بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 5

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

ص: 6

وپيامبر(صلی الله علیه و آله) در مقابل آنها نيز هيچ گونه تعهدى نداشت. گروه هاى ديگرى در «حديبيه» ومانند آن پيمان ترك مخاصمه با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بسته بودند، اين پيمان ها بعضى داراى مدت معين بود وبعضى مدتى نداشت.

در اين ميان بعضى از طوايفى كه با پيامبر(صلی الله علیه و آله) پيمان بسته بودند، يك جانبه وبدون هيچ مجوّزى پيمانشان را به خاطر همكارى آشكار با دشمنان اسلام شكستند ويا در صدد از ميان بردن رسول خدا(صلی الله علیه و آله) برآمدند، همانند يهود «بنى نضير» و«بنى قريظه». پيامبر هم در مقابل آنان شدت عمل به خرج داد وهمه را از مدينه طرد كرد، ولى قسمتى از پيمان ها هنوز به قوت خود باقى بود، اعم از پيمان هاى مدت دار وبدون مدت.

آيه اول مورد بحث به تمام مشركان (بت پرستان) اعلام مى كند كه هر گونه پيمانى با مسلمانان داشته اند لغو خواهد شد ومى گويد اين اعلام برائت وبيزارى خداوند وپيامبرش از مشركانى كه با آنان عهد بسته ايد مى باشد: برائة من الله ورسوله الى الذين عاهدتم من المشركين . سپس براى آن ها يك مهلت چهار ماهه قائل مى شود كه در اين مدت بيانديشند ووضع خود را روشن سازند وپس از انقضاى چهار ماه يا بايد دست از آيين بت پرستى بكشند يا آماده پيكار گردند ومى گويد: چهار ماه در زمين آزادانه به هر كجا مى خواهيد برويد (ولى بعد از چهار ماه وضع دگرگون خواهد شد): فسيحوا فى الارض اربعة اشهر .(1)

ج. سؤال: مى دانيم كه در اسلام مخصوصا اهميت فوق العاده اى به مسأله وفاى به عهد وپايبند بودن به پيمان ها - حتى در برابر كافران ودشمنان - داده شده است، با اين حال اين سؤال پيش مى آيد كه چگونه قرآن دستور مى دهد پيمان مشركان يك جانبه لغو گردد؟

پاسخ اين سؤال با توجه با امور زير روشن مى شود:

اولاً به طورى كه در آيه 7 و8 همين سوره (چند آيه بعد) تصريح شده اين لغو پيمان بدون مقدمه نبوده است، بلكه از آنها قراين ونشانه هايى بر نقض پيمان آشكار شده بود وآنان آماده بودند در صورت توانايى بدون كمترين اعتنا به پيمان هايى كه با مسلمانان دارند، ضربه كارى را بر آنان وارد سازند.

ص: 8

اين كاملاً منطقى است كه اگر انسان ببيند دشمن خود را آماده براى شكستن پيمان مى كند پيش از آنكه غافلگير شود اعلام لغو پيمان كرده ودر برابر او به پا خيزد.

ثانيا در پيمان هايى كه به خاطر شرايط خاص بر قوم وملتى تحميل مى شود وآنها خود را ناگزير از پذيرش آن مى بينند، چه مانعى دارد كه پس از قدرت وتوانايى اين گونه پيمان ها را به طور يك جانبه لغو كنند.

آيين بت پرستى نه يك مذهب بود نه يك مكتب عاقلانه، بلكه يك روش خرافى وموهوم وخطرناك بود كه مى بايست سرانجام از جامعه انسانى برچيده شود، به علاوه مى بينيم لغو پيمان مشركان به شكل غافلگيرانه صورت نگرفت، بلكه چهار ماه به آنان مهلت داده شد ودر مركز اجتماع عمومى حجاز، يعنى روز عيد قربان در كنار خانه كعبه اين موضوع به آگاهى همه رسانده شد تا فرصت كافى براى فكر وانديشه بيشتر پيدا كنند، شايد دست از اين آيين خرافى كه مايه عقب ماندگى وپراكندگى وجهل وخباثت است بردارند.(1)

د. از امير مؤمنان(علیه السلام) در باره قول خداى عز وجل فسيحوا فى الارض أربعة أشهر روايت شده است:

«هي عشرون من ذي الحجة والمحرم وصفر وشهر ربيع الاول وعشر من ربيع الاخر ...؛ آن چهار ماه بيست روز از آخر ذيحجه وتمام محرم وصفر وماه ربيع الاول وده روز اول ربيع الاخر است...». اين «اربعة اشهر» غير از «اشهر حرمات» است كه عبارت است از ماه رجب ذى القعده وذى الحجه ومحرم.(2)

ه - . در ميان مفسران در باره منظور از روز «حج اكبر» گفتگو است، اما آنچه از بسيارى از روايات استفاده مى شود اين است كه منظور از آن روز دهم ذى الحجه، روز عيد قربان وبه تعبير ديگر «يوم النحر» مى باشد.

پايان يافتن مدت چهار ماه تا روز دهم ماه ربيع الثانى طبق آنچه در منابع اسلامى آمده، دليل ديگرى بر اين موضوع است، به علاوه در روز عيد قربان در واقع قسمت اصلى اعمال حج پايان مى يابد، از اين رو روز حج مى توان به آن اطلاق كرد.(3)

ص: 9

و. اين كه چرا آن روز را «اكبر» گفته اند به خاطر آن است كه در آن سال همه گروه ها اعم از مسلمانان وبت پرستان (طبق سنتى كه از قديم داشتند) در مراسم حج شركت كرده بودند، ولى اين كار در سال هاى بعد به كلى موقوف شد. علاوه بر تفسير فوق كه در روايات اسلامى نيز آمده تفسير ديگرى نيز وجود دارد وآن اين كه منظور از آن مراسم حج است، در مقابل مراسم «عمره» كه «حج اصغر» ناميده مى شود.

اين تفسير نيز در پاره اى از روايات آمده است وهيچ مانعى ندارد كه هر دو علت توأما سبب اين نامگذارى شده باشد.(1)

ز. چه كسانى پيمان مدت دار داشتند؟ از گفتار مورخان وبعضى مفسران چنين استفاده مى شود كه آنها گروهى از طايفه «بنى كنانة» و«بنى ضمرة» بودند كه نه ماه از مدت پيمان ترك مخاصمه آنها باقى مانده بود وچون به مواد پيمان وفادار مانده بودند ودر تقويت دشنان اسلام شركت نداشتند، پيامبر(صلی الله علیه و آله) تا پايان مدت نسبت به پيمانشان وفادار ماند. بعضى ديگر طايفه اى از «بنى خزاعة» را جزو اين گروه كه پيمانشان مدت داشت دانسته اند.(2)

3. نكره آمدن «برائة» دلالت بر نوع آن دارد كه آيات بعدى آن را بيان مى كند وآن اين كه پيمانشان كان لم يكن است وتا 4 ماه اگر به راه حق باز نگردند تار ومار خواهند شد.(1)

4. موضوع برائت از مشركان دو گونه است: نخست به صورت قضيه خارجيه كه امر موسمى ومقطعى است نسبت به مشركانى كه تعهد عدم تعرض بستند وبعد عهدشكنى كردند. در اينجا قرآن كريم به مسلمانان دستور مى دهد كه از آنها بيزارى بجوييد وبه آنان چهار ماه مهلت دهيد، ليكن بعد از پايان چهار ماه شما نيز هيچ گونه تعهدى نسبت به آنان نداشته باشيد ودر برابر قتال آنان پاسخ دهيد.

نوع دوم از برائت قضيه حقيقيه است كه يك اعلان عمومى نسبت به همه مردم جهان است كه مسلمانان بايد از مشركان بيزار باشند چه تعهد نسبت به آنان داشته باشيد چه نداشته باشيد؛ كه اين نوع از برائت قانون اسلام است وتا قيامت ادامه دارد: واذان من الله ورسوله الى الناس يوم الحج الاكبر انّ الله برىء من المشركين ورسوله .

5. حضرت ابراهيم(علیه السلام) با اينكه كمالات وفضايل فراوانى دارد، ليكن در باره هيچ يك از كمالات موضوع اسوه بودن آن حضرت مطرح نشده است. در اهميت برائت از مشركان همين بس كه وقتى ابراهيم(علیه السلام) از مشركان بيزارى جست قرآن كريم موضوع اسوه بودن آن حضرت را براى مسلمانان بيان مى كند: قد كانت لكم اسوة فى ابراهيم والذين معه اذ قالوا لقومهم انّا براء منكم ومما تعبدون من دون الله . (ممتحنه، 4)

6. وقتى پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) مبعوث به رسالت شد گروهى به او ايمان آوردند، ليكن گروهى مانند زمامداران كفر وستم مانع ابلاغ رسالت پيامبر اكرم شدند كه در مكه معظمه انواع اذيت وآزارها را بر پيامبر تحميل كردند تا اينكه پيامبر به مدينه هجرت كرد وچندين جنگ بر پيامبر تحميل شد مانند جنگ بدر، تا اينكه به سال هشت از هجرت رسيد، يك تعهد ميان حكومت مركزى اسلام ومشركان برگزار شد، ليكن آنها نقض عهد كردند، در سال نهم از هجرت بخش اول سوره توبه نازل شد كه اعلام برائت كرد. قرآن كريم در اين زمينه مى فرمايد: حال كه آنان عهدشكنى كردند تا چهار ماه به آنان مهلت دهيد وبه آنان اعلام كنيد

ص: 11

كه ديگر هيچ پيمان وتعهدى نسبت به آنان نداريد.

مشركان كه مسلمانان را مى كشتند اگر مسلمانان هم آنان را مى كشتند، در حد عدل بود در حالى كه خداوند مسلمانان را به بالاتر از عدل دعوت مى كند: ان الله يأمر بالعدل والاحسان ؛ يعنى آنان بدون اعلان قبلى با شما جنگ كردند شما نيز اگر بدون اعلان قبلى آنان را بكشيد اين عدل است، اما اگر قبلاً به ايشان اعلان كنيد كه ديگر نسبت به آنان پيمانى نداريد وچهار ماه هم به آنها مهلت دهيد اين احسان است.

بعد از پايان چهار ماه اگر مسلمانان در برابر آنان سكوت كنند اين كار، خودش ظلم است نسبت به مسلمانان ديگر ونسبت به خودشان؛ زيرا نبايد در برابر ظالم سكوت كرد، از اين رو دستور به قتال داد: فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم . بعد از آن فرمود: مشركان چند چيز را بدانيد: 1. انكم غير معجزى الله . 2. ان الله مخزى الكافرين . 3. بشّر الذين كفروا بعذاب اليم .

مشابه اين مطلب را در سوره زمر آيه 26 بيان كرده است: فاذاقهم الله الخزى فى الحياة الدنيا ولعذاب الاخرة اكبر لو كانوا يعلمون .

7. گرچه از نظر حقوقى، موظفيم به پيمان وفادار باشيم، ولى برائت قلبى از مشركان ومنحرفان، يك اصل دينى است: برائة من الله ورسوله .(1)

8. فلسفه حرمت اين ماه ها آن است كه مردم در اين مدت در امان باشند وقتل وكشتار آنان ممنوع باشد.(2)

9. بعد از ابطال قراردادها وپيمان ها، به دشمن فرصت دهيد تا فكر كند: فسيحوا ... اربعة اشهر . (به نقل تاريخ)، بسيارى از مشركان در اين چهار ماه به اسلام گرويدند.(3)

10. اعطاى آزادى رفت وآمد وسير وسياحت به مشركان صدر اسلام، در ظرف مهلت چهارماهه: فسيحوا فى الارض أربعة اشهر . «سَيح» و«سياحت» (مصدر سيحوا) به معناى سير كردن است وامر در «سيحوا» به معناى اباحه واعطاى آزادى سير وسياحت است.(4)

ص: 12

11. اعلام برائت يك حكم سياسى وحكومتى است؛ زيرا اگر اعلام برائت از جمله احكام متعارف بود در برخى از آيات اطاعت رسول را در رديف اطاعت خداوند ودر آيه مورد بحث برائت رسول را در كنار برائت خداوند ذكر نمى كرد: اطيعوا الله واطيعوا الرسول و انّ الله برىء من المشركين ورسوله . (توبه، 3)

12. مشركان چند گروه هستند ومسلمانان در برابر هر يك وظيفه اى خاص دارند:

الف. مشركانى هستند كه هيچ تعهدى نسپردند شما نيز نسبت به آنان هيچ گونه تعهدى نداريد.

ب. مشركانى كه تعهد سپردند نقض عهد نكنند شما مسلمانان نيز نقض عهد نكنيد، ليكن اگر احساس كرديد نقض عهد مى كنند شما نيز پيمان خود را لغو كنيد: واما تخافن من قوم خيانة فانبذ اليهم على سواء . (انفال، 58)

ج. گروهى هستند كه كارى به كار شما ندارند شما نيز به آنها كار نداشته باشيد حتى مى توانيد به آنان نيكى كنيد: لا ينهاكم الله عن الذين لم يقاتلوكم ولم يخرجوكم من دياركم ان تبرّوهم وتقسطوا اليهم . (ممتحنه، 8)

د. گروهى هستند كه هر وقت بتوانند نقض عهد مى كنند شما نيز بعد از انقضاى چهار ماه مهلت نقض عهد كنيد وبا آنها قتال كنيد ودر اين صورت علاوه بر اعلام برائت بايد با آنان به قتال پرداخت: فاذا انسلخ الاشهر حرم فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم . برهان اين لزوم قتال را در آيه 10 سوره توبه بيان كرد كه اينها به هيچ تعهدى احترام نمى سپارند: كيف واين يظهروا عليكم لا يرقبوا فيكم الاّ ولا ذمّة .

شما مسلمانان نسبت به اين گروه چهار ماه مهلت بدهيد تا شايد به عقل بيايند، ليكن بعد از انقضاى چهار ماه ديگر بايد در برابر تجاوز آنان پاسخ داد وبه قتال پرداخت.

تذكر: البته اين مهلت چهار ماه مربوط به همان زمان نزول آيه است، وگرنه در اين زمان اگر متجاوزى بخواهد تجاوز كند همانجا بايد پاسخش را داد.

ه - . گروهى از مشركان تعهد سپردند وبه عهد خود وفادار ماندند شما نيز عهد آنان را محترم بشماريد: الاّ الذين عاهدتم من المشركين ثم لم ينقصوكم شيئا ولم يظاهروا عليكم احدا فاتمّوا اليهم عهدهم . (توبه، 4)

ص: 13

13. تعبير الى الناس به جاى «الى المشركين» نشان مى دهد كه لازم بوده است به همه مردمى كه در آن روز در مكه حاضر مى شوند اين پيام ابلاغ شود تا غير مشركان نيز گواه بر اين موضوع باشند.(1)

14. از تشويق وتهديد، هر دو استفاده كنيد: ان تبتم ... خير لكم وان توليتم فاعلموا .(2)

15. موارد 4 گانه اى كه در آن روز اعلام شد: 1. الغاى پيمان مشركان. 2. عدم حق شركت آن ها در مراسم حج در سال آينده. 3. ممنوع بودن طواف افراد عريان وبرهنه كه تا آن زمان در ميان مشركان رايج بود. 4. ممنوع بودن ورود مشركان در خانه خدا.(3)

16. مقصود از اضافه كردن جمله ولم يظاهروا عليكم احدا به جمله لم ينقصوكم شيئا بيان دو قسم نقض عهد يعنى مستقيم وغير مستقيم است. نقض عهد مستقيم مانند كشتن مسلمانان وغير مستقيم نظير كمك نظامى به كفار عليه مسلمين.(4)

17. كمترين كوتاهى معاهدين در عمل به مواد وشرايط پيمان عدم تعرض، نقض پيمان است: ثم لم ينقصوكم شيئا .(5)

ص: 14

سازيد ومزاحمشان نشويد: فان تابوا واقاموا الصلوة وءاتوا الزكوة فخلوا سبيلهم .

اين موضوع را در آيه بعد با دستور ديگرى تكميل مى كند تا ترديدى باقى نماند كه هدف اسلام از اين دستور تعميم توحيد وآيين حق وعدالت است، نه استعمار واستثمار وقبضه كردن اموال يا سرزمين هاى ديگران ومى گويد: اگر يكى از بت پرستان از تو درخواست پناهندگى كند به او پناه بده تا سخن خدا را بشنود: وان احد من المشركين استجارك فاجره حتى يسمع كلام الله .

بعد اضافه مى كند كه او را پس از پايان مدت مطالعه به جايگاه امن وامانش برسان تا كسى در اثناى راه مزاحم او نگردد: ثم ابلغه مأمنه .(1)

ج. در اين كه منظور از گروهى كه با جمله الا الذين عاهدتم عند المسجدالحرام استثنا شده اند، كدام گروه بوده اند، در ميان مفسران گفتگو است، ولى با توجه به آيات گذشته ظاهر اين است كه منظور همان قبايلى است كه به عهد وپيمانشان وفادار ماندند؛ يعنى طوايفى مانند «بنو ضمره» و«بنو خزيمه» ومانند آنها، ودر حقيقت اين جمله به منزله تأكيد نسبت به آيات گذشته است كه مسلمانان بايد به هوش باشند كه حساب اين گروه ها را از پيمان شكنان جدا كنند.(2)

با اين سه گروه نبايد قتال كرد، بلكه بايد به آنان امان داد.

2. منظور از ذكر اين دستور (اقامه نماز وپرداخت زكات) آن است كه در تمام مواردى كه ادعاى اسلام مشكوك به نظر برسد همان گونه كه در بت پرستان آن روز غالبا چنين بود انجام اين دو وظيفه بزرگ اسلامى را به عنوان نشانه براى اسلام آن ها قرار دهند يا اين كه آن ها نماز وزكات را به عنوان دو قانون الهى بپذيرند وبه آن گردن نهند وبه رسميت بشناسند.(1)

3. هدف وفلسفه اصلى جنگ ومبارزه با كفار ومشركان، گرايش دادن آنان به سوى اسلام است نه نابود كردن آنان: فاقتلوا المشركين ... فان تابوا ... فخلّوا سبيلهم .(2)

4. اهميت وجايگاه بلند نماز وزكات در ميان ساير فرايض وتكاليف الهى: فان تابوا واقاموا الصلوة وءاتوا الزكوة .(3)

5. تشكيلات اطلاعاتى مسلمانان بايد چنان باشد كه حتى توطئه گران را در خارج از مرزها زير نظر داشته باشند: كلّ مرصد .(4)

6. توبه را حتى هنگام جنگ هم بپذيريد. چون اسلام دين سماحت وبزرگوارى است، نه عقده گشايى وانتقام: فاقتلوا ... فان تابوا .(5)

7. از آيه وان احد ... استفاده مى شود كه عامل مهم بى ايمانى، جهل است وسرچشمه اصلى ايمان، علم وآگاهى است، از اين رو براى ارشاد وهدايت مردم بايد امكانات كافى براى مطالعه وانديشه در اختيار آن ها گذارد.(6)

8. «استجارك» يعنى اگر كسى طلب پناه كرد به او پناه دهيد فاجره . سرّ اينكه به همسايه «جار» گويند اين است كه در پناه انسان قرار مى گيرد. آيه شريفه ان احد من المشركين ناسخ آيه قبل فاقتلوا المشركين نيست، بلكه مخصص آن عام است.

9. جمله ثم ابلغه مأمنه دلالت بر اين مطلب دارد كه اسلام تا چه اندازه خواسته است

ص: 18

حريت مردم را در زندگى وكارهاى حياتى آنان حفظ كند.(1)

10. آيه وان احد من المشركين استجارك جمله معترضه است ميان آيه 5 و7؛ زيرا آيه كيف يكون للمشركين كه آيه هفتم است ادامه آيه پنجم است كه فرمود: فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم . آمدن اين جمله معترضه به جهت اهميت مسئله پناه دادن به مشركانى است كه مى خواهند در باره اسلام تحقيق كنند.

11. از اين كه مى فرمايد: مشركان را مهلت بده فقط كلام خداوند را بشنوند نه چيزهاى ديگر به خاطر آن است كه مهمترين دليل ها در همان كلام خداست.(2)

12. چون يهود ومشركان بيشترين دشمنى را با مسلمانان دارند، از بيشتر آنان انتظار وفادارى نداشته باشيد: كيف يكون ... .(3)

13. وفادارى به پيمان، مادامى كه طرف معاهده بر آن پايبند است واجب است: فمااستقاموا لكم فاستقيموا لهم .(4)

14. دنياطلبى، زمينه ساز مبارزه با دين الهى وبازداشتن مردم از راه خداست: اشتروا بايات الله ثمنا قليلاً فصدوا عن سبيله .(5)

15. از مجموع آيات پنجگانه (5 - 10) استفاده مى شود كه كسانى كه در درون مملكت اسلامى بر عليه مكتب ومملكت توطئه مى كنند به هر صورت كه ممكن باشد بايد تار ومار شوند ودست حكومت اسلامى بر آن ها باز است وخون چنين كسانى احترام ندارد.(6)

16. منظور از «تقوا» در آيه شريفه ان الله يحب المتقين تقواى سياسى واجتماعى است كه ناظر به وفاى به تعهدات مسلمانان است؛ يعنى اگر با آنان عهد وپيمان بستيد به عهد خود عمل كنيد: الاّ الذين عاهدتم عند المسجد الحرام فما استقاموا لكم فاستقيموا لهم ان الله يحب المتقين . نظير ان الله يحب المتقين جمله واتقوا الله ان الله خبير بما تعملون در آيه 7

ص: 19

سوره مائده است كه آن نيز تقواى سياسى را بيان مى كند؛ زيرا پيش از دستور به تقوا مى فرمايد: مبادا كينه با قومى شما را وادار به غير عدالت كند: ولا يجرمنكم شنئان قوم الا تعدلوا .

17. قرآن كريم در سه مورد مى فرمايد خداوند متقين را دوست دارد: ان الله يحب المتقين ؛ 76 آل عمران، 4 توبه و7 توبه ودر سه مورد مى فرمايد خداوند با متقين است: ان الله مع المتقين ؛ 194 بقره، 36 توبه و123 توبه. تفاوت اين دو تعبير در آن است كه در سه مورد نخست كه سخن از محبوبيت اهل تقواست مربوط به وفاى به تعهدات است ودر سه مورد بعدى كه سخن از همراهى خداوند با متقين است مربوط به قتال با كفار ومشركان وبذل جان در راه اسلام است.

18. جهت اين كه مى فرمايد كفار را بكشيد هر كجا يافتيد، آن است كه آنها هيچ مراعات خويشاوندى وپيمانى را نمى كنند؛ آنان خوش سخن هستند وبا چرب زبانى شما را راضى مى كنند، ليكن قلب آنان شما را نمى پذيرد: يرضونكم بافواههم وتأبى قلوبهم . نظير اين مطلب را در باره منافقان بيان كرد كه آنقدر خوب سخن مى گويند كه حتى پيامبر اكرم سخنان آنان را مى شنود: وان يقولوا تسمع لقولهم چون به عنوان دفاع از مملكت يا آزادى يا استقلال حرف مى زنند.

19. قرآن كريم در آيه 8 مى فرمايد: اكثر مشركان فاسقند؛ واكثرهم فاسقون .

سؤال: با اينكه همه مشركان فاسق اند چرا مى فرمايد اكثر آنان فاسق اند؟ پاسخ اينكه: منظور از اين فسق يك فسق سياسى است؛ يعنى اكثر مشركان به تعهدات وپيمان هاى خود پايبند نيستند وبه جهت عهدشكنى فاسق مى شوند، ليكن برخى از مشركان به عهد خود پايبند هستند كه لازم است مسلمانان نسبت به آنان وفادار باشند: الا الذين عاهدتم من المشركين ... فاتمّوا اليهم عهدهم (توبه، 4) وگرنه فسق عبادى را كه همه مشركان دارند در اينكه مؤمن به خداوند وقيامت نيستند.

20. «كيف» استفهام انكارى است؛ يعنى مشركان چگونه به عهد خود باقى هستند نه اينكه چگونه عهد مى بندند. زيرا عهد بستن كه كارى ندارد بر تعهد باقى ماندن مهم است كه آنان به تعهد خود پايبند نيستند.

احكامى كه در آيات سوره توبه نسبت به مشركان صادر شده مانند اعلام برائت از آنان

ص: 20

ووجوب قتال با آنان: فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم اين سؤال را در ذهن مسلمانان وحتى مشركان ايجاد كرد كه مگر نبايد نسبت به عهد وپيمان باقى ماند پس چرا بايد مشركان را كشت ؟

پاسخ اينكه پيمان وتعهد يك عقد است مانند عقد بيع كه دوطرفه است نه ايقاع مانند طلاق كه يك طرفه باشد. اينكه قرآن مى فرمايد مشركان را بكشيد هر كجا آنان را يافتيد به جهت آن است كه آنان پيمان شكنى كردند، از اين رو مى فرمايد: كيف يكون للمشركين عهد عندالله يا اينكه مى فرمايد: كيف وان يظهروا عليكم لايرقبوا فيكم يا اين كه مى فرمايد: آنان جنگ را شروع كردند: وهم بدؤكم اول مرّة .

21. تفاوت ميان لايرقبوا فيكم در آيه 8 و لا يرقبون فى مؤمن در آيه 10 آن است كه آيه نخست مربوط به مسلمانان همان زمان پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است كه مخاطب آيه شريفه هستند فيكم وآيه 10 يك امر جامع است كه شامل همه مؤمنان مى شود؛ يعنى اصولاً مشركان نسبت به هيچ مؤمنى عهد وپيمان را رعايت نمى كنند.

22. آيه شريفه ونفصل الايات لقوم يعلمون به اين معنا نيست كه براى كسانى كه مى دانند تفصيل مى دهيم تا گفته شود اگر مى دانند پس چرا تفصيل مى دهيد وبيان مى كنيد، بلكه معناى آيه آن است كه آيات را تفصيل مى دهيم براى كسانى كه مى توانند بفهمند وبررسى كنند.

23. سؤال: اگر خداوند «ارحم الراحمين» است وپيامبر اكرم «رحمة للعالمين» معرفى شده چگونه از مشركان برائت مى جويند ودستور قتال با آنان را صادر مى كنند؟

پاسخ: زندگى انسان بر اساس عقد وعهد شكل مى گيرد در معاملات وتا انسان در امنيت نباشد نمى تواند به عقد وعهد خود وفا كند. براى اين كه عقد وعهد از بين نرود ضامن اجرا لازم است، مسلمانان بر اساس اوفوا بالعهد ان العهد كان مسئولاً كه امر اخلاقى است به عهد خود وفا مى كنند وپشتوانه اين امر اخلاقى امر اعتقادى است: الم يعلم بان الله يرى ، اما مشركان وقتى عهد وعقد مى بندند هيچ ضامن اجرا نسبت به عهد وعقد خود ندارند وقتى به قدرت رسيدند عهدشكنى مى كنند وبه هيچ عقد وعهدى كه بستند احترام نمى گذارند. در

ص: 21

اين زمينه است كه خداوند دستور قتال با آنان را صادر مى كند: كيف وان يظهروا عليكم لايرقبوا فيكم الا ولا ذمّة . (توبه، 8)

24. مشركان صدر اسلام در رابطه با هيچ مؤمنين به عهد وپيمانى پايبند نبودند: لايرقبون فى مؤمن الاّ ولا ذمة . «ذمة» به معناى عهد وپيمان است. قابل ذكر است كه كلمه «مؤمن» و«ذمة» هر دو نكره در سياق نفى بوده ومفيد عموم مى باشند.(1)

25. در ديد كفار، بزرگ ترين جرم مسلمانان، همان ايمان به خداوند است وهمين بهانه خصومتشان با اهل ايمان است: لا يرقبون فى مؤمن .(2)

26. در آيه 217 بقره قرآن مى فرمايد: دشمنان اسلام گاهى كار به مملكت يا ثروت شما ندارند، بلكه آنان مى خواهند شما را از دين برگردانند؛ لايزالون يقاتلونكم حتى يردّوكم عن دينكم ان استطاعوا . در سوره بروج مى فرمايد: چون افرادى مؤمن ومتدين هستند از آنان انتقام گرفتند؛ وما نقموا منهم الا ان يؤمنوا بالله العزيز الحميد . در آيه 10 توبه نيز مى فرمايد: اينها مراعات حق هيچ مؤمنى را نمى كنند؛ لايرقبون فى مؤمن الاّ ولا ذمّة .

ص: 22

كردند وبعضى گفته اند اشاره به گروهى از مردم يمن است كه اسلام را پذيرفتند ولى چون به مكه آمدند از طرف بت پرستان مورد آزار وشكنجه واقع شدند. بعيد نيست اين عبارت همه كسانى را كه به نوعى تحت فشار وشكنجه بت پرستان قرار گرفته بودند ودل هايشان از آن ها پر خون بود شامل شود.(1)

و. وهموا باخراج الرسول ظاهرا اشاره به مسأله اخراج پيامبر از مكه به هنگام هجرت به مدينه است كه نخست قصد آن را داشتند وبعد قصدشان تغيير يافت وتبديل به قتل پيامبر(صلی الله علیه و آله) شد، ولى پيامبر به فرمان خداوند در همان شب از مكه خارج شد.(2)

4. در جمله فقاتلوا ائمة الكفر ... نمى گويد با كافران مبارزه كنيد، بلكه مى گويد با رؤسا وپيشوايان آنان به جهاد برخيزيد؛ اشاره به اين كه توده مردم پيرو رؤسا وزعماى خود هستند؛ هدف گيرى شما بايد هميشه آن ها باشند.(1)

5. از حضرت على(علیه السلام) پرسيدند: چرا فراريان جنگ صفين را تعقيب كرديد، ولى در جنگ جمل كارى به فراريان نداشتيد؟ حضرت فرمود: در صفين رهبر كفر زنده بود وفراريان دور او جمع شده متشكل مى شدند وحمله مجدد مى كردند، اما در جنگ جمل با كشته شدن رهبرشان محورى براى تشكل وسازماندهى مجدد نداشتند.(2)

6. هدف از قتال در اسلام خونريزى نيست، بلكه قتال وجنگ در اسلام در حد ضرورت است؛ يعنى پاسخ به تجاوز دشمن، نه ضراوت وخون آشامى، از اين رو اميرالمؤمنين(علیه السلام) به مالك اشتر مى فرمايد:

«و لا تكن سبعا ضاريا»؛ يعنى جنگ به عنوان ضراوت وخون آشامى مانند گرگ نباشد. گرگ وقتى حمله مى كند نمى خواهد سير شود زيرا او با قسمتى از گوشت گوسفند سير مى شود، بلكه مى خواهد خوى غضب خود را ارضاء كند.

از اينجا تفاوت ميان لشكر اسلام ولشكر كفر روشن مى شود كه كفار هم تهاجم فرهنگى دارند: طعنوا فى دينكم وهم كشتار جمعى دارند: يهلك الحرث والنسل . دليل بر اينكه جنگ در اسلام در حد ضرورت است، جمله لعلهم ينتهون است، علاوه بر اين جمله لعلهم يذكرون كه در آيه 57 انفال بيان شده است نيز دليل بر اين معناست.

7. آيا مجوز براى قتال با دشمنان وجود يك صفت ناپسند است يا چند صفت بايد جمع باشد؛ يعنى صرف عهدشكنى براى قتال كافى است يا علاوه بر آن بايد طعن در دين وتبليغ بر عليه دين نيز داشته باشند؟ ظاهرا وجود يك رذيله مانند عهدشكنى براى قتال كافى است وطعن در دين در آيه شريفه بعد از نكث عهد ذكر خاص بعد از عام است، بنا بر اين اگر عهدشكنى كردند وطعن در دين نداشتند يا اهتمام به تبعيد پيامبر ورهبر اسلام نداشتند مجوّز براى قتال با آنان وجود دارد.

8. موضوع طعنه در دين در قرآن كريم وصف مشترك مشركان ويهوديان بيان شده است:

ص: 26

الف. مشركان پيمان شكن: وان نكثوا ايمانهم من بعد عهدهم وطعنوا فى دينكم فقاتلوا ائمة الكفر انهم لا ايمان لهم . (توبه، 12)

ب. يهوديان: من الذين هادوا يحرفون الكلم عن مواضعه ويقولون سمعنا وعصينا واسمع غير مسمع وراعنا ليا بالسنتهم وطعنا فى الدين . (نساء، 46)

9. سركوب آغازگران جنگ عليه اسلام ومسلمين، امرى لازم: الا تقتلون قوما ... هم بدءوكم أوّل مرة .(1)

10. لازمه ايمان راستين، بيم داشتن از خدا ونهراسيدن از قدرت وسطوت غير اوست: أتخشونهم فالله أحق أن تخشوه ان كنتم مؤمنين .(2)

11. گفتن اين معنا كه كشتار مشركين به دست مؤمنين عذاب خداست ودر حقيقت مؤمنين ايادى خداى سبحانند ونيز تذكر اين كه مشركين خوار خواهند شد وخداوند ايادى خود را نصرت خواهد داد وداغ دل هايشان را از كفار خواهد گرفت، خود مشوقى است كه آنان را با اراده اى صاف وجرأت ونشاط وافى به سوى عمل سوق مى دهد.(3)

12. آزمايش هاى الهى براى كشف امر مجهولى نيست، بلكه به معناى پرورش وبه منظور شكوفا كردن استعدادها وآشكار ساختن اسرار درون افراد است.(4)

13. جمله لعلهم ينتهون اشاره به اين است كه قتل وكشتن مشركين به خاطر هواى نفس نيست، بلكه به خاطر منع باطل واثبات حق است.(5)

14. سنت هاى الهى از مسير طبيعى وعلل واسباب اجرا مى شود: بايديكم .(6)

15. در پى شكست نظامى دشمن، شكست روحى وسياسى است: يعذّبهم ...يخزهم .(7)

16. قرآن كريم موضوع لزوم قتال با مشركان خصوصا با رهبران آنان را با شمردن 10 رذيله تبيين وتعليل مى كند تا انگيزه جهاد در مسلمانان به وجود آيد. وقتى انگيزه به وجود

ص: 27

آمد مى ماند ترس مسلمانان از دشمنان اسلام كه در اينجا قرآن كريم اين ترس را نيز تحليل مى كند ومى فرمايد: اگر قرار است از يك قدرتى بترسيد از قدرت فائق وبرتر بترسيد كه خداوند است؛ أتخشونهم فالله أحق ان تخشوه ان كنتم مؤمنين .

اما 10 رذيله اخلاقى وعملى مشركان عبارت است از:

1. مشركان به عهد خود پايبند نيستند: كيف يكون للمشركين عهد عند الله . (آيه 7)

2. اگر مشركان پيروز وغالب شوند مراعات هيچ پيمانى را نمى كنند: كيف وان يظهروا عليكم... . (آيه 8)

3. نسبت به هيچ مؤمنى رعايت عهد وپيمان نمى كنند: لا يرقبون فى مؤمن . (آيه10)

4. آنان منافق هستند: يرضونكم بافواههم وتأبى قلوبهم . (آيه 8)

5. اكثر آنان فاسق اند: اكثرهم فاسقون . (آيه 8)

6. آنان اهل ظلم وتجاوز هستند: اولئك هم المعتدون . (آيه 10)

7. اشتروا بايات الله ثمنا قليلاً 8. فصدّوا عن سبيله . (آيه 9)

9. تصميم به اخراج پيامبر اكرم از مدينه گرفتند: وهمّوا باخراج الرسول .

10. آنان شروع كننده جنگ بودند: وهم بدؤكم اوّل مرّة . با توجه به اين 10 صفت ناپسند مشركان، معلوم مى شوند كه جنگ وجهاد مسلمانان جنبه دفاعى دارد زيرا آنان آغازگر جنگ بودند وآنان پيمان شكنى كردند.

17. سؤال: در يك آيه مى فرمايد: با اينها بجنگيد ورهبران آنان را بكشيد چون پيمان شكن اندو هيچ عهدى ندارند؛ لا ايمان لهم ، اما در آيه ديگر مى فرمايد: اينها نكث عهد كردند؛ نكثوا ايمانهم كه در اين آيه عهد را اثبات كرد منتها نكث عهد كردند، جمع ميان اين دو آيه چگونه است ؟

پاسخ: مشركان لسانا عهد مى بندند وشما را راضى مى كنند: يرضونكم بافواههم و با دست امضا مى كنند، ليكن قلبا معتقد به رعايت پيمان نيستند: وتأبى قلوبهم ، بنابراين آيه 8 يرضونكم بافواههم وتأبى قلوبهم شاهد جمع ميان آيه 11 لا ايمان لهم وآيه12 وان نكثوا ايمانهم مى باشد.

18. منظور از اهتمام به تبعيد پيامبر صرف قصد نيست، بلكه عملاً نيز اقدام كردند چنانكه

ص: 28

در آيات ديگر نيز اين معنا آمده است: واذ يمكر بك الذين كفروا ليثبتوك او يقتلوك او يخرجوك (انفال،30). در آيه اول سوره ممتحنه نيز مى فرمايد: وقد كفروا بما جاءكم من الحق يخرجون الرسول واياكم ان تؤمنوا بالله وبكم ....

19. فخر رازى در باره آيه شريفه يعذبهم الله بايديكم به جهت تفكر جبرى كه دارد گويد: همان گونه كه قلم در كتابت ابزار است مؤمنان نيز در قتال با مشركان نيز ابزار هستند وابزار هيچ نقشى در كار ندارند، از اين رو جبر را از آيه شريفه استنباط كرده است غافل از اينكه آيه شريفه قاتلوهم يعذبهم الله بايديكم خلافت انسان را مطرح مى كند، علاوه بر اين جبايى به فخر رازى پاسخ داده وگفته است: اگر كار مؤمنان جبر است پس كار مشركان مانند نكث عهد وطعن در دين را جبر بدانيد وآنان را مقصر ندانيد گويد اشكالى ندارد اين كارها را به خداوند اسناد دهيم، ليكن ادب دينى اجازه نمى دهد چنين حرفى را بيان كنيم.(1)

20. بر اساس توحيد افعالى كه بر محور قرب نوافل شكل مى گيرد، وقتى انسان نوافل را انجام داد، محبوب ومقرب عندالله مى گردد، آنگاه خداوند در مقام فعل كارهاى او را به خود نسبت مى دهد:

«كنت سمعه الذى يسمع به ولسانه الذى ينطق به». از اين رو در آيات شريفه ذيل كار را انسان انجام داده، ليكن خداوند به خود نسبت مى دهد: وما رميت اذ رميت ولكن الله رمى ، چه اين كه به پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) دستور مى دهد تو صدقه را از مسلمانان بگير: خذ من اموالهم صدقة ، ليكن در آيه ديگر مى فرمايد: خداوند صدقات را مى گيرد؛ هو الذى يقبل التوبة عن عباده ويأخذ الصدقات واز جمله آيه محل بحث قاتلوهم يعذبهم الله بايديكم .

21. پذيرش توبه از سوى خدا، منوط به مشيت اوست نه استحقاق توبه كنندگان: ويتوب الله على من يشاء .(2)

22. وقتى خداوند بر اثر نابودى مشركان غيظ قلوب مؤمنان را بردارد: ويذهب غيظ قلوبهم متقابلاً قلوب كفار داراى غيظ مى شود كه در آيه 119 آل عمران در باره آنها مى فرمايد: قل موتوا بغيظكم .

23. منظور از توبه در جمله يتوب الله على من يشاء توبه ابتدايى خداوند است كه

ص: 29

با مشيت عالمانه وحكيمانه به برخى از افراد لطف وتوجه مى كند. وقتى توبه نصيب برخى افراد شد توبه آنان را مى پذيرد: ثم تاب عليهم ليتوبوا ان الله تواب رحيم ، بنا بر اين توبه انسان محفوف به دو توبه خداوند است.

24. قرآن كريم از جهت اينكه جلوى گمان باطل را بگيرد به صورت استفهام انكارى مى فرمايد: ام حسبتم ان تتركوا ، در پايان مى فرمايد: والله خبير بما تعملون تا بفهماند مبادا گمان كنيد اين ارتباط سرّى برخى از شما با بيگانگان را خداوند نمى داند. حضرت على(علیه السلام) مى فرمايد:

«اتقوا المعاصى فى الخلوات فان الشاهد هو الحاكم».

وبا اموال وجان هايشان در راه خدا جهاد نمودند، مقامشان نزد خدا برتر است؛ وآنها پيروز ورستگارند.* پروردگارشان آنها را به رحمتى از ناحيه خود ورضايت (خويش)، وباغ هايى از بهشت بشارت مى دهد كه در آن، نعمت هاى جاودانه دارند؛* همواره وتا ابد در اين باغ ها (و در ميان اين نعمت ها) خواهند بود؛ زيرا پاداش عظيم نزد خداوند است.

شأن نزول

«شيبه» وعباس هر كدام بر ديگرى افتخار مى كردند ودر اين باره مشغول به سخن بودند كه حضرت على(علیه السلام) از كنار آنان گذشت وپرسيد: به چه چيز افتخار مى كنيد؟ عباس گفت: امتيازى به من داده شده كه احدى ندارد وآن مسأله آب دادن به حجاج خانه خداست.

شيبه گفت: من تعميركننده مسجدالحرام (و كليددار خانه كعبه) هستم. حضرت على(علیه السلام) فرمود: با اين كه از شما حيا مى كنم بايد بگويم كه با اين سنّ كم افتخارى دارم كه شما نداريد. آنان پرسيدند: كدام افتخار؟!

فرمود: من با شمشير جهاد كردم تا شما ايمان به خدا وپيامبر(صلی الله علیه و آله) آوريد. عباس خشمناك برخاست ودامن كشان به سراغ پيامبر(صلی الله علیه و آله) آمد (و به عنوان شكايت) گفت: آيا نمى بينى على چگونه با من سخن مى گويد؟ پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: على را صدا كنيد، هنگامى كه به خدمت پيامبر(صلی الله علیه و آله) آمد فرمود: چرا اينگونه با عمويت (عباس) سخن گفتى ؟ على(علیه السلام) عرض كرد: اى رسول خدا! اگر من او را ناراحت ساختم با بيان حقيقتى بوده است، در برابر گفتار حق هر كس مى خواهد ناراحت شود وهر كس مى خواهد خشنود!

جبرئيل نازل شد وگفت اى محمد! پروردگارت به تو سلام مى فرستد ومى گويد: اين آيات را بر آنها بخوان: اجعلتم سقاية الحاج و... ؛ آيا سيراب كردن حجاج وعمران مسجدالحرام را همچون ايمان به خدا وروز رستاخيز وجهاد در راه او قرار داديد، هرگز مساوى نيستند.

همين روايت به همين مضمون يا با تفاوت كمى در كتاب هاى فراوانى از اهل سنت نقل شده مانند تفسير طبرى، ثعلبى، اسباب النزول واحدى و... حديث فوق از احاديث معروف ومشهورى است كه حتى افراد متعصب به آن اعتراف كرده اند.(1)

ص: 31

2. از آيه ما كان للمشركين استفاده مى شود كه مسلمانان نبايد هدايا وكمك هاى مشركان بلكه تمام فرق غير اسلامى را براى ساختمان مساجد خود بپذيرند.(1)

3. مشركان به جهت شرك از الطاف خداوند متعال محروم اند:

الف. حق ندارند مساجد را آباد كنند (17 توبه).

ب. حق ندارند نزديك مسجدالحرام شوند (28 توبه).

ج. مسلمانان حق ندارند براى آنان طلب مغفرت كنند (113 توبه).

4. متوليان وپاسداران مساجد نيز بايد از ميان پاك ترين افراد انتخاب شوند نه اين كه افراد ناپاك وآلوده به خاطر مال وثروتشان يا به خاطر مقام يا نفوذ اجتماعيشان بر اين مراكز عبادت گمارده شوند.(2)

5. از ابوسعيد خدرى روايت شده كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«اذا رأيتم الرجل يعتاد المسجد فاشهدوا له بالايمان قال الله: (انما يعمر مساجد الله من ءامن بالله واليوم الاخر)»؛ هر گاه مردى را ديديد كه به مسجد عادت دارد، به ايمان او شهادت بدهيد؛ زيرا خداوند فرمود: همانا مساجد خدا را كسانى آباد مى كنند كه ايمان به خدا وروز واپسين دارند.(3)

6. در قرآن كريم سخن از دو نوع عمران وآبادى مطرح شده است:

الف. عمران زمين كه هيچ شرطى ندارد: هو أنشأكم من الارض واستعمركم فيها . (هود، 61)

ب. عمران مسجد كه شرط آن ايمان به خدا وقيامت است: انما يعمر مساجدالله من ءامن بالله واليوم الاخر . (توبه، 18)

7. توليت وتعمير مسجد شرايطى دارد:

الف. از جهت اعتقادى، ايمان به مبدأ ومعاد: ءامن بالله واليوم الاخر .

ب. از نظر عملى، بر پا داشتن نماز وپرداخت زكات: أقام الصلوة وءاتى الزكوة .

