورد كه صاحب چهارپايان براى حيوانات خود در آغل جمع آورى مى كنند.(4)

ح. «حاصب» به معناى تندبادى است كه «حصباء» ريگ وسنگ را به حركت در مى آورد. در آيات ديگر قرآن نيز هنگامى كه عذاب قوم لوط را مى شمرد افزون بر زلزله اى كه شهر آنها

ص: 18

را زير ورو كرد از باران سنگ سخن مى گويد: فلما جاء امرنا جعلنا عاليها سافلها وامطرنا عليهم حجارة من سجيل منضود.(1)

ط. ولقد انذرهم بَطْشَتنا فتماروا بالنذر «بطش» به معناى گرفتن چيزى است با قدرت واز آنجا كه هنگام مجازات قبلاً مجرم را با قدرت مى گيرند اين كلمه به معناى مجازات آمده است.(2)

ى. «تماروا» از ماده «تمارى» به معناى گفت وگوى طرفينى براى ايجاد شك وشبهه ومجادله در برابر حق است.(3)

ك. نجات خاندان حضرت لوط به هنگام سحر بود به آن علت كه وعده عذاب اين قوم ستمگر نيز هنگام صبح بود، از اين رو در آخر شب به فرمان الهى اين خانواده با ايمان (جز همسرش كه راه خود را از راه لوط جدا كرده بود) از شهر بيرون رفتند. چيزى نگذشت كه عذاب الهى بر آنان نازل شد چنان كه مى فرمايد: فاسر بأهلك بقطع من اليل ولا يلتفت منكم أحد إلاّ امرأتك إنه مصيبها ما أصابهم إنّ موعدهم الصّبح أليس الصّبح بقريب.(4)

ل. ام يقولون نحن جميع منتصر «جميع» به معناى مجموع است ومنظور يكى شدن مجتمع آنان از حيث اراده وعمل است وانتصار به معناى انتقام يا يارى كردن يكديگر است. معناى آيه اين است كه آيا كفار مى گويند ما مردمى هستيم متحد كه هر كس بخواهد به ما صدمه بزند انتقام مى گيريم يا اينكه ما يكديگر را يارى مى كنيم وشكست نمى خوريم.(5)

م. آيه شريفه اكفاركم... به صورت خطاب بيان شده، اما آيه شريفه أم يقولون... به صورت غايب ذكر گرديده واين يك نوع تحقير است؛ يعنى شايسته نيستند بيش از اين مخاطب به خطاب الهى شوند.(6)

ن. «سقر» در اصل به معناى تغيير رنگ بدن ومتأذى شدن از تابش آفتاب ومانند آن است

ص: 19

واز آنجا كه جهنم اين دگرگونى وآزار را به نحو شديد دارد، يكى از نامهاى آن سقر است ومنظور از «مس» همان تماس گرفتن ولمس كردن است، بنا بر اين به دوزخيان گفته مى شود: بچشيد حرارت سوزانى را كه از لمس آتش دوزخ حاصل مى شود.

ص. آيه شريفه انا كل شىء خلقناه بقدر به علّت عذاب مجرمين اشاره مى كند. خداوند هر چيزى را توأم با اندازه گيرى خلق كرده است؛ يعنى هر چيزى مقدار واندازه اى دارد كه از آن تجاوز نمى كند ودر همان چهارچوب حركت مى كند، زمين وآسمان وموجودات زنده وبى جان... وقتى عذابهاى دنيوى ومجازاتهاى اخروى روى حساب ونظام، اندازه گيرى شده است همان گونه كه تمام موجودات را با قدر آفريد براى انسان نيز تقدير كرد كه اگر دعوت رسولانش را نپذيرد، در روز قيامت گرفتار عذاب شود.(1)

ع. وما امرنا إلاّ واحدة كلمح بالبصر منظور از امر الهى، اراده وجود يافتن چيزى است، چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: إنّما أمره اذا أراد شيئا أن يقول له كن فيكون (يس، 82) ومنظور از واحد بودن امر الهى اين است كه امر او نيازى به تكرار ندارد، بلكه همين كه يك بار «كن» را القا كند متعلق آن فورا به وجود مى آيد.

جهت اينكه تحقق متعلق امر را از نظر فوريت به لمح بصر تشبيه كرد، كنايه از بى زمانى است، پس امر خداوند همان اراده ايجاد است نيازى به زمان ومكان ندارد، زيرا زمان ومكان نيز به وسيله همان امر به وجود آمده اند وآيه شريفه وما أمرنا الاّ واحده... مربوط به قيامت است؛ يعنى براى قيام قيامت يك امر او كافى است.(2)

ف. منظور از كلمه «صدق» راستى عمل وايمان متقيان است واضافه «مقعد» به «صدق» از اين جهت است كه ميان مجلس آنان وصدق عمل وايمانشان رابطه اى هست وممكن است منظور از صدق اين باشد كه مقام متقين وهر چه در آن مقام دارند، صدقى است خالص وبا كذب همراه نيست، وحضور است كه با غيبت همراه نيست وقربى است كه با بُعد همراه نيست. ممكن است منظور از صدق، صدق همين خبر باشد، زيرا جمله در مقام بشارت دادن به متقين است.(3)

ص: 20

7. نظير آيه 42 قمر ولَقَدْ جَاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ * كَذَّبُوا بِآياتِنا كُلِّها فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزيزٍ مُقْتَدِرٍ آيات ذيل است:

وإِذْ فَرَقْنا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْناكُمْ وَأَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ (بقره، 50)

فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِيَهُمْ مِنَ الْيَمِّ ما غَشِيَهُمْ (طه، 78)

فَأَخَذْناهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِى الْيَمِّ وَهُوَ مُليمٌ (ذاريات، 40)

8. كفار، همان گونه كه در دنيا با شكست مواجه هستند وجمعيت آنان از يكديگر پاشيده مى شود: سيهزم الجمع وگرفتار عذاب مى گردند، در عالم قيامت نيز عذابى سخت تر وتلخ تر به انتظار آنهاست: والساعة أدهى وأمرّ.(1)

9. زمانى كه اين آيات در مكه نازل شد، مسلمانان در اقليت شديد ودشمن در اوج قدرت بود؛ ولى مدت كوتاهى گذشت كه مسلمانان هجرت كردند وآن قدر قدرت پيدا كردند كه در نخستين برخورد مسلّحانه خود با دشمن در جنگ بدر ضربه بسيار سنگينى بر آنها وارد ساختند وچند سالى نگذشت كه نه فقط كفّار مكه، بلكه همه جزيره عربستان در مقابل مسلمانان تسليم شدند وجمله سيهزم الجمع ويولّون الدبر يكى از اخبار غيبى قرآن كريم است.(2)

10. «نهر» يا به معناى نهر آب است يا به معناى روشنايى گسترده بهشت ومفرد بودن نهر مشكلى ايجاد نمى كند، زيرا به معناى اسم جنس يا جمع است كه با جنات هماهنگ مى شود، ونكره بودن «نهر» و «جنات» دلالت بر عظمت دارد؛ يعنى متقيان در جنات ونهرهاى بزرگى به سر خواهند برد.(3)

11. پرهيزكاران براى هميشه در محضر قرب پروردگار به سر خواهند برد. واژه «مقعد» از «قعود» به معناى نشستن هميشگى است، از اين رو به كسانى كه براى هميشه زمين گير مى شوند «قواعد» گويند وبر پايه هاى منزل كه براى هميشه ثابت است، «قواعد البيت» اطلاق مى شود.(4)

ص: 22

متراكم بر شما فرستاده مى شود؛ ونمى توانيد از كسى يارى بطلبيد. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * در آن هنگام كه آسمان شكافته شود وهمچون روغن مذاب گلگون گردد (حوادث هولناكى رخ مى دهد كه تاب تحمل آن را نخواهيد داشت). * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * در آن روز هيچ كس از انس وجن از گناهش سؤال نمى شود (و همه چيز روشن است). * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * مجرمان از چهره هايشان شناخته مى شوند؛ وآنگاه آنها را از موهاى پيش سر، وپاهايشان مى گيرند (و به دوزخ مى افكنند). * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * اين همان دوزخى است كه مجرمان آن را انكار مى كردند. * امروز در ميان آن وآب سوزان در رفت وآمدند. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * وبراى كسى كه از مقام پروردگارش بترسد، دو باغ بهشتى است. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * (آن دو باغ بهشتى) داراى انواع نعمتها ودرختان پرطراوت است. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * در آنها دو چشمه هميشه جارى است. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * در آن دو، از هر ميوه اى دو نوع وجود دارد (هر يك از ديگرى بهتر). * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * اين در حالى است كه آنها بر فرشهايى تكيه كرده اند با آسترهايى از ديبا وابريشم، وميوه هاى رسيده آن دو باغ بهشتى در دسترس است. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * در آن باغهاى بهشتى زنانى هستند كه جز به همسران خود عشق نمى ورزند؛ وهيچ انس وجن پيش از اينها با آنان تماس نگرفته است. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * آنها همچون ياقوت ومرجانند. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * آيا جزاى نيكى جز نيكى است ؟! * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * وپايين تر از آنها، دو باغ بهشتى ديگر است. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * هر دو خرّم وسرسبزند. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * در آنها دو چشمه جوشنده است. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * در آنها ميوه هاى فراوان ودرخت خرما وانار است. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * ودر آن باغهاى بهشتى زنانى

ص: 25

نيكو خلق وزيبايند. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * حوريانى كه در خيمه هاى بهشتى مستورند. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * هيچ انس وجن پيش از ايشان با آنها تماس نگرفته (و دوشيزه اند). * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * اين در حالى است كه بهشتيان بر تختهايى تكيه زده اند كه با بهترين وزيباترين پارچه هاى سبز رنگ پوشانده شده است. * پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! * پر بركت وزوال ناپذير است نام پروردگار صاحب جلال وبزرگوار تو.

مى آورد وساقه ندارد وكلمه «شجر» به معناى روييدنى هايى است كه ساقه دارند، مؤيد اين معنا تقابل نجم با شجر است.(1)

ه -. مرحوم طبرسى گويد: اهل تحقيق گفته اند: معناى سجده نجم وشجر اين است كه آنها نشانه قدرت الهى هستند كه خداوند آنها را اين گونه ايجاد كرده است. مرحوم طيب گويد: بعضى گفته اند سجده نجم وشجر به اين معناست كه اين دو داراى سايه هستند، ليكن اين قول صحيح نيست، زيرا بنا بر اين بايد معتقد شد كه موجودات ديگر غير از انس وجن وملك داراى شعور نيستند با اينكه قرآن سجده وتسبيح را براى همه موجودات ثابت كرده وفرموده: شما تسبيح آنها را درك نمى كنيد: وان من شىء الا يسبح بحمده ولكن لاتفقهون تسبيحهم.(2)

و. منظور از ميزان، هر چيزى است كه به وسيله آن حق از باطل، راست از دروغ عدل از ظلم ورذيلت از فضيلت تميز داده شود، پس قوانين تكوينى وتشريعى حكم ميزان را دارند، زيرا وسيله سنجش وارزيابى هستند.(3)

ز. «سماء» يا به معناى جهت بلندى وبالاست يا به معناى اجرامى است كه در بالا هستند؛ در صورت اول معناى رفع سماء اين است كه خداوند آسمان را در اصل بالا وبلند آفريد؛ نه اينكه بعد از خلقت آن را بالا برد، ودر صورت دوم معناى رفع سماء اين است كه خداوند محل اجرام آسمانى مانند ستارگان را نسبت به زمين بلند قرار داد.

ممكن است منظور از رفع سماء منازل ملائكه ومصادر امر الهى واز آن جمله وحى باشد؛ در اين صورت مراد از رفع، رفعت معنوى خواهد بود، بنا بر اين ممكن است منظور از رفع اعم از حسى ومعنوى باشد.(4)

ح. «فخّار» از ريشه «فخر» وبه معناى كسى است كه بسيار فخر مى كند واز آنجا كه اين گونه اشخاص آدمهايى تو خالى وپر سر وصدا هستند، اين كلمه به كوزه وهر گونه سفال

ص: 27

به جهت سر وصداى زيادى كه دارد، اطلاق شده است.(1)

ط. مقصود از «دو مشرق»، مشرق تابستان ومشرق زمستان است كه به جهت دو جا بودن آن چهار فصل پديد مى آيد ورزق روزى خواران تأمين مى شود. بعضى گفته اند مراد از دو مشرق، مشرق خورشيد ومشرق ماه است ومراد از دو مغرب هم مغرب آن دو است.(2)

ى. منظور از دو دريا، دو درياى معين نيست، بلكه دو نوع درياست؛ يكى شور كه قريب سه چهارم از سطح كره زمين را فرا گرفته است وديگرى دريايى است با آب شيرين كه در داخل زمين است واين دو دريا گرچه به هم متصل اند، اما به واسطه مانع كه مخازن زمين ورگه هاى آن است به يكديگر تجاوز نمى كنند وبه طور دايم اين دو دريا يكديگر را كمك مى كنند، زيرا آب درياها تبخير مى شود وبه ابر وباران تبديل مى شود بعد به زمين كه آمد خداوند آن را در زير زمين ذخيره وبه صورت چشمه ها از زمين مى جوشد، ونهرهاى بزرگ را تشكيل مى دهد ومجددا به درياها مى ريزد.

در آيه 53 سوره فرقان به اين دو دريا اشاره شده است: وهو الذى مرج البحرين هذا عذب فرات وهذا ملح أُجاج....(3)

ك. «جوار» جمع «جاريه» وصف براى كشتيهاست، زيرا آنچه بيشتر مورد توجه است همين جريان وحركت كشتيهاست، وجهت اينكه كنيز را جاريه مى گويند، به علت حركت وتلاش او در انجام خدمات است ونيز اگر به دختر جوان جاريه گفته مى شود به دليل جريان نشاط در وجود اوست.(4)

ل. وجه پرودگار؛ يعنى نمود پروردگار كه همان صفات كريمه اوست كه بين خدا وخلقش واسطه هستند وبركات وفيض او به واسطه آن صفات بر خلقش نازل مى شود. آن صفات عبارت است از صفات جمال (عزت، عظمت) وصفات جلال (قدرت، حيات) وبقاى وجه پروردگار؛ يعنى تنها ذات مقدس او باقى مى ماند.(5)

ص: 28

م. منظور از سؤال موجودات از خداوند، تقاضاى به وسيله زبان نيست، بلكه درخواست به احتياج است وروشن است كه موجودات زمين وآسمان از تمامى جهات محتاج خداوند هستند، چنان كه مى فرمايد: أنتم الفقراء الى الله والله هو الغنى (فاطر، 15) وخداوند به تمام نيازهاى موجودات پاسخگوست، چنان كه مى فرمايد: واتاكم من كل ما سألتموه.(1)

ن. «ثقلان» از ريشه «ثقل» (بر وزن كبر) به معناى بار سنگين وثَقَل (بر وزن خبر) معمولاً به متاع وبار مسافر گفته مى شود واطلاق آن بر گروه جن وانس به جهت سنگينى معنوى آنهاست، زيرا خداوند به آنها از نظر عقل وشعور وعلم وآگاهى وزن وارزش خاصى داده است وذكر اين دو طايفه به دليل آن است كه اينها مكلف به تكاليف الهى هستند.(2)

ص. «نواصى» جمع «ناصيه» به معناى موهاى جلوى سر است وگرفتن موى جلوى سر گاهى كنايه از غلبه كامل بر چيزى است وممكن است به معناى حقيقى آن باشد كه مأموران عذاب، موهاى جلوى سر وپاهاى مجرم را مى گيرند وبه دوزخ مى افكنند. به هر حال اين گونه برخورد با مجرم به منظور اهانت وتحقير اوست.(3)

يطوفون بينها وبين حميمٍ ءان «آن» و «آنى» در آيه شريفه به معناى آبى است كه در نهايت حرارت وسوزندگى باشد ودر اصل از ماده «اِنا» به معناى وقت، گرفته شده است، زيرا آب سوزان به وقت ومرحله نهايى خود رسيده است.(4)

ع. در اينكه گوينده جمله هذه جهنم الّتى يكذّب بها المجرمون كيست دو وجه بيان شده؛ بعضى گفته اند: گوينده خداوند است كه از جهت تسلى قلب پيامبر به او خبر مى دهد؛ ولى ظاهر اين است كه اين جمله را فرشتگان عذاب به مجرمان مى گويند.(5)

ف. ولمن خاف مقام ربّه جنّتان «مقام» مصدر ميمى وبه معناى قيام است ومنظور از مقام ربّ اين است كه خداوند هنگامى كه بنده اش عملى انجام مى دهد بالاى سرش ايستاده وناظر اعمال اوست.

ص: 29

اما اينكه خوف از مقام ربّ به چه معناست بايد گفت: خوف نيز مانند عبادت مراحلى دارد، همان گونه كه برخى از روى ترس از عذاب عبادت مى كنند، بعضى به طمع بهشت؛ بعضى از عقاب او مى ترسند وبعضى ترس آن را دارند كه به نعمتهاى بهشتى دست نيابند.

اما خوف در آيه شريفه، ظهور در هيچ يك از اين دو قسم خوف ندارد، زيرا خوف از آگاهى خدا ونيز خوف از مقام پروردگار تأثّر خاصى است كه براى بنده از آن جهت كه بنده است، در برابر عظمت خداوند دست مى دهد وباعث مى شود آثارى از ذلت وبندگى در برابر عزت او ظهور كند.(1)

س. در اينكه منظور از دو چشمه در بهشت چيست ؟ بعضى گفته اند: منظور عين سلسبيل وعين تسنيم است كه در آيات ديگر بيان شده است: عينا فيها تسمى سلسبيلاً (دهر، 18) و مزاجه من تسنيم * عينا يشرب بها المقرّبون.(2)

ق. در معناى آيه شريفه هل جزاء الاحسان الاّ الاحسان چند وجه بيان شده است:

الف. نيست جزاى كسى كه در دنيا احسان مى كند جز اينكه در آخرت به او احسان شود.

ب. نيست جزاى كسى كه معتقد به توحيد ورسالت پيامبر اكرم است مگر بهشت.

ج. جزاى احسانهايى كه خداوند نموده نيست مگر اطاعت وشكرگزارى.

مرحوم طبرسى وجه اول را پسنديده ودو وجه اخير را به عنوان «قيل» بيان كرده است.(3)

ر. در اينكه منظور از دو بهشت چيست ؟ وجوهى بيان شده از جمله: يكى بهشت مادّى وديگرى بهشت روحانى يا يك بهشت مربوط به اعمال صالحه وديگرى مربوط به ترك گناهان يا يك بهشت مربوط به عقايد حقه وديگرى مربوط به اعمال شايسته. يا اينكه يك بهشت منزل شخصى اوست كه دوستانش در آنجا زيارتش مى كنند ويكى هم منزل خدمتكاران. برخى هم گفته اند: يك بهشت را به جهت استحقاقى كه دارد به او مى دهند وبهشتى ديگر را به عنوان تفضل.(4)

ص: 30

مايه رشد گياهان وتمام مواد غذايى انسان است.(1)

6. نظير آيه 5 الرحمن: الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبانٍ

آيه 5 يونس است: هُوَ الَّذى جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَالْقَمَرَ نُورا وَقَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنينَ وَالْحِسابَ

7. تعبير «يسجدان» در باره نجم وشجر اشاره به اين است كه اين دو تسليم بى قيد وشرط در برابر قوانين آفرينش ودر مسير منافع انسانها هستند.(2)

8. كلمه «ميزان» در اين آيات سه بار تكرار شده، با اينكه ممكن بود در مرحله دوم وسوم از ضمير استفاده شود. «ميزان» در اين سه آيه به سه معناى متفاوت است كه استفاده از ضمير جوابگو نيست، زيرا در مرحله اول، منظور از ميزان قوانينى است كه خداوند در جهان قرار داده ودر مرحله دوم، سخن از عدم طغيان انسانها در تمام موازين زندگى ودر مرحله سوم، ترازوى معمولى است كه به هنگام معامله چيزى كم وكسر نگذارند.(3)

9. جهت اينكه از خلقت زمين تعبير به «وضع» واز خلقت آسمان تعبير به «رفع» نموده، آن است كه زمين پايين وآسمان بالاست وعرب هر افتاده را «وضيع» گويد واين خود لطافتى در تعبير است.(4)

10. در اين آيات خداوند چند نعمت را بيان كرده كه سه تاى آن چون مخصوص انسان است، فعل را مقدم داشته است؛ مانند نعمت قرآن، خلقت انسان، تعليم بيان وميزان ودر پنج تا خود آن نعمت بر فعل مقدم شده؛ مانند شمس وقمر ونجم وسماء وارض، كه استفاده از اين نعمتها مشترك بين انسان وحيوان است.(5)

11. خلقت انسان در اين سوره در آيه 3 و 14 مطرح شده كه در آيه 3 اشاره به امتياز انسان بر ساير موجودات است، زيرا بيان را به او آموخت ودر آيه 14 اشاره به ماده اوليه انسان نموده كه بسيار بى ارزش بوده است واين نشانه قدرت خداوند است كه از چنين ماده

ص: 32

بى ارزشى، چنان مخلوق باارزشى ساخت كه مى تواند گل سرسبد جهان آفرينش شود، در صورتى كه داراى ايمان وعمل صالح باشد.(1)

12. كلمه «ءالاء» جمع «اِلى» به معناى نعمتهاست وخطاب در آيه شريفه متوجه عموم جن وانس است به دليل اينكه در آيات بعد مى فرمايد: سنفرغ لكم ايّها الثقلان و يا معشر الجن والانس و يرسل عليكما شواظ... صريحا خطاب را متوجه اين دو گروه نموده است.(2)

13. سؤال: «لؤلؤ» و «مرجان» فقط از درياى شور كه سطح كره زمين را فرا گرفته خارج مى شوند، نه درياى شيرين كه در داخل زمين است، بنا بر اين چرا خروج لؤلؤ ومرجان را به هر دو دريا نسبت داد؟

پاسخ: اينكه عرب گاهى دو جنس را در كنار يكديگر مى آورد وسپس از يكى از آن دو خبر مى دهد، چنان كه رسولان الهى فقط از طايفه انسانها هستند در عين حال بعثت آنان را به انس وجن نسبت داده است: يا معشر الجن والانس الم يأتكم رسل منكم.(3)

14. از سلمان روايت شده كه منظور از «بحرين» حضرت على (علیه السلام) وحضرت فاطمه ومقصود از برزخ پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ومراد از لؤلؤ ومرجان امام حسن وامام حسين هستند. (البته اين تفسير مربوط به بطن آيه است).

جاى تعجب نيست كه منظور از بحرين حضرت على وفاطمه باشند، زيرا كمالات اخلاقى وعلمى آنان مانند دريا گسترده است.(4)

15. از جمله كل من عليها فان استفاده مى شود كه اجل ومدت نشئه دنيا با فناى جن وانس به سر مى آيد وعمرش پايان مى پذيرد ونشئه آخرت طلوع مى كند وهر دو از نعمتهاى خداوند است، زيرا زندگى دنيا حياتى است مقدمى براى رسيدن به آخرت وروشن است كه انتقال از مقدمه به غرض ونتيجه نعمت است.(5)

16. علت اينكه كشتيها را ملك خداوند دانسته با اينكه كشتيها را انسانها مى سازند، آن است

ص: 33

كه تمام ابزارى كه در ساختن كشتى دخالت دارند از چوب وآهن و... وانسانى كه اين اجزا را با يكديگر تركيب مى كند ونيز شعور اين انسان وفكر واراده اش همه مخلوق ومملوك خداوند است.(1)

17. نظير آيه 20 الرحمن

مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ * بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لا يَبْغِيانِ

آيه 53 فرقان است

وهُوَ الَّذى مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَهذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُما بَرْزَخا وَحِجْرا مَحْجُورا

18. تعبير از «بحر» به صورت مفرد واز كشتيها به صورت جمع وتشبيه آن به كوهها نيز به صورت جمع، دلالت بر عظمت بحر دارد كه كشتيهايى مانند كوهها در اين بحر وجود دارد.(2)

19. جهت اينكه كلمه «شأن» را در آيه كل يومٍ هو فى شأن نكره آورد آن است كه اختلاف را بفهماند. در نتيجه معناى جمله چنين مى شود كه خداوند در هر روز كارى دارد غير آن كارى كه در روز قبل داشت وغير آن كارى كه روز بعدش دارد، پس هيچ يك از كارهاى او تكرارى نيست. هر چه انجام مى دهد بدون الگو ونمونه انجام مى دهد، از اين رو خود را بديع ناميده است: بديع السموات والارض.(3)

20. خلقت وآفرينش الهى دائم ومستمر است وپاسخگويى او به نياز نيازمندان نيز چنين است. تعبير به «يسأله» به صورت فعل مضارع، دليل بر اين است كه اين تقاضا دائمى است وهمگى به زبان حال از آن مبدأ فياض دائما فيض مى طلبند.

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در تفسير اين آيه مى فرمايد:

«من شأنه أنْ يغفر ذنبا ويفرّج كربا ويرفع قوما ويضع آخرين»؛ از كارهاى او اين است كه گناهى را مى بخشد وناراحتى ورنج را برطرف مى كند، گروهى را بالا مى برد وگروه ديگرى را پايين مى آورد.(4)

21. تعبير «سنفرغ» معمولاً در موردى گفته مى شود كه شخصى كارهاى خود را رها كند تا

ص: 34

با حواس جمع به كارى بپردازد واين در مورد مخلوقات به حكم محدوديت آنها درست است؛ اما در باره خداوندى كه احاطه علمى به همه كاينات دارد وهيچ چيزى او را از چيز ديگر مشغول نمى سازد: لا يشغله شأن عن شأن چيزى جز تأكيد هر چه بيشتر بر مسئله نخواهد بود به گونه اى كه هيچ مثقال ذره اى از قلم نخواهد افتاد وبه تعبير ديگر نوعى تهديد براى مجرمان محسوب مى شود.(1)

22. امر «فانفذوا» براى تعجيز است؛ يعنى انس وجن هرگز قدرت فرار از دادگاه عدل الهى را ندارند. در اينكه عدم نفوذ جن وانس از مرزهاى آسمانها وزمين مربوط به دنيا است يا آخرت يا هر دو، سه وجه بيان شده است؛ ليكن تفسير دوم مناسب تر به نظر مى رسد.(2)

23. مقدم داشتن جن در آيه شريفه يا معشر الجن والانس ممكن است به دليل اين باشد كه طايفه جن در حركات سريع تواناتر از انسان هستند.(3)

24. جهت اينكه شعله هاى آتش بى دود ودودهاى متراكم جهنم را نعمت شمرده، آن است كه عذاب خداوند مانع ارتكاب گناه براى گروهى مى شود واين خود نعمتى از ناحيه اوست.(4)

25. آيه شريفه فيومئذٍ لايُسأل عن ذنبه انس ولا جانّ كه دلالت بر عدم سؤال در قيامت دارد، با آيه اى كه مى گويد در قيامت از مردم سؤال مى شود: وقفوهم انهم مسئولون (صافات، 24) منافات ندارد، زيرا براى قيامت مواقف مختلفى است؛ در بعضى از آنها سؤال نمى كنند، در برخى از مواقف از مردم سؤال مى كنند، در بعضى مواقف مهر بر دهان آنان مى گذارند ودر عوض اعضاى بدن سخن مى گويند ودر بعضى ديگر از سيمايشان شناخته مى شوند.(5)

26. در آيه 41 اين سوره مى فرمايد مجرمان با علامتهاى خود شناخته ميشوند

يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسيماهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّواصى وَالْأَقْدامِ

ص: 35

در آيات ديگر علامتهاى آنان را بيان كرده است

ووُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْها غَبَرَةٌ * تَرْهَقُها قَتَرَةٌ * أُولئِكَ هُمُ الْكَفَرَةُ الْفَجَرَةُ (عبس، 40 تا 42)

27. آيه يعرف المجرمون بسيماهم در مقام پاسخ از سؤالى مقدّر است؛ گويا كسى مى پرسد هنگامى كه از گناهانشان سؤال نمى كنند، پس از كجا معلوم مى شود اينها گنه كارند؟ در پاسخ مى فرمايد: مجرمان از سيمايشان شناخته مى شوند.(1)

28. مجرمان مجازاتى دردناك دارند، زيرا از سويى در ميان شعله هاى سوزان جهنم مى سوزند وتشنه مى شوند وتمناى آب مى كنند واز سوى ديگر آب جوشان به آنها داده مى شود يا بر سر آنها مى ريزند. از بعضى آيات استفاده مى شود كه چشمه سوزان حميم در كنار جهنم است كه نخست دوزخيان را در آن مى برند وسپس در آتش دوزخ مى افكنند.

29. از آنجا كه انكار وتكذيب قيامت از سوى مجرمان امرى دائمى بود، عذاب آنان در قيامت وطواف آنان ميان جهنم وآب جوشان وسوزنده نيز امر دائمى است. «يكذب» و «يطوفون» فعل مضارع است ودلالت بر استمرار ودوام دارد.

30. نكره بودن «جنّتان» و «افنان» دلالت بر عظمت وكثرت نعمتهاى بهشتى دارد واز اينكه از بهشت به صورت مفرد وتثنيه وجمع جنة وجنتان وجنات در قرآن تعبير شده روشن مى شود كه بهشت ونعمتهاى آن بسيار گسترده وفراوان است كه گويا بهشتى وسيع محسوب مى شود واز سويى درختان ومساكن آن به جهت اختلاف مراتب آن متنوع است.(2)

31. چشمه هايى كه در دو بهشت وجود دارد داراى عظمت وبزرگى است. نكره بودن «عينان» دلالت بر اين معنا دارد.(3)

32. در آيه شريفه بطائنها من استبرق اينكه گران قيمت ترين پارچه اى كه در دنيا تصور مى شود آستر اين فرشها ذكر شده، اشاره به آن است كه قسمت رويين آن چيزى است كه از لطافت وزيبايى در وصف نمى گنجد، زيرا معمولاً در دنيا آستر را به دليل اينكه ظاهر نمى شود از جنس كم اهميتى تهيه مى كنند وبه اين ترتيب كم اهميت ترين جنسهاى آن جهان

ص: 36

پرارزش ترين جنس اين جهان است، اكنون بايد فكر كرد كه متاع پرارزش آن چگونه است.(1)

33. احسان خداوند در قيامت به دليل احسان انسان در دنياست وانسان هر چند احسان زياد داشته باشد در برابر احسان خداوند كريم اندك محسوب مى شود، از اين رو قرآن مى فرمايد: للذين احسنوا الحسنى وزيادة (يونس، 26) و لهم ما يشاءون فيها ولدينا مزيد.(2)

34. در بعضى از آيات ميفرمايد اگر كسى از مقام الهى بترسد وگناه نكند جايگاه او بهشت است

وأَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِىَ الْمَأْوى (نازعات، 40 و 41)

در برخى از آيات ميفرمايد براى چنين كسى دو بهشت است

ولِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ (الرحمن، 46)

در آيات ديگر دو بهشت را توضيح ميدهد. يكى نعمتهاى الهى وديگرى رضوان الهى

قُلْ أَ أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَأَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصيرٌ بِالْعِبادِ (آل عمران، 15)

وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَمَساكِنَ طَيِّبَةً فى جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ (توبه، 72)

35. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: آيه اى در قرآن است كه عموميت كامل دارد. راوى گويد: عرض كردم كدام آيه است ؟ فرمود: آيه هل جزاء الاحسان الاّ الاحسان كه در باره كافر ومؤمن ونيكوكار وبدكار جارى مى شود كه هر كس نيكى كرد بايد پاسخ او را به نيكى داد وجبران كرد وراه جبران اين نيست كه به اندازه او نيكى كنى، بلكه بايد بيش از آن باشد، زيرا اگر همانند آن باشد نيكى او برتر است، چون او آغازگر بوده است.(3)

36. ومن دونهما جنّتان دو بهشت ديگر نيز هست؛ هر چند نعمتهايى كه در آن است شبيه دو بهشت اول است؛ ولى از نظر درجه وفضل وشرف پايين تر از آن دو است، زيرا آن

ص: 37

دو بهشت ويژه اهل اخلاص است كه عامل ترس آنها مقام رب است؛ نه طمع بهشت يا عذاب جهنم، پس اين دو بهشت مخصوص مؤمنانى است كه درجه ايمانشان پايين تر از درجه ايمان اهل اخلاص است؛ مؤمنانى كه به علت ترس از جهنم يا طمع بهشت خدا را عبادت مى كنند.(1)

37. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«لا تقولنّ الجنة واحدة ان الله يقول ومن دونهما جنتان و

لا تقولن درجة واحدة ان الله يقول درجات بعضها فوق بعض

إنّما تفاضل القوم بالأعمال»؛ نگوييد بهشت يكى است، زيرا خداوند مى فرمايد: غير از آن دو بهشت دو بهشت ديگر است ونگوييد درجه واحدى است، زيرا خداوند مى فرمايد: درجاتى است كه برخى بالاتر از بعض ديگر است واين تفاوت به جهت اعمال است.(2)

38. راز اينكه از ميان ميوه ها تنها نام خرما وانار را بيان كرد آن است كه اين دو نوع ميوه داراى اهميت ويژه اى است واصولاً عطف خاص بر عام مفيد اهميت است.(3)

39. همسران بهشتى هم از نظر صورت زيبا هستند (زيرا به ياقوت كه سنگى است معدنى ومعمولاً سرخ است ومرجان كه حيوانى است دريايى شبيه شاخه هاى درخت تشبيه شده اند) وهم از نظر سيرت زيبا هستند، زيرا اخلاقى نيكو دارند؛ فيهن خيرات حسان، افزون بر اين تنها به شوهران خود اكتفا مى كنند وچشم داشتى به ديگران ندارند: فيهن قاصرات الطرف وزنانى عفيف هستند كه خداوند آنها را نگه دارى كرده است: حور مقصورات فى الخيام.(4)

40. در جمله فيهن خيرات حسان تعبير به جمع فرموده؛ نه تثنيه كه شامل تمام جنات شود؛ يعنى در تمام چهار بهشت زنان زيبا وجود دارد.(5)

41. تمام افعال الهى از صفات او سرچشمه مى گيرد؛ يعنى اگر عالم هستى را با نظام آفريد ودر همه چيز ميزان قرار داد حكمتش ايجاب مى كرد واگر قانون عدالت را در همه چيز حكمفرما نمود بر پايه علم وعدلش بود واگر مجرمان را مجازات مى كند به دليل منتقم

ص: 38

بودنش است واگر مؤمنان را پاداش مى دهد از فضل ورحمت اوست، بنا بر اين تمام نعمتهايى كه در اين سوره اشاره شد ناشى از اسما وصفات حق تعالى به خصوص صفت رحمانيت اوست.(1)

ص: 39

ص: 40

بكوبى تا مانند آرد به صورت ذراتى درآيد، وبرخى گفته اند به معناى راه انداختن چيزى است كه در اين صورت جمله اذا رجت الارض رجا با آيه وسيّرت الجبال (نبأ، 20) از نظر معنا هماهنگ است.(1)

ج. «ميمنة» از ريشه «يمن» به معناى سعادت است، پس اصحاب ميمنه به معناى صاحبان سعادت است واينكه برخى از مفسران ميمنه را به يمين؛ يعنى دست راست معنا كرده اند صحيح نيست، زيرا اگر چنين بود بايد در برابر آن اصحاب ميسره را بيان مى كرد؛ نه اصحاب مشئمه را.(2)

د. سابقون كسانى هستند كه در ايمان واعمال صالحه واخلاق انسانى پيشقدم اند وتفسير آن به سبقت از نمازهاى پنج گانه يا جهاد يا هجرت يا توبه ومانند آن به عنوان بيان مصداق است، چنان كه تفسير آن در روايات به افرادى مانند هابيل ومؤمن آل فرعون وحبيب نجار وحضرت على (علیه السلام) وشيعيان او به عنوان كامل ترين مصداق ونمونه است.(3)

3. در قيامت نه تنها نظام مادى دگرگون مى شود، بلكه انسانها نيز دگرگون ومتحول مى شوند؛ كسانى كه در دنيا ذليل بودند مانند مؤمنان، عزيز مى گردند وافرادى كه در دنيا عزيز بودند مانند كفار، ذليل مى شوند. امام سجاد (علیه السلام) در تفسير آيه شريفه مى فرمايد: «خافضة

خفضت والله باعداء الله فى النار رافعة

رفعت والله اولياء الله الى الجنة».(1)

4. در آيه 3 واقعه ميفرمايد روز قيامت مردم به دو دسته تقسيم ميشوند. گروهى را پايين وبه جهنم مى برد وگروهى را رفعت مقام ميدهد وبه بهشت مى برد: خافِضَةٌ رافِعَةٌ

دو آيه ذيل نمونه اى از خافضه ورافعه هستند: إِنَّ الْمُنافِقينَ فِى الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصيرا (نساء، 145)

ومَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِنا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى (طه، 75)

5. اسناد خفض ورفع به قيامت مجازى است، زيرا خافض ورافع حقيقى خداوند متعال است.(2)

6. زلزله در قيامت بسيار شديد است، چنان كه در آيه ديگر به عظمت زلزله قيامت اشاره شده است: ان زلزلة الساعة شىء عظيم.(3)

7. نظير آيه 4 واقعه

إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا

آيات ذيل است:

يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَىْءٌ عَظيمٌ (حج، 1)

يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبالُ وَكانَتِ الْجِبالُ كَثيبا مَهيلاً (مزمل، 14)

8. «ثلّة» به معناى جماعت بسيار است ومنظور از اولين امتهاى گذشته انبياى سلف است ومقصود از «ءاخرين» امت اسلام است.(4) طبق آيه 13 و 14 گروه زيادى از مقرّبان از امتهاى پيشين اند وتنها كمى از آنها از امت پيامبر اكرم است. ممكن است در اينجا اين سؤال پيش

ص: 43

بيايد كه چگونه اين مسئله، بااهميت فوق العاده امت اسلامى سازگار است با اينكه طبق آيه 110 آل عمران امت اسلام بهترين امت هستند: كنتم خير امة...؟ پاسخ اين سؤال با توجه به دو نكته روشن مى شود؛ نخست اينكه منظور از مقربان همان پيشگامان در ايمانند كه در انبياى سلف افرادى زيادى ودر امت اسلام گروه اندكى بودند؛ مانند حضرت على (علیه السلام) وحضرت خديجه.

دوم اينكه كثرت عددى دليل بر كثرت كيفى نيست وبه تعبير ديگر ممكن است تعداد سابقون اين امت كمتر باشند؛ ولى از نظر مقام بسيار برتر باشند.(1)

9. نظير آيات 7 تا 11 واقعه

وكُنْتُمْ أَزْواجا ثَلاثَةً * فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَأُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ آيه ذيل است:

ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبيرُ (فاطر، 32)

10. نظير آيه 8 و 9 واقعه

فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ * وَأَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ

آيات ذيل است:

فَأَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ بِيَمينِهِ فَيَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَهْ (حاقه، 19)

وأَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ بِشِمالِهِ فَيَقُولُ يا لَيْتَنى لَمْ أُوتَ كِتابِيَهْ (حاقه، 25)

11. هر يك از مقربان در يك جنت نعيم خواهند بود. در نتيجه همه آنان در جنات نعيم هستند. آوردن «جنات» به صيغه جمع بدين جهت بوده است، از اين رو در آخر همين سوره نيز مى فرمايد: هر يك از مقربان در يك جنت هستند: فاما ان كان من المقرّبين * فروح وريحان وجنّة نعيم، ومنظور از «نعيم» ولايت است.(2)

12. سابقون در حدى از مقام ومنزلت هستند كه جز به وصف سبقت نمى توان آنان را معرفى كرد، از اين رو «السابقون» تكرار شده وقرب منزلت منحصر به آنان است واصحاب

ص: 44

ميمنه داراى چنين قربى نيستند.(1)

13. استفهام در آيه شريفه فاصحاب الميمنة ما اصحاب الميمنة وتكرار مبتدا به منظور عظمت وبزرگى است، چنان كه اين معنا در آيات اصحاب المشئمة ما اصحاب المشئمة و الحاقة ما الحاقة و القارعة ما القارعة نيز بيان شده است.(2)

ب. «سرر» جمع «سرير» از ريشه «سرور» به معناى تختهايى است كه صاحبان نعمت در مجالس انس وسرور بر آن مى نشينند.(1)

ج. «موضون» از ريشه «وضن» به معناى بافتن زره است واز باب استعاره در اينجا بافتن تخت را «وضن» ناميده است تا از محكمى بافت آن خبر دهد.(2)

د. «اكواب» جمع «كوب» به معناى ظرفى است كه نه دسته داشته باشد نه لوله، به خلاف «اباريق» كه به معناى ظرف داراى دسته ولوله است.(3)

ه -. «يصدّعون» از ريشه «صُداع» به معناى سردرد است. اين واژه در اصل از «صداع» به معناى شكافتن است واز آنجا كه انسان وقتى به سردرد شديد دچار مى شود گويى مى خواهد از شدت درد، سر او بشكافد، اين كلمه در اين معنا به كار رفته است.(4)

و. «حور» جمع «حوراء» به كسى گفته مى شود كه سياهى چشمش زياد وسفيديش نيز زياد باشد. «عين» جمع «عيناء» به معناى درشت چشم است از آنجا كه بيشترين زيبايى انسان در چشمان اوست روى اين مسئله مخصوصا تكيه شده است.(5)

ز. «مكنون» به معناى پوشيده ودر اينجا منظور پوشيده بودن در صدف است، زيرا مرواريد به هنگامى كه در صدف قرار دارد وهيچ دستى به آن نرسيده از هميشه زيباتر است.(6)

ح. الاّ قيلاً سلاما سلاما تكرار سلام اشاره به سلام وجواب آن است كه به هر دو سلام اطلاق مى شود.(7)

به جاودانگى نشاط جوانى در آنهاست وبه تعبير ديگر «مخلدون» وصف براى «ولدان» است؛ نه براى بهشت، زيرا هر انسان بهشتى در بهشت مخلد وجاويد است.(1)

2. تختهاى مقربان بهشتى از درّ وياقوت است. امام باقر (علیه السلام) در تفسير على سرر موضونة مى فرمايد:

«يعنى اوساط السّرر من قضبان الدرّ والياقوت»؛ تختهاى بهشتيان مقرب در ميانه آن تختها شاخه هاى درّ وياقوت است.(2)

3. مقربان در بهشت داراى مجلس انس وسرور هستند. از قيد «متقابلين» رو به روى هم انس والفت بهشتيان با يكديگر استفاده مى شود.(3)

4. شراب بهشتى نه سردرد ايجاد مى كند ونه عقل را از بين مى برد. «يصدعون» از «صداع» به معناى سردرد و «ينزفون» از «نزف» به معناى از دست دادن عقل است.(4)

5. نظير آيه 18 واقعه:

بِأَكْوابٍ وَأَباريقَ وَكَأْسٍ مِنْ مَعينٍ آيات ذيل است:

ويُطافُ عَلَيْهِمْ بِآنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَكْوابٍ كانَتْ قَواريرَا * قَواريرَا مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْديرا (انسان، 15 و 16)

6. سؤال: در برخى از روايات آمده كه اهل بهشت هر گاه ميوه اى بخواهند شاخه درخت خم مى شود وآنان ميوه را مى چينند وهر گاه غذايى بخواهند در برابر آنان آماده قرار مى گيرد، پس چگونه خادمان از آنها پذيرايى مى كنند؟ پاسخ اينكه: اهل بهشت هر چه بخواهند در اختيار دارند ويكى از چيزهايى كه انسان مى خواهد تنوع وتفنن در زندگى است؛ گاهى انسان مى خواهد خدمتگزارانش برايش آنچه مى خواهد حاضر كنند مخصوصا وقتى كه انسان در مجلسى با دوستانش نشسته است وگاهى هم انسان مى خواهد بدون وساطت خدمتكاران، خودش برخيزد واز درخت ميوه بچيند.(5)

7. نعمتهاى بهشتى در قيامت نصيب كسانى مى شود كه داراى اعمال خالص مستمرّ باشند: «يعملون».(6)

ص: 47

8. تقديم «فاكهه» بر «لحم» شايد اشاره به آن باشد كه خوردن ميوه قبل از گوشت از نظر تغذيه بهتر وعالى تر است وبه وسيله خوردن ميوه، انسان براى خوردن غذا اشتها پيدامى كند.(1)

9. خداوند بيش از اعمال مؤمنان به آنها عنايت مى كند، ليكن كفار بيش از كردار زشتشان چيزى به آنان نمى رسد: جزاء بما كانوا يعملون، از اين رو در باره تبه كاران مى فرمايد: ومن جاء بالسيئة فلا يجزى الاّ مثلها ودر باره مؤمنان مى فرمايد: من جاء بالحسنة فله عشر امثالها.(2)

10. مقربان در بهشت هرگز سخن بيهوده ويا نسبت ناروا نمى شنوند. «لغو» به سخنى گفته مى شود كه فايده اى بر آن مترتّب نباشد و «تأثيم» به معناى نسبت دادن گناه به كسى است.(3)

11. سبقت گيرندگان در ايمان وعمل، در بهشت سخنى جز سلام نمى شنوند: الاّ قيلاً سلاما سلاما، زيرا اگر خداوند با آنان سخن بگويد، سخن او بر محور سلام است: سلام قولاً من ربّ رحيم، اگر فرشتگان با آنان سخن بگويند نيز سخن آنان بر پايه سلام است: والملائكة يدخلون عليهم من كل باب * سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار.(4)

ص: 48

ب) زنان ارجمند از نظر عقل وكمال، وآيه بعدى انّا أنشأناهنّ انشاء با اين وجه تناسب دارد. «عُرُب» جمع «عروب» به معناى زنى است كه به شوهرش عشق مى ورزد ويا حداقل او را دوست دارد.(1)

داخل مى شود واو را هلاك مى كند واصولاً «سمّ» را به اين جهت سمّ مى گويند كه در تمام ذرات بدن نفوذ مى كند.(1)

ج. «حميم» به معناى شىء داغ ودر اينجا به معناى آب سوزان است، چنان كه در آيه ذيل نيز به اين معنا آمده است: يصبّ من فوق رءوسهم الحميم (حج، 19) وبه دوستان پرمحبت وگرم «ولى حميم» مى گويند. «حمّام» نيز از همين ريشه مشتق شده است.(2)

د. «مترف» به كسى مى گويند كه فزونى نعمت او را غافل ومغرور ساخته وبه طغيان واداشته است.

