مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام کاظم علیه السلام / ج 2

انجمن تاریخ پژوهان حوزه علمیه قم

مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام کاظم علیه السلام

گردآورنده: انجمن تاریخ پژوهان - نویسنده: از نویسندگان

به کوشش: انجمن تاریخ پژوهان

ناشر: انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه

ویراستار: علی رضا جوهرچی

صفحه آرا: رمضانعلی قربانی

نوبت چاپ: اول، 1392- چاپخانه:

شمارگان: 1000 نسخه

قیمت: دوره 300000 ریال

شابک:

حق چاپ برای انجمن تاریخ پژوهان محفوظ است

مرکز پخش: قم بلوار جمهوری اسلامی کوچه 2 فرعی اول سمت چپ ساختمان انجمن های علمی حوزه، انجمن تاریخ پژوهان

تلفن: 32917538- 025 فاکس: 32917538- 025

پایگاه اطلاع رسانی: www.sokhanetarikh.com ایمیل: Historiqom@gmail.com

ناشر: انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

دبیر علمی همایش: حجت الاسلام و المسلمین محمد هادی یوسفی غروی

مسئول همایش: حجت الاسلام و المسلمین دکتر حمیدرضا مطهری

مدیر اجرایی همایش: حسین رسولیان

*اعضای شورای علمی (به ترتیب الفبا):

حجت الاسلام و المسلمین دکتر علیرضا ایمانی حجت الاسلام و المسلمین دکتر محسن الویری حجت الاسلام و المسلمین محمد مهدی بحرالعلوم منصوره بخشی دکتر مسعود پور فرد طیبه توکلی اسلامی حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدرضا جباری حجت الاسلام و المسلمین عباس جعفری حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسین حسینیان مقدم حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد دشتی حجت الاسلام و المسلمین سید قاسم رزاقی موسوی دکتر زهرا روح الهی امیری حجت الاسلام و المسلمین علیرضا شالباف دکتر قاسم صفری جوادی دکتر نعمت الله صفری فروشانی دکتر سید حسین فلاح زاده حجت الاسلام و المسلمین دکتر نجف لک زایی حجت الاسلام و المسلمین حسین مرادی نسب حجت الاسلام و المسلمین دکتر حمیدرضا مطهری دکتر اصغر منتظرالقائم حجت الاسلام و المسلمین دکتر محسن مهاجر نیا حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید رضا مودب دکتر سید علیرضا واسعی حجت الاسلام و المسلمین محمد هادی یوسفی غروی

* مراکز همکار:

مرکز مدیریت حوزه های علمیه جامعة المصطفی العالمیه مجمع جهانی اهل بیت : معاونت پژوهش-حوزه های علمیه پژوهشکده حج و زیارت دانشگاه ادیان و مذاهب مجتمع آموزش عالی امام خمینی جامعه الزهراء علیهماالسلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه دانشگاه باقرالعلوم پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی دبیرخانه انجمن های علمی حوزه انجمن ادیان و مذاهب انجمن مطالعات سیاسی انجمن قرآن پژوهی

ص: 4

فهرست اجمالي

مقدمه...25

دگرگونى های فكری و فرهنگى عصر امام كاظم علیه السلام...29

اصغر منتظرالقائم

آسيب شناسى چالش های آغاز امامت امام كاظم علیه السلام...85

علی رضا بهرامي

امام كاظم علیه السلام و فرقه های انحرافى...98

دكتر عباس سرافرازي

جريان غلو در دوره امام كاظم علیه السلام با تكيه بر عقايد غاليانه محمد بن بشير...123

يدالله حاج زاده

انشعابات شيعى در عصر امام كاظم علیه السلام (زمينه های سياسى -فكری و مصاديق فرقه ای)...145

علي آقانوري، قاسم بيات اصغري

بسترشناسى فرقه واقفيه در فرهنگ شيعى...172

سيدعبدالكريم حس نپور

نقش امام كاظم علیه السلام در تثبيت جانشينى امام رضا علیه السلام...194

سيد منذر حكيم

منابع فرهنگ ساز در بررسى زندگانى امام كاظم علیه السلام بررسى تأثير روايات تاريخ بغداد درباره امام كاظم علیه السلام در منابع بعدی...213

خديجه كيهاني

روش تفسيری امام كاظم علیه السلام...235

سيده فاطمه علوي نژاد

ص: 5

بررسى روايت پرداخت وجوهات بزرگان نيشابور به امام كاظم علیه السلام...263

مرضيه شريفي

بانوان راوی امام كاظم علیه السلام...274

منيره شريعت جو

بررسى زندگى امام كاظم علیه السلام در متون كهن فارسى(تا قبل از دوران صفويه)...295

فاطمه سادات زكي

سيمای امام كاظم علیه السلام در منابع صوفيه (بررسى تطور اخبار امام كاظم علیه السلام در منابع صوفيه از آغاز تا پايان قرن نهم)...350

زهرا مقدسي

تصوير امام كاظم علیه السلام در متون زهد و ارتباط مشايخ صوفيه با ايشان...372

محمد سوري

شخصيت امام كاظم علیه السلام در آثار خاورشناسان...392

سيدقاسم رزاقي موسوي

مناسبات امام كاظم علیه السلام با ايرانيان (با تكيه بر برمكيان)...418

سيدمحمود ساماني

محدوديت ها و زندان های حضرت موسى بن جعفر علیه السلام...443

علي اكبر ذاكري

امام كاظم علیه السلام و سازمان وكالت...490

محمدرضا جباري

كرامات امام كاظم علیه السلام (بررسى موردی كرامت حركت درخت به دستور امام)...528

فاطمه كرمي

تاريخچه حرم كاظمين...543

حسين ايزدي

كتابشناسى امام كاظم علیه السلام...563

اباذر نصراصفهاني

ص: 6

فهرست مطالب

مقدمه...25

دگرگونى های فكری و فرهنگى عصر امام كاظم علیه السلام...29

اصغر منتظرالقائم

چكيده...29

مقدمه...30

عصر امامت حضرت موسى بن جعفر علیه السلام...30

اوضاع سياسى عصر امام كاظم علیه السلام...31

جريان های فكری عصر امام كاظم علیه السلام...33

1. مرجئه...34

2. جَهميه...35

3. قَدَريه...36

4. اهل حديث...36

5. جريان فقهى ابوحنيفه...37

6. جريان فقهى و حديثى مالكى...38

7.جريان فقهى امام شافعى...38

8.جريان فكری معتزله...39

9. جريان غاليان...40

ص: 7

10. جريان خوارج...42

11. جريان زنديقان...43

12. اهل كتاب...43

13. جريان زيديه...45

14. جريان شيعيان اسماعيلى...47

راهبردهای مهندسى فرهنگى امام كاظم علیه السلام...48

نتيجه...54

منابع...55

آسيب شناسى چالش های آغاز امامت امام كاظم علیه السلام...58

علي رضا بهرامي

چكيده...58

اشاره...58

1. معيارهای جانشين امام...61

1-1 . نص...62

2-1 . علم...63

3-1 . ودايع...64

4-1 . سن...67

2. آسيب شناسى شناخت معيارهای جانشين...68

فطحيه...68

شخصيت عبد الّٰله...68

مقصود از «عاهه»...73

نمونه يك تعامل درست با چالش فطحيه...74

چند نكته درباره اين حديث...78

3. راه های اثبات و ابراز جانشين...79

1-3 . تطبيق معيارهای جانشينى...79

2-3 . تسميه و تصريح به اسم...81

ص: 8

4. آسيب شناسى شناخت راه های ابراز و اثبات جانشين...84

1-4 . باورهای عمومى و خواص از خود معرفى امام...84

2-4 . شخصيت های تأثيرگذار در شناخت جانشين...90

اهميت حضور خواص...90

نتيجه...94

منابع...95

امام كاظم علیه السلام و فرقه های انحرافى...98

دكتر عباس سرافرازي

چكيده...98

مقدمه...99

تفرقه مذهبى؛ سياست خلفای عباسى در عصر امام كاظم علیه السلام...102

فرقه سازی در دوره امام كاظم علیه السلام...106

فرقه سازی پس از امام كاظم علیه السلام...111

عوامل مؤثر در فرقه گرايى پس از امام هفتم...114

اهميت مبارزه با فرقه گرايى در عصر امام كاظم علیه السلام...117

نتيجه...119

منابع...120

جريان غلو در دوره امام كاظم علیه السلام با تكيه بر عقايد غاليانه محمد بن بشير...123

يدالله حاج يزاده

چكيده...123

مقدمه...124

مفهوم شناسى غلو...125

مسأله غلو در زمان امام موسى بن جعفر علیه السلام...127

شخصيت محمد بن بشير...128

عقايد غاليانه محمد بن بشير...129

برخورد امام كاظم علیه السلام با محمد بن بشير...134

ص: 9

مبارزه با تشبيه...139

نتيجه...140

منابع...141

انشعابات شيعى در عصر امام كاظم علیه السلام (زمينه های سياسى -فكری و مصاديق فرقه ای)...145

علي آقانوري، قاسم بيات اصغري

مقدمه...145

مشكلات سياسى امام كاظم علیه السلام در عصر عباسى...146

شيوه مواجهه و سلوك سياسى امام كاظم علیه السلام...149

محدوديت های اهل بيت در تعيين مصاديق واقعى امامت در عصر خويش...153

انشعاب در شيعيان جعفری...158

ظهور فرقه اسماعيليه...160

عوامل پيدايش اسماعيليه...161

الف) مفروضات مذهبى -كلامى...162

ب) زمينه های سياسى...165

ظهور پديده وقف و واقفى گری...168

منابع...169

بسترشناسى فرقه واقفيه در فرهنگ شيعى...172

سيدعبدالكريم حسن پور

چكيده...172

مقدمه...173

جايگاه مسأله امامت...174

مهدويت و آموزه های مرتبط (منجى، غيبت، انتظار، قائم و رجعت)...178

اختلافات درون شيعى بر مسأله امامت و مهدويت...179

عوامل تقويت انديشه واقفيان...187

سيره سياسى امام كاظم علیه ...187

جايگاه بنيان گذاران واقفيه...190

ص: 10

نتيجه...191

منابع...191

نقش امام كاظم علیه السلام در تثبيت جانشينى امام رضا علیه السلام...194

سيدمنذر حكيم

چكيده...194

مقدمه...194

اوضاع حاكم بر عصرامام كاظم علیه السلام...195

1. انحراف فكرى و دينى...195

2. فساد اخلاقى و مالى...196

3. فساد و اختناق سياسى...197

4. مهرورزى مسلمانان نسبت به اهل بيت علیه السلام...199

5. قيام هاى مسلحانه...200

زمينه سازی امام كاظم علیه السلام برای امامت حضرت رضا علیه السلام...200

امام كاظم علیه السلام و مسأله جانشينى...203

وصيت امام كاظم علیه السلام در دوران اسارت و بازداشت ( 179- 183ق)...209

سفارش به اعلان امامت امام رضا علیه السلام در فرصت مناسب...210

نتيجه...212

منابع فرهنگ ساز در بررسى زندگانى امام كاظم علیه السلام بررسى تأثير روايات تاريخ بغداد درباره امام كاظم علیه السلام درمنابع بعدی...213

خديجه كيهاني

چكيده...213

مقدمه...214

حديث اول...215

حديث دوم...218

حديث سوم...221

ص: 11

حديث چهارم...223

حديث پنجم...225

حديث ششم...227

حديث هفتم...229

حديث هشتم...230

حديث نهم...232

نتيجه...233

منابع...233

روش تفسيری امام كاظم علیه السلام...235

سيده فاطمه علوي نژاد

چكيده...235

مقدمه...236

تفسير نقلى...236

معنای تفسير نقلى...237

بررسى كلام امام كاظم علیه السلام...237

نمونه هايى از روش تفسير قرآن به قرآن...238

الف) اثبات مردود بودن ايمان فرعون...238

ب) بيان حكم استحباب روزه در سه روز هفتم، هشتم و نهم ذی الحجه...239

نمونه هايى از تفسير قرآن به سنت در كلام امام كاظم علیه السلام...240

الف) استناد به قول پيامبر صلی الله علیه و آله و امام صادق علیه السلام...240

ب) روشن شدن معنای واژه با استناد به فعل پيامبر صلی الله علیه و آله...243

ج) روش تفسيری اجتهادی...244

امام كاظم علیه السلام و استفاده از روش تفسير اجتهادی...245

1. تفسير عقلى...245

2. تفسير فقهى...248

بيان حكم فقهى و سپس استناد به آيه...248

ص: 12

3. تفسير باطنى...249

امام كاظم علیه السلام و نمونه هايى از تفسير باطنى...249

1-3 - نحوه عرضه اعمال بر صلی الله علیه و آله...249

2-3 - لزوم پيوند ناگسستنى با امام...250

3-3 - بيان ولايت حضرت على علیه السلام با كمك شأن نزول آيه...250

4-3 - سيئه بودن بغض اهلبيت:...252

4. تفسير ظاهری...253

1-4 - بيان معنای آيه...253

2-4 - نحوه استفاده از اموال يتيمان...253

5. تفسير تاريخى...254

سير تحريم خمر...254

6. تفسير اعتقادی...255

1-6 - نعمت برای برخى افراد نقمت است...255

2-6 - ائمه وظايفى دارند كه شيعيان ندارند و بر عكس...256

تفسير لغوی...256

1-7- واژه «يعدلون»...257

2-7- «ساهون»...258

نتيجه...259

منابع...260

بررسى روايت پرداخت وجوهات بزرگان نيشابور به امام كاظم علیه السلام...263

مرضيه شريفي

چكيده...263

مقدمه...264

الف) بيان مختصری از روايت...265

ب) بررسى سند روايت...266

ج) انتقال روايت در منابع...267

ص: 13

د) بررسى متنى روايت...269

نتيجه...272

منابع...272

بانوان راوی امام كاظم علیه السلام...274

منيره شريعت جو

چكيده...274

مقدمه...275

الف) راويان بى واسطه با روايات منقول...276

1. ام احمد...276

1-1 . غسل روز جمعه...277

2-1 . حجامت...277

3-1 . وصايت امام كاظم علیه السلام...278

4-1 . حامل ودايع امامت...278

2. ام الحسين...284

3. سعيده...284

4. حبابه والبيه...286

ب) راويان بى واسطه، بدون روايت منقول...288

1. غُنيمه...288

2. ابوحبل...289

ج) راوی باواسطه...289

1. رقيه...289

نتيجه...290

منابع...291

بررسى زندگى امام كاظم علیه السلام در متون كهن فارسى(تا قبل از دوران صفويه)...295

فاطمه سادات زكي

چكيده...295

ص: 14

مقدمه...296

فصل اول: بررسى زندگى امام كاظم علیه السلام با تكيه بر متون كهن فارسى(تا دوران صفويه)...297

1. تاريخ نامه طبری(352 ق)...297

2. رساله خوارزمى (قرن 4ق)...297

3. مجمل التواريخ و القصص (سده 5-6ق)...299

4. نزهه الكرام و بستان العوام (قرن 6-7ق)...301

5. تاريخ طبرستان ( 613 ق)...302

آثار عمادالدين حسن بن على طبری...303

6. مناقب الطاهرين( 673ق)...304

تحفه الابرار فى مناقب الائمه الاطهار...306

8.تاريخ محمدی (708)...307

9. تاريخ بناكتى (717 ق)...309

آثار حمدالّٰله مستوفى...310

10 . تاريخ گزيده (730 ق)...311

الكاظم...312

11 . ظفرنامه...313

12 . نزهه القلوب...315

13 . راحه الارواح و مونس الاشباح (757 ق)...316

14 . تاريخ رويان (764 ق)...318

15 . الفصول الفخريه فى اصول البريه (قرن 8-9ق)...322

16 . تاريخ قم (805 ق)...323

17.تاريخ طبرستان و رويان و مازندران(881 ق)...326

18.تاريخ روضه الصفا( 903 ق)...327

فصل دوم: مقايسه متون كهن فارسى با تكيه بر زندگى امام كاظم علیه السلام...329

تولد...329

نام، لقب و كنيه...329

ص: 15

مادر...330

نص امامت...330

فضايل...331

1.كظم غيظ...331

2. عبادت...331

3. علم...332

4. علم غيب...333

انشعابات شيعه در زمان امام كاظم علیه السلام...334

امام در دوران مهدی عباسى...334

امام در زمان هادی عباسى و قيام فخ...335

امام در دوران هارون (170-193ق)...337

رابطه امام و شيعيان...339

شهادت...340

ماجرای پس از شهادت...341

مدفن...342

عمر...343

فرزندان...343

كرامات...344

نتيجه...346

منابع...347

سيمای امام كاظم علیه السلام در منابع صوفيه (بررسى تطور اخبار امام كاظم علیه السلام در منابع صوفيه از آغاز تا پايان قرن نهم)...350

زهرا مقدسي

چكيده...350

مقدمه...351

سير تطور سيمای امام كاظم علیه السلام در منابع صوفيه...354

ص: 16

محور اول...354

قرن چهارم...355

قرن پنجم...355

قرن ششم...357

قرن هفتم...357

قرن هشتم...359

قرن نهم...360

محور دوم...361

قرن هفتم...361

محور سوم...362

قرن هشتم...362

قرن نهم...363

خواجه محمد پارسا و عبدالرحمان جامى...363

محتوای دو كتاب...364

مقايسه روايات امام كاظم علیه السلام در دو كتاب...366

الف) ساختار كلى روايات...366

ب) منابع دو كتاب...366

ج) معرفى امام...367

د) شهادت امام...368

ه) جايگاه امام نزد خلفا...368

و) كرامات امام...368

نتيجه...370

منابع...371

تصوير امام كاظم علیه السلام در متون زهد و ارتباط مشايخ صوفيه با ايشان...372

محمد سوري

چكيده...372

مقدمه...373

ص: 17

متون زهد...377

ارتباط مشايخ صوفيه با امام كاظم علیه السلام...382

نتيجه...386

منابع...388

شخصيت امام كاظم علیه السلام در آثار خاورشناسان...392

سيدقاسم رزاقي موسوي

چكيده...392

مقدمه...393

امامان شيعه در دايره المعارف اسلام...395

حيات فردی امام كاظم علیه السلام در آثار خاورشناسان...396

معرفى اوليه امام...396

اعقاب امام كاظم علیه السلام...398

حيات علمى -فرهنگى امام كاظم علیه السلام در آثار خاورشناسان...399

خاورشناسان و جايگاه اخلاقى امام...399

خاورشناسان و مقام علمى امام...401

حيات اجتماعى -سياسى امام كاظم علیه السلام در آثار خاورشناسان...402

جانشينى امام از نگاه خاورشناسان...403

سياست امام و عملكرد خلفای عباسى...405

شهادت امام و پيامدهای آن...408

خاورشناسان و شبهه علم امام به شهادت...410

انشعاب شيعيان پس از شهادت امام...412

نتيجه...414

منابع...416

مناسبات امام كاظم علیه السلام با ايرانيان (با تكيه بر برمكيان)...418

سيدمحمود ساماني

چكيده...418

ص: 18

مقدمه...418

مفاهيم...419

تحليلى بر كميت روابط...420

الف) مناسبات امام كاظم علیه السلام با ايرانيان در مدينه...421

نيشابور...424

بيهق...425

قم...427

ری...427

ب) مناسبات امام كاظم علیه السلام با ايرانيان در عراق...429

ج) برمكيان ايرانى و امام كاظم علیه السلام...431

د) ياران ايرانى امام كاظم علیه السلام...436

نتيجه...439

منابع...439

محدوديت ها و زندان های حضرت موسى بن جعفر علیه السلام...443

عل اكبر ذاكري

چكيده...443

مقدمه...444

آغاز امامت...445

خلفای دوران امامت امام كاظم علیه السلام...446

درخواست فدك از مهدی عباسى...447

آغاز محدوديت برای امام كاظم علیه السلام...448

1. محدوديت در پاسخ به مسائل شرعى...449

2. محدويت نسبت به دريافت حقوق شرعى از شيعيان...450

3. محدوديت در معرفى جانشين...451

دو بار فراخوانى به بغداد در زمان مهدی...451

زندانى شدن حضرت در زمان مهدی...452

ص: 19

تصميم هادی بر دستگيری امام كاظم علیه السلام...453

زمان هارون الرشيد...454

مشكلات سال های اول خلافت هارون...454

برخورد امام كاظم علیه السلام در طواف با هارون...455

موسى بن جعفر علیه السلام و دستگاه خلافت هارون...455

1. در نزد يحيى بن خالد برمكى در مكه...455

2. ديدار با هارون در مدينه...457

آزار در مكه توسط موسى بن عيسى...458

محدوديت برای امام و يارانش...458

الف) على بن يقطين...459

ب) صالح بن واقد طبری...459

ج) صفوان جمال...459

زمينه ها و علل دستگيری امام...460

الف) توطئه يحيى برمكى...460

ب) سعايت على بن اسماعيل...462

ج) بيان حدود فدك برای هارون...463

د) مناظرات هشام بنحكم...463

دو بار دستگيری در زمان هارون...465

دستگيری امام كاظم علیه السلام در مدينه و اعزام به بصره...466

زندان های امام كاظم علیه السلام...467

1. زندان بصره...468

مكتوبات امام كاظم علیه السلام از زندان بصره...469

2.زندان فضل بن ربيع...470

الف) عبادت در زندان...470

ب) دعای حضرت برای نجات از زندان...471

3. زندان فضل بن يحيى...472

4. زندان سندی بن شاهك...472

ص: 20

اقوال درباره مدت زندان امام...472

نخست. چهارده سال ...472

ادله چهارده سال...473

نقد و بررسى...473

دوم. ده سال...475

نقد و بررسى...476

نامه يحيى بن عبدالّٰله به موسى بن جعفر علیه السلام...476

سوم. شش سال...478

چهارم. چهار سال...478

گزارش هايى از زندان موسى بن جعفر علیه السلام...481

1. عبادت در زندان...481

2. استفاده علمى از حضرت...481

3. پاسخ به پرسش ها...482

4. نامه از زندان به هارون...482

5. تأثير بر ديگران...482

6. مسموميت موسى بن جعفر علیه السلام...483

نتيجه...484

منابع...485

امام كاظم علیه السلام و سازمان وكالت...490

محمدرضا جباري

چكيده...490

مقدمه...491

معرفى سازمان وكالت...492

مؤسس سازمان وكالت ؛ امام صادق علیه السلام يا امام كاظم علیه السلام...494

نقش امام كاظم علیه السلام در رهبری سازمان وكالت...499

شخصيت و عملكرد وكلای امام كاظم علیه السلام...501

ص: 21

مفضل بن عمر جعفى...502

عبدالرحمان بن حجاج بجلى...504

عبدالّٰله بن جندب بجلى...508

على بن يقطين بن موسى بغدادى...510

يونس بن يعقوب بجليدهنى كوفى...513

اسامه بن حفص...515

ابراهيم بن سلام نيشابورى...516

ريزش های سازمان وكالت پس از شهادت امام كاظم علیه السلام...518

نتيجه...525

منابع...525

كرامات امام كاظم علیه السلام (بررسى موردی كرامت حركت درخت به دستور امام)...528

فاطمه كرمي

چكيده...528

مقدمه...529

پيشينه معجزه حركت درخت...529

گزارشى از متن روايت...531

سير تطور اين روايت در منابع...532

1. بصائرالدرجات...532

2. اصول كافى...532

3. ارشاد...532

4. تقريب المعارف...533

5. روضه الواعظين...533

7. الخرائج و الجرائح...534

مناقب...534

9. الثاقبفى المناقب...534

10 . كشف الغمه...535

ص: 22

11. الدرالنظيم...535

12 . مناقب طاهرين...535

13 . صراط المستقيم...536

14 . اثبات الهداه ...536

15 . مدينه المعاجز...536

16 . بحارالانوار...536

17.رياض الابرار...537

18.عوالم العلوم...537

بررسى سلسله سند بصائرالدرجات...537

1. نقد سندی...537

2. نقد محتوايى...538

تفاوت منابع در نقل اين روايت...539

نتيجه...541

منابع...541

تاريخچه حرم كاظمين...543

حسين ايزدي

چكيده...543

مقدمه...543

آغاز شكل گيری كاظمين...545

كاظمين در عهد آل بويه...547

كاظمين در دوره سلجوقيان...549

كاظمين در دوره حمله مغول...550

كاظمين در دوره آل جلاير تا صفويه...551

كاظمين در عهد قاجاريه...554

منابع...559

ص: 23

كتابشناسى امام كاظم علیه السلام...563

اباذر نصراصفهاني

مقدمه...563

فصل اول: كتابها...567

الف) فارسى...567

ويژه كودك و نوجوان...581

ب) عربى...585

ويژه كودك و نوجوان...596

ج) اردو...596

د) پشتو...598

ه) تركى...598

و) تركى آذربايجانى...598

ز) اسپانيايى...598

ح) انگليسى...599

ط) تاجيكى...599

ی) تاميل...599

ك) فرانسوی...599

فصل دوم: پايان نامه ها...600

الف) فارسى...600

ب) انگليسى...604

فصل سوم: مقالات...605

الف) فارسى...605

ب) عربى...616

ص: 24

به سوی هدایت انجام دادند و پس از مدتی آرامش را بر شیعیان حاکم کردند و با گسترش و نهادینه کردن سازمان وکالت شبکه ارتباطی وسیعی در جامعه شیعی آن زمان پدید آورده که نقش مهمی در انسجام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان داشت. از طرفی اقدامات سیاسی امام کاظم علیه السلام به ظاهر متفاوت با امامان پیشین بود که آن هم برخاسته از جریان های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمانه بود تأکید امام کاظم بر حق اهل بیت ، و تبیین جایگاه علویان و عباسیان نسبت به پیامبر، رفع مشروعیت خلافت عباسیان و تعیین قلمرو آنان به عنوان حدود فدک از اقدامات سیاسی آن حضرت به شمار می روند. بنابراین مواجهه امام با خلفای هم عصر خود نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.

اهمیت سیره و زمانه امام موسی بن جعفر علیه السلام و لزوم تبیین علمی و بررسی همه جانبه آن سبب گردید تا انجمن تاریخ پژوهان حوزه علمیه قم این مهم را در دستور کار خود قرار داده و همایشی با این عنوان طراحی کند. از این رو پس از تصویب اصل برگزاری همایش و رایزنی با شخصیت ها و مراکز علمی، شورای علمی همایش تشکیل و پس از تصویب موضوعات و محورهای آن، فراخوان را منتشر و مقالات متعددی دریافت کرد که علیرغم حجم بالای مقالات دریافت شده تعدادی که شرایط علمی لازم برای نشر را داشتند در دو جلد در اختیار علاقه مندان آن امام بزرگوار قرار می گیرد. از همه خوانندگان ارجمند به ویژه اساتید، محققان، طلاب و دانشجویان به ویژه کسانی که در این زمینه صاحب نظر هستند درخواست می شود با ارائه نظرات خود انجمن تاریخ پژوهان را در انجام وظایف خود و رفع نقایص این اثر یاری کنند.

بر خود لازم می دانیم تا از همه عزیزانی که در برگزاری هرچه بهتر این همایش یاری گر ما بودند تقدیر به عمل آورده، سلامتی و توفیق روز افزون آنان را از خداوند مسئلت نماییم. حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی که علاوه بر راهنمایی های ارزنده خود اجازه فرمودند تا خلاصه کتاب عقلانیت در اسلام

ص: 26

ایشان، زینت بخش این مجموعه باشد. حضرت آیت الله حسینی بوشهری مدیر محترم حوزه های علمیه، حضرت آیت الله اعرافی ریاست محترم جامعه المصطفی العالميه، حجت الاسلام و المسلمین شهرستانی نماینده محترم حضرت آیت الله العظمی سیستانی، حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن اختری دبیر کل مجمع جهانی اهل بیت ، حجت الاسلام و المسلمين عماد معاون محترم پژوهش حوزه های علمیه، حجت الاسلام و المسلمین محمد هادی يوسفی غروی دبیر محترم علمی و اعضای محترم کمیته علمی همایش که هرکدام به سهم خود در برگزاری همایش مساعدت کردند.

حمیدرضا مطهری

مسئول انجمن تاریخ پژوهان حوزه علمیه قم

و مسئول برگزاری همایش سیره و زمانه امام کاظم علیه السلام

بهمن ماه یک هزار و سیصد و نود و دو

ص: 27

ص: 28

بود. حضرت در علم و تواضع و بخشندگی بی نظیر بودند و نسبت به بداندیشان با احسان و گذشت برخورد می کردند و آنان را هدایت می نمودند. آن حضرت از همه کس به کتاب خدا آشنا و در خواندن آن از همگان خوش صداتر بودند. حضرت عابدترین، فقيه ترین، با سخاوت ترین و عالم ترین مردم روزگار خود بودند. ایشان نافله شب را به نماز صبح متصل می کردند و بسیار دعا می نمودند و مردم از تلاوت قرآن ایشان می گریستند و او را «زینت المتهجدين» می نامیدند.(1)

یاران او را زیر نظر داشتند . آن حضرت نیز در تداوم سیاست تقیه پدر، از افشای اسرار امامت و اخبار خود و یارانش خودداری می کردند و با پیک های ویژه، دستورهای خود را به وکلا و شیعیانش ابلاغ می نمودند.(1) کنترل آن حضرت چنان شدید بود که ایشان حتی یک بار مجبور شدند به غاری در یکی از روستاهای شام پناه ببرند.(2) در دوران یازده سال خلافت مهدی، از فشارها و سختی های علویان تا حدودی کاسته شد. لذا آن حضرت از فرصت استفاده کردند و به بازپروری و سازماندهی شیعیان پرداختند، به همین سبب، مهدی عباسی دستور داد آن حضرت را دستگیر و روانه بغداد سازند. مهدی آن حضرت را به زندان انداخت ولی شب هنگام خواب امام على علیه السلام را دید که به وی فرمود: «آیا اگر در زمین به حکومت رسیدید می خواهید فساد برپا کنید و پیوند خویشاوندی تان را ببرید؟» مهدی در همان لحظه دستور داد آن حضرت را احضار کردند و پس از مذاکره با وی و اطمینان از این که امام کاظم علیه السلام قصد مخالفت با وی ندارد، بی درنگ آن حضرت را به مدینه منوره باز گردانید.(3) برخی از منابع چنین داستانی را به عهد هارون مربوط می دانند که وی امام کاظم علیه السلام را به بغداد احضار کرد و چندی نیز او را به زندان افکند ولی به سبب خوابی که دید، آن حضرت را آزاد کرد.(4) آن حضرت در چهارده سال دوران خلافت هارون، همواره زیر نظر قرار داشتند و نسبت به ارتباطات وی حساسیت بسیاری وجود داشت. سرانجام هارون به بهانه داعيه خلافت از سوی امام کاظم علیه السلام در تعیین حدود فدک و سخن چینی های محمد بن اسماعیل یا علی بن اسماعیل(5) دستگیری آن حضرت را دستور داد و

ص: 32

موسی بن جعفر علیه السلام، رنج های بسیاری در این راه تحمل کردند. انتقال از این زندان به زندان دیگر، آن حضرت را در تنگنای شدیدی قرارداد. وی مدتی در زندان بصره و سپس مدتی را در رقه تحت کنترل فضل بن یحیی برمکی گذراندند و مدتی را در زندان فضل بن ربيع، حاجب هارون، و سپس مدتی را زیر شکنجه های سخت زندان سندی بن شاهک طی کردند و سرانجام پس از 35 سال امامت در 25 رجب سال 183 قمری به تحریک یحیی بن خالد برمکی مسموم شدند و به شهادت رسیدند.(1)

جریان های فکری جامعه اسلامی شامل مرجئه، قدریه، معتزله، خوارج و زیدیه اشاره کرده است(1).

آن را گناه می دانند، از عضویت در امت اسلامی محروم نمی شود. از این رو، قیام علیه امویان را مشروع نمی دانستند.(1) شیوه برخورد مرجئه با بنی عباس نیز مسالمت آمیز بود. مصالحه مرجئه با امویان و سکوت آنان در برابر مخالفت بنی امیه با کتاب و سنت، موجب جدایی قدریه از آنان گردید.(2) امام کاظم علیه السلام هم چون دیگر ائمه، در برابر اعتقاد نادرست مرجئه عقاید آنان را به ویژه درباره تشبیه و جسمانیت خداوند باطل شمردند؛ زیرا هر سه گروه مرجئه، خدا را جسم می دانستند در چهره آدمی،(3) آن حضرت در برابر اینان به شیعیانش هم چون هشام بن حکم، با یاد آوری آفرینش نظام خلقت به وسیله خداوند، توحید صحیح و دوری از شرک را آموزش می دادند.(4) درباره عقیده مرجئه فرمودند:

ایمان درجات و مراتبی دارد: مرتبه ای که در کمال، تمام است؛ مرتبه ای که کاملا ناقص است و مرحله ای میانه که می توان بر آن افزوده(5)

هواداری از بنی امیه را طراحی کردند و برای امویان فضیلت تراشی نمودند. در تمامی عصر امویان، روایات بسیاری جعل و تحریف شدند به طوری که تنها 5374 روایت به ابو هريره نسبت داده شده و بخاری 446 روایت از وی نقل می کند.(1) این جریان تحریف و جعل روایت، به مرور گسترده تر شد به طوری که روند فکری جامعه اسلامی بر اساس این روایات شکل گرفت. پیروان این جریان در آغاز عثمانی نامیده شدند و سپس نام سنی به خود گرفتند.(2) امام کاظم علیه السلام هم چون اجدادشان در برابر این جریان فکری قیام کردند و به تبیین مکتب اهل بیت پرداختند. از آن جمله فرمودند:

کسانی که می پندارند خداوند به آسمان دنیا فرود می آید، خداوند فرود نمی آید و نیازی به فرود آمدن ندارد. تماشاگه خداوند در دوری و نزدیکی برابر است و دوری و نزدیکی برای او تفاوتی ندارد و به چیزی نیاز ندارد بلکه همه عالم به او محتاج است.(3)

نمونه دیگر درباره آیه: (الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى)(4) بود که اهل حدیث، ظاهر معنای آن را می گرفتند که خدا بر عرش ایستاده است. آن حضرت در رد نظر آنان فرمودند:

خداوند بر تمام امور کوچک و بزرگ عالم احاطه دارد.(5)

امامان چهارگانه اهل سنت و جماعت است. پیروان وی را اهل رأي و اصحاب رأی و قیاس گویند؛ زیرا ابو حنیفه با نظایر و اشباه استنباط حکم می کرد و اصحاب رأي و قياس و اجتهاد و استحسان را روا می داشت. از شاگردان مشهور ابو حنیفه، محمدبن حسن شیبانی و قاضی ابویوسف، فقیه دربار هارون بود.(1) جریان فقهی وی از سوی موالی به ویژه در خراسان پیروان بسیاری پیدا کرد. امام كاظم علیه السلام درباره ابو حنیفه می فرمود:

هر کسی بدون آگاهی فتوا دهد، ملائکه در زمین و آسمان او را لعنت خواهند کرد. وای بر شما از قیاس! خداوند هر کسی را که پیش از شما به قياس دست زد هلاک کرد. لعنت خدا بر ابوحنیفه که می گفت: "على علیه السلام چنین گفت من هم چنان می گویم."(2)

فقهای مشهور ساکن مکه بود.(1) جریان فقهی وی به یکی از چهار رکن فقه اهل سنت تبدیل شد. شافعی مذهب مالکی را با ابوحنیفه ممزوج کرد و فقه را از فقیه حنفی عراق محمدبن حسن شیبانی آموخت و جامع اصحاب حدیث و اصحاب رأی شد. اصل منابع اجتهاد شافعی قرآن، سنت، اجماع و پس از آن قیاس بود.

