بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 3

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

ص: 6

مى كند. * و مَهر زنان را (به طور كامل) به عنوان يك بدهى (يا عطيه،) به آنان بپردازيد؛ (ولى) اگر آن ها چيزى از آن را با رضايت خاطر به شما ببخشند، حلال و گوارا مصرف كنيد. * اموال خود را، كه خداوند وسيله قوام زندگى شما قرار داده، به دست سفيهان نسپاريد؛ و از آن، به آن ها روزى دهيد و لباس بر آنان بپوشانيد و با آنان سخن شايسته بگوييد. * و يتيمان را چون به حدّ بلوغ برسند، بيازماييد؛ اگر در آن ها رشد (كافى) يافتيد، اموالشان را به آن ها بدهيد و پيش از آن كه بزرگ شوند، اموالشان را از روى اسراف نخوريد. هر كس كه بى نياز است، (از برداشت حق الزحمه) خوددارى كند؛ و آن كس كه نيازمند است، به طور شايسته (و مطابق زحمتى كه مى كشد،) از آن بخورد. و هنگامى كه اموالشان را به آن ها باز مى گردانيد، شاهد بگيريد؛ (اگر چه) خداوند براى محاسبه كافى است.

شأن نزول

شخصى از قبيله بنى غطفان برادر ثروتمندى داشت كه از دنيا رفت و او به عنوان سرپرستى يتيمان برادر اموال او را به تصرف در آورد و بعد از آن كه برادرزاده به حد رشد رسيد از دادن حق او امتناع ورزيد. موضوع را به پيامبر خبر دادند آيه شريفه و اتوا اليتامى اموالهم نازل شد.(1)

انسان كنونى مى باشند كه ما از آنان هستيم و طبق آنچه كه از ظاهر قرآن كريم استفاده مى شود، انسان هاى كنونى همه به آن دو منتهى مى شوند.(1)

ج. ظاهر جمله و خلق منها زوجها اين است كه مى خواهد بگويد زوج اين فرد هم مثل خودش از همين نوع است.(2)

د. از جمله و بثّ منهما رجالاً كثيرا و نساء دو مطلب استفاده مى شود:

1. مقصود از «رجالاً كثيرا و نساء» تمام افراد بشر مى باشند كه با واسطه يا بى واسطه از نسل او هستند.

2. لازمه سخن و بثّ منهما رجالاً كثيرا و نساء آن است كه فرزندان آدم با هم ازدواج كرده باشند. اين موضوع در احاديث متعددى نيز وارد شده است. طبق استدلالى كه در بعضى از احاديث از ائمه نقل شده اين ازدواج ها مباح بوده است؛ زيرا هنوز حكم تحريم ازدواج خواهر و برادر نازل نشده بود. چه مانعى دارد كه ضرورت ها و مصالحى ايجاب كند كه در پاره اى از زمان ها مطلبى جايز باشد و بعدا تحريم گردد، ولى در احاديث ديگرى تصريح شده كه فرزندان آدم هرگز با هم ازدواج نكرده اند و شديدا به كسانى كه معتقد به ازدواج آن ها با يكديگرند حمله شده است. اگر بنا باشد كه در احاديث متعارض آنچه موافق ظاهر قرآن است ترجيح دهيم بايد احاديث دسته اول را انتخاب نمود؛ زيرا موافق آيه فوق است.(3)

ه -. همان گونه كه تقوا به خداوند متعال نسبت داده مى شود اسناد آن به ارحام نيز مانعى ندارد، چون ارحام هم سرانجام به صنع و آفرينش پروردگار بر مى گردد و مى بينيم كه در جاهاى ديگر قرآن نيز تقوا به غير خداوند نسبت داده شده همان طور كه مى فرمايد: و اتّقوا يوما ترجعون فيه الى اللّه.(4)

و. معناى جمله و اتقوا الله الذين تساءلون به و الارحام... اين است كه از خدايى بپرهيزيد كه در نظر شما عظمت دارد و به هنگامى كه مى خواهيد چيزى از ديگرى طلب كنيد

ص: 9

نام او را مى بريد و از خويشاوندان بپرهيزيد و اتقوا الارحام. «تساءلون» از ماده «تسائل» به معناى سؤال كردن از يكديگر است و تسائل بالله به اين معناست كه مردم به هنگامى كه از يكديگر چيزى مى خواهند بگويند «اسئلك بالله» (تو را به خدا) و اين نشانه عظمت خداوند در نظرهاست.(1)

ز. «رقوب» مطلق حفظ و نگهداى نيست، بلكه توجه به كارهاى شخصى است كه به منظور اصلاح نواقص و يا ضبط آن ها تحت نظر گرفته شده باشد، پس در واقع مثل اين است كه چيزى را با ملاحظه و توجه حفظ كرده است. خداوند سبحان رقيب است چون اعمال بندگان را براى پاداش دادن ضبط و نگهدارى مى كند.(2)

ح. «حوب» در اصل به معناى احتياج و نيازى است كه انسان را به گناه مى كشاند و از آنجا كه تجاوزهاى سرپرستان به اموال يتيمان، غالبا بر اثر نياز و يا به بهانه احتياج صورت مى گيرد، در آيه فوق به جاى كلمه «اثم» كلمه «حوب» به كار رفته است تا اشاره اى به اين حقيقت بوده باشد.(3)

ط. كيفيت تبديل آن گونه بود كه سرپرستان ايتام اموال خوب و قيمتى ايتام را مى گرفتند و به جاى آن اموال بد و پست و كم ارزش مى گذاشتند.(4)

ى. شأن نزول آيه سوم: براى اين آيه شأن نزول خاصى نقل شده و آن اين كه قبل از اسلام معمول بود كه بسيارى از مردم حجاز، دختران يتيم را به عنوان تكفّل و سرپرستى به خانه خود مى بردند و بعد با آن ها ازدواج كرده و اموال آن ها را هم تملّك مى كردند و چون همه كار دست آن ها بود حتى مهريه آن ها را كمتر از معمول قرار مى دادند و هنگامى كه كمترين ناراحتى از آن ها پيدا مى كردند به آسانى آن ها را رها مى ساختند و در حقيقت حاضر نبودند حتّى به شكل يك همسر معمولى با آن ها رفتار نمايند.

در اين هنگام آيه فوق نازل شد و به سرپرستان ايتام دستور داد در صورتى با دختران يتيم ازدواج كنند كه عدالت را به طور كامل در باره آن ها رعايت نمايند و در غير اين صورت از

ص: 10

آن ها چشم پوشى كرده و همسران خود را از زنان ديگر انتخاب نمايند.(1)

ك. و ان خفتم الا تقسطوا فى اليتامى فانكحوا...؛ به دنبال دستورى كه در آيه سابق براى حفظ اموال يتيمان داده شد در اين آيه اشاره به يكى ديگر از حقوق آن ها مى شود و آن اين كه: «اگر مى ترسيد به هنگام ازدواج با دختران يتيم رعايت حق و عدالت را در باره حقوق زوجيت و اموال آنان ننماييد از ازدواج با آن ها چشم بپوشيد و به سراغ زنان ديگر برويد.»

با توجه به آنچه گفته شد تفسير آيه كاملاً روشن است و پاسخ اين سؤال كه چرا آغاز آيه در باره يتيمان و پايان آن در باره ازدواج است و اين دو ظاهرا با هم سازگار نيست روشن مى گردد؛ زيرا صدر و ذيل آيه هر دو در باره ازدواج است منتها در آغاز آيه مى گويد: اگر نمى توانيد ازدواج با يتيمان را با اصول عدالت بياميزيد چه بهتر كه از آن صرف نظر كنيد سپس به سراغ زنان غير يتيم برويد.

تذكر: بنا بر اين روايتى كه از امير المؤمنين نقل شده كه ميان صدر و ذيل آيه شريفه مقدارى از آيات قرآن بوده و حذف شده از نظر سند هيچ اعتبارى ندارد و كسانى كه نتوانسته اند ارتباط آغاز و انجام آيه را درك كنند گمان كردند در اينجا حذفى يا اسقاطى در كار بوده است.(2)

ل. چون خطاب در آيه شريفه متوجه تمام مردم بوده و از طرفى هم بين كلمات مثنى و ثلاث و رباع، واو تفصيل كه دلالت بر تخيير مى كند آورده شده استفاده مى كنيم كه معناى آيه اين است كه براى هر يك از مؤمنين جايز است كه دو يا سه يا چهار زن بگيرند و با در نظر گرفتن اين كه مخاطب مجموع مردم هستند، ناچار بايد دو و سه و چهار نيز در ضمن صيغه اى كه دلالت بر تكرار دارد آورده شوند، از اين رو فرموده است: مثنى و ثلاث و رباع.(3)

م. در آيه شريفه و ان خفتم...، خداوند حكم را معلّق بر ترس نموده نه بر علم و اين از آن جهت است كه غالبا در اين قبيل مواردى كه وساوس نفسانى هم اثر غير قابل انكارى در آن دارند، علم حاصل نشده در نتيجه مصلحت از بين مى رود.(4)

ص: 11

ن. مراد از او ما ملكت ايمانكم كنيزان هستند، بنا بر اين كسى كه مى ترسد در مورد زنان موفق به رعايت عدالت نشود بايد يك زن بگيرد وگرنه بايد به سراغ كنيزان برود. زيرا در مورد كنيز عددى تشريع نشده است. از اينجا روشن مى شود كه مراد از تخصيص به كنيزان نه اين است كه در مورد آنان ظلم و تعدّى جايز است؛ زيرا خداوند ظلم را دوست نداشته و هرگز آن را بر بندگان خود روا نمى دارد، بلكه مراد اين است كه چون در مورد اماء حقّى از نظر وقت منظور نشده است.(1)

س. شك نيست كه عدالت در محبّت هاى قلبى خارج از قدرت انسان است؛ چه كسى مى تواند محبت خود را كه عواملش در بيرون وجود اوست از هر نظر تحت كنترل درآورد به همين دليل، رعايت اين نوع عدالت را خداوند واجب نشمرده است، بنا بر اين محبت هاى درونى مادامى كه موجب ترجيح بعضى از همسران بر بعضى ديگر از جنبه هاى عمل نشود، ممنوع نيست. آنچه مرد موظف به آن است رعايت عدالت در جنبه هاى عملى و خارجى است.(2)

ع. ضمير در «منه» راجع به «صدقات» است و مراد از بخشيدن مهريه از ناحيه زنان آن است كه صدقات را براى جلب مودت ببخشند نه از روى حيا و شرمى كه دارند و نه به خاطر اضطرارى كه از بدخلقى شوهرانشان حاصل مى شود.(3)

ف. چون آيه شريفه و لا تؤتوا السفهاء اموالكم در زمينه بحث از اموال ايتام وارد شده، مراد از «سفهاء» نيز ايتام هستند و همچنين مراد از «اموالكم» همان اموال ايتام مى باشد. آنچه گفته شد مقتضاى سياق آيه بود، ولى مقتضاى دلالت ظاهرى آيه اين است كه سفيه، غير يتيم را نيز شامل شده است و كلمه «سفهاء» اعم از يتيم و غير يتيم بوده باشد، ولى معناى اول بهتر به نظر مى رسد.(4)

ص. مراد از جمله و ارزقوهم فيها و اكسوهم اين است كه بايد نيازهاى زندگى سفيه از سود اموالش تأمين شود نه از اصل آن، بنا بر اين نبايد اموال سفيه را راكد گذارده و اصل آن را

ص: 12

به مصرف ضروريات زندگى اش رساند، از اين رو فرمود: و ارزقوهم فيها و نفرمود «منها»؛ يعنى روزى سفيهان در اموال آنان باشد نه از اموال آنها.(1)

ق. جمله قولوا لهم قولاً معروفا كنايه از لزوم حسن معاشرت با سفيهان است.(2)

ر. مراد از «ابتلاء» در آيه شريفه و ابتلوا اليتامى حتّى اذا بلغوا النكاح امتحان است و مراد از رسيدن به نكاح، فرا رسيدن زمان نكاح است.(3)

ش. جمله حتّى اذا بلغوا النكاح متعلق به جمله «و ابتلوا» است و دلالت بر استمرار دارد. بر ولى لازم است از همان موقعى كه طفل به حدّ تمييز رسيده و صلاحيت از براى امتحان پيدا مى كند او را مورد آزمايش و تجربه قرار داده و اين آزمايش را هم تا فرا رسيدن زمان نكاح، ادامه دهد؛ زيرا تشخيص رشد كودك با يك آزمايش و دو آزمايش ميسر نيست.(4)

ت. اين كه در آيه شريفه، «أكل» از روى اسراف مقابل شتاب در برداشت از مال يتيم قبل از بزرگ شدنش قرار داده شده، استفاده مى شود كه اسراف در مال يتيم عبارت از اين است كه بدون استحقاق و احتياج دست تعدّى به مال يتيم دراز نشود.(5)

ث. شتاب در برداشت از مال يتيم قبل از رسيدنش به سن بلوغ، عبارت است از اين كه ولى او به عنوان اجرت و حق العملى كه براى خود در تصدى امور يتيم فرض مى كند، از مال وى برداشته به مصرف احتياجات شخصى و ضروريات زندگى خود برساند و اين برداشت به گونه اى باشد كه اگر يتيم بزرگ شده و بالغ گردد، احتمالاً او را از اين برداشت مانع گردد.(6)

خ. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«ايناس الرشد حفظ ماله»؛ منظور از انسِ رشدِ ايتام آن است كه بتوانند مالشان را حفظ كنند.(7)

ذ. ضرورت پرهيز از سپردن اموال يتيمان به آنها، قبل از رسيدن آنان به مرحله رشد:

ص: 13

ولاتؤتوا السّفهاء اموالكم. امام صادق (علیه السلام) در پاسخ سؤال از آيه فوق فرمود:

«هم اليتامى لا تعطوهم اموالهم حتى تعرفوا منهم الرشد...».(1)

ظ. جواز بهره گيرى متعارف ولى يتيم از مال وى، مشروط به صرف وقت خود در جهت مصلحت آن و كم نبودن (كافى بودن) آن مال: و من كان فقيرا فليأكل بالمعروف. امام صادق (علیه السلام) در مورد آيه فوق فرمود:

«ذلك رجل يحبس نفسه عن المعيشة فلا بأس ان يأكل بالمعروف اذا كان يصلح لهم اموالهم فان كان المال قليلاً فلا يأكل منه شيئا...».(2)

ض. جواز بهره گيرى سرپرست يتيم از دارايى وى، در صورت نياز ضرورى به آن: فليأكل بالمعروف. امام صادق (علیه السلام) در مورد آيه فوق فرمود:

«المعروف هو القوت و انما عنى الوصّى او القيم فى اموالهم و ما يصلحهم».(3)

در آيه 2 سوره نسا مى فرمايد: وَ آتُوا الْيتَامَى أَمْوَالَهُمْ

در آيه 6 نساء مى فرمايد هرگاه آنها به رشد و كمال رسيدند و اين معنا را تجربه كرديد اموال آنها را پرداخت كنيد: فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدا فَادْفَعُوا إِلَيهِمْ أَمْوَالَهُمْ...

5. كيفر تلخ تصرف ظالمانه در مال يتيم

در آيه 2 نساء دستور مى دهد اموال يتيمان را تصرف نكنيد: وَ لاَ تَأْكلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكمْ إِنَّهُ كانَ حُوبا كبِيرا (النساء، 2)

در آيه ديگر كيفر تلخ تصرف ظالمانه در اموال يتيمان را بيان ميكند: إِنَّ الَّذِينَ يأْكلُونَ أَمْوَالَ الْيتَامَى ظُلْما إِنَّمَا يأْكلُونَ فِى بُطُونِهِمْ نَارا وَ سَيصْلَوْنَ سَعِيرا (النساء، 10)

6. از آيه شريفه 2، سه مطلب استفاده مى شود:

الف. اعتبار و رسميت مالكيت شخصى: و ءاتوا اليتامى اموالهم.(1)

ب. حرمت تبديل و تعويض اموال مرغوب يتيم، به اموال غير مرغوب: و ءاتوا اليتامى اموالهم و لا تتبدّلوا الخبيث بالطّيب.(2)

ج. لزوم برقرارى و حفظ امنيت اقتصادى در جامعه: و ءاتوا اليتامى اموالهم... و لا تأكلوا اموالهم الى اموالكم.(3)

7. در باره حكمت تعدّد زوجات مى توان به موارد زير اشاره نمود:

الف. تلفات مردها در جنگ ها و حوادث بيشتر است و زنانى بيوه مى شوند.

ب. جوانان، كمتر حاضرند با بيوه ازدواج كنند.

ج. همه زنان بيوه و بى همسر تقواى كافى و قدرت كنترل خود را ندارند.(4)

8. با توجه به اين حقيقت كه در اين گونه موارد كه تعادل ميان مرد و زن به عللى به هم مى خورد ناچار بايد يكى از سه راه را انتخاب كنيم:

الف. مردان تنها به يك همسر در همه موارد قناعت كنند و زنان اضافى تا پايان عمر بدون همسر باقى بمانند و غرايز خود را سركوب كنند.

ص: 15

ب. مردان فقط داراى يك همسر قانونى باشند و با زنان بيوه به طور نامشروع ارتباط برقرار كنند.

ج. مردانى كه توانايى جسمى دارند و مى توانند عدالت را رعايت كنند چند همسر داشته باشند كه اين راه سوم معقول و مشروع است.(1)

9. چون خواستگارى از ناحيه مرد است ناچار بايد چيزى را هم به عنوان مهر در مقابل متاعى كه خواستار آن است قرار دهد. همان گونه كه در معاملات نيز مشترى با در دست داشتن ثمن نزد فروشنده رفته و خواستار متاعى مى گردد. در هر صورت آيه شريفه همان روش معمولى مردم را در باب ازدواج امضا فرموده است.(2)

10. مهريه هاى زنان عطيه اى از جانب خداوند متعال است؛ زيرا خداوند استمتاع را مشترك ميان زوجين قرار داده است، ليكن مهر را بايد مرد به زن پرداخت كند و اين همان عطيه و نحله الهى است.(3)

11. مهريه، نرخ زن نيست، بلكه نشانه صداقت مرد در علاقه و دوستى به همسر است: صدقاتهنّ.(4)

12. از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است:

«من تزوّج امرأة و لم ينو أن يوفيها صداقها فهو عند اللّه زان»؛ كسى كه با زنى ازدواج كند و نيت نكند تا صداق و مهرش را به طور كامل نپردازد، نزد خداوند متعال زناكار محسوب مى شود.(5)

13. لزوم پرداخت مهريه به خود زنان، نه به فردى ديگر: و ءاتوا النّساء صدقاتهنّ نحلة. از اين كه فرمود: «و ءاتوا صدقاتهن» و نفرمود «اتوا صدقات النساء» معلوم مى شود كه مهريه زنان را بايد به خود آنان پرداخت نه به پدر يا برادر و... برخلاف آنچه در جاهليت مرسوم بوده است.(6)

ص: 16

14. توصيه خداوند به زنان بر عدم بخشش تمامى مهريه خويش به همسران خود: فان طبن لكم عن شىء منه نفسا فكلوه. با توجّه به «من» تبعيضيه، به نظر مى رسد مطرح ساختن بخشش برخى از مهريه و تصريح به آن، اشاره به اين دارد كه سزاوار نيست زنان تمامى مهريه خويش را هبه كنند.(1)

15. بعيد نيست كه عموم ولايت محجورين نيز از آيه و لا تؤتوا السفهاء اموالكم... استفاده شود چرا كه آيه شريفه دلالت مى كند بر اين كه خداوند متعال راضى به مهمل گذاردن امور محجورين نيست و اين وظيفه اجتماع اسلامى است كه توليت امر آنان را به عهده بگيرد.(2)

16. لفظ «رزق» و «كسوة» در اصطلاح قرآن، مانند لفظ كسوة و نفقه است در عرف ما، و همان گونه كه اين دو لفظ در عرف كنايه از كليه احتياجات و لوازم زندگى و حتى مسكن و نظاير آن مى باشد، دو لفظ «رزق» و «كسوة» هم در اصطلاح قرآن كنايه از كليه احتياجات و لوازم زندگى انسان است، و از اين قبيل است لفظ «أكل» چه آن كه اين لفظ نيز با آن كه در اصل به معناى خوردن است، ولى گاهى به طور كنايه در كليه تصرفات استعمال مى شود.(3)

17. تامين رزق يتيمان از سرمايه آنان

در آيه 5 نساء مى فرمايد: وَ لاَ تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكمُ الَّتِى جَعَلَ اللَّهُ لَكمْ قِياما وَ ارْزُقُوهُمْ فِيهَا (النساء، 5)

نكته جالب اينكه مى فرمايد وارزقوهم فيها و نميگويد وارزقوهم منها به تعبير ديگر مى فرمايد سرمايه آنها را به كار بيندازيد نه اينكه از همان اصل سرمايه بدهيد

18. نظر اسلام در باره بلوغ به دو نحو است: يكى آن كه در فصل عبادات و هم چنين در فصولى نظير حدود و ديات، رسيدن به سن شرعى شرط شده است و ديگرى در باب نفوذ تصرفات ماليه و اقرار و نظاير اين ها كه در فقه به طور مفصل بيان شده است، علاوه بر اين رشد را نيز لازم دانسته است و اين از لطايف دقيقى است كه اسلام در مرحله قانونگذارى خود جدا آن را رعايت فرموده است.(4)

ص: 17

(دوزخ) مى سوزند. * خداوند در باره فرزندانتان به شما سفارش مى كند كه سهم (ميراث) پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد؛ و اگر فرزندان شما، (دو دختر و) بيش از دو دختر باشند، دو سوّم ميراث از آنِ آن هاست؛ و اگر يكى باشد، نيمى (از ميراث،) از آنِ اوست. و براى هر كى از پدر و مادر او، يك ششمِ ميراث است، اگر (ميت) فرزندى داشته باشد؛ و اگر فرزندى نداشته باشد، و (تنها) پدر و مادر از او ارث برند، براى مادرِ او يك سوّم است (و بقيه از آنِ پدر است)؛ و اگر او برادرانى داشته باشد، مادرش يك ششم مى برد (و پنج ششم باقيمانده، براى پدر است). (همه اينها،) بعد از انجامِ وصيتى است كه او كرده، و بعد از اداى دَين است - شما مى دانيد پدران و مادران و فرزندانتان، كدام يك براى شما سودمندترند. - اين فريضه الهى است؛ و خداوند، دانا و حكيم است. * و براى شما، نصفِ ميراثِ زنانتان است، اگر آن ها فرزندى نداشته باشند و اگر فرزندى داشته باشند، يك چهارم از آنِ شماست؛ پس از انجامِ وصيتى كه كرده اند و اداى دين (آن ها). و براى زنان شما، يك چهارمِ ميراث شماست، اگر فرزندى نداشته باشيد؛ و اگر براى شما فرزندى باشد، يك هشتم از آنِ آن هاست؛ بعد از انجام وصيتى كه كرده ايد، و اداى دَين. و اگر مردى بوده باشد كه كلاله [= خواهر يا برادر] از او ارث مى برد، يا زنى كه برادر يا خواهرى دارد، سهم هر كدام، يك ششم است (اگر برادران و خواهران مادرى باشند)؛ و اگر بيش از يك نفر باشند، آن ها در يك سوم شريكند؛ پس از انجام وصيتى كه شده و اداى دين؛ به شرط آن كه (از طريق وصيت و اقرار به دَين،) به آن ها ضرر نزند. اين سفارشِ خداست؛ و خدا دانا و بردبار است.

شأن نزول

در عصر جاهليت عرب رسم چنين بود كه تنها مردان را وارث مى شناختند و معتقد بودند آن كس كه قدرت حمل سلاح و جنگ و دفاع از حريم زندگى ندارد به او ارث نمى رسد به همين دليل زنان و كودكان را از ارث محروم مى ساختند و ثروت ميت را ميان مردان دورتر تقسيم مى كردند تا اين كه يكى از انصار به نام «اوس بن ثابت» از دنيا رفت، عموزاده هاى او به نام خالد و ارفطه آمدند و اموال او را ميان خود تقسيم كردند و به زنان و كودكانش چيزى ندادند. همسر او به پيامبر (صلی الله علیه و آله) شكايت كرد، در اين موقع آيه شريفه

ص: 19

نازل شد و پيامبر آن دو نفر را طلب كرد و دستور داد اموال ميت را به همسر و كودكانش برگردانند.(1)

ه -. منظور از «قول سديد» رفتار و كردار محكم است مانند آيه شريفه و قولوا للناس حسنا. (كه منظور كردار نيك است) و مؤيدش آن است كه وصف آن را «سديد» قرار داده است نه معروف و لين و امثال آن؛ زيرا ظاهر «سداد» در گفتار اين است كه قابل اعتماد و عمل كردن باشد نه اين كه قابل حفظ كرامت و احترام شخص بشود.(1)

و. از آن جا كه بيشترين منافع اموال أكل و خوردن است، خداوند سبحان در اين آيه شريفه «أكل» را ذكر كرده است تا تنبيهى به وجوه انتفاع باشد.(2)

ز. توضيحى پيرامون سهم الارث: در آيه يوصيكم اللّه فى اولادكم للذكر مثل حظ الانثيين... حكم طبقه اوّل وارثان (فرزندان و پدران و مادران) بيان شده است و بديهى است كه هيچ رابطه خويشاوندى نزديك تر از رابطه فرزند و پدر نمى باشد، از اين رو قرآن آن ها را بر طبقات ديگر ارث مقدّم داشته است. در جمله نخست مى گويد: «خداوند به شما در باره فرزندانتان سفارش مى كند كه براى پسران دو برابر سهم دختران قائل شويد».

قابل توجه اين كه از نظر جمله بندى و طرز بيان ارث دختران اصل قرار داده شده و ارث پسران به صورت فرع و با مقايسه به آن تعيين گرديده؛ زيرا مى گويد: «پسران دو برابر سهم دختران مى برند» و اين يك نوع تأكيد روى ارث بردن دختران و مبارزه با سنت ها جاهلى است كه آن ها را به كلّى محروم مى كردند: فان كنّ نساء فوق اثنتين فلهن ثلثا ما ترك. اگر فرزندان ميت منحصرا دو دختر يا بيشتر باشند دو ثلث مال از آن هاست: و ان كانت واحدة فلها النصف ولى اگر تنها يك دختر بوده باشد نصف مجموع مال از آن اوست.

اما ارث پدر و مادر كه جزو طبقه اول ارث هستند در آن سه حالت است:

حالت اول: شخص متوفى، فرزند يا فرزندانى داشته باشد كه در اين صورت به پدر و مادر او هر كدام يك ششم مى رسد: و لابويه لكل واحد منهما السدس مما ترك ان كان له ولد.

حالت دوم: فرزندى در ميان نباشد و وارث تنها پدر و مادر باشند؛ در اين صورت سهم مادر يك سوم مجموع مال است: فان لم يكن له ولد و ورثه ابواه فلامه الثلث و اگر مى بينيم در اينجا سخنى از سهم پدر به ميان نيامده به خاطر اين است كه سهم او روشن است؛ يعنى

ص: 21

«دو سوم»، به علاوه گاهى شخص ميت ممكن است همسرى داشته باشد در اين صورت سهم همسر از سهم پدر كم مى شود. بنا بر اين سهم پدر در حالت دوم متغير است.

حالت سوم: اين است كه وارث تنها پدر و مادر باشند و فرزندى در كار نباشد، ولى شخص متوفى برادرانى از طرف پدر و مادر يا تنها از طرف پدر داشته باشد، در اين صورت سهم مادر از يك سوّم به يك ششم تنزّل مى يابد و در واقع برادران با اين كه ارث نمى برند، مانع مقدار اضافى ارث مادر مى شوند و به همين جهت آن ها را «حاجب» مى نامند: فان كان له اخوة فلامه السدس.

فلسفه اين حكم روشن است؛ زيرا وجود برادران متعدد موجب سنگينى بار زندگى پدر است، چون پدر بايد هزينه آن ها را بپردازد تا بزرگ شوند و حتى پس از بزرگ شدن نيز هزينه هايى براى پدر دارند و به همين جهت برادرانى موجب تنزل سهم مادر مى شوند كه از ناحيه پدر و مادر و يا تنها از ناحيه پدر باشند، اما برادرانى كه تنها از ناحيه مادر هستند و هيچ گونه سنگينى بر دوش پدر ندارند، «حاجب» نمى گردند.

ح. سهم ارث همسران از يكديگر: در آيه 11 به سهم فرزندان و پدران و مادران اشاره شد و در آيه 12 چگونگى ارث زن و شوهر از يكديگر توضيح داده مى شود. آيه مى گويد: «مرد نيمى از اموال همسر خود را در صورتى كه او فرزندى نداشته باشد به ارث مى برد، ولى اگر فرزند يا فرزندانى داشته باشد (حتّى اگر از شوهر ديگرى باشد) شوهر تنها يك چهارم مال را به ارث مى برد: فان كان لهن ولد فلكم الربع مما تركن. البته اين تقسيم نيز بعد از پرداخت بدهى هاى همسر و انجام وصيت هاى مالى اوست چنان كه مى فرمايد: من بعد وصية يوصين بها او دين، اما ارث زنان از ثروت شوهران در صورتى كه شوهر فرزندى نداشته باشد يك چهارم اصل مال است چنان كه مى فرمايد: و لهن الربع مما تركتم ان لم يكن لكم ولد.

ولى اگر شوهران فرزندى داشته باشند (اگر چه اين فرزند از همسر ديگرى باشد) سهم زنان به يك هشتم مى رسد چنان كه مى گويد: فان كان لكم ولد فلهن الثمن مما تركتم. اين تقسيم نيز همانند تقسيم سابق بعد از پرداخت بدهكارى هاى شوهر و انجام وصيت مالى اوست: من بعد وصية توصون بها او دين. قابل توجه آن كه سهام شوهران و زنان در صورتى كه شخص ميت فرزند داشته باشد به نصف تقليل مى يابد و آن براى رعايت حال فرزندان است.

ص: 22

و ان كان رجل يورث كلالة او امرئة و له اخ او اخت فلكل واحد منهما السدس؛ آيه مى گويد: «اگر مردى از دنيا برود و برادران و خواهران از او ارث ببرند يا زنى از دنيا برود و برادر يا خواهرى داشته باشد هر يك از آن ها يك ششم مال را به ارث مى برند». اين در صورتى است كه از شخص متوفى يك برادر و يك خواهر باقى بماند، اما اگر بيش از يكى باشند مجموعا يك ثلث مى برند؛ يعنى بايد ثلث مال را در ميان خودشان تقسيم كنند: فان كانوا اكثر من ذلك فهم شركاء فى الثلث.

ط. انتخاب كلمه «اولاد» (نه ابناء) دلالتى هست بر اين كه حكم يك سهم و دو سهم مخصوص به اولاد بلاواسطه ميت است.(1)

ى. گرچه پرداخت بدهى بر انجام وصيت مقدم است، لكن چون در عمل، انجام وصيت سخت تر است خداوند در آيه اول عمل به وصيت را آورده بعد پرداخت بدهى را.(2)

ك. تقديم «ءاباء» بر «أبناء» مشعر به اين است كه پدر سودمندتر از فرزند مى باشد. چنان كه در آيه انّ الصفا و المروة من شعائر الله (بقره، 158) كه (دلالت بر تقدم صفا بر مروه مى كند و) از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) روايت شده كه فرمود: به آنچه خداوند ابتدا فرموده ابتدا كنيد.(3)

ل. مراد از «مضارّ»، زيان رساندن ميت به دين است مانند كسى كه خود را مقروض بسازد، به اين منظور كه ورثه را از ارث محروم نمايد و به آن ها ضرر بزند و «مضارّ» در وصيت به آن گونه كه بيشتر از ثلث وصيت كرده باشد.(4)

م. در آيه شريفه 11 در مورد برادران لفظ جمع به كار رفته: فان كان له اخوة و مى دانيم كه حداقل جمع سه نفر است در حالى كه تمام فقهاى اسلام معتقدند كه دو برادر هم مى توانند مانع باشند و موجب تنزل ارث مادر شوند و سرّ اين تعبير آن است كه در همه جا لفظ جمع در سه نفر و بيشتر لازم نيست به كار رود، بلكه در پاره اى از موارد بر دو نفر هم اطلاق مى شود مانند آيه 78 سوره انبيا كه فرمود: و كنّا لحكمهم شاهدين. با اين كه آيه

ص: 23

مربوط به قضاوت داود و سليمان (عليهماالسلام) است.(1)

ن. در تفاوت سهم ارثِ بستگان، حكمت هايى نهفته است كه ما نمى دانيم. سهم ارث بر اساس مصالح واقعى بشر استوار است هر چند خود انسان بى توجه باشد.(2)

س. از تعبير هم شركاء فى الثلث (برادران و خواهران مادرى اگر بيش از يك نفر باشند در ثلث مال شريكند) استفاده مى شود كه آن ها يك ثلث را در ميان خود به طور مساوى تقسيم مى كنند و زن و مرد در اينجا هيچ گونه تفاوتى ندارند؛ زيرا مفهوم شركت مطلق مساوى بودن سهام است.(3)

ع. لفظ «كلاله» كه دو بار در قرآن آمده است، در اصل معناى مصدرى دارد و به معناى «كلال» يعنى از بين رفتن قوت و توانايى است، ولى بعدا در معناى وارث خاص اطلاق شده است و اين كلمه در بحث ارث دو معنا دارد:

الف. برادران و خواهرانِ مادرى ميت كه در اين آيه به كار رفته است.

ب. برادران و خواهرانِ پدر و مادرى يا پدرى ميت كه مراد آيه 176 سوره نساء است.(4)

مى شود و اين يك نوع تبعيض جاهلى است كه اسلام آن را نفى كرده است.(1)

3. و قولوا لهم قولاً معروفا؛ اين دستور عالى اسلامى اشاره به يك نكته روانى در مورد پرورش يتيمان مى كند و آن اين كه نيازمندى كودك يتيم، منحصر به خوراك و پوشاك نيست، بلكه پاسخ گفتن به عواطف و احساسات قلبى او مهم تر است؛ زيرا طفل يتيم بسان ديگران انسان است و بايد از نظر نيازهاى عاطفى نيز تغذيه شود وگرنه كودكى سنگدل، شكست خورده، فاقد شخصيت و خطرناك به عمل خواهد آمد.(2)

4. در رسيدن به خير يا شرّ، ميان نسل ها ارتباط است؛ زيرا آثار عمل محدود به عمر ما نيست، آثار شرّ كار پدر به فرزند مى رسد و به عكس. اولاد از آثار كار نيك پدر بهره مند مى شوند. داستان موسى (علیه السلام) و خضر و مرمت ديوارى كه گنج يتيم را در خود داشت، از نمونه هاى آن است كه قرآن در باره آن مى فرمايد: كان أبوهما صالحا.(3)

5. يكى از ياران امام صادق (علیه السلام) نقل مى كند كه روزى امام ششم (علیه السلام) فرمود: هر كس ظلمى به كسى كند خداوند فردى را مسلّط مى كند كه نسبت به او و بر فرزندان او همان ظلم و ستم را انجام دهد، من در دل با خود گفتم عجبا! پدر ظالم است، ولى فرزند بايد نتيجه ظلم او را ببيند؟! قبل از اين كه من سخن خود را بيان كنم امام (علیه السلام) فرمودند: قرآن مى گويد: و ليخش الذين لو تركوا من خلفهم ذرية ضعافا خافوا عليهم(4). همان سؤال كه براى راوى حديث پيدا شده براى بسيارى پيدا مى شود كه چگونه خداوند مجازات عمل كسى را بر ديگرى روا مى دارد و اصولاً كودكان شخص ستمگر چه گناهى كرده اند كه گرفتار ستم شوند؟!

پاسخ اين كه كارهايى كه افراد در اجتماع مرتكب مى شوند تدريجا شكل يك سنّت به خود مى گيرد و به نسل هاى آينده منتقل مى شود. بنا بر اين آن ها كه اساس ظلم و ستم بر ايتام را در اجتماع مى گذارند بالاخره روزى اين بدعت غلط دامان فرزندان خود آن ها را خواهد گرفت و در حقيقت اين موضوع يكى از آثار وضعى و تكوينى اعمال آن هاست واگر به خداوند نسبت داده مى شود به خاطر آن است كه تمام آثار تكوينى و خواصّ

ص: 25

علّت و معلول به او منسوب است و به هيچ وجه ظلم و ستمى از ناحيه خداوند بر كسى نخواهد شد.(1)

6. آيه انما يأكلون فى بطونهم نارا از آياتى است كه دلالت بر تجسم اعمال مى كند. نظير همين تعبير در آيه 174 بقره در باره كتمان كنندگان حقايق و تحريف كنندگان آيات الهى نيز وارد شده است: انّ الذين يكتمون ما انزل اللّه من الكتاب و يشترون به ثمنا قليلاً اولئك ما يأكلون فى بطونهم الا النار.(2)

7. تصرف سرپرست يتيم در مال وى به انگيزه شخصى و با قصد عدم پرداخت آن، ظلم است: انّ الذين يأكلون اموال اليتامى ظلما. امام كاظم (علیه السلام) در پاسخ سؤال از تصرف در مال يتيم فرمود:

«... لاينبغى له ان يأكل الاّ القصد... فان كان من نيته ان لا يردّه عليهم فهو بالمنزل الذى قال اللّه عزّ و جلّ : ان الذين يأكلون اموال اليتامى ظلما».(3)

8. مبعوث شدن خورندگان مال يتيمان به ناروا - در قيامت - در حالى كه آتش از دهانشان شعله مى كشد: انّ الذين يأكلون اموال اليتامى. رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

«يبعث اناس من قبورهم يوم القيامة تأجّج افواههم نارا». از آن حضرت سؤال شد اينان چه كسانى هستند؟ فرمود:

«انّ الذين يأكلون اموال اليتامى ظلما...».(4)

9. شايد از آيه ءاباؤكم و أبناؤكم بشود فهميد كه اولاد اولاد هم بر أجداد و جدات تقدّم داشته باشند؛ زيرا اجداد و جدّات با وجود اولاد و اولاد اولاد نمى توانند ارث ببرند.(5)

10. پرداخت بدهى مردم، آن قدر مهم است كه در اين دو آيه، چهار بار مطرح شده است: من بعد وصية... أو دين.(6)

11. اسلام، نه فقط ضرر رسانى در زندگى، بلكه زيان رساندن پس از مرگ را نيز مردود مى داند.(7)

ص: 26

12. با اين كه در آيات قبل صحبت از «رجال» و «نساء» شده بود، ولى در اين آيه شريفه 11 دو لفظ «ذكر» و «انثى» انتخاب شده است تا اشاره كرده باشد به اين كه كبار و صغارِ زنان و مردان در استحقاق ارث يكسان هستند كما اين كه در جاهليت زنان و كودكان را از ارث محروم مى كردند.

