بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 8

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

ص: 6

عذاب استيصال وخانمان برانداز منقرضشان مى كند.(1)

ج. منظور از مشقت اين است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) خود را در عبادت ونماز به تعب ورنج مى انداخت ومشقت ديگر اينكه از ايمان نياوردن كفار رنج مى برد ودعا مى كرد اللهم اهد قومى فإنهم لا يعلمون ودر اين جهت آياتى نازل شد، مانند: أ فأنت تسمع الصم وتهدى العمى ومن كان فى ضلال مبين (زخرف، 39)، فلعلك باخع نفسك على آثارهم إن لم يومنوا بهذا الحديث اسفا (كهف، 6).(2)

د. «تشقى» از ماده «شقاوت» بر ضد «سعادت» است ولى همان گونه كه راغب در مفردات مى گويد: گاه مى شود كه اين ماده به معنى رنج وتعب مى آيد ودر آيه فوق، منظور همين معنى است.(3)

ه -. استثناء در جمله إِلَّا تَذْكِرَةً به طورى كه گفته اند استثناء منقطع است ومعنايش اين است كه ما قرآن را بر تو نازل نكرديم كه تو خود را به تعب اندازى وليكن براى اين بود كه ياد آورنده اى باشد تا هر كس طبع او خضوع وخشوع در برابر حق است متذكر شود.(4)

و. خداى سبحان يگانه كسى است كه اهليت پرستش را دارد، چون اهليت اينكه ديگران براى كسى خاضع شوند جز به خاطر كمالى كه در آن كس هست نمى باشد پس تنها وتنها كمال است كه نقص در برابرش خاضع مى شود وآن كمال يا عبارت است از جمالى كه نفس به سوى آن مجذوب مى شود ويا جلالى است كه عقل در برابرش خضوع مى كند هر كدام را كه در نظر بگيريم حد اعلايش در خدا است، بلكه تمامى جمالها از او است، چون هيچ جمالى در هيچ موجودى نيست مگر آنكه آيتى از جمال او است ونيز هيچ جلالى نيست مگر آنكه قطره اى از درياى بيكران جلال او است، پس خداى سبحان معبودى است كه لااله الا هو ولا معبود سواه، چون همه اسماء حسنى مال او است.(5)

ز. در حديثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانيم «طه» از اسامى پيامبر است واز حضرت

ص: 8

مهدى (علیه السلام) در دعاى ندبه «يا بن طه» تعبير شده است.(1)

«عرش» در لغت به چيزى مى گويند كه داراى سقف است وگاهى به خود سقف ويا تختهاى پايه بلند مانند تختهاى سلاطين نيز عرش اطلاق مى شود.

«ثرى» در اصل به معنى خاك مرطوب است واز آنجا كه تنها قشر روى زمين بر اثر تابش آفتاب ووزش باد مى خشكد ولى طبقه زيرين غالبا مرطوب است به اين طبقه، «ثرى» گفته مى شود وبه اين ترتيب ما تَحْتَ الثَّرى به معنى اعماق زمين وجوف آنست كه همه آنها مملوك خالق نظام هستى است.(2)

در حديثى از امام باقر (علیه السلام) وامام صادق (علیه السلام) مى خوانيم: سرّ آنست كه در دل پنهان نموده اى واخفى آنست كه به خاطرت آمده اما فراموش كرده اى.(3)

ح. «اسماء حسنى» در اصل به معنى نامهاى نيك است، بديهى است كه همه نامهاى پروردگار نيك است ولى از آنجا كه در ميان اسماء وصفات خدا بعضى داراى اهميت بيشترى است، به عنوان «اسماء حسنى» ناميده شده است.

3. وظيفه ى پيامبر تذكّر است، نه اجبار مردم بر پذيرش. إِلَّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشى.(1)

نظير آيه 2 و 3 طه: مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى إِلاَّ تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشَى آيه 11 يس است: إِنَّمَا تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَخَشِىَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَأَجْرٍ كَرِيمٍ كه اهل خشيت از انذار وتذكر قرآن بهره مند مى شوند.

4. در اين چند آيه، چهار صفت از صفات بارز خداوند مطرح شده است؛

الف) خالقيت؛ خَلَقَ الْأَرْضَ وَالسَّماواتِ .

ب) حاكميت؛ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى.

ج) مالكيت؛ لَهُ ما فِى السَّماواتِ وَما....

د) عالميت؛ يَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفى.(2)

5. معمولًا همراه با عبارت اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ وشبه آن، جمله اى مى آيد كه به منزله ى تفسير آن است، مانند: ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِى اللَّيْلَ النَّهارَ (اعراف: 54) او بر عرش سلطه دارد وشب وروز را مى پوشاند ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ (يونس: 3) او بر هستى احاطه دارد وامور را تدبير مى كند ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِى الْأَرْضِ وَما... (حديد: 4) او بر هستى تسلّط دارد وهمه چيز را مى داند ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِىٍّ (سجده: 4) او بر عرش سلطه دارد وجز او سرپرستى نيست ودر اين آيه: عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى لَهُ ما فِى السَّماواتِ وَما فِى الْأَرْضِ .(3)

6. خداوند بر همه چيز آگاه است، يَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفى غيب آسمان ها وزمين را مى داند، أَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ (بقره: 33)، حمل ماده ى باردار را مى داند، يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثى (رعد: 8)، هدف ومعناى نگاه ها را مى داند، يَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْيُنِ (غافر: 11)، خطورات قلبى را مى داند، يَعْلَمُ ما فِى قُلُوبِكُمْ (احزاب: 51) وهيچ برگى از درخت نمى افتد مگر اينكه او مى داند. وَما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُها (انعام: 59).(4)

7. تسلّط خداوند بر هستى، رحيمانه است، نه جبّارانه. الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى.

ص: 10

واقامه حجت وآوردن معجزه عليه او.

سوم: بيرون شدنش با بنى اسرائيل از مصر وتعقيب فرعون وغرق شدنش ونجات يافتن بنى اسرائيل.

چهارم: گوساله پرستى بنى اسرائيل وسرانجام كار ايشان وكار سامرى وگوساله اش.(1)

ج. وَهَلْ أَتاكَ حَدِيثُ مُوسى استفهام در اين جمله براى تقرير است(2) ومقصود از «حديث» داستان است. إِذْ رَأى ناراً فَقالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّى آنَسْتُ ناراً.... «مكث» به معناى «لبث» است و «آنست» از ايناس، به معناى ديدن ويا يافتن چيزى است كه در اصل از انس گرفته شده كه ضد نفرت است وبه همين جهت در معناى ايناس گفته اند ديدن چيزى است كه با آن انس بگيرند، كه قهرا ديدن چنين چيزى ديدنى است قوى.(3)

د. كلمه «قبس» - با دو فتحه - به معناى شعله است كه به وسيله نوك چوب يا مانند آن از آتش بزرگى گرفته شود.(4)

ه -. ظاهر آيه وآيات بعديش شهادت مى دهد بر اينكه اين جريان در مراجعت موسى از مدين به سوى مصر اتفاق افتاده واهلش نيز با او بوده واين واقعه نزديكى هاى وادى طوى، در طور سينا، در شبى سرد وتاريك اتفاق افتاده، در حالى كه راه را گم كرده بودند، چون آتش از دور ديده به نظرش رسيده كه كنار آن كسى هست كه از او راه را بپرسد واگر نبود حداقل از آن آتش قدرى بياورد، تا گرم شوند.(5)

و. كلمه «طوى» اسم وادى است كه خداى سبحان آن را وادى مقدس ناميده واين توصيف دليل بر اين است كه علت اينكه به موسى دستور داد كفشش را بكند، احترام آن سرزمين بوده واگر كندن كفش را متفرع بر جمله إِنِّى أَنَا رَبُّكَ كرده دليل بر اين است كه تقديس واحترام وادى به خاطر اين بوده كه محل قرب به خدا ومحل حضور ومناجات به درگاه او است وبه همين ملاك هر مكان وزمان مقدسى تقدس مى يابد، مانند كعبه مشرفه

ص: 12

ومسجد الحرام وساير مساجد ومشاهد محترمه در اسلام ونيز مانند اعياد وايام متبركه اى كه قداست را از راه انتساب واقعه اى شريف كه در آن واقع شده، يا عبادتى كه در آن انجام شده كسب نموده وگرنه بين اجزاى مكان وزمان تفاوتى نيست.(1)

ز. منظور از فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ چيست ؟ ظاهر آيه اين است كه به موسى دستور داده شد به احترام آن سرزمين مقدس، كفشهاى خود را از پا بيرون آورد وبا خضوع وتواضع در آن وادى گام نهد، بعضى ديگر از روايات كه اشاره به تاويل آيه وبطون آن دارد مى گويد: فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ اى خوفيك: خوفك من ضياع اهلك وخوفك من فرعون منظور از فاخلع نعليك اين است كه دو ترس ووحشت را از خود دور كن، خوف از اينكه خانواده ات كه مورد علاقه تو است در اين بيابان از بين برود وخوف از فرعون!

فخر رازى مى گويد: مقصود آن است كه توجه به دنيا را ترك كن.(2)

امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: كن لما لا ترجو ارجى منك لما ترجو، فان موسى بن عمران خرج ليقبس لاهله نارا فرجع اليهم وهو رسول نبى! نسبت به چيزهايى كه اميد ندارى بيش از چيزهايى كه اميد دارى، اميدوار باش! چرا كه موسى بن عمران به دنبال يك شعله آتش رفت، اما با مقام نبوت ورسالت بازگشت!(3)

ح. موسى وقتى نداى يا مُوسى إِنِّى أَنَا رَبُّكَ را شنيد از آن به طور يقين فهميد كه صاحب ندا پروردگار او وكلام، كلام او است، چون كلام مذكور وحيى از خدا بود به او، كه خود خداى تعالى تصريح كرده بر اينكه خدا با احدى جز به وحى ويا از وراى حجاب ويا به ارسال رسول تكلم نمى كند، هر چه بخواهد به اذن خود وحى مى كند وفرموده وَما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللهُ إِلَّا وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِىَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ (شورى: 51) كه از آن فهميده مى شود كه ميان خدا وكسى كه خدا با او تكلم مى كند در صورتى كه به وسيله رسول ويا حجاب نباشد وتنها به وسيله وحى تحقق مى پذيرد.(4)

اين حال، حال هر نبى وپيغمبر است، در اولين وحيى كه به او مى شود ونبوت ورسالت

ص: 13

او را به او اعلام مى دارد، هيچ شكى نمى كند، در اينكه صاحب اين وحى خداى سبحان است ودر درك اين معنا هيچ احتياجى به اعمال نظر، يا درخواست دليل، نيست، زيرا اگر محتاج به يكى از آنها شود باز هم يقين پيدا نمى كند كه راستى پيغمبر شده است، چون ممكن است اطمينانى كه به دست آورده اثر وخاصيت دليل واستفاده قوه تعقل از آن دليل باشد، نه تلقى از غيب بدون واسطه.(1)

ط. در اين آيه پس از بيان مهمترين اصل دعوت انبياء كه مساله توحيد است موضوع عبادت خداوند يگانه بيان شده وبه دنبال آن دستور به نماز، يعنى بزرگترين عبادت ومهمترين پيوند خلق با خالق ومؤثرترين راه براى فراموش نكردن ذات پاك او داده شده.

اين سه دستور با فرمان رسالت كه در آيه قبل بود ومساله معاد كه در آيه بعد است يك مجموعه كامل وفشرده از اصول وفروع دين را بازگو مى كند.(2)

در معناى «ذكر»، بعضى گفته اند: مراد از آن، ذكر لفظى است كه نماز هم مشتمل بر آن است. بعضى ديگر گفته اند: مراد از آن ذكر قلبى است كه مقارن نماز است وبا نماز تحقق يافته، يا مترتب بر آن مى شود، همانطور كه مسبب از سبب پديد مى آيد. بعضى ديگر احتمال داده اند كه مراد از آن، ذكر قبل از نماز باشد. بعضى ديگر گفته اند: مراد از آن اعم از ذكر قلبى وقالبى است.(3)

اختلاف ديگرى در اضافه ذكر به ياى متكلم دارند كه چه نحوه اضافه اى است ؟ بعضى گفته اند: اضافه مصدر به مفعول خودش است. بعضى ديگر گفته اند: اضافه مصدر به فاعل خودش است ومراد اين است كه نماز بخوان تا با ثنا وثواب خود، تو را ياد كنيم ويا اين است كه نماز بخوان براى اينكه من نماز را در كتب آسمانيم ذكر كرده وبدان دستور داده ام.(4)

ى. در جمله أَكادُ أُخْفِيها ظاهر اينكه اخفاء را مطلق آورد اين است كه مراد اخفاء به تمام معنا باشد، يعنى آن را پنهان بدارم وبه هيچ وجه احدى را از آن آگاه نكنم، تا وقتى واقع مى شود ناگهانى، هم چنان كه قرآن كريم صريحا فرموده: لاتَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً . (اعراف: 187)

ص: 14

ممكن هم هست معناى جمله نزديك است پنهانش بدارم، اين باشد كه نزديك است از آن خبر ندهم، تا مخلصين از غير مخلصين جدا شده وشناخته شوند.

چون بيشتر مردم خداى را به اميد ثواب وترس از عقاب عبادت مى كنند، در حالى كه درست ترين عمل آن عملى است كه صرفاً براى رضاى خدا انجام شود، نه به طمع بهشت وترس از جهنم وبا پنهان داشتن روز قيامت اين تميز به خوبى صورت مى گيرد ومعلوم مى شود چه كسى خداى را به حقيقت بندگى مى كند وچه كسى در پى بازرگانى خويش است.(1)

مرحوم طبرسى مى فرمايد: تعبير فوق، يك نوع مبالغه است ومفهومش اين است كه تاريخ شروع رستاخيز آن قدر مخفى وپنهان است كه حتى نزديك است من نيز از خودم پنهان دارم، در اين زمينه روايتى هم وارد شده است.

تفسير ديگر اين است كه مشتقات «كاد» همواره به معنى نزديك شدن نيست، بلكه گاهى به معنى تاكيد مى آيد، بى آنكه معنى نزديك شدن را داشته باشد ولذا بعضى از مفسران «اكاد» را به معنى «اريد» (مى خواهم) تفسير كرده اند ودر بعضى از متون لغت نيز همين معنى صريحا آمده است.(2)

ك. جمله (فلا يصدنك) در ظاهر خطاب به حضرت موسى ودر حقيقت خطاب به همه مكلفين است واز باب اياك اعنى واسمعى يا جاره است.(3)

سخن خداوند با حضرت موسى (علیه السلام): قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: وَكَلَّمَ اللهُ مُوسَى تَكْلِيماً (النساء، 164) شرح گفتگوهاى خداوند با موسى (علیه السلام) در آيه 12 تا 46 سوره طه آمده است.

4. اختيار وانتخاب انسان براى نبوت با خداوند متعال است ومردم در اين زمينه حق انتخاب ندارند، انا اخترتك.

5. در سه آيه مذكور كه نبوت آن جناب را اعلام مى كند دو ركن ايمان را كه ركن اعتقاد وركن عمل است با هم ذكر كرده ولى از اصول اعتقاد كه توحيد ونبوت ومعاد است تنها دو اصل را يعنى توحيد ومعاد را ذكر كرده واز نبوت اسمى نبرده وجهتش اين بوده كه روى سخن با شخص رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بوده واما ركن عمل را با اينكه تفصيل زيادى دارد در يك كلمه خلاصه كرده وآن كلمه «فاعبدنى» است وبا آن اصول وفروع دين را در سه آيه تكميل كرده است.(1)

6. جمله انى انا ربك مانند اننى انا الله با سه تاكيد بيان شده (نون تاكيد ثقيله - انا - جمله اسميه) تا اينكه موسى (علیه السلام) در اين جهت كه سخن خدا را مى شنود ترديدى در خود راه ندهد.(2)

7. اينكه فرمود إِنَّنِى أَنَا اللهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا مسمى را با خود اسم معرفى كرد وفرمود «بدرستى كه من الله ام» ونفرمود «الله منم» براى اينكه مقتضاى حضور اين است كه با مشاهده ذات به وصف ذات آشنا گشت، نه به وسيله وصف به ذات آشنا گرديد، هم چنان كه برادران يوسف وقتى او را شناختند گفتند: به درستى كه هر آينه تو يوسفى، يوسف هم گفت من يوسفم واين برادر من است (كه اگر مقام مقام حضور نبود جا داشت بگويند يوسف تويى).

8. جمله لاإِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِى كلمه توحيد است كه از نظر عبارت ولفظ مترتب بر جمله إِنَّنِى أَنَا اللهُ شده، چون حقيقتاً هم مترتب بر آن است، چون وقتى خداى تعالى كسى باشد كه هر چيزى از او آغاز شده وبه وجود او قائم وبه او منتهى است پس ديگر جا ندارد كه كسى جز براى او خضوع عبادتى بكند، پس او است الله معبود به حق واله ديگرى غير او

ص: 16

نيست ولذا امر به عبادت را متفرع بر اين حقيقت نموده، فرمود فاعبدنى.

9. اگر در جمله وَأَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِى، از انواع واقسام عبادت خصوص نماز را ذكر كرد، با اينكه قبلا در جمله فاعبدنى عبادت را به طور عموم ذكر كرده بود وخلاصه اگر بعد از آن عام، خصوص اين خاص را ذكر كرد، بدين جهت بود كه هم اهميت نماز را برساند وهم بفهماند كه نماز از هر عملى كه خضوع عبوديت را ممثل كند وذكر خداى را به قالب در آورد، آن چنان كه روح در كالبد قرار مى گيرد، بهتر است.(1)

10. همين كه اراده ى خداوند بر تحقّق چيزى تعلّق گرفت، تمام وسايل به خدمت آن هدف درمى آيند. (تاريكى شب، باردارى همسر، گم كردن راه، ديدن آتش، همه مقدّمه جذب موسى (علیه السلام) وارائه وحى ونبوّت به او در ميعادگاه الهى شد).

11. شناخت اصول دين، بر انجام فروع دين مقدّم است. لاإِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِى توحيد نظرى مقدّم بر توحيد عملى است. إِنَّنِى أَنَا اللهُ فَاعْبُدْنِى

12. زمان وقوع قيامت تنها بر مردم پوشيده وپنهان است نه بر خداوند اكاد اخفيها زيرا قرآن در آيه ديگر مى فرمايد: ان الله عنده علم الساعه (لقمان، 34)

13. پاداش بر اساس سعى وتلاش است، خواه به انجام برسد، يا نرسد؛ لِتُجْزى بِما تَسْعى.(2)

14. نظير آيات 10 تا 14 طه با اندك تفاوتى در تعبيرات آيه 29 و 30 سوره قصص و 7 تا 10 سوره نمل است.

18. ياد خداوند متعال در قرآن

اهميت ياد خداوند

فرمان خدا به ياد خداوند در آيات مختلف؛ يا أيها الذين ءامنوا اذكروا الله ذكراً كثيراً. (احزاب، 41)

عوامل ياد خداوند

نماز؛ فاعبدنى واقم الصلوة لذكرى. (طه، 14)

قرآن كريم؛ إنّا نحن نزّلنا الذّكر وانّا له لحافظون. (حجر، 9)

ص: 17

اقسام ياد خداوند

ياد خداوند؛ اذكرونى اذكركم. (بقره، 152)

ياد قيامت؛ انا اخلصناهم بخالصة ذكرى الدار. (ص، 46)

ياد نعمت هاى خداوند؛ يا ايها الناس اذكروا نعمة الله عليكم هل من خالق غير الله. (فاطر، 3)

آثار ياد خداوند

دورى از گناه؛ ان الذين اتّقوا اذا مسّهم طائف من الشيطان تذكروا فاذا هم مبصرون. (اعراف، 201)

آرامش قلب؛ ألا بذكر الله تطمئن القلوب. (رعد، 28)

ياد خداوند از بنده؛ فاذكرونى أذكركم واشكروا لى ولا تكفرون. (بقره، 152)

رستگارى؛ واذكروا الله كثيراً لعلكم تفلحون (انفال، 45) و فاذكروا ءالاء الله لعلكم تفلحون. (اعراف، 69)

آثار ترك ياد خداوند

اعراض پيامبر از انسان؛ فأعرض عن من تولى عن ذكرنا ولم يرد الّا الحيوة الدنيا. (نجم، 29)

زندگى سخت؛ ومن أعرض عن ذكرى فانّ له معيشة ضنكاً. (طه، 124)

همنشينى با شيطان؛ ومن يعش عن ذكر الرحمن نقيّض له شيطاناً فهو له قرين. (زخرف، 36)

كورى در قيامت وعذاب سخت؛... ونحشره يوم القيامة اعمى * قال لم حشرتنى اعمى وقد كنت بصيراً * قال كذلك اتتك ءاياتنا فنسيتها كذلك اليوم تنسى. (طه، 124-126)

موانع ياد خداوند

ثروت - فرزند؛ يا أيها الذين ءامنوا لا تلهكم اموالكم ولا اولادكم عن ذكر الله. (منافقون، 1)

شيطان؛ انما يريد الشيطان ان يوقع بينكم العداوة والبغضاء فى الخمر والميسر

ص: 18

ويصدكم عن ذكر الله. (مائده، 91)

دوست بد؛... يا ويلتى ليتنى لم اتّخذ فلاناً خليلًا... لقد اضلنى عن الذكر بعد اذ جائنى. (فرقان، 27-29)

الگوى ياد خداوند

اولياء خدا؛ رِجَالٌ لاَ تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ وَإِقَامِ الصَّلاَةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ. (نور، 37)

حالت با شجاعتى كه در موسى سراغ داريم وعملا در طول عمر خود به هنگام مبارزه با فرعونيان به ثبوت رسانيد، بعلاوه از شرائط كلى انبياء است چگونه سازگار است ؟ ولى با توجه به يك نكته پاسخ آن روشن مى شود، زيرا طبيعى هر انسانى است - هر قدر هم شجاع ونترس باشد - كه اگر ببيند ناگهان قطعه چوبى تبديل به مار عظيمى شود وسريعاً به حركت درآيد، موقتا متوحش مى شود وخود را كنار مى كشد، مگر آنكه در برابر او اين صحنه بارها تكرار شود، اين عكس العمل طبيعى هيچگونه ايرادى بر موسى نخواهد بود وبا آيه 39 احزاب كه مى گويد: الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللهَ ؛ كسانى كه ابلاغ رسالتهاى الهى مى كنند واز او مى ترسند واز هيچكس جز او ترسى ندارند منافاتى ندارد، اين يك وحشت طبيعى زودگذر وموقتى در برابر يك حادثه كاملا بى سابقه وخارق عادت است.(1)

ج. در آيه 20 از مار تعبير به (حيه) شده، براى اينكه موسى اين معجزه را مشاهده كند، اما در برابر فرعون تعبير به (ثعبان) شده كه منظور مار بسيار بزرگى بوده تا فرعونيان بترسند وبه اعجاز آن پى ببرند.(2)

د. گرچه در تفسير جمله وَاضْمُمْ يَدَكَ إِلى جَناحِكَ ... مفسران عبارات گوناگونى دارند ولى با توجه به آيه 32 سوره قصص كه مى گويد: اسْلُكْ يَدَكَ فِى جَيْبِكَ وآيه 12 سوره نمل كه مى گويد: وَأَدْخِلْ يَدَكَ فِى جَيْبِكَ به خوبى استفاده مى شود كه موسى مامور بوده است دست خود را در گريبانش فرو برد وتا زير بغل يا پهلو ادامه دهد (چرا كه جناح در اصل به معنى بال پرندگان است ودر اينجا مى تواند كنايه از زير بغل بوده باشد).

ه -. «بيضاء» به معنى سفيد است وجمله مِنْ غَيْرِ سُوءٍ اشاره به اين است كه سفيدى دست تو بر اثر بيمارى پيسى ومانند آن نخواهد بود، به دليل اينكه درخشندگى خاصى دارد، در يك لحظه ظاهر ودر لحظه ديگرى از بين مى رود. ولى از بعضى روايات استفاده مى شود كه دست موسى در آن حالت، نورانيت فوق العاده اى پيدا كرد بدون عيب، نه چشم را آزار مى رساند ونه لكه تاريكى در ميان آن ديده مى شود ونه غير آن.(3)

ص: 20

همان امر خطير وعظيم را با همه دشوارى وخطرش بر من آسان گردان.(1)

ج. ذكر وتسبيحى كه با وزارت هارون ارتباط داشته باشد ذكر وتسبيح علنى ودر بين مردم است نه در خلوت ونه در دل، زيرا ذكر وتسبيح در خلوت ودر قلب، هيچ ارتباطى با وزارت هارون ندارد، پس مراد اين است كه آن دو در بين مردم ومجامع عمومى ومجالس آنان، هر وقت كه شركت كنند، ذكر خداى را بگويند، يعنى مردم را به سوى ايمان به وى دعوت نموده ونيز او را تسبيح گويند، يعنى خداى را از شركاء منزه بدارند.

با اين بيان، ذيل آيات با صدرش مرتبط مى شود، گويا مى گويد: امر رسالت بس خطير است واين فرعون طغيانگر ودرباريانش ونيز امتش مغرور عزت وسلطنت خود شده اند.

در نتيجه امر رسالت، در پيروزيش محتاج به تسبيح وياد تو مى باشد تا در اثر كثرت اين دو، ياد تو در دلهاشان رخنه كرده، رفته رفته به خود آيند وايمان آورند واين ذكر وتسبيح بسيار، كارى نيست كه از من به تنهايى بر آيد، پس هارون را وزيرم كن ومرا با او تاييد نموده شريكش در كارهايم قرار ده، تا به اتفاق او بسيار تسبيحت گفته، بسيار ذكرت گوييم، بلكه به اين وسيله امر دعوت موفقيتى به دست آورد وسودى ببخشد.(2)

د. براى اصلاح يك محيط فاسد وايجاد يك انقلاب همه جانبه بايد از رهبران كفر شروع كرد از آنها كه در تمام اركان جامعه نقش دارند، جالب اينكه: دليل لزوم آغاز كردن از فرعون، در يك جمله كوتاه إِنَّهُ طَغى؛ او طغيان كرده است. بيان شده كه در اين كلمه «طغيان» همه چيز جمع است، آرى طغيان وتجاوز از حد ومرز در تمام ابعاد زندگى وبه همين جهت به اين گونه افراد «طاغوت» گفته مى شود كه از همين ماده گرفته شده است.(3)

ه -. «وزير» از ماده «وزر» در اصل به معنى بار سنگين است واز آنجا كه وزيران بسيارى از بارهاى سنگين را در كشوردارى بر دوش دارند اين نام بر آنها گذارده شده است ونيز كلمه وزير به معاون وياور اطلاق مى شود. اما اينكه موسى (علیه السلام) تقاضا مى كند كه اين وزير از خانواده

ص: 23

او باشد دليلش روشن است، چرا كه هم شناخت بيشترى نسبت به او خواهد داشت.(1)

و. هارون: طبق نقل بعضى از مفسران، برادر بزرگتر موسى بود وسه سال با او فاصله سنى داشت، قامتى بلند ورسا وزبانى گويا ودرك عالى داشت سه سال قبل از وفات موسى، دنيا را ترك گفت. او از پيامبران مرسل بود چنان كه در آيه 45 سوره مؤمنون مى فرمايد: ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسى وَأَخاهُ هارُونَ بِآياتِنا وَسُلْطانٍ مُبِينٍ ؛ ونيز در آيه 48 سوره انبياء مى فرمايد: وَلَقَدْ آتَيْنا مُوسى وَهارُونَ الْفُرْقانَ وَضِياءً . بالآخره او پيامبرى بود كه خداوند از باب رحمتش به موسى بخشيد؛ وَوَهَبْنا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنا أَخاهُ هارُونَ نَبِيًّا (مريم: 53).(2)

ز. «ازر» در اصل، از ماده «ازار» بمعنى لباس گرفته شده است، مخصوصا به لباسى گفته مى شود كه بند آن را بر كمر گره مى زنند، به همين جهت گاهى اين كلمه به كمر، يا قوت وقدرت نيز اطلاق شده است.(3)

به حضرت على (علیه السلام) فرمود.(1)

4. هميشه نبايد منتظر آمدن مردم بود، گاهى لازم است حتّى پيامبران براى هدايتِ حاكمان حركت كنند؛ اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى.(2)

5. طغيان تجاوز از حد است وفرعون در كفر ورزى وشرك طغيان كرد از اين رو گفت: انا ربكم الاعلى ما علمت لكم من اله غيرى لان اتخذت الها غيرى لاجعلنك من المسجونين.(3)

6. براى اصلاح جامعه، بايد به سراغ سرچشمه وريشه ى فتنه وفساد رفت؛ اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ .

7. پرسش: با توجه به اينكه حضرت موسى به مقام نبوت رسيده است چگونه درخواست شرح صدر مى كند به تعبير ديگر اگر شرح صدر دارد اين درخواست تحصيل حاصل است واگر شرح صدر ندارد چگونه به مقام نبوت رسيده است ؟ پاسخ: حضرت موسى قطعا داراى شرح صدر بوده ولكن براى مقابله با فرعون شرح صدر زيادترى را طلب مى كند.(4)

تذكر: نظير اين پرسش وپاسخ درباره حضرت ابراهيم (علیه السلام) است كه از موضوع معاد سوال كرد وخداوند به او پاسخ داد ا ولم تومن حضرت ابراهيم عرضه داشت ولكن ليطمئن قلبى.

8. اصل، فهميدن مردم است، نه اصطلاحات زيبا. يَفْقَهُوا قَوْلِى شرط موفقيت در تبليغ آن است كه مردم حرف مبلغ را خوب بفهمند.(5)

9. آنچه را حضرت موسى از خداوند درخواست كرد مانند شرح صدر وآسان شدن كار خداوند متعال به پيامبر اكرم بدون درخواست عنايت كرد: ا لم نشرح لك صدرك.

10. استمداد از مردم، منافاتى با توكّل وكمك از خداوند نداشته وشرك نيست. در قرآن بارها به مسئله ى استمداد وتعاون اشاره شده است، از جمله: تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوى

ص: 25

(مائده: 2) يكديگر را در كار خير يارى كنيد. چنان كه حضرت عيسى (علیه السلام) فرمود: مَنْ أَنْصارِى إِلَى اللهِ (آل عمران: 52)، ياور من به سوى خدا كيست ؟ يا خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: حَسْبُكَ اللهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (انفال: 64)، خداوند ومؤمنان پيرو، براى تو كافى هستند. يا ذوالقرنين از مردم براى ساختن سد كمك درخواست كرد وفرمود: فَأَعِينُونِى بِقُوَّةٍ (كهف: 95) با نيروى خود مرا كمك كنيد ودر اين ماجرا نيز حضرت موسى از خداوند انسانى شايسته را به كمك مى طلبد تا او را در امر تبليغ دين يارى نمايد.(1)

حضرت موسى از خداوند در خواست كرد برادرش هارون وزير او باشد وَ اجْعَلْ لِى وَزِيراً مِنْ أَهْلِى (طه، 29) هَارُونَ أَخِى (طه، 30) اجابت دعاى او در سوره مريم آيه 53 بيان شده است: وَ وَهَبْنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنَا أَخَاهُ هَارُونَ نَبِيّاً

11. مسئوليت زياد، تسبيح زياد لازم دارد؛ نُسَبِّحَكَ ، كَثِيراً.

12. اگر درخواست صحيح وبجا ودعا خالصانه باشد، استجابت قطعى است؛ قَدْ أُوتِيتَ .

13. نظير آيه 23 طه، آيه 43 طه است با اين تفاوت كه در آيه نخست خطاب به حضرت موسى ودر آيه بعد خطاب به موسى وهارون است.

در برابر ديدگان [= علم] من، ساخته شوى (وپرورش يابى)! * در آن هنگام كه خواهرت (در نزديكى كاخ فرعون) راه مى رفت ومى گفت: «آيا كسى را به شما نشان دهم كه اين نوزاد را كفالت مى كند (ودايه خوبى براى او خواهد بود)!» پس تو را به مادرت بازگردانديم، تا چشمش به تو روشن شود؛ وغمگين نگردد! وتو يكى (از فرعونيان) را كشتى؛ اما ما تو را از اندوه نجات داديم! وبارها تو را آزموديم! پس از آن، ساليانى در ميان مردم «مدين» توقف نمودى؛ سپس در زمان مقدّر (براى فرمان رسالت) به اين جا آمدى، اى موسى! * ومن تو را براى خودم ساختم (وپرورش دادم)!

آن اشاره كند ومفادش اين است كه ما به دريا امر كرده ايم امرى تكوينى، پس اين قضيه حتما واقع خواهد شد.

ه -. معناى القاى محبت بر او، اين است كه خداوند او را طورى قرار داده بود كه هر كس او را مى ديد دوستش مى داشت وقلبش را به سوى موسى جذب مى كرد واگر محبت را نكره آورد وفرمود: محبتى بر تو افكندم، براى اين بود كه به عظمت آن اشاره كند.(1)

و. در اين آيات خداوند به يكى ديگر از فصول زندگانى موسى (علیه السلام) اشاره مى كند كه مربوط به دوران كودكى او ونجات اعجازآميزش از چنگال خشم فرعونيان است، اين فصل گرچه از نظر تسلسل تاريخى قبل از فصل رسالت ونبوت بوده، اما چون به عنوان شاهد براى مشمول نعمت هاى خداوند، نسبت به موسى (علیه السلام) از آغاز عمر، ذكر شده، در درجه دوم اهميت نسبت به موضوع رسالت مى باشد.

ز. فرعون براى جلوگيرى از به وجود آمدن فرزندى كه پيش بينى كرده بودند از بنى اسرائيل برمى خيزد ودستگاه فرعون را درهم مى كوبد، دستور داده بود پسران آنها را به قتل برسانند ودختران را براى كنيزى وخدمتگزارى زنده نگهدارند.

به هر حال مادر احساس مى كند كه جان نوزادش در خطر است ومخفى نگاه داشتن موقتى او مشكل را حل نخواهد كرد، در اين هنگام خدايى كه اين كودك را براى قيامى بزرگ نامزد كرده است، به قلب اين مادر الهام مى كند كه او را از اين بعد به ما بسپار وببين چگونه او را حفظ خواهيم كرد وبه تو باز خواهيم گرداند.

سپس اضافه مى كند: دريا مامور است كه آن را به ساحل بيفكند، تا سرانجام دشمن من ودشمن او وى را برگيرد (ودر دامان خويش پرورش دهد!) فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسَّاحِلِ يَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِى وَعَدُوٌّ لَهُ .

به قلب مادر موسى چنين الهام كرد: او را در صندوقى بيفكن وآن صندوق را به دريا بينداز! أَنِ اقْذِفِيهِ فِى التَّابُوتِ فَاقْذِفِيهِ فِى الْيَمِّ .(2)

از آنجا كه موسى (علیه السلام) بايد در اين راه پر نشيب وفراز كه در پيش دارد در يك سپر

ص: 28

حفاظتى قرار گيرد، خداوند پرتوى از محبت خود را بر او مى افكند وَأَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّى. در اين زمينه در حديثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانيم: هنگامى كه موسى (علیه السلام) متولد شد ومادر ديد نوزادش پسر است رنگ از صورتش پريد، قابله پرسيد چرا اين گونه رنگت زرد شد؟ گفت: از اين مى ترسم كه سر پسرم را ببرندولى قابله گفت: هرگز چنين ترسى به خود راه مده وكان موسى لا يراه احد الا احبه!؛ موسى چنان بود كه هر كس او را مى ديد دوستش مى داشت.(1)

در پايان اين آيه مى فرمايد: هدف اين بود كه در پيشگاه من ودر برابر ديدگان (علم) من پرورش يابى وَلِتُصْنَعَ عَلى عَيْنِى.(2)

ح. وَفَتَنَّاكَ فُتُوناً يعنى تو را آزموديم، آزمودنى، راغب در مفردات مى گويد كلمه «فتن» در اصل به معناى اين است كه طلا را در آتش كنند وخوبى وبدى جنس آن را معلوم سازند ودر داخل آتش شدن انسان نيز استعمال شده، از آن جمله قرآن كريم فرموده يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ روزى كه در آتش در مى آيند ونيز فرموده «ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ - بچشيد عذابتان را» وآن گاه گفته است: گاهى وسيله عذاب را هم فتنه مى گويند وكلمه فتنه را نيز در آن استعمال مى كنند، مانند آيه أَلا فِى الْفِتْنَةِ سَقَطُوا آگاه باش كه در فتنه افتاده اند وگاهى در آزمايش به كار مى رود، مانند وَفَتَنَّاكَ فُتُوناً.(3)

ط. كلمه «قدر» به گفته بسيارى از مفسران به معنى زمانى است كه مقدر شده بود موسى به رسالت برگزيده شودولى بعضى ديگر آن را به معنى «مقدار» گرفته اند، همان گونه كه در بعضى از آيات قرآن (حجر: 21) نيز به همين معنى آمده است طبق اين تفسير معنى جمله چنين خواهد بود: اى موسى بعد از اين فراز ونشيبها وامتحانات گوناگون وزندگى ممتد در جوار پيامبر بزرگى همچون شعيب پرورش يافتى، سرانجام داراى قدر ومقام وشخصيتى شدى كه آماده پذيرش وحى گشتى.(4)

ى. وَاصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِى كلمه «اصطناع» افتعال از «صنع» وبه معناى احسان است

ص: 29

- به طورى كه گفته اند - وقتى گفته مى شود «صنع فلانا - فلانى را صنع كرد» معنايش اين است كه به او احسان نمود.(1)

از نظر سياق مناسب تر آن است كه بگوييم «اصطناع» متضمن معناى اخلاص است وبه هر حال معناى آن اين است كه من تو را خالص براى خودم قرار دادم وهمه نعمت هايى كه در اختيار تو است همه اينها از من واحسان من است ودر آن غير من كسى شركت ندارد، پس تو خالص براى منى، آن وقت مضمون آيه مورد بحث با آيه وَاذْكُرْ فِى الْكِتابِ مُوسى إِنَّهُ كانَ مُخْلَصاً (مريم: 51) روشن مى شود.(2)

6. فرعون كه صندوق را از آب گرفت، در آغاز تصميم كشتن طفل را داشت ولى همسرش او را از اين كار بازداشت. لذا دايه ها را براى شيردادن كودك دعوت كردند، امّا موسى سينه ى هيچ يك از آنان را قبول نكرد ونظام فرعونى در تغذيه كودك عاجز شد. خواهر موسى كه ماجرا را دنبال مى كرد، جلو آمد وبا حالت عادى گفت: من شما را به كسى معرّفى مى كنم كه اين كودك را كفالت وسرپرستى كند. بدين گونه موسى به دامان مادر بازگشت.

7. اسرار را فاش نكنيم. مَنْ يَكْفُلُهُ ونگفت: «الى امه».

8. نظير آيه 39 طه آيات 8 و 9 قصص است: فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوّاً وَحَزَناً إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا كَانُوا خَاطِئِينَ وَقَالَتِ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ قُرَّةُ عَيْنٍ لِى وَلَكَ لاَ تَقْتُلُوهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَهُمْ لاَ يَشْعُرُونَ

9. مردان خدا آزمايشات سختى را در پيش روى دارند؛ فَتَنَّاكَ فُتُوناً انبيا نيز بايد مزه ى حوادث سخت را بچشند لذا بعد از سال ها زندگانى در كاخ، اينك چوپانى در بيابان شروع مى شود؛ فَلَبِثْتَ سِنِينَ فِى أَهْلِ مَدْيَنَ .

10. مسئوليت ها، توفيقات والطاف الهى، داراى زمان بندى وحساب شده است؛ جِئْتَ عَلى قَدَرٍ يا مُوسى.(1)

11. نظير آيه 40 طه آيه 26 و 25 قصص است: كه موضوع نجات حضرت موسى از غم وغصه وكار كردن در خدمت حضرت شعيب را بيان مى كند.

ص: 31

كه برادرش را در كار او شركت دهد، به همين جهت در خطاب دوم او را هم مخاطب نمود.(1)

ج. اذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى خداوند به موسى وهارون دستور مى دهد نزد فرعون برويد زيرا كه او طغيان گر است وعامل تمام بدبختى هاى اين سرزمين پهناور او است وتا او اصلاح نشود هيچ كارى ساخته نيست، سپس طرز برخورد مؤثر با فرعون را در آغاز كار به اين شرح، بيان مى فرمايد براى اينكه بتوانيد در او نفوذ كنيد واثر بگذاريد با سخن نرم با او سخن بگوئيد، شايد متذكر شود يا از خدا بترسد فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى.

اما با اين حال موسى وهارون از اين معنى نگران بودند كه ممكن است اين مرد قلدر وزورمند مستكبر كه آوازه خشونت وسرسختى او همه جا پيچيده بود قبل از آنكه موسى (علیه السلام) وهارون (علیه السلام) ابلاغ دعوت كنند، پيش دستى كرده، آنها را از بين ببرد، لذا عرضه داشتند پروردگارا! ما از اين مى ترسيم كه او قبل از آنكه به سخنان ما گوش فرا دهد، فرمان مجازات صادر كند وپيام تو به گوش او واطرافيانش نرسد ويا بعد از شنيدن طغيانگرى آغاز نمايد قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ يَفْرُطَ عَلَيْنا أَوْ أَنْ يَطْغى.

