بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 7

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

ورزق پاكيزه، وناسپاسى بشر، سرزنش از پرستش بت ها ومعبودان باطل.

ب. «حفدة» جمع «حافد» در اصل به معنى كسى است كه بدون انتظار پاداش، با سرعت همكارى مى كند، ولى در آيه مورد بحث به عقيده بسيارى از مفسران، منظور نوه ها است وبعضى خصوص نوه هاى دخترى را گفته اند.

بعضى ديگر معتقدند كه بنون به فرزندان كوچك گفته مى شود و حفدة به فرزندان بزرگ كه مى توانند كمك وهمكارى كنند. وبعضى هرگونه معاون وكمك كار را اعم از فرزندان وغير فرزندان دانسته اند.(1)

ج. «طيبات» در اينجا مفهوم وسيعى دارد كه هرگونه روزى پاكيزه را شامل مى شود، خواه جنبه مادى داشته باشد يا معنوى، جنبه فردى داشته باشد يا اجتماعى.(2)

د. آيه 73 و 74 به مساله شرك پرداخته وبا لحنى پر از سرزنش وملامت وتوبيخ مى گويد: «آنها غير از خدا موجوداتى را پرستش مى كنند كه مالك روزى آنها از آسمان وزمين نيستند وكمترين نقشى در اين زمينه ندارند» وَيعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ ما لا يمْلِكُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ شَيئاً.

نه تنها مالك چيزى در اين زمينه نيستند، بلكه «توانايى بر خلق وايجاد ودسترسى به آنها نيز ندارند» وَلا يسْتَطِيعُونَ

ه -. بعضى از مفسران گفته اند جمله فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الْأَمْثالَ اشاره به منطقى است كه مشركان عصر جاهلى داشته اند (وشبيه آن در ميان بعضى از مشركان عصر ما نيز ديده مى شود) آنها مى گفتند ما اگر به سراغ بتها مى رويم به خاطر اين است كه ما شايسته پرستش خدا نيستيم بايد به سراغ بتها برويم كه آنها مقربان درگاه او هستند! خداوند همانند يك پادشاه بزرگ است كه وزراء وخاصان او به سراغ او مى روند، ولى توده مردم كه دسترسى به او ندارند به سراغ حواشى وخاصان ومقربانش خواهند رفت.

اينگونه منطق هاى زشت وغلط كه گاهى در لباس يك مثل انحرافى مجسم مى گردد، يكى از خطرناك ترين منطق ها است.

ص: 6

قرآن در پاسخ آنها مى گويد: «براى خداوند مثال نزنيد» يعنى مثالى كه متناسب با افكار محدود وموجودات «ممكن» ومملو از نقائص است.(1)

آيا آن روز زندگى خوبى نصيب انسان ها خواهد شد؟ مسلما نه، جهنمى پيدا مى شود كه همه در آن در زحمت خواهند بود، همه به يك سو حركت مى كنند، همه يك چيز مى خواهند، همه يك پست مى طلبند، همه يك نوع غذا را دوست دارند وهمه مى خواهند يك كار واحد انجام دهند.

بديهى است خيلى زود عمر چنين زندگى پايان مى يابد وبفرض باقى بماند زندگى خسته كننده بى روح ويكنواختى خواهد بود كه چندان تفاوتى بامرگ ندارد.(1)

4. رزق انسان، با زرنگى نيست. وَاللهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ چنان كه در جاى ديگر آمده: نَحْنُ قَسَمْنا بَينَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ

5. خداوند، هم نيازهاى روحى وروانى را تأمين مى كند؛ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً... بَنِينَ وَحَفَدَةً وهم نيازهاى مادى را؛ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيباتِ.

6. معبودهاى خيالى شما، نه قدرت ريزش باران از آسمان دارند ونه قدرت روياندن گياه در زمين؛ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ.

7. معبودهاى ساختگى، نه تنها قادر بر كارهاى بزرگ نيستند، حتّى قادر به كوچك ترين كارها هم نيستند؛ رِزْقاً... شَيئاً.(2)

ص: 8

در تعقيب آيات گذشته كه از ايمان وكفر ومؤمنان ومشركان سخن مى گفت در آيات مورد بحث با ذكر دو مثال زنده وروشن، حال اين دو گروه را مشخص مى كند:

در نخستين مثال، «مشركان» را به برده مملوكى كه توانايى هيچ چيز را ندارد، و «مؤمنان» را به انسان غنى وبى نيازى كه از امكانات خود همگان را بهره مند مى سازد تشبيه مى كند، ومى گويد: «خداوند برده مملوكى را به عنوان مثال ذكر مى كند كه قادر بر هيچ چيز نيست»! ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً عَبْداً مَمْلُوكاً لا يقْدِرُ عَلى شَىءٍ.

«و در مقابل آن انسان با ايمانى را مثل مى زند كه به او رزق حسن وانواع روزى ها ومواهب پاكيزه بخشيده است» وَمَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَناً.

اين انسان آزاده با داشتن امكانات فراوان «پنهان وآشكار از آنچه در اختيار دارد انفاق مى كند» فَهُوَ ينْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْراً.

«آيا اين دو نفر يكسانند»؟! هَلْ يسْتَوُونَ.

مسلماً نه، بنابراين «همه حمد وستايش مخصوص خداست» الْحَمْدُ لِلَّهِ.

خداوندى كه بنده اش آزاده وپر قدرت وپر بخشش است، نه از آن بتها كه بندگانشان آن چنان ناتوان ومحدود وبى قدرت واسيرند! «ولى اكثر آنها (مشركان) نمى دانند» بَلْأَكْثَرُهُمْ لا يعْلَمُونَ.

ج. دگر بار مثال گوياى ديگرى براى بندگان بت، ومؤمنان راستين مى زند وآنها را به ترتيب به گنگ مادرزادى كه در عين حال برده وناتوان است، ويك انسان آزاده گويا كه دائما به عدل وداد دعوت مى كند وبر صراط مستقيم قرار دارد تشبيه مى نمايد، مى فرمايد:

«خداوند دو مرد را مثل زده است، كه يكى از آنها گنگ مادر زاد است وقادر بر هيچ كارى نيست» وَضَرَبَ اللهُ مَثَلًا رَجُلَينِ أَحَدُهُما أَبْكَمُ لا يقْدِرُ عَلى شَىءٍ.

«او در عين برده بودن سربارى است براى مولا وصاحبش» وَهُوَ كَلٌّ عَلى مَوْلاهُ.

به همين دليل «او را به دنبال هر برنامه اى بفرستد توانايى بر انجام كار خوبى ندارد» أَينَما يوَجِّهْهُ لا يأْتِ بِخَيرٍ.

به اين ترتيب او داراى چهار صفت كاملا منفى است: گنگ مادر زاد بودن ناتوانى مطلق، سربار صاحبش بودن، وهنگامى كه به دنبال كارى فرستاده شود، هيچ گام مثبتى بر نخواهد داشت.

ص: 10

اين صفات چهارگانه كه در عين حال علت ومعلول يكديگرند، ترسيمى از يك انسان، صد در صد منفى است، كه وجودش، منشا هيچ خير وبركتى نمى باشد، وسربار جامعه ويا خانواده خويش است.

آيا چنين كسى با آن كس كه زبان گويا وفصيح دارد، ومرتبا به عدل وداد دعوت مى كند، وبر جاده صاف، وراه راست قرار دارد، مساوى است ؟(1)

د. كلمه «امهات» جمع «ام» است وبجاى «امات»، «امهات» گفته مى شود، يعنى حرفِ «ها» در جمع زايد است.(2)

شده تا بفهماند اقامه قيامت بر خدا دشوار نيست، وبلكه بسيار آسان است.(1)

6. قيامت، شدنى است، زيرا خداوند هم علم به همه چيز دارد وهم قدرت بر دوباره آفريدن؛ لِلَّهِ غَيبُ، السموات... عَلى كُلِّ شَىءٍ قَدِيرٌ.(2)

7. جمله لاتَعْلَمُونَ شَيئاً نظريه علماء نفس كه مى گويند: لوح نفس بشر در ابتداى تكونش از هر نقشى خالى است - به طورى كه گفته شد - وبعدا به تدريج چيزهايى در آن نقش مى بندد را تاييد مى كند.(3)

اگر نخست از «گوش» نام مى برد وسپس از «چشم»، با اينكه چشم ظاهراً دايره فعاليت وسيع ترى دارد شايد به خاطر آنست كه در نوزاد نخست فعاليت گوش شروع مى شود وبعد از مدتى چشمها قدرت ديد را پيدا مى كنند.(4)

8. تشكر از هر نعمت، به كارگيرى صحيح آن است. زيرا قرآن از گروهى انتقاد مى كند كه چشم دارند ولى حقايق را نمى بينند، گوش دارند ولى حاضر به شنيدن حقّ نيستند؛ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصارَ... لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ.(5)

9. در آيه 78 نحل مى فرمايد: ما نعمت سمع وبصر وافئده را به شما عنايت كرديم. شايد شكرگزار باشيد؛ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ، لكن در سه آيه ديگر گلايه ميكند كه شكرگزارى شما اندك خواهد بود. جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ. (ملك، 23؛ سجده، 9؛ مومنون، 78)

10. علم بر دو قسم است؛

كسبى؛ وَاللهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيئاً وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ. (نحل، 78)

لدنى؛ درباره خضر مى فرمايد: فَوَجَدَا عَبْداً مِنْ عِبَادِنَا آتَينَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً. (كهف، 65)

ص: 12

درباره داوود وسليمان نيز مى فرمايد: وَلَقَدْ آتَينَا دَاوُدَ وَسُلَيمَانَ عِلْماً وَقَالاَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى فَضَّلَنَا عَلَى كَثِيرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ. (نمل، 15)

در روايتى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانيم

:نحن والله نعمة الله التى انعم بها على عباده وبنا فاز من فاز: به خدا سوگند نعمت الله كه خداوند به وسيله آن بندگانش را مشمول لطف خود قرار داده مائيم، وسعادتمندان بوسيله ما سعادتمند مى شوند.(1)

خطاب اهالى گرمسير حجاز بودند كه احتياجشان به حفظ گرما بيشتر از چيزى بود كه از سرما حفظشان كند.(1)

و يا بدين علت كه بشر اولى در مناطق گرم زندگى مى كرده وبا شدت گرما بيشتر سر وكار داشته تا شدت سرما.(2)

6. در ميان انواع لباس ها، نام «سَرابِيلَ» به معناى پيراهن، برده شده كه لباس دائمى براى زن ومرد، كودك وبزرگ، در همه حال وهمه جاست وتمام بدن را مى پوشاند.(3)

7. ذكر نعمت «سايه ها» و «پناهگاه هاى كوهستانى» پس از ذكر نعمت «خانه ها» و «خيمه ها» اشاره به اين است كه انسان ها از سه گروه خارج نيستند: گروهى در شهرها وآباديها زندگى مى كنند واز خانه ها بهره مى گيرند، گروهى ديگر كه در سفرند وخيمه با خود دارند از خيمه ها استفاده مى كنند، اما خداوند گروه سوم يعنى مسافرانى كه حتى خيمه با خود ندارند، محروم نگذاشته ودر مسير راه پناه گاههايى براى آنها تهيه ديده است.

8. تبليغ بايد روشن وبدون ابهام وشك باشد؛ الْبَلاغُ الْمُبِينُ.

9. اگر انسان روح سالم نداشته باشد، روشن ترين تبليغ ها الْبَلاغُ الْمُبِينُ، از پاك ترين افراد يعنى انبياء، در او كارساز نيست؛ فَإِنْ تَوَلَّوْا.(4)

10. اينكه به جاى (اكثرهم كافرون) فرمود و اكثرهم الكافرون ولام بر سر كافر آورد دليل بر اين است كه كافران نامبرده كفران نعمت ها يا كفران به توحيد را به حد كمال رسانيدند.(5)

11. اينكه فرمود (اكثرهم) اشاره به اينكه اكثريت اين كفار كافران لجوج ومعاند ومتعصبند وكسانى كه در اشتباه باشند اقليتى را تشكيل مى دهند، احتمال نيز مى رود كه منظور از (اكثرهم) آنهايى هستند كه اتمام حجت در حقشان شده است ودر برابر آنها اقليتى بوده اند كه هنوز اتمام حجت بر آنها نشده بود.(6)

ص: 16

12. آيه فان تولوا فإنما... به جهت تسليت ودلدارى پيامبر مى باشد كه بر عدم اجابتشان ناراحت مباش.(1)

13. قرآن درباره انكار عالمانه ولجاجت با حق، بارها سخن گفته است گاهى مى فرمايد: با آنكه از درون، يقين دارند، انكار مى كنند، وَجَحَدُوا بِها وَاسْتَيقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ (نمل، 14) گاهى مى فرمايد: پيامبر را مثل فرزندان خود مى شناختند، ولى انكارش مى كردند، يَعرِفُونَهُ كَما يعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ (بقره، 146) گاهى مى فرمايد: حقّ را مى دانند ولى آگاهانه كتمان مى كنند، لَيكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يعْلَمُونَ(2) وگاهى مى فرمايد: حق را درك مى كنند ولى روى آن را مى پوشانند، فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ (بقره، 89).(3)

امام صادق (علیه السلام) فرمود: وقتى على بن ابى طالب (علیه السلام) در مسجد پيامبر ودر حال ركوع، انگشتر خود را به فقير داد وآيه 55 سوره مائده نازل شد كه ولىّ شما فقط خدا ورسول وكسى است كه در ركوع انفاق مى كند، گروهى ولّى خود را شناختند وانكار كردند، در اين هنگام اين آيه نازل شد يعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللهِ ثُمَّ ينْكِرُونَها(4).(5)

ص: 17

تكذيب معبودان نسبت به بت پرستان در قيامت، عذاب خداوند براى كفار به جهت فسادگرى، روز قيامت روز برانگيختن گواهان بر امت ها وگواه بودن پيامبران، برخى از اوصاف قرآن.

ب. مراد از (هؤلاء) امت پيامبر ونيز تمامى افراد بشر كه آن جناب مبعوث به ايشان شده، از زمان خود تا روز قيامت كه به ايشان مبعوث شده، چه معاصرينش وچه آيندگان، چه حاضرين در زمان حضرتش وچه غايبين، همه وهمه امت اويند، واو شاهد بر همه آنان است.(1)

4. تعبير به شُرَكاءَهُمْ (شركاى بت پرستان) به جاى «شركاء الله» (شريكان خدا) به خاطر اين است كه بت ها هرگز شريك پروردگار نبودند، بلكه اين شركاء تخيلى وپندارى وكاذب را بت پرستان براى خود ساخته بودند وچه بهتر كه به خود آنها نسبت داده شود نه به خدا.(1)

5. حساب رهبران كفر كه با قلم وبيان وامكانات، راه خدا را مى بندند، از حساب افراد عادّى جداست. زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ.(2)

6. مردود شدن سخن مشركان در قيامت

نظير آيه 86 نحل آيات ديگر است: وَقَالَ شُرَكَاؤُهُمْ مَا كُنْتُمْ إِيانَا تَعْبُدُونَ (يونس، 28) معبودان به مشركان گويند شما ما را عبادت نمى كرديد (مصلحت خود را در عبادت ما مى دانستيد) وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ آلِهَةً لِيكُونُوا لَهُمْ عِزّاً. كَلاَّ سَيكْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ وَيكُونُونَ عَلَيهِمْ ضِدّاً (مريم، 81-82) و (البقرة، 167)

7. مفسد فى الأرض تنها كسانى كه امنيت جامعه را به هم مى زنند نيستند، بلكه هر فرد يا گروهى كه به هر شكلى، مانع رشد معنوى جامعه شود، مفسد است. الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا... بِما كانُوا يفْسِدُونَ.(3)

8. وَيوْمَ نَبْعَثُ فِى كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً عَلَيهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ دلالت مى كند بر اينكه خداوند در هر امتى يك نفر را مبعوث مى كند تا درباره عمل امت شهادت دهد، واين بعث، غير بعث، به معناى زنده كردن مردگان براى حساب است، بلكه بعثى است بعد از آن بعث، واگر مبعوث هر امتى را از خود آن امت قرار داد براى اين است كه حجت تمام تر وقاطع تر باشد وعذرى باقى نگذارد.(4)

9. از آيه وَيوْمَ نَبْعَثُ فِى كُلِّ أُمَّةٍ بر مى آيد كه هيچ عصرى نبايد خالى از فردى عادل باشد كه سخنش بر مردم آن عصر حجت واز جانب خداوند مأمور باشد.(5)

10. چهار مرحله هدايت:

ص: 20

جالب اينكه در آيه فوق، چهار تعبير براى هدف نزول قرآن ذكر شده است:

تِبْياناً لِكُلِّ شَىءٍ: «قرآن بيانگر همه چيز است».

مايه هدايت است؛ (هدى). اسباب رحمت است؛ وَرَحْمَةً.

در آخرين مرحله مى گويد موجب بشارت براى عموم مسلمانان است؛ وَبُشْرى لِلْمُسْلِمِينَ.

اگر درست بينديشيم پيوند منطقى روشنى در ميان اين چهار مرحله وجود دارد، زيرا در مسير هدايت وراهنمايى انسانها، نخستين مرحله، بيان وآگاهى است ومسلم است كه بعد از آگاهى، هدايت وراهيابى قرار دارد وبه دنبال آن عملكردها است كه مايه رحمت خواهد بود وسرانجام كه انسان عمل مثبت وصالح انجام داد خود را در برابر پاداش بى پايان خدا مى بيند كه مايه بشارت وسرور همه رهروان اين راه است.

11. در تفسير صافى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده كه آن حضرت فرمود: بخدا قسم ما هر چه را در آسمان ها وزمين وآنچه را ميان آنهاست وهر چه در بهشت ودوزخ است، مى دانيم. سپس امام اين آيه را سه بار پى در پى تلاوت فرمودند.(1)

12. قرآن كتابى جامع براى بيان همه نيازهاى جامعه است؛ تِبْياناً لِكُلِّ شَىءٍ.(2)

13. اوصاف مشترك قرآن وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

خداوند هر دو را از شر دشمنان حفظ كرده است؛ و ما يضرونك من شىء (نساء، 113)، و الله يعصمك من الناس (مائده، 67)، انّا نحن نزّلنا الذّكر وانّا له لحافظون. (حجر، 9)

هر دو داراى كرامت هستند؛ انه لقرءان كريم فى كتاب مكنون (واقعه، 77) و انّه لقول رسول كريم وما هو بقول شاعر قليلًا ما تؤمنون. (حاقه، 40 و 41)

هردو مايه ى رحمت هستند؛ و ننزّل من القرءان ما هو شفاء ورحمة للمؤمنين(3) و لقدجاءكم رسول من أنفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رؤف رحيم. (توبه، 128)

ص: 21

هر دو مايه ى هدايت انسان ها هستند؛ هدى للنّاس (بقره، 2) و هدى للمتّقين (بقره، 185) و انّك لتهدى الى صراط مستقيم. (شورى، 52)

14. قرآن كريم بشارت براى چهار گروه بيان شده است؛

مسلمين: نَزَّلْنَا عَلَيكَ الْكِتَابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَىءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ. (نحل، 89)

مؤمنين: قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَينَ يدَيهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ. (بقره، 97)

محسنين:... وَهذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ لِسَاناً عَرَبِياً لِينْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ. (احقاف، 12)

متقين: فَإِنَّمَا يسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدّاً. (مريم، 97)

گرچه اين چهار گروه از نظر مصداق متحد هستند يعنى كسى كه اهل تقوا واحسان وتسليم است چنين كسى مؤمن واقعى است.

بستيد، به عهد او وفا كنيد! وسوگندها را بعد از محكم ساختن نشكنيد، در حالى كه خدا را كفيل وضامن بر (سوگند) خود قرار داده ايد، به يقين خداوند از آنچه انجام مى دهيد، آگاه است! * همانند آن زن (سبك مغز) نباشيد كه پشمهاى تابيده خود را، پس از استحكام، وامى تابيد! در حالى كه (سوگند وپيمان) خود را وسيله خيانت وفساد قرار مى دهيد، بخاطر اينكه گروهى، جمعيتشان از گروه ديگر بيشتر است (وكثرت دشمن را بهانه اى براى شكستن بيعت با پيامبر مى شمريد)! خدا فقط شما را با اين وسيله آزمايش مى كند، وبه يقين روز قيامت، آنچه را در آن اختلاف داشتيد، براى شما روشن مى سازد! * واگر خدا مى خواست، همه شما را امت واحدى قرارمى داد، (وهمه را به اجبار وادار به ايمان مى كرد، اما ايمان اجبارى فايده اى ندارد!) ولى خدا هر كس را بخواهد (وشايسته بداند) گمراه، وهر كس را بخواهد (ولايق بداند) هدايت مى كند! (به گروهى توفيق هدايت داده، واز گروهى سلب مى كند!) ويقينا شما از آنچه انجام مى داديد، بازپرسى خواهيد شد! * سوگندهايتان را وسيله تقلب وخيانت در ميان خود قرار ندهيد، مبادا گامى بعد از ثابت گشتن (بر ايمان) متزلزل شود، وبه خاطر بازداشتن (مردم) از راه خدا، آثار سوء آن را بچشيد! وبراى شما، عذاب عظيمى خواهد بود!

شان نزول

مفسر بزرگ، طبرسى، در «مجمع البيان» در شان نزول نخستين آيه از آيات فوق چنين مى گويد:

در آن هنگام كه جمعيت مسلمانان كم، ودشمنان فراوان بودند، وامكان داشت بعضى از مؤمنان به خاطر همين تفاوت واحساس تنهايى، بيعت خود را با پيامبر (صلی الله علیه و آله) بشكنند واز حمايت او دست بردارند، آيه فوق نازل شد وبه آنها در اين زمينه هشدار داد.(1)

مسئول بودن انسان ها از اعمال خويش، پرهيز از سوگند بمنظور دستاويز.

ب. مراد از ايتاء، دادن خمس است كه خداى تعالى آن را واجب كرده است.(1)

ج. فحشا اشاره به گناهان پنهانى، ومنكر اشاره به گناهان آشكار، وبغى هرگونه تجاوز از حق خويش وظلم وخود برتر بينى نسبت به ديگران است.

د. گرچه مفسران در معنى «عهد الله»، تفسيرهاى متعددى ذكر كرده اند ولى ظاهر اين است كه منظور از آن پيمانهايى است كه مردم با خدا مى بندند (وبديهى است كه پيمان با پيامبر او نيز پيمان با او است) بنابراين هر گونه عهد الهى وبيعت در طريق ايمان وجهاد وغير آن را شامل مى شود.

ه -. وَلا تَكُونُوا كَالَّتِى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكاثاً (اشاره به داستان زنى است از قريش بنام «رايطه» در زمان جاهليت كه از صبح تا نيم روز، خود وكنيزانش، پشمها وموهايى را كه در اختيار داشتند مى تابيدند، وپس از آن دستور مى داد همه آنها را واتابند وبه همين جهت به عنوان «حمقاء» (زن احمق) در ميان عرب، معروف شده بود.

و. دخل (بر وزن دغل) به معنى فساد ودشمنى نهانى وتقلب است، واز همان ماده «داخل» به معنى درون گرفته شده است.(2)

ز. مراد از امة واحدة يك امت قرار دادن آنها رفع اختلاف از آنها است، ومقصود اين است كه همه ايشان را از نظر هدايت وسعادت يك جور خلق مى كرد.(3)

بر مؤمنان نيز لازم است كه امر به معروف ونهى از منكر كنند؛ وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يدْعُونَ إِلَى الْخَيرِ وَيأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَينْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. (آل عمران، 104)

2. اگر خصوص ايتاء ذى القربى را بعد از عموم احسان ذكر نمود براى اهميت آن است، زيرا تشكيل صحيح اين مجتمع كوچك است كه باعث اصلاح مجتمع مدنى بزرگ مى شود.(1)

3. اين آيه منشور جهانى اسلام است كه امام باقر (علیه السلام) آن را در خطبه هاى نماز جمعه مى خواندند وبه گفته فيض كاشانى در تفسير صافى اگر در قرآن همين يك آيه بود، كافى بود كه بگوييم: قرآن، تِبْياناً لِكُلِّ شَىءٍ است، اوامر ونواهى اين آيه در همه اديان بوده وهرگز نسخ نشده است.

4. اوّلين آمر به معروف وناهى از منكر، خود خداوند است؛ إِنَّ اللهَ يأْمُرُ... وَينْهى.

5. آمرين به معروف نبايد از مردم انتظار پذيرش صددرصد داشته باشند؛ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ.(2)

6. اينكه عهد را به سوى الله اضافه كرده وفرموده: عهد الله اين است كه مراد از آن، عهدى باشد كه شخص آن را با خدا بسته باشد، نه هر عهدى.(3)

7. اگر هدايت وگمراه شدن انسان اختيارى نبود، در پايان آيه خداوند نمى فرمود: شما بازخواست مى شويد! پس سؤال خداوند نشانه آزادى ماست. زيرا انسان مجبور مورد بازخواست قرار نمى گيرد.(4)

ص: 25

هنگامى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) اين دو آيه را براى آنها خواند، امرؤ القيس گفت حق است، آنچه نزد من است سرانجام فانى مى شود واين مرد راست مى گويد من قسمتى از زمين او را غصب كرده ام، ولى نمى دانم چه مقدار بوده است ؟ اكنون كه چنين است هر مقدار مى خواهد (ومى داند حق او است) بر گيرد، ومعادل آن هم بر آن بيفزايد به خاطر استفاده اى كه در اين مدت از زمين او كرده ام، در اين هنگام سومين آيه مورد بحث نازل شد (وبه كسانى كه عمل صالح توام با ايمان دارند بشارت «حيات طيبه» داد).

2. دل كندن از ماديات وپايدارى بر تعهدات ووفاى به عهد، نياز به صبر ومخالفت با هواى نفس دارد؛ وَلَنَجْزِينَّ الَّذِينَ صَبَرُوا.(1)

3. تعبير به «احسن» دليل بر اين است كه اعمال نيك آنها همه يكسان نيست، بعضى خوبست وبعضى خوبتر، ولى خداوند همه را به حساب خوبتر مى گذارد، وپاداش خوبتر را به آنها مى دهد واين نهايت بزرگوارى است كه فى المثل شخصى چند نوع كالا براى فروش عرضه كند، عالى وخوب ومتوسط وخريدار همه را به قيمت عالى بخرد.(2)

4. چرا اين عمل صالح مقيد به قيد ايمان شده است در حالى كه انجام آن بدون ايمان نيز امكان دارد، ودر مواردى ديده شده است.

پاسخ اين سؤال يك نكته است وآن اينكه اگر انگيزه ايمان در كار نباشد غالبا عمل آلوده مى شود واگر آلوده نشود بسيار استثنايى است، واما اگر ريشه هاى درخت عمل صالح از آب توحيد وايمان به «الله» سيراب گردد، كمتر ممكن است آفاتى همچون عجب وريا وتظاهر وخودبينى وتقلب ومنت گذارى وامثال آن در آن راه يابد، وبه همين دليل قرآن مجيد غالبا اين دو را با هم پيوند مى دهد چرا كه پيوندشان يك واقعيت عينى وناگسستنى است.(3)

5. زن ومرد در كسب كمالات معنوى يكسانند. مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى.(4)

6. كار خوب به تنهايى كافى نيست، خود انسان هم بايد خوب باشد. مَنْ عَمِلَ صالِحاً... وَهُوَ مُؤْمِنٌ.(5)

ص: 28

3 - قرآن را بايد به صورت «ترتيل» تلاوت كرد، يعنى شمرده، وتوام با تفكر؛ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا. (مزمل، 4)

در حديثى در تفسير اين آيه از امام صادق (علیه السلام) مى خوانيم:

ان القرآن لا يقرأ هذرمة، ولكن يرتل ترتيلا، اذا مررت بآية فيها ذكر النار وقفت عندها وتعوذت بالله من النار: قرآن را تند ودست وپا شكسته نبايد خواند، بلكه بايد به آرامى تلاوت كرد، هنگامى كه به آيه اى مى رسى كه در آن ذكر آتش دوزخ شده است توقف مى كنى (و مى انديشى) وبه خدا از آتش دوزخ پناه مى برى!

4 - علاوه بر ترتيل، دستور به «تدبر وتفكر» در آيات قرآن داده است آنجا كه مى گويد: أَفَلا يتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ: «آيا آنها در قرآن نمى انديشند»؟ (نساء، 82)

در حديثى مى خوانيم كه اصحاب وياران پيامبر (صلی الله علیه و آله) قرآن را ده آيه ده آيه از پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى آموختند، وده آيه دوم را فرا نمى گرفتند مگر اينكه آنچه در آيات نخستين بود از علم وعمل بدانند.

قرآن، استكبار وغرور وتعصب را از خود دور كنيد تا سرنوشتى همچون شيطان رجيم پيدا نكنيد وبه جاى درك حقيقت در پرتگاه كفر وبى ايمانى سقوط ننمائيد.

4. سلطه شيطان بر انسان ها اجبارى نيست بلكه اين انسانها هستند كه شرائط ورود شيطان را به محيط جان خود فراهم مى سازند وبه اصطلاح جواز عبور از دروازه قلب به او مى دهند.(1)

5. تقديم على ربهم بر يتوكلون به جهت افاده حصر است، وعلت اينكه فعل را به صورت مضارع بيان كرد ارشاد به اين معنا است كه اينها در اعتماد به خدا وتوكل به او استمرار دارند.(2)

6. چهار دستور به پيامبر اكرم در ارتباط با قرآن كريم:

الف) اصل تلاوت قرآن كريم: إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِى حَرَّمَهَا وَلَهُ كُلُّ شَىءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ واَنْ اتْلُوَا القُران (النمل، 91 و 92)

ب) منظم ومرتب خواندن (به تعبير ديگر شمرده شمرده خواندن):... وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً (المزمل، 4)

ج) پناه بردن به خدا هنگام تلاوت: فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ مِنَ الشَّيطَانِ الرَّجِيمِ (النحل، 98)

د) تمسك به قرآن وعمل به آن: فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِى أُوحِى إِلَيكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ (الزخرف، 43)

بر امّت پيامبر نيز لازم است به اين دستورات عمل كنند:

اصل قرائت:... فَاقْرَءُوا مَا تَيسَّرَ مِنْهُ... (المزمل، 20)

ترتيل:... وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً (المزمل، 4)

تدبر: كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيكَ مُبَارَكٌ لِيدَّبَّرُوا آياتِهِ... (ص، 29)

ص: 31

دروغ، سرچشمه همه گناهان؛

در حديثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانيم:

ان الله عز وجل جعل للشر اقفالا، وجعل مفاتيح تلك الاقفال الشراب، والكذب شر من الشراب: خداوند متعال براى شر وبدى، قفلهايى قرار داده وكليد آن قفلها شراب است (چرا كه مانع اصلى زشتى ها وبدى ها عقل است ومشروبات الكلى عقل را از كار مى اندازد) سپس اضافه فرمود: دروغ از شراب هم بدتر است.

امام عسكرى (علیه السلام) مى فرمايد:

جعلت الخبائث كلها فى بيت وجعل مفتاحها الكذب: تمام پليدى ها در اطاقى قرار داده شده وكليد آن دروغ است.

رابطه دروغ وگناهان ديگر از اين نظر است كه انسان گناهكار هرگز نمى تواند، راستگو باشد، چرا كه راستگويى موجب رسوايى او است وبراى پوشاندن آثار گناه معمولا بايد متوسل به دروغ شود.

شخصى به حضور پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيد، عرض كرد نماز مى خوانم وعمل منافى عفت انجام مى دهم، دروغ هم مى گويم! كدام را اول ترك گويم ؟! پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: دروغ، او در محضر پيامبر (صلی الله علیه و آله) تعهد كرد كه هرگز دروغ نگويد: هنگامى كه خارج شد، وسوسه هاى شيطانى براى عمل منافى عفت در دل او پيدا شد، اما بلافاصله در اين فكر فرو رفت، كه اگر فردا پيامبر (صلی الله علیه و آله) از او در اين باره سؤال كند چه بگويد، بگويد چنين عملى را مرتكب نشده است، اينكه دروغ است واگر راست بگويد حد بر او جارى مى شود، وهمين گونه در رابطه با ساير كارهاى خلاف اين طرز فكر وسپس خود دارى واجتناب براى او پيدا شد وبه اين ترتيب ترك دروغ سرچشمه ترك همه گناهان او گرديد.

دروغ با ايمان سازگار نيست؛

اين واقعيت نه تنها در آيه مورد بحث كه در احاديث اسلامى نيز منعكس است: در حديثى چنين مى خوانيم: سئل رسول الله (صلی الله علیه و آله) يكون المؤمن جبانا؟ قال نعم، قيل ويكون بخيلا؟ قال نعم، قيل يكون كذابا؟ قال لا!» از پيامبر پرسيدند آيا انسان با ايمان ممكن است (گاهى) ترسو باشد فرمود: آرى، باز پرسيدند آيا ممكن است (احيانا) بخيل باشد فرمود: آرى، پرسيدند آيا ممكن است كذاب ودروغگو باشد؟ فرمود نه»!

دروغ نابود كننده سرمايه اطمينان است؛

ص: 35

مى دانيم مهمترين سرمايه يك جامعه اعتماد متقابل واطمينان عمومى است، ومهمترين چيزى كه اين سرمايه را به نابودى مى كشاند دروغ وخيانت وتقلب است، ويك دليل عمده بر اهميت فوق العاده راستگويى وترك دروغ در تعليمات اسلامى همين موضوع است.

در احاديث اسلامى مى خوانيم كه پيشوايان دين از دوستى با چند طايفه از جمله دروغگويان شديدا نهى كردند، چرا كه آنها قابل اطمينان نيستند.

حضرت على (علیه السلام) در كلمات قصارش مى فرمايد:

اياك ومصادقة الكذاب فانه كالسراب، يقرب عليك البعيد، ويبعد عليك القريب: از دوستى با دروغگو بپرهيز كه او همچون سراب است، دور را در نظر تو نزديك ونزديك را دور مى سازد.(1)

اما پروردگار تو نسبت به كسانى كه بعد از فريب خوردن، (به ايمان بازگشتند و) هجرت كردند، سپس جهاد كردند ودر راه خدا استقامت نمودند، پروردگارت، بعد از انجام اين كارها، بخشنده ومهربان است (وآنها را مشمول رحمت خود مى سازد). * (به ياد آوريد) روزى را كه هر كس (در فكر خويشتن است، وتنها) به دفاع از خود برمى خيزد، ونتيجه اعمال هر كسى، بى كم وكاست، به او داده مى شود، وبه آنها ظلم نخواهد شد!

شان نزول

بعضى از مفسران در شان نزول آيه نخست چنين نقل كرده اند كه اين آيه در مورد گروهى از مسلمانان نازل گرديد كه در چنگال مشركان گرفتار شدند وآنها را مجبور به بازگشت از اسلام واظهار كلمات كفر وشرك كردند.

آنها «عمار» وپدرش «ياسر» ومادرش «سميه» و «صهيب» و «بلال» و «خباب» بودند، پدر ومادر عمار در اين ماجرا سخت مقاومت كردند وكشته شدند، ولى عمار كه جوان بود آنچه را مشركان مى خواستند به زبان آورد.

اين خبر در ميان مسلمانان پيچيد، بعضى غائبانه عمار را محكوم كردند وگفتند: عمار از اسلام بيرون رفته وكافر شده، پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: چنين نيست؛

ان عمارا ملاء ايمانا من قرنه الى قدمه واختلط الايمان بلحمه ودمه: چنين نيست (من عمار را به خوبى مى شناسم) عمار از فرق تا قدم مملو از ايمان است وايمان با گوشت وخون او آميخته است (او هرگز دست از ايمان برنخواهد داشت وبه مشركان نخواهد پيوست).

چيزى نگذشت كه عمار گريه كنان به خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد، پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: مگر چه شده است ؟

عرض كرد اى پيامبر! بسيار بد شده، دست از سرم بر نداشتند تا نسبت به شما جسارت كردم وبتهاى آنها را به نيكى ياد نمودم! پيامبر (صلی الله علیه و آله) با دست مباركش اشك از چشمان عمار پاك مى فرمود ومى گفت:

اگر باز تو را تحت فشار قرار دادند، آنچه مى خواهند بگو (وجان خود را از خطر رهايى بخش).

ص: 37

در اين هنگام آيه مَنْ كَفَرَ بِاللهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ... نازل گرديد ومسائل را در اين رابطه روشن ساخت.(1)

فضل الهى: آل عمران 74. فوز: نساء 13. عذاب قيامت: نحل 106. ملك: نساء 54.. حظ: فصلت 35. بلا:. بقره 49. بهتان: نور 16. سحر:. اعراف 16. اثم: نساء 48. خزى: توبه 63. كرب: انبياء 76. ذبح: صافات 107. ميل: نساء 27. كوه: شعراء 63. قريه: زخرف 21

4. در قرآن كريم 19 بار عذاب قيامت وصف به عظمت شده از جمله: خَتَمَ اللهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (بقره، 7)، وَلاَ تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَينَاتُ وَأُولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (آل عمران، 105)، قُلْ إِنِّى أَخَافُ إِنْ عَصَيتُ رَبِّى عَذَابَ يوْمٍ عَظِيمٍ (انعام، 15)،

5. آيه تاتى كل نفس به دو نكته اشاره دارد:

هيچ كس در قيامت از شخص ديگر دفاع نمى كند بلكه تنها وتنها به دفاع از خود اشتغال دارد ديگر مجالى برايش نمى ماند كه به غير خود بپردازد وغم وغصه ديگرى را بخورد.

دفاعى كه هركس از خودش مى كند سودى ندارد وآنچه را كه سزاوار اوست از او دور نمى كند زيرا كيفرى كه به او مى دهند عمل خود اوست.(1)

6. همراهى صبر با كمالات ديگر؛

صبر با عمل صالح؛ إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ. (هود، 11)

صبر با نماز؛ وَالَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلاَنِيةً وَيدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيئَةَ أُولئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ. (رعد، 22)

صبر با توكل؛ الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يتَوَكَّلُونَ. (نحل، 42)

صبر وجهاد؛ ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا. (نحل، 110)

صبر واستغفار؛ فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ. (غافر، 55)

صبر وتقوا؛ وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لاَ يضُرُّكُمْ كَيدُهُمْ شَيئاً. (آل عمران، 120)

صبر وتسبيح خداوند؛ فَاصْبِرْ عَلَى مَا يقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ. (طه، 130)

ص: 39

آن منطقه به طور فراوان از هر مكانى فرا مى رسيد) باعث تقويت اين احتمال شده است چرا كه اين تعبير دليل بر اين است كه آن منطقه يك منطقه توليد كننده مواد مورد نياز نبوده، بلكه از خارج به آن حمل مى شده، واز اين گذشته با جمله يجْبى إِلَيهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَىءٍ (ثمرات همه چيز به سوى آن آورده مى شود) كه در سوره قصص آيه 57 آمده وقطعا اشاره به سرزمين «مكه» است بسيار سازگار است.

ولى مشكل آن است كه از نظر تاريخى چنين حادثه اى به طور آشكار در مورد مكه ديده نمى شود كه روزى بسيار پر نعمت وامن وامان باشد، وروز ديگر قحطى وناامنى آن را به شدت فرا گيرد.

بعضى ديگر گفته اند اين داستان مربوط به گروهى از بنى اسرائيل بوده است كه در منطقه آبادى مى زيستند وبر اثر كفران نعمت گرفتار قحطى وناامنى شدند.

شاهد اين سخن حديثى است كه از امام صادق (علیه السلام) نقل شده كه فرمود:

گروهى از بنى اسرائيل آن قدر زندگى مرفهى داشتند كه حتى از مواد غذايى مجسمه هاى كوچك مى ساختند وگاهى با آن بدن خود را نيز پاك مى كردند، اما سرانجام كار آنها به جايى رسيد كه مجبور شدند همان مواد غذايى آلوده را بخورند واين همان است كه خداوند در قرآن فرموده: ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا قَرْيةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً....

اين احتمال نيز وجود دارد كه آيه فوق اشاره به داستان قوم «سبا» باشد كه در سر زمين آباد «يمن» مى زيستند وچنان كه قرآن در سوره سبا آيات 15-19 داستان زندگى آنها را بازگو كرده سرزمين بسيار آباد وپر ميوه وامن وامان وپاك وپاكيزه داشته اند كه بر اثر غرور وطغيان واستكبار وكفران نعمتهاى خدا آن چنان سرزمينشان ويران وجمعيتشان پراكنده شد كه عبرتى براى همگان گشت.

2. از بيان مثال هاى قرآنى در مورد تاريخ واقوام گذشته، عبرت بگيريم. ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا.(1)

3. تعبير فاذاقها الله لباس الجوع والخوف اشاره به آن است كه اولا آن چنان قحطى وناامنى آنها را فرا گرفت كه گويى همچون لباس از هر سو آنان را احاطه نموده بود، وبدنشان را لمس مى كرد، واز سوى ديگر اين قحطى وناامنى آن چنان براى آنها ملموس شد كه گويى با زبان خود آن را مى چشيدند، واين دليل بر نهايت فقر وفلاكت وفقدان امنيت است كه سراسر وجود وزندگى انسان را پر كند.(2)

4. خداوند گاهى به وسيله گرسنگى وترس مردم را امتحان مى كند؛ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَىءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ (بقره، 155) وگاهى به وسيله گرسنگى وترس مردم كافر وگنهكار را عذاب مى كند؛ وَضَرَبَ اللهُ مَثَلاً قَرْيةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللهِ فَأَذَاقَهَا اللهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يصْنَعُونَ. (نحل، 112)

5. آيه فكلوا ممّا رزقكم الله حلالاً طيّباً دربردارنده چند نكته است:

الف: در مقام اين است كه هر رزق طيبى را حلال كند.