5-8- امر به معروف و نهی از منکر، به معنای در دل منکر را ناخوشایند دانستن و به زبان به معروف دعوت کردن و از منکر بازداشتن است.(1)

معتزله در توجیه عقلانی مسائل دینی، راه افراط را در پیش گرفتند و گاهی صفات متضاد به خداوند نسبت می دادند و گاهی صفاتی را که قرآن برای خداوند برشمرد، منکر می شدند. امام کاظم علیه السلام درباره آنان فرمود:

خداوند بالاتر از آن است که کسی بتواند به حقیقت صفت او برسد. پس او را آن گونه که خودش توصیف کرده، وصف کنید و از غیر آن بازایستید. (2)

کارگزاران فکری و فرهنگی معتزله، در عصر امام کاظم علیه السلام افرادی هم چون عمرو بن عبید و ابوالهذیل علاف بودند که شهرت بسیاری داشتند. ابوالهذیل افراد بسیاری از زرتشتیان را به اسلام دعوت کرده بود. در جریان این امواج فکری و فرهنگی، هشام بن حکم یکی از شاگردان امام کاظم علیه السلام مناظره های بسیاری با آن دو نفر(3) داشت که بنابر روایات شیعیان بر همه آنان پیروز می شد. وی ردیه های بر معتزله هم چون الرد على المعتزله نوشت.(4)

هم فراتر نهاده، مدعی تناسخ و نبوت و فرشته بودن رهبران خود هم چون ابو الخطاب اسدی شدند.(1) خلفای بنی عباس نیز استفاده فراوانی از آنان می کردند. به همین سبب، امام صادق علیه السلام برای جلو گیری از رسوخ افکار انحرافی و آشفتگی در عقاید شیعیان و جلوگیری از منزوی شدن و اتهام و بدبینی نسبت به تشیع، به خنثی سازی افکار منحرف آنان ناگزیر شدند و شیعیان را از ارتباط و هم نشینی با آنان بر حذر داشتند و غالیان را تکفیر می کردند و بر آنان لعنت می فرستادند. از آن جمله فرمودند:

از روایات ما جز آنچه را موافق قرآن و سنت و یا شاهدی از سخنان پیشین ما بر آنها داشته باشید نپذیرید.(2)

جریان غالیان در عصر امام کاظم علیه السلام تداوم یافت و دسته های گزافه گویان، فرقه های جدیدی پدید آوردند و عقاید گوناگونی را مطرح کردند؛ از جمله بقایای پیروان ابو الخطاب که محمد بن اسماعیل را جایگزین وی دانستند. از فرقه مبارکيه نیز دسته ای پدید آمدند که به نام پیشوای خود قرمطويه نبطی، قرامطه نامیده شدند. اینان معتقد بودند محمد بن اسماعیل نمرده و او مهدی قائم است و به پیامبری برخیزد و آیین حضرت محمد صلی الله علیه و آله را از میان بردارد و نسخ کند. آنان می گفتند محمدبن اسماعیل از پیامبران اولوالعزم است که هفت تن به نام های نوح، ابراهیم، موسی، عیسی، حضرت محمد صلی الله علیه و آله، على و محمد بن اسماعیل هستند.(3) فرقه ناووسیه از دیگر غالیان بودند. به اعتقاد آنان، امام صادق علیه السلام نمرده و نمی میرد و او مهدی است و سرانجام آشکار می شود و بر مردمان فرمانروایی می کند.(4) امام كاظم علیه السلام یارانش را از ارتباط با غالیان بر حذر می داشتند و افکار غلط آنان را

ص: 41

تبیین می کردند و افکار مغیره بن سعيد و ابن ابی زینب را تکذیب می فرمودند و محمد بن بشیر را نجس می شمردند و بر او لعن می فرستادند.(1) آن حضرت اعتقاد درست درباره امامت را به یارانش آموزش می دادند تا در دام غالیان گرفتار نشوند.(2)

خلیج فارس رفتند و در سال 177 علیه السلام هجری، موفق به تشکیل دولتی در عمان شدند.(1)

اهل کتاب محسوب می شوند.(1) از دوران هجرت، عده ای از یهودیان به آرامی مسلمان شدند و در عصر خلفا به صورت مشاوران خلفا در آمدند. کعب بن ماتع مشهور به کعب الاحبار، عبد الله بن سلام و محمدبن کعب قرظی از جمله اینان بودند. این گروه از یهودیان با راهبری فرهنگی، به نشر روایات تورات درباره تفسیر و شرح حیات پیامبران در جامعه اسلامی پرداختند. این روایات تحریفی و جعلی در حجم وسیعی به نام «اسرائیلیات» شکل گرفت و بسیاری از اخباریان و مورخان به آنها اعتماد کردند و آنها را نقل نمودند. امام کاظم علیه السلام همچون دیگر امامان شیعه، با بیان موثق اخبار انبیا، مبارزه با این تحریفات و اسرائیلیات را جزو راهبردهای فرهنگی خود و شیعیان قرار دادند.(2) در عصر حضرت یهودیان در یمن، بغداد، خوزستان، اصفهان، فارس، کوهستان، خراسان، شام، بیت المقدس، مصر و اندلس زندگی می کردند.(3) آنان گاهی در مناظره با مسلمانان در مورد عقاید اسلامی تشکیک ایجاد می کردند. گاهی نیز به خدمت امامان شیعه می رسیدند و سؤالات خود را مطرح می کردند. از جمله روزی عده ای از یهودیان خدمت امام صادق علیه السلام رسیدند و درباره تداوم جانشینی حضرت ابراهيم علیه السلام در نسل وی سؤال کردند. آن حضرت پاسخ را به فرزند پنج ساله خود موسی بن جعفر علیه السلام حواله نمودند. امام کاظم علیه السلام پاسخ لازم را به آنان دادند و یهودیان بر اثر جواب روشن آن حضرت مسلمان شدند(4)

علاوه بر یهودیان، گروهی از مسیحیان فرقه نسطوری نیز در یمن، مصر، برخی از شهرهای بین النهرین، بغداد، خوزستان، ری، فارس، خراسان، سیستان و

ص: 44

اصفهان، شام، بیت المقدس، ارمنستان و اندلس در میان مسلمانان زندگی می کردند.(1) به جز مسیحیان برخی از صابئین در شام، عراق، جزیره و خوزستان سکونت داشتند. زرتشتیان نیز در بسیاری از شهرهای ایران مثل خوزستان، فارس، اصفهان، ری، طبرستان، یزد، کرمان و خراسان زندگی می کردند.(2) در بغداد چنان اهل کتاب زیاد شده بودند که هارون دستور داد داروغه بغداد آنان را وادار کند تا لباس مخصوص بپوشند.

این گروه اهل کتاب گاهی خدمت امامان شیعه می رسیدند و به مناظره می پرداختند. از آن جمله، گروهی از دانشمندان مسیحی نجران خدمت امام کاظم علیه السلام رسیدند و پس از مذاکره با آن حضرت، ایمان آوردند و شهادتین گفتند.(3)

4-13- نباید ابوبکر و عمر را سب و لعن کرد ولی عثمان و طلحه و زبیر را نقض می کردند.

5-13- شایسته امامت کسی است که به دعوت خود خروج کند و بیعت با وی درست است.

6-13 - وجوب امر به معروف و نهی از منکر با شمشیر.(1)

زیدیان در عصر امام کاظم علیه السلام به رهبری حسین بن علی از نسل امام حسن علیه السلام به دلیل ستم واليان عباسی به علویان و اذیت و آزار آنان در سال 169 قمری، در مقابل هادی عباسی در مکه قیام کردند ولی از سپاه عباسی شکست خوردند و تعدادی در محل فخ در مکه به شهادت رسیدند. امام کاظم علیه السلام در برابر فرمانده عباسی از شخصیت معنوی وی دفاع کردند.(2) پس از شکست این قیام، ادریس بن عبد الله برادر نفس زکیه که زخمی شده بود، به مغرب اقصی رفت و قیام کرد و دولتی تشکیل داد. هارون الرشید، سلیمان بن جریر فقیه و متکلم زیدی را با وعده پاداش بسیار بفریفت و او را به نزد ادریس فرستاد تا او را مسموم کند. سلیمان نیز به مغرب رفت و ادریس را در فرصتی مناسب در سال 177 قمری مسموم کرد و فرار نمود.(3) جانشینان وی، دولت او را تا اوایل قرن چهارم ادامه دادند.

یکی دیگر از برادران نفس زکیه به نام یحیی بن عبدالله پس از قیام فخ به دیلم فرار کرد. وی یکی از راویان امام صادق علیه السلام بود. او با کمک پادشاه جستانی دیلم در سال 176 قمری قیام کرد. هارون فضل بن یحیی برمکی را مأمور خاموش نمودن قیام کرد. وی با امان نامه هارون موفق به دستگیری یحیی

ص: 46

شد.(1) بدین سان این قیام ها تغییرات اجتماعی - فرهنگی گسترده و زود هنگامی را ایجاد می کرد و به دلیل تحت کنترل بودن امام کاظم علیه السلام و مشی تقیه آن حضرت، شیعیان عمل زده تحت تأثیر آنها قرار می گرفتند و در کوتاه مدت، جذب عقاید زیدیه می شدند. رهبران زیدیه گاهی رقابت های سختی با آن حضرت می کردند. از آن جمله سليمان بن جریر (متوفی 193) که به امامت مفضول بر فاضل قائل بود.(2)

یاران ایشان با مناظره با اهل ادیان و فرق و پاسخ به سؤالات، شبهات و تشکیک های آنان، و نگارش ردیه ها، عقاید آنان را نقد می کردند؛ از جمله در ملاقاتی با یونس بن عبد الرحمان به نقد افکار ابوحنیفه پرداختند و او را از بدعت در دین بر حذر داشتند و فرمودند:

یا یونس از، بدعت گذاران نباش و هرکس اهل رأی گردید هلاک می شود. هر که خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله را ترک کرد، گمراه می گردد و هرکس قرآن و گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله را کنار گذاشت، کافر شود.(1).

3.توانمندسازی فکری و عقلی شیعیان: آن حضرت برای شکوفایی استعداد و توانمندسازی یاران خود به مباحث تربیتی و آموزشی در رساله ای به هشام بن - حکم، به تبیین جایگاه عقل و بصیرت در اندیشه اسلامی پرداختند و فرمودند:

ای هشام، خداوند تبارک و تعالی اهل عقل و فهم را بشارت داده، می فرماید: «آن بندگان که سخنان را گوش می کنند و از بهترینش پیروی نمایند، آنان را خدا هدایتشان کرده و اینان خردمندان هستند.»(2) اي هشام، خداوند به وسیله عقل، حجت را بر بندگانش تمام نموده و با بیان آنها و ابلاغ به راهنمایان، به ربوبیت خود راهنمایی کرده است و فرموده: «خدای شما یگانه و جز او خدایی نیست؛ بخشنده و مهربان است. همانا در آفرینش زمین و آسمان و اختلاف شب و روز برای خردمندان نشانه هایی است.»(3)

در فقره دیگری از همین رساله فرمودند:

ای هشام، خلق را به طاعت خدا گماشته اند و جز به طاعت نجات نیست و طاعت به علم است و علم به آموزش، آموختن به عقل است و علم جز از دانشمند ربانی زاییده نشود و عالم را با عقل می توان شناخت(4)

ص: 49

این جریان عقل گرایی در فرهنگ شیعه، زمینه را برای رشد علوم عقلی و کلامی و فلسفی در میان شیعیان فراهم کرد و پس از این، متکلمان هم چون خاندان نوبختی و فضل بن شاذان نیشابوری و... پیدا شدند.

4. تدوین نظام آموزشی و پژوهشی: هسته سخت شیوه آموزشی و پژوهشی امام کاظم علیه السلام، بر سؤال از عالم و هم نشینی با حکما و کتابت علم بود. آن حضرت از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله به یارانش می فرمود:

خردمندان امت من چهار چیز را عمل می کنند: گوش دادن به علم، محافظت از دانش، انتشار دانش در میان اهل علم و عمل به آن.(1)

شیوه آموزشی آن حضرت به گونه ای بود که دریچه های اجتهاد و نو آوری علمی بر روی آنان باز گردد و بنیان علمی آن ها تقویت شود و به خودباوری، استقلال و اعتماد به نفس دست یابند. تعقل و تفکر و مباحثه، سؤال مناظره و آشنایی با دیدگاه های دیگران، راه را برای تحقیق و جستجوی علمی و تحول و نظریه نو فراهم می کرد.

5. آن حضرت برای تشویق و دادن روحیه علمی به یاران خود، بارها مقام علمی و معنوی برخی از یاران را می ستودند و آنها را بهشتی معرفی می کردند. آن گونه که برای علی بن یقطین دعا کردند و او را اهل بهشت معرفی فرمودند.(2)

6. مناظره با ملل و نحل گوناگون: آن حضرت برای گسترش دانش و هدایت اهل کتاب و فرق اسلامی، به مناظره با آنان می پرداختند و یاران خود را نیز به مناظره و گفتگوی علمی تشویق می کردند؛ از جمله با یهودیان و مسیحیان مناظره می نمودند و آنان شیفته عقاید ایشان گردیده، مسلمان می شدند.(3) آن حضرت با رهبران فرقه حنفی مثل محمدبن حسن شیبانی و فقهای درباری مثل

ص: 50

قاضی ابویوسف درباره محرمی که زیر سایه برود مناظره هایی داشتند. امام كاظم علیه السلام در پاسخ به سؤال ابویوسف درباره محرمی که به اختیار زیر سایه رود و محرمی که در محمل سایه دار سوار شود. فرمودند:

محرم می تواند زیر سایه راه رود ولی نمی تواند سوار بر محمل سایه دار شود. محمد از پاسخ آن حضرت خندید و مسخره کرد. امام کاظم علیه السلام پاسخ دادند:

آیا از سنت رسول الله صلی الله علیه و آله تعجب می کنی و آن را مسخره می کنی؟ ای محمد احکام الهی قیاس بردار نیست و اگر کسی برخی را با برخی دیگر قیاس کرد گمراه می شود.(1)

آن حضرت به یاران خود که توانایی علمی داشتند هم چون محمدبن حکیم دستور می دادند در حلقه های علمی مسجد النبی حضور یابند و به مناظره و گفتگو با فرق دیگر بپردازند. محمد پس از بازگشت، گزارشی از مناظره خود خدمت امام کاظم علیه السلام می داد.(2)

7.تربیت اخلاقی جامعه: در عصر امام کاظم علیه السلام خلفای عباسی مثل مهدی و هارون، روزگار خویش را به عیش و عشرت می گذراندند. وقتی خلفا چنین روشی داشتند، جامعه نیز به روش آنان اقتدا می کرد. وقتی فساد و فحشا، شراب خواری و رشوه همه جا سرایت کرد، در این صورت رهبر معنوی جامعه به اتخاذ تدابیری برای رفع این معضل اخلاقی ناگزیر خواهد بود. لذا آن حضرت با راهکارهای گوناگون، به تربیت اخلاقی جامعه دست زدند. ایشان با عبادت و نقل دعاها و روایات گوناگون اخلاقی، اهداف تربیتی خود را دنبال می کردند. عبادت طولانی ایشان، زندانبانان را تحت تأثیر قرار می داد. مردم از تلاوت قرآن حضرت می گریستند و او را «زینت المتهجدين» می نامیدند.(3)

ص: 51

آن حضرت در برنامه تربیتی خود به یارانش می فرمود:

بهترین وسیله تقريب به خدا پس از معرفت، نماز خواندن و نیکی به پدر و مادر و دور کردن حسد و خودبینی و فخرفروشی است.(1)

8.کادرسازی و تربیت شاگردان: امام کاظم علیه السلام در برابر امواج سهمگین التقاط فرهنگی و هجوم افکار انحرافی، به کادرسازی روی آوردند و بر خلاف تنگناهای گوناگون، بنیان علمی، عقلی و اخلاقی و ایمان یاران و شیعیانشان را استوار ساختند. در منابع رجالی نام 274 نفر از راویان و یاران آن حضرت آمده است.(2) اینان در حدیث، فقه، ادبیات، تفسیر، کلام و تاریخ، تخصص داشتند و از حریم بنیان های فکری شیعه محافظت می کردند. در منابع رجالی شیعه، شش نفر به نام های یونس بن عبدالرحمان، صفوان بن یحیی، محمدبن ابی عمیر، عبد الله بن مغیره، حسن بن محبوب و احمدبن محمدبن ابی نصر، مورد وثوق و دارای جلالت علمی هستند.(3) علاوه بر این شش نفر، کسان دیگری مثل علی بن اسماعیل بن میثم تمار، هشام بن حکم، علی بن یقطین و محمدبن علی بن نعمان مشهور به مؤمن الطاق بودند که جنبش علمی شیعه را روشن نگه داشتند. در این جا مناسبت دارد برای تبیین نقش کارگزاران فکری و فرهنگی شیعه به معرفی چند نفر از یاران آن حضرت به پردازیم.

1-8-يونس بن عبد الرحمان

وی متولد حدود 120 هجری و از موالی علی بن یقطین و متوفای 208 هجری بود. در منابع رجالی 35 اثر برای وی درباره فقه و کلام تفسیر و حدیث ثبت شده است.(4) امام رضا علیه السلام درباره وی فرمودند: «او سلمان زمانش بود.» امام

ص: 52

هادی علیه السلام نیز درباره کتاب يوم و ليله وی فرمودند: «این کتاب بر اساس دین من و پدران من نوشته شده و همه مطالب آن حق است.»(1)

2-8- علی بن اسماعیل

وی به متکلم مشهور بود و نخستین متکلم رسمی شیعه به شمار می آید. از جمله آثار وی کتاب های الامامه الطلاق، النكاح، مجالس هشام و المتعه است.(2)

3-8-هشام بن حکم

زادگاه وی کوفه بود و در بغداد تجارت می کرد و در محله کرخ ساکن بود و در سال 199 هجری از دنیا رفت. وی از بزرگترین متكلمان عصر امام صادق علیه السلام و امام کاظم علیه السلام بود. مناظرات بسیاری از وی نقل شده که با کمال شجاعت و مهارت با یک یک مخاطبان مباحثه و گفتگو می کرد. به همین سبب، در آثار وی چندین ردیه وجود دارد، مثل الرد على اصحاب الطبايع الرد على اصحاب الاثنين، الرد على ارسطاطالیس، الرد على الزنادقه و الرد على المعتزله. از دیگر آثار او کتاب های الامامة، المجالس في الامامه و الجبر والقدر بود. و کتابی نیز به نام الفاظ داشت که به املای امام صادق علیه السلام بود.(3)

هشام یکی از کارگزاران فکری بلندمرتبه در عصر امام صادق علیه السلام و امام کاظم علیه السلام به شمار می آید که تغییرات گسترده فرهنگی در کارنامه خود دارد. به همین سبب، مخالفان او به ویژه معتزله به او هتاکی می کردند.

4-8- مؤمن الطاق

نام وی محمدبن علی بن نعمان و ساکن کوفه بود. وی از قدمای متکلمان شیعه به شمار می آمد که با ابو حنیفه، مرجئه، معتزله و خوارج مناظره داشت. از جمله

ص: 53

آثار وی احتجاج درباره امامت امام على علیه السلام و رد بر خوارج و معتزله است. او یکی از یاران برجسته دو امام یاد شده بود و نقش برجسته ای در جریان فکری آن دوره داشت؛ به گونه ای که مخالفانش به وی «شیطان الطاق» لقب داده بودند.(1) بدین سان یاران و راویان امام کاظم علیه السلام نقش بزرگی در تغییرات فرهنگی بر عهده داشتند و موفق شدند اوضاع فرهنگی عصر خود را تغییر دهند.

تأثیر گذار فرهنگی در این عصر تبدیل شدند. بدین سان تداوم و تغییر فکری و فرهنگی در میان شیعیان، پیوسته با تاریخ فرهنگی جهان اسلام در عصر امام کاظم علیه السلام دیده می شود.

10. نویسنده گمنام، تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: مؤسسه خاور، 1366 ش.

11. جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه :، قم: انتشارات انصاریان، 1377ش.

12. حکیم سید منذر و همکاران، پیشوایان هدایت، ترجمه سید حسین اسلامی، مجمع جهانی اهل البيت :، 1385 ش.

13. زرین کوب، عبد الحسين، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیر کبیر، 1363 ش.

14. سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، بیروت: مؤسسه اهل البيت، 1401ق.

15. شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبد الكريم، الملل والنحل، تحریر و ترجمه، مصطفی خالقداد هاشمی، تصحیح سید محمدرضا جلالی نائینی، تهران: انتشارات اقبال، 1362 ش.

16. شیرازی، ابو اسحاق، طبقات الفقهاء، تصحيح الشيخ خليل الميس، بیروت: دار القلم ، بی تا.

17. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1409 ق.

18.طوسی، حسن بن محمد، رجال، تحقیق سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: مطبعه حیدریه، 1381ق.

19. - اختيار معرفه الرجال، تحقيق محمد تقی فاضل میبدی و سید ابوالفضل موسویان، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382 ش

20. عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الكاظم علیه السلام، مشهد: الموتمر العالمي للامام الرضا علیه السلام، 1409 ق.

21. عطوان، حسین، فرقه های اسلامی در سرزمین شام، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، 1371ش.

22. علوی، ابو المعالي محمد الحسینی، بیان الاديان، تصحیح عباس اقبال، تهران: انتشارات ابن سینا، بی تا

ص: 56

23. فرای، ریچارد، تاریخ ایران از فروپاشی دولت ساسانیان تا برآمدن سلجوقیان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1372ش.

24. کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه و شرح محمدباقر کمره ای، تهران: انتشارات اسوه، 1372 ش.

25. مسعودی، علی بن الحسين، مروج الذهب، تحقيق محمد محيي الدين عبدالحميد، بیروت: دار المعرفه، بی تا.

26. مفید، محمد بن نعمان بغدادی، ارشاد، ترجمه و شرح رسولی محلاتی، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، 1347 ش.

27.نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی کوفی، رجال، قم: النشر الاسلامی، 1413 ق.

28.نزوى، عبر التاريخ، وزاره الميراث والثقافة القومي، عمان: مسقط، 2001م.

29. نعمه، شیخ عبد الله، فلاسفه شیعه، ترجمه سید جعفر غضبان، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1367ش.

30. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ترجمه و تعليق محمدجواد مشکور، تهران: علمی و فرهنگی، 1361 ش.

ص: 57

گرفته است.(1) این بر خلاف اندیشه اهل سنت است که این نهاد را قضیه ای صرفا منوط به مصحلت جامعه و اختیار امت و بر آمده از ضرورت اجتماع بشری می دانند.(2) شیعه، اتمام تحقق وعده های الهی در حق مردمان را به معرفت حجت وابسته می داند(3) و امام، عاملی است که این نهاد در سایه سار او ادامه می یابد. امیر المؤمنين علیه السلام امام را این گونه معرفی می فرمایند:

امامان از طرف خدا تدبیر کنندگان امور مردم و کارگزاران آگاه بندگانند(4)

این به معنای نیابت الهی در اداره جامعه است که قوانین خداوند را در جامعه اجرا می کند.

پس از تمسک به قرآن کریم - بر پایه اصل استناد به امام معصوم و حجت دانستن قول ایشان به روایات همیشه یکی از منابع اصلی شناخت امام شناخته می شود. بازشناسی جانشینی از مهم ترین مباحث این حوزه است که از دو بعد نگاه دینی و نگاه دین داران قابل بررسی است. از این میان، نگاه دوم علاوه بر مسأله شناخت، ترسیم فضای فکری حاکم بر جامعه مورد مطالعه را نیز نمایان می سازد. از همین رهگذر، امکان آسیب شناسی این نگاه در مقایسه با رویکرد اول فراهم می شود. به نظر می رسد این فرایند، نگاهی عمیق و جایگاهی بلند در بحث امام شناسی در پی خواهد داشت.

نکته ضروری دیگر آن که از مجموعه روایات، بایستی منظومه ای در فهم و شناخت امام ترسیم کرد و سپس به نتیجه گیری پرداخت. این کار در عصر حاضر، کار دشواری به نظر نمی رسد؛ اما بررسی جامعه دوره مورد مطالعه و میزان دسترسی ایشان به این نصوص، علاوه بر نگاه یاد شده، دقت خاصی را می طلبد.

ص: 59

در این مقاله با رویکرد فوق، به بازخوانی معیارهای جانشین امام و هم چنین راه های اثبات و ابراز جانشین در دوره آغاز امامت امام کاظم علیه السلام خواهیم پرداخت و از پرتو ترسیم این دو مسأله، به واکاوی جریان فطحیه(1) و مباحث مرتبط با آن در این دوره می پردازیم.

از آنجایی که تکیه اصلی مقاله بر روایات اهل بیت، به ویژه صادقين علیه السلام خواهد بود، به اقتضای منطق فهم احادیث، از دو نکته مهم نمی توان چشم پوشید:

نکته اول: فهم مخاطبان و روحیه پرسش گری ایشان و فضای حاکم بر جامعه، از عناصر مؤثر در القای معارف به شمار می رود. مطالعه روایات و گزارش های تاریخی، گویای ترسیم مؤلفه های اصلی شناخت امام در کنار باورهای عمومی از شناخت امام است. تبیین بحث مهدویت و بالاخره ارائه الگوی اهل بیت در هدایت جامعه به امام جانشین، از ویژگی های این دوره است. چالش های پدید آمده و زمینه های آن، تأثیر انکارناپذیری در استدلالی شدن عقاید شیعه دارد و پویایی آن را نشان می دهد. از رهگذر این نکته، می توان ادعا کرد که نگاه بدبینانه به جریان های چالشی منتسب به شیعه، عکس العملی جز تلاش در جهت طرد ایشان از جامعه شیعی به دنبال نخواهد داشت. در حالی که پیدایش این چالش ها و طرح آن در جامعه شیعه، به ترسیم دقیق تر و عمیق تر اندیشه های شیعی انجامید.

نکته دوم: تحلیل تعامل اصحاب ائمه با جریانهای چالشی در طول دوره امامت، نشان می دهد دو گونه عمل با این جریان ها وجود داشته است. حذف گروه های انحرافی مانند خط الوهیتی - انحرافی غلو و هضم جریان هایی که افساد در پی نداشتند مانند خط معرفتی - فضیلتی غلو، فطحیه و حتی بدنه عمومی واقفیه - به خلاف سران ایشان - مشهود است. حضور و پذیرش گروه دوم در

ص: 60

جامعه شیعی، از طرفی باعث گرایش و در نهایت اعتقاد به مسیر اصلی امامت شیعی شد و از طرف دیگر، فرصت تئوری سازی و نظام مندی را از ایشان گرفت.

این دو نکته، گویای تعالیم هدایت بخش امامان شیعه در تشکیل جامعه شیعی منسجم و استدلالی است و نگارنده با ملاحظه این دو نکته، به تحلیل روایات پرداخته است.

نکته دیگر آن که فضای چالشی متأثر از شبهه، فضایی گذرا و نیازمند فرصت بازیابی است. در نگاه مجموعی به این اتفاقات، تأثیر مثبت آن در پیش برد اندیشه شیعی نمایان است.(1)

در ادامه به مجموعه ای از روایات این ابواب اشاره می کنیم که شاخصه های اصلی را بیان می کنند تا با ترسیم منظومه ای از اعتقادات در باب امامت، بتوانیم شاخصه های اصلی را که محور قرار می گیرند، از شاخصه های دیگر که به عنوان مؤلفه های معین شناخته می شوند،(1) تمییز دهیم.

در این روایات، بحث از وصیت است که امری الهی به شمار می آید و به دست امام نیست و حتی زمان ابراز آن نیز به امر خداست. این ملاک، مهم ترین عامل شناخت جانشین شناخته می شود و همه جریانهای چالشی شیعی و حتی عباسی، در جهت اثبات این معیار در حق خویش تلاش می کردند.(1)

توجه به یک نکته ضروری به نظر می رسد. گرچه هیچ یک از جریانهای معارض و چالش آفرین در عرصه جامعه، توان مقابله با علم امامان معصوم را نداشتند، سخن از علم و مراتب آن با توجه به دو خطر جریان های فکری - فرهنگی از سویی و فشارهای گوناگون به سبب جریان غلو از سوی دیگر، کار آسانی به نظر نمی رسد. به گزارشی از بیان علوم امام که در کافی و بصائر آمده توجه کنید. سیف تمار می گوید:

با امام صادق علیه السلام در حجر (اسماعيل) با جماعتی از شیعیان نشسته بودیم. امام فرمود: «جاسوسی در اطراف ما هست؟» به اطراف نگاه کردیم و کسی را ندیدیم؛ گفتیم: «جاسوسی نیست.» پس فرمود: «به خدای کعبه و خدای این ساختمان - سه بار قسم را تکرار کرد - اگر همراه موسی و خضر بودم، آنان را آگاه می کردم که عالم تر از آن دو هستم، و از آنچه به آن دست نیافته بودند آگاهشان می کردم، زیرا به ایشان علم ما كان (علم گذشته) داده شده و علم ما یکون و ما هو كائن (علم آینده تا قیامت) به ایشان داده نشده بود، در حالی که ما از رسول خدا به ارث برده ایم.»(1)

اکتفا می کنیم. احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی می گوید:

به ابوالحسن رضا علیه السلام گفتم: هنگامی که امام می میرد به چه چیز امام بعدش شناخته می شود؟ فرمود: «امام علامت هایی دارد از جمله آن فرزند بزرگ تر بودن و دارای فضل و وصیت است و بر سایر مدعیان پیشی می گیرد. پس پرسیده می شود فلانی به که وصیت کرد؟ گفته می شود: به فلانی، سلاح در میان ما اهل بیت به منزله تابوت میان بنی اسرائیل است؛ امامت همراه سلاح است؛ هر کجا سلاح باشد، امامت نیز هست.»(1)

در این روایت، به فضل و وصیت و فراگیری عمومی اشاره می شود، اما در نهایت به یک شاخصه اصلی اشاره و بر آن تأکید ویژه می گردد. همراهی همیشگی سلاح به عنوان یکی از ودایع امامت، نکته ای است که هر گونه شائبه در خلط و تطبيق چندجانبه سایر شرایط را تحت تأثیر قرار می دهد.

از جمله نکات بسیار مهم دیگر، سخن از سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله است که گستردگی وجود آن در روایات، اهمیت فوق العاده این ودیعه امامت در بین سایر ودایع را نشان می دهد. تأکید بر سلاح، علاوه بر آن که همان شمشیر حضرت است، از حق حاکمیت و ولایت اهل بیت بر جامعه و در اختیار داشتن جهاد حکایت می کند. جمله «وَ إِنَّ قَائِمَنَا مَنْ لَبِسَ دِرْعَ رَسُولِ اَللَّهِ»(2) نشانه همین نکته است.

این گمانه نزد نگارنده بسیار قوی است که تعبیر به سلاح، کنایه از حیطه و گستره ولایت سیاسی - اجتماعی اهل بیت است. تفسیر سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله و آنچه در چپ و راست آن نوشته شده، شرایطی خاص برای مدعی جانشینی ایشان دارد و تأكید بني الحسن بر بودن سلاح نزد ایشان و رد قوی داعیه ایشان توسط امام صادق علیه السلام، از جایگاه رفیع آن را نمایان می سازد و از تلقی سلاح به عنوان ابزار

ص: 65

اعمال ولایت در جامعه حکایت دارد(1). در «باب الأمور التي توجب حجه الامام» تصریح و تأکید بیشتری بر این امانت ها شده است. تمييز بين شاخصه های اصلی و فرعی در این روایات دیده می شود و امامت دایر مدار سلاح شمرده شده است. عبدالاعلی می گوید:

از امام صادق علیه السلام پرسیدم: چه دلیلی علیه کسی که به ناحق ادعای امامت دارد، هست؟ فرمود: «درباره حلال و حرام از او سؤال می شود.» سپس به من رو کرد و فرمود: «سه حجت است که در غیر صاحب مسند امامت جمع نمی شود: شایسته ترین فرد پس از امام پیشین است؛ سلاح (پیامبر) نزد اوست و وصیت آشکار در حق اوست، به گونه ای که اگر وارد مدینه شوی و از همه، حتی بچه ها بپرسی فلانی به چه کسی وصیت کرد، می گویند: به فلان بن فلان».(2)

نکته ظریف در این روایت، این است که سؤال از مسائل فقهی به عنوان شناخت امام برای همه قشرها معرفی نشده، بلکه برای شناخت و ناحق بودن مدعیان، آن هم توسط خواص اصحاب است. می توان گفت دو کارکرد مهم سؤال اقناع منکر و ابطال قول مدعی است. در روایت امام رضا علیه السلام به این نکته آشکارا اشاره شده است. احمد بن عمر می گوید:

از امام رضا علیه السلام درباره آنچه به شناخت امام رهنمون می شود پرسیدم. فرمود: «رهنمونی بر او به بزرگی و فضل و وصیت است (به گونه ای که) هرگاه قافله ای وارد شهر شود و بپرسند: "به فلانی به چه کسی وصیت کرد؟" گفته شود: "فلان بن فلان". بر گرد سلاح بگردید (نزد هر کس سلاح بود همو امام است)، ولی سؤالها [ی فقهی] حجت نیستند.»(3)

ص: 66

به تصریح ملاصالح مازندرانی و علامه مجلسی، معیار نبودن سؤالات فقهی مربوط به عوام است که قوه تحلیل گونه سؤال و بازشناسی پاسخ را ندارند.(1)

در هر حال تأكيد بر ملاک بودن سلاح و امر به دایر مدار بودن تشخیص امام بر این مسأله، به جهت ملاک تصمیم گیری در فضای شبهه و در دست داشتن معیاری همگانی و عامه فهم است که همه مؤلفه های دیگر را تحت الشعاع قرار می دهد.

