بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 6

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

ص: 6

ج. علت نام گذارى قرآن براى اين داستان به «احسن القصص» (بهترين داستانها) اين است كه قرآن كه همه چيزش الگو واسوه است، در لابلاى اين داستان عاليترين درس هاى عفت وخويشتن دارى وتقوى وايمان وتسلط بر نفس را منعكس ساخته آن چنان كه هر انسانى هرچند، بارها آن را خوانده باشد باز به هنگام خواندنش بى اختيار تحت تاثير جذبه هاى نيرومندش قرار مى گيرد.(1)

قبل از اسلام نيز داستان يوسف در ميان مردم مشهور ومعروف بوده است، چرا كه در تورات در چهارده فصل از سفر پيدايش(2) اين داستان مفصلا ذكر شده است؛ البته آميخته با خرافات شده است.(3)

د. آيه شريفه : وَ إِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِينَ (يوسف، 3) را هم مى توان بوسيله صدر آيه كه مى فرمايد: نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هذَا الْقُرْآنَ تفسير كرد وهم مى توان به آيه شريفه: تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلاَقَوْمُكَ (هود،49) تفسير كرد.

ه - .غفلت در قرآن به سه معنى مطرح شده است:

غفلت بد، نظير آيه ى وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آياتِنا لَغافِلُونَ (يونس:92) همانا بسيارى مردم از آيات ما غافلند.

غفلت خوب، نظير آيه ى إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ لُعِنُوا فِى الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ . (نور: 23) كسانى كه بر زنان پاكدامن وغافل از فحشا، تهمت زنا مى زنند در دنيا وآخرت لعنت شده اند.

غفلتِ طبيعى به معناى بى اطلاعى، نظير همين آيه مورد بحث وَ إِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِينَ كه خدا براى حفظ حرمت واحترام پيامبر نمى فرمايد: كنت من قبله لمن الجاهلين.(4)

ص: 8

عَرَبِىٌّ مُبينٌ (نحل: 103) ضمنا اين تعبيرات پى در پى اين وظيفه را براى همه مسلمانان به وجود مى آورد كه همگى بايد بكوشند وزبان عربى را به عنوان زبان دوم خود به صورت همگانى بياموزند از اين نظر كه زبان وحى وكليد فهم حقايق اسلام است.(1)

باشد، وجمله قالَ يا بُنَىَّ لاتَقْصُصْ كه در آيه بعدى است كاملا اين معنا را مى رساند.(1)

ج. ضمير «هم» كه براى جمع مذكر عاقل است در مورد خورشيد وماه وستارگان به كار رفته، همچنين كلمه «ساجدين» اشاره به اينكه سجده آن ها يك امر تصادفى نبود بلكه پيدا بود روى حساب همچون افراد عاقل وهوشيار سجده مى كنند. البته روشن است كه منظور از سجده در اينجا خضوع وتواضع مى باشد وگرنه سجده به شكل سجده معمولى انسان ها در مورد خورشيد وماه وستارگان مفهوم ندارد.(2)

د. دليل اينكه دل هاى برادرانش سرشار از كينه ودشمنى با وى بود اين است كه يعقوب(علیه السلام) در جواب يوسف نفرمود: من مى ترسم درباره ات نقشه شومى بريزند ويا ايمن نيستم از اينكه نابودت كنند، بلكه فرمود: نقشه مى ريزند، وتازه همين بيان را هم با مصدر تاكيد نموده فرمود: فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً ، زيرا مصدر «كيدا» كه مفعول مطلق است خود يكى از وسائل تاكيد است. علاوه بر اين، كلام خود را با جمله إِنَّ الشَّيْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ تعليل وتاكيد كرد.(3)

ه - . «اجتباء» از ماده جبايت است كه به معناى جمع آورى كردن است.بنابراين، اجتباء خداى سبحان بنده اى از بندگان خود را، به اين است كه بخواهد او را مشمول رحمت خود قرار داده ، وبه اين منظور او را از شر شيطان حفظ نموده واين هم وقتى صورت مى گيرد كه خود خداى سبحان متولى امور او شده او را خاص خود گرداند، بطورى كه ديگران از او بهره نداشته باشند، هم چنان كه درباره حضرت يوسف فرموده: إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ . (يوسف: 24)(4)

و. خداوند در ابتداء وشروع به تربيت يوسف، رؤيايى به او نشان داد ودر داستانش هم ابتدا از آن رؤيا خبر مى دهد، واين بدان جهت بوده كه از همان آغاز تربيت دورنماى آينده درخشان او وولايت الهى را به وى نشان داده باشد، تا در نتيجه مصيبت هايى كه مى بيند وشدائدى كه با آن ها روبرو مى گردد به ياد آن دورنما بيفتد، ونفس را به خويشتن دارى وتحمل آن مشقات راضى كند.(5)

ص: 11

ز. در اينكه يوسف به هنگام ديدن اين خواب چند سال داشت، بعضى نه سال، بعضى دوازده سال وبعضى هفت سال، نوشته اند، قدر مسلم اين است كه در آن هنگام بسيار كم سن وسال بود.(1)

ح. يعقوب علاوه بر اينكه فرزندش را از بازگو كردن خواب خود به برادران بر حذر داشت، خواب را بطور اجمال براى او تعبير كرد، وبه او گفت تو بر گزيده خدا خواهى شد وتعبير خواب به تو خواهد آموخت ونعمتش را بر تو وآل يعقوب تمام خواهد كرد.(2)

تمام شدن نعمت بر خود يوسف به همين بود كه او را حكمت ونبوت وملك وعزت بداد، واو را از مخلصين قرار داد وبه او تاويل احاديث بياموخت. وتمام شدن آن بر آل يعقوب به اين بود كه چشم يعقوب را با داشتن چنين فرزندى روشن گردانيده، او واهل بيتش را از بيابان وزندگى صحرانشينى به شهر بياورد، ودر آنجا در كاخ هاى سلطنتى زندگى مرفهى روزيشان گرداند.(3)

ط . حضرت يعقوب هم مانند يوسف از مخلصين بوده، وخدا وى را نيز تاويل احاديث آموخته، به دليل اينكه در اين آيه يعقوب خبر مى دهد به يوسف كه سرانجام كار تو چيست، وخوابت چه تاويلى دارد، وقطعا آنچه گفته از باب گمان وتخمين نبوده بلكه به تعليم خدايى بوده است.

علاوه، در آنجا كه به حكايت قرآن فرزندان خود را نصيحت كرده چنين فرموده: يابَنِىَّ لاتَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ ... ودنبالش خداى تعالى در حقش فرموده: وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لايَعْلَمُونَ واو به خاطر اينكه ما تعليمش كرده بوديم صاحب علمى بود وليكن بيشتر مردم نمى دانند.

دليل ديگر اين مدعى اين است كه يوسف بعد از آنكه خواب زندانى ها را تعبير كرد، گفت: لا يَأْتِيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُما بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُما ذلِكُما مِمَّا عَلَّمَنِى رَبِّى .

آيه شريفه وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَإِسْحاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِى الْأَيْدِى وَالْأَبْصارِ إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ

ص: 12

بِخالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ (ص: 46) نيز مؤيد اين مدعى است، چون اين معنا را دست مى دهد كه مساله علم به تاويل احاديث از نتايج وفروع اخلاص براى خداى سبحان است.(1)

كتمان اسرار؛ لَا تَقْصُصْ رُؤْيَاكَ عَلَى إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً .

ب. كتمان بد ، مانند كتمان حقيقت؛ إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِيلًا أُولئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ .

5. اين خواب تنها بيانگر عظمت مقام يوسف در آينده از نظر ظاهرى ومادى نبود، بلكه نشان مى داد كه او به مقام نبوت نيز خواهد رسيد، چرا كه سجده آسمانيان دليل بر بالا گرفتن مقام آسمانى او است، ولذا پدرش يعقوب اضافه كرد: «و اينچنين پروردگارت تو را بر مى گزيند» وَ كَذلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ .

6. از درس هايى كه اين بخش از آيات به ما مى دهد درس حفظ اسرار است، كه گاهى حتى در مقابل برادران نيز بايد عملى شود، هميشه در زندگى انسان اسرارى وجود دارد كه اگر فاش شود ممكن است آينده او يا جامعه اش را به خطر اندازد، خويشتن دارى در حفظ اين اسرار يكى از نشانه هاى وسعت روح وقدرت اراده است.(1)

7. فرزندان را با مهربانى مورد خطاب قرار دهيد؛ يا بُنَىَّ .(2)

8. خطر حسادت در محيط خانه وجامعه را به فرزندان گوشزد كنيم؛ يا بُنَىَّ لاتَقْصُصْ ... .

9. اگر گاهى رؤيا، قابل گفتن نيست، پس بسيارى از ديده ها در بيدارى، نبايد بازگو شود؛ لا تَقْصُصْ .(3)

10. در موارد مهم وحسّاس بايد خطر را قبل از وقوع آن گوشزد كرد؛ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً .(4)

11. مشورت متقابل پدر وفرزند؛

همانطورى كه فرزند در امور زندگى بايد با پدر ومادر خويش مشورت كند پدر ومادر نيز در برخى از مسائل با فرزند خود مشورت كنند وبراى او شخصيت قائل شوند.

از اين رو قرآن كريم مشورت متقابل فرزند وپدر هر دو را نقل كرده است.

ص: 14

مشورت پسر با پدر: وقتى حضرت يوسف خواب ديد يازده ستاره وخورشيد وماه او را سجده مى كنند خوابش را براى پدرش يعقوب نقل كرد پدرش به خاطر دلسوزى وخدمت به پسر او را نصيحت كرد كه مبادا خوابش را براى برادران نقل كند كه موجب گرفتارى براى او مى شود؛ يا بنىّ لاتقصص رؤياك على اخوتك فيكيدوا لك كيداً .

مشورت پدر با پسر: وقتى حضرت ابراهيم خواب ديد فرزندش را در راه خدا قربانى مى كند با او مشورت كرد وفرزندش نهايت تسليم خود را اظهار كرد: انى رأيت فى المنام انّى اذبحك فانظر ما ذا ترى قال يا ابت افعل ما تؤمر ستجدنى انشاءاله من الصابرين .

12. ارزش انسان به سن وسال نيست، ممكن است كسى از نظر سنى كوچكتر ولى از نظر خصلت ها وارزش والاتر باشد. (يوسف از برادران كوچك تر بود)؛ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ .(1)

13. قرآن كريم در آيه 179 آل عمران مى فرمايد: و لكن الله يجتبى من رسله من يشاء ، در آيه 6 يوسف نمونه آن را حضرت يوسف معرفى مى كند؛ وَ كَذَالِكَ يجَْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِن تَأْوِيلِ الْأَحَادِيث .

14. حسادت در قرآن:

الف. حسات قابيل موجب قتل برادرش هابيل شد؛ فطوّعت له نفسه قتل اخيه فقتله فاصبح من الخاسرين . (مائده: 30)

ب. حسادت فرزندان يعقوب عامل نسبت دادن گمراهى به پدر وموجب نقشه قتل برادر؛ انّا ابانا لفى ضلال مبين اقتلوا يوسف او اطرحوه ارضاً يحل لكم وجه ابيكم . (يوسف: 8-9)

ج. اختلاف دانشمندان يهود بخاطر حسادت؛ و ما تفرّقوا الا من بعد ما جاءهم العلم بغياً بينهم . (شورى: 14)

د. حسادت اهل كتاب بر مسلمانان؛ ودّ كثير من اهل الكتاب لو يردّونكم من بعد ايمانكم كفّاراً حسداً .(2)

ان تمسسكم حسنة تسؤهم وان تصبكم سيئة يفرحوابها . (آل عمران: 120)

ه - . حسادت يهود نسبت به پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)؛

ص: 15

و لمّا جاءهم كتاب من عند الله مصدّق لما معهم وكانوا من قبل يستفتحون على الذين كفروا فلما جاءهم ما عرفوا كفروا به فلعنة الله على الكافرين بئسما اشتروا به انفسهم ان يكفروا بما انزل الله بغياً ان ينزّل اللَّه من فضله . (بقره: 89-90)

امام صادق(علیه السلام) در ذيل آيه شريفه مى فرمايد:

فلما بعث الله نبيّه بهذه الصفة حسده وكفروا به كما قال الله وكانوا من قبل.(1)

و. حسادت يهود نسبت به پيامبر(صلی الله علیه و آله) وامامان:

ام يحسدون الناس على ما اتيهم الله من فضله فقد اتينا آل ابراهيم الكتاب والحكمة واتيناهم ملكاً عظيماً . (نساء: 54)

امام صادق(علیه السلام) مى فرمايد:

نحن المحسودون.(2)

ز. از شرّ حسود بايد به خداوند پناه برد؛

قل اعوذ بربّ الفلق ... ومن شرّ حاسد اذا حسد . (فلق: 1-5)

مى خواهيد كارى انجام دهيد، او را در نهانگاه چاه بيفكنيد، تا بعضى از قافله ها او را برگيرند (وبا خود به مكان دورى ببرند)!»

معرفى خود براى برادرانش گفت: أَنَا يُوسُفُ وَهذا أَخِى قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لايُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ ». (يوسف،91)(1)

د. در اينكه منظور از آياتٌ لِلسَّائِلِينَ اين سؤال كنندگان چه اشخاصى هستند بعضى از مفسران گفته اند كه اين سؤال كنندگان جمعى از يهود مدينه بودند كه در اين زمينه پرسش هايى از پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى كردند ولى ظاهر آيه مطلق است ومى گويد: «براى همه افراد جستجوگر آيات ونشانه ها ودرس هايى در اين داستان نهفته است».(2)

ه - . إِنَّ أَبانا لَفِى ضَلالٍ مُبِينٍ منظور برادران يوسف گمراهى دينى ومذهبى نبود چرا كه آيات آينده نشان مى دهد آن ها به بزرگى ونبوت پدر اعتقاد داشتند وتنها در زمينه طرز معاشرت به او ايراد مى گرفتند.(3)

به شهادت اينكه گفتند: وَ تَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالِحِينَ ، بعد براى جبران اين گناه توبه خواهيد كرد ونيز در آخر سوره گفتند: يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا (يوسف،97)و نيز به يوسف عرض كردند: تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنا .

علاوه بر اينكه ايشان پدر خود را دوست مى داشته او را احترام وتعظيم مى كرده اند، واگر نسبت به يوسف دست به چنين اقدامى زدند باز براى اين بوده كه محبت پدر را متوجه خود كنند، ولذا به يكديگر گفتند: «يوسف را بكشيد ويا در زمينى دور دست بيندازيد تا توجه پدر خالص براى شما شود».(4)

و. برادران يوسف گفتند پس از دور ساختن يوسف، توجه پدر ونگاه او به سوى شما خواهد شد يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ ونگفتند قلب پدر در اختيار شما خواهد شد يخل لكم قلب ابيكم چرا كه اطمينان نداشتند پدر به زودى فرزندش يوسف را فراموش كند، همين اندازه كه توجه ظاهرى پدر به آن ها باشد كافى است. اين احتمال نيز وجود دارد كه صورت وچشم دريچه قلب است، هنگامى كه نگاه پدر متوجه آن ها شد تدريجا قلب او هم متوجه خواهد شد.(5)

ص: 18

ز. آيه 10 دليل خوبى است بر اينكه برادران پيشنهاد آن كس كه گفت: يوسف را مكشيد واو را در ته چاه بيندازيد پذيرفته وبر آن اتفاق كرده اند، وتصميم گرفته اند همين نقشه را پياده كنند. از اين رو لازم بود، اول پدر را كه نسبت به ايشان بدبين بود وبر يوسف امينشان نمى دانست درباره خود خوشبين سازند تا بتوانند يوسف را از او بگيرند. به همين منظور او را به اين كلمات مخاطب قرار دادند كه: « يا أَبانا ؛ اى پدر ما» وهمين عبارت خود در بر انگيختن عواطف پدرى ومهر نسبت به فرزند تاثير به سزايى داشته است.(1)

سوم اينكه آرزو مى كند خودش داراى آن نعمت شود وديگران از آن محروم بمانند، واين همان حالت «بخل» وانحصار طلبى است كه انسان همه چيز را براى خود بخواهد واز محروميت ديگران لذت ببرد.

چهارم اينكه دوست دارد ديگران در نعمت باشند، هر چند خودش در محروميت بسر ببرد واين حالت والا را «ايثار» مى گويند كه يكى از مهمترين صفات برجسته انسانى است.

4. اين درس را نيز مى توان از داستان فراگرفت كه پدر ومادر در ابراز محبت نسبت به فرزندان بايد فوق العاده دقت به خرج دهند.

5. در كنار اين نشانه ها، سؤال هايى قابل طرح است كه پاسخ هر كدام روشنگر راه زندگانى است؛

چگونه حسادت، انسان را به برادركشى مى كشاند؟!

چگونه ده نفر در يك خيانت، هم رأى وهم داستان مى شوند؟!

چگونه يوسف با بزرگوارى از مجازات برادران خيانتكار خود، صرف نظر مى كند؟!

چگونه انسان با ياد خدا، زندان را بر لذّت گناه ترجيح مى دهد؟

6. اين سوره در زمانى نازل شد كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) در محاصره شديد اقتصادى واجتماعى قرار گرفته بود واين داستان براى حضرت، مايه ى دلدارى شد كه اى پيامبر! اگر بعضى از اقوام تو ايمان نياوردند ناراحت مباش، برادران يوسف او را به چاه انداختند.!(1)

7. افرادى در جامعه، به جاى آنكه خود را بالا ببرند، بزرگان را پايين مى آورند. چون خود محبوب نيستند، محبوب ها را مى شكنند.

8. گاهى علاقه زياد، سبب دردسر مى شود يعقوب، يوسف را خيلى دوست داشت وهمين امر موجب حسادت برادران وافكندن يوسف در چاه شد. چنان كه علاقه زليخا به يوسف، به زندانى شدن يوسف انجاميد.

9. زور وقدرت، محبّت نمى آورد. (برادران قدرت داشتند، ولى محبوب نبودند) لَيُوسُفُ ... أَحَبُّ ... وَنَحْنُ عُصْبَةٌ .(2)

ص: 20

10. امام باقر(علیه السلام) فرمودند: من گاهى به بعضى از فرزندانم محبّت مى كنم وآن ها را روى زانوانم مى نشانم در حالى كه استحقاق اين همه محبّت را ندارند، تا مبادا عليه ساير فرزندانم حسادت بورزند وماجراى يوسف تكرار شود.(1)

11. با اينكه قرآن راه كسب محبوبيّت را ايمان وعمل صالح معرّفى مى كند إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا، (مريم، 96) امّا شيطان، راه محبوب شدن را برادركشى ترسيم مى كند. اقْتُلُوا ... يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ .(2)

12. نهى از منكر داراى بركاتى است كه در آينده روشن مى شود. نهى لا تَقْتُلُوا يوسف يوسف را نجات داد ودر سال هاى بعد، او مملكت را از قحطى نجات داد. همان گونه كه آسيه، همسر فرعون با نهى لا تَقْتُلُوه (9 قصص)، جان موسى را نجات داد واو در سال هاى بعد، بنى اسرائيل را از شر فرعون نجات داد. اين نمونه روشن وعده الهى است كه مى فرمايد: وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً (مائده،32) هر كس يك نفر را زنده كند، گويا همه مردم را زنده كرده است.(3)

13. مرعوب اكثريّت وهمرنگ جماعت نشويم. (يك نفر بود، ولى همرنگ جماعت نشد) قال قائل لاتقتلوا.(4)

14. اگر نمى توان جلو منكر را به كلى گرفت، هر مقدار كه ممكن است بايد آن را پايين آورد. لا تَقْتُلُوا ... وَأَلْقُوهُ .(5)

ص: 21

«لام» ويكى هم به اينكه جمله را اسميه آوردند، همانطور كه در جمله وَ إِنَّا لَهُ لَناصِحُونَ نيز همين تاكيدها را به كار بردند، ودر هر دو جمله به نوعى پدر را دلخوش ساختند، گويا گفتند: چرا ما را بر يوسف امين نمى دانى، اگر از ما بر جان او مى ترسى كه مثلا ما قصد سويى نسبت به او داشته باشيم كه ما يقينا وبطور مسلم خيرخواه او هستيم، واگر بر جان او از غير ما مى ترسى كه مثلا ما در محافظتش كوتاهى كنيم ودر نتيجه پيشامد سويى برايش بشود كه ما يقينا وبطور مسلم حافظ اوييم.(1)

3. اينكه يعقوب پيامبر در برابر استدلال فرزندان نسبت به نياز يوسف به گردش وتفريح هيچ پاسخى نداد، وعملا آن را پذيرفت، اين خود دليل بر اين است كه هيچ عقل سالم نمى تواند اين نياز فطرى وطبيعى را انكار كند.(1)

4. محبت شديد پدر ومادر به فرزند ايجاب مى كند كه او را همواره در كنار خود نگه دارند ولى پيدا است كه فلسفه اين محبت از نظر قانون آفرينش همان حمايت بى دريغ از فرزند به هنگام نياز به آن است، روى همين جهت در سنين بالاتر بايد اين حمايت را كم كرد، شايد به همين دليل بود كه يعقوب در برابر پيشنهاد فرزندان با تمام علاقه اى كه به يوسف داشت حاضر شد او را از خود جدا كند، وبه خارج شهر بفرستد.(2)

5. در روايتى در ذيل آيات فوق از پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى خوانيم كه

لا تلقنوا الكذاب فتكذب فان بنى يعقوب لم يعلموا ان الذئب ياكل الانسان حتى لقنهم ابوهم به دروغگو تلقين نكنيد تا به شما دروغ گويد، چرا كه پسران يعقوب تا آن موقع نمى دانستند كه ممكن است گرگ به انسان حمله كند واو را بخورد وهنگامى كه پدر اين سخن را گفت از او آموختند»!(3)

6. نه تنها ديروز، بلكه امروز وحتّى آينده نيز به نام ورزش وبازى، جوانان را از هدف اصلى جدا ودر غفلت نگه خواهند داشت. بازى ها را جدّى مى گيرند تا جدّى ها بازى تلقّى شود.

7. اگر پدر ومربيان دلسوز براى اوقات فراغت وبازى كودكان ونوجوانان برنامه ريزى مناسب داشته باشند، ديگران نمى توانند از اين فرصت سوء استفاده كنند. (برادران يوسف از نياز يوسف به ورزش سوء استفاده كردند) يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ .

8. گاه اصرار زياد بر يك موضوع نشان دهنده نقشه وتوطئه است. در آيه قبل إِنَّا لَهُ لَناصِحُونَ ودر اين آيه إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ .

9. فراق وجدايى حتّى براى انبيا حزن آور است. لَيَحْزُنُنِى .

10. اگر كسى مسئوليّتى را بپذيرد وخوب انجام ندهد، سرمايه، شخصيّت، آبرو وو جدان خود را در معرض خطر قرار داده وزيانكار خواهد بود؛ لَخاسِرُونَ .(4)

ص: 24

ب. در جمله فَصَبْرٌ جَمِيلٌ صبر را مدح كرده واين از قبيل به كار بردن سبب در جاى مسبب است، يعنى در جايى كه مى بايست بفرمايد «من بر آنچه كه بر سرم آمده صبر مى كنم، به سبب اينكه صبر خوب است» تنها سبب را آورده است.

واينكه كلمه صبر را نكره (بدون الف ولام) آورده، وآن را توصيف نكرده، بلكه به طور مبهم فرموده «صبر خوب است» اشاره به عظمت قضيه وتلخى ودشوارى تحمل آن است.(1)

ج. معناى صبر اين نيست كه انسان خود را آماده هر مصيبتى نموده صورت خود را بگيرد تا هر كس خواست سيليش بزند؛زيرا خداى سبحان آدمى را طورى خلق كرده كه به حكم فطرتش هر مكروهى را از خود دفع نمايد، وخدا هم او را به وسائل وابزار دفاع مسلح نموده تا به قدر تواناييش از آن ها استفاده كند، وچيزى كه اين غريزه را باطل سازد نمى توان فضيلت نام نهاد، پس صابران آن هايى هستند كه در مصائب استقامت به خرج داده واز پا درنمى آيند.

د. قرآن كريم در آيه 84 سوره يوسف مى فرمايد: وَابْيَضَّتْ عَينَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيم ؛ يعقوب آن قدر غصه خورد (واشك ريخت) كه چشمانش را از دست داد، آيا اين منافات با صبر جميل ندارد؟!

ه - . پاسخ اين سؤال يك جمله است وآن اينكه: قلب مردان خدا كانون عواطف است، جاى تعجب نيست كه در فراق فرزند، اشكهايشان همچون سيلاب جارى شود، اين يك امر عاطفى است، مهم آن است كه كنترل خويشتن را از دست ندهند يعنى سخن وحركتى بر خلاف رضاى خدا نگويند ونكنند.

از احاديث اسلامى استفاده مى شود كه اتفاقا همين ايراد را به هنگامى كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) بر مرگ فرزندش ابراهيم اشك مى ريخت مطرح كردند كه شما ما را از گريه كردن نهى كردى اما خود شما اشك مى ريزيد؟(2)

پيامبر در جواب فرمود: چشم مى گريد وقلب اندوهناك مى شود ولى چيزى كه خدا را به خشم آورد نمى گويم

تدمع العين ويحزن القلب ولا نقول ما يسخط الرب .(3)

ص: 26

و. روايت است كه در اين طوفان بلا كه يوسف اشك مى ريخت ويا به هنگامى كه او را مى خواستند بچاه افكنند ناگهان يوسف شروع به خنديدن كرد، برادران سخت در تعجب فرو رفتند كه اين چه جاى خنده است، گويى برادر، مساله را به شوخى گرفته است، بى خبر از اينكه تيره روزى در انتظار او است، اما او پرده از راز اين خنده برداشت ودرس بزرگى به همه آموخت وگفت: «فراموش نمى كنم روزى به شما برادران نيرومند نظر افكندم وخوشحال شدم، با خود گفتم كسى كه اينهمه يار وياور نيرومند دارد چه غمى از حوادث سخت خواهد داشت، آن روز بر شما تكيه كردم وبه بازوان شما دل بستم، اكنون در چنگال شما گرفتارم، خدا شما را بر من مسلط ساخت تا اين درس را بياموزم كه به غير او- حتى به برادران- تكيه نكنم».

وما به آن ها غذا ندهيم واز در خانه خود برانيم، وبر سر خانواده ما همان آيد كه بر سر يعقوب وآل يعقوب آمد!

3. جمله وَ أَجْمَعُوا أَنْ يَجْعَلُوهُ فِى غَيابَتِ الْجُبِّ (اتفاق كردند كه او را در مخفيگاه چاه قرار بدهند) دليل بر اين است كه او را در چاه پرتاب نكردند، بلكه پائين بردند، ودر قعر چاه در آنجا كه سكو مانندى براى كسانى كه در چاه پائين ميروند، نزديك سطح آب، درست مى كنند قرار دادند، به اين ترتيب كه طناب را به كمر او بسته، او را به نزديك آب بردند ورها ساختند؛ پاره اى از روايات كه در تفسير آيات فوق نازل شده نيز اين مطلب را تاييد مى كند(1).

4. سرگذشت يوسف وداستان او با برادرانش بار ديگر اين اصل معروف را به ثبوت مى رساند كه دروغگو نمى تواند راز خود را براى هميشه مكتوم دارد.(2)

5. يعقوب بعد از آنكه فرمود: فَصَبْرٌ جَمِيلٌ دنبالش گفت: وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلى ما تَصِفُونَ وكلمه صبر را با كلمه توكل تمام كرد.(3)

حضرت يعقوب براى اينكه توحيد در فعل را تكميل نموده وبه بالاتر از اين برساند اصلا اسمى از خود نبرد، ونگفت: «بزودى صبر خواهم كرد» ونيز نگفت: «و من در آنچه شما مى گوييد به خدا استعانت مى جويم» بلكه خود را به كلى كنار گذاشت وفقط از خدا دم زد، تا برساند همه امور منوط به حكم خداست كه تنها حكم او حق است، واين كمال توحيد او را مى رساند.(4)

6. از آنجا كه خداوند اراده كرده يوسف را حاكم كند، بايد دوره هايى را ببيند. برده شود تا به بردگان رحم كند. به چاه وزندان افتد تا به زندانيان رحم كند. همانگونه كه خداوند به پيامبرش مى فرمايد: تو فقير ويتيم بودى تا فقير ويتيم را از خود نرانى أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً ... فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلا تَقْهَرْ... .

7. امداد الهى، در لحظه هاى حساس به سراغ اولياى خدا مى آيد. فِى غَيابَتِ الْجُبِّ وَأَوْحَيْنا إِلَيْهِ .

ص: 28

8. آگاهى موجب آرامش است. (آنچه سبب آرامش يوسف در چاه شد، وحى الهى بود) أَوْحَيْنا إِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا .(1)

9. در قرآن چهار نوع گريه واشك داريم:

اشك شوق: گروهى از مسيحيان با شنيدن آيات قرآن اشك مى ريختند. تَرى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ . (مائده، 83)

اشك حزن وحسرت: مسلمانان فداكار همين كه از رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) مى شنيدند كه امكانات براى جبهه رفتن نيست گريه مى كردند. تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلَّا يَجِدُوا ما يُنْفِقُونَ . (توبه، 92)

اشك خوف: همين كه آيات الهى براى مؤمنان تلاوت مى شد، گريه كنان به سجده مى افتادند، خَرُّوا سُجَّداً وَبُكِيًّا (مريم، 58)، وَ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعاً . (اسراء، 109)

اشك ساختگى: آيه 16، كه برادران يوسف گريه كنان نزد يعقوب آمدند كه گرگ يوسف را دريد. يَبْكُونَ .(2)

10. دروغ، دروغ مى آورد. برادران براى توجيه خطاى خود، سه دروغ پى در پى گفتند: مسابقه رفته بوديم، يوسف را نزد وسايل گذاشتيم، گرگ او را خورد. «نستبق، تركنا، فأكله الذئب».

11. دروغگو فراموش كار است. با وجود اين كه برادران، يوسف را براى بازى بردند ولى در گزارش خود به پدر وى را مراقب اثاث خود اعلام كردند. تَرَكْنا يُوسُفَ عِنْدَ مَتاعِنا .

12. بهترين نوع صبر آن است كه على رغم آنكه دل مى سوزد واشك جارى مى شود، خدا فراموش نشود. وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ .(3)

13. نظير آيه 18 يوسف، آيه 83 همين سوره است: قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبرٌْ جَمِيل .

ص: 29

14. استعانت از خداوند؛

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ .

در آيه ديگر حضرت يعقوب(علیه السلام) را به عنوان نمونه معرفى مى كند كه از خداوند كمك خواست؛ فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ ».

15. قرآن كريم در بعضى از آيات دستور به صبر جميل مى دهد؛ فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِيلاً . (معارج، 5) در آيه ديگر حضرت يعقوب را نمونه صبر جميل معرفى مى كند؛ وَ جَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ ». (يوسف، 18)

تمام شده است، وضميرهاى جمع در جمله «ارسلوا»، و«اسروه» و«شروه» همه به يك چيز باز مى گردد، يعنى كاروانيان.(1)

ج. در اينكه يوسف را به چند درهم فروختند وچگونه ميان خود تقسيم كردند، باز در ميان مفسران گفتگو است، بعضى 20 درهم وبعضى 22 درهم وبعضى 40 درهم وبعضى 18 درهم نوشته اند، وبا توجه به اينكه عدد فروشندگان را ده نفر دانسته اند، سهم هر كدام از اين مبلغ ناچيز روشن است.(2)

گاهى به معنى سن بلوغ آمده مانند: وَ لاتَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ . (اسراء، 34)

گاهى به معنى رسيدن به چهل سالگى است مانند حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً . (احقاف، 15)

گاهى به معنى مرحله قبل از پيرى آمده مانند: ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً . (غافر، 67)

اين تفاوت در تعبير ممكن است به خاطر اين باشد كه انسان براى رسيدن به استحكام روح وجسم مراحلى را مى پيمايد كه بدون شك رسيدن به حد بلوغ يكى از آن ها است ورسيدن به چهل سالگى كه معمولا توام با يك نوع پختگى در فكر وعقل مى باشد مرحله ديگر است وهمچنين قبل از آنكه انسان قوس نزولى خود را سير كند وبه وهن وسستى گرايد.

ولى به هر حال در آيه مورد بحث منظور همان مرحله بلوغ جسمى وروحى است كه در يوسف در آغاز جوانى پيدا شد.(1)

در بلوغ اشد پنج قول وجود دارد 20 سالگى ، 18 تا 30 سالگى ، 33 سالگى ، 40سالگى ، 60سالگى.(2)

د. از سياق آيات استفاده مى شود كه قافله نامبرده يوسف را با خود به مصر بردند ودر آنجا به معرض فروش گذاشتند، ومردى از اهل مصر او را خريدارى نموده به خانه اش برد.

راستى آيات اين سوره به چه نحو شگفت آورى اين شخص را معرفى مى كند: اولا در كلمه «من مصر» مى فهماند خريدار يوسف، مردى از اهل خود مصر بوده، وثانيا در آيه وَأَلْفَيا سَيِّدَها لَدَى الْبابِ مى فهماند كه او مردى بزرگ ومرجع حوائج مردم بوده، وثالثا در آيه وَ قالَ نِسْوَةٌ فِى الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها عَنْ نَفْسِهِ مى فهماند كه او عزيزى در مصر بوده كه مردم مصر براى او عزت ومقامى منيع قائل بوده اند. ونيز او را معرفى مى كند كه داراى زندان بوده، پس معلوم مى شود رياستى در بين مردم داشته، زيرا داشتن زندان از شؤون

ص: 33

رياست است، وخلاصه از همه اين آيات برمى آيد كه يوسف از همان اول به خانه عزت وكاخ سلطنتى رفته است.(1)

ه - . كلمه «مكان» به معناى قرارگاه هر چيز است از زمين، ومعناى امكان وتمكين قرار دادن در محل است. وچه بسا، كه كلمه مكان ومكانت به استقرارگاه امور معنوى اطلاق مى شود، مثل اينكه مى گوئيم «فلانى مكانتى در علم دارد»، ويا «مكانتى در نزد مردم دارد». ووقتى گفته مى شود «من فلانى را از فلان چيز امكان دادم واو تمكن يافت» معنايش اين است كه او را قدرت دادم ، ولى اين تعبير از باب كنايه است.

و شايد مراد از اينكه فرمود: ما يوسف را در زمين تمكين داديم اين باشد كه ما او را طورى در زمين جاى داديم كه بتواند در زمين از مزاياى حيات، با وسعت هر چه بيشتر تمتع ببرد، بر خلاف آنچه برادرانش مى خواستند كه او از ماندن در روى زمين محروم باشد.(2)

و. در جمله وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلى أَمْرِهِ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لايَعْلَمُونَ ظاهر اين است كه منظور از «امر» شان باشد، وشان خدا همان رفتارى است كه در خلق خود دارد كه از مجموع آن نظام تدبير به دست مى آيد، هم چنان كه خودش فرموده: يُدَبِّرُ الْأَمْرَ (يونس، 3) واگر امر را به خدا اضافه كرده وگفته «امره» براى اين است كه خدا مالك همه امور است، هم چنان كه خودش فرموده: أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ . (اعراف، 54)

و معناى آيه اين است كه هر شانى از شؤون عالم صنع وايجاد از امر خداى تعالى است وخداى تعالى غالب وآن امور مغلوب ومقهور او هستند واو را در هر چه كه بخواهد مطيع ومنقاد مى باشند ونمى توانند از خواسته او استكبار وتمرد كنند، هم چنان كه فرموده: إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ ». (طلاق، 3)(3)

از سوى ديگر اين معنا را مى دانيم كه اين موهبت هاى الهى كه احيانا به بعضى ها داده مى شود بطور گزاف ولغو وعبث نيست، بلكه نفوسى كه اين علم وحكم به آن ها داده مى شود با ساير نفوس تفاوت بسيار دارند، ولذا خداى تعالى مى فرمايد: وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ

ص: 34

نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِى خَبُثَ لايَخْرُجُ إِلَّا نَكِدا (اعراف، 58) جمله وَ كَذلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ هم اشاره به همين معنا است، چون دلالت مى كند بر اينكه اين حكم واين علم كه به يوسف داده شد موهبتى ابتدايى نبود، بلكه به عنوان پاداش به وى داده شد، زيرا او از نيكوكاران بود.(1)

ز. از اينكه به رفيق زندانيش گفت: إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ (يوسف، 40) وبعدش گفت: قُضِىَ الْأَمْرُ الَّذِى فِيهِ تَسْتَفْتِيانِ (يوسف،41) فهميده مى شود كه اين حكمى كه خدا به وى داده بوده همان حكم الله بوده، وخلاصه حكم يوسف حكم الله است، واين همان حكمى است كه ابراهيم از پروردگار خود مسألت مى كرد ومى گفت: رَبِّ هَبْ لِى حُكْماً وَأَلْحِقْنِى بِالصَّالِحِينَ . (شعراء،81)

و اينكه دنبال حكم فرمود: «و علما» چون علمى است كه خدا به او داده، قطعا ديگر با جهل آميخته نيست. حال چگونه علمى است وچه مقدار است كارى نداريم، هر چه باشد خالص علم است وديگر آميخته با هواى نفس ووسوسه هاى شيطانى نيست،چون به خدا نسبتش داده ودهنده آن علم وآن حكم را خدا دانسته است.(2)

مگر در جايى كه از سيماى برده آثار اصالت ورشد را احساس كنند وبه نظرشان سيماى خير وسعادت بيايد، مخصوصا پادشاهان كه هر لحظه ده ها وبلكه صدها برده وكنيز مى گيرند، چنين اشخاصى عادتا نسبت به آن همه غلام وكنيز اشتياق نشان نمى دهند، با اين حال اين سفارشى كه عزيز مصر در باره يوسف كرده كه «او را احترام كنند، باشد كه از او انتفاع ببرند ويا فرزند خود بخوانند» حتما معناى عميقى دارد.

پس معلوم مى شود يوسف جمالى بديع وبى نظير داشته كه عقل هر بيننده را خيره ودل ها را واله مى ساخته، وبالاتر از زيبايى آب وگل، خلق زيبا داشته، صبور وبا وقار وداراى حركاتى سنگين بوده، لهجه اى مليح ومنطقى حكيمانه ونفسى كريم واصلى نجيب داشته، واين صفات وقتى در فردى وجود داشته باشد آثارش از همان كودكى در سيمايش ظاهر مى گردد.

اين ها بوده كه دل عزيز را به سوى يوسف- يك طفل صغير- جلب كرده، تا آنجا كه آرزومندش نموده كه اين كودك در خانه او نشو ونما كند واز خواص اهل بيتش شمرده شود.(1)

3. خداوند در خلال داستان يوسف دو جا قضيه تمكين دادن از زمين را يادآور شده، يكى بعد از آنكه بيرون آمدنش را از چاه وپنهانى به مصر آوردن وفروختنش را به عزيز بيان كرده، ويكى هم بعد از بيان بيرون شدنش از زندان عزيز ومنصوب شدنش بر خزينه هاى سرزمين مصر، كه در آنجا چنين فرموده: وَ كَذلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِى الْأَرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْ ها حَيْثُ يَشاءُ ». (يوسف، 56)(2)

4. جمله ى عَسى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً در دو مورد در قرآن به كار رفته است: يكى در مورد حضرت موسى وقتى كه صندوق او را از آب گرفتند، همسر فرعون به او گفت: اين نوزاد را نكشيد، شايد در آينده به ما سودى رساند وديگرى در اينجاست كه عزيز مصر به همسرش مى گويد: احترام اين برده را بگير، شايد در آينده به درد ما بخورد. آرى، به اراده ى خداوندى، محبّتِ نوزاد چنان در قلب حاكمانِ مصر جاى مى گيرد كه

ص: 36

زمينه هاى حكومت آينده ى آنان را فراهم مى سازد.

5. پايان سختى ها، آسانى ورفاه است. شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ ... مَكَّنَّا لِيُوسُفَ .

6. هر كس كه توان علمى وجسمى داشته باشد، مشمول لطف الهى نمى شود، بلكه محسن بودن نيز لازم است. نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ .(1)

7. رسيدن به مقام نبوت بعد از رسيدن به بلوغ جنسى وروحى درباره دو نفر آمده است: حضرت يوسف(علیه السلام)، حضرت موسى(علیه السلام). (قصص،14)

گفته مى شود، وسپس به هر كارى كه با مدارا وملايمت طلب شود، اطلاق شده است. اين تعبير اشاره به اين است كه همسر عزيز براى رسيدن به منظور خود به اصطلاح از طريق مسالمت آميز وخالى از هر گونه تهديد با نهايت ملايمت واظهار محبت از يوسف دعوت كرد.(1)

ج. آوردن وصف «فى بيتها» براى دلالت بر اين معنا است كه همه اوضاع واحوال عليه يوسف وبه نفع همسر عزيز جريان داشته وكار بر يوسف بسيار شديد بوده، وهمچنين جمله وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ ، چون اين تعبير (باب تفعيل) مبالغه را مى رساند(2) ونشان مى دهد كه او همه درها را محكم بست، واين خود مى رساند كه يوسف را به محلى از قصر كشانده كه از اطاق هاى تو در تويى تشكيل شده بود، وبطورى كه در بعضى از روايات آمده است او هفت در را بست. تا يوسف هيچ راهى براى فرار نداشته باشد.(3)

د. مراد يوسف از رب در جمله: إِنَّهُ رَبِّى أَحْسَنَ مَثْواىَ خداى تعالى است در اين گفتار خود ادب عبوديت را به تمام معنا رعايت نموده، اول اسم جلاله را آورد وپس از آن صفت ربوبيت را، تا دلالت كند بر اينكه او عبدى است كه عبادت نمى كند مگر يك رب را واين يكتاپرستى آئين پدرانش ابراهيم، اسحاق ويعقوب بوده. بعضى از مفسرين گفته اند ضمير به عزيز برمى گردد ليكن اين حرف صحيح نيست، زيرا اگر اينطور بود جا داشت بفرمايد: انه لايفلح الخائنون علاوه، يوسف هرگز عزيز را رب خود نمى دانست، زيرا او خود را آزاد وغير مملوك مى دانست. مؤيد اين مطلب آيه بعدى است كه مى فرمايد: لَوْ لاأَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ .(4)

ه - . برهانى كه يوسف از پروردگار خود ديد هر چند كلام مجيد خداى تعالى كاملا روشنش نكرده كه چه بوده، ليكن به هر حال يكى از وسائل يقين بوده كه با آن، ديگر جهل وضلالتى باقى نمانده، كلام يوسف آنجا كه با خداى خود مناجات مى كند دلالت بر اين معنا دارد، چون در آنجا مى گويد: وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّى كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ ...