ب: مراد از حليت وطيب بودن اين است كه رزق طورى باشد كه طبع بشر از آن محروم نباشد يعنى طبع آدمى آنرا پاكيزه بداند واز آن خوشش آيد.

ج: جمله و كلوا امرى است مقدمى براى جمله و اشكروا نعمة الله ويادآورى نعمت اشاره به سبب حكم است چون نعمت بودن هرچيزى سبب لزوم شكر آن است.(3)

6. دينِ جامع، دستوراتش نيز جامعيت دارد. هم طهارت ظاهرى را شرط مصرف مى داند، طَيباً هم طهارت باطنى وحقوقى را؛ حَلالاً.(4)

7. روزى را نعمت وهديه الهى بدانيم، نه محصولِ زرنگى خود؛ رَزَقَكُمُ اللهُ... نِعْمَتَ اللهِ.(5)

ص: 42

وچون مشركان هنگام ذبح حيوانات، نام بت ها را با صداى بلند مى بردند، از اين كار تعبير به «اهلال» شده است.(1)

ج. پاسخ به يك سؤال؛

در اينجا سؤالى پيش مى آيد كه آيه فوق، حيوانات حرام يا اجزاى محرم حيوان را منحصر در چهار قسمت كرده است، در حالى كه ما مى دانيم محرمات فراوان ديگرى مانند گوشت حيوانات درنده، وانواع حيوانات دريايى جز ماهيان فلس دار وجود دارد، وحتى در بعضى از سوره هاى ديگر قرآن تعداد محرمات بيش از چهار ذكر شده است (سوره مائده آيه 3) بنابراين محدود بودن در چهار چيز براى چيست ؟

پاسخ: اينكه حصر در اينجا به اصطلاح «حصر اضافى» است، يعنى هدف از گفتن «انما» كه براى منحصر ساختن است نفى بدعتهايى است كه مشركان در زمينه تحريم پاره اى از حيوانات داشتند، در واقع قرآن مى گويد: «اينها حرام است نه آنها كه شما مى گوئيد.»

اين احتمال نيز وجود دارد كه اين چهار موضوع كه در قرآن ذكر شده محرمات اصلى وبنيادى وريشه اى است (حتى «منخنقه» يعنى حيواناتى را كه خفه كرده اند ومانند آن كه در آيه 3 سوره مائده آمده نيز در اين چهار داخل است چون مردار محسوب مى شود) اما محرمات ديگر از اجزاى حيوانات ويا انواع حيوانات مانند درندگان در درجه بعد قرار دارد ولذا در سنت پيامبر حكم تحريم آنها آمده است وبه اين ترتيب حصر در آيه، حصر حقيقى مى تواند باشد.(2)

د. «باغ» يا «باغى» از ماده «بغى» به معنى «طلب» است، ودر اينجا به معنى طلب لذت ويا حلال شمردن حرام الهى تفسير شده.

«عاد» يا «عادى» از ماده «عدو» به معنى تجاوز است ودر اينجا منظور كسى است كه بيش از حد لازم، به هنگام ضرورت از اين گوشتها استفاده كند.(3)

ص: 44

وبت پرستى غوطه ور بودند تنها موحد ويكتاپرست بود، پس او به تنهايى امتى ومشركان محيطش امت ديگر بودند. ابراهيم سرچشمه پيدايش امتى بود وبه همين سبب نام امت بر او گذارده شده.

و هيچ اشكالى ندارد كه اين كلمه كوچك يعنى «امت» تمام اين معانى بزرگ را در خود جمع كند.(1)

3. تعداد وكميت مهم نيست، بلكه كيفيت وحركت آفرينى مهم است. أُمَّةً.(2)

4. ويژگى هاى حضرت ابراهيم (علیه السلام)؛

بردبارى؛ انّ ابراهيم لاوّاه حليم. (توبه، 114)

منيب؛ ان ابراهيم لحليم أوّاه منيب. (هود، 75)

صدّيق؛ انه كان صدّيقاً نبياً. (مريم، 41)

عابد؛ و كانوا لنا عابدين.(3)

سلامت قلب؛ و ان من شيعته لابراهيم * اذ جاء ربّه بقلب سليم. (صافات، 83)

پذيرايى از مهمان؛ فراغ الى اهله فجاء بعجل سمين. (ذاريات، 26)

شكرگزار؛ الحمد لله الذى وهب لى على الكبر اسماعيل واسحق انّ ربّى لسميع الدعاء. (ابراهيم، 39)

تواضع در برابر خدا؛ انّ ابراهيم كان امّة قانتاً للّه حنيفاً ولم يك من المشركين. (نحل، 120)

اخلاص وياد قيامت؛ انا اخلصناهم بخالصة ذكرى الدار وانّهم عندنا لمن المصطفين الاخيار. (ص، 46-47)

دوست خدا؛ و اتخذ الله ابراهيم خليلًا. (نساء، 125)

ادب در برابر خدا؛ فانهم عدو لى الا ربّ العالمين * الذى خلقنى فهو يهدين * والذى هو يطعمنى ويسقين * واذا مرضت فهو يشفين. (شعراء، 77-80)

حضرت ابراهيم (علیه السلام) نعمت خلقت، هدايت، اطعام ومانند آن را به خداوند نسبت داد،

ص: 48

اما مرض را كه نقص در سلامت است به خداوند نسبت نداد، بلكه به خودش نسبت داد واين يك نوع ادب در گفتار است.

5. حضرت ابراهيم (علیه السلام) الگوى كمالات؛

قرآن كريم برخى از امور را نام مى برد كه جزء كمالات انسان است. در آيات ديگر حضرت ابراهيم (علیه السلام) را الگو ونمونه آن كمال معرفى مى كند؛

در برخى از آيات دستور به شكر نعمت مى دهد؛ واشكروا نعمة الله

در آيه ى ديگر حضرت ابراهيم (علیه السلام) را شاكر نعمت هاى خداوند معرفى مى كند؛ شاكراً لأنعمه.

در برخى از آيات، ايمان به خدا ومسئلت از درگاه الهى را عامل رشد مى داند؛ و اذا سألك عبادى عنى فإنّى قريب اجيب دعوة الدّاع اذا دعان فليستجيبوا لى وليؤمنوا بى لعلهم يرشدون.

در آيه ى ديگر حضرت ابراهيم (علیه السلام) را بعنوان شخص داراى رشد معرفى مى كند؛ و لقد اتينا ابراهيم رشده من قبل.

در برخى از آيات مى فرمايد: مؤمنان، از خداوند حسنه دنيا وآخرت را درخواست مى كنند؛ و منهم من يقول ربّنا اتنا فى الدنيا حسنة وفى الآخرة حسنة وقنا عذاب النّار

در آيه ى ديگر مى فرمايد: حضرت ابراهيم (علیه السلام) از حسنه در دنيا وآخرت بهره مند است؛ واتيناه فى الدّنيا حسنة وانّه فى الآخرة لمن الصالحين.

6. سؤال: اگر آئين اسلام آئين ابراهيم است ومسلمانان در بسيارى از مسائل از سنن ابراهيم پيروى مى كنند از جمله احترام روز جمعه، پس چرا يهود شنبه را عيد مى دانند وتعطيل مى كنند؟

آيه 123 به اين سؤال پاسخ مى دهد ومى گويد: «شنبه (وتحريمهاى روز شنبه) براى يهود به عنوان يك مجازات قرار داده شد، وتازه در آن هم اختلاف كردند» بعضى آن را پذيرفتند وبه كلى دست از كار كشيدند وبعضى هم نسبت به آن بى اعتنايى كردند؛ إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ.

7. حسن موعظه از جهت حسن اثر آن در احياء حق مورد نظر است، وحسن اثر وقتى است كه واعظ خودش به آنچه وعظ مى كند متعظ باشد، واز آن گذشته در وعظ خود آن قدر حسن خلق نشان دهد كه كلامش در قلب شنونده مورد قبول بيفتد، قلب با مشاهده آن خلق

ص: 49

وخوى، رقت يابد وپوست بدنش جمع شود وگوشش آن را گرفته وچشم در برابرش خاضع شود.

8. ترتيب در حكمت وموعظه وجدال ترتيب به حسب افراد است يعنى از آنجايى كه تمامى مصاديق وافراد حكمت خوب است لذا اول آن را آورد چون موعظه دونوع بود يكى خوب ويكى بد وآنكه بدان اجازه داده شده موعظه خوب است لذا موعظه حسنه را آورد وچون جدال سه قسم بود يكى بد يكى خوب وديگرى خوبتر واز اين سه قسم تنها قسم سوم مجاز بود لذا آن را سوم ذكر كرد.

9. قرآن كريم همانطورى كه موعظه خداوند را به خوبى وصف كرده است إِنَّ اللهَ يأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَينَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللهَ نِعِمَّا يعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللهَ كَانَ سَمِيعاً بَصِيراً (نساء، 58)، به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نيز دستور مى دهد كه مردم را به موعظه خوب آنان را به سوى خداوند دعوت كند؛ ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِى هِى أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ.(1)

10. از تعبير ان الله مع الذين اتقوا والذين هم محسنون استفاده مى شود كه تقوا واحسان هر يك سبب مستقلى براى موهبت نصرت الهى وابطال مكر دشمنان دين ودفع كيد آنان دارد.(2)

11. دعوت بايد جهت الهى داشته باشد ادع الى سبيل ربك.(3)

12. در اين آيات، خداوند پنج كمال براى ابراهيم (علیه السلام) برمى شمرد وسپس پنج مقام به او مى دهد امّا پنج كمال: (أُمَّةً - قانِتاً - لَمْ يكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ - حَنِيفاً - شاكِراً) امّا پنج مقام ولطف از طرف خداوند: (اجْتَباهُ الى صراط مستقيم - فِى الدُّنْيا حَسَنَةً فِى الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ) كه در آيه بعد است.(4)

13. ادب پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

پيامبر فرد بسيار مؤدبى بود چنان كه خود فرمود:

ادبنى ربى فقال خذ العفو وامر بالعرف...

ص: 50

ادب به وسيله سلام بر مردم: وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يؤْمِنُونَ بِآياتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَيكُمْ... (الأنعام، 54)

ادب به وسيله صلوات بر متمكنان: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيهِمْ... (التوبة، 103)

ادب به هنگام مناظره با مخالفان:... وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِى هِى أَحْسَنُ... (النحل، 125)

14. پيامبر اكرم معلم حكمت

بهره مندى پيامبر اكرم از حكمت: ذلِكَ مِمَّا أَوْحَى إِلَيكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ... (الإسراء، 39)

دعوت پيامبر اكرم به حكمت: ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ... (النحل، 125)

پيامبر اكرم معلم حكمت:... وَيعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ... (البقرة، 129)

15. جمله (وان عاقبتم) مخاطبين را بر مى انگيزد كه عفو بهتر است چرا كه ان شرطيه دلالت بر عدم جزم مى كند بوقوع آنچه كه بعد از ان آمده است گويا خداوند مى فرمايد: لاتعاقبوا وان عاقبتم.(1)

16. حتّى نسبت به دشمنان وشكنجه كنندگان، عدل وانصاف را مراعات بكنيد. بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ.(2)

17. قانون به تنهايى كارساز نيست، اخلاق لازم است. بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ قانون است و لَئِنْ صَبَرْتُمْ اخلاق است.

18. مبلّغ بايد صبور باشد. ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ... وَاصْبِرْ.(3)

19. نظير آيه 127 نحل، آيه 70 نمل است؛ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيهِمْ وَلَا تَكُ فِى ضَيقٍ مِمَّا يمْكُرُونَ.

20. توفيق پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

همان طورى كه حضرت شعيب توفيق خويش را از ناحيه خداوند مى داند وَمَا تَوْفِيقِى إِلاَّ بِاللهِ پيامبر نيز توفيق صبر واستقامت او در برابر شدائد ومشكلات نيز از ناحيه خداوند متعال بود. وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللهِ... (النحل، 127)

21. معيت خداوند با پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: إِنَّ اللهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَالَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ (النحل، 128)

ص: 51

در آيه ديگر نمونه آن را پيامبر اكرم معرفى مى كند كه مورد معيت الهى است... إِنَّ اللهَ مَعَنَا... (التوبة، 40) در آيه ديگر درباره موسى مى فرمايد قَالَ كَلاَّ إِنَّ مَعِى رَبِّى سَيهْدِينِ (الشعراء، 6).

22. در اين سوره چهل نعمت براى تحريك روحيه شكرگزارى بيان شده است، 1. آسمان: خَلَقَ السَّماواتِ 2. زمين: وَالْأَرْضَ 3. چهارپايان: وَالْأَنْعامَ 4. پوشش: لَكُمْ فِيها دِفْءٌ 5. منافع حيوانات: وَمَنافِعُ 6. گوشت: مِنْها تَأْكُلُونَ 7. جمال وزيبايى: فِيها جَمالٌ 8. حمل ونقل: تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ 9. هدايت: عَلَى اللهِ قَصْدُ السَّبِيلِ 10. آب: مِنْهُ شَرابٌ 11. مراتع: فِيهِ تُسِيمُونَ 12. ميوه ها: وَمِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ 13. شب وروز: سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيلَ وَالنَّهارَ 14. خورشيد وماه: وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ 15. ستاره: وَالنُّجُومُ 16. نعمت ها وموجودات رنگارنگ زمينى: ما ذَرَأَ لَكُمْ فِى الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ 17. دريا وجواهرات دريايى: سَخَّرَ الْبَحْرَ... تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيةً 18. حركت كشتى: تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ 19. كوه ها: وَأَلْقى فِى الْأَرْضِ رَواسِى 20. نهرها: وَأَنْهاراً 21. راه ها: وَسُبُلًا 22. علائم طبيعى: وَعَلاماتٍ 23. راهيابى از طريق ستارگان: وَبِالنَّجْمِ هُمْ يهْتَدُونَ 24. سرسبزى زمين: فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها 25. شير خالص: لَبَناً خالِصاً 26. فرآورده هاى ميوه ها: تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَراً وَرِزْقاً حَسَناً 27. عسل: فِيهِ شِفاءٌ 28. همسر: مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً 29. فرزندان ونوه ها: مِنْ أَزْواجِكُمْ بَنِينَ وَحَفَدَةً 30. رزق: رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيباتِ 31. گوش: جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ 32. چشم: وَالْأَبْصارَ 33. عقل وروح: وَالْأَفْئِدَةَ 34. مسكن ثابت: مِنْ بُيوتِكُمْ سَكَناً 35. مسكن سيار: جَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُيوتاً 36. انواع پوشاك: مِنْ أَصْوافِها وَأَوْبارِها وَأَشْعارِها أَثاثاً وَمَتاعاً 37. نعمت سايه: جَعَلَ لَكُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالًا 38. پناهگاه مطمئن در كوه ها: مِنَ الْجِبالِ أَكْناناً 39. نعمت لباسى كه انسان از گرما وسرما حفظ كند: سَرابِيلَ تَقِيكُمُ... 40. نعمت زره ولباس رزم: تَقِيكُمْ بَأْسَكُمْ.

ناگفته پيداست كه هدف خداوند از نام بردن، منّت گذاشتن يا كسب وجهه يا تأمين غرائز نيست كه او منزه است، بلكه براى ايجاد روحيه شكر وتفكّر وتسليم وتذكّر است. لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ آيه، 14. لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ آيه، 15. لَعَلَّهُمْ يتَفَكَّرُونَ آيه، 44. لَعَلَّكُمْتُسْلِمُونَ آيه، 81. لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ آيه، 90.(1)

ص: 52

ص: 54

ومخاطبينى كه با اويند از مسجد الحرام خيلى دور است، زيرا محل زندگى ايشان شهر مكه است كه مسجد الحرام در همانجا است. وجمله لِنُرِيهُ مِنْ آياتِنا نتيجه اين سير دادن را بيان مى كند وآن اين است كه پاره اى از آيات ونشانه هاى خود را به وى نشان دهد.(1)

د. اين آيه در عين فشردگى بيشتر مشخصات اين سفر شبانه اعجاز آميز را بيان مى كند:

1 - جمله «اسرى» نشان مى دهد كه اين سفر، شب هنگام واقع شد، زيرا «اسراء» در لغت عرب به معنى سفر شبانه است، در حالى كه كلمه «سير» به مسافرت در روز گفته مى شود.

2 - كلمه «ليلا» در عين اينكه تاكيدى است براى آنچه از جمله «اسراء» فهميده مى شود، اين حقيقت را نيز بيان مى كند كه اين سفر، بطور كامل در يك شب واقع شد، ومهم نيز همين است كه فاصله ميان مسجد الحرام وبيت المقدس كه بيش از يكصد فرسخ است ودر شرائط آن زمان مى بايست روزها يا هفته ها به طول بيانجامد، تنها در يك شب رخ داد.

3 - كلمه «عبد» نشان مى دهد كه اين افتخار واكرام به خاطر مقام عبوديت وبندگى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بود.(2)

ه -. آغاز اين سير كه مقدمه اى بر مساله معراج به آسمانها بوده مسجد الحرام در مكه وانتهاى آن مسجد الاقصى در قدس بوده است.

يا أَيتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ. ارْجِعِى إِلَى رَبِّكِ رَاضِيةً مَرْضِيةً. فَادْخُلِى فِى عِبَادِى (الفجر، 29-27) در آيات ديگر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نمونه عبد كامل خود دانسته است سُبْحَانَ الَّذِى أَسْرَى بِعَبْدِهِ... (الإسراء، 1) فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى (النجم، 10) از انضمام اين آيات روشن مى شود انسان مطمئن به ياد خدا در قيامت با پيامبر اكرم محشور خواهد شد كه آيه مَنْ يطِعِ اللهَ وَالرَّسُولَ... نيز اين معنا را بيان مى كند.

6. آثار عبوديت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛

در قرآن كريم هرجا واژه ى «عبده» به طور مطلق بيان شده منظور پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است وبه همين جهت عبوديت پيامبر مشمول بركات الهى شده است از جمله:

- نزول قرآن كريم؛ تبارك الذى نزّل الفرقان على عبده.

- صعود پيامبر به معراج؛ سبحان الذى أسرى بعبده ليلًا من المسجد الحرام.

- سخن گفتن خداوند با او؛ فأوحى الىّ عبده ما أوحى.

- كفايت الهى از او؛ أليس الله بكاف عبده.

7. مسجد بايد محور كارهاى ما باشد؛ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى.(1)

بر اساس روايات، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) يك سال قبل از هجرت، پس از نماز مغرب در مسجد الحرام، از طريق مسجد الاقصى به وسيله ى «بُراق» به آسمان ها رفت وچون بازگشت، نماز صبح را در مسجد الحرام خواند.(2)

8. معراج پيامبر، جسمانى ودر بيدارى بوده، نه در خواب وبا روح! چنانكه از كلمه (عبد) استفاده مى شود. واصل آن از ضروريات دين ومورد اتّفاق همه ى فرقه هاى اسلامى است. روايات متواتر وبرخى دعاها وزيارتنامه ها هم به اين مسأله اشاره دارد ودر برخى احاديث، منكر آن كافر معرّفى شده است.(3)

در اين سفر، حضرت رسول، بهشت وجهنّم را ديد، وضعيت بهشتيان ونعمت هايشان ودوزخيان وعذاب هايشان از مشاهدات ديگر پيامبر بود.(4)

ص: 57

9. ويژگى هاى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) حريص بر هدايت مردم؛ لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنّتم حريص عليكم بالمؤمنين رؤف رحيم. (توبه، 128)

عدم نزول عذاب الهى با وجود پيامبر؛ ما كان الله ليعذّبهم وانت فيهم. (انفال، 3)

پيامبر (صلی الله علیه و آله) دارى خلق عظيم؛ انكّ لعلى خلق عظيم. (قلم، 4)

نعمت بزرگ در پرتو بعثت پيامبر (صلی الله علیه و آله)؛ لقد منّ الله على المومنين اذ بعث فيهم رسولًا. (آل عمران، 164)

صلوات خداوند وفرشتگان بر پيامبر (صلی الله علیه و آله)؛ ان الله وملئكته يصلّون على النّبى. (احزاب، 56)

جهانى بودن رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله)؛ و ما ارسلناك الّا كافّة للناس بشيراً ونذيراً. (سبأ، 28)

پيامبر (صلی الله علیه و آله) گواه بر پيامبران؛ فكيف اذا جئنا من كلّ امه بشهيد وجئنا بك على هولاء شهيداً. (نساء، 41)

عظمت شهر مكهّ در پرتو وجود پيامبر (صلی الله علیه و آله)؛ لااقسم بهذا البلد وانت حلّ بهذا البلد. (بلد، 1)

رفعت مقام ومنزلت پيامبر (صلی الله علیه و آله)؛ الم نشرح لك صدرك ورفعنا لك ذكرك.

جلب رضايت پيامبر (صلی الله علیه و آله)؛ و لسوف يعطيك ربّك فترضى. (ضحى، 5)

سفر معراج پيامبر (صلی الله علیه و آله)؛ سبحان الذى اسرى بعبده ليلًا من المسجد الحرام الى المسجد الاقصى. (اسراء، 1)

ص: 58

فرزندان همراهان نوح شمرده، شايد به خاطر آنست كه طبق تواريخ معروف، نوح داراى سه فرزند بنامهاى «سام» و «حام» و «يافث» بود كه مردم روى زمين پس از طوفان نوح از آنها گسترش يافتند.(1)

و. دو فساد بزرگ تاريخى بنى اسرائيل: در آيات فوق، سخن از دو انحراف اجتماعى بنى اسرائيل كه منجر به فسادو برترى جويى مى گردد به ميان آمده است، كه به دنبال هر يك از اين دو، خداوند مردانى نيرومند وپيكار جو را بر آنها مسلط ساخته تا آنها را سخت مجازات كنند وبه كيفر اعمالشان برسانند.

گر چه تاريخ پر ماجراى بنى اسرائيل، فراز ونشيب بسيار دارد، وپيروزيها وشكستها در آن فراوان ديده مى شود اما در اينكه قرآن به كداميك از اين حوادث اشاره مى كند در ميان مفسران گفتگو بسيار زياد است، آنچه از تاريخ بنى اسرائيل استفاده مى شود اين است كه نخستين كسى كه بر آنها هجوم آورد وبيت المقدس را ويران كرد، بخت النصر پادشاه بابل بود، وهفتاد سال بيت المقدس به همان حال باقى ماند، تا يهود قيام كردند وآن را نوسازى نمودند، دومين كسى كه بر آنها هجوم برد قيصر روم اسپيانوس بود كه وزيرش طرطوز را مامور اين كار كرد، او به تخريب بيت المقدس وتضعيف وقتل بنى اسرائيل كمر بست، واين حدود يكصد سال قبل از ميلاد بود.

بنابراين ممكن است دو حادثه اى كه قرآن به آن اشاره مى كند همان باشد كه در تاريخ بنى اسرائيل نيز آمده است، زيرا حوادث ديگر در تاريخ بنى اسرائيل آن چنان شديد نبود كه حكومت آنها را به كلى از هم متلاشى كند، ولى حمله بخت النصر، قدرت وشوكت آنها را به كلى درهم كوبيد، اين تا زمان كورش ادامه داشت، وپس از آن بنى اسرائيل مجددا به قدرت رسيدند واين وضع ادامه داشت تا بار ديگر قيصر روم بر آنها هجوم برد وحكومتشان را متلاشى كرد واين دربدرى هم چنان ادامه يافت (تا در اين اواخر كه به كمك قدرتهاى جهانخوار واستعمارگر حكومتى براى خود دست وپا كردند)(2).(3)

ز. إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها. اين يك سنت هميشگى است نيكى ها

ص: 61

وبديها سرانجام به خود انسان باز مى گردد، هر ضربه اى كه انسان مى زند بر پيكر خويشتن زده است، وهر خدمتى به ديگرى مى كند در حقيقت به خود خدمت كرده است، ولى مع الاسف نه آن مجازات شما را بيدار مى كند ونه اين نعمت ورحمت.(1)

ح. لام در «لانفسكم» ونيز لام در «فلها» لام اختصاص است.(2)

ط. حصر به معناى احاطه است كه تمام اطراف بسته مى شود وراه فرار ندارد چنانچه در جاى ديگر مى فرمايد إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحيطَةٌ بِالْكافِرينَ (توبه، 49)(3)

شكور؛ انّه كان عبداً شكوراً.

عبد؛ انه من عبادنا المؤمنين.

دلسوزى؛ ربّ اغفر لى ولوالدى ولمن دخل بيتى مؤمنا وللمؤمنين والمؤمنات....

تواضع؛ و ما أنا بطارد المؤمنين.

صبر در برابر تهمت ها؛ قال الملأ من قومه انا لنريك فى ضلال مبين * قال يا قوم ليس بى ضلالة ولكنى رسول من ربّ العالمين

6. جهاد ومبارزه با مستكبران، مخصوص اسلام نيست؛ بَعَثْنا... أُولِى بَأْسٍ شَدِيدٍ.

7. دست بالاى دست بسيار است. بنى اسرائيل طغيان كردند، خدا هم برتر از آنان را برايشان مسلّط مى سازد؛ بَعَثْنا... أُولِى بَأْسٍ شَدِيدٍ.(1)

8. ناراحتى را به وجه نسبت داد زيرا اثر ناراحتى در وجه وچهره انسان ظاهر مى شود.(2)

9. اوّل بايد از نيكى ها سخن گفت، سپس از بدى ها؛ إِنْ أَحْسَنْتُمْ... إِنْ أَسَأْتُمْ.

10. در شيوه ى تربيت، ابتدا از رحم ومهربانى بگوييم، سپس از هشدار وتهديداستفاده كنيم؛ يرْحَمَكُمْ... عُدْنا.

11. قهر الهى وابسته به عملكرد خود ماست؛ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا.(3)

12. جهنم مكان تنگ

نظير آيه 8 اسراء:... وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِرِينَ حَصِيراً آيه 13 فرقان است: وَإِذَا أُلْقُوا مِنْهَا مَكَاناً ضَيقاً مُقَرَّنِينَ دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُوراً

ص: 63

نسبت به آخرت ومعاد كفر ورزيده باشند واما خداوند در اين دو آيه متعرض حال كسانى كه ايمان آورده ولى عمل صالح نكرده باشند نشده، پس چنين كسى از هيچ طرف وعده منجز ندارد، نه پاداش ونه كيفر، بلكه وضع او منوط به توبه ويا شفاعت است، تا به وسيله يكى از اين دو به گروه صالحان از مؤمنين ملحق شود، ودر جاى ديگر در حق اين طايفه فرموده: وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَآخَرَ سَيئاً عَسَى اللهُ أَنْ يتُوبَ عَلَيهِمْ (توبه، 104) وبعضى ديگر آنها به گناه نفاق خود اعتراف كردند كه عمل صالح وفعل قبيح را هر دو بجاى آوردند، اميد باشد كه خدا توبه آنان را بپذيرد. ونيز فرموده: وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللهِ إِمَّا يعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يتُوبُ عَلَيهِمْ. (1) برخى ديگر از گناهكاران آنهايى هستند كه كارشان بر مشيت خدا موقوف است، يا به عدل آنان را عذاب كند ويا به لطف وكرم از گناهشان درگذرد.(2)

د. مراد از «انسان» جنس آدمى است نه افراد معينى از انسانها، از قبيل كفار ومشركين، چنان كه بعضى گفته اند ومراد از «دعا» هم مطلق طلب است نه دعاى اصطلاحى كه بعضى خيال كرده اند، ومقصود از خير وشر هر آن چيزى است كه در حقيقت مايه سعادت ويا شقاوت آدمى است.(3)

ه -. منظور از عجول بودن انسان آن است. وقتى چيزى را طلب مى كند صبر وحوصله به خرج نمى دهد، در جهات صلاح وفساد خود نمى انديشد تا در آنچه طلب مى كند راه خير برايش مشخص گردد، واز آن راه به طلبش اقدام كند بلكه به محض اينكه چيزى را برايش تعريف كردند ومطابق ميلش ديد با عجله وشتابزدگى به سويش مى رود ودر نتيجه گاهى آن امر، شرى از آب در مى آيد كه مايه خسارت وزحمتش مى شود، وگاهى هم خيرى بوده كه از آن نفع مى برد.(4)

و. اينكه فرمود: شب وروز را دو آيت قرار داد؛ مقصود اين است كه آنها را دو آيت خلق كرد، نه اينكه در آغاز خلقتشان آيت نبودند وبعدا آنها را آيت خود قرار داد وآنها را به عنوان دليل مقرر داشت، زيرا تمامى موجودات از همان اصل وجود، آياتى هستند كه بر مكون خود دلالت دارند.

ص: 65

بنابراين به خوبى روشن مى شود كه مراد از آيت شب وآيت روز خود شب وروز است، ودر حقيقت اضافه آيت به ليل ونهار در عبارت آية الليل وآية النهار اضافه بيانيه است نه اضافه لاميه.(1)

وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا (نساء، 151) 3. عذاب شديد. الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ (فاطر، 7) 4. عذاب عظيم. وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (نحل، 106) 5. عذاب حريق. وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيق (حج، 22) 6. عذاب سعير. نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِير. (سبأ، 12)

8. از جمله اوصاف انسان عجله وشتاب زدگى در كارها است. قرآن كريم مى فرمايد: انسان همان گونه كه خير ونيكى را طلب مى كند، شر وبدى را نيز درخواست مى كند؛ وَيدْعُ الْإِنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَيرِ وَكَانَ الْإِنْسَانُ عَجُولاً. (اسراء، 11) در آيه ديگر مى فرمايد اگر خداوند دعاى بشر را در اين جهت مستجاب كند، بشر به هلاكت خواهد رسيد؛ وَلَوْ يعَجِّلُ اللهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُمْ بِالْخَيرِ لَقُضِى إِلَيهِمْ أَجَلُهُمْ. (يونس، 11)

9. روزى، از سوى خداست، به زرنگى خود مغرور نشويم. فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ.(1)

10. شب وروز، تقويمى طبيعى، دائمى، همگانى، آسان وقابل فهم، ووسيله اى براى نظم وبرنامه ريزى مى باشد. لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسابَ.(2)

11. نظير آيه 12 اسراء آيه 5 يونس است: هُوَ الَّذِى جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَالْقَمَرَ نُوراً وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللهُ ذلِكَ إِلاَّ بِالْحَقِّ يفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يعْلَمُونَ (يونس، 5)

ص: 67

بودن وجود موسى وهمراهانش مى دانستند! ودر سوره نمل آيه 47 مى خوانيم: قالُوا اطَّيرْنا بِكَ وَبِمَنْ مَعَكَ: مشركان قوم صالح (علیه السلام) به اين پيامبر بزرگ گفتند ما تو ويارانت را شوم مى دانيم وبه فال بد مى گيريم! در احاديث اسلامى مى خوانيم كه از «تطير» نهى شده است وراه مبارزه با آن توكل بر خدا معرفى گرديده است.

به هر حال، «طائر» در آيه مورد بحث، نيز اشاره به همين معنى است، يا به معنى «بخت وطالع» كه قريب الافق با مساله فال نيك وبد است مى باشد.

قرآن در حقيقت مى گويد: فال نيك وبد، وطالع سعد ونحس، چيزى جز اعمال شما نيست كه به گردنتان آويخته است!(1)

د. اينكه فرمود: ما طائر هر كسى را در گردنش الزام كرده ايم معنايش اينست كه آن را لازم لا ينفك وجدايى ناپذير او قرار داده ايم كه به هيچ وجه از او جدا نگردد. واگر فرمود: طائر او را در گردنش...، براى اين بود كه تنها عضوى كه از آدمى جدا نمى شود وانسان از آن جدا نمى گردد گردن است. به خلاف اعضاى ديگر از قبيل دست وپا كه زندگى انسان بدون داشتن آنها امكان دارد، ولى با قطع شدن گردن، كسى زنده نمى ماند، چون گردن است كه سر را به سينه وصل مى كند، وگردن عضوى است كه هر چه بر آن آويخته باشد چه زيور وچه غل اولين چيزى خواهد بود كه در مواجهه به چشم بيننده مى خورد.(2)

ه -. مقصود از كتابى كه در قيامت براى افراد انسان بيرون آورده مى شود: وَنُخْرِجُ لَهُ يوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يلْقاهُ مَنْشُوراً. وضع اين كتاب را كه در اين جمله گفته شده، جمله بعدى يعنى اقْرَأْ كِتابَكَ كَفى بِنَفْسِكَ الْيوْمَ عَلَيكَ حَسِيباً روشن مى كند، چون دلالت دارد بر اينكه:

اولا آن كتابى كه روز قيامت براى انسان بيرون مى كشند كتاب خود او است، وهيچ ربطى به غير او ندارد.

و ثانيا اين كتاب حقايق تمامى اعمال آدمى را دارد، بدون اينكه كوچك ترين عمل او را از قلم انداخته باشد، هم چنان كه در آيه ديگرى همين معنا را آورده وفرموده است: وَيقُولُونَ يا وَيلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يغادِرُ صَغِيرَةً وَلا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصاها. (كهف، 49)

ص: 69

و سوم اينكه: حقيقت اعمال را آمارگيرى نموده سعادت باشد يا شقاوت، نفع باشد يا ضرر جلوه گر مى سازد، جلوه اى كه هيچ ابهامى نداشته وجاى هيچگونه عذرى باقى نمى گذارد، هم چنان كه فرموده: لَقَدْ كُنْتَ فِى غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيوْمَ حَدِيدٌ. (ق، 22)

و از آيه يوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ. (آل عمران، 30) برمى آيد كه كتاب مزبور دربردارنده حقيقت اعمال ونتايج خير وشر آنها است، نه اينكه مانند كتابهاى معمولى عبارت از خطوط ورسمها بوده باشد، پس آن كتاب عبارتست از همان اعمالى كه خداوند آن را به انسان نشان مى دهد كه ديگر جاى حاشا وتكذيب نماند، چون هيچ دليلى محكمتر از مشاهده وديدن نيست.(1)

و. حرف «باء» در جمله كَفى بِنَفْسِكَ زائده است، واصل آن «كفت نفسك»؛ نفس تو كافى است بوده واگر به جاى «كفت»، «كفى» آورده وبا اينكه كلمه «نفس» مؤنث است فعل آن را مذكر آورده، از اين جهت بوده است كه نفس مؤنث مجازى است ودر هر فاعلى كه مؤنث مجازى باشد هم مى توان فعلش را مذكر آورد وهم مؤنث.(2)

ز. آيه 15، چهار حكم اساسى واصولى را در رابطه با مساله حساب وجزاى اعمال او بيان مى كند.

1 - نخست مى گويد: هر كسى هدايت را پذيرا شود به نفع خود هدايت يافته، ونتيجه اش عائد خود او مى شود مَنِ اهْتَدى فَإِنَّما يهْتَدِى لِنَفْسِهِ.

2 - وهر كس گمراهى را بپذيرد، به زيان خود گمراه شده است، عواقب شومش دامن خودش را مى گيرد؛ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يضِلُّ عَلَيها.

نظير اين دو حكم را در آيه 7 همين سوره خوانديم.

3 - هيچكس بار گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد وكسى را به جرم ديگرى مجازات نمى كنند؛ وَلا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى.

4 - سرانجام چهارمين حكم را به اين صورت بيان مى كند كه ما هيچ شخص وقومى را مجازات نخواهيم كرد مگر اينكه پيامبرى را براى آنها مبعوث كنيم تا وظائفشان را كاملا

ص: 70

تشريح واتمام حجت كند وَما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا.

ح. در اينكه منظور از عذاب در اينجا هر نوع عذاب دنيا وآخرت است يا خصوص عذاب استيصال (يعنى مجازاتهاى نابود كننده همچون طوفان نوح) در ميان مفسران گفتگو است، ولى بدون شك ظاهر آيه مطلق است وهر نوع عذاب را شامل مى شود.(1)

5. عقل، به تنهايى براى سعادت بشر كافى نيست، هدايت انبيا لازم است؛ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا.(1)

6. عذاب بعد از اتمام حجت

نظير آيه 15 اسراء... وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً آيات ذيل است:

وَلَوْ أَنَّا أَهْلَكْنَاهُمْ بِعَذَابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقَالُوا رَبَّنَا لَوْ لاَ أَرْسَلْتَ إِلَينَا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آياتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَنَخْزَى (طه، 134)

رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلاَّ يكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللهُ عَزِيزاً حَكِيماً (النساء، 165)

ذلِكَ أَنْ لَمْ يكُنْ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا غَافِلُونَ (الأنعام، 131)

نزديك شد چنين وچنان مى كنيم، واين تعبير از قبيل اين است كه مى گويند: وقتى فلانى مى خواست بميرد چنين وچنان گفت، وآسمان وقتى مى خواست ببارد فلان جور شد، كه در همه اينها معنا اين است كه وقتى نزديك شد بميرد ويا ببارد، چون پر واضح است كه هيچكس به حقيقت معناى اراده، اراده مردن نمى كند وآسمان هم اراده باريدن ندارد، در قرآن هم آمده: فَوَجَدا فِيها جِداراً يرِيدُ أَنْ ينْقَضَّ پس در همه اين موارد، اراده به معناى نزديك شدن وقت عمل است.(1)

و اينكه فرمود: ما به مترفين آن قوم دستور داديم تا در آن قريه ها فسق وفجور كنند با اينكه از كلام خداى تعالى اين معنا را مى دانيم كه هرگز امر تشريعى به فسق وفجور نكرده وبلكه صريحاً فرموده: قُلْ إِنَّ اللهَ لا يأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ (اعراف، 28)، لذا مى فهميم كه اين امر، امر تشريعى نبوده. واما تعلق نگرفتن امر تكوينى، به معصيت، از آن جهت كه معصيت است نيز واضح است بلكه واضح تر از امر تشريعى است، زيرا اگر خداوند امر تكوينى به عملى كند، آن عمل، ضرورى شده وديگر متعلق به اختيار كسى نمى شود، ووقتى عملى اختيارى انسان نشد انجامش معصيت نيست، هم چنان كه قرآن كريم در معناى امر تكوينى خداوند فرموده است: إِذا أَرادَ شَيئاً أَنْ يقُولَ لَهُ كُنْ فَيكُونُ. (يس، 82)(2)

ج. زمخشرى در توجيه اين امر گفته است: امر در اينجا حتما امرى است مجازى، زيرا وقتى امر حقيقى مى بود كه به ايشان فرموده باشد: «افسقوا»، فسق بورزيد وچون چنين امرى معقول وممكن نيست، لا جرم امر مجازى خواهد بود، واما وجه مجازيت آن اين است كه از آنجايى كه خداوند نعمت را بر آنان بسيار كرده ووسيله پيروى شهوات را بر ايشان فراهم نموده پس گويى كه ايشان ماموريت داشته اند كه نعمت هاى خدا را در اينكار صرف كنند. ولى حقيقتش اين است كه خداوند نعمت را براى اين ارزانيشان داشت كه شكرگزارى نموده ودر راه خير صرف كنند، ولى ايشان فسق وفجور را مقدم داشتند.(3)

مرحوم علامه طباطبائى مى فرمايد همانطور كه آن وجه محتمل است بيان ما نيز محتمل است، چرا صحيح نباشد كه بگوئيم در جمله امرش كردم پس نافرمانى كرد به قرينه اينكه

ص: 73

«عصيان» منافى با «امر» است، مامور به «اطاعت» بوده وتقدير چنين باشد كه من او را به اطاعت امر كردم ولى او فسق ورزيد چون فسق همان عصيان وخروج از زى بندگى است، ويا چرا صحيح نباشد بگوئيم كه فعل «امرنا» در آيه شريفه در لازمه معناى خود استعمال شده، ومعناى آن اين است كه امر ما متوجه مترفين شد، وايشان در آن فسق ورزيدند.

بنابراين انصاف اين است كه هم توجيه ما محتمل است، وهم توجيه زمخشرى، وهيچيك هم اشكالى ندارد، جز اينكه توجيه ما صرف احتمال نيست، بلكه بهره اى از ظهور نيز دارد.(1)

د. خداوند هرگز قبل از اتمام حجت وبيان دستوراتش كسى را مؤاخذه ومجازات نمى كند.(2)

اگر درست در آيه دقت كنيم، چهار مرحله مشخص براى اين برنامه بيان شده است:

مرحله اوامر (ونواهى). مرحله فسق ومخالفت. مرحله استحقاق مجازات. مرحله هلاكت.

