بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 9

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

ص: 6

خداوند نازل شده است.(1)

ج. تعبير به آياتٍ بَيِّناتٍ ممكن است اشاره به حقايقى از توحيد ومبدء ومعاد ونبوت باشد كه در آن مطرح شده، در برابر «فرضنا» كه اشاره به احكام ودستوراتى است كه در اين سوره، بيان گرديده وبه عبارت ديگر يكى اشاره به «عقائد» است وديگرى اشاره به «احكام». اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور از «آيات بينات»، دلائلى است كه براى احكام مفروض در اين سوره آمده است.(2)

د. در واقع آيه 2 مشتمل بر سه دستور است:

1. حكم مجازات زنان ومردان آلوده به فحشاء (منظور از زنا آميزش جنسى مرد وزن غير همسر وبدون مجوز شرعى است).

2. تاكيد بر اين كه در اجراى اين حد الهى گرفتار محبتها واحساسات بى مورد نشويد.

3. دستور حضور جمعى از مؤمنان در صحنه مجازات است چرا كه هدف تنها اين نيست كه گنهكار عبرت گيرد، بلكه هدف آنست كه مجازات او سبب عبرت ديگران هم شود.(3)

ه -. از آنجا كه در آيه مورد بحث سخن از مجازات زن ومرد زناكار در ميان است، به همين مناسبت سؤالى پيش مى آيد كه ازدواج مشروع با چنين زنان چه حكمى دارد؟ آيه سوم اين سؤال را چنين پاسخ مى گويد: «مرد زناكار جز با زن آلوده دامان يا مشرك وبى ايمان ازدواج نمى كند، همان گونه كه زن آلوده دامان جز با مرد زانى يا مشرك پيمان همسرى نمى بندد» الزَّانِى لا يَنْكِحُ إِلَّا زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لا يَنْكِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ. «و اين كار بر مؤمنان تحريم شده است» وَحُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ. در اينكه اين آيه بيان يك حكم الهى است، يا خبر از يك قضيه خارجى وطبيعى ؟ در ميان مفسران گفتگو است: بعضى معتقدند آيه تنها يك واقعيت عينى را بيان مى كند كه آلودگان هميشه دنبال آلودگان مى روند وهمجنس با همجنس پرواز مى كند، اما افراد پاك وبا ايمان هرگز تن به چنين آلودگى ها وانتخاب همسران آلوده نمى دهند وآن را بر خويشتن تحريم مى كنند، شاهد اين تفسير همان ظاهر آيه است كه به صورت «جمله خبريه» بيان شده. ولى گروه ديگر مانند علامه طباطبايى

ص: 8

معتقدند كه اين جمله بيان يك حكم شرعى والهى است مخصوصاً مى خواهد مسلمانان را از ازدواج با افراد زناكار باز دارد، چرا كه بيمارى هاى اخلاقى همچون بيمارى هاى جسمى غالبا واگيردار است.(1)

شاهد ديگر روايات فراوانى است كه از پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) وساير پيشوايان معصوم عليه السلام در اين زمينه به ما رسيده وآن را به صورت يك حكم تفسير كرده اند. حتى بعضى از مفسران بزرگ در شان نزول آيه چنين نوشته اند: مردى از مسلمانان از پيامبر (صلی الله علیه و آله) اجازه خواست كه با «ام مهزول» - زنى كه در عصر جاهليت به آلودگى معروف بود وحتى پرچمى براى شناسايى بر در خانه خود نصب كرده بود! - ازدواج كند، آيه فوق نازل شد وبه آنها پاسخ گفت.(2)

و. الزَّانِيَةُ وَالزَّانِى... جَلْدَة - مراد مرد وزنى است كه اين عمل شنيع از آن دو سر زده، كه بايد به هر يك از آن دو صد تازيانه بزنند وصد تازيانه حد زنا است به نص اين آيه شريفه، چيزى كه هست در چند صورت تخصيص خورده، اول اينكه زناكاران محصن باشند، يعنى مرد زناكار داراى همسر باشد وزن زناكار هم شوهر داشته باشد، يا يكى از اين دو محصن باشد كه در اين صورت هر كس كه محصن است بايد سنگسار شود، دوم اينكه برده نباشند كه اگر برده باشند حد زناى آنان نصف حد زناى آزاد مى باشد.(3)

آنها زندان ابد تعيين شده است؛ فَأَمْسِكُوهُنَّ فِى الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ ودر صورتى كه غير محصن بوده اند مجازات آنها ايذاء وآزار بوده است فَآذُوهُما، ولى مقدار اين آزار معين نشده است. اما آيه مورد بحث آن را در يكصد تازيانه محدود ومعين نموده، بنابراين حكم اعدام در مورد محصنه جايگزين زندان ابد وحكم يكصد تازيانه حد وحدودى براى حكم آزار است.(1)

3. در حديث معتبرى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه فقيه معروف «زراره» از آن حضرت پرسيد تفسير آيه الزَّانِى لا يَنْكِحُ إِلَّا زانِيَةً... چيست ؟ امام فرمود: هن نساء مشهورات بالزنا ورجال مشهورون بالزنا، قد شهروا بالزنا وعرفوا به والناس اليوم بذلك المنزل، فمن اقيم عليه حد الزنا، او شهر بالزنا، لم ينبغ لا حد ان يناكحه حتى يعرف منه توبته: «اين آيه اشاره به زنان ومردانى است كه مشهور به زنا بوده وبه اين عمل زشت شناخته شده بودند وامروز نيز چنين است، كسى كه حد زنا بر او اجرا شود يا مشهور به اين عمل شنيع گردد سزاوار نيست احدى با او ازدواج كند، تا توبه او ظاهر وشناخته شود».(2)

4. معارف قرآن در فطرت انسان ريشه دارد وبا تذكّر پرده ى غفلت برداشته مى شود؛ تَذَكَّرُونَ.(3)

5. قرآن، زنا را كارى زشت مى داند واز آن نهى مى كند؛ وَلا تَقْرَبُوا الزِّنى (اسراء، 32)، ترك زنا را نشانه ى بندگان راستين خداوند مى شمرد؛ وَعِبادُ الرَّحْمنِ * ولا يَزْنُونَ (فرقان، 63-68) ودورى از اين گناه را شرط بيعت با پيامبر مى داند؛ إِذا جاءَكَ... ولايَزْنِينَ (ممتحنه، 12).(4)

6. برخى از مفاسد زنا، در يكى از سخنان حضرت رضا عليه السلام عنوان شده، از جمله: ارتكاب قتل به وسيله ى سقط جنين. بر هم خوردن نظام خانوادگى وخويشاوندى. ترك تربيت فرزندان. از بين رفتن موازين ارث.(5)

7. حدود كيفر بايد از طرف خداوند معين شود. مِائَةَ جَلْدَةٍ.

8. دين، تنها نماز وروزه نيست حدود الهى نيز از اركان دين است. فِى دِينِ اللَّهِ.

ص: 10

9. صلابت وقاطعيت در اجراى قوانين، در سايه ى ايمان به مبدأ ومعاد به دست مى آيد. إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ.(1)

زناكار، علاوه بر شلاق وشكنجه ى جسمى، از نظر روحى نيز بايد زجر ببيند؛ وَلْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ.

10. امام باقر عليه السلام فرمود: خداوند زناكار را در برابر مؤمن نام برده واين نشان مى دهد كه زناكار مؤمن نيست.(2)

ص: 11

مشمول استثناء است واتفاقا در محل بحث چنين قرينه اى موجود است، زيرا هنگامى كه به وسيله توبه حكم فسق برداشته شود دليلى ندارد كه شهادت پذيرفته نشود، چرا كه عدم قبول شهادت به خاطر فسق است، كسى كه توبه كرده ومجددا تحصيل ملكه عدالت را نموده از آن بر كنار مى باشد. در روايات متعددى كه از منابع اهل بيتعليهم السلام رسيده نيز روى اين معنى تاكيد شده است.(1)

د. «رمى» در اصل به معنى انداختن تير يا سنگ ومانند آن است وطبيعى است كه در بسيارى از موارد آسيب هايى مى رساند، سپس اين كلمه به عنوان كنايه در متهم ساختن افراد ودشنام دادن ونسبتهاى ناروا به كار رفته است، چرا كه گويى اين سخنان همچون تيرى برپيكر طرف مى نشيند واو را مجروح مى سازد.(2)

از گناه خود توبه كنند ودر مقام اصلاح فسادى كه مرتكب شده اند بر آيند. اين صحيح نيست كه يك نفر در ملاء عام (يا از طريق مطبوعات ووسائل ارتباط جمعى) ديگرى را به دروغ متهم كند وبعد در خانه خلوت استغفار نموده از پيشگاه خدا تقاضاى عفو نمايد، هرگز خداوند چنين توبه اى را قبول نخواهد كرد.

3. در كتاب «حدود» بابى تحت عنوان «حد قذف» داريم. «قذف» (بر وزن حذف) در لغت به معنى پرتاب كردن به سوى يك نقطه دور دست است، ولى در اين گونه موارد - مانند كلمه رمى - كنايه از متهم ساختن كسى به يك اتهام ناموسى است وبه تعبير ديگر عبارت از فحش ودشنامى است كه به اين امور مربوط مى شود. هر گاه قذف با لفظ صريح انجام گيرد، به هر زبان وبه هر شكل بوده باشد حد آن هشتاد تازيانه است واگر صراحت نداشته باشد مشمول حكم «تعزير» است. تعزير مجازات گناهانى است كه حد معينى در شرع براى آن نيامده بلكه به اختيار حاكم گذارده شده كه با توجه به خصوصيات مجرم وكيفيت جرم وشرايط ديگر روى مقدار آن در محدوده خاصى تصميم مى گيرد.(1)

4. تهمت به قدرى مهم است كه در مجازات مجرم، فاصله ى تهمت زنا با خود زنا بيست ضربه شلاق است؛ مِائَةَ جَلْدَةٍ ثَمانِينَ جَلْدَةً.(2)

5. شرط گواه وشاهد بودن، عدالت است وگواهى فاسق قبول نيست؛ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً... هُمُ الْفاسِقُونَ.(3)

ص: 14

چنان كه قرآن مى فرمايد: «كسانى كه همسران خود را متهم مى كنند وگواهانى جز خودشان ندارند، هر يك از آنها بايد چهار مرتبه به نام خدا شهادت دهد كه او از راستگويان است».

وَالَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْواجَهُمْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَداءُ إِلَّا أَنْفُسُهُمْ فَشَهادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهاداتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ «و در پنجمين بار بگويد: لعنت خدا بر او باد اگر از دروغگويان باشد» وَالْخامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كانَ مِنَ الْكاذِبِينَ. به اين ترتيب شوهر براى اثبات مدعاى خود از يك سو ودفع حد قذف از سوى ديگر، چهار بار اين جمله را تكرار مى كند: اشهد باللَّه انى لمن الصادقين فيما رميتها به من الزنا (من به خدا شهادت مى دهم كه در اين نسبت زنا كه به اين زن دادم راست مى گويم).

و در مرتبه پنجم مى گويد: لعنت اللَّه علّى ان كنت من الكاذبين (لعنت خدا بر من باد اگر دروغگو باشم). در اينجا زن بر سر دو راهى قرار دارد اگر سخنان مرد را تصديق كند ويا حاضر به نفى اين اتهام از خود به ترتيبى كه در آيات بعد مى آيد نشود، مجازات وحد زنا در مورد او ثابت مى گردد. اما «او نيز مى تواند مجازات (زنا) را از خود به اين ترتيب دفع كند كه چهار بار خدا را به شهادت طلبد كه آن مرد در اين نسبتى كه به او مى دهد از دروغگويان است» وَيَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهاداتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الْكاذِبِينَ «و در مرتبه پنجم بگويد كه غضب خدا بر او باد اگر آن مرد در اين نسبت راستگو است» وَالْخامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَيْها إِنْ كانَ مِنَ الصَّادِقِينَ وبه اين ترتيب زن در برابر پنج بار گواهى مرد، دائر به آلودگى او، پنج بار گواهى بر نفى اين اتهام مى دهد چهار بار با اين عبارت: اشهد باللَّه انه لمن الكاذبين فيما رمانى به من الزنا (خدا را به شهادت مى طلبم كه او در اين نسبتى كه به من داده است دروغ مى گويد) ودر پنجمين بار مى گويد: ان غضب اللَّه على ان كان من الصادقين (غضب خدا بر من باد اگر او راست مى گويد).

انجام اين برنامه كه در فقه اسلامى به مناسبت كلمه «لعن» در عبارات فوق «لعان» ناميده شده، چهار حكم قطعى براى اين دو همسر در پى خواهد داشت: نخست اينكه بدون نياز به صيغه طلاق فورا از هم جدا مى شوند. ديگر اينكه براى هميشه اين زن ومرد بر هم حرام مى گردند، يعنى امكان بازگشتشان به ازدواج مجدد با يكديگر وجود ندارد. سوم اينكه حد قذف از مرد وحد زنا از زن برداشته مى شود (اما اگر يكى از اين دو از اجراى اين برنامه سر

ص: 16

باز زند اگر مرد باشد حد قذف واگر زن باشد حد زنا در مورد او اجرا مى گردد). چهارم اينكه فرزندى كه در اين ماجرا به وجود آمده از مرد منتفى است يعنى به او نسبتى نخواهد داشت، اما نسبتش با زن محفوظ خواهد بود.(1)

ج. وَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكِيمٌ جواب كلمه «لو لا» در اين آيه حذف شده وقيودى كه در فعل شرط اخذ شده آن جواب را مى فهماند تقدير آيه چنين است لو لا ما انعم اللَّه عليكم من نعمة الذين وتوبة لمذنبيكم وتشريعه الشرائع لنظم امور حياتكم، لزمتكم الشقوة واهلكتكم المعصية والخطيئة واختل نظام حياتكم بالجهالة يعنى اگر نعمت دين وتوبه بر گنهكارانتان وتشريع شرايع براى نظم امور زندگيتان را خدا بر شما ارزانى نمى داشت، هرگز از شقاوت رهايى نداشتيد وهميشه به معصيت وخطا دچار بوديد وبه خاطر جهالت، نظام امورتان مختل مى گشت.(2)

شخص ديگرى غير از تو با ماريه همبستر شده وابراهيم متولد شده است. خليفه اوّل ودوّم نيز سخن دخترانشان را تأييد كردند واينجا بود كه اين آيه نازل شد. اصل ماجرا تهمتى ناروا بود واين زمانى روشن شد كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) حضرت على عليه السلام را براى تحقيق به سوى آن مرد فرستاد، او با ديدن على عليه السلام فرار كرد وبالاى درختى رفت. همين كه روى درخت، جان خود را در خطر ديد پايين آمد ودر آن حال لباسش كنار رفت وبدنش نمايان شد وروشن شد كه او آلت مردى ندارد. على عليه السلام ماجرا را به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) گفت ودر اينجا بود كه اين آيه نازل شد وعايشه، حفصه وشيخين شرمنده شدند وپاكدامنى آن بانوى محترمه ثابت شد.(1)

د. جمله ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِم از باب به كار بردن اسم ظاهر در جاى ضمير است واصل آن ولو لا ظننتم بانفسكم بوده واگر اينطور نفرمود وآن طور فرمود براى اين بود كه بر علت حكم دلالت كند وبفهماند كه صفت ايمان طبعا مؤمن را از فحشاء ومنكرات عملى وزبانى رادع ومانع است پس كسى كه متصف به ايمان است بايد به افراد ديگرى كه چون او متصف به ايمان هستند ظن خير داشته باشد ودرباره آنان بدون علم سخنى نگويد، زيرا همه اهل ايمان همچون شخص واحدى هستند كه متصف به ايمان ولوازم وآثار آن است. بنابراين، معناى آيه چنين مى شود كه چرا وقتى افك را شنيديد به جاى اينكه نسبت به مؤمنين متهم، حسن ظن داشته باشيد، به تراشنده افك، حسن ظن پيدا كرديد وبدون علم در باره اهل ايمان سخنى گفتيد؟(1)

ه -. در آيه 12 روى سخن را به مؤمنانى كه در اين حادثه فريب خوردند وتحت تاثير واقع شدند كرده وآنها را شديداً طى چند آيه مورد سرزنش قرار داده، مى گويد:

«چرا هنگامى كه اين تهمت را شنيديد مردان وزنان با ايمان نسبت به خود گمان خير نبردند؟!» لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً.

يعنى چرا هنگامى كه سخن منافقان را درباره افراد مؤمن استماع كرديد با حسن ظن به ديگر مؤمنان كه به منزله نفس خود شما هستند بر خورد نكرديد.

«و چرا نگفتيد اين يك دروغ بزرگ وآشكار است» وَقالُوا هذا إِفْكٌ مُبِينٌ.

شما كه به توطئه هايى كه بر ضد پيامبر (صلی الله علیه و آله) از ناحيه دشمنان صورت مى گرفت واقف بوديد.

ازاين رو جاى ملامت وسرزنش است كه اين گونه شايعات دروغين را بشنويد وسكوت اختيار كنيد، تا چه رسد به اينكه خود آگاهانه يا ناآگاه عامل نشر آن شويد!.(2)

و. اينكه فرمود: قالُوا هذا إِفْكٌ مُبِينٌ معنايش اين است كه شما مؤمنين ومؤمنات كه شنونده افك بوديد نگفتيد كه اين مطلب افك ودروغى است آشكار، با اينكه بر حسب قاعده دينى خبرى كه مخبر آن علمى بدان ندارد وادعايى كه مدعى آن شاهدى بر آن ندارد، محكوم به كذب است، چه اينكه در واقع هم دروغ باشد، يا آنكه در واقع راست باشد، دليل بر اين

ص: 20

معنا جمله فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكاذِبُونَ است.(1)

ز. كلمه «بهتان» به معناى افتراء است واگر آن را بهتان ناميده اند، چون شخص مورد افتراء را مبهوت مى كند كه يا للعجب من كى چنين حرفى را زده ويا چنين كارى را كرده ام ؟ واگر آن را بهتانى عظيم خوانده، بدين جهت بوده كه تهمت مربوط به ناموس، آن هم ناموس متعلق به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بوده وبهتان بودنش بدين سبب بوده كه اخبارى بدون علم وادعايى بدون شاهد بوده است.(2)

(تهمت به همسر پيامبر) شدند. تَقُولُونَ بِأَفْواهِكُمْ * وهُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ.

7. در سه آيه پى در پى كلمه ى عظيم آمده است يك بار عَذابٌ عَظِيمٌ ودو بار (با دو بيان) بُهْتانٌ عَظِيمٌ تا بگويد گناه بزرگ كيفر بزرگ دارد.(1)

انجام دهند» واين نهايت تاكيد در اين زمينه است.(1)

ج. كلمه «فاحشه» يا «فحشاء» در قرآن مجيد غالبا در موارد انحرافات جنسى وآلودگيهاى ناموسى به كار رفته، ولى از نظر مفهوم لغوى چنان كه «راغب» در «مفردات» گويد: «فحش» و «فحشاء» و «فاحشه» به معنى هر گونه رفتار وگفتارى است كه زشتى آن بزرگ باشد ودر قرآن مجيد نيز گاهى در همين معنى وسيع استعمال شده مانند وَالَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَواحِشَ: (شورى، 37) «كسانى كه از گناهان بزرگ واز اعمال زشت وقبيح اجتناب مى كنند...» وبه اين ترتيب وسعت مفهوم آيه كاملا روشن مى شود.(2)

د. جواب (لولا) محذوف است، تقدير آيه چنين است: ولو لا فضل الله عليكم ورحمته لعاجلكم بالعقوبه ولكنه برحمته امهلكم لتتوبوا وتندموا على ما قلتم.(3)

دست وپا بر كردار زشت وروز جزا بدون كم وكاست به تبه كاران.

ب. در اين آيه كه براى بار سوم امتنان به فضل ورحمت يادآورى مى شود، جواب (لولا) را آورده وفرموده اگر فضل ورحمت خدا به شما نبود هيچ يك از شما ابدا تزكيه وپاك نمى شد واين معنايى است كه عقل هم بر آن دلالت دارد، چون افاضه كننده خير وسعادت تنها خداى سبحان است وتعليم قرآنى نيز آن را افاده مى كند، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده: «بِيَدِكَ الْخَيْرُ (عمران، 26) - خير تنها به دست تو است» ونيز فرموده: «ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ (نساء، 79) - آنچه خير به تو مى رسد ازخداست» واينكه فرموده: وَلكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّى مَنْ يَشاءُ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ.

اعراض از مطالب قبلى است وحاصلش اين است كه خداى تعالى هر كه را بخواهد تزكيه مى كند. پس امر منوط به مشيت او است ومشيت او تنها به تزكيه كسى تعلق مى گيرد كه استعداد آن را داشته وبه زبان استعداد آن را درخواست كند، كه جمله وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ اشاره به همين درخواست به زبان استعداد است.(1)

ج. جمله مَنْ يَشاءُ به معنى اراده ومشيت بى دليل نيست، بلكه تا تلاشى از ناحيه بندگان نباشد هدايت وموهبتى از ناحيه خدا صورت نمى گيرد، آن كس كه طالب اين راه است ودر آن گام مى نهد وجهاد مى كند، دستش را مى گيرد، از وسوسه شياطين حفظش مى كند وبه سر منزل مقصود مى رساند.(2)

د. جمله لا يَأْتَلِ از ماده «الية» (بر وزن عطيه) به معنى سوگند ياد كردن ويا از ماده «الو» (بر وزن دلو) به معنى كوتاهى كردن وترك نمودن است، بنابراين آيه طبق معنى اول آيه شريفه مى گويد سوگند ياد نكنيد كه به محرومان كمك نكنيد وبنا بر معنى دوم نهى از كوتاهى وترك اين عمل مى نمايد.(3)

ه -. بار ديگر به مساله «قذف» ومتهم ساختن زنان پاكدامن با ايمان به اتهام ناموسى بازگشته وبطور مؤكد وقاطع مى گويد: «كسانى كه زنان پاكدامن وبى خبر از هرگونه آلودگى ومؤمن را به نسبتهاى ناروا متهم مى سازند در دنيا وآخرت از رحمت الهى دورند وعذاب

ص: 25

عظيمى در انتظار آنها است» إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ لُعِنُوا فِى الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ.(1)

آيه بعد چگونگى حال اين گروه تهمت زنندگان را در دادگاه بزرگ خدا مشخص كرده مى گويد: «آنها عذاب عظيمى دارند، در آن روز كه زبان هاى آنها ودستها وپاهايشان بر ضد آنان به اعمالى كه مرتكب شدند گواهى مى دهند» يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ.(2)

و. آيه 25 از آيات برجسته قرآنى است، كه معرفت خداى را تفسير مى كند، چون جمله وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ خبر مى دهد كه حق به هيچ وجه از وجوه خفاء ندارد وبديهى ترين بديهيات است كه جهل به آن تعلق نمى گيرد، ولى بسيار مى شود كه يك امر بديهى مورد غفلت قرار مى گيرد، پس علم به خداى تعالى معنايش دانستن امرى مجهول نيست، بلكه معنايش ارتفاع غفلت از درك او است، كه بسا از اين ارتفاع غفلت به علم ومعرفت تعبير مى شود ومى گويند فلانى معرفت به خدا دارد وخداشناس است كه معناى واقعى اش اين است كه فلانى از خدا غافل نيست وهمين معنايى است كه روز قيامت براى همه دست مى دهد ومى فهمند كه خدا حق مبين وآشكار است، (چون در قيامت ديگر عواملى براى غفلت نيست).

2. در آيات 14، 20 و 21 سه بار سخن از فضل ورحمت خداوند آمده است تا بگويد اگر فضل او نبود، وضع شما چگونه بود!(1)

3. در قرآن چند مرتبه از خُطُواتِ الشَّيْطانِ سخن به ميان آمده است در مورد اتحاد ووحدت كلمه داشتن مى فرمايد: ادْخُلُوا فِى السِّلْمِ كَافَّةً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشيطان (بقره، 208) ودر مصرف غذا مى فرمايد: كُلُوا مِمَّا فِى الْأَرْضِ حَلالًا طَيِّباً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشيطان (بقره، 168) از چيزهاى حلال ودلپسند بخوريد ومواظب گام هاى شيطان باشيد واز آن پيروى نكنيد ودر اين آيه نيز پيرامون اشاعه ى فحشا نسبت به مؤمنين مى فرمايد: از گام هاى شيطان پيروى نكنيد.

4. سياست شيطان نفوذ تدريجى وگام به گام است. خُطُواتِ (از همان گام اوّل مواظب باشيم).

5. كار شيطان، با اثر نماز در تضادّ است. شيطان به انسان دستور گناه مى دهد فانه يامر بالفحشاء والمنكر. نماز انسان را از گناه باز مى دارد؛ ان الصلوه تنهى عن الفحشاء والمنكر. (عنكبوت، 45)

6. تاثير نفوذ شيطان در انسان:

از نظر قرآن كريم شيطان بر همه ى انسان ها مسلّط نيست، بلكه نحوه ى اغوا ووسوسه وتسلّط او نسبت به افراد مختلف تفاوت دارد:

اغوا ووسوسه نسبت به عموم مردم؛ الّذى يوسوس فى صدور النّاس. (ناس، 5) و فبعزّتك لأغوينّهم أجمعين. (ص، 82)

امر به فحشا نسبت به كسى كه به وسوسه ى او ترتيب اثر دهد؛ ومن يتبع خطوات الشّيطان فانّه يأمر بالفحشاء والمنكر. (نور، 21)

عدم تسلط شيطان نسبت به بندگان صالح؛ انّ عبادى ليس لك عليهم سلطان. (حجر، 42) و فبعزّتك لأغوينّهم أجمعين الّا عبادك منهم المخلصين. (ص، 82)

ولايت شيطان نسبت به پيروانش؛ انا جعلنا الشياطين أولياء للّذين لا يؤمنون. (اعراف، 27) و انما سلطانه على الّذين يتولّونه. (نحل، 100) و الّا من اتّبعك من الغاوين. (حجر، 42)

ص: 27

7. پيامدهاى عدم فضل الهى

عدم تزكيه نفس؛ ولولا فضل الله عليكم ورحمته ما زكى منكم من احد ابداً. (نور، 21)

تبعيت از شيطان؛ ولو لا فضل الله لاتّبعتم الشيطان الّا قليلًا. (نساء، 83)

خسران وزيان؛ فلولا فضل الله عليكم ورحمته لكنتم من الخاسرين. (بقره، 64)

8. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مزكى نفوس

قرآن كريم فلاح وسعادت را در پرتو تزكيه نفس مى داند قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا (الشمس، 9) از سويى تزكيه نفس را به فضل ورحمت حق استناد داده است... وَلَوْ لاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً... از سوى سوم پيامبر اكرم را مزكى نفوس معرفى كرده است... وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ... (آل عمران، 164) از جمع آيات استفاده مى شود كه فضل ورحمت خداوند در پيامبر اكرم تجلى پيدا مى كند كه بواسطه راهنمايى آن حضرت انسان قادر بر تزكيه نفس مى شود.

9. در پيمودن مراحل تكامل، بلند همّت باشيد وبه حد اقل رشد اكتفاء نكنيد. ابتدا كلمه ى «عفو» آمده، بعد مرحله ى بالاتر «صفح» آمده است. وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا.

10. كسى كه ديگران را ببخشد به بخشش الهى نزديكتر است. (عفو وگذشت وسيله ى جلب مغفرت الهى است) أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ.(1)

11. امام صادق عليه السلام آيه 23 را گواه بر آن دانستند كه نسبت ناروا به زنان پاكدامن وعفيف از گناهان كبيره است.(2)

12. مسأله ى گواهى دادن اعضاى بدن بارها در قرآن مطرح شده است. در سوره ى فصّلت مى خوانيم: حَتَّى إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (فصلت، 20) هنگامى كه به دوزخ رسند، گوش وچشم وپوست بدن آنان به گناهانى كه انجام داده اند، گواهى دهند ودر سوره ى يس مى خوانيم: الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى أَفْواهِهِمْ وَتُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ (يس، 65) در آن روز بر دهان كافران مهر خموشى زنيم ودست هايشان با ما سخن گويند وپاهايشان به آنچه كرده اند گواهى دهند.(3)

ص: 28

13. گواهى دادن، به علم وشعور وحافظه وصداقت نياز دارد بنابراين اعضاى بدن از اين مزايا برخوردارند، گرچه ما نفهميم. تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ.(1)

آيه 26

قرائنى در دست است كه معنى اخير را تاييد مى كند:

الف - اين آيات به دنبال آيات افك وهمچنين آيه الزَّانِى لا يَنْكِحُ إِلَّا زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لا يَنْكِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَحُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ آمده واين تفسير هماهنگ با مفهوم آن آيات است.

ب - جمله أُولئِكَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا يَقُولُونَ: «آنها (زنان ومردان پاكدامن) از نسبت هاى ناروايى كه به آنان داده مى شود منزه وپاكند» قرينه ديگرى بر اين تفسير مى باشد.

ج - اصولا قرينه مقابله خود نشانه اين است كه منظور از خبيثات جمع مؤنث حقيقى است واشاره به زنان ناپاك است در مقابل «خبيثون» كه جمع مذكر حقيقى است.

د - از همه اينها گذشته در حديثى از امام باقر عليه السلام وامام صادق عليه السلام نقل شده كه اين آيه همانند الزَّانِى لا يَنْكِحُ إِلَّا زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً مى باشد، زيرا گروهى بودند كه تصميم گرفتند با زنان آلوده ازدواج كنند، خداوند آنها را از اين كار نهى كرد واين عمل را ناپسند شمرد».(1)

ب. از اين گذشته همسران پيامبران وامامان در آغاز كار حتى كافر وبى ايمان هم نبودند وگاه بعد از نبوت به گمراهى كشيده مى شدند كه مسلماً آنها نيز روابط خود را مانند سابق با آنها ادامه نمى دادند، همانگونه كه همسر فرعون در آغاز كه با فرعون ازدواج كرد به موسى ايمان نياورده بود، اصولاً موسى هنوز متولد نشده بود، بعدا كه موسى مبعوث شد ايمان آورد وچاره اى جز ادامه زندگى توام با مبارزه نداشت مبارزه اى كه سرانجامش شهادت اين زن با ايمان بود.(1)

2. كلمه ى «طيب» به معناى دلپسند ومطلوب است ودر قرآن در توصيف مال، ذرّيه، فرزند، كلام، شهر، همسر، غذا ورزق، باد، مسكن، فرشته، درخت وتحيت آمده است ودر مقابل آن كلمه ى «خبيث» است كه آن هم براى مال، انسان، همسر، سخن، عمل وشجره به عنوان وصف مطرح شده است.

3. معنويات بر ماديات مقدّم است. (در قرآن هر جا جمله ى رِزْقٌ كَرِيمٌ آمده، قبلش جمله ى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ آمده است).(2)

ص: 31

چه بسا مى شود كه صاحب خانه در حالى قرار دارد كه نمى خواهد كسى او را به آن حال ببيند ويا از وضعى كه دارد با خبر شود ومعلوم است كه استمرار اين شيوه پسنديده يعنى اجازه گرفتن به هنگام ورود به منزل ديگران، مايه استحكام اخوت والفت وتعاون عمومى بر اظهار جميل وستر قبيح است وجمله ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ هم اشاره به همين فوايد است.(1)

ج. در اين آيات بخشى از آداب معاشرت ودستورهاى اجتماعى اسلام كه ارتباط نزديكى با مسائل مربوط به حفظ عفت عمومى دارد بيان شده است وآن طرز ورود به خانه هاى مردم وچگونگى اجازه ورود گرفتن است. جالب اينكه در اينجا جمله «تستانسوا» به كار رفته است نه «تستاذنوا» زيرا جمله دوم فقط اجازه گرفتن را بيان مى كند، در حالى كه جمله اول كه از ماده «انس» گرفته شده اجازه اى توام با محبت ولطف وآشنايى وصداقت را مى رساند ونشان مى دهد كه حتى اجازه گرفتن بايد كاملا مؤدبانه ودوستانه وخالى از هر گونه خشونت باشد.(2)

د. فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ. ممكن است منظور از اين تعبير آن باشد كه گاه در آن خانه كسانى هستند ولى كسى كه به شما اذن دهد وصاحب اختيار وصاحب البيت باشد حضور ندارد شما در اينصورت حق ورود نخواهيد داشت ويا اينكه اصلا كسى در خانه نيست، اما ممكن است صاحب خانه در منزل همسايگان ويا نزديك آن محل باشد وبه هنگامى كه صداى در زدن ويا صداى شما را بشنود بيايد واذن ورود دهد در اين موقع حق ورود داريد، به هر حال آنچه مطرح است اين است كه بدون اذن داخل نشويد. وَإِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكى لَكُمْ. اشاره به اينكه هرگز جواب رد شما را ناراحت نكند، چه بسا صاحب خانه در حالتى است كه از ديدن شما در آن حالت ناراحت مى شود.(3)

ه -. منظور از «بيوت غير مسكونه» ساختمان هايى است كه شخص خاصى در آن ساكن نيست، بلكه جنبه عمومى وهمگانى دارد، مانند كاروانسراها، مهمانخانه ها وهمچنين حمام ها ومانند آن - اين مضمون در حديثى از امام صادق عليه السلام صريحاً آمده است.(4)

ص: 33

به افراد بدهكار كه در سختى به سر مى برند مهلت دهيد؛ وان كان ذو عسرة فنظرة الى ميسرة. (بقره، 280)

به هنگام ورود به منزل ديگران اجازه بگيريد؛ يا ايّها الّذين امنوا لا تدخلوا بيوتاً غير بيوتكم حتى تستأنسوا وتسلّموا على اهلها. (نور، 27)

اختلاف ميان زن وشوهر را اقوام نزديك حل كنند؛ وان خفتم شقاق بينهما فابعثوا حكماً من اهله وحكماً من اهلها.... (نساء، 35)

حرمت بسيارى از گناهان مانند بدگمانى، تجسّس، غيبت، تمسخر، بدزبانى، فاش كردن عيوب مردم وتهمت، بهخاطر حفظ آبروى مردم است.

6. آبرومندان در دنيا وآخرت؛

تمام پيامبران واولياء الهى نزد خداوند آبرومند هستند منتهى از آنجا كه برخى از انبيا مانند حضرت موسى وحضرت عيسى عليهماالسلام مورد تهمت واقع شدند، قرآن كريم از آنها به عنوان (وجيه) آبرومند ياد كرده است:

حضرت موسى عليه السلام؛ فبرأه اللَّه ممّا قالوا وكان عند اللَّه وجيهاً. (احزاب، 69)

حضرت عيسى عليه السلام؛ المسيح عيسى بن مريم وجيهاً فى الدنيا والاخرة. (آل عمران، 45)

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ومؤمنان؛ يوم لا يخزى اللَّه النبى والذين امنوا معه. (تحريم، 6)

امامان معصومعليهم السلام؛ در دعاى توسل مى خوانيم: يا وجيهاً عند اللَّه اشفع لنا عند اللَّه.

7. عوامل از بين رفتن آبرو؛

در قرآن كريم عواملى براى از بين رفتن آبروى انسان در دنيا وآخرت بيان شده از جمله؛

استكبار؛ فأما عاد فاستكبروا فى الارض بغير الحق لنذيقنهم عذاب الخزى فى الحياة الدنيا ولعذاب الآخرة اخزى. (فصلت، 15-16)

سرعت ورزيدن در كفر؛ يا ايّها الرسول لا يحزنك الذين يسارعون فى الكفر... لهم فى الدنيا خزى ولهم فى الآخرة عذاب عظيم. (مائده، 41)

مجادله با حق وبدون علم؛ ومن الناس من يجادل فى اللَّه بغير علم ولا هدى ولا كتاب منير - ثانى عطفه ليضل عن سبيل اللَّه له فى الدنيا خزى ونذيقه يوم القيمة عذاب الحريق. (حج، 8-9)

ص: 35

ممانعت از ذكر خدا در مساجد؛ ومن اظلم ممن منع مساجد اللَّه أن يذكر فيها اسمه وسعى فى خرابها... لهم فى الدنيا خزى ولهم فى الآخرة عذاب عظيم. (بقره، 114)

شأن نزول

جوانى در بين راه، زنى را ديد وبه او چشم دوخت ودنبال او راه افتاد. طورى غرق نگاه بود كه صورتش به ديوار برخورد كرد ومجروح شد، نزد پيامبر (صلی الله علیه و آله) آمد وماجراى خود را نقل كرد. اين آيه نازل شد.(1)

نگاه كردن به مردان نامحرم خوددارى كنند) ودامان خود را حفظ نمايند» وَقُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ.

سپس به مساله حجاب كه از ويژگى زنان است ضمن سه جمله اشاره فرموده:

«آنها نبايد زينت خود را آشكار سازند جز آن مقدار كه طبيعتاً ظاهر است» وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها.

«آنها بايد خمارهاى خود را بر سينه هاى خود بيفكنند» وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ. «خمر» جمع «خمار» (بر وزن حجاب) در اصل به معنى پوشش است، ولى معمولا به چيزى گفته مى شود كه زنان با آن سر خود را مى پوشانند (روسرى). «جيوب» جمع «جيب» (بر وزن غيب) به معنى يقه پيراهن است كه از آن تعبير به گريبان مى شود وگاه به قسمت بالاى سينه به تناسب مجاورت با آن نيز اطلاق مى گردد.

در سومين حكم مواردى را كه زنان مى توانند در آنجا حجاب خود را برگيرند وزينت پنهان خود را آشكار سازند با اين عبارت شرح مى دهد: آنها نبايد زينت خود را آشكار سازند وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ مگر (در دوازده مورد):

1 - براى شوهرانشان إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ 2 - يا پدرانشان أَوْ آبائِهِنَّ 3 - يا پدران شوهرانشان أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ 4 - يا پسرانشان أَوْ أَبْنائِهِنَّ 5 - يا پسران همسرانشان أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ 6 - يا برادرانشان أَوْ إِخْوانِهِنَّ 7 - يا پسران برادرانشان أَوْ بَنِى إِخْوانِهِنَّ 8 - يا پسران خواهرانشان أَوْ بَنِى أَخَواتِهِنَّ 9 - يا زنان هم كيششان أَوْ نِسائِهِنَّ 10 - يا بردگانشان (كنيزانشان) أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ 11 - يا افراد سفيه وابلهى كه ميل جنسى در آنها وجود ندارد أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِى الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ 12 - يا كودكانى كه از عورات زنان (امور جنسى) آگاه نيستند أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ.

و بالآخره چهارمين حكم را چنين بيان مى كند: «آنها به هنگام راه رفتن پاهاى خود را به زمين نزنند تا زينت پنهانيشان دانسته شود» (وصداى خلخالى كه بر پا دارند به گوش رسد) وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ.(1)

د. منظور از نسائهن چيست ؟ با توجه به تعبير «نسائهم» (زنان خودشان) چنين استفاده

ص: 38

مى شود كه زنهاى مسلمان تنها مى توانند در برابر زنان مسلمان حجاب را بر گيرند، ولى در برابر زنان غير مسلمان بايد با حجاب اسلامى باشند وفلسفه اين موضوع چنان كه در روايات آمده اين است كه ممكن است آنها بروند وآنچه را ديده اند براى همسرانشان توصيف كنند واين براى زنان مسلمانان صحيح نيست. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «لا ينبغى للمرأة ان تنكشف بين يدى اليهودية والنصرانية، فانهن يصفن ذلك لازواجهن».(1)

ه -. اطلاق جمله أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ هم شامل غلامان مى شود وهم كنيزان واز روايات نيز اين اطلاق استفاده مى شود واين جمله يكى از مواردى است كه كلمه «ما» در صاحبان عقل استعمال شده است.(2)

و. «اربة» در اصل از ماده «ارب» (بر وزن عرب) - چنان كه راغب در مفردات مى گويد - به معنى شدت احتياج است كه انسان براى بر طرف ساختن آن چاره جويى مى كند، گاهى نيز به معنى حاجت به طور مطلق استعمال مى شود ومنظور از أُولِى الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ در اينجا كسانى هستند كه ميل جنسى دارند ونياز به همسر بنابراين غَيْرِ أُولِى الْإِرْبَةِ كسانى را شامل مى شود كه اين تمايل در آنها نيست. در چند حديث معتبر از امام باقر وامام صادق عليه السلام نقل شده اين است كه منظور از اين تعبير مردان ابلهى است كه به هيچ وجه احساس جنسى ندارند ومعمولا از آنها در كارهاى ساده وخدمتكارى استفاده مى كنند.

ز. چرا عمو ودايى جزء محارم نيامده اند؟ از مطالب سؤال انگيز اينكه در آيه فوق ضمن بيان محارم به هيچوجه سخنى از عمو ودايى در ميان نيست، با اينكه به طور مسلم محرمند وحجاب در برابر آنها لازم نمى باشد. ممكن است نكته آن اين باشد كه قرآن مى خواهد نهايت فصاحت وبلاغت را در بيان مطالب به كار گيرد وحتى يك كلمه اضافى نيز نگويد، از آنجا كه استثناى «پسر برادر» و «پسر خواهر» نشان مى دهد كه «عمه» و «خاله» انسان نسبت به او محرمند روشن مى شود كه عمو ودايى يك زن نيز بر او محرم مى باشند وبه تعبير روشنتر محرميت دو جانبه است، هنگامى كه از يك سو فرزندان خواهر وبرادر انسان بر او محرم شدند، طبيعى است كه از سوى ديگر ودر طرف مقابل عمو ودايى نيز محرم باشند.(3)

ص: 39

امام صادق عليه السلام درباره ى نگاه مجاز به زن نامحرم فرمود: «الوجه والكفين والقدمين» يعنى نگاه به صورت وكف دست ها وروى پاها جايز است، (لكن بدون شهوت).(1)

اشك ريختن از خوف خدا؛ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعاً.

چشم فروبستن از نامحرم؛ وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ.

كارهاى زشت چشم؛

خيانت نگاه بد به مردم؛ يَعْلَمُ خَائِنَهَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِى الصُّدُورُ. (غافر، 19)

چشم دوختن به اموال مردم؛ لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِّنْهُمْ. (حجر، 88)

را از فضل خويش. لزوم عفت ورزى براى افرادى كه وسيله ازدواج ندارند. لزوم دادن زكات براى آزاد ساختن بردگان. مجبور نساختن زنان باعفت را به گناه به جهت امور مالى.

ب. در آيات مورد بحث به يكى ديگر از مهمترين طرق مبارزه با فحشاء كه ازدواج ساده وآسان است، اشاره شده، لذا در نخستين آيه مى فرمايد: «مردان وزنان بى همسر را همسر دهيد وهمچنين غلامان وكنيزان صالح ودرستكارتان را» وَأَنْكِحُوا الْأَيامى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَإِمائِكُمْ. «ايامى» جمع «ايم» (بر وزن قيم) در اصل به معنى زنى است كه شوهر ندارد، سپس به مردى كه همسر ندارد نيز گفته شده است وبه اين ترتيب تمام زنان ومردان مجرد در مفهوم اين آيه داخلند خواه بكر باشند يا بيوه.

تعبير «انكحوا» (آنها را همسر دهيد) با اينكه ازدواج يك امر اختيارى وبسته به ميل طرفين است، مفهومش اين است كه مقدمات ازدواج آنها را فراهم سازيد، از طريق كمك هاى مالى در صورت نياز، پيدا كردن همسر مناسب، تشويق به مساله ازدواج وبالآخره پا در ميانى براى حل مشكلاتى كه معمولا در اين موارد بدون وساطت ديگران انجام پذير نيست، خلاصه مفهوم آيه به قدرى وسيع است كه هرگونه قدمى وسخنى در اين راه را شامل مى شود.

و از آنجا كه يك عذر تقريبا عمومى براى فرار از زير بار ازدواج مساله فقر ونداشتن امكانات مالى است، قرآن به پاسخ آن پرداخته مى فرمايد: از فقر وتنگدستى آنها نگران نباشيد ودر ازدواجشان بكوشيد چرا كه «اگر فقير وتنگدست باشند خداوند آنها را از فضل خود بى نياز مى سازد» إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وخداوند قادر بر چنين كارى هست، چرا كه «خداوند واسع وعليم است» وَاللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ.(1)

ولى از آنجا كه گاه با تمام تلاش وكوشش كه خود انسان وديگران مى كنند وسيله ازدواج فراهم نمى گردد وخواه وناخواه انسان مجبور است مدتى را با محروميت بگذراند، مبادا كسانى در اين مرحله قرار دارند گمان كنند كه آلودگى جنسى براى آنها مجاز است وضرورت چنين ايجاب مى كند، لذا بلافاصله در آيه بعد دستور پارسايى را هر چند مشكل باشد به آنها داده مى گويد: «و آنها كه وسيله ازدواج ندارند بايد عفت پيشه كنند، تا خداوند آنان را به فضلش بى نياز سازد» وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ.

ص: 42

ج. سپس از آنجا كه اسلام به هر مناسبت سخن از بردگان به ميان آيد عنايت وتوجه خاصى به آزادى آنها نشان مى دهد، از بحث ازدواج، به بحث آزادى بردگان از طريق «مكاتبه» (بستن قرارداد براى كار كردن غلامان وپرداختن مبلغى به اقساط به مالك خود وآزاد شدن) پرداخته مى گويد: «بردگانى كه از شما تقاضاى مكاتبه براى آزادى مى كنند با آنها قرار داد ببنديد، اگر رشد وصلاح در آنان احساس مى كنيد» وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً. منظور از جمله عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً اين است كه رشد وصلاحيت كافى براى عقد اين قرار داد وسپس توانايى براى انجام آن داشته باشند وبتوانند بعد از پرداختن مال الكتابه (مبلغى را كه قرار داد بسته اند) زندگى مستقلى را شروع كنند سپس براى اينكه بردگان به هنگام اداى اين اقساط به زحمت نيفتند دستور مى دهد كه «چيزى از مال خداوند كه به شما داده است به آنها بدهيد» وَآتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذِى آتاكُمْ.

