بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 11

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

آيه بعد به شرح گوشه اى از علم بى پايان پروردگار به تناسب توصيف خداوند به «حكيم» و «خبير» در آيه گذشته پرداخته، چنين مى گويد: آنچه را در زمين فرو مى رود وآنچه را از آن خارج مى شود مى داند يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِى الْأَرْضِ وَما يَخْرُجُ مِنْها.

سپس مى افزايد: «او از آنچه از آسمان نازل مى شود ويا به آسمان بالا مى رود با خبر است» وَما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَما يَعْرُجُ فِيها. در پايان مى افزايد: «اوست رحيم وغفور، مهربان وآمرزنده» وَهُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ.(1)

لَتَأْتِيَنَّكُمْ واو در عبارت (و ربى) براى سوگند است.(1)

ج. از آنجا كه يكى از اشكالات مخالفان معاد اين بوده كه به هنگام خاك شدن بدن انسان وپراكنده شدن اجزاى آن در اطراف زمين، چه كسى مى تواند آنها را بشناسد وجمع كند وبه زندگى نوين باز گرداند؟ از سوى ديگر چه كسى مى تواند حساب اين همه اعمال بندگان را در نهان وآشكار ودرون وبرون نگاه دارد وبه موقع به اين حسابها برسد؟ لذا در دنباله آيه اضافه مى كند او از تمام امور پنهانى با خبر است وبه اندازه سنگينى ذره اى در تمام آسمانها ونه در زمين از حوزه علم بى پايان او بيرون نخواهد بود عالِمِ الْغَيْبِ لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِى السَّماواتِ وَلا فِى الْأَرْضِ. «و نه كوچكتر از ذره ونه بزرگتر از آن، مگر اينكه همه اينها در كتاب مبين ثبت وضبط است» وَلا أَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ وَلا أَكْبَرُ إِلَّا فِى كِتابٍ مُبِينٍ. سپس ضمن دو آيه هدف از قيامت ودليل بر لزوم چنين عالمى را بعد از جهان كنونى در برابر منكران شرح مى دهد، مى فرمايد: «هدف اين است آنها را كه ايمان آورده اند وعمل صالح انجام داده اند پاداش دهد» لِيَجْزِىَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ. آرى «براى آنها مغفرت وروزى پر ارزشى است» أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ.

«و كسانى كه سعى در تكذيب آيات ما وابطال وانكار آن داشتند وتصور مى كردند از حوزه قدرت ما مى توانند بگريزند، براى آنها عذابى از بدترين ودردناكترين عذابها خواهد بود» وَالَّذِينَ سَعَوْا فِى آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِيمٌ.(2)

د. چون علت عمده انكار ايشان اين بوده كه فكر كرده اند بدنهاى مردگان همه با هم مخلوط گشته وصورتها تغيير وتبدل يافته، با اين حال چگونه ممكن است بار ديگر همان انسان به همان خصوصيات موجود شود؟ لذا براى دفع اين توهم، در جمله عالِمِ الْغَيْبِ لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِى السَّماواتِ وَلا فِى الْأَرْضِ فرموده كه: هيچ محلى براى استبعاد نيست، براى اينكه خداى تعالى عالم به غيب است، حتى چيزى به سنگينى يك ذره (معلق در فضا) در همه آسمانها وزمين از علم او پنهان نيست ؟(3)

وَلا أَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ وَلا أَكْبَرُ إِلَّا فِى كِتابٍ مُبِينٍ - اين جمله علم خدا را به تمامى

ص: 8

موجودات تعميم مى دهد تا كسى نپندارد تنها موجودات نظير ذره را مى داند، كوچكتر از آن وبزرگتر را هم مى داند. نكته اى كه در اين آيه بدان اشاره كرده، اين است كه اشياء هر چه باشند در كتاب مبين ولوح محفوظ خدا ثبوتى دارند، كه دستخوش تغيير وتبديل نمى شوند وانسان وهر موجود ديگر هر چند اجزاى دنيوى اش از هم متلاشى گردد وبه كلى آثارش از صفحه روزگار محو ونابود شود، باز هم اعاده اش براى خدا كارى ندارد، چون همين نابودى در كتاب مبين بودى وثبوتى دارد.(1)

است)؛ لِيَجْزِىَ... لَهُمْ عَذابٌ.(1)

6. نظير آيه 5 سبأ، آيه 38 سبا است؛ وَالَّذِينَ يَسْعَوْنَ فِى آيَاتِنَا مُعَاجِزِينَ أُولئِكَ فِى الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ

7. در قرآن كريم از دو نوع سعى وتلاش سخن به ميان آمده است؛

سعى وتلاش مثبت؛ وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ كَانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً (اسراء، 19)، فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلاَ كُفْرَانَ لِسَعْيِهِ وَإِنَّا لَهُ كَاتِبُونَ (انبياء، 94)، إِنَّ هذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً. (انسان، 22)

سعى وتلاش منفى؛ الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً (كهف، 104)، وَالَّذِينَ سَعَوْا فِى آيَاتِنَا مُعَاجِزِينَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِيمٌ. (سبأ، 5)

8. در قرآن نيز از دو نوع نصب ورنج سخن به ميان آمده است؛

مثبت؛ فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ. (شرح، 7)

منفى؛ عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ * تَصْلَى نَاراً حَامِيَةً. (غاشيه، 3 و 4)

ص: 10

إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَيَهْدِى إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ.

ج. در آيه بعد بار ديگر به مساله قيامت ورستاخيز باز مى گردد مى فرمايد: «كافران گفتند: آيا مردى را به شما نشان دهيم كه خبر مى دهد هنگامى كه همگى خاك شديد وذرات بدن شما از يكديگر جدا شد وهر يك در گوشه اى قرار گرفت (و يا شايد جزء بدن حيوان يا انسان ديگرى شد) بار ديگر به آفرينش تازه اى باز مى گرديد»؟! وَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّكُمْ لَفِى خَلْقٍ جَدِيدٍ.(1)

عجب اينكه آنها اين سخن را دليل بر دروغگويى ويا جنون گوينده اش مى گرفتند ومى گفتند: «آيا او بر خدا دروغ بسته ؟ يا نوعى جنون دارد»؟ أَفْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ، استفهام در آيه انكارى است، افترا به معناى دروغ بستن است بنابر اين (كذبا) تاكيد در كذب ودروغگويى است. ولى قرآن به طرز قاطعى به آنها چنين پاسخ مى گويد: «چنين نيست نه او ديوانه است ونه دروغگو، بلكه آنها كه ايمان به آخرت ندارند در عذاب وگمراهى دورى هستند» بَلِ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِى الْعَذابِ وَالضَّلالِ الْبَعِيدِ.(2)

د. سپس به دليل ديگرى پيرامون معاد، دليلى توأم با تهديد غافلان لجوج، پرداخته چنين مى گويد: «آيا به آنچه پيش رو وپشت سر آنان از آسمان وزمين قرار گرفته نگاه نكردند»؟ أَفَلَمْ يَرَوْا إِلى ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ.

اين همان «برهان قدرت» است كه در آيات ديگر قرآن در برابر منكران معاد به آن استدلال شده از جمله در آخر سوره يس (آيه 82) وآيه 99 سوره اسراء وآيات 6 و 7 سوره ق. لذا به دنبال آن مى فرمايد: «اگر ما بخواهيم به زمين دستور مى دهيم تا پيكر آنها را در خود فرو ببرد» زلزله اى ايجاد شود، زمين شكاف بردارد ودر ميان آن دفن گردند! إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ. «و يا اگر بخواهيم فرمان مى دهيم قطعات سنگهاى آسمانى بر آنها فرو بارد» وخودشان وخانه وزندگيشان را در هم بكوبد أَوْنُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفاً مِنَ السَّماءِ. آرى «در اين موضوع، نشانه روشنى است بر قدرت خداوند وتوانايى او بر همه چيز، اما براى هر بنده اى كه به سوى خدا باز گردد وفكر وانديشه خود را به كار گيرد» إِنَّ فِى ذلِكَ لَآيَةً لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ.

ص: 12

ه -. با اينكه آسمان بالاى سر وزمين زير پاست در آيه فوق تعبير به ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ (پيش روى آنها) وَما خَلْفَهُمْ (پشت سر آنها) شده است وتنها موردى در قرآن است كه اين تعبير در آن ديده مى شود، اين تعبير ممكن است اشاره به اين معنى باشد كه منظره آسمان به هنگام طلوع وغروب خورشيد وماه وستارگان اهميت بيشترى دارد وقدرت وعظمت حق در آن لحظه آشكارتر است ومى دانيم هنگامى كه انسان رو به افق مى ايستد اين منظره پيش روى اوست وزمين كه در درجه بعد از اهميت قرار دارد به عنوان پشت سر او معرفى شده است.(1)

اين آيه مى فرمايد: أَفَلَمْ يَرَوْا إِلى ما بَيْنَ چرا به آفريده ها نمى نگرند؟(1)

7. در قرآن كريم افراد وگروه هايى گمراه ومنحرف معرفى شده اند كه به نمونه اى از آن ها اشاره مى شود؛

تبديل كنندگان ايمان به كفر؛ و من يتبدّل الكفر بالايمان فقد ضل سواء السبيل. (بقره، 108)

مشركان؛ و من يشرك بالله فقد ضل ضلالًا بعيداً. (نساء، 116)

كافران؛ و من يكفر بالله وملئكته وكتبه ورسله واليوم الاخر فقد ضل ضلالًا بعيداً. (نساء، 136)

عصيانگران از اطاعت خدا وپيامبر؛ و من يعص الله ورسوله فقد ضل ضلالًا مبيناً. (احزاب، 36)

كسانى كه با كفار طرح دوستى بريزند؛ يا ايها الذين امنوا لا تتخذوا عدّوى وعدوكم اولياء ومن يفعله منكم فقد ضل سواء السبيل. (ممتحنه، 1)

باز دارندگان مردم از راه خدا؛ ان الذين كفروا وصدّوا عن سبيل الله قد ضلّوا ضلالًا بعيداً. (نساء، 167)

كسانى كه نسبت ناروا به پيامبر مى دهند؛ اذ يقول الظالمون ان تتبعون الّا رجلًا مسحوراً انظر كيف ضربوا لك الامثال فضلّوا فلا يستطيعون سبيلًا. (اسراء، 48)

كسانى كه فرزندان خود را كشتند ونسبت ناروا به خدا دادند؛ قد خسر الذين قتلوا اولادهم سفهاً بغير علم وحرّموا ما رزقهم الله افتراء على الله قد ضلّوا وما كانوا مهتدين. (انعام، 140)

كسانى كه به آخرت اعتقاد ندارند؛ بل الذين لا يؤمنون بالاخرة فى العذاب والضلال البعيد. (سبأ، 8)

ستمگران؛ بل الظالمون فى ضلال مبين. (نوح، 24)

كسانى كه نسبت به آخرت شك دارند؛ الا انّ الذين يمارون فى الساعة لفى ضلال بعيد. (شورى، 18)

منافقان؛ اولئك الذين اشتروا الضلاله بالهدى. (بقره، 16)

ص: 14

كتمان كنندگان حق؛ ان الذين يكتمون ما انزل الله من الكتاب ويشترون به ثمناً قليلًا اولئك الذين اشتروا الضلالة بالهدى. (بقره، 175)

يهود ونصارى؛ الم تر الى الذين اوتوا نصيباً من الكتاب يشترون الضلاله ويريدون ان تضلّوا السبيل. (نساء، 44)

معصيت كاران؛ انّ المجرمين فى ضلال وسعر. (قمر، 47)

گاه او ذكر وتسبيح خدا مى گويد زمزمه را سر دهيد يا جِبالُ أَوِّبِى مَعَهُ وَالطَّيْرَ. كلمه (اوبى) در اصل از مصدر (اوب) به معناى نوعى از بازگشت است ومنظور از آن تكرار ورجوع در تسبيح گويى است. بعد از ذكر اين فضيلت معنوى به ذكر يك فضيلت مادى پرداخته مى گويد: «و ما آهن را براى او نرم كرديم» وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ.(1)

ج. آيه بعد شرحى براى زره ساختن داود وفرمان بسيار پر معنى پروردگار در اين زمينه است، مى گويد: «ما به او گفتيم زرههاى كامل بساز وحلقه هاى آنها را به اندازه ومتناسب كن» أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَقَدِّرْ فِى السَّرْدِ. سابغات جمع «سابغ» به معنى زره كامل وفراخ است، و «اسباغ نعمت» نيز به معنى فراخى نعمت است. «سرد» يعنى منظم ساختن، مرحوم طبرسى گويد: سرد الحديد منظم ساختن آهن است، راغب در مفردات گويد سرد سوراخهاى خشن مثل حلقه هاى آهنى است، منظور از جمله (قدر فى السرد) آن است كه بافت زره را يكنواخت كن.(2)

د. به داود مى گويد: زره را گشاد وراحت درست كن، تا جنگجو به هنگام پوشيدن در زندان گرفتار نشود، نه حلقه ها را بيش از اندازه كوچك وباريك كن كه حالت انعطاف خود را از دست بدهد ونه زياد درشت وبى قواره كه نوك شمشير وخنجر ونيزه وتير از آن بگذرد، همه چيزش باندازه ومتناسب باشد ودر پايان آيه داود وخاندانش را مخاطب ساخته مى گويد: «عمل صالح بجا آوريد كه من نسبت به آنچه انجام مى دهيد بصير وبينا هستم» وَاعْمَلُوا صالِحاً إِنِّى بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ.(3)

2. منظور از داود؛

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاءُ (البقرة، 251) دراين كه داود كيست كه خداوند هر چه خواست به او آموخت در آيه مورد بحث وآيه اى ديگر آن حضرت معرفى شده است: وَلَقَدْ آتَيْنَا دَاوُدَ مِنَّا فَضْلاً يَا جِبَالُ أَوِّبِى مَعَهُ وَالطَّيْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ (سبإ، 10) وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ (الأنبياء، 80)

3. نظير آيه 11 آيه 80 انبياء است: و علمناه صنعة لبوس لكم.(1)

4. هستى، شعور دارد ومورد خطاب الهى قرار مى گيرد؛ يا جِبالُ أَوِّبِى.

5. صنعت بايد با مديريّت افراد صالح وبه نفع مردم باشد؛ أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ.

6. صنعت بايد با دقّت وكيفيّت همراه باشد؛ قَدِّرْ فِى السَّرْدِ.

7. صنايع نظامى بايد براى عمل صالح باشد، (نه كشور گشايى وظلم وستم)؛ أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ * واعْمَلُوا صالِحاً.(2)

ص: 17

صبحگاهان مسير يك ماه را مى پيمود وعصرگاهان مسير يك ماه»! وَلِسُلَيْمانَ الرِّيحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَرَواحُها شَهْرٌ.(1)

ج. وَلِسُلَيْمانَ الرِّيحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَرَواحُها شَهْرٌ يعنى ما براى سليمان باد را در شعاع يك ماه راهى كه انسانها طى مى كنند مسخر كرديم، به طورى كه مسير «غدو» يعنى از اول روز تا ظهر آن يك ماه باشد ومسير «رواح» يعنى از ظهر تا به عصرش نيز يك ماه باشد ودر نتيجه از صبح تا به غروب دو ماه مسافت را طى كند.(2)

د. «و براى او چشمه مس (مذاب) را روان ساختيم»! وَأَسَلْنا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ. «اسلنا» از ماده «سيلان» به معنى جارى ساختن است و «قطر» به معنى مس مى باشد ومنظور اين است كه ما اين فلز را براى او ذوب كرديم وهمچون چشمه آب روان گرديد!(3)

ه -. سومين موهبت اينكه: «و گروهى از جن پيش روى او به اذن پروردگار برايش كار مى كردند». وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ. «و هر گاه كسى از آنها از فرمان ما سرپيچى مى كرد او را با آتش سوزان مجازات مى كرديم» وَمَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِيرِ. (4) در سوره انبياء آيه 82 مى فرمايد شياطين براى سليمان غواصى مى كردند و من الشياطين من يغوصون له ميان اين دو تعبير جن وشياطين منافاتى نيست زيرا شياطين از جن مى باشند.(5)

و. به هر حال از تعبير آيه فوق استفاده مى شود كه تسخير اين نيروى عظيم نيز به فرمان پروردگار بوده وهر گاه از انجام وظائفشان سر باز مى زدند مجازات مى شدند. از آيات «سوره ص» نيز به خوبى استفاده مى شود كه خداوند گروهى از شياطين را در اختيار او قرار داده بود كه براى او كارهاى عمرانى مهمى انجام مى دادند وهر گاه تخلف مى كردند آنها را به زنجير مى افكند وَالشَّياطِينَ كُلَّ بَنَّاءٍ وَغَوَّاصٍ وَآخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِى الْأَصْفادِ. (ص، 37 و 38)

ز. در آيه بعد به بخشى از كارهاى مهم توليدى گروه جن كه به فرمان سليمان انجام

ص: 19

مى دادند اشاره كرده، چنين مى گويد: «سليمان هر چه مى خواست از معبدها وتمثالها وظرفهاى بزرگ غذا كه همچون حوض هاى بزرگ بود وديگهاى عظيم ثابت براى او تهيه مى كردند» يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَتَماثِيلَ وَجِفانٍ كَالْجَوابِ وَقُدُورٍ راسِياتٍ.(1)

«تماثيل» جمع «تمثال» هم به معنى نقش وعكس آمده وهم مجسمه، در اينكه اين مجسمه ها يا نقش ها صورتهاى چه موجوداتى بودند وبه چه منظور سليمان دستور تهيه آنها را مى داد تفسيرهاى مختلفى شده است: ممكن است اينها جنبه تزيينى داشته، همانگونه كه در بناهاى مهم قديم بلكه جديد ما نيز ديده مى شود ويا براى افزودن ابهت به تشكيلات او بوده است، چرا كه نقش پاره اى از حيوانات چون شير در افكار بسيارى از مردم ابهت آفرين است.(2)

ح. آيا مجسمه سازى موجودات ذى روح در شريعت سليمان (علیه السلام) مجاز بوده، هر چند در اسلام ممنوع است ؟ يا اينكه مجسمه هايى كه براى سليمان مى ساختند از جنس غير ذى روح بوده مانند تمثالهاى درختان وكوه ها وخورشيد وماه وستارگان ؟ ويا فقط براى او نقش ونگار بر ديوارها مى زدند كه در ظريف كاريهاى آثار باستانى بسيار ديده مى شود ومى دانيم نقش ونگار هر چه باشد، بر خلاف مجسمه حرام نيست.

همه اينها محتمل است چرا كه ممكن است تحريم مجسمه سازى در اسلام به منظور مبارزه شديد با مساله بت پرستى وريشه كن كردن آن بوده واين ضرورت در زمان سليمان تا اين اندازه وجود نداشته واين حكم در شريعت او نبوده است. ولى در روايتى كه از امام صادق (علیه السلام) در تفسير اين آيه نقل شده چنين مى خوانيم:

«و اللَّه ما هى تماثيل الرجال والنساء ولكنها الشجر وشبهه»: بخدا سوگند تمثالهاى مورد در خواست سليمان مجسمه مردان وزنان نبوده بلكه تمثال درخت ومانند آن بوده است.(3)

ط. «جفان» جمع «جفنه» (بر وزن وزنه) به معنى ظرفهاى غذاخورى است. و «جواب» جمع «جابيه» به معنى حوض آب است واز اين تعبير استفاده مى شود كه ظرفهاى بسيار عظيم غذاخورى كه هر كدام همچون حوضى بود براى سليمان تهيه مى ديدند تا گروه كثيرى بتوانند

ص: 20

اطراف آن بنشينند واز آن غذا بخورند واگر فراموش نكرده باشيم در زمانهاى كمى قديم نيز بر سر سفره ها از مجموعه هاى بزرگ براى خوردن غذا به صورت دسته جمعى استفاده مى شد ودر حقيقت سفره آنها همان ظرف بزرگ بود ومثل امروز ظرفهاى مستقل وجداى از يكديگر معمول نبود.(1)

ى. «قدور» جمع «قدر» (بر وزن قشر) به معنى ظرفى است كه غذا در آن طبخ مى شود و «راسيات» جمع «راسيه» به معنى پا بر جا وثابت است ودر اينجا منظور ديگهايى است كه از عظمت آن را از جا تكان نمى دادند. در پايان آيه، بعد از ذكر اين مواهب خداوند خطاب به دودمان حضرت داود كرده مى فرمايد: «اى آل داود شكرگزارى كنيد» اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً. اما عده كمى از بندگان من شكرگزارند! وَقَلِيلٌ مِنْ عِبادِىَ الشَّكُورُ(2)

ك. وَقَلِيلٌ مِنْ عِبادِىَ الشَّكُورُ اين جمله يا مى خواهد مقام شاكران را بالا ببرد وبفرمايد كسانى كه خدا را همواره شكر بگويند، اندكند تنها افراد انگشت شمار ومعدودى از آنان چنينند ويا مى خواهد حكم قبلى را تعليل كند وبفرمايد: اين كه به شما آل داوود گفتيم شكر بگزاريد، براى اين است كه خواستيم عده شكرگزاران زياد شوند، چون شكرگزاران، خيلى كم هستند پس عده آنها را زياد كنيد.(3)

ل. در آخرين آيه مورد بحث مى فرمايد: «هنگامى كه مرگ را براى سليمان مقرر كرديم كسى مردم را از مرگ او آگاه نساخت، مگر جنبنده اى از زمين كه عصاى او را مى خورد» تا عصا شكست وپيكر سليمان فرو افتاد فَلَمَّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ از تعبير آيه فوق وهمچنين روايات متعدد استفاده مى شود به هنگامى كه مرگ سليمان فرا رسيد ايستاده بود وبر عصاى خود تكيه كرده بود، ناگهان مرگ گريبانش را گرفت وروح از بدنش پرواز كرد، او در همان حال مدتى سر پا ماند تا اينكه موريانه كه قرآن از آن به دَابَّةُ الْأَرْضِ (جنبنده زمين) تعبير كرده عصاى او را خورد وتعادل خود را از دست داد وروى زمين افتاد ومردم از مرگ او آگاه شدند! لذا بعد از آن مى افزايد: «هنگامى

ص: 21

كه سليمان فرو افتاد جنيان فهميدند كه اگر از غيب آگاه بودند در عذاب خوار كننده باقى نمى ماندند» فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ما لَبِثُوا فِى الْعَذابِ الْمُهِينِ.(1)

وبه وسيله آن كشورى بسيار آباد بسازند.(1)

ج. بعضى «سبا» را نام سرزمين يمن يا منطقه اى از آن دانسته اند، ظاهر قرآن مجيد در داستان «سليمان» و «هدهد» در سوره «نمل» نيز نشان مى دهد كه «سبا» نام مكانى بوده است، آنجا كه مى گويد وَجِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ: (نمل، 22) «من از سرزمين سبا خبر قاطعى براى تو آوردم». در حالى كه ظاهر آيه مورد بحث اين است كه سبا قومى بوده اند كه در آن منطقه مى زيسته اند، زيرا ضمير جمع مذكر (هم) به آنها باز گشته است. ولى منافاتى ميان اين دو تفسير نيست، زيرا ممكن است سبا در ابتدا نام كسى بوده، سپس تمام فرزندان وقوم او به آن نام ناميده شده اند وبعد اين اسم به سرزمين آنها نيز منتقل گرديده.

د. سپس قرآن به شرح اين آيت الهى كه در اختيار قوم سبا قرار داشت پرداخته چنين مى گويد: «دو باغ (بزرگ) بود از طرف راست وچپ» جَنَّتانِ عَنْ يَمِينٍ وَشِمالٍ.

ما به آنها گفتيم از اين روزى فراوان پروردگارتان بخوريد كه اين شكر او را بجا آوريد كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ. «شهرى است پاكيزه وپروردگارى آمرزنده مهربان» بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ

«بلدة» خبر مبتداى محذوفى است ودر تقدير چنين است؛ هذه بلدة طيبة وهذا رب غفور.

ه -. اما اين مردم ناسپاس قدر اين همه نعمت را ندانستند، راه كفران واعراض را پيش گرفتند فَأَعْرَضُوا.

اينجا بود كه شلاق مجازات بر پيكر آنها نواخته شد، چنان كه قرآن مى گويد: «ما سيل وحشتناك وبنيان كن را بر آنها فرستاديم» وسرزمين آباد آنها به ويرانه اى مبدل شد فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ. «عرم» در اصل از «عرامة» (بر وزن علامه) به معنى خشونت وكج خلقى وسختگيرى است وتوصيف سيلاب به آن اشاره به شدت خشونت وويرانگرى آن است وتعبير به «سَيْلَ الْعَرِمِ» به اصطلاح از قبيل اضافه موصوف به صفت است.

و. سپس قرآن وضع بازپسين اين سرزمين را چنين توصيف مى كند: «ما دو باغ وسيع وپر نعمت آنها را به دو باغ بى ارزش با ميوه هاى تلخ ودرختان بى مصرف «شوره گز» واندكى از

ص: 24

درخت سدر مبدل ساختيم» وَبَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَىْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَىْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ.

در آيه بعد به عنوان يك نتيجه گيرى با صراحت مى گويد: «اين مجازاتى بود كه ما به خاطر كفرانشان قائل شديم» ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا. «آيا جز كفران كنندگان را به چنين مجازاتى گرفتار مى سازيم»؟ وَهَلْ نُجازِى إِلَّا الْكَفُورَ.(1)

ج. اما در اينكه منظور از «سرزمينهاى مبارك» كدام منطقه است غالب مفسران آن را به سرزمين شامات (شام وفلسطين واردن) تفسير كرده اند، چرا كه اين تعبير درباره همين سرزمين در آيه اول سوره اسراء و 81 انبياء آمده است.(1)

اين از نظر آبادى، ولى از آنجا كه تنها عمران كافى نيست وشرط مهم واساسى آن «امنيت» است اضافه مى كند «ما در ميان اين آباديها فاصله هاى مناسب ونزديك مقرر كرديم» وَقَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ وبه آنها گفتيم: «در ميان اين قريه ها شبها وروزها در اين آباديها در امنيت كامل مسافرت كنيد، يعنى از گرسنگى وتشنگى واز ظلم هيچ كسى نترسيد» سِيرُوا فِيها لَيالِىَ وَأَيَّاماً آمِنِينَ.(2)

د. اما اين مردم ناسپاس گرفتار غرور وغفلت شدند، از جمله گفتند: «پروردگارا! ميان سفرهاى ما دورى بيفكن» تا بينوايان نتوانند دوش به دوش اغنياء سفر كنند! فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا. منظورشان اين بود كه در ميان اين قريه هاى آباد فاصله اى بيفتد وبيابانهاى خشكى پيدا شود، به اين جهت كه اغنياء وثروتمندان مايل نبودند افراد كم در آمد همانند آنها سفر كنند وبه هر جا مى خواهند بى زاد وتوشه ومركب بروند! به هر حال «آنها با اين عملشان به خودشان ستم كردند» وَظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ.

قرآن به دنبال اين جمله كه درباره سرنوشت دردناك آنها بيان مى كند، مى گويد: چنان آنها را مجازات كرديم، كه «آنها را سرگذشت وداستان واخبارى براى ديگران قرار داديم»! فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ.

«آنها را سخت متلاشى وپراكنده ساختيم» وَمَزَّقْناهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ. در پايان آيه مى فرمايد: «قطعا در اين سر گذشت آيات ونشانه هاى عبرتى است براى صبر كنندگان وشكرگزاران» إِنَّ فِى ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ.

ه -. ماجراى عجيب قوم سبا به طورى كه از قرآن وروايات اسلامى وهمچنين تواريخ استفاده مى شود اين چنين است كه آنها جمعيتى بودند در جنوب جزيره عربستان مى زيستند، داراى حكومتى عالى وتمدنى درخشان بودند. خاك يمن گسترده وحاصلخيز بود، چون رودخانه

ص: 27

مهمى نداشت از آن بهره بردارى نمى شد، مردم با هوش اين سرزمين به فكر استفاده از اين آبها افتادند وسدهاى زيادى در نقاط حساس ساختند كه از همه مهمتر وپر آب تر سد «مارب» بود.

مأرب (بر وزن مغرب) شهرى بود كه در انتهاى يكى از اين دره ها قرار داشت، به قدرى ذخيره آب پشت سد زياد شد كه با استفاده از آن توانستند باغهاى بسيار زيبا وكشتزارهاى پر بركت در دو طرف مسير رودخانه اى كه به سد منتهى مى شد ايجاد كنند. آن قدر ميوه هاى فراوان بر شاخسار آن ظاهر شده بود كه مى گويند هرگاه كسى سبدى روى سر مى گذاشت واز زير آنها مى گذشت پشت سر هم ميوه در آن مى افتاد ودر مدت كوتاهى پر مى شد.

اما آنها قدر اين همه نعمت را ندانستند، خدا را به دست فراموشى سپردند وبه كفران نعمت مشغول شدند، به فخرفروشى پرداختند وبه اختلافات طبقاتى دامن زدند. در بعضى از تواريخ آمده است موشهاى صحرايى دور از چشم مردم مغرور ومست به ديواره اين سد خاكى روى آوردند وآن را از درون سست كردند، ناگهان باران شديدى باريد وسيلاب عظيمى حركت كرد، تمام آباديها، باغها، كشتزارها وزراعتها وچهار پايان را تباه كرد وآن سرزمين آباد را به صحرايى خشك وبى آب وعلف مبدل ساخت واز آن همه باغهاى خرم واشجار بارور تنها چند درخت تلخ «اراك» و «شورگز» واندكى درختان «سدر» بجاى ماند. آرى هنگامى كه خداوند مى خواهد قدرت نمايى كند تمدنى عظيم را با چند موش! بر باد مى دهد، تا بندگان به ضعف خود آشنا گردند وبه هنگام قدرت مغرور نشوند!(1)

باشند. هم چنان كه در جاى ديگر فرموده: إِنَّ عِبادِى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ (حجر، 42).(1)

وزمين روزى مى دهد؟» بگو: «و ما يا شما بر (طريق) هدايت يا در ضلالت آشكارى هستيم!» * بگو: «شما از گناهى كه ما كرده ايم سؤال نخواهيد شد، (همان گونه كه) ما در برابر اعمال شما مسؤول نيستيم!» * بگو: «پروردگار ما همه ما را جمع مى كند، سپس در ميان ما بحق داورى مى نمايد (و صفوف مجرمان را از نيكوكاران جدا مى سازد) واوست داور (و جداكننده) آگاه!» * بگو: «كسانى را كه بعنوان شريك به او ملحق ساخته ايد به من نشان دهيد! هرگز چنين نيست! (او شريك وشبيهى ندارد)، بلكه او خداوند عزيز وحكيم است!

ج. در اينجا فورا اين سؤال به ذهن مى آيد كه اگر چنين است پس مساله «شفاعت» شفيعان چه مى شود؟ در آيه بعد به پاسخ اين سؤال پرداخته، چنين مى گويد: اگر شفيعانى در درگاه خدا وجود دارند آن هم به اذن وفرمان او است، زيرا: «هيچ شفاعتى نزد او جز براى كسانى كه اذن داده فايده ندارد» وَلا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ.

تا زمانى كه فزع واضطراب از دلهاى آنها زايل گردد وفرمان از ناحيه خدا صادر شود حَتَّى إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ اينجاست كه رو به يكديگر مى كنند واز هم «مى پرسند پروردگار شما چه دستورى داد»؟ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّكُمْ ودر پايان آيه اضافه مى كند: «او است خداوند بلند مقام وبزرگ مرتبه» وَهُوَ الْعَلِىُّ الْكَبِيرُ.

د. در آيه بعد از طريق ديگرى براى ابطال عقائد مشركان وارد مى شود ومساله «رازقيت» را عنوان مى كند، مى گويد: «بگو چه كسى شما را از آسمانها وزمين روزى مى دهد وبركات آن را در اختيارتان مى گذارد»؟! قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ جالب اينكه بدون آنكه در انتظار پاسخ آنها باشد بلافاصله مى فرمايد: «بگو اللَّه» قُلِ اللَّهُ. در پايان آيه اشاره به مطلبى مى كند كه خود مى تواند پايه دليلى را تشكيل دهد، دليلى واقع بينانه وتوأم با نهايت انصاف وادب، به گونه اى كه طرف از مركب لجاج وغرور پائين آيد وبه انديشه وفكر بپردازد، مى گويد: «مسلماً ما يا شما بر هدايت يا ضلالت آشكارى هستيم»! وَإِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ فِى ضَلالٍ مُبِينٍ.

ه -. آيه بعد باز همان استدلال را به شكل ديگرى باز با همان لحن منصفانه اى كه خصم را از مركب لجاجت وغرور فرود آورد ادامه مى دهد، مى گويد: «بگو شما مسئول گناهان ما نيستيد وما نيز در برابر اعمال شما مسئول نخواهيم بود» قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَلا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ.

آيه بعد مى فرمايد: «به آنها بگو پروردگار ما همه ما را در روز رستاخيز جمع مى كند، سپس در ميان ما به حق داورى مى كند» وما را از يكديگر جدا مى سازد، تا هدايت شدگان از گمراهان باز شناخته شوند وهر كدام به نتيجه اعمالشان برسند قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنا رَبُّنا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنا بِالْحَقِّ. در پايان آيه براى اينكه روشن سازد اين كار قطعاً شدنى است مى افزايد: «اوست

ص: 32

داور وجدا كننده آگاه» وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ.(1)

و. در پنجمين فرمان به پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: «بگو كسانى را كه به عنوان شريك به خداوند ملحق ساخته ايد به من ارائه دهيد» قُلْ أَرُونِىَ الَّذِينَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَكاءَ. سرانجام براى تاكيد وتحكيم اين سخن مى گويد: «بلكه تنها اوست خداوند عزيز وحكيم» بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.(2)

ز. در اينكه ضمير در قلوبهم به چه كسى برمى گردد دو قول است: 1 - به مشركين بر مى گردد، يعنى تا اينكه فزع از قلب مشركان برطرف گردد وفرشتگان به آنها گويند: ماذا قال ربكم مشركان گويند: خداوند حق گفت، يعنى اعتراف مى كنند: آنچه را كه انبياء آورده اند حق بوده است. يا اينكه بهشتيان به مشركان گويند: خداوند چه فرمود؟ آنها در پاسخ گويند آنچه خداوند فرمود حق ودرست بود، چنانكه نظير اين معنا در آيه 44 اعراف آمده است: و نادى اصحاب الجنه اصحاب النار ان قد وجدنا ما وعد ربنا حقا فهل وجدتم ما وعد ربكم حقا قالوا نعم. (3)2 - قول دوم آن است كه ضمير (قلوبهم) به ملائكه برمى گردد، چنانكه مرحوم علامه طباطبايى اين قول را پذيرفته است، از اين رو گويد: مراد از فزع ملائكه وبرطرف شدن آن از ايشان، تذلل واحساس حقارتى است كه دلهايشان را پر كرده، چون كه خود را اسباب وشفعاء ووسيله اجراى امر الهى مى دانند وهمواره دل واپسى اين را دارند كه اوامر الهى بر طبق آنچه صادر شده وخواسته، عملى بشود وبر طرف شدن فزع ملائكه به اين است كه اوامر الهى را تحويل گرفته ومشغول انجام آن بشوند، به طورى كه از سراپاى وجودشان چيزى جز انجام امر خداظهور نكند وبين خدا وانجام خواسته هايش، چيزى جز امرش واسطه نشده باشد.(4)

ح. چقدر لطيف است ختم شدن آيه به جمله وَهُوَ الْعَلِىُّ الْكَبِيرُ، چون مى رساند كه ملائكه مكرمين وآنهايى كه ما فوق ساير ملائكه هستند، جز تلقى ودريافت سخن حق از خدا وامتثال واطاعت وى، كارى وپستى ندارند، زيرا هر چند ما فوق ديگرانند، اما آن ما

ص: 33

فوقى كه خود اين ملائكه نيز ما دون اويند وآن كبيرى كه همه چيز در برابرش صغير است، تنها وتنها خدا است. پس از آيه كريمه مورد بحث، اين معنا به دست آمد كه: ملائكه در دلهايشان دچار پريشانى وفزعند ودر ذاتشان آن چنان تذلل وخضوع هست، كه جز از پروردگارشان از هر چيز ديگر در غفلتند، تنها يادى كه در دلهاى آنان است، ياد خدا است وتنها كارى كه مى كنند، پروانه وار چرخيدن در پيرامون ساحت عظمت وكبريايى اوست وتنها انتظارى كه دارند، صدور اوامر الهى است واين فزع دلهايشان هم چنان هست، تا اينكه با صدور امرى از ناحيه خدا، فزع دلهايشان زايل شود.

رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ. نمونه بهترين شيوه سخن گفتن را در آيات ذيل بيان مى كند؛ قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِى ضَلاَلٍ مُبِينٍ. قُلْ لاَ تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلاَ نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ.

8. انسان مسئول عمل خويش؛

تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ... (البقرة، 134)

وَإِنْ كَذَّبُوكَ فَقُلْ لِى عَمَلِى وَلَكُمْ عَمَلُكُمْ... (يونس، 41) قُلْ لاَ تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلاَ نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ (سبإ، 25) أَلاَّ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى (النجم، 38)... لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ... (البقرة، 139) وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى (النجم، 39)

9. روز قيامت، هم يوم الجمع است، (روز گرد آمدن همه ى مردم)؛ يَجْمَعُ بَيْنَنا. در سوره تغابن آيه 9 مى فرمايد: يوم يجمعك ليوم الجمع ذلك يوم التغابن وهم يوم الفصل. (روز جدايى مجرمان از نيكان)؛ ثُمَّ يَفْتَحُ.(1)

10. داورى خداوند بين پيامبر وفرشتگان بر اساس حق است؛ ثم يفتح بيننا بالحق.(2)

11. هيچ يك از معبودها (چه حضرت عيسى، چه فرشتگان، چه بت ها) خودشان را شريك خدا نمى دانند اين شما هستيد كه آنها را به عنوان شريك به او ملحق مى كنيد؛ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَكاءَ.(3)

ص: 35

ولى قرآن همواره از پاسخ صريح به اين مطلب وتعيين زمان وقوع رستاخيز خود دارى مى كند وتاكيد مى كند اين از امورى است كه علم آن مخصوص خدا است، واحدى جز او از آن آگاه نيست. لذا در آيه بعد همين معنى را با عبارت ديگرى بازگو كرده مى فرمايد: «بگو وعده شما روزى خواهد بود كه نه ساعتى از آن تاخير خواهيد كرد ونه ساعتى بر آن پيشى خواهيد گرفت» قُلْ لَكُمْ مِيعادُ يَوْمٍ لا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْه ساعَةً وَلا تَسْتَقْدِمُونَ).(1)

ى جهلون 1 بار، (گمراه كننده از خدا) وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ 1 بار (116 انعام)، و ما كان اكثرهم مؤمنين 8 بار، فأبى اكثر الناس الا كفورا 2 بار.

4. عموميت رسالت پيامبر با چند تعبير بيان شده است؛ قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّى رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً (اعراف، 158)، وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ (انبياء، 107)، وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيراً وَنَذِيراً وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ (سبأ، 28)، أَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً. (نساء، 79)

5. لازم نيست پاسخ هر سؤالى را بدانيم. سؤال كردند كه قيامت چه زمانى است ؟ مَتى هذَا الْوَعْدُ؛ بگو: زمانش را نمى دانم؛ مِيعادُ يَوْمٍ.(1)

6. قيامت روز مهمى است؛ (كلمه «يَوْمٍ» همراه با تنوين، نشانه عظمت وبزرگى است).(2)

7. همانطورى كه در مرگ انسان هيچ تقديم وتاخيرى نيست، در وقوع قيامت نيز هيچ تقديم وتاخيرى وجود ندارد؛

وَلِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لاَ يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ يَسْتَقْدِمُونَ. (اعراف، 34 ونحل، 61)

قُلْ لَكُمْ مِيعَادُ يَوْمٍ لاَ تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلاَ تَسْتَقْدِمُونَ. (سبأ، 30)

ص: 38

به سرانجام كار خويش واقف گردند. نخست مى گويد: «كافران گفتند: ما هرگز به اين قرآن وكتب آسمانى ديگر كه قبل از آن بوده ايمان نخواهيم آورد» وَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهذَا الْقُرْآنِ وَلا بِالَّذِى بَيْنَ يَدَيْهِ.

سپس به وضع آنها در قيامت پرداخته روى سخن را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده، مى گويد: «اگر ببينى هنگامى كه اين ستمگران در پيشگاه پروردگارشان براى حساب ودادرسى بازداشت شده اند در حالى كه هر يك از آنها گناه خود را به گردن ديگرى مى اندازد وبا يكديگر مشغول به جدال ومخاصمه اند»؟! وَلَوْ تَرى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ الْقَوْلَ.

در اين حال «مستضعفين» به «مستكبرين» مى گويند: اگر شما نبوديد، اگر وسوسه هاى فريبنده شيطنت آميز شما نبود، ما در صف مؤمنان بوديم يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ.

ج. ولى مستكبران در پاسخ به مستضعفين مى گويند: آيا ما شما را از راه هدايت باز داشتيم بعد از آنكه هدايت به سراغ شما آمد وبه قدر كافى اتمام حجت شد وپيامبران گفتنى ها را گفتند: قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْناكُمْ عَنِ الْهُدى بَعْدَ إِذْ جاءَكُمْ.

نه، ما مسئول نيستيم، «بلكه خود شما گنهكار بوديد» بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ.

د. اما «مستضعفين» به اين پاسخ قانع نمى شوند وبار ديگر براى اثبات مجرم بودن مستكبران به سخن مى آيند «و به مستكبرين چنين مى گويند بلكه وسوسه ها وتوطئه ها وتبليغات مكارانه شما در شب وروز سبب شد كه ما از هدايت بازمانيم، در آن هنگام كه شما به ما دستور مى داديد كه به خداوند كافر شويم وبراى او شريك وشبيه قرار دهيم» وَقالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً.

بديهى است مستكبران نمى توانند پاسخى از اين سخن داشته باشند وشركت خود را در اين جرم بزرگ انكار كنند. لذا هر دو گروه از كرده خود پشيمان مى شوند، مستكبران از گمراه ساختن ديگران ومستضعفان از پذيرش بى قيد وشرط اين وسوسه هاى شوم، «اما هنگامى كه عذاب الهى را مى بينند ندامت خود را كتمان مى كنند مبادا بيشتر رسوا شوند وما، غل وزنجير

ص: 40

بر گردن كافران مى نهيم» وَأَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلالَ فِى أَعْناقِ الَّذِينَ كَفَرُوا.