اما خداوند به آنها به طور قاطع فرمود: شما هرگز نترسيد، من خود با شما هستم مى شنوم ومى بينم قالَ لا تَخافا إِنَّنِى مَعَكُما أَسْمَعُ وَأَرى.(2)

3. جمله وَالسَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى به منزله تحيت خداحافظى است كه در عين حال اشاره به اين است كه ديگر حرفى نداريم، رسالت ما همين است كه گفتيم ونيز خلاصه محتواى دعوت دينى را بيان مى كند كه دامنه سلامت تمامى افرادى را كه هدايت وسعادت را پيروى مى كنند شامل مى شود وچنين افرادى در مسير زندگى به هيچ مكروهى بر نمى خورند نه در دنيا ونه در عقبى.

4. فقولا ونفرمود: فقولا له به او بگوييد: چون خواست او را داخل انسان حساب نكند واعتنايى به شان وى ننمايد ونيز فرمود: إِنَّا رَسُولا رَبِّكَ و بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكَ ودو بار به گوشش نواختند كه تو آن طور كه ادعا مى كردى أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى نيستى، بلكه بنده ومربوب ربى هستى.(1)

5. جالب اينكه بجاى پروردگار ما مى گويد پروردگار تو، تا عواطف فرعون را متوجه اين نكته سازند كه او پروردگارى دارد واينها نمايندگان پروردگار اويند، ضمناً به طور كنايه به او فهمانده باشند كه ادعاى ربوبيت از هيچكس صحيح نيست ومخصوص خدا است.(2)

6. برخورد ملايم ومحبت آميز با دشمنان براى نفوذ در قلوب مردم (هر چند افراد گمراه وبسيار آلوده باشند) نخستين دستور قرآن برخورد ملايم وتوأم با مهر وعواطف انسانى است وتوسل به خشونت مربوط به مراحل بعد است كه برخوردهاى دوستانه اثر نگذارد. هدف آنست كه مردم جذب شوند، متذكر شوند وراه را پيدا كنند يا از عواقب شوم كار بد خود بترسند لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى. هر مكتبى بايد جاذبه داشته باشد وبى دليل، افراد را از خود دفع نكند.(3)

7. فخر رازى گويد با فرعون مستبد ومستكبر كه نمى توان با خشونت سخن گفت زيرا با خشونت سخن گفتن بر استكبار او مى افزايد.(4)

8. خداوند درباره ى حضرت موسى (علیه السلام) تعبيرات خاصى بيان فرموده است:

الف: قَرَّبْناهُ نَجِيًّا (مريم: 52) ما او را به هم رازى خود نزديك كرديم.

ص: 34

ب: أَنَا اخْتَرْتُكَ (طه: 13) من تو را برگزيده ام.

ج: وَلِتُصْنَعَ عَلى عَيْنِى (طه، 39) زير نظر من پرورش يابى.

د: اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِى تو را براى خود ساختم.(1)

ه -: يا موسى انى اصطفيتك على الناس برسالاتى وكلامى.

9. هرگز از هدايت ديگران مأيوس نشويد. لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ.

10. چون ارشاد وتبليغ سران ستمگر وهدايت آنان كار بسيار سخت ومهمى بوده است، لذا خداوند فرمان حركت به سوى فرعون را تكرار مى فرمايد: اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ ، اذْهَبْ أَنْتَ وَأَخُوكَ ، اذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ ، فَأْتِياهُ .

11. در طول تاريخ بسيار ديده ايم افرادى قلدر وزورمند به مبارزه در برابر قدرت حق برخاسته اند ولى جالب اينكه در هيچ مورد خداوند لشكريان زمين وآسمان را براى كوبيدن آنها بسيج نمى كند، بلكه آن چنان ساده وآسان، آنها را مغلوب مى كند كه هيچكس تصور آن را هم نمى كرد. مخصوصا بسيار مى شود كه خود آنها را دنبال وسائل مرگشان مى فرستد وماموريت اعدامشان را به خودشان مى سپارد!(2)

ص: 35

هستيد كيست ؟ بلكه گفت: پروردگار شما كيست ؟(1)

ج. موسى بلافاصله معرفى بسيار جامع ودر عين حال كوتاهى از پروردگار كرد: گفت: پروردگار ما همان كس است كه به هر موجودى آنچه لازمه آفرينش او بوده است داده وسپس او را در مراحل هستى رهبرى وهدايت فرموده است؛ قالَ رَبُّنَا الَّذِى أَعْطى كُلَّ شَىْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى.

د. فرعون با شنيدن اين جواب جامع وجالب، سؤال ديگرى مطرح كرد، گفت: اگر چنين است، پس تكليف پيشينيان ما چه خواهد شد؟ قالَ فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولى. در اينكه منظور فرعون از اين جمله چه بوده است ؟ مفسران نظرات گوناگونى اظهار داشته اند؛

بعضى گفته اند: چون موسى در آخرين جمله خود، مخالفان توحيد را مشمول عذاب الهى دانست، فرعون سؤال كرد پس چرا آن همه اقوام مشركى كه در گذشته بوده اند به چنان عذابى مبتلا نشده اند؟!

بعضى گفته اند، چون موسى، خداوند عالم را رب ومعبود همگان معرفى كرد، فرعون سؤال كرد پس چرا نياكان ما واينهمه اقوام گذشته، مشرك بودند اين نشان مى دهد كه شرك وبت پرستى كار نادرستى نيست!

بعضى ديگر گفته اند: چون مفهوم سخن موسى اين بود كه سرانجام همه به نتيجه اعمال خود ميرسند وآنها كه از فرمان الهى سرپيچى كرده اند مجازات خواهند شد، فرعون پرسيد پس تكليف اينها كه فانى شدند وديگر بازگشتى به اين زندگى ندارند چه خواهد شد؟ به هر حال موسى در جواب گفت: تمام مشخصات اقوام گذشته، نزد پروردگار من در كتابى ثبت است، هيچگاه پروردگار من براى حفظ آنها گمراه نمى شود ونه فراموش مى كند؛ قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّى فِى كِتابٍ لا يَضِلُّ رَبِّى وَلا يَنْسى.(2)

ه -. قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّى فِى كِتابٍ لا يَضِلُّ رَبِّى وَلا يَنْسى موسى (علیه السلام) در پاسخ از سؤال فرعون، علمى مطلق وبه تمام تفاصيل وجزئيات قرون گذشته را براى خدا اثبات مى كند ومى گويد: علم آن نزد پروردگار من است، علم را مطلق آورد تا حتى يك نفر ويك عمل

ص: 37

مستثنا نباشد وعلم مذكور را نزد خدا قرار داد تا بفهماند كه علمى آميخته با جهل وقابل فنا نيست، هم چنان كه خود خداى تعالى فرمود وَما عِنْدَ اللهِ باقٍ از سوى ديگر علم مذكور را مقيد به كتاب كرد وگفت «فى كتاب» وگويا اين جمله حال از علم است - تا ثبوت ومحفوظيت آن را تاكيد كند وبفهماند كه حال آن علم تغيير نمى كند وكلمه كتاب را نكره آورد تا به عظمت آن اشاره كرده باشد كه هيچ كوچك وبزرگى نيست مگر آنكه آن را شمرده وبدان احاطه دارد.

بنابراين برگشت معناى كلام به اين مى شود كه پاداش وكيفر قرون اولى براى كسى مشكل است كه به آن علم نداشته باشد، اما براى پروردگار من كه عالم به حال ايشان است وخطا وتغيير در علمش راه ندارد وغيبت وزوال نمى پذيرد، اشكال واستبعادى ندارد.

اگر گفت: «پروردگارم» ونگفت: «پروردگارمان» هم چنان كه در آيه سابق گفت براى اين بود كه در آيه قبلى از پروردگار آن دو بزرگوار سؤال كرده بود، كه وى را به سوى او دعوت مى كردند، لذا در پاسخ فرعون جوابى آمده كه مطابق سؤال باشد ومعنايش - با در نظر گرفتن نكته مزبور - اين بود كه آن ربى كه من وبرادرم، تو وهمه را به سويش مى خوانيم او چنين وچنان است واما در اين آيه سؤال از مطلبى مربوط به قرون اولى است وكسى كه در برابر اين سؤال قرار گرفته تنها موسى است، در نتيجه معناى آيه چنين مى شود: آن پروردگارى كه من توصيفش مى كنم، داناى به وضع قرون اولى است.

و. از آنجا كه بخشى از سخن موسى (علیه السلام) پيرامون مساله توحيد وشناسايى خدا بود قرآن در اينجا فصل ديگرى در همين زمينه بيان مى دارد: همان خداوندى كه زمين را براى شما مهد آسايش قرار داد وراههايى در آن ايجاد كرد واز آسمان، آبى فرستاد الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَسَلَكَ لَكُمْ فِيها سُبُلًا وَأَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً . ما به وسيله اين آب، انواع گوناگون از گياهان مختلف را از خاك تيره برآورديم فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّى. در مجموع اين آيه به چهار بخش از نعمتهاى بزرگ خدا اشاره شده است.

ز. حرف «باء» در «به» باء سببيت است، كه نظام سببيت ومسببيت ميان امور اين عالم را تصديق مى كند ومراد از ازواج بودن نباتات، انواع واصناف داشتن آن است، انواع واصناف نزديك به هم، همانطور كه مفسرين آن را چنين تفسير كرده اند ويا مراد از آن حقيقت معناى

ص: 38

زوجيت است كه دلالت كند بر اينكه نر ومادگى ميان گياهان نيز هست، هم چنان كه علم روز نيز همين را مى گويد ودر حقيقت قرآن كريم در چندين قرن قبل از پيدايش علوم امروز از اين حقيقت خبر داده.

ح. «نهى» جمع «نهيه» (بضم) در اصل از ماده «نهى» (نقطه مقابل امر) گرفته شده وبه معنى عقل ودانشى است كه انسان را از زشتيها نهى مى كند، اشاره به اينكه: هر گونه فكر وانديشه براى پى بردن به اهميت اين آيات كافى نيست، بلكه عقل وانديشه هاى مسئول مى تواند به اين واقعيت پى ببرد.(1)

ط. در تفسير «اولوا النهى» پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

«ان خياركم اولوا النهى، قيل يا رسول الله ومن اولوا النهى ؟ قال هم اولوا الاخلاق الحسنة والاحلام الرزينة وصلة الارحام والبررة بالامهات والآباء والمتعاهدين للفقراء والجيران واليتامى ويطعمون الطعام ويفشون السلام فى العالم ويصلون والناس نيام غافلون»؛ بهترين شما اولوا النهى (صاحبان انديشه هاى مسئول) است. از پيامبر (صلی الله علیه و آله) پرسيدند اولوا النهى كيانند؟ فرمود: آنها كه داراى اخلاق حسنه وعقلهاى پر وزن هستند، داراى صله رحم ونيكى به مادران وپدران كمك كننده به فقيران وهمسايگان نيازمند ويتيمان، آنها كه گرسنگان را سير مى كنند صلح در جهان مى گسترانند، همانها كه نماز مى خوانند در حالى كه مردم خوابند، در برخى از روايات اولى النهى به امامان معصوم (عليهم السلام) تفسير شده است.(2)

در آن اشاره اى به برهان مدعا نيز بوده است، چون وقتى فرض ربوبيت به ميان آمد، ديگر با جهل به مربوب جمع نمى شود، چون فرض ربوبيت او مطلق است پس شامل تمامى موجودات هست.(1)

3. خداى سبحان آدميان را چون كودكى كه در گهواره اش مى گذراند وبراى زندگى دنيا پرورشش مى دهند، در گهواره زمين قرار داد تا او را براى زندگى شريف تر وكاملترى به نام آخرت تربيت كند.(2)

4. علم انسان دو آفت دارد يا از ابتدا اشتباه مى فهمد وحقيقت را گم مى كند ويا بعد از فهميدن فراموش مى كند، امّا علم خداوند از اين آفات مبرّاست.(3)

5. در جمله وَاَنزلَ مِنَ السَماء ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّى التفات از غيبت انزل به تكلم مع الغير فاخرجنا به كاررفته بعضى گفته اند: وجه آن اين است كه مى خواهد به بديع بودن اين صنع عجيب وصور گوناگون وازواج مختلفه آن اشاره كند كه هر كدام براى خود يك نوع حيات دارد، در حالى كه همه از يك آب ارتزاق مى كنند ومعلوم است كه صنع عظيم، جز از صانعى عظيم سر نمى زند واين نيز معمول است كه وقتى عظيمى درباره خود سخن مى گويد به «ما» تعبير مى آورد واز خودش واعوان وخدم خود صحبت مى كند واين التفات در آيه اى ديگر به كار رفته است، مانند آيه أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها (فاطر، 27).(4)

6. توجّه به قانون زوجيت در گياهان، از معجزات علمى قرآن است. أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ .(5)

ص: 40

ووعده مبارزه در زمان خاص. جمع كردن فرعون ساحران را براى مبارزه با موسى (علیه السلام). نصيحت موسى به ساحران پيرامون عذاب افتراء به خداوند. نسبت سحر دادن به موسى وهارون، ترغيب ساحران از ناحيه فرعون براى پيروزى بر موسى (علیه السلام).

ب. در اين بخش از آيات، مرحله ديگرى از درگيرى موسى (علیه السلام) وفرعون منعكس شده است، قرآن مجيد، اين قسمت را با اين جمله شروع مى كند: ما همه آيات خود را به فرعون نشان داديم، اما هيچيك از آنها در دل تيره او اثر نگذاشت، همه را تكذيب كرد واز پذيرش آنها امتناع ورزيد وَلَقَدْ أَرَيْناهُ آياتِنا كُلَّها فَكَذَّبَ وَأَبى.(1)

گفت اى موسى! آيا آمده اى كه ما را از سرزمين ووطنمان با سحرت بيرون كنى ؟! قالَ أَجِئْتَنا لِتُخْرِجَنا مِنْ أَرْضِنا بِسِحْرِكَ يا مُوسى در همين عبارت كوتاه، فرعون، موسى را متهم به سحر كرد، همان اتهامى كه به همه پيامبران در برابر معجزات روشنشان زدند.

فرعون سپس اضافه كرد يقينا بدان به همين زودى سحرى همانند آن براى تو خواهيم آورد فَلَنَأْتِيَنَّكَ بِسِحْرٍ مِثْلِهِ وبراى اينكه قاطعيت بيشترى نشان دهد گفت: هم اكنون تاريخش را معين كن، بايد ميان ما وتو وعده اى باشد كه نه ما از آن تخلف كنيم ونه تو از آن، آنهم در مكانى كه نسبت به همگان يكسان باشد فَاجْعَلْ بَيْنَنا وَبَيْنَكَ مَوْعِداً لا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلا أَنْتَ مَكاناً سُوىً .(2) تعيين موعد را به موسى واگذار كرد تا قدرت خويش را نشان دهد.

ج. در تفسير مَكاناً سُوىً بعضى گفته اند: منظور آن بوده كه فاصله آن از ما وتو يكسان باشد وبعضى گفته اند فاصله اش نسبت به مردم شهر يكسان باشد، يعنى محلى درست در مركز شهر وبعضى گفته اند منظور يك سرزمين مسطح است كه همگان بر آن اشراف داشته وعالى ودانى در آن يكسان باشد ومى توان همه اين معانى را در آن جمع دانست.(3)

د. ولى موسى بى آنكه خونسردى خود را از دست بدهد با قاطعيت گفت: من هم آماده ام، هم اكنون روز وساعت آن را تعيين كنم، ميعاد ما وشما روز زينت (روز عيد) است، مشروط بر اينكه مردم همگى به هنگامى كه روز بالا مى آيد در محل جمع شوند؛ قالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ وَأَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى.

ص: 42

تعبير به يَوْمُ الزِّينَةِ (روز زينت) مسلما اشاره به يك روز عيد بوده كه نمى توانيم دقيقا آن را تعيين كنيم ولى مهم آنست كه مردم در آن روز كسب وكار خود را تعطيل مى كردند وطبعا آماده شركت در چنين برنامه اى بودند وخود را در آن روز زينت مى كردند.

ه -. فرعون بعد از مشاهده معجزات شگفت آور موسى تصميم گرفت با كمك ساحران به مبارزه با او برخيزد، لذا قرار لازم را با موسى گذارد، آن مجلس را ترك گفت وتمام مكر وفريب خود را جمع كرد وسپس همه را در روز موعود آورد فَتَوَلَّى فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ كَيْدَهُ ثُمَّ أَتى.(1)

و. موسى در اينجا رو به ساحران ويا فرعونيان وساحران كرد وبه آنان چنين گفت واى بر شما، دروغ بر خدا نبنديد كه شما را با مجازات خود، نابود وريشه كن خواهد ساخت قالَ لَهُمْ مُوسى وَيْلَكُمْ لا تَفْتَرُوا عَلَى اللهِ كَذِباً فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذابٍ وشكست ونوميدى وخسران از آن آنهاست كه بر خدا دروغ مى بندند وبه او نسبت باطل مى دهند وَقَدْ خابَ مَنِ افْتَرى.(2)

ز. آنها در ميان خود درباره كارهايشان به نزاع برخاستند ومخفيانه ودرگوشى با هم سخن گفتند فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ وَأَسَرُّوا النَّجْوى ممكن است اين پنهان گويى ونجوى در برابر موسى بوده باشد، اين احتمال نيز دارد كه در برابر فرعون باشد واحتمال ديگر اينكه: گردانندگان اين صحنه در خفاى از توده مردم به چنين نجوى وتنازعى برخاستند.(3)

ولى به هر حال به تحريك مبارزه كنندگان با موسى پرداختند. نخست: گفتند اين دو مسلما ساحرند! قالُوا إِنْ هذانِ لَساحِرانِ .

ديگر اينكه آنها مى خواهند شما را از سرزمينتان با سحرشان بيرون كنند سرزمينى كه همچون جان شما عزيز است وبه آن تعلق داريد آن هم به شما تعلق دارد يُرِيدانِ أَنْ يُخْرِجاكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِما. بعلاوه اينها تنها به بيرون كردن شما از وطنتان قانع نيستند، اينها مى خواهند مقدسات شما را هم بازيچه قرار دهند وآئين عالى ومذهب حق شما را از

ص: 43

ميان ببرند! وَيَذْهَبا بِطَرِيقَتِكُمُ الْمُثْلى. مثلى افعل تفضيل ومونث امثل است يعنى بهترين طريقه وروش.(1)

فرعون اين سه تهمت را زد تا يك نوع كراهت وانزجارى در مردم نسبت به حضرت موسى ايجاد كند، از اين رو به آنها گفت: به هيچ وجه به خود ترديد راه ندهيد وتمام نيرو ونقشه ومهارت وتوانتان را جمع كنيد وبه كار گيريد فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ . سپس همگى متحد در صف واحدى به ميدان مبارزه، گام نهيد ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا. چرا كه وحدت واتحاد رمز پيروزى شما در اين مبارزه سرنوشت ساز است وبالآخره فلاح ورستگارى، امروز، از آن كسى است كه بتواند برترى خود را بر حريفش اثبات نمايد وَقَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلى.(2)

ح. داستان اجتماع ساحران وپيروزى حضرت موسى (علیه السلام) بر آنها وفرعونيان در سوره شعراء آيات 32 تا 51 نيز بيان شده است.

آرى به صورت مارهايى كوچك وبزرگ، رنگارنگ در اشكال مختلف به جنب وجوش درآمدند، آيات ديگر قرآن در اين زمينه مى خوانيم كه آنها چشم مردم را سحر كردند وآنها را در وحشت فرو بردند وسحر عظيمى به وجود آوردند سَحَرُوا أَعْيُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُمْ وَجاؤُ بِسِحْرٍ عَظِيمٍ (اعراف: 116) وبه تعبير آيه 44 سوره شعراء، ساحران صدا زدند كه به عزت فرعون ما پيروزيم وَقالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ .(1)

در اين هنگام موسى احساس ترس خفيفى در دل كرد فَأَوْجَسَ فِى نَفْسِهِ خِيفَةً مُوسى، «اوجس» از ماده «ايجاس» در اصل از «وجس» (بر وزن حبس) به معنى صداى پنهان گرفته شده است، بنابراين «ايجاس» به معنى يك احساس پنهانى ودرونى است، از اين بيم داشت كه نكند مردم تحت تاثير اين صحنه واقع شوند، آن چنان كه بازگرداندن آنها آسان نباشد. يا اينكه پيش از آنكه موسى مجال نشان دادن معجزه خود را داشته باشد جمعى صحنه را ترك گويند يا از صحنه بيرونشان كنند وحق آشكار نگردد.

چنان كه در خطبه شش نهج البلاغه مى خوانيم:

«لم يوجس موسى (علیه السلام) خيفة على نفسه بل اشفق من غلبة الجهال ودول الضلال»؛ موسى (علیه السلام) هرگز به خاطر خودش در درون دل احساس ترس نكرد، بلكه از آن ترسيد كه جاهلان غلبه كنند ودولتهاى ضلال، پيروز شوند.(2)

ج. به هر حال در اين موقع، نصرت ويارى الهى به سراغ موسى آمد وفرمان وحى وظيفه او را مشخص كرد، چنان كه قرآن مى گويد: به او گفتيم ترس به خود راه مده تو مسلما برترى! قُلْنا لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلى. اين جمله با قاطعيت تمام، موسى را در پيروزيش دلگرم مى سازد (كلمه «ان» وتكرار «ضمير» هر يك تاكيد مستقلى است بر اين معنى وهمچنين اسميه بودن اين جمله) وبه اين گونه موسى، قوت قلبش را كه لحظات كوتاهى متزلزل شده بود باز يافت.

د. قلنا لا تخف يعنى ما به طريق وحى گفتيم، افعال الهى اگر بدون واسطه باشد به صورت متكلم وحده بيان مى كند مانند انى انا ربك وانا اخترتك واگر به واسطه فرشته باشد به صورت متكلم مع الغير ذكر مى كند.(3)

ص: 46

ه -. مجددا به او خطاب شد كه: آنچه را در دست راست دارى بيفكن كه تمام آنچه را كه آنها ساخته اند مى بلعد! وَأَلْقِ ما فِى يَمِينِكَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا. چرا كه كار آنها تنها مكر ساحر است إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِرٍ وساحر هر كجا برود پيروز نخواهد شد وَلا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتى.(1)

و. «تلقف» از ماده «لقف» (بر وزن وقف) به معنى بلعيدن است ولى راغب در مفردات مى گويد: اين كلمه در اصل به معنى برگرفتن چيزى است با مهارت، خواه به وسيله دهان بوده باشد يا با دست وبعضى از ارباب لغت آن را به معنى برگرفتن به سرعت دانسته اند كه در فارسى به جاى آن «ربودن» به كار مى رود.(2)

4. وَلا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتى اين جمله به منزله قضيه كلى است براى مصداق إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِرٍ واثبات مى كند كه آنچه از سحر ساحر عايد او مى شود خيالى است از تماشاگران، خيالى باطل وخالى از حقيقت ومعلوم است كه در امر موهوم وخالى از واقعيت، فلاح ورستگارى حقيقى نيست.

5. جمله وَلا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتى نظير آيه إِنَّ اللهَ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (انعام: 144) وآيه وَاللهُ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ (مائده: 108) وامثال آنها است وهمه آنها از فروعات جمله إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً (اسراء: 82) است.(1)

6. نظير آيات 65 تا 73 طه با اندك تفاوتى در تعبيرات آيات 115 تا 126 سوره اعراف است.

7. خداوند در بعضى از آيات مى فرمايد پيامبران خود را يارى مى كنيم ولشگر ما پيروز هستند وَلَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِينَ * وَإِنَّ جُنْدَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ (الصافات، 172-173) در آيات 69-78 طه، پيروزى حضرت موسى را بر فرعون بيان مى كند: وَ أَلْقِ مَا فِى يَمِينِكَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا...

8. آيه 69 طه پاسخ به كلام فرعون است وَأَلْقِ مَا فِى يَمِينِكَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّمَا صَنَعُوا كَيْدُ سَاحِرٍ وَلاَ يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتَى كه در آيه 64 طه مطرح شده است: فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفّاً وَقَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلَى.

ص: 48

فرعون وايمان آوردن ساحران به پروردگار متعال وبيان سرنوشت مؤمنان وكافران ازناحيه مؤمنان به موسى.

ب. ساحران كه تا آن زمان با چنين صحنه اى روبرو نشده بودند وبه خوبى سحر را از غير سحر مى شناختند، يقين كردند كه اين امر، چيزى جز معجزه الهى نيست همگى به سجده افتادند وگفتند: ما به پروردگار هارون وموسى ايمان آورديم فَأُلْقِىَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هارُونَ وَمُوسى.(1) منظور از اين سجده سجده تعظيم است نسبت به موسى وهارون. وقتى فرعون، تحول آنها را مشاهده كرد خطاب به آنان گفت:

آيا پيش از آنكه به شما اذن دهم به او ايمان آورديد؟! قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ .(2) وآنها را متهم كرد وگفت: او بزرگ شما است، او كسى است كه سحر به شما آموخته، إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِى عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ. تازه به اين نيز قناعت نكرد وساحران را با شديدترين لحنى، تهديد به مرگ نمود. آنها نه تنها مرعوب نشدند، بلكه حضور خود را در صحنه به طور قاطعترى ثابت كردند.

ج. در اينكه آيا فرعون واقعا دست وپاى آنها را قطع كرد يا خير ظاهرا چنين كارى واقع نشده است وساحران كه ايمان آورده اند با جماعتى از بنى اسرائيل از دريا عبور كردند.(3)

د. ساحران كه مومن شدند سه جمله كوبنده در برابر فرعون بيان كردند: نخست اينكه مطمئن باش ما آن هدايتى را كه يافته ايم با هيچ چيز معاوضه نخواهيم كرد ديگر اينكه از تهديدهايت ابدا هراسى نداريم وسوم اينكه قلمرو حكومت وفعاليت تو همين چهار روز دنيا است.(4)

سپس افزودند: اگر مى بينى ما به پروردگارمان ايمان آورده ايم براى آنست كه گناهان ما را ببخشد (ما با سحر وساحرى مرتكب گناهان بسيارى شده ايم) إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنا لِيَغْفِرَ لَنا خَطايانا وهمچنين ما را در برابر اين گناه بزرگ كه تو بر ما تحميل كردى (سحر در برابر پيامبر خدا) مشمول رحمتش گرداند وخدا از همه چيز بهتر وباقى تر است وَما أَكْرَهْتَنا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللهُ خَيْرٌ وَأَبْقى.

ص: 50

ه -. خَيْرٌ وَأَبْقى افعل تفضيل نيست زيرا در روش باطل خيرى نيست كه خداوند بهتر وپايدارتر باشد بلكه افعل تعيين است يعنى تنها خداوند خير وباقى است.

و. ساحران سپس چنين ادامه دادند اگر ما ايمان آورده ايم دليلش روشن است چرا كه هر كس بى ايمان وگنهكار در محضر پروردگار در قيامت بيايد آتش سوزان دوزخ براى او است إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ ؛ لايَمُوتُ فِيها وَلا يَحْيى.(1)

ز. مجرم كيست ؟ با توجه به اينكه در آيه بعد كه نقطه مقابل آن را بيان مى كند كلمه «مؤمن» آمده است روشن مى شود كه منظور از «مجرم» در اينجا، كافر است، به علاوه استعمال اين كلمه به معنى كافر در بسيارى از آيات قرآن نيز ديده مى شود. مثلا در مورد قوم لوط كه هرگز به پيامبرشان ايمان نياوردند مى خوانيم: وَأَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ مَطَراً فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ (اعراف: 84) ودر سوره فرقان (فرقان: 31) مى خوانيم: وَكَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِىٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ .(2)

ح. قد عمل الصالحات منظور اين نيست كه جميع اعمال صالحه را بجا آورد زيرا ممكن نيست انسانى بتواند همه كارهاى صالح را انجام دهد.(3)

3. قالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلى ما جاءَنا مِنَ الْبَيِّناتِ وَالَّذِى فَطَرَنا فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ إِنَّما تَقْضِى هذِهِ الْحَياةَ الدُّنْيا اين آيه شريفه كلامى است كه در لفظ بليغ ودر مفهوم وزين ودر معنا بعيد ودر منزلت رفيع است، كلامى است كه علم وحكمت از آن مى جوشد، آرى وضع مردمى را حكايت مى كند كه تا يك ساعت قبل دلهايى آكنده از هيبت وابهت فرعون داشتند،

4. وبه او سوگند مى خوردند، هم چنان كه هنگام انداختن طنابها وچوبدستى ها گفتند: بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ وبعد از يك ساعت كه حق برايشان روشن گشت، ديدگانشان باز گرديد ناگهان آنچه از فرعون در دل داشتند وآن عزت وسلطنتى كه برايش قائل بودند يكباره فراموش گشت، ايمان به خدا در عرض يك ساعت آن چنان تحولى در دلها به وجود آورد.

5. ديگر جز آنچه خدا اراده كند اراده اى ندارند وديگر جز از خدا اميدى نداشته وجز از او نمى ترسند. همه اينها از محاوره اى كه ميان فرعون وايشان رد وبدل شده واز مقايسه كلام او وپاسخ ساحران به وى فهميده مى شود.

6. در نوبت نخست از خداى تعالى تعبير كردند به الَّذِى فَطَرَنا آن كس كه ما را آفريد ودر نوبت دوم به «ربنا» پروردگار ما ودر نوبت سوم به «الله» واين اختلاف تعبيرها به خاطر اختلاف مقامات است، زيرا در نوبت اول خواستند بفهمانند اينكه خداى تعالى فاطر وخالق ما است، يعنى ما را از كتم عدم به عالم وجود آورده، قهرا تمامى خيراتى كه در اين عالم است مانند هستى خود ما منتهى به او مى گردد.

اما نوبت دوم كه گفتند: «ربنا» نكته اش اين بوده كه در اين مقام خواسته اند از ايمان خود به او خبر دهند ودر ميان صفات خداى تعالى آن صفتى كه ارتباطش با ايمان خلق بيشتر است صفت ربوبيت است كه در بر دارنده معناى ملك وتدبير است.

و اما نوبت سوم كه به كلمه جلاله «الله» تعبير كردند، بدين جهت بود كه مى خواستند بگويند خدا بهتر وباقى تر از هر چيزى است وچون ملاك خوبى وخوبترى، كمال است وكلمه «الله» به معناى ذات داراى جميع صفات كمال است، در نتيجه خير مطلق است، لذا مقام مناسبت داشت كه اسم جلاله را تعبير كنند.

7. تبه كاران وقتى از سخن گفتن منطقى عاجز باشند ونتوانند در برابر حق استدلال

ص: 52

كنند متوسل به زور مى شوند؛ لاقطعن ايديكم.

8. سرگذشت ساحران در آيات فوق نشان داد كه مساله جبر محيط يك دروغ بيش نيست، انسان فاعل مختار است وصاحب آزادى اراده، هر زمان تصميم بگيرد مى تواند مسير خود را از باطل به سوى حق تغيير دهد، هر چند تمام مردم محيط او غرق در گناه وگرفتار انحراف باشند، به گفته مرحوم طبرسى: «كانوا اول النهار كفارا سحرة وآخر النهار شهداء بررة»! صبحگاهان كافر بودند وساحر، اما شامگاهان شهيدان نيكوكار راه حق!(1)

9. نه تنها ساحران زمان حضرت موسى كه تمام ساحران تاريخ تيره بخت هستند. لايُفْلِحُ السَّاحِرُ.(2)

10. در حديثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانيم: هر كس خود را از ديگران برتر بداند مستكبر است. پرسيدند: آيا افراد پاك كه خود را بهتر از گناهكاران مى دانند مستكبرند؟ امام ماجراى ايمان آوردن ساحران را بيان فرمود كه انسان گاهى در چند لحظه تغيير فكر مى دهد، بنابراين خود را بهتر ندانيد چون خبر از سرانجام وعاقبت نداريد.(3)

11. سحر، گناه است وبايد از آن توبه كرد. لِيَغْفِرَ لَنا خَطايانا... مِنَ السِّحْرِ.

12. بهشت داراى سلسله مراتب است. الدَّرَجاتُ الْعُلى.(4)

13. مؤمن، اهل خودسازى وتزكيه است. مُؤْمِناً... لَهُمُ الدَّرَجاتُ ... جَزاءُ مَنْ تَزَكَّى.

14. اگر ايمان قوى باشد انسان در برابر دشمن مقاومت مى كند وبه ثواب باقى الهى دل مى بندد. جمله والله خير وابقى پاسخ براى كلام فرعون است كه گفت: ولتعلمن اينا اشد عذابا وابقى

15. تزكيه مراتبى دارد تزكيه روح از عقايد فاسد تزكيه عمل از كارهاى ناپسند تزكيه نفس از رذائل اخلاقى.(5)

ص: 53

ج. فرعون لشكريان خود را به دنبال بنى اسرائيل فرستاد وخود نيز وارد همان جاده ها شد؛ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ .

و دريا آنها را در ميان امواج خروشان خود پوشاند پوشاندنى كامل فَغَشِيَهُمْ مِنَ الْيَمِّ ما غَشِيَهُمْ وبه اين ترتيب، يك قدرت جبار ستمگر با لشكر نيرومند وقهارش در ميان امواج آب غوطه ور شدند وطعمه آماده اى براى ماهيان دريا!(1)

و سرانجام به يك نعمت مهم مادى كه از الطاف خاص خداوند نسبت به بنى اسرائيل سرچشمه مى گرفت اشاره كرده مى فرمايد: ما «من» و «سلوى» بر شما نازل كرديم وَنَزَّلْنا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوى.(1)

ج. وَلا تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِى - ضمير در «فيه» به اكل بر مى گردد، آنجا كه فرمود: كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ وطغيان در خوردن به اين است كه نعمت خدا كفران شود وشكرش به جاى نيايد، هم چنان كه به جا نياوردند وگفتند: يا مُوسى لَنْ نَصْبِرَ عَلى طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَقِثَّائِها وَفُومِها وَعَدَسِها وَبَصَلِها (بقره: 61).(2)

د. توبه به معناى برگشتن است، همانطور كه برگشتن از معصيت خدا به اطاعت او توبه است وهمچنين برگشتن از شرك به توحيد نيز توبه است وجهى نيست كه كلام را از ظاهر اطلاقش كه هم توبه از شرك را مى گيرد وهم توبه از معصيت را، هم ايمان به خدا را شامل است وهم ايمان به آيات او را ونيز ظاهر اطلاقش كه هم تائبين ومؤمنين از بنى اسرائيل را شامل است وهم غير بنى اسرائيل را - هر چند بنى اسرائيل مورد خطابند - برگردانيم، چون صفات الهى از قبيل مغفرت وغير آن، اختصاص به قوم معينى ندارد.(3)

ه -. قيد ثُمَّ اهْتَدى حكم مغفرت را تقييد مى كند وحكم مغفرت وقتى شامل حال مؤمن مى شود كه اعمال صالح را از طريقش انجام دهد واز باب آن وارد شود.

و. مراد از «اهتداء» در آيه شريفه همان شرطى است كه ساير آيات قرآنى نيز بدان راهنمايى فرموده وآن عبارت است از پيروى پيغمبر در امر دين ودنيا وبه عبارت ديگر اهتداء به ولايت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است.(4)

ز. در اينكه منظور از «من» و «سلوى» چيست ؟ بعيد نيست «من» يك نوع عسل طبيعى بوده كه در كوه هاى مجاور آن بيابان وجود داشته ويا شيره هاى نيروبخش مخصوص نباتى بوده كه در درختانى كه در گوشه وكنار آن بيابان مى روئيده آشكار مى گرديد و «سلوى» نوعى

ص: 57

پرنده حلال گوشت شبيه به كبوتر بوده است.(1)

ح. «هوى» در اصل به معنى سقوط كردن از بلندى است، كه معمولا نتيجه آن، نابودى است، به علاوه در اينجا اشاره به سقوط مقامى ودورى از قرب پروردگار ورانده شدن از درگاهش نيز مى باشد.(2)

ط. مرحوم طبرسى ذيل آيه 82 از امام باقر (علیه السلام) چنين نقل مى كند كه فرمود: منظور از جمله ثُمَّ اهْتَدى هدايت به ولايت ما اهل بيت است ثم اهتدى الى ولايتنا اهل البيت، سپس اضافه كرد:

«فو الله لو ان رجلا عبد الله عمره ما بين الركن والمقام ثم مات ولم يجىء بولايتنا لاكبه الله فى النار على وجهه»؛ به خدا سوگند اگر كسى تمام عمر خود را در ميان ركن ومقام (نزديك خانه كعبه) عبادت كند وسپس از دنيا برود در حالى كه ولايت ما را نپذيرفته باشد خداوند او را به صورت در آتش جهنم خواهد افكند. اين روايت را محدث معروف اهل تسنن حاكم ابو القاسم حسكانى نيز نقل كرده است.(3)

يَابَنِى إِسْرَائِيلَ قَدْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ عَدُوِّكُمْ در سوره بقره آيه 49 روشن تر بيان شده است: وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِى ذلِكُمْ بَلاَءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ

4. همه ى الطاف از جانب خداوند است. أَنْجَيْناكُمْ - واعَدْناكُمْ - نَزَّلْنا.(1)

5. نعمت معنوى بر نعمت مادّى مقدم است. ابتدا فرمود: واعَدْناكُمْ كه مربوط به نزول تورات است، سپس فرمود: الْمَنَّ وَالسَّلْوى كه غذاى جسم است.(2)

6. طغيان در مصرف از گناهان كبيره است، چون عذاب الهى را در پى دارد. لاتَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِى.(3)

7. توبه از هر گناه وخلاف بايد متناسب با همان گناه وخلاف باشد. مثلًا توبه كسى كه نماز نخوانده، قضاى نماز است، توبه ى مردم آزارى، عذرخواهى است، توبه ى كتمانِ حقايق، بيان آن است، توبه ى شرك، ايمان به خداست، توبه ى مال مردم خوارى، ردّ اموال به صاحبان آن است.(4)

8. عوامل پذيرش توبه:

تقوى؛ واتقوا الله ان الله هو التواب الرحيم. (حجرات، 12)

تسبيح واستغفار؛ فسبح بحمد ربك واستغفره انه كان تواباً. (نصر، 3)

استغفار پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛ واستغفر لهم الرسول لوجدوا الله تواباً رحيماً. (نساء، 64)

فضل ورحمت الهى؛ ولولا فضل الله عليكم ورحمته وان الله توّاب حكيم. (نور، 10)

9. آثار توبه؛

غفران ورحمت خداوند؛ انه من عمل منكم سوءً بجهالة ثم تاب من بعده واصلح فانه غفور رحيم. (انعام، 54)

تبديل سيئات به حسنات؛ الا من تاب وآمن وعمل صالحاً فاولئك يبدل الله سيئاتهم حسنات. (فرقان، 70)

ص: 59

ورود به بهشت؛ الا من تاب وآمن وعمل صالحاً فاولئك يدخلون الجنة ولايظلمون شيئاً. (مريم، 60)

محبوب خداوند شدن؛ انّ الله يحب التوابين ويحب المتطهرين. (بقره، 222)

10. نمونه توبه پذيرفته شدگان؛

حضرت آدم (از ترك اولى)؛ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ (بقره، 37)، ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى. (طه، 122)

توبه بنى اسرائيل؛ وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ . (بقره، 54)

متخلفان غزوه تبوك؛ وَعَلَى الثَّلاَثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لاَ مَلْجَأَ مِنَ اللهِ إِلاَّ إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ . (توبه، 118)

ابو لبابه؛ وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَآخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ . (توبه، 102)

ص: 60

يا با اين عمل زشت خود مى خواستيد غضب پروردگارتان بر شما نازل شود كه با وعده من مخالفت كرديد أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِى.

ج. بنى اسرائيل كه خود را در برابر اعتراض شديد موسى (علیه السلام) ديدند ومتوجه شدند براستى كار بسيار بدى انجام داده اند، در مقام عذرتراشى برآمدند وگفتند ما وعده تو را به ميل واراده خود تخلف نكرديم قالُوا ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنا. در واقع اين ما نبوديم كه به اراده خود گرايش به گوساله پرستى كرديم لكن مبالغى از زينت آلات فرعونيان به همراه ما بود كه ما او را از خود دور ساختيم وسامرى نيز آن را افكند وَلكِنَّا حُمِّلْنا أَوْزاراً مِنْ زِينَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْناها فَكَذلِكَ أَلْقَى السَّامِرِىُّ .(1)

د. در هر صورت سامرى از زينت آلات فرعونيان مجسمه گوساله اى را براى آنها تهيه كرد جسد بى جانى كه صدايى همچون گوساله داشت فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ. بنى اسرائيل كه اين صحنه را ديدند، ناگهان همه تعليمات توحيدى موسى را به دست فراموشى سپردند وبه يكديگر گفتند اين است خداى شما وخداى موسى فَقالُوا هذا إِلهُكُمْ وَإِلهُ مُوسى. اين احتمال نيز وجود دارد كه گوينده اين سخن سامرى ودستياران ومؤمنان نخستين او بوده اند وبه اين ترتيب، سامرى عهد وپيمانش را با موسى بلكه با خداى موسى فراموش كرد ومردم را به گمراهى كشاند فَنَسِىَ .(2)

ه -. در اينجا خداوند به عنوان توبيخ وسرزنش اين بت پرستان مى گويد: آيا آنها نمى بينند كه اين گوساله پاسخ آنها را نمى دهد وهيچگونه ضررى از آنها دفع نمى كند ومنفعتى براى آنها فراهم نمى سازد؟ أَ فَلا يَرَوْنَ أَلَّا يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلًا وَلا يَمْلِكُ لَهُمْ ضَرًّا وَلا نَفْعاً.