ایشان ضمن آن که ارجاء او را به داشتن نظر منفی درباره امام على علیه السلام و عثمان و بدگویی در مورد ایشان تفسیر می کند، دو روایت از امام صادق علیه السلام می آورد

امام صادق علیه السلام هنگامی که عبدالله از نزد ایشان خارج شد، فرمود: «او مرجئی بزرگ است.» هم چنین روزی عبدالله در وقت سخن گفتن حضرت برای اصحاب، بر ایشان وارد شد. هنگامی که حضرت او را دیدند ساکت شدند و پس از خارج شدن او فرمودند: «آیا نمی دانید او از مرجئه(1) است.»(2)

شیخ مفید در نهایت، بزرگترین مانع برای رد امامت او را ناتوانی از پاسخ گویی به سؤالات فقهی اصحاب می شمرد.(3) اما در هر حال، بزرگان اصحاب امامیه و فقهای ایشان، پس از شهادت امام صادق علیه السلام گرفتار شبهه فطحیه شدند.

شیخ طوسی در این زمینه می نویسد:

کسانی که به امامت او قائل شدند عموم بزرگان شیعه و فقهایشان به این قول گرویدند و به جهت روایتی از ائمه که امامت در فرزند بزرگ امامی است که از دنیا می رود، دچار شبهه شدند. سپس او را با سؤالاتی از فقه آزمودند که پاسخ آن را نداشت و به سبب آن که اموری مرتکب شد که شایسته نیست از امام سرزند، (مگر تعداد اندکی، بقیه از امامتش برگشتند).(4)

فراگیری شبهه مشایخ و فقهاء شیعه، نکته مهمی است که از طرفی پیدایش و تطور چالش را نشان می دهد و از طرف دیگر، دفع روشمند و عالمانه آن را ضروری می سازد.

غائله عبدالله بسیار کوتاه بود. او تنها هفتاد روز (یا نود روز)(5) پس از شهادت

ص: 69

امام صادق علیه السلام از دنیا رفت و کسانی که در این مدت از شبهه امامت او رها نشده بودند، پس از وفاتش به امامت امام کاظم علیه السلام قائل شدند و روایت «أَنَّ اَلْإِمَامَهَ لاَ تَکُونُ فِی اَلْأَخَوَیْنِ بَعْدَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ» را پذیرفتند و همان تعداد اندک نیز به جریان اصلی شیعه بازگشتند.(1)

نکته جالب آن که حرکت شیعه، بر اساس مؤلفه های شناخت امام در جریان فطحیان دیده می شود که سوای خطا در تشخیص از نوعی بازگشت از خطا در روند شناخت امام نزد فطحیان نشان دارد. همان گونه که در سیر بحث آشکار شد، ایشان امامت در فرزند بزرگ را ملاک قرار می دهند و نامزد امامت را عبد الله تلقی می کنند. در مرحله بعد سؤال از او، شیوه تثبیت نزد برخی می شود (گرچه تعصب و نپذیرفتن این شیوه پس از ملاک قراردادن امامت فرزند بزرگ تر در عمار ساباطی و یارانش دیده می شود)، اما در نهایت با وفات او و باقی نگذاشتن هیچ فرزند پسری از خود،(2) عمده طرفدارانش به روایت «امامت پس از حسن و حسین علیه السلام در دو برادر جمع نمی شود، برگشتند و به امامت موسی بن جعفر علیه السلام قائل شدند.

جریان فطحیه، قاعده مندی و تابعیت اصول و ضوابط شیعه در تشخیص امام را به روشنی در مقابل چشم هر ناظری قرار می دهد. روزی امام صادق علیه السلام با سرزنش، توبیخ و موعظه به او فرمود:

چه چیز نمی گذارد مانند برادرت باشی؟ به خدا قسم من نور (امامت) را در او می شناسم! عبدالله گفت: «برای چه نور را در او می بینی! مگر نه آن که پدر و مادر من و او یکی هستند؟» امام صادق علیه السلام به او فرمود: «او از من است و تو پسرم هستی»(3)

ص: 70

ناپایداری این چالش و رویشی که وی در تفکر شیعه ایجاد خواهد کرد، در سخنان امام صادق علیه السلام دیده می شود. حضرت به موسی علیه السلام فرمود:

ای پسرم! به زودی برادرت بر زیرانداز من می نشیند و پس از من ادعای امامت می کند. پس حتی یک کلمه با او نزاع نکن، زیرا او اولین کسی است که به من ملحق می شود.(1)

بررسی یک نکته برای روشن شدن بحث شایسته است. عبدالله واجد چه شرایطی بود که نظرها را به سوی خود جلب کرد؟ مجموعه گزارش ها نشان می دهد او دارای شرایط زیر بود

1. فرزند بزرگتر بود؛ البته بعد از اسماعیل که در زمان پدر از دنیا رفته بود؛

2. غسل و نماز امام را در ظاهر بر عهده داشت؛

3. انگشتر امام به او رسیده بود؛

4. امام را به خاک سپرده بود.

جمع این شرایط در عبارت شهرستانی آمده است:

افطحیه به انتقال امامت از صادق علیه السلام به فرزندش عبد الله افطح معتقد شدند. او با اسماعیل از یک پدر و مادر است و مادرشان فاطمه دختر حسین بن حسن بن على علیه السلام است. او بزرگترین فرزند امام صادق علیه السلام بود. [فطحيان] گمان کردند که حضرت فرمودند: «امامت در بزرگترین فرزندان ائمه است» و فرموده: «امام کسی است که در جایگاه من بنشیند» و عبدالله در جایگاه ایشان نشست و امام را فقط امام غسل می دهد و نماز بر او می گزارد و انگشترش را بر می دارد و به خاک می سپارد. عبدالله همه این کارها را بر عهده داشته است. امام صادق علیه السلام امانتی به یکی از یارانش سپرد و فرمود تا به هر کس آن را طلب کرد تحویل دهد و او را امام قرار دهد. عبدالله امانت

ص: 71

را طلب نمود. با همه اوصاف عبد الله بعد از پدرش تنها هفتاد روز زنده بود و پس از مرگش فرزند پسری به جای نگذاشت.(1)

بررسی یکایک این موارد، به مباحث تاریخی و عقیدتی نیاز دارد که به برخی از آنها در فصول بعد پرداخته خواهد شد، اما به نظر می رسد همین مقدار از شرایط برای ایجاد چالش نزد برخی شیعیان می تواند کافی باشد. این مؤلفه ها به نظر شیخ مفید، به قدری قوی است که اگر نص صریح بر صرف امامت از او وارد نشده بود، شهرت او و ظهور سایر شرایط، موجب قول به امامت او می شد. وی می گوید:

اگر عیبی نبود که از امامت او جلوگیری کند، برگرداندن نص از او از طرف پدرش روا نبود و اگر امامت را از او برنگردانده بود، در او ظهور می یافت. و اگر امام صادق علیه السلام نصی درباره او گفته بود، در میان یارانش معروف بود. دلیل بطلان عقیده فطحیان، ناتوانی ایشان از ارائه نصی درباره امامت عبدالله است.(2)

در این میان، به نبود نص از امام صادق علیه السلام بر امامت عبدالله بسیار تأكيد شده است. این بحث به صورت تفصیلی خواهد آمد، اما نکته ای که در این جا ضروری است آن که نص در میان مؤلفه های شناخت و تشخیص امام، بر سایر مؤلفه ها تأثیر می گذارد. در هر حال، ملاک مسن تر بودن او نزد عموم شیعیان، وصیت و علم را تحت الشعاع قرار داد و باعث شد تا بدون توجه به «عاهه»، گرایش هایی به سمت او ایجاد شود.

همان گونه که گذشت، معیار سن مقید به نبود عیبی در فرزند بزرگتر است که در ادامه به بررسی آن می پردازیم.

ص: 72

غیر جسمی را نیز در بر می گیرد. در بررسی چالش های بعد از شهادت امام صادق علیه السلام مسأله معیوب بودن عبد الله افطح مطرح شده است. افطح به معنای بزرگی پا و یا پهن بودن سر است. بی شک این عیب ظاهری، مانع تعلق امر امامت به اوست. شیخ مفید علاوه بر این، «عاهه» در عبدالله را مشکل عقیدتی او نیز تفسیر می کند:

اهل امامت که به امامت موسی کاظم علیه السلام اعتقاد دارند، بر داشتن عیب دینی عبدالله هم کلام هستند؛ زیرا او به اندیشه های مرجئی معتقد بود که در مورد حضرت على علیه السلام و عثمان بدگویی می کنند.(1)

در هر حال، منشأ ایجاد چالش در جریان فطحیه و سرایت آن به بدنه جامعه شیعی، امور دیگری مانند فرزند بزرگ تر بودن و وصیت امام صادق علیه السلام است و وجود عيوب ظاهری، مانع شبهه زدایی از اذهان شیعیان در مقطع حساس جانشینی نشده است.

مدينه بودیم،. مردم در اطراف عبدالله بن جعفر به عنوان امام جمع شده بودند. نزد او رفتیم و مردم پیش او بودند؛ زیرا از امام صادق علیه السلام روایت شنیده بودند: «امامت در فرزند بزرگ است مادامی که در او عیبی نباشد».

هشام این تربیت یافته مدرسه امام صادق علیه السلام، معیارهای شناخت امام را به عنوان امری مهم و متداول فراگرفته است. در اندیشه او، یا افطح بودن عیب به شمار نمی آید و یا با قطع نظر از آن، به سؤالات فقهی اولویت می دهد. سؤال از مدعی امامت و سنجه قرار دادن علم ظاهری و ماورایی او، از محکم ترین ادله پذیرش امام به شمار می آید. گرچه به نوعی عبارت «و الناس مجتمعون على عبدالله» به واقعی ندانستن امامت او در نظر هشام اشاره دارد، همین نقطه، فارق میان خواص و برداشت های عمومی جامعه به حساب می آید. این نگاه، خود را گرفتار موج ایجاد شده به سمت عبدالله نمی بیند و حرکت بر اساس مؤلفه های تشخیص جانشین را وظیفه خود می داند.

هشام و مؤمن الطاق در اثر پاسخ های ناروای عبدالله،(1) در حیرتی بزرگ از اشتباه مردم در تشخیص امام و تطبیق شاخصه ها فرو می روند. این دو از جمله

ص: 75

متکلمان اصحاب ائمه به شمار می روند و نص ملاک شناخت امام نزد ایشان است؛(1) پس نمی توان این گرایش را از روی اعتقاد به حساب آورد. به نظر می رسد دغدغه معرفت امام و یا معرفی او به جامعه گرفتار شبهه، ایشان را به این سؤال کشانده است.(2) پس از این حیرت، در اتفاقی معجزه گونه، پیرمردی که به احتمال زیاد باب یا خادم(3) حضرت بوده، ایشان را به منزل موسی بن جعفر علیه السلام رهنمون می شود

پس بر حضرت وارد شدم و بی مقدمه به من فرمود: «نه به سوی مرجئه، و نه به سوی قدریه، و نه به سوی زیدیه، و نه به سوی معتزله، و نه به سوی خوارج. به سوی من! به سوی من! (بيا)».

در این عبارت از حدیث، ضمیمه ای معجزه گونه برای اثبات اولیه امامت امام دیده می شود که تکمیل حلقه معرفت نیازمند آن است؛ عنصری که در عبدالله با دست به دعا برداشتن و ابراز بی اطلاعی از نظر مرجئه کاملا منتفی است. همین سخن ابتدایی معجزگونه، او را به شدت جذب امام می کند و نور هدایت را در قلبش روشن می سازد. او در سؤال از حضرت، دنبال تصریح به جانشین می گردد، ولی امام او را به پیمودن مسیر درست برای شناخت امام راهنمایی می فرماید؛ مسیری که بر اساس تعالیم اهل بیت : به شیعیان منتقل شده و در برهه شناخت جانشین به کار بسته می شود.

ص: 76

هشام به این نکته پی می برد که باید گونه سؤال خود را تغییر دهد. او سریع، به شیوه نادرست خود پی می برد و از وجود ولایت دیگری بر حضرت سؤال می کند. پاسخ امام مبنی بر نبود ولایت امامی بر آن حضرت، هشام را به یقین می رساند که ایشان امام بر حق شیعیان است

گفتم: «پس بعد از او امام ما کیست؟» فرمود: «خدا ان شاء الله تو را به هدایت رهنمون خواهد شد.» گفتم: «آن امام تویی؟» فرمود: «نه، من چنین نمی گویم.»(1) هشام می گوید: با خود گفتم راه درست سؤال کردن را نپیمودم. سپس گفتم: «فدایت شوم! بر شما امامی هست؟» فرمود: «نه.»

او پس از يقين به امامت ایشان، و نه برای تشخیص امام بلکه برای روشن شدن مسائلش، سؤالات خویش را طرح می کند:

سپس گفتم: «فدایت شوم! از آنچه از پدرتان می پرسیدم از شما بپرسم؟» فرمود: «بپرس تا خبر داده شوی، و افشا نکن؛ زیرا اگر افشا نمودی، پس سر بريدن (در انتظارت خواهد بود)» پس پرسیدم. او دریایی خشک ناشدنی بود.

آخرین درخواست او از امام، اجازه انتشار خبر امامت ایشان است که به فهم و برخورداری از معارف منوط می شود:

فرمود: «هرکس از ایشان که به فهمش اعتماد کردی، این بشارت را به او بده و از او پیمان حفظ سر بگیر؛ زیرا اگر افشا کنند سر بریدن» (در انتظارشان خواهد بود) و با دست به حلقش اشاره فرمود.

هشام می گوید: از نزد او خارج شدم و ابو جعفر را ملاقات کردم، به من گفت: «چه اتفاقی افتاد؟» گفتم: هدایت!

سرانجام این گفت و گوها، هدایت است؛ هدایتی که به تعطیلی جریان فطحی می انجامد.

ص: 77

هشام می گوید: «عبدالله عده ای را در مدینه گمارده بود تا مرا کتک بزنند.»(1)

نتیجه گرفت که دسته بندی روایات، از وجود برخی مؤلفه های اصلی در کنار مؤلفه های معین در شناخت امام نشان دارد. وصیت، علم و ودایع امامت، از جمله شاخصه های اصلی به شمار می آیند. در حالی که شرایطی هم چون فرزند بزرگتر بودن، پاسخ به مسائل فقهی، مکارم اخلاق و حسن شهرت، از جمله شاخصه های فرعی و معین هستند که قوت قلب و اطمینان را به همراه دارند.

روش نسبت به روش تسمیه و تصریح، روایات کمتری دارد، حاوی نکات ارزشمندی است که توجه به آن ضروری به نظر می رسد. ابوعلى ارجانی می گوید:

در سالی که ابوالحسن علیه السلام بازداشت شدند از عبدالرحمان بن حجاج پرسیدم: «این مرد در دست این ظالم افتاده و سرنوشتش معلوم نیست. آیا در مورد فرزندانش چیزی به تو رسیده؟» گفت: «گمان نمی کردم کسی درباره این مسأله از من سؤال کند. بر امام صادق علیه السلام در منزلش وارد شدم و حضرت در فالان اتاق در محل نمازش دعا می کردند و موسی بن جعفر علیه السلام سمت راست ایشان دعایش را آمین می گفتند. به ایشان گفتم: "فدایت شوم! از ارادتم و خدمت گزاری به شما آگاهید، چه کسی پس از شما ولی مردم است؟" فرمود: "موسی زره [پیامبر] را پوشیده و به قامتش استوار افتاده." گفتم: پس از این جمله به چیزی نیاز ندارم.»(1)

توجه به نکاتی ضروری به نظر می رسد. از طرفي سؤال فقط از فرزندان آن حضرت است و اصل عدم اجتماع امر امامت در دو برادر پس از حسنین علیه السلام امری مسلم به شمار می آید. و از طرف دیگر، عبد الرحمان بر اساس تعلیمی که از اهل بیت فرا گرفته، او را به داستان خود با امام صادق علیه السلام ارجاع می دهد تا نشان دهد قطعا امام، تنصيص بر امام بعد را فراموش نخواهد کرد. جمله امام نیز پر نکته است. ایشان فقط می فرمایند: «زره پیامبر بر اندام موسی بن جعفر علیه السلام متناسب است.» عبدالرحمان نیز همین جمله را در تنصيص بر امامت ایشان کافی می داند؛ زیرا از تعلیمات امامان معصوم فراگرفته که ودایع امامت نزد هرکس تثبیت شود، او امام خواهد بود.

تعلیم امام برای تطبیق صفات و ویژگی ها در روایت صفوان جمال به روشنی دیده می شود. وی می گوید:

از امام صادق علیه السلام درباره امام سؤال کردم، فرمود: «امام به کار بیهوده مشغول

ص: 80

نمی شود و بازی نمی کند.» ابوالحسن موسی وارد شد و او صغير بود و همراهش بزغاله مکی بود که به او می گفت: «برای خدایت سجده کن!» پس امام صادق علیه السلام او را گرفتند و به سینه چسباندند و فرمودند: «پدر و مادرم فدای کسی که به کار بیهوده مشغول نمی شود و بازی نمی کند.»(1)

تطبيق آشکار یکی از ویژگی های مهم امام بر حضرت کاظم علیه السلام در خردسالی - که البته با رفتار معجزه گونه ایشان در امر حیوان بر سجده همراه بود - به معنای معرفی آن حضرت به عنوان جانشین است.(2) به نظر می رسد در میان همه دوره های امامت، در این دوره تأکید بر تطبيق معيارهای جانشین پررنگ تر است.

جمله مفضل بن عمر جعفی، معاذ بن کثیر، عبدالرحمان بن حجاج، فیض بن مختار، يعقوب سراج، سلیمان بن خالد و صفوان جمال از میان برادران آن حضرت، اسحاق و على نیز نص بر امامت ایشان را نقل کردند.(1)

به دو نمونه که علاوه بر تصریح بر اسم ایشان، به فضای چالشی اشاره دارد، توجه فرمایید. ابراهیم کرخی می گوید:

بر امام صادق علیه السلام وارد شدم، پس نشسته بودم که ابوالحسن موسی که نوجوانی بود، وارد شدند. در مقابل او ایستادم و بوسیدمش و نشستم. امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای ابراهیم! آگاه باش او امام تو پس از من است. بدان که گروه هایی در قبول امامت او هلاک می شوند و گروه های دیگری سعادتمند. پس خدا قاتل او را لعن کند و عذابش را دو چندان نماید. همانا خدا بهترین اهل زمین را از صلب او خارج می کند که هم نام جدش و وارث علم و احکام او، و معدن امامت و سرسلسله حکمت است. او را ستمگری از بنی فلان از روی حسد بعد از دیدن عجایبی از او به شهادت می رساند. اما خدا امرش را اگر چه مشركان خوش نداشته باشند، به انجام رسانده است. خدا از صلب أو بقیه دوازده امام هدایت گر را خارج خواهد کرد؛ همانان که خداوند کرامتش را مخصوص ایشان گردانده و در عرش برینش جای داده. منتظر دوازدهمین از ایشان، مانند کسی است که با شمشیر برهنه از پیامبر صلی الله علیه و آله خدا دفاع کرده است.» مردی از بنی امیه وارد شد، پس امام کلامش را قطع کرد. یازده بار به قصد شنیدن تمام کلام ایشان خدمت حضرت رسیدم ولی نتوانستم، پس از دو سال خدمت ایشان رسیدم و ....(2)

ص: 82

وجود فضای تقیه و کتمان برای حفظ جان امام و شیعیان در هر دو دوره اموی و عباسی جای تردید ندارد. رفت و آمد چندباره ابراهیم برای شنیدن جمله ای در تکمیل كلام قبلی امام، همین نکته را ثابت می کند. از طرف دیگر، اطمینان خاطر راوی و شادمانی از نص بر امام بعد، حساسیت اصحاب در این مسأله را می رساند.(1) منصور بن حازم به امام صادق علیه السلام عرض کرد:

پدر و مادرم فدایت شوند! جان ها صبحگاهان و ابتدای شب گرفته می شوند، پس اگر (برای شما) چنین اتفاقی افتاد، چه کسی (جانشین شما خواهد بود)؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر چنین شد پس او امام شماست.» و با دست - آن گونه که به خاطر دارم - به شانه راست ابو الحسن علیه السلام زد و او در آن روز قامتش پنج وجب بود و عبدالله بن جعفر در کنار ما نشسته بود.(2)

تأكيد امام بر وصایت حضرت کاظم علیه السلام با وجود آن که عبدالله در جمع یاران ایشان نشسته بود، و توجه خاص راوی به حضور او، از ملاک بودن نص نزد اصحاب ائمه حکایت می کند. گرچه احتمال می رود نقل این گزارش توسط منصور بن حازم به قرینه عبارت «و عبدالله بن جعفر جالس معنا» به بعد از شهادت حضرت صادق علیه السلام و جریان فطحیه مربوط باشد، این تحلیل پسینی، نشان می دهد اصحاب به این نکته توجه داشته اند که نص امام، بر معیاری هم چون سن مقدم است.

ص: 83

در مجموعه روایات سه باب اول از توقف احتجاج الهی در قیامت، به مقداری از علم و معرفت است که به ایشان داده شده. (1)و معرفت در این روایات فعل و صنع خدا معرفی گردیده و از حیطه آدمیان خارج شمرده شده است.(2) نیز انسانها ابزار کسب معرفت را در اختیار ندارند،(3) اما پذیرش پاسخ روشن بندگان، در قبال موهبت معرفت به ایشان است.(4) در باب اخیر، هدایت الهی که نتیجه است امری درک ناشدنی برای مخالفان اهل بیت شمرده شده و در پاسخ این سؤال که آیا مردم را به امر امامت دعوت کنیم، به بی اثر و ثمر بودن این تلاش ها به جهت فقدان زمینه های پذیرش تأکید شده است.(5)

روایت سوم این باب را برای نمونه می آوریم: عقبة بن خالد اسدی می گوید:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «امر امامت خود را به خدا واگذارید نه به مردم؛ زیرا آن چه از آن خداست، پس برای خداست و آنچه از آن مردم است، خدا در آن دخالت نمی کند. با مردم درباره دین خود دشمنی نورزید؛ زیرا دشمنی، قلب را بیمار می سازد. خداوند به پیامبرش صلی الله علیه و آله می فرماید: "در حقیقت، تو هر کس را دوست داری نمی توانی راهنمایی کنی، ولی خداست که هر کس را بخواهد راهنمایی می کند." و می فرماید:" پس آیا تو مردم را ناگزیر می کنی که به ایمان بگروند؟" مردم را رها کنید! همانا مردم [عقیده خود در امامت را] از مردم گرفته اند و شما از رسول خدا صلی اللهعلیه و آله گرفته اید. از

ص: 85

پدرم شنیدم که فرمود: "هرگاه خدای عزوجل برای بنده ای مقرر فرماید که در ولایت ما داخل شود، او سریع تر از پرنده ای که به لانه اش می رسد در این امر داخل می شود.»(1)

جمله «ذَرُوا اَلنَّاسَ فَإِنَّ اَلنَّاسَ أَخَذُوا عَنِ اَلنَّاسِ وَ إِنَّكُمْ أَخَذْتُمْ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ»، وجود تئوری های متعدد در باب امامت را نشان می دهد. ناگفته پیداست که تئوری های انسان نوشته امامت که بر لزوم یا جواز انتخاب امام توسط مردم استوار است، نمی تواند با خط شیعی امامت که بر نص تأکید فراوان دارد، مفاهمه برقرار کند و گفت و گو با این جماعت ثمره ای نخواهد داشت. تكيه بر وجود سلاح در مناظرات با علویان نیز می تواند نشان از تأثرات این عده از فضای آن روز جامعه داشته باشد.

این نکته قطعی است که علم و عصمت نیز در فضای عمومی جامعه آن روز در نزد غیر شیعیان، مفهوم واقعی خود را نیافته بود و برخی تعبیرات مانند «علمای ابرار»، تعابیر کنایی از این مفاهیم بلند است.(2) پس تحذير عموم از مناظره و گفت و گو با ایشان، به این معناست که آنها نمی توانند اصول امام را درک کنند و نتیجه ای جز انکار و تمسخر برای امام و یارانش در پی ندارد؛ در حالی که عناصر برجسته ای برای ورود به این عرصه تربیت و تشویق شده اند.(3)

در دو کتاب بصائر الدرجات و محاسن نیز همین خط پی گیری شده است. معرفت به عنوان موهبتی الهی نام برده شده که به انسان های دارای ظرفیت عنایت می شود، و تصریح شده که سرچشمه های حکمت، در معرفت امام جست و جو می شود. برای

ص: 86

نمونه، به دو روایت از این کتاب ها اکتفا می کنیم: ابوعبیده حذاء می گوید:

در زمان وفات ابو جعفر مانند گوسفندی که چوپان ندارد، سرگردان بودیم. پس سالم بن ابو حفصه را ملاقات کردیم. گفت: «ای ابوعبيده امام تو کیست؟» گفتم: «امامان من از خاندان محمد صلی الله علیه و آله» گفت:» هلاک شدی و [پیروانت را] هلاک کردی! مگر با من نبودی که از ابوجعفر شنیدیم که فرمود: "کسی که بمیرد و بر او امامی نباشد به مرگ جاهلی مرده است." آیا نمی دانی که او فرزندش جعفر را امام امت قرار داده است.» گفتم: «بله به جان خودم خدا معرفت [به او را] روزی ام ساخته است.» ابوعبیده گفت: «هنگامی که ابوعبدالله را ملاقات کردم گفتم: "سالم بن ابی حفصه به من این گونه گفت." به من فرمود: "ای ابوعبیده! مگر نمی دانی هیچ کس از ما نمی میرد مگر آن که کسی را جانشین خود می کند که کارهای او را انجام دهد و از سيره او پیروی کند و به آن چه او دعوت می کرده، فرا خواند. ای ابوعبيده هنگامی که قائم آل محمد قيام نماید بر اساس حكم آل داوود قضاوت می کند، و سلیمان از مردم بینه نمی خواست"»(1)

تصریح روایت بر آن است که اعتقاد حتما باید به امام خاص و معین باشد نه هر کس از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله که شایسته این مقام است. در رفتار اولیه عباسیان، این اجمال وجود داشت اما در همین دوره که دعوت مخفی عباسی به شمار می آید، امام صادق علیه السلام این مسأله را به ابوعبیده گوشزد می فرماید که امام پیشین حتما شخص معینی را به جامعه معرفی کند. نکته جالب دیگر در این روایت، کاربست اصطلاح "معرفت " با معنای خاص آن در منظومه امام شناسی است. به قرینه دو گزارش دیگر کشی،(2) منظور از معرفت، معرفت ویژه به اهل بیت و امامان

ص: 87

معصوم است، چه آن که نظر او مبنی بر ائمه بودن آل محمد نفی می گردد و منزلت امامت، عظیم تر از قلمداد سالم و سایر مردم نسبت به امر امامت معرفی می شود. این جایگاه به اندازه ای بلند است که ترجمان اعطای حکمت و خیر فراوان معرفی شده است. ابوبصیر می گوید:

از امام صادق علیه السلام درباره آیه (وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا) پرسیدم. فرمود: «مقصود [از حکمت در این آیه] اطاعت خدا و معرفت امام است.»(1)

دقت در مقارنت حکمت و اطاعت خداوند و معرفت امام در این روایت، همراهی اندیشه ورزی و تعبد در این بحث را روشن می سازد.

خود معرفی امام اگر چه راهی سهل الوصول در اندیشه عمومی تصور می شود، این وظیفه به عهده امام پیشین گذاشته شده است. امامت امانتی الهی به شمار می آید که به حکم آیه شریفه (إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا)(2) باید به دست صاحب بعدی آن سپرده شود، همو که خداوند به وصایتش امر فرموده است.(3) اسماعیل بن عمار در روایتی این وظیفه الهی را از امام کاظم علیه السلام سؤال می کند:

آیا امام قبل از این که از دنیا برود خداوند وصیت (به جانشینی) و عهد را بر او فرض نموده است؟ (ایشان فرمود: «بله.»(4)

نکته جالب آن که خواص، وظیفه شناخت را بر عهده خویش می دانستند. نمونه بارز این مدعا در سؤالات هشام بن سالم است که وظیفه خود را سؤال دقیق و درست می داند. عبارت «لَمْ أُصِبْ طَرِیقَ اَلْمَسْأَلَهِ» که در روایت کشی آمده،

ص: 88

نشانه همین نکته است که او باید به گونه ای سؤال کند که از جواب های امام، به یقین و معرفت به امام برسد و گرنه وظیفه امام، معرفی مستقیم خود به جامعه نیست. توجه به تبویب کتاب های منابع شناخت امام نیز رابطه صعودی امت و امام را ترسیم می کند.

کلینی کتاب الحجه خود را با «باب الاضطرار الى الحجه» شروع می کند که نیاز بشر به امام و در نتیجه تلاش برای حل این نیاز با شناخت حجت را در مقابل خواهان معرفت و هدایت می گذارد.

شیخ طوسی در احوال برخی واقفیان، حدیثی از امام رضا علیه السلام می آورد که به روشنی به این مطلب اشاره دارد. یکی از اصحاب امام رضا علیه السلام می گوید:

نزد آن حضرت بودم که علی بن ابی حمزه و ابن سراج و ابن مکاری وارد شدند. ابوحمزه گفت: «پدرت چه شد؟» فرمود: «از دنیا رفت.» گفت: «با مرگ از دنیا رفت؟» فرمود: «بله.» گفت: «چه کسی را جانشین خود کرد؟ » فرمود: «مرا.» گفت: «پس شما امام مفترض الطاعه از جانب خدا هستید؟» فرمود: «بله.» ابن سراج و ابن مکاری گفتند: «به خدا قسم شما را از طرف خود بر این منصب گماشته است!» فرمود: «وای بر تو! تو بر چه توان داری؟ آیا می خواهی به بغداد بیایم و به هارون بگویم که من امامی هستم که اطاعتم واجب است؟ نه به خدا سوگند چنین وظیفه ای ندارم! اما هنگامی که از اختلافات شما و چنددستگی تان به من خبر رسیده بود، به شما گفتم تا اسرار شما به دست دشمنتان نیفتد.»(1)

امام بر طبق این روایت، تصریح می کنند وظیفه ای برای خود معرفی ندارند و تعابیری همچون «إِنْ شَاءَ اَللَّهُ أَنْ یَهْدِیَکَ هَدَاکَ» که در روایت هشام گذشت، نیز همین معنا را دست کم برای دوره چالشی فترت می رساند. البته وضعیت خاصی

ص: 89

مثل انحراف واقفیه، اقتضای اعلام به برخی سران - هم چنان که در روایت آمد - دارد. واضح است که فتنه واقفیه، پردامنه تر از جریان های ابتدای امامت امام كاظم علیه السلام مانند فطحیه است و تاکتیک ائمه نیز متناسب با همان اجرا می شود.

آنچه به روشنی می توان نتیجه گرفت آن که:

اولا امام جانشین، وظیفه خود معرفی ندارد و این مهم بر عهده امام پیشین است.

ثانيا معرفت امام با بحث معرفت های پیشین - مثل معرفت در عالم ذر - ارتباط محکمی دارد،(1) و به همین جهت، از تلاش برای ایصال آن به منکران نهی شده است.

ثالثا دوره فترت را می توان دوره فحص شمرد که قواعدی خاصی بر آن حاکم است.

می دهد که در معرفی چالش ها و مبارزه با آنها و حتی زمینه های آن، نقش مؤثری ایفا کرده اند. در این فصل، به مطالعه شخصیت ایشان و تأثیر آنها در چالش های این دوره تاریخی می پردازیم.

متکلمان هم چون هشام بن سالم، ضمن درک مسیر اصلی موضوع امامت، ویژگی دیگری نیز دارند و آن هم روحیه پرسش گری و رصد مبانی است که همراه با نقد و سؤال از برخی شاخصه ها و روایات وارد شده از اهل بیت است.

جریان مهم دیگر نیز ضمن اعتقاد به حقیقت مسأله امامت و دریافت بخشی از معارف و کرامات، با مشکل تحلیل و بیش از آن ناتوانی در کتمان اسرار و تسریع در افشا - البته با نیت انتشار فضایل و معارف - روبه رو هستند. در مطالعه گزارش های این گروه، توجه به این نکته ضروری است که امامان معصوم ایشان را واجد شرایط اولیه دریافت چنین معارفی دانسته اند.

جریان عمومی مورد تأیید در مقابل این دو جریان، گویا دغدغه فحص و سؤال از امام بعد را ندارد، نه به آن جهت که این مسأله دارای اهمیت فوق العاده ای نیست، بلکه از این حیث که این جریان را متصل و تغییر ناپذیر می دانند و هدایت الهی را به هر روی، شامل حال مؤمنان به شمار می آورند. از منظر این جریان، دوران پس از شهادت امام معصوم دوره حیرت دانسته نمی شود و هدایت الهی را بالاخره شامل حال مؤمنان می دانند. جریان عمومی مورد تأیید که بزرگ ترین شاخصه آن فقه مداری است، در مدار سؤال از جانشین امام وارد نمی گردند و گزارشی از حساسیت های دو جریان قبل از ایشان دیده نمی شود. آموزش امام معصوم نیز برای این دوره های خاص، اعتقاد به امام تعیین شده از جانب امام قبل است.

با ملاحظه این نکته مهم، مطالعه دوره مورد بحث نشان می دهد که هشام بن سالم، فیض بن مختار، مفضل بن عمر، یزید بن سليط، ابراهیم کوفی، داوود بن كثير، منصور بن حازم، سلیمان بن خالد، يونس بن ظبيان، عیسی بن عبيد العلوی،

ص: 91

و معاذ بن کثیر، در این برهه نقش مؤثری ایفا کرده اند. انتقال تراث خاص امامت آن حضرت، حداقل نقشی است که برای ایشان متصور است. در حالی که شخصیت برخی از ایشان مانند فیض، مفضل و هشام به عنوان هدایت گر عمومی جامعه شیعی، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

علاوه بر نقش سرنوشت ساز هشام، فيض نخستین کسی است که نص بر امام کاظم علیه السلام را در پنج سالگی ایشان از حضرت صادق علیه السلام شنیده است. کشی در گزارشی از گفت و گوی وی با امام در مورد قبول زمین از حاکم و اعتراض اسماعیل و تعجب و سؤال او از جانشین حضرت را این گونه حکایت می کند:

جعلت فداك فقد كنا لانشك أن الرجال ستحط اليه من بعدك، وقد قلت فيه ما قلت، فان كان ما نخاف وأسأل الله العافية فإلى من؟

در این گزارش، مخفی بودن امر امامت، همراه با مخفی بودن خود ایشان، موضوع حکمت بر زبان امام معصوم از دوران طفولیت مشاهده می شود. امام صادق علیه السلام یکایک نشانه های امامت از جمله ودایع، تكفل امور شخصی امام و ... را بر حضرت کاظم علیه السلام تطبیق می دهند و هنگامی که با سؤال «زدنی» فیض روبه رو می شود، تصریح بر امامت ایشان می کند.

هُوَ صَاحِبُكَ الَّذِي سَأَلْتَ عَنْهُ فَقُمْ إِلَيْهِ فَأَقِرَّ لَهُ بِحَقِّهِ فَقُمْتُ حَتَّى قَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ يَدَهُ وَ دَعَوْتُ اللَّهَ لَه(1).