ص: 38

(يوسف، 33) وهمين خود دليل بر اين نيز هست كه سبب مذكور از قبيل علم هاى متعارف يعنى علم به حسن وقبح ومصلحت ومفسده افعال نبوده، زيرا اينگونه علم ها گاهى با ضلالت ومعصيت جمع مى شود، هم چنان كه از آيه أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ (جاثيه،23) وآيه وَ جَحَدُوا بِها وَاسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ (نمل، 14) به خوبى استفاده مى شود.

پس يقينا آن برهانى كه يوسف از پروردگار خود ديد، همان برهانى است كه خدا به بندگان مخلص خود نشان مى دهد وآن نوعى از علم مكشوف ويقين مشهود وديدنى است، كه نفس آدمى با ديدن آن چنان مطيع وتسليم مى شود كه ديگر به هيچ وجه ميل به معصيت نمى كند.(1)

دقت وتدبر كند، روشن مى شود؛ مَعاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّى و ما كانَ لَنا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَىْ ءٍ و إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ و أَنْتَ وَلِيِّى فِى الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ .(1)

4. فرق بين اعوذ بالله ومعاذ الله اين است كه اعوذ بالله فعل عبد است يعنى من پناه مى برم به خدا ومعاذ الله فعل الهى است كه او مرا پناه مى دهد ومن در پناهگاه او هستم.(2)

5. يوسف در جوابش تهديد نكرد ونگفت من از عزيز مى ترسم، ويا من از خاندان نبوت وطهارتم، ويا عفت وعصمت من، مانع از فحشاى من است. نگفت من از عذاب خدا مى ترسم ويا ثواب خدا را اميد مى دارم. واگر قلب او به سببى از اسباب ظاهرى بستگى واعتماد داشت طبعا در چنين موقعيت خطرناكى از آن اسم مى برد، ولى مى بينيم كه به غير از مَعاذَ اللَّهِ چيز ديگرى نگفت، وبه غير از عروة الوثقاى توحيد به چيز ديگرى تمسك نجست. پس معلوم مى شود در دل او جز پروردگارش احدى نبوده.

و اين همان توحيد خالصى است كه محبت الهى وى را بدان راهنمايى نموده. وچقدر فرق است بين اين گفتار وگفتار مريم كه وقتى روح در برابرش به صورت بشرى ايستاد ومجسم شد گفت: إِنِّى أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا . (مريم،18)

خواهى گفت: اگر ياد خود را هم فراموش كرده بود چرا بعد از معاذ الله گفت: إِنَّهُ رَبِّى أَحْسَنَ مَثْواىَ إِنَّهُ لايُفْلِحُ الظَّالِمُونَ واز خودش سخن گفت ؟ در جواب مى گوييم: پاسخ يوسف همان كلمه مَعاذَ اللَّهِ بود واما اين كلام كه بعد آورد بدين منظور بود كه توحيدى را كه مَعاذَ اللَّهِ افاده كرد توضيح دهد.(3)

6. يكى از اشارات لطيف كه در اين جمله، يعنى در جمله لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشاءَ به كار رفته اين است كه سوء وفحشاء را از يوسف برگردانيده، نه اينكه او را از فحشاء وقصد به آن برگردانيده باشد، چون اگر بطور دومى تعبير شده بود دلالت داشت بر اينكه در يوسف اقتضاى ارتكاب آن دو بود.(4)

7. آرى، اگر از يوسف كوچكترين لغزشى سرزده بود قرآن كريم از آن خبر مى داد واز

ص: 40

توبه واستغفارش يادى مى كرد، هم چنان كه لغزش آدم وداوود ونوح وايوب وذى النون وتوبه واستغفار ايشان را نقل كرده. در باره يوسف(علیه السلام) مى بينيم كه جز ثناومدح چيزى نگفته ودرمقام ثنايش اورا مخلص خوانده است.(1)

8. اولياى خدا، به خدا پناهنده مى شوند ونتيجه مى گيرند: موسى از شرّ فتنه هاى فرعون به خدا پناه مى برد، إِنِّى عُذْتُ بِرَبِّى وَرَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لايُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ (غافر، 27) مادر مريم مى گويد: من مريم ونسل او را در پناه تو قرار مى دهم، إِنِّى أُعِيذُها بِكَ وَذُرِّيَّتَها مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ (آل عمران، 36) ودر اين آيه يوسف به خدا پناه مى برد، قالَ مَعاذَ اللَّهِ وخداوند به پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) دستور پناهندگى به خودش را مى دهد. قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الفلق .(2)

9. در كاخ حكومتى نيز مى توان پاك، عفيف، صادق وامين بود. قالَ مَعاذَ اللَّهِ .(3)

10. ياد كردن الطاف الهى . ياد عاقبت گناه، از عوامل ترك گناه است. إِنَّهُ رَبِّى أَحْسَنَ مَثْواىَ (4)، لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ .(5)

11. يوسف، معصوم وپاكدامن بود به دليل گفتار همه ى كسانى كه به نحوى با يوسف رابطه داشته اند، به نمونه هاى ذيل توجه كنيد؛

خداوند فرمود: لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ .

يوسف مى گفت: رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَىَّ مِمَّا يَدْعُونَنِى إِلَيْهِ پرودگارا! زندان براى من از گناهى كه مرا به آن دعوت مى كنند بهتر است. در جاى ديگر گفت: أَنِّى لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ من به صاحبخانه ام در غياب او خيانت نكردم.

زليخا گفت: لَقَدْ راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ به تحقيق من با يوسف مراوده كردم واو معصوم بود.

عزيز مصر گفت: يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَاسْتَغْفِرِى لِذَنْبِكِ اى يوسف تو اين ماجرا را مسكوت بگذار وبه زليخا گفت: از گناهت استغفار كن.

ص: 41

شاهدى كه گواهى داد وگفت: اگر پيراهن از عقب پاره شده معلوم مى شود كه يوسف پاكدامن است. إِنْ كانَ قَمِيصُهُ ...

زنان مصر كه گفتند: ما عَلِمْنا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ ما هيچ گناه وبدى درباره ى او سراغ نداريم.

ابليس كه وعده ى فريب همه را داد، گفت: إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ من حريف برگزيدگان نمى شوم واين آيه يوسف را مخلص ناميده است.(1)

12. قرآن كريم فضايلى را براى مخلصين بيان مى كند از جمله:

دريافت پاداش بيش از عمل: وَ مَا تجُْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ * إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِين . (صافات، 39 و40)

عدم احضار براى محاسبه در قيامت: فَكَذَّبُوهُ فَإِنهَّ ُمْ لَمُحْضَرُونَ * إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِين . (صافات، 127و128)

و مصونيت از اغوا وگمراهى شيطان: قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعين . (ص، 82)

13. قرآن كريم در برخى از آيات حضرت يوسف وحضرت موسى را به عنوان بنده مخلص معرفى مى كند:

يوسف(علیه السلام)؛ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِين . (يوسف، 24)

موسى(علیه السلام)؛ وَ اذْكُرْ فىِ الْكِتَابِ مُوسىَ إِنَّهُ كاَنَ مخُْلَصًا وَكاَنَ رَسُولًا نَّبِيًّا . (مريم، 51)

14. در يك آيه مى فرمايد شيطان شما را به كارهاى زشت دعوت مى كند؛ وَ لاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ ...إِنَّمَا يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاءِ وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ (بقره، 169)، در آيه ديگر مى فرمايد: ما كارهاى زشت را از حضرت يوسف منصرف ساختيم؛ وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْ لاَ أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ . (يوسف، 24) از اين دو آيه معناى اين آيه روشن مى شود كه مى فرمايد: شيطان بر بندگان من هيچ گونه سلطه اى ندارد؛ إِنَّ عِبَادِى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ وَكَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلاً . (اسراء، 65)

ص: 42

وبايد خود را از آن محل دور سازد ولذا «با سرعت به سوى در كاخ دويد تا در را باز كند وخارج شود، همسر عزيز نيز بى تفاوت نماند، او نيز به دنبال يوسف به سوى در دويد تا مانع خروج او شود، وبراى اين منظور، پيراهن او را از پشت سر گرفت وبه عقب كشيد، به طورى كه پشت پيراهن از طرف طول پاره شد» وَ اسْتَبَقَا الْبابَ وَقَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ .(1)

ج. «استباق» در لغت به معنى سبقت گرفتن دو يا چند نفر از يكديگر است، و«قد» به معنى پاره شدن از طرف طول است، همانگونه كه «قط » به معنى پاره شدن از عرض است.(2)، لذا در حديث داريم:

كانت ضربات على بن ابى طالب(علیه السلام) ابكاراً كان اذا اعتلى قد، واذا اعترض قط . ضربه هاى على بن ابى طالب(علیه السلام) در نوع خود بى سابقه بود، هنگامى كه از بالا ضربه مى زد، تا به پائين مى شكافت وهنگامى كه از عرض ضربه مى زد، دو نيم مى كرد.(3)

د. آنچه جاى تامل ودقت است اين است كه آنچه اين شاهد به عنوان شهادت آورد بيانى بود عقلى، ودليلى بود فكرى، كه نتيجه اى را مى دهد به نفع يكى از دو طرف وبه ضرر طرف ديگر وچنين چيزى را اصطلاحا شهادت نمى گويند، زيرا شهادت عبارت است از بيانى كه مستند به حس ويا نزديك به حس باشد وهيچ استنادى به فكر وعقل گوينده نداشته باشد. جوابش را ممكن است اينطور بدهيم كه بعيد نيست به غير از گفتار آن گوينده به اينكه شَهِدَ شاهِدٌ اشاره به اين باشد كه كلام مذكور بدون فكر وتعقل از آن گوينده صادر شد، وچون مستند به تفكر وتعقل نبود، اطلاق شهادت بر آن صحيح است بلكه اصلا شهادت است، نه قول، چون بيانى را قول مى گويند كه مبتنى بر تامل وتفكر باشد.

اين جواب بوسيله آن رواياتى كه مى گويد: «گوينده اين كلام كودكى بود در گهواره» تاييد مى شود، چون كودك اگر از باب معجزه به زبان آيد، وخداوند به وسيله او ادعاى يوسف را تاييد كند. خود آن كودك در گفتارش فكر وتامل اعمال نمى كند، وچنين كلامى بيان شهادت است، نه قول.(4)

ه - . شاهد كه بود؟ بعضى گفته اند يكى از بستگان همسر عزيز مصر بود وكلمه

ص: 44

من اهلها گواه بر اين است.تفسير ديگر اينكه بچه شير خوارى از بستگان همسر عزيز مصر، در آن نزديكى بود، ويوسف از عزيز مصر خواست، كه داورى را از اين كودك بطلبند. در رواياتى كه از طرق اهل بيت واهل تسنن وارد شده به اين تفسير اشاره شده است.(1)

عَظِيمٌ . در تاريخ مطالب زيادى در اين زمينه نقل شده، كه مطالعه مجموع آن ها نشان مى دهد، زنان هوسران براى رسيدن به مقصود خود، نقشه هايى مى كشند كه در نوع خود بى نظير است.(1)

5. گاهى ظاهر عمل يكى است، ولى هدف ها مختلف است. (يكى مى دود تا به گناه آلوده نشود، ديگرى مى دود تا آلوده بكند.) اسْتَبَقَا .

6. بهانه ى بسته بودن در براى تسليم شدن در برابر گناه كافى نيست، بايد به سوى درهاى بسته حركت كرد شايد باز شود. اسْتَبَقَا الْبابَ .

7. صاحبان قدرت معمولًا اگر مقصّر باشند، ديگران را متّهم مى كنند. مَنْ أَرادَ بِأَهْلِكَ سُوءاً .

8. هركس پاكتر است، بيشتر در معرض تهمت است. در ميان زنان، پاكدامن تر از مريم نبود، امّا او را متّهم به ناپاكى كردند، در ميان مردان نيز كسى به پاكى يوسف يافت نمى شد، به او هم نسبت نارواى زنا دادند. امّا خداوند در هر دو مورد به بهترين وجه پاكى آنان را ثابت نمود.

9. در داستان يوسف، پيراهن او نقش آفرين است: در اينجا پارگى پيراهن از پشت، دليل بى گناهى او وكشف جرم همسر عزيز گرديد ودر جاى ديگر پاره نشدن پيراهن موجب كشف جرم برادران او گرديد. زيرا بعد از انداختن يوسف به چاه، وقتى برادران پيراهن او را آغشته به خون كرده وبه پدر نشان دادند وگفتند: يوسف را گرگ خورده است، پدر پرسيد: پس چرا پيراهن او پاره نشده است ؟! در پايان داستان نيز، پيراهنِ يوسف، وسيله ى بينا شدن چشم پدر گرديد.(2)

10. خداوند از راهى كه هيچ انتظارش نمى رود، افراد را حمايت مى كند. شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها .(3)

ص: 46

و ثانيا براى اينكه در آنجا از شوهرش تقاضا كرد، ولى در اينجا گفت خودم اين كار را مى كنم، وطورى هم گفت كه جاى ترديد نگذاشت.(1)

ز. عادتاً محال به نظر مى رسد كه زنان مصر از يوسف جمالى را ببينندآن گاه به هيچ وجه متعرض او نشوند، وتنها خواهش كنند كه دل زليخا را بدست آورد وبعد برخاسته به خانه هاى خود بروند، چنين چيزى معمولا ممكن نيست. بلكه عادت حكم مى كند به اينكه از مجلس خارج نشده باشند مگر آنكه همان بلايى كه بر سر زليخا آمد بر سر ايشان هم آمده باشد، ودر علاقه به يوسف به حد عشق رسيده باشند. از ظاهر كلام يوسف بنا به حكايت قرآن نيز معانى مذكور استفاده مى شود، آنجا كه عرض كرد: «پروردگارا! زندان محبوبتر است نزد من از آنچه كه اينان مرا بدان مى خوانند، واگر كيد ايشان را از من نگردانى گرفتارشان مى شوم».(2)

ح. در اين مجلس به يوسف سخت تر گذشته تا آن مجلسى كه روز قبل با حركات تحريك آميز زليخا مواجه بود، چون آنجا او بود وكيد زليخا، ولى امروز در برابر كيد وقصد سوء جمعى قرار گرفته. بعلاوه، واقعه روز قبل واقعه اى بود كه در خلوت صورت گرفت، وخود زليخا هم در پنهان داشتن آن اصرار داشت، ولى امروز همه آن پرده پوشى ها كنار رفته در برابر جمع كثيرى از زنان قرار گرفته است.(3)

زنان مصر از حسن او چيزى نگفتند، بلكه او را فرشته كريم ناميدند، تا هم به حسن صورت او اشاره كرده باشند وهم به حسن سيرتش، وهم به جمال ظاهر وخلقتش وهم به جمال باطن وخلقش وخدا داناتر است.(4)

زليخا آن گاه ، اعتراف كرد به اينكه با يوسف مراوده داشته وگفت كه من او را دنبال كرده بودم، اما دست از عفت خود برنداشت، وخواستار عصمت وپاكى بود، واگر چنين اعترافى كرد براى اين بود كه ديد دل هاى همه مانند دل او شيداى يوسف است.(5)

ص: 49

دشمنان اسلام نقشه كشيدند حضرت ابراهيم(علیه السلام) را بسوزانند، اما ابراهيم(علیه السلام) هيچ نترسيد؛ قالوا حرّقوه وانصروا ءالهتكم ان كنتم فاعلين* قلنا يا نار كونى برداً وسلاماً على ابراهيم .

حضرت يوسف(علیه السلام) را وقتى به چاه انداختند هيچ نترسيد؛ و اجمعوا ان يجعلوه فى غيابت الجبّ .

و هنگامى كه زليخا گفت اگر فرمان من را اجرا نكند محكوم به زندان مى شود، حضرت يوسف از زندان رفتن استقبال كرد وهيچ نترسيد؛ و لئن لم يفعل ما أمره ليسجننّ وليكون من الصاغرين* قال ربّ السّجن أحبّ الى مما يدعوننى اليه .

د. از مجموع اين جريانات روشن شد كه يوسف يك جوان عادى ومعمولى نيست، آن چنان پاك است كه هيچ قدرتى نمى تواند او را وادار به آلودگى كند ونشانه هاى اين پاكى از جهات مختلف آشكار شد، پاره شدن پيراهن يوسف از پشت سر، ومقاومت او در برابر وسوسه هاى زنان مصر، وآماده شدن او براى رفتن به زندان، وعدم تسليم در برابر تهديدهاى همسر عزيز به زندان وعذاب اليم، همه اين ها دليل بر پاكى او بود، دلائلى كه كسى نمى توانست آن را پرده پوشى يا انكار كند.

ه - . لازمه اين دلائل اثبات ناپاكى وجرم همسر عزيز مصر بود واز اين رو او را زندانى كرد تا رسوا نشود.(1)

و. در اينكه اين دو جوان از كجا دانستند كه يوسف از تعبير خواب اطلاع وسيعى دارد، در ميان مفسران گفتگو است.

بعضى گفته اند: يوسف شخصا خود را در زندان براى زندانيان معرفى كرده بود كه از تعبير خواب اطلاع وسيعى دارد، وبعضى گفته اند سيماى ملكوتى يوسف نشان مى داد كه او يك فرد عادى نيست، بلكه فرد آگاه وصاحب فكر وبينش است ولا بد چنين كسى مى تواند مشكل آن ها را در تعبير خواب حل كند.

بعضى ديگر گفته اند يوسف از آغاز ورودش به زندان، با اخلاق نيك وحسن خلق ودلدارى زندانيان وخدمت آن ها وعيادت از مريضان نشان داده بود كه يك فرد نيكوكار وگره گشا است به همين دليل در مشكلاتشان به او پناه مى بردند واز او كمك مى خواستند.(2)

اين قوم وجمعيت مردم بت پرست مصر يا بت پرستان كنعان است.(1)

2. اگر مردم اعتماد به كسى پيدا كنند، تمام رازهاى خود را با او در ميان مى گذارند؛ إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ .(2)

3. سؤال: چرا حضرت يوسف(علیه السلام) خواب آنان را فورى تعبير نكرد وآن را به وقتى ديگر وساعتى بعد موكول كرد؟

پاسخ: فخر رازى در تفسير كبير، چند وجه براى آن بيان كرده است:

مى خواست آن ها را در انتظار قرار دهد تا كمى تبليغ وارشاد كند، شايد شخص اعدامى ايمان آورد وبا حسن عاقبت از دنيا برود.(3)

مى خواست با بيان نوع غذايى كه نيامده، اعتماد آنان را جلب كند.

چون تعبير خواب يكى از آن ها اعدام بود، كمى طفره رفت تا قالب تهى نكند.(4)

4. پرهيز از شرك وگرايش به توحيد، توفيق الهى مى خواهد. ذلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ .(5)

ص: 54

پرستشش به خاطر الوهيتى است كه در ذات آن معبود است وبه خاطر وجوب ذاتى وجود اوست، وخداى سبحان در وجودش واحد وقهار است، ونه دومى برايش تصور مى شود، ونه با تاثيرش مؤثرى ديگر فرض دارد، پس ديگر هيچ معناى صحيحى براى تعدد آلهه تصور نمى شود.

ج. كلمه ى ظَنَّ به معناى اعتقاد وعلم نيز استعمال شده است. زيرا در آيه قبل، يوسف به صراحت وقاطعيّت از آزادى يكى واعدام ديگرى خبر داده است. بنابراين ظَنَّ در اينجا به معناى گمانِ همراه با شك وترديد نيست.(1)

د. كلمه ى بِضْعَ به عدد زير ده گفته مى شود واكثر مفسّران مدّت زندان حضرت يوسف را هفت سال گفته اند.(2)

ه - . در بعضى تفاسير، جمله ى فَأَنْساهُ الشَّيْطانُ را اينگونه ترجمه كرده اند كه «شيطان ياد پروردگار را از ذهن يوسف برد واو به جاى استمداد از خداوند به ساقى شاه توجّه كرد» واين براى يوسف ترك اولى بود ولذا سال هاى ديگرى را نيز در زندان ماند. امّا صاحب الميزان مى نويسد: اينگونه روايات خلاف قرآن است، چون قرآن يوسف را از مخلصين دانسته وشيطان به مخلصين نفوذ ندارد. به علاوه در دو آيه بعد آمده كه قالَ الَّذِى نَجا مِنْهُما وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ فراموش كننده بعد از مدت ها يوسف را به خاطر آورد، از اين معلوم مى شود كه فراموشى مربوط به ساقى بوده است نه يوسف.(3)

او مى دانست أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ وهدف هاى پراكنده، ومعبودهاى مختلف، سرچشمه تفرقه وپراكندگى در اجتماعند وتا تفرقه وپراكندگى وجود دارد طاغوت ها وجباران بر مردم مسلط اند.(1)

3. در قرآن در جاهاى مختلف، از روش مقايسه وپرسش استفاده شده است كه به نمونه هايى از آن درباره خداوند اشاره مى كنيم:

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ (يونس، 34)

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَهْدِى إِلَى الْحَقِّ (يونس، 35)

قُلْ أَ غَيْرَ اللَّهِ أَبْغِى رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَىْ ءٍ (انعام، 164)

اللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ (نمل، 59).(2)

4. از مكان ها وزمان هاى حسّاس براى تبليغ استفاده كنيد. يا صاحِبَىِ السِّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ ... (يوسف در زندان همين كه مى بيند به تعبير خواب او نياز دارند، فرصت را غنيمت شمرده وتبليغ مى كند).

5. حضرت يوسف(علیه السلام) وياد خداوند متعال

ياد خدا در مكان خلوت؛ و راودته الّتى هو فى بيتها عن نفسه وغلّقت الابواب وقالت هيت لك قال معاذ اللّه انّه ربّى احسن مثواى . (يوسف، 23)

ياد خدا در زندان؛ ءارباب متفرقون خير ام اللّه الواحد القهار . (يوسف، 39)

ياد خدا به هنگام نجات از زندان؛ و قد احسن بى اذ اخرجنى من السّجن . (يوسف، 100)

ياد خدا در ديدار برادران؛ قالوا اءنّك لأنت يوسف قال انا يوسف وهذا اخى قد منّ اللّه علينا انّه من يتّق ويصبر فان اللّه لايضيع اجر المحسنين . (يوسف، 90)

ياد خدا به هنگام پشيمانى برادران؛ قالوا تاللّه لقد اثرك اللّه علينا وان كنّا لخاطئين قالوا لاتثريب عليكم اليوم يغفر اللّه لكم وهو ارحم الراحمين . (يوسف، 91-92)

ياد خدا به هنگام رسيدن به حكومت؛ ربّ قد اتيتنى من الملك وعلّمتنى من تأويل الاحاديث فاطر السموات والارض انت ولىّ فى الدنيا والآخرة توفّنى مسلماً والحقنى

ص: 57

بالصالحين . (يوسف، 101)

6. نظير اين سخن يوسف كه بت پرستى فاقد دليل وبرهان است؛ مَّا أَنزَلَ اللَّهُ بهَِا مِن سُلْطَن ، از حضرت هود در آيه 71 اعراف نيز نقل شده است؛ مَّا نَزَّلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَن .

7. كرامت افراد را رعايت كنيد هرچند درخط فكرى شما نباشند؛ يا صاحِبَىِ .

(وذخيره نماييد). * پس از آن، هفت سال سخت (وخشكى وقحطى) مى آيد، كه آنچه را براى آن سالها ذخيره كرده ايد، مى خورند، جز كمى كه (براى بذر) ذخيره خواهيد كرد. * سپس سالى فرامى رسد كه باران فراوان نصيب مردم مى شود ودر آن سال، مردم عصاره (ميوه ها ودانه هاى روغنى را) مى گيرند (وسال پر بركتى است.)».

ه - . قران كريم در آيه 45 مى فرمايد: در اينجا ساقى شاه كه سال ها قبل از زندان آزاد شده بود بياد خاطره زندان وتعبير خواب يوسف افتاد رو به سوى سلطان وحاشيه نشينان كرد وچنين گفت: من مى توانم شما را از تعبير اين خواب خبر دهم، مرا به سراغ استاد ماهر اين كار كه در گوشه زندان است بفرستيد تا خبر صحيح دست اول را براى شما بياورم». وَ قالَ الَّذِى نَجا مِنْهُما وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَا أُنَبِّئُكُمْ بِتَأْوِيلِهِ فَأَرْسِلُونِ .

آرى در گوشه اين زندان، مردى روشن ضمير وبا ايمان وپاكدل زندگى مى كند كه قلبش آئينه حوادث آينده است، او است كه مى تواند پرده از اين راز بردارد، وتعبير اين خواب را باز گو كند.

جمله «فارسلون» (مرا به سراغ او بفرستيد) ممكن است اشاره به اين باشد كه يوسف در زندان ممنوع الملاقات بود واو مى خواست از شاه واطرافيان براى اين كار اجازه بگيرد.

اين سخن وضع مجلس را دگرگون ساخت وهمگى چشم ها را به ساقى دوختند سرانجام به او اجازه داده شد كه هر چه زودتر دنبال اين ماموريت برود ونتيجه را فورا گزارش دهد.

ساقى به زندان آمد به سراغ دوست قديمى خود يوسف آمد، همان دوستى كه در حق او بى وفايى فراوان كرده بود اما شايد مى دانست بزرگوارى يوسف مانع از آن خواهد شد كه سر گله باز كند.

رو به يوسف كرد وچنين گفت: يوسف تو اى مرد بسيار راستگو، در باره اين خواب چه مى گويى كه كسى در خواب ديده است كه هفت گاو لاغر هفت گاو چاق را مى خورند، وهفت خوشه سبز وهفت خوشه خشكيده (كه دومى بر اولى پيچيده وآن را نابود كرده است). او چنين گفت: هفت سال پى در پى بايد با جديت زراعت كنيد چرا كه در اين هفت سال بارندگى فراوان است، ولى آنچه را درو مى كنيد به صورت همان خوشه در انبارها ذخيره كنيد، جز به مقدار كم وجيره بندى كه براى خوردن نياز داريد.اما بدانيد كه بعد از اين هفت سال هفت سال خشك وكم باران وسخت در پيش داريد كه تنها بايد از آنچه از سال هاى قبل ذخيره كرده ايد استفاده كنيد وگرنه هلاك خواهيد شدولى مراقب باشيد در آن هفت سال خشك وقحطى نبايد تمام موجودى انبارها را صرف تغذيه كنيد، بلكه بايد مقدار كمى براى زراعت سال بعد كه سال خوبى خواهد بود نگهدارى نمائيد. اگر

ص: 60

با برنامه ونقشه حساب شده اين هفت سال خشك وسخت را پشت سر بگذاريد ديگر خطرى شما را تهديد نمى كند، زيرا بعد از آن سالى فرا مى رسد پر باران كه مردم از اين موهبت آسمانى بهره مند مى شوند.

و. در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه آن ها چگونه جرئت كردند در مقابل سلطان مصر چنين اظهار نظر كنند واو را به ديدن خواب هاى پريشان متهم سازند، در حالى كه معمول اين حاشيه نشينان اين است كه براى هر حركت كوچك وبى معنى شاه، فلسفه ها مى چينند.

پاسخ اينكه اين اظهار نظر ممكن است بدين جهت باشد كه آن ها شاه را از ديدن اين خواب، پريشان حال ونگران يافتند.

لذا براى رفع كدورت خاطر شاه، خواب او را خواب پريشان قلمداد كردند، يعنى نگران نباش، مطلب مهمى نيست، اين قبيل خواب ها دليل بر چيزى نمى تواند باشد!

در ضمن وصف صديقه براى حضرت مريم نيز بيان شده است؛ مَا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَأُمُّهُ صِدِّيقَةٌ .

6. «صديق»، از القابى است كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) به حضرت على(علیه السلام) داده است.

7. قبل از درخواست، سزاوار است از كمالات شخص تجليل شود؛ يُوسُفُ أَيُّها الصِّدِّيقُ .

8. براى نجات جامعه بايستى از مشكلات شخصى چشم پوشيد. (يوسف سخنى از زندانى بودن خود كه مسئله ى شخصى است، چيزى نگفت، بلكه به فكر حلّ مشكل مردم بود) قالَ تَزْرَعُونَ ... .

9. مردم را به آينده اميدوار كنيم تا بتوانند سختى ها را تحمّل كنند؛ ثُمَّ يَأْتِى مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عامٌ فِيهِ يُغاثُ .(1)

تا بداند من در غياب به او خيانت نكردم وخداوند مكر خائنان را هدايت نمى كند! * من هرگز خودم را تبرئه نمى كنم، كه نفس (سركش) بسيار به بديها امر مى كند، مگر آنچه را پروردگارم رحم كند! پروردگارم آمرزنده ومهربان است.»

در اينجا وجدان هاى خفته آن ها يك مرتبه در برابر اين سؤال بيدار شد وهمگى متفقا به پاكى يوسف گواهى دادند وگفتند: منزه است خداوند ما هيچ عيب وگناهى در يوسف سراغ نداريم قُلْنَ حاشَ لِلَّهِ ما عَلِمْنا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ .(1)

ج. همسر عزيز كه ريشه اين فتنه بود به سخن آمده به گناه خود اعتراف مى نمايد، يوسف را در ادعاى بى گناهيش تصديق مى كند ومى گويد: «الآن حق از پرده بيرون شد وروشن گرديد، وآن اين است كه من با او بناى مراوده ومعاشقه را گذاشتم، واو از راستگويان است» وبا اين جمله گناه را به گردن خود انداخت، وادعاى قبلى خود را كه يوسف را به مراوده متهم كرده بود تكذيب نمود.(2)

د. ذلِكَ لِيَعْلَمَ أَنِّى لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ وَأَنَّ اللَّهَ لايَهْدِى كَيْدَ الْخائِنِينَ بطورى كه از سياق برمى آيد اين جملات از كلام يوسف است، وگويا اين حرف را بعد از شهادت زنان به پاكى او واعتراف همسر عزيز به گناه خود وشهادتش به راستگويى او وداورى پادشاه به برائت او زده است.(3)

ه - . اشاره «ذلك» اشاره به برگردانيدن فرستاده است، يعنى اينكه من از زندان بيرون نيامدم وفرستاده شاه را نزد او برگردانيدم وبوسيله او درخواست كردم كه شاه در باره من وآن زنان داورى كند، براى اين بود كه عزيز بداند من به او در غيابش خيانت نكردم وبا همسرش مراوده ننمودم وبداند كه خداوند كيد خائنان را هدايت نمى كند. بنابراين، ضمير در «ليعلم- تا بداند» وهمچنين در « لَمْ أَخُنْهُ ؛ خيانتش نكردم» به عزيز برمى گردد.(4)

و. وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِى إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّى إِنَّ رَبِّى غَفُورٌ رَحِيمٌ اين آيه تتمه گفتار يوسف(علیه السلام) است، وآن را بدين جهت اضافه كرد كه در كلام قبليش كه گفت: من او را در غيابش خيانت نكردم بويى از استقلال وادعاى حول وقوت مى آمد، اضافه كرد كه آنچه من كردم وآن قدرتى كه از خود نشان دادم بحول وقوه خودم نبود، بلكه هر عمل صالح وهر صفت پسنديده كه دارم رحمتى است از ناحيه پروردگارم.(5) وهيچ فرقى ميان نفس خود

ص: 64

با ساير نفوس كه بحسب طبع، اماره بسوء ومايل به شهوات است نگذاشت.

پس در حقيقت اين كلام يوسف نظير كلام شعيب است كه گفت: إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَما تَوْفِيقِى إِلَّا بِاللَّهِ (هود، 88)؛ من جز اصلاح آنچه بتوانم منظور ديگرى ندارم، ودر اين كار غير خدا كسى را سبب ساز نمى دانم».(1)

آيه إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّى إِنَّ رَبِّى غَفُورٌ رَحِيمٌ از آنجايى كه مشتمل بر معارف جليله اى از توحيد است، احتمال نمى رود كلام زنى بت پرست ومالامال از هوى وهوس بوده باشد.(2)

در حديث مى خوانيم: كه رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: از صبر يوسف در شگفتم كه وقتى عزيز مصر نياز به تعبير خواب پيدا كرد نگفت تا از زندان آزاد نشوم نمى گويم، امّا زمانى كه خواستند او را آزاد كنند، بيرون نيامد تا رفع تهمت شود.

4. يوسف(علیه السلام)، پادشاه مصر را ارباب خود نمى دانست. ارْجِعْ إِلى رَبِّكَ .

5. دفاع از آبرو وحيثيّت، واجب است. ما بالُ النِّسْوَةِ .

6. به دنبال تلخى ها شيرينى ها است. در برابر أَرادَ بِأَهْلِكَ سُوءاً ، ما عَلِمْنا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ آمده است.

7. آن گاه كه خدا بخواهد، دشمن، خود وسيله ى نجات ورفع اتّهام مى شود. إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ .

8. خيانت، كارى ناپسند است، هر چند در حقّ كافر باشد. لَمْ أَخُنْهُ .

9. نشان ايمان واقعى، خيانت نكردن در پنهانى وخفاست. لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ .

10. خائن، به نتيجه نمى رسد وخوش عاقبت نيست. آرى! اگر ما پاك باشيم لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ خداوند اجازه نمى دهد، ناپاكان آبروى ما را بر باد دهند. أَنَّ اللَّهَ لايَهْدِى كَيْدَالْخائِنِينَ .

11. شرط كمال آن است كه حتّى اگر همه مردم او را كامل بدانند، او خود را كامل نداند. در ماجراى حضرت يوسف برادران، همسر عزيز مصر، شاهد، پادشاه، شيطان، زندانيان همه گواهى به كمال او مى دهند، ولى خودش مى گويد: ما أُبَرِّئُ نَفْسِى .

12. خطر هواى نفس جدّى است، آن را ساده ننگريد. إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ در آيه، چهار نوع تأكيد بكار رفته است. (انّ ، لام تأكيد، صيغه ى مبالغه وجمله ى اسميه).(1)

ص: 66

مقام ومنزلت هستى، وما تو را امين خود مى دانيم.(1)

ج. كلمه «كذلك» اشاره است به داستانى كه تا رسيدن يوسف به مقام عزيزى مصر بيان كرد، وآن عبارت بود از زندانى شدنش كه با وجود اينكه غرض همسر عزيز از آن، تحقير يوسف بود مع ذلك خداوند همان را وسيله عزتش قرار داد، ونيز برادران بر وى حسد برده در چاهش انداختند، وبه بازرگانان فروختند تا بدين وسيله آن احترام پدر از يوسف را مبدل به ذلت كنند، خداى سبحان هم همين مكر وحيله آنان را وسيله عزت او در خانه عزيز مصر قرار داد.(2)

3. در مسائل اقتصادى تنها موضوع «توليد بيشتر» مطرح نيست، گاهى «كنترل مصرف» از آن هم مهمتر است، وبه همين دليل در دوران حكومت خود، سعى كرد، در آن هفت سال وفور نعمت، مصرف را به شدت كنترل كند تا بتواند قسمت مهمى از توليدات كشاورزى را براى سال هاى سختى كه در پيش بود، ذخيره نمايد.(1)

4. بدون شك تعريف خويش كردن كار ناپسندى است، ولى با اين حال اين يك قانون كلى نيست، گاهى شرائط ايجاب مى كند كه انسان خود را به جامعه معرفى كند تا مردم او را بشناسند واز سرمايه هاى وجودش استفاده كنند.(2)

5. پادشاه وقتى پى به صداقت وامانت يوسف مى برد ودر او خيانتى نمى يابد، او را براى خود برمى گزيند. اگر خداوند از بنده خيانت نبيند چه خواهد كرد!؟ حتماً او را براى خود بر خواهد گزيد كه قرآن درباره ى حضرت موسى چنين تعبيرى دارد: وَ أَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِما يُوحى (طه، 13)، وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِى . (طه،41)

6. قدرت داشتن وامين بودن در كنار هم ارزشمند است، زيرا اگر امين باشد ولى امكانات نداشته باشد، قدرت انجام كارى را ندارد واگر مكين باشد امّا امين نباشد، بيت المال را حيف وميل مى كند.

7. نجات جان پيامبران؛

اراده ى خداوند هميشه بر خواست بشر حاكم بوده وهست. دشمنان خواستند برخى از انبيا را به قتل برسانند، اما خداوند آنان را حفظ كرد. به عنوان نمونه:

فرعون خواست حضرت موسى(علیه السلام) را بكشد؛ قال فرعون ذرونى اقتل موسى . (غافر، 26) اما خودش به هلاكت رسيد؛ فاغرقناهم فى اليمّ . (اعراف، 135)

دشمنان خواستند عيسى(علیه السلام) را بكشند، اما خداوند او را به آسمان ها برد؛ و مكروا ومكر الله والله خير الماكرين* اذ قال الله يا عيسى انّى متوفّيك ورافعك الىّ ومطهّرك من الذين كفروا . (آل عمران، 54-55)

ص: 69

برادران يوسف(علیه السلام) خواستند او را بكشند؛ اقتلوا يوسف او اطرحوه ارضاً يخل لكم وجه ابيكم . (يوسف، 9)

اما خداوند به او قدرت وحكومت عنايت كرد؛ و كذلك مكّنّا ليوسف فى الارض . (يوسف، 56)

كفار قريش خواستند پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) را بكشند، اما خداوند او را محافظت كرد؛ الّاتنصروه فقد نصره الله اذا خرجه الذين كفروا . (توبه، 40)

تا مرد سخن نگفته باشد، عيب وهنرش نهفته باشد؛ فَلَمَّا كَلَّمَهُ قالَ .

8. براى اعطاى مسئوليّت هاى بسيار مهم، گاه لازم است شخص اوّل مملكت، خود مصاحبه حضورى كند. فَلَمَّا كَلَّمَهُ .(1)

9. مراعات «قانون اهم ومهم» از نظر عقل وشرع يك اصل است.شركت در نظام حكومتى شرك، جائز نيست ولى نجات يك ملّتى از قحطى مهم تر است. به همين دليل، يوسف(علیه السلام) مسئوليّت سياسى نپذيرفت، تا مبادا كمك به ظالم شود، مسئوليّت نظامى نپذيرفت، تا مبادا خون به ناحقّى ريخته شود. فقط مسئوليّت اقتصادى آن هم براى نجات مردم را بر عهده گرفت. امام رضا(علیه السلام) فرمود: هنگامى كه ضرورت ايجاب كرد كه يوسف سرپرستى خزائن مصر را بپذيرد، خود پيشنهاد داد. على بن يقطين نيز به سفارش امام كاظم(علیه السلام) در دستگاه بنى عباس وزير بود. وجود اينگونه مردان خدا مى تواند پناهگاه مظلومان باشد. امام صادق(علیه السلام) فرمود:

كفارة عمل السلطان، قضاء حوائج الاخوان كفاره ى كار حكومتى، بر آوردن نيازمندى برادران دينى است.(2)

10. از امام رضا(علیه السلام) پرسيدند: شما چرا ولايتعهدى مأمون را پذيرفته ايد؟ در جواب فرمود: يوسف كه پيامبر بود در دستگاه مشرك رفت، من كه وصىّ پيامبرم، در دستگاه شخصى كه اظهار مسلمانى مى كند رفته ام، علاوه پذيرفتن من اجبارى است، در حالى كه يوسف(علیه السلام) با اختيار وبه خاطر اهميّت موضوع، آن مسئوليّت را پذيرفت.(3)

11. گرچه در ظاهر پادشاه مصر به يوسف گفت: إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنا مَكِينٌ ولى در

ص: 70

واقع خداوند به يوسف مكنت داد. مَكَّنَّا .

12. قدرت اگر در دست اهلش باشد رحمت است وگر نه زيانبخش خواهد بود. نُصِيبُ بِرَحْمَتِنا .

13. رسيدن به حكومت وقدرت در دنيا، منافاتى با نيكوكارى وايمان وتقوا ندارد. مَكَّنَّا لِيُوسُفَ ... أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ .(1)

برادر خود به جهت كامل دادن پيمانه آنان وبهترين ميزبان بودن وتهديد در نياوردن برادر، وعده برادران به يوسف در آوردن برادر به همراه خود ونقشه يوسف پيرامون بازگشت آنان.

ب. وَ أَنَا خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ يعنى من بهتر از هر كس واردين به خود را اكرام وپذيرايى مى كنم واين خود تحريك ايشان به برگشتن است، وتشويق ايشان است تا در مراجعت، برادر پدرى خود را همراه بياورند.

و اين تشويق در برابر تهديدى است كه در آيه بعدى: فَإِنْ لَمْ تَأْتُونِى بِهِ فَلا كَيْلَ لَكُمْ عِنْدِى وَلا تَقْرَبُونِ كرد، وگفت كه اگر او را نياوريد ديگر طعامى به شما نمى فروشم، وديگر مانند اين دفعه، شخصا از شما پذيرايى نمى كنم، اين را گفت تا هواى مخالفت وعصيان او را در سر نپرورانند، هم چنان كه از گفتار ايشان در آيه بعد كه گفتند: « سَنُراوِدُ عَنْهُ أَباهُ وَإِنَّا لَفاعِلُونَ - به زودى از پدرش اصرار مى كنيم وبهر نحو شده فرمان تو را انجام مى دهيم» برمى آيد كه برادران يوسف فرمان او را پذيرفتند وبا اين قول صريح خود، او را دلخوش ساختند.(1)

ج. چرا يوسف دستور داد وجهى را كه برادران در مقابل غله پرداخته بودند در بارهاى آن ها بگذارند؟ خود آيات فوق پاسخ اين سؤال را بيان كرده است، چرا كه مى گويد: لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَها إِذَا انْقَلَبُوا إِلى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ؛ هدف يوسف اين بود كه آنان پس از بازگشت به وطن آن وجه وپول غلّه را در لابلاى بارها ببينند، وبه كرامت وبزرگوارى عزيز مصر (يوسف) بيش از پيش پى ببرند، وهمان سبب شود كه بار ديگر به سوى او بازگردند، وحتى برادر كوچك خويش را با اطمينان خاطر همراه بياورند ونيز پدرشان يعقوب با توجه به اين وضع، اعتماد بيشترى به آن ها در زمينه فرستادن بنيامين به مصر پيدا كند.(2)

د. چگونه يوسف از اموال بيت المال به برادران داد؟ پاسخ اينكه در بيت المال مصر حقى براى مستضعفان وجود داشته (وهميشه وجود دارد) ومرزهاى كشورها نيز دخالتى در اين حق نمى تواند داشته باشد، به همين دليل يوسف از اين حق در مورد برادران خويش كه در آن هنگام مستضعف بودند استفاده كرد.(3)

ص: 72

وگرفتن غلّه)، سخن يعقوب پيرامون فرستادن بنيامين وگرفتن تعهد محكم از فرزندان.