13. موارد وصيت

قرآن كريم موضوع تقسيم ارث را بعد از وصيت و يا دين ميت، مجاز ميشمرد: مِنْ بَعْدِ وَصِيةٍ يوصِى بِهَا أَوْ دَينٍ (النساء، 11)

برخى از موارد وصيت را در آيه 180 بقره بيان مى كند: كتِبَ عَلَيكمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَك خَيرا الْوَصِيةُ لِلْوَالِدَينِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّا عَلَى الْمُتَّقِينَ

14. توجه به اين نكته لازم است كه سهمى كه براى زنان تعيين شده (اعم از يك چهارم يا يك هشتم) اختصاص به يك همسر ندارد، بلكه اگر مرد همسران متعدد داشته باشد سهم مذكور بين همه آن ها به طور مساوى تقسيم خواهد شد و ظاهر آيه 12 نيز همين است.(1)

15. رسيدن ارث به فرزند، انگيزه فعاليت بيشتر است. اگر انسان بداند كه اموالش به فرزندانش نمى رسد، چندان تحرّك از خود نشان نمى دهد.(2)

16. علم و حكمت، دو شرط ضرورى براى قانونگذارى است كما اين كه احكام ارث بر علم و حكمت الهى استوار است.(3)

ص: 27

غير آن. اين آيه هم منسوخ به آيه «جلد» سوره نور است.(1)

ز. منظور از «جهالت» در آيه مورد بحث طغيان غرايز و تسلّط هوس هاى سركش و چيره شدن آن ها بر نيروى عقل و ايمان است و در اين حالت، علم و دانش انسان به گناه گرچه از بين نمى رود، امّا تحت تأثير آن غرايز سركش قرار گرفته و عملاً بى اثر مى گردد و هنگامى كه علم اثر خود را از دست داد، عملاً با جهل و نادانى برابر خواهد بود.(2)

ح. امام صادق (علیه السلام) در باره آيه فوق فرمود:

«كلّ ذنب عمله العبد و ان كان به عالما فهو جاهل حين خاطر بنفسه فى معصية ربّه...».(3)

ط. جمع زيادى از مفسران «قريب» را به معناى قبل از آشكار شدن نشانه هاى مرگ مى گيرند و آيه بعد را كه مى گويد: پس از ظهور علايم مرگ توبه پذيرفته نمى شود، شاهد بر آن مى دانند. بنا بر اين تعبير به «قريب» شايد به خاطر اين است كه اصولاً زندگى دنيا هر چه باشد كوتاه و پايان آن نزديك است، اما بعضى ديگر آن را به معناى زمان نزديك به گناه گرفته اند؛ يعنى به زودى از كار خود پشيمان شود و به سوى خدا باز گردد.(4)

ى. مراد از توبه اعم از توبه از شرك و از معصيت است. به دليل آن كه تعميم آيه مباركه و ليست التوبة... متعرض حال كافر و مؤمن هر دو شده است، بنا بر اين جمله و يعملون السوء اعم از حال مؤمن و كافر است؛ يعنى كافر نيز مثل مؤمن فاسق جزء كسانى است كه عمل زشتى را از روى نادانى بجا آورد بنا بر اين كه عمل شامل عمل قلبى كه كفر است بشود. بنا بر اين مقصود از الذين يعملون السوء بجهالة كافر و فاسق هر دو مى باشند، وقتى كه در كفر يا معصيتشان عنادى نداشته باشند.(5)

ك. براى ختم كلام جمله كان اللّه عليما حكيما انتخاب شده نه جمله كان اللّه غفورا رحيما؛ زيرا مى خواهد بفهماند حكمت وى اقتضا دارد كه نظم جهان را بدان عنوان كه شايسته است بگذارد، او فريب ظاهر حال گناهكاران را نمى خورد، بلكه از باطنشان اطلاع دارد.(6)

ص: 30

محتاج تطهير از آلودگى گناهان و آمرزش است، آنجا نيز بار ديگر مشمول عنايت و رحمت وآمرزش خدا قرار مى گيرد.(1)

7. به طور خلاصه از آيه 18 استفاده مى شود شرط قبولى توبه دو چيز است: نخست اين كه قبل از مشاهده نشانه هاى مرگ باشد و ديگر اين كه انسان، باايمان از دنيا برود.(2)

8. هنگام خطر و مرگ، فطرت خداشناسى انسان آشكار مى شود.(3)

9. فرعون نمونه عدم قبولى توبه هنگام ديدن عذاب

در آيه شريفه مى فرمايد: وَ لَيسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يعْمَلُونَ السَّيئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّى تُبْتُ الاْنَ وَ لاَ الَّذِينَ يمُوتُونَ وَ هُمْ كفَّارٌ

نمونه عدم قبولى توبه را در مورد فرعون بيان ميكند: حَتَّى إِذَا أَدْرَكهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ الَّذِى آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ (يونس، 90)

اين سرنوشت تلخ عذاب براى فرعون، اجابت دعاى حضرت موسى در باره اوست: وَقَالَ مُوسَى رَبَّنَا إِنَّك آتَيتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِينَةً وَ أَمْوَالاً فِى الْحَياةِ الدُّنْيا رَبَّنَا لِيضِلُّوا عَنْ سَبِيلِك رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَلاَ يؤْمِنُوا حَتَّى يرَوُا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ (يونس، 88)

ص: 32

پيمان محكمى گرفته اند. * با زنانى كه پدران شما با آن ها ازدواج كرده اند، هرگز ازدواج نكنيد؛ مگر آنچه در گذشته (پيش از نزول اين حكم) انجام شده است؛ زيرا اين كار، عملى زشت وتنفرآور و راه نادرستى است. * حرام شده است بر شما، مادرانتان، و دختران، و خواهران، وعمه ها، و خاله ها، و دختران برادر، و دختران خواهر شما، و مادرانى كه شما را شير داده اند وخواهران رضاعى شما و مادران همسرانتان و دختران همسرتان كه در دامانِ شما پرورش يافته اند از همسرانى كه با آن ها آميزش جنسى داشته ايد - و چنانچه با آن ها آميزش جنسى نداشته ايد، (دختران آن ها) براى شما مانعى ندارد - و (همچنين) همسرهاى پسرانتان كه از نسل شما هستند (- نه پسرخوانده ها -) و (نيز حرام است بر شما) جمع ميان دو خواهر كنيد؛ مگر آنچه در گذشته واقع شده؛ چرا كه خداوند آمرزنده و مهربان است. *. زنان شوهردار (بر شما حرام است؛) مگر آن ها را كه (از راه اسارت) مالك شده ايد؛ (زيرا اسارت آن ها در حكم طلاق است؛) اين ها احكامى است كه خداوند بر شما مقرّر داشته است. امّا زنان ديگر غير از اين ها (كه گفته شد)، براى شما حلال است كه با اموال خود، آنان را اختيار كنيد؛ در حالى كه پاكدامن باشيد و از زنا، خوددارى نماييد. و زنانى را كه متعه [= ازدواج موقت] مى كنيد، واجب است مهر آن ها را بپردازيد. و گناهى بر شما نيست در آنچه بعد از تعيين مهر، با يكديگر توافق كرده ايد. (بعدا مى توانيد با توافق، آن را كم يا زياد كنيد.) خداوند، دانا وحكيم است.

شأن نزول

امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد: آيه 19 در باره كسانى نازل شده كه با همسران خود درست زندگى نمى كردند؛ نه آن ها را طلاق مى دادند و نه همچون يك همسر با آن ها رفتار مى نمودند به اميد اين كه مرگشان فرا رسد و اموال آنان را تملك كنند؛ آيه شريفه رفتار آن ها را محكوم مى كند. در قسمت بعد مى فرمايد: زنان را براى حلال كردن مهر خود تحت فشار قرار ندهيد. يكى ديگر از عادات زشت جاهليت اين بود كه زنان را با وسايل گوناگون تحت فشار قرار مى دادند تا مهر خود را ببخشند و طلاق بگيرند، مخصوصا زمانى كه زن ها مهريه سنگين داشتند، البته در قسمتى استثنا كرده و آن وقتى است كه كار زشتى انجام دادند كه در آن صورت تحت فشار قرار دادن مانعى ندارد.

ص: 34

پيش از اسلام رسم بر اين بود كه اگر مى خواستند همسر سابق را طلاق دهند و ازدواج جديدى كنند، براى فرار از پرداخت مهريه، همسر خود را متهم به اعمال منافى عفت مى كردند و بر او سخت مى گرفتند تا حاضر شود مهريه خويش را كه معمولاً قبلاً دريافت مى شد بپردازند و طلاق گيرد و همان مهر را براى همسر دوم قرار مى دادند؛ آيه 20 به شدت اين كار را مورد نكوهش قرار داده است.

در زمان جاهليت وقتى شخصى از دنيا مى رفت همسر و فرزندانى از خود به يادگار مى گذاشت، در صورتى كه همسر نامادرى فرزندان او بود، فرزندانش نامادرى را همانند اموال او ارث مى بردند و حق داشتند با او ازدواج كنند يا به ازدواج ديگرى در آورند. اتفاقا يكى از انصار به نام ابوقبيس از دنيا رفت. فرزندش پيشنهاد ازدواج با او را داد، از پيامبر كسب تكليف كردند؛ آيه شريفه 22 نازل شد و از اين كار به شدت نهى كرد.

د. عقد نكاح، پيمان استوارى كه زن از مرد گرفته است: و اخذن منكم ميثاقا غليظا. امام باقر (علیه السلام) در باره ميثاق در آيه فوق فرمود:

«الميثاق، الكلمة التى عقد بها النكاح...».(1)

ه -. حرمت ازدواج مرد با همسر پدربزرگ و اجداد: و لا تنكحوا ما نكح ءاباؤكم. واژه «ءاباء» در فرهنگ قرآن، اعم از پدر و پدر بزرگ و اجداد است. برداشت فوق را فرمايش امام باقر (علیه السلام) تأييد مى كند كه فرمود:

«و لا يصلح للرجل ان ينكح امرأة جدّه».(2)

و. ظاهرا مقصود از پيمان سخت محكم، همان علاقه اى است كه با عقد و امثال آن بسته مى شود و از لوازم آن يكى مهر است كه مورد استحقاق زن بوده و به آن عقدة النكاح (پيوند زناشويى) مى گويند.(3)

ز. در اين كه منظور از «فاحشة مبينة» خصوص اعمال منافى عفت است يا هر گونه ناسازگارى شديد، در ميان مفسران گفتگو است، ولى در حديثى كه از امام باقر (علیه السلام) نقل شده تصريح گرديده كه هر گونه مخالفت شديد زن و نافرمانى و ناسازگارى او را شامل مى شود، البته منظور هر مخالفت جزئى نيست؛ زيرا در مفهوم كلمه «فاحشه» اهميت و فوق العادگى است و ذكر كلمه «مبينة» نيز آن را تأكيد مى كند.(4)

ح. «خيرا كثيرا» مفهوم وسيعى دارد كه يكى از مصاديق روشن آن فرزندان صالح و شايسته است.(5)

ط. مراد از تحريم مادران و ساير اشخاص نامبرده، حرمت ازدواج با ايشان است. همان گونه كه از اطلاق كلام به مناسبت حكم و موضوع به دست مى آيد. چنان كه در آيه حرمت عليكم الميتة و الدم (مائده، 3) معلوم است كه حرمت خوردن آن دو مى باشد.(6)

ى. حلائل ابناءكم الذين من اصلابكم؛ «حلائل» جمع «حليله» از ماده «حلّ» به معناى زنى است كه بر انسان حلال است و يا از ماده «حلول» به معناى زنى است كه با مردى در يك

ص: 36

محل زندگى مى كند. معناى آيه اين است كه يكى از موارد حرمت ازدواج با زن فرزندى است كه آن فرزند از نسل انسان است: من اصلابكم و اين تعبير براى اين است كه به يكى از رسوم جاهليت خط بطلان بكشد؛ زيرا در آن زمان بعضى ها فرزند ديگرى را به نام فرزند خود مى خواندند و فرزندخوانده مشمول تمام احكام فرزند حقيقى بود و به همين دليل با همسران فرزندخوانده خود ازدواج نمى كردند؛ آيه شريفه اين معنا را ردّ مى كند.(1)

ك. اطلاق كلام منصرف به جمع بين دو خواهر در زمان واحد است؛ يعنى مانعى ندارد كه شخص با يكى از دو خواهر ازدواج نمايد و بعد از طلاق يا مرگ وى با خواهر ديگر وصلت بكند.(2)

ل. مقصود از «محصنات» زنان شوهر كرده هستند.(3)

م. مقصود از استمتاع در آيه مباركه، ازدواج موقت (متعه) مى باشد؛ زيرا اين آيه در سوره نساء در مدينه نازل شده و آن گونه كه بيشتر آيات آن نشان مى دهد، در نيمه اول دوران بعد از هجرت مى باشد و در نتيجه اين گونه نكاح (متعه) تا مدتى بين مسلمانان رواج داشته است و اين عمل در مقابل ديدگان پيامبر (صلی الله علیه و آله) و با اطلاع وى بوده و به همين نام (متعه) ناميده مى شده است. پس مانعى ندارد كه ما استمتعتم هم حمل بر اين معنا شود. همان گونه كه در ساير آداب و سننى كه در موقع نزول آيات رايج بوده وقتى آيه اى نازل مى شده و حكمى براى آن مى آورده است، چاره اى به جز حمل آن اسماء به معانى متداول روز نبوده و هيچ گاه آن كلمات قرآن را به معناى لغوى آن حمل نمى كرده اند مانند حج و بيع و ربا و غنيمت و امثال آن ها.

بنا بر اين كلمه «استمتاع» در آيه را بايد به نكاح متعه حمل كنيم؛ به سبب آن كه در موقع نزول آيه از اين لفظ اينطور مى فهميده اند. از مفسرين قدما و صحابه و تابعين مانند ابن عباس و ابن مسعود و ابى بن كعب و... نيز همين معنا نقل شده، مذهب ائمه اهل بيت نيز همين است.(4)

ص: 37

ن. جمله أن تبتغوا بأموالكم اشاره به اين است كه رابطه زناشويى يا بايد به شكل ازدواج با پرداخت مهر باشد و يا به شكل مالك شدن كنيز با پرداخت قيمت.(1)

س. مشروعيت ازدواج موقت (متعه): فما استمتعتم به منهنّ. پرداخت مهريه، مشروط به استمتاع شده و مراد از استمتاع، ازدواج موقت (متعه) است؛ زيرا پرداخت اجرت و مهريه در عقد دائم منوط به استمتاع و بهره گيرى جنسى نيست. برداشت فوق را فرمايش امام باقر (علیه السلام) تأييد مى كند كه در پاسخ سؤال از ازدواج موقت فرمود: «نزلت فى القرآن فما استمتعتم به منهنّ فاتوهنّ اجورهنّ فريضة...».(2)

ع. هر نوع قراردادى بين زن و شوهر، پس از ازدواج، به شرط رضايت طرفين جايز است: و لاجناح عليكم فيما تراضيتم به من بعد الفريضة. امام صادق (علیه السلام) در باره آيه فوق فرمود:

«ماتراضوا به من بعد النكاح فهو جايز...».(3)

تضاد عاطفى در وجود آنان پيدا مى شود.(1)

5. در آيه 23 گروه هايى از زنان كه به انسان محرمند و ازدواج با آنان حرام است ذكر شده است و اين امر از سه راه حاصل مى شود: ولادت (ارتباط نسبى)، ازدواج (ارتباط سبب) و شيرخوارى (ارتباط رضاعى).(2)

6. تعبير (غير مسافحين) شايد اشاره به اين حقيقت باشد كه نبايد هدف شما در مسأله ازدواج تنها هوسرانى و ارضاى غريزه جنسى باشد، بلكه اين امر حياتى براى هدف عالى ترى مى باشد كه غريزه نيز در خدمت آن قرار گرفته و آن بقاى نسل انسان و نيز حفظ او از آلودگى هاست.(3)

و همگى اعضاى يك پيكريد - آن ها را با اجازه صاحبان آنان تزويج نماييد، و مهرشان را به خودشان بدهيد؛ به شرط آن كه پاكدامن باشند، نه به طور آشكار مرتكب زنا شوند، و نه دوست پنهانى بگيرند. و در صورتى كه «محصنه» باشند و مرتكب عمل منافى عفت شوند، نصفِ مجازاتِ زنان آزاد را خواهند داشت. اين (اجازه ازدواج با كنيزان) براى كسانى از شماست كه بترسند (از نظر غريزه جنسى) به زحمت بيفتند، و (با اين حال نيز) خوددارى (ازازدواج با آنان) براى شما بهتر است و خداوند، آمرزنده و مهربان است. * خداوند مى خواهد (با اين دستورها، راه هاى خوشبختى و سعادت را) براى شما آشكار سازد، و به سنّت هاى (صحيح) پيشينيان رهبرى كند و توبه شما را بپذيرد. و خداوند دانا و حكيم است. * خدا مى خواهد شما را ببخشد (و از آلودگى پاك نمايد)؛ امّا آن ها كه پيرو شهواتند، مى خواهند شما به كلّى منحرف شويد. * خدا مى خواهد (با احكام مربوط به ازدواج با كنيزان و مانند آن،) كار را بر شما سبك كند؛ و انسان، ضعيف آفريده شده (و در برابر طوفان غرايز، مقاومت او كم) است. * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اموال يكديگر را به باطل (و از طريق نامشروع) نخوريد؛ مگر اين كه تجارتى با رضايت شما انجام گيرد. و خودكشى نكنيد. خداوند نسبت به شما مهربان است. * و هر كس اين عمل را از روى تجاوز و ستم انجام دهد، به زودى او رادر آتشى وارد خواهيم ساخت؛ و اين كار براى خدا آسان است.

اجازه مالك صورت گيرد. بعد مى فرمايد: مهر متعارفى را بايد به آن ها داد. يكى ديگر از شرايط ازدواج آن است كه كنيزانى انتخاب شوند كه مرتكب عمل منافى عفت نشوند. خواه به صورت آشكار بوده باشد: غير مسافحات يا به صورت انتخاب دوست پنهانى: ولامتخذات اخدان.

بعد مى فرمايد: اگر اين كنيزان مرتكب گناه شدند نصف مجازات زنان آزاد در باره آنان اجرا مى شود. در پايان مى فرمايد: اين ازدواج با كنيزان در مورد كسانى است كه از نظر غريزه جنسى در فشار و سختى هستند و براى غير آن ها جايز نيست.

ج. مقصود از نكاح در آيه أن ينكح المحصنات، نكاح دائم است و در آيه شريفه اكتفا به بيان بعضى از افراد نكاح، يعنى نكاح دائم شده است؛ زيرا متعارف زناشويى ها همين نكاح دائم است كه براى تشكيل خانواده ها و ايجاد نسل و فرزند از آن استفاده مى كنند و نكاح متعه فقط يك كار تسهيلى و براى جلوگيرى از فساد و فحشا مى باشد.(1)

د. چون ايمانى كه در متعلق احكام (نكاح) لازم گرفته شده يك امر قلبى است و وسيله اى براى درك حقيقت وجود آن در دست نمى باشد، و چه بسا اين حكم را بعضى معلق بر مشكل يا غير ممكن دانسته باشند، خداوند مى فرمايد: عالم به ايمان مؤمنين فقط خود او است؛ يعنى شما فقط مأمور به ظاهر ايمان اشخاص مثل شهادتين هستيد، ملاك شما ظاهر ايمان است نه باطن آن.(2)

ه -. چون توده مردم طبقه مملوك و برده را پست و ذليل مى شمرند و معاشرت، مخصوصاً ازدواج با آنان را مشكل مى دانستند، خداوند با فرموده خود: بعضكم من بعض اشاره به حقيقتى كرده كه اين توهم فاسد مردم را ردّ مى كند؛ زيرا برده نيز مانند آزاد خود انسانى است كه داراى تمام شئون انسانى مى باشد و فرق آن ها فقط در يك سلسله قراردادهاى اجتماعى مردم مى باشد كه نزد خدا هيچ ارزش ندارد؛ آنچه كه نزد خداوند كرامت محسوب مى شود، تقواست.(3)

ص: 41

و. فانكحوهنّ باذن أهلهنّ اشاره به نكاح با كنيزكان است، البته به شرطى كه با اجازه اربابشان باشد چون اختيار كارشان به دست مالكانشان است و علت تعبير از مالك به «اهلهنّ» اشاره اى به مقتضاى بعضكم من بعض است؛ زيرا كنيزكان و مالكانشان اهل بيت يكديگر محسوب مى شوند.(1)

ز. مراد از «اتيان بأجر»، مهر نكاحشان را به مالك پرداختن است و قيد «بالمعروف» مى رساند كه مهرشان بدون كم كردن و تأخير و اذيت پرداخته شود.(2)

ح. مقصود از «عذاب»، تازيانه است نه سنگباران چون سنگباران نصف ندارد و خود همين دليل است بر اين كه مقصود از محصنات آزاد، آنهايى هستند كه شوهر ندارند (زيرا شوهردار سنگباران مى شود).(3)

ط. منظور از محصنه بودن در اينجا چيست ؟ مفسران احتمالاتى داده اند. بعضى آن را به معناى شوهردار و بعضى به معناى مسلمان گرفته اند، ولى با توجه به اين كه كلمه «محصن» در اين جمله دو بار ذكر شده و بايد هر دو به يك معنا باشد و از طرفى زنان آزاد شوهردار مجازاتشان سنگسار كردن است نه تازيانه خوردن، روشن مى شود كه تفسير اولى يعنى محصن به معناى شوهر دار بودن قابل قبول نيست چون آن ها را نمى شود به عقد در آورد؛ همان گونه كه تفسير دوم يعنى مسلمان بودن نيز شاهدى ندارد.

حق اين است كه با توجه به اين كه كلمه «محصنات» در قرآن مجيد غالبا به معناى زنان عفيف و پاكدامن آمده است، به نظر مى رسد كه آيه فوق نيز اشاره به همين معنا است؛ يعنى كنيزانى كه بر اثر فشار صاحبان خود تن به خودفروشى مى دادند از مجازات معاف هستند وگرنه اگر مرتكب عمل منافى عفت شدند همانند زنان آزاد مجازات مى شوند كه مجازاتشان نصف مجازات زنان آزاد است.(4)

ى. جمله يريد اللّه ليبين لكم... اشاره اى است به غرض از تشريع احكام گذشته در سه آيه مزبور و مصالحى كه بر آن ها مترتب است؛ يعنى خداوند متعال خواسته است كه

ص: 42

احكام دينش را به سبب مصلحت دنيا و آخرت شما و معارف و حكمت هايى كه دارد برايتان بيان كند.(1)

ك. مقصود از «سنن» در آيه شريفه فى الجمله است نه به صورت تفصيلى آن سنن و همه خصوصياتش؛ تا اشكال نشود كه بعضى از احكام و سنن گذشتگان مانند ازدواج برادر و خواهر در سنت آدم (علیه السلام) و جمع بين دو خواهر در زناشويى در سنت يعقوب (علیه السلام) كه «ليا» مادر يهودا و «راحيل» مادر يوسف را كه خواهر بودند با هم گرفته بود بنا بر بعضى روايات، نسخ گرديده است.(2)

ل. جمله و الله عليم حكيم براى آن است كه به تمام مطالب آيه برگردد و اگر به مطالب آخر آيه بر مى گشت، مناسب آن بود كه بفرمايد «و اللّه غفور رحيم».(3)

م. مقصود از «ميل عظيم»، هتك حرمت حدود الهى است كه در آيات ذكر شده مثل زناشويى با زنان محرم و بى اعتنايى به تأثير نسب و سبب در ازدواج و جايز شمردن زنا و جلوگيرى از اجراى حكم محكم خداوند.(4)

ن. عمل باطل، عملى است كه هيچ غرض صحيح عقلايى در آن نباشد.(5)

س. منظور از «عدوان»، تعدّى به حدودى است كه خدا قرار داده است.(6)

ع. جمله الاّ أن تكون تجارة عن تراض منكم استثنايى است از قانون كلّى سابق و به اصطلاح استثناى منقطع است؛ يعنى آنچه در اين جمله آمده مشمول قانون سابق، از آغاز نبوده است و تنها به عنوان يك تأكيد و يادآورى ذكر شده است.(7)

ص: 43

ديگران هم در چنين جامعه اى، جان خود او محسوب مى شود، پس اگر خود يا كس ديگر را بكشد، خودكشى كرده است و با اين عنايت جمله و لا تقتلوا أنفسكم مطلق بوده و شامل خودكشى هم مى شود.(1)

بعضى ديگر قرار داده است، و به خاطر انفاق هايى كه از اموالشان (در مورد زنان) مى كنند و زنان صالح، زنانى هستند كه متواضعند، و در غياب (همسر خود،) اسرار و حقوق او را، در مقابل حقوقى كه خدا براى آنان قرار داده، حفظ مى كنند. و (امّا) آن دسته از زنان را كه از سركشى و مخالفتشان بيم داريد، پند و اندرز دهيد؛ و (اگر مؤثر واقع نشد،) در بستر از آن ها دورى نماييد؛ و (اگر هيچ راهى جز شدّت عمل، براى وادار كردن آن ها به انجام وظايفشان نبود،) آن ها را تنبيه كنيد. و اگر از شما پيروى كردند، راهى براى تعدّى بر آن ها نجوييد. (بدانيد) خداوند، بلند مرتبه و بزرگ است. (و قدرت او، بالاترين قدرت هاست.) * و اگر از جدايى و شكاف ميان آن دو (همسر) بيم داشته باشيد، يك داور از خانواده شوهر و يك داور از خانواده زن انتخاب كنيد (تا به كار آنان رسيدگى كنند). اگر اين دو داور، تصميم به اصلاح داشته باشند، خداوند به توافق آن ها كمك مى كند؛ زيرا خداوند دانا و آگاه است (و از نيات همه باخبر است).

شأن نزول

مرحوم طبرسى نقل مى كند كه يكى از همسران پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به نام ام سلمه به پيامبر عرض كرد: چرا مردان به جهاد مى روند و زنان محروم اند و چرا براى ما زنان نصف ميراث مردها مقرر شده اى كاش ما هم مرد بوديم و همانند آن ها به جهاد مى رفتيم و موقعيت اجتماعى آن ها را داشتيم. آيه شريفه و لا تتمنّوا ما فضل اللّه... نازل شد و به سؤالات او پاسخ داد.(1)

ب. كبائر (جمع كبيره) صفتى است كه به جاى موصوف (مانند معاصى و امثال آن) به كار مى رود و كبائر يك موضوع نسبى است كه تا كوچكى وجود نداشته باشد كبائر وجود ندارد، بنا بر اين از كبائر ما تنهون عنه استفاده مى شود كه گناهان صغيره اى هم وجود دارد. پس آيه شريفه اولاً مى گويد معاصى بر دو قسمند: صغيره و كبيره. ثانيا مقصود از «سيئات» در آيه شريفه، (به قرينه مقابله) گناهان صغيره است.(1)

ج. مراد از فضل و برترى، چيزى است كه خداوند متعال با تشريع احكام ويژه اى به هر يك از زن و مرد، روزى آنان كرده مانند مزيت مردها از حيث تعدد زوجات و زيادى سهم ارث بر زنان و مزيت زنان در وجوب مهريه بر ايشان و وجوب نفقه ايشان بر شوهرانشان.(2)

د. آيه 32 به ضميمه آيه 31، تلخيص احكامى است كه در آيات ارث گذشته و توصيه مختصرى است به احكام مفصّلى كه در آن ها بود. منظور از «موالى» وارثان هستند.

ه -. جمله الذين عقدت ايمانكم به زن يا شوهر منطبق مى شود و اين تعبير كنايى است؛ زيرا مردم عادتشان در قراردادها آن است كه با يكديگر دست مى دهند گويى اين دستهايشان است كه رشته را به هم پيوند مى دهد.(3)

و. «نصيب» آن چيزهايى است كه در آيات ارث بيان شده است.(4)

ز. مراد از «فضّل الله» آن فزونى و امتيازى است كه بالطبع مردان بر زنان دارند؛ يعنى زيادتى قوه تعقل و تحمل شدايد و كارهاى سخت و سنگين و زندگانى زنان، زندگانى احساسى و عاطفى است و بر نازك دلى و ظرافت مبتنى است.(5)

ح. مراد از انفاق، نفقه و مهريه اى است كه مردان به زنان مى پردازند.(6)

ط. مراد از خوف نشوز، ظهور علائم و آثار است.(7)

ى. براى جمله حافظات للغيب بما حفظ اللّه معانى گوناگونى است:

ص: 47

1. زنان، آنچه را خدا خواهان حفظ آن است حفظ نمايند.

2. زنان، حقوق شوهران را حفظ كنند، همان گونه كه خدا حقوق زنان را در سايه تكاليفى كه بر مرد نهاده حفظ كرده است.

3. زنان حافظ هستند، ولى اين توفيق را از حفظ الهى دارند.

5. اجازه اى كه اسلام به مردان براى زدن (ضرب) داده است از چند جهت قابل توجيه است: اولاً آيه، مسأله تنبيه بدنى را در مورد افراد وظيفه نشناسى مجاز شمرده كه هيچ وسيله ديگرى در باره آن ها مفيد واقع نشود و اتفاقا اين موضوع تازه اى نيست كه منحصر به اسلام باشد و در تمام قوانين دنيا هنگامى كه طرق مسالمت آميز براى وادار كردن افراد به انجام وظيفه مؤثر واقع نشود، متوسل به خشونت مى شوند.

ثانيا تنبيه بدنى بايد ملايم و خفيف باشد به گونه اى كه نه موجب شكستگى و نه مجروح شدن گردد و نه باعث كبودى بدن.(1)

6. محكمه صلح خانوادگى كه در آيه حكما من أهله و حكما من أهلها به آن اشاره شده است امتيازاتى دارد از جمله:

الف. محيط خانواده كانون احساسات و عواطف است و طبعا مقياسى كه در اين محيط بايد به كار رود با مقياس ساير محيطها متفاوت است، از اين رو دستور مى دهد كه داوران اين محكمه كسانى باشند كه پيوند خويشاوندى به دو همسر دارند و مى توانند عواطف آنان را در مسير اصلاح تحريك كنند.

ب. در محاكم عادى قضايى طرفين دعوا مجبورند براى دفاع از خود، هر گونه اسرارى كه دارند فاش سازند و در اين صورت احساسات يكديگر را آنچنان جريحه دار مى كنند كه اگر به اجبار دادگاه به منزل و خانه بازگردند، ديگر از آن صميميت و محبت سابق خبرى نخواهد بود، ولى در محكمه صلح فاميلى يا اين گونه مطالب به خاطر شرم حضور مطرح نمى شود و يا اگر بشود آن اثر سوء را نخواهد داشت.

ج. داوران در محاكم معمولى، در جريان اختلافات غالبا بى تفاوتند و قضيه به هر شكل خاتمه يابد براى آنان تأثيرى ندارد در حالى كه در محكمه صلح فاميلى اينطور نيست، از اين رو آن ها نهايت كوشش را به خرج مى دهند تا ميان زن و شوهر صلح و صفا برقرار سازند.

د. محكمه خانوادگى هيچ يك از مشكلات و هزينه هاى سرسام آور و سرگردانى هاى محاكم معمولى را ندارد.(2)

ص: 49

7. براى حل همه مشكلات، انتخاب داور جايز است. امام باقر (علیه السلام) در پاسخ اعتراضى كه به پذيرش حكميت در صفّين براى حضرت على (علیه السلام) بود اين آيه را تلاوت فرمودند.(1)

8. از آيه شريفه ان يريدا اصلاحا يوفّق اللّه بينهما اين نكته استفاده مى شود كه هر جا حسن نيت و بناى اصلاح باشد، توفيق الهى هم سرازير مى شود.(2)

9. امام صادق (علیه السلام) در روايتى فرمودند: كسى كه از خداوند درخواست فضل نكند، فقيرمى گردد.(3)

10. هر زن و مردى به پاداش اعمال خويش خواهد رسيد: للرجال نصيب مما اكتسبوا و للنساء نصيب مما اكتسبن. اين جمله مى تواند به اين معنا باشد كه هر انسانى، چه زن و چه مرد، بر اساس تكاليفى كه خدا بر عهده او گذاشته بهره مند از ثواب و پاداش خواهد شد.(4)

11. برترى برخى از مردم بر برخى ديگر، نتيجه كار و قابليت هاى خود آنان است: ولاتتمنّوا ما فضّل اللّه... و للنساء نصيب مما اكتسبن. جمله «للرجال...»، تعليل جمله «لاتتمنوا ما فضل الله» است و بيانگر آن است كه قابليت انسان ها و كار و تلاش آنان منشأ اين برترى شده است.(5)

12. مرد، وظيفه دار پرهيز از دلدادگى به همسر و دختر ديگران و آرزوى داشتن آن ها: ولاتتمنّوا ما فضّل الله به بعضكم على بعض. امام صادق (علیه السلام) در پاسخ به سؤال از آيه فوق فرمود:

«لا يتمنّى الرّجل امرأة الرجل و لا ابنته...».(6)

13. همسران شايسته، مطيع شوهران خويش هستند: فالصّالحات قانتات. «قنوت» به معناى اطاعت هميشگى است كه به دليل بخش بعدى آيه و اللاتى تخافون... مقصود، اطاعت از شوهر است. بنا بر اين مراد از «الصالحات»، همسران صالح و شايسته هستند. برداشت فوق را فرمايش امام باقر (علیه السلام) تأييد مى كند كه در مورد «قانتات» فرمود: مطيعات.(7)

ص: 50

14. لزوم اطاعت زن از شوهر و حفظ حقوق وى، مشروط به تأمين زندگى او از سوى مرد است: و بما انفقوا من اموالهم.

را دو چندان مى سازد؛ و از نزد خود، پاداش عظيمى (در برابر آن) مى دهد. * حال آن ها چگونه است آن روزى كه از هر امتى، شاهد و گواهى (بر اعمالشان) مى آوريم، و تو را نيز بر آنان گواه خواهيم آورد؟! * در آن روز، آن ها كه كافر شدند و با پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مخالفت برخاستند، آرزو مى كنند كه اى كاش (خاك بودند، و) خاك آن ها با زمين هاى اطراف يكسان مى شد (و به كلّى محو و فراموش مى شدند). در آن روز، (با آن همه گواهان،) سخنى را نمى توانند از خدا پنهان كنند.

ه -. در آيه و الذين ينفقون أموالهم رئاء الناس دلالتى هست بر اين كه ريا در بخشش يا مطلق ريا كردن، كاشف از بى ايمانى به خداوند متعال است؛ زيرا رياكار به نظر مردم و پسندشان اعتماد مى كند و شرك در عمل نيز هست؛ زيرا رياكار از عمل خود ميل ثواب اخروى ندارد، بلكه فقط نتيجه كارش را در دنيا جستجو مى كند.(1)

و. شايد سرّ تعبير به اعتدنا للكافرين عذابا مهينا آن باشد كه «بخل» غالبا از كفر سرچشمه مى گيرد؛ زيرا افراد بخيل در واقع ايمان كامل به مواهب بى پايان پروردگار و وعده هاى او نسبت به نيكوكاران ندارند؛ فكر مى كنند كمك به ديگران آن ها را بيچاره خواهد كرد.(2)

ز. «معصيت الرسول» شاهد بر آن است كه مراد، معصيت اوامر ولايتى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است نه مخالفت در احكام شرع.(3)

ح. لو تسوّى بهم الارض كنايه از مرگ و نيستى است مانند اين آيه شريفه كه مى فرمايد: و يقول الكافر يا ليتنى كنت ترابا.(4)

ط. «ضعف» و «مضاعف» در لغت عرب به معناى چيزى است كه معادل آن يا چند برابر آن را بر آن بيفزايند. بنا بر اين آيه فوق با آياتى كه مى گويد پاداش انفاق گاهى به ده برابر و گاهى به هفتصد برابر يا بيشتر مى رسد، هيچ گونه منافاتى ندارد و در هر صورت حكايت از لطف خداوند نسبت به بندگان است.(5)

ى. مراد از «أجر عظيم»، ثواب بهشت است.(6)

2. ضرورت احسان به همسايگان نزديك و دور و دوستان و همراهان. «جنب» به معناى پهلوست و مراد از آن، همراهان نزديك و رفيقان همراه است.(1)

3. دو صفت «مختالاً فخورا» از لوازم تعلّق به مال و جاه و علاقه شديد به آن هاست، از اين روست كه خداوند مختال و فخور را كه قلبشان به غير خدا علاقه مند است دوست ندارد.(2)

4. آيه 36 جامع است و متضمن بيان مهم ترين اصل اعتقادى (توحيد) و تنبيه بر مكارم اخلاق است و اگر كسى در آن تدبّر كند از بسيارى از مواعظ بى نياز مى شود.(3)

5. در روايت آمده است رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و على (علیه السلام) والدين هستند.(4)

6. بخل منحصر به امور مالى نيست، بلكه گرفتگى در هر نوع موهبت الهى را شامل مى شود. بسيارند كسانى كه در امور مالى بخيل نيستند، ولى در علم و دانش و مسائل ديگرى از اين قبيل بخل مى ورزند.(5)

7. در آيه سابق كه سخن از انفاق هاى رياكارانه بود، انفاق به «اموال» نسبت داده شده و در اين آيه به ممّا رزقهم الله نسبت مى دهد؛ اين تفاوت تعبير ممكن است اشاره به سه نكته مى باشد:

الف. در انفاق هاى ريايى توجه به حلال و حرام بودن مال نمى شود، در حالى كه در انفاق هاى الهى حلال بودن و مصداق ما رزقهم الله بودن مورد توجه است.

ب. در انفاق هاى ريايى افراد انفاق كننده چون مال را متعلق به خودشان مى دانند از كبرفروشى و منت گذاردن ابا ندارند، در حالى كه در انفاق هاى الهى چون توجه به اين دارند كه اموال را خدا به آن ها داده و اگر گوشه اى از آن را در راه او خرج مى كنند، جاى منّت نيست، از هر گونه كبرفروشى و منت خوددارى مى كنند.

ج. انفاق هاى ريايى غالبا منحصر به مال است؛ زيرا چنين اشخاصى از سرمايه هاى معنوى بى بهره اند تا از آن ها انفاق كنند، امّا انفاق هاى الهى دامنه وسيعى دارد و تمام مواهب مادى

ص: 54

ومعنوى اعم از مال و علم و موقعيت اجتماعى و مانند آن را در بر مى گيرد.(1)

8. منظور از مضاعف شدن حسنه

در آيه شريفه مى فرمايد اگر انسان حسنه اى داشته باشد خداوند آنرا مضاعف قرار مى دهد: وَ إِنْ تَك حَسَنَةً يضَاعِفْهَا

در مورد انفاق در راه خدا مى فرمايد: وَ اللَّهُ يضَاعِفُ لِمَنْ يشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ (البقرة، 261)

در سوره انعام آيه 160 مضاعف بودن را تفسير ميكند: مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا

9. تعبير به «تسوّى» اشاره به اين مطلب نيز دارد كه كافران علاوه بر اين كه آرزو مى كنند خاك شوند، علاقه دارند كه خاك ها و قبرهاى آنان هم در زمين گم شود و با زمين هاى اطراف يكسان گردد و به كلّى فراموش شوند.(2)

10. «ذرة» در قول اهل لغت به معناى مورچه كوچك آمده است و بعضى نيز گفته اند هر صد (100) ذرّه به اندازه يك دانه جو است. به هر حال تعبير (مثقال ذرّة) ضرب المثلى است كه خداوند متعال براى اشياى اندك و كم ارزش مى زند.(3)

11. عذاب گناهكاران، متناسب با گناه آنان: لا يحبّ من كان مختالاً فخورا... و اعتدنا للكافرين عذابا مهينا. توصيف عذاب به خواركننده و قرار دادن آن براى متكبران وفخرفروشان، حاكى از تناسب عذاب الهى با گناهِ گناهكاران است.(4)

12. ظلم و ستم به ديگران، به هر اندازه كه باشد، نارواست: انّ اللّه لا يظلم مثقال ذرّة.(5)

13. لزوم تبعيت از اوامر حكومتى پيامبر (صلی الله علیه و آله): عصوا الرسول. در صورتى نافرمانى از رسول خدا مصداق پيدا مى كند كه آن حضرت غير از دستوراتى كه از جانب خدا ابلاغ مى كند خود نيز داراى اوامرى باشد كه از آن ها به اوامر حكومتى تعبير مى شود.(6)

ص: 55

حقايق را بگردانند و در آيين خدا، طعنه زنند. ولى اگر آن ها (به جاى اين همه لجاجت) مى گفتند: «شنيديم و اطاعت كرديم؛ و سخنان ما را بشنو و به ما مهلت ده (تا حقايق را درك كنيم)»، براى آنان بهتر، و با واقعيت سازگارتر بود، ولى خداوند آن ها را به خاطر كفرشان، از رحمت خود دور ساخته است؛ از اين رو جز عده كمى ايمان نمى آورند. * اى كسانى كه كتاب (خدا) به شما داده شده! به آنچه (بر پيامبر خود) نازل كرديم - و هماهنگ با نشانه هايى است كه با شماست - ايمان بياوريد، پيش از آن كه صورت هايى را محو كنيم، سپس به پشت سر باز گردانيم، يا آن ها را از رحمت خود دور سازيم، همان گونه كه «اصحاب سبت» [= گروهى از تبهكاران بنى اسرائيل] را دور ساختيم؛ و فرمان خدا، در هر حال انجام شدنى است. * خداوند (هرگز) شرك را نمى بخشد؛ و پايين تر از آن را براى هر كس بخواهد (و شايسته بداند) مى بخشد. و آن كس كه براى خدا، شريكى قرار دهد، گناه بزرگى مرتكب شده است. * آيا نديدى كسانى را كه خودستايى مى كنند؟! (اين خودستايى ها، بى ارزش است؛) بلكه خدا هر كس را بخواهد، ستايش مى كند؛ و كمترين ستمى بهآن ها نخواهد شد. * ببين چگونه بر خدا دروغ مى بندند! و همين گناه آشكار، (براى مجازات آنان) كافى است.