ولى كتمان كردن در آن جهان كه يوم البروز است وچيزى قابل مخفى كردن نيست فائده اى ندارد، «آيا آنها جزائى جز اعمالى كه انجام مى دادند دارند»؟! هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا ما كانُوا يَعْمَلُونَ.(1)

ه -. گرچه به گفته راغب در مفردات خود، أَسَرُّوا النَّدامَةَ، هم به معناى اظهار ندامت است وهم به معناى مخفى كردن ندامت، ولى با توجّه به حديثى كه از امام صادق (علیه السلام) وارد شده، مراد همان مخفى كردن ندامت است. امام صادق (علیه السلام) در پاسخ اين سؤال كه نگاه داشتن ندامت در دل براى چيست ؟ فرمود براى آنكه از سرزنش ديگران دور بمانند.(2)

وَبَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعاً فَقَالَ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَىْءٍ قَالُوا لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لَهَدَيْنَاكُمْ سَوَاءٌ عَلَيْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِيصٍ (إبراهيم، 21)

از جمله آثار گناه، مسئله ندامت وپشيمانى است كه هيچ فايده اى ندارد؛

ندامت قابيل به جهت كشتن هابيل؛ فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَاباً يَبْحَثُ فِى الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِى سَوْأَةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِىَ سَوْأَةَ أَخِى فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ. (مائده، 31)

ندامت منافقين؛ فَتَرَى الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يُسَارِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشَى أَنْ تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ فَعَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِىَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَيُصْبِحُوا عَلَى مَا أَسَرُّوا فِى أَنْفُسِهِمْ نَادِمِينَ. (مائده، 52)

ندامت قوم صالح؛ فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ. (شعراء، 157)

ندامت كفار؛ وَلَوْ أَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِى الْأَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَقُضِىَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ (يونس، 54)،... وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلاَلَ فِى أَعْنَاقِ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ يُجْزَوْنَ إِلاَّ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ. (سبأ، 33)

ص: 42

شيوه دائمى آنها بوده است. مى فرمايد: «ما هرگز در هيچ شهر وديارى پيامبر انذار كننده اى نفرستاديم مگر اينكه مترفين همان متنعمان مغرور ومست نعمت مى گفتند ما به آنچه شما به آن فرستاده شده ايد كافريم وآنچه را نامش پيام الهى مى نهيد قبول نداريم» وَما أَرْسَلْنا فِى قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ.(1)

ج. «مترفوها» جمع «مترف» از ماده «ترف» (بر وزن طرف) به معنى تنعم است ومترف به كسى مى گويند كه فزونى نعمت وزندگى مرفه او را مست ومغرور وغافل كرده وبه طغيان گرى واداشته است.(2)

د. آيه بعد به منطق ضعيف آنها كه در هر زمانى براى اثبات برترى خود متوسل مى شدند وبه اغفال عوام مى پرداختند اشاره كرده، مى گويد: «و آنها گفتند ما از همه ثروتمندتر وپراولادتريم» وَقالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالًا وَأَوْلاداً. وما (نور چشمى ها) هرگز مجازات نخواهيم شد! وَما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ.(3)

آيه بعد به عاليترين وجهى پاسخ مى دهد، روى سخن را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده، مى فرمايد: «به آنها بگو پروردگار من روزى را براى هر كس بخواهد گسترش مى دهد وبراى هر كس بخواهد سخت مى گيرد» واين ها همه طبق مصالحى است كه براى آزمون خلق ونظام زندگى انسان لازم مى داند وربطى به قدر ومقام در درگاه خدا ندارد قُلْ إِنَّ رَبِّى يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَيَقْدِرُ.(4)

«اما اكثر مردم از اين واقعيت بى خبرند» وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ. سپس با صراحت بيشترى همين معنى را تعقيب كرده، مى گويد: «هرگز چنان نيست كه اموال واولادتان شما را نزد ما مقرب سازد» وَما أَمْوالُكُمْ وَلا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِى تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى.(5)

ه -. قُلْ إِنَّ رَبِّى يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَيَقْدِرُ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ اين آيه وسه آيه بعدش جواب از اين گفتار مشركين است، كه گفتند: نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالًا واين جواب از

ص: 44

دو طريق وبه دو صورت آمده، اول اينكه مساله رزق يعنى اموال واولاد وكمى وزيادى آن، به دست خدا است، كه هر كسى را به مقتضاى حكمت ومصلحت از آن روزى مى كند واسباب بدست آوردنش را هم فراهم مى كند وخواست انسان وكرامت وحرمتى كه نزد خدا دارد، هيچ اثرى در كمى وزيادى رزقش ندارد. براى اينكه چه بسا رزق يك مؤمن ويك كافر ويك عاقل دورانديش، زياد مى شود، هم چنان كه رزق يك احمق وبى عقل زياد مى شود وچه بسا همين نامبردگان رزقشان كم مى شود ويا در اول زياد ودر آخر كم مى شود، پس زيادى مال هيچ دلالتى بر سعادت وكرامت نزد خدا ندارد.(1)

و. سپس به معيار اصلى ارزشهاى انسانها وآنچه مايه تقرب به درگاه خدا مى شود پرداخته (به صورت يك استثناى منفصل) مى گويد: «مگر كسانى كه ايمان آورند وعمل صالح انجام دهند كه براى آنها در برابر اعمالشان پاداش مضاعف است ودر غرفه هاى بهشتى در نهايت امنيت به سر مى برند» إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَهُمْ فِى الْغُرُفاتِ آمِنُونَ.

و در آيه بعد گروه مقابل آنها را توصيف كرده ومى گويد: «اما آنها كه براى انكار وابطال آيات ما تلاش وكوشش مى كنند. در حالى كه چنين مى پندارند كه مى توانند از چنگال قدرت ما فرار كنند، آنها در عذاب دردناك روز قيامت احضار مى شوند».(2)

نكته قابل توجه اين كه برخى از كفار به كثرت مال وفرزند افتخار مى كردند وخود را از عذاب الهى در امان مى دانستند؛ وَمَا أَرْسَلْنَا فِى قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاَّ قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ وَقَالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوَالاً وَأَوْلاَداً وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ. (سبأ، 35)

ولى بايد بدانيم مال وفرزند عامل نجات در قيامت نيست مگر كسى كه داراى قلب سليم باشد؛ يَوْمَ لاَ يَنْفَعُ مَالٌ وَلاَ بَنُونَ إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ. (شعراء، 89)

2. وَقالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالًا وَأَوْلاداً وَما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ ضمير جمع به كلمه «المترفين» بر مى گردد وخاصيت اتراف وترفه وغوطه ور شدن در نعمت هاى مادى همين است، كه قلب آدمى به آن ها وابسته شود وآنها را عظيم بشمارد وسعادت خود را در داشتن آنها بداند، حالا چه اينكه موافق حق باشد، يا مخالف آن، در نتيجه همواره به ياد حيات ظاهرى دنيا بوده، ما وراى آن را فراموش مى كند.(1)

3. مترفان ثروت وفرزندان بيشتر را ملاك برترى وارزش مى دانند. نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالًا وَأَوْلاداً(2)

4. اينكه در آيه شريفه مى فرمايد: مال وفرزند عامل قرب به خداوند نيست، از باب مثال است والا هيچ چيز مانند سلطنت، قدرت، عزت وسلامت، مايه قرب نيست جز ايمان وعمل صالح.(3)

5. مردم عامل رزق را واسطه ها، تدبيرها وكار خود مى دانند واز خداوند غافلند؛ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ.

6. قرآن كريم در آيه 36 مى فرمايد وسعت وتنگى رزق با خداوند است وحكمتش را خداوند مى داند ومردم نمى دانند اين حكمت را در آيه ديگر بيان كرد وآن اينكه اگر خداوند رزق بعضى را وسعت دهد در زمين ستم مى كنند؛ وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِى الْأَرْضِ وَلكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ (شورى، 26) ونمونه ستم كردن را قارون معرفى كرد؛ إِنَّ قَارُونَ كَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَيْهِمْ وَآتَيْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِى الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لاَ تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ الْفَرِحِينَ. (قصص، 76)

ص: 46

7. گرچه پاداش دو برابر داده مى شود ولى باز هم در برابر عمل است؛ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا.

8. نظير آيه 37 سبأ، آيه 58 عنكبوت است؛ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ.

9. آيه 37 سبا ايمان وعمل صالح را عامل امنيت در قيامت وبهشت مى داند إِلاَّ مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً * وهُمْ فِى الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ نظير اين آيه، آيه 83 انعام است كه ايمان خالص وبدور از ظلم وشرك را عامل امنيت مى داند؛ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ. (انعام، 82)

10. نظير آيه 37 سبا وَمَا أَمْوَالُكُمْ وَلاَ أَوْلاَدُكُمْ بِالَّتِى تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنَا زُلْفَى إِلاَّ مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزَاءُ الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِى الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ، آيه 88 و 89 شعراء است؛ يَوْمَ لاَ يَنْفَعُ مَالٌ وَلاَ بَنُونَ إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ. از اين آيات استفاده مى شود كسانى كه داراى ايمان وعمل صالح هستند همان كسانى اند كه داراى قلب سليم هستند.

11. دشمن براى از بين بردن حقّ، همواره تلاش مى كند؛ يَسْعَوْنَ فِى آياتِنا.(1)

12. دنيا پرستان مغرور ارزش را تنها منحصر در مال وقدرتهاى مادى ونفرات خود مى دانند به عنوان نمونه:(2)

فرعون جبار به اطرافيانش مى گويد: من باور نمى كنم موسى از طرف خدا باشد اگر راست مى گويد پس چرا دست بند طلا به او داده نشده است ؟! فَلَوْ لا أُلْقِىَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ. (زخرف، 53) او حتى نداشتن چنين زر وزيورى را دليل بر پستى مقام موسى مى شمرد ومى گويد: أَمْ أَنَا خَيْرٌ مِنْ هذَا الَّذِى هُوَ مَهِينٌ. (زخرف، 52)

مشركان عصر پيامبر (صلی الله علیه و آله) از اينكه قرآن به مرد تهيدستى نازل شده تعجب مى كردند ومى گفتند لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ (زخرف، 31)

بنى اسرائيل به «اشموئيل» پيغمبر زمانشان در مورد انتخاب «طالوت» به فرماندهى لشكر ايراد كردند وگفتند: نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ (بقره، 247)

ص: 47

مشركان ثروتمند قوم نوح به او ايراد كردند «چرا اين افراد اراذل وپست اطراف تو را گرفته اند»؟! ومنظورشان از پستى، نداشتن مال وثروت بود! قالُوا أَنُؤْمِنُ لَكَ وَاتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ:» (شعراء، 111)

همين ايراد را ثروتمندان مكه به پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) كردند كه از چه رو اطراف تو را پا برهنه ها گرفته اند؟ قرآن به پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور مى دهد: وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَالْعَشِىِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ. (كهف، 28)

مشركان، پاسخ آنان پيرامون منزه بودن خداوند از شريك داشتن، روز قيامت روز عدم سوددهى يا ضرر برخى نسبت به برخى ديگر، روز قيامت روز كيفر ديدن ستمگران.

ب. بار ديگر در اين آيات به پاسخ گفتار آنها كه اموال واولاد خود را دليل بر قرب خويش در درگاه خداوند مى پنداشتند باز مى گردد وبه عنوان تاكيد مى گويد: «بگو پروردگار من روزى را براى هر كس از بندگانش بخواهد گسترده يا محدود مى كند» قُلْ إِنَّ رَبِّى يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ. كلمه «يَقْدِرُ» از «قدر» هم به معناى اندازه گيرى است وهم به معناى سخت گيرى. ولى در اينجا به قرينه كلمه «يَبْسُطُ» به معناى سخت گيرى است.(1)

سپس مى افزايد: «آنچه را در راه خدا انفاق كنيد خداوند جاى آن را پر مى كند، يا در دنيا به اين صورت كه نعمتها را زياد ميكند يا در آخرت بهشت را پاداش مى دهد واو بهترين روزى دهندگان است» وَما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَىْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ.(2)

ج. از آنجا كه اين گروه از ثروتمندان ظالم وطاغى در زمره مشركان بودند وادعا مى كردند كه ما فرشتگان را مى پرستيم وآنها شفيعان ما در قيامت هستند، قرآن به پاسخ اين ادعاى بى اساس نيز پرداخته چنين مى گويد: «به خاطر بياور روزى را كه خداوند همه آنها - چه عبادت كنندگان وچه عبادت شوندگان - را محشور مى كند، سپس فرشتگان را مخاطب ساخته مى گويد: آيا اينها شما را عبادت مى كردند»؟! وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَهؤُلاءِ إِيَّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ.

«فرشتگان» در پاسخ سؤال پروردگار چه مى گويند؟ آنها جامعترين ومؤدبانه ترين پاسخ را انتخاب كرده چنين «عرض مى كنند: منزهى تو اى پروردگار از اين نسبتهاى ناروا كه به ساحت مقدست داده اند» قالُوا سُبْحانَكَ. ما به هيچ وجه با اين گروه ارتباط نداشته ايم، «تنها تو ولى ما هستى نه آنها» أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ. «آنها ما را پرستش نمى كردند، بلكه جن را مى پرستيدند واكثرشان به جنيان ايمان داشتند» بَلْ كانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ.(3)

شايد مراد از جنّ در اين آيه، شيطان باشد، يعنى آنها به جاى پرستش فرشتگان، از

ص: 49

شيطان پيروى مى كردند.(1)

لذا در آيه بعد مى گويد: «امروز هيچيك از شما نسبت به ديگرى مالك سود وزيانى نيست» فَالْيَوْمَ لا يَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ نَفْعاً وَلا ضَرًّا. اينجاست كه به اين ظالمان مى گوئيم: بچشيد عذاب آتشى را كه آن را تكذيب مى كرديد وَنَقُولُ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّتِى كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ.(2)

وديگرى رجل (مردى) به صورت نكره، در حالى كه همه آنها پيامبر (صلی الله علیه و آله) را به خوبى وبا سوابق روشن مى شناختند.

ج. سپس دومين گفتارى را كه براى ابطال دعوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) مطرح مى ساختند بيان مى كند مى فرمايد: «آنها مى گويند اين (قرآن) جز دروغ بزرگى كه به خدا بسته شده چيز ديگرى نيست»! وَقالُوا ما هذا إِلَّا إِفْكٌ مُفْتَرىً وبالآخره سومين اتهامى را كه به پيامبر (صلی الله علیه و آله) بستند تهمت «سحر» بود، چنان كه در پايان آيه مورد بحث مى خوانيم «كسانى كه كافر شدند هنگامى كه حق به سراغشان آمد گفتند: اين چيزى جز سحر آشكار نيست»! وَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لما جاءهم إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ.

د. قرآن در آيه بعد بر تمام ادعاهاى آنها خط بطلان مى كشد، هر چند ناگفته بطلانش روشن است، تمام ادعاهاى واهى آنها را با يك «جمله پاسخ مى دهد، مى گويد» ما قبلا چيزى از كتابهاى آسمانى را به آنها نداده ايم كه آن را بخوانند وبر اساس آن به انكار دعوت تو بپردازند وقبل از تو هيچ پيامبرى براى آنها نيز نفرستاديم وَما آتَيْناهُمْ مِنْ كُتُبٍ يَدْرُسُونَها وَما أَرْسَلْنا إِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نَذِيرٍ.(1)

در آخرين آيه مورد بحث اين گروه سركش را با بيانى مؤثر وگويا مورد تهديد قرار داده، چنين مى گويد: «كسانى كه قبل از اينها بودند نيز آيات الهى را تكذيب كردند» وَكَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ. «در حالى كه اينها از نظر قوت وقدرت حتى به يك دهم آنچه به اقوام پيشين داديم نمى رسند» وَما بَلَغُوا مِعْشارَ ما آتَيْناهُمْ. اما ببينيد سرنوشت آنها به كجا رسيد؟ آرى «آنها رسولان مرا تكذيب كردند، بنگريد مجازات من نسبت به آنها چگونه بود»؟! فَكَذَّبُوا رُسُلِى فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ.(2)

2. گاهى بايد دشمن را تحقير كرد؛ وَما بَلَغُوا مِعْشارَ.(1)

3. كفّار با تكيه به قدرت وثروت خود، حقّ را انكار مى كردند وخداوند فرمود: ثروت شما نسبت به ديگران يك دهم است؛ وَما بَلَغُوا مِعْشارَ.(2)

كنيد كه اين پيغمبر 40 سال در ميان شما به امانت معروف بود واو را محمد امين مى گفتيد وكار خلاف عقل از او صادر نشد، چگونه او را به جنون متهم مى كنيد؟ 2 - جمله مستقل باشد يعنى اين مصاحب شما كه پيامبر است شما را به توحيد دعوت مى كند وهيچ نوع جنونى ندارد.(1)

خود را به هم چسبانيد ونشان داد».(1)

8. قرآن كريم هم خداوند را واعظ معرفى مى كند، هم پيامبر را؛

خداوند متعال؛ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِى الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْىِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ. (نحل، 90)

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛ قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ. البته روشن است كه موعظه پيامبر اكرم همان موعظه الهى است وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) پيام خدا را به مردم ابلاغ مى كند؛ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاَغُ الْمُبِينُ. (عنكبوت، 18) وبهترين موعظه قرآن كريم است؛ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِى الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ. (يونس، 57)

و تنها اهل تقوا هستند كه از اين موعظه بهره مند مى شوند؛ هذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ. (آل عمران، 138)

ص: 55

را مى افكند كه او علام الغيوب است واز تمام اسرار نهان آگاه است» قُلْ إِنَّ رَبِّى يَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُيُوبِ.

د. با توجه به اينكه «يقذف» از ماده قذف (بر وزن حذف) به معنى افكندن به نقطه دور دست، يا پرتاب كردن از راه دور مى باشد، براى اين آيه تفسيرهاى متعددى گفته اند كه با هم قابل جمع است: نخست اينكه: منظور افكندن «حق» يعنى كتب آسمانى ووحى الهى بر قلوب انبياء وفرستادگان پروردگار است، چرا كه او به حكم «علام الغيوب بودن» قلبهاى آماده را مى شناسد وبر مى گزيند ووحى را در آن مى افكند تا در اعماقش نفوذ كند وبه اين ترتيب بى شباهت به حديث معروف

«العلم نور يقذفه اللَّه فى قلب من يشاء» «علم نورى است كه خداوند به دلهاى كسانى كه بخواهد وشايسته ببيند مى افكند» نيست. تعبير به علام الغيوب اين معنى را تاييد مى كند. بعضى ديگر گفته اند منظور افكندن حق بر باطل وكوبيدن باطل به وسيله حق است، يعنى حق آن چنان نيرويى دارد كه تمام موانع را از سر راه خود بر مى دارد ودر اين صورت شبيه مطلبى است كه در آيه 18 سوره انبياء آمده؛ بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ(1)

أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ (قلم، 47) آيا از مردم مزدى طلب مى كنى كه پرداخت آن بر آنان سنگين است ؟)

3. ابن مسعود كه يكى از اصحاب پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است مى گويد: در مكّه 360 بت بود كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در روز فتح مكه يكى را پس از ديگرى به زمين مى انداخت واين آيه ى شريفه را مى خواند: قُلْ جاءَ الْحَقُّ.

4. نظير آيه 48 سبا: قُلْ إِنَّ رَبِّى يَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ آيات ذيل است:

بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ وَلَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُونَ (الأنبياء، 18)

وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً (الإسراء، 81) با اين تفاوت كه دو آيه بعدى از توضيح بيشترى برخوردار است.

5. سؤال: با آمدن قرآن وپيامبر حقّ، چرا باز هم باطل پا برجاست ؟ پاسخ: حاكميّت منطقى وعلمى، غير از حاكميّت عملى واجرايى است، آن چه مربوط به خداست، فرستادن حقّ است وآن چه مربوط به ماست عمل واجراى حقّ است كه چنين نكرديم. آرى، سلامتى بيمار، به نسخه ى صحيح ومصرف دارو وابسته است كه يكى وظيفه ى پزشك است وديگرى وظيفه ى بيمار.

6. بدون وحى الهى، حتّى پيامبر نيز در معرض انحراف است؛ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِى وَإِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحِى.(1)

ص: 58

التَّناوُشُ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ.

ج. «تناوش» از ماده «نوش» (بر وزن خوف) به معنى تناول وبر گرفتن چيزى است وبعضى آن را به معنى گرفتن با سهولت دانسته اند، يعنى آنها چگونه مى توانند در اين لحظه اى كه همه چيز پايان گرفته در مقام جبران خطاهاى خويش بر آيند وايمان بياورند «در حالى كه پيش از آن - در همان حالتى كه در نهايت اختيار وآزادى اراده بودند - به آن كافر شدند»؟! وَقَدْ كَفَرُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ. نه تنها كافر شدند بلكه انواع اتهامات را به پيامبر اسلام وتعليمات او بستند وَيَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ.(1)

سپس مى افزايد: «سرانجام ميان آنها وآنچه مورد علاقه آنان بود به وسيله مرگ جدايى افكنده مى شود، همانگونه كه با گروه هاى مشابه آنها از قبل چنين عمل شد» وَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ ما يَشْتَهُونَ كَما فُعِلَ بِأَشْياعِهِمْ مِنْ قَبْلُ.(2)

بعد مى گويد: «علت همه اين مسائل آن است كه آنها پيوسته در حال شك وترديد به سر مى بردند» وطبعا چنين سرنوشتى در انتظار آنها بود؛ إِنَّهُمْ كانُوا فِى شَكٍّ مُرِيبٍ.(3)

د. در تفاسير شيعه وسنّى رواياتى آمده است كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) اين آيات را به خروج سفيانى به هنگام قيام حضرت مهدى (علیه السلام) تفسير كرده اند كه خداوند از نزديك ترين مكان، آنان را نابود مى كند.(4)

ص: 60

سرچشمه مى گيرد الْحَمْدُ لِلَّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ.

ج. «فاطر» از ماده «فطور» در اصل به معنى شكافتن است واز آنجا كه آفرينش موجودات همانند شكافته شدن ظلمت عدم وبيرون آمدن نور هستى است، اين تعبير در مورد خلقت وآفرينش به كار مى رود.

د. با توجه به اين كه تدبير اين عالم از سوى پروردگار به حكم اينكه عالم، عالم اسباب است بر عهده فرشتگان گذارده شده، بلافاصله از آفرينش آنها وقدرتهاى عظيمى كه پروردگار در اختيارشان گذارده سخن مى گويد. خداوندى كه فرشتگان را رسولانى قرار داد كه داراى بالهاى دو گانه وسه گانه و چهارگانه اند جاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا أُولِى أَجْنِحَةٍ مَثْنى وَثُلاثَ وَرُباعَ. سپس مى افزايد: «خداوند هر چه بخواهد در آفرينش مى افزايد چرا كه او بر هر چيزى قادر وتوانا است» يَزِيدُ فِى الْخَلْقِ ما يَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ.

ه -. «اجنحه» جمع «جناح» به معنى بال پرندگان است كه همانند دست براى انسان مى باشد واز آنجا كه بال وسيله نقل وانتقال پرندگان وحركت وفعاليت آنها است گاهى اين كلمه در فارسى يا در عربى به عنوان كنايه از وسيله حركت واعمال قدرت وتوانايى به كار مى رود، مثلا گفته مى شود فلان كس بال وپرش سوخته شد كنايه از اينكه نيروى حركت وتوانايى از او سلب گرديد، يا فلان كس را زير بال وپر خود گرفت، يا انسان بايد با دو بال علم وعمل پرواز كند.(1)

و. در آيه بعد سخن از رحمت او به ميان مى آورد كه زيربناى تمام عالم هستى است، مى فرمايد: «آنچه را خداوند از رحمت براى مردم بگشايد كسى نمى تواند جلو آن را بگيرد» ما يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِكَ لَها ومنظور از رحمت عام است، چه ظاهرى مانند باران، چه معنوى مانند ارسال پيامبران، «و آنچه را باز دارد وامساك كند كسى بعد از او قادر به فرستادن آن نيست» وَما يُمْسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ. «چرا كه او قدرتمندى است شكست ناپذير ودر عين حال حكيم وآگاه» وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ. شبيه اين معنى در ساير آيات قرآن نيز آمده است، آنجا كه مى گويد: وَإِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا كاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَإِنْ

ص: 62

ى ُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ يُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ(1)

ز. يا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ... بعد از آنكه در آيه 2 اعطا ومنع را مختص به خداى تعالى كرد وفرمود: كسى در اين كار شريك خدا نيست، در آيه 3 بر يگانگى خدا در ربوبيت استدلال مى كند وبيان استدلال چنين است كه اله ومعبود تنها بدين جهت معبود است كه داراى ربوبيت است ومعناى ربوبيت اين است كه مالك تدبير امور مردم وهمه موجودات است وآن كسى كه مالك تدبير امور خلق است واين نعمت ها را در اختيارشان قرار مى دهد، خداى تعالى است، نه اين آلهه اى كه مردم اله خود گرفته اند.(2)

وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ. كِرَاماً كَاتِبِينَ. يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ (الانفطار، 10-12)

3. جمله جاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا اشعار بلكه دلالت دارد بر اينكه تمام ملائكه - چون كلمه ملائكه جمع است ودر آيه با الف ولام آمده افاده عموم مى كند - رسولان وواسطه هايى بين خدا وبين خلق هستند، تا اوامر تكوينى وتشريعى او را انجام دهند وديگر وجهى ندارد كه ما كلمه «رسل» را كه در آيه است اختصاص دهيم به آن ملائكه اى كه بر انبياء نازل مى شدند. با اينكه قرآن كلمه «رسل» را بر ملائكه اى كه واسطه وحى نبودند نيز اطلاق كرده، از آن جمله فرموده: حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا (انعام، 61).(1)

4. مقتضاى ظاهر اين بود كه بفرمايد: ما يرسل اللَّه للناس... هم چنان كه در جمله دوم فرمود: فَلا مُرْسِلَ وليكن اينطور نفرمود وبه جاى «يرسل» «يفتح» آورد، تا اشاره كند به اينكه رحمت خدا خزينه ها دارد ومعلوم است كه تعبير به «گشودن خزينه» از تعبير به ارسال مناسب تر است ولذا تعبير به فتح كرد، تا بفهماند آن رحمتى كه خداوند به مردم مى دهد، در خزانه هايى مخزون است محيط به مردم وبهره مند شدن مردم از آن خزانه ها تنها وتنها محتاج به اين است كه خدا در آن خزانه ها را به رويشان بگشايد، نه اينكه در نقطه دورى باشد تا از آنجا به سوى مردم ارسالش بدارد.(2)

5. گشايش رحمت وامساك آن از سوى خداوند ناشى از حكمت اوست و هو العزيز الحكيم.(3)

6. نفوذ اراده خدا در رسيدن خير وضرر

آيات ذيل دلالت بر اين حقيقت دارد كه در برابر اراده پروردگار در رسيدن خير يا ضرر به انسان هيچ قدرتى نمى تواند مانع شود:

وَإِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِنْ يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ (الأنعام، 17)

وَإِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِنْ يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلاَ رَادَّ لِفَضْلِهِ... (يونس، 107)

ص: 64

قُلْ مَنْ ذَا الَّذِى يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءاً أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً... (الأحزاب، 17)

مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلاَ مُمْسِكَ لَهَا وَمَا يُمْسِكْ فَلاَ مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (فاطر، 2)

وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِىَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِى بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِىَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ (الزمر، 38)

با اين تفاوت كه دو آيه نخست مربوط به پيامبر اكرم وآيات بعد مربوط به عموم مردم است كه از اراده غالب وقاهر خداوند سخن مى گويد.

7. رحمت الهى قبل از قهر اوست؛ (كلمه ى «يَفْتَحِ» قبل از «يُمْسِكْ» آمده است).(1)

8. سه چيز است كه به هر انسانى مى رسد واز آن نمى توان فرار كرد؛ رزق، مرگ وكيفر عمل؛

رزق؛ هل من خالق غير الله يرزقكم من السماء والارض. (فاطر، 3)

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

لو انّ ابن آدم فرّ من رزقه كما يفرّ من الموت لادركه رزقه.(2)

مرگ؛ قل انّ الموت الّذى تفرّون منه فانّه ملاقيكم (جمعه، 8) و قل لن ينفعكم الفرار ان فررتم من الموت او القتل. (احزاب، 16)

كيفر عمل؛ من يعمل سوءاً يجز به ولا يجد له من دون الله وليّاً ولا نصيراً. (نساء، 123)

ص: 65

وچنان نيست كه با تكذيب خود خدا را عاجز كنند.(1)

ج. سپس به بيان مهمترين برنامه انسانها پرداخته مى گويد: «اى مردم وعده خداوند حق است» إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ. با توجه به اين وعده حق «مبادا زندگى دنيا شما را بفريبد ومبادا شيطان مغرور كننده شما را فريب دهد وبه عفو وكرم خدا مغرور سازد» فلا تغرنكم الحياة الدُّنْيا وَلا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ. (2) بسيارى از مفسران غرور را به شيطان تفسير كرده اند، ولى شيطان يكى از مصاديق غرور است، زيرا غرور مصاديق ديگر هم دارد از جمله نفس انسان كه بزرگترين آن ها است.(3)

د. مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: معناى اينكه فرمود: «غَرور، شما را به خدا مغرور نكند» اين است كه شيطان از يك سو به ايشان تلقين كند كه خدا حليم وبخشنده است واز سوى ديگر بگويد: به دنياپرستان بنگريد كه چگونه از عذاب خدا ايمنند، هر چه بيشتر در طلب دنيا مى كوشند وبيشتر از خدا غافل ودر لجنزار گناه مستغرق مى شوند زندگى شان بهتر وراحت تر ودر بين مردم داراى مقامى رفيع تر مى شوند. اين جاست كه شيطان از وسوسه هاى خود نتيجه مى گيرد وبه دل آنان مى افكند كه اصلا هيچ احترام وارزشى نيست، مگر در پيشرفت زندگى دنيا ودر ما وراى اين زندگى خبرى نيست واين وعده ووعيد وقيامت وحساب وبهشت ودوزخى كه دعوت هاى دينى از آن خبر مى دهند، مشتى خرافات است.(4)

ه -. آيه بعد هشدارى است به همه مؤمنان در ارتباط با مساله وسوسه هاى شيطان كه در آيه قبل مطرح شده بود، مى گويد: «شيطان به طور مسلم دشمن شماست، شما نيز او را دشمن خود بدانيد» إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا.

از چنين دشمنى هميشه بايد بر حذر بود. در دنباله آيه براى تاكيد بيشتر مى افزايد: «او فقط حزبش را براى اين دعوت مى كند كه اهل آتش سوزان جهنم باشند» إِنَّما يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِيرِ.

در آخرين آيه مورد بحث سرانجام كار «حزب اللَّه» وعاقبت دردناك «حزب شيطان» را

ص: 67

اينچنين بيان مى كند: «كسانى كه كافر شدند عذاب دردناك از آن آنهاست وكسانى كه ايمان آوردند وعمل صالح انجام دادند مغفرت وپاداش بزرگ دارند» الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ.(1)

نَسُوا لِقَاءَ يَوْمِهِمْ هذَا وَمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ. (اعراف، 51)

5. قرآن كريم درباره منافقين نيز مى فرمايد: آرزوها باعث شد فريب دنيا را بخورند ودر قيامت به مؤمنان مى گويند به ما توجه كنيد تا از نور شما بهره مند شويم. مؤمنان به آن ها مى گويند به دنيا برگرديد تا نور كسب كنيد ولكن دچار عذاب مى شوند. بعد گويند مگر ما با شما نبوديم ؟ مؤمنان گويند چرا با ما بوديد ولكن شما به واسطه كفر ونفاق خود را فريب داديد ودر انتظار مرگ پيامبر واز بين رفتن اسلام بوديد وپيوسته در معاد شك مى كرديد وآرزوها شما را فريب داد؛ يوم يقول المنافقون والمنافقات للّذين آمنوا انظرونا نقتبس من نوركم قيل ارجعوا وراءكم فالتمسوا نوراً... ينادونهم الم نكن معكم قالوا بلى ولكنّكم فتنتم انفسكم وتربّصتم وارتبم وغرّتكم الامانىّ حتّى جاء امر اللَّه وغرّكم باللَّه الغرور.

6. قرآن كريم در دو آيه خطاب به پيامبر ومؤمنان مى فرمايد مبادا رفت وآمد كفار در شهرهاى مختلف وقدرت نمايى هايشان تو را بفريبد، يعنى مبادا امكانات مالى وقدرت سياسى واجتماعى كفار را دليلى بر حقانيت آنها بدانيد. چند روزى از نعمت ها استفاده مى كنند وبعد نابود مى شوند؛ لا يغرنّك تقلّب الّذين كفروا فى البلاد، فلا يغررك تقلّبهم فى البلاد.

7. نظير آيه 5، آيه 33 سوره لقمان است.

8. قابل توجه اينكه در آيه فوق در مورد استحقاق عذاب تنها به مساله «كفر» قناعت مى كند ولى در مساله مغفرت واجر كبير «ايمان» را كافى نمى شمرد، بلكه «عمل صالح» را نيز بر آن مى افزايد، چرا كه كفر به تنهايى مايه خلود در عذاب است، ولى ايمان بدون عمل مايه نجات نخواهد بود.(1)

9. انسان در برابر دو دعوت؛

هر انسانى در برابر دو دعوت قرار دارد؛ دعوت حق ودعوت باطل. خداوند متعال به وسيله انبياء مردم را به حق دعوت مى كند كه نتيجه اش سعادت دنيا وآخرت است وشيطان انسان را به گمراهى وعذاب دعوت مى كند. به دو دسته از آيات قرآن توجه كنيد؛

دعوت انبياء؛ وَإِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ (مومنون، 73)، وَاللهُ يَدْعُوا إِلَى الْجَنَّهِ وَالْمَغْفِرَهِ بِإِذْنِهِ. (بقره، 221)

ص: 69

دعوت شيطان؛ إِنَّمَا يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرِ (فاطر، 6)، وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ (قصص، 41)، أُولئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ. (بقره، 221)

10. در قرآن كريم سخن از دو حزب به ميان آمده؛ 1 - حزب الله كه سعادت مخصوص آنهاست؛ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. (مجادله، 22) 2 - حزب الشيطان كه خسارت وجهنم مخصوص آنهاست؛ إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرِ. (فاطر، 6)

11. هرگاه خداوند بخواهد بندگان خود را مشمول نعمتى بسازد نخست آنها را مشمول مغفرت وآمرزش خويش قرار مى دهد. به آيات ذيل توجه كنيد؛

فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُوراً رَحِيماً. (نساء، 129)

وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلاً وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ. (بقره، 268)

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ. (مائده، 9)

فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ. (حج، 50)

الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ. (فاطر، 7)

12. قابل توجه اين كه در قرآن كريم 49 بار كلمه غفور قبل از رحيم آمده واين مى رساند كه خداوند اول بايد انسان را ببخشد بعد مشمول رحمت سازد البته در يك آيه غفور بعد از رحيم آمده، مانند آيه 2 سبأ؛ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِى الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ. جهتش آن است هدف از اين آيه بيان كردن اوصاف خداوند است وتوجه به علم ولطف ورحمت الهى است ومغفرت نسبت به عملكرد انسان به طور ضمنى بيان شده است

ص: 70

وزيبا درك مى كند»؟ أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً.(1)

ج. أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَيَهْدِى مَنْ يَشاءُ... اين آيه تقرير وبيان آن تقسيمى است كه آيه قبلى متضمن آن بود، يعنى تقسيم مردم را به كافرى كه عذابى شديد دارد ومؤمنى كه به صالحات عمل مى كند ومغفرت واجرى كبير دارد ومنظور آيه اين است كه: اين دو جور مردم عاقبت امرشان يكسان نيست. بنا بر اين، جمله أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً مبتدايى است كه خبرش حذف شده وآن عبارت است از جمله «كمن ليس كذلك» يعنى آيا كسى كه عمل زشتش در نظرش زيبا شده مثل كسى است كه اين طور نيست ؟ واستفهامى كه در آيه شده استفهام انكارى است.(2)

د. سپس قرآن به بيان علت تفاوت اين دو گروه پرداخته مى افزايد «خداوند هر كس را بخواهد گمراه مى كند وهر كس را بخواهد هدايت مى نمايد». فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَيَهْدِى مَنْ يَشاءُ. اگر گروه اول اعمال زشتشان در نظرشان تزيينى شده اين نتيجه اضلال الهى است، اوست كه اين خاصيت را در تكرار اعمال زشت قرار داده كه نفس انسان به آن خو مى گيرد وعادت مى كند وهمرنگ وهماهنگ آن مى شود.(3) لذا در پايان آيه مى فرمايد «مبادا بر اثر شدت تاسف وحسرت بر وضع آنها جان خود را از دست دهى» فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ. (4) حسرت به معناى شدت حزن بر چيزى است كه از انسان فوت شده وگذشته است، اما چرا حسرت نخور «براى اينكه خداوند از اعمال آنها آگاه است وآنچه را شايسته آنند به آنها همان مى دهد» إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِما يَصْنَعُونَ.

ه -. در آيه بعد اثبات «مبدء» را با اثبات «معاد» در يك دليل جالب قرين كرده، مى فرمايد: «خداوند همان كسى است كه بادها را فرستاد تا ابرهايى را به حركت در آورند» وَاللَّهُ الَّذِى أَرْسَلَ الرِّياحَ فَتُثِيرُ سَحاباً «سپس ما اين ابرها را به سوى سرزمين مرده وخشكى مى رانيم» فَسُقْناهُ إِلى بَلَدٍ مَيِّتٍ. «و به وسيله آن زمين را بعد از مردنش زنده مى كنيم» فَأَحْيَيْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها. «آرى زنده شدن مردگان بعد از مرگ نيز همين گونه است»! كذلك النشور.(5)

ص: 72

و. به دنبال اين بحث توحيدى به اشتباه بزرگ مشركان كه عزت خويش را از بتها مى خواستند وايمان آوردن به پيامبر (صلی الله علیه و آله) را مايه پراكندگى مردم از دور خود مى ديدند ومى گفتند: إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا (ق، 57) «اگر هدايت را با تو پذيرا شويم دشمنان نيرومند ما را از اين سرزمين مى ربايند». اشاره كرده مى فرمايد: «كسانى كه عزت مى خواهند از خدا بطلبند چرا كه تمام عزت از آن خداست» مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً.

سپس راه وصول به «عزت» را چنين تشريح مى كند: «سخنان پاكيزه به سوى او صعود مى كند» إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ. «و عمل صالح را او بالا مى برد» وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ.

ز. «الكلم الطيب» به معنى سخنان پاكيزه است وپاكيزگى سخن به پاكيزگى محتواى آن است، لذا «الكلم الطيب» را به اعتقادات صحيح نسبت به مبدء ومعاد وآئين خداوند تفسير كرده اند.(1)

اين همان چيزى است كه در سوره ابراهيم آيه 24 به آن اشاره شده؛ أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَفَرْعُها فِى السَّماءِ تُؤْتِى أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها؛ سپس به نقطه مقابل آن پرداخته، مى گويد: «كسانى كه نقشه سوء مى كشند عذاب شديدى براى آنهاست» وَالَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وحيله ونقشه آنها فاسد ونابود مى گردد؛ وَمَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ.(2)

ح. مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً راغب در كتاب مفردات گفته: كلمه «عزت» به معناى آن حالتى است كه نمى گذارد انسان شكست بخورد ومغلوب واقع شود واز همين قبيل است كه مى گويند: «أرض عزاز - زمينى سخت» ودر قرآن فرموده: أَيَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً. پس صلابت، اصل در معناى عزت است، چيزى كه هست از باب توسعه در استعمال، به كسى هم كه قاهر است ومقهور نمى شود، «عزيز» گفته اند، مانند: يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ (يوسف، 88) وهمچنين درمعنى غلبه استعمال كرده اند، مانند: وَعَزَّنِى فِى الْخِطابِ (ص، 23) ودر مطلق صعوبت وسختى به كار برده اند، مانند: عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ

ص: 73

(توبه، 128) وعزت به معناى غيرت وحميت نيز آمده، مانند آيه بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِى عِزَّةٍ وَشِقاقٍ (ص، 2) وآياتى ديگر.

ط. جمله مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً معنايش اين است كه هر كس عزت مى خواهد بايد از خداى تعالى بخواهد، زيرا عزت همه اش ملك خدا است. در نتيجه به كار رفتن جمله فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً در جزاى شرط، از قبيل بكار بستن سبب در جاى مسبب است كه عبارت است از درخواست عزت از خداوند (چون علم به اينكه عزت همه اش ملك خدا است، سبب است ودرخواست عزت از خدا مسبب، در آيه به جاى اينكه بفرمايد: هر كس عزت مى خواهد از خدا بخواهد جمله از خدا بخواهد را برداشته سبب آن را به جايش گذاشته وفرموده: هر كس عزت بخواهد عزت همه اش از خدا است) يعنى به وسيله عبوديت كه آن هم حاصل نمى شود مگر با داشتن ايمان وعمل صالح.

ى. صعود كردن «كلم طيب» به سوى خداى تعالى، عبارت است از تقرب آن به سوى خدا، چون چيزى كه به درگاه خدا تقرب يابد، اعتلا يافته، براى اينكه خدا على اعلى ورفيع الدرجات است وچون اعتقاد، قائم به معتقدش مى باشد، در نتيجه تقرب اعتقاد به خدا، تقرب معتقد نيز هست.