ج. از جهت روحى، شجاعت ونفوذناپذيرى: لم يخش الا الله (اگر متولّى مسجد شجاع باشد، مسجد نيز كانون حركت هاى ضدّ ظلم خواهد بود)(4)

ص: 33

8. خشيت غير از خوف غريزى است زيرا خوف يعنى ترتيب اثر عملى كه عقل ونقل دستور مى دهد. نقل گويد اگر روزه براى شما ضرر دارد وترس از ضرر داريد اين روزه گرفتن حرام است؛ عقل نيز چنين حكمى دارد. خشيت يعنى خداوند را منشأ اثر دانستن كه در صورت مخالفت فرمان او انسان عقوبت مى شود.

9. در قرآن كريم خشيت از خداوند به مبلغان وعالمان ومعماران مساجد اسناد داده شده؛ زيرا تمام اين گروههاى سه گانه رسالتى دارند كه بدون خشيت وترس از خداوند حل نمى شود.

در صدر اسلام در مسجد درباره جنگ تصميم مى گرفتند، از اين رو بايد افراد شجاعى باشند كه جز از خدا نترسند تا بتوانند در اين امر جنگ تصميم بگيرند وعملاً اقدام كنند: الذين يبلغون رسالات الله يخشونه ولا يخشون احدا الا الله ، انما يخشى الله من عباده العلماء و انما يعمر مساجد الله من ءامن بالله ... ولم يخش احدا الاّ الله .

10. ارزش جهاد منوط به اين است كه در راه خدا باشد: وجاهد فى سبيل الله .(1)

11. حضرت على(علیه السلام) بارها براى اولويت خويش به اين آيه استشهاد كرد، چرا كه ايمان وجهاد برتر از خدماتِ دورانِ شرك است كه فاقد ارزش معنوى است.(2)

12. رزمندگان مخلص برتر از ديگرانند، هر چند ديگران منشأ خدماتى از طريق مشاغل ديگر باشند: أجعلتم سقاية الحاج ... كمن ... جاهد فى الله .(3)

13. اگر از ميان فروع دين تنها نماز وزكات را اسم برد براى اين است كه نماز وزكات از آن اركانى است كه به هيچ وجه ودر هيچ حالى از احوال تركش جايز نيست.(4)

14. وجه اين كه از عبادت به خشيت خدا كنايه آورد اين است كه از ميان علل وموجبات معبود گرفتن دو چيز از همه معروف تر است: يكى ترس از غضب معبود وديگرى اميد به رحمتش. پس كسى كه خدا يا بتى را مى پرستد يا ترس از غضب او را به پرستش وادار كرده يا ترس از زوال نعمت ورحمت، بنا بر اين عبادت در حقيقت همان ترس

ص: 34

است ومصداقى است براى ترس كه آن را مجسم مى سازد وميان آن دو ملازمه است.(1)

15. از اين كه «سقاية الحاج» و«عمارة مسجد الحرام» بدون هيچ قيدى آمده ودر طرف ديگر آن ايمان به خدا وجزا يا به عبارتى جهاد در راه خدا با قيد ايمان قرار گرفته است اين خود به خوبى مى رساند كه منظور از سقايت وعمارت در آيه، سقايت وعمارت خشك وخالى وبدون ايمان است.(2)

16. جمله والله لا يهدى القوم الظالمين نشان مى دهد كه اعمال گروه اول سقايت و... توأم با ظلم بوده است واين در صورتى است كه در حال شرك واقع شده باشد.(3)

17. رحمت ورضاى خدا، بر نعمت هاى مادى مقدم است: برحمة منه ورضوان وجنّات (نام رحمت ورضوان قبل از بهشت آمده است).

18. نعمت هاى اخروى هيچ قابل مقايسه با نعمت هاى دنيوى نيست، از اين رو هم نعمت جاويد است نعيم مقيم هم متنعم جاويد است خالدين فيها فعل مضارع «يبشرهم» نيز دال بر استمرار نعمت ورحمت دارد. تنوين «نعيم مقيم» مفيد تفخيم است، تقديم «لهم» دال بر اهميت است وانحصار را مى رساند.

19. از آيه (و رضوان وجنات) استفاده مى شود كه مقام «رضوان» كه از بزرگ ترين مواهب ومقاماتى است كه خداوند به مؤمنان ومجاهدان مى بخشد چيزى است غير از باغ هاى بهشت ونعمت هاى جاويدان آن وغير از رحمت گسترده پروردگار.(4)

20. مهاجران ومجاهدان راه خدا، مشمول رحمت ويژه الهى اند: هاجروا وجاهدوا فى سبيل الله ... يبشرهم ربهم برحمة منه . نكره آوردن كلمه «رحمة» حاكى از اين حقيقت است كه مؤمنان مهاجر ومجاهد راه خدا، برخوردار از رحمتى خاص وويژه خواهند بود.(5)

21. از اين كه «زكاة» با «صلاة» ذكر كرد براى اين است كه بفهماند هيچ كدام از اين دو بدون ديگرى قبول نيست وبرساند كه امر ساخت مساجد وعمارت آن ها با داشتن صفات

ص: 35

وفضايل علمى وعملى صورت مى گيرد.(1)

22. اجر وپاداش بزرگ، تنها در نزد خداست: ان الله عنده اجر عظيم . تقديم «عنده» بر «اجر عظيم» مى تواند براى افاده حصر باشد.(2)

نمى كند.* خداوند شما را در جاهاى زيادى يارى كرد (و بر دشمن پيروز شديد)؛ ودر روز حنين (نيز يارى نمود)؛ در آن هنگام كه فزونى جمعيتتان شما را مغرور ساخت، ولى (اين فزونى جمعيت) هيچ به دردتان نخورد وزمين با همه وسعتش بر شما تنگ شد؛ سپس پشت (به دشمن) كرده، فرار نموديد.* سپس خداوند سكينه (و آرامش) خود را بر پيامبرش وبر مؤمنان نازل كرد؛ ولشكرهايى فرستاد كه شما نمى ديديد؛ وكافران را مجازات كرد واين است جزاى كافران!* سپس خداوند - بعد از آن - توبه هر كس را بخواهد (و شايسته بداند)، مى پذيرد؛ وخداوند آمرزنده ومهربان است.* اى كسانى كه ايمان آورده ايد! مشركان ناپاكند؛ پس نبايد بعد از امسال، نزديك مسجدالحرام شوند! واگر از فقر مى ترسيد، خداوند هرگاه بخواهد، شما را به كرمش بى نياز مى سازد؛ (و از راه ديگر جبران مى كند؛) خداوند دانا وحكيم است.

است كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را وانگذاشتند وفرار نكردند.(1)

د. «جنود» عبارت از ملائكه اى بودند كه در معركه جنگ نازل مى شدند.(2)

ه - . در آيات مورد بحث به مسأله مهمى اشاره مى كند كه هر رهبرى در لحظات حساس بايد پيروان خود را به آن متوجه سازد وآن اين كه اگر عشق مال وفرزند گروهى از افراد ضعيف الايمان را از جهاد بزرگى كه با مشركان در پيش داشتند بازدارد، نبايد گروه مؤمنان راستين از اين موضوع نگرانى به خود راه دهند، براى اين كه خداوند نه در آن روزهايى كه نفراتشان كم بود (مانند ميدان جنگ بدر) آنان را تنها گذارد ونه در آن روز كه جمعيتشان چشم پركن بود (مانند ميدان جنگ حنين)؛ انبوه جمعيت دردى را از آنان دوا نكرد، بلكه در هر حال يارى خدا ومددهاى او بود كه باعث پيروزى اشان بود.(3)

و. تعداد لشكر اسلام را در اين جنگ دوازده هزار نفر وبعضى ده هزار يا هشت هزار نوشته اند، ولى روايات مشهور وصحيح، دوازده هزار نفر را تأييد مى كنند كه در هيچ يك از جنگ هاى اسلامى تا آن روز اين عدد سابقه نداشت، آنچنان كه بعضى از مسلمانان مغرورانه گفتند: لن نغلب اليوم ؛ هيچگاه با اين همه جمعيت امروز شكست نخواهيم خورد.(4)

ز. اين انبوه جمعيت كه گروهى از آنان از افراد تازه مسلمان وساخته نشده بودند موجب فرار لشكر وشكست ابتدايى شد، ولى سرانجام لطف خدا آنان را نجات داد. اين شكست ابتدايى چنان بود كه قرآن اضافه مى كند: زمين با آن همه وسعتش بر شما تنگ شد: وضاقت عليكم الارض بما رحبت ، سپس پشت به دشمن كرده وفرار نموديد: ثم وليتم مدبرين .

در اين موقع كه سپاه اسلام در اطراف سرزمين حنين پراكنده شده بودند وجز گروه كمى با پيامبر(صلی الله علیه و آله) باقى نمانده بودند، پيامبر(صلی الله علیه و آله) به خاطر فرار آنان شديدا نگران وناراحت بود، خداوند آرامش واطمينان خويش را بر پيامبرش وبر مؤمنان فرستاد: ثم انزل الله سكينته على رسوله وعلى المؤمنين ، وهمچنين لشكريانى كه شما نمى ديديد، براى تقويت

ص: 38

وياريتان فرو فرستاد: وانزل جنودا لم تروها .(1)

ح. در كتاب كافى نقل شده كه يكى از خلفاى عباسى نذر كرده بود كه اگر از مسموميت نجات يابد، مال كثيرى به فقرا بدهد، هنگامى كه بهبودى يافت، فقهايى كه اطراف او بودند در باره مبلغ آن اختلاف كردند وهيچكدام مدرك روشنى نداشتند، سرانجام از امام جواد(علیه السلام) سؤال كردند، فرمود: «كثير» هشتاد است، وقتى از علت آن سؤال كردند حضرت به آيه فوق اشاره كرد وفرمود: ما تعداد ميدان هاى نبرد اسلام وكفر را كه در آن مسلمانان پيروز شدند برشمرديم، عدد آن هشتاد بود.(2)

ط . توبه خدا به معناى اين است كه خداى تعالى به عنايت وتوفيق خود به بنده اش باز گردد ودر درجه دوم او را شامل عفو ومغفرت خود قرار دهد.(3)

ى. آيا آيه 28 دليل بر نجس بودن مشركان به همان مفهوم فقهى است يا نه ؟ در ميان فقها ومفسران گفتگو است وبراى تحقيق معناى آيه لازم است روى كلمه «نجس» قبلاً بررسى شود. «نجس» بر وزن «هوس» معناى مصدرى دارد وبه عنوان تأكيد ومبالغه به معناى وصفى نيز به كار مى رود. راغب در كتاب مفردات در باره معناى اين كلمه مى گويد: نجاست ونجس به معناى هر گونه پليدى است وآن بر دو گونه است: يك نوع پليدى حسى وديگرى پليدى باطنى است.

به همين دليل اين واژه در موارد زيادى به كار مى رود كه مفهوم آن يعنى نجاست وآلودگى ظاهرى وجود ندارد، مثلاً دردهايى را كه دير درمان مى پذيرد، عرب «نجس» مى گويد، اشخاص پست وشرور با اين كلمه توصيف مى شوند، پيرى وفرسودگى بدن را نيز نجس مى نامند.

و از اينجا روشن مى شود كه با توجه به آيه فوق به تنهايى نمى توان قضاوت كرد كه اطلاق كلمه «نجس» بر مشركان بر اين خاطر است كه جسم آنها آلوده است همانند آلوده بودن خون وبول وشراب يا اين كه به خاطر عقيده بت پرستى يك نوع آلودگى درونى

ص: 39

دارند وبه اين ترتيب براى اثبات نجاست كفار به اين آيه نمى توان استدلال كرد، بلكه بايد دلايل ديگرى را جستجو كنيم.(1)

5. تهديدهاى قرآن نسبت به پذيرش ولايت كفّار، تكان دهنده است. از جمله در سوره مائده آمده است: ومن يتولّهم منكم فانّه منهم ؛ هر كه ولايت آنان را بپذيرد، جزو آنان است. همچنين در سوره آل عمران مى فرمايد: ومن يفعل ذلك فليس من الله فى شىء ؛ هر كه چنين كند، رابطه اش با خدا قطع شده است.(1)

6. آيات فوق مخصوص مسلمانان نخستين نيست، بلكه به عنوان يك شعار بايد به تمام فرزندان وجوانان مسلمان تعليم گردد وروح فداكارى وسلحشورى وايمان در آن ها زنده شود.(2)

7. جمله والله لا يهدى القوم الفاسقين به اين معناست كه مقدم داشتن محبت امور هشت گانه بر محبت خداوند فسق است وفاسق را خداوند هدايت نمى كند. منظور از هدايت، هدايت تكوينى است؛ يعنى فاسق به مقصد نمى رسد. منظور هدايت تشريعى نيست زيرا هدايت تشريعى نسبت به همه شده است: انا هديناه السبيل اما شاكرا واما كفورا . (انسان، 3)

8. وقتى آيات برائت از مشركان نازل شد، برائت مسلمانان از مشركان كار آسانى نبود؛ زيرا برخى از مسلمانان با برخى از مشركان رابطه خانوادگى داشتند يا معاملات اقتصادى داشتند يا از يك قوم وقبيله بودند اين دستور به تبرّى ممكن بود خسارت هايى را براى مسلمانان به دنبال داشته باشد، ليكن امر داير ميان پذيرفتن حق يا باطل بود از جهت اينكه برائت كاملاً عملى شود واين سه محذور از بين برود آيه نازل شد كه به مسلمانان اعلام كن مبادا اين امور مانند ارتباط نسبى وخانوادگى وثروت وتجارت محبوبتر از خدا وجهاد در راه او باشد كه در غير اين صورت مورد تهديد خواهيد بود.

9. گروه هايى كه در اين آيه مطرح شده، به عنوان نمونه است وبه همين دليل، پدر شامل مادر هم مى شود وپسر شامل دختر وبرادر شامل خواهر نيز مى شود.(3)

10. ميزان ايمان را هنگام قرار گرفتن سر دو راهى دنيا وآخرت مى توان شناخت: احبّ اليكم من الله ورسوله وجهاد .(4)

ص: 41

11. جهاد از اركان اسلام است ودر كنار توحيد ونبوّت مطرح شده است: من الله ورسوله وجهاد .(1)

12. تخلف از دستور الهى باعث ندامت وپشيمانى مى شود به گونه اى كه زمين با همه وسعت آن بر انسان تنگ مى شود. اين معنا در دو مورد بيان شده است:

الف. اعجاب به كثرت جمعيت در جنگ حنين: لقد نصركم الله فى مواطن كثيرة ويوم حنين اذ أعجبتكم كثرتكم فلم تغن عنكم شيئا وضاقت عليكم الارض بما رحبت . (توبه، 25)

ب. تخلف از جنگ تبوك در مورد سه نفر: وعلى الثلاثة الذين خلّفوا حتى اذا ضاقت عليهم الارض بما رحبت . (توبه، 118)

13. جنگ حنين بسيار مهم بود. ( «مواطن كثيرة» شامل جنگ حنين نيز مى شود، ولى به خاطر اهميت آن جداگانه نيز نام برده شده است): مواطن كثيرة ويوم حنين .(2)

14. بعد از فتح مكه مشركان به جاى اينكه متنبه وتسليم شوند هم خود بر انكار نسبت به توحيد اصرار داشتند، هم مانع ايمان آوردن ديگران مى شدند: صدوا فى سبيل الله ، از اين رو پيامبر اسلام لشكركشى كرد با 12 هزار نفر وآنان با 10 هزار نفر لشكركشى كردند در چنين موقعيتى مسلمانان به جاى اينكه به قدرت الهى تكيه كنند به قدرت خود وكثرت افراد تكيه كردند به همين جهت شكست خوردند.

15. سؤال: چرا لشكر اسلام با اينكه حق بود در برابر لشكر كفر كه باطل بود شكست خوردند؟ پاسخ اينكه حق هميشه پيروز است وباطل هميشه شكست خورده است (و در جنگ احد مسلمانان اول پيروز شدند بعد شكست خوردند، در جنگ حنين بعكس بود؛ يعنى اول شكست خوردند بعد پيروز شدند) اگر در موردى مانند جنگ احد وحنين مسلمانان شكست خوردند ومشركان پيروز شدند اگر درست دقت شود مى بينيد در اين دو جبهه نيز باطل شكست خورده است؛ زيرا در جنگ احد تفرقه وعدم اطاعت از پيامبر وبه دنبال دنيا رفتن باطل است ودر جنگ حنين به قدرت خويش تكيه كردن نيز باطل است، بنا بر اين اعجاب وكثرت نفرات وغافل شدن از قدرت الهى اين امر باطلى بود كه در جنگ حنين شكست خورد.

ص: 42

16. تقديم محبت غير خدا بر خداوند دو نمونه دارد. گاهى انسان جهاد را به جهت ترس ترك مى كند كه محبت غير خدا را بر خدا مقدم داشته است وگاهى در جبهه شركت مى كند، ليكن به قدرت خود تكيه مى كند وبه خداوند توكل نمى كند در اين مورد هم محبت غير خدا بر محبت به خدا مقدم شده است وآن تهديد فتربصوا حتى يأتى الله بامره شامل نمونه دوم هم مى شود كه در جنگ حنين مسلمانان شكست خوردند.

17. در جنگ حنين، خداوند چهار نوع لطف به مؤمنان داشت: سكينه، جنود نامرئى، قهر بر كفار وپذيرش توبه فراريان (كه در آيه بعد مطرح است).(1)

18. نزول سكينه بر پيامبر به جهت اين بود كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نگران شكست مسلمانان شد زيرا مشاهده كرد مسلمانان فرار مى كنند، از اين رو خداوند آرامش را بر قلب او نازل ساخت.

19. يكى از امدادهاى غيبى خداوند نزول آرامش بر پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) ومؤمنان است. اين معنا در آيات مختلفى بيان شده است مانند: ثمّ أنزل اللّه سكينته على رسوله وعلى المؤمنين (توبه، 26)، فأنزل اللّه سكينته على رسوله وعلى المؤمنين (فتح، 26)، هو الذى أنزل السّكينة فى قلوب المؤمنين ليزدادوا ايمانا (فتح، 4)، فعلم ما فى قلوبهم فأنزل السّكينة عليهم وأثابهم فتحا قريبا (فتح، 18) و فأنزل الله سكينته عليه وأيده بجنود لم تروها . (توبه، 40)

قابل توجه اينكه به جهت تعظيم از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) او را به طور جداگانه بيان كرده است: على رسوله وعلى المؤمنين .

20. لغزش مؤمنان مجاهد در جبهه هاى نبرد، موجب محروم شدن آنان از امدادهاى الهى نخواهد شد: ويوم حنين ... ثم وليتم مدبرين* ثم انزل الله سكينته ... وانزل جنودا لم تروها .(2)

21. قرآن در آيات مورد بحث نمى گويد «ثم انزل الله سكينته على رسوله وعليكم» با اين كه خطاب در جمله هاى قبل به صورت «كم» است، بلكه مى گويد: على المؤمنين ، اشاره به اين كه منافقان وآن ها كه طالبان دنيا در ميدان جهاد بودند سهمى از اين «سكينه» وآرامش نداشتند واين موهبت تنها نصيب افراد باايمان مى شود.(3)

ص: 43

22. اين وعده حسنى كه خداى تعالى براى دلخوش كردن ساكنان مكه وآن كسانى كه در موسم حج در مكه تجارت داشتند داده اختصاص به مردم آن روز ندارد بلكه مسلمانان عصر حاضر را نيز شامل مى شود ايشان را نيز بشارت مى دهد در برابر انجام دستورات دين از هر چه بترسند خداوند از آن خطر ايمنشان فرمايد.(1)

23. آرامش واطمينان هم براى رهبر لازم است هم براى پيروان او: سكينته على رسوله وعلى المؤمنين .(2)

24. درهاى توبه هميشه براى همه باز است، حتى بر اسيرانِ كافر وفراريان: يتوب الله (فعل مضارع بر استمرار دلالت دارد)(3)

25. آمدن مشركان به مكه در مراسم سالانه حج، داراى ثمرات اقتصادى براى مكيان (ازجمله مسلمانان) بود: وان خفتم عيلة فسوف يغنيكم الله من فضله .(4)

26. چون نزديك شدن زمينه وارد شدن است، پس مشركان نبايد به مكان هاى مقدس حتى نزديك شوند: لا يقربوا .(5)

27. از قطع رابطه اقتصادى با كفار، به خاطر مكتب، نگران نباشيم: يغنيكم الله .(6)

ص: 44

بسيارى از دانشمندان (اهل كتاب) وراهبان، اموال مردم را به باطل مى خورند، و(آنان را) از راه خدا باز مى دارند. وكسانى كه طلا ونقره را گنجينه (و ذخيره وپنهان) مى سازند، ودر راه خدا انفاق نمى كنند، به مجازاتِ دردناكى بشارت ده!* در آن روز كه آن را در آتش جهنم، گرم وسوزان كرده وبا آن صورت ها وپهلوها وپشت هايشان را داغ مى كنند؛ (و به آنها مى گويند:) اين همان چيزى است كه براى خود اندوختيد (و گنجينه ساختيد)! پس بچشيد چيزى را كه براى خود مى اندوختيد!

سالم ومحترم در برابر اكثريت حاكم است.(1)

ه - . منظور از «محرمات»، محرمات اسلامى است كه خدا نخواسته است در اجتماع شايع شود همچنان كه منظور از «دين حق» همان دينى است كه خدا خواسته است اجتماعات بشرى پيرو آن باشند.(2)

و. در جمله ذلك قولهم بافواههم سه احتمال مى رود:

الف. گاهى سخن با دهان مقابل با اعتقاد قلبى است كه يك نوع نفاق است چنانكه در آيه 8 توبه مى فرمايد: يرضونكم بافواههم وتأبى قلوبهم .

ب. گاهى سخنى در لسان ودهان هست در قلب نيز همان سخن هست، اما آنچه در قلب است بدتر از آن چيزى است كه به دهان گفته اند: قد بدت البغضاء فى أفواههم وما تخفى صدورهم اكبر . (آل عمران، 118)

ج. گاهى سخن دهان با سخن قلب موافق است، اما آنچه در دل اعتقاد دارند مثل سخنى كه بر زبان جارى مى كنند بى اساس وبى اثر است.

در آيه 4 سوره كهف مى فرمايد: وينذر الذين قالوا اتخذ الله ولدا مالهم به من علم ولا لابائهم كبرت كلمة تخرج من افواههم . آيه شريفه 30 توبه ذلك قولهم بافواههم همانند آيه 4 سوره كهف است؛ يعنى اعتقاد به فرزنددار بودن خدا همانند سخن زبانى است كه بى اساس وبى اثر است زيرا سخن عالمانه نيست: مالهم به من علم ، بلكه سخن واعتقاد جاهلانه است.

منظور از شرك در آيه شريفه سبحانه عما يشركون كه در باره اهل كتاب است شرك در عبادت نيست، بلكه شرك در تشريع وتدبير است.

د.

عن ابى جعفر(علیه السلام) فى قول الله ليظهره على الدين كله ... يكون ان لا يبقى أحد الا اقرّ بمحمد(صلی الله علیه و آله)»؛ از امام باقر(علیه السلام) در باره قول خدا ليظهره على الدين كله ... روايت شده: زمانى خواهد بود كه هيچ كس باقى نمى ماند مگر اين كه به حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) اقرار كند.(3)

ه - . در جمله «يضاهئون» دو احتمال مى رود:

ص: 47

الف. اينكه يهود ونصارى در قائل شدن فرزند براى خدا شبيه مشركان هستند كه قائل به فرزنددار بودن خدا هستند.

ب. تشبيه نصارى به يهود است؛ يعنى نصارى قائل به اين هستند كه مسيح فرزند خداست چنانكه يهود نيز قائل به اين است كه عزير فرزند خداوند است، ليكن احتمال اول ظهور بيشترى دارد اگر ثابت شود كه تاريخ اعتقاد مشركان به فرزنددار بودن خدا مقدم بر اعتقاد يهود ونصارى است.(1)

ط . جمله يضاهئون قول الذين ... اين معنا را مى رساند كه گفتار مسيحيان مبنى بر اين كه عيسى پسر خداست شبيه به گفتار كفارى است كه در امم گذشته بوده اند ومقصود بت پرستان است كه بعضى از خدايان خود را پدر خدايان وبرخى را پسر آن ديگرى مى دانستند وهمچنين وثنى هاى هند وچين ومصر قديم وديگران كه اين گونه افكار در آن ديده مى شود.(2)

ى. از امام صادق(علیه السلام) در باره سخن خدا كه فرمود: اتخذوا أحبارهم ورهبانهم اربابا من دون الله روايت شده كه فرمود:

«والله ما صلّوا لهم ولا صاموا ولكنهم أحلّوا لهم حراما وحرّموا عليهم حلالاً فاتّبعوهم»؛ به خدا سوگند آنان براى احبار وراهبان نه نماز خواندند ونه روزه گرفتند، ولى آن علما وصومعه داران براى مردم حرام را حلال وحلال را حرام كردند وآنان پيروى كردند.(3)

ك. ضمير در «ليظهره» به دين حق بر مى گردد ومنظور از غلبه، غلبه همه جانبه است؛ يعنى روزى فرا مى رسد كه اسلام از نظر منطق واستدلال وهم از نظر نفوذ ظاهرى وحكومت بر تمام اديان جهان پيروز خواهد شد وهمه را تحت الشعاع خويش قرار خواهد داد.(4)

ل. «احبار» جمع «حِبر» به معناى دانشمند و«رُهبان» جمع «راهب» به معناى تارك دنيا وديرنشين است. آنان با همه قداستشان بنده خدايند نه معبود.(5)

م. چگونگى خوردن اموال مردم به اين طريق بود: 1. حقايق تعليمات آيين مسيح

ص: 48

وموسى(عليهماالسلام) را كتمان مى كردند تا مردم به آيين جديد (اسلام) نگروند، منافع آن ها به خطر نيفتد وهدايايشان قطع نشود.

2. با گرفتن رشوه از مردم حق را باطل وباطل را حق مى كردند وبه نفع زورمندان واقويا حكم مى دادند چنانچه آيه 41 سوره مائده به آن اشاره دارد.

3. به نام بهشت فروشى يا گناه بخشى مبالغ هنگفتى از مردم مى گرفتند وبهشت وآمرزش را كه منحصرا در اختيار خداوند است به مردم مى فروختند.(1)

4. دين حق تنها اسلام است واديان ديگر به دليل تحريف وخرافاتى كه در آنها جا داده اند حق نمى باشند: ولا يدينون دين الحق .(1)

5. قرآن كريم در برخى از آيات اعتقاد به مبدأ ومعاد را به اهل كتاب نسبت مى دهد مانند: وقالوا لن تمسنا النار الا اياما معدودة ، ليكن در اين آيه مى فرمايد: لا يؤمنون بالله ولا باليوم الاخر .

پاسخ اينكه: اعتقاد اهل كتاب به خداوند اعتقادى صحيح نيست مثلاً در مسأله مبدأ مسيح وعزير را فرزند او مى دانند، به تعبير ديگر آنها ظاهرا معتقد به مبدأ ومعاد هستند ودر حقيقت معتقد نيستند. اعتقاد به فرزنددار بودن خدا با آنچه قرآن گويد خداوند هيچ فرزندى ندارد: لم يلد ولم يولد ، سازگار نيست.(2)

6. جمله يضاهئون قول الذين كفروا كه شباهت اهل كتاب با كفار را بيان مى كند در آيه ديگر نيز بيان شده است: تشابهت قلوبهم اين شباهت فكرى اهل كتاب با مشركان در دو امر بود:

الف. هر دو گروه معتقد بودند به اينكه خداوند داراى فرزند است. يهود مى گفت عزير پسر خداست؛ نصارى گويد مسيح پسر خداست؛ مشرك مى گويد فرشتگان دختر خدا هستند: وجعلوا لله شركاء الجن وخرقوا له بنين وبنات بغير علم .

ب. هر دو گروه اتخاذ ارباب كردند؛ مشركان معتقد به ارباب متعدد بودند، يهود ونصارى هم احبار ورهبان ومسيح را ارباب اتخاذ كردند كه در آيه 31 توبه بيان مى كند: اتخذوا احبارهم ورهبانهم اربابا من دون الله .

7. در اين كه مسيح را به مريم اضافه كرد اشاره است به اين كه نصارى در اين اعتقاد بر حق نيستند زيرا كسى كه از زنى به دنيا آمده باشد چه شايستگى پرستش را دارد.(3)

8. دو آيه يريدون ...* هو الذى ... دلالت دارند بر اين كه خداى تعالى خواسته است دين اسلام در عالم بشريت انتشار يابد ومعلوم است كه چنين امرى به سعى ومجاهده

ص: 50

نيازمند است وچون اهل كتاب سد راه پيشرفت اسلام شده ومى خواستند با وهن هاى خود اين نور را خاموش كنند، از اين رو چنين چاره اى جز قتال با آنان نبود.(1)

9. غلوّ وزياده روى در باره انبيا، پرستش انبيا يا آنان را فرزند خدا دانستن، شرك است: سبحانه عمّا يشركون .(2)

10. پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) فرمودند: خداوند به اهل زمين نگاه كرد ومن را انتخاب كرد، سپس بار ديگر نگاه كرد وعلى بن ابى طالب(علیه السلام) را انتخاب فرمود، او بعد از من نور زمين است. آنگاه حضرت اين آيه را تلاوت كردند.(3)

11. اسلام همواره در معرض كينه وعداوت يهود ونصارى است: يريدون ان يطفئوا نور الله بأفواههم . جمله يريدون ... مفيد استمرار است.(4)

12. تلاش ها وكوشش هاى دشمنان را به دميدن وفوت كردن با دهان تشبيه كرده واين براى مجسم كردن حقارت تلاش هاى آنان است كه مى خواهند با دهان نور عظيمى مانند آفتاب را خاموش كنند.(5)

13. قرآن كتاب هدايت است: هو الذى أرسل رسوله بالهدى . نوع مفسران بر آنند كه مقصود از «الهدى» قرآن كريم است چرا كه قرآن كتاب هدايت است وهدايت فلسفه نزول قرآن است.(6)

14. گرچه اسلام از نظر منطق واستدلال هميشه پيروز بوده است، اما اين آيه غلبه ظاهرى ووعده حاكميت اسلام بر جهان را بيان مى كند. چنانكه در آيات ديگرى نيز «ظَهَر» به معناى استيلا يافتن آمده است مثل ان يظهروا عليكم يرجموكم .(7)

15. از يك سو اين آيه تاكنون تحقق نيافته است واز سويى ديگر خداوند وعده حاكميت كلى اسلام را داده ووعده اش دروغ نيست در نتيجه همانگونه كه در روايات بسيارى آمده

ص: 51

است، اين آيه به ظهور حضرت مهدى(علیه السلام) اشاره دارد.(1)

16. انفاق در راه خدا عبارت است از آن انفاقى كه قوام دين بر آن است به گونه اى كه اگر در آن مورد انفاق نشود بر اساس دين لطمه وارد مى آيد مانند انفاق در جهاد ودر جميع مصالح دينى كه حفظش واجب است.(2)

17. از ميان تمام اعضاى بدن تنها پيشانى وپشت وپهلو ذكر شده شايد به خاطر آن است كه اين سه عضو در مقابل محرومان عكس العمل نشان مى دادند؛ گاهى صورت را در هم مى كشيدند وزمانى به علامت بى اعتنايى از رو به رو شدن با آن ها خوددارى مى كردند ومنحرف مى شدند وگاهى هم به آن ها پشت مى كردند، از اين رو اين سه نقطه از بدن آن ها را با اندوخته هاى زر وسيمشان داغ مى كنند.(3)

18. اين كه خداوند در آيه قاتلوا الذين لا يؤمنون بالله و... اوصاف آنان را ذكر كرد (ايمان نداشتن به خدا وروز جزا و...) وبه طور اجمال نفرمود «كافران از اهل كتاب» براى آن است كه مسلمانان را به اين ترتيب بهتر به جنگ وپيكار با آنان تشويق كند؛ زيرا آنان صفات مذمومى را دارا هستند كه موجب بيزارى جستن مسلمانان از آن ها ودشمنى با ايشان است.

به تعبير ديگر در ابتدا علت قتال با آنان را بيان مى كند وآن داشتن صفات رذيله سه گانه است، سپس نام آنان را بيان مى كند تا تعجب انسان برطرف شود كه چگونه بايد با اهل كتاب مبارزه كرد.(4)

19. دنياپرستى علما وزراندوزى ثروتمندان، سبب قهر الهى است: فبشّرهم ... .(5)

20. تعبير به بشارت به جاى انذار براى تهكم ومسخره كردن است.(6)

21. عذاب هاى اخروى، تجسم اعمال انسان در دنيا است: هذا ما كنزتم لانفسكم فذوقوا ما كنتم تكنزون .(7)

ص: 52

همه اين قيدها دليل است بر اين كه عدد نامبرده در آيه، عددى است كه هيچ تغيير واختلافى در آن راه ندارد چون نزد خدا ودر كتاب خدا دوازده است.(1)

ج. مقصود از آن چهار ماهى كه حرام است به دليل نقلى قطعى ماه ذى القعده، ذى الحجه، محرم ورجب است.(2)

د. إنّما النسىء زيادة فى الكفر ... ؛ يعنى عرب را در جاهليت رسم چنين بود كه وقتى دلشان مى خواست در يكى از چهار ماه حرام كه جنگ در آن ها حرام بوده جنگ كنند، موقتا حرمت آن را برداشته وبه ماهى ديگر مى دادند وآن ماهى را كه حرمتش را برداشته بودند «نسىء» مى ناميدند وبدين گونه نبود كه ماه مورد نظر را براى هميشه حلال كنند چون مى خواستند هم ضرورت خود را رفع نموده وهم سنت قومى خود را كه از پيشينيان خود از ابراهيم(علیه السلام) به ارث برده بودند حفظ كنند.(3)

هست دليلى هم بر نفى اينها نيست واگر ظاهر آيه شريفه اين بود كه ماه ها دوازده گانه است، باطن آيه شريفه امامان معصوم خواهند بود.

علامه طباطبايى مى فرمايد: تطبيق آيه بر اين روايت آسان نيست چون آيه معنايش اين است كه سال دوازده ماه است چهارتاى از اينها حرمت خاص دارند وجنگ وخونريزى در آن حرام است، اين منها اربعة حرم تطبيق مى شود بر چهار امام كه به نام على اند مثل على ابن ابى طالب، على السجاد، على الرضا وعلى النقى . آن وقت يحرّمونه عاما يعنى چه ؟ نسىء يعنى چه ؟ از اين رو مى فرمايد: وانطباقها على الآيه بما لها من السّياق لايخلوا عن خفاءٍ(1).

2. اينكه فرمود: فلا تظلموا فيهنّ أنفسكم به خودتان ظلم نكنيد، انسان هيچ گناهى نمى كند مگر اينكه عليه خودش است، هر گناهى كه بخواهد بكند چه گناه فردى بخواهد بكند چه گناه جمعى، در حقيقت به خودش ستم كرده است. اگر گفته شد انّ الشّرك لظلم عظيم (لقمان، 13) يعنى معاذ الله ظلم به الله است ؟ اين معنا فرض ندارد الله نه ظالم است نه مظلوم، اما ظالم نيست براى اينكه ظلم قبيح است وصدور قبيح از ذات اقدس الهى محال است ولا يظلم ربّك أحدا (كهف، 49) مظلوم هم نيست براى اينكه قدرت الهى مطلق وفراگير است كسى نمى تواند بر او سلطه پيدا كند.

3. فلا تظلموا فيهنّ أنفسكم نشان مى دهد كه ما هويتى داريم كه حقيقت اصلى ما آن است. ظلم به نفس يك تشبيه نيست اگر واقعيت است معلوم مى شود يك ظالم هست ويك مظلوم. آنچه كه در سوره مباركه حشر آمده است كه ولا تكونوا كالّذين نسوا الله فأنساهم أنفسهم (حشر، 19) واقعيت انسان را بيان مى كند كه مورد ظلم واقع مى شود وآيه شريفه أهمّتهم أنفسهم يظنّون بالله غير الحقّ ظنّ الجاهلية نفس ظالم را بيان مى كند كه هوا وهوس انسان است. (آل عمران، 154)

4. جمله واعلموا ان الله مع المتقين داراى چند فايده است:

الف. پرهيزگاران را به نصرت الهى وغلبه وپيروزى بر دشمن وعده مى دهد ومى فهماند كه پيروزى همواره با حزب خداست.

ص: 55

ب. مؤمنين را نهى مى كند از اين كه در جنگ ها از حدود خدايى تجاوز نموده وكودكان وزنان وكسانى را كه تسليم شده اند به قتل برسانند.(1)

5. تحريم جنگ در ماه هاى حرام در صورتى است كه جنگ از ناحيه دشمن بر مسلمانان تحميل نشود اما در صورت تحميل، بدون شك مسلمانان بايد بپا خيزند ودست روى دست نگذارند.(2)

6. فلسفه تحريم جنگ در ماه هاى حرام اين بود كه يكى از طرق پايان دادن به جنگ هاى طولانى ووسيله اى براى دعوت به صلح وآرامش بود.(3)

7. مفهوم وفلسفه «نسيىء» در جاهليت: «نسىء» بر وزن «كثير» از ماده «نسأ» به معناى تأخير انداختن است (و خود اين كلمه مى تواند اسم مصدر يا مصدر باشد) وبه داد وستدهايى كه پرداخت پول آن به تأخير مى افتد «نسيه» گفته مى شود. در زمان جاهليت عرب گاهى يكى از ماه هاى حرام را تأخير مى انداختند؛ به زعم خود ماه هاى محرم وصفر را پس وپيش مى كردند؛ يعنى در ماه محرم الحرام مى جنگيدند ودر ماه صفر متاركه جنگ داشتند؛ سال بعد دوباره محرم را به جاى خود مى گرداندند وبه اين كار «نسىء» (تأخير انداختن) مى گفتند.

فلسفه اين كار در نظر آنان به عقيده بعضى اين بوده كه گاهى تحمل سه ماه حرام پشت سر هم (ذى القعده، ذى الحجه ومحرم) مشكل بوده وآن را به پندار خود مايه تضعيف روح جنگجويى وركود كار سربازان مى شمردند.(4)

8. اعراب جاهلى با اين كه ماه ها را جابجا مى كردند، ولى به مقدار زمان آن معتقد بودند: ليواطئوا عدّة ما حرّم الله .(5)

9. قرآن در آيات فوق دستور مى دهد كه به هنگام مبارزه با دشمن مسلمانان متفق ودر صف واحد با آن ها پيكار كنند واز اين دستور استفاده مى شود كه حتى مبارزات سياسى

ص: 56

وفرهنگى واقتصادى ونظامى خود را در برابر آنان هماهنگ سازند.(1)

10. جمله يضل به الذين كفروا حداقل اشعار بر اين است كه يك شخص معينى عرب جاهليت را گمراه نموده واين رسم غلط را در ميان آنان باب كرده است.(2)

11. آيه ان عده الشهور ... دليل است بر اين كه اعتبار در سال ها به ماه هاى قمرى است واحكام شرعيه نيز روى همين ماه هاى قمرى است نه شمسى به خاطر مصالحى كه خداى سبحان بر تشريع آن دانسته است.(3)

12. به مقدسات احترام بگذاريم دخل وتصرف وبازى كردن با قانون الهى، كفر است: انما النسىء زيادة فى الكفر .(4)

ص: 57

دومين نفر از دو تن بود؛ در آن هنگام كه آن دو در غار بودند، واو به همراه خود مى گفت: «غم مخور، خدا با ماست.» در اين موقع، خداوند سكينه (و آرامشِ ) خود را بر او فرستاد؛ وبا لشكرهايى كه مشاهده نمى كرديد، او را تقويت نمود؛ وگفتار (و هدف) كافران را پايين قرار داد، (و آنها را با شكست مواجه ساخت؛) وسخن خدا (و آيين او)، بالا (و پيروز) است وخداوند عزيز وحكيم است. *(همگى به سوى ميدان جهاد) حركت كنيد؛ سبكبار باشيد يا سنگين بار وبا اموال وجانهاى خود در راه خدا جهاد نماييد؛ اين براى شما بهتر است اگر بدانيد.* (اما گروهى از آنها، چنانند كه) اگر غنايمى نزديك (و در دسترس)، وسفرى آسان باشد، (به طمع دنيا) از تو پيروى مى كنند؛ ولى (اكنون كه براى ميدان تبوك،) راه بر آنها دور (و پرمشقت) است، (سرباز مى زنند؛) وبه زودى به خدا سوگند ياد مى كنند كه: «اگر توانايى داشتيم، همراه شما حركت مى كرديم!» (آنها با اين اعمال واين دروغ ها، در واقع) خود را هلاك مى كنند؛ وخداوند مى داند آنها دروغگو هستند.* خداوند تو را بخشيد؛ چرا پيش از آنكه راستگويان ودروغگويان را بشناسى، به آنها اجازه دادى ؟! (خوب بود صبر مى كردى، تا هر دو گروه خود را نشان دهند.)* آنها كه به خدا وروز جزا ايمان دارند، هيچ گاه براى ترك جهاد (در راه خدا) با اموال وجانهايشان، از تو اجازه نمى گيرند؛ وخداوند پرهيزگاران را مى شناسد.* تنها كسانى از تو اجازه (اين كار را) مى گيرند كه به خدا وروز جزا ايمان ندارند، ودلهايشان با شك وترديد آميخته است؛ آنها در ترديد خود سرگردانند.* اگر آنها (راست مى گفتند، و) اراده داشتند كه (به سوى ميدان جهاد) خارج شوند، وسيله اى براى آن فراهم مى ساختند؛ ولى خدا از حركت آنها كراهت داشت؛ از اين جهت (توفيقش را از آنان سلب كرد؛ و) آنها را (از جهاد) بازداشت؛ وبه آنان گفته شد: «با «قاعدين» [ \ كودكان وپيران وبيماران] بنشينيد!»* اگر آنها همراه شما (به سوى جهاد) خارج مى شدند، جز اضطراب وترديد چيزى بر شما نمى افزودند؛ وبه سرعت در بين شما به فتنه انگيزى (و ايجاد تفرقه ونفاق) مى پرداختند؛ ودر ميان شما، افرادى (سست وضعيف) هستند كه به سخنان آنها كاملاً گوش فرا مى دهند؛ وخداوند، ظالمان را مى شناسد.* آنها پيش از اين (نيز) در پى فتنه انگيزى بودند، وكارها را بر تو دگرگون ساختند (و به هم ريختند)؛ تا آنكه حق فرا رسيد، وفرمان خدا آشكار گشت(و پيروز شديد)، در حالى كه آنها كراهت داشتند.

ص: 59

خدا او را يارى مى كند، بعد بفرمايد سكينه وطمأنينه را به همسفرش مى دهد كه فانزل الله سكينته عليه كه ضمير به آن همسفر برگردد، اين قابل قبول نيست.

و. منظور از «كلمه» در آيه وكلمة الله هى العليا ، آن وعده اى است كه خداوند به رسول گرامى اش داده بود كه دين او را يارى نموده بر همه اديان غلبه مى دهد.(1)

ز. «ثقل» در آيه شريفه انفروا خفافا وثقالاً ... به قرينه مقام، كنايه است از وجود موانعى كه نگذارد انسان براى جهاد در راه خدا بيرون رود نظير كثرت مشاغل مربوط به امور مالى وبازارى يا علاقه فراوان نسبت به زن وفرزند وخويشان ودوستان.(2)

ح.