ب. كلمه «احاطه» از ماده «حاط » به معناى حفظ است، وديوار را هم از جهت اينكه مكانى را محصور ومحفوظ مى كند حايط مى گويند، وخدا را از اين جهت محيط به كل شىء مى گويند كه بر هر چيز مسلط وآن را از هر جهت حافظ است، وهيچ موجودى وهيچ جزئى از موجودات از تحت قدرت او بيرون نيست.(1)

جمله إِلَّا أَنْ يُحاطَ بِكُمْ در اصل به اين معنى است كه «مگر اينكه حوادث به شما احاطه كند» يعنى مغلوب حوادث شويد، اين جمله ممكن است كنايه از مرگ ومير ويا حوادث ديگرى باشد كه انسان را به زانو درمى آورد، وقدرت را از او سلب مى كند. اين تعبير در مواردى از قرآن مجيد تنها به معنى هلاكت ونابودى آمده است، مانند: وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ (يونس، 22) وَ أُحِيطَ بِثَمَرِهِ (كهف،42) ولى روشن است كه در آيه مورد بحث منظور خصوص هلاكت نيست، بلكه عذرى است كه قدرت را از انسان سلب مى كند.(2)

ج. كلمه «نَمِيرُ» از «مير» يعنى مواد غذايى و«نَمِيرُ أَهْلَنا» يعنى به خانواده خود غذا مى رسانيم.(3)

د. چگونه يعقوب حاضر شد بنيامين را به آن ها بسپارد با اينكه برادران به حكم رفتارى كه با يوسف كرده بودند افراد بدسابقه اى محسوب مى شدند. ولى توجه به اين نكته پاسخ اين سؤال را روشن مى كند كه سى الى چهل سال، از حادثه يوسف گذشته بود، وبرادران جوان يوسف به سن كهولت رسيده بودند، وطبعا نسبت به سابق پخته تر شده بودند. از همه اين ها گذشته مساله يك مساله حياتى بود، مساله تهيه آذوقه در قحط سالى براى يك خانواده بزرگ بود، نه مانند گردش وتفريح كه براى يوسف پيشنهاد كردند.(4)

ه - . معناى توكل اين نيست كه انسان نسبت امور را به خودش ويا به اسباب، قطع ويا انكار كند، بلكه معنايش اين است كه خود واسباب را مستقل در تاثير ندانسته ومعتقد باشد كه استقلال واصالت منحصرا از آن خداى سبحان است، ودر عين حال سببيت غير مستقله را براى خود وبراى اسباب قائل باشد.

ص: 75

و لذا مى بينيم يعقوب(علیه السلام) بطورى كه آيات مورد بحث حكايت مى كند در عين توكلش بر خدا اسباب را لغو ومهمل ندانسته وبه اسباب عادى تمسك مى جويد، نخست با فرزندان در باره برادرشان گفتگو نموده سپس از ايشان پيمانى خدايى مى گيرد، آن گاه بر خدا توكل مى كند، وهمچنين در وصيتى كه در آيه بعدى آمده نخست سفارش مى كند از يك دروازه وارد مصر نشوند، بلكه از درهاى متعدد وارد شوند، وآن گاه بر پروردگارش خداى متعال توكل مى كند.(1)

و. فَاللَّهُ خَيْرٌ حافِظاً وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ اين جمله ممكن است اشاره به اين باشد كه براى من مشكل است بنيامين را با شما بدسابقه ها بفرستم، واگر هم بفرستم به اطمينان حفظ خدا وارحم الراحمين بودن او است، نه به اطمينان شما!(2)

5. از جمله نَزْدادُ كَيْلَ بَعِيرٍ استفاده مى شود كه سهم هر نفر، يك بار شتر بوده كه بايد خود حاضر باشد ودريافت كند.

6. هنر يوسف، نه فقط انسان بودن كه انسان سازى است. وَجَدُوا بِضاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَيْهِمْ (به برادران حسود وجفاكار خود، مخفيانه هديه مى دهد تا زمينه را براى مراجعت آن ها فراهم سازد. قرآن مى فرمايد: ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ بدى را با خوبى دفع كنيد.

7. اگر از اوّل پول وبهاى كالا گرفته نشود، خريدار تحقير مى شود. اگر قصد هديه هست ابتدا پول اخذ شود، ولى به شكل عاقلانه برگردانده شود. رُدَّتْ إِلَيْهِمْ .

8. هرگاه از شخصى بدقولى وبدرفتارى ديديد، در نوبت بعد قرارداد را محكم تر كنيد. مَوْثِقاً .(1)

تشركون * من دونه فكيدونى جميعاً ثمّ لاتنظرون * إنّى توكّلت على اللّه ربّى وربّكم... . (هود، 53-56)

حضرت شعيب(علیه السلام)؛ قالوا يا شعيب أصلاتك تأمرك أن نترك ما يعبد آباؤنا... * ... وما توفيقى إلّا باللّه عليه توكّلت وإليه أنيب . (هود، 87-88)

حضرت يعقوب(علیه السلام)؛ وقال يا بنىّ لاتدخلوا من بابٍ واحدٍ وادخلوا من أبوابٍ مّتفرّقةٍ ... عليه توكّلت وعليه فليتوكّل المتوكّلون . (يوسف، 67)

قوم موسى(علیه السلام)؛ و قال موسى ياقوم إن كنتم آمنتم باللّه فعليه توكّلوا إن كنتم مسلمين * فقالوا على اللّه توكّلنا... . (يونس، 84-85)

حضرت ابراهيم(علیه السلام) وقوم او؛ قد كانت لكم أسوةٌ حسنةٌ فى إبراهيم والّذين معه ... ربّنا عليك توكّلناوإليك أنبنا وإليك المصير . (ممتحنه، 4)

كرده ايد؟» * گفتند: «پيمانه پادشاه را! وهر كس آن را بياورد، يك بار شتر (غله) به او داده مى شود، ومن ضامن اين (پاداش) هستم!» * گفتند: «به خدا سوگند شما مى دانيد ما نيامده ايم كه در اين سرزمين فساد كنيم، وما (هرگز) دزد نبوده ايم!» * آنها گفتند: «اگر دروغگو باشيد، كيفرش چيست ؟» * گفتند: «هر كس (آن پيمانه) در بار او پيدا شود، خودش كيفر آن خواهد بود، (وبخاطر اين كار، برده شما خواهد شد) ما اين گونه ستمگران را كيفر مى دهيم!» * در اين هنگام، (يوسف) قبل از بار برادرش، به كاوش بارهاى آنها پرداخت، سپس آن را از بار برادرش بيرون آورد؛ اين گونه راه چاره را به يوسف ياد داديم! او هرگز نمى توانست برادرش را مطابق آيين پادشاه (مصر) بگيرد، مگر آنكه خدا بخواهد! درجات هركس را بخواهيم بالا مى بريم، وبرتر از هر صاحب علمى، عالمى است!

گفت آرى ولى برادرانم هرگز راضى نخواهند شد چرا كه به پدر قول داده اند وسوگند ياد كرده اند كه مرا به هر قيمتى كه هست با خود بازگردانند.(1)

همين كه پيمانه دربار بنيامين پيدا شد، دهان برادران از تعجب باز ماند، گويى كوهى از غم واندوه بر آنان فرود آمد، وخود را در بن بست عجيبى ديدند.

از يك سو برادر آن ها ظاهرا مرتكب چنين سرقتى شده ومايه سرشكستگى آنهاست، واز سوى ديگر موقعيت آن ها را نزد عزيز مصر به خطر مى اندازد، وبراى آينده جلب حمايت او ممكن نيست، واز همه اين ها گذشته پاسخ پدر را چه بگويند؟ چگونه او باور مى كند كه برادران تقصيرى در اين زمينه نداشته اند؟

بعضى از مفسران نوشته اند كه در اين هنگام برادرها رو به سوى بنيامين كردند، وگفتند: اى بى خبر؟ ما را رسوا كردى، صورت ما را سياه نمودى، اين چه كار غلطى بود كه انجام دادى ؟ (نه به خودت رحم كردى ونه به ما ونه به خاندان يعقوب كه خاندان نبوت است) آخر بگو كى تو اين پيمانه را برداشتى ودر بار خود گذاشتى ؟

بنيامين كه باطن قضيه را مى دانست با خونسردى جواب داد اين كار را همان كس كرده است كه وجوه پرداختى شما را در بارتان گذاشت! ولى حادثه آن چنان براى برادران ناراحت كننده بود كه نفهميدند چه مى گويد.(2)

ج. چگونه بى گناهى را متهم به سرقت كرد؟ آيا جائز بود بى گناهى را متهم به سرقت كنند، اتهامى كه آثار شومش دامان بقيه برادران را هم كم وبيش مى گرفت ؟

پاسخ اين سؤال را نيز مى توان از اينجا يافت كه اين امر با توافق خود بنيامين بوده است چرا كه يوسف قبلا خود را به او معرفى كرده بود، واو مى دانست كه اين نقشه براى نگهدارى او چيده شده است، واما نسبت به برادران، تهمتى وارد نمى شد، تنها ايجاد نگرانى وناراحتى مى كرد، كه آن نيز در مورد يك آزمون مهم، مانعى نداشت.

نسبت سرقت به همه چه مفهومى دارد؟معمول است كه اگر چيزى در ميان گروهى كه متشكل هستند ربوده شود ورباينده اصلى شناخته نشود، همه را مخاطب مى سازند

ص: 82

ومى گويند شما اين كار را كرديد، يعنى يكى از شما يا جمعى از شما.(1)

د. كلمه ى «صُواعَ » و«سقاية» به يك معنى بكار رفته اند، پيمانه اى كه هم با آن آب مى خورند وهم گندم را كيل واندازه مى كنند كه نشانه صرفه جويى، بهره ورى واستفاده چند منظوره از يك وسيله است. «صُواعَ » ظرفى است كه گنجايش يك صاع (حدود 3 كيلو) گندم را دارد.(2)

ه - . به طورى كه از سياق برمى آيد، بنيامين از اول از اين نقشه با خبر بوده، وبهمين جهت از اول تا به آخر هيچ حرفى نزد، واين دزدى را انكار نكرد، وحتى اضطراب وناراحتى هم به خود راه نداد، زيرا برادرش يوسف خود را به او معرفى نموده واو را تسليت داده ودلخوش ساخته بود. وقطعا در ضمن معرفى وتسليت به او گفته كه من براى نگهدارى تو چنين كيد ونقش هاى را بكار مى برم، وغرضم از آن اين است كه تو را نزد خود نگهدارم، پس اگر او را دزد خواند در نظر برادران به او تهمت زده نه در نظر خود او، وخلاصه اين نامگذارى جدى وتهمت حقيقى نبوده، بلكه توصيفى صورى بوده كه مصلحت لازم وجازمى آن را اقتضا مى كرده.

با در نظر داشتن اين جهات، گفتار يوسف جزء افتراهاى مذموم عقلى وحرام شرعى نبوده (تا با عصمت انبياء منافات داشته باشد) بعلاوه، اينكه گوينده اين كلام خود او نبوده، بلكه اعلام كنندهاى بوده كه آن را اعلام كرده است.(3)

و. صواع همان صاع است، كه به معناى پيمانه ايست كه با آن اجناس را كيل مى كردند، وصواع پادشاه مصر در آن روز ظرفى بوده كه هم در آن آب مى خوردند، وهم به آن اجناس را پيمانه مى كردند.

ز. راغب گفته:(4) اثقالى كه در ظاهر حمل مى شود مانند بارهايى كه بدوش گرفته مى شود بنام «حمل»- به كسره حاء- خوانده مى شود، وبارهايى كه در باطن حمل مى شود مانند جنين در باطن مادر وآب در شكم ابر، وميوه كه در درون درخت است، «حمل»- به فتح حاء- ناميده مى شود.(5)

ص: 83

ح. كلمه «كذلك» اشاره است به نقشه اى كه يوسف براى گرفتن ونگهداشتن برادر خود بكار برد، واگر آن را كيد ناميد براى اين بود كه برادران از آن نقشه سر در نياورند واگر مى فهميدند به هيچ وجه به دادن برادر خود بنيامين رضايت نمى دادند، واين خود كيد است، چيزى كه هست اين كيد به الهام خداى سبحان ويا وحى او بوده كه از چه راه برادر خود را باز داشت نمايد ونگهدارد وبهمين جهت خداى تعالى اين نقشه را، هم كيد ناميده وهم به خودنسبت داده وفرمود: كَذلِكَ كِدْنا لِيُوسُفَ وچنين نيست كه هر كيدى را نتوان به خداوند نسبت داد، آرى او از كيدى منزه است كه ظلم باشد، وهمچنين مكر واضلال واستدراج وامثال آن را نيز در صورتى كه ظلم شمرده نشوند مى توان به خداوند نسبت داد.(1)

ط . ظاهر جمله «ذى علم» اينست كه مقصود از آن علمى است كه عارض بر عالم مى شود وزايد بر ذات او است، براى اينكه كلمه «ذى» دلالت بر مصاحبت ومقارنت دارد، نه علم خداى تعالى كه صفت ذات وعين ذات اوست، زيرا علم خداوند غير محدود است، آن چنان كه وجودش غير محدود است، وعلم او از حيطه اطلاقات كلامى خارج است.

علاوه بر اين جمله وَ فَوْقَ كُلِّ ذِى عِلْمٍ عَلِيمٌ وقتى صادق است كه بتوان فرض فوقيت كرد، وخداى سبحان عليمى است كه فوق وتحت ووراء براى وجودش نيست، وذاتش حد ونهايت ندارد.(2)

ى. سرانجام برادران وارد بر يوسف شدند، وبه او اعلام داشتند كه دستور تو را به كار بستيم وبا اينكه پدر در آغاز موافق فرستادن برادر كوچك با ما نبود با اصرار او را راضى ساختيم، تا بدانى ما به گفته وعهد خود وفاداريم.

مى گويد؛ وَ لَمَّا دَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ آوَى إِلَيْهِ أَخَاهُ قَالَ إِنِّى أَنَا أَخُوكَ فَلاَ تَبْتَئِسْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ . (يوسف، 69)

2. حضرت يوسف(علیه السلام) در مرحله ى قبل بضاعت را توسط غلامان دربار برادران گذارد، اجْعَلُوا بِضاعَتَهُمْ فِى رِحالِهِمْ ولى در سفر دوّم شخصاً سقايه را در بار بنيامين قرار داد (چون موضوع سرّى بود). جَعَلَ السِّقايَةَ فِى رَحْلِ أَخِيهِ .(1)

3. جمله ى لِمَنْ جاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِيرٍ هر كس چنين كند من چنان پاداش مى دهم، در اصطلاح فقهى «جُعاله» ناميده مى شود كه داراى سابقه واعتبار قانونى است.

4. ضامن گرفتن براى جلب اطمينان، سابقه تاريخى دارد. أَنَا بِهِ زَعِيمٌ .

5. حُسن سابقه، نشانه اى براى برائت است. لَقَدْ عَلِمْتُمْ .

6. مجازات سرقت در ميان بعضى اقوام گذشته، بردگى سارق بوده است. فَهُوَ جَزاؤُهُ به گفته تفسير مجمع البيان، مجازات سرقت، بردگى به مدّت يك سال بوده است.

7. سرقت، نمونه ى بارز ستمكارى است. («ظالم» بجاى «سارق») نَجْزِى الظَّالِمِينَ .(2)

ص: 85

يوسف علاقه مند بود، هنگامى كه بزرگ شد ويعقوب خواست او را از عمه اش بازگيرد، عمه اش چاره اى انديشيد وآن اينكه كمربند يا شال مخصوصى كه از اسحاق در خاندان آن ها به يادگار مانده بود بر كمر يوسف بست، وادعا كرد كه او مى خواسته آن را از وى بربايد، وطبق قانون وسنتشان يوسف را در برابر آن كمر بند وشال مخصوص نزد خود نگهداشت.

ديگر اينكه يكى از خويشاوندان مادرى يوسف بتى داشت كه يوسف آن را برداشت وشكست وبر جاده افكند ولذا او را متهم به سرقت كردند در حالى كه هيچ يك از اين ها سرقت نبوده است.

و ديگر اينكه گاهى او مقدارى غذا از سفره برمى داشت وبه مسكين ها ومستمندان مى داد، وبه همين جهت برادران بهانه جو اين را دستاويزى براى متهم ساختن او به سرقت قرار دادند، در حالى كه هيچيك از آن ها گناهى نبود، آيا اگر كسى لباسى را در بر انسان كند واو نداند مال ديگرى است وبعد متهم به سرقتش كند، صحيح است ؟ وآيا برداشتن بت وشكستنش گناهى دارد؟ ونيز چه مانعى دارد كه انسان چيزى از سفره پدرش كه يقين دارد مورد رضايت اوست بردارد وبه مسكينان بدهد؟!(1)

وطبعا افرادى از سرزمين كنعان واز كسانى كه تو بشناسى در آن وجود دارد، مى توانى حقيقت حال را بپرسى وَ الْعِيرَ الَّتِى أَقْبَلْنا فِيها وبه هر حال مطمئن باش كه ما در گفتار خود صادقيم وجز حقيقت چيزى نمى گوئيم وَ إِنَّا لَصادِقُونَ .(1)

ج. كلمه «بث» به معناى اندوهى است كه صاحبش نتواند آن را كتمان كند وناگزير آن را مى پراكند، وهر چيزى را كه پراكنده ومتفرق كنى آن را بث كرده اى، وبهمين معنا است در آيه وَ بَثَّ فِيها مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ .

حضرت يوسف فرمود: من اندوه فراوان وحزن خود را به شما وفرزندان وخانواده ام شكايت، نمى كنم واگر شكايت كنم در اندك زمانى تمام مى شود وبيش از يك يا دو بار نمى شود تكرار كرد هم چنان كه عادت مردم در شكايت از مصائب واندوه هاشان چنين است، بلكه من تنها وتنها اندوه وحزنم را به خداى سبحان شكايت مى كنم، كه از شنيدن ناله وشكايتم هرگز خسته وناتوان نمى شود.(1)

د. قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً ؛ يعنى درست همان جمله اى را در پاسخ آن ها گفت كه پس از حادثه يوسف به هنگامى كه آن طرح دروغين را بيان كردند، ذكر نمود. در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه آيا يعقوب تنها بخاطر سابقه سوء آن ها به آن ها سوء ظن برد ويقين كرد كه آن ها دروغ مى گويند وتوطئه اى در كار است در حالى كه اين كار نه تنها از پيامبرى چون يعقوب بعيد به نظر مى رسد، بلكه از افراد عادى نيز بعيد است كه تنها كسى را با يك سابقه سوء بطور قطع متهم سازند، با اينكه طرف مقابل شهودى نيز براى خود آورده است، وراه تحقيق نيز بسته نيست. يا اينكه هدف از اين جمله بيان نكته ديگرى بوده است، از جمله اينكه:

چرا شما به عزيز مصر گفتيد جزاى سارق اين است كه او را به بردگى بردارد در حالى كه اين يك قانون الهى نيست بلكه سنتى است نادرست در ميان مردم كنعان.

چرا شما در برابر اين ماجرا به سرعت تسليم شديد وهمچون برادر بزرگتر مقاومت به خرج نداديد، در حالى كه پيمان الهى مؤكد با من بسته بوديد؟(2)

ه - . شايد لا تَعْلَمُونَ همان رؤياى يوسف باشد كه يعقوب در آغاز آن را تعبير كرده بود.(3)

ص: 91

برادران از عزيز درباره كمك به آنها، سخن يوسف به فرزندان يعقوب پيرامون برخورد نامناسب با برادرانشان، شناخت ناگهانى برادران از يوسف وتعجب آنان ومعرفى يوسف خود را به برادران، اقرار برادران به گناه خود وعفو وبخشش يوسف از آنان، دادن پيراهن به برادران براى شفاى پدر.

ب. هيچ صاحب ايمانى نمى تواند ونبايد از رحمت خدا مايوس ونااميد شود زيرا نوميدى از رحمتش در حقيقت محدود كردن قدرت خداوند،و در معناى كفر به سعه رحمت اوست، هم چنان كه در آنجا كه گفتار يعقوب(علیه السلام) را حكايت مى كند مى فرمايد: إِنَّهُ لايَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكافِرُونَ . ودر آنجا كه كلام ابراهيم(علیه السلام) را حكايت مى كند از قول او مى فرمايد: وَ مَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ ».(حجر،56)(1)

ج. به طورى كه از سياق استفاده مى شود، در اين سفر دو تا خواهش از عزيز داشته اند كه برحسب ظاهر هيچ وسيله اى براى برآوردن آنها بنظرشان نمى رسيده:

يكى اينكه: مى خواسته اند با پولى كه وافى وكافى نبوده طعامى به آن ها بفروشد.

دوم اينكه: دست از برادرشان كه به جرم دزدى دستگير شده بردارد، واو را رها سازد.

به همين جهت وقتى به دربار يوسف رسيدند وبا او در خصوص طعام وآزادى برادر گفتگو كردند خود را در موقف تذلل وخضوع قرار داده ودر رقت كلام آن قدر كه مى توانستند سعى نمودند، تا شايد دل او را به رحم آورده، عواطفش را تحريك نمايند. لذا نخست بد حالى وگرسنگى خانواده خود را به يادش آوردند، سپس كمى بضاعت وسرمايه مالى خود را خاطر نشان ساختند، واما نسبت به آزادى برادرشان به صراحت چيزى نگفتند. تنها درخواست كردند كه نسبت به ايشان تصدق كند.(2)

د. يوسف در اينجا برادر خود را هم ضميمه خود كرد، وبا اينكه در باره برادرش سؤالى نكرده بودند وفرمود خداوند بر ما منت نهاد، ونفرمود بر من منت نهاد، براى اينكه هم منت خداى را به ايشان بفهماند وهم بفهماند كه ما همان دو تن برادرى بوديم كه مورد حسد شما قرار داشتيم، ولذا فرمود: قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا .

ص: 94

آن گاه سبب اين منت الهى را كه بر حسب ظاهر موجب آن گرديد بيان نموده فرمود: إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لايُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ واين جمله، هم بيان علت است وهم خود دعوت برادران است بسوى احسان.(1)

ه - . «تحسس» از ماده «حس» به معنى جستجوى چيزى از طريق حس است، ودر اينكه آيا با «تجسس» چه تفاوتى دارد؟ در ميان مفسران وارباب لغت گفتگو است: ابن عباس نقل شده كه «تحسس» در امور خير است و«تجسس» در امور شر.(2)

و. جالب اينكه برادران يوسف، با اينكه پدر تاكيد داشت در باره يوسف وبرادرش به جستجو بر خيزيد ومواد غذايى در درجه بعد قرار داشت، به اين گفتار چندان توجه نكردند، ونخست از عزيز مصر تقاضاى مواد غذايى نمودند، شايد به اين علت بود كه چندان اميدى به پيدا شدن يوسف نداشتند، ويا به اين علت كه آن ها فكر كردند بهتر اين است خود را در همان چهره خريداران مواد غذايى كه طبيعى تر است قرار دهند، وتقاضاى آزاد ساختن برادر را تحت الشعاع نمايند تا تاثير بيشترى در عزيز مصر داشته باشد.(3)

ز. در روايات نيز مى خوانيم كه برادران حامل نامه اى از طرف پدر براى عزيز مصر بودند كه در آن نامه، يعقوب، ضمن تمجيد از عدالت ودادگرى ومحبت هاى عزيز مصر، نسبت به خاندانش، وسپس معرفى خويش وخاندان نبوتش شرح ناراحتى هاى خود را به خاطر از دست دادن فرزندش يوسف وفرزند ديگرش بنيامين وگرفتارى هاى ناشى از خشكسالى را براى عزيز مصر كرده بود.

ودر پايان نامه از او خواسته بود كه بنيامين را آزاد كند وتاكيد نموده بود كه ما خاندانى هستيم كه هرگز سرقت ومانند آن در ما نبوده ونخواهد بود.

هنگامى كه برادرها نامه پدر را بدست عزيز مى دهند، نامه را گرفته ومى بوسد وبر چشمان خويش مى گذارد، وگريه مى كند، آن چنان كه قطرات اشك بر پيراهنش مى ريزد (وهمين امر برادران را به حيرت وفكر فرو مى برد كه عزيز مصر چه علاقه اى به پدرشان يعقوب دارد كه اين چنين نامه اش در او ايجاد هيجان مى نمايد، وشايد در همين جا بود كه

ص: 95

برقى در دلشان زد كه نكند او خودش يوسف باشد، همچنين شايد همين نامه پدرشان يوسف را چنان بى قرار ساخت كه ديگر نتوانست بيش از آن در چهره ونقاب عزيز مصر پنهان بماند، وبه زودى چنان كه خواهيم ديد خويشتن را به عنوان همان برادر! به برادران معرفى كرد).(1)

قوى هستيم، سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ برادر ما دزد بود، إِنَّ أَبانا لَفِى ضَلالٍ پدر ما در گمراهى آشكار است، امروز با حقارت مى گويند: مَسَّنا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ .(1)

4. اولياى خدا، همه ى نعمت ها را از او مى دانند. مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا .(2)

5. كسى لايق زمامدارى وحكومت است كه در برابر حوادث، حسادت ها، شهوت ها، تحقيرها، زندان ها، تبليغات سوء و... امتحان داده باشد. مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ... .(3)

6. احسان حضرت يوسف(علیه السلام)

در چهار مورد حضرت يوسف(علیه السلام) در قرآن كريم به عنوان محسن معرفى شده است؛

دو زندانى به او گفتند ما تو را محسن مى دانيم؛ نبّئنا بتأويله إنّا نراك من المحسنين . (يوسف، 36)

برادران نيز اقرار كردند تو محسن هستى؛ يا أيّها العزيز إنّ له أباً شيخاً كبيراً فخذ أحدنا مكانه إنّا نراك من المحسنين . (يوسف، 78)

خداوند هم او را محسن ناميد؛ و لمّا بلغ أشدّه آتيناه حكماً وعلماً وكذلك نجزى المحسنين . (يوسف، 22)

حضرت يوسف(علیه السلام) نيز اشاره به محسن بودن خويش كرد: قالوا أءنّك لأنت يوسف قال أنا يوسف وهذا أخى قد منّ اللّه علينا إنّه من يتّق ويصبر فإنّ اللّه لايضيع أجر المحسنين . (يوسف، 90)

7. اگر ملامت نكردن را مقيد به امروز كرده وفرموده امروز تثريبى بر شما نيست، (من گناهانتان را نمى شمارم كه چه كرديد) براى اين بوده كه عظمت گذشت واغماض خود را از انتقام برساند زيرا در چنين موقعيتى كه او عزيز مصر است ومقام نبوت وحكمت وعلم به احاديث به او داده شده وبرادر مادريش هم همراه است، وبرادران در كمال ذلت در برابرش ايستاده به خطاكارى خود اعتراف كردند با اينكه مى توانست انتقام بگيرد در عين حال آنان را مورد عفو قرار داد حضرت على(علیه السلام) مى فرمايند: اذا قدرت على عدوك فاجعل العفو عنه شكرا

ص: 97

للقدرة عليه ؛ هر گاه بر دشمن خود پيروز شدى شكر آن را، عفو دشمن قرار بده.(1)

8. برادران يوسف كه با گناه ووعده دروغ برنامه خود را شروع كردند در عاقبت اعتراف به خطا وگناه خود كردند.

برادران به پدر خود هم وعده نصيحت وخيرخواهى كردند؛ قَالُوا يَا أَبَانَا مَا لَكَ لاَ تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ . (يوسف، 11)

هم وعده حفاظت ونگهدارى يوسف را دادند؛ وَ إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ . (يوسف، 63)

لكن در عاقبت به گناه خود اعتراف كردند؛ وَ إِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ . (يوسف، 91)

برادرانى كه يك روز اجماع بر نابودى او داشتند؛ وَ أَجْمَعُوا أَنْ يَجْعَلُوهُ فِى غَيَابَةِ الْجُبِّ . (يوسف، 15)

روز ديگر اجماع كردند كه براى او سجده وخضوع كنند؛ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً . (يوسف، 100)

9. بزرگوارى يوسف را ملاحظه كنيد كه اولا گناه آن ها را سر بسته بيان مى كند، ومى گويد ما فعلتم (آنچه انجام داديد) وثانيا راه عذر خواهى را به آن ها نشان مى دهد كه اين اعمال شما به خاطر جهل بود، وآن دوران جهل گذشته واكنون عاقل وفهميده ايد!(2)

هيچ كس نمى داند در اين لحظات حساس چه گذشت واين برادرها بعد از ده ها سال كه يكديگر را شناختند چه شور وغوغايى بر پا ساختند چگونه يكديگر را در آغوش فشردند، وچگونه اشك هاى شادى فرو ريختند، ولى با اين حال برادران كه خود را سخت شرمنده مى بينند نمى توانند درست به صورت يوسف نگاه كنند، آن ها در انتظار اين هستند كه ببينند آيا گناه بزرگشان قابل عفو واغماض وبخشش است يا نه گفت: امروز هيچگونه سرزنش وتوبيخى بر شما نخواهد بود قالَ لاتَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ .(3)

10. در حديث مى خوانيم: دل جوان رقيق تر است. سپس امام(علیه السلام) اين آيه را تلاوت فرمودند: يوسف چون نسبت به پدر وبرادران جوان تر بود، فورى برادران را بخشيد.(4)

11.جوانمردى را از يوسف بياموزيم كه هم حقّ خود را بخشيد وهم از خداوند طلب

ص: 98

آمرزش وعفو مى كند. لا تَثْرِيبَ ... يَغْفِرُ اللَّهُ .(1)

12. آنجا كه بنده مى بخشد از خداوند كه ارحم الراحمين است چه انتظارى جز عفو داريم. يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ .

13. اگر پيراهنى كه جوار يوسف است نابينا را بينا مى كند، پس در تبرك به مرقد وصحن وسرا ودرب وديوار وپارچه وهر چيز ديگرى كه در جوار اولياى خدا باشد، اميد شفا هست.

14. در روايت آمده است كه يوسف گفت: كسى پيراهن مرا براى پدر ببرد كه پيراهن خونى مرا پيش او برده بود تا همانگونه كه پدر را دل آزرده كرده با اين پيراهن دلشاد سازد.(2)

15. يوسف، علم غيب داشت وگر نه از كجا مى دانست كه پيراهن، پدر را بينا مى كند. يَأْتِ بَصِيراً .(3)

ص: 99

ج. فرزندان آن جناب در اين داستان چه بهره زشتى داشته اند كه از همان اول داستان تا به آخر چه اسائه ادب ها به پدر نمودند، در اول داستان گفتند: إِنَّ أَبانا لَفِى ضَلالٍ مُبِينٍ ودر آخر گفتند: إِنَّكَ لَفِى ضَلالِكَ الْقَدِيمِ .

و ظاهراً مرادشان از اين گمراهى كه در آخر گفتند، همان گمراهى است كه در اول به وى نسبت دادند، ومقصودشان از آن گمراهى محبت زياد يعقوب به يوسف است.(1)

5. فرزندان ناصالح باعث كورى پدر وفرزند صالح موجب بينايى او مى شود. ابْيَضَّتْ عَيْناهُ ... فَارْتَدَّ بَصيراً .(1)

6. انبياء علمى دارند كه مردم فاقد آن هستند، چنانكه حضرت يعقوب به هنگام بينا شدن چشمش بوسيله پيراهن يوسف به فرزندانش فرمود: أَ لَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنىّ ِ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُون ، قرآن كريم مى فرمايد: خداوند به فرشتگان فرمود: إِنىّ ِ أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُون (بقره، 30) از اين دو آيه روشن مى شود كه حضرت يعقوب مظهر علم خدا است وعلم غيب را خداوند به او عنايت كرده است.

7. كسانى كه در اثر اشتباه به پدر گفتند: إِنَّ أَبانا لَفِى ضَلالٍ مُبِينٍ بعد از توجّه به اشتباه مى گويند: إِنَّا كُنَّا خاطِئِينَ .(2)

8. براى آمرزش گناهان، توسّل به اولياى خداوند جايز است. يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا .(3)

9. به هنگام اقرار خلافكار، او را ملامت نكنيد. هنگامى كه گفتند: إِنَّا كُنَّا خاطِئِينَ ما خطاكار بوديم. پدر گفت: سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ .(4)

10. خداوند گاهى محبت را تبديل به عداوت مى كند وگاهى عداوت را تبديل به محبت مى كند؛

الف: تبديل محبت به عداوت: مانند ايجاد عداوت ميان يهود ونصارى وَ أَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ . (مائده، 64)

نمونه ديگر اين كه يك روزى ساحران به عزت فرعون سوگند ياد كردند كه آنها پيروز خواهند شد؛ فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِيَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ (شعرا، 44)، اما بعد از پيروزى حضرت موسى وايمان آوردن آنان در برابر تهديد فرعون مقاومت كردند ... قَالُوا لاَ ضَيْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ . (شعرا، 50) در اينجا نيز محبت به فرعون تبديل به عداوت شد.

ب: تبديل عداوت به محبت:

ص: 102

يك روز فرزندان يعقوب به پدر نسبت گمراهى دادند وبا او عداوت ورزيدند؛ إِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِى ضَلاَلٍ مُبِينٍ (يوسف، 8) روز ديگر به خطاى خويش اقرار كردند وبه پدر علاقه مند شدند واز او تقاضاى طلب مغفرت از خداوند كردند؛ قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ .(1)

آمده، آنجا كه فرموده: وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ (1)وبايد دانست كه اين سجده براى عبادت يوسف نبوده، بدليل اينكه در ميان سجده كنندگان در داستان يوسف شخصى بوده كه در توحيد، مخلص (به فتح لام) بوده، وچيزى را شريك خدا نمى گرفته، واو يعقوب(علیه السلام) است.(2)

ه - . «آوى» چنان كه «راغب» در كتاب مفردات مى گويد در اصل به معنى انضمام چيزى به چيز ديگر است، وانضمام كردن يوسف، پدر ومادرش را به خود، كنايه از در آغوش گرفتن آن ها است.(3)

مقتضاى توحيد خالص است.(1)

3. احسان پروردگار خود را در اينكه از زندان يعنى بلايى بزرگ نجاتش داد بياد آورد، آرى خداوند آن بلا را مبدل به نعمتى كرد كه هرگز احتمالش را نمى داد زيرا كسى احتمال نمى دهد كه زندان وسيله رسيدن به عزت وسلطنت شود. يوسف در اين موقف كه برادران ايستاده اند اسمى از بلاى بزرگ به چاه افتادن نياورد، آرى جوانمرديش به او اجازه نمى داد كه برادران را شرمنده سازد.(2)

4. بعد از آنكه يوسف(علیه السلام) خداى را ثنا گفت واحسان هاى او را در نجاتش از بلاها ودشواريها برشمرد، خواست تا نعمت هايى را هم كه خداوند بخصوص او ارزانى داشته برشمارد در حالى كه پيداست آن چنان محبت الهى در دلش هيجان يافته كه به كلى توجهش از غير خدا قطع شده، در نتيجه يكباره از خطاب وگفتگوى با پدر صرف نظر كرده متوجه پروردگار خود شده وخداى عز اسمه را مخاطب قرار داده مى گويد: «پروردگارا اين تو بودى كه از سلطنت، سهمى بسزا ارزانيم داشتى، واز تاويل احاديث تعليمم دادى».(3)

5. اين اسلامى كه يوسف درخواست كرد بالاترين درجات اسلام، وعالى ترين مراتب آنست، وآن عبارتست از تسليم محض بودن براى خداى سبحان به اينكه بنده براى خود وبراى آثار وجودى خود هيچ استقلالى نبيند ودر نتيجه هيچ چيز- چه خودش وچه صفات واعمالش- او را از پروردگارش مشغول نسازد.(4)

6. انسان در طول عمر خود، ممكن است دگرگونى هاى فراوانى پيدا كند ولى مسلما صفحات آخر زندگانى او از همه سرنوشت سازتر است، يوسف هم در اينجا از خدا همين را مى خواهد، مى گويد: تَوَفَّنِى مُسْلِماً وَأَلْحِقْنِى بِالصَّالِحِين .(5)

7. حتّى اگر شخص اوّل كشور نيز خواست از امنيّت سرزمين خود سخن بگويد، بايد

ص: 106

توجّه به لطف خداوند داشته باشد. إِنْ شاءَ اللَّهُ زيرا تا خدا نخواهد، امنيّتى در كار نيست، چنان كه گروهى از سنگ هاى كوه خانه ساختند تا در امان باشند، ولى قهر خداوند امنيّت آنان را به هم زد. وَ كانُوا يَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً آمِنِينَ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُصْبِحِينَ . (حجر ، 82-83)

8. در هر مقامى هستيد والدين خود را بر خود برتر بدانيد. رَفَعَ أَبَوَيْهِ آنكه رنج بيشتر داشته بايد عزيزتر باشد.

9. مخلَص همه چيز را از خدا مى بيند واز حوادث گله نمى كند. در اين آيه كلمات جَعَلَها رَبِّى، أَحْسَنَ بِى، أَخْرَجَنِى وَجاءَ بِكُمْ ، سخن از الطاف الهى است.

10. خود را برتر ندانيد. بَيْنِى وَبَيْنَ إِخْوَتِى يوسف نگفت شيطان آنان را فريب داد، مى گويد شيطان بين من وآن ها را ... يعنى خود را نيز در يك سمت قرار مى دهد.

11. حضرت يعقوب در آغاز داستان به يوسف گفت: إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ودر پايان نيز يوسف(علیه السلام) گفت: إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ كه قابل توجّه است.

12. خداوند حكومت مصر را به دو نفر داد، يكى فرعون كه آن را به خود نسبت داد وگفت: أَ لَيْسَ لِى مُلْكُ مِصْرَ وديگر به يوسف داد كه آن را به خدا نسبت داد وگفت: آتَيْتَنِى مِنَ الْمُلْكِ .

13. يوسف كه خداوند همواره او را حفظ كرد، به او علم داد، به او حكومت داد وخطر را از او دور كرد، باز نگران عاقبت خود است. واى به حال كسانى كه قدرت، مال وعلم خود را با حيله به دست آورده اند، آنان چه عاقبتى خواهند داشت!

14. افتخار يوسف آن نيست كه حاكم بر مردم است، افتخارش آن است كه خداوند حاكم بر اوست. أَنْتَ وَلِيِّى فِى الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ .(1)

15. حضرت يوسف(علیه السلام) سلطنتش محدود بوده است؛ من الملك زيرا همه ملك وسلطنت از آن خداوند متعال است؛ قُل اللّهمّ مالك الملك... .

16. اثر ايمان وكفر

برخى از افراد به جهت ايمان داشتن در دنيا وآخرت تحت ولايت خداوند هستند مانند

ص: 107

حضرت يوسف(علیه السلام) أَنْتَ وَلِيِّى فِى الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ

لكن برخى از افراد به جهت كفر ورزى گرفتار خزى دنيا وآخرت هستند

... أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلاَّ خِزْىٌ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ ... (البقرة، 85)

17. نمونه واجدان ملك عظيم

در يك آيه مى فرمايد: ... فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً (النساء، 54) در آيات ديگر نمونه ها را بيان مى كند:

حضرت داود(علیه السلام): ... وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاءُ ... (البقرة، 251) يا دَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِى الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ ... (ص، 26)

حضرت يوسف(علیه السلام): رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِى مِنَ الْمُلْكِ ... (يوسف، 101)

حضرت سليمان(علیه السلام): وَ وَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُدَ ... وَأُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَىْ ءٍ ... (النمل، 16)

ص: 108

امام باقر(علیه السلام) نيز فرمودند: مردم در عبادت موحد هستند، ولى در اطاعت از غير خدا گرفتار شرك مى شوند(1) ودر روايات ديگرى مى خوانيم كه مراد از شرك در اين آيه، شرك نعمت است. مثل اينكه انسان بگويد فلانى كار مرا سرو سامان داد، اگر فلانى نبود نابود شده بودم وامثال آن.

د. «غاشية» به معنى «پوشنده» و«پوشش» است واز جمله به پارچه بزرگ كه روى زين اسب مى اندازند وآن را مى پوشاند، غاشيه گفته مى شود، ومنظور در اينجا بلا ومجازاتى است كه همه بدكاران را فرا مى گيرد (مؤنث بودن «غاشية» به خاطر آنست كه صفت براى كلمه «عقوبة» است كه در تقدير مى باشد).(2)

ب. منظور از مرور انسان ها بر آيات، حركت زمين است، زيرا با حركت زمين، انسان بر اجرام آسمانى مرور مى كند.

ج. مرور بر آيات آسمانى، پيشگويى سوار شدن انسان بر وسايل فضايى وحركت آن ها در آسمان ها است.