ك. مراد از «سيئات» انواع مكرها وحيله هايى است كه مشركين آنها را وسيله كسب عزت مى پنداشتند وچون آيه شريفه مطلق است، شامل همه مكرها كه مشركين عليه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كردند ومكرهايى كه ساير مشركين عليه دين خدا مى كنند، مى شود.(1)

لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ أَلاَّ يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ (الشعراء، 3)

إِنَّكَ لاَ تَهْدِى مَنْ أَحْبَبْتَ وَلكِنَّ اللَّهَ يَهْدِى مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ (القصص، 56)

... فَلاَ تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ (فاطر، 8)

2. پيامبر (صلی الله علیه و آله) بر انحراف وگمراهى مردم كافر حسرت واندوه شديد همه جانبه داشت، حسرات به صورت جمع به جاى حسرت بر كثرت وچند جانبه بودن آن دلالت دارد.(1)

3. زيبا دوستى جزء فطرت انسان است، تا آنجا كه شيطان نيز بدى ها را زيبا نشان مى دهد تا انسان را بر انجام آن وادار كند.(2)

4. اگر نفرمود: «فسقته الى بلد من آن را به سوى شهر مرده راندم» ودر عوض فرمود: «ما آن را به سوى شهر مرده رانديم (فسقناه)» براى اين است كه بر عظمت گوينده دلالت كند.(3)

5. كفّار، عزّت را در وابستگى به اين وآن طلب مى كنند. وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا أَيَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ وحال آنكه عزّت تنها نزد خداوند است. فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً.(4)

6. از نظر قرآن كريم عزت بر دو قسم است؛ 1 - حقيقى 2 - خيالى

عزت حقيقى منحصر در خداوند است؛ مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً. (فاطر، 10)

مظاهر عزت خداوند؛

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ومؤمنان؛ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ. (منافقون، 8)

عزت مجاهدان؛ فَسَوْفَ يَأْتِى اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِى سَبِيلِ اللَّهِ. (مائده، 54)

مظاهر عزت خيالى؛

عزت فرعون؛ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ. (شعراء، 44)

عزت جويى منافقين از سرپرست قرار دادن كفار؛ الَّذِينَ يَتَّخِذُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ أَيَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً. (نساء، 139)

ص: 75

عزت به جهت كثرت جمعيت؛ وَكَانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَهُوَ يُحَاوِرُهُ أَنَا أَكْثَرُ مِنْكَ مَالاً وَأَعَزُّ نَفَراً. (كهف، 34)

عزت به وسيله بت پرستى؛ وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزّاً. (مريم، 81)

7. نمونه مكر خدا

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: مكر و نيرنگ كفار نابود مى شود. وَالَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ (فاطر، 10) در آيه ديگر مى فرمايد: خداوند كيفر مكر آن ها را مى دهد، وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ (آل عمران، 54) در اين كه خداوند چگونه مكر مى كند ومكر تبهكاران نابود مى شود در آيه ديگر بيان شده است كه خداوند به آنان به تدريج نعمت مى دهد ناگهان از آنان مى گيرد كه استدراج نام دارد وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لاَ يَعْلَمُونَ (الأعراف، 182)

ص: 76

بعد به مرحله «ششم» و «هفتم» پرداخته وبه مراحل مختلف عمر وفزونى وكاستى آن بر اثر عوامل مختلف اشاره كرده، مى گويد: «هيچ انسانى عمر طولانى نمى كند وهيچ كس از عمرش كاسته نمى گردد. مگر اينكه در كتاب علم خداوند ثبت است» واز قوانين وبرنامه هايى تبعيت مى كند كه حاكم بر آنها علم وقدرت اوست وَما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِى كِتابٍ.

ج. «معمر» از ماده «عمر» در اصل از «عمارت» به معنى آبادى گرفته شده است واينكه به مدت حيات انسان «عمر» گفته مى شود به خاطر آنست كه آبادى وعمارت بدن او در اين مدت است وسرانجام آيه را با اين جمله پايان مى دهد: «همه اينها بر خداوند آسان است» إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ.(1)

د. وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْواجاً... اين آيه شريفه به خلقت انسان اشاره مى كند، كه خداى تعالى نخست او را از خاك كه مبدأ دور اوست وخلقتش به آن منتهى مى شود بيافريد وسپس او را از نطفه كه مبدأ نزديك اوست خلق كرد. بعضى از مفسرين گفته اند: «مراد از خلقت آنان از خاك، خلقت پدر بزرگ ايشان آدم است، چون هر چيزى به اصلش نسبت داده مى شود». بعضى ديگر گفته اند: «اصلا مقصود از كلام، بيان خلقت آدم به تنهايى است». بعضى ديگر گفته اند: مراد خلقت همه انسانها است، اما به طور اجمال وتفصيل، به اين معنا كه هم به خلقت اجمالى انسانها از خاك در ضمن خلقت آدم اشاره مى كند وهم به خلقت تفصيلى ايشان كه از نطفه است، هم چنان كه فرمود: ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ.

ه -. إِلَّا فِى كِتابٍ - منظور از اين كتاب، لوح محفوظ است، كه دگرگونى در آن راه ندارد ودر آن نوشته شده: عمر فلان شخص به پاداش فلان عملش زياد مى شود وعمر آن ديگرى به خاطر فلان عملش كم مى گردد وخلاصه كتابى كه نوشته هايش تغيير نمى يابد، لوح محفوظ است، نه كتاب محو واثبات كه آن مورد تغيير است.(2)

و. در آيه بعد به بخش ديگرى از آيات آفاقى كه نشانه هاى عظمت وقدرت اويند در مورد آفرينش درياها وفوائد آنها اشاره كرده مى فرمايد: «دو دريا يكسان نيستند، اين يكى گوارا

ص: 78

وشيرين وبراى نوشيدن خوشگوار است وآن ديگر شور وتلخ» وَما يَسْتَوِى الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَهذا مِلْحٌ أُجاجٌ. با آنكه هر دو روز نخست به صورت قطرات باران شيرين وگوارا از آسمان بر زمين نازل شده اند، اما در دو چهره كاملا مختلف با فوائد متفاوت ظاهر گشته اند وعجيب اينكه «از هر دو گوشت تازه مى خوريد» وَمِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْماً طَرِيًّا. «و از هر دو وسايل زينتى براى پوشيدن استخراج مى كنيد» وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها. به علاوه از هر دو مى توانيد براى نقل وانتقالات خود ومتاعها بهره بگيريد لذا «كشتيها را مى بينى كه از هر طرف درياها را مى شكافند وپيش مى روند، تا از فضل خداوند بهره گيريد، شايد حق شكر او را ادا كنيد» وَتَرَى الْفُلْكَ فِيه مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ.(1)

ز. ظاهر آيه اين است كه: زيور استخراج شده از دريا، مشترك بين درياى شور وشيرين است. ولى جمعى از مفسرين به اين ظاهر اشكال كرده اند، كه لؤلؤ ومرجان تنها از درياى شور استخراج مى شود ودرياى شيرين نه لؤلؤ دارد ونه مرجان. حق مطلب اين است كه: اشكال از اصل بى مورد است ودو دريا در داشتن «حليه» مشتركند، هم چنان كه كتابهايى كه در اين گونه مسائل بحث مى كنند، وجود حليه در هر دو نوع دريا را مسلم دانسته اند.(2)

4. درياها از منابع تغذيه انسان با گوشت تازه است؛ لَحْماً طَرِيًّا.(1)

5. رزق وفضل الهى در سايه تلاش وكوشش خود انسان بدست مى آيد؛ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ.(2)

6. علل لزوم تواضع وفروتنى؛

به دلايل زير انسان بايد متواضع باشد؛

انسان از خاك خلق شده است؛ و اللّه خلقكم من تراب. (فاطر، 11)

انسان از آب پست خلق شده است؛ ثم جعل نسله من ماء مهين. (سجده، 8)

انسان ضعيف است؛ خلق الأنسان ضعيفاً. (نساء، 28)

انسان محتاج ونيازمند است؛ يا أيّها النّاس أنتم الفقراء إلى اللّه واللّه هو الغنىّ الحميد. (فاطر، 15)

علم ودانش انسان محدود است؛ و ما أوتيتم من العلم الّا قليلًا. (اسراء، 85)

قدرت انسان در معرض زوال است؛ هلك عنّى سلطانيه. (حاقه، 29)

ثروت انسان كارساز نيست؛ ما أغنى عنّى ماليه (حاقه، 30) و ما أغنى عنه ماله وما كسب (مسد، 2).

عدم توانايى انسان بر جلب منفعت ودفع ضرر؛ قل لا أملك لنفسى ضراً ولا نفعاً الّا ماشاء اللّه. (اعراف، 188)

ص: 80

دارد وبه همين جهت تعبير كرد به «يولج» كه صيغه مضارع است ودلالت بر استمرار دارد، به خلاف جريان وسير آفتاب وماه، كه چون هميشه ثابت است، به صيغه ماضى از آن تعبير آورده وفرموده: وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِى لِأَجَلٍ مُسَمًّى.(1)

د. به دنبال بحث تسخير مى افزايد: «هر كدام از اين دو، تا زمان مشخصى» كه براى آنها تعيين شده به حركت خود ادامه مى دهند؛ كُلٌّ يَجْرِى لِأَجَلٍ مُسَمًّى.

ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ - اين جمله به منزله نتيجه است براى جملات قبلى ومعنايش اين است كه: وقتى امر خلقت وتدبير شما، چه در خشكى، چه در دريا، چه در آسمان وچه در زمين، بدين منوال بود، يعنى منتسب به خداى تعالى بود، پس همين خدا پروردگار شماست، كه مالك شما ومدبر امر شماست.(2)

ه -. «حاكميت در عالم مخصوص او است» (له الملك) «و معبودهايى را كه شما جز او مى خوانيد حتى حاكميت ومالكيت به اندازه پوست نازكى كه روى هسته خرما كشيده شده در سرتاسر عالم هستى ندارند» وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ.

«قطمير» اثرى است كه در پشت هسته خرما وجود دارد.

سپس مى افزايد: «اگر آنها را براى حل مشكلات خود بخوانيد هرگز صداى شما را نمى شنوند» إِنْتَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دعائكم. چرا كه قطعاتى از سنگ وچوب بيش نيستند جمادند وبى شعور! «وبه فرض كه ناله واصرار شما را بشنوند هرگز توانايى پاسخگويى به نيازهاى شما ندارند» وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ واز اين بالاتر «روز قيامت كه مى شود آنها پرستش وشرك شما را منكر مى شوند» وَيَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ.(3)

وَلاَ نَفْعاً وَاللَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ. (مائده، 76)

مالك نفع وضرر براى خودشان هم نيستند؛ قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لاَ يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَلاَ ضَرّاً. (رعد، 16)

مالك مرگ وحيات وحشر ونشر نيستند؛ وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لاَ يَخْلُقُونَ شَيْئاً وَهُمْ يُخْلَقُونَ وَلاَ يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرّاً وَلاَ نَفْعاً وَلاَ يَمْلِكُونَ مَوْتاً وَلاَ حَيَاةً وَلاَ نُشُوراً. (فرقان، 3)

مالك مثقال ذره نيستند؛ قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ لاَ يَمْلِكُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِى السَّمَاوَاتِ وَلاَ فِى الْأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِيهِمَا مِنْ شِرْكٍ وَمَا لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِيرٍ. (سبأ، 22)

مالك پوست هسته خرما نيستند؛ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ. (فاطر، 13)

مالك رزق شما نيستند؛ إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَاناً وَتَخْلُقُونَ إِفْكاً إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لاَ يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقاً. (عنكبوت، 17)

مالك رفع گرفتارى شما نيستند؛ قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلاَ يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَلاَ تَحْوِيلاً. (اسراء، 56)

مالك شفاعت شما نيستند؛ لاَ يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلاَّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً. (مريم، 87)

مالك هيچ چيز نيستند؛ أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعَاءَ قُلْ أَوَلَوْ كَانُوا لاَ يَمْلِكُونَ شَيْئاً وَلاَ يَعْقِلُونَ. (زمر، 43)

2. حركت منظم وبى وقفه خورشيد وماه از نشانه هاى خداوند متعال است (يجرى) فعل مضارع است ودال بر استمرار است.(1)

3. فرقه اى از مسلمانان (وهّابيون) براى تأييد عقايد خود مبنى بر جايز نبودن توسّل به پيامبر (صلی الله علیه و آله) وائمه (عليهم السلام) به اين آيه استدلال مى كنند، غافل از آن كه اين آيات درباره ى توسّل به بت هاست نه اولياى الهى كه خداوند حتّى پس از مرگ آنان نيز با آنها سخن مى گويد. در آيات متعدّدى از قرآن خداوند به انبيا سلام كرده از جمله: سَلامٌ عَلى إِبْراهِيمَ، (صافّات، 109) سَلامٌ عَلى مُوسى وَهارُونَ (صافّات، 120) وراستى اگر آنان سلام خدا را نشنوند پس سلام چه معنايى دارد؟! گويا حيات برزخى كه شهدا دارند مورد قبول اين گروه نيست! در

ص: 83

روايات زيادى آمده است كه پيامبر اسلام با مردگان سخن گفته، از جمله: در سر چاه بدر به كشتگان كفّار كه در چاه افتاده بودند آن گونه گفتگو كرد كه مورد اعتراض قرار گرفت كه چگونه با مرده حرف مى زنى، ولى فرمود: شما از آنان شنواتر نيستيد.

4. بشر به جايى مى رسد كه دعوت خداى شنواى پاسخ دهنده ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ را رها كرده، به سراغ جمادات كر وكور وبى خاصيّت مى رود؛ إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا ومَا اسْتَجابُوا.

5. اخبار قيامت را جز از طريق وحى نمى توان دريافت؛ وَيَوْمَ الْقِيامَةِ... لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ.(1)

6. نظير آيه 14 فاطر: آيات ذيل است:

وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكَانَكُمْ أَنْتُمْ وَشُرَكَاؤُكُمْ فَزَيَّلْنَا بَيْنَهُمْ وَقَالَ شُرَكَاؤُهُمْ مَا كُنْتُمْ إِيَّانَا تَعْبُدُونَ (يونس، 28)

قَالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هؤُلاَءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنَا أَغْوَيْنَاهُمْ كَمَا غَوَيْنَا تَبَرَّأْنَا إِلَيْكَ مَا كَانُوا إِيَّانَا يَعْبُدُونَ (القصص، 63)

إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَرَأَوُا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ (البقرة، 166)

ص: 84

وخلق جديدى را مى آورد» إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ. بنابراين او نيازى به شما وعبادتتان ندارد واين شما هستيد كه به او نيازمنديد. اين آيه نظير مطلبى است كه در سوره انعام آمده، آنجا كه مى فرمايد: وَرَبُّكَ الْغَنِىُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِكُمْ ما يَشاءُ كَما أَنْشَأَكُمْ مِنْ ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِين.

ج. آخرين آيه مورد بحث به پنج «نكته» در ارتباط با آيات قبل اشاره مى كند: نخست اينكه در آيات گذشته آمده بود كه «اگر خدا بخواهد شما را مى برد وقوم ديگرى را بجاى شما مى آورد» اين سخن ممكن است براى بعضى اين سؤال را به وجود مى آورد كه مخاطبين اين آيه همه از افراد گنهكار نيستند، چرا كه در هر عصر وزمانى مؤمنان صالحى وجود داشته ودارند، آيا ممكن است آنها نيز گرفتار عواقب گناهان ديگران شوند ومحكوم به فنا گردند؟ اينجاست كه مى فرمايد «هيچ گنهكارى بار گناه ديگرى را به دوش نمى كشد» وَلا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى.

د. در جمله دوم همين مساله را به صورت ديگرى مطرح مى كند، مى گويد: «اگر فرد» سنگين بارى «ديگرى را دعوت به حمل گناهانش كند پاسخ منفى به دعوت او مى دهد، هر چند از نزديكان وبستگان او باشد» وَإِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلى حِمْلِها لا يُحْمَلْ مِنْهُ شَىْءٌ وَلَوْ كانَ ذا قُرْبى

در سومين جمله مى فرمايد: «تو فقط كسانى را انذار مى كنى كه از پروردگار خود در غيب وپنهانى مى ترسند ونماز را بر پا مى دارند» إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَأَقامُوا الصَّلاةَ در جمله چهارم باز به اين حقيقت بر مى گردد كه خدا از همگان بى نياز است ومى افزايد: «هر كس پاكى وتقوى پيشه كند نتيجه اين پاكى به خود او باز مى گردد» وَمَنْ تَزَكَّى فَإِنَّما يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وسرانجام در پنجمين هشدار مى دهد كه اگر نيكان وبدان به نتائج اعمال خود در اين جهان نرسند مهم نيست چرا كه «بازگشت همگى به سوى خدا است» وسرانجام حساب همه را خواهد رسيد! وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ.(1)

ه -. بعضى از مفسرين از اين اشكال كه چرا فقر را منحصر در مردم كرد، با اينكه تمامى موجودات فقيرند، جوابهايى داده اند كه: اينك بعضى از آنها از نظر خواننده مى گذرد: يكى از

ص: 86

آن جوابها اين است كه: منحصر كردن فقر در انسانها مبالغه در فقر ايشان است، گويا از بس فقر انسان زياد است واز بس احتياجاتشان بسيار است كه گويى غير از ايشان هيچ چيز ديگرى فقير ومحتاج نيست، چون فقر واحتياج ساير موجودات نسبت به فقر انسانها به حساب نمى آيد وبه همين عنايت در جاى ديگر فرمود: خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفاً با اينكه غير از انسانها هم ضعيفند وليكن غير از انسان، مثلا جن، مانند انسان محتاج به غذا ولباس وامثال آن نيستند. دوم اينكه: مراد از كلمه «ناس» همه موجودات از انسان وغير از انسان است واين تعبير از باب تغليب حاضر بر غايب وموجود عالم بر غير عالم است. سوم اينكه: انحصار مستفاد از آيه، انحصارى است نسبت به خداى تعالى، نه انحصار حقيقى.(1)

و. وَلا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى... راغب گفته: كلمه «وزر» - به فتحه واو وزا - به معناى ملجا وپناهگاهى است از كوه، كه در مواقع ضرورت به آنجا پناهنده مى شوند ودر آيه كَلَّا لا وَزَرَ به همين معنا است وكلمه «وزر» - به كسره واو وسكون زا - به معناى سنگينى است كه هر چيز سنگينى را به كوه تشبيه مى كنند از گناه هم به «وزر» تعبير مى كنند وهم به «ثقل» هم چنان كه در قرآن كريم آمده يك جا فرموده: لِيَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ كامِلَةً وجايى ديگر همين مضمون را به عبارت وَلَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَأَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ آورده است. پس مى فهميم كه وزر وثقل، به يك معنا است ومعناى جمله چنين است، كه: هيچ نفسى در حالى كه بار گناه خود را به دوش دارد، بار گناه شخص ديگر را به دوش نمى كشد ولازمه اين آن است كه هيچ شخصى جز به آنچه خود به دوش مى كشد بازخواست نشود وتنها كيفر وزر وگناه خود را ببيند.

انحصار فقر در انسان وانحصار غنى در خدا انحصارى ديگر است وآن عبارت از اين است كه: انسان ها منحصر در فقر باشند وخدا منحصر در غنى، پس انسان ها غير از فقر ندارند وخدا غير از غنى ندارد.(1)

2. توضيح برهان امكان ووجوب (فقر وغنى):

تمام موجوداتى كه در اين جهان مى بينيم همه روزى معدوم بوده اند سپس لباس وجود بر تن كرده اند ويا به تعبير دقيقتر روزى هيچ نبوده اند وسپس وجود شده اند، اين دليل بر آن است كه آنها «معلول» وجود ديگرى هستند واز خود هستى ندارند ومى دانيم هر وجود معلولى وابسته وقائم به «علت» خويش وسراپا نياز واحتياج است واگر آن علت نيز معلول علت ديگرى باشد او هم به نوبه خود محتاج ونيازمند خواهد بود واگر اين امر تا بى نهايت تسلسل پيدا كند مجموعه اى از موجودات نيازمند وفقير خواهيم داشت، مسلم است كه چنين مجموعه اى هرگز وجود نخواهد يافت، چرا كه بى نهايت نياز، نياز است وبى نهايت فقر، فقر، هرگز از بى نهايت صفر عددى به وجود نمى آيد واز بى نهايت وابسته استقلالى حاصل نمى شود. از اينجا نتيجه مى گيريم كه سرانجام بايد به وجودى برسيم كه قائم به ذات است ومستقل از تمام جهات وعلت است ومعلول نيست واو واجب الوجود است.(2)

3. از نشانه هاى فقر انسان، امكان نابود شدن اوست؛ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ... يُذْهِبْكُمْ.

4. دست خداوند در آفرينش باز است وقدرت او بن بست ندارد؛ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ.(3)

5. روابط فاميلى وعاطفى هيچ تاثيرى در سرنوشت انسان در روز رستاخيز ندارد؛ و لو كان ذا قربى.(4)

6. نماز مظهر ايمان راستين وخداترسى است؛ يخشون ربهم بالغيب واقاموا الصلاة.(5)

7. رسالت پيامبران در پرتو بشارت وانذار است؛ كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ

ص: 88

مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ (بقره، 213)، لكن از بشارت وانذار آنها تنها مؤمنان بهره مند مى شوند؛ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ (بقره، 223)، إِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ. (فاطر، 18)

8. نظير آيه 16 و 17 فاطر: إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ. وَمَا ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ آيات ذيل است:

أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ (إبراهيم، 19)

وَمَا ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ (إبراهيم، 20)

وَرَبُّكَ الْغَنِىُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِكُمْ مَا يَشَاءُ كَمَا أَنْشَأَكُمْ مِنْ ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ (الأنعام، 133)

9. قرآن كريم در آيه 18 فاطر مى فرمايد: انذار پيامبر تنها در اهل خشيت مؤثر خواهد بود؛ و إِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ. در آيه 28 فاطر نمونه ومصداق آن را بندگان عالم معرفى مى كند؛ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ.

10. مسئوليت انسان در برابر عمل خويش با چند تعبير بيان شده است. به آيات ذيل توجه كنيد؛

لاَ يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ. (بقره، 286)

فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ. (آل عمران، 25)

هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاَّ بِمَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ. (يونس، 52)

فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِى لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ. (يونس، 108)

وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى. (فاطر، 18)

كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ. (طور، 21)

كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ. (مدثر، 38)

ص: 89

گوش جان بشنود وبه نداى مناديان توحيد لبيك گويد» إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشاءُ. «و تو هرگز نمى توانى سخن خود را به گوش مردگانى كه در قبرها خفته اند برسانى»! وَما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِى الْقُبُورِ.(1)

د. كلمه «حرور» - به طورى كه گفته اند - به معناى شدت حرارت آفتاب است وبعضى ديگر گفته اند: حرور به معناى باد سموم است. بعضى هم گفته اند: سموم بادى است كه در روز بوزد وحرور بادى است كه در شب وروز بوزد.

ه -. إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِيرٌ اين انحصار كه مى فرمايد: «تو به جز نذير چيز ديگرى نيستى»، انحصار حقيقى نيست، بلكه انحصار نسبى است ومعنايش اين است كه: تو وظيفه اى به جز انذار خلق ندارى.(2)

در برخى از آيات قرآن كريم انذار را به خداوند اسناد مى دهد. فَأَنْذَرْتُكُمْ نَاراً تَلَظَّى (الليل، 14) در برخى از آيات ديگر انذار را به پيامبر نسبت مى دهد: إِنْ أَنْتَ إِلاَّ نَذِيرٌ (فاطر، 23) از اينجا معلوم مى شود پيامبر مظهر انذار الهى است. وَبِالْحَقِّ أَنْزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ مُبَشِّراً وَنَذِيراً (الإسراء، 105)

بِالْحَقِّ بَشِيراً وَنَذِيراً وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِيها نَذِيرٌ.(1)

در آيه بعد مى افزايد «اگر تو را تكذيب كنند عجب نيست وغمگين مباش زيرا كسانى كه قبل از آنها بودند نيز پيامبرانشان را تكذيب كردند، در حالى كه فرستادگان آنها با معجزات ودلائل روشن وكتابهاى واجد پند واندرز وكتابهاى آسمانى مشتمل بر احكام وقوانين روشنى بخش، به سراغشان آمدند» وَإِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْكِتابِ الْمُنِيرِ.(2)

ج. «بينات» به معنى دلائل روشن ومعجزاتى است كه حقانيت پيامبر را به ثبوت مى رساند، اما «زبر» جمع «زبور» به معنى كتابهايى است كه خط آنها با استحكام نوشته شده (همچون نوشته بر سنگ ومانند آن) كه در اينجا كنايه از استحكام مطالب آن است وبه هر حال اشاره به كتابهايى است كه قبل از موسى (علیه السلام) نازل شده، در حالى كه (كتاب منير) اشاره به كتاب موسى وكتب آسمانى ديگرى است كه بعد از آن نازل گرديده در آخرين آيه مورد بحث به كيفر دردناك اين گروه اشاره كرده مى فرمايد: «سپس، كافران را گرفتم وسخت ومجازات كردم ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِينَ كَفَرُوا جمعى را گرفتار طوفان ساختيم، گروهى را گرفتار تندباد ويرانگر وجمعى را به وسيله صيحه آسمانى وصاعقه وزلزله در هم كوبيديم! سپس در پايان براى تاكيد وبيان عظمت وشدت مجازات آنها مى گويد: «مجازات من نسبت به آنها چگونه بود»؟! فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ.(3)

وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا... (الأنعام، 34)

وَإِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْكِتَابِ الْمُنِيرِ (فاطر، 25)

مَا يُقَالُ لَكَ إِلاَّ مَا قَدْ قِيلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِكَ... (فصلت، 43)

أَلْوانُها. در دنباله آيه به تنوع راه هايى كه در كوه ها وجود دارد وسبب شناخت جاده ها از يكديگر مى شود اشاره كرده مى گويد: «از كوه ها نيز جاده هايى آفريده شده به رنگ سفيد وسرخ، با رنگهايى متفاوت و (گاه) به رنگ كاملا سياه» وَمِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَحُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَغَرابِيبُ سُودٌ.

كلمه (سود) تاكيد براى غرابيب است زيرا غرابيب به معناى سياه است.

ج. در آيه بعد مساله تنوع الوان را در انسانها وجانداران ديگر مطرح كرده مى گويد «ازانسانها وجنبندگان وچهار پايان نيز افرادى آفريده شده كه رنگهاى متفاوتى دارند» وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ.

پس از بيان اين نشانه هاى توحيدى در پايان به صورت يك جمع بندى مى گويد: «آرى مطلب چنين است» (كذلك) واز آنجا كه بهره گيرى از اين آيات بزرگ آفرينش بيش از همه براى بندگان خردمند ودانشمند است در دنباله آيه مى فرمايد: «تنها بندگان عالم ودانشمندند كه از خدا مى ترسند» إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ.(1)

مراد از «علما»، علماى باللَّه است، يعنى كسانى كه خداى سبحان را به اسماء وصفات وافعالش مى شناسند، شناسايى تامى كه دلهايشان به وسيله آن آرامش مى يابد ولكه هاى شك ودو دلى از نفوسشان زايل گشته وآثار آن در اعمالشان هويدا مى گردد وفعلشان مصدق قولشان مى شود.(2)

امام صادق (علیه السلام) در تفسير آيه شريفه مى فرمايد: من صدّق قولَه فعلُه.

بر اينكه تدبير الهى دست اندر كار اين رنگ آميزى است.(1)

2. گرچه در اين آيات، سه رنگ سفيد وسرخ وسياهِ كوه ها را ذكر كرده است ولى با تعبير مُخْتَلِفاً أَلْوانُها اشاره مى كند كه كوه ها منحصر در اين سه رنگ نيستند.

3. «أنعام» جمع «نعم» به معناى شتر است ولى به گاو وگوسفند نيز گفته مى شود. گرچه كلمه «دواب» كه به معناى جنبنده است شامل آنها مى شود ولى بدليل اهميّت ونياز شديد انسان به اين سه حيوان نامشان جدا آمده است.

4. در امور جسمى ومادّى، انسان در رديف ديگر موجودات است؛ وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعامِ.

5. علم وآگاهى بر اسرار هستى، زمينه ى رسيدن به خشيت الهى است؛ إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ... الْعُلَماءُ.(2)

6. قرآن كريم در سوره نازعات آيه 45 مى فرمايد: پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) اهل خشيت را انذار مى كند؛ انما انت منذر من يخشاها. اما در اينكه اين انذار پيامبر وانذار ساير پيامبران رسلا مبشرين ومنذرين (نساء، 165) در چه كسانى اثر مى كند، در آيه 28 فاطر مى فرمايد: بندگان عالم از انذار پيامبران بهره مند مى شوند؛ انما يخشى الله من عباده العلماء.

7. دانشمندان الهى؛

از نظر قرآن كريم دانشمندان الهى داراى صفات ذيل مى باشد؛

داراى ايمان وصاحبان عقل؛ والرّاسخون فى العلم يقولون امنّا به كل من عند ربّنا وما يذكّر الّا اولواالالباب. (آل عمران، 7)

داراى خشيت وترس از خدا؛ انما يخشى الله من عباده العلماء. (فاطر، 28)

اهل تهجّد ومناجات شبانه؛ امّن هو قانت اناء الليل ساجداً وقائما يحذر الاخرة ويرجو رحمة ربّه قل هل يستوى الذين يعلمون والذين لا يعلمون. (زمر، 9)

اهل سجده وگريه؛ ان الذين اوتوا العلم من قبله اذا يتلى عليهم يخرّون للاذقان سجّداً ويقولون سبحان ربنا ان كان وعد ربنا لمفعولًا. (اسراء، 107-108)

ص: 96

و و يخرّون للاذقان يبكون ويزيدهم خشوعاً. (اسراء، 109)

اهل دنيا نيستند؛ قال الذين يريدون الحيوة الدنيا يا ليت لنا مثل ما اوتى قارون انه لذو حظّ عظيم وقال الذين اوتو العلم ويلكم ثواب الله خير لمن امن وعمل صالحاً ولا يلقّيها الّا الصابرون. (قصص، 79-80)

اين معنا از برابرى سخن اين دو گروه استفاده مى شود كسى كه داراى اين صفات ارزنده باشد عالم ربّانى است؛ و لكن كونوا ربانييّن بما كنتم تعلّمون الكتاب وبما كنتم تدرسون. (آل عمران، 79)

8. قرآن كريم دستور مى دهد از كفار نترسيد فقط از خداوند بترسيد؛ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ (مائده، 3)، در برابر اين دستور منافقان امتثال نكردند واز كفار مى ترسيدند؛ فَتَرَى الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يُسَارِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشَى أَنْ تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ فَعَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِىَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَيُصْبِحُوا عَلَى مَا أَسَرُّوا فِى أَنْفُسِهِمْ نَادِمِينَ (مائده، 52)، ولكن دانشمندان الهى اين دستور قرآن كريم را امتثال كردند؛ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ. (فاطر، 28)

ص: 97

8. جالب اينكه در بسيارى از آيات قرآن اين جهان به تجارتخانه اى تشبيه شده كه تاجران آن انسانها ومشترى پروردگار بزرگ ومتاع آن عمل صالح وبها بهشت ورحمت ورضاى او است واگر درست بينديشيم اين تجارت عجيب با خداوند كريم بى نظير است، چرا كه داراى امتيازاتى است كه در هيچ تجارتى وجود ندارد؛

تمام سرمايه را خودش در اختيار فروشنده گذارده سپس در مقام خريدارى بر مى آيد!

او خريدار است در حالى كه هيچ نيازى به خريدارى اين اعمال ندارد، چرا كه خزائن همه چيز نزد او است!

او «متاع قليل» را به «بهاى گزاف» مى خرد

يا من يقبل اليسير ويعفو عن الكثير: اى خدايى كه عمل كم را مى پذيرى وگناهان بسيار را مى بخشى.

حتى متاع بسيار ناچيز را خريدار است فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ.

گاه بها را هفتصد برابر وگاه افزونتر از آن مى دهد. (بقره، 261)

علاوه بر پرداخت اين بهاى عظيم، باز از فضل ورحمتش آنچه در فكر نمى گنجد بر آن مى افزايد وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ (آيه مورد بحث) وچه تاسف آور است كه انسان خردمند آزاده چشم از چنين تجارتى بر بندد وبه غير آن روى آورد واز آن بدتر كه متاع هستى خود را به هيچ بفروشد!(1)

اميرمؤمنان على (علیه السلام) مى فرمايد:

«و انه ليس لانفسكم ثمن الا الجنة فلا تبيعوها الا بها» «بدانيد كه براى سرمايه هستى شما بهايى غير از بهشت نيست آن را به غير اين بها نفروشيد».(2)

9. يكى از اوصاف خداوند شكور بودن است كه در اين آيات بيان شده است؛

انه غفور شكور (فاطر، 30)، ان ربنا لغفور شكور (فاطر، 34)، ان الله غفور شكور (شورى، 23)، والله شكور حليم. (تغابن، 17)

ص: 100

(يونس، 5) سوم؛ به اعتقاداتى كه مطابق واقعيتهاست حق گفته مى شود: فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ خداوند مؤمنان را به سوى آنچه از حق اختلاف كرده بودند رهنمون شد. (بقره، 213) چهارم؛ به سخنان وافعالى كه بر طبق وظيفه ودر وقت مقرر انجام مى شود نيز حق گفته مى شود، همانگونه كه مى گوئيم: «سخن تو حق است وكردارت حق».(1)

د. آيه بعد به موضوع مهمى در اين رابطه، يعنى حاملان اين كتاب بزرگ سخن مى گويد مى فرمايد: «سپس اين كتاب آسمانى را به گروهى از بندگان برگزيده خود به ارث داديم» ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا. روشن است كه منظور از «كتاب» در اينجا همان چيزى است كه در آيه قبل آمده است (قرآن مجيد) وبه اصطلاح الف ولام در آن الف ولام عهد است. در اينجا روايات فراوانى از طرق اهل بيت (عليهم السلام) وارد شده كه در همه آنها «بندگان برگزيده خدا» به امامان معصوم تفسير شده است.(2)

سپس به يك تقسيم بندى مهم در اين زمينه پرداخته، مى گويد: «از ميان آنها عده اى به خويشتن ستم كردند وگروهى راه ميانه را در پيش گرفتند وگروهى به فرمان خدا در نيكيها بر ديگران پيشى گرفتند واين فضيلت بزرگى است» فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ.(3)

ه -. در روايات زيادى كه از طرق اهل بيت: رسيده سابق بالخيرات به امام معصوم تفسير شده است و (ظالم لنفسه) به كسانى كه معرفت وشناخت امام را ندارند و «مقتصد» به پيروان عارف امام (علیه السلام).(4)

و. مرحوم شيخ طوسى مى فرمايد: ضمير (منهم) به عباد بر مى گردد نه به عباد مصطفى، زيرا اگر كسى مورد انتخاب خداوند باشد ديگر مرتكب ظلم نمى شود.(5)

ز. مفسرين در اينكه منظور از اين بندگان خاص چه كسانى هستند اختلاف كرده اند، بعضى گفته اند: «انبيا هستند». بعضى(6) ديگر گفته اند: «بنى اسرائيلند، كه جزو مشمولين آيه

ص: 102

إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَنُوحاً وَآلَ إِبْراهِيمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ (عمران، 33) هستند. بعضى(1) ديگر - كه روايات بسيار زيادى از امام باقر (علیه السلام) وامام صادق (علیه السلام) بر طبق گفته آنان هست - گفته اند: مراد از اين كسانى كه اصطفاء شده اند، ذريه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از اولاد فاطمه (عليها السلام) هستند، كه جزو آل ابراهيم ومشمول آيه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَنُوحاً وَآلَ إِبْراهِيمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ نيز هستند ورسول خدا (صلی الله علیه و آله) هم تصريح فرموده، به اينكه: آنان عالم به قرآن هستند ونظر ايشان درباره قرآن صائب است ودر روايت

«انى تارك فيكم الثقلين كتاب اللَّه وعترتى اهل بيتى لن يفترقا حتى يردا على الحوض»،(2) به آن اشاره شده است.(3)

فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ (بقره، 148)، فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ. (مائده، 48) در برخى از آيات كسانى كه به اين دستور عمل كردند آنان را معرفى مى كند؛ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ. (فاطر، 32)

دوزخ براى آنها است» وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ. همانگونه كه بهشت دار مقام وسراى جاويدان است، دوزخ نيز براى اين گروه جايگاه ابدى است. سپس مى افزايد: «هرگز فرمان مرگ آنها صادر نمى شود تا بميرند» واز اين رنج رهايى يابند لا يُقْضى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا.

«چيزى از عذاب دوزخ از آنها تخفيف داده نخواهد شد» وَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها ودر پايان آيه به عنوان تاكيد بر قاطعيت اين وعيد الهى مى فرمايد: «اين گونه هر كفران كننده اى را جزا مى دهيم»! كَذلِكَ نَجْزِى كُلَّ كَفُورٍ.

ه -. آيه بعد به قسمت ديگرى از عذاب دردناك آنها پرداخته مى گويد: «آنها در دوزخ فرياد مى زنند كه اى پروردگار ما! ما را از اينجا خارج كن تا عمل صالحى بجا بياوريم غير از آنچه انجام مى داديم» وَهُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَيْرَ الَّذِى كُنَّا نَعْمَلُ.

تعبير به «صالحا» (به صورت نكره) اشاره به اين است كه ما كمترين عمل صالحى انجام نداديم ولازمه اش اين است كه اينهمه عذاب ورنج براى كسانى است كه هيچ راهى به سوى خدا در زندگى نداشته اند وغرق در عصيان وگناه بودند، بنابراين انجام پاره اى از اعمال صالح نيز ممكن است مايه نجات گردد.

به هر حال در برابر اين تقاضا يك پاسخ قاطع از سوى خداوند به آنها داده مى شود، مى فرمايد: «آيا به شما به مقدار كافى براى بيدارى وتذكر عمر نداديم»؟! أَوَلَمْ نُعَمِّرْكُمْ ما يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ. «و آيا بيم دهنده الهى به سراغ شما نيامد»؟! وَجاءَكُمُ النَّذِيرُ. اكنون كه چنين است وتمام وسايل نجات در اختيارتان بوده واز آن بهره نگرفتيد بايد در همين جا گرفتار باشيد «پس بچشيد كه براى ستمگران يار وياورى نيست»! فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ.(1)

و. در آخرين آيه مورد بحث به تقاضايى كه كفار در دوزخ براى بازگشت به دنيا دارند پاسخ مى گويد: «خداوند غيب آسمانها وزمين را مى داند، چنين خدايى مسلما از آنچه در درون دلها است آگاه است» إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَيْبِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ. آرى او مى داند اگر به درخواست دوزخيان پاسخ مثبت گفته شود وباز به دنيا برگردند همان اعمال گذشته را ادامه خواهند داد، همانگونه كه در آيه 28 سوره انعام صريحاً آمده است:

ص: 106

وَلَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ.(1)

ز. در آيات بسيارى از قرآن مجيد (بيش از 10 آيه) اين جمله عينا يا با تفاوت مختصرى تكرار شده است: إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ. واژه «ذات» كه مذكر آن «ذو» مى باشد در اصل به معنى «صاحب» آمده است.

بنابراين جمله إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ مفهومش اين مى شود كه خداوند از صاحب ومالك دلها با خبر است، اين جمله كنايه لطيفى از عقائد ونيات انسانها است، چرا كه اعتقادات ونيات هنگامى كه در دل مستقر شوند گويى مالك قلب انسان مى گردند وبر آن حكومت مى كنند وبه همين دليل اين عقائد ونيات صاحب ومالك دل انسانى محسوب مى شود.(2)

3. اهل دوزخ دو تقاضا دارند، يك بار مى گويند: لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ خدا ما را مرگ دهد تا راحت شويم. خداوند مى فرمايد: لا يُقْضى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا در دوزخ مرگى در كار نيست كه دوزخيان بميرند واز عذاب نجات يابند. بار ديگر مى خواهند لا اقل تخفيفى به آنان داده شود؛ يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْماً مِنَ الْعَذابِ. اين آيه مى فرمايد: لا يُخَفَّفُ تخفيفى در كار نيست.

4. از دست دادن فرصت ها، موجب ظلم به خويش است؛ أَوَلَمْ نُعَمِّرْكُمْ... فَما لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ.(1)

5. ايمان به اينكه خداوند همه چيز را مى داند بهترين بازدارنده انسان از حق گريزى وستمكارى است؛ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ.(2)

ص: 108

زندگى را در اختيار آنها گذاشته است.

به همين دليل بلافاصله مى گويد: «هر كس كافر شود كفر او به زيان خودش خواهد بود» فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ. «و كفر كافران در نزد پروردگارشان چيزى جز خشم وغضب نمى افزايد» وَلا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وبه هر حال «كفرشان چيزى جز زيان وخسران به آنان نمى افزايد» وَلا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ إِلَّا خَساراً.(1)

ج. «مقت» به معناى غضب شديد است كه در قرآن در مورد چهار چيز به كار رفته است؛ 1. كفر؛ لا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ... إِلَّا مَقْتاً. 2. زنا؛ إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَمَقْتاً. (نساء، 22) 3. گفتن وعمل نكردن؛ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ. (صف، 3) 4. سخن بى منطق؛ يُجادِلُونَ فِى آياتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ. (غافر، 35)

د. آيه بعد پاسخ قاطع ديگرى به مشركان مى دهد وبه آنها خاطر نشان مى سازد كه اگر انسان از چيزى تبعيت مى كند يا به آن دل مى بندد بايد دليلى از عقل بر آن داشته باشد، يا دليلى از نقل قطعى، شما كه هيچيك از اين دو را در اختيار نداريد تكيه گاهى جز فريب وغرور نخواهيد داشت. مى فرمايد: «به آنها بگو آيا فكر نمى كنيد اين معبودهاى ساختگى كه شما آنها را شريك خدا پنداشته ايد به من نشان دهيد چه چيزى را از زمين آفريده اند»؟! قُلْ أَرَأَيْتُمْ شُرَكاءَكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِى ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ. «يا اينكه در آفرينش آسمان شريكند»؟! أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِى السَّماواتِ.(2)

حال كه ثابت شد هيچ دليل عقلى براى مدعاى شما نيست، آيا دليلى از نقل در اختيار داريد؟ «آيا كتابى (آسمانى) در اختيار آنها گذارده ايم وآنها دليل روشنى از آن بر كار خود دارند»؟! أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً فَهُمْ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْهُ.(3)

نه آنها هيچ دليل وبينه وبرهان روشنى از كتب الهى در اختيار ندارند. پس سرمايه آنها چيزى جز مكر وفريب نيست «بلكه اين ستمگران به يكديگر وعده هاى دروغين مى دهند» بَلْ إِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً.

ه -. در آيه بعد سخن از حاكميت خدا بر مجموعه آسمانها وزمين است. مى فرمايد:

ص: 110

«خداوند آسمانها وزمين را نگه مى دارد تا از مسير خود منحرف نشوند وزائل نگردند» إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ أَنْ تَزُولا. نه تنها آفرينش در آغاز با خدا است كه نگهدارى وتدبير وحفظ آنها نيز به دست قدرت او است.