و همه اين مراحل با فاء تفريع به يكديگر عطف شده اند.(3)

4. براى عذاب ومجازات مجرمان، آگاهى خداوند كافى است ونيازى به شاهد وبينه ندارد؛ كَفى بِرَبِّكَ.(1)

5. هلاكت ظالمان

نظير آيه 17 اسراء آيات ذيل است: وَكَمْ قَصَمْنَا مِنْ قَرْيةٍ كَانَتْ ظَالِمَةً وَأَنْشَأْنَا بَعْدَهَا قَوْماً آخَرِينَ (الأنبياء، 11) فَكَأَينْ مِنْ قَرْيةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِى ظَالِمَةٌ فَهِى خَاوِيةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ (الحج، 45)

وَكَأَينْ مِنْ قَرْيةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَاباً شَدِيداً وَعَذَّبْنَاهَا عَذَاباً نُكْراً (الطلاق، 8)

آنجايى كه بت پرستان براى بتهاى خود ربوبيت قائل بودند لذا ربوبيت خداى سبحان را به پيغمبر گراميش نسبت داده فرمود: «ربك».(1)

8. تلاش مؤمنان مورد تقدير وسپاس است، چه به نتيجه برسد يا نرسد. كانَ سَعْيهُمْ مَشْكُوراً.(2)

9. دنياطلبى يا آخرت طلبى؛

از نظر قرآن كريم برخى از مردم دنياطلبند وبرخى آخرت طلب:

و من يرد ثواب الدنيا نؤته منها ومن يرد ثواب الاخرة نؤته منها وسنجزى الشاكرين. (آل عمران، 145)

من كان يريد العاجلة عجّلنا له فيها ما يشاء لمن نريد ثم جعلنا له جهنم يصليها مذموماً مدحوراً * ومن أراد الاخرة وسعى لها سعيها وهو مؤمن فأولئك كان سعيهم مشكوراً. (اسراء، 18 و 19)

من كان يريد حرث الاخرة نزد له فى حرثه ومن كان يريد حرث الدنيا نؤته منها وما له فى الاخرة من نصيب. (شورى، 20)

فَأَعْرِضْ عَن مَن تَوَلَّى عَن ذِكْرِنَا وَلَمْ يرِدْ إِلَّا الْحَياةَ الدُّنْيا. (نجم، 29)

... قال الذين يريدون الحياة الدنيا يا ليت لنا مثل ما أوتى قارون.... (قصص، 79)

نقطه اشتراك دنياطلبى وآخرت طلبى تنها در اين است كه هر كدام را انسان بخواهد ودر باره ى آن تلاش وكوشش كند، خداوند به او عنايت مى كند. جمله ى نؤته منها در باره ى دنيا وآخرت هر دو به كار رفته است تفاوت اين دو گروه عبارت است از:

از آخرت طلبان تشكر مى كند وبه آن ها پاداش مى دهد؛ سنجزى الشاكرين.

دنياطلبان در آخرت هيچ بهره اى نخواهند داشت؛ و ما له فى الاخرة من نصيب.

نسبت به دنياطلبان هر مقدارى كه خداوند بخواهد وهر كس را خداوند اراده كند دنيا به او مى دهد؛ ما نشاء لمن نريد.

اگر كسى دنياطلب بود، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به او توجهى ندارد؛ فأعرض عمّن تولّى عن ذكرنا ولم يرد الّا الحياة الدنيا.

ص: 78

دنياطلبان زندگى قارونى را طلب مى كنند؛ قال الذين يريدون الحياة الدنيا يا ليت لنا مثل ما أوتى قارون انّه لذو حظّ عظيم.

دنياطلبان وارد جهنم مى شوند؛ ثم جعلنا له جهنم يصليها مذموماً مدحوراً.

10. خداوند متعال دو نوع امداد دارد؛

عام؛ كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاَءِ وَهَؤُلاَءِ مِنْ عَطَاءِ رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً. (اسراء، 20)

خاص؛ إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّى مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلاَئِكَةِ مُرْدِفِينَ. (انفال، 9)

11. گاهى گوييم: چرا خداوند به ما كمك نمى كند وبه ما لطف خاص ندارد؟ پاسخ اينكه خداوند همگان را در زندگى مادى كمك مى كند؛ كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاَءِ وَهَؤُلاَءِ مِنْ عَطَاءِ رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً (اسراء، 20) ولكن سعى وتلاش انسان نيز لازم است؛ وَأَنْ لَيسَ لِلْإِنْسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى (نجم، 39) ولطف خاص خداوند زمانى شامل حال انسان مى شود كه انسان اهل تقوا وصبر واحسان واقامه نماز وساير فرائض دينى باشد؛ إِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِرِينَ (بقره، 153)، وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ (توبه، 36)، وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِينَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ (عنكبوت، 69)،... وَ قَالَ اللهُ إِنِّى مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاَةَ وَآتَيتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِى.... (مائده، 12)

ص: 79

1 - شرك مايه ضعف وناتوانى وزبونى وذلت است در حالى كه توحيد عامل قيام وحركت وسرفرازى است.

2 - شرك، مايه مذمت ونكوهش است، چرا كه يك خط روشن انحرافى است در برابر منطق عقل وكفرانى است آشكار در مقابل نعمت پروردگار، وآن كس كه تن به چنين انحرافى دهد درخور مذمت است.

3 - شرك سبب مى شود كه خداوند مشرك را به معبودهاى ساختگيش واگذارد ودست از حمايتش بردارد.

«اواب» از ماده «اوب» (بر وزن قوم) به معناى بازگشت توأم با اراده است، در حالى كه رجوع هم به بازگشت با اراده گفته مى شود وهم بى اراده، به همين دليل به «توبه»، «اوبه» گفته مى شود، چون حقيقت توبه بازگشت توأم با اراده به سوى خداست. واز آنجا كه «اواب» صيغه مبالغه است به كسى گفته مى شود كه هر لحظه از او خطايى سر زند به سوى پروردگار بازمى گردد.(1)

د. اينكه فرمود: رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما فِى نُفُوسِكُمْ معنايش اين است كه پروردگار شما از خود شما بهتر مى داند كه چه حركتى كرديد واين مقدمه است براى بعدش كه مى فرمايد: إِنْتَكُونُوا صالِحينَ ومجموعا معنايش اين مى شود كه اگر شما صالح باشيد وخداوند هم اين صلاح را در نفوس وارواح شما ببيند، او نسبت به توبه كاران آمرزنده است.(2)

ه -. انتخاب كلمه «قعود» (نشستن) در اينجا اشاره به ضعف وناتوانى است، زيرا در ادبيات عرب، اين كلمه كنايه از ضعف است همانگونه كه گفته مى شود قعد به الضعف عن القتال: ناتوانى سبب شد كه او از پيكار با دشمن بنشيند.(3)

نمى آمرزد اين گناه را كه بدو شرك بورزند وپائين تر از آن را از هر كه بخواهد مى آمرزد وما اگر يك يك معاصى را تحليل وتجزيه كنيم خواهيم ديد كه برگشت تمامى گناهان به شرك است، زيرا اگر انسان غير خدا يعنى شيطان هاى جنى وانسى ويا هواى نفس ويا جهل را اطاعت نكند هرگز اقدام به هيچ معصيتى نمى كند وهيچ امر ونهى اى را از خدا نافرمانى نمى كند، پس هر گناهى اطاعت از غير خدا است، واطاعت هم خود يك نوع عبادت است، هم چنان كه در آيات زير اطاعت شيطان را پرستش وى خوانده وفرمود: أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيكُمْ يا بَنِى آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيطانَ (يس، 60) ونيز فرمود: أَ فَرَأَيتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ. (جاثيه، 23)(1)

2. مرحوم طبرسى مى گويد: اين آيه دلالت دارد بر اينكه دعاى فرزند براى پدر ومادرش كه از دنيا رفته اند مسموع است، زيرا اگر مسموع نبود وبراى آنها اثرى نداشت معنا نداشت كه در اين آيه امر به دعا كند. ليكن آيه بيش از اين دلالت ندارد كه دعاى فرزند در مظنه اجابت است وچنين دعايى بى خاصيت نيست.(2)

3. در چهار سوره از قرآن مجيد نيكى به والدين بلافاصله بعد از مساله توحيد قرار گرفته اين هم رديف بودن دو مساله بيانگر اين است كه اسلام تا چه حد براى پدر ومادر احترام قائل است.

در سوره بقره آيه 83 مى خوانيم: لاتَعْبُدُونَ إِلَّا اللهَ وَبِالْوالِدَينِ إِحْساناً؛

و در سوره نساء آيه 36 و اعْبُدُوا اللهَ وَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَيئاً وَبِالْوالِدَينِ إِحْساناً.

و در سوره انعام آيه 151 مى فرمايد: أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيئاً وَبِالْوالِدَينِ إِحْساناً.

و در آيات مورد بحث نيز اين دو را قرين با هم قرار داده است؛ وَقَضى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِياهُ وَبِالْوالِدَينِ إِحْسانا.(3)

4. برخى گفته اند خداوند به فرزندان سفارش پدر ومادر را كرده زيرا مهربانى فرزندان نسبت به پدر ومادر كمتر است، اما به پدر ومادر سفارش نكرده به فرزندان مهربانى كنند،

ص: 82

چون به اندازه كافى مهربانى وشفقت نسبت به فرزندان دارند.(1)

5. در احسان به والدين، مسلمان بودن آنها شرط نيست؛ بِالْوالِدَينِ إِحْساناً.

6. در احسان به پدر ومادر، فرقى ميان آن دو نيست؛ بِالْوالِدَينِ إِحْساناً.

7. نيكى به پدر ومادر را بى واسطه وبه دست خود انجام دهيم؛ بِالْوالِدَينِ إِحْساناً.

8. احسان، بالاتر از انفاق است وشامل محبّت، ادب، آموزش، مشورت، اطاعت، تشكّر، مراقبت وامثال اينها مى شود؛ بِالْوالِدَينِ إِحْساناً.

9. احسان به والدين، حدّ ومرز ندارد؛ بِالْوالِدَينِ إِحْساناً (نه مثل فقير، كه تا سير شود، وجهاد كه تا رفع فتنه باشد وروزه كه تا افطار باشد.)

10. در احسان به والدين وقول كريمانه، شرط مقابله نيامده است. يعنى اگر آنان هم با تو كريمانه برخورد نكردند، تو كريمانه سخن بگو؛ وَقُلْ لَهُما قَوْلًا كَرِيماً.(2)

11. قرآن كريم درباره مومنان مى فرمايد خفض جناح كن وَاخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنين (حجر، 88) لكن نسبت به پدر ومادر مى فرمايد ذليلانه خفض جناح كن وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ من الرحمة واين تعبير به منظور مبالغه در تواضع است.(3)

12. تواضع در برابر والدين، بايد از روى مهر ومحبت باشد، نه ظاهرى وساختگى، يا براى گرفتن اموال آنان. وَاخْفِضْ لَهُما... مِنَ الرَّحْمَةِ(4).

13. اگر حكم را اختصاص به دوران پيرى پدر ومادر داده از اين جهت بوده كه پدر ومادر، در آن دوران سخت ترين حالات را دارند، وبيشتر احساس احتياج به كمك فرزند مى نمايند، زيرا از بسيارى از واجبات زندگى خود ناتوانند، پس آيه شريفه نمى خواهد حكم را منحصر در دوران پيرى پدر ومادر كند، بلكه مى خواهد وجوب احترام پدر ومادر ورعايت احترام تام در معاشرت وسخن گفتن با ايشان را بفهماند، حال چه در هنگام احتياجشان به مساعدت فرزند وچه در هر حال ديگر.(5)

ص: 83

14. در اينكه فرمود: وبگو پروردگارا ايشان را رحم كن آن چنان كه ايشان مرا در كوچكيم تربيت كردند دوران كوچكى وناتوانى فرزند را به يادش مى آورد، وبه او خاطرنشان مى سازد، در اين دوره كه پدر ومادر ناتوان شده تو بياد دوره ناتوانى خود باش واز خدا بخواه كه خداى سبحان ايشان را رحم كند، آن چنان كه ايشان تو را رحم نموده ودر كوچكى ات تربيت كردند.(1)

15. هيچ انسانى از باطن انسان ديگر خبر ندارد جز خداوند وخود انسان؛(2) الف) خداوند: رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما فى نُفُوسِكُمْ. ب) بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصيرَةٌ وَلَوْ أَلْقى مَعاذيرَهُ.(3)

16. گاهى از افراد صالح نيز لغزشى سر مى زند، كه البتّه بايد اين كوتاهى ها را با توبه جبران كرد. إِنْ تَكُونُوا صالِحِينَ... لِلْأَوَّابِينَ.(4)

فرومانى! * به يقين، پروردگارت روزى را براى هر كس بخواهد، گشاده يا تنگ مى دارد، او نسبت به بندگانش، آگاه وبيناست.

شان نزول

زنى پسر خود را نزد - پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرستاد واز آن حضرت پيراهنش را به عنوان تبرّك درخواست كرد. پيامبر تنها پيراهن خود را داد وچون لباس ديگرى نداشت، براى نماز از خانه بيرون نيامد. اين آيه نازل شد تا پيام دهد كه سخاوت، آن نيست كه يكتا پيراهن خود را بدهى. در روايتى ديگر آمده است: مقدارى طلا، نزد پيامبر (صلی الله علیه و آله) آوردند، پيامبر در همان زمان همه را انفاق كرد، روز بعد فقيرى از حضرت درخواستى كرد، حضرت چيزى نداشت كه به او بدهد. پيامبر (صلی الله علیه و آله) از اينكه چيزى نداشت تا به او كمك كند اندوهناك شد كه اين آيه نازل شد.(1)

مواردى است كه انسان اموال خود را به صورت غير منطقى وفساد، مصرف مى كند، ومعادل آن در فارسى امروز «ريخت وپاش» است.

بنابراين تبذير عبارت است صرف كردن مال در غير مورد صحيح آن، ولى اگر مال در موردى بيش از اندازه صرف شود اسراف است.

چنان كه در تفسير عياشى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانيم: كه در ذيل اين آيه در پاسخ سؤال كننده اى فرمود:

من انفق شيئا فى غير طاعة الله فهو مبذر ومن انفق فى سبيل الله فهو مقتصد كسى كه در غير راه اطاعت فرمان خدا مالى انفاق كند، تبذير كننده است وكسى كه در راه خدا انفاق كند ميانه رو است.(1)

د. جمله إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ تعليلى است بر نهى از تبذير، ومعنايش اين است كه اسراف مكن زيرا كه اگر اسراف كنى از مبذرين - كه برادران شيطانند - خواهى شد.(2)

ه -. كلمه شيطان در جمله وَكانَ الشَّيطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً همان ابليس است كه پدر شيطانها است، وشيطانها ذريه وقوم وقبيله او هستند.(3)

و. مراد از جمله إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ اين است كه پيامبر دستش تهى است ونمى تواند مساعدتى به مستمند بكند، ولى مايوس هم نيست، احتمال مى دهد كه بعدا پولدار شود، ووى را كمك كند، به دليل اينكه دنبالش مى فرمايد: ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوها يعنى اينكه تو از ايشان اعراض مى كنى نه از اين بابست كه مال دارى ونمى خواهى بدهى، ونه از اين باب كه ندارى واز به دست آمدن آن هم مايوسى، بلكه از اين بابست كه الآن ندارى ولى اميدوار هستى كه به دستت بيايد، وبه ايشان بدهى.(4)

ز. «ميسور» از ماده «يسر» به معنى راحت وآسان است، ودر اينجا مفهوم وسيعى دارد كه هر گونه سخن نيك وبرخورد توأم با احترام ومحبت را شامل مى شود. بنابراين اگر بعضى آن را به عبارت خاصى تفسير كرده اند، ويا به معنى وعده دادن براى آينده، همه از قبيل ذكر مصداق است.

ص: 86

بعد از نزول اين آيه هنگامى كه كسى چيزى از پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى خواست وحضرت چيزى نداشت كه به او بدهد مى فرمود:

يرزقنا الله واياكم من فضله اميدوارم خدا ما وتو را از فضلش روزى دهد.(1)

ح. «محسور» از ماده «حسر» (بر وزن قصر) در اصل معنى كنار زدن لباس وبرهنه ساختن قسمت زير آن است، به همين جهت «حاسر» به جنگجويى مى گويند كه زره در تن وكلاه خود بر سر نداشته باشد. وبعدا اين مفهوم توسعه يافته به هر شخص خسته ووامانده كه از رسيدن به مقصد عاجز است «محسور» يا «حسير» و «حاسر» گفته مى شود. «حسرت» به معنى غم واندوه نيز از همين ماده گرفته شده است.(2)

ط. إِنَّ رَبَّكَ يبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يشاءُ وَيقْدِرُ إِنَّهُ كانَ بِعِبادِهِ خَبِيراً بَصِيراً. از ظاهر سياق بر مى آيد كه اين آيه در مقام تعليل مطالب آيه قبل است كه از افراط وتفريط در انفاق نهى مى كرد.

و معنايش اين است كه اين دأب وسنت پروردگار است كه بر هر كس بخواهد روزى دهد فراخ وگشايش دهد وبراى هر كه نخواهد، تنگ بگيرد وسنت او چنين نيست كه بى حساب وبى اندازه فراخ سازد ويا بكلى قطع كند، آرى او مصلحت بندگان را رعايت مى كند، چرا كه او به حال بندگان خود خبير وبينا است، تو نيز سزاوار است چنين كنى ومتخلق به اخلاق خدا گردى وراه وسط واعتدال را پيش گرفته از افراط وتفريط بپرهيزى.(3)

ص: 87

4. خويشاوندان، به گردن ما حقّ دارند وما منّتى بر آنان نداريم. آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ.(1)

5. هم نشينان شيطان

نظير 27 اسراء آيه 36 زخرف است: وَمَنْ يعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيضْ لَهُ شَيطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ

6. پيامبران نيز گاهى دستشان براى كمك به ديگران خالى است؛ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوها.

7. ما از خدا طلبكار نيستيم، آنچه هم بدهد از رحمت اوست؛ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ.

8. تلاش واميد بايد در كنار هم باشد وهيچكدام به تنهايى كافى نيست؛ ابْتِغاءَ... تَرْجُوها.

9. اگر نياز مالى كسى را برطرف نكرديم، لا اقل دل او را با سخن شايسته به دست آوريم؛ فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَيسُوراً.(2)

10. احترام متقابل در سخن گفتن

همان طورى كه بر مردم لازم است در محضر پيامبر رعايت ادب را در سخن گفتن داشته باشند وصداى خود را بلند نكنند يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِى... (الحجرات، 2) پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نيز با ملايمت ونرمى با مردم سخن مى گويد وبا ملايمت رفتار مى كند: فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ... (آل عمران، 159) در آيه ديگر به پيامبر اكرم دستور مى دهد با تهى دستان آسان سخن بگو وَإِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوهَا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَيسُوراً (الإسراء، 28)

11. سخن گفتن نيكو با محرومان

نظير آيه 28 اسراء:... فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَيسُوراً آيه 263 بقره است: قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يتْبَعُهَا أَذًى وَاللهُ غَنِى حَلِيمٌ

12. كيفيت انفاق در راه خدا

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: وَأَنْفِقُوا فِى سَبِيلِ اللهِ وَلاَ تُلْقُوا بِأَيدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللهَ يحِبُّ الْمُحْسِنِينَ (البقرة، 195) در آيات ديگر كيفيت آن را بيان مى كند كه

ص: 89

انفاق بايد در حد اعتدال وميانه روى باشد. وَلاَ تَجْعَلْ يدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ (الإسراء، 29) وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يسْرِفُوا وَلَمْ يقْتُرُوا وَكَانَ بَينَ ذلِكَ قَوَاماً (الفرقان، 67)

13. در قرآن به طور گسترده درباره ى رزق وروزى بحث شده است. برخى از نكاتِ آن آيات عبارت است از:

رزق هر جنبنده اى بر عهده خداست؛ ما مِنْ دَابَّةٍ فِى الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللهِ رِزْقُها. (هود، 6)

سرچشمه ى روزى، در آسمان است؛ وَفِى السَّماءِ رِزْقُكُمْ. (ذاريات، 22)

اگر همه ى مردم رزق گسترده داشته باشند، فساد گسترش مى يابد؛ وَلَوْ بَسَطَ اللهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِى الْأَرْضِ. (شورى، 27)

مردم بايد تلاش كنند وبه دنبال رزق بروند؛ فَابْتَغُوا عِنْدَ اللهِ الرِّزْقَ. (عنكبوت، 17)

تقوا از عوامل گشايش وموجب توسعه در رزق است؛ وَمَنْ يتَّقِ اللهَ يجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَيرْزُقْهُ مِنْ حَيثُ لا يحْتَسِبُ (طلاق: 2).(1)

حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد: «قدر الأرزاق فكثرها وقللها وقسمها على الضيق والسعة فعدل فيها ليبتلى من اراد بميسورها ومعسورها وليختبر بذلك الشكر والصبر من غنيها وفقيرها»(2) خداوند، روزى مردم را با كم وزياد كردن، تقدير كرد تا هر كه را بخواهد در تنگناها وگشايش ها بيازمايد وغنى وفقير را با شكر وصبرى كه از خود بروز مى دهد، امتحان وگزينش كند.

14. وسعت يا تنگى رزق، از شئون ربوبيت خدا وبراى رشد وتربيت انسان هاست. إِنَّرَبَّكَ يبْسُطُ الرِّزْقَ... وَيقْدِرُ

15. از ترس فقرِ خود، بخل نورزيد وبراى نفى فقر ديگران تمام اموال خود را يك جا نبخشيد، كه روزى بدست خداست وفقر برخى حكيمانه است. لا تَجْعَلْ يدَكَ... إِنَّ رَبَّكَ يبْسُطُ الرِّزْقَ.(3)

ص: 90

وليكن آن طور كه مى خواسته انجام نشده باشد، وبر خلاف اراده اش از آب درآيد، در تعبير اينگونه خطاء مى گويند: «اخطا اخطاءَ» وآن شخص را مى گويند «مخطئ»، پس چنين كسى در اراده اش اشتباه نكرده عملش هم خطاء نبوده، ليكن خطاء از آب در آمده، در آيه شريفه وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ اين معنى مقصود است.

ج. اين آيه از كشتن نفس محترمه نهى مى كند، مگر در صورتى كه بحق باشد، به اين معنا كه طرف مستحق كشته شدن باشد، مثل اينكه كسى را كشته باشد يا مرتد شده باشد (وحرمت دينى را در جامعه بشكند) وامثال اينها كه در قوانين شرع مضبوط است. وشايد از اينكه نفس را وصف كرد به حَرَّمَ اللهُ ونفرمود: حرم الله فى الاسلام اشاره به اين باشد كه حرمت قتل نفس مختص به اسلام نيست، در همه شرايع آسمانى حرام بوده واين حكم از شرايع عمومى است.

د. مقصود از اينكه فرمود: ما براى ولى مقتول سلطانى قرار داديم همين است كه او را در قصاص از قاتل سلطنت واختيار داده ايم، وضميرى كه در فَلا يسْرِفْ ودر «انه» هست به ولى برمى گردد ومقصود از منصور بودن او همان مسلط بودن قانونى بر كشتن قاتل است. ومعناى آيه اين است كه كسى كه مظلوم كشته شده باشد ما به حسب شرع براى صاحب خون او سلطنت قرار داديم، تا اگر خواست قاتل را قصاص كند، واگر خواست خونبها بگيرد، واگر هم خواست عفو كند، حال صاحب خون هم بايد در كشتن اسراف نكند، وغير قاتل را نكشد ويا بيش از يك نفر را به قتل نرساند وبداند كه ما ياريش كرده ايم.(1)

ه -. وَلا تَقْرَبُوا مالَ الْيتِيمِ إِلَّا بِالَّتِى هِى أَحْسَنُ حَتَّى يبْلُغَ أَشُدَّهُ. اين آيه از خوردن مال يتيم نهى مى كند كه خود يكى از كبائرى است كه خداوند وعده آتش به مرتكبين آن داده وفرموده است: إِنَّ الَّذِينَ يأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيتامى ظُلْماً إِنَّما يأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ ناراً وَسَيصْلَوْنَ سَعِيراً (نساء، 10) واگر به جاى نهى از خوردن آن، از نزديك شدن به آن نهى كرد براى اين بود كه شدت حرمت آن را بفهماند.(2)

و. «اشد» از ماده «شد» (بر وزن جد) به معنى «گره محكم» است، سپس توسعه يافته وبه هر

ص: 92

گونه استحكام جسمانى وروحانى گفته شده است، ومنظور از «اشد» در اينجا رسيدن به حد بلوغ است، ولى بلوغ جسمانى در اينجا كافى نيست، بلكه بايد بلوغ فكرى واقتصادى نيز باشد، به گونه اى كه يتيم بتواند اموال خود را حفظ ونگهدارى كند وانتخاب اين تعبير براى همين منظور است كه البته بايد از طريق آزمايش قطعى مشخص گردد.(1)

ز. كلمه «قسطاس» (به كسر قاف وهم به ضم آن) به معنايترازو وميزان است، بعضى گفته اند كلمه اى است رومى كه داخل زبان عرب شده وبعضى ديگر گفته اند كه عربى است، وبعضى آن را مركب از «قسط» كه به معناى عدالت است و «طاس» كه به معناى كفه ترازو دانسته اند و «قسطاس مستقيم» به معناى ترازوى عدل است كه هرگز در وزن خيانت نمى كند.

ح. كلمه «خير» به معناى آن چيزى است كه وقتى امر داير شد بين آن ويك چيز ديگر آدمى بايد آن را اختيار كند وكلمه «تاويل» هر چيز به معناى حقيقتى است كه امر آن چيز بدان منتهى گردد.

ط. أَحْسَنُ تَأْوِيلًا بودن اين دو عمل از اين جهت است كه مردم اين دو وظيفه را عمل كنند، كم نفروشند وزياد نخرند. اگر كيل ووزن به طور عادلانه جريان يابد زندگى واقتصادشان رشد واستقامت يافته وهر كس هر چه را احتياج دارد، همان را به مقدار نيازش به دست مى آورد، وعلاوه بر آن، نسبت به همه سوداگران وثوق پيدا كرده وامنيت عمومى برقرار مى شود.(2)

2. وَلا تَقْرَبُوا الزِّنى إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَساءَ سَبِيلًا. در اين بيان كوتاه به سه نكته اشاره شده است؛

نمى گويد زنا نكنيد، بلكه مى گويد به اين عمل شرم آور نزديك نشويد.

جمله إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً كه مشتمل بر سه تاكيد است (ان) و (استفاده از فعل ماضى) وتعبير به (فاحشه) عظمت اين گناه آشكار را آشكارتر مى كند.

جمله ساءَ سَبِيلًا (راه زنا بد راهى است) بيانگر اين واقعيت است كه اين عمل راهى به مفاسد ديگر در جامعه مى گشايد.(1)

3. سرّ اينكه از نزديكى وتصرف در مال يتيم نهى شده با اينكه تصرف در مال ساير مردم بدون اجازه نيز ممنوع است آن است كه يتيم به حفظ مال محتاج تر است وطمع مردم به مال اوبيشتر است.(2)

4. احترام خون انسانها وحرمت قتل نفس از مسائلى است كه همه شرايع آسمانى وقوانين بشرى در آن متفقند، وآن را يكى از بزرگترين گناهان مى شمرند، ولى اسلام اهميت بيشترى به اين مساله داده است تا آنجا كه قتل يك انسان را همانند كشتن همه انسانها شمرده است: مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِى الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً. (مائده، 32)

5. در روايات يكى از مصاديق «ولى»، حضرت مهدى (علیه السلام) شمرده شده كه انتقام جدّ عزيزش امام حسين (علیه السلام) را خواهد گرفت؛ فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيهِ سُلْطاناً.(3)

6. رزق به دست خداست وزيادى نفرات وجمعيت بى اثر است، پس فرزند عامل فقر نيست. نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِياكُمْ.(4)

7. از نظر اسلام، كشتن افراد، در مواردِ حق (همچون قصاص، دفاع، ارتداد، لواط يا زناى محصنه) جايز است. إِلَّا بِالْحَقِّ.(5)

8. مظلوم، هر كه باشد بايد مورد حمايت قرار گيرد. مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً... مَنْصُوراً

ص: 94

قراردادن حقّ قصاص، براى حمايت از مظلوم است. جَعَلْنا لِوَلِيهِ سُلْطاناً.(1)

9. قرآن درباره ى حفظ حقوق يتيم ومراعات حال او ورسيدگى وتكفّل امور يتيمان سفارش فراوان كرده است. ولى چون احتمال لغزش مالى وسوء استفاده كردن از اموال يتيمان بسيار است، لذا هشدار بيشترى لازم است، به گونه اى كه از نزديك شدن به آن نيز نهى شده وتصرّف ظالمانه در اموال يتيمان، خوردن آتش شمرده شده است.(2)

10. وقتى اين آيه نازل شد، مسلمانان از حضور بر سر سفره ى ايتام كناره گرفتند وآنان را منزوى ساختند. آيه ى ديگرى نازل شد كه مراد از نزديك نشدن، سوء استفاده است، والّا افراد مصلح نبايد به بهانه ى تقوا، يتيمان را رها كنند. وَإِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ وَاللهُ يعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ. (بقره، 220)(3)

11. خطر برخى گناهان به اندازه اى زياد است كه نمى فرمايد انجام ندهيد بلكه مى فرمايد نزديك آنها نشويد، مانند تصرف در مال يتيم به غير وجه احسن؛ وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيتِيمِ إِلَّابِالَّتِى هِى أَحْسَنُ (انعام، 152؛ اسراء، 34) ومانند زنا؛ وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلًا ومانند فواحش؛ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ.

12. قرآن كريم گاهى از بى اعتنائى به يتيم سرزنش مى كند؛ كَلاَّ بَلْ لاَ تُكْرِمُونَ الْيتِيمَ (فجر، 17) وگاهى از توجه به يتيم ستايش مى كند؛ وَيطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَيتِيماً وَأَسِيراً (انسان، 8) وبه طور كلى نسبت به اموال يتيم سه دستور مى دهد.

در اموال آنها خيانت نكنيد (اموال بد خود را با اموال خوب آنها عوض نكنيد)؛ وَآتُوا الْيتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيبِ وَلاَ تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوباً كَبِيراً. (نساء، 2)

اگر خواستيد تصرف كنيد به نحو نيكو برخورد كنيد؛ وَلاَ تَقْرَبُوا مَالَ الْيتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِى هِى أَحْسَنُ حَتَّى يبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولاً. (اسراء، 34)

به هنگام رسيدن به سن رشد وبلوغ اموالشان را به آنها تحويل دهيد؛ وَابْتَلُوا الْيتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيهِمْ أَمْوَالَهُمْ. (نساء، 6)

ص: 95

13. قرآن كريم در برخى آيات مى فرمايد: از بهترين دستورات نازل شده پيروى مى كنيد؛ وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنْزِلَ إِلَيكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ گرچه تمام قرآن كريم احسن است؛ الله نزل احسن الحديث ولكن به عنوان نمونه به برخى از امور اشاره مى كند. به گونه احسن رفتار شود:

سخن گفتن به گونه احسن؛ وَقُلْ لِعِبَادِى يقُولُوا الَّتِى هِى أَحْسَنُ. (اسراء، 53)

دفع بدى به گونه بهتر؛ ادْفَعْ بِالَّتِى هِى أَحْسَنُ السَّيئَةَ. (مومنون، 96)

تصرف در مال يتيم به نوع بهتر؛ وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيتِيمِ إِلَّا بِالَّتِى هِى أَحْسَنُ. (اسراء، 34)

جدال با دشمنان به طرز نيكوتر؛ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِى هِى أَحْسَنُ. (نحل، 125)

14. كيفر تصرف ظالمانه در مال يتيم

در يك آيه تصرف در مال يتيم را خداوند حرام كرد مگر اين كه انسان به نحو درست تصرف كند: وَلاَ تَقْرَبُوا مَالَ الْيتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِى هِى أَحْسَنُ حَتَّى يبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولاً (الإسراء، 34) در آيه ديگر كيفر تصرف ظالمانه در مال يتيم را بيان مى كند:

إِنَّ الَّذِينَ يأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا يأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ نَاراً وَسَيصْلَوْنَ سَعِيراً (النساء، 10)

15. مسائل داد وستد ورعايت حقوق مردم در معاملات، چنان مهم است كه قرآن بارها روى آن تأكيد كرده وبزرگ ترين آيه قرآن (بقره، 282) مربوط به آن وسوره اى به نام «مطفّفين» (كم فروشان) نام نهاده شده است. اوّلين دعوت بعضى پيامبران، همچون حضرت شعيب نيز ترك كم فروشى بوده است.(1)

16. ايفاى كيل وپيمانه ى صحيح، از نمونه هاى وفاى به پيمان است كه در آيه ى قبل گذشت، زيرا معامله، نوعى تعهّد است. أَوْفُوا بِالْعَهْدِ... أَوْفُوا الْكَيلَ(2) اشيايى كه مورد معامله واقع مى شود. اقسام زيادى دارد؛ بعضى مكيل ويا موزون است برخى ديگر معدود ومانند آن، بنابراين مكيل وموزون از باب مثال است نه انحصار. منظور آن است كه حق مردم را كم نگذاريد.(3)

17. گاهى مساله كم فروشى تعميم داده مى شود به گونه اى كه هر نوع كم كارى وكوتاهى

ص: 96

در انجام وظائف را شامل مى شود، به اين ترتيب كارگرى كه از كار خود كم مى گذارد، آموزگار واستادى كه درست درس نمى دهد كارمندى كه به موقع سر كار خود حاضر نمى شود ودلسوزى لازم را نمى كند، همه مشمول اين حكمند ودر عواقب آن سهيمند.(1)

مثلا از گوش مى پرسند آيا آنچه شنيدى از معلومها ويقينها بود يا هر كس هر چه گفت گوش دادى ؟ واز چشم مى پرسند آيا آنچه تماشا مى كردى واضح ويقينى بود يا خير؟ واز قلب مى پرسند آنچه كه انديشيدى ويا بدان حكم كردى به آن يقين داشتى يا نه ؟ گوش وچشم وقلب ناگزيرند كه حق را اعتراف نمايند، واين اعضاء هم ناگزيرند حق را بگويند، وبه آنچه كه واقع شده گواهى دهند، بنابراين بر هر فردى لازم است كه از پيروى كردن غير علم بپرهيزد، زيرا اعضاء وابزارى كه وسيله تحصيل علمند به زودى عليه آدمى گواهى مى دهند.(1)

ج. «مرح» در چهار معنا استعمال شده است:

غرور وتكبر - به خود باليدن در راه رفتن - تجاوز از اندازه - شدت شادمانى وخوشحالى.(2)

د. أَ فَأَصْفاكُمْ رَبُّكُمْ بِالْبَنِينَ وَاتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِكَةِ إِناثاً إِنَّكُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظِيماً. اين آيه خطاب به آن دسته از مشركين است كه مى گفتند: ملائكه دختران خدا هستند، ويا بعضى از ملائكه دختران اويند، استفهامى كه در آن شده استفهام انكارى است، واگر به جاى (بنات؛ دختران) كلمه (اناث - زنان) را آورد از اين جهت بود كه ايشان جنس زن را پست مى دانستند.(3)

از چيزى است، ومى دانيم دنباله روى از غير علم، مفهوم وسيعى دارد كه همه آنچه را گفتيم شامل مى شود.(1)

3. پيروى از گمان وحدس وتخمين وشايعات وهر آنچه غير از علم ويقين است، خطرات بزرگى براى فرد وجامعه ايجاد مى كند كه هر كدام به تنهايى ضايعات بزرگى دارد از جمله:

تكيه بر غير علم سرچشمه پايمال شدن حقوق افراد ويا دادن حق به غير مستحق است.

پيروى از غير علم، آبروى افراد آبرومند را به خطر مى اندازد وخدمتگزاران را دلسرد مى كند.

اعتماد بر غير علم، بازار شايعات وشايعه سازان را داغ وپر رونق مى كند.

پيروى از غير علم، روحيه تحقيق وكنجكاوى را از انسان گرفته واو را فردى زود باور وساده انديش بار مى آورد.

پيروى از غير علم، روابط گرم ودوستانه را در خانه وبازار ومركز كار وهمه جا به هم زده ومردم را نسبت به يكديگر بدبين مى سازد.

پيروى از غير علم، استقلال فكرى ما را از بين مى برد وروح را براى پذيرش هر گونه تبليغات مسموم آماده مى سازد.

پيروى از غير علم سرچشمه قضاوتهاى عجولانه وانتخابهاى فورى، در مورد همه كس وهمه چيز است كه اين خود مايه انواع ناكاميها وپشيمانيها است.(2)

4. امامان معصوم (عليهم السلام)، اصحاب خود را از شنيدن وگفتن هر سخنى باز مى داشتند وبه آنان توصيه مى كردند كه دربانِ دل وگوش خود باشيد. ودر اين امر، به اين آيه لاتَقْفُ ما لَيسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ استناد مى كردند. چنان كه امام صادق (علیه السلام) براى متنبّه كردن شخصى كه هنگام رفتن به دستشويى، توقّف خود را در آنجا طول مى داد تا صداى ساز وآواز همسايه را بشنود، اين آيه را تلاوت كرد وفرمود: گوش از شنيده ها، چشم از ديده ها ودل از خاطرات مؤاخذه مى شود. امام سجاد (علیه السلام) نيز فرمود: انسان حقّ ندارد هر چه مى خواهد بگويد.(3)

ص: 99

5. در قيامت، از باطن ونيات هم بازخواست مى شود. الْفُؤادَ.(1)

6. سمع وبصر وفواد كه در آيه ذكر شده از باب مثال است وگرنه همه اعضاء وجوارح مسئوليت دارند.(2)

7. نكته قابل توجه اينكه در حقيقت انسان مسئول است واعضا وجوارح مسئول عنه هستند يعنى از انسان مى پرسند كه با اعضاء وجوارح خود چه عملى انجام دادى ؟(3)

8. متكبرانه راه نرفتن

نظير آيه 37 اسراء آيه 18 لقمان است:

وَلاَ تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلاَ تَمْشِ فِى الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللهَ لاَ يحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ

9. ولا تمش فى الارض مرحا. حضرت على (علیه السلام) در خطبه همام درباره صفات پرهيزگاران مى فرمايد: و مشيهم التواضع(4): آنها متواضعانه راه مى روند نه تنها در كوچه وبازار كه خط مشى آنها در تمام امور زندگى وحتى در مطالعات فكرى وخط سير انديشه ها توأم با تواضع است.

10. خصلت هاى درونى در رفتار انسان اثرگذار است. وَلا تَمْشِ فِى الْأَرْضِ مَرَحاً.(5)

11. برخى مفسّران مى گويند: مراد از «حكمت»، احكام ثابتى است كه در آيات قبل گفته شده ودر اديان ديگر هم بوده ونسخ شدنى نيست. در آيه ى 22 فرمان نهى از شرك اوّلين حكمت بود ودر آيه 39 نيز نهى از شرك، پايان حكمت هاست.(6) زيرا در رأس همه حكمت ها توحيد مطرح است وملاك ومعيار كارها نيز توحيد است.

12. شرك به خداوند آثارى به دنبال دارد، از جمله؛

عدم قرب به مسجدالحرام؛ إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلاَ يقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ. (توبه، 28)

ترس واضطراب؛ سَنُلْقِى فِى قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُوا بِاللهِ. (آل عمران، 151)

ص: 100

سقوط از انسانيت؛ وَمَنْ يشْرِكْ بِاللهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيرُ أَوْ تَهْوِى بِهِ الرِّيحُ فِى مَكَانٍ سَحِيقٍ. (حج، 31)

ممنوع بودن ورود به بهشت؛ مَنْ يشْرِكْ بِاللهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللهُ عَلَيهِ الْجَنَّةَ. (مائده، 72)

حبط عمل وَلَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يعْمَلُونَ. (انعام، 88)

تحقير در جهنم؛ وَلاَ تَجْعَلْ مَعَ اللهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقَى فِى جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً. (اسراء، 39)

توجه به اينكه از باب «تفعيل» است، معنى كثرت را نيز در بردارد.

و از آنجا كه بيانات قرآن در زمينه اثبات توحيد ونفى شرك، گاهى در لباس استدلال منطقى، گاهى فطرى، زمانى در شكل تهديد، گاهى تشويق، وخلاصه از انواع طرق وفنون مختلف كلام براى آگاه ساختن وبيدار كردن مشركان استفاده شده است، تعبير به «صرفنا» در مورد آن بسيار مناسب است.

قرآن با اين تعبير مى گويد: ما از هر درى وارد شديم، واز هر راهى استفاده كرديم تا چراغ توحيد را در دل اين كوردلان بيفروزيم، اما گروهى از آنها آن قدر لجوج ومتعصب وسرسختند كه نه تنها اين بيانات آنها را به حقيقت نزديك نمى سازد بلكه بر نفرت ودورى آنها مى افزايد!(1)

ج. در اينجا اين سؤال به ذهن مى رسد كه اگر اين بيانات گوناگون نتيجه معكوس دارد، ذكر آنها چه فائده اى خواهد داشت ؟! پاسخ اين سؤال روشن است وآن اينكه قرآن براى يك فرد يا يك گروه خاص نازل نشده بلكه براى كل جامعه انسانى است، ومسلما همه انسانها اين گونه نيستند، بلكه بسيارند كسانى كه اين دلائل مختلف را مى شنوند وراه حق را بازمى يابند، هر دسته اى از اين تشنگان حقيقت از يك نوع بيان قرآن بهره مى گيرند وبيدار مى شوند، وهمين اثر، براى نزول اين آيات، كافى است، هر چند كوردلانى از آن نتيجه معكوس بگيرند.(2)

گر چه جمله إِذاً لَابْتَغَوْا إِلى ذِى الْعَرْشِ سَبِيلًا مفهومش اين است كه آنها راهى به سوى صاحب عرش پيدا مى كردند، ولى طرز سخن نشان مى دهد كه منظور پيدا كردن راهى براى غلبه بر او، مخصوصا تعبير به ذِى الْعَرْشِ به جاى «الله» اشاره به همين مطلب مى كند يعنى آنها هم مى خواستند «مالك عرش اعلا» شوند وبر پهنه جهان هستى حكومت كنند وبه همين جهت به مبارزه با او برمى خاستند.