ه -. «حنث»؛ مرحوم طبرسى گويد: «حنث» به معناى شكستن عهد وپيمان مؤكد به سوگند است. معانى ديگرى هم براى آن بيان شده از جمله شرك، گناهان كبيره، سوگند خوردن بر دروغ بودن قيامت. مرحوم علامه طباطبايى قدس سره مى گويد: اصرار بر حنث عظيم عبارت است از استكبار از پرستش وبندگى خداوند، عبادتى كه بر حسب فطرت بر آن پيمان بسته بودند واز آنجا كه آيه شريفه مطلق است، احتمالات گذشته را شامل مى شود.(3)

و. «ميقات» از ريشه «وقت» به معناى زمانى است كه براى كار ويا وعده اى تعيين شده ودر اينجا منظور همان زمان قيامت است وگاهى به صورت كنايه براى مكانى كه براى انجام كارى مقرر شده به كار مى رود؛ مانند ميقاتهاى حج، ومقصود از «يوم معلوم» روز قيامت است، زيرا در نزد پروردگار معلوم است واضافه «ميقات» به «يوم معلوم» اضافه بيانيه است.(4)

ز. «زقوم» گياهى است تلخ وبدبو وبدطعم وشيره اى دارد كه وقتى به بدن برسد ورم مى كند وگاه به هر نوع غذاى تنفّرآميز دوزخيان گفته شده است. در آيات 64 و 65 سوره صافات «شجره زقوم» توصيف شده است: إنّها شجرة تخرج فى اصل الجحيم * طلعها كانّه رؤس الشياطين.(5)

ح. «هيم» جمع «هيماء» شترى است كه مبتلا به درد عطش شده هر چه آب مى خورد

ص: 52

عطش او برطرف نمى شود وهم چنان مى نوشد تا بميرد. بعضى گفته اند منظور سرزمين ريگزار است كه هيچ وقت از آب سير نمى شود ومقصود آيه آن است كه «مكذّبين» از درخت زقوم از آبى جوشان خواهند نوشيد كه هرگز عطش آنها از بين نمى رود.(1)

ط. ظاهرا دو كلمه لابارد ولاكريم دو صفت براى «ظلّ» است؛ نه براى «يحموم»، زيرا سايه است كه مردم از آن انتظار خنكى دارند وبدان جهت مردم خود را به طرف سايه مى كشانند كه خنك شوند واستراحت كنند وهرگز از دود انتظار برودت وخنكى ندارند.(2)

6. نظير آيه 47 واقعه

وكانُوا يَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَكُنَّا تُرابا وَعِظاما أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ

آيه 35 مومنون است: أَ يَعِدُكُمْ أَنَّكُمْ إِذا مِتُّمْ وَكُنْتُمْ تُرابا وَعِظاما أَنَّكُمْ مُخْرَجُونَ

دو آيه ذيل پاسخ به گفتار جاهلانه آنان است:

وهُوَ الَّذى يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى فِى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ (روم، 27)

قُلْ يُحْييهَا الَّذى أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَليمٌ (يس، 79)

7. عذاب قيامت براى اصحاب شمال به جهت استمرار آنها در سرگرمى به نعمتها واصرار بر گناه وانكار قيامت است. كلمه «كانوا» در هر سه آيه تكرار شده است كه مفيد استمرار است، علاوه بر آن فعل مضارع «يصرّون» و «يقولون» نيز اين معنا را مى رساند.(1)

8. جهت اينكه اصحاب شمال را به «ضالّون» و «مكذّبون» مخاطب ساخت، آن است كه علت هلاكت وعذاب آنها علاوه بر گمراهى، تكذيب آنان بود واگر صرفا گمراه بودند وتكذيب نمى كردند، اميدى براى نجات آنان بود، اما درد آنها تنها گمراهى نبود.(2)

9. معاد ورستاخيز همه انسانها در يك روز همراه هم انجام مى گيرد: قل انّ الأوّلين والاخرين * لمجموعون الى ميقات يوم معلوم ووقوع قيامت امرى قطعى ومسلم است. تأكيد به «انّ» و «لام» مشعر اين حقيقت است. نظير اين آيه در سوره هود آيه 102 ومريم آيه 95 نيز آمده است.(3)

10. «نزل» هر نوع خوردنى ونوشيدنى است كه ميزبان به وسيله آن از مهمانش پذيرايى مى كند. تعبير آوردن عذاب براى تبه كاران به وسيله كلمه «نزل» به منظور استهزاى آنان است؛ مانند فبشّرهم بعذاب اليم.(4)

ص: 54

عنوان آتش زنه استفاده مى شود استدلال بر نهايت قدرت خود كند، شبيه همين استدلال بر معاد در سوره «يس» آيه 80 آمده است: الذى جعل لكم من الشجر الاخضر نارا فاذا انتم منه توقدون؛ خداوند در شجر اخضر (درخت سبز) آتش آفريده است، در حالى كه جان درخت در آب است، آب كجا وآتش كجا؛ آن كسى كه قدرت دارد اين آب وآتش را در كنار هم بلكه در درون هم نگهدارى كند، چگونه نمى تواند مردگان را لباس حيات بپوشاند ودر قيامت زنده كند.(1)

و. نحن جعلناها تذكرةً ومتاعا للمقوين در معناى «مقوين» دو وجه بيان شده است: 1) از ريشه «قِواء» به معناى بيابان خشك وخالى است، بنا بر اين «مقوين» به كسانى مى گويند كه در بيابانها گام مى نهند واز آنجا كه افراد باديه نشين غالبا فقيرند، اين تعبير در باره فقير به كار رفته است. 2) «مقوين» از ريشه «قوّت» به معناى نيرومندان است، بنا بر اين اساس واژه مزبور از لغات اضداد است گرچه آتش ودرختان آتش زنه وآتش گيره مورد استفاده همگان است؛ اما از آنجا كه مسافران براى دفع سرما وطبخ غذا در مسافرتهاى قديم به وسيله قافله ها بيش از همه محتاج به آن بودند، روى آن تكيه شده است.(2)

2. در آيه 63 و 64 خداوند «حرث» را كه عبارت از كشت است به انسان نسبت مى دهد؛ اما زراعت را به خود نسبت مى دهد؛ زيرا كار انسان در زراعت بى شباهت به كار او در مورد تولد فرزند نيست، دانه اى را مى افشاند وكنار مى رود اين خداوند است كه با خلق عوامل طبيعى سبب مى شود تا دانه رشد ونمو پيدا كند وتبديل به يك موجود كامل شود، از اين رو پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

«لا يقولنّ أحدكم زرعتُ وليقل حرثت»؛ هيچ يك از شما نگوييد من زراعت كردم، بلكه بگويد كشت كردم، زيرا زارع حقيقى خداوند است.(1)

3. اگر سؤال شود كه چگونه زرع با اينكه فعل خداوند است: ءانتم تزرعونه ام نحن الزارعون در آيه... يعجب الزرّاع... (فتح، 29) به انسان نسبت داده شده است ؟

در پاسخ مى گوييم: در كشاورزى حرث وزرع به يكديگر پيوند دارد؛ آغاز آن را حرث وپايان آن را زرع مى نامند وگاهى به جهت همين ارتباط واژه زرع در حرث استعمال مى شود و «زرّاع» به معناى «حرّاث» است.(2)

4. همان خدايى كه آتش را از دل درخت بيرون مى آورد، مرده ها را از دل زمين بيرون مى آورد: أفرأيتم النّار التى تورون.(3)

ص: 58

ومنظور از «مطهّرون» كسانى هستند كه خداوند دلهاى آنان را از پليدى گناهان پاك كرده ونيز از پليدى تعلق به غير خدا پاك شده اند. خداى متعالى «مطهّرون» را در آيه 33 احزاب معرفى كرده است: انّما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت ويطهّركم تطهيرا، ولى برخى از مفسران(1) بدون هيچ دليلى آيه را مختص به ملائكه دانسته اند.(2)

ه -. هذا الحديث اشاره به قرآن است. «مدهنون» در اصل از ريشه «دهن» به معناى روغن است وچون براى نرم كردن پوست تن يا اشياى ديگر آن را روغن مالى مى كنند، كلمه «ادهان» به معناى ملايمت وگاهى به معناى سستى آمده وچون كفار غالبا زبانهاى نرم وملايمى دارند، اين واژه احيانا به معناى تكذيب وانكار نيز به كار رفته است.(3)

و. جمله وتجعلون رزقكم انّكم تكذّبون سه گونه تفسير شده است: 1. كلمه شكر در تقدير است: وتجعلون شكر رزقكم يعنى شما به جاى اينكه در برابر رزق الهى (قرآن كريم) شكر به جاى آوريد، آن را تكذيب مى كنيد. 2. بعضى گفته اند: منظور اين است كه بهره شما از قرآن كريم تنها تكذيب است. 3. يا شما تكذيب را وسيله رزق ومعاش خود قرار داديد؛ ولى تفسير اول بهتر از دو تفسير اخير است.(4)

ز. «مدينين» جمع «مدين» از ريشه «دين» به معناى جزاست.(5)

ح. «روح» به معناى راحت، «ريحان» به معناى رزق است. بعضى گفته اند: ريحان به معناى گياه خوشبو است، بنا بر اين روح وريحان شامل تمام وسايل راحتى وآرامش انسان وهر گونه نعمت الهى مى شود وبه تعبير ديگر مى توان گفت: «روح» اشاره به تمام امورى است كه انسان را از ناملايمات رهايى مى بخشد، واما «ريحان» اشاره به نعمتهايى است كه بعد از رفع ناملايمات عايد انسان مى شود.(6)

ص: 61

7. عقيده منكران معاد مطابق واقع نيست، زيرا اگر عقيده آنان درست باشد كه گفته اند: مرگ امرى تصادفى است وبه تقدير الهى نيست، پس چرا قدرت بر جلوگيرى از مرگ را ندارند وفقط تماشاگر هستند. از عدم قدرت بر جلوگيرى از مرگ روشن مى شود كه موضوع مرگ امرى حساب شده وبه تقدير خداوند است وخلاصه ناتوانى كفار به هنگام احتضار براى همه روشن مى گردد.(1)

8. از جمله فلولا اذا بلغت الحلقوم رسيدن جان به حلقوم، روشن مى شود كه جان دادن تدريجى است وشايد منشأ آن اين است كه غالب اعضاى پيكر مانند دستها وپاها به هنگام مرگ قبل از ساير اعضا از كار مى افتند وگلوگاه از آخرين اعضايى است كه از كار مى افتد. نظير اين معنا در آيه 26 قيامت آمده است: كلا اذا بلغت التراقى.(2)

9. پاداش مقربان واصحاب اليمين وكيفر سخت مكذبين واصحاب الشمال امرى قطعى ويقينى است كه جاى هيچ گونه ترديدى در آن نيست. ان هذا لهو حقّ اليقين اضافه حق به يقين بيانيه است.(3)

ص: 63

ص: 64

ب. تسبيح موجودات به معناى حقيقى كلمه وبه زبان قال است؛ نه به زبان حال ونفهميدن ما دليل بر عدم تسبيح آنها نيست.(1)

ج. توصيف خداوند به اول وآخر وظاهر وباطن، تعبيرى است از احاطه وجودى او به همه چيز، پس اگر فرض شود چيزى اول باشد، خدا چون محيط به آن است، او اول است وهر چه را آخر فرض كنيم چون خدا به او احاطه دارد، پس او آخر است وهر چيزى را كه ظاهر فرض كنيم چون خدا به او احاطه دارد، پس خدا ظاهر است وآنچه را باطن فرض كنيم، چون خدا به آن احاطه دارد، خدا باطن است، بنا بر اين خداوند اول وآخر وظاهر وباطن على الاطلاق است واز اين صفات آنچه در غير خداست نسبى است؛ نه على الاطلاق.(2)

د. مراد از اول وآخر بودن خداوند، ازلى وابدى بودن اوست؛ يعنى او قبل از هر چيز بوده وبعد از هر چيز خواهد بود ووجود او ظاهر وآشكارتر از هر وجودى است ودر عين حال، نهان تر از هر نهانى است. او ظاهر است، چون دلايل بسيارى بر وجودش دلالت مى كند وباطن است، چون به تمامى امور عالِم است.(3)

ه -. استواى بر عرش كنايه از تدبير خداوند است واز آنجا كه علم از لوازم تدبير است بلافاصله علم به جزئيات احوال موجودات آسمان وزمين را ذكر مى كند. خداوند از آنچه در زمين فرو مى رود؛ مانند آب باران وتخم گياهان وآنچه از زمين خارج مى شود؛ مانند گياهان وحيوانات خبر دارد واز آنچه كه به زمين نازل مى شود؛ نظير باران وانوار آفتاب وفرشتگان واز آنچه از زمين به طرف آسمان بالا مى رود؛ همچون دودها، بخارها واعمال بندگان ودعاها باخبر است.(4)

«يسبّح» (جمعه وتغابن)، اين تفاوت تعبير شايد اشاره به اين نكته باشد كه در گذشته وآينده هميشه موجودات اين جهان تسبيح ذات اقدس او را گفته ومى گويند.(1)

2. «ما» در جمله سبّح للّه ما فى السّموات معناى وسيع وگسترده اى دارد كه همه موجودات جهان را اعمّ از صاحبان عقل وذى روح وبى روح را شامل مى شود.(2)

3. نظير آيه 4 حديد

هُوَ الَّذى خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ فى سِتَّةِ أَيَّامٍ

آيه 38 ق است:

ولَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَيْنَهُما فى سِتَّةِ أَيَّامٍ وَما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ

4. مسئله خلقت آسمان وزمين در شش روز، هفت مرتبه در قرآن بيان شده ومنظور از يوم روز معمولى نيست؛ بلكه به معناى دوران است، خواه كوتاه باشد ويا طولانى، چنان كه در حديث مى خوانيم: الدهر لك يومان يوم لك ويوم عليك. حكمت الهى اقتضا دارد كه جهان وانسان را به تدريج ودر طول زمان بيافريند با اينكه قدرت دارد آن را يك دفعه خلق كند، چنان كه حضرت عيسى وحضرت يحيى را يك دفعه آفريد وچنان كه خرما را براى مريم يك دفعه به وجود آورد: وهزّى اليك بجذع النخلة تساقط عليك رطبا جنيا، ليكن خلقت آسمان وزمين در شش روز وخلقت بشر در 9 ماه وخلقت ميوه را در چند ماه معين، قرار مى دهد.(3)

5. مالكيت خداوند نسبت به عالم هستى، مالكيت اعتبارى وتشريعى نيست؛ بلكه حقيقى وتكوينى است؛ يعنى او به همه چيز احاطه دارد وهمه جهان در قبضه قدرت او وتحت اراده اوست.(4)

6. مالك آسمانها وزمين تنها خداست؛ او به تنهايى هر حكمى بخواهد انجام مى دهد، زيرا پديد آورنده همه موجودات، اوست، پس آنچه در آسمانها وزمين است، به او بستگى دارد

ص: 67

وتقديم «له» بر ملك السموات مفيد حصر است.(1)

7. حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد: براى اوليت او آغازى نيست، براى ازليت او پايانى نخواهد بود، نخستينى است كه همواره بوده وجاويدى است كه سرآمدى ندارد، ظاهرى است كه نمى توان گفت از چه چيز پيدا شده وپنهانى است كه نتوان گفت در كجاست؛ ليس لأوليته ابتداء ولا لأزليته إنقضاء، هو الأولُ لم يزل والباقى بِلا أجل، الظاهر لا يقال مم ؟ والباطن لا يقال فيم ؟.(2)

8. تنها عاملى كه امور را به سوى خدا بر مى گرداند، اين است كه مُلك عالم مختص به اوست، پس امر وفرمان هم تنها از آن اوست.(3)

9. حضرت رضا (علیه السلام) مى فرمايد: ظاهر بودن خدا نه از آن جهت است كه بر اشيا بالا رفته وبر فراز آنها نشسته است؛ بلكه اين ظهور از جهت قدرت او بر اشيا است؛ اما خداوند باطن است نه به اين معنا كه او در درون اشيا قرار گرفته ودر بطن آنها پنهان است؛ بلكه به اين معناست كه از لحاظ آگاهى به اشيا وحفظ وتدبير آنها در درون آنهاست.(4)

10. از امام سجاد (علیه السلام) از توحيد سؤال شد، حضرت فرمودند: خداوند مى دانست كه در آخرالزمان اقوامى مى آيند كه در مسائل تعمق ودقت مى كنند، از اين رو سوره توحيد وآيات آغاز سوره حديد تا عليم بذات الصدور را نازل كرد، پس هر كس ماوراى آن را طلب كند، هلاك مى شود.(5)

ص: 68

تشويق مردم به انفاق وعدم برابرى مجاهدان وانفاق كنندگان قبل از پيروزى وبعد از پيروزى در نزد خداوند.

ب. استفهام در آيه 7 و 10 ومالكم لا تؤمنون بالله ورسوله و ومالكم الاّ تنفقوا فى سبيل الله به منظور توبيخ وسرزنش است.(1)

ج. منظور از «ميثاق» فطرت توحيدى است(2) ومنظور از ءايات بيّنات قرآن كريم است.(3)

د. منظور از ميراث بودن آسمان وزمين براى خداوند آن است كه تمام موجودات روزى از بين مى روند وخداوند وارث آسمان وزمين مى شود، چنان كه آيه شريفه كل من عليها فان به نابودى موجودات دلالت دارد.(4)

ه -. در اينكه مقصود از فتح در جمله من قبل الفتح، فتح مكه در سال هشتم است يا فتح حديبيه، دو وجه ذكر شده است؛ ولى تعبير به «قاتَلَ» (پيكار مى كند) مناسب با فتح مكه است، زيرا در حديبيه پيكارى رخ نداد.(5)

3. ايمان درجاتى دارد، از اين رو مؤمنان را فرمان به ايمان مى دهد ودر حقيقت به آنان مى گويد كه ايمان هنگامى محقّق مى شود كه آثار آن ظهور پيدا كند واز جمله آثار ايمان، انفاق در راه خداوند است.(1)

4. علت نزول آيات قرآن بر پيامبر، عبوديت اوست: ينزل على عبده ءايات بينات، چنان كه نظير اين معنا در سوره فرقان آمده است: تبارك الّذى نزّل الفرقان على عبده ليكون للعالمين نذيرا. (فرقان، 1)

5. هنگامى انفاق كردن بر انسان آسان مى شود كه بداند اموالى كه در اختيار اوست مالك آنها نيست، بلكه جانشين خداوند است وهر تصرفى كه انجام مى دهد بايد به اذن او باشد، يا اينكه بداند اين اموال در زمان گذشته در اختيار نسل قبلى بوده وبه او ارث رسيده وهمان طورى كه اموال دنيا به افراد قبلى وفا نكرده به او هم وفا نخواهد كرد وبه افراد ديگرى منتقل خواهد شد.(2)

6. تعبير به (مستخلفين) يا اشاره به خلافت انسان از خداوند است يا خلافت انسان از اقوام پيشين.(3)

7. كلمه «ما» در ممّا جعلكم عموميت دارد ونه تنها اموال؛ بلكه همه سرمايه ها ومواهب الهى را شامل مى شود، بنا بر اين انسان بايد از نعمتهاى مادى ومعنوى مانند علم وهدايت وآبروى اجتماعى كه دارد در راه خدا انفاق كند.(4)

8. يكى از ويژگيهاى بندگان خدا، علوّ همّت است ومهم ترين عامل تكامل انسانهاى ارزشمند، داشتن روحيه بلند همتى است. علوّ همّت نشانه هايى دارد از جمله:

1. تلاش وكوشش در راه خدا: والّذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سبلنا.... (عنكبوت، 69)

2. سرعت ورزيدن در كارهاى خوب: انّهم كانوا يسارعون فى الخيرات ويدعوننا رغبا ورهبا. (انبياء، 90)

ص: 71

3. سبقت ورزيدن در انفاق وجهاد پيش از پيروزى: لا يستوى منكم من انفق قبل الفتح وقاتل. (حديد، 10)

4. عفو وبخشش از خطاى ديگران: والكاظمين الغيظ والعافين عن النّاس واللّه يحب المحسنين (آل عمران، 134). حضرت يوسف (علیه السلام) از گناه برادران گذشت وفرمود: لا تثريب عليكم اليوم يغفر الله لكم وهو أرحم الرّاحمين. (يوسف، 92)

5. طلب آمرزش براى برادران دينى: ربّنا اغفر لنا ولإخواننا الّذين سبقونا بالايمان. (حشر، 10)

6. درخواست پيشوايى براى پرهيزكاران: واجعلنا للمتّقين اماما. (فرقان، 74)

7. درخواست افزون شدن علم ومعرفت: وقل ربّ زدنى علما. (طه، 114)

9. تعبير به رؤف رحيم اشاره به اين است كه اين دعوت الهى به سوى ايمان وانفاق مظهرى از مظاهر رحمت اوست. مجاهدان وانفاق كنندگان قبل از پيروزى در نزد خداوند از ثواب بيشترى برخوردارند تا كسانى كه بعد از پيروزى انفاق كرده اند وجهت اينكه به هر دو گروه وعده نيكو وثواب داده آن است كه مبادا انفاق كنندگان بعد از پيروزى از رحمت الهى نااميد باشند.(1)

10. تفاوت ميان رأفت ورحمت آن است كه رأفت در مورد دفع شرّ ورحمت در باره جلب منفعت اطلاق مى شود.(2)

11. در آيه من ذا الذى يقرض الله نسبت به انفاق در راه خدا تشويقى شده كه مافوق آن تصور ندارد، زيرا از يك سو خداوند سؤال كرده آيا كسى هست كه چنين قرضى به خدا بدهد؟ از سوى ديگر انفاق او را قرض دادن به خدا ناميده، از سوى سوم پاداش چنين كارى را چندين برابر مى دهد.(3)

12. در انفاق كردن لازم نيست تمام آنچه را كه انسان در اختيار دارد انفاق كند؛ بلكه برخى از امكانات را هم كه انفاق كند، به وظيفه عمل كرده است. «من» در «ممّا» براى تبعيض است.

ص: 72

13. خداوند جهت تشويق مردم به انفاق، تعبيرات مختلفى به كار برده است: امانت دار بودن انسان، پاداش بزرگ: اجر كبير، پاداش كريم: اجر كريم، مضاعف بودن پاداش، وام دادن به خداوند: من ذا الذى يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له. نكره بودن اجرٌ كبير و اجر كريم دلالت بر عظمت اجر وپاداش الهى دارد.(1)

14. خداوند به وسيله نزول قرآن كريم بر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مردم را از تاريكيهاى مختلف نجات مى دهد. «ظلمات» به صورت جمع تعبير شده است.

15. پاداش كريم ويژه كسانى است كه در وام دادن به مردم وانفاق كردن دو جهت را رعايت كنند: اولاً قرض آنها نيكو وشايسته باشد ومنزّه از ريا ومنّت باشد: حسنا. ثانيا در راه خدا باشد: يقرض الله.

16. قرض دادن نشانه كريم بودن است وبراى انسان كريم، پاداش كريم وجود دارد. اموالى كه در اختيار انسان است، قطعا روزى از دست انسان خارج مى شود؛ خواه با مرگ، خواه با انفاق، پس چه بهتر كه انسان انفاق كند كه باعث پاداش در قيامت شود.(2)

17. قرض دادن در راه خدا زمانى توصيف به نيكويى مى گردد كه واجد ويژگيهايى باشد از جمله: حلال بودن مال، نيازمند بودن قرض كننده، علاقه قرض دهنده به مال، مخفيانه وبراى رضاى خدا قرض دادن وكم شمردن آنچه را كه انسان قرض مى دهد.(3)

ص: 73

اسلام، شك وترديد وآرزوهاى طولانى)، پذيرفته نشدن فديه وغرامت از كفار ومنافقان در قيامت.

ب. منظور از نور، تجسم نور ايمان وهدايت است كه در آيه 9 فرمود: انبيا آمدند تا مردم را به سوى نور هدايت كنند.

ج. كلمه «نظر» اگر بدون حرف «الى» مفعول بگيرد، به معناى انتظار ونيز مهلت دادن است واگر با حرف «الى» متعدى شود، به معناى نگاه كردن است واگر با حرف «فى» متعدى شود به معناى دقّت وتأمّل است.(1)

د. «سور» در لغت به معناى ديوارى است كه در گذشته براى حفاظت به دور شهرها مى كشيدند. اين ديوار درون آن رحمت وبرون آن عذاب است؛ يعنى مؤمنان همچون ساكنان شهر در درون اين باغ هستند ومنافقان همچون بيگانگان در قسمت بيابانى قرار دارند. در دنيا آنها با مؤمنان در كنار يكديگر زندگى مى كردند؛ اما ديوارى عظيم از اعتقادات واعمال مختلف آنان را از يكديگر جدا مى كرد، در قيامت نيز همين معنا مجسم مى شود.(2)

ه -. «فتنتم» از ريشه فتنه وبه معانى مختلفى آمده است: آزمايش، فريب دادن، عذاب، گمراهى، شرك وبت پرستى. در آيه شريفه دو معناى اخير بيشتر مناسب است؛ اما چون مفعول آن «انفسكم» است معناى دوم مناسبتر به نظر مى رسد.(3)

و. جمله قيل ارجعوا وراءكم به قول برخى از مفسران خطابى است طعنه آميز واين عكس العمل استهزاى منافقان است، بنا بر اين منظور از «وراء» دنياست ونور يا از ايمان است يا از عمل وشما در دنيا نه ايمان داشتيد ونه عمل وبرگشت شما چون به دنيا ممكن نيست، تحصيل نور هم ممكن نخواهد بود.(4)

مؤمنان نيز با سرعت راه محشر را به سوى بهشت مى پيمايند، زيرا حركت سريع نور آنها از حركت سريع خودشان جدا نيست.(1)

2. آيه 12 دلالت دارد بر اينكه مؤمنان در روز قيامت از هول وهراس در امان هستند، زيرا نور ايمانشان باعث نجات آنها خواهد بود.(2)

3. روز قيامت، روزى است كه تمام پيوندها قطع مى شود؛ در آن روز نه داد وستدى هست ونه رابطه دوستى: يوم لابيع فيه ولا خلّة (بقره، 254) ونه عوضى گرفته مى شود: ولا يؤخذ منها عدل (بقره، 48)، نه كسى به فرياد دوستش مى رسد: يوم لايغنى مولى عن مولى شيئا (دخان، 41)، نه نقشه ها ومكرها به جايى مى رسد: يوم لا يغنى عنهم كيدهم شيئا (طور، 45) ونه رابطه خويشاوندى به درد مى خورد: فلا انساب بينهم يومئذ.(3)

4. منافق در دنيا، در ظاهر با مؤمنان است ودر باطن با كافران. در قيامت نيز تا پاى بهشت با مؤمنان مى آيد، اما همراه كافران به دوزخ وارد مى شود: فضرب بينهم بسور... باطنه فيه الرحمة وظاهره من قبله العذاب.(4)

5. در روز قيامت بسيارى از مجرمان بر اين باورند كه نظام دنيا در آنجا حاكم است، از اين رو به آن متوسل مى شوند؛ ولى به زودى مى فهمند چه اشتباه بزرگى مرتكب شده اند. گاهى از مؤمنان طلب نور مى كنند: انظرونا نقتبس من نوركم (حديد، 13)، گاهى مجرمان از يكديگر طلب كمك مى كنند: فهل انتم مغنون عنّا من عذاب الله من شىء (ابراهيم، 21)، گاه حتّى دست به دامن خازنان دوزخ مى زنند ومى گويند: ادعوا ربكم يخفف عنّا العذاب (مؤمن، 49) وگاهى از اين هم فراتر رفته از خداوند كمك مى طلبند: ربّنا اخرجنا منها فان عدنا فانّاظالمون.(5)

ص: 76

ومن يطع الله والرسول فاولئك مع الذين انعم الله عليهم من النبيين والصديقين والشهداء والصالحين وحسن اولئك رفيقا ومقصود از صديقان كسانى هستند كه ملكه صدق در گفتار وكردار آنان سرايت كرده، در نتيجه آنچه مى گويند انجام مى دهند وآنچه انجام مى دهند مى گويند وشهدا گواهان در قيامت هستند.(1)

د. بعضى احتمال داده اند منظور از «شهداء» در آيه شريفه شهيدان در راه خدا هستند؛ يعنى افراد مؤمن اجر وپاداش شهيدان را دارند، از اين رو در حديث وارد شده كه شخصى خدمت امام صادق (علیه السلام) آمد وعرض كرد:

ادع الله ان يرزقنى الشهادة؛ از خدا بخواه كه شهادت را به من روزى كند. امام فرمود:

«انّالمؤمن شهيد» بعد اين آيه را قرائت كرد.(2)

ه -. زيد بن ارقم مى گويد: امام سجاد (علیه السلام) فرمود: شيعيان ما نيستند مگر صديق يا شهيد. عرض كردم فدايت شوم نوع مردم كه در بستر از دنيا مى روند. حضرت آيه والذين ءامنوا بالله ورسله اولئك هم الصديقون والشهداء را قرائت كرد.(3)

گردش زمين به دور خودش و.... آيه 17 اشاره اى است به زنده شدن زمينهاى مرده به وسيله باران وهم زنده شدن دلهاى مرده به وسيله ذكر الله وقرآن كريم، وهر دو شايسته تدبير وتعقّل اند، از اين رو در روايات اشاره به اين معنا شده است. امام صادق (علیه السلام) در تفسير اين آيه فرمود:

«العدل بعد الجور»، در حديث ديگرى امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد:

«يحيى الله تعالى بالقائم بعد موتها يعنى بموتها كفر اهلها والكافر ميت».(1)

5. قرآن كريم در آيه 18 و 19 اين سوره متعرض حال دو گروه شد؛ كسانى كه قطعا اهل نجات اند وكسانى كه قطعا اهل عذاب اند؛ اما كسانى كه از اين دو گروه نيستند؛ يعنى مؤمنانى كه مرتكب گناهانى شده اند با اختلافى كه در مرتبه معصيت دارند، حال اينها را روشن نساخت؛ جهتش آن است كه خواست آنها را بين خوف ورجا نگه دارد، از اين رو در آيه بعدى آنها را از دنياپرستى برحذر مى دارد.(2)

6. وام دادن به بندگان خدا به منزله وام دادن به خداوند است، از اين رو به جاى

«واقرضوا الناس» تعبير به اقرضوا الله كرد.

ص: 79

6. مسابقه در امور معنوى امتيازاتى دارد كه مسابقه مادى واجد اين امتيازات نيست، از جمله: برگزار كننده مسابقه خداوند است، شركت همگان آزاد است، شركت در آن رايگان است، جوايز از قبل آماده شده است: اعدّت. از آنجا كه شركت در اين مسابقه بزرگ رنج فراوان در پى دارد، جوايز آن نيز بسيار بزرگ است: واللّه ذوالفضل العظيم.

7. سبقت گرفتن به معناى غلبه جويى در رسيدن به هدف است، به اينكه هر يك از دو طرف مسابقه حركت خود را سريع تر از حركت حريفش قرار دهد، بنا بر اين سرعت وصف حركت است وسبقت وصف متحرك. از اينجا روشن مى شود تكليفى كه از آيه وسابقوا الى مغفرة استفاده مى شود، زايد بر تكليفى است كه آيه وسارعوا الى مغفرة من ربكم (آل عمران، 33) بيان مى كند وبه تعبير ديگر هر كسى كه سبقت مى گيرد سرعت نيز دارد؛ اما هر كسى كه سرعت دارد معلوم نيست سبقت هم گرفته باشد.(1)

8. بهشت وسيع با آن همه نعمتهاى الهى به واسطه فضل خدا به انسان داده مى شود، زيرا بندگان خدا واعمال ناچيزشان آنها را مستحق وطلبكار هيچ پاداشى آن هم به اين عظمت از جانب خدا نمى كند.(2)

9. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«انّ ادنى اهل الجنة منزلاً لو نزل به الثقلان الجن والانس لوَسَعَهم طعاما وشرابا ولا ينقص مما عنده شيئا»(3)؛ كوچكترين منزل براى شخص بهشتى به اندازه اى است كه مى تواند از تمام انسانها وافراد جن از جهت غذا ونوشيدنى پذيرايى كند به گونه اى كه چيزى از اين مواهب مادى كم نشود.

10. از ضميمه شدن آيه ما اصاب من مصيبة فى الارض ولا فى انفسكم الاّ فى كتاب وآيه وما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم ويعفوا عن كثير (شورى، 30) استفاده مى شود كه مصائب بر دو گونه است: مصائبى كه مجازات وكفاره گناهان انسان است ومصائبى كه انسان هيچ نقشى در آن ندارد وبسيارى از انبيا واوليا گرفتار اين گونه مصائب مى شوند، از اين رو در حديثى مى خوانيم: وقتى كه يزيد در برابر امام سجاد (علیه السلام) آيه 30 شورى

ص: 83

را خواند، امام (علیه السلام) كلام او را ردّ كرد وآيه 22 حديد را تلاوت فرمود.(1)

11. يكى از فلسفه هاى مصائبى كه به انسان مى رسد وانسان هيچ گونه نقشى در آن ندارد، آن است كه انسان دلبسته واسير زرق وبرق دنيا نگردد.(2)

12. افراد باايمان هنگامى كه نعمتى به آنها مى رسد خود را امانتدار مى دانند؛ نه از رفتن آن غمگين مى شوند ونه از داشتن آن مغرور. در حقيقت آنها خود را همچون مسئول بيت المال مى شمرند كه روزى اموالى را دريافت مى كند وروز ديگر به مردم تحويل مى دهد. جالب اينكه اميرالمؤمنين «زهد» را به آيه شريفه لكى لا تأسوا على مافاتكم ولا تفرحوا بما اتاكم تفسير كرده است.(3)

13. اگر انسان يقين كند كه آنچه فوت شده ممكن نبوده كه فوت نشود وآنچه عايدش مى شود بايد عايدش مى شده، پس هنگام فوت نعمت، غمگين نمى گردد وهنگام آمدن نعمت شادمان نمى شود. قبول چنين طرز تفكرى ديگر جايى براى تكبر وتفاخر باقى نمى گذارد وافرادى كه دچار تكبر وتفاخرند معلوم است كه اعتقادى به تقدير الهى ندارند وچنين افرادى محبوب خداوند نيستند.(4)

14. والله لا يحب كل مختالٍ فخور جهت اينكه مختال فخور محبوب خداوند نيست، آن است كه چنين كسى بخيل است وبه ثروت خويش تكبر وفخرفروشى مى كند وافتخارش آن است كه ثروت را از دست ندهد، از اين رو مردم را سفارش به بخل وعدم انفاق مى كند، زيرا اگر صفت انفاق در مردم شايع شود، او رسوا مى گردد وصفت بخل او ظاهر مى شود.(5)

15. نعمتها از ناحيه خداوند است: اتاكم، ليكن سلب نعمتها به خداوند نسبت داده نشده است: فاتكم. نظير اين معنا در آيه 79 سوره نساء بيان شده كه رسيدن خوبيها به انسان به خداوند نسبت داده شده بر خلاف بديها كه به انسان اسناد داده شده است: ما اصابك من

ص: 84

حسنة فمن الله وما اصابك من سيئة فمن نفسك.

16. مرحوم طبرسى گويد: آيه لكى لاتأسوا... اشاره دارد به اينكه كسى كه اقبال وادبار دنيا براى او تفاوتى ندارد، چنين فردى متخلق به حسن خلق است، زيرا بسيارى از رذايل اخلاقى نشانه محبت به دنياست وهنگامى كه كسى محبت دنيا نداشت، زمينه اى براى سوء خلق در او وجود ندارد.(1)

ص: 85

خداوند، نصرت دين اوست.(1)

ز. ثم قفينا على ءاثارهم بِرُسُلِنا «قفّينا» از ريشه «قفا» به معناى پشت است وقافيه را از آن جهت قافيه گويند كه قسمتهاى آخر شعر مشابه يكديگر وپشت سر هم قرار مى گيرد. در اين آيه منظور اين است كه پيامبران با اهدافى هماهنگ، يكى بعد از ديگرى پا به عرصه وجود گذاشتند وتعليمات يكديگر را تأييد وتكميل كردند.(2)

ح. ورهبانيّة ابتدعوها «رهبانيت» از «رهبت» به معناى ترس است وعرفا بر ترك دنيا اطلاق مى شود به اين صورت كه كسى رابطه خود را از مردم قطع كند وبه عبادت بپردازد وانگيزه اش از اين كار ترس از خدا باشد. «ابتداع» به اين معناست كه انسان چيزى را جزو دين قرار دهد با اينكه از دين نيست ومقصود از آيه شريفه، اين است كه پيروان مسيح (علیه السلام) از نزد خود رهبانيتى را بدعت نهادند كه ما بر آنها واجب نكرده بوديم.

ط. إلا ابتغاء رضوان الله؛ اين استثنا به اصطلاح استثناى منقطع است ومقصود آن است كه ما آن رهبانيت را بر آنان واجب نكرده بوديم؛ ليكن خود آنان براى رضايت خدا آن را بر خود واجب كردند؛ ولى آن طور كه بايد همان رهبانيت خود ساخته را حفظ نكردند واز حدود آن تجاوز نمودند.(3)

3. جامعه به سه قوه نياز دارد: مقنّنه: الكتاب، قضائيه: الميزان ليقوم الناس بالقسط ومجريه: أنزلنا الحديد فيه بأس شديد.(1)

4. در تربيت افراد بايد در آغاز از دلايل روشن استفاده كرد واگر اشخاصى طغيانگر پيدا شدند كه تعاليم وحى در آنها موثر واقع نشد، بايد در برابر آنان از آهن وسلاح استفاده كرد.

5. يكى از اهداف نزول آهن افزون بر منافعى كه براى انسانها دارد، آن است كه مشخص شود چه كسانى پيامبران را در غيب يارى مى كنند حال يا غيبت پيامبران از آنان يا غيبت آنان از پيامبران.(2)

6. در طول تاريخ گروهى هدايت يافته وگروهى مرتكب گناه شده اند، پس اين گونه نيست كه همه انسانها به صلاح گرايش پيدا كنند؛ بلكه بيشتر به گناه رو مى آورند: فمنهم مهتدٍ وكثير منهم فاسقون.(3)

7. در امور اعتقادى واخلاقى، اكثريت نشانه حقانيت نيست: كثير منهم فاسقون.(4)

8. جمله لقد ارسلنا رسلنا... اطلاق دارد وشامل حضرت نوح وحضرت ابراهيم (علیه السلام) مى شود، در عين حال نام اين دو پيامبر بزرگوار را از جهت امتيازى كه بر ساير انبيا به جهت پدر بودن دارند، جداگانه بيان كرد: ولقد ارسلنا نوحا وابراهيم.(5)

9. در ياد كردن از انبياى الهى، از انبياى اولوالعزم جداگانه بايد تجليل كرد، از اين رو بعد از «رسل» نام نوح وابراهيم وموسى جداگانه بيان شده است.(6)

10. در حديثى مى خوانيم كه فرزند عثمان بن مظعون از دار دنيا رفته بود، عثمان بسيار غمگين شد تا آنجا كه خانه اش را مسجد قرار داد (هر كار را جز عبادت ترك كرد) اين خبر به پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيد، حضرت فرمود: اى عثمان! خداوند رهبانيت را براى امت من مقرر نداشته، رهبانيت من جهاد در راه خداست: ان الله تبارك وتعالى لم يكتب علينا الرهبانية إنما رهبانية أُمّتى الجهاد فى سبيل الله.(7)

ص: 89

11. ايمان داراى مراتب مختلفى است، از اين رو به مؤمنان دستور ايمان مجدد مى دهد، بنا بر اين كسانى كه داراى ايمان برترى باشند ثوابى برتر از ثواب ديگران دارند: يا أيّها الّذين ءامنوا اتقوا الله وءامِنوا برسوله يؤتكم كفلين من رحمته.(1)

12. كسى كه مؤمن واقعى وپرهيزكار حقيقى باشد، خداوند در دنيا وآخرت به او نور عطا مى كند كه در پرتو آن به مقاصد خود نايل مى شود؛ نورى كه در دنيا به او مى دهد آيه او من كان ميتا فاحييناه وجعلنا له نورا يمشى به فى الناس كمن مثله فى الظلمات ليس بخارج منها (انعام، 122) بر آن دلالت دارد ونورى كه در آخرت به او عنايت مى كند آيه يوم ترى المؤمنين والمؤمنات يسعى نورهم بين ايديهم وبايمانهم (حديد، 12) بر آن دلالت دارد، بنا بر اين نور در آيه شريفه ويجعل لكم نورا تمشون به (حديد، 28) اطلاق دارد وشامل هر دو نور (دنيا وآخرت) مى گردد ومنحصر ساختن آن به نور روز قيامت بدون دليل است.(2)

13. ابن مسعود گويد: پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: كسانى كه قبل از شما بودند اختلاف كرده و 72 فرقه شدند؛ دو فرقه نجات يافته وبقيه نابود گرديدند. اولين فرقه كسانى بودند كه براى دين عيسى (علیه السلام) با پادشاهان جنگيدند وكشته شدند وفرقه دوم توان مقاتله با پادشاهان را نداشتند... پس در سرزمينها متفرق شدند ورهبانيت را اختيار كردند واينها همان كسانى اند كه خداوند در باره آنان مى فرمايد: رهبانية ابتدعوها....(3)

ص: 90

ماه پياپى قبل از آميزش روزه بگيرد؛ وكسى كه اين را هم نتواند، شصت مسكين را اطعام كند؛ اين براى آن است كه به خدا ورسولش ايمان بياوريد؛ اينها مرزهاى الهى است؛ وكسانى كه با آن مخالفت كنند، عذاب دردناكى دارند! * كسانى كه با خدا ورسولش دشمنى مى كنند خوار وذليل شدند آن گونه كه پيشينيان خوار وذليل شدند؛ ما آيات روشنى نازل كرديم، وبراى كافران عذاب خواركننده اى است، * در آن روز كه خداوند همه آنها را بر مى انگيزد واز اعمالى كه انجام دادند با خبر مى سازد، اعمالى كه خداوند حساب آن را نگه داشته وآنها فراموشش كردند؛ وخداوند بر همه چيز شاهد وناظر است. * آيا نمى دانى كه خداوند آنچه را در آسمانها وآنچه را در زمين است مى داند؛ هيچ گاه سه نفر با هم نجوا نمى كنند مگر اينكه خداوند چهارمين آنهاست، وهيچ گاه پنج نفر با هم نجوا نمى كنند مگر اينكه خداوند ششمين آنهاست، ونه تعدادى كمتر ونه بيشتر از آن مگر اينكه او همراه آنهاست هر جا كه باشند، سپس روز قيامت آنها را از اعمالشان آگاه مى سازد، چرا كه خداوند به هر چيزى داناست.

شأن نزول

زنى از طايفه انصار به نام «خوله» (نامهاى ديگر نيز در روايات ديگر براى او ذكر شده است) كه از طايفه «خزرج» وهمسرش «اوس بن صامت» بود، در يك ماجرا مورد خشم شوهرش قرار گرفت، واو كه مرد تندخو وسريع التأثرى بود تصميم بر جدايى گرفت وگفت: «انت على كظهر امى» (تو نسبت به من همچون پشت مادر من هستى!) گفتن اين جمله در حقيقت نوعى طلاق در زمان جاهليت بود، اما طلاقى بود كه نه قابل بازگشت بود ونه زن آزاد مى شد كه بتواند همسرى براى خود برگزيند، واين بدترين حالتى است كه براى يك زن شوهردار ممكن است رخ دهد.

چيزى نگذشت كه مرد پشيمان شد وچون «ظهار» (گفتن جمله فوق) در عصر جاهليت نوعى طلاق غير قابل بازگشت بود، به همسرش گفت: فكر مى كنم براى هميشه بر من حرام شدى! زن گفت: چنين مگو، خدمت رسول خدا برو وحكم اين مسئله را از او بپرس. مرد گفت: من خجالت مى كشم. زن گفت: پس بگذار من بروم. گفت: مانعى ندارد.

زن خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد وماجرا را چنين نقل كرد: اى رسول خدا! همسرم «اوس

ص: 92

بن صامت» زمانى مرا به زوجيت خود برگزيد كه جوان بودم وصاحب جمال ومال وثروت وفاميل، اموال من را مصرف كرد وجوانيم از بين رفت وفاميلم پراكنده شدند وسنم زياد شد، حالا «ظهار» كرده وپشيمان شده آيا راهى هست كه ما به زندگى سابق باز گرديم ؟

پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: تو بر او حرام شده اى! عرض كرد يا رسول الله! او صيغه طلاق جارى نكرده واو پدر فرزندان من است واز همه در نظر من محبوب تر. فرمود: تو بر او حرام شده اى! ومن دستور ديگرى در اين زمينه ندارم؛ در اينجا بود كه آيات آغاز اين سوره نازل شد واين مشكل برطرف شد.(1)

ظهاركننده بايد يكى از اين سه كفاره را على البدل انتخاب كند بعد مقاربت كند.(1)

و. در تفسير جمله ثم يعودون لما قالوا فاضل مقداد در كنز العرفان شش تفسير براى آن ذكر كرده است؛ ولى ظاهر آن مخصوصا با توجه به جمله من قبل ان يتماسا اين است كه از گفته خود نادم وپشيمان مى شود وقصد بازگشت به زندگى خانوادگى وآميزش جنسى دارد. در روايات اهل بيت (عليهم السلام) نيز به اين معنا اشاره شده است.(2)

ز. «رقبه» در اصل به معناى گردن ودر اينجا كنايه از انسان است از آن روست كه گردن از حساس ترين اعضاى بدن محسوب مى شود همان گونه كه گاهى واژه «رأس» را به كار مى برند ومنظور انسان است؛ مثلاً به جاى پنج نفر پنج سر گفته مى شود.(3)

ح. «يحادّون» از ماده محادّه به معناى مبارزه مسلحانه واستفاده از حديد (آهن) است وبه مبارزه غيرمسلحانه نيز گفته مى شود؛ يعنى به منازعه شديد هم محادّه اطلاق مى شود. بعضى گفته اند: «محادّه» در اصل به معناى ممانعت است از ريشه «حدّ» كه به معناى مانع ميان دو شىء است، از اين رو به دربان «حداد» مى گويند.(4)

ط. الا هو معهم؛ منظور از «معيت» وهمراه بودن خدا با ايشان، يا معيت علمى است يا معيت وجودى؛ «معيت علمى» يعنى خداوند در هر حال مشارك ايشان است در آگاهى واطلاع. «معيت وجودى» يعنى هر جا قومى فرض شوند كه مشغول نجوا هستند، خداى تعالى همانجا هست وشنوا ودانا به سخنان ايشان است.

3. مادر وفرزند بودن چيزى نيست كه با سخن درست شود، يك واقعيت عينى خارجى است كه هرگز از طريق بازى با الفاظ حاصل نمى شود، بنا بر اين اگر انسان صد بار هم به همسرش بگويد تو همچون مادر من هستى، حكم مادر پيدا نمى كند واين سخنى خرافى است.(1)

4. مطابق اين آيه «ظهار» عملى است حرام ومنكر؛ ولى چون كه تكاليف الهى اعمال گذشته را شامل نمى شود واز لحظه نزول، حاكميت دارد، در پايان آيه مى فرمايد: خداوند غفور ورحيم است، بنا بر اين اگر مسلمانى قبل از نزول اين آيات مرتكب اين عمل شده، نبايد نگران باشد خداوند او را مى بخشد.(2)

5. گوينده اين سخن انت منى كظهر امى گرچه قصد انشا دارد؛ يعنى مى خواهد اين جمله را به منزله صيغه طلاق قرار دهد؛ ولى به هر حال محتواى جمله، محتوايى بى اساس وشبيه خرافه است. «پسرخواندگى» كه در زمان جاهليت بود بچه هايى را پسر خود مى خواندند واحكام پسر را در باره او اجرا مى كردند كه قرآن آن را نيز محكوم كرده ومى گويد: ذلكم قولكم بافواهكم (احزاب، 4)؛ اين سخنى است كه تنها با دهان مى گويند وهيچ واقعيتى ندارد.(3)

6. اينكه انسان همسر خودش را به منزله مادر خويش قرار دهد، عملى منكر وناپسند است. از نظر شرع وعقل وطبع، نكره بودن (منكرا) اشعار به اين مطلب دارد كه اين عمل غيرمعروف است وغيرمعروف بودن اين عمل به وسيله «انّ ولام» نيز تأكيد شده است.(4)

7. اصولاً كفّارات جنبه بازدارنده وتربيتى دارد واى بسا كفاره هايى كه جنبه مالى دارد، تأثيرش از غالب تعزيرات كه جنبه بدنى دارد بيشتر است، وچون ممكن است بعضى با بهانه هايى شانه از زير بار كفاره خالى كنند، در پايان گويد: والله بما تعملون بصير؛ هم از ظهار آگاه است وهم از ترك كفاره وهم از نيات شما.(5)

ص: 95

8. دين اسلام آيينى جاويد وماندنى است، جاودانگى آن ايجاب مى كند كه كفّارات مختلف باشد كه اگر يكى از آنها مانند برده آزاد كردن مقدور فردى نبود، يا در زمانى مانند عصر ما موضوع نداشت، كفاره ديگر جانشين آن شود.(1)

9. وجوب كفاره دوم كه 60 روز روزه است اثر عميق بازدارندگى دارد، علاوه بر اين از آنجا كه روزه در تصفيه روح وتهذيب نفس اثر عميق دارد مى تواند جلو تكرار اين گونه اعمال را در آينده بگيرد.(2)

10. ظاهر آيه دلالت دارد بر اينكه دو ماه روزه گرفتن، پى در پى باشد وفقهاى عامه بر طبق آن فتوا داده اند؛ ولى روايات اهل بيت (عليهم السلام) دلالت دارد كه اگر كمى از ماه دوم را (حتى يك روز) به دنبال ماه اول روزه بگيرد، مصداق «شهرين متتابعين» است واين تصريح، حاكم بر ظهور آيه شريفه است. اين نشان مى دهد كه منظور از تتابع در آيه فوق وآيه 92 نساء، كفاره (قتل خطاء) پى در پى بودن فى الجمله است والبته چنين تفسيرى تنها از ائمه اطهار مسموع است واين نوع روزه گرفتن تسهيلى است براى مكلّفان.(3)

11. كفاره هاى تعيين شده براى ظهار، حدود الهى بوده ورعايت آن بر همگان لازم است ورعايت نكردن حدود الهى موجب كفر، ودر پى دارنده عذاب دردناك است.(4)

12. سرنوشت ذلت بار دشمنان خدا وپيامبران در طول تاريخ، درس عبرتى براى مخالفان اسلام است: كبتوا كما كبت....(5)

13. در قيامت خداوند همه اعمال وكردار آنها را شماره مى كند، هر چند خود آنها اعمالشان را به فراموشى سپردند: احصاه الله ونسوه وبه همين دليل هنگامى كه چشم آنها به نامه اعمالشان مى افتد، فريادشان بلند مى شود كه: ما لهذا الكتاب لا يغادر صغيرةً ولا كبيرةً إلا أحصاها.(6)

ص: 96

14. مبناى داورى وكيفر وپاداش الهى در باره انسان، عملكرد خود آنان است: فينبّئهم بما عملوا.(1)

15. قسمتى از احكام ظهار

1) «ظهار» كه در دو آيه از قرآن مجيد (آيه مورد بحث وآيه 4 سوره احزاب)، از كارهاى زشت عصر جاهليت بود كه مرد هنگامى كه از همسرش ناراحت مى شد براى اينكه او را در مضيقه وفشار قرار دهد، مى گفت:

«انت على كظهر امى»؛ تو نسبت به من همچون پشت مادرم هستى،(2) وبه دنبال آن معتقد بودند كه آن زن براى هميشه بر همسرش حرام مى شود، وحتى نمى تواند همسر ديگرى انتخاب كند وهم چنان بلاتكليف مى ماند. اسلام اين موضوع را - چنان كه ديديم - محكوم كرده ودستور كفاره را در باره آن صادر نموده است.