ولى در احاديث تفسير ديگرى براى آيه شريفه نيز بيان شده است و آن اين كه منظور از «صلوة» در آيه، مسجد است؛ يعنى در حال جنابت وارد مسجد نشويد، سپس كسانى را كه از مسجد عبور مى كنند استثنا كرده يعنى مى توانيد در حال جنابت عبورا از مسجد بگذريد.(1)

ج. از جمله حتّى تعلموا ما تقولون استفاده مى شود، نماز خواندن در هر حالى كه انسان از هشيارى كامل برخوردار نباشد، ممنوع است خواه حالت مستى باشد يا باقى مانده حالت خواب.(2)

د. منظور از «لمس»، جماع است همچنان كه در آيات ديگرى نيز به اين معنا آمده است مانند و ان طلقتموهنّ من قبل ان تمسوهنّ (بقره، 237) و اذا نكحتم المؤمنات ثمّ طلقتموهنّ من قبل ان تمسّوهنّ.(3)

ه -. از جمله اوتوا نصيبا من الكتاب (بخشى از كتاب در اختيار آنان قرار داده شد) استفاده مى شود كه آنچه يهود در اختيار داشتند، تمام كتاب آسمانى تورات نبود، بلكه تنها بخشى از آن بوده و اين با حقايق مسلّم تاريخى نيز كاملاً سازگار است كه قسمت هايى از تورات و انجيل واقعى با گذشت زمان تحريف شده و يا از بين رفته است.(4)

و. مقصود از ايمان در آيه، يا حقيقت ايمان قلبى و در مقابل نفاق است يا صورت آن است كه به آن نام اسلام اطلاق مى شود و بدون شك ايمان به هر دو معنا در اسلام معتبر و مورد توجه است و آياتى از قرآن نيز در اين موضوع نصّ هستند.(5)

ز. مراد از «اصحاب سبت»، گروهى از يهودند كه در روز شنبه كه از صيد ماهى ممنوع بودند تخلف ورزيدند و خدا آنان را نفرين و مسخ نمود.(6)

ح. به كارگيرى كلمات دوپهلو و چند معنى شيوه برخى از يهوديان براى استهزاى پيامبر (صلی الله علیه و آله) و طعن بر اسلام: واسمع غير مسمع... راعنا ليا بالسنتهم و طعنا فى الدين. كلمه

ص: 58

«مسمع»، از مصدر اسماع، داراى دو معناى متضاد است: يكى شنيدن و فهميدن و ديگرى دشنام دادن و ناسزا گفتن و جمله «راعنا» با اندكى انحراف زبان مى تواند معناى «چوپان ما» را به ذهن شنونده القا كند.(1)

ط. منظور از «طمس وجوه»، نابود كردن صورت ظاهرى نيست، بلكه مقصود محو فكرى و روحى و عقب گرد معنوى است.(2)

ى. منظور از «ما نزّلنا»، قرآن كريم و احكام دين است كه بر حضرت محمد مصطفى (صلی الله علیه و آله) نازل شده است و منظور از «ما معكم»، تورات و انجيل است.(3)

ك. بخشايش و عدم بخشايش خداوند از روى حكمت مى باشد؛ زيرا او عزيز و حكيم است، امّا نبخشيدن گناه شرك از آن جهت است كه اساس خلقت، استوار بر رحمتى است كه اساس بندگى و خداوندى است. خداوند مى فرمايد: و ما خلقت الجن و الانس الاّ ليعبدون وبندگى با شرك نمى سازد، امّا بخشايش خداوند متعال براى ساير گناهانى كه پايين تر از شرك است به وسايلى مانند شفاعت انبيا، اوليا و ملائكه و كار نيك است.(4)

ل. مراد از شرك در آيه شريفه اعمّ از كفر است؛ زيرا كافر هم بخشيده نمى شود اگر چه در نام بردن، به كافر (مشرك) نمى گويند. اهل كتاب اگر چه كافر به قرآن و پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بودند، ليكن در قرآن به نام مشركين خوانده نشده اند.(5)

م. تعليق بعضى از امور به مشيت خداوند متعال در قرآن بسيار است و دليل بيشتر يا همه آن ها، دفع اين توهم است كه مردم تأثيرى در خداوند متعال نخواهند داشت، بلكه خداوند حاكم و قاهر است. مضافا به اين كه حكمت اقتضا مى كند كه گناه هر گناهكارى را نبخشند وگرنه امر و نهى لغو مى گردد و تشريع باطل و تربيت الهى تباه مى شود. از اينجا معلوم مى شود كه از هر معصيتى هم بايد مقدارى عفو نگردد تا نهى لغو نباشد و اين

ص: 59

منافات با لسان عام آيات مغفرت ندارد چون بحث در وقوع اجمالى آن است نه وعده مطلق. گناهانى مانند شرك نيز وجود دارند كه قابل بخشش نيستند (مگر از آن شرك توبه كنند و موحّد شوند).(1)

ن. تزكيه انسان بر دو قسم است: الف. با عمل كه بسيار خوب است و مقصود آيه و قد أفلح من تزكى همين است. ب. با حرف، مثل تمجيد و تعريف ديگران و اين كار را براى خود كردن قبيح است و خداوند تعالى در آيه لا تزكوا أنفسهم از آن نهى فرموده و نهى آيه از تزكيه و تعريف خود كردن مى رساند كه تعريف خود كردن عقلاً و شرعا قبيح است، از اين رو به حكيمى گفتند: كدام حق است كه خوش نيست ؟ جواب داد از خود تعريف نمودن.(2)

س. آيه 49 سرزنش از يهود است. امام باقر (علیه السلام) در مورد آيه شريفه مى فرمايد: «انّهم اليهود و النصارى».(3)

ع. تزكيه خداوند اگر چه مطلق باشد شامل تزكيه عملى و قولى هر دو مى شود، ولى به حسب انطباق با مورد كلام، تزكيه قولى مراد است.(4)

3. محدث پس از يافتن آب بايد غسل كند و يا وضو بگيرد، هر چند پيش از آن به جهت نبود آب تيمم كرده باشد: يا ايها الذين ءامنوا... فتيمّموا. مفهوم جمله شرطيه ان كنتم... لمستم... فلم تجدوا ماء فتيمموا، اين است كه در صورت يافتن آب، با تيمم نمى توان نماز خواند. بنا بر اين كسى كه به آب دسترسى نداشته و تيمم كرده در صورت يافتن آب، بايد غسل كند يا وضو بگيرد.(1)

4. احكام خدا، ترخيص دارد ولى تعطيل ندارد. اگر آب نبود، بايد تيمّم كرد.(2)

5. بعضى جمله ولكن لعنهم الله بكفرهم فلا يؤمنون الاّ قليلاً را جزو خبرهاى غيبى قرآن دانسته اند؛ زيرا همان گونه كه قرآن در اين جمله خبر داده است، در طول تاريخ اسلام تنها عده كمى از يهود ايمان آوردند و به اسلام پيوستند و بقيه آن ها از آن روز تاكنون با اسلام سر جنگ داشته و دارند.(3)

6. سرنوشت انسان، نتيجه انتخاب و عملكرد خود اوست: لعنهم الله بكفرهم.(4)

7. فرق بين «طمس» و «لعن» آن است كه طمس، موجب تغيير مسير اشخاص مورد غضب مى شود، ولى بدون تغيير يافتن خلقت آن ها، ولى در لعن تغيير مسيرشان با تغيير خلقت انسانى و تبديل به صورت حيوانى بوزينه اى انجام مى شود مانند لعن اصحاب سبت.(5)

8. نكره آوردن «وجوها» نكته اى دارد و آن اين كه چون مقام ترساندن و تهديد كردن جماعتى است به شرّى كه فقط گروهى را خواهد گرفت ابهام و معلوم نبودن افراد مورد غضب خدا، ترس آورتر و ترساننده تر مى شود؛ زيرا ديگر كسى خود را ايمن از آن نمى بيند.(6)

9. منظور از وعده آمرزشى كه در آيه 48 آمده، وعده بدون قيد و شرط نيست، بلكه افرادى را شامل مى شود كه يك نوع شايستگى از خود نشان بدهند و مشيت و خواست خداوند كه در اين آيه و آيات مشابه، ذكر شده به معناى حكمت الهى است؛ زيرا هرگز خواست خدا از

ص: 61

حكمت او جدا نيست.(1)

10. از آيات قرآن كريم استفاده مى شود كه وسايل آمرزش گناه متعدد است كه آن ها در پنج موضوع خلاصه مى شود: الف. توبه: و هو الّذى يقبل التوبة عن عباده و يعفو عن السيئات. (شورى، 25) ب. كارهاى نيك: انّ الحسنات يذهبن السيئات. (هود، 114) ج. شفاعت. د. پرهيز از گناهان كبيره كه موجب بخشش گناهان صغيره مى گردد: (آيات 31 و 32 همين سوره). ه -. عفو الهى كه شامل افرادى مى شود كه شايستگى آن را دارند همان گونه كه در آيه 43 بيان شده است.(2)

11. محقّقين گفته اند كه آيه شريفه 48 اميدواركننده ترين آيه در قرآن كريم است؛ زيرا اين آيه شريفه همه معاصى غير از شرك را وعده غفران الهى داده است. در روايتى اميرالمؤمنين على (علیه السلام) فرمودند: نزد من آيه اى اميدواركننده تر از اين آيه شريفه نيست.(3)

12. آگاهى دانشمندان اهل كتاب به كتب آسمانى خويش اندك بود: الم تر الى الذين اوتوا نصيبا من الكتاب. ظاهرا «من» براى تبعيض است و «من الكتاب»، وصف براى «نصيبا» است؛ يعنى بهره آنان تنها نسبت به بخشى از كتاب است.(4)

13. مهاجمان به آيين و فرهنگ جامعه ايمانى، دشمنان واقعى مسلمانان هستند: ويريدون ان تضلوا السبيل و الله اعلم باعدائكم. خداوند از آن جهت عالمان يهود را دشمن مسلمانان معرفى مى كند كه آنان در پى گمراهى مسلمانان هستند.(5)

14. خداوند بر اساس مشيتش انسان را از آلودگى پاك مى سازد و رشد مى دهد.(6)

15. هر گناهى - كوچكتر از شرك - قابل آمرزش و مغفرت است: و يغفر ما دون ذلك لمن يشاء. كلمه «دون» به معناى كمتر و پايين تر است.(7)

ص: 62

است (و روى حساب، كيفر مى دهد). * و كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، به زودى آن ها را در باغ هايى از بهشت وارد مى كنيم كه نهرها از زير درختانش جارى است؛ هميشه در آن خواهند ماند؛ و همسرانى پاكيزه براى آن ها خواهد بود؛ و آنان را در سايه هاى گسترده (فرح بخش) جاى مى دهيم. * خداوند به شما فرمان مى دهد كه امانت ها را به صاحبانش بدهيد؛ و هنگامى كه ميان مردم داورى مى كنيد، به عدالت داورى كنيد. خداوند اندرزهاى خوبى به شما مى دهد. خداوند شنوا و بيناست.

شأن نزول

وقتى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) با پيروزى كامل وارد شهر مكه شد. عثمان بن طلحه را كه كليددار كعبه بود احضار كرد و كليد را از او گرفت تا درون خانه كعبه را از وجود بت ها پاك سازد. عباس عموى پيامبر از آن حضرت تقاضا كرد با تحويل كليد به او سمَت كليددارى خانه كعبه را به او بسپارد. زيرا در ميان عرب يك مقام برجسته محسوب مى شد، پيامبر نپذيرفت. كليد را به عثمان بن طلحه سپرد در حالى كه آيه شريفه ان الله يأمركم ان تؤدوا الامانات الى أهلها را تلاوت مى كرد.(1)

شده سازگارتر است؛ زيرا يهود هم در برابر بتها سجده كردند و هم در برابر بت پرستان تسليم شدند.(1)

ج. منظور از «هؤلاء» كفار اهل مكه است.(2)

د. مراد از «ملك» در آيه 53 تسلّط به امور مادى و معنوى است كه شامل نبوت و ولايت و هدايت و مالكيت بردگان و ثروت ها مى گردد؛ زيرا آيه گذشته به ادعاى يهود اشاره اى داشت كه خود را مالك قضاوت و حكم بر مؤمنين مى دانستند و اين سنخ مالكيت فضايل، مالكيت معنوى است و ذيل آيه فاذن لا يؤتون الناس نقيرا دلالت بر ملك ماديات دارد يا هر آنچه كه شامل آن باشد، پس مراد از ملك اعمّ از ماديات و معنويات است.(3)

ه -. بر اساس سياق آيه شريفه مراد از «الناس» كسانى هستند كه ايمان آورده اند نهايت آن كه ذيل آيه كه مى فرمايد: فقد ءاتينا ءال ابراهيم دلالت بر آن دارد كه مراد آل ابراهيم هستند. بنا بر اين مراد از «الناس» اينجا پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است و به هر كس ديگر از اين فضيلت آيه سرايت كند از بركات آن حضرت است كما اين كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) و آل او، آل ابراهيم (علیه السلام) هستند.(4)

و. مراد از «ملك عظيم» در آيه 54، نبوّت است.(5)

ز. علت تبديل پوست ها، ظاهرا اين است كه به هنگام سوخته شدن پوست ممكن است درد كمتر احساس شود، اما براى آن كه مجازات آنان تخفيف نيابد و درد و الم را كاملاً احساس كنند، پوست هاى تازه اى بر بدن آنها مى رويد.(6)

ح. امام صادق (علیه السلام) فرمود: مراد از «ازواج مطهرة» همسرانى هستند كه از آلودگى به حيض و حدث پاكند.(7)

ط. پاكى همسران بهشتى هم جسمى است و هم روحى. «مطهرة» به كسى گفته مى شود كه از نظر جسمى و روحى هر دو پاك و منزّه باشد.(8)

ص: 65

ى. مراد از «امانات» اعمّ از امانات مالى و معنوى است مانند علوم و معارف حقّه كه سزاوار است دارندگان به جويندگان آن برسانند.(1)

ب. آل ابراهيم؛ فقد ءاتينا ءال ابراهيم الكتاب و الحكمة. (نساء، 54)

ج. حضرت داود (علیه السلام)؛ و قتل داود جالوت و ءاتاه الله الملك و الحكمة. (بقره، 251)

د. حضرت لقمان (علیه السلام)؛ و لقد ءاتينا لقمان الحكمة ان اشكر للّه. (لقمان، 12)

از جمع آيات فوق استفاده مى شود كه به انبيا و اولياى الهى خير كثير داده شده است.

4. از مقايسه آيه 57-58 با هم استفاده مى شود گسترش رحمت الهى و پيشى گرفتن او بر غضب اوست؛ زيرا در آيه نخست وعده مجازات كافران را با كلمه «سوف» ذكر كرده در حالى كه وعده پاداش افراد باايمان را در آيه دوم با كلمه «سندخلهم» بيان نموده است. با توجه به اين كه «سوف» معمولاً براى آينده دور و «س» براى آينده نزديك به كار مى رود و هر دو آيه مربوط به عالم رستاخيز است.(1)

5. در تربيت بايد بيم و اميد در كنار هم باشد. در آيه قبل بيم بود و اين آيه اميد است.(2)

6. ممكن است بعضى ايراد بگيرند چگونه پوست هاى جديد عذاب مى شوند در حالى كه پوست هاى اصلى گناهكارند و مجازات پوست هاى تازه با اصل عدالت سازگار نيست ؟ امام صادق (علیه السلام) در جواب همين پرسش وقتى ابن ابى العوجاء مطرح كرد فرمودند: پوست هاى نو همان پوست هاى سابق و در عين حال غير آن است. اين امر همانند آن است كه كسى خشتى را بشكند و خرد كند دو مرتبه آن را در قالب بريزد و به صورت خشت تازه اى در آورد، اين خشت دوم همان خشت اول است و در عين حال خشت نوى مى باشد. (يعنى پوست هاى جديد از همان مواد پوست هاى پيشين تشكيل مى گردد.)

«أرأيت لو انّ رجلاً اخذ لبنة فكسرها ثم ردّها فى ملبنها فهى هى و هى غيرها».(3)

7. در آيه 58، مسأله اداى امانت بر عدالت مقدّم داشته شده، اين موضوع شايد به خاطر آن است كه مسأله عدالت در داورى، هميشه در برابر خيانت لازم مى شود؛ زيرا اصل و اساس اين است كه همه مردم امين باشند، ولى اگر فرد يا افرادى از اين اصل منحرف شوند، نوبت به عدالت مى رسد كه آن ها را به وظيفه خود آشنا سازد.(4)

ص: 67

8. امانت سه گونه است: الف. ميان انسان و خدا (وظايف و واجباتى كه بر انسان تعيين شده است). ب. ميان انسان و ديگران (اموال يا اسرار ديگران نزد انسان). ج. ميان انسان و خودش (مثل علم و عمر و قدرت كه در دست ما امانت هستند).(1)

9. در روايات متعدّدى وارد شده است كه به طول ركوع و سجود افراد نگاه نكنيد چرا كه به چنين امرى عادت نموده اند به طورى كه اگر آن را ترك نمايند دچار وحشت و اضطراب مى شوند، بلكه به صدق گفتار و اداى امانت توجه كنيد و بر اساس آن در باره افراد داورى و تصميم گيرى كنيد.(2)

10. ايمان و اعمال صالح، دو شرط لازم براى ورود به بهشت: و الذين ءامنوا و عملوا الصالحات سندخلهم جنّات تجرى من تحتها الانهار.(3)

آن ها داورى بطلبيد) اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان داريد. اين (كار) براى شما بهتر، و عاقبت و پايانش نيكوتر است. * آيا نديدى كسانى را كه گمان مى كنند به آنچه (از كتاب هاى آسمانى كه) بر تو و به آنچه پيش از تو نازل شده، ايمان آورده اند، ولى مى خواهند براى داورى نزد طاغوت و حكام باطل بروند؟! با اين كه به آن ها دستور داده شده كه به طاغوت كافر شوند. اما شيطان مى خواهد آنان را گمراه كند و به بيراهه هاى دور دستى بيفكند. * و هنگامى كه به آن ها گفته شود: «به سوى آنچه خداوند نازل كرده، و به سوى پيامبر بياييد»، منافقان را مى بينى كه از (قبول دعوتِ) تو، اعراض مى كنند. * پس چگونه وقتى به خاطر اعمالشان، گرفتار مصيبتى مى شوند، سپس به سراغ تو مى آيند، سوگند به خدا ياد مى كنند كه منظورِ ما (از بردنِ داورى نزد ديگران)، جز نيكى كردن و توافق (ميان طرفين نزاع،) نبوده است ؟! * آن ها كسانى هستند كه خدا، آنچه را در دل دارند، مى داند. از (مجازاتِ) آنان صرف نظر كن؛ و آن ها را اندرز ده؛ و با بيانى رسا، نتايج اعمالشان را به آن ها گوشزد نما. * ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر براى اين كه به فرمان خدا، از وى اطاعت شود. و اگر اين مخالفان هنگامى كه به خود ستم مى كردند (و فرمان هاى خدا را زير پا مى گذاردند)، به نزد تو مى آمدند، و از خدا طلب آمرزش مى كردند، و پيامبر هم براى آن ها استغفار مى كرد، خدا را توبه پذير ومهربان مى يافتيد.

شأن نزول

يكى از يهوديان مدينه با يكى از منافقين اختلافى داشت، بنا گذاشتند يك نفر را به عنوان داور در ميان خود انتخاب كنند. مرد يهودى چون به عدالت و بى نظرى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) اطمينان داشت گفت: من به داورى پيامبر شما راضيم، ولى مرد منافق يكى از بزرگان يهود به نام «كعب بن اشرف» را انتخاب كرد؛ زيرا مى دانست كه مى تواند با هديه نظر او را به سوى خود جلب كند و به اين ترتيب با داورى پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) مخالفت كرد. آيه شريفه نازل شد و چنين افرادى را شديدا سرزنش كرد.

بعضى از مفسران شأن نزول هاى ديگرى نيز در ذيل اين آيه نقل كرده اند كه نشان مى دهد بعضى از تازه مسلمانان طبق عادت زمان جاهليت، در آغاز اسلام داورى هاى خود را نزد دانشمندان يهود يا كاهنان مى بردند؛ آيه 60 نازل شد و شديدا آن ها را نهى كرد.(1)

ص: 69

3. علما و دانشمندان. 4. خلفاى چهارگانه صدر اسلام. 5. صحابه و ياران. 6. فرماندهان لشكر اسلام - دانشمندان. 7. قول حق و درست نظريه شيعه است كه منظور امامان معصوم است.

د. فخر رازى گويد: كسى كه خداوند اطاعت او را به طور مطلق لازم شمرده بايد حتما معصوم باشد؛ زيرا اگر معصوم نباشد به هنگامى كه مرتكب خطايى مى شود خداوند اطاعت او را لازم شمرده و اين خود يك نوع تضاد در حكم الهى ايجاد مى كند؛ زيرا از يك سو انجام آن عمل ممنوع است و از طرف ديگر اطاعت اولى الامر لازم و اين موجب اجتماع امر و نهى مى شود، پس بايد اولى الامر مصون از خطا و معصوم باشد.

سپس كلام را ادامه داده كه از اينجا به بعد به خطا رفته گفته اين اولواالامر معصوم يا مجموع امت است يا بعض آن بعض را كه نمى شناسيم پس معصوم مجموع امت است و اين دليل بر حجيت اتفاق و اجتماع امت است غافل از اين كه اولواالامر بايد رهبر جامعه اسلامى باشد و بتواند مشكلات را حل و فصل كند و به دست آوردن نظريه مجموع امت عملاً امكان پذير نيست.(1)

ه -. در آيه شريفه اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامر بين رسول و اولى الامر جمع كرده است و براى هر دو يك اطاعت خواسته است. از آنجا كه در رسول امر به معصيت خدا يا اشتباه در حكم محال است، در «اولى الامر» نيز محال است و لازمه اش آن است كه در اولى الامر هم عصمت قائل شويم همان طور كه در پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) قائليم.(2)

و. معناى «امر» در كلمه «اولى الامر»، شأن مربوط به دين يا دنياى مؤمنين مورد خطاب است و آيه و شاورهم فى الامر (آل عمران، 59) هم آن را تأييد مى كند.(3)

ز. دلالت آيه شريفه بر وجوب رجوع در احكام دينى است كه كسى را جز خدا و رسولش در حكم يا نسخ آن حقّى نيست و تقريبا تصريح به اين است كه هيچ كس حق تصرف در حكم دينى كه خدا و رسول آن را داده اند، ندارد.(4)

ص: 71

ح. از امام باقر و امام صادق (عليهماالسلام) روايت شده است كه منظور از طاغوت، هر كسى است كه به غير حق حكم مى كند.(1)

ط. قولاً بليغا يعنى قولى كه اراده رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) را به منافقان برساند و مفاسد كار خود را درك كنند و بدانند كه كارشان نفاق است.(2)

ى. از تعبير باذن الله استفاده مى شود كه پيامبران الهى هر چه دارند از ناحيه خداست و اطاعت آنان بالذات نيست، بلكه آن هم به فرمان پروردگار و از ناحيه اوست.(3)

ك. تعبير اذ ظلموا انفسهم اشاره به اين است كه فايده اطاعت فرمان خدا و پيامبر (صلی الله علیه و آله) متوجه خود شما مى شود و مخالفت با آن در واقع يك نوع ستم به خويشتن است؛ زيرا زندگى مادى شما را به هم مى ريزد و از نظر معنوى مايه عقب گرد شما است.(4)

5. تفكيك ميان قرآن و پيامبر (كتاب و سنت)، از شيوه هاى منافقان است: و اذا قيل لهم تعالوا الى ما انزل الله و الى الرّسول رأيت المنافقين يصدّون عنك صدودا. منافقان در برابر دعوت به قرآن و پيامبر (صلی الله علیه و آله) تنها اعراض از پيامبر (صلی الله علیه و آله) را عنوان كردند يصدّون عنك، نه اعراض از قرآن را؛ زيرا در آيه نيامده است: يصدّون عمّا انزل اليك.(1)

6. اذن تكوينى و تشريعى خداوند متعال: اطاعت مردم از پيامبران به اذن تشريعى خداوند متعال است؛ و ما أرسلنا من رسول الاّ ليطاع باذن الله (نساء، 64) و صدور معجزه از پيامبران به اذن تكوينى خداوند متعال است؛ و ما كان لرسول ان يأتى بية الاّ بإذن الله. (رعد، 38؛ غافر، 78)

7. ولايت بر كافران: قرآن كريم در برخى از آيات مى فرمايد: ولى كافران خداوند متعال است؛ و ردّوا الى الله مولاهم الحق و ضلّ عنهم ما كانوا يفترون (يونس، 30) و در برخى از آيات مى فرمايد: كافران اصلاً ولى ندارند؛ ذلك بأنّ الله مولى الّذين ءامنوا و انّ الكافرين لا مولى لهم (محمد، 11). جمع ميان اين دو آيه كه اثبات ولايت خداوند بر كافران مى كند و از سويى سلب مى كند آن است كه ولى و مولا در آيه نخست به معناى مالك و متصرف است و در آيه دوم ولى و مولا به معناى ياور و محبّ است.

ص: 73

مى كشانند؛ اگر مصيبتى به شما برسد، مى گويند: «خدا به ما نعمت داد كه با مجاهدان نبوديم، تا شاهد (آن مصيبت) باشيم.» * و اگر غنيمتى از جانب خدا به شما برسد، درست مثل اين كه هرگز ميان شما و آن ها دوستى و مودّتى نبوده، مى گويند: «اى كاش ما هم با آن ها بوديم، و به رستگارى (و پيروزى) بزرگى مى رسيديم!» * كسانى كه زندگى دنيا را به آخرت فروخته اند، بايد در راه خدا پيكار كنند و آن كس كه در راه خدا پيكار كند، و كشته شود يا پيروز گردد، پاداش بزرگى به او خواهيم داد.

شأن نزول

«زبير بن عوام» كه از مهاجران بود با يكى از انصار (مسلمانان مدينه) بر سر آبيارى نخلستان هاى خود كه در كنار هم قرار داشتند، اختلافى پيدا كرده بودند. هر دو براى حل اختلاف خدمت پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيدند، از آنجا كه باغستان زبير در قسمت بالاى نهر و باغستان انصارى در قسمت پايين نهر قرار داشت، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به زبير دستور داد كه اول او باغهايش را آبيارى كند و بعد مسلمان انصارى (و اين مطابق همان سنتى بود كه در باغ هاى مجاور هم جريان داشت) امّا اين مرد انصارى به ظاهر مسلمان از داورى عادلانه پيامبر (صلی الله علیه و آله) ناراحت شد و گفت: آيا اين قضاوت به خاطر آن بود كه زبير، عمه زاده تو است ؟ پيامبر (صلی الله علیه و آله) از اين سخن بسيار ناراحت شد به حدى كه رنگ رخسار او دگرگون گرديد، در اين موقع آيه 65 نازل شد و به مسلمانان هشدار داد.

در شأن نزول آيه 69 نقل شده است كه يكى از صحابه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به نام «ثوبان» كه نسبت به حضرت محبت و علاقه شديدى داشت، روزى با حال پريشان خدمتش رسيد. پيامبر (صلی الله علیه و آله) از سبب ناراحتى او سؤال نمود. در جواب عرض كرد: زمانى كه از شما دور مى شوم و شما را نمى بينم ناراحت مى شوم، امروز در اين فكر فرو رفته بودم كه فرداى قيامت اگر من اهل بهشت باشم مسلما در مقام و جايگاه شما نخواهم بود، بنا بر اين شما را هرگز نخواهم ديد و اگر اهل بهشت نباشم كه تكليفم روشن است، بنا بر اين در هر حال از درك حضور شما محروم خواهم شد، با اين حال چرا افسرده نباشم ؟!

آيه هاى فوق نازل شد و به اين گونه اشخاص بشارت داد كه افراد مطيع پروردگار در بهشت نيز همنشين پيامبران و برگزيدگان خدا خواهند بود، سپس پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: به خدا

ص: 75

سوگند ايمان مسلمانى كامل نمى شود مگر اين كه مرا از خود و پدر و مادر و همه بستگان بيشتر دوست دارد و در برابر گفتار من تسليم باشد.(1)

ه -. تبديل لفظ كتابت (كتبنا) به وعظ (ما يوعظون) اشاره به اين است كه اين احكام كه به صورت امر و وجوب ظاهر مى شوند، چيزى جز اشاره به صلاح و سعادت شما نيستند، پس در حقيقت اينها مواعظ و نصايحى هستند كه خير و صلاح شما در آن است.(1)

و. منظور از اين هدايت، راهنمايى به اصل دين و آيين نيست، بلكه الطاف تازه اى است كه از طرف خداوند به صورت هدايت ثانوى و به عنوان پاداش به اين گونه افراد شايسته داده مى شود.(2)

ز. «النبيين» كسانى هستند كه وحى به ايشان نازل مى شده و خبر غيب نزدشان بوده است و ما بيش از اين از حالشان خبرى نداريم جز آنچه از آثار دعوتشان بجا مانده است. منظور از «الشهداء» در قرآن كريم گواهان اعمال هستند نه شهيدان ميدان جنگ. «الصالحين» كسانى هستند كه صلاحيت نعمت خداوند سبحان را دارند.

«الصديقين» كسانى هستند كه اصلاً دروغ نمى گويند، كارى را هم جز حق انجام نمى دهند بدون پيروى هواى نفس و آنچه را كه حق مى داند مى گويند و چيزى جز حق را نمى بيند. پس آن ها حقايق اشياء را مى بينند، سخن حق مى گويند و كار حق مى كنند.(3)

ح. و كفى بالله عليما؛ ختم آيه شريفه به علم براى اين است كه سخن در درجات ايمان است كه چيزى به جز علم الهى بر آن راه ندارد.(4)

ط. همنشينى با انبيا در دنيا براى همه پيروان واقعى امكان ندارد، بنا بر اين مراد آيه همنشينى در آخرت است.(5)

ى. ترديد در «أو انفروا»، تخيير در كيفيت خروج نيست، بلكه اين دو قسم را به حسب وضع دشمن بيان مى كند؛ يعنى اگر نفرات دشمن كم بود گروه گروه برويد و اگر بسيار بود، دسته جمعى و به صورت سپاه منظم.(6)

ص: 77

ك. مقصود از «فضل» در جمله و لئن اصابكم فضل من الله غنايم و اموال جنگى است.(1)

ل. كشته شدن (شهادت) در آيه مقدّم بر پيروزى واقع شده است؛ زيرا ثواب شهادت به مراتب بيشتر و استوارتر است. چون مجاهد پيروز، گرچه پاداش دارد، ولى در خطر ارتكاب كارهاى ناشايستى است كه آن پاداش را تحت الشعاع قرار دهد و ممكن است بعد از كردار نيك به كار زشتى دست بزند، ولى شهيد پس از آن ديگر زندگى ندارد مگر در بهشت. نتيجه اين كه پاداش شهيد نقد است، ولى پاداش مسلمان پيروز در گرو كردار بعد از آن است.(2)

ج. ادريس (علیه السلام)؛ انّه كان صدّيقا. (مريم، 56)

صدّيق از القابى است كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به حضرت على (علیه السلام) داده است.

4. وابستگى انسان به خويش، شهر و ديار (خانه و كاشانه) مانعى جهت تسليم در برابر خداوند متعال است: و يسلّموا تسليما ولوانا كتبنا... ما فعلوه الا قليل منهم.(1)

5. آمادگى نظامى و حركت براى جهاد، نشانه اطاعت كامل از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) است: ومن يطع الله و الرّسول... يا ايها الذين ءامنوا خذوا حذركم فانفروا. ذكر مسأله جهاد پس از بيان لزوم اطاعت از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله)، اشاره به اهمّ موارد اطاعت از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) دارد.(2)

6. در رسيدن فضل و غنيمت، نام خدا مطرح است فضل من اللّه، ولى در برخورد با سختى ها كه در آيه قبل مطرح بود، نامى از خدا نيست اصابتكم مصيبة؛ گويا اشاره به اين است كه از خداوند، جز فضل و رحمت چيزى به ما نمى رسد.(3)

7. از آيه شريفه كأن لم تكن بينكم و بينه مودّة استفاده مى شود كه منافقان كسانى هستند كه به خاطر منافع دنيوى، عاطفه را از دست مى دهند.(4)

8. مجاهد فى سبيل الله هرگز مغلوب نيست؛ چون به جاى «يغلب» مى فرمايد: «يقتل».(5)

ص: 79

نزديكى تأخير نينداختى ؟!» به آن ها بگو: «سرمايه زندگى دنيا، ناچيز است و سراى آخرت، براى كسى كه پرهيزكار باشد، بهتر است. و به اندازه رشته شكاف هسته خرمايى، به شما ستم نخواهد شد.» * هر جا باشيد، مرگ شما را در مى يابد؛ هر چند در برج هاى محكم باشيد. و اگر به آن ها [= منافقان] حسنه (و پيروزى) برسد، مى گويند: «همه اين ها از ناحيه خداست.» پس چرا اين گروه حاضر نيستند سخنى را درك كنند؟! * (آرى،) آنچه از نيكى ها به تو مى رسد، از طرف خداست؛ و آنچه از بدى به تو مى رسد، از سوى خود توست. و ما تو را رسول براى مردم فرستاديم؛ و گواهى خدا در اين باره، كافى است. * كسى كه از پيامبر اطاعت كند، خدا را اطاعت كرده و كسى كه سرباز زند، تو را نگهبان (و مراقب) او نفرستاديم (و در برابر او، مسئول نيستى). * آن ها در حضور تو مى گويند: «فرمانبرداريم»؛ امّا هنگامى كه از نزد تو بيرون مى روند، جمعى از آنان برخلاف گفته هاى تو، جلسات سرّى شبانه تشكيل مى دهند؛ آنچه را در اين جلسات مى گويند، خداوند مى نويسد. اعتنايى به آن ها نكن؛ (و از نقشه هاى آنان وحشتنداشته باشد؛) و بر خدا توكل كن. كافى است كه او يار و مدافع تو باشد.

شأن نزول

جمعى از مسلمانان هنگامى كه در مكه بودند و تحت فشار و آزار شديد مشركان قرار داشتند، خدمت پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيدند و گفتند: ما قبل از اسلام عزيز و محترم بوديم، اما پس از اسلام وضع ما دگرگون شد؛ آن عزت و احترام را از دست داديم و همواره مورد آزار دشمنان قرار داريم، اگر اجازه دهيد با دشمن مى جنگيم تا عزت خود را باز يابيم. آن روز پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: من فعلاً مأمور به مبارزه نيستم، ولى هنگامى كه مسلمانان به مدينه آمدند و زمينه آماده براى مبارزه مسلحانه شد و دستور جهاد نازل گرديد، بعضى از آن افراد داغ و آتشين از شركت در ميدان جهاد مسامحه مى كردند و از آن جوش و حرارت خبرى نبود، آيه 77 نازل شد و افراد مسامحه كار را سرزنش كرد.(1)

ص: 81

ز. مراد از «حسنة» و «سيئة» چيزهايى است كه ممكن است به خداوند متعال نسبت داد، كه مردم يك قسم آن يعنى حسنه را به خدا و قسم ديگر يعنى سيئه را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) نسبت مى دادند؛ يعنى يا فال بد به آن حضرت مى زدند و يا به حضرتش نسبت ضعف رأى و سوء تدبير مى دادند.(1)

ح. تفسير ديگرى كه براى اين دو آيه 78 و 79 وجود دارد و در اخبار اهل بيت نيز به آن اشاره شده است، اين است كه منظور از سيئات، كيفرهاى اعمال و مجازات و عقوبات معاصى است. شكى نيست كه اين كيفرها از ناحيه خداوند است، ولى چون نتيجه اعمال و افعال بندگان مى باشد، از اين جهت گاهى به بندگان نسبت داده مى شود و گاهى به خداوند. مثلاً صحيح است گفته شود قاضى دست دزد را قطع مى كند و نيز صحيح است گفته شود اين خود دزد است كه دست خود را قطع مى نمايد.(2)

ط. لا يكادون يفقهون حديثا يعنى منافقان متوجه معناى عميق قرآن كريم نمى شوند. چرا كه آنان به واسطه اعراضشان از قرآن كريم و كفرشان به آن، از قرآن كريم دور هستند.(3)

ى. با توجه به اين كه «حفيظ» صفت مشبهه است و معناى ثبات و دوام را مى رساند، چنين استفاده مى شود كه مسئوليت پيامبر (صلی الله علیه و آله) مسئوليت رهبرى و هدايت و دعوت به سوى حق و مبارزه با فساد است، ولى اگر افرادى اصرار در پيمودن راه خلاف داشته باشند، نه پيامبر (صلی الله علیه و آله) در مقابل انحراف هاى آنان مسئوليتى دارد كه در همه جا حاضر و ناظر باشد و جلو هر گونه گناه و معصيتى را با زور و اجبار بگيرد، نه او از طرق عادى قدرت بر چنين چيزى را مى تواند داشته باشد.(4)

نزديكان و زن و فرزندانش اگر مسلمان باشند، فدا دهد؛ زيرا آن هم در راه خداست و به خدا باز مى گردد: و مالكم لا تقاتلون فى سبيل الله و المستضعفين من الرجال و النساء.(1)

2. مى دانيم كه قانون زكات در مدينه نازل شد و در مكه زكات بر مسلمانان واجب نشده بود، با اين حال چگونه مى تواند آيه فوق اشاره به وضع مسلمانان در مكه بوده باشد؟ مرحوم شيخ طوسى در تفسير تبيان در پاسخ مى گويد: منظور از زكات در آيه فوق، زكات مستحب بوده كه در مكه وجود داشته است.(2)

3. در آيات متعددى از قرآن مجيد همانند آيه 99 سوره حجر و آيه 48 سوره مدثر از مرگ تعبير به «يقين» شده است. اين تعبير اشاره به اين حقيقت است كه هر قوم و جمعيتى هر عقيده اى داشته باشند و هر چيز را بتوانند انكار كنند، اين واقعيت را نمى توانند منكر شوند كه زندگى بالاخره پايانى دارد.(3)

4. اگر ملاحظه مى كنيم در آيه اول تمام حسنات و سيئات به خداوند نسبت داده شده است به خاطر آن است كه تمام منابع قدرت حتّى قدرت هايى كه از آن سوء استفاده مى شود از ناحيه خداوند است و اگر در آيه دوم سيئات به مردم نسبت داده شده است اشاره به همان جنبه هاى منفى قضيه و سوء استفاده از مواهب و قدرت هاى خدادادى است. مانند اين كه پدرى سرمايه اى به فرزند خود براى ساختن خانه خوبى بدهد، ولى او آن را در راه مواد مخدر و فساد و تبهكارى به كار اندازد. شكى نيست كه او از نظر اصل سرمايه مديون پدر است، ولى از نظر سوء استفاده مستند به خود اوست.(4)

5. در بينش الهى، همه چيز مخلوق خداست: اللّه خالق كل شىء (زمر، 63) و خداوند همه چيز را نيك آفريده است: أحسن كل شىء خلقه (سجده، 7)، آنچه به خداوند مربوط است آفرينش است كه از حُسن جدا نيست و ناگوارى ها و گرفتارى هاى ما، اولاً فقدان آن كمالات است كه مخلوق خدا نيست، ثانيا آنچه سبب محروميت از خيرات الهى است، كردار فرد يا جامعه است.(5)

ص: 84

6. بهره مندى عموم مردم: در جهان هستى چند چيز وجود دارد كه همه ى مردم مى توانند از آن استفاده كنند:

الف. رحمت الهى؛ انّ الله بالناس لرءوف رحيم. (حج، 65؛ بقره، 143)

ب. رسالت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)؛ و أرسلناك للناس رسولاً. (نساء، 79)

ج. قرآن كريم؛ شهر رمضان الّذى أنزل فيه القرءان هدى للناس. (بقره، 185)

7. علت مصائب و گرفتارى ها

قرآن كريم مى فرمايد: هر گاه مصيبتى به شما رسيد، به دليل اعمال خودتان است؛ و ما أصابكم من مصيبة فبما كسبت أيديكم و يعفوا عن كثير (شورى، 30) و و ما أصابك من سيئة فمن نفسك (نساء، 79)، در آيه ى ديگر مصداق و نمونه آن را جنگ احد معرفى مى كند كه شكست مسلمانان به علت عمل خود آن هاست؛ او لمّا أصابتكم مصيبة قد أصبتم مثليها قلتم انّى هذا قل هو من عند أنفسكم. (آل عمران، 165)

8. آيه من يطع الرسول فقد أطاع الله يكى از روشن ترين آيات قرآن است كه دليل بر حجيت سنت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و قبول احاديث او مى باشد، بنا بر اين كسى نمى تواند بگويد قرآن را قبول دارم ولى حديث و سنت پيامبر (صلی الله علیه و آله) را قبول ندارم.(1)

ص: 85

مى دانيد.) در حالى كه خداوند به خاطر اعمالشان، (افكار) آن ها را كاملاً وارونه كرده است. آيا شما مى خواهيد كسانى را كه خداوند (بر اثر اعمال زشتشان) گمراه كرده، هدايت كنيد؟! در حالى كه هر كس را خداوند گمراه كند، راهى براى او نخواهى يافت.

شأن نزول

در تفسير مجمع البيان و جامع الاحكام قرطبى و روح المعانى در باره شأن نزول آيه 84 چنين آمده است: هنگامى كه ابوسفيان و لشكر قريش پيروزمندانه از ميدان احد بازگشتند، ابوسفيان با پيامبر (صلی الله علیه و آله) قرار گذاشت كه در موسم بدر صغرى (يعنى بازارى كه در ماه ذى القعده در سرزمين بدر تشكيل مى شد) بار ديگر رو به رو شوند. هنگامى كه موعد مقرر فرا رسيد، پيامبر (صلی الله علیه و آله) مسلمانان را دعوت به حركت به محل مزبور كرد، ولى جمعى از مسلمانان كه خاطره تلخ شكست احد را فراموش نكرده بودند، شديدا از حركت خوددارى مى نمودند. آيه فوق نازل شد و پيامبر (صلی الله علیه و آله) مسلمانان را مجددا دعوت به حركت كرد در اين موقع تنها هفتاد نفر در ركاب پيامبر (صلی الله علیه و آله) در محل مزبور حاضر شدند، ولى ابوسفيان (بر اثر وحشتى كه از رو به رو شدن با سپاه اسلام داشت)، از حضور در آنجا خوددارى كرد و پيامبر (صلی الله علیه و آله) با همراهان سالم به مدينه بازگشتند.(1)

شأن نزول آيه 88: مطابق نقل جمعى از مفسران از ابن عباس، عده اى از مردم مكه ظاهرا مسلمان شده بودند، ولى در واقع در صف منافقان قرار داشتند به همين دليل حاضر به مهاجرت به مدينه نشدند و عملاً هوادار و پشتيبان بت پرستان بودند، اما سرانجام مجبور شدند از مكه خارج شوند (و تا نزديكى مدينه بيايند و شايد هم به خاطر موقعيت ويژه اى كه داشتند براى هدف جاسوسى اين عمل را انجام دادند) و خوشحال بودند كه مسلمانان آن ها را از خود مى دانند و ورود به مدينه طبعا براى آن ها مشكلى ايجاد نخواهد كرد. مسلمانان از جريان آگاه شدند، ولى به زودى در باره چگونگى برخورد با اين جمع در ميان مسلمين اختلاف افتاد؛ عده اى معتقد بودند كه بايد اين عده را طرد كرد؛ زيرا در واقع پشتيبان دشمنان اسلامند، ولى بعضى از افراد ظاهربين و ساده دل با اين طرح مخالفت كردند و گفتند: عجبا! ما چگونه با

ص: 87

كسانى كه گواهى به توحيد و نبوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) داده اند بجنگيم ؟ و تنها به جرم اين كه هجرت ننمودند خون آن ها را حلال بشمريم ؟ آيه 88 نازل شد و دسته دوم را در برابر اين اشتباه ملامت و سپس راهنمايى كرد.(1)

ه -. موضوع امن و خوفى كه به اطلاع مسلمانان مى رسيد، يك سلسله اراجيفى بود كه به دست كفّار و فرستادگانشان به منظور ايجاد نفاق و اختلاف بين مؤمنين جعل مى شد و مؤمنين ضعيف الايمان بدون تدبّر و بينايى اين اخبار را پخش مى كردند و در نتيجه اراده مؤمنين تضعيف مى شد، ولى خداوند مسلمانان را از پيروى افرادى كه اين اخبار را به منظور رسوا كردن مؤمنين مى آوردند، حفظ فرمود.(1)

و. در آيه ولو ردّوه الى الرسول و الى اولى الامر منهم، صحبت از رجوع به خدا نيست، ولى در آيه فان تنازعتم فى شىء فردوه الى اللّه و الرسول (نساء، 59) صحبت از ارجاع به خداست. علت اين است كه ردّ و ارجاع، در آيه 59 ردّ حكم شرعى متنازع فيه است كه غير از خدا و رسول نمى تواند در خصوص آن كارى كند، ولى در اينجا ارجاع اخبار ترس يا امنى است كه بين مردم منتشر است. ردّ كردن اين اخبار، به خدا و كتاب خدا معنى ندارد، بلكه اين كار پيامبر و اولى الامر مردم است كه اگر اين اخبار را به آنان ارجاع كنند برايشان ممكن است استنباط كنند و صحت و سقم و كذب آن را براى مردم بازگويند.(2)

ز. امام رضا (علیه السلام) فرمود:

«... بل كان الفرض عليهم و الواجب لهم من ذلك الوقوف عند التحير و ردّ ما جهلوه من ذلك الى عالمه و مستنبطه لانّ اللّه يقول فى محكم كتابه ولو ردّوه الى الرسول و الى اولى الامر منهم لعلمه الذين يستنبطونه منهم».(3)

ح. مراد از «علم»، تمييز بين حق و باطل و صدق و كذب است.(4)

ط. مراد از «اولى الامر» در آيه ردّوه الى الرسول و الى اولى الامر منهم همان است كه از آيه اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم مراد است.(5)

ى. شفاعت گاهى قبل از انجام عمل است كه به معناى راهنمايى است كه در اين حال معناى امر به معروف و نهى از منكر را مى دهد، بنا بر اين «شفاعة حسنة» به معناى امر به معروف و نهى از منكر است و «شفاعة سيئة» به معناى امر به منكر و نهى از معروف است.