را آورده از آن جمله در داستان قوم هود فرموده: نَجَّيْنا هُوداً وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ (هود، 66) ودر داستان قوم صالح فرموده: نَجَّيْنا صالِحاً وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ (هود،66) ودر داستان قوم شعيب فرموده: نَجَّيْنا شُعَيْباً وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ (هود، 94) وهمچنين در داستان هاى ديگر.(1)

ه - . آيه 111 گويا مى خواهد به اين نكته مهم اشاره كند كه داستان هاى ساختگى زيبا ودل انگيز بسيار است وهميشه در ميان همه اقوام، افسانه هاى خيالى جالب فراوان بوده است، مبادا كسى تصور كند سرگذشت يوسف ويا سرگذشت پيامبران ديگر كه در قرآن آمده از اين قبيل است.(2)

7. اينكه فرمود: باس ما از مجرمين نمى گذرد، اين نيز در آيات بسيارى بطور عمومى وخصوصى ذكر شده، در آيه وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِىَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لايُظْلَمُونَ (يونس، 47) وآيه وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ وَما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ والٍ (رعد،12).(1)

8. هم قهر وعذاب وهم لطف وامداد به دست خداست. نَصْرُنا ... بَأْسُنا .(2)

9. آنچه در داستان ها اهميت دارد، پندآموزى آنهاست. درابتداى سوره فرمود: نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ ودر آخر فرمود: لَقَدْ كانَ فِى قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ .(3)

10. تنها اهل ايمان از هدايت ورحمت قرآن بهره مى برند. هُدىً وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ .(4)

ص: 114

ص: 116

شما تشريح مى كند تا به قيامت ومعاد يقين پيدا كنيد. اين سؤال پيش مى آيد كه چه رابطه اى بين مساله توحيد ومعاد است كه يكى به عنوان نتيجه ديگرى ذكر شده است ؟

پاسخ اين سؤال با توجه به اين نكته روشن مى شود كه اولا قدرت خداوند بر ايجاد اين جهان، دليل بر قدرت او بر اعاده آن است، در اواخر سوره يس مى خوانيم: «آيا خدايى كه آسمانها وزمين را آفريد قدرت ايجاد مثل آن را ندارد».

ثانيا اگر عالم آخرت نباشد، آفرينش اين جهان، بيهوده خواهد بود، چرا كه اين زندگى به تنهايى نمى تواند هدفى براى آفرينش اين جهان پهناور باشد قرآن مجيد ضمن آيات مربوط به معاد (سوره واقعه آيه 62) مى گويد: وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولى فَلَوْ لاتَذَكَّرُونَ ؛ شما كه اين جهان را ديده ايد چگونه متذكر نمى شويد كه حتما جهانى بعد از آن خواهد بود.(1)

د. تسخير خورشيد وماه: در آيات فوق خوانديم كه خداوند خورشيد وماه را مسخر كرده است، آيات فراوانى در قرآن مجيد داريم كه مى گويد كرات آسمانى وموجودات زمينى وشب وروز ومانند آن، همه مسخر انسانند، در يك مورد مى خوانيم: خداوند نهرها را مسخر شما كرد وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهارَ . (ابراهيم، 32)

و در مورد ديگر مى فرمايد: كشتى را مسخر شما ساخت؛ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ (ابراهيم، 32) ودر جاى ديگر شب وروز را براى شما تسخير كرد؛ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهارَ . (نحل ، 12)

و در جاى ديگر خورشيد وماه را مسخر شما ساخت وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ (ابراهيم، 33) ودر جاى ديگر دريا را به تسخير شما در آورد تا گوشت تازه از آن استفاده كنيد وَ هُوَ الَّذِى سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا . (نحل، 14)

و در جاى ديگر مى فرمايد: آيا نمى بينى خداوند همه آنچه را روى زمين است مسخر شما ساخت ؟ أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِى الْأَرْضِ . (حج، 56)

و بالآخره در جاى ديگر مى خوانيم: خداوند آنچه را در آسمان ها وزمين است، همگى را مسخر شما ساخت وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِى السَّماواتِ وَما فِى الْأَرْضِ جَمِيعاً مِنْهُ . (جاثيه، 13)

از مجموع اين آيات به خوبى استفاده مى شود كه اولا انسان تكامل يافته ترين موجود اين جهان است، واز نظر جهان بينى اسلام آن قدر به او ارزش ومقام داده شده است كه همه

ص: 119

موجودات ديگر را مسخر اين انسان ساخته، انسانى كه خليفة اللَّه است وقلبش جايگاه نور خدا.

ثانيا روشن مى شود كه «تسخير» در اين آيات به اين معنى نيست كه انسان اين موجودات را همگى تحت فرمان خود در مى آورد، بلكه همين اندازه كه در مسير منافع وخدمت او حركت دارند وفى المثل كرات آسمانى براى او نور افشانى مى كنند يا فوائد ديگرى دارند در تسخير او هستند.(1)

ه - . مراد از آياتى كه كلمه «تلك» بدان اشاره مى كند همين موجودات عالم هستى، واشياى خارجى است كه در نظام عام الهى مسخر شده اند، ومراد از «كتاب» هم مجموع عالم هستى است كه مى توان گفت به وجهى همان لوح محفوظ است، ويا به نوعى از عنايت ومجاز مراد از آن، قرآن كريم است، به خاطر اينكه مشتمل بر آيات هستى است.

و.الف ولام در كلمه «الحق» حصر را مى رساند، ومفادش اين است كه آنچه بسوى تو نازل شده فقط وفقط حق است، نه اينكه باطل محض ويا آميخته به باطل باشد.

ز. راغب در مفردات مى گويد: «عمود» چيزى است كه خيمه به آن تكيه دارد ومى ايستد، وجمع آن، هم «عمد»- به ضم عين وميم- مى آيد.(2)

ح. يُفَصِّلُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ ، از ظاهر سياق برمى آيد كه مراد از «آيات»، همان آيات تكوينى است، وبنابراين، مراد از «تفصيل آيات» اين است كه اشياء را از هم جدا وهر كدام را از ديگرى متمايز مى سازد، واز هر كدام، آنچه كه در ذات وباطنش نهفته است بيرون آورد، در نتيجه نور از ظلمت، وحق از باطل، وخير از شر، وصالح از طالح، ونيكوكار از مجرم متمايز گردد.

و لذا مى بينيم دنبال جمله مورد بحث فرمود: لَعَلَّكُمْ بِلِقاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ ، زيرا روز لقاى پروردگار، همان روز ساعت وقيامت است كه آن را «يوم الفصل» هم ناميده ووعده داده كه در آن متقين را از مجرمين وفجار جدا سازد، وفرموده: إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ مِيقاتُهُمْ أَجْمَعِينَ .(3)

ط . مشهور در نزد مفسران اين است كه مراد از آيات، آيات كتاب هايى است كه از ناحيه

ص: 120

خدا نازل شده، بنابراين، مقصود از تفصيل آيات به منظور جدا ساختن، عبارت مى شود از شرح آن وبيان وپرده بردارى از حقايق آن در كتاب هايى كه بر انبياء نازل شده، تا مردم در آنها تدبر وتفكر كنند وحقايق آنها را بفهمند، زيرا در اين صورتست كه اميد مى رود به لقاى پروردگار شان يقين پيدا نموده به سوى او بازگشت كنند.

اين نظريه مشهورتر است در بين مفسران، وليكن آن معنايى كه ما گذرانديم روشن تر وبا سياق آيات سازگارتر است.(1)

. كلمه «صِنْوانٌ » بر خلاف ظاهرش كه قالب تثنيه دارد، جمع «صنو» به معناى شاخه اى است كه از اصل درخت خارج مى شود، ودر اينجا به معناى مشابه ومانند است.(2)

به منظور درك وفهميدن مردم است اين هدف با واژه هاى (يفصل، نبين، نصرف) در قرآن مطرح شده است؛ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ . (آل عمران، 118) كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ . (انعام، 65) وَ لَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ . (اعراف، 52)

5. نظير آيه 2 سوره رعد درباره تسخير شمس وقمر وحركت آنها تا مدت مشخص، اين آيات است؛ لقمان 29، فاطر 13 وزمر 5.

6. نظام آفرينش بر اساس زوجيّت است؛(1)

الف: زوجيّت در نباتات وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ . (حج، 5)

ب: زوجيّت در حيوانات وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً . (شورى، 11)

ج: زوجيّت در انسان خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً . (روم، 21)

د: زوجيّت در همه چيز وَ مِنْ كُلِّ شَىْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ . (ذاريات، 49)

7. از جمله قدرت نمايى خداوند اين است كه قطعات زمين با اينكه مجاور يكديگر است در عين حال با هم متفاوت است. قسمتى از زمين سفت است قسمتى نرم وقسمتى شوره زار است وقسمتى حاصل خيز وهر قسمتى استعداد پرورش ميوه خاصى دارد. وَ فِى الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ .(2)

8. تنوّع ميوه ها با رنگ، مزه، بو وشكل هاى مختلف، همه از نشانه هاى قدرت الهى است. لَآياتٍ .(3)

ص: 122

مى گفتند گناهان كبيره هرگز بخشيده نخواهد شد پاسخ قاطع مى دهد.(1)

د. منظور از استعجال سيّئه، طلب عذاب است(2)

4. پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: اگر عفو خدا نبود زندگى بر هيچ انسانى گورا نبود واگر عقاب او نبود همه افراد به كار خود تكيه مى كردند؛

لولا عفو الله وتجاوزه ما هنا احد العيش ولو لاوعيد الله لاتكّل كل واحد.(1)

5. شبهه اى است درباره معاد، كه خود جهات مختلفى دارد، وخداى سبحان در كلام خود از يك يك آن جهات ومناسب هر كدام جوابى داده كه ريشه شبهه را از بيخ وبن بركنده است.

يكى از آن جهات، اين استبعاد است كه خاك برگردد وانسانى تمام عيار شود، از اين شبهه جوابى داده شده كه مگر قبلا كه زنده بود از چه خلق شده بود؟ ومگر غير اين بود كه مواد زمينى بصورت منى ونطفه درآمده سپس علقه شده سپس مضغه گشته وسپس بصورت بدن انسانى تمام عيار درآمده است ؟ يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِى رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ ... . (حج، 5)(2)

يكى ديگر از موارد استبعاد اين است كه بطور كلى چيزى كه معدوم شده دوباره موجود مى گردد، واز اين، جواب داده شده به اينكه: خلقت نخست چطور ممكن بود، اين نيز به همان نحو ممكن است، هم چنان كه خداى تعالى فرمود: وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَنَسِىَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْىِ الْعِظامَ وَهِىَ رَمِيمٌ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِى أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ . (يس، 78-79)

جهت سوم اينكه انسان وقتى مرد، ذاتش معدوم مى شود، وديگر ذاتى ندارد تا با خلقت جديد لباس وجود به تن كند، بله در ذهن اشخاص تصورى از او هست، وليكن انسان خارجى نيست، پس چه چيز اعاده وجود مى يابد؟(3)

خداوند در اين باره مى فرمايد: وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِى الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِى خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِى وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ (سجده، 11) كه حاصلش اين است كه شما با مردن در زمين گم نمى شويد ومعدوم نمى گرديد، بلكه ملك الموت كه موكل بر مرگ است آن حقيقتى را كه لفظ «شما» و«ما» به آن دلالت مى كند، وعبارت از جانها است مى گيرد ودر قبضه او باقى مى ماند وگم نمى شود، آن گاه وقتى

ص: 125

مبعوث شديد بسوى خدا برمى گرديد، ودوباره بدنهاى شما بجانهايتان ملحق مى شود، وباز شما شمائيد.(1)

6. از آيه شريفه 6 ، سه نكته استفاده مى شود؛

تعبير به كلمه «ربك» براى افاده اين جهت است كه ايشان چون مشرك وبت پرستند خداى تعالى را رب خود نمى دانند، ودر ميان ايشان تنها رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است كه خدا را رب خود مى داند.

مراد از مغفرت وعقاب، اعم از مغفرت وعقاب دنيوى واخروى است چون مشركين در سيئه وعقوبت دنيوى عجله مى كردند، هم چنان كه «مثلات» هم كه خدا در جوابشان فرمود: اقوام قبل از ايشان را از بين برد، عقوبت هاى دنيوى بوده، كه بر ايشان نازل مى شده.

علاوه بر اين، عفو ومغفرت اختصاص به بعد از مرگ ويا روز قيامت ندارد، وهمچنين آثار آن دو نيز تنها مختص به قيامت نيست.

خداوند تعالى مى تواند مغفرت خود را گسترده ودامنه اش را وسيع كند، وهر كه را بخواهد بيامرزد، حتى شامل ظالم هم در حين ظلمش بشود، ودر صورتى كه حكمت اقتضاء كرد او را نيز آمرزيده، مظلمه اش را جبران كند، هم چنان كه مى تواند عقاب نمايد، كما اينكه فرمود: إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُكَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ . (مائده، 118)

و به خاطر همين نكته بود كه خداى تعالى از مورد مغفرت به «للناس» تعبير كرد ونفرمود: «للمؤمنين» ويا «للتائبين» ويا امثال آن.(2)

ص: 126

مبقيه» ونگهدارنده وپيش برنده، واين همان چيزى است كه ما از آن تعبير به «رسول» و«امام» مى كنيم.(1)

روايات متعددى كه از پيامبر(صلی الله علیه و آله) در كتب شيعه واهل تسنن نقل شده كه فرمود: «من منذرم وعلى هادى است» اين تفسير را كاملا تاييد مى كند.(2)

مرحوم شيخ طوسى وفخر رازى در ذيل همين آيه در تفسير اين جمله از «ابن عباس» چنين نقل مى كنند:

وضع رسول اللَّه يده على صدره فقال انا المنذر، ثم اوما الى منكب على(علیه السلام) وقال انت الهادى بك يهتدى المهتدون من بعدى؛ پيامبر دستش را بر سينه خود گذاشت وفرمود: منم منذر! سپس به شانه على اشاره كرد وفرمود تويى هادى! وبوسيله تو بعد از من هدايت يافتگان هدايت مى شوند.(3)

اين روايت را دانشمند معروف اهل تسنن علامه ابن كثير در تفسير خود، وهمچنين علامه ابن صباغ مالكى در «فصول المهمه» وگنجى شافعى در «كفاية الطالب» وطبرى در تفسير خود وابو حيان اندلسى در كتاب تفسيرش به نام «بحر المحيط » وهمچنين علامه نيشابورى در تفسير خويش وگروه ديگرى نقل كرده اند.(4)

ج. در 26 حديث آمده كه مراد از «هاد» ائمه معصومين: هستند.(5)

3. انسانِ بهانه جو، لايق خطاب الهى نيست. إِنَّما أَنْتَ خداوند گفتار كفّار را بى جواب گذارده وپيامبر را مخاطب قرار داده است.(1)

4. براى جامعه ى جاهل غافل، هشدار بيش از بشارت ضرورت دارد. إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ . حدود 120 مرتبه واژه «انذار» در قرآن آمده كه 100مرتبه آن در مكه نازل شده است.(2)

است كه هيچكس وهيچ دستگاهى دقيقا نمى تواند آن را مشخص كند، اين علم مخصوص ذات پاك پروردگار است ودليل آن هم روشن است چرا كه استعداد رحم ها وجنين ها كاملا متفاوت مى باشد، وهيچكس از اين تفاوتها دقيقا آگاه نيست.

بعضى ديگر گفته اند كه جمله هاى سه گانه بالا اشاره به سه حالت مختلف از اعمال «رحم» در ايام باردارى است: جمله اول اشاره به خود جنين است كه رحم آن را حفظ مى كند، وجمله دوم اشاره به خون حيض است كه در آن مى ريزد وجذب جنين مى گردد، وآن را مى مكد ودر خود فرو مى برد وجمله سوم اشاره به خون هاى اضافى است كه در ايام حمل، احيانا به خارج ريخته مى شود ويابه هنگام تولد وبعد از آن دفع مى گردد . در تفسير الميزان ضمن تأييد اين تفسير براى آيه فوق، مى فرمايد: بعضى از روايات ائمه اهل بيت: اين تفسير را تاييد مى كند وآنچه از ابن عباس نقل شده نيز برهمين معنى منطبق است، ولى دقت در رواياتى كه در تفسير نور الثقلين در ذيل آيه از ائمه اهلبيت: نقل شده نشان مى دهد كه بيشتر اشاره به همان معناى اول دارد.(1)

ج. «سارب» از ماده «سرب» (بر وزن ضرر) در اصل به معنى آب جارى است، وسپس به انسانى كه دنبال كارى در حركت است گفته شده.(2)

د. راغب در مفردات مى گويد: ماده «غاض» هم لازم استعمال مى شود وهم متعدى، هم گفته مى شود «غاض الشىء- فلان چيز ناقص شد»، وهم گفته مى شود «غاضه غيره- فلان چيز را ناقص كردند»، در قرآن كريم هم بهر دو نحو آمده كه مى فرمايد: «و غيض الماء- آب ناقص شد»، « وَ ما تَغِيضُ الْأَرْحامُ - آنچه رحمها ناقص مى كند- يعنى آن را فاسد مى سازد، وبصورت آبى درمى آورد كه بزمين فرو ميرود» وكلمه «غيضة» به معناى محلى است كه آب در آنجا بايستد وزمين آن را ببلعد.(3)

ه - . آيه 10 نسبت به آيه 9 به منزله نتيجه است ومعناى مجموع آن دو چنين است كه: وقتى خداى سبحان عالم به غيب وشهادت است وعلمش نسبت به آن دو على السويه است، پس براى او باز على السويه است كه شما گفتار خود را آهسته بگوئيد ويا بلند بگوييد

ص: 130

چون خداى سبحان هر دو قسم را مى داند وگفتار هر دو را مى شنود بدون اينكه گفتار آن كس كه آهسته سخن مى گويد برايش مخفى بماند، ونيز براى او على السويه است راه رفتن آن كس كه در شب راه مى پيمايد واز تاريكى شب استمداد مى كند تا ناظران پى بكارش نبرند، وآن كس كه در روز روشن وعلنى راه مى رود وخود را پنهان نمى كند، خداوند راه رفتن هر دو را مى داند.(1)

آنها تنها او را از حوادثى كه به فرمان خدا قطعيت نيافته حفظ مى كنند).

ج. اين خداى سبحان است كه او وآثار حاضر وغائب او را حفظ مى كند، ودر عين اينكه فرموده: اللَّهُ حَفِيظٌ عَلَيْهِمْ ونيز فرموده: وَ رَبُّكَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ حَفِيظٌ در عين حال وسائطى را هم در اين حفظ كردن، اثبات نموده ومى فرمايد: وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ ؛ پس اگر خداى تعالى آثار حاضر وغايب انسانى را بوسيله اين وسائط كه گاهى آنها را حافظين ناميده وگاهى معقبات خوانده حفظ نمى فرمود، هر آينه فنا ونابودى از هر جهت آنها را احاطه نموده وهلاكت از پيش رو وپشت سر بسويشان مى شتافت، چيزى كه هست همانطور كه حفظ آنها به امرى از ناحيه خداست همچنين فناى آنها وفساد وهلاكتشان به امر خداست، زيرا ملك هستى از آن اوست.(1)

د. جمله إِنَّ اللَّهَ لايُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ ... ، چكيده اش اين است كه خداوند چنين حكم رانده وحكمش را حتمى كرده كه نعمتها وموهبت هايى كه به انسان مى دهد مربوط به حالات نفسانى خود انسان باشد، كه اگر آن حالات موافق با فطرتش جريان يافت آن نعمت ها وموهبتها هم جريان داشته باشد، مثلا اگر مردمى بخاطر استقامت فطرتشان به خدا ايمان آورده وعمل صالح كردند، به دنبال آن نعمت هاى دنيا وآخرت بسويشان سرازير شود، هم چنان كه فرمود: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ وَلكِنْ كَذَّبُوا ومادامى كه آن حالت در دلهاى ايشان دوام داشته باشد اين وضع هم از ناحيه خدا دوام يابد، وهر وقت كه ايشان حال خود را تغيير دادند خداوند هم وضع رفتار خود را عوض كند ونعمت را به نقمت مبدل سازد.(2)

اما اينكه اگر فساد در قومى شايع شود ويا از بعضى از ايشان سر بزند نقمت وعذاب هم برايشان نازل مى شود آيه شريفه از تلازم ميان آنها ساكت است، نهايت چيزى كه از آيه استفاده مى شود اين است كه: خداوند وقتى روش خود را تغيير مى دهد وعذاب مى فرستد كه مردم رفتار خود را عوض كرده باشند وبه همين جهت سياق را تغيير داده، مى فرمايد:

و إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ با اينكه اگر مى خواست سياق را تغيير ندهد بايد

ص: 133

مى فرمود: حتى يغيروا ما بانفسهم فيريد اللَّه بهم من السوء ما لامرد له تا آنكه مردم رفتار خود را عوض كنند كه در اين صورت خداوند آن گونه بدى را براى ايشان خواسته است كه احدى نتواند آن را جلوگير شود.

مؤيد اين معنا هم آيه وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ است كه صريحا دلالت مى كند بر اينكه پاره اى از تغييرات خدا در هنگام پاره اى از تغييرات مردم، اجراء نمى گردد، وخدا مردم را در آن تغييرات عفو مى فرمايد.(1)

برق كه به هنگام نزديكى جرقه مى زند آنها نيز جرقه عظيمى ايجاد كرده وبه اصطلاح تخليه الكتريكى مى شوند.

اگر جرقه هاى كوچكى كه از سر دو سيم در برابر چشم ما آشكار مى شود، صداى خفيفى دارند، در عوض صداى جرقه آسمانى برق به خاطر گسترش ابر وبالا بودن ميزان الكتريسته بقدرى شديد است كه «رعد» را به وجود مى آورد.

و هر گاه قطعه ابرى كه داراى الكتريسته مثبت است به زمين كه هميشه الكتريسته منفى دارد نزديك شود، جرقه در ميان زمين وابر ايجاد مى شود، كه آن را «صاعقه» مى گويند.(1)

ج. منظور از سجده موجودات چيست ؟ سجده در اين گونه موارد به معنى خضوع ونهايت تواضع وتسليم است، يعنى همه فرشتگان وانسانها وهمه صاحبان عقل وانديشه براى خدا متواضعند ودر برابر فرمان او خاضع مى باشند، منتهى گروهى سجده وخضوعشان تنها جنبه تكوينى دارد، يعنى در برابر قوانين عالم هستى وآفرينش خاضعند، ولى گروهى علاوه بر سجود تكوينى سجود تشريعى نيز دارند يعنى با ميل واراده خود در برابر خداوند سجده مى كنند.(2)

د. «ظلال» جمع «ظل» به معنى سايه است، ذكر اين كلمه در آيه فوق نشان مى دهد كه منظور از سجود تنها سجود تشريعى نيست، زيرا سايه هاى موجودات از خود اراده واختيارى ندارند، بلكه تسليم قوانين تابش نور مى باشند، وبنابراين سجده آنها، تكوينى، يعنى تسليم در مقابل قوانين خلقت است.(3)

ه - . لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ به دو طريق مى توان تفسير كرد؛

آنچه خداوند دعوت نموده به توحيد وتصديق انبياء وايمان به قيامت، حق است.

دعا وطلب حوايج بايد از جانب خدا باشد وبه غير او توجهى نباشد.(4)

و. لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لايَسْتَجِيبُونَ لَهُمْ بِشَىْ ء ؛ «دعا» و«دعوت»، به معناى توجه دادن نظر مدعو است بسوى داعى كه غالبا با لفظ ، يا اشاره صورت ميگيرد،

ص: 136

و«استجابت» و«اجابت» به معناى پذيرفتن دعوت داعى، وروى آوردن بسوى اوست، واما درخواست حاجت در دعا، وبرآوردن حاجت در استجابت، جزء معنا نيست، بلكه غايت ومتمم معناى آن دو است.

بله، اين جهت در مفهوم دعا خوابيده كه بايد مدعو، صاحب توجه ونظرى باشد كه اگر بخواهد بتواند نظر خود را متوجه داعى بكند، ونيز بايد صاحب قدرت وتمكنى باشد كه از استجابت دعا ناتوان وعاجز نگردد، واما دعا كردن وخواندن كسى كه درك وشعور نداشته، يا قدرت بر برآوردن حاجت را ندارد دعاى حقيقى نيست، هر چند صورت دعا را داشته باشد.

و چون در آيه شريفه ميان جمله لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وجمله وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ... مقابله افتاده ودر دومى مى گويد دعا وخواندن غير خدا خالى از استجابت، ودعاى كافران در ضلالت است، ناگزير مى فهميم كه مقصود از جمله اولى اين است كه دعوت حق با دعوت باطل اين فرق را دارد كه در دعوت حق مدعو دعوت را مى شنود، والبته استجابت هم مى كند (اما دعوت باطل چنين نيست).

و اين خود از صفات خداى تعالى است، چون او شنوا وقريب ومجيب، (جوابگوى دعا) وغنى وداراى رحمت است، هم چنان كه فرمود: أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ ونيز فرمود: ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ ودر گفته هاى خود هيچ شرطى در استجابت دعا نكرده، جز اينكه حقيقت دعا محقق شود وتنها او دعوت وخوانده شود نه غير او.(1)

ز. شخص عطشان وقتى بخواهد آب بياشامد، ناگزير بايد نزديك آب شده كف دست را باز كند وآب را برداشته بنوشد، يعنى به لب رسانده رفع عطش كند، اين راه حقيقى وصحيح رفع تشنگى است، واما لب تشنه اى كه از آب دور است ومى خواهد سيراب شود، واز اسباب مقدمات هيچ يك را عملى نمى كند جز همين كه كف دست را باز نموده نزديك دهان ببرد، كه چنين كسى هرگز آبى بدهانش نمى رسد، واز آب نوشيدن تنها صورت آن را نشان داده، وتقليد آن را درآورده است.و مثل كسى كه غير خدا را مى خواند مثل همين تقليد درآور است كه از دعا جز صورت خالى از معنا، واسم خالى از مسماى آن را نمى آورد. زيرا اين بتها

ص: 137

وخدايان دروغين در استجابت دعا وقضاى حوائج، همان اثر را دارند كه آن آقاى تقليد درآور در رفع عطش خود دارد.(1)

انتظار كشيدن براى پاسخ ندارد.(1)

ج. آيه 16 بخاطر اينكه رسول خدا را فرمان مى دهد به اينكه با مشركين احتجاج كند، در حقيقت به منزله خلاصه آيات سابق است.

زيرا آيات سابق با روشن ترين بيان اين معنا را خاطرنشان مى كردند كه: تدبير آسمان ها وزمين وآنچه در آنها است با خداست، هم چنان كه خلقت وپيدايش آنها از او مى باشد، واوست مالك آن چيزهايى كه خلايق بدان نيازمندند، وتدبير آنها هم ناشى از علم وقدرت ورحمت اوست، وهر چيز غير از او مخلوق ومدبر (به فتح با) است ومالك هيچ نفع وضررى براى خود نيست. واين بيان نتيجه مى دهد كه تنها او رب است وبس.

اينك بعد از آن بيان، به پيغمبرش دستور مى دهد كه نتيجه آن را بر مشركين مسجّل نموده، بعد از تلاوت آيات سابق وروشن شدن حق از ايشان بپرسد: مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ ؛ كيست آنكه مالك ومدبر بر امر آسمانها وزمين وموجودات در آنها است ؟ آن گاه دستورش مى دهد كه خودش در جواب بگويد: «الله»، چون مشركين معاند ولجباز بودند وحاضر نبودند به آسانى به توحيد ويگانه بودن رب اقرار كنند.(2)

3. هم چشم بينا وهم نور آفتاب لازم است. ذكر دو مثال نابينا وبينا وظلمات ونور، گويا اشاره به اين حقيقت است كه براى مشاهده يك واقعيت عينى دو چيز لازم است هم چشم بينا، وهم اشعه نور، كه با نفى هر يك از اين دو مشاهده صورت نمى گيرد، اكنون بايد فكر كردچگونه است حال كسانى كه از هر دو محرومند هم از بينايى هم از نور كه مشركان مصداق واقعى آنند، هم چشم عقلشان كور است وهم محيط زندگيشان را ظلمت كفر وبت پرستى فرا گرفته وبه همين دليل در بيراهه ها وپرتگاهها سرگردانند.(1)

4. طرح مسائل در قالب سؤال وجواب، يكى از شيوه هاى تبليغى، تربيتى وآموزشى است كه قرآن، بسيار به آن توجّه كرده است؛ قُلْ مَنْ ... . (2)

ص: 141

فلان شخص فرياد زد واو تحمل كرد وغضب نكرد.(1)

د. راغب گفته است: «باطل» نقيض حق وبه معناى چيزيست كه پس از وارسى كردن معلوم مى شود ثبات نداشته، وبدين معنا است در آيه ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ گاهى هم نسبت به عمل وگفتار به كار برده مى شود، چنانچه خداوند فرموده: وَ بَطَلَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ ونيز فرموده: لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ ، ومصدر آن «بطول»، «بطل» و«بطلان»، مى آيد.

بنابراين بطلان هر چيزى بدين معنا است كه انسان براى آن چيز يك نوع وجود وواقعيت فرض بكند، ولى وقتى با خارج تطبيقش مى كند آن طور كه فرض شده بود مطابق با خارج نباشد. وحق بر خلاف آنست وعبارتست از چيزى كه فرضش با خارج تطبيق كند.

بنابراين صفت حق وباطل دو صفتى است كه در اصل مختص به اعتقاد بوده، واگر غير اعتقاد را هم حق ويا باطل خوانده عنايتى بكار مى برند.

بنابراين، گفتن اينكه آسمان بالاى سر ما وزمين زير پاى ما است گفتارى است حق، چون واقع وخارج با آن تطبيق مى كند، بخلاف اينكه بگوييم آسمان زير پاى ما، وزمين بالاى سر ما است، كه چون در واقع آن ثباتى كه فرض مى شدند ندارند وباطل است.

همچنين موجودات خارجى وقتى حقند كه در خارج وجود داشته باشند، مانند وجود حق تعالى، واما اگر چيزى وجود ندارد، ومع ذلك معتقد بوجودش باشيم آن شىء باطل است.(2)

ه - . مقصود از زدن حق وباطل به همديگر يك نوع تثبيت است- وخدا داناتر است- واز قبيل اين است كه مى گوييم: من خيمه زدم، يعنى خيمه را برافراشتم. ويا اينكه قرآن مى فرمايد: ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ ؛ يعنى خداوند ذلت ومسكنت را بر ايشان ثابت كرد ونيز مى فرمايد: فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقاً فِى الْبَحْرِ ؛ بر ايشان راهى در دريا باز واثبات كن «ضرب المثل» را هم كه ضرب المثل مى گويند از همين باب است، زيرا در ضرب المثل نيز ممثل به وسيله مثل تثبيت مى شود، ودر تمام اين موارد در حقيقت ملزوم اطلاق شده واز آن لازم اراده شده است، زيرا ضرب (زدن) كه عبارت از گذاشتن چيزى روى چيزى ديگرى

ص: 143

بفشار وقوت است، عادتاً خالى از تثبيت نيست، مثلاً وقتى چكش را به روى ميخ مى كوبيم، ميخ را در محل تثبيت وپابرجا مى كنيم.(1)

و. در اين آيه دو مثال براى معرّفى باطل ذكر شده است، يكى مثال كفى كه بر روى آب ظاهر مى شود ودوّم كفى كه هنگام ذوب فلزات، روى آنها را مى پوشاند.

4. اگر در اين جمله اسمى از «ماء: آب» نياورده وبه جاى آن فرموده: آنچه براى مردم سودمند است بدان جهت است كه دلالت كند بر اثر مختص بحق، وآن اين است كه مردم از آن منتفع گشته، وآن همان غايت وهدفى است كه همه در پى آنند.(1)

5. از اين مثلى كه در آيه شريفه زده شده چند مطلب از كليات معارف الهى روشن مى گردد.

الف. وجودى كه از ناحيه خداى تعالى به موجودات افاضه مى شود در حقيقت مانند بارانى كه از آسمان به زمين نازل مى شود رحمتى است كه از ناحيه خداوند به موجودات افاضه مى گردد. در اصل از هر صورت ومحدوديت واندازه خالى مى باشد، واز ناحيه خود موجودات است كه محدود به حدود وداراى اندازه مى شوند، مانند آب باران كه اگر داراى قدر معين وشكلى معين مى شود بخاطر آب گيرهاى مختلف است، كه هر كدام قالب يك اندازه معين وشكلى معين است، موجودات عالم هر كدام به مقدار ظرفيت وقابليت واستعداد خود، وجود را كه عطيه ايست الهى مى گيرند.

ب. متفرق شدن اين رحمت آسمانى در مسيل هاى عالم، وبه قالب درآمدنش در آن قالب هاى مختلف، بدون كثافات صورت نخواهد گرفت وخواه ناخواه فضولاتى بر بالاى آنها خواهد نشست، چيزى كه هست آن فضولات باطل واز بين رفتنى است.(2)

ج. از احكام حق يكى اين است كه با حق ديگر معارضه نمى كند، ومزاحم آن نمى شود، بلكه هر حقى ساير حقها را در طريق رسيدن به كمالشان كمك نموده وسود مى بخشد واينكه هيچ حقى معارض ومزاحم حق ديگر نيست مقصود نفى تعارض در بين موجودات اين عالم نيست، چه عالم مشهود ما عالم تنازع وتزاحم است، آتشش را آبى خاموش، وآبش را آتشى فانى وزمينش خوراك گياهان وگياهش طعمه حيوانات وحيواناتش صيد يكديگرند، ودوباره زمينش همه را در خود فرو مى برد. بلكه مراد اين است كه همين موجودات در عين افتراس يكديگر، در تحصيل اغراض الهى يك دل ويك جهتند وهر كدام براى رسيدن به غرض نوعى خود از ديگران استمداد مى كنند، مثل آنها مثل تيشه وچوب

ص: 145

است براى نجار، كه در عين تزاحم وتعارضشان در خدمت كردن به نجار وتحصيل غرض او كه همان ساختن درب وپنجره باشد يكديگر را كمك مى كنند، ومثل دو كفه ترازو است كه در عين ناسازگارى با هم در سنجيدن كالا مطيع صاحب خويشند.(1)

6. باطل همچون كف است، زيرا: 1.رفتنى است. 2.در سايه حقّ جلوه مى كند. 3.روى حقّ را مى پوشاند. 4.جلوه دارد ولى ارزش ندارد. نه تشنه اى را سيراب مى كند نه گياهى از آن مى رويد. 5.با آرام شدن شرايط محو مى شود. 6.بالانشين پر سر وصدا، امّا توخالى وبى محتوى است. چنان كه در آيات ديگر نيز بر اين امر تأكيد شده است:(2) بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ ؛ (انبياء، 18) يَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ ؛ (شورى، 24) وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَما يُعِيدُ ؛ (سبأ، 49) إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً ؛ (اسراء ، 81) جاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْباطِلُ . (اسراء ، 81)

7. آنچه از سوى خداوند نازل مى شود، همچون باران خالص وحقّ است، لكن همين كه با ماديات درآميخت، دچار ناخالصى وزمينه ى پيدايش كف وباطل مى شود. أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً .(3)

ص: 146

3. موضوع عدم نجات كفار ومشركان در قيامت در آيات ذيل بيان شده است:

36 مائده ، 91 ال عمران ، 18 رعد ، 47 زمر ، 14 معارج .

ب. مرحوم طبرسى گويد «الباب» به معنى عقول ومفرد آن «لب» است. راغب گويد «لب» يعنى عقل خالص. مرحوم شيخ طوسى گويد لب انسان عقل اوست زيرا بزرگ ترين چيزى است كه در انسان است. واژه «اوالوالباب» 16 بار در قرآن كريم بيان شده است.(1)

ج. بِعَهْدِ اللَّهِ هم شامل پيمان هاى فطرى از قبيل عشق به حقّ وعدالت مى شود، هم پيمان هاى عقلى مثل درك حقايق عالم هستى ومبدأ ومعاد را در برمى گيرد، هم بر پيمان هاى شرعى همچون عمل به واجبات وترك محرّمات اطلاق مى گردد وهم بر پيمان هايى كه انسان ها با يكديگر مى بندند ومتعهّد مى شوند وخداوند مراعات آنها را واجب فرموده، صادق است.(2)

د. منظور از «امر» امر تشريعى است كه از ناحيه خداوند متعال نازل شده باشد، به شهادت ذيل آيه كه مى فرمايد: وَ يَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ .(3)

ه - . وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ تعبيرى از اين وسيعتر در اين زمينه نمى توان پيدا كرد، چرا كه انسان ارتباطى با خدا، ارتباطى با پيامبران ورهبران، ارتباطى با ساير انسانها اعم از دوست وهمسايه وخويشاوند وبرادران دينى وهمنوعان دارد، وارتباطى نيز با خودش، دستور فوق مى گويد بايد همه اين پيوندها را محترم شمرد، حق همه را ادا كرد، وكارى كه منجر به قطع يكى از اين پيوندها مى شود انجام نداد. از آنچه بيان شد، ضمناً تفسير احاديثى كه در رابطه با اين آيه وارد شده است روشن مى شود كه گاهى آن را به اقوام وبستگان تفسير فرموده اند وگاهى به امام وپيشواى دين وگاهى به آل محمد وزمانى به همه افراد با ايمان! مثلا در حديثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانيم كه از آن حضرت درباره تفسير الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ سؤال شد

فقال قرابتك فرمود: منظور خويشاوندان تو است.(4)

و نيز در حديث ديگرى از همان امام(علیه السلام) مى خوانيم كه فرمود:

نزلت فى رحم آل محمد وقد يكون فى قرابتك اين جمله درباره پيوند با آل محمد صادر شده است وگاهى

ص: 150

در خويشاوندان وبستگان تو نيز هست.

جالب اينكه در پايان اين حديث مى خوانيم كه امام فرمود:

فلا تكونن ممن يقول للشىء انه فى شىء واحد از كسانى مباش كه معنى آيات را منحصر به مصداق معينى بدانى.(1)

و. اينكه فرمود: أَ فَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمى ، استفهامى كه در آيه شريفه آمده، انكار است ومى خواهد تساوى ميان آن دو طائفه را نفى نموده، بفرمايد: كسى كه علم بحق در دلش جاى گرفته با كسى كه نسبت به حق جاهل است برابر نيستند. واگر جاهل بحق را به وصف كورى توصيف كرده براى اشاره به اين معنا است كه عالم به حق بينا است، هم چنان كه در آيه قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الْأَعْمى وَالْبَصِيرُ ... نيز آن دو را كور وبينا ناميده.(2)

ز. مقصود از انفاق در جمله وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَعَلانِيَةً مطلق انفاق اعم از واجب وغير واجب است، چون آيه شريفه در مكه نازل شده، كه هنوز آيات راجع به زكات واجب نازل نشده بود.(3)

ح. وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ ؛ ماده «درأ» به معناى دفع است، ومعناى آيه اين است: وقتى مرتكب گناهى مى شوند، كار نيكى مى كنند كه نيكيش از بدى آن گناه بيشتر است، ويا حد اقل معادل آنست وآثار سوء آن را جبران مى كند، حال چه اينكه اين گناه را بوسيله كار نيك جبران نمايند ويا بوسيله توبه لكه آن را بشويند، چون فرموده اند: إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئات (هود، 114) حسنات گناهان را از بين مى برد. ونيز چه اينكه خود مرتكب شده باشند، ويا ديگران نسبت به ايشان انجام داده باشند مثل اينكه به ايشان ظلم كرده باشند، وايشان با عفو واحسان تلافى كنند، ويا به ايشان جفا كرده باشند ايشان به حسن خلق وگشاده رويى جبران نموده باشند. همه اينها درأ (دفع) سيئه به حسنه است، ودليلى از ناحيه لفظ آيه كه دلالت كند بخصوص يكى از اينها وجود ندارد.(4)

در احاديث اسلامى نيز احاديثى به مضمون هر دو تفسير وارد شده است.در حديثى از

ص: 151

پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى خوانيم كه به معاذ بن جبل فرمود:

اذا عملت سيئة فاعمل بجنبها حسنة تمحها هنگامى كه كار بدى كردى در كنار آن كار خوبى انجام ده كه آن را محو كند ودر نهج البلاغه مى خوانيم كه امير مؤمنان على(علیه السلام) فرمود:

عاتب اخاك بالاحسان اليه واردد شره بالانعام عليه برادرت را در برابر كار خلافى كه انجام داده است بوسيله نيكى سرزنش كن، وشر او را از طريق انعام واحسان به او برگردان»(1) ونيز قرآن مى فرمايد ادْفَعْ بِالَّتى هِىَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَصِفُونَ .(2)

ط . كلمه «عدن» به معناى استقرار است، وقتى گفته مى شود فلان عدن بمكان كذا معنايش اين است كه فلانى در چنين مكانى استقرار يافت. گويا جواهرات زمينى وفلزات را هم بدين جهت «معدن» مى گويند كه جواهرات در آن استقرار دارند، پس جَنَّاتُ عَدْنٍ به معناى بهشتهايى است كه نوعى از استقرار وخلود وسلامتى وايمنى از هر جهت را دارد.(3)

گروه اول كه متذكر مى شوند كسانى هستند كه داراى عقل واهل خشيه وانابه هستند؛ أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ (رعد،19)، هُوَ الَّذِى يُرِيكُمْ آيَاتِهِ وَيُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ رِزْقاً وَمَا يَتَذَكَّرُ إِلاَّ مَنْ يُنِيبُ (غافر، 13)، سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشَى . (اعلى، 10)

گروه دوم كه متذكر نمى شوند كفار هستند كه قرآن درباره آنها مى فرمايد: وَ إِذَا ذُكِّرُوا لاَيَذْكُرُونَ . (صافات، 13)

4. چرا تنها صبر ذكر شده است ؟ جمله سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ مى گويد درود فرشتگان به بهشتيان به اين گونه است كه مى گويند سلام بر شما باد به خاطر صبر واستقامتتان، در حالى كه در آيات فوق به هشت قسمت از كارهاى نيك وبرنامه هاى مهم آنها اشاره شده ولى در اين جمله تنها انگشت روى يكى از آن هشت برنامه گذارده وآن صبر است.

نكته اين موضوع را از بيان زنده وپر مغز حضرت على(علیه السلام) مى توان دريافت:

ان الصبر من الايمان كالرأس من الجسد ولا خير فى جسد لارأس معه ولا فى ايمان لاصبر معه(1)صبر نسبت به ايمان مانند سر است در مقابل تن، تن بى سر بقايى ندارد وايمان بدون صبر نيز، ارزشى نخواهد داشت.(2)

5. آيه مورد بحث از آنجايى كه مطلق است دلالت مى كند بر هر صله اى كه خدا به آن امر فرموده كه از معروف ترين مصاديق آن صله رحم است، كه بر وجود آن تاكيد نموده وفرموده: وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِى تَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ ونيز در تاكيد آن در ذيل آيه مورد بحث فرموده: وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ واين اشاره به آن است كه ترك صله رحم مخالفت امر خدا است، پس جا دارد مردم از خدا بترسند وآن را ترك نكنند كه ترك آن عمل زشتى است، ودر نامه اعمال آدمى ضبط مى شود، وباعث سوء حساب مى گردد.(3)

در روايت است كه امام صادق(علیه السلام)فرمود به حسن بن حسين بن على بن الحسين هفتاد دينار بدهند ، شخصى گفت آيا به كسى كمك مى كنيد كه اسلحه به روى شما كشيده است.