سپس به عنوان تاكيد مى افزايد: «و هر گاه بخواهند از محل ومسير خود خارج شوند كسى غير از خداوند نمى تواند آنها را نگاهدارى كند» وَلَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَكَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ. نه بتهاى ساختگى شما، نه فرشتگان ونه غير آنها، هيچكس قادر بر اين كار نيست. در پايان آيه براى اينكه راه توبه را به روى مشركان گمراه نبندد واجازه بازگشت در هر مرحله به آنها دهد مى فرمايد: «خداوند هميشه حليم وغفور است» إِنَّهُ كانَ حَلِيماً غَفُوراً.

و. جالب اينكه در آيات فوق نگاهدارى آسمانها بر جاى خود به قدرت خدا استناد داده شده در آيات ديگر قرآن همين تعبير در مورد نگهدارى پرندگان در فضاى آسمان آمده است: أَلَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّراتٍ فِى جَوِّ السَّماءِ ما يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا اللَّهُ إِنَّ فِى ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُون.

اشاره به اينكه در برابر قدرت او كوچك وبزرگ فرقى ندارند. امير مؤمنان على (علیه السلام) مى فرمايد:

«و ما الجليل واللطيف والثقيل والخفيف والقوى والضعيف، فى خلقه الا سواء» :«كوچك وبزرگ، سنگين وسبك، قوى وناتوان، همه در برابر توانايى او يكسانند».(1)

به صورت مثبت؛ خداوند خالق همه موجودات است؛ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَىْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ وَكِيلٌ (زمر، 62)، قَالَ رَبُّنَا الَّذِى أَعْطَى كُلَّ شَىْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى. (طه، 50)

به صورت منفى؛ غير خدا (معبودان باطل) خالق هيچ چيز نيستند؛ قُلْ أَرَأَيْتُمْ شُرَكَاءَكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِى مَا ذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لاَ يَخْلُقُونَ شَيْئاً وَهُمْ يُخْلَقُونَ. (نحل، 20)

در آيه 2 و 3 سوره فرقان به هر دو جهت مثبت ومنفى اشاره شده است؛ الَّذِى لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِى الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَىْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لاَ يَخْلُقُونَ شَيْئاً وَهُمْ يُخْلَقُونَ وَلاَ يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرّاً وَلاَ نَفْعاً وَلاَ يَمْلِكُونَ مَوْتاً وَلاَ حَيَاةً وَلاَ نُشُوراً.

5. خداوندى كه با قدرت هستى را نگاه داشته، اگر به كفّار مهلتى مى دهد به خاطر حلم است نه عجز؛ كانَ حَلِيماً.(1)

6. نظير آيه 40 فاطر: قُلْ أَرَأَيْتُمْ شُرَكَاءَكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِى مَا ذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ... آيات ذيل است:

أَفَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لاَ يَخْلُقُ أَفَلاَ تَذَكَّرُونَ (النحل، 17)

يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَاباً وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئاً لاَ يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ (الحج، 73)

هذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِى مَا ذَا خَلَقَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِى ضَلاَلٍ مُبِينٍ (لقمان، 11)

7. نظير آيه 41 فاطر: إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَنْ تَزُولاَ... آيه 2 رعد است: اللَّهُ الَّذِى رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا...

ص: 112

فَهَلْيَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ سپس براى تاكيد بيشتر مى افزايد: «هرگز براى سنت الهى تغيير وتبديلى نمى يابى وهرگز براى سنت الهى دگرگونى نخواهى يافت» فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا.

د. آيه بعد اين گروه مشرك ومجرم را به پى گيرى آثار گذشتگان وسرنوشتى كه به آن گرفتار شدند دعوت مى كند، تا آنچه را از تاريخ درباره آنها شنيده اند با چشم در سرزمينهاى متعلق به آنها ودر لابلاى آثارشان ببينند، تا بيان به عيان تبديل گردد. مى فرمايد: «آيا سير در زمين نكردند تا بنگرند عاقبت كار كسانى كه پيش از آنها بودند چه شد»؟! أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِى الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ. اگر اينها چنين تصور مى كنند كه از آنان نيرومندترند سخت در اشتباهند، چرا كه «آنها از اينها قويتر وپر قدرت تر بودند» وَكانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً.

به علاوه انسانها هر قدر نيرومند وقوى باشند قدرت آنها در برابر قدرت خداوند صفر است، چرا كه «نه چيزى در آسمان، نه در زمين، از حوزه قدرت او فرار نخواهد كرد واو را عاجز وناتوان نخواهد ساخت» وَما كانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَىْءٍ فِى السَّماواتِ وَلا فِى الْأَرْض.(1)

2. مشركان، خدا را قبول داشتند واو را مقدّس مى شمردند وبه او سوگند ياد مى كردند؛ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ.(1)

3. به هر سوگندى نمى توان اعتماد كرد؛ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ... فَلَمَّا جاءَهُمْ.

4. نظير آيه 43 فاطر:... وَلاَ يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ... آيه 23 يونس است:

... يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ...

5. سير وسفر بايد جهت دار باشد؛ اولم يَسِيرُوا... فَيَنْظُرُوا.

6. به جلوه هاى كاذب مستكبران توجّه نكنيد، عاقبت آنان را ببينيد؛ عاقِبَةُ الَّذِين... كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً.(2)

7. هيچ چيز بر اراده وقدرت خداوند غالب نيست؛ وَما كانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ.(3)

8. خداوند هم مستكبران را مى شناسد وهم توان برخورد با آنان را دارد؛ عَلِيماً قَدِيراً.(4)

9. نظير آيه 43 فاطر:... وَلاَ يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ... آيه 23 يونس است:

... يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ...

ص: 116

5 - خداوند در جنگ ميان حق وباطل با اعجاز حق را پيروز نمى كند والاّ مؤمنان واقعى شناخته نمى شدند؛ و لو يشاء اللّه لانتصر منهم ولكن ليبلوا بعضكم ببعضٍ. (محمد، 4) البته در برخى از موارد بعد از آنكه مسلمانان تلاش وكوشش كردند، امداد غيبى شامل آنان مى شود، مانند پيروزى در جنگ بدر.

6 - خداوند اگر رزق برخى از بندگان را زياد قرار مى داد ظلم مى كردند؛ و لو بسط اللّه الرّزق لعباده لبغوا فى الأرض. (شورى، 27)

ص: 119

ص: 120

و. مراد از زدن غل بر گردن آنان، يا كيفر آخرت آن هاست؛ اذ الاغلال فى اعناقهم (غافر، 71) يا مراد وجود عقايد خرافى است كه همچون غل هاى سنگين بر گردنشان است؛ يضع عنهم اصرهم والاغلال الّتى كانت عليهم (اعراف، 157) كه از وظايف انبيا برداشتن خرافاتى است كه همچون غلهاى سنگين آنان را به بند كشيده است.

ز. «اذقان» جمع «ذقن» به معناى چانه و «مقمحون» از «قمح البعير» به معناى سر بالا كردن شتر است؛ يعنى همان گونه كه به شتر آب عرضه مى شود ولى او سر خود را بالا مى برد، به اين مردم نااهل نيز حقّ ارائه مى شود، اما آنان سر خود را بالا گرفتند ودر برابر حق سر تعظيم فرود نمى آورند.(1)

ح. آيه شريفه 9 متمّم تعليل سابق است وجمله «جعلنا» در اين آيه عطف بر «جعلنا» در آيه قبلى است، واز تفسير فخر رازى حكايت شده است كه در معناى تشبيهى كه در اين دو آيه آمده، گفته است: مانعى كه نمى گذارد آدمى در آيات خدا نظر كند، دو قسم است. يكى از نظر در آيات أنفس جلوگيرى مى كند وديگرى از نظر در آيات آفاق. موانع قسم اول را تشبيه كرده به غل وزنجيرى كه صاحبش را مقمح مى كند ونمى گذارد چشم بر بدن خود بيفكند وقسم دوم را به سدّى تشبيه كرده كه اطراف آدمى كشيده شده باشد ونگذارد انسان آنان را ببيند وآياتى كه در آفاق است برايش ظاهر گردد وكسى كه مبتلا به اين دو مانع شود، به كلّى از نظر كردن محروم مى ماند.(2)

ط. جمله من بين أيديهم سدّا ومن خلفهم سدّا كنايه از همه جهات است.(3)

ى. مراد از «انذار»، انذار مفيد ومؤثر است ومراد از «ذكر»، قرآن كريم است ومراد از «اتباع ذكر»، تصديق قرآن است واين كه وقتى آيات قرآن تلاوت مى شود به سوى شنيدن آن متمايل شوند.(4)

ك. در آيه شريفه خشيّت متعلّق بر اسم «رحمان» شده است كه خود دلالت بر صفت رحمت خدا مى كند واميد اميدواران را تحريك وجلب مى نمايد (با اين كه مقام خشيت

ص: 123

اقتضا داشت يكى از صفات قهريه خدا را به كار ببرد) واين به خاطر آن بود كه اشاره كند به اين كه خشيت مؤمنين ترسى آميخته با رجا است واين همان حالتى است كه عبد را در مقام عبوديت نگه مى دارد ودر نتيجه نه از عذاب معبودش ايمن مى شود ونه نااميد.(1)

ل. تعبير «بالغيب» اشاره به شناخت خداوند از طريق استدلال وبرهان است، زيرا ذات پاك او از حواس انسان پنهان مى باشد، تنها با چشم دل واز لا به لاى آثارش مى توان جمال وجلال او را مشاهده كرد. اين احتمال نيز وجود دارد كه «غيب» در اين جا به معناى پنهان از چشم مردم است؛ يعنى مقام خشيت وترس او جنبه ريايى ودر حضور مردم نداشته باشد، بلكه در نهان نيز داراى خشيت باشد.(2)

م. جمله (فبشّره) در حقيقت تكميل انذار است؛ زيرا پيامبر (صلی الله علیه و آله) در آغاز انذار مى كند وهنگامى كه پيروى از فرمان خدا وترس آميخته با عظمت نسبت به او پيدا شد واثراتش در قول وفعل انسان ظاهر گشت، بشارت مى دهد.(3)

ن. مراد از ما قدّموا اعمالى است كه قبل از مرگ انجام دادند واز پيش براى روز جزاى خود فرستادند ومراد از «آثارهم» اعمالى است كه براى بعد از مردن خود به جاى گذاشتند كه يا سنّت خيرى است كه مردم بعد از او به آن سنّت عمل مى كنند ويا مثلاً علمى است كه از خود به جاى گذاشته ومردم از آن بهره مند مى شوند ويا سنّت بشرى است كه باب كرده ومردم بعد از او هم به آن سنّت عمل مى كنند ويا محلّى براى فسق ونافرمانى خدا بنا نهاده است. همه اين ها آثار آدمى است كه خدا به حسابش مى آورد.(4)

س. منظور از «امام مبين»، لوح محفوظ است ومشتمل است بر تمامى جزئياتى كه خداى سبحان قضايش را در خلق رانده است ودر نتيجه آمار همه چيز در آن است واين كتاب در كلام خداى تعالى با اسامى مختلفى نام برده شده است: لوح محفوظ، ام الكتاب، كتاب مبين، امام مبين. كه در هر يك از اين اسماء چهارگانه عنايتى مخصوص هست.(5)

ص: 124

8. در قرآن كريم سه كتاب معرفى شده است:

الف) قرآن كريم از وجود كتابى خبر مى دهد كه تمامى موجودات وآثار آنها در آن نوشته شده كه اين همان لوح محفوظ است ومى فرمايد: و لا رطب ولا يابس الاّ فى كتاب مبين. (انعام، 59)

ب) قرآن كريم از كتابى ديگر خبر مى دهد كه خاص امت هاست واعمال آن امت در آن ضبط مى شود ومى فرمايد: كلّ أمّة تدعى الى كتابها. (جاثيه، 28)

ج) قرآن كريم از كتاب ديگرى نيز خبر مى دهد كه خاص فرد فرد بشر است واعمال آنان را احصاء مى كند ومى فرمايد: و كلّ انسان ألزمناه طائره فى عنقه ونخرج له يوم القيامة كتابا يلقاه منشورا.(1)

9. همه آثار بر جا مانده از انسانها پس از مرگ (چون بناها، اختراعات وسنتها و...) نوشته وثبت خواهد شد: و نكتب... ءاثارهم.(2)

ص: 126

فايده اى براى من ندارد ومرا (از مجازات او) نجات نخواهند داد؟! * اگر چنين كنم، من در گمراهى آشكارى خواهم بود. * (به همين دليل) من به پروردگارتان ايمان آوردم؛ پس به سخنان من گوش فرا دهيد.» * (سرانجام او را شهيد كردند و) به او گفته شد: «وارد بهشت شو.» گفت: «اى كاش قوم من مى دانستند، * كه پروردگارم مرا آمرزيده واز گرامى داشتگان قرار داده است!»

واقعيت را به همه برساند واين جز به كمك دلايل متقن ومعجزات گويا ممكن نيست.(1)

و. در آيه 13 به جاى مدينه، «قريه» آورده بود ولى در آيه 20 به مدينه تعبيركرد تا بفهماند قريه نامبرده بزرگ بوده است.(2)

ز. مراد از «جنّت» بهشت برزخ است نه بهشت آخرت وآيه شريفه 26 از ادلّه وجود برزخ است.(3)

ح. اگر از خداى تعالى به «رحمان» تعبير آورد براى اين بود كه به سعه رحمت خدا وبسيارى آن اشاره نمود ونيز بفهماند كه تمامى نعمت ها از ناحيه او وتدبير خير وشرّ همه به دست اوست.(4)

ط. كلمه «مكرمين» على الاطلاق در باره دو طايفه از خلايق به كار مى رود؛ يكى در باره ملائكه كه فرمود: بل عباد مكرمون وديگرى در باره افرادى از مؤمنين كه ايمانشان كامل است، چه از مخلِصين باشند: اولئك فى جناتٍ مكرمون (معارج، 35) وچه از مخلَصين: الاّ عباد الله المخلَصين... وهم مكرمون.(5)

موهوم است ومردم خرافه پرست آن را مبدأ بدبختى انسان ومحروميتش از هر چيز مى دانند.(1)

4. نقل داستان حبيب نجار، مى تواند هشدارى به همه مؤمنان باشد كه مانند او به دفاع از دين ودينداران بپردازند.(2)

5. مؤمن انطاكيه (حبيب نجار)، پس از اظهار ايمان به خداى يكتا ودفاع از پيامبران، به دست كافران به شهادت رسيد. قيل ادخل الجنّة.

6. ناتوانى معبودها از شفاعت كردن به پيشگاه خداوند ونجات دادن پرستندگان خويش به هنگام گرفتارى، دليل ناشايستگى آن ها براى پرستش است.(3)

7. خداوند متعال نخست انسان را از گناه شست وشو مى دهد وبعد او را در جوار رحمتش جاى مى دهد: بما غفرلى ربّى وجعلنى من المكرمين.(4)

8. انبيا به سراغ مردم مى رفتند ومنتظر نبودند تا مردم به سراغ آنان بيايند.

9. گاهى بايد دعوت به حقّ وامر به معروف به صورت گروهى باشد: ارسلنا... اثنين فعزّزنا بثالث.

10. وظيفه انبيا، روشنگرى وتبليغ آگاهى بخش است وضامن نتيجه نيستند؛ و ما علينا الاّ البلاغ.

11. فال بد يكى از خرافاتى است كه در قديم بوده وامروزه نيز در شرق وغرب هست وهر منطقه وقومى به چيزى فال بد مى زنند. اسلام آن را شرك دانسته وبا جمله الطيرة شرك(5) بر آن خط بطلان كشيده وكفّاره آن را توكل بر خداوند دانسته است. كفارة الطيرة التوكل.

12. گاهى يك تنه بايد حركت كرد وسخن گفت: جاء من أقصا المدينة رجل. حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد: در راه حقّ از اندك بودن پيروان نهراسيد.

13. اخلاص در تبليغ، شرط جذب مردم است: اتّبعوا من لا يسئلكم أجرا مناديان حقّ

ص: 130

نبايد از مردم مزدى بخواهند.

14. مقايسه، از بهترين راه هاى آموزش است. خدا مرا آفريده، ولى بتها برايم ذرّه اى فايده ندارد: فطرنى، لا تغن عنّى شفاعتهم.

15. مردان خدا حتّى بعد از مرگ وشهادت نيز در فكر زنده ها هستند. يا ليت قومى(1)

16. مؤمنان هر چند از ايمان بالايى برخوردار باشند، باز به غفران وبخشش خدا نياز دارند. بما غفر لى ربى(2)

17. اگر انسان اهل تقوا وپرهيزكارى بود در دنيا وبرزخ وقيامت از كرامت برخوردار است؛

الف) دنيا: ان أكرمكم عند الله أتقاكم. (حجرات، 13)

ب) برزخ: يا ليت قومى يعلمون * بما غفرلى ربّى وجعلنى من المكرمين.

ج) قيامت؛ قرآن كريم وقتى اوصاف نمازگزاران واقعى را بيان مى كند در پايان مى فرمايد: اولئك فى جنات مكرمون. (معارج، 35)

ص: 131

را طى كرد) سرانجام به صورت «شاخه كهنه قوسى شكل وزردرنگ خرما» در مى آيد. * نه خورشيد را سزاستكه به ماه رسد، ونه شب بر روز پيشى مى گيرد؛ وهر كدام در مسير خود شناورند.

ط. مراد از «منازل» همان منزلگاه هاى 28 گانه اى است كه ماه قبل از محاق وتاريكى مطلق طى مى كند؛ زيرا هنگامى كه ماه سى روز تمام باشد تا شب بيست وهشتم در آسمان قابل رؤيت است، ولى در شب بيست وهشتم به صورت هلال بسيار باريك، زردرنگ وكم نور درمى آيد ودر دو شب باقيمانده قابل ديدن نيست كه آنرا محاق گويند.(1)

ى. منظور از «ينبغى» (سزاوار بودن) اين است كه بفهماند تدبير الهى چيزى نيست كه روزى جارى شود وروزى از روزها متوقف گردد، بلكه تدبيرى دائمى وخلل ناپذير است ومدت معيّنى ندارد.(2)

ك. آخرين وجديدترين تفسير براى آيه و الشمس تجرى لمستقر لها همان است كه اخيرا دانشمندان كشف كرده اند وآن حركت خورشيد با مجموعه منظومه شمسى در وسط كهكشان ما به سوى يك سمت معيّن وستاره دور دستى كه آن را ستاره «وگا» ناميده اند، مى باشد.(3)

ليكن اين حسرت در آيات ديگر بيان شده كه براى همه انسان ها نيست، بلكه تنها براى كفار واستهزاكنندگان وحى ورسالت است: و انّه لحسرة على الكافرين (حاقه، 50) و يا حسرة على العباد ما يأتيهم من رسول الاّ كانوا به يستهزؤن و كذلك يريهم الله اعمالهم حسرات عليهم (بقره، 167)، البته در برخى از روايات وارد شده كه مؤمنانى كه در اعمال خوب كوتاهى كرده اند نيز حسرت مى خورند.

5. تمامى انبيا مورد استهزا قرار گرفتند؛ من رسولٍ، (پس مبلغان دينى در انتظار زخم زبان ديگران باشند.)(1)

6. تعبير به «عباد» اشاره به اين است كه تعجب از اين است كه بندگان خدا كه غرق نعمت هاى او هستند دست به چنين جناياتى زدند.(2)

7. بعد از قهر الهى راهى براى برگشت وجبران نيست، فرصتها را از دست ندهيم؛ انّهم اليهم لا يرجعون.(3)

8. پديده حيات واحياى زمينِ مرده، آيه ونشانه اى بزرگ از خداوند است: و ءاية لهم الارض الميتة أحيينها... حبّا. «حَبّ» به معناى انواع دانه ها (چون گندم، جو، برنج و...) است. گفتنى است كه نكره آمدن «آية» براى تفخيم مى باشد.(4)

9. جمله فمنه يأكلون از يك سو اشاره به اين است كه انسان از بخشى از دانه هاى گياهى تغذيه مى كند وبعضى ديگر قابل تغذيه براى انسان نيست، ولى فوايد ديگرى مانند تغذيه حيوانات، ساختن مواد رنگى وغيره دارد. از سوى ديگر با مقدم داشتن «منه» كه معمولاً براى حصر مى آيد اين نكته را بيان مى كند كه بيشترين تغذيه انسان از مواد گياهى است آن چنان كه گويى تمام غذاى انسان را تشكيل مى دهد.(5)

10. هدف وفلسفه آفرينش نخلستانها از سوى خداوند، تغذيه وبهره مندى انسانها از ميوه ها ومحصولات آنهاست.(6)

ص: 135

11. سرزنش خداوند از ناسپاسانِ نعمت هايش در روى زمين: و ءاية لهم الارض الميتة أحيينها... أفلا يشكرون. استفهام در جمله أفلا يشكرون انكارى است واين جمله در صدد تقبيح وتوبيخ است.(1)

12. آيه 36 ضمنا اشاره مى كند به اين كه مسأله تزويج دو چيز باهم وپديد آوردن چيز سوم، اختصاص به انسان وحيوان ونبات ندارد، بلكه تمامى موجودات را از اين راه پديد مى آورد. به طور كلى عالم از دو موجود فاعل ومنفعل درست شده است.(2)

13. شب، آن گاه كه روشنايى روز از آن رفته باشد، از آيات بزرگ خداوند واز نشانه هاى قدرت اوست: و ءاية لهم الّيل نسلخ منه النهار. «سلخ» (مصدر «نسلخ») در اصل به معناى ازاله پوست حيوان است ودر آيه شريفه، كنايه از اخراج وازاله روشنايى روز از شب است. گفتنى است نكره بودن «ءاية» بر تعظيم دلالت دارد.(3)

14. تعبير و لا الّليل سابق النّهار نشان مى دهد كه روز قبل از شب آفريده شده است وشب به دنبال روز است وروايات متعدد نيز به اين امر تصريح كرده اند.(4)

در حديثى حضرت رضا (علیه السلام) مى فرمايد:

«ان النهار خلق قبل اليل» ودر حديثى ديگر امام صادق (علیه السلام) مى فرمايند:

«خلق النهار قبل اليل والشمس قبل القمر والارض قبل السماء» ى عنى روز قبل از شب آفريده شده وخورشيد قبل از ماه وزمين قبل از آسمان آفريده شده است.(5)

15. اگر در جمله «يسبحون»، ضمير جمعى آورده كه خاصّ عقلا است، براى اين بود كه اشاره كند به اين كه هر يك از اجرام فلكى در برابر مشيّت خدا رام است وعينا امر او را اطاعت مى كند، مانند عقلا، همچنان كه اين تعبير در جاى ديگر نيز آمده وفرمود: ثم استوى الى السماء وهى دخان فقال لها وللارض ائتيا طوعا وكرها.(6)

16. از آيات شريفه 40 و 38 مجموعا استفاده مى شود كه خورشيد دو حركت دارد: يكى حركت دورانى وديگرى حركت جريانى. آن جا كه مى فرمايد: و الشمس تجرى اشاره به

ص: 136

حركت جريانى خورشيد دارد وآن جا كه مى فرمايد: كلّ فى فلك يسبحون اشاره به حركت دورانى خورشيد دارد. اين دو حركت خورشيد با يافته هاى علم روز نيز تطابق دارد.(1)

17. «شمس» نمى تواند در سرعت سير از «قمر» جلوتر بزند وآن را تدارك نمايد؛ زيرا شمس از جهت سير از قمر كندتر حركت مى كند چرا كه «شمس» در طول يك سال منازل مقدّرش را طى مى كند در حالى كه «قمر» در طول يك ماه آن منازل را طى مى كند.(2)

18. خورشيد وماه، در مدارى به سرعت وشتابان در حركت اند. «سبح» (مصدر «يسبحون») به معناى حركت سريع در آب وهواست(3) ومقصود از «فلك» مدار حركت ماه وخورشيد وستارگان است.(4)

19. از اين آيات برهان نظم استفاده مى شود كه يكى از برهان هاى اثبات وجود خداوند است.(5)

ص: 137

(بار ديگر) در «صور» دميده مى شود، ناگهان آن ها از قبرها، شتابان به سوى (دادگاه) پروردگارشان مى روند. * مى گويند: «اى واى بر ما! چه كسى ما را از خوابگاهمان برانگيخت ؟ (آرى) اين همان است كه خداوند رحمان وعده داده، وفرستادگان (او) راست گفتند.» * صيحه واحدى بيش نيست، (فريادهاى عظيم برمى خيزد) ناگهان همگى نزد ما احضار مى شوند. * (و به آن ها گفته مى شود:) امروز به هيچ كس ذره اى ستم نمى شود، وجز آنچه را عمل مى كرديد جزا داده نمى شويد.

دو به يكى است، يا مراد شرك وگناهان در دنيا وعذاب در آخرت است واين وجه از وجوه ديگر بهتر است.(1)

و. مراد از آوردن آيات، نشان دادن آيات به وسيله مشاهده ويا به وسيله تلاوت وتذكر است، همچنين مراد از آن اعمّ از آيات آفاقى وانفسى است.(2)

ز. جمله و اذا قيل لهم أنفقوا ممّا رزقكم الله، متضمن دعوت كفّار به انفاق به فقرا ومساكين است واگر از اموال آنان تعبير كرد به آنچه كه خدا روزيشان كرده؛ ممّا رزقكم الله براى اين بود كه اشاره كند به اين كه مالك حقيقى اموال آنان خداست كه با آن اموال روزيشان داده وايشان را مسلّط بر آن اموال كرده است.(3)

ح. اين كه كفّار گفتند: آيا طعام دهيم به كسى كه اگر خدا مى خواست خودش به او طعام مى داد؛ أنطعم من لو يشاء الله أطعمه، مغالطه اى است كه كفار بين اراده تشريعى خدا واراده تكوينى اش كرده اند. چون اساس اراده تشريعى خدا امتحان وهدايت بندگان است به آنچه كه هم در دنيا وهم در آخرت صلاح حالشان در آن است ومعلوم است كه چنين اراده اى ممكن است از مرادش تخلّف كند، ولى اراده تكوينى از مرادش تخلف نمى كند ومعلوم است كه مشيت واراده خدا كه به اطعام فقرا وانفاق بر آنان تعلق گرفته، مشيت واراده تشريعى است نه تكوينى. پس، تخلف اين اراده در مورد فقراء تنها كشف مى كند از اين كه كفار توانگر از آنچه كه بدان مأمور شدند تمرد وعصيان ورزيدند.(4)

ط. مراد از «صيحة» به شهادت سياق، همان نفخه صور اولى است كه وقتى دميده مى شود همه مى ميرند واگر صيحه را «واحدة» خوانده براى اشاره به اين نكته بوده كه امر كفار براى خداى تعالى بسيار آسان است وبراى او بيش از يك صيحه كارى ندارد.(5)

ى. منظور از نفخه صور، نفخه دومى است كه به وسيله آن همه مردگان زنده مى شوند وقيامت برپا مى گردد.(6)

ص: 140

ك. اين كه كفار از در تعجب گفتند: واى بر ما چه كسى ما را از خوابگاهمان به پا داشت؛ قالوا يا ويلنا من بعثنا من مرقدنا، اساسش همان انكار معاد است كه در دنيا منكر آن مى شدند ودر دل از روز جزا غفلت داشتند.(1)

ل. تعبير به «لدينا» (نزد ما) بدين جهت بوده كه روز قيامت روز حضور نزد خداست، براى فصل قضا ورسيدگى به حساب اعمال وحقوقى كه از يكديگر ضايع كرده اند.(2)

6. اگر حمل كشتى را به ذريه بشر نسبت داد نه خود بشر وفرمود: حملنا ذريّتهم ونفرمود «حملناهم»، به اين منظور بود كه به اين وسيله عِرق محبّت ومهر وشفقت شنونده را تحريك كند.(1)

7. تعبير به اسم ظاهر الذين كفروا به جاى ضمير «قالوا» براى اين بود كه به آن علّتى كه كفّار را وادار كرده اين حرف را بزنند اشاره كرده باشد؛ يعنى كفر آنان علّت شد كه به مثل اين عذرها، اعتذار جويند. چون فطرت هر انسانى حكم مى كند كه بايد نسبت به خلق خدا شفقت ورزيد وآنچه كه در اجتماع فاسد گشته اصلاح كرد وبه همين جهت بود كه از مؤمنين نيز با اسم ظاهر الذين ءامنوا تعبير آورد وبه ضمير اكتفا نكرد. براى اين كه بفهماند آن علّتى كه مؤمنان را وادار كرد به اين كه به كافر بگويند أنفقوا مما رزقكم الله، ايمانشان به خداوند متعال بود.(2)

8. زندگى نسل انسانها در دنيا، با يك صيحه وفرياد سهمگين به پايان خواهد رسيد. «صيحة» به معناى صداى بلند وسهمگين است.(3)

9. با فرا رسيدن زمان برپايى قيامت بر اثر صيحه وفرياد مرگ بار، انسانها از هر گونه توصيه واندك سفارشى، ناتوان خواهند شد: صيحة واحدة تأخذهم... فلا يستطيعون توصية نكره آمدن «توصية» مى تواند براى تقليل باشد.

10. دليل اين كه كفار نمى توانند توصيه كنند اين است كه همگى فورا مى ميرند ودر نتيجه ديگر نمى توانند سفارشى بكنند؛ زيرا مرگشان عمومى است وديگر كسى نمى ماند تا رفتگان به ماندگان سفارشى كنند.(4)

11. تعبير به «مرقد» كه به معناى خوابگاه وخواب است بيانگر اين واقعيت است كه آنها در عالم برزخ در حالتى شبيه به حالت خواب فرو مى روند. بعضى نيز احتمال داده اند كه هول ووحشت قيامت به اندازه اى است كه عذاب برزخى در مقابل آن همانند خواب آرامى بيش نيست.(5)

ص: 142

12. تعبير «ربّهم» گويا اشاره به اين است كه ربوبيّت ومالكيت وتربيت خداوند ايجاب مى كند كه حساب وكتاب ومعادى در كار باشد.(1)

13. اگر كفّار در قيامت مى گويند ما وعد الرحمن، براى اين است كه به نوعى از خدا بخواهند بر آنان رحم كند. چون همين ها بودند كه در دنيا مى گفتند: و ما الرحمن؟(2)

14. انحصارى كه در اين آيه شريفه در مورد جزاى اعمال است ناظر به جزاى اعمال وپاداش وكيفر آن است، اما آن آياتى كه دلالت دارد بر اجر چند برابر، مانند آيه لهم ما يشاءون فيها ولدينا مزيد (ق، 35) مسأله اى ماوراى جزا واجر است. آيه و لا تجزون الاّ ما كنتم تعملون نمى خواهد بگويد كه خداوند متعال به اهل سعادت بيش از اعمالشان چيزى نمى دهد، بلكه مى خواهد بگويد اجر همان عمل است وبس، اما اين كه ممكن است خداوند به فضل خود مثوباتى به اشخاص بدهد از محل بحث بيرون است.(3)

15. سؤال: چرا خداوند خود فقرا را رزق نمى دهد وبه مردم دستور انفاق مى دهد؟!

پاسخ: رشد انسان، در سايه گذشت وايثار وسخاوت ونوع دوستى ودلسوزى وصرفه جويى والفت وتعاون ومحبت وتفقّد است. اگر همه مردم از امكانات يكسان برخوردار باشند، نه زمينه اى براى بروز اين كمالات باقى مى ماند ونه بسترى براى صبر وزهد وقناعت محرومان.(4)

16. كار انسان به جايى مى رسد كه كفر وبخل را راه راست وايمان وانفاق را انحراف مى شمرد: ان انتم الا فى ضلال مبين.(5)

17. معاد جسمانى است وبدنها از همين قبرها خارج مى شوند: من الاجداث... ينسلون... بعثنا من مرقدنا.

18. نظير آيه 53 يس آيات ذيل است:

وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَإِذَا هُمْ مِنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ

ص: 143

خُشَّعا أَبْصَارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ كَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِرٌ. مُهْطِعِينَ إِلَى الدَّاعِ يَقُولُ الْكَافِرُونَ هذَا يَوْمٌ عَسِرٌ (القمر، 8)

يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِرَاعا كَأَنَّهُمْ إِلَى نُصُبٍ يُوفِضُونَ (المعارج، 43)

19. برپايى قيامت وحسابرسى، لازمه رحمان بودن خداست: هذا ما وعد الرّحمن.

20. احضار در قيامت

در قيامت هم انسان ها احضار مى شوند هم اعمال آن ها:

الف) احضار انسان ها؛ ان كانت الا صيحة واحدة فاذا هم جميع لدينا محضرون (يس، 53) و اينما تكونوا يأت بكم الله جميعا. (بقره، 148)

ب) احضار اعمال؛ يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضرا. (آل عمران، 30)

ص: 144

در آفرينش واژگونه اش مى كنيم (و به ناتوانى كودكى باز مى گردانيم)؛ آيا انديشه نمى كنند؟! * ما هرگز شعر به او [= پيامبر] نياموختيم، وشايسته او نيست (شاعر باشد)؛ اين (كتاب آسمانى) فقط ذكر وقرآن مبين است. * تا افرادى را كه زنده اند بيم دهد (و بر كافران اتمام حجت شود) و فرمان عذاب بر آنان مسلّم گردد.

و. مراد از مسخ كفّار بر مكانتى كه دارند، اين است كه ما چنين قدرتى داريم كه كفار را در همان جايى كه فعلاً نشسته اند، بدون اين كه از جايشان تكان دهيم وخود را به زحمت اندازيم، به صرف مشيت خود مسخشان كنيم پس، كلمه على مكانتهم كنايه از اين است كه اين كار براى خداى متعال آسان است وهيچ سختى ندارد.(1)

ز. جمله و ما ينبغى له در مقام منّت نهادن بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است ومى خواهد بفرمايد خداى سبحان رسول اسلام را از گفتن شعر منزه داشته است.(2)

ح. مراد از ذكر بودن قرآن كريم اين است كه اين كتاب شريف متضمن ذكر حلال وحرام واخبار امتهاى گذشته وامثال آن هاست ومراد از قرآن بودن كتاب الهى اين است كه اين كتاب شريف بعضش با بعض ديگر جمع شده است وخداوند متعال آن ها را با يكديگر جمع كرده است.(3)

ط. مراد از «حىّ»، انسان مؤمن است؛ زيرا كافر مانند ميّت بلكه كمتر از ميّت است چرا كه ميت گرچه نفعى ندارد، ضررى هم ندارد ولى كافر از دينش نفعى كه نمى برد، ضرر نيز مى كند وممكن است مراد از «حيّا» انسان عاقل باشد واين وجه از اميرمؤمنان على (علیه السلام) نيز روايت شده است.(4)

ى. منظور از قول، وعيد وعذاب است.(5)

2. در بهشت بهترين تغذيه است: لهم فيها فاكهة (فاكهة به صورت نكره آمده تا علامت آن باشد كه با ميوه هاى آن چنانى پذيرايى مى شوند).(1)

3. سلام وتحيت خداوند به بهشتيان، برخاسته از ربوبيت ومهربانى او به خلق است: سلام قولاً من ربّ رحيم. اين معنا از بيان دو صفتِ «ربّ» و «رحيم» براى خداوند (در اين آيه شريفه) به دست مى آيد.(2)

4. در بهشت سه نوع سلام است:

الف) سلام فرشتگان به اهل بهشت: سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار. (رعد، 24)

ب) سلام بهشتيان به يكديگر: لا يسمعون فيها لغوا ولا تأثيما * الاّ قيلاً سلاما سلاما. (واقعه، 26)

ج) سلام خداوند به بهشتيان: سلام قولاً من رب رحيم.

5. سلام خداوند بر دو گونه است:

الف) سلام به واسطه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در دنيا: و اذا جاءك الّذين يؤمنون باياتنا فقل سلام عليكم. (انعام، 54)

ب) سلام بى واسطه از خداوند در بهشت: سلام قولاً من ربّ رحيم.

6. از تعبير ان اعبدونى هذا صراط مستقيم استفاده مى شود كه اين جهان سراى اقامت نيست؛ زيرا راه را به كسى ارائه مى دهند كه از گذرگاهى عبور مى كند ومقصدى در پيش دارد.(3)

7. تقسيم عبادت

عبادت بر دو قسم است: عبادت خداوند وعبادت غير خداوند. عبادت غير خداوند در شكل هاى مختلفى صورت مى پذيرد كه تمام انواع آن از نظر قرآن كريم مردود است:

الف) عبادت هواى نفس؛ أفرأيت من اتّخذ إلهه هواه. (جاثيه، 23)

ب) طاغوت؛ و الّذين اجتنبوا الطّاغوت أن يعبدوها وأنابوا الى الله لهم البشرى. (زمر، 17)

ص: 148

ج) بت؛ قال أفتعبدون من دون الله ما لا ينفعكم شيئا ولا يضرّكم. (انبياء، 66)

د) شيطان؛ ألم أعهد إليكم يا بنى ءادم أن لا تعبدوا الشّيطان إنّه لكم عدوّ مبين. (يس، 60)

8. راه مستقيم كه هر شبانه روز در نماز از خدا مى خواهيم، همان اطاعت از او وعبادت اوست: اعبدونى هذا صراط مستقيم.

9. فرمان تحقيرآميز خداوند در قيامت به مجرمان وكافران براى رفتن به دوزخ: هذه جهنم... اصلوها اليوم. امر «اصلوها» براى تحقير واهانت است.(1)

10. كفر مستمر، سبب دوزخى شدن است: اصلوها اليوم بما كنتم تكفرون. «باء» در «بما» براى سببيت وفعل مضارع «تكفرون» - به ويژه با آمدن فعل «كنتم» - بيانگر استمرار است.(2)

11. هر يك از دست وپاهاى كفار شهادت مى دهد به آن كارهايى كه به وسيله آن عضو انجام داده اند. بنا بر اين، هر عضوى به عمل مخصوص خود شهادت مى دهد ونام دست وپا در آيه شريفه از باب ذكر نمونه است، از اين رو مى بينيم كه در جاى ديگر قرآن نام گوش وچشم وقلب را برده است: انّ السمع والبصر والفؤاد كل أولئك كان عنه مسئولاً.(3)

12. قرآن كريم مى فرمايد: يوم تشهد عليهم ألسنتهم (نور، 24)، ولى در آيات مورد بحث اين سوره مى فرمايد: أليوم نختم على أفواههم. ممكن است اين تعبير به دليل آن باشد كه نخست بر زبان آدمى مُهر نهاده مى شود واعضاى او به سخن در مى آيند، هنگامى كه او شهادت اعضا را مى بيند زبانش باز مى شود وچون جاى انكار نيست زبان نيز اعتراف مى كند.(4)

13. اعضاى بدن انسان، داراى نوعى درك وشعور است.(5)

14. فكر نكنيد آن چه داريد بايد داشته باشيد يا جاودانه خواهيد داشت، از قهر وغضب الهى وتغيير نعمت ها غافل نباشيد: لو نشاء لطمسنا.(6)

15. انسان، در جلوگيرى از تحليل وسستى قواى خويش به هنگام پيرى، ناتوان است:

ص: 149

و من نعمّره ننكّسه فى الخلق.(1)

16. پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نه شاعر بود ونه قرآنش شعر بود، ليكن رسول خدا شعر را مى شنيد وگوش مى داد وبر شعر خوب تحريض وتشويق مى كرد. همان گونه كه به حسان ابن ثابت فرمود:

لا تزال يا حسان مؤيدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانك.(2)

17. ندانستن شعر به ارشاد مبلّغ ضررى نمى زند: و ما علّمناه الشعر.(3)

18. حيات چند نوع است:

الف) حيات نباتى: يحيى الارض بعد موتها (روم، 19)؛ خداوند زمين را (با روياندن گياهان) زنده مى كند.

ب) حيات حيوانى: كنتم أمواتا فأحياكم (بقره، 28)؛ شما مرده بوديد پس او شما را زنده كرد.

ج) حيات اجتماعى: و لكم فى القصاص حياة (بقره، 179)؛ حيات (سياسى واجتماعى شما كه در سايه امنيّت به دست مى آيد) در قصاص وانتقام به حقّ است.

د) حيات قلبى وروحى: دعاكم لما يحييكم و لينذر من كان حيّا؛ قرآن افرادى را كه داراى دلهاى زنده وروح هاى پاك وآماده اند هشدار مى دهد.(4)

ص: 150

مى گويد: «موجود باش!»، آن نيز بى درنگ موجود مى شود. * پس منزه است خداوندى كه مالكيت وحاكميت همه چيز در دست اوست؛ وشما را به سوى او باز مى گردانند.