ص: 89

شفاعت گاهى بعد از انجام عمل است كه به معناى نجات از عواقب عمل مى باشد و هر دو مصداق مذكور ضميمه شدن چيزى به چيز ديگر است.(1)

ك. حكم و اذا حييتم... عام و شامل همه تحيت هايى است كه صورت مى گيرد، ولى مورد آيات به طورى كه از آيات بعد بر مى آيد تحيت مسالمت و صلح است كه از طرف مشركين به مسلمانان القا مى شد.(2)

ل. تعبير به «يجمعنّكم» اشاره به اين است كه قيامت همه افراد بشر در يك روز واقع خواهد شد همان گونه كه در آخر سوره آيات 93 تا 95 نيز اشاره به اين حقيقت شده كه تمام بندگان خدا اعم از ساكنان زمين و ساكنان كرات ديگر همه در يك روز مبعوث مى شوند.(3)

م. تعبير به «لاريب فيه» در مورد روز قيامت در اين آيه و چندين مورد ديگر از آيات قرآن در حقيقت اشاره به دلايل قطعى و مسلّمى است كه از وجود چنين روزى خبر مى دهد.(4)

ن. از جمله «بما كسبوا» استفاده مى شود كه بازگشت از جاده هدايت و سعادت و نجات، معلول اعمال خود انسان است و اگر اين عمل به خداوند نسبت داده مى شود به خاطر آن است كه خداوند حكيم و هر كس را مطابق اعمال خويش كيفر مى دهد و به مقدار لياقت و شايستگى پاداش خواهد داد.(5)

س. مراد از «أركسهم» در آيه، واژگونى فكرى منافقان است.(6)

رسول خدا فهميده مى شود (چرا كه عموم مردم را دعوت به تدبّر مى كند.)(1)

3. پندار وجود اختلاف در قرآن، نتيجه نگرش سطحى و عدم تدبّر در آن است.(2)

4. اخبار امنيتى جامعه قبل از انتشار بايد مورد ارزيابى مقام هاى مسئول قرار گيرد: ولوردّوه الى الرسول و الى اولى الامر منهم لعلمه الّذين يستنبطونه منهم. مراد از «استنباط» اين است كه اخبار امنيتى بايد مورد ارزيابى قرار گيرد تا صحيح و سقيم مشخص گردد و آنچه به صلاح جامعه نيست منتشر نشود و آنچه لازم است منتشر شود.(3)

5. از نظر قرآن كريم اگر فضل الهى و رحمت او شامل انسان نشود، انسان از شيطان پيروى مى كند و هرگاه از شيطان پيروى كند، نمى تواند تزكيه نفس نمايد و هرگاه تزكيه نفس نكرد، خسارت و زيان مى بيند. به آيات ذيل توجه كنيد:

و لولا فضل اللّه عليكم و رحمته لاتّبعتم الشّيطان الاّ قليلاً. (نساء، 83)

و لو لا فضل اللّه عليكم و رحمته ما زكى منكم من احد ابدا. (نور، 21)

فلولا فضل اللّه عليكم و رحمته لكنتم من الخاسرين. (بقره، 64)

6. اگر مسلمانان نسبت به ناله مستضعفان بى تفاوت شدند، پيشوا بايد به تنهايى حركت كند لا تكلف الاّ نفسك كما اين كه رهبر بايد چنان قاطع باشد كه همراهى يا عدم همراهى مردم در جهاد، در او بى اثر باشد.(4)

7. اين نكته قابل توجه است كه قرآن در مورد تشويق به كار نيك شفاعة حسنة مى گويد نصيبى از آن به تشويق كننده مى رسد در حالى كه در مورد «شفاعة سيئة» مى گويد كفلى از آن به آن ها مى رسد و اين اختلاف تعبير به خاطر آن است كه نصيب به معناى بهره وافر از امور مفيد و سودمند است و «كفل» به معناى سهم از چيزهاى پست و بد است.(5)

8. از تحيت هاى بى جواب نگران باشيد كه اگر مردم پاسخ ندهند، خداوند حساب آن را

ص: 91

دارد و نه عواطف مردم را بى جواب گذاريد كه خداوند به حساب شما مى رسد.(1)

9. در آيه شريفه اذا حييتم بتحية فحيوا بأحسن منها أو ردّوها خداوند سبحان مسلمين را امر به ردّ سلام و جواب دادن كرده است حال يا به همان صورت كه سلام داده شده و يا بهتر از آن، البته اين حكم در صورتى است كه سلام كننده مؤمن باشد وگرنه بايد در جواب گفته شود: «و عليكم».(2)

10. وجه تسميه «يوم القيامة» آن است كه در چنين روزى مردم از قبورشان برخواهند خواست همان گونه كه در آيه اى از قرآن آمده است: يوم يقوم الناس لربّ العالمين.(3)

ص: 92

نكنيد. * مگر آن ها كه با همپيمانان شما، پيمان بسته اند؛ يا آن ها كه به سوى شما مى آيند، و از پيكار با شما، يا پيكار با قوم خود ناتوان شده اند؛ (نه سر جنگ با شما دارند، و نه توانايى مبارزه با قوم خود.) و اگر خداوند بخواهد، آنان را بر شما مسلّط مى كند تا با شما پيكار كنند. پس اگر از شما كناره گيرى كرده و با شما پيكار ننمودند، (بلكه) پيشنهاد صلح كردند، خداوند به شما اجازه نمى دهد كه متعرّض آنان شويد. * به زودى جمعيت ديگرى را مى يابيد كه مى خواهند هم از ناحيه شما در امان باشند، و هم از ناحيه قوم خودشان (كه مشركند. لذا نزد شما ادّعاى ايمان مى كنند؛ ولى) هر زمان آنان را به سوى فتنه (و بت پرستى) باز گردانند، با سر در آن فرو مى روند. اگر از درگيرى با شما كنار نرفتند و پيشنهاد صلح نكردند و دست از شما نكشيدند، آن ها را هر جا يافتيد اسير كنيد و (يا) به قتل برسانيد. آن ها كسانى هستند كه ما براى شما، تسلّط آشكارى نسبت به آنان قرار داده ايم. * هيچ فرد با ايمانى مجاز نيست كه مؤمنى را به قتل برساند، مگر اين كه اين كار از روى خطا و اشتباه از او سر زند؛ و (در عين حال،) كسى كه مؤمنى را از روى خطا به قتل رساند، بايد يك برده مؤمن را آزاد كند و خونبهايى به كسان او بپردازد؛ مگر اين كه آن ها خونبها را ببخشند. و اگر مقتول، از گروهى باشد كه دشمنان شما هستند (و كافرند)، ولى مقتول با ايمان بوده، (تنها) بايد يك برده مؤمن را آزاد كند (و پرداختن خونبها لازم نيست). و اگر از جمعيتى باشد كه ميان شما و آن ها پيمانى برقرار است، بايد خونبهاى او را به كسان او بپردازد، و يك برده مؤمن (نيز) آزاد كند. و آن كس كه دسترسى (به آزاد كردن برده) ندارد، دو ماه پى در پى روزه مى گيرد. اين، (يك نوع تخفيف، و) توبه الهى است و خداوند دانا و حكيم است. * و هر كس، فرد باايمانى را از روى عمد به قتل برساند، مجازات او دوزخ است؛ در حالى كه جاودانه در آن مى ماند؛ و خداوند بر او غضب مى كند؛ و او را از رحمتش دور مى سازد؛ و عذاب عظيمى براى او آماده ساخته است. * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه در راه خدا گام مى زنيد (و به سفرى براى جهاد مى رويد)، تحقيق كنيد؛ و به خاطر اين كه سرمايه ناپايدار دنيا (و غنايمى) به دست آوريد، به كسى كه اظهار صلح و اسلام مى كند نگوييد: «مسلمان نيستى»؛ زيرا غنيمت هاى فراوانى (براى شما) نزد خداست. شما قبلاً چنين بوديد؛ و خداوند بر شما منّت نهاد (و هدايت شديد). پس، (به شكرانه اين نعمت بزرگ،) تحقيق كنيد. خداوند به آنچه انجام

ص: 94

مى دهيد آگاه است. * (هرگز) افراد باايمانى كه بدون بيمارى و ناراحتى، از جهاد بازنشستند، با مجاهدانى كه در راه خدا با مال و جان خود جهاد كردند، يكسان نيستند. خداوند، مجاهدانى را كه با مال و جان خود جهاد نمودند، بر قاعدان [= ترك كنندگان جهاد] برترى مهمّى بخشيده؛ و به هر يك از اين دو گروه (به نسبت اعمال نيكشان،) خداوند وعده پاداش نيك داده؛ و مجاهدان را بر قاعدان، با پاداش عظيمى برترى بخشيده است. * درجات (مهمّى) از ناحيه خداوند، و آمرزش و رحمت (نصيب آنان مى گردد)؛ و (اگر لغزش هايى داشته اند،) خداوند آمرزنده و مهربان است.

شأن نزول

يكى از بت پرستان مكه به نام «حارث بن يزيد» با دستيارى ابوجهل مسلمانى را به نام «عياش بن ابى ربيعه» به جرم گرايش به اسلام مدت ها شكنجه مى داد. پس از هجرت مسلمانان به مدينه، «عياش» نيز به مدينه هجرت كرد و در شمار مسلمانان قرار گرفت. اتفاقا روزى در يكى از محله هاى اطراف مدينه با شكنجه دهنده خود حارث بن يزيد رو به رو شد و از فرصت استفاده كرده او را به قتل رسانيد به گمان اين كه دشمنى را از پاى در آورده است در حالى كه توجه نداشت كه حارث توبه كرده و مسلمان شده است و به سوى پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى رود. جريان را به پيامبر (صلی الله علیه و آله) عرض كردند آيه 92 نازل شد و حكم قتلى را كه از روى اشتباه و خطا واقع شده بيان كرد.(1)

شأن نزول آيه 94: در روايات و تفاسير اسلامى شأن نزول هايى در باره اين آيه آمده است كه كم و بيش با هم شباهت دارند از جمله اين كه: پيامبر (صلی الله علیه و آله) بعد از بازگشت از جنگ خيبر، اسامة بن زيد را با جمعى از مسلمانان به سوى يهوديانى كه در يكى از روستاهاى «فدك» زندگى مى كردند فرستاد تا آن ها را به سوى اسلام و يا قبول شرايط ذمّه دعوت كنند. يكى از يهوديان به نام «مرداس» كه از آمدن سپاه اسلام با خبر شده بود، اموال و فرزندان خود را در پناه كوهى قرار داد و به استقبال مسلمانان شتافت در حالى كه به يگانگى خدا و نبوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) گواهى مى داد.

ص: 95

اسامة بن زيد به گمان اين كه مرد يهودى از ترس جان و براى حفظ مال اظهار اسلام مى كند و در باطن مسلمان نيست به او حمله كرد و او را كشت و گوسفندان او را به غنيمت گرفت. هنگامى كه خبر به پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيد، سخت از اين جريان ناراحت شد و فرمود: تو مسلمانى را كشتى. اسامه ناراحت شد و عرض كرد اين مرد از ترس جان و براى حفظ مالش اظهار اسلام كرد. پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: تو كه از درون او آگاه نبودى چه مى دانى ؟ شايد به راستى مسلمان شده است در اين موقع آيه فوق نازل شد و به مسلمانان هشدار داد كه به خاطر غنايم جنگى و مانند آن هيچ گاه انكار سخن كسانى را كه اظهار اسلام مى كنند ننمايند، بلكه هر كس اظهار اسلام كرد بايد سخن او را پذيرفت.(1)

كه مى فرمايد: و من يقتل مؤمنا متعمّدا.(1)

ه -. علاوه بر آن كه اين حكم توبة من الله بازگشتى از طرف خدا بر آن شخص قاتل است، همين طور توبه و عنايتى از طرف خدا براى اجتماع هم هست؛ زيرا در اين صورت اجتماع يك فرد را از دست داده و جاى آن يك نفر آزاد به افراد اجتماع زياد شده است و ضرر مالى هم كه به اهل و عيال مقتول وارد شده به واسطه ديه اى كه به آنان داده مى شود، ترميم مى گردد. از اينجا واضح مى شود كه اسلام حريت را حيات و استرقاق را يك نوع قتل مى داند.(2)

و. در صورتى كه بازماندگان مسلمان باشند، نخست اشاره به آزادى يك برده و سپس اشاره به ديه شده است در حالى كه در صورتى كه مسلمان نيستند نخست ديه آمده است. شايد اين تفاوت تعبير اشاره به آن باشد كه در مورد مسلمانان تأخير در ديه عكس العمل نامطلوبى غالبا ندارد، در حالى كه در مورد غير مسلمانان بايد قبل از هر چيز، ديه پرداخته شود تا آتش نزاع خاموش گردد.(3)

ز. منظور از اين قوم كه بين مسلمانان و آن ها ميثاق برقرار است، كسانى است كه اهل حرب و جنگ نباشند، بلكه اهل ذمّه و عهد باشند؛ زيرا لفظ «ميثاق» بر ذمه و عهد، هر دو اطلاق مى شود.(4)

ح. در اين جا سؤالى پيش مى آيد كه «خلود» يعنى مجازات جاودانى مخصوص كسانى است كه بى ايمان از دنيا بروند در حالى كه قاتل عمدى ممكن است ايمان داشته باشد و حتّى پشيمان گردد و از گناه بزرگى كه انجام داده جدّا توبه كند و گذشته را تا آنجا كه قدرت دارد جبران نمايد. در پاسخ اين سؤال گفته مى شود منظور از قتل مؤمن در آيه اين است كه انسانى را به خاطر ايمان داشتن به قتل برسانند يا كشتن او را مباح شمرد. روشن است كه چنين قتلى نشانه كفر قاتل است و لازمه آن خلود در عذاب مى باشد.

احتمال و جواب دوم اين است كه قتل افراد با ايمان و بى گناه سبب مى شود كه انسان

ص: 97

بى ايمان از دنيا برود و توفيق توبه نصيب او نگردد و به خاطر همين موضوع گرفتار عذاب جاويدان شود، البته اين هم ممكن است كه منظور از «خلود» در اين آيه، عذاب بسيار طولانى باشد نه عذاب جاويدان.(1)

ط. ممكن است مراد از ألقى اليكم السلام اظهار اسلام و گفتن شهادتين باشد (همچنان كه با شأن نزول موافق است) و ممكن است مراد از اين جمله، پيشنهاد آتش بس و ترك جنگ و تسليم باشد نه اسلام آوردن.(2)

ى. در اين كه مراد از «منّت الهى» چيست دو قول وجود دارد:

1. منّت خداوند متعال بر مسلمين با آشكار كردن دينش و عزيز كردن مسلمين است تا آنجا كه مسلمانان بعد از آن كه اسلام را كتمان مى كردند، اظهار و آشكار كردند.

2. منّت خداوند متعال توبه و بازگشت الهى بر مسلمين است.(3)

ك. «ضرب» يعنى سير و مسافرت در زمين و تقييد اين كلمه به «سبيل الله» دلالت بر آن دارد كه مراد از اين سير، بيرون رفتن براى جهاد است.(4)

ل. جمله كذلك كنتم من قبل هم مى تواند اشاره به اين باشد كه شما خودتان هم در آغاز به ظاهر ادّعاى اسلام مى كرديد و هم مى تواند اشاره به اين باشد كه خود شما نيز در جاهليت با انگيزه هاى مادّى و براى رسيدن به غنايم مى جنگيديد و اسلام آن انگيزه ها را از ميان برد.(5)

م. مراد از «حسنى» جنت و بهشت است.(6)

مربوط به گروهى از منافقان است كه با مشركان در توطئه ها همكارى مى كردند.(1)

2. نكته قابل توجه اين كه قرآن در آيه 94 و چندين آيه ديگر پيشنهاد صلح را با تعبير «القاء اسلام» ذكر كرده است كه ممكن است اشاره به اين مطلب باشد كه طرفين نزاع پيش از آن كه صلح كنند معمولاً از هم فاصله مى گيرند و حتّى پيشنهاد صلح را با احتياط طرح مى كنند، گويى دور از هم ايستاده اند و اين پيشنهاد را به سوى هم پرتاب مى نمايند.(2)

3. پرداخت ديه آثارى دارد: الف. مرهمى براى بازماندگان مقتول است. ب. جلوگيرى از بى مبالاتى مردم است تا نگويند قتل خطايى، بها ندارد. ج. احترام به جان افراد و امنيت اجتماعى است. د. جبران خلأ اقتصادى است كه در اثر قتل پيدا مى شود.(3)

4. در آيه، مقدار ديه بيان نشده تا نياز به مفسران واقعى قرآن و سنّت پيامبر و اهل بيت بيشتر احساس شود.(4)

5. تسليم ديه، مشروط به درخواست خانواده مقتول نيست، بلكه وظيفه قاتل، پرداخت آن است.(5)

6. شرط ايمان براى آزاد كردن برده، تشويقى است براى بردگان كه به سراغ پذيرش اسلام بروند.(6)

7. در اسلام و قوانينش بن بست نيست. احكام اسلامى تعطيل نمى شود، ولى تخفيف دارد: فمن لم يجد فصيام شهرين....(7)

8. از عفو و گذشت، تعبير به صدقه شده است تا ترغيب و تشويقى بر عفو و گذشت باشد.(8)

9. ممكن است عدم لزوم پرداخت ديه به خانواده مقتول در صورت عداوت و دشمنى، براى اين باشد كه دشمنان اسلام از نظر مادى تقويت نشوند.(9)

ص: 99

10. آيه 94 به خوبى اين حقيقت را روشن مى كند كه هيچ مسلمانى نبايد براى هدف مادى گام در ميدان جهاد بگذارد؛ زيرا هدف از جهاد اسلامى توسعه طلبى و جمع غنايم نيست، بلكه هدف آزاد شدن انسان ها از قيد بندگى بندگان و صاحبان زر و زور است.(1)

11. ممكن است با توجه به مضمون آيه چنين ايراد شود كه اسلام با قبول ادعاهاى ظاهرى مردم در مورد پيوستن به اين آيين زمينه را براى پرورش منافق در محيط اسلامى آماده مى كند. پاسخ آن است كه شايد هيچ قانونى در جهان نيست كه راه سوء استفاده در آن وجود نداشته باشد، مهمّ اين است كه قانون داراى مصالح قابل ملاحظه اى باشد، اگر اظهار اسلام به بهانه عدم آگاهى از مكنون قلب طرف، قبول نگردد، مفاسد بسيارى به بار مى آيد كه زيان آن به مراتب بيشتر است و اصول عواطف انسانى را از بين خواهد برد؛ زيرا هر كس با ديگرى كينه و خرده حسابى داشته باشد مى تواند او را متهم كند كه اسلام او ظاهرى است و او را بكشد. از اين گذشته در آغاز گرايش به هر آيين افرادى هستند كه گرايش هاى ساده و تشريفاتى و ظاهرى دارند، اما با گذشت زمان محكم و ريشه دار مى شوند و اين دسته را نيز نمى توان طرد كرد.(2)

12. از تعبير به «درجات» مى توان اين معنا را استفاده كرد كه مجاهدان همه در يك حدّ و پايه نيستند و به اختلاف درجه اخلاص و فداكارى و تحمّل ناراحتى ها، مقامات معنوى آن ها مختلف است.(3)

13. هر كس در هر موقعيت و مقام و خدمتى كه باشد، بايد بداند مقام رزمندگان مخلص از او بالاتر است: فضّل الله المجاهدين....(4)

ص: 100

است. * هنگامى كه سفر مى كنيد، گناهى بر شما نيست كه نماز را كوتاه كنيد اگر از فتنه (وخطر) كافران بترسيد؛ زيرا كافران، براى شما دشمن آشكارى هستند. * و هنگامى كه در ميان آن ها باشى، و (در ميدان جنگ) براى آن ها نماز را بر پا كنى، بايد دسته اى از آن ها با تو (به نماز) برخيزند، و سلاح هايشان را با خود برگيرند؛ و هنگامى كه سجده كردند (و نماز را به پايان رساندند)، بايد به پشتِ سرِ شما (به ميدان نبرد) بروند، و آن دسته ديگر كه نماز نخوانده اند (و مشغول پيكار بوده اند)، بيايند و با تو نماز بخوانند؛ آن ها بايد وسايل دفاعى وسلاح هايشان را (در حال نماز) با خود حمل كنند؛ (زيرا) كافران آرزو دارند كه شما از سلاح ها و متاع هاى خود غافل شويد و يكباره به شما هجوم آورند. و اگر از باران ناراحتيد، ويا بيمار (و مجروح) هستيد، مانعى ندارد كه سلاح هاى خود را بر زمين بگذاريد؛ ولى وسايل دفاعى (مانند زره و خود) را با خود برداريد. خداوند، عذاب خواركننده اى براى كافران فراهم ساخته است. * و هنگامى كه نماز را به پايان رسانديد، خدا را ياد كنيد؛ ايستاده ونشسته و در حالى كه به پهلو خوابيده ايد. و هر گاه آرامش يافتيد (و حالت ترس زايل گشت)، نماز را (به طور معمول) انجام دهيد؛ زيرا نماز وظيفه ثابت و معينى براى مؤمنان است.

شأن نزول

قبل از آغاز جنگ بدر سران قريش اخطار كردند كه همه افراد ساكن مكه كه آمادگى براى شركت در ميدان جنگ دارند، بايد براى نبرد با مسلمانان حركت كنند و هر كس مخالفت كند خانه او ويران و اموالش مصادره مى شود. به دنبال اين تهديد عده اى از افرادى كه ظاهرا اسلام آورده بودند ولى به خاطر علاقه شديد به خانه و زندگى و اموال خود حاضر به مهاجرت نشده بودند نيز با بت پرستان به سوى ميدان جنگ حركت كردند و در ميدان در صفوف مشركان ايستادند و از كمى نفرات مسلمانان به شك و ترديد افتادند و سرانجام در اين ميدان كشته شدند. آيه 97 نازل گرديد و سرنوشت شوم آنان را شرح داد.(1)

شأن نزول آيه 102: هنگامى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) با عده اى از مسلمانان به عزم مكه وارد سرزمين حديبيه شدند و جريان به اطلاع قريش رسيد، خالد بن وليد به سرپرستى يك گروه دويست

ص: 102

نفرى براى جلوگيرى از پيشروى مسلمانان به سوى مكه در كوه هاى نزديك مكه مستقر شد. هنگام ظهر بلال اذان گفت و پيامبر (صلی الله علیه و آله) با مسلمانان نماز ظهر را به جماعت ادا كردند. خالد از مشاهده اين صحنه در فكر فرو رفت و به نفرات خود گفت در موقع نماز عصر كه در نظر آن ها بسيار پرارزش است و حتى از نور چشمان خود آن را گرامى تر مى دارند بايد از فرصت استفاده كرده و با يك حمله برق آسا و غافلگيرانه در حال نماز كار مسلمانان را يكسره ساخت. در اين هنگام آيه فوق نازل شد و دستور نماز خوف را كه از هر حمله غافلگيرانه اى جلوگيرى مى كند به مسلمانان داد و اين خود يكى از نكات اعجاز قرآن است كه قبل از اقدام دشمن، نقشه هاى آنان را نقش بر آب كرد، از اين رو گفته مى شود خالد بن وليد با مشاهده اين صحنه ايمان آورد و مسلمان شد.(1)

روح و بقاى آن بعد از مرگ است.(1)

د. هجرت به طرف خدا و رسولش كنايه از مهاجرت به سرزمين اسلام است كه انسان بتواند كتاب خدا و سنت پيغمبر را بداند و طبق آن عمل كند.(2)

ه -. در آيه و اذا ضربتم فى الارض از سفر تعبير به «ضرب فى الارض» شده است؛ زيرا مسافر زمين را به هنگام سفر با پاى خود مى كوبد.(3)

و. مراد از جمله اقمت لهم الصلوة نماز جماعت است.(4)

ز. مراد از جمله فلتقم طائفة منهم معك آن است كه مردم بايد با پيامبر (صلی الله علیه و آله) به جماعت نماز بخوانند و مأمورند كه اسلحه ها را با خود بردارند.(5)

ح. منظور از حفظ امتعه اين است كه علاوه بر حفظ خويشتن بايد مراقب حفظ وسايل ديگر جنگى و وسايل سفر و مواد غذايى و حيواناتى كه براى تغذيه همراه داريد نيز باشيد.(6)

ط. سه كلمه «قياما»، «قعودا» و «على جنوبكم» كنايه از ذكر مستمر است كه شامل تمام احوال مى شود.(7)

ى. مراد از اطمينان، برگشت به وطن است. بنا بر اين مراد از فاقيموا الصلوة، تمام خواندن نماز است.(8)

ك. «كتابت» كنايه از فرض و واجب كردن است. مانند آيه شريفه كتب عليكم الصيام كما كتب على الّذين من قبلكم.(9)

ل. ظاهر لفظ «موقوت» اين است كه نماز فريضه موقّتى است كه بايد در مواقع معين خودش ادا شود، ولى از وقت در نماز در اين آيه شريفه چنين بر مى آيد كه كنايه از ثبات

ص: 104

وتغييرناپذير بودن اين فريضه است. بنا بر اين مراد از اين كه صلاة كتاب موقوت است؛ يعنى فريضه ثابتى است كه اصلاً تغييرپذير نيست و در هيچ حال ساقط نمى شود و مانند روزه نيست كه در مقام اضطرار تبديل به فديه شود.(1)

ب. دسته ديگر كسانى هستند كه در سرزمين شرك اقامت دارند و از روى ظلم و ستم، در راه خدا هجرت نمى كنند. اين دسته جهنمى خواهند بود.

ج. عده ديگرى مستضعف هستند (نه ظالم) نه چاره اى دارند و نه راهى براى فرار، اين دسته را هم انشاء الله خداوند عفو خواهد كرد.

د. عده ديگر كسانى هستند كه مستضعف نبوده و به منظور هجرت به طرف خدا و رسول از خانه خود بيرون آمده اند، ولى مرگ به سراغ ايشان آمده است؛ اجر اينان هم بر خداست.(1)

5. «فتنه» گرچه معانى زياد و گوناگونى دارد، ولى هر گاه قرآن اين كلمه را در مورد كفار و مشركين اطلاق مى كند مراد عذاب دادن، كشتن، زدن و امثال آن است.(2)

6. در آيه 101 مسأله نماز قصر، مشروط به ترس از خطر دشمن شده است در حالى كه نماز قصر يك حكم عمومى است و تفاوتى در آن ميان سفرهاى خوفناك يا امن و امان نمى باشد، ممكن است مقيد ساختن حكم قصر به مسأله خوف به خاطر يكى از چند جهت باشد:

الف. اين قيد ناظر به وضع مسلمانان آغاز اسلام است و به اصطلاح قيد غالبى است؛ يعنى غالبا سفرهاى آن ها توأم با خوف بوده و قيود غالبى مفهوم ندارند.

ب. بعضى از مفسران معتقدند كه مسأله نماز قصر نخست به هنگام خوف تشريع شده است، سپس اين حكم توسعه پيدا كرده و به همه موارد عموميت يافته است.

ج. ممكن است اين قيد جنبه تأكيد داشته باشد؛ يعنى نماز قصر براى مسافر همه جا لازم است، امّا به هنگام خوف از دشمن تأكيد بيشترى دارد.(3)

7. در آيه 102 به گروه اول دستور مى دهد كه اسلحه را به هنگام نماز خوف همراه داشته باشند، ولى به گروه دوم مى گويند وسايل دفاعى مانند (زره) و اسلحه را هيچ كدام به زمين نگذارند. ممكن است تفاوت اين دو گروه به خاطر آن باشد كه به هنگام انجام نماز توسط دسته اول دشمن هنوز كاملاً آگاه از برنامه نيست، از اين رو احتمال حمله ضعيف تر است، ولى در مورد دسته دوم كه دشمن متوجه انجام مراسم نماز مى شود، احتمال هجوم بيشتر است.(4)

ص: 106

8. در اهميت نماز جماعت همين بس كه در جبهه جنگ با دشمن، نيز بر پا مى شود.(1)

9. جبر محيط با توان خروج از آن، عذرى غير قابل قبول براى ترك تكليف الهى است: الم تكن ارض الله واسعة فتهاجروا فيها.(2)

10. قدرت، از شرايط تكليف است: الا المستضعفين... لايستطيعون حيلة و لايهتدون سبيلاً.(3)

11. اهميت ياد خداوند

الف. فرمان خدا به ياد خداوند در آيات مختلف؛ يا أيها الذين ءامنوا اذكروا الله ذكرا كثيرا. (احزاب، 41)

ب. برترى ياد خداوند بر ايمان؛ ألم يأن للذين ءامنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله. (حديد، 16)

ج. ياد خداوند در تمام احوال؛ فاذا قضيتم الصلوة فاذكروا الله قياما و قعودا و على جنوبكم (نساء، 103) كه از اوصاف خردمندان نيز شمرده شده است؛ الذين يذكرون الله قياما و قعودا و على جنوبهم. (آل عمران، 191)

ص: 107

شأن نزول

از ابن عباس و بعضى ديگر از مفسران چنين نقل شده كه پس از حوادث دردناك جنگ احد، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بر فراز كوه احد رفت و ابوسفيان نيز بر كوه احد قرار گرفت و با لحنى فاتحانه فرياد زد: «اى محمد! يك روز پيروز شديم و روز ديگر شما»؛ يعنى اين پيروزى ما در برابر شكستى كه در بدر داشتيم. پيامبر (صلی الله علیه و آله) به مسلمانان فرمود: فورا به او پاسخ گوييد (گويا مى خواهد به ابوسفيان اثبات كند كه پرورش يافتگان مكتب من همه آگاهى دارند) مسلمانان گفتند: «هرگز وضع ما با شما يكسان نيست؛ شهيدان ما در بهشت و كشتگان شما در دوزخ.» ابوسفيان فرياد زد و اين جمله را به صورت يك شعار افتخارآميز گفت: لنا العزى و لا عزى لكم (ما داراى بت بزرگ عزى هستيم و شما نداريد) پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: شما هم در برابر شعار آن ها بگوييد:

«الله مولينا و لا مولى لكم»؛ سرپرست و تكيه گاه ما خداست و شما سرپرست و تكيه گاهى نداريد. ابوسفيان كه خود را در مقابل اين شعار زنده اسلامى ناتوان مى ديد، دست از بت عزى برداشت و به دامن بت «هبل» درآويخت و فرياد زد: اعل هبل! (سربلند باد هبل).

پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور داد كه اين شعار جاهلى را نيز با شعارى نيرومندتر و محكم تر بكوبند و بگويند:

«الله اعلى و اجل»؛ خداوند برتر و بالاتر است. ابوسفيان كه از اين شعارهاى گوناگون خود بهره اى نگرفت فرياد زد: ميعادگاه ما سرزمين «بدر صغرى» است.

مسلمانان از ميدان جنگ با زخم ها و جراحات فراوان بازگشتند در حالى كه از حوادث دردناك احد سخت ناراحت بودند، در اين هنگام آيه 104 نازل شد و به آنان هشدار داد كه در تعقيب مشركان كوتاهى نكنند و از اين حوادث دردناك ناراحت نشوند. مسلمانان با همان حال به تعقيب دشمن برخاستند و هنگامى كه خبر به مشركان رسيد با سرعت از مدينه دور شدند و به مكه بازگشتند.(1)

در شأن نزول آيات 105 و 106 جريان مفصلى نقل شده كه خلاصه اش اين است: طايفه بنى ابيرق طايفه اى نسبتا معروف بودند. سه برادر از اين طايفه به نام بشر و بشير و مبشر نام داشتند. بشير به خانه مسلمانى به نام رفاعه دستبرد زد و شمشير و زره و مقدارى از مواد

ص: 109

غذايى را به سرقت برد. فرزند برادر او به نام قتاده كه از مجاهدان بدر بود جريان را به خدمت پيامبر (صلی الله علیه و آله) عرض كرد، ولى آن سه برادر يكى از مسلمانان باايمان را به نام لبيد كه در آن خانه با آن ها زندگى مى كرد در اين جريان متهم ساختند.

لبيد از اين تهمت ناروا سخت برآشفت، شمشير كشيد و به سوى آن ها آمد و فرياد زد كه مرا متهم به سرقت مى كنيد در حالى كه شما به اين كار سزاوارتريد؛ شما همان منافقانى هستيد كه پيامبر خدا را هجومى كرديد و اشعار هجو خود را به قريش نسبت مى داديد يا بايد اين تهمت را كه به من زده اى ثابت كنيد يا شمشير خود را بر شما فرود مى آورم.

برادران سارق كه چنين ديدند با او مدارا كردند، اما چون باخبر شدند كه جريان به وسيله قتاده به گوش پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيده يكى از سخنوران قبيله خود را ديدند كه با جمعى به خدمت پيامبر (صلی الله علیه و آله) بروند و با قيافه حق به جانب سارقان را تبرئه كنند و قتاده را به تهمت ناروا متهم سازند. پيامبر (صلی الله علیه و آله) طبق وظيفه عمل به ظاهر شهادت اين جمعيت را پذيرفت و قتاده را مورد سرزنش قرار داد، قتاده كه بى گناه بود از اين جريان بسيار ناراحت شد و به سوى عموى خود بازگشت و جريان را با اظهار تأسف فراوان بيان كرد. عمويش او را دلدارى داد و گفت: نگران نباش خداوند پشتيبان ما است. آيات فوق نازل شد و اين مرد بى گناه را تبرئه كرد و خائنان واقعى را مورد سرزنش شديد قرار داد.(1)

خود حفظ كنيد؛ زيرا از نظر روانى اثر فوق العاده اى در كوبيدن روحيه دشمن دارد.(1)

ج. مراد از «ارائه» در جمله لتحكم بين الناس بما اراك الله ايجاد كردن رأى و معرفى كردن يك حكم خاصّ است نه تعليم احكام و شرايع.(2)

د. اين كه خيانت به نفس نسبت داده شده بر اساس آيات قرآن كريم به اين دليل است كه مؤمنين همگى همانند يك جان هستند و مال يك مسلمان، مال همه است كه بايد همگى آن را حفظ كنند و نگذارند ضايع و تلف شود. به كمك اين سنخ از آيات قرآن كريم ممكن است استفاده كنيم كه تعدّى و تجاوز هر كسى نسبت به ديگرى به وسيله دزدى و امثال آن، در حقيقت خيانت به خود اوست.(3)

ه -. آيه شريفه و لاتجادل عن الّذين يختانون انفسهم در مورد كسانى نيست كه مثلاً يك بار مرتكب خيانت شده اند و از آن پشيمان گشته اند؛ زيرا در مورد چنين كسانى نبايد شدت عمل به خرج داد، بلكه بايد ارفاق نمود. آيه در مورد كسانى است كه خيانت جزو برنامه زندگى آنان شده است. به قرينه «يختانون» كه فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد و به قرينه «خوّانا» كه صيغه مبالغه است.(4)

و. اين كه «ظلم به نفس» بعد از «عمل سوء» قرار گرفته است ممكن است به يكى از دو دليل زير باشد:

1. مراد از «سوء» تعدّى به غير است و مراد از «ظلم» تعدّى به نفس است.

2. «سوء» چيزى است ساده تر و سبك تر از ظلم مثل معصيت صغيره نسبت به معصيت كبيره.(5)

آيه 140 آل عمران است.

إِنْ يمْسَسْكمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ...

2. از عوامل روحيه گرفتن مؤمنان، مقايسه دردهاى خود با رنج ديگران و اميد و توجه به امدادهاى الهى و آگاهى اوست.(1)

3. قرآن كريم، پايه و اساس براى قضاوت ميان مردم است: انا انزلنا اليك الكتاب بالحق لتحكم بين الناس بما اريك الله. مراد از «تحكم»، قضاوت است و اگر مراد حكومت بود، مى فرمود: «لتحكم على الناس».(2)

4. قضاوت، از منصب هاى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است: لتحكم بين الناس.(3)

5. رنج و مشقت مؤمنان در جنگ ها، در مدار علم و حكمت خداوند است، از اين رو از آن جلوگيرى نمى كند.(4)

6. اين كه خداوند متعال پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را امر مى كند كه استغفار كند، نه از آن جهت است كه از پيامبر (صلی الله علیه و آله) گناه سرزده باشد و نه از آن جهت است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى خواسته و مشرف بوده بر اين كه عمل ناپسندى انجام دهد، بلكه براى اين است كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) از خدا بخواهد او را بر هواى نفس غالب گرداند چرا كه پيامبر در اين خصوص محتاج به خداوند سبحان است و به هيچ وجه از الطاف حقّ بى نياز نيست.(5)

7. آيات دلالت بر آن دارد كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) از پيروى هواى نفس و ميل به طرف باطل ايمن است، ولى دلالت ندارد بر اين كه هر حكم و قضاوتى كه وى طبق قواعد و قوانين ظاهرى قضاوت كه خودش تشريع كرده، انجام مى دهد هميشه با آنچه كه در واقع و خارج وجود دارد مطابق باشد و نيز آيات دلالت ندارد كه اين قوانين ظاهرى مى تواند به طور قطع، قاضى را به طرف واقع رهبرى كند، بلكه اين قوانين امارات و نشانه هايى هستند كه غالبا (و نه هميشه) بين حق و باطل تميز بدهند.(6)

ص: 112

8. در آيه شريفه و من يكسب خطيئة أو اثما ثمّ يرم به بريئا فقد احتمل بهتانا نسبت دادن عمل بد به ديگرى «رمى» ناميده و قبول كردن و پذيرفتن وزر و وبال تهمت را «احتمال» ناميده كه معناى آن چيزى را به دوش كشيدن است. اين هر دو اطلاق استعاره لطيفى دارد گويى شخصى كه به ديگرى افترا مى بندد، تيرى به طرف او رها كرده و جايى از بدنش را سوراخ نموده و همين عمل موجب تحمّل بار گرانى براى عامل خود شده كه در تمام مدت زندگى با اوست و جدا نمى شود.(1)

9. در آيه 112 گناهانى را كه انسان مرتكب مى شود و به گردن ديگران مى افكند به دو قسم تقسيم شده است: يكى «خطيئة» و ديگرى «اثم» است. در باره تفاوت ميان اين دو تعبير مى توان گفت كه خطيئه معناى وسيعى دارد كه هم گناه عمدى و هم غيرعمدى را شامل مى شود، ولى «اثم» معمولاً به گناهان عمدى و اختيارى گفته مى شود.(2)

ص: 113

و (يا) شيطان سركش و ويرانگر است. * خدا او را از رحمت خويش دور ساخته و او گفته است: «از بندگان تو، سهم معينى خواهم گرفت. * و آن ها را گمراه مى كنم و به آرزوها سرگرم مى سازم و به آنان دستور مى دهم كه (اعمالِ خرافى انجام دهند، و) گوش چهارپايان را بشكافند، و آفرينشِ (پاك) خدايى را تغيير دهند؛ (و فطرت توحيد را به شرك بيالايند.)» و هر كس، شيطان را به جاى خدا ولى خود برگزيند، زيان آشكارى كرده است. * شيطان به آن ها وعده ها (ى دروغين) مى دهد؛ و به آرزوها، سرگرم مى سازد در حالى كه جز فريب ونيرنگ، به آن ها وعده نمى دهد. * آن ها [= پيروان شيطان] جايگاهشان جهنم است؛ و هيچ راه فرارى ندارند.