صفار قمی در بصائر، داستان او با يونس بن ظبيان را این چنین آورده است:

امام صادق علیه السلام فرمود: «هنوز در انتشار امر امامت او (موسی بن جعفر علیه السلام) اذن (الهی) صادر نشده.»(2) گفتم: «فدایت شوم! آیا کسی را از این امر آگاه

ص: 92

سازم؟» فرمود: «بله، خانواده و فرزندان و همراهانت را.» خانواده و فرزندانم همراهم بودند و يونس بن ظبيان از همسفرانم بود. هنگامی که ایشان را از امامت موسی بن جعفر آگاه ساختم، خدای را بر این نعمت شکر گفتند ولی یونس گفت: «نه به خدا سوگند (باور نمی کنم) تا از ابوعبدالله بشنوم.» در او عجله ای بود که وی را از حد اعتدال خارج می نمود. به دنبال او رفتم و هنگامی که به در رسیدیم، قبل از هر سخنی شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرمود: «ای یونس! مطلب همان گونه است که فیض به تو گفته، آن را بگیر !» او گفت: «همین گونه خواهم کرد.»(1)

همان گونه که ملاحظه می شود، فیض یکی از امینان امامت حضرت معرفی می شود، در حالی که یونس فقط شنیدن نص از شخص امام را - شاید به جهت اهمیت زیاد مسأله - ملاک و معیار می داند.

نقش اساسی فیض، زدودن شبهه رحلت نیافتن اسماعیل است. فیض را می توان جست وجوگر حقیقت معرفی کرد که تردید با دو عامل از او رخت برمی بندد: یکی استناد به امام و دیگری مجرا و راهی که امام معرفی فرموده است.(2) او با این ویژگی برجسته، ضمن يقين به رحلت اسماعیل و اقرار به آن، مسئولیت ترویج و تبلیغ عالمانه این مطلب در میان شیعیان را بر عهده می گیرد.

حضور پررنگ مفضل نیز به جهت اقرار به وفات اسماعيل است. علت واکنش های تند امام صادق علیه السلام به او در این موضوع به روند تثبیت تدریجی امامت موسی بن جعفر علیه السلام و پیش گیری از بروز شبهه در شخصیت برجسته ای مانند مفضل برمی گردد که بهره مند از معارف و دارای مکانت خاص اجتماعی در کوفه است. با همه جلالت جناب مفضل و ارادت او به امام، احتمال بروز

ص: 93

اندیشه های متمایل به غلو در او منتفی نیست و امام صادق علیه السلام نمی خواستند بزرگان شیعه به جهت درک مراتب و فضایل جناب اسماعیل، با امامت امام كاظم علیه السلام مخالفت کنند.

بنا به گزارش مرحوم کشی در روایت 502 همین دوراندیشی، سبب می شود تا مؤمن الطاق، مفضل بن عمر و ابوبصیر، پس از هشام با حضرت ملاقات نمایند و امامت ایشان برای این عده نیز تثبیت و قطعی گردد. ثمره این ملاقات ها «لَقِینَا النَّاسَ أَفْوَاجاً» می شود و هدایت عمومی شیعیان به امامت امام کاظم علیه السلام را در پی دارد. نکته آخر آن که شخصیت های تأثیر گذار در این مرحله کوفی هستند و از دو جریان فقه مدار - مثل فضيل و ابوبصیر - و جریان کلامی مانند هشام و مفضل تشکیل شده اند. دقت در این ترکیب، نکاتی در بر دارد؛ از جمله، استدلال و مقبولیت که از امتیازات دو جریان فوق است و در کنار هم، معرفی امام به جامعه را پی ریزی می کند. دیگر آن که احساس نیاز بیشتری به معرفی و شناخت امام در میان ایشان وجود دارد، و فضایی مانند مدینه علاوه بر کناره گیری از اهل بیت، حساسیت مذکور را ندارد.

سطح برداشت از شاخصه های شناخت جانشین متفاوت است، اما خلط در تشخیص راه های ابراز جانشین و باور عمومی نسبت به آن، نشان می دهد شناخت و پیروی از عناصر تأثیر گذار در مسأله جانشینی ضروری است. تعاليم خاص اهل بیت برای این مقطع مهم، در هر قالب معرفی گردیده و تسمیه به اسم و نیز تطبیق یک یا چند مؤلفه بر امام بعد، به شیعیان منتقل شده است. در دوره چالش مورد مطالعه، اهمیت جایگاه خواص و گونه نقش آفرینی ایشان و نیز الگوی ترسیمی از جانب امام صادق علیه السلام، ضمن روشنی بخشی به فضای شبهه، الگوی درست رفتاری دوره فترت را ارائه می دهد.

8.حلی، حسن بن یوسف (648 - 726ه)، خلاصه الاقوال، قم: دار الذخائر، 1411ق.

9. خاقانی، علی (م 1334ه)، رجال الخاقانی، نجف: مطبعة الآداب، چاپ اول، 1388 ق.

10. رضی، محمد بن حسن موسوی (م 406 ه)، نهج البلاغه، ترجمه علی دشتی، قم: ارم، چاپ اول، 1382ش.

11. شهرستانی، محمدبن عبد الكريم (م 548ه)، الملل و النحل، تحقيق محمد سيد گیلانی، بیروت: دار المعرفه، بی تا

12. صدوق، علی بن بابویه (م 329ه)، الامامه و التبصره، قم: مدرسة الإمام المهدی علیه السلام، چاپ اول، 1404ق.

13. صدوق، محمد بن علی بن بابویه (م ه381)، التوحید، تحقیق سید هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول، 1398 ق.

14.- کمال الدین و اتمام النعمة، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1405ق.

15. صفار، محمد بن حسن (م 290ه)، بصائر الدرجات، تحقيق ميرزاحسن کوچه باغی، تهران: اعلمی، 1404ق.

16. طریحی، فخر الدين (م 1085ه)، مجمع البحرین و مطلع النيرين، قم: بنیاد بعثت، چاپ اول، 1415ق.

17. طوسی، محمد بن حسن (م 460 ه)، اختيار معرفه الرجال، تحقیق میرداماد، قم: آل البيت، 1404ق.

18- ، الاقتصاد فيما يجب على العباد، تحقیق سید کاظم موسوی، قم: دليل ما، چاپ اول، 1430ق.

19.- ، رجال الطوسی، نجف: انتشارات حیدریه، 1381ق.

20. -، الفهرست، نجف: المكتبه المرتضویه، بی تا

21. قمی، عباس (1294 - 1359ه)، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، تحقیق علی اکبر الهی خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، چاپ دوم، 1426ق.

ص: 96

22. قمی، علی بن ابراهيم، تفسیر القمی، تحقیق سیدطیب جزایری، قسم: مكتبه الهدی، چاپ سوم، 1404ق.

23. کلینی، محمد بن يعقوب (م 329ه)، الكافي، تحقيق دار الحدیث، قم: دار الحدیث، چاپ دوم، 1430ق.

24. مازندرانی، محمد صالح (م 1081 ه)، شرح اصول الكافي، تعليق میرزا ابوالحسن شعرانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1421ق.

25. مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف: المطبعه المرتضویه، 1352ق.

26. مجلسی، محمدباقر (م 1111ه)، بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار أئمة الأطهار، بیروت: مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.

27. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (علل گرایش به مادی گری)، قم: صدرا.

28. مفید، محمدبن محمدبن نعمان (م 413 ه)، الارشاد فی معرفه حجج الله على العباد، تحقيق مؤسسة آل البيت، قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.

29- ، الفصول المختاره، تحقیق سیدعلی میرشریفی، قم: دار المفيد، چاپ دوم، 1414ق.

30. نجاشی، احمد بن علی (م 450ه)، فهرست مصنفي رجال الشیعه، معروف به رجال نجاشی، قم: جامعه مدرسین، 1407ق.

31. نعمانی، محمد بن ابراهیم (م 380ه)، الغيبه، تحقيق فارس حسون، قم: انوارالهدی، 1422ق.

32. نمازی شاهرودی، علی (1331 - 1405ه)، مستدرکات علم الرجال، قم: مؤسسه نشر الإسلامی، 1418ق.

ص: 97

برخی بعد از شهادت امام صادق علیه السلام و برخی در دوره امام کاظم علیه السلام شکل گرفتند. امام در برخورد با آنان، روش خاصی داشتند. گروه های منشعب از تشیع در آن برهه از تاریخ به ده فرقه تقسیم می شدند. دوم فرقه هایی که قبل از حضرت شکل گرفته بودند و در زمره فرقه های خرافی و نحله های فکری محسوب می شدند. آنان تحریف کنندگانی بودند که اهل باطل را با نسبت های ناروا، از ساحت دین دور می ساختند. البته برخی از این فرقه ها، منطق و فلسفه ای برای خود داشتند ولی به منطق و استدلال و جدل محکمی احتیاج بود که آنان را مجاب کند. برای پاسخ به اعتراضات و اشکالات پیروان هر فرقه نسبت به فرقه دیگر، نخست نیاز به دانستن عقاید و آراء آنان و سپس احتیاج به منطق و استدلال و به ویژه فن جدل و اصول علم کلام بود. امام کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام در این زمینه دارای توانایی بسیاری بودند. فرقه هایی مانند معتزله، خوارج، مرجئه، قدریه، زنادقه (ملحدین) قرامطه، غلات و جعديه (معتقدان به خلق قرآن)، در این گروه قرار داشتند. امام کاظم علیه السلام در مدت سی و پنج سال امامت خود، به حفظ شریعت در مقابل حاكمان ستمگر عباسی و فرقه سازان و صاحبان فرق پرداختند.

واژگان کلیدی: اسلام، امام کاظم علیه السلام، فرقه های انحرافی، تشیع.

به سبب خفقان و ستم عباسیان در دور نگه داشتن مردم از مکتب اهل بیت، و اسیر بودن امام، فرقه گرایی افزایش یافت. در این زمان، آشوب فکری عظیم و عجیبی در آراء امت اسلامی پیدا شد که از زمان امام صادق علیه السلام آغاز گردیده بود و تا پایان امامت حضرت رضا علیه السلام ادامه یافت. دوره امامت امام کاظم علیه السلام دوره ای بود پر از رواج فرقه های نوبنیاد و بروز اختلافات فقهی و کلامی که غالبا دشمنان به قصد تحریف دین اسلام در جامعه به راه انداختند. امام در کنار تقیه و پنهان کاری های ضروری در برابر ایجاد این فرقه ها و رواج اختلافات و شبهات، به شدت ایستادگی کردند و با آنها مقابله نمودند.

بررسی مقطع تاریخی که امام کاظم علیه السلام در آن می زیستند، یکی از دشوارترین مقاطع زندگانی اهل بیت : است. این برهه از تاریخ، آکنده از حوادث و وقایع مهم تاریخی است که انقلاب ها، زندان ها، گریزها و قتل های فردی و گروهی خاندان علی بن ابی طالب علیه السلام در صدر آن قرار دارد. این دوره از تاریخ اسلامی، از نظر سیاسی دوره ای تاریک به شمار می آید که به علت سخت گیری های عباسیان، اخبار آل ابی طالب مکنون مانده است. با توجه به اوضاع سخت سیاسی که امام در آن قرار داشتند و با توجه به ضدیت شدید حاکمان عباسی با آن حضرت، نبرد بین حق و باطل به شکلی دیگر ادامه داشت، نبردی دائم و واقعیتی انکارناپذیر در طول تاریخ بشری که حرکت تاریخ و مسیر انسانیت بر آن استوار بود. اگر بخواهیم گستره تاریخی بررسی کنیم را که اسلام بر آن سایه افکنده و شالوده تاریخ و تمدن اسلام بر آن نهاده شده است، در می یابیم که این تاریخ، آکنده از جلوه های مختلف مبارزه ای است که رهبری و پیشتازی آن بر عهده امامان شیعه نهاده شده بود. زندگانی امام کاظم علیه السلام، مرحله سیاسی - تاریخی بارزی در تاریخ اسلام را نمایان می سازد. این مقطع تاریخی، دربردارنده بخشی از زندگانی سیاسی منصور و مهدی و هارون است. تاریخ نگاران رسمی و در خدمت این افراد، تواریخی را نوشته اند که شرکت این حاکمان را نشان دهند. آنان بر این

ص: 100

روش بوده اند که ندای حق را از صفحه تاریخ محو نمایند و تاریخ را واژگونه بنویسند. لذا دوره کنیزان و رقاصان و دلقکان را عصر طلایی می نامند، در حالی که در همین عصر، امامان راستین در غل و زنجیر بودند. ارزش تاریخ و پیشرفت تمدن را باید با ارزش های انسانی و راست کرداری سنجید، نه با معیارهایی که مورخان آن عصر بدان پرداخته اند. امام کاظم علیه السلام مسئولیت امامت را در این دوره اندوه زای تاریخی از سال 148 تا 183 قمری بر عهده داشتند و به مبارزه با زور و ریا و فرقه و تفرقه پرداختند.

امام صادق علیه السلام (83-148ق/702-767م) بنیان گذار مکتب فقه جعفری هستند که بسیاری از فقها، پرورش یافته مکتب ایشان بودند. شاگردان امام را بیش از چهار هزار نفر نوشته اند که ابوحنیفه و مالک بن انس از جمله آنان بودند.(1) مالک درباره عظمت و شخصیت علمی و اخلاقی امام صادق علیه السلام می گوید:

به خدا سوگند چشمان من، فردی را ندید که از جهت زهد، علم، فضیلت عبادت و ورع، برتر از جعفر بن محمد باشد.(2)

ابوحنیفه پیشوای حنفیان نیز شاگرد امام بود.(3) وی در سال نزد حضرت شاگردی کرد، ابو زهره می نویسد:

اگر آن دو سال نبود، نعمان ( ابو حنیفه) هلاک می شد، «لولا السنتان لهلک النعمان»(4)

وی می نویسد:

اگر جعفر بن محمد نبود، مردم احکام و مناسک حجشان را نمی دانستند.(5)

ص: 101

دوره امامت امام صادق، از دوران های باشکوه و طلایی تاریخ تشیع است. در این عصر، تشیع گسترش چشم گیری یافت و بر تعداد شیعیان بسیار افزوده شد. در اثر آزادی نسبی روابط شیعیان با امام صادق علیه السلام، آن حضرت توانستند فقه و کلام شیعه را توسعه دهند و اصول آن را روشن سازند. نقش آن حضرت در معرفی مبانی شیعه بسیار زیاد بود. امام در زمانی مذهب جعفری را نمایان ساختند که شیعه گری جرمی سنگین به شمار می رفت. از دوره ایشان که عصر جنبش فرهنگی، فکری و علمی بود، برخورد فرق و مذاهب شدت گرفت. پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین فرصتی به وجود نیامده بود. امام صادق علیه السلام خلاء را مشاهده نمودند و حوزه وسیع علمی و دانشگاهی را به وجود آوردند. مناظرات بسیار امام، باعث شهرت تشیع گردید؛ چون امام با استدلالهای متین و استوار، به عقاید آنان انتقاد دقیق داشتند و این مسأله، باعث گردید احادیث بسیاری از حضرت ثبت و ضبط گردد. شهرت امام صادق علیه السلام تا به آنجا رسید که عباسیان برای رسیدن به قدرت، در صدد برآمدند تا از وجهه ایشان استفاده کنند و شعارهای "الرضا من آل نبی" و "الرضا من آل محمد" سر دهند. امام که می دانستند هدف عباسیان رسیدن به قدرت با نام خاندان نبی است و طرح شعار طرفداری از اهل بیت به سبب جلب توده های شیفته اهل بیت است، حاضر به همکاری با آنان نشدند. لذا عباسیان پس از به قدرت رسیدن، در صدد برآمدند تا امام را به شهادت برسانند. سرانجام منصور این عمل ننگین را انجام داد.

نمودند. فرقه سازی و فرقه گرایی، از جمله پدیده هایی بود که در جهت مبارزه با تشیع و جلوگیری از پیشرفت تشیع به وجود آمد. فشار سیاسی عباسیان از دوره امامت امام کاظم علیه السلام آغاز شد. ایشان در حرکت علمی که آغاز شده بود، رسالت توازن و تعادل فکری شیعیان را بر عهده داشتند و عباسیان نمی توانستند تشکلی به نام شیعه را با رهبری امام بپذیرند. بنابراین، عصر حضرت دوران سختی برای شیعیان بود.(1) زیرا عباسیان تا این زمان حکومت را به نام علویان در دست گرفته بودند و بر این اساس با شیعیان برخورد نسبتا ملایمی داشتند، اما به محض این که در حکومت استقرار یافتند و پایه های سلطه خود را مستحکم کردند، بنا را بر سخت گیری گذاشتند. منصور شمار فراوانی از علویان را به شهادت رساند و عده زیادی از آنان در زندان های او در گذشتند.(2)

فرقه سازی یکی از کارهایی بود که عباسیان در جهت تضعیف شیعیان انجام دادند. فرقه گرایی، منحرف شدن از عقاید حقه است. اعتقاد باطل یا بدعت در دین، به هر دلیلی می تواند عامل مؤثر برای انحراف و تبدیل آن به یک جریان عمومی در برابر مکتب حق شود. یکی از این انحرافات بزرگ از زمان امام صادق علیه السلام شکل گرفت؛ از زمانی که اسماعیل فرزند ارشد امام فوت نمود، انحراف بزرگی به نام فرقه اسماعیلی در تشیع شکل گرفت که ابوالخطاب محمدبن ابی زینب از به وجود آورندگان اصلی آن بود. مذهب اسماعیلی خود باعث گسترش فرقه گرایی در عالم تشیع گردید؛ به همین دلیل، امام پس از درگذشت اسماعیل، کوشیدند شیعیان مرگ وی را تصدیق نمایند تا خطر پیدایش فرقه جدید از بین برود؛ اما این تلاش امام نتیجه نداد؛ چون نقش عباسیان در به وجود آوردن اختلافات مذهبی و فرقه گرایی بسیار مهم بود. آنان مانند امویان نبودند زیرا خود با شعارهایی از جنس شعارهای آل علی و حتی با نام آل علی

ص: 103

روی کار آمده بودند و می دانستند نهضتی که امام صادق علیه السلام آغاز کرده اند اگر ادامه یابد، حاکمیت آل عباس به پایان می رسد. لذا در کنار فشارهای سیاسی که علیه امام کاظم علیه السلام آغاز شد، در صدد برآمدند انشعاباتی در بین شیعیان به وجود آورند.

یکی از سئوالات مطرح است آن است که چرا در دوران قبل از شهادت امام صادق علیه السلام فرقه گرایی وجود نداشت و پس از ایشان این معضل گسترش یافت؟

مسلم است کار سیاسی - فرهنگی که آن امام همام آغاز کرده بود، بنیان تشیع را قوی می ساخت و در آینده، فقه سیاسی جعفری نیرومندی که امام صادق علیه السلام به وجود آورده بودند به ثمر می رسید و روز به روز اوج بیش تری می گرفت؛ بنابراین، ترویج اندیشه های متضاد با مکتب اهل بیت : موازی سازی و بدل تراشی صحابه و جعل حدیث، از جمله اقدامات حاکمان عباسی بود. آنان به شدت از گسترش فرقه سازی در بین شیعیان حمایت می کردند. نمونه بارز آن کتابی است که ابن مفضل برای مهدی عباسی نگاشت که به شرح فرقه های مذهبی پرداخته بود. البته فرقه هایی را هم از پیش خود ساخت که دلخواه مهدی بود. مثلا با آن که افرادی مانند زراره، عمار ساباطی و ابن ابی یعفور هیچ کدام مؤسس فرقه ای نبودند، نویسنده مزبور فرقه هایی به نام ایشان اختراع کرده بود مانند فرقه «زراریه»، «عماریه»، «یعفوریه»، «جوالقيه» و پیروان سليمان اقطع. فقط به نام هشام بن حکم فرقه هشاميه را جعل نکردند.

به وجود آوردن برخی مذاهب فقهی که تا این زمان وجود نداشت نیز در همین جهت بود مانند مذاهب فقهی حنفی، مالکی، حنبلی و شافعی. برخی از به وجود آورندگان این مذاهب مانند ابوحنیفه و مالک بن انس، از شاگردان امام صادق علیه السلام بودند.

پاسخ دیگری که می توان برای گسترش فرقه گرایی در دوره امام کاظم علیه السلام داد، آن است که به علت سخت گیری های شدید عباسیان، بسیاری از بزرگانی که برای

ص: 104

تثبیت خلافت آنان زحمت کشیدند و بنی عباس را به قدرت رساندند مانند ابوسلمه خلال و ابومسلم خراسانی کشته شدند. گویا ابوسلمه به ارتباط با شیعیان متهم گردید.(1) ابومسلم نیز به هم داستانی با علویان در مکه یا مدینه متهم شد.(2) پس از کشته شدن آنها، منصور عرصه را بر امام صادق علیه السلام تنگ نمود که به شهادت آن بزرگوار انجامید.(3) به علت این سخت گیری ها، امام صادق علیه السلام جانشین خود را صراحتا اعلام نکردند مگر به شیعیان خاص. به همین دلیل، برخی از روی نادانی و دشمنی با شیعیان و حتی خلفای عباسی، برای آن که برای شیعیان رهبر بسازند و ایجاد اختلاف نمایند، از افرادی به نام جانشین امام حمایت کردند. امام چون از این مسأله آگاه بودند، در وصیت نامه خود پنج وصی انتخاب کردند تا امام کاظم محفوظ بمانند. سیاست مدبرانه حضرت در قرار دادن پنج وصی که اولین آنها منصور، دوم محمد بن سليمان، فرماندار مدینه، سوم عبد الله بن جعفر، چهارم موسی بن جعفر و پنجم مادرش حمیده بودند، شاهکاری سیاسی بود که دست منصور را بست. چون او قبل از باز کردن وصیت نامه، دستور داده بود جانشین امام را بر اساس وصیت نامه بکشند. مهم تر این که امام کاظم را نیز به تنهایی به عنوان وصی اعلام نکردند بلکه امام موسی و مادرش را با هم معرفی فرمودند. این روش، باعث گردید امام کاظم علیه السلام سالم بمانند اما اوضاع پیش آمده موجب شد تا عده ای از روی هوا و هوس، مدعی مقام منیع امامت گردند و منصور از آنان حمایت نماید که این خود ریشه شکل گیری برخی فرقه ها گردید.

سخت گیری هایی که بر شیعیان در این دوران وجود داشت، باعث حرکت های اعتراض آمیز متعددی از ناحیه شیعیان و علویان در برابر خلفای عباسی گردید، از

ص: 105

جمله قیام حسین بن علی (شهید فخ) که امام کاظم علیه السلام قيام وی را تأييد نمودند(1) چون تلاش امام بر تقیه بود و تقیه خود نوعی مبارزه در حالت استتار است.(2) عباسیان در صدد برآمدند از این مسأله استفاده نمایند و از برخی افراد حمایت کنند و آنان را رهبران جامعه شیعی معرفی نمایند. به هر صورت، به سبب مشکلاتی که وجود داشت، پس از شهادت امام صادق علیه السلام اختلاف در بین شیعیان به وجود آمد. این امر ناشی از آن بود که به دلایل سیاسی و وحشتی که از حاکمیت عباسیان وجود داشت. امام برای بسیاری از شیعیان خود ناشناخته می ماند، چون اگر امام به صورت آشکار به امامت معین می شدند، خلفا زیر فشار قرار می گرفتند، این سردرگمی، باعث شد تا منصور به انشعاب در بین شیعیان بپردازد.

فطحیه: کسانی که امامت عبد الله افطح فرزند امام صادق علیه السلام را قبول داشتند.

سمطیه (شميطيه، سمیطیه): معتقدان به امامت محمد دیباج فرزند دیگر امام صادق علیه السلام بودند. رهبر آنان یحیی بن سميط نام داشت.

اماميه: معتقدان به امامت امام کاظم علیه السلام.

اسماعیلیه: کسانی که به امامت اسماعیل فرزند دیگر امام صادق علیه السلام اعتقاد داشتند.

اقمصية: کسانی که اعتقاد داشتند امام صادق علیه السلام موسی بن عمران اقمص را جانشین خود کردند.

تمیمیه: اعتقاد به امامت ابی جعده دارند و گویند حضرت صادق علیه السلام وی را وصی کردند.

طفيه: گویند امام صادق علیه السلام موسی بن طفی را جانشین خود قرار دادند.

یرمعیه: اعتقاد دارند حضرت، يرمع بن موسی را جانشین خود قرار دادند.

يعقوبيه: پیروان ابویعقوب که اعتقاد داشتند، امامت به موسی بن جعفر نمی رسد و در غیر فرزندان امام صادق علیه السلام می تواند باشد.

دقت در اسامی و فرقه های یاد شده از چند نظر اهمیت دارد: یکی بحث غیب حضرت امام صادق علیه السلام است و دیگری، ادعای امامت چهار فرزند ایشان. هم چنین در بین جانشینان، افرادی که از خانواده امام نبودند، به جانشینی توصیه شدند. جالب این که نام موسی در نام هر کدام از آنان دیده می شود که نزدیکی و شباهت به نام امام موسی بن جعفر علیه السلام دارد. گویا در صدد بوده اند از این شباهت اسمی سوء استفاده نمایند.

درباره امامت اسماعیل با این که فرزند ارشد بود، جانشینی وی در زمان حیات پدر حتی بر اساس حق ارشدیت، مورد تأیید امام قرار نگرفت و شبهه جانشینی وی وجود داشت برای نمونه، بر اساس دو روایت در رجال کشی و الغيبه، فيض بن مختار و اسحاق بن عمار صیرفی گفته اند که آنان از امام صادق علیه السلام درباره

ص: 107

امامت اسماعیل پرسیدند و حضرت، امامت اسماعیل را تأیید نکرده اند.(1) مجلسی نیز می نویسد: ولیدبن صبیح به امام صادق علیه السلام عرض کرد که عبدالجلیل به من گفته که شما اسماعیل را وصی خود قرار داده اید. امام این مطلب را انکار و امام كاظم علیه السلام را به او معرفی فرمودند.(2) برخی از شیعیان به عبدالله افطح گرایش داشتند. آنان عبدالله را هفتمین و برادرش موسی را هشتمین امام می دانستند.(3) چون او در هنگام شهادت پدر، بزرگ ترین فرزند بود. او در مجلس آن حضرت می نشست و دعوی امامت و جانشینی پدر می نمود. پیروان او حدیثی از حضرت صادق علیه السلام نقل می کردند که امامت در مهم ترین فرزندان امام است (الامامة في الأكبر من ولد الامام) بسیاری به وی گرویدند. عبدالله را به پرسش هایی درباره حلال و حرام و دیگر چیزها بیازمودند که به علت ناتوانایی در پاسخ به مسائلی درباره زکات، امامت او پذیرفته نشد. (4)علاوه بر آن، وی هفتاد روز پس از شهادت امام صادق علیه السلام درگذشت و پیروان وی به امامت موسی بن جعفر روی آوردند. عده ای اندک نیز جانشینی امام صادق علیه السلام را از آن محمد دیباج فرزند دیگر امام می دانستند. اسماعیلیه مشکل سازترین مدعیان امامت در پیش روی امام کاظم علیه السلام بودند. این گروه با این که اسماعیل در دوره حیات پدر فوت کرده بود، به امامت وی یا فرزندش محمدبن اسماعیل اعتقاد داشتند و در سرزمین های مختلف به نام های گوناگون خوانده شدند. در منابع اولیه اسماعیلیه، غالبا از شخصی به نام ابو الخطاب محمد بن ابی زینب از موالی بنی اسد سخن به میان می آید که در کار امامت اسماعیل دست داشته است. وی جزو غاليان بود.(5) بر اساس روایات بسیاری، امام صادق علیه السلام به امام کاظم علیه السلام به عنوان امام پس از خود توجه ویژه ای

ص: 108

داشتند. از آن حضرت در مورد علاقه مندی به فرزندش چنین سؤال شد: «ما بلغ من حبک لموسی؟» قال: «وَدِدْتُ أَنْ لَيْسَ لِى وَلَدُ غَيْرُهُ كَيْلًا يَشْرَكْهُ فِي حُبِّي أَحَدُ»، «شما چه اندازه موسی را دوست دارید؟» فرمود: «دوست داشتم جز موسی فرزندی نداشتم تا هیچ شریکی در دوستی من نسبت به او وجود نداشت.»(1) به هر صورت پس از امام صادق علیه السلام، اختلاف برسر جانشینی به وجود آمد که دلایلی به آن دامن زد؛ از جمله:

وحشتی که از حاکمیت عباسیان وجود داشت، انتخاب صریح امام باعث می گردید آنان از ناحيه خلفا آزار و اذیت شوند و زیر فشار قرار گیرند. اعمال فشار از دوره امام صادق علیه السلام آغاز شد و تا دوره امام رضا علیه السلام با شدت ادامه یافت.

دعوت و جذب شیعیان امام صادق علیه السلام از طرف بعضی از فرزندان که به ناحق داعيه امامت داشتند.

پراکندگی شیعیان که در شهرهای دور و نزدیک زندگی می کردند و کسب اطمینان درباره امام واقعی برای آنان دشوار بود.

امام صادق علیه السلام برای آن که جانشینش مشخص نشود، علاوه بر امام کاظم علیه السلام و عبد الله، منصور عباسی را نیز وصی خود قرار دادند.(2)

یکی از مسائلی که پس از شهادت امامان به وجود می آمد، اعتقاد به امام "غايب" یا "پنهان بود که با عقیده به امام زنده و حاضر برابری می کرد. برخی در انتظار بازگشت امام صادق علیه السلام بودند و افرادی دیگر، بازگشت فرزند در گذشته اش اسماعیل را انتظار می کشیدند.(3)

علاوه بر فرقه های معرفی شده، گروه های دیگری نیز قبلا در زمره خرافیان و کارپردازان اوهام بودند، اما در عصر موسی بن جعفر علیه السلام کاملا نیرو گرفته، فعالانه

ص: 109

وارد میدان بحث و مناظره گردیدند. از این نظر، دوره ایشان عصری آکنده از جریان ها و مکتب های فلسفی و اعتقادی و اجتهادهای فقهی و مشربهای مختلف تفسیری و روایی بود؛ یعنی خطرناک ترین زمانی که مسلمانان دیده بودند. الحاد و زندقه در جامعه نفوذ کرده و غلو رواج یافته بود. فرقه های متعدد کلامی که افکار و اندیشه های مختلف داشتند، نشو و نما یافته بودند. فقه به مذاهب متعددی تقسیم شده و علوم زیادی مانند منطق، فلسفه، کلام و دانش های مربوط به زبان، در استنباط و استخراج احکام دینی وارد شده بود. در این دوره، ملحدان، قرامطه، غلات و معتقدان به خلقت قرآن بسیار فعال بودند. ملحدان بیش تر زنادقه را شامل می شوند که رهبر آنان مقنع بود. آن ها به تناسخ اعتقاد داشتند و اساس خداپرستی را متزلزل ساختند. آنان با این که در دوره ابوعبدالله مهدی (158- 169 ق) سرکوب شدند، اما از بین نرفتند و در دوران هادی و هارون نیز فعالیت آنان ادامه یافت. امام کاظم علیه السلام و یارانشان در مقابل این کج روی و کج فکری به پا خاستند و با وجود بحرانی بودن جو سیاسی، به مقابله با جریان الحاد و زندقه پرداختند. قرامطه با داشتن اعتقادات خاص، از فرقه هایی بودند که ایمان را مایه رهایی از قیود اخلاقی می دانستند و طرفدار حکومت مردم بر مردم بودند. آنان اصولا به نوعی حکومت اشتراکی اعتقاد داشتند.(1) غلات، افراط گرایانی بودند که گمان می کردند امامان، خدایا پیغمبر هستند. آنان در امام شناسی نیز اشتباه می کردند. امام کاظم علیه السلام، در دوران حکومت مهدی عباسی، گرفتار این افراط گرایان ناپخته نیز بودند و با آنان مناظراتی داشتند و آنان را نفی می فرمودند.

فرقه دیگری که امام با آنان به بحث و مناظره پرداخت و مشکلاتی به وجود آوردند، "جعديه" پیروان جعدبن درهم بودند. آنان قرآن را

ص: 110

مخلوق می دانستند و با عقیده "قدم قرآن" مخالف بودند. جعد در دوره هشام بن عبد الملک (105- 125 ق) به قتل رسید اما پیروان این فکر نیرو گرفتند و امام با آنان مناظراتی داشت.

فرق دیگری نیز از قبل وجود داشتند که در گمراه کردن مردم سهم زیادی داشتند، مانند معتزله، خوارج، مرجئه و قدریه که راه خود را حق اعلام کرده بودند. امام با این صحنه های سیاسی روبه رو بود. ایشان با این فرقه ها نیز مخالفت کردند و اعتقادات آنان را نادرست خواندند. اما در مجادلات کلامی با این فرقه ها خود شخصا وارد بحث می شدند و با آنان جدل می کردند و در عین حالی که آنان را مجاب و نفی می نمودند، اصحاب شیعه را تقویت می کردند تا دیدگاه های اهل بیت را در بین مردم منتشر سازدند. حضرت اصحابی را که قدرت بحث و جدل داشتند، تشویق می فرمود تا با مخالفان به بحث بپردازند و عقاید کلامی شیعه را بیان کنند. هشام بن حکم و محمد بن حکیم از اصحاب ایشان بودند که به دستور آن حضرت در مساجد به بحث می نشستند.

قیامی علیه هارون نکرده بود، نفوذ معنوی ایشان زیاد بود. آنها نه شمشیر داشتند نه تبلیغات اما دلها را داشتند.(1) امامان شیعه همگی بر لزوم رعایت تقیه پافشاری کرده، می کوشیدند تا تشکل شیعه و رهبری آنها را به طور پنهانی اداره نمایند. نتیجه این تعامل و تقیه، استوار ماندن شیعه بود.

پس از شهادت موسی بن جعفر علیه السلام نیز در بین شیعیان، گروه ها و فرقه هایی شکل گرفتند که مهم ترین آنها عبارتند از:

امامیه: به امامت موسی بن جعفر و فرزندانش اعتقاد داشتند. کسانی که به شهادت امام کاظم علیه السلام قطع کردند، " قطعيه" نامیده شدند، زیرا شهادت او را یقین داشتند و حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام را به جانشینی پذیرفتند. قطعيه نام دیگر شیعه دوازده امامی است.

موسویه یا موسائیه: طرفداران امام کاظم علیه السلام و منتظر رجعت او بودند که غالبا از فرق غلات به شمار می رفتند.

