بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 10

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

حضرت موسى از قوم ستمگر واميد او به هدايت الهى.

ب. در اين آيات به چهارمين صحنه اين سرگذشت پرماجرا روبرو مى شويم. مساله كشته شدن يكى از فرعونيان به سرعت در مصر منعكس شد وشايد كم وبيش از قرائن معلوم بود كه قاتل او يك مرد بنى اسرائيلى است وشايد نام موسى هم در اين ميان بر سر زبانها بود. لذا در نخستين آيه مى خوانيم: «به دنبال اين ماجرا، موسى در شهر، ترسان بود وهر لحظه در انتظار حادثه اى ودر جستجوى اخبار» فَأَصْبَحَ فِى الْمَدِينَةِ خائِفاً يتَرَقَّبُ ناگهان با صحنه تازه اى روبرو شد «و ديد همان بنى اسرائيلى كه ديروز از او يارى طلبيده بود فرياد مى كشد واز او كمك مى خواهد» (و با قبطى ديگرى گلاويز شده است) فَإِذَا الَّذِى اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ يسْتَصْرِخُهُ اما «موسى به او گفت: تو به وضوح، انسان جاهل وگمراهى هستى»! قالَ لَهُ مُوسى إِنَّك لَغَوِى مُبِينٌ. هر روز با كسى گلاويز مى شوى ودردسر مى آفرينى.

ج. ولى به هر حال مظلومى بود كه در چنگال ستمگرى گرفتار شده بود (خواه در مقدمات تقصير كرده باشد يا نه) مى بايست موسى به يارى او بشتابد وتنهايش نگذارد «اما هنگامى كه موسى خواست آن مرد قبطى را كه با هر دو نفر آنها دشمن بود با قدرت بگيرد فريادش بلند شد وگفت: اى موسى تو مى خواهى مرا بكشى همانگونه كه انسانى را ديروز كشتى»؟! از قرار معلوم «تو مى خواهى فقط جبارى در روى زمين باشى ونمى خواهى از مصلحان باشى»! إِنْتُرِيدُ إِلَّا أَنْ تَكونَ جَبَّاراً فِى الْأَرْضِ وَما تُرِيدُ أَنْ تَكونَ مِنَ الْمُصْلِحِينَ.(1)

د. ماجرا به فرعون واطرافيان او رسيد وتكرار اين عمل را تهديدى بر وضع خود گرفتند، جلسه مشورتى تشكيل دادند وحكم قتل موسى صادر شد. در اين هنگام يك حادثه غير منتظره موسى را از مرگ حتمى رهايى بخشيد وآن اينكه «مردى از نقطه دور دست شهر (ازمركز فرعونيان وكاخ فرعون) به سرعت خود را به موسى رساند وگفت اى موسى اين جمعيت براى كشتن تو به مشورت نشسته اند، فورا از شهر خارج شو كه من از خيرخواهان توام» وَجاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ يسْعى قالَ يا مُوسى إِنَّ الْمَلَأَ يأْتَمِرُونَ بِك لِيقْتُلُوك فَاخْرُجْ إِنِّى لَك مِنَ النَّاصِحِينَ. اين مرد ظاهرا همان كسى بود كه بعدا به عنوان «مؤمن آل فرعون» معروف شد، مى گويند نامش «حزقيل» بود واز خويشاوندان نزديك فرعون محسوب مى شد

ص: 6

وآن چنان با آنها رابطه داشت كه در اين گونه جلسات شركت مى كرد.(1)

ه -. موسى اين خبر را كاملا جدى گرفت، به خيرخواهى اين مرد با ايمان ارج نهاد وبه توصيه او «از شهر خارج شد در حالى كه ترسان بود وهر لحظه در انتظار حادثه اى»! فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً يتَرَقَّبُ و «گفت: پروردگار من مرا از اين قوم ظالم رهايى بخش» قالَ رَبِّ نَجِّنِى مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.(2)

ولى در اين راه يك سرمايه بزرگ همراه داشت، سرمايه ايمان وتوكل بر خدا! لذا «هنگامى كه متوجه جانب مدين شد گفت اميدوارم كه پروردگارم مرا به راه راست هدايت كند» وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْينَ قالَ عَسى رَبِّى أَنْ يهْدِينِى سَواءَ السَّبِيلِ(3)

ج. «هنگامى كه موسى در كنار چاه آب مدين قرار گرفت گروهى از مردم را در آنجا ديد كه چارپايان خود را از آب چاه سيراب مى كنند» وَلَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْينَ وَجَدَ عَلَيهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ يسْقُونَ. «و در كنار آنها دو زن را ديد كه گوسفندان خود را مراقبت مى كنند اما به چاه نزديك نمى شوند» وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَينِ تَذُودانِ. وضع اين دختران با عفت كه در گوشه اى ايستاده اند وكسى به داد آنها نمى رسد ويك مشت شبان گردن كلفت تنها در فكر گوسفندان خويشند ونوبت به ديگرى نمى دهند، نظر موسى را جلب كرد، نزديك آن دو آمد و «گفت كار شما چيست»؟! قالَ ما خَطْبُكما. چرا پيش نمى رويد وگوسفندان را سيراب نمى كنيد.(1)

دختران در پاسخ او «گفتند: ما گوسفندان خود را سيراب نمى كنيم تا چوپانان همگى حيوانات خود را آب دهند وخارج شوند» وما از باقيمانده آب استفاده مى كنيم قالَتا لا نَسْقِى حَتَّى يصْدِرَ الرِّعاءُ وبراى اينكه اين سؤال براى موسى بى جواب نماند كه چرا پدر اين دختران عفيف آنها را به دنبال اين كار بفرستد؟ افزودند: «پدر ما پير مرد مسنى است» پير مردى شكسته وسالخورده؛ وَأَبُونا شَيخٌ كبِيرٌ.(2)

د. موسى از شنيدن اين سخن سخت ناراحت شد، چه بى انصاف مردمى هستند كه تمام در فكر خويشند وكمترين حمايتى از مظلوم نمى كنند؟! جلو آمد دلو سنگين را گرفت ودر چاه افكند، با قدرت بازوان نيرومندش يك تنه آن را از چاه بيرون آورد، و «گوسفندان آن دو را سيراب كرد» فَسَقى لَهُما.

«سپس به سايه روى آورد وبه درگاه خدا عرض كرد خدايا هر خير ونيكى بر من فرستى من به آن نيازمندم» ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّى لِما أَنْزَلْتَ إِلَى مِنْ خَيرٍ فَقِيرٌ. آرى او خسته وگرسنه بود، او در آن شهر غريب وتنها بود وپناهگاهى نداشت، اما در عين حال بيتابى نمى كند، آن قدر مؤدب است كه حتى به هنگام دعا كردن صريحا نمى گويد خدايا چنين وچنان كن، بلكه مى گويد: «هر خيرى كه بر من فرستى به آن نيازمندم» يعنى تنها احتياج ونياز خود را بازگو مى كند وبقيه را به لطف پروردگار وامى گذارد.(3)

ه -. بيشتر مفسرين اين دعا را حمل بر درخواست طعام كرده اند، تا سد جوعش شود، بنا

ص: 9

بر اين بهتر آن است كه بگوييم مراد از «ما» در جمله لِما أَنْزَلْتَ إِلَى. نيروى بدنى است، كه بتواند با آن اعمال صالح وكارهايى كه موجب رضاى خداست انجام دهد، مانند دفاع از اسرائيلى وفرار از فرعون به قصد مدين وآب دادن به گوسفندان شعيب، و «لام» بر سر كلمه «ما» به معناى «الى» است.

5. مردان خدا هيچ خدمتى - مخصوصا خدمت زحمتكشان - را بى اجر ومزد نمى گذارند وبه همين دليل شعيب پيامبر تا خدمت اين جوان ناشناس را شنيد آرام نگرفت فورا به سراغ او فرستاد تا مزدش را بدهد. موسى هميشه به ياد خدا ومتوجه درگاه او بود وحل هر مشكلى را از او مى خواست.(1)

6. هنگامى كه مرد قبطى را كشت وترك اولايى از او سر زد فورا از خدا تقاضاى عفو ومغفرت كرد قال إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى فَاغْفِرْ لِى وبه هنگامى كه از مصر بيرون آمد، عرض كرد: «خداوندا مرا از قوم ستمكار نجات ده» قالَ رَبِّ نَجِّنِى مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ وبه هنگامى كه متوجه سرزمين مدين شد، گفت: اميدوارم پروردگارم مرا به راه راست ودرست هدايت كند: قالَ عَسى رَبِّى أَنْ يهْدِينِى سَواءَ السَّبِيلِ وهنگامى كه گوسفندان شعيب را سيراب كرد ودر سايه آرميد عرض كرد: «پروردگارا! هر خيرى بر من نازل كنى من نيازمندم» فَقالَ رَبِّ إِنِّى لِما أَنْزَلْت إِلَى مِنْ خَيرٍ فَقِيرٌ.(2)

7. تصور نشود كه موسى فقط در سختيها در فكر پروردگار بود، كه در قصر فرعون در آن ناز ونعمت نيز خدا را فراموش نكرد، لذا در روايات مى خوانيم روزى در مقابل فرعون عطسه زد وبلافاصله الحمد للَّه رب العالمين گفت، فرعون از شنيدن اين سخن ناراحت شد وبه او سيلى زد وموسى نيز متقابلا ريش بلند او را گرفت وكشيد، فرعون سخت عصبانى شد وتصميم بر كشتن او گرفت، ولى همسرش به عنوان اينكه او كودكى است خردسال ومتوجه كارهاى خود نيست او را از مرگ نجات داد!(3)

8. مشكلات شخصى، ما را از حمايت ديگران باز ندارد؛ قالَ ما خَطْبُكما(موسى (علیه السلام) كه جانش در خطر ودر حال فرار بود، از كمك وحمايت ديگران دست برنداشت).

9. گفتگوى مرد با زن در صورت لزوم مانعى ندارد؛ ما خَطْبُكما.(4)

10. وقتى پدر ونان آور خانواده از كار مى افتد، همه ى فرزندان حتّى دختران نيز مسئول هستند. أَبُونا شَيخٌ كبِيرٌ

ص: 11

11. رفت وآمد زن در بيرون خانه بايد بر اساس حيا وعفّت باشد. تَمْشِى عَلَى اسْتِحْياءٍ(حيا، از برجسته ترين كمالات زن در قرآن مى باشد).

12. براى خدمات مردم، ارزش قائل شويم؛ لِيجْزِيك.(1)

13. حضرت يوسف وقتى با مشكل هوس رانى زليخا مواجه شد از خداوند زندان را طلب كرد قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وبه زندان رفت لكن حضرت موسى وقتى با مشكل گرسنگى مواجه شد كار را به خداوند واگذار كرد وفقر خويش را مطرح كرد از اين رو خداوند به خانۀ شعيب فرستاد وبعد از آن، داماد آن حضرت شد.

مرحوم طبرسى نقل مى كند: وقتى موسى بر شعيب وارد شد او را به شام دعوت كرد وموسى نپذيرفت، گفت مى ترسم اين شام در عوض آب رسانى من باشد وما جزء كسانى هستيم كه عمل آخرت را با تمام ثروت دنيا معاوضه نمى كنيم، لكن شعيب به او فرمود: عادت ما بر مهمان نوازى است از اينرو موسى پذيرفت.(2)

ص: 12

مظلومان وكشيدن دلو سنگين يك تنه از چاه فهميده بود وامانت ودرستكاريش آن زمان روشن شد كه در مسير خانه شعيب راضى نشد دختر جوانى پيش روى او راه برود، چرا كه باد ممكن بود لباس او را جابجا كند.(1) از اين رو وقتى شعيب پرسيد امانت او را از كجا متوجه شديد، گفتند موسى در بين راه به ما گفت شما پشت سر من بياييد وبا انداختن سنگريزه راه را به من نشان دهيد.(2)

امام رضا (علیه السلام) مى فرمايد: شعيب از دخترش پرسيد از كجا متوجه شدى او امين است، گفت وقتى پيام تو را به او ابلاغ كردم با من همراه شد وگفت تو پشت سر من باش، وراه را به من نشان بده.(3)

ج. در اينجا شعيب از پيشنهاد دخترش استقبال كرد، رو به موسى نموده چنين «گفت: من مى خواهم يكى از اين دو دخترم را به همسرى تو در آورم به اين شرط كه هشت سال براى من كار كنى»! قالَ إِنِّى أُرِيدُ أَنْ أُنْكحَك إِحْدَى ابْنَتَى هاتَينِ عَلى أَنْ تَأْجُرَنِى ثَمانِى حِجَجٍ. سپس افزود «و اگر هشت سال را به ده سال تكميل كنى محبتى كرده اى، اما بر تو واجب نيست»! فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِك وبه هر حال «من نمى خواهم كار را بر تو مشكل بگيرم وانشاء الله به زودى خواهى ديد كه من از صالحانم» وَما أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيك سَتَجِدُنِى إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ.

د. موسى به عنوان موافقت وقبول اين عقد «گفت: اين قراردادى ميان من وتو باشد» قالَ ذلِك بَينِى وَبَينَك. البته «هر كدام از اين دو مدت (هشت سال يا ده سال) را انجام دهم ظلمى بر من نخواهد بود ودر انتخاب آن آزادم» أَيمَا الْأَجَلَينِ قَضَيتُ فَلا عُدْوانَ عَلَى وبراى محكم كارى واستمداد از نام پروردگار افزود: «و خدا بر آنچه ما مى گوئيم شاهد وگواه است» وَاللَّهُ عَلى ما نَقُولُ وَكيلٌ وبه همين سادگى موسى داماد شعيب شد!(4)

ص: 14

بلكه اطلاقات ادله مهر در شريعت ما نيز هر چيزى را كه ارزش داشته باشد شامل مى شود، اين هم لزومى ندارد كه تمام مهر را يك جا بپردازند، همين اندازه كه تمام آن در ذمه شوهر قرار گيرد وزن مالك آن شود كافى است.

اصولا چگونه ممكن است خدمت كردن به پدر، مهر دختر قرار داده شود؟ مگر دختر كالايى است كه او را به آن خدمت بفروشند؟ «پاسخ»: بدون شك شعيب از سوى دخترش در اين مساله احراز رضايت نموده ووكالت داشت كه چنين عقدى را اجرا كند وبه تعبير ديگر مالك اصلى در ذمه موسى، همان دختر شعيب بود، اما از آنجا كه زندگى همه آنها به صورت مشترك ودر نهايت صفا وپاكى مى گذشت وجدايى در ميان آنها وجود نداشت (همانگونه كه هم اكنون در بسيارى از خانواده هاى قديمى يا روستايى ديده مى شود كه زندگى يك خانواده كاملا به هم آميخته است) اين مساله مطرح نبود، كه اداى اين دين چگونه بايد باشد.(1)

4. اگر از امين بودن، توانايى وعلاقمندى به كار جوان مطمئن شديم، الْقَوِى الْأَمِينُ نداشتن امكانات ومسكن را مانع ازدواج قرار ندهيم؛ أُرِيدُ أَنْ أُنْكحَك.

5. پيشنهاد ازدواج از جانب پدر دختر مانعى ندارد؛ إِنِّى أُرِيدُ أَنْ أُنْكحَك.

6. زمان بندى قراردادها را بر اساس زمان عبادات وامور معنوى قرار دهيم؛ ثَمانِى حِجَجٍ(به جاى هشت سال، فرمود: هشت حج)

7. پدر عروس در امر ازدواج نبايد سخت گيرى كند ودر پرداخت مهريه، توان داماد را در نظر بگيرد؛ ما أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيك.

8. بدون استمداد از خدا وگفتن انشاء الله، براى آينده وعده اى ندهيم؛ إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَالصَّالِحِينَ.(2)

9. راه هاى رسيدن به صالحان؛

انفاق؛... رَبِّ لَوْ لاَ أَخَّرْتَنِى إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ. (منافقون، 10)

تسليم؛... وَإِنَّهُ فِى الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ إذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ. (بقره، 131)

ص: 16

بردبارى؛ رَبِّ هَبْ لِى مِنَ الصَّالِحِينَ فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلاَمٍ حَلِيمٍ. (صافات، 101)

رفق ومدارا؛... وَمَا أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيكَ سَتَجِدُنِى إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ. (قصص، 27)

[= معجزه عصا ويد بيضا] برهان روشن از پروردگارت بسوى فرعون واطرافيان اوست، كه آنان قوم فاسقى هستند!» * عرض كرد: «پروردگارا! من يك تن از آنان را كشته ام؛ مى ترسم مرا به قتل برسانند! * وبرادرم هارون زبانش از من فصيحتر است؛ او را همراه من بفرست تا ياور من باشد ومرا تصديق كند؛ مى ترسم مرا تكذيب كنند!» * فرمود: «بزودى بازوان تو را به وسيله برادرت محكم (و نيرومند) مى كنيم وبراى شما سلطه وبرترى قرارمى دهيم؛ وبه بركت آيات ما، بر شما دست نمى يابند؛ شما وپيروانتان پيروزيد!»

است، «جذوۀ» به معنى قطعه اى از آتش است وبعضى گفته اند به قطعه بزرگى از هيزم گفته مى شود واز جمله لَعَلَّكمْ تَصْطَلُونَ بدست مى آيد كه شبى بود سرد وناراحت كننده.

در سوره «طه» به جاى اين عبارت كه: «لَعَلِّى آتِيكمْ مِنْها بِخَبَرٍ - شايد از آنجا خبرى از راه برايتان بياورم». عبارت «لَعَلِّى آتِيكمْ مِنْها بِقَبَسٍ، أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدىً - شايد از آن برايتان پاره اى بياورم ويا بر كنار آتش راهنمايى شوم» آمده واين تعبير بهترين دليل است بر اينكه اين كاروان در آن شب راه را گم كرده بودند وهمچنين اينكه به اهلش خطاب مى كند كه: «اينجا باشيد...»، شاهد است بر اينكه غير از همسرش كس ديگرى هم با او بوده ولذا تعبير به جمع آورده (باشيد).(1) در آيه سخنى از وضع همسر موسى به ميان نيامده، ولى مشهور در تفاسير وروايات اين است كه او باردار بود ودر آن لحظه درد زائيدن به او دست داد وموسى از اين نظر نيز نگران بود. «هنگامى كه به سراغ آتش آمد (ديد آتشى است نه همچون آتشهاى ديگر خالى از حرارت وسوزندگى، يكپارچه نور وصفا، در همين حال كه موسى سخت در تعجب فرو رفته بود) ناگهان از ساحل راست وادى در آن سرزمين بلند وپر بركت از ميان يك درخت ندا داده شد كه اى موسى منم خداوند پروردگار عالميان»! فَلَمَّا أَتاها نُودِى مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيمَنِ فِى الْبُقْعَةِ الْمُبارَكةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يا مُوسى إِنِّى أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.(2)

ج. بقعۀ مباركه نقطه مخصوصى است از (كناره سمت راست وادى) كه در آن درختى قرار داشته كه نداى يا موسى از آن درخت برخاسته ومبارك بودنش به همين خاطر است، كه تكلم او با موسى در آن جا واقع شد واز اين راه شرافتى يافت وموسى به خاطر همين شرافت مامور شد كفش خود را بكند، هم چنان كه فرمود: فَاخْلَعْ نَعْلَيك إِنَّك بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً(طه، 12) اين آيه شريفه بدون ترديد دلالت دارد بر اينكه درخت مزبور به وجهى مبدأ آن نداء وآن گفتگو بوده، چيزى كه هست اين نيز مسلم است كه درخت سخن نگفته، بلكه سخن سخن خدا وقائم به او بوده، نه قائم به درخت، همان طور كه كلام ما آدميان قائم است. به خود متكلم، پس در حقيقت درخت حجابى بود كه خداى تعالى از وراى آن با موسى سخن گفت، البته اين احتجاب به معنايى بوده كه لايق ساحت قدس او باشد، احتجابى كه با

ص: 19

احاطه او بر هر چيز منافات نداشته باشد، هم چنان كه آيه«وَما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يكلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يرْسِلَ رَسُولًا فَيوحِى بِإِذْنِهِ ما يشاءُ»، نيز سخن گفتن خدا با يك فرد بشر را منحصر كرده به طريق وحى، يا از پشت حجاب يا رسول فرستادن.(1)

د. «أَنْ يا مُوسى إِنِّى أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ» - كلمه «أن» در اين جمله تفسيريه است ودر آن از ذات متعالى كه نامش الله است خبر مى دهد واو را به وصف وحدانيت ويكتايى در ربوبيت توصيف مى كند وشرك را به همه انواعش به طور مطلق از او نفى مى كند، به اين بيان كه وقتى او را به ربوبيت براى همه عالميان ستود وبا در نظر گرفتن اينكه «رب» به معناى مالك ومدبر مى باشد ومستحق است كه مملوك هايش او را پرستش كنند، ديگر چيزى از عالميان را باقى نگذاشته كه مربوب غير او باشد، در نتيجه ديگر ربى غير از او باقى نمانده ومعبودى سواى او نيست.(2)

ه -. با توجه به ماموريت بزرگ وسنگينى كه موسى بر عهده دارد بايد معجزاتى بزرگ به تناسب آن از سوى خدا در اختيارش قرار داده شود كه به دو قسمت مهم آن در اين آيات اشاره شده است: نخست اينكه «به موسى ندا داده شد كه عصايت را بيفكن وموسى عصا را افكند، هنگامى كه به آن نگاه كرد ديد همچون مارى است كه با سرعت وشدت حركت مى كند، موسى ترسيد وبه عقب برگشت وحتى پشت سر خود را نگاه نكرد»! وَأَنْ أَلْقِ عَصاك فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ كأَنَّها جَانٌّ وَلَّى مُدْبِراً وَلَمْ يعَقِّبْ. در اين هنگام بار ديگر موسى ندا را شنيد كه به او مى گويد: «برگرد ونترس تو در امان هستى»! أَقْبِلْ وَلا تَخَفْ إِنَّك مِنَ الْآمِنِينَ.

و. معجزه نخستين آيتى از وحشت بود، سپس به او دستور داده مى شود كه به سراغ معجزه ديگرش برود كه آيتى از نور واميد است ومجموع آن دو تركيبى از «انذار» و «بشارت» خواهد بود، به او فرمان داده شد «دست خود را در - گريبانت كن وبيرون آور، هنگامى كه خارج مى شود سفيد ودرخشنده است، بدون عيب ونقص» اسْلُك يدَك فِى جَيبِك تَخْرُجْ بَيضاءَ مِنْ غَيرِ سُوءٍ. اين سفيدى ودرخشندگى بر اثر بيمارى برص ومانند آن نبود، نورى بود الهى كه كاملا تازگى داشت. مشاهده اين خارق عادات عجيب، در آن شب تاريك ودر آن بيابان خالى، موسى را سخت تكان داد وبراى اينكه آرامش خويش را باز يابد دستور

ص: 20

ديگرى به او داده شد ودستور اين بود: «دستهايت را بر سينه ات بگذار تا قلبت آرامش خود را باز يابد» وَاضْمُمْ إِلَيك جَناحَك مِنَ الرَّهْبِ.

ز. تعبير «جناح» (بال) بجاى دست، تعبير زيبايى است كه شايد هدف از آن تشبيه حالت آرامش انسان به حالت پرنده اى باشد كه به هنگام مشاهده امر وحشتناك بال وپر مى زند اما وقتى آرامش خود را باز يافت بال وپر خود را جمع مى كند. سپس همان ندا به موسى گفت: «اين دو دليل روشن از پروردگارت به سوى فرعون واطرافيان او است كه آنها قوم فاسقى بوده وهستند» فَذانِك بُرْهانانِ مِنْ رَبِّك إِلى فِرْعَوْنَ وَمَلَائِهِ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ.

ح. در اينجا موسى (علیه السلام) به ياد حادثه مهم زندگيش در مصر افتاد، حادثه كشتن مرد قبطى وبسيج نيروهاى فرعونى براى تلافى خون او، در اينجا «عرض مى كند: پروردگارا! من از آنها يك نفر را كشته ام، مى ترسم به تلافى خون او مرا به قتل برسانند» واين ماموريت ناتمام بماند قالَ رَبِّ إِنِّى قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ يقْتُلُونِ. از اين گذشته من تنها هستم وزبانم آن قدر فصيح نيست، «برادرم را نيز با من بفرست كه زبانش از من گوياتر است، تا مرا يارى وتصديق كند، من از اين بيم دارم كه تنها بمانم وتكذيبم كنند» خداوند نيز دعوت او را اجابت كرد وبه او اطمينان كافى داد وفرمود: «ما بازوان تو را به وسيله برادرت (هارون) محكم مى كنيم» قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَك بِأَخِيك. «و براى شما در تمام مراحل سلطه وبرترى قرار مى دهيم» وَنَجْعَلُ لَكما سُلْطاناً. كاملا مطمئن باشيد، «آنها هرگز به شما دست پيدا نمى كنند وبه بركت آيات به شما دست نمى يابند وبر شما پيروز نمى شوند» فَلا يصِلُونَ إِلَيكما بِآياتِنا. بلكه «شما وپيروانتان غالب وپيروزيد» أَنْتُما وَمَنِ اتَّبَعَكمَا الْغالِبُونَ.(1)

ط. اينكه فرمود: بازويت را به وسيله برادرت محكم مى كنم، كنايه است از اينكه: تو را به وسيله او تقويت خواهم كرد وهمچنين عدم وصول فرعونيان به آن دو، كنايه است از اينكه آنان قدرت وتسلط بر كشتن شما نخواهند يافت، گويا آن دو بزرگوار را در يك طرف وفرعونيان را در طرف ديگر دو گروه فرض كرده، كه با هم مسابقه دارند، آن گاه فرموده: گروه فرعونيان به شما نمى رسند، تا چه رسد به اينكه از شما سبقت گيرند.(2)

ص: 21

هستم مى شنوم؛ قَالَ لَا تَخَافَا إِنَّنِى مَعَكمَا أَسْمَعُ وَأَرَى.(1)

8. آيه 35 قصص قَالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَنَجْعَلُ لَكُمَا سُلْطَاناً فَلاَ يصِلُونَ إِلَيكُمَا بِآياتِنَا أَنْتُمَا وَمَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغَالِبُونَ نمونه ومصداقى از آيه 21 مجادله است: كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِى إِنَّ اللَّهَ قَوِى عَزِيزٌ

فَلَمَّا جاءَهُمْ مُوسى بِآياتِنا بَيناتٍ قالُوا ما هذا إِلَّا سِحْرٌ مُفْتَرىً. «ما هرگز چنين چيزى را در نياكان خود نشنيده ايم»! وَما سَمِعْنا بِهذا فِى آبائِنَا الْأَوَّلِينَ.(1)

ج. اشاره «هذا» در جمله«ما هذا إِلَّا سِحْرٌ مُفْتَرىً» اشاره است به معجزاتى كه آن جناب آورد، يعنى اينها جز سحرى من درآوردى نيست، چشم بندى يى است كه خودش درست كرده وبه دروغ به خدا نسبت مى دهد واما اشاره «هذا» در جمله«ما سَمِعْنا بِهذا فِى آبائِنَا الْأَوَّلِينَ» اشاره است به دعوتى كه آورده، كه معجزات مزبور را دليل بر آن قرار داده واما احتمال اينكه مراد از اين اشاره هم همان معجزات بوده باشد، احتمال صحيحى نيست، چون با تكرار اسم اشاره نمى سازد، علاوه بر اين فرعونيان وقتى معجزات آن جناب را ديدند، بنا بر حكايت قرآن گفتند: «فَلَنَأْتِينَّك بِسِحْرٍ مِثْلِهِ» - گفتند ما نيز نظير آن را خواهيم آورد (طه، 58)».(2)

د. اما موسى در پاسخ آنها با لحن تهديدآميزى چنين «گفت: پروردگار من از حال كسانى كه هدايت را از نزد او براى مردم مى آورند آگاه تر است وهمچنين از كسانى كه سرانجام سراى دنيا وآخرت از آنها است» وَقالَ مُوسى رَبِّى أَعْلَمُ بِمَنْ جاءَ بِالْهُدى مِنْ عِنْدِهِ وَمَنْ تَكونُ لَهُ عاقِبَةُ الدَّارِ.

مطمئن باشيد اگر من دروغگو باشم ظالم هستم، «و ظالم هرگز رستگار نخواهد شد» إِنَّهُ لا يفْلِحُ الظَّالِمُونَ. اين تعبير شبيه تعبير ديگرى است كه در آيه 69 سوره طه آمده است: وَلا يفْلِحُ السَّاحِرُ حَيثُ آتى: «ساحر هر كجا برود رستگار نخواهد شد»!(3)

ه -. مراد از«عاقِبَةُ الدَّارِ» در جمله«وَمَنْ تَكونُ لَهُ عاقِبَةُ الدَّارِ»، يا بهشت است كه همان خانه آخرت است كه افراد سعيد در آنجا منزل مى كنند، هم چنان كه قرآن كريم از زبان ايشان حكايت كرده وگفته: «وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيثُ نَشاءُ» ويا آنكه مراد از«عاقِبَةُ الدَّارِ» سرنوشت خوب دنيا است، هم چنان كه در آيه 128 سوره اعراف«الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ» به همين معنا است، مى فرمايد: «قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يورِثُها مَنْ يشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ» ويا آنكه مراد از«عاقِبَةُ الدَّارِ» اعم از دار دنيا

ص: 24

ودار آخرت است، كه به نظر ما از اين سه احتمال سومى بهتر از آن دو وسپس دومى بهتر از اولى است، هم چنان كه تعليل«إِنَّهُ لا يفْلِحُ الظَّالِمُونَ» هم مؤيد آن است.(1)

گذشته ساده لوحى توده هاى مردم آن زمان را فراموش كرده اند كه چگونه ممكن بود آنها را با اين مسائل اغفال كرد وفريب داد؟ حتى در عصر وزمان ما كه به اصطلاح عصر علم ودانش است مسائلى مى بينيم كه شباهت به اين فريب ونيرنگها دارد.

ه -. هنگامى كه ساختمان به اتمام رسيد وبيش از آن توان بالا بردن آن را نداشتند، روزى فرعون با تشريفاتى به آنجا آمد وشخصا از برج عظيم بالا رفت هنگامى كه بر فراز برج رسيد نگاهى به آسمان كرد ومنظره آسمان را همانگونه ديد كه از روى زمين صاف معمولى مى ديد، كمترين تغيير ودگرگونى وجود نداشت! معروف است تيرى به كمان گذاشت به آسمان پرتاب كرد تير بر اثر اصابت به پرنده اى ويا طبق توطئه قبلى خودش خون آلود بازگشت فرعون از آنجا پائين آمد وبه مردم گفت: برويد وفكرتان راحت باشد خداى موسى را كشتم!

و. قرآن سپس به استكبار فرعون وفرعونيان وعدم تسليم آنها در برابر «مبدء» و «معاد» كه ريشه جنايات آنها نيز از انكار همين دو اصل سرچشمه مى گرفت پرداخته چنين مى گويد: «فرعون ولشكريانش به ناحق در زمين استكبار كردند (و خدا را كه آفريننده بزرگ زمين وآسمان است انكار نمودند) وگمان كردند كه قيامتى در كار نيست وبه سوى ما باز نمى گردند» وَاسْتَكبَرَ هُوَ وَجُنُودُهُ فِى الْأَرْضِ بِغَيرِ الْحَقِّ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَينا لا يرْجَعُونَ.

ز. اما ببينيم سرانجام اين كبر وغرور به كجا رسيد، قرآن مى گويد: «ما او ولشكريانش را گرفتيم ودر دريا پرتاب كرديم»! فَأَخَذْناهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِى الْيمِّ.

در پايان آيه روى سخن را به پيامبر اسلام كرده مى فرمايد: «ببين عاقبت كار ظالمان چگونه بود»؟ فَانْظُرْ كيفَ كانَ عاقِبَةُ الظَّالِمِينَ. بعد مى افزايد «ما آنها را امامان وپيشوايانى قرار داديم كه دعوت به دوزخ مى كنند وروز قيامت هيچكس به يارى آنها نمى آيد»! وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيوْمَ الْقِيامَةِ لا ينْصَرُونَ.

باز براى تاكيد بيشتر قرآن چهره آنها را در دنيا وآخرت چنين ترسيم مى كند: «در اين دنيا لعنتى پشت سر لعنت نصيب آنها كرديم ودر روز قيامت آنها از زشت چهرگان وسيه رويانند» وَأَتْبَعْناهُمْ فِى هذِهِ الدُّنْيا لَعْنَةً وَيوْمَ الْقِيامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِينَ.(1)

ح. «وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيوْمَ الْقِيامَةِ لا ينْصَرُونَ» معناى دعوت به آتش،

ص: 27

دعوت به كارهايى است كه مستوجب آتش است وآن كارها عبارت است از: كفر وگناهان گوناگون، چون اينها است كه قيامتشان را به صورت آتشى تصوير مى كند، كه در آن معذب خواهند شد، ممكن هم هست مراد از كلمه «نار» همان كارهاى مستوجب آتش باشد، كه به طور مجاز واز باب اطلاق مسبب واراده سبب، آتش ناميده شده ومعناى پيشوا كردن آنان براى دعوت به آتش اين است كه: ايشان را پيشقدم در كفر وگناه كرد، در نتيجه ديگران به ايشان اقتداء كرده وبه آنان پيوستند واگر بپرسى كه چرا خداوند ايشان را پيشواى كفر كرد؟ وآيا اين كار به عدالت خدا برخوردى ندارد؟ در پاسخ مى گوييم: وقتى برخورد دارد كه اين اضلال خدا ابتدايى باشد، يعنى خود آنان قبلا كارى نكرده باشند كه مستوجب اين اضلال باشند واما اگر اين اضلال به عنوان مجازات كفر باشد كه آنان قبل از ديگران مرتكب شدند، به عدالت خدا برخورد ندارد.(1)

فرمود: عاقبت همه ستمگران چنين است).(1)

5. نظير آيه 38 و 39 قصص، آيه 36 و 37 سوره غافر است با اندك تفاوتى در تعبير.

6. آيه 40 سوره قصص نظير آيه 40 سوره ذاريات است؛

فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِى الْيمِّ فَانْظُرْ كيفَ كانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ.

فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِى الْيمِّ وَهُوَ مُلِيمٌ.

7. دعوت به سوى آتش

آيه 97 و 98 هود إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ. يقْدُمُ قَوْمَهُ يوْمَ الْقِيامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ

نمونه ومصداقى از آيه 41 قصص است: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيوْمَ الْقِيامَةِ لاَ ينْصَرُونَ

ص: 29

در اينكه منظور از «قرون اولى» (اقوام عصرهاى پيشين كه هلاك شدند) كدام اقوامند؟ بعضى از مفسرين آن را اشاره به كفار قوم نوح وعاد وثمود ومانند آنها مى دانند بعضى اشاره به هلاكت قوم فرعون كه بازماندگان اقوام پيشين بودند مى دانند، چرا كه خداوند تورات را بعد از هلاك آنها به موسى (علیه السلام) داد. اما هيچ مانعى ندارد كه جمله فوق اشاره به همه اين اقوام باشد.

ج. «بصائر» جمع «بصيرت» به معنى بينايى است ودر اينجا منظور آيات ودلائلى است كه موجب روشنايى قلب مؤمنان مى شد وهدايت ورحمت نيز از لوازم اين بصيرت است وبه دنبال آن تذكر وبيدارى براى دلهاى آماده است.

د. سپس به بيان اين حقيقت مى پردازد كه آنچه را در باره موسى وفرعون بيان كرديم، خود دليلى است بر حقانيت قرآن تو، چرا كه تو در اين صحنه ها هرگز حاضر نبودى واين ماجراها را با چشم نديدى بلكه اين لطف خدا بود كه اين آيات را براى هدايت مردم بر تو نازل كرد. مى گويد: «تو در جانب غربى نبودى هنگامى كه ما فرمان نبوت را به موسى داديم وتو از شاهدان اين ماجراها محسوب نمى شدى» وَما كنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِى إِذْ قَضَينا إِلى مُوسَى الْأَمْرَ وَما كنْتَ مِنَ الشَّاهِدِينَ.(1)

ه -. «إِذْ قَضَينا إِلى مُوسَى الْأَمْرَ» - گويا كلمه «قضاء» در اينجا متضمن معناى عهد است، (چون با كلمه الى متعدى شده) ومراد - به طورى كه گفته اند - اين است كه: ما امر را به وى عهد كرديم ومعناى اين جمله اين است كه: ما امر نبوت او را با نازل كردن تورات به وى محكم كرديم واما اصل نبوتش را جمله«وَما كنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَينا» متعرض آن است ومعناى آيه اين است كه: اى رسول ما تو حاضر وشاهد نبودى آن هنگامى را كه ما تورات را بر موسى در جانب غربى از وادى يا كوه نازل كرديم.(2)

و. سپس مى افزايد: «ولى ما اقوامى را در اعصار مختلف خلق كرديم، اما زمانهاى طولانى بر آنها گذشت» وآثار انبياء وهدايت آنها از قلب ها وانديشه هاشان محو شد لذا تو وقرآنت را آورديم وسرگذشت پيشينيان را بيان كرديم تا روشنگر انسانها باشد) وَلكنَّا أَنْشَأْنا قُرُوناً

ص: 31

فَتَطاوَلَ عَلَيهِمُ الْعُمُرُ. «و تو هرگز در ميان اهل مدين اقامت نداشتى (تا آيات واخبار زندگى آنها را به دست آورى) وبراى آنها (اهل مكه) بخوانى» وَما كنْتَ ثاوِياً فِى أَهْلِ مَدْينَ تَتْلُوا عَلَيهِمْ آياتِنا. اين ما بوديم كه تو را فرستاديم (و اين اخبار دقيق مربوط به هزاران سال پيش را در اختيار تو قرار داديم تا هادى اين خلق شوى) وَلكنَّا كنَّا مُرْسِلِينَ. باز براى تاكيد همين معنا مى افزايد: «تو در طرف طور نبودى زمانى كه ما ندا داديم (و فرمان نبوت را به نام موسى صادر نموديم» وَما كنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَينا

ز. «ولى ما اين اخبار را كه بر تو نازل كرديم به خاطر رحمتى است كه پروردگارت دارد تا بوسيله آن قومى را انذار كنى كه قبل از تو هيچ انذار كننده اى براى آنها نيامده، شايد متذكر شوند» وَلكنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّك لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِك لَعَلَّهُمْ يتَذَكرُونَ. كوتاه سخن اينكه: حوادث بيداركننده وهشدار دهنده اى را كه در اقوام دور دست واقع شده وتو حاضر وناظر آن نبودى، براى تو بازگو كرديم، تا آنها را براى اين قوم گمراه بخوانى شايد مايه بيدارى آنها گردد.

ح. سؤال: چگونه قرآن مى گويد: هيچ انذار كننده اى قبل از تو براى اين قوم اعراب معاصر پيامبر (صلی الله علیه و آله) نيامده، در حالى كه مى دانيم هرگز روى زمين از حجت الهى خالى نمى شود واوصياى پيامبران در ميان اين قوم نيز بوده اند؟! در پاسخ مى گوئيم: منظور فرستادن پيامبر صاحب كتاب وانذاركننده آشكار است، چرا كه ميان عصر حضرت مسيح (علیه السلام) وظهور پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) قرنها طول كشيد وپيامبر اولو العزمى نيامد.(1)

لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَعَلَّهُمْ يتَذَكرُونَ(قصص، 43) ودرباره تورات مى فرمايد: هَذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يوقِنُونَ. (جاثيه، 20) چه اينكه به هر دو كتاب آسمانى (ذكر) اطلاق شده است.

به جهت اعمال زشت وناتمام بودن احتجاج آنها. اعتراض مشركان به پيامبر به جهت نداشتن معجزه اى مانند معجزه موسى. پاسخ به مشركان پيرامون تحدى به قرآن.

ب. مراد از مصيبتى كه به ايشان مى رسد اعم از مصيبت دنيا وآخرت است، چون لازمه اعراض از حق، با كفر وفسق ورزيدن، مؤاخذه الهى است، هم در دنيا وهم در آخرت.(1)

ج. آيه 47 از آياتى است كه دلالت بر لزوم لطف از طريق ارسال پيامبران دارد ونشان مى دهد كه سنت خداوند بر اين است كه قبل از ارسال پيامبر هيچ امتى را به خاطر گناهانشان مجازات نكند، همانگونه كه در سوره نساء آيه 165 نيز مى خوانيم: «رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يكونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكيماً».

د. سپس به بهانه جوئى هاى آنها اشاره مى كند، مى گويد: «هنگامى كه حق از نزد ما براى آنها آمد گفتند: چرا به اين پيامبر مثل همان چيزى كه به موسى داده شد اعطا نگرديده است»؟! فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَوْ لا أُوتِى مِثْلَ ما أُوتِى مُوسى. چرا عصاى موسى در دست او نيست ؟ چرا يد بيضا ندارد؟ چرا دريا براى او شكافته نمى شود؟ چرا دشمنانش غرق نمى شوند؟ چرا وچرا؟!... قرآن به پاسخ اين بهانه جويى پرداخته مى گويد: «مگر بهانه جويانى همانند اينها معجزاتى را كه در گذشته به موسى داده شد انكار نكردند»؟! أَ وَلَمْ يكفُرُوا بِما أُوتِى مُوسى مِنْ قَبْلُ. «مگر نگفتند اين دو (موسى وهارون) دو نفر ساحرند كه دست به دست هم داده اند (تا ما را گمراه كنند) وما به هر كدام از آنها كافريم»! قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَقالُوا إِنَّا بِكلٍّ كافِرُونَ.

ه -. مرحوم طبرسى گويند منظور از «سحران» تورات وقرآن كريم است وكسى كه «ساحران» قرائت كرده اشاره به موسى ومحمد (صلی الله علیه و آله) دارد.(2)

و. تعبير به «سحران» با اينكه قاعدتا «ساحران» بايد گفته شود براى شدت تاكيد است، چرا كه عرب وقتى در مورد كسى مؤكدا سخن مى گويد او را عين «عدالت» يا «ظلم» ويا «سحر» مى شمرد. اين احتمال نيز وجود دارد كه مراد از «سحران» دو معجزه بزرگ موسى «عصا» و «يد بيضاء» باشد واگر گفته شود كه اين انكارها چه ارتباطى با مشركان مكه دارد؟ اين

ص: 34

مربوط به فرعونيان كفرپيشه است، پاسخ آن روشن است وآن اينكه منظور اين است كه مساله بهانه جويى چيز تازه اى نيست، اينها همه از يك قماشند وسخنانشان شباهت زيادى با هم دارد وخط وروش وبرنامه آنها يكى است.

لذا قرآن، روى سخن را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده مى گويد: «بگو اگر شما راست مى گوئيد كه اين دو كتاب از سوى خدا نيست، كتابى روشنتر وهدايت بخش تر از آنها از سوى خدا بياوريد تا من از آن پيروى كنم» قُلْ فَأْتُوا بِكتابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدى مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ كنْتُمْ صادِقِينَ.

ز. سپس اضافه مى كند: «اگر اين پيشنهاد تو را نپذيرفتند بدان آنها از هوسهاى خود پيروى مى كنند» فَإِنْ لَمْ يسْتَجِيبُوا لَك فَاعْلَمْ أَنَّما يتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ. زيرا انسانى كه هواپرست نباشد، در برابر يك چنين پيشنهاد منطقى تسليم مى شود، اما آنها در هيچ صراطى مستقيم نيستند وهر پيشنهادى را به بهانه اى رد مى كنند. ولى «آيا كسى گمراهتر از آن كس كه پيروى هواى نفس خويش كرده وهيچ هدايت الهى را نپذيرفته است پيدا مى شود»؟! وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيرِ هُدىً مِنَ اللَّهِ. «مسلماً خداوند جمعيت ظالمان را هدايت نمى كند» إِنَّ اللَّهَ لا يهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ.(1)

4. انسان از آوردن كتابى برتر از قرآن وتورات اصلى عاجز است؛ «إِنْ كنْتُمْ صادِقِينَ».(1)

5. اگر اين دو كتاب سحر باشد، پس باطل وگمراه كننده است، ديگر هدايتى در آنها نيست، تا بگوييم كتابى بياورند كه از آن دو هادى تر باشد، چون صيغه افعل - تفضيل - بهتر، هادى تر - در جايى به كار مى رود كه بين دو چيز كه در يك صفت اشتراك دارند مقايسه شود ويكى از آن دو از آن صفت بيشتر دارا باشد، آن وقت است كه مى گوييم: فلانى از فلانى بهتر يا عالم تر است واما اگر يكى از آن دو چيز، اصلا از آن صفت نداشته باشد، صحيح نيست بگوييم: آن ديگرى از آن بهتر ويا داراى مقدارى بيشتر از آن صفت است. بنا بر اين جاى اين سؤال هست كه چرا در آيه مورد بحث فرمود: «هُوَ أَهْدى مِنْهُما»؟ با اينكه بر فرض سحر بودن تورات وقرآن ديگر چيزى از صفت هدايت در آنها نيست، تا كتابى كه كفار بياورند هادى تر از آن دو باشد. جواب اين سؤال اين است كه: آيه در مقام محاجه است، ادعاء مى كند كه تورات نازل بر موسى وقرآن هادى هستند وهادى تر از آن دو وجود ندارد، اگر خصم اين را قبول ندارد خودش كتابى بياورد كه هدايت آن بيشتر از هدايت اين دو باشد وواقع را بهتر بيان كند.(2)

6. هيچ انسانى از آينده خود خبر ندارد. ساحران قبل از اعجاز حضرت موسى سوگند ياد كردند ما قطعاً پيروزيم؛ قالوا بعزة فرعون انا لنحن الغاليون.