در اينكه منظور از اين مال چه مالى است كه بايد به اين بردگان داد؟ در ميان مفسران گفتگو است: جمع كثيرى گفته اند: منظور اين است كه سهمى از زكات، همانگونه كه در آيه 60 سوره توبه آمده است، به آنها پرداخته شود تا بتوانند دين خود را ادا كنند وآزاد شوند.(1)

حضرت على عليه السلام فرمودند: يك چهارم قيمت قرارداد را رها كنند(2) وامام صادق عليه السلام فرمودند: چيزى از بهاى قرارداد را كم كنند.(3)

د. در دنباله آيه به يكى از اعمال بسيار زشت بعضى از دنيا پرستان در مورد بردگان اشاره كرده مى فرمايد: «كنيزان خود را به خاطر تحصيل متاع زودگذر دنيا مجبور به خودفروشى نكنيد، اگر آنها مى خواهند پاك بمانند»! وَلا تُكْرِهُوا فَتَياتِكُمْ عَلَى الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَياةِ الدُّنْيا.(4)

ه -. وَلا تُكْرِهُوا فَتَياتِكُمْ عَلَى الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً كلمه «فتيات» به معناى كنيزان وفرزندان ايشان است وكلمه «بغاء» به معناى زنا است واين كلمه مفاعله از بغى است،

ص: 43

و «تحصن» به معناى تعفف وازدواج كردن است، و «ابتغاء عرض حيات دنيا» به معناى طلب مالى است ومعناى آيه روشن است واگر نهى از اكراه را مشروط كرده به اينكه: (اگر خودشان خواستند تعفف كنند)، بدان جهت است كه اكراه در غير اين صورت تحقق پيدا نمى كند.(1)

3. براى حفظ نسل، ازدواج را لازم كرد وزنا را حرام نمود؛ وانكحوا الايامى منكم والصالحين من امائكم نور، 32 و ولا تقربوا الزنا انه كان فاحشة وساء سبيلًا. (اسراء، 32)

4. براى حفظ آبرو، غيبت وتهمت را حرام كرد؛ ولا يغتب بعضكم بعضاً ايحبّ احدكم ان يأكل لحم اخيه ميتاً فكرهتموه حجرات، 12 و والذين يرمون المحصنات ثمّ لم يأتوا بأربعة شهداء فاجلدوهم ثمانين جلدة. (نور، 4)

5. براى حفظ مال، دزدى را حرام كرد وقطع دست دزد را واجب نمود؛ والسّارق والسّارقة فاقطعوا ايديهما جزاءاً بما كسبا نكالًا من اللّه. (مائده، 38)

6. براى حفظ دين، جهاد ودفاع را واجب كرد؛ وقاتلوهم حتى لا تكون فتنة ويكون الدين للّه. (بقره، 193)

كه خداوند اذن فرموده ديوارهاى آن را بالا برند (تا از دستبرد شياطين وهوسبازان در امان باشد)؛ خانه هايى كه نام خدا در آنها برده مى شود وصبح وشام در آنها تسبيح او مى گويند. * مردانى كه نه تجارت ونه معامله اى آنان را از ياد خدا وبرپاداشتن نماز واداى زكات غافل نمى كند؛ آنها از روزى مى ترسند كه در آن، دلها وچشمها زير ورو مى شود.

بدرخشد وصفاى اين با صفاى آن، نور على نور تشكيل دهد واين چراغ در خانه هاى عبادت آويخته باشد، خانه هايى كه در آنها مردانى مؤمن، خداى را تسبيح كنند، مردانى كه تجارت وبيع ايشان را از ياد پروردگارشان واز عبادت خدا باز نمى دارد.

ج. «مثل نوره» - اين آيه شريفه، نور خدا را توصيف مى كند واگر كلمه «نور» را اضافه به ضمير خدا كرده وفرموده «نور او» - با در نظر گرفتن اينكه اضافه مذكور، لاميه است ومعنايش «نورى كه مال اوست» مى باشد - خود دليل بر اين است كه مراد وصف آن نور كه خود خداست نيست، بلكه مراد وصف آن نورى است كه خدا آن را افاضه مى كند، البته باز مراد از آن، نور عامى كه افاضه اش كرده وبه وسيله آن هر چيزى ظهور يافته وعبارت است از وجودى كه هر چيزى به آن وصف مى گردد نيست به دليل اينكه بعد از تتميم مثل فوق، فرموده: «خدا هر كه را بخواهد به سوى نور خود هدايت مى كند» واگر مقصود «وجود» بود كه همه موجودات به آن رسيده اند، ديگر به موجود خاصى اختصاص نداشت، بلكه مراد از آن نور، نورى است خاص كه خداى تعالى آن را تنها به مؤمنين اختصاص داده وآن به طورى كه از كلام استفاده مى شود حقيقت ايمان است.(1)

و مراد از آن قرآن نيست، هم چنان كه بعضى پنداشته اند(2) ، براى اينكه آيه، در مقام توصيف عموم مؤمنين است كه قبل از نزول قرآن چه وضعى داشتند وبعد از آن چه وضعى به خود گرفتند، علاوه بر اين در چند جاى قرآن صريحاً اين نور را وصف مؤمنين خوانده از آن جمله فرموده: لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ (حديد، 19) ونيز فرموده يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا ومعنا ندارد كه قرآن وصف مؤمنين باشد.(3)

د. در كتاب «توحيد» از «امام على بن موسى الرضا عليه السلام» چنين آمده: از آن حضرت تفسير آيه اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ را خواستند فرمود: هاد لاهل السماوات وهاد لاهل الارض: «او هدايت كننده اهل آسمانها وهدايت كننده اهل زمين است».(4)

ه -. رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَلا بَيْعٌ - كلمه «تجارة» وقتى در مقابل كلمه «بيع» استعمال

ص: 47

شود، از نظر عرف استمرار در كسب از آن فهميده مى شود، ولى از بيع، فروختن براى يك بار فهميده مى شود. پس فرق بين اين دو كلمه فرق بين يك دفعه واستمرار است. بنابراين معناى نفى بيع بعد از نفى تجارت با اينكه با نفى تجارت بيع هم نفى مى شود اين است كه اهل اين خانه ها نه تنها تجارت استمرارى از خدا بى خبرشان نمى كند، بلكه تك تك معاملات هم ايشان را بى خبر نمى كند. پس مقابله مذكور اين معنا را مى رساند كه مراد از جمله عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقامِ الصَّلاةِ وَإِيتاءِ الزَّكاةِ اين است كه اهل اين خانه ها از ياد مستمر خدا در دلهايشان وذكر موقت به اعمالشان از نماز وزكات منصرف نشده وبه هيچ چيز ديگرى نمى پردازند، اينجا است كه خواننده درك مى كند كه تقابل بين تجارت وبيع وبين ذكر خدا واقامه نماز ودادن زكات چقدر زيبا است، چون اين تقابل اين معنا را مى رساند كه اهل اين خانه را داد وستد مستمر وموقت از ياد مستمر وموقت خداوند باز نمى دارد.

و. فِى بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ، «اذن» در هر چيز، به معناى اعلام اين معنا است كه مانعى از انجام آن نيست ومراد از «رفع بيوت» رفع قدر ومنزلت وتعظيم آنهاست وچون عظمت وعلو خاص خداى تعالى است واحدى شريك او نيست، مگر آنكه باز منتسب به او باشد كه به مقدار انتسابش به او، از آن بهره مند مى شود، پس اذن خدا به اينكه اين بيوت رفيع المقام باشند به خاطر اين است كه اين بيوت منتسب به خود اويند. از اينجا معلوم مى گردد كه علت رفعت اين خانه ها همان يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ است، يعنى همين است كه در آن بيوت نام خدا برده مى شود وچون از سياق بر مى آيد كه اين ذكر نام خدا استمرارى است ويا حداقل آماده آن هست، لذا برگشت معنا به اين مى شود كه: اهل اين خانه ها همواره نام خدا را مى برند ودر نتيجه قدر ومنزلت آن خانه ها بزرگ ورفيع مى شود.(1)

ز. اينكه بعضى از مفسران آن را منحصرا به مساجد ويا بيوت انبياء(2) ومانند آن تفسير كرده اند دليلى بر اين انحصار نيست واگر مشاهده مى كنيم در بعضى از روايات مانند روايتى كه از امام باقر عليه السلام نقل شده كه فرمود: «هى بيوت الانبياء وبيت على منها»: «اين آيه اشاره به خانه پيامبران است وخانه على نيز از اين زمره محسوب مى شود».(3)

ص: 48

يا در حديث ديگرى از پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى خوانيم كه به هنگام تلاوت اين آيه از آن حضرت پرسيدند منظور چه بيوتى است ؟ فرمود «بيوت الانبياء» است. ابوبكر پرسيد اين خانه (اشاره به خانه فاطمه وعلى كرد) نيز از آن جمله است ؟ پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «نعم من افاضلها»: آرى اين از برترين آنها است. همه اينها اشاره به مصداق هاى روشن است، زيرا مى دانيم معمول روايات اين است كه به هنگام تفسير، مصاديق روشن را بيان مى كند.(1)

ح. در حديث ديگرى كه در «توحيد صدوق» آمده است چنين مى خوانيم: امام باقر عليه السلام فرمود: «ان المشكاة نور العلم فى صدر النبى (صلی الله علیه و آله) والزجاجة صدر على... ونُورٌ عَلى نُورٍ امام مؤيد بنور العلم والحكمة فى اثر الامام من آل محمد وذلك من لدن آدم الى ان تقوم الساعة، فهؤلاء الاوصياء الذين جعلهم اللَّه عز وجل خلفاء فى ارضه وحججه على خلقه، لا تخلو الارض فى كل عصر من واحد منهم»: «مشكات» نور علم در سينه پيامبر (صلی الله علیه و آله) است و «زجاجه» سينه على عليه السلام است، و «نور على نور» امامانى از آل محمد (صلی الله علیه و آله) هستند كه يكى بعد از ديگرى مى آيند وبا نور علم وحكمت مؤيدند واين رشته از آغاز خلقت آدم تا پايان جهان ادامه داشته ودارد، اينها همان اوصيايى هستند كه خداوند آنان را خلفاى در زمين قرار داده وحجت خويش بر بندگانش ودر هيچ عصر وزمانى صفحه روى زمين از آنها خالى نبوده است ونخواهد بود.

در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام «مشكات» به فاطمه و «مصباح» به حسن عليه السلام و «زجاجه» به حسين عليه السلام تفسير شده است.(2)

2. در قرآن كريم در موارد متعددى اجر صالحان را منوط به خواسته خود آنان كرده، از آن جمله مثلا مى فرمايد: أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ، لَهُمْ ما يَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنِينَ (زمر، 34) ونيز فرموده: أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِى وُعِدَ الْمُتَّقُونَ كانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَمَصِيراً، لَهُمْ فِيها ما يَشاؤُنَ خالِدِينَ (فرقان، 16) ونيز فرموده: لَهُمْ فِيها ما يَشاؤُنَ كَذلِكَ يَجْزِى اللَّهُ الْمُتَّقِينَ. (نحل، 31) پس اين پاداش زيادى غير از پاداش اعمال است واز آن عالى تر وعظيم تر است، چون چيزى نيست كه خواسته انسان به آن تعلق گيرد ويا با سعى وكوشش به دستش آورد واين عجيب ترين وعده اى است كه خدا به مؤمنين داده وايشان را به آن بشارت مى دهد.

3. راهيابى به نور خدا در هر كجا نيست، بلكه در مكان ها واز راه هاى خاصّى است. اللَّهُ نُورُ... فِى بُيُوتٍ.

4. بلند ساختن مساجد وكانون هاى عبادت مانعى ندارد. أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ.

5. مكان ها يكسان نيستند وبعضى از آنها، بر بعضى ديگر برترى دارند. فِى بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ.

6. اصل در استفاده از مساجد، ذكر خداست، نه مراسم ديگر. يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ.

7. در حديث مى خوانيم: مراد از كسانى كه در اين آيه از آنها ياد شده است، تجارى هستند كه با شنيدن صداى اذان، تجارت را رها مى كنند وبه سوى نماز مى روند.

8. مسجد مركز ياد خداوند؛

از نظر قرآن كريم ياد خداوند آثار وبركاتى به همراه دارد از جمله:

دورى از گناه إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ. (اعراف، 201)

آرامش روح... أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.

ياد خداوند از انسان فَاذْكُرُونِى أَذْكُرْكُمْ.... (بقره، 152)

رستگارى... فَاذْكُرُو ا آلَاءَ اللَّهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ. (اعراف، 69)

از مهمترين مراكز ياد خداوند مسجد است:

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ.... (بقره، 114)

فِى بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ.... (نور، 36)

ص: 50

9. قرآن كريم پيامبران ومؤمنان ودانشمندان را رفعت مقام بخشيده، مراكز مذهبى مانند مسجد را نيز رفعت عنايت كرده است.

رفعت پيامبران تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُم مَن كَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ.... (بقره، 256)

رفعت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ. (انشراح، 4)

رفعت مؤمن دانشمند... يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ.... (مجادله، 11)

رفعت مسجد فِى بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ.... (نور، 36)

10. كسانى كه تجارت آنان را غافل نكند، مردان بزرگى هستند. (كلمه «رِجالٌ» با تنوين آمده كه علامت بزرگى وعظمت است).

11. از نظر اسلام، حتّى كارهاى حلال ومباح نبايد انسان را از ياد خدا غافل كند، چه رسد به كارهاى مكروه وحرام. لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ.

12. با اين كه نماز ذكر خداست، ولى به خاطر اهميت آن در كنار ذكر الله جداگانه مطرح شده است. ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقامِ الصَّلاةِ.

13. مردان خدا همواره در حال رشد مى باشند وابعاد وجودى آنان افزايش مى يابد. («يزِيدَهُمْ...» ونفرمود: «يزيد لهم...»).

14. پاداش را بيش از عمل بدهيد. وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ (در اسلام سفارش شده است كه مزد را معين كنيد، ولى هنگام پرداخت بيش از آن مقدار بدهيد).

15. اگر از سود تجارت دنيا بگذريد به سود بى حساب آخرت مى رسيد. لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ بِغَيْرِ حِسابٍ (مراد از بى حساب، پاداشى فراوان وفوق انتظار است).(1)

16. در آيه 35 نور مى فرمايد: وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَال نظير اين معنا در سوره ابراهيم آيه 25 آمده است. با اين تفاوت كه هدف از بيان مثل نيز ذكر شده است؛ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ.

ص: 51

فَوْقَ بَعْضٍ است! سخن از كسانى است كه در بيابان خشك وسوزان زندگى بجاى آب به دنبال سراب مى روند واز تشنگى جان مى دهند، در حالى كه مؤمنان در پرتو ايمان چشمه زلال هدايت را يافته ودر كنار آن آرميده اند. نخست مى گويد: «كسانى كه كافر شدند اعمالشان همچون سرابى است در يك كوير، كه انسان تشنه آن را از دور آب مى پندارد» وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمالُهُمْ كَسَرابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً. «اما هنگامى كه به سراغ آن مى آيد چيزى نمى يابد» حتى اذا جاءه لم يجده شيئا. «اما خدا را نزد اعمال خود مى يابد وحساب او را كامل مى دهد»! وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسابَهُ «و خداوند سريع الحساب است»! وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسابِ.

سپس به مثال دوم مى پردازد ومى گويد: «و يا اعمال اين كافران همانند ظلماتى است در يك اقيانوس پهناور كه موج آن را پوشانده وبر فراز موج موج ديگرى است وبر فراز آن ابر تاريكى قرار گرفته است» أَوْ كَظُلُماتٍ فِى بَحْرٍ لُجِّىٍّ يَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ وبه اين ترتيب «ظلمت هايى است كه يكى بر فراز ديگرى قرار گرفته»! ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ. «آن چنان كه هركس در ميان آن گرفتار شود آن قدر تاريك وظلمانى است كه اگر دست خود را بيرون آورد ممكن نيست آن را ببيند»! إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَراها. آرى نور حقيقى در زندگى انسان ها فقط نور ايمان است وبدون آن فضاى حيات تيره وتار وظلمانى خواهد بود، اما اين نور ايمان تنها از سوى خدا است «و كسى كه خدا نورى برايش قرار نداده نورى براى او نيست» وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ.(1)

هر عضو ديگرى را بخواهد ببيند بايد خم شود، ولى دست را تا برابر چشم بلند مى كند، مى بيند، با اين حال اگر كسى در ظلمتى قرار داشته باشد كه حتى دست خود را نبيند، معلوم مى شود كه آن ظلمت منتها درجه ظلمت است.(1)

2. علاوه بر عقيده، اعمال انسان در سرنوشت او مؤثّر است. لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا... أَعْمالُهُمْ كَسَرابٍ.

3. همه ى مردم، روزى خدا را باور خواهند كرد. وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ

4. به هنگام معرّفى الگوها بايد از الگوهاى مثبت ومنفى سخن گفت. (الگوى مثبت رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ والگوى منفى در آيه ى قبل واين آيه وَالَّذِينَ كَفَرُوا... أَوْ كَظُلُماتٍ.

5. علم وعقل، انسان را از نور وحى الهى بى نياز نمى كنند. اگر نور الهى نباشد، هيچ نورى انسان را نجات نمى دهد. فَما لَهُ مِنْ نُورٍ.(2)

ص: 54

د. آيات مختلف قرآن سخن از چهار عبادت در مورد همه موجودات اين جهان بزرگ مى گويد: تسبيح، حمد، سجده ونماز، در آيه مورد بحث سخن از «نماز» و «تسبيح» بود ودر آيه 15 سوره رعد سخن از «سجود» عمومى است وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ ودر آيه 44 سوره اسراء سخن از «تسبيح» و «حمد» تمامى موجودات عالم هستى است وَإِنْ مِنْ شَىْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ. درباره حقيقت «حمد» و «تسبيح» عمومى موجودات جهان، در اينجا دو تفسير قابل توجه وجود دارد:

تمامى ذرات اين عالم اعم از آنچه آن را عاقل مى شماريم يا بى جان يا غير عاقل همه داراى نوعى درك وشعورند ودر عالم خود تسبيح وحمد خدا مى گويند، هر چند ما قادر به درك آن نيستيم، شواهدى از آيات قرآن نيز براى اين تفسير اقامه شده است.

منظور از تسبيح وحمد همان چيزى است كه ما آن را «زبان حال» مى ناميم، يعنى مجموعه نظام جهان هستى واسرار شگفت انگيزى كه در هر يك از موجودات اين عالم نهفته است، با زبان بى زبانى، با صراحت وبه طور آشكار از قدرت وعظمت خالق خود وعلم وحكمت بى انتهاى او سخن مى گويند.(1)

ُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لاَ يَفْتُرُونَ (الأنبياء، 19-20)

24 حشر، 1 جمعه، 13 رعد، 1 تغابن، 79 انبياء، 18 ص، 75 زم، 7 غافر، 38 فصلت، 5 شورى، 206 اعراف.

وراى آن نهفته است بر خورد مى كنيم كه همه دلائل توحيد ذات پاك اويند. در آيه نخست روى سخن را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده مى گويد: «آيا نديدى كه خداوند ابرهايى را به آرامى ميراند، سپس آنها را با هم پيوند مى دهد وبعد متراكم مى سازد»؟! أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِى سَحاباً ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكاماً. «و در اين حال دانه هاى باران را مى بينى كه از لابلاى ابرها خارج مى شوند» وبر كوه ودشت وباغ وصحرا فرو مى بارند فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ. «يزجى» از ماده «ازجاء» به معنى راندن با ملايمت است، راندنى كه براى رديف كردن موجودات پراكنده مى باشد واين تعبير دقيقا در مورد ابرها صادق است كه هر قطعه اى از آن از گوشه اى از درياها برمى خيزد، سپس دست قدرت پروردگار آنها را به سوى هم مى راند وپيوند مى دهد ومتراكم مى سازد.(1)

«ركام» (بر وزن غلام) به معنى اشيايى است كه روى هم متراكم شده اند واما «ودق» (بر وزن شرق) به عقيده بسيارى از مفسران به معنى دانه هاى باران است كه از خلال ابرها بيرون مى آيد.(2)

ج. سپس به يكى ديگر از پديده هاى شگفت انگيز آسمان وابرها اشاره كرده مى گويد: «وخدا از آسمان، از كوه هايى كه در آسمان است، دانه هاى تگرگ نازل مى كند» وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِيها مِنْ بَرَدٍ. تگرگ هايى كه هركس را بخواهد به وسيله آن زيان مى رساند شكوفه هاى درختان، ميوه ها وزراعت ها وحتى گاه حيوان ها وانسان ها از آسيب آن در امان نيستند؛ فَيُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ. واز هر كس بخواهد اين عذاب وزيان را بر طرف مى سازد وَيَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشاءُ ودر پايان آيه به يكى ديگر از پديده هاى آسمانى كه از آيات توحيد است اشاره كرده مى گويد: «نزديك است درخشندگى برق ابرها، چشمهاى انسان را ببرد» يَكادُ سَنا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ.

د. در آيه بعد به يكى ديگر از آيات خلقت ونشانه هاى عظمت پروردگار كه همان خلقت شب وروز وويژگى هاى آنها است اشاره كرده مى فرمايد: «خداوند شب وروز را دگرگون مى سازد ودر اين، عبرتى است براى صاحبان بصيرت» يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَالنَّهارَ إِنَّ فِى ذلِكَ

ص: 58

لَعِبْرَةً لِأُولِى الْأَبْصارِ. در اينكه اين دگرگونى از چه نظر است چند تفسير ذكر كرده اند: بعضى آن را به معنى آمد وشد شب وروز گرفته اند كه يكى مى آيد وديگرى را محو مى كند وبعضى آن را به معنى كوتاه شدن يكى وطولانى شدن ديگرى كه به صورت تدريجى انجام مى يابد دانسته اند كه پيدايش فصول نيز با آن مربوط است وبالاخره بعضى آن را به معنى دگرگونى هايى از قبيل گرما وسرما وحوادث ديگرى كه در شب وروز صورت مى گيرد دانسته اند. ولى ناگفته پيدا است كه اين تفسيرها هيچ گونه منافاتى با هم ندارند وممكن است همه آنها در مفهوم جمله «يقلب» جمع باشد.

آخرين آيه مورد بحث به يكى از مهمترين چهره هاى نظام آفرينش كه از روشنترين دلائل توحيد، يعنى مساله حيات در صورتهاى متنوعش اشاره كرده مى گويد: «خداوند هر جنبنده اى را از آبى آفريد» وَاللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ.(1)

ه -. در آيه 45، خداوند به اصناف حيوانات اشاره فرموده است: خزندگان، چرندگان وپرندگان.(2)

و اين آيه بدنبال آيه قبل است يعنى همان گونه كه جابجايى شب وروز براى اهل بصيرت عبرت آموز است، آفرينش آن همه موجودات گوناگون از آب نيز وسيله ى عبرت است.

مانند اقرار زبانى به ايمان وعدم اعتقاد قلبى ورويگردانى در زمان دعوت از آنان به هنگام قضاوت پيامبر اكرم، توجه به قضاوت در صورت منفعت داشتن براى آنها. بيان علت اصلى تسليم نبودن منافقان ستمگرى آنان.

ب. در آيات مورد بحث سخن از آثار ايمان وبازتابهاى توحيد در زندگى انسان وتسليم او در برابر حق وحقيقت است. نخست مى گويد: «ما آيات روشن وروشنگرى نازل كرديم» لَقَدْ أَنْزَلْنا آياتٍ مُبَيِّناتٍ. البته وجود اين «آيات مبينات» زمينه را براى ايمان فراهم مى سازد، ولى نقش اصلى را هدايت الهى دارد، چرا كه «خدا هركس را بخواهد به صراط مستقيم هدايت مى كند» وَاللَّهُ يَهْدِى مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ. سپس به عنوان مذمت از گروه منافقان مى فرمايد: آنها مى گويند: به خدا وپيامبر ايمان داريم واطاعت مى كنيم، ولى بعد از اين ادعا، گروهى از آنها روى گردان مى شوند، آنها در حقيقت مؤمن نيستند. بعد به عنوان يك دليل روشن براى بى ايمانى آنها مى فرمايد: «هنگامى كه از آنها دعوت شود كه به سوى خدا وپيامبرش بيايند تا در ميان آنان داورى كند، گروهى از آنها روى گردان مى شوند» وَإِذا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ.

براى تاكيد بيشتر وروشن شدن شرك ودنياپرستيشان اضافه مى كند: «اما اگر اين داورى به نفع آنها بوده باشد با نهايت تسليم به سوى او مى آيند» وَإِنْ يَكُنْ لَهُمُ الْحَقُّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ.

ج. در آيات فوق اين تخلف واعراض از داورى پيامبر (صلی الله علیه و آله) تنها به گروهى از منافقان نسبت داده شده است، شايد به دليل اينكه گروه ديگر تا اين حد بى حيا وجسور نبودند، چرا كه نفاق هم مانند ايمان داراى درجات مختلفى است.(1)

وَإِذا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ. سياق آيه شهادت مى دهد بر اينكه آيات درباره بعضى از منافقين نازل شده كه با بعضى ديگر مرافعه اى داشته اند وآن طرف پيشنهاد كرده كه نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روند وهر چه او در ميان آن دو حكم كرد قبول كنند ومنافق مزبور زير بار نرفته واين آيات در اين خصوص نازل شده. با اينكه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ميان مردم به حكم خدا حكم مى كرد، هم چنان كه قرآن كريم دراين باره فرموده:

ص: 61

إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِما أَراكَ اللَّهُ. (نساء، 105) پس حكم، يك نسبت به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دارد كه نسبت مباشرت است ونسبتى هم به خداى سبحان دارد كه جزء شريعت او است واو است كه پيغمبر را براى حكم وقضاء منصوب نموده.

جمله بَلْ أُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ اعراض از ترديد سابق با همه شقوق سه گانه آن است ومعنايش اين است كه: اگر براى داورى نزد رسول خدا نيامدند نه به خاطر شك بود ونه به خاطر جابرانه بودن احكام دين ونه ترس از خيانت رسول، چون اگر علت يكى از اينها مى بود در صورتى هم كه حق با آنها بود با اذعان پيش نمى آمدند وآيه شريفه مى فرمايد اگر حق با آنها بود مى آمدند پس مى فهميم كه علت يكى از آن سه وجه مذكور نبوده بلكه همان ظلم وستم پيشگى ولا ابالى گرى آنان بوده است.(1)

د. ظاهر سياق آيات اين است كه مراد از مرض قلوب ضعف ايمان مى باشد، هم چنان كه در آيه فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ (احزاب، 32) وآيه لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَالَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ والْمُرْجِفُونَ فِى الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ (احزاب، 60) وآياتى ديگر كه به همين معنا است واما اينكه مراد از مرض قلب نفاق باشد، هم چنان كه به همين معنا تفسير شده(2) ، باطل است، به دليل صدر آيه كه مى فرمايد: وما اولئك بالمؤمنين وحكم به نفاقشان كرده، ديگر معنا ندارد كه از نفاق آنان سؤال كند وسپس خودش جواب دهد كه: «نه، بلكه ايشان از ستمكاران هستند».(3)

منافق، فرصت طلب است ونان را به نرخ روز مى خورد. وَإِنْ يَكُنْ لَهُمُ الْحَقُّ يَأْتُوا.(1)

تفاوت اوصاف مؤمن با غير مؤمن

1. مؤمن در خوبى ها سرعت مى ورزد؛ يُسَارِعُونَ فِى الْخَيْرَاتِ. (انبياء، 90) غيرمؤمن در گناه سرعت مى ورزد؛ يُسَارِعُونَ فِى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ. (مائده، 62)

2. مؤمن علاقه به طهارت نفس دارد؛ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُوا. (توبه، 108) غيرمؤمن علاقه به اشاعه گناه دارد؛ إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَهُ فِى الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ. (نور، 19)

3. مؤمن به محرومين رسيدگى مى كند؛ وَالَّذِينَ فِى أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ. (معارج، 24-25) غير مؤمن اموال خويش را ذخيره مى كند؛ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِى سَبِيلِ اللهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ. (توبه، 34)

4. مؤمن از نماز محافظت مى كند؛ وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ. (معارج، 34) غير مؤمن نماز را به مسخره مى گيرد؛ وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلَاهِ اتَّخَذُوهَا هُزُواً وَلَعِباً. (مائده، 58)

5. مؤمن به فكر اصلاح جامعه است؛ إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْاءِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ. (هود، 88) غيرمؤمن به فكر فساد در جامعه است؛ وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِى الارْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ. (بقره، 205)

6. مؤمن از سخن لغو پرهيز مى كند؛ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ... وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ. (مومنون، 1-3) وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ. (قصص، 55) غيرمؤمن سخن لغو وبيهوده مى زند؛ يُوحِى بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً. (انعام، 112)

7. مؤمن نجات مى يابد؛ إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفَازاً. غير مؤمن نجات نمى يابد؛ فَلَا تَحْسَبَنَّهُم بِمَفَازَهٍ مِنَ الْعَذَابِ.

8. اعمال مؤمن پذيرفته مى شود؛ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ. اعمال غير مؤمن پذيرفته نيست؛ لَن يُتَقَبَّلَ مِنكُمْ إِنَّكُمْ كُنتُمْ قَوْماً فَاسِقِينَ.

9. مؤمن در نور به سر مى برد؛ نُّورٌ عَلَى نُورٍ. (نور، 35) غير مؤمن در ظلمت به سر مى برد؛ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ. (نور، 40)

ص: 63

10. مؤمن اهل انفاق است وانفاق را مايه تقرّب مى داند؛ وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَايُنفِقُ قُرُبَاتٍ عِندَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ. (توبه، 99) غير مؤمن انفاق را مايه خسارت مى داند؛ وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَن يَتَّخِذُ مَايُنْفِقُ مَغْرَماً. (توبه، 98)

11. مؤمن از نرفتن به جبهه ناراحت است؛ تَوَلَّوا وَأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلَّا يَجِدُوا مَا يُنفِقُونَ. (توبه، 92)

غيرمؤمن از نرفتن به جبهه وجهاد خوشحال است؛ فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ. (توبه، 81)

12. مؤمن صله رحم مى كند؛ وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ. (رعد، 21) غيرمؤمن قطع رحم مى كند؛ وَالَّذِينَ... يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ. (رعد، 25)

13. مؤمن اهل وفاء به عهد است؛ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ. (بقره، 177) غيرمؤمن اهل پيمان شكنى است؛ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ. (بقره، 27)

14. مؤمن گفتار ورفتارش هماهنگ است؛ وَيَقُولُونَ آمَنَّا بِاللهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا. (نور، 47) غير مؤمن رفتار وگفتارش هماهنگ نيست؛ يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِم مَا لَيْسَ فِى قُلُوبِهِمْ. يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِم مَا لَيْسَ فِى قُلُوبِهِمْ. (فتح، 11)

15. مؤمن وقتى ياد خدا مطرح مى شود قلبش آرام تر مى شود؛ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. (رعد، 28) غير مؤمن وقتى ياد خدا مطرح مى شود قلبش گريزان است؛ وَإِذَا ذُكِرَ اللهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ. (زمر، 45)

ص: 64

لذا در پايان آيه مى فرمايد: «رستگاران واقعى آنها هستند» وَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. دومين آيه همين حقيقت را به صورت كلى تر تعقيب كرده مى فرمايد: «كسانى كه اطاعت خدا وپيامبر (صلی الله علیه و آله) كنند واز خدا بترسند وتقوى پيشه نمايند آنها نجات يافتگان وپيروزمندانند» وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللَّهَ وَيَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ.(1)

ج. قابل توجه اينكه: در آيه اخير براى «فائزون»، سه وصف ذكر شده است: اطاعت خدا وپيامبر، خشيت وتقوى، بعضى از مفسران گفته اند كه اطاعت يك معنى كلى است وخشيت شاخه درونى آن وتقوى شاخه بيرونى آن است. ذكر اين نكته نيز لازم است كه در روايتى در تفسير جمله وَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ از امام باقر عليه السلام چنين نقل شده: مقصود از اين آيه على عليه السلام است.(2) بدون شك آن حضرت بارزترين مصداق آيه است وهرگز عموميت مفهوم آن از بين نمى رود.(3)

د. لحن آيه بعد - وهمچنين شان نزولى كه در بعضى از تفاسير در مورد آن وارد شده - نشان مى دهد كه جمعى از منافقان بعد از نزول آيات قبل وملامتهاى شديد آن از وضع خود سخت ناراحت شدند وخدمت پيامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند وشديدا سوگند ياد كردند كه ما تسليم فرمان توايم قرآن در مقام پاسخ بر آمده وبا قاطعيت به آنها گفت: آنها با نهايت تاكيد سوگند ياد كردند كه اگر به آنها فرمان بدهى از خانه واموال خود بيرون مى روند (يا جان خود را بر كف گرفته به سوى ميدان جهاد گام بر مى دارند) بگو سوگند لازم نيست، شما عملا طاعت خالصانه وصادقانه نشان بدهيد كه خدا به آنچه عمل مى كنيد آگاه است وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَيَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ. بسيارى از مفسران، منظور از خروج را در جمله (ليخرجن) خارج شدن براى جهاد دانسته اند در حالى كه بعضى ديگر به معنى خارج شدن از اموال وزندگى ويا همراه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به هر جا رفتن ودر خدمت او بودن تفسير كرده اند.(4)

سپس اضافه مى كند در برابر اين فرمان از دو حال خارج نيست اگر سرپيچى كنيد وروى

ص: 66

گردان شويد پيغمبر (صلی الله علیه و آله) مسئول اعمال خويش است (ووظيفه خود را انجام داده) وشما هم مسئول اعمال خود (ووظيفه شما اطاعت صادقانه است) فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَيْهِ ما حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ ما حُمِّلْتُمْ. اما اگر از او اطاعت كنيد، هدايت خواهيد شد وَإِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا زيرا او رهبرى است كه جز به راه خدا وحق وصواب دعوت نمى كند ودر هر حال بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) چيزى جز ابلاغ آشكار نيست؛ وَما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ.(1)

اطاعت از خدا ورسول. أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ كه در اين آيه آمده است.(1)

5. آيه 52 نور وآيه 71 احزاب وآيه 17 سوره فتح نظير يكديگرند.

وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللَّهَ وَيَتَّقْهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ. (نور، 52)

وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا. (احزاب، 71)

وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ. (فتح، 17)

از جمع ميان آيات استفاده مى شود كه سعادت انسان كه رسيدن به بهشت است. در پرتو اطاعت خدا وپيامبر اكرم است واين سعادت بزرگى است.

خيال آسوده، شب استراحت كنيم واطمينان وآرامش بر ما حكم فرما گردد وجز از خدا از هيچكس نترسيم ؟ آيه فوق نازل شد وبه آنها بشارت داد كه آرى چنين زمانى فرا خواهد رسيد.(1)

«اى داود ما تو را خليفه در روى زمين قرار داديم» واز آنجا كه «سليمان» به مقتضاى آيه 16 سوره نمل وارث حكومت داود بود، خليفه در روى زمين شد.

اما بعضى ديگر مانند مفسر عاليقدر «علامه طباطبائى» در «الميزان» اين معنى را بعيد شمرده است، زيرا تعبير الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ را متناسب انبياء ندانسته، چرا كه در قرآن اين تعبير در مورد پيامبران به كار نرفته است، لذا آن را اشاره به امتهاى پيشين كه داراى ايمان وعمل صالح بودند وحكومت در روى زمين پيدا كردند مى داند. اما جمعى ديگر معتقدند كه اين آيه اشاره به «بنى اسرائيل» است، زيرا آنها با ظهور موسى عليه السلام ودر هم شكسته شدن قدرت فرعون وفرعونيان مالك حكومت روى زمين شدند، چنان كه قرآن در آيه 127 سوره اعراف مى فرمايد: وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَمَغارِبَهَا الَّتِى بارَكْنا فِيها: «ما آن جمعيت مستضعف (مؤمنان بنى اسرائيل) را وارث مشارق ومغارب زمينى را كه پر بركت كرديم قرار داديم».(1)

د. اين وعده الهى از آن كيست ؟ بعضى آن را مخصوص صحابه پيامبر (صلی الله علیه و آله) دانسته اند كه با پيروزى اسلام در عصر پيامبر (صلی الله علیه و آله) صاحب حكومت در زمين شدند (البته منظور از «ارض» تمام روى زمين نيست بلكه مفهومى است كه بر جزء وكل صدق مى كند). بعضى ديگر اشاره به حكومت خلفاى چهارگانه نخستين وبعضى مفهوم آن را چنان وسيع دانسته اند كه اين وعده را شامل تمام مسلمانانى كه داراى اين صفتند مى دانند وگروهى آن را اشاره به حكومت مهدى عليه السلام مى دانند. بدون شك آيه شامل مسلمانان نخستين مى شود وبدون شك حكومت مهدى عليه السلام كه طبق عقيده عموم مسلمانان اعم از شيعه واهل تسنن سراسر روى زمين را پر از عدل وداد مى كند بعد از آنكه ظلم وجور همه جا را گرفته باشد مصداق كامل اين آيه است، ولى با اين حال مانع از عموميت وگستردگى مفهوم آيه نخواهد بود. نتيجه اينكه در هر عصر وزمان پايه هاى ايمان وعمل صالح در ميان مسلمانان مستحكم شود، آنها صاحب حكومتى ريشه دار وپر نفوذ خواهند شد.

و اينكه بعضى مى گويند: كلمه «ارض» مطلق است وتمام روى زمين را شامل مى شود واين منحصرا مربوط به حكومت مهدى عليه السلام است بعلاوه شان نزول آيه نيز نشان مى دهد كه

ص: 70

حداقل نمونه اى از اين حكومت در عصر پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى مسلمانان (هر چند در اواخر عمر آن حضرت) حاصل شده است.(1)

ه -. از پيامبر (صلی الله علیه و آله) نقل كرده اند: «لو لم يبق من الدنيا الا يوم لطول اللَّه ذلك اليوم حتى يلى رجل من عترتى، اسمه اسمى، يملأ الارض عدلا وقسطا كما ملئت ظلما وجورا»: «اگر از عمر دنيا جز يك روز باقى نماند خداوند آن يك روز را آن قدر طولانى مى كند تا مردى از دودمان من كه نامش نام من است حاكم بر زمين شود وصفحه زمين را پر از عدل وداد كند، آن گونه كه از ظلم وجور پر شده باشد» مرحوم طبرسى در ذيل آيه مى گويد: از اهل بيت پيامبر (صلی الله علیه و آله) اين حديث نقل شده است: «انها فى المهدى من آل محمد»: «اين آيه درباره مهدى آل محمد (صلی الله علیه و آله) مى باشد»(2). در تفسير «روح المعانى» وبسيارى از تفاسير شيعه از امام سجاد عليه السلام چنين نقل شده است كه در تفسير آيه فرمود: «هم واللَّه شيعتنا اهل البيت، يفعل اللَّه ذلك بهم على يدى رجل منا وهو مهدى هذه الامة، يملأ الارض عدلا وقسطا كما ملئت ظلما وجورا وهو الذى قال رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله) لو لم يبق من الدنيا الا يوم...».(3)

وعده ى خداوند پيروزى آن دينى است كه خدا پسنديده است دِينَهُمُ الَّذِى ارْتَضى لَهُمْ ودينى كه خدا پسنديده واعلام كرده، همان مكتب غدير خم است.

3. كليد ورمز لياقت براى بدست گرفتن حكومت گسترده حقّ، تنها ايمان وعمل صالح است. الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ به كسانى كه اهل ايمان وعمل باشند وعده ى پيروزى داده شده، نه به آنان كه تنها اهل ايمان باشند.

4. دين، از سياست جدا نيست، بلكه سياست وحكومت براى حفظ دين است. لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ... يَعْبُدُونَنِى

5. در تبليغ وارشاد مردم، براى باور كردن آنان، بيان نمونه هايى از تاريخ گذشته مفيد است. كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ.(1)

ص: 72

د. «ظهيرة» چنان كه راغب در مفردات وفيروزآبادى در قاموس مى گويند: به معنى نيمروز وحدود ظهر است كه مردم در اين موقع معمولا لباسهاى رويى خود را در مى آورند. «اين سه وقت، سه وقت پنهانى وخصوصى براى شما است» ثَلاثُ عَوْراتٍ لَكُمْ.(1)

كلمه عورت به معناى عيب است واگر آن را عورت ناميده اند، چون هر كس عار دارد از اينكه آن را هويدا كند وشايد مراد از آن در آيه شريفه هر چيزى باشد كه سزاوار است پوشانده شود.(2)

در پايان آيه مى فرمايد: «بر شما وبر آنها گناهى نيست كه بعد از اين سه وقت بدون اذن وارد شوند وبعضى به ديگرى خدمت كنند وگرد هم (با صفا وصميميت) بگردند» لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلا عَلَيْهِمْ جُناحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلى بَعْضٍ. آرى «اين چنين خداوند آيات را براى شما تبيين مى كند وخدا عالم وحكيم است» كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ.(3)

ه -. در آيه بعد حكم بالغان را بيان كرده، مى گويد: «هنگامى كه اطفال شما به سن بلوغ رسند بايد در همه اوقات اجازه بگيرند، همانگونه كه اشخاصى كه قبل از آنها بودند اجازه مى گرفتند» وَإِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ.

واژه «حلم» (بر وزن «كتب») به معنى عقل آمده است وكنايه از بلوغ است كه معمولا با يك جهش عقلى وفكرى توام است وگاه گفته اند «حلم» به معنى رؤيا وخواب ديدن است وچون جوانان، مقارن بلوغ، صحنه هايى در خواب مى بينند كه سبب احتلام آنها مى شود اين واژه به عنوان كنايه در معنى بلوغ به كار رفته است. اين حكم مخصوص به مكانى است كه پدر ومادر در آنجا استراحت مى كنند وگرنه وارد شدن در اطاق عمومى (اگر اطاق عمومى داشته باشند) مخصوصا به هنگامى كه ديگران هم در آنجا حاضرند وهيچگونه مانع ورادعى در كار نيست اجازه گرفتن لزومى ندارد.

و. در آخرين آيه مورد بحث استثنايى براى حكم حجاب زنان بيان مى كند وزنان پير وسالخورده را از اين حكم مستثنى مى شمرد ومى گويد: «زنان از كار افتاده اى كه اميدى به

ص: 75

ازدواج ندارند گناهى بر آنان نيست كه لباس هاى (روئين) خود را بر زمين بگذارند در حالى كه در برابر مردم خود آرايى نكنند» وَالْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِى لا يَرْجُونَ نِكاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَة. در واقع براى اين استثناء دو شرط وجود دارد: نخست اينكه به سن وسالى برسند كه معمولا اميدى به ازدواج ندارند وبه تعبير ديگر جاذبه جنسى را كاملا از دست داده اند. ديگر اينكه در حال بر داشتن حجاب خود را زينت ننمايند.(1)

ز. كلمه «تبرج» به معناى اين است كه زن محاسن وزيبايى هاى خود را كه بايد بپوشاند اظهار كند واين كلمه در اصل به معناى ظهور بوده، برج را هم به همين جهت، كه بنايى است ظاهر وپيدا برج ناميده اند.(2)

ح. مراد از جمله ى يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ اين نيست كه زنان سالخورده مجازند عريان شوند، زيرا در آيه قبل نيز مراد از تَضَعُونَ ثِيابَكُمْ در آوردن لباس هاى بيرون بود، نه تمام لباسها، به علاوه امام صادق عليه السلام درباره ى اين آيه فرمودند: مراد كنار گذاشتن روسرى وروپوش است.(3)

در پايان آيه اضافه مى كند كه با همه احوال «اگر آنها تعفف كنند وخويشتن را بپوشانند براى آنها بهتر است» وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ.(4)

تربيت وآموختن آداب اسلامى را قبل از بلوغ كودكان شروع كنيم. الَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ.

3. دوخت لباس ونوع ورنگ آن، هر چه به عفت نزديك تر باشد، بهتر است. وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ.(1)

در آيه 58 نور مى فرمايد: كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ.

در سوره بقره آيه 219 هدف تبيين آيات را تفكر مردم مى داند. كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ.

نخست مى فرمايد: «بر نابينا وافراد شل وبيمار گناهى نيست كه با شما هم غذا شود» لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ وَلا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ. امام باقر عليه السلام مى فرمايد: اهل مدينه پيش از آنكه اسلام را پذيرا شوند افراد نابينا وشل وبيمار را از حضور بر سر سفره غذا منع مى كردند وبا آنها هم غذا نمى شدند واز اين كار نفرت داشتند وبه عكس بعد از ظهور اسلام گروهى غذاى اين گونه افراد را جدا مى دادند نه به اين علت كه از هم غذا شدن با آنها تنفر داشتند، بلكه به اين دليل كه شايد اعمى، غذاى خوب را نبيند وآنها ببينند وبخورند واين بر خلاف اخلاق است وهمچنين در مورد افراد لنگ وبيمار كه ممكن است در غذا خوردن عقب بمانند وافراد سالم پيشى بگيرند. به هر دليل كه بود با آنها هم غذا نمى شدند وروى همين جهت افراد اعمى ولنگ وبيمار نيز خود را كنار مى كشيدند، چرا كه ممكن بود مايه ناراحتى ديگران شوند واين عمل را براى خود گناه مى دانستند. اين موضوع را از پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله) كه سؤال كردند آيه فوق نازل شد وگفت: هيچ مانعى ندارد كه آنها با شما هم غذا شوند.(1)

سپس قرآن مجيد اضافه مى كند: بر خود شما نيز گناهى نيست كه از اين خانه ها بدون گرفتن اجازه غذا بخوريد كه نام يازده گره را ذكر مى كند.

ه -. سپس به يك دستور اخلاقى ديگر اشاره كرده مى گويد: «هنگامى كه وارد خانه اى شديد بر خويشتن سلام كنيد، سلام وتحيتى از نزد خداوند، سلام وتحيتى پر بركت وپاكيزه» وسر انجام با اين جمله آيه را پايان مى دهد: «اين گونه خداوند آيات خويش را براى شما تبيين مى كند، شايد انديشه وتفكر كنيد».