بنا بر اين هر گاه كسى همسرش را ظهار كند، همسر مى تواند با مراجعه به حاكم شرع او را موظف سازد كه يا رسما از طريق طلاق از او جدا شود ويا به زندگى زناشويى باز گردد؛ اما پيش از بازگشت بايد كفاره اى را كه در آيات فوق خوانديم بدهد؛ يعنى در صورت توانايى يك برده را آزاد كند، واگر نتوانست، دو ماه پى در پى روزه بگيرد واگر آن هم مقدور نبود، شصت مسكين را اطعام كند واين كفاره جنبه ترتيبى دارد.

2) ظهار از گناهان كبيره است ولحن آيات فوق شاهد گوياى اين مطلب است، واينكه بعضى آن را از صغائر شمرده ومورد عفو مى دانند، نظر نادرستى است.

3) هر گاه كسى قادر به اداى كفاره در هيچ مرحله نباشد، آيا مى تواند تنها به توبه واستغفار قناعت كند وبه زندگى زناشويى باز گردد؟ در ميان فقها اختلاف نظر است؛ جمعى به اتكاى حديثى كه از امام صادق (علیه السلام) نقل شده(3) معتقدند در كفارات ديگر، توبه واستغفار به هنگام عدم قدرت كافى است؛ ولى در كفاره ظهار كفايت نمى كند وبايد از طريق طلاق، ميان آن دو جدايى افكند.

ص: 97

در حالى كه جمعى ديگر معتقدند در اينجا نيز استغفار وتوبه، جانشين كفاره مى شود ودليل آنها روايت ديگرى است كه از امام صادق (علیه السلام) در اين زمينه نقل شده است.(1)

بعضى نيز معتقدند در صورت امكان، 18 روز روزه بگيرد كافى است.(2) جمع ميان روايات نيز بعيد نيست به اين ترتيب كه در صورت عدم توانايى به هر شكل وصورت، مى تواند استغفار كرده به زندگى زناشويى باز گردد، هر چند مستحب است كه در چنين صورتى از همسرش جدا گردد (زيرا اين گونه جمع، با توجه به معتبر بودن سند هر دو حديث، جمعى است شناخته شده ودر فقه نظاير فراوانى دارد.)

4) بسيارى از فقها معتقدند اگر چند بار ظهار كند (يعنى جمله مزبور را با قصد جدى تكرار نمايد) بايد چند كفاره بدهد، هر چند در مجلس واحدى صورت گيرد مگر اينكه منظور او از تكرار تأكيد باشد؛ نه ظهار جديد.

5) هر گاه قبل از دادن كفاره با همسرش آميزش جنسى كند، بايد دو كفاره بدهد، كفاره اى براى ظهار، كفاره اى براى آميزش جنسى قبل از دادن كفاره ظهار واين حكم در ميان فقها مورد اتفاق است، البته آيات فوق از اين مسئله ساكت است؛ ولى در روايات اهل بيت (عليهم السلام) به آن اشاره شده است.(3)

6) برخورد قاطع اسلام با مسئله ظهار بيانگر اين واقعيت است كه اسلام هرگز اجازه نمى دهد حقوق زن به وسيله مردان خودكامه با استفاده از رسوم وعادات ظالمانه مورد تجاوز قرار گيرد؛ بلكه هر سنت غلط وخرافى را در اين زمينه هر قدر در ميان مردم محكم باشد در هم مى شكند.

7) آزادى يك برده كه نخستين كفاره ظهار است، علاوه بر اينكه تناسب جالبى با مسئله مبارزه با بردگى زن در چنگال مردان خودكامه دارد، نشان مى دهد كه اسلام مى خواهد از تمام طرق ممكن به بردگى بردگان پايان دهد، از اين رو نه تنها در كفاره «ظهار» كه در كفاره «قتل خطا» وهم چنين در كفاره «افطار عمدى روزه ماه رمضان» ونيز كفاره «مخالفت با سوگند» يا

ص: 98

«شكستن نذر» اين امر وارد شده است كه اين خود وسيله مؤثرى است براى تحقق بخشيدن به برنامه آزادى نهايى بردگان.(1)

16. ما يكون من نجوى ثلثةٍ إلاّ هو رابعهم «نجوى» و «نجات» در اصل به معناى مكان بلندى است كه به جهت ارتفاعش از اطراف جدا شده است وانسان هرگاه بخواهد ديگرى بر سخنانش آگاه نشود به نقطه اى مى رود كه از ديگران جدا باشد، لذا به سخنان در گوشى «نجوى» گفته اند ويا از آن نظر كه نجواكننده مى خواهد اسرار خود را از اينكه در دسترس ديگران قرار گيرد «نجات» بخشد.(2)

17. بعضى معتقدند «نجوى» حتما بايد ميان سه نفر يا بيشتر باشد واگر دو نفر باشند به آن «سرار» (بر وزن كنار) گفته مى شود؛ ولى اين برخلاف ظاهر خود آيه است، زيرا جمله ولا ادنى من ذلك اشاره به كمتر از سه نفر؛ يعنى دو نفر دارد، البته هنگامى كه دو نفر با هم نجوا مى كنند، حتما بايد شخص ثالثى در آن نزديكى حضور داشته باشد وگرنه لزومى براى نجوا نيست.(3)

18. قابل توجه اينكه در آيه فوق، نخست از نجواى سه نفرى وبعد پنج نفرى سخن مى گويد؛ اما از نجواى چهار نفرى كه در ميان اين دو قرار دارد سخنى به ميان نيامده است، گرچه همه اينها از باب مثال است؛ ولى بعضى از مفسران وجوه مختلفى براى آن ذكر كرده اند كه از همه مناسب تر اين است كه منظور، رعايت فصاحت در كلام وعدم تكرار است، زيرا اگر مى فرمود هر سه نفرى كه به نجوا بنشينند خداوند چهارمين آنهاست وهر چهار نفرى كه به نجوا بنشينند خداوند پنجمين آنهاست، عدد چهار تكرار مى شد واين از فصاحت دور بود، بعضى نيز گفته اند كه اين آيات در باره گروهى از منافقان، نازل شده كه درست به همين عدد يعنى عدد سه وپنج نفر بودند.

منظور از اينكه خداوند چهارمين يا ششمين آنهاست، اين است كه او در همه جا حاضر وناظر واز همه چيز آگاه است، وگرنه ذات پاكش نه مكان دارد ونه هرگز توصيف به عدد

ص: 99

مى شود ويگانگى او نيز وحدت عددى نيست، بلكه به اين معناست كه شبيه ونظير ومثل ومانند ندارد.(1)

19. اين نكته نيز قابل توجه است كه در ذيل آيه سخن را از نجوا فراتر برده ومى فرمايد: خداوند همه جا با مردم است وآنها را روز قيامت از اعمالشان باخبر مى سازد، وآيه را با احاطه علمى خداوند پايان مى دهد، همان گونه كه شروع آيه نيز از احاطه علمى خداوند به همه چيز خبر مى دهد.(2)

20. نجواكنندگان در برابر نجواهايشان مسئول بوده ودر قيامت بايد در برابر خداوند پاسخگو باشند: ثم ينبّئهم بما عملوا.(3)

ص: 100

نكند، اما آنها گوش ندادند وباز هم تكرار كردند، آيه فوق نازل شد وآنها را تهديد كرد.

در «صحيح بخارى» و «مسلم» وبسيارى از كتب تفسير نقل شده كه گروهى از يهود خدمت پيامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند وبه جاى «السلام عليك» گفتند: «السام عليك» يا اباالقاسم (كه مفهومش مرگ بر تو يا ملامت وخستگى برتو) باد. پيامبر (صلی الله علیه و آله) در جواب آنها فرمود: «وعليكم!»؛ همين بر شما باد! عايشه مى گويد: من متوجه اين مطلب شدم وگفتم:

عليكم السام ولعنكم الله وغضب عليكم؛ مرگ بر شما، خدا لعنت كند بر شما وخشم گيرد.

پيامبر به من فرمود: مدارا كن واز خشونت وبدگويى بپرهيز. گفتم: مگر نمى شنوى مى گويند: «مرگ بر تو». فرمود: مگر تو هم نشنيدى كه من در جواب «عليكم» گفتم. در اينجا خداوند آيه فوق را نازل كرد كه هنگامى كه اين گروه نزد شما مى آيند تحيتى مى گويند كه خدا چنان تحيتى به شما نگفته است.(1)

يا

«سلام الله عليك» است كه شبيه آن در آيات قرآن در مورد پيامبران وبهشتيان وغير آنها كرارا آمده است، از جمله: وسلام على المرسلين (صافات، 181) و سلام على عباده الذين اصطفى.(1)

ج. اما تحيتى كه خداوند نگفته بود ومجاز نبود جمله «السام عليك»؛ مرگ بر تو يا ملامت وخستگى بر تو، بوده است، اين احتمال نيز وجود دارد كه اشاره به تحيت عصر جاهليت باشد كه مى گفتند: «اَنْعِم صباحا؛ صبحت توأم با راحتى باد» بى آنكه در كلام خود توجهى به خداوند بكنند. اين امر گرچه در جاهليت معمول بود؛ اما تحريم آن ثابت نيست وتفسير آيه شريفه به آن بعيد است.(2)

4. تعبير به «يعودون» و «يتناجون» كه به صورت فعل مضارع آمده، نشان مى دهد كه اين كار را پيوسته تكرار مى كردند وقصدشان ايجاد ناراحتى در قلوب مؤمنان بود.(1)

5. تحيت بايد جنبه الهى داشته باشد؛ به اين معنا كه افزون بر اكرام واحترام طرف مقابل، بايد يادى از خداوند ديده شود چنان كه در سلام سلامتى طرف را از خداوند تقاضا مى كنيم.(2)

6. از تعبير وتناجوا بالبر والتقوى به خوبى استفاده مى شود كه اصل نجوا اگر در ميان مؤمنان باشد، سوء ظنى بر نيانگيزد وتوليد نگرانى نكند ومحتواى آن توصيه به نيكيها وخوبيها باشد مجاز است؛ اما اگر هدف از نجوا آزار مؤمنان باشد، اين عمل زشت وحرام است.(3)

7. جمله ليس بضارهم شيئا براى آن است كه مؤمنان مطمئن باشند كه در حفظ وحراست الهى هستند، واين جمله نظير آيه شريفه ان عبادى ليس لك عليهم سلطان است ودر واقع نوعى تسلّى خاطر براى مؤمنان است كه در برابر اذيت منافقان صبر داشته باشند.(4)

8. از اينكه وعلى الله فليتوكل المؤمنون بعد از ليس بضارهم شيئا آمده است، شايد بتوان استفاده كرد كه عامل اساسى براى مصونيت از گزند شيطان، توكل بر خداوند است.

9. از اينكه على الله را بر فليتوكّل مقدم داشته استفاده مى شود كه توكل فقط بايد بر خدا نمود؛ نه بر غير خدا وبه طور كلى در جميع امور لازم است بر خدا توكل كرد.(5)

10. جهت اينكه نجوا از صفات شيطانى است، آن است كه باعث حزن واندوه انسان مؤمن مى شود، بنا بر اين كارهايى كه انسان انجام مى دهد ومايه حزن واندوه مردم مؤمن مى شود، شيطانى است وبايد از آنها پرهيز كرد.

11. اگر دو نفر در مجلسى در مقابل شخص سوم به لغت خاصى سخن بگويند كه آن شخص نفهمد، اين كار هم در حكم نجواست، زيرا آن شخص محزون مى شود.(6)

ص: 104

12. از اينكه مى فرمايد: مؤمنان بايد بر خدا توكل كنند، روشن مى شود توكل از لوازم ايمان است.(1)

13. مذموم نبودن نجوا به طور مطلق

در آيه 10 مجادله ميفرمايد نجوا ودر گوشى سخن گفتن از كارهاى شيطان است

إِنَّمَا النَّجْوَى مِنَ الشَّيْطَانِ لِيَحْزُنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَيْسَ بِضَارِّهِمْ شَيْئا إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

در آيه 114 نساء بسيارى از نجواها را خير نميداند ومواردى را استثنا ميكند.

لاَ خَيْرَ فِى كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرا عَظِيما (النساء، 114)

قرار داشت) نشسته بود وگروهى نزد حضرت حاضر بودند وجا تنگ بود. پيامبر (صلی الله علیه و آله) عادتش اين بود كه مجاهدان بدر را اعم از مهاجر وانصار احترام فراوان مى كرد، در اين هنگام گروهى از بدريون وارد شدند، در حالى كه ديگران قبل از آنها اطراف پيامبر (صلی الله علیه و آله) را پر كرده بودند، هنگامى كه مقابل پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيدند، سلام كردند. پيامبر (صلی الله علیه و آله) پاسخ فرمود سپس به حاضران سلام كردند آنها نيز پاسخ گفتند. آنها روى پاى خود ايستاده بودند ومنتظر بودند حاضران به آنها جا بدهند؛ ولى هيچ كس تكان نخورد! اين امر بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) سخت آمد. رو به بعضى از كسانى كه اطراف او نشسته بودند كرد وفرمود: فلان وفلانى برخيزند، چند نفر را از جا بلند كرد تا واردين بنشينند (و اين در حقيقت نوعى ادب آموزى ودرس احترام گذاردن به پيش كسوتان در ايمان وجهاد بود.)

ولى اين مطلب بر آن چند نفر كه از جا برخاستند ناگوار آمد به گونه اى كه آثارش در چهره آنها نمايان شد. منافقان (كه از هر فرصتى استفاده مى كردند) گفتند: پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسم عدالت را رعايت نكرد، كسانى را كه عاشقانه نزديك او نشسته بودند به جهت افرادى كه بعدا وارد مجلس شدند از جا بلند كرد، در اينجا آيه فوق نازل شد (و قسمتى از آداب نشستن در مجالس را براى آنها شرح داد).

است. واگر توانايى نداشته باشيد، خداوند آمرزنده ومهربان است. * آيا ترسيديد فقير شويد كه از دادن صدقات قبل از نجوا خوددارى كرديد؟! اكنون كه اين كار را نكرديد وخداوند توبه شما را پذيرفت، نماز را بر پا داريد وزكات را ادا كنيد وخدا وپيامبرش را اطاعت نماييد و (بدانيد) خداوند از آنچه انجام مى دهيد باخبر است.

شأن نزول

جمعى از اغنيا خدمت پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى آمدند وبا او نجوا مى كردند (اين كار علاوه بر اينكه وقت گرانبهاى پيامبر را مى گرفت، مايه نگرانى مستضعفين نيز مى شد) در اينجا خداوند نخستين آيات فوق را نازل كرد وبه آنها دستور داد كه قبل از نجوا كردن با پيامبر صدقه اى به مستمندان بپردازند. اغنيا وقتى چنين ديدند از نجوا خوددارى كردند. آيه دوم نازل شد وآنها را ملامت كرد وحكم آيه اول نسخ شد واجازه نجوا به همگان داد. (ولى نجوا در مورد كار خير واطاعت پروردگار).(1)

نكرد. تنها حضرت على (علیه السلام) بود كه 10 مرتبه صدقه داد ونجوا كرد، به همين جهت اين آيه نازل شد وحكم صدقه را نسخ كرد.(1)

واحدة منهنّ كانت أحبّ إلى من حمر النعم؛ تزويجه فاطمة واعطائه الراية يوم خيبر وآية النجوى؛ على (علیه السلام) سه فضيلت داشت كه اگر يكى از آنها براى من حاصل مى شد بهتر بود از شتران سرخ موى (اين تعبير براى اشاره به شىء گرانبها در ميان عرب مرسوم است)؛ پيامبر فاطمه را به ازدواج او در آورد، پرچم را در روز خيبر به وى سپرد وآيه نجوا در باره او نازل شد.(1)

عذاب الهى حفظ نمى كند؛ آنها اهل آتشند وجاودانه در آن مى مانند. * (به خاطر بياوريد) روزى را كه خداوند همه آنها را بر مى انگيزد، آنها براى خدا نيز سوگند (دروغ) ياد مى كنند همان گونه كه (امروز) براى شما ياد مى كنند؛ وگمان مى كنند كارى مى توانند انجام دهند؛ بدانيد آنها دروغگويانند. * شيطان بر آنان مسلط شده وياد خدا را از خاطر آنها برده؛ آنان حزب شيطانند. بدانيد حزب شيطان زيانكارانند. * كسانى كه با خدا ورسولش دشمنى مى كنند، آنها در زمره ذليل ترين افرادند. * خداوند چنين مقرّر داشته كه من ورسولانم پيروز مى شويم، زيرا خداوند قوى وشكست ناپذير است. * هيچ قومى را كه ايمان به خدا وروز رستاخيز دارند نمى يابى كه با دشمنان خدا ورسولش دوستى كنند، هر چند پدران يا فرزندانشان باشند؛ آنان كسانى هستند كه خدا ايمان را بر صفحه دلهايشان نوشته وبا روحى از ناحيه خودش آنها را تقويت فرموده، وآنها را در باغهايى از بهشت وارد مى كند كه نهرها از زير درختانش جارى است، جاودانه در آن مى مانند؛ خدا از آنها خشنود است، وآنان نيز از خدا خشنودند؛ آنها «حزب الله» اند؛ بدانيد «حزب الله» پيروز ورستگارانند.

د. منظور از روح الهى چيست كه خداوند با آن مؤمن را تأييد مى كند؟ اقوال مختلفى ذكر شده: 1. جبرئيل. 2. قرآن. 3. حجت وبرهان. 4. فرشته بزرگ خدا به نام روح. همه اين وجوه ضعيف است، زيرا از جهت لفظ هيچ شاهدى ندارد.

روح، عبارت است از مبدأ حيات كه قدرت وشعور از آن ناشى مى شود، بنا بر اين اگر عبارت وايّدهم بروح منه را بر ظاهرش باقى بگذاريم، اين معنا را افاده مى كند كه در مؤمنان به جز روح بشريت كه در مؤمن وكافر هست، روحى ديگر وجود دارد كه از آن حياتى ديگر ناشى مى شود وقدرت وشعورى جديد مى آورد. دو آيه شريفه زير به همين معنا اشاره كرده است: او من كان ميتا فاحييناه وجعلنا له نورا يمشى به فى الناس (انعام، 122) و من عمل صالحا من ذكر أو أُنثى وهو مؤمن فلنحيينّه حياة طيبة.(1)

سيحلفون بالله لواستطعنا (توبه، 42) و اتخذوا ايمانهم جنّة فصدّوا عن سبيل الله.(1)

4. سوگند دروغ ياد كردن عمل هميشگى منافقان است. «يحلفون» فعل مضارع است ودلالت بر دوام دارد.(2)

5. نشانه اصلى حزب الله وحزب شيطان

در دو آيه از قرآن مجيد اشاره به «حزب الله» شده (آيه مورد بحث وآيه 56 سوره مائده) ودر يك آيه اشاره به «حزب شيطان»، در هر دو مورد كه از حزب خدا سخن مى گويد، روى مسئله حب فى الله وبغض فى الله وولايت اولياى حق تكيه كرده است. در آيه سوره مائده بعد از بيان مسئله «ولايت» وحكم به وجوب اطاعت خدا واطاعت رسول وآن كس كه در حال نماز زكات پرداخته (امير مؤمنان على (علیه السلام) مى فرمايد: ومن يتول الله ورسوله والذين ءامنوا فان حزب الله هم الغالبون.

در آيات مورد بحث نيز روى قطع رابطه دوستى از دشمنان خدا تكيه مى كند، بنا بر اين خط حزب الله همان خط ولايت وبريدن از غير خدا وپيامبر واوصياى اوست. در مقابل به هنگام توصيف «حزب شيطان» كه در آيات قبل در همين سوره به آن اشاره شده، بارزترين نشانه هاى آنها را همان نفاق ودشمنى با حق وفراموشى ياد خدا ودروغ ونيرنگ مى شمرد.

قابل توجه اين است كه در يك مورد مى گويد: فان حزب الله هم الغالبون ودر مورد ديگر مى فرمايد: ألا أن حزب الله هم المفلحون وبا توجه به اينكه «فلاح» نيز همراه با پيروزى وغلبه بر دشمن است، هر دو آيه به يك معنا باز مى گردد، با اين قيد كه «فلاح ورستگارى» مفهومى عميق تر از مفهوم «غلبه وپيروزى» دارد، زيرا وصول به هدف را نيز مشخص مى كند، وبر عكس، حزب شيطان را به زيانكارى وشكست وناكامى در برنامه ها وباز ماندن از مقصد توصيف مى نمايد.(3)

6. بعضى از مفسران گفته اند: علت اينكه تعبير به «اذلّين» آورد، اين است كه به طور كلى ذلت يكى از دو متخاصم به مقدار عزّت طرف ديگر است ووقتى يك طرف متخاصم خداى

ص: 113

عزّ وجلّ است كه همه عزّتها از اوست، قهرا براى طرف ديگر كه دشمن اوست نمى ماند مگر ذلت وبس.(1)

7. تفاوت مؤمن با كافر در گرفتارى ذلّت آن است كه مؤمنان گاهى ذلت ظاهرى وشكست نصيبشان مى شود؛ مانند لقد نصركم الله ببدر وأنتم اذلّة (آل عمران، 123) واين ذلت با نصرت الهى برطرف مى گردد؛ اما عزّت آنها هميشه به جهت ايمان محفوظ است: وللّه العزّة ولرسوله وللمؤمنين، اما كفار ومنافقان هميشه در ذلّت وخوارى هستند: اولئك فى الاذلّين.(2)

8. پيروزى رسولان الهى بر دشمنان، امرى قطعى ومسلم است. تعبير به «كتب» وجمله «لأغلبنّ» با لام تأكيد ونون تأكيد ثقليه، نشانه مؤكد بودن اين پيروزى است وپيروزى انبيا به دو صورت تحقق پذيرفته است: الف) هلاكت اقوام متجاوز مانند قوم نوح وهود وصالح كه گرفتار طوفان وصاعقه وصيحه شدند. ب) پيروزى منطقى كه منطق ومكتب انبيا هم اكنون در جهان وجود دارد واين نور الهى خاموش نمى شود. نظير آيه كتب الله لأغلبن آيه 171 تا 173 سوره صافات است: ولقد سبقت كلمتنا لعبادنا المرسلين * انّهم لهم المنصورون * وانّ جندنا لهم الغالبون.

9. نيرومندى وشكست ناپذيرى خداوند، تضمين كننده پيروزى پيامبران بر دشمنان آنهاست: كتب الله... ان الله قوى عزيز.(3)

10. كسى كه واقعا ايمان به خدا وپيامبر وقيامت داشته باشد، ممكن نيست با دشمنان خدا دوستى كند، هر چند همه انگيزه هاى دوستى در آنان وجود داشته باشد؛ مثل اينكه پدر يا پسر يا برادرش باشد، زيرا اين چنين دوستى با ايمان به خدا منافات دارد.(4)

11. سرنوشت مخالفان خدا وپيامبر

در آيه 20 مجادله ميفرمايد كسانى كه با خداوند وپيامبر مخالفت كنند در ذلت هستند: إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولئِكَ فِى الْأَذَلِّينَ (المجادلة، 20)

ص: 114

در آيه 63 توبه ذلت آنها را بيان ميكند كه خلود در جهنم است: أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ يُحَادِدِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدا فِيهَا ذلِكَ الْخِزْىُ الْعَظِيمُ (التوبة، 63)

12. پيروزى پيامبران وپيروان آنها

نظير آيه 21 مجادله: كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِى إِنَّ اللَّهَ قَوِىٌّ عَزِيزٌ (المجادلة، 21)

آيات ذيل است: ولَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِينَ * إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ * وَإِنَّ جُنْدَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ (الصافات، 173)

إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ (غافر، 51)

13. در آيه 23 توبه ميفرمايد پدران وبرادران خود را دوست خود نگيريد در صورتى كه كافر باشند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَتَّخِذُوا آبَاءَكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الاْءِيمَانِ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ

14. در آيه 22 مجادله كسانى كه اين دستور را امتثال كردند بعنوان حزب الله معرفى ميكند: أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

در يك دل دو محبّت متضاد نمى گنجد وآنها كه دم از هر دو مى زنند يا ضعيف الايمان اند ويا منافق. قرآن كريم در جاى ديگر مى فرمايد: ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه.(1)

15. افراد مورد علاقه انسان تنها اين چهار گروه نيستند كه در آيه ذكر شده اند؛ ولى اين افراد نزديك ترين افراد انسان اند وبا توجه به آنها حال بقيه نيز روشن مى شود، از اين رو در آيه مورد بحث سخنى از همسران واموال وتجارت وخانه هاى مورد علاقه به ميان نيامده، در حالى كه در آيه 24 سوره توبه همه اينها مورد توجه قرار گرفته است: قل ان كان اباؤكم وابناؤكم واخوانكم وازواجكم وعشيرتكم واموال اقترفتموها وتجارة تخشون كسادها ومساكن ترضونها احب اليكم من الله ورسوله وجهاد فى سبيله فتربصوا حتى يأتى الله بامره.(2)

16. هر انسانى در برابر نعمتهاى مادى يكى از چهار حالت را دارد:

1. برخى به نعمتهاى مادى علاقه قلبى نشان نمى دهند؛ به چنين صفتى زهد وبه چنين

ص: 115

شخصى زاهد مى گويند: لكى لا تأسوا على مافاتكم ولا تفرحوا بما اتاكم. (حديد، 23)

2. برخى در برابر داشتن نعمتهاى مادى ونداشتن آن حال يكسان دارند؛ به چنين صفتى رضا وبه چنين شخصى راضى مى گويند. اين گونه افراد اگر در برابر تمام مقدرات الهى راضى باشند، خداوند نيز از آنها راضى است: رضى الله عنهم ورضوا عنه أولئك حزب الله. (مجادله، 22)

3. برخى اگر نعمت مادى به آنها اقبال كند، خوشحال مى شوند واگر اقبال نكند ناراحت نيستند؛ به چنين صفتى قناعت وبه چنين شخصى قانع مى گويند: وأطعِموا القانع والمعترّ. (حج، 36)

4. برخى اگر نعمتهاى مادى به آنها روى آورد، شادمان مى گردند واگر نعمتهاى مادى براى آنها حاصل نشود ناراحت مى شوند؛ به چنين صفتى حرص وبه چنين شخصى حريص مى گويند. قرآن كريم يهوديان را حريص ترين انسان به زندگى دنيا مى داند: ولتجدنّهم أحرص النّاس على حياة. (بقره، 96)

ص: 116

شأن نزول

هنگامى كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به مدينه هجرت كرد، سه گروه از يهود بنى نضير وبنى قريضه وبنى قينقاع با پيامبر تعهد بستند كه پيامبر متعرض آنها نشود مشروط بر اينكه آنان نيز با مشركان هم دست نشوند، ليكن هنگامى كه در جنگ احد برخى از مسلمانان فرار كردند، اينها جرأت پيدا كردند وبا ساير قبايل يهود متّحد شدند وبا مشركان بر قتل پيامبر عهد بستند ودو نفر از مسلمانان را كشتند. پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى مطالبه ديه دو مقتول نزد آنان رفت، در اين هنگام آنان تصميم بر قتل پيامبر گرفتند، از اين رو شخصى را به نام عمرو بن حجاش پشت بام فرستادند تا دو سنگ بزرگ بر سر پيامبر خدا بيفكند! خداوند پيامبر را از حيله آنان آگاه ساخت، از اين رو پيامبر به مدينه تشريف آوردند وبه مسلمانان دستور جنگ با اين پيمان شكنان را صادر كردند.

هنگامى كه آنان باخبر شدند، به قلعه هاى محكم خود پناه بردند. حضرت دستور داد نخل ها ومزارع آنان را بسوزانند؛ اين عمل باعث شد كه آنان اعتراض كنند وگفتند: اى محمد! تو پيوسته از اين كار نهى مى كردى، آيه پنجم اين سوره نازل شد كه اين يك دستور خاص الهى است وسوزاندن درختان يا به اين جهت بوده كه آنها از خانه هاى خود بيرون بيايند وپيكار وجنگ رو در رو صورت بگيرد، يا اينكه نخلها مزاحم پيشرفت سريع ارتش اسلام بوده است.(1)

ج. مقصود از آيه لولا ان كتب الله عليهم الجلاء... آن است كه اگر اين آوارگى براى يهوديان مقدر نشده بود، عذاب ديگرى كه همان قتل واسارت به دست مسلمانان است بر سر آنان فرود مى آمد واى بسا اين آوارگى براى آنان دردناك تر بود، زيرا هرگاه به ياد آن خانه وباغهاى خود مى افتادند، شكنجه روحى مى شدند.

د. «شاقوا» از ريشه «شقاق» در اصل به معناى شكاف وجدايى ميان دو چيز است واز آنجا كه هميشه دشمن در طرف مقابل قرار مى گيرد وخود را جدا مى سازد، به عمل او «شقاق» مى گويند نظير آيه ومن يشاقّ الله... با تفاوت اندكى در سوره انفال بعد از داستان جنگ بدر وشكست مشركان آمده است: ذلك بانّهم شاقوا الله ورسوله ومن يشاقق الله ورسوله فانّ اللّه شديد العقاب.(1)

ه -. «لينة» از ريشه «لون» به نوعى عالى از درخت خرما مى گويند وبرخى آن را از ماده «لين» به معناى نرمى به نوعى از درخت خرما تفسير كرده اند كه شاخه هايى نرم وميوه اى نرم ولذيذ دارد.(2)

به مازاد ناقص؛ مثلاً يك فرش دوازده مترى براى اتاق پانزده مترى ناقص است، ولى عيب دار نيست، اما عيب آن است كه همان مقدارى كه دارد فاسد وپوسيده است. پس، نقص غير از عيب است، خداوند كه منزه از هر عيب ونقص است؛ يعنى هر آنچه را بايد داشته باشد دارد وهر آنچه را كه دارد بى عيب است، هيچ كمالى فرض نمى شود كه حق تعالى فاقد آن كمال باشد وهيچ عيبى هم در محدوده كمالهايى كه حضرت حق دارد وجود ندارد.

3. تقديم مفعول «للّه» بر فاعل ما فى السموات وما فى الارض مفيد اختصاص است. افزون بر اين «لام» براى حصر نيست براى اختصاص است؛ يعنى آنچه در نظام هستى است، تنها خداوند را تسبيح مى گويند وتسبيح آنان خالصانه است.

4. نظير آيه 2 حشر:... فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِى قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِى الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِى الْأَبْصَارِ

آيه 26 نحل است: قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَى اللَّهُ بُنْيَانَهُمْ مِنَ الْقَوَاعِدِ فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَشْعُرُونَ

5. همان گونه كه در پرتو تقوا رزق انسان بدون گمان مى رسد: من يتق الله يجعل له مخرجا ويرزقه من حيث لا يحتسب (طلاق، 3)، در صورتى كه انسان مرتكب ظلم وستم شود، عقوبت الهى نيز بدون گمان به انسان مى رسد: فاتاهم الله من حيث لم يحتسبوا.

6. خداوند ستمگران را به انواع مختلفى عقوبت كرده وخواهد كرد:

الف) قوم عاد به وسيله باد سخت: واما عاد فاهلكوا بريحٍ صرصرٍ عاتيةٍ. (حاقّه، 6)

ب) قوم ثمود به وسيله صاعقه: فان أعرضوا فقل أنذرتكم صاعقة مثل صاعقة عادوثمود.

ج) لشكر ابرهه به وسيله پرنده: وأرسل عليم طيرا ابابيل * ترميهم بحجارة من سجّيل * فجعلهم كعصف مأكول.

د) قوم لوط به وسيله سنگهاى آسمانى: وامطرنا عليها حجارة من سجّيل منضود. (هود، 82)

ه -) فرعونيان به وسيله آب: فاغرقناهم فى اليمّ. (اعراف، 136)

و) يهوديان به وسيله ترس: وقذف فى قلوبهم الرُّعب يخربون بيوتهم بايديهم.

ص: 120

7. پيروزى مسلمانان كار خداوند است. خداوند بيرون ساختن يهوديان را از شهرشان به خود اسناد داد: هو الّذى أخرج الّذين كفروا من اهل الكتاب نظير اين آيه كه خداوند كار را به خود نسبت داد. در جاى ديگر نيز بيان شده است: فلم تقتلوهم ولكن الله قتلهم (انفال، 17) با اينكه در ظاهر، مجاهدان جنگيدند؛ اما در اين آيه فعل از آنان سلب شد وبه خداوند اسناد يافت.

8. همان گونه كه بيعت با پيامبر بيعت با خداوند واطاعت از پيامبر اطاعت از اوست: الّذين يبايعونك انّما يبايعون الله (فتح، 10) و من يطع الرسول فقد اطاع الله (نساء، 80)، مقابله با پيامبر نيز مقابله با خداوند است: ذلك بانّهم شاقّوا اللّه ورسوله ومن يشاق الله فانّ اللّه شديد العقاب ودر اين آيه شريفه قياس مصطلح منطقى وجود دارد: يهوديان با خداوند مقابله كردند (مقدمه اول)، هر كس با خدا مقابله كند نابود مى شود (مقدمه دوم)، يهوديان نابود مى شوند (نتيجه).

9. نظير آيات 3 و 4 حشر: ولَوْ لاَ أَنْ كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاَءَ لَعَذَّبَهُمْ فِى الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِى الاْخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ * ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ يُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ

آيات ذيل است: إِذْ يُوحِى رَبُّكَ إِلَى الْمَلاَئِكَةِ أَنِّى مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا سَأُلْقِى فِى قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ * ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ يُشَاقِقِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ (الأنفال، 12 و 13)

10. يكى از عوامل پيروزى مسلمانان، ترس ووحشتى است كه خداوند در دل كفار مى افكند تا آنجا كه با دست خود خانه هاى خود را تخريب مى كنند: وقذف فى قلوبهم الرعب. نظير اين معنا در باره يهوديان بنى قريضه در جنگ احزاب ونيز كفار در جنگ بدر وجنگ احد بيان شده است: وقذف فى قلوبهم الرعب فريقا تقتلون وتأسرون فريقا (احزاب، 26) و سألقى فى قلوب الذين كفروا الرعب (انفال، 12) و سنلقى فى قلوب الذين كفروا الرعب بما اشركوا بالله (آل عمران، 151). پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نيز مى فرمايد:

«نُصرتُ بالرُعب مسيرة شهرٍ».(1)

11. «اعتبروا» از ريشه «اعتبار» در اصل از عبور گرفته شده كه به معناى گذشتن از چيزى

ص: 121

است به سوى چيز ديگر، از اين رو به قطرات اشك كه از چشم عبور مى كند، «عبرة» گفته مى شود، وعبارت را از اين لحاظ عبارت گويند كه مفاهيم را از فردى به فرد ديگر منتقل مى كند واطلاق تعبير خواب بر تفسير محتواى آن، بدين جهت است كه انسان از ظاهر به باطن آن منتقل مى شود وبه همين مناسبت به حوادثى كه به انسان پند مى دهد، عبرت مى گويند، زيرا انسان را به يك سلسله تعاليم كلّى راهنمايى مى كند.(1)

12. علت شكست يهوديان، اعتماد آنان به دژهاى محكم بود، بنا بر اين عبرت گرفتن از اين ماجرا به اين است كه انسان نبايد به هيچ عاملى جز فضل ورحمت الهى اعتماد كند؛ عالم به علم خود وزاهد به زهدش نبايد اعتماد كند.(2)

13. در آغاز آيه دشمنى با خدا وپيامبر مطرح مى شود ودر ذيل تنها سخن از دشمنى باخداست اشاره به اينكه دشمنى با رسول اكرم نيز با دشمنى خدا يكى است واز هم جدا نيست.(3)

14. ترس گاهى نعمت است وگاهى نقمت، خداوند اگر ترس خود را در دل كسى قرار داد، رحمت ونعمت است واگر ترس ديگرى را در قلب انسان القا كرد عذاب است، از اين رو در باره موحدان مى فرمايد: آنان تنها از خدا مى ترسند: انّما يخشى الله من عباده العلماء ودر باره يهوديان مى فرمايد: وقذف فى قلوبهم الرعب (حشر، 2) ودر باره منافقان مى فرمايد: آنان از مسلمانان بيشتر از خدا مى ترسند: لأنتم أشدّ رهبةً فى صدورهم من الله. (حشر، 13)

15. فاعتبروا يا أولى الأبصار منظور از أولى الابصار كه عبرت مى گيرند دانشمندان هستند، زيرا وقتى قرآن داستان نابودى فرعونيان را بيان مى كند مى فرمايد: فاخذه الله نكال الاخرة والاولى * انّ فى ذلك لعبرةً لمن يخشى (نازعات، 26)، كسانى كه اهل خشيت اند عبرت مى گيرند ودر آيه ديگر دانشمندان را اهل خشيت مى داند: انّما يخشى الله من عباده العلموء (فاطر، 28). از ضميمه شدن اين سه آيه به يكديگر روشن مى شود كه دانشمندان اهل

ص: 122

خشيت از خدا، از حوادث دردناك ستمگران پند مى آموزند وعبرت مى گيرند.

16. «مشاقّه» يعنى يهوديان ميان خود ودين شكاف وشقاقى ايجاد كردند كه خودشان در يك شق ودين در شق ديگر قرار گرفت، چنان كه «محادّه» به همين معناست: انّ الّذين يحادّون الله ورسوله (مجادله، 5)، آنان كه محادّه مى كنند؛ يعنى حدّشان را از حدّ دين خدا جدا مى كنند خود را در يك حدّ واسلام را در حدّ ديگر مى بينند.

17. جمله فانّ اللّه شديد العقاب جمله انشايى است؛ نه اخبارى ودر انشا صدق وكذب معنا ندارد، از اين رو خلف وعيد مانعى ندارد؛ يعنى اگر خداوند تهديد به عقاب كرد وبعد عقوبت نكرد، كذب نيست.

18. تعبير به «شديد العقاب» هيچ منافاتى با «ارحم الراحمين» بودن خداوند ندارد، زيرا آنجا كه جاى عفو ورحمت است «ارحم الراحمين» است وآنجا كه جاى عقوبت است، «اشدّ المعاقبين» است چنان كه در دعاى افتتاح مى خوانيم:

«و أيْقنت أنّك أرحم الراحمين فى موضع العفو والرحمة وأشدّ المعاقبين فى موضع النكال والنقمة».(1)

19. آوردن اسم ظاهر «فاسقين» در جمله وليخزى الفاسقين به جاى ضمير «و ليخزيهم» دلالت بر علّت حكم دارد؛ يعنى جهت رسوايى فسق ومعصيت آنان بود.(2)

20. «خزى» به معناى رسوايى است؛ خداوند دشمنان اسلام را در دنيا وآخرت رسوا مى كند كه يكى از بدترين عذابهاى روحى است:

رسوايى در دنيا (شكست در جنگها)؛ وليخزى الفاسقين، رسوايى در آخرت (ورود در آتش جهنم): ربّنا انّك من تدخل النار فقد أخزيته. (آل عمران، 192)

ص: 123

شده اند، رستگارانند. * (همچنين) كسانى كه بعد از آنها [- بعد از مهاجران وانصار] آمدند ومى گويند: «پروردگارا! ما وبرادرانمان را كه در ايمان بر ما پيشى گرفتند بيامرز، ودر دلهايمان حسد وكينه اى نسبت به مؤمنان قرار مده. پروردگارا، تو مهربان ورحيمى.»

شأن نزول

بعد از بيرون رفتن يهود بنى نضير از مدينه، باغها وزمينهاى كشاورزى وخانه هايى از آنان باقى ماند. جمعى از سران مسلمين خدمت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) آمدند وگفتند: يك چهارم آن را برگير وبقيه را به ما واگذار كن تا در ميان خود تقسيم كنيم. آيات فوق نازل شد وبا صراحت بيان كرد: چون براى اين غنايم جنگى نشده، ومسلمانان زحمتى نكشيده اند، تمام آن به پيامبر اكرم (رئيس حكومت اسلامى) تعلق دارد واو هر گونه صلاح بداند ميان نيازمندان تقسيم مى كند.(1)

شأن نزول آيه 9: پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به هنگام پيروزى بر يهود بنى نضير، به انصار فرمود: اگر تمايل داريد، اموال وخانه هاى خود را با مهاجران تقسيم كنيد ودر اين غنايم با آنها شريك شويد واگر مى خواهيد اموال وخانه هايتان از شما باشد واز اين غنايم چيزى به شما داده نشود. انصار گفتند: اموال وخانه هاى خود را تقسيم مى كنيم وچشم داشتى به غنايم نيز نداريم ومهاجران را بر خود مقدم مى داريم، آيه شريفه... ويؤثرون على أنفسهم در اينجا نازل شد.

در حديث ديگرى آمده است: شخصى خدمت پيامبر آمد واظهار گرسنگى كرد. حضرت على (علیه السلام) او را به منزل برد وبا اينكه غذاى اندكى جز براى كودكان نداشت، غذا را جلوى مهمان آوردند وچراغ را خاموش كردند تا مهمان متوجه نشود كه غذا نمى خورند وشب گرسنه خوابيدند. صبح كه شد، پيامبر (صلی الله علیه و آله) ايثارگرى آنان را ستايش وآيه شريفه را تلاوت كرد.(2)

ص: 125

بهره اى از آن داشته باشند، وجهت اينكه دولت را دولت گويند آن است كه اين اختيارات وامكانات دست به دست مى شود وتداول مى گردد وقرآن كريم مى فرمايد: تلك الايام نداولها بين الناس (آل عمران، 140)؛ يعنى روزها (ى پيروزى وشكست) را مى گردانيم روزى به سود گروهى است وروزى به سود گروه ديگر.

7. تمام دستورات پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) (اوامر ونواهى) بايد امتثال شود. از وجوب امتثال، عصمت آن بزرگوار استفاده مى شود: ما اتاكم الرسول فخذوه...، زيرا پيامبر از خود سخن نمى گويد، چنان كه قرآن مى فرمايد: وانزلنا اليك الذكر لتبيّن للناس ما نزل اليهم.(1)

8. يكى از بهترين كارها، كمك خالصانه به نيازمندان است وانصار علاوه بر كمك مالى به مهاجران، مساعدت دينى هم كردند؛ يعنى جوّى را به وجود آوردند كه آنها بتوانند عمل صالح انجام دهند، زيرا منظور از «تبوّئ ايمان» رفع نواقص ايمان از حيث عمل است؛ يعنى محيط زندگى را طورى آماده پذيرايى براى مهاجران نمودند كه بتوانند در سايه ايمان، اعمال شايسته را انجام دهند.(2)

9. كمك به فقير امرى عاطفى است، چون انسان وقتى فقير را مى بيند رنج مى برد وبراى برطرف كردن رنج درونى خود به او كمك مى كند در حالى كه فقر را از بين بردن واشتغال وكار را براى او ايجاد كردن وظيفه است. مسئولان نظام گرچه موظفند به فقرا كمك كنند؛ اما وظيفه مهم تر آن است كه فقر را از بين ببرند.

شيوه كمك به فقرا نبايد از روى ترحم باشد ونبايد جنس كم ارزش را به او داد، اصل اين است كه انسان اگر چيزى به فقير مى دهد بايد در حدّ متوسط زندگى خودش باشد. خداوند در قرآن در باره كفّاره قسم مى فرمايد: فكفارته اطعام عشرة مساكين من اوسط ما تطعمون اهليكم (مائده، 90). اين دستور منحصر به كفاره قسم نيست، چون نه مورد مخصّص است ونه شاهدى بر تخصيص هست.

10. نوع مفسران جمله للفقراء المهاجرين را بدل براى ذى القربى يا «يتامى» يا «مساكين» مى دانند؛ اما مرحوم علامه طباطبايى اين جمله را بيان مصرف «للّه» دانسته اند و «للّه»

ص: 128

را به فى سبيل الله معنا كرده اند، بنا بر اين جمله للفقراء المهاجرين بيان براى فى سبيل الله است. اثبات فرمايش مرحوم علامه از نظر فقهى كار آسانى نيست، زيرا «للّه» كه در باب انفال وخمس ذكر شده غير از فى سبيل الله است كه در باب زكات مطرح شده است. در باب زكات فى سبيل الله يكى از مصارف هشت گانه است واين جهت يكى از هشت سهم را مى برد، اما كلمه «للّه» كه در انفال وخمس ذكر شده: يسئلونك عن الانفال قل الانفال للّه والرّسول و واعلموا انما غنمتم من شىء فانّ للّه خمسه در انفال وخمس هر چه مال خداست به پيامبر مى رسد، پيامبر دو سهم مى برد. اين غير از فى سبيل الله باب زكات است كه پيامبر هيچ سهم نمى برد فقط متولّى تقسيم است.

11. عده اى از مفسران اهل سنت به آيه 9 استدلال كرده اند كه اين آيه سه گروه را بيان مى كند: 1) مهاجران. 2) انصار. 3) كسانى كه بعد از اينها آمدند وشامل ما نيز مى شود كه نه جزو انصار هستيم نه مهاجرين: والّذين جاءوا من بعدهم، تكليف ما را هم اين آيه مشخص كرد. يكى از تكاليف ما اين است كه براى خود وبراى برادران خود كه در ايمان وعمل سبقت گرفته اند، طلب مغفرت كنيم؛ يعنى لازم است براى مهاجر وانصار تنها طلب مغفرت كنيم؛ نه اينكه آنها را سبّ كنيم. پاسخ اين است كه: آيات سوره مباركه توبه مردم را به پنج گروه تقسيم مى كند:

الف. السابقون الأولون من المهاجرين. ب. والانصار. ج. والّذين اتبعوهم باحسان. د. منافقين: وممن حولكم من الاعراب منافقون ومن اهل المدينة مردوا على النفاق لا تعلمهم نحن نعلمهم سنعذبهم مرّتين. ه -. وءاخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملاً صالحا وءاخر سيّئا عسى الله أن يتوب عليهم.

به تعبير ديگر اگر در قرآن فقط آيات سوره حشر بود، مردم سه گروه بودند؛ ولى از آيات سوره توبه استفاده مى شود كه كسانى كه در صدر اسلام بودند وهم چنين كسانى كه بعدها به آنان ملحق شدند پنج گروه هستند. اين چنين نيست كه همه كسانى كه جزو مهاجران يا انصار بودند خوب بودند، اگر عده اى منافق در ميان مهاجر وانصار بودند ما بايد از آنها تبرى بجوييم، بنا بر اين آيه مردوا على النفاق مخصّص آيه ويحبون من هاجر اليهم مى شود ونمى توان گفت هر كس پيامبر را زيارت كرده وجزو اصحاب بوده انسان وارسته اى است؛

ص: 129

بلكه عده اى به نفاق گرايش پيدا كردند، افزون بر اين در روايات آمده است:

«ارتد الناس بعد النبى إلا ثلاث...» كه منظور ارتداد از ولايت است.