اما بعد از مشاهده پيروزى حضرت موسى مومن شدند وبه فرعون گفتند: از تهديد وشكنجه تو نمى ترسيم ما به سوى خدا برمى گرديم. قالوا لا ضير انا الى ربنا منقلبون جالب اينكه بعد از مشاهده معجزه رب العالمين را به عنوان ربَ موسى وهارون معرفى كردند. اما بعد از تهديد فرعون خداوند را به عنوان ربنا ياد كردند؛ انا الى ربنا منقلبون. انَا نطمع ان يغفر لنا ربَنا خطايانا.

ص: 36

وَلَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يتَذَكرُونَ.(1)

ج. كلمه «وصلنا» از باب تفعيل از ماده وصل است ووصل در باب تفعيل، كثرت را افاده مى كند، مانند قطع كه به معناى بريدن وتقطيع به معناى بسيار بريدن است وقتل به معناى كشتن وتقتيل به معناى بسيار كشتن است وضمير در «لهم» به مشركين مكه بر مى گردد ومعناى آيه اين است كه: ما قرآن را كه اجزايى متصل به هم دارد، بر آنان نازل كرديم، قرآنى كه آيه اى بعد از آيه وسوره اى دنبال سوره ووعده ووعيد ومعارف واحكام وقصص وعبرت ها وحكمت ها ومواعظى پيوسته به هم دارد، چنين قرآنى بر آنان نازل كرديم، براى اين كه متذكر شوند.(2)

ولى «كسانى كه قبلا كتاب آسمانى به آنها داده ايم (از يهود ونصارى) به قرآن ايمان مى آورند» الَّذِينَ آتَيناهُمُ الْكتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يؤْمِنُونَ. چرا كه آن را هماهنگ با نشانه هايى مى بينند كه در كتب آسمانى خود يافته اند.(3)

د. سپس مى افزايد: «هنگامى كه اين آيات بر آنها خوانده مى شود مى گويند: به آن ايمان آورديم، اينها مسلماً حق است واز سوى پروردگار ما است» وَإِذا يتْلى عَلَيهِمْ قالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا. آرى تلاوت اين آيات بر آنها كافى بود كه «آمنا» بگويند وتصديق كنند. سپس اضافه مى كند: نه تنها امروز تسليم سخنان پروردگاريم كه «قبل از اين هم مسلمان بوديم» إِنَّا كنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِينَ.

ه -. سپس به يك رشته از اعمال صالح آنها كه هر يك از ديگرى ارزنده تر است اشاره مى كند اين اعمال عبارتند از «دفع سيئات بوسيله حسنات» انفاق از نعمتهاى الهى و «برخورد بزرگوارانه با جاهلان» كه به انضمام «صبر وشكيبايى» كه در جمله قبل آمد، چهار صفت ممتاز مى شود.(4)

و. «أُولئِك يؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَينِ بِما صَبَرُوا وَيدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيئَةَ...» در اين آيه شريفه، وعده اى جميل به آن عده از اهل كتاب مى دهد كه شناخت خود را، كه از قرآن ورسول

ص: 38

اسلام داشتند، كتمان نكردند ومدح ايشان است بر حسن سلوك ومدارايشان با جاهلان مشركين وبه همين جهت بايد گفت: آنچه به ذهن نزديكتر است اين است كه: مراد از اجر دو برابر، اين است كه: يك اجر به ايشان داده مى شود به خاطر اين كه به كتاب آسمانى خود ايمان داشتند ويك اجر هم داده مى شود به خاطر اينكه به قرآن ايمان آوردند وبر ايمان دوم بعد از ايمان اولشان صبر نموده وكلفت ومشقت مخالفت با هوى را كه در هر دو ايمان هست، تحمل نمودند.(1)

ز. «وَيدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيئَةَ» - كلمه «يدرءون» از ماده «درأ» است، كه به معناى دفع است ومراد از «حسنه وسيئه» - به قول بعضى - سخن خوب وسخن بد است وبه قول بعضى عمل خوب وبد است، كه معروف ومنكرش هم مى گويند وبه قول بعضى مراد از آن، خلق خوب وبد است، كه عبارت است از حلم وجهل، ولى سياق آيات با معناى اخير موافق تر است، بنابراين معناى آيه چنين مى شود كه: اين مؤمنين از اهل كتاب آزار واذيت مردم را به وسيله مدارا وحلم وحوصله از خود دور مى كردند.(2)

3. نمونه هاى تسليم در برابر خداوند

مسلمانان: فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ(آل عمران، 64)

برخى از اهل كتاب: وَإِذَا يتْلَى عَلَيهِمْ قَالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَا إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِينَ(القصص، 53)

حواريون:... قَالَ الْحَوَارِيونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ(آل عمران، 52)

حضرت ابراهيم واسماعيل: فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ(الصافات، 103)

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله): وَأُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ(غافر، 66)

در قرآن كريم از برخى اهل كتاب نكوهش شده واز برخى ديگر ستايش شده است.

نكوهش از اهل كتاب:

بى اعتنايى به قرآن كريم؛ «نبذ فريق من الذين اوتوا الكتاب كتاب الله وراء ظهورهم كانّهم لا يعلمون».

انكار رسالت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛ «الذين ءاتيناهم الكتاب يعرفونه كما يعرفون أنباءهم وانّ فريقاً منهم ليكتمون الحقّ وهم يعلمون».

تلاش براى منحرف ساختن مسلمانان؛ «ودّت طائفة من اهل الكتاب لو يضلّونكم».

مسخره كردن دين اسلام؛ «لا تتّخذوا الذين اتخذوا دينكم هزواً ولعباً من الذين اوتواالكتاب».

آزاررسانى به پيامبر ومسلمانان؛ «و لتسمعنّ من الذين اوتوا الكتاب من قبلكم ومن الذين أشركوا اذى كثيراً».

تفرقه افكنى ميان مسلمانان؛ «قل يا أهل الكتاب لم تصدون عن سبيل الله من ءامن تبغونها عوجاً».

ستايش از اهل كتاب:

رسوخ در علم؛ «و ان من اهل الكتاب الّا ليؤمننّ به... لكن الراسخون فى العلم منهم».

ايمان به مبدأ ومعاد، امر به معروف ونهى از منكر؛ «يؤمنون بالله واليوم الاخر ويأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر ويسارعون فى الخيرات واولئك من الصالحين».

امانتدارى؛ «و من اهل الكتاب من ان تأمنه بقنطار يؤدّه اليك».

دفع بدى به وسيله نيكى؛ «الذين ءاتيناهم الكتاب... ويدرؤن بالحسنة السيئة».

ص: 40

4. قاطعيت، عدم سازش، نشانگر ايمان راسخ است، از اين رو مومنان اهل كتاب بر ايمان خويش پافشارى داشتند. «لَنا أَعْمالُنا وَلَكمْ أَعْمالُكمْ»(1)

5. جمله لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكمْ أَعْمَالُكمْ هم از پيامبر نقل شده است ( 139 بقره) وهم از مومنان اهل كتاب ( 55 قصص).

واو از هدايت يافتگان آگاهتر است» إِنَّك لا تَهْدِى مَنْ أَحْبَبْتَ وَلكنَّ اللَّهَ يهْدِى مَنْ يشاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ. او مى داند چه افرادى لايق پذيرش ايمانند.

بنا بر اين منظور از هدايت در اينجا «ارائه طريق» نيست، چرا كه ارائه طريق كار اصلى پيامبر (صلی الله علیه و آله) است وبدون استثناء راه را به همه نشان مى دهد، بلكه منظور از هدايت در اينجا «ايصال به مطلوب» ورسانيدن به سر منزل مقصود است اين تنها كار خدا است.

ج. نظير اين جمله انك لا تهدى من احببت در آيات قرآن فراوان است: در آيه 272 بقره مى خوانيم: «لَيسَ عَلَيك هُداهُمْ وَلكنَّ اللَّهَ يهْدِى مَنْ يشاءُ»: ودر آيه 37 نحل مى خوانيم: «إِنْ تَحْرِصْ عَلى هُداهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يهْدِى مَنْ يضِلُّ»: ودر آيه 43 يونس آمده است: «أَ فَأَنْتَ تَهْدِى الْعُمْى وَلَوْ كانُوا لا يبْصِرُونَ»: وبالآخره در آيه 4 سوره ابراهيم به عنوان يك قانون كلى مى فرمايد: «فَيضِلُّ اللَّهُ مَنْ يشاءُ وَيهْدِى مَنْ يشاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكيمُ».

د. در دومين آيه مورد بحث، سخن از كسانى مى گويد كه در دل به حقانيت اسلام معترف بودند ولى روى ملاحظات منافع شخصى، حاضر به قبول ايمان نبودند مى فرمايد: «آنها گفتند ما اگر هدايت را همراه تو پذيرا شويم واز آن پيروى كنيم ما را از سرزمينمان مى ربايند!» وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدى مَعَك نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا.

لذا قرآن در پاسخ آنها چنين مى گويد: «آيا ما حرم امنى در اختيار آنها قرار نداديم كه ثمرات ومحصولات هر شهر وديارى به سوى آن آورده مى شود»؟! أَ وَلَمْ نُمَكنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يجْبى إِلَيهِ ثَمَراتُ كلِّ شَىءٍ. «ولى اكثر آنها نمى دانند» وَلكنَّ أَكثَرَهُمْ لا يعْلَمُونَ.(1)

لَيسَ عَلَيكَ هُدَاهُمْ وَلكِنَّ اللَّهَ يهْدِى مَنْ يشَاءُ... ( 272 بقره)

2. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) دوستدار هدايت همه مردم حتى دشمنان بهانه جوى خويش بود. «مَنْ أَحْبَبْتَ»(1)

3. گروهى از مشركان مكه به پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) اظهار داشتند كه اگر ما هدايت را به همراه تو پذيرا شويم، به سرعت از خانه وكاشانه خود رانده وآواره واز زندگى وهستى خويش ساقط ودرمانده مى گرديم.

مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: خداوند با سه پاسخ بهانه ى آنان را ردّ مى فرمايد: پاسخ اوّل كه در همين آيه مورد اشاره قرار گرفته است اين كه همان خدايى كه مكه را پايگاه أمن ومحلّ جلب وسرازير شدن روزى فراوان براى شما قرار داد، باز مى تواند آن را تداوم بخشد. (در اين جواب دلگرمى وبشارت است) پاسخ دوّم كه در آيه ى بعد آمده است اينكه بر فرض بخاطر حفظ رفاه ومنافع خود، ايمان نياوريد، قهر خدا را چه خواهيد كرد؟ (در اين جواب انذار وهشدار است) پاسخ سوّم كه در آيه 60 همين سوره مطرح شده است اين كه مگر مال ومتاع دنيا چقدر ارزش دارد كه به واسطه آن ايمان نمى آوريد بدانيد آنچه در نزد خداست، بهتر وپايدارتر است. پس عدم ايمان شما هيچ وجه وتوجيهى ندارد.(2)

4. نظير آيه 57 قصص آيه 67 عنكبوت است:

أَ وَلَمْ يرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَماً آمِناً وَيتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْبَاطِلِ يؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يكْفُرُونَ

ص: 43

رسانيده بودند با عذابش نابود نكرد. قرآن مى فرمايد: «پروردگار تو هرگز شهرها وآباديها را هلاك نمى كرد تا اينكه در كانون ومركز آنها پيامبرى بفرستد كه آيات ما را بر آنان بخواند» وَما كانَ رَبُّك مُهْلِك الْقُرى حَتَّى يبْعَثَ فِى أُمِّها رَسُولًا يتْلُوا عَلَيهِمْ آياتِنا. آرى تا اتمام حجت نكنيم وپيامبران را با دستورات صريح نفرستيم مجازات نخواهيم كرد. تازه بعد از اتمام حجت مراقب اعمال آنها هستيم، اگر ظلم وستمى از آنها سر زد ومستوجب عذاب شدند مجازاتشان مى كنيم «و ما هرگز شهرهايى را هلاك نمى كرديم مگر آنكه اهلش ظالم وستمگر باشند» وَما كانَ رَبُّك مُهْلِك الْقُرى... إِلَّا وَأَهْلُها ظالِمُونَ. (1) د. منظور از«فَتِلْك مَساكنُهُمْ»، مساكن مخروبه ى قوم عاد در منطقه احقاف (ميان يمن وشام)، يا قوم ثمود در منطقه سَدوم است كه مردم حجاز در مسافرت هاى تجارى از كنار آنها عبور مى كردند وبا چشم خود مى ديدند.(2)

ه -. آخرين آيه مورد بحث پاسخ سومى است براى گفتار بهانه جويانى كه مى گفتند اگر ايمان بياوريم عرب بر ما هجوم مى كند وزندگى ما را به هم مى ريزد، قرآن مى فرمايد: «آنچه را از اين رهگذر به دست مى آوريد متاع بى ارزش زندگى دنيا وزينت آن است» وَما أُوتِيتُمْ مِنْ شَىءٍ فَمَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَزِينَتُها. ولى آنچه نزد خدا است (از نعمتهاى بى پايان جهان ديگر ومواهب معنويش در اين دنيا) بهتر وپايدارتر است وَما عِنْدَ اللَّهِ خَيرٌ وَأَبْقى.

3. آيه 60 قصص نظير آيه 36 شورى است با اين تفاوت كه در سوره شورى ما عندالله را براى مومنان متوكل دانسته است؛ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْيتَوَكلُونَ.

4. نظير آيه 60 قصص آيه 96 نحل است:

مَا عِنْدَكُمْ ينْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِينَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يعْمَلُونَ

5. در قرآن كريم در ارزش ومنزلت عقل مطالبى بيان شده از جمله؛

لزوم تعقل؛ كَذلِكَ يبَينُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ. (بقره، 242)

توبيخ از عدم تعقل؛ وَهُوَ الَّذِى يحْيى وَيمِيتُ وَلَهُ اخْتِلاَفُ اللَّيلِ وَالنَّهَارِ أَ فَلاَ تَعْقِلُونَ(مومنون، 80)،

حكم عقل به عدم مساوات عالم وغير عالم؛ أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيلِ سَاجِداً وَقَائِماً يحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يسْتَوِى الَّذِينَ يعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لاَ يعْلَمُونَ إِنَّمَا يتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ. (زمر، 9)

عقل وسيله تشخيص ارزش هاى برتر؛ وَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَىءٍ فَمَتَاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَزِينَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيرٌ وَأَبْقَى أَ فَلاَ تَعْقِلُونَ. (قصص، 60)

رشد عقل در سن خاص ( 40 سالگى)؛ درباره حضرت موسى (علیه السلام) مى فرمايد: وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَى آتَينَاهُ حُكْماً وَعِلْماً وَكَذلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ(قصص، 14)، درباره حضرت يوسف مى فرمايد: «وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَينَاهُ حُكْماً وَعِلْماً وَكَذلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ». (يوسف، 22)

6. نشانه هاى عاقلان

رعايت ادب در محضر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) إِنَّ الَّذِينَ ينَادُونَكَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لاَ يعْقِلُونَ. (حجرات، 4)

تصديق حقانيت پيامبر؛ قُلْ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيكُمْ وَلاَ أَدْرَاكُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلاَ تَعْقِلُونَ. (يونس، 16)

تصديق حقانيت قرآن كريم؛ لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيكُمْ كِتَاباً فِيهِ ذِكْرُكُمْ أَ فَلاَ تَعْقِلُونَ. (انبياء، 10)

پذيرفتن بهترين سخن؛... فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ. (زمر، 17-18)

ص: 46

داراى تفكر وتذكر؛ إِنَّ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيلِ وَالنَّهَارِ لَآياتٍ لِأُولِى الْأَلْبَابِ الَّذِينَ يذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيتَفَكَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذَا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ. (آل عمران، 190-191)

عبرت گرفتن از گذشتگان؛ لَقَدْ كَانَ فِى قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِى الْأَلْبَابِ. (يوسف، 111)

وپرسش از معبودان باطل. اظهار برائت معبودان باطل از پيروان گمراه واقرار به گمراهى خود وپيروان وعدم استجابت معبودان به عابدان در نجات از عذاب.

ب. در آيات گذشته سخن از كسانى بود كه به خاطر تمتع وبهره گيرى از نعمتهاى دنيا كفر را بر ايمان وشرك را بر توحيد ترجيح داده اند، در آيات مورد بحث وضع اين گروه را در قيامت در برابر مؤمنان راستين مشخص مى كند. نخست با يك مقايسه كه به صورت استفهام مطرح شده وجدان همگان را به داورى مى طلبد ومى گويد: «آيا كسى كه به او وعده نيك داده ايم وبه وعده خود قطعاً خواهد رسيد، با كسى كه تنها از متاع دنيا به او بهره داده ايم، سپس روز قيامت در پيشگاه پروردگار براى حساب وجزاء احضار مى شود يكسان است»؟ أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِيهِ كمَنْ مَتَّعْناهُ مَتاعَ الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ هُوَ يوْمَ الْقِيامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِينَ.

به دنبال اين سخن، صحنه هاى رستاخيز را در برابر كفار مجسم مى كند. مى گويد: «روزى را به خاطر بياوريد كه خداوند آنها را ندا مى دهد ومى گويد: كجا هستند شريكانى كه براى من مى پنداشتيد»؟! وَيوْمَ ينادِيهِمْ فَيقُولُ أَينَ شُرَكائِى الَّذِينَ كنْتُمْ تَزْعُمُونَ. بديهى است اين سؤالى است توبيخى، براى اينكه در قيامت كه روز كنار رفتن پرده ها وحجابها است نه شرك مفهومى دارد ونه مشركان بر عقيده خود باقيند، اين سؤال در حقيقت يك نوع سرزنش ومجازات است).(1)

ج. «قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَينا أَغْوَيناهُمْ كما غَوَينا» معبودان والهه اى كه مشركين آنها را شركاى خداى سبحان مى پنداشتند دو صنف بودند، يك صنف بندگان گرامى خدا بودند، از قبيل ملائكه مقرب وعيسى بن مريم (علیه السلام) وصنف ديگر ياغيان جن وگردنكشان انس، كه ادعاى الوهيت كردند، مانند فرعون ونمرود.(2)

آنهايى كه مورد نظر آيه مورد بحث هستند از صنف دوم مى باشند، چون صنف اول كه ملائكه وعيسى بن مريم (علیه السلام) هستند، كسى را اغواء نكرده اند وآيه مورد بحث سخن از «اغواء» به ميان آورده وفرموده كه: پيشوايان شرك گفتند كه ما آنان را اغواء كرديم واز

ص: 48

عبادت آنان بيزاريم. پس مراد از«الَّذِينَ حَقَّ عَلَيهِمُ الْقَوْلُ»، كه از مشركين بيزارى ميجويند صنف دوم هستند.(1)

د. «رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَينا» - يعنى پروردگار اينان - اشاره به مشركين مى كنند - همان كسانند كه ما گمراهشان كرديم. همان طور كه خود گمراه شديم، يعنى درست است كه گمراهى آنان به اغواى ما بود، چون كه ما خود گمراه بوديم وليكن آن طور نبود كه ما مجبورشان كنيم به گمراهى، بلكه عين گمراه كردن خودمان بود، هم چنان كه خود ما به اختيار خود گمراه شديم، ايشان نيز به اختيار خود گمراه شدند وبه هيچ وجه پاى اجبار وزور در بين نبود. دليل بر اينكه معناى آيه اين است، حكايتى است كه خداى تعالى از زبان ابليس نقل كرده، كه در آن روز يعنى روز قيامت مى گويد: وَما كانَ لِى عَلَيكمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِى، فَلا تَلُومُونِى وَلُومُوا أَنْفُسَكمْ(ابراهيم، 22).(2)

ه -. به آنان «گفته مى شود شما معبودهايتان را كه شريك خدا مى پنداشتيد بخوانيد» تا به يارى شما برخيزند! وَقِيلَ ادْعُوا شُرَكاءَكمْ آنها با اينكه مى دانند در آنجا كارى از دست معبودان ساخته نيست، بر اثر شدت وحشت وكوتاه شدن دستشان از همه جا ويا به خاطر اطاعت فرمان خدا كه مى خواهد با چنين كارى مشركان ومعبودان گمراه را در برابر همگان رسوا سازد، دست تقاضا به سوى معبودانشان دراز مى كنند وآنها را به كمك مى خوانند فَدَعَوْهُمْ. ولى پيدا است «جوابى به آنها نمى دهند» ودعوت آنها را لبيك نمى گويند فَلَمْ يسْتَجِيبُوا لَهُمْ در اين هنگام است كه «عذاب الهى را در برابر چشم خود مى بينند» وَرَأَوُا الْعَذابَ. «و آرزو مى كنند كه اى كاش هدايت يافته بودند» لَوْ أَنَّهُمْ كانُوا يهْتَدُونَ(3)

پايانش آتش است، خيرى نيست.(1)

3. نظير آيه 62 قصص: وَيوْمَ ينَادِيهِمْ فَيقُولُ أَينَ شُرَكَائِى الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ آيه 47 و 48 فصلت است:

... وَيوْمَ ينَادِيهِمْ أَينَ شُرَكَائِى قَالُوا آذَنَّاكَ مَا مِنَّا مِنْ شَهِيدٍ. وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يدْعُونَ مِنْ قَبْلُ وَظَنُّوا مَا لَهُمْ مِنْ مَحِيصٍ

4. تبرى كفار از يكديگر

آيات ذيل دلالت دارد بر اين كه كفار (رهبران وپيروان آنها ومعبودان باطل وعبادت كنندگان آنان) در قيامت از يكديگر بيزارى مى جويند:

وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذلِكَ يرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ(البقرۀ، 167)

وَيوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكَانَكُمْ أَنْتُمْ وَشُرَكَاؤُكُمْ فَزَيلْنَا بَينَهُمْ وَقَالَ شُرَكَاؤُهُمْ مَا كُنْتُمْ إِيانَا تَعْبُدُونَ(يونس، 28)

قَالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هؤُلاَءِ الَّذِينَ أَغْوَينَا أَغْوَينَاهُمْ كَمَا غَوَينَا تَبَرَّأْنَا إِلَيكَ مَا كَانُوا إِيانَا يعْبُدُونَ(القصص، 63)

ص: 50

اختيار ندارند فَعَمِيتْ عَلَيهِمُ الْأَنْباءُ يوْمَئِذٍ.» حتى نمى توانند از يكديگر سؤالى كنند وپاسخى از هم بشنوند فَهُمْ لا يتَساءَلُونَ.

ج. از آنجا كه روش قرآن اين است كه هميشه درها را به روى كافران وگنهكاران باز مى گذارد تا در هر مرحله اى از فساد وآلودگى باشند بتوانند به راه حق برگردند، در آيه بعد مى افزايد: «اما كسى كه توبه كند وايمان آورد وعمل صالح انجام دهد اميد است از رستگاران باشد» فَأَمَّا مَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صالِحاً فَعَسى أَنْ يكونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ.

آيه بعد در حقيقت دليلى است بر نفى شرك وبطلان عقيده مشركان، مى فرمايد: «پروردگار تو هر چه را بخواهد خلق مى كند وهر چه را بخواهد بر مى گزيند» وَرَبُّك يخْلُقُ ما يشاءُ وَيخْتارُ. «آنها در برابر او اختيارى ندارند» ما كانَ لَهُمُ الْخِيرَةُ. به هر حال اطلاق اختيار در اينجا دليل بر تعميم آنست، يعنى خداوند هم صاحب اختيار در امور تكوينى است وهم تشريعى وهر دو از مقام خالقيت او سر چشمه مى گيرد. با اينحال چگونه آنها راه شرك مى پويند وچگونه به سوى غير خدا مى روند؟! لذا در پايان آيه مى فرمايد: «منزه است خداوند وبرتر وبالاتر است از شريك هايى كه براى او قائل مى شوند» سُبْحانَ اللَّهِ وَتَعالى عَمَّا يشْرِكونَ. (1) در روايتى حضرت رضا (علیه السلام) مى فرمايد انتخاب امام با خداوند است نه با مردم وبه آيه شريفه ما كان لهم الخيره استناد مى كنند.(2)

قابل توجه اين كه اصولا انتخاب رهبر معصوم - چه پيامبر چه امام - با خداوند است امام را كه روايت فوق بيان كرد وانتخاب پيامبر هم قرآن بيان مى كند مانند آيه 13 طه؛ وَأَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِمَا يوحَى.

د. آيه بعد كه سخن از علم گسترده خداوند مى گويد در حقيقت تاكيدى است ويا دليلى است براى آنچه در آيه قبل از اختيار گسترده خداوند بيان شد، مى فرمايد: «پروردگار تو مى داند آنچه را سينه هاشان پنهان مى دارد وآنچه را كه آشكار مى كنند» وَرَبُّك يعْلَمُ ما تُكنُّ صُدُورُهُمْ وَما يعْلِنُونَ.

آخرين آيه مورد بحث كه در حقيقت، حكم نتيجه گيرى وتوضيح براى آيات گذشته در

ص: 52

زمينه نفى شرك دارد، چهار وصف از اوصاف الهى را منعكس مى كند كه همه فرع بر خالقيت ومختار بودن او است.(1)

آلهه شما مشركين هيچ سهمى از ربوبيت ندارند به دليل اينكه اگر خداى تعالى شب را تا قيامت يك سره كند آنها نمى توانند اين حكم خدا را نقض كنند وهمچنين اگر عمر دنيا را يك سره روز كند، پس از تدبير عالم هيچ سهمى در دست هيچ كس نيست.

د. «أَ فَلا تُبْصِرُونَ - آيا نمى بينيد» - منظور از اين ديدن، تفهم وتذكر است وچون چنين بينايى وشنوايى نداشته اند پس ايشان كور وكرند ودر اينكه در آخر يك آيه فرموده: آيا نمى بينيد ودر آخر آيه ديگر فرموده: آيا نمى شنويد، لطيفه اى است وشايد اينكه در آيه دوم كه راجع به يكسره شدن روز است صفت نديدن را ذكر كرده، براى اين باشد كه مناسب با روشنايى است ودر آيه اول كه راجع به يكسره شدن شب است نشنيدن را آورده است، كه خالى از مناسبت با آن نيست.(1)

ه -. بار ديگر پس از ذكر گوشه اى از دلائل توحيد وابطال شرك به سراغ همان سؤالى مى رود كه در آيات گذشته نيز مطرح شده بود، مى فرمايد: «روزى را به خاطر بياوريد كه خداوند آنها را ندا مى دهد ومى گويد كجايند شريكانى كه براى من مى پنداشتيد»؟! وَيوْمَ ينادِيهِمْ فَيقُولُ أَينَ شُرَكائِى الَّذِينَ كنْتُمْ تَزْعُمُونَ.

در آيه بعد مى فرمايد: «در آن روز ما از هر امتى گواهى برمى گزينيم» وَنَزَعْنا مِنْ كلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً. سپس «به مشركان بيخبر وگمراه مى گوئيم: دليل خود را بر شركتان بياوريد»؟! فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَكمْ. اينجا است كه همه مسائل آفتابى مى شود «و آنها مى دانند كه حق براى خدا است» فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ«و تمام آنچه را افترا مى بستند از دستشان مى رود وگم خواهد شد» وَضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يفْتَرُونَ. اين گواهان به قرينه آيات ديگر قرآن، همان پيامبرانند كه هر پيامبرى گواه امت خويش است وپيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) كه خاتم انبياء است گواه بر همه انبياء وامتها، چنان كه در آيه 41 سوره نساء مى خوانيم: «فَكيفَ إِذا جِئْنا مِنْ كلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنا بِك عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً».(2)

ص: 55

ه -. قرآن مى گويد: «به خاطر بياور زمانى را كه قومش به او گفتند: اينهمه خوشحالى آميخته با غرور وغفلت وتكبر نداشته باش كه خدا شادى كنندگان مغرور را دوست نمى دارد» إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا يحِبُّ الْفَرِحِينَ بعد از اين نصيحت، چهار اندرز پرمايه وسرنوشت ساز ديگر به او مى دهند كه مجموعا يك حلقه پنجگانه كامل را تشكيل مى دهد. نخست مى گويند: «در آنچه خدا به تو داده است سراى آخرت را جستجو كن» وَابْتَغِ فِيما آتاك اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ. در نصيحت دوم افزودند: «سهم وبهره ات را از دنيا فراموش مكن» وَلا تَنْسَ نَصِيبَك مِنَ الدُّنْيا. سومين اندرز اينكه: «همانگونه كه خدا به تو نيكى كرده است تو هم نيكى كن» وَأَحْسِنْ كما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيك.

بالآخره «چهارمين» اندرز اينكه: «نكند كه اين امكانات مادى تو را بفريبد وآن را در راه «فساد» و «افساد» به كارگيرى: «هرگز فساد در زمين مكن كه خدا مفسدان را دوست ندارد» وَلا تَبْغِ الْفَسادَ فِى الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يحِبُّ الْمُفْسِدِينَ.(1)

و. در اين آيات داستان قارون بنى اسرائيل را خاطرنشان فرموده، تا از اين داستان عبرت بگيرند، چون حال ووضع قارون درست حال وروز مشركين را مجسم مى كند وچون كفر او، كارش را به آن عاقبت زشت كشانيد، پس مشركين نيز بترسند از اينكه مثل آنچه كه بر سر قارون آمد، بر سرشان بيايد زيرا خداى تعالى از مال دنيا آن قدر به او روزى داده بود كه سنگينى كليد گنجينه هايش مردان نيرومند را هم خسته مى كرد ودر اثر داشتن چنين ثروتى خيال مى كرد كه او خودش اين ثروت را جمع آورى كرده، چون راه جمع آورى آن را مى دانسته وخودش فكر بوده وحسن تدبير داشته، اين فكر او را مغرور نمود، پس از عذاب الهى ايمن وخاطر جمع شد وزندگى دنيا را بر آخرت ترجيح داده ودر زمين فساد برانگيخت، خداى تعالى هم او وخانه او را در زمين فرو برد، نه آن خوش فكرى وحسن تدبيرش، مانع از هلاكت او شد ونه آن جمعى كه دورش بودند.

ز. قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ عِنْدِى... شكى نيست در اينكه اين جمله پاسخى بوده كه قارون از همه گفتار مؤمنين از قومش ونصيحت هاى آنان، داده، چون اساس گفتار آنان بر اين معنا بود كه آنچه وى از مال وثروت داشته، خدا به او داده واحسان وفضلى از خدا بوده. لذا

ص: 59

قارون در پاسخ آنان، اين اساس را تخطئه كرده وگفته است كه آنچه من دارم احسان خدا نيست وبدون استحقاق به دستم نيامده وادعا كرده كه همه اينها در اثر علم وكاردانى خودم جمع شده است.

ح. اين پندار غلطى كه در مغز قارون جاى گرفته بود وكار او را به هلاكت كشانيد، كار تنها او نبوده ونيست، بلكه همه ابناى دنيا كه ماديات در مغزشان رسوخ كرده، به اين پندار غلط مبتلا هستند آيات زير هم به همگانى بودن اين فكر اشاره نموده؛ فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا، ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا، قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ، بَلْ هِى فِتْنَةٌ ولكنَّ أَكثَرَهُمْ لا يعْلَمُون.

ط. أَ وَلَمْ يعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَك مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكثَرُ جَمْعاً؟، استفهام در اين آيه توبيخى است وپاسخى است از اينكه گفته بود: تنها وتنها به خاطر كاردانيم داده شده ام، پاسخى است قابل درك وآسان، يعنى آسانترين بيانى كه ممكن است او را به خطا وفساد گفتارش متنبه كند، چون او خيال مى كرد تنها چيزى كه مال را براى او فراهم آورده وهم براى او حفظ مى كند واز آن بهره مندش مى كند، علم او وكاردانى اوست، با اينكه او خودش خبر دارد كه در قرون قبل از او كسانى بودند كه از او كاردانتر ونيرومندتر ومال اندوزتر وداراى كاركنانى بيشتر بودند وايشان هم مثل خود وى فكر مى كردند ومى پنداشتند مال ونيرو ومددكاران همه از كاردانى خودشان است، ولى خدا به همين جرم هلاكشان كرد، پس اگر تنها سبب وعلتى كه مال فراهم مى كند وآن را حفظ نموده ووى را از آن برخوردار مى سازد علم بوده باشد، همين علمى كه او را مغرور ساخته واصلا به فضل واحسان خدا نبوده، بايد آن اقوام گذشته هلاك نمى شدند.(1)

3. ثروت بدون حساب، وسيله ى قدرت وقدرت، عاملى براى تجاوزگرى است؛ الْكنُوزِ... فَبَغى عَلَيهِمْ... لا تَفْرَحْ.

4. نهى از منكر در مقابل سرمايه داران، حتّى بر طبقه محروم نيز لازم است؛ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ.

5. محبّت پسنديده وناپسند

محبت انسان اگر فقط به مسائل مادى باشد ناپسند واگر به امر معنوى باشد پسنديده است واگر عناوينى مانند طمع بخل حرص فرح كه به مسائل مادى وقتى تعلق مى گيرد مذموم وناپسند است ريشه آن محبت به دنيا است واگر همين عناوين به مسائل معنوى تعلق بگيرد پسنديده وممدوح است وريشه آن محبت به عالم آخرت است به برخى از آيات اشاره مى شود؛

1 - محبت پسنديده: فيه رجال يحبّون ان يتطهّروا. (توبه، 108)

محبت ناپسند: كلا بل تحبون العاجلة وتذرون الاخرة قيامة. (قيامت، 20-21)

2 - طمع پسنديده: انّا نطمع ان يدخلنا ربّنا مع القوم الصالحين. (مائده، 84)

طمع ناپسند: فلا تخضعن بالقول فيطمع الّذى فى قلبه مرض. (احزاب، 32)

3 - بخل پسنديده: كن على عمرك اشحّ منك على درهمك.(1)

بخل ناپسند: اما من بخل واستغنى وكذّب بالحسنى. (ليل، 8)

4 - حرص پسنديده: لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتّم حريص عليكم. (توبه، 128)

حرص ناپسند: لتجدنّهم احرص الناس على حياة ومن الذين اشركوا لو يعمّر الف سنة وما هو بمزحزحه من العذاب. (بقره، 96)

5 - شادى پسنديده: قل بفضل الله وبرحمته فبذلك فليفرحوا هو خير مما يجمعون(يونس، 58)

شادى ناپسند: اذ قال له قومه لا تفرح ان الله لا يحبّ الفرحين. (قصص، 76)

ص: 61

5. مال وثروت مى تواند وسيله ى سعادت اخروى گردد. وَابْتَغِ فِيما آتاك اللَّهُ الدَّارَالْآخِرَةَ.(1)

6. براى دعوت ديگران به احسان، يادآورى احسان الهى در حقّ آنان كارساز است. أَحْسِنْ كما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيك.(2)

7. سؤال: با اينكه در آيات بسيارى از قرآن مى خوانيم كه در قيامت از همه سوال مى شود فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ(اعراف، 6) پس چرا در اين آيه آمده است: لا يسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ؟! پاسخ: آياتى كه دلالت بر سؤال دارد، مربوط به قيامت است ولى آيه اخير، اشاره به زمان نزول قهر الهى در دنياست كه در آن هنگام ديگر مهلتى براى سؤال وجواب وجود ندارد.(3)

8. ثروت وقدرت را احسان الهى بدانيم، نه محصول علم وتلاش خود. (مردم مى گفتند: اين خداوند است كه به تو ثروت داده است، قارون مى گفت: خودم بر اساس علم، آن را پيدا نموده ام). أَحْسَنَ اللَّهُ... عَلى عِلْمٍ عِنْدِى(4)

ص: 62

به هر حال قارون از اين قانون مستثنى نبود، بلكه نمونه بارز آن محسوب مى شد، قرآن در يك جمله در آيات مورد بحث آن را بيان كرده مى فرمايد: «قارون با تمام زينت خود در برابر قومش (بنى اسرائيل) ظاهر شد» فَخَرَج عَلى قَوْمِهِ فِى زِينَتِهِ. تعبير به «فى زينته» گوياى اين حقيقت است كه او تمام توان وقدرت خود را به كار گرفت تا آخرين زينت وبالاترين ثروت خود را به نمايش بگذارد وناگفته پيدا است كه مردى با اين ثروت چه ها مى تواند انجام دهد؟!

ج. در اينجا - طبق معمول - مردم به دو گروه شدند: اكثريت دنياپرست كه اين صحنه خيره كننده قلبشان را از جا تكان داد وآه سوزانى از دل كشيدند وآرزو كه اى كاش به جاى قارون بودند، چنان كه قرآن مى فرمايد: «كسانى كه طالب زندگى دنيا بودند گفتند اى كاش ما هم مثل آنچه به قارون داده شده است داشتيم»! قالَ الَّذِينَ يرِيدُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا يا لَيتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِى قارُونُ. «به راستى كه او بهره عظيمى از نعمتها دارد»! إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ.

ولى در مقابل اين گروه عظيم گروه اندكى عالم وانديشمند، پرهيزكار در آنجا حاضر بودند، كسانى كه شخصيت را با معيار زر وزور نمى سنجيدند صدا زدند واى بر شما! چه مى گوئيد؟ ثواب وپاداش الهى براى كسانى كه ايمان آورده اند وعمل صالح انجام مى دهند بهتر است» وَقالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيلَكمْ ثَوابُ اللَّهِ خَيرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صالِحاً وسپس افزودند: «اين ثواب الهى تنها در اختيار كسانى قرار مى گيرد كه صابر وشكيبا باشند» وَلا يلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ.

در اينجا قرآن مجيد مى فرمايد: «ما او وخانه اش را در زمين فرو برديم» فَخَسَفْنا بِهِ وَبِدارِهِ الْأَرْضَ.

د. مسلم است كه در آن خانه قارون تنها نبود، او واطرافيانش، او وهم سنگرانش او وياران ظالم وستمگرش همه در اعماق زمين فرو رفتند. «اما او گروهى نداشت كه وى را در برابر عذاب الهى يارى كنند وخود نيز نمى توانست خويشتن را يارى دهد»! فَما كانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ ينْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَما كانَ مِنَ المُنْتَصِرِينَ.

ه -. آخرين آيه مورد بحث دگرگونى عجيب تماشاچيان ديروز را آنها كه ديروز آرزو داشتند كه به جاى او باشند آن گاه كه صحنه فرو رفتن او وثروتش را به قعر زمين ديدند

ص: 64

مى گفتند: واى بر ما! گويى خدا روزى را بر هر كس از بندگانش بخواهد گسترش مى دهد وبر هر كس بخواهد تنگ مى گيرد وكليد آن تنها در دست او است.

سپس در اين فكر فرو رفتند كه اگر دعاى مصرانه آنها ديروز به اجابت مى رسيد وخدا آنها را بجاى قارون مى گذاشت، امروز چه خاكى بر سر مى كردند؟ لذا در مقام شكر اين نعمت بر آمدند وگفتند: «اگر خداوند بر ما منت نگذارده بود، ما را هم به قعر زمين فرو مى برد»! لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَينا لَخَسَفَ بِنا. «اى واى! مثل اينكه كافران هرگز رستگار نمى شوند» وَيكأَنَّهُ لا يفْلِحُ الْكافِرُونَ.(1)

آيات مورد بحث كه شديدترين مذمت را ازقارون ثروتمند مغرور مى كند شاهد گويايى بر اين موضوع است، منتها اسلام ثروتى را مى پسندد كه بوسيله آن «ابتغاء دار آخرت» وطلب سراى ديگر شود.

در حديثى مى خوانيم يكى از ياران امام صادق (علیه السلام) خدمتش آمد وشكايت كرد كه ما دنبال دنيا هستيم وبه آن علاقمنديم (از اين مى ترسيم كه دنياپرست باشيم). امام (كه پاكى وتقواى آن مرد را مى دانست) فرمود: با اين ثروت دنيا چه مى خواهى انجام دهى ؟ در پاسخ عرض كرد: هزينه خود وخانواده ام را تهيه كنم وبه خويشاوندانم كمك نمايم، در راه خدا انفاق كنم وحج وعمره بجا آورم امام فرمود:

«ليس هذا طلب الدنيا هذا طلب الآخرة»: اين، دنياطلبى نيست اين طلب آخرت است.(1)

همانگونه كه در حديثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانيم:

«غنى يحجزك عن الظلم خير من فقر يحملك على الاثم»: بى نيازى كه تو را از تجاوز به حق ديگران باز دارد از فقرى كه تو را وادار به گناه كند بهتر است.(2)

4. اگر چيزى را از كسى منع مى كنيم، در صورت لزوم وتوان، بهتر از آن را به او عرضه نماييم؛ ثَوابُ اللَّهِ خَيرٌ.

5. ايمان وعمل صالح، زمانى سعادت آفرين است كه انسان بر آن پايدار باشد؛ آمَنَوَعَمِلَ صالِحاً وَلا يلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ.(3)

6. گاه، مستجاب نشدن دعا وبرآورده نگرديدن آرزو، بزرگ ترين لطف ومنت الهى بر انسان است؛ تَمَنَّوْا مَكانَهُ... مَنَّ اللَّهُ عَلَينا.(4)

7. خداوند بر بندگان مؤمن خود در دنيا وآخرت منت مى گذارد.

در دنيا گاهى بندگان را از عذاب دنيوى حفظ مى كند چنانكه آيه 82 اين معنا را بيان مى كند؛ لَوْلاَ أَن مَنَّ اللَّهُ عَلَينَا لَخَسَفَ بِنَاوَيكأَنَّهُ لاَ يفْلِحُ الْكافِرُونَ وگاهى نيز براى هدايت آنها پيامبر را مبعوث مى سازد. لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يتْلُو

ص: 66

عَلَيهِمْ آياتِهِ وَيزَكِّيهِمْ وَيعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِى ضَلاَلٍ مُبِينٍ.

در آخرت بندگان خود را از عذاب جهنم نگه مى دارد؛ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَينَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ.

8. قرآن كريم گاهى از اوتوالعلم واوصاف آنها ياد مى كند، مانند آيه 80 قصص؛ وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيلَكمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا يلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ.

و گاهى از اوتوالعلم والايمان ياد مى كند كه در قيامت سخن مى گويند، آن روزى كه هيچ كس حق سخن گفتن ندارد؛ وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِى كِتَابِ اللَّهِ إِلَى يوْمِ الْبَعْثِ فَهذَا يوْمُ الْبَعْثِ وَلكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ. (روم، 56)

9. شباهت هاى جهاد نظامى با جهاد علمى

1 - براى هردو بايد حركت كرد وكوچ كرد؛ جهاد نظامى؛ انفروا خفافاً وثقالاً. (توبه، 41) جهاد علمى؛ فلولا نفر من كلّ فرقةٍ منهم طائفةٌ ليتفقّهوا فى الدّين. (توبه، 122)

2 - در ارزش هر دو همين بس كه به ابزار جهاد فرهنگى ونظامى سوگند ياد شده است؛ والعاديات ضبحاً... فالمغيرات صبحاً(عاديات، 1 و 3)، ن والقلم وما يسطرون. (قلم، 1)

3 - در هر دو عرصه بايد با جديت برخورد كرد؛ وأعدّوا لهم مااستطعتم من قوّةٍ ومن رباط الخيل(انفال، 60) خذ الكتاب بقوّةٍ. (مريم، 12)

4 - در هردو زمينه بايد با هشيارى عمل كرد؛ ياأيها الّذين آمنوا خذوا حذركم فانفروا ثباتٍ أو انفروا جميعاً(نساء، 71)، أدعوا إلى اللّه على بصيرةٍ. (يوسف، 108)

5 - در هردو زمينه بايد دعا كرد؛ ثبّت أقدامنا وانصرنا على القوم الكافرين(بقره، 250)، و قل ربّ زدنى علماً. (طه، 114)

6 - در هر دو زمينه بايد با خداوند متعال پيوند برقرار كرد؛ وكأين من نبى قاتل معه ربّيون كثيرٌ(آل عمران، 146)، و لكن كونوا ربّانيين بما كنتم تعلّمون الكتاب وبما كنتم تدرسون. (آل عمران، 79)

7 - خداوند به هر دو گروه برترى بخشيده است؛ و فضّل اللّه المجاهدين على القاعدين أجراً عظيماً(نساء، 95)، يرفع اللّه الّذين آمنوا منكم والّذين أوتوا العلم درجاتٍ. (مجادله، 11)

8 - جهاد نظامى وجهاد فرهنگى هر دو نيازمند صبر واستقامت است؛ جهاد نظامى؛ ربّنا أفرغ علينا صبراً(بقره، 250)، جهاد فرهنگى؛ قال له موسى هل أتّبعك على أن تعلّمن ممّا

ص: 67

علّمت رشداً * قال إنّك لن تستطيع معى صبراً *... * قال ستجدنى إن شاء اللّه صابراً. (كهف، 66-69)

9 - مجاهد نظامى وفرهنگى هردو بايد اهل دنيا نباشند؛ فليقاتل فى سبيل اللّه الّذين يشرون الحياة الدّنيا بالآخرة(نساء، 74)، قال الّذين يريدون الحياة الدّنيا ياليت لنا مثل ما أوتى قارون... * وقال الّذين أوتوا العلم ويلكم ثواب اللّه خيرٌ. (قصص، 79-80)

10 - هردو مجاهد از غير خدا نمى ترسند وفقط از خداوند مى ترسند؛ إنّما يخشى اللّه من عباده العلماء(فاطر، 28)، الّذين قال لهم النّاس إنّ النّاس قد جمعوا لكم فاخشوهم فزادهم إيماناً. (آل عمران، 173)

ص: 68

شخصا در بازارها قدم مى زد، گم شده ها را راهنمايى مى كرد، ضعيفان را كمك مى نمود واز كنار فروشندگان وكسبه رد مى شد واين آيه را براى آنها مى خواند: تِلْك الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يرِيدُونَ عُلُوًّا فِى الْأَرْضِ وَلا فَساداً، سپس مى فرمود:

«نزلت هذه الاية فى اهل العدل والتواضع من الولاة واهل القدرة من الناس»: اين آيه در باره زمامداران عادل ومتواضع وهمچنين ساير قدرتمندان از توده هاى مردم نازل شده است.(1)

هنگامى كه امام صادق (علیه السلام) اين آيه را تلاوت نمود شروع به گريه كرد وفرمود:

«ذهبت واللَّه الامانّى عند هذه الاية؛ با وجود اين آيه همه آرزوها بر باد رفته است! ودسترسى به سراى آخرت مشكل است.