در اينكه منظور از اين «بيوت» (خانه ها) چه خانه هايى است ؟ بعضى از مفسران آن را اشاره به خانه هاى يازده گانه فوق مى دانند وبعضى ديگر آن را مخصوص مساجد دانسته اند. ولى پيدا است كه آيه مطلق است وهمه خانه ها را شامل مى شود، اعم از خانه هاى يازده گانه اى كه انسان براى صرف طعام وارد آن مى شود ويا غير آن از خانه هاى دوستان وخويشاوندان يا غير آنها، زيرا هيچ دليلى بر تقييد مفهوم وسيع آيه نيست.(2)

ص: 79

ولى آيا احراز رضايت باطنى (به اصطلاح از طريق شاهد حال) به خاطر خصوصيت ونزديكى كه ميان طرفين است شرط است ؟ ظاهر اطلاق آيه اين شرط را نيز نفى مى كند، همين اندازه كه احتمال رضايت او باشد (وغالبا رضايت حاصل است) كافى مى شمرد. ولى اگر وضع طرفين به صورتى در آمده كه يقين به عدم رضايت داشته باشند گر چه ظاهر آيه نيز از اين نظر اطلاق دارد اما بعيد نيست كه آيه از چنين صورتى منصرف باشد، به خصوص اينكه اينگونه افراد، نادرند ومعمولاً اطلاقات شامل اين گونه افراد نادر نمى شود.(1)

اجازه دهد آن شب را نزد همسر خود بماند، پيامبر (صلی الله علیه و آله) به او اجازه داد. صبحگاهان به قدرى عجله براى شركت در برنامه جهاد داشت كه موفق به انجام غسل نشد، با همان حال وارد معركه كارزار گرديد وسرانجام به شهادت رسيد. پيامبر (صلی الله علیه و آله) درباره او فرمود: «فرشتگان را ديدم كه حنظله را در ميان آسمان وزمين غسل مى دهند»!، لذا بعد از آن حنظله به عنوان «غسيل الملائكه» ناميده شد.(1)

شأن نزول آيه 63: وقتى اين آيه نازل شد حضرت فاطمه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را به عنوان يا رسول الله صدا مى زد، حضرت به فرزندش فرمود: اى فاطمه اين آيه درباره تو نازل نشده است (بلكه درباره ساير مردم است) تو بگو: (يا أبه) كه باعث احياء بيشتر قلب من ورضايت بيشتر خداوند است، (فإنها أحيى للقلب وأرضى للرب).(2)

مطيع فرمان تواند إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ. «در اين صورت هر گاه از تو براى بعضى از كارهاى مهم خود اجازه بخواهند به هر كس از آنها مى خواهى (وصلاح مى بينى) اجازه ده» فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ.(1)

د. سپس دستور ديگرى در ارتباط با فرمانهاى پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) بيان كرده مى گويد: «دعوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) را در ميان خود مانند دعوت بعضى از شما نسبت به بعضى ديگر تلقى نكنيد» لاتَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضاً. او هنگامى كه شما را براى مساله اى فرا مى خواند حتما يك موضوع مهم الهى ودينى است، بايد آن را با اهميت تلقى كنيد وبه طور جدى روى آن بايستيد، دعوتهاى او را ساده نگيريد كه فرمانش فرمان خدا ودعوتش دعوت پروردگار است. سپس ادامه مى دهد: «خداوند كسانى را كه از شما براى جدا شدن از برنامه هاى مهم پيامبر (صلی الله علیه و آله) پشت سر ديگران پنهان مى شوند ويكى پس از ديگرى فرار مى كنند مى داند» ومى بيند قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِواذاً. «اما آنها كه مخالفت فرمان او مى كنند بايد از اين بترسند كه فتنه اى دامنشان را بگيرد، يا عذاب دردناك به آنها برسد» فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ.(2)

ه -. «يتسللون» از ماده «تسلل» در اصل به معنى بر كندن چيزى است (مثلا گفته مى شود «سل السيف من الغمد» يعنى شمشير را از غلاف كشيد) ومعمولا به كسانى كه مخفيانه وبه طور قاچاقى از جايى مى گريزند، «متسللون» گفته مى شود.(3)

و. در اينكه منظور از «فتنه» در اينجا چيست ؟ بعضى از مفسران آن را به معنى قتل وبعضى به معنى گمراهى وبعضى به معنى تسلط سلطان ظالم وسر انجام بعضى به معنى بلاى نفاق كه در قلب انسان آشكار مى شود دانسته اند. اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور از فتنه، فتنه هاى اجتماعى ونابسامانى ها وهرج ومرج وشكست وساير آفت هايى است كه بر اثر تخلف از فرمان رهبر دامنگير جامعه مى شود.(4)

ز. لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضاً... «دعاء رسول» به معناى اين است

ص: 83

كه آن جناب مردم را براى كارى از كارها دعوت كند، مانند دعوتشان به سوى ايمان وعمل صالح وبه سوى مشورت در امرى اجتماعى وبه سوى نماز جماعت وامر فرمودنش به چيزى از امور دنيا وآخرتشان، همه اينها دعا ودعوت او است. شاهد اين معنا جمله ذيل آيه است كه مى فرمايد: قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِواذاً ونيز تهديدى كه دنبال آيه درباره مخالفت امر آن جناب آمده وشهادت اين دو فقره بر مدعاى ما روشن است واين معنا با آيه قبلى هم مناسب تر است، زيرا در آن آيه مدح مى كرد كسانى را كه دعوت آن حضرت را اجابت مى كردند ونزدش حضور مى يافتند واز او بدون اجازه اش مفارقت نمى كردند واين آيه مذمت مى كند كسانى را كه وقتى آن جناب دعوتشان مى كند سر خود را مى خارانند واعتنايى به دعوت آن جناب نمى كنند. از اينجا معلوم مى شود اينكه بعضى گفته اند(1): «مراد از دعاى رسول، خطاب كردن او وصدا زدن او است، كه مردم آن جناب را مثل ساير مردم صدا نزنند، بلكه با مردم فرق گذاشته او را محترمانه صدا بزنند، مثلا، نگويند يا محمد ويا ابن عبد الله، بلكه بگويند يا رسول الله» معناى درستى نيست وهمچنين تفسير ديگرى كه بعضى كرده اند كه: مراد از دعاء، نفرين كردن آن جناب است، كه نفرين او را مثل نفرين سايرين ندانند، كه در حقيقت آيه شريفه مردم را نهى مى كند از اينكه خود را در معرض نفرين آن جناب قرار دهند، يعنى او را به خشم در نياورند، چون خدا نفرين او را بى اثر نمى گذارد ووجه ضعف ونادرستى اين دو معنا اين است كه ذيل آيه با آنها سازگارى ندارد.(2)

ح. روشن است كه اينگونه افراد با ايمان با توجه به اينكه براى امر مهمى اجتماع كرده اند هرگز براى يك كار جزئى اجازه نمى طلبند ومنظور از «شانهم» در آيه كارهاى ضرورى وقابل اهميت است واز سوى ديگر، خواست پيامبر (صلی الله علیه و آله) مفهومش اين نيست كه بدون در نظر گرفتن جوانب امر واثرات حضور وغياب افراد اجازه دهد، بلكه اين تعبير براى آنست كه دست رهبر باز باشد ودر هر مورد ضرورت حضور افراد را احساس مى كند به آنها اجازه رفتن را ندهد. شاهد اين سخن اينكه در آيه 43 سوره توبه، پيامبر (صلی الله علیه و آله) را به خاطر اجازه دادن به بعضى از افراد مؤاخذه مى كند ومى گويد: فَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ

ص: 84

صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكاذِبِينَ: «خداوند تو را عفو كرد چرا به آنها اجازه دادى پيش از آنكه راستگويان از دروغگويان براى تو شناخته شوند؟!». اين آيه نشان مى دهد كه حتى پيامبر (صلی الله علیه و آله) در اجازه دادن افراد بايد دقت كند وتمام جوانب كار را در نظر گيرد ودر اين امر مسئوليت الهى دارد.(1)

5. روى او مى گذارد وضامن كنترل انسان در برابر انحرافات وگناهان است.(1)

6. نظير آيه 64 نور: أَلاَ إِنَّ لِلَّهِ مَا فِى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ... آيه 61 يونس است:

وَمَا تَكُونُ فِى شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَلاَ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ...

ص: 86

ص: 88

د. اينكه فرمود: الَّذِى لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ - با در نظر داشتن اينكه لام اختصاص را مى رساند - اين معنا را افاده مى كند كه آسمان ها وزمين مملوك خدايند وحكم در آن واداره وگرداندن آسياى آن مختص به خداى تعالى است، پس تنها خدا مليك ومتصرف به حكم در آن است، آنهم متصرف على الاطلاق.

با اين بيان، ترتب جمله وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً بر ما قبل، روشن مى شود، چون داشتن ملك على الاطلاق حاجتى باقى نمى گذارد براى اتخاذ فرزند، چون اتخاذ فرزند براى يكى از دو حاجت است، يا براى اين است كه فرزند به قسمتى از امورش برسد، چون خودش به تنهايى نمى تواند امور خود را اداره كند وخداى سبحان كه تواناى بر هر كارى است كه بخواهد انجام دهد چنين فرضى درباره اش نمى شود ويا براى اين است كه هستى اش محدود وبقايش تا زمانى معين است وهر چه را مالك است تا مدتى معين مالك است، لذا فرزند مى گيرد تا بعد از خود جانشينش شود وبعد از خودش به امورش قيام نمايد وخداى سبحان كه مالك هر چيز است وفنا در او راه ندارد، به هيچ وجه حاجتى به اتخاذ فرزند ندارد. اين بيان، هم رد بر مشركين است وهم رد بر نصارى وهمچنين جمله بعدى كه مى فرمايد: وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِى الْمُلْكِ چون احتياج به شريك در جايى كه ملك شامل همه امور نباشد تصور مى شود وملك خدا عام وشامل تمامى موجودات عالم با همه جهات آنها است وهيچ چيز از تحت ملكيت او بيرون نيست، اين جمله نيز رد بر مشركين است.

منطقه ونژاد وقوم معينى نيست، بلكه بعضى از آن استفاده خاتميت پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده اند، چرا كه «عالمين» نه فقط از نظر مكانى محدود نيست كه از نظر زمانى هم قيدى ندارد وهمه آيندگان را نيز شامل مى شود.(1)

3. هم نظام تكوينى انسان (آفرينش او كه به قدرت خدا انجام گرفته) سزاوار تحسين است، فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ (مومنون، 14) وهم نظام تشريعى او (نزول قرآن وتدوين احكام دين). تَبارَكَ الَّذِى نَزَّلَ.(2)

چيزى ومخلوق بودن خود بت ها. عدم مالكيت بت ها بر نفع وضرر خويش وعدم مالكيت آنها بر مرگ وزندگى ورستاخيز. تهمت كفار به پيامبر پيرامون آوردن قرآن در كمك ديگران به او، پاسخ خداوند به كفار. خداوند نازل كننده قرآن.

ب. مشار اليه «هذا» قرآن كريم است واگر به اشاره اكتفاء نموده، نام ويا اوصاف آن را ذكر نكردند، منظورشان اهانت وپايين آوردن قدر ومنزلت قرآن بوده. كلمه «افك» به معناى كلامى است كه از وجهه اصلى اش منحرف شده باشد ومراد كفار از افك بودن قرآن، اين است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن را از پيش خود درست كرده وآن را به خدا نسبت داده وسياق آيات خالى از اشاره به اين معنا نيست كه مراد از قَوْمٌ آخَرُونَ بعضى از اهل كتاب است.(1)

3. اگر مى بينيم مساله «ضرر» در آيه قبل از «نفع» قرار گرفته براى اين است كه انسان در درجه اول از زيان وحشت دارد وجمله «دفع ضرر اولى از جلب منفعت» است، به صورت يك قانون عقلايى درآمده است ونيز اگر «ضرر» و «نفع» و «موت» و «حيات» و «نشور» به صورت نكره آمده، براى بيان اين حقيقت است كه اين بتها حتى در يك مورد مالك سود وزيان ومرگ وزندگى ورستاخيز نيستند. تا چه رسد نسبت به همگان.(1)

4. با مشركين نيز مستدل سخن بگوييد. لا يَخْلُقُونَ... لا يَمْلِكُونَ حيوان، نفعى را به خود مى رساند وشرّى را از خود دور مى كند، امّا بت ها بر هيچ يك از اين دو قدرت ندارند واز حيوان هم كمترند.

5. كار انسان، يا بايد با هدف دنيوى همراه باشد، يا با هدف اخروى وبت ها در هيچ يك كارايى ندارد. لا حيا ولا نشورا.

6. عوام فريبى از طريق تحقير وتهمت ومانع هدايت ديگران شدن، از بدترين گناهان است. ظُلْماً وَزُوراً.(2)

7. پاسخ تهمت افسانه بودن قرآن وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِىَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلاً (الفرقان، 5) در آيات ذيل بيان شده است:

وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلاَ تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لاَرْتَابَ الْمُبْطِلُونَ (العنكبوت، 48)

أَ فَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلاَفاً كَثِيراً (النساء، 82)

8. نظير آيه 3 فرقان آيات ذيل است:

إِنْ هِىَ إِلاَّ أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنْفُسُ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدَى (23 نجم). وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ. (20 نحل)

ص: 93

عالمى، آنچه را بندگان تو مى گويند مى دانى (خودت پاسخ آنها را بيان فرما) در اين هنگام آيات فوق نازل شد وبه بهانه گيريهاى آنها پاسخ داد.(1)

رابعا: عظمت وشخصيت پيامبر (صلی الله علیه و آله) به گنج وگنجينه نيست وبه باغهاى خرم وسرسبز ميوه نمى باشد، با علم وايمان وتقواست.

ج. آخرين آيه مورد بحث همانند آيه قبل روى سخن را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده - به عنوان تحقير سخنان آنها واينكه قابل جوابگويى نيست - مى فرمايد: «بزرگ وپر بركت است خدايى كه اگر بخواهد براى تو بهتر از آنچه اينها مى گويند قرار مى دهد، باغهايى كه از زير درختانش نهرها جارى باشد ونيز اگر بخواهد براى تو قصرهاى مجللى قرار مى دهد» تَبارَكَ الَّذِى إِنْ شاءَ جَعَلَ لَكَ خَيْراً مِنْ ذلِكَ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَيَجْعَلْ لَكَ قُصُوراً.(1)

در آيه 8 انعام همين معنا را با پاسخ به آن اعتراض بيان مى كند وآن اينكه اگر فرشته نازل شود وآنان فرشته را ببينند به زندگى آنها پايان داده مى شود وَقَالُوا لَوْ لاَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنْزَلْنَا مَلَكاً لَقُضِىَ الْأَمْرُ ثُمَّ لاَ يُنْظَرُونَ (الأنعام، 8)

در آيه 21 فرقان نيز همين اعتراض كفار را به طرز ديگرى مطرح مى كند وآن اين كه چرا بر ما ملك نازل نمى شود:

وَقَالَ الَّذِينَ لاَ يَرْجُونَ لِقَاءَنَا لَوْ لاَ أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلاَئِكَةُ أَوْ نَرَى رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِى أَنْفُسِهِمْ وَعَتَوْا عُتُوّاً كَبِيراً (الفرقان، 21) ودر آيه (111 انعام) پاسخ ديگرى را مطرح مى كند: بر فرض ما فرشتگان را نازل كنيم كفار ايمان نمى آورند وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيْهِمُ الْمَلاَئِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَىْءٍ قُبُلاً مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلاَّ أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَلكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ (الأنعام، 111)

4. زهد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

پيامبر اكرم شخص بسيار زاهد وبى اعتنائى به تشريفات زندگى بود از اين رو كفار به او اعتراض كردند چرا باغ وبوستانى از درخت خرما وانگور ندارد يا چرا خانه او از طلا ساخته نشده است أَوْ تَكُونَ لَكَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَعِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهَارَ خِلاَلَهَا تَفْجِيراً... أَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ... (الإسراء، 91-93) در آيه ديگر مى فرمايد اعتراض مى كردند چرا به او گنجى داده نشده است: أَوْ يُلْقَى إِلَيْهِ كَنْزٌ... (الفرقان، 8)

ص: 97

انكار كند، چه اين كفار وچه غير ايشان ونيز دلالت كند بر اينكه سبب مهيا كردن جهنم تكذيب ايشان به قيامت است واگر كلمه «ساعت» را دوباره آورد، با اينكه ممكن بود ضمير آن را بياورد براى اين بود كه صريح تر وپوست كنده تر سخن گفته باشد، كه مناسب با مقام تهديد هم همين است.(1)

ج. امام عليه السلام مى فرمايد: جهنمى ها در جهنم در مكان تنگ ودر فشار وسختى هستند (بااينكه جهنم مكان وسيعى است)، چنانكه ميخ در ديوار در سختى وفشار قرار دارد (با اينكه ديوار وسيع است)، (والذى نفسى بيده انهم يستكرهون فى النار كما يستكره الوتد فى الحائط).(2)

د. ذكر كلمه «بل» كه در اصطلاح ادبى براى «اضراب» است به اين معنى است كه آنها آنچه در زمينه نفى توحيد ونبوت مى گويند بهانه هايى است كه در حقيقت از انكار معاد سرچشمه گرفته است.(3)

ه -. لا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَادْعُوا ثُبُوراً كَثِيراً استغاثه كردن با «ويل وثبور»، خود نوعى چاره براى نجات از شدايد است وچون روز قيامت روز جزاست وبس (نه روز عمل واعمال حيله)، لذا هيچ چاره اى در آن روز بيچارگى وشدت را رفع نمى كند، يكى از چاره ها وحيله ها هم كه صدا كردن به ويل وثبور است به هيچ وجه مؤثر نمى افتد ولذا در اين آيه مى فرمايد يك بار واويلا نگوييد، بلكه بسيار بگوييد، كنايه از اينكه هر چه بگوييد چه كم وچه زياد در بى نتيجه بودن يكسان است. بنابراين آيه مورد بحث از نظر مظمون نظير آيه اصْلَوْها فَاصْبِرُوا أَوْ لا تَصْبِرُوا سَواءٌ عَلَيْكُمْ (طور، 16) وآيه سَواءٌ عَلَيْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِيصٍ (ابراهيم، 21) است.

و. در آيه 15 رسول گرامى خود را دستور مى دهد كه از ايشان بپرسد، كدام يك از آتش وبهشت جاودان بهتر است واين سؤال، سؤالى است از امرى بديهى، كه هيچ عاقلى در پاسخ از آن توقف نمى كند واينگونه سؤالات در مناظره ومخاصمه داير است، كه يك طرف دعوى طرف ديگر را در ميان دو امر، يكى بديهى البطلان وديگرى بديهى الصحه، مردد نموده وتكليف مى كند كه يكى از اين دو را بايد اختيار كنى، اگر طرف بديهى الصحه

ص: 99

را اختيار كند، به چيزى اعتراف كرده كه منكر آن بوده واگر طرف بديهى البطلان را اختيار كند رسوا مى شود.(1)

حكايت مى كند: رَبَّنا وَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ (مومن، 8.) ويا آنكه جهت آن، همه اين درخواستها بوده است.(1)

إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَزَفِيراً. در اين آيه تعبيرات متعدد گويايى است كه از شدت اين عذاب الهى خبر مى دهد: الف. نمى گويد آنها آتش دوزخ را از دور مى بينند، بلكه مى گويد آتش آنها را مى بيند، گويى چشم وگوش دارد، چشم بر راه دوخته وانتظار اين گنهكاران را مى كشد! ب. نياز به اين ندارد كه آنها نزديك آن شوند تا به هيجان درآيد، بلكه از فاصله دور - كه طبق بعضى از روايات يك سال راه است - از خشم فرياد مى زند.

ج. از اين آتش سوزان توصيف به «تغيظ» شده است وآن عبارت از حالتى است كه انسان خشم خود را با نعره وفرياد آشكار مى سازد. د. براى آتش دوزخ، «زفير» قائل شده يعنى شبيه آن حالتى كه انسان نفس را در سينه فرو مى برد، آن چنان كه دنده ها به طرف بالا رانده مى شوند واين معمولاً در حالى است كه انسان بسيار خشمگين مى گردد. مجموع اين حالات نشان مى دهد كه آتش سوزان دوزخ همچون حيوان درنده گرسنه اى كه در انتظار طعمه خويش است انتظار اين گروه را مى كشد (پناه بر خدا).

3. نظير آيه 14 فرقان: لاَ تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُوراً وَاحِداً وَادْعُوا ثُبُوراً كَثِيراً آيه 16 طور است: اصْلَوْهَا فَاصْبِرُوا أَوْ لاَ تَصْبِرُوا سَوَاءٌ عَلَيْكُمْ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ در اين كه فرياد وجزع در جهنم وصبر وبى صبرى تفاوتى ندارد.

4. در آيات فوق در يك جا «خلد» وجاودانگى را به عنوان صفتى براى بهشت بيان كرده ودر جاى ديگر «خالد بودن» را حال براى بهشتيان، تا تاكيدى باشد بر اين حقيقت كه هم بهشت جاودانى است وهم ساكنان آن.

5. جمله لَهُمْ فِيها ما يَشاؤُنَ (هر چه بخواهند در بهشت هست) نقطه مقابل چيزى است كه در مورد دوزخيان در آيه 54 سوره سبا آمده است وَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ ما يَشْتَهُونَ (ميان آنها وآنچه مى خواهند مانع وحائلى قرار داده شده).(2)

6. بهشت ودوزخ، از قبل آفريده وآماده شده است. «أَعْتَدْنا».(3)

ص: 101

7. دوزخ نوعى ادراك واحساس دارد. «رَأَتْهُمْ».(1)

8. دوزخيان با تحقير به دوزخ پرتاب مى شوند. «أُلْقُوا» ونفرمود: «ادخلوا».(2)

9. آيه 16 فرقان لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَاءُونَ خَالِدِينَ كَانَ عَلَى رَبِّكَ وَعْداً مَسْئُولاً نقطه مقابل آيه 54 سبا است.

وَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ كَمَا فُعِلَ بِأَشْيَاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا فِى شَكٍّ مُرِيبٍ دراين كه بهشتيان به خواسته هاى خويش مى رسند ولكن اهل دوزخ به خواسته هاى خويش نمى رسند.

10. آيه 16 فرقان: لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَاءُونَ خَالِدِينَ كَانَ عَلَى رَبِّكَ وَعْداً مَسْئُولاً اجابت دعاى خردمندان در آيه 194 آل عمران است: رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلاَ تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لاَ تُخْلِفُ الْمِيعَادَ

ص: 102

دهيم وغير از تو اوليايى بگيريم، چيزى كه هست اين مشركين خودشان نام خدايى بر سر ما نهاده وپرستيدند.(1)

ج. معبودان، عامل اصلى انحراف اين گروه مشرك را «زندگى مرفه» آنها مى شمرند ومى گويند: خداوندا آنها وپدرانشان را از نعمتهاى اين زندگى برخوردار ساختى وهمين باعث فراموشكارى آنها شد، بجاى اينكه بخشنده اين نعمتها را بشناسند وبه شكر وطاعتش پردازند در گرداب غفلت وغرور فرو رفتند وتو وروز قيامت را به دست فراموشى سپردند وبه راستى زندگى مرفه براى جمعيتى كه ظرفيت كافى ندارند وپايه هاى ايمانشان سست است از يك سو «غرور آفرين» است، چرا كه وقتى به نعمت فراوان رسيدند خود را گم مى كنند وخدا را فراموش مى نمايند واز سويى ديگر اين گونه افراد مايلند هر چه بيشتر آزاد باشند وهيچ محدوديتى در كامجويى از لذائذ در كارشان نباشد.(2)

3. خطر مال در جايى است كه سبب فراموشى خدا شود، نه اين كه مال مطلقاً بد وخطرناك باشد. مَتَّعْتَهُمْ... حَتَّى نَسُوا.(1)

4. آيه 18 فرقان. وَلَكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَآبَاءَهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا نظير آيه 12 فتح است كه درباره متخلفان از دستور پيامبر اكرم است. وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَكُنْتُمْ قَوْمًا بُورًا. (فتح، 12)

5. آثار ظلم

1. خداوند توطئه هاى ستمگران را به جايى نمى رساند. ان الله لا يهدى القوم الظالمين.

2. محروميت از الطاف الهى. أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ. (هود، 18)

3. عذاب. أَلا إِنَّ الظَّالِمِينَ فِى عَذابٍ مُقِيمٍ (شورى، 45) ونيز آيه ى مورد بحث نُذِقْهُ عَذاباً كَبِيراً.

4. نپذيرفتن جايگزين براى عذاب. وَلَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ما فِى الْأَرْضِ جَمِيعاً وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ. (زمر، 47)

5. نپذيرفتن عذر. لا يَنْفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ. (روم، 57) ولى بدتر از بى فايده بودن عذر، اجازه ندادن براى عذرخواهى است. وَلا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ (مرسلات، 36).(2)

ص: 105

رسولى است كه غذا مى خورد ودر بازارها راه مى رود؟» پاسخ مى دهد ودر واقع اين پاسخ دوم آنان است پاسخ اول را آيه تَبارَكَ الَّذِى إِنْ شاءَ جَعَلَ لَكَ خَيْراً مِنْ ذلِكَ...

پس آيه شريفه در معناى آيه قُلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَما أَدْرِى ما يُفْعَلُ بِى وَلا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحى إِلَىَّ (احقاف، 9) وقريب المعنا با آيه قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَىَّ (كهف، 110) مى باشد حال اگر كسى بگويد: اين جواب در حقيقت پاسخى است از اعتراضى كه به خصوص رسول خدا كردند واگر قرآن آن را متوجه تمام رسولان كرد، كفار نيز مى توانند اعتراض خود را متوجه رسالت همه رسولان كنند، در پاسخ مى گوييم: جواب مطابق اعتراض است، زيرا آنها بدون اشكال درباره خصوص رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اعتراض كردند، كه اين چه رسولى است كه طعام مى خورد وراه مى رود؟ واما اينكه گفتيد اگر جواب را تعميم مى داد آنها نيز اعتراضشان را تعميم مى دادند جمله بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وآيه اى كه قبل از آن است يعنى قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِى يَعْلَمُ السِّرَّ اين اشكال را دفع مى كند.(1)

ج. آيات مورد بحث دو قسمت ديگر از بهانه هاى آنها را مطرح كرده پاسخ مى گويد، نخست مى فرمايد: «آنها كه اميدى به لقاى ما ندارند (ورستاخيز را انكار مى كنند)، مى گويند چرا فرشتگان بر ما نازل نمى شوند ويا پروردگارمان را با چشم خود نمى بينيم» وَقالَ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرى رَبَّنا.

د. مهم اين است كه قرآن اين بهانه جويان را به عنوان لا يَرْجُونَ لِقاءَنا توصيف مى كند كه نشان مى دهد سرچشمه اين گفتارهاى بى اساس، عدم ايمان به آخرت وعدم قبول مسئوليت در برابر خدا است. در آيه 7 سوره «حجر» نيز شبيه اين سخن را مى خوانيم كه آنها مى گفتند: «لَوْ ما تَأْتِينا بِالْمَلائِكَةِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ: اگر راست مى گويى چرا فرشتگان را براى ما نمى آورى تا تو را تصديق كنند»؟! در آغاز همين سوره فرقان نيز خوانديم كه مشركان مى گفتند: لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً: «چرا فرشته اى همراه او مامور انذار انسانها نشده است ؟»

لذا قرآن در پاسخ اين تقاضاها ذيل آيه مورد بحث مى گويد: «آنها در مورد خود تكبر ورزيدند وگرفتار غرور وكبر وخود بينى شدند» لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِى أَنْفُسِهِمْ. «و طغيان

ص: 107

كردند، چه طغيان بزرگى»؟ وَعَتَوْا عُتُوًّا كَبِيراً.

ه -. سپس به عنوان تهديد مى گويد اينها كه تقاضا دارند فرشتگان را به بينند سرانجام خواهند ديد «اما روزى كه فرشتگان را مى بينند روزى است كه در آن روز بشارتى براى مجرمان نخواهد بود» (چرا كه روز مجازات وكيفرهاى دردناك اعمال آنها است) يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرى يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ. «و مى گويند ما را امان دهيد، ما را معاف داريد» وَيَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً.(1)

و. در اينكه اين روزى كه آيه يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ بدان اشاره دارد چه روزى است ؟ مفسرين گفته اند: روز قيامت است وليكن آنچه از سياق به كمك ساير آيات راجع به اوصاف روز مرگ وبعد از مرگ بر مى آيد، اين است كه مراد روز مرگ است. مثلا يكى از آيات راجع به مرگ آيه وَلَوْ تَرى إِذِ الظَّالِمُونَ فِى غَمَراتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ باسِطُوا أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ (انعام، 93) مى باشد ويكى ديگر آيه إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِى أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِى الْأَرْضِ، قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِيها (نساء، 97) وآياتى ديگر وهمين مشاهدات دم مرگ است كه قرآن آن را برزخ خوانده، چون در آيات قرآنى دلالت قطعى هست بر اينكه بعد از مرگ وقبل از قيامت ملائكه را مى بينند وبا آنان گفتگو مى كنند.(2)

ز. واژه «حجر» (بر وزن قشر) در اصل به منطقه اى گفته مى شود كه آن را سنگچين (تحجير) كرده وممنوع الورود مى ساختند واگر مى بينيم «حجر اسماعيل» را «حجر» مى گويند به خاطر ديوارى است كه اطراف آن كشيده شده وجدا گرديده است، عقل را نيز «حجر» مى گويند، چون انسان را از كارهاى خلاف منع مى كند، لذا در آيه 5 سوره فجر مى فرمايد: هَلْ فِى ذلِكَ قَسَمٌ لِذِى حِجْرٍ (آيا در اين سخن، سوگند قانع كننده اى براى صاحبان عقل وجود دارد؟) ونيز «اصحاب حجر»، كه در قرآن نامشان آمده (آيه 80 سوره حجر) به قوم صالح گفته شده است كه خانه هاى سنگى محكمى در دل كوه ها براى خود مى تراشيدند ودر حفاظت آن قرار مى گرفتند.(3)

ص: 108

ح. يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرى يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ وَيَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً در مفردات مى گويد: كلمه «حجر» به معناى هر چيزى است كه با تحريم ممنوع شده باشد، هم چنان كه در قرآن فرموده: قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ (انعام، 138) - گفتند اينها چهارپايان وزراعتى حرامند» ونيز فرموده: وَيَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً وكلمه حِجْراً مَحْجُوراً اصطلاحى بود از مشركين كه هنگام ديدن كسى كه از او ترسى داشتند به زبان مى آوردند وقرآن كريم در اين آيه مى فرمايد كفار وقتى ملائكه را ببينند آن وقت هم اين كلمه را مى گويند وخيال مى كنند گفتن آن فايده اى برايشان دارد واز خليل نقل شده كه گفته در جاهليت وقتى شخصى كسى را كه از او مى ترسيد مى ديد اگر در ماههاى حرام بود، براى اينكه او را نكشد مى گفت: حِجْراً مَحْجُوراً يعنى بر تو حرام است كه متعرض من شوى، چون ماه، ماه حرام است آن شخص هم متعرضش نمى شد.(1)

ط. وَقَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً راغب در مفردات مى گويد: «عمل»، عبارت از هر فعلى است كه از جاندارى با قصد انجام شود، پس «عمل» اخص از «فعل» است، چون فعل به كارهايى هم كه از حيوانات بدون قصد سر مى زند، اطلاق مى شود وحتى گاهى در جمادات نيز اطلاق مى شود، ولى كلمه «عمل» كمتر در اينگونه موارد اطلاق مى گردد وعمل در حيوانات به كار نمى رود، مگر در گاو كه به گاوهاى كارى مى گويند «بقر العوامل» ونيز درباره كلمه «هباء» مى گويد: به معناى خاك بسيار نرم وغبارى است كه در هوا پراكنده مى شود وجز در هنگام تابش نور خورشيد از پنجره ديده نمى شود وكلمه «نثر» به معناى پاشيدن است.

و معناى آيه اين است كه ما به يك يك اعمالى كه كرده اند مى پردازيم - وعمل چيزى است كه در نشاه بعد از مرگ مايه معيشت آدمى است - پس آن را طورى از هم مى پاشيم، كه چون غبار نابود شود وديگر از آن بهره مند نشوند واين طرز سخن بر اساس تمثيل است، مى خواهد قهر الهى را بر جميع اعمال كفار كه به منظور سعادت حيات انجام داده اند برساند.

ى. كلمه «مستقر» و «مقيل» دو اسم مكان از «استقرار» و «قيلوله» هستند، اما استقرار كه روشن است واما قيلوله - به طورى كه گفته اند - به معناى استراحت در نصف روز است، چه

ص: 109

اينكه همراه با خواب باشد وچه نباشد وبايد هم همين طور باشد، چون در بهشت خواب نيست ودو كلمه «خير» و «احسن» - به طورى كه گفته اند - از معناى تفضيل (بهترى) منسلخ شده اند.(1)

5. (او نرى ربنا..). تعبير از خداى تعالى به كلمه «رب» نوعى تمسخر ايشان را مى فهماند، چون مشركين خداى تعالى را رب خود نمى دانستند، بلكه به عقيده آنان ارباب كه پرستش مى شوند، ملائكه وروحانيات از كواكب وامثال آن است وخداى سبحان رب الارباب است، پس در حقيقت به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفته اند: تو معتقدى كه خدا رب تو است وبه تو علاقمند است وبه همين جهت تو را از ميان همه افراد بشر به تكلم با خود اختصاص داده وخدا پروردگار ما نيز هست پس چرا با ما حرف نمى زند؟ وچرا خود را به ما نشان نمى دهد.(1)

6. حبط عمل

آيات ذيل دلالت بر حبط عمل كفار دارد:... وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِى الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ (البقرة، 217) مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ كَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِى يَوْمٍ عَاصِفٍ لاَ يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلَى شَىْءٍ... (إبراهيم، 18) وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُوراً (الفرقان، 23) وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً... (النور، 39)

7. استقرار موقت ودائم

استقرار موقت ومحدود؛ وَلَكُمْ فِى الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ.

استقرار دائم وغيرمحدود؛ أَصْحَابُ الْجَنَّهِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُّسْتَقَرّاً، إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ.

«مستقر» در آيه اول ودوم اسم مكان ودر آيه سوم مصدر ميمى است زيرا خداوند منزه از قرب وبعد مكانى است.

ص: 111

از عالم بالا هستند مى بيند. تفسير ديگر اين است كه منظور از سماء، كرات آسمانى است كه بر اثر انفجارات پى در پى از هم متلاشى مى شود وابرى كه حاصل از اين انفجارات ومتلاشى شدن كوه ها است صفحه آسمانها را فرا مى گيرد، بنابراين كرات آسمانى شكافته مى شود، در حالى كه همراه با ابرهاى حاصل از آن است.(1)

ه -. مراد از اينكه آن روز ملك براى رحمان مى شود، اين است كه آن روز براى همه ظاهر مى شود كه ملك وحكم تنها از آن خدا بوده وبس وهيچ يك از اسباب بر خلاف آنچه مردم مى پنداشتند استقلالى از خود نداشتند.(2)

و. وَكانَ يَوْماً عَلَى الْكافِرِينَ عَسِيراً. در حديثى از ابو سعيد خدرى نقل شده كه وقتى پيامبر (صلی الله علیه و آله) آيه فِى يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ را كه نشان مى دهد روز قيامت معادل پنجاه هزار سال است تلاوت فرمود، عرض كردم چه روز طولانى وعجيبى است ؟! پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «والذى نفسى بيده انه ليخفف عن المؤمن حتى يكون اخف عليه من صلاة مكتوبة يصليها فى الدنيا»: «سوگند به آن كسى كه جانم به دست او است كه آن روز براى مؤمن سبك مى شود به مقدار مدت يك نماز فريضه كه در دنيا انجام مى دهد) كنايه از اينكه روز قيامت براى مؤمن طولانى نخواهد بود وبه سرعت وارد بهشت خواهد شد)»!(3)

كه از يك سو مى فرمايد: «در آن روز تمام پيوندها ووسائل عالم اسباب، گسسته مى شود» وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ. (بقره، 11)

از سويى ديگر «نه مال ونه آنچه را اكتساب كردند، آنان را سودى نمى دهد» ما أَغْنى عَنْهُ مالُهُ وَما كَسَبَ. (تبت، 2) واز سوى سوم «هيچكس در آنجا به داد هيچكس نمى رسد» يَوْمَ لا يُغْنِى مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً. (دخان، 41) حتى شفاعت كه تنها راه نجات است در اختيار گنهكارانى است كه پيوندى با خدا ودوستان خدا داشته اند مَنْ ذَا الَّذِى يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ. (بقره، 255) ونيز «در آن روز به آنها اجازه عذر خواهى داده نمى شود» تاچه رسد به قبول عذرهاى غيرموجه وَلا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ (مرسلات، 36).(1)

شهادت به وحدانيت خدا ورسالت من دهى، «عقبه» شهادتين بر زبان جارى كرد.

اين خبر به گوش دوستش «ابّى» رسيد، گفت اى عقبه از آئينت منحرف شدى ؟ او گفت نه به خدا سوگند من منحرف نشدم ولكن مردى بر من وارد شد كه حاضر نبود از غذايم بخورد جز اينكه شهادتين بگويم، من از اين شرم داشتم كه او از سر سفره من برخيزد بى آنكه غذا خورده باشد لذا شهادت دادم! ابى گفت من هرگز از تو راضى نمى شوم مگر اينكه در برابر او بايستى وسخت توهين كنى!، عقبه اين كار را كرد ومرتد شد وسرانجام در جنگ بدر در صف كفار به قتل رسيد ورفيقش «ابى» نيز در روز جنگ احد كشته شد. آيات فوق نازل گرديد وسرنوشت مردى را كه در اين جهان گرفتار دوست گمراهش مى شود واو را به گمراهى مى كشاند شرح داد.(1)

بِهِ وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَقُضِىَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ

1. به گفته ى روايات، رهبر الهى، مصداق ذكر است وگمراه كردن از ذكر لَقَدْ أَضَلَّنِى عَنِ الذِّكْرِ يعنى گمراه شدن از رهبر حقّ.

پشيمانى، دليل بر اختيار انسان است واگر كسى مجبور بود، پشيمانى معنا نداشت. يالَيْتَنِى.(1)

2. پيامد مخالفت با پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

ندامت وپشيمانى در قيامت: يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَعَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ... (النساء، 42) وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِى اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً (الفرقان، 27)

عذاب الهى: وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيراً (النساء، 115)

محروميت از محبت خداوند: قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ الْكَافِرِينَ (آل عمران، 32)

3. در آيه 29 فرقان كه شيطان به عنوان (خذول) معرفى شده است: وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولاً در آيه 22 ابراهيم اين حقيقت به طور روشن بيان شده است: وَقَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِىَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِى عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِى فَلاَ تَلُومُونِى وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ.

4. آرزوى مجرمان در قيامت؛

از نظر قرآن كريم روز قيامت روزى است كه مجرمان وتبهكاران آرزوهاى فراوانى را دارند كه به نمونه اى از آن اشاره مى كنيم:

داشتن فاصله زياد با شيطان؛ حتى اذا جاءنا قال يا ليت بينى وبينك بعد المشرقين. (زخرف، 38)

برگشت به دنيا وايمان آوردن؛ ولو ترى اذ وقفوا على النار فقالوا يا ليتنا نردّ ولا نكذّب بايات ربنا ونكون من المؤمنين. (انعام، 27)

ص: 116

پيروى كردن از راه پيامبر (صلی الله علیه و آله)؛ يا ليتنى اتخذت مع الرسول سبيلًا. (فرقان، 27)

نرسيدن پرونده به دستش؛ فاما من اوتى كتابه بشماله فيقول يا ليتنى لم اوت كتابيه. (حاقه، 25)

خاك بودن در دنيا؛ ويقول الكافر ياليتنى كنت تراباً. (نبأ، 40)

انجام كار خير در دنيا؛ يقول يا ليتنى قدّمت لحياتى. (فجر، 24)

فرا رسيدن مرگ ونابود شدن؛ يا ليتها كانت القاضيه. (حاقه، 37)

فديه دادن ونجات از عذاب الهى؛ يودّ المجرم لو يفتدى من عذاب يومئذ ببنيه وصاحبته واخيه وفصيلته التى تؤيه ومن فى الارض جميعاً ثم ينجيه. (معارج، 11)

نسبت به هر پيامبرى، هدايت ونصرت خداوند درباره پيامبر. بهانه جويى كفار پيرامون عدم نزول قرآن به طور يكدفعه، پاسخ خداوند به آنان وسرنوشت كفار در قيامت.

ب. اين سخن يا رب ان قومى اتخذوا... از جمله سخنانى است كه رسول در روز قيامت به پروردگار خود، بر سبيل گلايه وشكايت مى گويد: بنابراين تعبير به فعل ماضى (با اينكه بايد مضارع به كار مى رفت چون قيامت هنوز نيامده) به عنايت اين است كه بفهماند وقوع قيامت به قدرى حتمى است كه گويى واقع شده ومراد از قوم آن جناب عموم عرب بلكه عموم امت او است، البته به اعتبار عاصيان امت.(1)

اين سخن واين شكايت پيامبر (صلی الله علیه و آله) امروز نيز هم چنان ادامه دارد، كه از گروه عظيمى از مسلمانان به پيشگاه خدا شكايت مى برد كه اين قرآن را به دست فراموشى سپردند، قرآنى كه رمز حيات است ووسيله نجات، قرآنى كه عامل پيروزى وحركت وترقى است، قرآنى كه مملو از برنامه هاى زندگى مى باشد، اين قرآن را رها ساختند وحتى براى قوانين مدنى وجزائيشان دست گدايى به سوى ديگران دراز كردند!(2)

ج. وَكَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِىٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ وَكَفى بِرَبِّكَ هادِياً وَنَصِيراً يعنى همان طور كه اين مجرمين را دشمن تو كرديم، براى هر پيغمبرى دشمنى از قومش قرار داديم، يعنى اين از سنت جارى در ميان انبياء وامتها است، پس تو خيلى ناراحت نباش ودشمنى هاى اينان بر تو گران نيايد. پس اين آيه در مقام تسليت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است ومعناى قرار دادن دشمن از مجرمين اين است كه خداوند گناهكاران را به جرم گناهشان، بر دلهايشان مهر مى زند، در نتيجه دشمن حق مى شوند وداعى به سوى حق را دشمن مى دارند.(3)

د. جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِىٍّ عَدُوًّا گاه از اين جمله چنين به نظر مى رسد كه خداوند براى دلدارى پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى گويد: تنها تو نيستى كه دشمن دارى بلكه براى هر پيامبرى دشمنى از سوى ما قرار داده شده ولازمه اين سخن استناد وجود دشمنان انبيا به خدا است كه نه با حكمت خدا سازگار است ونه با اصل آزادى اراده انسان ها. مفسران جواب هاى متعددى از اين سؤال داده اند. از جمله اينكه تمام اعمال انسان ها از يك نظر منتسب به خدا است، زيرا همه چيز ما،

ص: 118

قدرت ما، نيروى ما، عقل وفكر ما وحتى آزادى واختيار ما نيز از ناحيه او است، بنابراين وجود اين دشمنان را براى انبيا مى توان از اين نظر به خدا نسبت داد، بى آنكه مستلزم جبر وسلب اختيار گردد وبه مسئوليت آنها در مقابل كارهايشان خدشه اى وارد شود. علاوه بر اين وجود اين دشمنان سرسخت ومخالفت آنان با پيامبران سبب مى شد كه مؤمنان در كار خود ورزيده تر وثابت قدم تر شوند وآزمايش الهى در مورد همگان تحقق يابد.(1)

ه -. لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً فرق ميان «انزال» و «تنزيل» اين است كه انزال، نازل شدن به يك دفعه ويكباره هر چيز است، به خلاف تنزيل كه به معناى نازل شدن آن به تدريج است. ليكن بعضى از مفسرين گفته اند: در خصوص اين آيه معناى تدريج از آن گرفته شده، چون اگر معناى اصلى آن محفوظ باشد، صدر وذيل جمله با هم تناقض پيدا مى كند، زيرا در ذيل جمله فرموده «چرا جملۀ واحده ويكباره نازل نشده». پس كلمه «تنزيل» در اينجا همان معناى انزال را مى دهد وگرنه معنايش اين مى شود كه چرا قرآن يكباره تدريجا نازل نشد ومعلوم است كه تدريج با يكبارگى نمى سازد. بنابراين معنايش اين است كه: چرا قرآن يكباره وغير متفرق نازل نشد؟ همانطور كه تورات وانجيل وزبور يكباره نازل شدند.(2)

و. اينكه فرمود: كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ بيان تامى است براى علت به تدريج نازل شدن. توضيح اينكه: به طور كلى تعليم هر علمى ومخصوصا علمى كه مربوط به عمل باشد از اين راه صورت مى گيرد كه معلم مسائل آن علم را يكى يكى به شاگرد القاء كند، تا همه فصول وابوابش تمام شود. در چنين صورت است كه بعد از تمام شدن تعليم وتعلم، يك صورت اجمالى از مسائل در ذهن شاگرد نقش مى بندد. - البته همانطور كه گفتيم صورت اجمالى نه تفصيلى - ودر نتيجه در مواقع احتياج بايد دوباره به مسائلى كه خوانده مراجعه نمايد تا به طور مفصل آن را درك كند، چون با صرف تلقى از معلم، در نفس مستقر نمى شود به طورى كه نفس بر آن معلومات نشو ونماء نموده وآثار مطلوب بر آن مترتب شود بلكه محتاج است به اينكه وقت احتياج به آن فرا رسد وآن معلومات را عملا پياده كند.

ص: 119

با اين بيان روشن مى گردد كه تعليم، غير از تثبيت در فؤاد است. آرى، فرق است بين اينكه طبيب يك مساله بهداشتى را به شاگرد خود (بطور نظرى) ياد دهد وبين اينكه همين مساله را در بالين مريضى (بطور عملى) به او بياموزد واز مريض نشانه هاى مرض را بپرسد واو پاسخ دهد واين پاسخ وپرسش را با قواعدى كه به شاگرد درس داده تطبيق كند كه در اين صورت آنچه مى گويد با آنچه مى كند تطبيق كرده است. از اينجا معلوم مى شود كه القاى يك نظريه علمى در هنگام احتياج ورسيدن هنگام عمل در دل شاگردى كه مى خواهد آن را بياموزد بهتر ثبت مى گردد ودر قلب مى نشيند.(1)

ز. ابن عباس مى گويد پرسيدم: ترتيل چيست ؟ پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بينه تبيينا ولا تنثره نثر الدغل (الرمل) ولا تهذه هذا الشعر، قفوا عند عجائبه وحرّكوا به القلوب ولا يكوننّ همّ احدكم آخر السورة»: «حروف وكلمات آن را كاملا روشن ادا كن، نه همچون خرماى خشكيده (ياذرات شن) آن را پراكنده كن ونه همچون شعر آن را با سرعت پشت سر هم بخوان، به هنگام برخورد با عجائب قرآن توقف كنيد وبينديشيد ودلها را با آن تكان دهيد وهرگز نبايد همت شما اين باشد كه به سرعت سوره را به پايان رسانيد» (بلكه مهم انديشه وتدبر وبهره گيرى از قرآن است).(2)

از امام صادق عليه السلام نيز چنين نقل شده است: «الترتيل ان تتمكث به وتحسن به صوتك واذا مررت بآية فيها ذكر النار فتعوذ باللَّه من النار واذا مررت بآية فيها ذكر الجنة فاسئل اللَّه الجنة».(3)

ح. وَلا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيراً كلمه «مثل» به معناى «وصف» است ومعناى آيه اين است كه: اينان هيچ وصفى خالى از حقيقت درباره تو يا غير تو نمى كنند ودر اين باره از حق منحرف نمى شوند مگر آنكه ما در آن باره آنچه را كه حق است برايت مى آوريم وبهترين تفسير از آن مساله را در اختيارت مى گذاريم، چون آنچه آنان مى گويند يا باطل محض است كه حق آن را دفع مى كند ويا حق است وآنان از جاى خود منحرفش كرده اند كه تفسير احسن ما آن را رد نموده به جاى خود بر مى گرداند واستوارش مى كند.