ص: 153

حضرت آيه شريفه وَ الَّذينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ را تلاوت كردند.(1)

6. اينكه صبر را مطلق آورده مى رساند كه اشخاص مورد نظر آيه همه اقسام صبر را دارند، يعنى هم صبر در موقع برخورد به مصيبت، وهم صبر بر اطاعت حق، وهم صبر در برابر معصيت را وليكن صبرشان را مقيد به قيد ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ نموده، يعنى اگر صبر مى كنند فقط وفقط به منظور رضاى پروردگارشان است. آرى، صبرى از نظر قرآن ممدوح است كه به خاطر خدا باشد، نه به خاطر جلوگيرى از عجز، ويا عجب به نفس، ويا تعريف اين وآن، ويا غير آن، زيرا بسيارى از خويشتن داران، خويشتن دارى شان به خاطر جلب افكار عمومى است.(2)

7. اگر «صلاة» و«انفاق» را بر صبر عطف نموده از باب عطف خاص بر عام است، تا به قول بعضى اهميت وعظمت آنها را برساند.(3)

8. در سوره ابراهيم آيه 31 خداوند به پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى فرمايد به بندگان مومن من بگو نماز را اقامه كنند ودر حال نهان وآشكار انفاق كنند؛ قُل لِّعِبَادِىَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ يُقِيمُواْ الصَّلَوةَ وَيُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً مِّن قَبْلِ أَن يَأْتىِ َ يَوْمٌ لَّا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خِلَال در آيه 22 رعد از امتثال اين فرمان الهى درباره خردمندان سخن مى گويد: إِنمَّ َا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ ... وَأَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيه .

9. اگر انفاق را مقيد به قيد سِرًّا وَعَلانِيَةً نموده براى اين است كه بفهماند حق انفاق را استيفاء مى كنند، چون بعضى از انفاقات است كه بايد پنهانى صورت گيرد، وبعضى ديگر علنى دادنش بهتر است. پس كسى كه به خدا وبه آنچه خدا نازل كرده ايمان دارد لازم است امر تكليفى را ادا كند از آن جمله حق انفاق را ادا نموده آنجا كه مظنه رياء وسمعه يا توهين وآبروريزى در كار است پنهانى بدهد، وآنجا كه مايه تشويق مردم بر احسان ومعروف ودفع تهمت وامثال آنست علنى بپردازد.(4)

10. اقامه نماز يكى از مصاديق پيمان هاى الهى «عهد الله» است، كه در آيات سابق آمد،

ص: 154

چنان كه در روايت نيز آمده است

الصلاة عهد الله.(1)

11. از ميان 137 مرتبه اى كه كلمه «جَنَّة» و«جَنَّاتُ » در قرآن آمده، تنها 11 مورد از آن تعبير «جَنَّاتُ عَدْنٍ » دارد كه طبق حديثى از درّ المنثور، به معناى بهشت مخصوص است.

12. رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) فرمودند: هر كس مى خواهد زندگى ومرگش همچون زندگى ومرگ من باشد وبه جَنَّاتُ عَدْنٍ كه بهشت من است وارد شود، بايد علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) وذريّه ى او را، رهبر وامام خود قرار دهد كه آنها در علم وفهم، برترين انسان ها وهادى مردم به سوى سعادت اند.(2)

13. آنچه از آيات الهى بدست مى آيد اين است كه فرشتگان، در همه احوال در دنيا وآخرت (برزخ وقيامت) با انسان ارتباط دارند، گاهى بر او درود وصلوات مى فرستند، يُصَلِّى عَلَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ (احزاب، 43) گاهى براى او استغفار وطلب بخشش مى كنند، وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا (غافر، 7) وزمانى هم براى او دست به دعا برمى دارند، رَبَّناوَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ (غافر ، 8) در هنگام مرگ وشروع عالم برزخ نيز با شعار وتلقين أَلَّا تَخافُوا وَلا تَحْزَنُوا (فصلت ، 30) وبا جمله سَلامٌ عَلَيْكُمْ جان آنها را مى گيرند. الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ (نحل ، 32) ودر آخرت نيز به آنان سلام مى كنند؛ سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ . (رعد، 24)(3)

14. براى بهشت هشت درب ذكر شده كه با تعداد اوصافى كه براى خردمندان در آيات اخير شمرده شده مطابقت دارد. گويا هر كدام از اين صفت هاى هشت گانه، درى از درهاى بهشت وراهى بسوى سعادت ابدى را به سوى انسان باز مى كند.(4)

ص: 155

و در سوره اعراف آيه 142 مى فرمايد: وَ أَصْلِحْ وَلا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ ؛ اصلاح كن وراه مفسدان را پيروى مكن.

در بعضى از موارد ايمان وعمل صالح را در برابر فساد قرار داده است، أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِى الْأَرْضِ (ص ، 27) آيا آنها را كه ايمان وعمل صالح بجا آوردند همانند مفسدان فى الارض قرار دهيم.(1)

د. «طوبى» بر دو قسم است: 1. وصفى يعنى خوشا به حال. 2. اسمى كه نام شجره طوبى است كه در قصر اميرالمومنين(علیه السلام) وشاخه هاى در آن قصور مومنين است.(1)

ه - . اطمينان دو معنا دارد: 1. ظن قوى كه نزديك به علم است كه آن را علم عرفى گويند وملاك حجيت روايات بر اساس همين اطمينان است. 2. اطمينان كه بالاتر از علم وايمان است از اين رو موضوع اطمينان قلب بر اثر ذكر خدا بعد از ايمان ذكر شده است؛ الَّذينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ .(2)

و. استناد قضيه به مشيت پروردگار خود بر اساس سنتى است كه دائما جريان داشته، وبر طبق نظام متقنى است كه هرگز خلل نمى پذيرد. آرى، خداى تعالى هدايت كسى را مى خواهد كه خود او بسوى خدا بازگشت بكند، ومشيتش بر ضلالت كسى تعلق مى گيرد كه از خداى روى گردان باشد وبه سوى او بازگشت نكند.

پس كسى كه متصف به صفت انابه ورجوع بحق باشد وافكار وعقايدش مغلول به غلهاى اهواء نباشد، خداوند او را با اين دعوت حقه (قرآن) هدايت مى فرمايد، وكسى كه افكار وعقايدش آزاد از قيد اهواء نباشد گمراه مى شود هر چند آيات مستقيم وروشن باشد، واز آيات منتفع نمى گردد هر چند كه معجزه هم باشد، آرى: وَ ما تُغْنِى الْآياتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لايُؤْمِنُونَ .(3)

ز. ايمان به خدا به صرف اين نيست كه انسان بداند ودرك كند كه خدا حق است، زيرا مجرد دانستن ودرك كردن ملازم با ايمان نيست، بلكه با استكبار وانكار هم مى سازد، هم چنان كه خودش فرموده: وَ جَحَدُوا بِها وَاسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ وچون مى دانيم ايمان با انكار نمى سازد، پس نتيجه مى گيريم كه ايمان صرف ادراك نيست، بلكه عبارتست از پذيرايى وقبول مخصوصى از ناحيه نفس، نسبت به آنچه كه درك كرده. قبولى كه باعث شود نفس در برابر آن ادراك وآثارى را كه اقتضاء دارد تسليم شود، وعلامت داشتن چنين قبولى اين است كه ساير قوا وجوارح آدمى نيز آن را قبول نموده، مانند خود نفس در برابرش تسليم شود.(4)

ص: 159

چهره حقيقت است، براى آنها كه حقيقت طلب مى باشند، نه اينكه پيامبر(صلی الله علیه و آله) به صورت يك معجزه گر درآيد وهر كس هر عملى پيشنهاد كرد انجام دهد وتازه حاضر به قبول آن نباشند.

اينگونه درخواست معجزه (معجزات اقتراحى) تنها از ناحيه افراد لجوج انجام مى گرفت كه حاضر به قبول هيچ حقى نبودند.

و اتفاقاً نشانه هاى اين امر در آيات فوق به خوبى به چشم مى خورد، چرا كه در آخرين آيه مورد بحث سخن از استهزاى پيامبر(صلی الله علیه و آله) به ميان آمده، يعنى آنها نمى خواستند چهره حق را ببينند، بلكه با اين پيشنهادها مى خواستند پيامبر(صلی الله علیه و آله) را استهزاء كنند.(1)

ج. جزاء «لو» حذف شده ومعناى آن اين است كه: اگر هم فرض كنيم كه قرآن چنين اثرى مى داشت كه كوه ها را از ريشه مى كند وزمين را پاره پاره مى نمود ومردگان را بزبان درمى آورد، مع ذلك با ديدن اين گونه آثار، هدايت شونده نيستند، مگر آنكه خدا بخواهد، يعنى اگر خدا بخواهد به صورت اجبار هدايت مى شوند ولكن ديگر هدايت اجبارى ارزشى ندارد زيرا منافات با تكليف دارد وغرض باطل مى شود وبنابراين آيه شريفه از نظر معنا شبيه مى شود به آيه وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَيْهِمُ الْمَلائِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتى وَحَشَرْنا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَىْ ءٍ قُبُلًا ما كانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ .(2)

د. مقصود از آنان كه مصيبت ها بر سرشان آمد كفار اطراف مكه است كه جنگ ها وقتل وغارتها از پايشان درآورد. ومقصود ازآنها كه مصائب در نزديكى هاى خانه هاشان فرود آمد اهل مكه اند كه حوادث ناگوار در پيرامون شهرشان اتفاق مى افتاد، ودودش به چشم آنها نيز مى رفت ووحشت واندوه وساير آثار سوء آن خواب وخوراك را از ايشان سلب مى نمود. ومقصود از عذابى كه وعده شان داده عذاب شمشير است كه در روزهاى بدر واحد وساير غزوات با آن روبرو شدند.

نپذيرفتن وحيى كه رسول الله(صلی الله علیه و آله) بر ايشان مى خواند كه همان قرآن باشد در حقيقت كفران رحمت عمومى الهى است، رحمتى كه اگر آن را بپذيرند وبدان عمل كنند متضمن سعادت دنيا وآخرت آنان است.

2. پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) گويد متاب (توبه) من به سوى خداست من قُلْ هُوَ رَبِّى لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ مَتَاب (رعد، 30)،و نيز مى فرمايد مئاب (پناه) من نيز به سوى خدا است: قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَلاَ أُشْرِكَ بِهِ إِلَيْهِ أَدْعُو وَإِلَيْهِ مَآبِ . (رعد، 36) اگر انسان ها به پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) در ايمان وعمل صالح اقتدا كنند آنها نيز از حسن مآب برخوردار خواهند بود؛ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ . (رعد، 29)

3. اگر فرمود: فَأَمْلَيْتُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا با اينكه جا داشت بفرمايد: فامليت للذين استهزءوا بدين منظور بوده كه بفهماند استهزاء كفر بوده است.(1)

4. معجزه، تحت اراده خداوند است. نه بر اساس پيشنهاد وهوس هاى افراد لجوج. بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِيعاً .(2)

5. همه جا موعظه واستدلال كافى وكارساز نيست، گاهى قهر وغضب لازم است. تُصِيبُهُمْ ... قارِعَةٌ .(3)

6. علت نزول بلاها، كردار خود ماست. بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ .(4)

7. فكيف كان عقاب عقاب الهى از لحظه جان دادن آغاز مى شود؛ و لو ترى اذا الظالمون فى غمرات الموت والملائكة باسطوا ايديهم اخرجوا انفسكم اليوم تجزون عذاب الهون .. (انعام، 93) تا اينكه وارد دوزخ شوند. والله اشد باسا واشد تنكيلا . (نساء ، 84)(5)

ص: 163

شركاى خدا وشفعاى درگاه او باشند بايد صفاتى داشته باشند كه با داشتن آن صفات به چنين شان ومقامى رسيده باشند، همانطور كه خداى تعالى از اين نظر معبود است كه حى وعليم وقدير وخالق ومالك ومدبر است، وبهمين جهت رب هر چيزيست. وليكن بتها وقتى اسمشان برده مى شود ومعرفى مى شوند جز اسامى هبل ولات وعزى صفت وفضيلتى كه بخاطر آن شريك خدا شده باشند براى آنها شمرده نمى شود.

سپس دستور مى دهد از ايشان بپرسد أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لايَعْلَمُ فِى الْأَرْضِ ، وكلمه «ام» در اينجا منقطعه، وبه معناى بل است. يعنى: بلكه معناى بت پرستى وشرك ورزى شما اين است كه خدا را خبر دهيد از چيزى كه خود او خبر ندارد، چون اگر او در زمين شريكى مى داشت حتما خودش اطلاع مى داشت. كوتاه، سخن، اين آيه نظير آيه ديگرى است كه مى فرمايد: قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لايَعْلَمُ فِى السَّماواتِ وَلا فِى الْأَرْضِ آن گاه اضافه مى كند كه أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ ، بلكه اين خبرى كه مى دهيد كه براى خدا شركائى هست صرف گفتار، وخالى از حقيقت است. واين جمله نظير آيه ايست كه مى فرمايد: إِنْ هِىَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَآباؤُكُمْ .(1)

د. كلمه «بل» به معناى اعراض وآيه شريفه اعراض از دليل هاى ذكر شده ولوازم آنست، ومعنايش اين است كه اين دليلها را واگذار، زيرا اينان اگر براى خدا شريك قائل مى شوند بخاطر هيچ يك از اين وجوه كه گفتيم نيست، بلكه علتش تنها اين است كه شيطان شرك را در نظرشان جلوه داده وبدين وسيله از راه خدايشان باز داشته است.(2)

قِيَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذَا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ . (آل عمران، 191)

در سوره طور آيه 27 مى فرمايد: خداوند كسانى كه فرمان الهى را امتثال كردند، آنها را از اآتش جهنم نگه دارى كرد؛ وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَسَاءَلُونَ قَالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِى أَهْلِنَا مُشْفِقِينَ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ . (طور، 27)

درباره متقين نيز مى فرمايد: خداوند آنها را از آتش جهنم نگه مى دارد؛ لاَ يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْتَ إِلاَّ الْمَوْتَةَ الْأُولَى وَوَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ فَضْلاً مِنْ رَبِّكَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ . (دخان، 57)

درباره ابرار نيز مى فرمايد: خداوند آنها را نيز از شر روز قيامت (آتش جهنم) نگه مى دارد؛ فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُوراً . (انسان، 11)

در آيه ديگر مى فرمايد: اگر انسان كفر ورزيد خداوند او را از عذاب جهنم نگه نمى دارد؛ بَلْ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ وَصُدُّوا عَنِ السَّبِيلِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ لَهُمْ عَذَابٌ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَقُّ وَمَا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَاقٍ . (رعد، 34)

ص: 166

اخْتَلَفُوا فِيهِ پس كتاب از يك نظر حكم الهى است، واز يك نظر حاكم ميان مردم است.(1)

ج. گر چه احتمال انحراف، مسلماً در پيامبر(صلی الله علیه و آله) با آن مقام عصمت ومعرفت وآگاهى وجود نداشته، اما اين تعبير اولا روشن مى سازد كه خدا با هيچكس ارتباط خصوصى وبه اصطلاح خويشاوندى ندارد، وحتى اگر پيامبر، مقامش والا است به خاطر تسليم وعبوديت وايمان واستقامت او است، ثانيا تاكيدى است براى ديگران، زيرا جايى كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) در صورت انحراف از مسير حق وگرايش به خط باطل، مصونيتى ازمجازات الهى نداشته باشد حساب ديگران آشكار است.

د. آيه 38 در حقيقت پاسخى است به ايرادات مختلفى كه دشمنان پيامبر(صلی الله علیه و آله) داشتند: از جمله اينكه: گروهى مى گفتند مگر پيامبر ممكن است از جنس بشر باشد، وهمسر اختيار كند وفرزندانى داشته باشد، آيه فوق به آنها پاسخ مى گويد: اين امر تازه اى نيست ما پيش از تو پيامبران بسيارى فرستاديم وبراى آنها همسران وفرزندان قرار داديم وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَذُرِّيَّةً .

ديگر اينكه آنها انتظار دارند كه هر معجزه اى را پيشنهاد مى كنند وهر چه هوا وهوسشان اقتضا مى كند انجام دهى (چه ايمان بياورند يا نياورند) ولى آنها بايد بدانند: هيچ پيامبرى نمى تواند معجزه اى جز به فرمان خداوند بياورد وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِىَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ .

سومين ايراد اين بود كه چرا پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)آمده واحكامى از تورات يا انجيل را دگرگون ساخته، مگر نه اين است كه اينها كتب آسمانى است واز طرف خدا نازل شده ؟ مگر ممكن است خداوند فرمان خود را نقض كند؟ (اين ايراد مخصوصا با آنچه از يهود معروف است كه معتقد به عدم امكان نسخ احكام بودند كاملا هماهنگ است). آيه فوق در آخرين جمله خود به آنها پاسخ مى گويد كه براى هر زمانى حكم وقانونى مقرر شده تا بشريت به مرحله بلوغ نهايى برسد وآخرين فرمان صادر شود لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ .

بنابراين جاى تعجب نيست كه يك روز تورات را نازل كند، وروز ديگر انجيل را، وسپس قرآن را، چرا كه بشريت در زندگى متحول ومتكامل خود، نياز به برنامه هاى متفاوت وگوناگونى دارد.(2)

ص: 170

ه - . در آيه شريفه به طور اطلاق فرموده: خداوند هر چه را بخواهد محو مى كند وهر چه را بخواهد اثبات مى نمايد، وصرف اينكه مورد آيه مساله نبوت است باعث نمى شود كه ما از اطلاق آن صرفنظر نموده، عموميت آن را تخصيص بزنيم، زيرا مورد مخصص نيست.(1)

و. لوح محو واثبات وام الكتاب. گرچه جمله يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَيُثْبِتُ ... در آيات فوق در زمينه نزول معجزات يا كتب آسمانى به پيامبران وارد شده ولى يك قانون كلى وشامل را بيان مى كند كه در منابع مختلف اسلامى نيز به آن اشاره شده است، وآن اينكه: تحقق موجودات وحوادث مختلف جهان دو مرحله دارد: يكى مرحله قطعيت كه هيچگونه دگرگونى در آن راه ندارد (ودر آيه فوق از آن اشاره به أُمُّ الْكِتابِ - كتاب مادر- شده است) وديگرى مرحله غير قطعى به تعبير ديگر «مشروط » است كه در اين مرحله دگرگونى در آن راه دارد، واز آن تعبير به مرحله محو واثبات مى شود.

گاهى نيز از اين دو، تعبير به «لوح محفوظ » و«لوح محو واثبات» مى شود، گويى در يكى از اين دو لوح، آنچه نوشته شده است به هيچوجه دگرگونى در آن راه ندارد وكاملا محفوظ است واما ديگرى ممكن است، چيزى در آن نوشته شود وسپس محو گردد وبجاى آن چيز ديگرى نوشته شود.

واما حقيقت امر اين است كه گاهى يك حادثه را با اسباب وعلل ناقصه آن در نظر مى گيريم مثلا سم كشنده اى را كه مقتضاى طبيعتش نابود كردن يك انسان است مورد توجه قرار مى دهيم ومى گوئيم هر كس آن را بخورد ميميرد، بى خبر از اينكه اين سم يك(ضد سم) هم دارد كه اگر پشت سر آن بخورند اثرش را خنثى مى كند (البته ممكن است بى خبر هم نباشيم اما نخواهيم يا موقعيت اقتضا نكند كه سخنى از ضد سم بگوئيم).

ملاحظه مى كنيد در اينجا اين حادثه يعنى(مرگ به خاطر خوردن سم) جنبه قطعى ندارد وبه اصطلاح جاى آن «لوح محو واثبات» است كه تغيير ودگرگونى با توجه به حوادث ديگر در آن راه دارد.

ولى اگر حادثه را با علت تامه اش، يعنى وجود مقتضى، واجتماع همه شرائط واز ميان رفتن همه موانع، در نظر

ص: 171

بگيريم (در مثال بالا، سم را با نخوردن ضد سم توأم در نظر بگيريم) در اينجا ديگر حادثه قطعى است وبه اصطلاح جايش در لوح محفوظ وام الكتاب است، وهيچگونه دگرگونى در آن راه ندارد.

اين سخن را به نوع ديگر مى توان بيان كرد وآن اينكه علم خداوند داراى دو مرحله است «علم به مقتضيات وعلل ناقصه» و«علم به علل تامه» آنچه مربوط به مرحله دوم است، تعبير از آن ام الكتاب ولوح محفوظ مى شود وآنچه مربوط به مرحله اول است تعبير به لوح محو واثبات مى گردد (وگر نه لوحى در گوشه اى از آسمان گذارده نشده است كه چيزى روى آن بنويسند يا محو كنند وچيز ديگرى در آن ثبت نمايند). (1)

ز. فخر رازى در تفسير خود در ذيل آيه مورد بحث مى گويد: شيعه معتقدند كه «بدا» بر خدا جايز است وحقيقت بدا نزد آنها اين است كه شخص چيزى را معتقد باشد وسپس ظاهر شود كه واقع بر خلاف اعتقاد او است وبراى اثبات اين مطلب به آيه يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَيُثْبِتُ تمسك جسته اند. سپس فخر رازى اضافه مى كند اين عقيده باطل است زيرا علم خدا از لوازم ذات او است، وآنچه چنين است تغيير وتبدل در آن محال است.(2)

متاسفانه عدم آگاهى از عقيده شيعه در زمينه مساله بداء، سبب شده است كه بسيارى از برادران اهل تسنن اينگونه نسبتهاى ناروا را به شيعه بدهند.(3)

او است كه اگر بخواهد آيه ومعجزه مى فرستد، والبته وقتى مى فرستد كه حكمت الهى اش اقتضاء بكند.(1)

2. آيه 40 وظيفه اى را كه به عهده رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است روشن مى سازد، وآن اين است كه تنها سرگرم كار انذار وتبليغ باشد، وبه هيچ وجه توجهى به هواها وخواسته كفار نكند، ومانند ايشان آرزوى رسيدن آيتى كه اقتراح كرده اند نكند، حتى منتظر اثر تبليغات خود ويا نزول عذاب بر آنان نيز نباشد.

3. آيه 40 دلالت دارد بر اينكه حساب الهى همانطور كه در آخرت برقرار مى شود در دنيا نيز برقرار است.(2)

ص: 173

واخيار ونيكان.

د. مرحوم طيب گويد مفسران در تفسير آيه شريفه اقوالى دارند كه همه تفسير به راى است جز رواياتى كه گويد علماء وفقهاء از دنيا مى روند واين يك نوع عقوبت الهى است كه خداوند علماء را از مردم مى گيرد وجهال بر مردم مسلط شوند.(1)

ه - . و در حديث ديگرى مى خوانيم كه «عبد الله بن عمر» هنگامى كه امير مؤمنان على(علیه السلام) شهيد شد اين آيه را تلاوت كرد أَنَّا نَأْتِى الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها ، سپس گفت

يا امير المؤمنين لقد كنت الطرف الاكبر فى العلم، اليوم نقص علم الاسلام ومضى ركن الايمان؛ يعنى اى امير مؤمنان تو جانب بزرگ علم در جهان بودى وبا شهادتت امروز علم اسلام بكاستى گرائيد وستون ايمان از ميان رفت(2)».(3)

و. ابو سعيد خدرى مى گويد از پيامبر درباره قالَ الَّذِى عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ (كه در داستان سليمان وارد شده است) سؤال كردم فرمود: ذاك وصى اخى سليمان بن داود: او وصى وجانشين برادرم سليمان بود. عرض كردم «قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِى وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ » از چه كسى سخن مى گويد واشاره به كيست فرمود:

«ذاك اخى على بن ابى طالب». او برادرم على بن ابى طالب است(4).(5)

ز. اين كلام به منظور عبرت آمده. بعد از آنكه آنان را به هلاكت تهديد كرده بعبرت از سرنوشت گذشتگان وادار مى نمايد، واز آن استفاده مى شود كه پرداختن به زمين وكم نمودن از اطراف آن، كنايه است از كشتن وهلاك كردن اهل آن، وبنابراين آيه شريفه از نظر مضمون، نظير آيه ايست كه مى فرمايد: بَلْ مَتَّعْنا هؤُلاءِ وَآباءَهُمْ حَتَّى طالَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ أَ فَلا يَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِى الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ انبياء، 44 .(6)

ح. امام باقر وامام صادق: درباره من عنده علم الكتاب مى فرمايند منظور امامان آل محمد هستند.

هم ائمة آل محمد الذين عندهم علم الكتاب بجمل لايشهد عنهم شىء من

ص: 175

ذلك دون من ذكروه.(1)

ط . منظور از شهادت خداوند به رسالت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) همين نزول قرآن كريم است كه معجزه پيامبر است ومنظور از من عنده علم كتاب امامان معصوم هستند كه عالم به قرآن هستند چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: و ما يعلم تأويله الا الله والراسخون فى العلم . (آل عمران، 7)(2)

ص: 178

نسبت مى دهد، ودر آيه مورد بحث هم كه جمله بِإِذْنِ رَبِّهِمْ را اضافه نموده اشاره به همين جهت است.(1)

احتمال ديگر آن است كه هدايتى كه از پيامبر سلب شده منظور رساندن به سوى مقصد است وهدايتى كه براى حضرت اثبات شده نشان دادن راه است.

د. با اينكه جا داشت بفرمايد: كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور باذننا ... اما فرمود: بِإِذْنِ رَبِّهِمْ ونكته اش اين است كه خواسته با همين تغيير سياق وبدون آوردن كلامى اضافى بفهماند كه خداى تعالى پروردگار همين مشركين است، كه براى او شريك هايى گرفته اند، چون در حقيقت روى سخن با ايشان است هر چند رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را مخاطب قرار داده است. ونيز خواسته است در همين ابتداى سوره اسمى از ربوبيت او برده شود تا عنوان وآغاز بحث سوره قرار گيرد چون اين سوره درباره توحيد ربوبيت بحث مى كند.(2)

ه - . راغب گفته: عزت حالتى است در انسان كه نمى گذارد مغلوب كسى شود وشكست بخورد، واصل آن از «ارض عزاز: زمين سفت» گرفته شده است.

اگر خداى سبحان عزيز است (وبلكه همه عزتها از او است) براى اين است كه او ذاتى است كه هيچ چيز از هيچ جهت بر او قهر وغلبه ندارد، واو بر همه چيز واز هر جهت قهر وغلبه دارد واگر كس ديگرى از عزت سهمى دارد از او وبه اذن او گرفته است. مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً . (فاطر، 10)(3)

و. كلمه «حميد» كه در آيه مورد بحث آمده بر وزن «فعيل» وبه معناى مفعول از ماده «حمد» است، و«حمد» عبارت است از ثناى جميل ومدح بر خوبى هاى اختيارى، وچون تمام جمال ها وخوبى ها به او منتهى مى شوند در نتيجه تمام حمدها مخصوص او خواهد بود، هم چنان كه خودش فرموده: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ .(4)

ز. راغب در مفردات مى گويد: «استحباب كفر بر ايمان»، به معناى ترجيح دادن ومقدم

ص: 180

داشتن است، وحقيقت معناى «استحباب» اين است كه آدمى جستجو كند تا چيزى را پيدا كند كه دوستش بدارد، وليكن به خاطر اينكه با كلمه «على» متعدى مى شود، معناى ايثار وترجيح را مى دهد ودر آيه وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى نيز به همين معنا است.

و معناى استحباب دنيا بر آخرت، اختيار دنيا وترك كامل آخرت است ودر مقابل آن، اختيار آخرت بر دنيا است.

پس هر كه آخرت را اختيار كند، ناگزير است دنيا را هم بگيرد واثبات كند ومنكر آن نگردد، چون در راه رسيدن واثبات آخرت، به آن نيازمند است. بر عكس، كسى كه دنيا را اختيار كند، چاره اى ندارد جز اينكه آخرت را انكار نمايد، چون اگر آخرتى باشد به عنوان هدف خواهد بود وفرض اين است كه اين شخص هدفى ندارد، پس آخرتى ندارد.(1)

5. از اينكه مى فرمايد هدف از نزول قرآن كريم خارج ساختن مردم از ظلمت به نور واز جهل وشرك به علم وتوحيد است روشن مى شود خداوند مردم را به حال خود رها نكرده است.(1)

6. سرّ اينكه دو وصف عزيز وحميد را بيان كرده، آن است كه خداوند داراى عزتى است كه مغلوب نمى شود ونزول قرآن برهانى بر حقانيت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است كه بر همه مخالفان غلبه دارد وحميد به معناى محمود است؛ زيرا نزول كتاب نعمتى است كه مردم را به حمد وستايش خداوند دعوت مى كند.(2)

7. ضلال بعيد در قرآن وصف براى مشركان ومنكران قيامت آمده است؛(3)

أَلا إِنَّ الَّذينَ يُمارُونَ فِى السَّاعَةِ لَفى ضَلالٍ بَعيدٍ . (شورى، 18)

بَلِ الَّذينَ لايُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِى الْعَذابِ وَالضَّلالِ الْبَعيدِ . (سبأ ، 8)

مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعيداً . (نساء، 116)

8. صد عن سبيل الله وبه كج راهه رفتن وصف كفار وظالمين واهل كتاب بيان شده است:(4)

كفار: الَّذينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَها عِوَجاً وَهُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُون . (اعراف، 45)

ظالمين: أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمينَ الَّذينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَها عِوَجاً .(5)

اهل كتاب: قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَأَنْتُمْ شُهَداءُ . (آل عمران، 99)

ص: 182

ب. منظور از آيات

در يك آيه مى فرمايد وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنَا ... (إبراهيم، 5) در آيه ديگر به دو نمونه از آن آيات اشاره شده كه تبديل عصا به اژدها وخارج شدن نور از دست موسى است . فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِىَ ثُعْبَانٌ مُبِينٌ . وَنَزَعَ يَدَهُ فَإِذَا هِىَ بَيْضَاءُ لِلنَّاظِرِينَ (الأعراف، 107-108)

5. آيه شريفه 7 مطلق است ودليلى نيست كه ما آن را به وعده ووعيدهاى دنيوى اختصاص دهيم ويا مختص آخرتش بنماييم، وانگهى از آيات كريمه قرآن كاملا استفاده مى شود كه ايمان وكفر، وتقوى وفسق، هم در شؤون زندگى دنيا تاثير دارند، وهم در زندگى آخرت.(1)

6. «صبار» و«شكور» هر دو صيغه مبالغه است كه يكى فزونى صبر واستقامت را مى رساند وديگرى فزونى شكرگزارى نعمت، اشاره به اينكه افراد با ايمان نه در مشكلات وروزهاى سخت دست وپاى خود را گم مى كنند، وتسليم حوادث مى شوند، ونه در روزهاى پيروزى ونعمت گرفتار غرور وغفلت مى گردند، وذكر اين دو بعد از اشاره به «ايام الله» گويا ناظر به همين مطلب است.(2)

7. از لطايف آيه مورد بحث اين است كه وعده زياد كردن نعمت را بطور صريح (آن هم با نون تاكيد) آورده وفرموده: «لأزيدنكم» حتما نعمت را برايتان زياد مى كنم ولى در تهديد عليه كفران كنندگان، به صراحت نفرموده كه عذابتان مى كنم، بلكه بطور تعريض واشاره فرموده: عذاب من سخت است، آرى اين، شيوه وروش كريمان است كه در وعيدشان غالباً تصريح به عذاب نمى كنند.(3)

8. زمخشرى وفخر رازى مى گويد مومن از دو حال خارج نيست يا حوادث بر طبق طبع اوست كه بايد شكرگزارى كند يا بر خلاف ميل وخواسته اوست كه بايد صبر كند.(4)

9. اين نكته قابل توجه است كه سر بريدن پسران وكنيزى زنان ودختران را بوسيله «واو» بر سُوءَ الْعَذابِ عطف مى كند، در حالى كه خود از مصداق هاى سوء العذاب است، واين به خاطر اهميت اين دو عذاب بوده است، ونشان مى دهد كه قوم جبار وستمگر فرعون شكنجه ها وتحميلات ديگرى نيز بر بنى اسرائيل داشته اند، اما از ميان همه اين دو شديدتر وسخت تر بوده است.(5) ودر سوره بقره همين مضمون بدون واو عاطفه بيان شده كه در آنجا به عنوان بدل بعض از كل است.

ص: 185

10. اضافه «ايام» به «الله»، اشاره به روزهاى سرنوشت ساز ومهم زندگى انسان ها است كه به خاطر عظمتش به نام «الله» اضافه شده است، ونيز به خاطر اينكه يك نعمت بزرگ الهى شامل حال قوم وملتى شايسته ويا يك مجازات بزرگ ودردناك الهى دامنگير ملتى سركش وطغيانگر شده است، كه در هر دو صورت شايسته تذكر ويادآورى است. در رواياتى كه از ائمه معصومين به ما رسيده «ايام الله» به روزهاى گوناگونى تفسير شده است: در حديثى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانيم كه فرمود:

«ايام اللَّه، يوم يقوم القائم(علیه السلام) ويوم الكرة ويوم القيامه»؛ ايام الله روز قيام مهدى موعود وروز رجعت وروز قيامت است.(1) ودر تفسير على بن ابراهيم آمده كه «ايام الله» سه روز است، روز قيام مهدى(علیه السلام) وروز مرگ وروز رستاخيز.(2) در حديث ديگرى از پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى خوانيم:

ايام اللَّه نعمائه وبلائه ببلائه سبحانه ايام الله (روزهاى) نعمتهاى او وآزمايش هاى او به وسيله بلاهاى او است.(3)

11. آزادى برترين نعمت: جالب اينكه در آيات فوق پس از ذكر ايام الله، تنها روزى كه صريحا روى آن انگشت گذاشته شده است، روز نجات بنى اسرائيل از چنگال فرعونيان است إِذْ أَنْجاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ با اينكه در تاريخ بنى اسرائيل، روزهاى بزرگى كه خداوند در پرتو هدايت موسى به آنها نعمت هاى بزرگ بخشيد، فراوان بوده، ولى ذكر «روز نجات» در آيات مورد بحث دليل بر اهميت فوق العاده آزادى واستقلال در سرنوشت ملتها است.(4)

12. پيروزى ها را از خدا بدانيم نه از خود. نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنْجاكُمْ .

13. آزمايش وبلا در راستاى تربيت انسان واز شئون ربوبيّت الهى است. بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ .

14. خدا براى تربيت ما، شكر را لازم كرد نه آنكه خود محتاج شكر باشد. رَبُّكُمْ .

15. با شكر، نه تنها نعمت هاى خداوند بر ما زياد مى شود، بلكه خود ما نيز رشد پيدا مى كنيم،. لَأَزِيدَنَّكُمْ .(5)

16. آثار شكر

ص: 186

قرآن كريم در برخى از آيات دستور به شكر مى دهد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ (البقرة، 172)

و به پيامبر اكرم نيز خطاب مى فرمايد: بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ (الزمر، 66) در آيات ديگر آثار شكر را چنين بيان مى كند .

افزون شدن نعمت: ... لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ ... (إبراهيم، 7)

رضايت خداوند از شكر: ... وَإِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ ... (الزمر، 7)

شكر به سود انسان: ... وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ ... (لقمان، 12)

را، به دست شخص شما انجام داده باشد، چون شما هم مثل ما يك فرد بشر هستيد وهيچ زيادى بر ما نداريد، واگر رسيدن به چنين مقامى از آثار وخواص بشريت است ما نيز بشر هستيم وبايد آنچه را كه شما مى يابيد ما هم بيابيم، پس اگر شما در دعوت خود راست مى گوييد، وقدرتى ما فوق قدرت بشرى داريد، بايد بتوانيد كه كارهايى ما فوق كارهاى بشرى انجام داده ومعجزه اى آشكار ودندان شكن بياوريد كه بر عقل هاى ما چيره شود، وما را به اذعان واعتراف بر نبوت شما مجبور سازد.(1)

و. به گفته شيخ طوسى در تفسير تبيان، شك با ريب فرق دارد. شك، ترديد طبيعى است ولى ريب، شكى است كه با سوء ظنّ وتهمت همراه باشد.(2)

چنان كه حضرت نوح گويد: و انى كلما دعوتم لتغفرلهم . (نوح، 7)(1)

5. مومنان فقط بر خداوند توكل مى كنند انحصار از تقديم جار ومجرور استفاده مى شود و على الله فليتوكل المومنون .(2)

6. تمام بحث خداشناسى وتوحيد را در همين يك جمله كه به صورت استفهام انكارى ذكر شده اشاره كرده است أَ فِى اللَّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ جمله اى كه براى تجزيه وتحليل وبحث گسترده اش، هزاران كتاب كافى نيست. مطالعه اسرار هستى ونظام آفرينش، تنها ما را به اصل وجود خدا هدايت نمى كند بلكه صفات او مانند علم وقدرت وحكمت وازليت وابديت او، از اين مطالعه نيز روشن مى شود.(3)

7. آمرزش الهى در صورت ايمان آوردن

نظير آيه 10 ابراهيم: قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِى اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ آيه 38 انفال است: قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلِينَ

(سعادت) رهبرى كرده است ؟! وما بطور مسلم در برابر آزارهاى شما صبر خواهيم كرد (ودست از رسالت خويش بر نمى داريم)! وتوكل كنندگان، بايد فقط بر خدا توكل كنند!»

قدرت ودلسوزى.(1) بنابراين توكل كردن بر خدا مفهومى جز اين ندارد كه انسان در برابر مشكلات وحوادث زندگى ودشمنى ها وسرسختى هاى مخالفان وپيچيدگى ها واحيانا بن بست هايى كه در مسير خود به سوى هدف دارد در جايى كه توانايى بر گشودن آنها ندارد او را وكيل خود سازد، وبه او تكيه كند.(2)

مشكلات، انسان احساس حقارت وضعف نكند، بلكه با اتكاى بر قدرت بى پايان خداوند، خود را پيروز وفاتح بداند، وبه اين ترتيب توكل اميد آفرين نيرو بخش وتقويت كننده، وسبب فزونى پايدارى ومقاومت است.

اگر مفهوم توكل به گوشه اى خزيدن ودست روى دست گذاشتن بود معنى نداشت كه درباره مجاهدان ومانند آنها پياده شود(1).

3. پيامبران، درباره خود غلوّ نمى كردند ومى گفتند: ما انسانى مثل شما هستيم؛ إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ .(2)

4. مقام نبوّت، نعمت الهى است. يَمُنُّ .(3)

5. راه انبيا همان راه خداست. (به جاى «سبله» فرمود:) «سُبُلَنا» چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: قُلْ هذِهِ سَبِيلِى أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ . (يوسف، 108)(4)

6. لازمه پيمودن راه خدا، تحمّل سختى هاست. سُبُلَنا ولَنَصْبِرَنَّ .(5)

ص: 193

خاصه خدا نسبت به انبياء را به خاطر توكلى كه ايشان كردند ودر نتيجه رحمت خدا وعنايت خاصه او را به خود جلب نمودند باعث مى شود كه اين مردم كافر را- كه شما را بظلم خود تهديد مى كنند- هلاك خواهم كرد، وزمين را (آرى همين سرزمينى كه آنها تهديد مى كنند شما را از آن بيرون كنند) در اختيار شما قرار خواهم داد، واين پاداش ترسى است كه از من واز تهديد من داشتيد، واين خواست ما است كه زمين را به بندگان پرهيزگار خود بدهيم.(1) نظير اين آيه شريفه آيه 105 انبياء است كه مى فرمايد: ان الارض يرثها عبادى الصالحون .

ج. ضمير در «استفتحوا» به رسولان بر مى گردد، يعنى رسولان وقتى دستشان از همه جا كوتاه شد وظلم ظالمان وتكذيب معاندين به نهايت رسيد، از خدا طلب فتح وپيروزى كردند، مانند حضرت نوح كه گفت: أَنِّى مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ (قمر، 10) ممكن هم هست ضمير مذكور را به كفار برگردانيم، چون كفار هم اصرار داشتند كه انبياء آن نصرتى را كه براى خود پيشگويى كرده بودند نشان دهند ومكرر مى گفتند كه پس چه شد نصرتى كه مى گفتيد؟ مَتى هذَا الْفَتْحُ (سجده، 18) يا مَتى هذَا الْوَعْدُ . (يس، 48)(2)

د. كلمه «عنيد» در اصل از «عند» (بر وزن رند) به معنى سمت وناحيه است، ودر اينجا به معنى انحراف وگرايش به غير راه حق آمده است. مرحوم طبرسى گويد «عناد» به معناى امتناع از حق از روى علم است به جهت كبر وتجاوزگرى.(3)

ولذا در روايتى از پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى خوانيم كه فرمود:

«كل جبار عنيد من ابى ان يقول لااله الا اللَّه»: جبار عنيد كسى است كه از گفتن لا اله الا اللَّه امتناع كند ودر حديثى امام باقر(علیه السلام) مى فرمايد:

«العنيد المعرض عن الحق»؛ عنيد كسى است كه از حق روى گردان باشد(4).(5)

ه - . «اساغه» به معناى آشاميدن آب است با ميل ورغبت. جمله ى لا يَكادُ يُسِيغُهُ يعنى هرگز با ميل خود آن را نمى آشامد.(6)

ص: 195

ج. حق، چنان كه راغب درمفردات گويد در اصل به معنى مطابقه وهماهنگى است.(1)

گاهى حق به كارى گفته مى شود كه بر وفق حكمت واز روى حساب ونظم آفريده شده است، همانگونه كه در قرآن مى خوانيم هُوَ الَّذِى جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَالْقَمَرَ نُوراً ... ما خَلَقَ اللَّهُ ذلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ . (يونس، 5)(2)

منفى آنان به جهت گرفتار بودن خودشان، سخن شيطان (پس از تحقق داورى خداوند) نسبت به مردم پيرامون انجاز وعده الهى وتخلف وعده خويش، احتجاج او به مردم در زمينه دعوت مردم نسبت به خويش وعدم ملامت او به جهت سوء اختيار مردم وعدم تسلط او بر آنان، ورود مومنان صالح به بهشت به اذن پروردگار.