د. در دومين آيه مورد بحث به بيان يك قانون كلى كه آميزه اى است از «عدالت» و «تفضل» در مورد پاداش وكيفر پرداخته مى گويد: «كسى كه كار نيكى انجام دهد، پاداشى بهتر از آن دارد» مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيرٌ مِنْها.

سپس به ذكر مجازات بدكاران پرداخته، مى گويد «به كسانى كه كار بد كنند مجازاتى جز اعمالشان داده نمى شود»! وَمَنْ جاءَ بِالسَّيئَةِ فَلا يجْزَى الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيئاتِ إِلَّا ما كانُوا يعْمَلُونَ.(2)

3. ظاهر كلام اقتضاء داشت به جاى جمله فَلا يجْزَى الَّذِينَ عَمِلُوا بفرمايد: «فلا يجزون» يعنى ضميرى به كلمه «من - كسى كه» برگرداند، ولى چنين نفرمود، بلكه دوباره اسم ظاهر به كار برد، يعنى به جاى ضمير، موصول «الذين» را به كار برد وشايد اين تعبير اشاره به اين باشد كه حكم در آيه، مخصوص كسانى است كه زياد معصيت مى كنند وخطا سراپايشان را گرفته، نه كسى كه در عمر يك گناه از او سرمى زند، هم چنان كه كلمه «سيئات» كه جمع «سيئۀ» است ونيز جمله «كانوا يعملون - همواره مرتكب مى شدند»، نيز دلالت بر اين كثرت واصرار واستمرار دارد واما كسى كه هم گناه مى كند وهم حسنه به جاى مى آورد، اميد هست كه خداى تعالى او را بيامرزد، هم چنان كه خودش فرموده: وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ، خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَآخَرَ سَيئاً، عَسَى اللَّهُ أَنْ يتُوبَ عَلَيهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ(توبه، 102).(1)

آيا «حسنه» در آيه فوق ايمان وتوحيد را نيز شامل مى شود؟ اگر چنين است معنى اين جمله كه مى گويد بهتر از آن را پاداش آن قرار مى دهيم چيست ؟ مگر چيزى بهتر از آن پيدا مى شود كه پاداش آن باشد؟ در پاسخ مى گوئيم بدون ترديد حسنه معنى وسيعى دارد وهم برنامه هاى اعتقادى وهم گفتار وهم اعمال خارجى را شامل مى شود واما بهتر از اعتقاد به توحيد رضا وخشنودى پروردگار است كه پاداش نيكوكاران مى باشد چنان كه در آيه 72 سوره توبه مى خوانيم: وَرِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكبَرُ: «خشنودى خدا از هر پاداشى برتر است».(2)

3. چرا «حسنه» در آيه فوق به صورت مفرد است و «سيئات» به صورت جمع ؟ بعضى معتقدند اين تفاوت تعبير اشاره به فزونى گنهكاران وكمى نيكو كاران است. اين احتمال نيز وجود دارد كه حسنات در حقيقت توحيد، خلاصه مى شوند وتمام حسنات به ريشه توحيد باز مى گردد، در حالى كه سيئات به ريشه شرك باز مى گردد كه مركز پراكندگى وتشتت وتعدد وكثرت است.(3)

4. پرهيزكار كسى است كه اراده ى تفاخر وبرترى بر ديگران ندارد؛ لا يرِيدُونَ عُلُوًّا * والْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ.(4)

ص: 71

5. مهم تر از انجام كار نيك، به سلامت رساندن آن به صحنه ى قيامت است. جاءَبِالْحَسَنَةِ(چه بسيارند كسانى كه كارهاى خوبى انجام مى دهند، ولى به واسطه گناه، منّت گذاشتن، عُجب ويا تحقير ديگران، آن را از بين مى برند ونمى توانند كار خوب خود را به قيامت برسانند).(1)

6. معناى خير

قرآن كريم در آيه مورد بحث مى فرمايد كسى كه حسنه بياورد پاداش خير به او خواهيم داد: مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيرٌ مِنْهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيئَةِ فَلاَ يجْزَى الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيئَاتِ إِلاَّ مَا كَانُوا يعْمَلُونَ(القصص، 84) در آيه ديگر خير تفسير شده است مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيئَةِ فَلاَ يجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ يظْلَمُونَ(الأنعام، 160)

مى داند چه كسى هدايت را از سوى او آورده وچه كسى در ضلال مبين است» قُلْ رَبِّى أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بِالْهُدى وَمَنْ هُوَ فِى ضَلالٍ مُبِينٍ.

ه -. آيه بعد به يكى ديگر از بزرگترين نعمتهاى پروردگار به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى پردازد ومى گويد: «تو هرگز اين اميد را نداشتى كه اين كتاب بزرگ آسمانى به تو القاء گردد، لكن رحمت پروردگار تو چنين ايجاب كرد» وَما كنْتَ تَرْجُوا أَنْ يلْقى إِلَيك الْكتابُ إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّك.

سپس مى افزايد: اكنون به شكرانه اين نعمت بزرگ «هرگز از كافران پشتيبانى مكن فَلاَ تَكونَنَّ ظَهِيراً لِلْكافِرِينَ

دو آيه پايان اين سوره، تاكيدى است بر مساله توحيد با تعبيرها واستدلالات گوناگون، در اين دو آيه چهار دستور به پيامبر (صلی الله علیه و آله) داده شده وچهار وصف از پروردگار به عمل آمده است ومجموع بحثهايى را كه در آيات اين سوره آمده تكميل مى كند.(1)

و. حضرت رضا (علیه السلام) فرمودند: منظور از وجه الله پيامبران وحجت هاى الهى هستند كه به وسيله آنها انسان ها به سوى خدا ودين او ومعرفت او توجه پيدا مى كنند

«وجه الله انبيائه ورسله وحججه هم الذين يتوجه بهم الى الله والى دينه والى معرفته».(2)

2. مژده بازگشت به وطن

يكى از امورى كه انسان را رنج مى دهد جدائى وفاصله از امور مورد علاقه است. حال گاهى اين جدايى درباره فرزند است وگاهى اين جدايى از شهر ووطن يا امر ديگر. همان طورى كه موسى از مادرش جدا شد وبراى مادر رنج آور بود خداوند وعده بازگشت داد إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيكِ(القصص، 7)

جدايى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) از شهر مكه نيز رنج آور بود. خداوند وعده بازگشت داد إِنَّ الَّذِى فَرَضَ عَلَيكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ... (القصص، 85)

3. بعثت، مراحلى دارد: الف: گرفتن وحى؛ يلْقى إِلَيك الْكتابُ ب: برائت از كفّار. فَلا تَكونَنَّ ظَهِيراً ج: صلابت در كار. لا يصُدُّنَّك د: دعوت ديگران. ادْعُ إِلى رَبِّك ه -: اخلاص در عقيده وعمل. ولا تَكونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكينَ.

4. فرقه «وهّابيت» اظهار مى دارند كه هر كس، غير خدا را بخواند، مشرك مى شود، زيرا خداوند فرموده است: فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً(جن، 18)، بنابراين كسانى كه در توسّل، اولياى خدا را صدا مى زنند، مشركند! امّا اين آيه توضيح مى دهد كه مشرك، كسى است كه غير خدا را به عنوان خداى ديگر بخواند: لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ وناگفته پيداست كه شيعيان هيچ مقامى را به عنوان خدا صدا نمى زنند، بلكه به عنوان كسى كه نزد خداوند آبرو دارد صدا مى زنند، آن هم آبرويى كه از طرف خداوند به او داده شده است، نظير انبيا واولياى الهى، نه هر شفيع وآبرومند موهومى. زيرا بت پرستان نيز در دنياى خيال خود، براى بت ها آبرويى تصوّر مى كردند.(1)

5. در آيه 88، شرك زدايى با عبارات مختلفى بيان شده است؛ الف: خداى ديگرى را با «الله» مخوانيد. ب: معبودى جز الله نيست. ج: همه چيز جز او نابود شدنى است. د: حاكميت، تنها از آن اوست. ه: تنها به سوى او باز مى گرديد.(2)

6. به آنچه رفتنى است، دل نبنديم وخود را اسير آنها نسازيم؛ كلُّ شَىءٍ هالِك إِلَّا وَجْهَهُ چنان كه حضرت ابراهيم فرمود: لا أُحِبُّ الْآفِلِينَ(انعام، 76).(3)

ص: 75

7. آيه 88 قصص وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ، نظير آيه 213 شعراء است با اين تفاوت كه در سوره شعراء كيفر شرك را بيان كرده است؛ فَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتَكونَ مِنَ الْمُعَذَّبِينَ.

8. نظير آيه 88 قصص:... كُلُّ شَىءٍ هَالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيهِ تُرْجَعُونَ. آيه 26 رحمن است: كُلُّ مَنْ عَلَيهَا فَانٍ

9. خشونت با كافران ومشركان

در قرآن كريم تعبيرهايى درباره ى كفار ديده مى شود كه برخورد شديد وخشونت آميز با كفار را لازم مى داند، مگر در صورتى كه آن ها كارى به كار مسلمانان نداشته باشند ودر صدد توطئه عليه نظام اسلامى نباشند. به برخى از آن ها توجه فرماييد؛

1 - در كمين مشركان باشيد؛ فاذا انسلخ الأشهر الحرم فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم. (توبه، 5)

2 - براى مشركان طلب آمرزش نكنيد؛ ما كان للنبى والّذين ءامنوا أن يستغفروا للمشركين ولو كانوا أولى قربى. (توبه، 113)

3 - هيچ گاه يار آن ها مباش؛ فلا تكوننّ ظهيراً للكافرين. (قصص، 86)

4 - در جنگ، كافران را بكشيد؛ فاذا لقيتم الّذين كفروا فضرب الرّقاب. (محمد، 3)

5 - دوستى با كفار نكنيد، گرچه پدران وبرادران شما باشند؛ يا أيها الّذين ءامنوا لا تتّخذوا ءابائكم وأخوانكم أولياء ان استحبّوا الكفر على الايمان ومن يتولّهم منكم فأولئك هم الظالمون. (توبه، 23)

ص: 76

ص: 78

پس منظور خداوند در اين سوره اعلام اين معنا است كه مردم خيال نكنند به صرف اينكه بگويند ايمان آورديم دست از سرشان برمى دارند ودر بوته آزمايش قرار نمى گيرند، نه، بلكه حتما امتحان مى شوند ودر اين ارتباط سوگند ياد مى كند و لقد فتنا زيرا امتحان است كه باطن انسانها را ظاهر مى كند.

پس فتنه ومحنت يكى از سنت هاى الهى است كه به هيچ وجه ودر باره هيچ كس از آن گذشت نمى شود، همان طور كه در امت هاى گذشته از قبيل قوم نوح، عاد، ثمود، قوم ابراهيم، لوط، شعيب وموسى جريان يافت وجمعى استقامت ورزيده وجمعى ديگر هلاك شدند ودر امت هاى حاضر وآينده نيز جريان خواهد داشت.(1)

امام رضا (علیه السلام) فرمودند: مردم در كوره امتحان قرار مى گيرند همانطور كه طلا در كوره ذوب قرار مى گيرد، سپس فرمودند: خالص مى شوند همانگونه كه طلا خالص مى شود.(2)

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيعْلَمَ الصَّابِرِينَ(آل عمران، 142)

وَلَقَدْ كُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَيتُمُوهُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ(آل عمران، 143) وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ(محمد، 31)

5. پندارهاى باطل در قرآن:

قرآن كريم معارف خود را با برهان واستدلال بيان مى كند وانسانها را دعوت به انديشيدن وتشويق به تفكر در نظام هستى مى نمايد وانسانها را از پندارهاى باطل برحذر مى دارد از پندارهاى باطل كه در قرآن آمده اشاره مى شود:

بيهوده بودن آفرينش انسان؛ افحسبتم انّما خلقناكم عبثاً. (مومنون، 15)

نديدن خداوند؛ ايحسب ان لم يره احد. (بلد، 7)

عدم قدرت الهى؛ ام حسب الذين يعملون السيئات ان يسبقونا. (عنكبوت، 4)

آزمايش نشدن در دنيا؛ احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا امنّا وهم لا يفتنون. (عنكبوت، 2)

جاويد ماندن در دنيا؛ يحسب انّ ماله اخلده. (همزه، 3)

افشا نشدن؛ ام حسب الذين فى قلوبهم مرض ان لن يخرج الله اضغانهم. (محمد، 29)

تساوى خوبان با بدان؛ ام حسب الذين اجترحوا السيئات ان نجعلهم كالذين امنوا وعملوا الصالحات. (جاثيه، 21)

وحدت منافقان؛ تحسبهم جميعاً وقلوبهم شتىّ. (حشر، 14)

خوب بودن اعمال خويشتن؛ هل ننبّئكم بالاخسرين اعمالًا الذين ضلّ سعيهم فى الحيوة الدنيا وهم يحسبون انّهم يحسنون صنعاً. (كهف، 104)

خير بودن مهلت الهى؛ و لا يحسّبنّ الذين كفروا انّما نملى لهم خير لانفسهم. (آل عمران، 178)

پيروى از شيطان وهدايت يافتن؛ انّهم اتّخذوا الشيطان اولياء من دون الله ويحسبون انّهم مهتدون. (اعراف، 30)

زنده نبودن شهيدان؛ و لا تحسبنّ الذين قتلوا فى سبيل الله امواتاً. (آل عمران، 169)

ص: 81

مَنْ كانَ يرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ(1)

ج. أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يعْمَلُونَ السَّيئاتِ أَنْ يسْبِقُونا ساءَ ما يحْكمُونَ كلمه «ام» منقطعه است (كه در اصطلاح نحو به معناى بلكه است) ومراد از جمله «الَّذِينَ يعْمَلُونَ السَّيئاتِ؛ كسانى كه گناه مى كنند» مشركين است، كه مؤمنين را مى آزردند وآنان را از راه خدا جلوگيرى مى كردند، هم چنان كه مراد از كلمه «ناس» در جمله أَ حَسِبَ النَّاسُ كسانى هستند كه گفته بودند: «آمنا» ولى در معرض برگشتن از ايمان بودند، چون از فتنه وشكنجه مشركين مى ترسيدند وبايد كه در راه خدا حقيقتا جهاد كند وباز بايد بداند كه آن كسى كه از جهاد وى بهره مند مى شود خود اوست وخدا هيچ احتياجى به او ندارد، نه به ايمانش ونه به جهادش، نه به خود او ونه به احدى از عالميان وباز بايد بداند كه اگر ايمان بياورد وعمل صالح كند به زودى خدا گناهانش را مى آمرزد وبه اعمال خويش پاداش مى دهد.

د. مراد از لِقاءَ اللَّهِ قرار گرفتن بنده است در موقعى كه ديگر بين او وبين پروردگارش حجابى نباشد، هم چنان كه روز قيامت نيز اين چنين است، چون روز قيامت روز ظهور حقايق است، كه قرآن كريم در باره اش فرمود: «وَيعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ؛ آن روز يقين مى كنند كه خدا حق آشكار است».(2)

حضرت على (علیه السلام) فرمودند: مراد از لِقاءَ اللَّهِ، روز قيامت است.(3)

ه -. منظور از (الصالحات) گرچه جمع محلّى به (ال) ومفيد عموم است، لكن قطعاً جميع اعمال صالح مراد نيست، زيرا هيچ انسانى نمى تواند در يك ساعت همه اعمال صالح را بجا بياورد، بنابر اين منظور آن است كه بهترين عمل صالح را انجام دهند.(4)

2. خداوند به تلاش ما نياز ندارد، تلاش هركسى به سود خود اوست. وَمَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يجاهِدُ لِنَفْسِهِ(1)

3. مؤمنان از لغزش وگناه مصون نيستند؛ وَالَّذِينَ آمَنُوا... لَنُكفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيئاتِهِمْ.(2)

4. دريافت پاداش پس از پاك شدن از گناهان است؛ لَنُكفِّرَنَّ... لَنَجْزِينَّهُمْ.(3)

5. تكفير وناديده گرفتن گناهان مومنان صالح وعده قطعى خدا است نون تاكيد ثقيله لنكفرنّ اين معنا را مى رساند.(4)

6. از نظر قرآن كريم هر كس عمل صالحى انجام دهد به سود خود عمل كرده است؛ من عمل صالحا فلنفسه ومن اساء فعليها.(5)

آيه شريفه و من جاهد فانما يجاهد لنفسه نمونه ومصداقى براى اين قضيه كلى خواهد بود.

7. نماز نمونه عمل صالح

در يك آيه مى فرمايد: وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيئَاتِهِمْ... (العنكبوت، 7) در آيه ديگر نماز را به عنوانه عمل صالح معرفى مى كند كه عامل از بين رفتن سيئات است وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَى النَّهَارِ وَزُلَفاً مِنَ اللَّيلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يذْهِبْنَ السَّيئَاتِ... (هود، 114)

8. فضل خاص خداوند:

نظير آيه 7 عنكبوت وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِينَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِى كَانُوا يعْمَلُونَ آيات ذيل است:

لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيادَةٌ... (يونس، 26) لَهُمْ مَا يشَاءُونَ فِيهَا وَلَدَينَا مَزِيدٌ(ق، 35) لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيادَةٌ... (يونس، 26) 173 نساء، 17 سجده.

ص: 84

بوالديه توصية حسنة ويا «توصيۀ ذات حسن» مى باشد، يعنى ما دستور داديم به اينكه به پدر ومادر احسان شود. نظير اين تعبير در آيه وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً آمده كه تقدير آن قولوا للناس قولا حسنا ويا قولا ذات حسن است، يعنى به مردم گفتارى نيك بگوييد ويا گفتارى داراى صفت نيكى بگوييد. بعيد هم نيست كه اگر به جاى صفت مصدر را آورده، براى اين بوده باشد، كه مبالغه را برساند، هم چنان كه به مردى كه بى نهايت عادل است مى گوييم: فلانى عدل است.(1)

ج. يكى از مهمترين آزمايشهاى الهى مساله «تضاد» خط ايمان وتقوا، با پيوندهاى عاطفى وخويشاوندى است، قرآن در اين زمينه تكليف مسلمانان را به روشنى بيان كرده است. نخست به عنوان يك قانون كلى كه از ريشه هاى عواطف وحق شناسى سرچشمه مى گيرد مى فرمايد: «ما به انسان توصيه كرديم نسبت به پدر ومادرش نيكى كند» وَوَصَّينَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيهِ حُسْناً.

د. سپس براى اينكه كسى تصور نكند كه پيوند عاطفى با پدر ومادر مى تواند بر پيوند انسان با خدا ومساله ايمان حاكم گردد، با يك استثناء صريح مطلب را در اين زمينه روشن كرده، مى فرمايد: «و اگر آن دو (پدر ومادر) تلاش وكوشش كنند وبه تو اصرار ورزند كه براى من شريكى قائل شوى، كه به آن علم ندارى، از آنها اطاعت مكن» وَإِنْ جاهَداك لِتُشْرِك بِى ما لَيسَ لَك بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما.(2)

ه -. وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِى الصَّالِحِينَ معناى آيه روشن است، چيزى كه هست چون دنبال آيه قبلى ودر سياق آن قرار گرفته، بر اين معنا دلالت دارد كه مى خواهد به كسانى كه گرفتار پدر ومادر مشركند وآن پدر ومادر اصرار مى ورزند كه ايشان را به سوى شرك بكشانند وايشان زير بار نرفته، به حكم اجبار ترك پدر ومادر را گفته اند، تسليت گفته، با وعده اى جميل دلخوش سازد. مى فرمايد: اگر پدر ومادر او را به سوى شرك خواندند واو به حكم خدا نافرمانيشان كرده وناچار از ايشان كناره گيرى كرد وپدر ومادر را به خاطر خدا از دست داد، مسئوليتى از اين بابت ندارد وما در برابر پدر

ص: 86

ومادرى كه از دست داده بهتر از آن دو به او مى دهيم وبه پاداش ايمان وعمل صالحش او را در زمره صالحان در مى آوريم.

نظير آيه 8 عنكبوت و ان جاهداك لتشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما، آيه 15 لقمان است؛ و ان جاهداك على ان تشرك بى ماليس لك به علم فلا تطعهما.

6. در اين آيه مى فرمايد: كسانى كه اهل ايمان وعمل صالح باشند، در زمره ى افراد صالح نيز قرار مى گيرند. ملحق شدن به صالحان، از جمله دعاهاى حضرت ابراهيم وحضرت يوسف است. أَلْحِقْنِى بِالصَّالِحِينَ(يوسف، 101 وشعراء، 83)(1) ، چه اينكه حضرت سليمان مى گويد: ادخلنى برحمتك فى عبادك الصالحين.

7. حشر با صالحان:

نظير آيه 9 عنكبوت: وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِى الصَّالِحِينَ آيه 69 نساء است: وَمَنْ يطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيهِمْ مِنَ النَّبِيينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً

8. انواع وصيت در قرآن:

وصيت خداوند به انبيا پيرامون اقامه دين؛ شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِى أَوْحَينَا إِلَيكَ وَمَا وَصَّينَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلاَ تَتَفَرَّقُوا فِيهِ. (شورى، 13)

وصيت انبيا به فرزندان خويش؛ وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيعْقُوبُ يا بَنِى إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ. (بقره، 132)

وصيت ده گانه خداوند به مردم پيرامون دستورات دينى؛ قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُوا بِهِ شَيئاً وَبِالْوَالِدَينِ إِحْسَاناً وَلاَ تَقْتُلُوا أَوْلاَدَكُمْ مِنْ إِمْلاَقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِياهُمْ وَلاَ تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِى حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَلاَ تَقْرَبُوا مَالَ الْيتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِى هِى أَحْسَنُ حَتَّى يبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا الْكَيلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ.... (انعام، 151-153)

وصيت به فرزند نسبت به احسان به پدر ومادر؛ وَوَصَّينَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيهِ حُسْناً(عنكبوت، 8)، وَوَصَّينَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِى عَامَينِ أَنِ اشْكُرْ

ص: 88

لِى وَلِوَالِدَيكَ إِلَى الْمَصِيرُ. (لقمان، 14)

وصيت به پدر ومادر نسبت به ارث فرزند؛ يوصِيكُمُ اللَّهُ فِى أَوْلاَدِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيينِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَينِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ.... (نساء، 11)

وصيت نسبت به اموال بعد از مرگ؛ كُتِبَ عَلَيكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيراً الْوَصِيةُ لِلْوَالِدَينِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَى الْمُتَّقِينَ. (بقره، 180)

وسيعى وجود دارد اشاره كرده، مى گويد: «كافران به مؤمنان گفتند: شما بيائيد از راه وآئين ما پيروى كنيد واگر گناهى داشته باشد ما گناه شما را به دوش مى گيريم» وَقالَ الَّذِينَ كفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنا وَلْنَحْمِلْ خَطاياكمْ. امروز نيز بسيارى از وسوسه گران را مى بينيم كه هنگام دعوت به يك عمل خلاف مى گويند اگر گناهى دارد به گردن ما!، در حالى كه مى دانيم هيچكس نمى تواند گناه ديگرى را به گردن بگيرد. لذا در جمله بعد با صراحت مى گويد: «آنها هرگز چيزى از خطاها وگناهان اينها را بر دوش نخواهند گرفت، آنها دروغ مى گويند» وَما هُمْ بِحامِلِينَ مِنْ خَطاياهُمْ مِنْ شَىءٍ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ.

و. سپس براى اينكه تصور نشود اين دعوت كنندگان به كفر وشرك وبت پرستى وظلم، در برابر اين عملشان مجازاتى ندارند در آيه بعد مى افزايد: «آنها بارهاى سنگين گناهانشان را بر دوش مى كشند وبارهاى ديگرى را اضافه بر بارهاى سنگين خودشان»! وَلَيحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَأَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ. اين بار گناه اضافى همان بار گناه اضلال واغوا كردن وتشويق ديگران به گناه است ودر پايان آيه مى افزايد «آنها به طور قطع در روز قيامت از افتراها ودروغهايى كه مى بستند سؤال مى شوند وبايد خود جوابگوى آن باشند» وَلَيسْئَلُنَّ يوْمَ الْقِيامَةِ عَمَّا كانُوا يفْتَرُونَ.

ز. منظور از اين افتراء كه بايد در قيامت جوابگوى آن باشند چيست ؟ ممكن است اشاره به دروغهايى باشد كه به خدا مى بستند ومى گفتند: «خدا گفته است كه ما اين بتها را پرستش كنيم»! يا اشاره به اينكه منظور آنها از اين سخن كه مى گفتند ما گناهان شما را به گردن مى گيريم اين بوده كه اصلا اين كارها گناه ندارد واين دروغى است كه بايد جواب آن را بدهند.

مى دانند. اضافه بر اين در مكه نيز مسلمانان پيروزيهايى در برابر دشمنان كسب كردند، هر چند پيروزى نظامى نبود، بلكه پيروزى در تبليغات ونفوذ افكار عمومى وپيشرفت اسلام در ميان قشرهاى مردم بود.

2. تعبير به «منافق» دليل بر اين نيست كه اين آيات در مدينه نازل شده است، درست است كه مساله نفاق معمولا بعد از پيروزى يك جمعيت وبه دست گرفتن حكومت پيدا مى شود كه مخالفان تغيير چهره داده وگروه زير زمينى تشكيل مى دهند، ولى نفاق معنى وسيعى دارد وافراد ضعيف الايمانى را كه با مختصر فشارى تغيير عقيده مى دهند نيز شامل مى شود.(1)

3. با اينكه خداوند به درون همه آگاه است ومؤمن ومنافق را مى شناسد، امّا با فتنه وآزمايش آنان را از يكديگر تمييز مى دهد.(2)

4. نظير آيه 10 عنكبوت كه فرصت طلبى تبه كاران را بيان مى كند؛ و لئن جاء نصر من ربك ليقولن انا كنا معكم او ليس الله با علم بما فى صدور العالمين، آيه 73 نساء است؛ و لئن اصابكم فضل من الله ليقولن كان لم تكن بينكم وبينه موده يا ليتنى كنت معكم فافوز فوزا عظيما.

5. پاسخ سخن كفار در مورد به دوش كشيدن گناه پيروان علاوه بر اينكه در آيه 12 عنكبوت آمده

وَقالَ الَّذينَ كفَرُوا لِلَّذينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبيلَنا وَلْنَحْمِلْ خَطاياكمْ وَما هُمْ بِحامِلينَ مِنْ خَطاياهُمْ مِنْ شَىءٍ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ

در آيات ذيل نيز آمده است.

وَلا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى وَإِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلى حِمْلِها لا يحْمَلْ مِنْهُ شَىءٌ وَلَوْ كانَ ذا قُرْبى إِنَّما تُنْذِرُ الَّذينَ يخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيبِ وَأَقامُوا الصَّلاةَ وَمَنْ تَزَكى فَإِنَّما يتَزَكى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصيرُ(فاطر، 18)

أَلاَّ تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى * وَأَنْ لَيسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى(نجم، 38 و 39)

ص: 92

ب. بعد از آنكه خداى سبحان در آغاز سوره اين معنا را بيان فرمود كه آزمايش، سنتى است الهى، كه به هيچ وجه ودر حق هيچ كس از آن چشم پوشى نمى شود، در همه امت هاى گذشته اجراء كرده، در اين امت نيز اجراء مى كند، اينك در اين آيات به هفت داستان از انبياى گذشته وامت هاى آنان اشاره مى كند كه ايشان عبارتند از: نوح، ابراهيم، لوط، شعيب، هود، صالح وموسى كه خداى تعالى همه امت هاى آنان را با سختى هايى كه برايشان پيش آورد، آزمايش كرد، جمعى از آنان نجات يافته وجمعى ديگر هلاك شدند، چيزى كه هست در باره سه امت اول، هم نجات را ذكر كرده وهم هلاكت را ودر باره چهار امت آخرى تنها هلاكت را ذكر فرموده است.(1)

ج. «طوفان» به معناى آب بسيار زياد وعميق است وبدين جهت آن را طوفان گفته اند كه به خاطر بسيارى اش در اطراف زمين طواف مى كند ومى گردد. بعضى ديگر گفته اند: كلمه طوفان به معناى هر چيزى است كه در عين بسيارى وشدتش دور چيزى طواف كند، مانند سيل، باد وظلمت وليكن بيشتر در آب استعمال مى شود.(2)

د. اگر به جاى اينكه بفرمايد نهصد وپنجاه سال در بين مردم زيست كرد، فرمود، هزار سال مگر پنجاه سال، منظور زياد جلوه دادن مدت دعوت اوست واز ظاهر آيه برمى آيد كه اين مدت يعنى هزار الا پنجاه، مدت دعوت نوح (علیه السلام) بوده، يعنى فاصله بين بعثت او ووقوع طوفان، كه قهرا چند سال هم قبل از بعثت وبعد از طوفان زندگى كرده، بنا بر اين فرموده قرآن با گفته تورات در اين باره مغاير است، چون تورات گفته كه نهصد وپنجاه سال مدت عمر او بوده است.(3)

ه -. از آنجا كه بحثهاى گذشته سخن از آزمايش عمومى انسانها بود از اينجا به بعد بخشهايى از آزمايشهاى سخت انبياء واقوام پيشين را منعكس مى كند كه چگونه تحت فشار وآزار دشمنان قرار گرفتند وچگونه صبر كردند وسرانجام پيروزى نصيبشان شد، تا هم دلدارى باشد براى ياران پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و هم تهديدى باشد براى دشمنان.

مى گويد: «ما نوح را به سوى قومش فرستاديم واو در ميان آنها هزار سال بجز پنجاه سال،

ص: 94

درنگ كرد» فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِينَ عَاماً. شب وروز مشغول تبليغ ودعوت به سوى توحيد بود ولى ببينيد پايان اين قوم ستمگر ولجوج به كجا رسيد: «سرانجام طوفان عظيم آنها را فرو گرفت، در حالى كه ظالم وستمگر بودند» فَأَخَدَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ.

و. در آيه بعد مى افزايد: «ما نوح واصحاب كشتى را رهايى بخشيديم وآن را آيت ونشانه اى براى جهانيان قرار داديم» فَأَنْجَيناهُ وَأَصْحابَ السَّفِينَةِ وَجَعَلْناها آيةً لِلْعالَمِينَ سپس مى فرمايد: «ما ابراهيم را فرستاديم هنگامى كه به قومش گفت: خداى يگانه را پرستش كنيد واز او بپرهيزيد كه اين براى شما بهتر است اگر بدانيد» وَإِبْراهِيمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذلِكمْ خَيرٌ لَكمْ إِنْ كنْتُمْ تَعْلَمُونَ.

سپس ابراهيم (علیه السلام) به دلائل بطلان بت پرستى مى پردازد وبا چند تعبير مختلف كه هر كدام متضمن دليلى است، آئين آنها را شديداً محكوم مى كند. نخست مى گويد: «شما غير از خدا فقط بتهايى را مى پرستيد» كه نه ضرر دارد ونه نفعى: إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً.(1)

بعد از اين فراتر مى رود ومى گويد: نه تنها وضع اين بتها نشان مى دهد كه معبود نيستند، بلكه شما نيز مى دانيد كه «خودتان دروغ هايى به هم مى بافيد ونام معبود را بر اين بتها مى گذاريد» وَتَخْلُقُونَ إِفْكاً.(2)

ز. برخى گفته اند: (صنم) و (وثن) به يك معنا است، برخى ديگر گفته اند: (صنم) به بت هايى مى گويند كه داراى شكل وصورت است، مانند شكل انسان يا فرشته يا حيوان و (وثن) آن بتى را گويند كه داراى صورت خاصى نيست كه از فلزات يا چوب درست مى كنند.(3)

ح. سپس به دليل سومى مى پردازد كه پرستش شما نسبت به اين بتها يا به خاطر منافع مادى است ويا سرنوشتتان در جهان ديگر وهر كدام باشد باطل است، چرا كه «كسانى را كه غير از خدا مى پرستيد، قادر نيستند به شما رزق وروزى دهند» إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا يمْلِكونَ لَكمْ رِزْقاً وتنها خداوند رازق حقيقى است، پس از او رزق طلب كنيد واگر

ص: 95

زندگى سراى ديگر را مى طلبيد بدانيد «بازگشت همه شما به سوى او است» ونه به سوى بتها! إِلَيهِ تُرْجَعُونَ.(1)

سپس ابراهيم (علیه السلام) به عنوان تهديد وهمچنين بى اعتنايى نسبت به آنها، مى گويد: «اگر شما سخنان مرا تكذيب كنيد مطلب تازه اى نيست، امتهاى پيش از شما نيز پيامبرشان را تكذيب كردند» (و به سرنوشت دردناكى گرفتار شدند) وَإِنْ تُكذِّبُوا فَقَدْ كذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِكمْ. «وظيفه رسول وفرستاده خدا جز ابلاغ آشكار نيست» خواه پذيرا شوند يا نشوند وَما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ. منظور از امت هاى پيشين، قوم نوح واقوامى بودند كه بعد از آنها روى كار آمدند.

ط. در اينجا قرآن داستان ابراهيم را موقتا رها كرده وبحثى را كه ابراهيم در زمينه توحيد وبيان رسالت خويش داشت به وسيله ذكر دليل بر معاد تكميل مى كند، مى گويد: «آيا اين منكران معاد، نديدند چگونه خداوند آفرينش را آغاز مى كند سپس آن را بازمى گرداند»؟ أَ وَلَمْ يرَوْا كيفَ يبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يعِيدُهُ.(2)

در پايان آيه به عنوان تاكيد مى افزايد: «اين كار براى خدا سهل وآسان است» إِنَّ ذلِك عَلَى اللَّهِ يسِيرٌ. چرا كه تجديد حيات در برابر ايجاد روز نخست مساله ساده ترى محسوب مى شود.(3)

4. نظير آيه 15 عنكبوت

فَأَنْجَيناهُ وَأَصْحابَ السَّفينَةِ وَجَعَلْناها آيةً لِلْعالَمينَ

آيات ذيل است:

فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رابِيةً * إِنَّا لَمَّا طَغَى الْماءُ حَمَلْناكمْ فِى الْجارِيةِ * لِنَجْعَلَها لَكمْ تَذْكرَةً وَتَعِيها أُذُنٌ واعِيةٌ(حاقه، 10، 11 و 12)

5. غير خدا، توان روزى دادن ندارند، نه آنكه مى توانند ولى نمى دهند؛ لا يمْلِكونَ؛ نفرمود: «لا يرزقونكم»

6. در ارشاد وتبليغ، پس از آنكه باطل بودن فكرى را ثابت كرديد، راه حقّ را نشان دهيد؛ لا يمْلِكونَ لَكمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ.(1)

7. سر اينكه (رزقا) به صورت نكره و (الرزق) به صورت معرفه بيان شده آن است كه بفهماند معبودان باطل به هيچ وجه مالك رزق شما نيستند، نكره در سياق نفى مفيد عموم است لا يملكون لكم رزقا واز سويى تنها رازق خداوند متعال است.(2)

8. همه ى انبيا مخالفانى داشته اند. پس از مخالفت دشمنان هراسى نداشته باشيم؛ كذَّبَ أُمَمٌ.

9. آفريدن، ميراندن ودوباره زنده كردن، كار دائمى خداوند است؛ يبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يعِيدُهُ(فعل مضارع، نشانه ى استمرار ودوام است).(3)

همان طورى كه جمع كردن سايه افتاب بر خداوند آسان است ثم قبضناه الينا قبضا يسيرا(فرقان، 46)، به وجود آوردن قيامت وزنده ساختن مردم بر خداوند آسان است؛ اولم يروا كيف يبدئ الله الخلق ثم يعيده ان ذلك على الله يسير.

نظير آيه 19 عنكبوت، آيه 44 ق وآيه 7 تغابن است كه آسانى حشر مردم را در قيامت بيان مى كند.

10. زنده شدن در قيامت

نظير آيه 19 عنكبوت: أَ وَلَمْ يرَوْا كَيفَ يبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يعِيدُهُ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يسِيرٌ آيات ذيل است: وَهُوَ الَّذِى يبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيهِ... (الروم، 27) قُلْ يحْييهَا الَّذِى أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ(يس، 79)

ص: 97

سپس به ذكر يكى از مسائل مربوط به معاد مى پردازد وآن مساله رحمت وعذاب است مى گويد: «او در قيامت هر كس را بخواهد ومستحق بداند مجازات مى كند وهر كس را بخواهد ولايق ببيند مورد رحمت قرار مى دهد وبه سوى او بازگشت مى كنيد» يعَذِّبُ مَنْ يشاءُ وَيرْحَمُ مَنْ يشاءُ وَإِلَيهِ تُقْلَبُونَ.(1)

ج. جمله «تقلبون» از ماده «قلب» در اصل به معنى دگرگون ساختن چيزى از صورتى به صورت ديگر است واز آنجا كه در قيامت انسان از صورت خاك بيجان به صورت موجود زنده كاملى در مى آيد، اين تعبير در مورد آفرينش مجدد او آمده است. اين تعبير ممكن است اشاره به اين نكته نيز بوده باشد كه در سراى آخرت انسان آن چنان دگرگون وزير ورو مى شود كه باطنش ظاهر مى گردد واسرار درونش آشكار وبه اين ترتيب معنى آيه 9 سوره طارق يوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ(روزى كه اسرار درون آشكار مى گردد) را تداعى مى كند.(2)

د. آيه شريفه 22 عاجز ساختن خدا وامتناع از حكم او را، با همه اقسامش نفى مى كند ومى رساند كه خلق، نه خودشان مستقلا مى توانند خدا را عاجز سازند ونه غير ايشان مى توانند اين كار را برايشان انجام دهند ونه خودشان وغيرشان مى توانند به اين غرض نائل آيند، معناى اول را جمله وَما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ... ومعناى دوم را جمله وَما لَكمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِى ومعناى سوم را جمله وَلا نَصِيرٍ افاده مى كند.

3. دعوت به مطالعه طبيعت براى پى بردن به قدرت خداوند ودر نتيجه رفع ترديد در امكان معاد است.(1)

4. شيوه ى تربيتى قرآن چنان است كه هر گاه مِهر وقهر خداوند را بيان مى كند، ابتدا از مهر ورحمت وسپس از قهر وعذاب سخن مى گويد، ولى چون اين آيه، دنباله ى تكذيب كفّار است، ابتدا درباره ى عذاب وسپس درباره ى رحمت سخن گفته است.(2)

5. تفاوت ميان ولى ونصير آن است كه ولى به طور مستقل امور شخصى را به عهده مى گيرد مانند ولى صغير وولى مجنون، لكن نصير آن است كه ديگرى را به كمك مى طلبد.(3)

6. تنها گروهى كه از رحمت گسترده ى الهى مأيوس ومحرومند، كفّار هستند. وَالَّذِينَ كفَرُوا... أُولئِك يئِسُوا ودر آيه 87 سوره يوسف مى خوانيم؛ إِنَّهُ لا ييأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكافِرُونَ.(4)

7. از نظر قرآن كريم مومنان مهاجر مجاهد به رحمت خداوند اميدوار هستند؛ ان الذين امنوا والذين هاجروا وجاهدوا فى سبيل الله اولئك يرجون رحم الله والله غفور رحيم. (بقره، 218)

اما كافران به آيات حق ولقاء پروردگار از رحمت الهى نا اميد هستند؛ و الذين كفروا بايات الله ولقائه اولئك يئسوا من رحمتى واولئك لهم عذاب اليم. (عنكبوت، 23)

ص: 100

كه گفتند او را به قتل برسانيد يا بسوزانيد»! فَما كانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ.(1)

ج. ظاهر جمله قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ اين است كه: هر يك از دو طرف ترديد (بكشيد ويا بسوزانيد) كلام يكى از دو طايفه قوم ابراهيم است، كه طايفه اى گفتند بكشيد وطايفه اى ديگر گفتند بسوزانيد ومراد از كشتن، كشتن با شمشير وامثال آن است واين ترديد واختلاف، مربوط به ابتداى مشورت آنان است، ولى سرانجام حرفها يكى شد، كه بايد او را آتش زد، هم چنان كه در سوره انبياء آيه 68 فرموده: قالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوا آلِهَتَكمْ. (انبياء، 68) ممكن هم هست ترديد از همه باشد وهمه با هم ابتداء در باره او گفته باشند، يا بايد او را كشت ويا سوزانيد وبعدا همگى تصميم بر سوزاندن گرفته باشند.(2)

د. در اينجا سخنى در مورد چگونگى آتش سوزى ابراهيم به ميان نيامده است، همين اندازه در دنباله آيه فوق مى خوانيم «خداوند او را از آتش رهايى بخشيد» فَأَنْجاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ. در پايان مى افزايد: «در اين ماجرا آيات ونشانه هايى است براى جمعيتى كه ايمان دارند» إِنَّ فِى ذلِك لَآياتٍ لِقَوْمٍ يؤْمِنُونَ.(3)

ه -. به هر حال ابراهيم (علیه السلام) از آن آتش عظيم به صورت خارق العاده اى به لطف پروردگار رهايى يافت، به آنها گفت: شما غير از خدا بتهايى براى خود انتخاب كرده ايد كه مايه دوستى ومحبت ميان شما در زندگى دنيا باشد، اما بدانيد روز قيامت اين رشته محبت به كلى از هم گسسته مى شود وهر يك از شما به ديگرى كافر مى گردد ويكديگر را لعن ونفرين مى كنيد وجايگاه همه شما آتش است وهيچ يار وياورى نخواهيد داشت».(4)

و. چگونه انتخاب بتها مايه مودت ميان بت پرستان مى شد؟ اين سؤالى است كه از چند راه مى توان به آن پاسخ گفت: نخست اينكه پرستش بت براى هر قوم وقبيله اى به اصطلاح رمز وحدت بود زيرا هر گروهى بتى براى خود انتخاب كرده بود، چنان كه در مورد بتهاى معروف جاهليت عرب نيز نوشته اند كه هر يك از آنها تعلق به اهل شهر يا قبيله اى داشت (از جمله بت «عزى» مخصوص قريش بود و «لات» از آن طايفه ثقيف و «منات» مخصوص اوس

ص: 102

وخزرج). ديگر اينكه پرستش بتها پيوندى ميان آنها ونياكانشان ايجاد مى كرد وغالبا متعذر به همين عذر مى شدند كه اينها آثار نياكان ما است وما از آنها پيروى مى كنيم.