12. قرآن كريم در برخى از آيات، خطاب به مؤمنان پس از دستور به تقوا مى فرمايد: همراه با راستگويان باشيد: يا أيّها الّذين ءامنوا اتّقوا الله وكونوا مع الصادقين (توبه، 119). در اين كه صادقان چه ويژگيهايى دارند، قرآن كريم در آيات ديگر بيان كرده است:

الف. ايمان به خدا وپيامبر، جهاد به مال وجان در راه خدا: انّما المؤمنون الّذين ءامنوا بالله ورسوله ثم لم يرتابوا وجاهدوا بأموالهم وأنفسهم فى سبيل الله أولئك هم الصادقون. (حجرات، 15)

ب. هجرت در راه خدا، يارى دين خدا وپيامبر (صلی الله علیه و آله): للفقراء المهاجرين الّذين أخرجوا من ديارهم وأموالهم يبتغون فضلاً من الله ورضوانا وينصرون الله ورسوله أولئك هم الصادقون. (حشر، 8)

ج. ايمان به خدا وقيامت وفرشتگان وكتب آسمانى وپيامبران، انفاق به مستمندان، بر پا داشتن نماز، پرداخت زكات، وفاى به عهد وصبر در شدائد: ولكن البرّ من ءامن باللّه واليوم الاخر والملائكة والكتاب والنبيين واتى المال على حبّه ذوى القربى واليتامى والمساكين وابن السبيل والسائلين وفى الرّقاب وأقام الصلوة واتى الزّكوة والموفون بعهدهم اذا عاهدوا والصابرين فى البأساء والضّرّاء وحين البأس أولئك الّذين صدقوا وأولئك هم المتّقون. (بقره، 177)

13. يكى از عوامل فلاح وسعادت، پرداخت زكات است، زيرا حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد:

«من ادّى زكاة ماله فقد وقى شحّ نفسه»(1) وقرآن كريم مى فرمايد: هر كس شح خويش را نگه دارى كند، به سعادت مى رسد: ومن يوق شح نفسه فأولئك هم المفلحون، بنا بر اين پرداخت كننده زكات از سعادتمندان است.

14.

قال الصادق (علیه السلام): الشّح اشدّ من البخل؛ ان البخيل يبخل بما فى يده والشحيح يشحّ بما فى ايدى الناس وعلى ما فى يده حتى لا يرى شيئاً فى ايدى الناس...» امام صادق (علیه السلام) فرمود: شحّ شديدتر از بخل است، زيراكسى كه بخيل است به آنچه در دست خود دارد بخل مى ورزد

ص: 130

ولكن شحيح بخل مى ورزد به آنچه در دست خود دارد وآنچه در دست مردم است ومى خواهد چيزى در دست مردم نباشد.(1)

15. اخلاص وجهاد در راه خداوند به طور مستمر ودائمى نشانه صداقت انسان است. «يبتغون» و «ينصرون» فعل مضارع است ودلالت بر دوام دارد.

16. برطرف ساختن نياز افراد به وسيله مال وثروت، نشانه دوستى واقعى است وانصار واقعا به مهاجران علاقه مند بودند؛ زيرا اين ايثارگرى وفداكارى را به طور مستمر انجام مى دادند. فعل مضارع «يحبون» و «يؤثرون» دلالت بر دوام دارد.

17. جمع بين آيه شريفه ويؤثرون على انفسهم ولو كان بهم خصاصة با آيات ولا تجعل يدك مغلولة الى عنقك ولا تبسطها كل البسط فتقعد ملوما محسورا و الّذين اذا انفقوا لم يسرفوا ولم يقتروا وكان بين ذلك قواما چگونه است ؟

اين دو آيه كه در باره اعتدال در انفاق وارد شده، مربوط به عموم مسلمانان ودر شرايط عادى است كه بايد در انفاق خود ميانه روى واعتدال را رعايت كنند؛ اما آيه ويؤثرون... مربوط به گروه خاصى از مردم مانند معصومان يا اصحاب فداكار پيامبر (صلی الله علیه و آله) وامام معصوم (عليهم السلام) است كه در شرايط خاص بايد ايثارگرى داشته باشند، چنان كه انصار به دليل شرايط خاص مهاجران، ايثارگرى وفداكارى نمودند.

18. مردم نسبت به داشتن دنيا وآخرت ونداشتن آن چهار گروهند:

الف. گروهى هم دنيا دارند وهم آخرت: ومنهم من يقول ربّنا ءاتنا فى الدّنيا حسنة وفى الاخرة حسنة وقنا عذاب النّار. (بقره، 201)

ب. گروهى نه دنيا دارند ونه آخرت: ومن النّاس من يعبد الله على حرف فإن اصابه خير اطمأنّ وان اصابته فتنة انقلب على وجهه خسر الدّنيا والاخرة ذلك هو الخسران المبين (حج، 11). قال الامام (علیه السلام):

«فإنّ فى النّاس من خسر الدّنيا والاخرة ويترك الدّنيا للدّنيا ويرى أنّ لذّة الرّياسة الباطلة أفضل من لذّة الأموال والنّعم المباحة المحلّلة فيترك ذلك أجمع طلبا للرياسة الباطلة».(2)

ص: 131

ج. گروهى فقط آخرت دارند: ويؤثرون على أنفسهم ولو كان بهم خصاصة. (حشر، 9)

د. گروهى فقط دنيا دارند ودر آخرت هيچ نصيب وبهره اى ندارند: فمن النّاس من يقول ربّنا ءاتنا فى الدّنيا وماله فى الاخرة من خلاق. (بقره، 200)

19. از نظر قرآن انفاق در راه خداوند آثار وبركاتى را به همراه دارد كه به نمونه اى از آن اشاره مى شود:

1. انفاق مانع هلاكت جامعه است: وانفقوا فى سبيل الله ولا تلقوا بأيديكم الى التّهلكة. (بقره، 195)

2. انفاق مايه فزونى است: ما انفقتم من شىء فهو يخلفه. (سبأ، 39)

3. انفاق موجب تثبيت موقعيت خويش مى شود: مثل الّذين ينفقون أموالهم ابتغاء مرضات الله وتثبيتا من أنفسهم. (بقره، 265)

4. انفاق راه رسيدن به رستگارى است: ومن يوق شحّ نفسه فأولئك هم المفلحون. (حشر، 9)

5. انفاق به سود انسان است: ما تنفقوا من خير فلأنفسكم. (بقره، 272)

ص: 132

مى دهد كه به وعده خود عمل نكردند. در آيه 13 به تشريح علت اين شكست اشاره مى كند كه ترس منافقان از شما مؤمنان بيش از ترس از خداوند است واين به دليل نادانى آنهاست.

در آيه 14 به بيان نشانه روشنى از اين ترس درونى منافقان پرداخته مى فرمايد: آنان هرگز با شما به صورت دسته جمعى جز در دژهاى محكم يا از پشت ديوارها نمى جنگيدند واز رويارويى با شما وحشت دارند، البته درگيرى ميان خودشان شديد است (ليكن قدرت مبارزه با مؤمنان را ندارند). عامل ديگر شكست آنان اين است كه ظاهرا متحد ودر واقع دلهاى آنان پراكنده است واين به علت عدم تعقل آنهاست.

ونه به دست غير خدا از شما نمى ترسيدند.(1)

6. عامل پيروزى در جنگ، وحدت وشجاعت است. كفار ومنافقان نه وحدت دارند ونه شجاعت، بنا بر اين نمى توانند بر مسلمانان پيروز شوند؛ شجاعت ندارند، زيرا خداوند ترس از مسلمانان را در دل آنان افكنده است: وقذف فى قلوبهم الرعب و لانتم اشدّ رهبة فى صدورهم، اما وحدت ندارند به دليل اينكه قلوب آنان متشتت وپراكنده است: تحسبهم جميعا وقلوبهم شتّى.(2)

ص: 135

رحيم است. * او خدايى است كه معبودى جز او نيست، حاكم ومالك اصلى اوست، از هر عيب منزه است، به كسى ستم نمى كند، امنيت بخش است، مراقب همه چيز است، قدرتمندى شكست ناپذير كه با اراده نافذ خود هر امرى را اصلاح مى كند، وشايسته عظمت است؛ خداوند منزه است از آنچه شريك براى او قرار مى دهند! * او خداوندى است خالق، آفريننده اى بى سابقه، وصورتگرى (بى نظير)؛ براى او نام هاى نيك است؛ آنچه در آسمانها وزمين است تسبيح او مى گويند؛ واو عزيز وحكيم است.

ب. واژه «اُخوّت» به معناى مشترك بودن دو نفر در انتسابشان به يك پدر است. دو فرد از انسان كه از يك پدر به وجود آمدند برادر يكديگرند؛ اين معناى اصلى اخوت است؛ ولى در معنايش توسعه داده شده در افراد مشترك در يك عقيده ويا مشترك در صداقت نيز استعمال شده است.(1)

ج. منظور از شيطان، ابليس ومنظور از انسان آدم ابوالبشر نيست، بلكه منظور جنس شيطان وانسان است؛ يعنى شيطان هر انسانى او را به سوى كفر دعوت نموده براى اينكه دعوتش را بپذيرد، متاعهاى زندگى را در نظرش زينت داده وروگردانى از حق را با وعده هاى دورغينش در نظر وى جلوه مى دهد واو را گرفتار كفر مى سازد به گونه اى كه از كفر خود اظهار خرسندى هم مى كند تا آنكه نشانه هاى مرگ يكى پس از ديگرى فرا مى رسد آن گاه مى فهمد آرزوهايى كه شيطان در دل او افكنده سرابى بيش نبوده وفريب شيطان را خورده است آن گاه شيطان به او مى گويد من از تو بيزارم: انّى برئ منك.(2)

4. ولتنظر نفس ما قدّمت لِغدٍ تعبير به نفس (يك نفر) ممكن است در اينجا به معناى هر يك نفر بوده باشد؛ يعنى هر انسانى بايد به فكر فرداى خويش باشد وبدون آنكه از ديگران انتظار داشته باشد براى او كارى انجام دهند خود تا در اين دنياست هر چه مى تواند تلاش كند.(1)

5. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: در راه خدا انفاق كنيد، هر چند به اندازه يك من خرما يا كمتر ويا يك مشت ويا كمتر باشد واگر كسى آن را هم نيابد با سخنان پاكيزه دلهايى را شاد كند، زيرا وقتى در قيامت انسان در محضر خدا قرار مى گيرد به وى گفته مى شود: آيا به تو گوش وچشم ندادم ؟ آيا مال وفرزند نبخشيدم ؟ عرض مى كند: آرى. در اينجا خداوند مى فرمايد: پس نگاه كن ببين چه براى خود از قبل فرستاده اى وانسان چيزى را نمى يابد كه او را از آتش باز دارد.(2)

6. دستور به نظر كردن در اعمالى كه انسان انجام مى دهد وبراى قيامت آماده مى سازد غير از دستور به تقواست. همان گونه كه صنعت گر پس از ساختن صنعت خود نظرى اصلاحى به آن مى افكند كه اگر نواقصى دارد برطرف كند. انسان مؤمن نيز بعد از انجام تكاليف الهى بايد بنگرد كه اگر اعمالش نواقصى دارد، آن را ترميم كند.(3)

7. مراقبت در اعمال وظيفه شخص خاص نيست؛ بلكه همه مردم مسلمان موظفند عمل خود را اصلاح كنند. البته در ميان مؤمنان كسانى كه اين وظيفه را انجام دهند اندك؛ بلكه ناياب اند. جمله ولتنظر نفس كه كلمه نفس را به صورت نكره ومفرد آورده به همين اندك بودن اشاره دارد.(4)

8. گام اول در انحراف از خود انسان شروع مى شود: نسوا الله واصولاً انسان از نظر فطرى خداشناس است وفراموشى خدا عارضى است، زيرا نسيان در جايى استعمال مى شود كه چيزى را انسان از پيش به ياد داشته باشد بعدا فراموش كند. جمله لا تكونوا كالّذين نسوا الله نمى فرمايد خدا را فراموش نكنيد، بلكه مى فرمايد: مانند كسانى كه خدا را فراموش كردند

ص: 139

نباشيد كه در نتيجه خداوند آنان را به خودفراموشى گرفتار ساخت. اين در حقيقت مصداقى روشن وحسى را نشان مى دهد كه مى توانند عاقبت فراموش كردن خدا را در آن ببينند.

آيه شريفه ظاهرا نظر به منافقان دارد كه در آيه 67 توبه مى فرمايد: آنها خدا را فراموش كردند: المنافقون والمنافقات بعضهم من بعض يأمرون بالمنكر وينهون عن المعروف ويقبضون ايديهم نسوا الله فنسيهم انّ المنافقين هم الفاسقون.(1)

9. بهشتيان با جهنميان در هيچ جهت برابر ومساوى نيستند؛ نه در نحوه تفكر، نه در طرز زندگى، نه در دنيا، نه در آخرت، نه در پاداش وعقوبت الهى، زيرا حذف متعلق لا يستوى دليل بر عموم است.(2)

10. منظور از آيه لو انزلنا هذا القرءان... تعظيم قرآن كريم به دليل معارف حقيقى است كه در آن وجود دارد ومعناى آيه اين است كه اگر ممكن بود قرآن به كوهى نازل شود، وما قرآن را بر كوه نازل مى كرديم، قهرا كوه با آن همه صلابت متأثر ومتلاشى مى شد، وقتى كوه در برابر قرآن چنين است، انسان سزاوارتر از آن است كه وقتى قرآن بر او تلاوت شود ويا خود آن را تلاوت كند قلبش خاشع گردد، بنا بر اين جاى تعجب است كه گروهى نه تنها متأثر نمى شوند، بلكه در مقام دشمنى ومخالفت هم بر مى آيند.(3)

11. تاثير خشيت از خدا

در آيه 21 حشر ميفرمايد اگر قرآن را بر كوه نازل كنيم به جهت ترس از خداوند فروتن ومتلاشى مى شد: لَوْ أَنْزَلْنَا هذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعا مُتَصَدِّعا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

در آيه ديگر ميفرمايد اهل ايمان به جهت ترس از خداوند به لرزه مى افتند: اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابا مُتَشَابِها مَثَانِىَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِى بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ (الزمر، 23)

12. «جبّار» از ريشه «جبر» گاهى به معناى قهر وغلبه وگاهى به معناى اصلاح است.

ص: 140

راغب در مفردات هر دو معنا را به هم آميخته مى گويد: اصل جبر اصلاح كردن چيزى با غلبه وقدرت است، اين واژه هنگامى كه در باره خداوند به كار رود، بيانگر يكى از اوصاف بزرگ اوست كه با كمال قدرت به اصلاح هر فسادى مى پردازد وهر گاه در مورد غير او به كار رود، معناى مذمت را دارد وبه كسى گفته مى شود كه مى خواهد نقصان وكمبود خود را با ادعاى مقاماتى كه شايسته آن نيست جبران كند. اين واژه ده بار در قرآن آمده كه نهُ مرتبه در باره افراد ظالم ويك مورد در باره خداوند بيان شده است.(1)

13. فكان عاقبتهما انّهما فى النار؛ عاقبت مشركان ومنافقان آتش است. جهت اينكه «عقاب» را عقوبت گفته اند چون چيزى به جز عقبه كار نيست. كفر ونفاق اول وآخرى دارد؛ اولش شيرين است وآخرش تلخ، اين جزا وكيفر، اختصاصى به آنها ندارد؛ بلكه كيفر هر انسانى است كه ظالم باشد: وذلك جزاء الظالمين.

14. آيه شريفه يا أيّها الّذين ءامنوا عليكم انفسكم لا يضركم من ضلّ اذا اهتديتم الى اللّه مرجعكم جميعا (مائده، 105) به تعبير مرحوم علامه طباطبايى به منزله شرح براى آيه شريفه ولتنظر نفس ما قدمت لغد است واين آيه به منزله متن است. ضلالت وهدايت بدون راه، فرض ندارد اگر راهى نباشد سخن از هدايت وضلالت نيست. اگر راه باشد سالك يا در راه است يا بيراهه مى رود، اگر راه هست مقصد نيز وجود دارد، زيرا ممكن نيست راهى بدون مقصد وجود داشته باشد. راه عبارت است از چيزى كه اگر سالك آن را طى كند به مقصد مى رسد. مقصد لقاى خداوند سبحان است: يا أيّها الانسان انّك كادح الى ربّك كدحا فملاقيه (انشقاق، 6). اگر انسان باتقوا بود در قيامت به مليك مقتدر مى رسد: انّ المتقين فى جنات ونهر * فى مقعد صدق عند مليكٍ مقتدر (قمر، 55) و وجوه يومئذ ناظرة. اگر انسان تقوا پيشه نكرد در قيامت با خداى اشد المعاقبين ملاقات مى كند كه قرآن مى فرمايد: إنّا من المجرمين منتقمون (سجده، 22). قرآن كريم راه را در سوره شمس مشخص كرد: ونفس وما سوّيها * فألهمها فجورها وتقواها.

15. منظور از نظر در آيه شريفه ولتنظر نفس ما قدمت لغدٍ عبارت از صاحب نظر شدن ونظريه دادن است، نظير آنچه در مقبوله عمر بن حنظله آمده من نظر فى حلالنا وحرامنا؛

ص: 141

يعنى صاحب نظر بودن؛ نه نگاه كردن؛ يعنى صاحب نظر باشيد ونظريه بدهيد وببينيد براى آينده چه كرده ايد آيا كارتان قبول شده يا نه واگر ما دقت نكرديم كه براى آينده چه فرستاده ايم بالاخره نشانمان مى دهند: يوم ينظر المرء ما قدّمت يداه. (نبأ، 40)

16. قرآن كريم گاهى به صورت امر مى فرمايد: به ياد خدا باشيد: واذكر ربّك فى نفسك تضرّعا وخيفة (اعراف، 205) وگاهى به صورت نهى مى فرمايد: خدا را فراموش نكنيد: ولا تكونوا كالّتى نسوا الله فانسيهم انفسهم.

در جاى ديگر منافقان را به عنوان كسانى كه خدا را فراموش كردند معرفى مى كند: المنافقون والمنافقات بعضهم من بعض يأمرون بالمنكر وينهون عن المعروف ويقبضون أيديهم نسوا الله فنسيهم (توبه، 68). نسيان خدا به اين معنا نيست كه خداوند آنان را فراموش كرد، بلكه به اين معناست كه خداوند آنها را به حال خودشان واگذارد وفيض خاص را از آنان قطع كرد، زيرا نسيان هم به دليل عقلى بر خداوند محال است، چون او علم محض است وعلم محض با نسيان سازگار نيست، هم به دليل نقلى كه قرآن مى فرمايد: وما كان ربّك نسيّا (مريم، 64) نكره در سياق نفى مفيد عموم است، وآنچه باعث مى شود انسان به ياد حق نباشد پيروى از شيطان است كه در صورت پيروى از شيطان وغلبه او بر انسان ياد خدا فراموش مى شود: استحوذ عليهم الشيطان فانسيهم ذكر الله.

17. آيه شريفه لو أنزلنا هذا القرءان... هم مى تواند اميدبخش ونشانه تجليل وتكريم باشد وهم نشانه توبيخ وسرزنش؛ قرآن كريم نسبت به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) اميدبخش است، قرآنى كه اگر بر كوهها نازل مى شد آنها را ناآرام مى كرد، وقتى بر پيامبر نازل مى شود او را آرام مى كند: كذلك لنثبّت به فؤادك ورتّلناه ترتيلاً (فرقان، 32)، پس اين كتاب مايه تثبيت قلب پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است.

جنبه توبيخى آيه آن است كه كتابى كه اگر بر كوهها نازل شود آنها را متلاشى مى كند، قلب عدّه اى در برابر آن هيچ واكنشى نشان نمى دهد، از اين رو مى فرمايد: انّ منها كالحجارة أو أشدّ قسوة (بقره، 74) از قرآن كريم دو كار متضاد ساخته است، از اين رو قرآن كريم براى گروهى شفاست وبراى گروهى مايه خسارت است: وننزّل من القرءان ما هو شفاء ورحمة للمؤمنين ولا يزيد الظالمين الاّ خسارا (اسراء، 82). قرآن كريم خود را مايه شفا معرفى

ص: 142

مى كند. نمى فرمايد قرآن دواست؛ بلكه مى فرمايد: قرآن شفاست، زيرا ممكن است دوا تأثير نكند، اما قرآن كريم اگر بر قلب مستعد وارد شود، تأثير مى كند، از اين رو فرموده شفاست وبراى كسانى كه به سوء اختيار خود مى خواهند به بيراهه روند وبا اين نور الهى مبارزه مى كنند، خسارت است. قرآن براى كسانى كه يريدون ليطفئوا نور الله بأفواههم هستند مايه خسارت است. (صفّ، 8)

له الاسماء الحسنى؛ خداوند هم سبّوح است هم قدوس، تفاوت اين دو نام چيست ؟

پاسخ: هر چيزى يا كامل است يا ناقص يا خير است يا شرّ يا نقص است يا كمال، آنچه به شر ونقص بر مى گردد خداوند منزه از آن است؛ يعنى خداوند منزه از جهل وعجز وبخل است، اين معناى سبّوح است.

تقسيم ديگر آن است كه آنچه كمال است؛ مانند علم وقدرت وشجاعت ومانند آن يا محدود است يا غيرمحدود. اگر محدود بود باز ذات اقدس الهى منزه از آن است؛ يعنى علم وقدرت يا محدود است يا غير محدود، خداوند منزه از علم محدود وقدرت محدود است، اينجا نوبت تقديس است. قدّوس يعنى خداوند منزه از كمالات محدود است.

ص: 143

ص: 144

كه من به آنچه پنهان يا آشكار مى سازيد از همه داناترم. وهر كس از شما چنين كارى كند، از راه راست گمراه شده است. * اگر آنها بر شما مسلّط شوند، دشمنانتان خواهند بود ودست وزبان خود را به بدى كردن نسبت به شما مى گشايند، ودوست دارند شما به كفر باز گرديد. * هرگز بستگان وفرزندانتان روز قيامت سودى به حالتان نخواهند داشت؛ خداوند ميان شما جدايى مى افكند؛ وخداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست. * براى شما سرمشق خوبى در زندگى ابراهيم وكسانى كه با او بودند وجود داشت، در آن هنگامى كه به قوم (مشرك) خود گفتند: «ما از شما وآنچه غير از خدا مى پرستيد بيزاريم؛ ما نسبت به شما كافريم؛ وميان ما وشما عداوت ودشمنى هميشگى آشكار شده است؛ تا آن زمان كه به خداى يگانه ايمان بياوريد. - جز آن سخن ابراهيم كه به پدرش [= عمويش آزر] گفت (و وعده داد) كه براى تو آمرزش طلب مى كنم، ودر عين حال در برابر خداوند براى تو مالك چيزى نيستم (و اختيارى ندارم). - پروردگارا! ما بر تو توكّل كرديم وبه سوى تو بازگشتيم، وهمه فرجامها به سوى توست. * پروردگارا! ما را مايه گمراهى كافران قرار مده، وما را ببخش، اى پروردگار ما كه تو عزيز وحكيمى.» * (آرى) براى شما در زندگى آنها اسوه حسنه (و سرمشق نيكويى) بود، براى كسانى كه اميد به خدا وروز قيامت دارند؛ وهر كس سرپيچى كند (به خويشتن ضرر زده است، زيرا) خداوند بى نياز وشايسته ستايش است. * اميد است خدا ميان شما وكسانى از مشركان كه با شما دشمنى كردند (از راه اسلام) پيوند محبت برقرار كند؛ خداوند تواناست وخداوند آمرزنده ومهربان است. * خدا شما را از نيكى كردن ورعايت عدالت نسبت به كسانى كه در امر دين با شما پيكار نكردند واز خانه وديارتان بيرون نراندند نهى نمى كند؛ چرا كه خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد. * شما را تنها از دوستى ورابطه با كسانى نهى مى كند كه در امر دين با شما پيكار كردند وشما را از خانه هايتان بيرون راندند يا به بيرون راندن شما كمك كردند وهر كس با آنان رابطه دوستى داشته باشد ظالم وستمگر است.

دوستى پنهانى برخى از مسلمانان با كفار، آرزوى دشمنان به انحراف فكرى مسلمانان، عدم سوددهى خويشان وفرزندان در قيامت، الگو بودن حضرت ابراهيم (علیه السلام) وهمراهان او براى مسلمانان، ممنوع نبودن احسان به كفارى كه با مسلمانان مقاتله نمى كنند، قطع ارتباط دوستى با كفارى كه با مسلمانان به مبارزه بر مى خيزند.

ب. لا تتخذوا عدوّى وعدوكم أولياء كلمه «عدو» به معناى دشمن است كه هم بر يك نفر اطلاق مى شود وهم بر جمع ودر آيه شريفه مقصود جمع است به قرينه اينكه فرموده: «اولياى خود نگيريد».(1)

ج. منظور از تعبير والذين معه؛ آنها كه با ابراهيم بودند، مؤمنانى است كه او را در اين راه همراهى مى كردند، هر چند اندك بودند. در تاريخ نيز آمده است كه گروهى در بابل بعد از مشاهده معجزات ابراهيم (علیه السلام) به او ايمان آوردند ودر هجرت به سوى شام او را همراهى كردند واين نشان مى دهد كه او ياران وفادارى داشته است.(2)

د. اين قسمت از آيه كفرنا بكم وبدا بيننا وبينكم العداوة برائت را به آثارش معنا مى كند وآثار برائت همين است كه سه امر محقق شود: اول مخالفت عملى با شرك آنان. دوم عداوت قلبى با ايشان. سوم استمرار اين وضع مادامى كه بر شرك خود باقى اند مگر اينكه دست از شرك برداشته به خداى واحد ايمان بياورند.(3)

ه -. جمله الاّ قول ابراهيم لابيه استثناى منقطع است وآن اينكه از آيه سوره توبه استفاده مى شود كه تبرّى جازم وقاطع ابراهيم بعد از آن زمانى بوده كه به او وعده استغفار داده وبعد از آنكه فهميد پدر عموى او دشمن خداست به طور قاطع از او تبرّى جسته فلمّا تبيّن له انّه عدو لله تبرّأ منه وآيه مورد بحث هم از همين تبرى جازم خبر مى دهد.(4)

و. منظور از جمله ولا املك لك من الله شيئا اين است كه اگر از خدا جهت پدر طلب مغفرت كردم نه چون طلب طلبكار از بدهكار خويش بود؛ بلكه منشأ آن فقر عبوديت وذلت آن در برابر عزّت اوست وخداوند يا به بنده اش ترحم دارد يا اعراض از رحمت مى كند،

ص: 147

چون احدى از خدا طلبكار ومالك چيزى نيست واو مالك هر چيزى است، چنان كه در جاى ديگر فرمود: قل فمن يملك من اللّه شيئا.(1)

(علاقه به دشمنان اسلام در پنهان) هيچ فايده اى ندارد: وانا اعلم بما اخفيتم، زيرا دوستى با آنان به جهت حفظ ارحام واولاد به قيمت عذاب دوزخ تمام مى شود.(1)

5. روز قيامت، روز جدايى انسانهاى مؤمن از كافر است: يفصل بينكم چنان كه در آيه ديگرى مى فرمايد: فاذا نفخ فى الصور فلا انساب بينهم وعلت سقوط اسباب از جمله خويشاوندى آن است كه آثار اسباب در دنيا مايه الفت وخدمت است؛ اما در قيامت رابطه ميان اسباب ومسببات از بين خواهد رفت: وتقطعت بهم الاسباب.(2)

6. سرّ اينكه از محبت كفّار به فعل ماضى تعبير شد ودّوا نه مضارع، آن است كه محبّت دشمنان براى كافر شدن مسلمانان امرى ثابت ومسجّل است؛ يعنى اگر چه بر شما غلبه هم پيدا نكنند؛ اما دوست دارند كافر شويد وضرر دنيا وآخرت به شما برسد وعزيزترين چيز را كه دين شماست از شما بگيرند تا كافر شويد.(3)

7. يكى از راههاى بسيار مؤثر در تربيت انسانها، وجود الگوهاى عملى است، از اين رو قرآن كريم در اين سوره دو بار از ابراهيم ويارانش سخن مى گويد وآنان را به عنوان اسوه والگوى عملى معرفى مى كند، چنان كه در سوره احزاب آيه 21 پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را اسوه معرفى كرده است: لقد كان لكم فى رسول الله اسوة حسنة وامام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: به وسيله عمل خود؛ نه به زبان، مردم را به حق دعوت كنيد:

«كونوا دعاة الناس باعمالكم ولا تكونوا دعاة بالسنتكم».(4)

8. در برابر مشركان بايد بيزارى جست ونهايت قاطعيت را در اين بيزارى نشان داد، از اين رو همراهان ابراهيم (علیه السلام) سه مرتبه در بيزارى خود تأكيد ورزيدند: 1. انا برآء منكم 2. كفرنا بكم 3. وبدا بيننا وبينكم العداوة.(5)

9. پيوند مكتبى مهم ترين پيوندى است كه انسانها را با يكديگر مربوط مى سازد كه هر پيوندى تحت الشعاع آن است، از اين رو ياران ابراهيم (علیه السلام) با ابراهيم گرچه خويشاوندى

ص: 149

نداشتند؛ اما چون پيرو آيين او بودند، براى همه مؤمنان اسوه هستند؛ اما ابراهيم (علیه السلام) از عموى خود بيزارى جست گرچه عمويش بود وچون كافر بود هيچ ارتباطى به او نداشت.(1)

10. اگر كسانى كه مورد علاقه مسلمانان هستند از خطّ مكتبى آنان جدا شوند، نبايد از بازگشت آنان مأيوس شد، زيرا خداوند بر همه چيز قادر است واو مى تواند دلها را دگرگون سازد، چنان كه در سال هشتم كه مكه فتح شد اهل مكه مسلمان شدند واسباب دوستى فراهم گرديد.(2)

11. رابطه مسلمانان با كفار، بستگى به طرز برخورد آنان با مسلمانان دارد. كفارى كه در برابر مسلمانان ايستادگى كنند وبه مخالفت عملى برخيزند، مسلمانها را بكشند يا آواره كنند، وظيفه مسلمانان قطع ارتباط دوستى با آنهاست؛ اما كفارى كه عداوت نورزند وبا مسلمانان پيكار نكنند وآنان را از وطنشان خارج نسازند، نيكى واحسان به اين گروه از كفار مانعى ندارد.(3)

ص: 150

پيش دست وپاى خود نياورند ودر هيچ كار شايسته اى مخالفت فرمان تو نكنند، با آنها بيعت كن وبراى آنان از درگاه خداوند آمرزش بخواه كه خداوند آمرزنده ومهربان است. * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! با قومى كه خداوند آنان را مورد غضب قرار داده دوستى نكنيد؛ آنان از آخرت مأيوسند همان گونه كه كفّار مدفون در قبرها مأيوس مى باشند.

شأن نزول

جمعى از مفسران در شأن نزول اين آيات چنين آورده اند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حديبيه با مشركان مكه پيمانى امضا كرد. يكى از مواد پيمان اين بود كه هر كس از اهل مكه به مسلمانان بپيوندد، او را بازگردانند؛ اما اگر كسى از مسلمانان اسلام را رها كرده به مكه بازگردد مى توانند او را برنگردانند. در اين هنگام زنى به نام سبيعه اسلام را پذيرفت ودر همان سرزمين حديبيه به مسلمانان پيوست، همسرش خدمت پيامبر (صلی الله علیه و آله) آمد وگفت: اى محمد! همسرم را به من بازگردان، زيرا اين يكى از مواد پيمان ماست.

هنوز مركب آن خشك نشده بود كه آيه فوق نازل شد ودستور داد زنان مهاجر را امتحان كنند. ابن عباس مى گويد: امتحانشان به اين بود كه بايد سوگند ياد كنند كه هجرت آنان به دليل كينه يا علاقه به سرزمين جديد ويا هدف دنيوى نبوده، بلكه تنها براى اسلام بوده است. آن زن سوگند ياد كرد كه چنين است.

در اينجا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مهريه اى را كه شوهرش پرداخته بود وهزينه هايى را كه متحمل شده بود به او پرداخت وفرمود طبق اين مادّه، قرارداد تنها مردان را باز مى گردانيم نه زنان را.(1)

2. اگر معلوم شد آنها مؤمنند، به كفار باز نگردانيد، زيرا ايمان سبب جدايى زن مؤمن ومرد كافر است.

3. نه اين زنان بر آنها حلالند، نه آن مردان كافر بر اين زنان مؤمن.

4. شما مسلمانان مهريه اى كه مردان كافر به زنان خود داده اند به آنها بدهيد. چون رسم معمول عرب بر اين بود كه مهريه زنان خود را قبلاً مى پرداختند. گرچه شوهر كافر است، اما عدالت اسلامى ايجاب مى كند كه خسارت وى جبران شود وظاهرا بيت المال مسئول پرداخت مهريه است.

5. وقتى مهريه آنان پرداخت شد، اين زن بدون طلاق از شوهر كافر جدا مى شود، ديگر مانعى براى ازدواج با زنان وجود ندارد، علاوه بر مهرى كه به شوهر كافر از طريق بيت المال داده شده، شما نيز براى ازدواج جديد بايد مهريه اى براى اين زن در نظر بگيريد.

6. اگر قضيه به عكس شد؛ يعنى شوهر اسلام را بپذيرد وزن بر كفر باقى بماند، در اينجا نيز رابطه زوجيت به هم مى خورد. «عصم» جمع «عصمت» به معناى منع است؛ يعنى اين كفر، زن را از ازدواج با هر شخص ديگرى منع مى كند، بنا بر اين او را نگه نداريد.

7. هرگاه كسى از زنان شما از اسلام جدا شد، شما حق داريد مهرى را كه پرداخته ايد مطالبه كنيد همان گونه كه آنها حق دارند مهر زنانشان را كه از آنها جدا شده وبه اسلام پيوسته اند مطالبه كنند.

ضمير «و اسألوا» به مؤمنان وضمير «يسألوا» به كفار بر مى گردد. در پايان مى فرمايد اين دستورات بر طبق حكمت وعلم الهى است.

ب. در آيه 11 مى فرمايد: اگر بعضى از همسران شما از دست شما رفتند، اسلام را رها كرده وبه كفار پيوستند، سپس شما در جنگى بر آنها پيروز شديد وغنايمى به دست آورديد، به كسانى كه همسران خود را از دست داده اند همانند مهرى را كه پرداخته اند از غنايم بپردازيد.

ج. در آيه 12 شش شرط مهم واساسى را براى بيعت كردن زنان با پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بيان مى كند. در مورد چگونگى بيعت بعضى گفته اند: پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور داد ظرف آبى آوردند ودست خود را در ظرف آب گذارد وزنان هم دست خود را در طرف ديگر ظرف گذاردند،

ص: 153

وبعضى گفته اند: پيامبر (صلی الله علیه و آله) از روى لباس با آنها بيعت كرد. در آيه 13 خداوند مؤمنان را از دوستى با يهوديان برحذر مى دارد.

شريفه مفهوم گسترده اى دارد كه همه كفار ومنافقان را شامل مى شود.

5. در جمله فان علمتموهنّ مؤمنات مى توانست بفرمايد اگر ديديد راست مى گويند، فان علمتموهن صادقات؛ ولى چنين نفرمود، بلكه صفت ايمان را دو باره ذكر كرد وفرمود: اگر ديديد مؤمن هستند، واين براى آن بود كه به علت حكم اشاره كند؛ يعنى اينكه گفتيم چنين زنانى را نزد خود نگه داريد، براى ايمان آنان بود، چون ايمان باعث انقطاع علاقه زوجيت بين زن مؤمن ومرد كافر است.(1)

6. در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه چرا بيعت با زنان مشروط به اين شرايط بود، در حالى كه بيعت با مردان تنها بر اسلام وجهاد بود؟ در پاسخ مى توان گفت: آنچه براى مردان در آن محيط از همه مهم تر بود، ايمان وجهاد بود ودر مورد زنان چون جهاد مشروع نبود، شرايط ديگرى ذكر شده كه مهم تر از همه بعد از توحيد امورى بوده كه زنان در آن جامعه گرفتار انحراف از آن بودند.(2)

7. مسئله بيعت پيامبر با زنان نشان مى دهد كه بر خلاف گفته بى خبران يا مغرضانى كه مى گويند اسلام براى نيمى از جامعه انسانى؛ يعنى زنان ارزشى قائل نشده وآنها را به حساب نياورده است، دقيقا آنها را در مهم ترين مسائل به حساب آورده است. از جمله مسئله بيعت است كه يك بار در حديبيه (در سال ششم هجرت) ويك بار در فتح مكه انجام گرفت وآنها نيز دوش به دوش مردان در اين پيمان الهى وارد شدند وحتى شرايط بيشترى را نسبت به مردان پذيرا گشتند؛ شرايطى كه هويت انسانى زن را زنده مى كند واو را از اينكه به متاع بى ارزش يا وسيله اى براى كام جويى مردان بوالهوس گردد، نجات مى دهد.(3)

8. اطاعت در معروف؛ اطاعت، پيامبر را در آيه شريفه مقيد به معروف كرده، با اينكه پيامبر معصوم است وهرگز امر به منكر نمى كند؛ ولى اين تعبير ممكن است به عنوان الگويى براى همه اوامرى باشد كه از زمامداران اسلامى صادر مى شود. اين اوامر در صورتى محترم است كه با تعليمات قرآن واصول شريعت اسلام سازگار باشد.

ص: 155

حضرت على (علیه السلام) در باره مالك اشتر خطاب به مردم مى نويسد:

«فاسمعوا له وأطيعوا أمره فيما طابق الحق فإنّه سيف من سيوف الله».(1)

9. على ان لايشركن عدم شرك به خداوند عموميت دارد؛ يعنى با ايشان شرط كن كه هيچ چيز را شريك خدا نگيرند؛ نه بت ونه اوثان ونه ارباب اصنام را واين شرطى است كه هيچ انسانى در هيچ حالى از اين شرط بى نياز نيست.(2)

10. در جمله ولا يعصينك فى معروف فرموده تو را يعنى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را معصيت نكنيد ونفرموده خدا را معصيت نكنيد با اينكه معصيت رسول خدا ونافرمانى به آن جناب هم منتهى به نافرمانى خدا مى شود واين بدان جهت بوده كه بفهماند آنچه را رسول خدا در مجتمع اسلامى سنت مى كند، براى جامعه اسلامى عملى ومعروف وپسنديده مى شود ومخالفت با آن در حقيقت تخلف از سنت اجتماعى وبى اعتبار كردن آن است.(3)

11. عبارت «معصيت در معروف» عبارتى است كه هم شامل ترك معروف از قبيل نماز وروزه وزكات، وهم شامل ارتكاب منكر از قبيل تبرّج وعشوه گرى زنان كه از رسوم جاهليت اولى است مى شود.(4)

12. تقيد عدم معصيت به معروف لا يعصينك فى معروف با اينكه پيامبر فرمان نمى دهد مگر به معروف براى اشاره به اين معناست كه

«لا طاعة لمخلوق فى معصية الخالق».(5)

13. نظير آيه 12 ممتحنه: يَا أَيُّهَا النَّبِىُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ... فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

آيه 64 نسا است: ولَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابا رَحِيما

14. جمله قد يئسوا من الاخرة... دليل بر اين نهى است، زيرا مردگان كفار در جهان برزخ نتايج كار خود را مى بينند وراه بازگشت براى جبران ندارند، از اين رو به كلّى

ص: 156

مأيوسند. اين گروه از زندگان نيز به قدرى آلوده گناهند كه هرگز اميدى به نجات خويش ندارند، درست مثل اينكه كفار از بازگشت مردگان مأيوسند. چنين افرادى مسلّما افراد خطرناكى هستند؛ نه به قول آنها اعتمادى هست نه به صداقت آنها اعتبارى، آنها مأيوس از رحمت حق هستند، از اين رو دست به هر جنايتى مى زنند، بنا بر اين چگونه با آنها طرح دوستى مى ريزند؟(1)

15. اين سوره با مسئله قطع رابطه با دشمنان خدا آغاز شد وبا همين امر نيز پايان مى گيرد وبه تعبير ديگر پايان سوره بازگشتى است به آغاز آن.(2)

ص: 157

دوست مى دارد كه در راه او پيكار مى كنند گويى بنايى آهنين اند. * (به ياد آوريد) هنگامى را كه موسى به قومش گفت: «اى قوم من! چرا مرا آزار مى دهيد با اينكه مى دانيد من فرستاده خدا به سوى شما هستم ؟!» هنگامى كه آنها از حق منحرف شدند، خداوند قلوبشان را منحرف ساخت؛ وخدا فاسقان را هدايت نمى كند. * و (به ياد آوريد) هنگامى را كه عيسى بن مريم گفت: «اى بنى اسرائيل! من فرستاده خدا به سوى شما هستم در حالى كه تصديق كننده كتابى كه قبل از من فرستاده شده [- تورات] مى باشم، وبشارت دهنده به رسولى كه بعد از من مى آيد ونام او احمد است.» هنگامى كه او [- احمد] با معجزات ودلايل روشن به سراغ آنان آمد، گفتند: «اين سحرى است آشكار». * چه كسى ظالم تر است از آن كس كه بر خدا دروغ بسته در حالى كه دعوت به اسلام مى شود؟! خداوند گروه ستمكاران را هدايت نمى كند. * آنان مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند؛ ولى خدا نور خود را كامل مى كند هر چند كافران خوش نداشته باشند. * او كسى است كه رسول خود را با هدايت ودين حق فرستاد تا او را بر همه اديان غالب سازد، هر چند مشركان كراهت داشته باشند. * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! آيا شما را به تجارتى راهنمايى كنم كه شما را از عذاب دردناك رهايى مى بخشد؟! * به خدا ورسولش ايمان بياوريد وبا اموال وجانهايتان در راه خدا جهاد كنيد؛ اين براى شما (از هر چيز) بهتر است اگر بدانيد. * (اگر چنين كنيد) گناهانتان را مى بخشد وشما را در باغهايى از بهشت داخل مى كند كه نهرها از زير درختانش جارى است ودر مسكنهاى پاكيزه در بهشت جاويدان جاى مى دهد؛ واين پيروزى عظيم است. * و (نعمت) ديگرى كه آن را دوست داريد (به شما مى بخشد،) وآن يارى خداوند وپيروزى نزديك است؛ ومؤمنان را بشارت ده (به اين پيروزى بزرگ)! * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! ياوران خدا باشيد همان گونه كه عيسى بن مريم به حواريون گفت: «چه كسانى در راه خدا ياوران من هستند؟!» حواريون گفتند: «ما ياوران خداييم» در اين هنگام گروهى از بنى اسرائيل ايمان آوردند وگروهى كافر شدند؛ ما كسانى را كه ايمان آورده بودند در برابر دشمنانشان تأييد كرديم وسرانجام بر آنان پيروز شدند.

ص: 159

شأن نزول

گروهى از مؤمنان مى گفتند: ما هر گاه با دشمن رو به رو شويم، فرار نمى كنيم، ليكن به هنگام وقوع جنگ به اين سخن خود عمل نكردند وفرار كردند. آيه لم تقولون ما لا تفعلون در سرزنش آنها نازل شد.(1)

شامل مى شود گرچه در عصر پيامبر مصداق روشن آن فتح مكه بود.(1)

ه -. در قرآن كريم پنج مرتبه از حواريون مسيح (علیه السلام) ياد شده كه دو بار در همين سوره است. اين تعبير اشاره به 12 نفر از ياران خاص حضرت مسيح (علیه السلام) است كه نام آنها در انجيلهاى كنونى؛ انجيل متّى ولوقا باب 6 ذكر شده است وبه طورى كه نقل شده اين واژه از ريشه «حور» به معناى شستن وسفيد كردن است وآنها چون قلبى پاك وروحى باصفا داشتند ودر شست وشوى روح وجان خود وديگران كوشش مى كردند اين واژه بر آنها اطلاق شده است.(2)

و. منظور از يارى خدا در حقيقت يارى پيامبر خداست، زيرا مى فرمايد: همان طورى كه عيسى بن مريم به حواريون گفت كه چه فردى ياور من به سوى خداست ؟ حواريون پاسخ دادند: ما انصار خدا هستيم؛ يعنى تو را اى عيسى يارى مى كنيم واين به معناى پيمودن راه خدا واخلاص در عبادت است.

المخلتفه اهوائهم كلامكم يوهى الصّم الصلاب وفعلكم يطمع فيكم الاعداء تقولون فى المجالس كيت وكيت فاذا جاء القتال قلتم حيدى حياد»(1)؛ على (علیه السلام) در اين گفتار كه از سوز دلش حكايت مى كند به مردم عراق مى گويد كه اى مردمى كه بدنهايتان جمع ودلها وافكارتان پراكنده است، سخنان داغ شما سنگهاى سخت را در هم مى شكند، ولى اعمال سست شما دشمنانتان را به طمع وا مى دارد؛ در مجالس چنين وچنان مى گوييد، اما به هنگام پيكار فرياد مى زنيد كه اى جنگ از ما دور شو.

4. در حديثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانيم كه فرمود:

«يعنى بالعلماء من صدّق فعله قوله ومن لم يصدّق فعله قوله فليس بعالم»(2)؛ عالم كسى است كه عمل او گفتارش را تصديق كند وهر كس عملش گفتارش را تصديق نكند، عالم نيست.

5. آيه شريفه 2 هر گونه تخلف از عهد وپيمان ووعده وحتى به گفته بعضى نذر را نيز شامل مى شود، از اين رو در فرمان مالك اشتر مى خوانيم كه على (علیه السلام) به او فرمود:

«إيّاك... أن تَعدهم فتتبع موعدك بخلفك... والخلف يوجب المقت عندالله والناس قال الله تعالى كبر مقتا عنداللّه»(3)؛ از اينكه به مردم وعده بدهى وتخلف كنى سخت بپرهيز، زيرا موجب خشم عظيم در نزد خدا ومردم خواهد شد.

6. در حديثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانيم:

«عِدَة المؤمن اخاه نذر لا كفارة فيه فمن اخلف فبخلف الله بدأ ولمقته تعرّض وذلك قوله لم تقولون ما لا تفعلون»؛ وعده مؤمن به برادرش، نوعى نذر است، هر چند كفاره ندارد وهر كس خلف وعده كند، با خدا مخالفت كرده وخويش را در معرض خشم او قرار داده واين همان است كه قرآن مى گويد: يا ايها الذين ءامنوا لم تقولون ما لا تفعلون.

7. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: شديدترين مردم از نظر عذاب، دانشمندى است كه از دانش خود هيچ بهره اى نبرد:

«اشدّ الناس عذابا عالم لا ينتفع من علمه بشىء».(4)

امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد: سخت ترين مردم از نظر حسرت در قيامت، كسانى هستند كه از

ص: 162

عدالت سخن گفتند ودر عمل مخالفت ورزيدند.

8. از مهم ترين عوامل پيروزى در برابر دشمنان، انسجام وبه هم پيوستگى صفوف در ميدان نبرد است. تعبير به «بنيان مرصوص» در باره مجاهدان در راه حق، بيانگر استحكام واستوارى مجاهدان در راه خداست.(1)

9. ابن عباس گويد: حضرت على (علیه السلام) در جنگ همانند «بنيان مرصوص» بود وخداوند آيه انّ الله يحب الذين را در باره او نازل كرد، از اين رو پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در باره او فرمود:

«لأُعطّين الراية غدا رجلاً يحبّ الله ورسوله، ويحبه الله وو رسوله كرار غير فرّار».(2)

10. آيه شريفه يا قوم لم تؤذوننى به طور اشاره مى فهماند كه بنى اسرائيل با لجاجت خود پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را آزار مى دادند، چنان كه حضرت موسى (علیه السلام) مورد آزار واقع شد. آزارى كه بنى اسرائيل به موسى روا داشتند، نسبتهاى ناروايى بود كه به موسى (علیه السلام) دادند وخداوند او را از آن مبرا ساخت: يا ايّها الّذين ءامنوا لا تكونوا كالّذين ءاذوا موسى فبرّأه الله مما قالوا وكانوا عندالله وجيها (احزاب، 69)، ونيز مخالفتهايى كه در برابر دستورات او داشتند؛ مثل اينكه در برابر جنگ سستى ورزيدند وگفتند: اذهب انت وربك فقاتلا انا هيهنا قاعدون يا اينكه گفتند: لن نصبر على طعام واحد.