واقفیه: نام عمومی فرقی است از شیعه که در مقابل قطعيه منکر شهادت امام کاظم علیه السلام شدند و امامت را به آن حضرت قطع کردند و امامت فرزندش را منکر شدند.(2) به اعتقاد آنان، امام کاظم علیه السلام تا قیامت فوت نخواهد کرد.(3) کشی در رجال خود می نویسد:

در هنگام محبوس بودن حضرت امام کاظم علیه السلام دو وکیل او در کوفه سی هزار دینار بابت سهم امام از شیعیان آن حضرت جمع آوری کردند و چون امام در زندان بودند، با آن پول برای خود خانه و چیزهای دیگر خریدند و چون خبر شهادت امام را شنیدند، برای این که پولها را پس ندهند با کمال

ص: 112

بی شرمی منکر شهادت ایشان شدند و درباره آن حضرت درنگ و توقف کردند. از آن جهت پیروان ایشان را واقفه خوانند.(1)

برخی، واقفیه را به چند گروه تقسیم می کنند:

الف) گروهی که عقیده داشتند موسی بن جعفر علیه السلام فوت کرده و سپس به این دنیا باز خواهد گشت.

ب) گروهی اعتقاد داشتند امام هفتم از دنیا نرفته، بلکه زنده است و از دیدگان مردم غایب شده و تا روزی که قیام کند در غیبت به سر خواهد برد.

ج) گروهی اظهار می داشتند که نمی دانیم امام هفتم از دنیا رفته یا زنده است و هیچ کدام را تصدیق نمی کنیم.

د) گروهی به غیبت امام بعد از رجعت اعتقاد داشتند به باور آنها، امام کاظم علیه السلام پس از غیبت، دوباره رجعت خواهند کرد و در دنیا حاضر هستند و در پنهانی به سر می برند و اصحابش با ایشان ملاقات و تماس دارند.

ممطوره: این فرقه را برخی از واقفیه می خوانند. آنان اعتقاد داشتند امام كاظم علیه السلام همان مهدی موعود(عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. معتقدان به امامت حضرت رضا علیه السلام آنان را ممطوره به معنای سگ باران خورده و سگ ولگرد نامیدند. گویا دو نفر از یاران امام رضا علیه السلام به نام های علی بن اسماعیل میثمی و یونس بن عبد الرحمان با برخی از ایشان مناظره می کردند و چون سخن آنان به درازا کشید و گفت گو از نرمی به درشتی کشید، علی بن اسماعیل روی به ایشان کرد و گفت: «مَا أَنْتُمْ الَّا كِلَابُ ممطوره»؛ شما جز سگان باران خورده نیستید؛ یعنی از مردار بدبوتر و گندیده تر هستید(2) چه هرگاه سگان از باران تر شوند، از مردار بدبو تر گردند.

بشیریه: پیروان محمد بن بشیر کوفی بودند که گفتند: موسی بن جعفر علیه السلام نمرده و

ص: 113

هرگز به زندان نرفته و ایشان مهدی قائم هستند.(1)

این گزارش که مدتی پس از شهادت امام به منصور داده شد، خلیفه را با یک پیشامد فوق العاده مواجه کرد لذا سخت ناراحت شد و گفت: «این ها را نمی توان از بین برد».

اختلافات کلامی و سیاسی نیز در طول زمان میان پیروان یک مذهب ایجاد می شود و از علل تفرقه گرایی است و مذهب شیعه از این قاعده مستثنا نیست؛ از این رو، انشعاب آن امری ناگزیر می نماید.

علت دیگر در به وجود آمدن انشعابات در دوره امام کاظم علیه السلام آن بود که آن بزرگوار مدتی دراز از عمر خود را در زندان های عباسیان گذراندند. ایشان ابتدا در زندان هادی و سپس چهار مرتبه در زند آن هارون زندانی شدند. شیعیان در دوران امامت آن حضرت مدتی سرگردان و بی سرپرست ماندند و زمینه برای مبلغان اسماعیلیه و فطحیه فراهم شد و چون شیعه کسی را نداشت که به شبهات آنان پاسخ گوید، زمینه برای دیگران به وجود آمد. کنترل حکومت عباسی و جاسوسی آنان از فعالیت های امام کاظم علیه السلام به حدی بود که علی بن اسماعیل برادرزاده آن حضرت نیز به ضرر عمویش سخن چینی می کرد.(1)

انگیزه های مالی و سوء استفاده مالی برخی از پیروان، عاملی در فرقه سازی بود. پس از شهادت امام کاظم علیه السلام، هر یک از نواب ایشان پول و مال فراوانی در اختیار داشتند؛ لذا بر آن حضرت توقف کردند و منکر شهادت ایشان شدند برای نمونه، نزد زیاد قندی، انباری هفتاد هزار دینار و نزد علی بن حمزه سی هزار دینار بود. راوی به نام یونس از اصحاب امام کاظم علیه السلام می گوید:

وقتی آن وضع را دیدم و حقیقت برایم روشن شد و نیز در جریان امامت امام رضا علیه السلام بودم، دانسته شروع کردم به بازگو کردن حقایق و مردم را به سوی حضرت رضا علیه السلام دعوت کردم. آن دو نفر به دنبالم فرستادند و گفتند:

ص: 115

«چرا مردم را به امامت رضا دعوت می کنی؟ اگر مقصود تو رسیدن به پول است ما تو را بی نیاز می کنیم» و ده هزار دینار به من پیشنهاد کردند اما من نپذیرفتم. آنان بر من خشم گرفتند و اظهار دشمنی با من کردند.(1)

به طور خلاصه می توان گفت: عوامل متفاوت ذیل در فرقه گرایی دوران امام کاظم علیه السلام نقش داشتند. نگاهی به این بحث، که مسئولیت امامت حضرت، به مراتب سنگین تر و دوران امامت آن بزرگوار، نشان می دهد از اندوه زاترین و مصیبت بارترین روزگاران امامان معصوم بوده است. ضعف فکری و فرهنگی و سادگی برخی از مردم که باعث شد از امامان فاصله بگیرند و به عقاید نادرست روی آورند، تعصبات قومی و قبیله ای و اهداف مادی که برخی قرآن و حدیث و امام را سرمایه کسب خود قرار داده و در پی شهرت و مقام رفتند و گول صاحبان زر و زور و تزویر را خوردند، باعث گردید از امامان و اهل بیت فاصله بگیرند. گسترش حوزه جغرافیایی و تبعید و جابه جایی امامان از جمله امام كاظم علیه السلام که باعث شد آن حضرت از پیروان جدا گردند. این امر سبب شد پیروان بی رهبر و سرپرست بمانند؛ کینه و حسادت و بخل امویان و عباسیان نسبت به اهل بیت و توانایی ها و محبوبیت آنان، جلو گیری از نوشته شدن احادیث و سیره نبوی و سیره ائمه به مدت صد سال، حمایت خلفا از برخی فرق و مذاهب و به انزوا کشاندن ائمه و شیعیان ایشان و در فشار قرار دادن آنان، بروز اختلاف، و قرائت ها و برداشت های متفاوت از قرآن و حدیث و جعل احادیث که باعث گمراهی و اختلاف و افتراق می گردید، از مهم ترین عواملی بود که به گسترش فرقه گرایی شدت بخشید.

این خطری بس گران بود که بر سر راه امامت به وجود آمد. افرادی شناخته شده از روی هوا و هوس، مدعی مقام منیع امامت گردیدند. برافراشتن

ص: 116

پرچم های رنگارنگ از یک طرف و نیز مردم ساده لوح طعمه مدعیان بودند. هم چنین زمینه لازم برای شناساندن پیشوای مردم وجود نداشت. در این گیرودار آدمک ها و پیشوایان دروغین، فرصتی مناسب یافتند که خود را جانشین رهبر عالی قدر و معصوم حضرت صادق علیه السلام و امام کاظم علیه السلام نشان دهند. بدیهی است دستگاه عباسی که عداوت ذاتی با خاندان علوی داشت، به این آتش دامن زد و رهبر های دروغین را تأیید نماید. دلیل بر این مطلب، اجتماع فراوان مردم برگرد عبدالله - نامزد مقام امامت- و جلوگیری نکردن دستگاه خلافت از این اجتماع بود. ولی ابوالحسن موسی علیه السلام در زاویه خانه خویش نشسته بودند و هر آن خطر کشته شدن نزدیک می گردید. از رفت و آمد مردم نیز جلوگیری می شد و یا تحت مراقبت مأموران قرار می گرفتند.(1) امام کاظم علیه السلام با این صحنه های سیاسی روبه رو بودند و تنها راه موفقیت را تقیه می دانستند تا این که فرصت یابند و زیربنای اقدامات آینده را بنیان گذارد. روزگار ایشان را روزگار بدعت ها نامیده اند. در آن زمان، هر روز کالاهای تازه ای به عنوان عقاید و آرا در لباس فرهنگ و مذهب به بازار می آمد و از همه زودتر و بهتر حکومت های زورمند آن عقاید را استقبال و تأیید می نمودند.

خرافیان و کارپردازان اوهام در زمان امام پنجم نیز حضور داشتند ولی در عصر امام هفتم بسیار نیرومند گردیدند امام کاظم علیه السلام و یارانشان در برابر این کج روی و کج فکری ها مبارزه کردند تا توانستند مشعل هدایت را روشن نگه دارند.

دوران، دو دسته عقاید رواج یافته بود: یکی عقاید دهری، دوم دسته بندی های بین مسلمانان و رواج شديد افکار زنادقه. امام کاظم علیه السلام در دوران حکومت مهدی عباسی که آزادی های بیشتری داشتند، گرفتار طرز تفکرهای زندیقی وغلات گردیدند و به مبارزه علمی با آنان پرداختند، چون عقاید افراطی آنها را برای تشیع زیان آور می دیدند. بنابراین، چون نشر حقایق راستین اسلام و نشر علوم و فرهنگ اسلامی از انحرافات جلوگیری می کرد، امام وظیفه خود دانستند که پیشرو حرکت علمی اسلام و تشیع باشند. بنابر این، امام کاظم علیه السلام مانند امام صادق علیه السلام و امام باقر علیه السلام، در صدد برآمدند تا مکتب علمی پدران خود را تقویت کنند و به تربیت عالمان حوزه دینی تشیع اهتمام ورزند. ایشان شاگردانی تربیت کردند که هر کدام ستونی در عالم فقاهت تشیع محسوب می شدند: افرادی مانند هشام بن سالم، هشام بن حکم، يونس بن یعقوب، محمدبن سنان، علی بن سوید و مؤمن الطاق.(1) امام در صدد برآمدند معارف اسلامی را ترویج نمایند چون به خوبی می دانستند که نهضت های علمی و فرهنگی، تشیع را بهتر به سوی کمال سوق می دهد. بنابراین، تبلیغات امام در سایه روش سیاسی حضرتش رنگ خاصی داشت. در این دوره آشفته، معارف اسلامی به همت امام کاظم علیه السلام شکوفا شد. شاگردان امام به مبارزه با فرقه ها و بحث ولایت و امامت توجه کردند و آثار بسیاری نوشتند؛ از جمله:

- الامامه، نوشته هشام بن حکم در اثبات امامت؛

- الرد على الزنادقه، نوشته هشام بن حکم در رد فرقه گمراه زنادقه؛

- الوصيه والرد على من أنكرها، نوشته هشام بن حکم؛

- دو کتاب الرد على من قال بامامة المفضول و الرد على المعتزله در رد معتزله نوشته هشام؛

ص: 118

- الرد على القدریه، نوشته هشام در رد اساس مذهب قدریه؛

- الرد على الغلاة و كتاب الامامة نوشته یونس بن عبد الرحمان؛

- الاحتجاج في الامامة، نوشته محمد بن ابی عمیر ازدی؛

- الرد على المعتزله في أمامة المفضول و کتاب اثبات الوصیه، نوشته مؤمن الطاق درباره نجات مردم از گمراهی؛

- کتاب الامامة و الولاية نوشته علی بن حسن طاهری.(1)

امامان در این راه دچار سختی های فراوانی شدند. امام کاظم علیه السلام با وجود بحران سیاسی و رنج ها، مسئولیت علمی خود را انجام دادند و در اصلاح مسیر درست اسلام با مجموعه علوم و معارف اسلامی مجدانه کوشیدند نمود و مانند پدرشان، راه رستگاری را به انسان ها نشان دادند.

9. ذهبی، شمس الدين محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج 6، چاپ بیروت، بی تا.

10. رضوی اردکانی، سید ابوفاضل، ماهیت قيام شهید فخ، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علميه، 1370.

11. زین الدین عاملی، محمد حسین، شیعه در تاریخ، ترجمه محمدرضا عطایی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1357.

12. شهرستانی، محمد بن عبد الكريم، الملل والنحل، قم: منشورات الشريف الرضی، ج 1، 1364

13. شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج 2، طبع قسم، نشر اسلامی، بی تا

14. شیخ طوسی، محمدبن حسن، رجال کشی (اختیار معرفه الرجال تصحيح) مصطفوی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، بی تا

15. شیخ مفید، محمدبن محمدبن النعمان، الأرشاد في معرفة حجج الله على العباد، بصیرتی، قم: مؤسسة آل البيت، 1413 ق.

16. طبرسی، ابوعلى فضل بن حسن، اعلام الوری، ج 2، قم: مؤسسه آل البيت الاحياء الثرات، 1417ق.

17. قاضی نعمان بن محمد تمیمی مغربی، شرح الأخبار في فضائل ائمه اطهار، ج3، قم: مؤسسه انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، بی تا

18.کلینی، محمد بن یعقوب علی اکبر غفاری، تهران، دار الكتب الاسلامیه، 1388ق.

19. مجلسی، علامه محمدباقر، بحارالانوار، ج 47، قم: مؤسسة الوفا، 1403 ق.

20. مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، با مقدمه كاظم مدیر شانه چی، مشهد: بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، 1368.

21. مطهری، مرتضی، سیری در سیره ائمه اطهار، تهران: انتشارات صدرا، چ 3، 1368.

22. نوبختى، ابو محمد حسن بن موسی، فرق الشیعه، تصحیح محمدصادق آل بحر العلوم، نجف: مكتبة المرتضویه، 1355.

ص: 121

23. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل البيت، بی تا

24. هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمد تقی اکبری، قم: نشر ادیان، 1385.

25. یعقوبی، احمدبن محمدبن واضح اليعقوبی، تاریخ یعقوبی، دارصادر، بی تا.

ص: 122

اشاره می شود. موضوع فوق، پیشینه ای ندارد و کسی این جریان فکری و نوع برخورد امام را با آن به صورت مفصل به تصویر کشیده است، هر چند درباره واقفيه کتاب یا مقالاتی وجود دارد. در مورد واقفيه علاوه بر کتاب دو جلدى الواقفيه نوشته رياض محمد حبيب الناصری، مقالاتی از جمله مقاله «واقفیه» به قلم حسن حسین زاده شانه چی و مقاله ای دیگر با عنوان «دودستگی در شیعیان امام کاظم علیه السلام و پیدایش فرقه واقفه» به قلم م. علی بیوکارا نوشته شده است.

قبل از پرداختن به موضوع اصلی مقاله، بهتر است واژه غلو را از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف کرده، با برخی از مصادیق آن آشنا شویم.

به تجاوز تیر از کمان «غلو» گفته می شود.(1) هر گاه مایعی به جوش آید و در حد خود نگنجد، می گویند «غلیان» کرده است.(2) واژه «تقصیر» - به معنای کوتاهی - در برابر غلو، به کار می رود.(3) با توجه به کاربردهای مختلف واژه غلو، به نظر می رسد هر چیزی که از حد و اندازه خویش فراتر رود، کلمه غلو و مشتقاتش ممکن است در مورد آن به کار رود. از دیگر واژه های مشابه غلو، به تطرف،(4) ارتفاع(5) و طیر(6) می توان اشاره کرد.

به نظر می رسد با توجه به اختلافی که در مصادیق و معنای غلو وجود دارد و هر يك از عالمان از دیدگاه مذهبی و کلامی خاص خویش به بیان مصادیق و تعریف آن پرداخته اند، شاید نتوان تعریف دقیق و مورد اتفاقی را در این زمینه عرضه کرد. علاوه بر این، در هر يك از علوم اسلامی مثل کلام، ملل و نحل، رجال و غیره، تعاریف متفاوتی از آن دیده می شود. تفاوت غلو و مصادیق آن، به گونه ای است که گفته شده حتى قدما در معنای غلو اتفاق نظر

ص: 126

نداشته اند.(1) شیخ مفید از محمد بن حسن بن احمد بن ولید نقل می کند:

اولین درجه غلو، نفى سهو از پیامبر و امام است.

سپس می گوید:

اگر این حکایت درست باشد، پس محمد بن حسن بن احمد بن ولید، جزء مقصره است؛(2) یعنی در حق ائمه : کوتاهی کرده است.

مورد دوم، روایتی است که در زمان امامت امام کاظم علیه السلام از ایشان نقل شده است. در این روایت، حضرت علاوه بر اشاره به دروغ گویی بنان،(1) مغیره بن سعید(2) و محمد بن بشیر، به دروغ گویی ابوالخطاب نیز اشاره کرده و فرموده اند:

هیچ کس جرأت ندارد عمدا بر ما دروغ ببندد مگر این که خداوند حرارت آهن را به او خواهد چشاند.(3) بنان بر علی بن حسین علیه السلام، مغیره بن سعید بر امام باقر علیه السلام، و ابو الخطاب بر پدرم دروغ بستند و خداوند داغی آهن را به ایشان چشاند... .(4)

امام کاظم علیه السلام دانسته، می نویسد: «انه غال ملعون».(1) البته در این که از محمد بن بشیر روایتی وجود داشته و یا در سلسله اسناد واقع شده باشد، تردید است. برخی از رجال شناسان راوی بودن وی را انکار کرده اند.(2)

قبل از این که به عقاید غاليانه او بپردازیم، لازم است اشاره شود که او تا زمان امام رضا علیه السلام حیات داشته است.(3) وی که اهل شعبده و کارهای خارق العاده بود، سر انجام جان خویش را بر سر این کار گذاشت و در دوره هارون با وضع فجیعی به قتل رسید.(4)بنابر این برخی از عقاید غالیانه وی پس از شهادت امام هفتم مطرح شده است.

که این عقیده در زمان آن حضرت ابراز شده است.(1) اما نویسنده کتاب شبهه الغلو عند الشيعه می نویسد: «این عقیده پس از وفات امام موسی بن جعفر علیهما السلام بیان شده است.»(2) در روایتی دیگر، بیان شده که محمد بن بشیر امامت امام کاظم علیه السلام را در زمان حیات آن حضرت انکار کرد. علی بن حديد مدائنی می گوید: «فردی نزد امام موسی بن جعفر علیهما السلام آمد و گفت: "من از محمد بن بشير شنیدم که می گفت: تو آن موسی بن جعفری نیستی که امام ما و حجت بین ما و خداوند است»(3) هر چند سائل (گفت و گو کننده با امام) در این روایت به عقیده غالیانه محمد بن بشیر اشاره ندارد، به نظر می رسد محمد بن بشیر در حقیقت با انکار امامت و حجیت امام در بین مردم، ادعای بالاتری یعنی الوهیت یا غیبت امام را مطرح کرده و در پاسخ به این پرسش که «اگر موسی بن جعفر علیهما السلام غایب شده، پس این موسی بن جعفر علیهما السلام که زنده است، کیست؟» مدعی شده که او موسی بن جعفر حقیقی نیست.(4) به همین جهت امام به شدت محمد بن بشیر را در عقایدش انکار و به او نفرین کرده و خون وی را حلال شمرده اند.(5)

بر اساس منابع فرقه شناختی، وی ثنوی و به دو خدا معتقد بود.(6) او اعتقاد داشت که ظاهر انسان، آدم و باطن او ازلی است. در همین زمینه هشام بن سالم با او مناظره کرد و او به این عقیده اقرار نمود و منکر آن نشد.(7)

ص: 130

محمد بن بشیر چون در شعبده بازی مهارتی عجیب داشت، تلاش می کرد مردم را از این طریق فریب داده، پیرو خویش سازد و به همین جهت صورتی مانند صورت امام کاظم علیه السلام ساخته بود که مانند بادکنکی دو بعدی بود و هر وقت می خواست آن را به صورت سه بعدی در می آورد. وی کسانی را که در صدد فریبشان بود، به خانه دعوت می نمود و ادعا می کرد: «موسی بن جعفر علیهما السلام (که شما از درك او عاجزید) نزد من است. اگر می خواهید، من می توانم صورت او را به شما نشان دهم.» سپس آنان را به اتاقی می برد و می گفت: «آیا غیر از من کسی را می بینید؟ آیا پشت پرده کسی را می بینید؟» کسانی که آنجا بودند، می گفتند: خیر. سپس آنان را از اتاق بیرون می کرد و آن صورت را به شکل سه بعدی در می آورد. بعد آنان را به داخل اتاق فرا می خواند. آنها وقتی آن صورت را (احتمالا از پشت پرده) می دیدند، باور می کردند که او موسی بن جعفر علیهما السلام است. ابن بشیر خود نزديك آن صورت می شد و وانمود می کرد که در حال مناجات و گفت و گو با اوست. سپس آن ها را از اتاق بیرون می کرد و آن صورت را به شکل اول در می آورد. او با انجام دادن این کارها، تلاش می کرد ادعای خویش را مبنی بر این که از طرف موسی بن جعفر علیهما السلام، پیامبر است، تقویت کند و البته در این راه موفق بود.(1)

محمد بن بشیر پس از شهادت امام کاظم علیه السلام رحلت آن حضرت را انکار کرد.(2) او با بیان این اعتقاد، جزء واقفیه شده است. لازم است به این نکته اشاره شود که «واقفیه در خصوص این که امام هفتم از دنیا رفته یا زنده است و اگر از دنیا رفته چگونه بوده و اگر زنده است چگونه؟ و هم چنین در مسأله امامت پس از امام هفتم، سخنان گوناگونی را اظهار داشتند، به نحوی که می توان آنها را در پنج یا شش دسته جای داد، ولی همه در مهدویت و غیبت امام هفتم و این که روزی

ص: 131

قیام خواهد کرد و دنیا را از عدل و داد پر می کند، متفق هستند.»(1)

محمد بن بشیر هم چنین مدعی شد: موسی بن جعفر علیهما السلام در میان مردم ظاهر بود و همه او را می دیدند. او برای اهل نور با نور و برای اهل کدورت به کدورت دیده می شد.(2) سپس مردم از درك او عاجز شدند، در حالی که او همانند سابق در میان مردم است، اما مردم او را نمی بینند. (3)

بشریه یا بشیریه، پیروان محمد بن بشیر که برخی آن ها را «ممطوره» خوانده اند،(4) به عنوان یکی از فرقه های غالی، به تبعیت از وی مدعی شدند امام موسی بن جعفر علیهما السلام نمرده و زندان هم نرفته بلکه غایب شده و او قائم و مهدی علیه السلام است.(5)

شیخ مفید ضمن اشاره به توقف بشیریه در امامت موسی بن جعفر علیهما السلام و انکار موت و زندانی شدن آن حضرت توسط ایشان، به ادعای غیبت و مهدویت این فرقه درباره آن حضرت نیز اشاره کرده و این گروه از واقفیه را در زمره غاليان شمرده است.(6)

بشیریه به تبعیت از محمد بن بشیر در امامت امام کاظم علیه السلام توقف کردند(7) و یکی از گروه های واقفی را شکل دادند. بی شك اعتقاد به امامت اشخاصی به جز ائمه دوازده گانه، هم چنین اعتقاد به مهدویت اشخاصی غیر از امام دوازدهم

ص: 132

شیعیان، از مصادیق بارز غلو محسوب می شود. بنابراین واقفيه ای را که چنین اعتقاداتی داشتند، باید در زمره غاليان قلمداد کنیم.

به نظر می رسد ادعای توقف بشیریه (و یا به طور کلی واقفیه) در امامت امام کاظم علیه السلام و این که او زندان نرفته و زنده است و نمی میرد، حتی قبل از شهادت آن حضرت در جامعه شایع بوده است.(1) وقتی مأموران عباسی پیکر امام کاظم علیه السلام را پس از شهادت بر روی جسر بغداد گذاشتند، می گفتند: «این همان شخصی است که رافضه می پندارند زنده است و نمی میرد.»(2)

بشیریه، محمد بن بشیر را به عنوان جانشین آن حضرت پذیرفتند و ادعا کردند که حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام محمد بن بشیر را وصی خویش نموده، انگشتری خویش را به او داده و همه اموری که مردم در امر دین و دنیایشان به آن احتیاج دارند به او آموخته است.(3) به اعتقاد بشیریه، محمد بن بشير قبل از مرگش، پسرش «سمیع» را وصی خویش و امام قرار داد و گفت: «هر کس از طرف سمیع به عنوان وصی معرفی شود، او امام مفترض الطاعه است تا وقتی که موسی بن جعفر علیهما السلام خروج و ظهور کند. مردم تا آن زمان باید حقوق واجب مالی خویش را به اوصیاء محمد بن بشیر بپردازند.»(4)

منابع فرقه شناختی اشاره کرده اند که این گروه، علی بن موسی علیهما السلام و هرکس از اولاد او و از اولاد امام کاظم علیه السلام را که ادعای امامت کند (نعوذ بالله) زنازاده و کافر می دانستند. و معتقدان به امامت ایشان را نیز کافر به حساب می آوردند و جان و اموال ایشان را حلال می شمردند.(5) هم چنین گفته شده پیروان محمد بن

ص: 133

بشیر ادعای تناسخ داشتند و ائمه : در نزد آنها یکی بودند که از بدنی به بدن دیگر منتقل شده اند.(1)

علاوه بر این، به آنها نسبت داده شده که مدعی حلول بودند. به عقیده آنها، کسانی که به حضرت محمد صلی الله علیه و آله انتساب دارند، خانه و ظروفی هستند که حضرت محمد صلی الله علیه و آله که پروردگار است در آنها حلول کرده و محمد صلی الله علیه و آله نه زاده شده و نه فرزندی دارد و او در این حجاب ها پنهان شده است.(2) بشیریه تنها اقامه نمازهای پنج گانه و روزه رمضان را واجب می دانستند و حج و زکات و دیگر فرایض را انکار می کردند و نکاح با محارم و پسر بچه ها را حلال می شمردند و آیه «أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً»(3) را دلیل گفته خویش می دانستند.(4)

حضرت در ادامه این حدیث، علی بن حمزه بطائنی راوی حدیث را آگاه می کند که «احدی جرأت نمی کند عمدا بر ما دروغ ببندد، مگر این که خداوند حرارت آهن را به او می چشاند.» سپس حضرت می فرماید:

خداوند آنها را به سزای گفته هایشان رسانده و حرارت آهن را به ایشان چشانده است. اینک محمد بن بشیر - که خدایش لعنت کند - برمن دروغ می بندد. من به سوی خدا از او بیزاری می جویم. خدایا مرا از دست او راحت کن! خدایا از تو می خواهم که مرا از این رجس نجس، محمد بن بشیر که شیطان با پدرش در نطفه اش شريك بوده، خلاص کنی.(1)

از این روایت پیداست که افرادی چون بنان، مغيرة بن سعيد و محمد بن بشیر، نه از روی جهالت، بلکه عمدا بر ائمه : دروغ می بستند و بیشك اباحی گری و دنیاطلبی در بیان عقاید غلو آمیز ایشان نقش عمده ای داشته است.

تعبیرات بسیار تند امام در روایت مذکور، نشان از انحراف عمیق محمد بن بشیر و نشان از خطر جدی است که افکار این چنینی می تواند در پی داشته باشند.

در روایت دیگری که علی بن حدید مدائنی آن را نقل کرده، آمده است: وقتی امام موسی بن جعفر علیهما السلام ادعای محمد بن بشیر را شنید(2) که احتمالا می خواسته الوهیت حضرت را مطرح کند، سه بار او را لعن کرد و فرمود:

خداوند گرمی آهن را به او بچشاند و او را با بدترین وضعی به قتل برساند!(3) شخصی که با امام در این باره گفت و گو می کرد، به امام عرض می کند: «من که این سخنان را از او شنیده ام، آیا خون او بر من حلال نیست؟ (آیا اجازه دارم او را

ص: 135

به قتل برسانم؟) همان گونه که خون دشنام دهندگان به رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام حلال است؟» حضرت فرمودند:

«حل والله دمه»؛ به خدا قسم حلال است! من خون او را برای تو و هر کسی که این سخنان او را بشنود، حلال کردم.

امام در ادامه این گفت و گو، محمد بن بشیر را دشنام دهنده به خدا و پدرانش و خودش شمرده و این دشنام را بسیار بزرگ خوانده است که برخوردی شدیدتر (از برخورد قولی) می طلبد.(1) سؤال کننده از امام می پرسد: «اگر من توانایی بر قتل او را داشته باشم اما این کار را انجام ندهم)، آیا گناهی بر من نوشته می شود؟» حضرت فرمود:

در این صورت دو برابر گناه او برای تو نوشته می شود و از گناه او هم نمی کاهد. آیا نمی دانی که برترین شهدا در روز قیامت کسی است که خدا و رسولش را به ظهر الغيب(2) یاری دهد.(3)

احتمالا بخش پایانی این حدیث، اشاره دارد که هر کس در این راه (به قتل رساندن وی) به شهادت برسد، به بالاترین درجات شهدا دست می یابد.

نکته دیگری که از این حدیث و از نوع برخورد امام استفاده می شود، این است که خطر سخنان غلو آمیز و عقاید غالیانه محمد بن بشیر، به حدی بوده که امام کاظم علیه السلام با تأکید زیاد، خون او را حلال اعلام کرده و فرموده است: «اگر کسی بر این کار توانایی داشته باشد و این کار را نکند، گناهی بزرگ مرتکب شده است.»

دستور قتل غالیان به عنوان شدید ترین نوع برخورد با غلات، پیش از این

ص: 136

سابقه نداشته و یا به ندرت صورت گرفته است. اگر بپذیریم که امام على علیه السلام برخورد سختی با غلات زمان خویش داشته و آنها را به مرگ محکوم فرموده،(1) باید بگوییم چون این عقاید غالیانه در زمانی ابراز شده که حضرت امر حکومت را در دست داشتند، بنابر این دست حضرت نیز باز بوده و می توانسته آنها را به سختی مجازات فرماید. اما سایر ائمه چنین برخورد سختی را با غاليان نمی توانستند صورت دهند. ممکن است این سؤال مطرح شود که چرا در دوره امام کاظم علیه السلام و در دوره های بعد، فرمان قتل غاليان خطرناك از سوی ائمه : صادر شده است؟ در پاسخ باید به این نکته اشاره شود که به نظر می رسد پیش از این، یعنی در دوره امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام، هنوز شیعیان و اهل سنت به صورت کامل از هم جدا نیستند، به گونه ای که حتی ائمه اهل سنت در نزد امامان شیعه شاگردی می کردند. مرحوم مظفر و اسد حیدر به شاگردان افرادی چون ابو حنیفه، مالك بن انس، سفیان ثوری، سفیان بن عیینه، محمد بن اسحاق، ایوب سجستانی، و بسیاری دیگر از بزرگان اهل سنت نزد امام صادق علیه السلام اشاره کرده اند.(2) در حقیقت از پایان دوره امام صادق علیه السلام به بعد، مرزهای عقید تی شیعه و اهل سنت تقریبا به صورت کامل از یكدیگر تفكيك شده اند. بنابراین ائمه : خطر وجود غلو در جامعه شیعی را به مراتب بیشتر از دوره های قبل می دیدند، به همین جهت دستور قتل غاليان (البته در مورد غاليان خطرناك) به وضوح مشاهده می شود.

هر چند محمد بن بشیر علی رغم رضایت امام کاظم علیه السلام از قتل وی و علی رغم

ص: 137

دستوری که در این زمینه داده بود، در زمان حیات آن حضرت به قتل نرسید، سرانجام دعاها و خواسته حضرت در مورد وی به اجابت رسید و او با بدترین وضعی کشته شد. در منابع آمده است: «وقتی خبر شعبده ها و زندیق بودن او به هارون یا خلفای پس از هارون رسید، دستور داد او را دستگیر کردند. وقتی خواستند گردنش را بزنند، به خلیفه گفت: "اگر مرا نکشی برایت چیزهایی می سازم که ملوك به آنها رغبت داشته باشند." خلیفه او را آزاد کرد و او چیزهای ساخت و کارهایی کرد. این امر سبب نزدیکی او به حاکمیت شد. اما در یکی از روزها برخی از الواحى که ساخته بود، شکست و مشخص شد او این کارها را با شعبده و چشم بندی انجام داده است. به همین جهت او را پس از انواع شکنجه ها به قتل رساندند.»(1) على بن حمزه می گوید: «کسی را ندیدم که با قتلی بدتر از قتل محمد بن بشير - لعنه الله - کشته شده باشد.»(2) امام رضا علیه السلام در روایتی که به دروغ گویی های محمد بن بشیر بر پدرش اشاره کرده، فرمودند که خداوند حرارت آتش را به او چشانید.(3)

علت نقل نکردن روایت از محمد بن بشیر در جوامع شیعی، نکته ای است که آیت الله خویی به آن اشاره می کنند. ایشان ضمن اشاره به وجود نام محمد بن بشیر در سلسله برخی از روایات، بیان می کند که این محمد بن بشیر، آن غالي ملعون نیست.(4) این امر نشان از ثمر بخش بودن مبارزات حضرت با این شخصیت غالی بوده است.

ص: 138

حضرت درباره آیه (اَلرَّحْمنُ عَلَی اَلْعَرْشِ اِسْتَوی)(1) عقيده مشبهه را انکار کردند و وجه درست آن را بیان فرمودند. حضرت در این باره به احاطه خداوند بر تمام امور کوچک و بزرگ اشاره کردند.(2) هم چنین آن حضرت عقیده عبد الغفار السمی را درباره حركت خداوند از مکانی به مکان دیگر، انکار کردند و لغت «تدلی» را لغت قریش دانسته، فرمودند:

وقتی کسی از قریش می خواهد بگوید: قد سمعت (شنیدم - فهمیدم) می گوید: «قد تدلیت» و تدلی به معنای فهم است. (3)

در تفسیر هدایت، ذیل آیه مذکور آمده است: «و هر چه فهم انسان از حقایق بیش تر شود، و معرفت او نسبت به پروردگارش افزون تر باشد، تقرب و نزدیکی او به پروردگارش زیادتر خواهد شد.»(4)

آن حضرت و تلاش در معرفی خویش به عنوان جانشین ایشان و بیان عقاید غلو آمیز دیگری چون ثنویت و ازلی بودن باطن انسان، به این عالی نسبت داده شده است. امام کاظم علیه السلام در جهت مبارزه با اندیشه های غالیانه، از محمد بن بشیر برائت جستند، در موارد متعددی او را لعن کردند، وی را در ادعاهایش دروغ گو خواندند و برای راحت شدن از شر او دعا کردند. خطر این غالی منحرف، به حدی بود که حضرت خون او را نیز حلال شمردند و به یکی از اصحابشان دستور دادند تا در صورت امکان او را به قتل برساند. هر چند محمد بن بشير در زمان امامت آن حضرت به قتل رسید، دعای ایشان در حق او، سبب شد وی به بدترین وضعی در زمان امامت امام رضا علیه السلام به قتل برسد.