عن جعفر بن محمد(علیه السلام) انه قال فى قوله تعالى: انفروا خفافا وثقالاً

قال: «شبابا وشيوخا»؛ از امام صادق(علیه السلام) در باره سخن خدا: انفروا ... روايت شده است: مقصود اين است كه به جهاد برويد چه جوان وچه پير.(3)

ط . لو كان عرضا قريبا وسفرا قاصدا ... ؛ منظور از نزديك بودن آن، نقد ودر دسترس بودن است ومنظور از اين كه سفر قاصد باشد اين است كه خيلى دور وطولانى نباشد، بلكه براى مسافر آسان ونزديك باشد.(4)

ى. از امام باقر(علیه السلام) در باره سخن خدا: عفى الله ... روايت شده خداوند مى فرمايد: (چرا به آنان اذن دادى) مى بايست براى تو روشن گردد، چه كسانى اهل عذر بودند وچه كسانى بدون عذر نشستند.(5)

2. در جمله أرضيتم بالحيوة الدنيا من الاخرة نوعى عنايت مجاز به كار رفته وچنين مى فهماند كه زندگى دنيا يك درجه پستى از زندگى آخرت است وزندگى دنيا وآخرت يكى حساب شده ومردم مورد نظر آيه از اين زندگى به درجه پستش قناعت كرده اند.(1)

3. در اين آيه 39 وآيه قبل، از هشت راه بر مسئله جهاد تأكيد شده است: شما كه اهل ايمانيد چرا سستى ؟ يا ايها الذين ءامنوا ، سؤال همرا با توبيخ مالكم ، جهاد راه خداست سبيل الله ، فرمانِ حركت انفروا ، تهديد به عذاب يعذّبكم ، تهديد به جايگزينى يستبدل ، تهديد به بى اثر بودن ترك جبهه از سوى شما لاتضرّوه و تهديد به قدرت الهى والله على كلّ شىء قدير .(2)

4. نقش مهم هجرت پيامبر(صلی الله علیه و آله) در فرو شكستن صولت وشعار كفر واعتلا يافتن كلمة الله: فقد نصره الله اذ أخرجه ... وجعل كلمة الذين كفروا السفلى وكلمة الله هى العليا .(3)

5. معيت سه قسم است: يك معيت مطلق است كه هو معكم أين ما كنتم انسان هرجا باشد خدا با اوست؛ اين معيت قيومى است، يك معيت مهرآميز است كه ان الله مع الذين اتّقوا (نحل، 128)، انّ الله معنا (توبه، 40) ومانند آن يك معيت قهرآميز است كه فرمود خدا با كسانى است كه در شب نشينى ها نشستند تبييت وتوطئه دارند هو معهم اذ يبيتون ما لا يرضى من القول . (نساء، 108)

6. سؤال: در اين آيه پيامبر مى فرمايد: ان الله معنا ، پس خدا با ابوبكر است. آيات ديگر خدا را با متقين ومحسنين مى داند، پس او نيز از متقين ومحسنين است ؟

پاسخ: مادامى كه انسان در مدار احسان وتقوا باشد، خدا با اوست، ولى اگر از مدار خارج شد، مشمول لطف خدا نيست. بايد ديد مسير حركت ها، موضع گيرى ها، عكس العمل در برابر غدير خم وبيعت به كجا انجاميد؟(4)

7. اگر خدا اراده فرمايد، اشرف المخلوق (پيامبر(صلی الله علیه و آله) را با اوهن البيوت (تار عنكبوت) حفظ مى كند: اذهما فى الغار... .(5)

ص: 62

8. مشكلات ودشوارى هاى زندگى - هر چند بسيار باشد - نمى تواند بهانه اى براى تخلف از جهاد قرار گيرد: انفروا خفافا وثقالاً .(1)

9. احكام وقوانين الهى در جهت منافع ومصالح واقعى انسان هاست: انفروا ... وجاهدوا ... ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون .(2)

10. از آن منظر كه پيامبر وامامان انسان كامل اند يك اصل، انسان كامل به قرب نوافل رسيده است دو اصل، وهر كس به قرب نوافل رسيده است جميع شئون علمى وعملى او قبلاً امضا شده است اين سه اصل. بنا بر اين اگر انسان كامل به قرب نوافل رسيده است، ذات اقدس الهى مى فرمايد:

«كنت بصره الذى يبصر به ولسانه الذى ينطق به ويده التى يبطش بها»(3)واز آيه عفا الله عنك لم اذنت لهم هرگز عتاب نمى فهميم آنگاه دو باره بر مى گرديم به خدمت شواهد قرآنى وروايى، شواهد قرآنى آيه 62 سوره مباركه نور است كه معلوم مى شود اصلاً پيغمبر مأذون بوده است به نحو اذن عام كه ذات اقدس الهى به پيغمبر فرمود: فاذا استأذنوك لبعض شأنهم فأذن لمن شئت منهم معلوم مى شود كه اين مسبوق به اذن بوده است وهمان وصفى را كه ذات اقدس الهى در سوره انبيا براى ملائكه ذكر مى كند بل عباد مكرمون* لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون همين وصف را هم ما در زيارت جامعه براى اهل بيت مى دانيم كه ائمه اطهار

«عباده المكرمين الذين لا يسبقونه بالقول وهم بامره يعملون»؛ اين صفت ملائكه است، ملائكه كارى را بدون اذن خدا نمى كنند، حرفى را بدون اذن خدا نمى زنند، همه كارهاى ملائكه مسبوق به امضا وتأييد الهى است؛ همين وصف شاخص كه براى ملائكه در سوره انبيا آمده است براى اهل بيت در زيارت جامعه آمده است.

امام هشتم(علیه السلام) مى فرمايد:

«هذا مما نزل اياك أعنى واسمعى يا جاره»(4)است؛ يعنى گرچه مخاطب به حسب ظاهر شخص پيامبر(صلی الله علیه و آله) است، ولى منظور امت اند؛ يعنى شما بايد بدانيد اينها مأذون واقعى بودند.

ص: 63

11. جهاد با مال وجان، نشانه ايمان راستين وتقواپيشگى است: الذين يؤمنون بالله ... أن يجاهدوا بأموالهم وأنفسهم والله عليم بالمتقين .(1)

12. مقدمه واجب، واجب است؛ اگر منافقان واقعا آماده جنگ بودند مقدمات رفتن به آن را آماده مى كردند: لو ارادوا ... لاعدّوا .(2)

13. تاركين جنگ وجهاد بايد تحقير شوند: اقعدوا مع القاعدين .(3)

14. در جمله وقيل اقعدوا مع القاعدين اگر امر قعود را به خود نسبت نداد ونفرمود «خداى تعالى گفت»، بلكه فرمود: «گفته شد كه تقاعد كنيد» به اين منظور بود كه خود را از امر كردن به رفتارى كه مورد خشنودى اش نيست منزه كند وبفهماند كه اين روش را سبب هاى ديگرى غير از خدا از قبيل شيطان وهواى نفس باعث شده است.(4)

15. جمله يترددون با فعل مضارع بيان شد تا دلالت كند بر اين كه ايمان نياوردن وشك آنان پيوسته مى باشد.(5)

16. متخلفان جنگ تبوك (منافقان)، در صورت شركت در آن، جز فساد وتباهى به بار نمى آوردند: لو خرجوا فيكم ما زادوكم الا خبالاً . «خبال» به معناى فساد وتباهى است؛ يعنى اگر منافقان براى جنگ بيرون مى آمدند براى شما چيزى جز فساد وتباهى نمى افزودند.(6)

17. از آيه 45 تا 47 يعنى اين سه آيه تحليل مى كند سنت وسيرت باطل وخبيث منافقين را تا نتيجه بگيرد كه اينها ظالمند از آيه 48 به بعد تحليل مى كند كه اينها نه تنها كارى با مسلمين وجبهه وجنگ ندارند، بلكه با اسلام وبا پيغمبر كار دارند ودر صدد فتنه جويى هستند. بعد نتيجه مى گيرد كه اينها كافرند، بعد حكم كلامى اينها را هم صادر مى كند كه كافر در تحت احاطه جهنم است كه در آيه 49 اين حقيقت را بيان مى كند.

18. منافقان داراى جاسوسانى در ميان رزمندگان جنگ تبوك: وفيكم سماعون لهم .

19.

ص: 64

«سماع» مى تواند كنايه از جاسوس باشد؛ يعنى در ميان شما كسانى هستند كه به نفع منافقان خبرچينى مى كنند.(1)

20. ضرورت هشيارى رهبران جامعه اسلامى در برابر ترفندها وفتنه انگيزى هاى منافقان وارونه جلوه دادن امور و... : وقلّبوا لك الامور .(2)

21. تحريف واقعيت ها وگزارش هاى جعلى براى رهبر، كار منافقانه است: قلّبوا لك الامور .(3)

(وسرپرست) ماست؛ ومؤمنان بايد تنها بر خدا توكل كنند.»* بگو: «آيا در باره ما، جز يكى از دو نيكى را انتظار داريد؟! (: يا پيروزى يا شهادت) ولى ما انتظار داريم كه خداوند عذابى از سوى خودش (در آن جهان) به شما برساند، يا (در اين جهان) به دستِ ما (مجازات شويد) اكنون كه چنين است، شما انتظار بكشيد، ما هم با شما انتظار مى كشيم!»* بگو: «انفاق كنيد؛ خواه از روى ميل باشد يا اكراه، هرگز از شما پذيرفته نمى شود؛ چرا كه شما قوم فاسقى بوديد.* هيچ چيز مانع قبول انفاق هاى آنها نشد، جز اينكه آنان به خدا وپيامبرش كافر شدند ونماز به جا نمى آورند جز با كسالت، وانفاق نمى كنند مگر با كراهت.* و(فزونى) اموال واولاد آنها، تو را در شگفتى فرو نبرد؛ خدا مى خواهد آنان را به وسيله آن، در زندگى دنيا عذاب كند، وجانشان برآيد در حالى كه كافرند.

ج. فلا تعجبك اموالهم ولا اولادهم ... ؛ مقصود شيفتگى در برابر كثرت اولاد واموال است.(1)

د. منظور از «فسق»، كفر ونفاق يا آلوده شدن انفاق هاى آنان به ريا وتظاهر است.(2)

اين است كه پيروزى وغنيمت در دنيا واجر عظيم در آخرت است واگر مصيبت را حسنه خوانده آن هم براى اين است كه شكست خوردن وكشته شدن وهر رنج ومحنت ديگرى كه به انسان برسد مورد رضاى خدا وباعث اجرى ابدى وسرمدى است.(1)

6. هر حادثه اى كه به انسان مى رسد چون برخورد مى كند اصابت مى كند به آن مى گويند مصيبت، منتها اصطلاحا مصيبت به آن حوادث تلخ گفته مى شود وگرنه موفقيت هم مصيبت است چون به انسان مى رسد.

7. سرّ مفرد بودن ضمير در ان تصبك حسنة آن است كه شخص پيامبر معيار نيست. به دليل اينكه در جواب ذات اقدس الهى به پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: لن يصيبنا ؛ يعنى به امت اسلامى نمى رسد مگر آنچه را كه خداوند تقدير كرد. منظور از مصيبت همان سيئه است؛ زيرا در آيه ديگر همين تعبير خطاب به امت اسلامى شده وبه جاى مصيبت سيئه تعبير شده است: ان تمسسكم حسنة تسؤهم وان تصبكم سيئة فرحوا بها . (آل عمران، 120)

8. مشابه آيه شريفه مورد بحث آيه 22 سوره مباركه حديد است: ما أصاب من مصيبة فى الارض ولا فى انفسكم الاّ فى كتاب من قبل أن نبرأها انّ ذلك على الله يسير چه حوادثى كه مربوط به آفاق باشد، چه حوادثى كه مربوط به انفس باشد؛ حوادثى كه مربوط به كوه وصحرا ودشت وبيابان وامثال ذلك است يا حوادثى كه مربوط به جامعه انسانى است، همه اينها را ذات اقدس الهى در يك كتاب تدوين، تنظيم وتصوير كرده است.

جايگاه اختيار انسان در تقديرات خداى سبحان در آيه شريفه 78 و79 سوره مباركه نساء بيان شده است: أينما تكونوا يدرككم الموت ولو كنتم فى بروج مشيدة وان تصبهم حسنة يقولوا هذه من عندالله وان تصبهم سيئة يقولوا هذه من عندك قل كلّ من عندالله فمال هؤلاء القوم لا يكادون يفقهون حديثا . «حسنه» هم «من عندالله» است هم «من الله» اما «سيئة» گرچه «من عندالله» است اما «من الله» نيست.

فرق «من عندالله» با «من الله» اين است كه هر چه شرّ است، نقص است وعدمى است چيزى نيست كه به خدا برسد وهر چه كه امر وجودى وكمال وخير است به خداوند مى رسد وبه او استناد دارد.

ص: 68

9. در آيه 50 حسنه ومصيبت را تنها به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نسبت مى داد، ولى در آيه 51 و52 كه پاسخ به منافقان است، رسيدن به حسنه ومصيبت را به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) وهمه مؤمنان نسبت داد واين به خاطر آن بود كه در مقام جواب از نظر خدا وواقع، حسنه ومصيبت مؤمنين، حسنه ومصيبت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نيز هست؛ چون مؤمنين با آن جناب ملازمت ومشاركت دارند.(1)

10. دوستان ودشمنان خود را هنگام سختى ها وحوادث تلخ وشيرين بشناسيم: ان تصبك حسنة تسؤهم ... .(2)

11. نبايد تنها به نماز وروزه مردم فريفته شد؛ زيرا منافقان هم نماز مى خواندند وهم به ظاهر در راه خدا انفاق مى كردند، بلكه بايد نمازها وانفاق هاى منافق گرانه را از اعمال پاك وسازنده مؤمنان راستين باز شناخت.(3)

12. علت كراهت منافقان در نماز وانفاق بدين علت است كه نماز وانفاق اينان به خاطر رضاى خدا نيست، بلكه براى ريا وخودنمايى وتظاهر به اسلام است.(4)

13. آياتى كه در قرآن كريم در باره ولايت الهى است، چند طايفه است. يك طايفه، ولايت را بالقول المطلق ثابت مى كند مثل آيه فالله هو الولى ، طايفه ديگر آيه اى است كه مى فرمايد: خدا ولى مؤمنين است. اين چون در مقام تحديد است مفهوم دارد؛ يعنى ولى كفار نيست. آيه 68 سوره مباركه آل عمران انّ اولى الناس بابراهيم للّذين اتّبعوه وهذا النّبى والذين ءامنوا والله ولى المؤمنين نشانه آن است كه ولى كفار نيست. همين مفهوم به صورت منطوق در سوره محمد آيه 11 بيان شده است: ذلك بأنّ الله مولى الذين ءامنوا وأنّ الكافرين لامولى لهم ؛ اين ولايت آن ولايت خاصه است.

14. مؤمنان، بايد تنها به خدا توكل كنند: وعلى الله فليتوكل المؤمنون .(5)

15. در آيه 53، به صورت فرض بيان شد كه منافقان، چه با علاقه وچه از روى بى ميلى

ص: 69

اگر انفاق كنند، پذيرفته نيست. در آيه 54 صورت واقعى ووجود خارجى را بيان مى كند كه انفاقشان از روى كراهت است نه علاقه.(1)

16. معيار قبولى عمل تقواست ومعيار عدم قبولى كفر وفسق است: الف. انما يتقبّل الله من المتقين (مائده، 27). ب. لن يتقبّل منكم انّكم كنتم قوما فاسقين .

17. متخلفان از جنگ تبوك به ظاهر مسلمان ولى در باطن كافر به خدا ورسول او بودند: وما منعهم أن تقبل منهم نفقاتهم الا أنهم كفروا بالله وبرسوله . روى سخن در اين بخش از آيات با كسانى است كه از شركت در جنگ تبوك سر باز زده بودند.(2)

18. از امام صادق(علیه السلام) روايت شده است:

«اياك أن تطمح نفسك الى من فوقك وكفى بما قال الله عز وجل لرسوله(صلی الله علیه و آله): فلا تعجبك اموالهم ولا اولادهم ...»؛ مبادا دلباخته كسانى شوى كه از نظر دنيايى برتر از تو هستند ومال ومنال آنان را آرزو كنى! در اين مورد سخن خداى عز وجل كافى است كه به رسول خود مى فرمايد: مبادا اموال واولاد آنان تو را مجذوب كند ... .(3)

19. منافقِ ثروتمند، سخت جان مى دهد: تزهق انفسهم . «زهوق» (مصدر تزهق) به معناى خارج شدن همراه با دشوارى است.(4)

20. آيه 32 توبه: يريدون ان يطفئوا نورالله بأفواههم ويأبى الله الا ان يتم نوره ولو كره الكافرون با اندك تفاوتى نظير آيه 8 صف است.

21. آيه شريفه 55 توبه: فلا تعجبك اموالهم ولا اولادهم انما يريد الله ان يعذبهم ... با اندك تفاوتى نظير آيه 85 توبه است.

22. از آنجا كه منافقان افراد منحرفى هستند خداوند به پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) هشدار مى دهد كه مبادا از طرق مختلف تو را به اعجاب وادار كنند؛ گاهى از طريق سخن، گاهى از طريق جسم ظاهرى وگاهى از طريق ثروت وگاهى از طريق فرزند. به آيات زير توجه كنيد: ومن الناس من يعجبك قوله فى الحياة الدنيا (بقره، 204)، واذا رأيتهم تعجبك أجسامهم

ص: 70

(منافقون، 4) وفلا تعجبك أموالهم ولا أولادهم. (توبه، 55)

جالب اينكه در مورد نخست مى فرمايد منافق سخت ترين دشمن است: وهو الدّ الخصام ، در مورد دوم مى فرمايد آنان دشمن هستند واز آنان برحذر باش: هم العدوّ فاحذرهم ودر مورد سوم وچهارم مى فرمايد خداوند به وسيله زيادى ثروت وفرزند مى خواهد آنان را عذاب كند: انّما يريد الله ليعذّبهم بها فى الحياة الدّنيا .

خود به ما مى بخشند؛ ما تنها رضاى او را مى طلبيم.» (براى آنها بهتر است).* زكات ها مخصوص فقرا ومساكين وكاركنانى است كه براى (جمع آورى) آن زحمت مى كشند، وكسانى كه براى جلب محبتشان اقدام مى شود، وبراى (آزادى) بردگان، و(اداى دينِ ) بدهكاران، ودر راه (تقويت آيين) خدا وواماندگان در راه؛ اين، يك فريضه (مهم) الهى است؛ وخداوند دانا وحكيم است.* از آنها كسانى هستند كه پيامبر را آزار مى دهند ومى گويند: «او آدم خوش باورى است!» بگو: «خوش باور بودن او به نفع شماست؛ (ولى بدانيد) او به خدا ايمان دارد؛ و(تنها) مؤمنان را تصديق مى كند ورحمت است براى كسانى از شما كه ايمان آورده اند.» وآنها كه رسول خدا را آزار مى دهند، عذاب دردناكى دارند!* آنها براى شما به خدا سوگند ياد مى كنند، تا شما را راضى سازند؛ در حالى كه شايسته تر اين است كه خدا ورسولش را راضى كنند، اگر ايمان دارند.* آيا نمى دانند هركس با خدا ورسولش دشمنى كند، براى او آتش دوزخ است؛ جاودانه در آن مى ماند؟! اين، همان رسوايى بزرگ است!

شأن نزول

آيه 61 در باره گروهى از منافقان نازل شد كه دور هم نشسته بودند وسخنان ناهنجار در باره پيامبر مى گفتند. يكى از آنان گفت: اين كار را نكنيد زيرا مى ترسيم به گوش محمد برسد واو به ما بد بگويد (و مردم را بر ضد ما بشوراند)، ديگرى گفت: مهم نيست ما هر چه بخواهيم مى گوييم واگر به گوش او رسيد نزد او مى رويم وانكار مى كنيم، او انسان خوش باورى است. در اين هنگام آيه شريفه نازل شد وبه آنان پاسخ گفت.(1)

هشتگانه زكات، اذيت وآزار منافقان نسبت به پيامبر، سوگند منافقان به خدا براى خشنود ساختن مسلمانان، سزاوار بودن خدا به راضى ساختن وتهديد خداوند به عذاب جاويد براى منافقان.

ب. جنگ تبوك از آن جهت كه رودررويى نظام اسلامى با كفار بود وخطر مهمى را هم در بر داشت، پيامدهاى فراوانى براى منافقين داشت؛ اينها هميشه به فكر چاره جويى بودند. يك چاره اين بود كه از حداكثر فرصت استفاده كنند واز جامعه اسلامى جدا شوند؛ مادامى هم كه در بين امت اسلامى بودند مى خواستند از مسلمانان آسيب نبينند. در حال عادى اگر غنيمتى نصيب مسلمانان شده بود در مراسم توزيع غنايم شركت مى كردند، اگر چيزى به آنان مى رسيد ساكت مى شدند، اگر چيزى به آنان نمى رسيد يا كم به آنان مى رسيد شروع مى كردند به عيب جويى آن هم اهانت به شخص پيامبر(صلی الله علیه و آله) . آنها مرتب سوگند ياد مى كنند كه اينها از شما هستند. با جمله اسميه «انّهم» وبا تأكيد «ان» مى خواهند تثبيت كنند كه اينها از شمايند.

ولكنّهم قوم يفرقون ؛ اينها فزع وهراس شديد دارند؛ نشانه اش اين است كه اگر يك غارى پيدا كنند از شما جدا مى شوند.

ج. مقصود از «عاملين» كسانى هستند كه در جمع آورى زكات تلاش مى كنند ومقصود از «مؤلفة قلوبهم» كسانى هستند كه با دادن سهمى از زكات به ايشان دل هايشان به طرف اسلام متمايل مى شود وبه تدريج به اسلام در مى آيند يا اگر مسلمان نمى شوند ولى مسلمانان را در دفع دشمن كمك مى كنند.(1)

د. «سبيل الله» مصرفى است عمومى وشامل تمامى كارهايى مى گردد كه نفعش عايد اسلام ومسلمين شده وبه وسيله آن مصلحت دين حفظ مى شود كه روشن ترين مصداق آن جهاد در راه خدا وبعد از آن ساير كارهاى عام المنفعه از قبيل راه سازى وپل سازى وامثال آن است.(2)

ه - . مصرف صدقه همين هشت فرقه اند نه كمتر از آن ونه بيشتر از آن؛ اين فريضه است: فريضة من الله . آيا منظور از اين صدقات خصوص صدقه واجب است يا اعم از مستحب وواجب ؟ آنچه كه از ساير ادله استفاده مى شود اين است كه اين انما الصدقات مخصوص

ص: 73

صدقه واجب است زيرا صدقه مستحب به بيش از اين هشت قسم هم مى شود برسد؛ يعنى صدقه مستحب را به غنى هم مى شود داد، اينگونه نيست كه صدقه مستحب مخصوص فقير باشد. صدقه يعنى يك عملى كه انسان قربة الى الله آن را عطا كند حتى اگر گيرنده غنى باشد ومنظور از غنى كسى است كه بالاخره مى تواند هزينه سال خود را بالقوه يا بالفعل تأمين كند.

و. اضافه «اذن» به «خير» اضافه موصوف بر صفت است؛ يعنى اين كه استماع آن جناب استماع خيرى باشد يعنى پاره اى از حرف هايى كه براى مسلمانان خير نيست گوش مى دهد، ليكن صرفا به منظور احترام از گوينده گوش مى دهد وكلام او را حمل بر صحت مى كند تا هتك حرمت او را نكرده وخود نيز گمان بد به مردم نبرده باشد، ليكن اثر خبر صادق ومطابق با واقع را هم بر آن حمل نمى كند؛ يعنى اگر در سعايت كسى باشد آن شخص را مؤاخذه نمى كند.(1)

ج. گاهى سوگند ياد مى كنند كه از شما مسلمانان هستند با اين كه از شما جدا هستند: ويحلفون بالله انهم لمنكم وما هم منكم ولكن قوم يفرقون . (توبه، 56)

د. گاهى سوگند ياد مى كنند تا شما را راضى كنند با اين كه خدا وپيامبر بايد از آنانراضى باشند: يحلفون بالله لكم ليرضوكم والله ورسوله احق ان يرضوه . (توبه، 62)

ه - . گاهى سوگند ياد مى كنند كه حرف كفرآميز نگفتند با اين كه گفتند: يحلفون بالله ما قالوا ولقد قالوا كلمة الكفر . (توبه، 74)

و. گاهى سوگند ياد مى كنند به جهت شركت نكردن در جنگ كه شما مسلمانان از آنان اعراض كنيد: سيحلفون بالله لكم اذا انقلبتم اليهم لتعرضوا عنهم . (توبه، 95)

3. منافقان گرفتار بيم واضطراب درونى: ولكنهم قوم يفرقون . «فَرَق» (مصدر يفرقون) به معناى ترس واضطراب شديد است؛ يعنى منافقان در ترس واضطراب سختى به سر مى برند. گفتنى است كه آيه 57 بيان تفصيلى همين جمله است.(1)

4. محيط جامعه اسلامى محيطى بسيار سخت وغير قابل تحمل ودشوار براى منافقان: لو يجدون ملجئا ... لولّوا اليه وهم يجمحون . «جُموح» (مصدر يجمحون) به معناى به سرعت دويدن وبه پشت سر نگاه نكردن است. اين كه اگر منافقان پناهگاهى مى يافتند بى درنگ وبدون اين كه پشت سرشان را بنگرند به آن پناه مى بردند، نشان مى دهد كه زندگى براى آنان در جامعه اسلامى بسيار نگران كننده ودشوار بوده است.(2)

5. برخورد گستاخانه وبى ادبانه برخى از منافقان با پيامبر(صلی الله علیه و آله): ومنهم من يلمزك فى الصدقات .

6. رهبران جامعه اسلامى - هر چند عادل باشند - در معرض عيب جويى منافقان هستند: ومنهم من يلمزك فى الصدقات .(3)

7. همه اصحاب پيامبر(صلی الله علیه و آله) عادل نبوده اند: ومنهم من يلمزك .(4)

8. انگيزه انتقادها، گاهى منافع شخصى است، نه دلسوزى: فان اعطوا .(5)

ص: 75

9. در آيه ولو انهم رضوا ... اشاره است به اين كه مؤمن واجب است كه به آنچه كه خداوند به او روزى كرده است قانع باشد وهميشه چشم اميد به فضل خداوند داشته باشد.(1)

10. گرچه صدقات توسط حضرت رسول به مردم داده مى شد، ليكن نام خدا را بيان نمود: ولو انهم رضوا بما ءاتاهم الله ورسوله . اولاً براى تعظيم وبزرگداشت خداوند تبارك وتعالى. ثانيا بفهماند كه آنچه را كه حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) عطا مى كند به امر خداوند است وكسى حق اعتراض بر آن حضرت را ندارد.(2)

11. از اين كه در ذيل آيه فرموده است: فريضة من الله والله عليم حكيم اشاره است به اين كه زكات فريضه اى است واجب كه بر اساس علم وحكمت تشريع شده است وقابل هيچ گونه تغييرى نيست.(3)

12. از امام صادق(علیه السلام) در باره قول خداى تعالى انما الصدقات ... روايت شده است كه فرمود:

«ان جعلتها فيهم جميعا وان جعلتها لواحد اجزء عنك». صدقات را چه به مصرف همه هشت صنف برسانى وچه به مصرف يك صنف، مجزى است.(4)

13. انّما الصدقات للفقراء ؛ اين لام براى تمليك است يا براى بيان مصرف است؛ ظاهرا اين لام در اينگونه موارد لام مصرف است نه لام ملكيت وچون مصرفند بسط هم واجب نيست كه در اين مصارف هشتگانه توزيع كند.

14. اين مصارف هشتگانه از آن جهت كه با واو بر يكديگر عطف شده اند نه با فاء ومانند آن، استفاده ترتيب آسان نيست، صرف تقديم ذكرى مفيد ترتيب فقهى نيست، واو هم براى مطلق جمع است وترتيب را نمى رساند.

15. در آيه ومنهم الذين ... ورحمة للذين ءامنوا ... رسول خدا را تنها رحمت آن كسانى معرفى كرده كه ايمان دارند، ولى در آيه وما ارسلناك الا رحمة للعالمين او را رحمت براى همه مردم معرفى كرده؛ علت اين است كه مقصود از رحمت در اين دو آيه مختلف است زيرا رحمت در آيه مورد بحث رحمت فعلى است به اين معنا كه مى فرمايد

ص: 76

مؤمنين از رحمت وجود تو برخوردارند، ليكن در آيه بعد رحمت شأنى است؛ يعنى عالميان مى توانند از رحمت وجود تو برخوردار شوند.(1)

16. پيامبر(صلی الله علیه و آله) گرچه به همه سخنان از تمامى طيف ها گوش فرا مى داد، ولى در مرحله تصديق وپذيرش، تنها سخنان خدا ومؤمنان را باور داشت: ويقولون هو اذن قل اذن خير لكم يؤمن بالله ويؤمن للمؤمنين .(2)

17. در جمله احق ان يرضوه نكته اى نهفته است كه ادب قرآن را نسبت به توحيد مى رساند وآن اين است كه ضمير را مفرد آورد وفرمود: «خدا ورسول سزاوارترند به اين كه آن ها او را راضى كنند» ونفرمود آن ها آن دو را راضى كنند؛ براى اين كه مقام خداى تعالى ووحدانيت او را حفظ نموده احدى را قرين وهمسنگ او نخواند يا به خاطر اين است كه بيان كند بين رضايت خدا ورسول هيچ تفاوتى وجود ندارد.(3)

18. مضارع آمدن فعل «يحلفون» و«يفرقون» دلالت بر استمرار ودأب اين گروه مى كند.(4)

19. مشركان هم در دنيا گرفتار خزى ورسوايى هستند، هم در آخرت:

الف. در دنيا: قاتلوهم يعذبهم الله بايديكم ويخزهم وينصركم عليهم ويشف صدور قوم مؤمنين . (توبه، 14)

ب. در آخرت: ألم يعلموا انّه من يحادد الله ورسوله فانّ له نار جهنم خالدا فيها ذلك الخزى العظيم . (توبه، 63)

ج. جامع خزى دنيا وآخرت: فاذاقهم الله الخزى فى الحياة الدنيا ولعذاب الاخرة اكبر (زمر، 26)، ليكن پيامبر اكرم ومؤمنان از خزى در قيامت در امان هستند: يوم لا يخزى الله النبى والذين ءامنوا معه . (تحريم، 8)

ص: 77

بگو: «آيا خدا وآيات او وپيامبرش را مسخره مى كرديد؟!»* (بگو:) عذرخواهى نكنيد (كه بيهوده است؛ چرا كه) شما پس از ايمان آوردن، كافر شديد. اگر گروهى از شما را (بخاطر توبه) مورد عفو قرار دهيم، گروه ديگرى را عذاب خواهيم كرد؛ زيرا مجرم بودند.* مردان منافق وزنان منافق، همه از يك گروهند. آنها امر به منكر ونهى از معروف مى كنند ودست هايشان را (از انفاق وبخشش) مى بندند؛ خدا را فراموش كردند وخدا (نيز) آنها را فراموش كرد (،و رحمتش را از آنها قطع نمود)؛ بيقين، منافقان همان فاسقانند.* خداوند به مردان وزنان منافق وكفار، وعده آتش دوزخ داده؛ جاودانه در آن خواهند ماند - همان براى آنها كافى است. - وخداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته؛ وعذاب هميشگى براى آنهاست.* (شما منافقان،) همانند كسانى هستيد كه قبل از شما بودند (و راهِ نفاق پيمودند؛ بلكه) آنها از شما نيرومندتر واموال وفرزندانشان بيشتر بود. آنها از بهره خود (از مواهب الهى در راه گناه وهوس) استفاده كردند؛ شما (در كفر ونفاق واستهزاى مؤمنان) فرو رفتيد، همان گونه كه آنها فرو رفتند؛ (ولى سرانجام) اعمالشان در دنيا وآخرت نابود شد؛ وآنها همان زيانكارانند.* آيا خبر كسانى كه پيش از آنها بودند به آنان نرسيده است ؟! «قوم نوح» و«عاد» و«ثمود» و«قوم ابراهيم» و«اصحاب مدين» [ \ قوم شعيب ]و «شهرهاى زير ورو شده» [ \ قوم لوط ]؛ پيامبرانشان دلايل روشن براى آنان آوردند، (ولى نپذيرفتند؛) خداوند به آنها ستم نكرد، اما خودشان بر خويشتن ستم مى كردند.* مردان وزنان باايمان، ولى (و يار وياور) يكديگرند؛ امر به معروف ونهى از منكر مى كنند؛ نماز را برپا مى دارند؛ وزكات را مى پردازند؛ وخدا ورسولش را اطاعت مى كنند؛ بزودى خدا آنان را مورد رحمت خويش قرار مى دهد؛ خداوند توانا وحكيم است.* خداوند به مردان وزنان باايمان، باغهايى از بهشت وعده داده كه نهرها از زير درختانش جارى است؛ جاودانه در آن خواهند ماند ومسكن هاى پاكيزه اى در بهشت هاى جاودان (، نصيب آنها ساخته)؛ و(خشنودى و) رضاى خدا، (از همه اينها) برتر است؛ وپيروزى بزرگ، همين است.* اى پيامبر! با كافران ومنافقان جهاد كن، وبر آنها سخت بگير! جايگاهشان جهنم است وچه بد سرنوشتى است!* به خدا سوگند مى خورند كه (در غياب پيامبر، سخنان نادرست) نگفته اند؛ در حالى كه قطعا سخنان كفرآميز گفته اند وپس از اسلام آوردنشان، كافر شده اند؛ وتصميم (به كار خطرناكى) گرفتند، كه به آن

ص: 79

نرسيدند. آنها فقط از اين انتقام مى گيرند كه خداوند ورسولش، آنان را به فضل (و كرَم) خود، بى نياز ساختند. (با اين حال،) اگر توبه كنند، براى آنها بهتر است؛ واگر روى گردانند، خداوند آنها را در دنيا وآخرت به مجازات دردناكى كيفر خواهد داد ودر سراسر زمين، نه ولى وحامى دارند ونه ياورى.

شأن نزول

آيه 64: گروهى از منافقان در يك جلسه سرى براى قتل پيامبر توطئه كردند كه بعد از مراجعت از جنگ تبوك در يكى از گردنه هاى راه به صورت ناشناس كمين كرده وشتر پيامبر را رم دهند وبه قتل برسانند. خداوند پيامبر را از اين نقشه آگاه ساخت، همين كه پيامبر به گردنه رسيد، عمار مهار مركب پيامبر را در دست داشت وحذيفه از پشت سر مى راند، در اين هنگام برخى از منافقان كه صورت هاى خود را پوشانده بودند فرا رسيدند. پيامبر به حذيفه فرمود: به صورت مركب هاى آنان بزن وآنان را دور كن، بعد پيامبر فرمود: آيا آنان را شناختى ؟ گفت: خير. فرمود: منافقان بودند ونام همه آنان را برشمرد.(1)

آيه 74: بعضى از منافقان مطالب زننده اى در باره اسلام وپيامبر(صلی الله علیه و آله) گفته بودند وپس از فاش شدن اسرارشان سوگند دروغ ياد كردند كه چيزى نگفته اند. از جمله اين كه از منافقان به نام «جلاس» در ايام غزوه «تبوك» پس از شنيدن بعضى از خطبه هاى پيامبر(صلی الله علیه و آله) شديدا آن را انكار كرد وپيامبر(صلی الله علیه و آله) را تكذيب نمود وپس از بازگشت به مدينه شخصى به نام «عامر بن قيس» كه اين جريان را شنيده بود خدمت پيامبر آمد وسخنان «جلاس» را بازگو كرد، ولى هنگامى كه خود او نزد پيامبر(صلی الله علیه و آله) آمد موضوع را انكار نمود. پيامبر به هر دو دستور داد در مسجد در كنار منبر سوگند ياد كنند كه دروغ نمى گويند. هر دو سوگند ياد كردند، ولى «عامر» عرض كرد: خداوندا! آيه اى بر پيامبرت نازل كن وآن كس كه راستگو است معرفى فرما!

پيامبر(صلی الله علیه و آله) ومؤمنان آمين گفتند. جبرئيل نازل شد وآيه فوق را بر پيامبر ابلاغ كرد، هنگامى كه به جمله فان يتوبوا يك خيرا لهم رسيد جلاس گفت: اى رسول خدا، پروردگار به من پيشنهاد توبه كرده است ومن از گناه خود پشيمانم وتوبه مى كنم، پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) توبه او را پذيرفت.(2)

ص: 80

نابودى پيامبر بوده باشد يا اشاره به تمام كارها وفعاليت هايى است كه براى بر هم ريختن سازمان جامعه اسلامى وتوليد فساد ونفاق وشكاف انجام مى دادند كه هرگز به هدف نهايى منتهى نشد.(1)

مى ترسد كه اگر در جنگ شركت كند كشته شود: فترى الذين فى قلوبهم مرض يسارعون فيهم يقولون نخشى ان تصيبنا دائرة. (مائده، 52)

اصولاً منافق از هر سر وصدايى مى ترسد: يحسبون كل صيحة عليهم هم العدو فاحذرهم . (منافقون، 4)

4. غلبه اراده خداوند بر خواست آدميان: يحذر المنافقون ... ان الله مخرج ما تحذرون .(1)

5. به بازى گرفتن ارزش هاى دينى، نشانه نفاق واز شيوه منافقان است: يحذر المنافقون ... ليقولن انما كنا نخوض ونلعب ... كنتم تستهزءون .(2)

6. موضوع خوض در باطل ولعب واستهزا به آيات الهى در قرآن كريم وصف مشترك كفار ومنافقان بيان شده است:

الف. كفار: فذرهم يخوضوا ويلعبوا حتى يلاقوا يومهم الذى يوعدون (معارج، 42؛ زخرف،83).

ب. منافقان: ولئن سألتهم ليقولنّ انما كنا نخوض ونلعب قل أبالله وءاياته ورسوله كنتم تستهزؤن . (توبه، 65)

در آيه 69 خطاب به منافقان گويد: شما نيز مانند كفار در باطل فرو رفتيد؛ وخضتم كالذى خاضوا ، از اين رو اعمال آنان در دنيا وآخرت حبط شد. (اعمال شما نيز حبطمى شود)

7. جمله ان نعف عن طائفة منكم نعذّب طائفة دلالت دارد بر اين كه منافقين نامبرده ومورد گفت وگوى اين آيات عده زيادى بوده اند كه عذاب بر ايشان حتمى شده وديگر قابل برگشت نبوده اند حال اگر عده اى به خاطر مصلحت مورد عفو قرار گيرند بقيه بايد عذاب شوند.(3)

8. استمرار ومداومت بر جرم، مانع پذيرفته شدن توبه وعذرخواهى انسان از درگاه الهى: لاتعتذروا ... نعذب طائفة بأنهم كانوا مجرمين .(4)

ص: 83

9. در باره اين كه كدام گروه از منافقان عفو مى شوند اقوالى است:

الف. آنان كه توبه كنند.

ب. آنان كه در حاشيه وكنار استهزاكنندگان بوده اند، ولى از سردمداران آنان پذيرفته نمى شود.

ج. آنان كه عفوشان به مصلحت نظام وحكومت است.

د. آنان كه تنها مدت كوتاهى منحرف شدند، در مقابل آنان كه جرمشان ريشه دار وسابقه دار وهمچنان استمرار دارد: كانوا مجرمين .(1)

10. به ايمان امروز خود مغرور نشويم، چون خطرِ سوء عاقبت ومرتد شدن وجود دارد: قد كفرتم بعد ايمانكم .(2)

11. اگر زنان منافق را هم ذكر كرده با اين كه در آيات قبل صحبتى از زنان منافق به ميان نيامده بود بعيد نيست براى اين باشد كه شدت ارتباط وكمال اتحاد ميان آن ها را برساند وبفهماند كه در صفات نفسانى همه يك جورند ونيز اشاره كرده باشد به اين كه پاره اى از زنان نيز در اجراى برنامه هاى منافقين اعضاى مؤثرى هستند.(3)

12. در باره مؤمنين از ولايت ياد شده است كه در آيه 71 توبه مى فرمايد: والمؤمنين والمؤمنات بعضهم اولياء بعض ، اما در مورد منافقان سخن از ولايت نيست المنافقون والمنافقات بعضهم من بعض چون در حقيقت عداوت است نه ولايت.

13. قرآن كريم به صورت كلى دستور داد مبادا مانند كسانى باشيد كه خدا را فراموش كردند كه در نتيجه خداوند هم به عنوان كيفر آن ها را دچار خودفراموشى كرد واز لطف خود محروم ساخت: لا تكونوا كالذين نسوا الله فانساهم انفسهم اولئك هم الفاسقون . (حشر، 19)

در آيه 67 توبه به عنوان نمونه منافقان را معرفى مى كند كه اينها خداوند را فراموش كردند واز لطف خداوند محروم شدند: نسوا الله فنسيهم .

14. اين كه فرمود: «آن ها از شما از نظر نيرو ومال واولاد قوى تر بودند» اشاره به اين است كه آن ها نتوانستند خدا را عاجز كنند وگرفتار هلاكت شدند، پس شما چطور مى توانيد

ص: 84

با اين كه قوت واموال واولادتان از آن ها كمتر است ؟(1)

15. اين كه در آيه وعد الله المنافقين والمنافقات والكفار ... منافقان را جداى از كفار ذكر فرموده با اين كه نفاق در حقيقت كفر است، به آن جهت است كه براى هر يك جداگانه وعده دوزخ را بيان كند.(2)

16. در آيه ألم يأتهم نبأ الذين ... خداى سبحان سرگذشت ملت هاى گذشته وجريان نابودى آنان را به خاطر تكذيب پيامبرانشان يادآورى فرموده تا درس عبرتى براى امت هاى ديگر باشد.(3)

17. تاريخ واخبار اقوام گذشته، بسيار مهم ومفيد است: (نبأ). (به خبر مهم ومفيد «نبأ» گفته مى شود)(4)

18. اظهار اسم مبارك «الله» در جمله لعنهم الله براى آگاهى از شدت سخط وعذاب خداوند است.(5)

19. زن ومرد هر دو، در اصلاح جامعه تأثيرگذارند: المؤمنون والمؤمنات .(6)

20. امر به معروف ونهى از منكر، اقامه نماز، پرداخت زكات واطاعت از خدا ورسول، وظيفه وعملكرد دايمى مؤمنان است: «يأمرون، ينهون، يقيمون، يؤتون ويطيعون» (فعل مضارع رمز استمرار است)(7)

21. اعمال انسان، زمينه ساز رحمت الهى است: (يأمرون، ينهون، يقيمون، يؤتون، يطيعون، سيرحمهم الله) .(8)

22. در قرآن كريم 25 بار از «فوز عظيم» و«فوز كبير» و«فوز مبين» و«فائزون» سخن به ميان آمده كه 15 بار آن از «فوز عظيم» ياد شده است وچهار بار آن در همين سوره توبه بيان

ص: 85

شده است: آيات 72، 89، 100 و111 كه فوز عظيم در پرتو اطاعت خداوند وپيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) وجهاد ومبارزه در راه خدا حاصل مى شود ودر نتيجه رسيدن به بهشت ونعمت هاى الهى نيز از آن به «فوز عظيم» ياد شده است.

23. اگر كلمه «رضوان» را نكره آورد براى اشاره به اين معنى است كه انسان نمى تواند حقيقت آن را درك كند وشايد هم براى فهماندن اين نكته بوده كه كمترين رضوان خدا هر چه هم كم باشد از اين بهشت ها بزرگ تر است.(1)

24. رهبر مسلمانان بايد در برابر استكبار قاطع باشد: يا أيها النبى جاهد ... واغلظ .(2)

25. با آن كه پيامبر سرچشمه رحمت است، ولى به خاطر كفر ونفاق دشمنان مأمور به خشونت مى شود: واغلظ عليهم .(3)

26. خيانت در برابر خدمت از خصلت هاى منافقان است: وما نقموا الا أن أغنيهم الله ورسوله .

27. در موضوع برخورد پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) با مردم، آيات قرآن كريم سه طايفه است: طايفه اولى آن حكم اولى واصلى را تبيين مى كند: فبما رحمة من الله لنت لهم ولو كنت فظا غليظ القلب لانفضوا من حولك . در تمام برخوردها اصل اولى رحمت وملايمت ونرمى است. طايفه دوم آياتى است كه مربوط به برخورد پيامبر(صلی الله علیه و آله) با مؤمنان است، گذشته از اين ملايمت ورحمت عمومى، يك رحمت خاصه را هم به همراه خواهد داشت. در آيه 215 سوره شعرا مى فرمايد: واخفض جناحك لمن اتبعك من المؤمنين .

طايفه سوم در باره برخورد پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نسبت به كسانى كه نصيحت وموعظه در آنها هيچ اثر نمى كند. از آن به بعد ديگر سخن از تبرى است. اگر چنانچه اينها كم كم به جايى رسيدند كه سواء عليهم ءأنذرتهم ام لم تنذرهم لا يؤمنون ديگر هيچ راهى ندارد. فرمود: فان عصوك فقل انى برىء مما تعبدون ؛ اين طليعه انزجار وغلظت است. فرمود مرزت را از اينها جدا كن، اعلان برائت كن كه من از شما بيزارم، بعد به پيامبر دستور مى دهد: يا ايها النبى

ص: 86

جاهد الكفار والمنافقين واغلظ عليهم ؛ اين خشونت واين غلظت براى مرحله نهايى است.

28. باز بودن راه توبه وبازگشت حتى براى منافقان توطئه گر: فان يتوبوا يك خيرا لهم .

29. سبقت رحمت الهى بر كيفر وغضبش: فان يتوبوا يك خيرا لهم وان يتولوا يعذبهم الله .(1)

30. قرآن كريم در جمله ان اغناهم الله ورسوله من فضله ضمير را مفرد آورد نه تثنيه براى اينكه پيامبر(صلی الله علیه و آله) هر چه دارد از خداست، مظهر خداست وآينه الهى است. «من فضلهما» درست نيست براى اينكه پيغمبر در مقابل خدا نيست.