اما آزارى كه به پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) روا داشتند، افزون بر مخالفت دستورات او، گاهى در منزل پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) حضور مى يافتند وبه سخنان بى فايده مشغول مى شدند كه اين كار، پيامبر را آزار مى داد. قرآن كريم مى فرمايد:... فاذا طعمتم فانتشروا ولا مستأنسين لحديثٍ ان ذلك كان يؤذى النبى.(3)

11. خداوند در آغاز هيچ انسانى را گمراه نمى كند. اسناد ازاغه وگمراهى به خداوند به عنوان مجازات است وسبب آن فسق خود مردم است، به تعبير ديگر گناهى كه از مردم سر مى زند، باعث مى شود انسان از هدايت الهى محروم گردد.(4)

12. يهوديان، علم قطعى ومستمر داشتند كه حضرت موسى (علیه السلام) فرستاده خداست؛ اما در

ص: 163

عين حال او را آزار مى دادند. فعل مضارع «تعلمون» دال بر استمرار است.(1)

13. بشارت عبارت است از خبرى كه شنونده از شنيدن آن خوشحال شود وچيزى عايد او گردد وخبرى كه از بعثت پيامبر ودعوت او انتظار مى رود اين است كه با بعثتش باب رحمت الهيه به روى انسانها باز شود ودر نتيجه سعادت دنيا وآخرتشان تأمين گردد.(2)

14. بشارت به آمدن پيامبرى بعد از پيامبرى ديگر با در نظر گرفتن اينكه پيامبر سابق دعوتش پذيرفته شده وجا افتاده وبا در نظر داشتن وحدت دعوت دينى در همه انبيا وقتى تصور دارد كه پيامبر دعوت كامل تر ودين جامع تر را آورده باشد وگرنه مردم از آمدن پيامبر دوم چيز زايدى عايدشان نمى شود واز بشارت آمدنش خرسند نمى گردند.(3)

15. كلمه «احمد» يا از فاعل مشتق است؛ يعنى حامدتر يا از مفعول؛ يعنى محمودتر وستوده تر.(4)

16. كلمه «احمد» معناى وصفى وافعل تفضيلى دارد؛ يعنى حمد وستايش پيامبر بيشتر است وهمه انبياى الهى خداوند را حمد مى كنند، اما پيامبر اكرم احمد آنهاست؛ يعنى حمد وستايش پيامبر نسبت به ساير انبيا بيشتر است.(5)

17. سؤال: با اينكه قرآن كريم نام پيامبر اكرم را «محمد» معرفى مى كند چرا در اين آيه به عنوان «احمد» بيان شده است ؟

پاسخ: الف) در تاريخ آمده كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) از كودكى دو نام داشت وحتى مردم او را با هر دو نام خطاب مى كردند نام محمد را جدش عبدالمطلب ونام احمد را مادرش آمنه انتخاب كرده بود اين مطلب در سيره حلبى مشروحا ذكر شده است.

ب) عموى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ابوطالب در اشعار خود از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به عنوان احمد ياد كرده است.

ج) در روايات وارد شده كه در سفر معراج خداوند به پيامبر اكرم به عنوان يا احمد!

ص: 164

يااحمد!... خطاب كرده است.(1)

18. در آيه 7 صف ميفرمايد كيست ستمكار تر از آنكه به خداوند دروغ نسبت دهد: ومَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعَى إِلَى الاْءِسْلاَمِ وَاللَّهُ لاَ يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ

در آيه 79 بقره مصداق ونمونه آنرا دانشمندان يهود معرفى ميكند: فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنا قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ

ودر آيه 18 هود كيفر تلخ عمل آنها رابيان مى كند: ومَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبا أُولئِكَ يُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الْأَشْهَادُ هؤُلاَءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلاَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ

19. در اين آيه شريفه ايمان وجهاد، تجارت به حساب آمده كه سرمايه اش جان آدمى ورنج آن نجات از عذاب دردناك است وآيه شريفه در معناى آيه إن اللّه اشترى من المؤمنين انفسهم واموالهم بانّ لهم الجنة يقاتلون فى سبيل الله فيقتلون ويقتلون (توبه، 111) است.(2)

20. هل أدلّكم على تجارةٍ تنجيكم خداوند با نكره آوردن كلمه تجارت آن را بزرگ داشته وفرموده: شما را به تجارتى راه بنمايم؛ يعنى به تجارتى مهم وعظيم وجليل القدر، ودر بيان نتيجه آن هم كه نجات از عذاب است، بيان نكرد چه عذابى است، فرمود: «عذابى» تا بفهماند آن قدر بزرگ است كه در بيان نمى گنجد.(3)

21. با اينكه ايمان وجهاد از واجبات قطعيه اند؛ ولى در اينجا آن را به صورت امر ذكر نكرد؛ بلكه به صورت پيشنهاد تجارت مطرح مى كند آن هم آميخته با تعبيراتى كه از لطف بى پايان خدا حكايت دارد.(4)

22. افترا ظلمى است كه عقل هيچ ترديدى در ظلم بودن آن ندارد وشرع نيز از آن نهى

ص: 165

كرده است وظلم نسبت به اشخاصى كه به آنها ظلم مى شود از نظر اهميت مختلف مى شود؛ يك ظلم را اگر نسبت به يك فرد معمولى تصور كنيم زشتى آن به اندازه اى نيست كه همان در باره خداوند واقع شده باشد، بنا بر اين ظالم تر از كسى كه به خدا افترا ببندد نيست.(1)

23. تعبير به من اظلم؛ چه كسى ستمكارتر است، 15 بار در قرآن آمده حال اين سؤال مطرح است كه مگر ظالم ترين بيش از يك گروه مى شود، اما دقت در آيات نشان مى دهد كه همه موارد، بازگشت به تكذيب حق ومانع شدن مردم از راه خير وسعادت است ودر حقيقت ستمى بالاتر از اين نيست.(2)

24. كفار پنداشتند كه نور خدا مانند نور شمع است كه با پف خاموش شود وهمين كه آن را سحر بخوانند، نورش خاموش ورابطه اش با خدا قطع گردد؛ ولى در پندار خود خطا كردند، زيرا دين، نور خداست كه به هيچ وجه خاموشى نمى پذيرد؛ نه تنها خاموش نمى شود كه خداوند تماميت آن را اراده كرده است.(3)

چراغى را كه ايزد برفروزد *** گر ابله پف كند ريشش بسوزد

25. تاريخ اسلام سند زنده اى است بر تحقق اين پيشگويى بزرگ قرآن كه دين خدا بر تمام اديان غلبه پيدا مى كند، زيرا از نخستين روز ظهور اسلام توطئه هاى مختلفى براى نابودى آن شد؛ گاهى از طريق سخريه وآزاررسانى دشمنان، گاهى از طريق محاصره اقتصادى، گاهى از طريق تحميل جنگهاى مختلف و...؛ ولى همان گونه كه خداوند اراده كرده اين نور روز به روز رو به گسترش است، البته مرحله نهايى آن به عقيده شيعيان با ظهور حضرت مهدى (علیه السلام) تحقّق مى يابد، چنان كه امام كاظم (علیه السلام) مى فرمايد:

«يظهره على جميع الأديان عند قيام القائم». آيه شريفه ليظهره على الدين با مختصر تفاوتى در سوره توبه آيه 33 ودر سوره فتح آيه 28 نيز بيان شده است.(4)

26. از اينكه در آيه شريفه پيامبر اكرم تشبيه به نور شده، استفاده مى شود كه مقام پيامبر بسيار عالى است، زيرا هم توصيف به نور شده وهم اضافه به اسم جلاله «اللّه»، علاوه بر اين،

ص: 166

همان گونه كه نور خداوند همه عالم را روشن كرده است، پيامبر او نيز براى هدايت همه انسانها آمده است.(1)

27. براى جهاد وفداكارى در راه خدا، ايمان عميق وخالص لازم است وايمان سطحى كافى نيست، از اين رو به مؤمنان خطاب مى كند: شرط تجارت با خدا ايمان به اوست: يا ايّها الذين ءامنوا... تؤمنون بالله.(2)

28. ايمان به پيامبر از ايمان به خدا جدا نيست، همان گونه كه جهاد با جان از جهاد با مال نمى تواند جدا باشد، زيرا نبردها نياز به وسائل وامكاناتى دارند كه از طريق كمكهاى مالى بايد تأمين شوند. بعضى قادر به هر دو نوع جهادند وبعضى تنها قادر بر يكى از مال يا جان هستند؛ اما به هر صورت بايد اين دو نوع جهاد با يكديگر توأم گردد تا پيروزى فراهم شود.(3)

29. اگر مى بينيم جهاد با مال مقدم داشته شده نه براى مهم تر بودن آن از جهاد با جان است؛ بلكه به دليل اين است كه مقدمه آن محسوب مى شود، زيرا ابزار جهاد از طريق كمكهاى مالى فراهم مى گردد.(4)

30. اگر ايمان به رسول را با ايمان به خدا ذكر كرد، براى اين بود كه بفهماند اطاعت رسول در آنچه دستور مى دهد واجب است وگرنه ايمان به خدا بدون ايمان به رسول معنا ندارد، از اين رو شخص با وجود ايمان به خدا در صورت عدم ايمان به رسول كافر است، چنان كه آيه 151 نساء آن را روشن مى سازد.(5)

31. دنيا تجارت خانه اولياى الهى است:

«الدنيا متجر اولياء الله»(6) جالب آن كه حضرت على (علیه السلام) اين سخن را به كسى فرمود كه از دنيا بدگويى مى كرد.(7)

32. حضرت على (علیه السلام) در ذيل آيه هل ادلّكم على تجارة مى فرمايد: من تجارت سوددهنده هستم كه انسانها را از عذاب اليم نجات خواهم داد:

«أنا التجارة المربحة المنجية من العذاب

ص: 167

الأليم». توجيه اين تأويل آن است كه محبت به او وپذيرفتن ولايت آن امام، انسان را از عذاب نجات خواهد داد.(1)

33. جهت اينكه از ميان نعمتهاى بهشتى مخصوصا مسئله مسكن پاكيزه بيان شده، آن است كه مايه اصلى آسايش وآرامش مسئله مسكن است كه انسان با خيال راحت در آن استراحت كند، از اين رو در قرآن چهار چيز مايه آرامش شمرده شده است:

1) تاريكى شب: وجعل الليل سكنا. (انعام، 96)

2) خانه هاى مسكونى: والله جعل لكم من بيوتكم سكنا. (نحل، 80)

3) همسر: ومن ءاياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها. (روم، 21)

4) تشكر از پرداخت كنندگان زكات: خذ من أموالهم صدقة... وصلّ عليهم ان صلاتك سكن لهم. (توبه، 103)

34. براى طى كردن راه كمال هميشه الگو ونمونه لازم است. در اين آيه خداوند الگو ونمونه ياوران دين خدا را بيان كرده است: نحن انصار الله.(2)

ص: 168

مى كشد؛ اما چيزى از آن نمى فهمد). گروهى كه آيات خدا را انكار كردند مثال بدى دارند، وخداوند قوم ستمگر را هدايت نمى كند. * بگو: «اى يهوديان! اگر گمان مى كنيد كه (فقط) شما دوستان خداييد نه ساير مردم، پس آرزوى مرگ كنيد اگر راست مى گوييد (تا به لقاى محبوبتان برسيد)! * ولى آنان هرگز تمنّاى مرگ نمى كنند به جهت اعمالى كه از پيش فرستاده اند؛ وخداوند ظالمان را به خوبى مى شناسد. * بگو: «اين مرگى كه از آن فرار مى كنيد سرانجام با شما ملاقات خواهد كرد. سپس به سوى كسى كه داناى پنهان وآشكار است باز گردانده مى شويد؛ آن گاه شما را از آنچه انجام مى داديد خبر مى دهد.» * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه براى نماز روز جمعه اذان گفته شود، به سوى ذكر خدا بشتابيد وخريد وفروش را رها كنيد كه اين براى شما بهتر است اگر مى دانستيد! * وهنگامى كه نماز پايان گرفت (شما آزاديد) در زمين پراكنده شويد واز فضل خدا بطلبيد، وخدا را بسيار ياد كنيد شايد رستگار شويد. * هنگامى كه آنها تجارت يا سرگرمى ولهوى را ببينند پراكنده مى شوند وبه سوى آن مى روند وتو را ايستاده به حال خود رها مى كنند؛ بگو: «آنچه نزد خداست بهتر از لهو وتجارت است، وخداوند بهترين روزى دهندگان است.»

شأن نزول

در شأن نزول اين آيات يا خصوص آيه واذا رأوا تجارة روايات مختلفى نقل شده به اين مضمون كه در يكى از سالها كه مردم مدينه گرفتار خشكسالى وگرسنگى وافزايش نرخ اجناس شده بودند، «دحيه» با كاروانى از شام فرا رسيد وبا خود مواد غذايى آورده بود، پيامبر (صلی الله علیه و آله) مشغول خطبه نماز جمعه بود. طبق معمول براى اعلام ورود كاروان طبل زدند وحتى بعضى ديگر آلات موسيقى را نواختند.

مردم به سرعت خود را به بازار رساندند، در اين هنگام مسلمانانى كه در مسجد براى نماز اجتماع كرده بودند خطبه را رها كرده وبراى تأمين نيازهاى خود به سوى بازار شتافتند. تنها دوازده مرد ويك زن در مسجد باقى ماندند (آيه نازل شد وآنها را سخت مذمّت كرد) پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: اگر اين گروه اندك هم مى رفتند، از آسمان سنگ بر آنها مى باريد.(1)

ص: 170

و. امر به انتشار در زمين وطلب روزى وجوبى نيست؛ بلكه به اصطلاح امر بعد از حظر ونهى، مفيد اباحه است.(1)

6. چرا در قرآن كريم سه بار تزكيه بر تعليم ويك بار تعليم بر تزكيه مقدم شده است ؟ جهت اينكه تزكيه در آيات 151 سوره بقره و 164 سوره آل عمران و 2 سوره جمعه مقدم شده، اين است كه تزكيه هدف وعلت نهايى رسالت است وعلت نهايى در قصد وتصور مقدم است؛ ليكن چون در عمل ووجود خارجى مسئله تعليم بر تزكيه مقدم است، در درخواست حضرت ابراهيم (علیه السلام) تعليم مقدم بيان شده است.(1)

7. سرّ اينكه خداوند پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را از ميان گروهى بى سواد مبعوث ساخت، براى آن است كه عظمت رسالت او را روشن سازد، از اين رو به او كتابى عنايت كرد كه خود معجزه وسند حقانيت رسالت اوست.(2)

8. در ده مورد كتاب وحكمت با هم بيان شده واين نشانه آن است كه معناى جدايى دارند. در تفاوت اين دو وجوهى بيان شده است: الف) كتاب اشاره به قرآن وحكمت اشاره به سخنان پيامبر (صلی الله علیه و آله) است. ب) كتاب اشاره به اصل دستورات اسلام وحكمت اشاره به اسرار آن باشد. ج) كتاب وحكمت اشاره به دو سرچشمه شناخت؛ يعنى وحى وعقل است.(3)

9. پرستش بت، زنده به گور كردن دختران، كف زدن وسوت كشيدن به عنوان مراسم عبادى، برهنه طواف كردن در عصر جاهليت، تفاخر به جنگ وخونريزى، قمار زدن وخرافات ديگر نمونه هايى از گمراهى آشكار در عصر جاهليت است.

10. بعثت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) جهانى است، از اين رو آيه شريفه وءاخرين منهم لما يلحقوا بهم تمام اقوامى را كه بعد از صحابه پيامبر (صلی الله علیه و آله) پديد آمدند از عرب وعجم شامل مى شود. در حديثى مى خوانيم: هنگامى كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) اين آيه را تلاوت فرمود، سؤال كردند: اينها كيانند؟ پيامبر (صلی الله علیه و آله) دست خود را بر شانه سلمان گذارد وفرمود:

«لو كان الايمان فى الثريا لنالته رجال من هؤلاء»؛ اگر ايمان در ثريا (ستاره دور دستى كه در اين زمينه ضرب المثل است) باشد مردانى از اين گروه (ايرانيان) به آن دست مى يابند.(4)

11. كلمه «ذلك» اشاره به بعثت است وبراى اينكه آن را امرى بزرگ وقابل احترام معرفى

ص: 173

كند با كلمه «ذلك» كه اشاره به دور است اشاره نمود، بنا بر اين رسول خدا كسى است كه به چنين امرى بزرگ وفضلى عظيم اختصاص يافته است.(1)

12. برخى از فقرا به پيامبر (صلی الله علیه و آله) عرض كردند: ثروتمندان اموالى را براى انفاق ورفتن به حج وآزاد كردن بنده دارند وما محروميم. پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر كسى صد مرتبه تكبير وتسبيح وتهليل را بگويد، همان پاداش را دارد. اين سخن به گوش اغنيا رسيد، آنها انفاق را ترك كرده ومشغول ذكر شدند. پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«ذلك فضل الله يؤتيه من يشاء».(2)

13. حضرت على (علیه السلام) در باره فضل الهى مى فرمايد: خداوند به واسطه بعثت پيامبر (صلی الله علیه و آله) مردم متفرق را متحد ساخت وآنان را مشمول نعمتهاى خويش قرار داد.(3)

14. پيامبر از خود مردم بايد باشد (تا درد ورنج مردم را احساس كند): رسولاً منهم. در آيه ديگر مى فرمايد: لقد جاءكم رسول من انفسكم.(4)

15. تمام كسانى كه در طول تاريخ اسلام با معارف اسلامى آشنا مى شوند، پيامبر نسبت به آنان معلّم است، زيرا علوم دينى به واسطه او به ديگران ونسل به نسل به ما رسيده است. يعلّمهم و يزكّيهم هر دو فعل مضارع هستند ودلالت بر استمرار تعليم وتزكيه پيامبر نسبت به مردم دارد.(5)

16. همه مردم در باره علوم قرآن امّى هستند. قبل از نزول وحى خود پيامبر (صلی الله علیه و آله) نيز امّى بود كه آيات ديگر دلالت دارد؛ مانند ما كنت تعلمها أنت ولا قومك (هود، 49) و علّمك مالم تكن تعلم.(6)

17. حيوان از كتاب چيزى جز سنگينى احساس نمى كند وبرايش تفاوت ندارد كه سنگ وچوب بر پشت دارد يا كتابهايى كه دقيق ترين اسرار آفرينش ومفيدترين برنامه هاى زندگى در آن است. اين قوم از خود راضى كه تنها به نام تورات يا تلاوت آن قناعت كردند، بى آنكه

ص: 174

انديشه در محتواى آن داشته باشند، همانند حيوانى هستند كه در حماقت ونادانى ضرب المثل مشهور خاص وعام است.(1)

18. تمثيل عالم بى عمل به حيوان، گوياترين مثالى است كه ذكر شده، زيرا سنگينى مسئوليت علم را بر دوش دارد بى آنكه از بركات آن بهره بگيرد وافرادى كه با الفاظ قرآن سر وكار دارند؛ ولى به دستورات قرآن عمل نمى كنند (و چه بسيارند اين افراد در بين صفوف مسلمين) مشمول همين آيه اند.(2)

19. در بعضى از تعبيرات، عالم بى عمل به «شجر بلاثمر» (درخت بى ميوه) يا «سحاب بلامطر» (ابر بى باران) يا شمعى كه مى سوزد واطراف خود را روشن مى كند، ولى خودش از بين مى رود يا چهارپايى كه به طاحونه آسياب مى بندند ودور خويش مى گردد؛ ولى هرگز راهى را طى نمى كند وبه جايى نمى رسد، تشبيه شده است. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: كسى كه علم او زياد گردد وهدايت او افزايش نيابد اين علم جز دورى از خدا براى او نتيجه اى ندارد.

20. حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد:

«أيّها النّاس إذا علمتم فاعملوا بما علمتم لعلّكم تهتدون إنّ العالم العامل بغيره كالجاهل الحائر الذى لا يستفيق عن جهله بل قد رأيت أنّ الحجّة عليه أعظم والحسرة أدوم»؛ اى مردم! هنگامى كه چيزى را دانستيد، عمل كنيد تا هدايت يابيد؛ زيرا عالمى كه بر خلاف علمش عمل كند، مانند جاهل سرگردانى است كه هرگز از جهلش هشيار نمى شود؛ بلكه من حجت را بر چنين عالمى بزرگ تر وحسرت را پايدارتر مى بينم.(3)

21. مردم از نظر دارا بودن علم وعمل بر چهار گروه هستند:

الف) گروهى اهل علم وعمل هستند: انّما يخشى الله من عباده العلماء (فاطر، 28) و أمّن هو قانت ءاناء الليل ساجدا وقائما يحذر الاخرة ويرجوا رحمة ربه قل هل يستوى الّذين يعلمون والّذين لا يعلمون. (زمر، 9)

ب) گروهى اهل علم اند؛ ولى اهل عمل نيستند؛ قرآن كريم در باره اهل كتاب مى فرمايد:

ص: 175

مثل الّذين حمّلوا التوراة ثم لم يحملوها كمثل الحمار يحمل اسفارا. (جمعه، 5)

ج) گروهى اهل عمل هستند؛ ولى اهل علم نيستند؛ قرآن كريم به كسانى كه به جهاد مى رفتند دستور داد لازم نيست همه به طرف جبهه جنگ روانه شويد، چرا بعضى از مردم نمى روند در دين فقيه شوند تا مردم را هشدار دهند: فلولا نفر من كلّ فرقة منهم طائفة ليتفقّهوا فى الدّين اذا رجعوا اليهم لعلهم يحذرون. (توبه، 122)

د) گروهى نه اهل علم اند ونه اهل عمل؛ مانند كفّار ومشركان: انّ شرّ الدواب عند الله الّذين كفروا فهم لا يؤمنون (انفال، 55) و انّ شرّ الدواب الصمّ البكم الّذين لا يعقلون. (انفال، 22)

تذكر: منظور از اهل علم، علم دين است كه كفار ومشركان فاقد آن هستند.

22. سرّ اينكه «اولياء» را به «الله» اضافه نكرد ونفرمود «اولياء الله» بلكه فرمود: اولياء للّه، اشاره به اين است كه ادّعاى يهود خالى از حقيقت است.(1)

23. يهوديان در ادّعاى خود بر اينكه اولياى الهى هستند، علم ويقين ندارند؛ بلكه صرف گمان وخيال است: «زعمتم» وروشن است كه

«انّ الظنّ لا يغنى من الحق شيئا» واز سويى افراد دروغگويى هستند: ان كنتم صادقين.

24. آيه شريفه ولا يتمنّونه ابدا بما قدّمت ايديهم دلالت بر اعجاز پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى كند، زيرا خبر از غيب داد وفرمود: اينها هرگز تمناى مرگ نخواهند كرد. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: اگر آنها آرزوى مرگ مى كردند، هيچ يك از آنان زنده نمى ماند:

«و الّذى نفس محمد بيده لو تمنوا الموت ما بقى على ظهرها يهودى الاّ مات».(2)

25. علل ترس از مرگ

ترس از مرگ چند علت دارد:

الف) تخلّفات وگناهان، چنان كه از آيه ولا يتمنّونه أبدا بما قدّمت أيديهم وآيه ولن يتمنّوه أبدا بما قدّمت أيديهم (بقره، 95) استفاده مى شود.

ب) عدم شناخت صحيح از مرگ؛ بسيارى از مردم مرگ را به معناى فنا ونابودى مى دانند

ص: 176

وبديهى است كه انسان از فنا ونابودى ترس دارد. امام هادى (علیه السلام) به شخصى فرمود:

«تخاف من الموت لأنّك لا تعرفه». از امام جواد (علیه السلام) سؤال شد:

ما بال هؤلاء المسلمين يكرهون الموت ؟ قال: «لأنّهم جهلوه فكرهوه ولو عرفوه وكانوا من أولياء الله عزّ وجلّ لأحبّوه».(1)

ج) علاقه شديد به دنيا؛ امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: شخصى از ابوذر پرسيد: چرا ما از مرگ كراهت داريم ؟ ابوذر به او گفت: زيرا دنياى خود را آباد وآخرت خويش را نابود كرده ايد، وتمايل نداريد از منزل آباد به منزل ويران سفر كنيد؛

عن ابى عبداللّه (علیه السلام) قال: «جاء رجل إلى اباذر فقال: يا اباذر! ما لنا نكره الموت ؟ فقال: لأنّكم عمّرتم الدّنيا وخرّبتم الاخرة فتكرهون أن تنقلوا من عمران إلى خراب».(2)

نكته قابل توجه اينكه امامان معصوم (علیه السلام) از مرگ هيچ گونه ترسى نداشتند، از اين رو حضرت على (علیه السلام) به فرزندش امام مجتبى (علیه السلام) مى فرمايد:

«يا بنى إنّ أباك لا يبالى وقع على الموت أو وقع الموت عليه».(3)

26. در آيه 8 به چند مطلب اشاره شده است: 1) مرگ حق وحتمى است چه انسان بخواهد چه نخواهد: كلّ نفس ذائقة الموت. 2) برگشت به سوى خدا وپس دادن حساب اعمال حق است ودر آن شكّى نيست. 3) به زودى به حقيقت اعمال خويش واقف گشته تمامى اعمالشان بدون كم وكاست به ايشان بر مى گردد. 4) چيزى از اعمال آنان بر خداوند متعال پوشيده نيست.(4)

27. حوادثى كه در دنيا براى انسان رخ مى دهد چهار قسم است:

1. قابل پيش بينى؛ مانند تحصيل علم وثروت در صورت سعى وتلاش.

2. قابل پيش گيرى؛ مانند بيمارى كه مى توان با رعايت امور بهداشتى آن را پيش گيرى كرد.

ص: 177

3. قابل پيش بينى وپيش گيرى؛ مانند برخى از تصادفات كه انسان مى تواند آن را با سرعت زياد وعدم رعايت قوانين، پيش بينى كند وبا سرعت كم ورعايت قوانين، از آن پيش گيرى كند.

4. نه قابل پيش بينى است، نه قابل پيش گيرى؛ مانند حادثه مرگ، نه انسان زمان آن را مى داند نه مى تواند جلوى آن را بگيرد: قل انّ الموت الّذى تفرّون منه فانّه ملاقيكم.

28. منظور از ذكر الله در درجه اول نماز است؛ ولى مى دانيم كه خطبه هاى نماز جمعه هم كه آميخته با ذكر خداست، در حقيقت بخشى از نماز جمعه است، بنا بر اين بايد براى شركت در آن نيز عجله كرد، همچنان كه در آيه ولذكر اللّه اكبر (عنكبوت، 45) به طورى كه گفته اند مراد نماز است.(1)

29. جمله ذروا البيع امر به ترك بيع ودر حقيقت نهى از هر عملى است كه انسان را از نماز باز دارد؛ حال چه خريد وفروش باشد وچه عملى ديگر واگر نهى را مخصوص به خريد وفروش كرد، از اين باب بوده كه خريد وفروش روشن ترين مصداق اعمالى است كه آدمى را از نماز باز مى دارد.(2)

30. از آنجا كه منظور از ترك بيع همه كارهايى است كه آدمى را از نماز باز مى دارد، بنابراين منظور از طلب فضل هم همه كارهايى است كه عطيه خداوند را در پى دارد؛ چه طلب رزق باشد يا عيادت مريض يا سعى در برآوردن حاجت مسلمان يا زيارت برادر دينى يا حضور در مجلس علم ومانند آن.(3)

31. جمله ذلكم خير لكم اشاره به اين است كه اقامه نماز جمعه وترك كسب وكار در اين موقع منافع مهمى براى مسلمانان در بر دارد، اگر درست پيرامون آن بيانديشند.(4)

32. روز جمعه را جمعه ناميده اند به دليل اجتماع مردم در اين روز براى نماز.(5)

در بعضى از روايات اسلامى در باره نمازهاى روزانه آمده است:

«اذا اقمت الصلوة فلا تأتوها وانتم تسعون وأتوها وانتم تمشون وعليكم السكينه»؛ هنگامى كه نماز (نمازهاى يوميه) بر پا شود، براى شركت در نماز ندويد وبا آرامش گام برداريد؛ ولى در مورد نماز جمعه آيه شريفه مى فرمايد: فاسعوا؛ بشتابيد واين دليل بر اهميت فوق العاده نماز جمعه است.(6)

ص: 178

33. از اينكه خطاب انتشروا به غيبت واذا رأوا التفات پيدا كرد، براى تحقير وتوهين به آنهاست ومى خواهد قباحت وزشتى عمل آنها را برساند كه چرا از نزد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) اعراض نمودند ورو به مسائل مادى ودنيوى كردند. همين گونه خداوند زشتى كار وقباحت عمل آنها را بيان كرد وآنها را تحقير كرد به اينكه خودش با آنها سخن نگفت وبه پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور داد با آنها سخن بگويد.

افزون بر اين، به پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: بگو؛ «قل» ونفرمود به ايشان بگو، اصلاً نام آنها را ذكر نكرد، همه اين امور براى بيان حقارت آنها وعمل آنهاست.(1)

34. سرّ اينكه آنچه نزد خداست از لهو وتجارت بهتر است، اين است كه ثواب خداوند خير حقيقى ودائمى است؛ اما آنچه در لهو وتجارت است اگر خير باشد خيرى خيالى وغير دائمى وباطل است، افزون بر اين، چه بسا خشم خدا را در بر داشته باشد.(2)

35. كلمه «خير» در آيه شريفه به معناى تفضيلى نيست وگرنه لازم مى آيد لهو وتجارت خوب باشد وآنچه نزد خداست، بهتر از آن باشد با اينكه اصولاً لهو در مقايسه با آنچه نزد خداست اصلاً خوب نيست؛ مانند أرباب متفرقون خير ام الله الواحد القهّار (يوسف، 39)؛ اين چنين است، چون اربابهاى متفرق هرگز خوب نيستند تا خداوند قهّار از آنها بهتر باشد.(3)

36. تعبير «قائما» نشان مى دهد كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) ايستاده خطبه نماز جمعه مى خواند، چنان كه در حديثى از جابر بن سمرة نقل شده كه مى گويد: هر گز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در حال خطبه نشسته نديدم وهر كس بگويد نشسته خطبه مى خواند، تكذيبش كنيد.(4)

37. روايت شده كه از عبدالله بن مسعود پرسيدند آيا پيامبر (صلی الله علیه و آله) ايستاده خطبه مى خواند؟ گفت: مگر نشنيده اى كه خداوند مى گويد: وتركوك قائما؛ تو را در حالى كه ايستاده بودى رها كردند.(5)

38. اصحاب وياران پيامبر (صلی الله علیه و آله) از نظر ايمان وعقيده بسيار با هم فاصله داشتند؛ بعضى براى

ص: 179

رفتن به جبهه وجهاد مى آمدند وبه دليل عدم امكانات، پيامبر (صلی الله علیه و آله) آنها را اعزام نمى كرد، آن گاه از حزن واندوه گريه مى كردند: أعينهم تفيض من الدمع حزنا الاّ يجدوا ما ينفقون (توبه، 92)، بعضى هم براى خريد كالا واجناس مادى پيامبر (صلی الله علیه و آله) را در نماز جمعه تنها مى گذاشتند.

ص: 180

نمى كنند. * هنگامى كه آنها را مى بينى، جسم وقيافه آنان تو را در شگفتى فرو مى برد؛ واگر سخن بگويند، به سخنانشان گوش فرا مى دهى؛ اما گويى چوبهاى خشكى هستند كه به ديوار تكيه داده شده اند! هر فريادى از هر جا بلند شود بر ضد خود مى پندارند؛ آنها دشمنان واقعى تو هستند، پس از آنان بر حذر باش! خداوند آنها را بكشد، چگونه از حق منحرف مى شوند؟! * هنگامى كه به آنان گفته شود: «بياييد تا رسول خدا براى شما استغفار كند»، سرهاى خود را (از روى استهزا وكبر وغرور) تكان مى دهند؛ وآنها را مى بينى كه از سخنان تو اعراض كرده وتكبر مى ورزند. * براى آنها تفاوت نمى كند، خواه استغفار برايشان كنى يا نكنى، هرگز خداوند آنان را نمى بخشد، زيرا خداوند قوم فاسق را هدايت نمى كند. * آنها كسانى هستند كه مى گويند: «به افرادى كه نزد رسول خدا هستند انفاق نكنيد تا پراكنده شوند.» (غافل از اينكه) خزاين آسمانها وزمين از آنِ خداست؛ ولى منافقان نمى فهمند. * آنها مى گويند: «اگر به مدينه باز گرديم، عزيزان ذليلان را بيرون مى كنند!» در حالى كه عزّت مخصوص خدا ورسول او ومؤمنان است؛ ولى منافقان نمى دانند. * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اموال وفرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نكند! وكسانى كه چنين كنند، زيانكارانند. * از آنچه به شما روزى داده ايم انفاق كنيد، پيش از آنكه مرگ يكى از شما فرا رسد وبگويد: «پروردگارا! چرا (مرگِ) مرا مدّت كمى به تأخير نينداختى تا (در راه خدا) صدقه دهم واز صالحان باشم ؟!» * خداوند هرگز مرگ كسى را هنگامى كه اجلش فرا رسد به تأخير نمى اندازد، وخداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است.

ثروت وفرزندان، انفاق پيش از آمدن مرگ، عدم تأخير اجل، آگاهى خداوند از اعمال مردم.

ب. مفسران جمله صدّوا عن سبيل اللّه را به دو گونه معنا كرده اند: اعراض از راه خداوند، وباز داشتن ديگران از اين راه، ليكن با توجه به سوگندهاى دروغ، معناى دوم مناسب تر است، زيرا هدف از اين سوگندها، اغفال ديگران است. در يكجا مسجد ضرار درست مى كنند وسوگند ياد مى كنند كه جز هدف خير ندارند (توبه، 107). در جاى ديگر وقتى جنگهاى مشكل زا پيش مى آيد؛ مانند جنگ تبوك، عذر وبهانه مى آورند وسوگند ياد مى كنند اگر قدرت داشتيم شركت مى كرديم.(1)

ج. منظور از اينكه فرمود: «ءامنوا»؛ ايمان آوردند، همان شهادت به يگانگى خدا ورسالت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است كه به زبان اقرار كردند ودر باطن به خدا كفر ورزيدند، چنان كه در جاى ديگر فرمود: واذا لقوا الذين ءامنوا قالوا ءامنّا واذا خلوا الى شياطينهم قالوا انا معكم انما نحن مستهزؤن (بقره، 14). البته بعيد هم نيست كه در ميان منافقان افرادى بوده باشند كه ايمان اولى آنها حقيقى وجدّى بوده؛ ولى بعدا برگشته باشند.(2)

د. در اينكه منظور از ذكر خدا چيست ؟ وجوه مختلفى بيان شده است: 1) نمازهاى پنج گانه. 2) شكر بر نعمت. 3) صبر بر بلا. 4) رضاى به قضا. 5) حج وزكات. 6) تلاوت قرآن. 7) تمام فرايض الهى؛ ولى روشن است كه ذكر خدا معناى وسيعى دارد كه همه اينها وغير اينها را شامل مى شود وتفسير به امور فوق از قبيل ذكر مصاديق روشن است.(3)

اول معيار، موافق ومخالف واقع بودن است، در حالى كه در قسم دوم موافقت ومخالفت با اعتقاد مطرح مى باشد به اين معنا كه اگر انسان خبرى مى دهد كه مطابق با واقع است؛ ولى برخلاف عقيده اوست، آن را كذب مخبرى مى ناميم واگر موافق عقيده اوست، صدق مخبرى است. روى اين حساب شهادت منافقان به رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) از نظر اخبار هرگز كذب نبود؛ بلكه از نظر گوينده چون برخلاف عقيده آنها بود، كذب محسوب مى شد.(1)

3. منافقان در شهادت خود انواع تأكيدها را به كار بردند. استفاده از جمله اسميه وهمچنين «انّ» و «لام تأكيد». خداوند با قاطعيت با همان لحن، آنها را تكذيب مى كند، اشاره به اينكه در برابر آن قاطعيت چنين قاطعيتى لازم است.(2)

4. حقيقت ايمان، به قلب است وهر كس چيزى بگويد كه اعتقاد خلاف به آن داشته باشد كاذب است، بنا بر اين:

1) هر كس داراى ايمان به قلب واقرار به لسان وعمل به اركان باشد «مؤمن» است.

2) هر كس فاقد اين سه امر باشد «كافر» است.

3) هر كس اقرار به زبان دارد واعتقاد به قلب ندارد «منافق» است.

4) هر كس فقط در عمل مقصّر است؛ اما اقرار به زبان واعتقاد به قلب دارد «فاسق» است.(3)

5. «منافق» در اصل از ريشه «نفق» به معناى نفوذ وپيشروى است و «نفق» بر وزن «شفق» به معناى كانالها ونقبهايى است كه زير زمين مى زنند تا براى استتار يا فرار از آن استفاده كنند. بعضى از مفسران گفته اند: بسيارى از حيوانات مانند موش صحرايى براى لانه خود دو سوراخ قرار مى دهند؛ يكى آشكار كه از آن وارد وخارج مى شوند وديگرى پنهانى كه اگر احساس خطرى كنند، از آن مى گريزند، اين سوراخ پنهانى را «نافقاء» گويند. به اين ترتيب منافق كسى است كه طريقى مرموز ومخفيانه براى خود برگزيده تا با مخفى كارى وپنهان كارى در جامعه نفوذ كند وبه هنگام خطر از طريق ديگرى فرار نمايد.(4)

6. در قرآن كريم بيش از پنجاه گفتار ورفتار زشت از منافقان بيان شده است از جمله:

ص: 184

الف. به مبدأ ومعاد بى اعتقادند: ومن النّاس من يقول ءامنّا بالله واليوم الاخر وما هم بمؤمنين. (بقره، 8)

ب. به وحى ورسالت نيز اعتقاد ندارند؛ اذا جاءك المنافقون قالوا نشهد انّك لرسول اللّه واللّه يعلم انّك لرسوله واللّه يشهد انّ المنافقون لكاذبون. (منافقون، 1)

ج. نسبت به نماز بى نشاطند، 4. نسبت به انفاق بى علاقه اند: ولا يأتون الصلاة الاّ وهم كسالى ولا ينفقون الاّ وهم كارهون. (توبه، 54)

د. از جهاد فرارى اند: ان يريدون الاّ فرارا. (احزاب، 13)

ه -. در باره معروف ومنكر، عكس شيوه مؤمنان عمل مى كنند: يأمرون بالمنكر وينهون عن المعروف. (توبه، 68)

و. از نظر قلبى مريض، از نظر فكرى سفيه واز نظر عملى مفسد هستند: فى قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا (بقره، 10) و الا انّهم هم السّفهاء (بقره، 13) و الا انّهم هم المفسدون. (بقره، 12)

7. «جُنّه» از ريشه «جن» بر وزن «فنّ» در اصل به معناى پنهان كردن چيزى از حسّ است و «جن» بر وزن «سنّ» چون موجودى ناپيداست اين واژه بر او اطلاق مى شود. از آنجا كه «سپر» انسان را از ضربات اسلحه دشمن محفوظ مى دارد، در لغت عرب به آن «جُنّه» گفته مى شود وباغهاى پردرخت را نيز به جهت مستور شدن زمينهايشان جنّت مى گويند، وقلب را «جنان» مى گويند، چون مستور از ديده است وبچه در رحم را «جنين» گويند، چون ديده نمى شود وبه ديوانه «مجنون» مى گويند به دليل اينكه عقل او پوشيده شده است.(1)

8. جمله فطبع على قلوبهم فهم لا يفقهون، دلالت دارد كه طبع ومهر به دل خوردن باعث مى شود ديگر آدمى حق را نپذيرد، پس چنين دلى براى هميشه مأيوس از ايمان ومحروم از حق است.(2)

9. معناى مهر به دل خوردن، عبارت است از اينكه زمانى كه دل به حالتى درآيد كه ديگر پذيراى حقّ نباشد وحق را پيروى نكند، پس چنين دلى قهرا تابع هواى نفس مى شود، چنان

ص: 185

كه در جاى ديگر فرمود: طبع اللّه على قلوبهم واتبعوا اهوائهم (محمد، 16) نتيجه ديگرش آن است كه حق را نفهمد ونشنود وبه آن علم ويقين پيدا نكند: وطبع على قلوبهم فهم لا يفقهون (توبه، 87) ونيز فرمود: وطبع على قلوبهم فهم لا يسمعون.(1)

10. در 10 آيه موضوع طبع قلب در قرآن بيان شده كه در 6 مورد در باره كفار است؛ مانند 155 نساء، 74 يونس، 59 روم، 101 اعراف، 35 غافر، 108 نحل ودر 4 مورد در باره منافقان است؛ مانند: 87 توبه، 93 توبه، 16 محمد و 3 منافقين.

11. منافقان در همه عمر با ترس ودلهره ووحشت زندگى مى كنند. «يحسبون» فعل مضارع دال بر دوام است.

12. قاتلهم الله نفرينى است بر منافقان به قتل كه شديدترين شدائد دنياست واگر نفرمود

«قتلهم الله»؛ خدا آنان را بكشد وباب مفاعله به كار برد، چه بسا براى همين افاده شدّت بوده است.(2)

13. مقصود از تشبيه منافقان به چوبهاى تكيه زده بر ديوار اين است كه آنها مانند چوبهاى خشك در برابر حوادث، كوچك ترين انعطافى ندارند. در جهان طبيعت هنگامى كه طوفان سهمگينى مى وزد گلها وگياهان در برابر طوفان مقاومت نمى كنند وبا انعطاف وخم شدن خاصى طوفان را ردّ مى كنند وپس از دقيقه اى به حالت نخستين بر مى گردند؛ اما درختان خشك در برابر طوفان سينه سپر كرده ومقاومت مى كنند وپس از لحظاتى از پاى در مى آيند. انعطاف پذيرى در برابر حوادث به طرز صحيح، يكى از نشانه هاى انسان مؤمن است. اين حقيقت اجتماعى را پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در يكى از سخنان خود مى فرمايد:

«مثل المؤمن مثل السُنبله تحركها الريح فتقوم تارةً وتقع أُخرى ومثل الكافر مثل الأزرة لاتزال قائمة حتى تنقعر».

«ازرة» درخت سختى است مانند «صنوبر»، «تنقعر» يعنى از جاى كنده مى شود. مؤمن بسان سنبلى است كه باد تند آن را حركت مى دهد؛ گاهى مى ايستد، وگاهى خم مى شود؛ ولى كافر در نداشتن انعطاف وكنار نيامدن با مردم مانند درختان سخت است كه در برابر تندباد حوادث از جاى كنده مى شود.(3)

ص: 186

14. منافقان زمان پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مسجد مى آمدند ودر انتهاى جمعيت به ديوارهاى مسجد تكيه مى زدند؛ ولى كوچك ترين بهره اى از سخنان پيامبر (صلی الله علیه و آله) نمى بردند. چنين جمعيتى بسان اجسام بدون روح ويا چوبهاى خشكى بودند كه در برابر سخنان حكيمانه پيامبر كوچك ترين واكنشى از خود نشان نمى دادند تو گويى اصلاً روحى در بدن آنها وجود نداشت.(1)

15. سؤال: چگونه قرآن كريم منافقان را تنها دشمن مسلمانان مى داند: هم العدو فاحذرهم با اينكه عداوت مسيحيان ويهوديان با اسلام بر كسى پوشيده نيست ؟

پاسخ: دشمنى گروههاى ديگر عداوتى آشكار بوده ومهر مخالفت بر پيشانى آنان خورده است؛ ولى ضرر گروه منافق كه لباس دوستى بر تن نموده وبدون كوچك ترين نشانه با اسلام عداوت مى ورزند به مراتب بالاتر از دسته هاى ديگر خواهد بود. صفحات تاريخ را ورق بزنيد ضررهاى منافقان را ببينيد آن گاه در اين باره قضاوت كنيد.

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در باره خطر منافقان مى فرمايد: من هرگز از هيچ يك از ملل جهان براى اسلام ترسى ندارم فقط از منافقان بر شما مى ترسم كه در زبان خوش گفتارند ودر باطن دشمن اسلام هستند، در گفتار با شما هماهنگى دارند وعملاً يك گام با شما بر نمى دارند:

«ولكنّى أخاف عليكم كل منافق الجنان عالم اللسان يقول ما تعرفون ويفعل ما تنكرون».

حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد:

«و أُحذّركم اهل النفاق فإنّهم الضالّون المضلّون يتلوّنون قولهم شفاء وفعلهم الداء العياء»؛ من به شما از منافقان گمراه وگمراه كننده هشدار مى دهم كه با چهره هاى مختلف در اجتماع ظاهر شده وگفتار آنها بسيار زيبا وسودمند ودرمان دردهاست؛ ولى كردارشان درد بى درمان است.(2)

16. استغفار پيامبران موجب آمرزش گناهان

از بررسى آياتى كه در باره طلب آمرزش پيامبران براى افراد مجرم وارده شده، استفاده مى شود كه مردم خدمت پيامبران مى رسيدند واز آنان مى خواستند به جهت قرب ومقامى كه در پيشگاه خداوند دارند، در باره آنها طلب مغفرت كنند، چنان كه برادران يوسف نزد يعقوب (علیه السلام) آمدند وگفتند: يا ابانا استغفر لنا ذنوبنا انّا كنّا خاطئين (يوسف، 97). وقتى يعقوب

ص: 187

آثار ندامت را در آنها ديد، به آنان وعده داد كه اين كار را در همين نزديكى انجام دهد: سوف استغفر لكم ربى انّه هو الغفور الرّحيم (يوسف، 98).

گاهى خود پيامبران به افراد گنهكار وعده طلب آمرزش مى دادند، چنان كه ابراهيم (علیه السلام) به آزر چنين وعده داد: لاستغفرن لك وما املك لك من اللّه من شىء. (ممتحنه، 4) صريح دستور قرآن اين است كه افراد گنهكار خدمت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) برسند واز او درخواست طلب مغفرت كنند: ولو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤك فاستغفروا الله واستغفر لهم الرسول لوجدوا الله توّابا رحيما. (نساء، 64)

استغفار پيامبر در باره منافقان اثرى ندارد، وجهت عمده عدم تأثير استغفار، شرك وكفر آنهاست كه قرآن مى فرمايد: انّ اللّه لا يغفر ان يشرك به ويغفر مادون ذلك (نساء، 48)، از اين رو با صراحت مى فرمايد: چون آنها كافرند اگر هفتاد مرتبه براى آنها طلب آمرزش كنى، اثر ندارد: ان تستغفر لهم سبعين مرّة فلن يغفر اللّه لهم ذلك بانّهم كفروا باللّه ورسوله. (توبه، 80)

17. منافقان هميشه حالت اعراض از گفتار حق دارند. «يصدون» فعل مضارع دلالت بر استمرار وتداوم دارد.(1)

18. منافقان كاملاً در فسق ومعصيت هستند واز محدوده اصلاح پذيرى خارج اند وبه جهت سوء سريره واستعدادشان شايسته هدايت نيستند؛ طبعا مشمول مغفرت خداوند نيز قرار نمى گيرند، چون مغفرت فرع بر هدايت است.(2)

19. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: خداوند همه امور مؤمن را به او واگذار كرده جز اينكه حق ندارد خود را ذليل كند. شخصى از آن حضرت پرسيد: مؤمن چگونه خود را ذليل مى كند؟ فرمود: متعرض كارهايى مى شود كه در طاقت او نيست يا اينكه در بيان ديگر فرمود: وارد در كارى مى شود كه پس از آن عذرخواهى مى كند.(3)

20. خداوند در آيه 9 دستور داد كه مبادا اموال وفرزندان، شما را سرگرم كند واز ياد خدا

ص: 188

باز دارد. در مقابل اين دستور الهى مردم بر دو دسته شده اند: گروهى غيرخدا؛ مانند تجارت، بيع وجز آن آنان را سرگرم نكرد: رجال لا تلهيهم تجارة ولابيع عن ذكر اللّه وگروهى كه غير خدا آنها را سرگرم كرد: الهيكم التكاثر.

21. خداوند متعال در آيه 9 مى فرمايد: اى اهل ايمان ثروتهاى شما وفرزندانتان شما را از ياد خدا باز ندارد: يا أيها الذين ءامنوا لا تلهكم أموالكم ولا أولادكم عن ذكر الله. در برخى از آيات مصاديق ذكر بيان شده است؛ مانند اقامه نماز: أقم الصلوة لذكرى ومانند نماز جمعه و...: يا أيها الذين ءامنوا اذا نودى للصلوة من يوم الجمعه فاسعوا الى ذكر الله (جمعه، 9). از اين آيات استفاده مى شود كه مبادا ثروت ها وفرزندان مانع اقامه نماز ورفتن به نماز جمعه شوند.