يك معبود واقعى حداقل بايد بتواند سؤالات بندگانش را پاسخ گويد هارون قبل از آمدن موسى از ميعادگاه به بنى اسرائيل اين سخن را گفته بود كه شما مورد آزمايش سختى قرار گرفته ايد فريب نخوريد واز راه توحيد منحرف نشويد وَلَقَدْ قالَ لَهُمْ هارُونُ مِنْ قَبْلُ يا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ . سپس اضافه كرد: پروردگار شما مسلما همان خداوند بخشنده اى است كه اين همه نعمت به شما مرحمت كرده وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ . اكنون كه چنين است شما از من

ص: 63

پيروى كنيد واطاعت فرمان من نمائيد فَاتَّبِعُونِى وَأَطِيعُوا أَمْرِى. ولى بنى اسرائيل گفتند ما هم چنان به پرستش اين گوساله ادامه مى دهيم تا موسى به سوى ما بازگردد قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عاكِفِينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنا مُوسى.(1) حضرت موسى (علیه السلام) به هارون خطاب كرد چرا مانع گمراهى اينها نشدى ؟ آيا فرمان مرا عصيان كردى ؟.

3. تخلّف از وصىّ ونماينده پيامبر، تخلّف از خود اوست. فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِى (تخلّف از پيروى هارون، تخلّف از موسى مى باشد.)(1)

4. گناهكاران براى فرار از مجازات، به بهانه هايى چون اجبار واكراه وفشار خارجى پناه مى برند. ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنا.(2)

5. مسئله گمراه كردن سامرى مردم را كه در آيه 85 طه مطرح شده وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِىُ در سوره بقره آيه 51 بيان شده است كه مسئله گوساله پرستى است: وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ .

ص: 65

ومنهدم ساختن آن ومعرفى خداوند به عنوان معبود يگانه.

ب. آيات مورد بحث نخست گفتگوى موسى (علیه السلام) را با برادرش هارون (علیه السلام) وسپس با سامرى را منعكس مى كند.

نخست رو به برادرش هارون كرده گفت: اى هارون! چرا هنگامى كه مشاهده كردى اين قوم گمراه شدند، از من پيروى ننمودى ؟! قالَ يا هارُونُ ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ .

مگر هنگامى كه مى خواستم به ميعادگاه بروم نگفتم جانشين من باش ودر ميان اين جمعيت به اصلاح بپرداز وراه مفسدان را در پيش مگير. تو چرا با اين بت پرستان به مبارزه برنخاستى ؟ بنابراين منظور از جمله أَلَّا تَتَّبِعَنِ اين است كه چرا از روش وسنت من در شدت عمل نسبت به بت پرستى پيروى نكردى. سپس موسى اضافه كرد: آيا تو در برابر فرمان من عصيان كردى ؟! أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِى. موسى با شدت وعصبانيت هر چه تمام تر اين سخنان را با برادرش مى گفت وبر او فرياد مى زد، در حالى كه ريش وسر او را گرفته بود ومى كشيد.

هارون كه ناراحتى شديد برادر را ديد، براى اينكه او را بر سر لطف آورد واز التهاب او بكاهد وضمناً عذر موجه خويش را در اين ماجرا بيان كند گفت: فرزند مادرم! ريش وسر مرا مگير، من فكر كردم كه اگر به مبارزه برخيزم ودرگيرى پيدا كنم تفرقه شديدى در ميان بنى اسرائيل مى افتد.(1)

ج. قالَ يَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِى وَلا بِرَأْسِى... كلمه ا بْنَ أُمَّ در اصل «يا بن امى» بوده واين تعبيرى است كه براى به رحم آوردن طرف براى تحريك كردن ورأفت او آورده مى شود، هارون آن را گفت تا شايد غضب موسى را فرو بنشاند واز اينكه گفت: سر وريش مرا مگير، معلوم مى شود كه موسى از شدت غضب سر وريش هارون را گرفت واو را مى كشاند، هم چنان كه قرآن كريم در جاى ديگر نيز فرموده: وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِيهِ يَجُرُّهُ إِلَيْهِ (اعراف، 150).(2)

د. راغب در مفردات مى گويد: «بصر» نام عضوى است كه مى بيند ودر قرآن در مواردى استعمال شده مانند كَلَمْحِ الْبَصَرِ و إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ ودر نيرويى كه در باصره هست

ص: 67

ونيز در نيروى دراكه قلب استعمال مى شود، مانند آيه شريفه فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ ونيز آيه شريفه ما زاغَ الْبَصَرُ وَما طَغى وجمع «بصر»، «الأبصار» وجمع «بصيرة»، «بصائر» مى آيد، مانند آيه شريفه فَما أَغْنى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلا أَبْصارُهُمْ وهرگز به عضو بينايى، بصيرت نمى گويند.(1)

ه -. كلمه «رسول» به معناى كسى است كه حامل پيامى باشد ودر قرآن كريم، هم بر رسول بشرى كه حامل رسالت خدا به سوى خلق است اطلاق مى شود وهم بر جبرئيل كه حامل وحى الهى است، هم چنان كه فرموده: إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ (الحاقه، 40) وهم همه ملائكه، رسل خوانده شده اند مانند آيه بَلى وَرُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ (زخرف، 80) ونيز مانند: جاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا أُولِى أَجْنِحَةٍ (فاطر، 1).(2)

و. بيشتر مفسرين بر طبق روايات وارده در اين داستان گفته اند: سامرى جبرئيل را در هنگامى كه به موسى (علیه السلام) نازل مى شد، تا به او وحى برساند ديد ويا ديد كه بر اسبى بهشتى سوار است ونازل شد تا فرعون ولشكريانش را براى غرق شدن به دريا راهنمايى كند، در آن موقع مشتى از خاك زير پاى اسب او يا زير پاى خود جبرئيل برداشته، با خود نگه داشت.

و از خاصيت هاى اين خاك اين بوده كه به هر چيز مى ريختند جان مى گرفت وزنده مى شد، سامرى خاك را هم چنان داشت، تا روزى كه آن گوساله را ساخت وخاك را در آن ريخت ودر دم جان گرفت وحركت كرد وبه صدا در آمد.

پس مراد از اينكه فرمود: بَصُرْتُ بِما لَمْ يَبْصُرُوا به من چيزى ديدم كه مردم نديدند، ديدن جبرئيل است در هنگامى كه يا پياده ويا سواره نازل مى شد، خلاصه مفادش اين است كه من او را شناختم ومردم نشناختند ومراد از اينكه گفت: فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُها اين است كه من مشتى از خاك زير پاى جبرئيل ويا خاك زير پاى اسب جبرئيل گرفتم ومقصود از «رسول» جبرئيل است ومراد از «نبذتها» اين است كه آن را بر طلاهايى كه آب كرده وبه صورت گوساله در آورده بودم ريختم، زنده شد وصداى گوساله در آورد.

و بزرگترين اشكالى كه به اين روايات وارد مى شود اين است كه مخالف با ظاهر كتاب

ص: 68

است، براى اينكه كلام خداى تعالى تصريح دارد بر اينكه گوساله مذكور جسدى بوده كه صداى گوساله داشته وكلمه جسد به معناى جثه اى است كه روح نداشته باشد وبر جسم جاندار وزنده اطلاق نمى شود.(1)

فخر رازى گويد: وجه ديگر آن است كه منظور از رسول خود حضرت موسى است كه سامرى مقدارى از سنت وسيره او بهره برده وبعد از اين طريق سوء استفاده كرده ومردم را گمراه كرده است.(2)

ز. پرسش: موسى (علیه السلام) وهارون (علیه السلام) بدون شك هر دو پيامبر بودند ومعصوم، اين جر وبحث وعتاب وخطاب شديد، از ناحيه موسى ودفاعى كه هارون از خودش مى كند چگونه قابل توجيه است ؟

پاسخ: موسى يقين داشت برادرش بى گناه است، اما با اين عمل دو مطلب را مى خواست اثبات كند: نخست به بنى اسرائيل بفهماند كه گناه بسيار عظيمى مرتكب شده اند، ديگر اينكه بى گناهى هارون با توضيحاتى كه مى دهد بر همگان ثابت شود وبعداً او را متهم به مسامحه در اداء رسالتش نمى كنند علاوه از عذر او سوال مى كنند كه سبب اين كار چه بوده است لذا مى گويد: چه مانعى داشتى وهارون پاسخ مى دهد: ترسيدم ميان اين افراد تفرقه حاصل شود.(3)

ح. روشن است كه پاسخ وعذر سامرى در برابر سؤال موسى (علیه السلام) به هيچوجه قابل قبول نبود، لذا موسى فرمان محكوميت او را در اين دادگاه صادر كرد وسه دستور درباره او وگوساله اش داد:

نخست اينكه به او گفت: بايد از ميان مردم دور شوى با كسى تماس نگيرى وبهره تو در باقيمانده عمرت اين است كه هر كس به تو نزديك مى شود خواهى گفت: با من تماس نگير! قالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِى الْحَياةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ .

مجازات دوم سامرى اين بود كه موسى (علیه السلام) كيفر او را در قيامت به او گوشزد كرد وگفت تو وعده گاهى در پيش دارى - وعده عذاب دردناك الهى - كه هرگز از آن تخلف نخواهد شد؛ وَإِنَّ لَكَ مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ .

ص: 69

سومين برنامه اين بود كه موسى به سامرى گفت: به اين معبودت كه پيوسته او را عبادت مى كردى نگاه كن وببين ما آن را مى سوزانيم وسپس ذرات آن را به دريا مى پاشيم (تا براى هميشه محو ونابود گردد) وَانْظُرْ إِلى إِلهِكَ الَّذِى ظَلْتَ عَلَيْهِ عاكِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِى الْيَمِّ نَسْفاً.(1)

ط. بعضى از مفسران گفته اند كه جمله «لا مِساس» اشاره به يكى از قوانين جزائى شريعت موسى (علیه السلام) است كه درباره بعضى افراد كه گناه سنگينى داشتند صادر مى شد، آن فرد به منزله موجودى كه از نظر پليد ونجس وناپاك بود درمى آمد، احدى با او تماس نمى گرفت واو هم حق نداشت با كسى تماس بگيرد.(2)

بعضى از مفسران نيز گفته اند كه بعد از ثبوت جرم وخطاى بزرگ سامرى موسى درباره او نفرين كرد وخداوند او را به بيمارى مرموزى مبتلا ساخت كه تا زنده بود كسى نمى توانست با او تماس بگيرد واگر كسى تماس مى گرفت، گرفتار بيمارى مى شد.

يا اينكه سامرى گرفتار يك نوع بيمارى روانى به صورت وسواس شديد ووحشت از هر انسانى شد، به طورى كه هر كس نزديك او مى شد فرياد مى زد لامِساسَ (با من تماس نگيريد(3)».(4)

برخى گفته اند اگر سامرى با مردم تماس مى گرفت بر آنها تب عارض مى شد از اين جهت لازم بود با او معاشرت نكنند.(5)

كار رفته بود، باقى مى گذارد ويا فى المثل در ميان مردم تقسيم مى كرد، باز ممكن بود روزى افراد جاهل ونادان به نظر قداست به آن نگاه كنند وخاطره گوساله پرستى از نو در آنها زنده شود، در اينجا مى بايست اين ماده گرانقيمت را فداى حفظ اعتقاد مردم نمود.(1)

2. هنگامى كه حضرت موسى (علیه السلام) از كوه طور بازگشت وقوم خود را منحرف ديد، سه گروه را زير سؤال برد: الف: مردم يا قَوْمِ أَ لَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ ، ب: هارون (علیه السلام) يا هارُونُ ما مَنَعَكَ ...، ج: سامرى فَما خَطْبُكَ يا سامِرِىُّ .

3. وظيفه رهبر وپيروانش هنگام بروز بدعت، فرياد واتمام حجّت است؛ وَلَقَدْ قالَ لَهُمْ هارُونُ .

4. يادآورى لطف ورحمت الهى مى تواند زمينه ى ارشاد وتوبه را براى انسان ها فراهم نمايد؛ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ .

به گفته ى تفسير أطيب البيان، چون هارون (علیه السلام) پيامبر ومعصوم است وبه وظيفه ى نهى از منكر خود نيز عمل كرده است، مى توان مؤاخذه موسى (علیه السلام) را به اصطلاح يك جنگ زرگرى دانست كه به در مى گويد تا ديوار بشنود. به هارون مى گويد كه مردم حساب كار خود را بكنند.(2)

در تفسير صافى به نقل از امام صادق (علیه السلام) آمده است كه توبيخ موسى (علیه السلام) براى آن بود كه چرا هارون (علیه السلام) به محض ديدن آن وضع، آن را فوراً به موسى اطلاع نداد.

5. براى خاموش كردن غضب ديگران، از كلمات عاطفى استفاده كنيم؛ يا بْنَ أُمَّ .

6. در كتاب «احتجاج طبرسى» آمده است كه وقتى حضرت على (علیه السلام) بصره را فتح كرد، مردم دور آن حضرت را گرفتند تا سخنان او را بشنوند، چشم حضرت در ميان مردم به حسن بصرى افتاد كه چيزى را يادداشت مى كرد.

امام (علیه السلام) با صداى بلند او را مخاطب قرار داده وفرمودند: چه مى كنى ؟ عرض كرد سخنان شما را مى نويسم تا براى ديگران بازگو نمايم. امام (علیه السلام) فرمودند: آگاه باشيد كه هر قوم وجمعيتى يك سامرى دارد وتو اى حسن! سامرى اين امّت هستى، تو از من آثار رسول خدا را مى گيرى وبا هواى نفس وتفسير به رأى خودت، مكتب تازه اى مى سازى ومردم را به آن فرا مى خوانى.

ص: 71

7. گاهى منحرفين، دريافت هايى دارند كه متدينين از آن بى خبرند؛ بَصُرْتُ بِما لَمْ يَبْصُرُوا.

8. سردمداران باطل براى انحراف مردم، حتّى از مقدّسات نيز سوء استفاده مى كنند. مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ (سياستِ مذهب عليه مذهب).(1)

امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: كه حضرت موسى (علیه السلام) قصد داشت تا سامرى را به قتل برساند، امّا خداوند به او وحى فرمود كه چون سامرى مرد سخاوتمندى است از كشتن او صرف نظر نما، از اين روى موسى (علیه السلام) با جمله فَاذْهَبْ او را از ميان قوم بنى اسرائيل طرد كرد.(2)

9. مفسدين فرهنگى را بايد از ميان جامعه طرد كرد. آزادى فكر به معناى باز گذاشتن دست منحرفان در گمراه كردن ديگران نيست؛ فَاذْهَبْ .(3)

10. هر گاه باطلى را محو كرديد به جاى آن حقّ را مطرح كنيد؛ إِنَّما إِلهُكُمُ اللهُ .(4)

ص: 72

را فراموش كنند، مى گويد: كسى كه از قرآن روى بگرداند در قيامت بار سنگينى از گناه ومسئوليت بر دوش خواهد كشيد مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وِزْرا. سپس اضافه مى كند: آنها در ميان اين اعمالشان جاودانه خواهند ماند خالِدِينَ فِيهِ واين بار سنگين گناه، بد بارى است براى آنها در روز قيامت؛ وَساءَ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ حِمْلًا.

جالب توجه اينكه: ضمير «فيه» در اين آيه به «وزر» باز مى گردد يعنى آنها در همان وزر ومسئوليت وبار سنگينشان، هميشه خواهند ماند.

سپس به توصيف روز قيامت وآغاز آن پرداخته چنين مى گويد: همان روزى كه در صور دميده مى شود وگنهكاران را با بدنهاى كبود وتيره در آن روز جمع مى كنيم يَوْمَ يُنْفَخُ فِى الصُّورِ وَنَحْشُرُ الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً.

كلمه «زرق» جمع «ازرق» است كه به معناى كبود است كه يكى از رنگها است واز فراء نقل شده كه گفته است: مراد از زرق كور بودن ايشان است چون چشم وقتى بينائيش از بين مى رود كبود مى شود واين معناى خوبى است وآيه وَنَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى وُجُوهِهِمْ عُمْياً (اسراء: 97) آن را تاييد مى كند.(1)

در اين حال مجرمان در ميان خود، درباره مقدار توقفشان در عالم برزخ آهسته به گفتگوى مى پردازند، بعضى مى گويند: شما تنها ده شب (يا ده شبانه روز) در عالم برزخ بوديد يَتَخافَتُونَ بَيْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْراً.(2)

سپس اضافه مى كند ما به آنچه مى گويند كاملا آگاهيم نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَقُولُونَ . خواه آهسته بگويند يا بلند ودر اين هنگام كسى كه از همه آنها راه وروشى بهتر وعقل ودرايتى بيشتر دارد مى گويد تنها شما يك روز درنگ كرديد! إِذْ يَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا يَوْماً.(3)

د. نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَقُولُونَ إِذْ يَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا يَوْماً؛ اگر گوينده اين حرف را معتدل وراستگوترين مردم دانسته، براى اين است كه ماندن محدود در دنيا وعمر ناچيز آن در قبال ماندن تا ابد وعمر جاودانه قابل مقايسه نيست واصلا قدر واندازه اى ندارد، پس اگر كسى آن را يك روز بداند نسبت به كسانى كه ده روز دانسته اند به واقع نزديك تر وراستگوتر است.

ص: 74

پايان گرفتن دنيا سؤال كرده بودند، شايد از اين جهت كه باور نمى كردند، چنين موجودات با عظمتى كه ريشه هاى آن در اعماق زمين فرو رفته وسر به آسمان كشيده قابل تزلزل بوده باشدو تازه اگر بخواهد از جا كنده شود كدام باد وطوفان است كه چنين قدرتى دارد. لذا مى گويد: از تو درباره كوه ها سؤال مى كنند وَيَسْئَلُونَكَ عَنِ الْجِبالِ . در پاسخ: بگو پروردگار من آنها را از هم متلاشى وتبديل به سنگريزه كرده سپس بر باد مى دهد! فَقُلْ يَنْسِفُها رَبِّى نَسْفاً.(1)

ج. يَوْمَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدَّاعِىَ لا عِوَجَ لَهُ وَخَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً. در اين آيه كه مى فرمايد: «عوج ندارد» دو احتمال هست يكى اينكه مربوط به پيروى داعى باشد ودر نتيجه لاعِوَجَ لَهُ حال از ضمير جمع وعامل آن «يتبعون» باشد كه در اين صورت معناى آيه چنين مى شود كه، مردم در آن روز جز پيروى محض چاره اى ندارند، نه مى توانند كمترين توقفى كنند ونه كمترين استنكاف وتنبلى ومسامحه اى، براى اينكه همه اينها فرع توانستن است وآن روز نه تنها مردم توانايى ندارند بلكه توهم آن را هم نمى كنند چون آن روز به عيان مى بينند كه ملك وقدرت تنها از خداى سبحان است وكسى شريك او نيست هم چنان كه فرمود: لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ (مومنون: 16) ونيز فرموده: وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً. (بقره: 165)

احتمال دوم اينكه متعلق به داعى باشد آن وقت معناى آيه اين مى شود كه: داعى روز قيامت احدى را ترك نمى كند مگر آنكه بدون استثناء دعوت مى كند وخلاصه درباره احدى دچار اشتباه وفراموشى نگشته در دعوت هيچ كس سهل انگارى نمى كند.

و ليكن تعقيب جمله به جمله وَخَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ ... با احتمال اول مناسب تر است براى اينكه اگر كسى را دعوت ويا احضار كنند وقتى صدايش بلند مى شود كه در مقام تمرد واستكبار از اطاعت وپيروى باشد.(2)

در حديثى امام كاظم (علیه السلام) مى فرمايد منظور از داعى اميرالمومنين است.(3)

د. آن روز سخن گفتن منوط به اجازه است، هم چنان كه مى فرمايد: يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ

ص: 77

إِلَّا بِإِذْنِهِ (هود: 105) ونيز مى فرمايد: لايَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَقالَ صَواباً. (نباء، 38) اما اينكه فرمود: وَرَضِىَ لَهُ قَوْلًا معنايش اين است كه قول او آميخته با چيزى كه مايه سخط خدا است از قبيل خطا وخطيئه نباشد، چون اطلاق جمله اقتضا دارد به عموم حمل شود وچنين كلامى جز از كسى كه خدا سريره اش را خالص از خطاى در اعتقاد وخطيئه در عمل كرده باشد نمى تواند سر زند.(1)

ه -. وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَىِّ الْقَيُّومِ كلمه فعل ماضى مؤنث از ماده «عنوة» است و «عنوة» به معناى ذلت در قبال قهر قاهر است وحالتى است كه در قيامت هر موجودى در برابر خداى سبحان ودر قبال ظهور سلطنت الهى او به خود مى گيرد، هم چنان كه فرمود: لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ؟ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ (مومنون، 16) وبه حكم اين آيه در آن روز هيچ چيز مالك چيزى نيست ومالك نبودنش به تمام معناى كلمه است وهمين خود ذلت ومسكنت على الاطلاق است واگر «عنوة» وذلت را به وجوه نسبت داده، از اين باب بوده كه وجوه اولين عضوى است كه آثار ذلت در آن نمودار مى شود ولازمه اين «عنوة» اين است كه نتواند مانع حكم خدا ونفوذ آن در خلق گردد وميان اراده خدا وايشان حائل شود، پس هر اراده اى كه درباره ايشان بكند ممضى ونافذ است.(2)

و. از آنجا كه ممكن است بعضى گرفتار اين اشتباه شوند كه ممكن است غرق گناه باشند وبه وسيله شفيعانى شفاعت شوند بلافاصله اضافه مى كند: در آن روز شفاعت هيچكس سودى نمى دهد مگر كسانى كه خداوند رحمان به آنها اجازه شفاعت داده واز گفتار آنها در اين زمينه راضى است يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَرَضِىَ لَهُ قَوْلًا. اشاره به اينكه: شفاعت در آنجا بى حساب نيست، بلكه برنامه دقيقى دارد هم در مورد شفاعت كننده وهم در مورد شفاعت شونده وتا استحقاق وشايستگى در افراد براى شفاعت شدن وجود نداشته باشد، شفاعت معنى ندارد.(3)

ز. در مورد تفاوت ظلم وهضم، بعضى از مفسران گفته اند ظلم اشاره به اين است كه آنها در آن دادگاه عدل هرگز از اين بيم ندارند كه ستمى بر آنها بشود وبه خاطر گناهى كه انجام

ص: 78

نداده اند مؤاخذه گردند وهضم اشاره به آن است كه از نقصان ثوابشان نيز وحشتى ندارند، چرا كه مى دانند پاداش آنها بى كم وكاست داده مى شود.

بعضى ديگر احتمال داده اند كه اولى اشاره به آن است از نابود شدن كل حسناتشان بيم ندارند ودومى اشاره به آنست كه حتى از نقصان مقدار كمى از آن نيز وحشتى به خود راه نمى دهند، چرا كه حساب الهى دقيق است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه اين مؤمنان صالح احتمالا لغزش هايى نيز داشته اند، يقين دارند اين لغزشها را بيش از آنچه هست درباره آنها نمى نويسند واز ثواب اعمال صالحشان نيز چيزى نمى كاهند.

و مؤمنان به لطف پروردگار اميدوار وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ ....(1)

3. اگر در ميان همه اسماء خدا دو اسم «حى» و «قيوم» انتخاب شد، بدين جهت بوده كه مورد كلام مردگانى هستند كه بار دوم زنده شدند ووقتى زنده شدند كه تمامى آن اسباب ووسايل كه در دنيا در اختيارشان بود از كف داده اند ودر چنين مورد وظرفى، مناسب همان حيات مطلقه وقيمومت او نسبت به هر چيز است.(2)

4. از مجموع آيات قرآن در مورد سرنوشت كوه ها چنين استفاده مى شود كه آنها در آستانه رستاخيز مراحل مختلفى را طى مى كنند:

نخست به لرزه در مى آيند يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبالُ . (مزمل: 14)

سپس به حركت درمى آيند وَتَسِيرُ الْجِبالُ سَيْراً (طور، 10) در سومين مرحله از هم متلاشى مى شوند وبه صورت انبوهى از شن درمى آيند وَكانَتِ الْجِبالُ كَثِيباً مَهِيلًا. (مزمل: 14)

و در آخرين مرحله آن چنان طوفان وباد آنها را از جا حركت مى دهد ودر فضا مى پاشد كه همچون پشمهاى زده شده به نظر مى رسد وَتَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ (قارعه، 5).(3)

5. قيامت، روز تجلّى وظهور رحمانيت خداوند است ورحمانيت او، اميد وملجأ تمام مردم است. خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ .(4)

6. وعنت الوجوه الوجوه جمع با الف ولام مفيد عموم است، يعنى تمام وجوه ممكنات در پيشگاه الهى خاضع وذليل هستند.(5)

7. بسيارى از ظلم ها را مى توان در دنيا با توبه وعذرخواهى از مردم، جبران ومحو كرد، بدبخت آن كه ظلم خود را تا قيامت حمل كند. خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً.(6)

8. تعبير به مِنَ الصَّالِحاتِ اشاره به اين است كه اگر نتوانند همه اعمال صالح را انجام

ص: 80

دهند لا اقل بخشى از آن را بجا مى آورند، چرا كه ايمان بدون عمل صالح، درختى است بى ميوه همان گونه كه عمل صالح بدون ايمان درختى است بى ريشه كه ممكن است چند روزى سر پا بماند اما سرانجام مى خشكد، به همين دليل بعد از ذكر عمل صالح در آيه فوق، قيد «و هو مؤمن» آمده است.(1)

9. در قيامت، نه اصل عمل وپاداش از بين مى رود تا ظلمى صورت گيرد فَلا يَخافُ ظُلْماً ونه آنكه از پاداش كم گذاشته مى شود. وَلا هَضْماً.(2)

10. مومنان صالح مطمئن باشند كه در قيامت در كمال امنيت هستند وهيچ نوع ظلمى به آنها نمى شود، نكره در سياق نفى مفيد عموم است فلا يخاف ظلما.

11. عوامل محروميت از خير

آلوده ساختن نفس به گناه؛ قد أفلح من زكّاها * وقد خاب من دسّاها. (شمس 9-10)

زورگويى ولجاجت؛ وخاب كلّ جبّارٍ عنيدٍ. (ابراهيم، 15)

افترا ودروغگويى؛ وقد خاب من افترى. (طه، 61)

ظلم وستم؛ وقد خاب من حمل ظلماً. (طه، 111)

تذكر: روشن است كه منشأ اصلى محروميت از خير، آلوده ساختن نفس به گناه است وموارد ديگر مصاديق آن است.

ص: 81

بار نازل شده، يك بار اول كه همه اش از اول تا به آخر دفعتا نازل شده است ويك بار هم آيه وچند روز يك بار ووجه تاييد آن اين است كه اگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قبل از تمام شدن آيه ويا چند آيه اى كه مثلا الآن جبرئيل آورده، علمى به بقيه آن نمى داشت، معنا نداشت بفرمايد: قبل از تمام شدن وحيش در خواندنش عجله مكن، پس معلوم مى شود قبل از تمام شدن وحى هم آن جناب آيه را مى دانسته. بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از آيه اين است كه در خواندن قرآن براى اصحابت واملاى آن عجله مكن، بگذار معانى آن برايت معلوم بشود، بعدا املا كن تا بنويسندولى روشن است لفظ آيه هيچ ارتباطى با اين معنا ندارد.(1)

د. آيات فوق در واقع اشاره اى است به مجموع آنچه در آيات قبل پيرامون مسائل تربيتى مربوط به قيامت ووعد ووعيد آمده است. مى فرمايد: اين گونه ما آن را به صورت قرآنى عربى (فصيح وگويا) نازل كرديم وانواع تهديدها را به عبارات وبيانات مختلف بيان نموديم، شايد آنها تقوى پيشه كنند يا لااقل تذكرى براى آنها گردد ودرست به اين مى ماند كه انسان مطالب بيدار كننده وعبرت انگيزى براى ديگرى بگويد وبعد اضافه كند: اينچنين بايد پند داد.(2)

عِلْما بگو پروردگارا علم مرا زياد كن، جلو اين پندار گرفته شده است، يعنى شتابزدگى درست نيست ولى تلاش براى افزايش علم لازم است.(1)

4. خداوند، حضرت موسى (علیه السلام) را براى آموزش در اختيار حضرت خضر گذاشت، لذا موسى (علیه السلام) از او كسب اجازه كرد كه هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً (كهف: 66) آيا اجازه مى دهى كه من همراه وپيرو تو باشم تا از آنچه آموخته اى به من نيز بياموزى ؟ امّا تعليم وآموزش پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را ذات مقدّس الهى بر عهده گرفت وبه او فرمود: قُلْ رَبِّ زِدْنِى عِلْماً بگو: پروردگارا! علم مرا زياد كن.(2)

5. علم را از عالم حقيقى طلب كنيم. رَبِّ زِدْنِى عِلْماً.

6. براى علم ودانش نهايتى نيست وفارغ التحصيل معنا ندارد. زِدْنِى عِلْماً.

علمى داراى ارزش واعتبار است كه همراه با فراگيرى آن، ظرفيت انسان نيز زياد شود ورشد كند. زِدْنِى عِلْماً، نه، «زد علمى».

7. اگر چه خداوند مى تواند بدون دعا هم لطف كند ولى از پيامبرش مى خواهد كه دعا نمايد. قُلْ رَبِّ زِدْنِى عِلْماً.(3)

8. نشانه هاى علوّ همّت؛

يكى ازويژگى هاى بندگان خدا علوّ همت است ومهم ترين عامل تكامل انسان هاى ارزشمند، داشتن روحيه بلند همتى است. علوّ همت نشانه هايى دارد ازجمله:

درخواست افزون شدن علم ومعرفت؛ وقل ربّ زدنى علماً. (طه، 114)

در تحصيل ايمان؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللهِ . (نساء، 136)

در جهاد در راه خدا؛ وَجَاهِدُوا فِى اللهِ حَقَّ جِهَادِهِ . (حج، 78)

در ياد خدا؛ فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً. (بقره، 200)

در انفاق؛ لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ . (آل عمران، 92)

سبقت ورزيدن در انفاق وجهاد پيش از پيروزى؛ لايستوى منكم من انفق قبل الفتح وقاتل. (حديد، 10)

ص: 84

درخواست پيشوايى براى پرهيزكاران؛ واجعلنا للمتّقين اماماً. (فرقان، 74)

تلاش وكوشش در راه خدا؛ والّذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سبلنا.... (عنكبوت، 69)

سرعت ورزيدن در كارهاى خوب؛ انّهم كانوا يسارعون فى الخيرات ويدعوننا رغباً ورهباً. (انبياء، 90)

طلب آمرزش براى برادران دينى؛ ربّنا اغفر لنا ولإخواننا الذين سبقونا بالايمان. (حشر، 10)

عفو وبخشش از خطاى ديگران؛ والكاظمين الغيظ والعافين عن النّاس واللّه يحب المحسنين. (آل عمران، 134)

حضرت يوسف از گناه برادران گذشت وفرمود: لاتثريب عليكم اليوم يغفر اللّه لكم وهو ارحم الراحمين. (يوسف، 92)

9. نظير آيه 114 طه وَلاَ تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِى عِلْماً آيات 16 و 19 قيامت است: لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ

نخواهى شد؛ * ودر آن تشنه نمى شوى وحرارت آفتاب آزارت نمى دهد!» * ولى شيطان او را وسوسه كرد وگفت: «اى آدم! آيا مى خواهى تو را به درخت زندگى جاويد وملكى بى زوال راهنمايى كنم ؟!» * سرانجام هر دو از آن خوردند، (ولباس بهشتيشان فرو ريخت،) وعورتشان آشكار گشت وبراى پوشاندن خود، (بعضى از) برگهاى (درختان) بهشتى را بر بدن خود قرار دادند! (آرى) آدم پروردگارش را نافرمانى كرد واز پاداش او محروم شد! * سپس پروردگارش او را برگزيد وتوبه اش را پذيرفت وهدايتش نمود.

د. مراد از شقاوت تعب ورنج است، يعنى زنهار، چنين مكن وخود را به تعب نيفكن، چون زندگى در غير بهشت كه ناگزير همان زمين خواهد بود، زندگى آميخته با رنج وتعب است چون در آنجا احتياجات فراوان است وبراى رفع آن فعاليت بسيار لازم است، در آنجا احتياج به طعام ونوشيدنى ولباس ومسكن وغير آن هست.(1)

ه -. منظور از «عزم» در اينجا تصميم واراده محكمى است كه انسان را در برابر وسوسه هاى نيرومند شيطان حفظ كند. به هر حال بدون شك آدم، مرتكب گناهى نشد بلكه تنها ترك اولايى از او سر زد، يا به تعبير ديگر دوران سكونت آدم در بهشت دوران تكليف نبود، بلكه يك دوران آزمايشى براى آماده شدن جهت زندگى در دنيا وپذيرش مسئوليت تكاليف بود، بخصوص اينكه نهى خداوند در اينجا جنبه ارشادى داشته، زيرا به او فرموده بود كه اگر از درخت ممنوع بخورى حتما گرفتار زحمت فراوان خواهى شد.

و. «وسوسه» در اصل به معنى صداى بسيار آهسته است، سپس به خطور مطالب بد وافكار بى اساس به ذهن گفته شده، اعم اينكه از درون خود انسان بجوشد ويا كسى از بيرون عامل آن شود.

از آغاز متوجه آدم بوده، نقطه پايان نيز متوجه او شده است.

3. در آيه 118 و 119 به چهار نياز اصلى وابتدايى انسان يعنى نياز به غذا وآب ولباس ومسكن (پوشش در مقابل آفتاب) اشاره شده است، تامين اين نيازمنديها در بهشت به خاطر وفور نعمت بوده است ودر واقع ذكر اين امور توضيحى است براى آنچه درجمله «فتشقى» (به زحمت خواهى افتاد) آمده است.

4. آيا آدم مرتكب معصيتى شد؟ پاسخ گاهى «امر ونهى» جنبه ارشادى دارد، همانند امر ونهى طبيب كه به بيمار دستور مى دهد فلان دوا را بخور واز فلان غذاى نامناسب پرهيز كن، شك نيست كه اگر بيمار مخالفت دستور طبيب كند تنها به خود ضرر مى زند چرا كه ارشاد وراهنمايى طبيب را ناديده گرفته است. خداوند نيز به آدم فرموده بود از ميوه درخت ممنوع مخور كه اگر بخورى از بهشت بيرون خواهى رفت ودر زمين گرفتار درد ورنج فراوان خواهى شد، او مخالفت اين فرمان ارشادى كردو نتيجه اش را نيز ديد.(1)

5. امام كاظم (علیه السلام) فرمود: فرمان سجده ونافرمانى ابليس، نوعى تسلّى ودلدارى پيامبر اسلام است كه اگر به فرمان تو عمل نشد نگران نباش كه ابليس فرمان مرا نيز اطاعت نكرد.(2)

6. گرچه شيطان در اينجا، تنها دشمن آدم وحوا معرّفى شده است ولى در جاى ديگر به دشمنى او با همه ى انسان ها هشدار داده شده است. عَدُوٍّ لَكُمْ (نساء: 92).(3)

7. شيطان درباره آدم وحوا گفت آيا شما را راهنمايى كنم هل ادلكما لكن آنها را فريب داد فدلاهما بغرور (اعراف، 22)، لكن درباره انسان ها سوگند ياد كرده تا آنها را گمراه كند فبعزتك لاغوينهم اجمعين (ص، 82)، بنابراين بايد مراقب بود تا گمراه نشويم.

ص: 88

و براى اينكه تكليف آنها كه فرمان حق را فراموش مى كنند نيز روشن گردد اضافه مى كند وكسى كه از ياد من روى گردان شود، زندگى سخت وتنگى خواهد داشت وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً ودر قيامت او را نابينا محشور مى كنيم وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى. در آنجا عرض مى كند پروردگارا! چرا مرا نابينا محشور كردى در حالى كه قبلا بينا بودم ؟! قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِى أَعْمى وَقَدْ كُنْتُ بَصِيراً. بلافاصله پاسخ مى شنود: اين به خاطر آنست كه آيات ما به سراغ تو آمد همه را بدست فراموشى سپردى.(1)

ج. «هبوط» در لغت به معنى پائين آمدن اجبارى است، مانند سقوط سنگ از بلندى وهنگامى كه در مورد انسان به كار رود به معنى پائين رانده شدن به عنوان مجازات است. با توجه به اينكه آدم براى زندگى در روى زمين آفريده شده بود وبهشت نيز منطقه سرسبز وپر نعمتى از همين جهان بود، هبوط ونزول آدم در اينجا به معنى نزول مقامى است نه مكانى، يعنى خداوند مقام او را به خاطر ترك اولى تنزل داد واز آن همه نعمت هاى بهشتى محروم ساخت وگرفتار رنج هاى اين جهان كرد.(2)

د. قابل توجه اينكه مخاطب در اينجا به صورت تثنيه ذكر شد (اهبطا) يعنى شما هر دو هبوط كنيد، ممكن است منظور آدم وحوا بوده باشد واگر در بعضى ديگر از آيات قرآن «اهبطوا» به صورت جمع ذكر شده به خاطر آن است كه شيطان هم در اين خطاب شركت داشته چون او هم از بهشت بيرون رانده شد.(3)

2. اگر فرمود: كسى كه از ذكر من اعراض كند «معيشتى» تنگ دارد، براى اين است كه كسى كه خدا را فراموش كند وبا او قطع رابطه نمايد، ديگر چيزى غير دنيا نمى ماند كه وى به آن دل ببندد واين معيشت، او را آرام نمى كند، چه كم باشد وچه زياد، براى اينكه هر چه از آن به دست آورد به آن حد قانع نگشته وبه آن راضى نمى شود ودائما چشم به اضافه تر از آن مى دوزد، بدون اينكه اين حرص وتشنگيش به جايى منتهى شود، پس چنين كسى دائماً در فقر وتنگى بسر مى برد وهميشه دلش علاقه مند به چيزى است كه ندارد صرفنظر از غم واندوه وترسى كه از نزول آفات وروى آوردن ناملايمات وفرا رسيدن مرگ وبيمارى دارد وصرفنظر از اضطرابى كه از شر حسودان وكيد دشمنان دارد، پس او على الدوام در ميان آرزوهاى بر آورده نشده وترس از فراق آنچه بر آورده شده به سر مى برد.

در حالى كه اگر مقام پروردگار خود را مى شناخت وبه ياد او بود واو را فراموش نمى كرد، يقين مى كرد كه نزد پروردگار خود حياتى دارد كه آميخته با مرگ نيست وملكى دارد كه زوال پذير نيست وعزتى دارد كه مشوب با ذلت نيست.

3. از امام صادق (علیه السلام) پرسيدند منظور از آيه مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً چيست ؟ فرمود: اعراض از ولايت امير مؤمنان (علیه السلام) است.(1)

4. امام سجاد (علیه السلام) پس از تلاوت آيه ى مَنْ أَعْرَضَ ... ضَنْكاً فرمودند: قسم به خداوند! همانا قبر، باغى از باغ هاى بهشت يا گودالى از گودال هاى جهنّم است.(2) بنابراين دامنه معيشت تنگ تا برزخ نيز ادامه دارد.(3)

5. امام صادق (علیه السلام) درباره ى جمله أَتَتْكَ آياتُنا فرمود: امامان معصوم آيات خدا هستند وكسى كه آنان را ترك كند، روز قيامت در آتش رها خواهد شد.(4)

6. فخر رازى گويد: ممكن است معيشت ضنك گرفتارى در دنيا يا در برزخ يا در قيامت يا در هر سه مورد باشد.(5)

ص: 91

7. براى كسانى كه از ياد خدا روى مى گردانند دو مجازات در آيات فوق تعيين شده يكى معيشت ضنك در اين جهان است كه در نكته قبل به آن اشاره شد وديگرى نابينايى در جهان ديگر. عالم آخرت تجسم وسيع وگسترده اى از عالم دنيا است وهمه حقايق اين جهان در آنجا به صورت متناسبى مجسم مى گردد.(1)

8. در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه ظاهر بعضى از آيات قرآن آنست كه همه مردم در قيامت «بينا» هستند وبه آنها گفته مى شود نامه اعمالتان را بخوانيد اقْرَأْ كِتابَكَ ... (اسراء: 14) يا اينكه گنهكاران آتش جهنم را با چشم خود مى بينند وَرَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ... (كهف: 53) اين تعبيرات با نابينا بودن گروهى چگونه سازگار است ؟

بعضى از مفسران بزرگ گفته اند وضع آن جهان با اين جهان متفاوت است چه بسا افرادى نسبت به مشاهده بعضى از امور بينا هستند واز مشاهده بعضى ديگر نابينا! وبه نقل مرحوم طبرسى از بعضى از مفسران «انهم اعمى عن جهات الخير لا يهتدى لشىء منها»؛ آنها در برابر آنچه خير وسعادت ونعمت است نابينا هستند وآنچه عذاب وشر ومايه حسرت وبدبختى است بينا مى باشند؛ چرا كه نظام آن جهان با نظام اين جهان متفاوت است. اين احتمال نيز وجود دارد كه آنها در پاره اى از منازل ومواقف نابينا هستند ودر پاره اى بينا مى شوند.(2)

9. در گزينش افراد به سرشت پاك آنها توجّه كنيد ويكى دو لغزش را ملاك ردّ انتخاب قرار ندهيد؛ ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَيْهِ .

10. آمدن انبيا وهدايت الهى قطعى است؛ (يَأْتِيَنَّكُمْ نون تأكيد دارد).

11. خوشبختى ونجات انسان، در سايه ى پيروى از اوامر الهى است. فَمَنِ اتَّبَعَ هُداىَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقى.(3)

نظير آيات 125 و 126 طه آيات ذيل است:

وَ قِيلَ الْيَوْمَ نَنْسَاكُمْ كَمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هذَا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ (الجاثية، 34)

الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَهْواً وَلَعِباً وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ نَنْسَاهُمْ كَمَا نَسُوا لِقَاءَ يَوْمِهِمْ هذَا

ص: 92

وَمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ (الأعراف، 51)

فَذُوقُوا بِمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هذَا إِنَّا نَسِينَاكُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (السجده، 14) وَ لاَ تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ (الحشر، 19)

كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ . همان كسانى كه گرفتار مجازات دردناك الهى شدند واينها در مساكن ويران شده آنان رفت وآمد دارند يَمْشُونَ فِى مَساكِنِهِمْ .

اينها در مسير رفت وآمد خود، به خانه هاى قوم عاد (در سفرهاى يمن) ومساكن ويران شده قوم ثمود (در سفر شام) ومنازل زير ورو گشته قوم لوط (در سفر فلسطين) مى گذرند، آثار آنها را مى بينند ولى درس عبرت نمى گيرند. آرى در اينها دلائل روشن وآيات فراوانى است براى صاحبان عقل وانديشه بيدار إِنَّ فِى ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِى النُّهى.(1)

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) مى خوانيم:

«اغفل الناس من لم يتعظ بتغير الدنيا من حال الى حال»؛ غافلترين مردم كسى است كه از دگرگون شدن دنيا اندرز نگيرد(2) واز ورق گردانى ليل ونهار انديشه نكند.(3)

آيه بعد در حقيقت پاسخ به سؤالى است كه در اينجا مطرح مى شود وآن اينكه چرا خداوند همان برنامه اى را كه براى مجرمان پيشين ترتيب داد براى اين گروه ترتيب نمى دهد، قرآن مى گويد: اگر سنت وتقدير پروردگارت وزمان مقرر نبود، به زودى عذاب الهى دامان آنها را مى گرفت وَلَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَكانَ لِزاماً وَأَجَلٌ مُسَمًّى.(4)

ج. اين سنت الهى كه در قرآن در موارد متعدد به عنوان «كلمه» از آن ياد شده، اشاره اى به فرمان آفرينش دائر به آزادى انسان ها است، زيرا اگر هر مجرمى بلافاصله وبدون هيچگونه مهلت مجازات شود، ايمان وعمل صالح، تقريبا جنبه اضطرارى واجبارى پيدا مى كند وبيشتر به خاطر ترس ووحشت از مجازات فورى خواهد بود، بنابراين وسيله تكامل كه هدف اصلى است نخواهد شد. بعلاوه اگر حكم شود كه همه مجرمان فورا مجازات شوند، كسى در روى زمين زنده نخواهد ماند وَلَوْ يُؤاخِذُ اللهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَكَ عَلَيْها مِنْ دَابَّةٍ . (نحل، 61)

بنابراين بايد مهلتى باشد تا گنهكاران به خود آيند وراه اصلاح در پيش گيرند وهم فرصتى براى خودسازى، به همه پويندگان راه حق داده شود. تعبير به أَجَلٌ مُسَمًّى به طورى كه از مجموعه آيات قرآن استفاده مى شود اشاره به زمان حتمى پايان زندگى انسان است.(5)

ص: 94

د. فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِها... در اين آيه، رسول گرامى خود را دستور مى دهد تا در برابر گفته هاى كفار صبر كند واين دستور خود را متفرع بر مطالب قبل كرده، گويا فرموده است: وقتى يكى از قضاهاى رانده شده خدايى باشد كه عذاب كفار را تاخير بيندازد واز آنان در برابر سخنان كفرآميزى كه مى گويند انتقام نگيرد، ديگر جز صبر راهى براى تو نمى ماند، بايد به قضاى خدا راضى شوى واو را از آنچه در باره اش از كلمات شرك مى گويند منزه بدارى.(1)

ه -. در اينكه منظور حمد وتسبيح مطلق است ويا اشاره به خصوص نمازهاى پنجگانه روزانه، در ميان مفسران گفتگو است،، به اين ترتيب كه:

قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ اشاره به نماز صبح و قَبْلَ غُرُوبِها اشاره به نماز عصر (يا اشاره به نماز ظهر وعصر است كه وقت آنها تا غروب ادامه دارد). مِنْ آناءِ اللَّيْلِ اشاره به نماز مغرب وعشاء وهمچنين نماز شب است. اما تعبير به أَطْرافَ النَّهارِ يا اشاره به نماز ظهر است، زيرا «اطراف» جمع «طرف» به معنى جانب است واگر روز را دو نيم كنيم نماز ظهر در يك طرف نيمه دوم قرار گرفته است.

از بعضى از روايات نيز استفاده مى شود كه أَطْرافَ النَّهارِ اشاره به نمازهاى مستحبى است كه انسان در اوقات مختلف روز مى تواند انجام دهد، زيرا أَطْرافَ النَّهارِ در اينجا در مقابل آناءِ اللَّيْلِ قرار گرفته وتمام ساعات روز را در بر مى گيرد.(2)

احتمال سومى نيز در تفسير آيه وجود دارد كه اشاره به اذكار خاصى باشد كه در روايات اسلامى در اين ساعات مخصوص وارد شده است، مثلا در حديثى از امام صادق (علیه السلام) در تفسير آيه فوق مى فرمايد: بر هر مسلمانى لازم است قبل از طلوع آفتاب وقبل از غروب آن ده بار اين ذكر را بگويد؛ لااله الا الله وحده لا شريك له، له الملك وله الحمد يحيى ويميت وهو حى لا يموت بيده الخير وهو على كل شىء قدير.(3)

ص: 95

نيل (راضى شدن به مقدرات خداوند): فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ ... لَعَلَّكَ تَرْضَى (طه، 130)

نصرت الهى: وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا... (الأنعام، 34)

امداد غيبى: وَ اصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللهِ ... إِنَّ اللهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَالَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ (النحل، 128)

هستند چون على (علیه السلام) هم اهل آن جناب ودر خانه آن جناب بود ويا آن دو بزرگوار به ضميمه بعضى از دختران رسول خدايند.

ه -. آيه 133 به يكى از بهانه جويى هاى كفار اشاره كرده مى گويد: آنها گفتند چرا پيامبر معجزه اى از سوى پروردگارش - آن چنان كه ما مى خواهيم - نمى آورد وَقالُوا لَوْ لا يَأْتِينا بِآيَةٍ مِنْ رَبِّهِ . بلافاصله به آنها پاسخ مى گويد: آيا خبرهاى روشن اقوام پيشين كه در كتب آسمانى گذشته بوده است براى آنها نيامده است.(1)

به هر حال اين بهانه جويان مردمى حق طلب نيستند بلكه دائما در فكر بهانه گيرى تازه اى مى باشند حتى اگر ما آنها را قبل از نزول اين قرآن وآمدن پيامبر اسلام مجازات وهلاك مى كرديم در قيامت مى گفتند پروردگارا چرا پيامبرى براى ما نفرستادى، تا از آيات تو پيروى كنيم پيش از آنكه ذليل ورسوا شويم ؟! وَلَوْ أَنَّا أَهْلَكْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آياتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَنَخْزى.

ولى اكنون كه اين پيامبر بزرگ با اين كتاب با عظمت به سراغ آنها آمده به آنها اتمام حجت شده است در روز قيامت وقتى از آنها سوال مى شود الم ياتكم نذير آيا براى شما نذير نيامد گويند چرا آمد ولكن ما او را تكذيب كرديم بلى قد جائنا نذير فكذبنا. در اينجا است كه خداوند به پيغمبر (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد به آنها اخطار كن وبگو همه ما وشما در انتظاريم قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ . ما انتظار وعده هاى الهى را در مورد شما داريم، شما هم در انتظار اين هستيد كه مشكلات ومصائب دامان ما را بگيرد. اكنون كه چنين است در انتظار باشيد فَتَرَبَّصُوا.

اما به زودى خواهيد دانست چه كسانى اهل راه مستقيم وآئين حقند وچه كسانى به منزلگاه حق ونعمت جاودان الهى هدايت يافتند فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِىِّ وَمَنِ اهْتَدى.(2)

ص: 99

5. لاتمدن عينيك از قبيل اياك اعنى واسمعى يا جاره است يعنى خطاب در ظاهر به پيامبر است ودر واقع مخاطب امت اوست زيرا پيامبر هرگز به امور دنيوى مردم چشم نمى دوخت.(1)

6. جلوه هاى زندگى دنيا، ابزار آزمايش انسان هاست. لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ .

7. در روايات متعدّدى آمده است كه پس از نزول آيه 132، پيامبر (صلی الله علیه و آله) تا چندين ماه دَرب خانه حضرت على (علیه السلام) وفاطمه را مى زدند ودر آستانه در مى فرمودند: الصلاة آن گاه به قرائت آيه تطهير مى پرداختند.(2)

8. موضوع نماز در خانواده داراى اهميت خاصى است، بايد والدين بر آن اصرار كنند. وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْها.

9. نماز، زمينه ساز پاكدامنى وتقواست. وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ ... والْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى.

10. تا قانون ابلاغ نشود، جريمه وكيفر عادلانه نخواهد بود. لَوْ لا أَرْسَلْتَ .(3)

11. نظير آيه 134 طه آيه 47 قصص است؛ رَبَّنَا لَوْلَا أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آيَاتِكَ وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ .

12. جلوه هاى صبر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

1) در برابر حكم خداوند: وَ اصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ ... (الطور، 48) فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ ... (القلم، 48)

2) سخنان نارواى دشمنان: فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ ... (طه، 130)

3) عبادت خداوند:... فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ ... (مريم، 65)

4) عبادت خانواده: وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاَةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا... (طه، 132)

5) تكذيب دشمنان: وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا... (الأنعام، 34)

6) تبليغ معارف قرآن: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلاً. فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ ... (الإنسان، 23-24)

ص: 101

7) بى منطقى دشمن: سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ ... فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِيلاً (المعارج، 1-5)

8) عفو از دشمن: وَ إِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ . وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللهِ ... (النحل، 127-126)

9) همراهى با محرومان: وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِىِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلاَ تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا... (الكهف، 28)

ص: 102

ص: 104

را متوجه نكرده اند غافلند، چون از آنچه عقول آنان اقتضا دارد كه بايد كيفرى براى بدكاران وپاداشى براى نيكوكاران باشد در غفلتند ووقتى انبيا ايشان را به شنيدن نداى وجدان وعقل دعوت نموده متوجهشان مى كنند، آن وقت اعراض مى نمايند وگوش خود گرفته فرار مى كنند. مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: فرق ميان پاسخ زمخشرى وپاسخ ما اين است كه: او اعراض را در طول غفلت گرفته نه در عرض آن وما هر دو را در عرض هم ودر يك زمان تصوير كرديم وانصاف هم همين است كه ظاهر آيه مى رساند زمان اعراض وغفلت يك زمان است، نه اينكه يكى بعد از ديگرى باشد.

ج. مراد از كلمه «ذكر» هر چيزى از قبيل وحى هاى الهى، مانند كتب آسمانى است كه خدا را به ياد آدمى بيندازد، كه يكى از آنها قرآن كريم است ومراد از آمدن «ذكر»، نازل شدن آن براى ايشان است، به اينكه بر پيغمبر نازل شود واو به گوش ايشان برساند.

د. كلمه «لعب» به معناى فعلى است كه منظم انجام بشود ولى غايت وهدفى جز خيال در آن نباشد، مانند بازى بچه ها وكلمه «لهو» به معناى سرگرم شدن به چيزى وباز ماندن از امرى مهم است، مثلا وقتى مى گويند: «ألهاه كذا»، معنايش اين است كه فلان كار بيهوده او را از مهمش باز داشت واگر آلات طرب را هم آلات لهو مى نامند به همين جهت است ولهو ازصفات قلب است، لاهِيَةً قُلُوبُهُمْ .

خلاصه معنا اين است كه: احداث ذكر وتجديد آن هيچ اثرى در آنان نمى گذارد واز اشتغال به لعب دنيا بازشان نداشته، متوجه ما وراى آن نمى كند واين تعبير كنايه است از اينكه ذكر در هيچ حالى در آنان مؤثر نمى افتد، نه اينكه بخواهد بگويد ذكر جديد در آنان اثر ندارد ولى ذكر قديم وكهنه اثر مى گذارد.(1)

ه -. كلمه «اسرار» در مقابل «اعلان» است، كه آن به معناى نهفتن واين به معناى بر ملا كردن است، پس «اسرار نجوى» به معناى مبالغه در كتمان قول ونهان داشتن آن است، چون اسرار به تنهايى معناى نجوى را مى دهد، در نتيجه اسرار نجوى مبالغه را مى فهماند.

ضمير فاعلى در فعل «اسروا»، به «ناس» بر مى گردد، چيزى كه هست از آنجايى كه فعل مذكور فعل همه مردم ويا بيشتر مردم نبود، چون افراد مستضعف وافراد بى طرف نيز در ميان

ص: 106

مردم هستند، مطلب را با قيد الَّذِينَ ظَلَمُوا بيان فرمود، پس فعل مذكور «نجوى» از خصوص كسانى سر زده كه ستمكار بودند واما اينكه آنچه بيخ گوش هم مى گفته اند چه بوده ؟ جمله هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنْتُمْ تُبْصِرُونَ حكايت آن است.(1)

و. كلمه «اقترب» تاكيد بيشترى از «قرب» دارد واشاره به اين است كه اين حساب بسيار نزديك شده. تعبير به «ناس» گر چه ظاهرا عموم مردم را شامل مى شود ودليل بر آن است كه همگى در غفلتند ولى بدون شك هميشه موقعى كه سخن از توده مردم گفته مى شود استثناهايى وجود دارد ودر اينجا گروه بيدار دلى را كه هميشه در فكر حسابند وبراى آن آماده مى شوند بايد از اين حكم مستثنى دانست. جالب اين كه مى گويد حساب به مردم نزديك شده، نه مردم به حساب، گويى حساب با سرعت به استقبال مردم مى دود!(2)

ز. نزديك شدن حساب وقيامت به چه معنى است ؟

بعضى گفته اند: منظور آن است كه باقيمانده دنيا در برابر آنچه گذشته كم است وبه همين دليل رستاخيز نزديك خواهد بود (نزديك نسبى) به خصوص اينكه از پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل شده كه فرمود:

«بعثت انا والساعة كهاتين»! بعثت من وروز قيامت مانند اين دو است! (اشاره به انگشت «سبابه» و «وسطى» كه در كنار هم قرار دارند فرمود).

بعضى ديگر گفته اند: اين تعبير به خاطر بودن رستاخيز است، همانگونه كه در ضرب المثل معروف عرب مى خوانيم: «كل ما هو آت قريب»؛ (هرچه قطعاً مى آيد نزديك است).

در عين حال اين دو تفسير منافاتى با هم ندارند وممكن است آيه اشاره به هر دو نكته باشد.(3)

تفاوتى در ذيل نظير آيه 5 شعراء است؛ وَمَا يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلَّا كَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ .

3. استماع ظاهرى

نظير آيه 2 انبياء آيه 42 يونس است: وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَوْ كَانُوا لاَ يَعْقِلُونَ .

4. اصولاً يكى از بدبختى هاى افراد جاهل ومتكبر وخودخواه اين است كه هميشه نصائح واندرزهاى خيرانديشان را به شوخى وبازى مى گيرند وهمين سبب مى شود كه هرگز از خواب غفلت بيدار نشوند، در حالى كه اگر حتى يك بار به صورت جدى با آن برخورد كنند چه بسا مسير زندگانى آنها در همان لحظه تغيير پيدا مى كند.(1)

5. بررسى هاى اين نسبت هاى ضد ونقيض به پيامبر (صلی الله علیه و آله) خود بهترين دليل بر آن است كه آنها حق طلب نبودند، بلكه هدفشان بهانه جويى وبه اصطلاح بيرون كردن حريف از ميدان به هر قيمت وبه هر صورت بوده است. گاه ساحرش مى خواندند، زمانى شاعر، گاه مفترى وگاه (العياذ بالله) يك آدم خيالاتى كه خوابهاى پريشانش را وحى به حساب آورده! گاه مى گويند چرا تو انسانى ؟! وگاه با ديدن آن همه معجزات باز بهانه معجزه ديگر مى گيرند. اگر ما دليلى بر بطلان سخنانشان جز اين پراكنده گويى نداشتيم به تنهايى كافى بود.(2)

6. حسابرسى مردم قطعى است. «اقْتَرَبَ » (بكار رفتن فعل ماضى به جاى مضارع، نشانه ى قطعى بودن است).(3)

7. زندگى به دور از وحى وياد الهى، بازيچه اى بيش نيست. وَهُمْ يَلْعَبُونَ .(4)

ص: 108

مى گويد: تنها تو نيستى كه پيامبرى ودر عين حال انسان، تمام پيامبرانى كه پيش از تو آمدند، مردانى بودند كه وحى به آنها مى فرستاديم وَما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِى إِلَيْهِمْ .(1)

اهل ذكر كيانند؟ بدون شك «اهل ذكر» از نظر مفهوم لغوى، تمام آگاهان ومطلعان را در بر مى گيرد وآيه فوق بيانگر يك قانون كلى عقلايى در مورد رجوع جاهل به عالم است، هر چند مورد ومصداق آيه، دانشمندان اهل كتاب بودند ولى اين مانع كليت قانون نيست.

به همين دليل دانشمندان وفقهاى اسلام به اين آيه براى مساله جواز تقليد از مجتهدان اسلامى استدلال كرده اند واگر مى بينيم در رواياتى كه از طرق اهل بيت (عليهم السلام) به ما رسيده، اهل ذكر به على (علیه السلام) يا ساير امامان اهل بيت (عليهم السلام) تفسير شده به معنى انحصار نيست، بلكه بيان واضحترين مصداق هاى اين قانون كلى است.(2)

پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: نه عالم اهل سكوت وكتمان باشد ونه جاهل خاموش

؛ «لا ينبغى للعالم أن يسكت على علمه ولا ينبغى للجاهل أن يسكت على جهله وقد قال الله تعالى: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ...».(3)

ج. وَما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِى إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ؛ اين آيه پاسخى از احتجاجى است كه بر نفى نبوت كرده وگفتند: هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وحاصلش اين است كه مگر انبياى گذشته غير بشر بودند، كه انتظار داريد پيامبر شما بشر نباشد؟

بشريت كه با نبوت منافات ندارد واگر كلمه «رجالا» را با جمله نُوحِى إِلَيْهِمْ وصف فرموده، براى اشاره به فرق ميان انبيا وغير انبيا است ومحصلش اين است كه يگانه فرق بين اين دو طائفه تنها اين است كه ما به انبيا وحى مى فرستيم وبه ديگران نمى فرستيم.

و وحى موهبت ومنتى است خاص كه بر خدا واجب نيست همه افراد را به آن موهبت نائل سازد كه اگر بنا شد به كسى بدهد به همه بدهد واگر بنا شد ندهد به هيچ كس ندهد، تا شما تحكم كنيد كه چرا نبوت جز در يك نفر پيدا نمى شود؟ وبگوييد چون در ما نيست پس در هيچ كس ديگر هم نيست.(4)

ص: 110

پس آيه از اين نظر مانند آيه قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا... قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَلكِنَّ اللهَ يَمُنُّ عَلى مَنْ يَشاءُ (ابراهيم، 11)؛ است، يعنى اگر اين معنا را مى دانيد، كه هيچ واگر نمى دانيد به اهل ذكر مراجعه كنيد وبپرسيد، آيا انبياى گذشته غير بشر بودند؟(1)

د. مراد از «وعد» در جمله ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ وعده نصرتى است كه به مسلمين داده وفرموده بود كه: دين ايشان را يارى خواهد كرد وكلمه ايشان را كه كلمه حق است بلند آوازه خواهد نمود، هم چنان كه در آيه وَلَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِينَ ، إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ وإِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ (صافات، 173) بيان شده است.(2)

ه -. در اينكه كلمه «ذكركم» در آيه فوق به چه معنى است، مفسران بيانات گوناگونى دارند: بعضى گفته اند: منظور اين است كه آيات قرآن، مايه تذكر وبيدارى انديشه هاى شما است، چنان كه در جاى ديگر مى گويد: فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخافُ وَعِيدِ (ق، 45) به وسيله اين قرآن كسانى را كه از مجازات الهى مى ترسند تذكر ده.

گروهى گفته اند: منظور اين است كه اين قرآن، نام وآوازه شما را در دنيا بلند مى كند، يعنى مايه عز وشرف شما است، شما مؤمنان ومسلمانان ويا شما قوم عرب، كه قرآن به زبان شما نازل شده واگر از شما گرفته شود، نام ونشانى در جهان نخواهيد داشت.

بعضى ديگر گفته اند: منظور اين است كه در اين قرآن آنچه مورد نياز شما در امر دين ودنيا است ويا در زمينه مكارم اخلاق است، يادآورى شده است.(3)

بود كه در برابر توطئه هاى مخالفان از آنها حمايت كنيم واگر اندرزهاى پى در پى در آنها مؤثر نيفتاد، صفحه زمين را از لوث وجودشان پاك سازيم.(1)

3. عالم بايد در دسترس باشد تا سؤال از او ممكن باشد؛ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ.(2)

4. اهل علم بودن كافى نيست، اهل ذكر بودن با ارزش است. (بسيارند افراد دانشمندى كه از خدا غافلند)؛ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ.(3)

5. قرآن، داراى موقعيت والا وجايگاه بلندى است. كِتاباً.

6. تاريخ گذشته ى انسان وسرنوشت وآينده ى او در قرآن ترسيم شده است. فِيهِذِكْرُكُمْ .(4)

ص: 112

اما به عنوان توبيخ وسرزنش به آنها گفته مى شود: فرار نكنيد وبازگرديد به سوى زندگانى پرناز ونعمتتان! وبه سوى كاخ ها وقصرها ومسكن هاى پرزر وزيورتان، شايد سائلان بيايند واز شما تقاضا كنند.

لاتَرْكُضُوا وَارْجِعُوا إِلى ما أُتْرِفْتُمْ فِيهِ وَمَساكِنِكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْئَلُونَ اين عبارت ممكن است اشاره به آن باشد كه همواره در اين زندگى پرناز ونعمتى كه داشتند سائلان وتقاضاكنندگان بر در خانه هايشان رفت وآمد داشتند، با اميد مى آمدند ومحروم بازمى گشتند به آنها مى گويد: بازگرديد وهمان صحنه هاى نفرت انگيز را تكرار كنيد واين در حقيقت يك نوع استهزاء وسرزنش است.

د. به هر حال آنها در اين هنگام بيدار مى شوند، آنچه را قبلا شوخى مى پنداشتند به جدى ترين صورت در برابر خويش مى بينند وفريادشان بلند مى شود «مى گويند: اى واى بر ما كه ظالم وستمگر بوديم»! قالُوا يا وَيْلَنا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ .

اما اين بيدارى اضطرارى كه در برابر صحنه هاى جدى عذاب براى هر كس پيدا مى شود بى ارزش است واثرى در تغيير سرنوشت آنها ندارد، لذا قرآن در آخرين آيه مورد بحث اضافه مى كند: «و هم چنان اين سخن را (واى بر ما ظالم وستمگر بوديم) تكرار مى كردند تا آنها را از ريشه، قطع كرديم وآنها را خاموش ساختيم» فَما زالَتْ تِلْكَ دَعْواهُمْ حَتَّى جَعَلْناهُمْ حَصِيداً خامِدِينَ . همچون زراعتى درو شده (حصيد) بر زمين مى ريزند وشهر پر جوش وخروش وآبادشان به قبرستان ويران وخاموشى مبدل مى گردد (خامدين).

3. عاقبت، وجدان هاى خفته، بيدار ومنكران حقيقت، بر آن اقرار خواهند كرد. إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ .(1)

4. در قرآن كريم «ويل» براى گروه هاى مختلفى بيان شده است؛

كفار؛ وَيْلٌ لِّلْكَافِرِينَ مِنْ عَذَابٍ شَدِيدٍ. (ابراهيم، 2)

دروغگويان؛ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ . (بقره، 79)

ظالمان؛ قَالُوا يَا وَيْلَنَا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ . (انبياء، 14)

كسانى كه سنگ كم به ترازو مى گذارند؛ وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ * الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ . (مطففين، 1 و 2)

كسانى كه عيب جو هستند؛ وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ (همزه، 1-4)

كسانى كه نماز را با بى توجهى مى خوانند؛ فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَن صَلاَتِهِمْ سَاهُونَ . (ماعون، 4 و 5)

ص: 115

خود محال است، زيرا لهو صورت نمى بندد مگر از كسى كه لهو حاجتى از او را بر طرف كند، (هر چند رفع خستگى وملال باشد)، يا نقيصه اى از نقائص او را دفع كند. پس لهو از جمله چيزهايى است كه در غير اثر مى گذارد ومؤثر است ومعنا ندارد كه چيزى در خداى تعالى مؤثر باشد وخداى تعالى به چيزى محتاج شود، كه آن چيز از هر جهت محتاج او است.

د. اگر براى نفى احتمال لهو لعب با لفظ «لو» تعبير كرد، براى اين بود كه امتناع را برساند ودنبالش هم فرمود: إِنْ كُنَّا فاعِلِينَ ، تا آن را تاكيد كند.(1)

ه -. جمله «نقذف» از ماده «قذف» به معنى پرتاب كردن است، مخصوصا پرتاب كردن از راه دور واز آنجا كه پرتاب از راه دور، شتاب وسرعت وقوت بيشترى دارد، اين تعبير بيانگر قدرت پيروزى حق بر باطل است، كلمه «على» نيز مؤيد اين معنى است، زيرا اين كلمه معمولاً در موارد «علو» به كار مى رود.

جمله «يدمغه» كه به گفته راغب به معنى شكستن جمجمه ومغز سر است كه حساسترين نقطه بدن انسان محسوب مى شود، تعبير رسايى است براى غالب بودن لشگر حق، غلبه اى چشمگير وقاطع. تعبير به «اذا» نشان مى دهد كه حتى در آنجايى كه انتظار نمى رود حق پيروز شود ما اين برنامه را انجام مى دهيم. تعبير به «زاهق» كه به معنى چيزى است كه به كلى مضمحل شده نيز تاكيد ديگرى است بر اين منظور واينكه جمله «نقذف» و «يدمغ» به صورت فعل مضارع آمده دليل بر استمرار اين برنامه است.(2)

ما آسمان وزمين وما بين آندو را خلق نكرديم مگر براساس حق

مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ . (احقاف، 3)

ما آسمان وزمين وما بين آن دو را به بازيچه نيافريديم

وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ . (انبياء، 16)

و در قسمت دوم گاه در آيات قرآن، هدف آفرينش، عبوديت وبندگى خدا قرار داده شده، وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ . (ذاريات، 56)

و گاه مى گويد: هدف آفرينش آگاهى وبيدارى وتقويت ايمان واعتقاد شما است اللهُ الَّذِى خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَدِيرٌ. (طلاق، 12)

و گاه مى گويد: هدف آفرينش آزمايش حسن عمل شما است؛ الَّذِى خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا. (ملك، 2)

2. آيات سه گانه فوق هر كدام به يكى از ابعاد سه گانه وجود انسان (بعد آگاهى وايمان، بعد اخلاق وبعد عمل) اشاره مى كند بيانگر هدف تكاملى آفرينش است كه به خود انسان ها باز مى گردد.(1)

3. در اينجا سؤالى پيش مى آيد كه اگر هدف تكامل بوده چرا خداوند از آغاز انسان را در همه ابعاد، كامل نيافريد تا نيازى به پيمودن مراحل تكامل نبوده باشد؟

سرچشمه اين ايراد غفلت از اين نكته است كه شاخه اصلى تكامل، تكامل اختيارى است وبه تعبير ديگر تكامل آنست كه انسان راه را با پاى خود واراده وتصميم خويش بپيمايد، اگر دست او را بگيرند وبه زور ببرند نه افتخار است ونه تكامل، فى المثل اگر انسان، مبلغ اندكى از مال خود را با تصميم واراده خويش انفاق كند به همان نسبت راه كمال اخلاقى پيموده، در حالى كه اگر مليون ها تومان از ثروت او را به اجبار بردارند وانفاق كنند، حتى يك گام هم در اين راه پيش نرفته است ولذا در آيات مختلف قرآن مجيد به اين واقعيت تصريح شده كه اگر خدا مى خواست همه مردم به اجبار ايمان مى آوردند ولى اين ايمان براى آنها سودى نداشت وَلَوْ شاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِى الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعاً (يونس، 99).(2)

ص: 118

4. شناخت حقايق به دو صورت است؛

درونى: كه اين امر خود بر چهار قسم است؛

شناخت فطرى مانند خداشناسى؛ فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَةَ اللهِ الَّتِى فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لاَ تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ . (روم، 30)

شناخت از طريق وحى الهى؛ ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (نحل، 123)،

شناخت از طريق الهام؛ وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِى الْيَمِّ وَلاَ تَخَافِى وَلاَ تَحْزَنِى إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ . (قصص، 7)

شناخت به جهت رعايت تقوى؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَاناً. (انفال، 29)

شناخت بيرونى: كه اين امر از دو طريق به دست مى آيد؛

پرسش كردن؛ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ . (نحل، 43)

پيروى از عالم؛ قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً (كهف، 66)،

و ابزار شناخت بيرونى ودرونى كه عبارت است از سمع وبصر وقلب ودر آيه شريفه 9 سجده بيان شده است؛ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلاً مَا تَشْكُرُونَ .

ص: 119

نباشد ودر نتيجه مردم بتوانند از گير بازگشت به او وحساب وكتاب وكيفرش فرار كنند كه در اين جمله آن را دفع نموده مى فرمايد ملك خداى تعالى عام است وشامل تمامى موجوداتى كه در آسمان وزمينند هست.(1)

ج. خداى تعالى در آيه 19 حال بندگان مقرب وملائكه مكرم خود را بيان مى كند كه مستغرق در عبوديت وسرگرم در عبادت او هستند، هيچ كار ديگرى آنان را از عبادت او باز نمى دارد وبه هيچ چيز جز عبادت او توجه نمى كنند.

به اين بيان كه سنت جاريه ميان موالى وبردگان در ملك هاى اعتبارى اين است كه برده هر قدر به درگاه مولايش مقرب تر شود، مولايش از بسيارى تكاليف ورسوم ووظائف او اغماض مى كند وآنچه از ساير بردگان مى خواهد از او نمى خواهد ولى در خداى تعالى چنين نيست، براى اينكه او خدا ومالك حقيقى بندگان وبندگان ملك حقيقى او هستند، هر قدر بنده او تقرب بيشترى پيدا كند بيشتر به عظمت وكبريا وعزت وبهاى مولايش پى مى برد وبيشتر ذلت ومسكنت وحاجت خود را احساس مى كند، پس در نتيجه كارش به جايى مى رسد كه به غير عبوديت وخضوع، كار ديگرى نكند.(2)

د. در خطبه ى اوّل نهج البلاغه درباره ى ملائكه آمده است:

«لا يغشاهم نوم العيون ولا سهو العقول ولا فترة الأبدان ولا غفلة النسيان» يعنى خواب، فراموشى، خستگى وغفلت در ملائكه نيست.(3)

ه -. أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَةً مِنَ الْأَرْضِ هُمْ يُنْشِرُونَ اين جمله در حقيقت اشاره به اين است كه معبود بايد خالق باشد، مخصوصا خالق حيات وزندگى كه روشنترين چهره هاى خلقت است، اين در حقيقت شبيه به همان چيزى است كه در آيه 73 سوره حج مى خوانيم: إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ .(4)

ص: 121

7. سؤال ومؤاخذه، بهترين نشانه بر مسئوليت ومهم ترين علامت بر آزادى واختيار انسان هاست. وَهُمْ يُسْئَلُونَ (آرى انسان مجبور بازخواست نمى شود).

8. توحيد، داراى دليل است، لَوْ كانَ فِيهِما؛ امّا شرك هيچ دليلى ندارد. هاتُوا بُرْهانَكُمْ .(1)

را محكوم كرده وبطلان آن را با دلائل مختلف بيان مى كند.(1)

سپس اوصاف فرشتگان را در شش قسمت بيان مى كند كه مجموعا دليل روشنى است بر نفى فرزند بودن آنها:

1. آنها بندگان خدا هستند بَلْ عِبادٌ

2. بندگانى شايسته وگرامى داشته مُكْرَمُونَ .

3. آنها آن قدر مؤدب وتسليم وسر بر فرمان خدا هستند كه هرگز در سخن گفتن بر او پيشى نمى گيرند لايَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ .

4. واز نظر عمل نيز آنها تنها فرمان او را اجرا مى كنند وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ

5. بدون شك آنها كه بندگان گرامى وشايسته خدا هستند براى نيازمندان شفاعت مى كنند ولى بايد توجه داشت هرگز براى كسى شفاعت نمى كنند مگر اينكه بدانند خدا از او خشنود است واجازه شفاعت او را داده است وَلا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى.

6. به خاطر همين معرفت وآگاهى است كه آنها تنها از او مى ترسند وتنها ترس او را به دل راه مى دهند وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ .(2)

ج. در جمله وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ظرف «بامره» متعلق است به جمله «يعملون» واگر از متعلق خود جلو افتاده براى افاده حصر است، تا برساند تنها به امر او عمل مى كنند نه بدون امر او، و به عبارتى ديگر اراده وعمل ملائكه تابع اراده او است، چون منظور از «قول» در آيه شريفه همان اراده خداى تعالى است، پس ملائكه نمى خواهند مگر آنچه را كه او مى خواهد واين كمال بندگى را مى رساند، چون عبوديت عبد اين اقتضا را دارد كه اراده وعمل خود را ملك مولا بداند.(3)

د. جمله وَلا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى، مساله شفاعت ملائكه براى غير ملائكه را متعرض است واين مساله اى است كه خيلى مورد توجه واعتقاد بت پرستان است، كه مى گفتند: هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللهِ ويا مى گفتند: ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللهِ زُلْفى خداى تعالى در جمله مورد بحث اعتقاد آنان را رد نموده، مى فرمايد: ملائكه هر كسى را شفاعت نمى كنند، تنها

ص: 124

كسانى را شفاعت مى كنند كه داراى ارتضاء باشند وارتضاء به معناى داشتن دينى صحيح ومورد رضاى خدا است.(1)

امام باقر (علیه السلام) مى فرمايند: مراد از بسته بودن آسمان، نباريدن ومنظور از بسته بودن زمين، گياه نداشتن است، خداوند آنها را گشود، از آسمان باران نازل كرد واز زمين گياهان را روياند.(1)

موادّ اصلى آسمان وزمين در ابتدا يكى بوده است، ولى با گذشت زمان، شكل جديدى پيدا كرده اند.

زمين وآسمان در آغاز خلقت، يك چيز بودند وآن، توده ى عظيمى از گازها بود، سپس بر اثر انفجارات درونى وحركت ها، تدريجاً از هم جدا شدند.(2)

وَجَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَهُمْ عَنْ آياتِها مُعْرِضُونَ . گويا مراد از اين كه فرمود آسمان را سقفى محفوظ كرديم اين باشد كه آن را از شيطانها حفظ كرديم هم چنان كه در جاى ديگر فرموده: وَحَفِظْناها مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ رَجِيمٍ (حجر، 17) ومراد از اينكه فرمود مردم از آيات آن رو مى گردانند اين است كه حوادث جوى را مى بينند وبا اينكه دليل روشنى بر مدبر واحد وايجاد كننده واحد است باز متوجه نمى شوند وبه شرك خود ادامه مى دهند.(3)

د. در حديثى مى خوانيم كه: شخصى از امام صادق (علیه السلام) پرسيد: آب چه طعمى دارد؟ امام نخست فرمود:

«سل تفقها ولا تسئل تعنتا»: به منظور ياد گرفتن سؤال كن نه به منظور بهانه جويى! سپس اضافه فرمود:

«طعم الماء طعم الحياة! قال الله سبحانه» وَجَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَىْ ءٍ حَىٍّ طعم آب، طعم حيات وزندگى است! خداوند مى گويد: ما هر موجود زنده اى را از آب آفريديم.(4)

مخصوصا هنگامى كه انسان در تابستان پس از يك تشنگى طولانى وممتد در آن هواى سوزان به آب گوارايى مى رسد، موقعى كه نخستين جرعه هاى آب را فرو مى برد، احساس مى كند كه روح وجان به كالبدش دميده مى شود، در واقع امام مى خواهد ارتباط وپيوستگى زندگى وآب را با اين تعبير زيبا مشخص كند.(5)

ص: 127

است. بنا بر اين اگر اين كلمه به چيزى اضافه نشود هيچ معنايى ندارد ونيز با اين بيان هر جا استعمال بشود منظور از آن تاكيد لفظى خواهد بود مثل اينكه مى گوييم «جاءنى زيد نفسه - زيد خودش نزد من آمد» ويا منظور از آن تاكيد معنا است مثل اينكه مى گوييم: «جاءنى نفس زيد - خود زيد نزد من آمد» ودر همه موارد استعمالش حتى در مورد خداى تعالى به همين منظور استعمال مى شود هم چنان كه فرمود: كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ (انعام، 12) ونيز فرموده: وَيُحَذِّرُكُمُ اللهُ نَفْسَهُ (آل عمران، 28) ونيز فرمود: تَعْلَمُ ما فِى نَفْسِى وَلا أَعْلَمُ ما فِى نَفْسِكَ (مائده، 116) ليكن بعد از معناى اصلى استعمالش در شخص انسانى كه موجودى مركب از روح وبدن است شايع گشته است.(1)

د. شر در اينجا به معنى شر مطلق نيست، زيرا فرض اين است شرى كه وسيله آزمايش وتكامل مى باشد، بنا بر اين منظور شر نسبى است واصولا در مجموع عالم هستى با بينش صحيح توحيدى شر مطلق وجود ندارد!(2)

در حديثى از امير مؤمنان على (علیه السلام) چنين مى خوانيم كه امام بيمار شده بود جمعى از برادران (وياران) به عيادتش آمدند عرض كردند:

كيف نجدك يا امير المؤمنين ؟ قال: «بالشر»؛ حالتان چطور است اى امير مؤمنان ؟ فرمود: شر است

!! قالوا ما هذا كلام مثلك. گفتند: اين سخن شايسته مثل شما نيست. امام فرمود:

«ان الله تعالى يقول وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً

فالخير الصحة والغناء والشر المرض والفقر»؛ خداوند متعال مى گويد ما شما را با شر وخير آزمايش مى كنيم، خير تندرستى است وبى نيازى وشر بيمارى وفقر است.(3)

قائم به شخص پيامبر بود ونه اصحاب ويارانش، آئينى است زنده ومرزهاى زمان ومكان را مى شكافد وبه سير خود ادامه مى دهد.(1)

3. گرچه خير وشر، هر دو ابزار آزمايش اند، ولى آزمايش با تلخى ها مناسب تر است. نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ (شايد تقدّم «شرّ» نيز به همين مناسبت باشد).(2)

كفار استهزاء كفار نسبت عذاب خداوند. عدم نصرت به كفار به هنگام عذاب ناگهانى.

ب. كلمه «ان» در آيه شريفه نافيه است ومراد از اينكه فرمود: إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُواً، اين است كه منظور مشركين از معاشرت با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را منحصر در استهزاى به آن جناب كند وخلاصه معنا اين است كه ايشان جز مسخره كردن تو منظور ديگرى از آمد وشد با تو ندارند.(1)

ج. منظور از «عجل» شتاب وشتابزدگى است، همانگونه كه آيات بعد نيز شاهد گوياى اين مطلب است ودر جاى ديگر قرآن مى خوانيم وَكانَ الْإِنْسانُ عَجُولاً (اسراء، 11): انسان، عجول است. در حقيقت تعبير خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ يك نوع تاكيد است، يعنى آن چنان انسان عجول است كه گويى از «عجله» آفريده شده وتار وپود وجودش از آن تشكيل يافته! وبه راستى بسيارى از مردم عادى چنينند هم در خير عجولند وهم در شر، حتى وقتى به آنها گفته مى شود اگر آلوده كفر وگناه شويد، عذاب الهى دامنتان را مى گيرد مى گويند پس چرا اين عذاب زودتر نمى آيد؟! ودر پايان آيه اضافه مى كند: عجله نكنيد من آيات خود را به زودى به شما نشان مى دهم سَأُرِيكُمْ آياتِى فَلا تَسْتَعْجِلُونِ . تعبير «آياتى» در اينجا ممكن است اشاره به آيات ونشانه هاى عذاب وبلاها ومجازاتهايى باشد كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مخالفان را با آن تهديد مى كرد.

د. وَيَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ آنها با بى صبرى تمام، در انتظار قيام قيامت بودند، غافل از اينكه فرا رسيدن قيامت همان وبيچارگى وبدبختى تمام عيار آنها همان، ولى چه مى توان كرد، انسان عجول حتى در راه بدبختى ونابودى خود نيز عجله مى كند.

تعبير به إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ به صورت جمع (اگر راست مى گوئيد) با اينكه مخاطب پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) بود به خاطر آنست كه پيروان راستين او را نيز در اين خطاب شركت داده شده اند وضمنا مى خواستند بگويند، فرا نرسيدن قيامت دليل بر اين است كه همه شما دروغگو هستيد!