نكردن از پيامبر (صلی الله علیه و آله) است. بنا بر اين جمله و يتّبع غير سبيل المؤمنين مخالفت با پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) را به طرز ديگرى بيان مى كند و مراد از «سبيل المؤمنين» اطاعت از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است كه اطاعت او، اطاعت خدا است.(1)

و. اين كه مى فرمايد: نولّه ما تولّى (ما او را به همان راه كه مى رود مى كشانيم) اشاره به همين سلب توفيق معنوى و عدم تشخيص حقّ و پيشروى در بيراهه است.(2)

ز. اين كه در آيه شريفه ان يدعون من دونه الاّ إناثا بت ها و هر نوع معبودى غير از خدا «اناث» ناميده شده اند، به آن جهت است كه اين بت ها داراى قابليت و انفعال اند و به هيچ وجه نمى توانند كارهايى را كه پرستش كنندگان توقع دارند انجام دهند. «انوثت» يعنى انفعالِ محض، شأن مخلوق با مقايسه به خالق است، البته بعضى ها گفته اند مراد از «اناث» در اين آيه، لات و عزى و منات و بت هاى ديگر است چون هر طايفه اى بتى داشتند كه بت خودشان را اثنى بنى فلان مى ناميدند.

ليكن آن وجهى كه ما در علّت اين تعبير ذكر كرديم (وجه اول) بهتر است؛ زيرا وجه دوم با حصرى كه در آيه ان يدعون من دونه الاّ اناثا ديده مى شود خيلى سازگار نيست. چون در بين معبودهايى كه به جاى خدا مى پرستيدند كسانى بوده اند كه مرد بودند نه زن مانند عيسى مسيح (علیه السلام) و برهما و بودا.(3)

ح. دعوت كنايه از عبادت است؛ زيرا اصولاً عبادت براى دعوت بر رفع حاجت در بين مردم پيدا شده است همچنان كه خداوند سبحان در آيه ذيل طاعت را عبادت خوانده است: ألم أعهد اليكم يا بنى ءادم ألاّ تعبدوا الشّيطان انّه لكم عدو مبين * و ان اعبدونى... (يس، 60-61). بنا بر اين معناى جمله و ان يدعون الاّ شيطانا مريدا به اين بر مى گردد كه مردم هر معبودى را به جاى خدا بپرستند در حقيقت شيطان را پرستيده و خوانده اند چون اطاعت او را كرده اند.(4)

ط. اين تغيير خلقتى كه شيطان از آن نام مى برد، منطبق بر كارهايى نظير اخصاء، بريدن

ص: 116

اعضاى مختلف بدن، لواط و سحق است و بعيد نيست كه مراد از تغيير خلقت خدا خارج شدن از حكم فطرت و ترك دين حنيف باشد.(1)

ى. «يعدهم» وعده هاى دروغ شيطان عبارت از وسوسه هاى بلاواسطه شيطان و «يمينهم» امانى يعنى آرزوهاى باطل عبارت از آفريده هاى خيال كه قوه واهمه از آن لذت مى برد و متفرع بر وساوس شيطانى است، از اين رو تنها وعده شيطان را فريب و غرور ناميده است و نامى از «امانى» يعنى آرزوهايى كه شيطان به وجود مى آورد نبرده است؛ زيرا «امانى» و آرزوها، متفرع بر وعده و فريب شيطان است.(2)

ك. معبودهاى مشركان در اين آيه منحصر به دو چيز شناخته شده يكى «اناث» و ديگرى «شيطان مريد». يك دسته بى اثرند و بى خاصيت (اناث) و دسته ديگر طغيان گرند و ويرانگر (شيطانا مريدا) و كسى كه در برابر چنين معبودهايى سر تسليم فرود مى آورد در گمراهى آشكار است.(3)

4. شيطان، خالقيت خدا را قبول دارد (عبادك).(1)

5. انسان فطرتا در مسير حقّ است. كلمه «اضلال» در جايى به كار مى رود كه قبلاً مسير حقّ باشد.(2)

6. خداوند بدون بيان، كسى را عقاب نخواهد كرد: و من يشاقق الرسول من بعد ما تبين له الهدى... نصله جهنم.(3)

7. تمايلات و آرزوهاى پوچ و بيجا، نشانه تسلط شيطان بر انسان است: و لامنينهم.(4)

ص: 118

زمين است از آنِ خداست؛ و خداوند به هر چيزى احاطه دارد. * از تو در باره حكم زنان سؤال مى كنند؛ بگو: خداوند در باره آنان به شما پاسخ مى دهد: آنچه در قرآن در باره زنان يتيمى كه حقوقشان را به آن ها نمى دهيد، و مى خواهيد با آنان ازدواج كنيد و نيز آنچه در باره كودكان صغير و ناتوان براى شما بيان شده است، (قسمتى از سفارش هاى خداوند در اين زمينه مى باشد؛ و نيز به شما سفارش مى كند كه) با يتيمان به عدالت رفتار كنيد و آنچه از نيكى ها انجام مى دهيد، خداوند از آن آگاه است (و به شما پاداش شايسته مى دهد). * و اگر زنى، از طغيان و سركشى يا اعراض شوهرش، بيم داشته باشد، مانعى ندارد با هم صلح كنند (و زن يا مرد، از پاره اى از حقوق خود، به خاطر صلح، صرف نظر نمايد.) و صلح، بهتر است؛ اگر چه مردم (طبق غريزه حبّ ذات، در اين گونه موارد) بخل مى ورزند. و اگر نيكى كنيد و پرهيزگارى پيشه سازيد (و به خاطر صلح، گذشت نماييد)، خداوند به آنچه انجام مى دهيد، آگاه است (و پاداش شايسته به شما خواهد داد). * شما هرگز نمى توانيد (از نظر محبّت قلبى) در ميان زنان، عدالت برقرار كنيد، هر چند كوشش نماييد؛ ولى تمايل خود را به كلّى متوجه يك طرف نسازيد كه ديگرى را به صورت زنى كه شوهرش را از دست داده در آوريد. و اگر راه صلاح و پرهيزگارى پيش گيريد، خداوند آمرزنده و مهربان است. * (امّا) اگر (راهى براى اصلاح در ميان خود نيابند، و) از هم جدا شوند، خداوند هر كدام ازآن ها را با فضل و كرمِ خود، بى نياز مى كند و خداوند داراى فضل و كرم و حكيم است.

شأن نزول

در تفسير مجمع البيان و تفاسير ديگر چنين آمده است كه مسلمانان و اهل كتاب هر كدام بر ديگرى افتخار مى كردند؛ اهل كتاب مى گفتند: پيامبر ما قبل از پيامبر شما بوده است، كتاب ما از كتاب شما سابقه دارتر است و مسلمانان مى گفتند: پيامبر ما خاتم پيامبران است و كتابش آخرين و كامل ترين كتب آسمانى است، بنا بر اين ما بر شما امتياز داريم.

طبق روايات ديگرى يهود مى گفتند: ما ملّت برگزيده ايم و آتش دوزخ جز روزهاى معدودى به ما نخواهد رسيد: و قالوا لن تمسنا النار الا اياما معدودة (بقره، 80) و مسلمانان مى گفتند ما بهترين امت ها هستيم؛ زيرا خداوند در باره ما فرموده است: كنتم خير امة اخرجت

ص: 120

للناس (آل عمران، 110). آيه فوق نازل شد و بر اين ادعاها خط بطلان كشيد و ارزش هر كس را به اعمالش معرفى كرد.(1)

ز. مراد از آيه ما يتلى عليكم فى يتامى النساء احكامى است كه آيات اول سوره كه در باره زنان يتيم و فرزندان نازل شده متضمن آن است.(1)

ح. مراد از ما كتب لهنّ، كتابت تكوينى يعنى تقدير الهى است؛ زيرا صنع و ايجاد است كه راه زندگى را براى آدمى هموار مى سازد و معين مى كند كه هر وقت به حدّ ازدواج رسيد، بايد ازدواج كند و در آنچه دارد اعمّ از مال و وسايل زندگى بتواند تصرف كند. بنا بر اين اگر كسى را از ازدواج و تصرف در دارايى خويش منع كردند در حقيقت او را از آنچه خدا در خلقت او نوشته منع كرده اند.(2)

ط. سياق آيه دلالت دارد كه مراد از صلح اين است كه زن از پاره يا همه حقوق زناشويى چشم بپوشد تا انس و الفت و موافقت مرد را جلب كند و نگذارد كه كار به جدايى بكشد و بدين ترتيب صلح كند كه صلح بهتر است.(3)

ى. شح يا بخل از غرايز نفسانى است كه خدا نفس آدمى را با آن سرشته است تا منافع خود را بدين وسيله حفظ كند و نگذارد ضايع شود، پس هر نفسى همان اندازه بخلى كه داراست، پيشش حاضر است. زن از حقوقى كه در زناشويى دارد مانند لباس و خرجى و همخوابگى و اعمال زناشويى بخل مى كند و مرد هم اگر ميل جدايى دارد و معاشرت را دوست ندارد از موافقت و ميل به زن بخل مى ورزد و در چنين حال چه اشكال دارد كه بين خودشان صلح برقرار سازند؛ يعنى يكى يا هر دو نفر از بعضى حقوق خود اغماض كنند.(4)

ك. جمله و ان تحسنوا... موعظه اى براى مردان است كه از راه احسان و تقوا پا فراتر نگذارند و در معاشرت ظلم نكنند و متذكّر باشند كه خداوند از هر كارى كه انجام مى دهند باخبر است و اگر چه زنان مى توانند از حق خود بگذرند، ولى مردها نبايد ايشان را مجبور كنند كه آنان حقوق خود را لغو كنند.(5)

ل. اين اغنا و بى نياز كردن خدا به قرينه مقام بى نياز كردن در مورد تمام چيزهايى است كه

ص: 122

مربوط به ازدواج است اعمّ از الفت و انس و آميزش و پوشاك و هزينه زندگى زن و غيره؛ چرا كه خدا يكى از اين دو زوج را فقط براى ديگرى نيافريده تا در نتيجه جدايى از يكديگر در مدت زندگى براى هيچ كدامشان همسرى پيدا نشود.(1)

ب. نيكوكارى و هو محسن و منظور از نيكوكارى در اينجا هر گونه نيكى با قلب و زبان و عمل است.

ج. پيروى از آيين پاك ابراهيم و اتّبع ملّة ابراهيم حنيفا.(1)

5. زن داراى حقوقى ويژه در اسلام است: ما كتب لهنّ.(2)

6. واژه ى «بعل» در قرآن كريم در دو معنا به كار رفته است:

1. شوهر مانند: و ان امرأة خافت من بعلها نشوزا أو اعراضا فلا جناح عليهما ان يصلحا بينهما صلحا (نساء، 128) و قالت يا ويلتى ءالد و أنا عجوز و هذا بعلى شيخا. (هود، 72)

2. بت مانند: و انّ الياس لمن المرسلين * اذ قال لقومه الا تتّقون * أتدعون بعلاً و تذرون أحسن الخالقين.(3)

7. از آيه شريفه و ان امرأة خافت من بعلها نشوزا او اعراضا فلا جناح عليهما ان يصلحا بينهما صلحا دو مسأله فقهى استفاده مى شود:

الف. احكامى مانند تقسيم ايام هفته در ميان دو همسر، جنبه حق دارد نه حكم، از اين رو زن مى تواند با اختيار خود از اين حق به طور كلّى يا به طور جزئى صرف نظر كند.

ب. عوض صلح، لازم نيست مال بوده باشد، بلكه مى تواند اسقاط حقّى عوض صلح واقع شود.(4)

8. انتخاب صلح در مسائل و اختلافات خانوادگى، از مصاديق احسان و تقواست: والصلح خير... و ان تحسنوا و تتقوا. سفارش به تقوا و احسان، پس از ارزشمند شمردن صلح و مسالمت، مى رساند كه صلح در مسائل همسرى، نمونه اى از احسان و تقواست.(5)

9. آيه و لن تستطيعوا ان تعدلوا بين النساء و لو حرصتم خالى از شائبه تهديد نيست وموجب آن است كه شخص در تشخيص حقيقت عدل بين زنان دچار حيرت شود. عدل حد وسط بين افراط و تفريط است و تشخيص آن بسيار مشكل است. مخصوصا از نظر

ص: 124

دلبستگى قلبى و محبّت به زنان؛ زيرا دوستى قلبى پيوسته تحت حيطه اختيار در نمى آيد.(1)

10. طلاق و جدايى همه جا بد نيست گاهى راهگشاست؛ زيرا چه بسا اختلافات خانوادگى به خودكشى و روابط نامشروع بيانجامد. طلاق اميدِ تشكيل زندگى مجدد را نويد مى دهد.(2)

11. راه توسعه زندگى براى هر كس به گونه اى است. گاهى با ازدواج است: ان يكونوا فقراء يغنهم اللّه (نور، 32) و گاهى با طلاق است: و ان يتفرّقا يغن اللّه تا وظيفه چه باشد. نه از ازدواج بايد ترسيد چون خدا وعده بى نيازى داده است و نه از طلاق؛ چون خداوند آن جا هم وعده وسعت رزق داده است.(3)

12. ايمان و عمل صالح، معيار ارزش انسان هاست نه جنسيت انسان: و من يعمل من الصالحات من ذكر او انثى و هو مؤمن.(4)

13. كاستن از اجر و مزد كار ديگران، حتى به كمترين مقدار ستم است: و من يعمل من الصالحات... يدخلون الجنة و لا يظلمون نقيرا. خداوند كاستن از پاداش را هر چند بسيار اندك باشد، ظلم دانسته است.(5)

14. قرآن پس از نزول و در عصر پيامبر (صلی الله علیه و آله) تدوين شده است: و ما يتلى عليكم فى الكتاب.(6)

ص: 125

شأن نزول

از ابن عباس نقل شده كه آيه 136 در باره جمعى از بزرگان اهل كتاب نازل گرديد مانند عبدالله بن سلام و اسد بن كعب و برادرش اسيد بن كعب و جمعى ديگر؛ زيرا آنان در آغاز، خدمت پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيدند و گفتند: ما به تو و كتاب آسمانى تو و موسى و تورات و عزير ايمان مى آوريم، ولى به ساير كتاب هاى آسمانى و همچنين ساير انبيا ايمان نداريم؛ آيه نازل شد و به آنان تعليم داد كه بايد به همه ايمان داشته باشند.(1)

ز. در اينجا تعبير به خبير شده است نه عليم؛ زيرا خبير معمولاً به كسى مى گويند كه از جزئيات و ريزه كارى هاى يك موضوع آگاه است. بنا بر اين «خبير» در اين آيه شريفه اشاره به اين است كه خداوند متعال كوچك ترين انحراف شما را از حق و عدالت به هر بهانه و دستاويزى كه باشد حتّى در آنجا كه لباس حقّ به جانب آن مى پوشانيد مى داند و كيفر آن را خواهد داد.(1)

ح. آيه شريفه يا ايّها الذين ءامنوا ءامِنوا باللّه و رسوله و الكتاب... به مؤمنين امر مى كند كه دو مرتبه ايمان بياورند. اين امر به قرينه تفصيل در متعلق ايمان دوم كه مى فرمايد: باللّه و رسوله و الكتاب... و همچنين به قرينه اين كه براى ترك هر يك از اين تفاصيل، تهديد به عمل آمده امر به آن است كه مؤمنين ايمان اجمالى خود را بر تفاصيل اين حقايق بسط دهند زيرا اين ها معارفى است كه هر كدام به ديگرى مربوط هستند و مستلزم يكديگرند.(2)

و من أراد الاخرة و سعى لها سعيها و هو مؤمن فأولئك كان سعيهم مشكورا (اسراء، 19) و انّ هذا كان لكم جزاء و كان سعيكم مشكورا. (انسان، 22)

ب. تلاش بى ارزش مثل تلاش كفار؛ قل هل ننبئكم بالاخسرين أعمالاً * الّذين ضلّ سعيهم فى الحيوة الدنيا و هم يحسبون انّهم يحسنون صنعا * اولئك الذين كفروا بايات ربهم و لقائه فحبطت أعمالهم فلا نقيم لهم يوم القيامة وزنا. (كهف، 103-105)

5. يا ايها الذين ءامنوا؛ ايمان داراى درجاتى است، چنان كه در آيات ديگر نيز مى فرمايد: و الّذين اهتدوا زادهم هدى (محمد، 17)؛ كسانى كه هدايت شدند خداوند بر هدايت آنان بيافزايد.(1)

6. بى تقوايى، زمينه گرايش آدمى به كفر: ان اتقوا اللّه و ان تكفروا. جمله و ان تكفروا... پس از امر به رعايت تقوا، مى تواند اشاره به اين باشد كه بى تقوايى، آدمى را به كفر گرايش مى دهد.(2)

7. اين موضوع در همه اجتماعات و مخصوصا در اجتماعات جاهلى وجود داشته و دارد كه معمولاً در شهادت دادن مقياس را حبّ و بغض و چگونگى ارتباط اشخاص با شهادت دهنده قرار مى دهند و حق و عدالت مطرح نيست. گروهى تازه مسلمان بعد از ورود به مدينه به جهت ملاحظه خويشاوندى از اداى شهادت به ضرر اقوام خويش خوددارى مى كردند؛ آيه 135 در اين زمينه نازل شد و به آن ها هشدار داد.(3)

ص: 129

حالى كه او آن ها را فريب مى دهد و هنگامى كه به نماز بر مى خيزند، با كسالت بر مى خيزند ودر برابر مردم ريا مى كنند و خدا را جز اندكى ياد نمى نمايند. * آن ها افراد بى هدفى هستند كه نه سوى اين ها و نه سوى آن هايند. (نه در صفِ مؤمنان قرار دارند، و نه در صفِ كافران.) و هر كس را خداوند گمراه كند، راهى براى او نخواهى يافت.

شأن نزول

از ابن عباس در باره نزول آيه 140 چنين نقل شده كه جمعى از منافقان در جلسات دانشمندان يهود مى نشستند؛ جلساتى كه در آن نسبت به آيات قرآن استهزا مى شد، آيه فوق نازل گشت و عاقبت شوم اين عمل را روشن ساخت.(1)

ب. خداوند متعال در آيه 146 مى فرمايد: فاولئك مع المؤمنين و نمى فرمايد «فاولئك من المؤمنين»؛ علّت اين تعبير آن است كه اين عده با اولين مرتبه اى كه اين اوصاف در آنان به تحقق مى پيوندد، ملحق به مؤمنين مى شوند، ولى از مؤمنين بودنشان نيازمند به اين است كه صفت ايمان در دل هايشان مستقر و جاگير گردد.(1)

ج. آيه ما يفعل الله بعذابكم ان شكرتم و ءامنتم كنايه از آن است كه خدا احتياجى به عذاب منافقان ندارد و اگر خودشان به واسطه ترك شكر و ايمان مستوجب عذاب نمى بودند، از طرف خدا موجبى براى عذاب آنان نبود چرا كه خدا از عذاب كردن آنان ذى نفع نيست تا عذابشان را ترجيح دهد و از وجودشان هم متضرر نمى شود تا با عذاب آن ها ضرر را دفع كند.(2)

د. با توجه به اين كه حقيقت شكر به كار بردن هر نعمتى در راهى است كه براى آن آفريده شده، روشن مى شود كه منظور از آيه 147 اين است: اگر شما ايمان و عمل صالحى داشته باشيد و مواهب الهى را در مورد شايسته به كارى گيريد و از آن سوء استفاده نكنيد، بدون شك كمترين مجازاتى دامن شما را نخواهد گرفت.(3)

ه -. «عفو از سوء»، عبارت از اين است كه از نظر گفتار، روى بدى را بپوشد و ظالم را به ظلمى كه مرتكب شده ياد نكند و آبرويش را پيش مردم نبرد و بلند بلند به او بد نگويد و از نظر كردار هم با او مقابله به بدى نكند و در مواردى هم كه براى او جايز است از او انتقام نگيرد.(4)

و. «سوء من القول» عبارت از هر گفتارى است كه شنونده از آنچه در باره او گفته شده از آن بدش بيايد. مثل اين كه برايش نفرين كنند و يا به مساوى و عيوبى كه دارد يا ندارد شماتتش كنند. اين ها چيزهايى است كه خدا دوست ندارد آشكار و اظهار شود.(5)

ز. معلوم است كه خدا از حبّ و بغض (به آن نحوى كه در ما انسان ها يافت مى شود) منزه است، مگر اين كه چون طبعا امر و نهى در اختيار ماست از حبّ و بغض صادر مى شود،

ص: 134

از اين رو اين دو كلمه به طور كنايه در مورد اراده و كراهت و در مورد امر و نهى اطلاق مى شود. بنا بر اين جمله لا يحب اللّه الجهر بالسوء من القول كنايه از كراهت تشريعى و اعمّ از حرمت و كراهت است.(1)

ح. اين استثناى منقطع الاّ من ظلم، قرينه بر آن است كه مظلوم تنها مى تواند صدايش را براى بيان ظلم او بلند كند و بد بگويد و بدى هايى كه آن شخص دارد و مربوط به ظلم اوست، ظاهر سازد، ولى از اين آيه دليلى به دست نمى آيد كه مظلوم بتواند به چيزهايى كه در شخص ظالم نيست تعدّى كند يا چيزهايى كه مربوط به ظلم او نيست بيان نمايد.(2)

ط. «ابداء خير» يعنى ظاهر كردن خوبى، حالا خواه اين خوبى فعلى باشد مثل انفاق كه ظاهر كردنش اين است كه علنا به مستحق بدهند يا هر كار نيكى را علنى انجام دهند؛ زيرا در اين كار اعتلاى كلمه دين و تشويق مردم به كار نيك نهفته است و خواه اين خوبى گفتار و قول باشد مانند اظهار تشكر نسبت به منعم و او را به نيكى ياد كردن.(3)

ى. «اخفاء خير» منصرف به پنهان داشتن كار نيك است؛ زيرا مخفى نگهداشتن يك كار خوب، از ريا دورتر و به خلوص نزديك تر است.(4)

سقر، جحيم و هاوية، البته گاهى تمامى طبقات و دركات آتش با اسم طبقه اول يعنى جهنّم نام برده مى شوند.(1)

5. آيه شريفه ما يفعل اللّه بعذابكم... دالّ بر آن است كه عذابى كه شامل اهل عذاب مى شود از ناحيه خودشان است نه از ناحيه خدا و همچنين همه موجبات عذاب از قبيل گمراهى يا شرك يا معصيت همه از جانب خود مردم است و اگر قسمتى از اين ها از طرف خدا بود، عذابى هم كه در پى داشتند از طرف خدا بود.(2)

6. عفو و گذشت از ستمگر موجب تقويت و ادامه او به ظلم و ستم نيست؛ زيرا عفو و گذشت مخصوص موارد قدرت و پيروزى بر دشمن و شكست نهايى او است؛ يعنى در موردى كه احساس خطر جديدى از ناحيه دشمن نشود، بلكه عفو و گذشت از او يك نوع اصلاح و تربيت در مورد او محسوب شود و او را به تجديد نظر در مسير خود وادارد. اما در مواردى كه خطر دشمن هنوز برطرف نگشته و احتمالاً گذشت، ظالم را جسورتر مى كند يا آن كه يك نوع تسليم و رضايت به ظلم محسوب مى شود، هيچ گاه اسلام اجازه چنين عفوى را نمى دهد.(3)

7. در تزاحم ارزش هاى انسانى، بايد اهم و مهم رعايت شود. ارزش دفاع از مظلوم بيش از ارزش حيا و سكوت است.(4)

8. در موارد جواز افشاى عيوب، از مرز حق تجاوز نكنيد چون خداوند شنوا و داناست.(5)

9. پذيرايى ناشايسته از مهمان دعوت شده، ظلم و بازگويى آن توسط مهمان جايز است: لا يحب الله الجهر بالسوء من القول الا من ظلم. امام صادق (علیه السلام) در توضيح آيه فوق فرمود:

«من اضاف قوما فاساء ضيافتهم فهو ممّن ظلم فلا جناح عليهم فيما قالوا فيه».(6)

ص: 136

و از آنان (در برابر همه اين ها،) پيمان محكمى گرفتيم. * (ولى) به خاطر پيمان شكنى آن ها، وانكار آيات خدا و كشتن پيامبران به ناحق، و به خاطر اين كه (از روى استهزا) مى گفتند: «بر دل هاى ما، پرده افكنده شده (و سخنان پيامبر را درك نمى كنيم.» رانده درگاه خدا شدند.) آرى، خداوند به علّت كفرشان، بر دل هاى آن ها مهر زده؛ كه جز عدّه كمى (كه راه حق مى پويند ولجاج ندارند،) ايمان نمى آورند. * و (نيز) به خاطر كفرشان، و تهمت بزرگى كه بر مريم زدند؛ * و گفتارشان كه: «ما، مسيح عيسى بن مريم، پيامبر خدا را كشتيم.» در حالى كه نه او را كشتند و نه بر دار آويختند؛ ليكن امر بر آن ها مشتبه شد. و كسانى كه در مورد (قتل) او اختلاف كردند، از آن در شك هستند و علم به آن ندارند و تنها از گمان پيروى مى كنند وقطعا او را نكشتند؛ * بلكه خدا او را به سوى خود، بالا برد و خداوند، توانا و حكيم است.

شأن نزول

در تفسير تبيان و مجمع البيان و روح المعانى در شأن نزول آيات 153-154 چنين آمده كه جمعى از يهود نزد پيامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند اگر تو پيغمبر خدايى كتاب آسمانى خود را يك جا به ما عرضه كن، همان طور كه موسى تورات را يك جا آورد؛ آيات فوق نازل شد و به آن ها پاسخ گفت.(1)

ج. توصيف عذاب به «مُهين» (توهين آميز) ممكن است از اين جهت باشد كه آن ها با تفرقه انداختن ميان پيامبران خدا در واقع به جمعى از آنان توهين كرده اند و بايد عذاب آنان متناسب با عمل آن ها باشد.(1)

د. احتمال دارد كه اين اختلاف مربوط به اصل موقعيت و مقام مسيح (علیه السلام) بوده كه جمعى از مسيحيان او را فرزند خدا و بعضى به عكس همانند يهود او را اصلاً پيامبر نمى دانستند و همگى در اشتباه بودند و نيز ممكن است اختلاف در چگونگى قتل او باشد كه بعضى مدعى كشتن او بودند و بعضى مى گفتند كشته نشده است و يا اين كه مدعيان قتل مسيح (علیه السلام) به خاطر عدم آشنايى او، در شك بودند كه مقتول خود مسيح بود، يا ديگرى به جاى او بوده است.(2)

ه -. تهمت عظيمى كه آيه شريفه و بكفرهم و قولهم على مريم بهتانا عظيما نام مى برد، نسبت زنايى است كه به مريم در جريان تولّد عيسى (علیه السلام) دادند. اين نسبت هم كفر و هم تهمت است؛ زيرا عيسى (علیه السلام) در ابتداى ولادتش با ايشان سخن گفت و فرمود: انّى عبداللّه ءاتانى الكتاب و جعلنى نبيّا.(3)

4. مسيحيان، حضرت عيسى (علیه السلام) را پيامبرى كه براى هدايت و تربيت و ارشاد خلق آمده باشد نمى دانند، بلكه او را فرزند خدا و يكى از خدايان سه گانه مى دانند كه هدف اصلى آمدن او به اين جهان فدا شدن و بازخريد گناهان بشر بوده است. مى گويند: او آمده تا قربانى گناهان ما شود. بنا بر اين راه نجات را منحصرا در پيوند با مسيح و اعتقاد به اين موضوع مى دانند، به همين دليل گاهى مسيحيت را مذهب نجات يا فدا مى نامند و مسيح را ناجى و فادى لقب مى دهند.(1)

5. بعضى از اناجيل موجود غير از اناجيل چهارگانه مورد قبول مسيحيان مانند انجيل «برنابا» رسما مصلوب شدن عيسى (علیه السلام) را نفى كرده و نيز بعضى از فرق مسيحى در مصلوب شدن عيسى (علیه السلام) ترديد كرده اند.(2)

6. در آسمان ها امكان زيستن انسان وجود دارد.(3)

7. جهنم و عذاب الهى، هم اكنون براى كافران آماده و مهياست: و اعتدنا للكافرين عذابا مهينا. چنانچه مراد از «عذابا مهينا» عذاب دوزخ باشد، فعل «اعتدنا» به صيغه ماضى حكايت از وجود هم اكنونِ دوزخ دارد.(4)

ص: 140

ج. در تفسير آيه و ان من اهل الكتاب... دو احتمال است كه هر يك به جهاتى قابل ملاحظه است:

1. ايمان آوردن به حضرت مسيح (علیه السلام) قبل از مرگ، در هنگامى است كه انسان در آستانه مرگ قرار مى گيرد و ارتباط او با اين جهان ضعيف و با جهان بعد از مرگ قوى مى گردد، بسيارى از حقايق را مى بيند، در اين موقع است كه چشم حقيقت بين او مقام مسيح (علیه السلام) را مشاهده مى كند و به او مؤمن مى شوند در حالى كه اين ايمان برايشان سودى ندارد.

2. منظور اين است كه تمام اهل كتاب به حضرت مسيح (علیه السلام) قبل از مرگ او ايمان مى آورند. يهوديان او را به نبوت مى پذيرند و مسيحيان نيز دست از الوهيت او مى كشند و اين هنگامى است كه مسيح (علیه السلام) طبق روايات اسلامى در موقع ظهور مهدى «عج» پشت سر آن حضرت نماز مى گزارد و يهود و نصارى نيز او را مى بينند و به او و مهدى (علیه السلام) ايمان مى آورند. (طبق اين تفسير ضمير «قبل موته» به مسيح بر مى گردد نه به اهل كتاب). البته مطابق اين تفسير منظور از اهل كتاب جمعيت يهود و مسيحيانى هستند كه در آن زمان وجود دارند.(1)

د. جمله و أعتدنا للكافرين منهم عذابا اليما عطف است بر جمله حرّمنا عليهم طيبات است؛ يعنى اهل كتاب به واسطه ظلمشان مستوجب دو كيفر از طرف خدا شدند: 1. كيفر دنيوى عمومى كه تحريم طيبات بود. 2. كيفر اخروى كه مختص به كافرين اهل كتاب است كه عبارت است از عذاب اليم.(2)

ه -. عبارت لكن الراسخون فى العلم منهم استثناى از اهل كتاب است، البته از نظر لازمِ سؤالِ آنان كه خواسته بودند پيامبر (صلی الله علیه و آله) كتابى از آسمان نازل نمايد: يسئلك اهل الكتاب ان تنزل عليهم كتابا من السماء (نساء، 153)؛ زيرا لازم سؤال آنان اين است كه كتاب و حكمتى كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) آورده و آياتى را كه خدا سابقا بر انبيا و رسل نازل فرموده و تصديق كرده، در اثبات حق و دعوت آنان به طرف حقّ كافى نيست، ليكن راسخان در علم از آنان نزول قرآن را كافى مى دانند.(3)

ص: 142

و. تحريم مزبور يك نوع تحريم تشريعى و قانونى بود نه تحريم تكوينى؛ يعنى اين مواهب در دست آن ها به طور طبيعى قرار داشت، امّا شرعا از خوردن آن ممنوع بودند.(1)

8. قرآن كريم در برخى از آيات مى فرمايد: ما بعضى از رسولان را بر بعضى ديگر فضيلت بخشيديم و برخى از آنان كسانى هستند كه خداوند با آن ها سخن گفت؛ تلك الرسل فضلنا بعضهم على بعض منهم من كلّم الله (بقره، 253). در اين كه خداوند با چه كسى سخن گفت، در آيه ى ديگر مى فرمايد: خداوند با حضرت موسى سخن گفت؛ و كلّم الله موسى تكليما (نساء، 164)، در آيه ى ديگر مى فرمايد: انى اصطفيتك على الناس برسالاتى و كلامى.(1)

معبود يگانه است؛ او منزه است كه فرزندى داشته باشد؛ (بلكه) از آنِ اوست آنچه در آسمانها و در زمين است و براى تدبير و سرپرستى آن ها، خداوند كافى است. * هرگز مسيح از اين ابا نداشت كه بنده خدا باشد و نه فرشتگان مقرّب او (از اين ابا دارند). و آن ها كه از عبوديت و بندگى او، روى برتابند و تكبّر كنند، به زودى همه آن ها را (در قيامت) نزد خود جمع خواهد كرد. * امّا آن ها كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، پاداششان را به طور كامل خواهد داد؛ و از فضل و بخشش خود، بر آن ها خواهد افزود و آن ها را كه ابا كردند و تكبّر ورزيدند، مجازات دردناكى خواهد كرد و براى خود، غير از خدا سرپرست و ياورى نخواهند يافت. * اى مردم! دليل روشنى از طرف پروردگارتان براى شما آمد؛ و نور آشكارى به سوى شما نازل كرديم. * امّا آن ها كه به خدا ايمان آوردند و به آن (كتاب آسمانى) چنگ زدند، به زودى همه را در رحمت و فضل خود، وارد خواهد ساخت و در راه راستى، به سوى خودش هدايت مى كند. * از تو (در باره ارثِ خواهران و برادران) سؤال مى كنند، بگو: «خداوند، حكمِ كلاله (خواهر و برادر) را براى شما بيان مى كند: اگر مردى از دنيا برود، كه فرزندى نداشته باشد و براى او خواهرى باشد، نصف اموالى را كه به جا گذاشته، از او (ارث) مى برد و (اگر خواهرى از دنيا برود، و وارث او يك برادر باشد،) او تمام مال را از آن خواهر به ارث مى برد، در صورتى كه (ميت) فرزند نداشته باشد؛ و اگر دو خواهر (از او) باقى باشند دو سوم اموال را مى برند؛ و اگر برادران و خواهران با هم باشند، (تمام اموال را ميان خود تقسيم مى كنند؛ و) براى هر مذكّر، دو برابر سهم مؤنّث است. خداوند (احكام خود را) براى شما بيان مى كند تا گمراه نشويد؛ و خداوند به همه چيز داناست.»

شأن نزول

جمعى از مفسران در شأن نزول اين آيه چنين روايت كرده اند كه طايفه اى از مسيحيان نجران خدمت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) رسيدند و عرض كردند: چرا نسبت به پيشواى ما خورده مى گيرى ؟ پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: من چه عيبى بر او گذاشتم ؟ گفتند: تو مى گويى او بنده خدا و پيامبر او بوده است. آيه فوق نازل شد و به آن ها پاسخ گفت.

ص: 148

كه عيسى (علیه السلام) هرگز از عبادت خدا استنكاف ندارد. چگونه استنكاف كند در حالى كه مسيح است؛ يعنى مبارك است ؟!

ملائكه هم استنكاف ندارند. چگونه استنكاف داشته باشند در حالى كه مقرّبين خدايند؟! و اگر در باره اينان اين اميد بود كه از عبادت خدا سر باز زنند، خدا نه اين را مبارك مى كرد و نه آنان را مقرّب.(1)

و. منظور از «نور»، قرآن كريم است به قرينه اين جمله كه مى فرمايد: و انزلنا اليكم نورا مبينا و منظور از «برهان» يا قرآن كريم است كه در اين صورت يكى از اين دو جمله مؤكد ديگرى است يا ممكن است مراد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) باشد.(2)

ز. يبيّن اللّه لكم أن تضلّوا يعنى ما اين فرايض را بيان كرديم از ترس اين كه گمراه نشويد. به تقدير: حذرا ان تضلّوا و لئلا تضلّوا و اين تعبير در كلام عرب شايع است.(3)

ديگر، در مسيحيت واقعى وارد شد.(1)

3. اگر مى خواهيد اخلاق الهى داشته باشيد، اجرت كارگر را كامل بپردازيد و چيزى هم اضافه دهيد.(2)

4. پاداش هاى الهى، فضل و رحمت اوست نه استحقاق ما.(3)

5. در باره ارث خواهران و برادران دو آيه در قرآن نازل شده است: يكى آيه 12 همين سوره و ديگرى آيه 176 همين سوره با اين تفاوت كه آيه 12 ناظر به برادران و خواهران مادرى است، ولى آيه مورد بحث در باره خواهران و برادران پدر و مادرى يا پدرى تنها سخن مى گويد.(4)

6. دو برابر بودن سهم ارث مرد نسبت به زن، بر پايه علم الهى است نه شرايط خاص اجتماعى زمان پيامبر كه زنان ضعيف شمرده مى شدند.(5)

7. مسيح، لقب حضرت عيسى و عيسى اسم او: انما المسيح عيسى ابن مريم. معمولاً اسم را توصيف به «ابن» مى كنند بنا بر اين «عيسى» اسم آن حضرت و در نتيجه «مسيح» لقب او خواهد بود.(6)

8. بهشت، مظهر رحمت الهى: فسيدخلهم فى رحمة منه. بنا بر اين كه پاداش هاى ذكر شده، پاداش هاى اخروى باشد، بر اين مبنا «رحمت» به قرينه واژه «دخول» و «فى» بهشت خواهد بود.(7)

9. ناديده گرفتن مسايل اقتصادى و حقوقى دين ارث و... مايه گمراهى و ضلالت است: يستفتونك قل الله يفتيكم... يبين اللّه لكم ان تضلوا.(8)

ص: 151

ص: 152

ص: 154

نام خدا ذبح شوند، و حيوانات خفه شده و به زجر كشته شده و آن ها كه بر اثر پرت شدن از بلندى بميرند، و آها كه به ضرب شاخ حيوان ديگرى مرده باشند و باقيمانده صيد حيوان درنده - مگر آن كه (به موقع به آن حيوان برسيد و) آن را سر ببريد - و حيواناتى كه روى بت ها (يا در برابر آن ها) ذبح مى شوند، (همه) بر شما حرام شده است؛ و (همچنين) قسمت كردن گوشت حيوان به وسيله چوبه هاى تيرِ مخصوص بخت آزمايى؛ تمام اين اعمال، فسق وگناه است. - امروز، كافران از (زوال) آيين شما مأيوس شدند؛ بنا بر اين، از آن ها نترسيد؛ و از (مخالفت) من بترسيد! امروز، دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم واسلام را به عنوان آيين (جاودان) شما پذيرفتم - اما آن ها كه در حال گرسنگى، دستشان به غذاى ديگرى نرسد، و متمايل به گناه نباشند، (مانعى ندارد كه از گوشت هاى ممنوع بخورند؛) خداوند، آمرزنده و مهربان است.

است و حيوانات وحشى نظير آهو، خر وحشى و گاو وحشى است.(1)

ج. «تحلوا» به معناى حلال كردن است و حلال كردن و مباح دانستن ملازم با بى مبالات بودن نسبت به حرمت و مقام و منزلت پروردگارى است كه اين عمل را بى احترامى به خود دانسته است. «احلال شعائر الله» به معناى بى احترامى به آن شعائر و يا ترك آن هاست و «احلال شهر الحرام» به معناى آن است كه حرمت اين چهار ماه را كه جنگ در آن ها حرام است نگه ندارند و در آن ها جنگ كنند.(2)

د. و لا الهدى و لا القلائد يعنى شتر يا گاو يا گوسفندى كه براى تقرب به خدا و طلب ثواب به سوى خانه او سوق داده مى شد اين ها را حلال مشماريد و بگذاريد كه به قربانگاه برسند و در آنجا قربانى شوند.(3)

5. حرمت گوشت و ساير بهره بردارى ها از حيوانى كه در حرم مكه صيد شود: غيرمحلى الصيد و انتم حرم.(1)

6. نزول آيات مربوط به احكام خوردنى ها (گوشت شتر، گاو، گوسفند و...) و بيان حدود و شرايط آن ها، بيانگر اهتمام اسلام نسبت به امر تغذيه انسان است.(2)

7. حليت جنين در شكم حيوان تذكيه شده، مشروط بر اين كه داراى مو و كرك باشد: احلت لكم بهيمة الانعام. امام باقر يا امام صادق (عليهماالسلام) در پاسخ سؤال از معناى آيه فوق فرمودند:

«الجنين فى بطن امه اذا اشعر و اوبر فذكاته ذكاة امه...».