ب. معناى جمله وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعاً اين است كه: براى خدا طورى ظاهر مى شوند كه ميان او وآنان، هيچ حاجب ومانعى وجود نداشته باشد.(1)براى او هيچ مخلوقى در پرده نيست، نه در دنيا ونه در آخرت، هم چنان كه خودش فرمود: إِنَّ اللَّهَ لايَخْفى عَلَيْهِ شَىْ ءٌ فِى الْأَرْضِ وَلا فِى السَّماءِ . (آل عمران، 5)(2)

ج. كلمه «شيطان» هر چند به معناى شرير است،- چه شريرهاى جنى وچه انسى- هم چنان كه فرمود: وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِىٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ . (انعام، 112) ليكن در خصوص اين آيه، مقصود از آن، همان شخص اولى است كه مصدر تمامى گمراهى ها وضلالت در بنى آدم شد، ونام شخصيش ابليس است.(3)

د. ظاهرا استثناى إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ استثناى منقطع است.(4) ومعناى آيه اين است كه من چنين سلطنتى نداشتم، ليكن اين را قبول دارم كه شما را به شرك وگناه دعوت كردم، وشما هم بدون هيچ سلطنتى از ناحيه من، دعوتم را پذيرفتيد.

خداى سبحان در آيه إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ (نحل، 100) وهمچنين در آيه إِنَّ عِبادِى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ (حجر، 42) سلطنت شيطان را اثبات مى كند، واين آيات همانطور كه ملاحظه مى فرماييد، ظهور در اين دارد كه سلطنت ابليس بر مردم فرع پيروى خود مردم، وشرك ورزيدن ايشان است.

ه - . إِنِّى كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ ؛ يعنى من از اينكه شما در دنيا مرا شريك خداوند گرفتيد بيزارى مى جويم. ومراد از «شريك گرفتن» شريك در پرستش نبوده بلكه مراد شرك در اطاعت است، هم چنان كه از خطابى كه خداى تعالى به اهل محشر كرده وفرموده:

ص: 200

أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِى آدَمَ أَنْ لاتَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ (يس، 61) نيز استفاده مى شود.

و اين بيزارى جستن شيطان از شرك ورزيدن پيروان خود، مخصوص به شيطان نيست، بلكه خداى تعالى آن را از هر متبوع باطلى نسبت به تابع خود حكايت نموده كه در روز قيامت اظهار مى دارند كه شرك ورزيدن شما جز يك وهم سرابى بيش نبوده وما در اين بين تقصيرى نداريم، از آن جمله فرموده: وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ (فاطر ، 14) ونيز فرموده: وَ قالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّؤُا مِنَّا(1)ونيز فرموده: قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنا أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُون . (قصص، 64)(2)

حالات نمى توانند از حمايت اين رهبران گمراه بهره گيرند، وحتى ذره اى از مجازاتشان را تخفيف دهند.(1)

3. از آيه 22 به خوبى استفاده مى شود كه وسوسه هاى شيطان هرگز اختيار وآزادى اراده را از انسان نمى گيرد بلكه او دعوت كننده اى بيش نيست، واين انسانها هستند كه با اراده خودشان دعوت او را مى پذيرند.(2)

4. «همزه» و«ام» در آيه شريفه سَواءٌ عَلَيْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا براى تسويه است. نظير اين آيه شريفه؛ آيه ديگرى كه مى فرمايد: فاصبروا او لاتصبروا سواء عليكم . (طور، 16)(3)

5. شيطان با وعده هايش انسان را فريب مى دهد. وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ چنان كه در جاى ديگر آمده: يَعِدُهُمْ وَيُمَنِّيهِمْ وَما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلَّا غُرُوراً . (نساء ، 105)(4)

6. ملامت يكى از دلايل آزادى واختيار انسان است فَلا تَلُومُونِى وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ زيرا انسان مجبور ملامت ندارد.(5)

7. بيزارى شيطان از پيروان خود در قيامت

نظير آيه 22 ابراهيم: ... فَلاَ تَلُومُونِى وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ ... إِنِّى كَفَرْتُ بِمَا أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ آيات ديگر است: كَمَثَلِ الشَّيْطَانِ إِذْ قَالَ لِلْإِنْسَانِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قَالَ إِنِّى بَرِىءٌ مِنْكَ إِنِّى أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ (الحشر، 16) . ... وَقَالَ لاَ غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّى جَارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ وَقَالَ إِنِّى بَرِىءٌ مِنْكُمْ إِنِّى أَرَى مَا لاَ تَرَوْنَ إِنِّى أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ (الأنفال، 48)

8. معناى اغواى شيطان:

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ (ص، 82)

اغواى شيطان در حد الزام واجبار نيست بلكه در حد دعوت ووسوسه است از اين رو در آيه مورد بحث از قول شيطان چنين نقل مى كند كه به تبهكاران مى گويد من هيچگونه

ص: 202

سلطه اى بر شما نداشتم جز آن كه شما را به كار زشت دعوت كردم: وَ قَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِىَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِى عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِى فَلاَ تَلُومُونِى وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ (إبراهيم، 22)

9. در بهشت، نهرهاى مختلفى وجود دارد:

نهر آب: أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ ؛

نهر شير: أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ ؛

نهر شراب بهشتى: أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ ؛

نهر عسل: وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى . (محمد، 15)(1)

الأئمة ثمرها، وشيعتهم المؤمنون ورقها».(1)

ولى با توجه به وسعت مفهوم ومحتواى كلمه طيبه مى توان گفت همه اينها را شامل مى شود، زيرا «كلمه» به معنى وسيع همه موجودات را در بر مى گيرد، وبه همين دليل بر مخلوقات كلمة اللَّه گفته مى شود.(2)

د. آيا منظور از آخرت در آيه اخير قبر است ؟

در روايات متعددى مى خوانيم كه خداوند انسان را به هنگام ورود در قبرش در برابر سؤالاتى كه فرشتگان از هويت او مى كنند، بر خط ايمان ثابت نگاه مى دارد واين است معنى يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَفِى الْآخِرَةِ .

فى الكافى عن امير المومنين فى حديث سئوال القبر «فيقولان له من ربك وما دينك وما نبيك فيقول الله ربى ودينى الاسلام ونببىّ محمد صلى الله عليه وآله فيقولان ثبتك الله فيما يجب ويرضى وهو قول الله يثبت الله الذين امنوا.... .(3)

ه - . در بعضى از اين روايات صريحا كلمه قبر آمده است.(4) در حالى كه در بعضى ديگر از روايات چنين مى خوانيم كه شيطان به هنگام مرگ به سراغ افراد با ايمان مى آيد واز چپ وراست براى گمراهى او، به وسوسه مى پردازد اما خداوند اجازه به او نمى دهد كه مؤمن را گمراه كند واين است معنى يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا ...

قال الصادق(علیه السلام) ان الشيطان لياتى الرجل من اوليائنا عند موته عن يمينه وعن شماله ليضله عما هو عليه، فيأبى اللَّه عز وجل له ذلك قول اللَّه عز وجل يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَفِى الْآخِرَةِ واكثر مفسران طبق نقل مفسر بزرگ مرحوم طبرسى، همين تفسير را پذيرفته اند.(5)

و. شايد به اين علت كه سراى آخرت نه جاى لغزش است، ونه جاى عمل، بلكه تنها محل برخورد با نتيجه ها است، ولى در لحظه فرا رسيدن موت وحتى در عالم برزخ (عالمى

ص: 205

كه ميان اين عالم وعالم آخرت قرار دارد) امكان لغزش كم وبيش وجود دارد ودر همين جا است كه لطف خداوند بيارى انسان مى شتابد واو را حفظ كرده وثابت قدم مى دارد.(1)

وميوه هاى پاكترى خواهند داشت، واز نور آفتاب وهواى سالم بيشتر بهره مى گيرند، وآن را به ميوه هاى طيب خود بهتر منتقل مى كنند.

اين شجره طيبه شجره پربار است نه همچون درختانى كه ميوه وثمرى ندارند بنا بر اين مولد هست وميوه خود را مى دهد تُؤْتِى أُكُلَها .

اما نه در يك فصل يا دو فصل، بلكه در هر فصل، يعنى «هر زمان» كه دست به سوى شاخه هايش دراز كنى محروم بر نمى گردى كُلَّ حِينٍ .

ميوه دادن او نيز بى حساب نيست بلكه مشمول قوانين آفرينش است وطبق يك سنت الهى وبه اذن پروردگارش اين ميوه را به همگان ارزانى مى دارد بِإِذْنِ رَبِّها .

اكنون درست بينديشيم وببينيم اين ويژگى ها وبركات را در كجا پيدا مى كنيم ؟ مسلماً دركلمه توحيد ومحتواى آن ودر يك انسان موحد وبا معرفت.(1)

امام صادق(علیه السلام) مى فرمايد آيه شريفه مثلى است كه خداوند براى اهل بيت ودشمنان آنان زده است.(2)

3. قرآن كريم در آيه مورد بحث مى فرمايد: ... وَيُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ ... (إبراهيم، 27) در آيه ديگرى مى فرمايد ...كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ الْكَافِرِينَ (غافر، 74) در آيه سوم نمونه اضلال كيفرى را منافقان معرفى مى كند فَمَا لَكُمْ فِى الْمُنَافِقِينَ فِئَتَيْنِ وَاللَّهُ أَرْكَسَهُمْ ... وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِيلاً (النساء، 88) ونيز مى فرمايد: مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذلِكَ لاَ إِلَى هؤُلاَءِ وَلاَ إِلَى هؤُلاَءِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِيلاً (النساء، 143)

ص: 207

ب. تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصيرَكُمْ إِلَى النَّارِ امر در آيه شريفه «تَمَتَّعُوا» به معناى تهديد است. مانند اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ 40 فصلت ومانند قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَليلاً إِنَّكَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ .(1)

ج. كفار به فتح كاف به معناى كثير الكفران است يعنى كسى كه بسيار كفران مى ورزد بخود ستم مى كند وشكر نعمت هاى خدا را بجا نمى آورد وهم چنان كفران مى كند تا آنكه كفران، كار او را به هلاكت وخسران منتهى مى سازد.(1)

د. چون بر آورنده حاجت هر محتاجى خداى سبحان است وهيچ موجودى در ذات ووجود وبقائش قائم به خود نيست وهر چه دارد از جود وكرم او دارد حال چه به اين معنا اقرار داشته باشد يا نداشته باشد. جز خدا هر كسى گداى در خانه او است، سائلى است كه حوائج خود را درخواست مى كند، حال چه خداوند تمام آنچه را كه مى خواهد بدهد ويا ندهد وبعضى را دريغ دارد.

اين حق سؤال وحقيقت آن است كه مختص به ذات بارى تعالى است واز غير او چنين سؤالى تصور وتحقق ندارد. نوع ديگر سؤال زبانى است كه گاهى به آن وسيله از خداى سبحان سؤال مى شود، وگاهى از غير خداى سبحان.

اين نسبت به سؤال، واما نسبت به پاسخ خدا واعطاى او كه به طور مطلق وبدون هيچ قيد واستثنايى آورده واو را معطى على الاطلاق معرفى نموده كه خود مى تواند دليل بر اين باشد كه هيچ سؤالى نيست مگر آنكه خداوند در آنجا عطائى دارد، وهمين قرينه است بر اينكه در جمله وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ خطاب به نوع است.

در نتيجه معناى آيه اينگونه مى شود كه: هيچ انسانى در رابطه با انسانيتش به هيچ نعمتى محتاج نمى شود مگر آنكه خداوند آن را بر آورده مى كند حال يا همه آن را، ويا بعضى از آن را.(2)

2. اگر در اين آيه مى فرمايد كه در روز قيامت دوستى وخلت نيست، منافات با آيه الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ (زخرف، 67) كه براى آن روز دوستى را اثبات مى كند ندارد، زيرا نسبت ميان اين دو آيه به اصطلاح علم منطق نسبت عموم وخصوص مطلق است، وحاصل مقصود از آن دو اين مى شود كه: خلت ودوستى كه جهت تقوى ورنگ آن را نداشته باشد در قيامت منتفى است، واما خلت ودوستى كه رنگ تقوى داشته باشد، يعنى بخاطر خدا بوده باشد، البته در قيامت ثابت ونافع است. پس انكار دوستى بطور مطلق، وسپس اثبات بعضى از اقسام آن در اين آيه، نظير انكار شفاعت بطور مطلق در آيه وَلاخُلَّةٌ وَلا شَفاعَةٌ (بقره ، 256) وسپس اثبات بعضى از اقسام آن كه شفاعت به اذن خدا باشد در آيه إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ (زخرف، 86) مى باشد.(1)

3. آيه 32 از سه زاويه به مسأله ى آب اشاره كرده است:

آب باران، كه وسيله ى آبيارى گياهان ومايه ى حيات آنها وسبب سالم سازى هوا وتغيير وتلطيف آن است.

آب دريا، كه تأمين كننده ى زندگى حيوانات دريايى وبهترين وارزان ترين مسير براى عبور كشتى ها وسرچشمه ى ابر وباران است.

آب نهرها، كه وسيله ى آب رسانى به مناطق بى آب است.(2)

4. وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِىَ فِى الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهارَ تسخير كشتيها براى مردم به معناى آن است كه آن را وسيله نفع بردن مردم در مقاصدشان قرار دهد، به اين صورت خود آنان وبارهايشان را از جايى بجاى ديگر حمل كند بدون اينكه متوقف شوند، ويا در آب فرو روند. (3)

5. اگر جريان كشتى در دريا را به امر خدا نسبت داده با اينكه ظاهرا علتهاى طبيعى، از قبيل باد وبخار وساير عوامل طبيعى آن را به جريان در مى آورند به اين منظور بوده كه بفهماند خداى تعالى يگانه سببى است كه هر سبب ديگرى به او منتهى مى گردد.(4)

ص: 212

6. چگونه مى توان نعمتهاى خدا را شمرد وحال آنكه عالم وجود با تمامى اجزاء واوصاف واحوالش كه همه به هم مرتبط وپيوسته اند وهر يك در ديگرى اثر دارد ووجود يكى متوقف بر وجود ديگرى است، نعمتهاى خدا هستند، واين معنا قابل احصاء نيست.(1)

7. فخر رازى گويد يك لقمه غذايى كه انسان مى خورد اگر دقت كند تمام نظام هستى بايد به كمك يكديگر باشد مانند زمين وآسمان، شمس وقمر، آب وباد وآتش وخاك وآهن وهريك به شكل خاصى بايد تنظيم شود تا انسان بتواند بهره مند شود.(2)

8. گاهى انفاق پنهانى مؤثرتر وآبرومندانه تر است به علاوه انسان از ريا كردن مصمون مى ماند، وگاهى اگر آشكارا باشد سبب تشويق ديگران والگويى براى نشان دادن برنامه هاى اسلامى وبزرگداشتى براى شعائر دين محسوب مى شود.(3)

9. آيا هر چه را از خدا مى خواهيم به ما مى دهد؟

در آيات فوق خوانديم كه خداوند، به شما لطف كرد وقسمتى از آنچه را از او تقاضا كرديد به شما داد (توجه داشته باشيد «من» در جمله مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ تبعيضيه است).

و اين به خاطر آن است كه بسيار مى شود انسان از خدا چيزى مى خواهد كه قطعا ضرر وزيان ويا حتى هلاك او در آن است وخود نمى داند، اما خداوند عالم وحكيم ورحيم، هرگز به چنين تقاضايى پاسخ نمى دهد.

و در عوض شايد در بسيارى از اوقات انسان با زبانش چيزى را از خدا نخواهد ولى با زبان حالش وفطرت وطبيعت وهستيش آن را تمنا مى كند، وخدا به او مى دهد وهيچ مانعى ندارد كه سؤال در جمله ما سَأَلْتُمُوهُ هم سؤال به زبان قال را شامل شود هم زبان حال را.(4)

انسان قدرت ندارد نعمت هاى خدا را بشمارد، چه رسد به اين كه بخواهد شكر آنها را به جاى آورد. لا تُحْصُوها .(5)

10. مورد انفاق، تنها مال نيست، از هر چه داريم بايد انفاق كنيم. (چه علم وثروت، چه آبرو وقدرت) مِمَّا رَزَقْناهُمْ .(6)

ص: 213

علاقمند شدن مردم نسبت به شهر مكه وتأمين رزق آنان، اقرار ابراهيم نسبت به علم پروردگار درباره موجودات واعمال آشكار وپنهان، شكرگزارى ابراهيم نسبت به فرزنددار شدن در سن پيرى، درخواست توفيق اقامه نماز درباره خويش وفرزندانش، طلب مغفرت براى خود وپدر ومادر وتمام مومنان تا دامنه قيامت.

ب. خداوند در اين آيات 35-41 هفت نوع دعا وخواسته از ابراهيم را بيان مى كند.(1)

خداى تعالى نظير اين دعا را بطور مختصر در جاى ديگر حكايت كرده وفرموده: وَإِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِنا . (بقره، 126)(2)

ج. پر واضح است كه دور كردن فرزندان از عبادت بت ها هر جور وهر وقت كه باشد بالأخره مستلزم اين است كه خداى تعالى در بنده اش به نحوى از انحاء تصرف بكند. چيزى كه هست اين تصرف به آن حد نيست كه بنده را بى اختيار ومجبور سازد واختيار را از بنده سلب نمايد، چون اگر دور كردن به اين حد باشد ديگر چنين دور بودنى كمالى نيست كه شخصى مثل ابراهيم(علیه السلام) آن را از خدا مسألت نمايد.(3)

د. مقصود از پيروى او، پيروى از دين ودستورات شرع او است- چه دستورات مربوط به اعتقادات وچه مربوط به اعمال- هم چنان كه مقصود از عصيان او، ترك سيره وشريعت ودستورات اعتقادى وعملى اوست.

گويا خواسته است بگويد: هر كه در عمل به شريعت من ومشى بر طبق سيره من، مرا پيروى كند او به من ملحق است وبه منزله فرزندان من خواهد بود، ومن اى خدا از تو مسألت مى دارم مرا وايشان را از اينكه بت بپرستيم دور بدار. قرآن كريم هم اين معنا را در جاى ديگر گوشزد كرده ومى فرمايد: إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهذَا النَّبِىُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا . (آل عمران، 68)(4)

ه - . اگر خانه را به خدا نسبت داده از اين باب است كه اولا مالك خانه خداوند متعال است وديگران مالك نيستند، ثانيا خانه مزبور براى منظورى ساخته شده كه جز براى خدا

ص: 215

صلاحيت ندارد، وآن عبادت است.(1)

و. الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى وَهَبَ لِى عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَإِسْحاقَ إِنَّ رَبِّى لَسَمِيعُ الدُّعاءِ . اين جمله به منزله جمله معترضه است كه در وسط دعاى آن جناب قرار گرفته است. وباعث گفتن آن در وسط دعا اين بوده كه در ضمن خواسته هايش ناگهان به ياد عظمت نعمتى كه خدا به وى ارزانى داشته افتاده كه بعد از آنكه همه اسباب عادى فرزنددار شدنش را منتفى نموده بود دو فرزند صالح چون اسماعيل واسحاق به وى داده واگر چنين عنايتى به وى فرمود، به خاطر استجابت دعايش بود رَبِّ هَبْ لى مِنَ الصَّالِحينَ . (صافات، 100)

ابراهيم(علیه السلام) در بين دعايش وقتى به ياد اين نعمت مى افتد ناگهان رشته دعا را رها نموده به شكر خدا مى پردازد وخداى را بر استجابت دعايش ثنا مى گويد.(2).(3)

ز. مقصود از امنيتى كه آن جناب درخواست كرده امنيت تشريعى است، نه تكوينى ومقصود اين است كه قانونى امنيت اين شهر را تضمين كند، نه اينكه هر كه خواست امنيت آن را بر هم زند مثلا دستش بخشكد، وهمين امنيت بر خلاف آنچه شايد بعضى توهم كرده باشند نعمت بسيار بزرگى وبلكه از بزرگترين نعمتهايى است كه خداوند بر بندگان خود انعام كرده است.

چون اگر قدرى در همين حكم حرمت وامنيت قانونى كه ابراهيم به اذن پروردگارش براى اين شهر تشريع نموده دقت كنيم، واعتقادى كه مردم در طول چهار هزار سال به قداست اين بيت عتيق داشته وتا امروز هم دارند ارزيابى كنيم، آن وقت مى فهميم كه چه خيرات وبركات دينى ودنيوى نصيب مردم آن ونصيب ساير اهل حق كه هواخواه اين شهر ومردم اين شهر بوده وهستند شده است. اگر به تاريخ هم كه قطعا آنچه را ضبط نكرده بيش از آنى است كه ضبط نموده مراجعه كنيم خواهيم ديد كه اهل اين شهر از چه بلاهايى كه ديگر شهرها ديده اند مصون مانده اند، آن وقت مى فهميم كه همين امنيت تشريعى مكه چه نعمت بزرگى بوده كه خدا نصيب بندگان خود كرده است.(4)

ص: 216

ه - . رَبَّنا إِنِّى أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِى ، منظور ابراهيم(علیه السلام) از ذريه اش همان اسماعيل وفرزندانى است كه از وى پديد مى آيند، نه اسماعيل به تنهايى، براى اينكه دنبالش گفته است. رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ پروردگارا تا نماز بپاى دارند، واگر اسماعيل به تنهايى مقصود بود نمى بايست لفظ جمع بكار برد.(1)

ط . چگونه ابراهيم گفت: پروردگارا اين بتها بسيارى از مردم را گمراه ساخته اند، در حالى كه سنگ وچوبى بيش نبودند وقدرت بر گمراه ساختن مردم نداشتند.

پاسخ اين سؤال را اينجا مى توان دريافت كه اولا: بتها هميشه از سنگ وچوب نبودند بلكه گاهى فرعونها ونمرودها مردم را به پرستش خود دعوت مى كردند، وخود را رب اعلى، وزنده كننده وميراننده مى ناميدند.

ثانيا گاه بتهاى سنگ وچوبى را متوليان وكارگردانان آن چنان مى آراستند وتشريفات براى آنها قائل مى شدند كه براى عوام ساده لوح به راستى گمراه كننده بودند.(2)

2. جهت اينكه طلب امنيت در دعا مقدم شده آن است كه اگر امنيت نباشد فراغتى براى بهره مندى از نعمت هاى ديگر حاصل نمى شود.(1)

3. جهت اينكه فرمود ليقيموا الصلوة غير از موضوع نماز ساير عبادات را بيان نكرد به جهت اهميت نماز وتكرار ندا «ربنا» براى اهتمام كامل به موضوع نماز است.(2)

4. از جمله لطائف كه در دعاى آن حضرت به چشم مى خورد، اختلاف تعبير در نداء است كه يك جا «رب» آمده وجاى ديگر «ربنا». در اولى بخاطر آن موهبت هايى كه خداوند فقط به او ارزانى داشته است از قبيل سبقت در اسلام وامامت او را به خود نسبت داده. ودر دومى پروردگار را به خودش وديگران نسبت داده، بخاطر آن نعمت هايى كه خداوند هم به او وهم به غير او ارزانى داشته است.(3)

5. اين تعبير مؤدبانه وبسيار محبت آميز ابراهيم نيز قابل توجه است، نمى گويد هر كس نافرمانى من كند از من نيست، واو را چنين وچنان كيفر كن، بلكه مى گويد هر كس نافرمانى من كند تو بخشنده ومهربانى!(4)

6. سؤال: با اين كه حضرت ابراهيم(علیه السلام) قهرمان توحيد بود، پس چرا دعا كرد كه خدايا! مرا از شرك دور كن ؟

پاسخ: پيامبر اسلام نيز همواره در صراط مستقيم گام برمى داشت، با اين حال در هر نماز مى گفت: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ يعنى اگر كسى يقين هم دارد در راه راست قدم برمى دارد، باز بايد از خطر انحراف بترسد واز خداوند استمداد كند.(5)

7. دعاى انبيا مستجاب است. وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ ، حَرَماً آمِناً يُجْبى إِلَيْهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَىْ ءٍ (قصص، 57) حرمى امن كه همه گونه ثمرات در آن فراهم مى شود. امام باقر(علیه السلام) فرمود: هر ميوه اى كه در شرق وغرب عالم هست در مكّه يافت مى شود.

8. ديندارى، گاهى با آوارگى، هجرت، دورى از خانواده ومحروميّت از امكانات رفاهى همراه است؛ أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِى بِوادٍ غَيْرِ ذِى زَرْعٍ .

ص: 218

9. كعبه واطراف آن در زمان حضرت ابراهيم نيز محترم وداراى محدوديّت وممنوعيّت بوده است؛ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ .

10. محور ومقصد حركت ابراهيم(علیه السلام) ودعاى او نماز است؛ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ رَبِّ اجْعَلْنِى مُقِيمَ الصَّلاةِ .

11. هنگام تشكّر از خداوند، نعمت ها را جداگانه ذكر كنيد؛ إِسْماعِيلَ وَإِسْحاقَ .(1)

12. مرحوم شيخ طوسى وطبرسى مى گويند اصحاب ما استدلال كردند به اين جمله رَبَّنَا اغْفِرْ لى وَلِوالِدَىَّ بر اين كه پدر ومادر ابراهيم كافر نبودند زيرا اگر كافر بودند حق نداشت براى آنان طلب مغفرت كند از اين رو وقتى روشن شد عمويش مشرك است از او بيزارى جست.(2)

13. طلب مغفرت ابراهيم براى پدر

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: قَالَ سَلاَمٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّى إِنَّهُ كَانَ بِى حَفِيّاً (مريم، 47) رَبَّنَا اغْفِرْ لِى وَلِوَالِدَىَّ (إبراهيم، 41) در آيه سوم مى فرمايد استغفار ابراهيم به جهت وعده اى بود كه به پدر داده بود وقتى روشن شد كه او دشمن خدا است از او بيزارى جست وَ مَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاَّ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ (التوبة، 114) جمع ميان آيات فوق چنين است كه وعده طلب مغفرت وبيزارى از پدر مربوط به عموى او آزر است كه در قرآن به عنوان كلمه (اب) از او ياد شده است زيرا (اب) شامل عمو نيز مى شود اما در خواست مغفرت تنها مربوط به والد است كه فقط شامل پدر مى شود رَبَّنَا اغْفِرْ لِى وَلِوَالِدَىَّ .

ص: 219

ج. بيان اين پنج صفت: خيره شدن چشمها، كشيدن گردنها، بلند كردن سرها، از حركت افتادن پلك چشمها، وفراموش كردن همه فكرها، ترسيم بسيار گويايى است از هول ووحشت فوق العاده شديدى كه در آن روز به ظالمان دست مى دهد.(1)

د. يَوْمَ يَأْتِيهِمُ الْعَذابُ چه روزى است ؟ در آيات فوق خوانديم كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) مامور مى شود مردم را از آن روزى كه عذاب الهى به سراغشان مى آيد انذار كند.در اينكه منظور از اين روز كدام روز است، مفسران سه احتمال داده اند؛

نخست اينكه روز قيامت ورستاخيز است.

دوم اينكه روز فرا رسيدن مرگ است كه مقدمه مجازاتهاى الهى به سراغ ظالمان از همان روز مى آيد.

سوم اينكه منظور روز نزول پاره اى از بلاها ومجازاتهاى دنيوى است، همانند عذاب هايى كه بر قوم لوط وقوم عاد وثمود وقوم نوح وفرعونيان نازل گرديد كه در ميان طوفان وامواج خروشان دريا، يا در زمين لرزه ها يا به وسيله تندبادهاى سخت وويرانگر از ميان رفتند.

گرچه بسيارى از مفسران مانند مرحوم طبرسى احتمال اول را ترجيح داده اند، ولى جمله هايى كه به دنبال آن آمده است به خوبى احتمال سوم را تقويت مى كند، ونشان مى دهد كه منظور مجازات هاى نابود كننده دنيوى است.

تعبير به «اخرنا» (ما را به تاخير انداز) قرينه روشنى است بر تقاضاى ادامه حيات در دنيا.

نمى شوند. وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لايَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ يَمُوتُ . (نحل، 38)

3. با اينكه روز قيامت روز آمدن عذاب وثواب هر دو است لكن به جهت اينكه آيات شريفه در مقام تهديد كفار است فقط آمدن عذاب را ذكر كرد.(1)

4. سرنوشت كفار در قيامت؛

با چهره سياه محشور مى شوند؛ يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ ... . (آل عمران، 106)

با چهره درهم كشيده محشور مى شوند؛ وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ * تَظُنُّ أَنْ يُفْعَلَ بِهَا فَاقِرَةٌ . (قيامت، 24-25)

سرهايشان پائين وشرمنده هستند؛ وَ لاَ تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلاً عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ ... * مُهْطِعِينَ مُقْنِعِى رُءُوسِهِمْ لاَ يَرْتَدُّ إِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ وَأَفْئِدَتُهُمْ هَوَاءٌ . (ابراهيم، 42-43)

كور ولال وكر محشور مى شوند؛ ... وَنَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى وُجُوهِهِمْ عُمْياً وَبُكْماً وَصُمّاً مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِيراً . (اسراء، 97)

و قدرت بر سخن گفتن ندارند، به آنها اجازه عذرخواهى هم نمى دهند: هذَا يَوْمُ لاَ يَنْطِقُونَ وَلاَ يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ . (مرسلات، 35و36)

در غل وزنجير محشور مى شوند؛ لباس هاى آنها از ماده چسبنده ى بدبوى قابل اشتعال است؛ صورت هايشان از آتش پوشيده مى شود؛

وَ تَرَى الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِينَ فِى الْأَصْفَادِ سَرَابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرَانٍ وَتَغْشَى وُجُوهَهُمُ النَّارُ . (ابراهيم، 49-50)

غذاى آنها از خار خشك وتلخ وبدبو است؛ لَيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلاَّ مِنْ ضَرِيعٍ . (غاشيه، 6)

قلب آنها مملو از ترس ولرز است؛ قُلُوبٌ يَوْمَئِذٍ وَاجِفَةٌ أَبْصَارُهَا خَاشِعَةٌ . (نازعات، 8و9)

از يكديگر فرار مى كنند؛ يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ * وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ * وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ . (عبس، 34-36)

گرچه راه فرارى وجود ندارد؛ يَقُولُ الْإِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ . (قيامت، 10)

5. سرنوشت مؤمنان در قيامت؛

سفيد رو محشور مى شوند: يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ . (آل عمران، 106)

ص: 222

با صورت شاداب وخورسند محشور مى شوند؛ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ . (قيامت، 23)

نامه عمل آنان به دست راستشان داده مى شود وبه آسانى محاسبه مى شوند؛ فَأَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَاباً يَسِيراً . (انشقاق، 7-8)

با نور ايمان حركت مى كنند؛ يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعَى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ بُشْرَاكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ . (حديد، 12)

از زندگى خود راضى هستند؛ فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَهُوَ فِى عِيشَةٍ رَاضِيَةٍ . (قارعه، 6و7)

نخست اينكه مجرمان را در آن روز با غل وزنجير در يك سلسله طولانى به هم مى بندند، وبه اين صورت در عرصه محشر ظاهر مى شوند، اين غل وزنجير، تجسمى است از پيوند عملى وفكرى اين گنهكاران در اين جهان كه دست به دست هم مى دادند، وبه كمك هم مى شتافتند ودر طريق ظلم وفساد با يكديگر رابطه وپيوند وهمكارى داشتند واين ارتباط در آنجا به صورت زنجيرهايى مجسم مى شود كه آنان را به يكديگر مرتبط مى سازد.

ديگر اينكه مجرمان در آن روز به وسيله زنجيرهايى با شياطين قرين مى شوند وپيوند باطنيشان در دنيا، به صورت همزنجير بودنشان در جهان ديگر، آشكار مى گردد.

سوم اينكه دستهاى آنها را به وسيله زنجيرها به گردنشان قرين مى سازند.

و مانعى ندارد كه همه اين معانى در مورد مجرمان صادق باشد، هر چند ظاهر آيه بيشتر معنى اول را مى رساند.(1)

4. عدول از ضمير به اسم ظاهر الذين ظلموا براى آن است كه بفهماند علت عذاب كفار ظلم آنها است.(1)

5. مجرمان با تلبس به لباس گناه در اين جهان هم خويشتن را در پيشگاه خدا رو سياه مى كنند وتعفن گناه آنها جامعه را آلوده مى سازد، وهم اعمال آنها باعث شعله ور شدن آتش فساد است در خودشان ودر جامعه اى كه در آن زندگى مى كنند، واين قطران كه در جهان ديگر لباس آنها را تشكيل مى دهد گويى تجسمى است از اعمال آنان در اين جهان.(2)

6. عاقبت كسانى كه نعمت ها را تبديل به كفر كردند. هلاكت ونابودى خواهد بود. لام «ليضلوا» براى عاقبت است نه غرض.(3)

7. يكى از عذاب هاى قيامت، بسته شدن مجرمان با غل وزنجير است واين معنا در چندين آيه ذكر شده است. از جمله: وَ تَرَى الْمُجْرِمِينَ ... فِى الْأَصْفادِ و خُذُوهُ فَغُلُّوهُ (حاقه، 30) و إِذِ الْأَغْلالُ فِى أَعْناقِهِمْ غافر، 71 .(4)

8. بسته بودن دست وپا در قيامت

نظير آيه 49 ابراهيم: وَ تَرَى الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِينَ فِى الْأَصْفَادِ آيات ديگر است: وَ إِذَا أُلْقُوا مِنْهَا مَكَاناً ضَيِّقاً مُقَرَّنِينَ دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُوراً (الفرقان، 13) لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِنْ فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَكَذلِكَ نَجْزِى الظَّالِمِينَ (الأعراف، 41)

9. بهره مندى از تذكر

نظير آيه 52 ابراهيم: هذَا بَلاَغٌ لِلنَّاسِ وَلِيُنْذَرُوا بِهِ وَلِيَعْلَمُوا أَنَّمَا هُوَ إِلهٌ وَاحِدٌ وَلِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْبَابِ آيه 37 ق است: إِنَّ فِى ذلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ

ص: 226

ص: 228

همانگونه كه در تفسير «الميزان» بيان شده(1)دوست داشتن به معنى «تمنى» وآرزو كردن است، وذكر كلمه «لو» دليل بر آنست كه آنها آرزوى اسلام را در زمانى مى كنند كه قدرت بازگشت به سوى آن را ندارند، واين خود قرينه اى خواهد بود بر اينكه اين تمنى وآرزو در جهان ديگر وپس از مشاهده نتائج اعمالشان است.

د. آيه (4 و5) دلالت دارند بر اينكه همانطور كه فرد فرد بشر داراى كتاب واجل وسرنوشتى هستند، امتهاى مختلف بشرى نيز داراى كتاب هستند. اين دو آيه كتاب امتها را خاطر نشان مى سازد. ودر آيه وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِى عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يلْقاهُ مَنْشُوراً (اسرا: 13) كتاب افراد را متذكر است.(2)

از دنيا مانند بهائم است كه خوردن ظاهرترين وجه تمتع آنها است.(1)

در قيامت كفّار به مسلمين گرفتارِ جهنم، مى گويند: شما نيز مثل ما دوزخى شديد واسلام شما را نجات نداد. در حالى كه مسلمانان گنهكار بعد از مدّتى تنبيه، نجات مى يابند، ولى كفّار براى هميشه در دوزخ وآتش جهنم ماندنى مى شوند ومى گويند: اى كاش ما هم مسلمان بوديم.

رها كردن كفّار به حال خود، كه از جمله ى ذَرْهُمْ استفاده مى شود، به خاطر سركشى خود آنان است وگرنه خداوند ابتدا براى هدايت همه ى انسانها، پيامبر فرستاده وكسى را به حال خود رها نكرده است. چنان كه اين مطلب بارها در قرآن مطرح شده است. از جمله: وَنَذَرُهُمْ فِى طُغْيانِهِمْ يعْمَهُونَ (انعام: 110)، آنان را رها مى كنيم تا در سركشى خود سردرگم شوند ودر جاى ديگر مى فرمايد: وَ يمُدُّهُمْ فِى طُغْيانِهِمْ (بقره: 15) آنان را در سركشى كردن مهلت مى دهيم.(2)

آرزو اگر انسان را غافل كند، نابجاست. وَ يلْهِهِمُ الْأَمَلُ ولى اگر انسان را به كار وتلاش وادار كند خوب است زيرا در قرآن مى خوانيم: وَ الْباقِياتُ الصَّالِحاتُ خَيرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَخَيرٌ أَمَلًا . (كهف: 46)(3)

قرآن كريم وقتى موضوع بهره مندى كفار را از مواهب طبيعى مطرح مى كند آنها را تشبيه به حيوان مى كند وَالَّذِينَ كَفَرُوا يتَمَتَّعُونَ وَيأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ (محمد: 12) وهرگاه انسانها استغفار كنند وتوبه كنند آنها را از مواهب طبيعى بهره مند مى سازد وبهره مندى آنان را متاع حسن مى نامد. وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيهِ يمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا . (هود: 3)

1. بهره ورى كفار در دنيا:

نظير آيه 3 حجر آيات ديگر است كه بهره ورى كفار را تنها در دنيا بيان مى كند ودر آخرت گرفتار عذاب الهى هستند: ... قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلاً إِنَّكَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ (الزمر، 8) لِيكْفُرُوا بِمَا آتَينَاهُمْ وَلِيتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يعْلَمُونَ (العنكبوت، 66) و(محمد، 12) (النحل، 55) (الروم، 34) (المرسلات، 46)

ص: 231

اگر بخواهيم مى توانيم كفّار را فوراً نابود كنيم، امّا برنامه وسنّت ما فرصت دادن وتأخير است. لَها كِتابٌ مَعْلُومٌ .(1)

بقا وثبات افراد وأُمّت ها بدست خداست وانسان در جلو وعقب انداختن برنامه هاى حتمى الهى، نقشى ندارد. ما تَسْبِقُ . . . وَما يسْتَأْخِرُونَ .(2)

نظير آيه 5 حجر آيه 43 مومنون است مَا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يسْتَأْخِرُونَ كه هر دو تعبير حكايت از هلاكت كفار در زمان معين مى كند كه هيچ تقديم وتاخيرى در آن نيست.

اسم خداى نازل كننده را نبردند تا اين معنا را برسانند كه ما نمى دانيم خدا كجا است واز كجا اين كتاب را براى تو فرستاده ووثوق واعتمادى به گفته تو كه ادعا مى كنى خدا اين كتاب را نازل كرده نداريم، ولذا به صيغه مجهول تعبير كرده وگفتند: «اى كسى كه ذكر بر او نازل شده». علاوه بر اين، از قرآن كريم هم به ذكر تعبير كردند كه همه اينها از باب استهزاء واز همه بدتر جمله إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ است كه تهمت وتكذيب صريح است.(1)

ج. در تفسير جمله ما نُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ إِلَّا بِالْحَقِّ مفسران، بيانات مختلفى دارند، از جمله:

1- بعضى گفته اند منظور اين است كه ما نازل كردن فرشتگان را به عنوان اعجاز تنها براى آشكار شدن حق انجام خواهيم داد، نه به عنوان بهانه جويى كه ببينند وباز هم ايمان نياورند.

2- منظور از «حق»، همان مجازات نهايى دنيوى وبلاى نابود كننده وبه تعبير ديگر «عذاب استيصال» است، يعنى اگر فرشتگان نازل شوند وآنها هم ايمان نياورند توأم با نابودى آنها خواهد بود.

د. در آيه قبل كفّار با جمله لَوْ ما تَأْتِينا بِالْمَلائِكَةِ از پيامبر عزيز تقاضاى فرود آمدن فرشتگان بر خودشان را داشتند. اين آيه پاسخ مى دهد: كه نزول فرشتگان براست وحقّ آن است كه فرشته بر افراد لايق نازل شود ونزول فرشته بر افراد نااهل باطل است وما جز حقّ انجام نمى دهيم. ما نُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ إِلَّا بِالْحَقِّ .(2)

ه - . الف ولام «الذكر» الف ولام عهد ذكرى است (يعنى همان ذكرى كه قبلا اسمش برده شد) ومراد از وصف «الحافظون» حفظ در آينده است، چون اسم فاعل ظهور در آينده دارد. واين را بدين جهت تذكر مى دهيم تا كسى ايراد نكند- هم چنان كه چه بسا ايراد كرده اند- كه اگر آيه شريفه دلالت كند بر مصونيت قرآن از تحريف به خاطر اينكه ذكر است، بايد دلالت كند بر مصونيت تورات وانجيل، زيرا آنها نيز ذكر خدايند، وحال آنكه كلام خداى تعالى صريح است در اينكه تورات وانجيل محفوظ نمانده اند، بلكه تحريف شده اند. جوابش اين است كه الف ولام در «الذكر» الف ولام عهد است، وذكريت ذكر، علت حفظ خدايى نيست تا هر چه ذكر باشد خداوند حفظش كرده باشد

ص: 233

بلكه تنها وعده حفظ اين ذكر را كه قرآن است مى دهد.(1)

و. دليل بر عدم تحريف قرآن: قرآنى كه خداى تعالى بر پيغمبرش نازل كرده ودر آيات زيادى آن را به اوصاف مخصوصى توصيف نموده، اگر بخواهد محفوظ نباشد ودر يكى از آن اوصاف دچار دگرگونى وزياده ونقصان گردد آن وصف ديگر باقى نخواهد ماند وحال آنكه ما مى بينيم قرآن موجود در عصر ما تمامى آن اوصاف را به كاملترين وبهترين طرز ممكن داراست. از همين جا مى فهميم كه دستخوش تحريفى كه يكى از آن اوصاف را از بين برد نگشته است، وقرآنى كه اكنون دست ما است همان است كه به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.

پس اگر فرض شود كه چيزى از آن ساقط شده ويا از نظر اعراب وزير وزبر كلمات ويا ترتيب آيات دچار دگرگونى شده باشد، بايد قبول كرد كه دگرگونى اش به نحوى است كه كمترين اثرى در اوصاف آن از قبيل اعجاز، رفع اختلاف، هدايت، نوريت، ذكريت، هيمنه وقهاريت بر ساير كتب آسمانى و. . . ندارد.(2)

ز. در اينكه منظور از محافظت وپاسدارى قرآن در برابر چه امورى است، مفسران تفسيرهاى گوناگونى دارند:

بعضى گفته اند در برابر تحريف وتغيير وزياده ونقصان است.

بعضى ديگر گفته اند در برابر فنا ونابودى تا آخر جهان.

بعضى ديگر گفته اند در برابر منطقهاى گمراه كننده ضد قرآنى.