ص: 120

ط. الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلى وُجُوهِهِمْ إِلى جَهَنَّمَ أُوْلئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَأَضَلُّ سَبِيلًا اتصال اين آيه با آيات سابق وسياقى كه داشتند، اين معنا را مى رساند كه افرادى كه به قرآن طعنه زده اند خواسته اند از طعنه خود نتيجه اى بگيرند كه لايق به مقام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نبوده، مثلا، او را به سوء مكانت وگمراهى متهم كنند، ولى قرآن كريم به منظور حفظ احترام وصيانت مقام نبوت، آن را حكايت نكرده، تنها فرموده است كسانى كه بر صورت به سوى جهنم سرازير مى شوند داراى سوء مكانتى بيشتر وگمراهى شديدترند وبا همين تعبير فهمانده كه آنها چه گفته بودند.(1)

قدرت. هادِياً وَنَصِيراً.(1)

2. خداوند از انبيا دفاع مى كند ودر برابر سخنان باطل كفّار، كلام حقّ را مطرح مى كند. وَلا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناكَ ونفرمود: «جئت».(2)

3. اوصاف احسن قرآن؛

قرآن كريم هم احسن الحديث است هم احسن القصص هم احسن التفسير؛

وَالَّذِى جَاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ. (زمر، 33)

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هذَا الْقُرْآنَ. (يوسف، 3)

وَلاَ يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلاَّ جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيراً. (فرقان، 33)

4. همانطورى كه نزول تدريجى قرآن عامل تثبيت قلب پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است؛ وا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ. (فرقان، 32) بيان داستان انبياء سابق نيز عامل تثبيت قلب پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است. وَكُلًّا نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَكَ. (هود، 120)

5. نظير آيه 34 فرقان آيه 48 قمر است: يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِى النَّارِ عَلَى وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ

ص: 122

از سرگذشت اين اقوام براى مردم بيان مى كند.(1)

ج. وَكُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ. ما هرگز آنها را غافلگيرانه مجازات نكرديم، بلكه براى هر يك از آنها مثلها زديم به ايرادهاى آنها پاسخ گفتيم، همچون پاسخ ايرادهايى كه به تو مى كنند، احكام الهى را براى آنها روشن ساختيم وحقايق دين را تبيين نموديم. اخطار كرديم، انذار نموديم وسرنوشت وداستانهاى گذشتگان را براى آنها بازگو كرديم. اما هنگامى كه هيچيك از اينها سودى نداد «هر يك از آنها را در هم شكستيم وهلاك كرديم» وَكُلًّا تَبَّرْنا تَتْبِيراً.(2)

د. مرحوم طبرسى در مجمع البيان گويد: كلمه «رس» به معناى چاهى است كه طوقه چينى شده باشد ومى گويند «اصحاب رس» مردمى بودند كه بعد از قوم ثمود روى كار آمدند وبر لب چاهى زندگى مى كردند وخداوند پيغمبرى به سويشان گسيل داشت، ولى ايشان او را تكذيب كردند وخدا هلاكشان كرد. بعضى ديگر گفته اند: «رس» نام رودخانه اى بود كه قوم رس در كنار آن منزل داشتند وروايات شيعه نيز مؤيد اين احتمال است. اين قريه اى كه باران بلا، بر آن باريد قريه قوم لوط است كه خداى تعالى بارانى از سنگ سجيل بر آن بباريد.(3)

بسيارى عقيده دارند كه «اصحاب رس» طايفه اى بودند كه در «يمامه» مى زيستند وپيامبرى به نام «حنظله» بر آنها مبعوث شد وآنان وى را تكذيب كردند ودر چاهش افكندند، حتى بعضى نوشته اند كه آن چاه را پر از نيزه كردند ودهانه چاه را بعد از افكندن او با سنگ بستند تا آن پيامبر شهيد شد.(4)

ه -. امام رضا عليه السلام فرمود: شخصى از حضرت على عليه السلام درباره ى «اصحاب رسّ» پرسيد، امام عليه السلام پاسخ داد: بعد از طوفان نوح، درختى به نام «شاه درخت» غرس شد. مردم (اين درخت را مقدّس مى دانستند و) در اطرافش دوازده قريه بنا كردند. نام قريه ها به نام ماه هاى ايرانى بود: فروردين، ارديبهشت، خرداد تا دوازده ماه، آنان هر ماه در يكى از قريه ها جشن وعيد مى گرفتند، البتّه در قريه ى اسفند، عيدشان با شكوه تر بود وجمعيت بيشترى جمع مى شدند. در آن مراسم جشن، درختى را آتش مى زدند وهمين كه دودش بالا مى رفت به گريه وزارى مى افتادند.

ص: 124

خداوند پيامبرى براى آنان فرستاد وآنان را ارشاد كرد، او را تكذيب كردند، پيامبرشان نفرين كرد وآن درخت مقدّسشان خشك شد. پس از آن چاه عميقى حفر كردند وپيامبر خدا را در آن افكندند واو را اين گونه به شهادت رساندند.(1) ودر نهج البلاغه مى فرمايد: «أين اصحاب مدائن الرس الذين قتلوا الانبياء».(2)

منطق نبودند چنين پاسخ مى دهد: «هنگامى كه عذاب الهى را ديدند به زودى مى فهمند چه كسى گمراه بوده است»؟! وَسَوْفَ يَعْلَمُونَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِيلًا. اين عذاب ممكن است اشاره به عذاب قيامت باشد چنان كه بعضى از مفسران مانند طبرسى در مجمع البيان گفته اند ويا عذاب دنيا همچون شكست دردناك روز «بدر» وامثال آن، چنان كه قرطبى در تفسير معروف خود گفته است ونيز ممكن است اشاره به هر دو باشد.

دومين پاسخى كه قرآن از سخنان آنها مى گويد در آيه بعد آمده است، روى سخن را به پيامبر كرده به عنوان دلدارى وتسلى خاطر وهم به عنوان بيان دليل اصلى عدم پذيرش دعوت پيامبر از سوى آنان مى فرمايد: «آيا ديدى كسى كه معبود خود را هواى نفس خويش برگزيده»؟! أَ رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ. «آيا با اين حالت تو قادر به هدايت او ودفاع از او هستى ؟!» أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا.

بالآخره سومين پاسخى كه قرآن از اين گروه گمراه مى گويد اين است كه مى گويد: «آيا تو گمان مى كنى كه اكثر آنها گوش شنوا دارند، يا مى فهمند»؟! أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ. «نه آنها تنها مانند چهارپايانند، بلكه گمراهتر»! إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ.(1)

ج. أَ رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا كلمه «هوى» به معناى ميل نفس به سوى شهوت است، بدون اينكه آن شهوات را با عقل خود تعديل كرده باشد ومراد از «معبود گرفتن هواى نفس» اطاعت وپيروى كردن آن است، بدون اينكه خدا را رعايت كند وخداى تعالى در كلام خود مكرر پيروى هوى را مذمت كرده واطاعت از هر چيزى را عبادت آن چيز خوانده وفرموده: أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِى آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ وَأَنِ اعْبُدُونِى. (يس، 61)

و جمله أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا استفهامى است انكارى ودر همين معنا فرموده: إِنَّكَ لا تَهْدِى مَنْ أَحْبَبْتَ. (قصص، 56) ونيز فرموده: وَما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِى الْقُبُورِ (فاطر، 22) واين آيه به منزله اجمالى است براى تفصيلى كه در آيه أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ (جاثيه، 23) آمده است.(2)

ص: 127

8. بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا - يعنى اينها از چارپايان هم گمراه ترند براى اينكه چارپايان هرگز به ضرر خود اقدام نمى كنند ولى اينها ضرر خود را بر نفع خود ترجيح مى دهند، علاوه بر اين، چارپايان اگر راه را گم كنند، مجهز به اسبابى نيستند كه به سوى راه حق هدايتشان كند واگر گمراه شدند تقصيرى ندارند به خلاف اين انسانها كه مجهز به اسباب هدايت هستند ودرعين حال باز گمراهند.(1)

9. سؤال: چرا انسان منحرف از چهارپايان بدتر است ؟

پاسخ: الف: حيوان نمى تواند بيش از آنچه كه هست رشد كند، ولى انسان مى تواند وزمينه وامكانات رشد كاملًا براى او فراهم است.

ب: حيوان عقل ندارد تا خوب وبد را بفهمد وحقّ وباطل را بشناسد، ولى انسان هاى منحرف با داشتن عقل، آن را زير پا گذارده وبر اساس هوس عمل مى كنند.

ج: حيوان از يك غريزه ى ثابت پيروى مى كند، ولى انسان منحرف از صدها هوى وهوس.

د: انسان منحرف، هم كج مى رود وهم انحراف خود را توجيه مى كند.

ه -: حيوان، نسبت به كسى كه به او محبّت كند رام است، ولى انسان منحرف نسبت به خداى مهربان كفر مى ورزد وبسيار ناسپاس است.(2)

10. دشمنان اسلام امور مختلفى را مسخره مى كردند. از جمله:

آيات الهى. وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آيَاتِنَا شَيْئًا اتَّخَذَهَا هُزُوًا أُولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ. (جاثيه، 9)

پيامبران. وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ. (انعام، 10)

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله). وَإِذَا رَأَوْكَ إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا. (فرقان، 41)

دين اسلام. لَا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ أَوْلِيَاءَ. (مائده، 57)

نماز. وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِباً. (مائده، 58)

كيفر استهزاء آنها در قيامت عذاب الهى است كه در سوره جاثيه آيه 9 ودر سوره بقره آيه

ص: 129

15 بيان شده است؛ اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِى طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ.

11. نظير آيه 44 فرقان: أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلاً آيه 171 بقره است: وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِى يَنْعِقُ بِمَا لاَ يَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاءً وَنِدَاءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ

گوناگون به جهت تذكر مردم.

ب. در اين آيات سخن از قسمتهاى مهمى از نعمتهاى الهى به عنوان بيان اسرار توحيد وخداشناسى است، سخن از نعمت «سايه ها» وسپس اثرات وبركات «شب» و «خواب واستراحت» و «روشنايى» روز و «وزش بادها» و «نزول باران» و «زنده شدن زمينهاى مرده» و «سيراب شدن» چهارپايان وانسان ها است. نخست مى گويد: «آيا نديدى چگونه پروردگارت سايه را گسترده است»؟ أَ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ. «و اگر مى خواست آن را ساكن قرار مى داد» (سايه اى هميشگى وجاودانى) وَلَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساكِناً.

بدون شك اين قسمت از آيه اشاره اى است به اهميت نعمت سايه هاى گسترده ومتحرك، سايه هايى كه يك نواخت باقى نمى ماند بلكه در حركت است ونقل مكان مى دهد، ولى در اينكه منظور از اين سايه كدام يك از سايه ها است در ميان مفسران گفتگو است:

جمعى مى گويند اين سايه كشيده وگسترده همان سايه اى است كه بعد از طلوع فجر وقبل از طلوع آفتاب بر زمين حكم فرما است ولذت بخش ترين سايه ها وساعات همان است، اين نور كم رنگ وسايه گستر، از لحظه طلوع فجر شروع مى شود وبه هنگام طلوع آفتاب روشنايى جايگزين آن مى گردد. بعضى ديگر گفته اند منظور تمام سايه شب است بعضى نيز گفته اند منظور سايه اى است كه بعد از ظهر براى اجسام پيدا مى شود.

از اين كه به دنبال آن مى فرمايد: «سپس خورشيد را بر وجود اين سايه گسترده دليل قرار داديم» ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلًا. اشاره به اينكه اگر آفتاب نبود مفهوم سايه روشن نمى شد تفسير اول از همه مناسبتر است.

ج. بعد از ذكر نعمت سايه ها، به شرح دو نعمت ديگر مى پردازد مى فرمايد: «او كسى است كه شب را براى شما لباس قرار داد» وَهُوَ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِباساً.

بعد اشاره به نعمت خواب مى كند: «او خواب را براى شما مايه راحت قرار داد» وَالنَّوْمَ سُباتاً.(1)

«سبات» در لغت از ماده «سبت» (بر وزن وقت) به معنى قطع نمودن است، سپس به معنى تعطيل كردن كار به منظور استراحت آمده واينكه «روز شنبه» را در لغت عرب «يوم السبت»

ص: 131

مى نامند به خاطر آنست كه نامگذارى آن از برنامه يهود گرفته شده چرا كه روز شنبه، روز تعطيلى آنها بود. در حقيقت اين تعبير اشاره اى به تعطيل تمام فعاليت هاى جسمانى به هنگام خواب است.(1)

در پايان آيه به نعمت «روز» اشاره كرده، مى فرمايد: «و خداوند روز را مايه حركت وحيات قرار داد» وَجَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً. واژه «نشور» در اصل از نشر به معنى گستردن، در مقابل پيچيدن است اين تعبير ممكن است اشاره به گسترش روح به هنگام بيدارى در سراسر بدن باشد كه بى شباهت به زنده شدن بعد از مرگ نيست ويا اشاره به گسترش انسان ها در صحنه اجتماع وحركت براى كارهاى مختلف زندگى در روى زمين.

د. بعد از بيان اين مواهب عظيم كه از اساسى ترين پايه هاى زندگى انسانها است به موهبت بسيار مهم ديگرى پرداخته مى فرمايد: «او كسى است كه بادها را بشارتگرانى پيش از رحمتش فرستاد واز آسمان آبى پاك كننده نازل كرديم» وَهُوَ الَّذِى أَرْسَلَ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ وَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً.

اما اين خاصيت پاك كننده بودن با تمام اهميتى كه دارد در درجه دوم قرار داده شده، لذا در آيه بعد اضافه مى كند «هدف ما از نزول باران اين است كه سرزمين مرده را به وسيله آن زنده كنيم» لِنُحْيِىَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً ونيز «اين آب حياتبخش را براى نوشيدن در اختيار مخلوقانى كه آفريده ايم: چهارپايان وانسانهاى بسيار، بگذاريم» وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَأَناسِىَّ كَثِيراً.

ه -. در آخرين آيه مورد بحث اشاره به «قرآن» كرده، مى گويد: «ما اين آيات را به صورتهاى گوناگون ومؤثر در ميان آنها قرار داديم تا متذكر شوند واز آن به قدرت پروردگار پى برند، اما بسيارى از مردم جز انكار وكفر كارى در برابر آن نشان ندادند» وَلَقَدْ صَرَّفْناهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُوراً.(2)

گرچه بسيارى از مفسران، مانند مرحوم طبرسى وشيخ طوسى در تبيان وعلامه طباطبائى در الميزان وبعضى ديگر، ضمير در جمله «صرفناه» را به باران بازگردانده اند كه مفهومش چنين مى شود ما قطرات باران را در جهات مختلف روى زمين ومناطق

ص: 132

گوناگون مى فرستيم وآن را در ميان انسانها تقسيم مى كنيم تا متذكر اين نعمت بزرگ خدا بشوند، ولى حق اين است كه اين ضمير به قرآن وآيات آن باز مى گردد چرا كه اين تعبير (به صورت فعل ماضى ومضارع) در ده مورد از قرآن مجيد آمده كه در 9 مورد صريحا به آيات قرآن وبيانات آن باز مى گردد ودر موارد متعددى جمله «ليذكروا» يا مانند آن، پشت سر آن قرار گرفته، بنابراين بسيار بعيد به نظر مى رسد كه در اين يك مورد، اين تعبير، مفهوم ديگرى داشته باشد. اصولا ماده «تصريف» كه به معنى تغيير دادن ودگرگون ساختن است تناسب چندانى با نزول آب باران ندارد، در حالى كه با آيات قرآن كه در لباسهاى مختلف، گاه به صورت وعد وگاهى به صورت وعيد، گاه به صورت امر وگاهى به صورت نهى وگاه به صورت سرگذشت پيشينيان مى آيد مناسبتر است.(1)

حرارت را كم مى كنند وگياهان را بارور مى سازند.

6. كارهاى خدا از طريق اسباب طبيعى صورت مى گيرد. «أَرْسَلَ الرِّياحَ - أَنْزَلْنا - لِنُحْيى».(1)

7. آيه 48 فرقان، نظير آيه 57 اعراف است؛ وَهُوَ الَّذِى أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ.

ونذيرى بفرستيم كه هر يك، مردم قريه خود را انذار نموده، رسالت ما را ابلاغ كند مى فرستاديم ليكن اين كار را نكرديم وبه خاطر مقام ارجمند ومنزلت عظيمى كه تو نزد ما دارى تو را به سوى تمامى قريه هاى عالم، نذير ورسول فرستاديم - مفسرين اين جمله را اين طور تفسير كرده اند وآيه بعدى هم فَلا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَجاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِيراً خالى از تاييد آن نيست، اين جمله متفرع است بر معناى آيه قبلى وضمير «به» به شهادت سياق آيات، به قرآن بر مى گردد وكلمه «مجاهده» ونيز «جهاد» به معناى جد وجهد وبه كار بردن نهايت نيرو در دفع دشمن است وچون گفتيم ضمير به قرآن بر مى گردد معنا اين مى شود كه: با قرآن با دشمنان جهاد كن، يعنى قرآن را بر آنان بخوان ومعارف وحقايق آن را بر ايشان بيان كن وحجت را بر ايشان تمام نما.(1)

ج. در آيه 53 به استدلال بر عظمت خداوند از طريق بيان نعمت هاى او در نظام آفرينش مى پردازد وبه تناسب بيان نزول قطرات حياتبخش باران كه در آيات قبل گذشت اشاره به مخلوط نشدن آب هاى شيرين وشور كرده مى فرمايد: «او كسى است كه دو دريا را در كنار هم قرار داد، يكى گوارا وشيرين وديگرى شور وتلخ ودر ميان آنها برزخى قرار داد، گويى هر يك از آنها به ديگرى مى گويد: دور باش ونزديك شدن تو به من حرام است»! وَهُوَ الَّذِى مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَهذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُما بَرْزَخاً وَحِجْراً مَحْجُوراً.

د. در آيه بعد سخن از آفرينش انسان از آب به ميان آورده مى گويد: «او كسى است كه از آب انسانى را آفريد» وَهُوَ الَّذِى خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً. در حقيقت در آيات گذشته سخن از پرورش گياهان به وسيله باران در ميان بود ودر اينجا سخن از مرحله عاليترى يعنى آفرينش انسان از آب در ميان است.(2)

مراد از آب در اين آيه، نطفه ى انسان است(3) ، به دليل آيات ذيل: أَ لَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ (مرسلات، 20) وآيه ى: خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ (طارق، 6).(4)

وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْأُنْثَى. مِنْ نُطْفَةٍ إِذَا تُمْنَى (النجم، 45-46)

ص: 135

أَ لَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِىٍّ يُمْنَى... فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْأُنْثَى (القيامة، 37-39)

ه -. قابل توجه اينكه حديث معروفى در اينجا داريم كه در كتب شيعه واهل تسنن نقل شده است، طبق اين حديث آيه فوق درباره پيامبر (صلی الله علیه و آله) وعلى عليه السلام نازل شده، چرا پيامبر (صلی الله علیه و آله) دخترش فاطمه را به همسرى على عليه السلام درآورد وبه اين ترتيب على عليه السلام هم پسر عموى پيامبر (صلی الله علیه و آله) وهم همسر دخترش بود واين است معنى «نسبا وصهرا». اين گونه روايات بيان مصداق هاى روشن است ومانع از عموميت مفهوم آيه نيست.(1)

و. در آخرين آيه مورد بحث، انحراف مشركان را از اصل توحيد، از طريق مقايسه قدرت بتها با قدرت پروردگار كه نمونه هاى آن در آيات قبل گذشت روشن مى سازد، مى گويد: «آنها معبودهايى جز خدا مى پرستند كه نه سودى به آنها مى رساند ونه زيانى» وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَنْفَعُهُمْ وَلا يَضُرُّهُمْ.(2)

و در پايان آيه اضافه مى كند: «كافران در برابر پروردگارشان (در طريق كفر) به يكديگر كمك مى كنند» وَكانَ الْكافِرُ عَلى رَبِّهِ ظَهِيراً.(3)

ز. فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً. منظور از «نسب» پيوندى است كه در ميان انسان ها از طريق زاد وولد به وجود مى آيد، مانند ارتباط پدر وفرزند يا برادران به يكديگر، اما منظور از «صهر» كه در اصل به معنى «داماد» است، پيوندهايى است كه از اين طريق ميان دو طايفه بر قرار مى شود، مانند پيوند انسان با نزديكان همسرش واين دو، همان چيزى است كه فقهاء در مباحث نكاح از آن تعبير به «نسب» و «سبب» مى كنند. در قرآن مجيد در سوره نساء به هفت مورد از محارم كه از طريق نسب به وجود مى آيند اشاره شده (مادر، دختر، خواهر، عمه، خاله، دختر برادر ودختر خواهر) وبه چهار مورد از موارد سبب وصهر (دختر همسر، مادر همسر همسر فرزند وهمسر پدر).(4)

ص: 136

وَهذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّاَ.

8. نظير آيه 55 فرقان؛ وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُهُمْ، آيه 18 يونس است؛ وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَؤُلَاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّه.

آن هم از روى اراده واختيار نه اكراه واجبار واين تعبير جالبى است كه نهايت لطف ومحبت پيامبر (صلی الله علیه و آله) را نسبت به پيروانش روشن مى سازد، چرا كه اجر ومزد خود را سعادت وخوشبختى آنان مى شمرد.

آيه بعد تكيه گاه اصلى پيامبر را روشن مى سازد ومى فرمايد: «توكل بر خداوندى كن كه زنده است وهرگز نمى ميرد» وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَىِّ الَّذِى لا يَمُوتُ. آيه بعد بيان قدرت پروردگار در پهنه جهان هستى است وتوصيف ديگرى است از اين تكيه گاه مطمئن، مى فرمايد: «او كسى است كه آسمانها وزمين وآنچه را در ميان اين دو است در شش روز (شش دوران) آفريد» الَّذِى خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَيْنَهُما فِى سِتَّةِ أَيَّامٍ. «سپس بر عرش قدرت قرار گرفت» وبه تدبير عالم پرداخت ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ.(1)

ج. آنچه از سياق ونظم كلام بر مى آيد اين است كه كلمه «الرحمن» خبر باشد براى مبتدايى كه حذف شده وتقدير كلام «هو الرحمن» مى باشد وجمله «فسئل» متفرع بر آن است ومعناى جمله اين است كه: او رحمان است، همان رحمانى كه مسلط بر اريكه ملك است وهمان كسى كه خلق وامر عالم قائم به رحمت وافاضه او است، تمامى موجودات از ناحيه او آغاز نموده به سوى او بر مى گردند، پس حقيقت حال را از چنين كسى بپرس كه او خبير است.(2)

د. مراد از اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ همان تسلّط وتدبير الهى است، به دليل آيه ى 3 سوره يونس كه مى فرمايد: ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ.(3)

ص: 139

6. در آيه ى قبل به پيامبر فرمود: به مردم بگو: من مزدى از شما نمى خواهم، گويا در اين آيه مى فرمايد: رهبران دينى كه به مال مردم چشم داشتى ندارند، براى زندگى خود بايد تنها به خداوند توكّل نمايند.(1)

7. آگاهى خداوند بر گناهان مردم، علاوه بر اينكه تهديدى براى كفّار است، براى پيامبر نيز تسلّى ودلدارى مى باشد كه نگران نباش، ما از كارشكنى هاى آنان آگاهيم وبه حساب كفّار لجوج مى رسيم. وَكَفى بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِيراً.(2)

8. رحمت الهى بر همه چيز گسترده است: 1. نظام تكوين وآفرينش جهان، بر اساس رحمت است. خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ... الرَّحْمنُ 2. نظام آفرينش انسان، بر اساس رحمت است. إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَلِذلِكَ خَلَقَهُمْ (هود، 119) 3. نظام تشريع وقانون گذارى، بر اساس رحمت است. الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ الرحمن، 1-42. نظام قيامت وحسابرسى، بر اساس رحمت است. كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ (انعام، 12).(3)

9. نظير آيه 58 فرقان آيات ديگرى است كه خلقت زمين وآسمان را در شش دوران بيان مى كند مانند: (54 اعراف. 3 يونس. 7 هود. 4 سجده. 38 ق. 4 حديد).

ص: 141

بركت وبا عظمت است آن خدايى كه در آسمان برجهايى قرار داد» تَبارَكَ الَّذِى جَعَلَ فِى السَّماءِ بُرُوجاً.

آيه اشاره به منزلگاه هاى آسمانى خورشيد وماه كرده وبه دنبال آن اضافه مى كند: «و در اين برجها چراغ روشن وماه نور بخشى قرار داد» وَجَعَلَ فِيها سِراجاً وَقَمَراً مُنِيراً.

منظور از سراج در آيه 61 فرقان: تَبَارَكَ الَّذِى جَعَلَ فِى السَّمَاءِ بُرُوجاً وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجاً وَقَمَراً مُنِيراً خورشيد است كه در آيه 16 نوح بيان شده است: وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجاً.

در آخرين آيه مورد بحث باز به معرفى پروردگار عالم ادامه داده وبخش ديگرى از نظام هستى را بازگو مى كند مى گويد: «او كسى است كه شب وروز را جانشين يكديگر قرار داد، براى آنها كه بخواهند متذكر شوند ويا شكرگزارى كنند» وَهُوَ الَّذِى جَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرادَ شُكُوراً.(1)

ج. ظاهرا مراد از «بروج» منازل آفتاب وماه در آسمان است ويا مراد ستارگانى است كه در آن منازل قرار دارند، هم چنان كه در آيه وَلَقَدْ جَعَلْنا فِى السَّماءِ بُرُوجاً وَزَيَّنَّاها لِلنَّاظِرِينَ وَحَفِظْناها مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ رَجِيمٍ (حجر، 16-17) نيز بروج به معناى ستارگان واقع در آن منازل آمده، تا مساله حفظ ورجم را بيان كند، چنانكه در روايتى از امام باقر عليه السلام رسيده است.(2)

د. در بعضى از روايات كه از پيامبر (صلی الله علیه و آله) ويا ائمه معصومينعليهم السلام در تفسير آيه نقل شده چنين مى خوانيم: جانشين شدن شب وروز نسبت به يكديگر براى آن است كه اگر انسان در يكى از وظائف خويشتن در عبادت پروردگار كوتاهى كرده در ديگرى جبران يا قضا كند اين معنى ممكن است تفسير دومى براى آيه باشد واز آنجا كه آيات قرآن داراى بطون است منافات با معنى اول نيز ندارد.

در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: هر عبادت واطاعتى كه در شب از تو فوت شد در روز قضا كن، خداوند تبارك وتعالى مى فرمايد: وَهُوَ الَّذِى جَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرادَ شُكُوراً: «يعنى انسان وظائف فوت شده در شب را در روز

ص: 143

ووظائف فوت شده در روز را در شب قضا كند.»

نظير همين معنى را «فخر رازى» از پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نقل كرده است.(1)

همان طورى كه خداوند شمس را در نظام مادى به عنوان سراج ومايه روشنى قرار داد تَبَارَكَ الَّذِى جَعَلَ فِى السَّمَاءِ بُرُوجاً وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجاً وَقَمَراً مُنِيراً (الفرقان، 61) پيامبر اكرم را در نظام معنوى براى هدايت مردم به عنوان سراج ومايه روشنى قرار داد: وَدَاعِياً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجاً مُنِيراً (الأحزاب، 46)

7. معناى اختلاف شب وروز

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: إِنَّ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ... لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (البقرة، 164) معناى اختلاف در آيه وَهُوَ الَّذِى جَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرَادَ شُكُوراً (الفرقان، 62) بيان شده است.

ب. مشركان لجوج هنگامى كه نام خداوند رحمان برده مى شد از سر استهزاء وغرور مى گفتند: رحمان چيست ؟ قرآن ضمن دو آيه خداوند «رحمان» را به آنها معرفى كرد اين آيات دوازده صفت از صفات ويژه آنان را بيان مى كند كه بعضى به جنبه هاى اعتقادى ارتباط دارند وبرخى اخلاقى وپاره اى اجتماعى، قسمتى جنبه فردى دارد وبخش ديگرى جمعى است ورويهم رفته مجموعه اى است از والاترين ارزشهاى انسانى.

نخستين توصيفى كه از عِبادُ الرَّحْمنِ شده است، نفى كبر وغرور وخودخواهى است كه در تمام اعمال انسان وحتى در كيفيت راه رفتن او آشكار مى شود.(1)

ج. «هون» به طورى كه راغب گفته به معناى تذلل وتواضع است بنابراين، به نظر مى رسد كه مقصود از راه رفتن در زمين نيز كنايه از زندگى كردنشان در بين مردم ومعاشرتشان با آنان باشد. پس مؤمنين، هم نسبت به خداى تعالى تواضع وتذلل دارند وهم نسبت به مردم چنينند.(2)

دومين وصف آنها حلم وبردبارى است چنان كه قرآن در ادامه همين آيه مى گويد: وهنگامى كه جاهلان آنها را مورد خطاب قرار مى دهند وبه جهل وجدال وسخنان زشت مى پردازند در پاسخ آنها «سلام» مى گويند؛ وَإِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً.

د. در دومين آيه به سومين ويژگى آنها كه عبادت خالصانه پروردگار است پرداخته مى گويد «آنها كسانى هستند كه شبانگاه براى پروردگارشان سجده وقيام مى كنند»

ص: 146

وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِياماً.(1)

دو كلمه «سجد» و «قيام» جمع ساجد وقائم است ومراد از اين بيتوته در شب در حال سجده وحال ايستاده اين است كه: شب را به عبادت خدا به آخر مى رسانند، كه يكى از مصاديق عبادتشان همان نماز است كه هم افتادن به خاك جزء آن است وهم به پا ايستادن ومعناى آيه اين است كه: بندگان رحمان كسانى هستند كه شب را درك مى كنند در حالى كه براى پروردگار خود سجده كنندگان ويا به پا ايستادگانند - يعنى پشت سر هم سجده مى كنند وبرمى خيزند -، ممكن هم هست كه مراد تهجد به نوافل شب باشد.(2)

ه -. چهارمين صفت ويژه آنان خوف وترس از مجازات وكيفر الهى است: «آنها كسانى هستند كه پيوسته مى گويند پروردگارا عذاب جهنم را از ما بر طرف گردان كه عذابش سخت وشديد وپر دوام است» وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً. «چرا كه جهنم بد جايگاه وبد محل اقامتى است» إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقاماً.(3)

و. واژه «غرام» در اصل به معنى مصيبت وناراحتى شديدى است كه دست از سر انسان برندارد واگر به شخص طلبكار غريم گفته مى شود به خاطر آن است كه دائما براى گرفتن حق خويش ملازم انسان است، به عشق وعلاقه سوزانى كه انسان را با اصرار به دنبال كار يا چيزى مى فرستد نيز «غرام» گفته مى شود اطلاق اين واژه بر جهنم به خاطر آن است كه عذابش شديد، پى گير وپر دوام است.(4)

ز. در آخرين آيه مورد بحث به پنجمين صفت ممتاز «عباد الرحمن» كه اعتدال ودورى از هرگونه افراط وتفريط در كارها مخصوصا در مساله انفاق است اشاره كرده مى فرمايد: «آنها كسانى هستند كه به هنگام انفاق نه اسراف مى كنند ونه سخت گيرى، بلكه در ميان اين دو حد اعتدالى را رعايت مى كنند» وَالَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً.(5)

امام صادق عليه السلام مقدارى ريگ از زمين برداشتند ودست خود را باز گذاشتند، تا اينكه همه آن ريخت، بار ديگر ريگ برداشتند ودست خود را جمع كردند، كه هيچ ريگى به زمين نيفتاد، بار سوم ريگ از زمين برداشتند مقدارى دست خود را باز كردند تا اينكه مقدارى از ريگ به زمين ريخت، فرمودند: اين معناى اعتدال وقوام در انفاق است.(6)

عبادت. سُجَّداً وَقِياماً.

3. شب زنده دارى واستمرار وتداوم عبادت، نشانه ى بندگان خاصّ خداوند است. (فعل مضارع «يبِيتُونَ» نشانه ى استمرار است).

4. نماز شب وترس از جهنّم وخوف الهى، بايد در كنار رسيدگى به محرومان جامعه باشد؛ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ أَنْفَقُوا.

5. نظير آيه 64 فرقان: وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِيَاماً آيات ذيل است:

تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ (السجده، 16)

إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِى جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ. آخِذِينَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُحْسِنِينَ. كَانُوا قَلِيلاً مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ. وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ (الذاريات، 15-18)

6. انسان مالك است، ولى در خرج كردن محدوديت دارد؛ لَمْ يُسْرِفُوا.

7. اسراف جايز نيست، حتّى در انفاق؛ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا.(1)

در آيه 63 فرقان مى فرمايد: عبادالرحمن به هنگام برخورد با جاهلان با سلام برخورد مى كنند؛ وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا نمونه عباد الرحمن حضرت ابراهيم است كه با عمويش اين چنين برخورد كرد؛ قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّى إِنَّهُ كَانَ بِى حَفِيًّا. (مريم، 47)

ص: 148

اينكه فرمود: وَلا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِى حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ معنايش اين است كه: در هيچ حالى از احوال، نفس انسانى را كه خدا كشتن او را حرام كرده نمى كشند، مگر در يك حال وآن حالى است كه كشتن وى حق باشد، مثلا به عنوان قصاص وحد بوده باشد.(1)

هشتمين وصف آنها اين است كه: دامان عفتشان هرگز آلوده نمى شود «و زنا نمى كنند» وَلا يَزْنُونَ ودر پايان اين آيه براى تاكيد هر چه بيشتر اضافه مى كند: وهر كس يكى از اين امور را انجام دهد عقوبت ومجازاتش را خواهد ديد؛ وَمَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاماً. «اثم» و «اثام» در اصل به معنى اعمالى است كه انسان را از رسيدن به ثواب دور مى سازد، سپس به هر گونه گناه اطلاق شده است، ولى در اينجا به معنى جزاى گناه است.

از آنجا كه اين سه گناه نهايت اهميت را دارد باز در آيه بعد روى آن تكيه كرده مى گويد: «كسانى كه مرتكب اين امور شوند عذاب آنها در قيامت مضاعف مى گردد وبا خوارى، جاودانه در عذاب خواهد ماند»؛ يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَيَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً.

ولى از آنجا كه قرآن مجيد هيچگاه راه بازگشت را به روى مجرمان نمى بندد وگنهكاران را تشويق ودعوت به توبه مى كند، در آيه بعد چنين مى گويد: «مگر كسى كه توبه كند وايمان آورد وعمل صالح انجام دهد كه خداوند گناهانشان را مى بخشد وسيئات اعمال آنها را تبديل به حسنات مى كند وخداوند آمرزنده ومهربان است» إِلَّا مَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَكانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً.(2)

ج. درباره تبديل سيئات به حسنات چند تفسير است كه همه مى تواند قابل قبول باشد:

هنگامى كه انسان توبه مى كند وايمان به خدا مى آورد دگرگونى عميقى در سراسر وجودش پيدا مى شود وبه خاطر همين تحول وانقلاب درونى سيئات اعمالش در آينده تبديل به حسنات مى شود، اگر در گذشته مرتكب قتل نفس مى شد در آينده دفاع از مظلومان ومبارزه با ظالمان را جاى آن مى گذارد واگر زناكار بود بعدا عفيف وپاكدامن مى شود واين توفيق الهى را در سايه ايمان وتوبه پيدا مى كند.

ديگر اينكه خداوند به لطف وكرمش وفضل وانعامش بعد از توبه كردن سيئات اعمال او

ص: 150

را محو مى كند وبه جاى آن حسنات مى نشاند.(1)

سومين تفسير اينكه منظور از سيئات نفس اعمالى كه انسان انجام مى دهد نيست، بلكه آثار سويى است كه از آن بر روح وجان انسان نشسته، هنگامى كه توبه كند وايمان آورد آن آثار سوء از روح وجانش برچيده مى شود وتبديل به آثار خير مى گردد واين است معنى تبديل سيئات به حسنات.(2)

د. مساله خلود در عذاب، براى كسى كه شرك ورزيده مسلم است وهيچ حرفى در آن نيست واما خلود در عذاب، براى كسى كه قتل نفس محترمه كرده ويا مرتكب زنا شده باشد كه دو تا از گناهان كبيره است وهمچنين براى كسى كه مرتكب رباخوارى شده باشد، كه قرآن كريم نسبت به آنها تصريح به خلود كرده وممكن است به يكى از وجوه زير توجيه شود:

اول اينكه: بگوييم خصوص اين سه گناه طبعى دارند كه اقتضاى خلود در آتش را دارد، هم چنان كه چه بسا اين احتمال از ظاهر آيه شريفه إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ نيز استفاده شود، چون فرموده شرك به هيچ وجه آمرزيده نمى شود واما پايين تر از شرك را خدا از هر كس بخواهد مى آمرزد، يعنى از بعضى اشخاص مانند مرتكب قتل وزنا وربا نمى آمرزد.

دوم اينكه: بگوييم مراد از خلود در همه جا به معناى مكث طولانى است ولى چيزى كه هست اين است كه در شرك اين مكث طولانى، ابدى است ودر غير آن بالأخره پايان پذير است.

سوم اينكه: بگوييم كلمه: «ذلك» در جمله وَمَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ اشاره به همه اين سه گناه است، چون آيات مورد بحث كه همه در تعريف مؤمنين است، مؤمنين را چنين معرفى مى كند: اينان كسانى هستند كه مرتكب شرك وقتل نفس وزنا نمى شوند، پس اگر كسى هر سه اين گناهان را مرتكب شود مخلد در آتش است، مانند كفار كه به همه آنها مبتلا بودند. در نتيجه اگر كسى به بعضى از اين سه گناه آلوده باشد ديگر از آيه شريفه خلود وى در آتش بر نمى آيد.(3)

ص: 151

ه -. مرحوم علامه طباطبائى مى فرمايد: اين وجوه در يك اشكال مشتركند وآن اين است كه: كلام خداى را از ظاهرش برگردانده اند، آن هم بدون هيچ دليلى كه در دست داشته باشند. زيرا ظاهر جمله: يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ، مخصوصا با در نظر داشتن اينكه در ذيلش فرموده: «و خدا غفور ورحيم است»، اين است كه: هر يك از گناهان ايشان خودش مبدل به حسنه مى شود، نه عقابش ونه ملكه اش ونه اعمال آينده اش، بلكه يك يك گناهان گذشته اش مبدل به حسنه مى شود، اين ظاهر آيه است، پس بايد با حفظ اين ظاهر چاره اى انديشيد.

و آنچه به نظر ما مى رسد اين است كه بايد ببينيم گناه چيست ؟ آيا نفس ومتن عمل ناشايست گناه است ودر مقابل نفس فعلى ديگر حسنه است ويا آنكه نفس فعل وحركات وسكناتى كه فعل از آن تشكيل شده در گناه وثواب يكى است واگر يكى است - كه همين طور هم هست - پس گناه شدن گناه از كجا وثواب شدن عمل ثواب از كجا است ؟

مثلاً عمل زنا ونكاح چه فرقى با هم دارند كه يكى گناه شده وديگرى ثواب، با اينكه حركات وسكناتى كه عمل، از آن تشكيل يافته در هر دو يكى است ؟ وهمچنين خوردن كه در حلال وحرام يكى است ؟ اگر دقتى كنيم خواهيم ديد تفاوت اين دو در موافقت ومخالفت خدا است، مخالفت وموافقتى كه در انسان اثر گذاشته ودر نامه اعمالش نوشته مى شود، نه خود نفس فعل، چون نفس وحركات وسكنات كه يا آن را زنا مى گوييم ويا نكاح، به هر حال فانى شده از بين مى رود وتا يك جزئش فانى نشود نوبت به جزء بعدى اش نمى رسد وپر واضح است كه وقتى خود فعل از بين رفت عنوانى هم كه ما به آن بدهيم چه خوب وچه بد فانى مى شود.

و حال آنكه ما مى گوييم: عمل انسان چون سايه دنبالش هست، پس مقصود آثار عمل است كه يا مستتبع عقاب است ويا ثواب وهمواره با آدمى هست تا در روز تُبْلَى السَّرائِرُ خود را نمايان كند. اين را نيز مى دانيم كه اگر ذات كسى شقى ويا آميخته به شقاوت نباشد، هرگز مرتكب عمل زشت وگناه نمى شود، (همان حركات وسكناتى را كه در يك فرد شقى به صورت زنا در مى آيد، انجام مى دهد، بدون اينكه زنا وكار زشت بوده باشد) پس اعمال زشت از آثار شقاوت وخباثت ذات آدمى است، چه آن ذاتى كه به تمام معنا شقى است ويا ذاتى كه آميخته با شقاوت وخباثت است.

ص: 152

حال كه چنين شد، اگر فرض كنيم چنين ذاتى از راه توبه وايمان وعمل صالح مبدل به ذاتى طيب وطاهر وخالى از شقاوت وخباثت شد وآن ذات مبدل به ذاتى گشت كه هيچ شائبه شقاوت در آن نبود، لازمه اين تبدل اين است كه آثارى هم كه در سابق داشت وما نام گناه بر آن نهاده بوديم، با مغفرت ورحمت خدا مبدل به آثارى شود كه با نفس سعيد وطيب وطاهر مناسب باشد وآن اين است كه: عنوان گناه از آن برداشته شود وعنوان حسنه وثواب به خود بگيرد وچه بسا ذكر رحمت ومغفرت در ذيل آيه اشاره به همين معنا باشد.(1)

آنها خوانندگى لهوى توأم با نواختن آلات موسيقى يا بدون آن انجام مى گيرد.(1)

ج. سپس در ذيل آيه به همين صفت برجسته آنان كه داشتن هدف مثبت در زندگى است اشاره كرده مى گويد: «آنها هنگامى كه با لغو وبيهودگى برخورد كنند، بزرگوارانه از كنار آن مى گذرند» وَإِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً.

و با توجه به اينكه «لغو» شامل هر كارى كه هدف عاقلانه اى در آن نباشد مى گردد، نشان مى دهد كه آنها در زندگى هميشه هدف معقول ومفيد وسازنده اى را تعقيب مى كنند واز بيهوده گرايان وبيهوده كاران متنفرند.

د. دهمين توصيف اين گروه از بندگان خاص خدا، داشتن چشم بينا وگوش شنوا به هنگام برخورد با آيات پروردگار است، مى فرمايد: «آنها كسانى هستند كه هر گاه آيات پروردگارشان به آنها ياد آورى شود كر وكور روى آن نمى افتند!» وَالَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْها صُمًّا وَعُمْياناً.

يازدهمين ويژگى اين مؤمنان راستين آن است كه توجه خاصى به تربيت فرزند وخانواده خويش دارند وبراى خود در برابر آنها مسئوليت فوق العاده اى قائلند «آنها پيوسته از درگاه خدا مى خواهند ومى گويند پروردگارا از همسران وفرزندان ما كسانى قرار ده كه مايه روشنى چشم ما گردد»! وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ.

ه -. در پايان آيه مى فرمايد: آنها كسانى هستند كه مى گويند: «پروردگارا ما را امام وپيشواى پرهيزگاران قرار ده» وَاجْعَلْنا لِلْمُتَّقِينَ إِماماً.(2)

در برخى از روايات آيه شريفه واجعلنا للمتقين اماما به معصومينعليهم السلام تطبيق شده است.(3)

بعد از تكميل اين اوصاف دوازده گانه اشاره به اين بندگان خاص خدا با تمام اين ويژگيها كرده ودر يك جمع بندى كوتاه پاداش الهى آنان را چنين بيان مى كند: «آنها كسانى هستند كه درجات عالى بهشت در برابر صبر واستقامتشان به آنها پاداش داده مى شود» أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا.(4)

ص: 155

و. كلمه «غرفة» به طورى كه گفته اند به معناى بنايى است كه بالاى بناى ديگر واقع شده باشد واز كف خانه بلندتر باشد ودر آيه شريفه، كنايه است از درجه عالى تر بهشت(1) ومراد از «صبر»، صبر بر طاعت خدا وبر ترك معصيت او است واين دو قسم صبر همان است كه در آيات سابق نيز ذكر شده بود وليكن اين دو صبر عادتا جداى از صبر قسم سوم، يعنى صبر در هنگام شدائد ومصائب نيست وقهراً كسى كه بر طاعت خدا وبر ترك معصيت او صبر مى كند ممكن نيست در هنگام شدائد صبر نكند.(2)

در سوره رعد 8 صفت براى خردمندان بيان مى كند، در پايان مى فرمايد: سلامٌ عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدّار. (رعد، 24)

با اينكه پيامبران صفات ارزشمند زيادى داشتند اما مهم ترين عامل رسيدن به رهبرى وامامت آنها صبر ويقين است؛ وجعلنا منهم أئمّةً يهدون بأمرنا لمّا صبروا وكانوا بآياتنا يوقنون. (سجده، 24)

هيچ خيرى در شما اميد نمى رود وبه زودى اين تكذيب به شديدترين وجه، ملازم شما خواهد شد واگر باز هم خدا شما را مى خواند تنها به منظور اتمام حجت بر شما است ويا براى اين است كه شايد شما از تكذيب دست برداريد واين تفسير، تفسير خوبى است.

بعضى ديگر گفته اند: جمله «دعاؤكم» از باب اضافه مصدر به فاعل است ومراد از دعا هم عبادت خداى سبحان است ومعنا اين است كه: بگو پروردگار من اعتنا واهتمامى به كار شما ندارد ويا شما را باقى نمى گذارد اگر او را عبادت نكنيد.

ولى اين تفسير با تفريع بعدى يعنى جمله فَقَدْ كَذَّبْتُمْ نمى سازد وبه وجه روشنى نتيجه جمله مورد بحث قرار نمى گيرد واگر جمله مورد بحث از باب اضافه مصدر به فاعل خودش ومراد از «دعاؤكم» «دعايتان» بود، جا داشت ديگر تفريع نكند وبدون «فا» ى تفريع بفرمايد: وقد كذبتم.(1)

ج. اين آيه روى سخن را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده مى گويد: بگو پروردگار من براى شما ارج ووزنى قائل نيست اگر دعاى شما نباشد. «يعبؤا» از ماده «عبا» (بر وزن عبد) به معنى سنگينى است، بنابراين جمله «لا يعبأ» يعنى وزنى قائل نيست وبه تعبير ديگر اعتنايى نمى كند. گرچه درباره معنى دعا در اينجا احتمالات زيادى داده شده ولى ريشه همه تقريبا به يك اصل بازمى گردد. بعضى گفته اند دعا به همان معنى دعا كردن معروف است. بعضى ديگر آن را به معنى ايمان وبعضى به معنى عبادت وتوحيد وبعضى به معنى شكر وبعضى به معنى خواندن خدا در سختى ها وشدائد، تفسير كرده اند اما ريشه همه اينها همان ايمان وتوجه به پروردگار است.

بنابراين مفهوم آيه چنين مى شود: آنچه به شما وزن وارزش وقيمت در پيشگاه خدا مى دهد همان ايمان وتوجه به پروردگار وبندگى او است. سپس مى افزايد: «شما تكذيب آيات پروردگار وپيامبران خدا كرديد واين تكذيب دامان شما را خواهد گرفت واز شما جدا نخواهد شد» فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً.(2)

از جمله شواهد روشنى كه اين تفسير را تاييد مى كند حديثى است كه امام باقر عليه السلام نقل

ص: 158

شده: از آن حضرت سؤال كردند: «كثرة القراءة افضل او كثرة الدعاء؟»، «آيا بسيار تلاوت قرآن كردن افضل است يا بسيار دعا نمودن»؟ امام در پاسخ فرمود: «كثرة الدعا افضل وقرء هذه الاية»، «بسيار دعا كردن افضل است وسپس آيه فوق را تلاوت فرمود».(1)

ص: 160

ص: 162

«يوسف» و «قصص» نيز آمده است ودر همه اين موارد بعد از حروف مقطعه واقع شده، كه نشان دهنده ارتباط اين «حروف» با «عظمت قرآن» است.(1)

د. «باخع» از ماده «بخع» (بر وزن بخش) به معنى هلاك كردن خويشتن از شدت غم واندوه است. اين تعبير نشان مى دهد كه تا چه اندازه پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نسبت به مردم دلسوز ودر انجام رسالت خويش اصرار وپافشارى داشت.(2)

ه -. إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّماءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِينَ. اشاره به اينكه ما اين قدرت را داريم كه معجزه خيره كننده، يا عذاب شديد ووحشتناكى بر آنها فرو بفرستيم كه همگى بى اختيار سر تعظيم در برابر آن فرود آورند وتسليم شوند، ولى اين ايمان اجبارى ارزشى ندارد، مهم آنست كه آنها از روى اراده وتصميم ودرك وانديشه در برابر حق خاضع گردند.