به هر حال طبيعى است كه هر صاحب قدرتى مى خواهد قدرت خود را كاملتر وقلمرو حكومت خويش را بيشتر كند واگر راستى خدايانى وجود داشت اين تنازع وتمانع بر سر

ص: 102

قدرت وگسترش حكومت در ميان آنها در مى گرفت.(1)

د. سُبْحانَهُ وَتَعالى عَمَّا يقُولُونَ عُلُوًّا كَبِيراً. در واقع در اين جمله كوتاه با چهار تعبير مختلف، پاكى دامان كبريائيش ازاينگونه نسبتهاى ناروا بيان شده است:

1 - خداوند از اين نقائص ونسبتهاى ناروا منزه است سبحانه.

2 - او برتر از آنست كه اينها مى گويند وَتَعالى عَمَّا يقُولُونَ.

3 - با ذكر كلمه «علو» كه مفعول مطلق است وبراى تاكيد آمده اين گفتار را تاكيد نموده است.

4 - سرانجام با تعبير به «كبيرا» تاكيد جديدى بر آن مى افزايد.

قابل توجه اينكه جمله عَمَّا يقُولُونَ (از آنچه آنها مى گويند) معنى وسيعى دارد كه همه نسبتهاى نارواى آنان ولوازمى را كه در بردارد شامل مى شود.(2)

انحراف مردم را تشخيص مى داد كه نزد سليمان آمد وگزارش داد. خداوند كوه ها را مخاطب قرار داده: يا جِبالُ أَوِّبِى مَعَهُ (سبأ، 10) اى كوه ها! همراه با داود نيايش كنيد. در قرآن علاوه بر اين موارد از تسبيحِ ديگر موجودات نيز سخن به ميان آمده است. علاوه در آيه 18 حج سجده را به همه موجودات از جمله به كثير من الناس نسبت مى دهد واگر منظور سجده تكوينى بود مى بايست بفرمايد جميع الناس نه كثير. از اينكه در آيه به كثير من الناس تعبير نموده معلوم مى شود سجده تشريعى است نه تكوينى.(1)

جمله ذرات زمين وآسمان *** با تو مى گويند روزان وشبان

ما سميعيم وبصيريم وهُشيم با شما نامحرمان، ما خامشيم(2)

نطق آب ونطق خاك ونطق گل هست محسوس حواس اهل دل

4. يگانگى پروردگار

آياتى از قرآن دلالت بر يگانگى پروردگار دارد: قُلْ لَوْ كَانَ مَعَهُ آلِهَةٌ كَمَا يقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلَى ذِى الْعَرْشِ سَبِيلاً (الإسراء، 42)

لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يصِفُونَ (الأنبياء، 22)

مَا اتَّخَذَ اللهُ مِنْ وَلَدٍ وَمَا كَانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ كُلُّ إِلهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلاَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ سُبْحَانَ اللهِ عَمَّا يصِفُونَ (المؤمنون، 91)

ص: 104

سخنان او گوش فرا مى دادند، روزى يكى از آنها به ديگران گفت: اصلا من نمى فهمم محمد چه مى گويد؟ فقط مى بينم لبهاى او حركت مى كند!

ولى ابو سفيان گفت: فكر مى كنم بعضى از سخنانش حق است، ابو جهل اظهار داشت او ديوانه است وابو لهب اضافه كرد او كاهن است، ديگرى گفت او شاعر است وبه دنبال اين سخنان ناموزون ونسبتهاى ناروا آيات فوق نازل گشت.(1)

مى خواستند از اين طريق نسبت جنون به پيامبر (صلی الله علیه و آله) دهند، وبگويند ساحران در فكر وعقل او نفوذ كرده وبه وسيله ساحران - العياذ بالله - اختلال حواس يافته.

بعضى از مفسران نيز احتمال داده اند كه مسحور به معنى ساحر باشد (زيرا اسم مفعول گاهى به معنى اسم فاعل مى آيد) به اين ترتيب نفوذ خارق العاده كلام پيامبر (صلی الله علیه و آله) را در دلهاى آماده مردم حق طلب، به سحر نسبت مى دادند كه خود، اين اعتراف ضمنى جالبى است بر نفوذ عجيب گفتار او.(1)

و. در آيه 48 باز روى سخن را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) كرده، ضمن عبارت كوتاهى پاسخ دندانشكنى به اين گروه گمراه مى دهد ومى گويد: بنگر چگونه براى تو مثل مى زنند (يكى ساحرت مى خواند ديگرى مسحور، يكى كاهن وديگرى مجنون) واز همين رو اولا آنها گمراه شده اند وقدرت پيدا كردن راه حق را ندارند انْظُرْ كَيفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا يسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا.

ديگر اينكه منهاى كينه ها وحسادتى كه به پيامبر (صلی الله علیه و آله) داشتند، اصولا بر دلهاى آنها پرده جهل وتقليد كوركورانه افتاده بود به طورى كه حاضر نبودند سخن حق را از هيچ كس بشنوند.

بالآخره سومين مانع شناخت آنها اين بود كه حتى ابزار شناختشان، مانند گوشها گويى از سخن حق نفرت داشت وآن را از خود بيرون مى افكند و «كر» مى شد، به عكس، سخنان باطل كه با ذائقه هاشان سازگار بود ولذتبخش، به سرعت در اعماق جانشان نفوذ مى كرد. نتيجه اين موانع سه گانه آن بود كه اولا از شنيدن حق فرار مى كردند. ثانيا براى تقويت خط انحرافى خود به توجيهات غلط درباره پيامبر (صلی الله علیه و آله) وسخنانش پرداخته، هر كدام او را به چيزى متهم مى ساختند: ساحر، شاعر، مجنون وديوانه!

2. اگر قرآن كريم مى فرمايد: إِنَّا جَعَلْنَا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ لِلَّذِينَ لاَ يؤْمِنُونَ (اعراف، 27)، در آيه 30 اعراف اين معنا را به جهت سوء اختيار افراد بى ايمان بيان مى كند: إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ اللهِ وَيحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ (اعراف، 30) چه اينكه مى فرمايد: وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يفْقَهُوهُ وَفِى آذَانِهِمْ وَقْراً. (1) در آيه ديگر، سوء اختيار افراد بى ايمان را بيان كرده: وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِى أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيهِ وَفِى آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِنْ بَينِنَا وَبَينِكَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ. (صف، 5) بنابراين اضلال كيفرى خداوند به جهت سوء اختيار خود بشر است؛ فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللهُ قُلُوبَهُمْ (بقره، 10)، فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللهُ مَرَضاً.

3. مبلّغِ حق، نبايد با فرار يا تهمت مردم عقب نشينى كند، بلكه بايد بداند كه زير نظر خداست ودلگرم باشد؛ نَحْنُ أَعْلَمُ....

4. دشمنان، چون توجّه مردم را به رهبران الهى مى بينند، با تهمت ودروغ به آنان ضربه مى زنند؛ رَجُلًا مَسْحُوراً.

5. آيه 47 و 48 اسراء نظير آيه 8 و 9 فرقان است؛ وَقَالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُورًا * انْظُرْ كَيفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا يسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا؛ كفار هم نسبت ساحر به پيامبر دارند هم نسبت مسحور. نسبت ساحر مانند: وَعَجِبُوا أَنْ جَاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَقَالَ الْكَافِرُونَ هَذَا سَاحِرٌ كَذَّابٌ. نسبت مسحور مانند آيه مورد بحث.

6. توهين به رهبران الهى، عامل گمراهى است؛ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا.

7. گمراهى انسان ها به تدريج حاصل مى شود، اوّل گرفتار توهين وضرب المثل نابجا مى شود، آن گاه به انحراف، سپس به بن بست مى رسد؛ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثالَ، فَضَلُّوا، فَلايسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا.(2)

ص: 108

قرآن در پاسخ آنها مى گويد: بگو استخوان پوسيده وخاك شده كه سهل است شما سنگ وآهن هم كه باشيد، باز خدا قادر است لباس حيات در تنتان بپوشاند؛ قُلْ كُونُوا حِجارَةً أَوْ حَدِيداً.

حتى اگر مخلوقى از سنگ وآهن سختتر واز حيات واز زندگى دورتر، واز اين جهت در نظر شما بسيار بزرگ باشد باز خداوند مى تواند جامه حيات در تن آن كند؛ أَوْ خَلْقاً مِمَّا يكْبُرُ فِى صُدُورِكُمْ.

دومين ايراد آنها اين بود كه مى گفتند: بسيار خوب اگر بپذيريم كه اين استخوانهاى پوسيده ومتلاشى شده قابل بازگشت به حيات است چه كسى قدرت انجام اين كار را دارد، چرا كه اين تبديل را يك امر بسيار پيچيده ومشكل مى دانستند آنها مى گويند چه كسى ما را باز مى گرداند؟ فَسَيقُولُونَ مَنْ يعِيدُنا. پاسخ اين سؤال را قرآن چنين مى گويد: به آنها بگو همان كسى كه شما را روز اول آفريد؛ قُلِ الَّذِى فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ.(1)

سرانجام به سومين ايراد آنها مى پردازد ومى گويد: آنها سر خود را از روى تعجب وانكار تكان مى دهند ومى گويند: چه زمانى اين معاد واقع مى شود؟ فَسَينْغِضُونَ إِلَيكَ رُؤُسَهُمْ وَيقُولُونَ مَتى هُوَ.(2)

قرآن در پاسخشان مى گويد: به آنها بگو شايد زمان آن نزديك باشد؛ قُلْ عَسى أَنْ يكُونَ قَرِيباً.(3)

ضمنا تعبير به «عسى» شايد اشاره به اين است كه هيچكس تاريخ قيام قيامت را دقيقا نمى داند حتى شخص پيامبر (صلی الله علیه و آله) واين از علومى است كه مخصوص ذات پروردگار است وجز او كسى از آن آگاه نيست.(4)

ج. راغب در مفردات مى گويد «انغاض» به اين معنا است كه كسى سر خود را با حالت غرور وخودخواهى در مقابل ديگرى تكان دهد، پس بنا به گفته راغب معنا چنين مى شود: وچون حجت خود را به گوششان برسانى وقدرت خداى را بر هر چيز وهمچنين بر

ص: 110

خلقت اولشان يادآورى كنى تازه سرهاشان را از باب مسخره كردن تكان خواهند داد وخواهند گفت: اين قيامت كى است ؟! بگو شايد نزديك باشد، چون امرى است كه بر همه پوشيده است وراهى به سوى علم بدان نيست واز غيب هايى است كه جز خدا كسى نمى داند، وليكن اوصافش معلوم است، چون خداوند آن اوصاف را بيان كرده، ولذا در آيه بعدى به جاى آنكه وقت قيامت را بيان كند اوصاف آن را بيان مى فرمايد وچنين ادامه مى دهد: يوْمَ يدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ....(1)

ب. در اينكه منظور از «عباد» در اين آيه چه كسانى هستند؟ دو عقيده متفاوت در ميان مفسران وجود دارد كه هر يك با قرائنى تاييد مى شود: منظور از «عباد» بندگان مشركند، گر چه آنها راه خطا را پيش گرفته اند اما خداوند براى تحريك عواطف انسانى آنها با تعبير به «عبادى» (بندگانم) از آنها ياد كرده وآنان را دعوت مى كند كه به سراغ «احسن» يعنى كلمه توحيد ونفى شرك بروند.(1)

كلمه «عبادى» اشاره به مؤمنان است، وروش بحث با دشمنان را به آنها مى آموزد چرا كه گاهى مؤمنان تازه كار طبق روشى كه از پيش داشتند با هر كس كه در عقيده با آنها مخالف بود به خشونت مى پرداختند، وآنها را صريحا اهل جهنم وعذاب وشقى وگمراه مى خواندند، وخود را اهل نجات، واين سبب مى شد كه مخالفان يك حالت منفى در برابر دعوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) به خود بگيرند. ولى با توجه به مجموع قرائن، تفسير دوم با ظاهر آيه سازگارتر است چرا كه در قرآن كلمه «عبادى» معمولا براى مؤمنان ذكر مى شود.(2)

ج. رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِنْ يشَأْ يرْحَمْكُمْ أَوْ إِنْ يشَأْ يعَذِّبْكُمْ. در ارتباط به دو تفسير آيه قبل، اين آيه نيز تاب دو تفسير دارد:

نخست اينكه: اى مشركان واى افراد بى ايمان، خداى شما هم رحمت واسعه دارد وهم مجازات دردناك وشما را شايسته هر يك ببيند، مشمول آن مى سازد، چه بهتر كه دست به دامن رحمت واسعه او بزنيد واز عذابش بپرهيزيد.

اما طبق تفسير دوم مفهومش چنين است: گمان نكنيد كه شما مؤمنان تنها اهل نجاتيد وديگران اهل دوزخند، خدا از اعمال شما ودلهاى شما آگاهتر است، اگر بخواهد به گناهانتان شما را مجازات مى كند واگر بخواهد مشمول رحمت مى سازد، كمى به حال خود بينديشيد ودرباره خود وديگران عادلانه تر قضاوت كنيد.

د. اينكه چرا از ميان همه پيامبران، سخن از داود وزبور به ميان آمده، ممكن است به خاطر جهات زير باشد:

1 - زبور داود از ميان كتب پيامبران اين ويژگى را دارد كه تمام آن مناجات ونيايش

ص: 113

واندرز است وبا قول احسن وگفتار نيكو كه در آيات قبل به آن دستور داده شد از همه متناسبتر مى باشد.

2 - در زبور داود خبر از حكومت صالحان ونيكان داده شده هر چند ظاهرا مردمى تهى دست وفقير ويتيم باشند واين با دعوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) ومؤمنان راستين كه غالبا در زمره تهى دستان بودند كاملا هماهنگ است، وپاسخى است به ايراد مشركان.

3 - با اينكه داود داراى حكومت عظيم وكشور پهناورى بود، خداوند اين را افتخار او قرار نمى دهد بلكه كتاب زبور را افتخار او مى شمرد تا مشركان بدانند عظمت يك انسان به مال وثروت وداشتن قدرت وحكومت ظاهرى نيست ويتيم وبى مال بودن دليلى بر تحقير نخواهد شد.

4 - بعضى از يهود مى گفتند: بعد از موسى نزول كتاب ديگرى ممكن نيست، قرآن به آنها پاسخ مى گويد كه ما به داود زبور داديم، چرا شما از نزول قرآن تعجب مى كنيد؟

به هر حال هيچ مانعى ندارد كه تمام جهات چهارگانه فوق دليل بر انتخاب داود وزبور در اين جمله از ميان همه پيامبران وهمه كتب آسمانى باشد.

ه -. در آيه 56 باز سخن از مشركان است ودر تعقيب بحثهاى گذشته به پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى گويد: به آنها بگو معبودهايى را كه غير خدا شايسته پرستش مى پنداريد بخوانيد، آنها نه قدرت دارند مشكلات وگرفتارى ها را از شما بر طرف سازند ونه دگرگونى در آن ايجاد كنند؛ قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا يمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَلا تَحْوِيلًا ذكر جمله وَلا تَحْوِيلًا بعد از فَلا يمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ اشاره به اين است كه آنها نه توانايى بر تاثير كامل در بر طرف ساختن مشكلات دارند ونه تاثير ناقص در دگرگونى آنها.

و. «زعمتم» از ماده «زعم»، معمولا به پندار نادرست گفته مى شود، لذا از ابن عباس نقل شده كه هر جا كلمه «زعم» در قرآن به كار رفته به معنى دروغ وكذب (وعقيده بى اساس) است.(1)

ز. آيه 57 در حقيقت دليلى است براى آنچه در آيه 56 گفته شد، اين آيه مى گويد: مى دانيد چرا آنها قادر نيستند مشكلى را از دوش شما، بدون اذن پروردگار بردارند، براى اينكه خودشان براى حل مشكلات به در خانه خدا مى روند، خودشان سعى دارند به ذات پاك او

ص: 114

تقرب جويند وهر چه مى خواهند از او بخواهند: آنها كسانى هستند كه خدا را مى خوانند وبراى تقرب به او به اطاعتش متوسل مى شوند أُولئِكَ الَّذِينَ يدْعُونَ يبْتَغُونَ إِلى رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ ونزديكترين وسيله را مى طلبند؛ أَيهُمْ أَقْرَبُ وبه رحمت او اميدوارند وَيرْجُونَ رَحْمَتَهُ. واز عذاب او مى ترسند وَيخافُونَ عَذابَهُ. چرا كه عذاب پروردگارت چنان شديد است كه محذور است وبايد از آن دورى جست.(1)

ح. مساله توسل به بعضى از مقربين درگاه خدا به طورى كه از آيه يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَابْتَغُوا إِلَيهِ الْوَسِيلَةَ. (مائده، 35) برمى آيد عمل صحيحى است وغير از آن عملى است كه مشركين بت پرست مى كنند، چرا كه بت پرستان تقرب وعبادت را نسبت به ملائكه وجن واولياى انس انجام مى دهند، وعبادت خداى را ترك مى كنند، ولذا تنها وسيله را عبادت مى كنند، واميدوار رحمت وسيله وبيمناك از عذاب آن هستند آن گاه براى تقرب به آن وسيله، كه به زعم ايشان يا ملائكه است ويا جن ويا انس متوسل به بتها ومجسمه ها مى شوند.(2)

ط. آيه شريفه أُولئِكَ الَّذينَ يدْعُونَ يبْتَغُونَ إِلى رَبِّهِمُ الْوَسيلَة را دو گونه مى توان تفسير كرد:

منظور مشركان هستند كه ملائكه وعيسى را مقرب درگاه خدا مى دانند.

«اولئك» اشاره به انبياء باشد كه خداوند را مى خوانند ومى پرستند وهر وسيله اى كه آنها را به خدا نزديك مى كند طلب مى كنند وداراى خوف ورجا هستند.(3)

3. انسان ها در انتخاب عقيده آزادند، حتّى پيامبران هم مأمور اجبار مردم بر ايمان نيستند. ما أَرْسَلْناكَ عَلَيهِمْ وَكِيلًا.

4. در آيه ى 54، علم خدا به انسان ها مطرح شده، در آيه 55 علم او به همه ى موجودات آسمانى وزمينى بيان شده است.

5. در ميان پيامبران نيز سلسله مراتب وبرترى وجود دارد. حتى بهترين افراد ومتّقين با هم يكسان نيستند. فَضَّلْنا(1) يكى خليل خداوند است واتخذ الله ابراهيم خليلا يكى كليم خداوند است؛ و كلّم الله موسى تكليما يكى مانند پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) سيد وسرور فرزندان آدم است.(2)

6. انگيزه ى پرستش، پناهجويى به يك قدرت است وبت ها اين توان را ندارند؛ فَلايمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ.(3)

7. آيه 56 بر نفى الوهيت خدايان مشركين از اين راه استدلال مى كند كه آن ربى كه مستحق پرستش است ربى است كه قادر بر رساندن منفعت ودفع ضرر باشد، چون داشتن چنين قدرتى لازمه ربوبيت است. زيرا اين شركاء قادر بر رساندن نفع ودفع ضرر نيستند، پس الوهيت ندارند. چطور مى توانند از پيش خود ومستقلا خاصيت بلاگردانى را داشته وحاجت برآورند ورفع پريشانى كنند با اينكه خود آنها مخلوق خدايند. علاوه بر اين بتها از آن نظر كه بت هستند حقيقتا چيزى نيستند كه قابل پرستش باشند، هم چنان كه فرمود: إِنْ هِى إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيتُمُوها أَنْتُمْ وَآباؤُكُمْ اينها جز اسمايى كه پدرانتان ويا خودتان ناميده اند چيز ديگرى نيستند. واما آنهايى كه از چوب ويا فلزى ساخته شده اند كه جز جماد بى جان چيز ديگرى نيستند، وبا ساير جمادات فرقى ندارند.

8. رحمت الهى بر غضبش سبقت دارد. (اميد به رحمت، پيش از خوف از عذاب آمده است.) يرْجُونَ... يخافُونَ.(4)

ص: 116

وعطف مى شود، وغرض عمومى از سراپاى اين سوره، بيان سنتى است كه خداى تعالى در اقوام وملل داشته كه نخست ايشان را به سوى حق دعوت مى كرده، آن گاه يك عده را كه پذيراى دعوتش گشته واطاعت كرده اند سعادتمند، وديگران را كه از در استكبار مخالفت وطغيان نمودند عقوبت مى نموده است، وبنابراين مراد از هلاك در اين آيه همان تدمير به عذاب استيصال در آن آيه است چنانچه از ابى مسلم مفسر هم نقل شده ومراد از عذاب نسبت به هلاكت شديد عذاب آسان تر است از قبيل عذاب قحطى يا گرانى كه باعث جلاى وطن ويا خرابى عمارتهاى آن قريه شده، ويا بلاها ومحنت هاى ديگر است.(1)

ج. وَإِذْ قُلْنا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحاطَ بِالنَّاسِ وَما جَعَلْنَا الرُّؤْيا الَّتِى أَرَيناكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِى الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَما يزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْياناً كَبِيراً.

مرحوم علامه طباطبائى مى فرمايد: فقرات اين آيه كه چهار فقره است معانى روشنى دارد وليكن از نظر ارتباط ووجه اتصالى كه با هم دارند خالى از اجمال نيست وسبب اصلى اين اجمال دو فقره دومى وسومى است، زيرا خداى سبحان بيان نكرده كه آن رؤيا كه به پيغمبر خود ارائه داده چه بوده، ودر ساير آيات قرآنش هم چيزى كه آن را تفسير كند نيامده. ورؤياهايى كه در آيه: إِذْ يرِيكَهُمُ اللهُ فِى مَنامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ (انفال، 43) وآيه لَقَدْ صَدَقَ اللهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ (فتح، 27) آمده هيچيك با رؤياى در آيه مورد بحث تطبيق نمى كند چون آيه مورد بحث در مكه نازل شده ومربوط به قبل از هجرت است، وآن دو آيه مربوط به حوادث بعد از هجرت هستند.(2)

شجره ملعونه معلوم نيست كه چيست كه خدا آن را فتنه مردم قرار داده، ودر قرآن كريم شجره اى به چشم نمى خورد كه خداوند اسمش را برده سپس آن را لعنت كرده باشد. آرى، از شجره اى اسم برده به نام شجره زقوم وآن را به فتنه وصف مى كند، ومى فرمايد: أَمْشَجَرَةُ الزَّقُّومِ إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِينَ (صافات، 62) ولى ديگر آن را نه در اينجا ونه در جاى ديگر لعنت نكرده.

آرى چه بسا بتوان از سياق آيات پاره اى از جزئيات اين دو داستان را استفاده كرد، آيات

ص: 118

قبلى در اين مقام بود كه بفرمايد: بشريت آخرش مانند اول وصدرش در بى اعتنايى به آيات خدا وتكذيب آن الگوى آيندگان مى باشد، ومجتمعات بشرى به تدريج ونسلى بعد از نسل ديگر وقريه اى بعد از قريه اى ديگر عذاب خداى را مى چشند كه يا آن عذاب هلاكت است ويا عذابى كمتر از آن.

و آيات بعدى كه از آيه وَإِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَم شروع مى شود وداستان ابليس وتسلط عجيب او را بر اغواى بنى آدم بيان مى كند ونيز همان سياق آيات قبل را دنبال مى كند.

و از اين وحدت سياق بر مى آيد كه داستان رؤيا وشجره ملعونه دو امر مهمى است كه يا به زودى در بشريت پيدا مى شود ويا آنكه در ايام نزول آيات پيدا شده ومردم را دچار فتنه نموده وفساد را در آنان شايع ساخته، وطغيان واستكبار را در آنان پرورش داده.

با در نظر گرفتن آنچه گفته شد اين را نيز در نظر بگيريم كه خداى تعالى شجره نامبرده را به ملعونه در قرآن وصف كرده است، واز اين به خوبى بر مى آيد كه قرآن كريم مشتمل بر لعن آن هست، ولعن آن شجره هم الآن در ميان لعنت هاى قرآن موجود است، چون ظاهر جمله وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِى الْقُرْآنِ همين است.

در قرآن كريم، ابليس ويهود ومشركين ومنافقين ومردمى ديگر به عناوينى ديگر لعنت شده اند مثل كسانى كه با حالت كفر بميرند ويا آيات خدا را كتمان كنند، ويا خدا ورسول را آزار نمايند وامثال اين عناوين.

و اگر در اين مساله كمال دقت را به كار ببريم، اين معنا برايمان روشن خواهد شد كه شجره ملعونه يكى از همان اقوام ملعونه در كلام خدا هستند كه صفات شجره را دارند، يعنى از يك ريشه منشعب شده ونشو ونما نموده وشاخه هايى شده اند، ومانند درخت، بقايى يافته وميوه اى داده اند، دودمانى هستند كه امت اسلام به وسيله آن آزمايش شده ومى شوند. وچنين صفاتى جز بر يكى از سه دسته از آنها كه شمرديم تطبيق نمى كند، يا مشركين، ويا منافقين ويا اهل كتاب.(1)

وقتى بنا شد شجره ملعونه بطور مسلم يكى از اين سه فرقه باشد حال بايد ببينيم از اوضاع

ص: 119

واحوال زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وزمان نزول آيه چه مى فهميم ؟.

به طور مسلم در آن زمان از مشركين واهل كتاب يعنى يهود ونصارى قومى كه چنين صفاتى داشته باشند ظهور نكرد (نه قبل از هجرت ونه بعد از آن) زيرا تاريخ نشان مى دهد كه خداوند مسلمانان را از شر اين دو طائفه ايمن كرده وايشان را استقلال داده بود وبا امثال آيه الْيوْمَ يئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ (مائده، 3)، استقلالشان را اعلام فرموده بود.

وقتى اوضاع واحوال صدر اسلام با مصداق بودن مشركين واهل كتاب سازگار نشد، قهرا باقى مى ماند فرقه سوم، يعنى منافقين كه در ظاهر مسلمان بودند، وتظاهر به اسلام مى كردند، ودر ميان مسلمانان يا از راه فاميلى ويا از راه پيروزى عقيده ومسلك بقا ودوام يافته ودر اعصار بعدى هم فتنه مسلمانان شدند.(1)

د. رؤياى پيامبر (صلی الله علیه و آله) وشجره ملعونه؛ در تفسير اين «رؤيا» ميان مفسران گفتگو بسيار است:

جمعى از مفسران گفته اند كه رؤيا در اينجا به معنى خواب نيست بلكه مشاهده واقعى چشم است وآن را اشاره به داستان معراج كه در آغاز همين سوره آمده دانسته اند.(2)

قرآن طبق اين تفسير مى گويد: ماجراى معراج آزمايشى براى مردم بود به خاطر آن است كه صبحگاهان كه پيامبر داستان معراج را بيان كرد، سر وصدا پيرامون آن برخاست، دشمنان آن را به باد مسخره گرفتند، افراد ضعيف الايمان با شك وترديد به آن نگريستند، ومؤمنان راستين آن را به طور كامل پذيرفتند، چرا كه در برابر قدرت خدا همه اين مسائل، سهل است.

تنها ايراد مهمى كه به اين تفسير متوجه مى شود اين است كه رؤيا معمولا به معنى خواب است نه مشاهده در بيدارى.

از ابن عباس نقل شده كه رؤيا اشاره به خوابى است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) در سال حديبيه (سال ششم هجرت) در مدينه ديد وبه مردم بشارت داد كه شما در آينده نزديكى بر قريش پيروز خواهيد شد ودر نهايت آرامش وارد مسجد الحرام مى شويد، ولى مى دانيم اين خواب در آن سال تحقق نيافت بلكه دو سال بعد يعنى در سال فتح مكه صورت پذيرفت، ولى همين

ص: 120

مقدار تاخير سبب شد كه مؤمنان در بوته آزمايش قرار گيرند، آنها كه ايمان ضعيفى داشتند گرفتار شك وشبهه شدند، در حالى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) صريحا به آنها مى گفت: من به شما نگفتم امسال به مكه مى رويد گفتم درآينده نزديك چنين خواهد شد (وچنين هم شد).(1)

ايرادى كه به اين تفسير متوجه مى شود آنست كه سوره بنى اسرائيل از سوره هاى مكى است وماجراى حديبيه، در سال ششم هجرت واقع شده است!

جمعى از مفسران شيعه واهل تسنن نقل كرده اند كه اين خواب اشاره به جريان معروفى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) در خواب ديد ميمونهايى از منبر او بالا مى روند وپائين مى آيند، بسيار از اين مساله غمگين شد، آن چنان كه بعد از آن كمتر مى خنديد (اين ميمون ها را به بنى اميه تفسير كرده اند كه يكى بعد از ديگرى بر جاى پيامبر (صلی الله علیه و آله) نشستند در حالى كه از يكديگر تقليد مى كردند وافرادى فاقد شخصيت بودند وحكومت اسلامى وخلافت رسول الله را به فساد كشيدند).

اين روايت را فخر رازى در تفسير كبير، وقرطبى مفسر معروف اهل تسنن در تفسير الجامع، شيخ طوسى در تبيان وطبرسى در مجمع البيان وجمعى ديگر نقل كرده اند، ومرحوم فيض كاشانى در تفسير صافى مى گويد: اين روايت از روايات معروف در ميان عامه وخاصه است.

البته اين سه تفسير منافاتى با هم ندارند، ممكن است هر سه در معنى آيه جمع باشد ولى همانگونه كه گفتيم تفسير دوم با مكى بودن سوره سازگار نيست.(2)

در بسيارى از تفسيرهاى شيعه واهل تسنن نقل شده كه شجره ملعونه، بنى اميه هستند.(3)

3. معجزات، وسيله ى شناخت وبينش وهشدار مردم است؛ مُبْصِرَةً، تَخْوِيفاً.(1)

4. كيفر كشتن ناقه حضرت صالح (علیه السلام)

قرآن كريم در برخى از آيات مى فرمايد ما به قوم ثمود گفتيم كارى به شتر حضرت صالح نداشته باشيد واو را نكشيد كه عذاب بر شما نازل مى شود.... هذِهِ نَاقَةُ اللهِ لَكُمْ آيةً فَذَرُوهَا تَأْكُلْ فِى أَرْضِ اللهِ وَلاَ تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَيأْخُذَكُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

لكن قوم ثمود اين امر الهى را مخالفت كردند وبه جهت كشتن ناقه مرتكب ظلم شدند:... وَ آتَينَا ثَمُودَ النَّاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِهَا وَمَا نُرْسِلُ بِالْآياتِ إِلاَّ تَخْوِيفاً (الإسراء، 59) فَعَقَرُوا النَّاقَةَ وَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ... (الأعراف، 77) قرآن كريم كيفر آن مردم ستمگر را در آيات ديگر بيان كرده است:

فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطَى فَعَقَرَ. فَكَيفَ كَانَ عَذَابِى وَنُذُرِ (القمر، 29-30)

فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَيهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاهَا (الشمس، 14)

فراوان! * هر كدام از آنها را مى توانى با صدايت تحريك كن! ولشكر سواره وپياده ات را بر آنها گسيل دار! ودر ثروت وفرزندانشان شركت جوى! وآنان را با وعده ها سرگرم كن! - ولى شيطان، جز فريب ودروغ، وعده اى به آنها نمى دهد -* (اما بدان) تو هرگز سلطه اى بر بندگان من، نخواهى يافت (وآنها هيچ گاه به دام تو گرفتار نمى شوند)! همين قدر كافى است كه پروردگارت حافظ آنها باشد.»

مى شود، وهم شيطان به غرض خود رسيده است. ويا آنكه از راه حرام فرزندى براى آدمى به دنيا آيد، ويا از راه حلال به دنيا آيند وليكن به تربيت دينى وصالح تربيتش نكند وبه آداب خدايى مؤدبش نسازد، در نتيجه سهمى از آن فرزند را براى شيطان قرار داده وسهمى را براى خودش.(1)

ه -. «احتنكن» از ماده «احتناك» به معنى از ريشه كندن چيزى است، لذا هنگامى كه ملخ زراعت را به كلى بخورد عرب مى گويد: احتنك الجراد الزرع، بنابراين گفتار مزبور اشاره به اين است كه من كل بنى آدم را جز عده كمى از جاده اطاعت تو برمى كنم.

اين احتمال نيز وجود دارد كه «احتنكن» از ماده «حنك» به معنى زير گلو بوده باشد، هنگامى كه طناب وافسار به گردن حيوان مى افكنند عرب تعبير به «حنتك الدابه» مى كند در واقع شيطان مى خواهد بگويد من به گردن همه آنها ريسمان وسوسه مى افكنم وبه جاده خطا مى كشانم.(2)

و. «اجلب» از ماده «اجلاب» در اصل از «جلبه» به معنى فرياد شديد است، واجلاب به معنى راندن وحركت دادن با نهيب وفرياد مى باشد.(3)

ز. «خيل» به دو معنى آمده است به معنى «اسبها» وبه معنى اسب سواران اما در اينجا به معنى دوم است واشاره به لشكر سواره مى كند. و «رجل» به عكس آن به معنى لشكر پياده است، البته شيطان لشكر سواره وپياده اى به آن معنى كه در ارتش است ندارد، ولى مى دانيم دستياران فراوانى از جنس خود واز جنس آدميان دارد كه براى اغواى مردم به او كمك مى دهند، بعضى سريع تر ونيرومندتر همچون لشكر سواره اند وبعضى آرام تر وضعيف تر همچون لشكر پياده!(4)

ح. وسائل متنوع وسوسه گرى شيطان: گر چه در آيات فوق، مخاطب شيطان است وخداوند به عنوان يك فرمان تهديدآميز به او مى گويد هر چه از دستت ساخته است بكن وبا وسائل گوناگون به اغواى بنى آدم برخيز، ولى در واقع هشدارى است به همه انسان ها كه

ص: 124

طرق نفوذ شيطان را دريابند واز تنوع وسائل وسوسه هاى او آگاه شوند.

جالب اينكه قرآن در آيه فوق به چهار بخش مهم واصولى از اين وسائل، اشاره مى كند وبه انسان ها مى گويد كه از چهار طرف مراقب خويش باشند:

1 - برنامه هاى تبليغاتى - جمله وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ كه بعضى از مفسران آن را تنها به معنى نغمه هاى هوس انگيز موسيقى وخوانندگى تفسير كرده اند معنى وسيعى دارد كه هر گونه تبليغات گمراه كننده را كه در آن از وسائل صوتى وسمعى استفاده مى شود شامل مى گردد.

2 - استفاده از نيروى نظامى.

3 - برنامه هاى اقتصادى وظاهرا انسانى - يكى ديگر از وسائل مؤثر نفوذ شيطان از طريق شركت در اموال ونفوس است، باز در اينجا مى بينيم بعضى از مفسران شركت در اموال را منحصرا به معنى «ربا»، وشركت در اولاد را فقط به معنى فرزندان نامشروع دانسته اند در حالى كه اين دو كلمه معنى بسيار وسيعترى دارد كه همه اموال حرام وفرزندان نامشروع وغير آن را شامل مى شود.(1)

4 - برنامه هاى مخرب روانى - استفاده از وعده هاى مغرور كننده وانواع فريبها ونيرنگها يكى ديگر از برنامه هاى شيطانها است(2)

ط. وَاسْتَفْزِزْ در ظاهر امر است ومنظور از آن تهديد است. مانند آيه شريفه اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ (فصلت، 40).(3)

لقمه ى حرام، حرام خوارى، زنا وبه وجود آوردن نسلى فاسد ومنحرف، از موارد شريك شدن شيطان است.(1) وكسى كه اهل بيت پيامبر (عليهم السلام) را دشمن بدارد، شيطان در نسل او شريك شده است.(2)

2. حسد ابليس، چشم حقيقت بين او را بست، خاك وگل بودن آدم را ديد، ولى روح الهى نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِى (حجر، 29) او را نديد. أَ أَسْجُدُ... طِيناً.

3. ابليس هم ازقيامت آگاه بود وهم به آن ايمان داشت. أَخَّرْتَنِ إِلى يوْمِ الْقِيامَةِ.

4. تهاجم تبليغاتى وفرهنگى دشمن، مقدّم بر تهاجم نظامى است. «صوت» قبل از «خيل» آمده است؛ بِصَوْتِكَ، وَأَجْلِبْ عَلَيهِمْ بِخَيلِكَ شيطان ابتدا با تبليغات، انگيزه ى توحيدى انسان را مى گيرد، سپس با تسليحات ولشكريانش بر او هجوم مى آورد.(3)

5. خود برتر بينى شيطان

نظير آيه 62 اسراء: قَالَ أَ رَأَيتَكَ هذَا الَّذِى كَرَّمْتَ عَلَى لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَى يوْمِ الْقِيامَةِ لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيتَهُ إِلاَّ قَلِيلاً آيات ديگر است: كه شيطان خود را برتر از حضرت آدم (علیه السلام) مى دانست قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِى مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ (الأعراف، 12 (

قَالَ لَمْ أَكُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ (الحجر، 33)

6. معرفى افراد اندك

در آيه 62 اسراء از قول شيطان چنين نقل مى كند كه به جز بر افراد اندكى او مهار مى زند:... لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيتَهُ إِلاَّ قَلِيلاً در آيه 65 همين سوره إِنَّ عِبَادِى لَيسَ لَكَ عَلَيهِمْ سُلْطَانٌ وَكَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلاً ونيز آيه شريفه 39 و 40 حجر آن افراد اندك را معرفى كرد كه آنان بندگان مخلص خداوند هستند: قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيتَنِى لَأُزَينَنَّ لَهُمْ فِى الْأَرْضِ وَلَأُغْوِينَّهُمْ أَجْمَعِينَ. إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ المُخلصين

7. نظير آيه 64 اسراء آيه 35 و 36 اعراف است؛ قالَ فَبِما أَغْوَيتَنى لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقيم ثُمَّ لَآتِينَّهُمْ مِنْ بَينِ أَيديهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيمانِهِمْ وَعَنْ شَمائِلِهِمْ وَلا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرين.(4)

ص: 126

8. با آنكه همه ى مردم بندگان خدايند، ولى خداوند بعضى را از روى احترام وتكريم به خود نسبت داده است. «عِبادِى» همان گونه كه در مورد خانه كعبه مى فرمايد: «بَيتِى».(1)

9. عِباد خدا، در آيه ديگرى با ويژگى هاى ايمان وتوكّل، معرّفى شده اند كه شيطان را بر آنان تسلّطى نيست. إِنَّهُ لَيسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلى رَبِّهِمْ يتَوَكَّلُونَ (نحل، 99).(2)

10. پيامبر تحت حفاظت خاصّ الهى است واز نفوذ شيطان در امان است؛ إِنَّ عِبادِى... كَفى بِرَبِّكَ وَكِيلًا.(3)

11. مصونيت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در برابر هواى نفس وشيطان

مهم ترين عامل گناه وعمل زشت هوى نفس وشيطان است... إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّى... (يوسف، 53)

وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در برابر هر دو عامل مصون خواهد بود:

هوى نفس: وَمَا ينْطِقُ عَنِ الْهَوَى (النجم، 3)

شيطان: إِنَّ عِبَادِى لَيسَ لَكَ عَلَيهِمْ سُلْطَانٌ... (الإسراء، 65)

و اين مصونيت وعصمت به جهت فضل الهى وتثبيت خداوند متعال است.

قرآن كريم مى فرمايد: وَلَوْ لاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يضِلُّوكَ... (النساء، 113) وَلَوْ لاَ أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيهِمْ شَيئاً قَلِيلاً (الإسراء، 74)

ص: 127

سوى خدا است، راهى از درون جان وسويداى قلب.(1)

ج. كلمه «حاصب» به طورى كه در مجمع البيان آمده به معناى بادى است كه از شدت، سنگ ريزه ها را از جاى بكند وبعضى گفته اند: «حاصب» به معناى باد كشنده اى است كه در بيابان برخيزد، به خلاف (قاصف) كه به معناى باد كشنده در دريا (يعنى طوفان) است.