آيه بعد به آنها پاسخ مى دهد ومى گويد: اگر كافران مى دانستند زمانى را كه نمى توانند شعله هاى آتش را از صورت وپشت خود دور سازند وهيچكس به يارى آنها نخواهد

ص: 131

شتافت، هرگز تعجيل در عذاب نمى كردند ونمى گفتند: قيامت كى فرا مى رسد لَوْ يَعْلَمُ الَّذِينَ كَفَرُوا حِينَ لا يَكُفُّونَ عَنْ وُجُوهِهِمُ النَّارَ وَلا عَنْ ظُهُورِهِمْ وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ .

مى دارد؟!» ولى آنان از ياد پروردگارشان روى گردانند! * آيا آنها خدايانى دارند كه مى توانند در برابر ما از آنان دفاع كنند؟! (اين خدايان ساختگى، حتّى) نمى توانند خودشان را يارى دهند (تا چه رسد به ديگران)؛ ونه از ناحيه ما با نيرويى يارى مى شوند! * ما آنها وپدرانشان را (ازنعمتها) بهره مند ساختيم، تا آنجا كه عمر طولانى پيدا كردند (ومايه غرور وطغيانشان شد)؛ آيا نمى بينند كه ما پيوسته به سراغ زمين آمده واز آن (واهلش) مى كاهيم ؟! آيا آنها غالبند (ياما)؟! * بگو: «من تنها به وسيله وحى شما را انذار مى كنم!» ولى آنها كه گوشهايشان كر است، هنگامى كه انذار مى شوند، سخنان را نمى شنوند!

معرض بمباران سنگ هاى آسمانى قرار دهد.

د. باز به عنوان سؤال مى پرسد: اين كافران ظالم وگنهكار در برابر كيفرهاى الهى به چه چيز دل بسته اند؟ آيا آنها خدايانى دارند كه مى تواند از آنان در برابر ما دفاع كند؟! أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنا اين خدايان ساختگى آنها حتى نمى توانند خودشان را يارى دهند واز خويشتن دفاع كنند لايَسْتَطِيعُونَ نَصْرَ أَنْفُسِهِمْ ونه از ناحيه ما به وسيله رحمت ونيروى معنوى يارى وهمراهى مى شوند. وَلا هُمْ مِنَّا يُصْحَبُونَ .

ه -. آيه بعد اشاره به يكى از علل مهم سركشى وطغيان افراد بى ايمان كرده مى گويد: ما به اين گروه وپدرانشان انواع نعمتها بخشيديم تا آنجا كه عمرهاى طولانى پيدا كردند بَلْ مَتَّعْنا هؤُلاءِ وَآباءَهُمْ حَتَّى طالَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ اما به جاى اينكه اين عمر طولانى ونعمت فراوان حس شكرگزارى را در آنها تحريك كرده وسر بر آستان عبوديت حق بگذارند مايه غرور وطغيانشان شد.

ولى آيا آنها نمى بينند كه اين جهان ونعمتهايش پايدار نيست آيا نمى بينند كه ما مرتبا از زمين ومردم زمين مى كاهيم ؟! أَ فَلا يَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِى الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها آيا با اين حال آنها غالبند يا ما غالبيم ؟! أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ .(1)

و. منظور از زمين مردم سرزمينهاى مختلف جهان است، اقوام وافراد گوناگونى كه تدريجا ودائما به سوى ديار عدم مى شتابند وبا زندگى دنيا وداع مى گويند وبه اين ترتيب دائما از اطراف زمين كاسته مى شود. در بعضى از روايات كه از امامان اهل بيت (عليهم السلام) نقل شده اين آيه به مرگ علما ودانشمندان تفسير گرديده است، امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«نقصانها ذهاب عالمها»؛ نقصان زمين به معنى فقدان دانشمندان است.(2)

2. انسان دائماً نياز به حفاظت وحمايت الهى دارد. مَنْ يَكْلَؤُكُمْ .(1)

3. كردار ما به نحوى است كه حتّى سرچشمه ى رحمت را به غضب مى آورد. مِنَ الرَّحْمنِ (حفاظت او بر اساس مهر ورحمت است) يَكْلَؤُكُمْ ... مِنَ الرَّحْمنِ .(2)

4. حفاظت خداوند

نظير آيه 42 انبياء آيه 17 احزاب است

قُلْ مَنْ ذَا الَّذِى يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءاً أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً

5. به هر طول عمرى نبايد دل خوش داشت. حَتَّى طالَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ خداوند، طول عمر كافران را مهلتى براى ازدياد گناهانشان قرار داده است. در آيه ديگر مى فرمايد: إِنَّما نُمْلِى لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً (آل عمران، 178).(3)

6. گاهى بى اثر بودن تبليغ به خاطر قابليت نداشتن مردم است، نه آنكه در تبليغ كننده يا روش او كمبودى است. أُنْذِرُكُمْ ... لا يَسْمَعُ .(4)

ص: 135

ونعمت به كار مى رود، ولى در مورد عذاب نيز استعمال مى شود.

در آيه بعدى، اشاره به حساب وجزاى دقيق وعادلانه قيامت مى كند تا افراد بى ايمان وستمگر بدانند به فرض كه عذاب اين دنيا دامانشان را نگيرد مجازات آخرت حتمى است ودقيقا تمام اعمالشان مورد محاسبه قرار مى گيرد. مى فرمايد: ما ترازوهاى عدل را در روز قيامت نصب مى كنيم وَنَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ .

ج. در احاديث اسلامى مى خوانيم: كه ميزانهاى سنجش در قيامت، پيامبران وامامان وپاكان ونيكانى هستند كه در پرونده اعمالشان نقطه تاريكى وجود ندارد. السلام على ميزان الاعمال.

ذكر «موازين» به صورت «جمع» (جمع ميزان) نيز ممكن است اشاره به همين معنى باشد چرا كه مردان حق هر يك ميزان سنجشى هستند براى اعمال انسانها، بعلاوه گرچه همه ممتازند ولى هر يك از آنها امتياز ويژه اى دارند كه در همان قسمت، الگو ومقياس سنجش محسوب مى شوند.(1)

د. اگر تورات را فرقان خوانده يا براى اين است كه تورات فرق گذارنده ميان حق وباطل است ويا بدين جهت است كه وسيله فرق ميان حق وباطل در اعمال واعتقادات است، اين آيه نظير آيه وَإِذْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَالْفُرْقانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ (بقره، 53) است واگر تورات را ضياء خوانده بدين جهت است كه مسير بنى اسرائيل را به سوى سعادت ورستگارى دنيا وآخرت روشن مى كرد واگر ذكر ناميده بدين جهت است كه تورات مشتمل بر مطالبى از حكمت ها وموعظه ها وعبرتها است كه خداى را به ياد آدمى مى اندازد نكته ديگر اينكه تورات فرقان براى همه است ولى ضياء وذكر براى خصوص متقين است غير از متقين كسى از نور وذكر آن بهره مند نمى شوند وبه همين جهت ضياء وذكر را نكره آورد تا تقييدش به متقين ممكن باشد به خلاف فرقان.(2)

ه -. ذكر اين سه تعبير پشت سر هم گويا اشاره به اين است كه انسان براى رسيدن به مقصد، نخست احتياج به «فرقان» دارد يعنى بر سر دوراهى ها وچندراهى ها راه اصلى را

ص: 137

پيدا كند، هنگامى كه راه خود را يافت، نور وروشنايى وضياء مى خواهد تا مشغول حركت گردد، سپس در ادامه راه، گاه موانعى پيش مى آيد كه از همه مهمتر غفلت است، نياز به وسيله اى دارد كه مرتبا به او هشدار دهد ويادآور وذكر باشد.

ذكرى است ثابت ودائم وداراى بركت فراوان، هم مؤمن از آن بهره مند مى شود وهم آسايش كافر را در جامعه بشرى تامين نموده است.(1)

6. ذكر بودن قرآن؛

قرآن كريم به ذكر وتذكره توصيف شده است؛ ذكر بودن قرآن با سه وصف بيان شده است؛

ذكر حكيم؛ ذلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ مِنَ الْآيَاتِ وَالذِّكْرِ الْحَكِيمِ . (آل عمران، 57)

ذكر رحمن؛ وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ . (زخرف، 36)

ذكر مبارك؛ وَهذَا ذِكْرٌ مُبَارَكٌ أَنْزَلْنَاهُ أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ . (انبياء، 50)

قابل توجه اينكه گرچه قرآن كريم براى همه مردم جهان است؛ أُولئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ . (انعام، 90)

اما اكثريت مردم از اين ذكر اعراض كردند؛ بَلْ أَتَيْنَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ . (مومنون، 71)

فقط اهل ايمان وخشيت از ذكر وتذكر بودن بهره مند مى شوند؛ وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ . (ذاريات، 55) مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى * إِلاَّ تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشَى. (طه، 2 و 3)

7. در قرآن هم امور مادى وصف به بركت شده مانند آب؛ وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُبَارَكاً فَأَنْبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِيدِ (ق، 9)، هم امور معنوى وصف به بركت شده است، مانند قرآن كريم؛ وَهذَا ذِكْرٌ مُبَارَكٌ أَنْزَلْنَاهُ أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ . (انبياء، 50)

ص: 139

گذارديم وبه شايستگى او آگاه بوديم؛ وَلَقَد آتَيْنا إِبْراهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا بِهِ عالِمِينَ .

«رشد» در اصل به معنى راه يافتن به مقصد است ودر اينجا ممكن است اشاره به حقيقت توحيد باشد كه ابراهيم از سنين كودكى از آن آگاه شده بود وممكن است اشاره به هر گونه خير وصلاح به معنى وسيع كلمه بوده باشد.

ج. اضافه رشد به ضميرى كه به ابراهيم بر مى گردد، اختصاص رشد را به وى مى رساند ومى فهماند كه ابراهيم خود لايق چنان رشدى بود، مؤيد اين معنا جمله «وَ كُنَّا بِهِ عالِمِينَ » ما هم او را مى شناختيم» است.(1)

د. تعبير به مِنْ قَبْلُ اشاره به قبل از موسى وهارون است. جمله كُنَّا بِهِ عالِمِينَ اشاره به شايستگى هاى ابراهيم براى كسب اين مواهب است، در حقيقت خدا هيچ موهبتى را به كسى بدون دليل نمى دهد.

سپس به يكى از مهمترين برنامه هاى ابراهيم (علیه السلام) اشاره كرده، مى گويد: إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ ما هذِهِ التَّماثِيلُ الَّتِى أَنْتُمْ لَها عاكِفُونَ . ابراهيم با اين تعبير بتهايى را كه در نظر آنها فوق العاده عظمت داشت شديدا تحقير كرد. اولا: با تعبير «ما هذه» اينها چيست ؟ ثانيا: با تعبير به «تماثيل» زيرا «تماثيل» جمع «تمثال» به معنى عكس يا مجسمه بى روح است.(2)

ه -. وجه اينكه در ضلال مبين بوده اند، همان است كه به زودى در محاجه با قوم وبعد از شكستن بتها، خاطر نشان مى كند ومى فرمايد: أَ فَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ ما لا يَنْفَعُكُمْ شَيْئاً وَلا يَضُرُّكُمْ آيا به جاى خدا چيزى را مى پرستيد كه نه منفعتى برايتان دارد ونه ضررى ؟(3)

و. الَّذِى فَطَرَهُنَّ وَأَنَا عَلى ذلِكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ ابراهيم با اين گفتار قاطعش نشان داد آن كس شايسته پرستش است كه آفريدگار آنها وزمين وهمه موجودات است، اما قطعات سنگ وچوب كه خود مخلوق ناچيزى هستند ارزش پرستش را ندارند، مخصوصا با جمله وَأَنَا عَلى ذلِكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ اثبات كرد تنها من نيستم كه گواه بر اين حقيقتم بلكه همه آگاهان وفهميده ها همانها كه رشته هاى تقليد كوركورانه را پاره كرده اند گواه بر اين حقيقتند.(4)

ص: 141

ز. قالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّماواتِ وَالْأَرْض در اين تعبير مقابله كاملى در برابر مشركان است، چون مشركين معتقدند كه يك ويا چند اله دارند، غير آن اله كه آسمان وزمين دارد وهمه آن آلهه غير الله سبحان است، آنها معتقدند كه الله تعالى اله آلهه ورب ارباب وخالق همه است. اينكه فرمود: بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ الَّذِى فَطَرَهُنَّ ، مذهب مشركين را در الوهيت از همه جهاتش رد كرده واثبات نموده كه هيچ معبودى نيست جز الله تعالى واين همان توحيد است.(1)

ح. ابراهيم در يك روز كه بتخانه خلوت بود وهيچكس از بت پرستان در آنجا حضور نداشت، طرح خود را عملى كرد. طبق نقل بعضى از مفسران بت پرستان در هر سال روز خاصى را براى بتها عيد مى گرفتند، غذاهايى در بتخانه حاضر كرده سپس دسته جمعى به بيرون شهر حركت مى كردند ودر پايان روز بازمى گشتند وبه بت خانه مى آمدند تا از آن غذاها كه به اعتقادشان تبرك يافته بود بخورند. به ابراهيم نيز پيشنهاد كردند او هم با آنها برود، ولى او به عذر بيمارى با آنها نرفت.

به هر حال او بى آنكه از خطرات اين كار بترسد ويا از طوفانى كه پشت سر اين عمل به وجود مى آيد هراسى به دل راه دهد مردانه وارد ميدان شد وبا يك دنيا قهرمانى به جنگ اين خدايان پوشالى رفت كه آن همه علاقمند متعصب ونادان داشتند، بطورى كه قرآن مى گويد همه آنها را قطعه قطعه كرد، جز بت بزرگى كه داشتند! فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً إِلَّا كَبِيراً لَهُمْ وهدفش اين بود شايد بت پرستان به سراغ او بيايند واو هم تمام گفتنى ها را بگويد لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ .(2)

وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ . (حجرات، 7)

2. اعتراض حضرت ابراهيم (علیه السلام) به عمويش آزر وقوم بت پرست او در موارد مختلفى بيان شده از جمله آيه 52 انبياء وآيه 70 تا 74 شعراء؛ إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا تَعْبُدُونَ قَالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ * أَوْ يَنْفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ * قَالُوا بَلْ وَجَدْنَا آبَاءَنَا كَذَلِكَ يَفْعَلُونَ ، وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَة إِنِّى أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِى ضَلَالٍ مُبِين.

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ إِنَّنِى بَرَاءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ * إِلَّا الَّذِى فَطَرَنِى فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ . (زخرف، 27)

از مجموع اين آيات استفاده مى شود كه استدلال ابراهيم اين بوده كه بايد خدايى را عبادت كرد. كه خالق انسان وسميع وبصير وقادر بر جلب منفعت ودفع ضرر باشد وبتها فاقد اين كمال هستند. از اين رو آنها را در گمراهى دانست واز آنها برائت ودورى جست وپاسخ بت پرستان صرفاً تقليد از نياكان بوده است.

3. (بت پرستى در اشكال گوناگون) درست است كه ما از لفظ «بت پرستى» بيشتر متوجه بتهاى سنگى وچوبى مى شويم، ولى از يك نظر بت وبت پرستى مفهوم وسيعى دارد كه هر نوع توجه به غير خدا را، در هر شكل وصورت شامل مى شود وطبق حديث معروف هر چه انسان را به خود مشغول واز خدا دور سازد بت او است

«كلما شغلك عن الله فهو صنمك»! در حديثى از «اصبغ بن نباته» كه يكى از ياران معروف على (علیه السلام) است مى خوانيم:

«ان عليا مر بقوم يلعبون الشطرنج، فقال: ما هذه التماثيل التى انتم لها عاكفون ؟ لقد عصيتم الله ورسوله!».(1)

4. گفتار بت پرستان وپاسخ ابراهيم؛ جالب اينكه بت پرستان در جواب ابراهيم، هم روى كثرت نفرات تكيه كردند وهم طول زمان، گفتند: ما پدران خود را بر اين آئين ورسم يافتيم. او هم در هر دو قسمت به آنها پاسخ گفت، كه هم شما وهم پدرانتان، هميشه در ضلال مبين بوديد!(2)

5. در نهى از منكر، تعداد ملاك نيست، گاه مى بايست يك نفر در مقابل يك گروه قرار گيرد. قالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ .(3)

ص: 143

6. مبارزه حضرت ابراهيم با بت ها كاملًا جدّى بود وقصد ارعاب نداشت. لَأَكِيدَنَّ (حرف «لام» ونون مشدّد، نشانه ى حتمى بودن است).(1)

7. قاطعيت چهار رهبر اسلام

حضرت ابراهيم (علیه السلام) به بت پرستان گفت: قسم به خدا بت هاى شما را مى شكنم؛ وتاللّه لأكيدنّ أصنامكم بعد أن تولّوا مدبرين. (انبياء، 57)

حضرت موسى (علیه السلام) وقتى ديد مردم گوساله پرست شدند، به سامرى گفت: بنگر به اين معبودت كه پيوسته او را عبادت مى كردى، ما آن را مى سوزانيم وسپس ذرات آن را به دريا مى پاشيم، كه با تأكيد خاص بيان شده است؛ وانظر إلى إلهك الّذى ظلت عليه عاكفاً لّنحرّقنّه ثمّ لننسفنّه فى اليمّ نسفاً. (طه، 97)

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛ قل ياأيّها الكافرون * لا أعبد ماتعبدون * لكم دينكم ولى دين. (كافرون، 1-6)

وإن كذّبوك فقل لى عملى ولكم عملكم أنتم بريئون ممّا أعمل وأنا برىءٌ ممّا تعملون. (يونس، 41)

حضرت هود (علیه السلام)؛ إنّى أشهد اللّه واشهدوا أنّى برىءٌ ممّا تشركون * من دونه فكيدونى جميعاً ثمّ لا تنظرون. (هود، 54 و 55)

ص: 144

آنها در كنار بتها بركت يافته بود بخورند. همين كه وارد بتخانه شدند با صحنه اى روبرو گشتند كه هوش از سرشان پريد، به جاى آن بتخانه آباد با تلى از بتهاى دست وپا شكسته وبهم ريخته روبرو شدند! فريادشان بلند شد صدا زدند چه كسى اين بلا را بر سر خدايان ما آورده است ؟! قالُوا مَنْ فَعَلَ هذا بِآلِهَتِنا. مسلماً هر كس بوده از ظالمان وستمگران است إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ .

گفتند: ما شنيديم جوانى سخن از بتها مى گفت واز آنها به بدى ياد مى كرد كه نامش ابراهيم است قالُوا سَمِعْنا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقالُ لَهُ إِبْراهِيمُ ولذا تمام افكار متوجه او شد جمعيت گفتند اكنون كه چنين است پس برويد او را در برابر چشم مردم حاضر كنيد تا آنها كه مى شناسند وخبر دارند گواهى دهند؛ قالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ .

ج. سرانجام محكمه ودادگاه تشكيل شد وزعماى قوم در آنجا جمع بودند بعضى مى گويند: خود نمرود نيز بر اين ماجرا نظارت داشت. نخستين سؤالى كه از ابراهيم كردند اين بود گفتند: تويى كه اين كار را با خدايان ما كرده اى ؟ اى ابراهيم! قالُوا أَ أَنْتَ فَعَلْتَ هذا بِآلِهَتِنا يا إِبْراهِيمُ .

ابراهيم آن چنان جوابى گفت كه آنها را سخت در محاصره قرار داد، محاصره اى كه قدرت بر نجات از آن نداشتند ابراهيم گفت: بلكه اين كار را اين بت بزرگ آنها كرده! از آنها سؤال كنيد اگر سخن مى گويند! قالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ .

در يك لحظه كوتاه وزودگذر از اين خواب عميق ومرگزا بيدار شدند، چنان كه قرآن مى گويد: آنها به وجدان وفطرتشان بازگشتند وبه خود گفتند حقا كه شما ظالم وستمگريد فَرَجَعُوا إِلى أَنْفُسِهِمْ فَقالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ .(1)

د. افسوس كه اين بيدارى چندان به طول نيانجاميد، قرآن كريم مى فرمايد سپس آنها بر سرهاشان واژگونه شدند؛ ثمّ نكسوا على رؤسهم.

و براى اينكه از طرف خدايان گنگ وبسته دهانشان عذرى بياورند گفتند: «تو ميدانى اينها هرگز سخن نمى گويند»! لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاءِ يَنْطِقُونَ .

اينجا بود كه ميدانى براى استدلال منطقى در برابر ابراهيم قهرمان گشوده شد تا

ص: 146

شديدترين حملات خود را متوجه آنها كند.

«فرياد زد آيا شما معبودهاى غير خدا را مى پرستيد كه نه كمترين سودى به حال شما دارند ونه كوچكترين ضررى» قالَ أَ فَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ ما لا يَنْفَعُكُمْ شَيْئاً وَلا يَضُرُّكُمْ .

باز اين معلم توحيد، سخن را از اين هم فراتر برد وبا تازيانه هاى سرزنش بر روح بى دردشان كوبيد وگفت: «اف بر شما وبر اين معبودهايى كه غير از الله انتخاب كرده ايد»! أُفٍّ لَكُمْ وَلِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ

«آيا هيچ انديشه نمى كنيد وعقل در سر نداريد»؟ أَ فَلا تَعْقِلُونَ .

6. اعتراف به ستم كارى:

نظير آيه 64 انبياء: فَرَجَعُوا إِلَى أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ آيات ذيل است:

قَالُوا سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ . فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَلاَوَمُونَ . قَالُوا يَا وَيْلَنَا إِنَّا كُنَّا طَاغِينَ (القلم، 31-29)

دارى تا به تو كمك كنم ؟ ابراهيم (علیه السلام) در يك عبارت كوتاه گفت: اما اليك فلا: اما به تو، نه! (به آن كسى نياز دارم كه از همگان بى نياز وبر همه مشفق است). در اين هنگام جبرئيل به او پيشنهاد كرد وگفت: (فاسئل ربك) پس نيازت را از خدا بخواه واو در پاسخ گفت: (حسبى من سؤالى علمه بحالى): همين اندازه كه او از حال من آگاه است كافى است!

در حديثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانيم: در اين هنگام ابراهيم با خدا چنين راز ونياز كرد:

«يا احد يا احد يا صمد يا صمد يا من لم يلد ولم يولد ولم يكن له كفوا احد توكلت على الله»(1)، امام صادق (علیه السلام) از پيامبر (صلی الله علیه و آله) نقل مى كند: وقتى ابراهيم (علیه السلام) به آتش افكنده شد خداوند را به حق پيغمبر واهل بيت او سوگند داد تا او را نجات دهد.(2)

د. خدايى كه همه چيز سر بر فرمان او است، حتى سوزندگى را او به آتش ياد داده ورمز محبت را او به مادران آموخته، اراده كرد اين بنده مؤمن خالص در اين درياى آتش سالم بماند، تا سند ديگرى بر اسناد افتخارش بيفزايد، چنان كه قرآن در اينجا مى گويد: به آتش گفتيم اى آتش سرد وسالم بر ابراهيم باش قُلْنا يا نارُ كُونِى بَرْداً وَسَلاماً عَلى إِبْراهِيمَ .(3)

ه -. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: وقتى خداوند به آتش امر كرد: كُونِى بَرْداً دندان هاى ابراهيم از شدّت سرما (در ميان آتش نمروديان) به هم مى خورد، تا آنكه گفته شد: وَسَلاماً.(4)

و. قُلْنا يا نارُ كُونِى بَرْداً وَسَلاماً عَلى إِبْراهِيمَ اين جمله حكايت خطابى تكوينى است كه خداى تعالى به آتش كرد وبا همين خطاب خاصيت آتش را كه سوزانندگى ونابودكنندگى است از آن گرفت وآن را از راه معجزه براى ابراهيم (علیه السلام) خنك وسالم گردانيد وبه همين جهت كه معجزه بوده ديگر راهى براى ما باقى نمى ماند كه براى فهم حقيقت آن پافشارى كنيم، چون ما آنچه از مباحث عقلى داريم تنها در سلسله علل ومعلولات، آنهم علل ومعلولاتى كه تا كنون بدان وقوف يافته ايم وهمه روزه برايمان تكرار مى شود جريان دارند واما خوارق عادات كه هيچ اطلاعى از روابط در آنها نداريم از حيطه آن ابحاث خارج است. بله اينقدر مى دانيم كه همه نفوس در آن معجزات دخالت دارد.(5)

ص: 149

خود را در آن سرزمين تقريبا پايان يافته مى ديد وخواهان منطقه ديگرى بود كه دعوت توحيد را در آن نيز گسترش دهد، به خصوص كه ماندن در بابل ممكن بود به قيمت جان او وناتمام ماندن دعوت جهانيش تمام شود.

د. آيه بعد به يكى از مهمترين مواهب خدا به ابراهيم كه داشتن فرزندى صالح ونسلى برومند وشايسته است اشاره كرده مى فرمايد: ما به او اسحاق را بخشيديم ويعقوب (فرزند اسحاق) را بر او افزوديم وَوَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَيَعْقُوبَ نافِلَةً وهمه آنها را مردانى صالح وشايسته قرار داديم وَكُلًّا جَعَلْنا صالِحِينَ .

ساليان درازى گذشت كه ابراهيم در عشق وانتظار فرزند صالحى به سر مى برد وآيه 100 سوره صافات گوياى اين خواسته درونى او است: رَبِّ هَبْ لِى مِنَ الصَّالِحِينَ ؛ پروردگارا فرزندى صالح به من مرحمت كن. سرانجام خدا دعاى او را مستجاب كرد، نخست اسماعيل وسپس اسحاق را به او مرحمت كرد كه هر كدام پيامبرى بزرگ وبا شخصيت بودند.(1)

ه -. اين هدايت كه خدا آن را از شؤون امامت قرار داده، هدايت به معناى راهنمايى نيست، چون مى دانيم كه خداى تعالى ابراهيم را وقتى امام قرار داد كه سالها داراى منصب نبوت بود، ومعلوم است كه نبوت منفك از منصب هدايت به معناى راهنمايى نيست، پس هدايتى كه منصب امام است معنايى نمى تواند غير از رساندن به مقصد داشته باشد واين معنا يك نوع تصرف تكوينى در نفوس است، كه با آن تصرف راه را براى بردن دلها به سوى كمال وانتقال دادن آنها از موقفى به موقفى بالاتر، هموار مى سازد وچون تصرفى است تكوينى وعملى است باطنى، ناگزير مراد از امرى كه با آن هدايت صورت مى گيرد نيز امرى تكوينى خواهد بود نه تشريعى، كه صرف اعتبار است، بلكه همان حقيقتى است كه آيه شريفه إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ فَسُبْحانَ الَّذِى بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَىْ ءٍ (يس، 83) آن را تفسير مى كند.

و. وَأَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ ... كه مصدر مضاف در آن به كار رفته، دلالت دارد بر اينكه فعل خيرات تحقق يافته، اين يعنى عمل خيرات كه از ايشان صادر مى شده، به وحى ودلالتى باطنى والهى بوده كه مقارن آن صورت مى گرفته واين وحى غير وحى مشروعى

ص: 152

است كه اولا فعل را تشريع مى كند وسپس انجام آن را بر طبق آنچه تشريع شده بر آن مترتب مى سازد.

مؤيد اين معنا جمله بعدى است كه مى فرمايد: وَكانُوا لَنا عابِدِينَ ، زيرا اين جمله به ظاهرش دلالت دارد بر اينكه ائمه قبل از وحى هم خداى را عبادت مى كرده اند ووحى، ايشان را تاييد نموده است وعبادتشان با اعمالى بوده كه وحى تشريعى قبلا برايشان تشريع كرده بود، پس اين وحى كه متعلق به فعل خيرات شده، وحى تسديد (تاييد) است، نه وحى تشريع.(1)

ز. تعبير به «كانوا» كه دلالت بر سابقه مستمر در اين برنامه دارد شايد اشاره به اين باشد كه آنها حتى قبل از رسيدن به مقام نبوت وامامت، مردانى صالح وموحد وشايسته بوده اند ودر پرتو همين برنامه ها، خداوند مواهب تازه اى به آنها بخشيده.(2)

5. اينكه نام اسحاق (علیه السلام) در اين آيه ذكر شد، ولى از اسماعيل (علیه السلام) كه فرزند اوّل حضرت ابراهيم است، نامى به ميان نيامد، شايد بخاطر توجّه دادن به تولّد عجيب وفوق العاده ى اسحاق باشد كه با اراده ى الهى از مادرى نازا يعنى ساره، آن هم در سن پيرى بدنيا آمده است.(1)

مناسبتر به نظر مى رسد، هر چند منافاتى ميان آنها نمى باشد ومنظور از «علم» هر گونه دانشى است كه در سعادت وسرنوشت انسان اثر دارد.(1)

ه -. لوط از پيامبران بزرگى است كه هم عصر با ابراهيم بود وهمراه او از سرزمين بابل به فلسطين مهاجرت كرد وبعدا از ابراهيم جدا شد وبه شهر «سدوم» آمده چرا كه مردم آن منطقه غرق فساد وگناه، مخصوصا انحرافات وآلودگيهاى جنسى بودند، او بسيار براى هدايت اين قوم منحرف تلاش وكوشش كرد ودر اين راه خون دل خورد، اما كمتر در آن كوردلان اثر گذارد.(2)

و. منظور از عمل خبيث در آيه شريفه... كَانَتْ تَعْمَلُ الْخَبَائِثَ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِقِينَ (الأنبياء، 74) در آيه 55 نمل بيان شده است: أَ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ

ز. مراد از «فاسِقِينَ » در اينجا، كفّار است، نظير آيه ى: أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً (سجده، 18).(3)

قوم مست وكوردل. لَعَمْرُكَ إِنَّهُمْ لَفِى سَكْرَتِهِمْ يَعْمَهُونَ . (حجر، 72)

2. بدتر از گناه، اصرار بر گناه واستمرار آن است. كانَتْ تَعْمَلُ الْخَبائِثَ .(1)

3. اگر ما صالح باشيم، خداوند ما را از رحمت خويش سرشار مى سازد. أَدْخَلْناهُ فِى رَحْمَتِنا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ .(2)

ج. در اينكه منظور از كلمه «اهل» در اينجا كيست ؟ در ميان مفسران گفتگو است، زيرا اگر منظور خانواده او باشد، تنها بعضى از فرزندان نوح را شامل مى شود، زيرا مى دانيم يكى از فرزندانش با بدان بنشست وخاندان نبوتش گم شد. همسرش نيز در خط او نبود واگر منظور از اهل، پيروان خاص وياران با ايمانش باشد، بر خلاف معنى مشهورى است كه اهل دارد.

اما مى توان گفت كه «اهل» در اينجا معنى وسيعى دارد، هم بستگان مؤمن او را شامل مى شود وهم دوستان خاص او را، چرا كه در مورد فرزند نااهلش مى خوانيم إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ (هود، 46)؛ او از خاندان تو نيست چراكه مكتبش را از تو جدا كرده، به اين ترتيب آنها كه پيوند مكتبى با نوح داشتند در حقيقت از خانواده او محسوب مى شوند.(1)

د. منظور از كرب عظيم در آيه شريفه 76 انبياء وَ نُوحاً إِذْ نَادَى مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ اهانت هايى بود كه به حضرت نوح مى شد كه در آيات ديگر بيان شده است:

فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا نَرَاكَ إِلاَّ بَشَراً مِثْلَنَا وَمَا نَرَاكَ اتَّبَعَكَ إِلاَّ الَّذِينَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِىَ الرَّأْىِ وَمَا نَرَى لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّكُمْ كَاذِبِينَ (هود، 27)

قَالُوا يَا نُوحُ قَدْ جَادَلْتَنَا فَأَكْثَرْتَ جِدَالَنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ (هود، 32)

وَى َصْنَعُ الْفُلْكَ وَكُلَّمَا مَرَّ عَلَيْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قَالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَمَا تَسْخَرُونَ (هود، 38)

2. اگر قرآن مى فرمايد دعا كنيد اجابت مى كنم؛ ادعونى استجب لكم، نمونه هاى اجابت دعا را در اين سوره انبيا بيان كرد؛ حضرت ابراهيم وحضرت لوط آيه 71، حضرت ايوب آيه 84. حضرت يونس آيه 88، حضرت زكريا آيه 89.

3. در سرگذشت ابراهيم ولوط همچنين ايوب ويونس كه در آيات بعد خواهد آمد همانند نوح، تكيه بر مساله نجات ورهايى آنها از چنگال محنت ها ورنجها ودشمنان جبار شده است. گويى برنامه اين است كه خداوند در اين سوره انبياء حمايت بى دريغش از پيامبران ونجاتشان را از چنگال مشكلات بازگو كند، تا مايه دلدارى براى پيامبر اسلام واميدوارى براى مؤمنان باشد.(1)

وپرندگان براى سليمان تعليم صفت زره بافى به داود.

ب. «نفش» - به فتح فاء وهم به سكون آن - اين است كه شتران وگوسفندان را در شب رها كنند تا بدون چوپان بچرند.(1)

ج. در معناى جمله وَداوُدَ وَسُلَيْمانَ إِذْ يَحْكُمانِ فِى الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِيهِ ، از سياق استفاده مى شود كه در باره يك داستان است وواقعه اى بوده كه ميان دو نفر رخ داده وبه شكايت ومرافعه نزد داوود آمده اند، چون داوود (علیه السلام) در بنى اسرائيل سمت پادشاهى داشته وخدا او را در زمين خليفه كرده بود: يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِى الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ (ص، 26) واگر هم سليمان در اين قضيه مداخله اى داشته حتما به اذن پدرش وبه خاطر يك علتى بوده وآن اينكه به اجتماع بفهماند فرزندش لياقت جانشينى او را دارد وگر نه معلوم است كه در يك واقعه معنا ندارد دو حاكم حكم كنند وحكم هر يك هم مستقل از ديگرى باشد.

از اينجا معلوم مى شود كه مقصود از اينكه فرمود: إِذْ يَحْكُمانِ ، معناى مطابقى كلمه نيست، بلكه معنايش اين است كه در باره آن پيشامد مشورت مى كردند ويا مناظره وبحث مى نمودند، نه اينكه هر دو حكم صادر مى كردند.(2)

در روايتى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود:

«لم يحكما انما كانا يتناظران»(3) آنها حكم نهايى نكردند بلكه به مناظره (ومشورت) پرداختند. از روايت ديگرى كه در اصول كافى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده نيز استفاده مى شود كه اين ماجرا به عنوان تعيين وصى وجانشين داود وآزمودن آنها صورت گرفته است.(4)

داستان بدين قرار بوده كه: گله گوسفندانى شبانه به تاكستانى وارد مى شوند وبرگها وخوشه هاى انگور را خورده وضايع مى كنند، صاحب باغ شكايت نزد داود مى برد، داود حكم مى دهد كه در برابر اين خسارت بزرگ بايد تمام گوسفندان به صاحب باغ داده شود.

سليمان كه در آن زمان كودك بود به پدر مى گويد: اى پيامبر بزرگ خدا! اين حكم را تغيير ده وتعديل كن! پدر مى گويد چگونه ؟ در پاسخ مى گويد:

ص: 159

گوسفندان بايد به صاحب باغ سپرده شوند تا از منافع آنها وشير وپشمشان استفاده كند وباغ به دست صاحب گوسفندان داده شود تا در اصلاح آن بكوشد هنگامى كه باغ به حال اول بازگشت تحويل به صاحبش داده مى شود وگوسفندان نيز به صاحبش بر مى گردد (وخداوند طبق آيه بعد حكم سليمان را تاييد كرد).

اين مضمون در روايتى از امام باقر وامام صادق (علیه السلام) نقل شده است.

د. به هر حال در آيه بعد حكم سليمان را در اين داستان به اين صورت تاييد مى كند: ما اين داورى وحكومت را به سليمان تفهيم كرديم وبا تاييد ما او بهترين راه حل اين مخاصمه را دريافت فَفَهَّمْناها سُلَيْمانَ . اما مفهوم اين سخن آن نيست كه حكم داود اشتباه ونادرست بوده، چرا كه بلافاصله اضافه مى كند: ما به هر يك از اين دو، آگاهى وشايستگى داورى وعلم بخشيديم وَكُلًّا آتَيْنا حُكْماً وَعِلْماً. سپس به يكى ديگر از مواهب وافتخاراتى كه خدا به داود داده بود اشاره كرده مى فرمايد: ما كوه ها را مسخر ساختيم كه همراه داود تسبيح مى گفتند وهمچنين پرندگان را وَسَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ يُسَبِّحْنَ وَالطَّيْرَ.(1)

ه -. «لبوس» بطورى كه مرحوم طبرسى در مجمع البيان مى گويد هر گونه اسلحه دفاعى وتهاجمى را مانند زره، شمشير ونيزه شامل مى شود ولى قرائنى كه در آيات قرآن است نشان مى دهد كه «لبوس» در اينجا به معنى زره مى باشد كه جنبه حفاظت در جنگها داشته است.(2)

سخت نيز در فرمان او بودند، چرا كه دومى عجيب تر واعجاب انگيزتر است.

د. آيه بعد يكى ديگر از مواهب انحصارى سليمان (علیه السلام) را بازگو مى كند: ما بعضى از شياطين را مسخر او قرار داديم كه براى او در درياها غوص مى كردند (وجواهرات ومواد پرارزش بيرون مى آوردند) وكارهايى غير از اين نيز براى او انجام مى دادند وَمِنَ الشَّياطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَيَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِكَ . وما آنها را از تمرد وسركشى در برابر فرمان او نگاه مى داشتيم وَكُنَّا لَهُمْ حافِظِينَ . آنچه در آيه فوق به عنوان شياطين آمده، در آيات سوره سبا به عنوان «جن» مطرح شده است (آيه 12 و 13 سبا) وروشن است كه اين دو با هم منافات ندارد، زيرا مى دانيم «شياطين» نيز از تيره جن مى باشند.(1)

ه -. جمله يَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِكَ (كارهايى جز اين براى او انجام دادند) اجمالى است از آنچه مشروحش در سوره سبا آمده است: يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَتَماثِيلَ وَجِفانٍ كَالْجَوابِ وَقُدُورٍ راسِياتٍ كه نشان مى دهد محرابها ومعابد بسيار عالى وزيبا ووسائل زندگى مختلف از جمله ديگها وسينى هاى بسيار بزرگ ومانند آن براى او مى ساختند.

از پاره اى ديگر از آيات مربوط به سليمان استفاده مى شود كه گروهى از شياطين سركش نيز وجود داشتند كه او آنها را در بند كرده بود، وَآخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِى الْأَصْفادِ (ص، 38) وشايد جمله وَكُنَّا لَهُمْ حافِظِينَ نيز اشاره به اين باشد كه ما آن گروه خدمتگزار سليمان را از تمرد وسركشى بازمى داشتيم.(2)

چه بود؟ امام (علیه السلام) پاسخى فرمود كه خلاصه اش چنين است: بلائى كه بر ايوب وارد شد به خاطر اين نبود كه كفران نعمتى كرده باشد، بلكه به عكس به خاطر شكر نعمت بود كه ابليس بر او حسد برد وبه پيشگاه خدا عرضه داشت اگر او اينهمه شكر نعمت تو را بجا آورد، به خاطر آنست كه زندگى وسيع ومرفهى به او داده اى واگر مواهب مادى دنيا را از او بگيرى هرگز شكر تو را بجا نخواهد آورد.

مرا بر دنياى او مسلط كن تا معلوم شود كه مطلب همين است. خداوند براى اينكه اين ماجرا سندى براى همه رهروان راه حق باشد، به شيطان اين اجازه را داد، او آمد واموال وفرزندان ايوب را يكى پس از ديگرى از ميان برداشت، ولى اين حوادث دردناك نه تنها از شكر ايوب نكاست بلكه شكر او افزون شد! شيطان از خدا خواست بر زراعت وگوسفندان او مسلط شود، اين اجازه به او داده شد واو تمامى آن زراعت را آتش زد وگوسفندان را از بين برد، باز هم حمد وشكر ايوب افزون شد.

سرانجام شيطان از خدا خواست كه بر بدن ايوب مسلط گردد وسبب بيمارى شديد او شود واين چنين شد، به طورى كه از شدت بيمارى وجراحت قادر به حركت نبود، بى آنكه كمترين خللى در عقل ودرك او پيدا شود. خلاصه، نعمت ها يكى بعد از ديگرى از ايوب گرفته مى شد، ولى به موازات آن مقام شكر او بالا مى رفت. تا اينكه جمعى از رهبانها به ديدن او آمدند وگفتند: بگو ببينيم تو چه گناه بزرگى كرده اى كه اين چنين مبتلا شده اى ؟ (وبه اين ترتيب شماتت اين وآن آغاز شد واين امر بر ايوب سخت گران آمد) ايوب گفت: به عزت پروردگارم سوگند كه من هيچ لقمه غذايى نخوردم مگر اينكه يتيم وضعيفى بر سر سفره با من نشسته بود وهيچ طاعت الهى پيش نيامد مگر اينكه سخت ترين برنامه آن را انتخاب نمودم.