و. مرحوم علامه طباطبايى در اين زمينه مى فرمايد: اگر فرمود: گردنهايشان خاضع مى شود ونسبت خضوع را به گردنهاى مشركين داده با اينكه خضوع وصف خود ايشان است از اين باب است كه در حال خضوع اولين عضو از انسان كه حالت درونى خضوع را نشان مى دهد گردن است كه سر را زير مى افكند، پس اين نسبت از باب مجاز عقلى است.(3)

ز. تعبير به «محدث» (تازه وجديد) اشاره به اين است كه آيات قرآن يكى پس از ديگرى نازل مى گردد وهر كدام محتواى تازه اى دارد، اما چه سود كه اينها با اين حقايق تازه ناسازگارند.

ح. اينها تنها به «اعراض» قناعت نمى كنند، بلكه به مرحله «تكذيب» واز آن بدتر «استهزاء» مى رسند، مى فرمايد: «آنها تكذيب كردند اما به زودى اخبار آنچه را به استهزاء مى گرفتند به آنان مى رسد» واز مجازات دردناك كار خود با خبر مى شوند فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَأْتِيهِمْ أَنْبؤُا ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ. «انباء» جمع «نبا» به معنى خبر مهم است ومنظور در اينجا كيفرهاى سختى است كه در اين جهان وجهان ديگر دامنگير آنها مى شود، گرچه بعضى از مفسران مانند «شيخ طوسى» در «تبيان» اين كيفرها را منحصر به كيفر آخرت دانسته اند.(4)

ص: 164

كه هر يك از اين جفتها را ايجاد كرده ونواقص هر يك از دو طرف زوج را با ديگرى بر طرف نموده است وهر دو طرف را به سوى آن هدفى كه بدان منظور ايجاد شده اند هدايت نموده است. خدايى كه چنين سنتى در همه كائنات دارد، چطور ممكن است امر انسانها را مهمل بگذارد وبه سوى سعادتش وآن راهى كه خير دنيا وآخرتش در آن است هدايت نكند؟(1)

ج. در آيات گذشته سخن از اعراض كافران، از آيات تشريعى يعنى قرآن مجيد بود ودر آيات مورد بحث سخن از اعراض آنها از آيات تكوينى ونشانه هاى خدا در پهنه آفرينش است.(2)

د. در اينجا تعبير به «زوج» در مورد گياهان قابل دقت است، گرچه غالب مفسران زوج را به معنى نوع وصنف وازواج را به معنى انواع واصناف گرفته اند، ولى چه مانعى دارد اشاره به زوجيت در جهان گياهان باشد؟(3)

ه -. واژه «كريم» در اصل به معنى هر چيز پر ارزش است، گاه در مورد انسان به كار مى رود وگاه گياهان وگاهى حتى نامه توصيف به «كريم» مى شود مانند سخن ملكه سبا در مورد نامه سليمان: إِنِّى أُلْقِىَ إِلَىَّ كِتابٌ كَرِيمٌ (نمل، 29) ومنظور از گياه كريم گياهان پرفايده است والبته هر گياهى داراى فوائدى است كه با پيشرفت علم اين حقيقت روز به روز آشكارتر مى شود.

اگر تقوا نباشد، سخن پيامبران مؤثّر نيست.(1)

3. مبارزه با طاغوت، در رأس برنامه هاى انبيا قرار دارد. ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ.(2)

را از انبيايش نفى كرده وفرموده است: لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ وليكن نفرمود كه: از غير خدا خوف ندارند وچه بسا خوف را اثبات هم كرده باشد، چون فرموده: وَإِمَّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيانَةً.(1)

ج. در آيه 10 خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: «به خاطر بياور هنگامى كه پروردگارت موسى را ندا كرد كه به سراغ آن قوم ستمگر برو» وَإِذْ نادى رَبُّكَ مُوسى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. «همان قوم فرعون، آيا آنها از ظلم وستم ومخالفت فرمان پروردگار پرهيز نمى كنند» قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَ لا يَتَّقُونَ.

در اين هنگام موسى چهار مشكل بزرگ بر سر راه اين ماموريت بزرگ مى ديد واز خدا تقاضاى حل آنها را كرد (مشكل تكذيب - مشكل ضيق صدر - مشكل عدم فصاحت كافى - ومشكل قصاص). ضمنا روشن شد كه موسى ترسى براى شخص خود نداشت بلكه از اين بيم داشت كه قبل از رسيدن به مقصد از پاى درآيد، لذا از خداوند تقاضاى نيروى بيشتر براى اين مبارزه مى كند.(2)

د. خداوند اين تقاضاى صادقانه موسى را اجابت كرد، فرمود: «اين چنين نيست كه بتوانند تو را به قتل برسانند ويا سينه ات تنگى كند وزبانت گره داشته باشد وگويا نگردد» قالَ كَلَّا دعاى تو را در مورد برادرت نيز اجابت كردم وبه او هم ماموريت دادم «شما» هر دو با آيات ما برويد (وفرعون وقوم گمراهش را به سوى من دعوت كنيد) فَاذْهَبا بِآياتِنا وفكر نكنيد من از شما دورم وجريان امر شما بر ما مخفى است، بلكه «ما با شما هستيم وبه خوبى مطالب را مى شنويم» إِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ. هرگز شما را تنها نخواهم گذارد ودر حوادث سخت ياريتان خواهم كرد با اطمينان خاطر پيش برويد ومحكم در اين راه گام برداريد.(3)

ه -. وَلَهُمْ عَلَىَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ راغب در مفردات مى گويد: كلمه «ذنب» در اصل به معناى گرفتن دنباله چيزى است، مثلا گفته مى شود: «ذنبته»، يعنى رسيدم به دم آن وآن را گرفتم. ولى در هر عملى كه دنباله وخيمى دارد نيز استعمال مى شود، به اين اعتبار كه عمل مذكور نيز دم ودنباله اى دارد ودر آيه شريفه اشاره است به داستان قتل موسى واگر فرمود:

ص: 168

براى ايشان گناهى است به گردن من، براى اين است كه موسى خود را گناهكار نمى دانست، بلكه به اعتقاد فرعونيان گناهكار بود ويا آنكه اصلا ذنب در اينجا معناى گناه ندارد، بلكه به همان معناى لغوى خود استعمال شده، يعنى من كارى كرده ام كه از نظر آنها عاقبت وخيمى دارد.(1)

و. منظور از گناه در آيه شريفه 14 شعراء وَلَهُمْ عَلَىَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ يَقْتُلُونِ در سوره قصص آيه 15 و 33 به طور روشن تر بيان شده است:

وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلاَنِ هذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِى مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِى مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ.... قَالَ رَبِّ إِنِّى قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخَافُ أَنْ يَقْتُلُونِ.

هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِسَاناً فَأَرْسِلْهُ مَعِيَ... * إِنِّى أَخَافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ.

3. نظير آيه 12 و 13 شعراء: قَالَ رَبِّ إِنِّى أَخَافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ. وَيَضِيقُ صَدْرِى وَلاَ يَنْطَلِقُ لِسَانِى فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ آيات 29 تا 32 طه است:

وَاجْعَلْ لِى وَزِيراً مِنْ أَهْلِى. هَارُونَ أَخِى. اشْدُدْ بِهِ أَزْرِى. وَأَشْرِكْهُ فِى أَمْرِى

اسارت وبردگى از آنها بردار تا آزاد شوند وبتوانند با آنها بيايند، نه اينكه تقاضاى فرستادن آنها به وسيله فرعون شده باشد.(1)

در اينجا فرعون زبان به سخن گشود وبا جمله هايى حساب شده ودر عين حال شيطنت آميز، براى نفى رسالت آنها كوشيد. نخست رو به موسى كرد وچنين گفت: «آيا ما تو را در كودكى در دامان مهر خود پرورش نداديم»؟! قالَ أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينا وَلِيداً. تو را از آن امواج خروشان نيل كه وجودت را به نابودى تهديد مى كرد گرفتيم، دايه ها برايت دعوت كرديم واز قانون مجازات مرگ فرزندان بنى اسرائيل معافت نموديم، در محيطى امن وامان در ناز ونعمت پرورش يافتى! وبعد از آن نيز «سالهاى متمادى از عمرت در ميان ما بودى»! وَلَبِثْتَ فِينا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ.

سپس به ايراد ديگرى نسبت به موسى پرداخته ومى گويد: «تو آن كار مهم (كشتن يكى از قبطيان وطرفداران فرعون) را انجام دادى» وَفَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتِى فَعَلْتَ. اشاره به اينكه تو چگونه مى توانى پيامبر باشى كه داراى چنين سابقه اى هستى واز همه اينها گذشته «تو كفران نعمتهاى ما مى كنى» وَأَنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ. سالها بر سر سفره ما بودى، نمك خوردى ونمكدان را شكستى!، با چنين كفران نعمت چگونه مى توانى پيامبر باشى ؟(2)

ج. موسى عليه السلام بعد از شنيدن سخنان شيطنت آميز فرعون به پاسخ از هر سه ايراد پرداخت، ولى از نظر اهميت پاسخ ايراد دوم فرعون را مقدم شمرد (ويا اصولا ايراد اول را درخور پاسخ نمى دانست، چرا كه پرورش دادن كسى هرگز دليل آن نمى شود كه اگر شخص پرورش دهنده گمراه بود او را به راه راست هدايت نكنند). به هر حال چنين «گفت: من اين كار را انجام دادم در حالى كه از بيخبران بودم» قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَأَنَا مِنَ الضَّالِّينَ.(3)

د. منظور از پرورش موسى نزد فرعون در آيه 18 شعراء: قَالَ أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينَا وَلِيداً وَلَبِثْتَ فِينَا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ. در آيه 7 و 9 سوره قصص بيان شده است:

وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِى الْيَمِّ وَلاَ تَخَافِى وَلاَ تَحْزَنِى إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ... وَ قَالَتِ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ قُرَّةُ عَيْنٍ لِى وَلَكَ لاَ تَقْتُلُوهُ عَسَى أَنْ

ص: 171

َنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَهُمْ لاَ يَشْعُرُونَ.

ه -. جمله وَجَعَلَنِى مِنَ الْمُرْسَلِينَ پاسخ از اعتراض اول فرعون است، كه از رسالت موسى عليه السلام تعجب واستبعاد مى كرد، چون او ودرباريانش وى را مى شناختند وناظر احوال او در ايامى كه تربيتش مى كردند بودند وحاصل جواب اين است كه: استبعاد ايشان از رسالت وى مربوط به سوابقى است كه از حال وى داشتند واين استبعاد وقتى بجاست كه رسالت، امرى اكتسابى باشد وبه دست آمدنش با حصول مقدمات اختيارى اش ممكن وقابل حدس باشد، تا فرعون تعجب كند كه چطور ممكن است تو پيامبر شوى ؟ لذا در پاسخش گفت خدا او را رسول كرده ومساله رسالت اكتسابى نيست بلكه موهبتى است خدايى، هم چنان كه حكم نيز چنين است وخدا او را بدون هيچ اكتسابى رسالت وحكم داده.(1)

و. جمعى از مفسران معتقدند كه منظور از «ضال» در اينجا خطاى در موضوع است، يعنى من ضربه اى را كه به آن مرد قبطى زدم به قصد قتل نبود بلكه به عنوان حمايت از مظلوم بود ونمى دانستم منجر به قتل او مى شود، بنابراين «ضال» در اينجا به معنى «غافل» ومنظور غفلت از عاقبت كار است. بعضى ديگر گفته اند موسى عليه السلام در اينجا يك نوع توريه به كار برده است، سخنى گفته كه ظاهرش اين بوده من در آن زمان راه حق را پيدا نكرده بودم بعدا خداوند راه حق را به من نشان داد ومقام رسالت بخشيد، ولى در باطن مقصود ديگرى داشته وآن اينكه من نمى دانستم كه اين كار مايه اين همه دردسر مى شود وگرنه اصل كار حق بود ومطابق قانون عدالت (ويا اينكه من آن روز كه اين حادثه واقع شد راه را گم كرده بودم وبه آنجا رسيدم كه اين حادثه رخ داد).(2)

ز. در اينكه منظور از «حكم» در اين آيه چيست ؟ آيا همان مقام نبوت است يا مقام علم ودانش وآگاهى ؟ در ميان مفسران گفتگو است، اما با توجه به ذيل خود اين آيه كه مقام «رسالت» را در برابر مقام «حكم» قرار داده روشن مى شود چيزى غير از رسالت ونبوت است. شاهد ديگر اين موضوع آيه 79 سوره آل عمران است كه مى گويد: ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِباداً لِى مِنْ دُونِ اللَّهِ.(3)

ص: 172

ح. سپس «موسى» به پاسخ منتى كه فرعون در مورد پرورشش در دوران طفوليت ونوجوانى بر او گذارد پرداخته وبا لحن قاطع واعتراض آميزى مى گويد: «آيا اين منتى است كه تو بر من مى گذارى كه بنى اسرائيل را بنده وبرده خود ساختى ؟!» وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَىَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِى إِسْرائِيلَ. درست است كه دست حوادث مرا در كودكى به كاخ تو كشانيد وبه ناچار در دامان تو پرورش يافتم ودر اين امر قدرت نمايى خدا بود، اما ببين عامل اين ماجرا چه بود؟ چرا من در خانه پدرم ودر آغوش مادرم پرورش نيافتم، آيا جز اين بود كه تو بنى اسرائيل را به زنجير اسارت كشيدى، تا آنجا كه به خود اجازه دادى نوزادان پسر را به قتل برسانى ودختران را براى كنيزى وخدمت زنده بگذارى ؟ اين ظلم بى حساب تو سبب شد كه مادرم براى حفظ جان نوزادش مرا در صندوق بگذارد وبه امواج نيل بسپارد وخواست الهى اين بود كه آن كشتى كوچك در كنار كاخ تو لنگر بيندازد، آرى ظلم بى اندازه تو بود كه مرا رهين اين منت ساخت ومرا از خانه پاك پدرم محروم ساخت ودر كاخ آلوده تو قرار داد!(1)

4. در نهى از منكر ومبارزه، گاهى بايد چند نفرى حركت كرد. فَاذْهَبا.(1)

5. در برابر كسى كه مى گويد: أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى (نازعات، 24)، بايد گفت: رَبِّالْعالَمِينَ. اگر كسى را بزرگ كرديم، يا حرفه اى به او آموختيم، يا در امر ازدواج ومسكن وامثال آن به او كمكى كرديم، نبايد با اين دليل وبهانه، سخن حقّ او را نپذيريم. أَلَمْ نُرَبِّكَ فِينا وَلِيداً.

6. فرار از طاغوت، مقدّمه ى دريافت الطاف الهى است. فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ... فَوَهَبَ.(2)

تهمت جنون به ايشان، تهديد فرعون نسبت به آن پيامبر.

ب. هنگامى كه موسى با لحن قاطع وكوبنده اى سخنان فرعون را پاسخ گفت وفرعون از اين نظر در مانده شد، مسير كلام را تغيير داد وموسى را كه گفته بود «من رسول وفرستاده رب العالمينم» مورد سؤال قرار داد و «گفت: پروردگار عالميان چيست»؟ قالَ فِرْعَوْنُ وَما رَبُّ الْعالَمِينَ.

از آنجا كه ذات خدا از دسترس افكار انسانها بيرون است، دست به دامان آثار او در پهنه آفرينش زد واز آيات آفاقى سخن به ميان آورد قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَما بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ.

ج. اما فرعون با اين بيان محكم معلم بزرگ آسمانى، از خواب غفلت بيدار نشد، باز به استهزاء وسخريه ادامه داد واز روش ديرينه مستكبران مغرور پيروى كرد «رو به اطرافيان خود كرده گفت: آيا نمى شنويد اين مرد چه مى گويد»؟! قالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَ لا تَسْتَمِعُونَ.

د. ولى باز موسى عليه السلام به سخنان منطقى وحساب شده خود بدون هيچگونه ترس وواهمه ادامه دادو «گفت: او پروردگار شما وپدران نخستين شما است» قالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ. در حقيقت موسى كه در مرحله نخست از «آيات آفاقى» شروع كرده بود در مرحله دوم به «آيات انفسى» اشاره كرد. ولى فرعون به خيره سرى هم چنان ادامه داد واز مرحله استهزاء وسخريه پا را فراتر نهاده نسبت جنون وديوانگى به موسى دادو «گفت: پيامبرى كه به سوى شما آمده قطعاً مجنون است»! قالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِى أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ. اما اين نسبت ناروا در روح بلند موسى عليه السلام اثرى نگذاشت وهم چنان خط اصلى توحيد را از طريق آثار خدا در پهنه آفرينش، در آفاق وانفس، ادامه داد و «گفت: او پروردگار مشرق ومغرب وآنچه در ميان اين دو است مى باشد اگر شما عقل وانديشه خود را به كار مى گرفتيد» قالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَما بَيْنَهُما إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ.(1)

اين منطق نيرومند، فرعون را سخت خشمگين ساخت وسرانجام به حربه اى متوسل شد كه همه زورمندان بى منطق به هنگام شكست به آن متوسل مى شوند وچنين گفت: اگر معبودى غير من انتخاب كنى تو را از زندانيان قرار خواهم داد قالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَيْرِى

ص: 175

لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ. من اين سخنان تو را نمى فهمم، همين مى دانم كه يك اله ومعبود بزرگ وجود دارد وآن منم! وهركس غير از اين بگويد محكوم به مرگ، يا زندان مرگ آفرين است!. بعضى از مفسران معتقدند كه الف ولام در «المسجونين» الف ولام عهد است واشاره به زندان مخصوصى است كه هر كس را به آن مى افكندند، براى هميشه در آن مى ماند تا جنازه او را از زندان بيرون آورند.(1)

توصيف آن در لسان حضرت ابراهيم عليه السلام وموسى عليه السلام چنين آمده است:

حضرت موسى در پاسخ به فرعون كه از رب العالمين پرسش كرد چنين فرمود: قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ. (شعراء، 23-24)

حضرت ابراهيم عليه السلام در برابر بت پرستان فرمود: فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِى إِلَّا رَبَّ الْعَالَمِينَ * الَّذِى خَلَقَنِى فَهُوَ يَهْدِينِ * وَالَّذِى هُوَ يُطْعِمُنِى وَيَسْقِينِ * وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ.. وَالَّذِى يُمِيتُنِى ثُمَّ يُحْيِينِ * وَالَّذِى أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِى خَطِيئَتِى يَوْمَ الدِّينِ. (شعراء، 77-82)

ساحران هم وقتى معجزه موسى را ديدند رب العالمين را ربً موسى وهارون معرفى كردند. فَأُلْقِىَ السَّحَرَةُ سَاجِدِينَ * قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِينَ * رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ. (شعراء، 48)

تماشاچيان، تهمت سحر به حضرت موسى وتهمت آواره ساختن مردم از شهر خود. دستور فرعون به جمع كردن ساحران در روز معين واطاعت آنان.

ب. هنگامى كه فرعون در برابر منطق حضرت موسى ناتوان شد تكيه بر قدرت وتهديد به زندان ومرگ نمود موسى عليه السلام نيز بايد تكيه بر قدرت كند قدرتى الهى كه از معجزه اى چشمگير سرچشمه مى گيرد، رو به سوى فرعون كرد وگفت: «آيا اگر من نشانه آشكارى براى رسالتم ارائه دهم باز مرا زندان خواهى كرد»؟! قالَ أَ وَلَوْ جِئْتُكَ بِشَىْءٍ مُبِينٍ. فرعون در اينجا سخت در بن بست واقع شد.

ناچار «گفت اگر راست مى گويى آن را بياور»! قالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ. «در اين هنگام موسى عليه السلام عصائى را كه به دست داشت افكند و (به فرمان پروردگار) مار عظيم وآشكارى شد» فَأَلْقى عَصاهُ فَإِذا هِىَ ثُعْبانٌ مُبِينٌ. «سپس دست خود را در گريبان فرو برد وبيرون آورد ناگهان در برابر بينندگان سفيد وروشن بود»! وَنَزَعَ يَدَهُ فَإِذا هِىَ بَيْضاءُ لِلنَّاظِرِينَ.(1)

ج. فرعون از مشاهده اين صحنه، سخت جا خورد براى حفظ اعتقاد اطرافيان وروحيه دادن به آنها در صدد توجيه معجزات موسى برآمد، نخست «به اطرافيان خود چنين گفت: اين مرد ساحر آگاه وماهرى است»! قالَ لِلْمَلَإِ حَوْلَهُ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِيمٌ. همان كسى را كه تا چند لحظه قبل مجنونش مى خواند اكنون به عنوان «عليم» از او نام مى برد! سپس براى اينكه جمعيت را بر ضد او بسيج كند چنين ادامه داد: «او مى خواهد شما را از سرزمينتان با سحرش بيرون كند»!؛ يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ. «شما چه مى انديشيد وچه دستور مى دهيد»؟! فَما ذا تَأْمُرُونَ.(2)

د. فَما ذا تَأْمُرُونَ شايد مراد از امر كه گفت «پس چه امرى مى دهيد» اظهار نظر وراى باشد واز اين جهت اظهار نظر را امر خواند كه بالآخره وقتى اشخاص مى خواهند نظريه بدهند به لفظ امر (چنين وچنان كن) مى دهند. بنابراين، معناى جمله مورد بحث اين مى شود كه: پس چه نظريه اى مى دهيد ومن با اين شخص چه معامله اى بكنم، بگوييد تا انجام دهم.(3)

ص: 178

ه -. بعد از مشورتها سرانجام اطرافيان به فرعون «گفتند: موسى وبرادرش را مهلتى ده ودر كار آنها عجله مكن وبه تمام شهرهاى مصر ماموران براى بسيج اعزام كن» قالُوا أَرْجِهْ وَأَخاهُ وَابْعَثْ فِى الْمَدائِنِ حاشِرِينَ «تا هر ساحر ماهر وكهنه كارى را نزد تو آورند» يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَحَّارٍ عَلِيمٍ.(1)

سخت در تنگنا ديدند به اين فكر افتادند كه برترين بهره گيرى را كرده وامتيازهاى مهمى از او بگيرند، به فرعون گفتند: آيا براى ما پاداش قابل ملاحظه اى خواهد بود اگر پيروز شويم» فَلَمَّا جاءَ السَّحَرَةُ قالُوا لِفِرْعَوْنَ أَ إِنَّ لَنا لَأَجْراً إِنْ كُنَّا نَحْنُ الْغالِبِينَ.

فرعون كه سخت در اين بن بست گرفتار ودرمانده بود حاضر شد برترين امتيازها را به آنها بدهد، بلافاصله «گفت: آرى هر چه بخواهيد مى دهم، بعلاوه شما در اين صورت از مقربان درگاه من خواهيد بود»! قالَ نَعَمْ وَإِنَّكُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ.(1)

5. طاغوت ها تبليغات شيطانى خود را با تأكيد وقاطعيت بيان مى كنند. إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِيمٌ («إِنَّ»، حرف «لام» وجمله ى اسميه همه نشانه ى تأكيد است).(1)

6. دروغگو كم حافظه است ودچار تناقض گويى مى شود. فرعونيانى كه به موسى نسبت جنون مى دادند «لَمَجْنُونٌ» اكنون او را ساحرى ماهر وآگاه مى خوانند: «لَساحِرٌ عَلِيمٌ».(2)

7. ساحران به فكر خودشان هستند كه مزدى بگيرند وكارى به حقّ وباطل بودن آن ندارند. أَ إِنَّ لَنا لَأَجْراً شعار انبيا در تمام كارهايشان ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ بود، ولى ساحران حتّى براى يك حركت توقّع اجر داشتند. ء ان لَنا لَأَجْراً.

8. گاهى مقام واعتبار از مال مهم تر است. إِنَّكُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ.(3)

ص: 182

ما؟! اين پيشنهاد موسى عليه السلام كه از اطمينان خاطر او به پيروزى سرچشمه مى گرفت ودليل خونسردى او در برابر انبوه عظيم دشمنان وحاميان سرسخت فرعون بود، نخستين ضربه را بر پيكر ساحران وارد ساخت.

ساحران كه به پيروزى خود اميدوار بودند «طناب ها وعصاهاى خود را افكندند وگفتند: به عزت فرعون ما قطعاً پيروزيم!» فَأَلْقَوْا حِبالَهُمْ وَعِصِيَّهُمْ وَقالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ.(1)

اما موسى چندان مهلت نداد كه اين وضع ادامه يابد، جلو آمد «و عصاى خود را افكند، ناگهان ثعبان ومار عظيمى شد وبا سرعت شروع به بلعيدن وسائل دروغين ساحران كرد! وآنها را يكى بعد از ديگرى در كام خود فرو برد»! فَأَلْقى مُوسى عَصاهُ فَإِذا هِىَ تَلْقَفُ مايَأْفِكُونَ.(2)

ج. «يافكون» از افك است كه به معناى برگرداندن هر چيزى است از وجهه اصلى اش ونشاندادن آن بر خلاف آنچه كه هست واگر سحر را افك خواند، به همين جهت است كه سحر هر چيزى را از صورت واقعى اش برمى گرداند وصورتى خيالى به آن مى دهد.(3)

د. در اينجا همه چيز عوض شد، ساحران چون از تمام ريزه كارى ها وفوت وفن سحر با خبر بودند، يقين پيدا كردند كه اين مساله قطعاً سحر نيست، اين يك معجزه بزرگ الهى است «ناگهان همه آنها به سجده افتادند» فَأُلْقِىَ السَّحَرَةُ ساجِدِينَ.

همراه با اين عمل كه دليل روشن ايمان آنها بود با زبان نيز «گفتند: ما به پروردگار عالميان ايمان آورديم!» قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمِينَ وبراى اينكه جاى هيچ ابهام وترديد باقى نماند وفرعون نتواند اين سخن را تفسير ديگرى كند، اضافه كردند «به پروردگار موسى وهارون» رَبِّ مُوسى وَهارُونَ.

ه -. در اين هنگام فرعون كه از يك سو روحيه خود را پاك باخته بود واز سوى ديگر تمام قدرت وموجوديت خويش را در خطر مى ديد، دست به ابتكار تازه اى زد رو به ساحران كرد وگفت: «آيا به او ايمان آورديد پيش از آنكه من به شما اجازه دهم» قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ.

ص: 184

و. نخست ساحران را متهم ساخت كه اين يك تبانى وتوطئه قبلى است كه ميان شما وموسى صورت گرفته، توطئه اى است بر ضد تمام مردم مصر! گفت: «او بزرگ واستاد شما است كه به شما سحر آموخته وشما همگى سحر را از مكتب او فرا گرفته ايد»! إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِى عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ.

«به زودى خواهيد دانست شما را چنان مجازاتى مى كنم كه درس عبرتى براى همگان گردد، دستها وپاهاى شما را به طور مختلف قطع مى كنم (دست راست وپاى چپ يا دست چپ وپاى راست) وهمگى را بدون استثناء به دار مى آويزم!» فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلافٍ وَلَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ.

ز. «گفتند: هيچ مانعى ندارد وهيچگونه زيانى از اين كار به ما نخواهد رسيد هر كار مى خواهى بكن ما به سوى پروردگارمان بازمى گرديم» قالُوا لا ضَيْرَ إِنَّا إِلى رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ.

سپس افزودند ما در گذشته گناهانى مرتكب شده ايم اما «ما اميدواريم كه پروردگارمان خطاهاى ما را ببخشد چرا كه ما نخستين ايمان آورندگان بوديم» إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطايانا أَنْ كُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِينَ.(1)

ح. إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطايانا أَنْ كُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِينَ اين جمله، تعليل آن مطلبى است كه از كلام سابقشان استفاده مى شد وآن اين است كه ما نه تنها از مرگ وكشته شدن باك نداريم، بلكه مشتاق آن نيز هستيم تا پروردگار خود را ديدار كنيم، چرا كه با مردن وكشته شدن به سوى پروردگار خود بر مى گرديم واز اين برگشتن هم خوفى نداريم، براى اينكه ما اميدواريم پروردگارمان خطاهاى ما را بيامرزد وبراى اينكه ما اولين كسى هستيم كه به موسى وهارون، فرستادگان پروردگارمان ايمان آورديم واين تعليل تعليلى است صحيح، براى اينكه فتح باب در هر امر خيرى اثرى از خيرات دارد كه هيچ عقل سالمى در آن شك نمى كند، پس اگر خداى سبحان بنا داشته باشد. مؤمنى را به علت اينكه به رحمت ومغفرت او ايمان دارد بيامرزد، قطعاً رحمت ومغفرت او اولين كسى را كه فتح باب ايمان كرده وراه را براى ديگران هموار ساخته شامل مى شود.(2)

ص: 185

ط. ساحران به فرعون گفتند در صورت كشته شدن ما به پروردگار بر مى گرديم واميدواريم خداوند گناه ما را ببخشد: قَالُوا لاَ ضَيْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ (الشعراء، 50) إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَايَانَا أَنْ كُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِينَ (الشعراء، 51) دنباله كلام ساحرانى كه به حضرت موسى ايمان آوردند در آيات ديگر بيان شده است: قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِى فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِى هذِهِ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا (طه، 72) إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِيَغْفِرَ لَنَا خَطَايَانَا وَمَا أَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللَّهُ خَيْرٌ وَأَبْقَى (طه، 73)

5. حسن عاقبت، بزرگ ترين سعادت است. كسانى كه تمام عمرشان در انحراف بودند، با جرقّه اى در يك لحظه دگرگون شده إِنَّا إِلى رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ واز اوّلين مؤمنان شدند. كُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِينَ.(1)

6. بندگان صالح خدا

1. بندگان صالح وشايسته خداوند داراى اوصافى هستند از جمله:

2. به هنگام نماز خشوع دارند؛ قد أفلح المؤمنون * الّذينهم فى صلاتهم خاشعون. (مومنون، 1-2)

3. به هنگام تلاوت قرآن ايمان آن ها زياد مى شود؛ واذا تليت عليهم ءاياته زادتهم ايماناً. (انفال، 4)

4. در مشكلات زندگى صبر وبر خداوند توكل دارند؛ ولنصبرنّ على ما ءاذيتمونا وعلى الله فليتوكل المتوكّلون. (ابراهيم، 12)

5. در برابر دشمنان مقاوم اند واز كسى جز خدا نمى ترسند؛ الذين يبلغون رسالات الله ويخشونه ولا يخشون أحداً الّا الله. (احزاب، 39)

6. هيچ گاه ازتنهايى هراس ندارند؛ انّ اللّه معنا. (توبه، 40)

7. به هنگام عبادت قصد قربت دارند؛ انّ صلاتى ونسكى ومحياى ومماتى لله ربّ العالمين.

8. هنگام خشم براى رضاى خدا خود را كنترل مى كنند؛ والكاظمين الغيظ والعافين عن الناس والله يحب المحسنين. (آل عمران، 134)

9. در برابر تهديد ستمگران تا پاى جان مقاومت مى كنند؛ قالوا لا ضير انّا الى ربّنا منقلبون. (شعراء، 50)

ص: 187

ضمنا براى اينكه زمينه روانى مردم براى اين بسيج عمومى آماده شود دستور داد اعلان كنند «اينها گروه اندكى هستند» (اندك از نظر تعداد در مقابل فرعونيان واندك از نظر قدرت) إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِيلُونَ.

سپس افزود: اينها ما را به خشم وغضب آورده اند وَإِنَّهُمْ لَنا لَغائِظُونَ.

بعلاوه «ما از توطئه اين گروه (چه در اينجا باشند وچه بروند) بيمناكيم وبراى مقابله با آنها آمادگى كامل وهوشيارى لازم داريم» وَإِنَّا لَجَمِيعٌ حاذِرُونَ.(1)

د. سپس قرآن به ذكر نتيجه كار فرعونيان مى پردازد وبه طور اجمال زوال حكومت آنها وزمامدارى بنى اسرائيل را بيان مى كند، مى گويد: «ما آنها را از باغهاى سرسبز وچشمه هاى پر آب بيرون رانديم» فَأَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ. «و از گنج ها وقصرهاى زيبا ومساكن مرفه خارج ساختيم» وَكُنُوزٍ وَمَقامٍ كَرِيمٍ. آرى «اين چنين كرديم وآنها را بدون زحمت به بنى اسرائيل داديم وآنها را وارث فرعونيان ساختيم» كَذلِكَ وَأَوْرَثْناها بَنِى إِسْرائِيلَ.(2)

4. قرآن در آيات بعد چگونگى غرق فرعونيان را شرح مى دهد، اين امر سبب اين سؤال مى شود كه چرا قرآن، نخست بيرون راندن فرعونيان را از قصرها وكاخها واملاكشان ووارث شدن بنى اسرائيل را ذكر كرده، سپس چگونگى غرق فرعونيان را، در حالى كه ترتيب طبيعى غير از آن است. اين امر ممكن است از قبيل بيان «اجمال» و «تفصيل» باشد، يعنى نخست مطلب را به طور سربسته بازگو كرده وبعد به شرح آن در آيات بعد پرداخته است ونيز ممكن است از قبيل ذكر نتيجه وسپس شرح مقدمات بوده باشد.(1)

ص: 190

ندارد»! فَلَمَّا تَراءَا الْجَمْعانِ قالَ أَصْحابُ مُوسى إِنَّا لَمُدْرَكُونَ.(1)

ج. در اينجا لحظات دردناكى بر بنى اسرائيل گذشت وسخت روحيه خود را باخته بودند. اما موسى عليه السلام هم چنان آرام ومطمئن بود ومى دانست وعده هاى خدا تخلف ناپذير است. لذا با يك دنيا اطمينان «گفت: چنين نيست آنها هرگز بر ما مسلط نخواهند شد، چرا كه پروردگار من با من است وبه زودى مرا هدايت خواهد كرد» قالَ كَلَّا إِنَّ مَعِى رَبِّى سَيَهْدِينِ. اين تعبير ممكن است اشاره به همان وعده اى بوده باشد كه خداوند به هنگام ماموريت دادن به موسى وهارون فرمود: إِنَّنِى مَعَكُما أَسْمَعُ وَأَرى (طه، 46): «من همه جا با شما هستم مى شنوم ومى بينم».

د. در اين هنگام كه شايد بعضى با ناباورى سخن موسى را شنيدند وهم چنان در انتظار فرا رسيدن آخرين لحظات زندگى بودند فرمان نهايى صادر شد، چنان كه قرآن مى گويد: «ما به موسى وحى كرديم كه عصايت را به دريا زن»! فَأَوْحَيْنا إِلى مُوسى أَنِ اضْرِبْ بِعَصاكَ الْبَحْرَ. ناگهان دريا شكافته شد، آبها قطعه قطعه شدند وهر بخشى همچون كوهى عظيم روى هم انباشته گشت! ودر ميان آنها جاده ها نمايان شد فَانْفَلَقَ فَكانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ.(2)

ه -. فرعون وفرعونيان كه از ديدن اين صحنه، مبهوت شده بودند وچنين معجزه آشكارى را مى ديدند باز هم از مركب غرور پياده نشدند، باز هم به تعقيب موسى وبنى اسرائيل پرداختند وبه سوى سرنوشت نهايى خود پيش رفتند، چنان كه قرآن مى گويد: «و در آنجا ديگران را نيز به دريا نزديك ساختيم» وَأَزْلَفْنا ثَمَّ الْآخَرِينَ. آيه بعد مى گويد «ما موسى وتمام كسانى را كه با او بودند نجات داديم» وَأَنْجَيْنا مُوسى وَمَنْ مَعَهُ أَجْمَعِينَ درست هنگامى كه آخرين نفر از بنى اسرائيل از دريا بيرون آمد وآخرين نفر از فرعونيان داخل دريا شد فرمان داديم آبها به حال اول بازگردند وفرعون ولشكرش را نابود كردند. قرآن در يك عبارت كوتاه مى گويد: «سپس ديگران را غرق كرديم» ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِينَ. آرى «در اين شكافته شدن دريا ونجات موسى وقومش وهلاكت فرعونيان نشانه روشن ودرس عبرت

ص: 192

بزرگى است، اما اكثر آنها ايمان نياوردند» إِنَّ فِى ذلِكَ لَآيَةً وَما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ. آخرين آيه مورد بحث در يك جمله كوتاه وپر معنى به قدرت ورحمت بى پايان خدا اشاره كرده مى گويد «پروردگار تو هم عزيز است وهم رحيم» وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ.(1)

الحجر فانفجرت منه اثنتا عشره عينا.

جمله ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِينَ هم درباره هلاكت فرعونيان (صافات، 66) وهم درباره هلاكت قوم نوح آمده است؛ ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِين. (صافات، 82)

6. كيفيت نجات از دشمن

در آيه 50 بقره مى فرمايد ما موسى وپيروانش را نجات داديم وفرعونيان را هلاك كرديم: وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ. در آيه 63 شعراء كيفيت نجات از دشمن واعجاز حضرت موسى را بيان مى كند: فَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَكَانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ.

ص: 194

داستان به گوش مشركين عرب كه عمده آنان قريش است وابراهيم هم پدر بزرگ قريش بود برسد تا بدانند كه آن جناب مانند پدر بزرگشان به نشر دين توحيد ودين حق قيام نموده، آن روز احدى گوينده لا اله الا اللَّه نبود وخدا ابراهيم را يارى كرد، چون ابراهيم دين خدا را يارى كرد.(1)

ج. به دنبال داستان عبرت انگيز موسى وفرعون به سرگذشت الهام بخش ابراهيم عليه السلام ومبارزاتش با مشركان مى پردازد واين مطلب را از گفتگوى ابراهيم به عمويش آذر وقوم گمراه آغاز مى كند. نخست مى گويد: «خبر ابراهيم را بر آنها بخوان» وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ إِبْراهِيمَ واز ميان تمام اخبار مربوط به اين پيامبر بزرگ روى اين قسمت تكيه مى كند: «هنگامى كه از روى انكار به پدر وقومش گفت: چه چيز را شما مى پرستيد»؟! إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ ما تَعْبُدُونَ.(2)

د. آنها بلافاصله در پاسخ «گفتند: ما بتهايى را مى پرستيم وهمه روز به آنها توجه داريم وبا نهايت احترام ملازم عبادت آنانيم» قالُوا نَعْبُدُ أَصْناماً فَنَظَلُّ لَها عاكِفِينَ. اين تعبير نشان مى دهد كه آنها نه تنها احساس شرمندگى از كار خود نداشتند بلكه بسيار به كار خود افتخار مى كردند كه بعد از جمله نعبد اصناما (ما بتهايى را مى پرستيم) كه براى بيان مقصودشان كافى بود اضافه كردند: فَنَظَلُّ لَها عاكِفِينَ؛ (ما همه روز سر بر آستان آنها مى سائيم).(3)

ه -. كلمه «صنم» به معناى جثه ومجسمه اى است كه آن را فلز ويا چوب يا غير آن به شكل مخصوصى بسازند، تا به خيال بت پرستان صفاتى كه در معبود معينى هست در اين مجسمه كه نمايانگر آن معبود است نشان داده باشند واين بت پرستان، ملائكه وجن را مى پرستيدند وآنها را موجوداتى روحانى وخارجى از عالم اجسام ومنزه از خواص ماده وآثار آن مى دانستند وچون در هنگام عبادت توجه به اين موجودات روحانى برايشان دشوار بود ونمى توانستند آنها را در ذهن خود مجسم سازند لذا دست به اين ابتكار زدند كه براى هر يك مجسمه اى نمايانگر آن موجود روحانى بسازند وهنگام عبادت متوجه آن مجسمه شوند. مثلاً «زهره» به زعم ايشان ايجاد طرب وسرور ونشاط مى كند، اين آثار را در صنم زهره

ص: 196

نمايش مى دادند، يعنى صنم زهره را به شكل دخترى زيبا مى ساختند وچون مريخ را منشا فتنه وخونريزى مى دانستند، صنم آن را به صورتى ديگر وعطارد را كه سمبل علم ومعرفت مى پنداشتند صنم آن را نمايانگر آثار وخواص آن مى ساختند.(1)

و. جمله «نظل» معمولا به كارهايى كه در روز انجام مى شود اطلاق مى گردد وذكر آن به صورت صيغه مضارع اشاره به استمرار ودوام است. «عاكف» از ماده «عكوف» است كه به معنى توجه به چيزى وملازمت آميخته با احترام نسبت به آن است وتاكيد بيشترى بر معنى سابق است.

ز. ابراهيم عليه السلام با شنيدن اين سخن آنها را زير رگبار اعتراضات شديد خود قرار داد وبا دو جمله كوبنده آنها را با يك بن بست منطقى رو به رو ساخت. «گفت: آيا آنها سخن شما را مى شوند هنگامى كه آنها را مى خوانيد»؟! قالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ. «يا اينكه آنها سودى به شما مى رسانند يا زيانى ؟!» أَوْ يَنْفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ.

ولى بت پرستان متعصب در برابر اين سؤال منطقى به همان پاسخ قديمى وتكرارى خود پرداختندو «گفتند: اين مسائل مطرح نيست، مهم آن است كه ما نياكان خود را يافتيم كه چنين مى كنند»! قالُوا بَلْ وَجَدْنا آباءَنا كَذلِكَ يَفْعَلُونَ.

ابراهيم براى مشخص ساختن معبود حقيقى، نخست به سراغ «خالقيت» پروردگار مى رود، سپس مقام ربوبيت او را در همه مراحل روشن مى سازد. نخست مرحله هدايت است، سپس مرحله «نعمت هاى مادى» - اعم از ايجاد شرائط ودفع موانع - وسرانجام مرحله «زندگى جاودانى» در سراى ديگر كه در آنجا نيز ربوبيتش در چهره بخشش مواهب وآمرزش گناه جلوه گر مى شود وبه اين ترتيب بر پندار خرافى خدايان متعدد وارباب انواع خط بطلان مى كشد وسر تعظيم بر آستان پروردگار فرود مى آورد.(2)

3. انسان، موجودى است پرستش گر، اگر حقّ را پرستش نكند به باطل رو خواهد كرد. نَعْبُدُ أَصْناماً.(1)

4. آفريدن يك بار است، ولى هدايت در هر لحظه وهميشه است. («خَلَقَنِى» به صورت ماضى و «يهْدِينِ» به صورت مضارع واستمرار آمده است).(2)

5. ظاهر جمله فَهُوَ يَهْدِينِ - كه به هدايت قيدى نزده - اين است كه مراد از آن مطلق هدايت است، چه هدايت به سوى منافع دنيوى وچه اخروى وتعبير به لفظ مضارع (هدايت مى كند) به منظور افاده استمرار است. در نتيجه آيه شريفه از نظر معنا نظير كلامى است كه خداى سبحان از موسى عليه السلام حكايت فرموده، كه به فرعون گفت: رَبُّنَا الَّذِى أَعْطى كُلَّ شَىْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى پس بنابراين، جمله وَالَّذِى هُوَ يُطْعِمُنِى وجملات بعديش كه به زودى مى آيد در حقيقت از باب ذكر خاص بعد از عام است، چون همه اين جملات مصداق هايى از هدايت عامه الهى را بيان مى كند، كه بعضى از آنها مربوط به هدايت به سوى منافع دنيوى است وبعضى ديگرش راجع به هدايت به سوى منافعى است كه به زندگى آخرت مربوط مى شود واگر بعد از نعمت خلقت، خصوص نعمت هدايت را آورد وآن را بر ساير نعمتها مقدم داشت، براى اين است كه نعمت هدايت بعد از نعمت هستى از هر نعمت ديگر بهتر ومهمتر است.

6. وَالَّذِى أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِى خَطِيئَتِى يَوْمَ الدِّينِ - «يوم الدين» يعنى روز جزاء كه همان روز قيامت است ومساله آمرزش را مثل ساير نعمتهاى مذكور به طور قطعى ذكر نكرد ونگفت: «و كسى كه مرا مى آمرزد» بلكه گفت: «و كسى كه اميدوارم مرا بيامرزد»، دليلش اين است كه مساله آمرزش به استحقاق نيست، تا اگر كسى خود را مستحق آن بداند قطع به آن پيدا كند، بلكه فضلى است از ناحيه خدا وبطور كلى هيچ كس از خدا هيچ چيز طلبكار نيست، بلكه چيزى كه هست اين خداى سبحان است كه بر خود واجب كرده كه خلق را هدايت كند ورزق دهد وبميراند وزنده كند، ولى بر خود واجب نكرده كه هر گنه كارى را بيامرزد.(3)

ص: 198

6. در جمله مورد بحث، ابراهيم عليه السلام به خود نسبت خطا وگناه داده با اينكه آن جناب از گناه معصوم بود واين خود دليل بر آن است كه مرادش از خطيئه، مخالفت اوامر مولوى الهى نبوده، چون خطيئه وگناه مراتبى دارد وهر كس به حسب مرتبه اى كه از عبوديت خدا دارد، در همان مرتبه خطيئه اى دارد، هم چنان كه فرموده اند: «حسنات الأبرار سيئات المقربين؛ خوبى هاى نيكان براى مقربين درگاه حق، بدى وگناه بشمار مى رود» وبه همين جهت است كه خداى تعالى به رسول گرامى خود (صلی الله علیه و آله) دستور مى دهد: وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ. (يوسف، 29) آرى خطيئه از مثل ابراهيم عليه السلام عبارت است از اينكه به خاطر ضروريات زندگى از قبيل خواب وخوراك وآب وامثال آن نتواند در تمامى دقائق زندگى به ياد خدا باشد هر چند كه همين خواب وخوراك وساير ضروريات زندگى اطاعتى است وچگونه ممكن است خطيئه غير اين معنا را داشته باشد؟ وحال آنكه خداى تعالى تصريح كرده به اينكه آن جناب مخلص خداست وغير خدا احدى از آن جناب سهم ندارد وشريك نيست ودر اين باره فرموده: إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ (ص، 46).(1)

7. قابل توجه اينكه ابراهيم مى گويد: «آنها با من دشمنند» هر چند لازمه آن اين است كه من نيز با آنها عداوت دارم، ولى اين تعبير ممكن است به خاطر آن باشد كه عبادت بتها مايه بدبختى وگمراهى وعذاب دنيا وآخرت انسان است واين در حكم عداوت آنها محسوب مى شود.(2)

8. بر اساس روايات مراد از كلمه ى «أب» در اين آيه، آذر عموى ابراهيم است. زيرا امكان ندارد كه پدرِ پيامبرى همچون ابراهيم كافر باشد. از نظر لغت نيز به مربّى وجدّ وپدر زن نيز «أَب» گفته مى شود. در آيه 133 سوره بقره مى فرمايد كه فرزندان يعقوب به پدرشان گفتند: نَعْبُدُ إِلهَكَ وَإِلهَ آبائِكَ إِبْراهِيمَ وَإِسْماعِيلَ وَإِسْحاقَ با اينكه يعقوب فرزند اسحاق است، در اين آيه هم به جدّ (ابراهيم) وهم به عمو (اسماعيل)، أَب گفته است.