را كه (براى انفاق در راه خدا) جز به مقدار (ناچيز) توانايى خود دسترسى ندارند، مسخره مى نمايند، خدا آنها را مسخره مى كند؛ (و كيفر استهزاكنندگان را به آنها مى دهد؛) وبراى آنها عذاب دردناكى است!* چه براى آنها استغفار كنى وچه نكنى، (حتى) اگر هفتاد بار براى آنها استغفار كنى، هرگز خدا آنها را نمى آمرزد؛ چرا كه خدا وپيامبرش را انكار كردند وخداوند جمعيت فاسقان را هدايت نمى كند.

شأن نزول

آيه 79: روايات متعددى در شأن نزول اين آيات در كتب تفسير وحديث نقل شده كه از مجموع آنها چنين استفاده مى شود كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) تصميم داشت لشكر اسلام را براى مقابله با دشمن (احتمالاً براى جنگ تبوك) آماده سازد ونياز به گرفتن كمك از مردم داشت، هنگامى كه نظر خود را اظهار فرمود، كسانى كه توانايى داشتند مقدار قابل ملاحظه اى به عنوان زكات يا كمك بلاعوض به ارتش اسلام خدمت كردند، ولى بعضى از كارگران كم درآمد مسلمان مانند «ابوعقيل انصارى» يا «سالم بن عمير انصارى» با تحمل كار اضافى وكشيدن آب در شب وتهيه دو من خرما كه يك من آن را براى خانواده خويش ذخيره كرد ويك من ديگر را خدمت پيامبر(صلی الله علیه و آله) آورد، كمك ظاهرا ناچيزى به اين برنامه بزرگ اسلامى نمود.

ولى منافقان عيبجو به هر يك از اين دو گروه ايراد مى گرفتند: كسانى را كه زياد پرداخته بودند به عنوان رياكار معرفى مى كردند وكسانى را كه مقدار ظاهرا ناچيزى كمك كرده بودند به باد مسخره واستهزا مى گرفتند كه آيا لشكر اسلام نياز به چنين كمكى دارد؟ آيات فوق نازل شد وشديدا آنان را تهديد كرد واز عذاب خداوند بيم داد.(1)

عيب جويى ومسخره كردن منافقان نسبت به مؤمنان در صدقات عامل عذاب خداوند، عدم تأثير استغفار پيامبر اكرم براى منافقان به جهت كفر به خدا وپيامبر.

ب. منظور از جمله يوم يلقونه روز ديدار بخل خواهد بود، ممكن هم هست ضمير را به خداى تعالى برگشت داده بگوييم منظور از يوم يلقونه روز قيامت باشد ويا منظور ازآن روز مرگ است كه ظاهر آيه من كان يرجوا لقاء الله فان اجل الله لات آن را افاده مى كند.(1)

ج.

عن الرضا(علیه السلام) فى قوله تعالى: سخر الله منهم

قال: «ان الله تعالى لا يسخر ... ولكنه تعالى يجازيهم جزاء السخرية ...».(2)

كه جزيه ندهيم. فخر رازى مى گويد: ثعلبه از كار خود پشيمان شد وزكات خود را نزد پيامبر آورد ولى آن حضرت نپذيرفت.

آرى، انسان نمى داند صلاح وخيرش در چيست، از اين رو گاهى با اصرار، چيزى را مى خواهد كه به زيان اوست، پس بايد به داده هاى خدا قانع بود.(1)

3. شبيه اين دعا در عمل نكردن به پيمان با خدا، در سوره اعراف آيات 189 و 190 آمده است: دعوا الله ربّهما لئن اتيتنا صالحا لنكوننّ من الشاكرين* فلمّا ءاتاهما صالحا جعلا له شركاء .(2)

4. از جمله فاعقبهم نفاقا فى قلوبهم به خوبى استفاده مى شود كه بسيارى از گناهان وصفات زشت وحتى كفر ونفاق علت ومعلول يكديگرند زيرا جمله فوق با صراحت مى گويد بخل وپيمان شكنى آن ها سبب شد كه نفاق در دل هايشان ريشه دواند وهمين گونه است گناهان وكارهاى خلاف ديگر ونيز دلالت دارد كه برخى از گناهان چنان است كه انسان را به گناه ديگر فرا مى خواند.(3)

5. خرده گيرى ومسخره كردن مؤمن، گناهى بزرگ ودر پى دارنده عذاب سخت الهى است: فيسخرون منهم سخرالله منهم ولهم عذاب اليم .(4)

6. آوردن كلمه «هفتاد بار» خصوصيتى ندارد، بلكه فقط مى خواهد كثرت را برساند نه اين كه تا هفتاد بى فايده است ولى از هفتاد به بالا اثر دارد.(5)

7. از آيه الذين يلمزون ... به خوبى به دست مى آيد كه اسلام در هيچ موردى روى كثرت مقدار عمل تكيه نكرده است، بلكه همه جا اهميت به كيفيت عمل داده است وبراى اخلاص ونيت پاك ارزش فوق العاده اى قائل شده است.(6)

8. جمله كانوا يكذبون دلالت دارد بر اين كه كذب در اينان موجود است واستمرار خواهد داشت.(7)

ص: 90

9. عدم قبول استغفار از طرف خداوند به خاطر بخل خدا نيست، بلكه به خاطر عدم قابليت منافقين به خاطر كفرشان است.(1)

انتظارشان است) اين، جزاى كارهايى است كه انجام مى دادند.* هر گاه خداوند تو را به سوى گروهى از آنان باز گرداند واز تو اجازه خروج (به سوى ميدان جهاد) بخواهند، بگو: «هيچگاه با من خارج نخواهيد شد وهرگز همراه من، با دشمنى نخواهيد جنگيد. شما نخستين بار به كناره گيرى راضى شديد، اكنون نيز با متخلّفان بمانيد.»* هرگز بر مرده هيچ يك از آنان، نماز نخوان وبر كنار قبرش، (براى دعا وطلب آمرزش،) نايست؛ چرا كه آنها به خدا ورسولش كافر شدند ودر حالى كه فاسق بودند از دنيا رفتند.* مبادا اموال وفرزندانشان، مايه شگفتى تو گردد! (اين براى آنها نعمت نيست؛ بلكه) خدا مى خواهد آنها را به اين وسيله در دنيا عذاب كند، وجانشان برآيد در حالى كه كافرند.* وهنگامى كه سوره اى نازل شود (و به آنان دستور دهد) كه: «به خدا ايمان بياوريد، وهمراه پيامبرش جهاد كنيد»، افرادى از آنها [ \ گروه منافقان] كه توانايى دارند، از تو اجازه مى خواهند ومى گويند: «بگذار ما با قاعدين [ \ آنها كه از جهاد معافند] باشيم.* (آرى،) آنها راضى شدند كه با بازماندگان باشند؛ وبر دل هايشان مهر نهاده شده از اين رو (چيزى) نمى فهمند.* ولى پيامبر وكسانى كه با او ايمان آوردند، با اموال وجانهايشان جهاد كردند؛ وهمه نيكى ها براى آنهاست؛ وآنها همه رستگارانند.* خداوند براى آنها باغ هايى از بهشت فراهم ساخته كه نهرها از زير درختانش جارى است؛ جاودانه در آن خواهند بود واين است رستگارى (و پيروزى) بزرگ.* وعذرآورندگان از اعراب، (نزد تو) آمدند كه به آنها اجازه (عدم شركت در جهاد) داده شود وآنها كه به خدا وپيامبرش دروغ گفتند، (بدون هيچ عذرى در خانه خود) نشستند؛ بزودى به كسانى از آنها كه مخالفت كردند (و معذور نبودند)، عذاب دردناكى خواهد رسيد!* بر ضعيفان وبيماران وآنها كه وسيله اى براى انفاق (در راه جهاد) ندارند، ايرادى نيست (كه در ميدان جنگ شركت نجويند،) هرگاه براى خدا ورسولش خيرخواهى كنند (؛واز آنچه در توان دارند، مضايقه ننمايند). بر نيكوكاران راه مؤاخذه نيست؛ وخدا آمرزنده ومهربان است.

شادمانى متخلفان از جنگ تبوك به بهانه گرمى هوا، پاسخ خداوند به آنان، لزوم خنده اندك وگريه فراوان به جهت اين تخلف ورزى، اجازه خواستن از پيامبر براى حضور در جنگ ها وپاسخ قاطع پيامبر به آنان به عدم حضور، نماز نخواندن پيامبر بر جنازه منافقان به جهت كفر وفسق، مال وفرزند مايه عذاب براى منافقان، اجازه خواستن ثروتمندان از پيامبر بر عدم حضور در جنگ به هنگام دستور جهاد، رضايت منافقان به همراهى با معذوران از جنگ، رستگارى پيامبر ومؤمنان مجاهد وبهره مندى از نعمت هاى بهشتى، اجازه خواهى اعراب معذور از جنگ ودروغگويى غيرمعذورين وعقوبت الهى براى آنان.

ب. اين آيات مربوط به متخلفان از جنگ تبوك است كه به بهانه گرمى هوا از شركت در جهاد امتناع ورزيدند كه قرآن كريم آنان را تهديد به عذاب الهى مى كند وبه پيامبر(صلی الله علیه و آله) دستور مى دهد بر آنان نماز نخوان.

ج. در معناى جمله فليضحكوا قليلاً وليبكوا كثيرا دو احتمال است:

1. اين گروه متخلف از جهاد بايد در اين جهان كم بخندند وبيشتر گريه كنند زيرا مجازات هاى دردناكى در پيش دارند كه اگر از آن آگاه شوند بسيار گريه خواهند كرد وكمتر مى خندند.

2. اين ها هر قدر بخندند با توجه به عمر كوتاه دنيا خنده آن ها كم خواهد بود ودر آخرت آن قدر بايد گريه كنند كه گريه هاى دنيا در برابر آن ناچيز است، ليكن احتمال اول با سياق آيه سازگارتر است؛ زيرا لازمه احتمال دوم آن است كه صيغه امر به معناى اخبار باشد واين خلاف ظاهر است.(1)

د. مقصود از «قعود» در بار اول تخلفى است كه در اولين بارى كه لازم شد بيرون شوند مرتكب شده واز بيرون شدن براى جهاد سرپيچيدند ومقصود از «خالفين» آن افرادى هستند كه نمى توانند به جهاد بروند مانند زنان وكودكان وبيماران وكسانى كه در اعضاى خود نقص دارند وبعضى گفته اند مقصود از خالفين، متخلفينى هستند كه بدون هيچ عذرى تخلف ورزيدند.(2)

ص: 93

ه - . آيه 90 اشاره به وضع دو گروه از متخلفان از جهاد مى كند: گروه نخست كسانى اند كه واقعا معذور بوده اند وگروه ديگر كه از روى سركشى وعصيان در جنگ شركت نكردند كه آنان را وعده به عذاب مى دهد.

7. مرده منافق نيز بايد تحقير شود. در تشييع جنازه آنان شركت نكنيم وبه زيارت قبور آنان نرويم: لا تصلّ ... لا تقم .(1)

8. گروهى كه قاصرند از آنها به خالف وخوالف ومانند آن ياد مى كنند. گروهى كه مقصرند از آنان به مخلّف ياد مى كنند؛ زيرا اينها عمدا خودشان را بازنشست كردند وبه عقب كشاندند: فرح المخلفون بمقعدهم خلاف رسول الله .

9. در دو بخش سوره توبه از مال وفرزند منافقان نكوهش شده، ليكن در قبال آن مال وفرزند كسانى كه مال وفرزند واعضاى خانواده خود را در راه خدا مصرف مى كنند به نيكى ياد كرده است، پس آن مالى كه فرمود انما يريد الله أن يعذّبهم بها فى حيوة الدنيا مال منافق وامثال منافق است، در قبالش مال كسانى است كه در راه خدا انفاق مى كنند: لكن الرّسول والذين ءامنوا معه جاهدوا بأموالهم وأنفسهم .

پس اگر يك سلسله اموال باعث عذاب است يك سلسله اموال هم باعث رحمت الهى است.

10. ضعف مالى وامكانات اجتماعى مؤمنان عصر پيامبر(صلی الله علیه و آله) در مقايسه با منافقان: ولا تعجبك اموالهم واولادهم . تعجب از امكانات رفاهى ومفاخر اجتماعى منافقان، نشان از ضعف مالى وامكانات مؤمنان در مقايسه با آنان دارد.(2)

11. تمكن وثروت، زمينه عافيت طلبى منافقان وگريز آنان از جهاد: استئذنك اولوا الطول منهم .(3)

12. آنهايى كه در جبهه شركت نكردند تقريبا چهار گروه بودند، بدترين گروه كه با كيفر الهى همراه بودند همين منافقان بودند وسه گروه ديگر جرم نداشتند، ليكن بعضى ها با حسنات همراه بودند، بعضى جرمشان بخشوده شد، بعضى هم آدم هاى عادى بودند. گروه اول منافقين: كرهوا أن يجاهدوا بأموالهم وانفسهم . گروه دوم آن نيروهاى بسيج مخلص بودند كه هيچ امكاناتى براى اعزام به جبهه نداشتند: ترى أعينهم تفيض من الدمع حزنا ألا يجدوا ما ينفقون .

ص: 95

گروه سوم كسانى هستند كه تقصير كردند؛ با اينكه مى توانستند به جبهه بروند نرفتند، ولى فورا نادم وپشيمان شدند وتوبه آنها پذيرفته شد: ضاقت عليهم الارض بما رحبت . گروه چهارم همين عَجَزَه هستند؛ يعنى زنها، پيرمرد، اعمى، اعرج ومريض وخردسال كه معذورند.

13. مؤمنان راستين ومجاهد، برخوردار از همه خيرات دنيا وآخرت: وأولئك لهم الخيرات . كلمه «الخيرات» جمع محلى به «ال» ومفيد استغراق است.(1)

14. بهشت، آفريده شده وهم اكنون موجود است: اعدّ الله لهم جنات .(2)

15. معاف شدگان از جنگ، بايد در پشت جبهه حمايتگر رزمندگان وخيرخواه خدا ورسولش باشند: ليس على الضعفاء ... اذا نصحوا لله ورسوله .(3)

16. پيرمردى نابينا خدمت پيامبر آمد وعرض كرد: كسى را ندارم كه دستم را گرفته وبه جبهه ببرد. ناتوان وسالمندم، آيا عذرم پذيرفته است ؟ پيامبر سكوت كرد تا آنكه آيه 91 نازل شد.

چشمهايشان از اندوه اشكبار بود؛ زيرا چيزى نداشتند كه در راه خدا انفاق كنند (و با آن به ميدان بروند).* راه مؤاخذه تنها به روى كسانى باز است كه از تو اجازه مى خواهند در حالى كه توانگرند؛ (و امكانات كافى براى جهاد دارند؛) آنها راضى شدند كه با بازماندگان [ \ زنان وكودكان وبيماران] بمانند وخداوند بر دلهايشان مُهر نهاده؛ به همين جهت چيزى نمى دانند.* هنگامى كه به سوى آنها (كه از جهاد تخلف كردند) بازگرديد، از شما عذرخواهى مى كنند؛ بگو: «عذرخواهى نكنيد، ما هرگز (سخن) شما را باور نخواهيم كرد! چرا كه خدا ما را از اخبارتان آگاه ساخته؛ وخدا ورسولش، اعمال شما را مى بيند؛ سپس به سوى كسى كه داناى پنهان وآشكار است بازگشت داده مى شويد؛ واو شما را به آنچه انجام مى داديد، آگاه مى كند (و جزا مى دهد.)»* هنگامى كه به سوى آنان بازگرديد، براى شما به خدا سوگند ياد مى كنند، تا از آنها اعراض (و صرف نظر) كنيد؛ از آنها اعراض كنيد (و روى بگردانيد)؛ چرا كه پليدند وجايگاهشان دوزخ است، به كيفر اعمالى كه انجام مى دادند.* براى شما قسم ياد مى كنند تا از انها راضى شويد؛ اگر شما از آنها راضى شويد، خداوند (هرگز) از جمعيت فاسقان راضى نخواهد شد.

لتعرضوا عنهم ، خدوند دستور اعراض قهرآميز داد: فاعرضوا عنهم انّهم رجس .(1)

8. چون خدا از منافقان راضى نيست، آنان كه از منافقان راضى شوند، راهشان را از خدا جدا كرده اند: فان ترضوا ... فان الله لا يرضى .(2)

براى آنان فراهم ساخته كه نهرها از زير درختانش جارى است؛ جاودانه در آن خواهند ماند واين است پيروزى بزرگ!* واز (ميان) اعراب باديه نشين كه اطراف شما هستند، جمعى منافقند؛ واز اهل مدينه (نيز)، گروهى سخت به نفاق پايبندند. تو آنها را نمى شناسى، ولى ما آنها را مى شناسيم. بزودى آنها را دو بار مجازات مى كنيم (:مجازاتى با رسوايى در دنيا، ومجازاتى به هنگام مرگ)؛ سپس به سوى مجازات بزرگى (در قيامت) فرستاده مى شوند.

د. منظور از اين انفاق، انفاق در جهاد يا به طور كلى انفاق در راهى از راه هاى خير است.(1)

ه - . منظور از «سابقين اولين» كسانى اند كه قبل از هجرت ايمان آورده وپيش از واقعه بدر مهاجرت كردند ويا به پيغمبر ايمان آورده واو را منزل دادند.(2)

و. الذين اتبعوهم باحسان ؛ منظور از اين گروه كسانى هستند كه با پيروى نيك آن دو گروه را پيروى كردند؛ يعنى پيروى آنان به حق باشد - يا به عبارتى پيرويشان براى دين باشد كه حق را با آنان ببينند - نه پيروى به خاطر علاقه اى كه به ايشان دارند.(3)

ز. سنعذبهم مرتين ؛ چنين به نظر مى رسد كه يكى از دو عذاب همان مجازات اجتماعى آنان به خاطر رسوايى اشان وكشف اسرار درونى شان باشد كه به دنبال آن تمام حيثيت اجتماعى خود را از دست مى دهند ومجازات دوم آن ها همان است كه در سوره انفال آيه 50 مى فرمايد: ولو ترى اذ يتوفى الذين كفروا الملائكة يضربون وجوههم ... .(4)

ح. فخر رازى هفت وجه ذكر كرده براى اين تعدد عذاب. آن دو نحو عذاب آيا علنى ومخفى است، شخصى وعمومى است ورسوايى سياسى واجتماعى است؛ اين وجوه هفتگانه هيچكدام دليل لفظى آنان را تأييد نمى كند چون دليل نيست هر كدام از اينها مى تواند مصداق باشد.

ط . سنعذبهم مرّتين اصل حاكم بر مسئله كلامى در جريان عذاب اين است كه جزاء سيئة سيئة مثلها هم عدل خداى سبحان اقتضا مى كند كه بيش از اندازه انتقام نگيرد وهم اطلاق اين آيات اين است كه جزاء سيئة سيئة مثلها هرگز عذاب دو برابر نيست. اگر در بعضى از موارد فرمود: سنعذبهم مرّتين براى اينكه گناه اينها در حقيقت به چندين گناه منحل مى شود نه اينكه يك گناه است دو عذاب دارد.

ص: 101

خداى سبحان مقيد به ايمان وعمل صالح است حدوثا وبقائا. در سوره مباركه بينه آيه 8 مى فرمايد: جزاؤهم عند ربهم جنات عدن تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها ابدا رضى الله عنهم ورضوا عنه ذلك لمن خشى ربه .

فخر رازى تلاش وكوشش زيادى كرد كه با اين آيه افضليت ابابكر را ثابت كند واستحقاق ايشان را براى امامت، غافل از اينكه اين آيه هرگز ناظر به اين نيست كه كسى بعدا چه كار مى كند ناظر به آن است كه كسى تا حال اين كار را كرده است ومرضى خدا هست واگر از اين به بعد يك خطايى از او ظاهر بشود كه ان الله لا يرضى عن القوم الفاسقين .

6. اگر گروهى را سرزنش مى كنيم، خوبان آنان را فراموش نكنيم. به دنبال الاعراب اشد كفرا مى فرمايد: ومن الاعراب من يؤمن بالله ... .(1)

7. باديه نشينى ومحيط اجتماعى، اختيار رشد را از انسان نمى گيرد: ومن الاعراب من يؤمن بالله ... .(2)

8. كلمه «صلوات» جمع آمد چرا كه در مقابل هر انفاقى كه مى كردند رسول خدا(صلی الله علیه و آله) براى آنان دعا مى كرد وبه تكرار انفاق، دعاى رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هم تكرار مى شد.(3)

9. سبقت در كار نيك، ارزش است وموقعيت پيشگامان در نهضت بايد حفظ شود: السابقون الاولون .(4)

10. امام صادق(علیه السلام) فرمودند: ابتدا خداوند نام مهاجرين با سابقه را برده، سپس نام انصار وياوران را وسپس نام پيروان آنان را بيان نموده است. بنا بر اين جايگاه ومقام هر گروه را در جاى خود بيان كرده است.(5)

11. تنها پيروى از نيكى ها وكمالات گذشتگان ارزش است، نه هر پيروى وتبعيتى: اتّبعوهم باحسان .(6)

ص: 103

12. برخى از منافقان، آنچنان به ديانت تظاهر ونفاق خود را پنهان مى كردند كه حتى براى پيامبر(صلی الله علیه و آله) هم ناشناخته بودند: وممن حولكم من الاعراب ... لا تعلمهم .(1)

برخورد مى كنيم. طبق روايتى او با دو يا چند نفر ديگر از ياران پيامبر(صلی الله علیه و آله) از شركت در جنگ «تبوك» خوددارى كردند، اما هنگامى كه آياتى را كه در مذمّت متخلفين وارد شده بود شنيدند، بسيار ناراحت وپشيمان شدند؛ خود را به ستون هاى مسجد پيامبر بستند وهنگامى كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) بازگشت واز حال آنان خبر گرفت، عرض كردند: آنان سوگند ياد كرده اند كه خود را از ستون باز نكنند تا اين كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) چنين كند. رسول خدا فرمود: من نيز سوگند ياد مى كنم كه چنين كارى نخواهم كرد مگر اين كه خداوند به من اجازه دهد.

آيه فوق نازل شد وخداوند توبه آنان را پذيرفت وپيامبر(صلی الله علیه و آله) آنان را از ستون مسجد باز كرد. آنان به شكرانه اين موضوع همه اموال خود را به پيامبر(صلی الله علیه و آله) تقديم كردند وعرض كردند: اين همان اموالى است كه به خاطر دلبستگى به آن ما از شركت در جهاد خوددارى كرده ايم، همه اين ها را از ما بپذير ودر راه خدا انفاق كن.

پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: هنوز دستورى در اين باره بر من نازل نشده است، چيزى نگذشت كه آيه بعد نازل شد ودستور داد كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) قسمتى از اموال آنان را بگيرد ومطابق بعضى از روايات يك سوم از اموال آنان را پذيرفت.

در پاره اى ديگر از روايات مى خوانيم كه آيه فوق در باره «ابولبابه» وراجع به داستان «بنى قريظه» است؛ بنى قريظه كه گروهى از يهود بودند با او مشورت كردند كه آيا تسليم حكم پيامبر بشوند يا نه ؟ او گفت: اگر تسليم شويد همه شما را سر مى برند، سپس از اين گفته خود پشيمان شد وتوبه كرد وخود را به ستون مسجد بست وبعد آيه فوق نازل شد وخداوند توبه او را پذيرفت.

آيه 106: جمعى از مفسران گفته اند: آيه شريفه در باره سه نفر از متخلفان جنگ تبوك به نام «هلال بن اميه» و«مرارة بن ربيع» و«كعب بن مالك» نازل شده است كه با محاصره اجتماعى زندگى بر آنان بسيار سخت شد به اين صورت كه پيامبر با آنان سخن نگفت ودستور داد مردم وحتى خانواده اشان با آنان سخن نگويند. عرصه زندگى چنان بر آنان تنگ شد كه مجبور شدند به بيابان بروند. بعد از ندامت وپشيمانى توبه آنان پذيرفته شد كه آيه 118 توبه ناظر به اين موضوع است.(1)

ص: 105

ج. تعبير به «عسى» شايد به خاطر آن است كه آن ها را در ميان بيم واميد وخوف ورجا كه دو وسيله تكامل وتربيت است قرار دهد، اين احتمال نيز وجود دارد كه اشاره به اين باشد كه علاوه بر توبه وندامت وپشيمانى بايد در آينده شرايط ديگرى را انجام دهند وگذشته را به اعمال نيك خود جبران نمايند.(1)

د. صل عليهم ؛ از سياق استفاده مى شود كه مقصود از اين دعا، دعاى خير به جان ومال ايشان است همچنان كه از سنت چنين به يادگار رسيده كه آن جناب در برابر كسى كه زكات مى داده چنين دعا مى كرده كه خدا به مالت خير وبركت مرحمت بفرمايد.(2)

5. اسلام، مالكيت خصوصى را مى پذيرد: اموالهم .

6. نگوييم زكات دادن وظيفه اش بوده، ما هم تشكر كنيم: خذ، صل عليهم .

7. جمله صل عليهم نشان مى دهد كه حتى در برابر انجام وظايف واجب بايد از مردم تشكر وتقدير كرد ومخصوصا از طريق معنوى وروانى آن ها را تشويق نمود.(1)

8. دستور «خذ»، دليل بر روشنى است كه رئيس حكومت اسلامى مى تواند زكات را از مردم بگيرد نه اين كه منتظر بماند كه اگر مايل بودند خودشان بپردازند واگر نبودند نه.(2)

9. اگر توبه را با صدقه ذكر كرده است: هو يقبل التوبة ... يأخذ الصدقات براى اين است كه صدقه نيز خاصيت توبه را دارد؛ توبه پاك مى كند، صدقه هم پاك مى كند ودادن صدقه توبه اى است مالى.(3)

10. از امام صادق(علیه السلام) روايت شده كه امام سجاد(علیه السلام) فرمود:

«... ان الصدقة لا تقع فى يد العبد حتى تقع فى يد الرب وهو قوله (هو يقبل التوبة عن عباده ويأخذ الصدقات)»؛ به تحقيق صدقه در دست عبد قرار نمى گيرد، مگر اين كه (قبلاً) در دست خدا قرار گيرد واين سخن خداست كه فرمود: اوست كه توبه را از بندگان خود مى پذيرد وصدقات را مى گيرد.(4)

11. جمله يأخذ الصدقات اشاره به اين مطلب دارد كه دست پيامبر وپيشوايان راستين دست خداست چرا كه گيرنده زكات وصدقات پيامبر(صلی الله علیه و آله) وامام وپيشواى مسلمين است واين تعبير مى رساند كه گويى خداوند اين صدقات را مى گيرد.(5)

12. آيه فسيرى الله عملكم ... مردم را وامى دارد به اين كه مواظب كارهاى خود باشند وفراموش نكنند كه براى اعمال نيك وبدشان حقايقى است كه به هيچ وجه پنهان نمى ماند وبراى تك تك افراد بشر مراقب هايى هست كه از اعمال ايشان اطلاع يافته حقيقت آن را مى بينند.(6)

ص: 108

13. به گفته روايات، مراد از «مؤمنون»، امامان معصومند كه خداوند آنان را از اعمال ما آگاه مى سازد.(1)

14. در آيه وسيرى الله عملكم ورسوله ... نامى از مؤمنين برده نشد، ليكن در اين آيه فرمود: فسيرى الله علمكم ورسوله والمؤمنون ، مؤمنون را ذكر فرمود واين بدان علت است كه آيه 94 مربوط به منافقين بود كه ذكر خدا ورسول براى اين بود كه منافقين مى خواستند با خدا ورسول دشمنى كنند وبا مؤمنين كارى نداشتند، بر خلاف آيه 105 كه بحث در باره عموم مردم است چون غرض در آن تحريك وتشويق مردم است به عمل صالح واين كه هر عملى بكنند در برابر ناظران وتماشاگرانى مى كنند.(2)

15. اين آيه كه بيان كننده آگاهى خدا وپيامبر ومؤمنان از عملكرد ماست، همان عقيده شيعه را مبنى بر «عرضه اعمال» بر اولياى خدا بيان مى كند. اين عرضه، روزانه يا هر هفته وهر ماه انجام مى گيرد واگر اعمال ما خوب باشد، اولياى خدا از ما شاد مى شوند واگر بد باشد نگران واندوهگين مى گردند. ايمان به اين عرضه عمل، در ايجاد تقوا وحيا مؤثر است. امام صادق(علیه السلام) فرمود: اى مردم! با گناهِ خود، رسول خدا را ناراحت نكنيد.(3)

16. سؤال: فرق ميان آيه وءاخرون اعترفوا ... با آيه وءاخرون مرجون لامر الله چيست با اين كه هر دو گروه جزو گناهكاران بودند وهر دو از گناه خود توبه كردند همچنين هر دو گروه در انتظار رحمت الهى هستند؟

پاسخ: الف. گروه نخست به زودى توبه كردند وآشكارا به علامت پشيمانى همانند ابولبابه، خود را به ستون مسجد بستند، اما گروه دوم كسانى بودند كه پشيمانى خود را در آغاز اظهار نكردند هر چند در دل پشمان شدند واعلام آمادگى براى جبران ننمودند.

ب. گروه اول هر چند از وظيفه بزرگ اسلامى مانند جهاد سرپيچى كردند يا بعضى از اسرار نظامى را به دشمن داده بودند، از اين رو بعد از توبه وآمادگى براى جبران، خداوند توبه آن ها را پذيرفت، اما اقدام به گناهى همچون قتل حمزه چيزى نبود كه بتوان آن را جبران

ص: 109

نمود، از اين رو نجات اين گروه بسته به فرمان خداست.(1)

17. آيه اما يعذبهم واما يتوب عليهم دليل بر صحت عقيده شيعه در مورد جواز گذشت خدا از گنهكاران مى باشد ونيز دليل است بر اين كه گذشت از گنهكاران وپذيرفتن توبه آنان تفضلى است از طرف خداى سبحان وبر او واجب نيست زيرا اگر واجب بود آن را معلق به مشيت وخواست خود نمى كرد.(2)

در آن، مردانى هستند كه دوست مى دارند پاكيزه باشند؛ وخداوند پاكيزگان را دوست دارد.* آيا كسى كه شالوده آن را بر تقواى الهى وخشنودى او بنا كرده بهتر است يا كسى كه اساس آن را بر كنار پرتگاه سستى بنا نموده كه ناگهان در آتش دوزخ فرو مى ريزد؟! وخداوند گروه ستمگران را هدايت نمى كند.* (اما) اين بنايى را كه آنها ساختند، همواره به صورت يك وسيله شك وترديد، در دلهايشان باقى مى ماند؛ مگر اينكه دلهايشان پاره پاره شود (و بميرند؛ وگرنه، هرگز از دل آنها بيرون نمى رود)؛ وخداوند دانا وحكيم است.* خداوند از مؤمنان جان ها واموالشان را خريدارى كرده كه (در برابرش) بهشت براى آنان باشد؛ (به اين گونه كه:) در راه خدا پيكار مى كنند، مى كشند وكشته مى شوند؛ اين وعده حقّى است بر او، كه در تورات وانجيل وقرآن ذكر فرموده؛ وچه كسى از خدا به عهدش وفادارتر است ؟!اكنون بشارت باد بر شما، به داد وستدى كه با خدا كرده ايد؛ واين است آن پيروزى بزرگ!

شأن نزول

آيه 107: گروهى از منافقان نزد پيامبر(صلی الله علیه و آله) آمدند وعرض كردند: به ما اجازه بده مسجدى در ميان قبيله بنى سالم (نزديك مسجد قبا) بسازيم تا افراد ناتوان وبيمار وپيرمردان از كارافتاده در آن نماز بگزارند وهمچنين در شب هاى بارانى كه گروهى از مردم توانايى آمدن به مسجد شما را ندارند فريضه اسلامى خود را در آن انجام دهند واين در هنگامى بود كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) عازم جنگ تبوك بود.

پيامبر(صلی الله علیه و آله) به آنان اجازه داد، ولى آنان اضافه كردند آيا ممكن است شخصا بياييد ودر آن نماز بگزاريد؟ پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: من فعلاً عازم سفرم وهنگام بازگشت به خواست خدا به آن مسجد مى آيم ودر آن نماز مى گزارم.

هنگامى كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) از تبوك بازگشت نزد او آمدند وگفتند: اكنون تقاضا داريم به مسجد ما بيايى ودر آنجا نماز بگزارى واز خدا بخواهى ما را بركت دهد واين در حالى بود كه هنوز پيامبر(صلی الله علیه و آله) وارد دروازه مدينه نشده بود. در اين هنگام پيك وحى خدا نازل شد وآيات فوق را آورد وپرده از اسرار كار آنان برداشت وبه دنبال آن پيامبر دستور داد مسجد مزبور را آتش زنند وبقاياى آن را ويران كنند وجاى آن را محل ريختن زباله هاى شهر سازند.(1)

ص: 111

6. مسجد، بايد پايگاهى براى تربيت وتهذيب انسان هاى شايسته باشد: لمسجد أسس ... فيه رجال يحبون أن يتطهروا .(1)

7. در پذيرش الهى، جهاد با جان بر جهاد مالى مقدم است: انفسهم واموالهم . (جان را همه دارند، ولى همه مال وثروت ندارند.

8. اگر هدف از جهاد، خدا باشد، كشته شدن يا نشدن تفاوتى نمى كند: يقاتلون فى سبيل الله فيقتلون ويقتلون .

9. گرچه ما بر خدا حقى نداريم، اما خداوند براى ما بر عهده خودش حقوقى قرار داده است: وعدا عليه حقّا .

10. تعبير به «اشتراء»، تعبير تشويقى است؛ چون ذات اقدس الهى مال خود را از ما مى خرد براى اينكه انسان كه مالك جان ومال نيست، ملك خود را از ما مى خرد، اين در حقيقت جمع عوض ومعوض است؛ يعنى مثمن هم مال اوست، ثمن هم مال اوست. نظير اجر، اجر هم تعبير تشويقى است كه يؤتون أجرهم مرّتين ؛ براى اينكه اجر آن است كه انسان يك خدمتى را براى صاحب كار ارائه كند به او بدهد واز او مزد بگيرد وخدايى كه غنى عن العالمين است كارى از ما به سود او نخواهد بود، ما به سود خودمان كار مى كنيم واز او مزد دريافت مى كنيم.

11. وقتى آيه 111 نازل شد، پيغمبر(صلی الله علیه و آله) آن را قرائت كردند وانصار تكبير گفتند، بعد برخى از انصار اين جمله را گفتند، گفتند: چه تجارت سودآور وربح آورى است ما نه پس مى دهيم نه پس مى گيريم؛ «لا نقيل ولا نستقيل».

12. ذات اقدس الهى اگر بخواهد به مجاهدان بهشت بدهد بايد شرايط هشتگانه داشته باشد. اولين شرط توبه است كه طاهر وپاك باشد.

13. برخى از آيات قرآن كريم است كه بدون تحليل معرفت نفس ممكن نيست بايع انسان مؤمن است ومبيع جان او، آنجا كه مبيع مال است انفكاك مبيع از بايع مشخص است كه مؤمن مال خود را به خدا واگذار مى كند، اما آنجا كه بايع خودش را مى فروشد بايع مؤمن

ص: 113

است مبيع هم خود مؤمن، اين ترسيم وتصويرش چگونه است ؟ اين در جهت مثبت. در جهت منفى كه جريان عذاب وعقاب است، آيات فراوانى در قرآن كريم است كه ظلم را مطرح مى كند ومى فرمايد: كفار ومنافقان به خودشان ظلم كردند به ما ظلم نكردند، كسى هم به اينها ظلم نكرد؛ ظالم اينها هستند، مظلوم هم خود اينها، نه ظالم ديگرى هست ونه مظلوم ديگرى: وما ظلمهم الله ولكن كانوا انفسهم يظلمون .

آنجايى كه انسان مال خود را مى فروشد البته بايع ومبيع دوتاست واز بحث بيرون است، آنجا مشكلى نيست، اما آنجا كه بايع ومبيع يكى است انسان خودش را مى فروشد، احتياج به تحليل دارد؛ در تحليلى كه به اين تعدد منتهى مى شود مى توان گفت انسان فطرتى دارد وطبيعتى، يك عقلى دارد كه مرحله عاليه اى دارد كه نفس مجرد است ويك مرحله مادونى دارد كه شهوت وغضب در آن مرحله اند.

بايع مرحله ايمان انسان است كه فرمود: ان الله اشترى من المؤمنين ، خدا كه نفس مؤمن را به ميدان جنگ نمى فرستد كه كشته بشود، اين نفس حيوانى است كه داراى شهوت وغضب است ومرحله نازل انسانيت است كه به طبيعت بر مى گردد وبه خورد وخوراك مرتبط است، اين به ميدان جنگ مى رود وشهيد مى شود.

ص: 114

حضرت فرمود: اگر ياران ما اين صفات وكمالات را دارا مى بودند، بر ما واجب بود قيام كنيم ودر آن صورت، جهاد از حجّ برتر بود.

3. آنچه مطلوب است، ملكه شدن كمالات در انسان است: التائبون العابدون ... .(1)

4. توبه، نخستين گام انسان در طريق خودسازى است: التائبون العابدون .(2)

5. اهتمام مؤمنان واقعى به خودسازى، قبل از پرداختن به اصلاح جامعه: التائبون العابدون الحامدون ... الامرون بالمعروف والناهون عن المنكر .(3)

6. از آن جا كه متعلق بشر المؤمنين ذكر نشده يا به تعبير ديگر بشارت به طور مطلق آمده است، مفهوم وسيعى را مى فهماند كه هر خير وسعادتى را در بر مى گيرد؛ يعنى آن ها را به هر خير وسعادت وهر گونه افتخار بشارت ده.(4)

7. اگر اول توبه وعبادت وگردش وركوع وسجود ايشان را آورده براى اين است كه اين اوصاف، اوصاف فردى آنان است، بعدا اوصاف اجتماعى ايشان را كه ناشى از ايمان آنان است ذكر نموده وآن اين است كه مؤمنين با امر به معروف ونهى از منكر اجتماع صالحى به وجود مى آورند آن گاه در خاتمه وصف پسنديده وجميلى را كه ايشان در هر دو حال يعنى هم در حال انفراد وهم در حال اجتماع دارند ذكر كرده وآن اين است كه ايشان حافظ حدود خدايند.(5)

8. اگر تعبير به «حافظ » كرد براى اين است كه بفهماند مؤمنين هم خودشان از حدود خدا تجاوز نمى كنند وهم نسبت به آن اهتمام ومراقبت دارند.(6)

9. از اين صفاتى كه در آيه التائبون ... بيان شد به دست مى آيد كه اين صفات شريفه، صفاتى است كه ايمان مؤمن با آن ها تمام وكامل مى شود ومؤمن با داشتن آن ها مستوجب وعده قطعى خدا به بهشت مى گردد.(7)

ص: 117

10. در آيه وبشر المؤمنين به جاى ضمير «هم» كلمه «مؤمنين» آمد تا دلالت كند بر اين كه ملاك بشارت، ايمان است ومؤمن كامل كسى است كه اين صفات را دارا باشد.(1)

11. هر گونه پيوند وهمبستگى خويشاوندى وغير خويشاوندى بايد تحت پيوندهاى مكتبى قرار گيرد واين پيوند ايمان به خدا ومبارزه با هر گونه شرك وبت پرستى بايد بر تمام روابط مسلمانان حاكم باشد: ما كان ... ولو كانوا اولى قربى .(2)

12. علت اين كه خداوند مى فرمايد: كسى حق ندارد براى مشرك استغفار كند اين است كه بنده كه با خدا سر دشمنى داشته باشد مانند مشركين معاند وخود را بالاتر از آن مى دانند كه به درگاه خدا سر فرود بياورند، در چنين صورتى عقل حكم مى كند به اين كه شفاعت يا استغفار معنا ندارد مگر آن كه بنده عناد را كنار گذاشته به سوى خدا توبه وبازگشت كند.(3)

13. لزوم تبرى وبيزارى جستن از دشمنان خدا، هر چند كه از خويشاوندان نزديك باشند: فلما تبين له انه عدو لله تبرأ منه .(4)

14. در آيه 113، سخن از اين بود كه پيامبر ومؤمنان حق دعا كردن براى مشركان را ندارند، هر چند از خويشاوندانشان باشند. آيه 114 پاسخ شبهه اى را مى دهد كه پس چرا حضرت ابراهيم، به عموى مشرك خود دعا كرد وبه او وعده استغفار داد: سأستغفر لك ربى ، اين آيه مى فرمايد: وعده ابراهيم به اميد هدايت او بود، اما چون عمو در حال شرك از دنيا رفت، ابراهيم هم استغفار را رها كرد.(5)

15. علم انبيا محدود است: فلمّا تبين له ... .(6)

16. بعضى مى گويند آيه وما كان الله ليضل ... دلالت دارد بر اين كه تمام احكام عقل بايد به وسيله شرع تأييد گردد تا براى مردم تكليف ومسئوليت ايجاد كند. در پاسخ بايد گفت: جمله حتى يبين لهم روشن مى كند كه اين آيه ومانند آن مخصوص مسائلى است كه

ص: 118

در پرده ابهام باقى مانده ونياز به تبيين وروشنگرى دارد ومسلما مستقلات عقلى را شامل نمى شود زيرا زشتى ظلم وخوبى عدالت موضوع مبهمى نيست كه نياز به تبيين داشته باشد.(1)

17. هدايت الهى كامل است وعلاوه بر بيان اسبابِ سعادت، عوامل خطر را نيز هشدار مى دهد: يبين لهم ما يتّقون . امام صادق(علیه السلام) فرمود: خداوند اسباب رضايت وغضب خود را به مردم مى شناساند.(2)

18. در جمله الامرون بالمعروف والناهون ... ، «واو» دليل بر اين است كه امر به معروف مستلزم نهى از منكر مى باشد وگويا آن ها هر دو يك چيزند وديگر اين كه در بيشتر جاها نهى از منكر به امر به معروف مقرون است، از اين رو «واو» آمده است تا دلالت بر اين مقارنه ونزديكى كند.(3)

ص: 119

از جان او چشم بپوشند. اين بخاطر آن است كه هيچ تشنگى، خستگى وگرسنگى در راه خدا به آنها نمى رسد وهيچ گامى كه موجب خشم كافران مى شود برنمى دارند، وضربه اى از دشمن نمى خورند، مگر اينكه بخاطر آن، عمل صالحى براى آنها نوشته مى شود؛ زيرا خداوند پاداش نيكوكاران را تباه نمى كند.* وهيچ مال كوچك يا بزرگى را (در اين راه) انفاق نمى كنند، وهيچ سرزمينى را (به سوى ميدان جهاد يا در بازگشت) نمى پيمايند، مگر اين كه براى آنها نوشته مى شود؛ تا خداوند آن را به عنوان بهترين اعمالشان پاداش دهد.* شايسته نيست مؤمنان همگى (به سوى ميدان جهاد) كوچ كنند؛ چرا از هر گروهى از آنان، طايفه اى كوچ نمى كند (و طايفه اى در مدينه بماند)، تا در دين (و معارف واحكام اسلام) آگاهى يابند وبه هنگام بازگشت به سوى قوم خود، آنها را بيم دهند؟! شايد (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند، وخوددارى كنند!* اى كسانى كه ايمان آورده ايد! با كافرانى كه به شما نزديكترند پيكار كنيد؛ (و دشمن دورتر، شما را از دشمنان نزديك غافل نكند.) آنها بايد در شما شدّت وخشونت (و قدرت) احساس كنند؛ وبدانيد خداوند با پرهيزگاران است.

هم به آنان نزديك نشوند. آنان به كوه هاى اطراف مدينه رفتند وبراى استغفار، جدا از يكديگر به تضرّع وگريه پرداختند تا پس از پنجاه روز خداوند توبه آنان را پذيرفت.(1)

ج. چرا از جنگ تبوك به ساعة العسرة تعبير شده است ؟

زيرا: 1. از طرفى حركت به سوى تبوك در موقع شدت گرماى تابستان بود.

2 . از طرفى خشكسالى مردم را به ستوه آورده بود.

3. فصلى بود كه مى بايست مردم همان مقدار محصولى كه بر درختان بود جمع آورى وبراى طول سال خود آماده كنند.

4. فاصله ميان مدينه وتبوك بسيار طولانى بود.

5. دشمنى كه مى خواستند با او رو به رو شوند امپراطورى روم شرقى، يكى از قدرتمندترين قدرت هاى روز جهان بود.

6. مركب وآذوقه در ميان مسلمانان به اندازه اى كم بود كه گاه دو نفر مجبور مى شدند به نوبت از يك مركب استفاده كنند؛ بعضى از پياده ها حتى كفش نداشتند ومجبور بودند پا برهنه بروند.(2)

د. در اين كه «صادقين» چه كسانى هستند، اوصاف آنان در آيات 177 سوره بقره، 15سوره حجرات و8 سوره حشر بيان شده است.