از اين گذشته سران كفار پيروان خود را دعوت به پرستش بتها مى كردند واين حلقه اتصالى بين «سران» و «پيروان» بود. ولى در قيامت همه اين پيوندها قطع مى شود وهر يك گناه را به گردن ديگرى مى اندازد واو را لعن ونفرين مى كند، چنان كه قرآن مى گويد در سوره مريم آيه 82: كلَّا سَيكفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَيكونُونَ عَلَيهِمْ ضِدًّا: به زودى آنها عبادت پرستش كنندگان را انكار مى كنند وبر ضد آنها خواهند بود.(1)

ز. در آيه 26 اشاره به ايمان لوط وهجرت ابراهيم مى كند، مى گويد: «لوط به ابراهيم ايمان آورد» فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ. «لوط» خود از پيامبران بزرگ خدا بود وبا ابراهيم خويشاوندى نزديك داشت (مى گويند: پسر خواهر ابراهيم بود) از آنجا كه پيروى يك فرد بزرگ به منزله پيروى يك امت وملت است، خداوند در اينجا مخصوصا از ايمان لوط آن شخصيت والاى معاصر ابراهيم سخن مى گويد: تا روشن شود اگر ديگران ايمان نياوردند مهم نبود. سپس مى افزايد: «ابراهيم گفت: من به سوى پروردگارم هجرت مى كنم كه او عزيز وحكيم است» وَقالَ إِنِّى مُهاجِرٌ إِلى رَبِّى إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكيمُ.(2)

ح. ابراهيم (علیه السلام) نيز از سرزمين بابل - به اتفاق لوط وهمسرش ساره - به سوى سرزمين شام، مهد انبياء وتوحيد، حركت كرد، تا بتواند در آنجا گروهى را فراهم سازد ودعوت توحيد را وسعت بخشد. جالب اينكه ابراهيم (علیه السلام) مى گويد: «من به سوى پروردگارم هجرت مى كنم» چرا كه اين راه، راه پروردگار بود، راه رضاى او وراه دين وآئين او. البته بعضى مانند شيخ طوسى گفته اند كه ضمير «قال» به «لوط» بر مى گردد، يعنى لوط گفت: من به سوى خداى خودم هجرت مى كنم، ظاهر جمله نيز با اين معنى سازگار است، ولى شواهد تاريخى وقرآنى نشان مى دهد كه مرجع ضمير «ابراهيم» است وهجرت لوط نيز به تبعيت ابراهيم بود. شاهد اين سخن آيه 99 سوره صافات است كه از قول ابراهيم مى گويد: إِنِّى ذاهِبٌ إِلى رَبِّى سَيهْدِينِ: «من به سوى خداى خودم مى روم واو مرا هدايت خواهد كرد».(3)

ص: 103

ط. در آخرين آيه مورد بحث سخن از مواهب چهارگانه اى است كه خداوند بعد از اين هجرت بزرگ به ابراهيم داد. نخست فرزندان لايق وشايسته بود، وَوَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَيعْقُوبَ. ديگر اينكه: «در دودمان ابراهيم، نبوت وكتاب آسمانى قرار داديم» وَجَعَلْنا فِى ذُرِّيتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكتابَ. سوم اينكه: «ما پاداش دنيوى او را داديم» وَآتَيناهُ أَجْرَهُ فِى الدُّنْيا. چهارم اينكه «او در آخرت نيز از صالحان است» وَإِنَّهُ فِى الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ.(1)

ى. بزرگترين افتخار داخل بودن در صالحان است كه ممكن است نصيب يك انسان بشود ولذا برخى از پيامبران از خدا تقاضا مى كردند كه آنها را در زمره صالحان قرار دهد. «يوسف» گويد: تَوَفَّنِى مُسْلِماً وَأَلْحِقْنِى بِالصَّالِحِينَ. (يوسف، 101) «سليمان» گويد: أَدْخِلْنِى بِرَحْمَتِك فِى عِبادِك الصَّالِحِينَ. (نمل، 19) «شعيب» گويد: سَتَجِدُنِى إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ. (قصص، 27) «ابراهيم» نيز هم براى خودش تقاضا مى كند كه در زمره صالحان باشد: رَبِّ هَبْ لِى حُكماً وَأَلْحِقْنِى بِالصَّالِحِينَ(شعراء، 83) وهم تقاضا مى كند كه فرزندان صالحى داشته باشد: رَبِّ هَبْ لِى مِنَ الصَّالِحِينَ(صافات، 100)».(2)

ك. كلمه «اجر» به معناى جزايى است كه در مقابل عملى قرار گيرد وعايد صاحب عمل شود وفرق بين «اجر» با «اجرت» اين است كه: اجرت تنها در پاداش هاى دنيايى به كار مى رود، ولى كلمه «اجر» هم در پاداشهايى دنيايى استعمال مى شود وهم آخرتى ونيز فرق بين «اجر» و «جزاء» اين است كه: كلمه «اجر» تنها در پاداش هاى خير ونافع استعمال مى شود، ولى جزاء هم در خير وهم در شر، هم در نافع وهم در مضر. البته كلمه اجر، در كلام خداوند متعال غالبا در پاداشهاى اخروى به كار رفته، كه عبارت است از مقامات قرب ويا درجات ولايت، كه يكى از آنها بهشت است، آرى در بعضى از آيات قرآنى در پاداش دنيايى نيز به كار رفته، مانند آيه إِنَّهُ مَنْ يتَّقِ وَيصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ(يوسف، 90) كه حكايت كلام يوسف (علیه السلام) است ونيز مانند آيه وَكذلِك مَكنَّا لِيوسُفَ فِى الْأَرْضِ يتَبَوَّأُ مِنْها حَيثُ يشاءُ نُصِيبُ بِرَحْمَتِنا مَنْ نَشاءُ ولا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ(يوسف، 56) كه در اين دو آيه كلمه «اجر» بر پاداش دنيوى اطلاق شده است.(3)

ص: 104

يلعنهم ويلعنونه الا انتم.(1)

5. خصومت در قيامت

نظير آيه 25 عنكبوت:... يوْمَ الْقِيامَةِ يكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً... دو آيه ذيل است:

... كُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا... (الأعراف، 38) إِنَّ ذلِكَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ(ص، 64)

6. نظير آيه 26 عنكبوت: فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقالَ إِنِّى مُهاجِرٌ إِلى رَبِّى إِنَّهُ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ آيات ذيل است:

وَقالَ إِنِّى ذاهِبٌ إِلى رَبِّى سَيهْدينِ(صافات، 99)

وَنَجَّيناهُ وَلُوطاً إِلَى الْأَرْضِ الَّتى بارَكنا فيها لِلْعالَمينَ(انبيا، 71)

وَأَعْتَزِلُكمْ وَما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَأَدْعُوا رَبِّى عَسى أَلاَّ أَكونَ بِدُعاءِ رَبِّى شَقِيا(مريم، 48)

7. معرفى اسوه هاى كمال وفضيلت:

قرآن كريم وقتى مردم را به فضائل انسانى مانند ايمان، تقوا، اخلاص، شكر، كسب رضايت الهى، صداقت، تسبيح خداوند، هجرت ومانند آن دعوت مى كند، نمونه ومصداق آن را معرفى مى كند، از جمله: حضرت نوح (علیه السلام)، نمونه شكرگزارى؛ ذُرِّيةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ كَانَ عَبْداً شَكُوراً. (اسراء، 3)

حضرت ابراهيم (علیه السلام)، نمونه هجرت؛ فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّى مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّى إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ. (عنكبوت، 26)

حضرت ابراهيم (علیه السلام) وادريس (علیه السلام)، نمونه صداقت؛ وَاذْكُرْ فِى الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقاً نَبِياً(مريم، 41)، وَاذْكُرْ فِى الْكِتَابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقاً نَبِياً. (مريم، 56)

حضرت اسماعيل (علیه السلام)، نمونه وفاى به عهد؛ وَاذْكُرْ فِى الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولاً نَبِياً وَكَانَ يأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاَةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِياً. (مريم، 55)

حضرت موسى (علیه السلام) ويوسف (علیه السلام)، نمونه اخلاص؛ وَاذْكُرْ فِى الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصاً

ص: 106

وَكَانَ رَسُولاً نَبِياً(مريم، 51)،... كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ. (يوسف، 24)

حضرت يحيى (علیه السلام) نمونه تقوا ونيكى به پدر ومادر؛ يا يحْيى خُذِ الْكِتَابَ بِقُوَّةٍ وَآتَينَاهُ الْحُكْمَ صَبِياً(مريم، 12)، وَحَنَاناً مِنْ لَدُنَّا وَزَكَاةً وَكَانَ تَقِياً وَبَرّاً بِوَالِدَيهِ وَلَمْ يكُنْ جَبَّاراً عَصِياً. (مريم، 14)

حضرت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نمونه اخلاق؛ وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ. (قلم، 4)

8. نجات از آتش نمروديان، جذب دلها به سوى مكه وتجديد خاطرات ابراهيم در مراسم حج، از گمنامى به شيخ الانبيا رسيدن وداشتن ذّريه ى طيبه، همه از مصاديق الطاف الهى در دنياست كه به ابراهيم (علیه السلام) عطا شده است؛ وَآتَيناهُ أَجْرَهُ فِى الدُّنْيا.(1)

9. نخست انسان بايد از يك چيزى بگذرد وبعد الطاف خاص خدا شامل او شود، از اين رو ابراهيم (علیه السلام) هجرت كرد بعد از آن خداوند اسحاق ويعقوب ونبوت را در ذريه او قرار داد.

10. نوه ى انسان مانند فرزند، از موهبت هاى الهى است؛ و وهبنا إِسْحاقَ وَيعْقُوبَ(باتوجّه به اين كه يعقوب فرزند اسحاق است) در عين حال آنرا هبه به ابراهيم دانسته است.(2)

ص: 107

وَتَقْطَعُونَ السَّبِيلَ. «و آيا شما در مجالسى كه مركز اجتماعتان است آشكارا اعمال منكر انجام مى دهيد»؟ وَتَأْتُونَ فِى نادِيكمُ الْمُنْكرَ.(1)

ج. مرحوم علامه طباطبايى گويد: مراد از آمدن رجال، عمل لواط است ومراد از قطع سبيل، اهمال گذاشتن طريق تناسل ولغو كردن آن است، چون راه تناسل عبارت است از نزديكى وجماع با زنان وقوم لوط اين راه را قطع نمود وآن را لغو كردند، پس تعبير به قطع سبيل كنايه است از اعراض از نسوان وترك مقاربت با آنان، البته بعضى مانند شيخ طوسى گفته اند: منظور از قطع سبيل آن بوده كه راه را بر افراد مى بستند تا اموال آنها را بگيرند، ولكن ظاهر همان اهمال طريق تناسل است ومراد از اتيانهم المنكر فى ناديهم - با در نظر داشتن اينكه كلمه «نادى» به معناى مجلسى است كه جمعى در آن گرد هم باشند ووقتى گفته مى شود: نادى كه همه اهل مجلس حضور داشته باشند -، اين است. كه عمل لواط را ويا مقدمات شنيعه آن را در پيش روى همه انجام مى دادند.(2)

د. اين قوم گمراه در برابر سخنان منطقى حضرت لوط (علیه السلام) «جوابى جز اين نداشتند كه گفتند: اگر راست مى گويى عذاب خدا را براى ما بياور» فَما كانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللَّهِ إِنْ كنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ.

در اينجا بود كه لوط (علیه السلام) دستش از همه جا كوتاه شد، رو به درگاه خدا آورد وبا قلبى آكنده از غم واندوه «گفت: پروردگارا! مرا بر اين قوم مفسد، پيروز گردان» قالَ رَبِّ انْصُرْنِى عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِينَ.(3)

2. درخواست عذاب، از زبان اقوام ساير انبيا نيز بيان شده است قوم نوح وعاد گفتند: فَأْتِنا بِما تَعِدُنا(هود، 32)، قوم ثمود از حضرت صالح خواستند: ائْتِنا بِما تَعِدُنا(اعراف، 70)، همچنين در زمان پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) گروهى گفتند: ائْتِنا بِعَذابٍ. (انفال، 32)

3. خداوند براى ارضاى غريزه ى جنسى، راه قرار داده وانسان را در بن بست نگذاشته است؛ «السَّبِيلَ».

4. صداقت وراستگويى حتّى در ديد منحرفان نيز كار خوبى است؛ إِنْ كنْتَ مِنَالصَّادِقِينَ.(1)

5. درخواست عذاب از پيامبران:

نظير آيه 29 عنكبوت فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلاَّ أَنْ قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ(العنكبوت، 29) آيات ذيل است:

حضرت صالح (علیه السلام):... وَقَالُوا يا صَالِحُ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنْتَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ(الأعراف، 77)

حضرت نوح (علیه السلام): قَالُوا يا نُوحُ قَدْ جَادَلْتَنَا فَأَكْثَرْتَ جِدَالَنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ(هود، 32)

حضرت هود (علیه السلام): وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ... قَالُوا أَ جِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ(الأحقاف، 22-21)

حضرت لوط (علیه السلام):... قوم شعيب: فَأَسْقِطْ عَلَينَا كِسَفاً مِنَ السَّمَاءِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ(الشعراء، 187)

مشركان: وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ هذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَينَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ(الأنفال، 32) وَقَالُوا رَبَّنَا عَجِّلْ لَنَا قِطَّنَا قَبْلَ يوْمِ الْحِسَابِ(ص، 16)

ص: 110

فرستادگان ما به سراغ ابراهيم با بشارت آمدند (و او را به تولد اسحاق ويعقوب نويد دادند) افزودند، ما اهل اين شهر وآبادى را (اشاره به شهرهاى قوم لوط) هلاك خواهيم كرد چرا كه اهل آن ظالم وستمگرند».

هنگامى كه ابراهيم اين سخن را شنيد نگران لوط پيامبر بزرگ خدا شد و «گفت: در اين آباديها لوط است»! قالَ إِنَّ فِيها لُوطاً. سرنوشت او چه خواهد شد؟! اما فورا در پاسخ او گفتند: نگران مباش «ما به كسانى كه در اين سرزمين هستند آگاه تريم» قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِيها وافزودند: «ما قطعاً لوط وخانواده اش را نجات خواهيم داد، جز همسرش كه در ميان قوم باقى خواهد ماند»! لَنُنَجِّينَّهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كانَتْ مِنَ الْغابِرِينَ.(1)

ج. ابراهيم منظورش از اينكه فرمود: آخر لوط در آن قريه است، اين بوده كه به احترام لوط، عذاب را از اهل قريه برگرداند، ملائكه هم در پاسخش گفتند: كه نه، ماموريم به اينكه او را از ميان قوم بيرون كنيم وهمچنين اهل او را، مگر همسرش را كه او از باقى ماندگان در قريه است.(2)

د. تعبير به «غابرين» جمع «غابر» به معنى كسى است كه همراهانش بروند واو بماند، زنى كه در خانواده نبوت بوده نمى بايست از «مسلمين ومؤمنين» جدا شود، اما كفر وشرك وبت پرستى او سبب جداييش گرديد.(3) تعبير به غابرين جمع مذكر سالم در مورد همسر لوط با اينكه بايد جمع مونث سالم بياورد از جهت تغليب است.(4)

ه -. قرآن مى گويد: «هنگامى كه فرستادگان ما نزد لوط آمدند از ديدن آنها اندوهگين وبى طاقت شد» وَلَمَّا أَنْ جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سِىءَ بِهِمْ وَضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً. تمام ناراحتى او از اين بود كه آنها را نمى شناخت، آنها به صورت جوانانى خوش قيافه بودند وآمدن چنين ميهمانانى در چنان محيط آلوده اى، ممكن بود براى لوط موجب دردسر واحتمالا آبروريزى نزد ميهمانان شود، لذا سخت در فكر فرو رفت كه عكس العمل قوم گمراه وننگين وبى شرم در برابر اين ميهمانان چه خواهد بود؟! «سيئ» از ماده «ساء» به معنى بد حال شدن است،

ص: 112

و «ذرع» به معنى «قلب»، بنابراين ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً يعنى دلتنگ وناراحت شد،(1) برخى نيز گفته اند ذرع به معناى تنگ شدن ذراع دست وكنايه از ناتوانى است.(2)

و. بعد براى اينكه سرنوشت اين گروه آلوده به ننگ را در برنامه ماموريت خود روشنتر سازند افزودند: «ما بر اهل اين شهر وآبادى عذابى از آسمان به خاطر فسق وگناهشان فرو خواهيم ريخت»! إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلى أَهْلِ هذِهِ الْقَرْيةِ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يفْسُقُونَ. منظور از «قريه» همان شهر «سدوم» وشهرها وآباديهاى اطراف آنها است كه قوم لوط در آن مى زيستند وبعضى تعداد جمعيت آنها را هفتصد هزار نفر شمرده اند.

ز. در اينجا چگونگى عذاب دردناك آنها توضيح داده نشده، همين اندازه مى فرمايد: «ما از آن آباديها (از ويرانه هاى درهم ريخته وشهرهاى بلا ديده ونابود شده) آنها درس عبرت ونشانه روشنى براى كسانى كه انديشه مى كنند باقى گذارديم» وَلَقَدْ تَرَكنا مِنْها آيةً بَينَةً لِقَوْمٍ يعْقِلُونَ. ولى در سوره هود آيه 82 وهمچنين سوره اعراف آيه 84، شرح عذاب آنها داده شده است، كه نخست زلزله شديدى شهرهاى آنها را به كلى زير ورو كرد وسپس بارانى از سنگهاى آسمانى بر آنها فرو ريخت، به گونه اى كه بدنها وويرانه هاى خانه ها وقصرهاشان زير آن مدفون گشت.

4. ظلم قوم لوط عامل هلاكت آنها شد،

وَلَمَّا جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهيمَ بِالْبُشْرى قالُوا إِنَّا مُهْلِكوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْيةِ إِنَّ أَهْلَها كانُوا ظالِمينَ(عنكبوت، 31)

در آيه ( 78 هود) همين مطلب را به صورت ديگرى بيان كرده است.

وَجاءَهُ قَوْمُهُ يهْرَعُونَ إِلَيهِ وَمِنْ قَبْلُ كانُوا يعْمَلُونَ السَّيئاتِ قالَ يا قَوْمِ هؤُلاءِ بَناتى هُنَّ أَطْهَرُ لَكمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَلا تُخْزُونِ فى ضَيفى أَ لَيسَ مِنْكمْ رَجُلٌ رَشيدٌ

5. معرفى ظالمان؛

قوم نوح؛ وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْينِنَا وَوَحْينَا وَلاَ تُخَاطِبْنِى فِى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ. (هود، 37)

قوم لوط؛ وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هذِهِ الْقَرْيةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ. (عنكبوت، 31)

قوم موسى؛ وَظَلَّلْنَا عَلَيكُمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَيكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى كُلُوا مِنْ طَيبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يظْلِمُونَ. (بقره، 57)

كفار؛ كَيفَ يهْدِى اللَّهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَينَاتُ وَاللَّهُ لاَ يهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. (آل عمران، 86)

فريب خوردگان دنيا؛ وَكَانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَهُوَ يحَاوِرُهُ أَنَا أَكْثَرُ مِنْكَ مَالاً وَأَعَزُّ نَفَراً * وَدَخَلَ جَنَّتَهُ وَهُوَ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ قَالَ مَا أَظُنُّ أَنْ تَبِيدَ هذِهِ أَبَداً. (كهف، 34 و 35)

6. از آيه 74 سوره ى هود استفاده مى شود كه حضرت ابراهيم از خداوند تقاضا كرد كه قهر الهى بر قوم لوط نازل نشود. امّا اين درخواست مورد قبول واقع نشد وپاسخ آمد: از اين امر صرف نظر كن؛ يجادِلُنا فِى قَوْمِ لُوطٍ... يا إِبْراهِيمُ أَعْرِضْ عَنْ هذا إِنَّهُ قَدْ جاءَ أَمْرُ رَبِّك. (هود، 74-76)

7. فرزندان، هنگام تضادّ فكرى ميان والدين، مى توانند راه حقّ را انتخاب كنند؛ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ فرزندان لوط، راه پدر را بر راه مادر ترجيح دادند.

8. در جامعه ى فاسد، مردان خدا در تنگنا قرار مى گيرند وحتّى در مورد حفظ مهمان

ص: 114

وذرّيه ى خود نيز نگرانند؛ سِىءَ بِهِمْ.(1)

9. عملكرد انسان، در طبيعت تأثيرگذار است. همان گونه كه عمل خوب، باعث نزول نعمت ورحمت مى شود، وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ(اعراف، 96) گناهان، نعمت ها را تبديل به عذاب مى كند؛ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ.

10. خوف وترس مربوط به آينده است حزن واندوه مربوط به گذشته است ازاين رو خطاب به موسى (علیه السلام) مى فرمايد: لا تخف انك انت الاعلى. (طه، 68) وبه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) خطاب مى فرمايد: و لا تحزن عليهم ولاتك فى ضيق مما يمكرون. (نحل، 127)

اما درباره حضرت لوط نهى از خوف وحزن شده است، از اين رو فرشتگان به او گفتند خوف وحزنى نداشته باش كه ما تو را نجات خواهيم داد؛ لاتخف ولا تحزن انا منجوك واهلك.

ص: 115

جهت شرك وظلم اقوام مختلف.

ب. بعد از داستان لوط وقومش نوبت به اقوام ديگرى همچون «قوم شعيب» و «عاد» و «ثمود» و «قارون» و «فرعون» مى رسد كه در آيات مورد بحث به هر كدام اشاره شده است.

نخست مى گويد: «ما به سوى» مدين «برادرشان شعيب را فرستاديم» وَإِلى مَدْينَ أَخاهُمْ شُعَيباً.

«مدين» شهرى است در جنوب غربى اردن كه امروز به نام «معان» خوانده مى شود، در شرق «خليج عقبه» قرار گرفته وحضرت شعيب وقومش در آنجا مى زيستند.

ج. «شعيب» مانند ساير پيامبران بزرگ خدا دعوت خود را از اعتقاد به مبدأ ومعاد كه پايه واساس هر دين وآئين است آغاز كرد، «گفت اى قوم من! خدا را بپرستيد وبه روز قيامت اميدوار باشيد» فَقالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْيوْمَ الْآخِرَ.

اعتقاد به اين دو اصل مسلماً در تربيت واصلاح انسان تاثير فوق العاده اى خواهد داشت.

دستور سوم «شعيب» يك دستور جامع عملى بود كه تمام برنامه هاى اجتماعى را در بر مى گيرد گفت: «سعى در فساد در زمين مكنيد»؛ وَلا تَعْثَوْا فِى الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ.

د. اما آن گروه به جاى اينكه اندرزهاى اين مصلح بزرگ را به گوش جان بشنوند در مقام مخالفت برآمده «او را تكذيب كردند»؛ فَكذَّبُوهُ.

«اين عمل سبب شد كه زلزله شديدى آنها را فرو گرفت»! فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ.

«و آنها بر اثر اين حادثه در خانه هاى خود به رو افتادند ومردند»! فَأَصْبَحُوا فِى دارِهِمْ جاثِمِينَ.

ه -. كلمه «رجفۀ» به طورى كه راغب گفته به معناى اضطراب ولرزش خيلى سخت است وكلمه «جاثمين» از ماده «جثم» است وجثم وهمچنين جثوم در مكان، به معناى نشستن در آن ويا زانو نهادن بر آن است واين تعبير كنايه است از مرگ ومعناى آيه اين است كه: اهل مدين شعيب را تكذيب كردند، پس زلزله سختى ايشان را گرفت وصبح همه در خانه هايشان مرده بودند وديگر از جاى خود حركت نكردند. قرآن كريم در جاى ديگر درباره داستان مدين فرموده: وَأَخَذَتِ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيحَةُ فَأَصْبَحُوا فِى دِيارِهِمْ جاثِمِينَ(هود، 94).(1)

ص: 117

و. در آيه بعد مى فرمايد: «ما طايفه عاد وثمود را هلاك كرديم» وَعاداً وَثَمُودَ.

سپس مى افزايد: «مساكن وجايگاههاى آنها براى شما آشكار است» (و ويرانه هاى شهرهايشان در سرزمين حجر ويمن بر سر راهتان) وَقَدْ تَبَينَ لَكمْ مِنْ مَساكنِهِمْ.

سپس به علت اصلى بدبختى آنها اشاره كرده مى گويد: «شيطان اعمالشان را براى آنها زينت كرده بود ودر نتيجه آنها را از راه حق بازداشته بود» وَزَينَ لَهُمُ الشَّيطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ.

«در حالى كه چشم بينا وعقل وخرد داشتند» وَكانُوا مُسْتَبْصِرِينَ.

بعضى از مفسران اين جمله را به معنى داشتن چشم بينا وعقل ودرك كافى وبعضى به معنى دارا بودن فطرت سالم وبعضى به معنى استفاده از راهنمايى پيامبران دانسته اند.

هيچ مانعى ندارد كه همه اينها در معنى آيه جمع باشد، اشاره به اينكه آنها جاهل قاصر نبودند.

ز. آيه بعد از سه نفر از گردنكشان كه هر كدام نمونه بارزى از يك قدرت شيطانى بودند نام مى برد مى فرمايد: «و قارون وفرعون وهامان را نيز هلاك كرديم» وَقارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهامانَ.

سپس مى افزايد: «موسى با دلائل روشن به سراغ اين سه آمد وحجت را بر آنها تمام كرد» وَلَقَدْ جاءَهُمْ مُوسى بِالْبَيناتِ.

«اما آنها راه استكبار وغرور وسركشى را در زمين پيش گرفتند» فَاسْتَكبَرُوا فِى الْأَرْضِ.

ولى «آنها با اينهمه نتوانستند بر خدا پيشى گيرند واز چنگال قدرت او فرار كنند» وَما كانُوا سابِقِينَ.

ح. چنان كه در آيه بعد مى فرمايد: «ما هر يك از آنها را به گناهش گرفتيم» فَكلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ.

«بر بعضى از آنها طوفانى شديد وكوبنده توأم با سنگريزه فرستاديم» فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَيهِ حاصِباً.

«بعضى ديگر را صيحه آسمانى فرو گرفت» وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيحَةُ.

«و بعضى ديگر از آنها را در زمين فرو برديم» وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ.

اين مجازاتى بود كه در مورد قارون، ثروتمند مغرور مستكبر بنى اسرائيل تحقق يافت كه در

ص: 118

آيه 81 سوره قصص به آن اشاره شده است.

«و بالآخره بعضى ديگر را مانند فرعون غرق كرديم» وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا.

در پايان آيه براى تاكيد اين واقعيت كه اينها همه گرفتار عكس العمل كارهاى خويش شدند، مى فرمايد: «خداوند هرگز به آنها ظلم وستم نكرد، آنها بودند كه بر خويشتن ستم كردند» وَما كانَ اللَّهُ لِيظْلِمَهُمْ وَلكنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يظْلِمُونَ.

وجود داشته است و قد تبين لكم من مساكنهم.(1)

5. انسانهاى بصير وآگاه نيز در معرض اغواى شيطانند و زين لهم الشيطان اعمالهم * وكانوا مستبصرين.(2)

6. دست خداوند براى انواع عذاب باز است. «حاصِباً... خَسَفْنا - أَغْرَقْنا».(3)

7. برنامه هاى شيطان:

زينت دادن كارهاى زشت (تسويل)؛ و زين لهم الشيطان اعمالهم. (عنكبوت، 38) و الشيطان سوّل لهم. (محمد، 25)

ايجاد ترس ووحشت؛ انما ذلكم الشيطان يخوّف اوليائه. (آل عمران، 175)

ايجاد كينه ودشمنى؛ انما يريد الشيطان ان يوقع بينكم العداوة والبغضاء فى الخمر والميسر. (مائده، 91)

وعده فقر وتهيدستى؛ الشيطان يعدكم الفقر. (بقره، 268)

خلف وعده؛ و عدتكم فاخلفتكم. (ابراهيم، 22)

نجوى؛ انما النجوى من الشيطان. (مجادله، 10)

تبذير؛ ان المبذّرين كانوا اخوان الشياطين. (اسراء، 27)

بازداشتن از ياد خداوند؛ و امّا ينسينّك الشيطان فلا تقعد بعد الذكرى مع القوم الظالمين. (انعام، 68)

8. وظايف انسان در برابر شيطان:

از نظر قرآن كريم، شيطان دشمن آشكار انسان است؛ انّ الشيطان كان للانسان عدوّاً مبيناً. (اسراء، 53) خداوند در برابر چنين دشمن گمراه كننده اى وظايفى را براى انسان مشخص كرده است:

عدم پيروى از گام هاى او؛ و لا تتّبعوا خطوات الشيطان. (بقره، 208)

دشمنى بااو؛ انّ الشّيطان لكم عدوّ فاتّخذوه عدوّاً. (فاطر، 6)

عدم پرستش او؛ ان لا تعبدوا الشيطان انّه لكم عدوّ مبين. (يس، 60)

پناه بردن به خدا و امّا ينزغنّك من الشّيطان نزغ فاستعذ باللّه. (فصلت، 36)

ص: 120

مالك مرگى هستند ونه حياتى ونه نشورى.(1)

ج. جمله لَوْ كانُوا يعْلَمُونَ(اگر مى دانستند) كه در آخر آيه آمده است مربوط به بتها ومعبودهاى دروغين است، نه مربوط به سستى خانه عنكبوت، چرا كه سستى آن را همه مى دانند، بنابراين مفهوم جمله چنين است اگر آنها از سستى معبودان وپايگاه هايى كه غير از خدا برگزيده اند با خبر بودند بخوبى مى دانستند كه اينها در سستى همانند تار عنكبوتند.

د. در آيه بعد هشدار تهديدآميزى به اين مشركان غافل وبيخبر مى دهد مى گويد: «خداوند آنچه را آنها غير از او مى خوانند مى داند» إِنَّ اللَّهَ يعْلَمُ ما يدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَىءٍ. شرك آشكار آنها وشرك مخفى وپنهانشان، هيچيك بر خدا پوشيده نيست. «و او است قادر شكست ناپذير وحكيم على الاطلاق» وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكيمُ.

ه -. سومين آيه مورد بحث گويا اشاره به ايرادى است كه دشمنان پيامبر (صلی الله علیه و آله) در برابر اين مثالها به او مى كردند ومى گفتند: چگونه ممكن است خدايى كه آفريننده زمين وآسمان است به عنكبوت ومگس وحشرات ومانند اينها مثال بزند؟

قرآن در پاسخ آنها مى گويد: «اينها مثالهايى است كه ما براى مردم مى زنيم وجز عالمان آن را درك نمى كنند» وَتِلْك الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَما يعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ.(2)

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) اين آيه را تلاوت كردند سپس فرمودند:

«العالم الذى عقل عن الله فعمل بطاعته واجتنب سخطه».(3)

و. در آيه بعد مى فرمايد: خداوند آسمانها وزمين را بر اساس حق آفريد ودر اين خلقت نشانه اى براى مومنين است، با اينكه براى همه نشانه است لكن مومنان از نشانه هاى خداوند بهره مند مى شوند.(4)

مراد از حق بودن خلقت آسمانها وزمين اين است كه: بفهماند در خلقت آنها بازيچه در كار نيست، هم چنان كه جاى ديگر اين معنا را صريحا اعلام نموده وفرموده: وَما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَينَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَلكنَّ أَكثَرَهُمْ لا يعْلَمُونَ(دخان، 38-39)

ص: 122

«آگاه باشيد ياد خدا مايه اطمينان دلها است».(1)

مرحوم شيخ طبرسى مى گويد: ذكر خداوند شما انسانها را به وسيله رحمتش بزرگتر از ذكر شما به جهت اطاعت اوست.(2)

مرحوم طيب گويد: ذكر خداوند اثرش در نهى از فحشا ومنكر بزرگتر از نماز است، زيرا زبانى كه هميشه مشغول به ياد خدا است از غيبت وتهمت ودروغ وفحش دورى مى كند.(3)

امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: منظور از يادآورى خدا هنگام مواجه شدن با حلال وحرام است، ذكر الله عند ما احل او حرم.(4)

د. از آنجا كه نيات انسانها وميزان حضور قلب آنها در نماز وسائر عبادات بسيار متفاوت است در پايان آيه مى فرمايد: «و خدا مى داند چه كارهايى را انجام مى دهيد» وَاللَّهُ يعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ. چه اعمالى را كه در پنهان انجام مى دهيد يا آشكار، چه نياتى را كه در دل داريد وچه سخنانى كه بر زبان جارى مى كنيد.(5)

انجام اين مسئوليت سنگين، از دو منبع نيروبخش كمك بگير: يكى تلاوت قرآن وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا(مزمل، 4) وديگرى نماز شب إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيلِ هِى أَشَدُّ وَطْئاً وَأَقْوَمُ قِيلًا(مزمل، 6) البتّه علاوه بر اين آيه، نماز وقرآن، بارها در كنار هم آمده است از جمله: يتْلُونَ كتابَ اللَّهِ وَأَقامُوا الصَّلاةَ(فاطر، 29) و يمَسِّكونَ بِالْكتابِ وَأَقامُوا الصَّلاةَ(اعراف، 170).(1)

3. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: نماز كسى كه از نماز اطاعت نكند نماز نيست واطاعت از نماز آن است كه انسان از فحشا ومنكر دورى كند.(2)

4. سياق آيات شاهد بر اين است كه: مراد از اين بازدارى، بازدارى طبيعت نماز از فحشاء ومنكر است، البته بازدارى آن به نحو اقتضاء است نه عليت تامه، كه هر كس نماز خواند، ديگر نتواند گناه كند. خواهى گفت چطور نماز از فحشاء ومنكرات نهى مى كند؟ در جواب مى گوييم اين عمل مخصوصا كه بنده خدا آن را در هر روز پنج بار به جا بياورد وهمه عمر ادامه دهد ومخصوصا اگر آن را همه روزه در جامعه اى صالح به جا بياورد وافراد آن جامعه نيز مانند او همه روزه به جا بياورند ومثل او نسبت به آن اهتمام بورزند، طبعا با گناهان كبيره سازش ندارد.(3)

5. امام صادق (علیه السلام) فرمود: هر كسى دوست دارد قبولى يا ردّ نمازش را بداند، ببيند نمازش او را از فحشا ومنكر باز داشته است يا نه. سپس امام (علیه السلام) فرمود:

«من احب ان يعلم ا قبلت صلاته ام لم تقبل فلينظر هل منعته صلاته عن الفحشاء والمنكر فبقدر ما منعته قبلت منه» به اندازه اى كه نماز، انسان را از منكرات باز مى دارد، به همان اندازه قبول مى شود.(4)

6. در پيشگاه خداوند، نماز از عظمت وجايگاه خاصّى برخوردار است؛ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ(تكرار كلمه ى «صلوۀ»).(5)

7. نماز دافع ورافع اعمال ناپسند

ص: 126

از نظر قرآن كريم نماز هم دافع اعمال ناپسند وزشت است؛ يعنى نماز انسان را از گناه باز مى دارد وهم رافع اعمال ناپسند وگناهان است؛ يعنى نماز گناهان انسان را از بين مى برد.

الف - قرآن كريم مى فرمايد: ان الصلوة تنهى عن الفحشاء والمنكر. (عنكبوت، 45)

به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) گفتند: شخصى نماز مى خواند در عين حال مرتكب گناه نيز مى شود. حضرت فرمودند: روزى اين نماز او را از گناه باز مى دارد؛

انّ صلاته تنهاه يوماً، چيزى نگذشت كه او از ارتكاب به گناه توبه كرد.

ب - قرآن كريم مى فرمايد: در پرتو اقامه ى نماز كه حسنه است سيئات انسان از بين مى رود؛ و اقم الصلوة طرفى النهار وزلفاً من اللّيل انّ الحسنات يذهبن السيئات. (هود، 114)

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

«فانّما مثل الصلوة كمثل نهر الجارى كلّما صلى صلوة كفرت ما بينهما من الذنوب»؛ نماز همانند نهرى جارى است كه باعث پاكيزگى انسان از آلودگى ها مى گردد.(1)

ص: 127

مجادله نكنيد» وَلا تُجادِلُوا أَهْلَ الْكتابِ إِلَّا بِالَّتِى هِى أَحْسَنُ. «لا تجادلوا» از ماده «جدال» در اصل به معنى تابيدن طناب ومحكم كردن آن است، اين واژه در مورد ساختمان محكم ومانند آن نيز به كار مى رود وهنگامى كه دو نفر به بحث مى پردازند ودر حقيقت هر كدام مى خواهد ديگرى را از عقيده اش بپيچاند به اين كار مجادله گفته مى شود، به كشتى گرفتن نيز «جدال» مى گويند وبه هر حال منظور در اينجا بحث وگفتگوهاى منطقى است.

ولى البته هر قانونى استثنايى هم دارد، از جمله همين اصل كلى در بحث ومجادله اسلامى در مواردى ممكن است حمل بر ضعف وزبونى شود ويا طرف مقابل آن چنان مست ومغرور باشد كه اين طرز برخورد انسانى، بر جرأت وجسارتش بيفزايد لذا در دنبال آيه به صورت يك استثناء مى فرمايد: «مگر كسانى از آنها كه مرتكب ظلم وستم شدند» إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ.

در آخر آيه يكى از مصداقهاى روشن «مجادله به احسن» را كه مى تواند الگوى زنده اى براى اين بحث باشد به ميان آورده، مى فرمايد: «بگوئيد ما به تمام آنچه از سوى خدا بر ما وشما نازل شده است ايمان داريم، معبود ما وشما يكى است ودر برابر او تسليم هستيم» وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِى أُنْزِلَ إِلَينا وَأُنْزِلَ إِلَيكمْ وَإِلهُنا وَإِلهُكمْ واحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ.

ج. آيه بعد به عنوان تاكيد بر اصول چهارگانه اى كه در آيه قبل آمد، مى فرمايد: «اين گونه ما كتاب آسمانى (قرآن) را بر تو نازل كرديم» وَكذلِك أَنْزَلْنا إِلَيك الْكتابَ. آرى اين قرآن بر اساس وحدت معبود، وحدت دعوت همه پيامبران راستين تسليم بى قيد وشرط در برابر فرمان حق ومجادله با بهترين شيوه ها نازل شده است.

سپس مى افزايد: «كسانى كه پيش از اين كتاب آسمانى به آنها داده ايم (و به راستى به آن پايبند ومعتقدند) به اين كتاب ايمان مى آورند» فَالَّذِينَ آتَيناهُمُ الْكتابَ يؤْمِنُونَ بِهِ.

بعد مى افزايد: «گروهى از اينها (از اهل مكه ومشركان عرب) نيز به آن ايمان مى آورند» وَمِنْ هؤُلاءِ مَنْ يؤْمِنُ بِهِ ودر پايان در مورد كافران هر دو گروه مى گويد: «آيات ما را جز كافران انكار نمى كنند» وَما يجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا الْكافِرُونَ.(1)

د. سپس به يكى ديگر از نشانه هاى روشن حقانيت دعوت پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) كه تاكيدى

ص: 129

است بر محتواى آيه گذشته اشاره كرده مى گويد: «تو قبل از نزول قرآن هرگز كتابى را نمى خواندى وهرگز با دست خود چيزى نمى نوشتى مبادا دشمنانى كه در صدد ابطال دعوت تو هستند گرفتار شك وترديد شوند» (و بگويند آنچه را او آورده نتيجه مطالعه كتب پيشين ونسخه بردارى از آنها است) وَما كنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كتابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِيمِينِك إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ.

نگار من كه به مكتب نرفت وخط ننوشت ب -- ه غم - زه مسال - ه آم - وز صد م - درس ش - د!(1)

ه -. ظاهر تعبير در جمله وَما كنْتَ تَتْلُوا... اين است كه مى خواهد عادت را نفى كند وبفرمايد: عادت تو چنين نبوده كه قبل از اين كتابى بخوانى ويا بنويسى وآيه شريفه فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ نيز بر اين معنا دلالت دارد.(2)

در آيه بعد نشانه هاى ديگرى براى حقانيت قرآن بيان مى كند، مى گويد: «اين كتاب آسمانى مجموعه اى است از آيات بينات كه در سينه هاى صاحبان علم قرار مى گيرد» بَلْ هُوَ آياتٌ بَيناتٌ فِى صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ.(3)

و. حدود 20 حديث وارد شده كه آيه الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ را به اهل بيت تفسير كرده است، اين نه به معنى انحصار است، بلكه بيان مصداق كامل است وهيچ مانعى ندارد كه علما ودانشمندان بلكه توده هاى فهميده مردم بهره اى از اين علوم قرآن داشته باشند. در پايان آيه اضافه مى كند: «آيات ما را جز ستمگران از روى عناد انكار نمى كنند» وَما يجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ.(4)

از نظر فكر با طرفش نزديك باشد، به اين معنا كه هر دو علاقه مند به روشن شدن حق باشند ودر نتيجه هر دو با كمك يكديگر حق را روشن سازند ولجاجت وعناد به خرج ندهند، پس وقتى اين شرط با شرط اول جمع شد، حسن ونيكويى مجادله دو برابر مى شود، آن وقت است كه مى توان گفت اين مجادله بهترين مجادله ها است.(1)

2. امام صادق (علیه السلام) نمونه جدال احسن را آيات آخر سوره ى يس معرّفى فرمودند كه شخصى استخوان پوسيده اى را پودر كرد وگفت: مَنْ يحْى الْعِظامَ كيست اين را زنده كند؟! قرآن پاسخ داد كه قُلْ يحْييهَا الَّذِى أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ همان كه اوّل به آن روح داد بعد هم آن را زنده مى كند.

3. به خواندن ونوشتن خود مغرور نشويم، گاهى به اراده ى الهى، يك فرد امّى ودرس نخوانده، فرهنگ بشريت را عوض مى كند. وَما كنْتَ تَتْلُوا

4. از مقايسه ى آيه 47 كه تنها كافران را منكر آيات الهى مى داند، وَما يجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا الْكافِرُونَ واين آيه كه تنها ظالمان را منكر آيات مى داند، وَما يجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ مى توان استفاده نمود كه كفر، نوعى ظلم است.(2)

5. نظير آيه 48 عنكبوت آيه 52 شورى است

وَكذلِك أَوْحَينا إِلَيك رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كنْتَ تَدْرى مَا الْكتابُ وَلاَ الْإيمانُ وَلكنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدى بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَإِنَّك لَتَهْدى إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ

6. پاسخ به كفار:

كفار به پيامبر تهمت زدند كه اين قرآن را يك بشرى به او آموخته است:

وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يقُولُونَ إِنَّمَا يعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِى يلْحِدُونَ إِلَيهِ أَعْجَمِى وَهذَا لِسَانٌ عَرَبِى مُبِينٌ(النحل، 103)

پاسخ اين تهمت را در آيات ديگر بيان كرده است:

أَ فَلاَ يتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلاَفاً كَثِيراً(النساء، 82)

وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلاَ تَخُطُّهُ بِيمِينِكَ إِذاً لاَرْتَابَ الْمُبْطِلُونَ(العنكبوت، 48)

ص: 131

7. قرآن كريم بين وروشن براى برخورداران از علم است نه براى هر انسانى، بنا بر اين با آيه منه آيات محكمات واخر متشابهات تنافى ندارد، زيرا آيات متشابه براى ما انسانها متشابه است اما نزد اهل علم (معصومين) بين وروشن است.

8. قرآن كريم مى فرمايد كسانى كه در راه ما مجاهدت بورزند قطعاً آنها را به راه هاى خود هدايت مى كنيم؛ والذين جاهدوا فيا لنهدينهم سبلنا.

نمونه ومصداق كامل اين مجاهدت پيامبران هستند كه قرآن از قول آنها چنين مى فرمايد: و ما لنا الا نتوكل على الله وقدهدانا سبلنا. (ابراهيم، 12)

نمى دانند (و غافلند). * آنان با عجله از تو عذاب مى طلبند، در حالى كه جهنم به كافران احاطه دارد! * آن روز كه عذاب (الهى) آنها را از بالاى سر وپايين پايشان فرامى گيرد وبه آنها مى گويد: «بچشيد آنچه را عمل مى كرديد» (روز سخت ودردناكى براى آنهاست!)

ج. از آنجا كه هر مدعى نياز به شاهد وگواه دارد در آيه بعد مى فرمايد: «بگو همين بس كه خدا ميان من وشما گواه است» قُلْ كفى بِاللَّهِ بَينِى وَبَينَكمْ شَهِيداً. بديهى است هر قدر آگاهى شاهد وگواه بيشتر باشد ارزش شهادت او بيشتر است، لذا در جمله بعد اضافه مى كند: «خدايى گواه من است كه تمام آنچه را در آسمانها وزمين است مى داند» يعْلَمُ ما فِى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ. حال ببينيم خداوند چگونه بر حقانيت پيامبرش گواهى داده ؟ ممكن است اين گواهى، گواهى عملى باشد زيرا وقتى خداوند معجزه بزرگى همچون قرآن را در اختيار پيامبرش قرار مى دهد سند حقانيت او را امضاء كرده است.(1)

در پايان آيه به عنوان يك هشدار وتهديد مى فرمايد: «كسانى كه ايمان به باطل آوردند وبه الله كافر شدند زيانكاران واقعى هستند» وَالَّذِينَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَكفَرُوا بِاللَّهِ أُولئِك هُمُ الْخاسِرُونَ.

د. در آيه 53 به سومين بهانه جوئيهاى آنها اشاره مى كند. مى گويد «آنها در مورد عذاب عجله مى كنند وبا سرعت آن را از تو مى طلبند» وَيسْتَعْجِلُونَك بِالْعَذابِ. آنها مى گويند اگر عذاب الهى حق است ودامن كفار را مى گيرد پس چرا به سراغ ما نمى آيد؟! قرآن در پاسخ اين سخن سه جواب مى دهد. نخست مى گويد «اگر موعد مقررى تعيين نشده بود عذاب الهى فورا به سراغشان مى آمد» وَلَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّى لجاءهم العذاب. اين زمان معين براى آن است كه هدف اصلى يعنى بيدارى يا اتمام حجت بر آنها حاصل گردد، ديگر اينكه آنها كه اين سخن را مى گويند چه اطمينانى دارند كه هر لحظه عذاب الهى دامنشان را بگيرد؟ «چرا كه اين عذاب ناگهانى وبدون مقدمه ودر حالى كه آنها نمى دانند به سراغشان مى آيد» وَلَيأْتِينَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا يشْعُرُونَ.

بالآخره سومين پاسخ را قرآن در آيه بعد بيان كرده، مى فرمايد «آنها در برابر تو در مورد عذاب عجله مى كنند در حالى كه جهنم كافران را احاطه كرده است»! يسْتَعْجِلُونَك بِالْعَذابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكافِرِينَ.