9. توجّه به نعمت هاى معنوى، بر توجّه به نعمت هاى مادّى مقدّم است. ابتدا فرمود: فَهُوَ يَهْدِينِ...، آن گاه فرمود: يُطْعِمُنِى وَيَسْقِينِ.(3)

ص: 199

10. حضرت ابراهيم عليه السلام خلقت، هدايت، اطعام وسقى را به خدا نسبت داد، لكن به جهت رعايت ادب مرض را به خود نسبت داد نه به خداوند (وإذا مرضت)، نظير سخن خضر كه ناقص كردن كشتى را به خود نسبت داد (أردت أن أعيبها).(1)

11. هر كجا زمينه شرك وجود دارد، شرك زدايى لازم است. (در نعمت هدايت، اطعام وشفا، سه بار كلمه ى «هُوَ» به كار رفته است، ولى در خلقت ومرگ وحيات، اين كلمه به كار نرفته، شايد به اين خاطر كه خلقت ومرگ را همه به خدا نسبت مى دهند وجاى شرك نيست، ولى ارشاد واطعام وشفا به مردم، دارو، پزشك وغذا نسبت داده مى شود. لذا قرآن براى زنده نگاه داشتن روحيه توحيد، كلمه ى «هو» را بكار برد، يعنى همه ى كارها بدست اوست).(2)

12. هيچ كس از الطاف الهى بى نياز نيست. أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ. در جايى كه حضرت ابراهيم خليل اللّه خود را نيازمند مغفرت الهى بداند، تكليف ما روشن است.(3)

ص: 200

خداوند اين دعاى ابراهيم را نيز به اجابت رساند همانگونه كه قرآن مى گويد: وَجَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا (مريم، 50)».(1)

ه -. سپس به دعاى چهارمى پرداخته چنين مى گويد: «خداوندا مرا از وارثان بهشت پر نعمت قرار ده» وَاجْعَلْنِى مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِيمِ. در پنجمين دعا نظرش را متوجه عموى گمراهش كرده وطبق وعده اى كه به او قبلا داده بود كه من براى تو استغفار مى كنم چنين مى گويد: «خداوندا! پدرم (عمويم) را بيامرز كه او از گمراهان بود» وَاغْفِرْ لِأَبِى إِنَّهُ كانَ مِنَ الضَّالِّينَ. اين وعده را ابراهيم طبق صريح آيه 114 سوره توبه وَما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِيَّاهُ قبلا به او داده بود وهدفش اين بود كه از اين طريق بتواند در قلب او نفوذ كند واو را به سوى ايمان بكشاند، سرانجام ششمين وآخرين دعاى خود را اين چنين به پيشگاه خدا عرضه مى دارد: «خداوندا مرا در روزى كه مردم برانگيخته مى شوند رسوا مكن» وَلا تُخْزِنِى يَوْمَ يُبْعَثُونَ.(2)

الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ (النحل، 122)

3. قبل از درخواست از خداوند ستايش كنيدو نعمت هاى او را نام ببريد. خَلَقَنِى يَهْدِينِ - يَشْفِينِ يَسْقِينِ وَ... رَبِّ هَبْ لِى.

4. حكمت نظرى، به تنهايى مفيد ونجات بخش نيست. حكمت بايد با عمل همراه باشد. هَبْ لِى حُكْماً وَأَلْحِقْنِى بِالصَّالِحِينَ.

5. بهترين دعا را از بهترين افراد بياموزيم. (بهترين افراد، انبيا هستند ويكى از بزرگ ترين انبيا حضرت ابراهيم عليه السلام است كه در دعا از خداوند مغفرت، حكمت، نام نيك وحسن عاقبت مى خواهد ودر آيات ديگر از خداوند، فرزندان خوب وپيروان مسلمان درخواست مى كند).(1)

ص: 203

ب. ظاهر آيات يوم لا ينفع مال ولا بنون نشان مى دهد كه اين توصيف وتوضيح از كلام ابراهيم عليه السلام ودنباله آخرين دعاى او است وغالب مفسران نيز چنين گفته اند، هر چند بعضى احتمال داده اند كه آيات مورد بحث تماما سخن الهى است كه در تعقيب سخنان ابراهيم وبراى توضيح وتكميل آن آمده است ولى اين احتمال ضعيف است.(1)

پس مراد از سود نداشتن مال وفرزندان در روز قيامت، اين است كه در قيامت آن طور كه در دنيا ودر اجتماع بشرى معتبر بود اعتبار ندارد، آرى در دنيا در مجتمع بشرى مال بهترين وسيله است براى رسيدن به مقاصد زندگى وهمچنين فرزندان بهترين وسيله اند براى رسيدن به شوكت ونيرو وغلبه، پس مال وفرزندان، عمده چيزى است كه آدمى در دنيا به آن اعتماد مى كند ودل بدان مى بندد، در نتيجه سود نداشتن اين دو در قيامت كنايه مى شود از سود نداشتن هيچ سببى از اسباب اعتبارى وقراردادى دنيا.

ج. در آيه شريفه استثناء الا من اتى الله بقلب سليم استثناء منقطع است وكلمه «الا» به معناى ليكن است، يعنى در آن روز مال واولاد سودى نمى دهد وليكن هر كس با قلب سليم نزد خدا آيد از سلامت قلب سود مى برد بعد مى فرمايد بهشت به سوى پرهيزكاران نزديك مى شود وجهنم براى گمراهان آشكار مى گردد.(2)

د. در چند حديث قلب سليم به خوبى معرفى شده: امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «و كل قلب فيه شرك او شك فهو ساقط؛ هر قلبى كه در آن شرك وشكى است آن قلب سقوط مى كند وبى ارزش است» ودر حديث ديگرى در ذيل همين آيه فرمود: «هو القلب الذى سلم من حب الدنيا»؛ اين قلبى است كه از عشق دنيا سالم باشد ونيز در پاسخ سؤالى پيرامون اين آيه فرمود: «القلب السليم الذى يلقى ربه وليس فيه احد سواه»: «قلب سليم قلبى است كه خدا را ملاقات كند در حالى كه غير از او در آن نباشد».(3)

ه -. سپس به گفتگوهاى سرزنش بار وعتاب آميزى كه در اين هنگام با اين گروه گمراه مى شود پرداخته چنين مى گويد: «و به آنها گفته مى شود كجا هستند معبودهايى را كه پيوسته عبادت مى كرديد»؟ وَقِيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ. «معبودهايى كه غير از خدا بودند»

ص: 205

مِنْ دُونِ اللَّهِ. «آيا آنها در برابر اين شدائد وسختيها كه اكنون با آن روبرو هستيد شما را يارى مى كنند؟!» هَلْ يَنْصُرُونَكُمْ. يا مى توانند كسى را به يارى شما دعوت كنند ويا حتى كسى به يارى خود آنها مى آيد؟! أَوْ يَنْتَصِرُونَ. ولى آنها جوابى در برابر اين سؤال ندارند وكسى هم چنين انتظارى از آنها ندارد. «در اين هنگام همه معبودان را جمع كرده با عابدان گمراهشان به دوزخ مى افكنند» فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَالْغاوُونَ.(1)

و. فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَالْغاوُونَ وَجُنُودُ إِبْلِيسَ أَجْمَعُونَ وقتى گفته مى شود «كبه فانكب» معنايش اين است كه او را با روى به زمين افكند ومعناى «كبكبه» اين است كه او را چند بار پشت سر هم با رو به زمين افكند. بنابراين، اين وزن تكرار كب را افاده مى كند.(2)

ز. ضمير جمعى كه در فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ است به اصنام بر مى گردد، به دليل آيه إِنَّكُمْ وَما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ (زخرف، 39) كه بت پرستان وبتهاى ايشان را هيزم جهنم خوانده است واينان يكى از سه طايفه اى هستند كه آيه شريفه درباره آنان فرموده كه به رو در جهنم مى افتد، طايفه دوم، غاوون هستند كه در سوره حجر آيه 42 درباره شان سخن گفت الا من اتبعك من الغاوين وطايفه سوم جنود ابليسند كه همان اقرباى شيطان اند كه قرآن كريم درباره شان مى فرمايد: هيچ وقت از اهل غوايت جدا نمى شوند، تا داخل دوزخشان كنند، وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ.(3)

ح. در آيه 96 به بعد صحنه اى از نزاع وجدال اين سه گروه دوزخى را مجسم مى سازد: «آنها در جهنم به مخاصمه وجدال پرداخته، مى گويند» قالُوا وَهُمْ فِيها يَخْتَصِمُونَ. آرى عابدان گمراه مى گويند: «به خدا سوگند ما در گمراهى آشكارى بوديم» تَاللَّهِ إِنْ كُنَّا لَفِى ضَلالٍ مُبِينٍ «زيرا شما معبودان دروغين را با پروردگار عالميان برابر مى پنداشتيم»! إِذْنُسَوِّيكُمْ بِرَبِّ الْعالَمِينَ. «اما هيچكس ما را گمراه نكرد مگر مجرمان» وَما أَضَلَّنا إِلَّاالْمُجْرِمُونَ.

ولى افسوس كه امروز «شفاعت كنندگانى براى ما وجود ندارد» فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ. «و نه دوست گرم وپر محبتى» كه بتواند ما را يارى كند وَلا صَدِيقٍ حَمِيمٍ.(4)

ص: 206

مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ

9. امام باقر وامام صادق عليه السلامفرمودند: كسانى كه از عدل سخن مى گويند، ولى در عمل عادل نيستند، مصداق اين آيه هستند: فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَالْغاوُونَ.

10. در قيامت، هر كسى تقصير را به گردن ديگرى مى اندازد. وَما أَضَلَّنا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ.(1)

11. امام صادق عليه السلام فرمود: به خدا قسم، روز قيامت ما شيعيان گنهكار خود را حتما شفاعت مى كنيم تا اينكه دشمنان ما مى گويند: فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ وَلا صَدِيقٍ حَمِيمٍ(2) والله لنشفعن فى المذنبين من شيعتنا حتى يقول اعدائنا إذا رأوا ذلك فما لنا من شافعين.(3)

حضرت ابراهيم در وصف قيامت گويد: روز قيامت تنها قلب سليم براى انسان سودمند است: يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ * إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ. (شعراء، 88-89)

در آيه ديگر خداوند متعال مى فرمايد: ابراهيم عليه السلام از سلامت قلب برخوردار است. وَإِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ * إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ. (صافات، 82)

قطعا كسى كه در دنيا از قلب سليم بهره مند باشد در آخرت با همان قلب سليم محشور مى شود.

12. آيه 90 شعراء نظير آيه 31 ق است. وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ.

13. آيه 91 شعراء وَبُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغَاوِينَ نظير آيه 36 نازعات است. وَبُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرَى با اندك تفاوتى كه در تعبير است.

14. نظير آيه 101 شعراء وَلاَ صَدِيقٍ حَمِيمٍ آيه 67 زخرف است: الْأَخِلاَّءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِينَ

15. تقاضاى برگشت در برزخ وقيامت

تبهكاران در برزخ وقيامت تقاضاى برگشت مى كنند كه با پاسخ منفى مواجه مى شوند

در برزخ: حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ. لَعَلِّى أَعْمَلُ صَالِحاً فِيمَا تَرَكْتُ كَلاَّ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ (المؤمنون، 100-99)

ص: 208

در قيامت: فَلَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (الشعراء، 102)

16. تفاوت وتقابل قلب مؤمن با غير مؤمن؛

1) قلب مؤمن سالم؛ يوم لا ينفع مال ولا بنون الا من اتى الله بقلب سليم.

قلب غير مؤمن مريض؛ فى قلوبهم مرض فزادهم الله مرضاً. (بقره، 10)

2) قلب مؤمن متّقى وپرهيزكار؛ اولئك الّذين امتحن الله قلوبهم للتقوى (حجرات، 3)، وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ. (حج، 32)

قلب غير مؤمن، معصيت كار؛ ومن يكتمها فانه اثم قلبه. (بقره، 283)

3) قلب مؤمن با طهارت؛ ذلكم اطهر لقلوبكم وقلوبهنّ. (احزاب، 53)

قلب غير مؤمن، غير طاهر وپليد وچركين؛ كذلك يجعل الله الرجس على الذين لا يؤمنون. (انعام، 125) كلّا بل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون. (مطففين، 14)

4) قلب مؤمن، رؤوف ومهربان؛ وجعلنا فى قلوب الذين اتبعوه رأفه ورحمة. (حديد، 27)

قلب غير مؤمن سخت؛ فويل للقاسية قلوبهم من ذكر الله. (زمر، 22)

5) قلب مؤمن آرام؛ الا بذكر الله تطمئن القلوب. (رعد، 28)

قلب غير مؤمن مضطرب وترسناك؛ سنلقى فى قلوب الذين كفروا الرُّعب بما اشركوا بالله. (آل عمران، 151)

6) قلب مؤمن باز؛ افمن شرح الله صدره للاسلام فهو على نور من ربّه. (زمر، 22)

قلب غير مؤمن بسته؛ افلا يتدبّرون القرآن ام على قلوب اقفالها. (محمد، 24)

7) قلب مؤمن متواضع؛ فيؤمنوا به فتخبت له قلوبهم. (حج، 54)

قلب غير مؤمن متكبّر؛ كذلك يطبع الله على كلّ قلب متكبّر جبّار. (غافر، 35)

8) قلب مؤمن با الفت واتّحاد؛ واذكروا نعمة الله اذ كنتم اعداء فالّف بين قلوبكم. (آل عمران، 103)

قلب غير مؤمن با تفرقه واختلاف؛ تحسبهم جميعاً وقلوبهم شتّى. (حشر، 14)

9) قلب مؤمن متذّكر؛ انّ فى ذلك لذكرى لمن كان له قلب. (ق، 37)

قلب غير مؤمن غافل؛ ولا تطع من اغفلنا قلبه عن ذكرنا. (كهف، 28)

ص: 209

10) قلب مؤمن بينا وبصير؛ اذا مسّهم طائف من الشيطان تذكروا فاذاهم مبصرون. (اعراف، 201)

قلب غير مؤمن نابينا؛ ولكن تعمى القلوب الّتى فى الصدور. (حج، 46)

در قرآن كريم اوصاف ديگرى براى قلب مؤمن بيان شده است، از جمله:

1) انابه؛ مَنْ خَشِىَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ وَجَاءَ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ. (ق، 33)

2) بهره مندى از هدايت الهى؛ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ. (تغابن، 11)

3) ترس از خدا؛ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ. (انفال، 2)

4) تثبيت ايمان؛ أُولئِكَ كَتَبَ فِى قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ. (مجادله، 22)

5) استحكام؛ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ. (انفال، 11)

و نيز اوصاف ديگرى براى قلب غير مؤمن بيان شده از جمله:

1. انكار؛ إِلهُكُمْ إِلهٌ وَاحِدٌ فَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ. (نحل، 22)

2. تعصب؛ إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِى قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ. (فتح، 26)

3. طبع؛ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً. (نساء، 155)

4. جهالت وبى خبرى؛ بَلْ قُلُوبُهُمْ فِى غَمْرَةٍ مِنْ هذَا وَلَهُمْ أَعْمَالٌ مِنْ دُونِ ذلِكَ هُمْ لَهَا عَامِلُونَ. (مومنون، 63)

5. سرگرمى؛ لاَهِيَةً قُلُوبُهُمْ. (انبياء، 3)

6. نفاق؛ فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقاً فِى قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ. (توبه، 77)

7. شك وترديد؛ إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِى رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ. (توبه، 45)

8. پوشش؛ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِى آذَانِهِمْ وَقْراً. (انعام، 25)

وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَلِيلاً مَا يُؤْمِنُونَ. (بقره، 88)

9. عدم ايمان؛ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لاَ يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِى الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا

ص: 210

آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ. (مائده، 41)

10. غفلت؛ وَلاَ تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطاً. (كهف، 28)

11. عدم فهم؛ وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَ يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَ يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَ يَسْمَعُونَ بِهَا أُولئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ. (اعراف، 179)

ومعرفى خود به عنوان منذر.

ب. در مفردات گفته: كلمه «قوم» در اصل به معناى جماعتى از مردان است، نه زنان وبه همين جهت فرموده: لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ * ولا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ وشاعر نيز گفته «ا قوم آل حصن ام نساء - آيا آل حصن قومند ويا زنانند» وليكن در قرآن كريم هر جا آمده اعم از زن ومرد را شامل است ولفظ قوم به قول بعضى از علماء مذكر است واگر گاهى ضمير مؤنث به آن بر مى گردانند به اعتبار جماعت مى باشد. بعضى ديگر گفته اند: مؤنث است ودر مصباح گفته هم در مؤنث به كار مى رود وهم در مذكر.(1)

قرآن بعد از پايان ماجراى ابراهيم وگفتگوهايش با قوم گمراه سخن از قوم نوح به عنوان يك ماجراى آموزنده ديگر به ميان مى آورد ولجاجت وبى شرمى آنها را با عاقبت دردناكشان ضمن چند آيه بازگو مى كند. نخست مى گويد: «قوم نوح، رسولان را تكذيب كردند» كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِينَ.

دگر بار نوح به دليل ديگرى بر حقانيت خود، تمسك مى جويد، دليلى كه زبان بهانه جويان را كوتاه مى سازد، مى گويد: «من از شما در برابر اين دعوتم مزدى نمى طلبم» وَما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ. «اجر وپاداش من تنها بر پروردگار عالميان است» إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلى رَبِّ الْعالَمِينَ.

ج. اما مشركان لجوج ومستكبران خيره سر هنگامى كه راههاى بهانه جويى را به روى خود مسدود ديدند، به اين مساله چسبيدند «و گفتند كه آيا ما به تو ايمان بياوريم در حالى كه افراد پست وبى ارزش از تو پيروى كرده اند»؟! قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَاتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ.(2)

د. قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَاتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ كلمه «ارذلون» جمع مصحح «أرذل» است وارذل اسم تفضيل از رذالت است ورذالت به معناى پستى ودنائت است. مقصود مردم از اينكه به نوح عليه السلام گفتند: پيروان تو افراد پستند، اين بوده كه شغل پست وكارهاى كوچك دارند ولذا آن جناب پاسخشان داد به اينكه: وَما عِلْمِى بِما كانُوا يَعْمَلُونَ وظاهرا قوم نوح عليه السلام ملاك شرافت واحترام را اموال وفرزندان وپيروان بيشتر مى دانستند، هم چنان كه از دعاى نوح عليه السلام

ص: 212

كه عرضه داشت: رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِى وَاتَّبَعُوا مَنْ لَمْ يَزِدْهُ مالُهُ وَوَلَدُهُ إِلَّا خَساراً (نوح، 21) اين معنا به خوبى بر مى آيد، يعنى استفاده مى شود كه مرادشان از ارذلين، بردگان وفقراء وصاحبان مشاغل پست هستند.(1)

ه -. حضرت نوح در برابر اهانت قومش آنها را فورا خلع سلاح كرد و «گفت: وظيفه من دعوت همگان به سوى حق واصلاح جامعه است، من چه مى دانم آنها چه كارى داشته اند»؟! قالَ وَما عِلْمِى بِما كانُوا يَعْمَلُونَ. گذشته آنها هر چه بوده گذشته، مهم امروز است كه دعوت رهبر الهى را «لبيك» گفته اند ودر مقام خودسازى برآمده وقلب ودل خود را در اختيار حق گذاشته اند. اگر آنها در گذشته كار خوب يا بدى كرده اند «حسابشان بر پروردگار من است اگر شما مى فهميديد» ودرك وتشخيص مى داشتيد إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلى رَبِّى لَوْ تَشْعُرُونَ.(2)

و. إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلى رَبِّى لَوْ تَشْعُرُونَ از نظر حصرى كه در صدر آيه بود، معناى جمله مورد بحث چنين مى شود: من اطلاعى از اعمال سابق ايشان ندارم وحسابشان هم بر من نيست، تا به آن خاطر تجسس كنم كه تاكنون چه مى كرده اند، زيرا حسابشان تنها وتنها بر پروردگار من است، اگر شعورى داشته باشيد، پس خداوند بر حسب اعمالشان مجازاتشان مى كند.(3)

ز. وَما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِينَ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ جمله دومى إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ به منزله تعليل جمله اولى وَما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِينَ است وهر دو جمله متمم بيان سابق است ومعنايش اين است كه: من هيچ پست وماموريتى ندارم مگر انذار ودعوت، در نتيجه كسى را كه رو به من بياورد ودعوتم را بپذيرد هرگز طردش نمى كنم ونيز از اعمال گذشته اش تجسس نمى نمايم، تا به حساب كرده هايشان برسم، چون حسابشان بر پروردگار من است، كه پروردگار همه عالم است، نه بر من.(4)

ص: 213

8. نظير آيه 114 شعراء در رابطه با حضرت نوح: وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِينَ آيه 52 انعام در رابطه با پيامبر اكرم است كه هر دو بزرگوار با محرومين زندگى مى كردند وانها را از خود طرد نمى كردند:

وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِىِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَىْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَىْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ.

سازى به طور قطع سنگسار خواهى شد!» قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ يا نُوحُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِينَ.

«نوح» كه مى بيند اين دعوت مستمر با آن همه صبر جز در عده قليلى تاثير نگذارده، تقاضاى جدايى ونجات از چنگال اين ستمگران بى منطق مى كند. ميان من واينها جدايى بيفكن «و ميان ما خودت داورى كن فَافْتَحْ بَيْنِى وَبَيْنَهُمْ فَتْحاً. ومن ومؤمنانى را كه با من هستند نجات ده» وَنَجِّنِى وَمَنْ مَعِىَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ. در اينجا رحمت الهى به يارى نوح آمد ومجازات دردناكش به سراغ تكذيب كنندگان، چنان كه مى فرمايد: «ما او وتمام كسانى را كه با او همراه بودند در كشتى كه مملو از انسان وانواع حيوانات بود رهايى بخشيديم» فَأَنْجَيْناهُ وَمَنْ مَعَهُ فِى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ. «سپس بقيه را غرق ونابود كرديم» ثُمَّ أَغْرَقْنا بَعْدُ الْباقِينَ.

در پايان مى فرمايد: «در ماجراى نوح ودعوت پيگير او وسرانجام نابودى مخالفانش، آيت ونشانه اى است براى همگان إنَّ فِى ذلِكَ لَآيَةً. هر چند اكثر آنها ايمان نياوردند» وَما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ.(1)

موارد ديگر نيز قرآن مى فرمايد: وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ.(1)

4. نظير آيه 119 شعراء آيه 40 هود است:

حَتَّى إِذَا جَاءَ أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِيهَا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَأَهْلَكَ إِلاَّ مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ وَمَنْ آمَنَ وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلاَّ قَلِيلٌ.

5. خداوند متعال اگر به كفّار مهلتى مى دهد، به خاطر رحمت است نه ناتوانى. الْعَزِيزُالرَّحِيمُ.(2)

مى ساختند، آن هم به بلندى كوه، تا براى گردش وتفريح بدانجا روند، بدون اينكه غرض ديگرى در كار داشته باشند، بلكه صرفا به منظور فخر نمودن به ديگران وپيروى هوى وهوس، كه در اين آيه ايشان را بر اين كارشان توبيخ مى كند.(1)

د. وَتَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ «مصانع» - به طورى كه گفته اند - به معناى قلعه هاى محكم وقصرهاى استوار وساختمان هاى عالى است، كه مفرد آن مصنع مى باشد واينكه فرمود: لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ در مقام تعليل مطلب قبل است، يعنى شما اين قصرها را بدين جهت مى سازيد كه اميد داريد جاودانه زنده بمانيد والا اگر چنين اميدى نمى داشتيد هرگز دست به چنين كارهايى نمى زديد وحاصل معناى آيات سه گانه مورد بحث اين است كه: در دو سوى شهوت وغضب از حد مى گذريد واسراف مى كنيد واز حد اعتدال واز هيئت عبوديت خارج مى شويد.(2)

ه -. در اين زمينه از روش اجمال وتفصيل كه براى دلنشين كردن بحثها بسيار مفيد است استفاده مى كند، نخست مى گويد: «از خدايى بپرهيزيد كه شما را به نعمتهايى كه مى دانيد امداد كرد» وبه طور مداوم ومنظم آنها را در اختيار شما نهاد وَاتَّقُوا الَّذِى أَمَدَّكُمْ بِما تَعْلَمُونَ سپس بعد از اين بيان كوتاه به شرح وتفصيل آن پرداخته مى گويد: «شما را به چهارپايان وپسران (لايق وبرومند) امداد كرد» أَمَدَّكُمْ بِأَنْعامٍ وَبَنِينَ.

بعد مى افزايد: «باغهاى خرم وسرسبز وچشمه هاى آب جارى در اختيارتان قرار داديم» وَجَنَّاتٍ وَعُيُونٍ. ولى چه شد كه بخشنده اين همه نعمتها را فراموش كرديد، شب وروز بر سر سفره او نشستيد واو را نشناختيد. سپس آنها را تهديد وانذار به كيفر الهى مى كند ومى گويد: اگر كفران كنيد «من بر شما از عذاب روز بزرگ مى ترسم» إِنِّى أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ.(3)

و. بيشتر موارد استعمال امداد در محبوب است، به خلاف كلمه «مد» كه بيشتر در مكروه استعمال مى شود، هم چنان كه هر دو كلمه در قرآن كريم آمده، يك جا فرموده: وَأَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ - ايشان را با ميوه مدد داديم، جاى ديگر مى فرمايد: وَنَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَدًّا.

ص: 219

ز. ظاهرا مراد به روز عظيم همان روز قيامت است، هر چند كه بعضى ممكن دانسته اند مراد به آن روز استيصال وهلاكت باشد.

ح. بعضى از مفسرين گفته اند كه: اگر داستان اين پنج نفر از انبياء را با ذكر مساله امانت رسولان ومزد نخواستن آنان ودستورشان به تقوا واطاعت آغاز كرده براى اين بوده كه بفهماند مبناى مساله بعثت همانا دعوت به معرفت حق واطاعت دستوراتى است كه اگر مردم در آن دستورات پيغمبر خود را اطاعت كنند به ثواب نزديك واز عقاب دور مى شوند وانبياء همگى بر اين معنا متفقند، هر چند كه از نظر بعضى از فروع دين، آن هم به خاطر اختلافى كه در اعصار هست مختلف بوده باشند وهمگى يك هدف را دنبال مى كنند وهمگى از طمع مال دنياى مردم منزهند.(1)

حضرت صالح، معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد.(1)

حضرت صالح بعد از ذكر اين انتقادها مى فرمايد «از مخالفت فرمان خدا بپرهيزيد ومرا اطاعت كنيد» فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ. «و فرمان مسرفان را اطاعت نكنيد» وَلاتُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ.(2)

لكن اين گروه سركش، نه به خاطر حق طلبى كه به خاطر بهانه جويى تقاضاى معجزه كردند وبايد به آنها اتمام حجت مى شد، لذا صالح به دستور خداوند «گفت: اين ناقه اى است كه براى او سهمى از آب قريه است وبراى شما سهم روز معينى» قالَ هذِهِ ناقَةٌ لَها شِرْبٌ وَلَكُمْ شِرْبُ يَوْمٍ مَعْلُومٍ.

«ناقة» به معنى شتر ماده است وقرآن درباره خصوصيات اين شتر كه وضع اعجاز آميزى داشته سربسته سخن گفته است وويژگيهاى آن را نشمرده، ولى مى دانيم يك شتر عادى ومعمولى نبوده است، به گفته جمعى از مفسرين اين ناقه به طرز معجزه آسايى از دل كوه برآمد واز ويژگيهاى آن اين بود كه يك روز آب آبادى را به خود تخصيص مى داد ومى نوشيد، چنان كه در آيه فوق وآيه 28 سوره قمر به آن اشاره شده است.(1)

ج. به هر حال صالح مامور بود كه به آنها اعلام كند اين شتر خارق العاده را كه نشانه اى از قدرت بى پايان خدا است به حال خود رها كنند ودستور داد: «كمترين آزارى به آن نرسانيد كه اگر چنين كنيد عذاب روز عظيم شما را فرو خواهد گرفت» وَلا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَيَأْخُذَكُمْ عَذابُ يَوْمٍ عَظِيمٍ. البته آن قوم متجاوز كه حاضر به بيدارى فريب خوردگان نبودند. سرانجام بر آن شتر حمله نموده وبا يك يا چند ضربه آن را از پاى درآوردند وسپس از كرده خود نادم وپشيمان شدند «چراكه عذاب الهى را در چند قدمى خود احساس مى كردند» فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِينَ.(2)

امير المومنين عليه السلام مى فرمايد يك نفر ناقه صالح را كشت، ولكن نسبت كشتن به همه افراد داده شده، زيرا آنها به اين عمل راضى بودند.(3)

د. در اين هنگام عذاب الهى آنها را فرو گرفت؛ فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ وبه طورى كه در سوره اعراف آيه 78 وسوره هود آيه 67 اجمالا آمده است نخست زلزله شديدى سرزمين آنها را تكان داد، هنگامى كه از خواب بيدار شدند وبر سر زانو نشستند حادثه آنها را مهلت نداد، صاعقه اى مرگبار كه با زلزله همراه بود ديوارها را بر سرشان فرود آورد ودر همان حال جان خود را در ميان وحشتى عجيب از دست دادند.(4)

ص: 226

واستجابت دعاى او وهلاكت قوم لوط به وسيله سنگباران.

ب. ششمين پيامبرى كه گوشه اى از زندگى او وقوم گمراهش در اين سوره آمده حضرت لوط عليه السلام است، با اينكه او در عصر ابراهيم عليه السلام مى زيست، ولى بيان ماجراى زندگى او بعد از ابراهيم نيامده، چرا كه قرآن يك كتاب تاريخى نيست كه حوادث را به ترتيب وقوع بيان كند، نخست مى گويد: «قوم لوط فرستادگان خدا را تكذيب كردند» كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ الْمُرْسَلِينَ. سپس اشاره اى به دعوت حضرت لوط مى كند كه هماهنگ با كيفيت دعوت ديگر پيامبران گذشته است مى گويد: «در آن هنگام كه برادرشان لوط به آنها گفت: آيا تقوا پيشه نمى كنيد»؟! إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ أَ لا تَتَّقُونَ. سپس افزود: «من براى شما رسول امينى هستم» إِنِّى لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ. «اكنون كه چنين است: پرهيزكارى پيشه كنيد واز خدا بترسيد ومرا اطاعت نمائيد» كه رهبر راه سعادت شما هستم فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ. من كمترين پاداشى از شما نمى خواهم، اجر وپاداشم تنها بر پروردگار عالميان است وَما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلى رَبِّ الْعالَمِينَ.

سپس به انتقاد از اعمال ناشايست آنها مى پردازد واز آنجا كه مهمترين نقطه انحراف آنها، همجنس گرايى بود چنين گفت: «آيا شما در ميان جهانيان به سراغ جنس ذكور مى رويد؟!» أَتَأْتُونَ الذُّكْرانَ مِنَ الْعالَمِينَ. يعنى با اينكه خداوند اينهمه افراد از جنس مخالف براى شما آفريده ومى توانيد با ازدواج صحيح وسالم با آنان زندگى پاك وآرامبخشى داشته باشيد، سپس افزود: «شما همسرانى را كه خدا برايتان آفريده است رها مى كنيد؟» وَتَذَرُونَ ما خَلَقَ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ أَزْواجِكُمْ. «شما قوم تجاوزگرى هستيد»! بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ عادُونَ.(1)

ج. قوم لوط بجاى اينكه اندرزهاى اين رهبر الهى را با جان ودل پذيرا شوند، به مبارزه با او برخاستند و «گفتند: اى لوط! اگر از اين سخنان خوددارى نكنى از اخراج شوندگان اين شهر وديار خواهى بود» قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ يا لُوطُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجِينَ.

در جاى ديگر از آيات قرآن مى خوانيم كه اين تهديد را در آستانه عمل قرار دادند ودستور دادند خاندان لوط را از شهر بيرون كنيد، چرا كه آنها افرادى پاكند وگناه نمى كنند! «أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ. كار مردم گمراه وآلوده به جايى مى رسد كه

ص: 229

پاكى وتقوا در ميان آنها بزرگترين عيب است وناپاكى وآلودگى افتخار. اما لوط بى آنكه به تهديدهاى آنها اعتنا كند گفت: من دشمن اعمال شما هستم» قالَ إِنِّى لِعَمَلِكُمْ مِنَ الْقالِينَ.

د. حضرت لوط عليه السلام در مقام نيايش وتقاضا به پيشگاه خداوند برآمده چنين عرض كرد: «پروردگارا! من وخاندانم را از آنچه اينها انجام مى دهند رهايى بخش» رَبِّ نَجِّنِى وَأَهْلِى مِمَّا يَعْمَلُونَ.

خداوند اين دعا را اجابت كرد، چنان كه مى فرمايد: «ما لوط وخاندانش را همگى نجات داديم» فَنَجَّيْناهُ وَأَهْلَهُ أَجْمَعِينَ. «جز پير زنى كه در ميان آن گروه گمراه باقى ماند» إِلَّا عَجُوزاً فِى الْغابِرِينَ اين پير زن كسى جز همسر لوط نبود كه از نظر عقيده ومذهب، هماهنگ با آن قوم گمراه بود وهرگز به لوط ايمان نياورد وسرانجام به همان سرنوشت گرفتار شد.(1)

ه -. چنان كه قرآن در اينجا در يك جمله كوتاه مى فرمايد «سپس ما آن جمعيت را هلاك ونابود كرديم» ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِينَ. «و بارانى بر آنها فرستاديم» (اما چه بارانى، بارانى از سنگ كه حتى ويرانه هاى آنها را از نظرها محو كرد!) وَأَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ مَطَراً. «چه باران بدى بود اين باران كه اين گروه تهديد شدگان را فرو گرفت» فَساءَ مَطَرُ الْمُنْذَرِينَ. باران هاى معمولى حياتبخش است وزنده كننده، اما اين باران، وحشتناك ونابود كننده بود وويرانگر.(2)

در پايان مى فرمايد: «در ماجراى اين قوم ستمگر وعاقبت شوم آنان، نشانه ودرس عبرتى است» إِنَّ فِى ذلِكَ لَآيَةً. «اما اكثر آنها ايمان نياوردند» وَما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ. «و پروردگار تو عزيز ورحيم است» وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ.

حسابى با شخص شما ندارم، عملتان ننگين است، اگر اين اعمال را از خود دور كنيد من دوست صميميتان خواهم بود. سرانجام آن همه اندرزها ونصيحت ها اثر نگذارد.(1)

3. نظير آيه 169 و 171 شعراء رَبِّ نَجِّنِى وَأَهْلِى مِمَّا يَعْمَلُونَ... إِلاَّ عَجُوزاً فِى الْغَابِرِينَ. آيات ذيل است:

فَأَنْجَيْنَاهُ وَأَهْلَهُ إِلاَّ امْرَأَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ (الأعراف، 83)

فَأَخْرَجْنَا مَنْ كَانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ. فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ (الذاريات، 35-36)

4. طبيعت، در اختيار قدرت الهى است. (همان قدرتى كه از آسمان باران نازل مى كند، مى تواند سنگ نازل كند) وَأَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ مَطَراً.(2)

5. جمله ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِينَ كه بيانگر هلاكت قوم لوط در دو مورد بيان شده است؛ 172 شعراء و 136 صافات.

6. نظير آيه 173 شعراء: وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَراً فَسَاءَ مَطَرُ الْمُنْذَرِينَ آيه 82 هود است:

فَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا جَعَلْنَا عَالِيَهَا سَافِلَهَا وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهَا حِجَارَةً مِنْ سِجِّيلٍ مَنْضُودٍ.

ص: 231

نشان مى دهد كه آنها زندگى مرفه وثروت فراوان داشتند وشايد به همين دليل غرق غرور وغفلت بودند! سپس به شرح اين اجمال پرداخته، مى گويد: «هنگامى كه شعيب به آنها گفت: آيا تقوا را پيشه نمى كنيد»؟ إِذْ قالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ أَ لا تَتَّقُونَ.(1)

ج. «شعيب» بعد از دعوت كلى خود به تقوى واطاعت فرمان خدا، در بخش دوم از تعليماتش روى انحرافات اخلاقى واجتماعى آنها تكيه كرد وفرمود: (2)«حق پيمانه را ادا كنيد» (كم فروشى ننمائيد). أَوْفُوا الْكَيْلَ. «و مردم را به خسارت وزيان ميفكنيد» وَلا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ. «با ترازوى مستقيم وصحيح، وزن كنيد» وَزِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ «حق مردم را كم نگذاريد وبر اشياء واجناس مردم، عيب ننهيد» وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ ودر روى زمين فساد مكنيد وَلا تَعْثَوْا فِى الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ. در اين سه آيه اخير، شعيب «پنج دستور» در عباراتى كوتاه وحساب شده به اين قوم گمراه مى دهد.(3)

د. كلمه «قسطاس» به معناى ترازويى است كه متاع را از نظر وزن با آن مى سنجند، و «استقامت قسطاس» به اين است كه آن را عادلانه به كار بزنند واين دو آيه دستور مى دهد به اينكه كم فروشى نكنند ودر دادن وگرفتن كالا كيل وترازو را درست به كار ببرند.(4)

سپس شعيب در آخرين دستورش در اين بخش از سخن بار ديگر آنها را به تقوى دعوت مى كند ومى گويد: «از خدايى بپرهيزيد كه شما واقوام پيشين را آفريد» وَاتَّقُوا الَّذِى خَلَقَكُمْ وَالْجِبِلَّةَ الْأَوَّلِينَ.(5)

2. در اين آيات دو امر ودو نهى مشاهده مى كنيم كه مكمّل يكديگرند. أَوْفُوا وَلا تَكُونُوا و زِنُوا لا تَبْخَسُوا.(1)

3. انبيا، بر اصلاح نظام اقتصادى جامعه توجه داشتند. أَوْفُوا الْكَيْلَ.(2)

4. مراعات حقوق همه ى انسان ها لازم است، نه تنها مؤمنين. لا تَبْخَسُوا النَّاسَ.

5. كم فروشى، منحصر به پيمانه وترازو نيست، بلكه شامل هر امرى مى شود كه از آن كم گذاشته شود. لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ.

ب. جمعيت ستمگر كه خود را در برابر حرفهاى منطقى شعيب بى دليل ديدند براى اينكه به خودكامگى خود ادامه دهند، سيل تهمت ودروغ را متوجه او ساختند. نخست همان برچسب هميشگى را كه جباران به پيامبران مى زدند به او زدند وگفتند: «تو فقط ديوانه اى!» قالُوا إِنَّما أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِينَ. تو اصلا يك حرف منطقى در سخنانت ديده نمى شود، اصلا چه فضيلت وبرترى بر ما دارى ؟ وَما أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا. «ما تنها گمانى كه درباره تو داريم اين است كه فرد دروغگويى هستى»! وَإِنْ نَظُنُّكَ لَمِنَ الْكاذِبِينَ.(1)

اگر راست مى گويى سنگهاى آسمانى را بر سر ما فرو ريز ما از اين تهديدها نمى ترسيم! فَأَسْقِطْ عَلَيْنا كِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ. «كسف» (بر وزن پدر) جمع كسفة (بر وزن قطعه) وبه معنى قطعه است ومنظور از قطعه هاى آسمان، قطعه هاى سنگهايى است كه از آسمان فرود مى آيد.(2)

ج. «شعيب» در برابر اين سخنان زشت وزننده وتقاضاى عذاب الهى، تنها پاسخى كه داد اين بود «گفت پروردگار من به اعمالى كه شما انجام مى دهيد آگاهتر است» قالَ رَبِّى أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ.(3)

ولى به هر حال زمان پاكسازى صفحه زمين از اين آلودگان فرا رسيد، وچنان كه قرآن در آيه بعد مى گويد: «آنها شعيب را تكذيب كردند وبه دنبال آن عذاب روز» ابر سايه افكن «آنها را فرو گرفت!» فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ و «اين عذاب، عذاب روز بزرگى بود» إِنَّهُ كانَ عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ.(4)

د. «ظله» در اصل به معنى قطعه ابرى است كه سايه مى افكند، بسيارى از مفسرين در ذيل آيه چنين نقل كرده اند كه هفت روز، گرماى سوزانى سرزمين آنها را فرا گرفت ومطلقا نسيمى نمى وزيد، ناگاه قطعه ابرى در آسمان ظاهر شد ونسيمى وزيدن گرفت، آنها از خانه هاى خود بيرون ريختند واز شدت ناراحتى به سايه ابر پناه بردند. در اين هنگام صاعقه اى مرگبار از ابر برخاست، صاعقه اى با صداى گوش خراش وبه دنبال آن آتش بر سر

ص: 235

آنها فرو ريخت ولرزه اى بر زمين افتاد وهمگى هلاك ونابود شدند.(1)

ه -. كلمه ى «جبل» به معناى امّت وجماعت است، چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: وَلَقَد أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثِيراً (يس، 62) شيطان گروه زيادى از شما را گمراه كرد. چون كلمه ى «جِبِلًّا» به معناى كوه و «جبلى» به معناى فطرى است، به اقوام ونسل هايى كه قديمى هستند يا خلق وخوى فطرى دارند ومثل كوه استوارند، «جبلى» گفته مى شود.(2)

و. كلمه ى «كِسَفاً» كه چهار بار در قرآن آمده، جمع «كسفة» به معناى قطعه است ودر اينجا مراد پاره اى از ابر است ومراد از عَذابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ، يا عذاب در روزى است كه مردم از شدّت گرما زير سايبان ها پناه برده بودند، يا روزى كه ابرى بر سرشان سايه افكنده بود.(3)

سوره (شعراء) همانگونه كه ملاحظه كرديد نخستين دعوت تقوا بود أَ لا تَتَّقُونَ اما در حقيقت هر دو به يك نتيجه بازمى گردد، زيرا تا حد اقل تقوا يعنى حق طلبى وحق جويى در انسان نباشد نه دعوت به توحيد در او مؤثر است ونه چيز ديگر، لذا در آغاز سوره بقره خوانديم ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ: «اين كتاب آسمانى شك وترديدى در آن نيست ومايه هدايت پرهيزگاران است».(1)

3. اقوامى كه در فرازهاى مختلف اين سوره از آنها ياد شده است علاوه بر انحراف از اصل توحيد به سوى شرك وبت پرستى كه قدر مشترك ميان همه آنها بود داراى انحرافات اخلاقى واجتماعى خاصى بودند كه آنها را از هم جدا مى كرد. بعضى اهل تفاخر وتكبر بودند (قوم هود). بعضى اهل اسراف وعيش ونوش (قوم صالح). بعضى داراى انحرافات جنسى (قوم لوط). بعضى مال پرستى بيحساب كه آنها را به انواع تقلب در معاملات دعوت مى كرد داشتند (قوم شعيب) وبعضى داراى غرور ثروت بودند (قوم نوح). ولى مجازات همه آنها كم وبيش شباهت به يكديگر داشت، جمعى به وسيله صاعقه وزلزله نابود شدند (قوم شعيب ولوط وصالح وهود) وبعضى بوسيله طوفان وسيلاب (قوم نوح).(2)

4. حبّ دنيا ورسيدن به مال، انسان را به سركشى در برابر انبيا وادار مى كند. لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ فَكَذَّبُوهُ.(3)

5. همان خداوندى كه شعيب را حمايت ومخالفان او را هلاك كرد، پروردگار تو نيز هست. إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ (بيان تاريخ امثال حضرت شعيب، هم مايه ى دلدارى وتسلّى پيامبر است وهم تهديدى براى كفّار ودشمنان).(4)

ص: 237

كافى نيست كه علماى بنى اسرائيل به خوبى از آن آگاهند؟!» أَ وَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ آيَةً أَنْ يَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِى إِسْرائِيلَ.(1)

ج. اصل نزول در اجسام به اين است كه جسمى از مكانى بلند به پايين آن مكان فرود آيد ودر غير اجسام نيز به معنايى است كه مناسب با اين معنا باشد وتنزيل خداى تعالى به اين است كه چيزى را كه نزدش مى باشد به موطن وعالم خلق وتقدير فرود آورد، چون همواره خود را در مقامى بلند دانسته وبه اوصافى چون على وعظيم وكبير ومتعال ورفيع الدرجات وقاهر فوق بندگان ستوده، در نتيجه وقتى او موجودى را ايجاد مى كند وبه عالم خلق وتقدير در مى آورد ويا به عبارت ديگر از عالم غيب به عالم شهادت مى آورد، در حقيقت تنزيلى از ناحيه او محسوب مى شود. اين دو كلمه، يعنى تنزيل وانزال در كلام خداى تعالى به همين عنايت در اشيايى به كار رفته، مثلا درباره لباس فرموده: يا بَنِى آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُوارِى سَوْآتِكُمْ (اعراف، 26) ودرباره چارپايان فرموده: وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ (زمر، 6) ودرباره آهن فرموده: وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ (حديد، 25).(2)

د. نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ بِلِسانٍ عَرَبِىٍّ مُبِينٍ مراد از «روح الامين» جبرئيل عليه السلام است، كه فرشته وحى مى باشد، به دليل آيه مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ (بقره، 97) ودرجاى ديگر او را روح القدس خوانده، فرموده: قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ (نحل، 102) واگر جبرئيل را امين خواند، براى اين بود كه دلالت كند بر اينكه او مورد اعتماد خداى تعالى وامين در رساندن رسالت او به پيامبر او است، نه چيزى از پيام او را تغيير مى دهد ونه جابجا وتحريف مى كند، نه عمدا ونه سهوا ونه دچار فراموشى مى گردد، هم چنان كه وصف او در جاى ديگر به روح قدس نيز به اين معانى اشاره دارد، چون او را منزه از اين گونه منقصت ها معرفى مى كند.(3)

ه -. مراد از قلب در كلام خداى تعالى هر جا كه به كار رفته آن حقيقتى است از انسان كه ادراك وشعور را به آن نسبت مى دهند، نه قلب صنوبرى شكل، كه در سمت چپ سينه قرار گرفته است ويكى از اعضاى رئيسه بدن آدمى است، در سوره احزاب قلب را عبارت دانسته

ص: 239

از آن چيزى كه در هنگام مرگ به گلوگاه مى رسد ومى فرمايد: وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ (احزاب، 10) كه معلوم است مراد از آن، جان آدمى است ودر سوره بقره آن را عبارت دانسته از چيزى كه متصف به گناه وثواب مى شود وفرموده: فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ (بقره، 283) ومعلوم است كه عضو صنوبرى شكل گناه نمى كند، پس مراد از آن همان جان ونفس آدمى است.(1)

و. شايد وجه اينكه در جمله نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى قَلْبِكَ پاى قلب را به ميان آورد ونفرمود: «روح الامين آن را بر تو نازل كرد» اشاره به اين باشد كه: رسول خدا چگونه وحى وقرآن نازل را تلقى مى كرده ؟ واز آن جناب آن چيزى كه وحى را از روح مى گرفته نفس او بوده، نه مثلا دست او، يا ساير حواس ظاهرى اش، كه در امور جزئى به كار بسته مى شود. پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حينى كه به وى وحى مى شد، هم مى ديد وهم مى شنيد، اما بدون اينكه دو حس بينايى وشنوايى اش به كار بيفتد، هم چنان كه در روايت آمده، كه حالتى شبيه به بيهوشى به آن جناب دست مى داد، كه آن را به «رخاء الوحى» نام نهاده بودند. پس آن جناب همانطور كه ما شخصى را مى بينيم وصدايش را مى شنويم، فرشته وحى را مى ديد وصدايش را مى شنيد، اما بدون اينكه دو حاسه بينايى وشنوايى مادى خود را چون ما به كار بگيرد واگر رؤيت او وشنيدنش در حال وحى عين ديدن وشنيدن ما مى بود، بايستى آنچه مى ديده ومى شنيده ميان او وساير مردم مشترك باشد وخلاصه اصحابش هم فرشته وحى را ببينند وصدايش را بشنوند وحال آنكه نقل قطعى اين معنا را تكذيب كرده وحالت وحى بسيارى از آن جناب سراغ داده كه در بين جمعيت به وى دست داده وجمعيتى كه پيرامونش بوده اند هيچ چيزى احساس نمى كرده اند، نه صداى پايى، نه شخصى ونه صداى سخنى كه به وى القاء مى شده است. اين را هم نمى توانيم بگوييم كه ممكن است خداى تعالى در آن حال در حاسه جمعيت تصرف مى كرده ونمى گذاشته كه آنچه را او مى ديده ايشان ببينند وآنچه را او مى شنيده بشنوند.(2)

ص: 240

ب. در اين آيات نخست به يكى ديگر از بهانه هاى احتمالى كفار وپيشگيرى از آن پرداخته وبحثى را كه در آيات گذشته درباره نزول قرآن به زبان عربى مبين آمده است تكميل مى كند. مى فرمايد: «اگر ما اين قرآن را بر بعضى از مردم عجم (غير عرب وغير فصيح) نازل مى كرديم»... وَلَوْ نَزَّلْناهُ عَلى بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ. «و او اين آيات را بر آنها مى خواند هرگز به وى ايمان نمى آوردند» فَقَرَأَهُ عَلَيْهِمْ ما كانُوا بِهِ مُؤْمِنِينَ.