ه - . منظور از «احسن اعمال» ممكن است جهاد در راه خدا باشد براى اين كه جهاد از همه اعمال نيك ديگر سخت تر ومهم تر است، يا منظور اين است كه خداوند جزاى بهترين اعمالشان را بدهد.(3)

و. مقصود از تفقه در دين، فهميدن همه معارف دينى از اصول وفروع آن است نه خصوص احكام عملى، ووظيفه كوچ كردن براى جهاد از طلبه علوم دينى برداشته شده است.(4)

ص: 122

8. در هر زمان بايد معصومى باشد كه مسلمانان با او همراه باشند: كونوا مع الصادقين .(1)

9. حفظ جان پيامبر(صلی الله علیه و آله) وظيفه همه مؤمنان ومقدم بر حفظ جان خودشان: ولايرغبوا بأنفسهم عن نفسه .(2)

10. تحمل كمترين دشوارى در راه خدا، داراى پاداش نزد او: ذلك بأنهم لا يصيبهم ظمأ و... فى سبيل الله ... الا كتب لهم به عمل صالح . از تنكير «ظمأ»، «نصب» و... تقليل استفاده مى شود.(3)

11. جانفشانى وتحمل هر گونه سختى تشنگى، گرسنگى وحرارت هاى جبهه جنگ در راه خدا از نشانه ها واوصاف محسنان است: لا يرغبوا بانفسهم عن نفسه ذلك بانهم لايصيبهم ظمأ ... فى سبيل الله ... ان الله لا يضيع اجر المحسنين .(4)

12. استمرار ومداومت بر انجام عمل نيك، افزون كننده پاداش آن عمل است: ليجزيهم الله احسن ما كانوا يعملون . به كارگيرى فعل مضارع همراه با «كان» كانوا يعملون بيانگر اين معناست.(5)

13. در انفاق، كميت ومقدار مهم نيست، چه كم باشد چه زياد، در نزد خدا اجر دارد: صغيرة ولا كبيرة .(6)

14. جهاد، از واجبات كفايى است: وما كان المؤمنون لينفروا كافة .

15. تفقه در دين وشناخت عميق وتبليغ ونشر آن، از واجبات كفايى است: فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا فى الدين ولينذروا قومهم .

16. هر جامعه وقومى نياز به اسلام شناس وفقيه ومبلغى برخاسته از ميان خودشان دارد: فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا فى الدين ولينذروا قومهم .(7)

17. فقه، آنچنان مهم است كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در بدرقه على(علیه السلام) به يمن، به او فرمان

ص: 124

آموزش فقه مردم را داد:

«فقّههم فى الدين» واو را چنين دعا كرد:

«اللهمّ فقّهه فى الدين» با آنكه وى فقيه ترين مردم بود.(1)

18. چنان كه حضرت امير(علیه السلام) به فرزندش سفارش مى كند:

«تفقّه فى الدّين فان الفقهاء ورثة الانبياء». امام حسين(علیه السلام) نيز شب عاشورا در جملاتى خداوند را چنين ستود: حمد خدايى كه ما را فقيه در دين قرار داد.(2)

19. تفقه در دين گرچه در اين آيه به صورت متن واجمال بازگو شد، اما شرحش حديث پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است كه فرمود:

«العلم ثلاثة آية محكمة، سنّة قائمة، فريضة عادلة» كه همه علوم اسلامى را در بر مى گيرد.

20. عالم شدن هدف اصلى نيست، هدف اصلى آن است كه يك عده منذر باشند ومردم را بترسانند، يك عده بترسند حالا بر فرض عالم شدند به احكام، مشكل حل نمى شود، مشكل جامعه جهالت عملى است نه جهل علمى، جهل علمى تقريبا برطرف شده است يا در آستانه برطرف شدن است، اما مشكل همچنان باقى است؛ مشكل جامعه آن جهالت عملى است كه يعملون السوء بجهالة . امير المؤمنين(علیه السلام) مى فرمايد:

«رب عالم قد قتله جهله وعمله معه لاينفعه»؛ چه بسا عالمانى كه كشته جهل اند، اين جهل در مقابل عقل است؛ عالم هستند ولى عاقل نيستند. اگر دانشمندان هنر انذار را داشتند وارث انبيا هستند براى اينكه فرمود: قم فانذر ، اينها هم كه وارثان انبيا هستند لينذروا قومهم هستند.

21. وظيفه توده مردم اعم از خود علما ومردم لعلهم يحذرون است نه «لعلهم يعلمون». چه چيزى محذور است كه اينها حاذر باشند آنرا در سوره مباركه اسراء آيه 57 بيان فرمود: اولئك الذين يبتغون ربهم الوسيلة ايهم اقرب ويرجون رحمته ويخافون عذابه ان عذاب ربه كان محذورا ، پس محذور معلوم است، حاذر هم معلوم ومنذر هم معلوم، از چه بترسند؟ از عذاب خدا؟ عذاب خدا هم گاهى در دنيا است گاهى در آخرت.

در آيه 9 سوره زمر مى فرمايد: امن هو قانت ءاناء الليل ساجدا وقائما يحذر الاخرة ويرجوا رحمة ربّه .

ص: 125

22. تنوين در «عملٌ صالحٌ » براى تفخيم وعظمت عمل است وبه اين آيه استدلال شده است به اين كه هر كس قصد خير كند سعى وتلاش او مورد سپاس خداوند قرار خواهد گرفت.(1)

23. لزوم به كارگيرى شدت وخشم، در جنگ با دشمنان كفر پيشه: قاتلوا الذين يلونكم من الكفار وليجدوا فيكم غلظة .(2)

24. يا ايها الذين ءامنوا قاتلوا الذين يلونكم كفار ؛ عنوان قتال غير از عنوان جهاد است، جهاد به معناى مبارزه كردن است شامل مشرك واهل كتاب ومنافق همه خواهد شد، اما قتال مخصوص مشركان است. در آيه 73 توبه جهاد با كفار را با منافقان يكجا ذكر فرمود: يا ايها الذين ءامنوا جاهد الكفار والمنافقين . با منافقين بايد جهاد كرد، اما جهاد غير از قتال است؛ يعنى بايد مبارزه كرد، مبارزه با آنها يعنى از آنان مطلع بودن، جلوى نشر اكاذيب آنها را گرفتن، جلوى جاسوسى آنها را گرفتن، جهاد با منافق اين است وگرنه منافقان در بين ساير مسلمانان زندگى مى كردند؛ هم در مسايل عبادى اشان حضور داشتند، در مسجدها حضور داشتند، در مسايل تجارى حضور داشتند، عنوان قتال غير از عنوان جهاد است؛ در باره منافق دستور قتال نيامده است.

25. در آيه 36 توبه مى فرمايد: وقاتلوا المشركين كافة كما يقاتلونكم كافة واعلموا ان اللّه مع المتقين ؛ همانطور كه همه مشركان بر عليه شما قيام مى كنند شما هم عليه همه آنان قيام كنيد. آيه محل بحث منافى با آيه 36 سوره توبه نيست. آيه نمى گويد كه فقط با مشركان همسايه وهم مرزتان درگير شويد ولا غير، آيه مى فرمايد كه اول با اينها مبارزه كنيد، پس منافات ندارد كه مقاتله با مشركان با همه مشركان در برنامه حكومت اسلامى باشد، لكن ترتيب واولويت به اين است كه قاتلوا الذين يلونكم من الكفار عقل نيز به اين مطلب حكم مى كند؛ زيرا اگر انسان دشمن نزديك را رها كند وبه دنبال دشمن دور برود، دشمن نزديك وقتى صحنه را خالى ديد به مسلمانان حمله مى كند.

ص: 126

8. از اين كه به جاى «منكم»، من انفسكم آمده است اشاره به شدت ارتباط پيامبر(صلی الله علیه و آله) با مردم است گويا پاره اى از جان مردم واز روح جامعه در شكل پيامبر(صلی الله علیه و آله) ظاهر شده است.(1)

9. از عوامل تأثير كلام در ديگران، خيرخواهى، دلسوزى، مهربانى، بى توقّعى وتواضع است: عزيز عليه ... حريص عليكم ... رؤف رحيم .(2)

10. رنج وگرفتارى امت، مايه رنج وتأثر شديد پيامبر(صلی الله علیه و آله) بود: رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم .

11. حرص چيزى نيست كه ذاتا مذموم باشد نظير كذب، مذمت حرص به لحاظ متعلق است، اگر كسى متعلق حرصش دنيا ولهو ولعب وامور دنيا باشد چنين حرصى مذموم است، اگر حريص باشد نسبت به هدايت مردم جامعه چنين حرصى مذموم نيست. در آيه حريص عليكم .

12. رهبران اسلامى بايد در سختى ها وگرفتارى ها با مردم همدل وهمراه باشند: عزيز عليه ما عنتم .(3)

13. گرچه حرص به ايمان تعلق مى گيرد نظير وما اكثر الناس ولو حرصت بمؤمنين ولى چون ايمان بالاخره به ذات انسان سود مى رساند وهويت انسان را مى سازد، حرص بر ايمان به حرص بر ذات تعبير شده است. نفرمود حريص است بر ايمان شما فرمود حريص بر خود شماست: حريص عليكم .

14. دلجويى خداوند از پيامبر(صلی الله علیه و آله)، در قبال حق ستيزى ورويگردانى منافقان: فان تولوا فقل حسبى الله .

15. لزوم اتكاى مبلغان الهى بر خداوند ونگران نبودن بر حق ناپذيرى گمراهان، پس از اتمام حجت بر آنان: فان تولوا فقل حسبى الله ... عليه توكلت .(4)

ص: 129

ص: 130

ص: 132

لزوم انذار به مردم وبشارت به مؤمنان، تهمت سحر به پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) خلقت نظام هستى در شش دوران، تسلط خداوند بر جهان، شفاعت، محتاج به اذن خداوند، ضرورت پرستش پروردگار، تحقق وعده قيامت وزنده شدن انسان ها براى رسيدن به پاداش وكيفر.

ب. تعبير به آن ها «تلك» به جاى اين ها «هذه» كه نظير آن در ابتداى سوره بقره نيز آمده است از تعبيرات لطيف قرآنى است وكنايه از عظمت ووالا بودن مفاهيم قرآن مى باشد.(1)

ج. توصيف قرآن به «حكيم» اشاره به اين است كه آيات قرآن داراى آن چنان استحكام ونظم وانسجامى است كه هر گونه باطل وخرافه وهَزل را از خود دور مى سازد؛ جز حق نمى گويد وجز به راه حق دعوت نمى كند.(2)

د. در مورد معناى قدم صدق وجوهى ذكر شده است از جمله:

الف. اشاره به مسأله معاد ونعمت هاى آخرتى باشد، در واقع قدم كنايه از مقام ومنزلت است؛ يعنى براى افراد باايمان در نزد پروردگار مقام ومنزلتى ثابت ومسلم مى باشد در اين صورت آيه شريفه با آيه فى مقعد صدق عند مليك مقتدر (قمر، 55) از نظر معنا ومفهوم متحد است.

ب. قدم به معناى پيشوا ورهبر است؛ يعنى براى مؤمنان رهبرى صادق فرستاده شده است.(3)

روايات متعددى كه در تفاسير شيعه واهل سنت در ذيل اين آيه وارد شده و«قدم صدق» را به شخص پيامبر(صلی الله علیه و آله) يا ولايت امير المؤمنين(علیه السلام) تفسير كرده است نيز مؤيد همين معناست ودر برخى از روايات به شفاعت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) تفسير شده است.(4)

ه - . در مجمع البيان آمده است:

«قيل ان معنى قدم صدق شفاعة محمد(صلی الله علیه و آله) لهم يوم القيامة ... وهو المروى عن ابى عبدالله(علیه السلام)»؛ گفته شده كه معناى «قدم صدق» شفاعت حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) براى مؤمنان در روز قيامت مى باشد ... واين معنا از امام صادق(علیه السلام) روايت شده است.(5)

ص: 134

و. كلمه «انَّ » و«لام تأكيد» وصفت «مبين» در ان هذا لساحر مبين همه نشانه تأكيدى است كه آن ها روى تهمتِ سحر داشتند وتعبير به «هذا» اسم اشاره به نزديك براى اين بود كه مقام پيامبر اكرم را تحقير كنند.(1)

ز. «آيه» يعنى علامت واين واژه بر معانى واعيان خارجى وگفتار ومانند آن اطلاق مى شود: 1. اطلاق آيه بر معانى مانند: أو لم يكن لهم ءايةً أن يعلَمه علماءُ بنى اسرائيل . (شعراء، 191)

2. اطلاق آيه بر عين خارجى مانند: وجعلناها وابنتها ءاية للعالمين . (انبياء، 91)

3. اطلاق آيه بر گفتار مانند: واذا بدّلنا ءاية مكان ءاية ... .(2)

ح. مقصود از استوى على العرش حكومت وسلطنت است مثل وقتى كه گفته مى شود پادشاه بر تخت سلطنت نشست با اين كه ممكن است اصلاً تختى وجود نداشته باشد. همچنين عده اى آن را كنايه از «استيلا وقدرت» پروردگار دانسته اند.(3)

ط . تدبّر از ماده تدبير واصل آن «دَبْر» است به معناى پشت سر وعاقبت چيزى. بنا بر اين تدبير به معناى بررسى عواقب كارها ومصالح را سنجيدن وبر طبق آن عمل نمودن است.(4)

ى. اليه مرجعكم جميعا ؛ مرجع برگشتن يا به معناى مرگ است يا برانگيختن در قيامت ويا هر دوى آن ها. مراد از محل برگشت هم مى تواند پاداش الهى باشد يا اين كه اشاره به سير تكامل انسان داشته باشد.(5)

ك. آيه چهارم هم اصل مسأله معاد را مطرح نموده اليه مرجعكم جميعا هم دليل واستدلال بر آن را انه يبدؤا الخلق ثم يعيده وهم هدف آن را اشاره فرموده ليجزى الذين ءامنوا وعملوا الصالحات .(6)

ص: 135

9. توجه به خالقيت، حاكميت، ربوبيت ومدبر بودن خدا، زمينه پيدايش روح بندگى وپرستش است: الله الذى خلق ... ثم استوى ... يدبر الامر ... الله ربكم فاعبدوه أفلا تذكرون .(1)

10. هدف از اين بازگشت ومعاد آن است كه مؤمنانى كه عمل شايسته انجام داده اند به عدالت پاداش دهد وكفار را عذاب كند، پس چون مؤمن وكافر نزد خدا يكسان نيستند، از اين رو بايد روزى باشد كه در آن به حساب همه رسيدگى شود.(2)

11. استمرار وپافشارى بر كفر موجب گرفتار شدن به عذابِ دردناك دوزخ است: عذاب اليم بما كانوا يكفرون .(3)

12. معاد (رستاخيز انسان وجهان) مادى وجسمانى است: انه يبدؤا الخلق ثم يعيده . «اعادة» به معناى بازگرداندن خود شىء است.(4)

13. عمل صالح، شرط بهره مندى اهل ايمان از پاداش هاى اخروى است: ليجزى الذين ءامنوا وعملوا الصالحات .(5)

ص: 137

جهنم كيفر منكران قيامت، بهره مندى مؤمنان صالح از نعمت هاى بهشتى وتسبيح وتحميد، نيايش بهشتيان.

ب. در باره هو الذى جعل الشمس ضياء ... از امام باقر(علیه السلام) چنين نقل شده است:

«أضائت الارض بنور محمد(صلی الله علیه و آله) كما تضىء الشمس فضرب الله مثل محمد(صلی الله علیه و آله) الشمس ومثل الوصى القمر»؛ خداوند صفحه زمين را به نور محمد(صلی الله علیه و آله) روشن ساخت همان گونه كه با نور آفتاب (زمين روشن مى شود) از اين رو حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) را به خورشيد تشبيه كرد ووصى او حضرت على(علیه السلام) را به ماه.(1)

ج. برخى «ضياء» و«نور» را مترادف دانسته وبعضى «ضياء» را به روشنايى شديد و«نور» را به روشنايى ضعيف تر معنا مى كنند. عده اى از مفسرين هم «ضياء» را روشنايى ذاتى دانسته كه خود نور دارد، ولى «نور» را مفهومى اعمّ از ذاتى وعرضى دانسته كه مى تواند نورش را از جاى ديگر اخذ كند.(2)

د. منظور از اختلاف «ليل» و«نهار» يا آن است كه شب وروز يكى پس از ديگرى مى آيند وبر اثر آن هفته ها وماه ها وسال ها رقم مى خورد، يا منظور آن است كه شب وروز بلند وكوتاه مى شود كه از آن فصول چهارگانه تشكيل مى شود ورزق وروزى مردم منظم مى گردد.(3)

ه - . تجرى من تحتهم يعنى از پيش روى آنان نهرها جاريست وآنان از بلندى آن نهرها را مى نگرند، احتمال ديگر آن كه قصرهاى بهشتيان بر روى نهرها بنا شده يا اين كه نهرهاى بهشتى در تحت قدرت آنان مى باشد.(4)

و. در باره ذكر سبحانك اللهم كه بهشتيان به آن مشغولند اين جمله به عنوان تكليف وعبادت نمى باشد چرا كه قيامت دار تكليف نمى باشد، بلكه بهشتيان تسبيح پروردگار را به جهت خشنودى مى گويند.(5)

ص: 139

ز. در رابطه با تحيتهم فيها سلام چند قول است از جمله:

1. تحيت بهشتيان به يكديگر ذكر سلام است. 2. تحيت فرشتگان به بهشتيان سلام است؛ بدين معنا كه از آفات وبلياتى كه دوزخيان بدانها مبتلا گشته اند شما در سلامت هستيد.(1)

ح. وءاخر دعويهم نه به معناى آن است كه آخرين دعاى آنان چنين است، بلكه به معناى آن است كه دعاى ديگر آنان ذكر الحمد لله ربّ العالمين است، ليكن برخى گفته اند: جمله ءاخر دعويهم قرينه است بر اين كه مراد از دعويهم سبحانك اللهم اول دعواهم است يعنى آغاز نيايش اهل بهشت تسبيح خداوند وپايان بخش آن حمد وستايش اوست.(2)

ط . در اين كه منظور از «دعوى» چيست وجوهى بيان شده است: 1. دعا كردن. 2. عبادت. 3. ندا. 4. آرزو. ظاهرا وجه اول درست است ووجوه ديگر دليلى ندارد گرچه فخر رازى ذكر كرده است.(3)

ى. از امام باقر(علیه السلام) روايت شده است:

«... واذا اراد المؤمن شيئا او اشتهى انما دعواه فيها اذ اراد، أن يقول: سبحانك اللهم

فاذا قالها تبادرت اليه الخدم بما اشتهى من غير ان يكون طلبه منهم أو أمر به وذلك قول الله عز وجلّ : دعواهم فيها سبحانك اللهم »؛ ... هر گاه مؤمن (در بهشت) چيزى را اراده كرد يا بدان ميل پيدا كرد، دعا (و گفتار) او در آنجا اين است كه مى گويد: «سبحانك اللهم». پس وقتى اين ذكر را گفت، خادمان آنچه را او خواسته برايش حاضر مى كنند بدون اين كه آن را طلبيده يا دستور داده باشد واين است معناى سخن خدا دعواهم فيها سبحانك اللهم .(4)

2. در آيه هفتم سه ويژگى براى كفار ذكر فرموده است: لا يرجون لقائنا ، رضوا بالحيوة الدنيا و عن ءاياتنا غافلون وهر كدام از اين توصيفات با هم تلازم دارند؛ يعنى كسانى كه معاد را قبول ندارند لازمه اش آن است كه دل خوشى آن ها به زندگى دنيا باشد وكسى كه به زندگى دنيا مشغول شد، لازمه اش غفلت از آيات الهى است.(1)

3. كفار به حيات دنيا كه در معرض فنا وزوال است مطمئن مى شوند: ان الذين لايرجون لقائنا ورضوا بالحياة الدنيا واطمأنّوا بها ، ليكن اهل ايمان به ياد خدا اطمينان وآرامش پيدا مى كنند: ألا بذكرالله تطمئنّ القلوب . (رعد، 28)

4. نظير آيه 7 سوره يونس آيه سوم سوره نجم است كه مى فرمايد: فاعرض عمّن تولى عن ذكرنا ولم يرد الاّ الحياة الدنيا ذلك مبلغهم من العلم انّ ربّك هو اعلم بمن ضلّ عن سبيله . اين دو آيه از نظر مضمون به يكديگر نزديك است به دليل اين كه آيه اخير دلالت دارد كه اعراض از ياد خداوند كه همان غفلت از ياد اوست باعث مى شود كه علم انسان منحصر به زندگى مادى شود وچيزى جز آن طلب نكند واين گمراهى از راه خداست كه در آيه ديگر بيان شده ان الذين يضلّون عن سبيل الله لهم عذاب شديد بما نسوا يوم الحساب .(2)

5. خداوند در آيه 9 مؤمنان را توصيف مى كند به ايمان وعمل صالح وبعدا هدايت آنان را به سوى خودش تنها به ايمان نسبت مى دهد؛ زيرا تنها ايمان است كه بنده را به مقام قرب بالا مى برد وعمل صالح نقشى ندارد جز اين كه ايمان را كمك كند وكار آن رابه ثمر برساند. خداوند مى فرمايد: يرفع الله الذين ءامنوا منكم والذين اوتوا العلم درجات (مجادله، 11)؛ در اين آيه براى ترفيع درجه تنها علم وايمان را ذكر كرده وعمل صالح را مسكوت گذاشته وآيه 10 سوره فاطر دلالت واضح ترى بر اين حقيقت دارد كه عمل صالح عامل رفعت عقيده است: اليه يصعد الكلم الطيب والعمل الصالح يرفعه . هر چند در مورد نعمت هاى بهشت عمل صالح دخالت دارد همچنان كه اعمال زشت در انواع عذاب دخالت دارد.(3)

6. آيه دهم به سه حالت والتذاذ در مورد بهشتيان اشاره مى كند: الف. توجه به ذات

ص: 141

پروردگار وتسبيح وتقديس او. ب. لذتى كه در اثر ارتباط با ساير مؤمنين به آنان دست مى دهد. ج. لذتى كه از رسيدن به نعم بهشتى به آنان مى رسد وباز آن ها را متوجه خداوند كرده وستايش الهى را به جا مى آورند.(1)

متبادر به ذهن است مشركين مى باشند.(1)

ز. «قرون» جمع «قرن» معمولاً به معناى يك زمان طولانى استعمال مى شود، اما به معناى قوم وجمعيتى كه در عصر واحدى زندگى مى كنند نيز آمده است چرا كه ماده اصلى آن به معناى اقتران ونزديكى است.(2)

ح. وما كانوا ليؤمنوا يعنى اين چنين نبود كه ايمان بياورند، منظور اين است كه علت هلاكت آنان عدم ايمانشان در گذشته نبود چرا كه ممكن است بعدا ايمان آورند، بلكه اين تعبير مى رساند كه اين ها در آينده هم ايمان نخواهند آورد.(3)

ط . ثم جعلناكم خلائف فى الارض ؛ در اين جا تعبير به خليفه براى اين است كه روى زمين منازل ومساكن آن ها را تصرّف كرده وبه جاى آنان جايگزين شدند.(4)

ى. لننظر كيف تعلمون ؛ منظور از نگريستن نه با چشم، نه تفكر ونه انديشه با قلب است زيرا اسناد هيچ كدام از اين ها به خداوند صحيح نيست، بلكه منظور اين است كه خداوند همانند كسى كه در مقام آزمايش است با بنده خود اين گونه رفتار مى كند.(5)

سؤال اين است كه اين نوع آيات چگونه با خلقت احسن انسان (تين، 4) وتكريم او ولقد كرّمنا بنى ءادم (اسراء، 70) قابل جمع است ؟ در جواب مى توان گفت كه اين بحث ها همه مربوط به انسان هايى است كه تحت تربيت رهبران الهى قرار نگرفته، شهوتشان آزاد ودر هوس ها غوطه ور هستند، اما انسانى كه در مسير حركت وانديشه رهبران وپيامبران الهى قرار مى گيرد به جايى مى رسد كه به جز خدا نمى بيند.(1)

4. انسان در برابر نعمت هاى خدا ولطف ومهربانى هاى او، موجودى ناسپاس است: كأن لم يدعنا الى ضرّ مسّه .(2)

5. كسانى كه در گرفتارى ها به ياد خدا بوده ودر رفاه وآسايش از او غافل مى شوند، مردمى مسرف هستند: واذا مسّ الانسان الضرّ دعانا ... فلما كشفنا عنه ضرّه ... لم يدعنا ... كذلك زين للمسرفين .(3)

6. علت اين كه انسان بعد از رفع گرفتارى ديگر خداوند را نمى خواند اين است كه كارهايش در برابرش زينت داده شده است.(4)

7. نابودى اقوام گذشته بر اثر ظلم وستم در آيات مختلف مطرح شده است از جمله: وتلك القرى أهلكناهم لمّا ظلموا وجعنا لمهلكهم موعدا (كهف، 59)، فكاين من قرية أهلكناها وهى ظالمة فهى خاوية على عروشها (حج، 45)، 59 قصص، 52 نجم، 39 - 40 عنكبوت.

8. عبارت جعلناكم لننظر كيف تعلمون مخالف علم ازلى پروردگار به احوال بندگان نمى باشد، بلكه اين گونه رفتار الهى جهت مجازات آنان طبق عملى است كه از آنان سر مى زند.(5)

9. نابودى امت ها يا عذاب استيصال (ريشه كن كردن) اقوام مثل قوم نوح، عاد، ثمود و... همواره بعد از نااميدى كامل از ايمان آوردن آنان بوده است.(6)

10. هدف از استقرار جوامع انسان در زمين، آزمون آنان از سوى خداوند است: لننظر كيف تعملون .(7)

ص: 145

بر او نازل نمى شود؟!» بگو: «غيب (و معجزات) تنها براى خدا (و به فرمان او) است. شما در انتظار باشيد، من هم با شما در انتظارم! (شما در انتظار معجزات بهانه جويانه باشيد، ومن هم در انتظار مجازات شما!)»

شأن نزول

عده اى از بت پرستان نزد پيامبر آمدند وگفتند: در قرآن بعضى آيات در باره بت هاى ما وترك پرستش آنان آمده، اگر مى خواهى از تو پيروى كنيم يا قرآن را عوض كن يا حداقل اين آيات را تغيير بده كه در جوابشان اين آيات نازل شد.(1)

كفار سازگار نبود، از اين رو مى گفتند قرآنى بياور كه آنچه اين قرآن دارد، در بر نداشته باشد؛ يعنى مردم را به پرهيز از شرك دعوت نكند واگر مى گويند قرآن را تغيير بده مقصودشان اين است كه آيات مخالف با رأى آنان به آيات ديگرى كه موافق رأيشان است تبديل شود.

تفاوت اين دو پيشنهاد آن است كه نخست مى گفتند از اين قرآن صرف نظر كن وقرآنى ديگر بياور، بار دوم مى گفتند اصل اين قرآن را نگه دار ولى معارفى كه مخالف با هواى نفس آن هاست آن را تغيير بده. ادامه آيه شريفه قل ما يكون لن ان أبدّله من تلقاىء نفسى پاسخ به پيشنهاد كفار است. آيه بعدى فمن أظلم ... متمم دو آيه قبل است؛ يعنى اين تغيير به دست من نيست زيرا اگر تغيير مى دادم ستمكارترين ومجرم ترين مردم بودم ومجرم به رستگارى نمى رسد.(1)

د. قل اتنبّئون اللّه بما لا يعلم فى السموات والارض ؛ اين جمله استفهام انكارى است وكنايه از آن است كه اگر خداوند شفيعانى اينچنين مى داشت در هر نقطه از آسمان وزمين كه بودند از وجودشان آگاه بود مثل اين كه به كسى بگويند تو چنين نماينده اى دارى واو بگويد من از وجود چنين نماينده اى بى اطلاعم واين بهترين دليل بر نفى وجود آن نماينده است.(2)

ه - . بعضى از مفسرين اهل سنت زيارت اهل قبور وزوار حرم اولياى الهى را با استناد به آيه 18 همسان با شفيع قرار دادن بت ها توسط مشركين دانسته اند، در حاليكه به كلمه «يعبدون» در آيه توجه نكرده اند چرا كه زائرين قبور اولياى خدا هيچگاه آن ها را پرستش نمى كنند وخدا نمى دانند.(3)

و. در معناى آيه 19 اختلاف است؛ برخى مفسران مى گويند مردم در آغاز همگى بر دين حق بوده وسپس در اين دين همگانى اختلاف كردند، بعضى قائلند كه مردم همه بر حال شرك وكفر بوده سپس اختلاف كردند، برخى نيز اين گونه تفسير كرده اند كه مردم بر فطرت اسلام آفريده شده اند، سپس به اديان ديگر مى گروند. مرحوم علامه طباطبايى اين قول را پذيرفته ودلايلى بر ردّ ساير اقوال اقامه كرده است.(4)

ص: 148

ز. «امت» به هر جمعيتى كه امر واحدى آنان را گرد هم آورده باشد گفته مى شود. مراد از آن امر واحد - كه جوامع بشرى نخستين را گرد هم آورد واز ايشان يك امت تشكيل داد - به قرينه آيه قبل، توحيد ويكتاپرستى است.(1)

ح. مقصود از «كلمه» در آيه شريفه لولا كلمة سبقت آن سنت الهى مى باشد كه مبنى بر آفرينش انسان بر اساس آزادى واختيار وامتحان بوده چرا كه اگر مجازات عليه منحرفان بلافاصله مى بود ايمان موحدان جنبه اضطرارى پيدا مى كرد وفاقد ارزش بود.(2)

ط . در آيه بيستم مراد مشركين از گلايه بر عدم نزول معجزه، قطعا معجزات پيشنهادى خودشان بوده وگرنه بر اساس نص تاريخ، پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) علاوه بر قرآن معجزات ديگرى داشته اند، ضمن اين كه از ساير آيات قرآن از آيه 94 سوره اسراء بر مى آيد كه بت پرستانِ لجوج طالب معجزه براى هدايت نبوده اند، از اين رو گاهى طلب چشمه اى از زمين يا مثلاً قصرى از طلا داشته اند، البته برخى از مفسرين مقصود آيه را نزول بلا دانسته اند كه چرا وعده ووعيدهاى تو در باره نزول بلا عملى نمى شود؟(3)

3. تغيير وتبديل وكم وزياد كردن كلام خدا (قرآن) خارج از قلمرو اختيارات پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است: قل ما يكون لى أن أبدّله من تلقاءى نفسى .(1)

4. مبلغان دينى موظفند معارف الهى را بدون كم وكاست ويا زيادى به مردم برسانند وتسليم خواسته هاى نفسانى آنان نشوند.(2)

5. قرآن كريم در موارد زيادى تعبير «أظلم» را نسبت به افراد واعمال خاصّى به كار برده حال سؤال اين است: با توجه به معناى اين واژه يعنى «ستمكارترين» آيا تضادّى بين موارد استعمال ايجاد نمى شود؟

در پاسخ بايد گفت: ريشه تمام اين عناوين به يك عنوان بازگشت مى كند وآن مسأله شرك وكفر وعناد است وافترا وتكذيب آيات الهى كه عنوان «أظلم» گرفته نيز از همين ريشه است.(3)

6. مشركين دو خواسته از پيامبر داشته اند: الف. تبديل قرآن. ب. تغيير برخى از آيات. اما قرآن در جواب فقط يك كلام مى فرمايد: بگو من قدرت تغيير قرآن را ندارم؛ يعنى در كوتاهترين جواب مى فهماند؛ وقتى تغيير آيات براى من ممكن نباشد قطعا تبديل اصل قرآن هم ممكن نخواهد بود.(4)

7. ما لا يضرّهم ولا ينفعهم ؛ تعبير به «ما» شامل هر موجودى «ذوى العقول وغير ذوى العقول» مى شود يعنى عبادت غير خدا شامل هر چيزى كه شود (سنگ، چوب، جن، ملك، ماه وخورشيد و...) هيچ سود وزيانى به شما نمى رسد.(5)

8. مشركان به گمان شفاعت، بت ها را پرستش مى كردند: ويعبدون من دون الله ... ويقولون هؤلاء شفعاؤنا ؛ قرآن كريم اين طرز تفكر را باطل مى داند، از اين رو در آيه 13 روم مى فرمايد: در قيامت به شركايى كه براى خداوند قائل بودند واميد شفاعت داشتند كفر مى ورزند؛ ولم يكن لهم من شركائهم شفعاء وكانوا بشركائهم كافرين .

ص: 150

9. يكى از سنت هاى خداوند مهلت دادن به كفار وتبهكاران است اين مطلب با تعبيرات مختلفى بيان شده است:

الف. ولولا كلمة سبقت من ربك لقضى بينهم . (يونس، 19؛ هود، 110؛ فصلت، 45)

ب. ولولا كلمة الفصل لقضى بينهم . (شورى، 21)

ج. واملى لهم انّ كيدى متين . (اعراف، 183؛ قلم، 45)

10. در آيه انما الغيب لله «لام» براى ملكيت است؛ يعنى امور غيبى جز در قدرت خداوند نيست.(1)

11. شرك پيشگان عصر بعثت، مردمانى بهانه جو بودند: ويقولون لولا انزل عليه ءاية من ربه . درخواست نزول معجزه از سوى مشركان - عليرغم نزول مستمر آيات قرآن - در واقع نوعى بهانه جويى براى فرار از پذيرش رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) است.(2)

ص: 151

كه مى توانند از آن بهره مند گردند، (ناگهان) فرمان ما، شب هنگام يا در روز، (براى نابودى آن) فرا مى رسد؛ (سرما يا صاعقه اى را بر آن مسلط مى سازيم؛) وآنچنان آن را درو مى كنيم كه گويى ديروز هرگز (چنين كشتزارى) نبوده است! اينگونه، آيات خود را براى گروهى كه مى انديشند، شرح مى دهيم.* وخداوند به سراى صلح وسلامت دعوت مى كند؛ وهر كس را بخواهد (و شايسته ولايق ببيند)، به راه راست هدايت مى نمايد.

د. فلك به معناى كشتى وكشتى ها آمده ودر اين جا مراد جمع است؛ زيرا با فعل جمع «جرين بهم» تعبير فرموده است.(1)

ه - . كلمه «بغى» در اصل به معناى طلب كردن است نه به معناى ظلم زيرا اگر اين كلمه در اصل به معناى ظلم بود آوردن قيد بغيرالحق بيهوده وزايد بود چون ظلم هميشه بغير حق است.(2)

و. برخى از مفسران گفته اند تغيير لحن والتفات از خطاب يسيركم به غيبت جرين بهم در آيات مورد بحث ممكن است چند علت داشته باشد:

1. وضع وحال مشركان به هنگام بلا به عنوان درس عبرتى براى ديگران آمده به همين دليل آن ها را غايب فرض كرده وبقيه را در حضور.

2. نكته اين التفات بى اعتنايى وتحقير است گويى خداوند نخست آن ها را به حضور پذيرفته سپس آن ها را از خود دور كرده ورها مى نمايد.

3. آيه ترسيمى كلى از وضع طبيعى وچگونگى وضع مردم دارد كه تا زمانى كه در كشتى نشسته اند واز ساحل دور نشده اند در ميان جمعند، بنا بر اين مى توانند مخاطب باشند، اما وقتى كشتى آن ها از ساحل دور مى شود تدريجا پنهان مى شوند وبه صورت گروه غايبى به شمار مى آيند.(3)

ز. بعد از بيان دورنمايى از زندگى دنيا وناپايدارى آن در ضمن مثال جالبى به تشريح اين واقعيت پرداخته تا پرده هاى غرور وغفلت را از مقابل ديدگان غافلان وطاغيان كنار زند: انما مثل الحيوة الدنيا كماء ... آرى زندگى دنيا مانند آبى است كه باعث رويش سبزه ها وگياهان مى گردد اما چندى نمى گذرد كه اين زينت هاى ظاهرى ورنگارنگ آن چنان از ميان مى رود كه گويى هرگز وجود نداشته تا بفهماند كه زندگى فريبنده وپرزرق وبرق دنيايى از مقام وثروتش نه قابل دوام است ونه جاى امنيت وسلامت، از اين رو در آيه بعد با يك اشاره كوتاه نقطه مقابل اين زندگى را بيان فرموده كه: والله يدعوا الى دار السلام .(4)

ص: 154

ح. والله يدعوا ... ؛ دعا اگر به خداوند نسبت داده شود معنايش هم دعوت تشريعى است هم دعوت تكوينى است كه ايجاد كردن آن چيزى است كه اراده فرموده است مانند آيه يوم يدعوكم فتستجيبون بحمده (اسراء، 52) يعنى خدا شما را كه در قبرهايتان آرميده ايد براى زندگى وحيات جاودانه در عالم آخرت دعوت مى كند وشما با قبول خود دعوت او را (ايجاد وخلقت مجدد براى حيات اخروى) اجابت مى كنيد.(1)

ط . سلام به معناى سلامت خواهى از آفات ظاهرى وباطنى ويكى از اسماى خداست ووجه آن اين است كه ذات خداى متعال نفس خير است بهشت هم كه دارالله ودارالسلام است مملوّ از خير است به همين جهت در بهشت ضررى متوجه ساكنان آن نيست چون خانه اوست كه منشأ خيرات واصل خير است، از طرفى در اين آيه وساير آيات هر جا از دار السلام سخن به ميان آمده مطلق آمده پس دارالسلام به طور مطلق دار سلامت وراحتى است وهمچنين مقيد به عند ربهم شده تا بگويد اهل دارالسلام داراى قرب حضورند.(2)

فى المعانى عن الباقر(علیه السلام) فى هذه الاية قال: «انّ السّلام هو الله عز وجل وداره التى خلقها لعباده واوليائه الجنة ويهدى من يشاء بالتوفيق الى صراط مستقيم».(3)

4. فرشتگان الهى حتى افكار وتدابير انسان را ثبت مى كنند: يكتبون ما تمكرون .(1)

5. در قرآن كريم تعبيرات مختلفى در زمينه از بين رفتن مكر دشمنان اسلام بيان شده است: الف) قل الله اسرع مكرا (آيه مورد بحث). ب) ومكروا ومكرالله والله خير الماكرين (آل عمران،54). ج) فللّه المكر جميعا (رعد، 42) د) ومكر اولئك هو يبور (فاطر، 10). ه -) وما يمكرون الا بانفسهم وما يشعرون . (انعام، 123)

6. قوانين حاكم بر طبيعت محكوم ومخلوق خداوند است: هو الذى يسيركم وآدمى هر چه پيشرفت كند باز هم از گزند اين قوانين وحوادث طبيعى در امان نيست: جاءتها ريح عاصف .

7. هنگام خطر فطرت انسان متوجه يك مبدأ نجات است: دعوا الله مخلصين .(2)

8. دريانوردى با كشتى هاى بادبانى، سفرى آميخته با بيم واميد است: ... وفرحوا بها ... وظنوا أنهم احيط بهم .(3)

9. انسان در هر بلايى به صورت موسمى نذورات ومعاهداتى با خداوند دارد: احيط بهم دعوا الله در حالى كه بايد ايمان واخلاص به صورت دائمى باشد.(4)

10. آلوسى ومراغى در تفاسير خود آورده اند كه شيعيان هنگام خطر ومصيبت امامان خود را صدا مى زنند در حالى كه مشركان در وقت خطر خدا را صدا مى زنند! غافل از آن كه توسل ما به امام معصوم شهيد كه به گفته قرآن زنده است با توسل به بت وپرستش آن فرق دارد.(5)

11. عمل از عامل جدا نيست؛ ضرر وزيان ظلم در دنيا متوجه خود انسان است نه ديگرى: انما بغيكم على انفسكم .

12. نظير آيه شريفه 23، دو آيه ديگر است كه از خلف وعده بشر به خداوند حكايت دارد:

ص: 156

الف. لئن كشفت عنّا الرجز لنؤمنن لك ...* فلما كشفنا عنهم الرجز الى اجل بالغوه اذاهم ينكثون . (اعراف، 134 - 135)

ب. ومنهم من عاهدالله لئن ءاتانا من فضله لنصدقنّ ولنكوننّ من الصالحين* فلما ءاتاهم من فضله بخلوا به وتولوا وهم معرضون . (توبه، 75 - 76)

13. بهترين مثال ها آن است كه از طبيعت گرفته شود وزمين وزمان آن را كهنه نسازند.(1)

14. در بهره گيرى از مواهب مادى، طبيعت انسان وحيوان يكسانند تنها ارزش آدمى به بهره گيرى از معنويات وتقواست: يأكل الناس والانعام .

15. همان گونه كه روياندن گياهان به دست خداست، خشكاندن ونابود كردن آن ها نيز به دست اوست: فجعلناها حصيدا ، گاه چنان قهرش شديد است كه هيچ اثرى را باقى نمى گذارد: لم تغن بالامس .(2)

16. هدف از تفصيل وتبيين آيات، بهره مندى افراد خردمند است؛ اين معنا با تعبيرات مختلفى بيان شده است: كذلك نفصل الايات لقوم يتفكرون (يونس، 24)، كذلك نفصل الايات لقوم يعلمون (اعراف، 32)، كذلك نفصل الايات لقوم يعقلون (روم، 28) و قد فصلنا الايات لقوم يفقهون . (انعام، 98)

17. دارالسلام براى اهل تذكر

در آيه شريفه خداوند مردم را به دارالسلام دعوت ميكند: واللَّهُ يدْعُو إِلَى دَارِ السَّلاَمِ وَ يهْدِى مَنْ يشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ

در آيه ديگر مصداق ونمونه من يشاء را اهل تذكر معرفى مى كند: وهذَا صِرَاطُ رَبِّك مُسْتَقِيما قَدْ فَصَّلْنَا الاْياتِ لِقَوْمٍ يذَّكرُونَ . لَهُمْ دَارُ السَّلاَمِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِيهُمْ بِمَا كانُوا يعْمَلُونَ (الأنعام،126 و127)

قابل توجه اينكه دارالسلام براى افرادى است كه اهل تذكر وواجد قلب سليم باشند: يوْمَ لاَ ينْفَعُ مَالٌ وَ لاَ بَنُونَ . إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ (الشعراء، 88 و89)

وقتى افراد سالم به دارالسلام راه يافتند، قرآن كريم در باره آنها ميگويد جز گفتار سلام چيزى نمى شنوند: لاَ يسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوا وَ لاَ تَأْثِيما . إِلاَّ قِيلاً سَلاَما سَلاَما (الواقعة، 25 و26)

ص: 157

ب. منظور از زياده، فضلى از ناحيه خداوند متعال است كه عقل بشر از درك آن عاجز است. آيات زير نيز به اين معنا اشاره دارد: فلا تعلم نفس ما أخفى لهم من قرّة أعين (سجده، 17) و ولهم ما يشاؤن فيها ولدينا مزيد (ق، 35). چون اين معنا معلوم است كه انسان هر چيز نيكويى را مى خواهد، پس مزيد از آنچه انسان مى خواهد چيزى است كه فهم، قاصر از درك آن است.(1)

با توجه به اين كه آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند، زياده اشاره به پاداش هاى مضاعف وفراوانى است كه گاهى ده برابر وگاهى هزاران برابر (به نسبت اخلاص وپاكى وتقوا وارزش عمل) بر آن افزوده مى شود، در آيه 160 سوره انعام آمده: من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها ودر آيه ديگر آمده فأما الذين ءامنوا وعملوا الصالحات فيوفّيهم أجورهم ويزيدهم من فضله (نساء، 127)، در آيات مربوط به انفاق در سوره بقره آيه 261 نيز سخن از پاداش نيكوكاران تا هفتصد برابر يا چند مقابل آن به ميان آمده است. امام باقر(علیه السلام) مى فرمايد: منظور از پاداش نيكوتر (حسنى) بهشت است، ليكن زياده بر آن عطاى خداوند در دنياست؛ آنچه خداوند در دنيا به آن عنايت كرده در آخرت حساب آن را از ايشان نمى خواهد.(2)

ج. والذين كسبوا السيئات جزاء سيئه بمثلها ؛ در اينجا سخنى از زياده در كار نيست، چرا كه در پاداش، زياده فضل ورحمت است اما در كيفر، عدالت ايجاب مى كند كه ذره اى بيش از گناه نباشد.(3)

د. «سيئه» در مقابل «حسنه» واعظم سيئات شرك وكفريست كه مقابل ايمانند. ديگر اين كه سيئات اقسامى دارد: يك قسم سيئاتى است كه هر عقل سليمى به زشتى آن حكم مى كند كه تعبير به قبح عقلى مى شود مثل ظلم، كذب، فحشا وقاعده ايست مشهور كه «كلما حكم به العقل حكم به الشرع» زيرا بعد از روشن شدن قبح عقلى ان الله ... ينهى عن الفحشاء والمنكر والبغى (نحل، 92) جا دارد وبالعكس «كلما حكم به الشرع حكم به العقل» زيرا تا مفسده وقبحى نباشد شارع نهى نمى فرمايد. قسم ديگر، معاصى شرعيه است كه عقول از درك

ص: 159

مفاسد ومعايب آن ها قاصر است فقط به طور اجمال مى فهمد كه تا داراى مفسده نباشد، شارع نهى نمى كند وقسم آخر قبايح عرفيه است كه در نظر نوع مردم زشت وقبيح وموجب سبكى وخفت مى شود كه از آن تعبير به منافيات مروّت مى شود كه ناقض عدالت است.(1)

ه - . جالب اين است كه در آيه 28 از بت ها تعبير به «شركائهم» شده يعنى شريك هاى شما در حالى كه مشركان بت ها را شريك خدا قرار داده بودند نه شريك خودشان. اين تعبير در حقيقت اشاره لطيفى به اين نكته است كه بت ها در واقع شريك خدا نبودند واين اوهام وخيال بت پرستان بود كه اين موقعيت را به آنان بخشيد؛ يعنى آن ها شريكان انتخابى شما هستند واين درست مثل اين است كه كسى معلم يا رئيس ناصالحى را براى مدرسه اى انتخاب كند وكارهاى نادرستى از او سر زند، ما به او مى گوييم: بيا ببين اين معلم تو واين رئيس تو چه كارى كه نكرده است در حالى كه نه معلم اوست نه رئيس او، بلكه معلم ورئيس مدرسه است ولى او انتخابش كرده است.(2)

و. در اين كه منظور از بت ها وشركا در آيه فوق چه معبودهايى است واين كه چگونه آن ها چنين سخن مى گويند، در ميان مفسران گفت وگو است. بعضى احتمال داده اند كه منظور معبودهاى انسانى وشيطانى يا از فرشتگان است كه داراى عقل وشعور وادراكند، ولى با اين حال خبر ندارند كه گروهى آن ها را پرستش مى كنند؛ به خاطر اين كه يا در غياب آن ها چنين عبادتى صورت گرفته يا پس از مرگ آن ها (مانند انسان هايى كه پس از مرگشان مورد پرستش قرار گرفته اند)، بنا بر اين سخن گفتن آن ها كاملاً طبيعى خواهد بود واين آيه نظير آيه 41 سبأ مى باشد كه مى فرمايد: ويوم يحشرهم جميعا ثم يقول للملائكة أهؤلاء اياكم كانوا يعبدون ؛ آن روز خداوند همه را جمع ومحشور مى كند، سپس به فرشتگان مى گويد: آيا اين گروه شما را عبادت مى كردند؟

احتمال ديگرى كه بسيارى از مفسران ذكر كرده اند اين است كه در آن روز خداوند حيات وشعور در بت ها مى آفريند آنچنان كه بتوانند حقايق را بازگو كنند.(3)

ص: 160

ز. مراد شريكان از نفى عبادت، نفى حقيقت شركت است؛ مى گويند شما در حقيقت ما را نپرستيديد چون شما مشركان خدا را مى پرستيديد وما شركاى حقيقى خداى تعالى نبوديم. عبادت كه نوعى اتصال عابد به معبود از راه مملوكيت اوست، وقتى عبادت مى شود كه متصل به معبود شود تا بتوان گفت فلان عابد فلان معبود را پرستيد، واين ممكن نيست مگر وقتى كه معبود شعور وآگاهى از عبادت عابد داشته باشد واگر معبودى فرض كنيم كه هيچ اطلاعى از عبادت پرستندگان خود ندارد عبادت حقيقى تحقق نمى يابد، بلكه صورت عبادتى است كه عبادت خيال شده است.