22. فأصدق وأكن من الصالحين از اينكه مى فرمايد: «من انفاق كنم واز صالحان شوم»، بيانگر تأثير عميق انفاق در صالح بودن انسان است.(1)

23. جمله من قبل ان يأتى احدكم الموت اشاره به قرار گرفتن انسان در آستانه مرگ وظاهر شدن علايم آن است، زيرا اين سخن را انسان بعد از مرگ نمى گويد؛ بلكه در آستانه مرگ مى گويد.(2)

24. تعبير به مما رزقناكم؛ از آنچه به شما روزى كرديم، علاوه بر اينكه منحصر به اموال نيست وتمام مواهب را در بر مى گيرد، بيانگر اين حقيقت است كه همه اينها از ناحيه ديگرى است وچند روزى اين امانت نزد توست، بنا بر اين بخل كردن چه معنايى دارد؟(3) به هر حال بسيارند افرادى كه در آستانه مرگ هنگامى كه پرده هاى غفلت كنار مى رود، مى بينند اموال وسرمايه را بايد بگذارند بى آنكه بتوانند بهره اى ببرند، از اين رو پشيمان مى شوند وآرزوى برگشت مى كنند.(4)

25. كلمه «اجل» مقيد به قيد «قريب» شد، براى اين كه بفهماند چنين كسى به مختصرى عمر قانع است به مقدارى كه بتواند مال خود را در راه خدا انفاق كند؛ تقاضاى اندكى مى كند

ص: 189

تا اجابتش آسان باشد ويا براى آن است كه اجل وعمر هر قدر هم كه باشند اندك است، چنان كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«كل ما هو آتٍ قريب»؛ هر آنچه كه آمدنى باشد نزديك است.

26. از ابن عباس نقل شده كه گفته است: كسى كه زكات مالش را پرداخت نكرده ويا استطاعت حج داشته ونرفته است، از دنيا نمى رود مگر اينكه هنگام مرگ از خدا درخواست بازگشتن به دنيا مى كند واين مطلب از امام صادق (علیه السلام) روايت شده است.(1)

27. نظير آيه شريفه لن يؤخر الله نفسا، آيه شريفه 34 اعراف است كه مى فرمايد: ولكلّ امّة اجل فاذا جاء اجلهم لا يستأخرون ساعة ولا يستقدمون. در بعضى از احاديث آمده كه مجال نمى دهند انسان چشم باز كند يا چشم روى هم گذارد.(2)

28. انفاق همه اموال لازم نيست. انفاق بعضى از اموال لازم است در راه خدا باشد. «من» در ممّا رزقناكم دلالت بر تبعيض دارد.(3)

29. در آيه 44 ابراهيم ميفرمايد ستمگران از خداوند تقاضاى تاخير اجل ميكنند: وأَنْذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَأْتِيهِمُ الْعَذَابُ فَيَقُولُ الَّذِينَ ظَلَمُوا رَبَّنَا أَخِّرْنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَنَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَ وَلَمْ تَكُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ مَا لَكُمْ مِنْ زَوَالٍ

در آيه 11 منافقون پاسخ آنها را بيان ميكند: ولَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ

ص: 190

(و به شما آزادى واختيار داد)؛ گروهى از شما كافريد وگروهى مؤمن؛ وخداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست. * آسمانها وزمين را به حق آفريد؛ وشما را (در عالم جنين) تصوير كرد، تصويرى زيبا ودلپذير؛ وسرانجام (همه) به سوى اوست. * آنچه را در آسمانها وزمين است مى داند، واز آنچه پنهان يا آشكار مى كنيد با خبر است؛ وخداوند از آنچه در درون سينه هاست آگاه است. * آيا خبر كسانى كه پيش از اين كافر شدند به شما نرسيده است ؟! (آرى) آنها طعم كيفر گناهان بزرگ خود را چشيدند؛ وعذاب دردناك براى آنهاست! * اين به سبب آن است كه رسولان آنها (پيوسته) با دلايل روشن به سراغشان مى آمدند؛ ولى آنها (از روى كبر وغرور) گفتند: «آيا بشرهايى (مثل ما) مى خواهند ما را هدايت كنند؟!» از اين رو كافر شدند وروى برگرداندند؛ وخداوند (از ايمان وطاعتشان) بى نياز بود، وخدا غنى وشايسته ستايش است. * كافران پنداشتند كه هرگز برانگيخته نخواهند شد، بگو: «آرى به پروردگارم سوگند كه همه شما (در قيامت) برانگيخته خواهيد شد، سپس آنچه را عمل مى كرديد به شما خبر داده مى شود، واين براى خداوند آسان است.» * حال كه چنين است، به خدا ورسول او ونورى كه نازل كرده ايم ايمان بياوريد؛ وبدانيد خدا به آنچه انجام مى دهيد آگاه است. * اين در زمانى خواهد بود كه همه شما را در روزِ اجتماع [- روز رستاخيز] گردآورى مى كند؛ آن روز روزِ تغابن است (روز احساس خسارت وپشيمانى)! وهر كس به خدا ايمان بياورد وعمل صالح انجام دهد، گناهان او را مى بخشد واو را در باغهايى از بهشت كه نهرها از زير درختانش جارى است وارد مى كند، جاودانه در آن مى مانند؛ واين پيروزى بزرگ است. * وامّا كسانى كه كافر شدند وآيات ما را تكذيب كردند اصحاب دوزخند، جاودانه در آن مى مانند، و (سرانجام آنها) سرانجامِ بدى است! * هيچ مصيبتى رخ نمى دهد مگر به اذن خدا! وهر كس به خدا ايمان آورد، خداوند قلبش را هدايت مى كند؛ وخدا به هر چيز داناست. * اطاعت كنيد خدا را، واطاعت كنيد پيامبر را؛ واگر رويگردان شويد، رسولِ ما جز ابلاغ آشكار وظيفه اى ندارد. * خداوند كسى است كه هيچ معبودى جز او نيست، ومؤمنان بايد فقط بر او توكّل كنند. * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بعضى از همسران وفرزندانتان دشمنان شما هستند، از آنها برحذر باشيد؛ واگر عفو كنيد وچشم بپوشيد وببخشيد، (خدا شما را مى بخشد)؛ چرا كه خداوند بخشنده ومهربان است. * اموال

ص: 192

وفرزندانتان فقط وسيله آزمايش شما هستند؛ وخداست كه پاداش عظيم نزد اوست. * پس تا مى توانيد تقواى الهى پيشه كنيد وگوش دهيد واطاعت نماييد وانفاق كنيد كه براى شما بهتر است؛ وكسانى كه از بخل وحرص خويشتن مصون بمانند رستگارانند. * اگر به خدا قرض الحسنه دهيد، آن را براى شما مضاعف مى سازد وشما را مى بخشد؛ وخداوند شكر كننده وبردبار است. * او داناى پنهان وآشكار است؛ واو عزيز وحكيم است.

ج. در جمله والله عليم... با اينكه مى توانست ضمير بياورد وبگويد:

«و هو عليم»، اسم ظاهر «الله» را آورده تا به علت حكم اشاره كند؛ يعنى اگر عالم به اسرار وآشكار شماست، براى اين است كه «الله» است.(1)

د. اصل «وبال» به معناى سنگينى است، از اين رو به طعامى كه بر معده انسان سنگين بيايد، «وبيل» گويند وبه باران سنگين «وابل» گويند، بعدا در امورى كه ضرر سنگين معنوى براى انسان دارد استعمال شده است.(2)

ه -. منظور از وبال امر آثار سوء كفر وفسق آنان است. قرآن كريم سرگذشت اقوام سابق را بيان مى كند آنگاه از اين يادآورى منتقل مى شود به اينكه چرا كفر ورزيدند ومى فرمايد: سبب كفرشان تكذيب رسالت بود وسبب اين تكذيبشان هم انكار بعث ومعاد بود. نتيجه اينكه: مردم حاضر بايد ايمان به خدا وپيامبر ومعاد بياورند.(3)

4. ملك وسلطنت وحمد وستايش مختص به ذات مقدس پروردگار است. تقديم ظرف «له» دلالت بر اختصاص دارد.(1)

5. نوع مفسران گفته اند: تسبيح ذوى العقول مانند ملك، جن وانسان، قولى است وتسبيح غير اينها تكوينى است؛ يعنى وجود اينها دلالت بر منزه بودن خدا دارد وهمه موجودات شعور ودرك دارند وبه زبان خود تسبيح مى گويند: وان من شىء الاّ يسبح بحمده ولكن لاتفقهون تسبيحهم (اسراء، 44) واگر مراد تسبيح تكوينى بود، ديگر «لا تفقهون» معنا نداشت، زيرا هر مخلوقى دلالت بر وجود خالق دارد.(2)

6. نظير آيه 2 تغابن: هُوَ الَّذِى خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كَافِرٌ وَمِنْكُمْ مُؤْمِنٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

آيه 3 انسان است: إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرا وَإِمَّا كَفُورا

7. انسان موجودى آزاد ومختار آفريده شده است: فمنكم كافر ومنكم مؤمن.(3)

8. هدف از خلقت نظام هستى، استفاده بشر وتكامل اوست: خلق لكم ما فى الارض جميعا وهدف از خلقت بشر عبادت وبندگى است: وما خلقت الجن والانس الاّ ليعبدون (ذاريات، 56)، بنا بر اين نه خلقت نظام هستى بيهوده است ونه خلقت بشر: وما خلقنا السموات والارض وما بينهما باطلاً ذلك ظن الذين كفروا (ص، 27)؛ وما خلقنا السموات والارض وما بينهما لاعبين وما خلقناهما الاّ بالحق (دخان، 39) و أفحسبتم انّما خلقناكم عبثا وچون خلقت انسان هدفمند است، خداوند انسان را رها نخواهد كرد: أيحسب الانسان ان يترك سدى. (قيامت، 36)

9. نظير آيه 3 تغابن: وصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ

آيه 4 تين است: لَقَدْ خَلَقْنَا الاْءِنْسَانَ فِى أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ

10. تعبير به فاحسن صوركم صورت شما را نيكو آفريد، هم صورت ظاهر را شامل مى شود وهم صورت باطن را، هم از نظر جسم وهم از نظر جان وبه راستى يك نظر اجمالى در آفرينش جسم وجان انسان نشان مى دهد كه زيباترين پديده عالم هستى اوست

ص: 195

وخدا در آفرينش اين موجود، قدرت نمايى عجيبى كرده وسنگ تمام گذارده است.(1)

11. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«الصورة الانسانية هى اكبر حجة الله على خلقه وهى الكتاب الذى كتبه الله بيده»؛ صورت انسانى بزرگ ترين حجت الهى است بر خلقتش وانسان كتابى است كه خداوند به دست قدرت خود نگاشته است.(2)

12. يكى از مؤثرترين وسايل تربيت، توجه دادن به سرنوشت امتهاى پيشين است: ألم يأتكم نبوأ الّذين كفروا كه قوم نوح وفرعون وفرعونيان گرفتار غرق شدند قوم هود گرفتار باد تند شدند، قوم صالح وشعيب گرفتار صاعقه آسمانى وقوم لوط گرفتار سنگهاى آسمانى گشتند.(3)

13. كفار يقين به نبود قيامت ندارند؛ بلكه پندار خام آنان اين است كه مبعوث نمى شوند، از اين رو با واژه «زعم» تعبير نمود: زعم الّذين كفروا ان لن يبعثوا چنان كه در آيه ديگر با واژه «ظن» كه آن نيز به معناى گمان است، عقيده باطل آنان بيان شده است: وقالوا ما هى الاّ حياتنا الدّنيا نموت ونحيى وما يهلكنا الاّ الدهر ومالهم بذلك من علم ان هم الاّ يظنون. (سجده، 24)

14. موضوع قيامت وحساب وكتاب قطعى است، از اين رو چهار تأكيد در آيه شريفه به كار رفته بر اينكه انسانها در قيامت مبعوث مى شوند؛ كلمه «بلى» سوگند «و ربّى» لام تأكيد نون تأكيد ثقليه.(4)

15. قرآن كريم در آيات مختلفى بر وقوع قيامت سوگند ياد كرده: بلى وربّى لتبعثنّ (تغابن، 7)؛ ويستنبئونك أحقّ هو قل إى وربّى (يونس، 53) و وقال الّذين كفروا لا تأتينا الساعة قل بلى وربّى لتأتينّكم.(5)

16. دليل بر اينكه تحقّق قيامت براى خداوند دشوارى ندارد، همان اسما وصفاتى است كه در صدر آيه نام برد؛ يعنى خلق وملك وعلم ومحموديت ومنزه بودن كه جامع همه آن

ص: 196

اسما وصفات، كلمه «اللّه» است كه معنايش دارنده تمامى صفات كمال است.

از اينجا روشن مى شود كه چرا نفرمود

«و ذلك عليه يسير» وچرا نام جلاله «اللّه» را آورد؛ خواست تا به علت حكم، اشاره كرده باشد؛ يعنى اگر گفتيم معاد براى خدا آسان است، زيرا او «اللّه» است.(1)

آيه شريفه كما بدأكم تعودون (اعراف، 29) نيز دلالت بر اعاده انسان در قيامت وآيه وهو الذى يبدؤا الخلق ثم يعيده وهو اهون عليه (روم، 27) نيز دلالت بر آسان بودن بعث دارد.

17. سوگند «و ربّى» خود اشاره لطيفى به دليل معاد است، زيرا ربوبيت خداوند ايجاب مى كند كه اين حركت تكاملى، انسان را در محدوده زندگى بى ارزش دنيا عقيم نگذارد، به تعبير ديگر تا مسئله معاد را نپذيريم ربوبيت خداوند در باره انسان وتربيت وتكامل او مفهوم نخواهد داشت.(2)

18. تعبير از قرآن به «نور» در آيات متعددى وارد شده ودر روايات از «نور» به امام (علیه السلام) تفسير شده است. اين تفسير ممكن است از اين نظر باشد كه وجود امام (علیه السلام) تجسم عملى كتاب الله محسوب مى شود، از اين رو گاه از پيامبر وامام به قرآن ناطق ياد مى شود. امام باقر (علیه السلام) در باره امامان (عليهم السلام) مى فرمايد:

«و هم الّذين ينوّرون قلوب المؤمنين».(3)

19. يكى از نامهاى قيامت، «يوم الجمع» است كه در آيات قرآن با تعبيرهاى مختلف كرارا به آن اشاره شده است، از جمله: قل انّ الاوّلين والاخرين * لمجموعون الى ميقات يوم معلوم (واقعه، 49-50) و ونفخ فى الصور فجمعناهم جمعا.(4)

20. منظور از «يوم التغابن» در قيامت، روز ظهور غبن است، زيرا در قيامت گمراهان دو طايفه هستند كه هر يك به دست ديگرى مغبون مى شوند؛ طايفه گمراه كننده وطايفه گمراه شونده؛ طايفه گمراه كننده غابن هستند، زيرا پيروان خود را وادار به دنياپرستى وترك آخرت كردند؛ اما از اين جهت مغبون هستند كه همان پيروان ضعيف، ايشان را با پيروى

ص: 197

كوركورانه خود كمك نموده، استكبارشان را بيشتر مى كنند وگمراه شوندگان نيز غابن اند، زيرا با پيروى از گمراه كنندگان آنان را فريب دادند واستكبار آنها بيشتر شد ومغبون اند، زيرا فريب آنان را خوردند، پس هر دو طايفه هم غابن هستند وهم مغبون.(1)

21. تفاوتى كه در ميان بهشتيان ودوزخيان در اين دو آيه ديده مى شود، يكى اين است كه در مورد بهشتيان عفو از گناهان قبل از هر چيز ذكر شده كه در مورد دوزخيان مطرح نيست. ديگر اينكه در آنجا خلود در بهشت با كلمه «ابدا» نيز تأكيد شده؛ ولى در مورد دوزخيان تنها به كلمه خلود اكتفا شده است. اين تفاوت تعبير ممكن است از اين جهت باشد كه در ميان دوزخيان كافرانى باشند كه مسئله كفر وايمان را به هم آميخته اند وبه موجب ايمانشان سرانجام از عذاب رهايى مى يابند، يا اشاره به غلبه رحمت او بر غضب است.(2)

22. تنها عاملى كه مى تواند انسان را از مغبون شدن در قيامت نجات دهد، ايمان وعمل صالح در دنياست؛ از اينكه ومن يؤمن باللّه ويعمل صالحا... را بعد از جمله يوم التغابن ذكر كرد، اين نكته استفاده مى شود.

23. از تعبير به يوم التغابن روشن مى شود كه انسان در دنيا تاجر است وآيه اى كه دلالت بر تجارت دارد عبارت است از: هل ادلّكم على تجارة تنجيكم من عذاب اليم. آن گاه انسانها در اين تجارت يا سود مى برند، در صورتى كه ايمان وعمل صالح داشته باشند: تؤمنون بالله وباليوم الاخر، يا ضرر مى كنند در صورتى كه كفر وفسق را خواستار باشند: فما ربحت تجارتهم.(3)

24. روز قيامت روز تغابن است. در اينكه انسان از چه امورى مغبون مى شود، در روايات اهل بيت (عليهم السلام) موارد مختلفى بيان شده است:

1) هر كس دو روز او مساوى باشد: من استوى يوماه فهو مغبون.(4)

2) غرور وتكبر: المغرور فى الدنيا مسكين وفى الاخرة مغبون.(5)

ص: 198

3) محروميت از نماز شب: فان المغبون من حرم قيام الليل.(1)

4) ترك جهاد در راه خدا: من ترك الجهاد فى اللّه كان كالمغبون المهين.(2)

25. اصحاب النار؛ كفار مصاحب آتش هستند واز آتش جدايى ندارند. از لحظه اى كه قبض روح مى شوند، در عالم برزخ تا دامنه قيامت وبعد از آن در آتش به سر مى برند.(3)

26. منظور از اذن، اذن تكوينى است كه عبارت است از به كار انداختن اسباب، وهر سببى را كه فرض كنيد موانعى دارد كه نمى گذارد در مسبب خود اثر كند، واذن خداوند به عمل كردن آن همين است كه موانع را بردارد تا سبب بتواند در مسبب اثر كند.(4)

27. هيچ سببى از اسباب طبيعى عالم مستقل در تأثير نيست؛ چون هر سببى كه فرض كنيد جزء مقام خلقت است كه به غير از خالقش ربّى ندارد وهيچ حادثه اى رخ نمى دهد مگر به علم ومشيت او. آنچه او بخواهد برسد ممكن نيست نرسد وآنچه او نخواهد برسد ممكن نيست برسد واين حقيقتى است كه با لسان ديگرى بيان نموده است: ما أصاب من مصيبة فى الأرض ولا فى أنفسكم إلاّ فى كتابٍ من قبل أن نبرأها إنّ ذلك على الله يسير.(5)

28. منظور از مصيبت، همه حوادث خير وشر است كه به انسان اصابت مى كند وهمه به اذن واراده الهى است.(6)

29. مصائب بر دو گونه است: در قسمتى از آنها اراده انسان دخيل نيست؛ مانند مرگ ودر بعضى اراده انسان نقش دارد؛ مانند سوختن منزل بر اثر بى مبالاتى. از آيه شريفه استفاده مى شود كه هر دو قسم مصيبت به اذن خداست حتى آنجايى كه اراده انسان دخيل است، زيرا تأثير اسباب به اراده اوست.(7)

30. از اينكه امر به اطاعت پيامبر جداى از امر به اطاعت خداوند ذكر شده وبه تعبير ديگر امر به اطاعت تكرار شده، روشن مى شود كه بين دو اطاعت در كيفيت تفاوت است

ص: 199

(يعنى گاهى پيامبر فرمان جداگانه دارد كه در قرآن كريم سخنى از آن موضوع نيامده وبايد اطاعت شود).(1)

31. انسان در دنيا با چهار امر ارتباط دارد: خداوند، خويشتن، مردم وطبيعت؛

1. رابطه انسان با خداوند (اطاعت): وأطيعوا الله وأطيعوا الرسول. (تغابن، 12)

2. رابطه انسان با خويشتن (مراقبت): عليكم أنفسكم. (مائده، 105)

3. رابطه انسان با مردم (خدمت): انّ الله يأمر بالعدل والاحسان. (نحل، 90)

4. رابطه انسان با طبيعت (منفعت): وسخّر لكم ما فى الارض جميعا. (حج، 65)

خلاصه اين چهار ارتباط به اين شرح است كه انسان از طبيعت بايد استفاده كند وبه مردم خدمت كند واز خويشتن مراقبت كند كه به گناه آلوده نشود ودر نهايت در همه عمر از خداوند اطاعت كند.

32. از اينكه «رسول» را به ضمير متكلم مع الغير اضافه كرد: رسولنا براى آن است كه شرافت وكرامت رسالت او را برساند. افزون بر اين، بفهماند كه او تنها پيام آور است وسخن ما را بيان مى كند وحصر در كلام اضافى است.(2)

33. از اينكه كلمه «الله» را به طور ظاهر بيان كرد ونفرمود

«عليه فليتوكّل المؤمنون»، براى بيان علّت توكل است؛ يعنى مقتضاى الوهيت ومستجمع جميع كمالات بودن آن است كه مؤمنان تنها به او توكّل كنند. بعضى هم گفته اند: مقتضاى ايمان واعتقاد به خدا نيز توكل بر اوست.(3)

34. بعضى از همسران وفرزندان، دشمن انسان هستند؛ نه همه آنها. «من» دالّ بر تبعيض است ودشمنى آنها به سبب ايمان شوهران وپدران است.(4)

35. بعضى از زن وفرزندان آرزو مى كنند شوهر وپدرشان بميرد تااز او ارث ببرند وهيچ دشمنى بدتر ازآن نيست كه آرزوى مرگ انسان را داشته باشند. بعضى گفته اند: برخى از زن وفرزندان دوست دارند براى مصالح شخصى خودشان، شوهر يا پدرشان به مصيبت وضرر

ص: 200

دچار شود ودشمنى بدتر از اين نيست كه براى منفعت خودش به ضرر ديگرى راضى شود. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«يأتى زمان على أُمّتى يكون فيه هلاك الرجل على يد زوجه وولده يعيّرانه بالفقر فيركب مراكب السوء فيهلك».(1)

36. اين آيه سلسله مراتب بخشش گناه را بيان مى كند، زيرا عفو به معناى صرف نظر كردن از مجازات است وصفح مرتبه بالاترى است؛ يعنى ترك هر گونه سرزنش وغفران به معناى پوشاندن گناه وبه فراموشى سپردن آن است. به اين ترتيب افراد باايمان در عين قاطعيت در اصول اعتقادى خويش وتسليم نشدن در مقابل زن وفرزند، بايد تا آنجا كه مى توانند در همه مراحل از محبت وعفو وگذشت دريغ ندارند كه همه اينها وسيله اى براى تربيت وبازگرداندن آنان به خط اطاعت خداوند است.(2)

37. اگر انسان در باره زن وفرزند عفو وصفح وغفران داشته باشد، عفو وغفران الهى نيز شامل حالش مى شود: ان تعفوا... فان اللّه غفور رحيم.(3)

38. امام باقر (علیه السلام) در مورد آيه شريفه ان من ازواجكم... فرمودند: منظور اين است كه وقتى بعضى از مردان قصد هجرت كردند، پسر وهمسرش دامن او را گرفتند وگفتند: تو را به خدا سوگند هجرت نكن، زيرا ما بى سرپرست خواهيم شد. بعضى پذيرفتند وماندند. آيه فوق نازل شد وآنها را از قبول اين گونه پيشنهادها واطاعت فرزندان وزنان در اين زمينه ها برحذر داشت.(4)

39. مقدم شدن «اموالكم» بر «اولادكم» براى آن است كه خطر اموال براى انسان بيشتر است، چنان كه مى فرمايد: كلاّ انّ الانسان ليطغى * ان رأه استغنى وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

«انّ لكلّ أُمّة فتنةٌ وإنّ فتنة أُمّتى المال».(5)

40. نظير آيه 14 تغابن: وإِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

آيه 22 نور است: ولْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَ لاَ تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

ص: 201

41. نظر قرآن در باره فرزندان وثروت

الف. فرزندان وثروتها زينت حيات دنيا هستند: الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابا وَخَيْرٌ أَمَلاً (كهف 46)

ب. برخى از فرزندان وهمسران دشمن انسان هستند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلاَدِكُمْ عَدُوّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ (تغابن 14)

ج. برخى از فرزندان وثروتها مايه عذاب انسان هستند: فَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ (التوبة، 55)

تذكر: آيه فوق مربوط به منافقان است.

د. فرزندان وثروتها وسيله آزمايش انسان هستند: إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلاَدُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ (تغابن 15)

ه -. فرزندان وثروتها شما را از ياد خدا باز ندارد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلاَ أَوْلاَدُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ (المنافقون، 9)

و. فرزندان وثروتها در روز قيامت براى انسان مفيد نخواهد بود: يَوْمَ لاَ يَنْفَعُ مَالٌ وَلاَبَنُونَ * إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ (الشعراء، 89)

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِىَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئا وَأُولئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ (آل عمران، 10)

42. جمله والله عنده اجر عظيم به اين معناست كه اجر بزرگ الهى براى كسى است كه محبت خدا را بر محبت زن وفرزند واموال مقدم بدارد.(1)

43. كلمه «فتنه» به معناى گرفتاريهايى است كه جنبه آزمايش دارد وآزمايش بودن اموال وفرزندان به دليل اين است كه اين دو نعمت دنيوى از زينتهاى جذاب زندگى دنياست. نفس انسانى به سوى آن دو چنان جذب مى شود كه از نظر اهميت همپايه آخرت واطاعت خداوند مى شود، ورسما سر دو راهى قرار مى گيرد؛ بلكه جانب آن دو را ترجيح مى دهد واز آخرت غافل مى گردد، چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: المال والبنون زينة الحياة الدنيا.(2)

ص: 202

44. تعبير به «انّما» كه معمولاً براى حصر آورده مى شود، نشان مى دهد كه اين دو موضوع بيش از هر چيز وسيله امتحان است، از اين رو در حديثى از حضرت على (علیه السلام) مى خوانيم: هيچ كس از شما نگويد خداوندا به تو پناه مى برم از امتحان وآزمايش، زيرا هر كسى داراى وسيله آزمايشى است (و حداقل مال وفرزندى دارد). كسى كه مى خواهد به خدا پناه ببرد، از امتحانات گمراه كننده پناه برد، همان گونه كه خداوند مى فرمايد: «بدانيد اموال شما وسيله آزمون است».(1)

45. همه فرزندان سبب آزمايش هستند؛ اما همه آنها دشمن نيستند، از اين رو قرآن كريم در آيه 13 عداوت فرزندان را به صورت جزئى: انّ من ازواجكم واولادكم عدوا لكم (من) مفيد تبعيض است وآزمايش بودن آنان را به صورت كلى بيان كرده است: انّما اموالكم واولادكم فتنة.

46. ميان آيه فاتّقوا الله ما استطعتم وآيه اتقوا الله حق تقاته، هيچ منافاتى وجود ندارد واختلافى كه بين اين دو هست، اختلاف در كميت وكيفيت است؛ آيه اول راجع به كميت در تقواست؛ يعنى تقواى شما همه امورى را كه در وسعت شماست فرا بگيرد. آيه دوم راجع به كيفيت در تقواست؛ يعنى تقواى شما در همه موارد متّصف به حقيقت باشد.(2)

47. اگر فرمود: «لأنفسكم» ونفرمود «لكم» براى اين بود كه مؤمنان را بيشتر خوش دل سازد وبفهماند اگر انفاق كنيد خيرش مال شماست وبه جز خود شما كسى از آن بهره مند نمى شود.(3)

48. «شحّ» به معناى بخل توأم با حرص است ومى دانيم اين دو صفت رذيله از بزرگ ترين موانع رستگارى انسان وبزرگ ترين سدّ راه انفاق وكارهاى خير است.(4)

49. از امام صادق (علیه السلام) نقل است كه فرمود:

«من أدّى الزكاة فقد وقى شُحّ نفسه»، در حديث ديگر آمده كه امام صادق (علیه السلام) از شب تا صبح طواف خانه خدا بجا مى آورد وپيوسته مى فرمود:

«اللّهمّ ق شحّ نفسى».(5)

ص: 203

50. بعد از امر به اطاعت، امر به انفاق جداگانه ذكر شد با اينكه شامل انفاق هم مى شود، زيرا اهميت موضوع انفاق را بيان كند.

51. جمله «اسمعوا» ناظر به تحصيل علم است كه سخنان انبيا واوليا ودانشمندان اسلامى را بشنويد. «اطيعوا» ناظر به عمل است همان گونه كه پرنده در پرواز نياز به دو بال دارد، انسان هم در پرواز به سوى كمال وسعادت، نياز به دو بال علم وعمل دارد.(1)

جمله ان تقرضوا الله قرضا حسنا تعبير عجيبى است كه بارها در قرآن كريم در باره انفاق فى سبيل الله تكرار شده است: خدايى كه آفريننده اصل وفرع وجود ما وبخشنده همه نعمتها ومالك اصلى همه مُلك هاست از ما وام مى طلبد ودر برابر آن وعده اجر مضاعف وآمرزش مى دهد ونيز از ما تشكر مى كند. لطف ومحبت بالاتر از اين تصوّر نمى شود وبزرگوارى ورحمت فراتر از اين ممكن نيست. ما چه هستيم وچه داريم كه به او وام دهيم وتازه چرا اين همه پاداش عظيم بگيريم ؟! اينها همه نشانه اهميت انفاق از يك سو ولطف بى پايان خداوند از سوى ديگر است.(2)

52. «قرض» در اصل به معناى قطع كردن وبريدن است وچون با واژه «حسن» همراه شود اشاره به جدا كردن مال از خويشتن ودادن آن در راه خير است.

«يضاعفه» از ماده «ضعف» تنها به معناى دو برابر نيست؛ بلكه چندين برابر را نيز شامل مى شود كه در مورد انفاق تا 700 برابر وبيش از آن در قرآن آمده است.(3)

جمله يغفر لكم دليل بر اين است كه انفاق يكى از عوامل آمرزش گناه است.(4)

53. تعبير به «شكور» كه يكى از اوصاف خداست، دليل بر اين است كه خداوند از بندگانش به وسيله پاداشهاى عظيم تشكر مى كند وحليم بودن او اشاره به مسئله آمرزش گناهان وعدم تعجيل در عقوبت بندگان است.(5)

ص: 204

چيزى اندازه اى قرار داده است. * واز زنانتان، آنان كه از عادت ماهانه مأيوسند، اگر در وضع آنها (از نظر باردارى) شك كنيد، عدّه آنان سه ماه است، وهمچنين آنها كه عادت ماهيانه نديده اند؛ وعدّه زنان باردار اين است كه بار خود را بر زمين بگذارند؛ وهر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند كار را بر او آسان سازد. * اين فرمان خداست كه بر شما نازل كرده؛ وهر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند گناهانش را مى بخشد وپاداش او را بزرگ مى دارد.

4. زنان نيز حق ندارند در دوران عدّه از منزل بيرون روند.

5. اگر زن مرتكب كار زشت آشكار شود مثلاً مرتكب بداخلاقى وبدزبانى وفحشا گردد، مرد مى تواند از زن نگه دارى نكند.

ب. معناى اينكه مى فرمايد: «و چون زنان را طلاق داديد با عدّه طلاق دهيد» اين است كه چون اراده كرديد زنان را طلاق دهيد، چنين كنيد، زيرا معنا ندارد كه بعد از طلاق دادن دوباره طلاق دهند؛ نظير تعبير آيه شريفه إذا قمتم إلى الصلوة فاغسلوا (مائده، 6) است؛ يعنى چون خواستيد به نماز بايستيد وضو بگيريد.(1)

ج. در آيه دوم نيز چهار حكم را بيان مى كند:

1. وقتى مدت عده به اواخر خود رسيد وهنوز تمام نشده مى توانيد رجوع كنيد وبه طور شايسته آنها را نگه داريد.

2. اگر نخواستيد رجوع كنيد، بايد به نحو شايسته از آنان جدا شويد.

3. به هنگام جدايى، دو مرد عادل از مسلمانان شاهد باشند تا اگر در آينده اختلافى روى داد هيچ كدام از طرفين نتوانند حقيقت را انكار كنند.

4. دو شاهد بايد شهادت را براى خدا بر پا دارند.

د. در آيه چهار، حكم سه گروه از زنان را بيان مى كند: 1. اگر زن يائسه اى خون نبيند وشما شك كنيد كه اين به سبب پيرى است يا عارضه مزاجى، پس وقتى طلاقش داديد بايد سه ماه عدّه نگه دارد. 2. زنانى كه در سن حيض ديدن هستند، اما حيض نمى بينند نيز بايد سه ماه تمام عدّه نگه دارند. 3. عده زنان باردار اين است كه بار خويش را به زمين بگذارد. در آيه 5 مى فرمايد: مسائل مربوط به طلاق، فرمان الهى است وهر كس در اين زمينه تقوا پيشه كند، علاوه بر بخشش گناهانش از پاداش بزرگ خدا بهره مند مى شود.

نبودند، حساب موضوعات مختلف خود را با ريگها نگه مى داشتند. قابل توجه اينكه مخاطب به نگه دارى حساب عدّه، مردان هستند، زيرا مسئله حق نفقه ومسكن بر عهده آنهاست، چنان كه حق رجوع نيز بر آنان است.(1)

2. زن در زمان عدّه نبايد از منزل خارج شود مگر براى ضرورت، بنا بر اين اگر به غير ضرورت بيرون رود، گناه كرده است: فلا يخرجن.(2)

3. اضافه بيوت به زنها: «بيوتهنّ» براى تأكيد نهى از اخراج است وبيان اينكه آنها قطعا سزاوار حق مسكن در زمان عدّه هستند وبه تعبير ديگر زن در زمان عدّه در منزل خودش نشسته است ومرد حق اخراج ندارد: «بيوتهنّ».(3)

4. منظور از فاحشه مبيّنة، چنان كه در روايات ائمه اطهار آمده، آن است كه زن گناهى از قبيل زنا يا ناسزا يا اذيت اهل خانه مرتكب شود.(4)

5. فلسفه نگه داشتن عدّه دو امر است: يك. مسئله حفظ نسل ومشخص شدن زن از نظر باردارى وعدم آن. دو. ايجاد زمينه اى براى بازگشت به زندگى نخست واز بين بردن عوامل جدايى، از اين رو در حديثى امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد: زن مطلقه در دوران عدّه اش مى تواند آرايش كند، سرمه در چشم كند وموهاى خود را رنگين وخود را معطّر كند وهر لباسى كه مورد علاقه اوست بپوشد، زيرا خداوند مى فرمايد: شايد خداوند بعد از اين ماجرا وضع تازه اى فراهم سازد وممكن است از همين راه زن بار ديگر قلب مرد را تسخير كرده ومرد رجوع كند.(5)

6. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: هيچ حلالى نزد خداوند مبغوض تر از طلاق نيست.(6)

7. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) از كنار مردى عبور كرد. از او پرسيد: همسر خود را چه كردى ؟ گفت: طلاق دادم. فرمود: بدون اينكه از او بدى مشاهده كنى طلاق دادى ؟ گفت: آرى. اين شخص سه مرتبه ديگر ازدواج كرد وزن خود را بدون اينكه از او بدى ببيند، طلاق داد. پيامبر به او

ص: 208

فرمود:

«إن اللّه عزّ وجلّ يُبغض ويلعن كلّ ذوّاق من الرجال وكلّ ذوّاقةٍ من النساء»؛ خداوند مبغوض دارد واز رحمت خود دور مى دارد هر مرد وزنى كه به زودى طلاق مى گيرند.(1)

8. وقتى از حضرت رضا (علیه السلام) سؤال كردند: چرا پس از سه طلاق محلّل لازم است، فرمود:

«لئلاّ يوقع الناس الاستخفاف بالطّلاق ولا تضارّ النساء»؛ براى اينكه مردم امر طلاق را سبك وناچيز نشمارند وبه همسران خود ضرر نرسانند.(2)

9. حدّ به معناى اندازه است كه نبايد از آن تجاوز كرد وزيادتى ونقصان در احكام الهى روا نيست، همان گونه كه نماز چهار ركعتى را نمى توان سه ركعت يا پنج ركعت بجا آورد وزيادى ونقصان در آن بدعت است، احكام طلاق را نيز نمى توان كم يا زياد كرد.(3)

10. مراد به «بلوغ اجل» (رسيدن به پايان مدت) اين نيست كه مدت عدّه به طور كامل پايان گيرد؛ بلكه مقصود رسيدن به اواخر مدت است وگرنه رجوع كردن بعد از پايان عدّه جايز نيست مگر اينكه نگه دارى آنها از طريق صيغه عقد جديد صورت گيرد.(4)

11. آيه 2 يكى از مهم ترين وحساب شده ترين دستورهاى مربوط به زندگى زناشويى را مطرح مى كند وآن اينكه زن ومرد يا به طور شايسته با هم زندگى كنند ويا به طور شايسته از هم جدا شوند، همان گونه كه زندگى مشترك بايد روى اصول صحيح وطرز انسانى وشايسته باشد، جدايى نيز بايد خالى از هر گونه جار وجنجال ونزاع وبدگويى وناسزا وتضييع حقوق بوده باشد، واصولاً چه خوب است كه نه فقط در زندگى زناشويى، بلكه در هر گونه دوستى وبرنامه مشترك، انسان تا آنجا كه مى تواند به همكارى شايسته ادامه دهد وهر گاه نتوانست به طرز شايسته جدا شود.(5)

12. وظيفه دو شاهد آن است كه براى خداوند شهادت وگواهى دهند. مبادا تمايل قلبى به يكى از دو طرف مانع شهادت به حق باشد: واقيموا الشهادة للّه.(6)

13.

ص: 209

از اينكه فرمود: يوعظ به من كان يؤمن بالله به دليل آن است كه اهل ايمان از موعظه الهى بهره مى برند؛ نه غير آنها.(1)

14. شخصى كه حقيقتا داراى تقواست، اراده اش تابع اراده خداوند است. چنين كسى هيچ عملى انجام نمى دهد مگر بر طبق اراده الهى. لازمه اين معنا آن است كه خود ومتعلقات خود را ملك طِلق خداوند بداند كه خداوند هر طور مى خواهد در ملك خود تصرف مى كند. در اين صورت خداوند چنين بنده اى را به حكم ويجعل له مخرجا از زندان وهم وشرك نجات مى دهد ورزق مادى ومعنوى او را بدون آنكه انتظار داشته باشد به او مى رساند.(2)

15. علت اينكه در بيشتر موارد زندگى، كار ما انسانها به بن بست مى رسد، بر اثر بى تقوايى است. اين معنا از مفهوم شرط استفاده مى شود، زيرا مفهوم من يتق الله يجعل له مخرجا، اين جمله است: من لم يتق الله لم يجعل له مخرجا.

16. معناى تقوا اين نيست كه انسان تلاش وكوشش را رها كند وبگويد من در خانه مى نشينم وتقوا پيشه مى كنم وروزى من مى رسد، چون خداوند تضمين كرده است، از اين رو در حديثى مى خوانيم: عمر بن مسلم يكى از ياران امام صادق (علیه السلام) مدتى خدمتش نيامد. حضرت جوياى حال او شد، عرض كردند: او تجارت را ترك گفته ورو به عبادت آورده است. فرمود: واى بر او!

«أما علم أنّ تارك الطلب لا يستجاب له»؛ آيا نمى داند كسى كه تلاش وكسب روزى را رها كند، دعايش مستجاب نمى گردد.

سپس فرمود: جمعى از ياران پيامبر وقتى آيه شريفه ومن يتق الله... نازل شد درها را به روى خود بستند ورو به عبادت آوردند وگفتند: خداوند روزى ما را عهده دار شده است. اين ماجرا به گوش پيامبر رسيد، كسى را نزد آنان فرستاد كه چرا چنين كرده ايد؟ گفتند: اى رسول خدا! چون خداوند روزى ما را تكفل كرده ما مشغول عبادت شديم. پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«إنه من فعل ذلك لا يستجاب له»؛ هر كس چنين كند دعايش مستجاب نمى شود.(3)

17. راز وجوب توكل بر خداوند آن است كه إنّ الله بالغ امره؛ يعنى چون امر وحكم

ص: 210

خداوند نافذ است وهر چه را اراده كند محقق مى شود وبراى هر چيزى اندازه اى ومقدار وزمانى قرار داده، بنا بر اين انسان بايد امور خويش را به او واگذار كند.(1)

18. آيه 2 گرچه در مورد طلاق است؛ ولى محتواى گسترده اى دارد كه لطف خداوند همه پرهيزكاران ومتوكّلان را شامل مى شود وآنها را از مشكلات مى رهاند.(2)

19. جمله قد جعل الله لكل شىء قدرا اشاره لطيفى است به نظامى كه حاكم بر تشريع وتكوين است؛ يعنى اين دستورهايى كه خداوند در باره طلاق وغير آن صادر فرموده، همه طبق حساب، اندازه گيرى دقيق وحكيمانه است.(3)

20. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: من آيه اى را مى شناسم كه اگر تمام انسانها دست به دامن آن زنند براى حلّ مشكلات آنها كافى است. سپس آيه ومن يتق الله... را تلاوت فرمود وبارها آن را تكرار كرد:

«إنى لأعلم آيةً لو أخذ بها الناس لكَفْتهم ومن يتق الله يجعل له مخرجا... فما زال يقولها ويعيدها».(4)

در حديث ديگرى پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند پرهيزكاران را از شبهات دنيا وحالات سخت مرگ وشدايد در روز قيامت رهايى مى بخشد.(5)

در حديث ديگرى از پيامبر (صلی الله علیه و آله) آمده است:

«من أكثر الاستغفار جعله الله له من كلّ همٍّ فرجا ومن كل ضيقٍ مخرجا».(6)

ص: 211

رسولى به سوى شما فرستاده كه آيات روشن خدا را بر شما تلاوت مى كند تا كسانى را كه ايمان آورده وكارهاى شايسته انجام داده اند، از تاريكيها به سوى نور خارج سازد. وهر كس به خدا ايمان آورده واعمال صالح انجام دهد، او را در باغهايى از بهشت وارد سازد كه از زير درختانش نهرها جارى است، جاودانه در آن مى مانند، وخداوند روزى نيكويى براى او قرار داده است. * خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد، واز زمين نيز همانند آنها را؛ فرمان او در ميان آنها پيوسته فرود مى آيد تا بدانيد خداوند بر هر چيز تواناست واينكه علم او به همه چيز احاطه دارد.

7) آنها كه امكانات وسيع دارند، از امكانات خود انفاق كنند وآنها كه تنگدست اند، از آنچه خدا به آنها داده انفاق نمايند. خداوند هيچ كس را جز به اندازه آنچه به او داده تكليف نمى كند: لينفق ذو سعة.(1)

ب. از آيه 8 تا 12 در چند محور سخن مى گويد:

كيفر سخت وبى سابقه نسبت به متخلفان از فرمان الهى، دستور به تقوا به خردمندان، نازل شدن قرآن وفرستادن پيامبر جهت هدايت مردم، ورود به بهشت در پرتو ايمان وعمل صالح، خلقت هفت آسمان وزمين جهت معرفت نسبت به قدرت خداوند.

ج. جمله وأتمروا از ريشه ايتمار، گاهى به معناى پذيرا شدن دستور وگاهى به معناى مشاوره مى آيد ودر اينجا معناى دوم مناسب تر است وتعبير به معروف، تعبير جامعى است كه هر گونه مشاوره اى را كه خير وصلاح در آن باشد شامل مى گردد.(2)

د. آيا اين دستور؛ يعنى انفاق به اندازه توانايى، مربوط به زنانى است كه بعد از جدايى شير دادن كودكان را بر عهده مى گيرند ويا مربوط به ايام عدّه است كه در آيات قبل به طور اجمال اشاره شد يا مربوط به هر دوست ؟ معناى اخير از همه مناسب تر است.(3)

ه -. منظور از ذكر، قرآن كريم است به دليل آيه 44 نحل: وأنزلنا إليك الذكر لتبيّن للناس ما نزّل اليهم افزون بر اين، تعبير به نزول در باره قرآن صحيح است؛ نه در باره رسول اكرم كه از آن تعبير به ارسال مى شود.(4)

و. در اينكه منظور از هفت آسمان وزمين چيست، وجوهى بيان شده است:

1. منظور از هفت آسمان كثرت وزيادى آسمانهاست.

2. منظور از هفت آسمان عدد است؛ يعنى آسمانها هفت طبقه است كه هر يك روى ديگرى قرار گرفته ونزديك ترين آن به زمين، آسمانى است كه ستارگان در آن قرار دارند، اما قرآن كريم هيچ سخنى در باره شش آسمان ديگر نگفته جز آنكه فرموده روى هم قرار دارند.

در باره زمين نيز چند احتمال است:

ص: 214

1. زمين نيز مانند آسمان هفت طبقه دارد كه چون طبقات پياز روى هم قرار دارند.

2. اقليمها وقسمتهاى هفت گانه روى زمين است كه دانشمندان جغرافى قديم زمين را به هفت قسمت قارّه تقسيم كرده اند، البته طرز تقسيم در گذشته وامروز متفاوت است، امروز زمين به دو منطقه منجمد شمالى وجنوبى ودو منطقه معتدله ودو منطقه حاره ويك منطقه استوايى تقسيم مى شود.(1)

ز. منظور از «امر» در اينجا همان فرمان تكوينى خداوند در مورد تدبير اين عالم بزرگ وآسمانها وزمينهاى هفت گانه است، زيرا او پيوسته با فرمان مخصوص خود آنها را در مسير منظمى هدايت ورهبرى مى كند، در حقيقت اين آيه شبيه آيه 4 سوره سجده است كه مى فرمايد: يدبّر الأمر من السماء إلى الارض به هر حال اگر تدبير او لحظه اى از اين عالم برداشته شود، نظام همگى در هم مى ريزد وراه فنا در پيش مى گيرد.(2)

در بعضى از روايات مى خوانيم كه منظور از «ما اتاها» «ما أعلمها» است؛ يعنى خداوند هر كس را به مقدارى تكليف مى كند كه به او اعلام كرده است، از اين رو به آيه 7 در مباحث (اصل برائت) در علم اصول استدلال كرده اند كه اگر انسان حكمى را نمى داند مسئوليتى در برابر آن ندارد.

4. طلاق رجعى آن است كه شوهر تا زمانى كه عدّه زن به سر نيامده هر گاه بخواهد مى تواند باز گردد وپيوند زناشويى را تجديد كند بى آنكه نياز به عقد تازه اى باشد وجالب اينكه بازگشت مرد با كم ترين سخن وعملى كه نشانه بازگشت باشد حاصل مى گردد. بعضى از احكامى كه در آيه فوق آمده؛ مانند نفقه ومسكن، مخصوص طلاق رجعى است وهمچنين مسئله عدم خروج زن از خانه همسرش در حال عده؛ اما در طلاق بائن؛ يعنى طلاقى كه قابل رجوع نيست (مانند سومين طلاق) احكام فوق وجود ندارد.

5. تأثير قوّه ذائقه از بين ساير قوا سريع تر است؛ به مجرد خوردن غذا انسان درك مى كند كه غذا شور يا شيرين است. حال خداوند ضررهاى كفر وشرك وعناد را به ذوق تشبيه كرده براى آنكه آثار اينها زود براى انسان نمودار مى شود: فذاقت وبال أمرها.(1)

6. نظير آيه 8 طلاق: وكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابا شَدِيدا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابا نُكْرا

آيات ذيل است: وكَمْ أَهْلَكْنَا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ وَكَفَى بِرَبِّكَ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِيرا بَصِيرا (الإسراء، 17)

وكَمْ قَصَمْنَا مِنْ قَرْيَةٍ كَانَتْ ظَالِمَةً وَأَنْشَأْنَا بَعْدَهَا قَوْما آخَرِينَ (الأنبياء، 11)

فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِىَ ظَالِمَةٌ فَهِىَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ (الحج، 45)

7. تعبير به فعل ماضى در «عذّبناها» و «حاسبناها»، براى دلالت بر تحقق عذاب وحساب است.(2)

8. هدف نهايى از ارسال رسول وانزال كتاب آسمانى، اين است كه با تلاوت آيات الهى

ص: 216

مردم از ظلمت كفر وجهل وگناه به سوى نور ايمان وتوحيد وتقوا راهنمايى شوند.

9. ظلمات به صورت جمع ونور به صورت مفرد آمده، زيرا شرك وكفر وفساد عامل پراكندگى است، در حالى كه ايمان وتوحيد عامل وحدت ويگانگى است.

10. تعبير به «يؤمن» و «يعمل» به صورت فعل مضارع اشاره به اين است كه ايمان وعمل صالح آنها محدود به زمان خاصّى نيست؛ بلكه استمرار ودوام دارد.