يعنى نژادپرستى وتعصب هاى قومى آنها بقدرى شديد است كه اگر قرآن بر فردى غير عرب نازل مى شد، امواج تعصبها مانع از پذيرش آن مى گرديد، تازه حالا كه بر مردى شريف از خانواده اصيل عربى وبا بيانى رسا وگويا، نازل شده ودر كتب آسمانى پيشين نيز بشارت آن آمده وعلماى بنى اسرائيل نيز به آن گواهى داده اند، بسيارى از آنها ايمان نمى آورند، چه رسد اگر پيامبرشان اصلا چنين شرائطى را نداشت.

ج. سپس براى تاكيد بيشتر مى افزايد: «اين گونه ما قرآن را در دلهاى مجرمان وارد مى كنيم» كَذلِكَ سَلَكْناهُ فِى قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ. خلاصه آن را با تمام شرائطى كه پذيرش آن را سهل وآسان ومطبوع سازد به دلهاى اين قوم گنهكار مى فرستيم، ولى اين دلهاى بيمار از پذيرش آن، امتناع مى كنند.

لذا مى فرمايد: با اين حال اين قوم لجوج «به آن ايمان نمى آورند، تا عذاب دردناك را با چشم خود ببينند» لا يُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ.

آرى آنها ايمان نمى آورند «تا عذاب الهى ناگهانى وبه طور غافلگيرانه ودر حالى كه آنها توجه ندارند دامانشان را فرو گيرد» فَيَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ

در اين حال آنها به خود مى آيند واز گذشته ننگين خود پشيمان و «مى گويند آيا به ما مهلت داده مى شود» تا ايمان بياوريم وگذشته خراب خود را آباد سازيم ؟! فَيَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ.

وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآناً أَعْجَمِيّاً لَقَالُوا لَوْ لاَ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ أَ أَعْجَمِىٌّ وَعَرَبِىٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاءٌ وَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ فِى آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى أُولئِكَ يُنَادَوْنَ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ.

2. از لحظه مرگ، آه وحسرت افراد مجرم شروع مى شود وآرزوى بازگشت در روح آدمى شعله ور مى گردد، آه وفريادهاى بى فايده ودعاهاى نامستجاب در اين زمينه سر مى دهند. در آيات قرآن نمونه هاى زيادى از آن به چشم مى خورد كه ساده ترين آن را در آيات مورد بحث بيان شد: هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ: «آيا به ما مهلتى داده خواهد شد»؟! در سوره انعام آيه 27 مى فرمايد: يا لَيْتَنا نُرَدُّ وَلا نُكَذِّبَ بِآياتِ رَبِّنا.

در سوره احزاب آيه 66 مى فرمايد: يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا: «اى كاش ما خدا وپيامبرش را اطاعت كرده بوديم». در سوره مؤمنون آيه 99 و 100 آمده است: حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّى أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ: در سوره انعام آيه 27 مى فرمايد: وَلَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقالُوا يا لَيْتَنا نُرَدُّ وَلا نُكَذِّبَ بِآياتِ رَبِّنا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ.

3. در حديثى از امام صادق عليه السلام كه در تفسير على بن ابراهيم ذيل آيات مورد بحث آمده است مى خوانيم: «لو نزل القرآن على العجم ما آمنت به العرب وقد نزل على العرب فامنت به العجم، فهذه فضيلة العجم»: اگر قرآن بر عجم نازل شده بود عرب به آن ايمان نمى آورد، ولى قرآن بر عرب نازل شد وعجم به آن ايمان آورد واين فضيلتى است براى عجم.

4. نظير آيه 201 و 202 شعراء لاَ يُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّى يَرَوُا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ. فَيَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ آيه 84 و 85 غافر است:

فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَكَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ. فَلَمْ يكُ ينْفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِى قَدْ خَلَتْ فِى عِبَادِهِ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ.

ص: 243

«اين تمتع وبهره گيرى از دنيا براى آنها سودى نخواهد داشت» ما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُونَ يعنى بر فرض مهلت دهيم تا از زندگى راحتى برخوردار باشند اما عذاب ابدى را چه مى كنند؟ كه حكم آن رانده شده است.

قرآن در پاسخ مى گويد: اين سنت ما است «ما هيچ شهر وديارى را هلاك نكرديم مگر اينكه انذار كنندگانى براى آنها بود» وپيامبرانى به اتمام حجت وموعظه واندرز كافى برخاستند وَما أَهْلَكْنا مِنْ قَرْيَةٍ إِلَّا لَها مُنْذِرُونَ. تا متذكر شوند وبيدار گردند وامكان براى بازگشت داشته باشند ذِكْرى.(1)

ج. ظالم نبودن خدا به چه معنا است ؟ از لوازم متساوى ظلم اين است كه ظالم تصرفى بكند كه حق او نيست ومالك چنين فعل وچنين تصرفى نمى باشد، در مقابل ظلم عدل است، كه لازمه مساوى آن اين است كه شخص عادل كسى باشد كه تصرفى بكند كه مالك آن باشد وخداى سبحان مالك عالم است، يعنى داراى ملكيتى است مطلق، كه بر تمامى موجودات عالم گسترده است، آن هم از جميع جهات وجودشان، براى اينكه وجود اشياء از جميع جهات قائم به خداى تعالى است.(2)

د. سپس به پاسخ يكى ديگر از بهانه ها، يا تهمتهاى نارواى دشمنان قرآن مى پردازد كه مى گفتند: محمد با فردى از جن! مربوط است واو اين آيات را تعليمش مى دهد! در حالى كه قرآن تاكيد مى كند اين آيات تنزيل من رب العالمين است. در اينجا اضافه مى كند: «شياطين وجنيان اين آيات را نازل نكردند» وَما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّياطِينُ. سپس به بيان پاسخ اين تهمت واهى دشمنان پرداخته مى گويد: «براى جنيان وشياطين، هرگز سزاوار نيست كه چنين كتابى را نازل كنند» وَما يَنْبَغِى لَهُمْ. بعلاوه «آنها توانايى بر چنين كارى ندارند» وَما يَسْتَطِيعُونَ.(3)

بعلاوه «كاهنان» خود معترف بودند كه بعد از تولد پيامبر (صلی الله علیه و آله)، رابطه شياطينى كه با آنها در ارتباط بودند از اخبار آسمانها قطع شد «و آنها از شنيدن (اخبار آسمان) معزول وبركنارند» إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ.(4)

ص: 245

مجازات خواهى شد!» فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَكُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِينَ. دوم مى فرمايد: وخويشاوندان نزديك خود را انذار كن. وانذر عشيرتك الاقربين.

در مرحله سوم دايره وسيع ترى مورد توجه قرار گرفته، مى فرمايد: با محبت وتواضع از مؤمنانى كه پيروى تو مى كنند استقبال كن، «و بال وپر خود را براى آنها بگستر» وَاخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ.

سپس به چهارمين دستور پرداخته مى گويد: «اگر آنان دعوت تو را نپذيرفتند وبه مخالفت برخاستند نگران نباش ولى به آنها بگو من از كار شما بيزارم» وبه اين ترتيب موضع خويش را در برابر آنان آشكار كن فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّى بَرِىءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ.

سرانجام در پنجمين دستور براى تكميل برنامه هاى گذشته به پيامبر (صلی الله علیه و آله) چنين گويد: «و بر خداوند عزيز ورحيم توكل نما» وَتَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ.

«همان خدايى كه تو را به هنگامى كه برمى خيزى مى بيند» الَّذِى يَراكَ حِينَ تَقُومُ. «وحركت تو را در ميان سجده كنندگان مشاهده مى كند» وَتَقَلُّبَكَ فِى السَّاجِدِينَ. آرى «اواست خداى شنوا ودانا» إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.(1)

ج. فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَكُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِينَ خطاب در اين آيه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است، او را از شرك به خدا نهى مى كند. در اينجا ممكن است به ذهن خواننده برسد كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با داشتن عصمت الهى ديگر ممكن نيست كه معصيت از او سر بزند وچنين چيزى از او محال است وليكن عصمت الهى منافات با نهى از شرك ندارد وباعث نمى شود كه به طور كلى امر ونهى به معصوم باطل شود وتكليف از او برداشته شود، زيرا معصوم نيز بشرى است مختار در فعل وترك وطاعت ومعصيت از ناحيه شخص او متصور است، هر چند كه از ناحيه خدا داراى عصمت است. آيات بسيارى از قرآن كريم نيز بر مكلف بودن انبياء عليه السلام دلالت دارد، مانند آيه وَلَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (انعام، 88) كه درباره عموم انبياء است.(2)

درباره خصوص پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فرموده: لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ (زمر، 65) واين

ص: 248

دو آيه هر چند انبياء را از شرك نهى نكرده وليكن تعبيرى كه در آن ديديد، در معناى نهى است واينكه بعضى از مفسرين گفته اند: «تكليف هايى كه خداى تعالى به بندگان خود مى كند براى اين است كه آنان را به حد كمال برساند ودر نتيجه اگر بنده اى به حد كمال رسيد، ديگر تكليف از او برداشته مى شود، زيرا در آن صورت تكليف، تحصيل حاصل است، كه آن نيز عملى لغو است وبه همين جهت انبياء مورد تكليف قرار نمى گيرند» صحيح نيست، براى اينكه اعمال صالح كه تكليف بدان تعلق مى گيرد، همانطور كه نفس آدمى را به كمال سوق مى دهد، خود نيز آثار كمال نفس است ومعقول نيست نفس كسى به كمال برسد، ولى آثار كمال را نداشته باشد. پس همانطور كه واجب است براى به كمال رساندن نفس، آثار كمال را كه همان اعمال صالح است بياوريم ودر آن تمرين وممارست داشته، همواره با آن رياضت وجهاد با نفس كنيم، همچنين بعد از به كمال رسيدن نفس نيز بايد به آن آثار، مداومت داشته باشيم، تا دوباره نفس ما از كمال، رو به نقص نگذارد. پس ما دامى كه انسان وابسته به زندگى زمينى است چاره اى ندارد جز اينكه زحمت تكليف را تحمل نمايد.(1)

3. خداوند پيامبر را از شرك نهى مى كند، تا ما بياموزيم وگرنه پيامبر لحظه اى به سراغ غير خدا نرفت. (به در مى گويند تا ديوار بشنود). فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ.

4. در تبليغ ونهى از منكر، اوّل از خود شروع كنيد فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ سپس نزديكان؛ وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ.

5. با مؤمنين تواضع، از مشركين برائت؛ وَاخْفِضْ فَقُلْ إِنِّى بَرِىءٌ.(1)

6. مؤمنان، به قدرى مقام دارند كه رسول الله (صلی الله علیه و آله) مأمور به فروتنى در برابر آنان مى شود. وَاخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ.(2)

7. فلسفه توكل به خدا

او بهترين وكيل وتكيه گاه است؛ حسبنا اللّه ونعم الوكيل. (آل عمران، 173)

او تكيه گاه همه ى موجودات است؛ واللّه على كلّ شىء وكيل. (هود، 12)

او كفايت از ديگران مى كند؛ ومن يتوكّل على اللّه فهو حسبه. (طلاق، 3)

او براى هميشه زنده است

به همه چيز آگاه است.

بر همه چيز حاكميت دارد؛ وتوكّل على الحىّ الّذى لا يموت وسبّح بحمده وكفى به بذنوب عباده خبيراً * الّذى خلق السّموات والأرض وما بينهما فى ستّة أيّام ثمّ استوى على العرش الرّحمن فاسئل به خبيراً. (فرقان، 58-59)

او شكست ناپذير وحكيم است؛ وتوكّل على العزيز الحكيم. (شعراء، 217)

او هدايتگر انسان هاست؛ ومالنا ألّا نتوكّل على اللّه وقد هدانا سبلنا. (ابراهيم، 12)

رحمت او همگانى وجهان شمول است؛ قل هو الرّحمن ءامنّا به وعليه توكّلنا. (ملك، 29)

ص: 250

او را شاعر مى خواندند مى پردازد، زيرا همانگونه كه در آيه 5 سوره انبياء آمده است، گاه مى گفتند: بَلْ هُوَ شاعِرٌ (او شاعر است) وحتى گاهى «شاعر مجنونش» مى خواندند، چنان كه در آيه 36 سوره صافات آمده: وَيَقُولُونَ أَ إِنَّا لَتارِكُوا آلِهَتِنا لِشاعِرٍ مَجْنُونٍ: قرآن در آيه مورد بحث با بيانى بسيار منطقى مى گويد: خط مشى پيامبر از خط شعرا جدا است.

به همين دليل «شعرا كسانى هستند كه گمراهان از آنها پيروى مى كنند» وَالشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ. سپس به دنبال آن اين جمله را اضافه مى كنند: «آيا نديدى كه آنها در هر وادى سرگردانند»؟! أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِى كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ

بعلاوه شاعران معمولا مردان بزمند نه جنگاوران رزم، اهل سخنند نه عمل، لذا در آيه بعد اضافه مى كند: «آيا نمى بينى كه آنها سخنانى مى گويند كه عمل نمى كنند» وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ ما لا يَفْعَلُونَ.

د. ولى از آنجا كه در ميان شاعران افراد پاك وهدفدارى پيدا مى شوند كه اهل عمل وحقيقتند، قرآن براى اينكه حق اين هنرمندان با ايمان ضايع نگردد، با يك استثناء صف آنها را از ديگران جدا كرده، مى گويد: «مگر كسانى كه ايمان آورده وعمل صالح انجام داده اند» إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ.

خدا را بسيار ياد مى كنند «و اشعارشان مردم را به ياد خدا وا مى دارد» وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيراً. «و به هنگامى كه مورد ستم قرار مى گيرند، از اين ذوق خويش، براى دفاع از خويشتن ومؤمنان به پا مى خيزند» وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا.

از آنجا كه بيشتر آيات اين سوره دلدارى به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ومؤمنان اندك آن روز در برابر انبوه دشمنان است مى گويد: «به زودى آنها كه ستم كردند مى دانند كه بازگشتشان به كجا است وسرنوشتشان چگونه است ؟!» وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَىَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ.(1)

ه -. حجتى كه آيات سه گانه اقامه كرده اين است كه: شيطان ها از آنجا كه طبيعتشان شرارت است، نازل نمى شوند مگر بر هر كسى كه كذاب وفاجر باشد وخودشان هم بيشتر در آنچه خبر مى آورند كاذبند وبر عكس، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نه افاك است ونه اثيم ونه آنچه به او وحى مى شود دروغ است ونه پراكنده، پس او از آن كسان نيست كه شيطان ها بر آنان

ص: 252

نازل مى شوند ونه آن كسى كه بر او نازل مى شود شيطان است ونه آن قرآنى كه بر او نازل مى شود از القاء شيطان ها است.(1)

و. وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا - كلمه «انتصار» به معناى انتقام است، بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از شعرايى كه بعد از مظلوميت انتقام مى گيرند، آن شعرايى مى باشند كه با اشعار خود، اشعارى را كه مشركين سروده اند ودر آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را هجو كرده يا در دين او طعن زده واز اسلام ومسلمين بدگويى كرده اند، پاسخ داده اند ورد كرده اند واين تفسير خوبى است كه مقام آيه آن را تاييد مى كند.(2)

ز. كلمه «منقلب» اسم مكان ويا مصدر ميمى از انقلاب است ومعناى جمله اين است كه كسانى كه ستم كرده اند - بطورى كه از سياق بر مى آيد مراد مشركين هستند - به زودى خواهند فهميد كه به چه بازگشتگاهى بر مى گردند وآن بازگشتگاه همان آتش است ويا اين است كه به زودى خواهند فهميد كه به چه نحو برمى گردند.(3)

نيزه اين آيه را تلاوت فرمود: وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا وامام صادق عليه السلام فرمود: مصداق روشن ظلم، ظلم در حقّ آل محمّدعليهم السلام است.(1)

6. امام صادق عليه السلام فرمود: هر كس براى حقّانيت ما يك بيت شعر بسرايد، خداوند در بهشت خانه اى به او عطا مى كند.(2)

7. امام صادق عليه السلام فرمود: خواندن شعر براى روزه دار وكسى كه در حال احرام يا در منطقه حَرَم است، مكروه مى باشد ونيز خواندن شعر در روز يا شب جمعه كراهت دارد.(3)

در آيه 222 شعراء مى فرمايد شياطين بر أَفَّاكٍ أَثِيمٍ نازل مى شوند. أَفَّاكٍ أَثِيمٍ را در آيه 8 سوره جاثيه معرفى كرد. وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ * يَسْمَعُ آيَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ.

8. عامل تحير ورفع آن؛

مهمترين عامل تحير وسرگردانى بشر عدم اعتقاد به مبدا ومعاد است واگر بخواهد از اين بيمارى نجات يابد عامل رفع آن اعتقاد به مبدا ومعاد وانجام عمل صالح است.

عوامل تحير

عدم اعتقاد به مبدأ؛ ونقلّب افئدتهم وأبصارهم كما لم يؤمنوا به اوّل مرّة ونذرهم فى طغيانهم يعمهون. (انعام، 110)

عدم اعتقاد به معاد؛ انّ الذين لا يؤمنون بالاخرة زيّنا لهم أعمالهم فهم يعمهون. (نمل، 4)

استهزاء مؤمنان؛ منافقان وقتى با دوستان خود خلوت مى كردند، مى گفتند: ما مؤمنان را مسخره مى كنيم؛ انّما نحن مستهزؤن * الله يستهزىء بهم ويمدّهم فى طغيانهم يعمهون. (بقره، 14-15)

انكار قرآن كريم؛ فبأىّ حديث بعده يؤمنون * من يضلل الله فلا هادى له ويذرهم فى طغيانهم يعمهون. (مرسلات، 50)

عوامل رفع تحير

ايمان به خدا - عمل صالح - ياد خدا - دفاع از خويش در برابر ظلم؛

ص: 254

قرآن كريم مى فرمايد: شاعرانى كه از حق وحقيقت دورند، گمراهان پيرو آنان هستند واين شاعران در تحير به سر مى برند... مگر كسانى كه مؤمن به خدا واهل عمل شايسته هستند وهنگامى كه مورد ستم واقع مى شوند براى دفاع از خويشتن ومؤمنان به پا مى خيزند؛

والشعراء يتبعهم الغاون * ألم تر انّهم فى كل واد يهيمون * وانهم يقولون ما لا يفعلون * الّا الذين ءامنوا وعملوا الصالحات وذكروا الله كثيراً وانتصروا من بعد ماظلموا وسيعلم الذين ظلموا أىّ منقلب ينقلبون.

ص: 255

ص: 256

ص: 258

خطرناكترين حالاتشان را چنين بازگو مى كند: «كسانى كه ايمان به آخرت ندارند اعمال سوئشان را براى آنها زينت مى دهيم ودر طريق زندگى حيران وسرگردان مى شوند» إِنَّالَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ.

سپس به نتيجه «تزيين اعمال» پرداخته وسرانجام كار چنين كسانى را اين گونه بيان مى كند: «آنها كسانى هستند كه عذابى بد وشديد ودردناك دارند» أُوْلئِكَ الَّذِينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ. در دنيا سرگردان ومايوس وپريشان خواهند بود ودر آخرت گرفتار مجازاتى هولناك. «و آنها در آخرت زيانكارترين مردمند» وَهُمْ فِى الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ. دليل بر اينكه آنها از همه زيانكارترند همان است كه در «سوره كهف آيه 103» آمده است: قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً:

در آخرين آيه در زمينه عظمت محتواى قرآن ومقدمه اى براى داستانهاى انبياء كه بلافاصله بعد از آن شروع مى شود مى فرمايد: «به طور مسلم اين قرآن از سوى حكيم ودانايى بر تو القا مى شود» وَإِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ.(1)

4. دو وصف «حكيم» و «عليم» را نكره آورد، تا دلالت بر عظمت كند.

5. سؤال اگر اين گروه از مؤمنان، هم از نظر مبانى اعتقادى وهم عملى راه صاف را برگزيده اند ديگر چه نيازى است كه قرآن براى هدايت آنها بيايد. ولى با توجه به اينكه هدايت داراى مراحل مختلف است كه هر مرحله اى مقدمه اى است براى بالاتر وبالاتر، پاسخ اين سؤال، روشن مى شود. بعلاوه تداوم هدايت خود مساله مهمى است وهمان چيزى است كه ما شب وروز در نمازهاى خود با گفتن اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ از خدا مى خواهيم كه ما را در اين مسير ثابت دارد.(1)

6. در آيه 4 مى فرمايد: «كسانى كه به آخرت ايمان ندارند، اعمال زشتشان را براى آنها زينت مى دهيم وسرگردان مى شوند». نمونه آشكار وعينى اين معنى را در زندگى گروهى از دنيا پرستان زمان خود به روشنى مى بينيم. آنها به مسائلى افتخار مى كنند وجزء تمدنش مى شمارند كه در واقع چيزى جز ننگ ورسوايى نيست. بى بندوبارى را نشانه «آزادى». برهنگى وآلودگى زنان را دليل بر «تمدن». مسابقه در تجمل پرستى را نشانه «شخصيت». غرق شدن در انواع فساد را، مظهر «حريت». آدم كشى وجنايت وويرانگرى را دليل بر «قدرت».(2)

7. رابطه با خداوند بر رابطه با مردم مقدّم است. يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكاةَ (نماز، قبل از زكات آمده است).

8. در اين آيه وآيه ى 108 سوره ى انعام، خوب پنداشتن كارهاى زشت، به خداوند نسبت داده شده است. در حالى كه قرآن كريم در چند مورد ديگر، اين كار را كار شيطان دانسته است. اين به جهت آن است كه خداوند نظام هستى را بر اساس علل واسباب قرار داده است وكارهايى را كه انجام مى شود به هر يك از علل مى توان نسبت داد.(3)

9. زيانكاران چند نوع هستند؛

خاسر؛ كسى كه عمرش تباه شده است. قُلْ إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ. (زمر، 15)

لفى خسر؛ كسى كه اهل ايمان وعمل صالح نباشد. إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِى خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا. (عصر، 2)

ص: 261

خسران مبين؛ كسى كه با تزلزل بندگى خدا مى كند. فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيا وَالْآخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ. (حج، 11)

اخسرون؛ كسانى كه منحرفند وگمان مى كنند راه درست مى روند. الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً (كهف، 104).(1)

10. كسى كه به قيامت اعتقاد ندارد، دنياى متغير، هر لحظه او را متحير وسردرگم مى كند. لا يُؤْمِنُونَ - يَعْمَهُونَ.(2)

11. قرآن كريم جلوه حكمت وعلم خداوند متعال است.(3)

ص: 262

دست داشت، خم شد تا كمى از آن بگيرد، آتش به سوى او آمد، او وحشت كرد وعقب رفت، گاه او به سوى آتش مى آمد وگاه آتش به سوى او، كه ناگهان ندايى برخاست وبشارت وحى به او داده شد.

بار ديگر ندايى برخاست وموسى را مخاطب ساخته گفت: «اى موسى من خداوند عزيز وحكيمم» يا مُوسى إِنَّهُ أَنَا اللَّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.

ه -. اين سؤال در اينجا مطرح است كه موسى از كجا يقين پيدا كرد كه اين ندا، نداى الهى است ونه غير آن. در پاسخ اين سؤال مى توان گفت كه توأم بودن اين صدا با يك اعجاز روشن يعنى درخشيدن آتش از درون شاخه درخت سبز، گواه زنده اى بود كه اين يك امر الهى است. بعلاوه چنان كه در آيه بعد مى فرمايد به دنبال اين ندا دستورى به موسى داده شد كه معجزه عصا ويد بيضاء را در برداشت واين دو گواه صادق ديگر بر واقعيت اين ندا بود. از همه اينها گذشته قاعدتا نداى الهى ويژگى وخصوصيتى دارد كه آن را از هر نداى ديگر ممتاز مى كند.

و. از آنجا كه ماموريت رسالت آن هم در برابر ظالم وجبارى همچون فرعون نياز به قدرت وقوت ظاهرى وباطنى وسند حقانيت محكم دارد، در اينجا به موسى عليه السلام دستور داده شد «عصايت را بيفكن» وَأَلْقِ عَصاكَ. موسى عصاى خود را افكند، ناگاه تبديل به مار عظيمى شد «هنگامى كه موسى نظر به آن افكند، ديد با سرعت همچون مارهاى كوچك به هر سو مى دود وحركت مى كند، ترسيد وبه عقب برگشت وحتى پشت سر خود را نگاه نكرد» فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ كَأَنَّها جَانٌّ وَلَّى مُدْبِراً وَلَمْ يُعَقِّبْ در اينجا بار ديگر به موسى خطاب شد «اى موسى نترس كه رسولان در نزد من ترس ووحشتى ندارند» يا مُوسى لا تَخَفْ إِنِّى لا يَخافُ لَدَىَّ الْمُرْسَلُونَ.(1)

مرحوم طبرسى گويد: اين جمله لا يخاف لدى المرسلون تسكين خاطر براى حضرت موسى است زيرا مى فرمايد: تو رسول من هستى ورسول من نبايد بترسد (پس تو نبايد بترسى).(2)

ص: 265

ز. إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّى غَفُورٌ رَحِيمٌ آنچه درباره اين استثناء مى توان گفت - وخدا داناتر است - اين است كه بعد از آنكه در آيه قبلى خبر داد كه مرسلين ايمنند وترسى ندارند، از اين خبر فهميده شد كه غير مرسلين همه اهل ظلمند وايمن از عذاب نيستند وبايد بترسند وچون اين مفهوم به كليتش درست نبود، لذا در اين آيه اهل توبه را از بين غير مرسلين، يعنى از اهل ظلم استثناء كرده، فهماند كه اهل توبه به خاطر اينكه توبه كردند وظلم خود را - كه همان سوء بوده باشد - به حسن مبدل كردند، مغفور ومرحومند وآنها هم مانند مرسلين خوفى ندارند. بنابراين، استثناء اهل توبه از بين مرسلين، با اينكه داخل آنان نبودند، استثناء منقطع است.(1)

ح. سپس دومين معجزه موسى عليه السلام را به او ارائه كرد وفرمود: «دستت را در گريبانت داخل كن وهنگامى كه خارج مى شود، نورانى ودرخشنده است بى آنكه عيبى در آن، وجود داشته باشد» وَأَدْخِلْ يَدَكَ فِى جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ. اشاره به اينكه اين سفيدى، سفيدى ناشى از بيمارى برص نيست، بلكه نورانيت ودرخشندگى وسفيدى جالبى است كه خود بيانگر وجود يك معجزه وامر خارق عادت است. باز براى اينكه به موسى عليه السلام لطف بيشترى كند وبه منحرفان امكان بيشترى براى هدايت دهد، مى گويد: معجزات تو منحصر به اين دو نيست، بلكه «اين دو معجزه در زمره نه معجزه قرار گرفته كه تو همراه با آنها به سوى فرعون وقومش فرستاده مى شوى چرا كه آنها قوم ياغى وفاسقى بوده اند» ونياز به راهنمايى دارند مجهز با معجزات بزرگ فراوان فِى تِسْعِ آياتٍ إِلى فِرْعَوْنَ وَقَوْمِهِ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِين.(2)

ط. در آخرين آيه مورد بحث قرآن اضافه مى كند، اين اتهامها به خاطر آن نبود كه راستى در شك وترديد باشند، بلكه آنها «معجزات را از روى ظلم وبرترى جويى انكار كردند، در حالى كه در دل به آن يقين واطمينان داشتند» وَجَحَدُوا بِها وَاسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوًّا واز اين تعبير به خوبى استفاده مى شود كه ايمان واقعيتى غير از علم ويقين دارد وممكن است كفر از روى جحود وانكار در عين علم وآگاهى سر زند.(3)

ص: 266

ى. مرحوم طبرسى در مجمع البيان گويد: اينكه خطاب را به صيغه جمع آورده وفرموده است: «اتيكم - برايتان بياورم»، بدين سبب بوده كه همسر او با اينكه يك نفر بوده، اما قائم مقام چند نفر بوده است، چون در مواقع حساس وجاهاى وحشت انگيز يك نفر در ايجاد انس در دل آدمى كار چند نفر را مى كند. احتمال هم دارد كه در آن روز به غير همسرش شخص ويا اشخاص ديگرى از قبيل: خادم، يا مكارى (كرايه دهنده)، يا غير آن همراهش بوده باشند.(1)

ك. از سياق بر مى آيد كه آتش مذكور تنها براى آن جناب هويدا شده وغير او كسى آن را نديده است وگر نه بطور نكره نمى گفت: من آتشى مى بينم، بلكه آن را نشان مى داد وبه آن اشاره مى كرد.

ل. اما اينكه مراد از «مَنْ فِى النَّارِ - آنكه در آتش است» كيست ؟ بعضى گفته اند: خداست ومعنايش اين است كه: مبارك است آن كسى كه سلطان وقدرتش در آتش ظهور كرده، چون صداى گفتگو از درخت برمى خاست، درختى كه به شهادت آيات سوره قصص، آتش اطرافش را احاطه كرده بود وبنا به گفته اين مفسر معناى آيه اين مى شود كه: مبارك است آن كسى كه با كلام خود از آتش براى تو تجلى كرد وخير كثير به تو داد، آن وقت جمله وَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ تنزيه خداست از اينكه جسم يا جسمانى باشد ومكان بدو احاطه يابد ويا در دسترس حوادث قرار گيرد، نه اينكه منظور از آن به شگفت درآوردن موسى باشد، كه بعضى ها گفته اند. بعضى ديگر از مفسران گفته اند: مراد از مَنْ فِى النَّارِ ملائكه اى است كه در آتش حاضر بوده اند، هم چنان كه مراد از من حولها موسى عليه السلام است. بعضى ديگر به عكس گفته اند، يعنى گفته اند: مراد از جمله اولى موسى عليه السلام ومراد از دومى ملائكه است. بعضى ديگر گفته اند: مراد از مَنْ فِى النَّارِ نور خداى تعالى ومراد از من حولها، موسى عليه السلام است. بعضى ديگر گفته اند: مراد از مَنْ فِى النَّارِ درخت است كه در احاطه آتش قرار داشت ومراد از من حولها ملائكه اى است كه خداى را تسبيح مى گفته اند. ليكن بيشتر اين وجوه تفسير به رأى است كه از نظر خواننده مخفى نمى باشد.

م. جمله لا تخف نهى مطلق است كه او را از تمامى ترسيدنيها كه ممكن است پيش بيايد امنيت مى دهد ومى رساند مادامى كه در حضور پروردگار ومقام قرب او است هيچ

ص: 267

مكروهى به او نمى رسد، نه از ناحيه عصا ونه از غير آن.(1)

ن. امام صادق عليه السلام فرمود: مراد از مِنْ غَيْرِ سُوءٍ يعنى اين سفيدى دست به خاطر بيمارى برص وپيسى نبود.(2)

4. در قرآن 136 مرتبه نام حضرت موسى ودر 34 سوره داستان او ذكر شده وحدود 900 آيه درباره ى ماجراى بنى اسرائيل است.

5. ترس دو نوع است: غريزى ومعنوى. جمله ى لا تَخَفْ درباره ى خوف غريزى است، ولى خوف معنوى كه خوف از مقام الهى است، در آيات ديگر عنوان شده است. نداى آسمانى بايد با نشانه اى همراه باشد تا اثر كند. نُودِىَ... أَلْقِ عَصاكَ.

6. بسيارى از كفّار در دل ايمان دارند وانگيزه ى انكارشان جهل نيست، بلكه ظلم وبرترى جويى است؛ ظُلْماً وَعُلُوًّا.(1)

7. آيه 10 نمل با اندك تفاوتى در تعبير نظير آيه 31 قصص است.

وَأَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسَى لَا تَخَفْ إِنِّى لَا يَخَافُ لَدَىَّ الْمُرْسَلُونَ.

وَأَنْ أَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسَى أَقْبِلْ وَلَا تَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الْآمِنِينَ.

8. آيه 12 نمل؛ وَأَدْخِلْ يَدَكَ فِى جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ فِى تِسْعِ آيَاتٍ إِلَى فِرْعَوْنَ وَقَوْمِهِ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ، با اندك تفاوتى در تعبير، نظير آيه 22 و 23 طه است؛ وَاضْمُمْ يَدَكَ إِلَى جَنَاحِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ آيَةً أُخْرَى * لِنُرِيَكَ مِنْ آيَاتِنَا الْكُبْرَى.

ص: 269

وستايش از آن خداوندى است كه ما را بر بسيارى از بندگان مؤمنش برترى بخشيد» الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى فَضَّلَنا عَلى كَثِيرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِينَ.(1)

و. وَوَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ... يعنى سليمان مال وملك را از داوود ارث برد. مرحوم طبرسى مى گويد اين آيه دلالت دارد كه انبياء مانند ديگران مال وثروت را به ارث مى برند(2) واينكه بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از اين ارث، ارث بردن نبوت وعلم است، صحيح نيست، براى اينكه نبوت ارثى نيست، چون قابل انتقال نيست واما علم، هر چند با نوعى عنايت ومجاز مى توان گفت كه قابل انتقال است - نه حقيقتاً - براى اينكه استاد، علم را از خود به شاگرد انتقال نمى دهد وگرنه بايد ديگر خودش علم نداشته باشد.(3)

ز. سپس قرآن مى افزايد: «سليمان گفت: اى مردم! به ما سخن گفتن پرندگان تعليم شده» وَقالَ يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ. «و از همه چيز به ما داده شده است واين فضيلت آشكارى است» وَأُوتِينا مِنْ كُلِّ شَىْءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ. گرچه بعضى مدعى هستند كه تعبير نطق وسخن گفتن در مورد غير انسانها جز به عنوان مجاز ممكن نيست، ولى اگر غير انسان نيز اصوات والفاظى از دهان بيرون بفرستد كه بيانگر مطالبى باشد دليل ندارد كه آن را نطق نگوئيم، چرا كه «نطق» هر لفظى است كه بيانگر حقيقتى ومفهومى باشد. نطق در معنى وسيعى در قرآن به كار رفته است كه در حقيقت روح ونتيجه «نطق» را بيان مى كند وآن «بيان ما فى الضمير» است، خواه از طريق الفاظ وسخن باشد وخواه از طريق حالات ديگر، مانند آيه هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ (جاثيه، 29) اين كتاب ما است كه به حق براى شما سخن مى گويد.(4)

داوود را از علم سليمان جدا ذكر كرده، در باره علم داوود فرموده: وَآتَيْناهُ الْحِكْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطابِ واز آياتى كه به علم سليمان اشاره كرده آيه فَفَهَّمْناها سُلَيْمانَ وَكُلًّا آتَيْنا حُكْماً وَعِلْماً.(1)

2. وَقالَ يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ - از ظاهر سياق بر مى آيد كه سليمان عليه السلام مى خواهد در اين جمله از خودش وپدرش، كه خود او نيز از آن جناب است به داشتن برتريهايى كه گذشت مباهات كند واين در حقيقت از باب تحديث به نعمت است، كه خداى تعالى در سوره ضحى رسول گرامى اسلام را بدان مامور مى فرمايد: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ.(2)

3. اميرالمومنين عليه السلام به ابن عباس فرمودند: ان الله علّمنا منطق الطير كما علّم سليمان... وقد والله علّمنا منطق الطير وعلم كل شىء.(3)

4. إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ - اين شكرى است از سليمان عليه السلام كه بدون عجب وكبر وغرور، همان حديث به نعمت قبل را تاكيد مى كند، زيرا همه نعمتها را به خدا نسبت داد، در يك جا گفت: «علمنا» (علم منطق طير را به ما داده اند) يك جا گفت «اوتينا» (واز هر چيز به ما داده اند)، اينجا هم آن دو جمله را تاكيد نموده مى گويد: «همه اينها فضلى است آشكارا از خدا».(4)

5. بعد از بيان موهبت بزرگ «علم» سخن از «شكر» به ميان آمده، تا روشن شود هر نعمتى را شكرى لازم است وحقيقت شكر آن است كه از آن نعمت در همان راهى كه براى آن آفريده شده است استفاده شود واين دو پيامبر بزرگ از نعمت علمشان در نظام بخشيدن به يك حكومت الهى حد اكثر بهره را گرفتند.

6. در رواياتى كه از منابع اهل بيتعليهم السلام به ما رسيده نيز به اين آيه در برابر كسانى كه مى گفتند پيامبران ارثى نمى گذارند وبه حديث «نحن معاشر الانبياء لا نورث» «ما پيامبران ارثى نمى گذاريم»، تكيه مى كردند استدلال شده ودليل بر اين گرفته شده كه حديث مزبور چون

ص: 272

مخالف كتاب الله است از درجه اعتبار ساقط است. حضرت فاطمه به ابى بكر فرمود: «ا فى كتاب اللَّه ان ترث اباك ولا ارث ابى، لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيًّا، فعلى عمد تركتم كتاب اللَّه ونبذتموه وراء ظهوركم اذ يقول: وَوَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ».(1)

7. احترام وشئون افراد را حفظ كنيم. (اوّل نام پدر آمده است بعد نام پسر) داوُدَوَسُلَيْمانَ.(2)

8. برخى از بندگان خداوند از داوود وسليمان هم برترند، چنانكه خود اعتراف كردند. فَضَّلَنا عَلى كَثِيرٍ.(3)

9. در هيچ مقامى خود را برتر از همگان ندانيم. عَلى كَثِيرٍ.(4)

10. علم بر تمام نعمت ها مقدّم است. اوّل عُلِّمْنا، بعد أُوتِينا مِنْ كُلِّ شَىْءٍ.(5)

ص: 273

لشكر به كار رود به اين معنى است كه اول لشكر را نگاه دارند تا آخر لشكر به آن ملحق گردد واز پراكندگى وتشتت آنها جلوگيرى شود.(1)

ج. به هر حال، سليمان با اين لشكر عظيم حركت كرد «تا به سرزمين مورچگان رسيدند» حَتَّى إِذا أَتَوْا عَلى وادِ النَّمْلِ. در اينجا مورچه اى از مورچگان، همنوعان خود را مخاطب ساخت وگفت: «اى مورچگان داخل لانه هاى خود شويد تا سليمان ولشكريانش شما را پايمال نكنند در حالى كه نمى فهمند»! قالَتْ نَمْلَةٌ يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ.

د. سليمان با شنيدن اين سخن تبسم كرد وخنديد؛ فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً مِنْ قَوْلِها: در اينكه چه چيز سبب خنده سليمان شد مفسران سخنان گوناگونى دارند: ظاهر اين است كه نفس اين قضيه مطلب عجيبى بود كه مورچه اى همنوعان خود را از لشكر عظيم سليمان بر حذر دارد وآنها را به عدم توجه نسبت دهد، اين امر عجيب سبب خنده سليمان شد.(2)

فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً مِنْ قَوْلِها... از گفتار او لب هاى سليمان به خنده باز شد. بعضى گفته اند: تبسم، كمترين حد خنده وضحك خنده معمولى است واگر در جمله مورد بحث هر دو كلمه را به كار برده، استعمالى است مجازى، كه مى فهماند تبسم آن جناب نزديك به خنده بوده است.(3)

ه -. به هر حال در اينجا سليمان رو به درگاه خدا كرد وچند تقاضا نمود. نخست اينكه «عرضه داشت پروردگارا راه ورسم شكر نعمتهايى را كه بر من وپدر ومادرم ارزانى داشته اى به من الهام فرما» وَقالَ رَبِّ أَوْزِعْنِى أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِى أَنْعَمْتَ عَلَىَّ وَعَلى والِدَىَّ ديگر اينكه «مرا موفق دار تا عمل صالحى بجاى آورم كه تو از آن خشنود مى شوى» وَأَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وبالآخره سومين تقاضايش اين بود كه عرضه داشت پروردگارا! «مرا به رحمتت در زمره بندگان صالحت داخل گردان» وَأَدْخِلْنِى بِرَحْمَتِكَ فِى عِبادِكَ الصَّالِحِينَ.(4)

ص: 275

صلاح عمل است وچون چنين است پس اينكه اول درخواست كرد كه موفق به عمل صالح شود وسپس درخواست كرد كه صلاح ذاتيش دهد، در حقيقت درخواستهاى خود را درجه بندى كرد واز پايين گرفته به سوى بالاترين درخواستها رفت.

5. در درخواست عمل صالح گفت: «اينكه من عمل صالح كنم» وخود را در آن مداخله داد، ولى در صلاح ذات، نامى از خود نبرد واين بدان جهت است كه هر كسى در عمل خود دخالت دارد، گو اينكه اعمال ما هم مخلوق خدايند، اما هر چه باشد نسبتى با خود ما دارند، به خلاف صلاح ذات، كه هيچ چيز آن به دست خود ما نيست ولذا صلاح ذات را از پروردگار خود خواست، ولى صلاح عمل را از او نخواست ونگفت: واوزعنى العمل الصالح بلكه گفت: «أَوْزِعْنِى... أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً - اينكه عمل صالح كنم».(1)

6. صلاح ذات را ممكن بود به طور صريح سؤال كند وبگويد: «و مرا صالح گردان»، ولى چنين نكرد بلكه درخواست كرد كه «از زمره عباد صالح قرارش دهد»، تا اشاره كرده باشد به اينكه من هر چند همه مواهبى كه به عباد صالحين دادى مى خواهم، اما از همه آن مواهب بيشتر اين موهبت را در نظر دارم كه: آنان را عباد خود قرار دادى ومقام عبوديتشان، ارزانى داشتى وبه همين جهت است كه خداى تعالى همين سليمان عليه السلام را به وصف عبوديت ستوده وفرموده است: نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ (ص، 30).(2)

7. جنّ وپرنده كه در اين آيه ذكر شده، از باب مثال است وگر نه باد وابر وچيزهاى ديگر نيز تحت فرمان سليمان بود.

8. ولايت انبيا تنها بر انسان ها نيست. مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ وَالطَّيْرِ.(3)

9. نظم، در همه جا ارزشمند است ولى در لشكر وسپاه يك ضرورت وارزش ويژه است چنانكه در سپاه سليمان نظم حاكم بود. فَهُمْ يُوزَعُونَ.(4)

10. حيوانات شعور دارند ومفاسد وضررها را مى شناسند وبه يكديگر هشدار مى دهند. ادْخُلُوا مَساكِنَكُمْ.

ص: 277

11. غريزه دفع ضرر احتمالى، در حيوانات نيز وجود دارد. ادْخُلُوا... لا يَحْطِمَنَّكُمْ.

12. در آيه ى 16 ذكر شد كه حضرت سليمان عليه السلام گفت: زبان پرندگان را مى دانيم، از اين آيه معلوم مى شود كه دانستن زبان پرندگان از باب نمونه بوده است. زيرا آن حضرت كلام وگفتگوى مورچه را هم مى دانست.

13. يكى از اصول وشرايط رهبرى ومديريت، سعه ى صدر است. حضرت سليمان جمله ى لا يَشْعُرُونَ را آن هم از مورچه اى مى شنود، ولى به روى خود نمى آورد ولبخند مى زند. فَتَبَسَّمَ.

14. انتقاد وحرف حقّ را از هر كس بشنويد واز آن استقبال كنيد. (سليمان سخن مورچه را پسنديد) فَتَبَسَّمَ انتقادپذيرى، يك ارزش است.

15. دعا، مخصوص هنگام اضطرار نيست انبيا در اوج عظمت وقدرت دعا مى كردند. رَبِّ.

16. كار نيكى ارزش دارد كه رضاى خدا را جلب كند، نه فقط رضاى مردم را. صالِحاًتَرْضاهُ.(1)

17. آيه 19 نمل با اندك تفاوتى در تعبير نظير آيه 15 احقاف است؛ حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِى أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِى أَنْعَمْتَ عَلَىَّ وَعَلَى وَالِدَىَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِى فِى ذُرِّيَّتِى إِنِّى تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّى مِنَ الْمُسْلِمِينَ.