پس از اين معنا روشن شد كه منظور از جمله ثمّ نقول للذين أشركوا مكانكم أنتم وشركاؤكم فزيلنا بينهم اين است كه ما در آن روز اين حقيقت را كه هيچ رابطه اى حقيقى بين مشركين وشركا نبوده روشن مى كنيم كه در حقيقت مولويت وصاحب زمام تدبير امور بودن از آن خداى سبحان است وغير از خدا هيچ كس سهمى از مولويت وربوبيت ندارد تا صحيح باشد كسى پناهنده او شود، تا صحيح باشد كه بگوييم فلانى فلان مولا وفلان رب را مى پرستد. آيه ديگرى نيز به اين حقيقت اشاره نموده ومى فرمايد: واذا رأى الذين أشركوا شركاءهم قالوا ربّنا هؤلاء شركاءنا الذين كنا ندعوا من دونك فألقوا اليهم القول انّكم لكاذبون .(1)

3. احسان عمل نيك كردن است؛ چه احسان به نفس اطاعت اوامر الهى وترك معاصى وچه احسان به بندگان خدا (فقرا، ضعفا، ارباب حاجت و...) كه بهترينش هدايت وارشاد آن هاست وچه احسان به دين از اعتلاى كلمه اسلام وترويج شعائر مذهبى وخداوند هم خوبى ها را به اين طايفه اختصاص مى دهد با الطاف وتفضلات وزياده (رحمت ومغفرت ونعم اخروى) شامل حال آن ها مى گردد.(1)

4. راه فرار ونجات وشفاعت به روى كافران بسته است: ما لهم من الله من عاصم .(2)

5. در قرآن، بارها به مسأله تنفّر وبرائت معبودها از مشركان وعمل آنها اشاره شده است. از جمله آيه 17 سوره فرقان وآيه 63 سوره قصص.(3)

اين صفات)! با اين حال، بعد از حق، چه چيزى جز گمراهى وجود دارد؟! پس چرا (از پرستش او) رويگردان مى شويد؟!»* اينچنين فرمان پروردگارت بر فاسقان مسلم شده كه آنها (پس از اين همه لجاجت وگناه)، ايمان نخواهند آورد.* بگود: «آيا هيچ يك از معبودهاى شما، آفرينش را ايجاد مى كند وسپس باز مى گرداند؟!» بگو: «تنها خدا آفرينش را ايجاد كرده، سپس باز مى گرداند؛ با اين حال چرا از حق رويگردان مى شويد؟!»* بگو: «آيا هيچ يك از معبودهاى شما، به سوى حق هدايت مى كند؟!» بگو: «تنها خدا به حق هدايت مى كند. آيا كسى كه هدايت به سوى حق مى كند براى پيروى شايسته تر است، يا آن كس كه خود هدايت نمى شود مگر هدايتش كنند؟! شما را چه مى شود، چگونه داورى مى كنيد؟!* وبيشتر آنها، جز از گمان (و پندارهاى بى اساس)، پيروى نمى كنند (در حالى كه) گمان، هرگز (انسان را) از حق بى نياز نمى سازد (و به حق نمى رساند). بيقين، خداوند از آنچه انجام مى دهند، آگاه است.

أمّن يملك السّمع والابصار از باب مثال است وگرنه تمام حواس ظاهرى وباطنى وقواى نفسانى به دست قدرت حق است وتعبير «سمع» به صورت مفرد و«ابصار» به صورت جمع به دليل اين است كه سمع قوه شنيدن است ووسيله آن گوش است كه به جمع تعبير مى شود وهر كسى چه قوه سامعه داشته باشد يا نداشته باشد اذنين را دارد بر خلاف بصر كه ممكن است اصلاً چشم نداشته باشد.

د. در آيه شريفه ومن يخرج الحى من الميت ويخرج الميت من الحى چند قول است كه در ذيل ذكر مى شود:

1. مقصود اخراج انسان وحيوانات از نطفه واخراج نطفه از انسان وحيوان است.

2. مراد خروج مؤمن از كافر وكافر از مؤمن است.

3. ظاهرا مراد اخراج اشياى زنده از نباتات وحيوانات وانسان ها از تراب وخاك كه جماد صرف است به قرينه يا أيها الناس ان كنتم فى ريب من البعث فانّا خلقناكم من تراب ثمّ من نطفة (حج، 5)؛ پس از آن بعد از مردن بر مى گرديد به همان خاك: أيعدكم انكم اذا متّم وكنتم ترابا وعظاما أنكم مخرجون .(1)

ه - . يكى از امور فطرى بشر كه عقل وى بدان حكم مى كند اين است كه انسان بايد حق را پيروى كند حتى اگر احيانا در يكى از اعمالش از حق منحرف شود وبه خاطر اشتباه يا هوا وهوس غير حق را پيروى كند، در همان لحظه كه آن عمل غير حق را انجام مى دهد پيش خودش آن عمل را حق مى پندارد چون امر بر او مشتبه شده وبه همين جهت است كه مى بينيم بعد از آن كه غبار هوا وهوسش فرونشست اين گونه اعتذار مى جويد كه من خيال مى كردم آن عمل حق است، پس به حكم فطرت وبشر حق به طور مطلق وبدون هيچ قيد وشرطى واجب الاتباع است وبه همين دليل كسى هم كه انسان را به سوى حق راهنمايى مى كند نيز واجب الاتباع است؛

به دليل اين كه حق مى گويد به سوى حق دعوت مى نمايد وبايد چنين كسى را ترجيح داد بر كسى كه ما را به سوى غير حق مى خواند.

ص: 164

از اين رو مى فرمايد: آيا شما مشركين در ميان شركاى خود هيچ معبودى سراغ داريد كه شما را به سوى حق هدايت كند؟ وبسيار واضح است كه مشركين غير از كلمه «نه» جوابى ندارند.(1)

و. گرچه مشركان به معاد جسمانى عقيده داشتند ولى همين اندازه كه معتقد بودند آغاز آفرينش از خدا است براى پذيرش معاد كافى است چرا كه هر كس آغاز را انجام داده قادر به اعاده آن نيز هست، بنا بر اين اعتقاد به مبدأ با كمى دقت معاد را اثبات مى كند واز اين جا روشن مى شود كه چرا به جاى مشركان پيامبر اعتراف به اين واقعيت مى كند؛ زيرا گرچه ايمان به معاد از لوازم ايمان به مبدأ است، اما چون آن ها توجه به اين ملازمه نداشتند طرز تعبير عوض شده وپيامبر به جاى آنها اعتراف مى كند.(2)

ابداء وايجاد دارد قدرت بر اعاده دارد در آيات ديگر با اندك تفاوتى در تعبير بيان شده است. (نمل، 64؛ عنكبوت، 19؛ يونس، 4؛ روم 11 و27)

6. جمله فانّى تؤفكون كه در باره مشركان بيان شده است با تعبير ديگرى در باره يهود ونصارى ومنافقان نيز بيان شده است كه چرا اينها به بيراهه مى روند ومرتكب دروغ مى شوند: وقالت اليهود عزير ابن الله وقالت النصارى المسيح ابن الله ... قاتلهم الله انّى يؤفكون (توبه، 30)، هم العدوّ فاحذرهم قاتلهم الله انّى يؤفكون . (منافقون، 4)

7. آيه 35 به خوبى نشان مى دهد كه يكى از برنامه هاى اصلى پروردگار در برابر بندگان، هدايت آنان به سوى حق است كه اين كار از طريق بخشيدن عقل وخرد ودادن درس هاى گوناگون از راه فطرت وارائه آيات ونشان ها در جهان آفرينش وهمچنين از طريق فرستادن پيامبران وكتب آسمانى صورت مى گيرد.(1)

8. قدرت بر هدايت ورهبرى به سوى حق، در انحصار خداوند است: قل هل من شركائكم ... قل الله يهدى للحق .(2)

9. غير خدا، ذاتا فاقد توانايى رهيابى به سوى حق بوده ونيازمند هدايت خداست: أفمن يهدى الى الحق أحق أن يتبع أمن لا يهدى الا أن يهدى .(3)

ص: 166

در اين قرآن شرح كتب اصيل انبياى پيشين وبيان احكام اساسى وعقايد اصولى آنهاست وبه همين دليل شكى در آن نيست كه از طرف پروردگار عالميان است؛ وتفصيل الكتاب لا ريب فيه من ربّ العالمين .

قرآن كريم آنچه را كه كتب آسمانى پيشين با جمال بيان كرده اند تفصيل داده است وبر همه سيطره دارد چنان كه مى فرمايد: وانزلنا اليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه من الكتاب ومهيمنا عليه تكامل آن تعليمات وبرنامه ها در قرآن ديده مى شود واگر اين قرآن مجعول بود حتما مخالف ومباين آنها مى شد.(1)

در آيه شريفه أم يقولون افتراه قل فأتوا بسورة مثله نيز دليل سومى بر اصالت قرآن ذكر كرده مى فرمايد: آنها مى گويند اين قرآن را پيامبر(صلی الله علیه و آله) به دروغ به خدا نسبت داده به آنها بگو اگر راست مى گوييد شما هم مثل يك سوره از آن را بياوريد.(2)

ج. فرق است بين اين كه بگوييم «ما كان زيد ليقوم» چنين نبود كه بايستد وبين اين كه بگوييم «زيد لم يقم» زيد نايستاد. تعبير اول مى فهماند زيد استعداد ايستادن ندارد وشأن او چنين شأنى نيست به خلاف تعبير دوم كه تنها نفى قيام را مى رساند ومى فهماند او نايستاده ودر قرآن كريم نمونه هاى بسيارى از تعبير اول وجود دارد، آياتى مثل فما كانوا ليؤمنوا بما كذّبوا به من قبل (يونس، 74)، ما كنت تدرى ما الكتاب ولا الايمان (شورى، 54) و وما كان الله ليظلمهم (عنكبوت، 40) پس اين كه در آيات مورد بحث فرمود: وما كان هذا القرءان أن يفترى من دون الله خواسته است شأنيت افترا را از قرآن كريم نفى نموده همانگونه كه ديگران نيز گفته اند خواسته است بفرمايد: قرآن چيزى نيست كه بتوان به آن افترا بست وگفت كه اين كتاب از ناحيه خداوند نيست.(3)

و اين كه فرموده قل فأتوا بسورة مثله ؛ بگو اگر چنين است سوره اى مثل قرآن بياوريد خود شاهد بر اين است كه كلمه قرآن همان گونه كه بر همه اين كتاب آسمانى اطلاق مى شود بر سوره اى از آن نيز اطلاق مى شود، هم كثير آن قرآن است وهم قليلش ومعناى آيه اين

ص: 168

است كه به كسانى كه مى گويند «افتراه» بگو: اگر شما در اين ادعايتان صادقيد يك سوره مثل اين قرآن كه به قول شما افتراء شده بياوريد، حتى اگر نتوانستيد خود به تنهايى اين كار را انجام دهيد، مى توانيد از تمامى خلايق تا آنجا كه دسترسى داريد كمك بگيريد چون اگر اين قرآن كلامى باشد «مفترى»، قهرا كلامى از كلام هاى بشرى خواهد بود وبايد بشر بتواند مثل آن را بياورد وآيه شريفه مشتمل بر تحدى روشنى است به آوردن يك سوره طولانى يا كوتاه قرآنى.(1)

د. ولما يأتهم تأويله ؛ در اصل لغت به معناى بازگشت دادن چيزى است، بنا بر اين هر كار يا سخنى به هدف نهايى برسد مى گوييم تأويل آن آمده است به همين دليل بيان هدف اصلى يك اقدام، يا تفسير واقعى يك سخن يا تفسير ونتيجه وپايان يك خواب يا تحقق يافتن واقعيت يك مطلب همه اين ها «تأويل» ناميده مى شود. در قرآن كريم معارفى حقيقى از قبيل علوم واقعى وجود دارد؛ كه هنوز واقعيت آن روشن نشده است، پس جمله ولمّا يأتهم تأويله اشاره به روز قيامت دارد وبه ما مى فهماند آن روز كه روز كشف حقايق از يك سو وباز شدن فهم بشر از سوى ديگر است تمام اين كفار تأويل حقايق وواقعيت معارف قرآن را مى فهمند، همچنان كه آيه زير نيز اين معنا را تأييد فرموده است: هل ينظرون الاّ تأويله يوم يأتى تأويله يقول الذين نسوه من قبل قد جاءت رسل ربّنا بالحقّ فهل لنا من شفعاء فيشفعوا لنا أو نردّ فنعمل غير الذى كنّا نعمل .(2)

ه - . در آيه ومنهم من يؤمن به ومنهم من لا يؤمن به وربّك أعلم بالمفسدين امت اسلامى را به دو گروه تقسيم كرده كه از تعبير مذكور اين معنا به دست مى آيد كسانى كه آنچه را در قرآن است تكذيب مى كنند، بدين جهت است كه مفسد هستند، بنا بر اين آيه شريفه در صدد بيان حال اين امت است كه بعضى از آنان ايمان مى آورند وبعضى كفر مى ورزند وهمچنين كفر آنان كه كفر مى ورزند ناشى از رذيله افساد است.(3)

ص: 169

6. رهبر نبايد توقع داشته باشد كه همه مردم به راه وآيين او ايمان آورند: ومنهم من لا يؤمن به .(1)

7. هرگز تمامى مردم روى زمين، به قرآن ايمان نخواهند آورد: ومنهم من يؤمن به ومنهم من لا يؤمن به .(2)

8. عن ابى جعفر(علیه السلام) فى قوله ومنهم من لا يؤمن به

فهم اعداء محمد(صلی الله علیه و آله) وآل محمد من بعده»؛ از امام باقر(علیه السلام) روايت شده (از جمله) «كسانى كه به قرآن ايمان نمى آورند» دشمنان محمد وآل محمد هستند كه پس از او مى آيند.(3)

آور) روزى را كه (خداوند) آنها را جمع (و محشور) مى سازد؛ آنچنان كه (احساس مى كنند) گويى جز ساعتى از روز، (در دنيا) توقف نكردند؛ به آن مقدار كه يكديگر را (ببينند و) بشناسند. مسلما آنها كه لقاى خداوند (و روز رستاخيز) را تكذيب كردند، زيان بردند وهدايت نيافتند.* اگر ما، پاره اى از مجازات هايى را كه به آنها وعده داده ايم، (در حال حيات تو) به تو نشان دهيم ويا (پيش از آنكه گرفتار عذاب شوند،) تو را از دنيا ببريم، در هر حال، بازگشتشان به سوى ماست؛ سپس خداوند بر آنچه آنها انجام مى دادند گواه است.* براى هر امتى، رسولى است؛ هنگامى كهرسولشان به سوى آنان بيايد، به عدالت در ميان آنها داورى مى شود وستمى به آنها نخواهد شد.

د. گويا در آيه 45 فرموده اين كفار هر چند كه هنوز تأويل قرآن ودين برايشان نيامده با اين وجود نبايد مغرور به مظاهر اين زندگى مادى ودنيايى شوند ومدت آن را بسيار بپندارند براى اين كه به زودى نزد خداوند متعال محشور مى شوند وآن وقت به عيان مشاهده مى كنند كه زندگى دنيا جز متاعى اندك نبود وماندنشان در دنيا نيز جز ساعتى كوتاه نبوده؛ پس در آن روز خسران وبدبختى كه در اثر تكذيب لقاء الله گريبانشان را گرفته بود برايشان آشكار مى شود، چون در آن روز تأويل دين مى آيد وحقيقت امر مكشوف مى گردد ونور توحيد آن گونه كه هست ظهور مى كند وهمه به وضوح مى فهمند ومى بينند كه ملك تنها از خداى قهار است.(1)

ه - . از حضرت نوح(علیه السلام) كه عمر شريفش دو هزار وپانصد سال بود موقعى كه ملك الموت آمد در ميان آفتاب بود اجازه گرفت برود طرف سايه وفرمود: اين عمر طولانى در نظر من به قدر آمدن از آفتاب به سايه است. اين احساس كم بودن مقدار اقامت در دنيا يا به خاطر آن است كه اصولاً در برابر زندگى جاويدان قيامت به مقدار ساعتى بيش نيست يا به دليل آن است كه اين دنياى ناپايدار آنچنان با سرعت بر آنها گذشته كه گويى يك ساعت بيش نبوده است. بعضى گفته اند منظور احساس كوتاهى زمان در عالم قبر ودوران برزخ است چنانچه از حضرت عزير پس از صد سال مردن وزنده شدن پرسيدند: كم لبثت قال لبثت يوما أو بعض يوم .(2)

و. عظمت روز قيامت چنان است كه زندگانى پيش از آن بسيار كوتاه جلوه مى كند؛ اين حقيقت در آيات ديگر هم مطرح شده است از جمله:

لم يلبثوا الاّ عشية أو ضحيها (نازعات، 46)؛ گويا در دنيا يا برزخ شبى بيشتر نبودند.

وتظنّون ان لبثتم الاّ قليلاً (اسراء، 52)؛ گمان مى كنيد جز مدّت كمى قبل از قيامت نبوده ايد. ان لبثتم الاّ عشرا (طه، 103)؛ فكر مى كنيد جز ده روزى ساكن نبوده ايد.

لبثنا يوما أو بعض يوم (مؤمنون، 112)؛ فكر مى كنيد يك روز يا پاره اى از روز در دنيا يا برزخ بوده ايد. ما لبثوا غير ساعة (روم، 54)؛ فكر مى كنيد يك ساعتى بيشتر نبوده ايد.(3)

ص: 173

10. قضاوت به قسط از ناحيه پروردگار هم در دنيا تحقق مى پذيرد: فاذا جاء رسولهم قضى بينهم بالقسط ، هم در قيامت: ولو انّ لكل نفس ظلمت ما فى الارض لافتدت به واسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب وقضى بينهم بالقسط . (يونس، 54)

مى گفتند چه زمانى خداوند تهديدش را عملى مى سازد تا زمين يكسره در اختيار شما قرار بگيرد وشما از شر ما راحت شويد وچرا پروردگار تو در اين قضايش عجله نمى كند؟ از اين رو خدا به پيامبر خود تلقين مى كند تا در پاسخ آنها اين حقيقت را بيان كند كه خود آن جناب مالك نفع وضرر خودش نيست؛ نه مى تواند ضررى را از خودش دفع كند ونه مى تواند منافعش را به سوى خود جلب نمايد ونه در جلب آن عجله مى كند، مگر آن ضررهايى را كه خدا خواسته باشد از آن جناب دفع شود وآن منافعى كه خدا خواسته باشد به سوى آن جناب جلب شود. وقتى آن حضرت مالك نفع وضرر خود نيست، چگونه مى تواند پيشنهاد آنان را عملى ساخته در قضا وعذاب آوردن عجله كند، پس اين استعجال مشركين از جهالت آنان است.(1)

اين كه بعضى از متعصبان همانند نويسنده تفسير المنار خواسته اند از اين آيه «نفى جواز توسل به پيامبر» را استفاده كنند، بسيار بى پايه است؛ زيرا اگر منظور از توسل اين باشد كه ما پيامبر(صلی الله علیه و آله) را صاحب قدرت ومالك سود وزيان بالذات بدانيم مسلما اين شرك است وهيچ مسلمانى نمى تواند به آن عقيده داشته باشد، اما اگر اين مالكيت از ناحيه خداوند باشد وتحت عنوان الا ما شاء الله باشد مانعى ندارد واين عين ايمان وتوحيد است.(2)

ج. بعضى از دين سازان عصر ما به آياتى مانند لكل أمة أجل ... كه در قرآن دو بار آمده است براى نفى خاتميت پيامبر اسلام استدلال كرده وچنين نتيجه گرفته اند كه هر دين ومذهبى سرانجام پايان مى گيرد وجاى خود را به مذهب ديگرى مى دهد، در حالى كه «امت» به معناى گروه وجماعت است نه به معناى مذهب وخصوصا پيروان يك مذهب، هدف اين آيات آن است كه قانون حيات ومرگ مخصوص افراد نيست، بلكه ملت ها وگروه ها نيز مشمول اين قانون هستند وبه هنگامى كه در مسير ظلم وفساد قرار گيرند منقرض خواهند شد.(3)

د.

عن ابى جعفر(علیه السلام) فى قوله: « قل أرأيتم ان اتيكم عذابه بياتا او نهارا ...

فهذا عذاب ينزل فى آخر الزمان على فسقة اهل القبلة وهم يجحدون نزول العذاب عليهم»؛ از امام باقر(علیه السلام) در باره

ص: 176

سخن خدا كه فرموده: «بگو اگر عذاب او، شب هنگام يا در روز به سراغ شما آيد ...» روايت شده: اين عذابى است كه بر فاسقان اهل قبله در آخرالزمان نازل مى شود در حالى كه آنان منكر نزول عذاب بر خودشان هستند.(1)

است. در جمله اول مى گويد مجازات مجرمان يك واقعيت است انه لحق ودر جمله دوم اضافه مى كند هيچ قدرتى نمى تواند جلوى آن را بگيرد، درست مانند آيات 8 و9 سوره طور: ان عذاب ربّك لواقع* ما له من دافع . تأكيدهايى كه در آيه به چشم مى خورد قابل توجه است؛ از يك طرف سوگند اى وربى واز سوى ديگر كلمه «ان ولام تأكيد» واز سوى سوم جمله وما انتم بمعجزين ، همه اينها تأكيد مى كند كه به هنگام ارتكاب جرم هاى سنگين مجازات الهى حتمى است.(1)

ج.

عن حماد بن عيسى عمن رواه عن ابى عبدالله(علیه السلام) قال: سئل عن قول الله: (و اسروا الندامة...) قال: قيل له: وما ينفعهم اسرار الندامة وهم فى العذاب ؟ قال: «كرهوا شماتة الاعداء»؛ حماد بن عيسى از شخصى روايت مى كند كه از امام صادق(علیه السلام) در باره سخن خدا كه مى فرمايد: «پشيمانى خود را در دل نهان مى كنند...» سؤال شد: پنهان كردن پشيمانى براى آنان چه سودى دارد؟ در حالى كه در عذاب هستند؟ فرمود: سرزنش دشمنان را ناخوش دارند.(2)

د. آيه 55 و56 برهانى است بر حق بودن عذاب الهى كه واقع خواهد شد وهيچ مانعى نيست كه بتواند از وقوع آن منع كند وصورت برهان چنين است: آنچه در آسمان ها وزمين است از آنجا كه مملوك خداى يگانه وبى شريك است خداى تعالى مى تواند هر نوع تصرفى كه فرض شود در آن بنمايد وهر تصرفى در آن ها به خداى تعالى منتهى مى شود وغير از خدا هيچ كسى سهمى از اين مالكيت ندارد، پس هر گاه خداى سبحان اراده اى كند آن را به كرسى مى نشاند وانجام مى دهد بدون اين كه مددكارى او را كمك كند يا مانعى از كارش وانفاذ اراده اش جلوگيرى كند وچون وعده اى دهد، وعده اش حق است وتخلف ندارد.(3)

ه - . آيه شريفه 57 چهار مرحله از مراحل تربيت وتكامل انسان را در سايه قرآن شرح مى دهد: مرحله اول «موعظه واندرز» است، مرحله دوم «پاكسازى روح انسان از انواع رذايل اخلاقى» است، مرحله سوم «هدايت» است كه پس از پاكسازى انجام مى گيرد ومرحله چهارم مرحله اى است كه انسان لياقت آن را پيدا كرده است كه مشمول رحمت ونعمت پروردگار

ص: 179

شود وهر يك از اين مراحل به دنبال ديگرى قرار دارد وجالب اين كه تمام آن ها در پرتو قرآن انجام مى گيرد.(1)

و. در اين كه ميان فضل ورحمت كه در آيه 58 به آن اشاره شده چه تفاوتى است در ميان مفسران گفت وگو بسيار است:

1. فضل اشاره به نعمت هاى ظاهرى ورحمت اشاره به نعمت هاى باطنى.

2. فضل اشاره به آغاز نعمت ورحمت اشاره به دوام نعمت. اين كه در روايات متعددى مى خوانيم منظور از فضل الهى وجود پيامبر ونعمت نبوت ومنظور از رحمت پروردگار وجود امير المؤمنين(علیه السلام) ونعمت ولايت است، نيز شايد اشاره به همين تفسير باشد؛ زيرا پيامبر(صلی الله علیه و آله) سرآغاز اسلام بود وعلى(علیه السلام) سبب بقا وادامه حيات آن شد.

3. فضل اشاره به نعمت هاى بهشتى ورحمت اشاره به آمرزش از گناه باشد.

4. فضل اشاره به نعمت عام پروردگار به دوست ودشمن ورحمت اشاره به رحمت ويژه او نسبت به افراد باايمان است.

5. فضل پروردگار اشاره به مسأله ايمان ورحمت اشاره به قرآن مجيد است كه در آيه قبل از آن سخن گفته شد.

البته غالب اين معانى با هم تضادى ندارند وممكن است همگى در مفهوم جامع فضل ورحمت جمع باشند.(2)

ز. امام صادق(علیه السلام) از پدرانش روايت كرده است:

«شكا رجل الى النبى(صلی الله علیه و آله) وجعا فى صدره فقال(صلی الله علیه و آله): استشف بالقرآن فان الله عز وجل يقول: وشفاء لما فى الصدور »؛ مردى خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از درد سينه شكايت كرد، حضرت فرمود: از قرآن شفا بگير؛ زيرا خداى عز وجل مى فرمايد: (قرآن) شفاست براى آنچه در سينه هاست.(3)

ح.

عن ابى حمزة عن ابى جعفر(علیه السلام) قال: قلت: قل بفضل الله وبرحمته فبذلك فليفرحوا هو خير مما يجمعون

فقال: «الاقرار بنبوة محمد(صلی الله علیه و آله) والايتام باميرالمؤمنين(علیه السلام) هو خير مما يجمع

ص: 180

هؤلاء فى دنياهم»؛ از ابوحمزه نقل شده كه گفت: (در حضور امام باقر(علیه السلام) اين آيه را تلاوت كردم) امام فرمود: اقرار به نبوت محمد(صلی الله علیه و آله) واقتدا به امير المؤمنين(علیه السلام) بهتر است از چيزهايى كه اينان در دنياى خود جمع مى كنند.(1)

7. نعمت هاى معنوى، برتر از تمام نعمت هاى مادى است: خير مما يجمعون (كسى كه بهره اى از قرآن دارد، نبايد از تنگدستى خود ودارايى ديگران اندوهناك باشد)(1)

8. قرآن مظهر فضل خداوند وجلوه رحمت اوست: يا أيها الناس قد جاءتكم موعظة من ربكم ... قل بفضل الله وبرحمته .(2)

9. نظير آيه شريفه 58 يونس كه فضل ورحمت الهى را بهتر از مواهب دنيوى مى داند، دو آيه ديگر است: ولئن قتلتم فى سبيل الله او متّم لمغفرة من الله ورحمة خير مما يجمعون (آل عمران، 157)، ورحمة ربك خير مما يجمعون . (زخرف، 32)

بعضى را مجاز وبعضى را غير مجاز اعلام كند.(1)

د. وما ظنّ الذين يفترون على الله الكذب يوم القيامة ... ؛ با توجه به آن كه ذيل آيه به صدر آن بازگشت دارد، افترا بر خداى تعالى از مصاديق كفران نعمت خدا مى شود ومعناى آن چنين مى شود: خداى تعالى داراى فضل وعطا بر مردم است، ليكن بيشتر مردم كفران گر نعمت وفضل اويند.(2)

ه - . در جمله وما تتلوا منه من قرءان ، ضمير «منه» به خداوند برمى گردد؛ يعنى «و ما قرأت من الله من قرءان» در عبارت الاّ كنّا عليكم شهودا التفاتى از غيبت به متكلم مع الغير به كار رفته، در جمله قبلى در كلمه «منه» خداى تعالى غايب فرض شده بود ودر اينجا متكلم مع الغير به حساب آمده ونكته اين التفات اين است كه خواسته است اشاره كند به اين كه شهود وگواهان بر اعمال شما تنها خداوند متعال نيست، بلكه بسيارند؛ هم ملائكه شاهدند وهم مردم وخداى تعالى هم در ماوراى اينها محيط بر شماست ووقتى كه گوينده شخصى بزرگ وداراى اعوان وخدمه باشد، از سوى خود واعوانش سخن مى گويد وچه بزرگى بزرگتر از خداى تعالى.(3)

و. در آيه مورد بحث با اين كه جمله وما تكون فى شأن تمامى اعمال رسول خدا را شامل بود، با اين وجود تنها بر يكى از اعمال آن جناب انگشت گذاشته شده وآن مسأله «تلاوت قرآن» است، اين به منظور اشاره به اهميت اين عمل وعنايت بيشتر به آن است.(4)

ونيات ما آگاه وباخبر است وچيزى از اين ها از محيط علم پروردگار بيرون نيست.(1)

2. در اينكه اكثر مردم شاكر نعمت هاى خداوند نيستند آيات مختلفى به آن اشاره دارد از جمله: 243 بقره، 38 يوسف، 73 نمل و17 اعراف. مشابه آيه 61 يونس با اندك تفاوتى در تعبير آيه 3 سبأ است.

3. علم خداوند به دور ونزديك، كوچك وبزرگ، ظاهر وباطن، يكسان است: «مثقال ذرّة»، «فى الارض»، «فى السماء»، «اصغر»، «اكبر».(2)

خوف واندوه به خاطر از دست دادن نفع يا برخورد با ضرر دست مى دهد، وتحقق اين خوف واندوه وقتى قابل تصور است كه آدمى براى خود ملك يا حقى نسبت به آن چيزى كه از آن خوف واندوه دارد قائل باشد. مثلاً خود را مالك فرزند يا جاه ومقام بداند وبر اين حساب اگر كسى را فرض كنيم كه معتقد است به اين كه تمامى عالم وتك تك موجودات آن وحتى وجود خودش ملك مطلق خداى سبحان است واحدى در اين ملكيت شريك او نيست، قهرا خود را نيز مالك هيچ چيز نمى داند وهيچ چيزى را متعلق حق خود به حساب نمى آورد تا در باره آن دچار خوف يا اندوه گردد واين حالت همان وضعى است كه خداى تعالى اولياى خود را به داشتن آن توصيف فرموده است: ألا انّ اولياء الله لا خوف عليهم ولا هم يحزنون .(1)

د. در كتاب كمال الدين از ابوبصير از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است كه فرمود:

«طوبى لشيعة قائمنا المنتظرين لظهوره فى غيبته، والمطيعين له فى ظهوره، اولئك اولياء الله الذين لاخوف عليهم ولا هم يحزنون»؛ خوشا به حال پيروان امام قائم كه در غيبتش (با خودسازى) انتظار ظهورش را مى كشند وبه هنگام ظهورش مطيع فرمان او هستند، آن ها اولياى خدا هستند همان ها كه نه ترسى دارند ونه غمى.(2)

ه - . على(علیه السلام) فرمودند:

«ان الله اخفى وليه فى عباده فلا تستصغرنّ عبدا من عبيد الله فربّما يكون وليه وانت لا تعلم»؛ خداوند، ولى خود را ميان مردم پنهان كرده است، پس هرگز مسلمانى را تحقير نكنيد شايد او از اولياى خدا باشد.

و. در اين كه بشارتى را كه خداوند در آيات فوق به دوستانش در دنيا وآخرت ارزانى داشته چيست ؟ در ميان مفسران گفتگوست. بعضى آن را مخصوص بشارتى دانسته اند كه فرشتگان در آستانه مرگ وانتقال از اين جهان به مؤمنان مى دهند ومى گويند: وأبشروا بالجنّة الّتى كنتم توعدون (سجده، 30) وبعضى ديگر آن را اشاره به وعده هاى پيروزى پروردگار وغلبه بر دشمنان وحكومت در روى زمين مادامى كه مؤمن وصالح اند مى دانند ودر بعضى از روايات اين بشارت به خواب هاى خوش كه مؤمنان مى بينند تفسير شده ولى

ص: 187

همان گونه كه گفتيم با توجه به مطلق بودن اين كلمه و«الف ولام جنس» در «البشرى» مفهوم وسيعى نهفته شده كه هر گونه بشارت وشادى پيروزى وموفقيت را شامل مى شود.(1)

ز. ولا يحزنك قولهم انّ العزّة لله جميعا هو السميع العليم ؛ اين آيه تسلى خاطر براى پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است نسبت به اذيت هايى كه مشركين به آن جناب مى كردند وپروردگارش را دشمنام داده به دين او طعنه مى زدند وبه خدايان دروغين خود افتخار مى كردند به حدى كه اى بسا آن جناب محزون مى گشت، از اين رو خداى تعالى او را از اين راه تسليت داده ومى فرمايد: خداى متعال با اين سخنان زشت كه مشركين در باره او دارند شكست نمى خورد تا ناراحت شوى، واو سخن مشركين را مى شنود وبه حال آن جناب وحال مشركين آگاه است وچون همه عزت ها از آن اوست، پس به اين افتخارها كه مشركين مى كنند واين عزت نمايى هايشان اعتنا مكن كه عزت آنان موهوم وسخنانشان هذيان است.(2)

ح. آنها كه بتها را شريك خدا ساخته بودند، تكيه گاهشان اوهامى بيش نبود؛ اوهامى كه حتى تصور آن امروز براى ما مشكل است كه چگونه ممكن است انسان اشكال ومجسمه هاى بى روحى بسازد وبعد مخلوق خود را ارباب وصاحب اختيار خويش بداند، مقدراتش را به دست آن بسپارد وحل مشكلاتش را از او بخواهد، آيا اين چيزى جز دروغ ودروغ پردازى مى تواند باشد؟(3)

ط . با توجه به اين كه ماده «ابصار» به معناى بينايى است، مفهوم جمله والنّهار مبصرا اين مى شود كه خدا روز را بينا قرار داد در حالى كه روز بيناكننده است نه بينا. اين يك تشبيه ومجاز زيبا از قبيل توصيف سبب به اوصاف مسبب است همان گونه كه در مورد شب نيز مى گويند «ليل نائم» يعنى شبى كه به خواب رفته در حالى كه شب به خواب نمى رود، بلكه شب سبب مى شود كه مردمان به خواب روند.

ى. آيات فوق يك بار ديگر ظن وگمان را محكوم كرده ومردود شناخته است، ولى با توجه به اين كه سخن از پندارهاى خرافى وبى پايه بت پرستان است، ظن در اينجا به معناى

ص: 188

گمان هاى حساب شده عقلايى نيست كه در بعضى از موارد مانند شهادت شهود وظاهر الفاظ واقرارها ومكاتبه ها حجت است، بنا بر اين آيات فوق دليلى بر عدم حجيت ظن نمى تواند باشد.(1)

5. لا يحزنك قولهم ؛ كفار به پيامبر نسبت شاعر، كاهن، ساحر ومجنون مى دادند، علاوه بر اينها گاهى مى گفتند: او بر ما امتيازى ندارد، بلكه انسانى مثل ماست؛ ان انتم الاّ بشر مثلنا (ابراهيم، 10)، گاهى مى گفتند: حرف هاى او را گروهى ساخته وپرداخته وبه او القا مى كنند؛ أعانه عليه قوم ءاخرون (فرقان، 4)، گاهى مى گفتند: ما نيز اگر بخواهيم مثل قرآن را مى آوريم؛ لو نشاء لقلنا مثل هذا (انفال، 31) وگاهى مى گفتند: حرف هاى او داستان هاى پيشينيان است؛ أساطير الاولين . (نحل، 24)

در باره پيروان او مى گفتند: آنان افراد فرومايه اى هستند؛ ما نراك اتّبعك الاّ الذين هم أراذلنا (هود، 27)، ولى اراده خداوند بر اين است كه در برابر آن همه تحقير، پيامبر ومؤمنان عزيز باشند.

6. انّ العزّة لله جميعا ؛ «عزت» به معناى نفوذناپذيرى است. هم خداوند چنين است هم پيامبرش، هم مؤمنان: لله العزّة ولرسوله وللمؤمنين (منافقون، 8) وهم قرآن كريم: وانّه لكتاب عزيز .(1)

7. انديشه شرك در ربوبيت خداوند، انديشه اى واهى ومبتنى بر ظن وگمان است: وما يتبع الذين يدعون من دون الله شركاء ان يتبعون الا الظن .(2)

ص: 190

واظهار مى كند كه پروردگارش قادر بر دفع آنان از وى است، هر چند كه دست به دست هم دهند وهمه توان خود وخدايان دروغين خود را به كار برند.(1)

8. برخورد حضرت نوح(علیه السلام) با قومش برخوردى عاطفى، ترحم آميز ومشفقانه بود: اذقال لقومه يا قوم .

9. توكل با خداوند سيره وسنت همه انبيا بوده است: الف. نوح(علیه السلام): واتل عليهم نبأ نوح ... فعلى الله توكلت . ب. ابراهيم(علیه السلام): ربنا عليك توكلنا (ممتحنه، 4).

ج. يعقوب(علیه السلام): عليه توكلت وعليه فليتوكل المتوكلون (يوسف، 67). د. شعيب(علیه السلام): وما توفيقى الاّ بالله عليه توكلت واليه انيب (هود، 88). ه - . پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله): عليه توكلت واليه انيب . (شورى، 10)

10. حضرت نوح(علیه السلام) در راه دعوت به حق، آمادگى خود را براى تحمل انواع مشكلات تا مرز كشته شدن به مردم اعلام داشت واز شهادت نمى ترسيد: فاجمعوا أمركم ... ولا تنظرون .(1)

11. انبيا هيچ گونه پاداشى از مردم نمى خواستند؛ نه مال، نه خدمات وامثال آن: فما سألتكم من أجر . موضوع عدم درخواست مزد در برابر رسالت در آيات ديگر نيز مطرح شده مانند حضرت نوح، هود، صالح، شعيب، لوط وپيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) . (شعراء، 106 - 181؛ شورى، 23)

12. اگر همه مردم از دين اعراض كنند، در رهبر الهى تأثيرى ندارد، بلكه او تسليم دين خداست: ... وامرتُ ان أكون من المسلمين .

13. تنها ايمان كافى نيست، همراهى وهمگامى با رهبران الهى لازم است تا به نجات برسيم. من معه به جاى «ءامنوا به».

14. نظير آيه شريفه وامرت ان اكون من المسلمين كه در باره حضرت نوح(علیه السلام) است، آيه 91 نمل است؛ نظير همين تعبير در باره پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نيز شده است با اين تفاوت كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) به عنوان اولين مسلمان معرفى شده است: قل انى امرت ان أعبد الله مخلصا له الدين وامرت لان اكون اوّل المسلمين (زمر، 11 - 12) كه منظور از اول بودن در رتبه ومقام ومنزلت است.

ص: 194

است در مقابل سحر كه باطل است وحقيقت ندارد. خداى تعالى آن دو را به حق آيت ودليل بر رسالت موسى(علیه السلام) قرار داد وجمله مورد بحث مى فرمايد: همين كه معجزاتى به حق براى آنان آمد (به جاى اين كه شكر بيرون آمدن از حيرت را به جا آورند) با لحنى مؤكد گفتند: انّ هذا لسحر مبين . قطعا اين (اشاره به معجزه) سحرى است كه سحر بودنش واضح است علت اين كه آيت را حق خوانده در قبال تعبير نابجايى است كه كفار كرده وآن را سحر خواندند.(1)

و. آيا به راستى فرعون در حقانيت دعوت موسى شك داشت ومى خواست از اين طريق او را بيازمايد؟ يا مى دانست او از سوى خداست ولى فكر مى كرد به وسيله غوغاى ساحران مى تواند مردم را آرام سازد وموقتا از خطر نفوذ موسى در افكار عمومى جلوگيرى كند.

احتمال دوم نزديك تر به نظر مى رسد وساير آيات مربوط به داستان موسى كه در سوره طه وامثال آن است اين نظر را تأييد مى كند كه او آگاهانه به مبارزه با موسى برخاست.

ز. تعبير به «سيبطله» (خداوند به زودى آن را باطل مى كند) دليل بر اين است كه سحر واقعيت دارد اما خدا مى تواند آن را ابطال كند يا اين كه منظور از اين جمله آن است كه خداوند باطل بودن آن را آشكار مى سازد؟ آيه 116 اعراف مى گويد سحر ساحران در چشم هاى مردم اثر گذاشت وآنها را به وحشت افكند: فلمّا ألقوا سحروا أعين الناس واسترهبوهم . قرآن در سوره طه آيه 66 مى فرمايد: فاذا حبالهم وعصيهم يخيل اليه من سحرهم أنها تسعى ؛ در آن هنگام طناب ها وعصاهاى جادوگران بر اثر سحر خيال مى شد كه موجودات زنده اى است ومى دود! بنا بر اين بخشى از تأثير سحر واقعيت دارد وبخشى وهم وخيال است.(2)

ح. ويحقّ الله الحقّ بكلماته ولو كره المجرمون ؛ بعد از آن كه خداى تعالى از آن حقيقتى كه قبلاً گفته شد از جانب منفى اش پرده بردارى كرد وفرمود: خداوند عمل مفسدان را اصلاح نمى كند: ان الله لايصلح عمل المفسدين ، اينك در اين آيه از جانب اثباتى اش نيز پرده برداشته مى فرمايد: خداى تعالى با كلماتش حق را به كرسى مى نشاند، ودر آيه وسوره اى ديگر بين

ص: 197

نفى واثبات جمع نموده واز هر دو جنبه پرده بردارى كرده مى فرمايد: ليحقّ الحقّ ويبطل الباطل ولو كره المجرمون .(1)

ط . كلمات الهى چند قسم اند: يك نوع معجزات صادره به دست انبيا است كه دليل بر صدق دعوى نبوت آنهاست كه به مناسبت زمان ومصلحت وحالات بندگان مختلف مى شود. مثلاً در زمان موسى(علیه السلام) وكثرت ساحران، عصا ويد بيضا مى شود، در عصر عيسى(علیه السلام) اطبا بسيار بودند، احياى موتى وابراء اكمه وابرص تحقق مى پذيرد، زمان نبى اكرم(صلی الله علیه و آله) اشخاص فصيح وبليغ بسيار بودند، قرآن مجيد نازل مى شود.