د. «تبيع» به معناى تابع است، وضمير «فيه» به «بحر» (دريا) وضمير «به» به «غرق» يا به ارسال ويا به اعتبار ما وقع به هر دو بر مى گردد.(2)

5. انسان ها نوعا به هنگام گرفتارى وشدائد زندگى، خداوند را خالصانه مى خوانند وبعد از نجات از گرفتارى به خداوند توجهى ندارند. به اين آيات توجه كنيد:

وَإِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِى الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِياهُ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ كَانَ الْإِنْسَانُ كَفُورًا. (اسراء، 67)

وَمَا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيهِ تَجْأَرُونَ. (نحل، 53)

وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ. (يونس، 12)

فَإِذَا رَكِبُوا فِى الْفُلْكِ دَعَوُا اللهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يشْرِكُونَ. (عنكبوت، 65)

قُلْ مَنْ ينَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ * قُلِ اللهُ ينَجِّيكُمْ مِنْهَا وَمِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ. (انعام، 63 و 64) و (يونس، 22 و 23)

6. انسان در هر لحظه وهر جا كه باشد، در دست قدرت خداست وخشكى ودريا براى قهر خدا فرق نمى كند؛ يخْسِفَ بِكُمْ جانِبَ الْبَرِّ.(1)

7. در برابر قهر خدا، هيچ قدرت وتكيه گاهى نيست؛ ثُمَّ لا تَجِدُوا لَكُمْ وَكِيلًا.(2)

ص: 130

و «فضلنا» اشاره به فضائلى است كه انسان به توفيق الهى، اكتساب مى كند. اين احتمال نيز بسيار نزديك به نظر مى رسد كه جمله «كرمنا» به جنبه هاى مادى اشاره مى كند و «فضلنا» به مواهب معنوى، زيرا كلمه «فضلنا» غالبا در قرآن به همين معنى آمده است.(1)

د. وَفَضَّلْناهُمْ عَلى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلًا بعيد نيست كه مراد از «من خلقنا» كسانى كه خلق كرديم انواع حيوانات داراى شعور وهمچنين جن باشد كه قرآن آن را اثبات كرده، آرى قرآن كريم انواع حيوانات را هم امت هايى زمينى خوانده، مانند انسان كه يك امت زمينى است وآنها را به منزله صاحبان عقل شمرده وفرمود: وَما مِنْ دَابَّةٍ فِى الْأَرْضِ وَلا طائِرٍ يطِيرُ بِجَناحَيهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِى الْكِتابِ مِنْ شَىءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يحْشَرُونَ واين احتمال با معناى آيه مناسب تر است، چون مى دانيم كه غرض از آيه مورد بحث بيان آن جهاتى است كه خداوند با آن جهات آدمى را تكريم كرده، وبر بسيارى از موجودات اين عالم برترى داده، واين موجودات - تا آنجا كه ما سراغ داريم - حيوان وجن هستند واما ملائكه از آن جايى كه موجودات مادى ودر تحت نظام حاكم بر عالم ماده قرار ندارند نمى توانيم آنها را نيز مشمول آيه بگيريم.(2)

ه -. در اينكه منظور از امام در آيه شريفه يوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِم چيست ؟ وجوهى ذكر شده است، 1. پيامبر 2. امام 3. عالم وپيشوا 4. نامه عمل. حضرت رضا (علیه السلام) مى فرمايد: يدعى كل اناس بامام زمانهم وكتاب ربهم وسنة نبيّهم.(3)

در حديثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانيم كه در تفسير آيه فوق فرمود:

«من لم يدله خلق السماوات والارض، واختلاف الليل والنهار، ودوران الفلك والشمس والقمر والآيات العجيبات على ان وراء ذلك امر اعظم منه، فهو فى الآخرة اعمى واضل سبيلا»؛ كسى كه آفرينش آسمانها وزمين وآمد وشد شب وروز وگردش ستارگان وخورشيد وماه ونشانه هاى شگفت انگيز او را از حقيقت بزرگترى كه وراى آن نهفته است آگاه نسازد او در آخرت اعمى و گمراه تر است.(4) ونيز در روايات متعددى اين آيه به كسى تفسير شده است كه

ص: 132

استطاعت بر حج دارد ولى تا پايان عمر انجام نمى دهد.(1)

بدون شك اين يكى از مصاديق اين آيه است، نه تمام آن، وشايد ذكر اين مصداق به خاطر آن باشد كه با شركت در مراسم حج ومشاهده آن كنگره عظيم اسلامى واسرار عبادى وسياسى كه در آن نهفته است چشم انسان بينا مى شود وحقايق بسيارى به او مى آموزد.(2)

اعمال انسان است، اعمال فرشتگان همرنگ ذات آنان واعمال آدمى همرنگ ذات او است، وكمالى كه انسان آن را براى ذات خود هدف قرار داده ودر پرتو اطاعت خدا جستجويش مى كند، اين كمال را ملائكه در ابتداى وجودشان دارا هستند.

البته اين هم هست كه ممكن است همين انسان كه كمال ذاتى خود را به تدريج يا به سرعت ويا به كندى از راه به دست آوردن استعدادهاى تازه كسب مى كند در اثر آن استعدادهاى حاصله به مقامى از قرب وبه حدى از كمال برسد كه ما فوق حدى باشد كه ملائكه با نور ذاتيش در ابتداى وجودش رسيده، ظاهر كلام خداى تعالى هم اين امكان را تاييد مى كند.

براى اينكه در داستان خلق كردن خليفه براى زمين برترى انسان را براى ملائكه بيان كرده وفرمود: اين موجود در تحمل علم به اسماء، قدرتى دارد كه شما نداريد.

3. ابو بصير به امام صادق (علیه السلام) گفت: «أشهد أنك امامى»، گواهى مى دهم كه تو امام من هستى. امام فرمود: در قيامت، هر گروهى با امامشان محشور مى شوند، خورشيدپرستان با خورشيد وماه پرستان با ماه.

4. آثار مسأله انتخاب رهبرى واطاعت از او، تا دامنه ى قيامت ادامه دارد؛ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ.

امامت وولايت، در متن زندگى مطرح است، نه آنكه صرفاً موضوعى اعتقادى ودر حاشيه ى زندگى باشد. رهبر، زمينه ساز سعادت يا شقاوت مردم مى باشد؛ كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ.(1)

در قيامت، نيكان از خواندن نامه ى عمل خود شاد مى شوند؛ يقْرَؤُنَ كِتابَهُمْ ويكديگر را صدا مى زنند كه بياييد نامه ى مرا بخوانيد؛ هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيهْ. (. حاقّه، 9)(2)

كور دلى بدتر از كورى چشم است، چنان كه حضرت على (علیه السلام) مى فرمايد:

«شر العمى عمى القلب»؛ بدترين كورى، كورى دل است. وهمچنين فرمودند:

«أشد العمى من عمى عن فضلنا»؛ بدترين وسخت ترين كورى، كورى كسى است كه چشم ديدن فضايل ما را ندارد.(3)

ص: 134

كورى دنيا وآخرت

نظير آيه 72 اسراء آيات ديگر است: أَ فَلَمْ يسِيرُوا فِى الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لاَ تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ (حج، 46)

وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَنَحْشُرُهُ يوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمَى (طه، 124) قَالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آياتُنَا فَنَسِيتَهَا وَكَذلِكَ الْيوْمَ تُنْسَى (طه، 126)

نابود شدن كفَار در صورت اخراج پيامبر از مكَه. هلاكت كفَار سنت الهى. نسبت به آزار پيامبران. عدم تغيير سنَت خداوند.

ب. آيه اول ودوم در حقيقت اشاره به دو حالت مختلف پيامبر (صلی الله علیه و آله) است: حالت اول كه حالت بشرى وانسان عادى است ودر آيه نخست بيان شده ايجاب مى كند كه وسوسه هاى دشمنان در او اثر بگذارد، بخصوص اگر مصالحى ظاهرا در اين انعطاف به چشم بخورد، مانند اميد به اسلام سران شرك بعد از اين انعطاف، ويا پيشگيرى از خونريزى ودرگيريهاى بيشتر، وهر بشر عادى هر قدر قوى باشد احتمال تحت تاثير واقع شدن در برابر اين وسوسه ها را دارد.

ولى آيه دوم جنبه روحانى وعصمت الهى ولطف خاص پروردگار را بيان مى كند كه شامل حال پيامبران مخصوصا پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در بحرانى ترين لحظات زندگى بود.

نتيجه اينكه: پيامبر با طبع بشرى تا لب پرتگاه قبول وسوسه هاى مشركان آمد، اما تاييد الهى او را حفظ كرد ونجات داد.

اين تعبير درست همان تعبيرى است كه در سوره يوسف مى خوانيم كه در بحرانى ترين لحظات برهان الهى به سراغ او آمد واگر مشاهده اين برهان نبود تسليم وسوسه هاى فوق العاده نيرومند همسر عزيز مصر مى شد؛ وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ. (يوسف، 24)

ج. وَلَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيهِمْ شَيئاً قَلِيلًا. «تثبيت» در اينجا به طورى كه از سياق برمى آيد به معناى عصمت وحفظ الهى است واگر جواب «لولا» را خود ركون قرار نداده ونفرمود «تركن» بلكه نزديك شدن به ركون را قرار داده فرمود: لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ براى اين بود كه با در نظر داشتن اينكه ركون به معناى كمترين ميل است دلالت كند بر اينكه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ميل به كفار كه نكرد سهل است بلكه نزديك به ميل هم نشد.(1)

د. آيات فوق، نه تنها دليل بر نفى عصمت نيست، بلكه يكى از آيات دال بر عصمت است چرا كه مسلما اين تثبيت الهى (تثبيت از نظر فكر وعواطف وتثبيت از نظر گامهاى عملى) منحصر به اين مورد نبوده است.(2)

ص: 136

ه -. با توجه به اينكه «يستفزونك» از ماده «استفزاز» است كه گاهى به معنى ريشه كن كردن آمده وگاه به معنى تحريك نمودن توأم با سرعت ومهارت، معلوم مى شود كه مشركان، توطئه حساب شده اى چيده بودند كه محيط را آن چنان غير قابل تحمل براى پيغمبر كنند ويا توده عوام را چنان بر ضدش بشورانند كه به راحتى بتوانند او را از مكه اخراج نمايند، ولى آنها نمى دانستند كه از قدرت آنها بالاتر قدرت خداوند بزرگى است كه آنان در برابر اراده اش بسيار ضعيف وناتوانند.(1)

و. سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنا وَلا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْوِيلًا. كلمه «تحويل» به معناى نقل چيزى است از حالى به حال ديگر، وكلمه «سنة من» در تقدير (لسنة من) است، يعنى مانند سنت كسى كه ما فرستاديم واين جار ومجرور متعلق به جمله «لا يلبثون» است يعنى ديرى نمى پائيد كه مردم مكه مانند سنت كسى كه قبل از تو فرستاديم مى شدند. واين سنت يعنى هلاك كردن مردمى كه پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را از بلاد خود بيرون كردند سنت خداى سبحان است ودر جاى ديگر فرموده: وَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِى مِلَّتِنا فَأَوْحى إِلَيهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ.(2)

وضعيف الايمان اگر گناه كبيره اى مرتكب شود، چندان غير منتظره نيست وبه همين دليل مجازات كمترى دارد، اما يك فرد با ايمان وعالم پرسابقه هر گاه گناه صغيره اى نيز انجام دهد جاى تعجب خواهد بود، وچه بسا مجازات او در برابر اين گناه كوچك از مجازات آن عامى بى سواد در برابر آن گناه كبيره شديد وسنگين تر باشد!. به همين دليل در قرآن مجيد: درباره همسران پيامبر مى خوانيم: يا نِساءَ النَّبِى مَنْ يأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَينَةٍ يضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَينِ....(1)

در روايات نيز مى خوانيم خداوند از هفتاد گناه جاهل مى گذرد پيش از آنكه از يك گناه عالم بگذرد!

«يغفر للجاهل سبعون ذنبا قبل ان يغفر للعالم ذنب واحد».(2)

3. برخى از مفسران گفته اند: وقتى آيه لولا ان ثبتناك... نازل شد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) اين دعا را مى كرد:

«اللهم لَا تَكِلْنِى إِلَى نَفْسِى طَرْفَةَ عَينٍ أَبَداً».(3)

4. در برابر قهر الهى حتّى براى پيامبر نيز هيچ قدرت ومقامى نمى تواند مانع ايجاد كند. لاتَجِدُ لَكَ عَلَينا نَصِيراً.

5. دشمنان مكتب، هدفشان قلع وقمع كردن اساس دين است ودر اين راه، به احدى حتى پيامبر رحم نمى كنند. لَيسْتَفِزُّونَكَ.(4)

ص: 138

و قُرْآنَ الْفَجْرِ دلالت بر آن دارد نمازهاى پنجگانه يوميه كامل مى شود.(1)

د. آيه فوق از آياتى است كه اشاره اجمالى به وقت نمازهاى پنجگانه مى كند؛ البته توجه به اين نكته لازم است كه بعضى از آيات قرآن تنها اشاره به يك نماز كرده، مانند حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطى (بقره، 238) كه نماز وسطى طبق تفسير صحيح همان نماز ظهر است وگاهى اشاره به وقت سه نماز از نمازهاى پنجگانه كرده، مانند وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَى النَّهارِ وَزُلَفاً مِنَ اللَّيلِ (هود، 114) كه «طرف النهار» اشاره به نماز صبح ومغرب و زُلَفاً مِنَ اللَّيلِ اشاره به نماز عشا است. وگاهى اوقات هر پنج نماز را اجمالا بيان مى كند، مانند آيه مورد بحث.(2)

آيه فوق مى گويد: إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً نماز صبح مورد مشاهده است، اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه مشاهده چه كسانى ؟

رواياتى كه در تفسير اين آيه به ما رسيده مى گويد: مشهود ملائكه شب وروز است، زيرا در آغاز صبح فرشتگان شب كه مراقب بندگان خدايند جاى خود را به فرشتگان روز مى دهند، وچون نماز صبح در همان آغاز طلوع انجام مى گيرد هر دو گروه آن را مشاهده كرده وبر آن گواهى مى دهند.

اين روايات را دانشمندان شيعه واهل تسنن هر دو نقل كرده اند.

از جمله (طبق نقل تفسير روح المعانى) احمد ونسايى وابن ماجه وترمذى وحاكم از پيامبر (صلی الله علیه و آله) نقل كرده اند كه در تفسير اين جمله فرمود:

«تشهده ملائكة الليل وملائكة النهار».(3)

محدث معروف اهل سنت بخارى ومسلم نيز همين معنى را در صحيح خود نقل كرده اند.(4)

ه -. كلمه «مدخل» (به ضم ميم وفتح خاء) مصدر ميمى به معناى داخل كردن است، وهمين طور «مخرج» كه آن نيز هم وزن همان صيغه است وبه معناى خارج كردن است واگر ادخال واخراج را به صدق اضافه كرده به اين عنايت است كه دخول وخروج در هر امرى دخول وخروجى باشد كه متصف به صدق وداراى حقيقت باشد، نه اينكه ظاهرش

ص: 140

مخالف با واقع وباطنش باشد، ويا يك طرفش با طرف ديگرش متضاد بوده باشد، مثل اينكه اگر داخل دعا مى شود به زبانش خداى را بخواند ولى منظور قلبيش اين باشد كه در ميان مردم وهمگان موجه گشته از اين راه وجهه اى كسب كند، ويا در يك قسمت از دعايش خداى را به خلوص بخواند، ودر قسمت ديگر غير خداى را هم شركت دهد.(1)

و. «هجود»، به معناى خوابيدن است و «فَتَهَجَّدْ»، به معناى برطرف كردن خواب با عبادت مى باشد.(2)

ز. در بعضى از روايات جمله جاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْباطِلُ به قيام حضرت مهدى تفسير شده است هنگامى امام باقر (علیه السلام) فرمود: مفهوم اين سخن الهى اين است كه:

«اذا قام القائم ذهبت دولة الباطل»: هنگامى كه امام قائم (علیه السلام) قيام كند دولت باطل برچيده مى شود.

در روايت ديگرى مى خوانيم حضرت مهدى (علیه السلام) به هنگام تولد بر بازويش اين جمله نقش بسته بود: جاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً.(3)

فضيلت آن روايات بى شمارى وارد شده است دانسته اند، هر چند آيه صراحت در اين مساله ندارد ولى با قرائن مختلفى كه در دست است اين تفسير روشن به نظر مى رسد.(1)

مسلماً مفهوم اين احاديث انحصار معنى وسيع آيه به اين مصداق نيست بلكه قيام حضرت مهدى از روشن ترين مصداق هاى آن است كه نتيجه اش پيروزى نهايى حق بر باطل در سراسر جهان مى باشد.

در حالات پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى خوانيم كه در روز فتح مكه وارد مسجد الحرام شد و 360 بت كه از قبائل عرب بر گرد خانه كعبه چيده شده بود هر يك را پس از ديگرى با عصاى خود سرنگون مى ساخت وپيوسته مى فرمود: جاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً.(2)

4. زمانى از خداوند درخواست ورود صادقانه وخروج صادقانه داشته باشيم. كه پيش از آن نماز شب وتهجد داشته باشيم؛ وَمِنَ اللَّيلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ... * وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِى مُدْخَلَ صِدْقٍ....

5. آيه شريفه دلالت بر اين دارد كه هيچ وقت باطل دوام نمى يابد، هم چنان كه در جاى ديگر راجع به اين معنا فرموده: وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ. (ابراهيم، 26)(3)

6. معيار شناخت اوقات در اسلام، طبيعى است به نحوى كه قابل فهم ودرك همه كس در همه جا وهميشه باشد؛ «لِدُلُوكِ الشَّمْسِ، غَسَقِ اللَّيلِ، الْفَجْرِ».

7. نماز تنها عبادتى است كه به نام «قرآن» وصف شده است؛ قُرْآنَ الْفَجْرِ.

8. در ميان نمازها، نماز صبح جايگاه ويژه اى دارد؛ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً.(4)

9. خداوند به تمام قطعات زمان سوگند ياد كرده است. مثلًا: وَالْفَجْرِ (فجر، 1)، وَالصُّبْحِ (مدّثر، 34)، وَالنَّهارِ (شمس، 3)، وَالْعَصْرِ اما به سحر سه بار سوگند ياد شده است: وَاللَّيلِ إِذا يسْرِ (فجر، 4)، وَاللَّيلِ إِذا عَسْعَسَ (تكوير، 17)، وَاللَّيلِ إِذْ أَدْبَرَ (مدّثر، 33) يعنى سوگند به شب هنگام تمام شدنش. ودر باره ى استغفار در سحر دو آيه آمده

ص: 142

است؛ وَبِالْأَسْحارِ هُمْ يسْتَغْفِرُونَ (ذاريات، 18)، الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحارِ (آل عمران: 17).(1)

10. نماز شب بر پيامبر اسلام واجب بود؛ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ. آرى مقام رهبرى، مستلزم تكاليف سنگين ترى است.(2)

11. مقامات پسنديده معنوى، در سايه ى عبادت وعبوديت پيدا مى شود؛ فَتَهَجَّدْ، مَقاماً مَحْمُوداً.

12. تا كسى خود گامى به سوى كمال برندارد، خداوند او را به مقامى نمى رساند؛ فَتَهَجَّدْ... يبْعَثَكَ رَبُّكَ.

13. شكايت وشفاعت پيامبر در قيامت

در قيامت پيامبر اكرم هم از قوم خود شكايت مى كند وهم شفاعت:

شكايت: وَقَالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِى اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً (الفرقان، 30) وَقِيلِهِ يا رَبِّ إِنَّ هؤُلاَءِ قَوْمٌ لاَ يؤْمِنُونَ (الزخرف، 88)

شفاعت: وَلَسَوْفَ يعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى (الضحى، 5) وَمِنَ اللَّيلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً (الإسراء، 79)

14. منظور از افراد با رفعت

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: ما بعضى از انبيا را رفعت درجه داديم تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَينَا عِيسَى ابْنَ مَرْيمَ الْبَينَاتِ وَأَيدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ (البقرة، 253) در اين آيه تنها نام حضرت عيسى برده شده است در آيات ديگر به انبياء ديگر نيز اشاره شده است مانند پيامبر اكرم كه خداوند مى فرمايد ما به او مقام محمود (شفاعت) عنايت مى كنيم وَمِنَ اللَّيلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً (الإسراء، 79) ونيز درباره ابراهيم مى فرمايد خداوند او را خليل خود قرار داد: واتَّخَذَ اللهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلاً (النساء، 125) ودر مورد موسى (علیه السلام) مى فرمايد خداوند او را كليم خود قرار داد: وَكَلَّمَ اللهُ مُوسَى تَكْلِيماً (النساء، 164)

15. امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد: هر گاه براى ورود به كارى، ترس ووحشت داشتى اين آيه وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِى مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِى مُخْرَجَ صِدْقٍ... (الإسراء، 80) را بخوان

ص: 143

واقدام كن.

16. دعاهاى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

طلب مغفرت: وَقُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنْتَ خَيرُ الرَّاحِمِينَ (المؤمنون، 118)

افزون شدن علم:... وَقُلْ رَبِّ زِدْنِى عِلْماً (طه، 114)

طلب سلطه وقدرت:... وَ اجْعَلْ لِى مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَاناً نَصِيراً (الإسراء، 80)

ورود وخروج صادقانه در كارها: وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِى مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِى مُخْرَجَ صِدْقٍ... (الإسراء، 80 (

طلب مغفرت براى خويش ومؤمنان:... وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ... (محمد، 19)

طلب كمك ونصرت براى پيروزى:... رَبَّنَا... أَنْتَ مَوْلاَنَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ (البقرة، 285-286)

دعا براى پرداخت كنندگان وجوهات شرعى: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً... وَصَلِّ عَلَيهِمْ... (التوبة، 103)

17. براى آيه و قل جاء الحق... مصاديقى همچون ظهور اسلام، ورود به مدينه، فتح مكّه وشكستن بت ها را گفته اند كه در همه ى آنها باطل شكست خورده است. ولى آيه داراى مفهوم گسترده اى است وفناى باطل وبقاى حق را نويد مى دهد.

ص: 144

در آيه 57 سوره يونس مى خوانيم: قَدْ جاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفاءٌ لِما فِى الصُّدُورِ: از سوى پروردگارتان اندرز وشفا دهنده دلها نازل شد.

در آيه 44 سوره فصلت نيز مى خوانيم: قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدىً وَشِفاءٌ به اين لجوجان تيره دل بگو اين قرآن براى مؤمنان مايه هدايت وشفاء است.

على (علیه السلام) در سخن بسيار جامع خود در نهج البلاغه اين حقيقت را با شيواترين عبارات بيان فرموده است:

«فاستشفوه من ادوائكم واستعينوا به على لاوائكم، فان فيه شفاء من اكبر الداء، وهو الكفر والنفاق والغى والضلال» از اين كتاب بزرگ آسمانى براى بيماريهاى خود شفا بخواهيد وبراى حل مشكلاتتان از آن يارى بطلبيد، چرا كه در اين كتاب درمان بزرگترين دردها است: درد كفر ونفاق وگمراهى وضلالت(1).(2)

3. شفاى قرآن با شفاى داروهاى مادّى تفاوت هاى زيادى دارد. داروى قرآن، ضررى را به دنبال ندارد، كهنه نمى شود وتاريخ مصرف ندارد. شفا يافته ى قرآن عامل شفاى ديگران مى شود. در نسخه ى شفاى قرآن اشتباه نيست، هميشه ودر اختيار همه است، علاوه مشابه هم ندارد.(3)

4. شفا بودن قرآن براى مؤمنان

نظير آيه 82 اسراء: وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلاَ يزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلاَّ خَسَاراً آيات ديگر است:... قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاءٌ وَالَّذِينَ لاَ يؤْمِنُونَ فِى آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَيهِمْ عَمًى أُولئِكَ ينَادَوْنَ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ (فصلت، 44) وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يقُولُ أَيكُمْ زَادَتْهُ هذِهِ إِيمَاناً فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِيمَاناً وَهُمْ يسْتَبْشِرُونَ. وَأَمَّا الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ (التوبة، 124-125)

5. خداوند رحمت را بر خود لازم نموده است: كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ (انعام، 12) وپيامبرش را براى جهانيان، رحمت قرار داده است، رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ (انبياء، 107) هم امّتش نسبت به هم رحمت دارند، رُحَماءُ بَينَهُمْ (فتح، 29) وهم كتابش رحمت است؛ شِفاءٌ وَرَحْمَةٌ.(4)

ص: 146

6. اوصاف مشترك قرآن وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)

خداوند هر دو را از شر دشمنان حفظ كرده است؛ و ما يضرونك من شىء (نساء، 13)، و الله يعصمك من الناس (مائده، 67)، انّا نحن نزّلنا الذّكر وانّا له لحافظون. (حجر، 9)

هر دو داراى كرامت هستند؛ انه لقرءان كريم فى كتاب مكنون (واقعه، 77) و انّه لقول رسول كريم وما هو بقول شاعر قليلًا ما تؤمنون. (حاقه، 40 و 41)

هر دو مايه ى رحمت هستند؛ و ننزّل من القرءان ما هو شفاء ورحمة للمؤمنين (اسراء، 82) و لقد جاءكم رسول من أنفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رؤف رحيم. (توبه، 128)

هر دو مايه ى هدايت انسان ها هستند؛ هدى للنّاس (بقره، 2) و هدى للمتّقين (بقره، 185) و انّك لتهدى الى صراط مستقيم. (شورى، 52)

7. نمونه هايى از شفابخشى قرآن كريم؛

قرآن كريم تنها نسخه شفابخش خداوند متعال است كه هم درد ومرض را بيان مى كند وهم راه معالجه ودرمان را تبيين مى كند؛ و ننزّل من القرآن ما هو شفاءٌ ورحمةٌ للمؤمنين ولايزيد الظّالمين إلّا خساراً. (اسراء، 82)

الف) مرض ترديد به هنگام انتخاب دنيا يا آخرت؛ و إذا رأوا تجارةً أو لهواً انفضّوا إليها وتركوك قائماً.

راه درمان؛ قل ما عند اللّه خيرٌ من اللّهو ومن التّجارة واللّه خير الرّازقين. (جمعه، 11)

ب) مرض بخل؛ وأحضرت الأنفس الشّحّ. (نساء، 128)

راه درمان، انفاق است؛ ومن يوق شحّ نفسه فأولئك هم المفلحون. (حشر، 9)

ج) مرض نفاق؛ أم حسب الّذين فى قلوبهم مرضٌ.

راه درمان، تأثير تهديد پروردگار؛ أن لن يخرج اللّه أضغانهم. (محمد، 29) قل استهزءوا إنّ اللّه مخرجٌ ماتحذرون. (توبه، 64)

د) مرض كراهت از جنگ وجهاد؛ كتب عليكم القتال وهو كرهٌ لكم. (بقره، 216)

راه درمان، فروختن زندگى دنيا ودانستن اينكه جهاد به خير انسان است؛ عسى أن تكرهوا شيئاً وهو خيرٌ لكم. (بقره، 216) فليقاتل فى سبيل اللّه الّذين يشرون الحياة الدّنيا بالآخرة. (نساء، 74)

ص: 147

ه -) مرض گرايش به نامحرم؛ فلا تخضعن بالقول فيطمع الّذى فى قلبه مرضٌ. (احزاب، 32)

راه درمان، نرم سخن نگفتن.

و) مرض گرايش به كفار به جهت قدرت آنان؛ فترى الّذين فى قلوبهم مرضٌ يسارعون فيهم يقولون نخشى أن تصيبنا دائرةٌ....

راه درمان، اميد به پيروزى مسلمانان؛ فعسى اللّه أن يأتى بالفتح أو أمرٍ من عنده فيصبحوا على ما أسرّوا فى أنفسهم نادمين. (مائده، 52)

ز) مرض اضطراب وتزلزل فكرى؛

راه درمان، ياد خدا؛ ألا بذكر اللّه تطمئنّ القلوب. (رعد، 28)

8. قرآن كريم گرچه كتاب موعظه وهدايت ورحمت ونور وذكر معرفى شده است؛ فَقَدْ جَاءَكُمْ بَينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ (انعام، 157)، قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ (مائده، 15)، يا أَيهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِى الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ (يونس، 57)، إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ. (حجر، 9)

لكن تنها كسانى كه داراى ايمان وتقوا باشند از هدايت وموعظه وهدايت ورحمت ونور وتذكر آن بهره مند مى شوند؛ ذلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ (بقره، 2)، هذَا بَيانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ (آل عمران، 138)، وَكُلاًّ نَقُصُّ عَلَيكَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَكَ وَجَاءَكَ فِى هذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ (هود، 120)، وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلاَ يزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلاَّ خَسَاراً. (اسراء، 82)

ص: 148

وظالمين از آن محرومند، وبلكه استفاده شان از قرآن بيشتر شدن خسران ايشان است، كسى اعتراض كرده است كه چرا بايد ميان بندگانش فرق بگذارد، اعتراض ديگر اينكه اگر اين تفاوت را قائل نمى شد وقرآن را بر هر دو فرقه شفا ورحمت قرار مى داد غرض رسالت بهتر حاصل مى شد وبه حال دعوت نافع تر بود وچرا چنين تفاوتى قائل شد، لذا در آيه مورد بحث رسول گرامى خود را دستور مى دهد كه ايشان را پاسخ دهد.

به وى مى فرمايد تا به ايشان بگويد: كُلٌّ يعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ يعنى ما تفاوت قائل نشده ايم اين خود مردمند كه اعمالشان بر طبق شاكله وفعاليت هاى موجودشان صادر مى شود، آن كس كه داراى شاكله معتدل است راه يافتنش به سوى كلمه حق وعمل صالح وبرخوردارى از دين قدرى آسانتر است، وآن كس كه شاكله ظالم وسركشى دارد، او هم مى تواند به سوى كلمه حق ودين راه يابد اما براى او قدرى دشوارتر است، وبيشتر به آن راه نمى آيد ودر نتيجه از شنيدن دعوت دين حق، جز خسران عايدش نمى شود.(1)

د. «شاكلة» چيست ؟! «شاكلة» در اصل از ماده «شكل» به معنى مهار كردن حيوان است، و «شكال» به خود مهار مى گويند، واز آنجا كه روحيات وسجايا وعادات هر انسانى او را مقيد به رويه اى مى كند به آن «شاكله» مى گويند وكلمه «اشكال» به سؤالها ونيازها وكليه مسائلى گفته مى شود كه به نوعى انسان را مقيد مى سازد.

به اين ترتيب مفهوم «شاكله» هيچگونه اختصاصى به طبيعت ذاتى انسان ندارد، لذا دو معنى براى آن ذكر شده است، طبيعت وخلقت ونيز طريقه ومذهب وسنت (چرا كه هر يك از اين امور انسان را از نظر عمل به نحوى مقيد مى سازد).(2)

در بعضى از روايات «شاكله» به نيت تفسير شده است، در اصول كافى از امام صادق (علیه السلام) چنين نقل شده:

«النية افضل من العمل الا وان النية هى العمل، ثم تلا قوله عز وجل قُلْ كُلٌّ يعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ يعنى على نيته»؛ نيت افضل از عمل است اصلا نيت همان عمل است سپس آيه قُلْ كُلٌّ يعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ را قرائت فرمود واضافه كرد منظور از «شاكله» نيت است.(3)

اين تفسير، نكته جالبى در بر دارد. وآن اينكه نيت انسان كه از اعتقادات او برمى خيزد به

ص: 150

عمل او شكل مى دهد، واصولا خود نيت يك نوع شاكله يعنى امر مقيد كننده است، لذا گاهى نيت را به خود عمل، تفسير فرموده وگاه آن را برتر از عمل شناخته، چرا كه به هر حال خط عمل منشعب از خط نيت است.(1)

نكته

بى ظرفيتى انسان

نظير آيه 83 اسراء آيات ديگر است:

وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِداً أَوْ قَائِماً فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ... (يونس، 12)

وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَيئُوسٌ كَفُورٌ. وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَيقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيئَاتُ عَنِّى إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ (هود، 9-10) و (الروم، 36) و (الزمر، 8)

ب. خداى سبحان براى روشن كردن وواضح نمودن حقيقت روح فرموده: قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّى وظاهر از كلمه «من» اين است كه حقيقت جنس را معنا مى كند هم چنان كه اين كلمه در ساير آيات وارده در اين باب بيانيه است، مانند آيه يلْقِى الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ (مومنون، 15) وآيه ينَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ وآيه أَوْحَينا إِلَيكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا وآيه تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ كه در همه اينها كلمه من مى فهماند روح از جنس وسنخ امر است. آن گاه امر را بيان كرده ومى فرمايد: إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيئاً أَنْ يقُولَ لَهُ كُنْ فَيكُونُ فَسُبْحانَ الَّذِى بِيدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَىءٍ.(1)

ج. منظور از روح در آيه مورد بحث چيست ؟ اين كدام روح است كه جمعى كنجكاو از آن سؤال كردند وپيامبر (صلی الله علیه و آله) در پاسخ آنها فرمود: روح از امر پروردگار من است وشما جز دانش كمى نداريد؟! از مجموع قرائن موجود در آيه وخارج آن چنين استفاده مى شود كه پرسش كنندگان از حقيقت روح آدمى سؤال كردند، همين روح عظيمى كه ما را از حيوانات جدا مى سازد وبرترين شرف ما است، وتمام قدرت وفعاليت ما از آن سرچشمه مى گيرد وبه كمكش زمين وآسمان را جولانگاه خود قرار مى دهيم، اسرار علوم را مى شكافيم وبه اعماق موجودات راه مى يابيم، مى خواستند بدانند حقيقت اين اعجوبه عالم آفرينش چيست ؟(2)

د. كلمه ى «روح»، 21 مرتبه در قرآن آمده ودر موارد زير به كار رفته است؛

روحى كه در كالبد انسان دميده شده است. نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ. (سجده، 9)

وحى. يلْقِى الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ يشاءُ مِنْ عِبادِهِ. (غافر، 15)

قرآن. كَذلِكَ أَوْحَينا إِلَيكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا. (شورى، 52)

روح القدس. أَيدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ. (بقره، 87)

بزرگ فرشتگان. تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ (قدر، 4) ولى به هر حال روح بشر، امرى پيچيده، ناشناخته ونفخه اى الهى وداراى بعد آسمانى است وتنها خداوند آن را مى شناسد.(3)

ه -. جمله استثنائيه فوق با آنچه در آيه قبل آمده است ارتباط دارد، ومفهوم مستثنى ومستثنى منه چنين است اگر ما بخواهيم مى توانيم اين وحى را كه بر تو فرستاده ايم بگيريم

ص: 152

ولى چنين نمى كنيم چرا كه رحمت الهى شامل حال تو ومردم است.

روشن است كه اين گونه استثناها دليل بر اين نيست كه ممكن است خداوند عملا روزى اين رحمت را از پيامبرش بگيرد، بلكه دليل بر آنست كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) نيز چيزى از خود ندارد، علم ودانش ووحى آسمانى او همه از ناحيه خدا وبسته به مشيت او است.(1)

ب. پس از بيان عظمت واعجاز قرآن در آيات گذشته، در آيات مورد بحث به قسمتى از بهانه جويى هايى كه نشان مى دهد موضع اين دسته از كفار در برابر دعوت حيات آفرين پيامبر (صلی الله علیه و آله) جز لجاجت وعناد وطغيان واستكبار نبوده چرا كه در برابر پيشنهاد منطقى پيغمبر وسند زنده اى كه همراه داشته چه درخواست هاى نامعقولى كه نمى كردند. اين درخواست ها در آيات فوق در شش قسمت بيان شده است:(1)

ولى پيامبر دو جواب منطقى وروشن در يك عبارت كوتاه به آنها داد؛

نخست اينكه پروردگار منزه از اينگونه امور است، منزه است از اينكه تحت فرمان اين وآن قرار گيرد وتسليم پيشنهادهاى واهى وبى اساس سبك مغزان گردد سُبْحانَ رَبِّى.

ديگر اينكه: قطع نظر از آنچه گذشت اصولا آوردن معجزات كار من نيست، من بشرى هستم همچون شما، با اين تفاوت كه رسول خدايم، ارسال معجزات كار او است.(2)

ج. بعضى از اين درخواستهاى ششگانه اصولا درخواستى مضحك ونامعقول بوده است، مانند احضار كردن خداوند وفرشتگان. ويا نامه مخصوص از آسمان لا بد به نام ونشان آنها آوردن! بعضى ديگر اقتراحى بوده كه اگر عملى مى شد اثرى از تقاضاكنندگان باقى نمى ماند تا ايمان بياورند يا نياورند (مانند نازل شدن سنگ هاى آسمانى بر سر آنها).

بقيه پيشنهادهاى آنان در داشتن يك زندگى مرفه وكاملا تجملاتى با مال وثروت فراوان خلاصه مى شده است در حالى كه مى دانيم پيامبران براى چنين كارى نيامده اند.(3)

د. منظور از جمله لو كان فى الارض ملائكة يمشون مطمئنين اين است اگر ملائكه در زمين به صورت بشرى درآيند وبا شما رفت وآمد كنند اگر اطمينان داشتند شما آنها را تصديق مى كنيد وبه آنها اذيت وآزار نمى رسانيد ما از آسمان آنها را نازل مى كرديم؛ لكن چنين نيست.(4)

ص: 156

واو به عنوان پيامبر مبعوث شده است در آيه 7 انعام پاسخ ديگرى به انتظار بى جاى كفار داده شده است وآن اينكه اگر كتاب بر آنان نازل شود تهمت سحر به آن مى زنند: وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيكَ كِتَاباً فِى قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِينٌ (الأنعام، 7)

6. تقاضاى نزول كتاب

يسْأَلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَيهِمْ كِتَاباً مِنَ السَّمَاءِ... (النساء، 153)... وَلَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيكَ حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَينَا كِتَاباً نَقْرَؤُهُ... (الإسراء، 93)

7. پيامبر از جنس بشر

نظير آيه 94 اسراء آيات ذيل است:

وَلَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذاً لَخَاسِرُونَ (المؤمنون، 34)

فَقَالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَينِ مِثْلِنَا وَقَوْمُهُمَا لَنَا عَابِدُونَ (المؤمنون، 47) كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ. فَقَالُوا أَ بَشَراً مِنَّا وَاحِداً نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذاً لَفِى ضَلاَلٍ وَسُعُرٍ (القمر، 24-23)

پاسخ تصور جاهلانه كفار را در مورد بشر بودن پيامبران در آيات ديگر بيان كرد كه اصولا بايد پيامبر از جنس بشر باشد: وَقَالُوا لَوْ لاَ أُنْزِلَ عَلَيهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنْزَلْنَا مَلَكاً لَقُضِى الْأَمْرُ ثُمَّ لاَ ينْظَرُونَ. وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكاً لَجَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَلَلَبَسْنَا عَلَيهِمْ مَا يلْبِسُونَ (الأنعام، 9-8) وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُوحِى إِلَيهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ (النحل، 43)

ص: 158

د. با مطالعه آيات فوق اين سؤال پيش مى آيد كه مساله بخيل بودن انسان كه در آخرين آيه مورد بحث مطرح شده، چه ارتباطى با مباحث گذشته دارد؟ قرآن در پاسخ آنها مى گويد اگر تمام خزائن الهى را هم به شما بدهند باز دست از امساك وبخل برنخواهيد داشت. آنها بخاطر بخل وتنگ نظرى از اينكه موهبت نبوت به انسانى داده شود تعجب مى كردند واين آيه در واقع به آنها پاسخ مى گويد كه تنگ نظرى شما آن چنان است كه اگر مالك تمام جهان نيز شويد باز دست از روش زشت وناپسند خود برنخواهيد داشت.(1)

قرآنى بر اين معنا داريد؟ در جواب مى گوييم آيه شريفه وَقالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِى الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِى خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ قُلْ يتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِى وُكِّلَ بِكُمْ اين آيه دليل بر اين است كه حقيقت آدمى همان نفس او است كه آن هم نزد خدا محفوظ است.(1)

4. آيات فوق از روشنترين آيات مربوط به اثبات معاد جسمانى است، زيرا تعجب مشركان از اين بود كه چگونه ممكن است خداوند استخوانهاى پوسيده وخاك شده را بار ديگر به لباس حيات وزندگى بيارايد، پاسخ قرآن نيز در همين رابطه است مى گويد: خداوندى كه آسمانها وزمين را آفريد، چنين قدرتى را دارد كه اجزاى پراكنده انسان را جمع آورى كرده، حيات نوين ببخشد.(2)

5. ترس از تهى دستى يكى ازريشه هاى بخل است؛ لَأَمْسَكْتُمْ خَشْيةَ الْإِنْفاقِ.(3)

6. خود دارى از انفاق

در يك آيه مى فرمايد: قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِكُونَ خَزَائِنَ رَحْمَةِ رَبِّى إِذاً لَأَمْسَكْتُمْ خَشْيةَ الْإِنْفَاقِ وَكَانَ الْإِنْسَانُ قَتُوراً (الإسراء، 100) نمونه اين خوددارى در انفاق برخى از يهوديها هستند أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَإِذاً لاَ يؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيراً (النساء، 53)

ص: 163

همين ها باشد واما ساير معجزاتى كه آن جناب داشته، مانند شكافتن دريا وجريان آب از سنگ وزنده كردن كشته اى به وسيله گاو وزنده كردن آنان كه با صاعقه هلاك شدند وسايه كردن كوه بر بالاى سر ايشان وامثال آن، همه خارج از معجزات نه گانه است، ومعجزاتى است كه براى امت خود آورده نه براى فرعون.(1)

ج. مقصود از زمينى كه مامور شدند در آنجا سكونت نمايند سرزمين مصر وشام است.(2)

آيا كلمه وعد الآخرة در آيات فوق به معنى سراى آخرت است ؟ پاسخ اين سؤال ظاهرا مثبت مى باشد، زيرا جمله جِئْنا بِكُمْ لَفِيفاً ما همه شما را يك جا وبهم پيچيده از عالم قبر به عرصه قيامت خواهيم آورد قرينه بر اين موضوع است.

ولى بعضى از مفسران بزرگ احتمال داده اند كه تعبير وعد الآخره اشاره به همان چيزى است كه در آغاز اين سوره خوانديم كه خداوند وعده دو پيروزى وشكست را به بنى اسرائيل داده بود واز يكى به «وعد اولى» واز ديگرى به «وعد الآخرة» تعبير نموده، ولى اين احتمال با توجه به جمله جِئْنا بِكُمْ لَفِيفاً بسيار بعيد به نظر مى رسد.(3)

د. در چند آيه پيش از اين خوانديم كه مشركان چه تقاضاهاى عجيب وغريبى از پيامبر داشتند واز آنجا كه انگيزه آنها به گواهى اظهارات خودشان حقجويى نبود بلكه هدفشان بهانه گيرى ولجاجت بود پيامبر (صلی الله علیه و آله) پاسخ منفى به آنها داد.