11. تعبير «رزقا» به صورت نكره، اشاره به عظمت واهميت روزهاى نيكويى است كه خدا براى اين جمعيت فراهم مى سازد.

12. اهل ايمان را به طور خصوص بيان كرد، زيرا تنها مؤمنان هستند كه از قرآن كريم بهره مند مى شوند.(1)

13. همان گونه كه خداوند مردم را از ظلمت جهل به نور علم مى رساند: اللّه ولى الّذين ءامنوا يخرجهم من الظلمات الى النور (بقره، 257)، پيامبر اكرم نيز به عنوان مظهر فعل خداوند، مردم را از ظلمت جهل به نور علم ومعرفت خارج مى سازد: رسولاً يتلوا عليكم... ليخرج الّذين ءامنوا... من الظلمات الى النور. (طلاق، 11)

14. هدف نظام خلقت، آگاهى انسان از صفات خدا وقدرت اوست: «لتعلموا»، قابل توجه است كه در آيات مختلف قرآن كريم اشاراتى به هدف آفرينش انسان يا مجموع اين جهان شده است كه در بدو امر ممكن است مختلف به نظر برسد؛ ولى با دقّت مى بينيم همه به يك حقيقت باز مى گردد:

الف) هدف آفرينش انسان وجن را عبادت مى شمرد: وما خلقت الجن والانس الاّليعبدون. (ذاريات، 56)

ب) هدف آفرينش عظيم آسمانها وزمين را آزمون بشر معرفى مى كند: وهو الذى خلق السموات والارض فى ستة ايام وكان عرشه على الماء ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً. (هود، 7)

ج) هدف خلقت را رحمت مى شمرد: الا من رحم ربّك ولذلك خلقهم. (هود، 119)

د) سرانجام در آيه مورد بحث، هدف را علم وآگاهى از صفات خدا دانسته است: لتعلموا. كمى دقت در اين آيات نشان مى دهد كه بعضى مقدمه براى بعضى ديگر است؛

ص: 217

آگاهى ومعرفت مقدمه اى است براى بندگى وعبادت وآن نيز مقدمه اى است براى آزمون وتربيت وآن هم مقدمه اى است براى بهره گيرى از رحمت خداوند متعال.

15. واژة ة ة معروف در حدود 30 بار در قرآن كريم بيان شده كه قسمت زيادى از آن در رابطه با برخورد شايسته با همسر مى باشد، آن هم در زمانى كه مرد مى خواهد از زن جدا شود، قرآن كريم در اينجا توصيه مؤكد مى كند كه مرد رفتارش صحيح ومنطقى ومعروف باشد. البته برخورد به معروف درباره پدر ومادر مشرك ويتيمان ونيازمندان نيز مطرح شده است. به آيات ذيل توجه كنيد:

الف) مصاحبت با پدر ومادر منحرف به طور شايسته: وصاحبهما فى الدنيا معروفا. (لقمان، 15)

ب) سخن گفتن با يتيمان به طور شايسته: وقولوا لهم قولاً معروفا. (نساء، 8)

ج) سخن گفتن با نيازمندان به طور شايسته: قول معروف ومغفرة خير من صدقة يتبعها اذى. (بقره، 263)

د) استفاده از ثروت يتيمان در صورت تهيدستى به طور شايسته: ومن كان فقيرا فليأكل بالمعروف. (نساء، 6)

ه -) معاشرت با همسران، به طور شايسته: وعاشروهنّ بالمعروف. (نساء، 19)

و) تأمين تغذيه وپوشاك همسر، به طور شايسته: وعلى المولود له رزقهنّ وكسوتهن بالمعروف. (بقره، 233)

ز) دادن مهريه همسران، به طور شايسته: واتوهنّ اجورهن بالمعروف. (نساء، 25)

ح) در صورت جدايى از همسر، مشورت در باره فرزندان به طور شايسته: وأتمروا بينكم بالمعروف. (طلاق، 6)

ط) نگهدارى همسر يا جدايى از او به طور شايسته: واذا طلّقتم النساء فبلغن اجلهن فامسكوهنّ بمعروف أو سرّحوهنّ بمعروف. (بقره، 231)

ص: 218

براى او قرار دهد، همسرانى مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه كار، عابد، هجرت كننده، زنانى غير باكره وباكره. * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خود وخانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسانها وسنگهاست نگه داريد؛ آتشى كه فرشتگانى بر آن گمارده شده كه خشن وسختگيرند وهرگز فرمان خدا را مخالفت نمى كنند وآنچه را فرمان داده شده اند (به طور كامل) اجرا مى نمايند. * اى كسانى كه كافر شده ايد! امروز عذرخواهى نكنيد، چرا كه تنها به اعمالتان جزا داده مى شويد.

شأن نزول

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) با همسران خود قرار گذاشته بود كه هر روزى به حجره يكى از آنان برود. روزى كه نوبت حفصه بود، او با اجازه پيامبر به منزل پدرش رفت، پيامبر به نزد ماريه قبطيه رفت. هنگامى كه حفصه برگشت اعتراض كرد كه چرا به نزد ماريه قبطيه رفتى ؟ حضرت فرمود: ديگر نزد او نمى روم وسوگند ياد كرد كه او را بر خود حرام كردم وبه حفصه فرمود: اين موضوع را براى كسى بيان نكن، ليكن حفصه رازدارى نكرد وبراى عايشه بيان كرد.

پيامبر (صلی الله علیه و آله) به حفصه فرمود: چرا رازدارى نكردى ؟ او گفت: چه كسى به شما گفت ؟ فرمود: خداوند به من خبر داد.(1)

تذكر: شأن نزول ديگرى نيز در اين زمينه نقل شده كه در برخى از تفاسير بيان شده است.

وخانواده از آتش دوزخ، عصمت ملائكه، نپذيرفته شدن عذر در قيامت ورسيدن انسان به كيفر اعمال.

ب. از اينكه خطاب به پيامبر به صورت يا ايّها النبى است؛ نه به صورت يا ايّها الرسول، معلوم مى شود مسئله مورد عتاب، مسئله شخصى آن جناب بوده؛ نه مسئله اى كه جزو رسالتهاى او براى مردم باشد.(1)

ج. منظور از تحريم، تحريم شرعى نبوده؛ بلكه فقط سوگند خوردن بر ترك عملى بوده است، زيرا پيامبر نمى تواند حلال خدا را بر خود حرام كند وآيه بعد نيز دلالت دارد بر اينكه تحريم به وسيله سوگند بوده است: قد فرض الله لكم تحلّة ايمانكم.(2)

د. جمله ان تتوبا الى الله فقد صغت قلوبكما خطاب به دو همسر پيامبر عايشه وحفصه است كه شما دلهايتان از حق منحرف وبه گناه آلوده شده است كه بايد از گناه خود توبه كنيد واگر به اتفاق وبا همكارى هم بر عليه كسى كه خدا مولاى اوست وجبرئيل وصالح مؤمنين وملائكه پشتيبان او هستند، توطئه كنيد در اين صورت كارى از پيش نخواهيد برد، زيرا وقتى خدا متولى امور او مى شود، او را از هر تهديدى نجات مى دهد.

ه -. منظور از فرشتگان غلاظ، فرشتگانى هستند كه خشونت عمل دارند (چون آنها مانند ما آدميان قلب مادّى ندارند تا متصّف به خشونت ورقّت شوند) آيه 6 همين سوره هم خشونت در عمل را بيان مى كند.(3)

و. جمله لا يعصون الله... تفسير غلاظ شداد است؛ منظور اين است كه فرشتگان نامبرده ملازم آن مأموريتى هستند كه خداوند به آنان محول كرده وغير از خداوند واوامرش، هيچ عامل ديگرى از قبيل (رقّت وترحّم در آنها اثر نمى گذارد وخداوند را عصيان نمى كنند) وقتى عمل چنين عملى بود، مى توان صاحب عمل را غليظ وشديد خواند وگفت: ملائكه غلاظ وشداد.(4)

ص: 221

4. اين دو زن (حفصه وعايشه) رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) را آزردند وضد او دست به دست هم دادند: فان تظاهرا عليه وتبانى ضد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) از گناهان كبيره است، به دليل اينكه فرمود: إن الّذين يؤذون الله ورسوله لعنهم الله فى الدنيا والاخرة وأعدّ لهم عذابا مهينا.(1)

5. كلمه «ملائكه» مبتدا وكلمه «ظهير» خبر آن است؛ خبر مفرد است با اينكه مبتدا جمع آمده، براى اين كه بفهماند ملائكه در پشتيبانى پيامبر متحد ومتفق هستند، واگر فرمود: ملائكه بعد از خدا وجبرئيل وصالح مؤمنين پشتيبان او هستند، براى آن بود كه پشتيبانى ملائكه را بزرگ جلوه دهد.(2)

6. از اينكه فرمود: فإنّ الله هو مولاه ضمير منفصل «هو» براى اين آورده شده كه بفهماند خدا عنايت خاصّه اى به آن حضرت دارد وبه همين جهت بدون هيچ واسطه اى از مخلوقاتش، خود او پيامبر را يارى مى كند ومتولّى امور او مى شود.(3)

7. با اينكه ملائكه شامل جبرئيل هم مى شود نام او را به جهت اهميت وعظمت جداگانه بيان كرد.(4)

8. در آيه 2 و 4 سخن از ولايت خداوند مطرح است با اين تفاوت كه در آيه 4 موضوع ولايت خداوند را به احترام پيامبر اكرم با حرف تأكيد «انّ» بيان كرد: والله موليكم، فانّ الله هو مولاه.

9. روايات زيادى دلالت دارد بر اينكه منظور از «صالح المؤمنين» حضرت على (علیه السلام) است. محدث بحرانى از محمد بن عباس نقل مى كند كه او 52 حديث در اين زمينه از فريقين جمع آورى كرده است.(5)

10. رسول خدا دو بار على (علیه السلام) را (با صراحت) به يارانش معرفى كرد؛ يك بار آنجا كه فرمود:

«من كنت مولاه فعلى مولاه»؛ هر كس من مولاى او هستم على مولاى اوست (درغدير خم)، وبار دوم هنگامى كه آيه ان الله هو مولاه... نازل شد، رسول خدا دست

ص: 223

على (علیه السلام) را گرفت وفرمود: اى مردم اين

«صالح مؤمنين» است.(1)

11. اگر سؤال شود چرا در آيه شريفه اوصاف همسر بدون واو عاطفه آمده: (مسلمات مؤمنات) وفقط بين دو صفت ثيب وابكار واو عاطفه آمده است ؟ در پاسخ مى گوييم: چون صفاتى كه در اوّل آيه شمرده مانعة الجمع نيستند وممكن است همه آن در يك نفر يافت شود، واو عاطفه لازم ندارد به خلاف دو صفت ثيب وابكار كه ممكن نيست در آن واحد در يك نفر جمع شود، زيرا زنان يا باكره هستند يا ثيب وبيوه.(2)

12. سؤال: چرا جمله وقودها الناس والحجارة در سوره بقره براى كفار ودر اين سوره براى اهل ايمان بيان شده است، آيا كفار ومؤمنان هر دو گروه در اينكه آتشگيره جهنم هستند مشتركند؟

پاسخ: الف. ممكن است اين جمله هشدارى براى مؤمنان باشد كه مواظب باشيد بر اثر گناه به سرنوشت كفار گرفتار نشويد. ب. اين جمله در سوره تحريم خطاب به منافقان است كه در ظاهر مؤمن ودر باطن كافر هستند ومؤيد اين احتمال آيه بعدى است كه مى فرمايد: يا ايّها الّذين كفروا لا تعتذروا اليوم.(3)

13. نظير آيه 7 تحريم: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لاَ تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

دو آيه ذيل است:

فَيَوْمَئِذٍ لاَ يَنْفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلاَ هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ (الروم، 57)

يَوْمَ لاَ يَنْفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَلَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ (غافر، 52)

ص: 224

كردند. خيانت آنها به معناى بى عفتى نيست، زيرا در حديثى از پيامبر وارد شده كه هيچ همسر پيامبرى مبتلا به گناه بى عفتى نشده است.(1)

و. منظور از كلمات، به گفته برخى، همان وحى انبياست؛ يعنى وحى انبيا را تصديق كرد ومنظور از كتب خداوند، همان كتبى است كه شرايع الهى در آن است، شرايعى كه از آسمان نازل شده است؛ مانند كتاب تورات وانجيل.(2)

ز. منظور از نفخ روح در مريم (علیه السلام): ونفخنا فيه من روحنا يك روح باعظمت ومتعالى است يا به تعبير ديگر اضافه روح به خداوند، اضافه تشريفيه است كه براى بيان عظمت چيزى مى آيد مانند اضافه

«بيت الله»،

«شهرالله» كه تشريفى است.(3)

4. شعله گرفتن كفار در آتش دوزخ به دست خود آنان است؛ نظير اين معنا در آيه 72 سوره مؤمن بيان شده است: ثم فى النار يسجرون، بنا بر اين آيه 7 و 8 دلالت بر تجسم عمل دارد: وقودها الناس و انما تجزون ما كنتم تعملون.(1)

5. ملائكه غلاظ وشداد به تمام معنا وظيفه خود را انجام مى دهند وهيچ رأفت ورحمتى ندارند. دو جمله لا يعصون الله ما امرهم و يفعلون ما يؤمرون منطوق هر يك موافق با مفهوم ديگرى است؛ يعنى معصيت نكردن امر الهى عبارت از انجام امر الهى وانجام دادن امر الهى؛ يعنى معصيت نكردن فرمان خدا، از اين رو تكرار كرد تا بفهماند ملائكه به وظيفه خود عمل كرده وهيچ رأفتى نسبت به دوزخيان ندارند.(2)

6. تكليف فرشتگان از سنخ تكليف انسانها نيست، زيرا آنان موجوداتى نورانى ومطيع محض دستورات خداوند هستند: بل عباد مكرمون لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون (انبياء، 27)، اما تكليف در باره انسانها به سبب اختيارى كه خداوند به آنان عنايت كرده، امرى اعتبارى است كه در صورت امتثال، مستحق ثواب ودر صورت مخالفت مستحق عقاب مى شوند.

7. اعتذار كفار در قيامت در آيات مختلفى بيان شده از جمله:

الف) واللّه ربّنا ما كنّا مشركين. (انعام، 23)

ب) ربّنا هؤلاء اضلّونا. (اعراف، 36)

ج) ربّنا اخرجنا منها فان عدنا فانّا ظالمون. (مؤمنون، 107)

د) ربّنا ابصرنا وسمعنا فارجعنا نعمل صالحا انا موقنون.

ه -) ربّنا اخرجنا نعمل صالحا غير الذى كنّا نعمل.(3)

8. توبه نصوح پنج اثر دارد: بخشودگى گناهان، ورود در بهشت پرنعمت الهى، رسوا نشدن در قيامت، حركت كردن نور ايمان از پيشاپيش وسمت راست مؤمنان وتوجه بيشتر به خداوند در قيامت.(4)

ص: 228

9. اعتبار معيت وهمراه پيامبر بودن، براى اين است كه بفهماند صرف ايمان آوردن در دنيا كافى نيست؛ بلكه بايد لوازم ايمان را هم داشته باشند وآن اين است كه ملازم با پيامبر باشند واو را به تمام معناى كلمه اطاعت كنند ومخالفتى با او نداشته باشند.(1)

10. از جمله ربّنا أتمم لنا نورنا استفاده مى شود كه مؤمنان در روز قيامت نور خود را ناقص مى بينند وچون نور آن روز ايمان وعمل صالح امروز است، معلوم مى شود نقصى در درجات ايمان وعمل صالح خود مى بينند ويا مى بينند آثار گناهان در نامه اعمال آنها جاى عبوديت را گرفته وآمرزش گناهان كه تقاضاى دوم آنهاست، تنها باعث مى شود گناهى در نامه عمل نماند؛ ولى جاى خالى آن گناهان را چيزى پر نمى كند، از اين رو درخواست مى كنند خدا نورشان را تمام كند.(2)

11. آثار ايمان

خداوند متعالى ايمان را عامل حيات وكفر را عامل مرگ روح مى داند، چنان كه آثار ايمان را نور وآثار گناه را ظلمت معرفى كرده است: لينذر من كان حيّا ويحقّ القول على الكافرين (يس، 70)؛ از تقابل حيات با كفر روشن مى شود كه ايمان عامل حيات است. در آيه ديگر مى فرمايد: أو من كان ميتا فأحييناه وجعلنا له نورا يمشى به فى الناس كمن مثله فى ظلمات ليس بخارج منها. (انعام، 122)

بنا بر اين كافر نه از حيات برخوردار است، نه نور دارد ومؤمنى كه موردمغفرت الهى قرار گرفته هم داراى حيات است وهم داراى نور، ومؤمن در صورتى كه گنه كار باشد، زنده اى است كه نورش تمام وكامل شده نيست وتنها با مغفرت، تمام وكامل مى شود. خداوند مى فرمايد: نورهم يسعى بين أيديهم وبأيمانهم يقولون ربّنا أتمم لنا نورنا واغفرلنا.(3)

12. اگر اين خطاب را در قالب «قيل» (گفته شد) آورد، ونيز «داخلين» را مطلق ذكر كرد، براى اين بود كه به بى مقدارى آن دو زن وهمه كفّار اشاره كند وبفهماند نزد خداوند هيچ ارزش وكرامتى ندارند.(4)

ص: 229

13. همسر پيامبر بودن، سودى براى انسان ندارد، زيرا كفر قاطع علاقه ميان مؤمن وكافر است، چنان كه كفر در فرزند بودن براى پيامبر هم قاطع است كه خداوند به حضرت نوح (علیه السلام) فرمود: انّه ليس من اهلك.(1)

14. اگر انسان تصميم بگيرد فرد مؤمن وصالحى باشد، محيط كفر نمى تواند در او تأثير بگذارد، چنان كه محيط كفر فرعونى در همسر او (آسيه) تأثيرى نگذاشت. متقابلاً اگر انسان بر كفر وخيانت ورزى تصميم بگيرد، محيط سالم نيز نمى تواند در او تأثير بگذارد، چنان كه محيط نبوت وعصمت در همسر نوح ولوط تأثيرى نداشت.

15. وكانت من القانتين وصف جمع مذكر براى مريم (علیه السلام) يا به علت تغليب است، يا براى اشعار بر اين معنا كه طاعت مريم كمتر از طاعت مردان كامل نبوده است وممكن است منظور از «القانتين»، اقوام وخويشان او باشند.(2)

16. همسر فرعون پنج درخواست از خداوند مى كند: 1 و 2) خانه اى درخواست كرده كه هم نزد خدا باشد وهم در بهشت، زيرا حضور در نزد خداوند متعالى وقرب به او كرامتى است معنوى واستقرار در بهشت كرامتى ديگر است، پس جا دارد بنده خدا هر دو را از خدا بخواهد. 3) نجات از فرعون. 4) نجات از عمل او. 5) نجات از قوم ستمگر.(3)

17. دعاى همسر فرعون عنوان جامعى براى عبوديت اوست، زيرا وقتى ايمان كسى كامل شد، ظاهر وباطنش هماهنگ مى شود وچنين فردى چيزى را نمى گويد مگر آنكه انجام مى دهد وانجام نمى دهد جز آنچه را كه مى گويد، از اين رو آسيه براى رسيدن به قرب جوار حق از همه لذايذ چشم پوشيد وشكنجه ها را تحمل كرد.

18. نام همسر فرعون آسيه بنت مزاحم بود. گفته اند: وقتى معجزه موسى را مشاهده كرد، از همان لحظه به موسى ايمان آورد. هنگامى كه فرعون فهميد همسرش به موسى ايمان آورده، بارها او را نهى كرد. سرانجام فرعون دستور داد دست وپاهايش را با ميخ بسته در زير آفتاب سوزان قرار دهند وسنگ بزرگى بر سينه او گذاشتند، هنگامى كه آخرين لحظه هاى عمر خود

ص: 230

را مى گذراند دعايش اين بود: ربّ ابن لى عندك بيتا فى الجنّة....(1)

19. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«أفضل نساء أهل الجنة خديجه بنت خويلد وفاطمه بنت محمد ومريم بنت عمران وآسيه بنت مزاحم امرأة فرعون».(2)

20. خداوند در آيه شريفه 12 نام مبارك حضرت مريم را ذكر كرده؛ ولى نام همسر فرعون را نبرده است. اصولاً در قرآن كريم جز مريم نام هيچ زنى برده نشده، تنها آن حضرت است كه در حدود بيست وچند سوره ودر سى وچند آيه نام او برده شده است، وحضرت مريم آن چنان به خداوند وكتب او ايمان داشت كه در آيه 75 سوره مائده او را صديقه ناميده است.(3)

21. ستايش خداوند از عفت وپاكدامنى مريم به سبب رفتار ناپسندى است كه يهوديان نسبت به آن حضرت روا داشته وتهمتى كه به او زدند: وقولهم على مريم بهتانا عظيما (نساء، 156)، در سوره انبيا هم نظير اين قصّه آمده است: والّتى احصنت فرجها فنفخنا فيها. (انبياء، 91)

22. ونجّنى من فرعون وعمله در اينكه عمل فرعون چه بوده است ؟ آيات قرآن كريم به گوشه اى از اعمال زشت فرعون اشاره مى كند:

1. ادعاى الوهيت: وقَالَ فِرْعَوْنُ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرِي

2. ادعاى ربوبيت: انا ربّكم الاعلى. (نازعات، 23)

3. طغيان: اذهبا الى فرعون انّه طغى (طه، 43) و اذهب الى فرعون انه طغى. (نازعات، 17)

4. تهديد نسبت به حضرت موسى (علیه السلام): لئن اتخذت الها غيرى لاجعلنّك منالمسجونين.

5. استخفاف مردم: فاستخف قومه فاطاعوه انهم كانوا قوما فاسقين. (زخرف، 54)

6. زورگويى: قال ءامنتم له قبل أن اذن لكم. (طه، 70)

7. تهديد مردم به شكنجه: فلاقطّعنّ ايديكم وارجلكم من خلاف ولاصلّبنّكم فى جزوع النّخل. (طه، 71)

ص: 231

8. گمراه ساختن مردم: وأضلّ فرعون قومه وما هدى. (طه، 79)

9. تهمت جنون به حضرت موسى: قال انّ رسولكم الّذى ارسل اليكم لمجنون. (شعراء، 27)

10. تهمت سحر به حضرت موسى: قال للملا حوله انّ هذا ساحر عليم. (شعراء، 34)

11. تهمت دروغگويى به حضرت موسى: وانّى لاظنّه كاذبا. (غافر، 37)

12. خودبينى: أليس لى ملك مصر وهذه الأنهار تجرى من تحتى. (زخرف، 51)

13. كشتن پسران وزنده نگه داشتن دختران: إنّ فرعون علا فى الأرض وجعل أهلها شيعا يستضعف طائفةً منهم يذبِّح أبناءهم ويستحيى نساءهم إنه كان من المفسدين. (قصص، 4)

14. تصميم بر كشتن حضرت موسى: وقال فرعون ذرونى اقتل موسى وليدع ربه انّه اخاف ان يبدّل دينكم. (غافر، 26)

15. تعصّب: قال فرعون ما أراكم إلاّ ما أرى وما أهديكم إلاّ سبيل الرشاد. (غافر، 29)

16. اسراف گرى: وإنّ فرعون لعال فى الارض وإنّه لمن المسرفين. (يونس، 83)

17. پيروزى را در زورگويى دانستن: وقد أفلح اليوم من استعلى. (طه، 64)

18. فسق وگناه:... الى فرعون وملأه إنّهم كانوا قوما فاسقين. (قصص، 32)

19. استكبار: إلى فرعون وملإه فاستكبروا وكانوا قوما عالين. (مؤمنون، 46)

20. تكذيب وعصيان: فأراه الاية الكبرى * فكذّب وعصى. (نازعات، 20-21)

ص: 232

ج. جمله الّذى بيده الملك از آنجا كه مطلق است شامل همه ملك ها مى شود واين تعبير كنايه از كمال تسلط خداوند بر ملك است ومى فهماند آن چنان ملك در قدرت اوست كه به هر نحو بخواهد در آن تصرف مى كند.(1)

د. يد داراى چند معناست:

ه -. «تفاوت» به صورت نكره بيان شده ونكره در سياق نفى مفيد عموميت است ومعناى جمله ما ترى فى خلق الرحمن من تفاوت اين است كه در سراسر جهان هيچ گونه ناهماهنگى نمى بينى ودر تمام نظام خلقت نظم وهماهنگى برقرار است.(2)

و. مقصود از عدم تفاوت در خلقت اين است كه خداوند نظام هستى را طورى منظم آفريده كه هر موجودى بتواند به آن هدف وغرضى كه براى آن آفريده شده برسد وهيچ يك از مخلوقات از رسيدن مخلوق ديگر به هدفى كه منظور از خلقت اوست مانع نشود.(3)

ز. «كرّتين» تثنيه «كرّة» به معناى بازگشت است وتثنيه آن، براى بيان تكثير وتكرار است؛ يعنى در نظام خلقت دو بار سه بار وچند بار هم كه نگاه كنى، نظرت خسته مى شود واز كار مى افتد وهيچ تفاوتى نمى بينى.(4)

ح. «خاسئ» به معناى خستگى بر اثر تمام شدن نيرو است، به چنين كسى هم «حاسر» گويند، هم «محسور». «حاسر» به اين بيان كه خود او خودش را خسته كرده و «محسور» به اين توجيه كه تمام شدن نيرو خسته اش كرده است. «حسير» از ماده «حسر» به معناى برهنه كردن است؛ از آنجا كه انسان هنگام خستگى تاب وتوان خود را از دست مى دهد، گويا از نيروهاى خود برهنه مى شود. بنا بر اين «خاسئ» و «حسير» به يك معنا وبه منظور تأكيد در ناتوانى چشم از ديدن نقصان در نظام هستى است.(5)

ص: 234

اصل آن به معناى توانايى وقدرت بر انجام كار است:

الف. نام نيكوى خداوند؛ هو الله الّذى لا إله إلاّ هو الملك القدوس السلام المؤمن المهيمن العزيز الجبار المتكبر. (حشر، 23)

ب. قدرت وتوانايى؛ خداوند متعال قادر بر همة ة ة امور است از جمله:

قدرت بر اجابت دعا؛ ربنا وابعث فيهم رسولاً منهم يتلوا عليهم... انّك انت العزيز الحكيم. (بقره، 129)

قدرت بر نصرت مؤمنان؛ ولينصرنّ الله من ينصره انّ اللّه لقوى عزيز. (حج، 40؛ روم، 5)

قدرت بر انتقام از كفار ومنافقين؛ ويعذب المنافقين والمنافقات والمشركين والمشركات... وكان الله عزيزا حكيما. (فتح، 6-7)

ج. عزيز به معناى فرمانرواى مصر؛ قالوا يا ايها العزيز مسّنا واهلنا الضّر. (يوسف، 88)

د. سخت ناگوار؛ عزيز عليه ما عنتّم. (توبه، 128)

ه -. ممتنع، محال؛ وما ذلك على الله بعزيز.(1)

4. غفور صيغه مبالغه ودلالت بر كثرت وزيادى آمرزش خداوند دارد. اين تعبير 91 بار در قرآن كريم بيان شده است. نكته قابل توجه آن است كه انسان ها هر اندازه كه گناه ومعصيت داشته باشند، رحمت ولطف خداوند بيشتر از آن است چرا كه گناه وظلمى كه انسان انجام مى دهد، با دو تعبير «ظالم» و «ظلوم» در قرآن بيان شده ورحمت وآمرزش الهى نيز با دو تعبير «غافر» و «غفور» وافزون بر آن «غفّار» بيان شده است:

الف. ومنهم ظالم لنفسه. (فاطر، 32)

ب. ان الانسان لظلوم كفار. (ابراهيم، 34)

ج. غافر الذنب وقابل التوب شديد العقاب. (غافر، 3)

د. انّ الله غفور رحيم. (بقره، 129)

ه -. فقلت استغفروا ربكم انّه كان غفّارا. (نوح، 10)

5. سرّ اين كه در آيه شريفه الّذى خلق الموت والحيوة، «موت» بر «حيوة» مقدم شده آن است كه در نظام دنيا موت تقدم بر حيات دارد؛ كنتم امواتا فاحياكم (بقره، 28)؛ يعنى

ص: 236

انسان در آغاز نطفه بوده، پس علقه شده وسپس مضغه گشته وآنگاه در او روح دميدند تا زنده گشت.(1)

6. مرگ امرى وجودى است؛ زيرا خلقت وآفرينش به امر وجودى تعلق مى گيرد نه به امر عدمى وحقيقت مرگ انتقال از جهانى به جهان ديگر است.(2)

7. «حيات» در باره چيزى به كار مى رود كه آن چيز حالتى دارد كه به موجب آن داراى شعور واراده است و «موت» به معناى نداشتن آن حالت است، البته همان موجود داراى شعور واراده از يكى از مراحل زندگى به مرحله ديگر منتقل مى شود.(3)

8. هدف از آزمايش بشر در نظام دنيا بهترين عمل معرفى شده؛ أحسن عملاً نه بيشترين عمل، واين نشانه آن است كه اسلام به كيفيت اهميت مى دهد نه به كميت ومهم آن است كه عمل خالصانه انجام شود گرچه اندك باشد. از اين رو امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«ليس يعنى أكثر عملاً ولكن أصوبكم عملاً وإنما الإصابة خشية الله والنية الصادقة...»؛ منظور بيشتر عمل كردن نيست، بلكه مقصود آن است كه كدام يك صحيح تر عمل مى كنيد وعمل درست آن است كه انسان از خداوند بترسد ونيت او پاك باشد.(4)

9. مشابه آيه شريفه ليبلوكم أيكم أحسن عملاً دو آيه ديگر است: إنا جعلنا ما على الأرض زينةً لها لنبلوهم ايهم أحسن عملاً (كهف، 7) و وهو الّذى خلق السموات والأرض فى ستة أيامٍ وكان عرشه على الماء ليبلوكم أيكم احسن عملاً (هود، 7)، بنا بر اين، اين سه آيه شريفه هدف خلقت را آزمون وبهترين عمل دانسته است؛ از طرفى قرآن كريم در جاى ديگر هدف خلقت را عبادت وبندگى خداوند معرفى كرده است؛ وما خلقت الجن والإنس إلاّ ليعبدون (ذاريات، 56)، معلوم مى شود هدف از آفرينش، عبادت خداوند است كه عبادت خداوند از آزمايش براى بهترين عمل جدا نيست وافرادى كه بهترين عمل را انجام مى دهند بندگان خدا هستند.(5)

ص: 237

10. هدف از خلقت موت وحيات، امتحان است ومعلوم است كه امتحان به جهت تمايز خوب از بد براى هدفى ديگر است وآن پاداش وكيفرى است كه انسان با آن مواجه خواهد شد.(1)

11. مقصود بالذات از خلقت، رساندن جزاى خير به بندگان است، از اين رو در آيه سخن از گناه وكار زشت وكيفر نيامده، تنها عمل خوب را ذكر كرده وفرموده: خلقت حيات وموت براى آن است كه معلوم شود كدام يك عملش بهتر است. پس صاحبان عمل نيك مقصود اصلى خلقت هستند وديگران به پاس وجود آنان خلق شده اند.(2)

12. امتحان سه نوع است:

الف. امتحان براى افزايش علم آزمايش كننده نسبت به آزمايش شونده است، مانند اين كه امانتى را به كسى مى سپارى تا ميزان امانت دارى او را بسنجى.

ب. امتحانى كه براى افزايش علم امتحان شونده نسبت به وضع خودش صورت مى گيرد مانند امتحانى كه معلّم از شاگرد مى گيرد وميزان استحقاق شاگرد را براى خودش معلوم مى كند.

ج. امتحانى كه براى پرورش آزمايش شونده ها صورت مى گيرد تا استعدادهايشان بروز كند كه آزمايش خداوند اين گونه است.

13. جمله وهو العزيز الغفور دلالت بر خوف ورجا دارد. زيرا خداوند عزيز است؛ يعنى هيچ كس نمى تواند بر او غالب شود. با جمله وهو العزيز به همگان اعلام مى دارد كه به عمل شايسته روى آورند، وبا وعده آمرزش به گنه كاران، آنان را اميدوار مى سازد كه از رحمت خدا مأيوس نباشند.(3)

14. عزت وغفران خداوند در صورتى معنا پيدا مى كند كه او، قادر وعالم به همه اشياء باشد، از اين رو دليل اين قدرت كامله وعلم محيط خويش را در آيه بعد ذكر كرده است. قسمت اول آيه شريفه: الّذى خلق سبع سموات طباقا، دليل بر قدرت او وبخش پايانى آيه:

ص: 238

ما ترى فى خلق الرحمن من تفاوت دليل بر علم اوست.(1)

15. اضافه «خلق» به «رحمن» براى بيان اين نكته است كه هدف از خلقت رحمت عام الهى است.(2)

16. آيه 3 اشاره به برهان نظم دارد كه مى گويد وجود نظم در هر دستگاه نشانه وجود علم وقدرتى در پشت آن دستگاه است وگرنه حوادث اتفاقى حساب نشده وتصادف هاى كور وكر هرگز نمى تواند مبدأ نظام وحساب گردد همان گونه كه در حديث معروف مفضّل از امام صادق (علیه السلام) آمده است:

«إنّ الاهمال لا يأتى بالصّواب والتّضاد لا يأتى بالنّظام».(3)

ص: 239

3. «سماء» كنايه از آسمان حق وايمان ومعنويت است وهمواره شياطين در تلاش اند تا به اين محدوده راه يابند واز طريق وسوسه در قلب مؤمنان نفوذ كنند، اما مردان الهى از رهبران الهى گرفته تا پيروان آنان با امواج نيرومند علم وايمان آن ها را از نزديك شدن به اين آسمان باز مى دارند.(1)

ه -. كلمه «خزنة» جمع «خازن» به معناى نگهبان چيزى است كه ذخيره اش كرده باشند ومنظور از «خزنة» ملائكه اى است كه موكل بر آتشند وانواع عذاب هاى جهنم را تدبير مى كنند. خداوند در باره آنان مى فرمايد: عليها ملائكة غلاظ شداد.(2)

و. در اين كه جمله إن أنتم إلاّ فى ضلالٍ كبير تتمّه سخن اهل آتش است كه گفتند خدا چيزى بر ما نازل نكرده وبه پيامبران نسبت گمراهى دادند يا اين كه سخن فرشتگان نسبت به كفار است دو قول است. مرحوم طبرسى معتقد است كه اين جمله سخن فرشتگان در باره كفار است، امّا برخى از اهل سنّت گويند: اين جمله تتمه سخن اهل آتش است.(3)

ز. «اعتراف» از ماده «عُرف» وبه معناى قبول معرفت است؛ يعنى اظهار كردند كه ما معرفت داريم ومى دانيم چه كرده ايم.(4)

ح. در آيه فسحقا لاصحاب السعير، «سُحق» به معناى «بُعد» است واين جمله به منزله نفرين است، مانند: فبعدا للقوم الظالمين (مؤمنون، 41) و فبعدا لقوم لا يؤمنون.(5)

ط. در تفسير جمله ألا يعلم من خلق احتمالات گوناگونى داده شده است:

1. منظور اين است كه آيا خدايى كه دل ها را آفريده از اسرار درون آن ها آگاه نيست ؟

2. يعنى خدايى كه بندگان را آفريده آيا از اسرار بندگان آگاه نيست ؟

3. آيا خداوندى كه تمام هستى را آفريده واز همه اسرار جهان باخبر است از اسرار انسان بى خبر است ؟(6)

ص: 242

7. در آيه 7 و 8، سه وصف براى آتش جهنم بيان شده كه مى تواند موجب رعب ووحشت باشد:

الف. صداى منكر وزشت؛ سمعوا لها شهيقا.

ب. جوشش، مانند جوشش آب كه غليان دارد؛ وهى تفور.

ج. شدت غضب وخشم كه نزديك است تكه تكه شود؛ تكاد تميز من الغيظ.

8. خداوند در آيه 8، حال جهنّم را به انسان خشمگين تشبيه كرده است؛ تكاد تميز من الغيظ، چنان كه نظير همين معنا در آيه إذا رأتهم من مكانٍ بعيدٍ سمعوا لها تغيظا وزفيرا (فرقان، 12) نيز آمده است واز آيه شريفه استفاده مى شود كه جهنم داراى درك وشعور است كه اين حالات را از خود نشان مى دهد.(1)

9. از اين كه فرمود كفار به جهنم افكنده مى شوند؛ أُلقوا فيها ونفرمود داخل مى شوند، براى تحقير آن هاست.(2)

10. از اين كه مى فرمايد: اهل جهنم وكفار به سوى جهنم افكنده مى شوند؛ إذا أُلقوا فيها معلوم مى شود كه اهل جهنم به اختيار خود وبه پاى خود به جهنم نمى روند، بلكه ملائكه عذاب آن ها را مى گيرند ودر جهنم مى اندازند چنان چه مى فرمايد: خذوه فغلّوه ثم الجحيم صلّوه.(3)

11. از آيه ألم يأتكم نذير استفاده مى شود كه خداوند هيچ كس را عذاب نمى كند مگر آن كه براى او منذرى فرستاده باشد ونسبت به او انذار صورت گرفته باشد چنان كه اين معنا را در آيه وما كنّا معذّبين حتى نبعث رسولاً (اسراء، 15) بيان كرده است.(4)

12. در اين كه چرا «نسمع» بر «نعقل» مقدم شده وجوهى بيان شده است:

الف. مرحوم علامه طباطبايى مى گويد: سماع در ارتباط با عموم مردم است بر خلاف تعقل كه مربوط به خواص است.(5)

ص: 244

ب. فخر رازى مى گويد: انسان وقتى مى خواهد پيام رسول را دريافت كند، اولين مرتبه آن است كه كلام را مى شنود، پس از آن نوبت به تفكر وتعقل مى رسد؛ يعنى تا مطلب را نشنود، نمى تواند در باره آن تعقل كند.(1)

13. سرّ اين كه خداوند ميان شنيدن وتعقل در آيه شريفه جمع كرده است وهر دو را در كنار هم آورده است، آن است كه تكليف بر محور دلايل عقلى ونقلى دور مى زند.(2)

14. از آيه لو كنّا نسمع او نعقل استفاده مى شود كه بهترين نعمت الهى نعمت عقل وخرد است كه مايه سعادت ابدى ونجات انسان از دوزخ است.(3)

15. كفار فاقد تعقّل هستند واگر عقل خود را به كار مى بستند، سرنوشت آن ها دوزخ نبود.(4)

16. سؤال: گناهان آن ها بسيار بود چرا نفرمود بذنوبهم؟

پاسخ: «ذنب» جنس گناه است وجنس، تثنيه وجمع ندارد مانند جن وانسان كه جنس است وشامل همه جن ها وانسان ها مى شود.(5)

17. در آيه إن الّذين يخشون ربّهم... مى فرمايد: كسانى كه از خداوند خشيت دارند، مشمول مغفرت واجر بزرگ الهى هستند. در دو آيه ديگر آن افراد را معرفى مى كند كه آنان دانشمندان وكسانى هستند كه قلب منيب دارند؛ إنّما يخشى الله من عباده العلماء (فاطر، 28) و من خشى الرحمن بالغيب وجاء بقلب منيب.(6)

18. از ميان اوصاف مؤمنان خصوص خشيت وترس از خدا را آورد؛ چون مقام، مقام انذار ووعيد بود واگر خشيت آنان را خشيت به غيب خواند، براى اين است كه آن عذابى كه به آن ايمان آورده اند واز آن مى ترسند، عذابى است در پرده غيب نه عذابى كه امروز با حواس خود آن را احساس كنند.(7)

ص: 245

19. تعبير به «غيب» ممكن است اشاره به معرفت خداى ناديده ويا معاد ناديده ويا همه اين ها باشد.(1)

20. تعبير به «مغفرة» به صورت نكره وهمچنين (اجر كبير) اشاره به عظمت واهميت آن است؛ يعنى آن چنان اين مغفرت واجر وپاداش عظيم است كه براى همه ناشناخته خواهد بود.(2)

21. توصيف خداوند به «لطيف» از اين نظر است كه «لطيف» از ماده «لطف» به معناى هر موضوع دقيق وظريف است. بنا بر اين، لطيف بودن خداوند اشاره به علم او نسبت به اسرار دقيق وظريف آفرينش است.

بعضى از مفسران در تفسير «لطيف» گفته اند: «هو الذى يكلّف اليسير ويعطى الكثير»؛ او كسى است كه تكليف را آسان مى كند وپاداش فراوان مى دهد.(3)

22. ذلول به معناى رام، جامع ترين تعبيرى است كه در باره زمين ممكن است بشود زيرا اين مركب راهوار با حركات متعدد وبسيار سريعى كه دارد آن چنان آرام به نظر مى رسد كه گويى مطلقا ساكن است.(4)

23. زمين نه چنان سفت وخشن است كه قابل زندگى نباشد ونه چنان سست ونرم كه قرار وآرام نگيرد. مثلاً اگر غالب سطح زمين باتلاق هايى بود كه همه چيز در آن فرو مى رفت يا سنگ هاى تيز وخشنى داشت كه با مختصر راه رفتن بدن انسان مجروح مى گشت، معناى ناآرامى زمين روشن مى شد.(5)

24. اين جمله كه فرمود: زمين را براى شما رام ومنقاد قرار داد، اشاره به اين دارد كه انسان مى تواند انواع تصرفات وبهره بردارى ها را از زمين بكند ورزق وروزى خود را از آن به دست آورد.(6)

25. استعاره آوردن «منكب» براى زمين مانند استعاره آوردن «ظهر» (پشت) براى آن است.

ص: 246

خداوند مى فرمايد: ما ترك على ظَهْرها من دابّة (فاطر، 45) واگر زمين را چون اسبى رام خواند وقطعات آن را «منكب» (شانه) ناميد، براى آن است كه زمين براى انواع تصرفات انسان رام است نه چموشى زلزله دارد ونه از تصرّفات بشر امتناع مى ورزد.(1)

ص: 247

وقلب قرار داد؛ اما كمتر سپاسگزارى مى كنيد.» * بگو: «او كسى است كه شما را در زمين آفريد وبه سوى او محشور مى شويد.» * آن ها مى گويند: «اگر راست مى گوييد اين وعده قيامت چه زمانى است ؟!» * بگو: «علم آن تنها نزد خداست؛ ومن فقط بيم دهنده آشكارى هستم.» * هنگامى كه آن (وعده الهى) را از نزديك مى بينند، صورت كافران زشت وسياه مى گردد، وبه آن ها گفته مى شود: «اين همان چيزى است كه تقاضاى آن را داشتيد!» * بگو: «به من خبر دهيد اگر خداوند مرا وتمام كسانى را كه با من هستند هلاك كند، يا مورد ترحم قرار دهد، چه كسى كافران را از عذاب دردناك پناه مى دهد؟!» * بگو: «او خداوند رحمان است، ما به او ايمان آورده وبر او توكل كرده ايم؛ وبه زودى مى دانيد چه كسى در گمراهى آشكار است!» * بگو: «به من خبر دهيد اگر آب هاى (سرزمين) شما در زمين فرو رود، چه كسى مى تواند آب جارى وگوارا در دسترس شما قرار دهد؟!»

د. همزه استفهام انكارى است. «امّن» يعنى شما هيچ جند ولشكر وياورى نداريد. چنانچه مى فرمايد: ولم تكن له فئة ينصرونه من دون الله وما كان منتصرا (كهف، 41). «ان» نافيه واستثنا دليل بر عموم است؛ يعنى همه كفار در غرور به سر مى برند.(1)

ه -. «مكبّ» اسم فاعل از «اكباب» به معناى آن است كه كسى را به رو به زمين بيندازى(2). آيه 22 تعريض وتوبيخ نسبت به كفار است، از اين رو در آيه قبل آن ها را مخاطب ساخت. در اين آيه به علت لجاجت واصرارشان بر كفر، آنان را از خطاب محروم نمود وبراى توبيخ وتحقير، آن ها را غايب فرض كرد.(3)

و. آيه 22 مثلى است براى وضع كفار لجوج ومؤمن حق طلب. توضيح اين كه: هرگزكسى كه با صورت خويش روى زمين راه مى رود نه بلندى هاى مسير خود را مى بيند نه پستى ها را، مانند كسى نيست كه راست قامت روى زمين راه مى رود(4). حال آيا اين وضع كفار ومؤمنان در دنيا است يا در آخرت يا هر دو جهان ؟ دليلى بر منحصر بودن معناى آيه به يكى از اين دو در دست نيست، پس آن ها هم در زندگى دنيا چنين هستند وهم در آخرت.(5)

ز. در ذيل آيه رواياتى است كه جمله أفمن يمشى مكبّا على وجهه را بر منحرفان از ولايت على (علیه السلام) وپيروان ولايت او ودوستانش تطبيق مى كند كه البته جنبه تفسير ندارد، بلكه از باب تطبيق كلّى بر مصداق است.(6)

ح. «انشاء» به معناى ايجاد ابتدايى چيزى وتربيت آن است ومنظور از انشاى بشر صرف خلقت او نيست، بلكه مقصود خلقت بدون سابقه اوست؛ يعنى حتّى در مادّه هم سابقه نداشت وچيزى به نام انسان نبود. همچنان كه در آيه 12-14 سوره مؤمنون خلقت جسم بشر را سابقه دار مى داند واز پديد آوردن جسمش تعبير به خلقت مى كند، ولى وقتى به حقيقت انسان مى رسد از ايجادش تعبير به «انشاء» مى كند ومى فرمايد: ولقد خلقنا الانسان

ص: 250

من سلالة من طين... ثم انشأناه خلقا ءاخر.(1)

ط. «معين» از ماده «معن» بر وزن طعن به معناى جريان آب است وگاه گفته اند از «عين» گرفته شده وميم آن زايده است، از اين رو بعضى از مفسران «معين» را به معناى آبى گرفته اند كه با چشم ديده مى شود هر چند جارى نباشد.(2)

را در فضا نگه مى دارد، وپرندگان محكوم جاذبه زمين نمى شوند.(1)

6. چرا در مقابل كلمه «صافات» نفرمود «قابضات» وبه جاى آن فعل «يقبضن» را آورد؟ علّتش اين است كه اصل در پرواز، گشودن بال هاست نه جمع كردن آن ها؛ زيرا پرندگان در فضا مانند ماهيان در دريا شناورند واصل در شناورى باز كردن بال است، اما جمع كردن آن براى اين است كه به اين وسيله جلو برود واز بالى كه زده بود نتيجه بگيرد، پس اصل در پرواز بال زدن است وبدين جهت عمل اصلى را به صيغه اسم فاعل (صافات) وعمل غير اصلى را به صيغه مضارع «يقبضن»، تعبير كرد.(2)

7. نظير آيه 19 ملك: أَ وَلَمْ يرَوْا إِلَى الطَّيرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَيقْبِضْنَ مَا يمْسِكهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِكلِّ شَىءٍ بَصِيرٌ

آيه 79 نحل است: أَ لَمْ يرَوْا إِلَى الطَّيرِ مُسَخَّرَاتٍ فِى جَوِّ السَّمَاءِ مَا يمْسِكهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ إِنَّ فِى ذلِك لاَياتٍ لِقَوْمٍ يؤْمِنُونَ

8. پندار مشركان خطاست. مشركان بت ها را نمى پرستند مگر براى اين كه آنان را در برابر شدايد يارى كنند. با اين كه مشركان ومعبودانشان هر دو ملك خدايند وبت ها نه براى خود مالك نفع وضررى هستند نه براى ديگران.(3)

9. اگر رزق انسان موجود باشد وفراوان هم باشد وبه دست آوردن آن هم كار آسانى باشد، اما بعد از همه اين مقدمات وقتى انسان لقمه را در دهان گذاشت، خداوند قوّه ونيروى ابتلاع وخوردن را از او بگيرد، اگر همه موجودات تلاش كنند كه اين يك لقمه را بخورد وخداوند امساك كند، نمى تواند آن لقمه را بخورد. اين است معناى أمّن هذا الذى يرزقكم إن أمسك رزقه.(4)

10. در آيه 19 و 20 عوامل بدبختى بشر بيان شده كه عبارت است از غرور، لجاجت، سركشى (عتوّ) وفاصله گرفتن از حق (نفور).(5)

11.