نوع دوم آيات، احكام ودستورات الهى است كه توسط انبيا نازل فرموده، مثل تورات وزبور وانجيل وفرقان. نوع سوم انبيا واوصياى آنها هستند كه توسط آنها حقايق كشف وثابت مى شود. نوع چهارم آثار قدرت وعلم وحكمت پروردگار است كه در موجودات ومخلوقات قرار داده كه دليل بر قدرت وعلم وحكمت اوست.

5. مبلّغ ورهبر بايد بداند كه همواره در جامعه، گروهى با برنامه هاى آنها مخالفت مى كنند: قالوا أجئتنا... .(1)

6. ساحر به خاطر اغفال مردم وبه كار بردن ابزار نامشروع وشهرت طلبى، رستگار نمى شود: لا يفلح .(2)

7. حضرت موسى(علیه السلام) از پيش به پيروزى ودستيابى به هدف هاى خود وشكست فرعون، آگاهى داشت: ولايفلح الساحرون . «فلاح» به معناى ظفر ودست يافتن به هدف است.(3)

8. طاغوت ها همه توان خود را براى سركوب مخالفان به كار مى گيرند: ائتونى بكلّ ساحر عليم .(4)

9. فرعون براى مبارزه با موسى وهارون به سحر وجادو متوسل شد: قال فرعون ائتونى بكل ساحر عليم .(5)

10. موسى(علیه السلام) به حقانيت راه خويش ايمان داشت وتوانايى هاى دشمن را در مبارزه با خويش حقير وناچيز مى شمرد: فلما جاء السحرة قال موسى القوا ما انتم ملقون .(6)

11. سحر، عامل فساد است وساحران اهل فسادند: ما جئتم به السحر ... ان الله لايصلح عمل المفسدين .(7)

ص: 199

قلب هايى پاك تر وافكارى دست نخورده دارند، شور وجوشش انقلابى آنها بيشتر است واز طرفى وابستگى هاى مادى كه بزرگترها را به محافظه كارى وملاحظات مختلف دعوت مى كند در آنها نيست؛ نه مال وثروتى دارند كه از ضايع شدن آن بترسند ونه پست ومقامى كه از به خطر افتادنش وحشت كنند.(1)

ج. وقال موسى يا قوم ان كنتم ءامنتم بالله ... ؛ ايمان به خدا، مؤمن را به مقام پروردگارش هر چند به طور اجمال آشنا مى سازد ومؤمن، عالم به اين معنا مى شود كه خداى تعالى سببى است فوق همه اسباب؛ سببى است كه سببيت همه اسباب به او منتهى مى شود ونيز او را آگاه مى كند به اين كه تدبير همه امور به دست خداست، از اين رو ايمان، مؤمن را وادار مى كند به اين كه امور را تسليم به خدا كند وهرگز به ظاهر چيزهايى كه از نظر ديگران سبب مستقل است اعتماد نكند؛ زيرا اعتماد به اين سبب هاى ظاهرى جهل محض است ولازمه اين كار آن است كه مؤمن همه امور را به خدا ارجاع داده وهمه توكلش بر خدا شود.(2)

وظلم نيز زمينه كفر است: «المسرفين»، «الظالمين»، «الكافرين».(1)

5. در آيه 85 مى فرمايد: حضرت موسى(علیه السلام) از خداوند درخواست كرد گرفتار فتنه قوم ظالم نشود: ربنا لاتجعلنا فتنة للقوم الظالمين ؛ در آيه 5 ممتحنه نظير همين درخواست را از حضرت ابراهيم نقل مى كند كه او دعا كرد گرفتار قوم كافر نشود: ربنا لاتجعلنا فتنة للذين كفروا ... .

6. بنى اسرائيل در دعاى خود به صفت رحمت خداوند متوسل شدند: ونجنا برحمتك من القوم الكافرين .(2)

2. خانه هايشان را مقابل يكديگر ونزديك به هم بسازند.

3. توجه به عبادت ومخصوصا نماز كه انسان را از بندگى بندگان جدا وبه خالق همه قدرت ها پيوند دهد.(1)

ه - . ربّنا اطمس على أموالهم واشدد على قلوبهم ؛ اين دعا از طرف موسى(علیه السلام) عليه فرعون ودرباريانش بود. بعد از آن كه به طور كامل از ايمان آوردن آنها مأيوس شد ويقين كرد كه از زنده بودنشان انتظارى جز گمراهى وگمراه كردن وجود ندارد، نظير دعايى كه نوح(علیه السلام) عليه قومش كرد وعرض كرد: ربّ لاتذر على الارض من الكافرين ديارا* انّك ان تذرهم يضلّوا عبادك ولا يلدوا الاّ فاجرا كفّارا .(2)

و. قال قد أجيبت دعوتكما ؛ به گونه اى كه سياق دلالت مى كند، خطاب در اين آيه به موسى وهارون است مى فرمايد: دعاى شما دو نفر مستجاب شد. با اين كه در آيه قبلى دعا را تنها از موسى حكايت كرد، واين خود مؤيد گفته مفسرين است كه گفته اند موسى هر زمان دعا مى كرد هارون آمين مى گفت؛ چون آمين هم خود دعا است، قهرا هر دو با هم دعا كرده اند، هر چند كه متن دعا را تنها موسى(علیه السلام) گفته است.(3)

4. درخواست از خداوند براى نابودى ثروت ها وامكاناتى كه سد راه خدا مى باشد، امرى پسنديده است: ليضلوا عن سبيلك ربنا اطمس على أموالهم .(1)

5. آنجا كه استدلال ومعجزه كارساز نباشد، نوبت نفرين است: ربّنا اطمس .

6. سنگدلان تا اجبار وقهر الهى را نبينند، حق را باور نمى كنند: فلا يؤمنوا حتى يروا العذاب .

7. حتى پس از قبولى دعا هم صبر وپشتكار لازم است: فاستقم .(2)

8. از امام صادق(علیه السلام) روايت شده است: «كان بين قول الله عز وجل: قد أجيبت دعوتكما وبين اخذ فرعون اربعين عاما»؛ بين سخن خداى عز وجل (به موسى وهارون) كه فرمود: خواسته شما اجابت شد تا زمانى كه فرعون را سرنگون كرد، چهل سال فاصله شد.(3)

منزل داديم؛ واز روزى هاى پاكيزه به آنان عطا كرديم؛ (اما آنها به نزاع واختلاف برخاستند.) واختلاف نكردند، مگر بعد از آنكه علم وآگاهى به سراغشان آمد. پروردگار تو روز قيامت، در آنچه اختلاف مى كردند ميان آنها داورى مى كند.

د. جمله مبوّأ صدق دلالت دارد بر اين كه خداى سبحان بنى اسرائيل را در مسكنى سكنى داد كه در آن آنچه انسان از مسكن انتظار دارد موجود بوده است. يك انسان از مسكن مطلوب ومرغوب اين را مى خواهد كه آب وهواى خوب داشته باشد وسرزمينش پر از بركات وداراى وفور نعمت باشد وبتواند در آن استقرار يابد وآن مسكن عبارت بود از نواحى بيت المقدس وشام كه خداوند بنى اسرائيل را در آنجا سكنى داد وآن را سرزمين مقدس ونيز سرزمين مبارك نام نهاد. قرآن داستان داخل شدن بنى اسرائيل در آنجا را ذكر فرموده است.(1)

6. در نهضت هاى انبيا، علاوه بر معنويت، ابعاد مادى زندگى مردم نيز مورد توجه است: «بوّأنا»، «رزقناهم».

7. علم به تنهايى نجات بخش نيست: اختلفوا ، جاءهم العلم .(1)

كه ايمان بياورند؟! (ايمان اجبارى چه سودى دارد؟!)* (اما) هيچ كس نمى تواند ايمان بياورد، جز به فرمان خدا (و توفيق ويارى وهدايت او). وپليدى (كفر وگناه) را بر كسانى قرار مى دهد كه نمى انديشند.

2. سرمايه سعادت آدمى تنها ايمان است (هر انسانى چه از روى اختيار وچه به اضطرار ايمان مى آورد، ولى ايمان اضطرارى مقبول نيست).

3. هر انسانى خواه ناخواه داراى ايمان هست، چه ايمان اختيارى وچه اضطرارى با اين تفاوت كه ايمان اختيارى مقبول درگاه الهى است وآدمى را به سوى سعادت زندگى دنيا وآخرت سوق مى دهد، اما ايمان اضطرارى كه در هنگام ديدن عذاب است، نه در درگاه خداى تعالى مقبول است ونه دردى را دوا مى كند.(1)

ه - . كلمه «لولا» به عقيده بعضى از مفسران در اينجا به معناى نفى است، از اين رو به وسيله «الاّ» از آن استثنا شده، بنا بر اين معناى جمله چنين مى شود: هيچ قوم وملتى كه در شهرها وآبادى ها در گذشته زندگى داشتند - به طور دسته جمعى - در برابر پيامبران الهى ايمان نياوردند، مگر قوم حضرت يونس(علیه السلام)، اما بعضى ديگر معتقدند كه «لولا» به معناى نفى نيامده، بلكه همواره به معناى تحضيض است. (تحضيض سؤال توأم با توبيخ وتحريك را مى گويند) ولى لازمه مفهوم آن در چنين مواردى نفى مى باشد وبه همين دليل مى توان چيزى را به وسيله «الاّ» از آن استثنا كرد.

فلولا كانت قرية ءامنت فنفعها ايمانها الاّ قوم يونس لمّا ءامنوا كشفنا عنهم ... ؛ جاى شك نيست كه در اقوام ديگر نيز گروه هاى زيادى ايمان آوردند، آنچه قوم يونس را از ديگر اقوام ممتاز مى كند اين است كه آن ها همه به صورت دسته جمعى ايمان آوردند، آن هم پيش از فرا رسيدن مجازات قطعى پروردگار، برخلاف داستان فرعون كه اذا أدركه الغرق قال ءامنت أنّه لا اله الاّ الذى ؛ يعنى تا فهميد دارد غرق مى شود، گفت: ايمان مى آورم به ... . ايمان هنگام نزول عذاب يا احتضار به وقت مردن سودى نمى رساند. قوم حضرت يونس(علیه السلام) عذاب نشدند به محض اين كه گويا نشانه ها را ديدند، ايمان آوردند، از اين رو عذاب از آنها برداشته شد.(2)

و. ممكن است در بدو نظر چنين تصور شود كه آيه 99 و100 با هم منافاتى دارند؛ زيرا آيه نخست مى گويد خداوند كسى را اجبار به ايمان نمى كند، در حالى كه آيه دوم مى گويد تا فرمان واراده پروردگار نباشد كسى ايمان نمى آورد ولى با توجه به يك نكته اين منافات

ص: 210

ظاهرى وابتدايى برطرف مى شود وآن اين كه ما عقيده داريم كه نه جبر صحيح است نه تفويض وواگذارى مطلق؛ يعنى نه چنان است كه مردم در اعمال خود مجبور وبى اختيار باشند ونه چنان است كه به تمام معنى به حال خود واگذار شده باشند، بلكه در عين آزادى اراده باز نياز به امداد الهى دارند. آخرين جمله آيه يعنى ويجعل الرجس على الّذين لا يعقلون ، هرگز نبايد به معناى جبر تفسير شود، زيرا جمله «لا يعقلون» دليل بر اختيار آنهاست؛ يعنى نخست افرادى از تعقل وانديشه سرباز مى زنند، سرانجام به اين مجازات گرفتار مى شوند.(1)

حضرت از دنيا رفتند ودر هنگام نزول اين آيه، پيامبر پدر ومادرى نداشت تا پير باشند. آيه از باب «اياك اعنى واسمعى يا جاره» است (به در بگو تا ديوار بشنود) در مسايل تربيتى هم گاهى خطاب به بزرگان وشخصيت ها مى كنند تا ديگران حساب كار خودشان را بكنند.

د) گاهى آيه اى خطاب به پيامبر است، ولى مسلمانان مورد خطابند چنانكه جمله بعدى آن نيز جمع است مانند: يا أيها النّبى اذا طلقتم ... (طلاق، 1) ونيامده «طلّقت» به علاوه مى دانيم كه پيامبر هرگز زنى را طلاق نداده است.

ه -) اگر بنا باشد با اين آيه، وحى زير سؤال وشك برود، بايد در حقانيت همين آيه هم كه مى گويد: «اگر شك دارى شك كرد».

و) براى اهل كتاب، شك وسؤالى مطرح بود واز پرسيدن خجالت مى كشيدند، خداوند با اين بيان راه سؤال را به رويشان گشوده است.

ز) ممكن است از باب مماشات با طرف در بحث باشد، مثل گفتار ابراهيم(علیه السلام) به ستاره پرستان: هذا ربى .

ح) رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) چون اين آيه را شنيد، فرمود: من شك ندارم. امام صادق(علیه السلام) نيز فرموده است: «و الله پيامبر شك نداشت».(1)

3. آيات واحاديث بسيارى از يقين پيامبر خبر مى دهند، پس مقصود ومخاطب اين نهى ها مردمند، نه شخص پيامبر؛ كسى كه از يقين او انسان هايى به يقين رسيده اند، چگونه ممكن است خودش دچار شك يا تكذيب گردد؟! پيامبر با آنكه معصوم است، اما بارها در قرآن مورد خطاب وهشدار قرار گرفته است تا بدين وسيله به مردم هشدار داده شود وآنان حساب كار خود را بكنند. از جمله: فلا تكوننّ من الممترين ، فلا تكوننّ ظهيرا للكافرين و لا يصدنّك عن ءايات الله بعد اذ أنزلت اليك .(2)

4. تكذيب قرآن، مايه خسران واز دست دادن سرمايه سعادت است: ولا تكونن من الذين كذبوا بايات الله فتكون من الخاسرين .(3)

ص: 212

5. انتظار ايمان از همه مردم نداشته باشيم: لا يؤمنون ولو جاءتهم كلّ ءاية .(1)

6. نظير آيه شريفه ولو شاء ربك لأمن من فى الارض ... دو آيه ديگر است: ولو شاء الله لجمعهم على الهدى (انعام، 35) و فلو شاء لهداكم اجمعين . (انعام، 149)

7. لطف الهى وتوفيق ايمان، شامل اهل خرد وتعقّل مى شود واگر با اختيار خود فكر وتعقّل نكند، مشمول قهر الهى مى شود: ويجعل الرّجس على الّذين لا يعقلون ، به موقع توبه كرده وايمان آوردند.(2)

8. ايمان مايه طهارت مؤمنان وپاكيزه كننده آنان از هر گونه رجس وپليدى است: وما كان لنفس أن تؤمن ... ويجعل الرجس على الذين لايعقلون .(3)

در عقيده من شك داريد، من آنهايى را كه جز خدا مى پرستيد، نمى پرستم؛ تنها خداوندى را پرستش مى كنم كه شما را مى ميراند؛ ومن مأمورم كه از مؤمنان باشم.* و(به من دستور داده شده كه:) روى خود را به آيينى متوجه ساز كه از هر گونه شرك، خالى است؛ واز مشركان مباش!

پيامبر در اعتقاد خود پيرامون بت ها نرمش وانعطافى به خرج دهد، ونوعى پذيرش براى آنها قايل گردد، وآنها را در كنار عقيده به خدا به گونه اى قبول كند. قرآن با قاطعيت هر چه تمامتر به اين توهم بى اساس پايان مى دهد وفكر آنها را براى هميشه تاريخ راحت مى كند كه هيچگونه سازش ونرمشى در برابر بت معنا ندارد وجز «الله» معبودى نيست. اين كه در ميان صفات خدا تنها در اينجا روى مسأله قبض روح وميراندن تكيه شده، به خاطر آن است كه انسان در هر چه شك كند در مرگ نمى تواند ترديد داشته باشد.(1)

7. سؤال: به تجربه مشاهده شده كه گاهى خوب وبد (خشك وتر) با هم مى سوزند؛ در آيه 25 سوره انفال نيز هشدار مى دهد كه بترسيد از فتنه اى كه تنها به ستمگران نمى رسد، بلكه به مؤمنين نيز مى رسد، بنا بر اين چگونه اين آيه مى فرمايد: مؤمنان را به هنگام نزول بلا نجات مى دهيم ؟

پاسخ: اهل ايمان اگر در ميان كفّار ومجرمان ساكت باشند، قهر خدا همه را فرا مى گيرد، ولى اگر به وظيفه الهى خود يعنى نهى از منكر عمل كنند، خداوند هنگام خطر آنان را نجات مى دهد.(1)

8. مؤمنان در پيشگاه الهى از جايگاه ويژه برخوردار بوده واز الطاف خاص او بهره مند هستند: ثم ننجى رسلنا والذين ءامنوا كذلك حقا علينا ننج المؤمنين .(2)

9. در آيه 103 مى فرمايد: خداوند پيامبران ومؤمنان را نجات مى دهد، در آيات ديگر به نمونه هايى از آن اشاره كرده است مانند: حضرت هود ومؤمنان: نجينا هودا والذين ءامنوا معه برحمة منا (هود،58)، حضرت صالح ومؤمنان: فلما جاء امرنا نجينا صالحا والذين ءامنوا معه ، حضرت شعيب ومؤمنان: ولما جاء امرنا نجينا شعيبا والذين ءامنوا معه برحمة منا (هود، 94)، حضرت لوط : فانجيناه واهله الاّ امرأته كانت من الغابرين . (اعراف، 83)

10. با آنكه مرگ وحيات هر دو تنها به دست خداست، اما آيه، مرگ را مطرح مى كند؛ زيرا مرگ بهترين وسيله هشدار است: الذى يتوفّاكم .(3)

11. در اينكه چرا بايد خداوند را عبادت كرد سه جهت در قرآن بيان شده است:

الف. خداوند خالق انسان هاست: اعبدوا ربكم الذى خلقكم .

ب. منعم ورازق انسان هاست: فليعبدوا ربّ هذا البيت* الذى اطعمهم من جوع* وءامنهم من خوف .

ج. مرگ انسان به دست اوست: ولكن اعبدالله الذى يتوفاكم . (يونس، 104)

12. پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) دستور يافت پايبندى وانعطاف ناپذيرى خود را در طرد شرك ودعوت به توحيد، صريح وبى پرده براى مشركان اعلان نمايد: قل يا ايها الناس ان كنتم فى شك من دينى فلا اعبد الذين تعبدون من دون الله .(4)

ص: 216

پس عبادت غير اينها كه توان دفع ضرر يا جلب سودى را ندارند بسيار زشت تر به حساب مى آيد: فان فعلت فانّك اذا من الظالمين . اين خطاب هر چند متوجه پيامبر است، اما مراد همه امتند كه در صورت مخالفت اين امر ظلم به نفس خود نموده اند وضرر وعقاب را به جان خريده اند.(1)

ج. وان يمسسك الله بضرّ فلا كاشف له الاّ هو ... ؛ قاهر وغالب تنها خداست ولاغير. اوست كه به مشيت واراده اش خير به بندگان مى رسد وبا اين حال غفور ورحيم نيز هست وگناهان بندگانش را مى آمرزد وبه آنان رحم مى كند ووقتى الله متصف به چنين اوصافى است وغير او از چنين اوصافى تهى هستند، همين خود اقتضا مى كند عبادت ودعا را به وى اختصاص دهند.(2)

د. آيه 108 علاوه بر اين كه بار ديگر مسأله اختيار وآزادى اراده را تأكيد مى كند دليل بر اين است كه پذيرش حق در درجه اول به سود خود انسان است همان گونه كه مخالفت با آن به زيان خود اوست.(3)

4. قرآن، كتابى حق ومبرّا از هر گونه پندارها وتخيلات باطل است: قد جاءكم الحق من ربكم . حق، مقابل باطل وبه معناى داراى واقعيت است؛ به اين معنا كه معارفى كه در قرآن آمده، حقايقى است منطبق با واقعيت واز هر گونه پندار وتخيلات واهى خالى است.(1)

5. نظير آيه 108 يونس فمن اهتدى فانما يهتدى لنفسه ومن ضل فانما يضل عليها ، آيات ديگر است: 15 اسراء، 92 نمل و41 زمر.

6. مسئوليت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) تنها رساندن وابلاغ پيام خداوند به مردم است نه اجبار آنان به پذيرش آن: يا ايها الناس قد جاءكم الحق من ربكم ... وما أنا عليكم بوكيل .(2)

7. پيروى از وحى، نياز به صبر دارد: واتّبع ... اصبر . نگران آينده نباشيم كه خدا بهترين داور است وصبر در راه خدا وسيله جلب حمايت اوست: خير الحاكمين .(3)

8. نزول وحى (قرآن) بر پيامبر(صلی الله علیه و آله) تدريجى بود: واتبع ما يوحى اليك . فعل مضارع «يوحى» دلالت بر تجدد واستمرار دارد ولازمه تجدد واستمرار، تدريجى بودن است.(4)

ص: 219

ص: 220

ص: 222

نافرمانى هايى كه تا كنون داشتيد آمرزش بخواهيد، آن گاه به پروردگارتان ايمان بياوريد.(1)

ج. در اينكه فرق ميان «احكمت» و«فصلت» چيست ؟ مفسران بحثهاى فراوان كرده اند از جمله: 1- منظور از احكام عدم نسخ آيات قرآن كريم است ومنظور از تفصيل تبيين حلال وحرام است. 2- آيات قرآن به وسيله امر ونهى محكم شده سپس به وسيله وعد ووعيد وثواب وعقاب تفصيل داده شده است. 3- قرآن يك مرتبه نازل شده وتفصيل يعنى قرآن به تفصيل احكامش بيان شده تا مكلف بتواند تدبر كند اما آنچه نزديكتر از همه، به مفهوم آيه فوق به نظر مى رسد اين است، كه در جمله اول اين واقعيت بيان شده است كه قرآن مجموعه واحد به هم پيوسته اى است، كه همچون يك بناى محكم واستوار پابرجا است ونشان مى دهد كه از سوى خداوند واحد يكتا نازل شده، وبه همين دليل هيچگونه تضاد واختلاف در ميان آياتش ديده نمى شود.

جمله دوم اشاره به اين حقيقت است كه اين كتاب در عين وحدت، آن چنان شاخه ها وشعب فراوان دارد كه تمام نيازهاى روحى وجسمى انسان ها را در زير پوشش خود قرار مى دهد، بنابراين در عين وحدت، كثير است ودر عين كثرت، واحد.(2)

د. در واقع چهار مرحله از مراحل مهم دعوت به سوى حق در ضمن چهار جمله بيان شده است كه دو قسمت آن جنبه عقيدتى وزير بنائى دارد، ودو قسمت جنبه عملى ورو بنائى: قبول اصل توحيد ومبارزه با شرك وقبول رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) دو اصل اعتقادى است.

شستشوى از گناه وتخلق به صفات الهى كه سازندگى را به تمام معنى از نظر عمل دربر دارد، دو دستور عملى قرآن است.(3)

ه -. مذهب پيش از آنكه سراى آخرت را آباد كند، آباد كننده سراى دنيا است، واصولاً تا مذهب در اين زندگى اثر نگذارد تاثيرى براى آن زندگى نخواهد داشت! قرآن با صراحت اين موضوع را در آيات بسيارى عنوان كرده است وحتى گاه دست روى جزئيات مسائل گذاشته چنان كه در سوره نوح از زبان اين پيامبر بزرگ خطاب به قومش مى خوانيم: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا

ص: 224

رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً».(1)

و. كبير وصف عذاب بوده واسناد آن به يوم مجاز عقليست ونشانگر شدت وبزرگى عذاب وهولناكى آن روز است.(2)

4. همراهى استغفار وتوبه وآثار مترتب بر آن در آيات مختلفى از اين سوره بيان شده است؛ وأَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكمُ ْ ثمُ َّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُم مَّتَاعًا حَسَنًا إِلىَ أَجَلٍ مُّسَمًّى 3، يَقَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلىَ قُوَّتِكُمْ وَ لَا تَتَوَلَّوْاْ مُجْرِمِين 52، فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ إِنَّ رَبىّ ِ قَرِيبٌ مجُّيِب 61، واسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ إِنَّ رَبىّ ِ رَحِيمٌ وَدُود 90.

5. واقع شدن جمله ويُؤْتِ كُلَّ ذِى فَضْلٍ فَضْلَهُ بعد از جمله يُمَتِّعْكُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى اشعار به دو نكته دارد:

الف: مى فهماند منظور از متاع در جمله اولى متاع عمومى ومشترك بين همه افراد مجتمع است. وبه عبارتى ديگر منظور از متاع، زندگى اجتماعى حسن است، ومنظور از فضل در جمله دوم خصوص آن مزايايى است كه خداى تعالى به بعضى افراد در مقابل فضيلتى كه دارند مى دهد.

ب: جمله اولى به برخوردارى از زندگى دنيا اشاره دارد، وجمله دوم مربوط به ثواب آخرت است، ثوابى كه خداى تعالى در مقابل اعمال صالح مى دهد، اعمال صالحى كه قائم به تك تك افراد است.(1)

6. در بعضى اخبار «ذى فضل» به اميرالمومنين(علیه السلام) تفسير شده است. شايد بتوان گفت «كل ذى فضل فضله» عام بوده وهمه مستغفرين وتائبين را در بر مى گيرد وافضل مصاديق آن حضرت اميرالمومنين(علیه السلام) است.(2)

ص: 226

برجسته طرف را يكى پس از ديگرى مى شمرند.(1)

ج. منظور از جمله يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ اين است كه مشركين با سينه هاى خود به طرف عقب متمايل مى شوند وسرهايشان را زير مى اندازند تا خود را از شنيدن كتاب آسمانى پنهان بدارند، تا وقتى قرآن خوانده مى شود به گوششان نخورد. واين تعبير كنايه است از اينكه كفار خود را در هنگام تلاوت قرآن از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ويارانى كه نزد آن جناب بودند پنهان مى كردند كه در آن محل ديده نشوند، وعلى الظاهر حجت بر آنان تمام نگردد.(2)

د. از امام باقر(علیه السلام) از جابربن عبدالله چنين نقل شده كه گروهى از مشركان هنگامى كه از برابر پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى گذشتند سر خود را به زير افكنده حتى سر را با لباس خويش مى پوشاندند تا پيامبر(صلی الله علیه و آله) آنان را نبيند، اين آيه درباره آنان نازل گشت.(3)

ه -. «مستقر» در اصل به معنى « قرارگاه» است، زيرا ريشه اين لغت از ماده «قر» (بر وزن حر) به معنى سرماى شديد مى باشد كه انسان وموجودات زنده را خانه نشين مى كند، به همين جهت به معنى سكون وتوقف نيز آمده است.

و. «مستودع» و«وديعه» از يك ماده است، ودر اصل به معنى رها كردن چيزى است، واز آنجا كه امور ناپايدار رها مى شوند، وبه حالت اول باز مى گردند، به هر امر ناپايدار، «مستودع» گفته مى شود، وديعه را نيز به خاطر اينكه سرانجام بايد محل خود را رها كند وبه صاحب اصلى باز گردد وديعه گفته اند.(4)

ز. جمله ويَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها به منزله عطف تفسير است براى جمله عَلَى اللهِ رِزْقُها ، يعنى كل جنبنده هايى كه در زمين هستند رزقشان بر عهده خداى تعالى است- وهرگز بدون رزق نمى مانند- پس خداى تعالى دانا وبا خبر از احوال آنها است هر جا كه باشند، اگر در قرارگاهى معين باشند، قرارگاهى كه هرگز از آن خارج نمى شوند مانند دريا براى ماهى، ونظير صدف كه در گوشه اى از ته دريا زندگى مى كند، خداى تعالى رزقش را در همان دريا مى دهد، واگر قرارگاه معينى نداشته باشند مانند مرغان هوا ومسافران دور شده از

ص: 228

وطن، ويا آنجا كه هستند تا زمانى معين مى باشند وپس از مدتى بيرون مى آيند، مانند جنين در رحم مادر، خداى تعالى رزقشان را در همان جا مى دهد.(1)

ح. گرچه دابة از ماده «دبيب» به معنى آهسته راه رفتن، وقدمهاى كوتاه برداشتن است، ولى از نظر مفهوم لغوى هر گونه جنبنده اى را شامل مى شود اما گاهى به خصوص اسب ويا هر حيوان سوارى اطلاق مى گردد، وروشن است كه در آيه مورد بحث تمام موجودات زنده وهمه جنبندگان را شامل است. (2)

ط . «رزق» به معنى عطاء وبخشش مستمر است، واز آنجا كه روزى الهى عطاى مستمر او به موجودات است به آن رزق گفته مى شود وهرگونه عطاى مادى ومعنوى را شامل مى گردد، لذا مى گوييم: اللّهم ارزقنى علماً تامّاً : خداوندا علم كامل به من روزى كن ويا مى گوئيم: اللهم ارزقنى الشهادة فى سبيلك .(3)

ى. منظور از «روز» در اينجا روز معمولى بيست وچهار ساعته نيست زيرا آن زمان كه آسمان وزمين وجود نداشت، نه كره زمين بود ونه حركت بيست وچهار ساعته اش بدور خود، بلكه منظور از آن «دوران» است.(4)

ك. در تفسير جمله وكان عرشه على الماء وجوهى بيان شده، از جمله: امام باقر(علیه السلام) به محمد بن مسلم مى فرمايد: همه چيز آب بود، وعرش خدا بر آن قرار داشت، پس خداوند به آب امر كرد، پس آن آب آتشى برافروخته شد، سپس آتش را امر كرد، خاموش شود، بر اثر خاموشى از آتش دودى برخواست، آنگاه خداوند آسمان ها را از آن دود آفريد وزمين را از خاكستر آفريد.

«كان كل شىءٍ ماءً وكان عرشه على الماء فامرالله تعالى الماء فاضطرم ناراً ثم امر النار فخمدت فارتفعت من خمودها دخانٌ فخلق الله عز وجل السماوات من ذلك الدخان وخلق الله عز وجل الارض من الرماد»(5)

ص: 229

مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: ماده اصلى زندگى موجودات آب بود، از آيات قرآنى معلوم مى شود خلقت آسمان ها وزمين از عدم صرف نبوده بلكه زمين از يك ماده متراكم بوجود آمده، كه خداوند اجزاء اين ماده را از هم باز كرد وآسمان نيز به صورت دود يا بخار بوده كه خدا آن را هم از هم باز كرد ودر دو نوبت به صورت هفت آسمان در آورد، هدف اين آفرينش آن بوده كه شما را بيازمايد.(1)

ممكن است اين سخن علامه همان چيزى باشد كه در آيه 30 سوره انبياء نيز به آن اشاره شده است؛ أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَىْ ءٍ حَىٍّ .(2)

مرحوم طيب گويد، منظور از عرش احاطه است ومنظور از آب، آب وجود است. يعنى خداوند بر نظام هستى احاطه دارد.(3)

زمخشرى در كشاف گويد: از آيه شريفه استفاده مى شود كه عرش وآب قبل از خلقت آسمان وزمين خلق شده اند.(4)

نكته قابل توجه اين كه اين سخن زمخشرى برگرفته از حديث حضرت رضا(علیه السلام) در پاسخ به مأمون است. كه آن حضرت اين مطلب را بيان كردند.(5)

3. لازمه ى رزق رسانى به همه ى موجودات، علم به مكان ونياز آنهاست.(1)

4. آيه 7 ارزش هر انسانى را به «حسن» عمل او مربوط مى داند، نه به كثرت وفزونى عمل او، واين نشان مى دهد كه اسلام در همه جا روى «كيفيت» عمل تكيه مى كند نه روى كثرت وكميت عمل.

در حديثى در همين زمينه از امام صادق(علیه السلام) چنين نقل شده:

«ليس يعنى اكثر عملا ولكن اصوبكم عملا، وانما الاصابة خشية الله، والنية الصادقة، ثم قال الإبقاء على العمل حتى يخلص اشد من العمل، والعمل الخالص، الذى لا تريد ان يحمدك عليه احد الا الله عز وجل».(2)

5. سؤال: اين آيه، هدف خلقت را آزمايش انسان مى داند، لِيَبْلُوَكُمْ ولى آيات ديگر امور ديگرى را بيان كرده اند، جمع ميان آيات چگونه است ؟

پاسخ: هدف ها در طول يكديگر وبه صورت مرحله اى است، چنان كه شخمِ زمين براى كشت است وكشت براى گندم وگندم براى نان ونان براى انسان. آيات قرآن نيز مراحلى را براى هدف خلقت انسان بيان كرده است:(3)

الف: آفرينش براى آزمايش است. لِيَبْلُوَكُمْ

ب: آزمايش، براى جدا كردن خوبان از بدان است. لِيَمِيزَ اللهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ (انفال: 37)

ج: جدا كردن خوبان از بدان، براى جزا وكيفرِ متناسب است. لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ (جاثيه: 22)

6. نظير آيه 7 هود كه خلقت آسمان وزمين را در 6 دوران بيان مى كند اين آيات شريفه است؛ 54 اعراف ، 3 يونس ، 59 فرقان، 4 سجده ، 38 ق، 4 حديد.

ص: 231

د. منظور از «سيئات» به قرينه مقام، مصائب وبلاهايى است كه نزول آن بر آدمى، انسان را بدحال ودردمند وپريشان كند(1).

ه -. در اين آيات به تناسب بحثى كه درباره افراد بى ايمان گذشت گوشه هايى از حالات روانى ونقاط ضعف اخلاقى اين گونه افراد تشريح شده، همان نقاط ضعفى كه انسان را به راههاى تاريك وفساد مى كشاند. نخستين صفتى كه براى آنها ذكر مى كند، مسخره نمودن حقايق ومسائل سرنوشت ساز است. با بى شرمى مخصوصى مى گويند چه چيز اين عذاب الهى را به تاخير انداخت ؟(2)

ديگر از نقطه هاى ضعف آنان، كم ظرفيتى در برابر مشكلات وناراحتى ها وقطع بركات الهى است.(3)

سومين نقطه ضعف آنها اين است كه به هنگامى كه در ناز ونعمت فرو مى روند، چنان خودباختگى وغرور وتكبر بر آنها چيره مى شود كه همه چيز را فراموش مى كنند.(4)

و. لَفَرِحٌ فَخُورٌ فرح لذت قلبى وروحى را گويند كه از لذات جسمى شديدتر است (در مقابل غم) وفخور صفت مشبهه بوده وبه كسى اطلاق مى گردد كه متكبر بوده ومنتظر تعريف وتمجيد ديگران باشد.(5)

ز. خداى عزوجل بعد از بيان اين دو طبيعت از انسان ها، طايفه اى از آنان را استثناء نموده (صبر وعمل صالح انسان را از آن دو طبيعت مذموم مى رهانند، وصبر وعمل صالح منفك از ايمان نيستند) مى فرمايد: إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ، سپس به اين طايفه وعده نيك داده مى فرمايد: أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ . خواهيد گفت: چرا افراد استثنايى را به عنوان الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ . استثناء كرده ؟ در پاسخ مى گوييم: وجهش اين است كه رهايى انسان از آن دو طبيعت مذموم، تنها براى كسانى امكان دارد كه صابر باشند وصفت نيك وخويشتن داريشان نگذارد در برابر مصائب، جزع وفزع نموده دچار نوميدى وكفر شوند.(6)

ص: 233

8. شيوه ى برخورد كفّار، مسخره كردن عقايد دينى است. كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ .(1)

9. اگر مدّت كاميابى انسان طول كشيد، مغرور نشويم. أَذَقْنَا ... ثُمَّ نَزَعْناها («ثُمَّ » نشانه ى مدّتى طولانى است).(2)

10. تمام مواردى كه قرآن از عمل صالح سخن به ميان آورده، در كنار ايمان است، آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جز در اين آيه كه مى فرمايد: صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كه البتّه مراد از صابران در اين آيه نيز همان مؤمنان واقعى است، لكن چون در برابر افراد كم ظرفيت مطرح شده است، به جاى «آمنوا» تعبير به «صَبَرُوا» شده است.(3)

11. دفع خطر، مهم تر از جلب منفعت است. اوّل مَغْفِرَةٌ ، آن گاه أَجْرٌ كَبِيرٌ .(4)

12. پاداش الهى در قيامت با شش تعبير بيان شده است؛

اجر كبير؛ إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ (هود: 11)

اجر كريم؛ إِنَّمَا تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَ خَشِىَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ كَرِيمٍ . (يس: 11)

اجر عظيم؛ واعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَ أَوْلاَدُكُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ . (انفال: 28)

اجر غير ممنون؛ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ . (فصلت: 8)

اجر بى حساب؛ قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِى هذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ . (زمر: 10)

اجر مطلق؛ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هَادُوا وَ النَّصَارَى وَ الصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ (بقره: 62)

ص: 235

خواسته ام كه تو را وصى من كند اين درخواست نيز اجابت گرديد، هنگامى كه اين سخن به گوش بعضى از مخالفان رسيد (از روى عداوت ودشمنى) گفتند به خدا سوگند يك من خرما در يك مشك خشكيده از آنچه محمد(صلی الله علیه و آله) از خداى خود خواسته بهتر است (اگر راست مى گويد) چرا از خدا نخواست فرشته اى براى يارى او بر دشمنان بفرستد ويا گنجى كه او را از فقر نجات دهد، آيات فوق نازل شد وبه آنها پاسخ داد.(1)

د. نهى از ترك اداء رسالت

كلمه «لعلك» در آيه شريفه فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحَى إِلَيْكَ ... (هود، 12) بر وجه شك نيست منظور از آن نهى از ترك اداء رسالت است اين آيه بايد به آيه شريفه 15 يونس تفسير شود كه مى فرمايد: ... إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَىَّ ... (يونس، 15)

ه -. از اين آيات چنين بر مى آيد كه گاهى پيامبر(صلی الله علیه و آله) بخاطر شدت مخالفت ولجاجت دشمنان ابلاغ بعضى از آيات را به آخرين فرصت موكول مى كرده است، لذا خداوند در نخستين آيه مورد بحث پيامبرش را با اين بيان، از اين كار نهى مى كند: «گويا ابلاغ بعضى از آياتى كه بر تو وحى مى شود ترك ميكنى وسينه تو از آن نظر تنگ وناراحت مى شود».(2)

و. فان لم يستجيبوا لكم فاعلموا سؤال: چرا ضمير خطاب به پيامبر(صلی الله علیه و آله) جمع آمده است ؟

پاسخ: مراد از ضمير خطاب ، پيامبر ومومنين بوده چرا كه ايشان هم مشركين را مورد تحدى قرار مى دهد.

جمع آمدن ضمير جهت تعظيم مقام واحترام پيامبر باشد.

ضمير «كم» خطاب به مشركين است. يعنى اى مشركين اگر معبودان سخن شما را اجابت نكردند، بدانيد قرآن از ناحيه خداوند است.(3)

ص: 237

نبود، پيشگويى امورى كه بعداً به وقوع پيوست، اخبار از تاريخ اقوام گذشته كه نشانى از آنها باقى نمانده است، بيان قوانينى جامع وكامل در همه ى ابعاد فردى واجتماعى زندگى انسان، دور ماندن از هر گونه تحريف، تغيير، كهنه شدن وبه فراموشى سپرده شدن در طول قرن هاى متمادى.(1)

6. ضائِقٌ بِهِ صَدْرُك سؤال: چرا به جاى «ضيق» تعبير «ضائق» آورده است ؟ پاسخ: اولاً ضائق بر وزن «تارك» بوده وآمدن آن فصاحت كلام را به دنبال دارد. ثانيا صيغه فاعل دال بر حدوث است يعنى پيامبر داراى سعه صدر بوده واين ضيق صدر عارضى بوده است.(2)

7. حقانيت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)

آيه شريفه ومَا كَانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَى مِنْ دُونِ اللَّهِ ... (يونس، 37) پاسخ به اظهارات نا صواب منكران رسالت دارد أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ ... (هود، 13) أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلاَ تَمْلِكُونَ لِى مِنَ اللَّهِ شَيْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيداً بَيْنِى وَ بَيْنَكُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (الأحقاف، 8) ولَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ . لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ (الحاقة، 44-45)

ص: 239

چيزى جز آن نخواهد بود، واما اگر هدف خدا وجلب رضاى او باشد هم در اين جهان تاثير خواهد بخشيد وهم نتايج پر بارى براى جهان ديگر خواهد داشت.(1)

د. مرحوم طبرسى مى گويد: گفته شده منظور آيه شريفه مشركانى هستند كه داراى اعمال صالحى مانند صله رحم ورسيدگى به محرومين وفريادرسى از مظلوم ومانند آن است كه خداوند پاداش مثل آنان را در دنيا از قبيل سلامتى بدن وامكانات رفاهى عطا مى كند(2)

ه -. عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كلمه بينة صفت مشبهه است ومعنايش دليل ظاهر وواضح است، چيزى كه هست بسيارى از امور واضح وظاهر آن قدر ظهور دارند كه هر چه هم متعلق به آنها شود آن را نيز روشن مى سازند، مثل نور كه خودش ظاهر وواضح است وهر چه هم نزديكش شود ظاهر مى گردد، وبه همين خاطر كلمه بينة بسيار مى شود كه درباره چيزهايى استعمال مى شود كه به وسيله آن چيزهاى ديگر روشن وواضح مى گردد، نظير حجت وآيت كه از آن دو، تعبير به بينه مى شود. شاهدى را هم كه به نفع مدعى شهادت مى دهد از اين رو بينه مى نامند كه ادعاى او را روشن مى كند.

در قرآن كريم نيز در آيات زيادى حجت وآيت را بينه خوانده، از آن جمله: لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ (انفال: 42). قَدْ جاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ هذِهِ ناقَةُ اللَّهِ لَكُمْ آيَةً (اعراف: 73)(3)

در حكايت كلام نوح(علیه السلام) بصيرت خاص الهى را كه خداى تعالى آن را به انبياء خود اختصاص داده بينه خوانده: يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّى وَ آتانِى رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ (هود:28) نيز مطلق بصيرت الهى را بينه خوانده، هم چنان كه آيه زير ظهور در چنين بصيرتى دارد: أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (محمد: 14)(4)

ز. آيا كسى كه دليل روشنى از پروردگار خويش در اختيار دارد، وبه دنبال آن شاهد وگواهى از سوى خدا آمده وقبل از آن كتاب موسى (تورات) به عنوان پيشوا ورحمت وبيانگر عظمت او آمده است همانند كسى است كه داراى اين صفات ونشانه ها ودلائل

ص: 241

روشن نيست أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَرَحْمَةً .(1)

اين شخص همان پيامبر(صلی الله علیه و آله) است و«بينه» ودليل روشن او قرآن مجيد وشاهد وگواه صدق نبوتش مؤمنان راستينى همچون على(علیه السلام) مى باشند، پيش از او نشانه ها وصفاتش در تورات آمده است. به اين ترتيب از سه راه روشن حقانيت دعوتش به ثبوت رسيده است.(2)

ح. منظور از « شاهد» در آيه فوق چيست ؟ بعضى از مفسران گفته اند منظور جبرئيل پيك وحى خدا است، وبعضى منظور از آن را پيامبر(صلی الله علیه و آله) دانستند. ولى در بسيارى از احاديث به حضرت على(علیه السلام) تفسير شده است.(3)

ط . مخاطب در فَلا تَكُ فِى مِرْيَةٍ كيست ؟ دو احتمال داده شده نخست اينكه مخاطب، پيامبر(صلی الله علیه و آله) است، يعنى كمترين شك وترديدى در حقانيت قرآن يا آئين اسلام به خود راه مده.اين نخستين بار نيست كه قرآن خطابى را متوجه پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى كند در حالى كه منظورش عموم مردم است، وبه تعبير معروف عرب اين گونه خطابها از قبيل «اياك اعنى واسمعى يا جاره» است كه ضرب المثل عاميانه آن در فارسى در به تو مى گويم ديوار تو گوش كن. احتمال ديگر اينكه مخاطب، هر مكلف عاقل بوده باشد.(4)

درباره اراده وخواستن مواهب دنيوى است كه خداوند متعال به قسمتى از آرزوهاى دنيا طلبان پاسخ مى دهد نه به همه آرزوهاى آنها، يعنى اين طور نيست كه هر كس دنيا بخواهد وهرچه بخواهد به آن برسد، چنانكه در آيه ديگر مى فرمايد: مَنْ كانَ يُريدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُريد . (سراء: 18)

2. پيامد اراده زندگى دنيا براى كفار

نظير آيات 15 و16 هود: مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَ زِينَتَهَا نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَ هُمْ فِيهَا لاَ يُبْخَسُونَ . أُولئِكَ الَّذِينَ لَيْسَ لَهُمْ فِى الْآخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُوا فِيهَا وَ بَاطِلٌ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ آيات 7 و8 يونس است: إِنَّ الَّذِينَ لاَ يَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَ رَضُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا وَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ آيَاتِنَا غَافِلُونَ . أُولئِكَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ .

3. منظور از زينت حيات دنيا:

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد:

مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَ زِينَتَهَا نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَ هُمْ فِيهَا لاَ يُبْخَسُونَ (هود، 15)

در آيات ديگر زينت حيات دنيا را بيان مى كند: الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَاباً وَ خَيْرٌ أَمَلاً (الكهف، 46)

إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً (الكهف، 7)

زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَ الْبَنِينَ وَ الْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعَامِ وَ الْحَرْثِ ذلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ (آل عمران، 14)

4. كسانى كه ايمان به معاد ندارند ويا براى خداوند كار نمى كنند، طلبى از پروردگار ندارند ودر برابر خدمات واختراعات واكتشافات خود در همين دنيا به نام ونانى مى رسند. كسى مى تواند به پاداش اخروى انتظار داشته باشد كه به آن ايمان داشته باشد والّا كسى كه نه خدا را قبول دارد ونه معاد را، چه توقّعى از خداوند دارد؟(1)

5. اطلاق امام ورحمت بر تورات حضر موسى(علیه السلام) در دو مورد بيان شده؛ هود 17 واحقاف 12.

ص: 243

6. كفر برخى از مردم سبب دلسردى وتزلزل مؤمنان نشود. ومَنْ يَكْفُرْ ... فَلا تَكُ فِى مِرْيَةٍ مِنْهُ .(1)

مردم از گرايش به راه خدا وكفرورزى نسبت به قيامت، عدم قدرت بر ناتوان ساختن خداوند، مضاعف بودن عذاب كفار وخسارت آنان در قيامت.

ب. در آيه 18 عين آن ادعايى كه مشركين عليه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كردند، عليه خود آنان ادعا شده. آنها عليه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ادعا كرده بودند كه وى قرآن را خودش ساخته وپرداخته وبه دروغ به خدا افتراء بسته، همين ادعا عليه خود آنان قلب شده، وفرموده: اين شما هستيد كه با عقايد خرافى خود به خدا افتراء مى بنديد، براى او بدون هيچ علم ومدركى شريك اثبات مى كنيد، با اينكه او «الله» است وهيچ معبودى جز او نيست وشما هستيد كه از راه خدا جلوگيرى مى كنيد.(1)

ج. در روز قيامت حجاب هاى مادّى كه در دنيا بين مشركين وپروردگارشان حائل شده بود، به وسيله ظهور آيات الهى كنار مى رود وانسانها براى فصل قضاء حاضر مى شوند وچون اين حضور، حضورى اضطرارى خواهد بود كه خود انسانها در آن دخالتى ندارند، لذا در آيه مورد بحث از اين حضور تعبير به عرضه شدن انسانها به پروردگارشان كرد، هم چنان كه در آيه اى ديگر به خاطر نكته اى ديگر از اين حضور تعبير فرمود به بروز آنان براى پروردگارشان: يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَىْ ءٌ (مومنون: 15)، ونيز فرموده: وبَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ . (ابراهيم: 48) پس اينكه فرمود: أُولئِكَ يُعْرَضُونَ عَلى رَبِّهِمْ معنايش اين شد كه در آن روز ملائكه موكل بر مشركين، آنان را مى آورند ودر موقفى قرار مى دهند كه بين آنان وپروردگارشان هيچ حجابى حايل نباشد تا خداى تعالى بين آنان داورى كند.(2)

د. در اينكه «شاهدان»، فرشتگان الهى هستند؟ يا ماموران ضبط اعمال ؟و يا پيامبران ؟ مفسران احتمالاتى داده اند، ولى با توجه به اينكه در آيات ديگر قرآن، پيامبران خدا به عنوان شاهدان اعمال معرفى شده اند ظاهر اين است كه در اينجا نيز منظور همانها هستند.در سوره نساء آيه 41 مى فرمايد: فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً .(3)

ه - . أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ .. اين جمله تتمه كلام گواهان

ص: 245

است، دليل بر اين معنا آيه زير است كه مى فرمايد: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُونَ (اعراف: 45)(1)

و. هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ تكرار كلمه «هم» براى تاكيد است ورسوخ كفر در قلوب آنهاست.(2)

ز. لَمْ يَكُونُوا مُعْجِزينَ فِى الْأَرْضِ يعنى آنان عاجز كننده خداوند نمى باشند از اينكه بخواهند در زمين از عذاب الهى فرار كرده وپناهگاهى بيابند.(3)

ح. آيه شريفه 20 ريشه اصلى بدبختى آنها را به اينگونه شرح مى دهد: آنها نه گوش شنوا داشتند ونه چشم بينا! ما كانُوا يَسْتَطِيعُونَ السَّمْعَ وَ ما كانُوا يُبْصِرُونَ در حقيقت از كار انداختن اين دو وسيله مؤثر براى درك حقايق سبب شد كه هم خودشان به گمراهى بيفتند وهم ديگران را به گمراهى بكشانند چرا كه حق وحقيقت را جز با چشم باز وگوش شنوا نمى توان درك كرد.(4)

ط . ما كانُوا يَسْتَطيعُونَ السَّمْعَ وَ ما كانُوا يُبْصِرُونَ نه اين كه آنان توانايى ديدن يا شنيدن را ندارد چرا كه در اين صورت تكليف بر آنان معنا نداشت بلكه مراد آنست كه شنيدن يا ديدن حق براى ايشان سنگين مى باشد.

ى. وضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ در معناى آيه دو قول است ودومى مشهور است: اول: با دروغى كه بر خدا بستند منفعت ايشان از بين رفت. دوم: بت هايى كه ايشان آرزوى يارى آنها را داشتند از بين رفتند.(5)

مى كند: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنُ بَيْنهَُمْ أَن لَّعْنَةُ اللَّهِ عَلىَ الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونهََا عِوَجًا وَ هُم بِالاَخِرَةِ كَافِرُون .

2. يُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ خداى تعالى عذاب را براى آنان مضاعف مى كند واين مضاعف كردن عذاب براى اين است كه آنها فاسق شدند، وسپس بر اين فسق وتباهى خود لجاجت واصرار كردند. ويا براى اين است كه هم خودشان نافرمانى خدا را كردند وهم ديگران را به معصيت خدا واداشتند.(1)

3. بزرگى وزشتى ظلم، بستگى به متعلّق آن دارد. أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ .(2)

4. در قيامت گواهان بسيارى شهادت خواهند داد، پس مراقب كار خود باشيم. ويَقُولُ الْأَشْهادُ .(3)

5. الذين يصدون عن سبيل الله دشمنان با شيوه هاى مختلف از راه خداوند جلوگيرى مى كنند، از جمله: بدعت، تهمت، تفسير به رأى، جعل حديث، ايجاد شبهه، ركود مساجد، كنار زدن اهل بيتِ رسول خدا: ، نهى از معروف، بهانه تراشى، ايجاد سرگرمى هاى ناسالم، مطرح كردن مسائل فرعى، شخصيت تراشى، ترويج باطل، تحقير مؤمنان، تحريم مباحات، تشويق نابجا، تبليغ ناروا وبزرگ نشان دادن طاغوت ها و...(4)

6. گاهى مال ومساكن، يا مقام وقدرت ويا مدرك وعنوانِ انسان از بين مى رود، امّاگاهى انسان خودش را مى بازد وانسانيت خود را به هدر مى دهد كه اين بالاترين خسارت است.(5)

7. ظلم سه قسم است: الف) ظلم به نفس با ارتكاب معاصى؛ ب) ظلم به غير با آزار مردم ومنع حقوق آنان؛ ج) ظلم به دين با شرك وكفر به انبياء واين قسم اشد انواع ظلم است، چنانكه مى فرمايد: إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيم . (لقمان: 12)(6)

ص: 247

8. نظير ايه 21 هود آيه 53 اعراف است كه مى فرمايد: قَدْ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنهُْم مَّا كَانُواْ يَفْترَُون .

9. نظير آيه 22 سوره هود، آيات ديگر است كه خاسرترين افراد معرفى شده اند؛ (نمل 5)، (103 كهف)، (انبياء 70).

الْأَرْذَلُونَ ، وكلمه «ارذلون» جمع «ارذل» است.(1)

و. كلمه «بادِى » در آيه 27 را بعضى با همزه به معناى «ابتدا» وبعضى بدون همزه به معناى «ظاهر» قرائت كرده اند كه البته هر دو معنا نزديك هم هستند. يعنى كسى از تو اطاعت نمى كند الا اراذل ، آن هم ظاهر وابتداى رأى آنهاست واين تبعيت بدون فكر ودقت نظر از سوى اراذل مى باشد.(2)

ز. ظاهراً منظور از عذاب يوم اليم عذاب انقراض باشد، نه خصوص عذاب آخرت ونه مطلق عذاب،- أعم از عذاب آخرت وعذاب انقراض- دليل بر اين گفتار ما يكى از پاسخ هايى است كه در همين آيات، قوم نوح به آن جناب داده وگفتند: يا نُوحُ قَدْ جادَلْتَنا فَأَكْثَرْتَ جِدالَنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ قالَ إِنَّما يَأْتِيكُمْ بِهِ اللَّهُ إِنْ شاءَ وظاهر اين گفت وشنود اين است كه منظور از عذاب، عذاب انقراض است.(3)

4. وظيفه ى مبلّغ ومربّى، بيان خطرات وعواقب سوء شرك به خداوند است أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ أَلِيمٍ .(1)

5. نظير آيه 26 هود إِنىّ ِ أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ أَلِيم ، آيه 59 اعراف است كه هر دو از حضرت نوح (علیه السلام) نقل شده؛ إِنىّ ِ أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيم .

و پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: وإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنىّ ِ أَخَافُ عَلَيْكمُ ْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِير .

حضرت شعيب نيز مى فرمايد: وإِلىَ مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا ... وَ إِنىّ ِ أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ محُّ ِيط . (هود: 84)

حضرت هود (علیه السلام) نيز گويد: إِنىّ ِ أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيم . (شعراء: 135)

از آيات فوق استفاده مى شود كه اصولا پيامبران از عذاب قيامت براى مردم ترس وهراس داشتند.

6. مخالفانِ حقّ ، گاهى رهبران الهى را تضعيف كرده ومى گفتند: شما انسان هايى مثل ما هستيد، نه برتر از ما، گاهى پيروان آنها را كوچك مى شمرند ومى گفتند: آنها افرادى بى سر وپا وبى شخصيت هستند، وگاهى مكتب را تضعيف مى كردند ومى گفتند: سخن شما دروغ وافترا يا سحر يا افسانه هاى پيشينيان است ويا سخنان شما حرف هاى عادّى است كه اگر بخواهيم ما نيز مثل آن را مى آوريم.(2)

7. در ديد دنياپرستان، مال وثروت ارزش است، نه حقّ وحقيقت. ما نَرى لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ .(3)

8. مخالفان انبيا، برهان ندارند وآنچه مى گويند بر اساس ظنّ وگمان ووهم است. بَلْ نَظُنُّكُمْ .(4)

9. برخورد مستكبران در برابر دين؛

به انبياء نسبت سحر وجنون دادند؛ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ .

به قرآن نسبت افسانه دادند؛ إِنْ هذا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ .

ص: 251

به مؤمنان نسبت اراذل دادند؛ ومَا نَرَاكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِىَ الرَّأْىِ .

10. انبيا تمام كمالات خود را از خدا مى دانند. مِنْ رَبِّى ، مِنْ عِنْدِهِ .(1)

12. كسى كه نتواند برهان، معنويت ونبوّت را درك كند، كور است. فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ .(2)

13. تعبير إِن كُنتُ عَلىَ بَيِّنَةٍ مِّن رَّبىّ : من با معجزه الهى آمده ام از سه پيامبر نقل شده است؛

نوح(علیه السلام): قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِن رَبِّى وآتَانِى رَحْمَةً مِنْ عِندِهِ

هود(علیه السلام): قَالَ يَقَوْمِ أَ رَءَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلىَ بَيِّنَةٍ مِّن رَّبىّ ِ وَ ءَاتَئنىِ مِنْهُ رَحْمَة . (هود: 63)

شعيب(علیه السلام): قَالَ يَاقَوْمِ أَ رَءَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلىَ بَيِّنَةٍ مِّن رَّبىّ ِ وَ رَزَقَنىِ مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا . (هود: 88)

ص: 252

چيزى از شما نمى خواهم، ديگر كفار نمى توانند او را متهم كنند.(1)

ج. پاسخ حضرت نوح(علیه السلام) از گفتار كفار مشتمل است بر سه حجت كه بر سر هر حجتى خطاب: يا قوم را آورده وفرموده است: يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَةٍ ... ، و ويا قَوْمِ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مالًا... ، و ويا قَوْمِ مَنْ يَنْصُرُنِى مِنَ اللَّهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ ... واين به عهده خواننده است كه در اين سه حجت تدبر كند.

پس اينكه فرمود: يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّى جواب از اين گفته كفار است كه گفتند: ما نَراكَ إِلَّا بَشَراً مِثْلَنا منظور كفار اين بوده كه در نوح چيزى بجز بشريت نيست، وبشريت او نيز هيچ فرقى با بشريت ما ندارد، پس به چه ملاكى ادعا مى كند كه همه بشرها تابع او شوند؟ پس قطعا او در ادعاى نبوت كاذب بوده، لذا لازم بود نوح(علیه السلام) آنان را متوجه به چيزى كند كه صدق گفتار وادعاى رسالتش را ظاهر سازد وآن چيز غير از معجزه اى كه بر صدق رسول در ادعاى رسالت باشد نمى توانست باشد.(2)

د. وما أَنَا بِطارِدِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ لكِنِّى أَراكُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ اين جمله پاسخ از آن گفتار مشركين است كه گفته بودند: وما نَراكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ أَراذِلُنا بادِىَ الرَّأْىِ ، ودر اين پاسخ، تعبير زشت كفار از مؤمنين را كه آنان را به عنوان تحقير وتنقيص، اراذل خواندند مبدل كرد به تعبير محترمانه الَّذِينَ آمَنُوا تا در مقابل تحقير كفار، ايمان مؤمنين را تعظيم نموده، به ارتباطى كه مؤمنين با پروردگار خود دارند اشاره كرده باشد.(3)

ه -. ولا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِى خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَ لا أَقُولُ إِنِّى مَلَكٌ اين جمله پاسخى است از اين قسمت گفتار كفار كه گفتند: وما نَرى لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ واين چنين گفتار آنان را رد مى كند كه شما گويا به خاطر اينكه من ادعاى رسالت كرده ام انتظار داريد من ادعاى فضيلتى بر شما بكنم، ومى پنداريد بر هر پيغمبرى لازم است كه خزائن رحمت الهى را مالك وكليددار باشد، ومستقيما ومستقلا هر فقيرى را كه خواست غنى كند.

و نيز مى پنداريد كه پيغمبر آن كسى است كه علم غيب داشته وبر هر چيزى كه از نظر

ص: 254

ديگران پنهان است آگاه باشد، وبتواند آن چيزها را به طرف خود جلب كند، ونيز از هر شرى با خبر باشد، وآن را از خود دفع نمايد. وكوتاه سخن اينكه پيغمبر بايد داراى خيرات بوده واز شرور مصون باشد. وخلاصه كلام اينكه من ادعاى داشتن هيچ يك از آن چيزهايى كه به نظر شما فضل است را نكرده ام، تا شما تكذيبم كرده وبگوييد كه تو هيچ يك از اين فضل ها را ندارى ودر ادعايت دروغگويى.(1)

و. ميان «تفكر» و«تذكر» اين تفاوت وجود دارد كه «تفكر» در حقيقت براى شناخت چيزى است هر چند هيچگونه اطلاعى از آن قبلا نداشته باشيم، ولى «تذكر» (ياد آورى) در موردى گفته مى شود كه انسان قبلا با آن موضوع آشنايى داشته است، هر چند از طريق آگاهى هاى فطرى باشد، واتفاقا مسائل مورد بحث نوح با قومش نيز همه از اين قبيل است.(2)

بود در قاموس آنها به عنوان «اراذل» معرفى گردند وبا چشم حقارت وپستى به آنها بنگرند.(1)

3. اشراف براى ايمان آوردن خود شرط مى كردند كه فقرا رانده شوند، ولى انبيا قاطعانه با اين درخواست مخالفت مى كردند. ما أَنَا بِطارِدِ ... (جمله اسميه وحرف (باء) نشانه ى قاطعيت است).(2)

از نظر قرآن كريم نصرت دين خدا عامل نصرت خداوند به انسانها است؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ . (محمد: 7)

و متقابلا طرد مسلمانان وعصيان خداوند عامل سلب نصرت الهى است. حضرت نوح مى فرمايد: مَنْ يَنْصُرُنِى مِنَ اللَّهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ . (هود: 30)

وحضرت صالح مى فرمايد: قَالَ يَا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّى وَ آتَانِى مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ يَنْصُرُنِى مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَيْتُهُ فَمَا تَزِيدُونَنِى غَيْرَ تَخْسِيرٍ . (هود: 63)

4. قرآن كسانى كه مؤمنان را اراذل مى شمرند، جاهل ونادان معرّفى مى كند. قَوْماً تَجْهَلُونَ نه اشرافى گرى نشانه ى فهم است ونه فقر نشانه ى جهل.(3)

5. محدوديت علم وقدرت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)

گرچه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) علم وقدرت او مافوق علم وقدرت همه انسان ها بود . اما علم وقدرت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) در مقايسه با علم وقدرت الهى محدود خواهد بود. به اين آيات توجه كنيد:

محدوديت علم: يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّى ... (الأعراف، 187)

قُلْ ... وَ مَا أَدْرِى مَا يُفْعَلُ بِى وَ لاَ بِكُمْ ... (الأحقاف، 9) ... فَقُلْ إِنَّمَا الْغَيْبُ لِلَّهِ ... (يونس،20) ... وَ لاَ أَعْلَمُ الْغَيْبَ ... (هود، 31)

محدوديت قدرت: قُلْ لاَ أَمْلِكُ لِنَفْسِى ضَرّاً وَ لاَ نَفْعاً إِلاَّ مَا شَاءَ اللَّهُ ... (يونس، 49 )قُلْ إِنِّى لاَ أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرّاً وَ لاَ رَشَداً (الجن، 21)

ص: 256

6. نظير سخن حضرت نوح كه مى فرمايد: «وَ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِندِى خَزَائنُ اللَّهِ وَ لَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَ لَا أَقُولُ إِنىّ ِ مَلَك»)، از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) در سوره انعام آيه 50 نقل شده است: قُل لَّا أَقُولُ لَكمُ ْ عِندِى خَزَائنُ اللَّهِ وَ لَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَ لَا أَقُولُ لَكُمْ إِنىّ ِ مَلَك .

خارج كنند كه مقصد وهدف از يادش برود.(1)

ج. منظور از جمله يريد ان يغويكم اين است كه اگر خداوند بخواهد كيفر اغواى شما را بدهد نصيحت من تأثير ندارد واين از باب مشاكله است مانند جزاء سيئة سيئة مثلها .(2)

د. در آيه مورد بحث جمله «جادلتنا» آمده است كه از ماده «مجادله» گرفته شده وآن در اصل از «جدل» به معنى تابيدن وپيچيدن شديد طناب است، وبه همين دليل به باز شكارى «اجدل» گفته مى شود چرا كه از همه پرندگان پرخاشگرتر وپيچنده تر است، سپس در مورد پيچانيدن طرف در بحث وگفتگو به كار رفته است.(3)

هميشگى وعدم بازگشت به سوى حق است ؟ لجاجت مستمر واصرار بر گناهان ودشمنى مداوم با حق طلبان ورهبران راستين، آن چنان پرده ضخيمى بر فكر انسان مى افكند كه توانايى ديد كمترين شعاع آفتاب حق وحقيقت را پيدا نمى كند!(1)

4. بعضى احتمال داده اند كه آيه اخير درباره پيامبر اسلام نيست، بلكه مربوط به خود نوح است، ولى با توجه به اينكه اولا شبيه اين تعبير تقريبا با همين عبارت در سوره احقاف آيه 8 در مورد پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) آمده، ثانيا آنچه درباره نوح(علیه السلام) در اين آيات آمده است همه به صورت صيغه غايب است، در حالى كه آيه مورد بحث به صورت مخاطب مى باشد (و مساله « التفات» يعنى انتقال از غيبت به خطاب نيز بر خلاف ظاهر مى باشد) واگر بخواهيم آيه را درباره نوح بدانيم جمله «يقولون» كه به صورت فعل مضارع است وهمچنين «قل» كه به صورت فعل امر است همه احتياج به تقدير دارد، ثالثا در حديثى كه از امام باقر(علیه السلام) وامام صادق(علیه السلام) در تفسير برهان ذيل همين آيه نقل شد آمده است كه آيه فوق در برابر كفار مكه نازل گرديده، از مجموع اين دلائل چنين به نظر مى رسد كه آيه مربوط به پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) وتهمت هاى نارواى كفار وپاسخ پيامبر(صلی الله علیه و آله) به آنهاست.(2)

5. مجادله اگر بر حقّ باشد، ارزش است، وجادِلْهُمْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ (نحل: 126) واگر بر باطل باشد، ضد ارزش. وجادَلُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ . (مومنون: 5)

6. انبيا در دعوت خود پايدار وپيگير هستند. جادَلْتَنا فَأَكْثَرْتَ جِدالَنا .

7. دشمن به منطق وبرهان حق، عنوان جدال وستيز مى دهد. قَدْ جادَلْتَنا .

8. نوح پى در پى به كفّار وعده ى عذاب مى داد. تَعِدُنا به جاى وعدتنا .

9. اراده ى خداوند، غالب بر تمام اراده هاست. ولا يَنْفَعُكُمْ نُصْحِى ... إِنْ كانَ اللَّهُ يُرِيدُ أَنْ يُغْوِيَكُمْ (حتّى تأثير سوز وسخن ونصيحت پيامبر، به خواست اوست).(3)

10. منظور از اغواى خداوند نسبت به تبهكارن:

قرآن كريم در يك آيه مى فرمايد: ولاَ يَنْفَعُكُمْ نُصْحِى إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ إِنْ كَانَ اللَّهُ

ص: 259

ُيرِيدُ أَنْ يُغْوِيَكُمْ هُوَ رَبُّكُمْ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (هود، 34) در اين آيه اغوا نسبت به خداوند داده شده است با آنكه خداوند كسى را ابتدا اغوا نمى كند بنابراين منظور اغوا واضلال كيفرى است كه نسبت به ظالمين صورت مى گيرد چنان كه مى فرمايد: ... وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَيَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ (إبراهيم، 27)

اين به بعد ديگر منتظر ايمان آوردن كسى مباش، وبه همين جهت فرمود فَلا تَبْتَئِسْ بِما كانُوا يَفْعَلُونَ پس ديگر به خاطر كردار آنان اندوه مخور زيرا يك نفر دعوت كننده كه مردم را به چيزى دعوت مى كند، وقتى از مخالفت مدعوين غمناك مى شود كه اميدى به ايمان آوردن از ناحيه آنان داشته باشد، واما اگر به طور كلى از اجابت آنان مايوس شود، ديگر اهميتى به آنان نمى دهد وخود را به تعب نمى اندازد، واصرار نمى كند كه به وى رو آورند، وبر فرض هم كه بعد از آن نوميدى باز هم دعوتشان كند، حتما غرض ديگرى چون اتمام حجت دارد.(1)

پس نوح (علیه السلام) قبل از نفرين از طريق وحى آگاه شده كه نه خود كفار ايمان مى آورند ونه از نسلشان مؤمنى پديد مى آيد، پس در حقيقت در دعايش همان مطلبى را كه به وى وحى شده بود ذكر كرد، وعرضه داشت: پروردگارا! از اين كفار ونسلشان ديگر مؤمنى نخواهد آمد. ووقتى كه خداى تعالى نفرينش را مستجاب كرد وخواست تا كفار را هلاك كند، دستورش داد تا كشتى وسفينه اى بسازد وبه كفار خبر دهد كه به طور حتم غرق خواهند شد.(2)

د. در جمله مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ منظور از عذاب، عذاب دنيوى است كه موجب ريشه كن شدن مى شود، وآن همان عذاب غرق است كه سرانجام آن قوم كافر را منقرض نموده وخوار وذليل كرد، ومراد از عذاب مقيم در جمله ويَحِلُّ عَلَيْهِ عَذابٌ مُقِيمٌ عذاب آتش در آخرت است كه عذابى است ثابت ودائمى، دليل بر اين سخن كه عذاب اول دنيوى وعذاب دوم اخروى است، مقابله اى است كه در اين دو واقع شده، وكلمه عذاب- به صورت نكره يعنى بدون الف ولام در عبارت- تكرار شده واولى توصيف به اخزاء ودومى به اقامه شده است.(3)

ص: 261

9. در اين آيه سؤالى به ذهن مى آيد، وآن اين است كه اگر سخريه عمل زشتى است چرا نوح(علیه السلام) به كفار فرموده ما شما را مسخره مى كنيم، واگر بد نيست چرا آيه كفار را ملامت مى كند بر اينكه نوح را مسخره مى كردند؟ جوابش اين است كه آنچه از سخريه زشت است ابتدايى آن است واما اگر جنبه مجازات وتلافى باشد آن هم در جايى كه فايده اى عقلايى از قبيل پيشبرد هدف واتمام حجت بر آن مترتب شود زشت نيست وبه همين جهت قرآن كريم در جاى ديگر نسبت سخريه را به خود خداى تعالى داده وفرموده: فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (توبه:79) نكته ديگرى كه در آيه مورد بحث است اين است كه با آوردن جمله كَما تَسْخَرُونَ مماثلت وبه يك اندازه بودن سخريه را معتبر فرموده است.(1)

10. از آيات فوق به خوبى استفاده مى شود كه عذابهاى الهى جنبه انتقامى ندارد، بلكه بخاطر تصفيه نوع بشر واز ميان رفتن آنها كه شايسته حيات نيستند وباقى ماندن صالحان صورت مى گيرد. به اين معنى كه يك قوم مستكبر وفاسد ومفسد كه هيچ اميد به ايمان آنها نيست از نظر نظام آفرينش حق حيات ندارد وبايد از ميان برود، وقوم نوح چنين بودند، چرا كه آيات فوق مى گويد، اكنون كه ديگر اميدى به ايمان بقيه نيست آماده ساختن كشتى شو، ودرباره ظالمان هيچگونه شفاعت وتقاضاى عفو منما.(2)

11. از تمسخر دشمنان، سستى به خود راه ندهيم كه پيامبران نيز مورد تمسخر آنها قرار مى گرفتند. وقتى حضرت نوح مشغول ساختن كشتى شد، يكى مى گفت: پيامبريش نگرفت، دست به نجّارى زد. ديگرى مى گفت: در وسط خشكى كشتى مى سازى، دريا از كجا خواهى آورد؟ امام صادق(علیه السلام) فرمود: نوح(علیه السلام) كشتى خود را در مدّت هشتاد سال ساخت ومحل ساخت كشتى، مسجد كوفه وطول كشتى حدود 400 متر وعرض آن حدود 40متر بوده است.(3)

12. نظير اين جمله فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن يَأْتِيهِ عَذَابٌ يخُْزِيهِ وَ يحَِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُّقِيم

ص: 263

كه حضرت نوح(علیه السلام) قوم خود را تهديد به عذاب كرد، از حضرت شعيب(علیه السلام) وپيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نيز نقل شده است؛

الف: شعيب(علیه السلام)؛ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن يَأْتِيهِ عَذَابٌ يخُْزِيهِ وَ مَنْ هُوَ كَاذِبٌ وَ ارْتَقِبُواْ إِنىّ ِ مَعَكُمْ رَقِيب . (هود: 93)

ب: پيامبر(صلی الله علیه و آله)؛ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن تَكُونُ لَهُ عَقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّلِمُون . (انعام: 135)

و. آيا طوفان نوح(علیه السلام) عالمگير بود؟ از ظاهر بسيارى از آيات قرآن چنين بر مى آيد كه طوفان نوح(علیه السلام) جنبه منطقه اى نداشته است، بلكه حادثه اى بوده است براى سراسر روى زمين، زيرا كلمه ارض (زمين) به طور مطلق ذكر شده مانند رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً (نوح: 26)؛ خداوندا بر روى زمين از كافران كه هرگز اميد به اصلاحشان نيست احدى را زنده مگذار وهمچنين آيه 44 سوره هود؛ وقِيلَ يا أَرْضُ ابْلَعِى ماءَكِ ... اى زمين آبهاى خود را فرو بر...

از بسيارى از تواريخ نيز، جهانى بودن طوفان نوح استفاده مى شود، به همين جهت تمام نژادهاى كنونى را به يكى از سه فرزند نوح (حام، وسام ويافث) كه بعد از نوح باقى ماندند باز مى گردانند.(1)

ولى با اين حال احتمال منطقه اى بودن آن نيز بكلى منتفى نيست، زيرا اطلاق كلمه «ارض» بر يك منطقه وسيع جهان در قرآن مكرر آمده است چنان كه در سرگذشت بنى اسرائيل مى خوانيم: وأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا ؛ مشرقها ومغربهاى زمين را در اختيار گروه مستضعفان (بنى اسرائيل) قرار داديم.

حمل حيوانات در كشتى نيز ممكن است به خاطر اين باشد كه در آن قسمت از زمين، نسل حيوانات قطع نگردد، به خصوص اينكه در آن روز نقل وانتقال حيوانات از نقطه هاى دوردست كار آسانى نبود.(2)

2. معناى آيه اين است كه نوح فرزند خود را كه در نقطه دورى كناره گيرى كرده بود از همان دور صدا زد (و در ندايش گفت: «يا بنى»، وكلمه «بنى» مصغر- كوچك شده- كلمه «ابنى» است، كه به معناى «پسرم» مى باشد، قهرا كلمه «بنى» معناى پسركم را مى دهد، واضافه كردن اين كلمه بر ياى متكلم براى اين است كه بر شفقت ومهربانى گوينده دلالت كند وبه پسر بفهماند كه پدرش او را دوست مى دارد وخير او را مى خواهد).(1)

3. نوح(علیه السلام) در اين گفتارش نفرمود ولا تكن من الكافرين ؛ از كافران مباش، براى اينكه خيال مى كرد مسلمان است، چون از نفاق دلش خبر نداشت ونمى دانست كه او تنها به زبان مسلمان ومؤمن است، بدين جهت بود كه او را صدا زد تا با مسلمانان باشد وسوار بر كشتى شود،- وخلاصه اگر از كفر درونى پسرش اطلاع مى داشت او را صدا نمى زد.(2)

4. طبق بعضى از اين روايات در اين مدت طولانى تنها هشتاد نفر به او ايمان آوردند وحتى بعضى، عدد آنها را از اين هم كمتر نوشته اند. واين خود مى رساند كه اين پيامبر بزرگ تا چه حد استقامت وپايمردى داشت كه براى هدايت هر يك از آنها به سوى خدا به طور متوسط ده سال زحمت كشيد! زحمتى كه مردم عادى حتى براى هدايت ونجات فرزندشان تحمل نمى كنند.(3)

5. نوح فرزندش را كه در كنارى جدا از پدر قرار گرفته بود مخاطب ساخت وفرياد زد فرزندم! با ما سوار شو وبا كافران مباش كه فنا ونابودى دامنت را خواهد گرفت ونادى نُوحٌ ابْنَهُ وَ كانَ فِى مَعْزِلٍ يا بُنَىَّ ارْكَبْ مَعَنا وَ لا تَكُنْ مَعَ الْكافِرِينَ نوح اين پيامبر بزرگ نه تنها به عنوان يك پدر، بلكه به عنوان يك مربى خستگى ناپذير وپراميد، حتى در آخرين لحظه دست از وظيفه خود بر نداشت به اين اميد كه سخنش در قلب سخت فرزند اثر كند.اما متاسفانه تاثير همنشين بد بيش از آن بود كه گفتار اين پدر دلسوز تاثير مطلوب خود را ببخشد.(4)

6. حضرت نوح به فرزندش فرمود در امروز هيچ نگهدارى از امر خدا نيست لَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَن رَّحِم ، امر خداوند همان غرق شدن است كه با اراده او انجام گرفت

ص: 267

إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون .

7. خداوند هم سبب ساز است وهم سبب سوز، تنورِ آتش را محل فوران آب قرار مى دهد، چنان كه آتش را بر ابراهيم(علیه السلام) گلستان مى كند. آب كه مايه ى حيات است، سبب هلاكت وانقراض يك نسل مى شود. فارَ التَّنُّورُ .(1)

8. ابوذر، صحابى بزرگ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در حالى كه حلقه ى در كعبه را گرفته بود، با صداى بلند مى گفت: اى مردم! با دو گوش خود شنيدم كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) مى فرمود: مثل اهل بيتى كمثل سفينة نوح، مَن رَكبها نَجى ومَن تَخلّف عنها هلك اهل بيت من همچون كشتى نوح اند كه هر كس بر آن سوار شد، نجات يافت وهر كه از آن دورى گزيد هلاك شد. البتّه اين حديثِ پيامبر(صلی الله علیه و آله) را ديگر بزرگان صدر اسلام همچون ابو سعيد خدرى، ابن عباس، عبد اللّه بن زبير وانس بن مالك نيز نقل كرده اند ودر كتب معروف اهل سنّت آمده است.

اگر اين حديثِ متواتر را در كنار حديث متواتر ديگرى بگذاريم كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: مسلمانان 73 فرقه مى شوند وتنها يك فرقه از آنها اهل نجات مى باشد، فرقةٌ ناجية ، روشن مى شود كه خود پيامبر(صلی الله علیه و آله) مصداق فرقه ى ناجيه را اهل بيت خود معرّفى كرده وفرموده است: مَن ركبها نجى ، كه كلمه ى «نجى» مفسّر همان كلمه ى «ناجيه» است.

9. گرچه ياران نوح(علیه السلام) تنها مؤمنان در روى زمين در آن زمان بودند، امّا خالى از عيب وگناه نبودند وخداوند آنان را آمرزيد. إِنَّ رَبِّى لَغَفُورٌ رَحِيمٌ .(2)

10. والدين نسبت به سرنوشت فرزندان خود مسئولند. يا بُنَىَّ ارْكَبْ مَعَنا .(3)

11. امام صادق(علیه السلام) فرمودند: در ماجراى حضرت نوح(علیه السلام) ، به جز خانه خدا كعبه، آب تمام دنيا را فراگرفت.(4)

12. در كيفر الهى، روابط خانوادگى وخويشاوندى تأثيرى ندارد. پسرِ پيامبر خدا در مقابل پدر غرق مى شود وپدر بايد تسليم باشد. حالَ بَيْنَهُمَا الْمَوْجُ فَكانَ مِنَ الْمُغْرَقِينَ .(5)

ص: 268

درس هاى تربيتى در طوفان نوح

1. پاكسازى روى زمين: درست است كه خداوند، رحيم ومهربان است ولى نبايد فراموش كرد كه او در عين حال، حكيم نيز مى باشد، به مقتضاى حكمتش هر گاه قوم وملتى فاسد شوند ودعوت ناصحان ومربيان الهى در آنها اثر نكند، حق حيات براى آنها نيست.

2. نام خدا در هر حال ودر همه جا: نوح به يارانش دستور مى دهد كه نام خدا را به هنگام حركت وتوقف كشتى فراموش نكنند، همه چيز به نام او، وبه ياد او، هر حركتى، هر توقفى، در حال آرامش ودر حال طوفان، همه بايد با نام او آغاز شود چرا كه هر كار بى نام او شروع شود؛ بى عاقبت خواهد بود.

3. پناهگاههاى پوشالى: معمولا هر كس در مشكلات زندگى به چيزى پناه مى برد، گروهى به ثروتشان، گروهى به مقام ومنصبشان، عده اى به قدرت جسمانيشان، وجمعى به نيروى فكرى شان، ولى همانگونه كه آيات فوق به ما مى گويد، وتاريخ نشان داده، هيچ يك از اينها در برابر فرمان پروردگار كمترين تاب مقاومت ندارد.

فرزند نادان وخيره پسر نوح پيامبر(علیه السلام) نيز در همين اشتباه بود، گمان مى كرد كوه مى تواند در برابر طوفان خشم خدا به او پناه دهد.

4. كشتى نجات: رهايى از هيچ طوفانى بدون كشتى نجات ممكن نيست. لزومى ندارد كه اين كشتى حتما از چوب وآهن باشد، بلكه چه بسا اين كشتى نجات يك مكتب كار ساز حياتبخش مثبت است.

روى همين جهت در رواياتى كه از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) در كتب شيعه واهل تسنن آمده است خاندان او يعنى امامان اهل بيت وحاملان مكتب اسلام به عنوان « كشتى نجات» معرفى شده اند.(1)

در حديث آمده است كه وقتى خداوند خواست قوم نوح را عذاب كند، تا چهل سال زنان را عقيم كرد تا فرزندى تولّد پيدا نكند.(2)

ص: 269

صاحب عرش، خداى تعالى صادر مى شود، وهمه مى دانيم كه وقتى اين كلمه در مورد چيزى صادر شود بدون فاصله اى زمانى آن امر محقق مى شود، ودر مورد بلعيده شدن آب طوفان به وسيله زمين نيز چنين شد، زمين ديگر نجوشيد، آسمان هم نباريد.

ج. ودر اين آيه دلالتى است بر اينكه در داستان طوفان نوح به امر الهى، هم زمين در طغيان آب دخالت داشته وهم آسمان هم چنان كه در جاى ديگر فرموده: فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُوناً فَالْتَقَى الْماءُ عَلى أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ . (قمر: 12)(1)

د. آيه فوق چگونگى اين فرمان وجزئيات ونتيجه آن را در عبارات بسيار كوتاه ومختصر ودر عين حال فوق العاده رسا وزيبا در ضمن شش جمله بيان مى كند ومى گويد: به زمين دستور داده شد، اى زمين آبت را در كام فرو بر! وقِيلَ يا أَرْضُ ابْلَعِى ماءَكِ وبه آسمان دستور داده شد اى آسمان دست نگهدار ويا سَماءُ أَقْلِعِى وآب فرو نشست وغِيضَ الْماءُ وكار پايان يافت وقُضِىَ الْأَمْرُ وكشتى بر دامنه كوه جودى پهلو گرفت واسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِىِّ در اين هنگام گفته شد: دور باد قوم ستمگر وقِيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ تعبيرات آيه فوق بقدرى رسا ودلنشين است ودر عين كوتاهى گويا وزنده، وبا تمام زيبايى آن قدر تكان دهنده وكوبنده است كه به گفته جمعى از دانشمندان عرب اين آيه فصيح ترين وبليغ ترين آيات قرآن محسوب مى شود، هر چند همه آيات قرآن در سر حد اعجاز از فصاحت وبلاغت است.(2)

ه -. «جودى» كجا است ؟ بسيارى از مفسران گفته اند جودى كه محل پهلو گرفتن كشتى نوح در آيه فوق معرفى شده كوه معروفى است در نزديكى موصل بعضى ديگر از مفسرين آن را كوهى در حدود شام ويا نزديك( آمُد) ويا در شمال عراق دانسته اند. ولى مشهور ومعروف همان معنى اول است.(3)

ص: 271

است، همانطور كه وقتى بخواهى در عدالت زيد مبالغه كنى مى گويى زيد عدالت است، يعنى آن قدر داراى عدالت است كه مى توان گفت او خود عدالت است.(1)بعضى از مفسران معتقدند كه در اين آيه كلمه اى در تقدير است، ودر اصل مفهومش چنين است انه ذو عمل غير صالح: فرزند تو داراى عمل غير صالح است.(2)

6. نهى از عملى مستلزم اين نيست كه مخاطب به نهى، آن عمل را قبلا مرتكب شده باشد، هم چنان كه مى بينيم با اينكه پيامبر اسلام كمترين توجهى به متاع دنيوى نداشته با اين حال خداى تعالى او را نهى مى كند از اينكه دل به دنيا بدهد، ومى فرمايد: لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ (حجر:88) وحاشا از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) كه حب دنيا را در دل خود جاى داده ومفتون زر وزيور آن شده باشد. تنها چيزى كه نهى در صحت تعلقش نياز دارد اين است كه آن فعلى كه نهى، متعلق به آن مى شود فعلى اختيارى باشد وممكن باشد كه مكلف انجامش دهد، وآنچه از اينگونه افعال كه انبياء از انجام آن نهى شده اند با اينكه معصوم از گناه هستند تنها جنبه تسديد از ناحيه غيب دارد، آرى عصمت وتسديد اين است كه خداى سبحان مراقب اعمال آن حضرات باشد هر گاه به صحنه اى نزديك شوند كه انسان در آن صحنه خطر لغزش دارد آنان را متوجه راه صحيح ووجه صواب آن صحنه بسازد، وبه سوى سداد والتزام طريق عبوديت بخواند، اين همان معنايى است كه آيه شريفه زير، آن را به پيامبر اسلام خاطر نشان مى كند ومى فرمايد: ولَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلًا إِذاً لَأَذَقْناكَ ضِعْفَ الْحَياةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنا نَصِيراً . (اسراء: 75)

دليل بر اينكه نهى مورد بحث يعنى جمله فلا تسئلن نهى از عملى است كه هنوز واقع نشده، سخن خود نوح(علیه السلام) است كه بعد از شنيدن اين نهى عرضه مى دارد رَبِّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْئَلَكَ ما لَيْسَ لِى بِهِ عِلْمٌ واگر آن جناب قبلا درخواست بيجاى مزبور را كرده بود جا داشت كه عرض كند: رب انى اعوذ بك من سؤالى هذا ؛ پروردگارا من از اين درخواستم به تو پناه مى برم تا مصدر مضاف به معمولش (درخواستم) تحقق ووقوع ارتكاب را برساند، نه اينكه بگويد: پروردگارا من به تو پناه مى برم از اينكه چنين وچنان كنم.

ص: 273

و نيز دليل بر اينكه نوح(علیه السلام) آن درخواست بيجا را نكرده بوده اين است كه خداى تعالى بعد از نهى يعنى جمله فَلا تَسْئَلْنِ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فرموده إِنِّى أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجاهِلِينَ زيرا معناى اين جمله اين است كه من تو را نصيحت مى كنم وزنهارت مى دهم، كه با اين سؤالت از جاهلين مباشى. واگر نوح(علیه السلام) در سخن خود درخواست نجات فرزند را كرده بود از جاهلان شده بود، براى اينكه درخواستى كرده بود كه از حقيقت وواقعيت آن آگاه نبوده است.(1)

7. آنجا كه رابطه مكتبى وجود دارد، سلمان فارسى دور افتاده كه نه از خاندان پيغمبر(صلی الله علیه و آله) ونه از قريش، ونه حتى از اهل مكه بود، بلكه اصولا از نژاد عرب نبود، طبق حديث معروف «سلمان منا اهل البيت؛(2) سلمان از خانواده ما است» جزء خاندان پيامبر(صلی الله علیه و آله) محسوب مى شود، ولى فرزند واقعى وبلا فصل پيامبرى همچون نوح بر اثر گسستن پيوند مكتبيش با پدر، آن چنان طرد مى شود كه با إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ روبرو مى گردد.(3)

8. اگر نوح مى دانست كه فرزندش كافر گشته است، براى او دعا نمى كرد، چنان كه براى همسرش دعا نكرد. مگر مى شود از يك سو نفرين كند وبگويد: لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً (نوح: 26) خداوندا! احدى از كفّار را بر زمين باقى مگذار وبعد بگويد: إِنَّ ابْنِى مِنْ أَهْلِى يعنى فرزند كافر مرا باقى بگذار !

9. پيامبران نيز به موعظه الهى نياز دارند. إِنِّى أَعِظُكَ (خداوند پيامبران خود را در لحظه هاى حسّاس، هشدار داده وحفظ مى كند).

10. در برابر مواعظ الهى، ادب وتواضع كنيم. إِنِّى أَعِظُكَ ... رَبِّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ .

11. اوّل آمرزش وسپس دريافت رحمت. وإِلَّا تَغْفِرْ لِى وَ تَرْحَمْنِى .(4)

ص: 274

ب. بعد از هلاكت قوم نوح بيم آن مى رفت كه نوح ويارانش از نظر «زندگى» و«تغذيه» در مضيقه شديد قرار گيرند، اما خداوند به اين گروه مؤمنان اطمينان داد كه درهاى بركات الهى به روى شما گشوده خواهد شد واز نظر زندگى هيچگونه نگرانى به خود راه ندهند.