امام کاظم علیه السلام در جهت مبارزه با غالیان، در مورد برخی دیگر از کسانی که پیش از این در زمره غالیان بوده اند، روشن گری داشتند و به کسانی که بعدها در این میسر گام برداشتند نیز هشدار دادند. علاوه بر این با اندیشه های غالیانه مشبهه نیز برخورد کردند و خداوند را از هر نوع تشبیه و صفت مادی مبرا دانستند.

5. اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الأربعة، بیروت: دارالتعارف، 1422.

6. اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلاميين، قاهره: مکتبه النهضه المصريه، 1369.

7. اشعری قمی، سعد بن عبد الله، المقالات والفرق، بی جا، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1360.

8. بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بين الفرق، بیروت: دار الجيل، 1408.

9. بستانی، فواد افرم، فرهنگ ابجدی، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، 1375.

10. جمعی از نویسندگان، في رحاب اهل البيت علیه السلام، بی جا، المجمع العالمي لاهل البيت علیه السلام، چاپ دوم، 1426.

11. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بیروت: دار العلم للملايين، چاپ اول، بی تا

12. حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال، نجف، المطبعه الحیدریه، چاپ دوم، .1381

13. حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، چاپ دوم، 1995.

14. حمیری، ابوالعباس عبد الله، قرب الاسناد، قم: آل البيت علیه السلام، چاپ اول، 1413.

15. خامنه ای، سیدعلی، انسان 250 ساله، تهران: مؤسسه ایمان جهادی، چاپ هشتم، 1391

16. خویی، سید ابو القاسم، معجم رجال الحدیث، بی نا، بی جا

17.دارمی، عبد الله بن بهرام، سنن الدارمی، دمشق: مطبعه الاعتدال، بی تا.

18. رازی، فخر الدین، اعتقادات فرق المسلمين و المشركين، قاهره: مکتبة مدبولي، 1413.

19. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار القلم، چاپ اول، بی تا.

20. زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس، بیروت: المكتبه الحياه، بی تا

21. زمخشری، محمود بن عمر، الفائق، بیروت، دارالکتب العلمية، چاپ اول، بی تا

22. سبحانی، شیخ جعفر، کلیات في علم الرجال، قم: موسسه النشر الاسلامی، چاپ سوم، 1414.

ص: 142

23. شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول، 1419.

24. شیخ حسن بن زين الدين، التحرير الطاووسی، قم: مکتبه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1411.

25. شیخ صدوق، التوحید، قم: جامعه مدرسین، 1387.

26.- من لایحضره الفقيه، قم: جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1404.

27. شیخ مفید، الاختصاص، قم: کنگره شیخ مفید، 1413.

28. -، تصحيح اعتقادات الامامیه، بیروت: دار المفيد، چاپ دوم، 1414.

29. -، الفصول المختاره، بیروت: دار المفيد، چاپ دوم، 1414.

30. صاحب بن عباد، المحيط في اللغة، بيروت: عالم الكتب، چاپ دوم، بی تا

31. صفری فروشانی، نعمت الله، غالیان کاوشی در جریان ها و برآیندها، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، چاپ دوم، 1388.

32. طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، بی جا، دار النعمان، بی تا.

33. طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، قم: بعثت، چاپ اول، 1413.

34. طریحی، فخر الدين بن محمد، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی، چاپ سوم، 1375.

35. طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول، 1415.

36.-، الغيبه، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، چاپ سوم، 1425.

37. عسکری، سید مرتضی، عبدالله بن سبا، بی جا، توحید، 1413.

37. غفار، عبد الرسول، شبهه الغلو عند الشيعة، بیروت: دار المحجة البيضاء، چاپ اول، 1415

39. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم: دار الهجره، چاپ دوم، 1409.

40. فؤاد افرم، فرهنگ ابجدی، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، 1375.

41. قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه امام مهدی علیه السلام، چاپ اول، 1409.

42. کشی، محمد بن عمر، رجال الكشی (اختيار معرفة الرجال)، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348

ص: 143

43. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، بی جا، دار الكتب الاسلاميه، چاپ چهارم، 1365.

44. گرامی، سید محمدهادی، نخستین مناسبات فکری تشیع، تهران: دانشگاه امام صادق علیه السلام، 1391

45. مازندرانی، ابن شهر آشوب، المناقب، قم: علامه، 1379.

46. متقی هندی، کنزالعمال، بیروت: مؤسسة الرساله، بی تا

47. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران: اسلاميه، 1363.

48. مدرسی، محمد تقی، من هدى القرآن، ترجمه احمد آرام و دیگران، مشهد: آستان قدس، چاپ اول، 1377.

49. مظفر، محمد حسین، الامام الصادق علیه السلام، قم: جامعه مدرسین، 1421.

50. مهنا، عبد الله علی، لسان اللسان، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، بی تا.

51. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت: دارالاضواء، چاپ دوم، 1404.

52. نیشابوری، فتال، روضة الواعظين، قم: دلیل ما، 1423.

فهرست مقالات

53. مقاله «واقفيه»، حسن حسین زاده شانه چی، مجله تاریخ اسلام (باقر العلوم) پاییز 1384، ش 23

54. مقاله «دو دستگی در شیعیان امام کاظم علیه السلام و پیدایش فرقه واقفه»، م. علی، بیوکارا، ترجمه وحید صفری، نشریه علوم حدیث، ش 30

ص: 144

جعفر علیهما السلام انشعابات درونی و تنازعات فرقه ای و ظهور برخی از جریانهای انحرافی در میان شیعیان بود که آثار آن همچنان پا برجاست.

مقاله حاضر به بررسی این پدیده در عصر آن حضرت پرداخته که در واقع عصر اوج حرکت فکری - سیاسی ائمه نیز بود و علاوه بر اشاره به زمینه ها و عوامل انشعابات داخلی آن عصر، مصادیق آن را نیز بررسی کرده است.

واژگان کلیدی: امام کاظم علیه السلام، عباسیان، انشعاب، شیعه، فرقه اسماعیلیه.

هیچ قیام علوی شکل نگرفت. با این حال صرف وجود شریف امام کاظم علیه السلام، مایه اضطراب و بد گمانی او بود. در این دوران علی رغم این که امام کاظم علیه السلام در ظاهر روش مسالمت آمیزی در برابر حکومت اتخاذ کرده بودند و از رویارویی و درگیری با عباسیان اجتناب می کردند، مهدی یک مرتبه امام را در بغداد بازداشت کرد و در پیغام خود به امام، در خواست نمود تا ایشان تعهد دهند که بر ضد دستگاه خلافت قیام نکنند.(1) در زمان هادی عباسی، فشار شدیدی بر علویان و رهبران شیعه وارد شد؛ چنان که یعقوبی نقل می کند: «هادی در سخت گیری بر شیعیان و طالبیان پا فشاری می کرد و آنان را به شدت ترسانده و حقوقی را که مهدی برای آنان مقرر کرده بود، قطع کرد و به حاکمان و فرمانداران مناطق و شهرها نوشت که طالبیان را تعقیب و دستگیر کنند.»(2) با توجه به این ستم ها، برخی از شیعیان در اعتراض به فشارهای او، رهبری حسین بن علی بن حسن از نوادگان امام حسن علیه السلام و معروف به شهید فخ را برای قیام و انتقام پذیرفتند.(3) ولی قیام شهید فخ، موجب تشدید فشارها بر امام کاظم علیه السلام شد؛ به گونه ای که در تهدید هادی عباسی به آن حضرت آمده که: «به خدا سوگند حسين شهيد فخ به دستور موسی بن جعفر علیه السلام ضد من قيام کرده و از او پیروی نموده است؛ زیرا امام و پیشوای این خاندان، کسی جز موسی بن جعفر نیست. خدا مرا بکشد اگر او را زنده بگذارم!»(4) اما به سبب فرار رسیدن اجلش، موفق به اجرای این تهدید نشد. با این همه فشار و برخورد مستقیم سه خلیفه نخست عباسی (منصور، مهدی، هادی) با امام، اولویت اصلی آنها امام نبود بلکه دغدغه اصلی شان عموما متوجه علویان و سادات حسنی بود. پس از هادی عباسی، حدود پانزده سال از

ص: 147

امامت امام کاظم علیه السلام با بیشترین فشارهای سیاسی در عصر حکومت هارون الرشید سپری شد. بر این اساس، بدیهی است که بیش ترین حوادث سیاسی زندگی آن حضرت نیز در این زمان رخ داده باشد. امام کاظم علیه السلام در این دوران همواره تحت تعقیب و فشار حکومت بودند.(1) حکومت وقت چهار مرتبه امام را بازداشت کرد و مانع رفت و آمد و ملاقات ایشان با شیعیان شد.(2) زیرا هارون احساس کرده بود که اگر امام آزاد باشد، در اندیشه تشکیل حکومت خواهد بود؛ چون شواهد عینی نشان می داد که آن حضرت در هر فرصتی، حکومت عباسیان را نفی می کنند و در مورد مسأله فدک، تمام سرزمین هایی را که در قلمرو حکومت اسلامی است، به عنوان "حد و مرز فدک" تعیین می فرمایند. از سوی دیگر، از چهار گوشه کشور اسلامی وجوهاتی را که شیعیان برای حضرت می فرستادند قبول می کردند.(3) سرپرستی و تأمین معاش تعدادی در مدینه توسط امام کاظم علیه السلام نیز بیانگر استقلال و بی اعتنایی آن حضرت به دستگاه هارون بود.(4) کنترل حکومت عباسی و جاسوسی آنان از فعالیت های امام کاظم علیه السلام، گاهی برخی از علویان را نیز به وسوسه می انداخت تا جایی که بنا بر گزارش های متعدد، على بن اسماعیل برادرزاده آن حضرت نیز به ضرر عموی خویش سخن چینی می کرد.(5) هارون که برای به شهادت رسانیدن امام دنبال بهانه می گشت، این عمل برادرزاده حضرت بهانه را برای او فراهم نمود و هارون را در تصمیم خود مصمم کرد و به هر دلیلی سرانجام تصمیم خود را در به شهادت رساندن امام عملی نمود.(6)

ص: 148

معتقدند حتی حرکت امام حسین علیه السلام نیز از این امر مستثنا نبوده است.(1)

گزارش تفصیلی برخورد تقیه آمیز تمامی امامان شیعه در این جا مد نظر نیست. طبیعی است که هر یک از آن بزرگان، کم و بیش با اقسام فشارهای سیاسی مواجه بودند و تلاش می کردند تا با استفاده از اصل تقیه و با توجه به امکانات موجود، در حفظ خود و میراث جدشان بکوشند. برخورد امام صادق و امام کاظم علیه السلام و طولانی بودن مدت امامت آن دو بزرگوار (دوره هفتاد ساله) و حضور هم زمان با مهم ترین قیام های سادات علوی را می توان الگوی مناسبی در فهم سیره دیگر امامان به حساب آورد.

سیاست تقیه درباره امام کاظم علیه السلام روشن تر است. طبیعی بود که هارون با تجربه بیش تر خود از قیام های علویان و آگاهی از مخالفت های درونی امامان با حکومت عباسی، به حضرت به عنوان یکی از مخالفان و رقیبان اصلی بیندیشد. برای نمونه، از صفوان بن یحیی نقل شده که امام رضا علیه السلام بعد از شهادت پدر، امامت خود را برای وی اظهار کرد و صفوان با این که از پیروان امام بود به ایشان عرض کرد: «امر بزرگی گفتید! آیا از این طاغی (هارون) نمی ترسید؟»(2) امام کاظم علیه السلام می کوشیدند تا ضمن ترویج و تبیین حقوق اهل بیت، از درگیری مستقیم با حکومت خودداری کنند. راویان شیعی در آن عصر در اقدامی احتیاط آميز از ایشان با عناوینی چون «عبد صالح» نام می بردند. به عقیده نویسنده حدائق الناظره، سیاست تقیه در زمان این امام از دیگر دوران افزون تر بوده و بیش تر اخبار علاجيه و متعارض از ایشان رسیده است.(3) آن حضرت نه تنها در قیام شهید فخ - از مهم ترین قیام های علوی علیه هادی - شرکت نکردند،(4) بلکه بنابر گزارش ها،

ص: 150

تلاش می کردند به گونه ای غیر مستقیم، از حرکت و قیام وی، با همه خلوص صاحب آن قیام، جلوگیری کنند.(1)

آنچه درباره سیره و فلسفه سیاسی این دو امام گفته شد، مربوط به شیوه کلی و غالب آن بزرگان در مقایسه با روش های احساسی و زودگذر برخی از علویان، و با عنایت به اولویت و دغدغه بیش تر آنان در مورد فعالیت های فکری و فرهنگی بود. هیچ فرد منصفی، میانه روی بر طبق امکانات و توجه به واقعیت های موجود را که شیوه اساسی این بزرگان بود، با گوشه نشینی و عافیت طلبی در قبال مسئولیت های سیاسی - اجتماعی، یکسان تلقی نمی کند. بنابراین نباید حرکت آنان را حمل بر بی اعتنایی نسبت به اصل اساسی امر به معروف و نهی از منکر و خوش رویی در برابر ظلم یا خدای نکرده تأیید دستگاه خلافت به حساب آورد؛ زیرا این بزرگان، نه تنها در مواردی به طور آشکار بر تری خویش را بر خلفا اظهار می کردند، بلکه گاهی به طور رسمی مخالفت و اعتراض خود را نسبت به کارهای آنان آشکار می ساختند. حتی برخی از پژوهشگران، معتقدند که شورش های بعدی برخی از فرزندان امام کاظم علیه السلام و مسأله تصمیم آتی مأمون بر ولایت عهدی امام رضا علیه السلام (به منظور ساکت کردن علویان)، مؤید این بینش است که آن امام به عنوان رهبر مخالفان دولت وقت شناخته می شدند.(2) دستورهای آن بزرگان به همکاری نکردن با خلفا و طاغوت دانستن آنها و امتناع از رفت و آمد با آنها، اخذ وجوهات شرعی، تأکید بر موضوع مهدویت و نیز ایجاد سیستم وکالت توسط امام کاظم علیه السلام(3) را می توان نوعی مبارزه و رویارویی بنیادین با

ص: 151

دستگاه حاکمه به حساب آورد.(1) برخی از سیره پژوهان، این تحلیل شهید مطهری را که عمده دلیل مخالفت دستگاه عباسی با امام حسادت آنان نسبت به حضرت بود، قبول نکرده، معتقدند علت اصلی دشمنی خلفا با آن بزرگوار، داعيه خلافت و امامت آن حضرت بوده است.(2)

گذشت زمان روشن کرد که حرکت عمدتا فرهنگی آنان، شایسته تر و ماندگارتر بوده است. بر خورد امام را می توان در چارچوب خطوطی دانست که دیگر امامان شیعه نیز بر طبق آن، مشی کردند؛ با این همه، تغییر اوضاع اجتماعی، سیاسی و تحولات دستگاه خلافت عباسی، به همراه درگیری داخلی آن ها و رد و بدل شدن زودهنگام خلفا از یک طرف، و دلمشغولی بیشتر آنان به دیگر مخالفان سرسخت علوی، موجب شد که فضای دوران این امامان تا حدودی تغییر کند. خلفای عباسی در این دوران با توجه به تجربه های قبلی، فهمیده بودند که امامان شیعه از خیر خلافت و به دست گیری قدرت ظاهری گذشته اند. هر چند زمینه این مهم نیز برای آنها فراهم نبود، کنترل سیاسی آنها که همراه با حصر ناخواسته بود، شدت بیشتری داشت. احترام و تقدس ظاهری و زیرکانه ای که خلفا از اهل بیت می گرفتند نیز از این جهت بود. با این حال و در مجموع فشار سیاسی حاکمیت عباسیان، به علاوه سعایت ها و مخالفت های رقبای فکری و انشعابات داخلی، مجالی برای ابراز کامل و کارساز حقوق اجتماعی - سیاسی امامان فراهم نمی ساخت. از این روی، اهتمام امامان در این دوره به حفظ و ترویج مکتب و علاقه مندان به مکتب اهل بیت با روش تقیه(3) و گاهی با استفاده

ص: 152

از مناسبت هایی نظیر مراسم حج و مهم تر از آن به وسیله تشکیلاتی به نام سیستم وکالت معطوف می شد. سیستمی که از دوره های قبل بنیان نهاده شده بود. طرفه آن که امامان شیعه با توجه به مشکلات و محرومیت ها و به سبب کسب منافعی بالاتر و جلوگیری از فشار دستگاه خلافت به شیعه و رهبری آن، نمی توانستند به شکل آشکار به تبیین امامت خود بپردازند. آنان اگر چه پیوسته بر اصل مسأله امامت پای می فشردند، از روشن سازی شئون جزئی تر و بیان مصادیق(1) آن که برای مخالفان داخلی و خارجی حساسیت برانگیز بود، چاره ای جز ملاحظه زمان و مکان نداشتند و این خود موجب اختلافات چندی شد که به آن خواهیم پرداخت.

کلینی از هشام بن سالم روایت کرده است که گفت:

پس از وفات امام صادق علیه السلام من و محمد بن نعمان (مؤمن الطاق) در مدینه بودیم و مردم بر سر عبدالله بن جعفر انجمن کرده بودند که او پس از پدرش امام است. پس ما بر او در آمدیم و مردم نزد او بودند. از او پرسیدیم: «زکات در چه اندازه از مال واجب می شود؟» گفت: «دو درهم و نیم.» گفتیم: «به خدا مرجئه نیز این را نگویند.» عبدالله گفت: «به خدا من نمی دانم مرجئه چه می گویند.» هشام گوید: «پس ما از نزد عبدالله بن جعفر، سرگردان بیرون آمدیم و نمی دانستیم به کجا برویم و در کنار یکی از کوچه های مدینه نشسته، گریه می کردیم و نمی دانستیم چه باید بکنیم و به که رو آوریم. با خود می گفتیم: به سوی مرجئه، یا به سوی قدریه یا به سوی معتزله، يا به سوی زیدیه برویم؟ در همین حال بودیم که مردی ناشناس را دیدم که با دست به من اشاره می کرد. ترسیدم جاسوسی از جاسوسان منصور دوانیقی باشد. چون منصور جاسوسانی در مدینه داشت که ببیند مردم پس از جعفر بن محمد علیه السلام امامت چه شخصی را خواهند پذیرفت تا او را گردن بزنند. ترسیدم این پیرمرد از همان جاسوسان باشد. پس به مؤمن الطاق گفتم: تو از من دور شو زیرا من بر خود و بر تو اندیشه و نگرانم، و این مرد نیز مرا می خواهد نه تو را؛ تو از من دور شو مبادا به هلاکت افتی و به دست خود در نابودی ات کمک کرده باشی. پس احول (که همان مؤمن الطاق بود) به فاصله زیادی از من دور شد و من دنبال پیر مرد رفتم و گمان می کردم که نمی توانم از دست او رها شوم و به ناچار همچنان به دنبال او رفته، تن به مرگ داده بودم تا این که مرا به در خانه حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام برد. آن گاه مرا رها کرد و برفت. دیدم خادمی بر در خانه است. به من گفت: «خدایت رحمت کند، داخل شو.» من داخل خانه شدم و دیدم که حضرت در آن جاست و بدون سابقه فرمود: «نه به سوی مرجئه، نه به سوی قدریه، و

ص: 154

نه به سوی معتزله، و نه به سوی زیدیه، بلکه به سوی من.» عرض کردم: «فدایت شوم، پدرت از دنیا رفت؟» فرمود: «آری.» گفتم: «درگذشت؟» (یعنی کشته نشد). فرمود: «آری.» گفتم: «پس از او امام ما کیست؟» فرمود: «اگر خدا بخواهد تو را راهنمایی کند خواهد کرد!» گفتم: «قربانت شوم، عبدالله برادر شما چنین پندارد که او پس از پدرش امام است!» فرمود: «عبدالله می خواهد خدا پرستیده نشود.» گفتم: «پس بفرمایید بعد از پدر شما امام کیست؟» فرمود: «اگر خدا بخواهد تو را راهنمایی کند خواهد کرد.» عرض کردم: «قربانت گردم، آن امام شما هستید؟» فرمود: «من آن را نمی گویم.» با خود گفتم: «من از راه مسأله درست وارد نشدم. سپس [پرسش را عوض کرده] گفتم: «برای شما امامی هست؟» [و بر شما لازم است از امامی پیروی کنی؟ فرمود: «نه.» در این هنگام چنان هيبت و عظمتی از آن بزرگوار در دلم افتاد که جز خدا نمی داند. سپس عرض کردم: «قربانت گردم، من از شما پرسش کنم همان گونه که از پدرتان می پرسیدم؟» فرمود: «بپرس تا پاسخ گیری ولی فاش مکن که اگر فاش کنی نتیجه اش سر بریدن است.» (یعنی ما را می کشند) از او پرسش هایی کردم و دیدم دریایی است بی کران. عرض کردم: «قربانت گردم! شیعیان پدرت گمراه و سرگردان شده اند؛ آیا با این پیمانی که شما بر پنهان داشتن این موضوع از من گرفته اید (اجازه می دهید) موضوع امامت شما را به آنها برسانم و آنان را به سویتان دعوت کنم؟» فرمود: «هر کدام رشد و خردمندی و رازداریشان را دریافتی به او برسان و پیمان بگیر که فاش نکند و اگر فاش کند سر بریدن در کار است.» - و با دست اشاره به گلوی خود کرد - سپس از نزد آن حضرت بیرون رفتم و اباجعفر احول را دیدم. به من گفت: «چه خبر بود؟» گفتم: «هدایت بود،» و داستان را برایش گفتم. آن گاه زراره و ابوبصیر را دیدار کردیم (به آن دو نیز موضوع را گفتم). آنان خدمت آن حضرت رسیدند و سخنانش را شنیدند و

ص: 155

پرسش هایی کرده، به امامتش یقین پیدا کردند. سپس مردم را گروه گروه دیدار کرده (و موضوع را گفتیم) و هر که پیش آن جناب می رفت به امامتش یقین می کرد مگر دار و دسته عمار ساباطی (که به امامت عبد الله قائل شدند) و عبدالله بن جعفر تنها مانده بود و جز اندکی از مردم کسی به نزدش نمی رفت.(1)

جالب است بدانیم این سردرگمی برای افرادی بود که امروزه از مهم ترین و مشهورترین اصحاب امامان به حساب می آیند!

مفضل بن عمر گوید:

خدمت امام صادق علیه السلام بودم که ابراهیم (موسی بن جعفر) وارد شد و او جوان بود. امام فرمود: «وصیت مرا درباره این بپذیر (و بدان که او امام است) و امر امامت او را با هر کدام از اصحابت که مورد اطمینان است در میان گذار.»

امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثی دیگر که درباره امر امامت امام کاظم علیه السلام است، بعد از آگاه کردن فیض بن مختار از جانشین خود به وی می گوید: «بدان که خداوند اظهار این مطلب را به کسی پیش از تو به ما اجازه نفرموده است.»(2)

یکی از اصحاب امام کاظم علیه السلام گفته که به موسی بن جعفر علیهما السلام عرض کردم: «مانند خبری که پدرت به من فرمود، شما هم بفرمایید.» امام فرمود: «آری، پدرم در زمانی بود که مانند این زمان نبود.» یعنی در این زمان باید تقیه کرد. به حضرت عرض کردم: «هر که به این جواب قناعت کند، لعنت خدا بر او باشد!» حضرت را خنده سختی گرفت، سپس فرمود: «ای اباعمار! به تو خبر دهم که من از منزلم بیرون رفتم و به فلان پسرم وصیت کردم و در ظاهر پسران دیگرم را هم

ص: 156

با او شریک کردم ولی در باطن تنها به او وصیت کردم. اگر کار دست من می بود، امامت را به پسرم قاسم می دادم که او را دوست دارم و نسبت به او مهربانم، ولی این اختیار با خدای عزوجل است، هر کجا خواهد قرار دهد. خبر امامت او (در خواب) از رسول خدا صلی الله علیه و آله به من رسیده و خود او و معاصرانش را به من نشان داده است، و او نیز تا از پیغمبر صلی الله علیه و آله جدم على علیه السلام خبر نرسد، به کسی از ما وصیت نکند.»(1)

هم چنین از زبان نصر بن قاموس، صحابی امام هفتم گزارش شده که وی با این تعلیل که بعد از امام صادق علیه السلام «ذَهَبَ النَّاسُ يَمِيناً وَ شِمَالًا» با تأکید از امام کاظم علیه السلام می خواهد که امام بعد از خودش را معین کند.(2) امام کاظم علیه السلام حتی برای محکم کردن کار و جلوگیری از بهانه سازی های بعدی، گواهی ده ها صحابی مورد وثوق را درباره جانشین بعد از خود طلبیدند.(3) اقدام آن حضرت، تا حدود زیادی از افتراق شیعیان بعد از ایشان جلوگیری کرد. با این حال بعد از آن حضرت نیز تاریخ شیعه، ماجرای ظهور پدیده واقفی گری و شکل گیری فرقه واقفیه را شاهد بود. درست است که برخی از اصحاب آن بزرگوار مقهور طبع ذلت پذیر بشری شدند و به منظور حفظ و تصرف اموالی که به دستور آن حضرت از شیعیان گرفته بودند، از مسیر امامت حقه تخطی کردند،(4) اما پر واضح است که زمینه فکری و اجتماعی پذیرش ادعا و بهانه آنان از قبل فراهم شده بود. تحقيقا جو فشارهای سیاسی خلفا و حساسیت های برخی از گروه های داخلی، به علاوه پراکندگی اصحاب شیعی آن حضرت، به گونه ای بود که نه همه اصحاب آن حضرت قادر بودند از امر امامت و سرنوشت امام خود اطلاع روشنی به دست

ص: 157

بیاورند و نه این که جرأت داشتند مثلا در پیش کارگزاران خلیفه، با این ادعا که موسی بن جعفر علیهما السلام امام ماست، مرگ حضرت را گواهی کنند و خود را در معرض شناسایی قرار دهند.

چنان که ملاحظه می شود، در این احادیث که نمونه های آن زیاد است، نه تنها مصداق امام برای برخی از اصحاب برجسته امامان روشن نبود، بلکه امامان نیز از معرفی روشن آن برای همگان تحاشی داشتند و برای آنان که بیان می کردند نیز به پنهان داشتن این موضوع گوشزد می کردند. این امر موجب شد تا انشعابات درون شیعیان درباره امامت و مصادیق آن به ویژه در عصر امام کاظم علیه السلام رشد و رواج بیش تری یابد که به نمونه های مهم آن اشاره خواهد شد.

می توان تصور کرد که کسانی چنین عقیده ای را در مورد امام صادق علیه السلام پیدا کنند؛ چه هیچ یک از دلایلی که بعدا موجب حدوث چنین عقیده ای در مورد حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام شد، در مورد ایشان صادق نبود. اولا ایشان بارها آشکارا فرموده بودند که قائم، شخصی جز ایشان است و شايعه منتسب به حدیث نبوی که بعدا در دوره فرزند ایشان همه جا وجود داشت، در مورد ایشان نیست. ثانيا ایشان بر خلاف روش عملی فرزندشان، هرگز در سیاست روزگار خود مداخله نفرمودند و پس از روشی که در دوره انقلاب ضد اموی و سپس در مورد قیام نفس زکیه پیش گرفتند، هیچ کس امید سیاسی و انتظاری از ناحیه ایشان نداشت که آن انتظار و امید با چنین دستاویزهایی زنده نگاه داشته شود. ثالثا ایشان در زندان وفات نیافته بودند که مردم در وفات ایشان به این دلیل تردید کرده باشند. عاملی که در مورد حضرت كاظم علیه السلام ذکر شده که مردم تا سالیان دراز با فرزند ایشان بر سر اثبات وفات او گفت و گو می کردند و برای آن سند و شاهد می طلبیدند، در مورد امام صادق علیه السلام حتی یک مورد هم نقل نشده که کسی در صحت امامت جانشین او بر این اساس تردیدی کرده یا با ایشان گفت و گویی نموده باشد. لذا به نظر می رسد که تمام مطالب مربوط به وجود یک گروه از شیعیان مدعی و معتقد به غیبت امام صادق علیه السلام که همه از منابع شیعه سرچشمه گرفته، کلا مستند به ذهنیت شیعیان امامی باشد که همواره باید امامی از خاندان پیامبر وجود داشته باشد. طبعا آنان چنین ذهنیتی را از همه اصحاب امام صادق علیه السلام به انقطاع امامت پس از آن جناب برداشت می کنند که آنان به غیبت ایشان معتقد بوده اند در حالی که به احتمال زیاد، معتقدان به انقطاع امامت چنان ذهنیتی نداشته و چنین ادعای نکرده بودند. (1)

2. گروه دیگری که بنا بر گزارش نوبختی، بسیاری از بزرگان و فقیهان شیعه

ص: 159

را شامل بودند، به امامت عبدالله، بزرگ ترین فرزند بازمانده امام، معتقد شدند. دلیل آنها نیز این بود که جانشین امام باید فرزند ارشد امام باشد (الأمامه في ولد الاكبر من ولد الائمه). عبدالله بعد از گذشت هفتاد روز از مرگ پدر، بی آنکه فرزندی از خود به جا بگذارد، در گذشت. با توجه به بی فرزند بودن عبدالله و نیز کم اطلاعی او از احکام شریعت، بیشتر پیروان وی به موسی بن جعفر علیهما السلام رجوع کردند، اما بخشی از آنها معتقد شدند که عبدالله به حق جانشین پدر بوده و موسی بن جعفر جانشین عبدالله و امام پس از اوست.(1) این فرقه به سبب انتسابشان به عبدالله بن افلح (کسی که کف پای او صاف و یا سر یا بینی او پهن باشد) به نام فطحیه و یا افطحیه شناخته شدند. این گروه به طور مسلم تا اواخر قرن سوم هجری حضور داشتند و نام برخی از بزرگان آنها در سلسله روایات شیعی وجود دارد.(2)

3. دسته ای دیگر به امامت فرزند دیگر امام صادق علیه السلام به نام محمد (ملقب به دیباج) روی آوردند و با توجه به نام پیشوا و بنیان گذارشان یحیی بن ابی سمیط (یا شمیط)، سميطيه (و یا شمطیه) نامیده شدند.(3) این گروه نیز با توجه به این که خود محمد دیباج تن به چنین ادعایی نداد، به زودی منقرض شدند.

بدهد و اسباب ماندگاری خود را فراهم کند. اهمیت این جدایی که از بزرگترین تقسیمات شیعیان به حساب می آید، نه فقط مربوط به کثرت پیروان و برجستگی برخی از عقاید آن هاست، بلکه از این جهت نیز مطرح بوده که آنان توانستند یکی از بزرگترین حکومت های عصر خود را تشکیل داده، در مقابل عباسیان قد علم کنند. اسماعیلیان توانستند با تشکیل دولت، انتقام تاریخی خود را از عباسیان بگیرند که با ادعای شایسته بودن به خلافت و انتساب حزب خود به اهل بیت به خلافت رسیدند و بر علویان سیطره یافتند. در این جا، از بررسی اندیشه ها و سیر تطوری تاریخ و عقاید و گونه های فرقه ای این گروه صرف نظر می کنیم(1) و بنا بر اقتضای نوشتار، تنها به چگونگی ظهور و شکل گیری تاریخی آن می پردازیم.

مجموعه ای از داده های تاریخی و تحلیل های پیش رو، از عوامل و زمینه های نخستین پیدایش تاریخی این گروه سخن گفت:

طرف دیگر و نیز اظهار محبت امام نسبت به وی، ذهنیت عده ای را متوجه امامت او کرده بود. به ویژه آن که بر اساس برخی گزارش ها، این شرط که فرزند بزرگ تر امام باید جانشین وی باشد، به گونه ای شایع شده بود که نوبختی در بیان اختلافات بعد از امام صادق علیه السلام می گوید:

عده ای از بزرگان شیعه با همین تعلیل، ابتدا سراغ عبد الله بن افطح رفتند؛ زیرا وی در میان فرزندان به جامانده از امام از همه بزرگ تر بود.(1)

به هر حال تصور عمومی از امامت اسماعیل، به گونه ای بود که برخی مرگ او را منکر شده، آن را دروغین و صحنه سازی امام دانستند. عده ای نیز پس از درگذشت اسماعیل و ناامیدی از امامت او، حتی از امامت امام صادق علیه السلام نیز برگشتند. استدلال آن ها نیز این بود که امام صادق علیه السلام به ما دروغ گفته، بنابراین شایسته امامت نیست! و امام نباید چیزی را بگوید و خبری را (مثل امامت اسماعیل) بدهد که بعد از آن (مرگ اسماعیل) کشف خلاف گردد و با مردن او دروغ از آب در آید!.(2)

ابو حاتم رازی، از متفکران و داعیان مشهور اسماعیلی، حاصل ادعاها و دلایل کلامی اسماعیلیان را برای امامت امامان خود چنین می نگارد:

آنان پس از اسماعیل به امامت فرزندش، محمد، روی آورده، امامت دیگر فرزندان جعفر را نپذیرفتند و گفتند: «هیچ پیامبر و فرستاده ای نبوده مگر این که در زمان حیات و پس از مرگ خود، جانشینی داشته و خداوند اولیای خود را به این شیوه فرمان داده است.» جعفر بن محمد علیه السلام نیز 25 سال را در حالی به سر آورد که جز اسماعیل و عبدالله فرزند دیگری نداشت. آن حضرت دیگران را به جانشینی اسماعیل راهنمایی کرد تا بدان جا که

ص: 163

بسیاری از یارانش، به امامت اسماعیل معتقد شدند و او نیز در رد آنان سخنی نفرمود تا این که گروهی گفتند: «وی نمرده و جعفر علیه السلام از ترس دشمنان پنهانش کرده است. چگونه ممکن است اسماعیل مرده باشد با آن که خود جعفر، طوق پیروی از او را بر گردن ما افكنده و به فرمانبرداری از او فرمان داده است ؟!» آنان [برای اثبات امامت و جانشینی اسماعیل]، بدین نکته نیز احتجاج کرده اند که جعفر علیه السلام نیز مانند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله -که تا خديجه زنده بود، نه زنی را به همسری گرفت و نه کنیزی را اختیار کرد - رفتار کرد و تا زمانی که مادر اسماعيل - یعنی فاطمه، دختر عموی آن حضرت - زنده بود، همسر دیگری نگرفت؛ زیرا می دانست حجت و امام از فرزندان آن زن است. اسماعیلیان گفتند: «امامت و وصایت از جانب خداست و خدا این منزلت را در زمان زنده بودن پدر به اسماعیل داده است. چون مرگ اسماعیل فرارسید، فرزند او محمد از عموهای خود بیش تر سزاوار میراث او بود؛ چنان که از همه آنان، جز عبدالله، بزرگ تر نیز بود.» از طرفی (برای نفی امامت موسی بن جعفر علیه السلام بعد از رحلت اسماعیل و با مفروض بودن امامت او گفته اند) «امر امامت به دلیل اخباری که در این باب رسیده است، پس از حسن و حسین در دو برادر قرار نمی گیرد.»