8. مناسك حج، از شعائر الهى است: لا تحلوا شعائر الله. «شعائر» جمع «شعيرة» به معناى علامت است و احتمالاً مراد از آن، علايم و مناسك حج مى باشد.(3)

9. كسب مال و تجارت به هنگام سفر به سوى خانه خدا، امرى مشروع و مجاز بر حاجيان و معتمران: ءامّين البيت الحرام يبتغون فضلاً من ربّهم؛ چنانچه مراد از «فضلاً» رزق و روزى ودرآمدهاى مادى باشد، ابتغاء فضل به معناى كسب درآمد به وسيله تجارت و مانند آن است.(4)

10. اسلام به امور مادى و معنوى مردم توجه دارد: يبتغون فضلاً من ربهم و رضوانا.(5)

11. لزوم احترام به حقوق انسان ها، حتى دشمنان كينه توز: و لا يجرمنكم شنئان قوم ان صدوكم.(6)

12. از آيه شريفه تعاونوا على البرّ و التّقوى استفاده مى شود كه مسلمانان موظفند در همه كارهاى نيك همكارى كنند چه كارهاى اجتماعى سياسى چه كارهاى اخلاقى و تربيتى، ولى همكارى در اهداف باطل مطلقا ممنوع است هر چند مرتكب آن دوست نزديك يا برادر انسان باشد. اين قانون اسلامى درست بر ضد قانونى است كه در جاهليت عرب مى گفتند: انصرا خاك ظالما أو مظلوما.(7)

ص: 158

13. تعاون بر برّ و تقوا جنبه اثباتى و جنبه نفى دارد؛ يعنى تعاون بايد در دعوت به نيكى ها باشد (برّ) و هم در مبارزه با بدى ها و شرور (تقوى).(1)

14. لزوم همكارى و تعاون در مراسم حج، بر اساس نيكى و تقوا: لا يجرمنكم... عن المسجد الحرام ان تعتدوا و تعاونوا على البرّ و التّقوى. از مصاديق مورد نظر براى «برّ» و «تقوى»، به قرينه فرازهاى پيشين، مناسك حج و مسائل پيرامون آن است.(2)

15. مسأله وفاى به عهد و پيمان كه در آيه مطرح است از اساسى ترين شرايط زندگى دسته جمعى است و بدون آن هيچ گونه همكارى اجتماعى ممكن نيست و بشر با از دست دادن آن زندگى اجتماعى و اثرات آن را عملاً از دست خواهد داد.(3)

16. با اين كه «هدى» جزو شعائر (اعمال و مناسك حج) است، ليكن آن را جداگانه ذكر كرد چرا كه در هدى نفعى براى مردم است و ثانيا به خاطر تعظيم مقام هدى مى باشد زيرا هدى از اعظم شعائر مى باشد.(4)

17. اگر از ميان همه مردارها خصوص اين چند نوع را ذكر كرد براى دفع اين توهّم است كه كسى خيال نكند مردار تنها افراد شايع از مردار است؛ يعنى افرادى كه در اثر بيمارى و امثال آن مرده باشند نه آن هايى كه به مرگ ناگهانى و به علتى خارجى مردار شده باشند، از اين رو در اين آيات به اسامى آن ها تصريح كرد و فرمود همه اين ها افراد و مصاديق مردارند تا ديگر جاى شبهه اى باقى نماند.(5)

18. غرض از نهى از خوردن گوشت حيواناتى كه بر روى نصب ذبح مى شوند اين است كه جامعه مسلمين سنت جاهليت را در بين خود باب نكنند.(6)

19. گوشت خوك را جدا ذكر كرد تا معلوم شود كه ذاتا حرام است خواه ميته باشد خواه نباشد. اين خصوصيت در حيوانات مثل سگ، گربه، ميمون و... نيز هست، ليكن بيشتر توجه

ص: 159

مردم به خوردن گوشت خوك است نه حيوانات ديگر از اين رو تنها به ذكر گوشت خوك پرداخته است.(1)

20. از سياق آيه سوم چند نكته استفاده مى شود:

الف. جواز خوردن گوشت مردار و چيزهاى ديگرى كه در آيه حرام شده حكم ثانوى و اضطرارى است.

ب. حكم جواز محدود به اندازه اى است كه از مردن جلوگيرى كند و گرسنگى را برطرف سازد.

ج. مغفرت و رحمت يك وقت متوجه معصيت يعنى مخالفت با حكم خدا مى شود و آن را مى آمرزد و يك وقت متوجه خود حكم مى شود و آن را بر مى دارد مثل همين مورد كه خداى تعالى حكم حرمت را برداشته تا اگر كسى از روى ناچارى گوشت مردار را خورد گناه نكرده باشد.(2)

21. سياق اليوم يئس الذين... دلالت مى كند بر اين كه كفار قبل از نزول اين آيه اميد آن را داشتند كه بتوانند اسلام را از هر طريقى كه شده از بين ببرند؛ با نزول اين آيه اميد آن ها قطع شد.(3)

22. دين اسلام، نعمت والاى الهى براى مردم است: اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى. نسبت دادن نعمت به خداوند، حاكى از بزرگى آن نعمت مى باشد. مراد از نعمت، دين اسلام است و خداوند با نسبت دادن آن به خويش و گفتن «نعمتى» عظمت والاى آن را به مردمان گوشزد كرده است.(4)

معناى تمام و كمال و فرق آن دو؛

الْيوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً كلمه «اكمال» و كلمه «اتمام» معنايى نزديك به هم دارند، راغب مى گويد كمال هر چيزى عبارت است از اينكه غرض از آن چيز حاصل بشود و در معناى كلمه «تمام» گفته تمام بودن هر چيز منتهى

ص: 160

شدن آن به حدى است كه ديگر احتياج به چيزى خارج از خود نباشد، به خلاف ناقص كه محتاج به چيزى خارج از ذات خودش است تا او را تمام كند.

و از راهى ديگر معناى اين دو كلمه را نيز مى توان تشخيص داد، و آن اين است كه بدانيد كه آثار موجودات دو نوع است.

يك نوع از موجودات وقتى اثر خود را مى بخشند كه همه اجزاى آن جمع باشد، (مثلا اگر مانند معجون اجزايى دارد، همه آن اجزاء موجود باشد، كه اگر يكى از آن اجزاء نباشد معجون و دار و اثر خود را نمى بخشد)، و مانند روزه كه مركب است از امورى كه اگر يكى از آنها نباشد روزه روزه نمى شود، مثلا اگر كسى در همه اجزاى روز از خوردن و ساير محرمات امساك بكند ولى در وسط روز در يك ثانيه دست از امساك بر دارد، و جرعه اى آب فرو ببرد، روزه اش روزه نيست. از جمع شدن اجزاء اينگونه امور تعبير مى كنند به تماميت و در قرآن كريم مى فرمايد: ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيلِ و يا مى فرمايد: وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلًا.

و نوع ديگر قسمتى از اشياء هستند كه اثر بخشيدن آنها نيازمند به آن نيست كه همه اجزاى آن جمع باشد، بلكه اثر مجموع اجزاء مانند مجموع آثار اجزاء است، هر يك جزئى كه موجود بشود اثرش هم مترتب مى شود (البته اثرى به مقدار خود آن جزء) و اگر همه اجزاء جمع شود همه اثر مطلوب حاصل مى شود، مانند روزه كه اگر يك روز روزه بگيرى، اثر يك روز را دارد، و اگر سى روز بگيرى اثر سى روز را دارد، تماميت را در اين قسم «كمال» مى گويند و در قرآن كريم فرموده: فَمَنْ لَمْ يجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيامٍ فِى الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ.

و نيز فرموده: «وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّة»، كه در اينگونه امور اثر هم بر بعض مترتب مى شود و هم بر كل، و در گفتگوهاى روزانه خود مى گوئيم امر فلانى تمام و عقل او كامل شد و عكس اين را نمى گوئيم يعنى نمى گوئيم عقل فلانى تمام و امر او كامل شد.

و اما فرق بين دو واژه «اكمال» و «تكميل» و همچنين «اتمام» و «تتميم» همان فرقى است كه بين دو باب افعال و تفعيل است، باب افعال در اصل و به حسب اصل لغت دلالت بر دفعه - يكبارگى - و باب تفعيل دلالت بر تدريج دارد.

ص: 161

نتيجه بيان گذشته اين شد كه آيه: الْيوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيكُمْ نِعْمَتِى، مى فهماند كه مراد از دين مجموع معارف و احكام تشريع شده است چيزى كه هست امروز مطلبى بر آن معارف و احكام اضافه شده، و مراد از «نعمت» هر چه باشد امرى معنوى وواحد است، و كانه ناقص بوده، يعنى اثرى كه بايد نداشته، امروز آن نعمت ناقص تمام شد، و در نتيجه امروز آن معارف و احكام اثرى كه بايد داشته باشند دارا شده است.

به جهت دو نكته، صدر آيه شريفه با ذيل آن با هم نازل نشد؛ نكته اول آن است كه اين صدر براى بيان چند حكم فقهيست، براى چند تا مسئله فقهى هرگز كفّار نااميد نمى شوند، و با چهارتا حكم فقهى كه دين كامل نمى شود، نكته دوم اينكه قبل از سوره مائده كه در اواخر عمر حضرت نازل شده است همين احكام در سوره انعام آيه 145 و در سوره بقره 173 ومانند آن آمده است، پس يك چيز تازه اى نيست.

23. دين اسلام، نعمت والاى الهى براى مردم است: الْيوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيكُمْ نِعْمَتِى. نسبت دادن نعمت به خداوند، حاكى از بزرگى آن نعمت مى باشد. مراد از نعمت، دين اسلام است و خداوند با نسبت دادن آن به خويش و گفتن «نعمتى» عظمت والاى آن را به مردمان گوشزد كرده است.(1)

24. در روايات فراوانى كه از طرق معروف اهل تسنن و شيعه نقل شده صريحا اين مطلب آمده است كه آيه شريفه فوق در روز غدير خم و به دنبال ابلاغ ولايت حضرت على (علیه السلام) نازل گرديد، از جمله اينكه:

دانشمند معروف سنى ابن جرير طبرى در كتاب ولايت از زيد بن ارقم صحابى معروف نقل مى كند كه اين آيه در روز غدير خم درباره حضرت على (علیه السلام) نازل گرديد.

حافظ ابو نعيم اصفهانى در كتاب (ما نزل من القرآن فى على (علیه السلام) از ابوسعيد خدرى (صحابى معروف) نقل كرده كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) در غدير خم، حضرت على (علیه السلام) را به عنوان ولايت به مردم معرفى كرد و مردم متفرق نشده بودند تا اينكه آيه الْيوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ... نازل شد.

خطيب بغدادى در تاريخ خود از ابو هريره از پيامبر (صلی الله علیه و آله) چنين نقل كرده كه بعد ازجريان

ص: 162

غدير خم و پيمان ولايت حضرت على (علیه السلام) و گفتار عمر بن خطاب «بخ بخ يابن ابى طالب اصبحت مولاى و مولا كل مسلم»، آيه الْيوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ نازل گرديد.

در كتاب نفيس الغدير علاوه بر روايات سه گانه فوق سيزده روايت ديگر نيز در اين زمينه نقل شده است.

در كتاب «احقاق الحق» از جلد دوم تفسير «ابن كثير» صفحه 14 و از «مقتل خوارزمى» صفحه 47 نزول اين آيه را درباره داستان غدير از پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نقل كرده است.

در تفسير برهان و نور الثقلين نيز ده روايت از طرق مختلف نقل شده كه اين آيه درباره حضرت على (علیه السلام) يا روز غدير خم نازل گرديده است.(1)

25. نكته جالبى كه بايد در اينجا به آن توجه كرد اين است كه قرآن در سوره نور آيه 55 چنين مى گويد: وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِى الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِى ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً....

از ضميمه كردن آيه سوره نور با آيه مورد بحث استفاده مى شود اين است كه در آيه سوره نور سه وعده به افراد با ايمان داده شده است نخست خلافت در روى زمين، و ديگر امنيت و آرامش براى پرستش پروردگار، و سوم استقرار آئينى كه مورد رضايت خدا است. اين سه وعده در روز غدير خم با نزول آيه الْيوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ....

جامه عمل بخود پوشيد زيرا نمونه كامل فرد با ايمان و عمل صالح، يعنى حضرت على (علیه السلام) به جانشينى پيامبر (صلی الله علیه و آله) نصب شد و به مضمون جمله الْيوْمَ يئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ مسلمانان در آرامش و امنيت نسبى قرار گرفتند و نيز به مضمون وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً آئين مورد رضايت پروردگار در ميان مسلمانان استقرار يافت.

البته اين تفسير منافات با رواياتى كه مى گويد آيه سوره نور در شان حضرت مهدى (علیه السلام) نازل شده ندارد زيرا جمله وعد الله الذين آمنوا منكم... داراى معنى وسيعى است كه يك نمونه آن در روز غدير خم انجام يافت و سپس در يك مقياس وسيع تر و عمومى تر در زمان قيام مهدى (علیه السلام) انجام خواهد يافت.

ص: 163

26. اين قسمت از آيه كه مربوط به جريان غدير است ضميمه به مطالبى شده كه درباره گوشت هاى حلال و حرام است و در ميان اين دو تناسب چندانى به نظر نمى رسد.

ممكن است قرار دادن آيه مربوط به «غدير» در لابلاى احكام مربوط به غذاهاى حلال وحرام براى محافظت از تحريف و حذف و تغيير بوده باشد، زيرا بسيار مى شود كه براى محفوظ ماندن يك شىء نفيس آن را با مطالب ساده اى مى آميزند تا كمتر جلب توجه كند.

حوادثى كه در آخرين ساعات عمر پيامبر (صلی الله علیه و آله) واقع شد، و مخالفت صريحى كه از طرف بعضى افراد براى نوشتن وصيتنامه از طرف پيامبر (صلی الله علیه و آله).

به عمل آمد تا آنجا كه حتى پيامبر (صلی الله علیه و آله) را (العياذ باللَّه) متهم به هذيان و بيمارى! و گفتن سخنان ناموزون كردند، و شرح آن در كتب معروف اسلامى اعم از كتب اهل تسنن و شيعه نقل شده شاهد گويايى است بر اينكه بعضى از افراد حساسيت خاصى در مساله خلافت و جانشينى پيامبر (صلی الله علیه و آله) داشتند و براى انكار آن حد و مرزى قائل نبودند!.

آيا چنين شرائطى ايجاب نمى كرد كه براى حفظ اسناد مربوط به خلافت و رساندن آن به دست آيندگان چنين پيش بينى هايى بشود و با مطالب ساده اى آميخته گردد كه كمتر جلب توجه مخالفان سر سخت را كند؟!.(1)

27. غير از دلائل نقلى، تحليل عقلى نيز همين را مى رساند، چون چهار ويژگى مهم براى آن روز بيان شده است: 1. روز يأس كافران، 2. روز اكمال دين، 3. روز اتمام نعمت الهى بر مردم، 4. روزى كه اسلام به عنوان «دين» و يك مذهب كامل، مورد پسند خدا قرار گرفته است.

حال اگر وقايع روزهاى تاريخ اسلام را بررسى كنيم، هيچ روز مهمى مانند بعثت، هجرت، فتح مكّه، پيروزى در جنگ ها و... با همه ى ارزشهايى كه داشته اند، شامل اين چهار صفت مهم مطرح شده در اين آيه نيستند. حتّى حجّة الوداع هم به اين اهميت نيست، چون حج، جزئى از دين است نه همه ى دين.

امّا بعثت، اوّلين روز شروع رسالت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است كه هرگز نمى توان گفت روز اوّل بعثت، دين كامل شده است.

ص: 164

امّا هجرت، روز حركت پيامبر (صلی الله علیه و آله) به فرمان خداست، روز حمله ى كفّار به خانه پيامبر است نه روز يأس آنان.

امّا روزهاى پيروزى در جنگ بدر و خندق و... تنها كفّارى كه در صحنه ى نبرد بودند مأيوس مى شدند، نه همه كفار، در حالى كه قرآن مى فرمايد: الْيوْمَ يئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا... همه كفار مأيوس شدند.

امّا حجه الوداع كه مردم آداب حج را در محضر پيامبر (صلی الله علیه و آله) آموختند، تنها حج مردم با آموزش پيامبر كامل شد، نه همه ى دين در حالى كه قرآن مى فرمايد: الْيوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ امّا غدير خم روزى است كه خداوند فرمان نصب حضرت على را به جانشينى پيامبر (صلی الله علیه و آله) صادر كرد، تنها آن روز است كه چهار عنوان ذكر شده درآيه أَكْمَلْتُ، أَتْمَمْتُ، رَضِيتُ، يئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا با آن منطبق است.(1)

الحساب است.» * امروز چيزهاى پاكيزه براى شما حلال شده؛ و (همچنين) طعام اهل كتاب، براى شما حلال است؛ و طعام شما براى آن ها حلال؛ و (نيز) زنان پاكدامن از مسلمانان، وزنان پاكدامن از اهل كتاب، حلالند؛ هنگامى كه مَهر آن ها را بپردازيد و پاكدامن باشيد؛ نه زناكار، و نه دوست پنهانى و نامشروع گيريد. و كسى كه انكار كند آنچه را بايد به آن ايمان بياورد، اعمال او تباه مى گردد و در سراى ديگر از زيانكاران خواهد بود.

سنت معتقدند كه هر نوع طعامى را شامل مى شود خواه گوشت حيواناتى باشد كه به دست خود آن ها ذبح شده يا غير آن، ليكن اكثريت قاطع مفسران و فقهاى شيعه بر اين عقيده اند كه منظور از آن غير از گوشت هايى است كه ذبيحه آن ها باشد چنان كه در روايات نيز به آن اشاره شده كه منظور حبوبات و ميوه هاست. اگر سؤال شود مگر قبلاً حبوبات حرام بود؟ پاسخ اين كه به جهت تسلط مسلمانان بر آن ها معاشرت با آن ها ممنوع شده بود حال خداوند آن محدوديت را برطرف مى سازد و مى فرمايد حلال است.

بعد از آن حكم حليت ازدواج با زنان مؤمن و زنان اهل كتاب را بيان مى كند به شرط اين كه از طريق ازدواج مشروع باشد نه به صورت زناى آشكار و نه به صورت دوست پنهانى انتخاب كردن. در اين كه ازدواج با زنان اهل كتاب جايز است يا نه ميان فقها اختلاف است؛ اكثرا ازدواج موقت را جايز مى دانند و ازدواج دائم را حرام مى دانند.(1)

گوشت آن حيوان حلال نخواهد بود.(1)

5. بردن نام خدا به هنگام صيد به وسيله سگ شكارى، شرط حليت شكار وى: فكلوا مما امسكن عليكم واذكروا اسم الله عليه. از امام صادق (علیه السلام) روايت شده:

«... اذا صاد و قد سمّى فليأكل و ان صاد و لم يسم فلا يأكل و هذا (ممّا علّمتم من الجوارح مكلبين)».(2)

6. منظور از سگ هاى شكارى آن است كه چنان تربيت شوند كه به فرمان صاحبان آن ها حركت كنند و به فرمانشان برگردند.(3)

7. ضميمه كردن جمله احل لكم الطيبات به جمله و طعام الذين اوتوا الكتاب از قبيل ضميمه كردن يك امر قطعى و مسلم است به امرى مورد شك تا در شنونده ايجاد آرامش خاطر نموده اضطراب او را برطرف سازد، تو گويى نفس مردم با ايمان از تشويش و اضطراب شكى كه نسبت به حلال بودن طعام اهل كتاب داشتند آرام نمى گرفت چون قبلاً از ناحيه خداى تعالى از معاشرت و آميزش و تماس گرفتن و... با اهل كتاب نهى شده بودند، از اين رو براى رفع اين اضطرابشان داستان حليت را هم ضميمه حليت طعام اهل كتاب كرد و مؤمنين فهميدند كه طعام اهل كتاب خود يكى از مصاديق طيبات حلال و از سنخ آن هاست.(4)

8. قوانين تشريع با نظام تكوين هماهنگ است: احل لكم الطيبات.(5)

9. طهارت و پاكى اهل كتاب: و طعام الذين اوتوا الكتاب حل لكم. حليت غذاى اهل كتاب فرع بر طهارت و پاكى آن هاست. زيرا نوعا خوراكى ها داراى رطوبت سرايت كننده است و غالبا با دست ملاقات مى كند، بنا بر اين اگر اهل كتاب نجس بودند، استفاده از طعام آن ها براى مسلمانان جايز نبود.(6)

10. جواز ازدواج با زنان پاكدامن اهل كتاب: اليوم احل لكم... و المحصنات من الذين اوتوا الكتاب من قبلكم. بنا بر اين كه مراد از «محصنات»، زنان پاكدامن باشد. برداشت فوق را

ص: 168

فرمايش منقول از امام صادق (علیه السلام) تأييد مى كند كه در باره آيه فوق فرمود:

«هن العفائف».(1)

11. ازدواج زنان مسلمان با اهل كتاب جايز نيست: احل لكم... و المحصنات من الذين اوتوا الكتاب. خداوند در مورد طعام، تصريح به مبادله طرفينى كرد، ولى در مورد ازدواج تنها زن گرفتن از اهل كتاب را تجويز نمود، از اين مقابله به دست مى آيد كه زنان مسلمان حق ندارند به همسرى اهل كتاب درآيند.(2)

12. حليت ازدواج با زنان، در صورت پرداخت مهريه آنان: اليوم احل... و المحصنات من الذين اوتوا الكتاب من قبلكم اذا ءاتيتموهن اجورهن.(3)

13. مهريه از آنِ خود زن و اجرتى در قبال ازدواج با اوست: ءاتيتموهن اجورهن.(4)

14. ارائه راه حل صحيح به همراه نهى از راه هاى انحرافى، از روش هاى تربيتى قرآن كريم است: محصنين غير مسافحين.(5)

[= قضاى حاجت كرده]، يا با زنان تماس گرفته (و آميزش جنسى كرده ايد)، و آب براى غسل يا وضو نيابيد، با خاك پاكى تيمم كنيد و از آن بر صورت [= پيشانى] و دست ها بكشيد. خداوند نمى خواهد مشكلى براى شما ايجاد كند؛ بلكه مى خواهد شما را پاك سازد و نعمتش را بر شما تمام نمايد؛ شايد شكر او را به جا آوريد. * و به ياد آوريد نعمت خدا را بر شما، و پيمانى را كه با تأكيد از شما گرفت، آن زمان كه گفتيد: «شنيديم و اطاعت كرديم». و از (مخالفت فرمان) خدابپرهيزيد كه خدا، از آنچه درون سينه هاست، آگاه است.

و. «مرافق» جمع «مرفق» به معناى آرنج است. كلمه «الى» در آيه شريفه تنها براى حدّ شستن است نه كيفيت آن چنان كه ميان اهل تسنّن رايج است. توضيح اين كه وقتى انسان به كارگرى سفارش مى كند ديوار اطاق را از كف تا يك متر رنگ كند منظور اين نيست كه ديوار از پايين به بالا رنگ شود، بلكه مقصود آن است كه اين مقدار بايد رنگ شود نه بيشتر نه كمتر. بنا بر اين مقدارى از دست كه بايد شسته شود در آيه بيان شده و اما كيفيت آن در سنت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) كه به وسيله اهل بيت به ما رسيده آمده است و آن شستن آرنج است نه سر انگشتان.(1)

ز. قرار گرفتن «ارجلكم» در كنار «رؤسكم» گواه بر اين است كه پاها نيز بايد مسح شود نه اين كه آن را بشويند و اگر ملاحظه مى كنيم «ارجلكم» به فتح قرائت شده به جهت آن است كه عطف بر محل «برؤسكم» است نه بر وجوهكم.(2)

ح. «جنب» مصدرى است به معناى اسم فاعل يعنى دور شونده و علت تسميه آن است كه انسان در آن حال از نماز و توقف در مسجد و مانند آن دور است و بر مفرد و جمع و مذكر و مؤنث اطلاق مى شود و از اين كه مى فرمايد به هنگام نماز اگر جنب هستيد غسل كنيد ممكن است استفاده شود غسل جانشين وضو مى شود.(3)

ط. براى «صعيد» دو معنا ذكر شده: 1. خاك. 2. تمام چيزهايى كه سطح زمين را پوشانيده اعم از خاك، ريگ و سنگ و همين موضوع باعث اختلاف فقها در چيزى كه تيمم بر آن صحيح است شده كه آيا تيمم فقط بر خاك جايز است يا سنگ و شن هم كفايت مى كند. معناى دوم به ذهن نزديك تر است.(4)

ى. طيب به چيزهايى گفته مى شود كه با طبع انسان موافق است و در قرآن وصف براى امورى واقع شده: «البلد الطيب»، «مساكن طيبة»، «حيات طيبة»، «شجرة طيبة» و مانند آن.(5)

ك. در اين كه منظور از ميثاق چيست دو احتمال ذكر شده: نخست پيمانى است كه

ص: 171

مسلمانان در آغاز اسلام در حديبيه و يا حجة الوداع يا عقبه و يا همه مسلمانان به مجرد قبول اسلام به طور ضمنى با خدا بسته اند و ديگر پيمانى كه به حكم فطرت و آفرينش با خداى خود بسته است و همان است كه از آن به «عالم ذر» تعبير مى شود.(1)

7. انجام تكاليف الهى، زمينه ساز سپاسگزارى از خداوند: لعلكم تشكرون. در برداشت فوق لعلكم تشكرون علت و غايت براى فاغسلوا... فاطهروا... فتيمموا كه از احكام الهى هستند، گرفته شده است.(1)

8. لزوم زدن دو دست بر زمين و مسح پيشانى با آن ها و كشيدن كف هر يك از دو دست بر پشت ديگرى در تيمم: فلم تجدوا ماء فتيمموا صعيدا طيبا فامسحوا بوجوهكم و ايديكم منه. از امام باقر (علیه السلام) روايت شده كه: پيامبر (صلی الله علیه و آله) بعد از خواندن آيه فوق چنين تيمم نمودند:

«فضرب بيده الارض... ثم مسح يديه بجبينه ثم مسح كفيه كل واحد منهما على الاخرى».(2)

9. دسترسى به آب موجب بطلان تيمم: فلم تجدوا ماء فتيمموا صعيدا طيبا. از امام صادق (علیه السلام) روايت شده كه در مورد كسى كه پس از تيمم آب پيدا كرده فرمود:

«... اذا رأى الماء و كان يقدر عليه انتقض التيمم».(3)

10. تعهد فطرى انسان با خداوند، بر اطاعت كامل از او: و ميثاقه الذى واثقكم به اذ قلتم سمعنا و اطعنا. چون مخاطبان آيه همه مسلمانان، بلكه همه انسان ها تا روز قيامت هستند، مقصود از ميثاق، پيمانى است كه همه انسان ها با خدا دارند و آن لزوم اطاعت از اوست كه فطرت و عقل هر انسانى بدان حكم مى كند.(4)

11. تعبير به «ذات الصدور» كه تركيبى از «ذات» به معناى عين و حقيقت و «صدور» به معناى سينه هاست اشاره به اين است كه خداوند از دقيق ترين اسرارى كه در اعماق روح آدمى نهفته است و هيچ كس جز خودش از آن آگاهى ندارد باخبر است.(5)

ص: 173

را شامل نگردد زيرا كفارى كه منشأ كفرشان انكار حق نيست، بلكه كفرشان به جهت اين است كه حق به گوشش نخورده يا مستضعفى هستند كه تشخيص حق از باطل را ندارند اهل دوزخ نيستند، بلكه كار آنان به دست خداست.(1)

دور ساختيم؛ و دل هاى آنان را سخت و سنگين نموديم؛ سخنان (خدا) را از موردش تحريف مى كنند؛ و بخشى از آنچه را به آن ها گوشزد شده بود، فراموش كردند؛ و هر زمان، از خيانتى (تازه) از آن ها آگاه مى شوى، مگر عده كمى از آنان؛ ولى از آن ها درگذر و صرف نظر كن، كه خداون نيكوكاران را دوست مى دارد. * و از كسانى كه ادعاى نصرانيت (و يارى مسيح) داشتند (نيز) پيمان گرفتيم؛ ولى آن ها قسمت مهمّى را از آنچه به آنان تذكر داده شده بود فراموش كردند؛ از اين رو در ميان آن ها تا دامنه قيامت، عداوت و دشمنى افكنديم. و خداوند، (در قيامت) آن ها را از آنچه انجام مى دادند (و نتايج آن)، آگاه خواهد ساخت.

دوازده گانه بنى اسرائيل رياست داشتند و به منزله والى بر آنان بودند و كارهاى آنان را فيصله مى دادند. جالب اين كه در برخى از روايات اهل تسنن آمده كه از پيامبر پرسيدند خلفاى بعد از شما چند نفرند؟ فرمود: دوازده نفر مانند تعداد نقباى بنى اسرائيل.

د. منظور از قرض دادن به خدا در آيه اقرضتم الله قرضا حسنا، صدقه هاى مستحبى است نه زكات واجب.(1)

ه -. منظور از حظى را كه فراموش كردند قسمتى از اصول دينشان بوده كه سعادتشان داير مدار آن اصول بوده است.(2)

و. سؤال: با اين كه ايمان به موسى (علیه السلام) مقدم بر نماز و زكات است چرا موضوع نماز و زكات مقدم شده است ؟

پاسخ: منظور از رسل در آيه شريفه، پيامبرانى است كه بعد از موسى (علیه السلام) آمدند نه خود موسى، بنا بر اين دستورى نسبت به آينده است كه مى تواند بعد از نماز و روزه قرار گيرد وبرخى هم گفته اند منظور از رسل همان نقباى بنى اسرائيل است.(3)

ز. منظور از فاعف عنهم و اصفح... آن است كه از گناهان اكثريت ناصالح صرفنظر كن وثانيا عفو در مورد آزارهايى است كه به شخص پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى رسانيدند نه در مسائل اصولى اسلام كه در آن ها گذشت معنا ندارد.(4)

ح. تحريف تورات توسط بنى اسرائيل (يهود): يحرفون الكلم عن مواضعه. «كلم» جمع «كلمه» به معناى سخن است و مصداق بارز و مورد نظر آن، تورات مى باشد. گفتنى است كه مراد از بنى اسرائيل، به قرينه آيه بعد، يهوديان هستند.(5)

ط. فاغرينا بينهم العداوة و البغضاء...؛ در اين كه اين عداوت و دشمنى بين چه كسانى است، اقوالى ذكر شده؛ آنچه از همه بهتر است آن است كه گفته شود اين عداوت بين امت مسيح واقع شده است و تا روز قيامت هم ادامه دارد.(6)

ص: 178

9. جمله يحرّفون الكلم... به صورت مضارع بيان شد تا دلالت بر استمرار عمل آنان نمايد.(1)

10. قساوت قلب و نفهميدن حق، آن گاه كه پيامد گناه و كيفر آن باشد، عذر نيست: لعنّهم و جعلنا قلوبهم قاسية. بنى اسرائيل گرچه به سبب ناتوانى از درك حقايق مرتكب تحريف شدند، ولى چون اين ناتوانى ناشى از گناه خود آنان بوده است، مورد مذمت خداوند قرار گرفتند. بنا بر اين عجز از فهميدن حق، اگر پيامد گناه باشد، نمى تواند عذر شمرده شود.(2)

11. مراقبت مستمر پيامبر (صلی الله علیه و آله) بر اعمال و رفتار يهوديان عصر خويش و آگاهى وى به خيانت هاى آنان: و لا تزال تطلع على خائنة منهم.(3)

12. از آيه و من الذين قالوا... چنين بر مى آيد كه طايفه نصارى به عنوان پيرو يك مذهب يا يهود و نصارى هر دو تا پايان جهان در دنيا وجود خواهند داشت.

سؤال: از اخبار اسلامى چنين استفاده مى شود كه پس از ظهور حضرت مهدى (علیه السلام) در سراسر جهان يك آيين بيشتر نخواهد بود و آن آيين اسلام است و اين دو چگونه قابل جمع است ؟

پاسخ: ممكن است مسيحيت يا مسيحيت و آيين يهود به صورت يك اقليت بسيار ضعيف در جهان حتى در عصر حضرت مهدى (علیه السلام) باقى بماند زيرا مى دانيم در آن عصر نيز آزادى اراده انسان ها از بين نمى رود و دين جنبه اجبارى پيدا نمى كند.(4)

13. ادعاى دروغين نصرانيت (يارى عيسى (علیه السلام) و دين خدا) از سوى مسيحيان: و من الذين قالوا انا نصارى اخذنا ميثاقهم. خداوند براى بيان اين نكته كه مسيحيان تنها مدعى نصرانيت هستند، فرمود: و من الذين قالوا و نفرمود «و من النصارى» چون آن ها نه به آيين نصرانيت پايبند بودند و نه عيسى (علیه السلام) و دين خدا را يارى مى كردند.(5)

14. كينه و دشمنى دايم مسيحيان با يكديگر تا روز قيامت: فاغرينا بينهم العداوة و البغضاء الى يوم القيامة. «اغرينا» از «غراء» به معناى «چسب» گرفته شده است؛ يعنى تنها وسيله و مايه اتصال آن ها با يكديگر عداوت و دشمنى است.(6)

ص: 180

15. كينه و دشمنى دايمى يهود و مسيحيان با يكديگر تا روز قيامت: و لقد اخذ الله ميثاق بنى اسرائيل... العداوة و البغضاء الى يوم القيامة. بنا بر اين كه ضمير در «بينهم» به يهود و نصارى برگردانده شود.(1)

16. سؤال: از آيه شريفه و جعلنا قلوبهم قاسية استفاده مى شود خداوند قلب آن ها را سخت كرد، آيا اين كار جبر نيست ؟

پاسخ: زمينه اين كيفر الهى را خودشان فراهم كردند چنان كه در آيه ديگر مى فرمايد: خداوند ظالمين را گمراه مى كند: و يضلّ الله الظالمين. (ابراهيم، 27)

وبه فرمان خود، از تاريكى ها به سوى روشنايى مى برد و آن ها را به سوى راه راست، رهبرى مى نمايد. * آن ها كه گفتند: «خدا، همان مسيح بن مريم است»، به طور مسلّم كافر شدند؛ بگو: «اگر خدا بخواهد مسيح بن مريم و مادرش و همه كسانى را كه روى زمين هستند هلاك كند، چه كسى مى تواند جلوگيرى كند؟ (آرى،) حكومت آسمان ها و زمين، و آنچه ميان آن دو قرار دارد از آن خداست؛ هر چه بخواهد، مى آفريند؛ (حتى انسانى بدون پدر، مانند مسيح؛) و او، بر هر چيزى تواناست.» * يهود و نصارى گفتند: «ما، فرزندان خدا و دوستانِ (خاص) او هستيم.» بگو: «پس چرا شما را در برابر گناهانتان مجازات مى كند؟! بلكه شما هم بشرى هستيد از مخلوقاتى كه آفريده؛ هر كس را بخواهد (و شايسته بداند)، مى بخشد؛ و هر كس را بخواهد (و مستحق بداند)، مجازات مى كند؛ و حكومت آسمان ها و زمين و آنچه در ميان آن هاست، از آنِ اوست؛ و بازگشت همه موجودات، به سوى اوست.» * اى اهل كتاب! رسول ما، پس از فاصله و فترتى ميان پيامبران، به سوى شما آمد؛ در حالى كه حقايق را براى شما بيان مى كند؛ تا مبادا (روز قيامت) بگوييد: «نه بشارت دهنده اى به سراغ ما آمد، و نه بيم دهنده اى». (هم اكنون، پيامبرِ) بشارت دهنده و بيم دهنده، به سوى شما آمد. و خداوند بر همه چيز تواناست.

ج. منظور از اين حقايق كه آن را كتمان و پنهان مى كردند، آياتى از تورات و انجيل است كه در آن از آمدن خاتم الانبيا و از نشانى ها و خصوصيات آن جناب خبر داده است.(1)

د. مراد از هدايت در يهدى به الله هدايت به معناى رساندن به مقصد است نه نشان دادن راه.(2)

ه -. جمله قل فمن يملك من الله شيئا ان أراد ان يهلك المسيح ابن مريم و أمه... برهانى است بر بطلان عقيده مسيحيان؛ برهانى كه از راه تناقض بودن آن عقيده اقامه شده چون بنا بر آن عقيده، مسيح از يك طرف اله و معبود است و از طرفى ديگر يك فرد بشر و مخلوق چون همواره از آن جناب به نام عيسى پسر مريم ياد مى كند و همه عوارضى كه براى ساير افراد بشر و هر انسان مفروضى كه در روى زمين قرار داشته باشد جايز و ممكن مى داند، براى عيسى بن مريم نيز جايز و ممكن مى داند و از طرفى همه موجودات آسمان و زمين مسخر خدايند و خداوند حق تصرف در آن ها را دارد حال كه هلاكت براى مسيح از نظر عقل امرى جايز و ممكن باشد ديگر چگونه او مى تواند معبود بوده باشد پس اعتقاد به بشر بودن مسيح نقيض اعتقاد به خدا بودن وى است.(3)

و. جمله لله ملك السموات و الارض دليل بر جمله قبل است؛ يعنى اگر خدا بخواهد مسيح و مادرش و اهل زمين را هلاك كند كسى نمى تواند مانع شود چرا كه خداوند صاحب ملك مطلق است و اوست كه در زمين و آسمان و ما بين اين دو تصرف مى كند.(4)

ز. منظور از اين تعبير كه ما فرزندان خدا و دوستان او هستيم اين است كه ما يهوديان و مسيحيان آن قدر در درگاه خداى تعالى محبوب و مقرب هستيم كه پسران در نظر پدران محبوب و مقربند، پس ما نسبت به خداى تعالى جنبه شاهزادگان را داريم كه در صفى جداى از صف رعيت قرار دارند.(5)

ص: 183

ح. مراد از عذاب در آيه فلم يعذبكم بذنوبكم، عذاب دنيوى قتل و اسير شدن و مسخ و اخروى مى باشد.(1)

ط. مسيحيان چند ادعاى باطل در مورد خدا دارند:

1. عقيده به خدايان سه گانه دارند كه آيه 170 سوره نساء آن را ابطال مى كند: لا تقولوا ثلاثة انتهوا خيرا لكم انما الله اله واحد.

2. آن ها خداى آفريننده عالم هستى را يكى از خدايان سه گانه مى شمرند و به او خداى پدر مى گويند؛ قرآن اين عقيده را در آيه 73 سوره مائده ابطال مى كند: لقد كفر الذين قالوا ان الله ثالث ثلاثه و ما من اله الاّ اله واحد.

3. ديگر اين كه خدايان سه گانه در عين تعدد حقيقى يكى هستند كه گاهى از آن تعبير به وحدت در تثليث مى شود و اين همان چيزى است كه در آيه شريفه مورد بحث به آن اشاره شده كه آن ها مى گويند خدا همان مسيح بن مريم است و مسيح بن مريم همان خداست.(2)

ى. «فترت» در اصل به معناى سكون و آرامش است و به فاصله ميان دو حركت و انقلاب گفته مى شود كه منظور فاصله زمان حضرت عيسى تا پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است كه 600 سال طول كشيد. اگر گفته شود مگر ممكن است در اين مدت مردم بدون رهبر باشند، پاسخ اين كه رسولانى در اين دوران نبودند، اما هيچ مانعى ندارد كه اوصياى آنان بوده باشند چنان كه اميرالمؤمنين (علیه السلام) مى فرمايد: ممكن نيست زمين خالى از حجت مشهور يا مستور باشد:

«اللهم بلى لاتخلوا الارض من قائم لله بحجة امّا ظاهرا مشهورا أو خائفا مغمورا».(3)

ملاحظه اى در تربيت اقوام كنونى نداشته از ذكر آن ها صرف نظر شده است.(1)

2. يهدى به اللّه من اتّبع رضوانه سبل السلم. ارجاع ضمير مفرد «به» به قرآن و پيامبر (صلی الله علیه و آله) بيانگر اين معناست كه آن ها داراى يك حقيقت هستند و در هدايتگرى يك چيز به شمار مى آيند.(2)

3. رسيدن به راه هاى سلامت و امنيت، از اهداف رسالت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است: قد جاءكم رسولنا... يهدى به الله من اتبع رضوانه سبل السلم.(3)

4. جمله يهدى به الله را مقيد كرد به جمله من اتبع رضوانه و از اين مقيد كردن معلوم مى شود كه خداى هادى وقتى هدايت بالقوه اش فعليت پيدا مى كند كه مكلف پيرو رضوان و خشنودى او باشد.(4)

5. انسان ها در اعمال خويش نه مجبورند و نه رها و آزاد: من اتبع رضوانه... باذنه.(5)

6. صراط مستقيم، راهى والاتر از سبل السلام و نيازمند هدايتى ويژه است: يهدى به اللّه من اتبع رضوانه سبل السلام... و يهديهم الى صراط مستقيم. مقدم داشتن هدايت به «سبل السلام» بر هدايت به «صراط مستقيم»، گوياى اين است كه براى رسيدن به صراط مستقيم بايد از «سبل السلم» گذشت.(6)

7. صفت سلام را كه براى راه هاى خود آورده به طور اطلاق و بدون قيد آورده تا بفهماند سبيل او سالم از انحاى شقاوت ها و محروميت هايى است كه امر سعادت زندگى دنيايى و آخرتى بشر را مختل مى سازد و راه هاى سلام او آميخته با هيچ نوع شقاوتى نيست.(7)

8. ظلمات را به صيغه جمع و نور را به لفظ مفرد آورده اشاره است به اين كه راه حق هر چند كه بر حسب مقامات و مراحل متعدد است، ولى در آن اختلاف و تفرق وجود ندارد.(8)

ص: 185

9. اخراج مردم از ظلمات به سوى نور را مقيد كرد به اذن پروردگارشان تا با اين وسيله توهم استقلال انبيا در هدايت را نفى نمايد و بفهماند كه سبب حقيقى اين هدايت خداى سبحان است.(1)

10. نكره آوردن كلمه «مستقيم» به منظور تعظيم و بزرگداشت است.(2)

11. نفى هر گونه قدرت در برابر قدرت و اراده خداوند: فمن يملك من اللّه شيئا ان اراد ان يهلك. استفهام فمن يملك، استفهام انكارى است؛ يعنى هيچ كس قادر بر ايستادگى در برابر خواست خداوند نيست.(3)

12. نكره آوردن «شيئا» براى بيان تحقير و تقليل است؛ يعنى غير خدا مالك هيچ چيز حتى اشياى كوچك نيستند.(4)

13. آيه يا أهل الكتاب قد جاءكم... يبين لكم دلالت دارد بر اين كه خداوند پيامبر گرامى خود را به دانشى مخصوص گردانيده است كه ديگران از آن دانش محرومند.(5)

14. انسان در انتخاب راه آزاد است؛ انبيا فقط بشارت دهنده هستند و اجبار و اكراهى ندارند.(6)

15. بعثت پيامبران اتمام حجت خداوند بر مردم: ان تقولوا ما جاءنا من بشير و لا نذير. اگر چه خطاب آيه متوجه اهل كتاب است، ولى قطعا در اتمام حجت به سبب رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) بين اهل كتاب و ساير مردم تفاوتى نيست.(7)

16. تنوين در بشير و نذير دلالت بر تفخيم و عظمت مى كند. ثانيا در آيه نوعى منت گذارى از طرف خداوند بر اهل كتاب است چرا كه در زمانى كه آثار وحى از بين رفته بود و آنان نياز به آن داشتند خداوند پيامبرى به سوى آنان ارسال نمود.(8)

17. يهود و نصارى چندين ادعاى باطل دارند كه قرآن آن ها را نقل و سپس نقد مى كند:

ص: 186

1. جز ما كسى داخل بهشت نخواهد شد. قرآن مى فرمايد اين صرف آرزو است و هيچ دليلى بر اين سخن ندارند: و قالوا لن يدخل الجنة الاّ من كان هودا أو نصارى تلك أمانيهم قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقين. (بقره، 111)

الف. آتش جهنم جز چند روز معين به ما نمى رسد. پاسخ اين كه آيا از خداوند عهدى گرفته اند: و قالوا لن تمسنا النار الا أياما معدوده قل اتخذتم عندالله عهدا فلن يخلف الله وعده. (بقره، 80)

ب. ما پسران و دوستان خدا هستيم. پاسخ اين كه پس چرا شما را به وسيله گناهان عذاب مى كند: نحن أبناءالله و أحباؤه قل فلم يعذبكم بذنوبكم. (مائده، 18)

بود.» * گفتند: «اى موسى! در آن (سرزمين)، جمعيتى (نيرومند و) ستمگرند؛ و ما هرگز وارد آن نمى شويم تا آن ها از آن خارج شوند؛ اگر آن ها از آن خارج شوند، ما وارد خواهيم شد.» * (ولى) دو نفر از مردانى كه از خدا مى ترسيدند، و خداوند به آن ها، نعمت (عقل و ايمان و شهامت) داده بود، گفتند: «شما وارد دروازه شهر آنان شويد؛ هنگامى كه وارد شديد، پيروز خواهيد شد. و بر خدا توكل كنيد اگر ايمان داريد.» * (بنى اسرائيل) گفتند: «اى موسى! تا آن ها در آنجا هستند، ما هرگز وارد نخواهيم شد؛ تو و پروردگارت برويد و (با آنان) بجنگيد، ما همين جا نشسته ايم». * (موسى) گفت: «پروردگارا! من تنها اختيار خودم و برادرم را دارم، ميان ما و اين جمعيت گنهكار، جدايى بيفكن.» * خداوند (به موسى) فرمود: «اين سرزمين (مقدس)، تا چهل سال بر آن ها ممنوع است (و به آن نخواهند رسيد)؛ پيوسته در زمين (دراين بيابان)، سرگردان خواهند بود؛ و در باره (سرنوشت) اين جمعيت گنهكار، غمگين مباش.»