ز. مراد از «ءالهة» همان اصنام يا شياطين يا فرعون هاى بشرى است، نه آن آلهه اى كه از جنس ملائكه مقرّبين ويا اولياى از انسانها براى خود اتخاذ كرده بودند؛ زيرا ملائكه واوليا با ذيل آيه بعد كه مى فرمايد: و هم لهم جندٌ محضرون نمى سازد. چون ملائكه مقرب خدا واولياى الهى، در اين جريان گناهى ندارند تا براى كيفر حاضر شوند.(1)

ح. اين كه فرمود: و اتّخذوا من دون الله ءالهة لعلّهم ينصرون از اين باب است كه خدايانى كه مشركين مى گرفتند همه به اين اميد بود كه آن خدايان ايشان را يارى كنند؛ زيرا عامه مشركين اين اعتقاد غلط را داشتند كه تدبير امورشان به اين خدايان واگذار شده است وخير وشرّشان در دست خدايان قرار گرفته است وآن خدايان را عبادت مى كردند تا با عبادت خود از خويشتن راضيشان كنند ودر نتيجه بر ايشان خشم نگيرند.(2)

ط. و هم لهم جند محضرون؛ ظاهر عبارت مى رساند كه ضمير اول به مشركين ودوم به ءالهه برمى گردد ومراد اين است كه مشركين لشگريان آلهه هستند چون از لوازم لشگرى بودن تبعيت وملازمت است ومشركين خود را تابع آلهه مى دانستند نه آلهه را تابع خود. بنا بر اين، نمى شود گفت آلهه براى مشركين جند ولشگر هستند.(3)

ى. مراد از اين كه فرمود «محضرون» (حاضر خواهند شد) اين است كه مشركين را در برابر آلهه حاضر خواهند كرد تا كيفر شرك خود را بچشند.(4)

ك. مراد از رؤيت (ديدن) علم قطعى است نه ديدن با چشم ونكره آوردن «نطفه» به منظور تحقير آن است.(5)

ل. جمله هو بكلّ خلق عليم اشاره است به اين كه خداى تعالى نه چيزى را فراموش مى كند ونه نسبت به چيزى جاهل است.(6)

م. مراد از «شجر» به طورى كه در بين مفسرين معروف است، چوب درختان مخصوص به نام «مَرْخ» و «عُفار» است. اين دو درخت با اين كه سبز وتر هستند هنگامى كه شاخه هايشان

ص: 153

به يكديگر ساييده مى شود، آتش مى گيرند.(1)

ن. مراد از خلق كردن مثل كفار (مثلهم) اعاده ايشان بعد از مردن براى جزا است.(2)

س. آيه 82 از آيات برجسته قرآن كريم است كه كلمه «ايجاد» را توصيف مى كند ومى فرمايد: خداى تعالى در ايجاد هر چيزى كه اراده ايجاد آن كند به غير از ذات متعالى خود به هيچ سببى ديگر نيازمند نيست نه در اين كه آن سبب مستقلاً آن چيزى را ايجاد كند ونه در اين كه خدا را در ايجاد آن كمك نمايد ويا مانعى را از سر راه خدا بردارد.(3)

ع. كلمه ايجاد يعنى كلمه «كن» عبارت است از همان وجود چيزى كه خدا ايجادش كرده است.(4)

ف. جمله «فيكون» بيانگر اطاعت آن شىء است كه مورد اراده خدا قرار گرفته است ومى خواهد بفرمايد همين كه هست شدن چيزى مورد اراده خدا تعلّق گرفت، بدون درنگ لباس هستى مى پوشد.(5)

ص. خداوند متعال آن شىء را با كلمه «كن» مورد خطاب قرار مى دهد ودر اين ميان لفظى كه خدا با آن تلفظ كند در كار نيست وگرنه تسلسل لازم مى آيد. براى اين كه خود تلفظ هم چيزى است كه بعد از اراده كردن، تلفظ ديگرى مى خواهد باز آن تلفظ هم چيزى از چيزهاست كه محتاج به اراده وتلفّظ ديگرى است ونيز در اين مخاطبى كه خطاب را بشنود واز در امتثال موجود شود در كار نيست؛ زيرا اگر مخاطب وجود داشته باشد ديگر احتياج به ايجاد ندارد. بنا بر اين، كلام در آيه مورد بحث، كلامى تمثيلى است.(6)

ق. اگر فرموده ملكوت هر چيزى به دست خداست، براى اين است كه دلالت كند بر اين كه خداى تعالى مسلّط بر هر چيز است وغير خدا كسى در اين تسلط بهره وسهمى ندارد.(7)

ص: 154

الشجر الاخضر نارا. «اخضر» (سبز) صفت براى درخت است وتوصيف درخت به سبز بودن در آيه شريفه - برابر نظر بيشتر مفسران - كنايه از مرطوب بودن آن است؛ زيرا آيه شريفه در مقام بيان قدرت خدا است وپديد آوردن آتش از درخت مرطوب بيش از درخت خشك، بيانگر قدرت خداست؛ چرا كه آب وآتش ضد هم هستند.(1)

10. چگونه خدا را در برپايى قيامت عاجز مى دانيد؟ او از هر عجز وناتوانى منزّه است: فسبحان الذى.(2)

ص: 156

وهنگامى كه معجزه اى را ببينند، (ديگران را نيز) به استهزا دعوت مى كنند. * ومى گويند: «اين فقط سحرى آشكار است. * آيا هنگامى كه ما مُرديم وبه خاك واستخوان مبدل شديم، بار ديگر برانگيخته خواهيم شد؟! * وآيا پدران نخستين ما (باز مى گردند)؟! * بگو: «آرى، همه شما زنده مى شويد در حالى كه خوار وكوچك خواهيد بود. * تنها يك صيحه عظيم واقع مى شود، ناگهان همه (از قبرها برمى خيزند و) نگاه مى كنند؛ * ومى گويند: «اى واى بر ما، اين روز جزاست!» * (آرى) اين همان روز جدايى (حق از باطل) است كه شما آن را تكذيب مى كرديد. * (در اين هنگام به فرشتگان دستور داده مى شود:) ظالمان وهمرديفانشان وآنچه را مى پرستيدند، * (آرى آنچه را) جز خدا مى پرستيدند جمع كنيد وبه سوى راه دوزخ هدايتشان كنيد. * آن ها رانگهداريد كه بايد بازپرسى شوند.

خصوص خورشيد نباشد، بلكه مشرقهاى مطلق ستارگان ويا مطلق مشارق باشد.(1)

د. اگر نامى از «مغرب ها» نياورد وتنها مشارق را نام برد، به علت مناسبتى بود كه مشرق با طلوع وحى از آسمان به وسيله ملائكه داشت همچنان كه در جاى ديگر وحى را با طلوع تشبيه كرده وفرمود: و لقد رءاه بالافق المبين.(2)

ه -. در اين آيه شريفه در مقابل مشارق، سخنى از مغارب به ميان نيامده است. دليل اين امر آن است كه گاه بخشى از كلام را به قرينه بخش ديگر حذف مى كنند وگاه هر دو را با هم مى آورند ودر اين جا ذكر مشارق قرينه اى است بر مغارب واين تنوع در بيان از فنون فصاحت محسوب مى شود.(3)

و. مراد از شيطان، افراد شرير از جن است ومراد از «مارد»، آن فرد خبيثى است كه عارى از خير باشد.(4)

ز. عبارت لا يسّمّعون الى الملإ الأعلى كنايه است از اين كه شيطان ها ممنوع از نزديكى به آنجا هستند وبه همين عنايت است كه عبارت نامبرده، صفت همه شيطانها شده است.(5)

ح. مراد از آسمانى كه ملائكه در آن منزل دارند، عالمى ملكوتى خواهد بود كه افقى عالى تر از افق عالم ملك ومحسوس دارد، همان گونه كه آسمان محسوس ما با اجرامى كه در آن هست عالى تر وبلندتر از زمين ما هستند.(6)

ط. مراد از نزديك شدن شيطانها به آسمان واستراق سمع كردن وبه دنبالش هدف شهاب ها قرار گرفتن، اين است كه شيطان ها مى خواهند به عالم فرشتگان نزديك شوند وملائكه هم ايشان را با نورى از ملكوت كه شيطانها تاب تحمّل آن را ندارند، دور مى سازند. يا مراد اين است كه شيطانها خود را به حقّ نزديك مى كنند تا آن را با نيرنگ هاى خود به صورت باطل جلوه دهند ويا باطل را به صورت حق درآورند وملائكه رشته هاى

ص: 159

آنها را پنبه مى كنند وحقّ صريح را هويدا مى سازند.(1)

ى. دو گونه مانع در برابر نفوذ شياطين به صحنه آسمانها وجود دارد:

مانع اول: قذف وطرد از هر جانب است كه ظاهرا آن نيز به وسيله «شهب» صورت مى گيرد.

مانع دوم: عبارت از نوع خاصى از شهاب است كه شهاب ثاقب نام دارد ودر انتظار آنهاست كه گاه وبى گاه خود را به «ملأ أعلى» براى استراق سمع نزديك مى كنند ومورد اصابت آن قرار مى گيرند.(2)

ك. مراد از «من خلقنا» يا ملائكه اى است كه در آيات قبلى به آنان اشاره شده است كه حافظ وحى وتيراندازان شهاب هايند ويا مخلوقات عظيم ديگرى غير انسان است از قبيل آسمانها وزمين وملائكه واگر در باره آن ها تعبير به عقلا كرد مَنْ خلقنا بدان جهت بود كه چون در بين نامبردگان ملائكه هم منظور بودند وملائكه داراى عقل هستند، جانب آنان غلبه داده شده است.(3)

ل. مراد از جمله انّا خلقناهم من طين لازب آن است كه خداوند متعال آدم (علیه السلام) را از طين خلق كرد. بنا بر اين، گويا نسل وذريه او نيز از طين وگل خلق شده اند.(4)

م. مراد از «ءاية»، آيات الهى ومعجزاتى همانند شق القمر وامثال ذلك است.(5)

ن. اين كه مشركين در اشاره به آيه كلمه «هذا» را به كار برده اند، اشعارى است از اين كه ما اصلاً از اين چيز كه تو آن را آيت مى خوانى هيچ چيز نمى فهميم، مگر همين قدر كه آن چيزى از چيزهاست واين تعبير بدترين توهينى است كه از عمل شخصى بكنند.(6)

س. مراد از زجرة واحدة، اشاره به نفخه دوم وصيحه ثانى اسرافيل مى باشد.(7)

ع. مشركين بعد از زنده شدن، چون به خاطر كفر وتكذيبشان از جزا حذر ودلواپسى

ص: 160

دارند مى گويند: هذا يوم الدين ونمى گويند هذا يوم البعث، بلكه مى گويند اين روز جزاست.(1)

ف. آيه شريفه هذا يوم الفصل الذى كنتم به تكذّبون خطابى است كه خداى تعالى به مشركين مى كند؛ زيرا آيه بعدى به طور مسلّم كلام خداست.(2)

ص. در آيه قبل كه كافران در قيامت در باره آن روز سخنى مى گويند تعبير به روز جزا مى كنند: هذا يوم الدين ولى خداوند به عنوان «يوم الفصل» از آن ياد مى نمايد. اين تفاوت تعبير ممكن است از اين نظر باشد كه مجرمان تنها به كيفر ومجازات خود مى انديشند، ولى خداوند به معناى گسترده ترى اشاره مى كند كه مسأله مجازات يكى از ابعاد آن است وآن اين كه روز قيامت، روز جدايى هاست.

علاوه بر اين آن روز، روز جدايى حق از باطل است واز همه گذشته آن روز، روز فصل به معناى روز داورى است.(3)

ق. مراد از «أزواجهم»، قرين هاى شيطانى است؛ چون به حكم آيه و من يعش عن ذكر الرحمن نقيّض له شيطانا فهو له قرين كسانى كه از ياد خدا گريزانند قرينى از شيطان دارند.(4)

ر. مراد از ما كانوا يعبدون، همان بتهايى است كه مشركين مى پرستيدند چون ظاهر لفظ «ما»، همين بتها است؛ زيرا اگر فرشتگان ويا جنّ يا خدايان بشرى مراد بود، به جاى «ما» مى فرمود «من» (كسانى كه) وممكن هم هست مراد از لفظ «ما»، اعمّ از خدايان بى شعور وباشعور باشد ودر نتيجه شامل فراعنه ونمرودها هم بشود، ولى در همين احتمال هم شامل ملائكه وحضرت مسيح (علیه السلام) نمى شود؛ چون با جمله انّ الذين لهم منا الحسنى أولئك عنها مبعدون (انبياء، 101) اين دو طايفه استثنا شده اند.(5)

ش. مراد از الّذين ظلموا به طورى كه آخر آيه هم آن را تأييد مى كند، مشركين هستند، البته نه همه مشركين بلكه آن مشركينى كه در برابر حقّ عناد مى ورزند.(6)

ص: 161

ت. مراد از اين كه فرموده ايشان را به سوى صراط جحيم هدايت كنيد: فاهدوهم الى صراط الجحيم اين است كه ايشان را به سوى جهنم ببريد ودر جهنم بيفكنيد. چون كلمه «هدايت» همه جا به معناى راهنمايى نيست، بلكه گاهى به معناى رساندن به هدف ومقصد است، البته بعضى از مفسرين گفته اند اين تعبير از باب استهزا است.(1)

ب. نبوّت: انّك لمن المرسلين. (يس، 3)

ج. معاد: انّ ما توعدون لَأَتٍ. (انعام، 134)

6. سوگندهاى قرآنى به دو انگيزه انجام شده است:

الف. هميشه سوگند به امور پرارزش ومهم ياد مى كنند. بنا بر اين، سوگندهاى قرآن دليل بر عظمت واهميت امورى است كه به آنها سوگند ياد شده است.

ب. سوگند هميشه براى تأكيد است ودليل بر اين است كه امورى كه براى آن سوگند ياد شده از امور كاملاً جدى ومؤكد است. از اين گذشته هر گاه گوينده سخن خود را قاطعانه بيان كند از نظر روانى در قلب شنونده بيشتر اثر مى گذارد، مؤمنان را قوى تر ومنكران را نرم تر مى سازد.(1)

7. نظير آيه 5 صافات: رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ

آيه 5 معارج است: فَلاَ أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ

8. آسمان پرستاره، نزديك ترين آسمان به زمين است: انا زيّنّا السماء الدنيا بزينة الكواكب. «الدنيا» (مؤنث «أدنى») از اسم تفضيل وبه معناى «نزديك تر» است. گفتنى است كه نزديك تر بودن آسمان پرستاره در مقايسه با كره زمين سنجيده شده كه انسانها در آن زندگى مى كنند.(2)

9. گرايش به زينت وزيبايى، از تمايلات فطرى انسان است وقرآن آن را مورد تأييد قرار داده است: زيّنا السّماء الدنيا.(3)

10. فرشتگان، موجوداتى والا مرتبه وبس شريف اند: لا يسّمعون الى الملإ الأعلى. «ملأ» به معناى جماعت داراى شأن ومنزلت است وصفت «الأعلى» براى آن، صفت تشريفى است؛ يعنى بسيار شريف ووالامقام. گفتنى است كه بيشتر مفسران بر آنند كه مقصود از «ملإ الأعلى» فرشتگان هستند.(4)

ص: 163

11. شياطين موجوداتى مكلّف ومورد كيفر وبازخواست خداوند هستند: و لهم عذاب واصب.(1)

12. اين بياناتى كه در كلام خداى تعالى (لا يسمعون، يقذفون، خطف، شهاب ثاقب) ديده مى شود از باب مثال هايى است كه به منظور تصوير حقايق خارج از حس زده شده تا آنچه خارج از حسّ است به صورت محسوسات در أفهام بگنجد. همچنان كه در آيه 44 سوره عنكبوت مى فرمايد: و تلك الامثال نضربها للناس وما يعقلها الاّ العالمون واين گونه مثلها در كلام خداى تعالى بسيار است از قبيل: عرش وكرسى ولوح وكتاب.(2)

13. شياطينى كه به قصد استراق سمع به آسمان صعود كنند، به ذلت وخوارى رانده شده وبه اين مقصد نخواهند رسيد: و يقذفون من كلّ جانب * دحورا.... «دُحور» به معناى طرد ودور ساختن به وضع ذلّت وخوارى است).(3)

14. برخى از شياطين، به صعود به آسمان نزديك موفق شده وبا سرعت ودزدانه به اطلاعات واخبار ناچيزى دست خواهند يافت: لا يسّمّعون الى الملإ الأعلى... الاّ من خطف الخطفة. «خَطِفَ» به معناى اختلاس وربودن با سرعت است و «خطفة» (بر وزن «فعلة» كه دال بر «مرّة» است) مفعول مطلق وبه معناى يك بار ربودن است. گفتنى است كه در اين آيه، كنايه از ربودنِ كم وناچيز از اطلاعات واخبار موجود در آسمان است.(4)

15. تعبير «يستسخرون» (از باب استفعال) اشاره به اين نكته دارد كه نه تنها خودشان آيات الهى را به باد استهزا مى گرفتند، بلكه تلاش وكوشش داشتند كه ديگران نيز اين كار را انجام دهند تا مسأله به شكل عمومى در جامعه در آيد، به علاوه اين عمل زشت كار هميشگى آنها بوده است. «يسخرون» و «يستسخرون» هر دو فعل مضارع ودالّ بر استمرار است.(5)

16. مردم در برابر تذكر خداوند دو گروه اند: الف) اهل ايمان متذكر مى شوند: فذكر ان الذكرى تنفع المؤمنين. ب) اهل كفر وشرك متذكر نمى شوند: و اذا ذكّروا لا يذكرون.

17. «تراب» بر «عظام» مقدم داشته شده، اين امر ممكن است اشاره به سه نكته باشد:

ص: 164

نخست اين كه: گرچه انسان بعد از مرگ ابتدا به صورت استخوان وبعد به صورت خاك درمى آيد، ولى چون بازگشت خاك به حيات عجيب تر است مقدم ذكر شده است.

دوم اين كه: هنگامى كه بدن مردگان متلاشى مى شود نخست گوشت ها تبديل به خاك مى گردد ودر كنار استخوانها قرار مى گيرد. بنا بر اين، در آن واحد هم خاك است وهم استخوان.

سوم اين كه «تراب» اشاره به جسدهاى نياكان دور است و «عظام» اشاره به بدنهاى پدران است كه هنوز كاملاً تبديل به خاك نشده است.(1)

18. برپايى قيامت وحيات مجدد انسانها پس از مرگ وتبديل شدن به خاك واستخوان، مورد انكار مشركان بوده است: أءذا متنا وكنّا ترابا وعظاما أءنّا لمبعوثون. دو همزه به كار رفته در آيه شريفه، براى استفهام انكارى است.(2)

19. تعبير به زجرة واحدة با توجه به محتواى اين دو كلمه اشاره به سرعت وناگهانى بودن رستاخيز وسهولت آن در برابر قدرت خداست كه با يك فرياد آمرانه فرشته رستاخيز، همه چيز رو به راه مى شود.(3)

20. تعبير ماضى «قالوا» با اين كه هنوز مشركين نگفته اند، بلكه در قيامت خواهند گفت به خاطر افاده اين معناست كه مسأله معاد محقق الوقوع است.(4)

21. نظيرآيه 21 صافات: هذَا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِى كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ

آيات ذيل است: أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِى الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ (ص، 28)

وَامْتَازُوا الْيَوْمَ أَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ (يس، 59)

أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ (الجاثية، 21)

22. منكران معاد بر حال زار خود، پس از برانگيخته شدن در قيامت اظهار تأسف مى كنند:

ص: 165

فاذا هم ينظرون * وقالوا ياويلنا. «ويل» واژه اى است كه براى اظهار تأسف وحسرت به كار مى رود وضمير متكلم مع الغير (نا) براى تأكيد واهتمام به اين امر است.(1)

23. فرمان خداوند به توقف مشركان بر سر راه دوزخ به منظور بازخواست از آنان است: وقفوهم إنّهم مسئولون.(2)

24. هر كس با همفكر ومحبوب خويش محشور وهمراه مى شود: ظلموا وازواجهم وما كانوا يعبدون.(3)

25. معبودهاى باطل نه تنها گره گشا نيستند، بلكه خود نيز گرفتارند: و ما كانوا يعبدون.(4)

ص: 166

مخلص] رزق معيّن وويژه اى است، * ميوه ها (ى گوناگون پرارزش)، وآن ها گرامى داشته مى شوند، * در باغ هاى پرنعمت بهشت؛ * در حالى كه بر تخت ها رو به روى يكديگر تكيه زده اند، * وگرداگردشان قدح هاى لبريز از شراب طهور را مى گردانند؛ * شرابى سفيد ودرخشنده، ولذتبخش براى نوشندگان؛ * شرابى كه نه در آن مايه تباهى عقل است ونه از آن مست مى شوند. * ونزد آن ها همسرانى زيبا چشم است كه جز به شوهران خود عشق نمى ورزند. * گويى (از لطافت وسفيدى) همچون تخم مرغ هايى هستند كه (در زير بال وپر مرغ) پنهان مانده (و دست انسانى هرگز آن را لمس نكرده است).

است وغير از خدا كسى در آن سهيم نيست وايشان جز به خداى تعالى به هيچ چيز ديگرى علقه وبستگى ندارند، نه به زينت زندگى دنيا ونه نعيم آخرت، ودر دل ايشان غير از خدا چيز ديگرى وجود ندارد.(1)

و. مراد از اولئك لهم رزق معلوم اين است كه رزق مخلَصين در بهشت غير از رزق ديگران است وهيچ شباهتى به رزق ديگران ندارد. رزق مخلَصين، رزقى خاص ومعيّن وممتاز از رزق ديگران است. پس، معلوم بودن رزق ايشان كنايه از ممتاز بودن رزقشان است. جمله و هم مكرمون نيز دلالت دارد كه مخلصين از احترام ويژه اى برخوردار هستند.(2)

ز. معناى «قاصرات الطرف» به طور كنايه اين است نگاه كردن حوريان با كرشمه وناز است ومؤيد اين معنا اين است كه دنبال آن، كلمه «عين» را آورده كه جمع «عيناء» است و «عيناء» مؤنث «أعين» است وهر دو به معناى چشمى است كه چون چشم آهو درشت ودر عين حال زيبا است.(3)

4. انسان در انتخاب راه يا بيراهه آزاد است وجبرى در كار نيست، از اين رو سران شرك هر گونه سلطه خود را نفى مى كنند: ما كان لنا عليكم من سلطان چنان كه اين نفى سلطه از ناحيه شيطان نيز بيان شده است: ما كان لى عليكم من سلطان الاّ ان دعوتكم فاستجبتم لى فلا تلومونى ولوموا أنفسكم. (ابراهيم، 22)

5. نظير آيه 35 صافات: إِنَّهُمْ كَانُوا إِذَا قِيلَ لَهُمْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ يَسْتَكْبِرُونَ

آيه 45 زمر است: وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالاْخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ

6. تكبر، فكر انسان را واژگون مى كند. (عاقل ترين مردم را ديوانه وبت هاى سنگى را خدا مى پندارد): الهتنا لشاعر مجنون.(1)

7. اتهام جنون وشاعر بودن به پيامبر (صلی الله علیه و آله) شيوه مشركان وكافران در برابر پيامبر (صلی الله علیه و آله): ويقولون أئنّا لتاركوا ءالهتنا لشاعر مجنون. آمدن فعل «يقولون» به صيغه مضارع، حكايت از استمرار اين سخن دارد.(2)

8. عذاب دردناك مشركان وكافران مستكبر در دوزخ، تجسم اعمال خود آنان ومتناسب با رفتار ايشان است: لذائقوا العذاب الاليم * وما تجزون الاّ ما كنتم تعملون.(3)

9. عبوديت خالص براى خدا، موجب جلب فضل او وبهره مندى از پاداش برتر در برابر اعمال ورفتار خويش: و ما تجزون الاّ ما كنتم تعملون * الاّ عباد الله المخلصين.

10. عن ابى جعفر (علیه السلام):

«... واما قوله: (اولئك لهم رزق معلوم) قال: يعلمه الخدام فيأتون به أولياء الله قبل أن يسألوهم إيّاه...»؛ از امام باقر (علیه السلام) روايت شده كه فرمود:... واما قول خدا... لهم رزق معلوم (مراد اين است كه) خدمت كارانِ بهشت، آن رزق را مى دانند وآن را براى اولياى خدا مى آورند. قبل از اين كه آنان از ايشان درخواست كنند.»

11. در دسترس بودن شراب وفراوانى ومستمر بودن آن، براى بندگان مخلص خدا در بهشت: يطاف عليهم بكأس من معين. تعبير دور دادن شراب بر سر بهشتيان، بيانگر در

ص: 170

دسترس بودن آن است وآمدن «يطاف» به صورت فعل مضارع، دلالت بر استمرار اين عمل دارد.(1)

12. لذت هاى بهشتى، بدون عوارض پنهانى وآشكار است. شراب بهشتى لذيذ است، اما مستى وديگر عوارضِ شراب دنيوى را ندارد: لذّة للشاربين لا فيها غول....(2)

13. بندگان مخلص خدا، برخوردار از همسرانى علاقه مند كه جز به شوهران خود، چشم ندوخته ونظر نمى افكنند: و عندهم قاصرات الطرف. مقصود از قاصرات الطرف (چشم فروهشتگان)، زنانى اند كه چشم از ديگران برگرفته وتنها به همسران خود مى نگرند. گفتنى است كه اين تعبير، ممكن است كنايه از علاقه مندى شديد زنان بهشتى به همسران خود باشد.(3)

14. بعضى از مفسران گفته اند: منظور از تشبيه حوريان به «بيض مكنون»، اين است كه همان گونه كه تخم مرغان مادام كه در زير پر مرغان ودر لانه يا در جاى ديگر محفوظ مى باشد وهمچنان دست نخورده مى ماند وغبارى بر آن نمى نشيند، حوريان نيز اين گونه اند. بعضى ديگر گفته اند: منظور تشبيه آنان به باطن تخم است، قبل از آن كه شكسته شود ودست خورده گردد.(4)

15. زنان وحوريان بهشتى، از شدت سفيدى ودرخشندگى همچون تخم شترمرغ زير پر هستند: كانّهنّ بيض. «بيض» اسم جنس ومفرد آن «بيضة» وبه معناى تخم شترمرغ است كه رنگ آن سفيد ودرخشنده وكمى متمايل به زردى است واين حيوان آن را زير پر خود مى پوشاند تا از غبار وآلودگى ودستبرد محفوظ ماند. عربها، زنان زيبا را به «بيض» تشبيه مى كنند.(5)

ص: 171

مى نوشند. * سپس بازگشت آن ها به سوى جهنم است. * چرا كه آن ها پدران خود را گمراه يافتند، * با اين حال به سرعت به دنبال آنان كشانده مى شوند. * وقبل از آن ها بيشتر پيشينيان (نيز) گمراه شدند. * ما درميان آن ها انذاركنندگانى فرستاديم، * ولى بنگر عاقبت انذارشوندگان چگونه بود! * مگر بندگان مخلص خدا.

و. مشار اليه «ذلك»، همان رزق كريمى است كه در سابق فرمود براى اهل بهشت آماده شده است.(1)

ز. كلمه «خير» در اين آيه شريفه به معناى وصف است نه به معناى لغويش (بهتر)؛ زيرا درخت زقوم اصلاً خوب نيست. همچنان كه در آيه ما عندالله خيرمن اللهو (جمعه، 11) نيز به همين معنا است چون لهو اصلاً خوب نيست تا ثوابهاى خدايى از آن بهتر باشد.(2)

ح. در آيه 65، ميوه درخت زقّوم را به سر شيطان ها تشبيه كرده واين بدان عنايت است كه عوام از مردم، شيطان را در زشت ترين صورتها تصوير مى كنند.(3)

ط. اين كه فرمود پس شكمها را از آن پر خواهند كرد، اشاره است به گرسنگى شديد اهل دوزخ، به گونه اى كه آن قدر حريص بر خوردن مى شوند كه ديگر در فكر آن نيستند چه مى خورند.(4)

نه صرف زنده شدن دوباره انسانها.(1)

4. بهشتيان، در باره سرنوشت هم نشينان كافر دنيايى خود، از ديگر بهشتيان پرسش كرده واز وضعيت آنان كسب اطلاع خواهند كرد: قال هل أنتم مطّلعون.

5. بهشتيان، هم نشينان كافر دنيايى خود را، در وسط دوزخ مشاهده خواهند كرد: فرءاه فى سواء الجحيم. «سواء» به معناى وسط است.

6. هم نشينى با كافران، انسان را تا آستانه هلاكت مى برد؛ ولى در عين حال عده اى از مردم خود را از آثار هلاكت بار آن نجات مى دهند ودر نتيجه بهشتى مى شوند.

7. تأثير نپذيرفتن از دوستان فاسد، يك نعمت الهى است: لولا نعمة ربّى.(2)

8. عن ابى جعفر (علیه السلام) قال:

«اذا دخل أهل الجنة الجنّة وأهل النار النار... يقال: خلود فلا موت أبدا. فيقول أهل الجنة: (أفما نحن بميّتين الاّ موتتنا الاولى...)»؛ از امام باقر (علیه السلام) روايت شده كه فرمود: هنگامى كه بهشتيان به بهشت ودوزخيان به دوزخ وارد مى شوند... گفته مى شود: اين جا جاودانگى است وهرگز مرگى نيست پس اهل بهشت مى گويند: أفما نحن بميّتين....

9. سعادت ورستگارى بزرگ (بهشت جاودانه)، در سايه عمل وكوشش ميسر است: انّ هذا لهو الفوز العظيم * لمثل هذا فليعمل العاملون.

10. انواع بوستانها، ميوه ها، شرابها، تختها، بزم انس وهمسران زيبا، مجموعه پذيرايى خداوند از بهشتيان وبندگان مخلص خدا: الا عباد الله المخلصين... فى جنّات النعيم... وعندهم قاصرات الطرف... أذلك خير نزلاً. «نزل» به مجموعه اى گفته مى شود كه براى پذيرايى از مهمان آماده مى سازند.(3)

11. از نظر قرآن كريم مخلَصين داراى امتيازاتى هستند از جمله:

الف. مصونيت از گزند شيطان: فبعزّتك لأغوينّهم أجمعين * الاّ عبادك منهم المخلصين. (حجر، 40)

ب. بيش از عمل پاداش دريافت كردن: و ما تجزون الاّ ما كنتم تعملون * الاّ عبادالله

ص: 175

المخلصين. (صافات، 39-40)

ج. عدم احضار براى محاسبه در قيامت: فانّهم لمحضرون * الاّ عباد الله المخلصين. (صافات، 128)

د. نجات يافتن از عذاب الهى در دنيا: فانظر كيف كان عاقبة المنذرين * الاّ عباد الله المخلصين. (صافات، 73-74)

ه -. توصيف خداوند متعال: سبحان الله عما يصفون * الاّ عباد الله المخلصين. (صافات، 160)

قابل توجه اين كه در اين سوره، 5 بار روى بندگان «مخلَص» خدا در آيات مختلف تكيه شده واين نشانه اى از عظمت مقام آنهاست.(1)

12. تعبير «يهرعون» (با سرعت دويدن) اشاره است به اين كه دوزخيان چنان دل ودين بر تقليد نياكان باخته اند كه گويى آنها را به سرعت وبى اختيار به دنبالشان مى دوانند گويى از خود اراده اى ندارند واين اشاره به نهايت تعصب وشيفتگى آن ها به خرافات نياكان است.(2)

13. آيه شريفه و لقد ضلّ قبلهم اكثر الاولين دلالت دارد بر اين كه اهل حقّ در هر زمانى، كمتر از اهل باطل هستند.(3)

14. هر چند كه پيامبران منذر ومبشر بودند، ولى چون ركن اعظم تبليغ آنان مخصوصا نسبت به اقوام گمراه وسركش همان انذار بود، در اين آيه شريفه روى انذار تكيه شده است.(4)

ص: 176

مى رويد؟! * شما در باره پروردگار عالميان چه گمان مى بريد؟!» * (سپس) نگاهى به ستارگان افكند، * وگفت: «من بيمارم (و با شما به مراسم جشن نمى آيم). * آن ها از او روى برتافته وبه او پشت كردند (و به سرعت دور شدند.) * (او وارد بتخانه شد) مخفيانه نگاهى به معبودانشان كرد واز روى تمسخر گفت: «چرا (از اين غذاها) نمى خوريد؟! * (اصلاً) چرا سخن نمى گوييد؟!» * سپس به سوى آن ها رفت وضربه اى محكم با دست راست بر پيكر آن ها فرود آورد (و جز بت بزرگ، همه را در هم شكست). * آن ها با سرعت به او روى آوردند. * گفت: «آيا چيزى را مى پرستيد كه با دست خود مى تراشيد؟! * با اين كه خداوند هم شما را آفريده وهم بت هايى كه مى سازيد!» * (بت پرستان) گفتند: «بناى مرتفعى براى او بسازيد واو را در جهنمى از آتش بيفكنيد!» * آن ها طرحى براى نابودى ابراهيم ريخته بودند، ولى ما آنان را پست ومغلوب ساختيم. * (او از اين مهلكه به سلامت بيرون آمد) وگفت: «من به سوى پروردگارم مى روم، او مرا هدايت خواهد كرد. * پروردگارا! به من از صالحان [= فرزندان صالح] ببخش.» * ما او [= ابراهيم] را به نوجوانى بردبار وصبور بشارت داديم. * هنگامى كه با او به مقام سعى وكوشش رسيد، گفت: «پسرم! من در خواب ديدم كه تو را ذبح مى كنم، نظر تو چيست ؟» گفت: «پدرم! هر چه دستور دارى اجرا كن، به خواست خدا مرا از صابران خواهى يافت.» * هنگامى كه هر دو تسليم شدند وابراهيم جبين او را بر خاك نهاد، * او را ندا داديم كه: «اى ابراهيم! * آن رؤيا را تحقق بخشيدى (و به مأموريت خود عمل كردى).» ما اين گونه، نيكوكاران را جزا مى دهيم. * اين مسلما همان امتحان آشكار است. * ما ذبح عظيمى را فداى او كرديم، * ونام نيك او را در امت هاى بعد باقى نهاديم. * سلام بر ابراهيم! * اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم. * او از بندگان باايمان ماست. * ما او را به اسحاق - پيامبرى از شايستگان - بشارت داديم. * ما به او واسحاق بركت داديم؛ واز دودمان آن دو، افرادى بودند نيكوكار وافرادى آشكارا به خود ستم كردند.

حضرت ابراهيم از حضرت نوح (علیه السلام)، مبارزه ابراهيم با بت پرستان، نقشه بت پرستان نسبت به ابراهيم (علیه السلام) وهلاك شدن آنان، هجرت ابراهيم (علیه السلام)، تقاضاى ابراهيم از خداوند نسبت به فرزنددار شدن واجابت دعاى او، آزمايش ابراهيم نسبت به فرزند وتكريم از او وبشارت ابراهيم به اسحاق.

ب. منظور از نداى نوح، همان نفرينى است كه به قوم خود كرد وبه درگاه پروردگار خويش براى هلاكت آنان استغاثه برد. همانند آيه 26 سوره مباركه نوح: و قال نوح ربّ لا تذر على الارض من الكافرين ديّارا.(1)

ج. مراد از «كرب» در اينجا همان طوفان ويا آزار قوم نوح است.(2)

د. مراد از اهل نوح، اهل بيت او وگروندگان به او از قومش است؛ كلمه «اهل» همان گونه كه بر همسر مرد وفرزندانش اطلاق مى شود، بر همه خواص آدمى نيز اطلاق مى شود.(3)

ه -. مراد از «ترك در آخرين» تركنا عليه فى الاخرين اين است كه خداى تعالى دعوت نوح را به سوى توحيد بعد از او، در بشر زنده نگه داشته ودر هر عصرى بعد از عصر ديگر تا روز قيامت اثر مجاهدت هاى آن جناب را در راه خدا باقى ومحفوظ داشته است.(4)

و. مراد از «عالمين»، همه عوالم بشرى وامتها وجماعتهاى بشرى تا روز قيامت است. زيرا جمع همراه با الف ولام افاده عموميت مى كند.(5)

ز. «ثمّ» بعديت در كلام را مى رساند نه بعديت در زمان ومراد از كلمه «ءاخرين»، همان قوم مشرك اويند.(6)

ح. حضرت ابراهيم (علیه السلام) يكى از شيعيان حضرت نوح (علیه السلام) بود؛ چون دينش موافق دين او، يعنى دين توحيد بود.(7)

ص: 179

ط. بعضى گفته اند در نظم اين آيات ترتيب زيبايى به كار رفته است؛ چون دنبال داستان نوح كه آدم دومى وابوالبشر ثانى است، داستان ابراهيم را آورد كه ابوالانبيا است؛ يعنى تمامى انبيايى كه بعد از او آمدند نسبتشان به حضرت نوح (علیه السلام) منتهى مى شود ونيز تمامى اديان از قبيل دين موسى وعيسى ومحمد (عليهم السلام) همه بر دين ابراهيم تكيه دارند، كه همان دين توحيد است.(1)

ى. آمدن نزد پروردگار: اذ جاء ربه، كنايه از تصديق خداوند متعال وايمان به اوست.(2)

ك. تعبير ربّ العالمين اشاره به اين است كه تمام عالم در سايه ربوبيت او اداره مى شوند. شما او را رها ساخته به سراغ يك مشت پندار واوهامى كه هيچ منشأ اثر نيست رفته ايد.(3)

ل. بعضى از مفسران گفته اند كه خبر دادن حضرت ابراهيم (علیه السلام) از مريضى خود از باب معاريض وتوريه كلام است ومعاريض عبارت است از اين كه گوينده چيزى را بگويد كه شنونده از ظاهر آن معنايى بفهمد وخود او معناى ديگرى اراده كند، ليكن معاريض گفتن براى انبيا جايز نيست؛ زيرا باعث مى شود اعتماد مردم به سخنان ايشان سست گردد.

بنا بر اين مراد از جمله انّى سقيم آن است كه حضرت ابراهيم (علیه السلام) واقعا بيمار بود ودليلى ندارد كه ما بگوييم او در اينجا توريه كرده است.(4)

م. عن رجل من أصحابنا عن أبى عبدالله (علیه السلام) قال: سألته عن قول الله عزّ وجلّ... (إنّى سقيم) قال:

«ما كان ابراهيم (علیه السلام) سقيما وما كذب إنّما عنى سقيما فى دينه مرتادا...»؛ از امام صادق (علیه السلام) در باره سخن خداوند (انى سقيم) روايت شده كه ابراهيم (علیه السلام) بيمار (جسمى) نبود ودر عين حال دروغ هم نگفت، بلكه مقصود او اين بود كه به علت دينى كه دارم از كفر كافران دل آزرده ام ومن در طلب حقيقت هستم.(5)

ن. قال أبو عبدالله (علیه السلام):

«التقية من دين الله... ولقد قال ابراهيم (علیه السلام): (انى سقيم) والله ما كان

ص: 180

سقيما»؛ امام صادق (علیه السلام) فرمود: تقيه جزئى از دين خداست... وابراهيم گفت: (انى سقيم) در حالى كه به خداوند سوگند او مريض نبود.

س. با اين كه حضرت ابراهيم (علیه السلام) مى دانست كه بتها قادر بر خوردن نيستند، به آن ها فرمود: ألاتأكلون. اين تعبير به خاطر تحقير پرستندگان بتها وتنبيه آنان بوده است كه چرا چيزى را مى پرستيد كه نمى تواند چيزى بخورند ونه جوابى بدهند؟!(1)

ع. از اين كه حضرت ابراهيم (علیه السلام) به بتها گفت كه چرا نمى خوريد؟ اين نقل تأييد مى شود كه مشركين در ايام عيدشان طعام نزد بتها مى گذاشتند.(2)

ف. دليل تعبير كردن به دست راست (باليمين) اين است كه دست راست كنايه از قوّت است.(3)

ص. علت اين كه مردم بعد از مراسم عيد با سرعت به سوى حضرت ابراهيم (علیه السلام) آمدند، به دليل اهتمامى است كه نسبت به حادثه داشتند واحتمال مى دادند كه به دست ابراهيم (علیه السلام) پيش آمده باشد.(4)

ق. «ما» در (ما تعلمون) دو احتمال دارد:

«ما» موصوله باشد؛ كه در اين صورت معناى آيه شريفه اين است كه خدا هم شما را آفريده وهم مصنوعاتتان وبتهايتان را واگر بر بتها كلمه مصنوع اطلاق مى شود به خاطر شكلى است كه انسان به آن مى دهد وگرنه ماده آن را هم خدا آفريده است.

«ما» مصدريه باشد؛ در اين صورت مفهوم آيه اين است كه خداوند هم شما را آفريده وهم اعمال شما را. البته اين معنا غلط نيست وسر از جبر در نمى آورد؛ زيرا اعمال ما هر چند به اراده ما انجام مى گيرد، اما اراده وقدرت بر تصميم گيرى ونيروهاى ديگرى را كه افعال خود را با آن انجام مى دهيم همه از ناحيه خداست.(5)

ر. جمله فجعلناهم الأسفلين كنايه است از اين كه ما ابراهيم را بر آنان غالب ساختيم به طورى كه نقشه شوم آنان هيچ اثرى در وى نگذاشت وآن اين بود كه به آتش گفتيم: بر

ص: 181

ابراهيم سرد وسلامت باش؛ يا نار كونى بردا وسلاما على ابراهيم.(1)

ش. مراد حضرت ابراهيم (علیه السلام) از اين كه گفت به سوى پروردگارم مى روم؛ انى ذاهب الى ربّى، رفتن به محلّى فارغ است تا در آنجا با فراغت وتجرّد به حاجت خواهى از خدا بپردازد وآن محل سرزمين بيت المقدّس بود.(2)

ت. مراد از ربّ هب لى من الصّالحين، ولد صالحى از صالحين است كه ولد صالح به قرينه الصالحين حذف شده است.(3)

ث. منظور از رسيدن به حدّ كار؛ فلمّا بلغ معه السعى، رسيدن به آن حدّ از عمر است كه آدمى عادتا مى تواند به سوى حوايج زندگى خود برخيزد واين همان سن بلوغ است.(4)

خ. ماذا ترى در اينجا به معناى چه نظر مى دهى ؟ است واين جمله خود دليل بر اين است كه ابراهيم (علیه السلام) در رؤياى خود فهميده كه خداى تعالى او را امر كرده فرزندش را قربانى كند وگرنه صرف اين كه خواب ديده فرزندش را قربانى مى كند، دليل بر آن نيست كه كشتن فرزند برايش جايز باشد.(5)

ذ. مراد از عظمت ذبح بذبح عظيم اين است كه ذبح از ناحيه خدا آمد تا به عنوان عوض از اسماعيل قربانى شود ونيز عظمت آن ذبح به اين بود كه خداى تعالى آنرا عوض اسماعيل قرار داد.(6)

ض. يكى از بركاتى كه خداوند متعال بر ابراهيم واسحاق داد اين بود كه تمام انبياى بنى اسرائيل از دودمان اسحاق به وجود آمدند در حالى كه پيامبر بزرگ اسلام (صلی الله علیه و آله) از دودمان اسماعيل است.(7)

ظ. اگر خداوند با اين كه يكى است، خود را «مجيبون» خوانده وبه صيغه جمع تعبير كرده است، به منظور تعظيم بوده است.(8)

ص: 182

6. پاكسازى قلب ودل، از هر گونه امراض روحى واخلاقى، شرط تقرب به خدا وبار يافتن به درگاه اوست: اذ جاء ربّه بقلب سليم.(1)

7. در مجمع البيان آمده است: قلب سليم قلبى است كه سالم از هر چيز غير از خداى تعالى باشد وبه چيزى غير از او وابسته نباشد واين معنا از امام جعفر صادق (علیه السلام) روايت شده است.(2)

8. ويژگى هاى حضرت ابراهيم (علیه السلام)

1) بردبارى؛ انّ ابراهيم لاوّاه حليم. (توبه، 114)

2) منيب؛ ان ابراهيم لحليم أوّاه منيب. (هود، 75)

3) صدّيق؛ انه كان صدّيقا نبيّا. (مريم، 41)

4) عابد؛ و كانوا لنا عابدين. (انبياء، 73)

5) سلامت قلب؛ و ان من شيعته لابراهيم * اذ جاء ربّه بقلب سليم. (صافات، 83-84)

6) پذيرايى از مهمان؛ فراغ الى اهله فجاء بعجل سمين. (ذاريات، 26)

7) شكرگزار؛ الحمد لله الذى وهب لى على الكبر اسماعيل واسحق انّ ربّى لسميع الدعاء. (ابراهيم، 39)

8) تواضع در برابر خدا؛ انّ ابراهيم كان امّة قانتا للّه حنيفا ولم يك من المشركين. (نحل، 120)

9) اخلاص وياد قيامت؛ انا اخلصناهم بخالصة ذكرى الدار وانّهم عندنا لمن المصطفين الاخيار. (ص، 46-47)

10) دوست خدا؛ و اتخذ الله ابراهيم خليلاً. (نساء، 125)

11) ادب در برابر خدا؛ فانهم عدو لى الا ربّ العالمين * الذى خلقنى فهو يهدين * والذى هو يطعمنى ويسقين * واذا مرضت فهو يشفين (شعراء، 72-76). حضرت ابراهيم (علیه السلام) نعمت خلقت، هدايت، اطعام ومانند آن را به خداوند نسبت داد، اما مرض را كه نقص در سلامت است به خداوند نسبت نداد، بلكه به خودش نسبت داد واين يك نوع ادب در گفتار است.