در اين هنگام بود كه ايوب از عهده تمامى امتحانات در مقام شكيبايى وشكرگزارى برآمده بود، زبان به مناجات ودعا گشود وحل مشكلات خود را با تعبيرى بسيار مؤدبانه وخالى از هر گونه شكايت از خدا خواست تعبيرى كه در آيات فوق گذشت، رَبَّهُ أَنِّى مَسَّنِىَ الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ . در اين هنگام درهاى رحمت الهى گشوده شد، مشكلات به سرعت برطرف گشت ونعمتهاى الهى افزونتر از آنچه بود به او رو آورد.(1)

ص: 164

د. در تفسير جمله آتَيْناهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ ، معروف ميان مفسرين اين است كه خداوند، فرزندان او را به حيات نخست بازگردانيد وعلاوه بر آن فرزندان ديگرى نيز به او داد (در بعضى از روايات نيز مى خوانيم كه خداوند هم فرزندانى را كه در اين ماجرا از بين رفته بودند به او مرحمت كرد وهم فرزندانى را كه از قبل از بين رفته بودند به او برگرداند).(1)

ه -. خداوند، هم اهل جود است وهم جبروت. آتَيْناهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ در قنوت نماز عيد فطر وقربان مى خوانيم:

«اللهم... اهل الجود والجبروت». در اينجا خداوند، هر چه را كه از ايوب گرفته شده بود به او بازگرداند وبه علاوه آن را دو برابر هم كرد، هم گذشته اش را جبران كرد وهم نسبت به آينده اش جود وكرم نمود.

او مرحمت فرمود ذا الكفل ناميده شد (يعنى صاحب بهره وافى) وبعضى گفته اند چون تعهد كرده بود شبها را به عبادت برخيزد وروزها روزه بدارد وهنگام قضاوت هرگز خشم نگيرد وتا آخر به وعده خود وفا كرد، ذا الكفل ناميده شد.(1)

نكته

حضرت ذو الكفل (علیه السلام) يكى از پيامبران الهى است كه بعد از حضرت سليمان وقبل از حضرت عيسى زندگى مى كرده است. چنان كه مشهور است قبر او در مسير كربلا به نجف قرار دارد.(2)

بعضى نيز همچون فخر رازى معتقدند كه ذَا الْكِفْلِ لقب حضرت الياس پيامبر است ومشهور به اين نام ويكى از صالحان بوده است، ولى با توجه به روايتى كه در تفسير مجمع البيان از عبد العظيم حسنى از امام جواد (علیه السلام) نقل شده كه خداوند براى هدايت انسان ها يكصد وبيست چهار هزار پيامبر مبعوث فرمود كه از اين ميان، سيصد وسيزده نفر آنان مرسل هستند وذى الكفل يكى از آن مرسلين است، بنابراين ذى الكفل لقب حضرت الياس نيست، بلكه يكى از انبيا ومرسلين است.(3)

ص: 167

ميان راه دريا متلاطم گشت، چيزى نمانده بود كه همه اهل كشتى غرق شوند.

ناخداى كشتى گفت: من فكر مى كنم در ميان شما بنده فرارى وجود دارد كه بايد به دريا افكنده شود (ويا گفت: كشتى زياد سنگين است وبايد يك نفر را به قيد قرعه به دريا بيافكنيم) به هر حال چند بار قرعه كشيدند ودر هر بار به نام يونس درآمد! او فهميد در اين كار سرى نهفته است وتسليم حوادث شد. هنگامى كه او را به دريا افكندند، نهنگ عظيمى او را در كام خود فرو برد وخدا او را به صورت اعجازآميز زنده نگه داشت. سرانجام او متوجه شد ترك اولايى انجام داده، به درگاه خدا روى آورد وبه تقصير خود اعتراف نمود، خدا نيز دعاى او را استجابت فرمود واز تنگنا نجاتش داد.(1)

د. ظلمات در اينجا چه معنى دارد؟ ممكن است اين تعبير اشاره به ظلمت دريا واعماق آب وظلمت شكم ماهى عظيم وظلمت شب، بوده باشد وروايتى كه از امام باقر (علیه السلام) نقل شده آن را تاييد مى كند.(2)

به اجابت مى رسد وهر گاه با آن چيزى را طلب كند به او مى دهد، دعاى يونس است.

6. شخصى عرض كرد: اى رسول خدا آيا او مخصوص يونس بود يا شامل جماعت مسلمانان نيز مى شود؟ فرمود: هم مربوط به يونس بود وهم همه مؤمنان، هنگامى كه خدا را به آن مى خوانند، آيا گفتار خداوند را در قرآن نشنيده اى وَكَذلِكَ نُنْجِى الْمُؤْمِنِينَ اين دليل بر آنست كه هر كس چنين دعائى كند خداوند اجابت آن را تضمين فرموده است.(1)

7. شرايط اجابت دعا

اخلاص؛ فادعوا الله مخلصين له الدين. (مومن، 14)

وفاى به عهد الهى؛ اوفوا بعهدى اوف بعهدكم. (بقره، 40)

ايمان وعمل صالح؛ ويستجيب الّذين ءامنوا وعملوا الصالحات ويزيدهم من فضله. (شورى، 26)

خوف ورجا؛ وادعوه خوفاً وطمعاً ان رحمة الله قريب من المحسنين. (اعراف، 56)

از خداوند خواستن؛ ادعونى أستجب لكم. (غافر، 60)

توحيد، تنزيه واقرار به گناه؛ فنادى فى الظلمات ان لا إله الّا أنت سبحانك انى كنت من الظالمين فاستجبنا له ونجّيناه من الغم وكذلك ننجى المؤمنين. (انبياء، 87-88)

اضطرار؛ أمّن يجيب المضطرّ إذا دعاه ويكشف السّوء. (نمل، 62)

توجه به ربوبيت خداوند؛ ربّ اغفر لى ولوالدىّ (نوح، 28) و ربّنا أنزل علينا مائدة من السماء. (مائده، 114) (مائده/ 114) و ادعوا ربكم تضرّعاً وخفية. (اعراف، 55)

8. نمونه هايى از اجابت دعا در قرآن؛

حضرت نوح؛ وَلَقَدْ نَادَانَا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِيبُونَ . (صافات، 75)

حضرت ابراهيم ابتدا دعا كرد؛ رَبِّ هَبْ لِى مِنَ الصَّالِحِينَ فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلاَمٍ حَلِيمٍ . قرآن كريم مى فرمايد دعاى ابراهيم مستجاب شد، منتهى در پرتو دورى از بت پرستان؛ فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلاًّ جَعَلْنَا نَبِيّاً درمرحله سوم ابراهيم به جهت اجابت دعا خداوند را حمد وستايش مى كند؛ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى وَهَبَ لِى عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّى لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ . (ابراهيم، 39)

ص: 170

حضرت زكريا؛ هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِى مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ فَنَادَتْهُ الْمَلاَئِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّى فِى الْمِحْرَابِ أَنَّ اللهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى. (آل عمران، 39)

حضرت موسى وهارون؛ قَالَ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمَا فَاسْتَقِيمَا وَلاَ تَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لاَيَعْلَمُونَ . (يونس، 89)

حضرت يوسف؛ قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَىَّ مِمَّا يَدْعُونَنِى... فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ . (يوسف، 14)

حضرت لوط؛ رَبِّ نَجِّنِى وَأَهْلِى مِمَّا يَعْمَلُونَ فَنَجَّيْنَاهُ وَأَهْلَهُ أَجْمَعِينَ . (شعراء، 170)

حضرت سليمان؛ قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِى وَهَبْ لِى مُلْكاً لاَ يَنْبَغِى لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِى إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِى بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ . (ص، 36)

حضرت عيسى؛ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيداً لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآيَةً مِنْكَ وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ . (مائده، 114)

حضرت يونس؛ وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِى الظُّلُمَاتِ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ . (انبياء، 87)

حضرت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِى عِلْماً. (طه، 114)

حضرت ايوب؛ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَآتَيْنَاهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَذِكْرَى لِلْعَابِدِينَ . (انبياء، 84)

جمله فاستجبنا له 4 بار در سوره انبيا آمده؛ 1. يونس 2. ايوب 3. نوح 4. زكريا.

مجاهدان جنگ بدر؛ إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّى مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلاَئِكَةِ مُرْدِفِينَ . (انفال، 9)

ص: 171

آيه را تلاوت فرمودند: رَبِّ لا تَذَرْنِى فَرْداً وَأَنْتَ خَيْرُ الْوارِثِينَ .(1)

د. إِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِى الْخَيْراتِ وَيَدْعُونَنا رَغَباً وَرَهَباً وَكانُوا لَنا خاشِعِينَ ؛ از ظاهر سياق چنين بر مى آيد كه ضمير جمع به خاندان زكريا برگردد وگويا تعليلى است براى جمله مقدرى كه از كلام سابق فهميده مى شود وتقدير كلام نظير اين است كه فرموده باشد: اگر ما به ايشان انعام كرديم بدين جهت بوده كه آنها به سوى خيرات مى شتافتند.(2)

ه -. وَجَعَلْناها وَابْنَها آيَةً لِلْعالَمِينَ ؛ در اين جمله عيسى ومادرش يك آيت به شمار آمده اند، چون منظور از آيت در اينجا تولد اينطورى است واين آيت قائم به هر دو است وچون مريم در اقامه اين آيت مقدم بر عيسى است لذا اول نام مريم را برده فرموده: ما او وفرزندش را ونفرموده ما فرزندش را وخودش را آيت قرار داديم وهمين افتخار براى مريم بس است كه در قرآن نامش در زمره ودر رديف انبيا (عليهم السلام) آمده وحال آنكه خودش از انبيا نبوده است.(3)

4. خداوند به اولياى خود نظر خاص دارد. سه بار كلمه «له» تكرار شده است. فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَوَهَبْنا لَهُ أَصْلَحْنا لَهُ .(1)

5. كمالات انسانى زمانى با ارزش است كه دائمى باشد نه زودگذر وموقت. كانُوايُسارِعُونَ ، يَدْعُونَنا وكانُوا لَنا خاشِعِينَ .(2)

برنامه آنها يكى وهدف ومقصد آنها نيز يكى بوده است، هر چند با اختلاف زمان ومحيط، داراى ويژگيها وروشها وبه اصطلاح تاكتيكهاى متفاوت بودند ولذا بلافاصله مى گويد: ومن پروردگار همه شما هستم، تنها مرا پرستش كنيد وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ . اين سخن شبيه گفتارى است كه على (علیه السلام) در وصيتش به فرزندش امام مجتبى (علیه السلام) دارد:

«و اعلم يا بنى انه لو كان لربك شريك لاتتك رسله ولعرفت افعاله وصفاته».(1)

ج. در آيه بعد اشاره به انحراف گروه عظيمى از مردم از اين اصل واحد توحيدى كرده چنين مى گويد: آنها كار خود را در ميان خود به تفرقه وتجزيه كشاندند وَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ ودر آخر آيه اضافه مى كند اما همه آنها سرانجام به سوى ما باز مى گردند كُلٌّ إِلَيْنا راجِعُونَ .(2)

مى فرمايد: خداوند، ذرّه اى از پاداش شما را كم نمى كند؛ لايَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمالِكُمْ شَيْئاً (حجرات، 14) واگر ذرّه اى كار نيك انجام دهيد، آن را خواهيد ديد، فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ . (زلزال، 7)

4. آنچه مهم است، سعى وتلاش براى انجام كار نيك است، هر چند جامه ى عمل نپوشد. لِسَعْيِهِ .(1)

بازگردند آنها هرگز باز نخواهند گشت» وَحَرامٌ عَلى قَرْيَةٍ َهْلَكْناها أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ . (انبياء، 95)

ج. در حقيقت آنها كسانى هستند كه بعد از مشاهده عذاب الهى، يا بعد از نابودى ورفتن به جهان برزخ، پرده هاى غرور وغفلت از برابر ديدگانشان كنار مى رود آرزو مى كنند اى كاش براى جبران اينهمه خطاها بار ديگر به دنيا بازمى گشتند ولى قرآن با صراحت مى گويد: بازگشت آنها به كلى حرام يعنى ممنوع است وراهى براى جبران باقى نمانده است.

به هر حال اين بى خبران دائما در غرور وغفلتند واين بدبختى تا پايان جهان هم چنان ادامه دارد، چنان كه قرآن مى فرمايد:

«اين تا زمانى ادامه دارد كه راه بر ياجوج وماجوج گشوده شود وآنها در سراسر زمين پخش شوند واز هر بلندى وارتفاعى با سرعت بگذرند» حَتَّى إِذا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُونَ . (انبياء، 96)

د. آيا منظور از گشوده شدن اين دو طايفه، شكسته شدن سد آنها ونفوذشان از اين طريق در مناطق ديگر جهان است ؟ ويا منظور نفوذ آنها به طور كلى در كره زمين از هر سو وهر ناحيه مى باشد؟ آيه فوق صريحا در اين باره سخن نگفته، تنها از انتشار وپراكندگى آنها در كره زمين به عنوان يك نشانه پايان جهان ومقدمه رستاخيز وقيامت ياد كرده است.

و بلافاصله مى گويد: «در اين هنگام وعده حق خداوند نزديك مى شود» وَاقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ .

«و آن چنان وحشتى سراسر وجود كافران را فرا مى گيرد كه چشمهايشان از حركت باز مى ايستد وخيره خيره به آن صحنه نگاه مى كنند» فَإِذا هِىَ شاخِصَةٌ أَبْصارُ الَّذِينَ كَفَرُوا.

در اين هنگام پرده هاى غرور وغفلت از برابر ديدگانشان كنار مى رود وفريادشان بلند مى شود «اى واى بر ما، ما از اين صحنه در غفلت بوديم» يا وَيْلَنا قَدْ كُنَّا فِى غَفْلَةٍ مِنْ هذا.

و چون نمى توانند با اين عذر، گناه خويش را بپوشانند وخود را تبرئه كنند با صراحت مى گويند: «نه، ما ظالم وستمگر بوديم»! بَلْ كُنَّا ظالِمِينَ .(1)

ص: 177

نمى شنيدند. هم چنان كه اگر در آخرت نمى بينند، سزاى اعراضشان از ديدن ونظر افكندن به آيات خدا است.(1)

ه -. آيه بعد حالات مؤمنان راستين ومردان وزنان با ايمان را بازگو مى كند تا در مقايسه با يكديگر وضع هر دو مشخص تر شود. نخست مى گويد: كسانى كه به خاطر ايمان واعمال صالحشان وعده نيك به آنها از قبل داده ايم از اين آتش هولناك ووحشتناك دورند إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى أُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ .

و. در آخرين آيات مورد بحث، چهار نعمت بزرگ الهى را كه شامل حال اهل بهشت است برمى شمرد:

نخست اينكه آنها صداى آتش را نمى شنوند لايَسْمَعُونَ حَسِيسَها.

دوم اينكه آنها در آنچه بخواهند ومايل باشند به طور جاودان متنعمند وَهُمْ فِى مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ .

سوم اينكه فزع اكبر آنها را غمگين نمى كند لايَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ.

بالآخره آخرين لطف خدا در باره كسانى كه در اين آيات به آنها اشاره شده اين است كه فرشتگان رحمت به استقبال آنها مى شتابند وبه آنها تبريك وشادباش مى گويند وبشارت مى دهند اين همان روزى است كه به شما وعده داده مى شد وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هذا يَوْمُكُمُ الَّذِى كُنْتُمْ تُوعَدُونَ .(2)

ز. پيامبر اكرم به حضرت على (علیه السلام) فرمودند: در روز قيامت تو وشيعيانت بر سر حوض هستيد وهركه را بخواهيد سيراب مى كنيد وهركه را بخواهيد ممنوع مى سازيد وشما در قيامت از فزع اكبر در امان هستيد.(3)

شامل اين قاعده مى شوند ويا اينكه مستثنى هستند؟

پاسخ: اين گونه معبودها استثنا شده اند، زيرا اوّلًا، قرآن از آن معبودها به وَما تَعْبُدُونَ تعبير آورده كه وجود كلمه «ما» در اين عبارت، به موجودات غير ذوى العقول اشاره دارد، ثانياً، مخاطبين اين آيه، بت پرستان مكّه بودند كه بت هاى سنگى وچوبى و... را مى پرستيدند، ثالثاً در آيات بعدى همين سوره آمده است كه: آن كسانى كه (مثل حضرت عيسى) از طرف خداوند به آنان وعده نيكو داده شده، از دوزخ دور هستند.(1)

2. در روايات آمده است كه عدّه اى از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) پرسيدند: اگر قرآن جايگاه عابد ومعبودِ غير خدا را آتش دوزخ قرار داده است، (انبياء، 98) پس حال عيسى (علیه السلام) ومريم كه ناخواسته معبود ديگران واقع شده اند چگونه است ؟ حضرت (صلی الله علیه و آله) در پاسخ آنان، همين آيه ى شريفه 101 را تلاوت فرمودند.(2)

3. انسان در دنيا، هر چند هم در رفاه وكاميابى باشد، ولى خواسته يا ناخواسته ممكن است خبرهاى ناگوار وحوادث تلخ به گوشش برسد واز لذّت وعيش او بكاهد، امّا در قيامت، اهل بهشت به دور از هر خبر بد وسر وصداى ناهنجار وناله وفرياد گرفتاران، با عيش كامل به كامروايى مشغولند.(3)

4. نجات پرهيزكاران از جهنم

نظير آيه 101 انبياء إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنَى أُولئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ آيه 71 و 72 مريم است:

وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاَّ وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيّاً. ثُمَّ نُنَجِّى الَّذِينَ اتَّقَوْا وَنَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيّاً

5. دربهشت، نه محدوديت در نعمت هاست فِى مَا اشْتَهَتْ ونه محدوديت در زمان بهره مندى. خالِدُونَ .(4)

6. دفع شرّ، مهم تر از جلب منفعت است. لذا اوّل سخن از دورى از غم هاست، بعد

ص: 181

دريافت بشارت ها. لايَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ .(1)

7. مصداق ونمونه آيه 101 انبياء إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنَى أُولئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ . كه اهل نجات از جهنم هستند در آيه 89 نمل بيان شده است: مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ

8. برخورد فرشتگان با مؤمنان به هنگام مرگ وآخرت

به هنگام مرگ: الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (النحل، 32)

در آخرت: لاَ يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلاَئِكَةُ هذَا يَوْمُكُمُ الَّذِى كُنْتُمْ تُوعَدُونَ (الأنبياء، 103)

اين وحشت را مجسم مى سازد، مى گويد: اين امر، روزى تحقق مى يابد كه ما آسمان را درهم مى پيچيم همانگونه كه طومار نامه ها درهم پيچيده مى شود! يَوْمَ نَطْوِى السَّماءَ كَطَىِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ .

«سجل» (بر وزن سطل) به معنى دلو بزرگ وپر آب است و «سجل» (با كسر سين وجيم وتشديد لام) به معنى قطعه سنگهايى است كه روى آن مى نوشتند سپس به تمام اوراقى كه مطالب را روى آن مى نگارند گفته شده است (مفردات راغب وقاموس) بايد توجه داشت كه در تركيب جمله كَطَىِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ احتمالاتى داده شده است اما مناسبتر از همه آنست «طى» كه مصدر است به «سجل» كه مفعول آن است اضافه شده ولام در «للكتب» يا براى اضافه است يا براى بيان علت.

ج. البته پيچيدن جهان به معنى فنا ونابودى آن نيست چنان كه بعضى پنداشته اند بلكه به معنى درهم كوبيده شدن وجمع وجور شدن آن است وبه تعبير ديگر شكل جهان به هم مى خورد اما مواد آن نابود نمى شود، اين حقيقتى است كه از تعبيرات مختلف در آيات معاد (مخصوصا بازگشت انسان از استخوان پوسيده واز قبرها) به خوبى مشاهده مى شود. سپس اضافه مى كند همانگونه كه ما در آغاز آن را ايجاد كرديم باز هم برمى گردانيم واين كار مشكل وسختى در برابر قدرت عظيم ما نيست كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ .(1)

د. مراد از آسمان در اين آيه، تمام آسمان هاست، زيرا در جاى ديگرى فرموده است: وَالسَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ (زمر، 67).(2)

ه -. «ارض» به مجموع كره زمين گفته مى شود وسراسر جهان را شامل مى گردد مگر اينكه قرينه خاصى در كار باشد، گرچه بعضى احتمال داده اند كه مراد وارث شدن سراسر زمين در قيامت است، ولى ظاهر كلمه «ارض» هنگامى كه بطور مطلق گفته مى شود، زمين اين جهان است.(3)

و. با توجه به تعبيراتى كه در آيه به كار رفته، ظاهر اين است كه منظور از زبور، كتاب داود است چنانكه در جاى ديگر مى فرمايد: وآتينا داود زبورا وذكر به معنى تورات است وبا

ص: 183

توجه به اينكه زبور بعد از تورات بوده، تعبير «من بعد» نيز حقيقى است وبه اين ترتيب معنى آيه چنين مى شود، ما، در زبور، بعد از تورات، چنين نوشتيم كه اين زمين را بندگان صالح ما به ارث خواهند برد.(1)

ز. در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه چرا در ميان كتب آسمانى، تنها از اين دو كتاب نام، برده شده است ؟ اين تعبير ممكن است به خاطر آن باشد كه: داود، يكى از بزرگترين پيامبرانى بود كه تشكيل حكومت حق وعدالت داد وبنى اسرائيل نيز مصداق روشن قوم مستضعفى بودند كه بر ضد مستكبران قيام كردند ودستگاه آنها را بهم پيچيدند ووارث حكومت وسرزمين آنها شدند.(2)

در بعضى از روايات صريحاً اين آيه تفسير به ياران مهدى (علیه السلام) شده است: چنان كه در مجمع البيان ذيل همين آيه از امام باقر (علیه السلام) چنين مى خوانيم:

«هم اصحاب المهدى فى آخر الزمان»: بندگان صالحى را كه خداوند در اين آيه به عنوان وارثان زمين ياد مى كند ياران مهدى (علیه السلام) در آخر الزمان هستند.(3) در تفسير قمى نيز در ذيل اين آيه چنين آمده است: أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِىَ الصَّالِحُونَ ، قال القائم واصحابه.(4)

ح. واژه «ارث» به معنى چيزى است كه بدون معامله ودادوستد به كسى انتقال مى يابد وگاهى در قرآن كريم «ارث» به تسلط وپيروزى يك قوم صالح بر قوم ناصالح ودر اختيار گرفتن مواهب وامكانات آنها گفته شده است، چنان كه در آيه 137 سوره اعراف در باره بنى اسرائيل وپيروزيشان بر فرعونيان چنين مى خوانيم: وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَمَغارِبَهَا ما شرق وغرب زمين را به ارث به آن قوم مستضعف داديم.(5)

قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِى أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ (يس، 79)

2. حضرت على (علیه السلام) فرمودند: انسان در قيامت عريان محشور مى شود، سپس حضرت اين آيه را تلاوت فرمودند: كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ .(1)

3. قدرت خداوند نسبت به درهم پيچيدن آسمان ها، به آسانى پيچيدن يك طومار است. كَطَىِّ السِّجِلِّ

4. عبادت تنها كافى نيست، صلاحيت وعمل صالح نيز لازم است. عِبادِىَ الصَّالِحُونَ .(2)

5. نظير آيه 105 انبياء وَ لَقَدْ كَتَبْنَا فِى الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِىَ الصَّالِحُونَ آيه 55 نور است:

وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِى الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ

6. در آيه 105 انبياء مى فرمايد ما در زبور بعد از تورات مقرر داشتيم كه زمين ارث بندگان صالح خواهد بود: وَ لَقَدْ كَتَبْنَا فِى الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِىَ الصَّالِحُونَ (الأنبياء، 105) در اين كه كتاب زبور به كدام پيامبر داده شده در آيه 55 اسراء نام حضرت داود بيان شده است:

وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلَى بَعْضٍ وَآتَيْنَا دَاوُدَ زَبُوراً

ص: 185

پس از قيام او به خود گرفت مقايسه كنيم كاملا روشن مى گردد.(1)

ج. وَما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ . عموم مردم دنيا اعم از مؤمن وكافر همه مرهون رحمت تو هستند، چرا كه نشر آئينى را به عهده گرفتى كه سبب نجات همگان است، حال اگر گروهى از آن استفاده كردند وگروهى نكردند اين مربوط به خودشان است وتاثيرى بر عمومى بودن رحمت نمى گذارد.

اين درست به آن مى ماند كه بيمارستان مجهزى براى درمان همه دردها با پزشكان ماهر وانواع داروها تاسيس كنند ودرهاى آن را به روى همه مردم بدون تفاوت بگشايند، آيا اين وسيله رحمت براى همه افراد آن اجتماع نيست ؟ حال اگر بعضى از بيماران لجوج خودشان از قبول اين فيض عام امتناع كنند تاثيرى در عمومى بودن آن نخواهد داشت.

د. از آنجا كه مهمترين مظهر رحمت ومحكمترين پايه واساس آن مساله توحيد وجلوه هاى آن است در آيه بعد چنين مى گويد: به آنها بگو تنها چيزى كه بر من وحى مى شود اين است كه معبود شما معبود واحدى است قُلْ إِنَّما يُوحى إِلَىَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ. آيا شما حاضر هستيد در برابر همين اصل اساسى توحيد تسليم شويد وبتها را كنار بگذاريد؟! فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ .

ه -. تعبير عَلى سَواءٍ يا اشاره به اين است كه من نسبت به مجازات الهى به همه شما بطور يكسان اعلام خطر مى كنم، مبادا چنين تصور كنند كه اهل مكه يا قريش با ديگران تفاوت دارند ودر پيشگاه خدا براى آنها مزيت وبرترى است ويا اشاره به اين است كه من ندايم را به گوش همه شما بدون استثناء رساندم. سپس اين تهديد را به صورت آشكارترى بيان مى كند ومى گويد: من نمى دانم آيا وعده عذاب كه به شما داده شده است نزديك است يا دور؟! وَإِنْ أَدْرِى أَ قَرِيبٌ أَمْ بَعِيدٌ ما تُوعَدُونَ .

اين تصور را نيز به مغز خود راه مدهيد كه اگر تاخيرى در مجازات شما شود به خاطر اين است كه خدا از اعمال وسخنان شما آگاه نيست، نه، او همه را مى داند او هم سخنان آشكارتان را وهم آنچه را كتمان مى كنيد مى داند إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَيَعْلَمُ ما تَكْتُمُونَ .

و. نيز اگر مى بينيد مجازات الهى فورا دامن شما را نمى گيرد، به واسطه آن نيست كه او از كار شما آگاه نباشد، من چه مى دانم شايد اين آزمونى براى شما باشد وَإِنْ أَدْرِى لَعَلَّهُ

ص: 187

فِتْنَةٌ لَكُمْ ومى خواهد شما را تا مدتى از لذائذ اين جهان بهره مند سازد سپس با شدت هر چه تمامتر شما را بگيرد ومجازات كند وَمَتاعٌ إِلى حِينٍ .

پيامبر بعد از مشاهده اينهمه اعراض ورويگردانى عرض كرد پروردگار من! به حق داورى فرما واين گروه طغيانگر را طبق قانون عدالتت كيفر ده! قالَ رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ دردومين جمله روى سخن رابه مخالفان كرده ومى گويد: پروردگار همه ما خداوند رحمان است وما از پيشگاه مقدسش در برابر نسبت هاى ناروايى كه شما به او مى دهيد استمداد مى طلبيم وَرَبُّنَا الرَّحْمنُ الْمُسْتَعانُ عَلى ما تَصِفُونَ .(1)

ص: 190

پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) كه مخاطب به اين جمله مى باشد (واحتمالا مؤمنان بسيار قوى الايمان كه قدم جاى قدم هاى او نهاده اند) از اين وحشت عظيم در امانند، زيرا مى گويد مردم را به اين حالت مى بينى، يعنى خودت چنين نيستى.(1)

8. آيه 2 حج كه سخن از مستى مردم را به جهت شدت عذاب در قيامت بيان مى كند:... وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَمَا هُمْ بِسُكَارَى وَلكِنَّ عَذَابَ اللهِ شَدِيدٌ شامل پرهيزكاران نمى شود چنانكه قرآن كريم مى فرمايد:

مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (النمل، 89)

خالى از هر گونه گياه باشد وبه درختى كه از برگ خالى شود «امرد» مى گويند وروى همين جهت به نوجوانانى كه مو در صورتشان نروئيده نيز امرد گفته مى شود(1). در اينجا منظور از «مريد» كسى است كه عارى از هر گونه خير وسعادت(2) ونقطه قوت است وطبعا چنين كسى سركش ومتمرد وظالم وعصيانگر خواهد بود.(3)

د. مراد از اينكه فرمود «بر او نوشته شده كه...» اين است كه قضاى الهى در حق شيطان چنين رانده شده كه اولا پيروان خود را گمراه كند وثانيا ايشان را داخل آتش سازد واين دو قضا كه در حق وى رانده شده همان است كه آيه إِنَّ عِبادِى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ آن را بيان مى كند.(4)

4. شيطان تنها كسانى را گمراه مى كند كه از او پيروى كنند، نه هر كه را بخواهد. مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ .(1)

وجهان گياهان بازگو شد(1) براى اين است كه بدانيد خداوند حق است» ذلِكَ بِأَنَّ اللهَ هُوَالْحَقُّ .

2 - اين نظام حاكم بر جهان حيات به ما مى گويد: «او است كه مردگان را زنده مى كند» وَأَنَّهُ يُحْىِ الْمَوْتى.

3 - هدف ديگر اين است كه بدانيد «خدا بر هر چيز توانا است» وچيزى در برابر قدرت او غير ممكن نيست وَأَنَّهُ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَدِيرٌ.

4 - وباز همه اينها براى اين است كه بدانيد «ساعت پايان اين جهان وآغاز جهان ديگر جاى شك وترديد ندارد» وَأَنَّ السَّاعَةَ لا رَيْبَ فِيها.

5 - واينها همه مقدمه اى است براى آخرين نتيجه وآن اينكه «خداوند تمام كسانى را كه در قبرها آرميده اند زنده مى كند» وَأَنَّ اللهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ.(2)

البته اين نتايج پنجگانه كه بعضى مقدمه وبعضى، ذى المقدمه، بعضى اشاره به امكان وبعضى اشاره به وقوع است، مكمل يكديگرند وهمگى به يك نقطه منتهى مى شوند وآن اينكه رستاخيز وبعث مردگان نه تنها امكان پذير است بلكه قطعاً تحقق خواهد يافت.(3)

و. مراد از «حق»، خداوند متعال است، حقى كه هر موجودى را تحقق مى دهد(4) ودر همه چيز نظام، حق جارى مى كند. پس همين كه خداى تعالى حق است وهر چيزى تحققش به او است، سبب شده كه اين موجودات ونظام هاى حقه جارى در آن به وجود آيد وهمه اينها كشف مى كند از اينكه او حق است.(5)

ز. در اينجا سؤالى پيش مى آيد وآن اين است كه چرا از خلقت انسان ونبات تنها پنج نتيجه اى كه در آيه شريفه آمده گرفته شده ؟ ونتايج ديگرى، از قبيل ربوبيت خدا ونداشتن شريك وعليم ومنعم وجواد بودن او و...، كه همه در باب توحيد اهميت دارند را ذكر نكرده ؟

ص: 197

جواب اين سؤال اين است: اين آيه مى خواهد مساله بعث را از طريق اثبات حقيت خدا اثبات كند، البته حقيت على الاطلاق، زيرا از حق محض جز فعل حق خالى از باطل سر نمى زند واگر عالم ديگرى نباشد كه آدمى در آن يا قرين با سعادتش ويا شقاوتش زندگى كند وبه همين خلقت وايجاد وسپس نابودى اكتفاء نموده، يكسره انسان هايى را خلق كند وبميراند، كارى لعب وبيهوده انجام داده وبيهوده كارى باطل است. پس همين كه مى دانيم او حق است وجز حق عمل نمى كند، مى فهميم كه نشانه اى ديگر هست واين ملازمه بسيار روشن است، براى اينكه اين زندگى دنيايى با مرگ تمام مى شود، پس بايد يك زندگى ديگرى باشد كه باقى باشد ودستخوش مرگ نگردد.(1)

بنابراين آيه شريفه، يعنى جمله فَإِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ ... ذلِكَ بِأَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ نظير آيه 39 سوره دخان وَما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَيْنَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وآيه 27 سوره ص وَما خَلَقْنَا السَّماءَ وَالْأَرْضَ وَما بَيْنَهُما باطِلًا ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا است.

تنها فرقى كه ميان آيه مورد بحث وآن آيات هست، اين است كه گفتيم: آيه مورد بحث مطلب را از راه حق مطلق بودن خدا اثبات مى كند وآن آيات از راه حقيت فعل خدا، هر چند كه حقيت خدا مستلزم حقيت فعل او نيز هست.(2)

روحانى چه شباهتى به دوران جنينى وزنده شدن زمينهاى مرده به وسيله نمو گياهان دارد؟(1)

4. سرچشمه ى شك غفلت از قدرت خداوند است. إِنْ كُنْتُمْ فِى رَيْبٍ فَإِنَّا خَلَقْناكُمْ .(2)

5. انسان، پيش از مرگ، هفت مرحله را طى مى كند. (تراب، نطفه، علقه، مضغه، طفوليت، بلوغ، پيرى) خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ....(3)

6. تمام مراحل خلقت، از استقرار نطفه تا تولد طفل، به دست خداست؛ خَلَقْناكُمْ - نُقِرُّ فِى الْأَرْحامِ - نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا.(4) وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدًى وَ لا كِتابٍ مُنيرٍ (8) ثانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبيلِ اللّهِ لَهُ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ نُذيقُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَذابَ الْحَريقِ (9) ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ يَداكَ وَ أَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبيدِ (10)

گذشت وتكرار آن نشان مى دهد كه جمله اول اشاره به گروهى است وجمله دوم اشاره به گروهى ديگر.

جمعى از مفسران فرق اين دو گروه را در اين دانسته اند كه آيه گذشته ناظر به حال پيروان گمراه وبيخبر است در حالى كه اين آيه ناظر به رهبران اين گروه گمراه مى باشد.(1) به دليل اينكه مى فرمايد: ليضل عن سبيل الله.

ج. آنچه ممكن است در باره آيه 8 بيان شود اين است كه: مراد از علم، علم حاصل از حجت عقلى است ومراد از هدايت، علم حاصل از هدايت الهى است، كه تنها نصيب كسانى مى شود كه در بندگى وعبادت خدا خلوص به خرج داده، دل به نور معرفت او روشن كرده باشند(2) ويا به عكس، يعنى مراد از علم، هدايت الهى ومراد از هدايت، علم از طريق حجت عقلى است(3) ومراد از كتاب منير، وحى الهى(4) واز طريق نبوت است واين طرق سه گانه به سوى مطلق علم است كه يكى از راه عقل ودومى از راه چشم وسومى از راه گوش به دست مى آيد واين همان است كه در آيه شريفه وَلا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا بدان اشاره مى كند وبه هرحال خدا داناتر است.(5)

د. «ثانى» از ماده «ثنى» به معنى پيچيدن است و «عطف» به معنى پهلو است وپيچيدن پهلو(6)، كنايه از از تكبّر وغرور، بى اعتنايى واعراض از چيزى است.(7)

درباره خداوند است وآيه سوره ال عمران درباره قاتلان وپيامبران وكسانى كه گفتند خدا فقير است وما غنى هستيم.

ديگران را عامل گناه وخلاف خودمان ندانيم، كه هر چه هست از خود ماست قَدَّمَتْيَداكَ .(1)

مشركان كبر ورزيدند وخداوند در مقابل آنها را ذليل كرد؛ لَهُ فِى الدُّنْيَا خِزْىٌ .(2)

«حرف» لبه كوه وكناره اشياء است(1) ومى دانيم كسانى كه در لبه چيزى قرار گرفته اند مستقر وپا بر جا نيستند.(2)

د. سپس قرآن به تشريح تزلزل ايمان آنها پرداخته مى گويد: «آنها چنانند كه اگر دنيا به آنها رو كند ونفع وخيرى به آنان برسد حالت اطمينان پيدا مى كنند! وآن را دليل بر حقانيت اسلام مى گيرند، اما اگر به وسيله گرفتاريها وپريشانى وسلب نعمت مورد آزمايش قرار گيرند دگرگون مى شوند وبه كفر رو مى آورند»! فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ .(3)

آيه بعد به عقيده شرك آلود اين گروه مخصوصا بعد از انحراف از توحيد وايمان به خدا اشاره كرده مى گويد: «او جز خدا كسى را مى خواند كه نه زيانى مى تواند به او برساند ونه سودى» يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللهِ ما لا يَضُرُّهُ وَما لا يَنْفَعُهُ .(4)

باز مطلب را از اين فراتر برده مى گويد: «او كسى را مى خواند كه زيانش از نفعش نزديكتر است»! يَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ .(5)

تذكر: آيه شريفه داراى دو احتمال است: 1 - اين آيه در باره مردم بى ايمان است به دليل جمله يدعوا من دون الله كه نظريه نويسنده الميزان است. 2 - اين آيه درباره مردم ضعيف الايمان است به دليل جمله من يعبد الله على حرف اين نظريه نويسندگان تفسير نمونه است.

2. انسان در معرض هجوم حوادث تلخ وشيرين است. أَصابَهُ ... أَصابَتْهُ .(1)

3. صيغه «افعل تفضيل» (كلمه اقرب) الزاما به معنى وجود صفتى در طرفين مورد مقايسه نيست واى بسا طرف ضعيف تر اصلاً فاقد آن باشد(2)، مثلاً مى گوييم: يك ساعت صبر وشكيبايى در برابر گناه بهتر از آتش دوزخ است (هرگز مفهوم اين سخن آن نيست كه آتش دوزخ خوب است، ولى صبر وشكيبايى از آن بهتر است، بلكه آتش دوزخ اصلا فاقد هر گونه خوبى است).(3)

4. ايمان همراه با عمل، كليد نجات است وهيچ يك به تنهايى كارساز نيست. آمَنُواوَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ .(4)

5. خداوند، قادر مطلق است ودر انجام كارهايى كه اراده مى كند، به هيچ مانع وبن بستى نمى رسد.(5)يَفْعَلُ ما يُرِيدُ (همين قدرت سبب تضمين عمل به وعده هاى اوست).(6)

6. انواع ايمان؛

برخى ايمان آنها بر اساس منافع مادى است؛ ومن النّاس من يعبد اللّه على حرفٍ فإن أصابه خيرٌ اطمأنّ به. (حج، 11)

برخى ايمان آنها براى منحرف ساختن ديگران است؛ وقالت طائفةٌ من أهل الكتاب آمنوا بالّذى أنزل على الّذين آمنوا وجه النّهار واكفروا آخره لعلّهم يرجعون. (آل عمران، 72)

برخى ايمان آنها بر اساس علم ومعرفت است؛ فأمّا الّذين آمنوا فيعلمون أنّه الحقّ من ربّهم. (بقره، 26)

ص: 204

اين تفسير را گروه كثيرى از مفسران برگزيده، يا به عنوان يك احتمال قابل ملاحظه ذكر كرده اند.(1)

طبق اين تفسير، ضمير لَنْ يَنْصُرَهُ اللهُ به پيامبر (صلی الله علیه و آله) باز مى گردد و «سماء» به معنى سقف خانه است(2)، (چون «سماء» به هر چيزى كه در جهت فوق قرار داشته باشد اطلاق مى گردد).(3)

ج. احتمالات مختلف ديگر: 1 - منظور از «سماء» همان «آسمان» است(4)، يعنى: «اينگونه اشخاصى كه تصور مى كنند خدا پيامبرش را يارى نخواهد كرد به آسمان بروند وطنابى به آن آويزان كنند وخود را در ميان زمين وآسمان به دار كشند تا نفسشان بريده شود». 2 - ضمير مذكور، به خود اين اشخاص باز گردد (نه پيامبر (صلی الله علیه و آله)(5)، يعنى: كسانى كه فكر مى كنند خدا آنها را يارى نمى كند وروزيشان بر اثر ايمان آوردن قطع مى گردد، هر كارى از دستشان ساخته است انجام دهند.(6)

د. مطلب قابل توجه اينكه تمام اين تفسيرها به يك نكته روانى در ارتباط با افراد كم حوصله وعصبانى وضعيف الايمان اشاره مى كند كه آنها وقتى كارشان ظاهراً به بن بست مى رسد فورا دستپاچه مى شوند وتصميم هاى جنون آميز مى گيرند: گاه مشت بر در وديوار مى كوبند. گاه مى خواهند زمين را بشكافند وزير آن پنهان شوند وسر انجام براى خاموش كردن آتش خشم خويش تصميم به انتحار وخود كشى مى گيرند، در حالى كه هيچيك از اين اعمال جنون آميز مشكل آنها را حل نمى كند.(7)

ه -. صابئان چه كسانى هستند؟

از آيه فوق اجمالا استفاده مى شود كه آنها نيز پيرو بعضى از مذاهب آسمانى بوده اند، بخصوص كه در آيه در ميان طائفه يهود ونصارا قرار گرفته اند(8)، بعضى آنها را از پيروان

ص: 206

«يحيى بن زكريا» مى دانند كه مسيحيان او را «يحيى تعميد دهنده» مى نامند وبعضى معتقدند آنها برخى از عقائد يهود وبرخى از عقائد مسيحيان(1) را گرفته وبه هم آميخته اند ولذا مذهب آنها را برزخى ميان اين دو مذهب مى دانند.(2)

«صابئان» براى آب جارى اهميت زيادى قائلند ولذا بسيارى از آنها در كنار نهرهاى بزرگ زندگى مى كنند، مى گويند به بعضى از ستارگان نيز احترام مى گذارند وبه همين جهت متهم به «ستاره پرستى» شده اند(3)، هر چند ظاهر آيه فوق اين است كه آنها در صف مشركان نيستند.(4) زيرا جمله الذين اشركوا به طور جداگانه مطرح شده است.