ص: 278

دقت مراقب وضع كشور واوضاع حكومت خود بود وحتى غيبت يك حيوان از چشم او پنهان نمى ماند!. سليمان «گفت: چه شده است كه هدهد را نمى بينم» فَقالَ ما لِىَ لا أَرَى الْهُدْهُدَ. «يا اينكه او از غائبان است» أَمْ كانَ مِنَ الْغائِبِينَ. در اينكه سليمان از كجا متوجه شد كه هدهد در جمع او حاضر نيست ؟

بعضى گفته اند به خاطر اين بود كه به هنگام حركت كردن او، پرندگان بر سرش سايه مى افكندند واو از وجود روزنه اى در اين سايبان گسترده از غيبت هدهد آگاه شد. «سليمان» براى اينكه حكم غيابى نكرده باشد ودر ضمن غيبت هدهد روى بقيه پرندگان، تا چه رسد به انسانهايى كه پستهاى حساسى بر عهده داشتند اثر نگذارد افزود: «من او را قطعاً كيفر شديدى خواهم داد»! لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِيداً. «و يا او را ذبح مى كنم»! أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ. «يا براى غيبتش بايد دليل روشنى به من ارائه دهد» أَوْ لَيَأْتِيَنِّى بِسُلْطانٍ مُبِينٍ. ولى غيبت هدهد، چندان به طول نيانجاميد فَمَكَثَ غَيْرَ بَعِيدٍ. بازگشت ورو به سليمان كرد وچنين «گفت: من بر چيزى آگاهى يافتم كه تو بر آن آگاهى ندارى، من از سرزمين سبأ يك خبر قطعى (ودست اول) براى تو آورده ام»؟ فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ.(1)

ج. لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِيداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّى بِسُلْطانٍ مُبِينٍ اين سه «لامى» كه بر سر سه كلمه در آيه آمده لام قسم است و بِسُلْطانٍ مُبِينٍ به معناى دليل قانع كننده وروشن است، سليمان عليه السلام در اين گفتار خود، هدهد را محكوم مى كند به يكى از سه كار، يا عذاب شديد ويا ذبح شدن، - كه در هر يك از آن دو بدبخت وبيچاره مى شود - ويا آوردن دليلى قانع كننده تا خلاصى يابد.(2)

د. ضمير در «مكث» به سليمان برمى گردد، كه در اين صورت معنا اين مى شود كه: سليمان بعد از تهديد هدهد، مختصرى مكث كرد(3) ، احتمال هم دارد كه ضمير مذكور به خود هدهد برگردد ومعنا اين باشد كه: هدهد مختصرى مكث كرد. مؤيد احتمال اول، سياق سابق ومؤيد احتمال دوم، سياق لاحق است.(4)

ص: 280

ه -. به هر حال هدهد در شرح ماجرا چنين گفت: «من به سرزمين سبا رفته بودم زنى را در آنجا يافتم كه بر آنها حكومت مى كند وهمه چيز را در اختيار دارد مخصوصا تخت عظيمى داشت»! إِنِّى وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ وَأُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَىْءٍ وَلَها عَرْشٌ عَظِيمٌ. «هدهد» با اين سه جمله تقريبا تمام مشخصات كشور سبا وطرز حكومت آن را براى سليمان بازگو كرد. نخست اينكه كشورى است آباد داراى همه گونه مواهب وامكانات. ديگر اينكه يك زن بر آن حكومت مى كند ودربارى بسيار مجلل دارد حتى شايد مجلل تر از تشكيلات سليمان چرا كه هدهد تخت سليمان را مسلما ديده بود، با اينحال از تخت ملكه سبا به عنوان «عرش عظيم» ياد مى كند!.(1)

و. مشاهده كردم آن زن وقوم وملتش در برابر خورشيد - نه در برابر الله - سجده مى كنند! وَجَدْتُها وَقَوْمَها يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ. «شيطان بر آنها تسلط يافته واعمالشان را در نظرشان زينت داده» (وافتخار مى كنند كه در برابر آفتاب سجده مى نمايند!) وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ وبه اين ترتيب «شيطان آنها را از راه حق باز داشته» فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ. آنها چنان در بت پرستى فرو رفته اند كه من باور نمى كنم به آسانى از اين راه برگردند «آنها هدايت نخواهند شد» فَهُمْ لا يَهْتَدُونَ.

ز. سپس افزود «آنها چرا براى خداوندى سجده نمى كنند كه آنچه در آسمانها وزمين پنهان است خارج مى كند وآنچه را مخفى مى داريد وآشكار مى سازيد مى داند» أَلَّا يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِى يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَيَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَما تُعْلِنُونَ واژه «خبا» (بر وزن صبر) به معنى هر چيز پنهانى وپوشيده است ودر اينجا اشاره به احاطه علم پروردگار به غيب آسمان وزمين است، يعنى چرا براى خداوندى سجده نمى كنند كه غيب آسمان وزمين واسرار نهفته آن را مى داند.

ح. منظور از «كل شىء» در آيه هر چيزى است كه سلطنت عظيم محتاج به داشتن آنها است، مانند احتياط وعزم وتصميم راسخ وسطوت وشوكت وآب وخاك بسيار وخزينه سرشار ولشكر وارتشى نيرومند ورعيتى فرمان بردار، ليكن از بين همه اينها، تنها نام عرش عظيم را برد.(2)

ص: 281

ط. عبارت يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ، استعاره است، گويا موجودات در پس پرده عدم وزير طبقات نيستى قرار داشتند وخدا آنها را يكى پس از ديگرى از آنجا به عالم وجود درآورد.(1)

ى. اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ اين جمله تتمه كلام هدهد وبه منزله تصريح به نتيجه اى است كه از بيان ضمنى سابق گرفته مى شود وبى پرده اظهار كردن حق است، در مقابل باطل وثنى ها وبه همين جهت نخست كلمه لا إِلهَ إِلَّا هُوَ را كه كلمه توحيد است وتوحيد در عبادت خدا را مى رساند آورده، آن گاه جمله رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ را ضميمه كرده تا دلالت كند بر اينكه همه تدبيرهاى عالم، منتهى به خداى سبحان مى شود، چون عرش سلطنتى عبارت است از مقامى كه همه زمامدارهاى امور آنجا جمع مى شوند واز آنجا احكام جاريه در ملك صادر مى شود.

بتواند در موقع لزوم به رئيس حكومت بگويد: «من از چيزى آگاهم كه تو نمى دانى»! ممكن است كوچكترين افراد از مسائلى آگاه شوند كه بزرگترين دانشمندان وقدرتمندان از آن بى خبر باشند تا انسان هرگز به علم ودانش خود مغرور نگردد.(1)

5. تفقّد از زيردست، بازديد از كار آنان وجست وجو از احوالشان، از اصول اسلامى، اخلاقى، اجتماعى، تربيتى ومديريتى است. «تَفَقَّدَ».(2)

6. براى مجازات متخلفان، بايد كيفرهاى متعدّدى قرار داد تا در اجراى قانون، به بن بست نرسيم. لَأُعَذِّبَنَّهُ أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ.(3)

7. اعطاى فرصت به متخلف براى دفاع از خود لازم است أَوْ لَيَأْتِيَنِّى بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ.(4)

8. انبيا نيز تحت تربيت الهى هستند. سليمانى كه مى گفت: أُوتِينا مِنْ كُلِّ شَىْءٍ به من همه چيز داده شده، پرنده اى به او مى گويد: من چيزى مى دانم كه تو هم نمى دانى. أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ.

9. در گزارش ها، اخبار قطعى وتأييد شده را بگوييد. بِنَبَإٍ يَقِينٍ.

10. برخى حيوانات شناخت بالايى دارند. إِنِّى وَجَدْتُ امْرَأَةً هدهد مفاهيمى چون زن ومرد، تاج وتخت، حكومت ومالكيت، توحيد وشرك، خورشيد وسجده، شيطان وتزيين هاى او، حقّ وباطل، هدايت وضلالت را مى شناسد.

11. گوش دادن به سخنان ديگران، نشانه ى ادب ويكى از شرايط مديريت است گرچه گوينده ى سخن، حيوان باشد. إِنِّى وَجَدْتُ امْرَأَةً برخوردارى از نعمت هاى الهى، نشانه ى قُرب يا بُعد نيست. (خداوند هم به سليمان نعمت را مى دهد وهم به زنى كافر. در آيات قبل سليمان گفت: أُوتِينا مِنْ كُلِّ شَىْءٍ به ما همه چيز داده شده درباره ى بلقيس نيز مى خوانيم: وَأُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَىْءٍ به او نيز همه چيز داده شده است).(5)

12. سابقه ى خورشيدپرستى، هم در زمان ابراهيم عليه السلام بوده است هذا رَبِّى هذا أَكْبَرُ

ص: 283

(انعام، 78) وهم در زمان سليمان عليه السلام؛ يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ.(1)

13. كلمه ى «خبء» به معناى پوشيده وپنهان است. حضرت على عليه السلام مى فرمايد: «المرء مخبوء تحت لسانه».(2)

14. كسى كه در برابر خدا سجده نكند، حيوان هم از او انتقاد مى كند. أَلَّا يَسْجُدُوا.(3)

15. دليل سجده ى ما، قدرت او، يُخْرِجُ الْخَبْءَ علم او، يَعْلَمُ يكتايى او، لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وربوبيت وعظمت اوست. رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ.(4)

بازگو كنيد، كه من هيچ كار مهمّى را بدون حضور (ومشورت) شما انجام نداده ام! * گفتند: «ما داراى نيروى كافى وقدرت جنگى فراوان هستيم، ولى تصميم نهايى با توست؛ ببين چه دستور مى دهى!» * گفت: پادشاهان هنگامى كه وارد منطقه آبادى شوند آن را به فساد وتباهى مى كشند وعزيزان آنجا را ذليل مى كنند؛ (آرى) كار آنان همين گونه است! * ومن (اكنون جنگ را صلاح نمى بينم،) هديه گرانبهايى براى آنان مى فرستم تا ببينم فرستادگان من چه خبر مى آورند (واز اين طريق آنها را بيازمايم)!».

سپس «ملكه سبأ» به ذكر مضمون نامه پرداخت وگفت: «اين نامه از سوى سليمان است ومحتوايش چنين است: به نام خداوند بخشنده مهربان». إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. «توصيه ام به شما اين است برترى جويى در برابر من نكنيد وبه سوى من آئيد وتسليم حق شويد» أَلَّا تَعْلُوا عَلَىَّ وَأْتُونِى مُسْلِمِينَ.

ج. مضمون اين نامه در واقع سه جمله بيش نبود: يك جمله نام خدا وبيان وصف رحمانيت ورحيميت او. جمله دوم توصيه به كنترل هواى نفس وترك برترى جويى كه سرچشمه بسيارى از مفاسد فردى واجتماعى است وسوم تسليم در برابر حق شدن! واگر دقت كنيم چيز ديگرى وجود نداشت كه نياز به ذكر داشته باشد.

د. بعد از ذكر محتواى نامه سليمان، براى ملت خود رو به سوى آنها كرده چنين «گفت اى اشراف وصاحب نظران! رأى خود را در اين كار مهم براى من ابراز داريد كه من هيچ كار مهمى را بى حضور شما وبدون نظر شما انجام نداده ام»! قالَتْ يا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِى فِى أَمْرِى ما كُنْتُ قاطِعَةً أَمْراً حَتَّى تَشْهَدُونِ. او مى خواست با اين نظر خواهى موقعيت خود را در ميان آنها تثبيت كرده ونظر آنها را به سوى خويش جلب نمايد، ضمنا ميزان هماهنگيشان را با تصميمات خود مورد مطالعه وبررسى قرار دهد. «اشراف قوم» در پاسخ او چنين «گفتند: ما قدرت كافى داريم ومرد جنگيم اما تصميم نهايى با تو است، ببين چه فرمان مى دهى»؟ قالُوا نَحْنُ أُولُوا قُوَّةٍ وَأُولُوا بَأْسٍ شَدِيدٍ وَالْأَمْرُ إِلَيْكِ فَانْظُرِى ما ذا تَأْمُرِينَ. به اين ترتيب هم تسليم خود را در برابر دستورات او نشان دادند وهم تمايل خود را به تكيه بر قدرت وحضور در ميدان جنگ! ملكه هنگامى كه تمايل آنها را به جنگ مشاهده كرد، در حالى كه خود باطنا تمايل به اين كار نداشت براى فرونشاندن اين عطش وهم براى اينكه حساب شده با اين جريان برخورد كند، چنين «گفت: پادشاهان هنگامى كه وارد منطقه آبادى شوند آن را به فساد وويرانى مى كشانند»! قالَتْ إِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوها وعزيزان اهل آن را به ذلت مى نشانند؛ وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً. جمعى را مى كشند، عده اى را اسير مى كنند وگروهى را آواره وبى خانمان وتا آنجا كه مى توانند دست به غارت وچپاول مى زنند. سپس براى تاكيد بيشتر گفت: «آرى اين چنين مى كنند» وَكَذلِكَ يَفْعَلُونَ.(1)

ص: 286

ه -. از ظاهر كلام درباريان، كه كلام خود را با جمله نَحْنُ أُولُوا قُوَّةٍ وَأُولُوا بَأْسٍ شَدِيدٍ آغاز كردند، برمى آيد كه آنان ميل داشتند جنگ كنند وچون ملكه هم همين را فهميده بود لذا نخست شروع كرد از جنگ مذمت كردن، در آخر رأى خود را ارائه داد، نبايد بدون تحقيق اقدام به جنگ كرد، بايد نيروى خود را با نيروى دشمن بسنجيم، اگر تاب نيروى او را نداشتيم، اقدام به جنگ نكنيم، مگر اينكه راه، منحصر به جنگ باشد ونظر من اين است كه هديه اى براى او بفرستيم، ببينيم فرستادگان ما چه خبرى مى آورند، آن وقت تصميم به يكى از دو طرف جنگ يا صلح بگيريم.(1) اگر هديه را پذيرفت معلوم مى شود او پادشاه است، زيرا پادشاهان علاقه به هديه دارند واگر نپذيرفت معلوم مى شود كه او پيامبر است.(2)

إِلَيْهِمْ فَلَنَأْتِيَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِها. «و ما آنها را از آن سرزمين آباد با ذلت خارج مى كنيم در حالى كه كوچك وحقير خواهند بود» وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أَذِلَّةً وَهُمْ صاغِرُونَ.(1)

پيرامون قدرت آنها نسبت به آوردن تخت بلقيس. پاسخ يكى از جنيان بر حاضر ساختن تخت پيش از برخاستن سليمان از جاى خود وپاسخ عاصف بن برخيا به حاضر ساختن تخت كمتر از يك چشم به هم زدن. بهره مندى سليمان از فضل خاص خداوندوآزمايش الهى نسبت به او.

ب. سرانجام فرستادگان ملكه سبا با هداياى خود به سوى كشورشان بازگشتند وعظمت سلطنت سليمان را بيان داشتند كه هر يك از اينها دليلى بود بر اينكه او يك فرد عادى وپادشاه نيست، او به راستى فرستاده خدا است. لذا ملكه سبا با عده اى از اشراف قومش تصميم گرفتند به سوى سليمان بيايند وشخصا اين مساله مهم را بررسى كنند تا معلوم شود سليمان چه آئينى دارد؟

اين خبر از هر طريقى كه بود به سليمان رسيد وسليمان تصميم گرفت در حالى كه ملكه ويارانش در راهند قدرت خود را نشان دهد تا آنها را در مقابل دعوتش تسليم سازد. لذا رو به اطرافيان خود كرد وگفت: اى گروه بزرگان! كداميك از شما توانايى داريد تخت او را پيش از آنكه خودشان نزد من بيايند وتسليم شوند براى من بياوريد؟ قالَ يا أَيُّهَا الْمَلَؤُا أَيُّكُمْ يَأْتِينِى بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِى مُسْلِمِينَ.(1)

در اينجا دو نفر اعلام آمادگى كردند كه يكى از آنها عجيب وديگرى عجيبتر بود. نخست «عفريتى از جن رو به سوى سليمان كرد وگفت من تخت او را پيش از آنكه مجلس تو پايان گيرد واز جاى برخيزى نزد تو مى آورم» قالَ عِفْرِيتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِكَ «من نسبت به آن توانا وامينم»! وَإِنِّى عَلَيْهِ لَقَوِىٌّ أَمِينٌ.(2)

ج. دومين نفر مرد صالحى بود كه آگاهى قابل ملاحظه اى از «كتاب الهى» داشت، چنان كه قرآن در حق او مى گويد: «كسى كه علم ودانشى از كتاب داشت گفت من تخت او را قبل از آنكه چشم بر هم زنى نزد تو خواهم آورد»!! «هنگامى كه سليمان آن را نزد خود مستقر ديد زبان به شكر پروردگار گشود وگفت: اين از فضل پروردگار من است، تا مرا بيازمايد كه آيا شكر نعمت او را بجا مى آورم يا كفران مى كنم»؟! سپس افزود: «هر كس شكر كند به سود

ص: 290

خويش شكر كرده است وهر كسى كفران كند پروردگار من غنى وكريم است» وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّى غَنِىٌّ كَرِيمٌ.(1)

د. قالَ الَّذِى عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ در اين جمله، مقابله اى با جمله قبل به كار رفته واين مقابله دلالت مى كند بر اينكه صاحب علم كتاب، از جن نبوده، بلكه از انس بوده است، رواياتى هم كه از ائمه اهل بيت در اين باره رسيده آن را تاييد مى كند ونام او را آصف بن برخيا وزير سليمان ووصى او معرفى كرده است، بعضى هم گفته اند: او خضر بوده وبعضى گفته اند: مردى بوده كه اسم اعظم داشته - آن اسمى كه وقتى خدا با آن خوانده شود اجابت مى كند - بعضى ديگر گفته اند: جبرئيل بوده. بعضى ديگر او را خود سليمان دانسته اند واين وجوهى است كه بر هيچ يك از آنها دليلى نيست.(2)

ه -. كلمه «علم» را نكره آورده، فرمود: علمى از كتاب، يعنى علمى كه با الفاظ نمى توان معرفيش كرد ومراد از كتابى كه اين قدرت خارق العاده پاره اى از آن بود، يا جنس كتابهاى آسمانى است ويا لوح محفوظ وعلمى كه اين عالم از آن كتاب گرفته علمى بوده كه راه رسيدن او را به اين هدف آسان مى ساخته است مفسرين در اينكه اين علم چه بوده، اختلاف كرده اند، بعضى گفته اند: اسم اعظم بوده محال است اسم اعظمى كه در هر چيز تصرف دارد، از قبيل الفاظ ويا مفاهيمى باشد كه الفاظ بر آنها دلالت مى كند، بلكه اگر واقعا چنين اسمى باشد وچنين آثارى در آن باشد لا بد، حقيقت اسم خارجى است، كه مفهوم لفظ به نوعى با آن منطبق مى شود، خلاصه: آن اسم حقيقتى است كه اسم لفظى اسم آن اسم است.(3)

2. سؤال: سليمان چگونه تخت ملكه سبا را بدون اجازه او نزد خود آورد؟ ممكن است به دليل هدف بزرگترى مانند مساله هدايت وراهنمايى آنها ونشاندادن يك معجزه بزرگ بوده است.

3. در حديثى از «ابو سعيد خدرى» از پيامبر (صلی الله علیه و آله) چنين آمده است كه ابو سعيد مى گويد: من از معنى ***** «الَّذِى عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ» (كه در داستان سليمان آمده) از محضرش سؤال كردم فرمود: او وصى برادرم سليمان بن داود بود، عرض كردم «وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ» از چه كسى سخن مى گويد، فرمود: «ذاك اخى على بن ابى طالب»: «او برادرم على بن ابى طالب است»! توجه به تفاوت «علم من الكتاب» كه علم جزئى را مى گويد و «علم الكتاب» كه «علم كلى» را بيان مى كند روشن مى سازد كه ميان «آصف» و «على عليه السلام» چه اندازه تفاوت بوده است ؟!(1)

4. حضرت سليمان علم غيب داشت. يَأْتُونِى مُسْلِمِينَ.

5. لياقت هاى خود را به ديگران اعلام كنيد. أَنَا آتِيكَ.(2)

سخن حضرت سليمان پيرامون شكر الهى با سخن خداوند درباره حضرت لقمان يكى است. وقتى تخت بلقيس نزد حضرت سليمان حاضر شد. فرمود: هذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّى لِيَبْلُوَنِى أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّى غَنِىٌّ كَرِيمٌ. خداوند متعال درباره لقمان مى فرمايد: وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِىٌّ حَمِيدٌ. (لقمان، 12) تفاوت اين 2 آيه در ذيل آيه است. فَإِنَّ رَبِّى غَنِىٌّ كَرِيمٌ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِىٌّ حَمِيدٌ در آيه دوم نمى فرمايد (ان ربى) زيرا اين جمله سخن خداوند است وخداوند كه رب ندارد اما آيه اول چون سخن سليمان است، گويد: (ان ربى).

غنى بودن خداوند متعال؛

خداوند متعال غنى بالذّات است وانسان ها اولاً فقير بالذات اند، ثانياً غنى بالعرض. قابل توجه اينكه:

برخى از انسان ها كه غنى هستند، حليم نيستند، لكن خداوند غنى حليم است؛ واللّه غنىٌّ حليمٌ. (بقره، 263)

ص: 292

برخى غنى هستند، ستوده نيستند. خداوند غنى ستوده است؛ واعلموا أنّ اللّه غنىٌّ حميدٌ. (بقره، 267)

برخى غنى هستند، داراى رحم نيستند. خداوند غنى صاحب رحمت است؛ وربّك الغنىّ ذو الرّحمة. (انعام، 133)

برخى غنى هستند، لكن كريم نيستند. خداوند غنى كريم است؛ ومن كفر فإنّ ربّى غنىٌّ كريمٌ. (نمل، 40)

برخى غنى هستند، لكن از جهات مختلف به افرادى نيازمندند. خداوند غنى از همه افراد است وبه هيچ كس محتاج نيست؛ فإنّ اللّه غنىٌّ عن العالمين. (آل عمران، 97)

ص: 293

با اين حال سليمان دستور داد تغييراتى در آن نيز ايجاد كنند، اين تغييرات ممكن است از نظر جابجا كردن بعضى از نشانه ها وجواهرات ويا تغيير بعضى از رنگها ومانند آن بوده است.(1) به هر حال هنگامى كه ملكه سبا وارد شد، كسى اشاره اى به تخت كرد وگفت: «آيا تخت تو اين گونه است»؟ فَلَمَّا جاءَتْ قِيلَ أَ هكَذا عَرْشُكِ. اما به هر صورت «ملكه سبا» زيركانه ترين وحساب شده ترين جوابها را دادو «گفت گويا خود آن تخت است»! قالَتْ كَأَنَّهُ هُوَ وبلافاصله افزود: «و ما پيش از اين هم آگاه بوديم واسلام آورده بوديم»! وَأُوتِينَا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِها وَكُنَّا مُسْلِمِينَ.

مرحوم طبرسى گويد ملكه سبا وقتى تخت را ديد نه آن را اثبات كرد زيرا در آن تغييراتى مشاهده كرد، نه آن را نفى كرد زيرا شباهتى به تخت خودش نداشت واينطور سخن گفتن دلالت بر كمال عقل او دارد(2) وبه اين ترتيب سليمان «او را از آنچه غير از خدا مى پرستيد بازداشت» وَصَدَّها ما كانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ. هر چند «قبل از آن از قوم كافر بود» إِنَّها كانَتْ مِنْ قَوْمٍ كافِرِينَ.

ج. در آخرين آيه مورد بحث صحنه ديگرى از اين ماجرا بازگو مى شود وآن ماجراى داخل شدن ملكه سبأ در قصر مخصوص سليمان است. سليمان دستور داده بود، صحن يكى از قصرها را از بلور بسازند ودر زير آن، آب جارى قرار دهند. هنگامى كه ملكه سبا به آنجا رسيد «به او گفته شد داخل حياط قصر شو» قيلَ لَهَا ادْخُلِى الصَّرْحَ ملكه آن صحنه را كه ديد، گمان كرد نهر آبى است، ساق پاهاى خود را برهنه كرد تا از آن آب بگذرد (در حالى كه سخت در تعجب فرو رفته بود كه نهر آب در اينجا چه مى كند؟) فلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَكَشَفَتْ عَنْ ساقَيْها. اما «سليمان به او گفت: كه حياط قصر از بلور صاف ساخته شده» (اين آب نيست كه بخواهد پا را برهنه كند واز آن بگذرد) قالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِيرَ.(3)

د. قالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِيرَ - گوينده اين سخن سليمان است، كه به آن زن، مى گويد: اين صرح، لجه نيست. بلكه صرحى است كه از شيشه ساخته شده، پس ملكه سبا

ص: 295

وقتى اين همه عظمت از ملك سليمان ديد ونيز آن داستان را كه از جريان هدهد وبرگرداندن هدايا ونيز آوردن تختش از سبا به دربار وى به خاطر آورد، ديگر شكى برايش نماند كه اينها همه معجزات وآيات نبوت او است وكار حزم وتدبير نيست، لذا در اين هنگام گفت ربِّ إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى....

ه -. أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ واين اسلامش، با اسلامى كه قبلا بدان تصريح كرد وگفت: وَكُنَّا مُسْلِمِينَ اشتباه نشود، براى اينكه آن اسلام، تسليم سليمان شدنش بود واين اسلام، تسليم خدا شدن است.(1)

5. انسان مى تواند بر طبيعت وقوانين طبيعى حاكم شود. أَنَا آتِيكَ.

6. اولياى خدا نعمت را از او مى دانند. هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّى.

7. نعمت هاى الهى وسيله ى بندگى وآزمايشند، نه كاميابى ولذّت جويى. لِيَبْلُوَنِى أَ أَشْكُرُ.

8. سؤال: بلقيس كه از حقانيت سليمان اطلاع پيدا كرده بود، چرا زودتر تسليم نشد؟ پاسخ: جامعه ومحيطِ شرك مانع تسليم او شده بود، چنان كه قرآن فرمود: وَصَدَّها ما كانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنَّها كانَتْ مِنْ قَوْمٍ كافِرِينَ.

9. سوء سابقه، دليل داشتن آينده ى بد نيست. إِنَّها كانَتْ مِنْ قَوْمٍ كافِرِينَ.

10. در ارشاد وتبليغ، هر كس را بايد به شيوه اى هدايت كرد. قِيلَ لَهَا ادْخُلِى الصَّرْحَ با مرفّهان، جورى برخورد نكنيم كه خيال كنند ايمان به معناى فقر است.(1)

11. امكانات مادّى بايد در خدمت تبليغ دين قرار گيرد. قِيلَ لَهَا ادْخُلِى الصَّرْحَ با اهداف سليمان گونه مى توان از صنعت وامكانات مادّى، براى ارشاد وهدايت ديگران كمك گرفت.(2)

12. ايمان به تنهايى كافى نيست، با اوليا وانبيا همراه بودن انسان را بيمه مى كند. اَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمانَ لِلَّهِ.(3)

ص: 297

اعراف آيه 75 از اين دو گروه به عنوان «مستكبرين» و «مستضعفين» ياد شده: قالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا بِالَّذِى آمَنْتُمْ بِهِ كافِرُونَ (اعراف، 75 و 76).(1)

ج. صالح براى بيدار ساختن آنها به انذارشان پرداخت اما آنها نه تنها پند نگرفتند وبيدار نشدند، بلكه همين مطلب را مستمسكى براى لجاجت خويش ساخته وبا اصرار از او خواستند كه اگر راست مى گويى چرا مجازات الهى به ما نمى رسد (اين مطلب در آيه 77 سوره اعراف صريحا آمده است). ولى صالح به آنها «گفت اى قوم من! چرا پيش از تلاش براى جلب نيكيها عجله براى عذاب وبديها داريد»؟ چرا استغفار نمى كنيد تا شايد مشمول رحمت خداوند شويد.(2)

د. به هر حال اين قوم سركش به جاى اينكه اندرز دلسوزانه اين پيامبر بزرگ را به گوش جان بشنوند به مبارزه با او برخاستند، از جمله اينكه «گفتند ما هم خودت وهم كسانى را كه با تو هستند به فال بد گرفته ايم» قالُوا اطَّيَّرْنا بِكَ وَبِمَنْ مَعَكَ. گويا آن سال خشكسالى وكمبود محصول ومواد غذايى بود، آنها گفتند شما مردم شومى هستيد وبراى جامعه ما بدبختى به ارمغان آورده ايد اما او در پاسخ «گفت: فال بد (وبخت وطالع شما) در نزد خدا است» قالَ طائِرُكُمْ عِنْدَ اللَّهِ. او است كه شما را به خاطر اعمالتان گرفتار اين مصائب ساخته واعمال شما است كه در پيشگاه او چنين مجازاتى را سبب شده. اين در حقيقت يك آزمايش بزرگ الهى براى شما است آرى «شما گروهى هستيد كه آزمايش مى شويد» بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ.(3)

ه -. تطير به معناى فال بد زدن به چيزى وشوم دانستن آن است، خواهى پرسيد، ثلاثى مجرد آن «طير» است كه به معناى مرغ است، پس چرا در باب تفعل معناى فال بد زدن را مى دهد؟ در جواب مى گوييم: چون مردم غالبا با مرغ فال مى زدند ولذا شوم دانستن چيزى را تطير خواندند وهمچنين به طورى كه گفته اند بهره هر كسى را از شر، طائر او ناميدند.(4)

ص: 299

لاَ يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ (يوسف، 87)، قُلْ يَا عِبَادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ. (زمر، 53)

7. شش نوع اميد در قرآن؛

اميد به حل مشكلات؛ لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لاَيُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْراً. (طلاق، 7)

اميد به اجابت دعا؛ گاهى امر مى كند: وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَةَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ (اعراف، 56)، گاهى نمونه معرفى مى كند: وَيَدْعُونَنَا رَغَباً وَرَهَباً (انبياء، 90)، تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً (سجده، 16)، عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ. (تحريم، 8)

اميد به مغفرت ورحمت؛ لَوْ لاَ تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (نمل، 46)، لاَ تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ. (يوسف، 87)

اميد به رسيدن رستگارى؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (آل عمران، 200)، يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِى سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ. (مائده، 35)

اميد به آينده درخشان؛ وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِى الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ. (قصص، 5)

اميد به ثواب الهى؛ وَلاَ تَهِنُوا فِى ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لاَ يَرْجُونَ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً. (نساء، 104)

8. نمونه هاى اميدواران

حضرت ابراهيم عليه السلام؛ وَالَّذِى أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِى خَطِيئَتِى يَوْمَ الدِّينِ. (شعراء، 82)

حضرت زكريا عليه السلام؛ ذِكْرُ رَحْمَةِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا.... وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيّاً (مريم، 2 و 4)

حضرت ايوب عليه السلام؛ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِيلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَنِى بِهِمْ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ. (يوسف، 83)

حضرت موسى عليه السلام؛ وَلَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَاءَ مَدْيَنَ قَالَ عَسَى رَبِّى أَنْ يَهْدِيَنِى سَوَاءَ السَّبِيلِ. (قصص، 22)

ص: 301

شب زنده داران؛ أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِداً وَقَائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ. (زمر، 9)

مهاجران مجاهد؛ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ. (بقره، 218)

ب. آيات فوق مربوط به توطئه قتل صالح از ناحيه 9 گروهك كافر ومنافق وخنثى شدن توطئه آنها است. مى گويد «در آن شهر (وادى القرى) نه گروهك بودند كه فساد در زمين مى كردند واصلاح نمى كردند» جمله لا يصلحون تاكيدى بر اين امر است چرا كه گاه انسان فسادى مى كند وبعد پشيمان مى شود ودر صدد اصلاح برمى آيد ولى مفسدان واقعى چنين نيستند، هرگز در صدد اصلاح نيستند.

ج. مسلماً با ظهور حضرت صالح وآئين پاك او، عرصه بر اين گروهكها تنگ شد، اينجا بود كه طبق آيه بعد «گفتند: بيائيد قسم ياد كنيد به خدا كه بر او وخانواده اش شبيخون مى زنيم وآنها را بقتل مى رسانيم، سپس به ولى دم آنها مى گوئيم كه ما هرگز از هلاكت خانواده آنها خبر نداشتيم ودر اين گفتار خود صادق هستيم»! قالُوا تَقاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَأَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّهِ ما شَهِدْنا مَهْلِكَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصادِقُونَ.

لذا قرآن در آيه بعد مى گويد: «آنها نقشه مهمى كشيدند وما هم نقشه مهمى كشيديم، در حالى كه آنها خبر نداشتند»! وَمَكَرُوا مَكْراً وَمَكَرْنا مَكْراً وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ. سپس مى افزايد: «بنگر كه عاقبت توطئه ومكر آنها چگونه بود كه ما همه آنها وتمام قوم وطرفداران آنها را نابود كرديم»؟! فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ مَكْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْناهُمْ وَقَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ.

د. سپس قرآن در مورد چگونگى هلاكت وسرانجام آنها چنين مى گويد: «ببين اين خانه هاى آنها است كه به خاطر ظلم وستمشان خالى مانده»! فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خاوِيَةً بِما ظَلَمُوا. «در اين ماجرا درس عبرت ونشانه روشنى است از پايان كار ظالمان وقدرت پروردگار براى كسانى كه مى دانند» إِنَّ فِى ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ.(1)

را به دنبال دارد خاوِيَةً بِما ظَلَمُوا.(1)

4. مخالفان صالح براى رسيدن به مقصد خود متوسل به دروغ مى شدند.... مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ(2)

5. آثار ظلم وستم

نزول عذاب در دنيا: فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةً بِمَا ظَلَمُوا.

عدم هدايت: واللّه لا يهدى القوم الظالمين. (توبه، 19)

عدم رستگارى: انّه لا يفلح الظالمون. (انعام، 135)

دور بودن از رحمت الهى: الا لعنة الله على الظالمين. (هود، 18)

عدم پذيرش عذرخواهى در قيامت: فيومئذٍ لا ينفع الذين ظلموا معذرتهم. (روم، 57)

عدم پذيرش فديه در قيامت: ولو انّ للّذين ظلموا ما فى الارض جميعاً ومثله معه لافتدوا به من سوء العذاب يوم القيمة وبدالهم من اللَّه ما لم يكونوا يحتسبون. (زمر، 47)

خلود در عذاب الهى: الا انّ الظالمين فى عذاب مقيم. (شورى، 45)

6. آثار ايمان وتقوا، مخصوص آخرت نيست اهل تقوا، در دنيا نيز نتيجه ى كار خود را مى بينند. وَأَنْجَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا وَكانُوا يَتَّقُونَ.(3)

ص: 304

أَإِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ. در حقيقت نخست به عنوان «فاحشه» (كار زشت) از اين عمل ياد كرده، سپس آن را روشن تر بيان مى كند تا جاى هيچ ابهامى باقى نماند واين يكى از فنون بلاغت براى بيان مسائل مهم است وبراى اينكه روشن سازد انگيزه اين عمل جهالت ونادانى است مى افزايد: «بلكه شما قومى جاهل ونادان هستيد» بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ.(1)

ه -. بعد مى فرمايد: «آنها پاسخى جز اين نداشتند كه به يكديگر گفتند: خاندان لوط را از شهر وديار خود بيرون كنيد، چرا كه اينها افرادى پاكند» وحاضر نيستند خود را با ما هماهنگ كنند!! فَما كانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ. جوابى كه بيانگر انحطاط فكر وسقوط فوق العاده اخلاقى آنها بود.

و. در روايات آمده است كه لوط حدود سى سال آنها را تبليغ كرد ولى جز خانواده اش (آنهم به استثناى همسرش كه با مشركان هم عقيده شد) به او ايمان نياوردند. بديهى است چنين گروهى كه اميد اصلاحشان نيست جايى در عالم حيات ندارند وبايد طومار زندگانيشان در هم پيچيده شود، لذا در آيه بعد مى گويد: «ما لوط وخاندانش را رهايى بخشيديم بجز همسرش كه مقدر كرديم جزء باقيماندگان باشد» فَأَنْجَيْناهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْناها مِنَ الْغابِرِينَ.

پس از آنكه صبحگاهان فرا رسيد «بارانى (از سنگ) بر آنها فرستاديم» (كه همگى زير آن مدفون شدند واين بعد از آن بود كه زلزله وحشتناكى سرزمين آنها را به كلى زير ورو كرد) وَأَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ مَطَراً. «و چه بد است باران انذار شدگان» فَساءَ مَطَرُ الْمُنْذَرِينَ.(2)

ز. اين كه گفتند: «مى خواهند منزه باشند» به عنوان مسخره گفتند وگر نه عمل خود را زشت نمى دانستند، تا دورى از آن نزاهت باشد.(3)

ص: 306

مجموع اين دو سخن مى توان چنين نتيجه گرفت كه حديقه باغى است كه هم ديوار دارد وهم آب كافى.(1)

و. مراد از «اجابت مضطر وقتى كه او را بخواند» اين است كه خدا دعاى دعا كنندگان را مستجاب وحوائج شان را بر مى آورد واگر قيد اضطرار را در بين آورد براى اين است كه در حال اضطرار، دعاى داعى از حقيقت برخوردار است وديگر گزاف وبيهوده نيست، اين است كه فرموده: اذا دعاه - وقتى او را بخواند» واين براى آن است كه بفهماند خدا وقتى دعا را مستجاب مى كند كه داعى، به راستى او را بخواند، نه اينكه در دعا رو به خدا كند ودل به اسباب ظاهرى ببندد. چنان كه در جاى ديگر فرموده: ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ (مومن، 60) كه در اين آيه بطورى كه ملاحظه مى فرماييد هيچ قيدى براى دعا نياورده جز اينكه فرموده در دعا مرا بخوانيد. باز در جاى ديگر فرموده: وَإِذا سَأَلَكَ عِبادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ (بقره، 186) بطورى كه مى بينيد تنها اين شرط را آورده كه در دعا او را بخوانند.(2)

ز. وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ - آنچه از سياق استفاده مى شود اين است كه: مراد از «خلافت»، خلافت زمينى باشد كه خدا آن را براى انسانها قرار داده، تا با آن خلافت در زمين وهر چه مخلوق زمينى است به هر طورى كه خواستند تصرف كنند هم چنان كه درباره اين خلافت فرمود: إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّى جاعِلٌ فِى الْأَرْضِ خَلِيفَةً (بقره، 30). توضيح اينكه تصرفاتى كه انسان در زمين ومخلوقات زمين مى كند، امورى است كه با زندگى ومعاشش ارتباط دارد وگاهى ناگواريها وعوامل سوء او را از اين تصرف باز مى دارد، در نتيجه آن سوء كه وى را مضطر وبيچاره نموده واز خدا كشف آن سوء را مى خواهد، حتما چيزى است كه نمى گذارد او تصرفى را كه گفتيم بكند، يا تصرفات او را محدود مى سازد واز بعضى از آنها جلو گيرى مى كند ودرب زندگى وبقاء وهمچنين ساير تعلقات زندگى را به روى او مى بندد، پس اگر خداى تعالى در چنين فرضى به دعاى آن شخص مضطر، كشف سوء از او بكند، در حقيقت خلافتى را كه به او داده بود تكميل كرده است.(3)

ص: 310

آنها ودر آيه پنجم مطالبه استدلال از آنها آمده است كه روى هم رفته مجموعه جامع ومنسجمى را ارائه مى كند.(1)

8. وقتى به قدرت خدا پى مى بريم كه به نا توانى خود حتى براى روياندن يك درخت پى ببريم. مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا.(2)

9. جلوى شبهات را بگيريد. آفرينش آسمان ها وزمين، مدعى ندارد، ولى كشت وزرع، مدعى دارد. بعضى مى گويند ما منطقه را سبز وآباد كرديم ولذا خدا مى فرمايد: مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا ودر جاى ديگر مى فرمايد: أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ (واقعه، 64) آيا شما كشت وزراعت مى كنيد يا ما؟

10. اجابت مضطرّ، كار الهى است ولى سنت الهى را تغيير نمى دهد. مثلا سنت خداوند آن است كه مردم به نحوى بايد از دنيا بروند وهمه ى انسان ها در لحظه ى احتضار، مضطرند واگر خداوند به همه جواب مثبت دهد، بايد قانون مرگ را لغو كند.

11. ريشه ى ايمان به خدا عقل وفطرت است؛ لكن ماديون مى گويند: ريشه ى ايمان به خدا ترس است. يعنى انسان چون خود را در برابر حوادث عاجز مى بيند، هنگام بروز حادثه اى تلخ، قدرتى را در ذهن خود تصور مى كند وبه آن پناه مى برد. پاسخ اينكه اگر سر چشمه ايمان ترس باشد، بايد هر كس ترسوتر است، مومن تر باشد. در حالى كه مومنان واقعى، شجاع ترين افراد زمان خود بوده اند وبايد انسان در لحظاتى كه احساس ترس ندارد، ايمانى هم نداشته باشد، در حالى كه ما در لحظه هايى كه ترس نداريم خدا را به دليل عقل وفطرت قبول داريم.

12. حيات ومرگ وبهار وخزان دائمى در عرصۀ زمين نشانۀ تدبير خداوند متعال است.(3)

ص: 312

فصل بهار، بارور شدن درختانى كه در فصل زمستان از كار افتاده بود.(1)

ج. كلمه «ادارك» در اصل «تدارك» بوده وتدارك به معناى اين است كه اجزاى چيزى يكى پس از ديگرى (مانند حلقه زنجير) بيايد تا تمام شود وچيزى از آن باقى نماند ودر اينجا معناى «تدارك علمشان در آخرت» اين است كه ايشان علم خود را تا آخرين جزءش در باره غير آخرت مصرف كردند، تا بكلى تمام شد وديگر چيزى از آن نماند، تا با آن امر آخرت را دريابند بنابراين، جمله مذكور در معناى اين آيه است كه مى فرمايد: فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنا وَلَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَياةَ الدُّنْيا، ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ (نجم، 30).(2)

د. آيه بعد منطق منكران رستاخيز را در يك جمله بيان مى كند: «كافران گفتند آيا هنگامى كه ما وپدرانمان خاك شديم باز هم از دل خاك بيرون فرستاده خواهيم شد»؟ وَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَ إِذا كُنَّا تُراباً وَآباؤُنا أَ إِنَّا لَمُخْرَجُونَ. سپس آنها مى افزايند: «اين وعده بى پايه اى است كه به ما وپدرانمان از پيش داده شده» وهرگز اثرى از آن نمايان نبوده ونيست لَقَدْوُعِدْنا هذا نَحْنُ وَآباؤُنا مِنْ قَبْلُ. «اينها همان افسانه هاى پيشينيان است»، اينها اوهام وخرافاتى بيش نيست إِنْ هذا إِلَّا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ.(3)

واصولا مربوط به آنان نيست، بلكه خداى سبحان قلوبشان را از درك آن كور كرده ودر نتيجه ديگر نخواهند توانست آن را درك كنند.(1)

3. كفار هم قرآن را افسانه مى دانند وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا قَالُوا قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاءُ لَقُلْنَا مِثْلَ هذَا إِنْ هذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ هم قيامت را افسانه مى دانند. لَقَدْ وُعِدْنَا هذَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ.

نيرنگ آنها. تمسخر كفار نسبت به وعده عذاب در دنيا وقيامت. اميد پيامبر اكرم به بخشى از عذاب خداوند درباره آنان ومهلت دادن به گروه ديگر به جهت فضل الهى. آگاه بودن خداوند از كفر آنها در درون سينه هاشان.

ب. از آنجا كه بحث منطقى با چنين قوم لجوجى بيهوده بوده است، بعلاوه دلائل فراوانى براى معاد در آيات ديگر قرآن اقامه شده، بجاى اينكه دليلى براى آنها ذكر كند آنها را به مجازاتهاى الهى كه در پيش دارند تهديد وانذار مى كند. روى سخن را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده مى گويد: «بگو در روى زمين سير كنيد وآثار گذشتگان را ببينيد وبنگريد عاقبت كار مجرمان وگنهكاران به كجا رسيد»؟ قُلْ سِيرُوا فِى الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ.

ج. آيه بعد، پيامبر (صلی الله علیه و آله) را دلدارى داده مى گويد: از تكذيب آنها غمگين مباش وَلا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ واز توطئه هاى آنها نگران مباش، وسينه ات بخاطر آن تنگى نكند كه ما يار وياور توايم وَلا تَكُنْ فِى ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ. ولى اين منكران لجوج بجاى اينكه از اين هشدار پيامبر دلسوز ومهربان پند واندرز گيرند، باز در مقام استهزاء برآمده مى گويند اگر راست مى گوئيد اين وعده عذاب الهى، كى واقع خواهد شد؟! وَيَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ. با اينكه مخاطب، پيامبر بود ولى مطلب را به صورت جمع مى آورند، بخاطر اينكه مؤمنان راستين نيز با پيامبر (صلی الله علیه و آله) در اين سخن همصدا بودند وطبعا آنها نيز مخاطبند.

در اينجا قرآن به پاسخ اين گفتار سخريه آميز آنها با لحنى كاملا واقع بينانه پرداخته مى گويد: «به آنها بگو شايد بعضى از آنچه را عجله مى كنيد نزديك ودر كنار شما باشد»! قُلْ عَسى أَنْ يَكُونَ رَدِفَ لَكُمْ بَعْضُ الَّذِى تَسْتَعْجِلُونَ.(1)

د. در اينكه منظور از اين عذاب چه بوده ؟ بعضى مى گويند همان ضربه شديدى است كه بر پيكر اين مجرمان لجوج در جنگ بدر، نخستين پيكار مسلمانان با كفار وارد شد، هفتاد نفر از سردمداران آنها به خاك افتادند وهفتاد نفر اسير شدند.(2)

ه -. سپس به بيان اين واقعيت مى پردازد كه اگر خداوند در مجازات شما عجله نمى كند، به خاطر فضل ورحمتش بر شما است واگر تصور مى كنند تاخير مجازات آنها به خاطر آنست

ص: 316

كه خداوند از نيات سوء وانديشه هاى زشتى كه در سر مى پرورانند بى خبر است، اشتباه بزرگى است چرا كه «پروردگار تو آنچه را در سينه هاشان پنهان مى دارند وآنچه را آشكار مى كنند به خوبى مى داند» وَإِنَّ رَبَّكَ لَيَعْلَمُ ما تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَما يُعْلِنُونَ.

و. سپس مى افزايد: نه تنها خداوند، اسرار درون وبرون آنها را مى داند، بلكه علم او بقدرى وسيع وگسترده است كه «هيچ موجودى در آسمان وزمين، پنهان ومكتوم نيست مگر آنكه در كتاب آشكار (علم پروردگار) ثبت است» وَما مِنْ غائِبَةٍ فِى السَّماءِ وَالْأَرْضِ إِلَّا فِى كِتابٍ مُبِينٍ روشن است كه «غائبة» معنى وسيعى دارد كه هر آنچه را از حس ما پنهان است در بر مى گيرد، اعم از اعمال مخفى بندگان ونيات باطنى آنها ونيز اسرارى كه در پهنه آسمان وزمين نهفته است.(1)

ز. منظور از «كِتابٍ مُبِينٍ»، لوح محفوظ، همان صفحه علم بى پايان خدا است.(2)

دانستن باطن افراد مهم تر از دانستن ظاهر آنان است.

علم خداوند به اهداف وافكار باطنى، براى منكران معاد تهديد بيشترى دارد.(1)

6. دنيا جاى كيفر كامل نيست. بَعْضُ الَّذِى تَسْتَعْجِلُونَ.

7. حرف (تاء) در كلمه «غائبة»، يا براى مبالغه است، نظير «علامة»، يعنى چيزهايى كه خيلى سرى ومخفى است ويا براى تانيث است به اعتبار آن كه كلمه ى «غائبة» صفت براى كلمه «اشياء» است كه محذوف است.(2)

8. نظير آيه 73 نمل، آيات ديگر است؛ 61 غافر، 38 يوسف، 6 يونس و 243 بقره.

9. آيه 74 نمل، نظير آيه 69 قصص است.