ص: 184

9. وظيفه انبيا سه چيز است: الف) پيوند با پيامبران پيشين: و انّ من شيعته لابراهيم. ب) تسليم در برابر خدا: جاء ربّه بقلب سليم. ج) نجات جامعه از انواع شرك: اذ قال لابيه.(1)

10. چون ابراهيم سوگند ياد كرده بود كه براى بت ها تدبيرى بينديشد؛ تاللّه لاكيدن اصنامكم (انبياء، 57) همين كه ديد استدلال وموعظه اثر نكرد به آن سوگند عمل كرد ويك تنه همه بت ها را شكست: فراغ عليهم ضربا باليمين خداوند نيز ابراهيم را به وفادارى ستود: ابراهيم الّذى وفّى.(2)

11. رفتن مخفيانه ابراهيم (علیه السلام) به جانب معبودهاى مشركان پس از خروج آنان از شهر: فراغ الى ءالهتهم. «روغ» (مصدر «راغ») در اصل به معناى تمايل به چيزى به صورت سرّى وپنهانى است.(3)

12. ابراهيم (علیه السلام) با دست راست ضربه اى محكم بر بت ها ومعبودهاى مشركان وارد ساخت: فراغ عليهم ضربا باليمين. اين معنا از مقيد شدن «ضربا» به «باليمين» (دست راست) به دست مى آيد كه ضربه ابراهيم (علیه السلام) محكم بود؛ زيرا دست راست نيرومندتر از دست چپ است ومردم نوعا از دست راست خود براى ضربه شديد استفاده مى كنند.

13. ابراهيم (علیه السلام) مشركان را به خاطر پرستش معبودهاى دست ساز خود سرزنش كرد: قال أتعبدون ما تنحتون «نحت» (ماده «تنحتون») به معناى تراشيدن شىء سخت (چون سنگ وچوب) است.

14. تعصّب وتحجّر به جايى مى رسد كه پيامبر معصومى چون ابراهيم كه بيان معجزه وعلم دارد به خاطر مشتى سنگ وچوب وجماد محكوم به سوختن مى شود: القوه فى الجحيم.(4)

15. تصميم دسته جمعى مشركان بر سوزاندن ابراهيم (علیه السلام) در آتشى پرحرارت وپر شعله: فألقوه فى الجحيم. «جحيم» (از ماده «جحمه») به معناى شدت شعله وحرارت آتش است.(5)

ص: 185

16. اگر ما به وظيفه خود عمل كنيم، خداوند خود پاسخ نقشه هاى دشمن را مى دهد: فارادوا به كيدا فجعلناهم الاسفلين.(1)

17. اراده خدا، حاكم بر عوامل طبيعى است: فأرادوا به كيدا فجعلناهم الاسفلين مشركان از همه عوامل طبيعى، براى نابودى ابراهيم (علیه السلام) بهره گرفتند؛ ولى خداوند همه آن عوامل از جمله آتش را از تأثير انداخت.(2)

18. آيه 99 اشاره دارد به اين كه اگر انسان در جايى نتواند به طور لازم اقامه دين نمايد، بايد از آنجا به سرزمين ومكان ديگرى هجرت كند.(3)

19. اعطاى فرزند از جانب خداوند به انسانها، تنها يك بخشش الهى است نه حق براى آنان: ربّ هب لى من الصالحين.(4)

20. حضرت ابراهيم در يك مورد تقاضاى فرزند صالح كرد: ربّ هب لى من الصالحين، در آيه ديگر مى فرمايد: اين دعاى ابراهيم مستجاب شد وما به او فرزند صالح عنايت كرديم؛ و وهبنا له اسحق ويعقوب (عنكبوت، 27) ودر آيه ديگر مى فرمايد: ابراهيم براى اين نعمت الهى شكرگزارى كرد: الحمد لله الّذى وهب لى على الكبر اسماعيل واسحق انّ ربّى لسميع الدعاء. (ابراهيم، 39)

21. تعبير بغلام حليم اشاره به اين است كه آن فرزند پسر خواهد بود وبه حدّ غلامان (جوانان) خواهد رسيد واگر آن فرزند را توصيف به غلام كرد، با اين كه اسماعيل از حدّ غلاميت (جوانى) هم گذشت وبه حدّ رجوليت رسيد، براى اين بود كه خواست اشاره كند به آن حالتى كه در آن حالت صفت كمال وصفاى ذات او وحلمش نمايان مى شود وآن حدّ جوانى است.(5)

22. در سوره شعرا آيه 83، حضرت ابراهيم از خداوند مى خواهد كه خودش به صالحان ملحق شود ودر اين آيه فرزند صالح مى خواهد.(6)

ص: 186

23. از نشانه هاى فرزند خوب، كمك به پدر در كار وتلاش است: فلمّا بلغ معه السعى.

24. در راه خدا، بايد از همه دلبستگى ها حتى دلبستگى به فرزند دست كشيد. (فرزندى كه حدود يك قرن در انتظارش بوده وبا دعا وتضرّع او را از خداوند گرفته است، اكنون كه رشد كرده وبازويى براى پدر پيرش شده است بايد با دست خودش او را ذبح كند).

25. مشورت ونظرخواهى با نوجوانان ونيز شخصيت دادن به آنان واحترام به نظرات آنها امر شايسته اى است: أنى أذبحك فانظر ماذا ترى.(1)

26. حجت بودن رؤياى پيامبران در تكاليف الهى: انى أرى فى المنام أنّى أذبحك... قال يا أبت افعل ما تؤمر.(2)

27. ادب در گفتار

يكى از آداب گفتار آن است كه وقتى انسان مى خواهد كارى انجام دهد، نبايد خود را مستقل در كار بداند، بلكه آن كار را وابسته به مشيت الهى بداند وجمله ى (ان شاء الله) را بگويد. به نمونه هاى ذيل توجه كنيد:

الف) وقتى حضرت ابراهيم (علیه السلام) نظر فرزندش را در مورد ذبح در راه خدا خواستار شد، اسماعيل گفت: انشاء الله مرا صابر خواهى يافت؛ يا أبت افعل ما تؤمر ستجدنى انشاء الله من الصابرين. (صافات، 102)

ب) وقتى حضرت شعيب پيشنهاد ازدواج با دخترش را با موسى (علیه السلام) مطرح كرد، گفت: نمى خواهم بر تو سخت بگيرم، انشاء الله مرا صالح وشايسته خواهى يافت؛ قال انى أريد أن انكحك احدى ابنتى هاتين على ان تأجرنى ثمانى حجج فان اتممت عشرا فمن عندك وما أريد ان اشقّ عليك ستجدنى ان شاء الله من الصالحين. (قصص، 27)

ج) وقتى پدر ومادر حضرت يوسف (علیه السلام) بر او وارد شدند، گفت: وارد اين شهر شويد انشاء الله در امن وامان خواهيد بود؛ فلما دخلوا على يوسف اوى اليه ابويه وقال ادخلوا مصر ان شاء الله ءامنين. (يوسف، 99)

28. صبر وصابران

ص: 187

صبر بر سه نوع است: صبر در مصيبت، صبر بر طاعت وصبر از معصيت:

الف) صبر در مصيبت مانند صبر ايوب (علیه السلام)؛ انّا وجدناه صابرا نعم العبد انّه اوّاب. (ص، 44)

ب) صبر بر طاعت مانند صبر ابراهيم (علیه السلام) واسماعيل (علیه السلام)؛

يا ابت افعل ما تؤمر ستجدنى انشاءاللّه من الصابرين. (صافات، 102)

ج) صبر از معصيت مانند صبر يوسف (علیه السلام)؛

ربّ السّجن احبّ الىّ ممّا يدعوننى اليه. (يوسف، 33)

تذكر: پيامبران واولياى داراى همه ى انواع صبر بودند، از اين رو قرآن كريم در آيه ى 24 سوره سجده مى فرمايد: و جعلناهم ائمّة يهدون بأمرنا لما صبروا.

29. مؤمن، تسليم خداست ودر برابر دستورات او بهانه نمى گيرد: يا أبت افعل ما تؤمر در حالى كه اسماعيل مى توانست به پدر بگويد: الف) اين خواب است نه بيدارى. ب) كشتن فرزند حرام است. ج) امر، دلالت بر فوريّت نمى كند، صبر كن. د) امر ارشادى است نه مولوى، توصيه است نه واجب.(1)

30. در قرآن كريم فقط 2 نفر از انبيا به وصف «حلم» ستايش شده اند. يكى حضرت اسماعيل در آيه 101 است وديگرى پدر بزرگوارش حضرت ابراهيم (علیه السلام) كه فرمود: انّ ابراهيم لحليم اواه منيب (هود، 75)، البته توصيف پيامبرى به وصفى به اين معنا نيست كه پيامبر ديگر واجد اين وصف نبوده است، بلكه به اين معناست كه اين وصف ظهور بيشترى در اين پيامبر داشته است.(2)

31. حضرت اسماعيل (علیه السلام) در جواب پدر گفت: آنچه بدان مأمور شده اى انجام بده ونگفت مرا ذبح كن. اين تعبير براى اشاره به اين بوده كه بفهماند پدرش مأمور به اين امر بوده است وبه جز اطاعت وانجام آن مأموريت چاره اى نداشت.(3)

32. تعبير انّى ارى فى المنام، (فعل مضارع) دلالت دارد بر اين كه حضرت ابراهيم (علیه السلام) صحنه ذبح فرزندش را مكرّر در خواب ديده است.(4)

ص: 188

33. در آيه 103 جواب «لمّا» حذف شده ونيامده است واين به خاطر آن بود كه بفهماند جواب «لمّا» از بس مهم ومصيبت آن جناب آن قدر شديد وتلخ بود كه قابل گفتن نيست.(1)

34. حضرت ابراهيم وقتى كه پايه هاى خانه كعبه را با فرزندش بالا بردند، از خداوند درخواست كردند: ما وذريه مان را تسليم خود قرار بده؛ ربّنا واجعلنا مسلمين لك ومن ذريتنا امّة مسلمة لك (بقره، 128). يكى از نمونه هاى اجابت اين دعا در موضوع قربانى فرزند است كه هر دو بزرگوار تسليم فرمان خداوند شدند: فلمّا أسلما وتلّه للجبين.

35. ابراهيم (علیه السلام)، براى قربانى كردن فرزندش اسماعيل (علیه السلام) او را با يك طرف پيشانى اش به خاك افكند: و تلّه للجبين. «تَلْ» (مرادف «صرف») به معناى «به خاك افكنده» است و «جبين» به معناى يك سوى پيشانى است.(2)

36. همه انسانها - هر چند در اوج كمال وايمان باشند - در معرض آزمايش الهى اند: انّ هذا لهو البلؤا المبين. آزمايش شدن حضرت ابراهيم (علیه السلام) كه از پيامبران اولواالعزم بود گوياى حقيقت فوق است.(3)

37. خداوند، از ابراهيم (علیه السلام) نام وآوازه نيكى در ميان آيندگان بر جاى گذاشت: و تركنا عليه فى الاخرين. اين معنا بر اين اساس است كه مفعول «تركنا» محذوف بوده وتقدير آن چنين باشد: وتركنا ثناء عليه گفتنى است فعل «تركنا» در آيه شريفه، به معناى «أبقينا» (باقى گذاشتيم) است.

38. سلام وتحيت بزرگ خداوند به ابراهيم (علیه السلام): سلام على ابراهيم. تنوين «سلامٌ» براى تعظيم است.(4)

39. نكره آمدن «سلام» براى اين است كه بفهماند سلامى بر ابراهيم باد كه بيان نتواند عظمت آن را در خود بگنجاند.(5)

40. انبيا، مشمول بركت الهى

ص: 189

انبياى الهى هميشه مشمول بركت خداوند متعال بودند مانند:

1. حضرت نوح (علیه السلام)؛ قيل يا نوح اهبط بسلام منا وبركات عليك. (هود، 48)

2. ابراهيم (علیه السلام)، 3. اسحاق (علیه السلام)؛ سلام على ابراهيم... وباركنا عليه وعلى اسحق. (صافات، 109-113)

3. عيسى (علیه السلام)؛ و جعلنى مباركا اينما كنت. (مريم، 31)

4. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله): قرآن كريم كه كتاب پربركت است بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد؛ هذا كتاب أنزلناه مبارك. (انعام، 92)

41. نااهل شدن فرزند حتى از خاندان پيامبران امكان دارد: و من ذرّيّتهما... ظالم لنفسه... آرى پيوند نسبى سبب قطعى شدن هدايت يا گمراهى فرزندان نيست. (ممكن است پدر پيامبر وفرزندش منحرف باشد).(1)

ص: 190

گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم. * او از بندگان مؤمن ماست. * ولوط از رسولان (ما) است. * (به خاطر بياور) زمانى را كه او وخاندانش را همگى نجات داديم، * مگر پيرزنى كه از بازماندگان بود (و به سرنوشت آنان گرفتار شد). * سپس بقيه را نابود كرديم. * وشما پيوسته صبحگاهان از كنار (ويرانه هاى شهرهاى) آن ها مى گذريد، * و (همچنين) شبانگاه؛ آيا نمى انديشيد؟! * ويونس از رسولان (ما) است. * (به خاطر بياور) زمانى را كه به سوى كشتى پر (از جمعيت وبار) فرار كرد. * وبا آن ها قرعه افكند، و (قرعه به نام او افتاد و) مغلوب شد. * (او را به دريا افكندند) وماهى عظيمى او را بلعيد، در حالى كه مستحق سرزنش بود. * واگر او از تسبيح كنندگان نبود، * تا روز قيامت در شكم ماهى مى ماند! * (به هر حال ما او را رهايى بخشيديم و) او را در يك سرزمين خشك خالى از گياه افكنديم در حالى كه بيمار بود. * وبوته كدويى بر او رويانديم (تا در سايه برگ هاى پهن ومرطوبش آرامش يابد). * واو را به سوى جمعيّت يكصد هزار نفرى - يا بيشتر - فرستاديم. * آن ها ايمان آوردند، از اين رو تا مدّت معلومى آنان را از مواهب زندگى بهره مند ساختيم.

ودخترانشان را زنده نگه مى داشت.

د. مقصود از «كتاب»، كتابى است كه مجهولات نهانى را روشن مى كند وآن امورى را كه مورد احتياج مردم در دنيا وآخرت است وبراى خود آنان پوشيده است، بيان مى نمايد.(1)

ه -. مراد از «كتاب مستبين»، تورات است.(2)

و. مقصود از هدايت به سوى صراط مستقيم، هدايت به تمام معناى كلمه است وبه همين جهت آن را به موسى وهارون (عليهما السلام) اختصاص داد واز قوم آن دو كسى را شريك آن دو نكرد.(3)

ز. تعبير به بهترين خالق أحسن الخالقين با اين كه آفريننده واقعى در عالم جز خدا نيست، ظاهرا اشاره به مصنوعاتى است كه انسان با تغيير شكل دادن به مواد طبيعى درست مى كند واز اين نظر خالق بر او اطلاق مى گردد، هر چند خالق مجازى است.(4)

ح. مقصود از «محضرون» اين است كه تكذيب كنندگان مبعوث مى شوند تا حاضر براى عذاب شوند. كلمه «احضار» هر جا به طور مطلق بيايد، به معناى احضار براى شرّ وعذاب است.(5)

ط. تعبير به «الياسين» به جاى الياس يا به خاطر اين است كه الياسين لغتى در واژه الياس است وهر دو به يك معنا است يا اشاره به الياس وپيروان او است كه به صورت جمعى آمده است.(6)

ى. منظور از نجات لوط وخاندانش، نجات او از عذابى است كه بر قوم لوط نازل شد، وآن به گونه اى كه در قرآن آمده اين بود كه از آسمان سنگريزه سجيل بر آنان باريد وزمين هم دهان باز كرده وهمه را در خود فرو برد.(7)

ص: 193

ك. «عجوز» به پيرزنى گويند كه از كار وتلاش عاجز باشد ومنظور از آن، همسر حضرت لوط (علیه السلام) است.(1)

ل. منظور از «الاخرين»، همان قوم لوط است كه حضرت لوط به عنوان رسول به سويشان فرستاده شده بود.(2)

م. منظور از عبور كردن در صبح وشام، عبور كردن از خرابه هاى آن ديار است كه به طورى كه مى گويند امروزه آن خرابه ها زير آب رفته است.(3)

ن. چون مردم لوط در سرزمينى وسط شام وحجاز زندگى مى كردند، قرآن كريم مى فرمايد: شما همواره صبح وشام از سرزمين آنان عبور مى كنيد: لتمرّون عليهم.(4)

س. سياق آيه شريفه خالى از اين اشعار ودلالت نيست كه مراد از ارسال حضرت يونس، اين است كه آن جناب را امر فرموده كه بار ديگر به سوى قومش برگردد.(5)

ع. كلمه «أو» در اين آيه شريفه به معناى ترديد نيست؛ زيرا خداى تعالى در عدد آن جمعيت ترديد ندارد، بلكه به معناى ترّقى است ومنظور از اين مردم، مردم نينوا است.(6)

ف. مراد از ايمان آوردن قوم حضرت يونس (علیه السلام) در جمله فامنوا...، ايمان آوردن به حضرت يونس وپيروى اش مى باشد نه ايمان آوردن به خدا بعد از ديدن عذاب.(7)

ص. مراد از «الى حين»، همان پايان زندگى واجل طبيعى آنهاست.(8)

وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِى ذلِكُمْ بَلاَءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ. وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ

2. غلبه وپيروزى موسى، وهارون (عليهما السلام) وقومشان بر فرعونيان، نتيجه نصرت الهى بود: ونصرناهم فكانوا هم الغالبين.(1)

3. كتاب آسمانى موسى وهارون (عليهما السلام) (تورات)، برخوردار از پيام ها ومضامينى بسيار روشن وقابل فهم براى همگان: و ءاتينهما الكتاب المستبين. «مستبين» به معناى «مبين» (روشن وروشنگر) است و «سين» و «تا» در آن براى تأكيد ومبالغه است؛ يعنى بسيار روشن وروشنگر.(2)

4. حتى انبيا به راهنمايى خداوند نيازمندند: هديناهما الصراط المستقيم.(3)

5. نام نيك، يكى از پاداش هاى الهى در دنياست: تركنا عليهما فى الاخرين در اين سوره از حضرت نوح در آيه 78 واز ابراهيم (علیه السلام) در آيه 107 واز موسى وهارون (عليهما السلام) در آيه 119 با بقاى نام نيك، تجليل شده است.(4)

6. سلام وتحيت بزرگ خداوند به موسى وهارون (عليهما السلام): سلامٌ على موسى وهارون. تنوين «سلام» براى تعظيم است.(5)

7. در اين سوره هر كجا فرمود: براى انبيا نام نيك باقى گذاشتيم، به سه عنصر اشاره كرده است: احسان، ايمان وعبادت: انا كذلك نجزى المحسنين انّهما من عبادنا المؤمنين.(6)

8. نوح، ابراهيم، موسى، هارون والياس (عليهم السلام) از بندگان برجسته ومقرب خداوند هستند. برجسته ومقرب بودن انبياى الهى كه ذكر شد، از اضافه «عباد» به ضمير «نا» به دست مى آيد.

9. الياس پيامبر، قوم خود را به خاطر بى تقوايى شان سرزنش كرد: اذ قال لقومه ألا تتّقون. همزه در «ألا تتقون» براى استفهام انكارىِ توبيخى است.

ص: 195

10. مراد از «الياسين» همان «الياس» است كه در چند آيه قبل سخن در باره او بود واين دو كلمه نام يك فرد است، مانند «سينا» و «سينين» كه نام يك سرزمين است. بهترين دليل بر اين مطلب آن است كه اولاً در آيات بعد، ضمير مفرد در باره او به كار مى رود: انّه من عبادنا المؤمنين وثانيا سلام خداوند در مورد پيامبران قبلى يعنى حضرت نوح، ابراهيم، موسى وهارون، نشان مى دهد كه مراد از «الياسين» در سلام على الياسين، همان الياس در انّ الياس لمن المرسلين است.(1)

11. سلام وتحيت بزرگ خداوند به الياس پيامبر (علیه السلام): سلام على الياسين. تنوين «سلام» براى تعظيم است.(2)

12. همسر حضرت لوط، از هلاك شدگان عذاب الهى قوم لوط بود: إلاّ عجوزا فى الغابرين. «غابر» (مفرد «غابرين») به معناى باقى ومانده است چنان كه «غبار» نيز باقيمانده خاك است ومقصود از آن، كسانى اند كه از شهر بيرون نيامده وبه عذاب الهى قوم لوط گرفتار شدند.

13. انتساب به خوبان (چونان پيامبران)، هيچ تأثيرى در سرنوشت اخروى وكيفر وپاداش الهى ندارد: إذ نجّينه وأهله أجمعين * إلاّ عجوزا فى الغابرين.

14. تعبير «أبق»، تعبير عجيبى است ونشان مى دهد كه ترك اولاى بسيار كوچك تا چه حدّ در مورد پيامبران عالى مقام از سوى خداوند مورد سخت گيرى وعتاب واقع مى شود تا آن جا كه پيامبرش را بنده فرارى مى نامد!(3)

15. يونس پيامبر با سوار شدن بر كشتى مملو از بار ومسافر، از ميان قوم خود گريخت: إذ أبق إلى الفلك المشحون. «أبق» (مصدر «أبَقَ») به معناى فرار عبد از مالك است و «مشحون» به معناى مملو است.(4)

16. قرعه، راهى مشروع ومجاز براى گشودن مشكل غير قابل حل از راه فكر وانديشه است: فساهم فكان من المدحضين.(5)

ص: 196

قال الصادق (علیه السلام):

«ما تقارع قوم، ففوّضوا أمرهم إلى الله تعالى إلاّ خرج سهم المحق وقال: أىّ قضية أعدل من القرعة إذ فوّض الأمر إلى الله ؟ أليس الله تعالى يقول : فساهم فكان من المدحضين؟»؛ امام صادق (علیه السلام) فرمود: هيچ قومى قرعه نزدند وامر خود را به خداوند تعالى واگذار نكردند مگر اين كه سهم كسى كه صاحب حق است از آن بيرون آمد. امام فرمود: چه قضيه اى به عدالت نزديك تر از قرعه است، آن گاه كه كار به خدا واگذار شود؟ آيا خداوند تعالى نفرموده است: فساهم فكان من المدحضين؟(1)

17. حيوانات، گاهى براى انجام يك كار، از طرف خداوند مأمور مى شوند: فالتقمه الحوت. «إلتقام» (مصدر «التقم») به معناى بلعيدن است و «حوت» هر چند در مطلق ماهى - چه بزرگ باشد وچه كوچك - به كار مى رود، اما كاربرد آن در ماهى بزرگ بيشتر است ودر آيه شريفه نيز به همين معنا به كار رفته است.(2)

18. دعا وتسبيح مستمر خداوند، مايه نجات از گرفتارى وغم واندوه است: فلولا أنّه كان من المسبّحين * للبث فى بطنه الى يوم يبعثون.(3)

19. از امام باقر (علیه السلام) روايت شده كه فرمود: يونس سه روز در شكم ماهى محبوس ماند ودر تاريكى ها... ندا در داد (خدايا) جز تو هيچ معبودى نيست. منزهى تو (و) من از ستمكاران بودم. پس خدا او را اجابت كرد وماهى او را از دريا به ساحل افكند... وخدا براى او درختى از نوع كدو رويانيد. پس يونس آن را مى مكيد واز سايه برگ هاى آن بهره مى برد و (چون در شكم ماهى زندانى بود) موهاى او ريخته وپوست بدن وى نازك شده بود.(4)

20. آيه شريفه فامنوا فتمّعناهم الى حين اشعار دارد به اين كه عذاب از قوم يونس برداشته شد.(5)

21. تمامى قوم يونس، پس از رسالت ومأموريت مجدد آن حضرت به سوى آنان ايمان آوردند: وأرسلناه... فامنوا فمتّعناهم الى حين.(6)

ص: 197

22. خداوند، پس از ايمان آوردن قوم يونس، آنان را از مواهب دنيوى تا پايان عمرشان بهره مند ساخت: فامنوا فمتّعناهم الى حين. طبق گفته مفسران، مقصود از «الى حين» فرا رسيدن اجل وعمر طبيعى آنان است.(1)

بياوريد اگر راست مى گوييد! * آن ها [= مشركان] ميان او [= خداوند] وجن، (خويشاوندى و) نسبتى قائل شدند؛ در حالى كه جنيان به خوبى مى دانند كه اين بت پرستان در دادگاه الهى احضار مى شوند. * منزه است خداوند از آنچه توصيف مى كنند، * مگر بندگان مخلص خدا. * شما وآنچه را پرستش مى كنيد، * هرگز نمى توانيد كسى را (با آن) فريب دهيد، * مگر آن ها كه در آتش دوزخ وارد مى شوند. * وهيچ يك از ما نيست جز آن كه مقام معلومى دارد؛ * وما همگى (براى اطاعت فرمان خداوند) به صف ايستاده ايم؛ * وما همه تسبيح گوى او هستيم. * آن ها پيوسته مى گفتند: * «اگر يكى از كتاب هاى پيشينيان نزد ما بود، * به يقين، ما بندگان مخلص خدا بوديم.» * (امّا هنگامى كه اين كتاب بزرگ آسمانى بر آن ها نازل شد،) به آن كافر شدند؛ ولى به زودى (نتيجه كار خود را) خواهند دانست! * وعده قطعى ما براى بندگان فرستاده ما از پيش مسلّم شده؛ * كه آنان يارى شدگانند، * ولشكر ما پيروزند. * از آن ها [= كافران] روى بگردان تا زمان معيّنى (كه فرمان جهاد فرا رسد). * ووضع آن ها را بنگر (چه بى محتواست)! امّا به زودى (نتيجه اعمال خود را) مى بينند! * آيا آن ها براى عذاب ما شتاب مى كنند؟! * امّا هنگامى كه عذاب ما در آستانه خانه هايشان فرود آيد، انذارشدگان صبحگاه بدى خواهند داشت! * از آنان روى بگردان تا زمان معيّنى. * ووضع كارشان را ببين؛ آن ها نيز به زودى (نتيجه اعمال خود را) مى بينند! * منزه است پرورگار تو، پروردگار عزّت (و قدرت)، از آنچه آنان توصيف مى كنند. * وسلام بر رسولان! * وحمد وستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است.

حقّ آن را به سوى باطل صرف كنند وچون خلقت ملائكه براى كسى معلوم نيست كه چگونه بوده است ؟ از اين رو مشركين در اين سخن خود مرتكب «افك» شده اند ودروغى روشن گفته اند.(1)

ج. مراد از «سلطان» (به طورى كه از سياق برمى آيد) برهان وكتابى است كه از ناحيه خداى سبحان بر مشركين نازل شده باشد.(2)

د. قرار دادن نسبت بين خدا وجنّ، عبارت است از همين عقيده مشركين كه مى گويند جنّ اولاد خداست. نسب به معناى قرابت وپيوند خويشاوندى است.(3)

ه -. كلمه «ما» در جمله «ماتعبدون»، موصوله است ومراد از «ما تعبدون»، بت ها است يا مراد بت ها وهمه آلهه ضلالت وپيشوايان گمراهى از قبيل شيطان هاى جنّى است.(4)

و. معناى آيه شريفه و ما منّا الاّ له مقام معلوم اين است كه هر يك از ما فرشتگان، مقامى معيّن وپستى مشخص داريم كه ما را بر آن گمارده اند وبا گمارده شدن ديگر استقلال معنا ندارد. چون شخص گمارده شده نمى تواند از خط مشى كه برايش تعيين كرده اند تجاوز كند.(5)

ز. معناى آيه شريفه انّا لنحن الصّافّون اين است كه ما فرشتگان همواره نزد خدا در صف ايستاده منتظر اوامر او هستيم تا اوامرى كه در تدبير عالم صادر مى كند، بر طبق خواسته اش اجرا كنيم.(6)

ح. مراد از كلمه خداى تعالى (كلمتنا) عبارت از قضا وحكمى است كه در باره مرسلين كرده است ومنظور از سبقت، نفوذ وغلبه است.(7)

ط. اين كه ابتدا دستور مى دهد به اين كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مشركين اعراض كند؛ فتولّ عنهم وسپس با جمله حتّى حين آن را متوقّف مى سازد، به دست مى آيد كه اين مدت

ص: 200

خيلى طولانى نيست وواقعيت هم همين طور بود چون بعد از مدتى كوتاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از بين مشركين مهاجرت كرد وسپس رؤسا وبزرگان آنان را در جنگ بدر وغير آن نابود كرد.(1)

ى. نزول عذاب به ساحت مشركين، كنايه است از نزول آن از همه طرف، به گونه اى كه عذاب ايشان را احاطه كند.(2)

ك. معناى جمله فساء صباح المنذرين، اين است كه در بين همه صبح ها، صبح انذار شدگان بسيار صبح بدى است ومنظور از «منذرين»، مشركين قريش هستند.(3)

ل. مراد از «ابصار»، ديدن كفر وفسوقى است كه عموم مردم مرتكب آن بودند، ومناسب چنين كفرى تهديد به عذاب در قيامت است.(4)

م. جمله سلام على المرسلين سلام بر همه رسولان خداست ومصونيت آنان را از هر عذاب وناملايمى از ناحيه خدا اعلام مى دارد.(5)

5. انّهم لهم المنصورون. موضوع نصرت انبيا با دو حرف تأكيد «إنّ» ولام در «لهم» وجمله اسميّه از سوى ديگر مى رساند كه اين نصرت، حتمى وبه صورت يك سنت وقضاى تغييرناپذير است.(1)

6. خداوند متعال داراى دو نوع جنود وسپاه است:

الف. جنود عام كه شامل تمام نظام هستى است: للّه جنود السموات والارض. (فتح، 4)

ب. جنود خاص: و انّ جندنا لهم الغالبون.

7. مربّى ورهبر، گاهى بايد به عنوان تهديد واعتراض، به مردم لجوج وگمراه پشت كند: فتولّ عنهم.(2)

ص: 202

پروردگار توانا وبخشنده ات نزد آن هاست (تا به هر كس ميل دارند بدهند)؟! * يا اين كه مالكيت وحاكميت آسمان ها وزمين وآنچه ميان اين دو است از آن آن هاست ؟! (اگر چنين است) با هر وسيله ممكن به آسمان ها بروند (و جلو نزول وحى را بر قلب پاك محمد بگيرند)! * (آرى) اين ها لشكر كوچك شكست خورده اى از احزابند. * پيش از آنان قوم نوح وعاد وفرعون صاحب قدرت (پيامبران ما را) تكذيب كردند. * و (نيز) قوم ثمود ولوط واصحاب ايكه [= قوم شعيب]، اين ها احزابى بودند (كه به تكذيب پيامبران برخاستند). * هر يك (از اين گروه ها) رسولان را تكذيب كردند، وعذاب الهى در باره آن ها تحقّق يافت. * اين ها (با اين اعمالشان) جز يك صيحه آسمانى را انتظار نمى كشند كه هيچ مهلت وبازگشتى براى آن وجود ندارد (و همگى را نابود مى سازد)! * آن ها (از روى خيره سرى) گفتند: «پروردگارا! بهره ما را از عذاب هر چه زودتر قبل از روز حساب به ما ده.»

عاجز شدند به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تهمت زدند كه ساحر است. و «كذّاب» اشاره است به اين كه آن حضرت به دروغ قرآن ومعارف حقّه آن را به خدا نسبت مى دهد.(1)

و. واژه ى «عجاب» (بر وزن تراب) معناى مبالغه را مى رساند وبه امور بسيار عجيب گفته مى شود ودليل آوردن اين تعبير آن است كه مشركين سبك مغز فكر مى كردند هر قدر تعداد معبودهاى آنان بيشتر شود، قدرت واعتبار نفوذ آنان بيشتر خواهد بود وبه همين دليل خداى يكتا چيز كمى به نظر آنها مى رسيد.(2)

ز. مراد از اصبروا على ءالهتكم، صبر بر عبادت آلهه وتمسك به آنهاست.(3)

ح. تعبير به الملّة الاخرة ممكن است اشاره به جمعيت پدرانشان باشد كه نسبت به آن ها آخرين ملت بودند يا ممكن است اشاره به اهل كتاب خصوصا نصارى باشد كه آخرين دين وملت قبل از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بودند، ليكن از آيات قرآن استفاده مى شود كه عرب جاهلى تكيه بر كتب يهود ونصارى نداشت وتمام تكيه گاهش سنت وآيين نياكان وپدران بود وهمين شاهد خوبى براى تفسير اول است.(4)

ط. آيه 11 در مقام تحقير امر كفّار است ومى خواهد على رغم آن غرور واعجابى كه از كلامشان استفاده مى شود ايشان را خوار وناچيز معرفى كند وغرورشان را بشكند.(5)

ى. تعبير «احزاب» اشاره به تمام گروه هايى است كه بر ضدّ پيامبران قيام كردند وخداوند آن ها را در هم كوبيد، اين جمعيت مشركان گروه كوچكى از آن گروه ها هستند كه به سرنوشت آنان گرفتار خواهند شد.(6)

ك. جهت اين كه قرآن كريم فرعون را ذى الاوتاد ناميده يكى از وجوه ذيل است:

1. تعبير ذوالاوتاد كنايه از استحكام قدرت فرعون وفرعونيان است.

2. اشاره به لشكريان عظيم فرعون است؛ زيرا لشكر معمولاً از خيمه ها استفاده مى كند وبراى نگهداشتن آن ها از ميخ استفاده مى نمايند ويا آن كه لشكر براى كشور به منزله ميخ است.

ص: 205

3. اشاره به شكنجه هاى وحشتناك فرعون نسبت به دشمنان است كه به اصطلاح آن ها را چهار ميخ مى كردند.

4. منظور از «اوتاد» همان اهرام مصر است كه مانند ميخ بر دل زمين نشسته است.

5. اشاره به اين است كه فرعون با ميخ هايى بازى برد وباخت داشته است.

6. اشاره به ملك ثابت فرعون است.(1)

ل. اصحاب الأيكة، همان قوم حضرت شعيب (علیه السلام) هستند كه در سرزمينى پرآب ودرخت در ميان حجاز وشام زندگى مى كردند.(2)

م. منظور از صيحة واحدة، نفخه اولى است كه اشاره به صيحه عظيم پايان جهان است. يا ممكن است منظور از اين صيحه، همان صيحه هايى باشد كه بر اقوام پيشين فرود آمد. صاعقه اى وحشتناك يا زمين لرزه اى پرصدا، وزندگى آنان را در هم كوبيد.(3)

ن. منظور از «هؤلاء»، كفّار مكه است.(4)

س. جمله عجّل لنا قطنا قبل يوم الحساب در حقيقت استهزا به داستان روز حساب وتهديد به عذاب آن روز است.(5)

غافل نبودن اوست فسئلوا اهل الذكر (نحل، 43؛ انبياء، 7) ونفرمود: «فاسئلوا اهل العلم».(1)

4. عزت كاذب كفار ومنافقان

نظير آيه 2 ص: بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِى عِزَّةٍ وَشِقَاقٍ آيات ذيل است:

وَإِذَا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالاْءِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ (البقرة، 206)

يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لاَ يَعْلَمُونَ (المنافقون، 8)

5. مخالفان، نقطه قوّت پيامبر را نقطه ضعف او مى پندارند. (از مردم بودن، نقطه قوّت است ولى كفار از همين امر شگفت زده مى شدند). عجبوا... منذر منهم.

6. ممكن نبودن فرار از مجازات

در آيه 3 ص مى فرمايد چه بسيار مردم روزگاران را پيش از اين هلاك كرديم آن هنگام هنگام گريز نبود: كَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنَادَوْا وَلاَتَ حِينَ مَنَاصٍ

در آيات ذيل به نمونه ومصداق آن اشاره كرده است: وَجَاوَزْنَا بِبَنِى إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيا وَعَدْوا حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ الَّذِى آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ. آلاْنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ (يونس، 91)

فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَكَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ. فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِى قَدْ خَلَتْ فِى عِبَادِهِ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ (غافر، 85)

7. پيامبر، بايد از جنس خود مردم باشد تا همان نيازها واحساسات را داشته باشد وبتواند الگو ورهبر مردم باشد؛ (منهم).

8. تهمت هاى كفار ومشركان به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

1) كاهن: و لا بقول كاهنٍ قليلاً ما تذكّرون. (حاقه، 42)

2) ساحر: و قال الكافرون هذا ساحرٌ كذّاب. (ص، 4)

3) مسحور: و قال الظالمون انْ تتّبعون الاّ رجلاً مسحورا. (فرقان، 8)

4) مجنون: و قالوا يا أيّها الذى نزّل عليه الذكر انّك لمجنونٌ. (حجر، 6)

5) معَلَّم: و لقد جاءهم رسولٌ مبينٌ * ثمّ تولّوا عنه وقالوا معلّمٌ مجنون. (دخان، 13-14)

ص: 207

6) كذّاب: و قال الكافرون هذا ساحرٌ كّذاب. (ص، 4)

7) مفترى: قالوا إنّما انت مفترىٍ. (نحل، 101)

8) شاعر: يقولون شاعرٌ نتربّص به ريبَ المنون. (طور، 30)

9. كفّار هم از توحيد در تعجب بودند؛ أجعل الالهة الها واحدا هم از نبوّت؛ عجبوا ان جاءهم منذر منهم وهم از معاد؛ ءإنّا لمبعوثون.(1)

10. پيامبران، صبر را در راه خدا قرار مى دهند: و لربّك فاصبر وكفّار، صبر را در راه بت ها: اصبروا على ءالهتكم.(2)

11. از تعبير «رحمت» به خوبى استفاده مى شود كه نبوت رحمت ولطف خدا بر جهان انسانيت است.(3)

12. در آيه 9 اين دو صفت براى آن است كه خلاصه گفتار ما قبل را تأييد كند ومعنايش اين است كه هيچ سهمى از خزينه هاى رحمت خدا به دست كفّار نيست؛ زيرا خدا عزيز است؛ يعنى مقامش منيع است واحدى نمى تواند در كار او دخيل باشد ونيز آن ها نمى توانند مانع رحمت خدا نسبت به احدى شوند؛ زيرا بخشش خداوند بسيار است؛ «وهّاب».(4)

13. ريشه برخى انكارها، حجاب معاصرت وحسادت است. (چرا او پيامبر شد وما نشديم) أءنزل عليه الذكر من بيننا.(5)

14. خداوند در مورد تربيت مردم، بخشنده است؛ (الوهّاب) ولى نسبت به تمايلات نامعقول ونامشروع مردم نفوذناپذير است (العزيز).(6)

15. با قطعى شدن عذاب استيصال بر كافران، هيچ مهلتى براى گريز آنان نخواهد بود: ما لها من فواق. در زبان عرب به مدت زمانى كه دوشنده شير - در فاصله ميان دو بار دوشيدن - به بچه شتر مهلت مى دهد تا شير بنوشد، «فواق» گفته مى شود ومقصود از آن، مدت كوتاه وزودگذر است.

ص: 208

16. طاغوت هاى زمان، به هنگام عجز در مقابل منطق، به آزار وشكنجه اقدام مى كنند: فرعون ذوالاوتاد.(1)

برادر من است؛ او نود ونه ميش دارد ومن يكى بيش ندارم؛ امّا او اصرار مى كند كه: اين يكى را هم به من واگذار؛ ودر سخن بر من غلبه كرده است.» * (داود) گفت: «مسلّما او با درخواست يك ميش تو براى افزودن آن به ميش هايش، بر تو ستم نموده؛ وبسيارى از شريكان (و دوستان) به يكديگر ستم مى كنند، مگر كسانى كه ايمان آورده واعمال صالح انجام داده اند؛ امّا عدّه آنان كم است.» داود دانست كه ما او را (با اين ماجرا) آزموده ايم، از اين رو از پروردگارش طلب آمرزش نمود وبه سجده افتاد وتوبه كرد. * ما اين عمل را بر او بخشيديم؛ واو نزد ما داراى مقامى والا وسرانجامى نيكوست. * اى داود! ما تو را خليفه (ونماينده خود) در زمين قرار داديم؛ پس در ميان مردم به حق داورى كن، واز هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد؛ كسانى كه از راه خدا گمراه شوند، عذاب شديدى به خاطر فراموش كردن روز حساب دارند!