سپس مى افزايد: «آن روز كه عذاب الهى از بالاى سر واز پائين پا آنها را فرا مى گيرد وبه آنها مى گويد بچشيد آنچه را كه عمل مى كرديد روز سخت ودردناكى است» يوْمَ يغْشاهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَيقُولُ ذُوقُوا ما كنْتُمْ تَعْمَلُونَ.(2)

ص: 134

رهبران دينى مى داند؛ و لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذاً لَخَاسِرُونَ. (مومنون، 34) اين آيه شريفه ظاهرا مربوط به قوم حضرت صالح (علیه السلام) است.

8. عذاب هاى تعيين شده از سوى خدا براى كفار داراى وقت معينى است؛ وَلَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجاءَهُمُ الْعَذاب(1)

9. عذاب كفار منكر قيامت قطعى است، جمله اسميه إِنَّ جَهَنَّم وتاكيد به (ان) بر حتميت عذاب دلالت دارد.(2)

10. احاطه عذاب:

نظير آيه 55 عنكبوت آيات ذيل است: لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَمِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِكَ يخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ يا عِبَادِ فَاتَّقُونِ(الزمر، 16) لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِنْ فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَكَذلِكَ نَجْزِى الظَّالِمِينَ(الأعراف، 41) وَتَرَى الْمُجْرِمِينَ يوْمَئِذٍ مُقَرَّنِينَ فِى الْأَصْفَادِ. سَرَابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرَانٍ وَتَغْشَى وُجُوهَهُمُ النَّارُ(إبراهيم، 50) تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ فِيهَا كَالِحُونَ(المؤمنون، 104)

ص: 136

خداوند به مؤمنان صالح در بهشت، پاداش بهشتيان در پرتو صبر وتوكل، خدا روزى رسان به انسانها وچهارپايان ناتوان از حمل ونقل رزق خويش.

ب. از آنجا كه در آيات گذشته سخن از موضعگيرى هاى مختلف مشركان در برابر اسلام ومسلمانان بود در آيات مورد بحث به وضع خود مسلمانان پرداخته ومسئوليت آنها را در برابر مشكل اذيت وآزار از ناحيه كفار را بيان مى كند. مى فرمايد: «اى بندگان من كه ايمان آورده ايد وهم اكنون براى انجام وظائف دينى خود تحت فشار دشمن هستيد، سر زمين من وسيع است بجاى ديگر هجرت كنيد ومرا بپرستيد» يا عِبادِى الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِى واسِعَةٌ فَإِياى فَاعْبُدُونِ. بديهى است اين يك قانون اختصاصى مربوط به مؤمنان مكه نيست وشان نزول هرگز مفهوم وسيع وگسترده آيه را كه هماهنگ با ديگر آيات قرآن است محدود نمى كند.

ج. قرآن در آيه بعد به عنوان يك پاسخ جامع به آنها مى گويد: «سرانجام همه انسانها مى ميرند وهر كسى مرگ را مى چشد، سپس به سوى ما باز مى گرديد» كلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَينا تُرْجَعُونَ.

وانگهى گمان نكنيد مرگ پايان همه چيز است، مرگ آغاز زندگى اصلى انسانها است، چرا كه «همه شما به سوى ما باز مى گرديد» به سوى پروردگار بزرگ وبه سوى نعمتهاى بى پايانش. آيه بعد گوشه اى از اين نعمتها را چنين شرح مى دهد: «كسانى كه ايمان آوردند وعمل صالح انجام دادند آنها را در غرفه هايى از بهشت جاى مى دهيم كه نهرها از زير آن جارى است» وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ.

آنها جاودانه در آن خواهند ماند؛ خالِدِينَ فِيها ودر پايان آيه اضافه مى كند: «چه خوب است پاداش آنها كه براى خدا عمل مى كنند» نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ.

د. در آخرين آيه مورد بحث در پاسخ كسانى كه به زبان حال يا زبان قال مى گفتند: اگر ما از شهر وديار خود هجرت كنيم چه كسى به ما روزى مى دهد؟ قرآن مى گويد بسيارند جنبندگانى كه حتى نمى توانند روزى خود را حمل كنند خدا آنها را گرسنه نمى گذارد وروزى مى دهد وهمو شما را نيز روزى مى بخشد وَكأَينْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يرْزُقُها وَإِياكمْ.(1)

ص: 138

خطر مرگ. انسان مى گويد: اگر هجرت كنم، ممكن است مرگ به سراغم بيايد. آيه ى بعد مى گويد: هر كجا باشيد مرگ را مى چشيد.

دل كندن از مسكن كه براى انسان سخت است ووسوسه مى شود كه هجرت نكند، آيه 58 پاسخ مى دهد كه به جاى مسكن دنيا به هجرت كنندگان، غرفه هاى بهشتى پاداش مى دهيم.

سختى هاى هجرت كه گاهى مانع هجرت اهل ايمان است. در آيه ى 59 مى فرمايد: اين وسوسه را بايد با صبر وتوكل بر خداوند حل كرد.

تأمين معاش. كسى كه در فكر هجرت است، ممكن است بگويد: هجرت، مرا از درآمد وروزى محروم مى كند. در آيه 60 پاسخ مى دهد: روزى دهنده خداست وحتّى به موجوداتى كه قدرت حمل روزى خود را ندارند روزى مى دهد، چه رسد به مهاجرانى كه اهل كار وتلاشند.(1)

7. مومنان در انتخاب مسكن بايد مكانى را انتخاب كنند كه ارزشهاى دينيشان محفوظ بماند إِنَّ أَرْضِى واسِعَةٌ فَإِياى فَاعْبُدُونِ.(2)

8. خداوند، بهشت را براى مؤمنان ضمانت كرده است. («لَنُبَوِّئَنَّهُمْ» با لام ونون تأكيد آمده كه نشانگر قطعى بودن است).

9. غرفه هاى بهشت، بسيار عالى است. («غُرَفاً» نكره وهمراه با تنوين، نشانه ى عظمت وبزرگى است)(3)

10. صبر وتوكل، دو نمونه ى روشن از عمل صالح است؛ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ... الَّذِينَ صَبَرُوا وَ... يتَوَكلُونَ(4)

ص: 140

به هنگام نجات، تهديد خداوند نسبت به مشركان.

ب. وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يؤْفَكونَ در اين آيه به دو مساله خلقت وتدبير پرداخته وهر دو را به خدا نسبت داده است، چون پيدايش ارزاق انسانها وساير حيوانات، همه ناشى از تدبير آفتاب وماه است واين خلقت وتدبير از يكديگر جدا شدنى نيستند، پس كسى كه اعتراف دارد كه خلقت آسمانها وزمين مستند به خدا است، ناگزير بايد اعتراف كند كه تدبير نيز از اوست ووقتى خداى تعالى به تنهايى خالق باشد وتدبير آسمانها وزمين وبه دنبال آن پديد آوردن ارزاق، تنها به دست او باشد، لازم است او تنها كسى باشد كه پرستش شود واين حوائج را تنها از او بخواهند، پس اين عجب است كه انسانهايى خدا را كنار گذاشته واز غير خدا رزق بخواهند، از كسى وچيزى كه مالك هيچ چيز نيست، جمله فَأَنَّى يؤْفَكونَ، اشاره به همين تعجب است.(1)

ج. در آيات مورد بحث روى سخن را به پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) - ودر واقع به همه مؤمنان كرده - دلائل توحيد را از طريق «خلقت» و «ربوبيت» و «فطرت» - يعنى از سه طريق متفاوت - بيان مى كند وبه آنها خاطر نشان مى سازد كه سرنوشت آنها به دست خدايى است كه در «آفاق» و «انفس» آثار او را مى يابند، نه به دست بتها كه بتها هيچ نقشى در اين ميان ندارند.

«يؤفكون» از ماده «افك» (بر وزن فكر) به معنى بازگرداندن چيزى از صورت واقعى وحقيقى آن است وبه همين تناسب بر دروغ ونيز بادهاى مخالف اطلاق مى شود.(2)

د. لِيكفُرُوا بِما آتَيناهُمْ وَلِيتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يعْلَمُونَ لام در كلمه «ليكفروا» وهم چنين در كلمه «ليتمتعوا» لام امر است ومعلوم است كه وقتى بزرگى زيردست خود را به چيزى امر مى كند كه دوست ندارد، مى خواهد او را تهديد كند، مثل اينكه خود شما به فرمانبرتان بگوييد: هر چه مى خواهى بكن ونيز مانند اين تهديد خداى تعالى كه فرموده: اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ. (سجده، 40)

ص: 142

قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا كشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كأَنْ لَمْ يدْعُنا إِلى ضر مسه(يونس، 12) «هنگامى كه رنج وبلائى به انسان رسد در همان لحظه ما را مى خواند خفته، يا نشسته يا ايستاده، اما هنگامى كه رنج او را بر طرف ساختيم آن چنان در غفلت فرو مى رود كه گويى هرگز ما را براى حل مشكلش نخوانده است»! در سوره روم آيه 33 وسوره زمر آيه 49 ودر سوره اسراء آيه 67-69 نيز همين مطلب با عبارات ديگر آمده است.(1)

4. روش هدايت قرآن، استفاده از رخدادهاى طبيعى ومحسوس است. (آغاز فصل بهار با نزول باران) فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها.

5. خداشناسى فطرى است واگر غبارهاى گناه وانحراف، از روى فطرت منحرفان زدوده شود، اعترافات روشن آنها را خواهيد يافت. لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ... لَيقُولُنَّ اللَّهُ.(2)

6. توجه به خالقيت، رازقيت وتدبير خداوند زمينه ساز حمد وستايش اوست.(3)

7. زمين وزمان، مثال هاى قرآن را كهنه نمى كند. كشتى سوارى در طول تاريخ بشر بوده است. فَإِذا رَكبُوا فِى الْفُلْك.

8. اخلاص در عبادت ودعا؛

عبادت ودعا وتضرع وصبر اگر براى خداوند باشد ارزش دارد؛

عبادت خالصانه مانند عبادت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛ قُلْ إِنِّى أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ. (زمر، 11)

دعاى خالصانه مانند آيه شريفه؛ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ. (بقره، 186)

تضرع خالصانه مانند: وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِى نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَخِيفَةً. (اعراف، 205)

صبر خالصانه مانند: وَلِرَبِّكَ فَاصْبِرْ. (مدثر، 7)

و اگر اين امور خالص نباشد هيچ فائده اى ندارد زيرا اين كارها را مشركان نيز دارند.

دعاى مشركان مانند دعا به هنگام گرفتارى در دريا؛ فَإِذَا رَكِبُوا فِى الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يشْرِكُونَ. (عنكبوت، 65)

تضرع مشركان؛ قُلْ مَنْ ينَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَخُفْيةً لَئِنْ أَنْجَانَا

ص: 144

مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ. (انعام، 63)

عبادت مشركان؛ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى. (زمر، 3)

صبر مشركان؛ وَانْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هذَا لَشَىءٌ يرَادُ. (ص، 6)

عزت طلبى مشركان؛ وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيكُونُوا لَهُمْ عِزّاً. (مريم، 81)

نصرت مشركان؛ قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ. (انبياء، 68)

مى گويد ومى فرمايد: «آيا آنها نديدند كه ما براى آنها حرم امنى قرار داديم» (سرزمين پاك ومقدس مكه) أَ وَلَمْ يرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً. در حالى كه عرب در ناامنى به سر مى برند، و «در بيرون اين سرزمين انسانها را مى ربايند»، همه جا غارت است وكشتار، اما اين سرزمين هم چنان امن وامان باقى مانده است وَيتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ. آيا با اين حال آنها به باطل ايمان مى آورند ونعمت خدا را كفران مى كنند؟!

ج. پس از ذكر اين دليل روشن در آيه بعد چنين نتيجه گيرى وجمع بندى مى كند: «آيا كسى ظالمتر از آنها كه بر خدا دروغ مى بندند، يا حق را پس از آن كه به سراغشان آمد انكار مى كنند پيدا مى شود»؟! وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كذِباً أَوْ كذَّبَ بِالْحَقِّ لما جاءه.

ولى بدانيد عاقبت شومى در انتظار مشركان است «آيا محل وجايگاه كافران دوزخ نيست»؟ أَ لَيسَ فِى جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْكافِرِينَ. آخرين آيه واقعيت مهمى را بيان مى كند مى فرمايد: راه خدا گرچه مشكلات فراوان دارد. اما در اينجا يك حقيقت است كه به شما در برابر اين مشكلات نيرو واطمينان مى دهد وحمايت مى كند وآن اينكه: «كسانى كه در راه ما جهاد كنند ما آنها را به طرق خويش هدايت مى كنيم وخداوند با نيكوكاران است» وَالَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِينَّهُمْ سُبُلَنا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ.(1)

د. وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كذِباً أَوْ كذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُ، أَ لَيسَ فِى جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْكافِرِينَ اين آيه، مشركين را به آتش دوزخ تهديد مى كند وآنان را به ارتكاب بزرگترين ستم معرفى مى كند وآن عبارت است از دو چيز: اول اين است كه به خدا افتراء بسته اند، چون خدايانى دروغى را شريك او معرفى نموده اند ودوم اينكه بعد از آمدن حق آن را تكذيب كردند واين دو صفت هر دو در مشركين وجود داشت، چون هم بت مى پرستيدند وهم رسالت پيامبر وقرآن كريم را تكذيب كردند با اينكه قرآن براى آنان آمده بود، پس به اين دو جهت كافر بودند وجاى كافران ومحل اقامتشان در آخرت، جهنم است.

ه -. معناى جاهَدُوا فِينا اين است كه جهادشان همواره در راه ما است واين تعبير كنايه از اين است كه: جهادشان در امورى است كه متعلق به خداى تعالى است، چه جهاد در راه عقيده باشد وچه در راه عمل وچون جهادشان در راه خدا است هيچ عاملى ايشان را از

ص: 146

ايمان به خدا واطاعت اوامر ونواهى او باز نمى دارد.(1)

و. در معناى جمله لنهدينهم سبلنا چهار احتمال وجود دارد: 1 - كسى كه در راه خدا جهاد كند هدايت به راههاى صواب پيدا مى كند. 2 - او را توفيق اطاعت فراوان مى دهيم. 3 - او را به بهشت هدايت مى كنيم. 4 - او را به امورى كه نمى داند آگاه مى كنيم.(2)

6. به وعده هاى خداوند اطمينان داشته باشيم. «لَنَهْدِينَّهُمْ» حرف لام ونون تأكيد، نشانه هاى تأكيد است.(1)

7. قرآن كريم مى فرمايد كسانى كه در راه ما مجاهدت بورزند قطعاً آنها را به راه هاى خود هدايت مى كنيم؛ والذين جاهدوا فيا لنهدينهم سبلنا.

نمونه ومصداق كامل اين مجاهدت پيامبران هستند كه قرآن از قول آنها چنين مى فرمايد: و ما لنا الا نتوكل على الله وقدهدانا سبلنا. (ابراهيم، 12)

8. آثار احسان؛

بشارت خداوند به آنان؛... وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ. (حج، 37)

محبوبيت نزد خداوند؛ وَأَنْفِقُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَلاَ تُلْقُوا بِأَيدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يحِبُّ الْمُحْسِنِينَ. (بقره، 195)

معيت خداوند؛ وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِينَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ. (عنكبوت، 69)

ضايع نشدن اعمال؛ إِنَّ اللَّهَ لاَ يضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ. (توبه، 120)

سلام خداوند؛ سَلاَمٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ كَذلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ. (صافات، 109-110)

قرب رحمت خداوند؛ وَلاَ تُفْسِدُوا فِى الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَةَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ. (اعراف، 56)

افزايش پاداش؛ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ. (بقره، 58)

داراى علم وحكمت شدن؛ وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَى آتَينَاهُ حُكْماً وَعِلْماً وَكَذلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ. (قصص، 14)

بهره مندى از خواب هاى خوب (موفقيت در آزمون الهى)؛ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ وَنَادَينَاهُ أَنْ يا إِبْرَاهِيمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ إِنَّ هذَا لَهُوَ الْبَلاَءُ الْمُبِينُ. (صافات، 103-106)

بهره مندى از نعمت هاى بهشت؛ لَهُمْ مَا يشَاءُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِكَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِينَ. (زمر، 34)

9. در قرآن كريم گروه هايى مشمول هدايت خاص خداوند هستند مانند:

مجاهدان؛ وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِينَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ. (عنكبوت، 69)

ص: 148

منيبين؛... وَيهْدِى إِلَيهِ مَنْ أَنَابَ. (رعد، 27)

تمسك كنندگان به خداوند؛... وَمَن يعْتَصِم بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِى إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ. (آل عمران، 101)

خردمندان؛ الَّذِينَ يسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِك الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولئِك هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ. (زمر، 18)

و گروهى محروم از هدايت خاص خداوند هستند مانند:

كافران؛... إِنَّ اللَّهَ لاَ يهْدِى الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ. (مائده، 67)

ظالمان؛... فَبُهِتَ الَّذِى كفَرَ وَاللَّهُ لاَ يهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. (بقره، 258)

منافقان؛ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كفَرُوا ثُمَّ ازْدَادُوا كفْراً لَمْ يكنِ اللَّهُ لِيغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِيهْدِيهُمْ سَبِيلاً. (نساء، 137)

فاسقان؛... فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يأْتِى اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لاَيهْدِى الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ. (توبه، 24)

مسرف كذاب؛... إِنَّ اللَّهَ لاَ يهْدِى مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كذَّابٌ. (غافر، 28)

ص: 149

ص: 150

ص: 152

ه -. سپس حدود سالهاى آن را با اين عبارت بيان مى كند: «در چند سال»! فِى بِضْعِ سِنِينَ ومى دانيم مفهوم تعبير «بضع» حد اقل سه وحد اكثر آن نه مى باشد.

كلمه ى «بِضْعِ» به معناى قطعه است، چنان كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

«فاطمة بضعة منى»(1) فاطمه پاره ى تن من است.(2)

و اگر مى بينيد خداوند از آينده خبر مى دهد، به خاطر آن است كه «همه چيز وهمه كار به دست او است چه قبل از پيروزى وچه بعد از پيروزى اين قوم شكست خورده» لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ.(3)

و. سپس مى افزايد اگر امروز كه روميان شكست خوردند مشركان خوشحال شدند «در آن روز كه روميان غالب شدند مؤمنان خوشحال خواهند شد»! وَيوْمَئِذٍ يفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ. آرى «خوشحال مى شوند به نصرت الهى» بِنَصْرِ اللَّهِ. «خداوند هر كه را بخواهد يارى مى كند واو شكست ناپذير ومهربان است» ينْصُرُ مَنْ يشاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ.(4)

دو را به دين مبين اسلام دعوت كرد. خسرو پرويز، شاه ايران نامه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را پاره كرد، ولى قيصر روم به نامه پيامبر احترام گزارد. مسلمانان دوست داشتند روميان كه به نامه پيامبر احترام كردند - پيروز شوند، ولى آنان شكست خوردند ومسلمانان از اين حادثه ناراحت شدند. خداوند با نزول اين آيات به مسلمانان بشارت داد كه اگر چه روميان شكست خوردند، ولى در آينده نزديك پيروز خواهند شد وآن پيروزى، سبب شادى مؤمنان خواهد شد. آرى، جامعه ى ايمانى نبايد تنها به درون خود بنگرد، بلكه بايد نسبت به حوادث تلخ وشيرين ساير ملل نيز عكس العمل نشان دهد.

4. سرچشمه ى تخلّف از وعده ها، يا عجز است يا جهل ويا پشيمانى، كه خداوند از آنها منزّه است. لا يخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ(1)

5. اگر كلمه «ظاهرا» را نكره آورد وفرمود: ظاهرى از حيات دنيا را مى دانند، براى اين است كه آن را تحقير كند وظاهر حيات دنيا، در مقابل باطن آن، همان چيزهايى است كه با حواس ظاهريشان احساس مى كنند واين احساس وادارشان مى كند كه در پى تحصيل آن برآيند واز خيرات ومنافع واقعى در آخرت غفلت بورزند.(2)

6. از نظر قرآن كريم شادى بر دو قسم است؛ الف. شادى هاى بجا. ب. شادى هاى نابجا

نمونه هاى شادى هاى بجا؛

شادى مومنان به فضل الهى ولطف او؛ قل بفضل الله وبرحمته فبذلك فليفرحوا هو خيرمما يجمعون. (يونس، 58)

شادى مؤمنان به نصر الهى؛ يومئذٍ يفرح المؤمنون بنصرالله ينصر من يشاء وهو العزيز الرحيم. (روم، 4)

نمونه هاى شادى هاى نابجا؛

شادى به شركت نكردن در جنگ؛ فرح المخلّفون بمقعدهم خلاف رسول الله. (توبه، 81)

شادى منافقان در رسيدن مصيبت به رهبر اسلام پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله)؛ ان تصبك حسنة تسؤهم وان تصبك مصيبة يقولوا قد اخذنا امرنا من قبل ويتولّوا وهم فرحون. (توبه، 50)

ص: 156

شادى به رفتن راه باطل؛ فتقطّعوا امرهم بينهم زبراً كل حزب بما لديهم فرحون. (مومنون، 53)

و لا تكونوا من المشركين من الذين فرّقوا دينهم وكانوا شيعاً كل حزب بما لديهم فرحون(روم، 32)

شادى به امكانات مادى ودنيوى؛ اذا قال له قومه لا تفرح ان الله لا يحبّ الفرحين. (قصص، 76)

اللّه يبسط الرزق لمن يشاء ويقدر وفرحوا بالحيوة الدنيا وما الحيوة الدنيا فى الاخرة الّا متاع. (رعد، 26)

مؤمن واقعى كسى است كه به امكانات مادى شاد نشود؛ لكى لا تأسوا على مافاتكم ولا تفرحوا بما اتاكم. (حديد، 23)

شادى به علم ودانش در امور مادى؛ فلمّا جاءهم رسلهم بالبينات فرحوا بما عندهم من العلم. (غافر، 83)

7. حيات دنيا ودار آخرت در آيه 7 سوره روم يعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ

در آيات ذيل تفسير وتبيين شده است:

وَما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِى الْحَيوانُ لَوْ كانُوا يعْلَمُونَ(عنكبوت، 64)

اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزينَةٌ وَتَفاخُرٌ بَينَكمْ وَتَكاثُرٌ فِى الْأَمْوالِ وَالْأَوْلاد(حديد، 20)

يا قَوْمِ إِنَّمَا هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتَاعٌ وَإِنَّ الْآخِرَةَ هِى دَارُ الْقَرَارِ(غافر، 39)

ص: 157

صحيح نيست، چون سراپاى عالم با همه اجزايش دائم الوجود نيست بلكه همه آن فانى وهالك است وقهرا بايد نتيجه وهدفى از خلقت آن در بين باشد، كه آن نتيجه بعد از فناى آن هويدا مى شود وبه همين جهت مى بينيم كه جمله: «خلق نكرد آسمانها وزمين وما بين آن دو را مگر به حق» مقيد كرد به جمله: «و سرآمدى معين».(1)

ج. در آيات مورد بحث وآيات آينده به ذكر مطالب متنوعى پيرامون مبدء ومعاد مى پردازد نخست به صورت يك استفهام اعتراض آميز مى گويد: «آيا آنها در درون جان خويش تفكر نكردند كه خداوند آسمان وزمين وآنچه را در ميان اين دو است جز به حق نيافريده ؟ وبراى آن اجل وپايان معينى قرار داده است» أَ وَلَمْ يتَفَكرُوا فِى أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَينَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى. يعنى اگر آنها درست بينديشند آگاه مى شوند كه اولا جهان بر اساس حق آفريده شده وثانيا اين جهان رو به زوال وفنا مى رود واز آنجا كه خالق حكيم ممكن نيست بيهوده آن را آفريده باشد دليل بر اين است كه جهان ديگرى كه سراى بقا است بعد از اين جهان مى باشد وگرنه آفرينش اين جهان مفهوم نداشت. بنا بر اين دقت در نظم وحقانيت اين جهان دليل بر وجود مبدء است ودقت در داشتن «اجل مسمى» دليل بر معاد است. لذا در پايان آيه اضافه مى كند: «بسيارى از مردم به لقاى پروردگارشان كافرند» وَإِنَّ كثِيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ.

د. از آنجا كه تعبيرها به «اجل مسمى» بيانگر اين حقيقت است كه به هر حال زندگى اين جهان دوام وبقايى ندارد واين هشدارى است به همه دنياپرستان در آيه بعد چنين اضافه مى كند «آيا آنها سير در زمين نكردند تا بنگرند عاقبت كسانى كه پيش از آنها بودند به كجا كشيده شد» أَ وَلَمْ يسِيرُوا فِى الْأَرْضِ فَينْظُرُوا كيفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ. «همانها كه نيرويى بيشتر از اينان داشتند وزمين را دگرگون ساختند وبيش از آنچه اينها آباد كردند آنها عمران نمودند» كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوها أَكثَرَ مِمَّا عَمَرُوها. «و پيامبران آنها با دلائل آشكار به سوى آنها آمدند» و جاءتهم رسلهم بالبينات. اما آنها خيره سرى كردند ودر برابر حق تسليم نشدند وبه مجازات دردناك الهى مبتلا گشتند. «خداوند به آنها هرگز ستم نكرد، ولى آنها به خويشتن ظلم وستم مى كردند» فَما كانَ اللَّهُ لِيظْلِمَهُمْ وَلكنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يظْلِمُونَ.

ص: 159

ه -. آخرين آيه مورد بحث آخرين مرحله كفر آنها را بيان مى كند ومى گويد: «سپس سرانجام كسانى كه اعمال بد انجام دادند بجايى رسيد كه آيات خدا را تكذيب كردند واز آن بدتر به استهزاء ومسخره كردن آن برخاستند» ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَكانُوا بِها يسْتَهْزِؤُنَ. آرى گناه وآلودگى همچون بيمارى خوره به جان انسان مى افتد وروح ايمان را مى خورد واز بين مى برد وكار به جايى مى رسد كه سر از تكذيب آيات الهى در مى آورد واز آن هم فراتر مى رود واو را به استهزاء وسخريه پيامبران وآيات الهى وامى دارد وبه مرحله اى مى رسد كه ديگر هيچ وعظ واندرز وانذارى مؤثر نيست وجز تازيانه عذاب دردناك الهى راهى باقى نمى ماند!(1)

و. آيه 10 سرانجام كار ستمگران مذكور را بيان مى كند وبه همين جهت با كلمه «ثم - سپس» تعبير كرد وكلمه «عاقبۀ» با (نصب) خوانده مى شود، چون خبر «كان» است واسم «كان» كلمه «سواى» است وبا اينكه قاعدتا بايد اسم «كان» اول بيايد وسپس خبر، اگر خبر را مقدم ذكر كرده، براى اين است كه حصر را افاده كند وبفهماند كه سرانجامشان جز «سواى» چيزى نيست. در كلمه «اساؤا» نفرموده در چه چيز بد كردند وخلاصه متعلق آن را ذكر نكرده ومعنايش «عملوا السوء - بد كردند»، است وكلمه «سواى» به معناى حالتى است كه صاحبش از آن در رنج باشد ومقصود از آن در اين جا عذاب بد است وجمله أَنْ كذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ در تقدير لتكذيبهم بآيات اللَّه است ولام تعليل از آن حذف شده ومعنايش اين است كه: سپس سوء العذاب سرانجام كار كسانى شد كه عمل بد مى كردند وغير اين سرانجامى نداشتند، براى اينكه آيات خدا را تكذيب واستهزاء مى كردند.(2)

2. يك نگاه به صفحات تاريخ زندگى بسيارى از ياغيان وجانيان نشان مى دهد كه آنها در آغاز كار چنين نبودند حداقل نور ضعيفى از ايمان در قلب آنها مى تابيد ولى ارتكاب گناهان پى در پى سبب شد كه روز به روز از ايمان وتقوا فاصله بگيرند وسرانجام به آخرين مرحله كفر برسند.

حضرت زينب هنگامى كه ديد يزيد با گفتن كلمات كفرآميز واشعار معروف لعبت هاشم بالملك... كه بيانگر عدم ايمان او به اساس اسلام بود همه چيز را به سخريه گرفته، بعد از حمد الهى ودرود بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) چنين فرمود:

«صدق اللَّه كذلك يقول ثم كان عاقبة الذين اساؤا السوأى ان كذبوا بآيات اللَّه وكانوا بها يستهزءون.(1)

3. مطالعه ى تاريخ، سير وسفر واستفاده از تجربه ى ديگران، از راه هاى شناخت وترك آن مورد توبيخ است. أَ وَلَمْ يسِيرُوا.(2)

4. آگاهى از تاريخ وفلسفه ى آن وآشنايى با سرنوشت اقوام پيشين، انسان را از ظاهربينى نجات مى دهد. يعْلَمُونَ ظاهِراً... أَ وَلَمْ يسِيرُوا(3)

5. تكيه بر براهين آشكار وقابل فهم شيوه پسنديده در تبليغ معارف دين است كه انبيا از آن بهره مند بودند.(4)

6. نظير آيه 8 روم

آيه 85 حجر: وَما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَينَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَإِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَميلَ

و آيه 115 مومنون است: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكمْ عَبَثاً وَأَنَّكمْ إِلَينا لا تُرْجَعُونَ

7. نظير آيه 9 روم

آيات ذيل است

... فَأَهْلَكناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرينَ(انعام، 6)

وَكذَّبَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَما بَلَغُوا مِعْشارَ ما آتَيناهُمْ فَكذَّبُوا رُسُلى فَكيفَ كانَ نَكير ِ (سبا، 45)

ص: 161

أَ فَلَمْ يسيرُوا فِى الْأَرْضِ فَينْظُرُوا كيفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَكثَرَ مِنْهُمْ وَأَشَدَّ قُوَّةً وَآثاراً فِى الْأَرْضِ فَما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يكسِبُونَ(غافر، 82)

آيه بعد وضع مجرمان را چنين مجسم مى كند: «آن روز كه قيامت بر پا مى شود مجرمان در نوميدى وغم واندوه فرو مى روند» وَيوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ. «يبلس» از ماده «ابلاس» در اصل به معنى اندوه ناشى از شدت سختى است ونيز به معناى ياس آمده است.(1)

ج. در آيه بعد مى افزايد: «آنها شفيعانى از معبودانشان ندارند» وَلَمْ يكنْ لَهُمْ مِنْ شُرَكائِهِمْ شُفَعاءُ. همان بتها ومعبودهاى ساختگى كه هر وقت از آنها سؤال مى شد چرا اينها را مى پرستيد؟ مى گفتند: هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ: به همين جهت «نسبت به معبودهايى كه آنها را شريك خدا قرار داده بودند كافر مى شوند واز آنها تنفر وبيزارى مى جويند» وَكانُوا بِشُرَكائِهِمْ كافِرِينَ.(2)

سپس به گروه هاى مختلف مردم در آن روز اشاره كرده، مى گويد: «روزى كه قيامت بر پا مى شود مردم از هم جدا مى گردند» وَيوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يوْمَئِذٍ يتَفَرَّقُونَ. «گروهى كه ايمان آوردند وعمل صالح انجام دادند آنها در باغى از بهشت متنعم وشاد ومسرور خواهند بود، آن چنان كه آثار شادى در چهره هايشان هويدا مى گردد» فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَهُمْ فِى رَوْضَةٍ يحْبَرُونَ.

اما آنها كه كافر شدند وآيات ما ولقاى آخرت را تكذيب كردند آنها براى عذاب الهى احضار مى شوند وَأَمَّا الَّذِينَ كفَرُوا وَكذَّبُوا بِآياتِنا وَلِقاءِ الْآخِرَةِ فَأُولئِك فِى الْعَذابِ مُحْضَرُونَ.(3)

د. «يحبرون» از ماده «حبر» (بر وزن قشر) به معنى اثر جالب وخوب است وبه حالت شادى وسرورى كه آثار آن در چهره ظاهر گردد نيز گفته مى شود واز آنجا كه قلب بهشتيان چنان مالامال از شادى وسرور است كه آثار آن در تمام وجودشان ظاهر مى گردد اين تعبير در مورد آنها به كار رفته است. «روضۀ» به معنى محلى است كه آب ودرخت فراوان دارد، لذا به باغهاى خرم وسرسبز «روضۀ» اطلاق مى شود واگر مى بينيم در اينجا اين كلمه به صورت نكره آمده است براى تعظيم وبزرگداشت آن است.(4)

ص: 163

د. در آيه بعد باز به مساله معاد بازمى گردد واز طريق ديگرى به استبعاد منكران چنين پاسخ مى گويد: «خداوند همواره زنده را از مرده ومرده را از زنده خارج مى كند وزمين را بعد از مرگ حيات مى بخشد وهمين گونه روز قيامت مبعوث وخارج مى شويد» يخْرِجُ الْحَى مِنَ الْمَيتِ وَيخْرِجُ الْمَيتَ مِنَ الْحَى وَيحْى الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَكذلِك تُخْرَجُونَ.(1)

ه -. در معناى جمله يخرج الحى من الميت ويخرج الميت من الحى سه وجه بيان شده: 1 - خلقت موجودات زنده از زمين مرده ودوباره خاك كردن آنهاست، 2 - خداوند انسان زنده را از نطفه مرده خلق كرده ونطفه مرده را از انسان زنده خارج مى سازد. 3 - مؤمن را از كافر وكافر را از مؤمن خلق مى كند، چون خود خداى تعالى كافر را مرده ومؤمن را زنده ناميده وفرموده: أَ وَمَنْ كانَ مَيتاً فَأَحْييناهُ وَجَعَلْنا لَهُ نُوراً(انعام، 122).(2)

ج. منظور از آفرينش همسران از خودتان خلق لكم من انفسكم ازواجا اين است كه خداوند از جنس وشكل خودتان همسرانتان را آفريد.(1)

د. وَمِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلافُ أَلْسِنَتِكمْ وَأَلْوانِكمْ... ظاهرا مراد از اختلاف لسانها، اختلاف واژه ها باشد، كه يكى عربى ويكى فارسى، ويكى اردو ويكى چيز ديگر است ونيز مراد از اختلاف الوان اختلاف نژادهاى مختلف از نظر رنگ باشد كه يكى سفيد پوست، ديگرى سياه، يكى زرد پوست وديگرى سرخ پوست است. البته ممكن است اختلاف لسان شامل اختلاف در لهجه ها واختلاف آهنگ صداها نيز بشود، چون مى بينيم كه در يك زبان بين اين شهر وآن شهر وحتى اين ده وده مجاورش اختلاف در لهجه هست، هم چنان كه اگر دقت شود خواهيم ديد كه لحن صداى دو نفر مثل هم نيست.(2)

ه -. بخش مهمى از آيات توحيدى قرآن را همين آيات تشكيل مى دهد. اين آيات كه همه با تعبير من آياته(يكى از نشانه هاى خدا...) آغاز مى شود وآهنگ مخصوص ولحن گيرا وجذاب وتعبيرات مؤثر وعميقى دارد مجموعا از هفت آيه تشكيل شده كه شش آيه آن پشت سر هم ويك آيه جداگانه است (آيه 46 همين سوره). اين هفت آيه تقسيم بندى جالبى از نظر آيات «آفاقى» و «انفسى» دارد، به طورى كه سه آيه در باره آيات انفسى (نشانه هاى خدا در وجود خود انسان) وسه آيه در باره آيات آفاقى (نشانه هاى عظمت پروردگار در بيرون وجود انسان) ويك آيه از آيات انفسى وهم از آيات آفاقى سخن مى گويد. قابل توجه اينكه آياتى كه با اين جمله شروع مى شود در قرآن يازده آيه بيش نيست كه هفت آيه آن در همين سوره روم است ودو آيه در سوره فصلت (آيه 37 و 39) ودو آيه در سوره شورى است (آيه 29 و 32) ومجموع اين يازده آيه حقاً يك دوره كامل توحيد است.

و. فرق ميان «مودت» و «رحمت» ممكن است از جهات مختلفى باشد: 1 - «مودت» انگيزه ارتباط در آغاز كار است، اما در پايان كه يكى از دو همسر ممكن است ضعيف وناتوان گردد وقادر بر خدمتى نباشد «رحمت» جاى آن را مى گيرد. 2 - «مودت» در مورد بزرگترها است كه مى توانند نسبت بهم خدمت كنند اما كودكان وفرزندان كوچك در سايه «رحمت» پرورش

ص: 168

مى يابند. 3 - «مودت» غالبا جنبه متقابل دارد، اما رحمت يك جانبه وايثارگرانه است، زيرا براى بقاء يك جامعه گاه خدمات متقابل لازم است كه سرچشمه آن مودت است وگاه خدمات بلاعوض كه نياز به ايثار و «رحمت» دارد.

7. موضوع تفاوت انسان ها در رنگ وشكل وقيافه از آيات الهى است، زيرا اگر انسانها مثل يكديگر بودند چه مشكلاتى در جامعه پيش مى آمد، (مثل اينكه اگر كسى جرمى مرتكب مى شد به عهده ديگرى مى انداخت).(1)

8. خلق به معناى جعل

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: وَمِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيهَا(الروم، 21) در آيه ديگر مى فرمايد وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجاً(النحل، 72) از اين دو آيه استفاده مى شود كه خلق ازواج از انسان به معناى جعل وقرار دادن است بنابراين معناى آيه شريفه يا أَيهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِى خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا(النساء، 1) روشن مى شود كه خلقت همسر انسان از انسان به معناى جعل وقرار دادن همسر براى انسان است.

9. با اينكه جهان هستى نشانه اى براى همه مردم است، لكن تنها دانشمندان از آن بهره مند مى شوند؛ (للعالمين).

10. ضرورت تفكر؛ قرآن كريم همه انسان ها را دعوت به تفكر وانديشيدن كرده كه به پنج مورد آن اشاره مى شود؛

تفكر در مبدأ نظام هستى؛ و يتفكرون فى خلق السّماوات والأرض. (آل عمران، 191)

تفكر در مرگ؛ اللّه يتوفّى الأنفس حين موتها والّتى لم تمت فى منامها. * إنّ فى ذلك لآياتٍ لقومٍ يتفكرون. (زمر، 42)

تفكر درحقيقت قرآن؛ و أنزلنا إليك الذّكر لتبين للنّاس ما نزّل إليهم ولعلّهم يتفكرون. (نحل، 44)

تفكر در رسالت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛ ثمّ تتفكروا مابصاحبكم من جنّةٍ إن هو إلّا نذيرٌ. (سبأ، 46)

تفكر در نظام خانواده؛ و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لتسكنوا اليها وجعل بينكم مودّةً ورحمةً إنّ فى ذلك لآياتٍ لقومٍ يتفكرون. (روم، 21)

ص: 170

حاصل گردد وانسان حيات ونشاط ونيروى تازه اى پيدا كند.(1)

ج. وَمِنْ آياتِهِ يرِيكمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَطَمَعاً. «ترس» از خطرات ناشى از برق كه گاه به صورت «صاعقه» در مى آيد وهر چيز را در حوزه آن قرار گيرد آتش مى زند وخاكستر مى كند، و «اميد» از نظر نزول باران كه غالبا بعد از رعد وبرق به صورت رگبار فرو مى ريزد.(2)

نكت - ه ه - ا

1. خواب را قبل از ابتغاء فضل اللَّه كه در آيات قرآن به معنى تلاش براى روزى است قرار داده، اشاره به اينكه پايه اى براى آن محسوب مى شود، چرا كه بدون خواب كافى ابتغاء فضل اللَّه مشكل است.

2. تعبير به «دعاكم» (شما را فرا مى خواند) اشاره به اين است كه همانطور كه براى تدبير ونظم جهان يك فرمان او كافى است، براى بعث ونشور ورستاخيز نيز يك دعوت او كفايت مى كند، مخصوصا با توجه به جمله إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ كه «اذا» در آن به اصطلاح براى «مفاجاۀ» است روشن مى سازد كه با يك دعوت او همه ناگهان بيرون مى ريزند. ضمنا تعبير دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ نشانه روشنى بر معاد جسمانى است كه انسان در رستاخيز از اين زمين فرا خوانده مى شود.(3)

3. نعمت هايى كه دريافت مى كنيم، به خاطر استحقاق نيست، بلكه لطف وفضل الهى است. مِنْ فَضْلِهِ.(4)

دعوت پيامبر خدا، مرده را زنده مى كند، ثُمَّ ادْعُهُنَّ يأْتِينَك سَعْياً(بقره، 260) تا چه رسد به دعوت الهى. دَعاكمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ.(5)

ص: 172

آيات به استدلال به صفات فعلى خدا تغيير داد، كه آنها را تا آخر سوره در چهار فصل بيان مى فرمايد، در هر فصل چند صفت از صفات فعل كه مستلزم وحدانيت خدا ومعاد است، ذكر مى كند، فصل اول با آيه وَهُوَ الَّذِى يبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يعِيدُهُ... آغاز شده وفصل دوم با آيه اللَّهُ الَّذِى خَلَقَكمْ ثُمَّ رَزَقَكمْ... وفصل سوم با آيه اللَّهُ الَّذِى يرْسِلُ الرِّياحَ.. وفصل چهارم با آيه اللَّهُ الَّذِى خَلَقَكمْ مِنْ ضَعْفٍ...، آغاز شده است.(1)

ج. مراد از قيام آسمان وزمين به امر خدا، ثبوت آن دو است بر حالاتى كه عبارت است از حركت وسكون وتغيير وثبات كه خدا به آنها داده واما اينكه كلمه «أمر» به چه معناست ؟ آيه إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيئاً أَنْ يقُولَ لَهُ كنْ فَيكونُ(يس، 82) جوابگوى آن است.(2)

د. وَهُوَ الَّذِى يبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيهِ. قرآن در اين آيه با كوتاهترين استدلال، مساله امكان معاد را اثبات كرده است، مى گويد: شما معتقديد آغاز آفرينش از او است، بازگشت مجدد كه از آن آسانتر است چرا از او نباشد؟ دليل آسانتر بودن «اعاده» از «آغاز» اين است كه در آغاز اصلا چيزى نبود وخدا آن را ابداع كرد، ولى در اعاده لا اقل مواد اصلى موجود است، تعبير به آسان بودن وسخت بودن از دريچه فكر ما است، والا براى وجودى كه بى نهايت است «سخت» و «آسان» هيچ تفاوتى ندارد، اصولا سخت وآسان در جايى مفهوم دارد كه سخن از قدرت محدودى در ميان باشد، اما هنگامى كه سخن از قدرت نامحدود در ميان است سخت وآسان بى معنى مى شود. به تعبير ديگر برداشتن عظيمترين كوه هاى روى زمين براى خداوند به همان اندازه آسان است كه برداشتن يك پر كاه! وشايد به همين دليل بلافاصله در ذيل آيه مى فرمايد: «و براى خدا است توصيف برتر در آسمان وزمين» وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى فِى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ.(3)

ه -. بعد از بيان قسمتى ديگر از دلائل توحيد ومعاد در آيات گذشته به ذكر دليلى بر نفى شرك به صورت بيان يك مثال پرداخته، مى گويد: «خداوند مثالى از خودتان براى شما زده است» ضَرَبَ لَكمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكمْ وآن مثال اين است كه اگر بردگان ومملوكهايى در اختيار شما باشد «آيا اين مملوكهايتان هرگز شريك شما در روزيهايى كه به شما داده ايم

ص: 174

مى باشند»؟! هَلْ لَكمْ مِنْ ما مَلَكتْ أَيمانُكمْ مِنْ شُرَكاءَ فِى ما رَزَقْناكمْ. «آن چنان كه هر دو با هم كاملا مساوى باشيد» فَأَنْتُمْ فِيهِ سَواءٌ. «آن چنان كه بيم داشته باشيد آنها مستقلا وبدون اجازه شما در اموالتان تصرف كنند، همانگونه در مورد شركاى آزاد، در اموال يا ميراث خود بيم داريد» تَخافُونَهُمْ كخِيفَتِكمْ أَنْفُسَكمْ. يا آن چنان كه شما حاضر نيستيد بدون اجازه آنها دخل وتصرفى در اموالتان كنيد. وقتى در مورد بردگانتان كه «ملك مجازى» شما هستند اين چنين امرى را نادرست وغلط مى دانيد، چگونه مخلوقات را كه ملك حقيقى خدا هستند شريك او مى پنداريد؟ يا پيامبرانى همچون مسيح، يا فرشتگان خدا، يا مخلوقاتى همچون جن ويا بتهاى سنگى وچوبى را شركاء خدا مى شمريد؟ اين چه قضاوت زشت ودور از منطقى است ؟!

و. ولى اين آيات بينات واين گونه مثالهاى واضح وروشن براى صاحبان انديشه است، نه ظالمان هواپرست بى دانشى كه پرده هاى جهل ونادانى بر قلب آنها فرو افتاده وخرافات وتعصبات جاهلى فضاى فكر آنها را تيره وتار كرده. لذا در آيه بعد مى افزايد: «ظالمان از هوا وهوسهاى خويش بدون علم وآگاهى پيروى مى كنند وتابع هيچ منطقى نيستند» بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا اهوائهم بغير علم. اينها را خداوند به خاطر اعمالشان در وادى ضلالت افكنده است «و چه كسى مى تواند آنها را كه خدا گمراه كرده است هدايت كند»؟! فَمَنْ يهْدِى مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ.