ج. در اين كه منظور از ارض مقدسه چيست ؟ وجوهى بيان شده از جمله: سرزمين بيت المقدس، شام، اردن، فلسطين و سرزمين طور. بعيد نيست منظور تمام منطقه شامات باشد كه با همه اين احتمالات سازگار است. مرحوم علامه طباطبايى مى فرمايد: اين سرزمين در آيات ديگر به مبارك بودن توصيف شده كه اطراف مسجدالاقصى است.(1)

د. منظور از «قوم جبار» جمعيت عمالقه بودند كه اندام هاى درشت و بلند داشتند و آن ها جمعيتى از نژاد سامى بودند كه در شبه جزيره عربستان نزديك صحراى سينا زندگى مى كردند. آن ها به مصر حمله كردند و آن را در اختيار گرفتند و حدود 50 سال حكومت آن ها طول كشيد.(2)

ه -. منظور از «رجلان» كه خداوند به آن ها نعمت داده بود، بر طبق سخن غالب مفسران يوشع بن نون و كالب بن يوفنا بوده اند كه از نقباى دوازده گانه بنى اسرائيل محسوب مى شدند.(3)

و. از كلمه «من» در من الذين يخافون استفاده مى شود كه خداترسان آن دو نفر نبودند بلكه جماعتى بوده اند كه از ميان آنان دو نفر برخاسته اند.(4)

ز. منظور از حرمت، حرمت تكوينى است؛ يعنى خداى تعالى (به خاطر سرپيچى بى ادبانه و بى شرمانه كه كرديد) چنين مقدر فرموده تا چهل سال نتوانيد داخل آن سرزمين شويد و گرفتار سرگردانى گرديد.(5)

2. هيچ يك از جهانيان از نعمت هاى ويژه اعطا شده به قوم موسى (علیه السلام) برخوردار نبوده اند: و ءاتاكم ما لم يؤت احدا من العالمين.(1)

3. از جمله و ءاتاكم ما لم يؤت احدا من العالمين به دست مى آيد كه قبل از فرمان داخل شدن در سرزمين مقدس عده اى از معجزات از قبيل «منّ» و «سلوى» و انفجار چشمه هاى دوازده گانه از يك سنگ و سايه افكندن ابر بر سر آنان رخ داده است.(2)

4. از جمله القوم القاسقين كه دو نوبت تكرار شده معلوم مى شود كه بنى اسرائيل به قدرى اين مخالفت را تكرار كرده اند كه صفت فسق بر آنان صادق شده است.(3)

5. اذكروا نعمة الله... يا قوم ادخلوا الارض المقدسة؛ فرمان موسى (علیه السلام) به بنى اسرائيل ادخلوا الارض پس از بيان نعمت هاى الهى بر آنان، بيانگر آن است كه اجراى آن فرمان، سپاس نعمت هاى ياد شده است.(4)

6. فرار از جنگ و جهاد، ممنوع و زيانبار است: و لا ترتدوا على ادباركم فتنقلبوا خاسرين.(5)

7. اگر قبل از فرمان دخول به ارض مقدسه خداوند نعمت ها را به رخ بنى اسرائيل كشيده و به يادشان آورده، براى اين بوده كه اين فرمان را به نشاط بپذيرند و آن را مايه زيادتر شدن نعمت ها و تماميت نعمت هاى قبلى خود تلقى كنند.(6)

8. وقتى حضرت موسى (علیه السلام) فرمود وارد اين سرزمين شويد، آن ها پاسخ دادند: هرگز وارد نخواهيم شد؛ جمله لن ندخلها كه معمولاً «لن» براى نفى ابد است نشان دهنده وحشت عميق بنى اسرائيل به خاطر تأثير استعمار فرعون است كه در طول ساليان دراز بر نسل آن ها گذارده بود.

9. از جمله كتب الله لكم استفاده مى شود كه خداوند چنين مقرر داشته بود كه بنى اسرائيل در اين سرزمين مقدس به آرامش و رفاه زندگى كنند، اما اگر اين دستور را به كار

ص: 190

نبندند زيان هاى سنگينى دامان آن ها را خواهد گرفت.(1)

10. خداترسى زمينه فراهم شدن الطاف و نعمت هاى الهى است؛ يخافون انعم الله عليهما.(2)

11. سؤال: اين دو نفر از كجا مى دانستند كه اگر بنى اسرائيل با يك حمله غافلگيرانه وارد شهر بشوند عمالقه عقب نشينى خواهند كرد؟

پاسخ: از اطمينانى كه به وعده حضرت موسى داشتند. علاوه بر اين بر طبق يك قاعده كلى كه در تمام جنگ ها وجود دارد، اگر جمعيت مهاجم بتواند خود را به مركز اصلى دشمن برساند يعنى در خانه او با او بجنگد پيروز مى شود.(3)

12. ياران موسى (علیه السلام) و وفاداران به او براى نبرد با زورگويان سرزمين مقدس، جمعى اندك و ناچيز: ان فيها قوما جبارين... قال رجلان من الذين يخافون.(4)

13. پيروزى حق بر باطل، در گرو كوشش و تلاش صاحبان حق است: فاذا دخلتموه فانكم غالبون.(5)

14. ضرورت توأم بودن حركت و تلاش با توكل بر خدا: ادخلوا عليهم الباب... و على الله فتوكلوا.(6)

15. اين كه در آيه شريفه 24 عبارت «هرگز داخل نمى شويم» را تكرار كرده اند براى اين بوده كه موسى (علیه السلام) را براى هميشه مأيوس سازند تا در نتيجه موسى ديگر نسبت به دعوتش اصرار نورزد و دعوت خود ار تكرار نكند.(7)

16. قوم موسى (علیه السلام) مردمى لجوج، نصيحت ناپذير و ناسپاس در برابر نعمت هاى الهى: اذكروا نعمة الله عليكم... قالوا يا موسى انا لن ندخلها ابدا ماداموا فيها.(8)

17. اهانت قوم موسى، نسبت به ساحت مقدس خداوند: فاذهب انت و ربك. گفتن

ص: 191

«ربك» و نه «ربنا»، حاكى از جسارت قوم موسى به خداوند است.(1)

18. جمله انى لا أملك الانفسى و اخى... كنايه از ناتوانى است؛ ناتوانى از وادار كردن مردم بر قبول دعوتى كه برايشان آورده است.(2)

19. نااميدى موسى (علیه السلام) از حركت بنى اسرائيل و مبارزه با جباران براى ورود به سرزمين مقدس: قال رب انى لا املك الا نفسى و اخى.(3)

20. تمرد و گناه بنى اسرائيل، موجب نفرين موسى (علیه السلام) بر آنان: فافرق بيننا و بين القوم الفاسقين.(4)

21. فلسفه سرگردانى بنى اسرائيل اين بود كه بنى اسرائيل ساليان دراز در زير ضربات استعمار فرعون به سر برده بودند و رسوبات اين دوران به صورت عقده هاى حقارت و خودكم بينى و احساس ذلت و كمبود در روح آنان لانه كرده بود و حاضر نشدند در مدتى كوتاه زير نظر رهبرى بزرگ مانند موسى (علیه السلام) جان و روح خود را شستشو دهند و با يك جهش سريع براى زندگى نوينى كه توأم با افتخار و قدرت و سربلندى باشد آماده شوند، از اين رو بايد ساليان دراز در بيابان ها سرگردان بمانند و نسل موجود از بين برود و نسلى نو در محيط صحرا، در محيط آزاد و حريت در آغوش تعليمات خدايى و در عين حال در ميان مشكلات و سختى ها پرورش يابد تا بتواند دست به چنين جهادى بزند.(5)

ص: 192

ب. سياق كلام در زمينه گفتار قال لاقتلنك قال انما يتقبل الله... دلالت دارد براين كه اين دو برادر فهميده بودند كه قربانى يكى از آن دو قبول و از ديگرى رد شده، اما اين كه از كجا اين معنا را فهميده بودند آيه شريفه از آن ساكت است، ليكن در جاى ديگر قرآن آمده كه معهود در امت هاى سابق يا در خصوص بنى اسرائيل چنين بوده كه هر كس به درگاه خدا قربانى تقديم مى كرده اگر مورد قبول درگاه الهى واقع مى شده آتش آن قربانى را مى سوزانده است: الذين قالوا ان الله عهد الينا الا نؤمن لرسول حتى تأتينا بقربان تأكله النار.(1)

ج. فطوعت له نفسه قتل اخيه؛ در اين باره اقوالى است. منظور از «نفس»، قابيل است ومنظور از «اخيه» هابيل است. يعنى:

1. نفسش او را تحريك و تشجيع كرد كه برادر خود را بكشد.

2. نفسش قتل برادر را در نظرش بياراست.

3. نفسش او را مساعدت و هماهنگى كرد بر قتل برادر.(2)

د. وقتى كه دو برادر هر كدام كارى را براى تقرب به خدا انجام دادند، از يكى قبول شد و از ديگرى پذيرفته نشد؛ آن برادرى كه كارش پذيرفته نشد برادر خود را تهديد به قتل كرد. او در پاسخ گفت: اگر تو بخواهى مرا به قتل برسانى من اين كار را نمى كنم به علاوه من نمى خواهم بار گناه ديگرى را به دوش بكشم، بلكه مى خواهم تو بار گناه مرا به دوش بكشى؛ زيرا اگر به راستى اين تهديد را عملى سازى، بار گناهان من به دوش تو خواهد افتاد چرا كه حق حيات مرا سلب كردى بايد غرامت آن را بپردازى و چون عمل صالحى ندارى بايد گناهان مرا به دوش بگيرى.(3)

ه -. در جمله فاصبح من النادمين دو معنا اراده شده است:

1. قاتل از دفن نكردن جسد برادرش پشيمان شده بود.(4)

2. پشيمانى او از اصل قتل بوده است.(5)

ص: 194

8. حسد زمينه ساز قتل و جنايت است: قال لاقتلنك. برداشت فوق را فرمايش منقول از امام صادق (علیه السلام) تأييد مى كند كه فرمود:

«... فقبل اللّه قربان هابيل فحسده قابيل فقتله...».(1)

9. لزوم تلاش در جهت آرام نمودن خشم و حسادت برافروخته ديگران در رويارويى با آنان: لئن بسطت... ما انا بباسط يدى اليك. بيان نحوه برخورد هابيل با برادرش، مى تواند درسى آموزنده براى همگان در موارد مشابه با آن باشد.

10. خداترسى، جلوگير آدمى از جنايت و آدمكشى است: ما انا بباسط يدى اليك لاقتلك انى اخاف الله رب العالمين.

11. گناهان آدمى، قابل انتقال به ذمه فردى ديگر: انى اريد ان تبوأ باثمى و اثمك. «تبوأ» به معناى «ترجع» است؛ يعنى تو بر فرض كشتن من باز مى گردى در حالى كه گناهان مرا نيز به دوش مى كشى و لازمه آن، گناهان هابيل بر گردن قابيل است.

12. وسوسه هاى نفسانى قابيل، كشتن برادر را بر او هموار ساخت: فطوعت له نفسه. «طوعت» از مصدر «تطويع» به معناى «تسهيل» و نيز «متابعت» است. برداشت فوق بر اساس معناى اول است.

13. توانايى هواى نفس در سركوبى عواطف برادرى و انسانى: فطوعت له نفسه قتل اخيه. تصريح به كلمه «اخيه» براى رساندن اين است كه حتى عواطف برادرى نيز نتوانست نفس قابيل را از خواسته خويش (كشتن هابيل) باز دارد.

14. قابيل، كيفيت قتل برادرش هابيل را از ابليس آموخت: فطوعت له نفسه قتل اخيه فقتله. از امام سجاد (علیه السلام) روايت شده كه بعد از خواندن آيه فوق فرمود:

«فلم يدر كيف يقتله حتى جاء ابليس فعلمه...».(2)

15. آيه شريفه فبعث الله غرابا... دلالت دارد براين كه قاتل بعد از ارتكاب قتل مدتى در كار خود متحير مانده و از اين بيمناك بوده كه ديگران از جنايت او خبردار شوند و فكر مى كرده كه چه كند تا ديگران به جسد مقتول برخورد نكنند.(3)

ص: 196

16. قابيل، سرگردان و متحير در برابر جسد بى جان برادرش هابيل: فبعث الله غرابا... ليريه كيف يوارى سوءة اخيه. برداشت فوق را فرمايش منقول از امام صادق (علیه السلام) تأييد مى كند كه فرمود:

«قتل قابيل هابيل و تركه بالعراء لا يدرى ما يصنع به...».(1)

17. خداوند، امداد خويش را حتى از گنهكاران دريغ نمى دارد: فاصبح من الخاسرين * فبعث الله غرابا... ليريه كيف يوارى سوءة أخيه.(2)

18. قتل نفس محترم، در پى دارنده ندامت قاتل: فاصبح من النادمين. از امام سجاد (علیه السلام) روايت شده:

«... و الذنوب التى تورث الندم قتل النفس التى حرم اللّه... قال عزّ و جلّ فى قصة قابيل حين قتل اخاه هابيل ... (فاصبح من النادمين)...».(3)

ص: 197

كه ايمان آورده ايد! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد؛ و وسيله اى براى تقرب به او بجوييد و در راه او جهاد كنيد باشد كه رستگار شويد. * به يقين كسانى كه كافر شدند، اگر تمام آنچه روى زمين است و همانند آن، مال آن ها باشد و همه آن را براى نجات از كيفر روز قيامت بدهند، از آنان پذيرفته نخواهد شد؛ و مجازات دردناكى خواهند داشت. * پيوسته مى خواهند از آتش خارج شوند، ولى نمى توانند از آن خارج گردند و براى آن ها مجازاتى پايدار است. * دستِ مردِ دزد و زنِ دزد را؛ به كيفر عملى كه انجام داده اند به عنوان يك مجازات الهى، قطع كنيد و خداوند توانا و حكيم است. * اما آن كس كه پس از ستم كردن، توبه و جبران نمايد، خداوند توبه او را مى پذيرد؛ (و از اين مجازات، معاف مى شود؛ زيرا) خداوند، آمرزنده و مهربان است. * آيا نمى دانى كه حكومت و فرمانروايى آسمان ها و زمين از آن خداست ؟! هر كس را بخواهد (و مستحق بداند)، كيفر مى كند و هر كس را بخواهد (و شايسته بداند)، مى بخشد؛ و خداوند بر هر چيزى قادر است.

عين حال خالى از تشديد و تهديد هم نيست.(1)

د. منظور از محاربه با خداوند بعد از عدم امكان معناى حقيقى آن و تعيين اراده معناى مجازى آن، يك معناى وسيع دارد كه بر مخالفت هر حكمى از احكام الهى انطباق مى يابد، ليكن همراه ساختن محاربه پيامبر و خداوند (با خداوند و پيامبر مى جنگند) مى رساند كه منظور از اين جنگ، معنايى است كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نيز در آن دخالتى دارد؛ يعنى آن كسى كه مى جنگد مى خواهد ولايت و حكومت پيامبر را از بين ببرد يا راهزنانى كه امنيت عمومى را خدشه دار مى كنند.(2)

ه -. منظور از قطع ايدى و ارجل از خلاف اين است كه هر يك از دست و پاى مجرم از طرف مخالف آن ديگر قطع شود مثلاً اگر دست راست او را قطع كردند، پاى چپش را قطع كنند.(3)

و. الا الذين تابوا من قبل ان تقدروا عليهم؛ يعنى تنها در صورتى مجازات حد از آن ها برداشته مى شود كه پيش از دستگير شدن به ميل و اراده خود از اين جنايت صرفنظر كنند و پشيمان گردند و توبه او تنها تأثير در ساقط شدن حق الله دارد، اما حق الناس بدون رضايت صاحبان حق ساقط نخواهد شد.(4)

ز. وسيله، هر كار و هر چيزى را كه باعث نزديك شدن به پيشگاه مقدس پروردگار مى شود شامل مى گردد كه مهمترين آن ها ايمان به خدا و پيامبر (صلی الله علیه و آله) و جهاد و عبادات همچون نماز و زكات و... مى شود(5) چنان كه اميرالمؤمنين (علیه السلام) مى فرمايد:

«انّ افضل ما توسّل به المتوسلون الى الله سبحانه الايمان به و برسوله و الجهاد فى سبيله...».(6)

ح. مراد از جمله و جاهدوا فى سبيله مطلق جهاد است؛ يعنى اعم از جهاد با نفس وجهاد با كفار است.(7)

ص: 200

ط. منظور از قطع دست و پا طبق آنچه در كتب فقهى ذكر شده همان مقدارى است كه در مورد سرقت بيان گرديده؛ يعنى تنها بريدن چهار انگشت از دست يا پا مى باشد.

آيا مجازات هاى چهارگانه فوق جنبه تخييرى دارد يعنى حكومت اسلامى هر كدام را در باره هر كسى صلاح بداند اجرا مى كند يا متناسب با چگونگى جرم و جنايتى است كه صورت گرفته است؛ يعنى اگر افراد محارب دست به كشتن انسان هاى بى گناهى زده اند مجازات قتل براى آن ها انتخاب مى شود و اگر اموال آن ها را با تهديد به اسلحه ببرند انگشتان دست و پاى آن ها قطع مى شود و اگر دو كار مذكور را انجام دادند اعدام مى شوند و اگر تنها اسلحه به روى مردم كشيدند براى ايجاد ترس اما خونى ريخته نشده در اينجا بايد تبعيد شوند؟

شكى نيست كه معناى دوم به حقيقت نزديك تر است و بر طبق روايات است و اگر در برخى از روايات تخيير را براى حكومت اسلامى بيان كرده ناظر به اين است كه چگونگى جنايت را نيز در نظر بگيرد؛ زيرا بسيار بعيد است كه مسئله قتل و اعدام همرديف تبعيد باشد.(1)

4. سيراب نمودن تشنه اى كه به آب دسترسى ندارد، به منزله احياى اوست: و من احياها فكانما احيا الناس جميعا. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«... و من سقى الماء فى موضع لا يوجد فيه الماء كان كمن احيا نفسا و (من احياها فكانما احيا الناس جميعا)».(1)

5. سؤال: چگونه قتل يك انسان مساوى با قتل همه انسان ها و نجات يك نفس مساوى با نجات همه انسان ها مى باشد؟

پاسخ: اولاً كسى كه دست به خون انسان بى گناهى مى آلايد در حقيقت چنين آمادگى را دارد كه انسان هاى بى گناه ديگرى را كه با آن مقتول از نظر انسانى و بى گناهى برابرند مورد حمله قرار دهد و به قتل برساند. ثانيا جامعه انسانى در حقيقت يك واحد بيش نيست و افراد آن همانند اعضاى يك پيكرند؛ هر لطمه اى به عضوى از اعضاى اين پيكر برسد اثر آن كم و بيش در ساير اعضا آشكار مى گردد.(2)

6. با اين كه اين حكم (قتل نفس) مزبور اختصاصى به بنى اسرائيل ندارد و در امت هاى ديگر نيز هست، ليكن فقط نام بنى اسرائيل برده شده؛ زيرا مسأله قتل و خونريزى مخصوصا قتل هايى كه از حسد و تفوق طلبى سرچشمه مى گيرد در ميان آن ها فراوان بوده است.(3)

7. جان كسى كه در زمين فساد مى كند يا براى جان مردم ارزشى قائل نيست و آنان را به قتل مى رساند، بى ارزش است و بايد از بين برود: بغير نفس أو فساد.(4)

8. حدود چهارگانه (قتل، به دار آويختن، قطع دست و پا و تبعيد)، كيفرى مناسب براى محاربان فسادگر: انما جزاء الذين يحاربون الله و رسوله و يسعون فى الارض فسادا. «جزاء» در لغت به معناى كيفر و پاداشى است كه كافى باشد.(5)

9. گناه محاربه با پيامبر (صلی الله علیه و آله) همسان با گناه محاربه با خدا: انما جزاء الذين يحاربون الله و رسوله.(6)

ص: 202

10. اجراى حدود الهى، روشى براى مبارزه با فساد اجتماعى و پاسدارى از امنيت جامعه: انما جزاء الذين يحاربون الله و رسوله و يسعون فى الارض فسادا ان يقتلوا.(1)

11. اين كه فرمود: فاعلموا انّ الله غفور رحيم كنايه است از برداشتن حد از آنان در آن صورت كه قبل از دستگيرى توبه كرده باشد، پس در اصل، آيه از مواردى است كه مغفرت به غير امر اخروى تعلق گرفته است.(2)

12. ذلك لهم خزى فى الدنيا...؛ بعضى از مفسرين به اين جمله استدلال كرده اند به اين كه صرف جارى كردن حد الهى كه يا قتل است و يا به دار آويختن و... باعث نمى شود كه عذاب آخرتى مجرم برطرف شود و اين استدلال تا حدودى حق است.(3)

13. سقوط حدود چهارگانه (قتل، به دار آويختن، قطع دست و پا و تبعيد) از محاربان و فسادانگيزانى كه پيش از دستگيرى توبه كنند: انما جزاء الذين يحاربون... الا الذين تابوا من قبل ان تقدروا عليهم.(4)

14. راه توبه براى همه بندگان، حتى محاربان و مفسدان، باز است: الا الذين تابوا من قبل ان تقدروا عليهم.(5)

15. مؤمنان، بايد همواره نسبت به ثمردهى ايمان و عمل خويش در مرز بيم و اميد باشند: يا ايها الذين ءامنوا اتقوا الله... جاهدوا فى سبيله لعلكم تفلحون. كلمه «لعل» ناظر به اين حقيقت است كه مؤمنان، هر چند مراحل تقوا و تقرب به خدا و جهاد را گذرانده باشند، نبايد رستگارى و فلاح را براى خويش حتمى بشمارند و در نتيجه به عمل خويش مغرور شوند.(6)

16. امر به جهاد در راه خدا و قتال با كفار، بعد از امر به ابتغاى وسيله به سوى خدا از باب امر به خاص بعد از امر به عام است تا اهتمام گوينده را نسبت خاص بفهماند.(7)

ص: 203

17. كارآيى اموال فقط در دنياست و در آخرت، ثروت بى ثمر است: ما تقبل....(1)

18. كفرپيشگان، راهى براى نجات از عذاب دوزخ ندارند: ان الذين كفروا... و لهم عذاب لهم. جمله «لو ان...» كنايه از نبود راه نجات از عذاب دوزخ است.(2)

19. ايمان و تقوا و تقرب به خداوند و جهاد در راه او، راه نجات از عذاب قيامت: يا أيها الذين ءامنوا اتقوا اللّه... لهم عذاب اليم.(3)

20. آوردن جمله اسميه ما هم بخارجين منها به جاى جمله فعليه براى بيان كمال بدى حال ايشان به خاطر عدم خروج اينان از آتش و استمرار عدم خروج است.(4)

21. در آيه السّارق و السّارقة مرد بر زن مقدم شده در حالى كه در آيه حد زناكار، زن زانيه بر مرد زانى مقدم ذكر شده است؛ اين تفاوت شايد به خاطر آن باشد كه در مورد دزدى عامل اصلى، بيشتر مردانند و در مورد ارتكاب زنا عامل و محرك مهم تر زنان بى بند و بار.(5)

22. بريدن دست، كيفرى مناسب براى دزدان: فاقطعوا ايديهما جزاء بما كسبا. «جزاء» به معناى مقابله كافى در برابر عمل است.(6)

23. بريدن دست دزد، عقوبتى بازدارنده و عبرت آموز: نكالاً من الله. «نكال» به عقوبتى گفته مى شود كه براى بازداشتن مجرم از تكرار گناه و عبرت ديگران انجام گيرد.(7)

24. قطع انگشتان دست از انتها به جز انگشت شست، مجازات سرقت: و السارق والسارقة فاقطعوا ايديهما. از امام صادق (علیه السلام) در پاسخ سؤال از اين كه دست دزد از كجا بايد قطع شود روايت شده:

«تقطع الاربع اصابع و تترك الابهام...».(8)

25. اجراى حد سرقت يعنى قطع دست شرايط زيادى دارد كه بدون آن اقدام به اين كار جايز نيست از جمله:

ص: 204

الف. متاعى كه دزديده شده حداقل يك ربع دينار باشد يعنى 43 مثقال.

ب. از جاى محفوظى بردارد. ج. در قحطسالى كه مردم گرسنه اند نباشد.

د. سارق عاقل و بالغ و در حال اختيار باشد.

ه -. سرقت پدر از اموال پسر يا سرقت شريك از اموال شريك از اين حكم مستثنى است.

و. سرقت ميوه از باغ مستثنى است. ز. كليه مواردى كه احتمال اشتباهى براى سارق در ميان باشد يعنى مال خود را به مال ديگران اشتباهى گرفته باشد از اين حكم مستثنى است و...(1)

26. پذيرش حتمى توبه سارق از جانب خداوند در صورت اصلاح خويش: فمن تاب... و اصلح فان اللّه يتوب عليه. تأكيد پذيرش توبه با حرف «انّ»، حاكى از حتميت پذيرش توبه است.(2)

27. ايجاد بيم در گنهكاران، در عين اميدوار ساختن آنان به مغفرت الهى، از روش هاى قرآن براى ترك گناه است: يعذب من يشاء و يغفر لمن يشاء.(3)

ص: 205

به داورى مى طلبند؟! در حالى كه تورات نزد ايشان است؛ و در آن، حكم خدا هست. (وانگهى) پس از داورى خواستن از حكم تو، (چرا) روى مى گردانند؟! آن ها مؤمن نيستند. * ما تورات را نازل كرديم در حالى كه در آن، هدايت و نور بود؛ و پيامبران، كه در برابر فرمان خدا تسليم بودند، با آن براى يهود حكم مى كردند؛ و (همچنين) علما و دانشمندان، به اين كتاب كه به آن ها سپرده شده و بر آن گواه بودند، داورى مى نمودند. بنا بر اين، (به خاطر داورى بر طبق آيات الهى،) از مردم نهراسيد، و از من بترسيد؛ و آيات مرا به بهاى ناچيزى نفروشيد. و آن ها كه به احكامى كه خدا نازل كرده حكم نمى كنند، كافرند.

شأن نزول

امام باقر (علیه السلام) مى فرمايد: يكى از اشراف خيبر زناى محصنه كرد چون حكم آن در تورات سنگسار كردن بود، يهوديان به دنبال راه آسان ترى مى گشتند وقتى از پيامبر پرسيدند ديدند اتفاقا همين حكم را بيان كرد، از اين رو حاضر به پذيرش چنين حكمى نشدند. پيامبر فرمود: اين حكمى است كه در تورات شما آمده، از اين رو ابن صوريا را حاضر كردند او هم همين حكم را گفت. پيامبر فرمود: پس چرا از اين حكم سرپيچى مى كنيد؟ گفتند: حقيقت آن است كه اين حكم را در باره افراد عادى اجرا مى كرديم نه اشراف و ثروتمندان.(1)

1. اين ها زياد به سخن تو گوش مى دهند، اما اين گوش دادن براى درك اطاعت نيست، بلكه براى اين است كه دستاويزى براى تكذيب و افترا بر تو پيدا كنند.(1)

2. آن ها به دروغ هاى پيشوايان خود فراوان گوش مى دهند، ولى حاضر به پذيرش سخن حق نيستند.(2)

ج. سماعون لقوم ءاخرين لم يأتوك؛

1. نه تنها براى دروغ بستن به مجلس شما حاضر مى شوند، بلكه در عين حال جاسوس هاى ديگران كه نزد تو نيامده اند نيز مى باشند.(3)

2. آن ها گوش به فرمان جمعيت خودشان دارند و دستورشان اين است كه اگر حكمى از تو موافق ميل خود بشنوند بپذيرند و اگر برخلاف ميلشان بود مخالفت كنند.(4)

د. مراد از «سحت» رشوه است و از ايراد اين وصف در اين مقام معلوم مى شود كه علماى يهود كه آن عده را به نزد پيامبر اسلام فرستادند در داستانى كه پيش آمده بوده براى اين كه به حكم واقعى خدا حكم نكنند رشوه گرفته بودند.(5)

ه -. منظور از ثم يتولون من بعد ذلك، تولى و اعراض از حكمى است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بكند و منظور از و ما اولئك بالمؤمنين ايمان نياوردن به رسول خدا يا ايمان نياوردن به تورات و حكم آن است.(6)

و. مراد از نور، احكام و شرايع مى باشد و مراد از هدايت نوع معارف اعتقاديه چون توحيد و معاد است.(7)

ز. حراست و نگهبانى تورات از تغيير، تبديل و تحريف، مسئوليت عالمان ربانى و احبار يهود: يحكم بها... الربانيون و الاحبار بما استحفظوا من كتاب الله. «استحفظوا» به معناى «امروا بالحفظ» و «من كتب» بيان براى «ما» در «بما استحفظوا» مى باشد؛ يعنى ربانيون و احبار

ص: 208

به چيزى حكم مى كنند كه مأمور حفاظت از آن هستند و آن چيز كتاب خداست.(1)

ح. هر كس كه مخالفت حكم شرعى يا هر امرى كه در دين خدا ثابت شده باشد در صورتى كه علم به ثبوت آن دارد اگر آن را رد كند به او كافر اطلاق مى شود.(2)

گرفته شده است.(1)

6. پيامبر (صلی الله علیه و آله) نگران آسيب رسانى يهود به اسلام و مسلمانان در صورت اعراض آن حضرت از داورى بين آنان: و ان تعرض عنهم فلن يضروك شيئا. به نظر مى رسد مراد از «يضروك» آسيب رسانى به اسلام و جامعه ايمانى باشد؛ زيرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نگران آسيب ديدن شخص خود نبوده است.(2)

7. علامت ايمان، تسليم بودن در برابر قانون است: و ما أولئك بالمؤمنين.(3)

8. در جمله يحكم بها النبيون الذين أسلموا اگر نبيين را به اسلام كه همان تسليم شدن در برابر خداى تعالى است توصيف كرد براى اين بود كه اشاره كرده باشد به اين كه دين در همه ادوار بشرى يكى است و آن عبارت است از اسلام و تسليم شدن براى خدا و استنكاف نكردن از عبادت او.(4)

9. تسليم نبودن يهود در برابر خدا، دليل رويگردانى آنان از احكام تورات است: ثم يتولون من بعد ذلك... يحكم بها النبيون الذين اسلموا. «الذين اسلموا» بيان علتى است براى «يحكم بها النبيون»؛ يعنى انبيا چون تسليم خدا بودند، بر اساس تورات حكم مى كردند.(5)

10. سرچشمه كتمان حق و احكام خدا يا ترس از مردم و عوام زدگى است يا جلب منافع شخصى و هر كدام باشد نشانه ضعف ايمان است: و لا تشتروا باياتى ثمنا قليلاً.(6)

11. كيف يحكمونك و عندهم التوراة؛ ممكن است ايراد شود كه چگونه آيه شريفه مى گويد حكم خدا در تورات ذكر شده در حالى كه ما مسلمانان تورات را تحريف شده مى دانيم و همين تورات محرّف در زمان پيامبر بوده است ؟ پاسخ اين كه ما تمام تورات را تحريف شده نمى دانيم، بلكه قسمتى از آن را مطابق با واقع مى دانيم و اتفاقا حكم سنگسار كردن زناى محصنه از احكام غير تحريف شده است.(7)

ص: 210

آن ها حكم كن و از هوى و هوس هاى آنان پيروى نكن و از احكام الهى روى مگردان. ما براى هر كدام از شما، آيين و طريقه روشنى قرار داديم؛ و اگر خدا مى خواست، همه شما را امت واحدى قرار مى داد؛ ولى خدا مى خواهد شما را در آنچه به شما بخشيده بيازمايد؛ (واستعدادهاى مختلف شما را پرورش دهد). پس در نيكى ها بر يكديگر سبقت جويى. بازگشت همه شما به سوى خداست؛ سپس از آنچه در آن اختلاف مى كرديد؛ به شما خبر خواهد داد. * و در ميان آن ها [= اهل كتاب]، طبق آنچه خداوند نازل كرده، داورى كن؛ و از هوس هاى آنان پيروى مكن، و از آن ها بر حذر باش، مبادا تو را از بعض احكامى كه خدا بر تو نازل كرده، منحرف سازند. و اگر آن ها (از حكم و داورى تو)، روى گردانند، بدان كه خداوند مى خواهد آنان را به خاطر پاره اى از گناهانشان مجازات كند؛ و بسيارى از مردم فاسقند. * آيا آن ها حكم جاهليت را (از تو) مى خواهند؟! وچه كسى بهتر از خدا، براى قومى كه اهل يقين هستند، حكم مى كند؟!

ه -. كلمه «مهيمنا» جمله مصدقا لما بين يديه را روشن تر مى كند؛ يعنى قرآن قبول دارد كه تورات و انجيل و معارف و احكامش از ناحيه خدا نازل شده، اما در عين حال امروزه نسخ و تكميل شده، چيزى از آن حذف و چيزى ديگر اضافه شده است.(1)

و. فاحكم بينهم دو احتمال دارد: 1. خصوص اهل كتاب. 2. عموم مردم.(2)

ز. «شرع» و «شريعه» راهى را مى گويند كه به سوى آب مى رود و به آن منتهى مى شود و اين كه دين را شريعت مى گويند از آن نظر است كه به حقايق و تعليماتى منتهى مى گردد كه مايه پاكيزگى و طهارت و حيات انسانى است. كلمه «نهج» و «منهاج» به راه روشن مى گويند.(3)

ح. و لو شاء الله لجعلكم أمة واحدة؛ مراد اين است كه از نظر اعتبار آن ها را امتى واحد كند به گونه اى كه استعداد همه آن ها برابر باشد و در نتيجه نزديك به هم بودن درجاتشان همه بتوانند يك شريعت را قبول كنند نه اين كه آن ها را تكوينا يك امت قرار دهد و همه انسان ها يك نوع باشند.(4)

ط. مراد از «خيرات» همان احكام و تكاليف شريعت است.(5)

ى. انما يريد الله ان يصيبهم ببعض ذنوبهم؛ اين كيفر همان اخراج يهوديان بنى نضير از مدينه است. آن ها به خاطر اين كه كافر شدند و كتمان حق كردند به كيفر جلاى وطن مبتلا شدند و به قولى منظور يهود بنى قريظه است كه بر اثر پيمان شكنى در جنگ خندق به كيفر قتل مبتلا شدند.(6)

را بگيرد و هم تا آنجا كه ممكن است و شايستگى دارد جلو شستن خون را با خون بگيرد.(1)

2. صدقه تنها انفاق مالى نيست، عفو و گذشت از مجرم هم نوعى صدقه است: فمن تصدق به.(2)

3. تعبير به «تصدق» براى مبالغه در ترغيبِ ولى مقتول به عفو و بخشش است.(3)

4. و قضينا على ءاثارهم...؛ منظور از آوردن اين تعبير اين بوده كه بفهماند عيسى بن مريم (علیه السلام) همان راهى را رفت كه انبياى قبل از او رفتند و آن عبارت بود از طريق دعوت به توحيد و تسليم شدن در برابر خداى تعالى.(4)

5. خداوند متعال از قرآن، تورات و انجيل هر سه تعبير به نور كرده است و اين نشان دهنده اين است كه همان گونه كه تمام موجودات جهان براى ادامه حيات و زندگى خود احتياج شديد به نور دارند همچنين آيين هاى الهى و دستورهاى كتب آسمانى براى رشد و تكامل انسان ها ضرورت قطعى دارد.(5)

6. خداوند در وصف انجيل دو بار كلمه «هدى» را بيان فرمود كه در وصف اول ءاتيناه الانجيل فيه هدى مراد معارف و احكام بود و در مرتبه دوم هدى و موعظة كه مراد از هدايت دوم معارفى است كه بشر به وسيله آن در مرحله عمل هدايت مى شود.(6)

7. از جمله هدى و موعظة للمتقين به دست مى آيد كه انجيل نازل شده بر عيسى (علیه السلام) علاوه بر آنچه كه از معارف اعتقادى تورات و احكام عملى داشته عنايت خاصى هم بر تقواى در دين داشته است.(7)

8. تخصيص متقين به هدايت شدگان از اين باب است كه تنها اين گروه هستند كه از هدايت انجيل بهره مند مى شوند.(8)

ص: 214

9. قرآن در مورد يهود تعبير به كفر و ظلم كرد؛ زيرا يهود نسبت به دين موسى هيچ شبهه اى نداشتند و اگر احكام و معارف تورات را رد كردند عالما و عامدا رد كردند و اين خود كفر به آيات خدا و ظلم به آن است.(1)

10. از جمله و ليحكم اهل الانجيل... به دست مى آيد كه انجيل مشتمل بر احكامى بوده است و حضرت عيسى (علیه السلام) داراى شرع مستقلى بوده است كه مأمور به عمل كردن به آن بوده است.(2)

11. سؤال: چگونه ممكن است پيامبر از هواى ايشان پيروى كند با اين كه او معصوم است ؟

پاسخ: مانعى ندارد كه پيامبر را از كارى كه مى دانند انجام نمى دهد منع كنند، ممكن است اين خطاب به پيامبر و منظور همه قضات و حكام باشد.(3)

12. كتاب هاى آسمانى و اديان الهى، همسو و هماهنگ با يكديگر: و ءاتيناه الانجيل... وانزلنا اليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه من الكتاب.(4)

13. عظمت و ارزش برتر قرآن نسبت به ديگر كتاب هاى آسمانى: و انزلنا اليك الكتاب بالحق مصدقا... و مهيمنا عليه. حفاظت و نگهدارى از كتاب هاى آسمانى كه به عهده قرآن گذارده شده است، نشانه برترى آن است.(5)

14. خطرى كه رهبران را تهديد مى كند پيروى از تمايلات مردم و ناديده گرفتن حق است: و لا تتبع أهواءهم.(6)

15. حكم و داورى در بين مردم، از شئون و مناصب پيامبر (صلی الله علیه و آله): و ان احكم بينهم بما انزل الله.(7)

16. ذكر بعض گناهان (نه همه آن ها) ممكن است به خاطر آن باشد كه مجازات همه گناهان در زندگى دنيا انجام نمى شود و تنها قسمتى از آن دامن انسان را مى گيرد و بقيه به

ص: 215

جهان ديگر موكول مى شود.(1)

17. در جمله واحذرهم ان يفتنوك... خداوند به پيامبر امر كرده كه از فتنه آنان برحذر باشد و اگر اين گونه دستور داده با اين كه پيامبر معصوم است، ليكن عصمت اختيار را از معصوم سلب نمى كند به گونه اى كه ديگر نتواند راه خطا برود و در نتيجه نشود به او تكليف كرد.(2)

18. رهبرى جوامع ايمانى، همواره در خطر توطئه ها و دسيسه هاى دشمنان: واحذرهم ان يفتنوك. خطاب هاى «لاتتبع» و «احذرهم» و كاف خطاب در «ان يفتنوك» مى رساند كه توطئه هاى دشمنان اسلام، متوجه شخص پيامبر (صلی الله علیه و آله) بوده؛ يعنى رهبرى جامعه اسلامى همواره هدف توطئه هاى دشمنان است.(3)

19. آيه 49 دلالت دارد كه بايد از بدعت گزاران و گمراهان و هوى و هوس پرستان دورى و از آميزش با آنان خوددارى كرد.(4)

20. جمله فان تولوا فاعلم... نوعى دلدارى و تسليت و آرامش خاطر به حضرت رسول است و مى خواهد بفرمايد كه اعراض كفار خود كيفرى است از ناحيه خداى تعالى و دست خدا در آن دخالت دارد ديگر جا ندارد كه رسول گراميش غصه بخورد كه چرا مردم از پذيرفتن دعوت به حق او روى گردانند.(5)

21. جمله لقوم يوقنون گوشه و كنايه اى است به همان افرادى كه حكم خدا را نمى پذيرند به اين بيان كه اگر اين ها در ادعايشان (ايمان به خدا) صادق باشند بايد به آيات خدا يقين داشته باشند و كسانى كه به آيات خدا يقين دارند قطعا منكر اين هستند كه حكم كسى بهتر از حكم خداى سبحان باشد.(6)

22. آنان كه با داشتن احكام الهى از آن روى مى گردانند و سراغ قوانين بشرى مى روند در مسير جاهليت گام بر مى دارند: فان تولوا... افحكم الجاهلية يبغون.(7)

ص: 216

8. برقرارى پيوندهاى دوستى با كافران از سوى اهل ايمان، تباه كننده اعمال نيك آنان: حبطت اعمالهم فاصبحوا خاسرين.(1)

9. اگر در آيه 54 خطاب را متوجه خصوص مؤمنين كرد براى اين بود كه خطاب قبلى نيز متوجه به مؤمنين بود و مقام آيه مقام بيان اين نكته است كه دين حق از ايمان چنين مؤمنينى كه ايمانشان مشوب به دوستى با دشمنان خداست بى نياز است چون خدا چنين ايمانى را شرك و كفر خوانده است.(2)

10. تعبير از آن مردم به كلمه «قوم» و آوردن آن اوصاف و افعال با صيغه جمع، همه و همه اشعار به اين معنا دارد كه آن قومى كه خدا وعده آمدنش را داده، مردمى هستند كه دسته جمعى مى آيند نه تك تك و دوتا دوتا.(3)

11. نويد الهى به اعتلاى دين خويش با بسيج مردمانى مجاهد و نستوه، باصلابت و بى باك از ملامت دشمنان دين: من يرتد منكم عن دينه فسوف يأتى الله بقوم... لا يخافون لومة لائم.(4)

12. عشق به خدا و محبوب وى شدن، عطيه و فضلى خدادادى است: يحبهم و يحبونه... ذلك فضل الله.(5)

13. اين كه فرمود: يحبّهم و يحبّونه از آن جهت كه حب را مطلق آورده معلوم مى شود حب خدا مربوط به ذات آن قوم و متعلق به ذات ايشان است بدون اين كه مقيد به وصفى يا چيز ديگرى باشد و اما دوست داشتن خدا توسط آنان لازمه اش آن است كه پروردگارشان را بر هر چيز ديگرى غير خدا كه مربوط به خودشان باشد از قبيل مال و جاه يا خويشاوند و... مقدم دارند.(6)

14. جمله اذلة على المؤمنين كنايه است از شدت تواضعشان در برابر مؤمنين.(7)

ص: 220

15. اگر در ميان همه فضايل اين افراد، فقط جهاد در راه خدا را نام برده براى اين بوده كه مقام نياز به ذكر آن داشته چون خداى تعالى در اين آيه در مقام اين است كه به وسيله اين افراد دين خود را يارى دهد.(1)

16. مؤمن به فكر عاقبت خود باشد چه بسا مؤمنانى كه مرتد شدند: يا أيها الذين ءامنوا من يرتد.(2)

17. در روايات زيادى از فريقين نقل شده كه آيه 54 در باره حضرت على (علیه السلام) در فتح خيبر يا مبارزه با ناكثين و قاسطين و مارقين (آتش افروزان جنگ جمل و سپاه معاويه و خوارج) نازل شده كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «لاعطين الرأيه غدا رجلاً يحب الله و رسوله و يحبه الله و رسوله كرارا غير فرار لا يرجع حتى يفتح الله على يده». در روايت ديگر وارد شده هنگامى كه از پيامبر در باره اين آيه سؤال كردند دست خود را بر شانه سلمان زد و فرمود: اين و ياران او و هموطنان او هستند و اگر دين به ستاره ثريا بسته باشد و در آسمان ها قرار گيرد مردانى از فارس آن را فرا خواهند گرفت:

«لو كان الدين معلقا بالثريا لتناوله رجال من ابناء الفارس».(3)

ص: 221

4. علت جمع آمدن با اين كه آيه بر يك فرد دلالت دارد اين است كه مردم به اين كار تشويق شوند و به ثوابى مانند آن برسند.(1)

5. در آيه شريفه سخن از ولايت خدا و پيامبر و اهل ايمان است بايد بگويد «انّما اولياءكم». از اين كه تعبير به مفرد كرده: انما وليكم روشن مى شود ولايت پيامبر و حضرت على (علیه السلام) مظهر همان ولايت خداوند است.