ولى اين تفاسير نه تنها باهم تضادى ندارند بلكه درمفهوم عام إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ داخلند پس چرا اين محافظت وپاسدارى را كه به صورت مطلق وبه اصطلاح با حذف متعلق آمده است در يك بعد خاص محصور ومحدودش كنيم.(3)

ح. معروف ومشهور در ميان همه دانشمندان شيعه واهل تسنن اينست كه هيچگونه تحريفى در قرآن روى نداده است، وقرآنى كه امروز در دست ماست درست همان قرآنى است كه بر پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نازل شده، وحتى كلمه وحرفى از آن كم وزياد نگرديده است.

ص: 234

از جمله كسانى را كه به اين حقيقت تصريح كرده اند دانشمندان زير را مى توان نام برد:

1- مرحوم شيخ طوسى كه به شيخ الطائفه معروف است، او در اول تفسير معروفش (تبيان) بحث روشن وصريح وقاطعى در اين زمينه دارد. 2- سيد مرتضى علم الهدى 3-مرحوم شيخ صدوق 4- مرحوم طبرسى 5- مرحوم كاشف الغطاء 6- مرحوم محقق يزدى 7- ونيز اين عقيده از بسيارى از بزرگانى ديگر مانند «شيخ مفيد»، «شيخ بهايى»، «قاضى نور الله» وساير محققين شيعه نقل شده است.

بزرگان ومحققين اهل سنت نيز غالبا بر همين عقيده اند.

هر چند وقوع تحريف در قرآن از بعضى از محدثين شيعه واهل سنت كه اطلاعات ناقصى درباره قرآن داشته اند نقل شده كه با روشنگرى بزرگان دانشمندان دو مذهب اين عقيده ابطال وبه دست فراموشى سپرده شده است. (1)

الف. در تبليغ: يا أَيهَا الْمُدَّثِّرُ . قُمْ فَأَنْذِرْ ... وَلِرَبِّكَ فَاصْبِرْ (المدثر، 7-1)

ب. در عبادت: مَا أَنْزَلْنَا عَلَيكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى (طه، 2)

ج. در ميدان جنگ: فَقَاتِلْ فِى سَبِيلِ اللَّهِ لاَ تُكَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَكَ ... (النساء، 84)

د. در برابر اهانت كفار: وَ قَالُوا يا أَيهَا الَّذِى نُزِّلَ عَلَيهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ (الحجر، 6)

2. نسبت جنون به موسى وپيامبر اكرم

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: به حضرت موسى گفتند: قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِى أُرْسِلَ إِلَيكُمْ لَمَجْنُونٌ (الشعراء، 27) به پيامبر اكرم گفتند: وَ قَالُوا يا أَيهَا الَّذِى نُزِّلَ عَلَيهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ (الحجر، 6)

در اين آيه كوتاه ده نوع تأكيد بكار رفته است پنج تأكيد براى نزول قرآن كه در كلمات «إِنَّ نا، نَحْنُ ، نَزَّلْنَا، الذِّكْرَ» نهفته شده وپنج تأكيد براى حفظ قرآن از هر نوع تغيير وتحولى كه در كلمات «ان، نا، له، ل، حافظون» است كه در اصطلاح ادبيات عرب براى اهل فن روشن است.(1)

به گواهى ووعده خدا در اين آيه، هيچگونه تغيير وتحريفى در قرآن رخ نداده، چنان كه در آيات ديگر نيز اين مطلب آمده است، از جمله آيه 42 فصلت: لا يأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَينِ يدَيه وَلا مِنْ خَلْفِهِ هيچگونه باطلى از هيچ طريقى به قرآن راه ندارد. واگر رواياتى را ديديم كه در آن به تحريف قرآن اشاره اى دارد يا جعلى است كه بايد بر ديوار زد ويا مراد تحريف در معنا وعمل، تفسير به رأى وسليقه وكنارزدن قرآن شناسان اصلى يعنى اهل بيت پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى باشد. (2)

قرآن ذكر است، نَزَّلْنَا الذِّكْرَ واعراض از ذكر وقرآن، انسان را به بدبختى مى كشاند. وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً (طه: 124) قرآن ذكر است وتنها با ذكر خدا دل ها آرام مى گيرد. أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ . (رعد: 28)(3)

تهمت ها وتحقيرهاى ناروا، بايد محكم وهمانند خودشان پاسخ داده شود. نُزِّلَ عَلَيهِ

ص: 236

الذِّكْرُ را بايد با آيه نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ پاسخ داد. (1)

3. ذكر بودن قرآن كريم براى پيامبر اكرم وقوم او

خداوند متعال قرآن كريم را ذكر ناميده است: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (الحجر، 9) در اينكه قرآن براى چه كسانى ذكر است در آيه ديگر آنرا بيان كرده است . مى فرمايد قرآن براى پيامبر وبراى قوم او مايه ذكر است وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ (الزخرف، 44)

4. حفاظت پيامبر وپيام او

آياتى از قرآن دلالت دارد كه خداوند پيامبر وپيام او را از شرّ دشمنان حفظ كرد .

حفظ پيام: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (الحجر، 9)

حفظ پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله): ... وَاللَّهُ يعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ... (المائدة، 67)

إِنَّا كَفَينَاكَ الْمُسْتَهْزِءِينَ (الحجر، 95) وَ إِذْ يمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيثْبِتُوكَ أَوْ يقْتُلُوكَ أَوْ يخْرِجُوكَ ... (الأنفال، 30)

براى تحميق مردم، وپراكندن آنها از اطراف مردان الهى نه چيز تازه اى است ونه منحصر به زمان ومكان خاصى بوده است. وبه همين دليل هرگز نبايد از آن وحشت كرد ويا نوميدى وياس به خود راه داد، ويا از انبوه مشكلاتى كه بدست دشمنان فراهم مى شود هراسيد، اين يك دلدارى مؤثر براى همه رهروان راه حق است. (1)

و. معنى جمله «سكرت ابصارنا» «سكرت» از ماده «سكر» به معنى پوشاندن است، يعنى اگر، فرضا اين مشركان را به آسمان ببريم، نخست مى گويند چشم بندى شده ايم بعد كه متوجه مى شوند كه اين حالت با غير چشم هم قابل احساس است مى گويند اصولا ما سر تا پاى وجودمان سحر شده است.(2)

جمعيت ثروتمند ومرفه گردد؟! وبه دنبال آن به استهزاء برمى خاستند.

و سرانجام براى اينكه مى ديدند قبول دعوت پيامبران آنها را در برابر شهواتشان محدود مى سازد وآزاديهاى حيوانيشان را سلب مى كند وبراى آنها وظائف ومسئوليتهايى ايجاد مى نمايد به استهزاء برمى خاستند تا خود را از اين وظائف راحت كنند!(1)

خداوند اتمام حجّت مى كند ومطالب حقّ را به دل وعمق جان مردم مى رساند، تا نگويند ما حقيقت را نفهميديم. فِى قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ .(2)

لجاجت، درد بى درمان ورو به گسترش است. انسان لجوج با ديدن هرگونه نشانه اى ابتدا مى گويد چشم من سحر شده، إِنَّما سُكِّرَتْ أَبْصارُنا امّا بعد مى گويد تمام وجودم سحر شده است. بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ .(3)

ناميده مى شود، ونيز به همين جهت هنگامى كه زن، زينت خود را آشكار سازد تبرجت المرأة مى گويند.

به هر حال برجهاى آسمانى اشاره به منزلگاههاى خورشيد وماه است، وبه تعبير دقيقتر هنگامى كه ما از كره زمين به ماه وخورشيد نگاه مى كنيم در هر فصل وموقعى از سال آنها را در مقابل يكى از صورتهاى فلكى (صورتهاى فلكى مجموعه ستارگانى است كه شكل خاصى را به خود گرفته اند) مى بينيم ومى گوئيم خورشيد مثلا در برج حمل يا ثور يا ميزان وعقرب وقوس است.(1)

ج. ستارگان زينت آسمان:

قرآن كريم در آيه مورد بحث مى فرمايد: وَ لَقَدْ جَعَلْنَا فِى السَّمَاءِ بُرُوجاً وَزَينَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ (الحجر، 16) در آيه ديگر بروج به ستارگان تفسير شده است كه مايه زينت آسمان ها است إِنَّا زَينَّا السَّمَاءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ (الصافات، 6)

د . «استراق سمع» به معناى خبرگيرى پنهانى است، مانند كسى كه در گوشه اى پنهان شده گفتگوى محرمانه ديگران را گوش مى دهد.

و استراق سمع شيطانها- بطورى كه از آيات سوره صافات بر مى آيد- عبارت از اين است كه در صدد بر آيند از گفتگوى ملائكه خبردار شوند.(2)

ه - . كلمه «شهاب» به معناى شعله ايست كه از آتش بيرون مى آيد. به اجرام روشنى هم كه در جو ديده مى شوند از اين جهت شهاب گفته اند كه گويا ستاره ايست كه ناگهان از يك نقطه آسمان بيرون آمده به سرعت مى رود وپس از لحظه اى خاموش مى گردد.(3)

سپس مى افزايد: ما آسمان واين صورتهاى فلكى را براى بينندگان زينت بخشيديم ودر ادامه مى فرمايد: ما اين آسمان را از هر شيطان رجيم وشوم وملعون محفوظ داشته ايم.

و. در مورد آية ة ة 18 چندين نظريه وجود دارد؛ اول: كسانى كه فهم اين گونه از آيات را غير ممكن وعلم به آن را از امور غيبى والاهى مى دانند. دوم: جمع قابل توجهى از مفسران، كه اصرار دارند معنى ظاهرى آيات را كاملا حفظ كنند.

ص: 241

سوم: گروهى مانند مولف عاليقدر الميزان وطنطاوى در «الجواهر»، تعبيرات آيات فوق را از قبيل تشبيه وكنايه وذكر امثال وبه اصطلاح بيان «سمبوليك» دانسته، واين تشبيه وكنايه را به صورتهاى گوناگونى بيان داشته اند. (1)بنابراين به نظر علامه طباطبايى، منظور از آسمان كه جايگاه فرشتگان است، يك عالم ملكوتى وما وراء طبيعى است، كه از اين جهان محسوس، برتر وبالاتر است، ومنظور از نزديك شدن شياطين به اين آسمان براى استراق سمع وپرتاب كردن شهب به آنها آنست كه آنها مى خواهند به جهان فرشتگان نزديك شوند تا از اسرار خلقت وحوادث آينده آگاهى يابند، ولى آنها شياطين را با انوار معنوى ملكوتى كه تاب تحمل آن را ندارند مى رانند.(2)

نتيجة ة ة بحث: از مجموعه آنچه گفته شد چنين مى توان حدس زد كه «سماء» در اينجا به مفهوم معنوى اشاره مى كند وكنايه از آسمان حق وايمان ومعنويت است وهمواره شياطين در تلاشند تا به اين محدوده راه يابند واز طريق انواع وسوسه ها در دل مؤمنان راستين وحاميان حق نفوذ كنند. اما مردان الهى ورهبران راه حق از پيامبران وامامان گرفته تا دانشمندان متعهد، با امواج نيرومند علم وتقوايشان بر آنها هجوم مى برند وآنان را از نزديك شدن به اين آسمان مى رانند.(3)

منظور از انبات روئيدن معادن مختلف در كوه ها مى باشد زيرا عرب كلمه «انبات» را درباره معدن نيز به كار مى برد.

در بعضى از روايات نيز اشاره به اين معنى شده است، در روايتى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانيم: كه تفسير اين آيه را از حضرتش پرسيدند، فرمود: «منظور اين است كه خداوند در كوه ها معادن طلا ونقره وجواهرات وساير فلزات آفريده است».(1)

اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور از انبات (روياندن) در اينجا معنى وسيعى است كه همه مخلوقاتى را كه خداوند در زمين ايجاد كرده است، فرا مى گيرد، در سوره نوح از قول اين پيامبر بزرگ مى خوانيم كه به مردم مى گفت: وَ اللَّهُ أَنْبَتَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً (نوح: 17): خداوند شما را همچون گياهى از زمين رويانيد.

و به هر حال هيچ مانعى ندارد كه آيه مفهوم گسترده اى داشته باشد كه گياهان وانسانها ومعادن ومانند آن را شامل شود.(2)

د. مفسران در جمله مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِينَ دو تفسير گفته اند: نخست اينكه خداوند مى خواهد مواهب خويش را هم درباره انسانها وهم درباره حيوانات وموجودات زنده اى كه انسان توانايى تغذيه آنها را ندارد بيان كند.

ديگر اينكه خداوند مى خواهد به انسانها گوشزد نمايد كه ما هم وسيله زندگى براى شما در اين زمين قرار داديم وهم موجودات زنده اى در اختيارتان گذارديم (مانند چهار پايان) كه شما توانايى بر روزى دادن آنها را نداريد، خداوند آنها را روزى مى دهد هر چند اين كار بدست شما انجام پذيرد . تفسير اول صحيح تر به نظر مى رسد.

در حديثى كه از تفسير على بن ابراهيم نقل شده نيز تاييدى براى اين تفسير مى يابيم آنجا كه در معنى جمله مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِينَ مى گويد:

لكل ضرب من الحيوان قدرنا شيئا مقدرا(3): «براى هر يك از حيوانات چيزى مقدر داشتيم».(4)

ه - . «خزائن» جمع «خزانه» به معنى محلى است كه انسان اموالش را براى حفظ در آن

ص: 244

جمع آورى مى كند ودر اصل از ماده خزن (بر وزن وزن) به معنى حفظ ونگاهدارى چيزى است، بديهى است، كسى اقدام به جمع آورى واندوختن وحفظ چيزى مى كند كه قدرتش محدود باشد ونتواند در هر عصر وزمانى آنچه مى خواهد فراهم سازد، لذا در موقع توانايى، آنچه لزومش را احساس مى كند براى موقع ضرورت مى اندوزد ودر خزانه گردآورى مى كند.

ولى آيا اين مفاهيم در مورد خداوند تصور مى شود؟ مسلما نه، به همين دليل جمعى از مفسران مانند طبرسى در مجمع البيان، وفخر رازى در تفسير كبير، وراغب در مفردات، خزائن الله را به معنى «مقدورات الهى» تفسير كرده اند، يعنى همه چيز در خزانه قدرت خدا جمع است وهر مقدار از آن را لازم وصلاح بداند ايجاد مى كند.(1)

و ان من شى الا خزائنه ، خزائن همه چيز وهرنوع موجودى نزد ماست اما ما جز به اندازه معين آن را نازل نمى كنيم. مراد از خزائن، مجموع عناصر واسباب مادى خلقت است مثلا يك گياه از خزينه نور، خزينه آب وساير خزائن به اندازه معلوم بهره مى برد وآن مقدار كه نياز دارد به آن داده ميشود تا موجود گردد اين خزائن به هيچ وجه پايان نميگيرد چون گياه يا حيوان پس از مردن وفاسد شدن مجددا به عناصر اصلى خود يا به خزائن خود باز مى گردند وامكان خلق موجودات جديدتر فراهم مى گردد مرحوم علامه طباطبائى مى فرمايد ممكن است بگوئيم خدا هر موجودى را كه خلق مى كند مانند يك اسب اولا وجودش محدود است وقدر معينى دارد كه به واسطه اين قدر وحد از ساير موجودات مشخص ميگردد ومثلا از گاو متمايز ميگردد به علاوه اثار وجودى اش نيز معين ومحدود به حد خاصى است مانند اين كه با چشمش هر چيزى را نمى تواند ببيند وبا گوشش هر صدائى را نمى شنود قبل از اينكه اين موجود با اين حد وقدر خلق شود در نزد خدا حد وقدرش مشخص ومعلوم است وخداوند متعال اسب را در يك حد واندازه معينى خلق مى كند كه با ساير موجودات ديگر متمايز است.

بعد مى فرمايد نظير آيه شريفه و ما ننزله الا بقدر معلوم آيه 3 طلاق است كه مى فرمايد: قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَىءٍ قَدْراً (طلاق: 3) يعنى خدا براى هر چيزى قدرى قرار داده كه از آن

ص: 245

تجاوز نمى كند، وبا آن قدر معين ومعلوم مى شود واز ابهام ومجهول بودن در مى آيد.(1)

و. نكته ديگر اينكه اين خزائن تمامش ما فوق عالم مشهود ما است، چون خداى تعالى آنها را به وصف «عنده- نزد خدا» وصف نموده واين وصف در جاى ديگر توضيح داده شده وآن آيه ما عِنْدَكُمْ ينْفَدُ وَما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ (نحل: 96) مى باشد كه مى فرمايد هر چه كه نزد خداست ثابت است، پس خزائن خدا هر چه باشند امور ثابتى هستند كه دستخوش زوال وتغير نمى شوند، وچون مى دانيم كه اشياء در اين عالم مادى محسوس، متغير وفانى هستند وثبات وبقايى ندارند، مى فهميم كه خزائن الهى ما فوق اين عالم مشهودند.(2)

3. وَ جَعَلَ فِيهَا رَوَاسِى مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِى أَرْبَعَةِ أَيامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ (فصلت، 10)

4. وَ جَعَلْنَا فِيهَا رَوَاسِى شَامِخَاتٍ وَأَسْقَينَاكُمْ مَاءً فُرَاتاً المرسلات، 27 وَأَلْقَى فِى الْأَرْضِ رَوَاسِى أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَاراً وَسُبُلاً لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ (النحل، 15)

ولى در عين قبول اين واقعيت كه وزش بادها اثر عميقى در جابجا كردن گرده هاى نطفه نر وبارور ساختن گياهان دارند نمى توان آيه فوق را اشاره به آن دانست.

چرا كه بعد از اين كلمه بلافاصله، نازل شدن باران از آسمان (آن هم با فاء تفريع) آمده است، كه نشان مى دهد تلقيح كردن بادها مقدمه اى براى نزول باران است.(1)

ج. وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِينَ مِنْكُمْ وَلَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِينَ . آيات سابق كه نعمت هاى الهى را مى شمرد وتدبير او را وصف مى نمود در سياق بيان وحدانيت خدا در ربوبيت بود واز سوى خداى تعالى محيط به مرگ وحيات انسانهاست لذا به دنبال مساله مرگ وزندگى مى فرمايد: ما مى دانيم كه كداميك از شما زودتر به وجود مى آيد وكدام ديرتر، وخلاصه مقدم ومؤخر شما را مى شناسيم. اين معنايى است كه سياق آن را افاده مى كند.

بعضى(2)هم گفته اند: منظور از «مستقدمين» مستقدمين در خيرند. بعضى(3)ديگر گفته اند مستقدمين در جنگ عده اى(4)هم گفته اند: آنها كه صف اول نماز جماعت را تشكيل مى دهند ومستاخرين در همه اين اقوال نقطه متقابلند. وليكن همه آنها اقوال ناپسندى است.(5)

د. إِنَّهُ حَكِيمٌ عَلِيمٌ «حكمت» او ايجاب مى كند كه مرگ پايان همه چيز نباشد، زيرا اگر زندگى منحصر به همين چند روز حيات اين جهان بود آفرينش جهان بيهوده وبى محتوا مى شد، واز خداوند حكيم دور است كه يك چنين آفرينش بى نتيجه اى داشته باشد.

ولى هنگامى كه اين آفرينش مقدمه اى براى آمادگى جهت يك سير دائمى به سوى بى نهايت، ويا به تعبير ديگر مقدمه اى براى زندگانى ابدى وجاويدان باشد كاملا مفهوم ومعنى پيدا مى كند، وهماهنگ با حكمت او است. زيرا حكيم بى حساب كارى نمى كند.

و عليم بودنش سبب مى شود كه در امر معاد وحشر، مشكلى ايجاد نشود، هر ذره خاكى كه از انسانى به گوشه اى پرتاب شده جمع آورى مى كند وحيات جديد به آن مى بخشد، واز سوى ديگر پرونده اعمال همگى هم در دل اين جهان طبيعت وهم در درون جان انسانها ثبت است. واو از همه اينها آگاه است.(6)

ص: 248

تسلط نخواهى يافت، مگر گمراهانى كه از تو پيروى مى كنند، * ودوزخ، ميعادگاه همه آنهاست! * هفت در دارد، وبراى هر درى، گروه معينى از آنها تقسيم شده اند!

در جاى ديگر درباره خلقت آدمى از گل مى فرمايد: وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ (سجده: 7 و8) بنابراين، آيه شريفه خلقت نوع انسان را بيان مى كند، زيرا خلق كردن اولين موجودى كه بقيه افرادش از آن منشعب مى شوند در حقيقت خلق كردن همه آنها است.(1)

و. مرحوم طبرسى در مجمع البيان مى گويد: اصل آدم از خاك بوده، چون قرآن مى فرمايد: « خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ - آدم را از خاك خلق كرد» چيزى كه هست خاك مذكور را گل كرد، هم چنان كه فرموده: وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ تو آدم را از گل آفريدى،آن گاه آن گل را گذاشت تا متعفن شد، هم چنان كه فرموده: «مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ - آدمى را از گل گنديده خلق كردم» آن گاه آن گل را گذاشت تا خشك شد: «من صلصال- از گل خشكيده» بنابراين تناقضى در اين تعبيرهاى مختلف قرآن نيست، زيرا حالات مختلف مبدأ خلقت آدمى را بيان مى كند.(2)

ز. «جن» طايفه اى از موجوداتند كه بالطبع از حواس ما پنهانند، ومانند خود ما شعور واراده دارند، ودر قرآن كريم بسيار اسمشان برده شده، وكارهاى عجيب وغريب وحركات سريع از قبيل كارهايى كه در داستانهاى سليمان انجام دادند به ايشان نسبت داده شده، ونيز مانند ما مكلف به تكاليفند، وهمچون ما زندگى ومرگ وحشر دارند وهمه اينها از بسيارى از آيات متفرق قرآنى استفاده مى شود.(3)

ح. جان چيست ؟ كلمه «جن» در اصل به معنى چيزى است كه از حس انسان پوشيده باشد، مثلا مى گوئيم جنه الليل - يا -فَلَمَّا جَنَّ عَلَيهِ اللَّيلُ ، يعنى هنگامى كه پرده سياه شب او را پوشاند وبه همين جهت «مجنون» به كسى كه عقلش پوشيده و«جنين» به طفلى كه در رحم مادر پوشانده شده و«جنت» به باغى كه زمينش را درختان پوشانده اند، و«جنان» به قلب كه در درون سينه پوشانده شده و«جنة» به معنى سپر كه انسان را از ضربات دشمن مى پوشاند، آمده است. البته از آيات قرآن استفاده مى شود كه «جن» يك نوع موجود عاقلى است كه از حس انسان پوشيده شده، وآفرينش آن در اصل از آتش يا شعله هاى صاف

ص: 252

آتش است، وابليس نيز از همين گروه است.(1)

در آيات فوق كلمه «جان» آمده است كه از همان ماده «جن» است. آيا اين دو كلمه (جن وجان) هر دو به يك معنى است، ويا چنان كه بعضى از مفسران گفته اند جان نوع خاصى از جن است.

اگر آيات قرآن را كه در اين زمينه وارد شده در برابر هم قرار دهيم روشن مى شود كه هر دو به يك معنى مى باشد، چرا كه در قرآن گاهى «جن» در مقابل انسان قرار داده شده وگاهى «جان» در مقابل انسان.

مثلا در آيه 88 سوره اسراء مى خوانيم: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ ويا در آيه 56 سوره ذاريات مى خوانيم: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيعْبُدُونِ .

در حالى كه در آيه 15 سوره رحمان مى خوانيم: خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ كَالْفَخَّارِ وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ وباز در همين سوره آيه 39 مى خوانيم: فَيوْمَئِذٍ لايسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَلا جَانٌّ .

از مجموع آيات فوق وآيات ديگر قرآن به خوبى استفاده مى شود كه جان وجن هر دو به يك معنى است، ولذا در آيات فوق گاهى «جن» در برابر انسان قرار گرفته گاهى «جان».(2)

ط . فَإِذا سَوَّيتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِى فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ . «تسوية» به معناى اين است كه چيزى را به گونه اى معتدل ومستقيم كنى كه خود قائم به امر خود باشد، به طورى كه هر جزء آن در جايى وبه نحوى باشد كه بايد باشد. وتسويه انسان نيز اين است كه هر عضو آن در جايى قرار گيرد كه بايد قرار بگيرد، ودر غير آنجا غلط است وبه حالى ووصفى هم قرار بگيرد كه غير آن سزاوار نيست.(3)

ى. در جمله وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِى نفخ به معناى دميدن هوا در داخل جسمى است بوسيله دهان يا وسيله اى ديگر- اين معناى لغوى نفخ است، ولى آن را به طور كنايه در تاثير گذاشتن در چيزى ويا القاء امر غير محسوسى در آن چيز استعمال مى كنند، ودر آيه شريفه مقصود از آن ايجاد روح در آدمى است. البته اينكه مى گوييم در آدمى، معنايش اين نيست كه

ص: 253

روح مانند باد كه در جسم باد كرده داخل است در بدن آدمى داخل باشد، بلكه معنايش ارتباط دادن وبر قرار كردن رابطه ميان بدن وروح است، هم چنان كه در آيه ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِى قَرارٍ مَكِينٍ ثُمَّ ، خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ (مؤمنون: 13 و14)، وآيه قُلْ يتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِى وُكِّلَ بِكُمْ (سجده: 11) به اين معنا اشاره شد.

چون در آيه اول همانطور كه ملاحظه مى كنيد، مى فرمايد: روح انسانى همان بدنى است كه خلقت ديگر به خود گرفته، بدون اينكه چيزى بر آن اضافه شده باشد. ودر آيه دوم مى فرمايد: روح در هنگام مرگ از بدن گرفته مى شود در حالى كه بدن به حال خود باقى است، وچيزى از آن كم نمى گردد.

پس روح، امر وجودى است كه فى نفسه يك نوع اتحاد با بدن دارد وآن اين است كه متعلق به بدن است، ودر عين حال يك نوع استقلال هم از بدن دارد به طورى كه هر وقت تعلقش از بدن قطع شد از او جدا مى شود.(1)

ك. فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِيسَ أَبى أَنْ يكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ . لفظ اجمعون تاكيد بعد از تاكيد است تا تاكيد اول را تشديد كند، ومنظور اين است كه ملائكه همه سجده كردند، به طورى كه حتى يك نفر هم باقى نماند. واگر ابليس را از ملائكه استثناء نموده، با اينكه از ملائكه نبود- به شهادت آيه كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ (كهف: 50) سؤالى است كه بعضى(2)در جوابش گفته اند: طائفه اى از ملائكه نامشان جن بوده، وابليس از آنها بوده است.(3)ويا جن به معناى لغوى، يعنى پنهان وناديدنى است كه شامل ملائكه وغير ملائكه نيز مى شود. وليكن هيچ يك صحيح وقابل اعتناء نيست.(4)

ل. لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ . خداى سبحان در هيچ جاى كلام خود، بيان ننموده كه مراد از اين «ابواب: درها» چيست. آيا مانند درهاى خانه وچهار ديوارى است كه در آنجا داخل مى شوند وهمه واردين را در يك عرصه جمع مى كند؟ ويا طبقات

ص: 254

ودركات مختلفى است كه از نظر نوع عذاب، وشدت آن با هم تفاوت دارند. مؤيد اين احتمال فقره دوم آيه مورد بحث است كه مى فرمايد: لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ از ايشان براى هر درى قسمتى است تقسيم شده چون ظاهر آن اين است كه خود جزء تقسيم شده بر درها است، واين وقتى معناى صحيح مى دهد كه «باب» به معناى طبقه باشد نه در ورودى.

بنابراين، معناى «هفت در داشتن جهنم» اين مى شود كه هفت نوع عذاب دارد، وهر نوع آن به مقتضاى واردين براى خود چند قسم دارد. واين مطلب خالى از دلالت بر اين معنا نيست كه گناهانى كه مستوجب آتش است هفت قسم، وطرقى كه آدمى را به هر يك از آن گناهان مى كشاند نيز چند قسم است، ودر صورتى كه آيه شريفه چنين دلالتى داشته باشد مؤيد رواياتى خواهد بود كه درباره طبقه بندى عذابهاى دوزخ آمده.(1)

قابل توجه اينكه در حديث امام باقر(علیه السلام) مى خوانيم «بهشت، هشت در دارد»(2)در حالى كه آيات فوق مى گويد: جهنم هفت در دارد، اين تفاوت اشاره به اين است كه هر چند درهاى ورود به بدبختى وعذاب فراوان باشد، ولى با اين حال درهاى وصول به سعادت وخوشبختى از آن افزونتر است.(3)

م. «يوم وقت معلوم» غير از يوم يبعثون است. ومعلوم مى شود خداى تعالى دريغ ورزيده از اينكه او را تا قيامت مهلت دهد، وتا روز ديگرى مهلت داده كه قبل از روز قيامت است.

ابليس براى بار دوم گفت: «همه آنان را اغواء مى كنم» واين خود شاهد است بر اينكه او مى دانسته كه تا آخرين فردى كه از بشر زنده است واو دسترسى به اغوايشان دارد زنده مى ماند پس معلوم مى شود كه او از جمله «تا روز وقت معلوم» فهميده كه مقصود آخرين روز عمر بشر، وآخرين روز زندگيش در زمين، وآخرين فرصتى است كه او مى تواند به كار اغواى خود ادامه دهد.

به ابن عباس هم نسبت داده اند كه او گفته منظور از «يوم» در آيه، آخرين روز تكليف است كه همان روز نفخ اول است كه تمامى خلائق مى ميرند وبيشتر مفسرين نيز اين سخن را پذيرفته اند.(4)

ص: 255

و گويا ابن عباس از اينجا استفاده كرده كه ابليس تا آن روز به كار خود مشغول است، زيرا تا تكليف است مخالفت ومعصيت تصور دارد، وقهراً چنين روزى با روز نفخ اول تطبيق مى گردد.(1)

اين وجه خوبى است، اما عيبى كه دارد اين است كه ادعاى اينكه «تا تكليف هست مخالفت ومعصيت تصور دارد» مقدمه ايست كه نه در حد خود روشن است، ونه دليلى بر آن است، براى اينكه بيشتر اعتماد مفسرين در اين دعوى به آيات ورواياتى است كه هر كفر وفسق موجود در نوع آدمى را مستند به اغواى ابليس ووسوسه او مى داند، مانند آيه أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيكُمْ يا بَنِى آدَمَ أَنْ لاتَعْبُدُوا الشَّيطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ . (يس: 60)(2)

ليكن در اينكه استناد معصيت آدميان به اغواى شيطان تا اندازه اى مستفاد از آيات وروايات است حرفى نيست، چيزى كه هست اين آيات وروايات تنها اقتضاء دارند كه تا معصيت وگمراهى در زمين باشد ابليس هم هست، نه اينكه تا تكليف هست ابليس هم باشد، چون دليلى نداريم كه ملازمه ميان وجود معصيت ووجود تكليف را اثبات كند. بلكه دليل عقلى ونقلى قائم است بر اينكه بشر به سوى سعادت سير نموده واين نوع به زودى به كمال سعادت خود مى رسد ومجتمع انسانى از گناه وشر رهايى يافته، به خير وصلاح خالص مى رسد، به طورى كه در روى زمين جز خدا كسى پرستش نمى شود وبساط كفر وفسوق برچيده مى گردد، وزندگى نيكو گشته مرض هاى درونى ووساوس قلبى از ميان مى رود. (3)

85 سوره (صلی الله علیه و آله) تهديد مى كند كه جهنم از شيطان وپيروانش پر خواهد شد؛ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَمِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ .

آفرينش فرشتگان، قبل از انسان بوده است. (زيرا خداوند قبل از آفرينش انسان مسئله را با فرشتگان در ميان گذاشت) وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ .(1)

ملائكه مامور شده بودند بر نوع بشر سجده كنند، نه بر شخص آدم وخلاصه خصوصيات فردى آدم دخالتى در اين امر نداشته، بلكه خصوصيات نوعى اش باعث شده، واين سجده هم صرفا از باب تشريفات اجتماعى نبوده، بلكه نتيجه اى حقيقى وواقعى باعث آن شده است وآن عبارتست از خضوع به حسب خلقت. پس ملائكه بر حسب غرضى كه در خلقشان بوده خاضع براى انسانند آن هم بر حسب غرضى كه در خلقت او بوده، (يعنى نتيجه خلقت بشر اشرف از نتيجه خلقت ملائكه است) وملائكه مسخر براى بشر ودر راه سعادت زندگى او است. وبه عبارت ديگر انسان منزلتى از قرب ومرحله اى از كمال دارد كه ما فوق قرب وكمال ملائكه است.

پس اينكه مى بينيم همه ملائكه مامور به سجده بر آدم شدند، مى فهميم همه آنان مسخر در راه به كمال رساندن سعادت بشرند وبراى فوز وفلاح او كار مى كنند. يك طائفه از ايشان مامور حيات، طائفه اى ديگر مامور مرگ وطائفه سوم دست در كار رزق وطائفه چهارم مشغول رساندن وحى اند. طائفه اى معقباتند، گروهى حفظه، گروهى نويسنده وهمچنين ما بقى ملائكه هر كدام مشغول يكى از كارهاى بشرند، واين معنا از آيات متفرقه قرآنى هر كدامش از يك گوشه قرآن به چشم مى خورد. پس ملائكه اسبابى الهى واعوانى براى انسانند كه او را در راه رساندنش به سعادت وكمال يارى مى كنند.

اينجاست كه براى كسانى كه متدبر وفطن باشند روشن مى گردد كه امتناع ابليس از سجده به خاطر استنكافى بوده كه از خضوع در برابر نوع بشر داشت واو نمى خواست مانند ملائكه در راه سعادت بشر قدم بردارد.(2)

از اين آيات به خوبى استفاده مى شود كه انسان از دو چيز مختلف آفريده شده كه يكى

ص: 257

در حد اعلاى عظمت، وديگرى ظاهرا در حد ادنى از نظر ارزش.

جنبه مادى انسان را گل بد بوى تيره رنگ (لجن) تشكيل مى دهد، وجنبه معنوى او را چيزى كه به عنوان روح خدا از آن ياد شده است.

البته خدا نه جسم دارد ونه روح، واضافه روح به خدا به اصطلاح «اضافه تشريفى» است ودليل بر اين است كه روحى بسيار پر عظمت در كالبد انسان دميده شده، همانگونه كه خانه كعبه را به خاطر عظمتش «بيت الله» مى خوانند، وماه مبارك رمضان را به خاطر بركتش «شهر الله» (ماه خدا) مى نامند.

و به همين دليل قوس صعودى اين انسان آن قدر بالا است كه بجايى مى رسد كه جز خدا نبيند، وقوس نزوليش آن قدر پائين است كه از چهار پايان هم پائينتر خواهد شد بَلْ هُمْ أَضَلُّ واين فاصله زياد ميان «قوس صعودى» و«نزولى» خود دليل بر اهميت فوق العاده اين مخلوق است.(1)

قالَ لَمْ أَكُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ . اگر گفت: لَمْ أَكُنْ لِأَسْجُدَ ونگفت: «لا اسجد»، ويا «لست اسجد» براى اين است كه دلالت كند بر اينكه سرپيچى اش ازسجده به مقتضاى ذاتش بوده، اگر خودش از جوهره ذاتش خبر مى داشت مى دانست كه غير اين از او انتظار نمى رفت، پس آيه به كنايه آن نكته اى را افاده مى كند كه آيه أَنَا خَيرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِى مِنْ نارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ (ص: 76) آن را تصريح مى نمايد.(2)

بدتر از سجده نكردن، غرور وتكبّر در برابر فرمان خداست. لَمْ أَكُنْ لِأَسْجُدَ .

تكبر، بزرگى نمى آورد، بلكه سبب تحقير مى شود. فَاخْرُجْ سبب نابودى ومحو عبادات قبل مى شود. فَإِنَّكَ رَجِيمٌ .

يك لحظه نافرمانى وتكبّر، سبب خروج ابدى شد. إِلى يوْمِ الدِّينِ .

دورى شيطان از رحمت الهى

نظير آيه 35 حجر: وَ إِنَّ عَلَيكَ اللَّعْنَةَ إِلَى يوْمِ الدِّينِ آيات 77 و78 سوره ص است: قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ .وَ إِنَّ عَلَيكَ لَعْنَتِى إِلَى يوْمِ الدِّينِ

ص: 258

دعا ودرخواست گنهكاران نيز اگر مصلحت باشد، مستجاب مى شود. شيطان گفت: فَأَنْظِرْنِى پاسخ آمد: فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ .

ابليس وابليس صفتان عيب خود را به خدا نسبت مى دهند. أَغْوَيتَنِى .(1)

اما اينكه در اين آيه مطلق لعنت را بر او قرار داده وفرموده: عَلَيكَ اللَّعْنَةَ براى اين است كه لعن در جايى به كار مى رود كه معصيتى باشد، وچون هيچ معصيتى از هيچ كس سر نمى زند مگر آنكه دست اغواء ووسوسه شيطان در آن دخالت داشته باشد پس در حقيقت ريشه فسادى است كه برگشت هر معصيتى به او است، در نتيجه همه لعنتها ووبالها حتى همان مقدارى كه به خود گنهكاران متوجه مى شود، متوجه او نيز مى گردد.(2)

اما اينكه لعنت را مقيد به يوْمِ الدِّينِ نمود براى اين است كه لعنت عنوان ونشانى گناه ووبال است كه از ناحيه معصيت عايد نفس مى گردد ونفس را نشاندار مى كند، وچون دنيا جاى عمل است نه جزاء، وآخرت محل جزاء است نه عمل، پس آثار معصيت محدود به روز جزا خواهد بود، واگر خواستى مى توانى بگويى دنيا جاى نوشتن اعمال وضبط آنهاست وروز قيامت جاى حساب وجزاء است.

و اما اينكه بعضى(3)گفته اند «تقييد لعنت به روز جزاء دليل بر اين است كه مدت لعنت تا آن روز است وآن روز خداوند لعنت را از او بر مى دارد» سخنى است كه همه آيات عذاب آن را دفع مى كنند، چون روز قيامت روز عذاب است وهمه پاداشها وكيفرها آنجا شروع مى شود.

مؤيد اين معنا تعبير آيه مورد بحث از قيامت به يوم الدين است كه اشعار دارد بر اينكه شيطان تا آن روز ملعون است وآن روز مجزى به لعن است، يعنى عذاب لعنتهاى تا آن روز را مى چشد، واگر عذاب با آمدن قيامت بر طرف شود بايد اسم قيامت را يوم انقطاع الدين بنامند، نه يوم الدين .(4)

نعمت هاى بهشتى بسيار متنوع است، وتعبير به جنات (باغها) كه در آيات فوق وبسيارى

ص: 259

ديگر از آيات ديگر آمده وهمچنين تعبير به عيون (چشمه ها) گواه اين حقيقت است.(1)

شيطان موجودى خودبين وخود محور است از اين رو اغواء را به خداوند نسبت مى دهد. رَبِّ بِمَا أَغْوَيتَنى لكن حضرت آدم(علیه السلام) خدابين است وبه هنگام ترك اولى ظلم را به خود نسبت مى دهد؛ ربنا ظلمنا انفسنا .

در آيه 40 حجر مى فرمايد: مخلصان از آسيب اغواء شيطان در امان هستند. إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ در آيات ديگر حضرت موسى وحضرت يوسف را به عنوان نمونه بندگان مخلص معرفى كرد؛ إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا . (مريم: 51) كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ . (يوسف: 24)

إِنَّ عِبادِى لَيسَ لَكَ عَلَيهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ اين آيه اشاره اى است به آزادى اراده انسانها، واينكه ابليس ولشكر او هرگز نمى توانند كسى را اجبارا به راه فساد بكشانند، بلكه اين خود انسان ها هستند كه دعوت او را لبيك گفته ودريچه هاى قلب خويش را به روى او مى گشايند، وبه او اذن دخول مى دهند! (2)

1. پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) مسلط بر صراط مستقيم

شيطان مى گويد من سر راه مى نشينم وافراد را اغوا مى كنم قَالَ فَبِمَا أَغْوَيتَنِى لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ (الأعراف، 16) حال اگر كسى مانند پيامبر عين صراط مستقيم است ديگر فرض ندارد شيطان او را به بيراهه بكشد وخداوند به پيامبر اكرم فرمود: «إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ » كسى كه مسلط بر صراط مستقيم است وبلكه خود صراط مستقيم است وبه مرز مخلصان بار يافته كه از اغواى شيطان مصون خواهد بود ... وَلَأُغْوِينَّهُمْ أَجْمَعِينَ . إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ (الحجر، 40)

2. عدم سلطه شيطان بر مؤمنان متوكل:

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد:

إِنَّ عِبَادِى لَيسَ لَكَ عَلَيهِمْ سُلْطَانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ (الحجر، 42) در آيه ديگر آن عباد را معرفى مى كند إِنَّهُ لَيسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يتَوَكَّلُونَ

ص: 260

(النحل، 99) ونيز درآيه ديگر مى فرمايد شيطان بر مخلصان سلطه اى ندارد: قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِينَّهُمْ أَجْمَعِينَ . إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ (ص، 82.83) لازم به ذكر است كه شيطان بر انسان هاى ديگر نيز سلطه اى ندارد مگر در حد دعوت به دليل( آيه 22) ابراهيم كه مى فرمايد: وَ مَا كَانَ لِى عَلَيكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِى فَلاَ تَلُومُونِى وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ (إبراهيم، 22) بنابراين از جمع بين آيات استفاده مى شود كه مخلصان ومؤمنان متوكل از اغواى شيطان محفوظ هستند وغير آنان به دعوت شيطان ترتيب اثر مى دهند .