مسلم است كسانى را كه خدا رهايشان سازد وبه خويشتن واگذار كند «براى آنها هيچ يار وياورى نخواهد بود» وَما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ.(1)

2. استفاده از امور عينى ومحسوس براى تبيين امور غيبى از روشهاى تبليغى قرآن كريم است (استفاده از آفرينش نخستين به منظور استدلال براى معاد).(1)

3. تعبير به «ظلموا» بجاى «اشركوا» اشاره به اين است كه «شرك» خود بزرگترين «ظلم» محسوب مى شود.(2)

4. انسان ها با اينكه امكاناتشان خدادادى است حاضر نيستند برده ها وموجودات زيردستشان را در ثروت خود سهيم كنند، پس چگونه براى خداوند شريك قائل مى شوند، با اينكه شريك ها مخلوق خداوندند.(3)

5. اگر خداوند آنها را از طريق حق گمراه ساخته به خاطر ظلمشان است، همانگونه كه در سوره ابراهيم آيه 27 مى خوانيم: وَيضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ: «خداوند ظالمان را گمراه مى سازد».

6. خداوند در همه چيز يكتاست: در مالكيت: لَهُ مَنْ فِى السَّماواتِ در عبادت: كلٌّ لَهُ قانِتُونَ در خالقيت: هُوَ الَّذِى يبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يعِيدُهُ در كمالات: وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى.

ص: 176

بسيارى از مردم توجه به اين واقعيت نداشته باشند.(1)

ج. در آيه بعد چنين مى افزايد: اين توجه شما به دين حنيف خالص وفطرى «در حالى است كه شما بازگشت به سوى پروردگار مى كنيد» مُنِيبِينَ إِلَيهِ. اصل واساس وجود شما بر توحيد است وسرانجام بايد به سوى همين اصل بازگرديد. «منيبين» از ماده «انابه» در اصل به معنى بازگشت مكرر است ودر اينجا منظور بازگشت به سوى خدا وبازگشت به سوى سرشت توحيدى مى باشد(2) ، يا به معناى انقطاع الى الله است كه به وسيله اطاعت او از اطاعت ديگران منقطع شويد.

د. قابل توجه اينكه: «اقم وجهك» به صورت مفرد آمده، «منيبين» به صيغه جمع، اين نشان مى دهد كه دستور اول گرچه مفرد است ومخاطب آن پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى باشد، ولى در حقيقت همه مؤمنين ومسلمين مخاطبند. كه خداوند آنها را فرمان داده تا در عبادت خود متوجه او باشند وبه دنبال دستور «انابه» وبازگشت، دستور به «تقوا» مى دهد كه جامع همه اوامر ونواهى الهى است، مى فرمايد «از خداوند بپرهيزيد» وَاتَّقُوهُ. «و نماز را بر پا داريد» وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ. مى گويد: «و از مشركان نباشيد» وَلا تَكونُوا مِنَ الْمُشْرِكينَ. پيدا است كه دستورات چهارگانه اى كه در اين آيه آمده همه تاكيدى است بر مساله توحيد وآثار عملى آن، اعم از توبه وبازگشت به سوى خدا، تقوا، اقامه نماز وپرهيز از شرك.(3)

ه -. در آخرين آيه مورد بحث يكى از نشانه ها وپى آمدهاى شرك را در عبارتى كوتاه وپر معنى بيان كرده، مى گويد: «از مشركان نباشيد، از آنها كه دين خود را پراكنده ساختند وبه دسته ها وگروه هاى مختلفى تقسيم شدند» مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكانُوا شِيعاً وعجب اين كه با تمام تضاد واختلافى كه داشتند «هر گروه از آئين وروش خود شاد وخوشحالند»! كلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيهِمْ فَرِحُونَ.(4)

و. در حديث معتبرى كه محدث بزرگوار «كلينى» در «اصول كافى» آورده از هشام بن سالم چنين نقل مى كند كه مى گويد: از امام صادق (علیه السلام) پرسيدم: منظور از فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِى فَطَرَ النَّاسَ

ص: 178

عَلَيها چيست ؟ فرمود: «منظور، توحيد است» ونيز در همان كتاب كافى از يكى ديگر از ياران امام صادق (علیه السلام) نقل شده كه وقتى از امام، تفسير آيه را مطالبه كرد، امام فرمود: هى الاسلام. در حديث مشابهى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانيم كه در پاسخ «زراره» يكى از ياران دانشمندش كه از تفسير آيه سؤال كرده بود فرمود: فطرهم على المعرفة به: خداوند سرشت آنها را بر معرفت وشناخت خود قرار داد.(1)

ج. در آيه بعد به عنوان تهديد به اين افراد كم ظرفيت مشرك كه به هنگام نيل به نعمتها خدا را به دست فراموشى مى سپارند مى گويد: «بگذار نعمتهايى را كه ما به آنها داده ايم كفران كنند» وهر كار از دستشان ساخته است انجام دهند لِيكفُرُوا بِما آتَيناهُمْ. «و تا مى توانيد از اين نعمتهاى زودگذر دنيا بهره گيريد» فَتَمَتَّعُوا. «اما به زودى نتيجه شوم اعمال خويش را خواهيد دانست» فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ.(1)

د. در آيه بعد براى محكوم ساختن اين گروه مشرك، سخن را در قالب استفهام آميخته با توبيخ در آورده، مى گويد: «آيا ما دليل محكمى بر آنها نازل كرديم دليلى كه از شرك آنها سخن مى گويد وخبر مى دهد»؟! أَمْ أَنْزَلْنا عَلَيهِمْ سُلْطاناً فَهُوَ يتَكلَّمُ بِما كانُوا بِهِ يشْرِكونَ.

ه -. آيه 36 ترسيم ديگرى از طرز فكر وروحيه اين جاهلان كم ظرفيت است چنين مى گويد: «هنگامى كه رحمتى به مردم بچشانيم خوشحال ومغرور مى شوند وهر گاه بلا ورنج ودردى به خاطر اعمالى كه انجام داده اند به آنها برسد ناگهان مايوس ونوميد مى گردند».(2)

1. «انابه» از ماده «نوب» به معنى بازگشت مكرر به چيزى است اشاره لطيفى به اين معنى مى باشد كه پايه واساس در فطرت انسان توحيد وخدا پرستى است وشرك امر عارضى است كه وقتى از آن قطع اميد مى كند خواه ناخواه به سوى ايمان وتوحيد بازمى گردد.

2. جالب اينكه «رحمت» در آيه فوق از ناحيه خدا شمرده شده اما «ضر» وناراحتى اسناد به او داده نشده است، زيرا بسيارى از گرفتاريها ومشكلات ما نتيجه اعمال وگناهان خود ما است، اما رحمتها همه به خدا باز مى گردد، خواه به طور مستقيم يا غير مستقيم.(1)

3. اگر رحمت را به خدا نسبت داد، ولى رساندن سيئه را به خدا نسبت نداد، براى اين است كه رحمت، امر وجودى است كه از ناحيه خدا افاضه مى شود وسيئه وگرفتارى ها، امور عدمى هستند وبرگشتشان به افاضه نكردن خداست وبه همين جهت آن را تعليل كرد به بِما قَدَّمَتْ أَيدِيهِمْ، آنچه به دست خود از پيش فرستادند وهمين تعليل آوردن در طرف سيئه ونياوردن آن در طرف رحمت، اشاره است به اينكه رحمت، تفضل است.(2)

4. در اينجا سؤالى پيش مى آيد كه آيا اين آيه با آيه سى وسوم همين سوره (دو آيه قبل) تضاد ندارد؟!، چون در اين آيه سخن از ياس آنها به هنگام مصائب است، در حالى كه آيه گذشته از توجه آنها به خدا به هنگام بروز مشكلات وشدائد سخن مى گويد، خلاصه، آن يكى سخن از اميدوارى مى گويد واين سخن از ياس ؟

اما با توجه به يك نكته، پاسخ اين سؤال را روشن مى سازد وآن اينكه: در آيه گذشته بحث از مساله «ضر» يعنى حوادث زيانبار مانند طوفانها وزلزله ها وشدائد ديگر در ميان بود كه عموم مردم - اعم از موحد ومشرك - در اين حال به ياد خدا مى افتند واين يكى از نشانه هاى فطرت توحيدى است. اما در آيه مورد بحث، سخن از بازتابهاى معاصى انسان است وياس ناشى از آن، زيرا بعضى از افراد چنانند كه اگر عمل نيكى انجام دهند مغرور مى شوند وخود را مصون از عذاب الهى مى شمرند وهنگامى كه كار بدى انجام دهند وعكس العملش دامن آنها را بگيرد، ياس از رحمت خدا سراسر وجودشان را احاطه مى كند، هم آن «عجب» وغرور مذموم است وهم اين «ياس ونوميدى» از رحمت خدا. بنابراين هر

ص: 182

يك از دو آيه مطلبى را مطرح كرده كه از ديگرى جدا است.(1)

5. نشانه ى فطرى بودن گرايش به خدا آن است كه هر گاه سختى ها وفشارها، غبار غفلت را بر طرف كند، انسان به سوى او توجّه مى كند ورفاه وآسايش زمينه ساز غفلت از فطرت توحيدى است فِطْرَتَ اللَّهِ... إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ.(2)

6. زندگى بشر، آميزه اى از تلخى ها وشيرينى هاست؛ ضُرٌّ... رَحْمَةً.(3)

7. عقيده اى درباره ى خداوند، حقّ وپذيرفتنى است كه مورد تأييد خداوند باشد؛ أَمْأَنْزَلْنا عَلَيهِمْ سُلْطاناً.(4)

8. توجّه به غير خدا ممكن است براى هر كسى پيش بيايد، ولى استمرار آن خطرناك است. كانُوا بِهِ يشْرِكونَ.(5)

9. آيه 30 ابراهيم: وَجَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِيضِلُّوا عَنْ سَبيلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصيرَكمْ إِلَى النَّارِ. شارح وبيان براى آيه 34 روم است لِيكفُرُوا بِما آتَيناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ.

10. در آيه 33 و 36 روم، رحمت كه كمال است به خداوند نسبت داده شده است؛ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً، وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً، لكن ضرر وسيئه از آن جهت كه نقص است به خداوند نسبت داده نشده است؛ و اذا مس الناس ضرّ دعوا ربهم، و ان تصبهم سيئه بما قدمت ايديهم.

11. از نظر قرآن كريم مصائب ومشكلات عامل تذكر خواهد بود؛

وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يذَّكَّرُونَ. (اعراف، 130)

علت بسيارى از مصائب ومشكلات اعمال خود انسان است؛ وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيدِيكُمْ وَيعْفُو عَنْ كَثِيرٍ(شورى، 30) ومصائبى كه براى اولياء خدا به وجود مى آيد از جمله مقدرات الهى است كه به منظور رفعت مقام آنان در قيامت خواهد بود؛ قُلْ لَنْ يصِيبَنَا إِلاَّ مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلاَنَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ. (توبه، 51)

ص: 183

12. برخورد مثبت ومنفى در برابر مصائب ومشكلات؛

مثبت؛ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ. (بقره، 156)

منفى؛ وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيدِيهِمْ إِذَا هُمْ يقْنَطُونَ. (روم، 36)

بودن ربا، پاداش دوبرابر براى زكات خالصانه، قدرت خداوند بر خلقت ورزق رسانى وميراندن وزنده ساختن وناتوانى معبودان باطل از اين امور.

ب. نخستين آيه مورد بحث هم چنان از «توحيد ربوبيت» سخن مى گويد وبه تناسب بحثى كه در آيات گذشته آمده بود كه بعضى از كم ظرفيتان با روى آوردن نعمت، مغرور وبا مواجه شدن بلا، مايوس مى شوند، چنين مى فرمايد: «آيا آنها نمى دانند كه خداوند روزى را براى هر كس بخواهد گسترده وبراى هر كس بخواهد تنگ مى سازد» أَ وَلَمْ يرَوْا أَنَّ اللَّهَ يبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يشاءُ وَيقْدِرُ.(1)

ج. از آنجا كه هر نعمت وموهبتى، وظائف ومسئوليتهايى را همراه مى آورد، در آيه بعد روى سخن را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده، مى گويد: «چون چنين است حق بستگان ونزديكان را ادا كن وهمچنين مسكينان ودر راه ماندگان را» فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَالْمِسْكينَ وَابْنَ السَّبِيلِ.(2)

جمعى از مفسران، مخاطب را در اين آيه منحصرا پيامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) دانسته اند و ذى القربى را خويشاوندان او، در روايت معروفى از «ابو سعيد خدرى» وغير او چنين نقل شده: «هنگامى كه آيه فوق نازل شد پيغمبر گرامى اسلام فدك را به فاطمه بخشيد وتسليم وى نمود» لما نزلت هذه الاية على النبى (صلی الله علیه و آله) أعطى فاطمه فدكا وسلمه إليها. عين اين مضمون از امام باقر (علیه السلام) وامام صادق (علیه السلام) نقل شده است. اين معنى در روايت بسيار مشروحى ضمن بيان گفتگوى بانوى اسلام فاطمه زهراء با ابوبكر از امام صادق (علیه السلام) آمده است».(3)

به هر حال در پايان آيه براى تشويق نيكوكاران وضمنا بيان شرط قبولى انفاق مى فرمايد: «اين كار براى كسانى كه تنها رضاى خدا را مى طلبند بهتر است» ذلِك خَيرٌ لِلَّذِينَ يرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ. «و كسانى كه چنين كار نيكى را انجام مى دهند رستگارانند» وَأُولئِك هُمُ الْمُفْلِحُونَ.(4)

د. در آيه بعد به تناسب بحثى كه از انفاق خالص در ميان بود به دو نمونه از انفاقها كه يكى براى خدا است وديگرى به منظور رسيدن به مال دنيا است اشاره كرده، مى فرمايد: «آنچه را

ص: 185

به منظور جلب افزايش مى پردازيد تا در اموال مردم فزونى گيرد، نزد خدا فزونى نخواهد يافت وآنچه را به عنوان زكات مى پردازيد وتنها رضاى خدا را مى طلبيد چنين كسانى داراى پاداش مضاعفند» وَما آتَيتُمْ مِنْ رِباً لِيرْبُوَا فِى أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَما آتَيتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِك هُمُ الْمُضْعِفُونَ.(1)

ه -. مفهوم جمله دوم يعنى دادن زكات وانفاق كردن در راه خدا كه موجب اجر وپاداش فراوان مى باشد روشن است، ولى در مورد جمله اول با توجه به اينكه ربا در اصل به معنى افزايش است، تفسيرهاى گوناگونى گفته اند. نخستين تفسير كه از همه روشنتر وبا مفهوم آيه سازگارتر وهماهنگ با رواياتى است كه از اهل بيت رسيده، اين است كه منظور هدايايى است كه بعضى از افراد براى ديگران مخصوصا صاحبان مال وثروت مى برند، به اين منظور كه پاداشى بيشتر وبهتر از آنها دريافت دارند.

بدون شك گرفتن چنين پاداشى حرام نيست، چون شرط وقراردادى در كار نبوده، ولى فاقد ارزش معنوى واخلاقى است.(2)

از امام صادق (علیه السلام) در تفسير آيه فوق نقل شده چنين مى خوانيم:

«هو هديتك الى الرجل تطلب منه الثواب افضل منها فذلك ربى يؤكل»: «منظور هديه اى است كه به ديگرى مى پردازى وهدفت اين است كه بيشتر از آن پاداش دهد اين رباى حلال است».(3)

و. در آخرين آيه مورد بحث بار ديگر به مساله مبدء ومعاد كه موضوع اساسى در بسيارى از آيات اين سوره بود باز مى گردد وخدا را با چهار وصف، توصيف مى كند تا هم اشاره اى به توحيد ومبارزه با شرك باشد وهم دليلى بر معاد، مى فرمايد: «خداوند همان كسى است كه شما را آفريد، سپس روزى داد، بعد مى ميراند وبعد زنده مى كند» اللَّهُ الَّذِى خَلَقَكمْ ثُمَّ رَزَقَكمْ ثُمَّ يمِيتُكمْ ثُمَّ يحْييكمْ. «آيا هيچيك از شريكانى كه شما براى خدا ساخته ايد توانايى بر چيزى از اين كارها دارد»؟ هَلْ مِنْ شُرَكائِكمْ مَنْ يفْعَلُ مِنْ ذلِكمْ مِنْ شَىءٍ. «منزه است خدا وبرتر است از آنچه آنها شريك براى او قرار مى دهند» سُبْحانَهُ وَتَعالى عَمَّا يشْرِكونَ.(4)

ص: 186

لزوم احسان به اقوام وارحام؛ إِنَّ اللَّهَ يأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِى الْقُرْبَى وَينْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْى يعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ. (نحل، 90)

لزوم دادن حق خويشاوندان به آنان؛ فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ. (روم، 38)

حق رحم در مسائل مالى به هنگام احتضار؛ كُتِبَ عَلَيكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيراً الْوَصِيةُ لِلْوَالِدَينِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَى الْمُتَّقِينَ. (بقره، 180)

قاطع رحم مورد لعن الهى؛ أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ. (محمد، 23)

لازم به ذكر است در جلد 71 بحارالانوار، 110 حديث پيرامون فضيلت وآثار صله رحم وعقوبت ترك آن بيان شده است.

3. در همه ى قرآن توسعه ى روزى، قبل از تنگى آن مطرح شده است واين نشانه ى رحمت گسترده ى اوست؛ يبْسُطُ... يقْدِرُ(1)

4. ربا به اين معنا كه انسان چيزى بدهد تا بيشتر از آن دريافت كند بر سه قسم است: 1 - شرط زيادى بكند، كه قطعاً حرام است، به دليل آيه 275 بقره؛ الَّذينَ يأْكلُونَ الرِّبا لايقُومُونَ إِلاَّ كما يقُومُ الَّذى يتَخَبَّطُهُ الشَّيطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِك بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَيعُ مِثْلُ الرِّبا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيعَ وَحَرَّمَ الرِّبا وآيه 278 بقره؛ يا أَيهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا ما بَقِى مِنَ الرِّبا إِنْ كنْتُمْ مُؤْمِنين، 2 - شرط زيادى نكند ولى طمع دارد چيزى كه مى دهد آن طرف بيشتر از آن را برگرداند، اين قسم حرام نيست ولكن ثوابى ندارد؛ وَما آتَيتُمْ مِنْ رِباً لِيرْبُوَا فى أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يرْبُوا عِنْدَ اللَّه، 3 - خالصا لوجه الله چيزى بدهد كه پاداش مضاعف دارد، چنانكه در ذيل آيه گويد: وَما آتَيتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُريدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِك هُمُ الْمُضْعِفُون.(2)

5. توجّه به اخلاص، مسأله اى جدّى است وبايد با تأكيد بيان شود، زيرا كار وتلاش بدون انگيزه ى الهى، ارزشى ندارد. تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ(وَجْهَ اللَّهِ، در اين آيه وآيه قبل تكرار شده است).

6. افزايش زكات ونابودى ربا

ص: 188

نظير آيه 39 روم آيه 276 بقره است: يمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيرْبِى الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لاَ يحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ

7. نظير آيه 39 روم وَما آتَيتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُريدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِك هُمُ الْمُضْعِفُونَ آيات 18 تا 21 ليل است: الَّذى يؤْتى مالَهُ يتَزَكى. وَما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى. إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى. وَلَسَوْفَ يرْضى.

8. كارهاى گذشته، دليل بر قدرت خداوند بر كارهاى آينده است. (آفريدن، روزى دادن وميراندن، نشانه ى قدرت خدا بر زنده كردن انسان پس از مرگ است). خَلَقَكمْ... رَزَقَكمْ... يمِيتُكمْ... يحْييكمْ.(1)

9. رزق در قرآن كريم؛

در قرآن كريم پيرامون رزق نكاتى استفاده مى شود از جمله:

تنها رازق خداوند است؛ اللَّهُ الَّذِى خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ(روم، 40)، أَمَّنْ هذَا الَّذِى يرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ(ملك، 21)، يا أَيهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيرُ اللَّهِ يرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ. (فاطر، 3)

قبض وبسط رزق؛ اللَّهُ يبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يشَاءُ وَيقْدِرُ. (رعد، 26)

برترى برخى از مردم در رزق؛ وَاللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِى الرِّزْقِ. (نحل، 71)

حرمت قتل فرزند به خاطر تنگ دستى؛ وَلاَ تَقْتُلُوا أَوْلاَدَكُمْ خَشْيةَ إِمْلاَقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِياكُمْ. (اسراء، 31)

بهره مندى از رزق حلال؛ وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلاَلاً طَيباً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِى أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ. (مائده، 88)

لزوم انفاق از رزق؛ يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ. (بقره، 254)

تقوا عامل رزق بى گمان؛ وَيرْزُقْهُ مِنْ حَيثُ لاَ يحْتَسِبُ. (طلاق، 3)

وسعت رزق براى برخى عامل فساد؛ وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِى الْأَرْضِ. (شورى، 27)

ص: 189

(نبوت) رزق معنوى؛ قَالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلَى بَينَةٍ مِنْ رَبِّى وَرَزَقَنِى مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً. (هود، 88)

نشانه هاى شكر رزق؛

عدم پيروى از شيطان؛ وَمِنَ الْأَنْعَامِ حَمُولَةً وَفَرْشاً كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ وَلاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيطَانِ. (انعام، 142)

عدم اطمينان؛ كُلُوا مِنْ طَيبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلاَ تَطْغَوْا فِيهِ فَيحِلَّ عَلَيكُمْ غَضَبِى وَمَنْ يحْلِلْ عَلَيهِ غَضَبِى فَقَدْ هَوَى. (طه، 81)

عدم فساد؛... كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَلاَ تَعْثَوْا فِى الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ. (بقره، 60)

در روايات امور مختلفى عامل توسعه رزق بيان شده است ازجمله استغفار، نيت پاك، صدقه، احسان به خانواده، رعايت امانت، رعايت بهداشت، نيكى به همسايه، خوب سخن گفتن، نماز شب، صله رحم، نشستن در مسجد و... متقابلاً امورى مانع رزق خواهد بود مانند: خواب بين الطلوعين، گناه ومعصيت، نيت گناه ومعصيت.

ص: 190

وبه سوى حق بازگردند»! لِيذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِى عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يرْجِعُونَ.(1)

ج. در آيه بعد براى اينكه مردم شواهد زنده اى را در مساله ظهور فساد در زمين به خاطر گناه انسانها با چشم خود بينند، دستور «سير در ارض» را مى دهد وبه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: «بگو شما در روى زمين به گردش پردازيد، حال امتهاى پيشين را جستجو كنيد واعمال وسرنوشت آنها را مورد بررسى قرار دهيد ببينيد عاقبت كسانى كه قبل از شما بودند به كجا رسيد»؟! قُلْ سِيرُوا فِى الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كيفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ. آرى «اكثر آنها مشرك بودند» كانَ أَكثَرُهُمْ مُشْرِكينَ.

د. در آيه بعد روى سخن را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده چنين مى گويد: «صورت خود را به سوى دين وآئين مستقيم وپا بر جا (آئين توحيد خالص) قرار ده، پيش از آنكه روزى فرا رسد كه هيچكس قدرت ندارد آن روز را از خدا بازگرداند وبرنامه الهى را تعطيل كند ودر آن روز مردم گروه گروه مى شوند وصفوف از هم جدا مى گردد» گروهى در بهشت وگروهى در دوزخ فَأَقِمْ وَجْهَك لِلدِّينِ الْقَيمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يأْتِى يوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ يوْمَئِذٍ يصَّدَّعُونَ.(2)

تعبير به «يصدعون» از ماده «صدع» در اصل به معنى شكستن وشكافتن ظرف است، ولى تدريجا به معنى هر گونه پراكندگى وتفرق به كار رفته است ودر اينجا اشاره به جدايى صفوف بهشتيان ودوزخيان مى باشد.(3)

آيه بعد در حقيقت شرحى است براى اين جدايى صفوف در قيامت، مى فرمايد: «هر كسى كافر شد كفرش بر زيان خود او است» ووبالش دامنگير او مَنْ كفَرَ فَعَلَيهِ كفْرُهُ. «و اما آنها كه عمل صالحى انجام دادند (پاداش الهى را) به سود خودشان آماده ومهيا مى سازند» وَمَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ يمْهَدُونَ.(4)

وفساد ديگرى است. لِيذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِى عَمِلُوا.(1)

2. اما اينكه چرا فرمود: بعض اعمالشان را، براى اينكه خدا از بيشتر اعمال آنان صرف نظر كرد، هم چنان كه فرمود: وَما أَصابَكمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كسَبَتْ أَيدِيكمْ وَيعْفُوا عَنْ كثِيرٍ(شورى، 30).(2)

علاوه اگر خداوند به جميع گناهان انسان را مواخذه كند، جنبنده اى روى زمين باقى نمى ماند؛ وَلَوْ يؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَك عَلَيها مِنْ دَابَّة(نحل، 61).(3)

3. از نظر قرآن كريم، گناه ومعصيت آثار وپيامدهايى دارد كه به نمونه اى از آن اشاره مى شود؛

سختى وتنگدستى در زندگى؛ و من اعرض عن ذكرى فانّ له معيشة ضنكاً. (طه، 124)

فساد در جامعه؛ ظهر الفساد فى البرّ والبحر بما كسبت ايدى الناس. (روم، 41)

زنگار قلب؛ كلّا بل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون. (مطففين، 14)

بسته شدن مراكز ادراك؛ اولئك الذين طبع الله على قلوبهم وسمعهم وابصارهم واولئك هم الغافلون. (نحل، 108)

ذلّت وبيچارگى؛ و ضربت عليهم الذلّة والمسكنة... ذلك بما عصوا وكانوا يعتدون. (بقره، 61)

گرفتارى ورنج؛ و ما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم. (شورى، 30)

تغيير نعمتهاى الهى؛ ذلك بانّ الله لم يك مغيراً نعمة انعمها على قوم حتىّ يغيروا ما بانفسهم. (انفال، 53)

تغيير سرنوشت انسان؛ انّ الله لا يغير ما بقوم حتىّ يغيروا ما بانفسهم. (رعد، 11)

عذاب آسمانى؛ فانزلنا على الذين ظلموا رجزاً من السماء بما كانوا يفسقون. (بقره، 59)

هلاكت ونابودى؛ فاهلكناهم بذنوبهم. (انعام، 6)

غرق شدن؛ ممّا خطيأتهم اغرقوا. (نوح، 25)

ص: 193

دورى از رحمت الهى؛ انّ الذين يرمون المحصنات الغافلات المؤمنات لعنوا فى الدنيا والاخرة. (نور، 23)

عذاب الهى در آخرت؛ و من جاء بالسيئة فكبّت وجوههم فى النار هل تجزون الّا ما كنتم تعملون. (نمل، 90) و من يعص اللّه ورسوله فانّ له نار جهنم خالدين فيها ابداً. (جن، 23)

4. واگر فرموده: «فلانفسهم» با اينكه هر يك از ايشان يك نفرند وبايد فرموده باشد هر كس عمل صالح كند براى خود، نه براى خودشان، اين بدان جهت است كه نظر به معناى «من» دارد، كه جمع است، نه به لفظ آن كه مفرد است، هم چنان كه در جمله شرطيه سابق كه مى فرمود: مَنْ كفَرَ فَعَلَيهِ كفْرُهُ نظر به لفظ «من» داشت وضمير را مفرد آورد.(1)

5. آيه 41 معنى وسيع وگسترده اى را پيرامون ارتباط «فساد» و «گناه» با يكديگر بيان مى كند كه نه مخصوص سرزمين مكه وحجاز است ونه عصر وزمان پيامبر (صلی الله علیه و آله) بلكه به اصطلاح از قبيل قضيه حقيقيه است كه پيوند «محمول» و «موضوع» را بيان مى كند، به عبارت ديگر هر جا فسادى ظاهر شود بازتاب اعمال مردم است ودر ضمن يك هدف تربيتى دارد، تا مردم طعم تلخ نتيجه اعمالشان را بچشند، شايد به خود آيند.(2)

6. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: حيات جنبندگان دريا وابسته به باران است واگر باران نبارد در دريا وخشكى فساد آشكار مى شود وآن هنگامى است كه گناه ومعصيتها زياد شود.(3)

7. از فرصت ها بايد كاملا استفاده كنيم. فَأَقِمْ... قَبْلِ أَنْ يأْتِى.(4)

8. كفر به تنهايى سبب بدبختى است، گرچه كار خلافى نكند، ولى ايمان به تنهايى كافى نيست، بلكه نيازمند عمل صالح است. مَنْ كفَرَ... آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ.(5)

9. منافات نيست ما بين اينكه آنچه را در قيامت به صالحان مى دهد جزاء خوانده، كه معناى مقابله را مى دهد واينكه در عين حال آن را فضل خود خوانده، كه در معنايش مقابله اى نيست، براى اينكه درست است كه ثواب آخرت را جزاء ومقابل اعمال صالح آنان خوانده، ولى اين را هم نبايد فراموش كرد كه صاحبان اعمال صالح خودشان واعمالشان ملك طلق

ص: 194

خداى سبحانند، پس چيزى از خود ندارند، تا به خدا بدهند ومستحق جزاء شوند، عبوديت كجا ومالكيت استحقاق كجا؟ پس هر جزايى هم كه به ايشان داده شود فضلى است كه بدون استحقاق به ايشان داده شده است.(1)

بخواهد برساند، آنها خوشحال ومسرور مى شوند» فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ يشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ يسْتَبْشِرُونَ. «هر چند پيش از آنكه بر آنان نازل شود، نوميد ومايوس بودند» وَإِنْ كانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ ينَزَّلَ عَلَيهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِينَ. اين ياس وآن بشارت را كسانى به خوبى درك مى كنند كه همچون عرب هاى بيابانگرد حيات وزندگيشان پيوند بسيار نزديكى با همين قطره هاى باران دارد.

ومقدم داشتن حقا علينا بر «نصر المؤمنين» كه دليل بر حصر است تاكيد ديگرى مى باشد ومجموعا چنين معنى مى دهد كه به طور مسلم ما يارى كردن مؤمنان را بر عهده گرفته ايم وبدون نياز به يارى ديگرى اين وعده خود را عملى خواهيم ساخت.(1)

5. حركت كشتى در دريا به امر خداست، نه ناخدا! لِتَجْرِى الْفُلْك بِأَمْرِهِ اين خداوند است كه با وضع قوانين طبيعت، زمينه حركت كشتى روى آب را فراهم ساخته است.

6. در آيه 47، چهار برنامه وسنّت الهى مطرح شده است: الف: سنّت فرستادن پيامبر. ب: سنّت معجزه داشتن انبيا. ج: كيفر مجرمان. د: نصرت مؤمنان.

7. انتقام از مجرم، يكى از مصاديق نصرت مؤمنان است؛ انْتَقَمْنا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا... كان حقا علينا نصْرُ الْمُؤْمِنِينَ.(2)

8. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: (هيچ فرد مسلمانى نيست كه از ريختن آبروى مومن جلوگيرى كند مگر اينكه واجب است بر خدا كه او را از آتش جهنم باز دارد)، سپس آيه شريفه كان حقا علينا نصْرُ الْمُؤْمِنِينَ را تلاوت كردند.(3)

9. انتقام از كفار؛

قرآن كريم در آيه 4 سوره آل عمران به طور اصل كلى مى فرمايد خداوند، عزيزى است كه از كفار انتقام مى گيرد.

انتقام گرفتن الهى اصل آن در قيامت است كه كفار را براى هميشه در جهنم مى سوزاند چنانكه آيه شريفه مى فرمايد: لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ ودر برخى از آيات مى فرمايد؛ يوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَهَ الْكبْرَى إِنَّا مُنتَقِمُونَ.

لكن از برخى كفار در دنيا نيز انتقام گرفته يا در آينده خواهد گرفت. به عنوان نمونه برخى از كفارى كه از آنها انتقام گرفته شده در آيات مختلف مطرح شده است، مانند:

قوم فرعون؛ فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ فِى الْيمِّ.

قوم لوط، قوم شعيب؛ فَانتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُّبِينٍ.

اقوام مجرم ودشمنان پيامبران؛ فَانتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكانَ حَقّاً عَلَينَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ.

ص: 198

از نعمتها را از ايشان بگيرد بدون هيچ درنگى نعمت هاى مسلم وروشن را منكر مى شوند.

ج. فَإِنَّك لا تُسْمِعُ الْمَوْتى... فَهُمْ مُسْلِمُونَ اين جمله علت مطلبى را كه از سياق سابق فهميده مى شد بيان مى كند، گويا فرموده: اين قدر مشغول اين گونه افراد سست عنصر مشو وغم بى ايمانيشان را مخور، كه چرا يك دم خوشحال ويك دم مايوسند وبه آيات ما ايمان نمى آورند ودر آنها تعقل نمى كنند، چون اينان مردگانى كر وكورند وتو نمى توانى چيزى به ايشان بشنوانى وهدايتشان كنى، تو، تنها كسانى را مى شنوانى وهدايت مى كنى كه به آيات ما ايمان داشته باشند، يعنى در اين جهت ها تعقل كنند وتصديق نمايند، پس تنها اين گونه افراد مسلمند.(1)

د. در آخرين آيه مورد بحث به يكى ديگر از دلائل توحيد كه دليل فقر وغنا است اشاره مى كند وبحثهايى را كه در سرتاسر اين سوره، پيرامون توحيد آمده تكميل مى نمايد مى گويد: «خداوند همان كسى است كه شما را در حالى كه ضعيف وناتوان بوديد آفريد، سپس بعد از اين ضعف وناتوانى، قوت وقدرت بخشيد ودوران جوانى وشكوفايى نيروها آمد وبعد از آن بار ديگر ضعف وپيرى را جانشين قوت كرد» اللَّهُ الَّذِى خَلَقَكمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً وَشَيبَةً. آرى «او است كه هر چه را بخواهد مى آفريند واو است عالم وقادر» يخْلُقُ ما يشاءُ وَهُوَ الْعَلِيمُ الْقَدِيرُ.(2)

اين، مَثَل كسانى است كه به حقّ پشت كنند. وَلَّوْامُدْبِرِينَ.(1)

4. منظور از مردگان؛

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: پيامبر نمى تواند سخن خود را به گوش مردگان برساند فَإِنَّكَ لاَ تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلاَ تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ(الروم، 52) مردگان را در آيه ديگر بيان كرد وانان كفار هستند كه سخن ودعوت پيامبر را اجابت نمى كنند: إِنَّمَا يسْتَجِيبُ الَّذِينَ يسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى يبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَيهِ يرْجَعُونَ(الأنعام، 36) لكن در آخرت اين مردگان مى گويند ما شنيديم وفهميديم اما ديگر اين استماع فايده ندارد زيرا قيامت دار تكليف نيست: وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ(السجده، 12)

5. توجّه كردن به آغاز تولّد، مايه ى تذكر وتشكر است. خَلَقَكمْ مِنْ ضَعْفٍ...(2)

6. آغاز وپايان انسان ضعف است، در چند روزى كه توان وقدرت داريم قدردانى كنيم. (يك قوّت ميان دو ضعف) «ضَعْفٍ... قُوَّةً... ضَعْفاً» ضعفِ دوران كودكى به قوّت تغيير مى كند، ولى ضعف دوّم باقى مى ماند، زيرا كلمه ى «شَيبَۀ» در كنار «ضَعْفٍ»، نشان آن است كه اين ضعف همراه پيرى وثابت است وقابل جبران نيست وتا مرگ ادامه دارد).(3)

7. كسى كه ميان دو ضعف قرار گرفته، نبايد به چند روز قوّت مغرور شود. «ضَعْفٍ... قُوَّةً... ضَعْفاً».(4)

ص: 201

مجسم مى سازد. مى گويد: «روزى كه قيامت بر پا شود، مجرمان سوگند ياد مى كنند كه فقط ساعتى در عالم برزخ توقف داشتند»! وَيوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَيرَ ساعَةٍ. آرى «آنها در گذشته نيز اين چنين از درك حقيقت، محروم ومصروف مى شدند»! كذلِك كانُوا يؤْفَكونَ. تعبير به «ساعۀ» از روز قيامت يا به خاطر آنست كه قيامت در يك لحظه ناگهانى بر پا مى شود ويا از اين جهت است كه به سرعت اعمال بندگان مورد حساب قرار مى گيرد زيرا خداوند سريع الحساب است ومى دانيم «ساعۀ» در لغت عرب به معنى جزء كمى از زمان است.(1)

ج. آيه بعد، پاسخ مؤمنان آگاه را به سخنان مجرمان ناآگاهى كه از وضع برزخ وقيامت اطلاع درستى ندارند بازگو مى كند. مى فرمايد: «كسانى كه علم وايمان به آنها داده شده مى گويند: شما به فرمان خدا تا روز قيامت در جهان برزخ درنگ كرديد واكنون روز رستاخيز است، ولى شما نمى دانستيد» وَقالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِى كتابِ اللَّهِ إِلى يوْمِ الْبَعْثِ فَهذا يوْمُ الْبَعْثِ وَلكنَّكمْ كنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ. مقدم داشتن «علم» بر «ايمان» به خاطر آنست كه علم پايه ايمان است وتعبير «فِى كتابِ الله» ممكن است اشاره به كتاب تكوينى باشد يا اشاره به كتب آسمانى ويا هر دو، يعنى به فرمان تكوينى وتشريعى پروردگار، مقدر بود چنان مدتى را در برزخ بمانيد وسپس در روز رستاخيز محشور شويد. در اينكه منظور از الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمانَ چه كسانى مى باشند؟ بعضى از مفسران آنرا به پيامبران الهى وبعضى آن را اشاره به فرشتگان الهى، كه هم داراى علمند وهم صاحب ايمانند، دانسته اند وجمعى ديگر اشاره به مؤمنان آگاه ومعنى سوم ظاهرتر است واينكه در بعضى از روايات تفسير به فرزندان امير مؤمنان على (علیه السلام) وائمه طاهرين شده است از قبيل بيان مصداقهاى روشن است ومعنى گسترده آيه را محدود نمى كند.(2)

د. به هر حال هنگامى كه مجرمان خود را با واقعيات دردناك روز قيامت روبرو مى بينند در مقام عذر خواهى وتوبه بر مى آيند، ولى قرآن مى گويد: «در آن روز عذر خواهى ظالمان سودى ندارد وطلب نمى شوند تا ناراحتى آنها بر طرف گردد.» فَيوْمَئِذٍ لا ينْفَعُ

ص: 203

الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلا هُمْ يسْتَعْتَبُونَ.(1)

«يستعتبون» از ماده «عتب» (بر وزن حتم) در اصل به معنى ناراحتى درونى است وهنگامى كه به باب افعال برده شود به معنى زائل كردن اين ناراحتى است، در «لسان العرب» تصريح شده است كه معنى باب «استفعال» آن نيز همچون باب «افعال» به معنى از ميان بردن ناراحتى باطنى كسى است، لذا اين تعبير در موارد استرضاء يعنى رضايت طلبيدن وتوبه كردن نيز به كار مى رود ودر آيه فوق به همين معنى آمده است، يعنى در قيامت آنها توانايى بر توبه وجلب رضايت پروردگار ندارند.(2)

ه -. آيه بعد در حقيقت اشاره اى است به كل مطالبى كه در اين سوره بيان شد مى فرمايد: «ما براى مردم در اين قرآن از هر گونه مثالى بيان كرديم» (وعد ووعيد، امر ونهى، بشارت وانذار، آيات آفاقى وانفسى، دلائل مبدء ومعاد واخبار غيبى وخلاصه از هر چيز كه در نفوس انسانها ممكن است اثر مثبت بگذارد بيانى داشتيم) وَلَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِى هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كلِّ مَثَلٍ.

ولى با اين حال گروهى هستند كه هيچيك از اين امور در قلوب تاريك وسياهشان اثرى نمى گذارد، «لذا هر آيه ونشانه اى از حق، براى آنها بياورى باز اين گروه كافران مى گويند: شما اهل باطل هستيد واينها امورى است بى اساس»! وَلَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآيةٍ لَيقُولَنَّ الَّذِينَ كفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ.

و. مخاطب در «انتم» (شما) در آيه 58 ممكن است پيامبر ومؤمنان راستين باشند وممكن است همه طرفداران حق وتمام انبياء وپيشوايان الهى، چرا كه اين دسته از كفار لجوج با كل طرفداران اين مكتب مخالف بودند.

ز. آيه بعد دليل مخالفت اين گروه را به روشنى بيان مى كند، مى گويد: اين نفوذناپذيرى ولجاجت بى حد وحساب ودشمنى با هر حقيقت، به خاطر آنست كه آنها حس تشخيص ودرك خود را بر اثر كثرت گناه ولجاجت از دست داده اند وابدا چيزى درك نمى كنند، آرى «اين چنين خداوند بر دلهاى كسانى كه علم وآگاهى ندارند مهر مى نهد» كذلِك يطْبَعُ اللَّهُ عَلى قُلُوبِ الَّذِينَ لا يعْلَمُونَ.

ص: 204

ح. در آخرين آيه دو دستور مهم ويك بشارت بزرگ به پيامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) مى دهد، تا او را در اين مبارزه پى گير ومستمر در برابر اين لجوجان جاهل وبى خردان سرسخت، به استقامت دعوت كند. نخست مى گويد: «اكنون كه چنين است در برابر همه حوادث، همه آزارها وكارشكنيها ونسبتهاى ناروا، شكيبايى وصبر پيشه كن» فَاصْبِرْ. كه شكيبايى وصبر واستقامت كليد اصلى پيروزى است وبراى اينكه پيامبر را در اين راه دلگرمتر كند مى افزايد: «وعده خدا بطور مسلم حق است» إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ.

دومين دستور، دستور به تسلط بر اعصاب وحفظ متانت وآرامش وبه اصطلاح از جا در نرفتن در اين مبارزه سخت وپى گير است، مى فرمايد: «هرگز نبايد كسانى كه ايمان ندارند تو را خشمگين وعصبانى كنند» وَلا يسْتَخِفَّنَّك الَّذِينَ لا يوقِنُونَ.

ط. «لا يستخفنك» از ماده «خفت» به معنى سبكى است، يعنى آن چنان سنگين وپا بر جا باش كه اين افراد نتوانند تو را سبك بشمرند واز جا تكان دهند، در مسيرت استوار ومحكم بايست، چرا كه آنها يقين ندارند وتو كانون يقين وايمانى.(1)

خواهى وحرف زدن به آنها داده نمى شود ولى در پاره اى ديگر از مراحل زبانشان گشوده مى شود وبه عذر خواهى مى پردازند، اما چه سود؟(1)

4. كسى كه در دنيا به سوگند دروغ عادت كرد، در قيامت نيز آن را به كار مى برد، زيرا خصلت هاى تثبيت شده انسان ها در قيامت بروز پيدا مى كند؛ يقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ.(2)

5. علم وايمان، دو هديه الهى است كه به افراد عطا مى شود. أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمانَ.(3)

6. توبه وعذرخواهى تنها در دنيا كارساز است ودر قيامت هيچ كارايى ندارد. فَيوْمَئِذٍ لا ينْفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ.(4)

7. سرنوشت ظالمان در قيامت در اين آيات بيان شده است؛ نحل 85، مريم 72، ابراهيم 43-42، روم 57، زمر 24، شورى 45-44، كهف 29.

8. انسانى كه در مدار كفر ولجاجت قرار گيرد، باطل را حقّ مى بيند وحقّ را باطل؛ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ.