و. واژه «مجوس» فقط يك بار در قرآن مجيد در همين آيات مطرح شده وبا توجه به اينكه در برابر مشركان ودر صف اديان آسمانى قرار گرفته اند چنين بر مى آيد كه آنها داراى دين وكتاب وپيامبرى بوده اند. ترديدى نيست كه امروز مجوس به پيروان زردشت گفته مى شود(5) ويا لا اقل پيروان زردشت بخش مهمى از آنان را تشكيل مى دهند، ولى تاريخ خود زردشت نيز به هيچ وجه روشن نمى باشد(6)، تا آنجا كه بعضى ظهور او را در قرن يازدهم قبل از ميلاد دانسته اند وبعضى در قرن ششم يا هفتم!(7).(8)

در روايات اسلامى آنها از پيروان يكى از انبياى بر حق شمرده شده اند (كه بعدا از اصل توحيد منحرف گشته وبه افكار وعقائد شرك آلود روى آورده اند).

در بعضى از روايات مى خوانيم مشركان مكه از پيامبر (صلی الله علیه و آله) تقاضا كردند از آنها جزيه بگيرد واجازه بت پرستى به آنها بدهد! پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: من جز از اهل كتاب جزيه نمى گيرم، آنها در پاسخ نوشتند تو چگونه چنين مى گويى در حالى كه از مجوس منطقه «هجر» جزيه گرفته اى ؟! پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«ان المجوس كان لهم نبى فقتلوه وكتاب احرقوه»: «مجوس پيامبرى داشتند وكتاب آسمانى، پيامبرشان را به قتل رساندند وكتاب او را آتش زدند»!(9),(10)

ص: 207

خضوع(1) وتسليم بى قيد وشرط آنها در برابر اراده حق(2) وقوانين آفرينش ونظام حاكم بر اين جهان همان سجود تكوينى آنها است كه تمام ذرات موجودات را شامل مى شود، حتى سلولهاى مغز فرعونها ونمرودها ومنكران لجوج وتمام ذرات وجود آنها مشمول اين سجود تكوينى هستند.(3)

اما «سجود تشريعى» همان نهايت خضوعى است كه از صاحبان عقل وشعور ودرك ومعرفت در برابر پروردگار تحقق مى يابد.(4)

آيا سجود فرشتگان تشريعى است ؟

بى شك در جمله يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِى السَّماواتِ فرشتگان داخلند، ولى آيا سجده آنها تكوينى است يا تشريعى ؟

با توجه به اينكه آنها داراى عقل وشعور ومعرفت واراده اند، سجود آنها جنبه تشريعى دارد يعنى عبادت وخضوعى است كه با اراده واختيار انجام مى گيرد قرآن در باره فرشتگان مى گويد: لايَعْصُونَ اللهَ ما أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ .(5)

ج. اينكه در آيه مورد بحث سجده را به غير عقلا از قبيل خورشيد وماه وستارگان وكوه ها نسبت داده، خود دليل بر اين است كه مراد از آن، سجده تكوينى است، نه سجده تشريعى وتكليفى وسجده تكوينى عبارت است از تذلل واظهار كوچكى در مقابل عزت وكبريايى خداى عز وجل ودر تحت قهر وسلطنت او ولازمه آن اين است كه كلمه «من» در جمله مَنْ فِى الْأَرْضِ شامل نوع انسان، از مؤمن وكافر، بشود چون در سجده تكوينى وتذلل وجودى، استثنايى نيست.(6)

د. جمله: وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ عطف است بر جمله مَنْ فِى السَّماواتِ ... ومعنايش اين است كه: سجده مى كند براى او هر كس كه در آسمانها وزمين است ونيز سجده مى كند براى او بسيارى از مردم(7) واگر سجده آدمى را به بسيارى از آنان نسبت داد، خود دليلى است

ص: 209

بر اينكه منظور از اين سجده نوع ديگرى از سجده وغير از سجده سابق است، چون اگر همان مقصود بود، تمامى افراد بشر در آن سجده شركت دارند. پس اين نوع سجده همان سجده تشريعى واختيارى وبه رو افتادن به زمين براى تجسم تذلل است، تا آن تذلل وعبوديت تكوينى وذاتى را اظهار كنند.(1)

شان نزول

جمعى از مفسران شيعه واهل تسنن شان نزولى براى نخستين آيه از آيات فوق نقل كرده اند كه فشرده اش اين است: روز جنگ بدر، سه نفر از مسلمانان (على (علیه السلام) وحمزه وعبيدة بن حارث بن عبد المطلب) به ميدان نبرد آمدند وبه ترتيب «وليد بن عتبه» و «عتبة بن ربيعه» و «شيبة بن ربيعه» را از پاى در آوردند، آيه فوق نازل شد وسرنوشت اين مبارزان را بيان كرد.

و نيز نقل كرده اند كه «ابو ذر» سوگند ياد مى كرد كه اين آيه در باره مردان فوق نازل شده.(1)

ج. در حديثى كه «على بن ابراهيم» مفسر معروف، در تفسير خود آورده است چنين مى خوانيم كه منظور از «طيب من القول» توحيد واخلاص است ومنظور از «صراط الحميد» ولايت وقبول رهبرى رهبران الهى است (البته اين يكى از مصاديق روشن آيه است).(1)

د. وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلى صِراطِ الْحَمِيدِ «قول طيب» كلامى است كه در آن خبائث نباشد و «كلام خبيث» به معناى كلامى است كه يكى از اقسام باطل در آن باشد وخداى تعالى قول طيب مؤمنين را يك جا جمع نموده وفرموده: دَعْواهُمْ فِيها سُبْحانَكَ اللهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ وَآخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ (يونس، 10).(2)

صنع وايجاد عالم را به طبيعت ويا دهر نسبت مى دهند ويا منكر رسالت ونبوت ويا رسالت بعضى از رسل ويا منكر يكى از ضروريات دين حق مى شوند ودر نتيجه به حق كفر مى ورزند.(1)

3. آتش دوزخ، درون وبرون را مى سوزاند. بُطُونِهِمْ - وَالْجُلُودُ.(2)

4. دوزخيان براى نجات خود دست وپا مى زنند، امّا تلاش آنان بى نتيجه است. أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها أُعِيدُوا فِيها.(3)

5. در كنار تهديد، اميد وبشارت لازم است، در آيه ى قبل فرمود: ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ ودر اين آيه فرمود: لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ.(4)

رابطه با «مسجد الحرام» و «مراسم پرشكوه حج» هستند.(1)

خداوند متعال در اين آيه مى فرمايد افرادى كه كافر شدند ومردم را از راه خدا كه همان دين اسلام است(2) بازداشته ومؤمنان را از ورود به مسجد الحرام كه ما آن را معبدى براى مردم قرار داديم چه مردمى كه در آنجا زندگى مى كنند وچه مردمى كه از نقاط دور وارد مى شوند جلوگيرى مى كنند وهمواره مانع عبادت مؤمنان مى شوند، مستحق عذاب دردناكند چون حق مردم اين است كه در مسجد الحرام عبادت كنند وكسى نمى تواند ونبايد مانع آنها شود. اگر از عبادت مؤمنين جلوگيرى كند در واقع ظلم به حق خداست وهركس بخواهد در اين سرزمين از طريق حق منحرف گردد ودست به ظلم بزند، عذاب دردناكى به او مى چشانيم. خداوند اين گروه را كه مستحق عذاب اليم اند كيفر مى دهد.(3)

ج. در اينكه منظور از (الحاد بظلم) چيست ؟ بايد گفت كه الحاد به معنى انحراف از حد اعتدال است.(4) بنابراين كسانى كه با توسل به ظلم از حد اعتدال خارج مى شوند ودر آن سرزمين مرتكب خلاف مى گردند الحاد به ظلم كرده اند وتفسير آن به شرك وحلال شمردن محرمات وارتكاب حرام حتى دشنام به زيردستان واحتكار وداخل شدن در منطقه حرم بدون احرام، همه اينها از قبيل بيان مصداق است.(5)

امام صادق (علیه السلام) در معناى الحاد فرمودند: هرنوع ستمى كه انسان در مكه به خويش بكند، خواه دزدى يا ستم به ديگرى، آن را الحاد مى بينم(6) ودر بيان ديگر فرمودند: كسى كه در مكه غير از خداوند را عبادت كند، يا ولايت غير اولياى الهى را بپذيرد، الحاد به ظلم كرده است.(7)

حال وآينده استمرار دارد، نظير: الّذين امنوا وتطمئنّ قلوبهم بذكر الله... (رعد، 28).(1) ناگفته نماند كه در جاى ديگر هردو به صورت ماضى به يكديگر عطف شده اند: انّ الّذين كفروا وصدّوا عن سبيل الله قد ضلّوا ضلالًا بعيداً (نساء، 167).(2)

2. مسجد الحرام متعلق به همه مردم است وهيچ فردى حق مزاحمت براى عبادت مردم را ندارد.(3)

3. مسلمانان نسبت به مسجدالحرام از حقوق مساوى برخوردارند وكسى را بر ديگرى امتيازى نخواهد بود. سواء به معناى مستوى، عاكف به معناى مقيم، منظور اهل مكه هستند، بادى يعنى اهل باديه، مقصود انسان هايى هستند كه در خارج از سرزمين مكه زندگى مى كنند.(4)

4. هر انسانى چه در زمان كنونى چه در آينده، اراده تجاوز وتعدى به مسجدالحرام داشته باشد وبخواهد مردم را از عبادت خدا بازدارد، مشمول عذاب الهى است. مفعول (من يرد) حذف شده ودلالت بر عموم دارد.(5)

ص: 215

شاهد منافع گوناگون خويش باشند از آنجا كه ذكرى از منافع دنيوى يا اخروى نمى شود، پس هردو را در بر مى گيرد.

ج. منظور از جمله واذ بوّأنا در آيه فوق طبق روايات مفسران اين است كه خداوند مكان خانه كعبه را كه در زمان آدم ساخته شده بود ودر طوفان نوح ويران وآثارش محو گشته بود به ابراهيم (علیه السلام) نشان داد. طوفانى وزيد وخاك ها را به عقب برد وپايه هاى خانه خدا آشكار گشت يا قطعه ابرى آمد ودر آنجا سايه افكند ويا به هر وسيله ديگر خداوند محل اصلى خانه را براى ابراهيم معلوم وآماده ساخت واو با هميارى فرزندش اسماعيل آن را تجديد بنا نمود.(1)

د. اوّلين وظيفه زائران كعبه بعد از پوشيدن لباس احرام ونيت گفتن

«لبّيك اللّهمّ لبيك لبيك لا شريك لك لبّيك» است(2)، راوى گويد از امام صادق (علیه السلام) پرسيدم چرا در حج لبيك واجب شده است ؟ فرمود: همانا خداوند به ابراهيم وحى كرد «و اذّن فى النّاس بالحجّ » مردم را به حج دعوت كن، اين جملات پاسخ دعوت ابراهيم (علیه السلام) است.(3)

در روايتى كه در تفسير على ابن ابراهيم آمده مى خوانيم هنگامى كه ابراهيم چنين دستورى را دريافت داشت، عرض كرد: خداوندا صداى من به گوش مردم نمى رسد. اما خدا به او فرمود: «عليك بالاذان وعلىّ البلاغ» تو اعلام كن ومن به گوش آنها مى رسانم. ابراهيم بر محل (مقام) برآمد وانگشت در گوش گذارد ورو بسوى شرق وغرب كرد وصدا زد «ايّها النّاس كتب عليكم الحجّ البيت العتيق فاجيبوا ربّكم» اى مردم حج خانه كعبه بر شما نوشته شده، دعوت پروردگارتان را اجابت كنيد.(4)

و خداوند صداى او را به گوش همگان حتى كسانى كه در پشت پدران ورحم مادران بودند رسانيد وآنها در پاسخ گفتند:

«لبيك اللّهمّ لبيك» وتمام كسانى كه از آن روز تا روز قيامت در مراسم شركت مى كنند از كسانى هستند كه در آن روز دعوت ابراهيم را اجابت كرده اند.(5)

ص: 217

ه -. سپس مى فرمايد مردم علاوه بر مشاهده منافع، نام خدا را در ايام معينى به ياد آورند يعنى روز دهم تا سيزدهم ذى الحجه كه گوسفند وگاو وشتر را قربانى مى كنند، به عبارت ديگر به هنگام ذبح قربانى تمام توجهشان به خدا وبراى او باشد، همانطورى كه در طول مراسم حج بايد اينچنين باشد. بعد دو حكم را بيان مى كند: اولًا از گوشت حيوانات قربانى خودتان بخوريد، ثانياً فقرا را نيز اطعام نماييد.

و. اينكه در آيه تعبير به «ضامر» «حيوان لاغر» شده دو احتمال دارد:

1 - آن حيوانى كه به عنوان مركب مورد استفاده قرار مى گيرد هر قدر چاق باشد بر اثر سختى راه وحرارت شديد آفتاب سوزان منطقه ودور ودراز بودن مسير در هنگام رسيدن به مكه لاغر مى شود. اين بيان حجاج را براى تحمل مشقت هاى سفر آماده مى سازد.

2 - مراد از لاغر بودن مركب چابكى آن است زيرا حيوانى كه براى كشتار پروار شده توان لازم را براى پيمودن چنين مسير سختى ندارد ودر ميانه راه از ادامه حركت باز مى ماند. پس بايد مركبى قوى وچابك براى اين سفر انتخاب كرد كه بتواند همه سختى ها را تحمل كند وبه مقصد برسد.

ز. «بهيمه» در لغت به معناى سنگ سخت است ولذا هرچه فهمش دشوار باشد مبهم گويند.(1) راغب گويد بهيمه به معنى حيوان بى زبان است ووجه نامگذارى آن اين است كه در صوت آن ابهام وجود دارد وكسى نمى داند كه از اين صدا چه منظورى دارد، هرچند در اصل لغت عام است ولكن در متعارف تنها به معنى حيوانات بى زبان غيردرنده به كار مى رود ودر قرآن هم به همين معنى آمده است.(2)

ح. آيه شريفه فكلوا منها واطعموا البائس الفقير مشتمل بر دو نوع حكم است، يكى ترخيصى كه همان امر به خوردن قربانى است ويكى الزامى كه وجوب اطعام به فقير است.

ط. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: منظور از يذكروا اسم الله گفتن الله اكبر وجملات بعد از آن است كه در دعاى معروفى بعد از پانزده نماز كه اول آن نماز ظهر روز عيد قربان است خوانده مى شود.(3)

ص: 218

8. كعبه خانه بسيار مقدس وداراى حرمتى بس والا درپيشگاه خداوند متعال است. اضافه بيت به ياى متكلم اضافه تشريفيه است؛ وطهّر بيتى.(1)

9. مركز عبادت انسان ها بايد از هر نوع آلودگى پاك وپاكيزه باشد، طهّر بيتى. منظور از تطهير اعم از تطهير ظاهرى ومعنوى است گرچه تطهير معنوى يعنى پاك ساختن از هرگونه شرك با سياق آيه تناسب بيشترى دارد.(2)

10. حق مسجد الحرام طواف ونماز است، طواف ثواب بيشترى دارد، از اين رو طائفين پيش از ركّع السجود آمده است.(3)

11. تقديم حجاج پياده بر سواره نشانه فضيلت آنان در پيشگاه الهى است، زيرا آنها بيشتر از ديگران رنج سفر را تحمل كرده(4) ولذا به مصداق افضل الاعمال احمزها برترين اعمال سخت ترين آنها است. پياده حج آوردن فضيلتى بسيار دارد. چنانكه پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله نيز به آن اشاره مى فرمايد:

«لِلْحَاجِّ الرَّاكِبِ بِكُلِّ خُطْوَةٍ تَخْطُوهَا رَاحِلَتُهُ سَبْعُونَ حَسَنَةً وَلِلْحَاجِّ الْمَاشِى بِكُلِّ خُطْوَةٍ يَخْطُوهَا سَبْعُمِائَةِ حَسَنَةٍ مِنْ حَسَنَاتِ الْحَرَمِ ، قِيلَ : مَا حَسَنَاتُ الْحَرَمِ؟ قَالَ ص: الْحَسَنَةُ بِمِائَةِ أَلْفٍ ».(5)

كسى كه سواره حج كند در هر گام هفتاد حسنه برايش منظور مى شود، در حالى كه اگر پياده به حج آيد، در هر گام هفتاد حسنه از حسنات حرم برايش محسوب مى گردد. سؤال شد حسنات حرم چيست ؟ فرمود يك حسنه در حرم معادل صد هزار حسنه در غير آن مى باشد.(6)

شايد به خاطر همين فضيلت باشد كه ائمه (عليهم السلام) اهتمام داشتند حتى الامكان اين راه سخت را با پاى پياده طى كنند تا جايى كه مشهور است امام مجتبى (علیه السلام) 25 سفر پياده از مدينه به مكه براى حج رفته است. فاصله مدينه تا مكه تقريباً 80 فرسخ است.

12. حج رفتن به محضر اولياى خدا رسيدن است، از اينكه مى فرمايد يأتوك ونمى فرمايد (يأتوه) اين معنا استفاده مى شود كه مردم بايد ابتدا به زيارت رهبر الهى

ص: 220

بشتابند وبا محوريت او حج را انجام دهند.(1)

13. حج داراى منافع فراوانى براى مردم است، تعبير منافع بصورت جمع بيانگر فراوانى بركات حج است(2) وآوردن آن بصورت نكره حاكى از عظمت آن است.(3)

14. دستيابى به بركات حج در گرو حضور مردم در مراسم حج وانجام مناسك آن است ليشهدوا.(4)

15. منافع حج به قدرى مهم است كه اگر مردم از دورترين نقاط دنيا هم بيايند نيز ارزش دارد فجّ عميق... ليشهدوا.(5)

16. نظير آيه 28 حج با اندك تفاوتى در تعبير آيه 36 حج است.

17. حج، تنها مقصدى است كه هميشه واز همه ى مناطق جهان مسافر دارد. مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ .(6)

18. فلسفه ى عبادات، ياد خداست. وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ (درباره ى فلسفه ى نماز نيز مى خوانيم: أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِى يعنى براى ياد خدا، نماز به پادار).(7)

19. استفاده از گوشت قربانى براى خود زائران جايز است فكلوا(8) بر خلاف عادت هاى زمان جاهليت كه مصرفش را براى حاجى حرام مى دانستند.(9)

20. استفاده از تمام گوشت قربانى براى زائر خانه خداوند جايز نيست بلكه بايد به مستمندان تنگدست اطعام شود، (من) در (منها) مفيد تبعيض است.

21. حضور در حج ورسيدن به منافع آن بايد با فقرزدايى همراه باشد واجتماع اغنيا در حج نبايد آنان را از تهيدستان غافل كند.(10)

ص: 221

22. مقدم آمدن (ذكر الله) بر ذبايح وقربانى ها بهيمة الانعام از اين جهت است كه هدف اصلى به ياد خدا بودن است، منظور اصلى از قربانى هم تقرب الى الله است.(1)

23. قربانى كردن پس از حضور در عرفات ومشعر از مناسك واجب حج است؛ على ما رزقهم من بهيمة الانعام.

24. فلسفه واسرار عميق حج: مراسم پرشكوه حج همچون عبادات ديگر داراى بركات وآثار فراوانى در فرد وجامعه اسلامى دارد.

بعد اخلاقى حج:

مهم ترين فلسفه حج همان دگرگونى اخلاقى است كه در انسان ها به وجود مى آورد، مراسم «احرام» انسان را به كلى از تعينات مادى وامتيازات ظاهرى ولباس هاى رنگارنگ وزروزيور بيرون مى برد وبا تحريم لذائذ وپرداختن به خودسازى كه از وظايف محرم است او را از جهان ماده جدا كرده ودر عالمى از نور وروحانيت وصفا فرو مى برد.

بعد سياسى حج:

حج وسيله اى است براى انتقال اخبار سياسى كشورهاى اسلامى از هر نقطه به نقطه ديگر وبالاخره حج عامل مؤثرى است براى شكستن زنجيرهاى اسارت واستعمار وآزاد ساختن مسلمين.

بعد فرهنگى حج:

ارتباط قشرهاى مسلمان در ايام حج مى تواند به عنوان مؤثرترين عامل مبادله فرهنگى وانتقال فكرها درآيد.

بعد اقتصادى حج:

برخلاف آنچه فكر مى كنند، استفاده از كنگره عظيم حج براى تقويت پايه هاى اقتصادى كشورهاى اسلامى نه تنها با روح حج منافات ندارد، بلكه طبق روايات اسلامى يكى از فلسفه هاى آن را تشكيل مى دهد.(2)

25. بهره مندى مادى ومعنوى در حج؛ لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ . (حج، 28)

ص: 222

الف. مادى لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ . (بقره، 198)

ب. معنوى؛ الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ ... وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِى الْأَلْبَابِ . (بقره، 197)

26. پنج حكم پيرامون فقير؛

قرآن كريم پنج حكم را پيرامون فقير وتهى دست بيان كرده است؛

يكى ازمصارف، زكات است؛ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ ... (توبه، 60)

از مهمترين مصارف، انفاق مستحبى است؛ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ ... لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِى سَبِيلِ اللهِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباً فِى الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ . (بقره، 272 و 273)

از جمله مصارف، غنيمت جنگى است؛ مَا أَفَاءَ اللهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِى الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ ... لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللهِ وَرِضْوَاناً وَيَنْصُرُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ . (حشر، 7 و 8)

گوشت قربانى حج به او مى رسد؛ لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ فِى أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ. (حج، 28)

در صورتى كه وصى باشد مى تواند از مال يتيم به گونه معروف بهره مند شود؛ وَابْتَلُوا الْيَتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَأْكُلُوهَا إِسْرَافاً وَبِدَاراً أَنْ يَكْبَرُوا وَمَنْ كَانَ غَنِيّاً فَلْيَسْتَعْفِفْ وَمَنْ كَانَ فَقِيراً فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ وَكَفَى بِاللهِ حَسِيباً. (نساء، 6)

ص: 223

ه -. مفسرين در تسميه كعبه به عتيق وجوهى ذكر كرده اند:

1 - خانه كعبه از قيد تملّك مردم آزاد مى باشد وقابل تملك براى احدى نيست(1)، چنانكه امام محمد باقر (علیه السلام) در وجه تسميه كعبه به عتيق مى فرمايد:

«لانّه بيت حر عتيق من النّاس ولم يملكه احد».(2)

2 - اين خانه از تسلّط جبارين آزاد است وهيچ جبارى قصد تخريب آن را نكرد مگر اينكه هلاك شد.(3) چنانكه در داستان ابرهه وسوره فيل به آن اشاره شده است. در حديثى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد:

انّما سمى البيت العتيق لانّه لم يظهر عليه جبّار.(4) اين بيت عتيق ناميده شد به خاطر آنكه هيچ جبارى بر آن غلبه واستيلا نمى يابد.

3 - از طوفان نوح آزاد شده زيرا اين طوفان بنا بر قولى تمام روى زمين را فرا گرفت وتنها مكان كعبه در زير آب فرو نرفت.(5) روايتى از امام صادق (علیه السلام) اين وجه را تأييد مى كند:

«سمى البيت العتيق لأنّه اعتق من الغرق».(6)

4 - به خاطر قدمت آن است، زيرا كعبه اولين خانه اى مى باشد كه براى عبادت خدا ساخته شده است: انّ اوّل بيت وضع للنّاس للّذى ببكّة مباركاً (آل عمران، 96).(7)

و. مقصود از وفاى به نذر آن است كه بسيارى از مردم نذر مى كردند كه در صورت توفيق براى حج علاوه بر مناسك حج قربانى هاى اضافى وصدقات وكارهاى خيرى انجام دهند وگاه مى شد كه بعد از رسيدن به مقصد نذرهاى خود را به دست فراموشى مى سپردند. قرآن تأكيد مى كند كه در وفاى به نذر كوتاهى نكنند.(8)

ز. در اينكه منظور از طواف واجب آيا طواف اول وطواف زيارت است يا طواف نساء دو قول ذكر شده است ولكن تفسير آن به طواف نساء قوى تر به نظر مى رسد(9) چنانكه اين معنا در حديثى از امام صادق (علیه السلام) بيان شده است.(10)

ص: 225

پرستى وغناء. خطر شرك ورزى وپيامد آن.

ب. آنچه ما براى ابراهيم ومردم بعد از وى بعنوان مناسك حج تشريع كرديم همين است كه گفته شد وهركس برنامه هاى الهى را بزرگ شمارد واحترام آن را حفظ كند براى او نزد پروردگارش بهتر است وچهارپايان براى شما حلال شده مگر آنچه دستور منعش براى شما خوانده مى شود كه ممكن است منظور تحريم قربانيانى باشد كه براى غير خدا ذبح مى شوند (آنطور كه عادت مشركين بود) وممكن است منظور اين باشد كه براى محرم صيد كردن حرام است.

ج. نظير آيه 30 حج آيه 1 مائده است: َيا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ الْأَنْعَامِ إِلاَّ مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّى الصَّيْدِ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللهَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ

و محرمات الهى إِلاَّ مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ در مورد حيوانات در آيه 145 انعام بيان شده است:

قُلْ لاَ أَجِدُ فِى مَا أُوحِىَ إِلَىَّ مُحَرَّماً عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلاَّ أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَيْرِ اللهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

د. تعظيم شعائر الهى به اين است كه محرمات يعنى دستورات الهى اعم از واجبات ومحرمات در مورد حج را انسان رعايت كند واز آن تعدى نكند.(1)

ه -. در پايان آيه 30 دو دستور از مراسم حج را بيان مى كند كه مبارزه اى با سنن جاهلى است، اولًا از بت ها اجتناب كنيد چون آنها پليد هستند، ثانياً از سخنان باطل وبيهوده بپرهيزيد.

و. پرهيز از هرگونه بت پرستى وهرگونه گفتار باطل لازم است. تفسير اوثان به شطرنج وتفسير قول زور به تلبيه مشركان

«لبيك لا شريك الّا شريكاً هو لك تملكه وما ملك» يا دروغ يا شهادت باطل از قبيل بيان مصداق است.(2)

مراسم حج وگفتن لبيك را در حالى انجام دهيد كه قصد وبرنامه شما خالص وبراى خدا باشد وهيچگونه شركى در آن راه نيابد، به عبارت ديگر اخلاص وقصد قربت محرّك اصلى در حج وساير عبادات باشد.

ص: 227

هركس شريكى براى خدا قائل شود مانند كسى است كه از آسمان سقوط كرده وپرندگان در وسط هوا او را مى ربايند ويا تندباد او را به مكان دورى پرتاب مى كند.(1)

مثلًا دست بر سينه گذاشتن اگر به قصد تواضع وتعظيم باشد عنوان تواضع بر آن صدق مى كند ولى اگر بخاطر درد قفسه سينه باشد مسلّماً عنوان تعظيم ندارد.

بنابراين آنان كه به تعظيم شعائر الهى تظاهر مى كنند ولى در باطن چنين قصدى ندارند در حقيقت تعظيم شعائر نكرده اند، زيرا تعظيم شعائر رابطه مستقيم با تقواى دل دارد يعنى تعظيم شعائر الهى نشانه وجود تقواى دل ها است وآنكه باتقوا باشد آنچه را نشانى از خدا دارد بزرگ داشته وحرمت او را نگه مى دارد. به تعبير ديگر تقواى دل منشأ تقواى اعضا است وتعظيم شعائر ناشى از تقواى دلها مى باشد.(1)

است ومناسك حج يعنى مواقعى كه اين عبادت در آنجا جمع مى شود يا به معناى خود اين اعمال است.

«منسك» به معناى مصدر ميمى(1) واسم زمان ومكان هرسه مى آيد.

مرحوم علامه طباطبايى قدس سره مى فرمايد: «منسك» در آيه شريفه مصدر ميمى وبه معناى عبادت است، عبادتى كه مشتمل بر قربانى وذبح نيز هست(2) ولكن نويسندگان تفسيرنمونه برآنند كه «منسك» به معناى خصوص قربانى است.(3)

ج. اين منحصر به پيروان ابراهيم نيست كه مراسم قربانى براى خدا دارند، بلكه براى قبل از آنها نيز مقرر شده بود، امت هايى كه ايمان داشتند اجازه داشتند تا آنان نيز مانند شما نام خدا را بر چهارپايانى كه به آنها روزى داديم ببرند. اساساً قربانى كردن يك عمل خرافى نيست بلكه وقتى به نام خدا صورت بگيرد سمبلى از آمادگى انسان براى فداكارى وقربانى شدن در راه او واز دست دادن سرمايه هايش است، بعلاوه اينكه طريقه اى براى اطعام فقرا نيز هست. حال كه خداى شما همان خدايى است كه براى امت هاى گذشته نيز احكام شما را تشريع كرد، پس بدانيد معبود شما وآن امت ها يكى است، لذا اسلام بياوريد وتسليم او شويد واعمالتان را فقط براى تقرب جستن به او انجام دهيد كه در اين صورت از «مخبتين» خواهيد بود.

د. آيه 35 چهار صفت براى مخبتين ذكر مى كند، اولًا وقتى نام خدا برده مى شود دل هايشان مملو از خوف پروردگار مى گردد، البته اين خوف نه به واسطه ترديد در رحمت خدا يا ترس بى مورد از غضب الهى است بلكه به جهت مسؤوليت هايى است كه احتمالًا در انجام آن كوتاهى كرده اند. با درك مقام وعظمت الهى دچار خوف مى شوند. ثانياً در برابر حوادث ومصائب صابرند وبه واسطه مشكلات هيچگاه از طريق حق منحرف نشده ودچار يأس وكفران وفرار از مسؤوليت نمى شوند. ثالثاً نماز را برپا مى دارند، لذا ارتباطشان با خالق جهان محكم است. رابعاً از روزى هاى خدا انفاق مى كنند ودر نتيجه پيوندشان با خلق خدا نيز مستحكم است.

ص: 232

با اين تفاوت كه صبر را از اوصاف مخبتين وافزايش ايمان وتوكل را از اوصاف مومنان برشمرده ودر سه صفت مشترك هستند. ترس قلبى به هنگام ياد خدا. اقامه نماز. انفاق در راه خدا.

8. جز براى خداوند نبايد تسليم بود(1)، تقديم (له) بر (اسلموا) مفيد حصر است.(2)

9. كسى كه صابر است يا مخبت ومتواضع است پيامبر به او بشارت مى دهد؛ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَىْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ (بقره، 155)، وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ (3) وكسى كه مجاهد ومهاجر است خداوند به او بشارت مى دهد؛ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِى سَبِيلِ اللهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللهِ وَأُولئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ . (توبه، 20 و 21)

10. اقامه نماز نشانه ى بسيارى از كمالات

الف. نماز نشانه ى ايمان حقيقى؛ الّذين يقيمون الصلوة وممّا رزقناهم ينفقون * أولئك هم المؤمنون حقاً. (انفال، 3-4)

ب - نماز نشانه ى توبه ى واقعى؛ فان تابوا واقاموا الصلوة وءاتوا الزكوة فاخوانكم فى الدين. (توبه، 5)

ج - نماز نشانه ى تقواى حقيقى؛ هدى للمتّقين * الّذين يؤمنون بالغيب ويقيمون الصلوة. (بقره، 3)

د - نماز نشانه ى تواضع؛.. وبشّر المخبتين * والمقيمى الصلوة (حج، 34-35)

ه - نماز نشانه ى نيكى ونيكان؛ ولكن البرّ من ءامن باللّه * واقام الصّلوة. (بقره، 177)

و - نماز نشانه ى احسان؛ تلك ءايات الكتاب الحكيم هدى ورحمة للمحسنين * الّذين يقيمون الصلوة. (لقمان، 3-4)

ز - نماز نشانه ى هدايت؛... قل انّ هدى اللّه هو الهدى وأقيموا الصلوة. (انعام، 72)

ص: 234

مى فرمايد خدا اينچنين حيوانى با آن بزرگى وقدرت را تسليم شما مى كند تا بتوانيد او را به راحتى مسخر كنيد، آيا نبايد شكر اين را بجا آوريد؟

ج. تا روح در بدن حيوان وجود دارد، استفاده از آن حرام است (وجوب) مصدر (وجبت) به معناى سقوط وافتادن است(1) و (جنوب) نيز جمع (جنب) وبه معناى پهلو است يعنى وقتى شتران افتادند وبه پهلو غلطيدند (جان دادند) از گوشت آن استفاده كنيد.(2) گفتنى است كه عرب جاهلى گمان مى كرد كه قربانى مال خدايان است واستفاده از آن ممنوع است، خداوند دراين آيه براين گمان خط بطلان كشيده است.(3)

د. قانع، فقيرى است كه به آنچه به او برسد راضى وقانع باشد وشكر خداى را بجا آورد وسؤال نكند.(4)

معتر، آن فقيرى است كه بر خلاف قانع خود را طلبكار مى داند واز مردم سؤال مى كند وزمانى كه به او كمكى مى شود قانع نيست وتقاضاى بيشتر دارد.(5)

ه -. ممكن است كسى توهم كند كه اگر بهره اى از اين گوشت ها به خدا نمى رسد پس چرا امر به قربانى كردن مى كند؟ جواب مى دهد كه اين درست است كه هرگز از گوشت ها وخون هاى آنها چيزى به خدا نمى رسد، ليكن اين قربانى ها تقوا وآثار معنوى براى آورنده اش دارد واين صفات وآثار معنوى است كه به سوى خدا صعود مى كند وصاحبش را به خدا نزديك مى كند، آنقدر نزديك كه ديگر حجابى بين او وخدا نماند. خدا آن حيوان را اينچنين براى شما مسخر نمود تا همان تسخير وسيله هدايت شما به سوى اطاعت وتقرب به او شود وبتوانيد با قربانى كردن آن ودر هنگام ذبح به ياد عظمت او وكبريايى خدا بيفتيد واو را در برابر هدايت به چنين عبادتى وكسب رضاى او وثوابش تكبير گوييد. در آخر مى فرمايد نيكوكاران را بشارت ده، همانهايى را كه چنين اعمال نيكى انجام مى دهند ودر راه خدا انفاق مى كنند واز هيچ احسانى دريغ ندارند.

ص: 236

و. كلمه «يدافع» از مدافعه است ومبالغه در دفع را افاده مى كند(1) وكلمه «خوان» اسم مبالغه از خيانت است(2) وهمچنين كلمه «كفور» كه مبالغه كفران نعمت است ومراد از جمله الَّذِينَ آمَنُوا مؤمنين از امت است، هر چند كه بر حسب مورد با مؤمنين آن روز اسلام منطبق است، چون آيات در مقام تشريع حكم جهاد است وحكم جهاد مختص به يك طايفه واهل يك عصر نيست ومورد نمى تواند مخصص باشد.(3)

وظاهر عمل نمى نگرد بلكه به نيت وباطن عمل مى نگرد.

6. مظهر اوصاف حق شدن

اطعام دادن از جمله اوصاف خداوند است؛ فَاطِرِ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ (انعام، 14)، لذا شايسته است كه انسان مظهر اوصاف حق شود؛

الف. اطعام دادن اهل بيت؛ إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللهِ . (دهر، 9)

ب. اطعام دادن مؤمنان به مستمند؛ وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ.

7. تقديم قانع بر معتر بدان لحاظ است كه معتر هيچگاه گرسنه نمى ماند چون بدون هيچ پروايى دست نياز بسوى مردم دراز كرده وحتى گاهى بيش از حد نياز مطالبه مى كند. ولى قانع بخاطر آبرومندى وخويشتندارى از كسى سؤال نمى كند ونياز خويش را اظهار نمى دارد ولذا انسان بايد در مرحله اول به اينگونه افراد برسد وآنان را تأمين نمايد.

8. مفسرين اختلاف نظر دارند در اينكه امر در فكلوا منها دلالت بر وجوب دارد يا استحباب ويا اباحه ؟ بعضى گفته اند امر در «كلوا» براى اباحه وامر در «اطعموا» براى وجوب است.(1) شيخ طبرسى مى گويد اين امر به معنى اذن وجواز است نه وجوب، زيرا مردم جاهليت خوردن گوشت قربانى را بر خود حرام مى دانستند.(2)الامر عقيب الحظر يدلّ على الاباحه امر پس از منع دلالت بر اباحه مى كند.

9. نكته ظريفى در اينجا هست وآن اينكه امر در كلوا منها بنا بر مشهور ظهور در استحباب دارد، يعنى بايسته وشايسته است حاجى مقدارى از قربانى بخورد وشايد اين امر بدان جهت باشد كه فقرا در اين رابطه احساس حقارت نكنند واز سوى ديگر بيانگر نوعى مساوات بين طبقات متمكن ومستمند جامعه باشد. در هر حال مشهور آن است كه قربانى بايد سه قسمت شود: يك قسمت آن اطعام به اهل وعيال، قسمت دوم به فقرا (قانع ومعتر) اعطا شود وقسمت سوم به دوستان ونزديكان اهدا گردد.(3)

10. همه ى مردم در برابر خداوند يكسانند، كُلَّ خَوَّانٍ وخيانت از هيچ كس بخشيده نيست.(4)

ص: 238

11. نظير آيه 38 حج إِنَّ اللهَ يُدَافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ اللهَ لاَ يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ آيه 11 محمد است: ذلِكَ بِأَنَّ اللهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكَافِرِينَ لاَ مَوْلَى لَهُمْ

هنوز دستور جهاد به من داده نشده تا اينكه هجرت شروع شد ومسلمين از مكه به مدينه آمدند، خداوند آيه فوق را كه متضمن اذن جهاد است نازل كرد واين نخستين آيه اى است كه در باره جهاد نازل شده.(1)

ج. گر چه در ميان مفسران در اينكه اين آيه آغاز دستور جهاد بوده باشد گفتگو است، بعضى آن را نخستين آيه جهاد مى دانند(2) در حالى كه بعضى ديگر آيه قاتِلُوا فِى سَبِيلِ اللهِ الَّذِينَ يُقاتِلُونَكُمْ . (بقره، 190) را نخستين آيه مى دانند وبعضى ديگر إِنَّ اللهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوالَهُمْ . (توبه، 111) را نخستين مى شمرند.(3)

ولى لحن آيه، تناسب بيشترى براى اين موضوع دارد، چرا كه تعبير «اذن» صريحا در آن آمده ودر آن دو آيه ديگر نيامده است وبه عبارت ديگر تعبير اين آيه منحصر به فرد است.(4)

د. حرف «باء» در جمله بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا براى سببيت است(5) وهمين خود علت اذن را مى فهماند ومى رساند اگر مسلمانان را اجازه قتال داديم، به خاطر همين است كه به آنها ستم مى شد(6) واما اينكه چگونه ستم مى شد جمله الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ ... آن را تفسير مى كند واما اينكه فاعل اين اذن را - كه چه كسى اجازه داده - ذكر نكرد (ونفرمود: خدا اجازه داد)؟ به منظور تعظيم وبزرگداشت خدا بوده است.(7)

ه -. الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللهُ ... اين آيه مظلوميت مؤمنين را بيان مى كند وآن اين است كه كفار بدون هيچ گونه حق ومجوزى ايشان را از ديار ووطنشان مكه بيرون كردند. آن هم نه اين طور كه دست ايشان را بگيرند واز خانه وشهرشان بيرون كنند، بلكه آن قدر شكنجه وآزار كردند وآن قدر براى آنان صحنه سازى نمودند، تا ناگزير شدند با پاى خود شهر وزندگى را رها نموده در ديار غربت منزل كنند واز اموال وهستى خود چشم پوشيده، با فقر وتنگدستى گرفتار شوند. عده اى به حبشه رفتند

ص: 240

وجمعى بعد از هجرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مدينه. پس معناى «اخراج» در اينجا اين است كه آنها را مجبور به خروج كردند.(1)

و. جمله إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللهُ استثناى منقطع است كه معناى «لكن» را مى دهد يعنى: وليكن به اين جهت اخراج شدند كه مى گفتند پروردگار ما الله است نه بت(2) واين تعبير اشاره مى كند به اينكه مشركين آن قدر نفهم ومنحرف از حق بودند كه اين كلمه حق را از مسلمانان جرم مى دانستند وهمان را مجوز اين دانستند كه آنها را از وطن مالوف خود بيرون كنند.(3)

ز. صوامع جمع «صومعه» به معنى مكانى است كه معمولاً در بيرون شهرها ودور از جمعيت براى تاركان دنيا وزهاد وعباد ساخته مى شد كه در فارسى به آن «دير» گويند.

ح. بيع جمع «بيعة» به معنى «معبد نصارا» است كه «كنيسه» يا «كليسا» نيز به آن گفته مى شود.

ط. صلوات، جمع «صلاة» به معنى «معبد يهود» است. و «مساجد» جمع «مسجد» معبد مسلمين است.(4)

ى. در اين آيات به دو قسمت مهم از فلسفه هاى جهاد اشاره شده است:

نخست جهاد «مظلوم» در برابر «ظالم وستمگر» كه حق مسلم طبيعى وفطرى وعقلى او است كه تن به ظلم ندهد، برخيزد وفرياد كند ودست به اسلحه برد، ظالم را بر سر جاى خود بنشاند ودست آلوده او را از حقوق خود كوتاه سازد.