ص: 252

از آيه 23 تا آخر سوره كه هشت آيه است، 6 آيه آن با كلمه «قل» شروع مى شود وخطاب به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است. پس از اشاره به لجاجت وعناد كفار، خطاب را از آنان برگردانيد وبه پيامبر فرمود: حالا تو با آنان سخن بگو ونشانه هاى ربوبيت مرا به يادشان بياور؛ قل هو الذى ذرأكم... و قل هو الذى أنشأكم... و قل أرأيتم....(1)

12. در آيه 23 به دو صفت سمع وبصر اكتفا كرده با اين كه بشر داراى حواس پنج گانه است سرّ اين نكته يا از اين روست كه سمع وبصر مهم تر از ساير حواس انسان است ويا احتمالاً براى اين بوده كه اصلاً منظور از آن دو همه صفات وحواس ظاهرى است ودر اين آيه شريفه اطلاق جزء بر كل شده است؛ يعنى جزء گفته شده وكلّ اراده شده است.(2)

13. در آيه 22 ملك ميفرمايد آيا كسى كه به صورت افتاده وبه روى زمين راه ميرود راه يافته تر است، يا كسى كه راست قامت به صراط مستقيم حركت ميكند: أَ فَمَنْ يمْشِى مُكبّا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَّنْ يمْشِى سَوِيا عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ

در آيات ديگر عامل هدايت به صراط مستقيم را بيان كرد:

الف. اعتصام به خدا: ومَنْ يعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِى إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ (آل عمران، 101)

ب. عبادت خداوند: وأَنِ اعْبُدُونِى هذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ (يس، 61)

إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّى وَرَبُّكمْ فَاعْبُدُوهُ هذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ (الزخرف، 64)

14. خداوند هم وسيله مشاهده وتجربه را در اختيار شما قرار داد (چشم) وهم وسيله آگاهى بر نتايج افكار ديگران (گوش) وهم وسيله انديشيدن در علوم عقلى (قلب) را، پس همه ابزار لازم براى آگاهى به علوم عقلى ونقلى را در تسخير شما قرار داد، اما كمتر كسى سپاس اين نعمت هاى بزرگ را كرده است، از اين رو مى فرمايد: قليلاً ما تشكرون؛ زيرا شكر نعمت آن است كه هر نعمتى در مسير هدفى كه به آن منظور آفريده شده است به كار گرفته شود. آيا همه از چشم وگوش وعقل به درستى در اين راه استفاده مى كنند؟(3)

15. آيه 22 و 23 و 24 به يكديگر مربوط است؛ آيه أمّن يمشى سويا على صراطٍ مستقيم

ص: 253

مسير را مشخص مى كند وآيه هو الذى أنشأكم وجعل لكم السمع والأبصار... ابزار ووسايل كار را معلوم مى كند وآيه وإليه تحشرون هدف ومقصود را معين مى كند؛ يعنى در راه راست وصراط مستقيم اسلام گام برداريد واز همه ابزار شناخت بهره بگيريد وبه سوى زندگى جاويدان حركت كنيد.(1)

16. آيه 24 دلالت بر كمال قدرت الهى دارد. چون مى فرمايد: شما را در زمين خلق كرد وبه سوى او در قيامت محشور مى شويد؛ يعنى كسى كه مى تواند در ابتدا شما را بيافريند؛ ذرأكم فى الأرض قطعا قدرت بر اعاده شما حشر در قيامت نيز دارد؛ وإليه تحشرون.(2)

17. علم به تاريخ وزمان قيامت منحصر به خداوند است وهيچ كس از آن اطلاعى ندارد؛ إنّما العلم عندالله. نظير آيه 26 سوره ملك، آيات ديگر است: إنّ الله عنده علم السّاعة (لقمان، 34) و يسئلونك عن الساعة أيان مُرسيها قل إنّما علمها عند ربى لا يجلّيها لوقتها إلاّ هو.(3)

18. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در برابر سؤال كفار كه مى پرسيدند قيامت چه زمانى است ؟ مى فرمود: علم آن نزد خداوند است ومن تنها نذير هستم؛ يعنى پيامبر علم به اصل وقوع قيامت دارد، اما علم به زمان ووقت قيامت ندارد كه علم آن نزد خداوند است وچون پيامبر منذر وترساننده است، علم به اصل وقوع كافى است كه مردم را انذار كند وبترساند.(4)

19. بيش از ده حديث از حضرت باقر (علیه السلام) وحضرت صادق (علیه السلام) روايت شده كه مرجع ضمير فلمّارأوه امير المؤمنين (علیه السلام) است؛ يعنى كسانى كه به مقام ولايت او كفر ورزيدند صورت آن ها در قيامت سياه مى شود.(5)

20. سرّ اين كه از بين اعضا وجوارح تنها صورت را گفت سياه مى شود چون آثار سرور وغم واندوه در صورت ظاهر مى شود.(6)

21. سياهى صورت در قيامت دلالت بر كفر ونشانه عدم ايمان آن هاست چنانكه سفيدى

ص: 254

صورت نشانه ايمان انسان است همان گونه كه اين معنا را در آيه ديگر بيان كرده است؛ يوم تبيض وجوه وتسودّ وجوه.(1)

22. در بعضى از روايات آمده است كه كافران مكه به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ومسلمانان نفرين مى كردند وتقاضاى مرگ او را داشتند به گمان اين كه اگر آن حضرت از دنيا برود دعوتش نيز برچيده مى شود. آيه قل أرأيتم إن أهلكنى الله... نازل شد وبه آن ها پاسخ داد. شبيه همين معنا در آيه 30 طور آمده است آنجا كه مى گويد: أم يقولون شاعر نتربّص به ريب المنون؛ آن ها مى گويند محمد شاعرى است كه انتظار مرگش را مى كشيم غافل از اين كه اگر پيامبر از دنيا برود آيين حق او باقى مى ماند.(2)

23. انسان مؤمن به دليل ايمانش در خوف ورجا به سر مى برد. أهلكنى الله خوف مرگ، اورحمنا رجاء تأخير مرگ.(3)

24. آمدن اسم ظاهر «كافرين» به جاى ضمير «هم» براى تثبيت كفر آن هاست وبيان اين نكته كه علت عدم نجات آن ها از عذاب الهى كفرشان است.(4)

25. مؤمنان فقط بر خدا توكل مى كنند نه بر غير خدا. تقديم كلمه «عليه» بر «توكلنا» مفيد انحصار است، اما كفار بر اموال واشياى ديگر يا اشخاص توكل مى كنند چنانكه قرآن از قول آن ها نقل مى كند: نحن أكثر أموالاً وأولادا وما نحن بمعذّبين.(5)

26. در رواياتى كه از ائمه اطهار (عليهم السلام) رسيده: آيه 30 به ظهور حضرت مهدى (علیه السلام) وعدل جهان گستر او معنا شده است. امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد:

«نزلت فى الامام القائم (علیه السلام) يقول إن أصبح إمامُكم غائبا عنكم لا تدرون أين هو؟ فمن يأتيكم بإمامٍ ظاهرٍ يأتيكم بأخبار السموات والأرض وحلال الله وحرامه ثم قال: واللّه ما جاء تأويل هذه الاية ولابدّ أن يجيئ تأويلها»(6)؛ اين آيه در باره امامى نازل شده است كه قيام به عدل مى كند (حضرت مهدى (علیه السلام) مى گويد: اگر امام شما از شما پنهان گردد ونمى دانيد كجاست چه كسى براى شما امامى مى فرستد كه اخبار

ص: 255

آسمان ها وزمين وحلال وحرام خدا را براى شما بيان كند، سپس فرمود: به خدا سوگند تأويل اين آيه نيامده وسرانجام خواهد آمد.

اين روايت از باب تطبيق است وبه تعبير ديگر ظاهر آيه مربوط به آب جارى است كه مايه حيات موجودات زنده است وباطن آيه مربوط به وجود امام وعلم وعدالت جهان گستر اوست كه آن نيز مايه حيات جامعه انسانى است.(1)

27. جهت اين كه وجود مقدس حضرت مهدى (علیه السلام) به آب حيات بخش تشبيه شده شايد به خاطر امور ذيل باشد:

1. آب از آسمان نازل مى شود (آسمان مادى)؛ وأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً (مؤمنون، 18) امامت حضرت مهدى (علیه السلام) نيز امرى آسمانى است (آسمان معنوى)، منظور آن است كه انتخاب امام با خداوند متعال است وبه اختيار مردم نيست.

2. آب منشأ حيات موجودات است؛ وجعلنا من الماء كل شىء حى (انبياء، 30) وجود حضرت مهدى (علیه السلام) نيز مايه حيات فكرى ومعنوى مسلمانان است، در آخرالزمان عقل مردم كامل واخلاق ورفتار آن ها سالم مى گردد؛

«اذا قام قائمنا وضع يده على رؤس العباد فجمع به عقولهم وكمل به اخلاقهم».(2)

3. آب مايه پاكيزگى ورفع آلودگى هاست؛ وينزّل من السماء ماء ليطهّركم به (انفال، 8)، حكومت حضرت نيز مايه پاكيزگى وطهارت دلهاست. در آن زمان كينه ها، حسادت ها، غرورها وساير صفات رذيله اخلاقى از مسلمانان برطرف مى شود.

قال على (علیه السلام):

«لو قد قام قائمنا... لذهب الشحناء من قلوب العباد»(3)؛ به هنگامى كه مهدى (علیه السلام) قيام كند، هر آينه كينه از دل هاى مؤمنان برطرف مى شود. لازم به تذكر است كه ذكر «شحناء» (كينه) از باب نمونه است نه منحصر به آن باشد، بلكه ساير اوصاف زشت اخلاقى نيز از بين خواهد رفت.

4. همان گونه كه آب مايه بركت وخير است؛ ولو انّ اهل القرى ءامنوا واتقوا لفتحنا

ص: 256

عليهم بركات من السماء (اعراف، 96)، در عصر آن حضرت بركات وخيرات الهى بر مردم نازل مى شود كه ديگر كسى نيازمند نخواهد بود؛ زيرا آن بزرگوار ثروت عمومى را ميان مردم به طور مساوى تقسيم مى كند چنان كه حضرت باقر (علیه السلام) مى فرمايد:

«و يسوّى بين الناس حتى لا يرى محتاجا الى الزكاة»(1) وحضرت صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«... واستغنى الناس بما رزقهم الله من فضله».(2)

5. همان گونه كه آب رافع عطش خواهد بود وبه وسيله آب مردم تشنه سيراب مى گردند؛ لأسقيناهم ماء غدقا (جن، 16)، در آن زمان به وسيله حكومت پر از عدل آن حضرت كسانى كه تشنه عدالت او هستند بدين وسيله رفع عطش از آنان خواهد شد؛

«فيملأها عدلاً وقسطا».(3)

6. يكى از آثار وبركات آب اين است كه به وسيله آب زمين مرده زنده خواهد شد؛ والله انزل من السماء ماء فأحيى به الارض بعد موتها (نحل، 65)، به وسيله حكومت آن بزرگوار نيز دين اسلام حيات مجدّد مى يابد واختلاف ونزاع از ملل واقوام واديان از بين خواهد رفت. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«فوالله يا مفضل ليرفع عن الملل والاديان الاختلاف ويكون الدين كله واحدا»(4) چنان كه اين مطلب از آيات شريفه نيز به خوبى استفاده مى شود؛ ليظهره على الدين كلّه.

7. آب مايه آرامش ومحكم شدن دل هاست؛ وينزّل عليكم من السماء ماء... وليربط على قلوبكم (انفال، 11)، در زمان حضرت مهدى (علیه السلام) نيز قلب مؤمنان نيز از آرامش خاصى برخوردار مى شود وبه وسيله ظهور آن حضرت قلب ياران آن امام محكم وآرام مى گردد؛

«كأنّ قلوبهم زبر الحديد».

8. آب نعمت خداوند است؛ وانزلنا من السماء ماء... وان تعدّوا نعمة الله لا تحصوها (نحل، 18)، وجود مقدس حضرت مهدى وحكومت عدالت گستر او نيز از نعمت هاى بزرگ الهى است.

ص: 257

9. آب داراى طهارت وپاكى است؛ انزلنا من السماء ماء طهورا (فرقان، 48)، در عصر آن حضرت زمين نيز به وسيله حكومت آن بزرگوار از گناه وآلودگى پاك مى شود. قال على (علیه السلام):

«... وليطهّر الارض من كل غاشّ».

10. سرسبزى زمين به وسيله آب است؛ ألم تر أن الله انزل من السماء ماء فتصبح الارض مخضّرة (حج، 63)، سرسبزى وطراوت وشادابى مؤمنان نيز در زمان حضرت مهدى (علیه السلام) است؛ زيرا مؤمنان از قيد بندگى وبردگى استعمارگران آزاد مى شوند:

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): «به (بالمهدى) يخرج الذلّ من اعناقكم».

ص: 258

ه -. آيه شريفه فستبصر ويبصرون يك نوع تهديد براى كفار است چنان كه نظير آن را در آيه 26 قمر مى خوانيم: سيعلمون غدا مَن الكذّاب الأشِر.(1)

و. «مهين» از مصدر مهانت؛ يعنى حقارت ومنظور از آن حقارت رأى وكوتاهى فكر است، ولى بعضى گفته اند: به معناى كسى است كه بسيار شرارت مى كند، بعضى گفته اند به معناى كذّاب است.(2)

ز. «همّاز» صيغه مبالغه از «همز» به معناى عيب جويى وطعنه زنى است، پس همّاز يعنى بسيار عيب جو وطعنه زن. بعضى گفته اند: «همز» به معناى خصوص طعنه زدن با اشاره چشم است، بعضى گفته اند به معناى غيبت كردن است.(3)

ح. مشّاءٍ بنَميمٍ كسى است كه براى بر هم زدن وافساد در ميان مردم وايجاد خصومت ودشمنى رفت وآمد مى كند.(4)

ط. «اثيم» به معناى كسى است كه بسيار اثم وگناه مى كند به حدّى كه كار هميشگى ودائمى اش مى شود واز آن دست بر نمى دارد.(5)

ى. «عتلّ» به كسى مى گويند كه بسيار غذا مى خورد وهمه چيز را به سوى خود مى كشد وديگران را از آن باز مى دارد. بعضى ديگر «عتلّ» را به معناى انسان بدخوى، كينه توز وخشن يا انسان بى حياى بدخلق تفسير كرده اند.

ك. «زنيم» كسى است كه اصل ونسب روشنى ندارد واو را به قومى نسبت مى دهند كه از آن ها نيست. تعبير به بعد ذلك اشاره اى به اين معناست كه اين دو صفت از صفات سابق زشت تر ونكوهيده تر است.(6)

ل. أن كان ذا مالٍ وبنين تعليل آيات قبل است؛ يعنى علت آن صفات نه گانه زشت، ثروت ونفرات بسيار آن هاست به همين دليل در بسيارى از ثروتمندان اين صفات نه گانه ديده مى شود.(7)

ص: 261

ساختمان كه من بنّا هستم، ارتباط روشن است چنان كه گفته شود قسم به قلم وآنچه كه مى نويسند، پيامبر ديوانه نيست؛ زيرا اين كتاب الهى سند عقل اوست.(1)

6. آيه 4 رمز اين است كه اخلاق حسنه با جنون سازگار نيست؛ زيرا هر چه انسان اخلاق او نيكوتر باشد از جنون دورتر است.(2)

7. «خلق» ملكه نفسانى است كه افعال انسان به اقتضاى آن به آسانى صورت مى گيرد، حال چه اين كه آن ملكه از فضايل باشد مانند عفّت وشجاعت ومانند آن چه از رذائل باشد مانند حرص ونظير آن، ولى اگر مطلق ذكر شود فضيلت وخلق نيكو از آن فهميده مى شود.(3)

8. كلمه «على» در لعلى خلق عظيم مفيد استعلاء است ودلالت دارد كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مسلّط بر اخلاق عظيم بودند همان گونه كه مولا نسبت به عبد وامير نسبت به مأمور مسلّط است پيامبر نيز بر اخلاق عظيم وجميل مسلّط بودند.(4)

در اين آيه شريفه انك لعلى خلق عظيم 4 تأكيد به كار رفته است، «انّ» «لام» جمله اسميه وصف اخلاق به عظمت.

9. جهت اين كه اخلاق پيامبر (صلی الله علیه و آله) به عظمت توصيف شده آن است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) داراى همه فضيلت هاى اخلاقى وانسانى بود. از عايشه در باره اخلاق پيامبر پرسيدند. گفت:

«كان خلقه القرآن»؛ اخلاق او قرآن بود. خداوند پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را به كمالات انسانى مزين كرد. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

«أدّبنى ربى فأحسن تأديبى» واصولاً هدف از بعثت پيامبر تكميل وتتميم مكارم اخلاق بود. پيامبر اكرم مى فرمايد:

«إنّما بعثتُ لاتمّم مكارم الاخلاق».(5)

10. هنگامى كه قريش ديدند پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) على (علیه السلام) را بر ديگران مقدّم مى شمرد وبزرگ مى دارد، به مذمّت على (علیه السلام) پرداختند وگفتند: محمد مفتون او شده است، اينجا بود كه خداوند ن والقلم را فرو فرستاد وبه آن سوگند ياد كرد كه اى محمد! تو مفتون ومجنون نيستى تا آنجا كه فرمود: خداوند مى داند كسانى را كه گمراه شدند (اشاره به جماعت قريش كه اين

ص: 263

سخنان را مى گفتند) وخداوند هدايت يافتگان را بهتر مى شناسد.(1)

11. كسى كه از راه خداوند گمراه است مجنون است طبيعتا كسى كه در مسير هدايت الهى قدم بر مى دارد عاقل است.(2)

12. سؤال: مى دانيم كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) از تكذيب كنندگان اطاعت نمى كند، پس فايده نهى فلا تطع المكذبين چيست ؟

پاسخ: دو فايده در اين نهى وجود دارد:

الف. براى آن است كه طمع كفار ومشركان را قطع كند؛ زيرا آن ها از پيامبر تقاضا كردند دست از دعوت خود بردار ومتعرض معبودان ما نباش، ما تو را محترم مى شمريم. خداوند براى قطع ورفع طمع آنان مى گويد از مكذبين اطاعت مكن.

ب. فلا تطع مطلق است ودلالت دارد بر اين كه پيامبر در هيچ امرى نبايد از آنان اطاعت كند وبه دلالت التزاميه دلالت دارد كه تمام كارها واعمال كفار واخلاق وعقايد آنان باطل است؛ زيرا اگر امرى بر وفق حق داشتند پيروى از آن ها اشكال نداشت با اين كه قرآن به طور كلى مى گويد: اطاعت از آن ها نكن. (الف ولام) در

«المكذبين» مفيد عموم است.(3)

13. مفسران نقل كرده اند كه اين آيات زمانى نازل شد كه رؤساى مكه پيامبر را به پيروى از آيين نياكان مشرك خويش وبت پرستى دعوت كردند؛ خداوند او را از اطاعت آنان برحذر داشت.(4)

14. غزالى گويد: در اين آيه خداوند پيامبر را از مداهنه نهى كرده است كه مبادا سازش كنى با اين كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

«اُمرت بمداراة الناس».

تفاوت بين مداهنه ومدارا در اين است كه مداهنه به جهت ارضاى خواسته هاى نفسانى است كه انسان از دين خود كوتاه بيايد وبا دشمن اسلام سازش كند، اما مدارا براى اصلاح برادر دينى است كه انسان از حق شخصى خود صرف نظر كند، مثلاً كسى به انسان اهانت

ص: 264

مى كند انسان از او صرف نظر مى كند تا او اصلاح شود.(1)

15. «دهن» به معناى روغن و «ادهان» به معناى روغن مالى است كه كنايه است از نرمى وروى خوش نشان دادن، خلاصه اين كه دوست دارند كه تو به آن ها روى خوش نشان دهى وكمى از دينت مايه بگذارى كمى هم آنان از دين خود مايه بگذارند وهر يك در باره دين ديگرى مسامحه روا بداريد كه قرآن كريم پيامبر (صلی الله علیه و آله) را از اين عمل نهى مى كند.(2)

16. اجر ومزدى كه خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى دهد مقطوع نيست؛ زيرا اجر ومزد او را در دنيا، رفعت مقام به او داده چنان كه مى فرمايد؛ ورفعنا لك ذكرك (الشرح، 4)، ومسلمانان در هر صبح وشام بر او صلوات مى فرستند كه باعث رحمت الهى بر پيامبر است چنان كه خود خداوند وفرشتگان بر او صلوات مى فرستند؛ إنّ اللّه وملائكته يصلّون على النّبى يا أيها الّذين ءامنوا صلّوا عليه وسلّموا تسليما.(3)

17. بعضى گفته اند: خداوند اجرى وپاداشى كه به پيامبر مى دهد بر او منت نمى گذارد؛ زيرا پيامبر حبيب خداوند است وخداوند اكرم الاكرمين است وروش كريمان آن است كه براى انعام منت نمى گذارند خصوصا زمانى كه به حبيب ودوست خود انعام كنند.(4)

18. قرآن كريم پاداش دائمى وغير منقطع را هم به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وعده داد، هم به مؤمنان صالح؛ با اين تفاوت كه براى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) آن را با تأكيد بيان كرد تا از وى احترام خاصى كرده باشد؛ إنّ الّذين ءامنوا وعملوا الصالحات لهم أجر غير ممنون (فصلت، 8) و وإنّ لك لأجرا غير ممنون؛ «لام» در «لأجرا» مفيد تأكيد است.

19. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) از آنجا كه در تبليغ رسالت خويش از مردم مزد طلب نكرد، خداوند در دنيا وآخرت براى او مزد دائمى قرار داد. در دنيا محبت اهل بيت را مزد رسالت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) قرار داد كه تا دامنه قيامت ادامه دارد؛ قل لا أسئلكم عليه أجرا إلاّ المودّة فى القربى (شورى، 23)، در قيامت نيز از بهترين مواهب الهى بهره مند خواهد بود؛ إنّ لك لأجرا غير ممنون.

ص: 265

20. به كسى كه بسيار سوگند مى خورد، «حلاّف» مى گويند ولازمه بسيار سوگند خوردن در هر امر مهمّ وغير مهمّ وهر حق وباطل، اين است كه سوگند خورنده احترامى براى صاحب سوگند قائل نباشد وچون سوگند به نام خدا بوده، پس معلوم مى شود سوگند خورنده عظمتى براى خداوند قائل نيست.(1)

21. اطلاق خرطوم بر بينى آن شخص كافر، با اين كه خرطوم تنها بر بينى فيل وخوك اطلاق مى شود، در حقيقت نوعى تقبيح وتوبيخ وملامت است واين آيه نوعى تهديد را نسبت به آن شخص كافر دارد وظاهرا منظور از علامت گذارى در بينى او اين است كه بى نهايت او را خوار مى كنيم وذلّتى نشان دار به او مى دهيم به گونه اى كه هر كس او را ببيند با آن نشانه او را بشناسد چون بينى در قيافه وصورت انسان يكى از مظاهر عزت وذلت است؛ از اين رو گفته مى شود فلانى باد به دماغش انداخته يا گفته مى شود من دماغ فلانى را به خاك ماليدم ويا دماغش را خرد كردم وظاهرا عمل علامت گذارى در دماغ آن شخص در قيامت واقع مى شود ونه در دنيا.(2)

ص: 266

شاكر است وچه كسى شكر الهى را به جا نمى آورد وبايد به عقوبت آن گرفتار شود چنان كه اصحاب جنت مؤاخذه شدند.(1)

3. ميان گناه وقطع روزى رابطه نزديكى وجود دارد. امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد: به درستى كه انسان گناهى را مرتكب مى شود در نتيجه از روزى محروم مى گردد، بعد به آيه شريفه إذ أقسموا ليصرمُنّها استناد كردند؛

«إن الرجل ليذنب الذنب فيدرأ عنه الرزق وتلا هذه الاية: إذ اقسموا...».(2)

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: از معصيت بپرهيزيد؛ زيرا گاهى انسان يك گناه انجام مى دهد در نتيجه گرفتار فراموشى مى شود يا از نماز شب محروم مى گردد يا رزقى نصيب او نمى شود، بعد پيامبر به آيه فأصْبحت كالصَّريم استناد كردند؛

«إياكم والمعصية فإن العبد ليذنب الذنب الواحد، فينسى به الباب من العلم؛ وإن العبد ليذنب فيحْرم به قيامُ الليل، وإن العبد ليذنب الذنب فيحرم به رزقا».(3)

ص: 269

چرا كه نقشه هاى من محكم ودقيق است. * يا اين كه تو از آن ها مزدى مى طلبى كه پرداختش براى آن ها سنگين است ؟! * يا اسرار غيب نزد آن هاست وآن را مى نويسند (و به يكديگر مى دهند)؟! * اكنون كه چنين است صبر كن ومنتظر فرمان پروردگارت باش، ومانند صاحب ماهى [- يونس] مباش (كه در تقاضاى مجازات قومش عجله كرد وگرفتار مجازات ترك اولى شد) در آن زمان كه با نَهايت اندوه خدا را خواند. * واگر رحمت خدا به ياريش نيامده بود، (از شكم ماهى) بيرون افكنده مى شد در حالى كه نكوهيده بود. * ولى پروردگارش او را برگزيد واز صالحان قرار داد. * نزديك است كافران هنگامى كه آيات قرآن را مى شنوند با چشم زخم خود تو را از بين ببرند، ومى گويند: «او ديوانه است.» * در حالى كه اين (قرآن) جز مايه بيدارى براى جهانيان نيست.

أم لكم كتاب فيه تدرسون؛ يعنى كتاب آسمانى داريد كه در آن خوانده ايد: اى مشركان! اختيار با شماست، هر چه دلتان خواست انجام دهيد!

3. يا اين كه آن دليل نه عقلى است نه نقلى، بلكه گفت وشنودى شفاهى است كه خدا با آنان كرده وآن ها از خداوند قول وپيمان گرفته اند كه در قيامت بين آنان ومجرمان تساوى برقرار كند. أم لكم ايمان علينا بالقة اين هم كه معقول نيست؛ زيرا مردم عادى مانند انبيا نيستند تا خدا با آنان شفاهى سخن بگويد.

4. يا اين كه حاكم در اين حكم وقضاوت شركا وخدايان ايشان است. از اين هم پاسخ داده كه اگر چنين است وراست مى گويند بگو تا شركاى خود را بياورند؛ أم لهم شركاء فليأتوا بشركائهم إن كانوا صادقين.(1)

د. «اَيمان» جمع «يمين» به معناى سوگند است و «بلوغ» كه كلمه «بالغه» اسم فاعل آن است، به معناى رسيدن به انتهاى كمال است، پس ايمان بالغه به معناى سوگندهايى است كه تأكيد را به نهايت رسانده باشد؛ يعنى آيا شما سوگند بر عهده ما داريد كه ما سوگند مؤكدى خورده باشيم اختيار قيامت را به شما واگذار كنيم تا هر گونه خواستيد حكم كنيد؟(2)

ه -. بعضى گفته اند:

«ساقُ الشى: أصله الذى به قِوامه»؛ يعنى ساق شئ عبارت است از اصل شئ كه قوام شئ به آن بستگى دارد مانند: ساق درخت؛ يعنى اصل وريشه درخت، ساق انسان يعنى اصل انسان ومراد در اين آيه شريفه اين است كه اصل وريشه وحقيقت انسان در قيامت ظاهر مى شود.(3)

2. اضافه كلمه «جنات» به كلمه «نعيم» كه به معناى نعمت است، براى اين است كه آنچه از نعمت ها در بهشت است خالص نعمت است نه چون دنيا كه نعمتش آميخته با نقمت ولذتش همراه با رنج ودرد است.(1)

3. يكى از روش هاى تربيتى، روش مقايسه وسؤال از عقل ووجدان مخاطب است كه در قرآن به اين حقيقت اشاره شده است، از اين رو مى فرمايد: آيا ما مجرمان را همانند مسلمانان قرار مى دهيم؛ أفنجعل المسلمين كالمجرمين بنا بر اين، متقين با فجار يكسان نيستند؛ أم نجعل المتقين كالفجّار (ص، 28) ونيز صالحان با مفسدان برابر نخواهند بود؛ أم نجعل الذين ءامنوا وعملوا الصالحات كالمفسدين فى الأرض. (ص، 28)

در قرآن كريم به عدم مساوات امور ديگر نيز اشاره شده است: كور وبينا، ظلمت با نور، حسنه با سيئه، مؤمن با فاسق، خبيث با طيب، عالم با جاهل، مجاهد با بى رغبت به نبرد، در آيات 16 رعد، 34 فصلت، 18 سجده، 100 مائده، 9 زمر و 95 نساء.

4. تنها راه سعادت، سجود وخضوع براى خداوند است، اما تكذيب كنندگان چون در دنيا براى خدا خضوع وسجده نكردند، در آخرت هم نمى توانند براى او سجده كنند، وروز قيامت روز كشف باطن انسان است. انسان متكبرى كه در دنيا خاضع نشد، در قيامت نيز حاضر به خضوع نيست، در نتيجه سعادتمند نمى شوند، پس حال آنان با حال مسلمانان به هيچ وجه نمى تواند يكسان باشد، بلكه خداوند با آن ها در دنيا معامله استدراج مى كند تا شقاوتشان به نهايت برسد ومستحق عذاب اليم شوند.(2)

5. در اينجا سؤالى پيش مى آيد كه روز قيامت روز تكليف نيست، پس دعوت به سجود براى چيست ؟ پاسخ اين سؤال را از تعبيرى كه در احاديث آمده مى توان به دست آورد. در حديثى مى خوانيم: در قيامت حجابى از نور الهى برداشته مى شود ومؤمنان به موجب عظمت آن به سجده مى افتند، ولى پشت منافقان آن چنان خشك مى شود كه قدرت بر سجده را ندارند.(3)

ص: 273

6. اگر خشوع را به چشم نسبت داد؛ خاشعةً أبصارهم، براى اين است كه اولين عضوى كه خشوع قلبى را حكايت مى كند، چشم است.(1)

7. هنگامى كه انسان گناه مى كند، از سه حال خارج نيست: يا خودش متوجه مى شود وباز مى گردد، يا خداوند او را گرفتار درد ورنج مى كند تا بيدار شود ويا شايستگى هيچ يك از اين دو را ندارد، خدا به جاى بلا به او نعمت مى بخشد كه اين همان عذاب استدراج است.

8. نظير آيه سَنستدرجُهم... دو آيه ذيل است:

أيحسبون أنما نُمدّهم به من مالٍ وبنينٍ * نُسارع لهم فى الخيرات بل لا يشعرون (مؤمنون، 55-56)

فلمّا نسُوا ما ذكروا به فتحنا عليهم أبواب كلّ شىءٍ حتى إذا فرحوا بما أُوتوا أخذناهم بغتةً فإذاهم مبلسون.(2)

9. در حديثى آمده است: شخصى خدمت امام صادق (علیه السلام) رسيد وگفت: من از خداوند فرزند طلب كردم به من مرحمت كرد، بعد مال طلب كردم عطا كرد، من از اين مى ترسم كه استدراج باشد. حضرت فرمود: اگر اين ها توأم با حمد وشكر الهى باشد استدراج نيست نعمت است.

امام صادق (علیه السلام) در بيانى ديگر فرمودند: هرگاه انسان مرتكب گناه شود وخداوند به او نعمتى دهد وانسان استغفار نكند، در اين صورت گرفتار استدراج شده است؛

«إذا أحدث العبد ذنبا جدّد له النعمة فَيدعَ الاسْتغفار فهو الاستدراج».(3)

10. در آيه 54 آل عمران ميفرمايد خداوند بهترين مكر كنندگان است يعنى پاسخ مكر كنندگان را مى دهد: ومَكرُوا وَمَكرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيرُ الْمَاكرِينَ

در آيه 44 قلم نمونه مكر خداوند را بيان ميكند: فَذَرْنِى وَمَنْ يكذِّبُ بِهذَا الْحَدِيثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيثُ لاَ يعْلَمُونَ

11. نظير آيه 45 قلم: وأُمْلِى لَهُمْ إِنَّ كيدِى مَتِينٌ

ص: 274

آيه 178 آل عمران است: ولاَ يحْسَبَنَّ الَّذِينَ كفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ خَيرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ لِيزْدَادُوا إِثْما وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ

12. چرا خداوند به كفار مهلت مى دهد؟ تعبير به أُملى لهم؛ آن ها را مهلت مى دهم اشاره به اين است كه خداوند در مجازات ظالمان هرگز عجله نمى كند؛ زيرا كسى عجله مى كند كه مى ترسد فرصت ها از دست برود، اما خداوند قادر متعال كه هر وقت اراده كند وهر چه را اراده كند صورت مى پذيرد از دست رفتن فرصت براى او مفهومى ندارد وبه هر حال تعبير أملى لهم هشدارى براى همه كفار ومجرمان است.(1)

13. نكره بودن «مغرم» حكايت از بزرگى دارد؛ يعنى آيا از غرامت بزرگ احساس سنگينى مى كنند.(2)

14. در مجازات كردن افراد گناهكار نبايد عجله كرد وحضرت يونس چون عجله كرد خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: در اين صفت مبادا به يونس اقتدا كنى؛ لا تكن كصاحب الحوت.

15. نداى حضرت يونس در شكم ماهى كه در آيه 48 قلم آمده: فَاصْبِرْ لِحُكمِ رَبِّك وَلاَ تَكنْ كصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَى وَهُوَ مَكظُومٌ

در سوره انبيا آيه 87 به طور روشن بيان شده است: وذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيهِ فَنَادَى فِى الظُّلُمَاتِ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَك إِنِّى كنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ

16. سؤال: در آيه 142 سوره صافات آمده است: فالتقمه الحوت وهم مليم؛ ماهى عظيم او را بلعيد در حالى كه در خور مذمت بود، ولى از آيه 49 استفاده مى شود كه ملامتى بر وى نبود؟

پاسخ: اين ملامت مربوط به زمانى است كه تازه در شكم ماهى قرار گرفته بود، ولى رفع مذمت مربوط به زمانى است كه توبه كرد وخدا توبه او را پذيرفت واز شكم ماهى رهايى يافت.(3)

ص: 275

17. از آيه لولا أن تداركه نعمة استفاده مى شود كه هيچ عمل صالح وطاعتى از انسان انجام نمى گيرد مگر به توفيق وهدايت الهى.(1)

18. معناى جمله لولا أن تداركه نعمة اين است كه اگر تفضلات الهى شامل حضرت يونس (علیه السلام) نمى شد، او مورد ملامت قرار مى گرفت. تفضلات الهى در باره يونس (علیه السلام) عبارت است از:

الف. ماهى او را بلعيد تا در دريا غرق نشود.

ب. خداوند او را طعمه ماهى قرار نداد، بلكه خداوند شكم ماهى را محفظه يونس (علیه السلام) قرار داد.

ج. او را در شكم ماهى زنده نگه داشت.

د. ماهى او را سالم در كنار دريا انداخت.

ه -. توبه او را پذيرفت.

و. درخت كدو فورا روييده شد وبر او سايه انداخت.(2)

19. مرحوم علامه طباطبايى مى گويد: اين آيه به گونه اى كه همه مفسّران گفته اند در باره چشم زخم است كه خود نوعى از تأثيرات نفسانى است ودليل عقلى بر نفى آن نداريم، از اين رو علت ندارد كه ما آن را انكار كرده وبگوييم عقيده اى خرافى است.

20. در روايات تعبيراتى ديده مى شود كه اجمالاً موضوع چشم زخم را تأييد مى كند. اميرالمؤمنين (علیه السلام) فرمود: پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) براى امام حسن وامام حسين «رُقْيه» گرفت واين دعا را خواند:

«أُعيذ كما بِكلمات التامة وأسماء الله الحسنى كلِّها عامةً من شرّ السامة والهامة ومن شر كل عينٍ لامّه ومن شر حاسدٍ إذا حسد»، سپس پيامبر (صلی الله علیه و آله) نگاهى به ما كرد وفرمود: اين چنين حضرت ابراهيم براى اسماعيل واسحاق تعويذ نمود.(3)

در نهج البلاغه، حكمت 400 آمده است:

«العين حق والرّقى حق»؛ چشم زخم حق است وتوسل به دعا براى دفع آن نيز حق است.(4)

ص: 276

به واسطه زلزله وصاعقه وباد سرد، ارتكاب گناه از ناحيه فرعون وقوم لوط وقوم نوح وگرفتار شدن آنان به عذاب الهى.

ب. منظور از «الحاقّة» روز قيامت است وجهت اين نام گذارى آن است كه روزى است حق وثابت. «ما» در ما الحاقة استفهامى است كه به منظور بزرگ شمردن قيامت آمده است، يعنى چه قيامتى! در فارسى هم مى گوييم فلانى دانشمند است چه دانشمندى. از اين رو به جاى ضمير الحاقّة وما هى اسم ظاهر «الحاقّة» تكرار شده است. بنا بر اين، جمله الحاقّة ما الحاقّة چيزى جز عظمت قيامت را نمى خواهد بفهماند.(1)

ج. «قارعة» يكى از اسامى قيامت است وصداى مهيبى است كه پرده گوش را پاره مى كند. ممكن است اطلاق قارعه براى اين است كه اهل آتش از شدت عذاب فرياد مى زنند به نحوى كه گوش هاى آنان كر مى شود وممكن است مراد از قارعه كوبيدن باشد كه از شدت عذاب وسختى آن در هم كوبيده مى شوند.(2)

د. در تفسير جمله فأُهلكوا بِالطاغية چند وجه بيان شده است: 1. به واسطه ى طغيان وكفرشان نابود شدند. 2. به وسيله ى صيحه ى طغيانگر يا زلزله ى طغيانگر هلاك شدند.(3)

ه -. «مؤتفكات» جمع «مؤتفكة» از «إأتفكاك» به معناى انقلاب وزير ورو شدن است واشاره به شهرهاى قوم لوط است كه با زلزله ى شديدى زير ورو گرديد.

«خاطئة» به معناى خطاست كه معناى مصدرى دارد ومراد از آن شرك وانواع گناهان است. منظور از من قبله اقوامى است مانند قوم شعيب وگردنكشانى مانند نمرود كه قبل از فرعون بودند.

«رابية» از ربا وبه معناى افزايش است ودر آيه شريفه منظور عذابى است كه بسيار سخت وشديد بود.(4)

و. آيه شريفه إنّا لمّا طغا الماء به طوفان نوح اشاره دارد، يعنى به راستى ما شما را، يعنى نياكان واجدادتان را بر كشتى سوار كرديم تا از غرق شدن نجات يابيد وروشن است كه

ص: 278

نجات نياكان همان نجات نسل بعدى است.(1)

ز. «تعيها» از ماده ى «وعى» به معناى نگهدارى چيزى در قلب است، سپس به هر ظرفى «وعاء» گفته شده چون چيزى را در خود نگاه مى دارد ودر آيه شريفه اين صفت (وعى) براى گوش ها ذكر شده است، گوش هايى كه حقايق را مى شنوند ودر خود نگه مى دارند وبه منظور اين است كه مردم داستان كشتى نوح را در گوش خود جاى دهند واز ياد نبرند تا فايده اش كه همان تذكر است مترتب شود.(2)

داده شده وگاهى به سبب بعيد داده شده است.(1)

5. قوم ثمود هم پيامبران را تكذيب كردند وهم قيامت را وعلت آن طغيان آنها بوده است وبه سبب طغيان نابود شدند. به آيات ذيل توجه كنيد:

كذَّبَتْ ثَمُودُ الْمُرْسَلِينَ (الشعراء، 141)

كذَّبَتْ ثَمُودُ وَعَادٌ بِالْقَارِعَةِ * فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِكوا بِالطَّاغِيةِ (الحاقة، 4 و 5)

كذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا (الشمس، 11)

6. سرّ اين كه خداوند در اين سوره وآيات ديگر، ماجراى قوم ثمود وعاد وفرعون را بيان مى كند ومى فرمايد: ما عذاب خود را بر آن ها به جهت تكذيبشان نازل كرديم آن است كه مسلمانان از سرنوشت آنان عبرت بگيرند.(2)

7. تشبيه قوم عاد به تنه هاى پوسيده ى درخت خرما براى آن است كه مشخّص كند قد وقامت آنان مانند درخت خرما بزرگ بوده ونيز براى اين كه بيان كند آن ها ريشه كن شدند وعلاوه بر اين در برابر عذاب الهى تهى گشتند به گونه اى كه تندباد به آسانى ايشان را جابجا مى كرد.(3)

8. در سوره قمر آيه 19 ميفرمايد ما قوم عاد را بوسيله تندبادى سخت هلاك كرديم: كذَّبَتْ عَادٌ فَكيفَ كانَ عَذَابِى وَنُذُرِ * إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيهِمْ رِيحا صَرْصَرا فِى يوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ

مدت آنرا در آيات ذيل مشخص كرده است: وأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِكوا بِرِيحٍ صَرْصَرٍ عَاتِيةٍ * سَخَّرَهَا عَلَيهِمْ سَبْعَ لَيالٍ وَثَمَانِيةَ أَيامٍ حُسُوما فَتَرَى الْقَوْمَ فِيهَا صَرْعَى كأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِيةٍ (الحاقة، 6 و 7)

9. اگر خداوند اين (وعى) را به خود نسبت نداد همان گونه كه «تذكرة» را به خود نسبت داد، براى اين بود كه منظور از «تذكرة» اتمام حجت است كه كار خداست، اما «وعى» وفراگرفتن، كار مستقيم او نيست، بلكه كار انسان است هر چند ممكن است به خدا نسبت داده شود.(4)

ص: 280

10. پيامبر گرامى (صلی الله علیه و آله) به هنگام نزول آيه وتَعِيها أُذن واعية فرمود: من از خداوند خواستم كه گوش على را از اين گوش هاى شنوا ونگه دارنده ى حقايق قرار دهد. به دنبال آن على (علیه السلام) فرمود:

«ما سمعت من رسول الله شيئا قطّ فنسيتُه إلا وحفظتُه»؛ من بعد از آن هيچ سخنى از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) نشنيدم كه آن را فراموش كنم، بلكه هميشه آن را به خاطر داشتم.(1)

در غاية المرام 16 حديث ودر تفسير برهان به نقل از ابن عباس 30 حديث در اين زمينه از فريقين نقل شده است، واين فضيلت بزرگى براى حضرت على (علیه السلام) است كه صندوقچه ى اسرار پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ووارث تمام علوم او بود، از اين رو مسلمانان در تمام مشكلات علمى به حضرت روى مى آوردند.(2)

ص: 281

ب. «دك» در اصل به معناى زمين صاف ونرم است واز آنجا كه براى صاف كردن يك زمين ناهموار بايد آن را در هم بكوبند، در بسيارى از موارد اين واژه به معناى كوبيدن شديد به كار رفته است ودر آيه شريفه در مورد كوبيدن شديد كوه ها وزمين هاى ناهموار به كار رفته است.(1)

ج. «عرض» در لغت به معناى اين است كه فروشنده جنس خود را جلوى ديد مشترى قرار داده وبه او نشان مى دهد ومعناى عرض بر خداوند اين است كه آنچه انسان از عقيده وعمل براى او هست در قيامت ظهور پيدا مى كند چنان كه وقتى گفته مى شود خداوند مالك قيامت است، معنايش اين نيست كه خداوند در دنيا مالك نيست، بلكه معنايش اين است كه خداوند مالك دنيا وآخرت است، اما در قيامت براى انسان روشن مى شود كه خداوند مالك على الاطلاق است.(2)

د. «ظن» در آيه شريفه به معناى يقين است؛ يعنى آنچه نصيب من شده به دليل ايمان به چنين روزى است وراستى هم همين است ايمان به حساب وكتاب وقيامت مهم ترين عامل تربيت وتقواى انسان است. در جاى ديگر مى فرمايد: قال الّذين يظنون أنّهم ملاقوا الله.(3)

ه -. نسبت رضا به عيش از باب مجاز عقلى است.

«عيشةٍ راضيةٍ» زندگى را گويند كه صاحبش از آن راضى است. مراد از دانى بودن ميوه ها، در دسترس بودن آن ها است كه در آيه ديگر مى فرمايد: وجنى الجنّتين دان (الرحمن، 54) ونيز مى فرمايد: ودانيةً عليهم ظِلالُها وذُلّلت قطُوفها تذليلاً.(4)

و. فى جنةٍ عاليةٍ دو معنا دارد: يكى اين كه خود بهشت در مكان مرتفع وبلندى است كه نسبت علوّ به جنت نسبت حقيقى است، ديگر اين كه ممكن است منظور اين باشد كه بهشتيان در درجات ومقامات بالايى قرار دارند؛ يعنى درجات بهشت بالاست، هر كس بر حسب منزلت عمل خود به آن راه پيدا مى كند.(5)

ص: 283

6. جمله لا تخفى منكم خافية ممكن است اشاره به اين باشد كه در آن روز غيب وسرِّ اشخاص تبديل به شهود وظهور مى شود چنان كه قرآن در باره قيامت مى گويد: يوم تبلى السرائر (طارق، 9)؛ آن روز روزى است كه سرّ نهانى آشكار مى گردد.

خلاصه، روز قيامت روز رسوايى بدكاران وسربلندى مؤمنان است چنان كه مى فرمايد: يوم هم بارزون لا يخفى على الله منهم شىء. (مؤمن، 16)

7. در اينجا ممكن است سؤالى مطرح شود وآن اين كه مؤمنانى كه گويند بياييد نامه عمل مرا بخوانيد، آيا نامه عملشان از گناهانشان خالى است كه اين چنين مى گويند؟

پاسخ اين سؤال را از بعضى احاديث مى توان استفاده كرد از جمله، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: خداوند در قيامت نخست از بندگان خود اقرار به گناهانشان مى گيرد سپس مى فرمايد: من اين گناهان را در دنيا براى شما مستور ساختم وامروز هم آن را مى بخشم، پس (فقط) نامه ى حسناتشان را به دست راست آن ها مى دهند.(1)

8. «اسلاف» در لغت به اين معناست كه انسان چيزى را تقديم كند كه انتظار برگشت خير از آن دارد مانند قرض دادن، از اين آيه استفاده مى شود كه يكى از موجبات ثواب وپاداش الهى اعمال خود بشر است؛ بما أسْلفتم.(2)

9. سرّ اين كه زندگى در بهشت مورد رضايت وخشنودى است؛ فهو عيشة راضية آن است كه زندگى رضايت بخش در بهشت سه ويژگى دارد:

الف. بهره ومنفعت آن خالص وبه دور از آفات ورنج هاست.

ب. زندگى در آنجا دايمى وهميشگى وغير قابل زوال است.

ج. از شخص بهشتى تكريم وتعظيم به عمل مى آيد.(3)

ص: 285

مى كند. گاهى مى گفتند او شاعر است، گاهى مى گفتند او كاهن است وبه واسطه ى ارتباط با شياطين اسرار غيب را بيان مى كند، چون مى ديدند قرآن كريم هم نظم مخصوص دارد وهم داراى خبرهاى غيبى است، آيه شريفه هر دو را رد مى كند وآن ها را سرزنش مى نمايد.

ز. آيه ولوْ تقوّل تهديدى است به پيامبر بر فرضى كه آن جناب سخنى را كه از خدا نيست به خداوند نسبت دهد وچگونه ممكن است اين فرض تحقق يابد با اين كه او فرستاده اى است از ناحيه ى خدا وخداوند او را به رسالت وپيامبرى اختيار كرده است. كلمه «لو» امتناعيه است؛ يعنى محال است كه پيامبر چنين نسبتى را به خداوند بدهد، بنا بر اين آيه شريفه در معناى آيه زير است كه مى فرمايد: ولوْلا أن ثبّتناك لقد كدتَ ترْكن إليهم شيئا قليلاً * إذا لأذقناك ضِعْف الحيوة وضِعْف الممات ثم لا تجد لك علينا نصيرا.(1)

ح. منظور از جمله لاخذنا منه باليمين اين است كه ما او را با قدرت مى گرفتيم ومجازات مى كرديم. زيرا انسان كارهايى را كه با دست راست انجام مى دهد از قدرت بپيشترى برخوردار است وبه اين ترتيب «يمين» كنايه از قدرت الهى است وكلمه «من» زائده است ومفيد تأكيد است ودر تقدير چنين است: لأخذناه باليمين.(2)

ط. «وتين» به معناى رگ قلب يعنى شاهرگى است كه خون را به تمام اعضا مى رساند واگر قطع شود مرگ انسان فرا مى رسد واين سريع ترين مجازاتى است كه در مورد يك نفر ممكن است انجام گيرد، بنا بر اين از آيه شريفه استفاده مى شود كه مجازات الهى سريع است.(3)

ب. آرزوى پيروى از پيامبر (صلی الله علیه و آله)؛ يا ليتنى اتّخذت مع الرسول سبيلاً. (فرقان، 27)