6. پيروزى حتمى تنها از آن حزب الله (ياران و پيروان خدا) است: فان حزب اللّه هم الغالبون. ضمير فصل «هم» دلالت بر حصر دارد.(2)

ص: 224

دوستى با اين گونه افراد برحذر داشت.(1)

(آيه 60-59): از عبدالله بن عباس نقل شده جمعى از يهود نزد پيامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند و درخواست كردند عقايد خود را براى آنان شرح دهد. پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: من به خداوند ايمان دارم و آنچه را بر ابراهيم و اسحاق و اسماعيل و يعقوب و موسى و عيسى نازل شده حق مى دانم. آن ها گفتند: ما عيسى را نمى شناسيم و به پيامبرى نمى پذيريم و گفتند ما هيچ آيينى را بدتر از آيين شما نمى دانيم؛ آيات فوق نازل شد و به آنان پاسخ داد.(2)

راه اين است كه بگو ما تسليم گفته شما شده و قبول مى كنيم كه ايمان به خدا شر است، ليكن اگر بنا شود شر، رسوا و استهزا شود نخست بايد چيزى را به باد استهزا گرفت كه از هر شرى بدتر است و اتفاقا آن راه شماست براى اين كه كافران مشمول لعنت خدا هستند و برخى از آنان را به صورت ميمون و خوك مسخ شده قرار داد.(1)

پروردگارشان بر آن ها نازل شده [= قرآن] بر پا دارند، از آسمان و زمين، روزى خواهند خورد؛ جمعى از آنان معتدل و ميانه رو هستند؛ ولى بيشترشان اعمال بدى انجام مى دهند. * اى پيامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، كاملاً (به مردم) برسان؛ و اگر انجام ندهى رسالت خود را انجام نداده اى. خداوند تو را از (خطراتِ احتمالى) مردم، نگاه مى دارد؛ و خداوند، جمعيت كافران (لجوج) را هدايت نمى كند.

حاجت به سوى بندگان خود دراز مى كند.(1)

ه -. در آيه 64 به يكى از مصداق هاى روشن سخنان گناه آلود يهود كه در آيه قبل به طور كلى ذكر شد به آن اشاره شده است كه گفتند: دست خدا بسته است. از روايات استفاده مى شود كه آيه شريفه اشاره به اعتقادى است كه يهود در باره قضا و قدر داشتند و معتقد بودند خداوند در آغاز خلقت همه چيز را معين كرده و آنچه بايد انجام بگيرد انجام گرفته و تغيير ممكن نيست و حتى خداوند هم نمى تواند در آن تغييرى ايجاد كند.(2)

و. ضمير «هم» در «بينهم» به يهود بر مى گردد گرچه افتتاح اين سياق به اهل كتاب شده و اهل كتاب تنها يهود نيستند و مقصود از «عداوة» و «بغضاء»، تشتت عقايد و اختلاف مذاهب خواهد بود و مراد از عداوت، خشم توأم با تجاوز عملى است و مراد از «بغضاء» تنها خشم درونى است كه ممكن است با تجاوزات عملى هم همراه باشد يا نباشد.(3)

ز. منظور از اقامه تورات و انجيل عمل به اصول تعليمات آن هاست و مراد از تقوا بعد از ايمان، پارسايى و پرهيز از محرمات الهى و گناهان كبيره است و مراد از سيئات عبارت است از گناهان صغيره.(4)

ح. مراد از... و ما انزل اليهم ساير كتبى است كه منسوب به انبياى سلف است و آن روز در دسترس اهل كتاب بوده است مانند مزامير داود (علیه السلام).(5)

ط. مراد از اقامه اين كتاب ها، حفظ عملى يعنى استفاده كردن از دستورات آن ها در بين جامعه و عمل كردن به شرايع آن است.(6)

ى. مراد از خوردن، مطلق تنعم و تمتع است چه اين كه از راه خوردن باشد يا از راه هاى ديگر و مراد از پايين و بالا آسمان و زمين است.(7)

ك. منهم أمة مقتصدة؛ يعنى آنچه تاكنون از معايب و پليدى هاى اهل كتاب برشمرديم

ص: 230

مربوط به فرد فرد آن ها نيست زيرا در ميان اهل كتاب اشخاصى معتدل و ميانه رو بوده اند كه هيچ يك از اين معايب و كجروى ها را نداشته اند.(1)

ل. ظاهر عصمت به معناى نگهدارى و حفاظت از شر مردم است، شرى كه انتظار مى رفته متوجه نفس شريف رسول الله (صلی الله علیه و آله) شده يا مانع مقاصد و هدف هاى مقدس دينى اش يا مانع موفقيت در تبليغ او شود.(2)

م. مراد از هدايت، هدايت به مقاصد شوم آن هاست و معنايش اين است كه خداوند ابزار كار و اسباب موفقيت آنان را در دسترسشان قرار نمى دهد.(3)

5. از تعبير كانوا يعملون در جمله لبئس ما كانوا يعملون استفاده مى شود كه انجام اين اعمال براى آن ها جنبه اتفاقى نداشته، بلكه بر آن مداومت داشته و مكرر مرتكب آن شده اند.(1)

6. كلمه «مسارعت» بيشتر در كار خير استعمال مى شود و فايده استعمال اين كلمه در اينجا اين است كه مى خواهد بگويد آن ها در راه گناه و ستم و رشوه چنان مى شتابند كه گويى به راه حق مى شتابند و از مردم حقى و طلبى دارند.(2)

7. در انتقاد از منحرفان بايد انصاف داشت: ترى كثيرا منهم.(3)

8. لفظ «اثم» شامل جميع معاصى و منهيات مى شود و اين كه خداوند بعد از ذكر آن از عدوان و رشوه خوارى نام برده دلالت مى كند بر اين كه اين دو نوع گناه از اعظم معاصى هستند.(4)

9. تعبير به قولهم الاثم ممكن است اشاره به اين بوده باشد كه دانشمندان موظفند مردم را هم از سخنان گناه آلود باز دارند و هم از اعمال گناه.(5)

10. از آيه لولا ينه - هم... استفاده مى شود كه هر كسى نهى از منكر نكند مثل كسى است كه مرتكب منكر مى شود و ديگر اين كه امر به معروف و نهى از منكر واجب است.(6)

11. گرچه اين آيه در باره علماى اهل كتاب نازل شده است، ولى در عين حال چون مورد نزول باعث تخصيص نمى شود، از اين رو عموميت آن شامل حال عموم دانشمندان خواهد شد.(7)

12. سكوت عالمان يهود و نصارا در برابر منكرات جامعه خويش، بسيار زشت و ناپسند: لبئس ما كانوا يصنعون. ظاهرا مراد از ضمير در «كانوا» و «يصنعون»، «ربانيون» و «احبار» مى باشد نه توده اهل كتاب؛ قابل ذكر است كه در برداشت فوق مراد از «ما» ى موصوله،

ص: 232

سكوت عالمان اهل كتاب در برابر گناهان دانسته شده است.(1)

13. ترك نهى از منكر در برابر ستمگران، از سوى علماى اهل كتاب به انگيزه حفظ منافع شخصى - تأمين شده از ناحيه آن ستمگران - يا ترس از تهديداتشان: لولا ينههم الربانيون و الحبار. از امام حسين (علیه السلام) در توضيح آيه فوق روايت شده:

«... انما عاب الله ذلك عليهم لانهم كانوا يرون من الظلمة الذين بين اظهرهم المنكر و الفساد فلا ينهونهم عن ذلك رغبة فيما كانوا ينالون منهم و رهبة مما يحذرون...».(2)

14. يهود گفته بود دست خدا بسته است، ليكن خداوند در جواب فرمود بلكه دستان خدا (بصورت تشبيه) و اين به خاطر اين است كه دست، كنايه از قدرت است و دو دست كنايه از كمال قدرت و به همين جهت خداى تعالى به صورت تثنيه آورد تا به كمال قدرت خود اشاره كرده باشد.(3)

15. سخن نارواى يهود در باره خداوند (نافذ نبودن قدرت او) موجب دورى آنان از رحمت الهى: و لعنوا بما قالوا.(4)

16. معارف نازل شده بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) موجب افزايش طغيانگرى و كفرورزى بسيارى از يهوديان: و ليزيدن كثيرا منهم ما انزل اليك من ربّك طغيانا و كفرا.(5)

17. آيه كلما اوقدوا نارا للحرب أطفاها الله يكى از نكات اعجازآميز زندگانى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) است؛ زيرا خداوند خبرى داده است كه بر طبق آن عمل كرده، يهوديان در ميان مردم حجاز به قدرت و شوكت شناخته شده بودند تا آنجا كه قريش از آن ها كمك مى گرفت و دو قبيله اوس و خزرج براى هم پيمان شدن با آنان بر يكديگر سبقت مى گرفتند، ليكن خداوند آنان را منكوب ساخت. پيامبر يهوديان بنى نضير و بنى قينقاع را تبعيد و يهوديان بنى قريضه را قتل عام و يهوديان خيبر را تار و مار و يهوديان فدك را مغلوب ساخت.(6)

ص: 233

18. براى دريافت الطاف الهى، بايد ابتدا گناهان را پاك كرد: لكفرنا... ادخلنا.(1)

19. آيه 65 اشاره دارد بر اين كه گناهان اهل كتاب بسيار زياد بوده است و از طرفى به سعه رحمت الهى و باز بودن درِ توبه دلالت دارد و اين كه رحمت الهى بسيار گسترده است هر چند گناهانى عظيم مانند اهل كتاب باشد.(2)

20. آمرزش گناهان، شرط ورود به بهشت: لكفّرنا عنهم سيئاتهم و لادخلنهم جنّات النعيم. تقدم آمرزش بر ورود به بهشت مى تواند اشاره به اين باشد كه تا گناهان آدمى آمرزيده نشود، به بهشت وارد نخواهد شد.(3)

21. آيه 66 اشاره اى است به اين مطلب كه آنچه بر سر اينان از سختى و فشار وارد شد همه بر اثر جنايات و بدى هايى بود كه خود آنان انجام دادند و هيچ قصورى از طرف خداوند نبوده است.(4)

22. بپا داشتن كتب آسمانى و فرامين الهى در جامعه، موجب رفاه اقتصادى و بهره مند شدن از نعمت هاى الهى: و لو انهم اقاموا التوراة و الانجيل... لاكلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم.(5)

23. علت اين كه خداوند از ميان تمام منافع نعمت ها تنها به خوردن اشاره مى كند، اين است كه معظم منافع خوردن است بدين ترتيب خداوند متعال يهود را به ياد نعمت هايى كه از دست داده اند افكنده و آنان را به تأسف وامى دارد.(6)

24. در آيه 67 چند نكته هست:

الف. در اين آيه رسول الله (صلی الله علیه و آله) با اين كه داراى القاب زيادى است به عنوان رسالت مورد خطاب قرار گرفته و از اين جهت است كه در اين آيه گفت و گو از تبليغ است و مناسب ترين القاب و عناوين آن جناب در اين مقام همان عنوان رسالت است.

ص: 234

ب. در اين آيه از خود آن مطلبى كه بايد تبليغ شود اسم نبرده تا هم به عظمت آن اشاره كرده باشد و هم به آن چيزى كه لقب رسالت به آن اشاره داشت اشاره كند؛ يعنى بفهماند كه اين مطلب امرى است كه رسول الله (صلی الله علیه و آله) در آن هيچ گونه اختيارى ندارد.(1)

25. رسالت الهى پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى ابلاغ وحى، جلوه اى از ربوبيت خداوند: يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك. گزينش اسم «رب» نشانه ارتباط رسالت و وحى با ربوبيت الهى است.(2)

26. پيام ويژه و مهم خداوند در آيه تبليغ (ولايت على (علیه السلام)، داراى ارزشى هم طراز با تمامى رسالت: بلغ ما انزل... و ان لم تفعل فما بلغت رسالته.(3)

27. خداوند تضمين كننده حفاظت پيامبر (صلی الله علیه و آله) از خطرات احتمالى ابلاغ پيامبر ويژه الهى (ولايت على (علیه السلام): بلغ ما انزل... و اللّه يعصمك من الناس.(4)

28. اعلان نكردن ولايت على (علیه السلام) از سوى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) موجب حبط عمل آن حضرت: و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روايت شده كه بعد از خواندن آيه فوق خطاب به على (علیه السلام) فرمود:

«و لو لم ابلغ ما امرت به من ولايتك لحبط عملى...».(5)

29. جمله و ان لم تفعل فما بلغت رسالته گرچه صورت تهديد دارد، ليكن در حقيقت در صدد بيان اهميت مطلب است و مى خواهد بفهماند مطلب اينقدر مهم است كه اگر در حق آن كوتاهى شود حق چيزى از اجزاى دين رعايت و ادا نشده است.(6)

30. خداوند از بيان نوع شكنجه و آزار مردم سكوت كرد تا افاده عموم كند و همه انواع آزارها را شامل شود، ليكن از همه بيشتر همان كارشكنى ها و اقداماتى كه باعث سقوط دين و كاهيدن رونق آن است به ذهن مى رسد.(7)

31. مهم ترين ايرادى كه در مورد حديث غدير مى شود اين است كه «مولى» به معناى

ص: 235

دوست و يار و ياور است. پاسخ اين كه: اگر «مولى» در سخن پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) به اين معنا باشد اين مطلبى نبود كه پيامبر تا آن زمان بيان نكرده باشد. ثانيا چيزى نبود كه از ابلاغ آن ترس داشته باشد. ثالثا مسأله اى نبود كه خداوند در عدم ابلاغ آن تهديد كند.(1)

شأن نزول

جمعى از يهود خدمت پيامبر رسيدند و گفتند: آيا تو اقرار ندارى تورات از ناحيه خداوند است ؟ فرمود: آرى، آن ها گفتند: ما تورات را كه مشترك بين ما و شماست قبول داريم و قرآن را قبول نداريم. آيه شريفه در پاسخ آن ها نازل شد.

ونصرانيت كارساز نيست بايد اقدام عملى كرد و تورات و انجيل را اقامه كرد و اقامه آن به اين است كه قرآن كريم را نيز بپذيرند.(1)

و. در باره آيين صابئى ها نظرات مختلفى بيان شده است: علامه طباطبايى در تفسير الميزان پس از اشاره به اقوالى گوناگون تأييد مى كند كه آيين صابئى آيينى ممزوج از يهود، مجوس و حرانيه بوده است.(2)

ز. مراد از ميثاق، پيمان عمل به آنچه خدا بر آن ها نازل كرده بود مى باشد كه در آيه 93 بقره بيان شده است. بعد مى فرمايد: نه تنها به پيمان عمل نكردند، بلكه هر گاه پيامبرى براى هدايت آن ها آمد يا تكذيب كردند يا آن ها را كشتند.(3)

ح. علت اين كه آنان گمان نمى كردند امتحانى در كار باشد اين بود كه براى خود فضيلت و كرامتى مى پنداشتند و آن فضيلت اين بود كه مى گفتند ما از شاخه هاى شجره يعقوب هستيم و مى گفتند ما پسران خدا و دوستان اوييم.(4)

كثيرا منهم ما انزل اليك من ربك طغيانا و كفرا. ظاهرا ازدياد كفر و طغيان اهل كتاب بر اثر نپذيرفتن قرآن است. بنا بر اين آنان موظف به پذيرش قرآن و تعاليم آن هستند.(1)

4. آمدن اسم ظاهر به جاى ضمير در جمله فلا تأس على القوم الكافرين به علت تنبيه بر اين مطلب است كه اى پيامبر علت اين كه مى گوييم ناراحت نباش اين است كه اين قوم كافر هستند و از روى عناد آن را پذيرفته اند.(2)

5. آيه با تعبير عمل صالحا اين حقيقت را مشخص مى سازد كه بايد در مورد تفاوت مذاهب به آخرين قانون عمل كنند؛ زيرا عمل به قوانين نسخ شده، عمل صالح نيست، بلكه عمل صالح به قوانين موجود و آخرين قانون موجود است.(3)

6. در جمله فريقا كذبوا و فريقا يقتلون، «كذبوا» به صورت ماضى و «يقتلون» به صورت مضارع آمده است و شايد علت اين باشد كه به حكم دلالت فعل مضارع بر استمرار مى خواهد ادامه اين روح را در آن ها بيان كند كه تكذيب و قتل پيامبران در زندگى آن ها يك امر اتفاقى نبوده است، بلكه به صورت يك برنامه و مكتب بوده است.(4)

7. استقامت و پايدارى انبياى بنى اسرائيل در انجام رسالت خويش، تا مرز شهادت: فريقا كذبوا و فريقا يقتلون.(5)

8. ريشه تكذيب و كشتن انبيا، هواى نفس بنى اسرائيل است: بما لاتهوى أنفسهم.(6)

9. مصونيت از امتحان و عذاب الهى بر اثر انتساب به پيامبران و آيين ايشان، پندارى موهوم و بى اساس: ان الذين ءامنوا و الذين هادوا... و حسبوا الا تكون فتنة. ارتباط اين آيه با آيه 69 مى رساند كه آسودگى خاطر بنى اسرائيل از امتحان و عذاب الهى برخاسته از انتساب آنان به بنى اسرائيل و دين يهود بوده است و جمله «حسبوا...» بيانگر پوچى اين پندار مى باشد.(7)

10. شايد علت مقدم داشتن «عموا» (نابينا شدن) بر «صموا» (كر شدن) اشاره به اين باشد

ص: 239

كه نخستين بار بايد آيات خدا و معجزات پيامبر (صلی الله علیه و آله) را ببينند و سپس به دستورات او گوش فرا دهند.(1)

11. تكرار جمله عموا و صموا يا به عنوان تأكيد است يا اشاره به دو سرگذشت مختلف مى باشد كه براى بنى اسرائيل واقع شد؛ يكى به هنگام حمله مردم بابل و ديگرى به هنگام حمله ايرانيان كه بنى اسرائيل به جهت دو انحراف اجتماعى و دو فساد و برترى طلبى خداوند دو بار آنان را سخت مجازات كرد چنان كه در آيه 4 اسراء مى فرمايد: لتفسدن فى الارض مرّتين و لتعلنّ علوّا كبيرا.(2)

12. بسيارى از بنى اسرائيل با شكستن توبه بينش بازيافته خويش را از دست داده و به اعمال ناروا گراييدند: فعموا و صموا ثم تاب الله عليهم ثم عموا و صموا... و اللّه بصير بما يعملون.(3)

ص: 240

واثبات رسول بودن مسيح (علیه السلام) و نياز او به طعام مانند ساير رسولان.

ب. در اين كه منظور از الذين كفروا چه كسانى هستند اقوالى است:

1. منظور مشركان مكه اند كه يهود با آنان طرح دوستى ريخته بودند.

2. منظور ستمگران و جبارانى بوده اند كه يهود در اعصار گذشته با آنان طرح دوستى مى ريختند.(1)

ج. در اين كه ضمير «منهم» به چه گروهى بر مى گردد دو احتمال است: 1. اهل كتاب. 2. مشركان و بت پرستان.(2)

5. مسيحيان به خاطر پافشارى به عقايد باطل خويش (الوهيت مسيح (علیه السلام) و تثليث) مورد توبيخ خداوند: لقد كفر الذين قالوا ان اللّه هو المسيح... أفلا يتوبون الى الله. استفهام توبيخى در «أفلا يتوبون...» براى سرزنش مسيحيان بر ترك توبه و استغفار از عقايد كفرآميز به كار رفته است.(1)

6. تكرار «انظر» در آيه 75 اشاره به اين است كه از يك سو در اين دلايل روشن بنگر كه براى توجه هر كس كافى است و از يك سو به عكس العمل هاى منفى و حيرت انگيز آن ها بنگر كه براى هر كس تعجب آور است.(2)

7. خداوند از ميان تمام صفات، صفت خوردن را براى حضرت مسيح و مادرش بيان كرد؛ زيرا اولاً اين صفت ظاهر و عيان بود و ثانيا در تمام اناجيل اين صفت را براى حضرت عيسى (علیه السلام) ذكر كرده بودند.(3)

8. خداوند جمله قد خلت من قبله الرسل را بيان نمود تا بدين طريق بيان كند كه كسانى كه قبل از حضرت عيسى (علیه السلام) آمدند رسولانى بودند كه آمدند و درگذشتند و حتى بعضى از آن ها معجزاتى به مراتب عجيب تر از معجزه حضرت عيسى داشتند تا بدين طريق بشريت مسيح و امكان مرگ و حيات او را تأكيد كند.(4)

9. روا بودن مرگ براى مسيح (علیه السلام) نشانه خدا نبودن وى: قالوا ان الله هو المسيح... الا رسول قد خلت من قبله الرّسل. جمله قد خلت من قبله الرسل كه اشاره به امكان رحلت و مرگ مسيح (علیه السلام) دارد، برهانى براى رد پندار الوهيت آن حضرت است.(5)

10. مريم مادر مسيح (علیه السلام)، بانويى بسيار راستگو: و امّه صديقة. «صدّيق» به كسى گفته مى شود كه بسيار راستگو باشد.(6)

11. گفتار و كردار مريم هماهنگ يكديگر و مطابق با واقع: امّه صدّيقة. «صديق» به

ص: 243

كسى گفته مى شود كه سخن و اعتقادش مطابق واقع باشد و راستگويى خودش را با كردارش ثابت كند.(1)

12. توانايى زن براى نيل به درجات والاى كمال و ارزش هاى معنوى: و امه صديقة.(2)

13. تاريخ مسيحيت مى گويد: تثليث در قرون نخستين و مخصوصا در عصر عيسى (علیه السلام) وجود نداشت و حتى در اناجيل تحريف شده سخن از تثليث نيست و محققين از مسيحيت به اين حقيقت معترفند، بنا بر اين اصرار قرآن بر مسأله توحيد با منابع موجود مسيحيت هماهنگ است، ليكن برخى از مسيحيان معتقد به تثليث شدند؛ يعنى معتقدند خداوند و عيسى و روح القدس در عين حال كه سه تا هستند يكى هستند و آيه شريفه چنين اعتقادى را كفر مى داند و مى فرمايد خداوند يگانه است: و ما من اله الا اله واحد.(3)

ص: 244

عصيان و ظلم و ترك فريضه نهى از منكر، عذاب الهى براى سرپرست قرار دادن كفار اهل كتاب و ايمان به خدا و پيامبر و قرآن كريم مانع پذيرفتن سلطه تبهكاران.

ب. در آيات 75 و 76 چهار دليل ذكر مى كند بر اين كه حضرت عيسى (علیه السلام) نمى تواند خدا و معبود باشد: 1. اين كه عيسى رسول است مانند ساير انبيا، پس چرا ساير انبيا را خدا نمى دانيد. 2. مادرش راستگو است كه او را پرورش داده و فرزندى كه نياز به پرورش دارد چگونه مى تواند از خدا باشد. 3. مادر و فرزند هر دو محتاج به غذا و طعام بودند با اين احتياج چگونه مى تواند معبود باشد. 4. عيسى علاوه بر اين كه مالك نفع و ضرر خويش نيست مالك نفع و ضرر شما هم نخواهد بود و معبود كسى است كه بتواند مالك نفع و ضرر شما باشد.

ج. غلو اهل كتاب همين بوده كه انبيا و احبار و راهبان خود را تا مقام ربوبيت بالا برده و در برابر آنان به نحوى كه جز براى خدا شايسته نيست خضوع مى كرده اند.(1)

د. مراد از اين قوم در لا تتبعوا اهواء قوم كسانى اند كه چشم مردم عوام به دستشان دوخته و همواره سر در اطاعتشان دارند و گمراهى مردم تنها به خاطر پيروى آنان است و اين گروه بت پرستانند؛ زيرا داستان پدرى و پسرى اعتقادى بوده است كه قبلاً در ميان بت پرستان بوده و از ايشان به طور ناخودآگاه به مسيحيان و ساير اهل كتاب راه يافته است.(2)

و بگويد اگر پرستش مخلوقى جايز باشد بايد بت و بت پرستى بت پرستان نيز مجاز شمرده شود زيرا در مخلوق بودن مساوى اند.(1)

4. كلمه «انظر» دو بار بيان شده؛ «انظر» اول اشاره به اين است: به اين دلايل روشن بنگر كه براى توجه هر كسى كافى است. «انظر» دوم يعنى به عكس العمل هاى منفى آنان بنگر كه براى هر كسى جاى تعجب است.

5. ضرر را خداوند بر نفع مقدم داشت: لا يملك لكم ضرّا و لا نفعا چرا كه اهميت دفع ضرر از جلب منفعت بيشتر است و فطرت آدمى بر اين است كه ابتدا ضرر را از خويش دفع كند سپس به دنبال جلب منفعت برود و بيشترين چيزى كه باعث مى شد كه مردم عبادت بت ها را انجام دهند اين بود كه از بت ها مى خواستند كه ضررها را از آن ها دور سازد.(2)

6. غلو در باره رهبران دينى، غلو در دين است با توجه به آيات قبل كه مسيح را خدا مى دانستند: لا تغلوا فى دينكم.(3)

7. پيروى از تمايلات در عقايد دينى، موجب خارج شدن از حد اعتدال و راه ميانه: ولا تتبعوا أهواء قوم... و ضلوا عن سواء السبيل.(4)

8. در آيه 78 فقط نام حضرت داود و عيسى برده شده است و اين شايد به خاطر اين است كه سرشناس ترين پيامبران بعد از موسى اين دو پيامبر هستند يا به اين علت كه بسيارى از اهل كتاب افتخار مى كردند كه فرزندان داودند.(5)

9. قرآن با جمله لعن الذين كفروا اعلام مى كند كه داود از كسانى كه راه كفر را پيش گرفتند متنفر بود و علت لعن عيسى و داود به جهت چهار امر بود: عصيان، ظلم و تجاوز، ترك نهى از منكر و دوستى با كفار.

10. بعثت داود (علیه السلام) قبل از بعثت عيسى (علیه السلام): على لسان داود و عيسى ابن مريم. تقديم ذكرى داود بر عيسى حاكى از سبقت زمانى حضرت داود است.(6)

ص: 247

11. مسخ گروهى از بنى اسرائيل به صورت خوك، در اثر لعن حضرت داود (علیه السلام) و به صورت ميمون، در اثر لعن حضرت عيسى (علیه السلام): لعن الذين كفروا من بنى اسرائيل على لسان داود و عيسى. از امام صادق (علیه السلام) در باره آيه فوق روايت شده:

«الخنازير على لسان داود (علیه السلام) والقردة على لسان عيسى ابن مريم (علیه السلام)».(1)

12. علت اين كه در آيه 79 كار زشت را منكر ناميد اين است كه عقل كار نيكو را مى پسندد و با آن آشناست و كار زشت را نمى پسندد و با آن ناآشنا است. بنا بر اين هر چه را عقل انكار كند ناپسند و زشت و هر چه را انكار نكند پسنديده است.(2)

13. ترك نهى از منكر از اعمال زشت و ناپسند گروهى از بنى اسرائيل: كانوا لا يتناهون... لبئس ما كانوا يفعلون.(3)

14. در آيه 78 جمله بما عصوا و كانوا يعتدون، به جاى تعبير مصدر يعنى «عصيانهم و كونهم معتدين» از دو جمله فعلى استفاده نمود تا دلالت بر استمرار اعتداء و تجاوز آن ها نمايد و از صيغه ماضى استفاده نمود تا بيان كند كه اين عصيان امرى قديمى و از گذشته بوده است.(4)

15. خداوند بر ترك نهى از منكر با اين كه ترك است و عملى نيست لفظ «فعل» يعنى انجام دادن را قرار داد و لبئس ما كانوا يفعلون چرا كه سكوت بر منكر، خالى از اظهار رضا و مشاركت بر عمل نيست.(5)

16. روابط دوستانه و ولايى بنى اسرائيل با كافران مشرك، رابطه اى مداوم، علنى و آشكار: ترى كثيرا منهم يتولون الذين كفروا. كلمه «ترى» مى رساند كه روابط دوستانه بنى اسرائيل با مشركان علنى بوده و فعل مضارع «يتولون» حاكى از استمرار و تداوم آن روابط مى باشد.(6)

17. انسان خود تعيين كننده سرنوشت و فرجام خويش: قدمت لهم انفسهم.(7)

ص: 248

18. ايمان به خدا، پيامبر (صلی الله علیه و آله) و قرآن، ناسازگار با گزينش كافران براى دوستى و ولايت: لو كانوا يؤمنون باللّه و النبى و ما أنزل اليه ما اتخذوهم أولياء.(1)

شأن نزول

اين آيات در باره نجاشى زمامدار حبشه و ياران او نازل شده وقتى مسلمانان مورد اذيت و آزار مشركان قرار گرفتند، به پيشنهاد پيامبر، مسلمانان به طرف حبشه هجرت كردند. در مرحله اول 11 مرد و 4 زن در ماه رجب سال پنجم بعثت كه مهاجرت اول بود بعد از مدتى جعفر بن ابى طالب با 82 مرد و جمعى از زنان هجرت كردند. طرح اين هجرت براى مشركان سخت بود چون ديدند در آينده با جمعيت زيادى از مسلمانان كه در منطقه امن و امان به سر مى برند مواجه مى شوند، از اين رو دو نفر به نام عمرو بن عاص و عمارة بن وليد را فرستادند تا از اين ها سعايت و بدگويى كنند كه با تقديم هدايايى خود را به نزد پادشاه رساندند و از اين مسلمانان بدگويى كردند.

نجاشى گفت: تا من با نمايندگان اين ها تماس نگيرم و حرف آن ها را نشنوم نمى توانم در اين زمينه سخن بگويم، از اين رو جلسه اى مهم تشكيل داد. نجاشى پس از استماع سخنان نمايندگان قريش رو به جعفر كرد و گفت: نظر خود را بيان كنيد؛ او هم آيات سوره مريم را قرائت كرد كه باعث شد اشك شوق از ديدگان آن ها جارى شود، اينجا بود كه نجاشى آن دو نفر را اخراج كرد و به مسلمانان گفت: شما در كشور من در امن و امان هستيد.

2. نقش مؤثر عالمان دينى و عابدان خداترس در بهبود و اصلاح آرا و افكار مردم: ذلك بان منهم قسيسين و رهبانا. به عالمان دينى كه عهده دار رياست مذهبى مسيحيان هستند، قسيسين (كشيش) گفته مى شود و رهبان جمع راهب است و راهب به كسى گفته مى شود كه از ترس خدا بى اندازه عبادت مى كند و در اصطلاح به عابدان مسيحى اطلاق مى شود.(1)

3. علت نزديك تر بودن نصارا به اسلام 4 چيز است: 1. در بين ملت نصارا علما زيادند. 2. اين كه در ميان آنان زهّاد و پارسايان فراوانند. 3. ملت نصارا مردمى متكبر نيستند. 4. وقتى آيات الهى را مى شنوند به جهت شناخت و معرفتى كه نسبت به حق دارند اشك شوق مى ريزند.(2)

4. سؤال: با اين كه اهل كتاب و مشركين از لحاظ حال و عقايد متفاوت با مسلمين هستند به چه سبب نصارا را از جهت دوستى با اسلام نزديك ترين ملت ها معرفى كرد؟

پاسخ: از اين ملت عده بيشترى به اسلام گرويده و به رسول الله (صلی الله علیه و آله) ايمان آوردند و درست است كه از ملت هاى ديگر و يهود و مشركين نيز به رسول الله (صلی الله علیه و آله) ايمان آوردند، ليكن نحو ايمان آوردن اين سه ملت متفاوت بود؛ مثلاً نصارا بدون مبارزه، بلكه پس از تشخيص حقانيت با كمال شيفتگى و شوق به اسلام گرويدند در حالى كه هيچ اجبارى در كارشان نبود و مى توانستند با جزيه دادن به دين خود باقى بمانند، اما مشركين درست است كه اسلام آوردند، ليكن بعد از آن همه آزار و شكنجه كه پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) از ايشان تحمل كرد و آن همه جفا و قساوت و بى رحمى كه نسبت به مسلمين روا داشتند و يهود درست است كه اسلام را قبول كردند، ليكن مدت ها در نخوت و عصبيت خود پافشارى كردند، مكر و خدعه به كار بردند، عهدشكنى ها كردند و خواهان بلا و مصيبت مسلمين بودند.(3)

5. تأثير شديد و آشكار مسيحيان زمان پيامبر از شنيدن آيات قرآن: و اذا سمعوا ما انزل الى الرسول ترى اعينهم تفيض من الدمع. فيض به معناى جارى شدن است، «من» در من الدمع نشويه و «دمع» مصدر و به معناى اشك ريختن است و نسبت فيضان به چشم براى مبالغه

ص: 251

در گريستن و متأثر شدن است؛ يعنى آن قدر متأثر شدند كه گويا چشم هاى آنان بر اثر گريستن، جارى شد.(1)

6. كفر به خداوند، قرآن و رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) فاقد هر گونه دليل: و ما لنا لا نؤمن باللّه و ما جاءنا من الحق. استفهام در جمله فوق استفهام انكارى است؛ يعنى براى ما هيچ گونه عذر و دليلى وجود ندارد كه از ايمان به خداوند يكتا و پذيرش اسلام رويگردان باشيم.(2)

شأن نزول

روزى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در باره اوضاع قيامت سخن گفت. به دنبال آن جمعى از اصحاب تصميم گرفتند قسمتى از لذايذ را بر خود حرام كنند. حضرت على (علیه السلام) سوگند ياد كرد شب ها كمتر بخوابد و به عبادت بپردازد، عثمان بن مظعون قسم ياد كرد آميزش جنسى را ترك كند، بلال سوگند ياد كرد روزها روزه باشد. همسر عثمان نزد پيامبر آمد و شكايت كرد. پيامبر بر منبر رفت و فرمود چرا امور حلال را بر خود حرام مى كنيد؟ من يك روز روزه مى گيرم روز ديگر روزه نمى گيرم و قسمتى از شب را مى خوابم و در قسمتى از آن عبادت مى كنم و در كنار همسر خود هستم. آيات فوق نازل شد.(1)

7. ضرورت رعايت تقوا در بهره گيرى از امكانات و روزى هاى خدادادى: و كلوا مما رزقكم الله حلالاً طيبا و اتقوا الله.(1)

8. ذكر حكم لا تحرموا طيبات ما... ممكن است اشاره به اين باشد كه اگر در آيات گذشته مدح و تمجيدى از جمعى از دانشمندان و رهبانان مسيحى شد به خاطر انعطاف وتسليم آنان در برابر حق بود و نه به خاطر برنامه ترك دنيا و تحريم طيبات و مسلمانان نمى توانند در اين قسمت از آن ها پيروى كنند.(2)

9. جمله اطعام عشرة مساكين... او كسوتهم... او تحرير رقبة دلالت دارد بر اين كه يكى از اين سه خصلت وجوب دارد و نه هر سه آن و از اين هم كه فرمود: فمن لم يجد فصيام... استفاده مى شود كه خصال مذكور تخييرى است و چنان نيست كه سومى در صورت عجز از دومى و دومى عجز از اولى باشد، بلكه هر سه در عرض هم واجبند و ترتيبى بينشان نيست.(3)

10. شكستن سوگند، گناه و پرداخت كفاره موجب بخشايش آن است: و لكن يؤاخذكم بما عقدتم الأيمان فكفّارته... ذلك كفّارة أيمانكم. مؤاخذه سوگندشكنان دليل عصيانگرى آنان است و كلمه كفاره كه به معناى پوشاننده است اشاره به بخشودگى گناه - در پى پرداخت كفاره - دارد.(4)

11. از آيه لا يؤاخذكم... استفاده مى شود كه قسم براى كار حرام ارزشى ندارد؛ زيرا اگر ارزشى داشت مخالفت آن حرام بود، بنا بر اين كفاره هم ندارد.(5)

12. قوانين اسلام در مسير فقرزدايى است و احكام فردى اسلام با مصالح جامعه هماهنگ است اطعام، پوشاندن، برده آزاد كردن، براى رفع فقر و حاجت مردم است: فكفارته اطعام عشرة مساكين.(6)

ص: 255

13. انجام تكاليف دين منوط به توان و قدرت مكلف است: فمن لم يجد فصيام ثلاثة أيام.(1)

14. سوگند بى هدف و غير جدى به نام خداوند، مؤاخذه الهى را در پى ندارد: لايؤاخذكم الله باللغو فى أيمانكم. امام صادق (علیه السلام) در توضيح معناى «لغو» در آيه فوق فرمود:

«اللغو قول الرجل «لا والله» و «بلى و الله» و لا يعقد على شىء».(2)

است: و الازلام رجس من عمل الشيطان فاجتنبوه. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ از معناى «ازلام» در آيه فوق روايت شده:

«قداحهم التى يستقسمون بها».(1)

ز. بازى با شطرنج و نرد، قمار و حرام است: و الميسر... رجس من عمل الشيطان فاجتنبوه. از امام باقر (علیه السلام) روايت شده:

«الشطرنج و النرد ميسر».