9. كافران، چون استدلال ندارند، حقّ را تحقير مى كنند. إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ.(5)

10. نظير آيه 58 روم

آيه 27 زمر است

وَلَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فى هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يتَذَكرُونَ

11. نظير آيه 58 روم

وَلَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآيةٍ لَيقُولَنَّ الَّذينَ كفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ مُبْطِلُونَ آيه 7 انعام است

وَلَوْ نَزَّلْنا عَلَيك كتاباً فى قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيديهِمْ لَقالَ الَّذينَ كفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبينٌ

12. طبع قلب به علت كفر وپيمان شكنى ونفاق

موضوع طبع قلب در 11 مورد بيان شده است:

1 - فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِمْ بِآياتِ اللَّهِ وَقَتْلِهِمُ الْأَنْبِياءَ بِغَيرِ حَقٍّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيهَا بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً(النساء، 155)

ص: 206

2 - كَذلِكَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِينَ(يونس، 74)

3 - إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ... ذلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ يفْقَهُونَ(المنافقون، 3)

59 روم، 16 محمد، 100 و 101 اعراف، 108 نحل 35 غافر، 93 و 87 توبه

13. كسى كه دربرابر دشمن صبر نكند، زمينه خفيف وسبك شدن براى او فراهم مى شود. فَاصْبِرْ... لا يسْتَخِفَّنَّك....(1)

14. از نظر قرآن كريم روز قيامت روزى است كه رابطه ى انسان با تمامى اسباب مادى وطبيعى كه در دنيا براى او سودمند بود، قطع مى شود، از جمله:

ثروت وفرزندان؛ و لا ينفع مال ولا بنون الّا من أتى اللّه بقلب سليم. (شعراء، 88)

دوستى ورفاقت؛ يوم لا يغنى مولى عن مولى شيئاً ولا هم ينصرون. (دخان، 41)

مكر وحيله؛ يوم لا يغنى عنهم كيدهم شيئاً ولا هم ينصرون. (طور، 46)

شفاعت ووساطت؛ لا تغن عنّى شفاعتهم شيئاً. (يس، 23)

اقوام وخويشان؛ فلن تنفعكم أرحامكم. (ممتحنه، 3)

زبان؛ اليوم نختم على أفواههم. (يس، 65)

عذرخواهى؛ فَيوْمَئِذٍ لاَّ ينفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلاَ هُمْ يسْتَعْتَبُونَ. (روم، 57)

قدرت وتوانايى؛ هلك عنّى سلطانية. (حاقه، 29)

15. در اهميت صبر همين بس كه 18 بار خداوند به پيامبر مى فرمايد در برابر مشكلات صبر كن؛

فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ. (هود، 49) فَاصْبِرْ عَلَى مَا يقُولُونَ. (طه، 130) فَاصْبِرْ عَلَى مَا يقُولُونَ. (ق، 39) فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلاَ يسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لاَ يوقِنُونَ. (روم، 60) فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِى وَالْإِبْكَارِ. (غافر، 55) فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ. (غافر، 77) فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلاَ تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ. (احقاف، 35) فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلاَ تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَى وَهُوَ مَكْظُومٌ. (قلم، 48) فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِيلاً. (معارج، 5) وَلِرَبِّكَ فَاصْبِرْ. (مدثر، 7) فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ

ص: 207

وَلاَ تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً. (انسان، 24) وَاتَّبِعْ مَا يوحَى إِلَيكَ وَاصْبِرْ حَتَّى يحْكُمَ اللَّهُ وَهُوَ خَيرُ الْحَاكِمِينَ. (يونس، 109) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لاَ يضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ. (هود، 115) وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللَّهِ وَلاَ تَحْزَنْ عَلَيهِمْ وَلاَ تَكُ فِى ضَيقٍ مِمَّا يمْكُرُونَ. (نحل، 127) وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِى يرِيدُونَ وَجْهَهُ. (كهف، 28) اصْبِرْ عَلَى مَا يقُولُونَ وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُدَ ذَا الْأَيدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ. (ص، 17) وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْينِنَا وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ. (طور، 48) وَاصْبِرْ عَلَى مَا يقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلاً. (مزمل، 10)

از آنجا كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) اسوه كمالات وفضائل انسانى از جمله صبر است بر مردم نيز لازم است كه به آن حضرت اقتدا كنند؛

يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ. (آل عمران، 200)

ص: 208

ص: 210

د. آيه بعد محسنين را با سه وصف، توصيف كرده، مى گويد: «آنها كسانى هستند كه نماز را بر پا مى دارند، زكات را ادا مى كنند وبه آخرت يقين دارند» الَّذِينَ يقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيؤْتُونَ الزَّكاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يوقِنُونَ.

و در آخرين آيه مورد بحث عاقبت وسرانجام كار «محسنين» را چنين بيان مى كند: «آنها بر طريق هدايت پروردگارشان هستند وآنها رستگارانند» أُولئِك عَلى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِك هُمُ الْمُفْلِحُونَ.(1)

اولئك على هدى من ربّهم واولئك هم المفلحون. (لقمان، 5)

4) مناجات شبانه؛ انّهم كانوا قبل ذلك محسنين كانوا قليلًا من الليل ما يهجعون وبالاسحارهم يستغفرون. (ذاريات، 19)

5) جهاد در راه خدا؛ و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا وانّ الله مع المحسنين. (عنكبوت، 69)

6) صبر واستقامت؛ و اصبر فانّ الله لا يضيع اجر المحسنين. (هود، 115)

7) تقوى وصبر؛ انّه من يتّق ويصبر فانّ الله لا يضيع اجر المحسنين. (يوسف، 90)

8) كظم غيظ وعفو؛ الذين ينفقون فى السراء والضرّاء والكاظمين الغيظ والعافين عن الناس والله يحب المحسنين. (آل عمران، 134)

ص: 213

داشته باشد به اينكه آسمانها ستون دارد، ليكن ديدنى نيست.(1)

ه -. بعد از آنكه خلقت وتدبير خود را نسبت به آسمانها وزمين وآنچه روى آنهاست به رخ آنان كشيد وبا اين بيان ربوبيت والوهيت خود را اثبات كرد، اينك در آيه 11 به ايشان تكليف مى فرمايد كه حال، شما به من نشان دهيد، خدايان شما اگر راستى اله ورب هستند، چه چيزى خلق كرده اند، تا اگر نتوانستند چيزى نشان دهند، وحدانيت خداى تعالى در الوهيت وربوبيت ثابت گردد واگر به ايشان تكليف كرده كه به من نشان دهيد خدايانتان چه چيزى خلق كرده اند، با اينكه مشركين اعتراف دارند كه خلقت تنها از خدا است، وتنها تدبير را مستند به آنها مى دانند، از اين جهت است كه: خلقتى را به خدا نسبت داده كه در عين اينكه خلقت است تدبير نيز هست واز تدبير جدا نيست، پس اگر تدبير عالم به دست خدايان ايشان است بايد آنها نيز چون خدا چنين خلقت وتدبيرى داشته باشند وچون خلقتى ندارند تدبيرى نيز ندارند، پس هيچ معبودى غير از او نيست وهيچ ربى سواى او وجود ندارد.(2)

در صورت فرمان به شرك. ضرورت پيروى از راه انابه كنندگان.

ب. در آيات مورد بحث وچند آيه بعد از آن، سخن از «لقمان حكيم» وبخشى از اندرزهاى مهم اين مرد الهى در زمينه توحيد ومبارزه با شرك به ميان آمده ومسائل مهم اخلاقى كه در اندرزهاى لقمان به فرزندش منعكس است نيز بازگو شده است. اين مواعظ دهگانه كه در طى شش آيه بيان شده هم مسائل اعتقادى را به طرز جالبى بيان مى كند وهم اصول وظايف دينى وهم مباحث اخلاقى را.(1)

ج. حكمتى كه خداوند به لقمان عطا فرموده بود «مجموعه اى از معرفت وعلم واخلاق پاك وتقوا» بوده است. امام كاظم (علیه السلام) در تفسير اين آيه براى «هشام بن حكم» فرمود: «مراد از حكمت، فهم وعقل است».(2) امام صادق (علیه السلام) در تفسير اين آيه فرمود: «اوتى معرفه امام زمانه»:(3) «حكمت اين است كه لقمان نسبت به امام ورهبر الهى عصر خود آگاهى داشت».

د. تعبير به «جاهداك» اشاره به اين است كه پدر ومادر گاه به گمان اينكه سعادت فرزند را مى خواهند، تلاش وكوشش مى كنند كه او را به عقيده انحرافى خود بكشانند. وظيفه فرزندان اين است كه هرگز در برابر اين فشارها تسليم نشوند واستقلال فكرى خود را حفظ كرده، عقيده توحيد را با هيچ چيز معاوضه نكنند.(4)

ه -. عَلَى أَن تُشْرِك بِى مَا لَيسَ لَك بِهِ عِلْمٌ. مراد از اينكه شريك مفروض حقيقتش نامعلوم است، اين است كه چنين چيزى اصلا وجود ندارد ومجهول مطلقى است كه علم بدان تعلق نمى گيرد، پس برگشت معنا به اين مى شود كه چيزى را كه چيزى نيست شريك من مگير، اين حاصل آن چيزى است كه زمخشرى در كشاف گفته وچه بسا آيه أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا يعْلَمُ فِى السَّماواتِ وَلا فِى الْأَرْضِ اين معنا را تاكيد مى كند، يعنى شريكى كه در همه اين عوالم وجود ندارد.

و. در جمله وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَى اختصارى لطيف بكار رفته، چون در عين كوتاهيش مى فهماند اگر پدر ومادر با خدا بودند، بايد راهشان را پيروى كنى وگرنه

ص: 220

اطاعتشان بر تو واجب نيست وبايد راه غير آن دو را، يعنى راه كسانى را كه با خدا هستند پيروى نمايى.(1)

امتها معمولا ديده مى شود، در حالى كه در مورد لقمان هيچ يك از اين مسائل ذكر نشده وتنها اندرزهاى او كه به صورت خصوصى كه با فرزندش بيان شده - هر چند محتواى آن جنبه عمومى دارد - آمده است واين گواه بر اين است كه او تنها يك مرد حكيم بوده است. پيامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

«حقا اقول لم يكن لقمان نبيا ولكن كان عبدا كثير التفكر، حسن اليقين، احب اللَّه فاحبه ومن عليه بالحكمة».(1)

5. حضرت لقمان معاصر حضرت داود بوده است وهزار سال عمر كرده است.(2)

6. اوّلين فرمان به حضرت موسى بعد از نبوّت، فرمان نماز واوّلين فرمان بعد از دادن حكمت به لقمان، فرمان شكرگزارى است؛ أَنِ اشْكرْ لِلَّهِ(3)

7. حكمت، هديه اى است كه خداوند به مخلصين عنايت مى فرمايد. در روايات متعدّد مى خوانيم:

«من اخلص لله اربعين صباحا ظهرت ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه»، هر كس چهل شبانه روز كارهايش خالصانه باشد، خداوند چشمه هاى حكمت را از دل او به زبانش جارى مى سازد.(4)

8. انسان در تمام عمر محتاج به موعظه است، چه نوجوان باشد، چه كهن سال باشد؛

نوجوان: و اذ قال لقمان لابنه وهو يعظه يا بنىّ لا تشرك بالله. (لقمان، 13)

كهن سال: خداوند به حضرت نوح (علیه السلام) گويد؛ و انى اعظك ان تكون من الجاهلين. (هود، 46)

9. با نوجوان بايد با زبان موعظه ومحبت وعاطفه سخن گفت، نه سرزنش؛ وَهُوَ يعِظُهُ يا بُنَى.

10. در ارشاد وموعظه، مسايل اصلى را در اولويت قرار دهيم؛ يعِظُهُ... لا تُشْرِك.

11. احترام والدين، حقّى است انسانى نه فقط اسلامى، حتّى والدين كافر را بايد احسان نمود؛ وَصَّينَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيهِ.

ص: 222

12. آن كه زحمت بيشترى مى كشد، بايد به صورت ويژه تقدير شود ونامش جداگانه برده شود؛ بِوالِدَيهِ... أُمُّهُ.

13. سپاسگزارى از والدين، از جايگاه والايى نزد خداوند برخوردار است؛ أَنِ اشْكرْ لِى وَلِوالِدَيك بعد از شكر خداوند، تشكر از والدين مطرح است.

14. حقّ خدا، بر هر حقّى از جمله حقّ والدين، مقدّم است، به تعبير ديگر مرز اطاعت از والدين عدم تعارض با عقيده توحيدى است؛ فَلا تُطِعْهُما.(1)

15. با والدين به نيكى بايد رفتار كرد. (گرچه مشرك باشند) صاحِبْهُما فِى الدُّنْيا مَعْرُوفاً حضرت ابراهيم با عموى خود كه به منزله پدرش بود به نيكى رفتار كرد وبه او مى گفت: (يا ابت)، وقتى آزر ابراهيم را تهديد كرد ابراهيم به او گفت؛ سلام عليك ساستغفر لك ربى(مريم، 48).(2)

16. گاهى در انتخاب عقيده ورفتار در خانواده، تفكيك لازم است در زندگى دنيوى همراه با والدين، ولى در پيروى كردن، راه پاكان وصالحان. وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَى.(3)

17. وظايف ده گانه انسان نسبت به والدين؛

1. احسان 2. اهانت نكردن 3. آزار نرساندن 4. كريمانه سخن گفتن 5. تواضع داشتن

6. دعا كردن (طلب رحمت)؛ و قضى ربّك الا تعبدوا الّا اياه وبالوالدين احساناً اما يبلغنّ عندك الكبر أحدهما أو كلاهما فلا تقل لهما أف ولا تنهرهما وقل لهما قولًا كريماً * واخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة وقل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيراً. (اسراء، 23-24)

7. از زحمات آن ها تشكر كردن؛ ان أشكر لى ولوالديك الىّ المصير. (لقمان، 14)

8. انفاق كردن؛ يسئلونك ماذا ينفقون قل ما أنفقتم من خير فللوالدين. (بقره، 215)

9. اطاعت كردن؛ و ان جاهديك على ان تشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما. (لقمان، 15)

فقط در صورت فرمان به گناه نبايد اطاعت كرد والّا بايد در همه ى زمينه ها اطاعت كرد.»

10. خوشرفتارى كردن حتى با پدر ومادر مشرك؛ و صاحبهما فى الدنيا معروفاً.

ص: 223

11. پيروى پيامبر اكرم از طريقه افراد منيب

قرآن كريم در برخى از آيات به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) دستور مى دهد: از راه وروش افراد منيب پيروى كند... وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَى... (لقمان، 15) در آيه ديگر منيب را معرفى كرده است، از كسانى پيروى كن كه قلب آنها به ياد خدا آرام مى شوند. الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ(الرعد، 28)

اعمال نيك وبد، حتى به اندازه سنگينى خردلى باشد، در درون صخره اى يا در گوشه اى از آسمان يا درون زمين جاى گيرد، خدا آن را در دادگاه قيامت حاضر مى كند وحساب آن را مى رسد چرا كه خداوند دقيق وآگاه است. خردل گياهى است كه داراى دانه هاى سياه بسيار كوچكى است كه در كوچكى وحقارت ضرب المثل مى باشد. اشاره به اينكه اعمال نيك وبد هر قدر كوچك وكم ارزش وهر قدر مخفى وپنهان باشد. خداوند لطيف وخبير آن را براى حساب وپاداش وكيفر حاضر مى كند.(1)

ج. «تصعر» از ماده «صعر» در اصل يك نوع بيمارى است كه به شتر دست مى دهد وگردن خود را كج مى كند و «تصعير» به معناى گرداندن گردن از نظرها از روى تكبر است، هم چنان كه خداى تعالى فرمود: وَلا تُصَعِّرْ خَدَّك لِلنَّاسِ ونيز گفته: كلمه «مرح» به معناى شدت خوشحالى وزياده روى در آن است وبنا به گفته وى معنا چنين مى شود كه: روى خود از در تكبر از مردم بر مگردان ونيز در زمين مانند آنان كه بسيار خوشحالند راه مرو، كه خدا دوست نمى دارد كسانى را كه دستخوش خيلاء وكبرند واگر كبر را خيلاء خوانده اند، بدين جهت است كه آدم متكبر خود را بزرگ خيال مى كند وچون فضيلت براى خود خيال مى كند، زياد فخر مى فروشد.(2)

د. كلمه «ذلك» در جمله إِنَّ ذلِك مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ اشاره است به صبر واگر اشاره را به لفظ «ذلك» آورده، كه براى دور است، نه «هذا» كه براى نزديك است، براى اين است كه به اهميت آن اشاره كرده باشد وبلندى مرتبه صبر را رسانده باشد.(3)

امر ونهى كنند؛ «يا بُنَى * وأْمُرْ * وانْهَ».

3. امر به معروف، هميشه قبل از نهى از منكر است؛ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكرِ رشد معروف ها در جامعه، مانع بروز بسيارى از منكرات مى گردد.(1)

4. اميرالمومنين (علیه السلام) مى فرمايد: علت اين كه بعد از امر به معروف فرمان به صبر مى دهد آن است كه امر به معروف ونهى از منكر گاهى با اذيت وآزار مردم همراه است، كه بايد در برابر عكس العمل مرد انسان صبر كند.(2)

5. اعتدال در همه شئون زندگى لازم است و اقصد فى مشيك.(3)

سوى خداست. * وكسى كه كافر شود، كفر او تو را غمگين نسازد؛ بازگشت همه آنان به سوى ماست وما آنها را از اعمالى كه انجام داده اند (و نتايج شوم آن) آگاه خواهيم ساخت؛ خداوند به آنچه درون سينه هاست آگاه است. * ما اندكى آنها را از متاع دنيا بهره مند مى كنيم، سپس آنها را به تحمّل عذاب شديدى وادار مى سازيم!

ج. در اينكه فرق در ميان «علم» و «هدايت» و «كتابٍ مُنِيرٍ» چيست ؟ شايد بهترين بيان اين باشد كه «علم» اشاره به ادراكاتى است كه انسان از طريق عقل وخرد خويش درك مى كند، و «هدى» اشاره به معلمان ورهبران الهى وآسمانى ودانشمندانى است كه مى توانند در اين مسير دست او را بگيرند وبه سر منزل مقصود برسانند ومنظور از «كتاب منير» كتابهاى آسمانى مى باشد كه از طريق وحى، قلب وجان انسان را پر فروغ مى سازند.

د. آيه بعد به منطق ضعيف اين گروه گمراه اشاره كرده مى گويد: «هنگامى كه به آنها گفته شود، از آنچه خداوند نازل كرده پيروى كنيد مى گويند: نه، ما از چيزى پيروى مى كنيم كه پدران خود را بر آن يافتيم»! وَإِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَيهِ آباءَنا واز آنجا كه پيروى از نياكان جاهل ومنحرف، جزء هيچ يك از طرق سه گانه هدايت آفرين فوق نيست، قرآن از آن به عنوان راه شيطانى ياد كرده مى فرمايد: «آيا حتى اگر شيطان آنها را دعوت به عذاب آتش فروزان كند باز هم بايد از او تبعيت كنند»؟! أَ وَلَوْ كانَ الشَّيطانُ يدْعُوهُمْ إِلى عَذابِ السَّعِيرِ.

سپس به بيان حال دو گروه مؤمن خالص وكفار آلوده پرداخته، مى گويد: «كسى كه قلب وجان خود را تسليم خدا كند ودر آستان پروردگار سر تسليم واطاعت فرود آورد در حالى كه محسن ونيكوكار باشد به دستگيره محكمى چنگ زده است» وَمَنْ يسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَك بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى.

و «كسى كه كافر شود واين حقايق روشن را انكار كند، كفر او تو را غمگين نسازد» وَمَنْ كفَرَ فَلا يحْزُنْك كفْرُهُ.(1)

ه -. امام باقر (علیه السلام) مى فرمايند:

النعمه الظاهره النبى وما جاء به النبى من معرفه الله عز وجل وتوحيده واما النعمه الباطنه ولايتنا اهل البيت وعقد مودتنا.(2)

مراد از نعمتهاى ظاهرى بنا بر اين كه خطاب در آيه به مشركين باشد، حواس ظاهرى، از گوش چشم واعضاى بدن ونيز سلامتى وعافيت ورزق طيب وگوارا ومراد از نعمت هاى باطنى نعمتهاى غايب از حس است، مانند شعور واراده وعقل واما بنا بر اينكه خطاب به

ص: 228

عموم انسانها باشد مراد از نعمت هاى ظاهرى آن نعمت هاى ظاهرى مذكور به اضافه دين خواهد بود، چون دين نيز از نعمت هاى محسوسى است كه امور دنيا وآخرت مردم را نظام مى بخشد ومراد از نعمت هاى باطنى باز همان نعمت هاى باطنى مذكور خواهد بود، به اضافه مقامات معنوى كه تنها از راه اخلاص در عمل حاصل مى گردد.(1)

5. از مقدّم شدن كلمه ى «إِلَينا» بر كلمه ى مَرْجِعُهُمْ، استفاده مى شود تنها مرجع اوست واز كلمه ى «مرجع» نيز استفاده مى شود كه مبدأ هم اوست، زيرا «مَرجع»، يعنى رجوع به آن چيزى كه در آغاز بوده است. به علاوه «إِلَينا مَرْجِعُهُمْ» جمله ى اسميه ونشانه ى قطعى وحتمى بودن معاد است.(1)

6. پيامبر، دلسوز همه بود وحتّى از انحراف وكفر مخالفان نيز رنج مى برد؛ فَلايحْزُنْك كفْرُهُ.(2)

7. كفرِ كافران، انتخابى است، «وَمَنْ كفَرَ» ولى به دوزخ رفتن آنان اجبارى است؛ نَضْطَرُّهُمْ.(3)

8. نظير آيه 24 لقمان نُمَتِّعُهُمْ قَليلاً ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلى عَذابٍ غَليظٍ آيه 70 يونس است مَتاعٌ فِى الدُّنْيا ثُمَّ إِلَينا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذيقُهُمُ الْعَذابَ الشَّديدَ بِما كانُوا يكفُرُونَ

ص: 230

ب. در شش آيه فوق مجموعه اى از صفات خداوند بيان شده است كه در حقيقت ده صفت عمده يا ده اسم از اسماء الحسنى را بيان مى كند: غنى، حميد، عزيز، حكيم، سميع، بصير، خبير، حق، على وكبير. اين از يك نظر واز سوى ديگر در آيه نخست از «خالقيت» خداوند سخن مى گويد ودر آيه دوم از «مالكيت مطلقه» او در آيه سوم از «علم بى انتهايش» بحث مى كند ودر آيه چهارم وپنجم از «قدرت نامتناهى اش» ودر آخرين آيه نتيجه مى گيرد كسى كه داراى اين صفات است «حق» است وغير از او همه باطل وهيچ وپوچند.

ج. قرآن مجيد براى ترسيم علم نامتناهى خداوند چنين مى گويد: «اگر آنچه روى زمين از درختان است قلم شوند ودريا براى آن مركب گردد وهفت دريا بر اين دريا افزوده شود، تا علم خدا را بنويسند، اينها همه تمام مى شوند اما كلمات خدا پايان نمى گيرد، خداوند عزيز وحكيم است» وَلَوْ أَنَّ ما فِى الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ يمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ كلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكيمٌ.(1)

بعد از ذكر علم بى پايان پروردگار، سخن از قدرت بى انتهاى او به ميان مى آورد ومى فرمايد: «آفرينش همه شما ونيز برانگيخته شدن شما بعد از مرگ همانند يك فرد بيش نيست، آفرينش ابتدايى واعاده شما در قيامت هيچ سختى براى خداوند نخواهد داشت، خداوند شنوا وبينا است» ما خَلْقُكمْ وَلا بَعْثُكمْ إِلَّا كنَفْسٍ واحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ.(2)

د. آيه بعد تاكيد وبيان ديگرى است براى قدرت واسعه خداوند، روى سخن را به پيامبر كرده، مى گويد: «آيا نديدى كه خداوند شب را در روز وروز را در شب داخل مى كند»؟ أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يولِجُ اللَّيلَ فِى النَّهارِ وَيولِجُ النَّهارَ فِى اللَّيلِ.(3)

ه -. «ولوج» در اصل به معنى «دخول» است وداخل كردن شب در روز وروز در شب ممكن است اشاره به افزايش تدريجى وكوتاه شدن شب وروز در طول سال باشد كه تدريجا از يكى كاسته وبه صورت نامحسوسى بر ديگرى مى افزايد، تا فصول چهار گانه سال با ويژگيها وآثار پر بركتش ظاهر گردد (تنها در دو نقطه از روى زمين است كه اين تغيير تدريجى وفصول چهار گانه نيست يكى نقطه حقيقى قطب شمال وجنوب است كه در طول

ص: 232

سال، ششماه شب وششماه روز مى باشد وديگرى خط باريك ودقيق استوا است كه در تمام سال، شب وروز يكسان است.(1)

و. جمله كلٌّ يجْرِى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى اشاره به اين است كه اين نظام حساب شده ودقيق تا ابد ادامه نمى يابد وپايان وسرانجامى دارد كه همراه با پايان گرفتن دنيا است، همان چيزى كه در سوره «تكوير» چنين از آن ياد شده است: إِذَا الشَّمْسُ كوِّرَتْ وَإِذَا النُّجُومُ انْكدَرَتْ: «هنگامى كه خورشيد بى فروغ گردد وستارگان به تيرگى گرايند...».

در آخرين آيه مورد بحث به صورت يك نتيجه گيرى جامع وكلى مى فرمايد: «اينها دليل بر آن است كه خداوند حق است وآنچه غير از او مى خوانند باطل است وخداوند بلند مقام وبزرگ مرتبه است» ذلِك بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ ما يدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْباطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِى الْكبِيرُ.(2)

ز. آيه 25 اشاره است به اينكه كفار نيز مانند عموم بشر مفطور بر توحيد وبه آن معترفند، به اعتراف ناخودآگاه، براى اينكه اگر از ايشان سؤال شود چه كسى آسمانها وزمين را آفريده ؟ اعتراف خواهند كرد به اينكه خداوند آن را آفريده ووقتى آفريدگار آنها خدا باشد، پس مدبر آنها نيز او خواهد بود، چون تدبير جدا از خلقت نيست.(3)

ح. شايد مراد از سَبْعَةُ أَبْحُرٍ، كثرت باشد وعدد خصوصيتى نداشته باشد. يعنى اگر آب همه ى درياها هم مركب شود، باز هم نمى توانند همه ى نعمت هاى الهى را بنويسند.(4)

ط. كلمه الله چيست ؟ 1. نعمت هاى خداوند. قُلْ لَوْ كانَ الْبَحْرُ مِداداً لِكلِماتِ رَبِّى لَنَفِدَ الْبَحْرُ(كهف، 109)...2. سنّت هاى الهى. وَلَقَدْ سَبَقَتْ كلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِينَ إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ(صافات، 171-172) و وَلَوْ لا كلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِى بَينَهُمْ(، 21) 3. آفريده هاى ويژه ى خداوند. إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكلِمَتُهُ(نساء، 171) 4. حوادثى كه انسان با آنها آزمايش مى شود. وَإِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكلِماتٍ(بقره، 124) 5. آيات الهى. درباره ى حضرت مريم مى خوانيم: وَصَدَّقَتْ بِكلِماتِ رَبِّها(تحريم، 12) 6. اسباب پيروزى

ص: 233

حقّ بر باطل. وَيرِيدُ اللَّهُ أَنْ يحِقَّ الْحَقَّ بِكلِماتِهِ وَيقْطَعَ دابِرَ الْكافِرِينَ، (انفال، 7) وَيمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ وَيحِقُّ الْحَقَّ بِكلِماتِهِ(شورى، 24) با توجه به اين آيات روشن مى شود مراد از «كلمه» تنها لفظ نيست، بلكه مراد سنّت ها، مخلوقات، اراده والطاف الهى است كه در آفرينش جلوه مى كند. بنابراين، اگر همه ى درختان قلم وهمه ى درياها مركب شوند، نمى توانند كلمات الهى را بنويسند، يعنى نمى توانند آفريده هاى خدا، الطاف الهى وسنّت هايى را كه در طول تاريخ براى انسان ها وهمه ى موجودات وجود داشته است بنويسند.(1)

در روايت مى خوانيم: امام كاظم (علیه السلام) فرمود: مصداق كلمات الله ما هستيم كه فضايل ما قابل ادراك وشماره نيست. آرى، اولياى خدا از طرف ذات مقدّس او واسطه ى فيض هستند وهر لطف وكمالى، از طريق آن بزرگواران به ديگران مى رسد.(2)

4. در علم وقدرت الهى، كميت وجمعيت، زمان ومكان، نهان وآشكار، تأثيرى ندارد؛ ما خَلْقُكمْ وَلا بَعْثُكمْ إِلَّا كنَفْسٍ واحِدَةٍ.

5. بيشتر خطاب هاى قرآن به پيامبر (صلی الله علیه و آله)، تنها به شخص آن حضرت نيست، بلكه عموم مردم را شامل مى شود. مثلًا به پيامبر مى فرمايد: «اگر هر يك از پدر يا مادر يا هر دوى آنان نزد تو به پيرى رسند، به آنان اف نگو واز آنها اظهار دلتنگى مكن» در حالى كه مى دانيم پيامبر، پدر ومادر خود را در كودكى از دست داده وآنان زنده نبودند تا نزد حضرت به پيرى برسند. در اين آيه نيز گرچه خطاب أَ لَمْ تَرَ به پيامبر اسلام است، ولى آخر آيه كه مى فرمايد: أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ نشان مى دهد كه آيه عموم مردم را شامل مى شود.(1)

6. خداوند تنها حقيقت ثابت وزوال ناپذير است ذلك بان الله هو الحق، «اِنّ» وضمير فصل حصر مبتدا در خبر را مى رساند.(2)

ص: 235

ج. اينكه در آخر آيه روى اوصاف «صبار» و «شكور» (بسيار صابر وشكيبا وبسيار شكرگزار) تكيه شده، يا به خاطر اين است كه زندگى دنيا مجموعه اى است از «بلا» و «نعمت» كه هر دو وسيله آزمايشند، ايستادگى وشكيبايى در برابر حوادث سخت وشكرگزارى در برابر نعمت ها مجموعه وظيفه انسان ها را تشكيل مى دهد.

د. بعد از بيان نعمت حركت كشتى ها در درياها كه هم در گذشته وهم امروز، بزرگترين ومفيدترين وسيله حمل ونقل انسان ها وكالاها بوده است، اشاره به يكى از چهره هاى ديگر همين مساله كرده مى گويد: «هنگامى كه آنها بر كشتى سوار شوند ودر وسط دريا قرار گيرند ودريا طوفانى شود وامواج كوه پيكر، همچون ابرها بالاى سر آنان قرار گيرد، خدا را با اخلاص مى خوانند» وَإِذا غَشِيهُمْ مَوْجٌ كالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ.

سپس اضافه مى كند: «هنگامى كه خداوند آنها را از اين مهلكه رهايى بخشيد، مردم دو گروه مى شوند بعضى به عهد وپيمانى كه در دل در آن لحظات حساس با خدا كردند پايبند ووفادار مى مانند» فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ.(1)

ه -. كلمه ى «خَتَّارٍ» صيغه ى مبالغه، به معناى بسيار پيمان شكن است، چون مشركان وگنهكاران، مكرّر در گرفتارى ها رو به سوى خدا مى آورند وعهد وپيمان مى بندند، امّا پس از فرونشستن حوادث، باز پيمان شكنى مى كنند، خداوند آنان را «خَتّار» ناميده است.(2) شيخ طوسى مى گويد: خطر به معناى قبيح ترين فريب ونيرنگ است.(3)

و. راغب گويد كلمه «ظلۀ» به معناى ابرى است سايه افكن وبيشتر به ابرى ظله مى گويند كه عواقب ناگوارى داشته باشد، از آن جمله در قرآن فرموده: كأَنَّهُ ظُلَّةٌ ونيز فرموده: عَذابُ يوْمِ الظُّلَّةِ.

ز. فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ كلمه «مقتصد» به معناى كسى است كه راه «قصد» يعنى راه مستقيم را مى پيمايد كه مراد از آن راه توحيدى است كه فطرتشان در آن حال بر آن دلالتشان مى كرد وتعبير به «منهم - بعضى از ايشان»، براى اندك شمردن آنان است ومعنايش

ص: 237

اين است كه همين كه خداى سبحان اين گرفتاران دريا را كه خدا را به خلوص مى خواندند نجات داد وبه خشكى رساند، اندكى از ايشان مقتصدند.(1)

ج. منظور از غرور در آيه 33 لقمان

إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَلا يغُرَّنَّكمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ

شيطان است چنانكه در آيه 120 نساء به آن اشاره شده است.

يعِدُهُمْ وَيمَنِّيهِمْ وَما يعِدُهُمُ الشَّيطانُ إِلاَّ غُرُوراً

د. در آخرين آيه اين سوره به تناسب بحثى كه پيرامون روز رستاخيز در آيه قبل به ميان آمد، سخن از علومى به ميان مى آورد كه مخصوص پروردگار است مى گويد: «آگاهى بر زمان قيام قيامت مخصوص خدا است» إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ. «و او است كه باران را نازل مى كند» واز تمام جزئيات نزول آن آگاه است وَينَزِّلُ الْغَيثَ ونيز «او است كه از فرزندانى كه در رحم مادرانند (با تمام مشخصات آنها) آگاه است» وَيعْلَمُ ما فِى الْأَرْحامِ و «هيچكس نمى داند فردا چه مى كند» وَما تَدْرِى نَفْسٌ ما ذا تَكسِبُ غَداً«و هيچكس نمى داند در چه سرزمينى مى ميرد»؟ وَما تَدْرِى نَفْسٌ بِأَى أَرْضٍ تَمُوتُ. «خداوند عالم وآگاه است» إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ.

ه -. منظور از عدم آگاهى مردم از اين امور پنجگانه تمام خصوصيات آنها است، مثلا اگر امروزه وسائلى در اختيار است كه پسر يا دختر بودن جنين را تشخيص مى دهند. باز مى توان گفت علم به آنچه در رحم ها است مخصوص خداوند است. چرا كه آگاهى از جنين به آن است كه تمام خصوصيات جسمانى، زشتى وزيبايى، سلامت وبيمارى، استعدادهاى درونى، ذوق علمى وفلسفى وادبى وساير صفات وكيفيات روحى را بدانيم واين امر براى غير خدا امكان پذير نيست.(1)

راغب گويد: غرور به معناى هر چيزى است كه آدمى را فريب مى دهد، چه مال باشد وچه جاه وچه شهوت وچه شيطان، چيزى كه هست بعضى از مفسرين كلمه «غرور» را به شيطان تفسير كرده اند واين بدان جهت است كه او خبيث ترين فريب دهندگان است وبعضى ديگر آن را به دنيا تفسير كرده اند.(2)

ص: 240

ص: 242

ص: 244

سپس سؤال درباره ابداع كننده آن به ميان مى آيد، در پاسخ مى گويد اين كتاب از سوى «رب العالمين» است.

ج. سپس به تهمتى كه بارها مشركان ومنافقان بى ايمان به اين كتاب بزرگ آسمانى بسته بودند اشاره كرده مى فرمايد: «آنها مى گويند: محمد اينها را به دروغ بر خدا بسته است واز ناحيه پروردگار جهانيان نيست» أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ» در پاسخ ادعاى بى دليل آنها مى گويد: «اين افترا نيست، بلكه سخن حقى است از سوى پروردگارت» بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ ودليل حقانيت آن در خود آن آشكار ونمايان است: سپس به هدف نزول آن پرداخته مى گويد: «هدف اين بوده كه گروهى را انذار كنى كه پيش از تو انذار كننده اى براى آنها نيامده است، شايد پند گيرند وهدايت شوند» لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ.(1)

د. لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ - بعضى از مفسرين گفته اند منظور از اين قوم، قريش است، چون هيچ پيغمبرى قبل از آن جناب به سوى قريش گسيل نشده بود، به خلاف اقوام ديگر عرب، كه بعضى از پيغمبران به سوى ايشان مبعوث شده بودند، مانند خالد بن سنان عبسى وحنظله، كه بنا به آنچه در روايات است دو تن از پيغمبران عرب بودند.(2)

بعضى ديگر گفته اند: مراد از قوم مذكور، همه اهل فترت، يعنى مردم ما بين عيسى ومحمد (صلی الله علیه و آله) است، چون در اين فاصله زمانى، مردم از مساله دين واز وظائفى كه در قبال نعمت هاى الهى داشتند واز غرض آفرينش يعنى عبادت، به كلى غافل ماندند. ليكن اين تفسير صحيح نيست، براى اينكه معناى فترت اين است كه مدتى پيغمبر صاحب شريعت وكتاب مبعوث نشده باشد، كه اين مدت را مدت فترت مى نامند واما مدت مبعوث نشدن پيامبران بى شريعت، اولا فترت نيست وثانيا قبول نداريم كه ما بين عيسى ومحمد (صلی الله علیه و آله) چنين پيامبرانى نيامده باشند، با اينكه زمان فاصل بين آن دو پيامبر شش قرن بوده است.(3)

ه -. بعد از بيان عظمت قرآن ورسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) به يكى ديگر از مهمترين پايه هاى عقائد اسلامى يعنى توحيد ونفى شرك پرداخته چنين مى گويد: «خدا آن كسى است كه آسمانها

ص: 246

وزمين وآنچه را در ميان اين دو است در شش روز آفريده است» اللَّهُ الَّذِى خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَيْنَهُما فِى سِتَّةِ أَيَّامٍ منظور از شش روز در اين آيات، «شش دوران» است.

و. بعد از مساله آفرينش به مساله «حاكميت خداوند» بر عالم هستى پرداخته مى گويد: «سپس خداوند بر عرش قدرت قرار گرفت وبر كل عالم هستى حكومت كرد» ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ. در پايان آيه با اشاره به مساله توحيد «ولايت» و «شفاعت» مراحل توحيد را كامل مى كند، مى فرمايد: «جز او ولى وشفيعى براى شما نيست» ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِىٍّ وَلا شَفِيعٍ؛ آيا متذكر نمى شويد؟! أَ فَلا تَتَذَكَّرُونَ.

در آخرين آيه مورد بحث، مى فرمايد: «خداوند امور اين جهان را از مقام قرب خود به سوى زمين تدبير مى كند» يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ. سپس مى افزايد: «تدبير امور در روزى كه مقدار آن هزار سال از سالهايى است كه شما مى شماريد به سوى او باز مى گردد» ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِى يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ.

ز. منظور از آيه 5 به قرينه آيات ديگر قرآن ونيز رواياتى كه در تفسير آيه وارد شده اين است خداوند اين جهان را آفريده وآسمان وزمين را با تدبير خاصى نظم بخشيده، ولى در پايان جهان اين تدبير را بر مى چيند، خورشيد تاريك وستارگان بى فروغ مى شوند وبه گفته قرآن، آسمانها را همچون طومارى در مى نوردد، تا به حالت قبل از گسترش اين جهان در مى آيند: يَوْمَ نَطْوِى السَّماءَ كَطَىِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ، يعنى پس از پايان اين دنيا جهان ديگر آغاز مى شود.

اين معنى در آيات ديگر قرآن نيز آمده است از جمله در آيه 156 سوره بقره مى فرمايد: إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ: ودر سوره روم آيه 27 مى فرمايد: وَهُوَ الَّذِى يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ اليه ودر آيه 34 يونس مى فرمايد: قُلِ اللَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ، آيه مورد بحث نيز از آغاز وختم جهان وبر پا شدن روز قيامت سخن مى گويد كه گاهى از آن تعبير به «قوس نزولى» و «قوس صعودى» مى كنند. بنابراين مفهوم آيه چنين مى شود كه «خداوند تدبير امر اين جهان از آسمان به زمين مى كند (از آسمان آغاز وبه زمين منتهى مى گردد) سپس همه اينها در روز قيامت به سوى او باز مى گردند».(1)

ص: 247

ح. مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: اين مقدار (يعنى هزار سال) آيا مقدار نزول ومكث وعروج است يا مقدار نزول وعروج رويهم است، بدون مكث ويا مقدار هر يك از اين دو است ويا تنها مقدار خود عروج است، البته بنا بر اينكه كلمه «فى يوم» قيد باشد براى يَعْرُجُ إِلَيْهِ به تنهايى، احتمالاتى است كه آيه تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِى يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ(معارج، 3) مؤيد احتمال اخير است، چون مدت مذكور را تنها مدت عروج معرفى مى كند. آن گاه بنا بر فرضى كه ظرف هزار سال قيد عروج باشد، آيا منظور از عروج، مطلق عروج حوادث به سوى خدا است، يا تنها عروج آنها در روز قيامت است ومقدار هزار سال هم طول مدت قيامت است واگر در آيه سوره معارج مقدار آن را پنجاه هزار سال خوانده، چون مربوط به كفار است، تا به خاطر كفرشان مشقت بيشترى بكشند، ممكن هم هست بگوييم مقدار هزار سال مربوط به يكى از مواقف روز قيامت است ومقدار پنجاه هزار سال مقدار وطول مدت پنجاه موقف است.(1)

در نيامده بودند وپراكنده ومتفرّق زندگى مى كردند.

2. دفاع خداوند از پيامبران ونفى نسبتهاى ناروا؛

به برخى از پيامبران كه نسبت ناروايى دادند، آن پيامبر از خود دفاع كرد وآن نسبت را نفى كرد، مانند؛ حضرت نوح وهود كه نسبت ضلالت وسفاهت را از خود نفى كردند وگفتند؛ ما ليس بى ضلالة(اعراف 61) و ما ليس بى سفاهة(اعراف 67). اما پيامبر اكرم هرگاه به او نسبت ناروايى دادند از خود دفاع نكرد، بلكه خداوند آن نسبت را از ايشان نفى كرد؛

نفى شاعر بودن: إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ * وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِيلاً مَا تُؤْمِنُونَ(الحاقۀ، 40-41)

نفى كاهن وغيب گو بودن: فَذَكِّرْ فَمَا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلاَ مَجْنُونٍ(الطور، 29)

نفى جنون: وَمَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ(التكوير، 22)

نفى خيانت: وَمَا كَانَ لِنَبِىٍّ أَنْ يَغُلَّ... (آل عمران، 161)

نفى افتراء ودروغ بستن به خدا: أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ... (السجده، 3)

3. در آيه 3 سجده مى فرمايد: كفار به پيامبر اكرم تهمت زدند كه قرآن را به خداوند از روى دروغ نسبت مى دهد:

أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ

پاسخ به كفار علاوه بر اينكه در خود همين آيه آمده بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ در آيه 166 نساء نيز آمده است:

لكِنِ اللَّهُ يَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَيْكَ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَالْمَلائِكَةُ يَشْهَدُونَ وَكَفى بِاللَّهِ شَهيداً

4. نظير آيه 3 سجده آيات 44 تا 46 حاقه است وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاويلِ. لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمينِ. ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتينَ

5. تكذيب قرآن، شيوه ى دايمى كفّار است. أَمْ يَقُولُونَ ولى شما حقّ را بگوييد واز هدايتشان مأيوس نشويد. لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ.(1)

ص: 249

6. مشركان قرآن را ساخته وپرداخته پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى دانستند، (فرى) ريشه (افتراء) به آن دروغى گفته مى شود كه خود شخص آن را بسازد.(1)

ج. آيه بعد اشاره اى به نظام احسن آفرينش به طور عموم وسرآغازى براى بيان خلقت انسان ومراحل تكامل او به طور خصوص است، مى فرمايد: «او همان كسى است كه هر چه را آفريد نيكو آفريد» الَّذِى أَحْسَنَ كُلَّ شَىْءٍ خَلَقَهُ. اگر به وجود يك انسان نگاه كنيم وهر يك از دستگاههاى بدن او را در نظر بگيريم مى بينيم از نظر ساختمان، حجم، وضع سلولها، طرز كار آنها، درست آن گونه آفريده شده است كه بتواند وظيفه خود را به نحو احسن انجام دهد.(1)

د. وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ مراد از انسان فرد فرد آدميان نيست، تا بگويى خلقت فرد فرد از گل نبوده، بلكه مراد نوع آدمى است، مى خواهد بفرمايد: مبدأ پيدايش اين نوع گل بوده، كه همه افراد منتهى به وى مى شوند وخلاصه تمامى افراد اين نوع از فردى پديد آمده اند كه او از گل خلق شده، چون فرزندانش از راه تناسل وتولد از پدر ومادر پديد آمده اند ومراد از آن فردى كه از گل خلق شده آدم وحوا (علیه السلام) است. دليل گفتار ما اين است كه دنبال جمله مورد بحث مى فرمايد: ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ.(2)

مى كند، نخست مى گويد: «آنها گفتند آيا هنگامى كه ما مرديم وخاك شديم ودر زمين گم شديم، آفرينش تازه اى خواهيم يافت»؟! وَقالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِى الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِى خَلْقٍ جَدِيدٍ. تعبير به «گم شدن در زمين» ضَلَلْنا فِى الْأَرْضِ اشاره به اين است كه انسان پس از مردن خاك مى شود، ديگر چيزى از او باقى به نظر نمى رسد تا آن را در قيامت دو باره بازگردانند.

جمله ا انا لفى خلق جديد حكايت از تعجب آنها دارد كه چگونه بعد از نابودى انسان دوباره زنده مى شود. ولى آنها در حقيقت منكر قدرت خداوند بر اين كار آنها نيستند «بلكه آنها لقاى پروردگارشان را انكار مى كنند» بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ. آنها مى خواهند مرحله لقاى پروردگار كه مرحله حساب وكتاب وثواب وعقاب است منكر شوند وبه دنبال آن آزادى عمل پيدا كنند تا هر چه مى خواهند انجام دهند!. در واقع اين آيه شباهت زيادى با آيات نخستين سوره قيامت دارد آنجا كه مى گويد: أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ بَلى قادِرِينَ عَلى أَنْ نُسَوِّىَ بَنانَهُ بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ يَسْئَلُ أَيَّانَ يَوْمُ الْقِيامَة.(1)

ج. آيه بعد پاسخ آنها را از طريق ديگرى بيان مى كند، مى گويد: تصور نكنيد شخصيت شما به همين بدن جسمانى شما است، بلكه اساس شخصيتتان را روح شما تشكيل مى دهد واو محفوظ است «بگو: فرشته مرگ كه مامور شما است (روح) شما را مى گيرد، سپس به سوى پروردگارتان باز مى گرديد» قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِى وُ كِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ. با توجه به مفهوم «يتوفاكم» كه از ماده «توفى» (بر وزن تصدى) به معنى بازستاندن است مرگ به معنى فنا ونابودى نخواهد بود، بلكه يك نوع قبض ودريافت فرشتگان نسبت به روح آدمى است كه اساسى ترين بخش وجود انسان را تشكيل مى دهد.(2)

د. سپس وضع منكران معاد را كه در قيامت با مشاهده صحنه هاى مختلف آن از گذشته خود سخت نادم وپشيمان مى شوند چنين مجسم كرده مى گويد: «اگر ببينى مجرمان را هنگامى كه در پيشگاه پروردگارشان سر به زير افكنده مى گويند: پروردگارا! آنچه وعده كرده بودى ديديم وشنيديم ما پشيمانيم، ما را باز گردان تا عمل صالح بجا آوريم، ما به اين جهان قيامت يقين داريم» (در تعجب فرو خواهى رفت) وَلَوْ تَرى إِذِ الْمُجْرِمُونَ.(3)

ص: 253

ه -. در آيه بعد مى افزايد: «اگر ما مى خواستيم به هر انسانى (اجبارا) هدايت لازمش را مى داديم» وَلَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها. مسلما ما چنين قدرتى داريم، ولى ايمانى كه از طريق اجبار والزام ما تحقق يابد ارزش چندانى ندارد واز سويى پاداش وكيفر در قيامت بر اثر امر اختيارى است نه اجبارى. لذا در پايان آيه مى فرمايد: «من آنها را آزاد گذاردم ولى مقرر كرده ام كه دوزخ را از انسانهاى بى ايمان وگنهكار از جن وانس همگى پر كنم» وَلكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّى لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ. (1) در آيه بعد مى گويد: ما به اين دوزخيان خواهيم گفت: «بچشيد عذاب جهنم را به خاطر اينكه لقاى امروز خود را فراموش كرديد وما نيز شما را به دست فراموشى سپرديم»! فَذُوقُوا بِما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا إِنَّا نَسِيناكُمْ. «ونيز بچشيد عذاب هميشگى را به سبب اعمالى كه انجام مى داديد» وَذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.(2)

وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا... (السجده، 13) وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِى الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعاً... (يونس، 99)... وَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ(النحل، 9)

6. اداره نظام هستى توسط فرشتگان؛

همه كاره نظام هستى خداوند است ولكن خداوند كارها را به ديگران واگذار مى كند مانند تدبير، توفى، احياء نزول قرآن ومانند آن كه ملائكه به اذن الهى انجام مى دهند ووسيله هستند؛

ُيدَبِّرُ الْأَمْرَ، فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْراً.

اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ، يَتَوَفَّاكُم مَلَكُ الْمَوْتِ.

نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ، نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ * عَلَى قَلْبِكَ.

دادند، باغهاى بهشت جاويدان از آن آنها خواهد بود، اين وسيله پذيرايى (خداوند) از آنهاست به پاداش آنچه انجام مى دادند. * وامّا كسانى كه فاسق شدند (و از اطاعت خدا سرباز زدند)، جايگاه هميشگى آنها آتش است؛ هر زمان بخواهند از آن خارج شوند، آنها را به آن بازمى گردانند وبه آنان گفته مى شود: «بچشيد عذاب آتشى را كه انكار مى كرديد!»

مى آورند وبه راز ونياز با او مى پردازند تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ.

«آنها پروردگار خود را با «بيم» و «اميد» مى خوانند» يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً. آخرين وششمين ويژگى آنها اين است كه: «از آنچه به آنها روزى داده ايم انفاق مى كنند» وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ. (1) كلمه (ما) موصوله است افاده عموم مى كند، رزق هم عموميت دارد، هرچه به انسان عنايت شود رزق است پس مومنان از تمام آنچه خدا به آنها لطف كرده انفاق مى كنند چه مادى چه معنوى مانند علم وهدايت.(2)

د. آيه 18 مقايسه اى را كه در آيات گذشته بود به طور صريحتر روشن مى سازد مى گويد: «آيا كسى كه مؤمن است همانند كسى است كه فاسق است ؟! نه هرگز اين دو برابر نيستند» أَفَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ. (3) برخى گفته اند آيه شريفه درباره حضرت على (علیه السلام) ووليد بن عقبه نازل شده است كه منظور از مومن حضرت على (علیه السلام) است ومنظور از فاسق وليد است، البته اين تفسير به عنوان مصداق است وآيه شريفه عموميت دارد.(4)

آيه بعد، اين عدم مساوات را به صورت گسترده ترى بيان مى كند، مى فرمايد: «اما آنها كه ايمان آوردند وعمل صالح انجام دادند باغهاى بهشت جاويدان از آن آنها خواهد بود» أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوى.

ه -. سپس مى افزايد «اين جنات ماوى، وسيله پذيرايى خداوند از آنها است در مقابل اعمالى كه انجام مى دادند» نُزُلًا بِما كانُوا يَعْمَلُونَ. تعبير به «نزل» كه معمولا به چيزى گفته مى شود كه براى پذيرايى مهمان آماده مى كنند اشاره لطيفى است به اين جهت كه از مؤمنان در بهشت دائما همچون ميهمان پذيرايى مى شود، در حالى كه كفار - چنان كه در آيه بعد خواهد آمد - همچون زندانيانى هستند كه هر وقت هوس بيرون آمدن كنند باز گردانده مى شوند!

و «به آنها گفته مى شود: بچشيد عذاب آتشى را كه پيوسته انكار مى كرديد» وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِى كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ.(5)

ص: 257

و. در اين جمله كلمه «نفس» كه نكره است ودر سياق نفى قرار گرفته عموميت را مى رساند، يعنى هيچ كس نمى داند واگر كلمه «قره» را اضافه به كلمه «اعين» كرده، نه به «اعينهم»، براى اين است كه بفهماند آن نعمت ها آن قدر بزرگ وخيره كننده است، كه تنها يك چشم ودو چشم از ديدنش روشن نمى شود، بلكه هر صاحب چشمى كه آن را ببيند چشمش روشن مى گردد.(1)

ز. وَأَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ... كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ لازمه اينكه فرمود: آتش، ماواى ايشان است اين است كه جاودانه در آتش باشند وبه همين جهت دنبالش فرمود: «كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها أُعِيدُوا فِيها - هر چه بخواهند از آن بيرون شوند به سوى آن برگردانده مى شوند» واينكه فرمود: وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِى كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ، دليل بر اين است كه مراد از فاسقان، منكرين معادند واينكه منكرين معاد را در داخل آتش چنين خطابى مى كنند، براى شماتت ايشان است، چون خود ايشان همواره در دنيا مؤمنين را شماتت مى كردند، كه چرا شما به قيامت نديده ايمان داريد.(2)

نمى توان درك كرد وابهام در پاداش رساتر خواهد بود. 2 - چيزى كه مايه روشنى چشم است آن قدر دامنه اش وسيع است كه علم ودانش انسان به تمامى آن نخواهد رسيد. 3 - چون نماز شب مخفى است پاداش آن هم مخفى خواهد بود.(1)

6. امام صادق (علیه السلام) فرمود: ثواب هر كار نيكى در قرآن بيان شده است، مگر نماز شب كه جز خداوند كسى پاداش آن را نمى داند. سپس اين آيه را تلاوت فرمود.(2)

7. لزوم رعايت اعتدال؛

اعتدال در غذا خوردن؛ كلوا واشربوا ولا تسرفوا. (اعراف، 31)

اعتدال در انفاق؛ و الّذين إذا أنفقوا لم يسرفوا ولم يقتروا وكان بين ذلك قواماً(فرقان، 67)، و لا تجعل يدك مغلولة إلى عنقك ولا تبسطها كلّ البسط فتقعد ملوماً محسوراً. (اسراء، 29)

اعتدال در راه رفتن؛ و اقصد فى مشيك. (لقمان، 3)

اعتدال در تن صدا؛ و اغضض من صوتك. (لقمان، 4)

اعتدال در صوت نماز؛ و لا تجهر بصلوتك ولا تخافت بها وابتغ بين ذلك سبيلًا. (اسراء، 110)

اعتدال در خوف ورجا؛ تتجافى جنوبهم عن المضاجع يدعون ربّهم خوفاً وطمعاً. (سجده، 16)

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله):

«لووزن خوف المؤمن ورجاؤه لاعتدلا».(3)

اعتدال در حب وبغض؛ اميرالمؤمنين (علیه السلام) مى فرمايد:

«هلك فىّ رجلان محبّ غال ومبغض قال».(4)

اعتدال در مدح وانتقاد؛ قال على (علیه السلام):

«الثّناء بأكثر من الاستحقاق ملق والتقصير عن الاستحقاق عىّ أو حسد».(5)

ص: 259

اعتدال در جمع بين دنيا وآخرت؛ ليس منا من ترك دنياه لآخرته أو ترك دينه لدنياه.(1)

اعتدال در لباس پوشيدن؛ قال على (علیه السلام)

«و ملبسهم الإقتصاد».(2)

8. چهل نشانه براى مؤمن؛

در قرآن كريم نشانه هاى فراوانى براى انسان مؤمن بيان شده كه به چهل نشانه اشاره مى شود؛

1 - خشوع در نماز 2 - اعراض از لغو 3 - پرداخت زكات 4 - رعايت عفت 5 - رعايت امانت 6 - رعايت تعهد 7 - محافظت بر نماز؛ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِى صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العَادُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ أُولئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ. (مومنون، 1-10)

8 - ترس قلب به هنگام ياد حق 9 - افزايش ايمان به هنگام تلاوت آيات قرآن 10 - توكل 11 - اقامه نماز وانفاق؛ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَاناً وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ أُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ. (انفال، 2-4)

12 هجرت 13 - جهاد 14 - پناه دادن به مسلمانان 15 - نصرت آنان؛ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ. (انفال، 74)

16 - پرداخت خمس؛ وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَىْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِى الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ. (انفال، 41)

17 - تبرى از دشمنان اسلام؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُواً وَلَعِباً مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ أَوْلِيَاءَ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ. (مائده، 57)

18 - استفاده از غذاى حلال؛ فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كُنْتُمْ بِآيَاتِهِ مُؤْمِنِينَ. (انعام، 118)

ص: 260

19 - پذيرش موعظه در دورى از تهمت؛ وَلَوْ لاَ إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ مَا يَكُونُ لَنَا أَنْ نَتَكَلَّمَ بِهذَا سُبْحَانَكَ هذَا بُهْتَانٌ عَظِيمٌ عِظُكُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ. (نور، 17)

20 - تنها نگذاشتن پيامبر در جنگ؛ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ. (نور، 62)

21 - اصلاح ذات البين؛ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ. (حجرات، 10)

22 - عدم شك در ايمان؛ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِى سَبِيلِ اللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ. (حجرات، 15)

23 - ثبات قدم در برابر دشمن؛ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلاَفٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ... وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلاَّ أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْراً وَتَوَفَّنَا مُسْلِمِينَ. (اعراف، 124-126) وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلاَّ أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ. (بروج، 8)

24 - اعتقاد به انبيا وفرشتگان وكتب آسمانى؛ آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ. (بقره، 285)

25 - سرپرست قرار ندادن كفار؛ لاَ يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ. (آل عمران، 28)

26 - پرهيز از ربا؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِىَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ. (بقره، 278)

27 - تواضع در برابر آيات الهى 28 - تسبيح خداوند تهجد 29 - مناجات شبانه؛ إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّداً وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ. (سجده، 16)

30 - بهره مندى از هدايت ورحمت قرآن؛ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِى الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ. 10 نشانه ديگر براى مؤمن در سورۀ توبه بيان شده است كه مجموعاً 40 نشانه مى شود.

إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِى سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ

ص: 261

وَيُقْتَلُونَ... التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ. (توبه، 112)

آنها در جنگ «بدر» وارد شد.(1)

د. «عذاب اكبر» به معنى عذاب روز قيامت است كه از هر مجازاتى بزرگتر ودردناكتر است. در اينكه چرا «ادنى» (نزديكتر) در برابر «اكبر» (بزرگتر) قرار گرفته ؟ در حالى كه يا بايد «ادنى» در مقابل «ابعد» (دورتر) ويا «اصغر» در مقابل «اكبر» قرار گيرد، نكته اى دارد كه بعضى از مفسران به آن اشاره كرده اند وآن اينكه عذاب دنيا داراى دو وصف است «كوچك بودن» و «نزديك بودن» وبه هنگام تهديد مناسب نيست كه روى كوچك بودن آن تكيه شود، بلكه بايد روى نزديك بودنش تكيه كرد وعذاب آخرت، نيز داراى دو وصف است: «دور بودن» و «بزرگ بودن» ودر مورد آن نيز مناسب اين است كه روى «بزرگ بودنش» تكيه شود، نه «دور بودنش».

ه -. از آنجا كه هر گاه هيچ يك از وسايل بيدار كننده، حتى مجازات الهى سود ندهد راهى جز انتقام پروردگار از اين گروه كه ظالمترين افرادند وجود ندارد، در آيه بعد چنين مى فرمايد: «چه كسى ستمكارتر است از آن كس كه آيات پروردگارش به او تذكر داده شده واو از آن اعراض كرده وروى برگردانده است» وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآياتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها. «مسلماً ما از اين مجرمان بى ايمان انتقام خواهيم گرفت» إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ.(2)

3. رحمان ورحيم بودن خداوند، با قهر او منافاتى ندارد؛ إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ.(1)

4. انتقام الهى از مجرمان در قيامت پس از اتمام حجت با ايشان در دنيا است؛ ذكربآيات ربه.(2)

لِقائِهِ. «و ما كتاب آسمانى موسى، تورات را وسيله هدايت بنى اسرائيل قرار داديم» وَجَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِى إِسْرائِيلَ.(1)

ج. مفسرين در مرجع ضمير در كلمه «لقائه» ونيز در معناى كلمه مزبور اختلاف كرده اند، بعضى(2) گفته اند: ضمير به موسى (علیه السلام) بر مى گردد ومفعول كلمه، لقاء است وتقدير كلام«فلا تكن فى مرية من لقائك موسى» است، يعنى شك نكن در ديدارت با موسى، چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) - به طورى كه در روايات هم آمده - شب معراج موسى را ديدار كرد، پس در نتيجه اگر سوره مورد بحث، بعد از معراج نازل شده باشد، آيه شريفه يادآورى خاطرات شب معراج است واگر قبل از شب معراج نازل شده باشد وعده اى از خدا به آن جناب است كه به زودى موسى را خواهى ديد، اين تفسير را مرحوم طيب پسنديده است.

بعضى(3) ديگر گفته اند: ضمير به موسى برمى گردد، ولى معناى آيه اين است كه شك مكن در اينكه روز قيامت موسى را مى بينى.(4)

بعضى(5) ديگر گفته اند: ضمير به كتاب برمى گردد وتقدير كلام«فلا تكن فى مرية من لقاء موسى الكتاب» است يعنى شك مكن در اينكه موسى كتاب را خواهد ديد.

اما مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: آنچه به نظر ما مى رسد وخدا داناتر است اين است كه مى گوييم ممكن است ضمير «لقائه» به خداى تعالى برگردد ومراد از لقاى خدا مساله بعث وقيامت باشد، به اين عنايت كه روز بعث روزى است كه همه در برابر خدا قرار مى گيرند، در حالى كه حجابى بين آنان وبين پروردگارشان نيست.(6)

نويسندگان تفسير نمونه گويند: آنچه از ميان تفاسير نزديكتر به نظر مى رسد اين است كه به «كتاب» (كتاب آسمانى موسى يعنى تورات) باز گردد وجنبه مفعولى داشته باشد وفاعل آن موسى باشد. بنابراين معنى مجموع جمله چنين است: «تو شك نداشته باش كه موسى به لقاى كتاب آسمانى رسيد وآن را كه از درگاه پروردگار به او القا شده بود دريافت داشت.»

ص: 265

د. در آيه بعد به افتخاراتى كه نصيب بنى اسرائيل در سايه استقامت وايمان شد اشاره مى كند، تا درسى براى ديگران باشد، مى فرمايد: «و از آنها امامان وپيشوايانى قرار داديم، كه به فرمان ما امر هدايت خلق خدا را بر عهده گرفتند زيرا آنها شكيبايى كردند وبه آيات ما يقين داشتند» وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَكانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ. در اينجا رمز پيروزى وشرط پيشوايى وامامت را دو چيز شمرده: يكى ايمان ويقين به آيات الهى وديگر صبر واستقامت وشكيبايى.

ه -. در اينكه منظور از «امر» در اينجا امر تشريعى (دستورات الهى در شرع) است، يا امر تكوينى (نفوذ فرمان الهى در عالم آفرينش) مى باشد، ظاهر آيه همان معنى اول است وتعبيرات روايات ومفسران نيز، همين معنى را تداعى مى كند. ولى بعضى از مفسران بزرگ آن را به معنى «امر تكوينى» دانسته اند.

و. از آنجا كه بنى اسرائيل - همچون سائر امم - بعد از اين امامان وپيشوايان راستين باز دست به اختلاف زدند راههاى مختلفى را پيمودند ومنشا تفرقه در ميان مردم شدند، در آخرين آيه مورد بحث با لحن تهديد آميزى مى گويد: «پروردگار تو ميان آنها در روز قيامت در مورد اختلافاتى كه داشتند داورى مى كند» وهر كس را به سزاى عملش مى رساند إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ.(1)

طول زندگى پيامبران است.(1)

3. اختلافات دينى در دنيا حل نشدنى است؛ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ.(2)

ايمان آوردن در قيامت، لزوم اعراض پيامبر از آنان بعد از اتمام حجت وانتظار براى كيفر آنان در قيامت.

ب. آيات گذشته با تهديد مجرمان بى ايمان آميخته بود ونخستين آيه مورد بحث نيز توضيح وتكميلى بر اين تهديد است، مى فرمايد: «آيا همين براى هدايت آنها كافى نيست كه افراد زيادى از مردمى كه در قرون پيش از آنها زندگى داشتند هلاك كرديم وآنها را به كيفر اعمالشان رسانديم»؟ أَ وَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ. «اينها در مساكن ويران شده آنان راه مى روند» وآثار آن اقوام نفرين شده را با چشم خود مى بينند يَمْشُونَ فِى مَساكِنِهِمْ سرزمين بلا ديده «عاد» و «ثمود» وشهرهاى ويران شده «قوم لوط» در سر راه آنها به شام قرار دارد.

لذا در پايان آيه مى افزايد: «در اين موضوع نشانه هايى از قدرت خدا ودرسهاى عبرتى است آيا نمى شنوند»؟ إِنَّ فِى ذلِكَ لَآياتٍ أَ فَلا يَسْمَعُونَ.

ج. در آيه بعد به يكى از مهمترين نعمتهاى الهى كه مايه آبادى همه سرزمينها ووسيله حيات همه موجودات زنده است اشاره مى كند تا روشن شود همانگونه كه خداوند قدرت بر ويران ساختن سرزمين تبهكاران دارد، قادر بر آباد كردن زمينهاى ويران ومرده واعطاى همه گونه موهبت را به بندگانش دارد. مى فرمايد: «آيا نديدند كه ما آب را به سوى زمينهاى خشك وبى آب وعلف مى رانيم وبه وسيله آن زراعتهايى مى رويانيم كه هم چارپايانشان از آن مى خورند وهم خودشان تغذيه مى كنند؟ آيا نمى بينند»؟ أَ وَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَأَنْفُسُهُم أَ فَلا يُبْصِرُونَ.

د. جالب اينكه در اينجا تعبير به نسوق الماء (آب را مى رانيم) شده است، اشاره به اينكه طبيعت آب به مقتضاى سنگينيش ايجاب مى كند كه روى زمين ودر گودالها باشد وبه مقتضاى روان بودنش بايد در اعماق زمين فرو رود، ولى هنگامى كه فرمان ما فرا رسد طبيعت خود را از دست داده تبديل به بخار سبكى مى شود كه با وزش نسيم به هر سو حركت مى كند.

ه -. از آنجا كه آيات گذشته مجرمان را تهديد به انتقام ومؤمنان را بشارت به امامت وپيشوايى وپيروزى مى داد، در اينجا كفار از روى غرور ونخوت اين سؤال را مطرح مى كنند كه اين وعده ها ووعيدها كى عملى خواهد شد؟ چنان كه قرآن مى فرمايد: «آنها مى گويند: اگر

ص: 268

راست مى گوئيد اين فتح وپيروزى شما چه زمانى خواهد بود»؟! وَيَقُولُونَ مَتى هذَا الْفَتْحُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ. قرآن بلافاصله به آنها پاسخ مى گويد وبه پيامبر دستور مى دهد: «بگو بالآخره روز پيروزى فرا مى رسد، اما در آن روز ايمان آوردن سودى به حال كافران نخواهد داشت وبه آنها هيچ مهلت داده نمى شود»! قُلْ يَوْمَ الْفَتْحِ لا يَنْفَعُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِيمانُهُمْ وَلا هُمْ يُنْظَرُونَ.(1)

و. در اينكه منظور از يوم الفتح چيست وجوهى ذكر شده، بعضى گفته اند: مقصود جنگ بدر است، برخى گفته اند روز فتح مكه اند، مرحوم طيب گويد: در اين روزها ايمان نفع مى بخشد، با اينكه آيه گويد لا ينفع الذين كفروا ايمانهم از اين جا روشن مى شود اين دو وجه درست نيست. بنابراين منظور از يوم الفتح روز رجعت است. اما اينكه برخى گفته اند مقصود روز قيامت است اين هم درست نيست، زيرا كلمه (فتح) بر آن صدق نمى كند.(2)

ص: 270

ص: 272

برجان مردم، اولويت خويشاوندان در ارث برى.

ب. انسان به حكم اينكه يك قلب بيشتر ندارد بايد داراى يك كانون عاطفى وتسليم در برابر يك قانون باشد. امير مؤمنان على (علیه السلام) در تفسير اين آيه مى فرمايد:

(لا يجتمع حبنا وحب عدونا فى جوف انسان، ان اللَّه لم يجعل لرجل قلبين فى جوفه، فيحب بهذا ويبغض بهذا فاما محبنا فيخلص الحب لنا كما يخلص الذهب بالنار لا كدر فيه فمن اراد ان يعلم فليمتحن قلبه فان شارك فى حبنا حب عدونا فليس منا ولسنا منه)«دوستى ما ودوستى دشمن ما در يك قلب نمى گنجد چرا كه خدا براى يك انسان دو قلب قرار نداده است كه با يكى دوست بدارد وبا ديگرى دشمن، دوستان ما در دوستى ما خالصند همانگونه كه طلا در كوره خالص مى شود هر كس مى خواهد اين حقيقت را بداند، قلب خود را آزمايش كند اگر چيزى از محبت دشمنان ما در قلبش با محبت ما آميخته است از ما نيست وما هم از او نيستيم».(1)

ج. قرآن سپس به خرافه ديگرى از عصر جاهليت مى پردازد وآن خرافه «ظهار» است، آنها هنگامى كه از همسر خود ناراحت مى شدند ومى خواستند نسبت به او اظهار تنفر كنند به او مى گفتند: انت علىّ كظهر امى: «تو نسبت به من مانند پشت مادر منى»! وبا اين گفته او را به منزله مادر خود مى پنداشتند واين سخن را به منزله طلاق! قرآن در دنباله اين آيه مى گويد: خداوند هرگز همسرانتان را كه مورد «ظهار» قرار مى دهيد مادران شما قرار نداده است» واحكام مادر، در مورد آنان مقرر نكرده است وَما جَعَلَ أَزْواجَكُمُ اللَّائِى تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِكُمْ. اسلام اين برنامه جاهلى را امضاء نكرد، بلكه براى آن مجازاتى قرار داد وآن اينكه: شخصى كه اين سخن را مى گويد حق ندارد با همسرش نزديكى كند تا اينكه كفاره لازم را بپردازد، كفاره آن سه چيز است آزاد كردن بنده، اگر نتوانست 60 روز روزه بگيرد والا 60 فقير را اطعام كند (مجادله، 3 و 4) واگر كفاره نداد وبه سراغ همسر خود نيز نيامد همسر مى تواند با توسل به «حاكم شرع» او را وادار به يكى از دو كار كند يا رسما وطبق قانون اسلام او را طلاق دهد واز او جدا شود ويا كفاره دهد وبه زندگى زناشويى همچون سابق ادامه دهد.(2)

ص: 276

د. سپس به سومين خرافه جاهلى پرداخته مى گويد: «خداوند فرزند خوانده هاى شما را، فرزند حقيقى شما قرار نداده است» وَما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ. توضيح اينكه: در عصر جاهليت معمول بوده كه بعضى از كودكان را به عنوان فرزند خود انتخاب مى كردند وآن را پسر خود مى خواندند وبه دنبال اين نامگذارى تمام حقوقى را كه يك پسر از پدر داشت براى او قائل مى شدند از پدرخوانده اش ارث مى برد وپدر خوانده نيز وارث او مى شد وتحريم زن پدر يا همسر فرزند در مورد آنها حاكم بود. اسلام، اين مقررات غير منطقى وخرافى را به شدت نفى كرد وحتى چنان كه خواهيم ديد پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى كوبيدن اين سنت غلط، همسر پسرخوانده اش «زيد بن حارثه» را بعد از آن كه از «زيد» طلاق گرفت به ازدواج خود در آورد تا روشن شود اين الفاظ تو خالى نمى تواند واقعيتها را دگرگون سازد.(1)

بعد مى فرمايد: «اين سخنى است كه شما به زبان مى گوئيد» ذلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْواهِكُمْ، در حالى كه در دل مى دانيد قطعاً چنين نيست، اينها سخنان باطلى بيش نيست «اما خداوند حق مى گويد وبه راه راست هدايت مى كند» وَاللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِى السَّبِيلَ.(2)

ه -. سپس قرآن براى تاكيد بيشتر وروشن ساختن خط صحيح ومنطقى اسلام چنين مى افزايد: «آنها را به نام پدرانشان بخوانيد كه اين كار نزد خدا عادلانه تر است» ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ. تعبير به «اقسط» (عادلانه تر) مفهومش اين نيست كه اگر آنها را به نام پدرخوانده ها صدا بزنند عادلانه است وبه نام پدران واقعى عادلانه تر، بلكه صيغه «افعل تفضيل» گاه در مواردى به كار مى رود كه وصف در طرف مقابل به هيچ وجه وجود ندارد، مثلا گفته مى شود «انسان احتياط كند وجان خود را به خطر نيندازد بهتر است» مفهوم اين سخن آن نيست كه به خطر انداختن جان خوب است ولى احتياط كردن از آن بهتر مى باشد، بلكه منظور مقايسه «خوب» و «بد» با يكديگر است وبراى رفع بهانه ها اضافه مى كند: «اگر پدران آنها را نمى شناسيد آنها برادران دينى وموالى شما هستند» فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُكُمْ فِى الدِّينِ وَمَوالِيكُمْ. يعنى عدم شناخت پدران آنها دليل بر اين نمى شود كه نام شخص ديگرى را به عنوان «پدر» بر آنها بگذاريد، بلكه مى توانيد آنها را به عنوان برادر دينى يا

ص: 277

دوست وهم پيمان خطاب كنيد.(1)

و. ولى از آنجا كه گاه انسان بر اثر عادت گذشته، يا سبق لسان ويا اشتباه در تشخيص نسب افراد، ممكن است كسى را به غير پدرش نسبت دهد واين از حوزه اختيار انسان بيرون است، خداوند عادل وحكيم، چنين كسى را مجازات نخواهد كرد، لذا در ذيل آيه مى افزايد: «هر گاه خطايى در اين مورد مرتكب شويد گناهى بر شما نيست» وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ فِيما أَخْطَأْتُمْ بِهِ. «ولى آنچه را از روى عمد واختيار مى گوئيد مورد مجازات قرار خواهد گرفت» وَلكِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ«و هميشه خداوند، غفور ورحيم است» وَكانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً.(2)

ز. آيه بعد به مساله مهم ديگرى يعنى ابطال نظام «مؤاخات» آن مى پردازد. توضيح اينكه: هنگامى كه مسلمانان از مكه به مدينه هجرت كردند واسلام پيوند ورابطه آنها را با بستگان مشركشان كه در مكه بودند به كلى بريد پيامبر (صلی الله علیه و آله) به فرمان الهى، مساله عقد اخوت وپيمان برادرى را در ميان آنها برقرار ساخت.

به اين ترتيب كه ميان «مهاجران» و «انصار» (دو به دو) پيمان اخوت وبرادرى منعقد شد وآنها همچون دو برادر حقيقى از يكديگر ارث مى بردند، ولى اين يك حكم موقت ومخصوص به اين حالت فوق العاده بود، هنگامى كه اسلام گسترش پيدا كرد وارتباطات گذشته تدريجا بر قرار شد، ديگر ضرورتى براى ادامه اين حكم نبود.

آيه فوق نازل شد و «نظام مؤاخات» را به طورى كه جانشين نسب شود ابطال كرد وحكم ارث ومانند آن را مخصوص خويشاوندان حقيقى قرار داد.(3) بنابراين نظام اخوت وبرادرى هر چند يك نظام اسلامى بود، (بر خلاف نظام پسرخواندگى كه يك نظام جاهلى بود) اما مى بايست پس از برطرف شدن حالت فوق العاده ابطال گردد وچنين شد.

منتهى در آيه مورد بحث، قبل از ذكر اين نكته، به دو حكم ديگر، يعنى «اولويت پيامبر (صلی الله علیه و آله) نسبت به مؤمنين»، و «بودن زنان پيامبر (صلی الله علیه و آله) به منزله مادر» به عنوان مقدمه، ذكر شده است: مى فرمايد: «پيامبر نسبت به مؤمنان از خود آنها اولى است» النَّبِىُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ.

ص: 278

«و همسران او مادران مؤمنين محسوب مى شوند» وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ. با اينكه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به منزله پدر وهمسران او بمنزله مادران مؤمنين هستند، هيچگاه از آنها ارث نمى برند، چگونه مى توان انتظار داشت كه پسر خوانده ها وارث گردند. سپس مى افزايد «خويشاوندان نسبت به يكديگر، از مؤمنان ومهاجرين، در آنچه خدا مقرر داشته است اولى هستند» وَأُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِى كِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهاجِرِينَ.

ولى با اينحال براى اينكه راه را به كلى به روى مسلمانان نبندد وبتوانند براى دوستان وكسانى كه مورد علاقه آنها هستند چيزى به ارث بگذارند - هر چند از طريق وصيت نسبت به ثلث مال باشد - در پايان آيه اضافه مى كند: «مگر اينكه بخواهيد نسبت به دوستانتان كار نيكى انجام دهيد» اين مانعى ندارد إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِيائِكُمْ مَعْرُوفاً ودر آخرين جمله براى تاكيد همه احكام گذشته، يا حكم اخير، مى فرمايد: «اين حكم در كتاب الهى (در لوح محفوظ يا در قرآن مجيد) نوشته شده است» كانَ ذلِكَ فِى الْكِتابِ مَسْطُوراً.(1)

ح. ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِى جَوْفِهِ بعضى از مفسرين گفته اند: جمله مورد بحث مقدمه اى است كه الغاى مساله «ظهار» وپسرگيرى را كه بعداً بيان مى كند تعليل نمايد، براى اينكه ظهار (اينكه به همسرت بگويى پشت تو چون پشت مادرم است وبا اين سخن او را بر خود حرام كنى) جمع بين دو متنافى است، يعنى زوجيت ومادرى وهمچنين فرزند ديگران را فرزند خود خواندن دو متنافى است، كه در يك قلب جمع نمى شوند: ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِى جَوْفِهِ مرحوم علامه طباطبائى مى فرمايد: ولى به نظر ما بعيد نيست كه بگوييم آيه شريفه تعليل مطلب قبل است، كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را از اطاعت كفار ومنافقين نهى مى كرد وبه پيروى آنچه به وى وحى مى شود امر مى فرمود، جمله مورد بحث اين امر ونهى را تعليل مى كند ومى فرمايد اطاعت خدا با اطاعت كفار ومنافقين تنافى دارد، چون قبول ولايت خدا وولايت آنان متنافى است، مثل توحيد وشرك، كه در يك قلب جمع نمى شود.(2)

ط. ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ * وكانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً حرف «لام» در كلمه «لآبائهم» لام اختصاص است ومعناى آيه اين است كه: وقتى مى خواهيد پسر خوانده خود را

ص: 279

معرفى ويا صدا كنيد، طورى صدا بزنيد كه مخصوص پدرانشان شوند، يعنى به پدرشان نسبت دهيد (و بگوييد اى پسر فلانى ونگوييد پسرم). هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ - ضمير «هو» به مصدرى بر مى گردد كه از «ادعوهم» فهميده مى شود ومعناى جمله اين است كه خواندنتان آنان را به نام پدرانشان، به عدالت نزديك تر است ونظير اين آيه در برگشتن ضمير به مصدر مفهوم از جمله آيه اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى» مى باشد وكلمه «اقسط» صيغه تفضيل از ماده «قسط» است، كه به معناى عدالت است ومعناى آيه اين است كه پسر خوانده هايتان را وقتى صدا مى زنيد به پدرانشان نسبت دهيد، براى اينكه نسبت دادن به پدرانشان، عادلانه تر در نزد خدا است.

ى. النَّبِىُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ«انفس مؤمنين»، يعنى خود مؤمنين وبنا بر اين، معناى «أولى بودن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مؤمنين از خود مؤمنين» اين است كه آن جناب اختياردارتر نسبت به مؤمنين است از خود مؤمنين ومعناى اولويت اين است كه فرد مسلمان هر جا امر را دائر ديد بين حفظ منافع رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وحفظ منافع خودش، بايد منافع رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را مقدم بدارد. در نتيجه، اگر در هنگام خطر، جان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مخاطره قرار گيرد، يك فرد مسلمان موظف است كه با جان خود سپر بلاى آن جناب شود وخود را فدايش كند وهمچنين در تمامى امور دنيا ودين، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) أولى واختياردارتر است واينكه گفتيم در تمامى امور دنيا ودين، به خاطر اطلاقى است كه در جمله النَّبِىُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ هست.

ك. وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ - اينكه زنان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مادران امتند، حكمى است شرعى ومخصوص به آن جناب ومعنايش اين است كه همانطور كه احترام مادر، بر هر مسلمان واجب وازدواج با او حرام است، همچنين احترام همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر همه آنان واجب وازدواج با آنان بر همه حرام است.

پس تشبيه همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مادران، تشبيه در بعضى از آثار مادرى است، نه همه آنها، چون مادر به غير از وجوب احترام وحرمت نكاح، آثار ديگرى نيز دارد، از فرزند خود ارث مى برد وفرزند از او ارث مى برد ونظر كردن به روى او جائز است وبا دخترانى كه از شوهر ديگر دارد نمى شود ازدواج كرد، چون خواهر مادرى انسان است ونيز پدر ومادر مادر،

ص: 280

جد وجده انسان هستند وبرادرانش دايى وخواهرانش خاله انسان هستند، ولى همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به غير از آن دو حكم، احكام ديگر مادرى را ندارند.(1)

مقام رضا: فَاصْبِرْ... وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ... لَعَلَّكَ تَرْضَى(طه، 130)

مقام تسليم: فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِىَ لِلَّهِ... (آل عمران، 20)

مقام شفاعت: وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى(الضحى، 5)

براى پذيرش پيامبران بعد آماده سازند، همانگونه كه پيامبران بعد دعوت پيامبران پيشين را تصديق وتاكيد نمايند.(1)

ج. وَإِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثاقَهُمْ وَمِنْكَ وَمِنْ نُوح) اضافه ميثاق به ضميرى كه به انبياء بر مى گردد، خود دليل است بر اينكه مراد از ميثاق انبياء، ميثاق خاص به ايشان است، هم چنان كه بردن نام پيغمبران به لفظ انبياء اين معنا را مى فهماند، كه ميثاق پيغمبران ميثاقى است كه با صفت نبوت آنان ارتباط دارد وغير از آن ميثاقى است كه از عموم بشر گرفته وآيه وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِى آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُم وَأَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى(اعراف، 172) از آن خبر مى دهد ومساله ميثاق گرفتن از انبياء در جاى ديگر نيز آمده وفرموده: وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثاقَ النَّبِيِّينَ لَما آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ إِصْرِى قالُوا أَقْرَرْنا. (آل عمران، 81) در آيه مورد بحث «نبيين» را به لفظ عام آورد، تا شامل همه شود، آن گاه از بين همه آنان پنج نفر را با اسم ذكر كرده است.(2)

د. منظور از «صادقين» در اينجا مؤمنانى است كه صدق ادعاى خود را در عمل اثبات كرده اند.(3)

ه -. امام صادق (علیه السلام) فرمود: در صورتى كه راستگو از راستى اش سؤال مى شود كه به چه انگيزه اى بوده وبر طبق آن جزا داده مى شود، پس حال دروغگو چگونه خواهد بود؟!(4)

به خدا ورسولش آورده اند وبا مال وجان در راه خدا جهاد كرده اند، اينها صادقين هستند» ودر سوره حشر مى فرمايد: لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَأَمْوالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْواناً وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ: «غنائمى كه بدون جنگ به دست مسلمانان مى افتد متعلق به فقراى مهاجرين است همانها كه از خانه ها واموالشان بيرون رانده شدند، در حالى كه خواستار فضل پروردگار ورضاى او بودند، همانها كه خدا ورسولش را يارى مى كنند، آنها صادقين هستند».(1)

2. اگر به اين اسلوب، اين پنج نفر را اختصاص به ذكر داد، تنها به منظور تعظيم واحترام ايشان است، چون شانى عظيم ومقامى رفيع داشتند، براى اينكه اولو العزم وصاحب شريعت وداراى كتاب بودند وبه همين ملاك بود كه چهار نفر از ايشان را به ترتيب عصرشان ذكر كرد، ولى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را بر آنان مقدم داشت، با اينكه آن جناب از لحاظ عصر آخرين ايشان بود، براى اينكه آن جناب برترى وشرافت وتقدم بر همه آنان دارد.(2)

ص: 284

دادند تا كار اسلام را براى هميشه يكسره كنند، پيامبر (صلی الله علیه و آله) را به قتل برسانند، مسلمين را در هم بكوبند. مسلمانان كه خود را در برابر اين گروه عظيم ديدند به فرمان پيامبر (صلی الله علیه و آله) به شور نشستند وقبل از هر چيز با پيشنهاد سلمان فارسى، اطراف مدينه را خندقى كندند تا دشمن به آسانى نتواند از آن عبور كند وشهر را مورد تاخت وتاز قرار دهد (و به همين جهت يكى از نامهاى اين جنگ، جنگ خندق است). لحظات بسيار سخت وخطرناكى بر مسلمانان گذشت، جانها به لب رسيده بود تعداد لشكر كفر را ده هزار ولشكر اسلام را سه هزار نفر نوشته اند. سرانجام اين غزوه به پيروزى مسلمانان تمام شد، طوفانى سخت به فرمان خدا وزيدن گرفت، خيمه وخرگاه وزندگى كفار را در هم ريخت، رعب ووحشت شديدى در قلب آنها افكند ونيروهاى غيبى فرشتگان به يارى مسلمانان فرستاد. قدرت نمايى امير مؤمنان على (علیه السلام) در برابر عمرو بن عبد ود بر آن افزوده شد ومشركان بى آنكه بتوانند كارى انجام دهند پا به فرار گذاردند. آيات هفده گانه فوق نازل شد.

ج. در آيه 10 كه ترسيمى از وضع بحرانى جنگ احزاب وقدرت عظيم جنگى دشمنان ونگرانى شديد بسيارى از مسلمانان است چنين مى گويد: «به خاطر بياوريد زمانى را كه آنها از طرف بالا وپائين شهر شما وارد شدند (و مدينه را در محاصره خود قرار دادند) وهنگامى را كه چشمها از شدت وحشت خيره شده بود جانها به لب رسيده بود وگمانهاى گوناگون بدى به خدا مى برديد»! إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا. (1)«در آنجا مؤمنان آزمايش شدند وتكان سختى خوردند» هُنالِكَ ابْتُلِىَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِيداً. (2) مسلمانان بسيار متزلزل شدند كه آيا اسلام پيروز مى شود يا كفر وشرك ؟ آيا ما كشته مى شويم يا اسير مى گرديم ؟ در اينجا بود كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مسلمان ها فرمود: بگوييد: اللهم استر عورتنا وآمن روعتنا.(3)

د. اين دو وصف يعنى كجى چشم ورسيدن جانها به گلو، كنايه است از كمال چيرگى ترس بر آدمى ومسلمانان در آن روز آن قدر ترسيدند كه به حال جان دادن افتادند، كه در آن

ص: 286

حال چشم تعادل خود را از دست مى دهد وجان به گلوگاه مى رسد.(1)

ه -. ميل از هر چيز را (زوغ) گويند چنانكه قرآن مى فرمايد: فلما زاغوا ازاغ الله قلوبهم چون كفار از حق به باطل ميل كردند خداوند هم قلب آنها را از ايمان وخير ميل داد.(2)

وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا - يعنى منافقين وكسانى كه بيمار دل بودند، آن روز درباره خدا گمانها كردند، بعضى از آنها گفتند: كفار به زودى غلبه مى كنند وبر مدينه مسلط مى شوند، بعضى ديگر گفتند: بزودى اسلام از بين مى رود واثرى از دين نمى ماند، بعضى ديگر گفتند: جاهليت دو باره جان مى گيرد، بعضى ديگر گفتند: خدا ورسول او مسلمانان را گول زدند واز اين قبيل پندارهاى باطل.(3)

انتظار نداشته باشيد خداوند شما را امتحان نكند. وقتى خداوند پيامبران را مورد امتحان قرار دهد، امت هاى آنها نيز مورد امتحان قرار خواهند گرفت.

نداده است، (آنها از قدرت بى پايان پروردگار بيخبرند.)(1)

د. در آيه بعد به شرح حال گروه خطرناكى از همين منافقان پرداخته مى گويد: «و نيز به خاطر بياوريد هنگامى را كه گروهى از آنها گفتند اى مردم يثرب! (مدينه) اينجا جاى توقف شما نيست، به خانه هاى خود بازگرديد» وَإِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ يا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا.(2)

گروهى از همين منافقين مى گفتند: خانه هاى ما ديوار ودر وپيكر درستى ندارد، در حالى كه چنين نبود، آنها فقط مى خواستند صحنه را خالى كرده فرار كنند وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِىَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ وَما هِىَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِراراً. «آنها در اظهار اسلام آن قدر سست وضعيفند كه اگر دشمنان از اطراف وجوانب مدينه وارد آن شوند واين شهر را اشغال نظامى كنند وبه آنها پيشنهاد نمايند كه به سوى آئين شرك وكفر باز گرديد به سرعت مى پذيرند وجز مدت كمى براى انتخاب اين راه درنگ نخواهند كرد»! وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ أَقْطارِها ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْها وَما تَلَبَّثُوا بِها إِلَّا يَسِيراً.

ه -. ضميرهاى جمع همه به منافقين وبيماردلان وضمير در فعل «دخلت» به كلمه «بيوت» برمى گردد ومعناى جمله دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ اين است كه: اگر لشكريان مشركين داخل خانه ها شوند، جز اندكى درنگ نمى كنند.(3) منظور از كلمه «فتنه» در اينجا همان شرك وكفر است.(4)

و. سپس قرآن، اين گروه منافق را به محاكمه مى كشد ومى گويد: «آنها قبلا با خدا عهد وپيمان بسته بودند كه پشت به دشمن نكنند وبر سر عهد خود در دفاع از توحيد واسلام وپيامبر بايستند، مگر آنها نمى دانند كه عهد الهى مورد سؤال قرار خواهد گرفت» وآنها در برابر آن مسئولند؛ وَلَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الْأَدْبارَ وَكانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُلًا.

بعد از آنكه خداوند نيت منافقان را افشاء كرد كه منظورشان حفظ خانه هايشان نيست، بلكه فرار از صحنه جنگ است، با دو دليل به آنها پاسخ مى گويد. نخست به پيامبر مى فرمايد: «بگو اگر از مرگ يا كشته شدن فرار كنيد اين فرار سودى به حال شما نخواهد داشت وبيش

ص: 290

از چند روزى از زندگى دنيا بهره نخواهيد گرفت» قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِيلًا.

ديگر اينكه مگر نمى دانيد تمام سرنوشت شما به دست خدا است. «اى پيامبر! به آنها بگو چه كسى مى تواند شما را در برابر اراده خدا حفظ كند اگر او مصيبت يا رحمتى را براى شما بخواهد»؟! قُلْ مَنْ ذَا الَّذِى يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرادَ بِكُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِكُمْ رَحْمَةً. آرى «آنها غير از خدا هيچ سرپرست وياورى نخواهند يافت» وَلا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلا نَصِيراً.(1)

3. منافقان مدينه به مسلمان ها وانمود كردند كه شكست آنها قطعى است؛ لا مقام لكم فارجعوا.(1)

4. دشمن براى ايجاد فتنه از منافقان داخلى كمك مى گيرد؛ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ.(2)

5. منافقان تا آنجا پايدارى در دين دارند، كه آسايش ومنافعشان از بين نرود واما اگر با هجوم دشمن منافعشان در خطر بيفتد ويا پاى جنگ پيش بيايد، ديگر پايدارى نمى كنند وبدون درنگ از دين برمى گردند.(3)

6. نمونه پيمان شكنان؛

همان طورى كه قرآن كريم وفاى به عهد را از اوصاف ابرار دانسته است، وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا، شكستن عهد وپيمان را نيز از اوصاف كفار بر شمرده است؛ إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِينَ كَفَرُوا فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ عَاهَدتَّ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِى كُلِّ مَرَّهٍ وَهُمْ لَا يَتَّقُونَ.

در قرآن كريم نمونه هايى از پيمان شكنى بيان شده است؛

پيمان شكنى با خداوند در فرزنددار شدن؛

لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحاً لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ * فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحاً جَعَلَا لَهُ شُرَكَاءَ فِيَما آتَاهُمَا فَتَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ.

پيمان شكنى با خداوند در پولدار شدن؛

وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِن فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الْصَّالِحِينَ * فَلَمَّا آتَاهُم مِن فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوا وَهُمْ مُعْرِضُونَ.