آن ها در رد امامت دیگر فرزندان امام صادق علیه السلام گفته اند: «ما در ادعای هواداران امامت عبدالله و محمد (فرزندان امام صادق علیه السلام) نگریستیم و دریافتیم که عبد الله در گذشت، بی آن که فرزندی داشته باشد و محمد نیز در مکه، در ماه و بلد حرام که امت بر ضرورت پرهیز از جنگ در آنها اتفاق دارند، خروج کرد و شمشیر کشید. اگر کار او نیز سر می گرفت، باز با این کار نادرستی که کرد، ادعای هوادارانش [که او پس از پدر، به امامت سزاوارتر است] از میان می رفت، هر چند که آنان از بین رفته اند و کارشان پایان پذیرفته است.» مدعیان امامت موسی [بن جعفر] نیز پس از مرگش، در جانشینی فرزندش علی [بن موسی الرضا] اختلاف

ص: 164

کردند؛ گروهی بر امامت موسی ماندند و گفتند: وی نمرده است و این که علی [بن موسی الرضا) شایسته امامت نیست. علی بن موسی علیه السلام نیز بی آنکه فرزند بالغی داشته باشد، در گذشت. وی به هنگام مرگ تنها یک پسر هفت ساله، یعنی محمد بن علی داشت که [به جهت کمی سن و عدم بلوغ] او را نه می شد به امامت پذیرفت و نه می شد با وی نماز گزارد، خوردن گوشت ذبیحه اش روا و شهادتش نیز پذیرفتنی نبود. وی همچنین، برای [تصرف در] مال خود، قابل اعتماد نبود و نمی شد حد بر او جاری کرد. وی با این مجادلات کلامی، می خواهد نتیجه بگیرد که امامت تنها شایسته اسماعیل و نسل بعد از وی است.(1)

لذا پژوهش گران نتیجه گرفته اند که اسماعیلیان در آغاز، قبل از انشعاب مذهبی، یک جنبش سیاسی بودند که مقاصد سیاسی - اجتماعی خود را در دین جست و جو می کردند. در نظر گرفتن معانی باطنی برای آیات قرآنی نیز ابزاری برای تفسیر دلخواه از قرآن در خدمت مقاصد سیاسی - اجتماعی آنان بود.

پژوهش گران اسماعیلی، مانند عارف تا مرو مصطفى غالب این نظر را نمی پذیرند و آغاز جنبش اسماعیلیه را مذهبی می دانند.(1) از طرفی در بررسی تاریخی و فهم چگونگی ظهور و بروز اوليه اسماعیلیان، نمی توان زمینه های سیاسی و اجتماعی و فکری عصر صادقین علیه السلام را از نظر دور داشت، زیرا با روی کار آمدن خلفای عباسی و در پی ناامیدی دوستان و اصحاب اهل بیت : از حاکمان عباسی، زمزمه مخالفت علویان با عباسیان بالا گرفت. از طرفی امام صادق علیه السلام به سبب ملاحظاتی ویژه، از روحیه پرخاشگری و ستیزه جویی آشکار با دستگاه خلافت حمایت نمی کردند و وظیفه امام منصوص را رهبری روحانی و مذهبی اعلام فرمودند، نه کسب قدرت ظاهری. برخی از شیعیان و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله خود به قیام سازمان یافته و تبلیغ برد دستگاه عباسی رو کردند و سر آغاز شکافی به نام اسماعیلیه شدند. در میان قیام های عصر امویان و عباسیان که خاندان پیامبر و دوست داران ایشان دنبال کردند، قیام برخی از غلات شیعه که بعدها در اسماعیلیان تبلور یافت، برجستگی خاصی دارد.(2) بنابر دیدگاهی، حتی اختلاف اصلی اسماعیل با امام و عزل وی از امامت به سبب ارتباط وی با محافل

ص: 166

انقلابی بوده است.(1) مصطفى غالب، از نویسندگان اسماعیلی معاصر، معتقد است که داعیان اولیه اسماعیلیه و حجج آنها در عصر عباسی، همگی از انقلابیون و مخالفان دولت عباسی بودند و حتی انکار مرگ او را توسط امام صادق علیه السلام به جهت حفظ جان او و با توجه به عنصر تقیه می دانستند.(2)

خاستگاه اسماعیلیه اوضاع و احوال سیاسی - اجتماعی نیمه قرن دوم بوده است. وی می گوید: «چنین تغییری در اوضاع و احوال طبقات اجتماعی، طبیعتا منجر به جنبش هایی گردید که (در قرن کمون انقلابی)، بیانگر قیام طبقات و حوزه های محروم و تحت فشار بودند.»(3) لوئیس برناوه با توجه به اسناد و شواهد نتیجه می گیرد که در دوران حیات امام صادق علیه السلام ابوالخطاب و اسماعیل احتمالا به کمک هم نظامی از عقاید را پی افکندند که اساس کیش اسماعیلی دوره های بعد گردید. آنان هم چنین برای تأسیس یک فرقه انقلابی شیعی تلاش کردند که بتواند همه گروه ها و دسته های کوچک شیعی را بر گرد امامت اسماعیل و فرزندان او جمع کند. پس از کشته شدن ابوالخطاب، شهادت امام صادق علیه السلام، تشکیلات و سازمان آنها به چندین گروه و فرقه کوچک تر با عقاید و آرا مختلف و رهبران منازع تقسیم شد. اینان بر گرد شخص محمد بن اسماعیل جمع آمدند و محمد موفق شد با یاری هواداران مختلف خود از جمله مبارک و عبدالله بن میمون قداج، بیشتر پیروان اسماعیل از جمله بخش اعظم فرقه خطابیه را که عقاید و آرا آن ها نیز با تغییرات و اصلاحاتی اخذ شد، در نهضت واحدی باهم متحد سازد. به این ترتیب، جنبش تاریخی اسماعیلیان در پیرامون محمد بن اسماعیل شکل گرفت و به وجود آمد.(4)

ص: 167

محدودیت نوشتار نمی توان به تفصیل این فرقه بپردازیم. حضور چشم گیر و ملموس صاحبان این عقیده در میان اصحاب امام کاظم علیه السلام به همراه شهرت و برجستگی برخی از آنها در میان شیعیان، حاکی از این مدعاست. تذکر این نکته مفید می نماید که عوامل اجتماعی - سیاسی پیش گفته نیز برای ظهور انشعابات در مورد این فرقه هم صادق است.

افراد این گروه، به جز انکار رحلت امام هفتم، اندیشه کلامی و عقاید منسجم دیگری مطرح نکردند تا بتوانند خود را ماندگار کنند، اما به دلیل وجود شخصیت های برجسته ای میان آنها تا حدودی توانستند به حیات خود تا مدتی ادامه دهند.

7.حر عاملی، محمد بن حسین، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت: داراحياء التراث العربی، 1403ق.

8.حیدر، اسد، الامام الصادق و المذاهب الأربعة، چاپ دوم، بیروت: دار الكتاب العربی، 1390 ق.

9. دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه، فریدون بدره ای، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، 1375.

10. رازی، ابو حاتم، کتاب الزينة (بخش سوم)، تصحيح عبد الله سلوم سامرایی، قاهره: 1957.

11. رازی، ابو حاتم، گرایش ها و مذاهب اسلامی، در سه قرن نخست هجری، ترجمه کتاب الزينه، ترجمه على آقانوری، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1382.

12. شهرستانی، محمدبن عبد الكريم، الملل والنحل، تحقيق محمد بن فتح بدران، قم: انتشارات شریف رضی، چاپ سوم، 1363.

13. صدوق، ابی جعفر، محمد بن علی بن الحسين بن بابويه القمی، عیون اخبارالرضا، مقدمه و پاورقی حسین اعلمی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1984م/ 1404ق.

14. صفری فروشانی، نعمت الله، نقش تقیه در استنباط، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علميه قم، 1381.

15. طوسی، محمد بن حسن، اختيار معرفة الرجال (رجال الكشی)، با مقدمه حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1348.

16. عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الكاظم، مشهد: کنگره جهانی امام رضا علیه السلام.

17. فضل الله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا علیه السلام، ترجمه عارف، مشهد: آستان قدس رضوی، 1369.

18. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح و تعليق على اكبر غفاری، بیروت: دار صعب، 1401ق.

ص: 170

19. لویس، برنارد، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه دکتر فریدون بدره ای، تهران: انتشارات توس، 1362.

20. ليثي، سميره مختار، جهاد شیعه در دوره اول عباسی، ترجمه محمد حاجی تقی، تهران: مؤسسه شیعه شناسی، 1384.

21. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ سوم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1403ق.

22. محمد جعفری، حسین، تشیع در مسیر تاریخ، تاریخ سید محمد تقی آیت الهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.

23. مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه هاشم ایزد پناه، بی جا، 1375.

24. مفید، محمد بن النعمان، الفصول المختاره من العيون و المحاسن، مكتبه الداوری، قم: 1396 ق.

25. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، قم: منشورات مكتبه بصیرتی، بی تا .

26. ملایری معزی، اسماعیل، جامع احادیث الشیعه، به اشراف آقا حسین طباطبایی بروجردی، 1414.

27. ناصری، ریاض محمد حبيب، الواقفيه، دراسة تحليليه، الجزء اول، المؤتمر العالمي للامام الرضا علیه السلام، مشهد، 1409 ق.

28. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، نجف اشرف: مکتبه مرتضویه، 1355

29. -ترجمه و تعليقات محمد جواد مشکور، چاپ دوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1381.

30. ولوی، علی محمد، دیانت و سیاست در قرون نخستین اسلامی، پژوهش در تعامل اندیشه های کلام و جریان های سیاسی، تهران: دانشگاه الزهرا، 1380.

ص: 171

تأثیر گذاری و توفیق بیش تر صاحبان انگیزه های ذکر شده به حساب می آیند. این تفکر، ظهور دفعی و اعلام موجودیت ناگهانی این گروه را امری ناپذیر فتنی می سازد.

دو اصل «امامت و مهدویت» در کنار فضای سیاسی، از جمله موضوعاتی هستند که در شکل گیری فرق شیعی نقش زیادی داشته اند. بنابر این، برای دست یابی به زمینه های شکل گیری این فرقه، باید کمی به عقب برگشت و تصویری از دو اصل مذکور در نظام اعتقادی شیعه و تبیینی اجمالی از فضای سیاسی - اجتماعی جامعه شیعی آن روز ارائه نمود.

دانسته، بر این باورند که خلافت مسألهای فرعی است که به انتخاب مردم صورت می پذیرد.(1)

در باور شیعیان، میان رسالت و امامت فاصله ای وجود ندارد. این گروه از جامعه اسلامی، با استناد به حدیث مشهور «بدء الدعوه» یا «حديث الدار» که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، پس از عرضه رسالت خود در جمع خویشان و پاسخ مثبت حضرت على علیه السلام ایراد فرمودند: «إِنَّ هَذَا أَخِی وَ وَصِیی وَ خَلِیفَتِی خَلِیفَتِی فِیکمْ فَاسْمَعُوا لَهُ وَأَطِیعُوا»(2) و حدیث منزلت،(3) مسأله امامت را همزاد و هم زمان با طرح رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می دانند. هم چنین با استناد به آیات ذیل، امامت را ادامه و تكمله نبوت می دانند.

1. إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَات...:(4)

2. الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينا...(5)

3. يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ....(6)

امامت در تفکر شیعی، عبارت از ریاست مطلقه امور مسلمانان در امر دین و دنیا، به نیابت و جانشینی از طرف پیامبر صلی الله علیه و آله است:

الْإِمَامَةُ رياسة عَامَّةُ فِي أُمُورِ الدِّينِ وَ الدُّنْيَا لِشَخْصٍ مِنِ الْأَشْخَاصِ نِيَابَةِ عَنِ النَّبِيِّ صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ».(7)

ص: 175

صاحبان این تفکر، برای امام شروط و صفاتی از جمله عصمت از گناه و خطا و نسیان در انجام دادن وظایف امامت و نیز برتر بودن از تمامی امت در علم و عقیده و صفات فاضله انسانی و اخلاقی ذکر می کنند.(1) با این بیان، افراد جاهل به احکام الهی و جائر در رفتار و کردار و گفتار، شایسته تصدی این امر مهم نیستند. از سوی دیگر، تشخیص عصمت و ارزش های اخلاقی، بالذات در انحصار علم خداوند است که به تبع آن تعیین امام و تشخیص آن، از عهده توده مردم خارج و امری الهی می گردد.

در میان کشمکش دو گروه یادشده، اندیشه دوم غالب شد و امامت که به باور شیعیان، همزاد رسالت بوده است به انزوا رفت و جامه خلافت بر تن کسانی پوشانده شد که به صلاحیت نداشتن خویش برای استقرار در مقام جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه بودند.(2) تربیت و پرورش ده ها محدث، مفسر و مورخ تأثیر گذار در جهت دگرگون سازی معارف اسلامی را می توان دستاورد و نتیجه سیاست این گروه دانست گروهی که تنها راه استحکام پایه های اجتماعی - سیاسی خود را در تغییر باورهای فرهنگی و پشتوانه های فکری و عقیدتی جامعه می دیدند.(3) آنان با به کارگیری همین سیاست، توانستند بلافاصله بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله اهل بیت : ایشان را به انزوای سیاسی برانند. اوج این انزوا را در سخن امام سجاد علیه السلام می توان دید که فرمودند: «در مکه و مدینه جز بیست تن ما را دوست ندارد».(4) بدیهی است زدودن چنین مهجوریتی از اهل بیت : و تفکری که در روح و جان مردم آن دوران ریشه دوانده بود، کار آسانی نبود. از این رو

ص: 176

اهل بیت : در مقابله با این جریان، با توسل به آیات و احادیث نبوی و یا تلاش بر شناساندن خود به جامعه و مطرح ساختن حق غصب شده خویش، دنبال تثبیت نظریه امامت شیعی بودند و لحظه ای از این امر فروگذار نکردند. امام باقر علیه السلام ذیل آیه شریفه: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ»(1) به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمایند: «ذکر منم و ائمه اهل ذکر هستند.(2) هم چنین امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه: «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ»(3) می فرمایند: «ستاره رسول خداست و علامات همان ائمه هستند.»(4)

بررسی ریشه های قیام حماسی و مقدس سید الشهداء علیه السلام و موضع گیری دقیق سید الساجدين علیه السلام در روزگار نفاق و آکنده از اختناق اموی، در ضمن دعاهای آموزنده و هشداردهنده، و پس از آن در جنبش های امام زادگانی چون زیدبن علی علیه السلام، بیانگر اهتمام آن بزرگواران بر تثبیت نظریه امامت و اختصاص آن به اهل بیت : است. دوران پر برکت امامت صادقين علیه السلام که بسیاری از اصحاب و شیعیان، منتظر و متوقع قيام علنی آن بزرگواران بودند، به دور از تحرکات و مبارزه فیزیکی، در تقویت مبانی شیعی و تثبیت نظریه امامت سپری شد. حتی نوع مواضع امام کاظم علیه السلام در مقابل دربار عباسی، از نظر برخی تحلیل گران معاصر، همسان با مواضع امام حسین علیه السلام در مقابل بنی امیه بود:

امام هفتم به ویژه در دوره اقتدار هارونی، باز به نوعی به حرکتی از دست عاشورا می اندیشید؛ چون هارون نیز به نحوی نقطه اوج انحراف بود.(5)

ص: 177

خود جمع می کردند یا این که عده ای از مردم، ساده اندیشانه در تطبیق مصداق قائم و مهدی به خطا می رفتند و به مهدویت شخصی یا حتی امامی از ائمه : معتقد می شدند که عامل تشتت و تفرق در میان جامعه شیعی بود. محمد حنفیه نخستین فردی است که مهدی خوانده شد و طرفداران این نظریه کیسانیه نام گرفتند.(1) هم چنین ابو هاشم عبدالله بن محمد بن حنفیه،(2) عبدالله بن معاویه،(3) امام باقر علیه السلام،(4) محمد نفس زکیه،(5) امام صادق علیه السلام،(6) اسماعیل و محمد بن اسماعیل، افرادی بودند که در مقاطع دیگر از تاریخ تشیع تا قبل از امام کاظم علیه السلام به نوعی برچسب مهدویت بر آنان زده شد.

کلمه «قائم» از جمله واژگانی است که در روایات مورد بحث بارها دیده می شود مدعیان این مسأله از واژه قائم سوء تفسیر و سوء برداشت می کردند. این واژه نیز با استناد به روایات تفسیری ذیل آن، دارای دو کاربرد خاص و عام است: کاربرد خاص و غالب آن، بیانگر آخرین و دوازدهمین امام شیعیان است که در آخر الزمان و برای اصلاح امت قیام می کند و زمین را پس از گسترش ظلم، پر از عدل و داد می نماید. کاربرد عام آن، به هر یک از امامان شیعه اطلاق می شود که مسئولیت امامت را بر عهده می گیرد و به امر امامت قیام می کند. امام باقر علیه السلام در جواب حکم بن ابی نعیم که پرسید: «آیا شما قائم آل محمد هستید؟ اگر هستید آماده فداکاری شوم و اگر نه، دنبال زندگی و معیشت بروم.»، می فرماید: «ای حکم! تمامی ما قائم به امر خدا هستیم.» حکم پرسید: «شما مهدی هستید؟» فرمود:

ص: 180

«تمامی ما به خدا هدایت می کنیم.» پرسید: «آیا شما صاحب شمشیر هستید؟» فرمود: «تمامی ما صاحب شمشیر و وارث شمشیر هستیم.» پرسید: «شما دشمنان دین خدا را می کشید و اولیای الهی را عزیز می نمایید و دین الهی را آشکار می کنید؟ می فرماید: ای حکم! چگونه من باشم در حالی که به 45 سالگی رسیده ام و صاحب این عمل از من جوانتر و چالاكتر است.»

اکنون پس از بیان جایگاه امامت و آموزه هایی چون مهدویت و قیام قائم در اندیشه شیعی، برای تطبیق هرکدام از دو موضوع با انتظارات معاصر صادقین و امام کاظم علیه السلام، مروری اجمالی بر اوضاع سیاسی آن دوران راه گشا خواهد بود.

بررسی کلی اوضاع و احوال روزگار آن سه امام، حکایت از آن دارد که از اواخر دوره امامت امام باقر علیه السلام، نظام خلافتی بنی امیه به جهت اختلافات و قدرت طلبی های درونی، نارضایتی عمومی مردم و قیام ها و شورش های برخی شیعیان، به شدت تضعیف شده و در سراشیبی و معرض سقوط قرار گرفته بود. در این مقطع، بسیاری از مردم ستمدیده و ناراضی از خلافت بنی امیه، به این امید بودند که وقت آن رسیده که قیامی به رهبری امام باقر علیه السلام به عنوان رئیس خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله صورت پذیرد.(1) اما آن حضرت با تدبیری حکیمانه، نهضتی علمی را بنیان نهادند تا در سایه آن، مبانی معرفتی تشیع را انسجام بخشند. در این زمینه، شاگردانی را تربیت کردند که هر کدام خود منادی و مدافع مذهب شیعه بودند.

مسلمانان در همین مقطع، در سرزمین اسلامی علیه حکومت و خلافت اموی برخاستند و جامعه، انقلابی عظیم و قیامی عمومی را شاهد بود که به سقوط خلافت امویان و انتقال قدرت به عباسیان انجامید. افزون بر وضعیت پیش گفته، فاصله زمانی انتقال خلافت از خاندان اموی به عباسیان تا تثبیت خلافت عباسی،

ص: 181

فرصت و فضای بسیار آرام و بدون مزاحمتی را برای علویان و امام صادق علیه السلام پیش آورد و اوضاعی به مراتب بهتر از قبل، پیش روی علویان قرار داد که در نظر بسیاری از شیعیان، عالی ترین موقعیت برای دست یابی اهل بیت : به حاکمیت و خلافت به حساب می آمد.(1) توده جامعه اسلامی نیز امام صادق علیه السلام را به عنوان شایسته ترین فرد برای احراز مقام خلافت می شناختند. گستره این باور تا حدی بود که گفته می شد عباسیان آن گاه که قدرت را به دست گرفتند، اولویت نخست برای رهبری معنوی را از آن حضرت ایشان می دانند.(2) از این رو، انتظارات بیش از پیش متوجه آن حضرت شده بود و علویان، تحقق آرزوهای دیرین خود را در قیام امام صادق علیه السلام می دیدند. از نظر این گروه موقعیت به حدی مناسب قیام به نظر می رسید که افرادی از این طبقه، آشکارا سکوت آن حضرت را حرام می دانستند.(3)

بر اساس گزارش ها مشخص می گردد که امام صادق علیه السلام نیز به این آرزوی برخاسته از اعتقاد به قیام قائم آل محمد صلی الله علیه و آله پاسخ مثبت ندادند. ایشان نه تنها خود از هر گونه اقدام عملی در این زمینه خودداری فرمودند، بلکه اصحاب و شیعیان خود را از هر گونه مشارکت در فعالیت های سیاسی و نظامی بر حذر می داشتند.(4) از طرف دیگر بیش ترین روایات درباره تقیه و دستور به عدم قيام سیاسی به ایشان منسوب است. (5)حضرت در سایه وضعیت آرامی که به دنبال انتقال قدرت برای علویان فراهم آمده بود، تلاش خود را بر تکمیل نهضت عملی پدر بزرگوارشان در جهت تثبیت ارزش های اسلامی و ساماندهی تشکیلات شیعی،

ص: 182

حفظ میراث معنوی اسلام، ترویج مکتب اهل بیت و از همه مهم تر جلوگیری از انحرافات فکری معطوف کردند(1) و با تربیت شاگردانی ممتاز در همه رشته های علوم اسلامی، پایه علمی، حقوقی، فرهنگی و سیاسی تشیع را بر مبانی اصیل اسلامی استوار ساختند.

بسیار طبیعی به نظر می رسد که با توجه به سطح نگرش و اعتقاد پیروان امام به مسأله امامت و نگاهی که به شرایط قیام قائم آل محمد صلی الله علیه و آله دارند، در باورهایشان تجدید نظر نمایند. از همین رو، پس از شهادت امام صادق علیه السلام، مشاجرات مفصل و دامنه داری بر سر جانشینی آن حضرت صورت پذیرفت که شکل گیری فرقه های مختلف در جامعه شیعی حاصل آن است.(2) هر کدام از این فرقه ها درباره درگذشت امام صادق علیه السلام و نحوه تعیین جانشن وی دیدگاه های خاصی داشتند که بیان و معرفی فرق مذکور و اندیشه های آنان خارج از رسالت این نوشتار است.

فرارسیدن دوره امامت حضرت کاظم علیه السلام از سال 148قمری، موقعیت تازه دیگری برای علویان و جامعه شیعی به وجود آورد. به عبارتی دیگر، فضای سیاسی جامعه، به گونه ای پیش رفت که انتظارات جامعه علوی و شیعیان بر اساس اعتقاد به ویژگی های مهدی و قائمیت امامی از اهل بیت : از نو سر بر آورد.

در این برهه از تاریخ جامعه اسلامی، حاکمان عباسی با تجربه ای بیش تر از پیش نسبت به قیام های علویان و آگاهی از مخالفت های درونی امامان با حکومت، توانستند امام کاظم علیه السلام را به عنوان یکی از رقیبان و مخالفان اصلی خود بشناسند. اما آن حضرت بر مبنای همان سیاست جد و پدر بزرگوارش، کوشیدند

ص: 183

تا ضمن ترویج و تبیین حقوق اهل بیت ، از درگیری مستقیم با حکومت خودداری کنند. برای نمونه، ایشان در قیام شهید فخ نه تنها شرکت نکردند بلکه تلاش کردند به گونه ای غیر مستقیم از حرکت و قیام وی جلوگیری نمایند.(1)

حاکمان عباسی بر اساس اختلافاتی که در صفوف شیعیان پیش آمده بود و احتمال وقوع جنبش های شیعی و علوی، فعالیت ها و ارتباطات رهبران علوی به ویژه امام کاظم علیه السلام را زیر نظر گرفتند و به دنبال کم ترین اقدامی که از نظر آنان مشکوک بود، دست به بازداشت آنها می زدند. افراد جامعه علوی و شیعی نیز بر اساس سخنان پیش گفته هر چه وضعیت سخت تری را فراروی خود می دیدند، امید به قيام نجات بخشی از اهل بیت : در میان آنان، همچون ادوار پیشین قوت می گرفت.

از مقایسه روش های احساسی و زودگذر برخی علویان با سیره بیان شده از امامان، چنین به دست می آید که شیوه کلی و غالب ائمه : با عنایت به اولویت، این بود که بیش ترین دغدغه های خود را به فعالیت ها و زیر ساخت های فکری و فرهنگی معطوف بنمایند. از این رو، آن بزرگوران ضمن آن که در جهت حفظ و تثبيت اصل مسأله امامت لحظه ای فروگذار نکردند و حتی در مواردی به طور آشکارا، برتری خویش را بر خلفا اظهار نمودند و گاهی به طور رسمی، مخالفت و اعتراض خود را نسبت به کارهای آنان آشکار می کردند، برای مصالح و منافع حداکثری و جلوگیری از فشار دستگاه خلافت به شیعه و رهبری آن، نمی توانستند به شکل آشکار مسأله امامت را تبیین نمایند یا درباره شئون جزئی تر و بیان مصادیق که برای مخالفان داخلی و خارجی حساسیت برانگیز بود شفاف سازی کنند. از این رو چاره ای جز ملاحظه زمان و مکان نداشتند. گروههای احساسی به دنبال نپذیرفتن یا ناتوانی از فهم این رویکرد در مسأله امامت،

ص: 184

مصداق و شئون امام، به خطا می رفتند و به انحراف کشیده می شدند.(1)

اقداماتی که در سطور پیشین از سیره ائمه : ذکر گردید، اقداماتی جدی در جهت تثبیت جایگاه امامت و مقابله با سوءبرداشت ها و جاه طلبی هایی بود که در سایه امامت و مهدویت شکل می گرفت. از جمله، در جریان دعوت عبدالله بن حسن برای بیعت با فرزندش محمد، ادعای مهدویت مطرح بود. بر اساس آنچه شیخ مفید از مقاتل الطالبيين نقل کرده است، امام صادق علیه السلام از بیعت با محمد بن عبدالله بن حسن به عنوان مهدی امت امتناع کردند و به عبدالله بن حسن فرمودند:

اگر تصور می کنی که فرزندت مهدی است، این گونه نیست و هنوز زمان آن نرسیده است. و اگر قصد داری که برای خدا قیام نمایی و امر به معروف و نهی از منکر کنی، تو بزرگ ما هستی؛ چگونه تو را بگذاریم و با پسرت بیعت کنیم؟(2)

گروهی از سران معتزله نزد حضرت صادق علیه السلام آمدند و گفتند که می خواهند با محمد بن عبدالله به عنوان خلیفه بیعت کنند و از ایشان هم خواستند که با آنها همراه شوند. حضرت پس از بیان مطالب زیاد، حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کردند که هر کس قیام کند و مردم را به خود دعوت نماید، در حالی که در میان مسلمانان داناتر از او باشد، او گمراه و سخت گیر است. حضرت با نقل این حدیث، به سران معتزله فهماندند که قيام محمد بن عبدالله بن حسن برای خدا نیست.

ملاحظه می شود در موارد مذکور، امام صادق علیه السلام در مقابل ترویج و استفاده باطل و دروغین از آموزه مهدویت، مقاومت کردند، اما حمایت خود از قیام الهی و امر به معروف و نهی از منکر را رسما اعلام فرمودند.

ص: 185

گاهی اوقات بدون این که انگیزه های جاه طلبی و انحرافی در میان باشد، شیعیان و محبان اهل بیت : به واسطه شناخت ناکافی از مهدی منتظر و شرایط ظهور، گرفتار اشتباهاتی در مصداق قائم می شدند. از جمله این موارد، به نامه سدیر صیرفی و جمعی از شیعیان به امام صادق علیه السلام می توان اشاره نمود که مناسب بودن موقعیت را برای حاکمیت امام مطرح ساختند. معلی بن محمد حامل نامه می گوید: وقتی آن حضرت نامه ها را مطالعه کرد، گویا آثار ناراحتی بر چهره اش نمایان شد و با عصبانیت نامه ها را بر زمین زد و فرمود:

اف اف! من امام (مورد نظر) اینها نیستم. مگر اینان نمی دانند که دولت حق و عدالت گستر جهانی ما، از آن امام مهدي علیه السلام است و سفیانی را می کشد؟(1)

البته روشن است که سبب ناراحتی امام این بود که اینان تصور می کردند که زمان ظهور دولت موعود فرارسیده، اما امام علیه السلام می خواستند آنان را متوجه سازند که اشتباه می کنند.

در مواردی هم ائمه : به دلیل نبود یاوران واقعی که برای احیای اسلام حاضر به فداکاری باشند، مجبور می شدند از مبارزه دست بکشند. سدیر صیرفی به حضرت صادق علیه السلام اعتراض می کند که «با کثرت و فراوانی یاران و شیعیان چرا قیام نمی کنید؟ اگر این تعداد یاور در زمان امیر مؤمنان علیه السلام بود، خلافت را از دست ایشان نمی گرفتند؟» حضرت تعداد یاران را سؤال می کند. سدير شمار آنها را صد هزار و دویست هزار و بلکه نیمی از مردم می داند. حضرت ساکت می شوند، سپس به خارج شهر می روند و بچه ای را می بینند که هفده رأس بز را می چراند. حضرت می فرماید: «به خدا سوگند اگر به تعداد این بزها باور داشتم قیام می کردم!»(2)

ص: 186

از مجموع مطالب سطور پیشین می توان به این جمع بندی رسید:

1. مسأله امامت، آن گونه که در بسته اندیشه اسلامی (با نگاه امامیه) ملحوظ نظر است، در میان جامعه اسلامی و حتی شیعی عصر حضور، نتوانست در باور افراد جامعه جایگاه مقبول و مطلوب خود را پیدا کند.

2. به تناسب نکته فوق، مسأله مهدویت نیز دچار انحراف و زمینه فرصت طلبی برخی را فراهم می ساخت. به عبارت دیگر، درست است که برخی ادعاها درباره قائم و مهدی، با انگیزه های شخصی و مادی و حتی بهره برداری های سیاسی شکل می گرفت، حقیقت این است که ریشه آن را باید در موج مهدی خواهی و منجی طلبی جامعه دانست که باعث می شد تطبيقاتی نااگاهانه و غیر مغرضانه بر امامان شیعه یا افرادی از خاندان پیامبر صلی الله عیه و آله به عنوان مهدی صورت پذیرد.

2. اجازه و تشویق افرادی مانند علی بن یقطین برای نفوذ در دستگاه حکومتی(1) (با مورد قبل قابل جمع است زیرا نفوذ با همکاری تفاوت دارد).

3. توبیخ شدید افرادی از اصحاب خود مانند صفوان جمال که شتر های خود را برای سفر حج به هارون کرایه داده بود.(2)

4. تعیین حدود و ثغور فدک توسط حضرت، در پاسخ هارون برای باز پس دهی آن منطقه، به گونه ای که گستره حکومتی آن دوره را در بر می گرفت.(3)

این موارد چهارگانه، ذهنیت تشکیل حکومت توسط امام را در ذهن شیعیان تقویت می ساخت. بر این اساس، مرگ امام قبل از تشکیل و تأسیس حکومت عدل، برایشان امر موجه و پذیرفتنی به نظر نمی رسید.

5. اخباری مبنی بر قائم بودن آن حضرت و در زمان حیات ایشان مطرح بود. ابو حاتم رازی در گزارش خود از عقاید واقفه می نویسد:

به گمان آنان موسی زنده است و نمی میرد و همان قائمی است که زمین را پس از آکنده شدن از ستم، از عدل سرشار می کند. آنان از امام جعفر علیه السلام نقل کردند که: «نام قائم نام صاحب تورات است». از امام صادق علیه السلام روایت کردند که: «اگر دیدید سر موسی از بلندی کوه به سمت شما می غلطد باور مکنید؛ زیرا او قائم است». نیز از امام صادق علیه السلام روایت کردند که: «موسی به عیسی شباهت دارد.»(4) شیوع روایاتی از این دست، باعث گفت گوهایی میان شیعیان معاصر امام کاظم علیه السلام گردید. حسن بن حسن از امام پرسید: «که آیا شما قائم هستید؟» آن حضرت فرمودند: «تمام ائمه در زمان خود قائم به امر

ص: 188

امامت هستند تا این امامت را به امام بعدی بسپارند و جانشین من فرزندم علی است.»(1)

6. زندانی شدن طولانی مدت امام کاظم علیه السلام(2) و تطبیق آن با غیبت؛

7.شهادت غریبانه ایشان در حبس به دور از چشم شیعیان(3) (عاملی برای نپذیرفتن مرگ ایشان)؛

8. فقدان فرزند پسر برای امام رضا علیه السلام

9. تقویت و توسعه سازمان وکالت.

بر اثر همان جو اختناق و فشارهای سیاسی بنی عباس بر ضد امامان شیعه، با تدبیر امام صادق علیه السلام برای ساماندهی شیعه و نیز بیرون آوردن شیعیان از سردرگمی، نهادی به نام سازمان وکالت به وجود آمد که در مجموعه ای هماهنگ تحت فرمان حضرتش فعالیت می کردند. این نهاد که در حقیقت، شبکه ارتباطی مخفی میان امام و شیعیان بود، در دوران امام کاظم علیه السلام نیز استمرار و گسترش یافت. تقویت نهاد وکالت و در نتیجه افزایش وکلای امام، موجب می شد تا ارتباط میان افرد و گروه های شیعی و ارتباط با امام تقویت گردد و محفوظ بماند.(4) بر اساس گزارش منابع تاریخی، توسعه و تقویت نهاد وکالت توانست با ارسال میزان چشم گیری از وجوهات شرعی و هدایا از مناطق و شهرهای مختلف به سوی والای امام، بنیه های مالی شیعیان را تقویت نماید.

مجموعه این شواهد که از یک سو انسجام شیعیان و از دیگر سوی، تضعیف حکومت عباسیان را به دنبال داشت، شیعیان را به این نتیجه رسانید که امام در

ص: 189

صدد تشکیل حکومت هستند. از آن جا که تصور آنان از حکومت، همان حکومت آرمانی مهدی بود، به آسانی باور نمی کردند که ایشان قبل آن که موفق به تشکیل حکومت آرمانی شده باشد، از دنیا بروند. از این رو، ادعاهایی چون غیبت آن حضرت و یا رجعت ایشان در نزد شیعیان امری دور از ذهن نبود. ضمن آنکه زندانی شدن ایشان در اواخر دوران امامت و ممکن نبودن ارتباط با ایشان، این ادعا را بیش تر پذیرفتنی می ساخت. موارد اخیر نیز اندیشه غیبت و قیام قائم منتظر را در ذهن جامعه شیعی آن روز تقویت می کرد.