در آيات مورد بحث در حقيقت نمونه اى از اين صحنه را در امتهاى پيشين بيان مى كند كه چگونه انواع خارق عادات ومعجزات را ديدند وباز هم بهانه گرفتند وراه انكار را هم چنان ادامه دادند.(4)

«لفيف» از ماده «لف» به معنى پيچيدن است، ودر اينجا منظور گروهى است كه كاملا در هم آميخته وبهم پيچيده شده اند بطورى كه شخص وقبيله آنها شناخته نمى شود.(5)

ص: 165

دوم اضافه مى كند اين تقدير تحقق يافت، بنابراين يكى اشاره به تقدير است، وديگرى به مرحله فعليت.(1)

2 - منظور از جمله اول اين است كه معارف ودستورات اخلاقى آن قرآن حق است، وجمله دوم اشاره به اين است كه از ناحيه خدا بر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نازل شده است.

3 - منظور از جمله اول اين است كه ما قرآن را به حق نازل كرديم، وجمله دوم مى گويد چون پيامبر (صلی الله علیه و آله) از خود حق دخل وتصرفى نداشت به حق نازل شد.

ولى احتمال ديگرى در اينجا نيز وجود دارد كه از تفاسير گذشته روشن تر مى باشد وآن اينكه گاه انسان شروع به كارى ميكند اما چون قدرتش محدود است نمى تواند آن را تا به آخر بطور صحيح پياده كند، اما كسى كه از همه چيز آگاه است، وبر همه چيز تواناست، هم آغاز را صحيح شروع مى كند وهم انجام را بطور كامل تحقق مى بخشد.

قرآن نيز درست چنين كتابى است كه به حق از ناحيه خداوند نازل شده است ودر تمام مسير ابلاغ چه در آن مرحله كه واسطه جبرئيل بوده، وچه در آن مرحله كه گيرنده پيامبر (صلی الله علیه و آله) بود، در همه حال آن را از هر نظر حفظ وحراست فرمود، وحتى با گذشت زمان به مقتضاى إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ.(2)

قرآن آن چنان مجذوب وشيفته سخنان الهى مى شوند كه بى اختيار به سجده مى افتند ودل وجان را در راه آن از دست مى دهند.

3. «اذقان» جمع «ذقن» به معنى چانه است ومى دانيم به هنگام سجده كردن كسى چانه بر زمين نمى گذارد، اما تعبير آيه اشاره به اين است كه آنها با تمام صورت در پيشگاه خدا بر زمين مى افتند، حتى چانه آنها كه آخرين عضوى است كه به هنگام سجده ممكن است به زمين برسد در پيشگاه با عظمتش بر زمين قرار مى گيرد واين كار نهايت خضوع را مى رساند.(1)

4. رابطه علم وايمان: درس ديگرى كه از آيات فوق به وضوح مى توان فرا گرفت، رابطه علم وايمان است، مى گويد: شما چه به اين آيات الهى ايمان بياوريد چه نياوريد، «عالمان» نه تنها به آن ايمان مى آورند بلكه آن چنان عشق به «الله» در وجودشان شعله مى كشد كه بى اختيار در برابر آن به سجده مى افتند وسيلاب اشك بر رخسارشان جارى مى شود.(2)

5. بعلاوه اين تاكيد مجددى است بر ابطال فرضيه پوچ آنها كه خيال مى كنند دين رابطه اى با جهل بشر دارد، قرآن مجيد بر ضد اين ادعا در موارد مختلف تاكيد مى كند كه علم وايمان همه جا با هم هستند، ايمان عميق وپابرجا جز در سايه علم ممكن نيست، وعلم نيز در مراحل عاليتر وبالاتر از ايمان كمك مى گيرد.(3)

6. بشارت وانذار در كنار هم مؤثّر است؛ مُبَشِّراً وَنَذِيراً.

7. گرچه روح بزرگ پيامبر (صلی الله علیه و آله) ظرفيت دريافت همه ى وحى را يك جا دارد، امّا مردم كم ظرفيتند وبايد به تدريج آن را دريابند؛ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ.

8. علم واقعى آن است كه انسان را در برابر حق، به خضوع وادار كند؛ أُوتُوا الْعِلْمَ، يخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً.

9. در قرآن كريم براى صاحبان علم (اوتوالعلم) فضائلى بيان شده است از جمله:

تعظيم براى خداوند؛ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا يتْلَى عَلَيهِمْ يخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا وگريه در حال عبادت؛ وَيخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يبْكُونَ وَيزِيدُهُمْ خُشُوعًا.

ص: 169

روشن بودن آيات قرآن براى آنان؛ بَلْ هُوَ آياتٌ بَينَاتٌ فِى صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ. (عنكبوت، 49)

اعتقاد به حقانيت قرآن؛ وَيرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِى أُنْزِلَ إِلَيكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقّ. (سبأ، 6)

ترفيع درجات نزد خداوند؛ يرْفَعِ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ. (مجادله، 11)

تلاوت قرآن، انسان مومن را دائماً بالا مى برد؛ إِذا يتْلى، يزِيدُهُمْ خُشُوعاً.

10. تفاوت مؤمن با مؤمن عالم علاوه بر اين كه درجات آنها متفاوت است يرْفَعِ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ(1)، اين است كه مؤمن در نماز خشوع دارد؛ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِى صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ (مومنون، 1 و 2)، لكن مؤمن عالم به هنگامى كه آيات الهى بر او تلاوت مى شود خشوع او زياد مى شود؛ قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لاَ تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا يتْلَى عَلَيهِمْ يخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّداً وَيقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولاً وَيخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يبْكُونَ وَيزِيدُهُمْ خُشُوعاً. (اسراء 107-109) از تعبير وَيزِيدُهُمْ خُشُوعاً روشن مى شود كه خشوع براى مؤمن عالم امرى است قطعى ولكن به هنگام تلاوت آيات الهى بر او خشوع او زياد مى گردد.

ص: 170

كن، كه در بعضى جهر ودر بعضى اخفات كنى. واين احتمال با آنچه در سنت اثبات شده، كه نماز صبح ومغرب وعشاء بلند وظهر وعصر آهسته خوانده شود، مناسب تر است.(1)

د. برخى گفته اند آيه شريفه 111 ردّ بر اعتقاد يهود ونصارى است كه مى گفتند خداوند داراى فرزند است ونيز ردّ بر مشركان كه معتقد بودند خداوند داراى شريك است وردّ بر صائبين وردّ بر مجوس است كه مى گفتند اگر خداوند ولى نداشته باشد ذليل مى شود. قرآن پاسخ مى دهد: لم يتخذ ولدا ولم يكن له شريك فى الملك ولم يكن ولى من الذل.(2)

ه -. خداى سبحان آيه را با جمله: وَكَبِّرْهُ تَكْبِيراً ختم كرده، واين تكبير (بزرگ تر دانستن) را مطلق آورده ونفرموده: از چه چيز بزرگتر است، واين بدان جهت است كه بعد از وصف وتنزيه قبلى، متذكر شود به اينكه: خدا از هر وصفى كه شما بكنيد واز هر حمد وثنائى كه بگوئيد بزرگتر است. ولذا جمله معروف: «الله اكبر» را اين طور تفسير كرده اند كه: خدا بزرگتر از آن است كه در وصف كسى بگنجد

الله اكبر من ان يوصف وهمين تفسير از امام صادق (علیه السلام) روايت شده واگر به معناى بزرگتر از هر چيز باشد خالى از شرك نخواهد بود، براى اينكه ساير موجودات را در بزرگى شريك او ولى خدا را بزرگتر از آنها دانسته ايم.(3)

و. به دنبال ايرادهاى سست وبى اساسى كه در آيات گذشته از زبان مشركان مطرح وپاسخ داده شد، در اين سلسله آيات به آخرين بهانه هاى آنها مى رسيم، وآن اينكه: آنها مى گفتند چرا پيامبر، خدا را به نامهاى متعددى مى خواند با اينكه مدعى توحيد است قرآن در پاسخ آنها مى گويد: بگو شما او را به نام «الله» بخوانيد ويا به نام رحمان هر كدام را بخوانيد فرق نمى كند براى او نامهاى متعدد نيك است؛ قُلِ ادْعُوا اللهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَيا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى.

اين كوردلان حتى از زندگى روزمره خود غافل بودند كه گاه براى يك شخص، يا يك مكان ومانند آن اسمهاى مختلفى مى گذارند كه هر كدام معرف از زواياى وجود او بود.

آيا با اين حال تعجب دارد خدايى كه وجودش از هر نظر بى نهايت است ومنبع وسرچشمه همه كمالات، همه نعمتها وتمام نيكيها است وگرداننده اصلى همه چرخهاى اين

ص: 172

جهان مى باشد به تناسب هر كارى كه انجام مى دهد وهر كمالى كه ذات مقدسش دارد نام مخصوص داشته باشد؟!

اين حكم اسلامى يعنى اعتدال در جهر واخفات از دو نظر به ما ديد ودرك مى بخشد:

نخست از اين نظر كه مى گويد: عبادات خود را آن چنان انجام ندهيد كه بهانه به دست دشمنان بدهد، آنها را به استهزاء وايرادگيرى وادارد، چه بهتر كه توأم با متانت وآرامش وادب باشد كه نه تنها نتوانند بر آن خرده گيرى كنند بلكه نمونه اى از شكوه وادب اسلامى وابهت وعظمت عبادات گردد.

آنها كه سعى دارند در مواقعى كه مردم استراحت كرده اند با صداهاى گوشخراشى كه از بلندگوهاى پرغوغا راه مى اندازند موجوديت جلسات خود را نشان دهند وبه پندار خود با اين عمل صداى اسلام را به گوش ديگران برسانند، اين نه تنها صداى اسلام نيست، بلكه باعث پراكندگى مردم از اسلام ودر نتيجه ضربه اى است به تبليغات دينى.

ديگر اينكه: اين بايد الگويى باشد براى همه اعمال ما وتمام برنامه هاى اجتماعى وسياسى واقتصادى، بايد همه اينها دور از افراط كاريها وتندرويها، وتفريط كارى ومسامحه وسهل انگارى باشد، واصل اساسى وَابْتَغِ بَينَ ذلِكَ سَبِيلًا كه در آيه فوق آمده همه جا رعايت گردد.

مرحوم طبرسى در مجمع البيان از بعضى از مفسران كه نامشان را صريحا ذكر نكرده چنين نقل مى كند كه اين آيه ناظر به نفى اعتقاد انحرافى سه گروه است: نخست مسيحيان ويهود كه براى خدا فرزند قائل بودند، وديگر مشركان عرب كه براى او شريكى مى پنداشتند ولذا در مراسم حجّ مى گفتند: لبيك لا شريك لك، الا شريكا هو لك! وديگر ستاره پرستان ومجوس، چرا كه آنها براى خدا ولى وحامى قائل بودند.(1)

ص: 173

ص: 176

ج. بعضى از كسانى كه قائل به فرزنددار بودن خدا بودند، منظورشان فرزند حقيقى نبوده، بلكه به عنوان احترام وتشريف وبراى اينكه قرب به خدا وخصوصيت آن شخص مورد علاقه شان را برسانند اطلاق پسر خدا بر او مى كرده اند، مانند يهود كه - به طورى كه قرآن از ايشان حكايت كرده - عزير را پسر خدا مى دانسته اند ويا مى گفته اند: نَحْنُ أَبْناءُ اللهِ وَأَحِبَّاؤُه ليكن هر دو از نظر شرع ممنوع است. نه صحيح است گفته شود فلان موجود فرزند واقعى خدا است، نه صحيح است بگوييم فلان موجود آن قدر داراى شرافت است كه اگر ممكن بود خدا فرزند دار شود جز اين موجود كسى فرزند او نمى بود.

د. كلمه «عوج» كه نكره است ودر سياق نفى قرار گرفته افاده عموميت مى كند، پس قرآن كريم در تمامى احوال واز همه جهات مستقيم وبدون اعوجاج است ودر لفظش فصيح ودر معنايش بليغ ودر هدايت نمودنش.(1)

ه -. «قيم» (بر وزن سيد) از ماده «قيام» گرفته شده ودر اينجا به معنى پابرجا وثابت واستوار است. قيم به معناى كسى است كه مصلحت چيزى را تامين كند مانند قيم خانه كه قائم به مصالح خانه است وقرآن كه قيم است يعنى مصالح بشر را تضمين مى كند. برخى گفته اند قرآن قيم ومصدّق كتب ديگر است.

قابل توجه اينكه وصف به «قيم» در آيات قرآن كرارا در مورد آئين اسلام آمده است وحتى به پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور داده شده است كه خود را هماهنگ با دين قيم وصاف ومستقيم سازد فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ الْقَيِّمِ(2).(3)

در حقيقت در آن چهار سوره (انعام - سبا - فاطر - حمد) سخن از كتاب «تكوين» به ميان آمده ولى در سوره كهف كه مورد بحث است سخن از كتاب «تدوين» است ومى دانيم هر يك از اين دو كتاب يعنى قرآن وجهان آفرينش مكمل ديگرى است واين تعبير نيز بيانگر آن است كه قرآن وزنى دارد همچون وزن مجموعه آفرينش ونعمتى است همسان نعمت جهان هستى! واصولا مساله تربيت جهانيان كه در جمله الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ آمده است بدون بهره گيرى از اين كتاب بزرگ آسمانى ممكن نيست.

2. در آيات فوق پس از ذكر مسئله انذار به طور وسيع ومطلق، انذار نسبت به كسانى بيان شده كه براى خدا فرزندى قائل شده اند، اين نشان مى دهد كه اين انحراف اهميت خاصى دارد.

در سوره يونس آيه 68 مى فرمايد: قالُوا اتَّخَذَ اللهُ وَلَداً سُبْحانَهُ هُوَ الْغَنِىُّ در سوره مريم آيه 88 تا 91 مى فرمايد: وَقالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِدًّا، تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً.

3. آيه 30 توبه وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللهِ ذلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ مصداق ونمونه اى براى آيه 4 سوره كهف است: وَيُنْذِرَ الَّذِينَ قَالُوا اتَّخَذَ اللهُ وَلَداً

4. بررسى اعتقادات انحرافى نشان مى دهد كه غالب آنها از ادعاهاى بى دليل سرچشمه گرفته ويا به صورت سنت نياكان از نسلى به نسل ديگر انتقال مى يافت، قرآن ضمناً به ما مى آموزد كه در همه حال از ادعاهاى بى دليل جداً بپرهيزيم، از هركس ومربوط به هركس باشد.

5. در آيات فوق خداوند چنين كارى را بزرگ ووحشتناك شمرده وآن را سرچشمه كذب ودروغ معرفى كرده است.

اين اصلى است كه اگر مسلمانان در همه زندگى خود از آن پيروى كنند يعنى بى دليل چيزى نگويند، بى دليل چيزى نپذيرند واعتنايى به شايعات وادعاهاى عارى از دليل نكنند بسيارى از نابسامانى هايشان سامان مى يابد.

در آيات فوق هنگامى كه سخن از مؤمنان مى گويد عمل صالح را به عنوان يك برنامه مستمر آنها بيان مى كند، زيرا جمله يعملون الصالحات فعل مضارع است ومى دانيم فعل مضارع دليل بر استمرار است.

ص: 179

در حقيقت بايد چنين باشد، زيرا انجام يك يا چند كار خير ممكن است تصادفا يا به علل خاصى از هر كس صورت گيرد وهرگز دليل بر ايمان راستين نيست، آنچه دليل ايمان راستين است استمرار در عمل صالح است.(1)

6. كلمه ى عَبْدِهِ در قرآن هر جا به طور مطلق آمده، مراد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است، مثل نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ (فرقان، 1)، فَأَوْحى إِلى عَبْدِهِ (نجم، 10) يُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ (حديد، 9)، أَ لَيْسَ اللهُ بِكافٍ عَبْدَهُ. (زمر، 36)

7. دفع ضرر، مهم تر از جلب منفعت است. لذا انذار قبل از بشارت آمده است؛ لِيُنْذِرَ، يُبَشِّرَ.

8. عقايد بايد بر اساس علم باشد واز عقيده بدون علم انتقاد شده است؛ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ.(2)

4. خداوند، كلمه ى لِنَبْلُوَهُمْ مربوط به مسئله ى آزمايش مردم را در ميان دو كلمه ى جَعَلْنا و لَجاعِلُونَ قرارداد كه يكى مربوط به سرسبزى زمين است وديگرى مربوط به بى گياهى آن، تا اشاره باشد به اينكه آزمايش وامتحان مردم در لابلاى سبزى وشادابى وخشكى وغم ها مى باشد، امّا آنچه مهم است عملكرد انسان وپيروزى اوست.(1)

5. همه ى آنچه روى زمين است، باغها، گل ها، ميوه ها، حيوانات، آبها، معادن، رنگ ها، بوها، زينت زمين است. زِينَةً لَها امّا براى انسان هاى رشد يافته، ايمان، زينت وآرايش است.(2)

خوابيدند - آيت عجيبى از آيات ما است ؟ نه هيچ عجيب وغريب نيست، زيرا آنچه كه بر عامه خلق مى گذرد، كه سالها فريفته زندگى مادى وزرق وبرق آن شده غافل وبى خبر از معاد به سرمى برند وناگهان به عرصه قيامت در آمده زندگى چند ساله دنياى خود را يك روز ويا ساعتى از يك روز مى پندارند، دست كمى از سرگذشت اصحاب كهف ندارند.(1) چنانچه از اصحاب كهف سؤال شد كَمْ لَبِثْتُمْ وآنها گفتند: لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ از همه انسان ها نيز در روز موعود سؤال مى شود: كَمْ لَبِثْتُمْ فِى الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ قالُوا لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْم. (مومنون، 113)(2)

ج. ام حسبت گرچه خطاب به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است لكن مخاطب افرادى هستند كه از امور بر خلاف عادت تعجب مى كنند؛ مانند معراج وشق القمر وبقاء حضرت بقيت الله وزنده ماندن در غار به مدت 309 سال.(3)

د. سِنِينَ عَدَداً عدد مانند عد مصدر به معناى معدود است وچه بسا عنايت در اين وصف به اين بوده كه كمى مقدار سالها را برساند، چون هر چيزى وقتى زياد شد ديگر قابل شمردن نيست وعادتا آن را نمى شمارند، پس اينكه فرموده سالهايى معدود، يعنى اندك وقابل شمار.(4) زمخشرى مى گويد محتمل است منظور كثرت باشد يعنى سال هاى طولانى.

ه -. مراد از اينكه فرمود «لنعلم» تا بدانيم، آن معناى معروف اين كلمه نيست تا كسى بگويد مگر خدا هم جاهل است، بلكه به معناى علم فعلى است وعلم فعلى عبارت است تحقق معلوم الهى. يعنى ما آنها را از خواب بيدار كرديم تا اين معنا تحقق يابد كه آنها درباره ميزان خوابشان از هم سئوال كنند ودر قرآن كريم علم به اين معنا زياد آمده، مانند آيه لِيَعْلَمَ اللهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ (حديد، 25) وآيه لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ. (ص، 28)(5)

و. مراد از دو حزب دو طائفه از اصحاب كهف است كه با هم اختلاف كردند يكى پرسيد كَمْ لَبِثْتُمْ ديگرى پاسخ داد: لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ.(6)

ص: 183

ز. معناى آيات سه گانه 10-12 اين است: وقتى جوانان در غار جا گرفتند از پروردگار خود در همان موقع درخواست كردند كه پروردگارا به ما از ناحيه خودت رحمتى عطا كن كه ما را به سوى راه نجاتمان هدايت كند. پس سال هاى معدودى ايشان را در غار خوابانديم وآن گاه بيدارشان كرديم تا معلوم شود كداميك از دو طائفه مدت خواب خود را مى داند وآن را شمرده است.

و اين آيات سه گانه به طورى كه ملاحظه مى فرماييد اجمال داستان اصحاب كهف را يادآورى نموده وتنها جهت آيت بودن آن را وغرابت امر ايشان را بيان مى كند. آيه اولى اشاره مى كند كه چگونه به غار درآمدند ودرخواست راه نجات كردند ودر دومى به خواب رفتن آنان را در سالهايى معدود بيان نموده در آيه سوم به بيدار شدن واختلافشان در مقدار زمانى كه خوابيدند اشاره شده است.

پس اجمال قصه سه ركن دارد كه هر يك از اين آيات سه گانه يكى را بيان نموده است وبر همين منوال است آيات بعدى كه تفصيل داستان را بيان مى كند.(1)

ح. از آنجا كه قرآن مسائل كلى حساس را غالبا در ضمن مثال ويا مثالها ويا نمونه هايى از تاريخ گذشته مجسم مى سازد، در اينجا نيز نخست به بيان داستان اصحاب كهف پرداخته واز آنها به عنوان يك الگو واسوه ياد مى كند.

گروهى از جوانان با هوش وبا ايمان كه در يك زندگى پر زرق وبرق در ميان انواع ناز ونعمت به سر مى بردند، براى حفظ عقيده خود ومبارزه با طاغوت عصر خويش به همه اينها پشت پا زدند وبه غارى از كوه كه از همه چيز تهى بود پناه بردند واز اين راه استقامت وپايمردى خود را در راه ايمان نشان دادند.

ط. اينكه نام اين گروه، اصحاب كهف (ياران غار) گذارده شده به خاطر همان است كه آنها براى نجات جان خود به غارى پناهنده شدند.

ى. ما آيات عجيب ترى در آسمان وزمين داريم كه هر يك از آنها نمونه اى است از عظمت وبزرگى آفرينش ونيز در زندگى تو اسرار عجيبى وجود دارد كه هريك نشانه اى

ص: 184

است از حقانيت دعوتت وهمچنين در اين كتاب بزرگ آسمانى تو آيات عجيب فراوان است ومسلما داستان اصحاب كهف از آنها شگفت انگيزتر نيست.(1)

ك. «رقيم» در اصل از ماده «رقم» به معنى نوشتن است وبه عقيده غالب مفسران اين نام ديگرى است، براى اصحاب كهف، چرا كه سرانجام نام آنها را بر لوحه اى نوشته وبر در غار نصب كردند. بعضى نيز آن را نام كوهى مى دانند كه غار در آن واقع شده بود وبعضى آن را نام سرزمينى مى دانند كه آن كوه در آن بوده وبعضى نام شهر وديارى كه اصحاب كهف از آن بيرون آمدند، نويسنده تفسير نمونه گويد: معنى اول صحيح تر به نظر مى رسد؛ لكن مرحوم طيب در تفسيرش گويد ما مدركى براى هيچ كدام از اين اقوال نداريم.

اما اينكه بعضى احتمال داده اند اصحاب رقيم گروه ديگرى غير از اصحاب كهف بوده اند ودر بعضى از اخبار داستانى براى آنها نقل شده است با ظاهر آيه هماهنگ نيست، چرا كه ظاهر آيه فوق اين است كه اصحاب كهف ورقيم يك گروه بودند ولذا بعد از ذكر اين دو عنوان تنها به بيان داستان اصحاب كهف مى پردازد ومطلقا سخنى از غير آنها به ميان نمى آورد واين خود دليل وحدت است.

در روايات معروفى كه در تفسير نور الثقلين در ذيل اين آيه پيرامون سه نفر كه در غارى گرفتار شدند ذكر شده، كه هر يك خدا را به عمل خالصى كه انجام داده بودند خواندند وازآن تنگنا رهايى يافتند به هيچ وجه سخنى ازعنوان اصحاب رقيم در آن نيست، هر چند در بعضى از كتب تفسير اين عنوان آمده است.

به هر حال ترديد نبايد كرد كه اين دو (اصحاب كهف ورقيم) اشاره به يك گروه است وشان نزول آيات نيز اين حقيقت را تاييد مى كند.(2)

ل. در حديثى آمده است كه مراد از فَضَرَبْنا عَلَى آذانِهِمْ زدن بر گوشهاى آنان، خواب سيصد ونه ساله وزنده شدن مجدّد آنان است.(3)

ص: 185

شاهد اين سخن حديثى است كه از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: امام (علیه السلام) از يكى از ياران خود پرسيد «فتى» به چه كسى مى گويند؟ او در پاسخ عرضكرد: «فتى» را به جوان مى گوئيم، امام (علیه السلام) فرمود:

ا ما علمت ان اصحاب الكهف كانوا كلهم كهولا، فسماهم الله فتية بايمانهم؛ آيا تو نميدانى كه اصحاب كهف همگى كامل مرد بودند، اما خدا از آنها به عنوان «فتيه» نام برده چون ايمان به پروردگار داشتند.

سپس اضافه فرمود:

من آمن بالله واتقى فهو الفتى؛ هر كس به خدا ايمان داشته باشد وتقوا پيشه كند جوانمرد است(1)».(2)

ج. از قيد إِذْ قامُوا فَقالُوا استفاده مى شود كه اين عده از جوانان ابتداى مخالفتشان در مجلسى بوده كه دستور به پرستش بتها از آنجا صادر مى شده واعضاى آن محفل مردم را مجبور به بت پرستى نموده از عبادت خدا باز مى داشتند وحتى استفاده مى شود كه خداپرستان را شكنجه وآزار هم مى كردند ومى كشتند، حال اين مجلس يا مجلس سلطان بوده يا مجلس وزراء ويا مجلس عمومى بوده است، على اى حال اين چند جوان برمى خيزند وعلناً مخالفت خود را اعلام داشته از آن مجلس بيرون مى آيند واز مردم شهر كناره گيرى مى كنند ودر حالى اين قيام را كردند كه در خطر عظيمى بودند، از هر سو مردم به ايشان حمله ور شدند، چون در آيه شريفه دارد كه به غار پناهنده شدند وفرموده: وَإِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَما يَعْبُدُونَ إِلَّا اللهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْف(3) بعضى از اصحاب كهف به سايرين از هم مسلك خود گفتند چون شما از قوم والهه آنها جدا شديد پس در غار جايگير شويد؛ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ.(4)

اين خود مؤيد رواياتى است كه در داستان اصحاب كهف آمده كه اصلا شش نفر از آنان جزء خواص سلطان بوده اند وشاه در امور خود با آنان مشورت مى كرده، همان ها بودند كه از مجلسش برخاسته اعلان اعتقاد به توحيد نموده هر شريكى را از خدا نفى كردند.(5) در ضمن آيه شريفه بر عظمت موضوع هجرت در راه دين دلالت دارد واينكه اقامت در دار كفر جايز نيست.

ص: 188

د. هؤُلاءِ قَوْمُنَا هولاء اشاره است به اهل ديار اصحاب كهف، از سلطان آنها دقيانوس گرفته تا ساير مردم كه بت پرست بودند.(1)

ه -. اصحاب كهف در اين جمله به طور جزم گفتند: پروردگارتان از رحمتش براى شما مى گستراند ونگفتند: اميد است پروردگارتان چنين كند ونيز نگفتند: شايد پروردگارتان چنين كند واين دو مژده، يعنى نشر رحمت وتهيه مرفق، كه خداوند به آنها الهام كرد. همان دو خواهشى بود كه بعد از دخول در كهف از درگاه خداى خود نموده - وبه حكايت قرآن كريم - گفتند: رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَدا.(2)

6. امدادهاى الهى، در سايه ى ايمان، وحدت، قيام وتوكّل بر اوست. رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ إِذْ قامُوا.(1)

7. محكم كردن قلب: نظير آيه 14 كهف وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ... دو آيه ديگر است:... وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ (الأنفال، 11)

وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَى فَارِغاً إِنْ كَادَتْ لَتُبْدِى بِهِ لَوْ لاَ أَنْ رَبَطْنَا عَلَى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (القصص، 10)

8. «كهف» كلمه پر مفهومى است كه همان بازگشت به ابتدايى ترين نوع زندگى بشر را به خاطر مى آورد، محيطى كه در آن نور وروشنايى نيست وشبهاى تاريك وسردش يادآور دردهاى جانكاه انسانهاى محروم است، نه از زرق وبرق دنياى مادى در آن خبرى است، نه از بستر نرم وزندگى مرفه!

مخصوصا با توجه به آنچه در تواريخ نقل شده كه اصحاب كهف وزيران وصاحب منصبان بزرگ شاه بودند كه بر ضد او وآئينش قيام كردند روشن مى شود كه گذشتن از آن زندگى پرناز ونعمت وترجيح غارنشينى بر آن تا چه حد شهامت وگذشت وهمت ووسعت روح مى خواهد؟!

درست همچون يوسف پاكدامن كه هر چه به او اصرار كردند اگر تسليم هوسهاى سركش همسر زيباى عزيز مصر نشوى، زندان تاريك ووحشتناك در انتظار تو است، او بر استقامتش افزود وسرانجام اين جمله عجيب را به پيشگاه خداوند عرضه داشت: رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَىَّ مِمَّا يَدْعُونَنِى إِلَيْهِ وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّى كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ.(2)

ناتوانى معبودان باطل:

نظير آيه 15 كهف آيات ذيل است:

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ شُرَكَاءَكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ أَرُونِى مَا ذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِى السَّمَاوَاتِ أَمْ آتَيْنَاهُمْ كِتَاباً فَهُمْ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْهُ بَلْ إِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلاَّ غُرُوراً (فاطر، 40)

ص: 190

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ أَرُونِى مَا ذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِى السَّمَاوَاتِ ائْتُونِى بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ (الأحقاف، 4)

وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُو مِنْ دُونِ اللهِ مَنْ لاَ يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ (الأحقاف، 5)

9. در مفهوم افتراء معناى كذب نيز وجود دارد بنابراين كلمه «كذبا» به عنوان تاكيد بيان شده است، گويا آن بت پرستان خود را در اين افتراء صادق مى دانستند.(1)

10. مردم نسبت به فساد وجامعه ى فاسد سه دسته اند: الف: گروهى در فساد جامعه هضم مى شوند. (آنان كه هجرت نكنند وايمان كامل نداشته باشند.) كُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِينَ ب: گروهى كه در جامعه ى فاسد، خود را حفظ مى كنند. (مثل اصحاب كهف) إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ ج: گروهى كه جامعه ى فاسد را تغيير مى دهند واصلاح مى كنند. (مثل انبيا واوليا) يُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَالْحِكْمَةَ.(2)

11. آنكه براى خدا قيام كند وبا هجرت، دست از مسكن وجامعه ى خود بكشد، مشمول الطاف الهى مى شود؛ يَنْشُرْ لَكُمْ.(3)

12. ثمره توكل بر خدا: نظير آيه 16 كهف وَإِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ إِلاَّ اللهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرْفَقاً آيه 33 و 34 يوسف است كه ثمره ونتيجه توكل بر خدا را بيان مى كند: قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَىَّ مِمَّا يَدْعُونَنِى إِلَيْهِ وَإِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّى كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُنْ مِنَ الْجَاهِلِينَ. فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

ص: 191

«رقود» جمع «راقد» (خواب رفته) است ودر كلام اشاره است به اينكه در حال خواب چشمهايشان باز بوده است، زيرا مى فرمايد: تو آنان را بيدار خيال مى كنى ولى خوابند.(1)

د. در آيه 17 و 18 به شش خصوصيت اشاره شده است:

دهانه غار رو به شمال گشوده مى شد وچون قطعاً در نيمكره شمالى زمين بوده است، نور آفتاب به درون آن مستقيماً نمى تابيد چنان كه قرآن مى گويد: اگر به خورشيد نگاه مى كردى مى ديدى كه به هنگام طلوع، در طرف راست غار آنها قرار مى گيرد وبه هنگام غروب در طرف چپ به اين ترتيب نور مستقيم آفتاب كه تداوم آن ممكن است موجب پوسيدگى وفرسودگى شود به بدن آنها نمى تابيد ولى نور غير مستقيم بقدر كافى وجود داشت.

آنها در يك محل وسيع از غار قرار داشتند وَهُمْ فِى فَجْوَةٍ مِنْهُ.

خواب آنها يك خواب عادى ومعمولى نبود، اگر به آنها نگاه مى كردى، خيال مى كردى آنها بيدارند، در حالى كه در خواب فرو رفته بودند! وَتَحْسَبُهُمْ أَيْقاظاً وَهُمْ رُقُودٌ.

و اين نشان مى دهد كه چشمان آنها كاملا باز بوده است، درست همانند يك انسان بيدار، اين حالت استثنايى شايد براى آن بوده كه حيوانات موذى به آنان نزديك نشوند چرا كه از انسان بيدار مى ترسند ويا به خاطر اينكه منظره رعب انگيزى پيدا كنند كه هيچ انسانى جرات ننمايد به آنها نزديك شود واين خود يك سپر حفاظتى براى آنها بوده باشد.

براى اينكه بر اثر گذشت ساليان دراز از اين خواب طولانى، اندام آنها نپوسد: ما آنها را به سمت راست وچپ مى گردانديم؛ وَنُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْيَمِينِ وَذاتَ الشِّمالِ.

تا خون بدنشان در يك جا متمركز نشود وفشار وسنگينى در يك زمان طولانى روى عضلاتى كه بر زمين قرار داشتند اثر زيانبار نگذارد.

مرحوم علامه طباطبائى گويد: مقصود اين است كه آنان را يك بار از طرف شانه چپ به راست وبارى ديگر از راست به چپ مى گردانيم تا بدنهايشان كه به زمين چسبيده نپوسد وزمين لباسها وبدنهايشان را نخورد وقواى بدنيشان در اثر ركود وخمود وبى حركتى در مدتى طولانى از كار نيفتد.

در اين ميان سگى كه همراه آنها بود بر دهانه غار دستها را گشوده وبه حالت نگهبانى

ص: 193

خوابيده بود وَكَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَيْهِ بِالْوَصِيدِ.(1)

منظره آنها چنان رعب انگيز بود كه اگر به آنها نگاه مى كردى فرار مى نمودى وسر تا پاى تو از ترس ووحشت پر مى شد؛ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِراراً وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً.

اين اولين وآخرين بار نيست كه خداوند به وسيله رعب وترس يك سپر حفاظتى به دور بندگان با ايمانش ايجاد مى كند، در آيات سوره آل عمران آيه 151 نيز به صحنه اى از همين امر برخورد مى كنيم كه خداوند مى گويد: سَنُلْقِى فِى قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ؛ ما به زودى در دلهاى كافران ترس ووحشت مى افكنيم. در دعاى ندبه نيز درباره پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) مى خوانيم: ثم نصرته بالرعب.(2)

قديمى است ومسلمانان نيز مسجدى ساخته اند. به هر حال ويژگى هاى غار، نمونه اى از رحمت الهى است كه در آيه قبل به آن وعده داده شده بود.(1)

آرى، اگر خدا اراده كند، در يك غار، با تار عنكبوتى پيامبرش را حفاظت وكافران را مأيوس وپشيمان مى كند ودر غار ديگر، با نشستن ونگهبانى سگى، مؤمنانى را از دست ظالمى حفظ مى كند.(2)

مردم از حال آنان به جهت محفوظ ماندن از شر مشركان.

ب. وَكَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَيْهِ بِالْوَصِيدِ؛ كلمه «وصيد» به معناى درگاه خانه است وبعضى(1) گفته اند به معناى آستانه خانه است ومعناى آيه اين است كه: اصحاب كهف كه وضعشان را گفتيم، در حالى آن وضع را داشتند كه سگشان ذراع دست خود را روى زمين پهن كرده بود، اين جمله در ضمن از اين معنا هم خبر مى دهد كه سگ اصحاب كهف همراه ايشان بوده وما دام كه آنان در كهف بوده اند (309 سال) آن حيوان نيز با ايشان بوده است.(2)

ج. قالُوا لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ در جواب وى مردد شده گفتند: يا يك روز يا بعضى از يك روز وگويا اين ترديدى كه در جواب از خود نشان دادند بدين جهت بوده كه ديده اند جاى آفتاب تغيير كرده، مثلا اگر صبح به خواب رفته بودندوقتى بيدار شدند ديده اند آفتاب در اواسط آسمان ويا اواخر آن است آن گاه شك كردند در اينكه در اين بين شبى را هم در خواب گذرانده اند، تا در نتيجه خوابشان يك روز طول كشيده باشد ويا چنين نبوده ودر نتيجه پاره اى از روز را در خواب بوده اند، بدين جهت جواب خود را با ترديد دادند كه يا يك روز در خواب بوده ايم ويا پاره اى از يك روز.

د. قالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ عبارت مذكور صرفا براى رعايت ادب نسبت به خداى تعالى نبوده - آن طور كه بعضى از مفسرين پنداشته اند - بلكه براى بيان حقيقتى از حقايق معارف توحيد بوده است وآن اين است كه اصولا علم - به معناى حقيقى كلمه - جز علم خدا نيست. اصحاب كهف هفت نفر يا بيشتر بوده اند، نه كمتر، زيرا در حكايت گفتگوى ايشان يك جا تعبير به «قال» آمده ودو جا: «قالوا» وچون كمترين عدد جمع سه است نتيجتا عددشان از هفت نفر كمتر نبوده وحداقل سه نفر سؤال كرده اند وحداقل سه نفر جواب داده اند ويك نفر هم صاحب كلامى است كه كلمه «قال» در آغازش آمده.

ه -. اينكه فرمود: «يرجموكم» معنايش كشتن با سنگ است كه بدترين كشتن ها است، زيرا علاوه بر كشتن منفوريت ومطروديت كشته را هم همراه دارد ودر اين كه خصوص رجم را از ميان همه اقسام قتل اختيار نمود خود مشعر بر اين است كه اهل شهر عموما با اصحاب

ص: 196

كهف دشمنى داشته اند، زيرا اينان از دين آنان بيرون آمده بودند، با حرصى عجيب مى خواستند با ريختن خون ايشان دين خود را يارى كنند، بنابراين اگر دستشان به ايشان برسد بى درنگ خونشان را مى ريزند وچون همه افراد مى خواهند در اينكار شركت جويند لا جرم جز با سنگسار ميسر نمى شود.

و. چرا برگشتن به كفر ملتشان را هلاكت ابدى خوانده ؟ پاسخ: اين است كه اگر خود را بر مردم عرضه مى كردند ويا ايشان را به نحوى به مخفى گاه خود راهنمايى مى نمودند خود را به اختيار گرفتار كفر وشرك نموده وعذرشان موجه نمى شد. آرى ناچارى واضطرار به اختيار منافاتى با اختيار ندارد مثلا كسى كه خود را به اختيار از هواپيما پرتاب مى كند ديگر در بين زمين وآسمان اختيارى ندارد، نه مى تواند برگردد ونه مى تواند از سقوط ومتلاشى شدن خود جلوگيرى كند ولى اين نتوانستن، رفع ملامت از او نمى كند.(1)

ز. أَوْ يُعيدُوكُمْ فى مِلَّتِهِم مشركان اگر غلبه پيدا كنند يا شما را رجم وسنگسار مى كنند يا شما را به ملت وكفر خود بر مى گردانند. در اينجا اين سوال مطرح است. آيا توبه مرتد قبول است يا خير؟ پاسخ اينكه مسئله اختلافى است ولكن مشهور قائل اند به عدم قبول توبه مرتد ولكن تحقيق آن است كه توبه مرتد پذيرفته مى شود ونفع آخرتى دارد ولكن احكام اسلام بايد بر او جارى شود يعنى قتل او جايز است واموالش به وارثان منتقل مى شود وهمسرش بايد از او جدا گردد.(2)

آخر دو آيه - سياق عجيبى است كه از كمال محبتشان به يكديگر در راه خداى تعالى وبرادريشان در دين ومساواتشان در بين يكديگر وخيرخواهى واشفاق نسبت به هم خبر مى دهد.(1)

برادرى ومواساتشان از اينجا فهميده مى شود كه يكى از ايشان وقتى مى خواهد پيشنهاد كند كه كسى را بفرستيم شهر به يكى از رفقايش نمى گويد تو برخيز برو، مى گويد يكى را بفرستيد ونيز نگفت فلانى را بفرستيد ووقتى هم خواست اسم پول را ببرد نگفت پولمان را ويا از پولمان به او بدهيد برود، بلكه گفت: پولتان را بدهيد به يك نفرتان و (ورق) را به همه نسبت داد، همه اينها مراتب برادرى ومواسات وادب آنان را مى رساند.(2)

4. پاكترين طعام. جالب اينكه در اين داستان مى خوانيم كه اصحاب كهف بعد از بيدارى با اينكه قاعدتا بسيار گرسنه بودند وذخيره بدن آنها در اين مدت طولانى مصرف شده بود ولى باز به كسى كه مامور خريد غذا مى شود توصيه مى كنند هر غذايى را نخرد، بلكه بنگرد در ميان فروشندگان كدامين نفر غذايش از همه پاك تر است آن را انتخاب كند.

بعضى از مفسران گفته اند اين سخن ناظر به حيوانات ذبح شده است، زيرا آنها مى دانستند در آن شهر افرادى هستند كه گوشتهاى آلوده واحيانا مردار مى فروشند ويا بعضى از آنها كسب وكارشان اصولا آلوده به حرام بوده، آنها توصيه مى كنند از خريد طعام از چنين اشخاصى پرهيز شود. ولى ظاهرا اين جمله مفهوم وسيعى دارد كه هر گونه پاكى ظاهرى وباطنى را شامل مى شود.(3)

5. تقيه سازنده: از تعبيرات آيات فوق به خوبى استفاده مى شود كه اصحاب كهف اصرار داشتند در آن محيط كسى از جايگاه آنها آگاه نشود، مبادا آنها را مجبور به قبول آئين بت پرستى كنند.(4)

6. وارستگان مؤمن هر غذايى را نمى خورند، نوع غذا ومقدار برايشان مطرح نيست، پاك وحلال بودن مهم است أَزْكى طَعاماً، بِرِزْقٍ مِنْهُ.(5)

7.