ديگر جهاد در برابر طاغوت هايى است كه قصد محو نام خدا را از دلها وويران ساختن معابدى كه مركز بيدارى افكار است دارند.(5)

ك. وآخرين آيه كه تفسيرى است در مورد ياران خدا كه در آيه قبل وعده يارى به آنها داده شده است چنين مى گويد: «آنها كسانى هستند كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم نماز را بر پا مى دارند وزكات را ادا مى كنند وامر به معروف ونهى از منكر مى نمايند».(6)

ص: 241

در بعضى از روايات اسلامى آيه فوق به حضرت مهدى (علیه السلام) ويارانش، يا آل محمد (صلی الله علیه و آله) به طور عموم تفسير شده است(1)، چنان كه از حديثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانيم كه در تفسير آيه الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِى الْأَرْضِ ... فرمود: اين آيه تا آخر از آن «آل محمد ومهدى وياران او» است.(2)

وسايل دفع وسلاحهاى دفاعى بيفتد، تا از خودش وهر شانى از شؤون زندگى اش كه مايه حيات ويا تكميل حيات وتماميت سعادت او است دفاع كند.(1)

4. در آيه شريفه به اين نكته اشاره شده است كه قتال در اسلام از فروعات همان سنتى است فطرى، كه در بشر جارى است. چيزى كه هست وقتى همين قتال ودفاع را به خدا نسبت دهيم آن وقت دَفْعُ اللهِ مى شود ومى گوييم:

خداوند به خاطر حفظ دينش از خطر انقراض بعضى از مردم را به دست بعضى دفع مى كند.(2)

5. وَلَيَنْصُرَنَّ اللهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللهَ لَقَوِىٌّ عَزِيزٌ لامى كه بر سر جمله «لينصرن» در آمده لام قسم است وعلاوه بر اينكه سوگند ياد كرده، وعده خود را با نون تاكيد ثقيله تاكيد هم كرده است وآن وعده اين است كه هر كس او را با جهاد وقتال با دشمنان يارى كند، او ياريش مى كند وخداى تعالى به اين وعده خود در حق مسلمانان وفا كرد ودر جنگها وغزوات بر دشمنان پيروزيشان داد، البته اين تا وقتى بود كه مسلمانان دين خدا را يارى مى كردند.(3)

6. امداد ونصرت الهى، بعد از حركت وتلاش ماست. لَيَنْصُرَنَّ اللهُ مَنْ يَنْصُرُهُ .(4)

7. الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ ... اين آيه توصيف ديگرى است از مؤمنين كه در اول آيات نامشان را برد(5)، البته اين توصيف مجموع است از جهت مجموعيت وبه عبارت ساده تر: توصيف نوع مؤمنين است وكار به فرد فرد آنان ندارد چون ممكن است فردى از آنان واجد اين اوصاف نباشد.(6)

8. اگر از ميان همه جهات عبادى، نماز واز ميان همه جهات مالى، زكات را نام برد، بدين جهت است كه اين دو در باب خود (عبادات) عمده هستند.(7)

9. جامعه اى تحت حمايت خداوند است كه اين چهار ارزش محورى را داشته باشد: نماز، زكات، امر به معروف ونهى از منكر. وَلَيَنْصُرَنَّ اللهُ مَنْ يَنْصُرُهُ ... الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ أَقامُوا الصَّلاةَ ....(8)

ص: 243

و نيز «مردم سرزمين مدين، به تكذيب شعيب برخاستند وموسى از سوى فرعون وفرعونيان تكذيب شد» وَأَصْحابُ مَدْيَنَ وَكُذِّبَ مُوسى.(1)

همانگونه كه اين تكذيبها موجب سستى اين پيامبران بزرگ در دعوتشان به سوى توحيد نگشت، مسلما در روح تو نيز اثر نخواهد گذارد.

ج. پيامبر اصحاب مدين، حضرت شعيب است كه در آيه 58 اعراف معرفى شده است: وَ إِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْباً قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ وَلاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلاَ تُفْسِدُوا فِى الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ

د. ولى اين كافران كور دل تصور نكنند براى هميشه مى توانند به اين برنامه هاى ننگين ادامه دهند: «من در گذشته به كافران مهلت دادم، تا بر آنها اتمام حجت شود، سپس آنها را زير ضربات مجازات گرفتم» فَأَمْلَيْتُ لِلْكافِرِينَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ .

«ديدى چگونه من شديداً عملشان را انكار كردم وزشتى آن را نشان دادم» فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ، «نكير» به معنى «انكار» ودر اينجا اشاره به مجازات است.(2)

ه -. در آخرين آيه مورد بحث، چگونگى مجازات خدا بيان شده است، مى فرمايد: «چه بسيار شهرها وآبادى ها كه ما آنها را هلاك كرديم در حالى كه ظالم وستمگر بودند» فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها وَهِىَ ظالِمَةٌ .

«آنها بر سقفهاى خود فرو ريختند» فَهِىَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها.

«و چه بسيار چاههاى پر آبى كه صاحبانش نابود وآبهايش در زمين فرو رفته بود ومعطل وبى مصرف ماندند» وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ .

و چه بسيار قصرهاى پرشكوه وصاحبانش به ديار عدم شتافتند؛ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ.(3)

و. در رواياتى كه از طرق اهل بيت (علیه السلام) به ما رسيده جمله وبئر معطلة به علما ودانشمندانى كه در جامعه تنها مانده اند وكسى از علومشان بهره نمى گيرد تفسير شده است!.(4)

ص: 245

از امام موسى بن جعفر (علیه السلام) در تفسير جمله وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ مى خوانيم: الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الْإِمَامُ الصَّامِتُ وَالْقَصْرُ الْمَشِيدُ الْإِمَامُ النَّاطِقُ : «چاه معطل كه از آن بهره نمى گيرند، امام خاموش وقصر محكم سر برافراشته امام ناطق است».(1)

الْأَبْصارُ وَلكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ.(1)

در روايتى از پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) مى خوانيم:

«شَرَّ الْعَمَى عَمَى الْقَلْبِ »: «بدترين نابينايى، نابينايى دل است».(2)

ج. دومين آيه مورد بحث، چهره ديگرى از جهالت وبيخبرى كوردلان بى ايمان را ترسيم مى كند، مى گويد: «آنها با عجله از تو تقاضاى عذاب مى كنند ومى گويند اگر راست مى گويى پس چرا مجازات الهى دامان ما را نمى گيرد»؟! وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذابِ .

در پاسخ به آنها بگو زياد عجله نكنيد: «خداوند هرگز از وعده خود تخلف نخواهد كرد»! وَلَنْ يُخْلِفَ اللهُ وَعْدَهُ .(3)

عجله كسى مى كند كه بترسد فرصت از دستش برود وامكاناتش پايان گيرد، اما خدايى كه از ازل تا ابد بر همه چيز قادر بوده وهست، عجله براى او مطرح نيست. براى او يك ساعت ويك روز ويك سال، فرق نمى كند: «چرا كه يك روز در نزد پروردگار تو همانند هزار سال از سالهايى است كه شما مى شمريد» وَإِنَّ يَوْماً عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ .(4)

در آخرين آيه به كافران لجوج اينچنين هشدار مى دهد: «چه بسيار شهرها وآباديها كه به آنها مهلت دادم در حالى كه ستمگر بودند اما ناگهان آنها را زير ضربات مجازات گرفتم» وَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَمْلَيْتُ لَها وَهِىَ ظالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُها.(5) آرى، «همه به سوى من باز مى گردند».

نكته

در اين آيه مردم را وادار مى كند به اينكه از سرگذشت اين شهرها كه هلاك وويران شدند عبرت گيرند. در زمين سير كنند كه سير در زمين چه بسا آدمى را وادار به تفكر كند كه چه شد كه اين امم نابود شدند ودر جستجوى دليل آن متوجه اين دليل شوند كه هلاكت آنان به خاطر شرك به خدا واعراض از آيات او بوده، آن وقت است كه صاحب قلبى مى شوند كه با آن تعقل مى كنند وهمان عقل وقلب ايشان را مانع از شرك وكفر شود.

ص: 248

اين در صورتى است كه سير در زمين ايشان را به تعقل وتفكر وا بدارد واگر اين مقدار در ايشان اثر نگذارد حد اقل عبرت گيرى وادارشان مى كند كه به سخن مشفقى خيرخواه گوش دهند وهيچ مشفق وواعظى چون كتاب خدا وهيچ ناصحى چون فرستاده او نيست. با اين بيان روشن شد كه چرا در آيه مورد بحث هيچ متعرض «چشم» نشد، چون آيه در اين مقام است كه مردم را از نظر قوت عقل به دو قسم تقسيم كند يكى آنهايى كه خودشان مستقل در تعقلند وخودشان خير را از شر ونافع را از ضار تميز مى دهند ودوم آنهايى كه از راه پيروى پيشوايانى كه پيرويشان جايز است خير وشرشان را مشخص مى كنند واين دو قسم اعتبار كار قلب وگوش است وربطى به چشم ندارد.(1)

اما در دو آيه بعد چهره اى از مساله بشارت وچهره اى از انذار را ترسيم مى كند واز آنجا كه همواره رحمت واسعه خدا بر عذاب وكيفرش پيشى دارد نخست از بشارت، سخن مى گويد: «كسانى كه ايمان آوردند وعمل صالح انجام دادند آمرزش خدا وروزى پر ارزشى در انتظار آنها است».

و در آيه بعد اضافه مى كند: «اما كسانى كه براى تخريب ومحو آيات الهى كوشش كردند وچنين مى پنداشتند كه مى توانند بر اراده حتمى پروردگار غالب شوند، آنها اصحاب دوزخند» وَالَّذِينَ سَعَوْا فِى آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ .

ج. جحيم از ماده «جحم» (بر وزن شرم) به معنى شدت برافروختگى آتش است وبه شدت غضب نيز گفته مى شود، بنابراين جحيم به معنى جايى است كه آتش شعله ور وبرافروخته اى دارد واشاره به دوزخ است.(1)

اما خداوند پيامبر خود را در برابر هجوم اين القائات شيطانى تنها نمى گذاشت «خداوند القائات شيطان را از ميان مى برد، سپس آيات خود را استحكام مى بخشيد» فَيَنْسَخُ اللهُ ما يُلْقِى الشَّيْطانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللهُ آياتِهِ .

و اين كار براى خدا آسان است چرا كه «خداوند عليم وحكيم مى باشد» واز همه اين توطئه ها ونقشه هاى شوم با خبر است وطرز خنثى كردن آنها را به خوبى مى داند وَاللهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ .(1)

ج. افسانه ساختگى غرانيق!

در بعضى از كتب اهل سنت روايات عجيبى در اينجا از ابن عباس نقل شده كه: پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در مكه مشغول خواندن سوره «النجم» بود، چون به آياتى كه نام بتهاى مشركان در آن بود رسيد أَ فَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى وَمَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرى در اين هنگام شيطان اين دو جمله را بر زبان او جارى ساخت: تلك الغرانيق العلى وان شفاعتهن لترتجى! (اينها پرندگان زيباى بلند مقامى هستند واز آنها اميد شفاعت است!).(2)

در اين هنگام مشركان خوشحال شدند وگفتند محمد (صلی الله علیه و آله) تا كنون نام خدايان مارا به نيكى نبرده بود، در اين هنگام پيامبر (صلی الله علیه و آله) سجده كرد وآنها هم سجده كردند، جبرئيل نازل شد وبه پيامبر (صلی الله علیه و آله) اخطار كرد كه اين دو جمله را من براى تو نياورده بودم، اين از القائات شيطان بود در اين موقع آيات مورد بحث وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلا نَبِىٍّ ... نازل گرديد وبه پيامبر (صلی الله علیه و آله) ومؤمنان هشدار داد.(3)

ولى قرائن فراوان نشان مى دهد كه اين يك حديث مجعول وساختگى است كه براى بى اعتبار جلوه دادن قرآن وكلمات پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به وسيله شيطان صفتان جعل شده است(4) زيرا:

اولاً - به گفته محققان، راويان اين حديث افراد ضعيف وغير موثقند وصدور آن از ابن عباس نيز به هيچ وجه معلوم نيست وبه گفته «محمد بن اسحاق» اين حديث از مجعولات زنادقه مى باشد واو كتابى در اين باره نگاشته است.(5)

ص: 252

ثانياً - احاديث متعددى در مورد نزول سوره نجم وسپس سجده كردن پيامبر ومسلمانان در كتب مختلف نقل شده ودر هيچيك از اين احاديث سخنى از افسانه غرانيق نيست واين نشان مى دهد كه اين جمله بعدا به آن افزوده شده است.(1)

ثالثاً - آيات آغاز سوره نجم صريحا اين خرافات را ابطال مى كند آنجا كه مى گويد وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْىٌ يُوحى: «پيامبر از روى هواى نفس سخن نمى گويد آنچه مى گويد تنها وحى الهى است» اين آيه با افسانه فوق چگونه سازگار است ؟(2)

ج. مقصود از الَّذِينَ كَفَرُوا همه كفار نيستند، چون مى دانيم ومى بينيم كه بسيارى از كفار بعد از سالها كفر موفق به ايمان مى شوند، پس مى فهميم كه مراد از كفار نامبرده در آيه، همان عده اى از صناديد وسردمداران قريشند كه تا آخر عمر موفق به ايمان نشدند، هم چنان كه درآيه إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ (بقره، 6) نيز منظور اينگونه كفارند، كه در حقيقت ريشه فتنه هستند.(1)

د. واژه «مريه» كه به معنى شك وترديد است(2)، نشان مى دهد كه آنها هرگز يقين به خلاف قرآن واسلام نداشتند هر چند در الفاظشان چنين اظهار مى كردند بلكه حد اقل به مرحله شك تنزل كرده بودند، اما تعصبها به آنها اجازه مطالعه بيشتر ويافتن حقيقت را نمى داد.(3)

ه -. منظور از عَذابُ يَوْمٍ عَقِيمٍ مجازات روز قيامت است.(4) معناى «عقيم بودن روز» اين است كه طورى باشد كه ديگر فردايى از آن متولد نشود وآن، روز هلاكت ويا روز قيامت است ومراد در آيه به طورى كه سياق آيه سوم مى رساند روز قيامت مى باشد.(5)

و. سپس به حاكميت مطلقه پروردگار در روز رستاخيز اشاره كرده مى گويد: «حكومت وفرمانروايى در آن روز مخصوص خدا است» الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ .

چون مالك حقيقى او است، حاكم حقيقى هم او خواهد بود، لذا او در ميان همه انسانها اعم از مؤمن وكافر حكومت وداورى مى كند(6) وسرنوشت هريك از دو گروه را بيان مى كند.

نبوده باشد مثوبتى بر آن مترتب نمى شود، چون مثوبت متعلق به عمل صالح مى شود وعمل صالح وقتى عمل صالح مى شود كه با خلوص نيت باشد ودر راه خدا انجام شود نه در راه غير خدا، از قبيل به دست آوردن مال وجاه وامثال آنها از مقاصد دنيوى.(1)

2. نظير آيه 58 حج آيه 100 نساء است: وَ مَنْ يُهَاجِرْ فِى سَبِيلِ اللهِ يَجِدْ فِى الْأَرْضِ مُرَاغَماً كَثِيراً وَسَعَةً ...

3. اين آيات (58 تا 66 كه خواهد آمد) خصوصيتى دارند كه در هيچ جاى قرآن كريم اين خصوصيت نيست وآن اين است كه اين هشت آيه كه پشت سر هم قرار دارند هر يك با دو اسم از اسماى حسناى الهى ختم مى شوند مگر اسم جلاله كه آن نيامده است ودر نتيجه اگر ضمير «هو» را هم اسم بدانيم، شانزده اسم در اين هشت آيه آمده است: 1 - هو 2 - خير الرازقين 3 - عفو 4 - غفور 5 - سميع 6 - بصير 7 - على 8 - كبير 9 - لطيف 10 - خبير 11 - غنى 12 - حميد 13 - رؤوف 14 - رحيم 15 - عليم 16 - حليم ودر آيه نهم آمده كه او زنده مى كند ومى ميراند ونيز او حق است وملك آسمان وزمين از او است واين در معناى چهار اسم است: «محيى»، «مميت»، «حق» و «مالك» يا «ملك» كه با اين چهار اسم بيست اسم از اسماى خداى تعالى كه با لطيف ترين وبى سابقه ترين وجهى در اين 9 آيه به كار رفته است.(2)

4. برخورد مثبت مومنان نسبت به جهاد؛

براى رفتن به جهاد هجرت مى كنند؛ والّذين هاجروا فى سبيل اللّه ثمّ قتلوا أو ماتوا ليرزقنّهم اللّه رزقاً حسناً. (حج، 58)

و از اين كه توفيق حضور در صحنه را پيدا نكردند، ناراحت هستند؛ وأعينهم تفيض من الدّمع حزناً ألّا يجدوا ما ينفقون. (توبه، 92)

5. برخورد منافقان نسبت به جهاد؛

هنگام شنيدن مسائل جهاد، مجلس را ترك مى كنند؛ وإذا ما أنزلت سورة نظر بعضهم إلى بعض هل يريكم من أحد ثمّ انصرفوا. (توبه، 127)

رفتن به جنگ وجهاد را امر سنگينى مى دانند؛ يا أيّها الّذين ءامنوا مالكم إذا قيل لكم انفروا

ص: 256

فى سبيل اللّه اثّاقلتم إلى الأرض أرضيتم بالحيوة الدّنيا. (توبه، 38)

از نرفتن به جنگ وجهاد خوشحال هستند؛ فرح المخلّفون بمقعدهم خلاف رسول اللّه. (توبه، 81)

از رفتن به جنگ وجهاد مى ترسند؛ فلمّا كتب عليهم القتال إذا فريق منهم يخشون النّاس كخشية اللّه. (نساء، 77)

تبليغ منفى نسبت به جهاد دارند؛ قالوا لاتنفروا فى الحرّ قل نار جهنّم أشدّ حرّاً لو كانوا يفقهون. (توبه، 81)

طاقت جنگ ندارند، فوراً مرخصى طلب مى كنند؛ إنّما يستأذنك الّذين لا يؤمنون باللّه واليوم الاخر وارتابت قلوبهم. (توبه، 45)

از جبهه وجنگ فرار مى كنند؛ قل لن ينفعكم الفرار إن فررتم من الموت أو القتل. (احزاب، 16)

درباره ى جبهه رفته ها نيش مى زنند ومى گويند: رزمندگان اگر به جبهه نرفته بودند، به شهادت نمى رسيدند؛ لو كانوا عندنا ما ماتوا وما قتلوا. (آل عمران، 156)

منافقان براى فرار از جنگ بهانه هاى مختلفى مى آوردند. گاهى مى گفتند، ثروت وخانواده ما را سرگرم كرده واز جنگ باز داشته است؛ شغلتنا اموالنا واهلوها. (فتح، 11) قرآن پاسخ مى دهد: قل فمن يملك من الله شيئا ان اراد بكم ضرا او اراد بكم نفعا. گاهى مى گفتند، هوا گرم است؛ وقالوا لا تنفروا فى الحر. قرآن پاسخ مى دهد: قل نار جهنم اشد حراً لو كانوا يفقهون. (توبه، 81)

گاهى مى گفتند خانه هاى ما خالى است؛ ان بيوتنا عور. قرآن پاسخ مى دهد؛ وما هى بعور ان يريدون الا فرارا.

6. در اينكه اين مدخل را كه همان بهشت است توصيف كرده به اينكه «يرضونه، مايه خشنودى ايشان است»، «رضا» را هم مطلق آورده تا منتها درجه آنچه آدمى آرزويش مى كند مشمول آن شود، هم چنان كه فرموده: لَهُمْ فِيها ما يَشاؤُنَ . (فرقان، 16) واينكه ايشان را به مدخلى داخل مى كند كه مايه خشنوديشان باشد واز آن كراهتى نداشته باشند تلافى اخراج

ص: 257

مشركين است كه ايشان را از ديارشان اخراج كردند، اخراجى كه مايه كراهتشان شد.(1)

7. تحقق وعده هاى الهى قطعى است. لَيَرْزُقَنَّهُمُ (حرف لام وحرف نون).(2)

ج. وَأَنَّ اللهَ هُوَ الْعَلِىُّ الْكَبِيرُ، «علو» خداى تعالى به گونه اى است كه او علو دارد وهيچ چيز بر او علو ندارد وكبرش طورى است كه در برابر هيچ چيز كوچك نمى شود وذليل وخوار نمى گردد واين علو واين كبر از فروعات حق بودن يعنى ثابت وزوال ناپذير بودن او است.(1)

ج. كلمه «منسك» مصدر ميمى از «نسك» به معناى عبادت است، مؤيد اين مطلب جمله «هُمْ ناسِكُوهُ » است يعنى همان عبادت را انجام مى دادند واگر مصدر ميمى نبود واسم مكان مى بود - هم چنان كه بعضى احتمال داده اند -(1) آن وقت برگشت ضمير «هاء» به منسك معناى درستى نداشت.(2)

لذا به دنبال اين سخن اضافه مى كند: «بنا بر اين نبايد آنها در اين امر با تو به نزاع برخيزند» فَلا يُنازِعُنَّكَ فِى الْأَمْرِ.

و تو به سوى پروردگارت دعوت كن كه راه راست همين است كه تو مى پويى وَادْعُ إِلى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلى هُدىً مُسْتَقِيمٍ .

نكته

كسى كه مسئول ارشاد ديگران است بايد تسلّط بر راه حقّ ومستقيم داشته باشد. لَعَلى هُدىً مُسْتَقِيمٍ ، إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (يس، 3 و 4) (كلمه «عَلى» رمز تسلّط است).(3)

ص: 264

و از آنجا كه يكى از روشنترين دلائل بطلان شرك وبت پرستى اين است كه هيچگونه دليل عقلى ونقلى بر جواز اين عمل دلالت نمى كند، در آيه نخست مى فرمايد: «آنها غير از خدا چيزهايى را مى پرستند كه هيچگونه دليلى خداوند براى آن نازل نكرده است» وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً.

«آنها معبودهايى را مى پرستند كه علم ودانشى به حقانيت آنها ندارند» وَما لَيْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ .

در پايان آيه مى گويد: «براى ستمكاران ياور وراهنمايى نيست» وَما لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ.

سپس به عكس العمل بت پرستان در برابر آيات خدا وشدت لجاجت وتعصب آنها در يك جمله كوتاه اشاره كرده مى گويد: «و هنگامى كه آيات روشن ما كه بهره گيرى از آن براى هر صاحب عقلى آسان است بر آنها خوانده مى شود، در چهره كافران آثار انكار را به خوبى مشاهده مى كنى».(1)

ج. كلمه «منكر» مصدر ميمى به معناى انكار است ومراد از «شناختن انكار در روى كفار» شناختن اثر انكار وكراهت است.(2)

نه تنها بى اختيار آثار آن در چهره هاشان نمايان مى شود، بلكه بر اثر شدت تعصب ولجاج «نزديك است برخيزند وبا مشتهاى گره كرده خود به كسانى كه آيات ما را بر آنها مى خوانند حمله كنند»! يَكادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آياتِنا.(3)

د. «يسطون» از ماده «سطوت» به معنى بلند كردن دست وحمله كردن به طرف مقابل است(4) ودر اصل - به گفته راغب در مفردات - به معنى بلند شدن اسب، بر سر پاها وبلند كردن دستها است، سپس به معنى حمله كردن آمده است.(5)

و معناى آيه اين است كه: چون آيات مرا برايشان تلاوت كنى، در حالى كه آيات ما واضح الدلاله است در عين حال آثار انكار را در چهره هاى كفار مشاهده مى كنى، آن قدر كه گويى از شدت خشم نزديك است بر خوانندگان قرآن بشورند.(6)

ص: 266

قرآن در برابر اين بى منطقان به پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور مى دهد: «به آنها بگو: آيا مى خواهيد من شما را به بدتر از اين خبر دهم ؟! بدتر از اين همان آتش سوزنده دوزخ است»! قُلْ أَفَأُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِكُمُ النَّارُ.

ه -. در آيه بعد ترسيم جالب وگويايى از وضع بتها ومعبودهاى ساختگى وضعف وناتوانى آنها، بيان مى كند وبطلان اعتقاد مشركان را به روشنترين وجهى آشكار مى سازد.(1)

در روايات مى خوانيم: بت پرستان قريش، بتهايى را كه در اطراف كعبه گرد آورى كرده بودند آنها را با مشك وعنبر وگاه با زعفران يا عسل مى آلودند واطراف آنها نداى

«لبيك اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك، الا شريك هو لك تملكه وما ملك» كه بيانگر شرك وبت پرستى آنها وتحريف لبيك موحدان بود سر در مى دادند واين موجودات پست وبى ارزش را شريك خدا مى پنداشتند، ولى مگسها مى آمدند وبر آنها مى نشستند وآن عسل وزعفران ومشك وعنبر را مى ربودند وآنها قدرت بر باز پس گرفتن آن نداشتند! قرآن مجيد همين صحنه را عنوان قرار داده وبراى بيان ضعف وناتوانى بتها وسستى منطق مشركان از آن بهره گيرى مى كند.(2)

و. قرآن بعد از بيان مثال زنده فوق، نتيجه گيرى مى كند كه «آنها خدا را آن گونه كه بايد بشناسند نشناختند» ما قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ .(3)

قدر هر چيزى، اندازه تعيين مقدار آن است وبه طور كنايه در مقام ومنزلتى كه اشياء بر حسب اوصاف وخصوصيات دارند استعمال مى شود.(4)

«و قدر خدا حق قدر» اين است كه ملتزم شود به آنچه كه صفات علياى او اقتضاء دارد وبا او آن طور كه مستحق است معامله كند به اينكه او را رب خود بگيرد وبس وغير او را ربوبيت ندهد واو را به تنهايى بپرستد، به طورى كه هيچ سهمى از عبوديت به غير او ندهد.(5) ولى مشركين، خدا را اين چنين نشناختند چون اصلا او را نپرستيدند واو را رب خود نگرفتند

ص: 267

بلكه اصنام را ارباب گرفته وپرستيدند، با اينكه اقرار دارند كه بتها قادر به خلقت يك مگس نيستند وحتى ممكن است يك مگس آنها را ذليل كند واين نهايت درجه ضعف وذلت است وخداى سبحان قوى عزيزى است كه تمامى خلايق وتدبير همه عالم به او منتهى مى شود.(1)

و در پايان آيه مى فرمايد: «خداوند قوى وعزيز است» إِنَّ اللهَ لَقَوِىٌّ عَزِيزٌ.

بندگان سر بر فرمان او هستند «خداوند از فرشتگان، رسولانى بر مى گزيند وهمچنين از انسانها» اللهُ يَصْطَفِى مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ .(1)

اين آيه وآيه بعدش دو حقيقت را بيان مى كنند: يكى اينكه مساله قرار دادن رسولان براى بشر بر خدا واجب است، علاوه اينكه واجب است كه اين رسولان معصوم باشند.(2)

و در پايان آيه اضافه مى كند: «خداوند شنوا وبينا است» إِنَّ اللهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ.

سپس اشاره به مسئوليت پيامبران در ابلاغ رسالت از يك سو ومراقبتهاى الهى نسبت به آنها از سوى ديگر كرده، مى گويد: «خداوند آنچه را در پيش روى آنها وپشت سر آنها است مى داند» يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَما خَلْفَهُمْ .

هم از آينده آنها آگاه است وهم از گذشته وآنچه را پشت سر نهاده اند. «و همه كارها به خدا باز مى گردد وهمه در برابر او مسئولند» وَإِلَى اللهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ.(3)

ج. اين آيه به طورى كه ملاحظه مى فرماييد به بانگ بلند مى فهماند كه منظور از اينكه فرمود: «عالم به ما بين ايدى وما خلف ايشان است» دلالت بر اين نكته است كه خداى تعالى مراقب روش انبياى خويش است كه مبادا دچار اختلالى گردند نه فى نفسه دچار فراموشى يا تغيير ويا به وسيله كيدهاى شيطانى وتسويلات او دستخوش فساد شوند ونه ميان وحى ومردم اختلالى رخ دهد. همه اينها بدين جهت است كه حاملين وحى از رسولان در برابر چشم وعلم او هستند. مى داند آنچه پيش روى آنها است وآنچه خلف آنها است وآنان همه در گذر كمين گاه خدا قرار دارند.(4)

پس وحى از روزى كه از ساحت عظمت وكبريايى حق صادر مى شود در مأمنى محكم است تا روزى كه به مردم برسد ولازمه آن اين است كه پيغمبران نيز مانند ملائكه معصوم باشند، معصوم در گرفتن وحى ومعصوم در حفظ آن ومعصوم در ابلاغ آن به مردم.(5)

در دو آيه بعد كه آيات پايان سوره حج را تشكيل مى دهد، روى سخن را به افراد با ايمان

ص: 270

كرده ويك سلسله دستورات كلى وجامع را كه حافظ دين ودنيا وپيروزى آنها در تمام صحنه ها است بيان مى دارد وبا اين دستورات، «سوره حج» پايان مى گيرد.

نخست به چهار دستور مهم اشاره كرده مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، ركوع كنيد وسجده بجا آوريد وپروردگارتان را عبادت كنيد وكار نيك انجام دهيد تا رستگار شويد».

سپس پنجمين دستور را در زمينه جهاد - به معنى وسيع كلمه - صادر مى كند ومى گويد: «در راه خدا جهاد كنيد وحق جهادش را ادا نمائيد» وَجاهِدُوا فِى اللهِ حَقَّ جِهادِهِ .(1)

د. كلمه «جهاد» به معناى بذل جهد وكوشش در دفع دشمن است وبيشتر بر مدافعه به جنگ اطلاق مى شود وليكن گاهى به طور مجاز توسعه داده مى شود به طورى كه شامل دفع هر چيزى كه ممكن است شرى به آدمى برساند مى شود. مانند شيطان كه آدمى را گمراه مى سازد ونفس اماره كه آن نيز آدمى را به بديها امر مى كند وامثال اينها. در نتيجه جهاد شامل مخالفت با شيطان در وسوسه هايش ومخالفت با نفس در خواسته هايش مى شود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اين قسم جهاد را «جهاد اكبر» ناميد(2) وظاهرا مراد از جهاد در آيه مورد بحث معناى اعم از آن واز اين باشد وهمه را شامل شود،(3) مخصوصا وقتى مى بينيم كه آن را مقيد به قيد (در راه خدا) كرده به خوبى اين عموميت را مى فهميم. باز مؤيد اين احتمال آيه وَالَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا است.(4)

مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» از اكثر مفسران چنين نقل مى كند كه منظور از «حق جهاد» خلوص نيت وانجام دادن اعمال براى خدا است.(5)

ه -. از آنجا كه اين تصور ممكن است پيدا شود، اينهمه دستورات سنگين كه هر يك از ديگرى جامعتر ووسيعتر است چگونه بر دوش ما بندگان ضعيف قرار داده شده است، در جمله هاى بعد تعبيرات گوناگونى دارد كه نشان مى دهد اينها دليل لطف الهى نسبت به شما است ونشانه عظمت ومقام شخصيت شما مؤمنان در پيشگاه او است.

ص: 271

در نخستين تعبير مى فرمايد: «او شما را برگزيد» هُوَ اجْتَباكُمْ ، اگر برگزيدگان خدا نبوديد اين مسئوليتها بر دوش شما گذارده نمى شد.

و در تعبير بعد مى فرمايد: «او كار سنگين وشاقى در دين بر شما نگذارده است» وَما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ .

در سومين تعبير مى گويد: از اين گذشته «اين همان آئين پدر شما ابراهيم است» مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ .

و. در اينكه: مرجع ضمير «هو» (او) چه كسى است در ميان مفسران گفتگو است بعضى گفته اند به «خدا» بر مى گردد، يعنى خدا هم در كتب پيشين وهم در قرآن شما را به اين نام افتخار آميز ناميده است، ولى بعضى ديگر آن را اشاره به «ابراهيم» مى دانند، چرا كه در آيه 128 سوره بقره مى خوانيم ابراهيم پس از پايان بناى كعبه از خداوند تقاضاهايى كرد، از جمله اين بود: رَبَّنا وَاجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ .(1)

ولى تفسير اول صحيح تر به نظر مى رسد زيرا با ذيل آيه سازگارتر است، كه مى گويد: «او شما را در كتب پيشين ودر اين كتاب (قرآن) مسلمان ناميد» واين تعبير درباره ابراهيم، تناسب ندارد بلكه مناسب خداوند است.(2)

ز. حقيقت معناى اجتباء اين است كه خدا، بنده خود را مخلص - به فتح لام - كند واو را مخصوص خود سازد به طورى كه غير خدا در او بهره اى نداشته باشد واين صفت صفت همه مسلمانان آن روز وتمامى افراد امت نيست وهم چنين كلمه اسلام واعتصام، معنايش آن طور نيست كه همه مسلمين را شامل شود وبه طور قطع، معناى حقيقى اين كلمات مورد نظر است.

و بنابراين، نسبت اجتباء واسلام وشهادت به همه امت دادن، مجاز وتوسع واز اين باب است كه در ميان امت افرادى كه داراى اين صفات باشند وجود دارد ودر قرآن از اين گونه تعابير مجازى بسيار است هم چنان كه همه بنى اسرائيل را پادشاه خوانده، فرموده: وَجَعَلَكُمْ مُلُوكاً (مائده، 20) وهمه ايشان را بر عالميان برترى داده است فرموده: وَفَضَّلْناهُمْ عَلَى الْعالَمِينَ (جاثيه، 16).(3)

ص: 272

ح. «شهيد» به معنى شاهد از ماده شهود به معنى آگاهى توأم با حضور است مفهوم اين سخن آن است كه شاهد بودن پيامبر (صلی الله علیه و آله) بر همه مسلمانها به معنى آگاهى او از اعمال امت خويش است واين با روايات «عرض اعمال» وبعضى از آيات قرآن كه به آن اشاره مى كند كاملا سازگار مى باشد، چرا كه طبق اين روايات اعمال همه امت را در عرض هفته به حضور پيامبر (صلی الله علیه و آله) عرضه مى دارند وروح پاك او از همه اينها آگاه وبا خبر مى شود، بنا بر اين او شاهد وگواه اين امت است. اما شاهد وگواه بودن اين امت، طبق بعضى از روايات به معنى معصومين اين امت وامامان است كه آنها نيز گواهان بر اعمال مردمند.(1)

در حديثى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) مى خوانيم: كه فرمود: نحن حجج الله فى خلقه ونحن شهداء الله واعلامه فى بريته.(2)

باشند فرزندان ابراهيم واز اويند.(1)

5. قرآن كريم در آيه 78 سوره حج دستور به جهاد مى دهد: وَ جَاهِدُوا فِى اللهِ حَقَّ جِهَادِهِ ... در سوره صف آيه 10 و 11 موضوع جهاد را تجارت با خداوند مى داند

َيا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ . تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِى سَبِيلِ اللهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ . در سوره توبه آيه 111 مشترى تجارت را خداوند وفروشنده را انسان از جان گذشته معرفى مى كند:

إِنَّ اللهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِى سَبِيلِ اللهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقّاً فِى التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِى بَايَعْتُمْ بِهِ وَذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ .

6. عدم سختى در دين

نظير آيه 78 حج: وَ مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ ...

آيه 185 و 286 بقره است:... يُرِيدُ اللهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ... لاَ يُكَلِّفُ اللهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا...

ص: 274

ص: 276

زياد ديگر. پس صرف اعتقاد، ايمان نيست مگر آنكه به لوازم آن چيزى كه بدان معتقد شده ايم ملتزم شويم وآثار آن را بپذيريم، چون ايمان همان علم به هر چيزى است، اما علمى توأم با سكون واطمينان به آن واينچنين سكون واطمينان ممكن نيست كه منفك از التزام به لوازم باشد.(1)

ج. «خشوع» به معناى تاثير خاصى است كه به افراد مقهور دست مى دهد، افرادى كه در برابر سلطانى قاهر قرار گرفته اند، به طورى كه تمام توجه آنان معطوف او گشته واز جاى ديگر قطع مى شود وظاهراً اين حالت حالتى است درونى كه با نوعى عنايت، به اعضاء وجوارح نيز نسبت داده مى شود، مانند كلام خداى تعالى كه مى فرمايد: وَخَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ كه خشوع را به صوت نسبت داده.(2)

د. وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ كار «لغو» آن كارى است كه فايده نداشته باشد وبر حسب اختلاف امورى كه فايده عايد آنها مى شود مختلف مى گردد. چه بسا فعلى كه نسبت به امرى لغو ونسبت به امرى ديگر مفيد باشد. پس كارهاى لغو در نظر دين، آن اعمال مباح وحلالى است كه صاحبش در آخرت ويا در دنيا از آن سودى نبرد وسر انجام آن، منتهى به سود آخرت نگردد مانند خوردن وآشاميدن به انگيزه شهوت در غذا كه لغو است، چون غرض از خوردن ونوشيدن گرفتن نيرو براى اطاعت وعبادت خدا است. بنابراين اگر فعل هيچ سودى براى آخرت نداشته باشد وسود دنيايى اش هم سر انجام منتهى به آخرت نشود، چنين فعلى لغو است وبه نظرى دقيق تر، «لغو» عبارت است از غير واجب وغير مستحبّ .

اگر بعضى از مفسران لغو را به باطل تفسير كرده اند(3) وبعضى به معنى همه معاصى وبعضى به معنى دروغ وبعضى به معنى دشنام يا مقابله دشنام به دشنام وبعضى به معنى غنا ولهو ولعب.

و بالآخره بعضى به معنى شرك، تفسير كرده اند همه اينها مصداق هاى آن مفهوم جامع وكلى است.(4)

ص: 278

ه -. از آنجا كه اين سوره در مكه نازل شده ودر آن هنگام حكم زكات معمولى نازل نگرديده بود، مفسران در تفسير اين آيه گفتگوهاى مختلفى دارند. آنچه صحيح تر به نظر مى رسد اين است كه زكات منحصرا به معنى زكات واجب نيست، بلكه زكات هاى مستحبّ در شرع اسلام فراوان است، آنچه در مدينه نازل شد زكات واجب بود ولى زكات مستحبّ قبلا نيز بوده است.

اما اينكه بعضى از مفسران مانند فخر رازى وآلوسى در روح المعانى وراغب در مفردات نقل كرده كه زكات در اينجا به معنى هرگونه كار نيك ويا تزكيه وپاكسازى روح وجان است بسيار بعيد به نظر مى رسد، زيرا در قرآن مجيد هر جا نماز وزكات همراه با هم ذكر مى شود زكات به همان معنى انفاق مالى است واستفاده معنى ديگر نياز به قرينه روشنى دارد كه در اينجا نيست.(1)

و. در مفهوم وسيع امانت، امانت هاى خدا وپيامبران الهى وهمچنين امانت هاى مردم جمع است، نعمت هاى مختلف خدا هر يك امانتى از امانات او هستند، آئين حق، كتب آسمانى، دستورالعمل هاى پيشوايان راه حق وهمچنين اموال وفرزندان وپست ها ومقام ها، همه امانت هاى اويند كه مؤمنان در حفظ واداى حق آنها مى كوشند.(2)

همچنين دليل عموميت عهد وپيمان، تعبيراتى است كه در ساير آيات قرآن آمده از جمله و أَوْفُوا بِعَهْدِ اللهِ إِذا عاهَدْتُمْ : «به عهد خداوند وفا كنيد هنگامى كه عهد وپيمان بستيد» (نحل، 91).(3)

از آيات قرآن از تقوا سخن گفته شده وهدف از احكام دين هم رسيدن به تقواست: لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (بقره، 21) وآخرين هدف تقوا نيز فلاح است: وَاتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (بقره، 189) جالب است كه مهم ترين وآخرين هدف دين اسلام در اوّلين شعار آن آمده است: قولوا لا اله الا الله تفلحوا به يگانگى خداوند ايمان آوريد ولااله الا الله بگوييد تا رستگار شويد.(1)

3. شرط شفاعت؛ لَّا يمْلِكُونَ الشَّفَاعَهَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمنِ عَهْداً.

در احاديث معصومين «عهد» به چهار امر تفسير شده است؛ 1. اقرار محتضر به هنگام مرگ، به وحدانيت خداوند وحقانيت دين. 2. ولايت اميرالمؤمنين. 3. ادخال سرور در قلب مؤمن. 4. محافظت بر نمازهاى پنج گانه.

قال الصادق (علیه السلام): «من دان بولايه اميرالمؤمنين والائمه من بعده فهو العهد عند الله».

قال النبى (صلی الله علیه و آله): «من أدخل على مؤمن سروراً فقد سرنى ومن سرّنى فقد اتخذ عند الله عهداً».

4. در اينجا قرآن اقامه صلاة (خواندن نماز) را نشانه مؤمنان نمى شمارد بلكه خشوع در نماز را از ويژگيهاى آنان مى شمرد، اشاره به اينكه نماز آنها الفاظ وحركاتى بى روح وفاقد معنى نيست، بلكه به هنگام نماز آن چنان حالت توجه به پروردگار در آنها پيدا مى شود كه از غير او جدا مى گردند وبه او مى پيوندند.(2)

در حديثى مى خوانيم كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مردى را ديد كه در حال نماز با ريش خود بازى مى كند فرمود:

أما أنّه لَو خَشَعَ قَلبُهُ لَخَشَعَت جَوارِحُهُ ! «اگر او در قلبش خشوع بود اعضاى بدنش نيز خاشع مى شد».

اشاره به اينكه خشوع يك حالت درونى است كه در برون اثر مى گذارد.(3)

امام صادق (علیه السلام) فرمود: مراد از خشوع در نماز، فرونهادن چشم است.(4)

5. زينت مادى ومعنوى در نماز؛

انسان در نماز لازم است دو نوع زينت داشته باشد: