بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 4

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

(خطرات و ظلمت ها) ما را رهايى بخشد، از شكرگزاران خواهيم بود.» * بگو: «خداوند شما را از اين ها، و از هر مشكل وناراحتى، نجات مى دهد؛ باز هم شما براى او شريك قرار مى دهيد. (و راه كفر مى پوييد.)»

د. آيه شريفه و لا رطب و لا يابس الاّ فى كتاب مبين وسعت بى انتهاى علم خدا را به همه موجودات بيان مى كند؛ زيرا منظور از تر و خشك معناى لغوى آن نيست بلكه اين تعبير معمولاً كنايه از عموميت مى باشد.(1)

ه - . در مورد «كتاب مبين» چند احتمال وجود دارد:

1. منظور همان مقام علم پروردگار است؛ يعنى همه موجودات در علم بى پايان او ثبت مى باشند و تفسير آن به «لوح محفوظ » نيز قابل تطبيق بر همين معناست.

2. منظور از آن، عالم آفرينش و خلقت و سلسله علّت و معلول هاست كه همه چيز در آن نوشته شده است.(2)

و. «كتاب مبين» هر چه باشد يك نحوه مغايرتى با موجودات خارجى دارد. كتاب مبين كتابى است كه نسبت به موجودات خارجى تقدّم داشته بعد از فناى آن ها هم باقى مى ماند. عينا مانند خطوط برنامه كه مشتمل بر مشخصات عمل بوده قبل از عمل وجود داشته و بعد از آن هم باقى مى ماند.(3)

ز. آيه 60 ناظر به قدرت الهى و علم وسيع اوست. «جرحتم» از ماده «جرح» به معناى اكتساب و به دست آوردن چيزى است؛ يعنى شما شب و روز در زير چتر قدرت و علم خداوند قرار داريد آن كسى كه از پرورش دانه هاى در دل خاك و از سقوط و مرگ برگ ها در هر مكان و زمان آگاه است از اعمال شما نيز آگاهى دارد.(4)

ح. اين قضا همان تعيين مدتى است كه آيه و لكم فى الارض مستقر و متاع الى حين (اعراف،24) مشتمل بر آن است.(5)

ط . اين كه «حفظة» مطلق ذكر شده است و آن گاه آن را محدود به فرا رسيدن مرگ نمود، خالى از دلالت بر اين معنا نيست كه آن حفظه كارشان حفظ آدمى از همه بليات و مصائب است نه تنها بلاى مخصوص.(6)

ص: 7

ى. در آيه قل يتوفاكم ملك الموت الذى وكل بكم (سجده، 11) نسبت قبض ارواح را تنها به ملك الموت مى دهد و هيچ منافاتى هم ندارد كه يك جا نسبت آن را به ملك الموت داده و در جاى ديگر يعنى آيه مورد بحث به رسل و در مورد ديگر يعنى آيه الله يتوفى الانفس (زمر، 42) به پروردگار داده باشد چه اين كه خود يك نحو تفنن در مراتب نسبت است از نظر اين كه هر امرى به خداى سبحان منتهى مى شود و او مالك و متصرف على الاطلاق است، قبض ارواح را نيز به او نسبت مى دهد و از نظر اين كه ملك الموت مأمور خداوند است به او نسبت مى دهد و از نظر اين كه اعوان او اسباب كار اويند به آنان نيز منتسب مى كند همچنان كه ما يك خط را هم به قلم نسبت مى دهيم و هم به آن دستى كه قلم را گرفته و هم به آن شخصى كه صاحب دست است.(1)

ك. اين كه «توفّى» را مقيد به شب و «بعث» را مقيد به روز نمود از اين رو بود كه غالبا مردم در شب به خواب رفته و در روز بيدارند وگرنه خصوصيتى در خواب شب نيست.(2)

ل. مراد از «تفريط » سهل انگارى در به كار بستن امر خدا و مسامحه در قبض ارواح است.(3)

م. اگر خداوند توصيف شده به اين كه مولاى حق است، براى اين است كه به علّت همه تصرفاتى كه قبلاً ذكر كرده بود اشاره نمايد و بفهماند كه خداوند اگر مى خواباند و بيدار مى كند و مى ميراند و زنده مى كند براى اين است كه او مولاى حقيقى و صاحب اختيار عالم است.(4)

ن. منظور از «رسلنا»، ياوران ملك الموت، حضرت عزرائيل(علیه السلام) است.(5)

س. مراد از نجات دادن از ظلمات دريا و خشكى، نجات دادن از شدايدى است كه انسان در خلال مسافرت هاى زمينى و دريايى اش با آن رو به رو مى شود از قبيل سرماى شديد و گرماى طاقت فرسا و باران و برف و طوفان و برخورد با راهزنان و امثال آن.(6)

ع. معلوم است كه اين گرفتارى ها اگر در تاريكى شب پيش بيايد طاقت فرساتر خواهد بود

ص: 8

چه در تاريكى شب و در ظلمتى كه ابر و باد ايجاد مى كند اضطراب آدمى و حيرت و بيچارگى اش بيشتر مى شود و كمتر مى تواند راه چاره اى به دست آورد، از اين جهت در اين آيه مسئله نجات دادن را مقيد به ظلمات كرد وگرنه اصل معناى آيه استفهام از اين است كه چه كسى شما را در شدايد دستگيرى مى كند.(1)

ف. تضرعا و خفية ؛ به طورى كه راغب در مفردات گفته، تضرع به معناى اظهار ضراعت و درماندگى است و از همين جهت در مقابل آن خفيه را به كار برده كه معناى پوشيدگى است. بنا بر اين، تضرع در دعا عبارت است از اظهار و علنى ساختن آن و خفيه در آن عبارت است از اخفا و نهان داشتن آن. آرى انسان وقتى مصيبتى به او مى رسد نخست در خفا و به طور مناجات نجات خود را از خداوند مى طلبد آن گاه اگر دعاى نهانى اثر نكرد و مصيبت هم رو به شدت گذاشت و آثار نوميدى و انقطاع از اسباب هم خرده خرده نمايان شد، آن وقت است كه ديگر ملاحظه اطرافيان خود را نكرده و از اين كه مردم به ذلت و درماندگى اش پى مى برند پروا ننموده علنا گريه و زارى را سر مى دهد.(2)

ص. لئن انجانا من هذه لنكونن من الشاكرين ؛ اين وعده يك ريشه اساسى در نهاد آدمى دارد؛ زيرا وقتى بشر با مشكلات مواجه شد، دست به دامان صاحب قدرتى زد كه مى تواند او را نجات دهد، آن صاحب قدرت را به وعده اى كه باعث خشنودى اش شود دلخوش مى سازد يا وعده مى دهد كه از

اين به بعد ثناخوانى اش كند يا اميدوارش مى كند به اين كه مالى در عوض به او بدهد يا اطاعتش را گردن نهد يا به نحو ديگرى وفادارى كند. به هر حال چنين ارتكازى در نهاد آدمى هست و اين ارتكاز و عادت از اين جا پيدا شده كه به طور كلى عمليات اجتماعى كه در بين افراد جامعه داير است همه و همه معاملاتى است كه قائم به دو طرف است؛ آدمى در اين معاملات چيزى مى دهد و چيزى مى ستاند. انسان اين عادت را در مورد توسل به خداى تعالى هم به كار مى بندد با اين كه خداى سبحان ساحتش منزه از احتياج است.(3)

ص: 9

ق. راغب در مفردات خود مى گويد: «كرب» به معناى اندوه فراوان و شديد است. ريشه اين لغت از «كرب الارض» به سكون «راء» گرفته شده كه به معناى زير و رو كردن زمين است و چون اندوه نيز دل انسان را زير و رو و مشوش مى كند، از اين جهت اندوه را نيز «كرب» گفته اند.(1)

ر. در اين آيه اضافه كرد «كل كرب»؛ هر اندوهى را به ظلمات بر و بحر تا شامل همه مردم و همه ناملايمات بشود. چون هيچ انسانى كه در طول زندگى اش به اندوهى برخورد نكند، پس تمامى افراد بشر روزى را دارند كه در آن روز به در خانه خدا التماس نموده و از خدا رفع گرفتارى خود را بخواهند چه آنان كه علنا اظهار حاجت مى كنند و چه آنان كه به روى خود نياورده و به ظاهر خود را بى نياز از خدا مى دانند.(2)

تنها خداوند است كه با قبض روح آدمى وى را در شب به خواب مى برد: هو الذى يتوفّاكم بالّيل . «توفّى» در آيه به معناى قبض روح است و چون در خواب نيز روح آدمى گرفته مى شود، از آن به «توفى» تعبير شده است.(1)

5. اين كه فرمود «يتوفّاكم» و نفرمود يتوفّى روحكم، معلوم مى شود حقيقت انسان، همان روح انسانى است و بس و چنان نيست كه ما خيال مى كنيم روح جزئى از انسان است يا صفت يا هيئتى است كه عارض بر انسان مى شود.(2)

6. تا زمانى كه اجل آدمى فرا نرسيده باشد، خداوند وى را از خواب شبانگاهى برانگيخته و بيدار مى كند: ثم يبعثكم فيه ليقضى أجل مسمى .(3)

7. خداوند فرشتگانى را پيوسته براى حفاظت و مراقبت آدميان گسيل مى دارد: يرسل عليكم حفظة . فعل مضارع «يرسل» بر تجديد و تكرار ارسال فرشتگان تا زمان مرگ دلالت دارد.(4)

8. ذكر «تضرّع» (دعاى آشكار) و «خفية» (دعاى پنهانى) شايد به خاطر اين باشد كه مشكلات با هم متفاوتند؛ گاهى به مرحله شدت نرسيده انسان را به دعاى پنهانى دعوت مى كند و گاهى كه به مرحله شديد مى رسد آشكارا دست به دعا بر مى دارد و گاهى ناله ها و فريادها سر مى دهد. منظور اين است كه خداوند هم مشكلات شديد و هم مشكلات ضعيف شما را حل مى كند.(5)

9. يادآورى و توجّه دادن انسان به خلوص او در دعا به هنگام شدايد، از بهترين روش هاى خداشناسى است.(6)

10. پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: «خير الدعاء الخفى و خير الرزق مايكفى» و نيز مى فرمايد: «

مرّ بقوم رفعوا أصواتهم بالدعاء فقال انكم لا تدعون الا صمّ و لا غائبا و انما تدعون سميعا بصيرا ».

ص: 11

كسى) هر گونه عوضى بپردازد، از او پذيرفته نخواهد شد. آن ها كسانى هستند كه گرفتار اعمالى شده اند كه خود انجام داده اند؛ نوشابه اى از آب سوزان براى آن هاست و عذاب دردناكى به خاطر اين كه كفر مى ورزيدند (و آيات الهى را انكار مى كردند).

نهايى را در مورد قبول و يا ردّ حقيقت بگيريد و هدايت را بپذيريد من تنها مأمور ابلاغ رسالت و دعوت الهى هستم.(1)

ه - . مقصود از اقوام رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ، قريش با قبيله مضر يا عموم امت عرب است.(2)

و. ضمير در «كذّب به» به عذاب بر مى گردد.(3)

ز. ممكن است سؤال شود كه آيا با وجود مقام عصمت از خطا حتّى در موضوعات، ممكن است پيامبر گرفتار اشتباه و فراموشى شود؟! در پاسخ بايد گفت كه روى سخن در آيه گرچه به پيامبر است، اما در حقيقت منظور پيروان او هستند كه اگر گرفتار فراموش كارى شدند و در جلسات آميخته به گناه كفار

شركت كردند به محض اين كه متوجه شدند بايد از آنجا بيرون روند.(4)

ح. خوض در آيات خدا ظلم است و در حقيقت نهى در آيه نهى از شركت با ستمكاران در ستم ايشان است چه اين ظلم را مشركين مرتكب شوند و چه غير آنان، به شهادت اين كه در جاى ديگرى مى فرمايد: انكم اذا مثلهم .(5)

ط . جمله حتّى يخوضوا فى حديث غيره دلالت دارد بر اين كه مطلق مشاركت و همنشينى مشركين مورد نهى نيست و مجالستى كه غرض از آن پيروى يا اقامه حق يا دعوت به آنان بوده باشد جايز است. تنها مجالستى مورد نهى است كه در آن مجالست خوض در آيات خداوند بشود، از اين رو كسانى كه متقى و پرهيزكار هستند و مى توانند تأثيرگذار باشند و نهى از منكر كنند مجالست آنان با گناهكاران اشكالى ندارد تا بتوانند آنان را از كار زشت برحذر دارند.(6)

ى. در آيه شريفه 70 به پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) دستور مى دهد از كسانى كه دين و آيين خود را به شوخى گرفته اند، اعراض كند. اين دستور هيچ گونه منافاتى با مسأله جهاد ندارد؛ زيرا جهاد

ص: 14

داراى شرايطى است و بى اعتنايى به كفّار داراى شرايط ديگرى است.(1)

ك. آيه شريفه اتخذوا دينهم لعبا اشاره دارد به اين كه مشركان دين حقّ و صحيحى دارند و آن همان دينى است كه فطرتشان آنان را به آن دين دعوت مى كند، ليكن آنان آن دين را بازيچه قرار دادند.(2)

ل. جمله اولئك الذين ابسلوا بما كسبوا يعنى آن ها گرفتار اعمال خويش اند، در حقيقت به منزله دليل و علت عدم قبول غرامت و عدم وجود ولى و شفيع براى آن هاست؛ يعنى مجازات آن ها بر اثر يك عامل خارجى نيست كه بتوان آن را به نوعى دفع كرد، بلكه از درون ذات و صفات و اعمال آن ها سرچشمه مى گيرد: بما كسبوا .

انحطاطى كه در حيثيت و ضعفى كه در قوا و پراكندگى كه در آرا و عقايد وى پديد آمد تنها و تنها به خاطر مشاجرات و كشمكش هايى بود كه در همان صدر اول و بعد از رحلت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درگرفت. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با آن عظمتى كه داشت نتوانست آنان را اصلاح كند و جامعه آن روز هم نتوانست آن عده را در خود هضم نموده به اجزاى صالحه اى تبديلشان نمايد تا چه رسد به جامعه بعد از رحلت آن جناب و معلوم است كه با رحلت آن جناب اين آتش كه تا آن روز زير خاكستر نهفته بود بدون اين كه ديگر كسى از اشتعالش جلوگير باشد هر دم گسترش شعله و زبانه اش بيشتر مى شود.(1)

4. وعده هاى عذاب خداوند در زمان خود و تحت شرايط خاص تحقق خواهد يافت: قل هو القادر ... لكل نبإ مستقر .(2)

5. حضور در مجلس ياوه گويان مغالطه گر از روى فراموشى، گناه نيست: إما ينسينك الشيطان فلا تقعد بعد الذكرى .(3)

6. عن رسول الله(صلی الله علیه و آله): «

من كان يؤمن بالله و اليوم الاخر فلا يجلس فى مجلس يسب فيه امام او يغتاب فيه مسلم ان الله يقول فى كتابه : و اذا رأيت الذين يخوضون فى ءاياتنا فأعرض عنهم... »؛ از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روايت شده است: كسى كه به خدا و روز قيامت ايمان دارد، نبايد در محفلى كه نسبت به امامى ناسزاگويى شود يا غيبت مسلمانى مطرح گردد حضور داشته باشد. خداوند در قرآن مى فرمايد: «هر گاه كسانى را ديدى كه از روى خرده گيرى در آيات ما گفت و گو مى كنند، از آنان رويگردان شو ...».(4)

7. قال أبو جعفر(علیه السلام): «لما نزلت فلا تقعد بعد الذكرى مع القوم الظالمين قال المسلمون: كيف نصنع إن كان كلما استهزء المشركون بالقرآن قمنا و تركناهم فلا ندخل إذا المسجد الحرام و لا نطوف بالبيت الحرام فأنزل الله تعالى وما على الذين يتقون من حسابهم من شىء و أمرهم بتذكيرهم و تبصيرهم ما استطاعوا »؛ امام باقر(علیه السلام) فرمود: چون آيه فلا تقعد بعد الذكرى ... نازل شد، مسلمانان گفتند: حال كه هر گاه مشركان، قرآن را مسخره كنند، بايد برخيزيم و از آنان

ص: 16

دورى كنيم، در نتيجه هيچ گاه نبايد وارد مسجد الحرام شده و طواف خانه خدا را بجا آوريم، پس چه كنيم ؟ در اين هنگام خداوند آيه و ما على الذين يتقون من حسابهم من شىء ولكن ذكرى را نازل كرد و در آن به مسلمانان دستور داد كه كافران را متذكر نموده و در حد توان، آنان را با موعظه بيدار كنند.(1)

8. آدمى با اعمال خويش، خود را محروم از خير و ثواب مى سازد و به ورطه هلاكت و تباهى مى اندازد: أن تبسل نفس بما كسبت . «بسل» به معناى منع و حبس است و نتيجه آن هلاكت و تباهى است. در لسان العرب آمده است:

« أبسلت فلانا إذا أسلمته للهلكة ».(2)

همانند كسى كه بر اثر وسوسه هاى شيطان، در روى زمين راه را گم كرده، و سرگردان مانده است؛ در حالى كه يارانى هم دارد كه او را به هدايت دعوت مى كنند (و مى گويند:) به سوى ما بيا!» بگو: «تنها هدايتِ خداوند، هدايت است؛ و ما دستور داريم كه تسليم پروردگار عالميان باشيم. * و (نيز به ما فرمان داده شده به) اين كه: نماز را بر پا داريد؛ و از او بپرهيزيد؛ و تنها اوست كه به سويش محشور خواهيد شد.» * اوست كه آسمان ها و زمين را به حق آفريد؛ و آن روز كه (به هر چيز) مى گويد: «موجود باش!» موجود مى شود؛ سخن او، حق است و در آن روز كه در «صور» دميده مى شود، حكومت مخصوصِ اوست، از پنهان و آشكار باخبر است، و اوست حكيم و آگاه. * (به خاطر بياوريد) هنگامى را كه ابراهيم به پدرش [ \ عمويش] «آزر» گفت: «آيا بت هايى را معبودان خود انتخاب مى كنى ؟! من، تو و قوم تو را در گمراهى آشكارى مى بينم.» * و اين چنين، ملكوت آسمان ها و زمين (و حكومت مطلقه خداوند بر آنها) را به ابراهيم نشان داديم؛ (تا به آن استدلال كند،) و اهل يقين گردد. * هنگامى كه (تاريكى) شب او را پوشانيد، ستاره اى مشاهده كرد؛ گفت: «اين خداى من است ؟» اما هنگامى كه غروب كرد، گفت: «غروب كنندگان را دوست ندارم.» * و هنگامى كه ماه را ديد كه (سينه افق را) مى شكافد، گفت: «اين خداى من است ؟» اما هنگامى كه (آن هم) غروب كرد، گفت: «اگر پروردگارم مرا راهنمايى نكند، مسلما از گروه گمراهان خواهم بود.» * و هنگامى كه خورشيد را ديد (كه سينه افق را) مى شكافت، گفت: «اين خداى من است ؟ اى (كه از همه) بزرگ تر است!» اما هنگامى كه غروب كرد، گفت: «اى قوم! من از شريك هايى كه شما (براى خدا) مى سازيد، بيزارم. * من روى خود را به سوى كسى كردم كهآسمان ها و زمين را آفريده؛ من در ايمان خود خالصم و از مشركان نيستم.»

ابراهيم(علیه السلام)، استدلال روشن ابراهيم(علیه السلام) در باره باطل بودن پرستش ماه و خورشيد و ستاره و برائت او از شرك ورزى.

ب. با توجه به اين كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) قبل از بعثت پيرو مذهب مشركان نبوده است، در اين صورت نردّ على أعقابنا در حقيقت از زبان جمع مسلمين است نه از زبان پيامبر(صلی الله علیه و آله) ، از اين رو با صيغه و ضماير جمع ادا شده است.(1)

ج. ردّ بر اعقاب، كنايه از گمراهى و ترك هدايت است.(2)

د. مراد از اسلام (لنسلم) تنها اقرار به توحيد و نبوّت نيست، بلكه مراد اين است كه انسان در همه امور تسليم خداى متعال شود.(3)

ه - . منظور از «حقّ » در جمله و هو الذى خلق السموات و الارض بالحقّ ، هدف و نتيجه و مصالح و حكمت هاست؛ يعنى هر چيزى را براى خاطر هدف و نتيجه و مصلحت آفريد. در حقيقت آيه شريفه شبيه آيه 77 سوره ص است كه مى فرمايد: و ما خلقنا السماء و الارض و ما بينهما باطلاً .(4)

و. يوم يقول كن فيكون ؛ منظور از اين جمله اين نيست كه خداوند يك فرمان لفظى به عنوان موجود باش صادر مى كند، بلكه منظور اين است كه هر گاه اراده او به آفرينش چيزى تعلق گيرد، بدون نياز به هيچ عامل ديگرى اراده اش جامه عمل به خود مى پوشد. از اين آيه استفاده مى شود نه تنها مبدأ آفرينش اوست، بلكه قيامت نيز به فرمان او صورت مى گيرد.(5)

ز. در اين چند آيه پروردگار متعال حجتى را ذكر مى كند كه آن را به پيغمبر عظيم الشأن حضرت ابراهيم(علیه السلام) داده بود تا با آن عليه مشركين احتجاج نموده و آنان را به دينى كه خدايش به سوى آن هدايت نموده يعنى دين توحيد دعوت كند. اين آيات در حقيقت بيان عالى ترين و كامل ترين مصداق ايمان و قيام به دين فطرت و نشر عقيده توحيد و پاكى از شرك وثنيت است و اين همان هدف مقدسى است كه ابراهيم براى آن قيام نمود.

ص: 19

اگر انسان خالى الذهن باشد و در اين آيات دقت كند، از لحن آن به خوبى مى فهمد كه اين كلمات از كسى صادر شده كه ذهنش صاف و خالى از آلودگى هاى افكار و ضد و نقيض هاى اوهام بوده است و اين در حقيقت لطايف شعور و احساس فطرت صافى و ادراكات اوليه عقل وى بوده كه در قالب اين الفاظ در آمده است.

كوتاه سخن اين كه اگر داستان حضرت ابراهيم(علیه السلام) را كه در آيات مورد بحث و همچنين در آياتى از سوره مريم و انبيا و صافات حكايت شده به دقت مطالعه كنيم خواهيم ديد كه آن جناب در احتجاج با پدر و قومش حالتى داشته شبيه به حالت انسان ساده اى كه فرض شد، چه مى بينيم عينا مانند همان انسان فرضى مى پرسد اين سنگ و چوبى كه در برابرش خاضع مى شويد چيست ؟ و مانند كسى كه هيچ چيزى نديده و از دين و بى دينى حكايتى نشنيده مى پرسد: در برابر اين ستارگان و آفتاب و ماه چه مى كنيد؟ و

چرا چنين مى كنيد؟ از پدر و قومش مى پرسد: ما هذه التماثيل التى انتم لها عاكفون .(1)

ح. پدر حقيقى حضرت ابراهيم(علیه السلام) غير از آزر است كه در اين آيه شريفه به عنوان پدر نام برده شده است چرا كه استغفار حضرت ابراهيم جهت پدرش (آزر) صرفا به منظور وفاى به عهد بوده و وقتى متوجه شد كه وى دشمن خداست از او تبرّى جست با اين حال چطور ممكن است در آخر عمر و در آخرين دعايى كه كرده بار ديگر از تبرى قبلى اش چشم پوشيده و برايش مغفرت كرده باشد تا آنجا كه عرض مى كند: ربنا اغفرلى و لوالدى و للمؤمنين يوم يقوم الحساب . (ابراهيم، 41)

پس معلوم مى شود آزر پدر صلبى اش كه او را و مادرش را در اين آيه دعا كرده نيست. يكى از لطايفى كه در اين آيه است و شاهد بر مدعاى ماست اين است كه در آيه مزبور از پدر و مادر خود به كلمه «والدى» كه جز بر پدر و مادر صلبى اطلاق نمى شود تعبير كرده و در آيه مورد بحث كلمه «أب» را به كار برده كه به غير پدر هم اطلاق مى شود و همچنين در ساير آياتى كه اسم آزر برده شده از او به «أب» تعبير كرده است.(2)

ط . ملكوت در اصل از ريشه ملك بر وزن حكم به معناى حكومت و مالكيت است

ص: 20

و «وت» براى تأكيد و مبالغه به آن اضافه شده بنا بر اين منظور از آن در اينجا حكومت مطلقه خداوند بر سراسر عالم هستى است.(1)

ى. منظور از فلمّا جنّ عليه الليل رأى كوكبا اين است كه اگر چه تا آن زمان ستاره و ماه و خورشيد را حضرت ابراهيم(علیه السلام) بسيار ديده بود، ولى به عنوان يك محقق توحيد اين نخستين بار بود كه به آن ها نظر مى دوخت و در ارتباط افول و غروب آن ها با نفى مقام خدايى از آن ها انديشه مى كرد.(2)

ك. مراد از نشان دادن ملكوت آسمان و زمين همانا نشان دادن خداست خود را به ابراهيم از مسير مشاهده اشياء و از جهت استنادى كه اشياء به وى دارند چه وقتى اين استناد قابل شركت نبود هر كسى كه به موجودات عالم نظر كند بى درنگ حكم مى كند به اين كه هيچ يك از اين موجودات مربى ديگران و مدبر نظام جارى در آن ها نيست.

ل. به گونه اى كه از قراين بر مى آيد ستاره نامبرده همان ستاره زهره بوده است؛ براى اين كه صابئين تنها سيارات هفت گانه يعنى قمر، عطارد، زهره، شمس، مريخ، مشترى و زحل را احترام مى كرده و حوادث عالم را به آن ها نسبت مى داده اند و آن اهالى هند و بعضى از ارباب طلسمات و بت پرستان عرب و غير

عرب بودند كه ثوابت را مقدس مى شمردند و چون قرآن در داستان ابراهيم شمس و قمر را بعد از آيه مورد بحث ذكر كرده، بنا بر اين ستاره مزبور يكى از پنج ستاره ديگر بوده و چون عطارد مدار تنگ ترى دارد و بسيار كم ديده مى شود و زهره در بين آن چهار ستاره ديگر از جهت تنگى مدارش نمى تواند بيش از چهل و هفت درجه از خورشيد فاصله بگيرد و هميشه همراه خورشيد است از اين جهت به ذهن مى رسد كه كوكب مزبور همان زهره بوده است.

علاوه بر اين كه ستاره زهره در بين ستارگان درخشان از همه زيباتر و روشن تر است، به گونه اى كه پس از فرا رسيدن شب اولين ستاره اى است كه نظر بيننده را به خود جلب مى نمايد و از اين روى مى توان گفت ستاره مورد اشاره ابراهيم همين ستاره بوده است.(3)

ص: 21

4. مرتد مانند جن زده اى است كه روى زمين بى هدف و سرگردان راه مى پيمايد: و نرد على أعقابنا ... كالذى استهوته الشيطان فى الارض حيران .(1)

5. تسليم شدن در برابر پروردگار و اقامه نماز و پروا از او، نشانه برخوردارى از هدايت الهى است: إن هدى الله هو الهدى و أمرنا لنسلم ... و أن أقيموا الصلوة و اتقوه .(2)

6. رسيدن به يقين، مرتبه اى بلند براى انسان و قله اى براى معرفت و شناخت است: و كذلك نرى ... و ليكون من الموقنين . مطرح ساختن «يقين»، به عنوان اصيل ترين هدف «رائه ملكوت»، گوياى عظمت يقين و اهل آن و همچنين نقطه نهايى در مقوله شناخت است.(3)

7. اين كه حضرت ابراهيم(علیه السلام) در برابر ستاره و ماه و خورشيد گفت: هذا ربّى در حقيقت از باب تسليم و به زبان خصم حرف زدن است و اين نحو احتجاج بهترين راهى است كه مى تواند انصاف خصم را جلب كرده و از طغيان عصبيت او جلوگيرى نموده او را براى شنيدن حرف حقّ آماده سازد.(4)

8. «ءافلين» كه صيغه اى مخصوص ذوى العقول است اشاره به اين مطلب است كه فاقد عقل و شعور به هيچ وجه استحقاق ربوبيت را ندارد.(5)

9. از ميان تمامى عبادات، تنها نماز نام برده شده است و اين امر به خاطر اهميت نماز است و اهتمام قرآن شريف نسبت به نماز، جاى هيچ ترديدى ندارد.(6)

10. استدلال حضرت ابراهيم بر توحيد ممكن است از سه راه باشد:

الف. پروردگار و مربى موجودات؛ چنان كه از واژه «ربّ » استفاده مى شود بايد هميشه ارتباط نزديك

با مخلوقات خود داشته باشد و لحظه اى از آن ها جدا نشود، بنا بر اين موجودى كه غروب مى كند چگونه مى تواند ربّ موجودات باشد.

ب. موجودى كه طلوع و غروب مى كند اسير چنگال قوانين است؛ چيزى كه خود محكوم

ص: 23

اين قوانين است چگونه مى تواند حاكم آن ها و مالك بر آن ها باشد.

ج. موجودى كه داراى حركت است حتما موجودى حادث خواهد بود؛ زيرا چنان كه در فلسفه اثبات شده، حركت همه جا دليل بر حدوث است زيرا حركت خود يك نوع وجود حادث است و چيزى كه در معرض حوادث است يعنى داراى حركت است نمى تواند يك وجود ازلى و ابدى بوده باشد.(1)

11. بعيد نيست غرض از ارائه ملكوت اين بوده كه ابراهيم(علیه السلام) به پايه يقين به آيات خدا برسد به طورى كه در جاى ديگر فرموده: و جعلنا منهم أئمة يهدون بأمرنا لما صبروا و كانو باياتنا يوقنون (2) همان يقينى كه نتيجه اش يقين به اسماى حسنى و صفات علياى خداوند است و اين مرحله همان مرحله ايست كه در باره رسيدن پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) به آن پايه فرموده است: سبحان الذى أسرى بعبده ليلاً من المسجد الحرام الى المسجد الاقصى الذى باركنا حوله لنريه من ءاياتنا .(3)

12. قرآن كريم براى علم يقينى به آيات خداوند آثارى برشمرده كه يكى از آن آثار اين است كه پرده حواس از روى حقايق عالم كون كنار رفته و از آنچه در پس برده محسوسات است آن مقدارى كه خدا خواسته باشد ظاهر مى شود و در اين باره فرموده است: كلا لو تعلمون علم اليقين * لترون الجحيم .(4)

13. آيه قال يا قوم انى برىء مما تشركون * انى وجهت وجهى للذى فطر السموات و الارض حنيفا و ما أنا من المشركين به خوبى بر اين معنا دلالت دارد زيرا از ظاهر آن پيداست كه آن جناب در مقام اثبات وجود آفريدگار نبوده، بلكه با فرض ربوبيت ستاره و ماه و خورشيد و سپس اعراض از آن فرض مى خواسته اثبات كند كه براى پروردگار شريكى نيست.(5)

14. ابراهيم(علیه السلام) برهانش متقوم بر دوست نداشتن بوده و اگر هم در بين اسمى از غروب

ص: 24

برده در حقيقت خواسته است همان دوست نداشتن خود را توجيه كند چون دوست نداشتن چيزى با ربوبيت آن منافات دارد؛ زيرا ربوبيت ملازم با محبوبيت است و چيزى كه از نظر نداشتن زيبايى واقعى و غير قابل

15. تغيير و زوال نمى تواند محبت فطرى و غريزى انسان را به خود جلب نمايد مستحق ربوبيت نيست.(1)

16. ابراهيم(علیه السلام) در اين كلام خود صريحا از پروردگار خويش اسم نبوده، بلكه وصفى از اوصاف او را ذكر كرده كه احدى حتى مشركين هم در آن وصف نزاع و اختلافى ندارند و آن وصف عبارت بود از خالق بودنش براى زمين و آسمان و اين معنا را هم به طور عادى بيان نكرد و نگفت پس روى خود را متوجه خالق زمين و آسمان ها مى كنم، بلكه به عبارت موصوله و صله: «كسى كه آسمان ها و زمين را خلق كرده» تعبير نمود تا دلالت بر عهد نموده و امر بر احدى از ايشان مشتبه نگردد، از اين رو گفت: للذى فطر السموات و الارض ؛ يعنى من با عبادت خود روى به درگاه كسى مى آورم كه ايجاد هر چيزى منتهى به اوست و خود شما هم او را مافوق خدايان خود مى شناسيد.(2)

17. در ميانه الفاظى كه دلالت بر خلقت دارند مانند بارىء، خالق و بديع، خصوص فاطر را برگزيد و اين اشاره است به اين كه آن دينى كه ابراهيم(علیه السلام) از ميان اديان انتخابش كرده دين فطرت است، از اين رو در قرآن كريم هم مكررا دين توحيد را به دين ابراهيم و دين حنيف و دين فطرت وصف كرده است.(3)

18. ابراهيم(علیه السلام) هيچ گاه در زمره مشركان نبود: و ما أنا من المشركين . تأكيد ابراهيم(علیه السلام) بر مشرك نبودن خويش مى تواند به جهت زدودن اين پندار باشد كه شايد ادعاهاى او در مورد «ربوبيت» اجرام آسمانى جنبه واقعى داشته است.(4)

ص: 25

ربوبیت است و جمله و لم يلبسوا ايمانهم بظلم آن را مقید و متعین در ایمان به ربوبیت

خدای سبحان کرده است.(1)

ج. قدر متقین از معنای درجات از نظر خصوصیت مورد، علم و هدایت است.(2)

د. در این که بت پرستان در مقابل ابراهیم علیه السلام به چه منطقی متوسل شدند و احتجاج کردن_د الشلالا در آیات بیان نشده لیکن از پاسخ ابراهیم روشن می شود که آنها او را تهدید به کیفر و خشم بتها کرده اند که میفرماید من از آنها هیچ ترسی ندارم.

ه_. در این که منظور از ظلم چیست از آیه دیگر استفاده میشود منظور شرک است چنان که لقمان میفرماید: (لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ لقمان، 12) و از برخی از روایات استفاده می شود مقصود کسانی هستند که ایمان خود را با ولایت دیگران مخلوط نکردند و بعد از پیامبر اکرم رهبری صحیح را پذیرفتند که منظور ولایت امیرالمؤمنین است. در حدیث دیگری امام صادق علیه السلام می فرماید: این آیه خوارج را که از ولایت ولی خدا بی_رون رفتند و در ولایت و رهبری شیطان قرار گرفتند شامل می شود.(3)

و. عن أبي جعفر في قول الله تعالى «الذين ءامنوا و لم يلبسوا ايمانهم بظلم ....» «... هذه الآية نزلت في امير المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام لأنه لم يشرك بالله طرفة عين قط ولم يعب_د اللات و العزی ...» از امام باقر علیه السلام در باره «الذین امنوا ...» روایت شده است: این آیه در باره اميرالمؤمنين علیه السلام نازل شده زیرا آن حضرت حتی یک لحظه به خداوند شرک نورزید و بت ها «لات و عزی» را نپرستید .....(4)

شرك واداشته: يا خوف از غضب آلهه و بيم از سلطنتى بوده كه براى آن آلهه نسبت به حوادث زمينى قائل بوده يا اميد به بركت و سعادتى بوده كه براى بت هاى خود مى پنداشته اند.(1)

2. ابراهيم(علیه السلام) خواسته است با جمله و قد هدين با خود هدايت استدلال كند و همين هدايت او دليل بر اين است كه اوست پروردگار من و پروردگارى غير از او نيست؛ زيرا هدايت بندگان به سوى خود يكى از شئون تدبير پروردگارى است، پس تنها كسى مى تواند هدايت كند كه خود پروردگار باشد.(2)

3. در آيه 81 استدلال ديگرى را از ابراهيم(علیه السلام) نقل مى كند كه به جمعيت بت پرست مى گويد چگونه ممكن است من از بت ها بترسم و در برابر تهديدهاى شما به خود وحشت راه دهم با اين كه هيچ گونه دستور و دليلى به شما در باره پرستش بت ها نازل نكرده است: ما لم ينزل عليكم سلطانا .(3)

4. مشركان مى پنداشتند امنيت آنان با پرستش بت ها و ديگر معبودها تأمين مى گردد: فأى الفريقين أحق بالأمن .(4)

5. در آيه 81 و 82 حضرت ابراهيم سؤالى را مطرح مى كند و به خاطر اين كه جوابش بسيار روشن است پاسخ آن را خود بيان مى كند كه چه كسانى در امن و امان هستند.

6. آيه مورد بحث متضمن تأكيدى است قوى براى اين كه مشتمل است بر اسنادهاى متعددى كه تمام آن در جمله هاى اسميه است: يكى اسنادى است كه در جمله اسميه لهم الامن است و يكى

اسنادى است كه در جمله اسميه أولئك لهم الامن است. نتيجه اين تأكيدهاى پى در پى اين است كه نبايد به هيچ وجه در اختصاص «امن» و «اهتداء» به مؤمنينى كه چراغ ايمان را در پس پرده ظلم قرار ندادند شك و ترديد نمود، از اين رو آيه شريفه دلالت مى كند بر اين كه «امن» و «اهتداء» از خواص و آثار ايمان است، البته به شرطى كه ايمان به ظلم پوشيده نگردد. چون كلمه «لبس» كه در آيه است به معناى ستر است همچنان كه راغب هم در مفردات خود گفته اصل ماده «لبس» به فتح لام به معناى ستر است

ص: 28

و اين تعبير كنايه ايست كه حقيقت ديگرى را به ما مى فهماند و آن اين است كه ظلم اصل ايمان را باطل نمى كند چون ايمان جزو فطرت انسانى و غيرقابل بطلان است، بلكه تنها باعث مى شود كه مستور شده و اثرش فاسر گشته نتواند اثر صحيح خود را بروز دهد.(1)

7. اطلاقى كه كلمه «بظلم» در آيه شريفه دارد اطلاقى است كه بر حسب اختلاف مراتب ايمان مختلف مى شود و چون مقام آيه مورد بحث مقام محاجه با مشركين است قهرا اين اطلاق تنها منطبق با ظلم مشركين يعنى شرك آنان مى شود چنان كه اطلاق كلمه «الامن» هم كه از ايمان در آيه ناشى مى شود تنها منطبق با امنيت از عذاب مخلد و شقاوت مؤبد مى گردد، البته اين قرينه مقام است كه مطلقات آيه را منطبق با خصوصيات مورد مى كند وگرنه اگر از خصوصيات مورد صرف نظر كنيم، آيه شريفه از جهت بيان آيه اى مستقل خواهد بود و به طور كلى افاده مى كند كه امنيت و اهتداء تنها و تنها مترتب بر ايمان مى شود كه صاحبش از جميع انحاى ظلم بركنار باشد. بنا بر اين آيه مورد بحث، ابراهيم(علیه السلام) از مصاديق آيه يرفع الله الذين ءامنوا منكم و الذين اوتوا العلم درجات (مجادله، 11) معرفى مى كند.(2)

8. كلمه «لبس» به معناى پوشاندن است. بنا بر اين ايمان چون فطرى است نابودشدنى نيست، بلكه غبارهايى آن را مى پوشاند.(3)

9. مقامات معنوى، درجات و مراتب گوناگونى دارد: نرفع درجات من نشاء . گزينش صيغه جمع «درجات» به جاى «درجة» مى تواند اشاره به تعدد درجات و مراتب گوناگون آن باشد.(4)

ص: 29

ه - . صراطى كه انبيا(عليهم السلام) بدان هدايت شده اند صراطى است كه در هيچ جهتى از جهات و در هيچ حالى از احوال مختلف نمى شود چون پايه و اساس آن بر فطرت است.(1)

و. راغب در مفردات مى گويد: جبيت الماء فى الحوض به معناى اين است كه من آب را در حوض جمع كردم و به همين مناسبت حوض را كه مجمع آب است «جابيه» مى نامند و جمع جابيه «جواب» است كه در قرآن كريم در جمله و جفان كالجواب به كار رفته است، آنگاه مى گويد: اجتباء به همان معناى جمع كردن است، ليكن نه هر جمع كردنى، بلكه ورچيدن و انتخاب كردن و جمله فاجتباه ربه به اين معناست.

از سياق آيات مورد بحث هم به دست مى آيد كه همان معناى اصلى لغت مورد عنايت است؛ گويى فرموده است: ما سلسله جليله انبيا(عليهم السلام) را كه در طول تاريخ بشريت متفرق بوده هر يك در زمانى مى زيستند يك جا جمع نموديم و يك جا و به يك عنايت همه را به سوى صراط مستقيم هدايت كرديم.(2)

ز. در آيه أولئك الذين ءاتيناهم الكتاب و الحكم و النبوة بعد از آن كه نام انبيا را ذكر كرد به سه امتياز مهم آن ها اشاره مى كند كه به آن ها كتاب و حكم و نبوت را عنايت كرديم.

ح. منظور از آيه فوق اين است كه همه پيامبران نامبرده در آيات سابق، داراى كتاب آسمانى بودند، بلكه چون سخن از مجموع آن ها در ميان است، كتاب به مجموع نسبت داده شده است.(3)

ط . در اين كه منظور از «حكم» چيست سه احتمال وجود دارد: 1. عقل و فهم. 2. مقام داورى. 3. حكومت و زمامدارى. اين سه معنا به ترتيب در سوره لقمان آيه 12، سوره ص آيه 22 و در سوره كهف آيه 26 بيان شده است و جمع بين هر سه معنا در آيه شريفه مانعى ندارد.

ى. آيه اولئك الذين هدى اللّه فبهداهم اقتده تأكيد مى كند كه اصول دعوت همه پيامبران الهى يكى است، اگر چه از نظر ويژگى ها به تناسب نيازمندى هاى مختلف هر زمان تفاوت هاى قابل ملاحظه اى داشته اند.(4)

ص: 32

ك. مقصود از «كتاب» در هر جاى قرآن كريم كه به انبيا(عليهم السلام) نسبت داده شده، صحفى است كه شرايع دينى در آن نوشته شده است و انبيا(عليهم السلام) با آن شرايع در بين مردم و در موارد اختلافات آنان حكم مى كرده اند مانند آيه كان الناس أمة واحدة فبعث الله النبيين مبشرين و منذرين و أنزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه .(1)

ل. حكم در آيه شريفه به معناى قضاوت است همچنان كه ظاهر عده اى ديگر از آيات كريمه قرآن هم همين معناست؛ مانند آيات: و أنزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه (بقره، 213)، انا انزلنا التورات فيها هدى و نور يحكم بها النبييون الذين أسلموا ( مائده، 44 ) ، لتحكم بين الناس بما اريك الله ( نساء، 105 ) ، و داود و سليمان اذ يحكمان فى الحرث ( انبياء،78 ) و يا داود انا جعلناك خليفة فى الارض فاحكم بين الناس بالحق و لا تتبع الهوى فيضلك عن سبيل الله .(2)

م. راغب در مفردات خود مى گويد: لفظ «حكم» در اصل به معناى منع به منظور اصلاح است و به همين جهت لگام حيوان را حكمة الدابه (به فتح حاء و كاف) ناميده و مى گويند: «حكمت الدابة بالحكمة»؛ يعنى حيوان را به وسيله حكمه (دهنه) منع كردم. اما موارد استعمال آن بايد دانست كه وقتى اين كلمه به خداى تعالى نسبت داده مى شود اگر در مسئله تكوين و خلقت باشد معناى قضاى وجودى را

كه ايجاد و آفرينش باشد مى دهد كه مساوق با وجود حقيقى و واقعيت خارجى به مراتب آن است مانند آيات: و الله يحكم لا معقب لحكمه ( رعد، 41 ) و و اذا قضى امرا فانما يقول له كن فيكون (بقره، 117) و به اعتبارى مى توان آيه قال الذين استكبروا انا كل فيها ان الله قد حكم بين العباد ( مؤمن، 48) را از اين باب گرفت.

و اگر در تشريع باشد معناى قانون گذارى و حكم مولوى را مى دهد و آيات و عندهم التورة فيها حكم الله ( مائده، 43) و و من أحسن من الله حكما ( مائده، 50) به اين معناست.

و وقتى همين لفظ به انبيا(عليهم السلام) نسبت داده شود معناى قضا را كه يكى از منصب هاى الهى است و خداوند انبياى خود را به آن منصب تشريف و اكرام كرده افاده مى كند و در اين باره فرموده است: فاحكم بينهم بما أنزل الله و لا تتبع أهواءهم عما جاءك من الحق ( مائده، 48).

ص: 33

معناى ديگرى براى حكم هست و آن عبارت است از منجز كردن وعده و اجزاى حكم و قانون كه در مورد آيه و ان وعدك الحق و انت خير الحاكمين ( هود، 45) به آن معناست.(1)

ن. مراد از «هؤلاء» اشخاصى است كه دعوت رسول خدا را انكار مى كردند كه قدر متقين ايشان از نظر مورد آيه همان كفّار مكه و كسانى كه خداوند در آيه شريفه انّ الذين كفروا سواء عليهم ءأنذرتهم أم لم تنذرهم لا يؤمنون ( بقره، 6) به ايشان اشاره مى كند.

س. مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: اقوال مفسرين درباره كلمه «قوما» مختلف است. بعضى گفته اند مراد از اين قوم انبيايى هستند كه در آيات قبل اسمشان برده شده و ايشان هيجده تن هستند يا مطلق انبيايى هستند كه در آيه و من ءابائهم و ذرياتهم و اخوانهم از ايشان به اسم يا صفت نامبرده شده است. اشكال اين قول اين است كه برخلاف ظاهر جمله وليسوا بها بكافرين است زيرا ظاهر سياق اين جمله نفى حال يا استمرار در نفى است و بالاخره كفر موجودين در حال خطاب را نفى مى كند و انبيا(عليهم السلام) در زمان نزول اين آيه موجود نبودند.

بعضى ديگر گفته اند مراد از اين قوم ملائكه هستند. به اين وجه نيز اشكال شده به اين كه لفظ «قوم» را مخصوصا اگر بدون قيد در كلام بيايد نمى توان حمل بر ملائكه كرد زيرا در ادبيات عرب سابقه ندارد كه قوم بر ملائكه اطلاق شده باشد. بعضى ديگر گفته اند مراد از قوم همان كسانى هستند كه در ايام نزول اين سوره در مكه به پيغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله) ايمان آوردند يا بعد از هجرت وى مهاجرت نموده و در مدينه به وى گرويدند. اشكال اين وجه اين است كه همه اين نامبردگان به ايمان خود باقى نماندند، بلكه عده اى از آنان مرتد شده و به كفر سابق خود برگشتند.

پس هيچ يك از وجوهى كه در تفسير آيه مورد بحث ذكر شد خالى از اشكال نبود، اكنون تفسيرى را كه مختار خود ماست ايراد نموده مى گوييم. سياق قدرت نمايى خود و تسليت خاطر پيغمبر گرامى مى باشد؛ مى خواهد از طرفى بى نيازى خود را از ايمان آنان بيان نموده و از طرفى ديگر پيغمبر محترمش را دلگرم كند تا به خاطر ايمان نياوردن قوم در كار دعوتش سست نگردد.

ص: 34

مراد از «قوما» مردمى هستند كه تصوّر نمى شود روزى كفر يا شرك در دل آنان رخنه كند، چون خداى تعالى به ايمان ايشان اعتماد كرده و ايشان را موكل بر حفظ دين نموده است و ايشان عبارتند از انبيا و جانشينان ايشان. منظور آيه شريفه اين است كه اى پيامبر اگر كفار اين حقايق را نپذيرند دعوت تو بدون پاسخ نمى ماند.(1)

ع. حرف «ه» در «اقتده»، ضمير نيست، بلكه هاى سكت است و براى وقف به كار مى رود.(2)

5. يكى از خصوصيات هدايت الهى اين است كه ضلالت در آن راه نداشته و هيچ وقت سالك را به ضلالت نمى كشاند و خصوصيت ديگر آن اين است كه وقتى براى انسان باقى مى ماند كه شكرش به جا آورده شود وگرنه از چنگ انسان مى رود و آدمى دچار ضلالت مى گردد.(1)

6. عبوديت به درگاه خداوند، زمينه و شرط راهيابى به صراط مستقيم است: ذلك هدى الله يهدى به من يشاء من عباده .(2)

7. كتاب در اصطلاح قرآن كريم بر سه معناست:

الف. كتاب هايى است كه مشتمل بر شرايع دين بوده و بر انبيا(عليهم السلام) نازل مى شده است: و انزل معهم الكتاب بالحقّ . (بقره، 213)

ب. كتاب هايى است كه اعمال بندگان را از نيكى و بدى ضبط مى كند: كلّ انسان ألزمناه طائره فى عنقه ( اسراء، 13) يا كتابى كه اعمال امت ها را ضبط مى كند مانند و ترى كل أمة جاثية كل امر تدعى الى كتابها .(3)

ج. كتاب هايى است كه جزئيات نظام عالم و حوادث واقعه در آن را ضبط مى كند: و عندنا كتاب حفيظ . (ق، 4)

8. پيامبران داراى حق حكومت و قضاوت در ميان مردم هستند: أولئك الذين ءاتيناهم الكتاب و الحكم و النبوة . از جمله معانى مذكور براى واژه «حكم» قضاوت و همچنين حكومت است، لازم به ذكر است اين دو معنا در طول يكديگر و با هم مقاربند.(4)

9. خداوند در هر زمان مردمانى را براى حمايت و حراست از آرمان پيامبران گماشته است: فان يكفر بها هؤلاء فقد وكلنا بها قوما ليسوا بها بكافرين .(5)

10. همه پيامبران الهى در طول تاريخ داراى اصول و اهداف و آرمان هاى مشترك بوده اند: أولئك الذين هدى الله فبهديهم اقتده . موظف شدن پيامبر(صلی الله علیه و آله) به اقتداى به انبياى گذشته،

ص: 36

گوياى وحدت و يكسانى در اصول و اركان دعوت آن هاست؛ زيرا اقتدا به چند راهنماى متضاد ممكن نيست.(1)

11. مبلغان دين نبايد هيچ چشمداشت و انتظار پاداشى از مردم داشته باشند: قل لا أسئلكم عليه أجرا .(2)

كتابى است كه ما آن را نازل كرديم؛ كتابى است پربركت، كه آنچه را پيش از آن آمده، تصديق مى كند؛ (آن را فرستاديم تا مردم را به پاداش هاى الهى، بشارت دهى،) و تا (اهل) ام القرى [ \ مكه] و كسانى را كه گرد آن هستند، بترسانى. (يقين بدان) آن ها كه به آخرت ايمان دارند، به آن ايمان مى آورند؛ و بر نمازهاى خويش، مراقبت مى كنند. * چه كسى ستمكارتر است از كسى كه دروغى به خدا ببندد، يا بگويد: «بر من، وى فرستاده شده»، در حالى كه به او وحى نشده است، و كسى كه بگويد: «من نيز همانند آنچه خدا نازل كرده است، نازل مى كنم ؟! و اگر

ببينى هنگامى كه (اين) ظالمان در شدايد مرگ فرو رفته اند، و فرشتگان دست ها را گشوده، به آنان مى گويند: «جان خود را خارج سازيد! امروز در برابر دروغ هايى كه به خدا بستيد و نسبت به آيات او تكبّر ورزيديد، مجازات خواركننده اى خواهيد ديد» (به حال آن ها تأسف خواهى خورد)! * و (روز قيامت به آن ها گفته مى شود:) همه شما تنها به سوى ما بازگشت نموديد، همان گونه كه روز اول شما را آفريديم؛ و آنچه را به شما بخشيده بوديم، پشت سر گذارديد؛ و شفيعانى را كه شريك در شفاعت خود مى پنداشتيد، با شما نمى بينيم. پيوندهاى شما بريده شده است؛ و تمام آنچه را تكيه گاه خود تصور مى كرديد، از شما دور و گم شده اند. * خداوند، شكافنده دانه و هسته است؛ زنده را از مرده خارج مى سازد و مرده را از زنده بيرون مى آورد؛ اين است خداى شما! پس چگونه از حق منحرف مى شويد؟! * او شكافنده صبح است و شب رامايه آرامش، و خورشيد و ماه را وسيله حساب قرار داده است؛ اين، اندازه گيرى خداوند تواناى داناست.

شأن نزول

آيه 93: آيه شريفه در مورد شخصى به نام عبدالله بن سعد كه از كاتبان وحى بود و سپس خيانت كرد و پيامبر او را طرد كرد و پس از آن ادعا كرد كه من مى توانم همانند آيات قرآن بياورم نازل شده است؛ بعضى گفته اند در باره مسيلمه كذاب نازل شده و از آنجا كه اين داستان مربوط به اواخر عمر پيامبر است و سوره مكى است طرفداران اين شأن نزول گفتند اين آيه همانند چند آيه ديگر از اين سوره در مدينه نازل شده است و به دستور پيامبر اكرم در لا به لاى آيات اين سوره قرار داده شده است.(1)

ص: 38

و. منظور از «أم القرى»، مكه است و وجه تسميه اين نام به خاطر اين است كه اصل و آغاز پيدايش تمام خشكى هاى روى زمين مكه است، بنا بر اين و من حولها تمام مردم روى زمين را شامل مى شود.(1)

ز. مراد از محافظت صلاة، همان خشوع در نماز و تذلّل و تأثّر باطنى از عظمت پروردگار در موقع ايستادن در مقام عبوديت اوست.(2)

ح. و من أظلم ممن افترى على الله كذبا ... ما انزل الله ؛ خداى تعالى در اين آيه سه مورد از موارد ظلم را كه شديدترين مراتب ظلم را داراست و عقل در شناعت و رسوايى آن هيچ ترديدى ندارد برشمرده و به همين جهت آن را به صورت سؤال ذكر كرده است. غرض از ايراد آن هم به صورت سؤال اين بود كه مطلب را به عقل خود مرتكبين آن واگذار نموده از عقل سليم انصاف بخواهد، گويا خواسته است بفرمايد: اى رسول گرامى من! تو به اين مردم بگو كه مسئله خضوع در برابر حق اختصاص به كسى ندارد، من و شما هر دو طرف ناگزيريم از اين كه در برابر آن خاضع شده از قبول آن استكبار نكنيم و با ارتكاب عملى كه شديدترين و زشت ترين مراتب ظلم را داراست نسبت به حق تعالى استكبار نورزيم و آن عمل همانا ظلم بر خود خداى تعالى است، خود انصاف دهيد آيا جايز است كه شما به دروغ بر خداى تعالى افترا بسته براى او شركايى اتخاذ كنيد و همان ها را شفعا بگيريد؟

آيا اگر من از پيش پروردگار عالم رسالت نداشته باشم جايز است كه دعوى نبوت كرده بگويم به من

وحى مى رسد؟ آيا كسى مى تواند بگويد «سأنزل مثل ما أنزل الله» و با گفتن چنين سخنى حكم خدا را مسخره گرفته آيات او را استهزا كند؟ ناگزير هر شنونده اى كه داراى عقل سليم بوده باشد در اين سه سؤال به حق اعتراف مى كند.(3)

ط . لفظ «غمر» در اصل لغت به معناى پوشانيدن و پنهان كردن چيزى است به طورى كه هيچ اثرى از آن آشكار نماند، از اين رو آب بسيار زيادى را كه ته آن پيدا نيست و همچنين جهالت دائمى و نيز گرفتارى و شدتى را كه احاطه به انسان داشته و از هر طرف راه نجات از

ص: 40

آن مسدود باشد «غمر» مى گويند و در آيه مورد بحث به همين معناى آخرى است.(1)

ى. جمله باسطوا أيديهم ممكن است به اين معنا باشد كه فرشتگان قبض ارواح با گشودن دست ها آماده قبض روح آن ها مى شوند و ممكن است به معناى دست گشودن براى شروع مجازات آن ها بوده باشد.(2)

ك. امرى كه در جمله اخرجوا أنفسكم است، امرى است تكوينى؛ زيرا به شهادت آيه و انه هو أمات و أحيى ( نجم، 44) مرگ انسان مانند زندگى اش در اختيار خود او نيست تا صحيح باشد به امر تشريعى مأمور بيرون كردن جان خود شود، پس امر به اين كه «جان خود را بيرون كن» امر تكوينى است كه ملائكه يكى از اسباب آن است.(3)

ل. تعبير أخرجوا أنفسكم در حقيقت يك نوع تحقير از ناحيه فرشتگان قبض ارواح نسبت به ظالمان است وگرنه دادن روح و جان كار خود ظالمان نيست، بلكه كار آن فرشتگان است.(4)

م. گرچه افترا بر خداى تعالى دعوت دروغى نبوت را هم شامل مى شود، اما در اينجا مقصود از آن همان شرك به خداى سبحان است.(5)

ن. مراد از «اليوم»، روز فرا رسيدن مرگ است كه در آن روز با عذاب دردناكى جزا داده مى شوند.(6)

س. مشركان و بت پرستان عرب روى سه چيز تكيه داشتند: قبيله و عشيره اى كه به آن وابسته بودند، اموال و ثروت هايى كه براى خود گرد آورده بودند و بت هايى كه آن ها را شريك خدا در تعيين سرنوشت انسان و شفيع در پيشگاه او مى پنداشتند. در هر يك از سه جمله فوق الذكر، به يكى از سه

موضوع اشاره شده كه چگونه به هنگام مرگ، همه آن ها با انسان وداع مى گويند و او را تك و تنها به خود وامى گذارند.(7)

ع. مراد از «شفعاء» خدايانى هستند كه مشركين آن ها را در مقابل خدا معبود خود

ص: 41

مى گرفتند و آن ها را مى پرستيدند تا شايد در نزد خدا شفاعتشان كنند و از اين راه شركاى خدا در آفرينش شمرده شدند.(1)

ف. مراد از «اوّل مرّة»، خلقت انسان در بطون مادرشان است.(2)

ص. در آيه شريفه ان الله فالق الحب و النوى ، «فلق» به معناى شكافتن است. پس از آن كه در آيه قبلى استقلال اسباب را در تأثير، نفى نموده و شفيع بودن ارباب هايى كه به غير خدا اتخاذ كرده آن ها را شركاى خدا دانستند ابطال نمود، اينك در اين آيه كلام را منصرف به بيان اين جهت كرد كه اين ارباب و هر چيز ديگرى كه انسان را از توجه به پروردگار خود باز مى دارد همه مخلوقات خدا و تحت تدبير اويند.(3)

ق. براى اين كه تصوّر نشود شكافتن صبح دليل اين است كه تاريكى و ظلمت شب چيز نامطلوب يا مجازات و سلب نعمت است، بلافاصله مى فرمايد: خداوند شب را مايه آرامش قرار داد؛ و جعل الليل سكنا .(4)

ر. «حسبان» مصدر از ماده حساب كردن و در اين جا ممكن است منظور اين باشد كه گردش منظم و سير مرتب اين دو كره آسمانى موجب مى شود كه شما بتوانيد برنامه هاى مختلف زندگى خود را تحت نظام و حساب در آوريد.(5)

2. گفتار يهود زمان پيامبر(صلی الله علیه و آله) مبنى بر نازل نشدن وحى بر بشر، در تناقض با عقيده آنان در مورد

نبوت موسى(علیه السلام) و نزول وحى بر آن حضرت بود: إذ قالوا ما أنزل الله على بشر من شىء قل من أنزل الكتاب الذى جاء به موسى .(1)

3. نزول قرآن گواه ديگرى بر بطلان ادعاى عدم نزول وحى بر بشر است: ما أنزل الله على بشر ... من أنزل الكتاب الذى جاء به موسى ... و هذا كتاب .(2)

4. ايمان به آخرت، از عوامل مراقبت بر نماز است.(3)

5. در تبليغ بايد از «ام القرى» و مراكز مهم شروع كرد و سپس به اطراف پرداخت.(4)

6. از اين آيه شريفه استفاده مى شود اسلام يك آيين جهانى است چنان كه در آيات ديگر مى فرمايد: لانذركم به و من بلغ ( انعام، 19)، ان هو الاّ ذكرى للعالمين ( انعام، 90) و و قل يا ايها الناس انى رسول الله اليكم جميعا . (اعراف، 158)

7. دشمن حقّ ، يا حقّ را پايين مى آورد يا خود را بالا مى برد. ابتدا مى گويد: قرآن افسانه است، اگر موفق نشد مى گويد من هم مى توانم مثل قرآن حرف هاى جالب بزنم سأنزل مثل ما أنزل الله و در جاى ديگر مى خوانيم: لو نشاء لقلنا مثل هذا .(5)

8. مجازات اخروى ستمكاران بزرگ از نخستين لحظات احتضار و مرگ آغاز خواهد شد: لو ترى إذ الظالمون فى غمرات الموت .(6)

9. ظالمان نمى توانند خود را از مهلكه مردن و عذاب خواركننده پس از آن رهايى بخشند: و الملائكة باسطوا أيديهم أخرجوا أنفسكم اليوم تجزون عذاب الهون . جمله اخرجوا انفسكم خطاب ملائكه به ظالمان است، كه اگر مى توانيد خود را از اين مهلكه نجات بخشيد. اين سخن ملائكه از سر استهزا و بيان عجز ظالمان است.(7)

10. آدمى با مرگ هر آنچه را خداوند در دنيا به او ارزانى داشته بود، رها مى سازد:

ص: 43

و تركتم ما خولنكم وراء ظهوركم. «تخويل» به معناى اعطا و تمليك است و مراد از «خولناكم» نعمت هايى است كه خداوند در دنيا به آدمى ارزانى فرموده است.(1)

11. آيه شريفه 94 گرچه در باره مشركان عرب نازل شده، ولى مسلما اختصاص به آن ها ندارد؛ در قيامت همه پيوندها منقطع خواهد شد.(2)

12. انسان وقتى با فرا رسيدن مرگ جانش از كالبدش جدا شد، ارتباطش با تمامى علل و اسباب مادى قطع مى شود؛ چون همه ارتباط آن ها با بدن انسان بود، وقتى بدنى نماند قهرا آن ارتباطها نيز از بين خواهد رفت و آن وقت است كه به عيان مى بيند آن استقلالى كه در دنيا براى علل و اسباب مادى قائل بود خيالى باطل بوده و با بصيرت تمام مى فهمد كه تدبير امر او در آغاز و فرجام به دست پروردگارش بوده و جز او رب ديگرى نداشته و مؤثر ديگرى در امورش نبوده است.(3)

13. يكى از مصاديق آيه يخرج الحى من الميت و مخرج الميت من الحى به گفته روايات آن است كه گاهى از انسان هاى بى ايمان، افراد مؤمن پديد مى آيد و از انسان هاى با ايمان، گاهى فرزندان كافر به وجود مى آيد.(4)

14. كاشتن دانه و هسته، كار انسان است، ولى شكافتن و روياندن كار خداست.(5)

15. در آيه شريفه 95 و 96 اشاره به شش نعمت زمينى و آسمانى شده كه نمونه اى از شگفتى هاى خلقت را بيان مى كند: الف) خداوند شكافنده دانه و هسته است. ب و ج) مرده را از زنده خارج مى سازد و زنده را از مرده. د) شكافنده صبح از ظلمت شب.

ه -) قرار دادن شب را به عنوان آرامش. و) خورشيد و ماه را وسيله حساب در زندگى شما قرار داد.

16. برنامه هاى جارى جهان هستى، نمودى از قدرت مطلقه و دانش گسترده خداوند است: فالق الإصباح ... ذلك تقدير العزيز العليم .(6)

ص: 44

17. قدرت و علم شرط لازم براى برنامه ريزى و موفقيت در اجراى آن است: ذلك تقدير العزيز العليم .(1)

ح. مراد از «نفس واحدة»، حضرت آدم(علیه السلام) است كه نسل بشر حاضر با همه انتشار و كثرتى كه دارد منتهى به ايشان مى شود.(1)

ط . در اين كه منظور از «مستقر» و «مستودع» چيست وجوهى ذكر شده از جمله:

مراد از «مستقر» آن افرادى است كه دوران سير در اصلاب را طى كرده و متولد شده و در زمين كه قرارگاه نوع بشر است مستقر گشته است و مراد از «مستودع» آن افرادى است كه هنوز سير در اصلاب را تمام نكرده و به دنيا نيامده و بعدا متولد خواهند شد. ديگر اين كه «مستقر» اشاره به روح انسان است كه موضوعى پايدار است و «مستودع» اشاره به جسم انسان است كه ناپايدار و فانى است.

در برخى از روايات «مستقر» اشاره به انسان هايى است كه داراى ايمان پايدارند و «مستودع» اشاره به ايمان ناپايدار است.(2)

ى. «سماء» به معناى جهت علو است. بنا بر اين هر چيزى در فوق انسان قرار گرفته باشد و بر سر آدمى سايه افكنده باشد «سماء» ناميده مى شود.(3)

قرآن براى ميوه قائل شده است روشن مى شود؛ زيرا پيدايش ميوه ها درست همانند تولّد فرزند در جهان حيوانات است كه از لقاى دو جنس نر و ماده به وجود مى آيد.(1)

4. تحصيل ايمان از راه مطالعه در طبيعت نشانه علم و فهم است: الأيات لقوم يعلمون ... لقوم يفقهون ... لقوم يؤمنون . در دو آيه گذشته علم و فهم به عنوان شرط بهره مندى از آيات طبيعت ذكر گرديده و در اين آيه ايمان ذكر شده است.(2)

موجودات،) و آگاه (از همه چيز) است. * دلايل روشن از طرف پروردگارتان براى شما آمد؛ كسى كه (به وسيله آن، حق را) ببيند، به سودِ خود اوست و كسى كه از ديدن آن چشم بپوشد، به زيان خودش مى باشد؛ و من نگاهبان شما نيستم (و شما را بر قبول ايمان مجبور نمى كنم). * و اين چنين آيات (خود) را تشريح مى كنيم؛ بگذار آن ها بگويند: «تو درس خوانده اى (و آن ها را از ديگرى آموخته اى)»! مى خواهيم آن را براى كسانى كه آماده درك حقايقند، روشن سازيم. * از آنچه كه از سوى پروردگارت بر تو وحى شده، پيروى كن؛ هيچ معبودى جز او نيست و از مشركان، روى بگردان. * اگر خدا مى خواست، (همه به اجبار ايمان مى آوردند، و) هيچ يك مشرك نمى شدند؛ و ما تو را مسئول (اعمال) آن ها قرار نداده ايم؛ و وظيفه ندارى آن ها را (به ايمان) مجبور سازى.

گاهى در مطالب ساختگى و دروغين نيز به كار مى رود منتها دروغ هايى كه حساب شده است و با مطالعه ساخته مى شود، (خلق و اختلاق) و دروغ هاى بى حساب، (خرق و اختراق) گفته مى شود.(1)

ه - . در اين كه چه طوايفى براى خداوند پسرانى قائل بودند قرآن نام دو طايفه را در آيات ديگر برده است كه اعتقاد داشتند خداوند فرزند پسرى دارد: يكى مسيحيان كه عقيده داشتند عيسى پسر خداست و ديگر يهود كه عزير را فرزند او مى دانستند، اما در مورد اعتقاد به وجود دختران براى خدا در آيه ديگر اين معنا را روشن ساخته است كه مى فرمايد: و جعلوا الملائكة الذين هم عباد الرحمن اناثا .(2)

و. لطيف چند معنا دارد:

1. آن كه عطاى خود را كم و طاعت مردم را بسيار بشمارد. 2. دقيق، رسيدگى پنهانى به امور و باريك بينى. 3 . خالق اشياى ظريق و ناپيدا. 4. اهل مدارا و رفاقت. 5. پاداش دهنده اهل وفا و بخشاينده اهل جفا.(3)

ز. اگر در آيه لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار نسبت ادراك را به چشم ها داده نه به صاحبان چشم، براى اين بوده كه ادارك خداى تعالى از قبيل ادراكات حسّى ما نيست تا ادراك او هم مانند ادراك ما به ظواهر اشيا تعلّق بگيرد. مثلاً ديدن او مانند ديدن چشم ما كه تنها رنگ ها و روشنى ها و دورى و نزديكى و كوچكى و بزرگى و حركت و سكون را مى بيند نيست، بلكه علاوه بر اين باطن هر چيزى را هم مى بيند، پس خداى تعالى چشم ها را و آنچه را كه چشم ها درك مى كنند مى بيند، ليكن چشم ها او را نمى بيند.(4)

ح. «بصائر» جمع «بصيرة» از ماده «بصر» به معناى ديدن است، ولى معمولاً در بينش فكر و عقل به كار برده مى شود و گاهى به تمامى امورى كه باعث درك و فهم مطلب است اطلاق مى گردد. در آيه فوق به معناى دليل و شاهد و گواه آمده است و مجموعه دلايلى را كه در آيات گذشته در زمينه خداشناسى گفته شد در بر مى گيرد و بلكه مجموع قرآن در آن داخل

ص: 50

است، سپس براى اين كه روشن سازد اين دلايل براى روشن ساختن حقايق كافى است مى فرمايد: هر كس به وسيله اين دلايل چهره حقيقت را بنگرد به سود خويش گام برداشته و هر كس ننگرد و مانند نابينايان برخورد كند به زيان خود حركت كرده است.(1)

ط . منظور از و أعرض عن المشركين اين است كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) به سخنان بى اساس و تهمت هاى مشركان اعتنا نكند و در راه خويش ثابت قدم بماند و اين دستور هيچ گونه منافاتى با دستور دعوت آن ها به سوى اسلام يا جهاد در برابر آنان ندارد.(2)

ى. تفاوت «حفيظ » و «وكيل» آن است كه حفيظ به كسى مى گويند كه از شخص يا چيزى مراقبت كرده و او را در زيان و ضرر حفظ مى كند، اما وكيل به كسى گويند كه براى جلب منفعت كسى تلاش و كوشش مى كند.(3)

ك. مراد از جمله و ما أنا عليكم بحفيظ حفظ تكوينى است؛ زيرا رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ناصح مردم است نه مالك دل هاى آنان.(4)

ل. مشيت خداوند دو گونه است: مشيت تشريعى و مشيت تكوينى؛ خداوند از نظر تشريعى هدايت همه مردم را خواسته است، از اين رو پيامبران و كتب آسمانى را فرستاده است، اما از نظر تكوينى خواسته كه مردم بر اساس اراده و اختيار خود، راه را انتخاب كنند نه آن كه مجبور به پذيرش دين باشند.(5)

م. در آيه 105 براى تأكيد اين موضوع كه تصميم نهايى در انتخاب راه حق و باطل با خود مردم است مى فرمايد: ما آيات و دلايل را در شكل هاى مختلف بيان كرديم، ولى گروهى به مخالفت پرداختند و بدون هيچ دليل گفتند اين درس ها را از ديگران يعنى يهود و نصارى و كتب آن ها فرا گرفته اى: و ليقولوا درست ولى گروهى ديگرى كه عالم و آگاه اند و آمادگى پذيرش دارند آن را مى پذيرند.

ص: 51

يكديگر مى گفتند؛ و اگر پروردگارت مى خواست، چنين نمى كردند؛ (و مى توانست جلو آن ها را بگيرد؛ ولى اجبار سودى ندارد.) بنا بر اين، آن ها و تهمت هايشان را به حال خود واگذار. * نتيجه (وسوسه هاى شيطان و تبليغات شيطان صفتان) اين خواهد شد كه دل هاى منكران قيامت، به آن ها متمايل گردد؛ و به آن راضى شوند؛ و هر گناهى كه بخواهند، انجام دهند.

مى شود و از آنجا كه علت العلل و مسبب الاسباب هر چيز خداست و همه تأثيرات به خدا منتهى مى شود اين گونه آثار در زبان قرآن گاهى به او نسبت داده مى شود.(1)

ه - . مقصود از بودن آيات در نزد خدا، بودن آن در ملك خداست و معنايش اين است كه هيچ كس مالك چيزى از آن آيات نيست مگر به اذن خدا.(2)

و. مراد از «اوّل مرّة» دعوت قبل از نزول اين آيات است كه قهرا آن دعوت بعد از نزول اين آيات دعوت دوم مى شود.(3)

ز. آيه شريفه به بهانه جويى مشركان لجوج اشاره مى كند كه مؤكدا سوگند ياد مى كنند اگر پيامبر معجزه بياورد ايمان مى آورند، آن گاه قرآن به دو حقيقت اشاره مى كند:

1. به آن ها بگو آوردن معجزه كار من نيست در اختيار خداوند است.

2. به مسلمانان ساده خطاب مى كند كه تحت تأثير سخنان مشركان قرار نگيرند و بدانند كه آن ها ابدا ايمان نمى آورند. در آيه بعدى اشاره به سرنوشت شوم آن ها كه در اثر سوء اختيارشان است اشاره مى كند.

ح. آيه 111 نيز لجاجت مشركان را بيان مى كند. در حقيقت اين چند آيه به يك واقعيت اشاره مى كند كه تقاضا كنندگان صدور معجزه صادق نيستند و هدفشان پذيرش حق نيست.

ط . در مرجع ضمير «هم» در جمله ولكن اكثرهم يجهلون دو احتمال وجود دارد: 1. مراد مؤمنانى است كه اصرار داشتند پيامبر(صلی الله علیه و آله) به خواسته كفّار ترتيب اثر دهد و هر معجزه اى را پيشنهاد مى كنند بياورد. 2. مراد كفار درخواست كننده معجزات است.(4)

ى. در آيه 112 اين معنا بيان شده كه وجود اين گونه دشمنان سرسخت و لجوج در برابر پيامبر منحصر به او نبوده، بلكه در برابر هر پيامبرى مخالفى وجود داشته و كار اين ها اين بوده كه سخنان فريبنده اى براى اغفال يكديگر بيان مى كردند، ولى اشتباه نشود اگر خداوند مى خواست مى توانست به اجبار جلوى همه آن ها را بگيرد تا هيچ شيطانى نتواند مخالفت كند،

ص: 55

ليكن خداوند خواست مردم آزاد باشند تا ميدانى براى آزمايش و تكامل آن ها باز باشد.(1)

ك. «زخرف القول» آن گفتارى است كه امر را بر انسان مشتبه سازد.(2)

ل. مراد از جمله يوحى بعضهم الى بعض آن است كه شيطان هاى جنّى به وسيله وسوسه به شيطان هاى انسى وحى مى كنند و شيطان هاى انسى هم آن وحى را به طور مكر و تسويل پنهانى براى اين كه فريب دهند، به همديگر مى رسانند.(3)

ج. قسم سوم لذايذى است فكرى كه موافق با هوى و مايه بدبختى در دنيا و آخرت است، عبادت را تباه و زندگى طيب را فاسد مى سازد، لذاتى است كه فطرت ساده و سالم مخالف آن است؛ اين گونه لذّات را خداوند به شيطان نسبت داده است مانند آيه لأزيننّ لهم فى الارض و لأغوينّهم أجمعين .(1)

4.

تأثير نداشتن هر نوع معجزه در مشركان، دليل ارائه نشدن معجزات مورد درخواست آنان است: و

ما يشعركم أنها إذا جاءت لايؤمنون ... و لو أننا نزلنا ... ما كانوا ليؤمنوا.(2)

5. جهل مايه لجاجت و مقاومت در برابر حق است: ما كانوا ليؤمنوا ... ولكن اكثرهم يجهلون .(3)

6. و كذلك جعلنا ؛ تمام اعمال انسان ها را از يك نظر مى توان به خداوند نسبت داد؛ زيرا هر كه هر چه دارد از اوست، قدرتش از اوست، اختيار و آزادى اش از اوست، اما مفهوم اين تعبيرات اين نيست كه خداوند عده اى را چنان آفريده كه به دشمنى انبيا برخيزند؛ زيرا اگر چنين بود، مى بايست هيچ گونه مسئوليتى در برابر كار زشت خود نداشته باشند در حالى كه مى دانيم چنين نيست.(4)

7. جلوگيرى نكردن از ستيز دشمنان با پيامبر(صلی الله علیه و آله) از مظاهر ربوبيت الهى و موجب رشد و تربيت است: و لو شاء ربك ما فعلوه .(5)

8. از آيه و لتصغى اليه أفئدة الّذين لا يؤمنون ... استفاده مى شود كه خداوند نه تنها اهل سعادت را در رسيدن به سعادت كمك مى كند، بلكه اهل شقاوت را نيز در رسيدن به كمال شقاوتشان مدد مى نمايد، همچنان كه فرمود: كلاًّ نمدّ هؤلاء و هؤلاء من عطاء ربّك و ما كان عطاء ربّك محظورا .(6)

ص: 57

كه مافوق همه كتب آسمانى است به حدّ كمال خود رسيد. مراد از تماميت كلمه رسيدن شرايع آسمانى از مراحل نقص و ناتمامى به مرحله كمال، و مصداق آن همين دين محمدى است. خداوند مى فرمايد: و الله متم نوره ولو كره الكافرون * هو الذى أرسل رسوله بالهدى و دين الحق ليظهره على الدين كله و لو كره المشركون .(1)

ز. كلمه «خرص) در لغت هم به معناى دورغ آمده و هم به معناى تخمين و معناى دوم با سياق آيه مناسب تر است زيرا جمله و ان هم الا يخرصون و همچنين جمله قبلى اش در حقيقت كار تعليل را مى كند و براى جمله و ان تطع اكثر من فى الارض به منزله علت است و مى رساند كه تخمين زدن در امورى از قبيل معارف الهى و شرايع كه مى بايستى از ناحيه خدا اخذ شود و در آن جز به علم و يقين نمى توان تكيه داشت طبعا سبب ضلالت و گمراهى است.(2)

ح. تماميت كلمه الهى از جهت صدق اين است كه آنچنان كه گفته شده تحقق پذيرد و تماميت آن از جهت عدل اين است كه مواد و اجزاى آن يكنواخت باشد بدون اين كه داراى تضاد و تناقض باشد.(3)

ط . در اين جا سؤالى مطرح است كه مگر ديگران راه هدايت و ضلالت را بدون راهنمايى خدا مى شناسند كه آيه مى گويد: خداوند از ديگران بهتر مى شناسد و بهتر مى داند؟

پاسخ اين است كه از آن جا كه انسان به وسيله عقل خود بدون شك حقايقى را درك مى كند و راه هدايت و ضلالت را تا حدودى مى فهمد، ولى بسيارى از مطالب از ديد عقل مخفى مى ماند، به علاوه

انسان در معلوماتش گرفتار اشتباه نيز مى شود و به همين دليل نياز به رهبران و راهنمايان الهى دارد، بنا بر اين جمله هو أعلم صحيح خواهد بود.(4)

ى. آيه 118 نتيجه گيرى از مباحث توحيد است كه در آيات قبل گذشت مى فرمايد: ايمان به خدا تنها ادعا و گفتار نيست، بلكه بايد در لا به لاى عمل نيز آشكار گردد، از اين رو مى فرمايد: از چيزهايى بخوريد كه نام خدا بر آن برده شده است.

ص: 60

ك. مراد از گناه ظاهرى آن گناهى است كه شومى عاقبت و زشتى اثرش بر كسى پوشيده نيست مانند شرك و آشوبگرى و ظلم و مراد از گناه باطنى آن گناهى است كه زشتى اش همه كس فهم نيست مانند خوردن ميته و خون و گوشت خوك. اين قسم از گناه با تعليم خدايى شناخته مى شود و عقل نيز گاهى آن را درك مى كند. يا منظور از گناه، ظاهر گناهانى است كه با اعضا و جوارح نيز انجام مى شود و گناه باطن گناهى است كه با نيت و قلب صورت مى گيرد

اين معنايى كه ما براى گناه ظاهرى و باطنى كرديم، معنايى است كه ظاهر سياق آن را افاده مى كند. بعضى از مفسرين معانى ديگرى براى آن كرده اند از آن جمله گفته اند: ظاهر بودن گناه و باطن بودن آن به معناى علنى بودن و پنهانى بودن آن است و نيز گفته اند مقصود از گناه ظاهرى گناهانى است كه از جوارح سر مى زند و گناه باطنى گناهان قلبى و درونى است و نيز گفته اند گناه ظاهرى به معناى زنا و گناه باطنى روابط پنهانى نامشروع است؛ بعضى ديگر گفته اند گناه ظاهرى ازدواج با زن پدر و گناه باطنى به معناى زناست و نيز گفته اند گناه ظاهرى آن زنايى است كه علنى انجام گيرد و گناه باطنى زنايى است كه در نهان ارتكاب شود چون مردم جاهليت بين اين دو قسم زنا فرق مى گذاشتند و مى گفتند: زنا در صورتى كه در نهان انجام شود گناه نيست، و وقتى گناه است كه علنا ارتكاب شود.

اين بود اقوال مفسرين در معناى گناه ظاهرى و باطنى و همان گونه كه ملاحظه مى كنيد هيچ كدام اين اقوال با سياق آيه سازگار نيست و دليلى هم كه اقتضا كند آيه را برخلاف ظاهرش حمل كنيم در كار نيست.(1)

ل. تقدير جمله و انه لفسق در حقيقت چنين است: خوردن از گوشت ميته و گوشتى كه در هنگام ذبحش اسم خدا بر آن برده نشده فسق است و اجتناب از هر فسقى واجب است، پس اجتناب از خوردن چنين گوشتى نيز واجب است.(2)

م. جمله و ان الشياطين ليوحون الى اوليائهم ليجادلوكم رد سخنى است كه مشركين به دهان

مؤمنين انداخته و جواب شبهه ايست كه به ذهن مؤمنين القا كرده بودند و آن اين بود كه: چطور كشته مردم حلال است، اما خوردن حيوانى كه خدا آن را كشته حرام است ؟ جواب

ص: 61

مى دهد: اين سخن از چيزهايى است كه شيطان به دل هاى اولياى خود (مشركين) القا مى كند؛ زيرا بين اين دو قسم گوشت فرق هست، خوردن يكى فسق است و خوردن آن ديگرى نيست؛ خدا خوردن ميته را حرام كرده و آن ديگرى را نكرده زيرا در بين محرمات الهى اسمى از حيوان تذكيه شده برده نشده است.(1)

ن. امر «كلوا» در اينجا به معناى وجوب خوردن نيست، بلكه در حقيقت منظور از آن مباح بودن اين ها و حرام بودن غير آن است.(2)

س. تعبير سيجزون ممكن است اشاره به اين باشد كه قيامت هر چند در نظر بعضى دور است، ولى در حقيقت بسيار نزديك مى باشد يا اشاره به اين باشد كه غالب افراد در همين زندگى نيز قسمتى از نتايج اعمال زشت خود را به صورت واكنش هاى فردى و اجتماعى خواهند ديد.(3)

و بى اساس است پس چرا بت پرستى اين اندازه پيرو دارد و اگر مسلمانان برحق اند چرا در اقليت هستند. آيه شريفه براى رفع اين توهم است و دليل آن در جمله ان يتبعون الاّ الظن كه اكثريت تابع گمان اند بيان شده است. بنا بر اين

4. راه حق را بايد از خداوند گرفت گرچه طرفداران آن اندك باشند، از اين رو در آيه 117 دليل آن موضوع را روشن مى سازد كه پروردگارت از همه چيز باخبر و آگاه است.

5. چون خداوند آگاه به راه هدايت و ضلالت است، احكام و رهنمودهاى او را بايد پذيرفت: إن ربك هو أعلم ... فكلوا مما ذكر اسم الله عليه .

6. از تعبير بأهوائهم بغير علم استفاده مى شود كه علم حقيقى هرگز با هواپرستى و خيالبافى سازگار نيست و آنجا كه سازگار شود جهل است نه علم.(1)

تعيين حلال و حرام تنها شأن خداوند است: و ما لكم ألا تأكلوا ... و قد فصل لكم ما حرم عليكم.(2)

7. تكليف هاى الهى متناسب با توان انسان است: إلا ما اضطررتم اليه .(3)

ص: 63

بخواهد هدايت كند، سينه اش را براى (پذيرش) اسلام، گشاده مى سازد؛ و آن كس را كه (به خاطر اعمال خلافش) بخواهد گمراه سازد، سينه اش را آن چنان تنگ مى كند كه گويا مى خواهد به آسمان بالا برود؛ اين گونه خداوند پليدى را بر افرادى كه ايمان نمى آورند قرار مى دهد. * و اين راه مستقيم (و سنّت جاويدان) پروردگار توست؛ ما آيات خود را براى كسانى كه پند مى گيرند، بيان كرديم. * براى آن ها (در بهشت) خانه امن و امان نزد پروردگارشان خواهد بود؛ و او، ولى و ياور آن هاست به خاطر اعمال (نيكى) كه انجام مى دادند.

شأن نزول

آيات 122 - 123: ابوجهل كه از دشمنان سرسخت اسلام بود روزى پيامبر را زياد آزار داد. حمزه آن روز به شكار رفته بود و تا آن موقع مسلمان نبود وقتى برگشت و متوجه شد به عنوان دفاع از برادرزاده به سراغ ابوجهل رفت و چنان بر سر او كوفت كه از سر يا بينى او خون جارى شد و از آنجا كه حمزه مردى شجاع و بانفوذ بود، ابوجهل از عكس العمل خوددارى كرد. بعد از آن حمزه مسلمان شد و آيه شريفه در اين مورد نازل شد.(1)

آيه 124: اين آيه در باره وليد بن مغيره كه از سران معروف بت پرستان بود و به اصطلاح مغز متفكر آن ها محسوب مى شد نازل شده است. او به پيامبر مى گفت: اگر نبوت راست باشد من بر احراز اين مقام سزاوارترم زيرا هم سنم بيشتر است هم مال من و برخى گفتند اين آيه در باره ابوجهل نازل شده كه خيال مى كرد نبوت نيز بايد مركز رقابت ها قرار بگيرد. او مى گفت: ما و قبيله بنى عبد مناف (طايفه پيامبر) در همه چيز با هم رقابت داشتيم و همچون دو اسب مسابقه دوش به دوش هم پيش مى رفتيم تا اين كه آن ها ادعا كردند پيامبرى از ميان برخاسته كه وحى به او مى شود، ولى ممكن نيست ما به او ايمان

بياوريم مگر اين كه بر ما نيز وحى شود چنان كه به او وحى مى شود. قرآن پاسخ او را در جمله الله اعلم حيث يجعل رسالته مى دهد و كيفر چنين مدعيان باطل را بيان مى كند.

ص: 65

اصاغر و كوچكترها كه همان عامه مردمند و در حقيقت اتباع اكابرند و از خود اراده مستقلى ندارند.(1)

ز. مراد كفار از جمله نؤتى مثل ما أوتى رسل اللّه در واقع استهزاست؛ زيرا بت پرستان اصل رسالت را قبول نداشتند.(2)

ح. منظور از هدايت و اضلال الهى فراهم ساختن يا از ميان بردن مقدمات هدايت در مورد كسانى است كه آمادگى و عدم آمادگى خود را براى پذيرش حق با اعمال خود اثبات كرده اند.

ط . منظور از «صدر» در اينجا روح و فكر است و منظور از «شرح» همان وسعت روح و بلندى فكر و گسترش افق عقل آدمى است.(3)

ى. فمن يرد الله ان يهديه يشرح صدره للاسلام ؛ كلمه «شرح» به معناى بسط و وسعت دادن است. راغب در مفردات خود گفته اصل اين كلمه به معناى پهن كردن و ولو كردن گوشت و امثال آن است و شرح صدرى هم كه در قرآن به معناى ظرفيت داشتن براى فرا گرفتن علم و عرفان آمده در حقيقت به همان معناى اصلى اش استعمال شده؛ چون سينه را شرح دادن و آن را پذيراى هر معارفى كه پيش بيايد كردن خود يك نحو توسعه است به شهادت اين كه در باره اضلال كه مقابل شرح صدر است مى فرمايد: يجعل صدر ضيقا حرجا .(4)

ك. جمله فمن يرد الله ان يهديه يشرح صدره للاسلام در حقيقت به منزله بيان ديگرى است براى جمله أو من كان ميتا فأحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس و اگر بر سر جمله مزبور «فاء» تفريع در آمده از باب تفريع يك بيان بر بيان ديگر و نتيجه بودن دومى براى اولى است و مى فهماند كه بين اين دو بيان آن قدر تصادق هست كه ميتوان يكى را نتيجه ى ديگرى دانست و اين خود عنايتى لطيف است.

پس بنا بر آنچه گفته شد معناى جمله مورد بحث اين مى شود: «وقتى حال كسى كه خداوند او را پس از مرده بودن زنده كرده چنين باشد يعنى بر نورى خدايى سوار باشد كه با آن نور اعتقادات و اعمال صحيح روشن شود، لاجرم كسى كه خداوند خواسته باشد

ص: 67

هدايتش كند سينه اش را فراخ مى كند تا در نتيجه تسليم اوامر پروردگار خود شده و از عبادت او استنكاف نورزد.(1)

ل. و من يرد أن يضله يجعل صدره ضيقا حرجا ... ، اضلال مقابل هدايت است و به همين جهت اثرش هم مقابل اثر آن است و آن اين است كه دل گنجايش حق و صدق را نداشته و از داخل

شدن حق و صدق در آن امتناع داشته باشد، از اين رو دنبال كلمه «ضيقا» كلمه «حرجا» را كه همان امتناع داشتن است ذكر فرمود.(2)

م. كلمه «حرج» به طورى كه صاحب مجمع البيان گفته به معناى تنگ ترين تنگ است و در مفردات گفته «حرج و حراج دراصل به معناى آن فاصله تنگى است كه در هنگام اجتماع دو چيز در ميان آن دو مشاهده مى شود و به همين جهت هر فضاى تنگى را حرج مى نامند و گناه را هم حرج مى خوانند.(3)

ن. آيه 127 اشاره به دو موهبتى كه خداوند به كسانى كه داراى شرح صدر هستند مى كند و مى فرمايد: بهشت براى آن هاست و خداوند نيز ولى آنان است.

س. «دارالسلام» به معناى آن محلّى است كه در آن هيچ آفتى از مرگ و مرض و فقر و هيچ عدم و فقدانى ديگر و هيچ غم و اندوهى انسان ها را تهديد نمى كند و چنين محلّى همان بهشت موعود است مخصوصا بعد از آن كه مقيد به «عند ربّهم» شده است.(4)

ع. مراد از «صراط ربّ »، قرآن يا اسلام است.(5)

2. انسان، در اثر مصرف حرام زمينه پذيرش القائات شيطانى را پيدا مى كند.(1)

3. و قد فصّل ما حرّم عليكم ؛ در اين كه منظور از محرماتى كه بيان شده چيست و در كدام سوره است، بعضى گفته اند آيه 145 همين سوره يا آيات سوره مائده است، ولى با توجه به اين كه سوره مائده مدنى است و آيه 145 به هنگام نزول آيه مورد بحث هنوز نازل نشده بود، هيچ يك از اين دو احتمال صحيح نخواهد بود، بنا بر اين منظور، آيه 115 سوره نحل است كه در آن قسمتى از محرمات بيان شده است و يا منظور بيان حكم اين گوشت ها به وسيله پيامبر است؛ زيرا او چيزى جز وحى نمى گفت؛ فقط مورد اضطرار را استثنا مى كند كه حلال است.(2)

4. از جمله فأحييناه ... استفاده مى شود كه ايمان گرچه بايد با كوشش از ناحيه خود انسان صورت گيرد، اما تا كششى از ناحيه خدا نباشد اين كوشش ها به جايى نمى رسد.(3)

5. راهنمايى مؤمنان «نور» و محيط كافران «ظلمات» ذكر شده؛ زيرا ايمان يك حقيقت بيش نيست و رمز وحدت و يگانگى است و كفر و بى ايمانى سرچشمه پراكندگى و تفرقه و تشتت است.(4)

6. در تعابير قرآنى، مرگ بر چند چيز اطلاق شده است:

الف. مرحله قبل از نطفه: كنتم امواتا فأحياكم . (بقره، 28)

ب. گمراهى: أو من كان ميتا ( انعام، 122)

ج. منطقه بى گياه و خشك: فسقناه الى بلد ميت . (فاطر، 9)

د. مرگ موقّت: فقال لهم اللّه موتوا ثمّ أحياهم . (بقره، 243)

ه - . مرگ حقيقى: انّك ميت و انّهم ميتون . (زمر، 30)

7. هدايت خداوند دو قسم است:

الف. هدايت تكوينى و آن هدايتى است كه به امور تكوينيه تعلّق مى گيرد مانند اين كه خداوند هر يك از انواع آفرينش را كه آفريده او را به سوى كمال و هدفى كه برايش تعيين

ص: 69

كرده و اعمالى كه در سرشتش گذاشته راهنمايى فرموده است مانند اين كه مى فرمايد: الّذى أعطى كل شىء خلقه ثم هدى . (طه، 50)

ب. هدايت تشريعى: اين هدايت مربوط به امور تشريعى از قبيل اعتقادات حقّه و اعمال صالحه است كه امر و نهى و بعث و زجر و ثواب و عقاب خداوند همه مربوط به آن است و اين قسم هدايت بر دو قسم است:

1. ارائه طريق؛ يعنى صرف نشان دادن راه همان گونه كه مى فرمايد: انّا هديناه السبيل امّا شاكرا و امّا كفورا . (دهر، 3)

2. ايصال به مطلوب؛ يعنى دست مخاطب را گرفتن و به مقصدش رساندن همان گونه كه فرمود: و لو شئنا لرفعناه بها ولكنّه أخلد الى الارض و اتبع هواه .(1)

در آيه فمن يرد الله ان يهديه يشرح صدره للاسلام هم به بيان ديگرى همين هدايت را تعريف كرده و فرموده اين قسم هدايت عبارت است از اين كه قلب به نحو مخصوصى انبساط پيدا كرده و در

نتيجه بدون هيچ گرفتگى قول حق را پذيرفته به عمل صالح بگرايد و از تسليم بودن در برابر امر خدا و اطاعت از حكم او ابا و امتناع نداشته باشد. آيه شريفه أفمن شرح الله صدره للاسلام فهو على نور من ربه ... ذلك هدى الله يهدى به من يشاء ( زمر، 23) به همين معنا اشاره نموده و اين حالت را نور خوانده است؛ چون قلب با داشتن اين حالت نسبت به اين كه چه چيزهايى را بايد در خود جاى دهد و چه چيزهايى را قبول نكند، روشن و بيناست.(2)

8. عدم تأثير آيات (معجزات) الهى در سردمداران مجرم: و إذ جاءتهم ءاية قالوا لن نؤمن حتى نؤتى مثل ما أوتى رسل الله .(3)

9. انتخاب رسول از سوى خداوند بر اساس علم كامل او به شايستگى رسولان انجام مى گيرد: الله أعلم حيث يجعل رسالته .(4)

10. امروزه ثابت شده كه هواى اطراف كره زمين، كاملاً فشرده و براى تنفس آماده است،

ص: 70

اما هر قدر به طرف بالا حركت كنيم هوا رقيق تر و ميزان اكسيژن آن كمتر مى شود و اگر به پيشروى ادامه دهيم تنگى نفس و كمبود اكسيژن سبب بيهوشى ما مى گردد. بيان اين تشبيه در آن روز كه هنوز اين واقعيت علمى به ثبوت نرسيده بود در حقيقت از معجزات علمى قرآن محسوب مى گردد.(1)

دنيا آن ها را فريب داد؛ و به زيان خود گواهى مى دهند كه كافر بودند. * اين به خاطر آن است كه پروردگارت هيچ گاه (مردم) شهرها و آبادى ها را به خاطر ستم هايشان در حال غفلت و بى خبرى هلاك نمى كند. (بلكه قبلاً رسولانى براى آن ها مى فرستد.) * و براى هر يك (از اين دو دسته)، درجات (و مراتبى) است از آنچه عمل كردند؛ و پروردگارت از اعمالى كه انجام مى دهند، غافل نيست.

واگذار مى كنيم به خاطر اعمال سوئى كه انجام دادند.

و. قالوا شهدنا على أنفسنا ... و شهداء على أنفسهم ؛ مراد از شهادت اولى، شهادت به آمدن انبيا و ابلاغ آيات خداوند و انذار از عذاب قيامت است و مقصود از شهادت دومى، شهادت به كفر عمدى خود نسبت به دين انبيا(عليهم السلام) است.(1)

ز. مقصود از هلاك ساختن اهل قرى، عذاب دنيوى نيست، بلكه مقصود از آن شقاوت در دنيا و عذاب آخرت است.(2)

ح. مراد از «درجات» در آيه و لكلّ درجات ممّا عملوا ، درجات رشد نيست، بلكه شامل دركاتِ سقوط نيز مى شود.(3)

ط . از آيات قرآن استفاده مى شود كه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) براى جنّ نيز فرستاده شده و آنان نيز قرآن را مى فهمند، گروهى هم ايمان مى آورند (آيات اول سوره جن و آيه 28 سوره احقاف). به گفته برخى مفسران رسولان جن، وحى را از طريق رسولان انس دريافت كرده و به نژاد خود مى رساندند.(4)

ى. در آيات گذشته سرنوشت شيطان صفتان ستمگر در روز قيامت بيان شد، براى اين كه تصور نشود آن ها در حال غفلت دست به چنين اعمالى زدند در آيه 130 روشن مى سازد كه به اندازه كافى هشدار به آن ها داده شد و اتمام حجت گرديده است، از اين رو وقتى از آن ها سؤال مى شود آيا رسولان من نيامدند، اقرار به آمدن آن ها براى هدايت مى كنند.

2. اغواى شياطين اجبارى نيست، بلكه از قبيل معامله طرفينى است؛ به اين معنا كه اگر انسان ها

شيطان ها را متابعت مى كردند به خاطر منافع و فوايدى بوده كه در اين كار خيال مى كردند و اگر شيطان ها هم آنان را مى فريفته اند، به خاطر منافعى بوده كه در ولايت بر آنان و اداره كردن شئون ايشان مى پنداشتند و اين همان اعترافى است كه اولياى شيطان ها در قيامت خواهند كرد و خواهند گفت: ربنا استمتع بعضنا ببعض.(1)

مى شود، يقينا مى آيد؛ و شما نمى توانيد (خدا را) ناتوان سازيد (و از عدالت و كيفر او فرار كنيد). * بگو: «اى قوم من! هر كار در قدرت داريد بكنيد! من (هم به وظيفه خود) عمل مى كنم؛ اما به زودى خواهيد دانست چه كسى سرانجامِ نيك خواهد داشت (و پيروزى با چه كسى است. اما) به يقين، ظالمان رستگار نخواهند شد.» * آن ها [ \مشركان] سهمى از آنچه خداوند از زراعت و چهارپايان آفريده، براى او قرار دادند؛ (و سهمى براى

بت ها) و به گمان خود گفتند: «اين مال خداست؛ و اين هم مال شركاى ما [ \ يعنى بت ها] است.» آنچه مال شركاى آن ها بود، به خدا نمى رسيد؛ ولى آنچه مال خدا بود، به شركايشان مى رسيد. (آرى، اگر سهم بت ها با كمبودى مواجه مى شد، مال خدا را به بت ها مى دادند؛ اما عكس آن را مجاز نمى دانستند.) چه بد حكم مى كنند (كه علاوه بر شرك، حتى خدا را كمتر از بت ها مى دانند)! * همين گونه شركاى آن ها [ \بت ها]، قتل فرزندانشان را در نظرشان جلوه دادند؛ (كودكان خود را قربانى بت ها مى كردند، و افتخار مى نمودند.) سرانجام آن ها را به هلاكت افكندند؛ و آيينشان را بر آنان مشتبه ساختند. و اگر خدا مى خواست، چنين نمى كردند؛ (زيرا مى توانست جلو آنان را بگيرد؛ ولى اجبار سودى ندارد.) بنا بر اين، آن ها و تهمت هايشان را به حال خود واگذار (و به آن ها اعتنا مكن). * و گفتند: «اين قسمت از چهارپايان و زراعت (كه مخصوص بت هاست، براى همه) ممنوع است؛ و جز كسانى كه ما بخواهيم - به گمان آن ها - نبايد از آن بخورند. و (اين ها) چهارپايانى است كه سوار شدن بر آن ها (بر ما) حرام شده است.» و (نيز) چهارپايانى (بود) كه (هنگام ذبح،) نام خدا را بر آن نمى بردند، و به خدا دروغ مى بستند؛ (و مى گفتند: «اين احكام، همه از ناحيه اوست.») به زودى (خدا) كيفر افتراهاى آن ها را مى دهد. * و گفتند: «آنچه (از بچه) در شكم اين حيوانات است، مخصوص مردان ماست؛ و بر همسران ما حرام است؛ اما اگر مرده باشد[ \ مرده متولد شود]، همگى در آن شريكند.» به زودى (خدا) كيفر اين توصيف (و احكام دروغين) آن ها را مى دهد؛ او حكيم و داناست. * به يقين آن ها كه فرزندان خود را از روى جهل و نادانى كشتند، گرفتار خسران شدند؛ (زيرا) آنچه را خدا به آن ها روزى داده بود، بر خود تحريم كردند؛ و بر خدا افترا بستند. آن ها گمراه شدند؛ و (هرگز) هدايت نيافته بودند.

ص: 75

ه - . در آيه 137 قرآن كريم اشاره به يكى ديگر از زشت كارى هاى بت پرستان مى كند و مى فرمايد: همان گونه كه تقسيم زراعت براى آن ها زينت داده شده بود، همچنين شركاى آن ها يعنى بت ها قتل فرزندانشان را در نظرشان جلوه داده بودند و عاقبت كار اين شد كه شركا، اين بت پرستان را نابود كردند و دين آنان را كه دين باطلى بود به صورت دين حق در نظرشان در آوردند و مشتبه ساختند. در پايان مى فرمايد: اگر خداوند بخواهد اين كار را انجام نمى دادند، اما بنا بر اجبار نيست، از اين رو به پيامبر دستور مى دهد آن ها را به خود واگذارد.

و. در آيه 138 و 139 به چند قسمت از احكام خرافى بت پرستان كه حكايت از كوتاهى سطح فكر آن ها مى كند اشاره شده است و بحث آيه 136 را تكميل مى كند و در حقيقت اشاره به چگونگى مصرف سهمى است كه براى بت ها از زراعت و چهارپايان قرار مى دادند و گفتند: اين قسمت از چهارپايان و زراعت كه مخصوص بت هاست به طور كلى براى همه ممنوع است مگر آن هايى كه ما مى خواهيم و به گمان آن ها بر اين دسته حلال بود نه بر ديگران: الاّ من نشاء بزعمهم ، سپس اشاره به دومين چيزى كه آن ها تحريم كرده بودند مى كند. آن ها معتقد بودند كه قسمتى از چهارپايان هستند كه سوار شدن بر

آن ها حرام است و ظاهرا همان سائبه و بحيره و وصيله و حام است كه در آيه 103 مائده بيان شده است، بعد سومين قسمت از احكام نارواى آن ها را بيان مى كند نام خداوند را بر قسمتى از چهار پايان نمى برند؛ اين جمله ممكن است اشاره به حيواناتى باشد كه به هنگام ذبح تنها نام بت را مى بردند يا حيواناتى بوده است كه سوار شدن بر آن ها را براى حج تحريم كرده بودند.

در آيه بعد به يكى ديگر از احكام خرافى آن ها در مورد گوشت حيوانات اشاره كرده مى فرمايد: آن ها گفتند: جنين هايى كه در شكم اين حيوانات است مخصوص مردان ماست و بر زنان حرام است، ولى اگر مرده متولد شد همگى در آن شريك اند.(1)

ز. تعبير به «وصف» اشاره به توصيفى است كه آن ها از خدا مى كردند و تحريم اين گونه غذاها را به خدا نسبت مى دادند اگرچه منظور از آن صفت و حالتى است كه بر اثر تكرار گناه به شخص گناهكار دست مى دهد و او را مستحق مجازات مى كند.(2)

ص: 77

ح. در آيه 140 در تعقيب چند آيه گذشته كه سخن از احكام و آداب خرافى بت پرستان بود از جمله كشتن فرزندان به عنوان قربانى بت ها يا زنده به گور كردن دختران و همچنين تحريم قسمتى از نعمت هاى حلال، در اين آيه به شدت همه اين اعمال را محكوم مى كند و با هفت تعبير وضع آن ها را روشن مى سازد: 1. خسارت. 2. سفاهت. 3. جهالت \غير علم. 4. تحريم حلال. 5. افترا به خداوند. 6. ضلالت. 7. عدم هدايت.(1)

ط . در آيه و من الانعام حمولة و فرشا ... حمولة به معناى چارپايان بزرگسال است و از اين جهت آن ها را حموله مى خوانند كه طاقت برداشتن حمل (بار) را دارند.(2)

6. پيامبر(صلی الله علیه و آله) مأمور بى اعتنايى به مشركان و دروغ پردازى آنان است: فذرهم و ما يفترون .(1)

7. اسلام، آيين جامعى است كه حتّى انحراف در بهره گيرى از حيوانات را هم تحمل نمى كند و حتى قرآن از بى مصرف ماندن حيوان و تحريم سوار شدن بر آن نكوهش مى كند؛ به طريق اولى از بى مصرف ماندن انسان ها، منابع، سرمايه ها و استعدادها بيشتر نكوهش مى كند.(2)

8. مشركان عصر جاهلى زن را موجودى پست و مرد را داراى برترى و شرافت بر آن ها مى دانستند: خالصة لذكورنا و محرم على أزواجنا و إن يكن ميتة فهم فيه شركاء .(3)

9. تحريم نابجاى حلال ها، افترا بر خداوند است.(4)

ص: 79

و از بز يك جفت؛ بگو: «آيا خداوند نرهاى آن ها را حرام كرده، يا ماده ها را؟! يا آنچه در شكم ماده ها در بر گرفته ؟! اگر راست مى گوييد (و بر تحريم اين ها) دليلى داريد، به من خبر دهيد!» * و از شتر يك جفت، و از گاو هم يك جفت (براى شما آفريد)؛ بگو: «كدام يك از اين ها را خدا حرام كرده است ؟! نرها يا ماده ها را؟! يا آنچه را شكم ماده ها در بر گرفته ؟! يا هنگامى كه خدا شما را به اين موضوع توصيه كرد، شما گواه (بر اين تحريم) بوديد؟! پس چه كسى ستمكارتر است از آن كس كه بر خدا دروغ مى بندد، تا مردم را از روى جهل گمراه سازد؟! خداوند هيچ گاه ستمگران را هدايت نمى كند» * بگو: «در آنچه بر من وحى شده، هيچ غذاى حرامى نمى يابم؛ به جز اين كه مردار باشد، يا خونى كه (از بدن حيوان) بيرون ريخته، يا گوشت خوك - كه اين ها همه پليدند - يا حيوانى كه به گناه، هنگام سر بريدن، نام غيرِ خدا [ \ نام بت ها] بر آن برده شده است.» اما كسى كه مضطر (به خوردن اين محرمات) شود، بى آن كه خواهان لذت باشد و يا زياده روى كند (گناهى بر او نيست)؛ زيرا پروردگارت، آمرزنده مهربان است. * و بر يهوديان، هر حيوان ناخن دار [ \ حيواناتى كه سم يكپارچه دارند] را حرام كرديم؛ و از گاو و گوسفند، پيه و چربيشان را بر آنان تحريم نموديم؛ مگر چربى هايى كه بر پشت آن ها قرار دارد، و يا در دو طرف پهلوها و يا آن ها كه با استخوان آميخته است؛ اين را به خاطر ستمى كه مى كردند به آن ها كيفر داديم و ما راست مى گوييم.* اگر تو را تكذيب كنند (و اين حقايق را نپذيرند)، به آن ها بگو: «پروردگار شما، رحمت گسترده ايدارد؛ اما مجازات او هم از مجرمان دفع شدنى نيست؛ (و اگر ادامه دهيد كيفر شما حتمى است).

ب. «جنات معروشات» عبارت است از درختانى كه روى پاى خود نمى ايستند و نياز به داربست دارند مانند درخت انگور و «جنّات غير معروشات» عبارت است از باغ هايى كه درخت هاى آن بر تنه خود استوار باشند.(1)

ج. مقصود از «متشابه و غير متشابه» به گونه اى كه از سياق بر مى آيد، اين است كه هر يك از آن ميوه هااز نظر طعم و شكل و رنگ و امثال آن هم متشابه دارد و هم غير متشابه.(2)

د. مقصود از حقّ ، آن حقّ ثابتى است كه متعلق به ميوه هاى نامبرده مى شود. آيه شريفه به طور اجمال از ميوه ها و حبوبات، حقّى براى فقرا قائل شده است. در اين كه اين حق آيا زكات واجب است با توجه به اين كه اين سوره در مكه نازل شده و حكم وجوب زكات در مدينه در سال دوم نازل شده بسيار

بعيد به نظر مى رسد، بنا بر اين منظور از حقّ ، غير از زكات واجب است، حال اين كار واجب است يا مستحب ظاهرا مستحب است.(3)

ه - . جمله و لا تسرفوا انّه لا يحبّ المسرفين مطلق است و خطاب آن شامل جميع مردم از مالك و فقير مى شود.(4)

و. مراد از پيروى خطوات شيطان، تحريم حلال بدون علم است.(5)

ز. اين آيات همان گونه كه اشاره شد در پى نفى احكام خرافى مشركان در زمينه زراعت و چهارپايان است. در آيه 141 سخن از انواع زراعت ها و ميوه هاى خداداد در ميان بود. در اين آيات در مورد حيوانات حلال گوشت و خدمات آن ها سخن مى گويد. «حموله» به معناى جمع است به معناى حيوانات بزرگ باربر مانند شتر و اسب و «فرش» حيوانات كوچك مانند گوسفند است كه دستور مى دهد از اين رزق الهى بهره مند شويد و از گام هاى شيطان پيروى نكنيد.

در آيه بعد به عنوان توضيح، قسمتى از حيوانات حلال گوشت و باربر و غير آن را نام مى برد مانند ميش يك جفت نر و ماده و از بز يك جفت نر و ماده و از شتر و گاو نيز هر يك

ص: 82

از نر و ماده كه مجموعا هشت حيوان را نام مى برد. بعد از پيامبر مى پرسد آيا خداوند نرهاى آن ها را حرام كرده يا ماده ها را يا حيواناتى كه در شكم ماده ها وجود دارد. از آنجا كه حكم به حلال بودن يا حرام بودن اين حيوانات تنها به دست خداوند است، بنا بر اين كسى ادعاى تحليل يا تحريم و به علت اين كه مشركان دليلى بر تحريم اين ها ندارند از پيامبر مى پرسد آيا خداوند به هنگامى كه به اين موضوع توصيه كرده مشركان حضور داشته اند يا اين كه افترا مى بندند كه چنين است.

ح. در آيه 146 براى روشن ساختن محرمات الهى از بدعت هايى كه مشركان در آيين حق گذاشته بودند به پيامبر دستور مى دهد كه صريحا به مشركان بگويد كه در آنچه بر من وحى شده هيچ غذاى حرامى را بر هيچ كس نمى يابم جز چند چيز كه نام مى برد مانند ميته يا خون ريخته شده يا گوشت خوك يا حيوانى كه هنگام ذبح نام غير خدا بر آن برده شده كه در صورت اضطرار استفاده از اين ها نيز مانعى ندارد.

ط . اين آيه به نظر مى رسد كه در مقام جواب از سؤال مقدرى است و آن سؤال اين است كه اگر چارپايان حلالند و ما مشركين را اين همه توبيخ و ملامت مى كنيم كه چرا انعام و حرث را بر خود تحريم

كرده ايم، پس چرا خداوند همين انعام را بر يهود حرام كرد؟ در اين آيه جواب مى دهد كه اگر خداوند طيباتى را بر يهود حرام فرمود به خاطر ظلمى بود كه ايشان روا داشتند و اين در حقيقت يك نوع گوشمالى بود كه منافات با حليت ذاتى ندارد، همچنان كه آيات كل الطعام كان حلا لبنى اسرائيل الا ما حرم اسرائيل على نفسه من قبل ان تنزل التوراة ( آل عمران، 93) و فبظلم من الذين هادوا حرمنا عليهم طيبات احلت لهم و بصدهم عن سبيل الله كثيرا ( نساء، 160) نيز به اين جواب اشاره دارند.(1)

ى. ذكر كلمه «فسق» در برابر «رجس»، ممكن است اشاره به اين باشد كه گوشت هاى حرام اصولاً بر دو دسته است: گوشت هايى كه تحريم آن ها به خاطر پليدى و تنفر طبع و زيان هاى جسمانى مى باشد و به آن «رجس» اطلاق مى شود و گوشت هايى كه از نظر اخلاقى و معنوى نشانه بيگانگى از خدا و دورى از مكتب توحيد است و به آن «فسق» اطلاق مى شود.(2)

ص: 83

ك. در آيه 145 حيوانات حرام و غذاى حرام را منحصر به چهار چيز كرد. در آيه 146 اشاره به قسمتى از محرمات بر يهود مى كند تا روشن شود كه احكام مجعول و خرافى بت پرستان نه با آيين اسلام مى سازد نه با آيين يهود. «ظفر» در اصل به معناى ناخن است، ولى به سم حيواناتى كه داراى سم هستند مانند اسب كه سم آن ها شكاف ندارد و نيز به پاى شتر كه نوك پاى او يكپارچه است و شكافى ندارد اطلاق شده است.

از اين كه در آيه بعد تنها سخن از گاو و گوسفند به ميان آورده معلوم مى شود كه شتر براى يهود به طور كلى حرام شده بود، سپس مى فرمايد: پيه و چربى موجود در بدن گاو و گوسفند را نيز بر يهودى ها حرام كرديم، سپس چربى هاى سه مورد را استثنا مى كند: چربى هاى در پشت حيوانات و چربى در پهلوها و در امعاء و در دورن قرار گرفته و چربى هايى كه با استخوان مخلوط شده است و اين تحريم به خود ستم كردن آن هاست.

ل. در اين كه بنى اسرائيل چه ظلمى مرتكب شدند كه خداوند برخى از امور حلال را بر آنان حرام كرد در آيه 160 و 161 نساء بيان شده است كه به خاطر سه گناهى بود كه مرتكب شدند: فبظلم من الذين هادوا حرمنا عليهم طيبات احلت لهم و بصدهم عن سبيل الله كثيرا * و اخذهم الربوا و قد نهوا عنه و اكلهم اموال الناس بالباطل .(1)

م. ممكن است جمله و انّا لصادقون اشاره به اين نكته باشد كه صدق و حقيقت مطالب در مورد تحريم اين غذاها آن است كه ما گفتيم نه آن است كه يهود در پاره اى از سخنان خود گفتند.(2)

2. «يوم» اشاره به اين است كه چيدن ميوه ها و درو كردن زراعت ها بهتر است در روز انجام گيرد، اگر چه مستمندان حاضر شوند و قسمتى به آن ها داده شود نه اين كه بعضى از افراد بخيل، شبانه اين كار را بكنند.(1)

3. عبدالله بن سنان عن أبى عبدالله(علیه السلام) قال: سألته عن قوله: و ءاتوا حقه يوم حصاده قال: «اعط من حضرك من المسلمين و إن لم يحضرك إلا مشرك فاعطه»؛ عبدالله بن سنان گويد: از امام صادق(علیه السلام) در باره و ءاتوا حقه يوم حصاده سؤال كردم، فرمود: اگر كسى از مسلمانان هنگام برداشت محصول حضور داشت، حق الحصاد را به او بده و اگر كسى غير از مشرك نبود، به او بپرداز.(2)

4. امساك بى دليل از خوردن گوشت چهارپايان (زهد بيجا) پيروى از راه شيطان است: و من الأنعام ... كلوا ... و لا تتبعوا خطوات الشيطان .(3)

5. فقط احكام و قواعدى قابل پايبندى است كه بر دلايل علمى مبتنى باشد: قل ءالذّكرين حرم ... نبئونى بعلم إن كنتم صادقين . «باء» در «بعلم» معنى ملابسه دارد؛ يعنى خبرى به من بدهيد كه آميخته به علم باشد، از اين رو اين آيه معيارى براى قبول احكام بيان مى كند و آن علمى بودن است.(4)

6. گمراه ساختن مردم ناآگاه با جعل احكام دروغين، از بزرگ ترين ستم هاست: فمن أظلم ... ليضل الناس بغير علم .(5)

7. تعبير به «أظلم» در اين گونه موارد جنبه نسبى دارد، بنا بر اين مانعى ندارد كه عين اين تعبير در مورد بعضى از گناهان كبيره ديگر ذكر شود.(6)

8. از نظر اسلام مضطر به كسى مى گويند كه خود را از راه ستمگرى و گردنكشى مضطر نكرده باشد به دليل اين كه فرمود: (غير باغ).(7)

ص: 85

9. خوردن خون، گوشت مردار، خوك و حيوان تذكيه نشده بر مضطر جايز است: إلا أن يكون ميتة أو دما ... فمن اضطر ... فإن ربك غفور رحيم .(1)

10. عن أبى عبدالله(علیه السلام) فى قول الله عزّ و جلّ : فمن اضطر غير باغ و لا عاد قال: «

الباغى الذى يخرج على الإمام و العادى الذى يقطع الطريق لا يحل لهما الميتة »؛ از امام صادق(علیه السلام) در باره آيه فمن اضطر غير باغ و لا عاد روايت شده است: مراد از «باغى»، كسى است كه عليه امام قيام كند و منظور از «عادى»، راهزن است. براى اين دو (در حال اضطرار)، مردار حلال نيست.(2)

11. ابلاغ رحمت خداوند به تكذيب كنندگان وحى و بيم دادن آنان از عذاب خداوند، روش هاى كلى مقابله با آنان است: فإن كذبوك فقل ربكم ذو رحمة واسعة و لا يرد بأسه عن القوم المجرمين .(3)

12. احكام الهى سه نوع است:

الف. داراى مصلحت يا مفسده واقعى است مثل اكثر احكام.

ب. داراى جنبه آزمايشى است مثل فرمان ذبح حضرت اسماعيل.

ج. داراى جنبه كيفرى است مثل آيه شريفه: و على الذين هادوا حرّمنا ... .(4)

ص: 86

شريك خدا قرار ندهيد؛ و به پدر و مادر نيكى كنيد؛ و فرزندانتان را از (ترس) فقر، نكشيد؛ ما شما و آن ها را روزى مى دهيم؛ و نزديك كارهاى زشت نرويد، چه آشكار باشد چه پنهان؛ و انسانى را كه خداوند محترم شمرده، به قتل نرسانيد، مگر به حق (و از روى استحقاق). اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش كرده، شايد درك كنيد. * و به مال يتيم، جز به بهترين صورت (و براى اصلاح)، نزديك نشويد، تا به حدّ رشد خود برسند؛ و حقّ پيمانه و وزن را به عدالت ادا كنيد. - هيچ كس را، جز به مقدار توانايى اش، تكليف نمى كنيم - و هنگامى كه سخنى مى گوييد، عدالت را رعايت نماييد، حتّى اگر در مورد نزديكان (شما) بوده باشد؛ و به پيمان خدا وفا كنيد. اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش مى كند، تا متذكر شويد. * اين راه مستقيم من است؛ از آن پيروى كنيد؛ و از راه هاى پراكنده (و انحرافى) پيروى نكنيد، كه شما را از طريقحق، دور مى سازد؛ اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش مى كند، شايد پرهيزگارى پيشه كنيد.»

لو شاء الرحمن ما عبدناهم . (زخرف، 20)

ج. فرمان هاى ده گانه: پس از نفى احكام ساختگى مشركان اين سه آيه (151 - 153) اشاره به اصول محرمات در اسلام مى كند و برخى از گناهان كبيره را بيان مى كند:

1. شرك به خداوند. 2. قتل فرزند. 3. نزديك شدن به فواحش. 4. قتل نفس. 5. تصرف در مال يتيم مگر به قصد اصلاح كه اين امور حرام است. فرمان هاى ديگر عبارت است از:

6. احسان به والدين. 7. كم فروشى نكردن. 8. عدالت در گواهى دادن. 9. به عهد الهى وفا كردن. 10. پيروى از صراط مستقيم كه همان امور قبل را شامل مى شود.

د. عن جعفر بن محمد(علیه السلام) و قد سئل عن قوله تعالى فلله الحجة البالغة فقال: «

إن الله تعالى يقول للعبد يوم القيامة: عبدى اكنت عالما؟ فان قال نعم. قال له: أفلا عملت بما علمت ؟ و إن قال: كنت جاهلاً. قال له: أفلا تعلمت حتى تعمل فيخصمه فتلك الحجة البالغة »؛ از امام صادق(علیه السلام) در پاسخ

سؤال از آيه فلله الحجة البالغة روايت شده است: خداوند متعال در قيامت به بنده اش مى فرمايد: آيا به وظايف خويش آگاه بودى ؟ اگر بگويد آرى، مى فرمايد چرا عمل نكردى ؟ و اگر بگويد آگاه نبودم، به او مى فرمايد: چرا ياد نگرفتى ؟ و به اين گونه او را محكوم مى كند و اين است حجت بالغه.(1)

ه - . عن أبى ولاد الحناط قال: سألت أبا عبدالله(علیه السلام) عن قول الله عزّ و جلّ : و بالوالدين احسانا ما هذا الاحسان ؟ فقال: «

الاحسان ان تحسن صحبتهما و ان لا تكلفهما ان يسألوك شيئا مما يحتاجان اليه و ان كانا مستغنيين ... »؛ ابو ولاد گويد: از امام صادق(علیه السلام) در باره اين سخن خداوند و بالوالدين احسانا سؤال كردم، فرمود: احسان آن است كه با آن دو به نيكى رفتار كنى و به دشوارى درخواست از تو، در مورد نيازمندى هايشان ناچار نسازى، اگر چه از نظر امكانات مالى بى نياز باشند ... .(2)

و. كلمه «املاق» به معناى افلاس و نداشتن مال و هزينه زندگى است، «تملق» هم مشتق از همين ماده است.(3)

ص: 89

ز. مراد از «فاحشه ظاهرى» گناه علنى و مقصود از «فاحشه باطنى» گناه سرّى و روابط نامشروع برقرار كردن در پنهان است.(1)

ح. مقصود از اين استثناء الاّ بالحقّ ، قتل بعضى از نفوسى است كه در اثر پاره اى از گناهان احترامى را كه خداوند براى مسلمانان يا كفّار هم پيمان با مسلمين جعل كرده، از خود سلب نموده اند مانند قتل به قصاص و حدّ شرعى.(2)

ط . از اين كه از نزديك شدن به مال يتيم نهى شده براى اين است كه دلالت بر عموميت مطلب كند؛ يعنى بفهماند كه تنها خوردن آن حرام نيست، بلكه استعمال و هر گونه تصرفى در آن نيز حرام است مگر اين كه منظور از تصرّف در آن حفظ آن باشد.(3)

ى. مقصود از يبلغ أشده رسيدن به حدّ بلوغ و رشد هر دو است.(4)

ك. و اوفوا الكيل و الميزان بالقسط لا نكلف نفسا الا وسعها ؛ ايفاى به قسط عبارت است از عمل كردن به عدالت بدون اجحاف و اين كه فرمود: ما هيچ كس را تكليف نمى كنيم مگر به آنچه كه در خور طاقت اوست، به منزله دفع توهمى است كه ممكن است بشود گويا كسى مى پرسد: مگر در كيل

و وزن ممكن است رعايت عدالت واقعى و حقيقى بشود؟ هرگز ممكن نيست و انسان در اين گونه امور هيچ چاره اى جز اين ندارد كه به تقريب و تخمين اكتفا كند و خداى تعالى با جمله مورد بحث جوابش را داده مى فرمايد: ما هيچ كس را تكليف نمى كنيم مگر به چيزى كه در وسع طاقت او باشد، ممكن هم هست بگوييم جمله لا نكلف نفسا الا وسعها تنها متعلق و مربوط به مسئله كيل و وزن نيست، بلكه مربوط به آن و به مسئله نزديك شدن به مال يتيم هر دو است.(5)

ل. چون اصل در همه چيز حلال بودن است، از اين رو فقط محرّمات گفته شده است.(6)

ص: 90

پذيرد، ايمان آوردن افرادى كه قبلاً ايمان نياورده اند، يا در ايمانشان عمل نيكى انجام نداده اند، سودى به حالشان نخواهد داشت. بگو: « (اكنون كه شما چنين انتظارات نادرستى داريد،) انتظار بكشيد! ما هم انتظار (كيفر شما را) مى كشيم!» * كسانى كه آيين خود را پراكنده ساختند، و به دسته هاى گوناگون (و مذاهب مختلف) تقسيم شدند، تو هيچ گونه رابطه اى با آن ها ندارى. سر و كار آن ها تنها با خداست؛ سپس خدا آن ها را از آنچه انجام مى دادند، باخبر مى كند. * هر كس كار

نيكى به جا آورد، ده برابر آن پاداش دارد، و هر كس كار بدى انجام دهد، جز به مانند آن، كيفر نخواهد ديد؛ و ستمى بر آن ها نخواهد شد.

د. در آيه 154 مى فرمايد: اين فرمان هاى ده گانه اى كه در اسلام بيان شده در كتاب يهوديان كه بر موسى نازل كرديم نيز بيان شده و اين اصول ده گانه اختصاص به مذهب خاصى ندارد و از اصولى است كه عقل به روشنى آن ها را تصديق مى كند. على الذى احسن اشاره به تمام كسانى است كه نيكوكارند و آماده پذيرش حق و قبول فرمان خدا هستند و در آن تورات هرچه مورد نياز بود و تأثير در تكامل آن ها داشت بيان شده: و تفصيلاً لكل شىء . در آيه بعد اشاره به نزول قرآن پربركت مى كند و مى فرمايد: ما قرآن را نازل كرديم تا نگوييد كتاب تنها بر يهود و نصارى نازل شده و نگوييد اگر از فرمان تو تخلف كرديم به خاطر آن است كه سخن تو به ما نرسيد: و ان كنّا عن دراستهم لغافلين و اگر بر ما نازل مى شد، ما هدايت يافته تر بوديم؛ در حقيقت اين آيه به منظور جلوگيرى از بهانه جويى كفار و مشركان است.

ه - . مراد از آمدن پروردگار، آمدن قيامت است كه روز ملاقات پروردگار است.(1)

و. در آيات گذشته اين حقيقت بيان شد كه ما حجت را بر مشركان تمام كرديم؛ يعنى قرآن را براى هدايت آنان فرستاديم تا هيچ گونه بهانه اى براى توجيه مخالفت هاى خود نداشته باشند. آيه 158 مى گويد: اما اين افراد لجوج به اندازه اى در كار خود سرسختند كه اين برنامه روشن نيز در آن ها تأثير نمى كند گويا انتظار نابودى خود را مى كشند يا از ميان رفتن آخرين فرصت يا انتظار امور محالى را مى كشند، ليكن بدانند وقتى امر و عذاب الهى بيايد ديگر ايمان آوردن فايده ندارد يا اگر ايمان آوردند ولى عمل صالحى ندارند نيز سودى ندارد.

ز. عن احدهما(عليهماالسلام) فى قوله: أو كسبت فى ايمانها خيرا قال: «

المؤمن العاصى حالت بينه و بين ايمانه كثرة ذنوبه و قلة حسناته، فلم يكسب فى ايمانه خيرا »؛ از امام باقر يا امام صادق(عليهماالسلام) در باره آيه أو كسبت فى ايمانها خيرا روايت شده است: فراوانى گناه و كمى نيكى هاى مؤمن گناهكار، بين او و ايمانش جدايى مى اندازد و او با آن كه مؤمن بوده خيرى به دست نياورده است.(2)

ح. محتواى آيه انّ الذين فرّقوا دينهم يك حكم عمومى و همگانى در باره تمام افراد

ص: 94

تفرقه انداز است؛ اعمّ از آن ها كه در امت هاى پيشين بودند يا آن ها كه در اين امت هستند.(1)

ط . منظور از جاء به آن است كه كار نيك يا بد را همراه خود بياورد؛ يعنى به هنگام ورود در دادگاه عدل الهى، انسان نمى تواند دست خالى و تنها باشد يا عقيده و عمل نيك يا عقيده و عمل سوء همواره با او هستند و از او جدا نمى شوند و در زندگانى ابدى، قرين و همدم او خواهند بود.(2)

ى. در تعقيب دستورات ده گانه ايكه در آيات قبل بيان شد و در آخر آن دستور به پيروى از صراط مستقيم و مبارزه با هر گونه نفاق و اختلاف داده شده بود، آيه 159 همين حقيقت را تأكيد و تفسير مى كند كه كسانى كه آيين و مذهب خود را پراكنده ساختند به هيچ وجه تو با آن ها ارتباط ندارى و كار آن ها با خداست كه به سزاى عمل خويش مى رسند. در اين كه منظور يهود و نصارى هستند يا تفرقه اندازان اين امت، دو وجه ذكر شده به هر حال مفهوم آيه يك حكم عمومى را بيان مى كند.

4. بعضى از مفسرين به آيه مورد بحث استدلال كرده اند بر اين كه ايمان مادامى كه توأم با عمل نبوده باشد هيچ اثرى ندارد و اين استدلال صحيح نيست، ليكن تا اندازه اى نه به طور مطلق؛ زيرا آيه شريفه تنها در مقام بيان اين جهت است كه كسى كه برايش ممكن بوده كه ايمان بياورد و نياورده و كسى كه براى ممكن بوده كه ايمان بياورد و عمل صالح انجام دهد، پس ايمان آورده ولى عمل صالح نكرده تا با مرگ خود مواجه شده، چنين كسى را ايمان در موقع مرگش يا در موقع ديدن عذاب خدا اثر ندارد، اما كسى كه به طوع و اختيار خود ايمان آورده، ليكن اجل مهلتش نداده كه عمل صالح انجام دهد و در حال ايمان كسب خيرى بنمايد، آيه شريفه متعرض حال او نيست.(1)

5. ممكن است اشكال شود كه واجب شدن 60 روز كفاره در مقابل خوردن يك روز روزه ماه مبارك رمضان و مجازات هاى ديگر چگونه با اين آيه كه مى گويد در برابر كار بد فقط به اندازه آن كيفر داده خواهد شد سازگار نيست. در جواب بايد بگوييم منظور از مساوات ميان گناه و كيفر، مساوات عددى نيست، بلكه كيفيت عمل را نيز بايد در نظر گرفت. خوردن يك روز روزه به قدرى اهميت دارد كه بايد به مقدارى روزه گرفته شود كه آن يك روز جبران شود.(2)

6. از ده پاداش الهى، فقط يك قسمت مزد است و نُه قسمت ديگر فضل: فيوفّيهم اجورهم و يزيدهم من فضله .(3)

ص: 96

حسب زمان؛ زيرا قبل از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نيز مسلمانانى بودند.(1)

ج. «حنيف» به معناى شخص يا چيزى است كه تمايل به سويى پيدا كند، ولى در اصطلاح قرآن كريم به كسى گفته مى شود كه از آيين باطل زمان خود روى گرداند و به آيين حق توجه كند.(2)

د. دين رسول خدا(صلی الله علیه و آله) موصوف به «ملة ابراهيم» شده است تا ترغيب و تشويقى براى عرب باشد؛ زيرا اعراب و بلكه تمامى اديان به جلالت حضرت ابراهيم(علیه السلام) اعتراف داشتند و از طرفى خود را منتسب به آن حضرت مى دانستند.(3)

ه - . اين چند آيه تا آخر سوره در حقيقت خلاصه اى است از بحث هاى اين سوره در زمينه مبارزه با شرك و بت پرستى و تكميلى براى آن هاست و در واقع اين سوره با دعوت به توحيد آغاز شد و با همان بحث خاتمه مى يابد، از اين رو به پيامبر دستور مى دهد كه بگويد بر صراط مستقيم حركت مى كنم و نماز و تمام عبادت هاى من براى خداوند تحقق مى پذيرد، بنا بر اين غير از پروردگار متعال معبودى را طلب نمى كنم كه مبدأ و معاد انسان با اوست. در پايان كفار را به اعمال زشتشان تهديد مى كند. در آخرين آيه به اهميت مقام انسان و موقعيت او در جهان هستى اشاره مى كند تا بحث هاى گذشته در زمينه تقويت پايه هاى توحيد تكميل گردد؛ يعنى اگر انسان ارزش خود را بشناسد هرگز در برابر سنگ و چوب سجده و خضوع نمى كند.

و. جمله و لا تكسب كلّ نفس الاّ عليها و لا تزر وازرة وزر أخرى اين معنا را افاده مى كند كه هر كس هر چه مى كند مانند سايه اى به دنبالش است و از او به ديگرى تجاوز نمى كند.(4)

ز. ممكن است اشكال شود كه بعض آيات اشاره دارند كه بعضى گناهكاران علاوه بر گناهان خود، گناهان ديگران را نيز به دوش مى كشند و بالعكس بعضى آيات ديگر مانند همين آيه، اشاره دارند كه گناهكاران فقط بار گناهان خود را بر دوش دارند. جواب اين اشكال اين است كه آيه مورد بحث مى گويد: بى جهت و بدون ارتباط ، گناه كسى را بر ديگرى

ص: 98

نمى نويسند، ولى آيات ديگر كه گناه ديگران را نيز بر دوش گناهكارن نهاده است مى گويد: اگر انسان اعمال بدى را پايه گذارى كند و به اصطلاح از طريق تسبيب در انجام آن عمل دخالت داشته باشد، در نتايج آن شريك خواهد بود؛ زيرا پايه و اساس آن، به دست وى گذارده شده است.(1)

ح. روى انه أتى عمر بحامل قد زنت فامر برجمها فقال له امير المؤمنين(علیه السلام): «

هب لك سبيل عليها أى سبيل لك على ما فى بطنها و الله تعالى يقول: و لا تزر وازرة وزر أخرى ... »؛ روايت شده: زن حامله اى را كه مرتكب زنا شده بود نزد عمر آوردند، وى دستور داد زن را سنگسار كنند. امير

المؤمنين(علیه السلام) به وى فرمود: بر فرض كه حق سنگسار كردن زن را داشته باشى، ولى چه حقى بر طفل در شكم او دارى ؟ خداوند متعال مى فرمايد: كسى بار گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد ... .(2)

ط . منظور از «خلائف الارض» يا جانشينان خدا در زمين هستند يا جانشينى انسان امروز از امت هاى پيشين.(3)

3. گناه، بارى سنگين بر دوش گناهكاران: و لا تزر وازرة وزر أخرى . «وزر» در اصل به معناى بار سنگين است و گناه را از آن جهت وزر مى گويند كه بر دوش گنهكار سنگينى مى كند.(1)

4. تفاوت و برترى بعضى در نعمت هاى خداوند، ملاك برترى نيست؛ وسيله آزمايش است.(2)

ص: 100

ص: 102

2. اين كه فقط «ذكرى» را اختصاص به مؤمنين داده دليل بر اين است كه انذار اختصاص به آنان نداشته بلكه مؤمنين و غير مؤمنين را شامل مى شود؛ يعنى اين كتاب بر تو نازل شده تا همه مردم را به آن انذار كنى، مؤمنين را متذكر كنى چون تنها مؤمنين هستند كه به وسيله اين آيات و معارف الهى به آن متذكر مقام الهى خود شده و ايمانشان زيادتر مى گردد.(1)

3. اين كه فرمود: بياتا أو هم قائلون و نفرمود ليلاً أو نهارا گويا براى اشاره به اين است كه عذاب الهى در حالى آنان را مى گرفته كه با خيال راحت و غافل از عذابى كه در كمين اشان بوده آرميده بودنديا براى اين كه طعم تلخ كيفر را بيشتر بچشند و آرامش و آسايش آن ها به كلى در هم ريخته شود همان گونه كه آرامش و آسايش ديگران را به هم ريختند.(2)

4. ستمگرى امت هاى پيشين، عامل نابودى آنان با كيفرهاى دنيوى عذاب استيصال شد: كم من قرية أهلكنها ... قالوا إنا كنا ظالمين .(3)

5. در جمله فلنقصن عليهم بعلم علم را از اين نظر نكره و بدون الف و لام آورد تا اشاره به اهميت آن نموده بفهماند كه اين علم مانند علم شما نيست كه خطا و غلط در آن راه داشته باشد و براى تأكيد همين معنا جمله و ما كنا غائبين را عطف بر آن نمود تا دلالت كند بر اين كه خداى تعالى شاهد و ناظر اعمال آنان است و علاوه بر اين كه ملائكه را موكل بر آنان نموده تا اعمال آنان را بنويسند، خودش هم به هر چيزى محيط است.(4)

6. براى هر انسانى ميزان هاى متعددى است كه هر كدام از عمل هايش با يكى از آن ها سنجيده مى شود و ميزان هر عملى همان مقدار حقى است كه عمل مشتمل بر آن است.(5)

7. از آيه 3 استفاده مى شود كه انسان بر سر دو راهى است يا پذيرش ولايت و رهبرى خداوند يا داخل شدن در ولايت ديگران؛ اگر مسير اول را قبول كند ولى او تنها خداست، اما اگر تحت ولايت ديگران قرار گيرد هر روز بايد بار كسى را بر دوش گيرد و ارباب تازه اى انتخاب كند.(6)

ص: 105

8. اين گونه آيات آمدن عذاب و هلاكت سركشان نبايد به عنوان شرح ماجراى گذشتگان تلقى شود و تنها مربوط به زمان ماضى و اقوام پيشين نيست؛ اين ها اخطارهاى كوبنده اى است براى امروز و فردا براى ما و همه اقوام آينده؛ زيرا در سنت الهى تبعيض مفهوم ندارد.(1)

9. سؤال: در بعضى از آيات آمده است كه در روز قيامت از هيچ كس نه انس و نه جن سؤال نمى شود: فيومئذ لا يسئل عن ذنبه انس و لا جانّ ، ليكن آيه 6 مى فرمايد: ما از مردم و پيامبران سؤال خواهيم كرد؟

پاسخ: از مجموع آيات مربوط به سؤال و جواب در روز قيامت چنين استفاده مى شود كه مردم در آن روز مراحل مختلفى را مى پيمايند؛ در بعضى مراحل هيچ گونه سؤال و پرسشى نمى شود حتى مُهر بر دهان مى گذارند و در بعضى مراحل مهر را از دهان آنان باز مى كنند و آنان به سخن مى آيند.(2)

10. از آيه فما كان دعويهم اذ ... استفاده مى شود كه اقرار و اعتراف و توبه به هنگام نزول بلا و گرفتارى سودى ندارد.(3)

11. از آيه فلنقصن عليهم بعلم ... غائبين استفاده مى شود كه سؤال در روز قيامت براى فهميدن چيزى و آشكار شدن مجهولى نمى باشد، بلكه براى بيان اوضاع و احوال مشركين و كافرين است و اين كه به آنان بيان كند چه انجام داده اند و آنان را توبيخ كند.(4)

12. خداوند همواره حاضر و ناظر بر كردار و انديشه هاى آدميان است: و ما كنا غائبين .(5)

13. جمع بين فعل ماضى و مضارع در بما كانوا ... يظلمون براى دلالت بر استمرار ظلم در دنياست.(6)

ص: 106

ملائكه بوده و هيچ فرقى با آنان نداشته است و مراد از ضمير در «منها» در جمله قال فاهبط منها و «فيها» منزلتى است كه ابليس همراه فرشتگان در آن منزلت بوده است.(1)

5. عزت و كرامت در منطق ابليس تعصب به اصل خويش بود نه به تقوا و اطاعت خدا، بنا بر اين هر كس نسبت به اصل خويش تعصب بورزد و دين را با رأى خويش قياس كند به شيطان اقتدا كرده است.(1)

6. ابليس فضيلت خود را به اعتبار عنصر ملاحظه كرد و اگر به اعتبار فاعل كه لما خلقت بيدى ( ص، 75) عبارت از آن است و به نسبت حقيقت كه نفخت فيه من روحى به آن اشاره دارد مى نگريست مى دانست كه خيريت و افضليت از آن آدم است نه از آن او.(2)

7. از آيه 13 استفاده مى شود كه تمام بدبختى شيطان مولود تكبر او بود، اين خودبرتربينى او كه خود را در مقامى بيش از آنچه شايسته آن بود قرار داد، سبب شد نه تنها بر آدم سجده نكند، بلكه علم و حكمت خدا را انكار نمايد و به فرمان او خرده گيرد.(3)

8. شيطان با عدم سجده بر انسان مى خواست خود را بالا ببرد و خود را بالا مى دانست، ليكن خداوند او را به ضد آنچه در نظرش بود مجازات فرمود و او را از مقامش در حالى كه از تحقيرشدگان بود خارج كرد.(4)

9. ابليس از موجودات داراى عمر طولانى و زنده تا روز رستاخيز آدميان: أنظرنى الى يوم يبعثون* قال إنك من المنظرين .(5)

10. از اين كه ابليس از خدا خواست تا روز قيامت مهلتش دهد استفاده مى شود كه وى در اين صدد بوده كه جنس بشر را هم در دنيا و هم در عالم برزخ گمراه كند يا اين كه طعم مرگ را در نفخه اول نچشد و با مردم پيش از قيامت گرفتار مرگ نشود.(6)

11. با اين كه شيطان مى دانست كه ملعون و مطرود درگاه خداست با اين حال تقاضاى مهلت كرد؛

زيرا مى دانست كه فضل و كرم خداوند عمومى است و بر اثر معصيت فضل و كرم خود را از كسى دريغ نمى دارد.(7)

ص: 109

12. ابليس هم آفريدگار را مى شناخت: «خلقتنى»، هم معتقد به نبوت بود: فبعزّتك لأغوينّهم أجمعين * إلا عبادك منهم المخلصين و هم معاد را قبول داشت: «يوم يبعثون»، ولى چه سود كه فرمان خداوند را اطاعت نكرد.(1)

گردآورى اموال و تجميع ثروت و بخل از پرداخت حقوق واجب به خاطر فرزندان و وارثان دعوت مى كند. منظور از طرف راست اين است كه امور معنوى را به وسيله شبهات و ايجاد شك و ترديد ضايع مى سازد و منظور از طرف چپ اين است كه لذات و شهوات را در نظر آنان جلوه دهد.(1)

الف. سبب اضلالش هم ضلالتى است كه در نفس خود او جايگزين شده و مانند آتش كه به هر چيز برخورد كند از حرارت خود در آن اثر مى گذارد، او نيز هر كسى را بخواهد گمراه كند با او تماس حاصل مى كند و به همين وسيله از گمراهى خود چيزى در نفس او باقى مى گذارد.

2. آن چيزى كه ابليس خود را با آن تماس مى دهد شعور انسانى و تفكر حيوانى اوست كه

مربوط به تصور اشيا و تصديق به سزاوار و غير سزاوار آن هاست.(1)

7. در آيه 18 خداوند فرمان بيرون رفتن ابليس از مقام قرب الهى را بار ديگر صادر مى كند، ليكن با اين تفاوت كه حكم طرد او به صورت تحقيرآميزتر و شديدتر صادر شده است، «مدحور» به معناى رانده شده با خوارى و ذلت است و شايد به خاطر لجاجتى بود كه شيطان در مورد اصرار در وسوسه افراد انسان به خرج داد.(2)

(در بهشت) خواهيد ماند.» * و براى آن ها سوگند ياد كرد كه من براى شما از خيرخواهانم. * و به اين ترتيب، آن ها را با فريب (از مقامشان) فرود آورد. و هنگامى كه از آن درخت چشيدند، اندامشان[ \ عورتشان] بر آنان آشكار شد؛ و شروع كردند به قرار دادن برگ هاى (درختان) بهشتى بر خود، تا آن را بپوشانند. و پروردگارشان آن ها را ندا داد كه: «آيا شما را از آن درخت نهى نكردم، و نگفتم كه شيطان براى شما دشمن آشكارى است ؟!»

مى گويند: آن درخت گندم بوده، گروهى گويند: درخت انگور بوده و بعضى ديگر مى گويند: آن درخت حسد بوده، آن حضرت فرمود: تمام اين ها درست است. گفتم: اين وجوه مختلفى كه گفته شده چه معنايى دارد؟ فرمود: اين اباصلت، درخت بهشتى چند نوع ثمر دارد؛ يعنى درخت گندم انگور هم مى دهد و مانند درختان دنيا نيست ... .(1)

2. از جمله يا ءادم اسكن انت و زوجك الجنة استفاده مى شود كه آدم و حوا در بدو خلقت در بهشت نبودند سپس به سوى بهشت راهنمايى شدند.(2)

3. منظور شيطان از آن وسوسه اين بود كه عورت حضرت آدم و حوا را كه حتى از نظر خودشان هم مستور و پنهان بود آشكار نمايد؛ زيرا مى دانست كه هر كسى از آن درخت بخورد عورتش كشف خواهد شد و كسى كه عورتش ظاهر شود از بهشت طرد خواهد شد به خاطر همين بود كه شيطان براى اخراج آدم و حوا از بهشت اين حيله را به كار برد.(3)

4. رسوايى، كشف حجاب و برهنگى، از اهداف شيطان است: ليبدى ... ماوُرى .(4)

5. در قسم خوردن فقط ابليس قسم خورد، ليكن از آن به صيغه مفاعله تعبير نمود تا دلالت كند بر اين كه شيطان در قسم خوردن نهايت جهد و كوشش خود را به كار برد گويا در مقابل شخص ديگرى كه قسم مى خورد او قسم محكم تر و باتأكيدترى مى خورد.(5)

6. جمله و ناديهما ربهما ... دلالت دارد بر اين كه آدم و حوا در آن موقع كه خداوند اين خطاب را به آنان مى كرده از مقام قرب خدا دور شده بودند.(6)

7. از آيه 22 استفاده مى شود كه حضرت آدم و حوا قبل از ارتكاب اين خلاف برهنه نبودند، بلكه پوششى داشتند كه در قرآن هيچ نامى از چگونگى اين پوشش برده نشده است.(7)

ص: 114

3. از آداب دعا و استغفار، ابتدا اعتراف به گناه است: قالا ربّنا ظلمنا .(1)

4. از آثار وضعى خلاف و گناه نمى توان گريخت.(2)

5. زندگى دنيوى و بهره ورى از آن ابدى نيست.(3)

6. مدت زمان استقرار و سكونت آدميان در زمين، نامعلوم براى آنان: و لكم فى الارض مستقر و متاع الى حين . نكره آمدن كلمه «حين» بيانگر اين است كه مدت زمان سكونت انسان ها در زمين نامعلوم است و بدان آگاهى نخواهند يافت.(4)

7. با اين كه لباس عمل خود انسان است مخلوق خدا شمرده است و جهت اين امر اين است كه از نظر تكوين فرقى ميان نسبتى كه عمل انسان به خدا دارد و نسبتى كه عمل طبايع از قبيل زردى طلا و شيرينى عسل و روييدن گياهان به اين امور دارد نيست؛ زيرا جميع علل و اسباب و قدرت آن ها همه منتهى به خداى سبحان است و خداوند به همه آن ها و آثارشان احاطه دارد.(5)

8. جمله يوارى سوءاتكم كه وصف لباس است دلالت دارد بر اين كه لباس پوشش واجب و لازمى است كه كسى از آن بى نياز نيست و آن پوشش عضوى است كه برهنه بودنش مايه رسوايى آدم است.(6)

9. خداوند لباسى را كه انسان به استفاده از آن هدايت شده آيتى الهى شمرده كه اگر انسان به دقت در آن بنگرد خواهد فهميد كه در باطن او معايب و نواقصى است كه آشكار شدنش باعث رسوايى اوست و آن معايب عبارت است از رذايل نفس كه اهميتش به مراتب بيشتر از معايب ظاهرى و پوشاندنش واجب تر از پوشاندن عيب و عورت ظاهرى است و نيز مى فهمد كه همان طورى كه براى پوشاندن

معايب ظاهرى لباسى است براى پوشاندن معايب درونى نيز لباسى است، از اين رو لباس تقوا بهتر از لباس ظاهرى است.(7)

ص: 117

10. جمله انّا جعلنا الشياطين اولياء للذين لا يؤمنون مى فهماند كه ولايت شيطان ها در آدمى تنها ولايت و قدرت بر فريب دادن اوست به طورى كه اگر از اين راه توانستند كارى بكنند به دنبالش هر كار ديگرى مى كنند.(1)

11. سرگذشت آدم و حوا و فريب خوردنشان از شيطان، درس عبرتى براى همه انسان ها: لا يفتننكم الشيطان كما أخرج أبويكم من الجنة .(2)

12. برهنگى و بى حيايى جوامع بشرى نشانه نفوذ شيطان و سلطه وى بر آنان است: لا يفتننكم الشيطان ... ينزع عنهما لباسهما ليريهما سوءتهما .(3)

13. به تقوا اطلاق لباس شده است؛ زيرا صاحبش را از عذاب الهى حفظ مى كند همان گونه كه لباس انسان را از سرما و گرما حفظ مى كند..(4)

14. پايبندى به روش زشت و غلط نياكان و بدعت در دين نشانه ولايت شيطان و عدم ايمان است: انا جعلنا الشياطين ... اذا فعلوا فاحشة قالوا وجدنا ... .(5)

15. آفريدن لباس زينت دليل بر اباحه استفاده از لباس زينت است و اسلام دين فطرت است و آنچه كه مخالف اين فطرت باشد خداوند انسان را محتاج آن قرار نداده است، و حب زينت از قوى ترين غرايز بشر است.(6)

ص: 118

ب. جمله و اقيموا وجوهكم عند كل مسجد ... با ضميمه وادعوه مخلصين له الدين اين معنا را افاده مى كند كه بر هر عابد واجب است كه در عبادت خود توجه را از غير عبادت و در بندگى براى خدا توجه را از غير خدا منقطع سازد. يكى از چيزهايى كه غير خداست همان عبادت اوست، پس عابد نبايد به

عبادت خود توجه كند؛ زيرا عبادت توجه است نه متوجه اليه و توجه به عبادت معناى عبادت و توجه به خدا بودن آن را از بين مى برد.(1)

ترجيح داده اند و به جاى اطاعت خدا اطاعت شيطان كرده اند.(1)

7.

در جمله حق عليهم الضلالة خداوند كلمه «حق» را آورد و «اضله الله» نفرمود تا دلالت كند بر اين كه ضلالت و گمراهى ايشان قديم و مستمر بوده است و خودشان اين ضلالت را كسب نموده اند.(2)

8. بهترين و زيباترين لباس براى بهترين مكان است: خذوا زينتكم عند كل مسجد .(3)

9. زياده روى در زينت دادن خويش، و اسراف در خوردن و آشاميدن، موجب محروميت از محبت خداوند است: خذوا زينتكم ... و لا تسرفوا ان لا يحب المسرفين .(4)

آن هاست و نه غمناك مى شوند. * و آن ها كه آيات ما را تكذيب كنند، و در برابر آن تكبّر ورزند، اهل دوزخند؛ جاودانه در آن خواهند ماند.

در نعمت هاى دنيوى مشركين و كفار با مؤمنان شريك هستند، ليكن نفرمود «للذين ءامنوا و لغيرهم» و اين بدان علت است كه به اين مطلب اشاره كند كه اين نعمت ها به طريق اصالت و بالذات براى مؤمنين و كفار اگر شريك هستند و از آن ها استفاده مى كنند بالتبع و بالعرض هستند.(1)

4. شايد تأكيد روى اين مطلب كه فواحش خواه پنهان باشد يا آشكار، از اين جهت است كه عرب هاى جاهلى، عمل زشت منافى عفت را اگر پنهانى انجام مى شد مجاز مى شمردند و تنها در صورتى كه آشكار باشد ممنوع مى دانستند.(2)

5. از جمله ما لم ينزل به سلطانا استفاده مى شود كه اصول ايمان جز با وحى از طريق خداوند پذيرفته نيست.(3)

6. قيد «بغير الحق» قيد توضيحى و براى تأكيد است نه قيد احترازى؛ زيرا بغى كه به حق باشد وجود ندارد.(4)

7. پيدايش و زوال هر يك از امت ها، زمان بندى شده و داراى نظمى دقيق است: و لكل أمة أجل فاذا جاء أجلهم ... و لا يستقدمون .(5)

8. تلاوت و گزارش آيات الهى براى آدميان، از وظايف اصلى انبيا و فرستادگان الهى است: إما يأتينكم رسل منكم يقصون عليكم ءاياتى .(6)

ص: 123

قدرتى بر اغواى مردم نداشتند.)» * و پيشوايان آن ها به پيروان خود مى گويند: «شما امتيازى بر ما نداشتيد؛ پس بچشيد عذاب (الهى) را در برابر آنچه انجام مى داديد!» * كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند، و در برابر آن تكبّر ورزيدند، (هرگز) درهاى آسمان به رويشان گشوده نمى شود؛ و (هيچ گاه) داخل بهشت نخواهند شد مگر اين كه شتر از سوراخ سوزن بگذرد! اين گونه، گنهكاران را جزا مى دهيم. * براى آن ها بسترى از (آتشِ ) دوزخ، و روى آن ها پوشش هايى (از آن) است؛ و اين چنين ظالمان را جزا مى دهيم. * و كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند - البته هيچ كس را جز به اندازه توانايى اش تكليف نمى كنيم- آن ها اهل بهشتند؛ و جاودانه در آن خواهند ماند. * و آنچه در دل ها از كينه و حسد دارند، بر مى كنيم (تا در صفا و صميميت با هم زندگى كنند)؛ و از زير (قصرها و درختان) آن ها، نهرها جريان دارد؛ مى گويند: «ستايش مخصوص خداوندى است كه ما را به اين (همه نعمت ها) رهنمون شد؛ و اگر خدا ما را هدايت نكرده بود، ما (به اين ها) راه نمى يافتيم. مسلما فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند.» و (در اين هنگام) به آنان ندا داده مى شود كه: اين بهشت را در برابر اعمالى كه انجام مى داديد، به ارث برديد.

است كه خداوند گذرانيده و مقدراتى است كه در مورد عمر، معيشت، بى نيازى و ... او حتمى نموده است و مراد از «رسل» همان فرا رسيدن اجل و مرگ است.(1)

د. قال ادخلوا فى امم ... ؛ اين خطاب از ناحيه پروردگار است نه از ناحيه ملائكه كه واسطه هاى او در مسأله موت و غير آنند. مخاطبين به اين خطاب به حسب سياق لفظ بعضى از كفارند كه قبل از ايشان امت هايى مانندشان از جن و انس بوده اند و درگذشته اند.(2)

ه - . اولى و اخرى يا به حسب رتبه است و منظور از «اولى» رؤساى ضلالت و ائمه كفر است يا به حسب زمان و مراد اسلاف و پيشينيان است كه براى آيندگان خود فتح باب ضلالت كرده و راه كج را براى آنان هموار مى سازند.(3)

و. در جمله و لا يدخلون الجنة حتى يلج الجمل فى سم الخياط ورودشان به بهشت تعليق بر محال شده و اين كنايه است از اين كه چنين چيزى محقق نخواهد شد و بايد هميشه از آن مأيوس باشند.(4)

ز. در جمله لا تفتح لهم ابواب السماء چند احتمال است:

1. درهاى آسمان بر روى ارواحشان گشوده نمى شود؛ زيرا درهاى آسمان تنها بر روى ارواح مؤمنان گشوده مى شود.(5)

2. درهاى آسمان بر روى اعمال و دعاى ايشان گشوده نمى شود.(6)

3. نگشودن درهاى آسمان تنها براى ورودشان به بهشت است.(7)

وحدت صفوف و پيشرفت ها و اصلاحات واقعى هستند؛ اين افراد گمراه و گمراه كننده، ستمكارترين مردمند.(1)

2. از اين كه فرمود اولئك ينالهم نصيبهم من الكتاب و حال آن كه به حسب ظاهر انسان به آن بهره ها مى رسد نه آن بهره ها به انسان، روشن مى شود كه نصيب هر كس به طور مسلم به او خواهد رسيد و چيزى كه برايش مقدر نشده مسلما برايش دست نخواهد داد.(2)

3. عدم دستيابى مشركان به معبودان دروغين خويش به هنگام مرگ: قالوا ما كنتم تدعون من دون الله قالوا ضلوا عنا .(3)

4. جنيان نيز همانند آدميان، در صورت تكذيب آيات الهى و گرايش به كفر و شرك، در معرض مجازات هاى الهى هستند: قال ادخلوا فى أمم قد خلت من قبلكم من الجن و الإنس فى النار .(4)

5. گناه پيروى از مكاتب انحرافى و تأييد رهبران آن، همطراز با گناه مكتب سازان و سران آن مكاتب: ربنا هؤلاء أضلونا ... قال لكل ضعف .(5)

6. عذاب ضعف براى اولى از اين جهت است كه هم خودشان گمراه بودند و هم ديگران را در گمراهى اعانت كردند، اما براى اخرى از اين جهت ضعف است كه هيچ گاه پيشوايان ظلم و ستم و سركردگان انحراف و گمراهى به تنهايى نمى توانند برنامه هاى خود را پياده كننده و اين پيروان سرسخت و لجوج هستند كه به آن ها در رسيدن به اين هدف قدرت و توان مى بخشند.(6)

7. كفار يكباره وارد دوزخ نمى شوند، بلكه به ترتيب و نوبت: كلما دخلت أمة ... .(7)

8. خداوند جن را بر انس مقدم داشت به خاطر تقدم خلقت جن بر انس.(8)

ص: 127

9. آيه ... و كذلك نجزى الظالمين و آيه ... نجزى المجرمين دلالت مى كنند بر اين كه مجرمين و ظالمين كه در صفت ظلم و جرم راسخ هستند كافر مى باشند به قرينه آيه و الكافرون هم الظالمون .(1)

10. خداوند از كسانى كه آيات او را تكذيب كردند و استكبار ورزيدند، يك بار به مجرم و بار ديگر به ظالم تعبير نمود براى اين كه اشاره باشد به اين مطلب كه اين گروه با تكذيب آيات و استكبار از آيات هر دو صفت را تحصيل كردند.(2)

11. پيروان شرك و كفر براى رهايى از عذاب مضاعف هيچ مزيتى بر سران خويش ندارند: فما كان لكم علينا من فضل .(3)

12.

عذاب آخرت، بازتاب عمل انسان، حتى در باور دوزخيان: قالت ... فذوقوا العذاب بما كنتم تكسبون.(4)

13. آيه فوق مانند بسيارى ديگر از آيات قرآن، وسيله نجات و سعادت جاويدان را منحصرا ايمان و عمل شايسته معرفى مى كند و به اين ترتيب به عقيده خرافى مسيحيان امروز كه وسيله نجات را قربانى شدن مسيح در برابر گناهان بشريت مى دانند خط بطلان مى كشد.(5)

14. در اسلام، تكليف طاقت فرسا نيست: «وسعها».(6)

15. جمله لا نكلف نفسا الاّ وسعها يك جمله معترضه است و در وسط جمله و الذين ءامنوا ... و اولئك اصحاب الجنة قرار گرفت تا اشاره كند به اين مطلب كه عمل صالحى كه انسان را به بهشت مى رساند سهل و آسان است و هيچ گونه مشقتى در آن نيست.(7)

16. غل از بزرگ ترين ناملايماتى است كه آدمى را مكدر مى سازد؛ چون هيچ كسى نيست كه از آميزش و دوستى با ديگران بى نياز باشد و دوستى با اشخاص تا زمانى قابل دوام است كه از يكديگر حركاتى كه موافق طبع نيست نبينند؛ چون اگر حركات و توقعات طرف مقابل

ص: 128

مطابق ميل نباشد الفت به خشم مبدل شده و همين خشم بر او عيش را ناگوار مى سازد، روى اين حساب اگر خداى تعالى انسان را طورى كند كه هر چه هم از ديگران حركات ناملايم ببيند سينه اش تنگى نكند در حقيقت بزرگ ترين نعمت را به انسان ارزانى داشته است.(1)

17. وجود برخى از كينه ها در سينه مؤمنان قبل از ورود به بهشت و زدودن آن با ورود به بهشت: و نزعنا ما فى صدورهم من غل .(2)

18. اين كه نسبت حمد را به آنان داده: و قالوا الحمد لله ... دلالت دارد بر اين كه آنان را خالص براى خود كرده يعنى كارشان را به جايى رسانده كه هيچ اعتقاد باطل و همچنين عمل زشت و باطلى ندارند.(3)

19. اين كه گفتند: هدانا لهذا ... لولا ان هدانا الله اشاره است به اين كه هدايت كار خداى

تعالى است و انسان هيچ قدرت و اختيارى در باره آن ندارد.(4)

20. عدم اتكاى بهشتيان به اعمال خويش، در رسيدن به نعمت هاى بهشت: و قالوا الحمد لله الذين هدينا لهذا و ما كنّا لنهتدى .(5)

21. سؤال: چرا اين آيه بهشت را در مقابل اعمال صالحشان ارث آنان قرار داده و حال آن كه در ارث معناى انتقال از غير نهفته است ؟

پاسخ: در آيه مورد بحث نيز مى توان اين معنا را اعتبار كرد براى اين كه خداوند بهشت را آفريد تا تمامى بندگان با سرمايه عمل صالح آن را به دست آورند، ولى كفار با ارتكاب شرك و معاصى، خود را از آن محروم ساختند در نتيجه بهشت به ارث مؤمنين در آمد، پس در حقيقت مؤمنين با عمل صالح خود آن را از ديگران ارث برده اند يا به خاطر اين كه در آخرت بى رنج و تعب بهشت به اينان برسد هم چنان كه ميراث بدون تعب به ارث منتقل مى شود.(6)

و روى عن النبى(صلی الله علیه و آله) انه قال: «

ما من احد إلا و له منزل فى الجنة و منزل فى النار ...

ص: 129

والمؤمن يرث الكافر منزله من الجنة فذلك قوله: أورثتموها ... »؛ از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روايت شده است: هيچ كس نيست مگر آن كه منزلى در بهشت و منزلى در جهنم دارد ... و مؤمن، منزل كافر را در بهشت به ارث مى برد و اين است معناى قول خداوند: أورثتموها ....(1)

22. تأكيد فعل «جاءت» به لام قسم و قيد با اين كه مؤمنين منكر ارسال و آمدن رسول نبودند كنايه از تعجب و اعجاب مؤمنين است از مطابقت آنچه كه خداوند از نعمت هاى الهى به آنان وعده داده بود با آنچه كه امروز آن را مى ديدند و به آنان داده مى شد.(2)

23. جمله بما كنتم تعملون ثنايى است بر مؤمنين به اين كه خداوند شكر اعمال ايشان را به جا آورد و اين نعمت ها را به خاطر اعمالشان به آنان ارزانى داشت.(3)

به آخرت كافرند.» * و در ميان آن دو [ = بهشتيان و دوزخيان]، حجابى است؛ و بر «اعراف» مردانى هستند كه هر يك از آن دو را از چهره شان مى شناسند؛ و به بهشتيان صدا مى زنند كه: «درود بر شما باد! اما داخل بهشت نمى شوند، در حالى كه اميد آن را دارند. * و هنگامى كه چشمشان به دوزخيان مى افتد مى گويند: «پروردگارا! ما را با گروه ستمگران قرار مده.» * و اصحابِ اعراف، مردانى (از دوزخيان را) كه از سيمايشان آن ها را مى شناسند، صدا مى زنند و مى گويند: « (ديديد كه) گردآورى شما (از مال و ثروت و زن و فرزند) و تكبّرهاى شما، به حالتان سودى نداد!» * آيا اين ها [ = اين واماندگان بر اعراف] همانان نيستند كه سوگند ياد كرديد رحمت خدا هرگز شامل حالشان نخواهد شد؟! (ولى خداوند به خاطر ايمان و بعضى اعمال خيرشان، آن ها را بخشيد؛ هم اكنون به آن ها گفته مى شود:) داخل بهشت شويد، كه نه ترسى داريد و نه غمناك مى شويد.

رجال، مستضعفان و واماندگانی هستند که بدی ها و نیکی هایشان مساوی بوده است یا گنهکارانی هستند که اعمال نیکی نیز داشته اند(1) و قول سومی هست ک_ه بگ_وییم رجال، انبیا و امامان هستند که با واماندگان و مستضعفان در اعراف هستند کمک کنند تا آنان به می کا و بهشت داخل شوند.(2)

د. قال الصادق علیه السلام ... يعرف الائمة اوليائهم و اعدائهم بسيماهم و هو قوله تعالى: و عل_ى الاعراف رجال «و هم الائمة علیهم اسلام» يعرفون كلاً بسيماهم ... از امام صادق علیه السلام روایت شده است که ائمه علیهم السلام دوستان و دشمنان خود را به سیمایشان می شناسند و این است معنای سخن خداوند که فرمود: «بر اعراف مردانی هستند (و اینان ائمه اند) که هر کس را به سیمایش می شناسند ...»(3) .

ه_ . بريد العجلي قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول الله و على الاعراف رجال ...» قال: «صراط بين الجنة و النار ...» برید عجلی گوید: از امام باقر علیه السلام در باره «اعراف» سؤال کردم فرمود: راهی است بین بهشت و جهنم(4) .

و توبيخ دارد و اين جا چنين است در واقع اين خود يكى از كيفرهاى گنهكاران و ستم پيشگانى است كه وقتى دنيا به كامشان بود با ملامت ها و سرزنش ها روح افراد باايمان را مى آزردند.(1)

3. از تدبر در كلام خداوند چنين بر مى آيد كه اين موذن از جنس بشر باشد نه جن و نه ملك؛ از جن نيست زيرا در سرتاسر كلام خداى تعالى هيچ كجا ديده نمى شود كه جن از طرف او متصدى امرى از امور آخرتى انسان شده باشد، اما از ملائك نيست زيرا گرچه اين طايفه واسطه هاى امر خدا هستند و انفاذ اوامر او به دست ايشان است الا اين كه در باره محشر كه معركه بعث و سؤال و نظاير كتب و وزن و حساب و جاى حكم و فصل است، هيچ تصرف و امر و نهيى را براى ملائكه و هيچ موجود ديگرى اثبات نكرده جز انسان و در روايات هم وارد شده كه اميرالمؤمنين(علیه السلام) فرمودند: «انا ذلك الموذن»؛ آنكه اين ندا را مى دهد من هستم.(2)

4. اين كه مى فرمايد: اصحاب اعراف آن ها را به سيمايشان مى شناسند، دلالت دارد بر اين كه سيماى اصحاب دوزخ نه تنها اعرافيان را به دوزخى بودن آنان واقف مى كند، بلكه به خصوصيات ديگرى هم كه دارند راهنمايى مى كند.(3)

5. راهيان بهشت پس از مشاهده وضعيت نابهنجار دوزخيان و منظره هولناك دوزخ، به دعا خواهند پرداخت: و اذا صرفت أبصارهم تلقاء أصحاب النار قالوا ربنا .(4)

6. امكانات مادى و داشتن نيروهاى انسانى و هوادار، هرگز موجب نجات كفرپيشگان از گرفتار شدن به عذاب دوزخ نخواهد شد: ما أغنى عنكم جمعكم و ما كنتم تستكبرون .(5)

7. در قيامت علاوه بر عذاب الهى، سرزنش هايى هم از انسان ها نصيب دوزخيان مى شود: قالوا ما اغنى عنكم .(6)

ص: 133

8. اهل ايمان در دنيا، مورد تحقير كفرپيشگان مستكبر هستند: أهؤلاء الذين أقسمتم لاينالهم اللّه برحمة .(1)

9. اصحاب اعراف در صحنه قيامت بشارت دهنده راهيان بهشت به زندگانى آكنده از امنيت و دور از حزن: ادخلوا الجنة لا خوف عليكم و لا أنتم تحزنون .(2)

10. اهل اعراف دوزخيان را به سيمايشان به خاطر علاماتى كه در چهره آن هاست مثل سيه رويى، متلاشى شدن اندام و كبودى چشم مى شناسند.(3)

11. نكره آمدن «رحمة» استغراق و عموميت را مى رساند و معلوم مى شود كه از مؤمنين به طور كلى خير و رحمت را نفى مى كرده اند.(4)

فراموش كردند و آيات ما را انكار نمودند. * ما كتابى براى آن ها آورديم كه (اسرار و رموز) آن را با آگاهى شرح داديم؛ (كتابى) كه مايه هدايت و رحمت براى جمعيتى است كه ايمان مى آورند. * آيا آن ها جز انتظار تأويل آيات (و فرا رسيدن تهديدهاى الهى) دارند؟! آن روز كه تأويل آن ها فرا رسد، (كار از كار گذشته، و پشيمانى سودى ندارد؛ و) كسانى كه قبلاً آن را فراموش كرده بودند مى گويند: «فرستادگان پروردگار ما، حق را آوردند؛ آيا (امروز) شفيعانى براى ما وجود دارند كه براى ما شفاعت كنند، يا (به ما اجازه داده شود به دنيا) باز گرديم، و اعمالى غير از آنچه

انجام مى داديم، انجام دهيم ؟!» (ولى) آن ها سرمايه وجود خود را از دست داده اند؛ و معبودهايى را كه به دروغ ساخته بودند، همگى از نظرشان گم مى شوند. (نه راه بازگشتى دارند و نه شفيعانى.)

التماس مى كنند: أفيضوا علينا و دينهم لهوا.(1)

7. هدايت با قرآن، از بزرگ ترين رحمت و لطف هاى خداوند به مؤمنين است: هدى و رحمة لقوم يؤمنون .(2)

8. تأكيد فعل «جئنا» با لام قسم و «قد» در باره صفت كتاب بدان جهت است كه مشركين منكر وجود اين گونه صفات براى قرآن بودند.(3)

9. معارف و احكام قرآن موجب هوشيارى انسان از فريفتگى به حيات دنياست: غرتهم الحيوة الدنيا ... و لقد جئنهم بكتاب .(4)

10. منكران حقانيت قرآن، در روز قيامت و بروز حقايق قرآن، به حقانيت رسالت پيامبران اعتراف خواهند كرد: يوم يأتى تأويله يقول الذين نسوه من قبل قد جاءت رسل ربنا بالحق . برداشت فوق مبتنى بر اين است كه ضمير مفعولى در «نسوه» به «كتاب» در آيه قبل برگردانده شود.(5)

11. جمله هدى و رحمة لقوم يؤمنون اشاره است به اين كه مؤمنين تنها كسانى هستند كه براى

رسيدن به هدايت و رحمت الهى به قرآن متوسل مى شوند و كسى كه به قرآن ايمان نياورد هدايت و رحمت را بر خود حرام كرده است.(6)

12. از آيه هل ينظرون ... اولاً استفاده مى شود كه انسان در اعمال خود مختار و آزاد است وگرنه تقاضاى بازگشت به دنيا نمى كرد تا اعمال بد خود را جبران كند. ثانيا استفاده مى شود كه جهان ديگر جاى انجام عمل و كسب فضيلت و نجات نيست.(7)

ص: 137

ه - . منظور از معتدى كسى است كه با فرياد دعا مى كند و آن مناسب ساحت كبريايى نيست يا بگوييم اين جمله معناى وسيعى دارد كه هر گونه تجاوز را اعم از فرياد كشيدن به هنگام دعا يا تظاهر و رياكارى و يا توجه به غير خدا را به هنگام دعا شامل شود.(1)

و بدون اميد معمولاً انسان را دچار نوميدى و وادار به ترك عبادت مى كند، همچنان كه عبادت تنها از راه اميد و بدون خوف نيز انسان را به وقاحت و

7. بيرون شدن از زى عبادت وامى دارد، از اين رو دستور مى دهد كه عبادت شما از روى خوف و طمع نباشد، بلكه همراه با خوف و طمع باشد.(1)

8. نيايش كنندگان به درگاه خدا با حالت بيم و اميد، از زمره محسنانند: وادعوه خوفا و طمعا إن رحمت الله قريب من المحسنين .(2)

9. ذلك نخرج الموتى لعلكم تذكرون ؛ تشبيه زنده كردن مردگان به چگونگى رويش گياهان و تبديل دانه هاى بى جان به موجوداتى زنده، استدلالى است بر امكان معاد و زنده شدن مردگان.(3)

10. گياهان نهفته در سرزمين هاى نامستعد، هر چند باران رحمت بر آن ببارد، تهى از خير و بركت اند و بازدهى اشان اندك است: و الذى خبث لا يخرج إلا نكدا . «نكد» به معناى چيزى است كه خير در آن نباشد و بى خير بودن گياهان به اين است كه بازدهى آن اندك باشد.(4)

ص: 141

ب. مقصود از عذاب در عذاب يوم عظيم ، عذاب روز قيامت است و ممكن هم هست كه منظور همان طوفان نوح باشد.(1)

ج. مقصود از «ديدن» حكم كردن است يعنى به نظر چنين مى رسد.(2)

د. مقصود از ذكر، همان معارف حق اوست كه بشر را به ياد خدا مى اندازد.(3)

7. اگر قوم حضرت نوح (اشراف آن ها) با اين تأكيد شديد نسبت ضلالت به او دادند: انا لنريك فى ضلال براى اين است كه اين طبقه هرگز توقع نداشتند كه يك نفر پيدا شود و بر بت پرستى آنان اعتراض نموده صريحا پيشنهاد ترك خدايان اشان را كند و از اين عمل انذارشان نمايد.(1)

8. اگر حضرت نوح(علیه السلام) خدا را با وصف «ربّ العالمين» ستوده براى اين است كه نزاع بر سر ربوبيت بوده آنان به غير از خدا براى هر شأنى از شئون عالم مانند آسمان و زمين و انسان و غير آن ارباب ديگرى داشتند و آن جناب با ذكر اين صفت ربوبيت را منحصر به خداى تعالى نموده است.(2)

9. حضرت نوح(علیه السلام) در جواب مشركين كه او را در گمراهى دانستند هيچ گونه تأكيدى به كار نبرد تا بفهماند مطلب يعنى رسالت وى و گمراه نبودنش آنقدر روشن است كه هيچ گونه احتياجى به قسم و تأكيد ديگرى ندارد.(3)

10. حضرت در جواب فرمود: پليس بى ضلالة) و مى خواست بفهماند كه حتى هيچ نوع ضلالت و گمراهى جزئى در وجود من وجود ندارد تا چه برسد به اين كه در يك گمراهى عظيم باشم(4). نكره در سياق نفى مفيد عموم است: پليس بى ضلالة).

11. حضرت در جواب اشراف به جاى اين كه آنان را مخاطب قرار دهد، قوم خود را مخاطب قرار داد و فرمود: يا قوم ليس بى ... تا بدين طريق اولاً جواب آنان را كه او را در گمراهى خوانده بودند بدهد و ثانيا قوم خود را دعوت به ايمان به خدا و رسالت خود كرده باشد.(5)

12. مبلغان دين بايد در برابر اتهامات ناروا از خويشتن دفاع كنند: إنا لنريك فى ضلال مبين * قال يا قوم ليس بى ضلالة ولكنى رسول .(6)

ص: 144

13. حضرت نوح رسالت را به صيغه جمع رسالات ربى ذكر كرد تا بفهماند كه او تنها مبعوث به توحيد و معاد نشده است، بلكه احكام ديگرى نيز آورده است چون نوح از پيامبران اولوا العزم و صاحب كتاب و شريعت بوده است.(1)

14. نوح(علیه السلام) مبلغ پيام هاى الهى، نه بازگوكننده نظريات شخصى خويش: أبلغكم رسالات ربى .(2)

15. جمله و اعلم من الله ما لا تعلمون ممكن است جنبه تهديد در برابر مخالفت هاى آنان داشته باشد كه من مجازات هاى دردناك از خداوند در برابر تبهكاران سراغ دارم كه شما هنوز از آن بى خبريد يا اشاره به لطف و رحمت پروردگار باشد كه اگر در سير اطاعتش گام برداريد بركات و پاداش هايى از او سراغ دارم كه شما به عظمت آن واقف نيستيد يا اشاره به اين باشد كه اگر من عهده دار هدايت شما شدم مطالبى در باره خداوند بزرگ و دستوراتش مى دانم كه شما از آن آگاهى نداريد.(3)

16. مربى و مبلغ هم بايد خيرخواه و دلسوز باشد و هم برخوردار از علم و آگاهى كافى: (انصح، اعلم).(4)

17. «انصح» با اين كه فعل متعدى است و نيازى به حرف لام نيست، ليكن با لام آمد: (انصح لكم) تا دلالت كند بر اين كه نصيحت فقط و فقط به خاطر شماست و به خاطر منفعت و مصلحت شما است كه شما را نصيحت مى كنم.(5)

18. قرار دادن اسم ظاهر به جاى ضمير؛ نفرمود «رسالاته»، بلكه فرمود: رسالات ربّى و تخصيص رب براى خود حضرت بعد از اين كه رب را براى عموم دانست رب العالمين اشاره اى است به علت حكم؛ يعنى ربوبيت خداوند بر من از موجبات امتثال امر او به تبليغ رسالات خداوند مى باشد بدين معنا آنچه باعث شده من رسالات پروردگار را امتثال كنم اين است كه او رب و مربى من است.(6)

ص: 145

19. صيغه مضارع «أنصح» دلالت مى كند كه حضرت همواره و هميشه قوم خويش را نصيحت

مى كرده است چنان كه آيات سوره نوح به همين معنا اشاره كرده است: ربّ انى دعوت قومى ليلاً و نهارا.(1)

20. دستيابى قوم نوح(علیه السلام) به رحمت هاى ويژه خداوند، از اهداف بعثت آن حضرت بود: جاءكم ذكر من ربكم على رجل منكم ... لعلكم ترحمون .(2)

21. تقديم ذكر «أنجينا» بر هلاكت و غرق «اغرقنا» براى آگاهى به اين مطلب است كه رحمتى كه مقتضاى ذات خداوندى است بر غضب او مقدم است يا به خاطر اهتمام به نجات مؤمنين و تعجيل در مسرّت سامعين از مؤمنين؛ يعنى سامعين از مؤمنين وقتى جريان حضرت نوح را مى شنوند ابتدا خبر نجات را بشنوند، سپس خبر هلاك مشركين.(3)

پرستش كنيد، كه جز او معبودى براى شما نيست. آيا پرهيزگارى پيشه نمى كنيد؟!» * اشرافِ كافرِ او گفتند: «ما تو را در سفاهت (و نادانى و سبك مغزى) مى بينيم، و ما مسلما تو را از دروغگويان مى دانيم.» * گفت: «اى قوم من! هيچ گونه سفاهتى در من نيست؛ ولى فرستاده اى از طرف پروردگار جهانيانم. * رسالت هاى پروردگارم

را به شما ابلاغ مى كنم؛ و من خيرخواه امينى براى شما هستم. * آيا تعجب كرده ايد كه دستور آگاه كننده پروردگارتان به وسيله مردى از ميان شما به شما برسد تا (از مجازات الهى) بيمتان دهد؟! و به ياد آوريد هنگامى كه شما را جانشينان قوم نوح قرار داد؛ و شما را از جهت خلقت (جسمانى) گسترش (و قدرت) داد؛ پس نعمت هاى خدا را به ياد آوريد، شايد رستگار شويد.» * گفتند: «آيا به سراغ ما آمده اى كه تنها خداى يگانه را بپرستيم، و آنچه را پدران ما مى پرستيدند، رها كنيم ؟! پس اگر راست مى گويى آنچه را (از بلا و عذاب الهى) به ما وعده مى دهى، بياور!» * گفت: «پليدى و غضب پروردگارتان، شما را فرا گرفته است. آيا با من در مورد نام هايى مجادله مى كنيد كه شما و پدرانتان (به عنوان معبود و خدا، بر بت ها) گذارده ايد، در حالى كه خداوند هيچ دليلى در باره آن نازل نكرده است ؟! پس شما منتظر باشيد، من هم با شما انتظار مى كشم! (شما انتظار شكست من، و من انتظار عذاب الهى براى شما!)» * سرانجام، او و كسان را كه با او بودند، به رحمت خود نجات بخشيديم؛و ريشه كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند و ايمان نياوردند، قطع كرديم.

ج. زادكم فى الخلق بصطة اشاره به قدرت جسمانى قوم عاد باشد زيرا از آيات مختلف قرآن و تواريخ بر مى آيد كه آن ها مردمى درشت استخوان و قوى پيكر و نيرومند بودند.(1)

د. قال ابوجعفر(علیه السلام): «

كانوا كأنهم النخل الطوال و كان الرجل منهم ينحت الجبل بيده فيهدم منه قطعة »؛ از امام باقر(علیه السلام) روايت شده است: قوم هود داراى قامت هايى شبيه درختان بلند خرما بودند و چنان بود كه مردى از آنان كوه را با دست مى تراشيد و قطعه اى از آن را جدا مى كرد.(2)

ه - . قطع دابر كنايه از هلاكت و قطع نسل است.(3)

و ثانيا او را به ظن بسيار قوى از دروغگويان پنداشتند.(1)

5. تعبير به «أخاهم» نسبت به حضرت هود يا به خاطر پيوند نسبى است كه در ميان هود و قوم عاد بود يا به خاطر اين كه در نهايت دلسوزى و مهربانى همچون يك برادر با قوم و جمعيت خود رفتار مى كرد و از هيچ كوشش و تلاشى براى هدايت آن ها فروگذار نكرد.(2)

6. تعبير به لنظنك من الكاذبين اشاره است به اين مطلب كه قوم هود تمام انبيا و پيامبران را كاذب و دروغگو مى دانستند.(3)

7. تكذيب هود از سوى كافران قومش، مبتنى بر حدس و گمان، و نه علم و يقين: و إنا لنظنك من الكاذبين .(4)

8. مبلغان دين بايد دلسوز مردم و آراسته به شكيبايى در ابلاغ معارف الهى باشند: قال يا قوم ليس بى سفاهة .(5)

9. خداوند در جريان حضرت نوح فرمود: انّى أخاف عليكم عذاب يوم عظيم و حال آن كه حضرت هود به قوم خود فرمود: أفلا تتقون و اين اختلاف تعبير به خاطر آن است كه قوم حضرت نوح(علیه السلام) عذاب الهى را نديده بودند و تاكنون نشنيده بودند، برخلاف حضرت هود كه قوم آن حضرت عذاب قوم حضرت نوح را شنيده بودند و مى دانستند عذاب واقع مى شود.(6)

10. هود، مبلغ پيام هاى الهى، و نه بازگوكننده نظريات شخصى خويش: أبلغكم رسالات ربى .(7)

11. خيرخواهى هود، تنها در جهت منافع مردم بود، نه آميخته به منفعت هاى شخصى خويش: و أنا لكم ناصح امين . «لام» در «لكم» اشاره به خلوص هود در خيرخواهى دارد.(8)

ص: 149

12. ترساندن مردم از عذاب هاى الهى به واسطه پيامبران، از اهداف نزول دين و معارف الهى است: أن جاءكم ذكر من ربكم على رجل منكم لينذركم .(1)

13. توجه دادن مردم به نعمت هاى الهى، از روش هاى تبليغى - هدايتى هود(علیه السلام): فاذكروا ءالاء الله .(2)

14. قوم عاد ناباور به صداقت و راستگويى حضرت هود(علیه السلام): فأتنا ... إن كنت من الصادقين .(3)

15. اين كه در آيه معه برحمة منا رحمت نكره يعنى بدون اضافه ذكر شده و نفرمود «رحمتى»، براى اين است كه دلالت بر نوع مخصوصى از رحمت كند و آن رحمتى است مخصوص به مؤمنين و آن همانا نصرت و پيروزى بر دشمنان است.(4)

16. ذكر «رجس» با جمله قد وقع كه به صورت فعل ماضى است اشاره به اين است كه به طور قطع شما مستحق عذاب شده ايد و دامنتان را خواهد گرفت.(5)

17. قوم هود پرستش گر اسم هايى بى هويت و معبودانى ساخته و پرداخته اوهام خود و نياكانشان:

أتجادلوننى فى أسماء سميتموها أنتم و ءاباؤكم.(6)

18. شرك، فاقد هر گونه دليل و برهان: ما نزل الله بها من سلطان .(7)

19. ذكر جمله و ما كانوا مؤمنين به اين منظور است كه نشان دهد كه از حال آن ها معلوم بود اگر باقى مى ماندند ايمان نمى آوردند.(8)

20. كيفرهاى الهى در مسير تربيت انسان و از شئون ربوبيت خداست: من ربكم .(9)

21. تنوين در «رجسٌ » و «غضبٌ » دلالت بر هول انگيز و بزرگ بودن عذاب مى كند.(10)

ص: 150

باقى مانده بود. * (صالح) از آن ها روى برتافت و گفت: «اى قوم! من رسالت پروردگارم را به شما ابلاغ كردم و شرطخيرخواهى را انجام دادم، ولى (چه كنم كه) شما خيرخواهان را دوست نداريد.»

توحيد و نبوت قرار داده است.(1)

5. صالح(علیه السلام) از قوم خويش خواست تا سرنوشت شوم قوم عاد را همواره به ياد داشته باشند: و اذكروا اذ جعلكم خلفاء من بعد عاد .(2)

6. از تعبير تتخذون من سهولها قصورا و تنحتون الجبال بيوتا چنين به نظر مى رسد كه آن ها محل زندگى خود را در تابستان و زمستان تغيير مى دادند؛ در فصل بهار و تابستان در دشت هاى وسيع و پربركت به زراعت و دامدارى مى پرداختند و به هنگام فرا رسيدن فصل سرما به خانه هاى مستحكمى كه در دل صخره ها تراشيده بودند مى رفتند.(3)

7. قوم ثمود به علت اين كه داراى عمرهاى طولانى بودند و در دل كوه ها خانه هايى براى خود درست مى كردند تا اين كه در مدت زيادى بتوانند در آن ها زندگى كنند.(4)

8. ترغيب مردم به يادآورى مداوم نعمت هاى الهى، از وظايف مبلغان دين: اذكروا اذ جعلكم خلفاء ... فاذكروا ءالاء الله .(5)

9. جمله للذين استضعفوا را با جمله لمن ءامن منهم تفسير كرد تا دلالت كند بر اين كه مستضعفين از قوم صالح، مؤمنين آن قوم بودند و خلاصه تنها مستضعفين به وى ايمان آورده بودند.(6)

10. در آيات فوق از اشراف بى ايمان به عنوان «مستكبرون» و از توده هاى زحمتكش باايمان به عنوان «مستضعفان» ياد شده و اين نشان مى دهد كه دسته اول با خودبرتربينى و غصب حقوق مردم زيردست و جذب نيروهاى آن ها به آن موقعيت رسيده بودند كه در زبان امروز مى توان از آن ها به طبقه استثمار كننده و استثمار شونده تعبير كرد.(7)

11.

مستضعفان مؤمن از قوم ثمود، مردمانى پايدار و راسخ در ايمان خويش: قالوا انا بما ارسل به مؤمنون. از اين كه مؤمنان قوم ثمود مقصود خويش را با جمله اسميه و به همراه

ص: 153

«إن» بيان كردند و با كلمه «ما»ى موصوله ايمان خويش را به تمامى رسالت هاى صالح اعلان داشتند، معلوم مى شود آنان در ايمان خويش بسيار جدى و پايدار بودند.(1)

12. گرچه بعضى از قوم صالح آن ناقه را پى كردند، ولى علت اين كه خدا پى كردن ناقه را به عموم قوم صالح نسبت داده اين است كه عموم آنان به اين گناه بزرگ راضى بودند.(2)

13. تضعيف رهبر، از روش ها و هدف هاى اصلى دشمن است: أتعلمون ان صالحا مرسل .(3)

14. مؤمنين قوم صالح در جواب سؤال كافرين كه پرسيدند: أتعلمون ان صالحا ... به جاى اين كه بگويد «نعم» يا «نعم انه مرسل» يا «أنا برسالته عالمون» گفتند: انا بما ارسل به مؤمنون و اين اشاره است به اين كه ايمان آن ها ايمان يقينى بوده است و علم آن ها علمى يقينى و قطعى بوده است.(4)

15. در آيات مورد بحث عذابى را كه قوم صالح با آن به هلاكت رسيدند «رجفه» خوانده و در آيه 67 سوره هود آن را «صيحه» و در آيه فاخذتهم صاعقة العذاب ( سجده، 17) آن را صاعقه خوانده است و اين بدان علت است كه نوعا صاعقه هاى آسمانى بدون صيحه و صداى هولناك و نيز بدون رجفه و زلزله نيست؛ چون معمولاً اين گونه صاعقه ها باعث اهتزاز جو مى شود و اهتزاز جوّ نيز وقتى به زمين مى رسد باعث لزريدن زمين شده، ايجاد زلزله مى كند.(5)

16. كافران قوم ثمود بر اثر عذاب الهى به رو بر زمين افتادند و هلاك شدند: فاصبحوا فى دارهم جاثمين . «جثوم» به معناى زمين چسبيدن و حركت نكردن است و برخى گفته اند به معناى فرو افتادن شخص به سينه خود است.(6)

ص: 154

صالح و در مورد حضرت لوط نيز بايد مى فرمود «

والى فلان اخاهم لوطا » در حالى كه اين گونه نفرمود و فرمود: و لوطا اذ قال و دو باره در مورد حضرت شعيب فرمود: و الى مدين أخاهم شعيبا و اين تغيير سياق به اين علت است كه لوط از پيروان شريعت ابراهيم(علیه السلام) بوده، بر خلاف هود و صالح كه از پيروان شريعت نوح بودند و حضرت لوط از بستگان ابراهيم(علیه السلام) بوده است.(1)

2. جمله ما سبقكم بها من احد من العالمين دلالت دارد بر اين كه تاريخ پيدايش اين عمل منتهى به همين قوم لوط مى شود.(2)

3. پاك زيستى لوط و همراهانش، موجب رنجش قوم وى و عاملى براى پيشنهاد اخراج ايشان از ديارشان شد: أخرجوهم من قريتكم إنهم اناس يتطهرون .(3)

4. همسر لوط با ماندن در ميان كافران به عذاب الهى گرفتار شد و به هلاكت رسيد: إلا امرأته كانت من الغابرين . «غابر» به معناى باقى مانده است. بنا بر اين كانت من الغابرين بيانگر اين است كه همسر لوط به جهت باقى ماندن در ميان قومش، از عذاب الهى رهايى نيافت.(4)

5. جمله و أمطرنا عليهم مطرا با اين كه انتظار مى رفت عذابى را ذكر كند، با اين حال اسمى از عذاب نياورده و به جاى آن فرستادن باران را ذكر فرموده، براى اين بود كه بفهماند عذاب و هلاكت قوم لوط به وسيله باران بوده و به همين جهت باران را نكره آورده و فرمود: «مطرا \بارانى» تا بفهماند باران مزبور از باران هاى معمولى نبوده، بلكه بارانى مخصوص و از جهت غرابت و شدت اثر، بى سابقه بوده است.(5)

6. آيه فأنجيناه و اهله دلالت دارد بر اين كه جز اهل خانه لوط هيچ كس در آن قريه ايمان نياورده بودند.(6)

7. كسى كه راه طبيعى و فطرى را كنار بگذارد، مسرف است: «مسرفون».(7)

ص: 156

و متكبّر از قوم او گفتند: «اى شعيب! به يقين، تو و كسانى را كه به تو ايمان آورده اند، از شهر و ديار خود بيرون خواهيم كرد، مگر اين كه به آيين ما بازگرديد.» گفت: «آيا (مى خواهيد ما را بازگردانيد) اگر چه مايل نباشيم ؟! * اگر ما به آيين شما باز گرديم، بعد از آن كه خدا ما را از آن نجات بخشيده، به خدا دروغ بسته ايم؛ و شايسته نيست كه ما به آن باز گرديم مگر اين كه خدايى كه پروردگار ماست بخواهد؛ علم پروردگار ما، به همه چيز احاطه دارد. تنها بر خدا توكل كرده ايم. پروردگارا! ميان ما و قوم ما به حق داورى كن، كه تو بهترين داورانى.» * اشراف زورمند از قوم او كه كافر شده بودند گفتند: «اگر از شعيب پيروى كنيد، شما هم زيانكار خواهيد شد.» * سپس زمين لرزه آن ها را فرا گرفت و صبحگاهان به صورت اجسادى بى جان در خانه هاشان مانده بودند. * آن ها كه شعيب را تكذيب كردند، (آن چنان نابود شدند كه) گويا هرگز در آن (خانه ها) سكونت نداشتند! آن ها كه شعيب را تكذيب كردند، زيانكار بودند. * سپس از آنان روى بر تافت و گفت: «اى قوم من! من رسالت هاى پروردگارم را به شما ابلاغ كردم و براى شما خيرخواهى نمودم؛ با اين حال، چگونه بر حال قوم بى ايمان تأسف بخورم ؟!»

ج. در باره جمله و لا تقعدوا بكل صراط چند احتمال است:

1. آن ها بر سر راه كسانى كه مى خواستند نزد شعيب بروند و ايمان بياورند مى نشستند و آن ها را تهديد به قتل مى كردند؛ به آن ها دستور داد كه در راه مردم كمين نكنيد.

2. يعنى به وسيله ايراد شبهه راه هاى دين را منحرف نكنيد و شعيب را دروغگو نخوانيد و او را تهديد نكنيد.(1)

د. ذلكم خير لكم ... ؛ در اين كه مشار اليه «ذلكم» چيست چند قول است:

1. «ذلكم» به تمام امور خمسه متقدم برگشت مى كند (عبادت خدا، وفاى به كيل و وزن، عدم بخس و فساد).(2)

2. «ذلكم» اشاره به وفاى به كيل و وزن و بر هم نزدن نظم جامعه مى كند.(3)

ه - . ظهور در «فاصبروا» آن است كه خطاب به هر دو گروه كافر و مؤمن باشد؛ يعنى يارانش استقامت ورزند و دشمنانش از ارعاب و تهديد دست بردارند.(4)

و. منظور از خسارت، همان خسارت هاى مادى بود كه دامنگير مؤمنان به دعوت شعيب مى شد؛ زيرا مى بايست به زور از آن شهر و ديار خارج شوند و املاك و خانه هاى خود را بگذارند و بروند. اين احتمال نيز هست كه منظورشان علاوه بر زيان هاى مادى، زيان هاى معنوى بوده است؛ زيرا راه نجات را در بت پرستى مى دانستند نه آيين شعيب.(5)

ز. مقصود از «فتح» همانا حكم كردن بين دو فريقين است.(6)

ح. از ظاهر سياق آيه فتولّى عنهم ... استفاده مى شود كه اعراض شعيب از كفار بعد از نزول عذاب و هلاكت آنان بوده است و منظور از خطاب در آن، عبرت گرفتن ديگران از سرنوشت آنان بوده است.(7)

ص: 159

و پيشرفت جامعه باشد، البته به شرطى كه با برنامه هاى منظم، زندگى آنان از نظر مادى و معنوى تأمين گردد.(1)

9. جمله فأوفوا الكيل و الميزان و لا تبخسوا ... اشاره است به اين كه قوم شعيب در معامله و خريد و فروش دغل و خطاكارى مى كرده اند و اين عمل در ميان آنان آشكار و بسيار بوده است.(2)

10. معجزه و دليل هاى انبيا در مسير رشد و تربيت مردم و وابسته به ربوبيت خداوند است: بينة من ربكم .(3)

11. يكى از شواهد بر اين كه خداوند بهترين حكم كنندگان است، همين امر به صبرى است كه به كافر و مؤمن قوم شعيب كرده؛ زيرا صلاح جمعيتى كه مركب از كافر و مؤمن است در همين است كه در برابر يكديگر صبر و خويشتن دارى را پيشه كنند. مؤمنين در زندگى خود آرامش خاطر را از دست نداده و در دين خود دچار حيرت و اضطراب نشوند و كافر هم به كفر خود اكتفا كرده كارهايى كه مايه ندامت است نكرده و از در نادانى دامن خود را به ننگ ظلم و مفسده جويى آلوده نسازد.(4)

12.

بيشترين مخالفت ها با انبيا و برنامه هاى آنان، از ناحيه اشراف و بزرگان هر قوم بوده است: قال

الملأ الذين استكبروا من قومه. قرآن در اين بخش از آيات كه داستان چند تن از پيامبران بزرگ الهى را بيان داشته، همواره مخالفت طبقه اشراف و مبارزه آنان را با برنامه هاى انبيا مطرح ساخته است و اين بيانگر آن است كه عمده مخالفت ها از سوى طبقه اشراف ابراز مى شده است.(5)

13. بعضى ها جمله ان عدنا فى ملتكم را دليل گرفته اند بر اين كه شعيب(علیه السلام) قبل از نبوتش مشرك و بت پرست بوده و حال آن كه اين جمله و جمله نجينا الله در حقيقت از باب نسبت دادن وصف اكثريت افراد يك اجتماع به همه ايشان است و اين كلام را از زبان قوم خود كه قبلاً كافر بوده اند گفته است.(6)

ص: 161

14. علم همه جانبه خداوند بر هستى، ملاك لزوم تسليم در برابر مشيت اوست: إلا أن يشاء الله ربنا وسع ربنا كل شىء علما .(1)

15. شعيب(علیه السلام) و همگامان مؤمنش، انسان هايى متكى به خدا و بهره مند از روحيه توكل: على الله توكلنا .(2)

16. جمله ربنا افتح بيننا ... كنايه از يك نحو نفرينى است كه باعث هلاك قوم است و اگر صريحا آن را از خداوند طلب نكرد و اهل نجات و اهل هلاكت را معلوم نساخت، براى اين بود كه حق را به صورت انصاف بگيرد و نيز براى اين بود كه با علم و اطمينانى كه به عنايت پروردگارش داشته و مى دانسته كه به زودى او را يارى خواهد كرد، رسوايى و بدبختى نصيب كفار خواهد گرديد و مى خواست تا در حرف زدن رعايت ادب را نموده امر را به خدا واگذار نمايد.(3)

17. اين كه شعيب(علیه السلام) هم «الله» را نام برده و هم «ربّنا» را: الا ان يشاء الله ربّنا براى اشاره به اين بود كه «الله تعالى» همان كسى است كه امور ما آدميان را اداره مى كند؛ او هم اله (معبود) است و هم رب، پس اين كه بت پرستان خداى تعالى را «اله» دانسته، ليكن ربوبيت را از شئون بت ها مى دانستند صحيح نيست.(4)

18. جمله الذين كذبوا شعيبا با صله و موصول آمد تا دلالت كند بر اين كه آنچه باعث از بين رفتن و قطع آثار و اضمحلال قوم كافر حضرت شعيب شد، تكذيب كردن آيات الهى از سوى آنان بود.(5)

19. جمله پكان لم يغنوا فيها) اشاره به اين دارد كه رفتن و هلاكت آن ها چنان سهل و آسان بود كه گويى همچون مسافرانى بودند كه كوچ كردند و در آنجا ريشه ندوانيده بودند و روزگارى مسكن نگزيده بودند.(6)

ص: 162

20. وصف قوم حضرت شعيب به «استكبار» اشاره است بر اين كه آنچه باعث جرأت ايشان بر تهديد و انذار قوم شعيب و خود آن حضرت بر اخراج گرديد، استكبار آنان و اين كه آنان صاحبان قدرت و زور بودند.(1)

21. كفار پيروى از حضرت شعيب را خسارت مى دانستند: لئن اتبعتم شعيبا انكم لخاسرون ، اما قرآن كريم مى فرمايد: زيانكار كسى است كه معتقد به مبدأ و معاد نباشد و عذاب الهى را براى خود انتخاب كند: الذين كذبوا شعيبا كانوا هم الخاسرين .

پدران ما نيز تنگدستى و توانگرى رسيد.» چون چنين شد، آن ها را ناگهان (به سبب اعمالشان) گرفتيم (و مجازات كرديم)، در حالى كه نمى فهميدند. * و اگر اهل شهرها و آبادى ها ايمان مى آوردند و تقوا پيشه مى كردند، بركات آسمان و زمين را بر آن ها مى گشوديم؛ ولى (آن ها حق را) تكذيب كردند؛ ما هم آنان را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم. * آيا اهل اين آبادى ها، از اين ايمنند كه عذاب ما شبانه به سراغ آن ها بيايد در حالى كه در خواب باشند؟! * آيا اهل اين آبادى ها از اين ايمنند كه عذاب ما هنگام روز به سراغشان بيايد در حالى كه سرگرم بازى هستند؟! * آيا آن ها خود را از مكر الهى در امان مى دانند؟! در حالى كه جز زيانكاران، خود را از مكر (و مجازات) خدا ايمن نمى دانند. * آيا كسانى كه وارث روى زمين بعد از صاحبان آن مى شوند، عبرت نمى گيرند كه اگر بخواهيم، آن ها را نيز به گناهانشان هلاك مى كنيم، و بر دل هايشان مهر مى نهيم تا (صداى حق را) نشنوند؟! * اين ها، شهرها و آبادى هايى است كه قسمتى از اخبار آن را براى تو شرح مى دهيم؛ پيامبرانشان دلايل روشن براى آنان آوردند؛ (ولى آن ها چنان لجوج بودند كه) به آنچه قبلاً تكذيب كرده بودند، ايمان نمى آورند. اين گونه خداوند بر دل هاى كافران مهر مى نهد (و بر اثر لجاجت و ادامه گناه، حسّ تشخيصشان را سلب مى كند). * و بيشترآن ها را بر سر پيمان خود نيافتيم، (بلكه) اكثر آن ها را فاسق و گنهكار يافتيم.

3. ما به آن ها نعمت داديم تا به وسيله آن آثار دوران نكبت را محو كردند و از بين بردند.(1)

ج. مراد از «ضراء» مطلق امورى است كه مايه بدحالى انسان است و ذكر «ضراء» بعد از «بأساء» از قبيل ذكر عام بعد از خاص است.(2)

د. السيئة و الحسنة ؛ مراد از اين دو، گرفتارى و آسايش، ناامنى و امنيت و خلاصه نقمت و نعمت است.(3)

ه - . مراد از بركات آسمان، باران و بركات زمين، گياهان و ميوه جات هستند.(4)

و. جمله و هم يلعبون كنايه است از اشتغال به دنيا و چه بسا گفته شده كه «لعب» استعاره از هر عملى است كه سودى در آن نباشد.(5)

ز. منظور از مكر الهى آن است كه خداوند مجرمان را با نقشه هاى قاطع و شكست ناپذير بدون اختيار خودشان از زندگى مرفه و اهداف خوشگذرانى باز مى دارد اين اشاره به همان كيفرها و بلاهاى ناگهانى و بيچاره كننده است.(6)

ح. ايمن بودن از مكر خدا، در حقيقت خود مكرى است از خداى تعالى كه دنبالش عذاب است، پس صحيح است كه گفته شود مردم ايمن از مكر خدا زيانكارانند؛ زيرا همان ايمنى آنان هم مكر خداست.(7)

ط . فعل «يهد» متضمن معناى تبين است و با لام متعدى شده است و معنايش چنين است: «آيا آنچه از قصص اهل قرى ما براى كسانى كه جانشين آنان شدند و زمين را بعد از آن تصرف كردند به منظور هدايتشان تلاوت كرديم روشن نكرد ...».

ى. مراد از «عهد» ممكن است عهدى باشد كه خداى تعالى به وسيله آياتش با آنان منعقد كرده يا عهدى باشد كه ايشان با خدا بسته اند كه او را بپرستند و در عبادتش چيزى را شريك

ص: 165

او قرار ندهند يا اشاره به عهد و پيمانى است كه پيامبران الهى از مردم مى گرفتند يا اشاره به همه پيمان ها اعم از فطرى و تشريعى بوده باشد.(1)

با ايمان و تقواى چند نفر باز كار خود را مى كند.(1)

7. جمله ولكن كذبوا فاخذناهم ... دلالت دارد بر اين كه عذابى كه بر جمعيت ها نازل مى شده به عنوان مجازات بوده و اين گونه عذاب ها در حقيقت اعمال خود مردم است كه به آنان بر مى گردد.(2)

8. گرچه آيه ولو ان اهل القرى ... ناظر به اقوام پيشين است، ولى مسلما مفهوم آن وسيع و عمومى و دائمى است و انحصار به هيچ قوم و ملتى ندارد و اين سنت الهى است كه افراد بى ايمان و

9. آلوده و فاسد گرفتار انواع واكنش ها در همين زندگى دنيايى خود خواهند شد.(3)

سؤال: اگر ايمان و تقوا موجب نزول انواع بركات الهى است و فقط مقابل آن باعث سلب بركات است، چرا مشاهده مى كنيم افراد بى ايمانى را كه غرق در ناز و نعمتند در حالى كه افراد مؤمن در سختى و رنج زندگى مى كنند؟

پاسخ: الف. اين كه تصور مى شود ملت هاى فاقد ايمان و پرهيزكارى غرق در ناز و نعمتند، اشتباه بزرگى است كه از اشتباه ديگرى يعنى ثروت را دليل بر خوشبختى گرفتن سرچشمه مى گيرد؛ زيرا اين ملت هاى در ظاهر ثروتمند به دردهاى جانكاهى كه روح و جسم آن ها را مى كوبد دچار هستند كه ما از آن بى خبريم.

ب. ايمان تنها به ادعاى اسلام و ادعاى پايبند بودن به اصول تعليمات انبيا نيست و متأسفانه اكثر مسلمانان امروزه از اسلام فقط ادعاى آن را دارا هستند.(4)

10. سؤال: وقتى عذاب خداوند بر انسان نازل شود، فرقى نمى كند انسان خواب باشد يا بيدار، پس ذكر نوم و لعب براى چيست ؟

پاسخ: ذكر اين دو مورد براى اين است كه انسان به جهات ضعفى كه داراست، آگاه شود بلكه متذكر و آگاه شود.(5)

11. كافران به پندارى نابجا، خود را از گرفتار شدن به عذاب الهى مصون مى شمارند:

ص: 167

أو أمن أهل القرى أن يأتيهم بأسنا.(1)

12. عن امير المؤمنين(علیه السلام): «

لا تأمننّ على خير هذه الامة عذاب الله لقوله تعالى: فلا يأمن مكر الله الا القوم الخاسرون ...»؛ از اميرالمؤمنين(علیه السلام) روايت شده است: هيچ كس حتى بهترين فرد اين امت را نبايد از عذاب خداوند در امان دانست؛ زيرا خداوند متعال فرمود: «جز مردم زيانكار، كسى خود را از مكر خدا ايمن نمى داند».(2)

13. مهر شدن قلب ها و از دست دادن توان درك معارف دين، از كيفرهاى الهى است: و نطبع على قلوبهم فهم لا يسمعون .(3)

14. فعل «نطبع» به صورت مضارع بيان شد تا دلالت كند بر اين مطلب كه اين طبع استمرار دارد و لحظه به لحظه زياد مى شود.(4)

15. از جمله فما كانوا ليؤمنوا بما كذبوا من قبل استفاده مى شود كه پيامبران الهيبارها براى دعوت و هدايت آن ها قيام كردند، اما آنچنان روى دنده لجاجت افتادند كه حتى با روشن شدن بسيارى از حقايق حاضر به قبول هيچ حقيقتى نمى شدند.(5)

16. جمع آمدن «بينات» اشاره به تعدد و بيش از يك بينه با هر رسول است.(6)

17. قرار دادن اسم ظاهر «كافرين» به جاى ضمير «هم» براى دلالت بر اين مطلب است كه علت مهر نهادن بر قلوب اين عده كفر آنان است.(7)

18. تعبير به «اكثرهم» اشاره به اين مطلب است كه بعضى از آنان ايمان آورده و به عهدى كه بسته بودند وفادار بودند.(8)

19. تعصب، لجاجت و عناد، ريشه بى ايمانى و كفر است: فما كانوا ليؤمنوا بما كذبوا ... كافرين .(9)

ص: 168

د. در معناى جمله حقيق على ان لا اقول ... دو احتمال است:

1. «حقيق» به معناى سزاوار است؛ يعنى من سزاوارم به اين كه حرف حق بزنم.

2. «حقيق» با حرف على متعدى شده و معناى حريص مى دهد؛ يعنى من حريصم بر اين كه بر خدا جز حق نگويم.(1)

5. موسى(علیه السلام) در راستاى رهاسازى بنى اسرائيل از فرعون خواست تا از مهاجرت آنان با وى جلوگيرى نكند: فأرسل معى بنى اسرائيل .(1)

6. قرار دادن اسم ظاهر «مفسدين» به جاى ضمير «هم» براى ارشاد به اين مطلب است كه ظلم مستلزم فساد است.(2)

7. از آن جايى كه مخاطب حضرت موسى در مقام ردّ و انكار مقام پيامبرى آن حضرت بود، حضرت موسى(علیه السلام) كلام خود را با «إنّ » كه براى تأكيد است آغاز نمود: إنّى رسول... .(3)

8. شرطى را كه فرعون در كلام خود بيان نمود: ان كنت من الصادقين تعريضى است كه به وسيله آن اشاره مى كند به اين كه وى معتقد به صدق موسى در اين كه آيه اى آورده نبوده پس مثل اين كه گفته است: اگر معجزه اى آورده اى به ما نشان بده ولى گمان نمى كنم تو در ادعايت راست بگويى.(4)

9. تعبير به «مبين» در كلمه «ثعبان مبين» اشاره به اين است كه راستى تبديل به اژدها شد و چشم بندى و تردستى و سحر و مانند آن ها نبود بر خلاف كارى كه ساحران بعدا انجام دادند.(5)

10. تعبير به «ثعبان» يعنى مار بزرگ در اين آيه با تعبير به «جانّ » در سوره نمل آيه 10 به معناى مار كوچك منافاتى با هم ندارند؛ زيرا كلمه «جانّ \مار كوچك» در آيه اى به كار رفته كه مربوط به

داستان حضرت موسى در شب طور است كه در جاى ديگر در باره آن فرمود: فاذا هى حية تسعى ( طه، 20)؛ پس ناگهان مارى شد و به راه افتاد و كلمه «ثعبان مبين» در آيه اى است كه مربوط به جريان ملاقات با فرعون است.(6)

11. حضرت موسى با نشان دادن معجزه: و نزع يده فاذا هى ... مى خواهد روشن سازد كه تنها برنامه من جَنبه ارعاب و تهديد ندارد، بلكه ارعاب و تهديد براى مخالفان است و تشويق و اصلاح و سازندگى و نورانيت براى مؤمنان.(7)

ص: 171

12. ذكر جمله اسميه فاذا هى ... به جاى جمله فعليه براى اشاره به كمال سرعت و تبديل شدن عصا به اژدها و ثبوت و پايدارى عصا در اژدها بودن است گويا كه از ابتدا اژدها بوده است نه اين كه اژدها شده است.(1)

مزد از ناحيه ساحران از فرعون در صورت پيروزى و وعده فرعون به آن ها و مغلوب شدن ساحران.

ب. خداى تعالى در آيه قال الملأ من قوم فرعون ... كلام فرعون را نقل نكرده كه او در اين هنگام چه گفته بلكه گفت و گويى را كه بزرگان قومش با يكديگر داشته اند را نقل كرده و از آن چنين بر مى آيد كه اين بزرگان در هر امر مهمى مجلس شور تشكيل داده و با يكديگر شور مى كرده اند و آنچه را كه به اتفاق تصويب مى كردند به نظر فرعون مى رسانده اند تا او آن را به مرحله اجرا در آورد.(1)

ج. جمله فماذا تأمرون كلامى است كه بعضى از بزرگان قوم فرعون به بعضى ديگر گفته اند و جمله قالوا أرجه حكايت آخرين رأيى است كه همه كرسى نشينان فرعون متفقا به عرض او رسانده اند.(2)

د. اگر فرعون با ذكر جمله يريد ان يخرجكم من ارضكم ... مغلطه كارى كرد براى اين بود كه در آن زمان ها بسيار اتفاق مى افتاد كه قومى بر قومى ديگر هجوم مى برد و سرزمينش را تملك مى نمود و اهلش را آواره بيابان ها مى كرد.(3)

ه - . پيشنهاد يأتوك بكلّ ساحر عليم يك پيشنهاد باانگيزه سياسى بود كه براى يك سلسله مقاصد شخصى انجام گرفت و از آن جا كه عجله در كشتن موسى و هارون با توجه به دو معجزه عجيب اش باعث گرايش عده زيادى به او مى شد و چهره نبوت او را با چهره مظلوميت و شهادت آميخته شده جاذبه بيشترى به خود مى گرفت، از اين رو نخست به اين فكر افتاد كه عمل او را با اعمال خارق العاده ساحران خنثى كنند و آبرويش را بريزند، سپس او را به قتل برسانند تا داستان موسى و هارون براى هميشه از نظرها خاموش گردد.(4)

ص: 173

صحنه اى را كه ساحران به وجود آورده بودند بسيار مهم و حساب شده و هول انگيز بود.(1)

10. از تعبير انّكم لمن المقربين استفاده مى شود كه تقرب به فرعون در آن محيط چيزى بالاتر از مال و ثروت بود و يك موقعيت به اصطلاح معنوى محسوب مى شد كه مى توانست سرچشمه اموال فراوان ديگرى گردد.(2)

به آيات پروردگار خويش - هنگامى كه به سراغ ما آمد - ايمان آورديم. بارالها! صبر و استقامت بر ما فرو ريز؛ (و آخرين درجه شكيبايى را به ما مرحمت فرما؛) و ما را مسلمان بميران.»

4. خداوند فرمود: بطل ما كانوا يعملون ، نفرمود «بطل سحرهم» تا اشاره كند به اين كه سحر آنان سحر عجيبى بوده و ساحران هر چه در توان داشتند براى غلبه بر حضرت موسى انجام دادند.(1)

5. از جمله انا الى ربنا منقلبون استفاده مى شود كه سحره به مسأله معاد هم ايمان داشتند و اگر در جمله و ما تنقم منا الا ... بايات ربنا معجزه عصا را در ظاهر معجزات خوانده، براى اين بود كه همين يك معجزه از چند جهت معجزه بود يكى اين كه چوب اژدها شده، دوم اين كه طناب ها و چوبدستى هاى سحره را بلعيده سوم اين كه مجددا به حالت اولى برگشته است.(2)

6. فرعون، حاكمى بسيار مستكبر و سخت مستبد: پءامنتم به قبل أن ءاذن لكم). محروم ساختن مردم از حق تصميم گيرى، حتى در باورها و ايمانشان، حكايت از كمال استبداد و استكبار فرعون دارد.(3)

7. با تعبير «به» در جمله قال فرعون ءامنتم به قبل گويا فرعون نظر دارد موسى(علیه السلام) را فوق العاده

تحقير كند و با جمله قبل أن ءاذن لكم شايد مى خواهد اظهار دارد كه من هم حقيقت جو و حقيقت طلبم؛ اگر در كار موسى واقعيتى وجود داشت خود به مردم اجازه مى دادم ايمان بياورند، ولى اين عجله شما نشان داد كه نه تنها حقيقتى در كار نيست، بلكه يك نوع توطئه و تبانى بر ضد مردم در مصر در جريان است.(4)

8. شايد بريدن دست و پاها به طور مخالف براى اين بوده است كه اين كار سبب مى شده ديرتر بميرند و زجر و شكنجه بيشتر ببينند.(5)

9. تعبير دادن «صبر» به «افراغ» استعاره به كنايه است به اين معنا كه خود را به ظرف و صبر را به آب و دادن خدا را به ريختن آب در ظرف و لبريز كردن آن تشبيه كردند و منظورشان

ص: 177

اين بوده كه دل هاى ما را لبريز و سرشار از صبر كن تا در برابر نزول هيچ عذابى جزع نكنيم.(1)

10. آن كه با بصيرت ايمان آورد، با امواج مختلف دست از ايمان برنمى دارد و از تهديد نمى ترسد: قالوا انا الى ربّنا .(2)

11. جمله الى ربّنا منقلبون اشاره دارد به اين كه ساحران ادعاى ربوبيت فرعون را كذب مى دانستند و به آن اعتقاد نداشتند.(3)

12. مؤمنان راستين نگران حسن عاقبت خويش و باقى ماندن بر طريق ايمان تا آخرين لحظات زندگى: و توفنا مسلمين .(4)

گفتند: «پيش از آن كه به سوى ما بيايى آزار ديديم، (هم اكنون) پس از آمدنت نيز آزار مى بينيم! (كى اين آزارها سر خواهد آمد؟)» گفت: «اميد است پروردگارتان دشمن شما را هلاك كند، و شما را در زمين جانشين (آن ها) سازد، و بنگرد چگونه عمل مى كنيد.» * و ما نزديكان فرعون (و قوم او) را به خشكسالى و كمبود ميوه ها گرفتار كرديم، شايد متذكر گردند. * اما (آن ها نه تنها پند نگرفتند، بلكه) هنگامى كه نيكى (و نعمت) به آن ها مى رسيد، مى گفتند: «به خاطر خودِ ماست.» ولى موقعى كه بدى (و بلا) به آن ها مى رسيد، مى گفتند: «از شومى موسى و كسان اوست». آگاه باشيد سرچشمه همه اين ها، نزد خداست؛ ولى بيشتر آن ها نمى دانند.

ننشستند و به تبليغ آيين موسى(علیه السلام) پرداختند تا آنجا كه قوم فرعون از نفوذ و پيشرفت آن ها بيمناك شدند.(1)

2. فرعون به سبب تعيين نكردن مجازات براى موسى(علیه السلام) و قوم او مورد انتقاد اشراف دربار قرار گرفت: و قال الملأ من قوم فرعون أتذر موسى و قومه . گويا اشراف از اين كه ساحران تهديد به اعدام شدند، ولى سخنى از مجازات موسى و قوم او نرفت، چنين استنباط كردند كه فرعون تصميمى براى مجازات او و مردمش ندارد، از اين رو زبان به انتقاد گشودند و گفتند: آيا موسى و قومش را رها مى سازى و مجازات نمى كنى.(2)

3. فرعون با پذيرش پيشنهاد اشرافيان (سركوبى موسى(علیه السلام) و قوم او) بر كشتار وسيع پسران بنى اسرائيل و نگاه داشتن زنانشان مصمم شد: قال سنقتّل أبناءهم و نستحى نساءهم . «تقتيل» (مصدر نقتّل) به معناى كشتار وسيع است. «استحياء» از ماده «حيات» به معناى زنده نگاه داشتن است.(3)

4. از جمله و يذرك و ءالتهك به خوبى بر مى آيد كه فرعون هم ادعاى الوهيت مى كرده و مردم را به پرستش خود مى خوانده و هم خودش خدايانى براى خود داشته و آن ها را مى پرستيده است.(4)

5. سؤال: چرا فرعون تصميم بر قتل موسى نگرفت و تنها نقشه قتل فرزندان بنى اسرائيل را كشيد؟

پاسخ: از آيات سوره مؤمن به خوبى استفاده مى شود كه فرعون در آغاز تصميم بر قتل موسى داشت ولى اندرزهاى توأم با تهديد مؤمن آل فرعون و اين كه اقدام به قتل موسى ممكن است خطرناك واقع

شود به قدر كافى در فكر و روح فرعون اثر گذاشت ثانيا با پيروزى موسى(علیه السلام) بر ساحران در مورد طرفدارى و مخالفت با موسى(علیه السلام) در ميان مردم مصر اختلاف افتاد و اگر فرعون تصميم بر اين كار مى گرفت با واكنش شديد از طرف طرفداران حضرت موسى واقع مى شد.(5)

ص: 180

6. حركت اصلاحى پيامبران از ديد طاغوت ها، فساد، فتنه، اغتشاش و خلاف مصالح عمومى است: ليفسدوا فى الارض .(1)

7. سه شرط كه يكى از آن ها در زمينه عقيده استعينوا بالله و ديگرى در زمينه اخلاق (صبر و استقامت) و ديگرى در زمينه عمل (تقوا و پرهيزكارى) تنها شرط پيروزى قوم بنى اسرائيل بر دشمن نبود، بلكه هر قوم و ملتى بخواهد بر دشمنان پيروز شود بدون داشتن اين برنامه سه ماده اى امكان ندارد.(2)

8. حاكميت بر زمين، سرانجام از آن تقواپيشگان است: و العاقبة للمتقين . «عاقبة» به معناى سرانجام است و «ال» در آن مى تواند جانشين مضاف اليه باشد كه به قرينه ان الارض لله يورثها ... آن مضاف اليه «ارث الارض» است؛ يعنى «

عاقبة ارث الارض للمتقين ».(3)

9. قوم موسى مورد ستم نظام فرعونى قبل از بعثت وى و پس از آن: قال أوذينا من قبل أن تأتينا و من بعد ما جئتنا . مراد از اتيان و مجىء «تأتينا» و «جئتنا» بعثت موسى(علیه السلام) به پيامبرى است و بيان آن به دو تعبير مى تواند به جهت تفنن در عبارت باشد.(4)

10. آمدن فعل رجاى «عسى» به جاى فعل جزم اولاً به خاطر ادب در برابر خداوند بود، ثانيا اين كه پيروزى بر فرعونيان شرط ديگرى دارد و آن اعمال و كردار آنان است.(5)

11. جمله فينظر كيف تعملون اشاره به آنچه كه اينان بعد از به قدرت رسيدن دارد؛ يعنى ايشان در آينده از بوته اين آزمايش خوب بيرون نخواهند آمد.(6)

12. اكثر فرعونيان به جاى آن كه از قحطى و هشدارهاى الهى بيدار شوند، به تحليل غلط پرداختند و آن را به موسى نسبت دادند: يطيروا بموسى .(7)

13. از جمله فاذا جاءتهم الحسنة قالوا لنا هذه بر مى آيد كه قوم فرعون وقتى پس از قحطسالى

به سال خوشى مى رسيده و نعمت و روزى اشان فراوان مى شده مى گفته اند: «اين از

ص: 181

خود ماست» و مقصودشان اين بوده كه ما تا آنجا كه به ياد داريم هرگز به قحطسالى دچار نشده ايم و اگر در گذشته مبتلا به خشكسالى شديم از نحوست موسى بوده و اگر اين حرف را پس از نجات از قحطسالى زده اند براى اين بوده كه تا آن روز دچار چنين بلايى نشده بودند و معلوم است كه انسان معمولاً وقتى متوجه ارزش و اهميت نعمتى مى شود كه به ضد آن مبتلا شود.(1)

14. تنها اراده خداوند عامل نزول بلاها و مصيبت هاى هشداردهنده بر فرعونيان زمان موسى(علیه السلام): ألا إنما طائرهم عندالله .(2)

15. اتهام شومى و نامباركى به موسى(علیه السلام) و پيروانش از سوى فرعونيان، اتهامى ناروا و برخاسته از جهل آنان بود: يطيروا بموسى و من معه ... ولكن أكثرهم لا يعلمون .(3)

16. با اين كه خشكسالى و قحطى دامان همه فرعونيان را گرفت، ولى در آيه و لقد اخذنا ءال فرعون ... تنها سخن از نزديكان و خاصان فرعون به ميان آمده است؛ اشاره به اين كه آنچه مهم است اين است كه آن ها بيدار شوند؛ زيرا نبض ساير مردم به دست آن هاست، آن ها هستند كه مى توانند ديگران را گمراه سازند يا به راه آورند.(4)

17. جمله لعلهم يذكرون گويا اشاره به اين نكته است كه توجه به حقيقت توحيد در روح آدمى از آغاز وجود دارد، سپس به خاطر تربيت هاى نادرست آن را فراموش مى كند، اما به هنگام گرفتارى در چنگال مشكلات مجددا آن را يادآور مى شود.(5)

ص: 182

فرعون فرستاده مى شده يك جا و يك دفعه نبوده، بلكه هر كدام جداى از مابقى فرستاده شده و اين خود دليل بر اين است كه اين آيات آياتى است الهى كه هر كدام در موقع مناسبش نازل مى شده چون اگر يك جا نازل مى شد، ممكن بود خيال كنند كه امر اتفاقى و جزافى بوده و ربطى به نفرين موسى نداشته است.(1)

3. جمله الى اجل هم بالغوه اشاره به اين است كه موسى(علیه السلام) براى آن ها مدتى تعيين مى كرد و مى گفت: در فلان وقت اين بلا برطرف خواهد شد براى اين كه روشن شود اين دگرگونى تصادفى نبوده، بلكه به بركت خواست او از خدا بوده است، يا اين كه عهدهايى كه بين موسى و قوم فرعون مى گذشته مؤجل به مدت معينى بوده، مثلاً اگر موسى مى گفته كه خداوند اين عذاب را از شما بر مى دارد، به شرطى كه ايمان بياوريد و ... و اگر تا فلان وقت به اين عهد وفا نكرديد عذاب مرتفع نخواهد شد.(2)

4. جمله و كانوا قوما مجرمين به صورت جمله اسميه آمد تا دلالت بر ثبوت صفت جرم در ايشان كند و اين كه اين صفت (مجرم بودن) در اينان قبل از استكبار بوده است و تنبيهى است بر اين كه علت استكبار آنان وجود صفت جرم در ايشان است.(3)

5. نياز و گرفتارى، غرور انسان را مى شكند: مما وقع عليهم الرجز قالوا... .(4)

6. فرعونيان پس از گرفتار شدن به عذاب شديد، رو به سوى موسى(علیه السلام) آورده و از وى خواستند تا براى برطرف شدن آن دعا كند: و لما وقع عليهم الرجز قالوا يا موسى ادع لنا ربك (5). از اين آيه معلوم مى شود كه توسل به رهبر معصوم هيچ مانعى ندارد، بلكه مطلوب است و آيه شريفه پاسخى به وهابيت است كه توسل را شرك مى دانند.

7. در جمله اذا هم ينكثون با توجه به اين كه «ينكثون» فعل مضارع است و دليل بر استمرار مى باشد، نشان مى دهد كه آنان مكرر با موسى(علیه السلام) پيمان مى بستند، سپس آن را مى شكستند.(6)

ص: 185

8. خداوند پس از ارائه معجزات متعدد و اتمام حجت بر فرعونيان، آنان را در دريا غرق كرد: فانتقمنا منهم فأغرقناهم فى اليم . «اليم» در لغت به معناى دريا و رودخانه بزرگ است و «ال» در «اليم» براى عهد مى باشد و چنانچه بسيارى از مفسران گفته اند اشاره به درياى سرخ دارد. برخى ديگر از مفسران آن را اشاره به رودخانه نيل دانسته اند.(1)

9. اگر در أورثنا الذين كانوا يستضعفون بنى اسرائيل را به مردمى مستضعف وصف كرده، براى اين است كه كارهاى عجيب خارق العاده خدا را برساند و بفهماند چگونه خداوند افتادگان را بلند مى نمايد و كسانى را كه در نظرها خوار مى آيند تقويت نموده و زمين را در اختيار آنان قرار مى دهد.(2)

10. اين كه فرمود: و تمت كلمة ربك الحسنى براى اين است كه برساند به سلطنت رسانيدن بنى اسرائيل و هلاك كردن دشمنان اينان بر وفق وعده و قضاى حتمى اش بوده است.(3)

11. صبر و مقاومت مستضعفان شرط تحقق امدادهاى الهى براى پيروزى آنان است: تمت كلمت ربك ... بما صبروا .(4)

ص: 186

فرعونيان، وعده الهى در چهل شب براى مناجات با خدا و گرفتن تورات.

ب. مقصود از ما هم فيه روش بت پرستى است كه آن را معمول مى داشتند و مراد از ما كانوا يعملون طرز عبادت كردن آنان است.(1)

ج. بنى اسرائيل همواره تحت سيطره خاندان فرعون به شكنجه هايى سخت گرفتار بودند: و إذ أنجيناكم من ءال فرعون يسومونكم سوء العذاب . «سَوْم» مصدر «يسومون» به معناى تحميل كردن است. اضافه «سوء» به «العذاب» اضافه صفت به موصوف است؛ يعنى العذاب السوء.(2)

د. مراد از «فى ذلكم» اشاره به شكنجه هايى است كه بنى اسرائيل از آن فرعون ديدند. و ظاهرا اين جمله را موسى(علیه السلام) از طرف خداوند براى بنى اسرائيل كه پس از عبور از درياى نيل به هوس بت پرستى افتاده اند بيان كرده است.(3)

ه - . مقصود حضرت از اين كلام، نهى هارون از كفر و معصيت نبوده، بلكه مقصودش اين بوده كه در اداره امور مردم به آراى مفسدين ايشان گوش ندهد و مادامى كه موسى(علیه السلام) غايب است از آنان پيروى نكند. از جمله ادله اين معنا كلمه «و اصلح» است كه دلالت مى كند بر اين كه مراد از جمله و لا تتبع... همان اصلاح امور ايشان و برحذر بودن از اين است كه در ميان ايشان روشى را پيش گيرد كه مطابق سليقه مفسدين و مورد پيشنهاد آنان باشد.(4)

و. عن ابى عبدالله(علیه السلام) فى قوله: و واعدنا موسى ثلاثين ليلة و أتممناها بعشر قال: بعشر ذى الحجة ...»؛ از امام صادق(علیه السلام) در باره «بعشر» در آيه و واعدنا موسى ... روايت شده است: مراد ده شب ذيحجه است ... .(5)

ص: 188

به صورت واحد ذكر شده است ؟

پاسخ: گرچه در متن واقع بنا بر چهل شب بوده، اما خداوند براى آزمودن بنى اسرائيل نخست موسى(علیه السلام) را براى يك مواعده سى شب دعوت نمود، سپس آن را تمديد كرد تا منافقان بنى اسرائيل صفوف خود را مشخص سازند.(1)

9. سؤال: مگر هارون پيامبر نبود كه موسى(علیه السلام) او را به جانشينى خود و رهبرى و امامت بنى اسرائيل منصوب كرد؟

پاسخ: مقام نبوت چيزى است و مقام امامت چيز ديگر. هارون پيامبر بود ولى عهده دار مقام رهبرى همه جانبه بنى اسرائيل نبود، بلكه مقام امامت و رهبرى همه جانبه مخصوص موسى(علیه السلام) بود، اما هنگامى كه مى خواست براى مدتى از قوم خود جدا شود، برادرش را به عنوان امام و پيشوا انتخاب كرد.(2)

10. اصلاح امور اجتماعى مردم و پرهيز از پيروى از افكار مفسدان، از وظايف مهم انبيا و رهبران الهى است: و أصلح و لا تتبع سبيل المفسدين .(3)

ص: 190

از آن غافل بودند. * و كسانى كه آيات، و ديدار رستاخيز را تكذيب (و انكار) كنند، اعمالشان نابودمى گردد؛ آيا جز آنچه را عمل مى كردند پاداش داده مى شوند؟!

ه - . موسى(علیه السلام) بر اثر تجلى خداوند بر كوه و انهدام آن، بى هوش بر زمين افتاد: فلما تجلى ربه

للجبل جعله دكا و خرّ موسى صعقا. «خرور» (مصدر «خرّ») به معناى افتادن و ساقط شدن و «صَعْق» به معناى بى هوش شدن است. قرار گرفتن جمله خرّ موسى صعقا پس از دو جمله تجلى ربه و جعله دكا، بيانگر اين است كه تجلى خدا بر كوه و انهدام آن در بى هوش شدن موسى(علیه السلام) دخيل بوده است.(1)

و. مقصود از «رسالات» معارف الهى از قبيل اوامر، نواهى، حكم و شرايعى است كه پيامبران(عليهم السلام) مأمور به تبليغ آن بودند.(2)

ز. مقصود از «كلام»، خطاب هايى است كه خداوند بدون واسطه فرشته به موسى(علیه السلام) نموده و به عبارت ديگر آن چيزى كه به وسيله آن مكنون غيب براى آن جناب كشف شده نه كلام معمولى داير در ميان ما آدميان، يا به عبارت ديگر خداوند اتصال و ارتباط خاصى بين موسى و عالم غيب برقرار نمود كه با ديدن بعضى از مخلوقات به آن معنايى كه مراد اوست منتقل مى شده است.(3)

ح. جمله يأخذوا بأحسنها ... داراى دو احتمال است: 1. «احسن» افعل تفضيل است، ليكن به معناى صفت مشبهه است؛ يعنى «حسن» اشاره به اين كه همه اين دستورات حسن است. 2. «احسن» افعل تفضيل است و به معناى خودش هست؛ زيرا در ميان دستورات امورى مجاز شمرده شده مانند قصاص و امورى بهتر از آن معرفى شده مانند عفو و بخشش؛ يعنى به بنى اسرائيل بگو: عفو و بخشش را انتخاب كنند.(4)

ط . مراد از «فاسقان» كسانى هستند كه با زير بار نرفتن هدايت موسى و نپذيرفتن دستور اخذ به احسن مرتكب فسق شده اند و مراد از «دار فاسقين» دوزخ مى باشد.(5)

ى. جمله فخذها بقوة كنايه است از اين كه آن را شوخى و سرسرى فرض نكند، بلكه آن را جدى بگيرد و در آن رعايت احتياط را بكند.(6)

ص: 193

ك. قيد «بغير الحق» قيد احترازى نيست، بلكه قيد توضيحى است و غرض از اين توضيح اين است كه بفهماند تكبر يا بغى از اين جهت مذموم است كه بغير حق است.(1)

5. لزوم پيشتازى رهبران بر پيروانشان در به كارگيرى تعاليم خويش: فخذها بقوة و أمر قومك يأخذوا .(1)

6. در جمله و ان يروا سبيل الرشد لا يتخذوها ... جمله را با تمام خصوصياتى كه در اثبات دارد در نفى تكرار نمود براى اين است كه شدت اعتناى متكبرين را به مخالفت با «سبيل رشد» و پيروى از

«سبيل غى» برساند و دلالت كند بر اين كه انحراف ايشان قصدا از روى عمد بوده و هيچ عذرى از قبيل خطا يا جهل نداشتند.(2)

7. تكذيب آيات الهى و بى اعتنايى به آن ها، موجب پيدايش روحيه ناباورى به حقايق دين مى شود: و إن يروا كل ءاية لا يؤمنوا بها ... ذلك بأنهم كذبوا باياتنا و كانوا عنها غافلين .(3)

8. از آيه و الذين كذبوا ... استفاده مى شود: اولاً حبط عمل و بى اجر بودن آن، خود يك نحو كيفر است. ثانيا اين آيه دليل است بر تجسم اعمال در قيامت.(4)

9. از اطلاق جمله ساصرف عن ءاياتى ... استفاده مى شود كه هر كسى تا قيام قيامت در مقابل آيات پروردگار تكبر و بزرگ منشى نمايد از بهره مند شدن آيات خدا بى بهره خواهد شد.(5)

10. با استمرار تكبر، آيات متعدد نيز انسان را هدايت نمى كند: يتكبرون ... كل ءاية .(6)

11. تقديم عن ءاياتى بر مفعول الذين يتكبرون به خاطر اهتمامى است كه به آيات شده است.(7)

12. ماضى بودن فعل «كذبوا» دلالت بر اين مى كند كه صفت كذب در ميان ايشان از قديم بوده و در آن ها رسوخ كرده به گونه اى كه سبب براى مهر خوردن بر قلب هاى ايشان شده است.(8)

ص: 195

كسانى را كه (بر خدا) افترا مى بندند، كيفر مى دهيم! * و آن ها كه گناه كردند، و بعد از آن توبه نمودند و ايمان آوردند، (اميد عفو او را را دارند؛ زيرا) پروردگار تو، در پى اين كار، آمرزنده و مهربان است. * هنگامى كه خشم موسى فرو نشست؛ الواح (تورات) را بر گرفت؛ و در نوشته هاى آن، هدايت و رحمت براى كسانى بود كه ازپروردگار خويش مى ترسند (و از مخالفت فرمانش بيم دارند).

اين در پى هر صدا و هر زرق و برق و زيبايى نبايد رفت.(1)

7. قوم بنى اسرائيل چون مى دانستند خطاى بزرگ و عظيمى را انجام داده اند، جواب شرط را با لام قسم آوردند لنكوننّ و رحمت را بر مغفرت مقدم داشتند چرا كه رحمت سبب مغفرت است.(2)

8. انسان بدون رحمت و مغفرت الهى در زيان است: الخاسرين .(3)

9. موسى(علیه السلام) به هنگام بازگشت به سوى بنى اسرائيل از گمراه شدن قومش خشمگين و بسيار اندوهناك بود: و لما رجع موسى الى قومه غضبان أسفا . «أسِف» به كسى گفته مى شود كه بسيار اندوهناك باشد.(4)

10. اگر هارون در خطاب به حضرت موسى(علیه السلام) نام مادرش را برد و گفت: «يابن ام» براى اين بود كه شفقت و رحمت او را تحريك كند.(5)

11. واكنش حضرت موسى(علیه السلام) نسبت به حضرت هارون از يك سو روشنگر حال درونى موسى(علیه السلام) و التهاب به بى قرارى و ناراحتى شديد او در برابر بت پرستى است و از سوى ديگر وسيله مؤثرى براى تكان دادن مغزهاى خفته بنى اسرائيل و توجه دادن آن ها به زشتى فوق العاده اعمالشان بوده است.(6)

12. تقاضاى بخشش و آمرزش براى خود (حضرت موسى) و برادرش نه به خاطر آن است كه گناهى از آن ها سر زده، بلكه يك نوع خضوع به درگاه پروردگار و بازگشت به سوى او و ابراز تنفر از اعمال زشت بت پرستان و همچنين سرمشقى است براى همگان تا فكر كنند جايى كه موسى و برادرش كه انحرافى پيدا نكرده بودند چنين تقاضايى از پيشگاه خداوند كنند ديگران به حساب خود برسند و سرمشق بگيرند.(7)

13. در برابر انحراف هاى فكرى، بايد غيرت دينى نشان داد: غضبان اسفا .(8)

ص: 199

14. نكره آمدن «غضب و ذلة» دلالت بر عظمت ذلت و غضب مى كند.

15. (1)تعبير به «اتخذوا» اشاره به اين است كه «بت» هيچ گونه واقعيتى ندارد تنها انتخاب و قرارداد مردم بت پرست است كه به آن شخصيت و ارزش موهومى مى دهد، از اين رو كلمه «عجل» را پشت سر اين جمله مى آورد؛ يعنى آن گوساله پس از انتخاب براى پرستش باز همان گوساله بود.(2)

16. از ذيل آيه كه فرمود: و كذلك نجزى المفترين بر مى آيد كه اين غضب و ذلت در زندگى دنيا اختصاص به قوم موسى نداشته، بلكه سنتى است كه خداوند آن را در حق هر ملتى كه به خدا افترا ببندد جارى مى سازد.(3)

17. علت اين كه آنان را «مفترين» ناميده اين است كه به پرستش گوساله پرداختند و گفتند خدا همين است.(4)

18. خداوند گناه آن گروه از بنى اسرائيل را كه پس از گوساله پرستى توبه كرده و با ايمان به يكتايى

خدا به پرستش او بازگشتند، آمرزيد و آنان را مشمول رحمت خويش قرار داد. آيه 153 كه موضوع توبه در آن مطرح شده در حقيقت استثنايى براى آيه پيشين است.(5)

19. تأكيد خبر به وسيله «إنّ » و «لام» و آوردن صيغه مبالغه «غفور رحيم» براى اهتمام به غفران و رحمت خداست و ترغيب و تشويق گناهكاران به توبه و طرد يأس و نااميدى از آنان هر چند گناهانشان عظيم باشد.(6)

20. نوشته ها و حقايق موجود در الواح عطا شده به موسى، هدايتگر انسان ها و رحمت آفرين براى آن ها: و فى نسختها هدى و رحمة . كلمه «نسخة» به نوشته اصلى و نيز به رونوشت آن به اعتبار اين كه جانشين نوشته اصلى است، اطلاق مى گردد. ظاهرا مراد از «نسخة» در آيه شريفه همان نوشته اصلى است.(7)

ص: 200

فرا گرفته؛ و آن را براى آن ها كه تقوا پيشه كنند و زكات را بپردازند و آن ها كه به آيات ما ايمان مى آورند، مقرر خواهم داشت. * همان ها كه از فرستاده (خدا)، پيامبرِ «امّى» پيروى مى كنند؛ پيامبرى كه صفاتش را، در تورات و انجيلى كه نزدشان است مى يابند؛ آن ها را به معروف دستور مى دهد و از منكر باز مى دارد؛ اشياى پاكيزه را براى آنان حلال مى شمرد، و ناپاكى ها را تحريم مى كند و بارهاى سنگين، و زنجيرهايى را كه بر آن ها بود، (از دوش و گردنشان) بر مى دارد؛ پس كسانى كه به او ايمان آوردند، و حمايت و ياريش كردند، و از نورى كه با او نازل شده پيروى نمودند، آنان رستگارانند.» * بگو: «اى مردم! من فرستاده خدا به سوى همه شما هستم؛ همان خدايى كه حكومت آسمان ها و زمين از آنِ اوست؛ معبودى جز او نيست؛ زنده مى كند و مى ميراند؛ پس ايمان بياوريد به خدا و فرستاده اش، آن پيامبرِ درس نخوانده اى كه به خدا و كلماتش ايمان دارد؛ و از او پيروى كنيد تا هدايت يابيد.» * و از قوم موسى، گروهى هستند كه به سوى حق هدايت مى كنند؛ و به حق و عدالت حكم مى نمايند. * ما آن ها را به دوازده گروه - كه هر يك شاخه اى (از دودمان اسرائيل) بود - تقسيم كرديم. و هنگامى كه قوم موسى (در بيابان) از او تقاضاى آب كردند، به او وحى فرستاديم كه: «عصاى خود را بر سنگ بزن.» ناگهان دوازده چشمه از آن بيرون جست؛ آن چنان كه هر گروه چشمه و آبشخور خود را مى شناخت. و ابر را بر سرِ آن ها سايبان ساختيم؛ و بر آن ها «منّ » و «سلوى» فرستاديم؛ (و به آنان گفتيم:) از روزى هاى پاكيزه اى كه به شما داده ايم،بخوريد؛ (و شكر خدا را به جا آوريد. آن ها نافرمانى و ستم كردند؛ ولى) به ما ستم نكردند، ليكن به خودشان ستم مى نمودند.

ب. مراد از آنچه سفيهان انجام دادند، همان است كه گفتند: ما خدا را ببينيم.(1)

ج. حسنه به معناى هر گونه نيكى و زيبايى و خوبى است، بنا بر اين همه نعمت ها و همچنين توفيق عمل صالح و آمرزش و بهشت و هر گونه سعادت را شامل مى شود.(2)

د. اين رحمت واسعه مى تواند اشاره به نعمت ها و بركات دنيوى باشد كه همگان را در برگرفته است و نيز مى تواند اشاره به همه رحمت هاى مادى و معنوى باشد؛ زيرا نعمت هاى معنوى اختصاص به قوم و جمعيتى ندارد.(3)

ه - . مقصود از نور همان قرآن كريم است.(4)

و. منظور از «امّى»: 1. كسى كه خواندن و نوشتن نمى داند. 2. اين كلمه منسوب به امت است؛ يعنى همان طورى كه بشر اولى نمى توانست از هنر كتابت استفاده كند او نيز نمى تواند. 3. منسوب به «ام» به معناى مادر است؛ يعنى بر همان حالى است كه از مادر متولد شده و سواد خواندن و نوشتن را ندارد. 4. منسوب است به ام القرى يعنى مكه.(5)

ز. در «امة» دو احتمال است: 1. همه بنى اسرائيل خدا و رسول را مخالفت نكردند.

2. مراد از امة انبيا و امامانى باشند كه بعد از موسى در ميان بنى اسرائيل پديد آمدند.(6)

2. غرض موسى(علیه السلام) از جمله قال رب لو شئت ... اين بود كه خداوند همراهانش را دو باره زنده كند چون مى ديد اگر تنها به ميان قوم برگردد و خبر مرگ همراهان را ببرد او را به قتل آن ها متهم ساخته و به همين بهانه از دين بيرون مى روند.(1)

3. گروهى از انسان ها با شكست در آزمون هاى الهى به گمراهى كشانده مى شوند و گروهى با موفقيت به هدايت مى رسند: إن هى إلا فتنتك تضل بها من تشاء و تهدى من تشاء .(2)

4. موسى(علیه السلام) ذكر اين دو صفت انت ولينا فاغفرلنا را كافى دانست از اين كه به حاجت اصلى اش (زنده كردن همراهان) تصريح كند و خواست تا با تصريح نكردن به آن اظهار تذلل نمايد.(3)

5. براى حضور در مراكز مهم و مسائل حساس، بايد گزينش انجام شود و افرادى انتخاب شوند؛ نه هركس و در هر سطحى حاضر شود: و اختار موسى .(4)

6. مغفرت را بر طلب رحمت مقدم داشت؛ زيرا خالى شدن از رذايل مقدم است بر آراسته شدن به نيكى ها.(5)

7. آمرزش گناهان، زمينه ساز نيل به سعادت دنيا و آخرت است: و أنت خير الغافرين * واكتب لنا .(6)

8. تخصيص «زكوة» به ذكر از ساير عبادات مفروضه به جهت آن است كه دادن زكات بر قوم حضرت موسى عملى بسيار سخت و گران بود.(7)

9. رحمت الهى نامحدود است؛ اگر كسى به آن نرسد تقصير از خود اوست: رحمتى وسعت كل شىء .(8)

10. علت اين كه نعمت، حسنه ناميده شده با اين كه حسنه به معناى طاعت خداست،

ص: 204

اين است كه: 1.نعمت مورد قبول نفس است همان طورى كه طاعت مورد قبول عقل است. 2. نعمت نتيجه اطاعت خداست.(1)

11. اگر رساندن عذاب به بندگان را متعلق به مشيت كرد و در جانب رحمت اين گونه عمل نكرد به خاطر اين بود كه عذاب از اقتضاى گنهكاران ناشى مى شود نه از ناحيه خود خدا.(2)

12. مشيت به معناى خواست مطلق و بدون قيد و شرط نيست، بلكه خواست توأم با حكمت و شايستگى ها و لياقت هاست.(3)

13. عذاب همان فقدان رحمت است همچنان كه نقمت عدم بذل نعمت است و اين نرسانيدن نعمت و رحمت جز در مورد افرادى كه به خاطر كفر و گناه استعداد رحمت و نعمت را از دست داده اند تحقق پيدا نمى كند، پس در حقيقت سبب عذاب همان نبودن سبب رحمت است.(4)

14. تعبير به كتابت فسأكتبها ... براى اين بوده كه حتمى بودن آن را بهتر برساند؛ چون كتابت ثبوت و وجوب بيشترى را افاده مى كند.(5)

15. در آيه الذين يتبعون ... به جاى كلمه «يؤمنون» كلمه «يتبعون» به كار رفته و اين بهترين تعبير است؛ زيرا ايمان آوردن به انبيا و شرايع ايشان به اطاعت و تسليم در برابر دستورات ايشان است و تعبير به «يتبعون» مى فهماند كه ايمان به معناى صرف اعتقاد فايده اى ندارد.(6)

16. در آيه 157، 5 دليل براى نبوت حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) ذكر كرده است: الف) امى بودن يعنى درس نخوانده. ب) دلايل نبوت او با تعبيرات مختلف در كتب آسمانى پيشين موجود است. ج) محتويات دعوت او با عقل و خرد سازگار است؛ چون امر به معروف و نهى از منكر با عقل سازگار است. د) محتويات دعوت او با طبع سليم و فطرت هماهنگ است. ه) اگر او از طرف خدا نبود، حتما به خاطر منافع خويش بايد آن ها را همچنان در جهل

ص: 205

و بى خبرى نگهدارد تا بهتر بتواند آن ها را استثمار كند و حال آن كه او زنجيرهاى گران را از دست و پاى بشر گشود.(1)

17. از اين كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را اسم نبرده و با سه وصف «رسول»، «نبى» و «امى» ياد كرده و مخصوصا از اين كه دنباله اش فرموده: الذى يجدونه مكتوبا عندهم فى التوراة و الانجيل به خوبى به دست مى آيد كه آن جناب در تورات و انجيل هم به همين سه وصف معرفى شده است.(2)

18. تعبير به نور از قرآن به اين علت است كه بفهماند قرآن كريم نورى است كه راه زندگى و آن طريقى را كه انسان بايد براى رسيدن به سعادت و كمال بپيمايد روشن مى سازد.(3)

19. اعتقاد به حاكميت خداوند بر هستى، از ميان برنده هر گونه ناباورى نسبت به بعثت پيامبران: إنى رسول الله ... الذى له ملك السموات و الارض .(4)

20. نيل به هدايت در گرو ايمان به خدا، پذيرش رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) و پيروى از آن حضرت است: فامنوا باللّه و رسوله ... و اتبعوه لعلكم تهتدون .(5)

21. گروهى اندك از قوم موسى، مردمى هدايتگر و عدالت پيشه بودند: و من قوم موسى أمة يهدون بالحق و به يعدلون .(6)

22. بنى اسرائيل با توسل به موسى(علیه السلام) خواستار برطرف شدن مشكل كمبود آب شدند: إذ استسقه قومه .(7)

23. از ظاهر اين كه فرمود: «پس منفجر شد از آن دوازده چشمه و هر گروهى از مردم چشمه خود را شناختند»، به دست مى آيد كه چشمه ها به عدد اسباط بنى اسرائيل يعنى دوازده بود و اين كه اين اختصاص به خاطر مشاجره اى بود كه با يكديگر داشتند.(8)

ص: 206

24. در سوره بقره فرمود: فانفجرت منه ... ، ليكن در آيه 160 فرمود: فانبجست منه ... فرق اين دو در اين است كه در اولى (سوره بقره) به معناى جريان يافتن آب كم و دومى به معناى جريان يافتن آب زياد است.(1)

25. قوم موسى پس از عبور از دريا به گرماى سوزان خورشيد گرفتار شدند: و ظلّلنا عليهم الغمام .(2)

ستمى كه روا مى داشتند، بلايى از آسمان بر آن ها فرستاديم (و مجازاتشان كرديم). * و از آن ها در باره (سرگذشت) شهرى كه در ساحل دريا بود بپرس؛ زمانى كه آن ها در روزهاى شنبه، تجاوز (و نافرمانى خدا) مى كردند؛ همان هنگام كه ماهيانشان، روز شنبه (كه روز تعطيل و استراحت و عبادت بود، بر سطح آب،) آشكار مى شدند؛ اما در غير روز شنبه، به سراغ آن ها نمى آمدند؛ اين چنين آن ها را به چيزى آزمايش كرديم كه نافرمانى مى كردند. * و (به ياد آر) هنگامى را كه گروهى از آن ها (به گروه ديگر) گفتند: «چرا جمعى (گنهكار) را اندرز مى دهيد كه سرانجام خداوند آن ها را هلاك خواهد كرد، يا به عذاب شديدى گرفتار خواهد ساخت ؟! (آن ها به حال خود واگذاريد تا نابود شوند.)» گفتند: « (اين اندرزها،) براى اعتذار (و رفع مسئوليت) در پيشگاه پروردگار شماست؛ به علاوه شايد آن ها (بپذيرند، و از گناه باز ايستند، و) تقوا پيشه كنند.» * اما هنگامى كه تذكراتى را كه به آن ها داده شده بود فراموش كردند، (لحظه عذاب فرا رسيد؛ و) نهى كنندگان از بدى را رهايى بخشيديم؛ و كسانى را كه ستم كردند، به خاطر نافرمانيشان به عذاب شديدى گرفتار ساختيم. * (آرى،) هنگامى كه در برابر آنچه از آن نهى شده بودند سركشى كردند، به آن ها گفتيم: «به شكل ميمون هايى طرد شده در

آييد!» * و (نيز به خاطر بياور) هنگامى را كه پروردگارت اعلام كرد: تا دامنه قيامت، كسى را بر آن ها مسلط خواهد ساخت كه همواره آن ها را در عذاب سختى قرار دهد؛ زيرا پروردگارت مجازاتش سريع، و (در عين حال، نسبت به توبه كاران) آمرزنده و مهربان است.

ج. كلمه «سجدا» جمع «ساجد» و حال براى فاعل «ادخلوا» است، از آن رو كه سجده در حال ورود با معناى اصطلاحى آن (پيشانى بر خاك ساييدن) سازگار نيست، مى توان گفت در اين جا معناى لغوى آن (خضوع و خشوع) اراده شده است.(1)

د. مقصود از «حاضر دريا بودن» در نزديكى دريا و مشرف به آن قرار داشتن است و مقصود از «يعدون» تجاوز از آن حدود مقرراتى است كه خداوند براى روز شنبه يهود جعل فرموده بود.(2)

ه - . آن قولى را كه بايد مى گفتند «حطة» بود، ليكن عده اى از آنان به خاطر سخيف شمردن امر خدا «حنطة \گندم» گفتند تا از اين طريق حضرت موسى را استهزا كرده باشند.(3)

و. در روزهايى كه بايد شكار و صيد مى كردند ماهى ها روى آب نمى آمدند و در روز شنبه كه نبايد صيد مى كردند ماهى ها نزديك آب مى آمدند و اين خود امتحانى بوده از خداى تعالى و خداوند به اين جهت ايشان را به چنين امتحانى مبتلا كرد كه فسق و فجور در ميان ايشان رواج يافته بود و حرص بر اين اعمال، ايشان را وادار به مخالفت امر خدا و صيد ماهى و به دست آوردن هزينه فسق و فجورشان مى كرد و تقوايى كه ايشان را از مخالفت باز دارد نداشتند.(4)

ز. جمله لم تعظون قوما الله معذبهم را به اين جهت گفتند كه دانسته بودند كه وعظ به حال ايشان نفع و سودى ندارد؛ زيرا اينان را انسان هايى متمرد و سركش يافته بودند.(5)

ح. مقصود از فراموشى تذكرها، بى تأثير شدن آن ها در دل هاى ايشان است هر چند به ياد آن تذكرها بوده باشند؛ زيرا اخذ الهى مسبب از بى اعتنايى به اوامر او و اعراض از تذكرهاى انبياى اوست.(6)

ص: 209

سخن اين است كه امر به معروف حتى اگر احتمال تأثير هم ندهند بايد از پند و اندرز خوددارى ننمايند.(1)

8. از آيه و اذ تأذن ربك ... استفاده مى شود كه اين گروه سركش هرگز روى آرامش كامل نخواهند ديد هر چند براى خود حكومت و دولتى تأسيس كنند باز تحت فشار و ناراحتى مداوم خواهند بود مگر اين كه به راستى روش خود را تغيير دهند و دست از ظلم و فساد بكشند.(2)

9. نهى از منكر اگر سبب هدايت ديگران نشود سبب نجات خود افراد موعظه كننده مى شود: انجينا الذين ينهون .(3)

10. از بزرگترين و شديدترين عذاب ها، سقوط از مرحله انسانيت است: بعذاب بئيس ... كونوا قردة خاسئين .(4)

فرزندانى جاى آن ها را گرفتند كه وارث كتاب (آسمانى تورات) شدند؛ (اما با اين حال،) متاع اين دنياى پست را گرفته، (بر اطاعت فرمان خدا ترجيح مى دهند) و مى گويند: « (اگر ما گنهكاريم توبه مى كنيم و) به زودى بخشيده خواهيم شد.» اما اگر

متاع ديگرى همانند آن به دستشان بيفتد، آن را (نيز) مى گيرند، (و باز حكم خدا را پشت سر مى افكنند.) آيا پيمان كتاب (خدا) از آن ها گرفته نشده كه بر خدا (دروغ نبندند، و) جز حق نگويند، و آنان بارها آن را خوانده اند؟! و سراى آخرت براى پرهيزكاران بهتر است، آيا نمى فهميد؟! * و آن ها كه به كتاب (خدا) تمسك جويند، و نماز را بر پا دارند، (پاداش بزرگى خواهند داشت؛ زيرا) ما پاداش مصلحان را ضايع نخواهيم كرد. * و (نيز به خاطر بياور) هنگامى كه كوه را همچون سايبانى بر فراز آن ها بلند كرديم، آنچنان كه گمان كردند بر آنان فرود مى آيد؛ (و در همين حال، از آن ها پيمان گرفتيم و گفتيم:) آنچه را (از احكام و دستورها) به شما داده ايم، با قوت (و جديت) بگيريد؛ و آنچه در آن است، به ياد داشته باشيد، (و عمل كنيد،) تا پرهيزگار شويد.

درآورد، هنگامى كه آن كوه را بالاى سر بنى اسرائيل همچون سايه بالا نگه داشت تا اين كه تورات را پذيرفتند. سپس امام(علیه السلام) آيه و اذ نتقنا الجبل... را تلاوت فرمود... .(1)

ه - . اسحاق بن عمار و يونس قالا سئلنا أبا عبدالله(علیه السلام) عن قول الله تعالى: خذوا ما ءاتيناكم بقوة أقوة فى الابدان أو قوة فى القلب ؟ قال: «فيهما جميعا»؛ اسحاق بن عمار و يونس گويند از امام

صادق(علیه السلام) پرسيديم: مراد از «قوة» در آيه خذوا ما ءاتيناكم بقوة قوت بدنى است يا قوت قلبى ؟ فرمود: هر دو با هم.(2)

5. يهوديان با مطالعه مكرر تورات به معارف و احكام آن آگاهى داشتند: درسوا ما فيه . «درس» تكرار كردن چيزى است و «درس الكتاب» هنگامى گفته مى شود كه خواندن تكرار شود.(1)

6. وابسته نبودن به مظاهر دنيا و دورى از كسب مال از راه هاى نامشروع، نشانه تقواپيشگى است: يأخذون عرض هذا الأدنى و يقولون سيغفرلنا ... للذين يتقون أفلا تعقلون .(2)

7. از كلمه «يأخذون» كه مضارع و براى استمرار مى باشد استفاده مى شود آنان تا قيام قيامت از معنويات بيزار و به ماديات يك علاقه خاصى دارند و خواهند داشت.(3)

8. از سياق و معناى جمله و يقولون سيغفرلنا استفاده مى شود آنان اعتراف داشتند به اين كه رفتارهايشان و اخذ اموالى كه بر آنان عرضه مى شد، گناه و خطا مى باشد.(4)

9. تعبير به «يمسكون» در بردارنده نكته جالب است؛ زيرا تمسك به معناى گرفتن و چسبيدن به چيزى براى حفظ و نگهدارى آن مى باشد و اين صورت حسى آن است و صورت معنوى آن اين است كه انسان با كمال جديت پايبند به عقيده و برنامه اى باشد و در حفظ آن بكوشد. تمسك به كتاب الهى اين نيست كه انسان قرآن و تورات يا كتاب ديگرى را محكم در دست بگيرد، بلكه آن است كه اجازه ندهد كمترين مخالفتى با آن از هيچ سو انجام شود و در تحقق يافتن مفاهيم آن از جان و دل بكوشد.(5)

10. اگر از ميان همه اجزاى دين تنها اقامه نماز را ذكر كرد: يمسكون بالكتاب و اقام الصلوة ، براى شرافتى است كه نماز بر ساير اجزاى دين دارد چون نماز ركن دين است؛ به وسيله نماز ياد خدا و خضوع در برابر او كه جان همه شرايع دينى است حفظ مى شود.(6)

11. خداوند با افراشتن كوه طور بر سر قوم موسى، از آنان خواست تا با جديت تمام تورات را بپذيرند و رفتار و انديشه هاى خويش را بر اساس آن استوار سازند: خذوا

ص: 214

ما ءاتيناكم بقوة . «خذوا» يعنى بگيريد. «گرفتن» تورات و ديگر كتاب هاى آسمانى به اين است كه مورد پذيرش قرار گيرد و به احكام آن عمل شود.(1)

12. خداوند از بنى اسرائيل خواست تا احكام و معارف تورات را فرا گيرند و آن ها را همواره به خاطر بسپارند: واذكروا ما فيه . «ذكر» به دانشى گفته مى شود كه انسان آن را به خاطر داشته باشد و فراموش نكرده باشد. بنا بر اين اذكروا ما فيه يعنى محتواى تورات را فرا گيريد و آن را همواره به خاطر داشته باشيد.(2)

بوديم؛ (و از پيمان فطرى توحيد بى خبر مانديم)».* يا بگوييد: «پدرانمان پيش از ما مشرك بودند، ما هم فرزندانى بعد از آن ها بوديم؛ (و چاره اى جز پيروى از آنان نداشتيم؛) آيا ما را به آنچه باطل گرايان انجام دادند مجازات مى كنى ؟!» * اين گونه، آيات را توضيح مى دهيم؛ و شايد به سوى حق بازگردند (و بدانند نداى توحيد در درون جانشان، از روز نخست بوده است). * و بر آن ها بخوان سرگذشت آن كس را كه آيات خود را به او داديم؛ ولى (سرانجام) خود را از آن تهى ساخت و شيطان در پى او افتاد، و از گمراهان شد. * و اگر مى خواستيم، (مقامِ ) او را با اين آيات (و علوم و دانش ها) بالا مى برديم؛ (اما اجبار، برخلاف سنّت ماست؛ پس او را به حال خود رها كرديم) و او به پستى گراييد، و از هواى نفس خود پيروى كرد. مثل او همچون سگ (هار) است كه اگر به او حمله كنى، دهانش را باز، و زبانش را بيرون مى آورد، و اگر او را به حال خود واگذارى، باز همين كار را مى كند؛ (گويى چنان تشنه دنياپرستى است كه هرگز سيراب نمى شود.) اين مَثَلِ گروهى است كه آيات ما را تكذيب كردند؛ اين داستان ها را (براى آن ها) بازگو كن، شايد بينديشند (و بيدار شوند). * چه بد مَثَلى دارند گروهى كه آيات ما را تكذيب كردند، و تنها به خودشان ستم مى نمودند! * آن كس را كه خدا هدايت كند، هدايت يافته (واقعى) اوست؛ و كسانى را كه (به خاطر اعمالشان) گمراه سازد، زيانكاران (واقعى) آن ها هستند. * به يقين، گروه بسيارى از جن و

انس را براى دوزخ آفريديم؛ آن ها دل ها [ \عقل ها]يى دارند كه با آن (انديشه نمى كنند، و) نمى فهمند؛ و گوش هايى كه با آن نمى شنوند؛ آن ها همچون چهار پايانند؛ بلكه گمراه تر!اينان همان غافلانند (چرا كه با داشتن همه گونه امكانات هدايت، باز هم گمراهند).

1. هنگامى كه آدم آفريده شد فرزندان آينده او تا آخرين فرد بشر از پشت او به صورت ذراتى بيرون آمدند. آن ها داراى عقل و شعور كافى براى شنيدن سخن و پاسخ گفتن بودند، در اين هنگام از طرف خداوند به آن ها خطاب شد: «الست بربكم»؛ آيا پروردگار شما نيستم ؟ همگى گفتند: بلى، بر اين حقيقت گواهيم، سپس همه اين ذرات به صلب آدم بازگشتند و به همين جهت اين عالم را عالم ذر و اين پيمان را پيمان «الست» مى نامند.(1)

2. منظور از اين عالم و اين پيمان همان عالم استعدادها و پيمان فطرت و تكوين و آفرينش است به اين ترتيب كه به هنگام خروج فرزندان آدم به صورت نطفه از صلب پدران به رحم مادران كه در آن هنگام ذراتى بيش نيستند، خداوند استعداد و آمادگى براى حقيقت توحيد به آنان داده است؛ هم در نهاد و فطرتشان اين سر الهى به صورت يك حس درون ذاتى به وديعه گذارده شده است و هم در عقل و خردشان به صورت يك حقيقت خود آگاه. بنا بر اين همه افراد بشر داراى روح توحيدند و سؤالى كه خداوند از آن ها كرده به زبان تكوين و آفرينش است و پاسخى كه آن ها داده اند نيز به همان زبان است.(2)

3. اين آيه اشاره مى كند به يك نشأت انسانى كه سابق بر نشأت دنيايى اوست؛ اين نشأت است كه خداوند در آن بين افراد نوع انسان تفرقه و تمايز قرار داده و هر يك از ايشان را بر نفس خود شاهد گرفته است و اين نشأت، نشأتى است كه به حسب زمان هيچ انفكاك و جدايى از نشأت دنيوى ندارد، بلكه با

آن و محيط به آن است و تقدمى كه دارد مانند تقدم «كن» به «فيكون» است، و اين نشأت دنيوى انسان مسبوق است به نشأت انسانى ديگرى كه عين اين نشأت است جز اين كه آحاد موجود در آن، محجوب از پروردگار خود نيستند و در آن نشأت وحدانيت پروردگار خود را مشاهده مى كنند و اين مشاهده از طريق مشاهده نفس خودشان است نه از طريق استدلال(3)؛ ليكن بايد توجه داشت كه قول اول مورد مخالفت جمع كثيرى از مفسرين قرار گرفته است و اشكالات متعددى بر آن وارد شده است.

ج. بسيارى از مفسران بر اين باورند كه مقصود از الذى ءاتيناه ... بلعم، فرزند باعورا،

ص: 217

است كه در زمان حضرت موسى(علیه السلام) مى زيسته است.(1)

د. داستان بلعم باعورا، داستانى پرفايده و هشداردهنده به دينداران و عالمان دينى: واتل عليهم نبأ الذى ءاتيناه ءاياتنا . «نبأ» به خبرى گفته مى شود كه داراى فايده اى بزرگ باشد. گويا هدف از نقل آن، هشدار به دينداران و عالمان دينى است؛ يعنى كسانى كه از آيات الهى بهره مند هستند.(2)

ه - . كلمه فانسلخ ... كنايه استعارى از اين است كه آيات چنان در بلعم باعورا رسوخ داشت و وى آن چنان ملازم آيات بود كه با پوست بدن او ملازم بود و به خاطر خبث درونى كه داشت از جلد خود بيرون آمد.(3)

و. «تحمل» از «حَمْلَة» گرفته شده و «حَمْلَة» به معناى هجوم كردن است. «مَثَل» در آيه شريفه به معناى حالت و صفت است.(4)

4. تشبيه كردن بلعم باعورا به سگ از اين لحاظ است كه سگ وقتى زبان خود را بيرون آورد قصد اذيت دارد خواه به او حمله كنى يا حمله نكنى، يا به اين علت بوده كه بى ارزشى او را برساند.(1)

5. بسيارى از انسان ها و جنيان، على رغم داشتن قلب و ابزار درك، خويشتن را از فهم حقايق و معارف الهى محروم مى سازند: لهم قلوب لايفقهون بها . جمله «لهم قلوب» (آنها قلب دارند) مى رساند كه انسان ها و جنيان گمراه ابزار درك دارند و جمله لايفقهون بها توضيح مى دهد كه آنان از ابزار شناختى كه در اختيار دارند بهره نمى گيرند.(2)

6. علت اين كه آن ها را گمراه تر از چارپايان مى داند به خاطر اين است كه چارپايان قوه تميز ندارند، از اين رو ملامتى بر آنان نيست.(3)

7. دوزخى شدن بسيارى از انسان ها به خاطر بهره نبردن از نعمت هاى الهى در مسير هدايت و كمال است؛ زيرا با داشتن چشم و گوش و دل، خود را به غفلت زده اند: اولئك هم الغافلون .(4)

8. قلب در قرآن به معناى روح و فكر و نيروى عقل است؛ يعنى با اين كه استعداد تفكر دارند و همچون بهايم و چهارپايان فاقد شعور نيستند در عين حال از اين وسيله سعادت بهره نمى گيرند و فكر نمى كنند.(5)

9. لهم قلوب لا يفقهون بها ... ؛ اين قسمت از آيه شريفه اشاره است به اين كه دوزخيان كسانى هستند كه استعداد براى وقوع در مجراى رحمت الهى در آنان باطل گشته و ديگر در مسير وزش نفحات ربانى قرار نمى گيرند و از مشاهده آيات خدا تكانى نمى خورند.(6)

10. نفهميدن و نديدن و نشنيدن دوزخيان از اين است كه خداى تعالى اين كار را به عنوان كيفر عمل هاى زشت ايشان كرده، پس خود آنان سبب شدند كه با تغيير راه عبوديت نعمت خدا را تغيير دهند.(7)

ص: 219

هدايت گر و تكذيب كننده، عدم تفكر در باره نسبت جنون به عقل كل (پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)، پيامبر بيم دهنده آشكار، توبيخ از عدم تفكر در باره ملكوت جهان هستى و پيامد اضلال كيفرى خداوند.

ب. منظور از «اسماء حسنى» صفات مختلف پروردگار است كه همگى نيك و همگى حسنى است.

«ال» در «الاسماء» براى استغراق و به معناى كل است.(1)

ج. مراد از دعوت، عبادت است؛ يعنى خدا را عبادت كنيد با اعتقاد به اين كه او متصف به اوصاف حسنه و معانى جميله اى است كه اين اسماء دلالت بر آن دارد.(2)

د. منظور از الحاد در اسماى خدا اين است كه الفاظ و مفاهيم آن را تحريف كنيم يا به اين گونه كه او را به اوصافى توصيف نماييم كه شايسته آن نيست همانند مسيحيان كه قائل به تثليث و خدايان سه گانه شده اند يا اين كه صفات او را بر مخلوقاتش تطبيق كنيم يا اين كه صفات او را آن چنان تحريف كنند كه به «تشبيه» به مخلوقات يا «تعطيل» صفات و مانند آن بيانجامد.(3)

وسيله ما از خدا كمك بخواهيد و اين است سخن خداوند كه فرمود: «براى شما نام هاى نيكوست، پس شما خدا را به وسيله آن ها بخوانيد.(1)

4. ايمان به اين كه خداوند تمام كمالات را دارد و از همه عيب ها دور است انسان را به دعا و ستايش وامى دارد: فادعوه بها .(2)

5. اسناد هدايت به اين امت خالى از اين دلالت نيست كه امت مزبور مردمى هستند كه از ضلالت مصونند و خداوند ايشان را از گمراهى حفظ مى كند حال يا مقصود جميع افراد امتى است كه در آيه به آن اشاره شد كه بايد مراد از آن انبيا و اوصياى ايشان باشند يا آن كه مراد از امت،

بعض افراد امت است و كل به وصف بعضى توصيف شده است.(3)

6. اين كه استدراج را مقيد كرد به راهى كه خود آنان نمى فهمند براى اين است كه بفهماند اين نزديك شدن آشكار نيست، بلكه در همان سرگرمى به تمتع از مظاهر زندگى مادى مخفى است و در نتيجه با زياده روى در معصيت پيوسته به سوى هلاكت نزديك مى شوند.(4)

7. آيه و الذين كذبوا باياتنا سنستدرجهم ... به همه گناهكاران هشدار مى دهد كه تأخير كيفر الهى را دليل بر پاكى و درستى خود يا ضعف و ناتوانى پروردگار نگيرند و ناز و نعمت هايى را كه در آن غرقند نشانه تقربشان به خدا ندانند؛ چه بسا اين پيروزى ها و نعمت هايى كه به آن ها مى رسد مقدمه مجازات استدراجى پروردگار باشد.(5)

8. خداوند تكذيب كنندگان آياتش را به تدريج به ورطه هاى سقوط مى كشاند تا شايسته دوزخ شوند: و الذين كذبوا باياتنا سنستدرجهم من حيث لا يعلمون . «استدرجه الى كذا» يعنى او را به تدريج و گام به گام به چيزى نزديك كرد. متعلق «سنستدرجهم» به دليل آيه 179، جهنم است؛ يعنى تكذيب كنندگان را به تدريج به جهنم نزديك مى كنيم.(6)

9. اضافه شدن «ءايات» به ضمير مع الغير «نا» براى بيان شرافت و بزرگى آيات الهى است.(7)

ص: 222

10. تغيير صيغه متكلم مع الغير در «سنستدرجهم» به صيغه متكلم وحده در «املى» براى تهديد بيشتر و عنايت به وعده و حرمان از رحمت است.(1)

11. تعبير از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به «صاحب ايشان» براى اشاره به اين حقيقت است كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در تمام طول زندگى مصاحب ايشان و ايشان مصاحب وى بوده اند و اگر او ديوانه مى بود، در طول اين مدت معلوم مى شد، پس معلوم مى شود او ترساننده است نه ديوانه.(2)

12. علت اين كه هر كسى را كه خدا رها كند گمراه مى شود اين است كه انسان طبعا و ذاتا مايل به گمراهى و خسران مى باشد چنان كه قرآن اين معنا را قطعى دانسته و در سوره عصر مى فرمايد: و العصر ان الانسان لفى خسر .(3)

13. اگر هدايت الهى نباشد گمراهى و سرگردانى انسان مستمر و ادامه دار است: يعمهون .(4)

14. ذكر آسمان و زمين از ميان تمام موجودات براى نظاره كردن به جهت آن است كه عظمت خداوند در اين دو واضح تر و آشكارتر است.(5)

15. كلمه «من شىء» دلالت مى كند بر اين كه دلالت بر توحيد فقط در آسمان و زمين نيست، بلكه تمام ذرات در عالم هستى دليل بر توحيد و وحدانيت خداوند هستند.(6)

ص: 223

كه با آن راه بروند؟! يا دست هايى دارند كه با آن چيزى را بگيرند (و كارى انجام دهند)؟! يا چشمانى دارند كه با آن ببينند؟! يا گوش هايى دارند كه با آن بشنوند؟! (نه، هرگز، هيچ كدام،) بگو: « (اكنون كه چنين است،) بت هاى خويش را كه شريك خدا قرار داده ايد (بر ضدّ من) بخوانيد، و براى من نقشه بكشيد، و لحظه اى مهلت ندهيد، (تا بدانيد كارى از آن ها ساخته نيست)! * ولى و سرپرست من، خدايى است كه اين كتاب را نازل كرده و او همه صالحان را سرپرستى مى كند. * و آن هايى را كه جز او مى خوانيد، نمى توانند ياريتان كنند، و نه (حتّى) خودشان را يارى دهند؛ * و اگر آن ها را به هدايت فرا خوانيد،سخنانتان را نمى شنوند؛ و آن ها را مى بينى (كه با چشم هاى مصنوعيشان) به تو نگاه مى كنند، اما در حقيقت نمى بينند!»

رفته يا نوع تغذيه ما و شرايط ديگر خوب بوده است.(1)

فلما تغشيها ؛ «تغشى» يعنى پوشاننده و در آيه شريفه كنايه از آميزش جنسى است.(2)

على بن محمد جهم گويد: در مجلس مأمون بودم و امام رضا(علیه السلام) حضور داشت ... مأمون به امام(علیه السلام) گفت: معناى سخن خداوند جعلاً له شركاء چيست ؟ فرمود: ... آدم و حوا ... به خدا گفتند: اگر فرزند صالحى به ما دادى از شاكران خواهيم بود. آن گاه كه خداوند به آن دو فرزندى صالح داد، يعنى نسلى كامل از نظر خلقت و دور از فلجى و آفت (به آن دو بخشيد) آن نسل، دو گروه بودند؛ مرد و زن، و آن دو گروه براى خدا در مورد آنچه به آن ها داد شريك قرار دادند... .(3)

ج. در آيه و ان تدعوهم الى الهدى لايتبعوكم در اين كه ضمير «هم» به چه كسى بر مى گردد چند احتمال است:

1. «هم» به بت ها و معبودها بر مى گردد؛ يعنى اين معبودها آنچنان هستند كه اگر شما بخواهيد آن ها را هدايت كنيد از شما پيروى نخواهند كرد.

2. ضمير «هم» به بت پرستان و مشركان بر مى گردد؛ يعنى گروهى از آن ها به قدرى لجوج هستند كه هر چه آن ها را دعوت به توحيد كنيد تسليم نمى شوند.(4)

د. در اين كه چرا در آيه ان الذين تدعون من دون الله عباد ... به معبودهاى بت پرستان «عباد» كه جمع «عبد» به معناى بنده است اطلاق شده در حالى كه «عبد» را به موجود زنده مى گويند نظرات مختلفى است:

1. ممكن است اشاره به معبودهاى انسانى همچون مسيح براى مسيحيان و فرشتگان براى بت پرستان عرب و امثال آن بوده باشد.

2. ممكن است روى توهمى كه آن ها پيرامون بت ها داشتند با آن ها سخن مى گفتند كه اگر فرضا آن ها داراى عقل و شعورى هم باشند موجودى برتر از شما نخواهند بود.

ص: 228

3. عبد در لغت گاهى به معناى موجودى كه تحت تسلط و فرمان ديگرى است و در برابر آن خاضع است هر چند عقل و شعور نداشته باشد نيز گفته شده است.(1)

«امر» در آيه قل ادعوا ... براى تعجيز مى باشد؛ يعنى هرگز نمى توانيد بت ها را بخوانيد و از آن ها بخواهيد.(1)

8. مشركان زير بار اطاعت از پيامبر نمى روند چون مى گويند بشرى مثل ماست، ولى زير بار پرستش بت هايى مى روند كه حتى مثل خودشان هم نيستند و كمترند: قل ادعوا شركائكم .(2)

9. خداوند سرپرست پيامبر(صلی الله علیه و آله) و ياور او در برابر كيدها و توطئه هاى مشركان: ثم كيدون فلا تنظرون * إن ولى الله .(3)

باز نمى ايستند. * هنگامى كه (در نزول وحى تأخير افتد، و) آيه اى براى آنان نياورى، مى گويند: «چرا خودت (از پيش خود) آن را برنگزيدى ؟!» بگو: «من تنها از چيزى پيروى مى كنم كه بر من وحى مى شود؛ اين وسيله بينايى از طرف پروردگارتان، و مايه هدايت و رحمت است براى جمعيتى كه ايمان مى آورند.» * هنگامى كه قرآن خوانده شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد؛ شايد مشمول رحمت خدا شويد. * پروردگارت را در دل خود، از روى تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان، ياد كن؛ و از غافلان مباش. * آن ها كه (در مقام قرب) نزد پروردگار تو هستند، (هيچ گاه) از عبادتش تكبّر نمى ورزند، و او را تسبيح مى گويند، و برايش سجده مى كنند.)

ه - . طائف من الشيطان آن شيطانى است كه پيرامون قلب آدمى طواف مى كند تا رخنه اى پيدا كرده وسوسه خود را وارد قلب كند يا آن وسوسه اى است كه حول قلب مى چرخد تا راهى به قلب باز كرده وارد شود.(1)

و. منظور از برادران شيطان، برادران مشركين است كه همان شيطان هايند.(2)

ز. مقصود از عند ربك مطلق مقربين درگاه خدايند چون اين تعبيرى است كه حضور بدون غيبت را مى رساند.(3)

6. در جمله فاذا هم مبصرون ، «مبصرون» اسم فاعل آورده شد نه به صورت فعل تا دلالت كند بر اين كه «ابصار» براى ايشان از قبل ثابت بوده است نه اين كه تازه ابصار و بينايى يافتند.(1)

7. جمله فاذا هم مبصرون اشاره به اين حقيقت است كه وسوسه هاى شيطانى پرده بر ديده باطنى انسان مى افكند آن چنان كه راه را از چاه و دوست را از دشمن و نيك را از بد نمى شناسد، ولى ياد خدا به انسان بينايى و روشنايى مى بخشد و قدرت شناخت واقعيت ها را مى دهد.(2)

8. پناه بردن به خدا يك نوع تذكر است چون اساسش بر اين است كه خداى سبحان كه پروردگار آدمى است يگانه ركن و پناهگاهى است كه مى تواند اين دشمن مهاجم را دفع كند.(3)

9. مخالفان پيامبر(صلی الله علیه و آله) تأخير نزول آيات را دستاويز و بهانه تكذيب رسالت وى قرار مى دادند: و إذا لم تأتهم باية قالوا لولا اجتبيتها .(4)

10. از آيه قل انما اتبع ما يوحى ... روشن مى شود كه همه سخنان و كردار پيامبر(صلی الله علیه و آله) از وحى

آسمانى سرچشمه مى گيرد و آن ها كه غير از اين مى گويند از قرآن بيگانه اند.(5)

11. علت اين كه در آيه بالغدو و الاصال تنها صبح و شام را مى گويد اين است كه در اين دو وقت قلب انسان از فكر معاش آسوده است و بهتر مى تواند به ياد خدا باشد.(6)

12. تنوين «هدى و رحمة» براى تفخيم است و مقدم شدن «من ربكم» بر اين دو و آمدن جمله لقوم يؤمنون بعد از اين دو براى اين است كه اشاره كند بصائر بودن قرآن براى جميع مردم مى باشد و بدين وسيله است كه حجت بر همه تمام مى شود، اما اين كه مؤمنين فقط هدايت و رحمت مى يابند به خاطر اين است كه فقط اين گروه هستند كه از نور قرآن استفاده مى كنند.(7)

ص: 233

13. «بصائر» جمع آورده شد تا دلالت كند بر اين كه قرآن داراى انواعى از هدايت مى باشد مانند روشن كردن عقل، وضع قوانين براى معاملات و معاشرت بين مردم، اصلاح عقايد و ...(1)

14. وجوب گوش فرا دادن به قرآن و رعايت سكوت به هنگام شنيدن آن: و اذا قرى القرءان فاستمعوا له و أنصتوا . «استماع» (مصدر استمعوا) به معناى گوش سپردن و «انصات» (مصدر «أنصتوا») به معناى سكوت كردن است.(2)

15. تلاوت كننده قرآن، هر كه باشد بايد به هنگام قرائت او خاموش ماند و به قرآن گوش داد: و إذا قرى القرءان فاستمعوا له و أنصتوا لعلكم ترحمون . برداشت فوق از مجهول بودن فعل «قرى» استفاده شده است.(3)

ذكر كلمه «لعل» براى اين است كه بيان كند مشمول رحمت خدا شدن تنها به سكوت و گوش فرا دادن نيست، بلكه شرايط ديگرى نيز دارد كه از جمله آن، عمل كردن است.(4)

16. اين كه ذكر با صداى بلند را مورد امر قرار نداده به اين دليل است كه چنين ذكر گفتنى با ادب عبوديت منافات دارد.(5)

17. مقتضاى اين كه ذكر را با دو وصف تضرع و خفيه توصيف كرد اين است كه آدمى در ذكر گفتنش حالت آن شخص را داشته باشد كه چيزى را هم دوست دارد و به اين خاطر نزديكش مى رود و

18. هم از آن مى ترسد و از ترس آن عقب برگشته و دور مى شود.(6)

19. قرب به خدا تنها به وسيله ياد و ذكر او حاصل مى شود و به وسيله ذكر است كه حجاب هاى حايل ميان او و بندگانش برطرف مى گردد و اگر ذكرى نباشد جميع موجودات نسبت به نزديكى به او و دورى از او يكسان بودند.(7)

ص: 234

ص: 236

آنها گفتند كه ما نيز سهمى داريم؛ زيرا ما تكيه گاه و مايه دلگرمى شما بوديم و اگر كار بر شما سخت مى شد و عقب نشينى مى كرديد حتما به سوى ما مى آمديد، در اين موقع ميان دو نفر از انصار مشاجره لفظى پيدا شد و راجع به غنايم جنگ با يكديگر گفتگو كردند. آيه فوق نازل شد و صريحا غنايم را متعلق به پيامبر(صلی الله علیه و آله) معرفى كرد كه هر گونه بخواهد

با آن رفتار كند. پيامبر(صلی الله علیه و آله) هم آن را به طور مساوى در ميان همه جنگجويان تقسيم كرد و دستور داد كه ميان برادران دينى صلح و اصلاح شود.(1)

دشمن مى جنگند، نه براى غنيمت، بنا بر اين غنيمت يك موضوع اضافى است كه به دست آن ها مى افتد.(1)

د. گرچه آيه فوق در زمينه غنايم جنگى وارد شده است، ولى مفهوم آن يك حكم كلى و عمومى است و تمام اموال اضافى يعنى آنچه مالك خصوصى ندارد را شامل مى شود به همين دليل در رواياتى كه از طريق اهل بيت(عليهم السلام) به ما رسيده مى بينيم كه مفهوم وسيعى براى انفال بيان شده است. در روايات معتبر از امام باقر و امام صادق(عليهماالسلام) چنين مى خوانيم: «انها ما اخذ من دار الحرب من غير قتال كالذى

انجلى عنها أهلها و هو المسمى فيئا و ميراث من لا وارث له، و قطائع الملوك اذا لم تكن مغصوبة و الاجام و بطون الوديه ... فانها لله و لرسوله و بعده لمن قام مقامه يصرفه حيث يشاء من مصالحه و مصالح عياله»؛ انفال اموالى است كه از دارالحرب بدون جنگ گرفته مى شود و همچنين سرزمينى كه اهلش آن را ترك كرده و از آن هجرت مى كنند - و آن «فيىء» ناميده مى شود - و ميراث كسى كه وارثى نداشته باشد و سرزمين و اموالى كه پادشاهان به اين و آن مى بخشيدند - در صورتى كه صاحب آن شناخته نشود - و بيشه زارها و جنگل ها و دره ها و سرزمين هاى موات كه همه اين ها از آن خدا و پيامبر(صلی الله علیه و آله) و بعد از او براى كسى است كه قائم مقام اوست و او آن را در هر راه كه مصلحت خويش و مصلحت مردمى كه تحت تكفل او هستند ببيند، مصرف خواهد كرد.(2)

ه - . عن داود بن فرقد قال: قلت لابى عبدالله(علیه السلام): ... و ما الانفال ؟ قال: «بطون الاودية و رؤس الجبال و الاجام و المعادن و كل أرض لم يوجف عليها خيل و لا ركاب و كل أرض ميتة قد جلا أهلها و قطايع الملوك»؛ داود بن فرقد گويد به امام صادق(علیه السلام) گفتم: ... انفال چيست ؟ فرمود: كف دره ها و سر كوه ها و جنگل ها و معادن و هر زمين كه بدون جنگ از دشمن به دست آيد و هر زمين مرده اى كه اهل آن كوچ كرده باشند و زمين هاى ملى كه سلاطين به خود اختصاص داده اند.(3)

و. اسحاق بن عمار قال: سألت أبا عبدالله(علیه السلام) عن الانفال قال:

«... ما كان للملوك ... و كل

ص: 239

أرض لا ربّ لها ... و من مات و ليس له مولى فماله من الانفال ... »؛ اسحاق بن عمار گويد: از امام صادق(علیه السلام) در باره انفال پرسيدم، فرمود: ... اموالى كه از سلاطين بوده ... و زمين هاى بدون صاحب ... و مال كسى كه از دنيا رفته و وارث ندارد، از انفال است.(1)

ز. عن أبى عبدالله(علیه السلام) قال:

«الانفال ... لرسول الله(صلی الله علیه و آله) و هو للامام من بعده يضعه حيث يشاء» . از امام صادق(علیه السلام) روايت شده است: انفال ... براى رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و پس از ايشان براى امام است به هر مصرفى كه بخواهد مى رساند.(2)

ح. منظور از جمله و اصلحوا ذات بينكم اين است كه آن حالت بد و آن فسادى كه در بينتان رخ نموده و آن تيرگى رابطه را اصلاح كنيد.(3)

ط . درجه به دو معناست: پله نردبان، طبقه. اگر درجه به معناى پله باشد جمع آن دَرَج است و اگر درجه به معناى طبقه باشد جمع آن درجات خواهد بود.

ى. مغفرت به معناى گذشت الهى از گناهان است. (و رزق كريم) نعمت هاى بهشتى است كه نيكان از آن ارتزاق مى كنند و منظور از «درجات» مراتب قرب و منزلت معنوى است.(4)

الانفال و گاهى از امور تكوينى است مانند: يسئلونك عن الروح و يسئلونك عن الاهلة .

4. از آنجا كه ميان مسلمانان نزاع صورت گرفت، قرآن كريم در ضمن پاسخ به آن كه انفال مربوط به مكتب است نه اشخاص سه دستور مى دهد: 1. تقوا. 2. اصلاح. 3. اطاعت از خدا و پيامبر و جمله ان كنتم مؤمنين متعلق به هر سه صفت است؛ يعنى اگر مؤمن هستيد متقى و صالح و مطيع باشيد.

5. اصلحوا ذات بينكم يعنى دل و قلب خود را پاك كنيد. در آيه شريفه نمى فرمايد «اصلحوا بينكم» بلكه مى فرمايد: ذات بينكم ؛ ذات به معناى دل و قلب است چنانكه مى فرمايد خداوند عليم بذات الصدور است.

6. هر گاه انسان بخواهد اصلاح برقرار كند بايد در رتبه قبل خود صالح باشد و زمانى انسان صالح مى شود كه با تقوا باشد، از اين رو مى فرمايد: فاتقوا الله و اصلحوا ذات بينكم .

7. آوردن اسم ظاهر به جاى ضمير و تكرار انفال در آيه شريفه يسئلونك عن الانفال قل الانفال به جاى «قل هى» علاوه بر اهميت موضوع انفال قرآن كريم حكم كلى انفال را بيان مى كند چه در

جنگ بدر چه در جنگ غير بدر انفال مربوط به مكتب است: قل الانفال لله و لرسوله .

8. ايمان تنها در قلب نيست، جلوه خارجى و اطاعت عملى هم مى خواهد: اطيعوا ... ان كنتم مؤمنين .(1)

9. علت اين همه تأكيد در زمينه مسئله اجتماعى اين است كه عظمت و توانايى و قدرت و سربلندى يك ملت، جز در سايه تفاهم و تعاون ممكن نيست اگر مشاجره ها و اختلافات كوچك اصلاح نشود، ريشه عداوت و دشمنى تدريجا در دل ها نفوذ مى كند و يك ملت متحد را به جمعى پراكنده مبدل مى سازد.(2)

10. ذكر نام رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) با نام خداوند در ابتدا و انتهاى آيه شريفه براى تعظيم شأن و منزلت رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) و اعلام به اين كه اطاعت رسول اطاعت خداوند است.(3)

ص: 241

11. قرار گرفتن «اصلاح ذات البين» بين امر به تقوا و امر به اطاعت براى اظهار كمال عنايت و توجه به مسأله اصلاح به ذات بين است.(1)

12. از آيه شريفه استفاده مى شود ايمان حقيقى در پرتو سه امر حاصل مى شود: تقوا، اصلاح ذات البين و اطاعت خدا و رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) .(2)

13. در روايات، پاداش اصلاح و آشتى ميان مردم، از يك سال نماز و روزه مستحبى هم بيشتر ذكر شده است. امام صادق(علیه السلام) به شاگر خود مفضّل فرمود: اگر ميان دو نفر از طرفداران ما نزاعى پيش آمد، از مال من خرج كن و ميان آنان آشتى بده.(3)

14. «انما» در آيه شريفه براى حصر ايمان كامل است آن هم حصر نسبى نه حصر مطلق؛ زيرا نظير آيه شريفه، آيه 74 همين سوره است كه اوصاف ديگرى مانند هجرت در راه خدا را براى مؤمنان بيان كرده است. مؤمن واقعى كسى است كه داراى پنج وصف باشد كه سه وصف آن از امور قلبى است: هراس دل، ازدياد ايمان و توكل، و دو وصف آن از امور بدنى است اقامه نماز و انفاق در راه خدا.

15. توكل به اين معنا نيست كه انسان قسمتى از كارها را كه مى تواند خودش انجام دهد به خداوند مرتبط نداند و كارهايى كه نمى تواند انجام دهد فقط به خداوند واگذار كند، بلكه توكل به اين معناست كه

انسان خداوند را در متن زندگى حاضر و ناظر و مؤثر بداند چه از عهده خودش آن كار ساخته باشد چه نسبت به آن عاجز و ناتوان باشد. اگر اين گونه شد ديگر آن فكر قارونى در ما اثر نمى كند و نمى گوييم اين كار و اين علم يا مال محصول رنج و زحمت خود من مى باشد: انما أوتيته على علم عندى .

16. سؤال: جمع ميان آيه اذا ذكر الله وجلت قلوبهم و آيه الا بذكرالله تطمئن القلوب (رعد، 28) چگونه است ؟ برخى گفته اند وقتى انسان به ياد جهنم مى افتد مى ترسد و وقتى به ياد نعمت ها مى افتد قلب آرام مى شود، اين معنا گرچه درست است، اما در مورد آيه شريفه سخن از جهنم و عذاب قيامت نيست كه بترسد بلكه سخن از خود خداوند است. اذا ذكر

ص: 242

الله يعنى مؤمن وقتى عظمت خدا را مى بيند هراسناك مى شود.

در پاسخ بايد گفت: اولاً طمأنينه در مقابل اضطراب و ترديد است نه در مقابل ترس. مؤمن واقعى با اين كه دلش به ياد خدا آرام مى شود در عين حال از خداوند مى ترسد و خلاصه اينكه آرام شدن دل به ياد الهى با ترس و هراس دل از عظمت او منافاتى ندارد. چطور انسان وقتى در برابر يك شخص بزرگ قرار مى گيرد خود را جمع مى كند و حريم قائل مى شود، حال وقتى انسان غناى خدا را فهميد و فقر خود را متوجه شد مى ترسد مبادا فيض و لطف آن غنى بالذات از اين فقير بالذات قطع شود.

ثانياً هراس مربوط به مراحل ابتدايى است و اطمينان مربوط به مراحل نهايى است. شاهد اين جمع آيه 23 سوره زمر است كه به وسيله كلمه «ثم» اين دو مرحله بيان شده است: تقشعر منه جلود الذين يخشون ربهم ثم تلين جلودهم و قلوبهم الى ذكر الله .

17. نظير آيه شريفه اذا ذكر الله وجلت قلوبهم دو آيه ديگر هست:

الف. و بشّر المخبتين الذين اذا ذكر الله وجلت قلوبهم و الصابرين على ما اصابهم و المقيمين الصلوة و مما رزقناهم ينفقون . (حج، 34)

ب. و الذين يؤتون ما اتوا و قلوبهم وجلة انهم الى ربهم يرجعون . (مؤمنون، 63)

18. اوصافى كه براى مؤمن حقيقى ذكر شده دائمى است: (ينفقون، يقيمون و يتوكلون).

19. در برابر مؤمنان واقعى كفار واقعى هستند كه اوصاف آنان را در سوره نساء آيه 151 بيان مى كند: ان الذين يكفرون بالله و رسله و يريدون ان يفرقوا بين الله و رسله ... اولئك هم الكافرون حقّا .

20. زادتهم ايمانا اشاره است به زيادى از جهت كيفيت؛ يعنى ايمانشان رو به شدت و كمال مى گذارد.(1)

21. ملكات نفسانى چه در قسمت فضايل چه رذايل قابل ازدياد هستند. در آيه 22 احزاب مى فرمايد: ... و ما زادهم الا ايمانا و تسليما و در آيه 173 آل عمران مى فرمايد: ان الناس قد جمعوا لكم فزادهم ايمانا . در قسمت رذايل مى فرمايد: فى قلوبهم مرض

ص: 243

فزادهم الله مرضا و فما زادوهم الا نفورا.

22. انفاق، بايد از مال حلال و روزى الهى باشد: مما رزقناهم ينفقون .(1)

23. مؤمن، دارايى خود را بخشش الهى مى داند، نه محصول دسترنج خويش و اين عقيده انفاق را بر او آسان مى كند: مما رزقناهم ينفقون .(2)

24. تعبير به «اقامه نماز» به جاى خواندن نماز، اشاره به اين است كه نه تنها خودشان نماز مى خوانند، بلكه كارى مى كنند كه اين رابطه محكم با پروردگار همچنان و در همه جا بر پا باشد و تعبير مما رزقناهم تعبير وسيعى است كه تمام سرمايه هاى مادى و معنوى را در بر مى گيرد؛ آن ها نه تنها از اموالشان بلكه از علم و دانش، از هوش و فكرشان در راه خدا مضايقه نمى كنند.(3)

25. تقدم «على ربهم» بر «يتوكلون» به اين جهت است كه مؤمنان تنها بر خداوند توكل مى كنند.

26. علت اين كه تنها در باره نماز و زكات سخن مى گويد به خاطر اهميت آن هاست و به خاطر اين كه مردم از آن ها مواظبت بيشترى كنند.(4)

27. استمرار در برپايى نماز و دستگيرى دايمى از مستمندان و توكل مستمرّ، نشان ايمان حقيقى در مرحله عمل و اعتقاد است: اولئك هم المؤمنون حقا .(5)

28. حتى مؤمنان حقيقى نيز در معرض لغزش بوده و نيازمند مغفرت الهى مى باشند: المؤمنون حقا لهم ... مغفرة .(6)

29. در قرآن كريم جمله لهم مغفرة و رزق كريم در چهار مورد براى مؤمنان حقيقى بيان شده است: آيات 4 و 74 سوره انفال، آيه 50 سوره حج و آيه 26 سوره نور.

30.

اگر كسى به مقام توكل رسيد، براى او در بهشت درجاتى است: و على ربهم يتوكلون

ص: 244

... لهم درجات، اما اگر كسى به مقام رضوان رسيد خود او درجه است كه مقام برتر و بالاتر است: أفمن اتبع

رضوان الله كمن باء بسخط من الله و مأواه جهنم و بئس المصير ... هم درجات عندالله . (آل عمران، 162 - 163)

31. ترس از خداوند اختصاصى به ياد از عذاب و عقاب الهى ندارد؛ زيرا گاهى ترس به جهت معرفت و شناخت از خداوند است چنانكه مى فرمايد: انما يخشى الله من عباده العلماء چه اينكه درك از عظمت قرآن باعث خشيت و ترس مى شود: لو أنزلنا هذا القرآن على جبل لرأيته خاشعا متصدّعا من خشية الله .

32. در برابر اوصاف پنج گانه كه در سه قسمت است سه پاداش بيان شده است: در مقابل سه فضيلت قلبى «هراس دل، ازدياد ايمان در اثر تلاوت آيات و توكل» مى فرمايد: لهم درجات ، در برابر اقامه نماز مى فرمايد: مغفرة و در برابر انفاق مى فرمايد: رزق كريم .

33. «درجات» همان گونه كه به كبَر توصيف شده است به علوّ نيز توصيف شده است: من يأته مؤمنا و قد عمل الصالحات فأولئك هم الدرجات العلى (طه، 75) و وللاخرة اكبر درجات و اكبر تفضيلاً . (اسراء، 21)

34. خداوند متعال كه «رفيع الدرجات» است در بهشت افراد بهشتى را از دو نعمت بهره مند مى سازد: 1.نعمت ظاهرى. 2. نعمت باطنى، و آيه شريفه لمن خاف مقام ربّه جنتان ناظر به اين دو جنت است: 1. جنات عدن. 2. وادخلى فى عبادى فادخلى جنتى.

ص: 245

ج. كلمه «بالحق» اشاره به اين است كه اين فرمان خروج از مدينه به سوى بدر طبق يك وحى الهى و دستور آسمانى صورت گرفت كه نتيجه اش وصول به حق براى جامعه اسلامى بود.(1)

د. كراهت در آيه شريفه و ان فريقا من المؤمنين لكارهون طبعى نيست به تعبير ديگر كراهت به خروج از مدينه به سوى جهاد به معناى دشوارى و سختى نيست، بلكه اختيارى و به معناى بى ميلى است. برخى به دليل جمله كانما يساقون الى الموت گفتند: كراهت به معناى سختى است، ليكن به دليل يجادلونك من بعد ما تبين به معناى كراهت اختيارى و بى ميلى است. برخى به جهت اينكه قداست صحابه را حفظ كنند گفته اند: «كارهون» به معناى سختى است غافل از اين كه «كره» (به ضم) به معناى دشوارى است حملته كرها على كره نه كره (بفتح) كه در آيه شريفه به معناى بى ميلى است.

ه - . برخى نسبت به اصل جهاد بى ميل هستند و در برابر حكم الهى كراهت دارند مانند منافقان كه در آيه 20 سوره محمد بيان شده است: و يقول الذين ءامنوا لولا نزلت سورة فاذا انزلت سورة

محكمة و ذكر فيها القتال رأيت الذين فى قلوبهم مرض ينظرون اليك نظر المغشى عليه من الموت فاولى لهم.

اما برخى مانند مسلمانان ضعيف الايمان نسبت به اصل حكم بى ميل نبودند، بلكه در تطبيق اين حكم براى خودشان بى ميل بودند.

و. در آيه شريفه خداوند حق را كه معلول است بيان كرده و علت را كه درگيرى با «ذات الشوكة» است حذف كرده زيرا قرآن مى فرمايد: شما دوست داريد با «غير ذات الشوكة» برخورد كنيد، اما خداوند دوست دارد شما با «ذات الشوكة» مواجه شويد، به جاى «يريد الله ان يكون ذات الشوكة لكم» فرمود: يريد الله ان يحق الحقّ .

بيمار غذاى لذيذ را دوست دارد و طبيب داروى تلخ را براى بيمار دوست دارد چون مى خواهد مريض مداوا شود؛ در اين صحنه نيز خداوند جهاد را براى مردم مى خواهد زيرا سلامت آنان در پرتو جهاد است.

ص: 247

ز. منظور از «طائفتين» دو طايفه عير و نفير مى باشد كه مقصود از «عير» قافله 40 نفرى قريش است كه با مال التجاره و اموال خود به شام مى رفت و مقصود از «نفير» لشكر قريش است كه قريب به هزار نفر بودند. «شوكة» به معناى قدرت و شدت است در اصل از «شوك» به معناى خار گرفته شده، سپس به سرنيزه هاى سربازان و بعد از آن به هر گونه اسلحه «شوكه» گفته شده و از آنجا كه سلاح نشانه قدرت و شدت است به هر گونه قدرت و شدت نيز «شوكه» اطلاق مى شود، و مراد از «ذات الشوكة» سربازان مسلح و «غير ذات الشوكة» به معناى كاروان غير مسلح است.(1)

ح. كلمات خدا قضا و قدرى است كه بدين وسيله انبيا خود را يارى كند.

ط . طبق آنچه تاريخ نويسان و محدثان و مفسران آورده اند، غزوه بدر از اينجا آغاز شد كه ابوسفيان بزرگ مكه در رأس يك كاروان نسبتا مهم تجارتى كه از چهل نفر با 50 هزار دينار مال التجاره تشكيل مى شد از شام به سوى مدينه باز مى گشت، پيامبر(صلی الله علیه و آله) به ياران خود دستور داد آماده حركت شوند و به طرف اين كاروان بزرگ كه قسمت مهمى از سرمايه دشمن را با خود حمل مى كرد بشتابند و با مصادره كردن اين سرمايه، ضربه سختى بر قدرت اقتصادى و در نتيجه بر قدرت نظامى دشمن وارد كنند.

پيامبر و يارانش حق داشتند دست به چنين حمله اى بزنند زيرا اولاً با هجرت مسلمانان از مكه به مدينه بسيارى از اموالشان به دست مكيان افتاد و خسارت سنگينى به آنها وارد شد و آنها حق داشتند چنين خسارتى را جبران كنند، از اين گذشته مردم مكه در طى 13 سال اقامت پيامبر(صلی الله علیه و آله) و مسلمين در

آنجا كاملاً نشان داده بودند كه از هيچ گونه ضربه و صدمه به مسلمانان فروگذار نخواهد كرد و حتى آماده كشتن شخص پيامبر(صلی الله علیه و آله) نيز شدند چنين دشمنى با هجرت پيامبر(صلی الله علیه و آله) به مدينه بى كار نخواهد نشست و مسلما نيروى خود را براى ضربه قاطع ترى بسيج خواهد كرد، پس عقل و منطق ايجاب مى كند كه مسلمانان به عنوان يك اقدام پيشگيرانه با مصادره كردن سرمايه عظيم كاروان تجارتى آنها ضربه سختى بر آنان وارد سازند.(2)

ص: 248

7. افراد تن پرور و ترسو، براى گريز از فرمان حق و جهاد، هميشه دست به جدال و توجيه زده و بهانه جويى مى كنند: يجادلونك فى الحقّ .(1)

8. مسلمانان صدر اسلام راحت طلب و عافيت طلب بودند و نمى خواستند با سربازان مسلح مشركان مواجه شوند: تودّون ان غير ذات الشوكة لكم .

9. پيروزى، تنها با تعداد نفرات و تجهيزات جنگى نيست، عامل عمده، اراده خداوند است: يريد الله . آرى اراده خدا غالب بر عوامل طبيعى است.(2)

10. نظير آيه شريفه تؤدون ان غير ذات الشوكة لكم كه دنياطلبى مسلمانان را مى رساند، آيه 67 انفال است كه مى فرمايد: هيچ پيامبرى حق ندارد اسير بگيرد تا اينكه زمين را به سبب ريختن خون كفار ثخين و سنگين كند؛ زيرا اگر اسير بگيريد بعد در برابر آزادى آن پول طلب مى كنيد و خداوند آخرت را طلب مى كند: ما كان لنبى ان يكون له اسرى حتى يثخن فى الارض تريدون عرض الدنيا و الله يريد الاخرة و الله عزيز حكيم .

11. هرگز از راه باطل نمى توان به هدف دست يافت و به تعبير ديگر هدف وسيله را توجيه نمى كند، از اين رو قرآن كريم مى فرمايد: خداوند حق را پيروز مى كند، ليكن به وسيله حق و كلمات تشريعى و تكوينى خود پيروز مى كند نه به باطل: و يريد الله ان يحق الحق بكلماته و در سوره انبيا آيه 8 مى فرمايد: بل نقذف بالحق على الباطل فيدمغه فاذا هو زاهق .

12. ادب قرآن كريم اين است كه نمى فرمايد شما مسلمانان باطل گرا هستيد چون كاروان تجارى و غير ذات الشوكة را طلب مى كنيد، بلكه مى فرمايد: خداوند حق طلب است: و يريد الله ان يحقّ الحق ؛ معناى اين جمله آن است كه اگر خداوند حق را اراده مى كند پس شما كه غير ذات الشوكة را دوست داريد باطل طلب مى كنيد؛ به جهت رعايت ادب اين تعبير را بيان نكرد.

13. سؤال: حق، حق است و باطل، باطل. احقاق حق و ابطال باطل تحصيل حاصل است و درست نيست.

پاسخ: جمله ليحق الحق و يبطل الباطل ناظر به كسانى است كه گاهى حق را باطل

ص: 250

و باطل را حق مى پندارند. خداوند گاهى حق را تثبيت و باطل را از بين مى برد تا براى چنين افرادى مسئله روشن شود. مثلاً خداوند مى فرمايد: گروه اندك باايمان بر گروه زياد بى ايمان پيروز مى شود اين مطلب حقّى است، لكن دشمنان آن را قبول نمى كنند، اما در جنگ بدر براى آن ها روشن شد كه گروه اندك با ايمان بر گروه باطل بى ايمان پيروز شدند.(1)

14. بعضى روايات، مصداق روشن اين آيه را زمان ظهور حضرت مهدى(علیه السلام) دانسته اند كه با قيام آن حضرت، سلطه باطل برطرف شده و حكومت حق و عدل بر جهان حاكم مى شود.(2)

15. موضوع احقاق حق و شكست باطل در سه مورد بيان شده است: الف) پيروزى مسلمانان در جنگ بدر: ليحق الحق و يبطل الباطل و لو كره المجرمون (انفال، 8). ب) پيروزى حضرت موسى بر ساحران: و يحق الله الحق بكلماته و لو كره المجرمون (يونس، 82). ج) حق بودن قرآن كريم و رسالت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله): أم يقولون افترى على الله كذبا فان يشأ الله يختم على قلبك و يمح الله الباطل و يحق الحق بكلماته انه عليم بذات الصدور (شورى، 24). از مجموع آيات استفاده مى شود كه مجرمان شكست پذير، همان كفار هستند.

ص: 251

جنگ عامل آرامش مسلمانان، انحصار يارى از خداوند، بيان چگونگى پيروزى مؤمنان در جنگ بدر به وسيله نزول باران و القاى ترس در قلب كفار، دستور به مبارزه قاطع با آنان و عقوبت كفار در دنيا و آخرت.

ب. «مردفين» را دو گونه مى توان معنا كرد: هزار فرشته را خداوند نازل كرد؛ آن فرشته اى كه جلوتر بود «مردف» بود و آن فرشته اى كه به دنبال او بود «رادف» بود كه حركت آنان به شكل يك ستون منظم بود و ظاهر آيه شريفه هم همين معنا را مى رساند؛ در اين صورت بايد آيه 123 و 124 آل عمران را چنين توجيه كرد كه هزار نفر در جلو بودند و سه هزار نفر ملائكه (منزل) يا پنج هزار نفر ملائكه نشانه دار (مسوّمين) در رديف و به دنبال اينها هستند و اين دليل مى خواهد.

يا اين كه گفته شود «مردفين» به معناى مطاع بودن است. هزار نفر «مطاع» هستند و 4 هزار نفر «مطيع» بودند: اذ تقول الن يكفيكم ان يمدكم ربكم بثلاثة ءالاف من الملائكة منزلين * بلى ان تصبروا و تتقوا و يأتوكم من فورهم هذا يمددكم ربكم بخمسة ءالاف من الملائكة مسومين * و ما جعله الله الا بشرى لكم ... ، البته اين توجيه در صورتى است كه آيات سوره آل عمران مربوط به جنگ بدر باشد و اگر مربوط به جنگ احد باشد كه ديگر بحثى ندارد و توجيه لازم نيست.

ج. مقصود از «رجز الشيطان» آن وسوسه هاى پليدى است كه در قلب راه مى يابد يا پليدى جسمانى كه بر اثر جنابت بعضى در آن شب پديد آمده يا هر دو بوده است، به هر صورت با آمدن

باران اين مشكلات از بين رفت.(1)

د. در اين كه جمله و يثبت به الاقدام به چه معناست دو قول است: 1. چون مسلمين در قسمت شنزار قرار داشتند و پاهايشان در شن فرو مى رفت خداوند به وسيله باران آن قسمت شنزار را محكم و سفت نمود تا پاهاى مسلمين در آن فرو نرود.(2)

ه - . اين جمله به معناى ثابت قدم بودن مؤمنين در ميدان جنگ است.(3)

ص: 253

و. مراد از اين كه فرمود «بالاى گردن ها را بزنيد» اين است كه سرها را بزنيد و مراد از «كل بنان» جميع اطراف بدن است؛ يعنى دو دست و دو پا يا انگشتان دست هايشان را بزنيد تا قادر به حمل سلاح و دست گرفتن آن نباشند.(1)

ز. سؤال: خطاب در «فاضربوا» به كيست ؟

پاسخ: ممكن است خطاب به ملائكه باشد و آن وقت زدن گردن ها و زدن همه بنان همان معناى ظاهر است يا كنايه است از ذليل كردن ايشان و اين كه با ارعاب، قدرت آنها را سلب كند و نيز ممكن است خطاب به مؤمنين باشد و خواسته قدم هاى ايشان را ثابت تر و دل هايشان را محكم تر كند.(2)

ح. سركوبى و شكست مشركان در بدر، عقوبت دنيوى آنان: ذلكم فذوقوه و أن للكافرين عذاب النار . «كم» در «ذلكم» خطاب به مشركان و «ذا» اشاره به شكست و سركوبى آنان دارد، و «ذلكم» مبتدا و خبر آن به قرينه فراز بعد - و أن للكافرين ... - عقابكم فى الدنيا است.(3)

سه برابر مسلمانان بود، پيامبر عرضه داشت: «

اللهم انجزلى ما وعدتنى، اللهم آتنى ما وعدتنى، رب ان تهلك هذه العصابة لم تعبد فى الارض »؛ خداوندا! به وعده خود عمل كن، پروردگارا! اگر اين گروه از مسلمانان كشته شوند در زمين عبادت نمى شوى.

4. آيا خداوند كه دين را يارى مى كند و مجاهدان را پيروز مى كند، فرشتگان و مؤمنين سهمى در پيروزى دارند يا ندارند؟ قرآن كريم مى فرمايد: نزول فرشتگان فقط براى بشارت و اطمينان بخشى شماست؛ نصرت فقط و فقط از خداوند است: و ما جعله الله الا بشرى و لتطمئن به قلوبكم و ما النصر الا من عندالله ان الله عزيز حكيم .

نظير همين تعبير با اندكى تفاوت در آيه 125 - 126 سوره آل عمران 5 امر را بيان كرد كه در امر سوم پيامبر را هيچ كاره معرفى كرد: ليس لك من الامر شىء ، تا ديگران حساب كار خود را بكنند كه هيچ سهمى در نصرت دين خدا ندارند: و ما النصر الا من عندالله العزيز الحكيم ؛ 1. ليقطع طرفا من الذين كفروا 2. أو يكبتهم 3. ليس لك من الامر شىء 4. او يتوب عليهم فينقلبوا خائبين 5. أو يعذّبهم .

5. به دستور پيامبر(صلی الله علیه و آله) تمام كشته شدگان كفار را درون چاهى ريختند و آنگاه حضرت بر سر چاه آمده و تك تك آنان را به اسم صدا زده و فرمودند: آيا شما وعده پروردگارتان را حق يافتيد؟!

شما بد مردمانى بوديد؛ زيرا پيامبرتان را تكذيب كرديد و مرا از خانه و كاشانه ام بيرون نموديد و با من به جنگ پرداختيد، اما ديگران مرا تصديق كرده و در ميان خود جاى دادند و به يارى ام پرداختند! اصحاب گفتند: مگر آنان مى شنوند؟ حضرت فرمود: شما شنواتر از آنان نيستيد، ولى آنان نمى توانند جواب بدهند. آنگاه رو به جسد ابوجهل كرد و فرمود: اين از فرعون گستاخ تر بود، زيرا فرعون هنگامى كه عذاب آمد و هلاكت را قطعى ديد، موحد شد، اما او تا آخرين لحظات دست از بت ها برنداشت.(1)

6. هر انسانى در دنيا فطرتا جوياى عزت، محبت، نصرت و قرب به خداوند است. در اين جهت مؤمن اين سلسله از امور را از خداوند حكيم درخواست مى كند، ليكن مشرك و بت پرست اين امور را از بت بى شعور طلب مى كند:

ص: 255

الف. عزّت: و اتخذوا من دون الله ءالهة ليكون لهم عزّا (مريم، 81) و أيبتغون عندهم العزة (نساء، 139). پاسخ: فانّ العزّة لله جميعا . (نساء، 139)

ب. محبت و ولايت: ام اتخذوا من دونه اولياء ، پاسخ: فالله هو الولى و هو يحيى و يميت . (شورى، 9)

ج. نصرت: واتخذوا من دون الله ءالهة لعلهم ينصرون (يس، 74)، پاسخ: 1. و لا يستطيعون نصرهم (يس، 75) 2. و ما النصر الاّ من عندالله . (انفال، 10)

د. قرب به خدا: و الذين اتخذوا من دونه اولياء ما نعبدهم الاّ ليقرّبونا الى الله زلفى (زمر، 3)، پاسخ: ان الله يحكم بينهم فى ما هم فيه يختلفون (زمر، 3)، علاوه بر اين راه قرب به خداوند، عبادت سجده كردن اوست: فاسجد و اقترب .

7. موضوع نصرت خداوند در قرآن با بيانات مختلفى مطرح شده است:

الف. خداوند بهترين ناصر است: بل الله مولاكم و هو خير الناصرين . (آل عمران، 150)

ب. نزديك بودن نصرت خداوند: الا ان نصر الله قريب .

ج. انحصار نصرت از خدا: و ما النصر الا من عندالله العزيز الحكيم (آل عمران، 126) و و ما النصر الا من عندالله . (انفال، 10)

د. نصرت خداوند در صورت نصرت مردم نسبت به دين خداست: ان تنصروا الله ينصركم و يثبت اقدامكم .

ه - . قرآن كريم به طور كلى مى فرمايد: و الله يؤيد بنصره من يشاء . (آل عمران، 13)

در آيات ديگر نمونه هاى نصرت خداوند را بيان مى كند:

الف. نصرت پيامبران: انا لننصر رسلنا و الذين ءامنوا فى الحياة الدنيا (غافر، 51) و و لقد سبقت كلمتنا لعبادنا المرسلين * انهم لهم المنصورون . (صافات، 171 - 172)

ب. نصرت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله): الا تنصروه فقد نصره الله . (توبه، 40)

ج. نصرت رزمندگان در جنگ بدر: و لقد نصركم الله ببدر و انتم اذلة . (آل عمران، 123)

د. نصرت رزمندگان در جنگ حنين: لقد نصركم الله فى مواطن كثيرة و يوم حنين . (توبه، 25)

8. پيروزى مؤمنان، تنها به ابتكار، طرح نظامى، سلاح و نفرات آنان يا به خاطر فرشتگان نيست، بلكه اصل اراده و خواست خداوند است: و ما النّصر الاّ من عندالله چنانكه گاهى به

ص: 256

خواست خداوند، گروه اندكى از مؤمنان بر گروه زيادى از دشمنان پيروز مى شوند: كم من فئة قليلة غلبت فئة كثيرة باذن الله .(1)

9. سؤال: آيا فرشتگان جنگيدند؟

پاسخ: فرشتگان تنها براى دلگرمى و تقويت روحيه مؤمنان نازل شدند؛ زيرا اولاً قرآن كريم مى فرمايد: اين ها تمام براى اطمينان قلب شما بوده است كه با احساس اين پشت گرمى بهتر مبارزه كنيد. ثانيا اگر بنا باشد فرشتگان شجاعانه سربازان دشمن را به خاك افكنده باشند چه فضيلتى براى مجاهدين بدر باقى خواهد ماند. ثالثا تعداد مقتولين بدر 70 نفر بود كه قسمت مهمى از آنان با شمشير على(علیه السلام) به خاك افتادند و قسمت ديگرى به دست جنگجويان اسلام كه غالبا قاتلين آن ها در تاريخ به نام ذكر شده اند؛ ديگر عددى باقى نمى ماند كه فرشتگان آنان را كشته باشند.(2)

10. تعبير به «نعاس» كه به خواب كم و سبك و آرام بخش اطلاق مى شود، شايد براى اشاره به اين باشد كه در عين استراحت آن چنان خواب عميقى بر شما مسلط نشد كه دشمن بتواند از موقعيت استفاده كرده و بر شما شبيخون بزند.(3)

11. با اراده و مدد الهى، در برابر دشمن مسلح و انبوه هم مى توان آرامش داشته و آرام خوابيد و اگر خدا نخواهد در بهترين باغ ها و شرايط ، نه خوابى هست و نه آرامشى: اذ يغشّيكم النعاس أمنة منه .(4)

12. امدادهاى غيبى مختلفى نازل شد. نزول فرشتگان، نزول باران، تطهير جسم و لباس، سفت شدن زمين شنزار، كم جلوه دادن كفار در چشم مسلمانان و بالعكس تا جنگ را آغاز كنند، وقتى جنگ شروع شد، خداوند مسلمانان را زياد نشان داد تا دشمنان بترسند.

قرار گرفتن لشكر مسلمانان ميان لشكر دشمن و كاروان كفار زيرا مشركان در قسمت بالا بودند، مسلمانان پايين و كاروان تجارى كفار در قسمت پايين تر؛ يعنى مسلمانان در ميان دو

ص: 257

گروه دشمن قرار داشتند و كاملاً احساس ضعف مى كردند، اينجا بود كه نصرت خداوند شامل مسلمانان شد.

13. خداوند در جنگ بدر علاوه بر امداد غيبى امداد ظاهرى هم كرد؛ يعنى مسلمانان اگر مى خواستند در زمين شنى بجنگند وقتى دشمن به آنان حمله مى كرد به هنگام فرار در زمين فرو مى رفتند، از اين رو باران فرستاديم تا زمين سفت شود، علاوه بر اين خود را شستشو دهيد و از طرفى وسوسه شيطان از بين برود و قدم هاى شما در زمين ثابت بماند؛ اين تثبيت قدم هم ظاهرى است هم معنوى؛ يعنى استوارى و مقاومت در شما ايجاد شد.

يكى ديگر از نعمت ها چرتى بود كه مقدمه خواب است كه نصيب مسلمانان شد. اصل خواب آيت و

نعمت الهى است: و من ءاياته منامكم بالليل و النهار ، ليكن در فضاى خوف و جهاد عامل رفع خستگى و رفع اضطراب است.

14. نزول آب به منظور تطهير است: و ينزل من السماء ماء ليطهركم به همين مضمون در مورد وضو و غسل در آيه 6 سوره مائده بيان شده: يريد الله ليطهركم ، ليكن اين اراده تشريعى است، اما اراده در آيه شريفه 11 انفال تطهير تكوينى است.

15. يكى از بركات باران علاوه بر حيات مادى حيات معنوى آن است. اگر در سوره انبيا آيه 30 مى فرمايد: و جعلنا من الماء كل شىء حى . در جنگ بدر به بركت آب باران علاوه بر تطهير ظاهرى و طبيعى حيات معنوى نيز نصيب مسلمانان شد و آن اين بود كه رجز و وسوسه شيطان از آنها مرتفع شد.

عن ابى عبدالله(علیه السلام) قال: «قال امير المؤمنين(علیه السلام):

اشربوا ماء السماء فانه يطهر البدن و يدفع الاسقام قال الله عزّ و جلّ : و ينزل عليكم من السماء ماء ليطهركم به و يذهب عنكم رجز الشيطان ... ».(1)

16. خداوند متعال گاهى آتش بيرون را سرد مى كند: يا نار كونى بردا و سلاما على ابراهيم (انبياء، 69) و گاهى آتش اضطراب درون را با طمأنينه خاموش مى كند: و ليطمئن به قلوبكم .

ص: 258

17. از جمله نعمت هاى خداوند محكم ساختن قلب به هنگام مشكلات است. اين معنا در سه مورد بيان شده است:

الف. در مورد مجاهدان جنگ بدر: و ليربط على قلوبكم و يثبت اقدامكم . (انفال، 11)

ب. هجرت اصحاب كهف: و ربطنا على قلوبهم اذ قاموا فقالوا ربنا رب السموات و الارض . (كهف، 14)

ج. مادر موسى(علیه السلام) به هنگام جدايى از فرزند: ان كادت لتبدى به لولا ان ربطنا على قلبها لتكون من المؤمنين . (قصص، 10)

18. ملائكه در اجراى مأموريت هاى خويش نيازمند تقويت و پشتيبانى از جانب خدا هستند: اذ يوحى ربك الى الملائكة أنى معكم فثبتوا الذين ءامنوا .(1)

19. خداوند تشويق به استقامت را از طريق فرشتگان قرار داده، ولى ارعاب كافران را به خود نسبت داده است: (فثبتوا، سألقى).(2)

20. يكى از عوامل پيروزى مسلمانان بر مشركان افكندن ترس در دل آن ها از ناحيه خداوند متعال است. اين معنا در چهار مورد بيان شده است:

1. جنگ بدر: سألقى فى قلوب الذين كفروا الرعب فاضربوا فوق الاعناق . (انفال، 12)

2. وعده پيروزى بعد از شكست در جنگ احد: سنلقى فى قلوب الذين كفروا الرعب بما أشركوا بالله . (آل عمران، 151)

3. جنگ احزاب: و قذف فى قلوبهم الرعب فريقا تقتلون و تأسرون فريقا . (احزاب، 26)

4. بيرون ساختن يهود بنى نضير از مدينه: و قذف فى قلوبهم الرعب يخربون بيوتهم بايديهم و ايدى المؤمنين . (حشر، 2)

علت اين افكندن ترس در قلب دشمنان «شرك و كفر و شقاق و مخالفت با خداوند و پيامبر» بيان شده است.

21. خداوند بر اهل ايمان آرامش و سكينه نازل مى كند و بر كافران دلهره و وحشت مستولى مى سازد؛ بدين صورت كه به وسيله خواب مسلمانان تجديد قوا مى كنند و قادر بر

ص: 259

قتال مى شود يا خوف و رعب از دل آنان زايل مى شود: اذ يوحى ربك ... فثبتوا الذين ءامنوا سألقى فى قلوب الذين كفروا الرعب.(1)

22. تكرار «اضربوا» در آيه شريفه براى نشان دادن شدت غضب است و دليل آن اين است كه كفار با خداوند و پيامبرش دشمنى كردند و هر كس با خداوند و پيامبرش دشمنى بورزد، خداوند شديد العقاب است، پس خداوند نسبت به كفار جنگ بدر شديد العقاب است و اظهار به «كافرين» به جاى ضمير اولاً براى توبيخ آنهاست ثانيا براى تعليل عذاب است.

23. خداوند گاهى كار را به خود فرشتگان نسبت مى دهد و گاهى براى حفظ توحيد كار را فقط به خود نسبت مى دهد. در سوره آل عمران آيه 151 مى فرمايد: سنلقى فى قلوب الذين كفروا الرعب ، اما در آيه سوره انفال مى فرمايد: سألقى فى قلوب الذين كفروا الرعب ، بنا بر اين نبايد گفت ما زحمت كشيديم و رنج برديم، بلكه بايد گفت خداوند اين كار را به اين وسيله انجام داد.

24. در اين كه خطاب فاضربوا فوق الاعناق آيا متوجه فرشتگان است يا مسلمانان، وحدت سياق در خطابات مختلف نشانه آن است كه مسلمانان مخاطب هستند نه فرشتگان: «ربكم - لكم - ممدكم - قلوبكم - يغشيكم - ليطهركم - انى معكم».

25. پيروزى در جنگ بدر مصداق آيه شريفه كم من فئة قليلة غلبت على فئة كثيرة باذن الله است كه اين «اذن الله» تكوينى است و «اذن الله» در آيه شريفه اذن للذين يقاتلون فى سبيل الله بانهم ظلموا تشريعى است.

26. سرّ اينكه مسلمانان در جنگ احد شكست خوردند اين بود كه در اين جنگ مسلمانان اختلاف كردند و مشركان متحد شدند. در اين جنگ اتحاد و وحدت كه حق بود بر باطل كه اختلاف بود پيروز شد؛ اگر گفته شود حق در برخى از موارد شكست مى خورد ديگر فرقى بين حق و باطل نيست، پاسخ اينكه يك اصل كلى داريم كه استثناناپذير است و آن اينكه حق هميشه پيروز است و مسلمانان در جنگ احد تا جايى كه در مدار حق بودند پيروز بودند، وقتى به طرف اختلاف رفتند اختلاف شكست خورد.

ص: 260