ص: 198

جمله و ليتلطف كه طبق مشهور درست نقطه وسط قرآن مجيد از نظر شماره كلمات است خود داراى لطف خاص ومعنى بسيار لطيفى است، زيرا از ماده «لطف ولطافت» گرفته شده كه در اينجا به معنى دقت وظرافت به خرج دادن است، يعنى مامور تهيه غذا آن چنان برود وبازگردد كه هيچكس از ماجراى آنها آگاه نشود. بعضى از مفسران گفته اند منظور لطافت در خريدن غذا است به گونه اى كه در معامله سختگيرى نكند ونزاع وجنجالى به راه نيندازد وجنس بهترين را انتخاب كند واين خود لطفى است كه جمله وسط قرآن را لطف وتلطف تشكيل مى دهد.(1)

8. كسى كه در حفاظت از خود وايمانش كوتاهى كند ومنحرف شود، هرگز رستگار نمى شود؛ لَنْ تُفْلِحُوا.(2)

آنها مى سازيم (تا خاطره آنان فراموش نشود.)» * گروهى خواهند گفت: «آنها سه نفر بودند، كه چهارمين آنها سگشان بود!» وگروهى مى گويند: آنها پنج نفر بودند، كه ششمين آنها سگشان بود.» - همه اينها سخنانى بى دليل است - وگروهى مى گويند: «آنها هفت نفر بودند وهشتمين آنها سگشان بود.» بگو: «پروردگار من از تعدادشان آگاهتر است!» جز گروه كمى، تعداد آنها را نمى دانند. پس درباره آنان جز با دليل سخن مگو؛ واز هيچ كس درباره آنها سؤال مكن! * وهرگز در مورد كارى نگو: «من فردا آن را انجام مى دهم»... * مگر اينكه خدا بخواهد! وهرگاه فراموش كردى، (جبران كن) وپروردگارت را به خاطر بياور؛ وبگو: «اميدوارم كه پروردگارم مرا به راهى روشنتر از اين هدايت كند!»

يافت وصدها سال بر اين منوال گذشت....

اكنون به سراغ مامور خريد غذا برويم وببينيم بر سر او چه آمد، او وارد شهر شد ولى دهانش از تعجب بازماند، شكل ساختمانها به كلى دگرگون شده، قيافه ها همه ناشناس، لباس ها طرز جديدى پيدا كرده وحتى طرز سخن گفتن وآداب ورسوم مردم عوض شده است ويرانه هاى ديروز تبديل به قصرها وقصرهاى ديروز به ويرانه ها مبدل گرديده. تعجب او هنگامى به نهايت رسيد كه دست در جيب كرد تا بهاى غذايى را كه خريده بود بپردازد، فروشنده چشمش به سكه اى افتاد كه به 300 سال قبل وبيشتر تعلق داشت وشايد نام دقيانوس شاه جبار آن زمان بر آن نقش بود، هنگامى كه توضيح خواست، او در جواب گفت تازگى اين سكه را به دست آورده ام!

كم كم از قرائن احوال بر مردم مسلم شد كه اين مرد يكى از گروهى است كه نامشان را در تاريخ 300 سال قبل خوانده اند ودر بسيارى از محافل سرگذشت اسرارآميزشان مطرح بوده است وخود او نيز متوجه شد كه در چه خواب عميق وطولانى او ويارانش فرو رفته بودند. اين مساله مثل بمب در شهر صدا كرد وزبان به زبان در همه جا پيچيد. بعضى از مورخان مى نويسند در آن ايام زمامدار صالح وموحدى بر آنها حكومت مى كرد ولى هضم مساله معاد جسمانى وزنده شدن مردگان بعد از مرگ براى مردم آن محيط مشكل بود جمعى از آنها نمى توانستند باور كنند كه انسان بعد از مردن به زندگى باز مى گردد، اما ماجراى خواب اصحاب كهف دليل دندان شكنى شد براى آنها كه طرفدار معاد جسمانى بودند.

لذا قرآن در نخستين آيه مى گويد: همان گونه كه آنها را به خواب فرو برديم از آن خواب عميق وطولانى بيدار كرديم ومردم را متوجه حالشان نموديم، تا بدانند وعده رستاخيز خداوند حق است وَكَذلِكَ أَعْثَرْنا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ ودر پايان جهان وقيام قيامت شكى نيست وَأَنَّ السَّاعَةَ لا رَيْبَ فِيها.(1)

بعضى از مؤرخان نوشته اند كه مامور خريد غذا به سرعت به غار بازگشت ودوستان خود را از ماجرا آگاه ساخت، همگى در تعجب عميق فرو رفتند واز آنجا كه احساس مى كردند همه فرزندان وبرادران ودوستان را از دست داده اند وهيچكس از ياران سابق آنها زنده

ص: 201

نمانده، تحمل اين زندگى براى آنها سخت وناگوار بود، از خدا خواستند كه چشم از اين جهان بپوشند وبه جوار رحمت حق منتقل شوند وچنين شد. آنها چشم از جهان پوشيدند وجسدهاى آنها در غار مانده بود كه مردم به سراغشان آمدند. در اينجا نزاع وكشمكش بين طرفداران مساله معاد جسمانى ومخالفان آنها در گرفت. مخالفان سعى داشتند كه مساله خواب وبيدارى اصحاب كهف به زودى به دست فراموشى سپرده شود واين دليل دندان شكن را از دست موافقان بگيرند، لذا پيشنهاد كردند در غار گرفته شود، تا براى هميشه از نظر مردم پنهان گردند إِذْ يَتَنازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْياناً.

در حالى كه مؤمنان راستين كه از اين امر آگاهى يافته بودند وآن را سند زنده اى براى اثبات رستاخيز به مفهوم حقيقيش مى دانستند، سعى داشتند اين داستان هرگز فراموش نشود ولذا گفتند: ما در كنار مدفن آنها مسجد ومعبدى مى سازيم تا مردم ياد آنها را از خاطره ها هرگز نبرند، به علاوه از روح پاك آنها استمداد طلبند وبه بركت آنان خداوند را عبادت كنند؛ قالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً.(1)

د. آيه 22 به پاره اى از اختلافات اشاره مى كند كه در ميان مردم در زمينه اصحاب كهف وجود دارد، از جمله: درباره تعداد آنها مى گويد:

گروهى از مردم خواهند گفت آنها سه نفر بودند كه چهارمينشان سگشان بود؛ سَيَقُولُونَ ثَلاثَةٌ رابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ.

و گروهى مى گويند پنج نفر بودند كه ششمين آنها سگ آنها بود؛ وَيَقُولُونَ خَمْسَةٌ سادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ.

همه اينها سخنانى بدون دليل وتير در تاريكى است؛ رجما بالغيب.

وگروهى مى گويند آنها هفت نفر بودند وهشتمين آنها سگ آنها بود؛ وَيَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَثامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ.

بگو پروردگار من از تعداد آنها آگاه تر است؛ قُلْ رَبِّى أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ.

تنها گروه كمى تعداد آنها را مى دانند؛ ما يَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَلِيلٌ.

گر چه در جمله هاى فوق قرآن با صراحت تعداد آنها را بيان نكرده است ولى از اشاراتى

ص: 202

كه در آيه وجود دارد مى توان فهميد كه قول سوم همان قول صحيح ومطابق واقع است، چرا كه به دنبال قول اول ودوم كلمه رجماً بالغيب (تير در تاريكى) كه اشاره به بى اساس بودن آنها است آمده ولى در مورد قول سوم نه تنها چنين تعبيرى نيست، بلكه تعبير بگو پروردگارم از تعداد آنها آگاهتر است وهمچنين تعداد آنها را تنها گروه كمى مى دانند ذكر شده است كه اين خود دليلى است بر تاييد اين قول ودرهر حال در پايان آيه اضافه مى كند كه در مورد آنها بحث مكن جز بحث مستدل وتوأم با دليل ومنطق فلا تُمارِ فِيهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً.(1)

ه -. در آيات فوق جمله رابعهم كلبهم و سادسهم كلبهم هر دو بدون واو آمده است در حالى كه جمله و ثامنهم كلبهم با «واو» شروع مى شود، از آنجا كه تمام تعبيرات قرآن حتما داراى نكته اى است مفسران در معنى اين «واو» سخن فراوان گفته اند؛

شايد بهترين تفسير اين باشد كه اين «واو» اشاره به آخرين سخن وآخرين حرف است، چنان كه در ادبيات امروز نيز اخيرا اين تعبير معمول شده كه هنگام بر شمردن چيزى، تمام افراد آن بحث را بدون واو ذكر مى كنند، اما آخرين آنها حتما با واو خواهد بود، مثلا مى گوئيم؛ زيد، عمر، حسن ومحمد آمدند اين واو اشاره به پايان كلام وبيان آخرين مصداق وموضوع است.

اين سخن از مفسر معروف ابن عباس نقل شده وبعضى از مفسران ديگر آن را تاييد كرده وضمناً خواسته است از همين كلمه واو تاييدى براى اينكه عدد واقعى اصحاب كهف عدد هفت بوده است استفاده كند، زيرا قرآن پس از بيان گفته هاى بى اساس، ديگران، عدد حقيقى آنها را در پايان بيان كرده است.(2)

موى سر ورويشان وناخن هايشان ديگر بلند نشد شكل وقيافه شان عوض نگرديد اگر جوان بودند پير نشدند واگر سالم بودند مريض نگشتند، ظاهر بدنها ولباسهايشان پوسيده نشد، آن وقت پس از روزگارى بس طولانى يك بار ديگر كه داخل غار شده بودند برگشتند واين خود بعينه نظير قيامت است ونظير مردن ودوباره زنده شدن است وهر دو در اينكه خارق العاده اند شريكند، كسى كه آن را قبول داشته باشد نمى تواند اين را قبول نكند وهيچ دليلى بر نفى آن جز استبعاد ندارد.(1)

2. مسجد بر روى آرامگاه: ظاهر تعبير قرآن اين است كه اصحاب كهف سرانجام بدرود حيات گفتند وبه خاك سپرده شدند وكلمه «عليهم» شاهد اين مدعا است، سپس علاقه مندان به آنها تصميم گرفتند معبدى در كنار آرامگاه آنان بسازند، قرآن اين موضوع را در آيات فوق با لحن موافقى آورده است واين نشان مى دهد كه ساختن معبد به احترام قبور بزرگان دين نه تنها حرام نيست آن چنان كه وهابى ها مى پندارند - بلكه كار خوب وشايسته اى است.(2)

3. در داستان اصحاب كهف، مسأله قدرت واراده ى الهى، شجاعت، دل كندن از دنيا، هجرت، تقيّه، امدادهاى الهى وتغذيه ى حلال مطرح است.(3)

4. در روايت است كه ازجمله اصحاب حضرت مهدى (علیه السلام) اصحاب كهف هستند ودر روايت است كه اميرالمومنين گروهى از اصحاب خود را به وسيله باد فرستاد نزد اصحاب كهف. فرمود: سلام كنيد، سلام كردند جواب نشنيدند؛ لكن خود حضرت سلام كرد جواب شنيدند وبر ولايت آن حضرت گواهى دادند.(4)

5. هيچ يك از كارهاى خدا عبث وبيهوده نيست؛ أَعْثَرْنا... لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ.(5)

6. از هر فرصتى براى ترويج دين استفاده كنيم؛ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً (اگر بناست ساختمانى به عنوان يادبود ساخته شود، مسجد بسازيم كه آثار معنوى ومادى زيادى دارد).(6)

7. گفتنِ «ان شاء الله» كه اعتقاد به قدرت ومشيّت الهى را مى رساند، تكيه كلام اولياى

ص: 204

الهى است. چنان كه در قرآن نيز از زبان پيامبران نقل شده است يعقوب به فرزندانش مى گويد: ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَ اللهُ آمِنِينَ (يوسف، 99) وارد مصر شويد، إن شاءالله در امانيد، خضر به موسى مى گويد: سَتَجِدُنِى إِنْ شاءَ اللهُ صابِراً (كهف، 69) اگر خدا بخواهد مرا شكيبا خواهى يافت. حضرت شعيب به حضرت موسى مى گويد: سَتَجِدُنِى إِنْ شاءَ اللهُ مِنَ الصَّالِحِينَ (قصص، 27) وحضرت اسماعيل به پدرش حضرت ابراهيم مى گويد: سَتَجِدُنِى إِنْ شاءَ اللهُ مِنَ الصَّابِرِينَ (صافّات، 102) مرا ذبح كن كه به خواست خدا مرا از شكيبايان خواهى يافت.

البتّه مراد از گفتن إِنْ شاءَ اللهُ و أَعُوذُ بِاللهِ وامثال آن، لقلقه ى زبان نيست، بلكه داشتن چنين بينشى در تمام ابعاد زندگى ودر باور ودل انسان است.(1)

خداوند، خداوند تنها ياور اصحاب كهف به جهت عدم شرك ورزيدن آنان، لزوم تلاوت وحى آسمانى بر پيامبر براى هدايت مردم.

ب. «ملتحد» از ماده «لحد» (بر وزن مهد) به معنى حفره اى است كه از وسط به يكى از دو طرف مايل شده باشد (همانند لحدى كه براى قبر مى سازند) وبه همين جهت «ملتحد» به جايى گفته مى شود كه انسان تمايل به آن پيدا مى كند وسپس به معنى ملجا وپناهگاه آمده است.(1)

در صدر مجلس بنشينى واين گونه افراد كه بوى آنها مشام انسان را آزار مى دهد ولباسهاى خشن وپشمينه در تن دارند، از خود دور سازى (وخلاصه مجلس تو مجلسى در خور اشراف وشخصيت ها! بشود) ما نزد تو خواهيم آمد، در مجلست خواهيم نشست واز سخنانت بهره مى گيريم ولى چه كنيم كه با وجود اين گروه جاى ما نيست! در اين هنگام آيات فوق نازل شد وبه پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور داد كه هرگز تسليم اين سخنان فريبنده تو خالى نشود.(1)

استمرار بر دعا وعادت كردن به آن است به طورى كه دائما به ياد خدايند واو را مى خوانند، چون دوام هر چيزى، به تكرر صبح بعد از شام وشام بعد از صبح آن چيز است، پس در حقيقت جمله مورد بحث بر طريق كنايه آمده است.

بعضى(1) گفته اند: مراد از دعاى صبح وشام، نماز صبح وشام است وبعضى ديگر گفته اند: فرائض يوميه است وليكن هيچ يك به نظر درست نمى آيد.

ه -. مراد از اغفال قلب، مسلط كردن غفلت بر قلب است، به اينكه ياد خداى سبحان را فراموش كند، كه البته اين اغفال بر سبيل مجازات است، چون ايشان با حق در افتادند وعناد ورزيدند ولذا خداى تعالى چنين كيفرشان داد كه ياد خود را از دلشان ببرد. نظير بيانى كه مى فرمايد: إِنَّا جَعَلْنا عَلى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِى آذانِهِمْ وَقْراً وَإِنْ تَدْعُهُمْ إِلَى الْهُدى فَلَنْ يَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً.

بنابراين، ديگر جايى براى اين حرف نمى ماند كه بعضى گفته اند: آيه شريفه از ادله مساله جبر است ومى فهماند اين خدا است كه بندگان را مجبور به كفر ومعصيت مى كند، براى اينكه مجبور كردن به عنوان مجازات اجبار به اختيار است كه با اختيار منافات ندارد ونظير اجبارى است كه شخص سقوط كننده از هواپيما نسبت به افتادن دارد در آغاز به اختيار خود را انداخت ولى در وسط راه ديگر مجبور به افتادن است واين جبر منافات با اين كه ما معتقد به اختيار باشيم ندارد، آن جبرى منافى با اختيار است كه ابتدايى باشد.(2)

و. وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ. اين جمله عطف بر مطلبى است كه جمله وَاتْلُ ما أُوحِىَ إِلَيْكَ وجمله وَاصْبِرْ نَفْسَكَ عطف به آن شده است. پس سياق سياق شمردن وظائف رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در قبال كفر كفار نسبت به قرآن واصرارشان بر كفر است ومعنايش چنين است: بر وضع كفار تاسف مخور وآنچه كه بر تو وحى شده تلاوت كن ونفس خويش را بردبار ساز تا با اين مؤمنين فقير بسازد وبه كفار بگو حق از ناحيه پروردگارتان است وبيش از اين كارى صورت مده، هركه خواست ايمان آورد بياورد وهركس خواست كافر شود بشود.

ص: 209

از همين جا روشن مى شود كه جمله فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ تتمه كلام خداى تعالى در خطاب به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است، نه اينكه داخل در مقول قول باشد ورسول خدا (صلی الله علیه و آله) مامور باشد اين را هم بگويد.(1)

ز. أُولئِكَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ.... كلمه «عدن» به معناى اقامت است وجنات عدن يعنى بهشت هاى اقامت وزندگى. بعضى گفته اند: كلمه «اساور» جمع «اسورة» است و «اسورة» هم جمع «سوار» - به كسر سين - است كه دستبند زنان را گويند. ولى راغب گفته اين كلمه فارسى است واصل آن دستواره است، «سندس» به معناى پارچه ابريشمى نازك است و «استبرق» پارچه ابريشمى ضخيم را گويند و «ارائك» جمع «اريكه» به معناى تخت است.(2)

وَكانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقالَ لِصاحِبِه در مرجع ضمير «له» سه قول است:

خود آن شخص باشد؛

جنت. اين دو قول را اگرچه مفسران گفته اند ولكن بعيد به نظر مى رسد.

ضمير به نهر برگردد كه در كنار آن نهر اشجار مثمره بوده است.(3)

تعبير به يريدون وجهه (ذات اورا مى طلبند) دليل بر اخلاص آنها است.

روح طبقاتى مشكل بزرگ جامعه ها: نه تنها آيات فوق، با تقسيم جامعه به دو گروه اشراف وفقراء مبارزه مى كند، بلكه در بسيارى از آيات قرآن روى اين مطلب تاكيد شده است.

اصولا جامعه اى كه گروهى از آن (كه طبعاً اقليتى خواهند بود) مرفه ترين زندگى را داشته باشند، در ناز ونعمت غوطه ور ودر اسراف وتبذير غرق باشند وبه موازات آن آلوده انواع مفاسد گردند، در حالى كه گروه ديگرى كه اكثريت را تشكيل مى دهند از ابتدايى ترين وساده ترين وسيله زندگى انسانى محروم باشند. چنين مجتمعى هرگز روى آرامش نخواهد ديد.

اختيار انسان: نظير آيه 29 كهف وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ... آيات ذيل است كه اختيار انسان را بيان مى كند: إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَإِمَّا كَفُوراً (الإنسان، 3 (

وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِىٌّ حَمِيدٌ (لقمان، 12)

4. تجسم اعمال يكى از مهمترين مسائل مربوط به رستاخيز است، بايد بدانيم آنچه در آن جهان است بازتاب وسيع وگسترده وتكامل يافته اى از اين جهان است، اعمال، افكار، روشهاى اجتماعى ما وخوهاى مختلف اخلاقى در آن جهان تجسم مى يابند وهميشه با ما خواهند بود.

آيات فوق ترسيم زنده اى از همين حقيقت است، ثروتمندان ستم پيشه وانحصارگرى كه در اين جهان در سراپرده ها تكيه مى كردند. در آنجا هم «سرادق» وسراپرده اى دارند اما از آتش سوزان!

5. حق مدارى؛

از نظر قرآن كريم، خداوند حق است؛ ذلك بِأَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ وآنچه از او صادر مى شود در نظام تكوين وتشريع نيز حق است؛

نظام تكوين؛ خَلَقَ اللهُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ.

نظام تشريع؛ مانند رسالت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ونزول قرآن كريم، هر دو بر اساس حق است؛ أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ، نَزَّلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ.

ص: 211

و راه حق يكى بيش نيست؛ فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلَالُ.

و وظيفه ما انسان ها آن است كه اولاً حق را به باطل مشتبه نسازيم؛ وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ.

ثانياً حق گو باشيم؛ وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَبِّكُمْ.

6. رابطه هواپرستى وغفلت از خدا: روح آدمى را يا خدا پر مى كند ويا هوا، كه جمع ميان اين دو ممكن نيست، هواپرستى سرچشمه غفلت از خدا وخلق خدا است، هواپرستى عامل بيگانگى از همه اصول اخلاقى است.(1)

7. خطر دنياطلبى تا حدّى است كه خداوند، به پيامبران هم هشدار مى دهد؛ وَلا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا.

8. پيامبر مسئول ابلاغ است وانسان ها در پذيرش ايمان وكفر آزادند؛ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ.

9. ملاك در ارزش عمل، كيفيّت است، نه كمّيت؛ أَحْسَنَ عَمَلًا نه «اكثر عملا».

10. ضايع نشدن عمل: نظير آيه 30 كهف آيات ذيل است: يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ (آل عمران، 171) هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلاَّ الْإِحْسَانُ (الرحمن، 60)

11. در دو آيه ى قبل، درباره ى دوزخيان خوانديم: بِئْسَ الشَّرابُ وَساءَتْ مُرْتَفَقاً چه بد نوشيدنى وچه بد جايگاهى واين آيه درباره ى بهشتيان مى فرمايد: نِعْمَ الثَّوابُ وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقاً چه نيكو پاداشى وچه خوش جايگاهى.(2)

12. نهرهاى بهشتى هم از زير درختان جارى است، تَحْتِهَا الْأَنْهارُ (بقره، 25) هم از زير قصرهاى بهشتى. مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ.(3)

13. معاد، روحانى وجسمانى است، چون اگر روحانى بود، نيازى به طلا وحرير وتخت نبود. يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ.(4)

ص: 212

چون اصولا هر مَثَلى بايد واقعيتى خارجى داشته باشد ودر خصوص اين مَثَل قصه هاى مختلفى روايت شده كه متاسفانه به هيچ يك نمى توان اعتماد نمود، آنچه كه تدبر در سياق قصه دست مى دهد اين است كه دو باغ بوده ومنحصرا درختان آن دو انگور وخرما بوده ودر بين آن دو، زراعت بوده وشواهد ديگر تاييد مى كند كه قضيه يك قضيه خارجى بوده نه صرف فرض.

ج. اينكه فرمود: جَنَّتَيْنِ مِنْ أَعْنابٍ يعنى از درخت انگور، چون بسيار مى شود كه ميوه را بر درختش اطلاق مى كنند (مثلاً مى گويند من يك باغ زردآلو دارم ومقصود درخت زردآلو است).

د. كلمه «نفر» به معناى اشخاصى است كه به نوعى ملازم با كسى باشند واگر نفرشان ناميده اند، چون اگر آن شخص كوچ كند اينها نيز كوچ مى كنند (چون كلمه «نفر» به معناى كوچ كردن است) وبه همين جهت بعضى از مفسرين كلمه مذكور را در آيه به معناى خدم واولاد گرفته اند بعضى ديگر به قوم وعشيره معنا كرده اند. ولى معناى اولى با مطلبى كه خداى تعالى از رفيق صاحب باغ حكايت مى كند كه گفت: إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْكَ مالًا وَوَلَداً سازگارتر است.

غفلت از خدا، خودبرتربينى، تحقير ديگران وفريفته شدن به جلوه هاى مادّى دنيا ظلم به خويشتن است. ظالِمٌ لِنَفْسِهِ.(1)

3. زمخشرى مى گويد: اين جمله كه گمان نمى كنم اين باغ وبوستان من از بين برود ما أَظُنُّ أَنْ تَبيدَ هذِهِ أَبَداً را اكثر ثروتمندان مسلمان به زبان حال مى گويند گر چه به زبان قال نگويند.(2)

4. منكران قيامت، دليلى بر نفى آن ندارند. ما أَظُنُّ.(3)

5. انسان فطرتاً گرايش به خدا ومعنويات دارد. إِلى رَبِّى.(4)

مالكيت قائل شد ومالكيت خود را جاودانى پنداشت. احتمال سومى نيز بعيد به نظر نمى رسد كه او در قسمتى از سخنانش كه قرآن همه آن را بازگو نكرده است به انكار خدا برخاسته بود، كه به قرينه سخنان آن مرد با ايمان روشن مى شود، لذا در آيه بعد مشاهده مى كنيم كه آن مرد با ايمان مى گويد تو اگر خداوند را انكار مى كنى من هرگز شرك نمى ورزم. (1)لكنا هو الله ربى يعنى لكن من معتقد به اين كه كسى كه مرا خلق كرده خداوند متعال است «لكنا» در اصل «لكن انا» بوده همزه «انا» ساقط شده است.(2)

ج. «حسبان» (بر وزن لقمان) در اصل از ماده حساب گرفته شده است، سپس به معنى تيرهايى كه به هنگام پرتاب كردن آن را شماره مى كنند آمده ونيز به معنى مجازاتى است كه روى حساب دامنگير اشخاص مى گردد ودر آيه فوق منظور همين است.(3)

د. «صعيد» به معنى قشر روى زمين است و «زلق» به معنى سرزمينى است صاف وبدون هيچگونه گياه آن چنان كه پاى انسان بر آن بلغزد.(4)

ب. هُنالِكَ الْوَلايَةُ لِلَّهِ الْحَق ممكن است حق صفت «الله» باشد زيرا يكى از اسماء خداوند حق است وممكن است حق صفت ولايت باشد؛ يعنى ولايت حقيقى مختص به خداوند است.(1)

درباره صاحب آن باغ مى گويد: وَدَخَلَ جَنَّتَهُ وَهُوَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ.(1)

6. نااميدى ها وحالات درونى، در ظاهر وكردار انسان اثر مى گذارد. يُقَلِّبُ كَفَّيْهِ.(2)

أَمَلًا اعمال صالح است، زيرا اعمال انسان، براى انسان نزد خدا محفوظ است واين را نص صريح قرآن فرموده. پس اعمال آدمى براى آدمى باقى مى ماند. اگر آن صالح باشد «باقيات الصالحات» خواهد بود واين گونه اعمال نزد خدا ثواب بهترى دارد، چون خداى تعالى در قبال آن به هر كس كه آن را انجام دهد جزاى خير مى دهد ونيز نزد خدا بهترين آرزو را متضمن است، چون آنچه از رحمت وكرامت خدا در برابر آن عمل انتظار مى رود وآن ثواب واجرى كه از آن توقع دارند بودن كم وكاست وبلكه صد در صد به آدمى مى رسد.(1)

د. از طرق شيعه(2) وسنى(3) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) واز طرق شيعه(4) از ائمه اهل بيت (عليهم السلام) روايت شده كه منظور از «باقيات الصالحات» تسبيحات چهارگانه يعنى «سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله والله اكبر» است ودر بعضى ديگر(5) آمده كه مراد از آن نماز شب است ودر بعضى(6) ديگر آمده كه مقصود از آن مودت اهل بيت است، چنانكه امام صادق (علیه السلام) به حصين فرمودند: «يا حصين لا تستصغر مودّتنا فانّها من الباقيات الصالحات. قال يابن رسول الله ما استصغرها ولكن احمدالله عليها» وهمه اينها از باب ذكر مصاديق آيه است كه جامعش اين مى شود كه منظور از «باقيات الصالحات» اعمال صالح است.(7)

لكن اعمال شايسته براى انسان باقى مى ماند وموجب ثواب مى شود وَالْباقِياتُ الصَّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَخَيْرٌ أَمَلاً.

3. آنان كه در دنيا بى خيال وبى تفاوت بوده وبه هر كارى دست مى زنند، در آخرت هراس ودلهره خواهند داشت، «مُشْفِقِينَ» ولى مؤمنان كه در دنيا اهل تعهّد وخداترسى بودند در آنجا آسوده اند. إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِى أَهْلِنا مُشْفِقِينَ. (طور، 26)(1)

كفار بر پروردگار، آمدن كفار تنها به سوى خدا مانند خلقت نخستين، گمان بر عدم موعد مقرر براى آنان در قيامت، نهاده شدن نامه اعمال وپشيمانى آنان از اعمال خويش.

ب. كلمه «ويل» به معناى هلاكت است و - به طورى كه گفته شده - اينكه در هنگام مصيبت «ويل» را «يا ويلاه» ندا مى كنند ويا مى گويند «يا ويلتاه» از اين باب است كه به طور كنايه برسانند كه مصيبت وارده آن قدر سخت است كه از هلاكت دشوارتر است، لذا در برابر آن «ويل» را مى خواهد وصدا مى زند واز آن استغاثه مى كند كه او وى را از مصيبت وارده نجات دهد. هم چنان كه گاهى در هنگام مصيبت، آدمى آرزوى مرگ مى كند، چون آن را از مصيبت وارده آسان تر مى بيند، مانند گفتار مريم كه گفت: يا لَيْتَنِى مِتُّ قَبْلَ هذا. (مريم، 23)(1)

ج. وَوَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً از ظاهر سياق برمى آيد كه آنچه را حاضر نزد خود مى يابند خود اعمال است، كه هر يك به صورت مناسب خود مجسم مى شود نه كتاب اعمال ونوشته شده آنها، هم چنان كه از امثال آيه يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (تحريم، 7) نيز همين معنا استفاده مى شود.(2)

د. «نغادر» از ماده «غدر» به معنى ترك گفتن چيزى است، به همين - جهت كسى كه پيمان وعهد خود را بشكند وترك كند مى گويند غدر كرده است واينكه به گودال هاى آب «غدير» مى گويند به خاطر آن است كه مقدارى از آب باران در آنها، رها وترك شده است».(3)

ه -. در حديثى امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«اذا كان يوم القيامة دفع للانسان كتاب ثم قيل له اقرء - قلت فيعرف ما فيه - فقال انه يذكره فما من لحظة ولا كلمة ولا نقل قدم ولا شىء فعله الا ذكره، كانه فعله تلك الساعة ولذلك قالوا يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَلا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصاها»؛ هنگامى كه روز قيامت مى شود، نامه اعمال آدمى را به دست او مى دهند، سپس گفته مى شود بخوان - راوى اين خبر مى گويد از امام پرسيدم آيا آنچه را كه در اين نامه است مى شناسد وبه خاطر مى آورد؟ - امام فرمود: همه را به خاطر مى آورد، هر چشم بر هم زدنى، كلمه اى، جابجا كردن قدمى وخلاصه هر كارى را كه انجام داده است آن چنان به خاطر مى آورد كه گويى همان ساعت انجام داده است! ولذا فريادشان بلند مى شود ومى گويند:

ص: 223

اى واى بر ما اين چه كتابى است كه هيچ كار كوچك وبزرگى نيست مگر آنكه آن را احصا وشماره كرده است.(1)

بزرگ گرفته به كوچك ختم مى كنند ووجه آن اين مى باشد - وخدا داناتر است - كه هيچ گناه كوچكى را به خاطر اينكه كوچك است ومهم نيست، از قلم نينداخته وهيچ گناه بزرگى را به خاطر اينكه واضح است وهمه مى دانند فروگذار نكرده وچون مقام، مقام تعجب است مناسب اين است كه از كوچكتر شروع شود.(1)

5. در آستانه رستاخيز نظام جهان ماده بهم مى ريزد، از جمله كوه ها از هم متلاشى مى شوند ولى در زمينه متلاشى شدن كوه ها در قرآن تعبيرات مختلفى ديده مى شود: در آيات مورد بحث قرآن مى فرمايد: كوه ها را به حركت در مى آوريم «نسير الجبال» همين تعبير در سوره (نبا) آيه 20 وسوره (تكوير) آيه 3 ديده مى شود.

در سوره مرسلات آيه 10 مى فرمايد: وَإِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ كوه ها بر اثر طوفان شديد از جا كنده خواهد شد.

در سوره حاقه آيه 14 مى فرمايد: وَحُمِلَتِ الْأَرْضُ وَالْجِبالُ فَدُكَّتا دَكَّةً واحِدَةً؛ زمين وكوه ها از جا كنده مى شوند ويك مرتبه در هم كوبيده خواهند شد.

در سوره مزمل آيه 14 مى فرمايد: يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبالُ وَكانَتِ الْجِبالُ كَثِيباً مَهِيلًا؛ روزى كه زمين وكوه ها به لرزه درمى آيد وكوه ها تبديل به تلى از شن متراكم خواهند شد!

و آيه 5 سوره واقعه مى فرمايد: وَبُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا فَكانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا؛ كوه ها از هم متلاشى وخرد وسپس به گرد وغبار پراكنده تبديل مى شوند.

و بالاخره آيه 5 سوره قارعه مى فرمايد: وَتَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ؛ كوه ها همچون پشم رنگين وزده شده اى خواهند بود (كه به هرسو پراكنده مى شوند).

واضح است ميان اين آيات هيچگونه منافاتى وجود ندارد، بلكه مراحل مختلف در هم ريختن كوه هاى جهان كه محكمترين وپابرجاترين اجزاء زمين هستند، مى باشد، از حركت كوه ها شروع مى شود وتا تبديل شدنشان به گرد وغبارى كه تنها رنگ آن در فضا به چشم مى خورد ادامه مى يابد.(2)

6. در عالم قيامت سه نوع كتاب (نامه اعمال) براى انسان ها وجود دارد: نخست كتاب

ص: 225

واحدى است كه براى حساب اعمال همگان گذارده مى شود ودر واقع همه اعمال اولين وآخرين در آن ثبت است، همان گونه كه در آيات فوق خوانديم و وضع الكتاب كه ظاهر آن اينست كتاب واحدى براى حساب همه انسان ها قرار داده مى شود.

دوم كتابى است كه هر امتى دارد يعنى اعمال يك امت در آن درج است همان گونه كه در سوره جاثيه آيه 28 آمده است؛ كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى إِلى كِتابِهَا؛ هر امتى به كتاب ونامه اعمالش خوانده مى شود.

سوم كتابى است كه براى هر انسانى جداگانه وجود دارد، آن چنان كه در سوره اسراء آيه 13 مى خوانيم وَكُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِى عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً... هر انسانى مسئوليت اعمالش را به گردن خودش افكنده ايم وبراى او در روز قيامت كتاب ونامه عملى بيرون مى آوريم.(1)

بديهى است هيچگونه منافاتى در ميان اين آيات نيست چرا كه هيچ مانعى ندارد كه اعمال آدمى در كتب مختلف ثبت گردد، همان گونه كه در برنامه هاى دنيا امروز نيز نظير آن را مى بينيم، كه براى سازماندهى دقيق به تشكيلات يك كشور، براى هر واحد، نظام وحساب وسپس آن واحدها در واحدهاى بزرگتر، حساب جديدى پيدا مى كنند.(2)

ص: 226

خواهد بود، چون كفار شيطانها را در آنچه كه به سويش دعوت مى كنند اطاعت مى كنند وخدا را در آنچه به سويش مى خواند اطاعت نمى كنند. همه مفسرين نيز آيه را اينطور تفسير كرده اند.

ج. آيه 51 در مقام در نفى ولايت ابليس وذريه اش مى باشد به اين صورت كه ولايت تدبير امور هر چيزى موقوف است بر اينكه دارنده ولايت احاطه علمى به آن امور داشته باشد. اينان يعنى ابليس وذريه اش از مبدأ خلقت آسمان ها وزمين وبلكه از مبدأ پيدايش خودشان خبرى نداشتند. پس چگونه مى توانند مدبّر امور جهان باشند.

د. شيطان ها اشرارى هستند مفسد وگمراه كننده واگر خداوند تدبير به شيطان ها بدهد، سنت خود را در خصوص عموميت هدايت نقض كرده وبراى اصلاح امر انسان ها وهدايت آنان به كسى متوسل شده كه كارش درست ضد اصلاح وهدايت است يعنى افساد واضلال است وچنين فرضى محال است.(1) ضمير «اشهدتهم» به شياطين ومعبودان مشركان بر مى گردد.

ه -. در كتاب عيون الاخبار از امام على ابن موسى الرضا (علیه السلام) مى خوانيم: فرشتگان همگى معصومند ومحفوظ از كفر وزشتيها به لطف پروردگار، راوى حديث مى گويد: به امام عرض كردم مگر ابليس فرشته نبود؟ فرمود: نه، او از جن بود، آيا سخن خدا را نشنيده ايد كه مى فرمايد: وَإِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ.(2)

در حديث ديگرى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده كه يكى از ياران خاصش مى گويد: از امام درباره ابليس سؤال كردم كه آيا از فرشتگان بود فرمود نه از جن بودولى همراه فرشتگان بود، آن چنان كه آنها فكر مى كردند از جنس آنان است (بخاطر عبادت وقربش نسبت به پروردگار) ولى خدا مى دانست از آنها نيست، هنگامى كه فرمان سجود صادر شد آنچه مى دانيم تحقق يافت (پرده ها كنار رفت وماهيت ابليس آشكار گرديد).(3)

و. نادُوا شُرَكائِى اين آيه خطاب به مشركان است كه شريكان مرا صدا بزنيد اعم از ذوى العقول وغير آنها ذوى العقول مانند فرشتگان وحضرت عيسى (علیه السلام) كه برائت مى جويند؛ ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيَّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ * قالُوا سُبْحانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ. (سبأ 40-41)

ص: 228

وَإِذْ قالَ اللهُ يا عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونى وَأُمِّىَ إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ اللهِ قالَ سُبْحانَكَ يَكُونُ لى أَنْ أَقُولَ ما لَيْسَ لى بِحَقٍّ... ما قُلْتُ لَهُمْ إِلاَّ ما أَمَرْتَنى بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللهَ رَبِّى وَرَبَّكُمْ. (مائده، 116)

شيطان هم كه گويد إِنِّى بَرىءٌ مِنْكُم (انفال، 48) غير ذوى العقول را هم كه با بت پرستان به جهنم مى برند؛ إِنَّكُمْ وَما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ. (انبياء، 98)(1)

اين معنى در خطبه اول نهج البلاغه نيز آمده است، آنجا كه مى فرمايد:

ليستأدوهم ميثاق فطرته ويذكروهم منسّى نعمته ويحتجوا اليهم بالتبليغ ويثيروا لهم دفائن العقول؛ هدف از بعثت پيامبران آن بوده كه انسان ها را وادار به وفا كردن به پيمان فطرت كنند ونعمت هاى فراموش شده خدا را به ياد آنها بياورند واز طريق تبليغ بر آنها اتمام حجت كنند وگنجينه هاى پنهانى عقل ها را آشكار سازند(1)!

5. خداوند اگر حس تشخيص وقدرت درك وشنيدن را از آنها گرفته به خاطر همان «ما قدمت يداه» واعمالى است كه قبلا انجام داده اند واين كيفر اثر مستقيم اعمال خود آنهاست واين حقيقتى است كه بسيارى از آيات قرآن از آن سخن مى گويد مثلا در آيه 155 سوره نساء مى فرمايد بَلْ طَبَعَ اللهُ عَلَيْها بِكُفْرِهِمْ فَلا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا؛ خداوند به خاطر كفرشان بر دل هاى آنها مهر نهاده، لذا جز گروه اندكى ايمان نمى آورند.(2)

6. رحمت وسيع خداوند: نظير آيه 58 كهف وَرَبُّكَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ... 156 اعراف است:... وَرَحْمَتِى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ

7. هلاكت ستمگران

نظير آيه 59 كهف: وَتِلْكَ الْقُرَى أَهْلَكْنَاهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَعَلْنَا لِمَهْلِكِهِمْ مَوْعِداً آيه 74 مريم است: وَكَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثاً وَرِئْياً

8. غفّاريت الهى؛

يكى از اوصاف الهى خداوند متعال، صفت غفّار است وقرآن كريم با تعبيرهاى مختلفى از آن ياد كرده است: «غافر»، «غفور»، «غفّار»، «غفران»، «مغفرة»، وبه صورت فعل ماضى ومستقبل وامر نيز از آن تعبير شده است. در اين زمينه به آيات زير توجه كنيد:

غافر الذّنب، و ربّك الغفور ذوالرّحمة، و أنّى لغفّار لمن تاب، غفرانك ربّنا، وانّ ربّك لذو مغفرة للنّاس.

فعل ماضى: فغفرنا له ذلك فعل مستقبل: و يغفر مادون ذلك لمن يشاء، انّ اللّه يغفر الذّنوب جميعاً

ص: 233

فعل امر: ربّنا اغفرلنا ولإخواننا.

9. ارزش طلب مغفرت؛

در عظمت وارزش طلب مغفرت همين بس كه تمام انبياى الهى از خداوند اين تقاضا را كردند؛ گرچه آن ها از گناه ومعصيت منزّه بودند؛

حضرت آدم (علیه السلام): و إن لم تغفرلنا وترحمنا لنكوننّ من الخاسرين.

حضرت نوح (علیه السلام): و الّا تغفرلى وترحمنى أكن من الخاسرين.

حضرت ابراهيم (علیه السلام): و الّذى أطمع ان يغفرلى خطيئتى يوم الدّين.

حضرت موسى (علیه السلام): ربّ اغفرلى ولأخى.

حضرت داود (علیه السلام): فاستغفر ربّه.

حضرت سليمان (علیه السلام): ربّ اغفرلى وهب لى ملكاً.

حضرت عيسى (علیه السلام): و إن تغفر لهم فإنّك أنت العزيز الحكيم.

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله): و استغفر لذنبك وللمؤمنين والمؤمنات.

10. در قرآن نسبت ظلم هم به انسان ها داده شده هم به قريه ها؛ فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خاوِيَةً بِما ظَلَمُوا (نمل، 52) فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها وَهِىَ ظالِمَةٌ فَهِىَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشيدٍ. (حج، 45)(1)

ص: 234

كنم. (1)وَإِذْ قَالَ مُوسَى... به ياد آور آن زمان را كه موسى به جوان همراه خود گفت من دست از طلب بر نميدارم وآن قدر راه مى پيمايم تا به مجمع البحرين برسم هر چند مجبور باشم مدت طولانى به راه خود ادامه دهم. احتمال زياد آنست كه مجمع البحرين محل اتصال خليخ عقبه به خليج سوئز باشد.

فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا... هنگامى كه به محل تلاقى آن دو دريا رسيدند ماهى اى را كه براى تغذيه همراه داشتند، فراموش كردند وماهى راه خود را در پيش گرفت. در واقع آنها به هنگام توقف ماهى را روى سنگى جا گذاشتند وامواج آنرا به سمت خود كشيد تا ناپديد شد. اين موضوع را آن جوان ديد اما فراموش كرد به موسى بگويد وموسى نيز فراموش كرد از جوان سؤالى كند.

«فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ... قَالَ أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى...»

وقتى از مجمع البحرين گذشتند موسى به جوان همراه خود فرمود غذاى ما را بياور كه از اين سفر، سخت خسته شده ومحتاج تجديد نيرو هستيم. جوان گفت به خاطر دارى هنگامى را كه كنار آن صخره پناه برديم واستراحت مى كرديم، من در آنجا فراموش كردم جريان ماهى را بازگو كنم چون ماهى به طور شگفت انگيزى راه خود را در دريا پيش گرفت واكنون غذائى نداريم كه بخوريم، اين شيطان بود كه ياد آن را از خاطر من برد.

ج. منظور از «فتاه» در اينجا طبق گفته بسيارى از مفسران وبسيارى از روايات، «يوشع بن نون» مرد رشيد وشجاع وبا ايمان بنى اسرائيل است وتعبير به «فتى» (جوان) ممكن است به خاطر همين صفات برجسته ويا به خاطر خدمت به موسى وهمراهى وهمگامى با او بوده باشد.(2)

د. كلمه «حقب» به معنى مدت طولانى است كه بعضى آن را به هشتاد سال تفسير كرده اند چنانكه از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است ومنظور موسى از ذكر اين كلمه اين بوده است كه من دست از تلاش وكوشش خود براى پيدا كردن گم شده ام برنخواهم داشت، هر چند سالها به اين سير خود ادامه دهم.(3)

ص: 236

ه -. در اينكه آيا اين ماهى كه ظاهرا به عنوان غذا تهيه كرده بودند ماهى بريان يا نمك زده يا ماهى تازه بوده كه معجزه آسا زنده شد ودر آب پريد وحركت كرد، در ميان مفسران گفتگو بسيار است.

و. در پاره اى از كتب تفاسير نيز سخن از وجود چشمه آب حيات در آن منطقه وپاشيده شدن مقدارى از آن بر ماهى وجان گرفتن ماهى، به ميان آمده ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه ماهى هنوز كاملاً نمرده بود زيرا هستند ماهى هايى كه بعد از خارج شدن از آب مدت قابل ملاحظه اى به صورت نيمه جان باقى مى مانند واگر در اين مدت درآب بيفتند حيات عادى خود را از سر مى گيرند.(1)

ز. بايد دانست كه آيات مورد بحث صريح نيست در اينكه ماهى مزبور بعد از مردن زنده شده باشد، بلكه تنها از (ظاهر فراموش كردند ماهيشان را) واز ظاهر كلام رفيق موسى كه گفت: (من ماهى را فراموش كردم)، اين معنا استفاده مى شود كه ماهى را روى سنگى لب دريا گذاشته بوده اند وبه دريا افتاده ويا موج دريا آن را به طرف خود كشيده است ودر اعماق دريا فرو رفته وناپديد شده است. اين معنا را روايات تاييد مى كند، زيرا در آنها آمده كه قضيه گم شدن ماهى علامت ديدار با خضر بوده نه زنده شدن آن - وخدا داناتر است.(2)

گرفتار نسيان وفراموشى شود كه قرآن مى گويد «نسيا حوتهما» (ماهى شان را فراموش كردند) به علاوه چرا همسفر موسى نسيان شخص خودش را به شيطان نسبت مى دهد؟

پاسخ اين است كه مانعى ندارد در مسائلى كه هيچ ارتباطى به احكام الهى وامور تبليغى نداشته باشد يعنى در مسائل عادى در زندگى روزمره گرفتار نسيان شود. مرحوم طيب گويد نسيان به معناى واگذارى است يعنى ماهى را رها كردند.(1)

اما نسبت دادن نسيان همسفرش به شيطان ممكن است به اين دليل باشد كه ماجراى ماهى ارتباط با يافتن آن مرد عالم داشت واز آنجا كه شيطان اغواگر است خواسته است با اين كار آنها ديرتر به ملاقات آن عالم دست يابند وشايد مقدمات آن از خود او (يوشع) نيز آغاز گرديده كه دقت واهتمام لازم را در اين رابطه به خرج نداده است.(2)

3. در راه تحصيل علم ومعرفت ورسيدن به آرمان ها، پيامبران نيز سختى ها را متحمّل شده اند؛ لَقِينا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً.(3)

4. در روايت است وقتى با خضر ملاقات كرد خضر از او پرسيد چه حاجتى دارى گفت آمده ام از دانش تو چيزى بياموزم خضر گفت طاقت ندارى. پس مصائب اهل بيت (عليهم السلام) را بيان كرد كه هر دو بزرگوار گريه كردند بعد موسى گفت: اى كاش من از آل محمد (صلی الله علیه و آله) بودم.

«يا ليتنى كنت من آل محمد (صلی الله علیه و آله)».(4)

ص: 238

فَاللهُ هُوَ الْوَلِىُّ (شورى، 9) ولى نبوت چنين نيست، زيرا غير خدا از قبيل ملائكه كرام نيز در آن دخالت داشته وحى وامثال آن را انجام مى دهند، لذا مى توان گفت منظور از جمله رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا؛ كه با نون عظمت من عندنا آورده شده ونفرموده «من عندى»؛ از ناحيه من، همان نبوت است، نه ولايت وبه همين بيان تفسير آن كسى كه كلمه مذكور را به نبوت معنا كرده تاييد مى شود.(1)

د. در اينكه منظور از رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا در آيه فوق چيست مفسران تفسيرهاى مختلفى ذكر كرده اند: بعضى آن را به مقام نبوت وبعضى به عمر طولانى تفسير كرده اند ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور استعداد شايان وروح وسيع وشرح صدرى است كه خدا به آن مرد داده بود تا پذيراى علم الهى گردد.(2)

ه -. قالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِىَ صَبْراً؛ در اين جمله خويشتن دارى وصبر موسى را در برابر آنچه از او مى بيند با تاكيد نفى مى كند وخلاصه مى گويد: تو نمى توانى آنچه را كه در طريق تعليم از من مى بينى تحمل كنى ودليل بر اين تاكيد چند چيز است، اول كلمه «ان». دوم آوردن كلمه صبر است به صورت نكره در سياق نفى، چون نكره در سياق نفى، افاده عموميت مى كند. سوم اينكه گفت: تو استطاعت وتوانايى صبر را ندارى ونفرمود: نسبت به آنچه كه تو را تعليم دهم صبر ندارى.(3)

مى دهد كه آن مرد عالم بهره قابل ملاحظه اى از اين علم يافته بود.

4. قالَ سَتَجِدُنِى إِنْ شاءَ اللهُ صابِراً وَلا أَعْصِى لَكَ أَمْراً؛ باز موسى در اين عبارت نهايت ادب خود را آشكار مى سازد، تكيه بر خواست خدا مى كند، به آن مرد عالم نمى گويد من صابرم بلكه مى گويد ان شاء الله مرا صابر خواهى يافت.(1)

مرحوم طبرسى معتقد است كه حضرت خضر از پيامبران است مرحوم فيض كاشانى نيز روايتى را از امام صادق (علیه السلام) نقل مى كند بر اينكه حضرت خضر از پيامبران مرسل بوده است وجهت اينكه او را خضر ناميدند آن است كه در هر مكان خشكى مى نشست آنجا سر سبز مى شد.(2)

5. دريافت رحمت وعلم الهى، در سايه ى عبوديّت است. عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَيْناهُ رَحْمَةً... وعَلَّمْناهُ.

6. بالاتر از هر دانايى، داناترى است، پس به علم خود مغرور نشويم. عَبْداً... عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً.

7. رشد علمى بدون صبر، ميسّر نيست. رُشْداً... وكَيْفَ تَصْبِرُ.(3)

8. اگر انسان امرى را بر خلاف ظاهر مشاهده كرد گر چه بداند بدون مصلحت وحكمت نيست لكن سؤال از مصلحت آن مانعى ندارد. البته اگر آن شخص مطلع از مصلحت صلاح دانست بيان مى كند واگر صلاح ندانست بيان نمى كند وموسى (علیه السلام) بر طبق تكليف ظاهرى خود عمل كرد؛ زيرا از سويى مشاهده كرد كشتى را خراب مى كند كه اين يك نوع ضرر زدن به مالكين آن است علاوه موجب تلف شدن مردم مى شود ويك جوان بى گناهى را كشت وديوارى را ترميم كرد كه مردم آن منطقه از آنها پذيرايى نكردند وهر سه كار عجيب بود.(4)

ص: 241

واعتراض موسى به او، وساختن ديوار خراب شده توسط خضر وموسى واعتراض موسى به خضر ومفارقت اين دو نفر.

ب. «رهق» به معناى احاطه وتسلط يافتن به زور است و «ارهاق» به معناى تكليف كردن است ومعناى جمله اين است كه مرا به خاطر نسيانى كه كردم واز وعده اى كه دادم غفلت نمودم مؤاخذه مكن ودر كار من تكليف را سخت مگير.(1)

ج. اينكه فرموده: مى خواست سقوط كند معنايش اين است كه در شرف سقوط بود واينكه فرموده: «فاقامه» معنايش اين است كه خضر آن را درست كرد ولى ديگر نفرمود: چگونه درستش كرد، آيا به طور معجزه وخرق عادت بوده يا از طريق معمولى خرابش كرده واز نو بنيانش نهاده، چيزى كه هست از اينكه موسى به وى گفت: چرا مزد از ايشان نگرفتى شايد استفاده شود كه از راه ساختمان آن را اصلاح كرده اند، نه از راه معجزه، چون معهود از مزد گرفتن در صورت عمل كردن معمولى است.(2)

د. «امر» (به كسر) به كار مهم شگفت آور ويا بسيار زشت گفته مى شود وبراستى ظاهر اين كار شگفت آور وبسيار بد بود، چه كارى از اين خطرناكتر مى تواند باشد كه يك كشتى را با داشتن سرنشين هاى متعدد سوراخ كنند؟!.

در بعضى از روايات مى خوانيم كه اهل كشتى به زودى متوجه خطر شدند وشكاف موجود را موقتاً با وسيله اى پر كردند ولى ديگر آن كشتى يك كشتى سالم نبود.(3)

ه -. در اينكه اين شهر كدام شهر ودر كجا بوده است ؟ در ميان مفسران گفتگو است: از ابن عباس نقل شده كه منظور انطاكيه است.

بعضى ديگر گفته اند منظور ايله است كه امروز به نام بندر ايلات معروف است ودر كنار درياى احمر نزديك خليج عقبه واقع شده است.

بعضى ديگر معتقدند كه منظور شهر «ناصره» است كه در شمال فلسطين قرار دارد ومحل تولد حضرت مسيح (علیه السلام) بوده است.

مرحوم طبرسى در اينجا حديثى از امام صادق (علیه السلام) نقل مى كند كه تاييدى بر احتمال اخير است.(4)

ص: 243

خداوند متعال به جاى آن پسر كه كشته شد دخترى به آنها داد كه هفتاد پيامبر از او به وجود آمدند.

مراد از اينكه فرمود نزديك تر از او از نظر رحم باشد اين است كه از او بيشتر صله رحم كندو بيشتر فاميل دوست باشد وبه همين جهت پدر ومادر را وادار به طغيان وكفر نكند.(1)

ج. از تعبير «مساكين» در اين مورد استفاده مى شود كه مسكين كسى نيست كه مطلقا مالك چيزى نباشد، بلكه به كسانى نيز گفته مى شود كه داراى مال وثروتى هستند ولى جوابگوى نيازهاى آنها نمى باشد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه اطلاق مسكين بر آنها نه از نظر فقر مالى بوده است بلكه از نظر فقر قدرت بوده واين تعبير در زبان عرب وجود دارد وبا ريشه اصلى لغت مسكين كه سكون وضعف وناتوانى است نيز سازگار است.

در نهج البلاغه مى خوانيم

«مسكين ابن آدم... تؤلمه البقة وتقتله الشرقة وتنتنه العرقة»(2): بيچاره فرزند آدم...! پشه اى او را آزار مى دهد، مختصرى آب او را گلوگير مى شود وعرق او را متعفن مى سازد.(3)

تعبير نشان مى دهد كه اين مرد عالم خود را مسئول آينده مردم نيز مى دانست وحاضر نبود پدر ومادر با ايمانى به خاطر انحراف نوجوانشان دچار بدبختى شوند.

3. ماموريت خضر در نظام تشريع بود يا تكوين ؟! مهمترين مساله اى كه دانشمندان بزرگ را در اين داستان به خود مشغول ساخته ماجراهاى سه گانه اى است كه اين مرد عالم در برابر موسى انجام داد، موسى چون از باطن امر آگاه نبود زبان به اعتراض گشود ولى بعدا كه توضيحات استاد را شنيد قانع شد.

سؤال اين است كه آيا واقعا مى توان اموال كسى را بدون اجازه او معيوب كرد به خاطر آنكه غاصبى آن را از بين نبرد؟ وآيا مى توان نوجوانى را به خاطر كارى كه در آينده انجام مى دهد مجازات كرد؟! وآيا لزومى دارد كه براى حفظ مال كسى ما مجاناً زحمت بكشيم وبيگارى كنيم ؟! در برابر اين سؤالها دو راه در پيش داريم:

نخست آنكه اينها را با موازين فقهى وقوانين شرع تطبيق دهيم، همان گونه كه گروهى از مفسران اين راه را پيمودند.

نخستين ماجرا را منطبق بر قانون اهم ومهم دانسته اند وگفته اند حفظ مجموعه كشتى مسلما كار اهمى بوده، در حالى كه حفظ آن از آسيب جزئى، چيز زيادى نبوده، يا به تعبير ديگر خضر در اينجا دفع افسد به فاسد كرده، به خصوص اينكه رضايت باطنى صاحبان كشتى را در صورتى كه از اين ماجرا آگاه مى شدند ممكن بود پيش بينى كرد (وبه تعبير فقهى، خضر در اين كار اذن فحوى داشت).

در مورد آن نوجوان، اين گروه از مفسران اصرار دارند كه او حتما بالغ بوده ومرتد ويا حتى مفسد وبه اين ترتيب به خاطر اعمال فعليش جايز القتل بوده است.

اما درمورد سوم هيچكس نمى تواند به كسى ايراد كند كه چرا فداكارى وايثار در حق ديگرى مى كنى واموال او را از ضايع شدن با بيگارى خود حفظ مى كنى ؟

راه دوم: ما در اين جهان داراى دو نظام هستيم: نظام تكوين ونظام تشريع گر چه اين دو نظام در اصول كلى هماهنگند ولى گاه مى شود كه در جزئيات از هم جدا مى شوند.

مثلا خداوند براى آزمايش بندگان آنها را مبتلا به «خوف» (ناامنى) ونقص اموال وثمرات از بين رفتن نفوس وعزيزان مى كند، تا معلوم شود چه اشخاصى در برابر اين حوادث صابر وشكيبا هستند.

ص: 247

آيا هيچ فقيهى ويا حتى پيامبرى مى تواند اقدام به چنين كارى بكند يعنى اموال ونفوس وثمرات وامنيت را از بين ببرد تا مردم آزمايش شوند.

فى المثل طبيب مى تواند انگشت انسانى را به خاطر اينكه زهر به قلب او سرايت نكند قطع نمايدولى آيا هيچكس مى تواند انگشت انسانى را براى پرورش صبر وشكيبايى در او ويا به خاطر كفران نعمت قطع نمايد؟! (در حالى كه مسلما خدا مى تواند چنين كارى را بكند چرا كه موافق نظام احسن است).

حال كه ثابت شد ما دو نظام داريم وخداوند حاكم بر هر دو نظام است، هيچ مانعى ندارد كه خداوند گروهى را مامور پياده كردن نظام تشريع كندو گروهى از فرشتگان يا بعضى از انسان ها (همچون خضر) را مامور پياده كردن نظام تكوين نماند.

از نظر نظام تكوين الهى هيچ مانعى ندارد كه خداوند حتى كودك نابالغى را گرفتار حادثه اى كند ودر آن حادثه جان بسپارد چرا كه وجودش در آينده ممكن است خطرات بزرگى به بار آورد، همان گونه كه گاهى ماندن اين اشخاص داراى مصالحى مانند آزمايش وامتحان وامثال اينها است.

4. در قرآن مجيد صريحا نامى از خضر برده نشده واز رفيق يا استاد موسى تنها به عنوان عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَيْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَعَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً كه بيانگر مقام عبوديت وعلم ودانش خاص او است، ياد شده است لذا ما هم غالبا از وى به عنوان مرد عالم ياد كرديم. ولى در روايات متعددى اين مرد عالم بنام «خضر» معرفى شده است.

5. پيدا كردن رهبر دانشمند واستفاده از پرتو علم او به قدرى اهميت دارد كه حتى پيامبر اولو العزمى همچون موسى اين همه راه به دنبال او مى رود واين سرمشقى است براى همه انسان ها در هر حد وپايه اى از علم ودر هر شرائط وسن وسال.

6. همواره علم را براى عمل بايد آموخت چنان كه موسى به دوست عالمش مى گويد: مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً.

7. در كارها نبايد عجله كرد چرا كه بسيارى از امور نياز به فرصت مناسب دارد الامور مرهونة باوقاتها به خصوص در مسائل پراهميت وبه همين دليل اين مرد عالم رمز

ص: 248

كارهاى خود را در فرصت مناسبى براى موسى بيان كرد.(1)

8. افراد متعهّد، بايد حافظ حقوق واموال محرومان باشند؛ فَكانَتْ لِمَساكِينَ.

9. اگر خداوند چيزى را از مؤمن گرفت، بهتر از آن را به او مى دهد؛ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَيْراً مِنْهُ.

10. وقتى بعضى به امام مجتبى (علیه السلام) به خاطر صلح با معاويه اعتراض كردند، فرمود: مگر نمى دانيد خضر براى مصلحت، كشتى را سوراخ كرد ونوجوانى را كشت وكارهاى او مورد غضب موسى قرار گرفت ؟ اى مردم! اگر صلح را نمى پذيرفتم همه ى شيعيان روى زمين نابود مى شدند؛

«لو لا ما اتيت لما ترك من شيعتنا على وجه الارض احد الا قتل».(2)

11. ادب شاگرد واستاد

در گفتگوهايى كه ميان موسى وآن مرد عالم الهى رد وبدل شد نكته هاى جالبى پيرامون ادب شاگرد واستاد به چشم مى خورد مانند:

موسى خود را به عنوان تابع خضر معرفى مى كند أَتَّبِعُكَ.

موسى بيان تابعيت را به صورت تقاضاى اجازه از او ذكر مى كند هَلْ أَتَّبِعُكَ.

او اقرار به نيازش به تعلم مى كند واستادش را به داشتن علم عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ.

در مقام تواضع، علم استاد را بسيار معرفى مى كند وخود را طالب فراگرفتن گوشه اى از علم او «مما».

از علم استاد به عنوان يك علم الهى ياد مى كند «علمت».

از او طلب ارشاد وهدايت مى نمايد «رشدا».

به او مى گويد همان گونه كه خدا به تو لطف كرده وتعليمت نموده، تو نيز اين لطف را در حق من كن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ.

جمله «هل اتبعك» اين واقعيت را نيز مى رساند كه شاگرد بايد به دنبال استاد برود، اين وظيفه استاد نيست كه بدنبال شاگرد راه بيفتد (مگر در موارد خاص).

موسى با آن مقام بزرگى كه داشت (پيامبر اولوا العزم وصاحب رسالت وكتاب بود) اينهمه تواضع مى كند يعنى هر كه هستى وهر مقامى دارى در مقام كسب دانش بايد فروتن باشى.

ص: 249

او در مقام تعهد خود در برابر استاد، تعبير قاطعى نكرد بلكه گفت: سَتَجِدُنِى إِنْ شاءَ اللهُ صابِراً؛ ان شاء الله مرا شكيبا خواهى يافت كه هم ادبى است در برابر پروردگار وهم در مقابل استاد كه اگر تخلفى رخ دهد هتك احترامى نسبت به استاد نشده باشد.(1)

گونه سايبانى نداشتند). * (آرى) اينچنين بود (كار ذو القرنين)! وما بخوبى از امكاناتى كه نزد او بود آگاه بوديم!

ه -. قُلْ سَأَتْلُوا عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْراً تعبير به «ساتلوا» با توجه به اينكه «سين» معمولا براى آينده نزديك است، در حالى كه در اين مورد پيامبر (صلی الله علیه و آله) بلا فاصله از ذوالقرنين سخن مى گويد ممكن است براى رعايت ادب در سخن بوده باشد، ادبى كه مفهومش دريافت سخن از خدا وسپس بيان براى مردم است.

و به هر حال آغاز اين آيه نشان مى دهد كه داستان ذوالقرنين در ميان مردم قبلا مطرح بوده منتها اختلافات يا ابهاماتى آن را فراگرفته بود، به همين دليل از پيامبر (صلی الله علیه و آله) توضيحات لازم را در اين زمينه خواستند.(1)

و. حمئة در اصل به معنى گل سياه بدبو ويا به تعبير ديگر «لجن» است واين نشان مى دهد كه سرزمينى را كه ذوالقرنين به آن رسيده بود داراى لجنزارهاى فراوان بود، بطورى كه ذوالقرنين به هنگام غروب آفتاب احساس مى كرد خورشيد در آن لجنزارها فرو مى رود، همان گونه كه همه مسافران دريا وساحل نشينان چنين احساسى را درباره خورشيد دارند كه در دريا غروب مى كند ويا از دريا سر برمى آورد.(2)

ز. وَأَمَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صالِحاً فَلَهُ جَزاءً الْحُسْنى گويا هدف ذوالقرنين از اين بيان اشاره به اين است كه مردم در برابر دعوت من به توحيد وايمان ومبارزه با ظلم وشرك وفساد، به دو گروه تقسيم خواهند شد: كسانى كه تسليم اين برنامه سازنده الهى شوند مطمئناً پاداش نيك خواهند داشت ودر امنيت وآسودگى خاطر زندگى خواهند كرد. اما آنها كه در برابر اين دعوت موضع گيرى خصمانه داشته باشند وبه شرك وظلم وفساد ادامه دهند مجازات خواهند شد.(3)

اين جمعيت در مرحله اى بسيار پائين از زندگى انسانى بودند، تا آنجا كه برهنه زندگى مى كردند ويا پوشش بسيار كمى كه بدن آنها را از آفتاب نمى پوشانيد، داشتند.

بعضى از مفسران اين احتمال را نيز بعيد ندانسته اند كه آنها خانه ومسكنى نداشتند تا آنها را از تابش آفتاب بپوشاند.(4)

ص: 252

احتمال ديگرى كه در تفسير اين جمله گفته اند اين است كه سرزمين آنها يك بيابان فاقد كوه ودرخت وپناهگاه بود وچيزى كه آنها را از آفتاب بپوشاند وسايه دهد در آن بيابان وجود نداشت.(1)

شدن درخواست آنان، كمك خواستن ذوالقرنين از مردم درباره ساختن سد به آوردن قطعات بزرگ آهن ومس گداخته براى استحكام سد، ممنوع شدن يأجوج ومأجوج از بالا رفتن كوه وسوراخ كردن آن.

ب. سد ذوالقرنين چگونه ساخته شد؟ آيات فوق به يكى ديگر از سفرهاى ذوالقرنين اشاره كرده مى گويد: بعد از اين ماجرا باز از اسباب مهمى كه در اختيار داشت بهره گرفت؛ ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَباً.

هم چنان به راه خود ادامه داد تا به ميان دو كوه رسيد ودر آنجا گروهى غير از آن دو گروه سابق يافت كه هيچ سخنى را نمى فهميدند؛ حَتَّى إِذا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِما قَوْماً لايَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا.

اشاره به اينكه او به يك منطقه كوهستانى رسيد ودر آنجا جمعيتى (غير از دو جمعيتى كه در شرق وغرب يافته بود) مشاهده كرد كه از نظر تمدن در سطح بسيار پائينى بودند، چرا كه يكى از روشن ترين نشانه هاى تمدن انسانى، سخن گفتن است.

بعضى نيز اين احتمال را داده اند كه منظور از جمله لايَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا اين نيست كه آنها به زبان هاى معروف آشنا نبودند، بلكه آنها محتواى سخن را درك نمى كردند، يعنى از نظر فكرى بسيار عقب مانده بودند.

در اين هنگام آن جمعيت كه از ناحيه دشمنان خونخوار وسرسختى بنام ياجوج وماجوج در عذاب بودند، مقدم ذوالقرنين را كه داراى قدرت وامكانات عظيمى بود، غنيمت شمردند، دست به دامن او زدند وگفتند: اى ذوالقرنين! ياجوج وماجوج در اين سرزمين فساد مى كنند، آيا ممكن است ما هزينه اى در اختيار تو بگذاريم كه ميان ما وآنها سدى ايجاد كنى قالُوا يا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجاً عَلى أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا.(1)

در روايتى از امير مؤمنان على (علیه السلام) مى خوانيم: ذوالقرنين قومى را يافت كه به او گفتند: قوم يأجوج ومأجوج پشت اين كوه هستند وهنگام برداشت محصول وميوه ها هجوم آورده وهمه را غارت يا نابود مى كنند، آيا ما براى تو ساليانه هزينه اى را قرار دهيم تا براى ما سدّى بسازى.

ص: 255

اولياى خدا بهترين كسانى اند كه مى توانند ايجاد امنيّت كنند وگره گشاى مردم باشند؛ يا ذَا الْقَرْنَيْنِ... تَجْعَلَ بَيْنَنا... سَدًّا.(1)

اما ذوالقرنين در پاسخ آنها چنين اظهار داشت كه آنچه را خدا در اختيار من گذارده (ازآنچه شما مى خواهيد بگذاريد) بهتر است ونيازى به كمك مالى شما ندارم؛ قالَ ما مَكَّنِّى فِيهِ رَبِّى خَيْرٌ

مرا با نيرويى يارى كنيد، تا ميان شما واين دو قوم مفسد، سد نيرومندى ايجاد كنم؛ فَأَعِينُونِى بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ رَدْماً.(2)

ج. سؤال: در آيه 93 مى فرمايد: آن مردم هيچ سخنى را نمى فهمند لايكادون يفقهون قولا پس چگونه با ذو القرنين سخن گفتند واين مطلب را بيان كردند كه ياجوج وماجوج مفسد فى الارض هستند؟ پاسخ: ممكن است ذى القرنين به تعليم الهى حرف آنها را مى فهميد چنانكه سليمان زبان پرندگان را مى فهميد وممكن است تفاهم ميان آنها به الهام الهى بوده باشد يا اينكه از طريق علامت واشاره تفاهم صورت گرفته باشد.(3)

د. «ردم» (بر وزن مرد) در اصل به معنى پركردن شكاف به وسيله سنگ است ولى بعدا به معنى وسيعترى كه شامل هرگونه سد وحتى شامل وصله كردن لباس مى شود گفته شده است. جمعى از مفسران معتقدند كه «ردم» به سد محكم ونيرومند گفته مى شود وطبق اين تفسير ذوالقرنين به آنها قول داد كه بيش از آنچه انتظار دارند بنا كند.

ه -. سپس چنين دستور داد: قطعات بزرگ آهن براى من بياوريد آتُونِى زُبَرَ الْحَدِيدِ؛ «زبر» جمع «زبرة» (بر وزن غرفه) به معنى قطعات بزرگ وضخيم آهن است.

هنگامى كه قطعات آهن آماده شد، دستور چيدن آنها را به روى يكديگر صادر كرد تا كاملا ميان دو كوه را پوشاند؛ حَتَّى إِذا ساوى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ.

«صدف» در اينجا به معنى كناره كوه است واز اين تعبير روشن مى شود كه ميان دو كناره كوه شكافى بوده كه ياجوج وماجوج از آن وارد مى شدند، ذوالقرنين تصميم داشت آن را پر كند.

ص: 256

به هر حال سومين دستور ذوالقرنين اين بود كه به آنها گفت مواد آتشزا (هيزم ومانند آن) بياوريد وآن را در دو طرف اين سد قرار دهيدو با وسائلى كه در اختيار داريد در آن آتش بدميد تا قطعات آهن را، سرخ وگداخته كرد؛ قالَ انْفُخُوا حَتَّى إِذا جَعَلَهُ ناراً.

و. سرانجام آخرين دستور را چنين صادر كرد: گفت مس ذوب شده براى من بياوريد تا به روى اين سد بريزم قالَ آتُونِى أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً وبه اين ترتيب مجموعه آن سد آهنين را با لايه اى از مس پوشانيد وآن را از نفوذ هوا وپوسيدن حفظ كرد!.(1)

اين سد به قدرى نيرومند ومستحكم شد كه آن گروه مفسد، قادر نبودند از آن بالا بروند ونه قادر بودند در آن نقبى ايجاد كنند؛ فَمَا اسْطاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ وَمَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً.(2)

در اينجا ذوالقرنين با اينكه كار بسيار مهمى انجام داده بود وطبق روش مستكبران مى بايست به آن مباهات كند وبر خود ببالد ويا منتى بر سر آن گروه بگذارد، اما چون مرد خدا بود، با نهايت ادب چنين اظهار داشت كه اين از رحمت پروردگار من است؛ قالَ هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّى.(3)

وستم كرده اند مجازات خواهيم كرد وآنها را كه ايمان وعمل صالح دارند به نحوى شايسته ونيكويى پاداش خواهيم داد.

على (علیه السلام) در فرمان معروفش به مالك اشتر كه يك دستورالعمل جامع كشوردارى است مى فرمايد: «و لا يكون المحسن والمسىء عندك بمنزلة سواء».(1)

4. ذوالقرنين حتى جمعيتى را كه به گفته قرآن سخنى نمى فهميدند لايَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلا. از نظر دور نداشت وبا هر وسيله ممكن بود به درد دل آنها گوش فرا داد ونيازشان را بر طرف ساخت وميان آنها ودشمنان سرسختشان سد محكمى ساخت وبا اينكه به نظر نمى رسد يك چنين جمعيت عقب افتاده اى هيچگونه نفعى براى حكومت داشته باشند، بدون هرگونه چشم داشت به اصلاح كارشان پرداخت.

در حديثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانيم: «اسماع الاصم من غير تضجر صدقة هنيئة»؛(2) بلند سخن گفتن آن چنان كه شخص ناشنوا بشنود مشروط بر اينكه توأم با اظهار ناراحتى نباشد همچون صدقه گوارايى است.

5. يك رهبر الهى بايد بى اعتنا به مال وماديات باشد؛ ما مَكَّنِّى فِيهِ رَبِّى خَيْرٌ.

6. محكم كارى از هر نظر درس ديگر اين داستان است، ذوالقرنين در بناى سد از قطعات بزرگ آهن استفاده كرد. وبراى اينكه عمر سد طولانى باشد ودر برابر تصرف هوا ورطوبت وباران مقاومت كند آن را با لايه اى از مس پوشاند تا از پوسيدگى آهن جلوگيرى كند.

7. انسان هر قدر قوى ونيرومند ومتمكن وصاحب قدرت شود واز عهده انجام كارهاى بزرگ برآيد باز هرگز نبايد بخود ببالد ومغرور گردد.

8. او در همه جا به قدرت پروردگار تكيه مى كرد، بعد از اتمام سد گفت هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّى وبه هنگامى كه پيشنهاد كمك مالى به او مى كنند مى گويد: ما مَكَّنِّى فِيهِ رَبِّى خَيْرٌ وبالآخره هنگامى كه از فناى اين سد محكم سخن مى گويد باز تكيه گاه او وعده پروردگارش مى باشد.

9. همه چيز زائل شدنى است ومحكمترين بناهاى اين جهان سرانجام خلل خواهد يافت،

ص: 258

هر چند از آهن وپولاد يك پارچه باشد. اين آخرين درس در اين ماجرا است درسى است براى همه آنها كه عملا دنيا را جاودانى مى دانند.(1)

10. در اين سوره، سه ماجرا نقل شده است كه در هر سه، حركت وهجرت وجود دارد: هجرت اصحاب كهف، هجرت موسى براى ديدار خضر، هجرت ذوالقرنين اوّلى هجرت براى حفظ ايمان است، دوّمى براى تحصيل دانش وسوّمى براى نجات محرومان مى باشد.

11. نياز به امنيّت بيش از مسكن ولباس است؛ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجاً عَلى أَنْ تَجْعَلَ... سَدًّا.

12. گاهى به جاى كمك هاى مالى بايد نيروى انسانى را به كمك طلبيد؛ فَأَعِينُونِى.

13. سدّ ذوالقرنين، نه ديوار چين است ونه موارد ديگر كه گفته اند، چون اينها از آهن ومس ساخته نشده اند. در سرزمين قفقاز در تنگه ى داريال، سدّى آهنين پيدا شده كه نزديك آن نيز نهرى به نام سائوس (به معناى كورش) است، اينكه اين همان سدّ باشد، بيشتر قابل پذيرش است.

همه ى تلاش ها وتغيير وتحوّل ها براى پرورش ورشد انسان هاست. «رَبِّى» سه بار در آيه تكرار شده است.

14. ايجاد امنيّت، رحمت الهى است. رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّى. ساخت سد براى امنيّت بود.

15. محكم ترين دژهاى بشر، در برابر اراده وقدرت خداوند متعال ناپايدار است؛ جَعَلَهُ دَكَّاءَ.

16. محكم كارى را بايد از اولياى خدا آموخت، سدى مى سازند كه تا آستانه ى قيامت پابرجاست؛ فَإِذا جاءَ وَعْدُ رَبِّى جَعَلَهُ دَكَّاءَ.

ص: 259

لازم به تذكر است كه مرحوم شيخ طوسى ومرحوم طبرسى جمله بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فى بَعْض را ناظر به اضطراب يأجوج ومأجوج در دنيا مى دانند نه در قيامت كه پس از ساختن سدّ چنين اضطراب فكرى براى آنها پيش آمد.(1)

ج. أَ فَحَسِبَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ يَتَّخِذُوا عِبادِى مِنْ دُونِى أَوْلِياءَ.... استفهامى است انكارى. مرحوم طبرسى در مجمع البيان گويد: معناى آيه اين است كه آيا كسانى كه توحيد خداى را انكار مى كنند خيال مى كنند اگر غير از خدا اولياى ديگرى اتخاذ كنند ايشان را يارى خواهند نمود وعقاب مرا از ايشان دفع توانند كرد؟ آن گاه بر گفته خود استدلال نموده مى گويد: جمله إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِينَ نُزُلًا، بر اين حذف دلالت مى كند.(2)

د. از امام رضا (علیه السلام) در تفسير آيه ى أَعْيُنُهُمْ فِى غِطاءٍ عَنْ ذِكْرِى نقل شده كه به مأمون فرمود: مراد از «ذكر» در اين آيه ولايت على بن ابى طالب است.(3)

فرمود: خوارج نهروان نيز چندان از آنها فاصله نداشتند! در حديث ديگر مخصوصا اشاره به «رهبانها» (مردان وزنان تارك دنيا) وگروه هاى بدعت گذار از مسلمين شده است(1) ودر بعضى از روايات به منكران ولايت امير مؤمنان على (علیه السلام) تفسير گرديده است.(2)

جالب اينكه در آيات بالا در مورد گروه اخسرين اعمالا مى گويد: براى آنها در قيامت اصلا ترازوى سنجش برپا نمى سازيم آيا اين با آياتى كه مى گويد وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ (اعراف، 8) (وزن در آن روز حق است) منافات دارد؟! مسلما نه، زيرا توزين در مورد كسانى است كه كار قابل سنجشى انجام داده اند، اما كسى كه تمام وجودش وافكار واعمالش حتى به اندازه بال يك مگس وزن ندارد چه نيازى به سنجش دارد؟! لذا در روايت معروفى از پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانيم:

«انه لياتى الرجل العظيم السمين يوم القيامة لا يزن جناح بعوضة»؛ در روز قيامت مردان فربه بزرگ جثه اى را در دادگاه خدا حاضر مى كنند كه وزنشان حتى به اندازه بال مگسى نيست چرا كه در اين جهان اعمالشان، افكارشان وشخصيتشان همه تو خالى بود.

و از اينجا روشن مى شود كه مردم در آنجا چند دسته اند:

گروهى به قدرى از نظر حسنات واعمال صالح پربارند كه نيازى به توزين وحساب در كارشان نيست وبى حساب وارد بهشت مى شوند.

گروهى ديگر آن چنان اعمالشان حبط وباطل شده ويا به كلى فاقد عمل صالح هستند كه باز نيازى به توزين ندارند، آنها نيز بى حساب وارد دوزخ مى شوند!.

اما گروه سوم آنهايى هستند كه داراى حسنات وسيئات مى باشند، كارشان به وزن وحساب كشيده مى شود وشايد اكثر مردم داخل در اين قسم سوم هستند.(1)

«فردوس»، باغى از بهشت است كه بهترين نعمتها ومواهب الهى در آن جمع است وبه همين دليل بهترين نقاط آن جهان مى باشد ولذا ساكنان آن هرگز تمناى نقل مكان از آن را نمى كنند.(2)

5. در روايات، آيه 104 و 105 به منكران ولايت امير مؤمنان على (علیه السلام) وكسانى كه در انجام حج، امروز وفردا مى كنند تفسير شده است.(3)

6. نابودى عمل كفار: نظير آيه 105 كهف 2 آيه ديگر است: وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُوراً (الفرقان، 23) وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً وَوَجَدَ اللهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ (النور، 39)

7.

ص: 264

همان گونه كه بهره مندى ها متفاوت وداراى درجاتى است دو برابر، چند برابر، ده برابر: «ضعف، اضعاف»، عَشْرُ أَمْثالِها» وگاهى هفت صد برابر، فِى كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ (بقره، 261) وگاهى فوق تصوّر، فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِىَ لَهُمْ (سجده، 17)، ضرر وزيان ها نيز داراى مراحل وتفاوت هايى است: الف: گاهى معامله ى بدى است. بِئْسَمَا اشْتَرَوْا (بقره، 90) ب: گاهى سودى ندارد. فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ (بقره، 16) ج: گاهى غرق در زيان است. لَفِى خُسْرٍ (عصر، 2) د: گاهى خسارت بزرگ وآشكار است. خُسْراناً مُبِيناً (نساء، 119) ه -: گاهى خسارت در تمام ابعاد است. بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا. (كهف، 103)

8. «حبط» در لغت آن است كه شكم حيوان به خاطر خوردن گياه سمّى باد كند وآن را در معرض مرگ قرار دهد كه هر كس مى بيند، مى پندارد حيوانى سالم وپرگوشت است، در حالى كه در شكم آن باد وخودش مسموم است. تباه شدن اعمال انسان را نيز از اين رو حبط مى گويند كه آنان توسط گناهان، مسموم وتوخالى ودر معرض نابودى قرار گرفته اند.

9. سرنوشت انسان در گرو اعمال خودش است؛ جَزاؤُهُمْ... بِما كَفَرُوا.

10. در تربيت، هشدار در كنار بشارت وپاداش در مقابل عذاب لازم است. در چند آيه ى قبل وسيله ى پذيرايى از كافران دوزخ بيان شد، أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِينَ نُزُلًا ودر اينجا فردوس وسيله ى پذيرايى از مؤمنان است؛ كانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا.

11. انسان در هرجا به مدّت طولانى ساكن شود، خسته مى شود واگر جاى بهترى ببيند، آرزوى انتقال به آنجا را دارد ولى با وجود جاودانگى بهشت، هرگز بهشتيان آرزوى انتقال از آن را ندارند. لايَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا.(1)

از آنكه كلمات پروردگارم پايان يابد؛ هر چند همانند آن (درياها) را كمك آن قرار دهيم!» * بگو: من فقط بشرى هستم مثل شما؛ (امتيازم اين است كه) به من وحى مى شود كه تنها معبودتان معبود يگانه است؛ پس هر كه به لقاى پروردگارش اميد دارد، بايد كارى شايسته انجام دهد وهيچ كس را در عبادت پروردگارش شريك نكند!

شان نزول

در شان نزول اين آيه از ابن عباس چنين آمده است: يهود هنگامى كه اين سخن الهى را از پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) شنيدند كه ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا؛ شما جز بهره كمى از دانش نداريد گفتند: چگونه چنين چيزى مى تواند صحيح باشد؟ در حالى كه به ما تورات داده شده است وهر كس تورات به او داده شده است صاحب خير كثير است، در اين هنگام نخستين آيه فوق نازل شد (وترسيمى از علم بى نهايت خدا وناچيز بودن علم ما در برابر علم او نمود).

بعضى مى گويند يهود به پيامبر (صلی الله علیه و آله) گفتند، خداوند به تو حكمت داده است وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِىَ خَيْراً كَثِيراً؛ وهر كس به او حكمت داده شده داراى خير كثير است اما هنگامى كه درباره روح از تو سؤال مى كنيم جواب سربسته مى گويى ؟! آيه فوق نازل شد (ونشان داد كه انسان هر قدر دانش داشته باشد در برابر علم بى پايان خدا بسيار ناچيز است).(1)