ج. در اين كه همصدا شدن كوه ها وپرندگان با داود در تسبيح گفتن خداوند تكوينى است يا تشريعى دو وجه بيان شده: بعضى احتمال داده اند تسبيح آن ها تكوينى بوده كه موجودات همه با زبان حال دارند ونظام خلقت آن ها حكايت مى كند كه خداوند از هر عيبى منزّه است، ولى اين معنا اختصاص به داود ندارد كه از ويژگى هاى او شمرده شود. بنا بر اين، مناسب تر آن است كه گفته شود تسبيح آن ها تشريعى است كه همراه با نوعى درك وشعور بوده است.(1)

د. «شدّ ملك» از باب استعاره به كنايه است ومراد از آن اين است كه ملك او را تقويت نموده واساس آن را به وسيله لشگريان وخزينه ها وحسن تدبير محكم كرده وهمه وسايل محكم شدن سلطنت را برايش فراهم كرده بوديم.(2)

ه -. مراد از «فصل الخطاب» آن است كه انسان قدرت تجزيه وتحليل يك كلام را داشته باشد وبتواند يك كلام را تكه تكه كرده حق آن را از باطلش جدا كند واين معنا با قضاوت صحيح در بين دو نفر دعوى، نيز منطبق است.(3)

و. مراد از «خصم»، خصماء است؛ زيرا كلمه «خصم» بر واحد وجمع هر دو اطلاق مى شود مانند «ضيف» در اين آيه شريفه كه فرمود: حديث ضيف ابراهيم المكرمين.(4)

ز. «خوف» به معناى تأثير از ناملايمات در مقابل عمل است؛ يعنى به معناى آن جنب وجوشى است كه شخصى ترسيده براى دفع شرّ انجام مى دهد به خلاف خشيت كه تأثر در مقام ادراك است. بنا بر اين، خوف بالذات رذيله مذموم نيست، بلكه در مواردى جزو اعمال نيك شمرده مى شود وچون «فزع» عبارت است از انقباض ونفرتى كه از منظره اى مخوف در دل حاصل مى شود، قهرا امرى خواهد بود كه به مقام عمل برگشت مى كند نه مقام ادراك، از اين رو بالذات از رذايل نيست، بلكه فضيلتى است مربوط به مواردى كه مكروه وناملايمى در شرف پيش آمدن است ودارندگان اين فضيلت آن مكروه را دفع مى كنند.

پس اگر در آيه شريفه نسبت فزع به داود (علیه السلام) داده است براى او منقصتى نيست تا

ص: 211

بگويى آن جناب از انبيا بود كه جز از خدا خشيت ندارد.(1)

ح. مراد از «خصمان» دو طايفه متخاصم است كه بعضى بر بعضى ظلم كرده اند.(2)

ط. اگر بگوييم دو طرف دعوى كه نزد داود آمده اند از جنس بشر بوده اند وداستان را به همان ظاهرش حمل كنيم ناگزير بايد براى جمله لقد ظلمك چاره اى انديشيد وآن اين كه بگوييم حكم داود فرضى وتقديرى است؛ زيرا عقل ونقل حكم مى كند بر اين كه انبيا (عليهم السلام) به عظمت خدايى معصوم از گناه وخطا هستند.(3)

ى. ماجراى اصلى داستان داود چه بود؟ آنچه از قرآن مجيد استفاده مى شود بيش از اين نيست كه افرادى به عنوان دادخواهى از محراب داود بالا رفتند ونزد او حاضر شدند؛ او نخست وحشت كرد، سپس به شكايت شاكى گوش فرا داد كه يكى از آن دو 99 گوسفند ماده داشته وديگرى فقط يك گوسفند، در حالى كه صاحب نود ونه گوسفند از برادرش تقاضا داشته كه يكى را هم به او واگذار كند، او حق را به شاكى داد واين تقاضا را ظلم وتعدى خواند، سپس از كار خود پشيمان گشت واز خداوند تقاضاى عفو كرد وخدا او را بخشيد. منتهى در اينجا دو تعبير قابل دقت است: يكى مسأله «آزمايش» وديگرى مسئله «استغفار وتوبه».

قرآن در اين دو قسمت روى نقطه مشخصى انگشت نگذاشته، اما با توجه به قراين موجود در اين آيات وروايات اسلامى كه در تفسير اين آيات آمده، داود اطلاعات ومهارت فراوانى در امر قضا داشت وخدا مى خواست او را آزمايش كند، از اين رو يك چنين شرايط غيرعادى (وارد شدن بر داود از طريق غير معمول از بالاى محراب) براى او پيش آورد، او گرفتار دستپاچگى وعجله شد وپيش از آنكه از طرف مقابل توضيحى بخواهد داورى كرد، هر چند داورى عادلانه بود.

گرچه او به زودى متوجه لغزش خود شد وپيش از گذشتن وقت جبران نمود، ولى هرچه بود كارى از او سر زد كه شايسته مقام والاى نبوت نبود، از اين رو از اين «ترك اولى» استغفار

ص: 212

كرد، خداوند هم او را مشمول عفو وبخشش قرار داد.

گواه بر اين تفسير علاوه بر آنچه گذشت، آيه اى كه بلافاصله بعد از اين آيات مى آيد وبه داود خطاب مى كند كه ما تو را جانشين خود در روى زمين قرار داديم، از اين رو از روى حق وعدالت در ميان مردم داورى كن واز هوا وهوس پيروى نكن؛ اين تعبير نشان مى دهد كه لغزش داود در طرز قضاوت وداورى بوده است، به اين ترتيب چيزى كه مخالف شأن ومقام اين پيامبر بزرگ باشد وجود ندارد.(1)

ك. تعبير «خَرَّ» كنايه از سجده كردن است وتعبير «راكعا» در آيه مورد بحث يا به خاطر آن است كه ركوع به معناى سجده نيز در لغت آمده ويا ركوع مقدمه اى براى سجده است.(2)

ج) در اين آيه پرندگان هم نوا با داود مى شوند: و الطير محشورة.

د) هدهد كه براى سليمان خبر آورد ونامه رسانى كرد: اذهب بكتابى هذا فالقه اليهم. (نمل، 28)

ه -) پرندگان منطق دارند وانبيا آن را مى دانند: علّمنا منطق الطير. (نمل، 16)

و) پرندگانى كه وسيله نابودى دشمنان مى شوند: و ارسل عليهم طيرا ابابيل. (فيل، 3)

ز) پرندگان، تسبيح ونماز آگاهانه دارند: كلّ قد علم صلوته وتسبيحه.(1)

5. و شددنا ملكه؛ تثبيت وتقويت حكومت داود (علیه السلام) از سوى خداوند، گوياى سه نكته است: 1) اصل وجود حكومت ومديريت اجتماعى امرى ضرورى ومطلوب است. 2) در دست گرفتن حكومت ومديريت اجتماعى از سوى مردان الهى (همچون داود (علیه السلام) كارى شايسته است واين كار با اهداف معنوى والهى بشر كاملاً سازگارى دارد. 3) دين از سياست اجتماع جدا نيست، بلكه كاملاً با آن سازگار وهماهنگ است.(2)

6. قدرت در دست فرعون سبب استبداد است: و فرعون ذوالاوتاد، ولى در دست مردان خدا همراه با تضرّع وبندگى است: ذا الايد انّه اوّاب.(3)

7. توبه وانابه اى ارزشمند است كه مختصر ولحظه اى نباشد (اوّاب). حضرت داود بسيار انابه مى كرد ودر همه امور زندگى به خداوند روى مى آورد واين توجه دائمى سبب قدرت او بود: ذاالايد انّه اوّاب.

8. كسى خليفه خداوند است كه حق محور باشد نه هوى محور: انا جعلناك خليفة فى الارض فاحكم بين الناس بالحق ولا تتبع الهوى. بنا بر اين، كسى كه از هوا وهوس تبعيت مى كند لايق مقام خلافت الهى نيست.

9. در مديريّت حتّى المقدور نيروها را حفظ كنيد. (خداوند به خاطر يك ترك اولى، اولياى خود را از گردونه اجتماع خارج نمى كند). فاستغفر ربه... فغفرنا... يا داود انّا جعلناك.(4)

10. رفتار خليفه خدا بايد پرتوى از افعال الهى باشد: و الله يقضى بالحقّ (غافر، 20)

ص: 214

و فاحكم بين الناس بالحقّ.(1)

11. همه انسان ها، حتى پيامبران در معرض افتادن در دام هواى نفس اند: يا داود... فاحكم بين الناس بالحقّ ولا تتّبع الهوى. توصيه به پرهيز از پيروى هواى نفس به داود (علیه السلام)، گوياى اين حقيقت است كه همه انسانها، حتى پيامبران در معرض چنين خطرى قرار دارند؛ وگرنه چنين توصيه اى لغو خواهد بود.(2)

جهاد استفاده كنم.» او همچنان به آن ها نگاه مى كرد) تا از ديدگانش پنهان شدند. * (آن ها به قدرى جالب بودند كه گفت:) بار ديگر آن ها ر انزد من بازگردانيد. ودست به ساق ها وگردن هاى آن ها كشيد (و آن ها را نوازش داد). * ما سليمان را آزموديم وبر تخت او جسدى افكنديم؛ سپس او به درگاه خداوند توبه كرد. * گفت: «پروردگارا! مرا ببخش وحكومتى به من عطا كن كه بعد از من سزاوار هيچ كس نباشد، كه تو بسيار بخشنده اى.» * پس ما باد را مسخّر او ساختيم تا به فرمانش به نرمى حركت كند وبه هر جا او مى خواهد برود. * وشياطين را مسخّر او كرديم، هر بنّا وغوّاصى از آن هارا. * وگروه ديگرى (از شياطين) را در غل وزنجير (تحت سلطه او) قرار داديم، * (و به او گفتيم:) اين عطاى ماست؛ به هر كس مى خواهى (و صلاح مى بينى) ببخش، واز هر كس مى خواهى امساك كن، وحسابى بر تو نيست (تو امين هستى). * وبراى او [= سليمان] نزد ما مقامى ارجمند وسرانجامى نيكوست.

مورد قرآن اشاره به دوام استفاده جامعه انسانى از تعليمات آن است وچون اين كلمه به صورت مطلق به كار رفته هر گونه خير وسعادت دنيا وآخرت را شامل مى شود.(1)

د. مراد از «خير»، اسبان است. چون عرب اسب را خير مى نامند واز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روايت شده كه فرمود: تا قيامت خير را به پيشانى اسبان گره زده اند.(2)

ه -. مراد از جسدى كه بر تخت سليمان افتاد (آنچه كه به طور اجمال از روايات مى توان پذيرفت) اين است كه جسد نامبرده جنازه كودكى بوده كه خدا آن را بر تخت سليمان افكند وجمله ثمّ أناب قال ربّ اغفرلى اشعار وبلكه دلالتى دارد بر اين كه سليمان از آن جسد اميدها داشته ويا ايده آل او در راه خدا بوده وخدا او را قبض روح نموده جسد بى جانش بر تخت سليمان افتاده تا حضرت سليمان بدين وسيله متنبه گشته امور را به خدا واگذارد وتسليم او شود.(3)

و. منظور از جريان باد به «رُخاء»، اين است كه جارى ساختن باد بر طبق خواسته آن جناب، براى آن جناب مؤنه اى نداشته باشد وبه آسانى جارى مى شده (حال به نرمى يا به تندى). بنا بر اين، با توصيف باد به صفت عاصفه (تند) كه آيه 81 سوره مباركه انبيا ولسليمان الريح عاصفة تجرى بأمره آن را حكايت كرده است، منافات ندارد.(4)

ز. مراد از «الشياطين» يا شياطين جنى است كه مسخر سليمان شدند با آن كه طبيعتشان تمرّد وسركشى است ويا اعم از انسان هاى سركش وجنيان متمرّد است؛ زيرا كلمه شيطان با اين مفهوم وسيع نيز در قرآن آمده است: شياطين الانس والجنّ.(5)

ح. تعبير و ءاخرين مقرّنين فى الأصفاد كنايه از بازداشت وجلوگيرى شياطين از فعاليت هاى تخريبى است واگر منظور شياطين وسركشان انس باشد غل وزنجير ودستبند مفهوم اصلى خود را حفظ خواهد كرد.(6)

ط. مراد از «بغير حساب»، اين است كه عطاى ما حساب واندازه ندارد، كه اگر تو از آن

ص: 217

زياد بذل وبخشش كنى، كم شود پس هر چه مى خواهى بذل وبخشش كن، چه بخشش بكنى وچه نكنى، تأثيرى در كم شدن عطاى ما ندارد.(1)

8. محبت به هيچ چيز، نبايد در عرض محبت به خدا قرار گيرد، يا بر آن ترجيح داده شود: إنّى أحببت حبّ الخير عن ذكر ربّى.(1)

9. حكومت پهناور وبى نظير سليمان (علیه السلام) از معجزات الهى بر حقانيت رسالت او بود: وهب لى ملكا لا ينبغى لأحد من بعدى. طبق نظر بيشتر مفسران، خواسته پادشاهى به گونه اى كه براى هيچ كس ميسر نباشد، در واقع براى اعجاز ونشان دادن الهى بودن اين قدرت واثبات ارتباط سليمان با خداوند قادر وپيامبرى او بود.(2)

10. در دعا ومناجات، صفات ونام هايى را در باره خداوند ذكر كنيد كه با دعا تناسب داشته باشد: «هب لى - انت الوهاب.(3)

11. از نظر قرآن كريم همان گونه كه ملك وسلطنت هبه الهى است: هب لى ملكا، فرزند صالح نيز هبه الهى است چنان كه ابراهيم (علیه السلام) به خداوند عرضه داشت: ربّ هب لى من الصالحين. (صافات، 100)

12. در آيه 35 استغفار بر درخواست مُلك مقدم داشته شده است؛ زيرا انبيا وصالحين، امر دين اشان را بر امر دنيايشان مقدّم مى دارند.(4)

13. جريان ملايم باد تحت فرمان سليمان بود وبه هر سوى كه او مى خواست روان مى گشت: فسخّرنا له الريح تجرى بأمره رخاء حيث أصاب. «رخاء» به معناى آرامى وملايمت است وضمير فاعل در «أصاب» به سليمان باز مى گردد. «اصابة» (مصدر «أصاب») معادل قصد واراده است؛ يعنى هر جا سليمان اراده كند.(5)

14. با اراده خداوند، باد هم مى تواند مفيد باشد وهم مضر: بريح صرصر (حاقه، 6) و سخّرنا له الريح.(6)

15. در آيه 36 ص ميفرمايد ما باد را مسخر حضرت سليمان قرار داديم: فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِى بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ

ص: 219

در آيه ديگرى به سرعت باد اشاره شده است كه صبحگاهان راه يكماهه را طى ميكرد وعصرگاهان نيز راه يكماهه را: وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ (سبإ، 12)

16. جنّ، داراى عقل وشعور وتخصص است: بنّاء وغوّاص.(1)

17. در حكومت الهى نيز زندان ضرورى است. از اين كه بعضى جنّيان بنّا وغواص بودند وبعضى در قيد وبند، معلوم مى شود كه اين دسته اگر آزاد بودند در حكومت سليمان (علیه السلام) اخلال ايجاد مى كردند: مقرّنين فى الاصفاد.(2)

18. از آيه 38 وآيه قبل آن اين نكته استفاده مى شود كه از نيروها بايد حداكثر استفاده را كرد وحتىّ شياطين را به طور كامل نبايد حذف كرد، بلكه آن ها را كه قابل توجيه وارشادند در مسير صحيح به كار گرفت وتنها آن بخش كه به هيچ وجه قابل استفاده نيستند بايد در بند باشند.(3)

19. تعبير حسن مأب خبر از عاقبت نيك حضرت سليمان (علیه السلام) مى دهد وممكن است اشاره به نسبت ناروايى باشد كه در تورات آمده كه سليمان به خاطر ازدواج با بت پرستان سرانجام به آيين بت پرستى تمايل پيدا كرد وحتى دست به ساختن بتخانه اى زد. قرآن با اين تعبير خط بطلان بر تمام اين اوهام وخرافات مى كشد.(4)

ص: 220

است، * در حالى كه در آن بر تخت ها تكيه كرده اند وميوه هاى بسيار ونوشيدنى ها در اختيار آنان است. * ونزد آنان همسرانى است كه تنها چشم به شوهرانشان دوخته اند، وهمسن وسالند. * اين همان است كه براى روز حساب به شما وعده داده مى شود (وعده اى تخلّف ناپذير). * اين روزى ماست كه هرگز آن را پايانى نيست. * اين (پاداش پرهيزگاران است)، وبراى طغيانگران بدترين محل بازگشت است: * دوزخ، كه در آن وارد مى شوند؛ وچه بستر بدى است! * اين نوشابه «حميم» و «غسّاق» است [= دو مايع سوزان وتيره رنگ] كه بايد از آن بچشند! * وجز اين ها كيفرهاى ديگرى همانند آن دارند. * (به آنان گفته مى شود:) اين گروهى است كه همراه شما وارد دوزخ مى شوند (اين ها همان سران گمراهى اند)؛ خوشامد بر آن ها مباد؛ همگى در آتش خواهند سوخت! * آن ها (به رؤساى خود) مى گويند: «بلكه خوشامد بر شما مباد كه اين (عذاب) را شما براى ما فراهم ساختيد. چه بد قرارگاهى است اينجا!» * (سپس) مى گويند: «پروردگارا! هر كس اين (عذاب) را براى ما فراهم ساخته، عذابى مضاعف در آتش بر او بيفزا.»

ايوب سلطه يافت واو چنان بيمار گشت كه از شدّت درد ورنجورى اسير بستر گرديد، اما با اين حال از مقام شكر او چيزى كاسته نشد.

چون ايوب از اين امتحان سخت الهى به خوبى برآمد، خداوند دوباره نعمت هاى خود را به او بازگرداند وسلامت جسمش را بازيافت.(1)

ج. مراد از «مس شيطان به نصب وعذاب»، اين است كه مى خواهد نصب وعذاب را به نحوى از سببيّت وتأثير به شيطان نسبت دهد وبگويد كه شيطان در اين گرفتارى هاى من مؤثر ودخيل بوده است وهمين معنا از روايات هم بر مى آيد.(2)

د. از امام صادق (علیه السلام) روايت شده كه فرمود: چون ابتلاى ايوب (علیه السلام) طولانى گشت وابليس صبر او را ديد، نزد ديرنشينانى كه از اصحاب وى بودند آمد وبه آنان گفت: بياييد تا نزد اين بنده مبتلا برويم واز او در باره ابتلايش سؤال كنيم... آنان گفتند: اى ايوب! كاش گناهى را كه انجام داده اى به ما مى گفتى ؟ ما را عقيده بر آن است كه تو تنها به خاطر چيزى (گناهى) كه از ما پنهان مى كنى مبتلا شده اى... پس در آن موقع پروردگارش را خواند وگفت: ربّ أنى مسّنى الشيطان بنصب وعذاب.(3)

ه -. مراد از «نصب وعذاب»، بدحالى وگرفتارى هايى است كه در بدن او وخاندانش پيدا شده كه همان گرفتارى هايى كه در سوره انبيا آن را از آن جناب چنين حكايت كرده كه گفت: مسّنى الضرّ وأنت أرحم الراحمين.(4)

و. صاحب تفسير كشاف گفته به هيچ وجه نمى توانيم بپذيريم كه خدا شيطان را بر انبياى خود مسلط كند تا هر طور كه دلش خواست آنان را آزار واذيّت كند چون اگر بنا باشد اين كار نسبت به انبيا جايز باشد، نسبت به پيروان انبيا به طريق اولى جايز است، در نتيجه هيچ مؤمن صالحى سالم نمى ماند وحال آن كه در قرآن كريم مكرّر آمده كه شيطان به غير از وسوسه هيچ دخالت وتأثير ديگرى ندارد، ليكن اين حرف صحيح نيست؛ زيرا عصمت از خصايص انبيا ومعصومين است كه شيطان نمى تواند در دل هاى آنان وسوسه كند، اما تأثيرش

ص: 223

در بدن هاى انبيا ويا اموال واولاد وساير متعلقات ايشان امكان وقوعى دارد.(1)

ز. ممكن است اشكال شود كه يكى از گرفتارى هاى ايّوب مرض او بود، ومرض علل واسباب عادى وطبيعى دارد چگونه حضرت ايوب مرض خود را به شيطان نسبت مى دهد؟ جواب اين اشكال آن است كه اين دو سبب، يعنى شيطان وعوامل طبيعى، دو سبب در عرض هم نيستند تا در يك مسبّب جمع نشوند ونشود مرض را به هر دو نسبت داد، بلكه دو سبب طولى اند.(2)

ح. تعبير اركض برجلك هذا مغتسل بارد وشراب اشاره است به اين كه نوع مرضى كه حضرت ايوب (علیه السلام) به آن مبتلا شده بود، مرض جلدى وپوستى بوده است.(3)

ط. منظور از «قاصرات الطرف» اين است كه آن همسران بهشتى به شوهران خود راضى وقانعند وچشم به ديگرى ندارند.(4)

ى. در اين كه مقصود از و وهبنا له أهله چيست ؟ ميان مفسران دو ديدگاه وجود دارد: 1) برخى بر آنند كه خانواده ايوب، مرده بودند وخداوند آنان را زنده كرد وبه او باز گردانيد؛ چنان كه در روايات آمده است.

2) برخى ديگر بر آنند كه خانواده ايوب (علیه السلام) زنده بودند، ولى از اطراف او - كه به امراض وبليه هاى گوناگون مبتلا بود - پراكنده شده بودند، اما خداوند با شفا دادن ايوب (علیه السلام) ورفع گرفتارى از آن حضرت، آنان را به او بازگردانيد.(5)

ك. سوگند ايوب (علیه السلام) به تنبيه كردن همسر خطاكارش: و خذ بيدك ضغثا فاضرب به ولاتحنث. مفسران در باره آيه شريفه - بر اساس روايات وارده - گفته اند: ايوب (علیه السلام) به خاطر خطايى كه همسرش مرتكب شده بود، سوگند ياد كرد كه او را تنبيه كند، ولى به خاطر خوبى ها وخدمات همسرش دوست نداشت كه او را به نحوى كه سوگند ياد كرده تنبيه نمايد. از اين رو خداوند به خاطر لطف وعنايت به او وهمسرش، دستور داد با تهيه دسته اى

ص: 224

از گياه - تنها يك بار - به همسرش بزند تا بدين شكل به سوگند خود عمل كرده باشد.(1)

ل. منظور از «أتراب» اين است كه همسران بهشتى از جهت جمال كفو شوهران خويشند؛ وممكن است مراد اين باشد كه مثل شوهر خويشند؛ هر اندازه شوهران نور وبهايشان بيشتر شود از ايشان هم حسن وجمال بيشتر مى گردد.(2)

م. كلمه «هذا» اشاره به فوجى از تابعين است كه دنبال متبوعين خود به دوزخ وارد مى شوند.(3)

ن. «اقتحام» به معناى وارد شدن در كار شديد وخوفناك است وغالبا به ورود در كارها بدون مطالعه وفكر قبلى نيز اطلاق مى شود. اين تعبير نشان مى دهد كه پيروان ضلالت بدون مطالعه وفكر وصرفا روى هوا وهوس وتقليدهاى كوركورانه در آتش شديد وخوفناك جهنم وارد مى شوند.(4)

س. جمله بئس القرار اشاره است به اين كه مصيبت بزرگ اين است كه دوزخ جايگاه موقّتى نيست، بلكه قرارگاه ثابت است.(5)

ع. اين عذاب مضاعف، يكى به علت گمراهى خود رؤسا است وعذاب ديگرى به دليل گمراه كردن پيروان خودشان است.(6)

ف. توصيف آب به خنك بودن؛ «باردٌ» شايد اشاره اى باشد به تأثير مخصوص شست وشو با آب سرد براى بهبود وسلامت تن، همان گونه كه در طب امروز نيز ثابت شده است ونيز اشاره لطيفى است بر اين كه كمال آب شست وشو در آن است كه از نظر پاكى ونظافت همچون آب نوشيدنى باشد.(7)

ص: 225

9. ياد قيامت، مايه نزديك شدن انسان به اخلاص است: اخلصناهم... ذكرى الدّار.(1)

10. پيامبران، از هر گونه گناه وخطاكارى معصوم اند: إنّا أخلصناهم بخالصة ذكرى الدار. از اين كه خداوند پيامبران را به آخرت انديشى خالص ساخت، مى توان عصمت آنان را به دست آورد؛ زيرا ريشه گناه وخطاكارى بشر دنياطلبى است واز آن جايى كه انبيا از چنين خواسته اى مبرا بوده وتنها طالب آخرت اند، استفاده مى شود كه آنان هرگز گناه نمى كنند ومعصوم اند. به علاوه توصيف اسماعيل (علیه السلام) و... از سوى خداوند به «أخيار» - به صورت مطلق - گوياى اين حقيقت است كه پيامبران در همه افعال وصفات خود از نيكان بودند واز آنان جز خوبى وكار خير، سر نمى زند واين همان حقيقت عصمت است.(2)

11. تكيه روى «فاكهة» و «شراب» ممكن است اشاره به اين باشد كه بيشترين غذاى بهشتيان ميوه است هر چند غذاهاى ديگر طبق صريح آيات قرآن نيز در آن جا وجود دارد.(3)

12. در اين آيات ذكر نعمت هاى پرهيزگاران تنوّع بيشترى از ذكر مجازات ها وعذاب هاى طغيانگران دارد. (در قسمت اول به 7 موهبت ودر قسمت دوم به 5 عذاب اشاره شده) اين شايد به خاطر پيشى گرفتن رحمت خدا بر غضب او است: يا من سبقت رحمته غضبه.(4)

13. نعمت هاى بهشتى، هم حساب وكتاب دارد؛ يوم الحساب وهم دائمى است؛ ماله من نفاد.(5)

14. كسانى كه در دنيا ودر مدار ايمان، به يكديگر دعا نكنند، در آخرت ودر دوزخ به يكديگر نفرين خواهند كرد: ربّنا من قدّم لنا.(6)

ص: 227

ورزيد واز كافران بود. * گفت: «اى ابليس! چه چيز مانع تو شد كه بر مخلوقى كه با قدرت خود او را آفريدم سجده كنى ؟! آيا تكبّر كردى يا از برترين ها بودى ؟! (برتر از اين كه فرمان سجود به تو داده شود!)» * گفت: «من از او بهترم؛ مرا از آتش آفريده اى واو را از گِل.» * فرمود: «از آسمان ها (و صفوف ملائكه) خارج شو، كه تو رانده درگاه منى. * ومسلما لعنت من بر تو تا روز قيامت خواهد بود.» * گفت: «پروردگارا! مرا تا روزى كه انسان ها برانگيخته مى شوند ملهت ده.» * فرمود: «تو از مهلت داده شدگانى، * ولى تا روز وزمان معيّن.» * گفت: «به عزّتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم كرد، * مگر بندگانِ خالصِ تو، از ميان آن ها.» * فرمود: «به حق سوگند، وحق مى گويم، * كه جهنم را از تو وهر كدام از آنان كه از تو پيروى كند، پُر خواهم كرد!» * (اى پيامبر!) بگو: «من براى دعوت نبوت هيچ پاداشى از شما نمى طلبم، ومن از متكلفين نيستم. (سخنانم روشن وهمراه با دليل است.)» * اين (قرآن) تذكرى براى همه جهانيان است؛ * وخبر آن را بعد از مدتى مى شنويد.

گروهى ما را رافضى مى خوانند واز مشركان وكفار بدتر مى دانند. امام (علیه السلام) سوگند ياد كردند كه شما مشمول شفاعت ما مى شويد وآنان در دوزخ سراغ شما را خواهند گرفت، سپس اين آيه را تلاوت كردند: و قالوا مالنا لانرى رجالاً كنّا نعدّهم من الاشرار.(1)

د. مرجع ضمير «هو» در آيه 67 وحدانيت خداست كه جمله ما من اله الاّ الله... آن را بيان كرد، البته بعضى از مفسران گفته اند: مرجع آن قرآن كريم است. مى فرمايد: قرآن نبأ عظيم است واين وجه با سياق آيات سابق هم سازگارتر است.(2)

ه -. منظور از ملإ أعلى، جماعتى از ملائكه است ومراد از بگومگوى آنان؛ اذيختصمون همان مطلبى است كه آيات اذ قال ربك للملائكة انّى جاعل فى الارض خليفة... آن را حكايت مى كند.(3)

و. منظور از اين كه فرمود: و نفخت فيه من روحى، به منظور شرافت دادن به آن روح است.(4)

ز. ابليس سابق بر اين كافر بود: و كان من الكافرين، (نه اين كه كافر شد وكان به معناى صار باشد) همان گونه كه اين مطلب از آيه 33 سوره مباركه حجر استفاده مى شود كه فرمود: لم أكن لاسجد لبشرٍ خلقته من صلصال من حمأ مسنون.(5)

ح. ظاهر تعبير الى يوم الدين آن است كه غايت لعن ابليس يوم الدين است وبعد از آن ديگر قطع خواهد شد، ليكن اين گونه نيست؛ زيرا لعنت خداوند سبحان بر شيطان در دنيا ادامه دارد ودر آخرت نيز مقرون به لعن خواهد بود.(6)

ط. مراد از بندگان مخلَص، كسانى هستند كه خداوند متعال آن ها را خالص كرده وبرگزيده وبه قوه عصمت امتياز داده است.(7)

ص: 230

ى. مراد از كلمه «منك»، جنس شيطان هاست ودر نتيجه هم شامل ابليس مى شود وهم ذريه وهم قبيله او.(1)

ك. مرجع ضمير «هو»، قرآن كريم است كه ذكرى جهانى است.(2)

ل. مراد از «بعد حين»، مطلق است. پس براى يك يك از اقسام خبرهاى قرآنى زمانى است.(3)

م. تكيه بر قهر خداوند متعال به اين منظور است تا كسى به لطف خداوند مغرور نگردد واز قهر او خود را ايمن نشمرد ودر گرداب كفر وگناه غوطه ور نشود.(4)

5. مربى بايد هم قدرت داشته باشد وهم رحمت: ربّ... العزيز الغفار.(1)

6. مراد از نفخت من روحى آن نيست كه چيزى از خدا جدا شده وبه انسان ملحق شده باشد، بلكه منظور بيانِ منشأ وريشه روح انسان است كه از عالم بالاست، نه عالم خاكى.(2)

7. تكبر وخود برتربينى ابليس، سبب سرپيچى وى از فرمان سجده بر آدم بوده است: فسجد الملائكة... إلاّ ابليس استكبر.(3)

8. فرشتگان، موجوداتى مطيع وخاضع در برابر فرمان هاى خداوند هستند: فسجد الملائكة كلّهم أجمعون * الاّ ابليس استكبر.(4)

9. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده كه فرمود: خداوند آدم را آفريد وما اهل بيت را در نسل او قرار داد وبه خاطر كرامت ما فرمان سجده صادر كرد، پس مسجود قرار گرفتن آدم براى خداوند عبوديت بود وبراى آدم احترام؛ زيرا ما در صلب او بوديم!(5)

10. آفرينش فرشتگان، قبل از انسان بوده است. (زيرا خداوند قبل از انسان با فرشتگان گفتگو داشته است): قال ربك للملائكة.

11. فرشتگان مثل انسان مورد امر ونهى قرا مى گيرند: فقعوا له ساجدين.

12. لياقت از سابقه مهم تر است. (سابقه فرشتگان بيش از آدم بود ولى چون لياقت انسان بيشتر بود آن ها به او سجده كردند.)

13. در ميان خوبان بودن مهم نيست، از خوبان بودن مهم است: فسجد الملائكة كلّهم... الاّ ابليس.(6)

14. اگر كلمه «يدىّ» را تثنيه آورده با اين كه مى توانست مفرد بياورد، براى اين بود كه به كنايه بفهماند در خلقت او اهتمام تمام بوده است. چون خود ما انسان ها نيز در عملى دو دست خود را به كار مى بنديم كه نسبت به آن اهتمام بيشترى داشته باشيم.(7)

ص: 232

15. شرافت به كسب كمالات است نه مادّه وعنصر اوّلى كه گفته شود انسان از گل وابليس از آتش است: من نار - من طين... فاخرج.(1)

16. ابليس به خاطر سرپيچى از فرمان سجده بر آدم، مورد لعن ونفرين ابدى خداوند قرار گرفت: و انّ عليك لعنتى الى يوم الدين.(2)

17. ابليس، هم معاد را مى دانست؛ الى يوم يبعثون، هم توحيد را مى دانست؛ (ربّ) وهم نبوت را مى دانست؛ عبادك منهم المخلصين، پس مشكل او ندانستن اصول دين نبود، بلكه تكبّر ولجاجت بود.(3)

18. خداوند دعاى بدترين خلق خود را نيز اجابت مى كند: ربّ فانظرنى... فانّك من المنظرين.(4)

19. طول عمر نشانه ارزش وفضيلت نيست. شيطان عمرش از همه اشخاص بيشتر است، ليكن مورد لعن الهى است واز رحمت خدا به دور است: و انّ عليك لعنتى الى يوم الدين.

20. تأكيدهاى پى در پى قسم از يك سو ونون تأكيد ثقيله از سوى ديگر وكلمه «أجمعين» از سوى سوم نشان مى دهد كه شيطان در تصميم خود جدّى است وتا آخرين نفس بر سر گفتار خويش ايستاده است.(5)

21. عبوديت خالصانه خدا، موجب رهايى ومصونيت از وسوسه ها واغواگرى هاى شيطان است: لأغوينّهم... إلاّ عبادك منهم المخلصين.(6)

22. خداوند در آغاز وپايان اين سوره مى فرمايد: قرآن ذكر است؛ و القرءان ذى الذكر و ان هو الاّ ذكر وانذار پيامبر در افرادى مؤثّر است كه از اين كتاب الهى پيروى كنند: انما تنذر من اتّبع الذكر وخشى الرّحمن بالغيب (يس، 11) واز آنجا كه اكثر انسان ها به دنبال پيروى از هوا وهوس اند، گروه اندكى متذكر مى شوند: قليلاً ما تذكّرون. (حاقّه، 42)

ص: 233

23. گذشت زمان وآينده بشريت، بستر كشف حقانيت قرآن خواهد بود: و لتعلمنّ نبأه بعد حين. طبق نظر مفسران، ضمير در «نبأه» به قرآن باز مى گردد ومقصود از «نبأ» خبر حق بودن قرآن است؛ يعنى به زودى خواهيد فهميد كه قرآن وگفته هاى آن، حق ومطابق با واقعيت هاست.(1)

ص: 234

سرآمد معينى به حركت خود ادامه مى دهند؛ آگاه باشيد كه او قادر وآمرزنده است. * او شما را از يك نَفس آفريد، وهمسرش را از (باقيمانده گِل) او خلق كرد؛ وبراى شما هشت زوج از چهارپايان ايجاد كرد؛ او شما را در شكم مادرانتان آفرينشى بعد از آفرينش ديگر، در ميان تاريكى هاى سه گانه، مى بخشد. اين است خداوند، پروردگار شما كه حكومت (عالَم هستى) از آنِ اوست؛ هيچ معبودى جز او نيست؛ پس چگونه از راه حق منحرف مى شويد؟! * اگر كفران كنيد، خداوند از شما بى نياز است وهرگز كفران را براى بندگانش نمى پسندد؛ واگر شكر او را به جا آوريد آن را براى شما مى پسندد. وهيچ گنهكارى گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد. سپس بازگشت همه شما به سوى پروردگارتان است، وشما را از آنچه انجام مى داديد آگاه مى سازد؛ چرا كه او به آنچه در سينه هاست آگاه است.

هدايت به معناى راهنمايى خود را از هيچ كس دريغ نمى فرمايد.(1)

ه -. معناى خالص بودن دين براى خدا، اين است كه خدا عبادت آن كسى را كه هم خدا را عبادت مى كند وهم غير خدا را نمى پذيرد چه اين كه هر دو را بپرستد وچه اين كه اصلاً غير خدا را بپرستد.(2)

و. مشركان معتقد بودند كه خداوند از چيزهايى (مانند چوب وسنگ) فرزند خود را برگزيده است. خداوند در پاسخ آنان مى فرمايد: اگر بنا باشد خداوند فرزند برگزيند، مسلما از ميان مجموعه مخلوقات گزينش مى كرد وطبيعى است كه خداوند حكيم بهترين مخلوقاتش را براى فرزند گزينش مى كرد؛ نه چيزهايى مثل چوب وسنگ.(3)

ز. «قهّار» بودن خداى تعالى به اين معناست كه خداوند متعال بر هر چيز قاهر به ذات وصفات است در نتيجه هيچ چيزى در ذات ووجودش مستقل از ذات ووجود خدا نيست ودر صفات وآثار وجودى اش مستغنى از او نمى باشد پس تمامى عالم نسبت به او ذليل ومملوك وفقير اويند.(4)

ح. آيه 5 اشاره به مسأله تدبر دارد؛ زيرا مراد از جمله يكوّر اللّيل على النهار ويكوّر النهار على الليل پشت سر قرار گرفتن شب وروز به طور استمرار است كه دائما روز شب را وشب روز را پس مى زند وخود ظهور مى كند واين همان مسأله تدبير است.(5)

ط. كلمه «بالحق» اشاره به مسأله بعث وقيامت است چون خلقت وقتى به حقّ وغير باطل است كه غرض وغايتى در آن باشد وخلقت به سوى آن غرض سوق داده شود.(6)

ى. كلمه «انعام» به معناى شتر وگاو وگوسفند وبز است واگر آن ها را هشت جفت خوانده به اعتبار نر وماده آن هاست.(7)

ك. مراد از خلقا من بعد خلق، پشت سر هم بودن خلق است مانند خلقت نطفه

ص: 237

وسپس علقه وآن گاه مضغه شدن.(1)

ل. اگر از خلقت «انعام» در زمين تعبير كرده به «أنزل» به اين اعتبار است كه خداى تعالى ظهور موجودات را بعد از آن كه نبودند «انزال» آن خوانده چون در آيه شريفه و ان من شىء الاّ عندنا خزائنه وماننزّله الاّ بقدر معلوم (حجر، 21)، به طور كلى موجودات را نازل شده از خزائن مى داند.(2)

م. مراد از نفس واحدة، حضرت آدم ابوالبشر است ومراد از «زوجها»، همسر حضرت آدم (علیه السلام) است.(3)

رسول الله (صلی الله علیه و آله):

«انّ الله لايقبل إلاّ من أخلص له، ثمّ تلا رسول الله هذه الاية: (ألا للّه الدين الخالص)»(1) ؛ مردى به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض كرد: ما اموالمان را به ديگران مى دهيم (انفاق مى كنيم) تا ما را به نيكى ياد كنند، آيا براى ما پاداشى نزد خدا هست ؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند قبول نمى كند مگر از كسى كه خالصانه براى او انجام داده باشد. سپس آن حضرت آيه ألا لله الدين الخالص را تلاوت كردند.(2)

5. تكرار كلمه كتاب در دو آيه پى در پى كه يك بار مى فرمايد: كتاب از سوى خداى عزيز است وبار ديگر مى فرمايد: كتاب حق است، رمز آن است كه راه عزّت فرد وجامعه اتصال به خداى عزيز ومكتب حق است.

6. پيدايش مستمر روز وشب وحركت منظم وبى وقفه خورشيد وماه، از نشانه هاى قدرت مطلق وربوبيت يگانه خداوند است. فعل مضارع «يكوّر» و «يجرى»، دلالت بر استمرار دارد.(3)

7. همان گونه كه هدف تكوين وآفرينش، عبادت است؛ و ما خلقت الجن والانس الا ليعبدون (ذاريات، 56)، هدف تشريع ونزول كتاب نيز عبادت است؛ انا أنزلنا اليك الكتاب... فاعبد الله.(4)

خداوند نه فرزند واقعى دارد؛ لم يلد ولم يولد، نه فرزند خوانده؛ لو أراد الله أن يتخذ ولدا.(5)

اگر فرزند حقيقى باشد نشانه جسم بودن، تجزيه پذيرى، شبيه داشتن وهمسر داشتن خداست، در حالى كه او واحد است. او تجزيه پذير نيست وهمسر وشبيه ندارد: و هو الواحد.

اعتقاد به فرزند داشتن خدا در بين عموم پيروان وثنيت شايع است، البته با اختلافى كه در مذاهب خود دارند. مثلاً نصارى معتقدند كه مسيح پسر خداست ويهوديان معتقدند به

ص: 239

اين كه «عزير» پسر خداست.(1)

8. دو وصف «عزيز» و «غفار» در پايان آيه، براى ايجاد حالت خوف ورجا در بندگان است كه عامل اصلى هر گونه حركت تكاملى است.(2)

9. واژه «عزت» 88 مرتبه در قرآن آمده است كه 46 مرتبه آن در كنار حكمت است: العزيز الحكيم. آرى عزّت زمانى دائمى است كه همراه با حكمت باشد. عزيز واقعى تنها اوست زيرا خالق ومقتدر است، غيب وشهود را مى داند وقبض وبسط رزق به دست اوست. در حديث مى خوانيم: هر كس عزّت دنيا وآخرت را مى خواهد مطيع خداى عزيز باشد؛ فمن اراد عزّ الدارين فليُطع العزيز.(3)

10. آفرينش همسر آدم از اجزاى وجود خود آدم نبوده، بلكه از باقيمانده گِل او صورت گرفته است، چنان كه در روايات اسلامى به آن تصريح شده، اما روايتى كه مى گويد «حوا» از آخرين دنده چپ آدم آفريده شده است، سخنى بى اساس است كه از بعضى از روايات اسرائيلى گرفته شده است.(4)

11. مراد از ظلمات سه گانه به گفته امام حسين (علیه السلام) در دعاى عرفه، گوشت وپوست وخون است:

ثمّ اسكنتنى فى ظلمات ثلاث بين لحم وجلد ودم(5) ، گرچه برخى از مفسران مانند مرحوم طبرسى وزمخشرى وآلوسى مراد از ظلمات سه گانه را ظلمت شكم، ظلمت رحم وظلمت مشيمه (كيسه مخصوصى كه جنين در آن قرار گرفته است) دانسته اند.(6)

12. گرچه مرد وزن از نظر جسمى تفاوت هايى دارند، اما روح آن ها يكى است: (نفس واحدة).(7)

13. فرمانروايى مطلق جهان، مخصوص خداوند است: الله ربّكم له الملك. تقدم خبر (له) بر مبتدا (ملك) دلالت بر حصر مى كند.(8)

ص: 240

14. مراد از جمله و لا يرضى العبادة الكفر، كفران نعمت است كه عبارت است از ترك شكر چون جمله مقابل اين جمله كه مى فرمايد: و ان تشكروا يرضه لكم، قرينه بر اين معناست.(1)

15. گناه، بارى سنگين بر دوش بشر است: و لا تزر وازرة وزر أخرى. «وزر» در اصل به معناى ثقل وسنگينى است. اطلاق «وزر» بر گناه، به خاطر سنگين بودن آثار وپيامدهاى آن براى گناهكار است.(2)

16. خداوند به جاى آن كه بفرمايد من به اعمال پنهانى آنان آگاهم، فرمود: به باطن وضمير آنان آگاه هستم. اين تعبير مى تواند اشاره به اين حقيقت باشد كه نيت وانگيزه انسان ها در اعمالشان ونيز در جزا وپاداش مؤثر است.(3)

17. سير خلقت انسان

1) خاك: و من آياته ان خلقكم من تراب. (روم، 20)

2) آب جهنده: خلق من ماء دافق * يخرج من بين الصّلب والترائب. (طارق، 6-7)

3) نطفه: انّا خلقناكم من نطفة. (انسان، 2)

4) قرار گرفتن آب جهنده در رحم: ثمّ جعلناه نطفة فى قرار مكين (مؤمنون، 13)، سپس او را بصورت نطفه اى در جايگاهى استوار قرار داديم.

5) تحوّل در رحم: يخلقكم فى بطون امّهاتكم خلقا من بعد خلق فى ظلمات ثلاث (زمر، 6)؛ شما را در شكم هاى مادرانتان آفرينشى پس از آفرينشى ديگر در تاريكى هاى سه گانه مشيمه ورحم وشكم خلق كرديم، ثمّ خلقنا النّطفة علقة فخلقنا العلقة مضغة فخلقنا المضغة عظاما فكسونا العظام لحما (مؤمنون، 14)؛ به يقين انسان را از عصاره اى از گل آفريديم سپس او را بصورت نطفه اى در جايگاهى استوار قرار داديم آنگاه نطفه را بصورت علقه درآورديم پس آن علقه را بصورت مضغه گردانيديم وآنگاه مضغه را استخوانهايى ساختيم بعد استخوان ها را با گوشتى پوشانديم.

ص: 241

6) صورت بندى: هو الّذى يصوّركم فى الارحام كيف يشاء (آل عمران، 6)؛ اوست كه شما را آنگونه كه مى خواهد در رحم ها صورتگرى مى كند.

7) دميدن روح: ثمّ انشأناه خلقا آخر فتبارك اللّه احسن الخالقين (مؤمنون، 14)؛ آنگاه جنين را در آفرينشى ديگر پديد آورديم آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است.

8) دختر يا پسر: يهب لمن يشاء اناثا ويهب لمن يشاء الذكور (شورى، 49)؛ به هركس بخواهد فرزند دختر وبه هركس بخواهد فرزند پسر مى دهد.

9) خروج طفل: ثمّ نخرجكم طفلاً. (حج، 5)

10) به دنيا كه آمديد هيچ نمى دانستيد: و اللّه اخرجكم من بطون امّهاتكم لا تعلمون شيئا. (نحل، 78)

ص: 242

مى خواهيد بپرستيد.» بگو: «زيانكاران واقعى آنانند كه سرمايه وجود خويش وبستگانشان را در روز قيامت از دست داده اند. آگاه باشيد زيان آشكار همين است.» * براى آنان از بالاى سرشان سايبان هايى از آتش، ودر زير پايشان نيز سايبان هايى (از آتش) است؛ اين چيزى است كه خداوند با آن بندگانش را مى ترساند. اى بندگان من! از (نافرمانى) من بپرهيزيد.

مراد از آن اعمّ از حسنه آخرت وحسنه دنيا است كه نصيب مؤمنين نيكوكار مى شود.(1)

ح. منظور از «بغير حساب» اين است كه اجر صابران به خاطر كثرتش ممكن نيست شمارش وحساب شود. برخى گفته اند منظور آن است كه صابران برخلاف ساير مردم حساب اعمالشان رسيدگى نمى شود واجرشان همسنگ اعمالشان نيست.(2)

ط. جمله انّى أمرت أن اعبد الله مخلصا له الدين اشاره به اين است كه آن جناب در اطاعت دستور خدا به اخلاص در دين وداشتن دين خالص مانند ساير مردم است.(3)

ى. اين دستورات در واقع اشاره به يك مطلب مهم تربيتى است كه هر مربى ورهبرى بايد در انجام دستورات خويش از همه پيشگام تر باشد واز اين جا روشن مى شود نخستين مسلمان بودن پيامبر (صلی الله علیه و آله) نه تنها بر حسب زمان است كه نخستين مسلمانان در تمامى جهات بود.(4)

ك. «الله» كه مفعول كلمه «أعبد» است به خاطر تقدّمش انحصار را مى رساند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تنها خداوند متعال را مى پرستد همان طور كه جمله (مخلصا له دينى) همان معنى حصر را تأكيد مى كند.(5)

ل. دو كلمه «خسران» و «خسر» به معناى از دست دادن سرمايه است، ليكن «خسران» رساتر از «خسر» است وخسران نفس به معناى آن است كه آدمى نفس خود را در مورد هلاكت وشقاوت قرار دهد، به گونه اى كه استعداد كمالش از بين برود وسعادت به كلّى از او فوت شود.(6)

م. جمله فاعبدوا ما شئتم من دونه امرى تهديدآميز است ومى فهماند هر چه غير از خدا را بپرستيد، سودى به حالتان نخواهد داشت.(7)

ص: 245

ن. معناى جمله الّذين خسروا أنفسهم واهليهم اين است كه اين زيانكاران نه تنها سرمايه هاى هستى خويش را از دست مى دهند، بلكه سرمايه وجود (اهل) خود را نيز از كف خواهند داد.

در منظور از «اهل»، نظريات مختلفى وارد شده است، ليكن از همه مناسب تر آن است كه مراد از اهل، خانواده ونزديكان آن ها در دنيا است؛ زيرا افراد بى ايمان آن ها را در آخرت از دست خواهند داد، اگر مؤمن باشند از آن ها جدا مى شوند واگر مانند خودشان كافر باشند سودى به حالشان ندارد.(1)

س. مراد از اين كه ساترى از آتش در بالاى سر وساتر ديگرى در زير پا دارند، اين است كه آتش از همه جهات احاطه دارد.(2)

ع. تعبير به «عباد» واضافه آن به خدا به طور مكرّر، در اين آيه اشاره است به اين كه اگر خداوند تهديدى به عذاب مى كند آن هم به دليل لطف ورحمت اوست تا بندگان حقّ گرفتار چنين سرنوشت شومى نشوند واز اين جا روشن مى شود كه لزومى ندارد «عباد» را در اين آيه به خصوص مؤمنان تفسير كنيم، بلكه شامل همگان مى شود؛ زيرا هيچ كس نبايد خود را از عذاب الهى در امان بداند.(3)

3. نيايش خالصانه شرك پيشگان به درگاه خداوند، هنگام گرفتارى ومصيبت ها، دليل روشن بر بطلان انديشه شرك وحقانيت توحيد ربوبى است: و اذا مسّ الإنسان ضرّ دعا ربّه منيبا اليه. روى سخن در اين سوره، با مشركان مكه است وآيه شريفه در مقام بيان يكى از دلايل روشن بر اثبات توحيد الهى وباطل ساختن انديشه شرك است.(1)

4. انسان در برابر نعمت ها ولطف هاى خداوند موجودى ناسپاس است: ثمّ اذا خوّله نعمة منه نسى ما كان يدعوا اليه من قبل.(2)

5. آيه 9 با عمل وخودسازى شروع مى شود وبا علم ومعرفت پايان مى يابد؛ زيرا تا خودسازى نباشد نور معرفت بر دل نمى تابد واصولاً اين دو از يكديگر جدا نيستند.(3)

6. مقدم داشتن «ساجدا» بر «قائما» به علت آن است كه سجده مرحله بالاتر از عبادت است.(4)

7. عبادتى ارزش دارد كه تداوم داشته باشد. (ساجدا وقائما به صورت اسم فاعل آمده كه نشانه استمرار است).(5)

8. مردان خدا، هم از آخرت بيم دارند وهم به رحمت الهى اميدوارند: «يحذر، يرجوا».(6)

9. ترس ما به خاطر عمل خود ماست؛ يحذر الاخرة، ولى اميد ما به فضل ورحمت اوست؛ يرجوا رحمة ربّه.(7)

10. ايمان ودانش، دو معيار برترى وامتياز انسان ها بر يكديگر است: أمّن هو قانت... هل يستوى الذين يعلمون والذين لايعلمون.(8)

11. آيه شريفه 9 نمى فرمايد: عالم وغير عالم برابر نيست، زيرا جملة قل هل يستوى الذين يعلمون والذين لا يعلمون مرتبط با صدر آيه است كه سخن از مناجات شبانه وراز ونياز با خدا دارد. پس منظور آيه شريفه آن است كه عالمِ عابدِ نماز شب خوان با غير آن برابر نيست.

ص: 247

12. تكيه روى ساعت شب به دليل آن است كه در آن ساعات حضور قلب بيشتر وآلودگى به ريا از هر زمان كمتر است.(1)

13. مطلق بودن رحمت ومقيّد نشدن آن به آخرت دليل بر وسعت رحمت الهى وشمول آن نسبت به دنيا وآخرت است.(2)

14. در اين آيه شريفه متعلق علم ذكر نشده ومطلق آمده است، ليكن مراد از آن علم به خداوند متعال است؛ زيرا علم به خداست كه آدمى را به كمال مى رساند ونافع است ونداشتن علم ضرر مى رساند.(3)

15. پاداش احسان كنندگان در دنيا، بسيار بزرگ وتوصيف ناپذير است: للذين أحسنوا فى هذا الدنيا حسنة. تنوين «حسنة» براى تعظيم وتفخيم است.(4)

16. دنيا، عرصه تلاش وكوشش وجهان آخرت، عرصه اجر وپاداش است: للذين أحسنوا فى هذه الدنيا حسنة.(5)

17. ايمان به تنهايى كافى نيست وبايد همراه تقوا ودورى از گناه باشد: «ءامنوا - اتّقوا».(6)

18. قرآن كريم دعاى مؤمنان را اين چنين بيان مى كند: و منهم من يقول ربّنا ءاتنا فى الدّنيا حسنة وفى الاخرة حسنة وقنا عذاب النار (بقره، 201) اين درخواست مؤمنان زمانى اجابت مى شود كه مؤمنان نيز به مردم احسان وكمكى داشته باشند: للذين أحسنوا فى هذه الدنيا حسنة.

19. خداوند، در كارهاى نيك مقابله به مثل مى كند: للّذين احسنوا... حسنة (چنان كه در آيات ديگر نيز مى فرمايد: ان احسنتم احسنتم لانفسكم (اسراء، 2)؛ اگر نيكى كنيد به خودتان نيكى كرده ايد. هل جزاء الاحسان الاّ الاحسان (الرحمن، 60)؛ آيا پاداش احسان جز احسان است.)(7)

ص: 248

20. ايمان به عذاب قيامت قوى ترين عامل بازدارنده از گناه است: انى اخاف ان عصيت ربّى عذاب يوم عظيم.(1)

21. از آن جا كه خسران هاى مربوط به امور دنيا هر چه باشد ناپايدار است، به خلاف خسران هاى روز قيامت كه دائم وجاودانه است، از اين رو فرموده است: ذلك هو الخسران المبين.(2)

22. كلمه «خسارت» سه مرتبه در اين آيه تكرار شده است تا انسان را نسبت به خسارتِ نفس در قيامت بيدار كند.(3)

ص: 249

خداوند بهترين سخن را نازل كرده، كتابى كه آياتش (در لطف وزيبايى وعمق ومحتوا) همانند يكديگر است؛ آياتى مكرّر دارد (با تكرارى شوق انگيز) كه از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كسانى كه از پروردگارشان مى ترسند مى افتد؛ سپس برون ودرونشان نرم ومتوجه ذكر خدا مى شود؛ اين هدايت الهى است كه هر كس را بخواهد با آن راهنمايى مى كند؛ وهر كس را خداوند گمراه سازد، راهنمايى براى او نخواهد بود.

بگيرد كه هر سخن حقّى را بپذيرد وآن را ردّ نكند.(1)

و. «من» در آيه شريفه، اسم موصول ومبتدا است وخبر آن - به قرينه جمله بعدى - جمله اى محذوف مى باشد. تقدير كلام چنين است: أفمن شرح الله صدره للإسلام... كمن قسا قلبه. بنا بر اين مى توان گفت: آيه شريفه در صدد مقايسه ميان شخصيت دو انسان مؤمن وكافر وسرنوشت آنان در آينده است ومقايسه كردن ميان نيكان وبدان از روش هاى تربيتى قرآن كريم است.(2)

ز. در جمله تقشعرّ منه جلود الذين، سخنى از قلوب به ميان نياورده است، ولى در جمله تلين جلودهم وقلوبهم قلوب را نيز ذكر كرده است؛ دليل اين امر آن است كه مراد از قلوب، جان ها ونفوس است، از اين رو نفوس، اقشعرار يعنى جمع شدن پوست ندارند، عكس العمل نفوس در برابر قرآن كريم همان خشيت وترس است.(3)

ح. «مثانى» جمع كلمه «مثنيه» به معناى معطوفه است ومراد از آن اين است كه قرآن كريم بعض آياتش انعطاف به بعض ديگر دارد وهر يك ديگرى را شرح وبيان مى كند بدون اين كه اختلافى در آن ها يافت شود.(4)

ط. از آن جا كه قرآن كريم مشتمل بر حقّ محض است، حقّى كه باطل بدان رخنه نمى كند نه در عصر نزولش ونه بعد از آن وهمچنين به خاطر اين كه قرآن كريم كلام خداوند متعال است، قرآن بهترين سخن احسن الحديث است.(5)

ى. كتابا متشابها ى عنى كتابى كه هر قسمتش شبيه ساير قسمت هاست، البته اين تشابه غير از تشابهى است كه در مقابل محكم استعمال شده است؛ زيرا تشابه در مقابل محكم صفت بعضى از آيات قرآن است كه به معناى واضح نبودن معناى آيه است، ولى در آيه مورد بحث همه آيات را متشابه خوانده است. اين تشابه به معناى آن است كه سراسر قرآن آياتش از اين جهت كه اختلافى با هم ندارند مشابه يكديگرند.(6)

ص: 252

9. بناهاى مرتفع وچند طبقه (كاخ ها) در بهشت، پاداش اختصاصى تقواپيشگان: لكن الذين اتّقوا ربّهم لهم غرف من فوقها غرف مبنيّة. «غرفه» (مفرد «غرف») به معناى بناهاى مرتفع وخانه اى بالاى خانه اى ديگر (چند طبقه چون كاخ) است. گفتنى است لام در «لهم» براى اختصاص است.(1)

10. يكى از راه هاى خداشناسى دقّت در پديده هاست: ألم تر.(2)

11. رنگ هاى گوناگون گياهان، ميوه ها وگل ها كه از يك آب وخاك مى رويد نشانه قدرت خداست: زرعا مختلفا الوانه.(3)

12. قساوت قلب، مانع تابش نور الهى بر قلب است: القاسية قلوبهم (به جاى تنگدلى كه تناسب بيش ترى با سعه صدر دارد به سنگدلى تعبير نمود؛ زيرا ظرف تنگ كمى نفوذپذير است ولى سنگدلى هرگز نفوذپذير نيست).(4)

13. خداترسى، در ظاهر جسم وبدنِ مؤمنان نمايان است وصورت آنان بيانگر سيرت آنان است: تقشعرّ منه جلود الّذين يخشون ربهم.(5)

14. مؤمن، با شنيدن آيات عذاب خوف دارد: (تقشعرّ) وبا شنيدن آيات رحمت اميدوار مى شود: ثمّتلين جلودهم.(6)

ص: 254

كافران نيست ؟! * امّا كسى كه سخن راست بياورد وكسى كه آن را تصديق كند، آنان پرهيزگارانند. * آنچه بخواهند نزد پروردگارشان براى آنان موجود است؛ واين است جزاى نيكوكاران. * تا خداوند بدترين اعمالى را كه انجام داده اند (در سايه ايمان وصداقت آن ها) بيامرزد، وآن ها را به بهترين اعمالى كه انجام مى دادند پاداش دهد. * آيا خداوند براى (نجات ودفاع از) بنده اش كافى نيست ؟! امّا آن ها تو را از غير او مى ترسانند. وهر كس را خداوند گمراه كند، هيچ هدايت كننده اى ندارد. * وهر كس را خدا هدايت كند، هيچ گمراه كننده اى نخواهد داشت. آيا خداوند توانا وداراى مجازات نيست ؟!

وسايل مختلفى به كفار چشانيده است؛ گاهى به وسيله غرق شدن وگاهى به فرو رفتن در زمين وگاهى با صيحه آسمانى وگاهى با زلزله يا مسخ شدن ويا كشتار دسته جمعى.(1)

د. آيه 32 مخصوص مشركين عهد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ويا مشركين از امت اوست، ولى برحسب سياق عام است وهر اهل بدعتى را كه با بدعت خود سنّتى از سنّت هاى دين را متروك بگذارد شامل مى شود.(2)

ه -. منظور از دروغ بستن به خداوند متعال فمن أظلم ممّن كذب على الله افترا بستن به خداوند سبحان است به اين كه برايش شركايى قائل شوند.(3)

و. منظور از «الّذى»، رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) است ومراد از صدق، دين حق است ومقصود از تصديق به صدق، ايمان آوردن به آن است.(4)

ز. مراد از «اولئك»، اشاره به شخص آورنده دين است واگر با لفظ جمع اشاره به يك فرد كرده است، از نظر معناست؛ زيرا به حسب معنا مراد هر پيغمبرى است كه كسانى به وى ايمان آورده اند، بلكه هر مؤمنى است كه به دين حق ايمان آورده است وبه سوى آن دعوت كرده است.(5)

ح. تعبير ذلك جزاء المحسنين وبه اصطلاح استفاده از اسم ظاهر به جاى ضمير اشاره به اين است كه علّت اصلى اين پاداش ها همان احسان ونيكوكارى آن هاست.(6)

ط. اگر متّقين را توصيف به احسان كرد، خود شاهد بر آن است كه مراد از تصديق نامبرده در آيه قبلى، تصديق قولى وفعلى است.(7)

ى. ممكن است اين سؤال پيش آيد كه مگر در آيات قبل سخن از پيامبران وپيروان آن ها نبود؟ چگونه آن ها لغزش هاى بزرگ دارند؟ در پاسخ بايد گفته شود هنگامى كه فعلى به

ص: 257

گروهى نسبت داده مى شود مفهومش اين نيست كه همه آن ها مرتكب آن شده اند مثلاً اگر مى گوييم بنى عباس بر مسند خلافت تكيه زدند مفهومش اين نيست كه همه آن ها به خلافت رسيده اند.

در آيه فوق نيز از مجموعه پيام آوران وحى وپيروان مكتب آن ها بعضى لغزش هايى داشته اند كه خداوند به خاطر اعمال نيكشان از آن ها مى گذرد.(1)

ك. ذكر غفران وآمرزش؛ ليكفّر الله عنهم قبل از پاداش؛ يجزيهم أجرهم به خاطر آن است كه نخست بايد شستشويى كنند وپاك شوند وآن گاه بر بساط قرب خدا قدم نهند. نخست بايد از عذاب الهى آسوده خاطر گردند تا نعمت هاى بهشتى بر آن ها گوارا شود.(2)

ل. مراد از بدترين اعمال؛ أسوء الذين عملوا همان شرك وگناهان كبيره اى است كه در حال شرك مرتكب شدند.(3)

م. مراد از «عبد» همان بندگانى است كه در آيات سابق مدح آنان شده است ودر درجه اول شامل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى شود.(4)

ن. مراد از الذين من دونه، به طورى كه از سياق استفاده مى شود، الهه مشركين است.(5)

س. از آيات قرآن كريم استفاده مى شود كه ضلالت الهى مخصوص كسانى است كه داراى اين اوصافند: كفر، ظلم، فسق، دروغ، اسراف وكفران.(6)

ع. هدايت بر دو قسم تشريعى وتكوينى است؛ هدايت تشريعى به معناى ارائه طريق، جنبه عمومى وهمگانى دارد وهيچ قيد وشرطى در آن نيست چنان كه در آيه 3 سوره دهر آمده است: إنّا هديناه السبيل امّا شاكرا وامّا كفورا، اما هدايت تكوينى به معناى ايصال به مطلوب وگرفتن دست بندگان وگذراندن آن ها از تمام پيچ وخم هاى راه وحفظ آن هاست.(7)

ص: 258

لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ (بقره، 79)

9. تعبير عند ربّهم بيان نهايت لطف الهى در باره متّقين است گويى هميشه ميهمان خداوند متعال هستند وهر چه بخواهند نزد او دارند.(1)

10. مقايسه نيكان وبدان، از روش هاى هدايتى وتربيتى قرآن كريم است: ضرب الله مثلاً رجلاً... هل يستويان مثلاً.(2)

11. محبوبيت افراد، مانع اجراى سنت هاى الهى كه يكى از آن ها مرگ است نمى شود: انّك ميّت.(3)

12. قرآن سخنى سراسر راست ومطابق با واقع وحق وحقيقت است: و كذّب بالصدق. «صدق» به معناى امر مطابق با واقع وحق است وآمدن آن به صورت مصدر، براى افاده مبالغه مى باشد؛ يعنى قرآن ودينى كه عين حق ونفس صدق است.(4)

13. قيامت، تنها عرصه شايسته براى برآورده شدن تمامى خواسته هاى بشر: لهم ما يشاءون عند ربّهم. «عند ربّهم» به منزله قيد براى لهم ما يشاءون است. اين قيد مى رساند كه برآورده شدن خواسته هاى بشر در قيامت ودر پيشگاه خداوند ميسر است نه در دنيا؛ چنان كه خداوند در جاى ديگر از قرآن مى فرمايد:... وفيها ما تشتهيه الأنفس وتلذّ الأعين... (زخرف، 43)؛ در آن جا (بهشت) هر چه دل ها خواهش وآرزو كند وچشم ها از ديدن آن لذت برد، وجود دارد.(5)

14. آثار احسان

الف. امداد خداوند؛ انّ الله مع الذين اتقوا والّذين هم محسنون. (نحل، 128)

ب. تكفير گناهان؛... ذلك جزاء المحسنين ليكفّر الله عنهم أسوء الّذى عملوا. (زمر، 34-35)

ج. رحمت؛ ان رحمتَ الله قريب من المحسنين. (اعراف، 56)

د. رستگارى؛ هدى ورحمة للمحسنين... وأولئك هم المفلحون. (لقمان، 3-5)

ه -. آرامش اخروى؛

ص: 260

بلى من اسلم وجهه الله وهو محسن... ولا خوف عليهم ولا هم يحزنون. (بقره، 112)

15. آثار عبوديّت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

در قرآن كريم هر جا واژه ى «عبده» به طور مطلق بيان شده منظور پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است وبه همين جهت عبوديت پيامبر مشمول بركات الهى شده است از جمله:

1. نزول قرآن كريم؛ تبارك الذى نزّل الفرقان على عبده. (فرقان، 1)

2. صعود پيامبر به معراج؛ سبحان الذى أسرى بعبده ليلاً من المسجد الحرام. (اسراء، 1)

3. سخن گفتن خداوند با او؛ فأوحى الى عبده ما أوحى. (نجم، 10)

4. كفايت الهى از او؛ أليس الله بكاف عبده. (زمر، 36)

16. پيامبر (صلی الله علیه و آله)، بنده برجسته ومقرب خداوند است: أليس الله بكاف عبده. اضافه «عبد» به ضمير اسم جلاله اضافه تشريفى است.

17. مشركان، پيامبر اسلام را از مبارزه با معبودهايشان برحذر داشته واز قهر آنان مى ترساندند: ويخوّفونك بالذين من دونه.(1)

18. قرآن، با تعبيرهاى گوناگونى مصونيّت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را از انواع توطئه ها مطرح كرده است: نظير آيه و الله يعصمك من الناس (مائده، 67) و انا كفيناك المستهزئين (حجر، 95) چنان كه خداوند نوح را از غرق شدن وابراهيم را از آتش وموسى را از خطر فرعون وعيسى را از به دار آويخته شدن حفظ كرد.(2)

19. هدايت وضلالت به دست خداست: «يضلل الله - يهد الله»، ليكن مقدمات دريافت هدايت يا محروم شدن از آن، به دست انسان است. چنان كه در آيات ديگر مى خوانيم: يهدى الله من ينيب (شورى، 13) و لا يهدى من هو مسرف كذّاب.(3)

20. انسان موجودى است كه در سنگدلى به جايى مى رسد كه هيچ راهنمايى در او مؤثّر نيست: فما له من هاد ودر ايمان به جايى مى رسد كه هيچ حادثه اى او را منحرف نمى كند: فماله من مضل.(4)

ص: 261

آن ها به هدايت نيستى. * خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى كند، وارواحى را كه نمرده اند نيز به هنگام خواب مى گيرد؛ سپس ارواح كسانى كه فرمان مرگشان را صادر كرده نگه مى دارد وارواح ديگرى را (كه بايد زنده بمانند) باز مى گرداند تا سرآمدى معيّن؛ در اين امر نشانه هاى روشنى است براى كسانى كه انديشه مى كنند. * آيا آنان غير از خدا شفيعانى گرفته اند؟! به آنان بگو: «آيا (از آن ها شفاعت مى طلبيد) هر چند مالك چيزى نباشند ودرك وشعورى براى آن ها نباشد؟!» * بگو: «تمام شفاعت از آنِ خداست، (زيرا) حاكميت آسمان ها وزمين از آن اوست وسپس همه شما را به سوى او باز مى گردانند.» * هنگامى كه خداوند به يگانگى ياد مى شود، دل هاى كسانى كه به آخرت ايمان ندارند مشمئز (و متنفّر) مى گردد؛ امّا هنگامى كه از معبودهاى ديگر ياد مى شود، آنان خوشحال مى شوند. * بگو: «خداوندا! اى آفريننده آسمان ها وزمين، وآگاه از اسرار نهان وآشكار، تو در ميان بندگانت در آنچه اختلاف داشتند داورى خواهى كرد.» * اگر ستمكاران تمام آنچه را روى زمين است مالك باشند وهمانند آن بر آن افزوده شود، حاضرند همه را فدا كنند تا از عذاب شديد روز قيامت رهايى يابند؛ واز سوى خدا براى آن ها امورى ظاهر مى شود كه هرگز گمان نمى كردند. * (در آن روز) اعمال بدى را كه انجام داده اند براى آن ها آشكار مى شود، وآنچه را استهزا مى كردند بر آن ها واقع مى گردد.

ب. مراد از كلمه «ضرّ» به قرينه مقابله با «رحمت»، عموم گرفتارى ها ومصائب است.

ج. احتجاج در آيه شريفه، هم شامل بت ها وهم شامل ارباب آن ها مى شود چون خواصّ از مشركين عبادت را منحصرا براى ارباب كه ملائكه يا جن يا كملّين از بشر هستند، قائل مى شوند وبت ها را قبله آن ارباب مى دانند وعوام از مشركين خود بت ها را معبود وارباب وآلهه مى پندارند وعبادت را براى خود آن ها مى كنند در نتيجه احتجاج در آيه متوجه هر دو طايفه مى شود.(1)

د. عذاب مقيم به معناى عذاب دائم است ومناسب با حلول هم همين معناست وجدا كردن عذاب يخزيه از عذاب مقيم شاهد آن است كه مراد از عذاب يخزيه، عذاب دنيوى است ومراد از عذاب مقيم، عذاب اخروى است.(2)

ه -. ظاهرا كلمه «مَنْ» استفهامى است؛ يعنى به زودى مى دانيد بر چه كسى عذاب مى آيد، نه موصوله؛ يعنى كسى كه عذاب به سوى او مى آيد.(3)

و. منظور از «الاخرى»، «الأنفس الأخرى» است. نفوسى كه حكم به موتشان نشده است ومراد نفس نائم است.(4)

ز. مراد از كلمه «موتها»، مرگ بدن هاست بدين صورت كه يا مضافى در تقدير بگيريم؛ يعنى الله يتوفى الانفس حين موت أبدانها، يا اين كه نسبت دادن مرگ به روح را مجاز عقلى بگيريم.(5)

ح. مراد از اين كه فرمود: وقتى خدا به تنهايى ذكر مى شود؛ ذكر الله وحده، اين است كه وقتى خدا را ياد مى كنند ونامى از خدايان ايشان نمى برند كه مصداق روشن ذكر الهى، كلمه لا اله الا الله است.(6)

ط. مراد از الّذين ظلموا، كسانى هستند كه در دنيا ظلم كردند. بنا بر اين، فعل «ظلموا» در

ص: 264

اينجا مفاد وصف را افاده مى كند ومراد از «ظالمين» منكرين معادند.(1)

ى. بدا لهم اين ظهور از قبيل ظهور بعد از خفا وانكشاف بعد از استتار است ومى فهماند كه عالم آخرت در همين عالم نيز بوده، ليكن پنهان ودر پرده بوده است ودر قيامت اين پرده ها كنار مى رود.(2)

ك. با توجه به اين كه مى گويد سيئات اعمال آن ها آشكار مى شود؛ و بدا لهم سيئات ما كسبوا، آيه فوق دليل ديگر خواهد بود بر مسأله تجسّم اعمال؛ زيرا لزومى ندارد كه كلمه مجازات وكيفر در تقدير گرفته شود.(3)

شكست روز بدر) تهديد كرد: من يأتيه عذاب يخزيه. بيشتر مفسران بر اين ديدگاه اند كه مقصود از عذاب خواركننده در دنيا، شكست كافران ومشركان معاند در جنگ ها (همچون جنگ بدر) است.(1)

7. تعبير ما أنت عليهم بوكيل بيانگر اين حقيقت است كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مسئول ايمان مردم نيست واو تنها موظف است كه در ابلاغ فرمان الهى به مردم لحظه اى كوتاهى وسستى نكند؛ چه مردم پذيرا شوند وچه روى گردان.(2)

8. قرآن، كتابى سودمند براى بشر ودر جهت منافع ومصالح اوست: إنّا أنزلنا عليك الكتاب للناس. لام در «للناس» متضمن معناى انتفاع است.(3)

9. انسان، موجودى آزاد ومختار ومسئول هدايت وگمراهى خويش است: فمن اهتدى فلنفسه ومن ضلّ فإنّما يضلّ عليها.(4)

10. از جمله و التى لم تَمُتْ... دو نكته استفاده مى شود: اول اين كه نفس آدمى غير بدن اوست؛ براى اين كه در هنگام خواب از بدن جدا مى شود ومستقل از بدن وجداى از آن زندگى مى كند.

دوم اين كه مردن وخوابيدن هر دو توفى وقبض روح است، ليكن با اين فرق كه مرگ قبض روحى است كه ديگر برگشتى ندارد وخواب قبض روحى است كه ممكن است روح دوباره برگردد.(5)

11. در آيه 42 مسند اليه (الله) مقدم بر مسند (يتوفّى) شده است واين امر حصر را مى رساند ومى فهماند كار قبض روح تنها كار خداست واگر اين آيه شريفه را به ضميمه آيات ديگرى كه كار قبض روح را به ملك الموت وملائك ديگر نسبت مى دهند، در نظر بگيريم اين موضوع روشن مى شود كه اصالت در گرفتن جان ها كار خداست، ولى به تبعيّت واجازه خداوند متعال اين كار را ملك الموت وفرشتگان انجام مى دهند.(6)

ص: 266

12. سؤال: در آيه 61 سوره انعام مى فرمايد: توفّته رسلنا؛ فرشتگان ما جان را مى گيرند ودر آيه 11 سوره سجده مى فرمايد: يتوفّاكم ملك الموت؛ ملك الموت جان شما را مى گيرد واين آيه مى فرمايد: خدا جان ها را مى گيرد، كدام صحيح است ؟

پاسخ: امام صادق (علیه السلام) فرمود: خداوند براى عزرائيل ملك الموت ياورانى از فرشتگان قرار داده است كه جان مردم را مى گيرند وتحويل او مى دهند واو جان ها را با آنچه شخصا قبول كرده به خدا تحويل مى دهد.(1)

13. خواب وبيدارى براى همه انسان هاست، ولى تنها اهل تفكر از آن درس مى گيرند: لايات لقوم يتفكّرون.(2)

14. سؤال: مگر مهر ومحبّت ديگران بيش از خداوند است كه خداوند اراده عذاب كند، ولى شفاعت كنندگان مانند دايه مهربان تر از مادر شفاعت نمايند؟

پاسخ: اين آيه مى فرمايد: همه شفاعت ها مخصوص خداست واگر پيامبر وامامى شفاعت ودلسوزى ومهربانى مى كند، سرچشمه همه لطف ها ومهرها از ذات مقدّس او وبه اذن اوست: و لا يشفعون الاّ لمن ارتضى (انبياء، 28) و ما من شفيع الا من بعد اذنه (يونس، 10) ومسير آن لطف ها از طريق اولياى الهى است.

15. تمامى شفاعت ها (هر نوع وبه هر مقدار)، در اختيار خدا ومختص به او است: قل للّه الشفاعة جميعا. لام «للّه» براى اختصاص است. «الله» نيز خبر مقدم ومفيد حصر مى باشد و «جميعا» حال براى «شفاعت» ومفيد استغراق است؛ يعنى هر نوع شفاعتى وبه هر مقدارى باشد، تنها در اختيار خداوند است.(3)

16. فرمانروايى مطلق خداوند بر جهان هستى، دليل در اختيار داشتن همه شفاعت ها در دست خداوند است. جمله له ملك السموات... در مقام تعليل براى جمله پيش است؛ يعنى چون فرمانروايى جهان به دست خداوند است، پس شفاعت هم - كه جزئى از فرمانروايى است - در اختيار او قرار خواهد داشت.(4)

ص: 267

17. اگر از اوصاف مشركين تنها مسأله بى ايمانى به آخرت را نام برد؛ لا يؤمنون بالاخرة بدين جهت بود كه ريشه واساس نفرت آنان از شنيدن نام خدا همين بى ايمانى به آخرت بوده است؛ چون اگر به آخرت ايمان مى داشتند وباور داشتند كه روزى به سوى خدا بر مى گردند، قطعا خدا را پرستش مى كردند نه اولياى خود را وهرگز از شنيدن نام خدا به تنهايى نفرت نمى كردند.(1)

18. مؤمنان به ياد حقّ شادمان ومسرورند: فاما الّذين ءامنوا فزادتهم ايمانا وهم يستبشرون (توبه، 124)، ليكن كفار به ياد غير حق شادمان ومسرورند: و اذا ذكر الّذين من دونه اذا هم يستبشرون. (زمر، 5)

19. نظير آيه 45 زمر آيه 46 اسراء است: و اذا ذكرت ربّك فى القرءان وحده ولّوا على أدبارهم نفورا؛ هنگامى كه پروردگارت را در قرآن به يگانگى ياد مى كنى، آن ها پشت مى كنند واز تو روى بر مى گردانند.(2)

20. در برابر افرادى كه به غير خدا دل سپرده اند واز بردن نام خدا تنفر دارند، به خدا توجّه كنيم: قل اللّهمّ.

21. آفرينش آسمان ها مهم تر از آفرينش زمين است. (هميشه نام آسمان قبل از نام زمين برده شده است): السموات والارض.

22. تنها خداوند داور نهايى در حل اختلاف هاى بندگان است: أنت تحكم بين عبادك فى ما كانوا فيه يختلفون. تقديم مسند اليه (انت) بر مسند (تحكم) افاده حصر مى كند.(3)

23. در قيامت، براى مؤمنان سحرخيز پاداش هايى ظاهر خواهد شد كه احدى بر آن آگاه نيست: فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قرّة أعين (سجده، 17) وبراى ستمكاران نيز مسائلى ظاهر مى شود كه هرگز فكرش را نمى كردند: و بدا لهم من الله ما لم يكونوا يحتسبون ودر آن روز به انسان گفته مى شود: تو غافل بودى وامروز پرده را برداشته ايم وتيزبين شده اى.(4)

ص: 268

24. غريزه حبّ ذات بر حبّ مال غالب است: ما فى الارض... لافتدوا به.(1)

25. عذاب ستمگران در قيامت، بسيار سخت وغير قابل تحمل براى آنان است: و لو أنّ للذين ظلموا ما فى الارض... لافتدوا به من سوء العذاب يوم القيامة. فدا كردن دو برابر ثروت هاى موجود در كره زمين براى نجات خود از عذاب الهى، بيانگر اين معنا است.(2)

26. داورى خداوند همراه با ظاهر كردن لغزش ها براى خود انسان است، تا جايى براى انكار نباشد: تحكم بين عبادك... وبدا لهم.(3)

27. در حقيقت چهار موضوع در ارتباط با مشركان وظالمان در اين آيات بيان شده است:

الف. هول ووحشت عذاب الهى در آن روز به قدرى زياد است كه اگر دو چندان تمام ثروت واموال روى زمين را در اختيار داشته باشند، همه را مى دهند تا از عذاب رهايى يابند، اما در آن جا معامله اى صورت نمى گيرد.

ب. انواعى از مجازات الهى كه هرگز به فكر آن ها خطور نمى كرد در برابر آنان ظاهر مى شود.

ج. سيئات اعمالشان در برابر آن ها حضور پيدا مى كند وتجسّم مى يابد.

د. آنچه را در مورد معاد شوخى مى پنداشتند به صورت واقعيت عينى مى بينند وتمام درهاى نجات به روى آن ها بسته مى شود.(4)

28. عذاب قيامت، همواره مورد انكار واستهزاى مشركان وستمگران است: و حاق بهم ما كانوا به يستهزءون. طبق نظر مفسران آنچه مورد استهزا قرار مى گرفت، قيامت وعذاب آن روز بود. گفتنى است آمدن فعل «كانوا» وكاربرد «يستهزءون» به صورت فعل مضارع، دلالت بر استمرار دارد.(5)

29. نظير آيه 48 زمر: وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِءُونَ

آيه 30 آل عمران است: يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدا بَعِيدا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَاد

ص: 269

گرديد ودر برابر او تسليم شويد، پيش از آن كه عذاب به سراغ شما آيد، سپس از سوى هيچ كس يارى نشويد. * واز بهترين دستورهايى كه از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده پيروى كنيد پيش از آن كه عذاب (الهى) ناگهان به سراغ شما آيد در حالى كه از آن خبر نداريد!» * (اين دستورها براى آن است كه) مبادا كسى روز قيامت بگويد: «افسوس بر من از كوتاهى هايى كه در اطاعت فرمان خدا كردم واز مسخره كنندگان (آيات او) بودم!» * يا بگويد: «اگر خداوند مرا هدايت مى كرد، از پرهيزگاران بودم.» * يا هنگامى كه عذاب را مى بيند بگويد: «اى كاش بار ديگر (به دنيا) باز مى گشتم واز نيكوكاران بودم!» * آرى، آيات من به سراغ تو آمد، امّا آن را تكذيب كردى وتكبّر نمودى واز كافران بودى. * وروز قيامت كسانى را كه بر خدا دروغ بستند مى بينى كه صورت هايشان سياه است؛ آيا در جهنم جايگاهى براى متكبّران نيست ؟! * وخداوند كسانى را كه تقوا پيشه كردند با رستگارى رهايى مى بخشد؛ هيچ بدى به آنان نمى رسد وهرگز غمگين نخواهند شد.

دو احتمال داده شده است، اما به قرينه فأصابهم سيئات ما كسبوا، تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.(1)

ه -. «اسراف» به معناى تجاوز از حدّ در هر عملى است وگويى در آيه مورد بحث متضمن معناى جنايت يا معنايى قريب به آن نيز هست؛ چون با كلمه «على» متعدّى شده است واسراف بر نفس، جنايت وتعدّى بر نفس به وسيله ارتكاب گناه است چه شرك باشد وچه گناهان كبيره وچه گناهان صغيره؛ زيرا اين عموميت را سياق افاده مى كند.(2)

و. «قنوط» به معناى نااميدى است ودر آيه مورد بحث به قرينه اين كه خطاب ودعوت در آن به گناهكاران است، نااميدى از رحمت مربوط به آخرت است نه رحمت اعمّ از دنيا وآخرت.(3)

ز. مراد از اسلام أسلموا له، تسليم شدن ومنقاد گشتن براى خداست در آنچه اراده مى كنيد.(4)

ح. مراد از «عذاب» به قرينه آيات بعد عذاب آخرت است وبه احتمالى بعيد ممكن است مراد از عذاب، مطلق عذاب هايى باشد كه توبه بردار نيست مانند عذاب استيصال وانقراض.(5)

ط. توبه وبازگشت به سوى رحمت الهى منوط به وجود آمادگى هايى در بندگان نيز هست؛ از يك سو بايد با تمام وجود وانقلاب درونى پيدا كنند واز سوى ديگر بايد بعد از بازگشت پايه هاى ايمان واعتقاداتشان كه بر اثر طوفان گناه فرو ريخته تجديد بنا شود واز سوى ديگر بايد با اعمال صالح ناتوانى روحى وضعف اخلاقى خود را جبران نمايند واين امور سه گانه دقيقا همان است كه قرآن كريم در سه آيه 53-55 تحت عنوان «انابه» و «اسلام» و «اتباع از أحسن» بيان كرده است.(6)

ى. بعضى گفته اند مراد از أحسن ما أنزل اليكم، پيروى احكام در حلال وحرام است. بعضى ديگر گفته اند منظور پيروى از عزائم يعنى واجبات ومحرمات است. بعضى ديگر

ص: 272

گفته اند مراد دستوراتى است كه بدان امر شده مانند واجبات ومستحبات، يا نهى شده مانند محرمات ومكروهات. بعضى ديگر گفته اند پيروى از ناسخ قرآن كريم است نه منسوخ.

بعضى گفته اند منظور از جمله ما أنزل تمامى كتاب هاى آسمانى است ومنظور از «أحسن»، قرآن كريم است، مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايند: لكن انصاف اين است كه جمله وأسلموا له كه در آيه قبلى بود شامل مضمون همه اين اقوال مى شود.(1)

ك. در مواردى اين تهديد من قبل أن يأتيكم العذاب بغتة وأنتم لاتشعرون به كار مى رود كه مى خواهند طرف را به اصلاح باطن خود دعوت كنند وگرنه آوردن عملى بى روح اين همه اهميت ندارد كه پاى چنين تهديدى در ميان آيد. پس منظور از أحسن ما أنزل همان خطاب هايى است كه با باطن انسان ها سر وكار دارد ومى خواهد آن جا را اصلاح كند. مانند خطاب هايى كه به يادآورى خدا ومحبت ورزيدن به او وترس از او واخلاص دين براى او دعوت مى كند.(2)

ل. خطاب واتّبعوا أحسن... عام است ومانند خطاب هاى قبلى مؤمن وكافر هر دو را شامل مى شود؛ براى اين كه قرآن عزيز در باره هر دو طايفه نازل شده است.(3)

م. منظور از جنب الله عبارت است از چيزهايى كه بر عبد واجب است مثل اين كه تنها او را عبادت كند واز نافرمانى او اجتناب ورزد وتفريط در جنب خدا به معناى كوتاهى در آن است.(4)

ن. در روايات مى خوانيم: امامان معصوم (عليهم السلام) (جنب الله) هستند ودر بيش از ده حديث آمده كه كوتاهى در جنب الله، حمايت نكردن از اميرالمؤمنين (علیه السلام) است.(5)