مهم ترين نكته تربيتى كه از داستان ابليس وآفرينش آدم كه در سوره هاى مختلف قرآن آمده استفاده مى شود همان سقوط وحشتناك ابليس از آن مقام والايى كه داشت به خاطر كبر وغرور است! مى دانيم ابليس از فرشتگان نبود (همانگونه كه از آيه 50 سوره كهف استفاده مى شود) وآن چنان ارتقاء مقام در سايه اطاعت فرمان خدا پيدا كرده بود كه در صفوف فرشتگان قرار داشت، حتى بعضى مى گويند معلم فرشتگان بود، وطبق آنچه از خطبه قاصعه در نهج البلاغه استفاده مى شود هزاران سال پرستش خدا كرده بود.(1)

على(علیه السلام) در همان خطبه قاصعه(2)از ابليس به عنوان عدو الله (دشمن خدا) وامام المتعصبين وسلف المستكبرين (پيشواى متعصبان لجوج، وسر سلسله مستكبران) نام برده ومى گويد «به همين جهت خداوند لباس عزت را از اندام او بيرون كرد، ولباس مذلت بر سر او افكند» سپس اضافه مى كند: آيا نمى بينيد چگونه خداوند او را به خاطر تكبرش كوچك كرد؟

و به خاطر برترى جوئيش پست ساخت ؟ در دنيا رانده شد وعذاب دردناك در سراى ديگر براى او فراهم ساخت الا ترون كيف صغره اللَّه بتكبره، ووضعه بترفعه، فجعله فى الدنيا مدحورا وأعد له فى الآخرة سعيرا .

ضمنا همانگونه كه اشاره كرديم ابليس نخستين پايه گذار مكتب جبر بود، همان مكتبى كه بر خلاف وجدان هر انسانى است ويكى از دلائل مهم پيدايش آن، تبرئه كردن انسانهاى گنه كار در برابر اعمالشان است.(3)

ص: 261

و مقتضاى كلامش اين است كه آيه شريفه شامل مرتكبين گناهان كبيره، كه كتاب عزيز (قرآن) تصريح به استحقاق آتش بر مرتكب آن دارد بشود، به شرطى كه از شرك پرهيز كند. وهمچنين شامل كسانى كه غير از دو شهادت مذكور تمامى واجبات الهى را ترك كرده اند بگردد. وحال آنكه هر كس كه با كلام خداى تعالى انسى داشته ودر آن تدبر نمايد شك نمى كند در اينكه قرآن كريم چنين كسانى را متقى نمى داند، وجزء متقيان نمى شمارد، مخصوصا عنوان متقين از عناوينى است كه در قرآن كريم زياد به چشم مى خورد كه آنان را صريحا به بهشت بشارت مى دهد وشايد قريب بيست جا آنان را به اجتناب از محرمات وصف مى كند، ودر احاديث هم متقين به چنين كسانى تفسير شده است.(1)

4. در حقيقت اگر قلب انسان از اين «غل» شستشو نشود، نه نعمت سلامت وامنيت فراهم خواهد شد ونه برادرى واخوت، بلكه هميشه جنگ است وستيز، وهميشه دعوا وكشمكش، وبه دنبال آن بريدن رشته هاى اخوت وسلب سلامت وامنيت.(1)

5. مسئله نزع غل وكنده شدن كينه از سينه افراد بهشتى در 2 آيه بيان شده؛ يكى درباره متقين؛ إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِى جَنَّاتٍ وَعُيونٍ وَنَزَعْنَا مَا فِى صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوَانًا عَلَى سُرُرٍ مُتَقَابِلِين (حجر: 47). دوم درباره مومنان صالح؛ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا أُولئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ * وَنَزَعْنَا مَا فِى صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ ... . (اعراف: 42و43) از اين 2آيه استفاده مى شود كه متقين كسانى هستند كه داراى ايمان وعمل صالح باشند وهركس داراى ايمان وعمل صالح است متقى است.

6. پاداش كامل؛ به گفته بعضى از مفسران پاداش وثواب در صورتى كامل مى شود كه چهار شرط در آن جمع گردد:

منفعت قابل ملاحظه اى باشد- با احترام مقرون باشد- از هر گونه ناراحتى خالى باشد- وجاودانى وهميشگى باشد.

در آيات فوق، در زمينه نعمتهاى بهشتى به هر چهار قسمت اشاره شده است.

جمله إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِى جَنَّاتٍ وَعُيونٍ اشاره به قسمت اول است.

جمله ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِينَ دليل بر احترام وتعظيم است.

جمله وَ نَزَعْنا ما فِى صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلِينَ ، اشاره به نفى هر گونه ناراحتى وضررهاى روحانى، وجمله لا يمَسُّهُمْ فِيها نَصَبٌ اشاره به نفى زيانهاى جسمانى است.

اما جمله وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِينَ بيانگر آخرين شرط ، يعنى دوام وبقاء اين نعمتهاست وبه اين ترتيب، اين پاداش از هر نظر كامل خواهد بود.(2)

7. آنچه مهم است جمع شدن همه ى نعمت ها در يك جاست، زيرا در دنيا يك جا باغ هست، چشمه نيست وگاهى چشمه هست، باغ نيست وگاهى هر دو هست، سلامتى نيست

ص: 264

وگاهى هرسه هست، امنيت نيست وگاهى همه هست ولى صفا وصميميت نيست وگاهى همراه با انواع سختى ها ورنج هاست وگاهى كه انواع نعمت ها يك جا جمع مى شود بايد همه را رها كرد ورفت. لكن در قيامت انواع نعمت هاى مادى ومعنوى واجتماعى وروانى همراه با ابديت است.(1)

8. بشارت، در كنار آيات تهديد كننده ى قبل، يك ضرورت تربيتى است. لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ . . . إِنَّ الْمُتَّقِينَ

9. كينه توزى با برادرى سازگار نيست. اول بايد كينه ها برطرف شود بعد برادرى محقق مى شود. وَ نَزَعْنا . . . إِخْواناً .

10. قرآن در اين آيات مردم را به چهار دسته تقسيم كرد: 1. مخلصين (انبيا واوليا) كه ابليس برآنان سلطه ندارد. 2. متّقين كه اهل بهشت هستند. 3. گناهكارانِ توبه كننده كه پيامبر در اين آيه خبر از عفو آنان مى دهد. 4. گناهكاران ياغى كه به عذاب دردناك بيم داده شده اند.

11. رحمت الهى، بزرگ ترين وبهترين پيام است. «نَبِّئْ » («نبأ» به خبر مهم گفته مى شود).

12. لطف ورحمت الهى برغضبش مقدّم است؛ أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ وَأَنَّ عَذابِى .(2)

13. اگر هر دو جمله را اسميه آورد وبر سرشان «انّ » در آورد- كه دلالت بر تاكيد دارد- ونيز ضمير فصل آورد، يعنى در اول فرمود: أَنَا الْغَفُورُ . . . ودر دومى فرمود: «هُوَ الْعَذابُ »، واگر بر سر خبر «الغفور» و«العذاب» الف ولام آورد، همه براى اين است كه صفات مذكور در آيه را تاكيد كند وبفهماند مغفرت ورحمت، واليم بودن عذاب، به آخرين درجه ونهايت حد خود رسيده اند، بطورى كه ديگر نمى توان با هيچ مقياسى آنها را اندازه گيرى نمود، وچيزى را با آنها قياس كرد.

آرى، هيچ مغفرت ورحمتى نيست مگر اينكه ممكن است فرض شود كه مانعى نگذارد آن مغفرت ورحمت به ما برسد، ويا اندازه گيرى بتواند آن را اندازه بگيرد، ويا حدى برايش معين نمايد. ولى خداى تعالى چنين نيست كه كسى بتواند جلو مغفرت او را بگيرد لا معقب لحكمه ويا بدون مشيت او، امرى آن را تحديد نمايد.

ص: 265

تنها چيزى كه مايه وحشت است وبايد هم باشد ترس از خود خداى تعالى است. هم چنان كه بعد از آيه مربوط به مغفرت ورحمت كه دارد: لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (زمر: 53) دنبالش فرموده وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ . (زمر: 54)

و نيز كسى نيست كه عذاب او را سبك شمرده، يا احتمال دهد كه روزى خداى تعالى نتواند عذاب كند ويا از مكر او ايمن شود، چون خدا غالب بر امر خويش است وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلى أَمْرِهِ (يوسف: 21) وكسى نمى تواند از مكر او ايمن شود مگر مردم زيانكار: فَلا يأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ . (اعراف: 99)(1)

ص: 266

وغذاى مناسبى فورا فراهم ساخت، اما هنگامى كه سفره غذا گسترده شد ميهمانهاى ناشناس دست به غذا دراز نكردند، او از اين امر وحشت كرد ووحشت خود را كتمان ننمود، با صراحت به آنان «گفت ما از شما ترسانيم» قالَ إِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ .

اين ترس به خاطر سنتى بود كه در آن زمان وزمانهاى بعد وحتى در عصر ما در ميان بعضى از اقوام معمول است كه هر گاه كسى نان ونمك كسى را بخورد به او گزندى نخواهد رساند وخود را مديون او مى داند وبه همين دليل دست نبردن به سوى غذا دليل بر قصد سوء وكينه وعداوت است.

ولى چيزى نگذشت كه فرشتگان ابراهيم را از نگرانى بيرون آوردند، و«به او گفتند ترسان مباش، ما تو را به فرزند دانايى بشارت مى دهيم» قالُوا لاتَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ عَلِيمٍ .(1)

ج. در اينكه منظور از غلام عليم (پسر دانا) كيست ؟ با توجه به آيات ديگر قرآن شك نيست كه منظور، «اسحاق» است چرا كه هنگامى كه فرشتگان اين بشارت را به ابراهيم دادند، همسر ابراهيم «ساره كه ظاهرا زن عقيمى بود حاضربود واين بشارت به او نيز داده شد، چنان كه در آيه 71 سوره هود مى خوانيم: وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ » همسر او ايستاده بود، خنديد وما او را بشارت به اسحاق داديم».(2)

فرشتگان با صراحت وقاطعيت به او «گفتند كه ما تورا به حق بشارت داديم» قالُوا بَشَّرْناكَ بِالْحَقِّ .

و به دنبال آن براى تاكيد- به گمان اينكه مبادا ياس ونااميدى بر ابراهيم غلبه كرده باشد- گفتند «اكنون كه چنين است از مايوسان مباش» فَلا تَكُنْ مِنَ الْقانِطِينَ . ولى ابراهيم بزودى اين فكر را از آنها دور ساخت كه ياس ونوميدى از رحمت خدا بر او چيره شده باشد، بلكه تنها تعجبش روى حساب موازين طبيعى است، لذا با صراحت «گفت: چه كسى از رحمت پروردگارش مايوس مى شود جز گمراهان ؟!» قالَ وَمَنْ يقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ .(3)

ابراهيم(علیه السلام) پس از شنيدن اين بشارت، در اين انديشه فرو رفت كه اين فرشتگان با آن شرائط خاص، تنها براى بشارت فرزند نزد او نيامده اند، حتما ماموريت مهمترى دارند واين

ص: 268

بشارت تنها گوشه اى از آن را تشكيل مى دهد، لذا در مقام سؤال بر آمد «و از آنها پرسيد شما اى رسولان خداوند بگوئيد ببينم براى چه ماموريت مهمى فرستاده شده ايد: قالَ فَما خَطْبُكُمْ أَيهَا الْمُرْسَلُونَ . «گفتند ما به سوى يك قوم گنهكار فرستاده شده ايم» قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلى قَوْمٍ مُجْرِمِينَ .(1)

إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِينَ . ولى از آنجا كه تعبير به آلَ لُوطٍ آن هم با تاكيد به اجمعين شامل همه خانواده او حتى همسر گمراهش كه با مشركان هماهنگ بود مى شد، وشايد ابراهيم نيز از اين ماجرا آگاه بود، بلافاصله او را استثناء كردند وگفتند: «بجز همسرش كه ما مقدر ساخته ايم از بازماندگان در شهر محكوم به فنا باشد» ونجات نيابد إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنا إِنَّها لَمِنَ الْغابِرِينَ .(2)

يكى از نمونه هاى رحمت وغضب الهى، داستان ميهمانان حضرت ابراهيم(علیه السلام) است كه فرشتگان از يك سو بشارت فرزند به او دادند، واز سوى ديگر خبر هلاكت قوم لوط را.(1)

خبرهاى تلخ را همراه با خبرهاى شيرين بيان كنيم. بَشَّرْناكَ (به فرموده ى امام باقر(علیه السلام) شيرينى خبر فرزند براى جبران تلخى خبر هلاكت قوم لوط بود).(2)

فرشتگان ماموران خدا هستند. همان گونه كه براى مومنين دعا مى كنند وَ يسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا (غافر: 7) نسبت به مجرمان حامل قهر الهى مى شوند. أُرْسِلْنا .(3)

سلسله مراتب بايد حفظ شود. با اينكه مسئله مربوط به قوم لوط است، امّا فرشتگان ابتدا حضرت ابراهيم را در جريان قرار دادند، سپس حضرت لوط را، زيرا حضرت لوط تحت ولايت حضرت ابراهيم بوده است. إِنَّا أُرْسِلْنا .(4)

ص: 270

(سرگذشت عبرت انگيز)، نشانه هايى است براى هوشياران! * وويرانه هاى سرزمين آنها، بر سر راه (كاروانها)، همواره ثابت وبرقرار است، * در اين، نشانه اى است براى مؤمنان!

در خواب است ويا مست شراب وشهوت، خانواده ات را بر دار واز شهر بيرون شو» فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّيلِ .

ولى «تو پشت سر آنها باش» تا مراقب آنان باشى وكسى عقب نماند وَ اتَّبِعْ أَدْبارَهُمْ .

ضمنا «هيچ يك از شما نبايد به پشت سرش نگاه كند» وَ لايلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ .

و به همان نقطه اى كه دستور به شما داده شده است (يعنى سرزمين شام يا نقطه ديگرى كه مردمش از اين آلودگيها پاك بوده اند) برويد؛ وَ امْضُوا حَيثُ تُؤْمَرُونَ .

ه - . سپس لحن كلام تغيير مى يابد وخداوند مى فرمايد «ما به لوط چگونگى اين امر را وحى فرستاديم كه به هنگام طلوع صبح همگى ريشه كن خواهند شد، به گونه اى كه حتى يك نفر از آنها باقى نماند» وَ قَضَينا إِلَيهِ ذلِكَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِينَ .(1)

«مردم شهر از ورود ميهمانان تازه وارد لوط آگاه شدند وبه سوى خانه او حركت كردند، ودر راه به يكديگر بشارت مى دادند» وَ جاءَ أَهْلُ الْمَدِينَةِ يسْتَبْشِرُونَ . آنها در آن وادى گمراهى وننگين خود فكر مى كردند طعمه لذيذى به چنگ آورده اند، جوانانى زيبا وخوشرو، آنهم در خانه لوط ! تعبير به أَهْلُ الْمَدِينَةِ نشان مى دهد كه حد اقل گروه زيادى از مردم شهر به سوى خانه لوط حركت كردند واين امر روشن مى سازد كه آنها تا چه حد وقيح ورسوا وجسور شده بودند.(2)

و. لوط كه سر وصداى آنها را شنيد در وحشت عجيبى فرو رفت لذا در مقابل آنها ايستاد وگفت: اينها ميهمانان من هستند، آبروى مرا نريزيد قالَ إِنَّ هؤُلاءِ ضَيفِى فَلا تَفْضَحُونِ .(3)

سپس افزود «از خدا بترسيد ومرا در برابر ميهمانانم شرمنده نسازيد» وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَلاتُخْزُونِ ولى آنها چنان جسور وبه اصلاح پر رو بودند كه نه تنها احساس شرمندگى در خويش نمى كردند بلكه از لوط پيامبر، چيزى هم طلبكار شده بودند، گويى جنايتى انجام داده، زبان به اعتراض گشودند و«گفتند: مگر ما به تو نگفتيم احدى را از مردم جهان به مهمانى نپذيرى وبه خانه خود راه ندهى» قالُوا أَ وَلَمْ نَنْهَكَ عَنِ الْعالَمِينَ .

ز. مى گويند آنها براى اينكه كسى در آنجا توقف نكند، اين عمل شنيع را با بعضى از

ص: 273

واردين انجام داده بودند، وكم كم براى آنها عادتى شده بود، لذا گويا هر گاه لوط پيامبر با خبر مى شد كه شخص غريبى به آن ديار گام نهاده براى اينكه گرفتار چنگال آنها نشود وى را به خانه خود دعوت مى كرد اما آنها پس از آنكه از اين جريان آگاه شدند خشمگين گشتند وبه او صريحا گفتند حق ندارى بعد از اين ميهمانى به خانه خود راه دهى!(1)

به هر حال لوط كه اين جسارت ووقاحت را ديد از طريق ديگرى وارد شد، شايد بتواند آنها را از خواب غفلت ومستى انحراف وننگ، بيدار سازد، رو به آنها كرده گفت: چرا شما راه انحرافى مى پوئيد، اگر منظورتان اشباع غريزه جنسى است چرا از طريق مشروع وازدواج صحيح وارد نمى شويد «اين ها دختران من هستند (آماده ام آنها را به ازدواجتان در آورم) اگر شما مى خواهيد كار صحيحى انجام دهيد راه اين است» قالَ هؤُلاءِ بَناتِى إِنْ كُنْتُمْ فاعِلِينَ .(2)

ح. بدون شك دختران لوط تعداد محدودى بودند، وآن جمعيت افراد زيادى، ولى هدف لوط اين بود كه به آنها اتمام حجت كند وبگويد من تا اين حد نيز آماده فداكارى براى حفظ حيثيت مهمانان خويش، ونجات شما از منجلاب فساد هستم.

بعضى نيز گفته اند منظور از هؤُلاءِ بَناتِى اشاره به دختران شهر است، كه به عنوان يك پدر روحانى ومعنوى همه را دختر خويش مى خواند (ولى تفسير اول به معنى آيه نزديكتر است)

ناگفته پيدا است كه لوط نمى خواست دختران خود را به ازدواج مشركان گمراه در آورد بلكه هدفش اين بود كه بيائيد وايمان بياوريد وبعد هم دختران خودم را به ازدواج شما در مى آورم.

اما قوم لوط نه تنها منفعل نشدند، بلكه بر جسارت خود افزودند وخواستند دست به سوى ميهمانان لوط دراز كنند!! اينجاست كه خدا روى سخن را به پيامبر اسلام كرده، مى گويد: «قسم به جان وحيات تو كه اينها در مستى خود سخت سرگردانند»! لَعَمْرُكَ إِنَّهُمْ لَفِى سَكْرَتِهِمْ يعْمَهُونَ .

ط . در اينجا سخن الهى درباره اين قوم اوج مى گيرد ودر دو آيه فشرده وكوتاه سرنوشت

ص: 274

شوم آنها را به صورتى قاطع وكوبنده وبسيار عبرت انگيز بيان مى كند، ومى گويد: «سرانجام فرياد تكان صيحه وحشتناكى به هنگام طلوع آفتاب، همه را فرا گرفت» فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيحَةُ مُشْرِقِينَ . اين صيحه ممكن است صداى يك صاعقه عظيم ويا صداى يك زلزله وحشتناك بوده باشد، وبه هر حال فريادى بود كه از وحشت آن همگى بيهوش شدند ويا جان خويش را از دست دادند.

ولى به اين اكتفاء ننموديم بلكه شهر آنها را به كلى زير ورو كرديم «بالاى آن را پائين وپائين را بالا قرار داديم!» فَجَعَلْنا عالِيها سافِلَها . اين مجازات نيز براى آنها كافى نبود «به دنبال آن بارانى از سجيل (گلهاى متحجر شده) بر سر آنان فرو ريختيم»! وَ أَمْطَرْنا عَلَيهِمْ حِجارَةً مِنْ سِجِّيلٍ .

قرآن به نتيجه گيرى تربيتى واخلاقى پرداخته مى گويد «در اين داستان نشانه هايى است براى افراد با هوش»! إِنَّ فِى ذلِكَ لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ .

اما تصور نكنيد كه آثار آنها به كلى از ميان رفته، نه «بر سر راه كاروانيان وگذر كنندگان همواره ثابت وبرقرار است» وَ إِنَّها لَبِسَبِيلٍ مُقِيمٍ .(1)

ى. در روايتى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانيم: كه تفسير إِنَّ فِى ذلِكَ لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ را از آن حضرت سؤال كردند، فرمود: «منظور امت اسلام است» سپس اضافه كرد:

قال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله): «اتقوا فراسة المؤمن، فانه ينظر بنور اللَّه عزوجل»؛ از فراست مؤمن بپرهيزيد چرا كه به نور خدا مى بيند!

در روايت ديگرى مى خوانيم كه امام صادق(علیه السلام) فرمود: متوسمين، امامانند.

و از امير مؤمنان على(علیه السلام)نقل شده كه فرمود: متوسم، پيامبر بود، ومن بعد از او وسپس امامان از دودمان من .(2)

الْغابِرِينَ جمع «غابر» به معناى بازماندگان است وبه باقيمانده خاك، غبار گويند.(3)

ك. كلمه «متوسم» از «وسم» به معنى اثر گذاردن، به كسى گفته مى شود كه از كمترين اثر به واقعيت ها پى ببرد، يعنى با فراست وهوشيار باشد.

ص: 275

شخصى به امام صادق(علیه السلام) گفت: مسئله اى دارم، حضرت فرمودند: آيا مى خواهى قبل از آنكه سؤال كنى بگويم سؤالت چيست ؟ آن شخص با تعجب پرسيد: از كجا مى دانيد كه در ذهنم چيست ؟ حضرت فرمودند: «بالتوسم - وآن گاه اين آيه را تلاوت فرمودند».(1)

جمله فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ (آنها را مجازات كرديم) ممكن است اشاره هم به قوم لوط باشد وهم اصحاب الايكه، زيرا بلافاصله بعد از اين جمله مى خوانيم، وَ إِنَّهُما لَبِإِمامٍ مُبِينٍ : «سرزمينهاى اين دو بر سر راه شما آشكار است».

تفسير جمله إِنَّهُما لَبِإِمامٍ مُبِينٍ مشهور ومعروف همين است كه اشاره به شهر قوم لوط وشهر اصحاب الايكه مى باشد، وكلمه «امام» به معنى راه وجاده است.

ج. اما در مورد أَصْحابُ الْحِجْرِ ، همان قوم سركشى كه در سرزمينى به نام «حجر»، زندگى مرفهى داشتند وپيامبر بزرگشان «صالح» براى هدايت آنها مبعوث شد، چنين مى گويد: «اصحاب حجر، فرستادگان خدا را تكذيب كردند» وَ لَقَدْ كَذَّبَ أَصْحابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلِينَ ! در اينكه اين شهر در كجا واقع شده بود، بعضى از مفسران ومورخان چنين نگاشته اند كه شهرى بود در مسير كاروان مدينه وشام در يك منزلى وادى القرى ودر جنوب «تيمه» وامروز تقريبا اثرى از آن نيست.

به هر حال قرآن درباره «أَصْحابُ الْحِجْرِ» چنين ادامه مى دهد: «ما آيات خود را براى آنها فرستاديم ولى آنها از آن روى گرداندند» وَ آتَيناهُمْ آياتِنا فَكانُوا عَنْها مُعْرِضِينَ . تعبير به اعراض (روى گرداندن) نشان مى دهد كه آنها حتى حاضر نبودند اين آيات را بشنوند ويا به آن نظر بيفكنند.

اما به عكس در كار زندگى دنيايشان آن قدر سخت كوش بودند كه: «براى خود خانه هاى امن وامانى در دل كوه ها مى تراشيدند» وَ كانُوا ينْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُيوتاً آمِنِينَ .

و اين نشان مى دهد كه اولا منطقه آنها كوهستانى بوده، وثانيا تمدن مادى پيشرفته اى داشتند كه به آنها امكان مى داد در درون كوه ها خانه هاى امن تهيه كنند كه در برابر طوفانها وسيل وحتى زلزله ها كاملا، مقاومت داشته باشد.

عجيب است كه انسان براى چند روز زندگى دنيا اينهمه محكم كارى مى كند، ولى براى زندگى جاويدان وابديش آن چنان سهل انگار است كه حتى گاهى حاضر به شنيدن سخن خدا ونظر افكندن در آيات او نيست.(1)

ص: 278

نيافريديم» وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَينَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ .(1)

به دنبال آن به پيامبرش دستور مى دهد كه در برابر لجاجت، آنها صرف نظر كن، وآنها را ببخش، بخششى زيبا كه حتى توام با ملامت نباشد؛ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ .(2)

ج. وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَينَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَإِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيةٌ حرف «باء» در كلمه «بالحق»، باء مصاحبت است، وبه آيه چنين معنا مى دهد كه: خلقت آسمانها وزمين منفك از حق نيست، بلكه تمامى آنها ملازم با حقند، پس براى خلقت غايتى است كه به زودى به همان غايت بازگشت مى كند، هم چنان كه فرموده: إِنَّ إِلى رَبِّكَ الرُّجْعى (علق: 8) زيرا اگر غايتى در خلقت وجود نداشت، لعب وبازيچه مى بود، چنان كه فرموده: وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَينَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ . (دخان: 38و39)(3)

د. فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ . در مفردات گفته است: «صفح هر چيزى» پهنا وكناره آن است مانند صفحه صورت، صفحه شمشير وصفحه سنگ، ونيز صفح به معناى ترك مؤاخذه است، مانند عفو، وليكن از عفو بليغ تر ورساتر است، ولذا در قرآن كريم هر دو، پهلوى هم آمده وفرموده: فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يأْتِى اللَّهُ بِأَمْرِهِ ، چون گاهى مى شود كه انسان عفو مى كند ولى صفح نمى كند، واين كلمه در چند جاى قرآن آمده، مانند: فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُلْ سَلامٌ و فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ و أَ فَنَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحاً .

و آن معناى اضافى كه گفتيم در صفح هست، عبارتست از: روى خوش نشان دادن، پس معناى صفحت عنه اين است كه علاوه بر اينكه او را عفو كردم روى خوش هم به او نشان دادم، ويا اين است كه من صفحه روى او را ديدم در حالى كه به روى خود نياوردم.(4)

در روايتى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود: العفو من غير عتاب ؛ «منظور، عفو كردن خالى از مؤاخذه وسرزنش است» نظير اين حديث از امام زين العابدين(علیه السلام) نيز نقل شده است.(5)

ص: 281

ه - . در آيه 87 به پيامبر خود دلدارى مى دهد كه از خشونت دشمنان وانبوه جمعيت آنها وامكانات فراوان مادى كه در اختيار دارند، هرگز نگران نشود، چرا كه خداوند مواهبى در اختيار او گذارده كه هيچ چيز با آن برابرى نمى كند مى گويد: «ما به تو سوره حمد وقرآن عظيم داديم»! وَ لَقَدْ آتَيناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِى وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ .(1)

و. «سبع» در لغت به معنى «هفت» و«مثانى» به معنى «دو تاها» است، وبيشتر مفسران وروايات، سَبْعاً مِنَ الْمَثانِى را كنايه از سوره «حمد» گرفته اند، زيرا سوره حمد بنا بر معروف، هفت آيه است واز اين نظر كه به خاطر اهميت اين سوره وعظمت محتوايش دو بار بر پيامبر(صلی الله علیه و آله) نازل گرديده ويا اينكه از دو بخش تشكيل شده (نيمى از آن حمد وثناى خدا است ونيمى از آن تقاضاهاى بندگان است) ويا اينكه دو بار در هر نماز خوانده مى شود، به اين جهات، كلمه مثانى يعنى دو تاها بر آن اطلاق شده است ولى تفسير اول صحيح تر به نظر مى رسد به خصوص اينكه در رواياتى كه از ائمه اهل بيت نقل شده است.(2)

ز. ظاهرا «مثانى» جمع «مثنيه»- به فتح ميم- يعنى اسم مفعول از ماده «ثنى» باشد كه به معناى عطف وبرگرداندن باشد، هم چنان كه در جاى ديگر قرآن آمده: يثْنُونَ صُدُورَهُمْ (هود: 5) وآيات قرآنى را از اين رو مثانى ناميده كه بعضى مفسر بعضى ديگر است ووضع آن ديگرى را روشن مى كند، وهر يك به بقيه نظر وانعطاف دارد، هم چنان كه جمله كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِى اشاره به اين معنا دارد، براى اينكه هم آن را متشابه خوانده كه معنايش شباهت بعضى آيات آن با بعضى ديگر است، وهم مثانى ناميده.

و در كلام رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نيز آمده كه در صفت قرآن فرموده: «بعضى از آن بعضى ديگر را تصديق مى كند». وهمچنين از حضرت على(علیه السلام) نقل شده كه فرموده است: «قرآن بعضى آياتش ناطق به حال بعضى ديگر، وبعضى از آن شاهد بر بعضى ديگر است».(3)

ح. به دنبال بيان اين موهبت بزرگ چهار دستور مهم به پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى دهد، نخست مى گويد، «هرگز چشم خود را به نعمتهاى مادى كه به گروه هايى از كفار داده ايم ميفكن»

ص: 282

لاتَمُدَّنَّ عَينَيكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ .

سپس اضافه مى كند «هرگز به خاطر اين مال وثروت ونعمتهاى مادى كه در دست آنهاست، غمگين مباش» وَ لاتَحْزَنْ عَلَيهِمْ . به هر حال نظير همين مضمون در سوره طه آيه 131 به طور واضح تر آمده است: وَ لاتَمُدَّنَّ عَينَيكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيرٌ وَأَبْقى .

دستور سومى كه به پيامبر مى دهد در زمينه تواضع وفروتنى ونرمش در برابر مؤمنان است مى فرمايد: «بالهاى خود را براى مؤمنان بگستر وپائين بياور» وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ .

سرانجام دستور چهارم را به پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى دهد ومى فرمايد در برابر اين افراد بى ايمان وثروتمند محكم بايست «و صريحاً بگو من انذار كننده آشكارم» وَ قُلْ إِنِّى أَنَا النَّذِيرُالْمُبِينُ .(1)

ط . وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ - مفسرين(2)گفته اند: اين جمله كنايه است از تواضع ونرمخويى وبدين جهت تواضع را «خفض جناح» ناميده اند كه مرغ وقتى مى خواهد جوجه هايش را در آغوش بگيرد پر وبال خود را باز مى كند وبر سر جوجه ها مى گستراند، وخود را تسليم آنها مى كند.

ليكن هر چند اين معنا كه مفسرين كرده اند با آياتى ديگر تاييد مى شود، چنان كه در وصف رسول خدا مى فرمايد: فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ (آل عمران: 159) ونيز مى فرمايد: بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ (توبه: 128) الا اينكه آنچه كه در نظير اين آيه آمده ومى توان خفض جناح را بر آن حمل كرد عبارتست از صبر وخويشتندارى وسازگارى با مؤمنين، واين صبر با اين معنا مناسبت دارد كه كنايه باشد از زير بال گرفتن مؤمنين، وهمه همّ خود را مصروف ومنحصر در معاشرت وتربيت وتاديب ايشان به آداب الهى نمودن، ويا كنايه باشد از ملازمت با آنان وتنها نگذاشتن وجدا نشدن از ايشان، هم چنان كه مرغ وقتى خفض جناح مى كند ديگر پرواز را تعطيل كرده از جوجه هايش جدا نمى شود وخداى تعالى در اين باره فرموده: وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَالْعَشِى يرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلا تَعْدُ عَيناكَ

ص: 283

عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا (كهف: 28)(1)

ى. كَما أَنْزَلْنا عَلَى الْمُقْتَسِمِينَ سياق كلام بى اشاره به اين معنا نيست كه اين جمله متعلق است به جمله مقدر كه جمله وَ قُلْ إِنِّى أَنَا النَّذِيرُ الْمُبِينُ بدان اشاره دارد، پس معناى جمله مورد بحث اين مى شود كه من ترساننده اى هستم كه شما را از آن عذابى كه قبلا بر مقتسمين نازل شده بود مى ترسانم ومقصود از مقتسمين همانهايند كه خداى تعالى در جمله الَّذِينَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِينَ وصفشان كرده، وبه طورى كه در روايات آمده طائفه اى از قريش بودند كه قرآن را پاره پاره كرده عده اى گفتند سحر است، عده اى ديگر گفتند. افسانه هاى گذشتگان است، جمعى گفتند ساختگى است، ونيز راه ورودى به مكه را قسمت قسمت كردند، در موسم حج هر چند نفرى سر راهى را گرفتند تا نگذارند مردم نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بروند.(2)

3. دو طائفه اهل بحث كه يكى قائل به «جبر» وديگرى قائل به «تفويض» هستند ودر اين آيه شريفه، مشاجره دارند، هر يك مى خواهد آيه را به نفع خود تفسير نموده ودليل بر نظريه خود بگيرد، جبرى مذهبان با اين آيه استدلال كرده اند بر اينكه افعال بندگان، مخلوق خداست، زيرا افعال بندگان هم يكى از موجوداتى است كه ميان زمين وآسمانها قرار دارد وآنچه هم كه ما بين زمين وآسمان است مخلوق خدا است پس آن افعال بندگان نيز مخلوق خدا است.

4. تفويضى مسلكان هم با همين آيه استدلال كرده اند بر اينكه: افعال بندگان، مخلوق خدا نيست بلكه تنها مستند به خود آنان است، براى اينكه گناهان وكارهاى زشت، جزء باطلند واگر آنها نيز مخلوق خدا باشند لازم مى آيد كه خدا عالم را به حق وباطل خلق كرده باشد، وحال آنكه در آيه مورد بحث فرموده عالم را تنها به حق خلق كرده است.

و ليكن حق مطلب اين است كه استدلال هر دو طائفه از باطل هاى عالم است، زيرا جهات زشتى كه در اعمال بندگان وگناهان ايشان هست، جهات وحيثياتى است عدمى، كه متعلق خلقت قرار نمى گيرد، تا بيائيم ومشاجره كنيم كه خالق آنها خداست يا خود بندگان، زيرا اطاعت ومعصيت مانند زنا وازدواج وخوردن مال حلال ومال حرام وامثال اينها عمل خارجى آنها يكى است، منتهى چيزى كه هست، آنجا كه موافق امر ودستور خداست، اطاعت، وآنجا كه مخالف آنست معصيت شمرده مى شود، ومخالفت جهت عدمى است.

حال كه اين معنا روشن گرديد مى گوييم: فعل را اگر به خلقت خدا نسبت مى دهيم از جهت وجود است واين مستلزم اين نيست كه از جهت زشتى وگناه بودن هم مستند به خلقت بدانيم وبگوييم گناه وكار زشت را هم خدا آفريده، زيرا اين جهت عدمى است، وفعل از جهت عدم نمى تواند ما بين آسمانها وزمين باشد تا آيه شريفه شامل آن بشود، واز لحاظ وجوديش هم جزء باطل نيست تا خلقت خود عمل، خلقت باطل باشد.(1)

5. قران كريم در برخورد با افراد منحرف سه دستور ميدهد كه به گونه اى زيبا برخورد كند. 1. صبر. 2. صفح. 3. هجر؛ فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِيلًا (معارج: 5). فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ (حجر: 85). وَاصْبِرْ عَلَى مَا يقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلًا . (مزمل: 10)

در اينكه فرمود: سَبْعاً مِنَ الْمَثانِى وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ تعظيمى از سوره فاتحه وهمه قرآن

ص: 285

كرده كه بر كسى مخفى نيست، اما تعظيم قرآن است، براى اينكه از ناحيه ساحت عظمت وكبرياى خداى عز وجل به وصف عظيم توصيف شده، واما تعظيم فاتحه است براى اينكه نكره آوردن كلمه «سبع» وبدون وصف آوردن آن خود دليل عظمت قدر وجلالت شان است، واين معنا بر اهل ادب پوشيده نيست، علاوه بر اين، يك سوره در قبال قرآن قرار گرفته وحال آنكه خودش سوره اى از قرآن است.(1)

6. چشم به امكانات ديگران دوختن مايه انحطاط است: بسيارند افراد تنگ نظرى كه هميشه مراقب اين وآن هستند كه اينها چه دارند وآنها چه دارند؟ ومرتبا وضع مادى خويش را با ديگران مقايسه مى كنند، واز كمبودهاى مادى در اين مقايسه رنج مى برنداين طرز تفكر كه نشانه عدم رشد كافى واحساس حقارت درونى وكمبود همت مى باشد، در حديثى از پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى خوانيم؛

«من رمى ببصره ما فى يد غيره كثر همه ولم يشف غيضه»: «كسى كه چشم خود را به آنچه در دست ديگران است بدوزد، هميشه اندوهگين وغمناك خواهد بود وهرگز آتش خشم در دل او فرو نمى نشيند»!(2)

7. نهى، همه جا بعد ارتكاب عمل نيست، بلكه گاهى نيز براى هشدار وپيش گيرى است. پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) هرگز رغبتى به دنياى كفّار نداشت، لذا نهى خداوند، به معناى هشدار است كه ديگر مؤمنان چشم به دنياى كفّار ندوزند. (3)

8. به نعمت هاى دنيوى خيره ووابسته نشويد. «لا تَمُدَّنَّ عَينَيكَ » (زيرا دنيا هم كم است «قَلِيلٌ » هم زودگذر است «عَرَضَ » هم غنچه اى است كه براى كسى بطور كامل باز نمى شود «زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا» .(4)

9. نظير آيه 88 حجر آيه131 طه است كه مى فرمايد وَ لَا تَمُدَّنَّ عَينَيكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيرٌ وَأَبْقَى. در اين دو آيه مى فرمايد: به ثروتمندان چشم ندوز . لكن در آيه ديگرى مى فرمايد: از تهيدستان چشم بر ندار. (وَلَا تَعْدُ عَينَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا)(5). از مجموع اين آيات استفاده ميشود كه انسان در

ص: 286

زندگى بايد از نظر مالى به زير دستان خود بنگرد نه به افراد مرفه وثروتمند تا زندگى بر او رنج آور نشود.

10. همان گونه كه نرمى وعطوفت با مؤمنين ودوستان لازم است، وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ قاطعيت در برابر مخالفان نيز ضرورى است. قُلْ إِنِّى أَنَا النَّذِيرُ . (كهف: 28)

پروردگارت كه ما بطور قطع از همه آنها سؤال خواهيم كرد» فَوَ رَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ ... .(1)

سپس فرمان قاطعى به پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى دهد ومى گويد: در برابر هياهوى مشركان ساكت مباش، بلكه «آشكار آنچه را ماموريت دارى بيان كن» وحقايق دين را با صراحت برملا ساز فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ .

«و از مشركان، روى گردان ونسبت به آنها بى اعتنايى كن» وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ . «فاصدع» از ماده «صدع» در لغت به معنى شكافتن به طور مطلق، ويا شكافتن اجسام محكم است، واز آنجا كه با شكافتن چيزى درونش آشكار مى شود، اين كلمه به معنى اظهار وافشا وآشكار كردن آمده است، وبه درد سر شديد هم «صداع» مى گويند، به خاطر اينكه گويى مى خواهد سر را از هم بشكافد!.

سپس «مستهزءين» را چنين وصف مى كند: «آنها كسانى هستند كه با خدا معبود ديگرى قرار مى دهند، ولى به زودى از نتيجه شوم كار خود آگاه خواهند شد» الَّذِينَ يجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَسَوْفَ يعْلَمُونَ .

ج. بار ديگر به عنوان دلدارى وتقويت هر چه بيشتر روحيه پيامبر(صلی الله علیه و آله) اضافه مى كند: «ما مى دانيم كه سخنان آنها سينه تو را تنگ وناراحت مى سازد» وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يضِيقُ صَدْرُكَ بِما يقُولُونَ .

ولى ناراحت مباش براى زدودن آثار سخنان زشت وناهنجارشان «به تسبيح پروردگارت بپرداز ودر برابر ذات پاكش سجده كن» فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ .(2)

مراد از ساجدين در آيه مورد بحث، نمازگزاران است، ودستور، دستور به نماز خواندن است نه تنها سجده، واگر نماز را سجده ناميده به خاطر اين است كه سجده افضل اجزاى نماز است.

سرانجام آخرين دستور را در اين زمينه به او مى دهد كه دست از عبادت پروردگارت در تمام عمر بر مدار «و همواره او را بندگى كن تا يقين فرا رسد» وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يأْتِيكَ الْيقِينُ .(3)

د. معروف ومشهور در ميان مفسران اين است كه منظور از «يقين» در اينجا همان مرگ

ص: 288

است وبه اين جهت مرگ، يقين ناميده شده كه يك امر مسلم است، وانسان در هر چيز شك كند در مرگ نمى تواند ترديد به خود راه دهد. ويا اينكه به هنگام مرگ پرده ها كنار مى رود وحقايق در برابر چشم انسان آشكار مى شود، وحالت يقين براى او پيدا مى گردد. در سوره مدثر آيه 46 و47 از قول دوزخيان مى خوانيم: وَ كُنَّا نُكَذِّب بِيوْمِ الدِّينِ حَتَّى أَتانَا الْيقِينُ ؛ ما همواره روز رستاخيز را تكذيب مى كرديم تا اينكه يقين (مرگ ما) فرا رسيد.(1)

ه - . اين يقين همان عالم آخرت است كه عالم يقين عمومى ما وراء حجاب است، نه اينكه مراد از يقين آن يقينى باشد كه با تفكر، ويا رياضت وعبادت به دست مى آيد. اين را گفتيم تا معلوم شود اينكه بعضى پنداشته اند كه: آيه شريفه دلالت دارد بر اينكه عبادت تا وقتى لازم است كه يقين نيامده باشد، وهمين كه انسان يقين پيدا كرد ديگر نماز وروزه واجب نيست. پندار ورأى فاسدى است، براى اينكه اگر مقصود از يقين، آن يقين معمولى باشد كه گفتيم از راه تفكر يا عبادت، در نفس پديد مى آيد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در هر حال آن يقين را داشته، وآيه شريفه كه خطابش به شخص رسول اكرم است مى فرمايد: عبادت كن تا يقين برايت بيايد، چطور رسول خدا(صلی الله علیه و آله) يقين نداشته با اينكه آيات بسيارى از كتاب خدا او را از موقنين وهمواره بر بصيرت وبر بينه اى از پروردگارش، ومعصوم ومهتدى به هدايت الهى وامثال اين اوصاف دانسته است.(2)

فَاصْدَعْ ، إِنَّا كَفَيناكَ

4. اگر اينها تو را مسخره مى كنند نگران ودل آزرده مباش، زيرا اينها حرمت خدا را هم نگاه نداشته اند. يجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ

5. چگونه در آيه فوق خداوند تاكيد بر مساله سؤال مى كند در حالى كه در سوره الرحمن آيه 39 مى خوانيم فَيوْمَئِذٍ لايسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَلا جَانٌّ در آن روز از هيچكس نه انسان ونه جن سؤالى نمى شود. پاسخ اينكه: در قيامت مراحلى است، در بعضى از مراحل، از مردم سؤال مى شود، ودر بعضى از مراحل سؤال وجوابى در كار نيست.(1)