6. امینی، عبد الحسن، الغدير في الكتاب و السنه و الادب، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1366

7. آقانوری، علی، خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه های شیعی در عصر ائمه، بی جا، بی نا، بی تا

8. بغدادی عبد القاهر، الفرق بين الفرق، بی جا، بی نا، بی تا

9. حکیمی، محمدرضا، امام در عینیت جامعه، بی جا، بی نا، بی تا.

10. الحياه السياسيه للامام الحسن، بی جا، بی نا، بی تا

11. رازی، ابوحاتم، کتاب الزینه، بغداد: دار الحريه 1392

12. سبحانی، جعفر، الالهيات على هدي الكتاب و السنه و العقل، قسم: المركز العالمى للدراسات الاسلامیه 1409ق.

13. سیدمرتضی، الشافي في الأمامه، تهران: مؤسسه الصادق لنشر و الطباعه، 1407ق/1986م.

14. شرف الدین، سیدعبد الحسين، المراجعات، بی جا، بینا، بیتا.

15. شهرستانی، محمدبن عبد الكريم، الملل و النحل، بیروت: دارالمعرفه، 1410.

16. مفید، محمد بن نعمان، الفصول المختار، ترجمه آقاجمال خوانساری، قم: انتشارات امير المؤمنین 1377

17.صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران: انتشارات سمت، 1387

18. عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیره النبي الأعظم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1420ق.

19. صدوق، محمدبن على، عیون اخبار الرضا، بیروت: موسسه الاعلمی، 1984م/1404ق.

20- کمال الدین و تمام النعمه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1405ق/1363ش.

21. طبری، محمدبن جریری، تاریخ الامم و الملوک، تحقيق محمد أبو الفضل ابراهيم، بیروت: دار التراث، چاپ دوم، 1967/1387

22. طوسی، محمدبن حسن، کتاب الغيبه، تهران: نینوای حدیث، بی تا .

ص: 192

23. کشی، محمدبن عمر، اختیار معرفه الرجال، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد، 1348ش.

24. کلینی، محمد بن يعقوب، اصول کافی، بیروت: دار صعب، بی تا

25. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

26. مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، بی جان .1375

27. مغنیه، محمد جواد، الشيعه و الحاكمون، بیروت: مکتبه الهلال، 1981.

28. ناصری، ریاض محمد حبيب، الواقفيه دراسه تحلیله، مشهد: المؤتمر العالمي للامام الرضا علیه السلام، 1409.

29. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشعيه، نجف: مکتبه مرتضویه، 1355.

ص: 193

در این موضوع، دو علت مهم است:

1.ضرورت وجود نص و دلیل اثباتی و عدم کفایت مطرح بودن امامت یک فرد در عالم ثبوت؛

2. عدم کفایت نص و نیاز به زمینه سازی برای مطرح شدن امامت یک فرد در جامعه برای فراهم شدن مقدمات لازم برای پذیرش او در آن جامعه تا بتواند وظایف خود را به عنوان رهبر، به نحو احسن انجام دهد.

باید درباره امامت امام رضا علیه السلام و نقش پدر بزرگوارشان در مطرح نمودن و تثبیت امامت ایشان با توجه به اوضاع حاکم بر رفتار و تحرک واقع بینانه و خردمندانه امام کاظم علیه السلام از زمان تولد حجت الهی و جانشین ایشان تا شهادت امام، مطالعه لازم را انجام دهیم.

بیش تر مورخان، به دوران تولد یا امامت امام رضا علیه السلام توجه نموده اند و کمتر تاریخ نگاری به دوران قبل از امامت ایشان یعنی دوران معاصرت با پدر بزرگوارشان پرداخته است. این نوشتار، با نگاهی به اوضاع حاکم بر عصر امام کاظم علیه السلام، اقدامات آن حضرت را برای تثبیت جانشینی امام رضا علیه السلام بررسی و تبیین می کند.

جریان های «قياس»، «استحسان» و «رأي» را شاهد بود. برخی از فقیهان نیز به خیل طرفداران حاکمان پیوستند و از آنان حمایت کردند. وجود این جریان ها و محیط و فضای آکنده از اختلاف های فقهی و تنش های کشنده سیاسی، این مقطع زمانی را به طور جدی مخاطره آمیز ساخت.

حضرت برای کسی چون هارون سخت دشوار بود و امکان نداشت تا در برابر امام و موضع گیری های ایشان خاموش بماند. امام کاظم علیه السلام نیز در موقعیتی قرار داشتند که خاموش ماندن در برابر اقدام های تجاوزگرانه هارون علیه امت اسلامی و شریعت و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را ناروا و بی جا می دیدند. این رویارویی، در موضع گیری های متعددی رخ نمود که بر هارون بسیار سنگین و ناگوار می آمد. برای مثال هارون به امام کاظم علیه السلام عرض کرد: «ای ابو الحسن، حدود فدك را بازگو تا آن را به تو مسترد کنم.»

امام فرمودند: «آن را به طور کامل و با همان حدود باز پس می گیرم.» آن گاه چهار حد آن را از عدن تا سمرقند و افریقیه و کناره دریا تا نواحی خزر و آسیای صغیر ذکر کردند.

امام کاظم علیه السلام با این بیان، روشن کردند که فدك در واقع همان خلافت و وصایت غصب شده پیامبر صلی الله علیه و آله است. از همین جا بود که هارون تصمیم به کشتن حضرت گرفت.(1) زمانی که هارون وارد حرم پیامبر صلی الله علیه و آله شد، رو به قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله کرده، عرض کرد: «سلام بر تو ای رسول خدا، ای عموزاده!» امام کاظم علیه السلام در حضور او خطاب به جد بزرگوارشان چنین سلام دادند: «سلام بر تو ای پدر» هارون که در تنگنای سیاسی و روحی قرار گرفته بود، ناچار زبان به اعتراف گشوده، گفت: «افتخار همین است و بس.»

اما این برخورد امام کاظم علیه السلام کینه ای را در دل او پدید آورد تا این که در سال 169 قمری، هارون امام را احضار کرده، مدتی طولانی به زندان افکند،(2) سپس ایشان را آزاد کرد. يك بار دیگر که امام کاظم علیه السلام نزد هارون برده شدند، هارون از حضرت پرسید: «این سرا چیست؟» (آن را چگونه می بینید؟)

ص: 198

امام فرمودند: «این سرای فاسقان است».(1)

از دیگر سو، سخن چینان علیه امام کاظم علیه السلام نزد هارون سعایت کرده، او را بر ضد امام تحریك می کردند. یحیی برمکی از جمله آنان بود. او به هارون گفت: «از مشرق و مغرب برای او (امام کاظم «علیه السلام») اموال فرستاده می شود و او چندین خزانه دارد.»(2)

تمام این عوامل، دست به دست هم داده، هارون را به زندانی کردن امام واداشت. او در سال 179 قمری. امام کاظم علیه السلام را بازداشت و به مدت يك سال در بصره زندانی کرد. از سال 180 قمری، امام کاظم علیه السلام در زندانهای بغداد به بند کشیده شدند تا سرانجام به دست یکی از دژخیمان هارون یعنی سندی بن شاهك به شهادت رسیدند.

در [میان] هر نسلی از امت من، عادلانی از خاندان من وجود دارند که از رخنه کردن تحریف گمراهان، ادعای انتساب باطل کاران و تأويل جاهلان به این دین، جلوگیری می کنند و اسلام را از گزند بدخواهان مصون می دارند.

بر این اساس، امام رضا علیه السلام مأمور به ایفای این مسئولیت بودند. به این نکته باید توجه داشت که این مسئولیت زمانی لازم الاجر بود که امام رضا علیه السلام خود در مقام و جایگاه منصب امامت قرار گرفته باشند؛ اما در کنار پدر، مسئولیت حضرت تابع مسئولیت امام متصدی امر امامت خواهد بود و ایشان سزاوار به انجام دادن این وظیفه و پرداختن به آن هستند و امام جانشین، در زمان حیات امام زمام دار، جز در مواردی و حدودی معین، از بیان هر امری خودداری می فرماید. به همین منظور و برای روشن شدن شرح وظایف امام زمامدار و امام جانشین، امام صادق علیه السلام در پاسخ به این سؤال که آیا ممکن است در يك زمان، بیش از يك امام وجود داشته باشد، می فرماید: «نه، مگر این که یکی از آن دو خموش است.»(1)

از همین رو، امام رضا علیه السلام در روزگار امام کاظم علیه السلام خموشی گزیده بودند؛ یعنی متولى منصب امامت نشده و به صورت مستقل از امام زمان خود موضع گیری نمی کردند، بلکه در عمل، از امام کاظم علیه السلام پیروی می کردند که منصب بالفعل امامت را در دست داشتند. این مطلب نیز باید روشن شود که سکوت امام رضا علیه السلام یا هر امام جانشین در زمان حضور امام زمامدار، بدان معنا نیست که از اقدام های اصلاحی در میان امت بازایستند. امام رضا علیه السلام در چارچوب وظایف تعیین شده برای امت فعالیت داشتند و به نشر مفاهیم و ارزش های اسلامی پرداخته، سؤال های اعتقادی و فقهی را پاسخ می گفتند و در حالی که بیست و اندی سال از عمر با برکتشان می گذشت، در مسجد رسول خدا می نشستند و فتوا می دادند.(2)

ص: 201

ذهبی درباره امام رضا علیه السلام می گوید:

او [امام رضا علیه السلام ] در حالی که جوان بود، در ایام مالك فتوا می داد.(1)

ایشان هم چنین در دوران امامت پدر گرامی شان، امر به معروف و نهی از منکر می کردند و از پدر و اجداد بزرگوار خود نقل حديث کرده، به نشر احادیث اهل بیت علیه السلام و سنت رسول خدا در میان مردم می پرداختند.

راویانی چون ابوبکر، احمد بن حباب حمیری، داوود بن سليمان بن يوسف غازی، سلیمان بن جعفر و دیگران از آن حضرت روایت کرده اند. (2)

امام کاظم علیه السلام در مناسبت ها و دیدارها، با بیان مطالبی و ایراد تعبیرهایی، ذهن ها را متوجه شایستگی و امامت فرزندشان کرده، یاران خود را به امام رضا علیه السلام ارجاع می دادند. در ادامه، به برخی از گفتارها و رهنمودهای امام كاظم علیه السلام اشاره می کنیم:

«این [علی] فرزند من است. نوشته او نوشته من، گفتار او گفتار من، قول او قول من و پیك او پیك من است و هر چه او گوید، همان است» [و حق گفته است].(3)

هم چنین به فرزندان خویش می فرمودند: [فرزندان من] «این (علی) برادر شما، عالم آل محمد صلی الله علیه و آله است. از این رو احکام دین خود را از او بپرسید [و فرا بگیرید] او آنچه به شما بگوید، حفظ و بدان عمل کنید.»(4)

هرگاه حضرت فرصتی مناسب می یافتند، زمینه را برای امام رضا علیه السلام و امر جانشینی ایشان فراهم می کردند. حضرت به علی بن یقطین فرمودند: «ای علی بن

ص: 202

يقطین، این علی، سرور و مهتر فرزندان من است. من کنیه خود را به او داده ام.»(1)

شده، سپس آنان را در امام حسین علیه السلام و فرزندان او منحصر می کنند.(1)

هم چنین احادیث متعددی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که به نام های امامان دوازده گانه پرداخته است. برخی از این احادیث، به طور عام آنان را برشمرده اند و برخی دیگر به طور خاص؛ مانند این حدیث: «الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِى إثنا عَشَرَ ، أَوَّلُهُمْ عَلَى ، وَ رَابِعُهُمْ عَلَى ، وَ ثامِنُهُمْ عَلَى»؛(2) امامان پس از من دوازده تن هستند. نخستین آنان على، چهارمین آنان على و هشتمین آنان على است.

با توجه به برخی روایات، امامت با وصایت و نص روشن، ثابت می شود و بنا بر پیمانی است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیده مبنی بر این که هر امامی، امام پس از خود را تعیین می کند و ودایع امامت را بدو می سپارد.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

می پندارید امر امامت و جانشینی در اختیار ماست که به هر کس بخواهیم واگذاریم؟ به خدا سوگند، هرگز چنین نیست. این امامت، عهدی است از رسول خدا صلی الله علیه و آله که به يكايك از این خاندان می رسد تا به دست صاحب آن سپرده شود.(3)

امام کاظم علیه السلام نیز باید امام پس از خویش را به امت معرفی می فرمود و بر اساس همین مسئولیت، گاهی به اشاره و گاهی آشکارا و در قالب نصوصی، امام رضا علیه السلام را به عنوان جانشین خود به یاران خاص خویش می شناساندند تا آنان در زمان مناسب، مسأله امامت حضرت رضا علیه السلام را در میان مردم نهادینه کنند. البته امام کاظم علیه السلام با در نظر گرفتن مساله تعقیب که دستگاه عباسیان اعمال می کردند، از معرفی جانشین خود به عامه مردم و در جامعه پرهیز می نمودند.

به هر حال نصوص و روایات وارده، بر این امر متفقند که امام کاظم علیه السلام

ص: 204

فرزندشان امام رضا علیه السلام را به عنوان جانشین و امام پس از خویش معرفی فرمودند. نعیم بن قابوس می گوید:

ابو الحسن علیه السلام به من فرمودند:(1) «فرزندم علی، بزرگ ترین پسران من، شنواترین آنان به سخن من و فرمانبردارترین ایشان از من است. با من در کتاب جفر و «جامعه» می نگرد و کسی جز پیامبر یا وصی پیامبر در این کتاب نمی نگرد». (نمی تواند از آن بهره مند شود)

امام کاظم علیه السلام در آغاز امامت خود، یاران خاص خود و افراد مورد اعتماد و رازدار را گاهی به کنایه و زمانی آشکارا از امامت فرزندشان آگاه فرموده، آنان را به پذیرش امامت حضرت رضا علیه السلام و تن دادن به گفته های ایشان فرا می خواندند.

امام کاظم علیه السلام از روزگار خردسالی امام رضا علیه السلام، امر امامت ایشان را بیان می داشتند. مفضل بن عمر گوید:

به امام کاظم علیه السلام گفتم: «فدایت شوم، چنان محبتی از این کودك در دلم به وجود آمده که تا به حال از کسی جز شما مانند آن را در دل خود نیافته ام.» امام فرمود: «یا مفضل، هو منی بمنزلتي من أبي علیه السلام، (ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ)»؛(2) ای مفضل، جایگاه او نسبت به من، همانند جایگاه من نسبت به پدرم است. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «فرزندانی که بعضی از آنان از نسل بعضی دیگرند، و خداوند شنوای داناست». به امام گفتم: «پس از شما او صاحب این امر (امامت) است؟» امام فرمودند: «آری».(3)

داوود بن رزین هم می گوید:

اموالی برای ابو ابراهيم (امام کاظم علیه السلام) بردم. امام بخشی از آن را گرفته،

ص: 205

بخش دیگر آن را باز گرداندند. به حضرتش گفتم: «فدایت شوم، چرا این مال را به من باز گرداندید؟» فرمود: «آن را نزد خود نگاه دار تا پس از من صاحب این اموال، آن را از تو بخواهد.» زمانی که امام کاظم علیه السلام از دنیا رفتند، امام رضا علیه السلام به وسیله پیکی به داوود فرمودند: «آن مالی که نزد تو و بر ذمه توست به ما بده.» من آن مال را برای حضرت فرستادم.(1)

امام کاظم علیه السلام در این روایت، نام امام پس از خود را به داوود نمی گوید، بلکه با عبارت «تا پس از من صاحب این مال آن را از تو بخواهد»، امامت فرزندش را تحکیم و بر آن تأکید می فرمایند.

حضرتش بنا به ضرورت ها، گاهی نیز همزمان با اشاره و تصریح و در قالب يك گفتار، امامت حضرت رضا علیه السلام را مطرح می کردند، زیرا تفاوت درجه فکری و عقلی و نیز دریافت و در افراد را در نظر می گرفتند. عبدالله هاشمی می گوید:

ما و دوست داران ما که تعدادمان به حدود شصت نفر می رسید، نزد قبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گرد آمده بودیم. ابو ابراهیم، موسی بن جعفر علیه السلام در حالی که دست فرزندش على را در دست داشتند، وارد شدند، و پس از پرسش هایی درباره خود و فرزندانش و شنیدن پاسخ های ما فرمودند: «پس گواه باشید که او در دوران حیاتم وکیل من و پس از مرگم وصی من است.»(2)

این بیان امام کاظم علیه السلام در حالی که نصی بر امامت امام رضا علیه السلام و جانشینی اوست، در عین حال و با تفسیری ظاهری، در حکم وصیت عادی و متعارفی است که پدر به فرزند و در مورد او انجام می دهد. امام کاظم علیه السلام از آن جهت با

ص: 206

عبارتی دو پهلو از جانشینی و وکالت فرزند خود سخن می گویند که اوضاع سیاسی حاکم بر جامعه، آکنده از ترور، تعقیب و اختناق است. حضرت با در نظر گرفتن اوضاع و نیازهای جامعه، مسأله امامت فرزندشان را گاهی در برابر عده ای و زمانی در برابر جمع اصحاب و خاندان خود مطرح می فرمودند.

داوود بن کثیر رقی می گوید:

به امام کاظم علیه السلام گفتم: «فدایت شوم، کهنسال شده ام. دست مرا بگیر و از دوزخ وارهانم. به من بگو: پس از شما، امام و سرپرست ما کیست؟» امام به فرزندش ابو الحسن رضا علیه السلام اشاره کرده، فرمودند: «پس از من او سرپرست و امام شماست.»(1)

حیدر بن ایوب می گوید:

در مدینه، در جایی که قبا نام داشت و محمد بن زید بن علی در آنجا بود، حاضر بودیم. محمد بن زید نه در وقت معمول که با تأخیر نزد ما آمد. به او گفتیم: «فدایت شویم، تو را چه شد که دیر آمدی؟» گفت: «امروز ابو ابراهيم ما را که هفده تن از فرزندان فاطمه علیهاالسلام و على علیه السلام بودیم، فرا خواندند و ما را گواه گرفتند که فرزندش علی وکیل ایشان در زمان حیاتش و وصی ایشان پس از وفاتش است. فرمان نافذ بوده، این حق برای او محفوظ است.» آن گاه محمد، قصد امام کاظم علیه السلام از این کار را روشن کرده، گفت: «ای حیدر، به خدا سوگند که او امروز فرزندش را به عنوان امام پس از خویش معرفی فرمود.»(2)

امام کاظم علیه السلام آن گاه که ضرورت ایجاب می کرد، در قالب الفاظی صریح و به دور از ابهام و کنایه و بی نیاز به تأویل و تفسیر، مردم را از امامت امام رضا علیه السلام

ص: 207

آگاه می فرمود. عبدالله بن حارث که مادرش از نوادگان جعفر بن ابی طالب بود می گوید:

ابو ابراهیم ما را فرا خواندند و چون گرد آمدیم، فرمودند: «آیا می دانید شما را برای چه گرد آورده ام؟» گفتیم: «نه.» فرمودند: «گواه باشید که این فرزندم على، وصی و متصدی کارهای من و جانشین من است و هر کس ناگزیر از دیدار من باشد، باید با نامه او به دیدارم بیاید.»(1)

این صراحت بیان امام کاظم علیه السلام به اجتماع های خصوصی و دور از چشم اغیار منحصر بود، اما در حضور عامه مردم، الفاظی دو پهلو به کار می بردند و تأویل و تفسیر کلام، خود را بر عهده شنوندگان می گذاشتند.

حسن بن بشیر می گوید:

همان گونه که پیامبر اکرم و امیر مؤمنان على علیه السلام را در روز غدیر برپا داشته، به مردم معرفی فرمودند، ابو الحسن، موسی بن جعفر علیه السلام نیز فرزندش على را برپا داشتند و به حاضران معرفی کرده، فرمودند: «ای مردم مدینه - یا این که فرمود - ای حاضران در مسجد، این فرزندم علی پس از من جانشین من است.»(2)

عبد الرحمان بن حجاج نیز می گوید:

ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام در مورد امامت فرزندش على وصیت کردند و سندی نوشتند و شصت تن از بزرگان مدینه را بر آن گواه گرفتند.»(3)

امام کاظم علیه السلام در سال 178 قمری، محمد بن سنان را از وصیت خود در مورد امامت فرزندش آگاه کردند.(4)

ص: 208

اگر زندانی شدن امام کاظم علیه السلام را در بصره يك سال بدانیم و این روایت را بپذیریم، حضرتش در سال 180 قمری وارد بغداد شدند. در آن جا علی بن یقطین بر حضرت وارد گردیده، امام رضا علیه السلام را دید که در کنار حضرت کاظم علیه السلام نشسته اند. امام کاظم علیه السلام به او فرمود: «ای علی بن یقطین، این علی، سرور و سید فرزندان من است و من کنیه خود را به او داده ام.»

چون علی بن یقطین این بیان امام کاظم علیه السلام را با هشام بن حکم در میان گذاشت، هشام به او گفت: «امام کاظم علیه السلام با این سخن، به تو فرموده که پس از او، فرزندش علی امام و جانشین اوست.»(1)

است.» بعدها با ابوالحسن موسی علیه السلام دیدار کردم و به او گفتم: «پدر و مادرم فدایت! دوست دارم آن گونه که پدرت درباره جانشین خود خبر دادند، شما نیز چنان کنید.» امام کاظم علیه السلام فرمودند: «پدرم در روزگاری نه چون روزگار ما می زیستند ... من در حالی از خانه بیرون شدم که به صورت ظاهر تمام فرزندانم را در امر جانشینی، شريك على کردم، اما در نهان، او (علی) را به تنهایی به وصایت خویش برگزیدم ..... ای یزید، آنچه به تو گفتم، امانتی است نزد تو که [مجازی] تنها به کسانی بگویی که عاقل باشند و در عرصه ایمان، به نیکی از بوته آزمون الهی بر آمده و راست گفتار باشند...»

از روایت علی بن یقطین درباره وصیت امام کاظم علیه السلام، نشان می دهد که در سالهای نخستین زندانی شدن امام کاظم علیه السلام، حضرت رضا علیه السلام به دیدار پدر می رفته اند.(1)

امام کاظم علیه السلام به امام رضا علیه السلام دستور دادند تا زمانی که پدر زنده هستند، امام رضا علیه السلام بر در سرای خویش بخوابند تا خبر شهادت پدر به او برسد. امام رضا علیه السلام به این دستور عمل می کردند. شبی امام رضا علیه السلام دیر کرده، به خانه نرفتند. اهل خانه نگران شدند. چون روز بر آمد، امام رضا علیه السلام وارد خانه شده، نزد ام احمد همسر پدرش رفتند و فرمودند: «آنچه را که پدرم به تو سپرده است به من بده.» ام احمد فریاد برآورد: «به خدا سوگند سرورم بدرود زندگی گفت.» امام رضا علیه السلام او را به سکوت دعوت کرده، فرمودند: «این خبر را آشکار مکن و چیزی مگو؛ بگذار برای وقتی که خبر به والی برسد.»(2) چون خبر شهادت امام کاظم علیه السلام در میان مردم مدینه منتشر شد، پیروان و محبان اهل بیت علیه السلام بر در سرای ام احمد گرد آمده، با احمد بن موسی(3)

ص: 211

دیدار کردند. احمد، آنان را به خانه برادرش امام رضا علیه السلام برده، آنان با حضرت بیعت کردند. (1)

بررسی انعکاس و تأثیر و تأثر این احادیث در منابع تاریخی پسین از تاریخ بغداد(قرن پنجم تا یازدهم) بپردازیم.

منابعی که این حدیث را به صراحت از تاریخ بغداد نقل کرده اند عبارتند از:

1.دلائل الامامه، طبری (م. قرن 5):

وكان يدعى العبد الصالح من عباده ... و قيل انه دخل مسجد... واستغنی(1)

2. صفة الصفوه، ابن جوزی (م. 597):

كان موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین الهاشمي كان يدعی العبد الصالح...(2)

3. وفیات الاعیان، ابن خلکان (م. 608):

قال الخطيب في تاريخ بغداد كان موسی بن جعفر يدعى العبد الصالح.. و روی أنه دخل مسجد رسول الله واذا بلغه... يقسمها.(3)

4. تهذيب الكمال، المزي (م. 742):

قال (الخطيب): اخبرنا الحسن بن ابی بکر قال أخبرنا الحسن بن محمد بن يحيى العلوي قال حدثني جدي قال كان موسی بن جعفر يدعى العبد الصالح...(4)

5. سیر اعلام النبلاء، ذهبی (م. 748):

ثم قال الخطيب: أنبأنا الحسن بن ابی بکر ابأنا الحسن بن محمدبن یحیی العلوي حدثنی جدی یحیی بن الحسن بن عبدالله بن الحسين بن على علیه السلام كان موسی بن جعفر يدعی ...... روی اصحابنا انه دخل... ثم يقسمها بالمدينه فمن جائته صرة فقد استغنی.(5)

6. تاریخ اسلام، ذهبی (م.748):

و قال النسابه یحیی بن جعفر العلوى المدني وكان موجودا بعد الثلاثمائه کان

ص: 216

موسی بن جعفر يدعی العبد الصالح... استغنی.(1)

7. الأئمة الاثني عشر، ابن طولون (م. 953):

قال الخطيب في تاريخ بغداد: كان موسى الكاظم يدعى العبد الصالح من عبادته واجتهاده. و روی انه دخل . فسجد سجدة... حتى اصبح و كان سخيا کریما وكان يبلغه عن الرجل يؤذيه فبعث اليه بالصرة فيها الف دينار... ثم يقسمها بالمدينه.(2)

8. احقاق الحق، قاضی نورالله شوشتری (م. 1019):

الخطيب البغدادي في تاريخ بغداد قال: أخبرنا الحسن بن ابی بکر ... حدثنی جدی کان موسی بن جعفر يدعی... وروی اصحابنا انه دخل مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله فسجد ... حتى اصبح .كان سخيا كريما و كان يبلغه عن الرجل... وكان مثل صرر موسی بن جعفر اذا جاءت الانسان الصره استغنی.

منابعی که با واسطه از تاریخ بغداد نقل کرده اند عبارتند از :

1. کشف الغمه، اربلی (م 6920):

قال ابن جوزی موسی بن جعفر ...كان يدعى العبد الصالح...(3)

نتیجه بررسی: سه نفر از نویسندگانی که این حدیث را بدون واسطه از تاریخ بغداد گرفته اند اهل سنت و چهار نفر شیعه هستند و این منابع را به چند روش نقل کرده اند:

- ذهبی نویسنده سیر اعلام النبلاء، سند حدیث را کامل آورده، اما بخش مربوط به عبادت امام کاظم علیه السلام را حذف کرده شاید به این بعد اخلاقی حضرت بی توجه بوده است.

- ابن طولون نویسنده الأئمة اثني عشر، سند حدیث را اصلا نقل نکرده ولی

ص: 217

متن حدیث را به طور کامل بیان کرده است. شاید گرایش مذهبی وی و عنایت به بعد عبادی آن حضرت، باعث انتخاب این روش شده است.

- ابن خلکان نویسنده وفیات الاعیان، چون روش او در بیان احادیث، نقل نکردن اسناد حديث است، سند حدیث را بیان نکرده است.

- ابن جوزی نویسنده صفة الصفوة، گرچه در این کتاب تصريح نکرده که منبع این حدیث کتاب تاریخ بغداد بوده اما در اثر دیگرش المنتظم، تصریح دارد که حدیث توسل به موسی بن جعفر علیهما السلام را از تاریخ بغداد نقل نموده است.

طبری شیعه مذهب نویسنده کتاب دلائل الامامة، علی رغم این که با خطیب بغدادی معاصر بوده و حدودا سه سال قبل از وی از دنیا رفته در نقل یکی از روایات مورد بحث (روایت ششم) در متن کتاب می گوید: «روی خطیب فی تاريخه..» پس می توان ادعا کرد که او بقيه روایات را هم از تاریخ بغداد گرفته است و مطلبی که از کتاب احقاق الحق نقل شده، از جانب قاضی نورالله است نه از مرعشی نجفی شارح احقاق الحق.

اگر نزد موسی بن جعفر علیهما السلام بروم و مشکل خود را به او بگویم، حتما به من کمک خواهد کرد؛ لذا به محل سکونت ایشان در نزدیکی کوه احد رفتم. ایشان را دیدم که با غلامش به سوی من آمد، در حالی که در دستش ظرف غذایی بود؛ من هم با ایشان غذا خوردم. از حاجتم سؤال کردند. من داستان خود را برای ایشان بیان کردم؛ ایشان داخل منزل شدند و بعد از چند لحظه خارج گردیدند و به غلامشان فرمودند: برو» و «سپس دستش را دراز کردند و به من کیسه ای دادند که در آن سيصد دینار بود. من برخاستم و سوار بر مرکب شده، از آن جا دور شدم.»

موضوعات مطرح شده در این حدیث عبارتند از:

موسی بن جعفر علیهما السلام ملجأ و پناهگاه نیازمندان و درماندگان؛

بر آورده شدن حوایج مردم توسط ایشان.

منابعی که این حدیث را به صراحت از تاریخ بغداد نقل کرده اند عبارتند از:

1.دلائل الامامة، طبری (م. قرن 5):

قال محمدبن عبدالله البكري قدمت المدينه...(1)

2. تهذيب الكمال، المزي (م. 742):

قال أخبرنا الحسن حدثنی جدی قال حدثني اسماعيل بن يعقوب قال حدثنی عبد الله البكري قال: قدمت المدينه...(2)

3. سیر اعلام النبلاء الذهبي (م. 748):

ثم قال يحيي هذا: حدثنا اسماعیل بن يعقوب حدثنا محمدبن عبدالله البكرى قال: قدمت المدينه... فأعطانی ثلاث مائة دينار.(3)

ص: 219

4. احقاق الحق و ازهاق الباطل، قاضی نورالله شوشتری (م. 1019):

العلامة الخطيب في ((تاریخ بغداد)) قال: أخبرنا .. حدثني محمد بن عبدالله البكري قال: قدمت... انصرفت.(1)

منابعی که این حدیث را بدون ذکر منبع نقل کرده اند عبارتند از:

1.روضة الواعظین و بصيرة المتعظين، فتال نیشابوری (م.508):

قال محمدبن عبدالله البنكري قدمت المدينه ...(2)

2. الدر النظيم في مناقب الأئمة اللهامیم، جمال الدین یوسف بن حاتم شامی (م. 676):

و قال محمدبن عبدالله البكري قدمت المدينه ...(3)

منابعی که این حدیث را از غیر تاریخ بغداد نقل کرده اند عبارتند از:

1. حلية الأبرار في احوال محمد وآله اطهار علیه السلام، سیدهاشم بحرانی (م. 1107): به نقل از کتاب ارشاد مفید:

قال محمد بن عبدالله البكري قدمت المدينه .... (4)

2. بحارالانوار، مجلسی (م.1111) به نقل از کتاب ارشاد مفيد قال

محمد بن عبد الله البكري قدمت المدينه ....(5)

نتیجه بررسی: از بین نویسندگانی که این حدیث را نقل کرده اند، تعداد شش نفر شیعه و دو نفر سنی هستند. در بین این منابع فقط سه نفر از نویسندگان سند حدیث را آورده اند و بقیه به معرفی آخرین راوی اکتفا کرده و اما متن حدیث را همگی به طور کامل انتقال داده اند و می توان گفت که گرایش مذهبی در نحوه انعکاس حدیث تأثیری نداشته است.

ص: 220

«صد دینار»، موسی بن جعفر علیهما السلام فرمودند: «آرزو داری چه مبلغی به دست آوری؟» گفت: «علم غیب ندارم.» فرمودند: «چقدر امیدواری؟» گفت: «دویست دینار» پس به او سیصد دینار دادند و گفتند: «این زراعت تو به حال خودش و برگشتند.» پس عمری برخاست و سر ایشان را بوسید و از او دور شد. موسی بن جعفر علیهما السلام به مسجد رفتند، عمری را دیدند. او تا چشمش به موسی بن جعفر علیهما السلام افتاد گفت: «الله اعلم حيث يجعل رسالته» دوستان عمری به او گفتند: «داستان تو چیست؟ تو که تا دیروز مخالف ایشان بودی!» او آنها را شماتت نمود و دعوت به موسی بن جعفر علیهما السلام می کرد. موسی بن جعفر علیهما السلام به دوستانش فرمودند: «آیا رفتاری که من انجام دادم بهتر بود یا تصمیمی که شما داشتید؟»

موضوعات مطرح شده در این حديث عبارتند از:

1.گذشت امام کاظم علیه السلام در برابر ستم دشمنان اهل بیت

2. تأثیر رفتار نیکوی امام کاظم علیه السلام در تغییر عقیده و بینش مخالفان؛

3. کرامت امام علیه السلام دربرگرداندن زراعت به حال اول خود.

منابعی که این حدیث را به صراحت از خطیب نقل کرده اند عبارتند از :

1.تهذيب الكمال، المزي (م. ع742):

قال الحسن قال جدی یحیی بن الحسن وذكر غير واحد من أصحابنا أن رجلا ... (1)

2. سیر اعلام النبلاء ذهبي (م. 749):

قال يحيی: ذكر لى غير واحد: أن رجلا من ...(2)

منبعی که این حدیث را بدون ذكر اصل آن نقل کرده کتاب اعلام الوری از فضل بن حسن طوسی (م. 547) است:

وروى الشريف ابومحمد الحسن بن محمد بن عيسى العلوي عن جده باسناده قال: أن رجلا من ... !(3)

ص: 222

نتیجه بررسی: در بین نویسندگان منابعی که این حدیث را نقل کرده اند، دو نفر سنی و یک نفر شیعه هستند.

کردم در حالی که مانند شب ظلمانیم. ملخان حمله کردند و زراعتم را خوردند»، موسی بن جعفر علیهما السلام فرمودند: «چند هزینه کردی؟» گفتم 120 دینار و قیمت دو شتر.» پس موسی بن جعفر علیهما السلام فرمودند: «ای عرفه برو 150 دینار به ابی المغيث بده. پس سود تو سی دینار و دو شتر شد.» گفتم: «ای مبارک داخل شد و مرا رها کن.» پس داخل شد و موسی بن جعفر علیهما السلام از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل کردند: «چنگ بزنید به بقایای مصائب.» پس شترها را بستم و آنها را آب دادم پس خداوند در آنها بر کت دادند و آنها را به ده هزار دینار فروختم.»

موضوعات مطرح شده در این حدیث عبارتند از:

1. احساس مسؤلیت موسی بن جعفر علیهما السلام در برابر مشکلات دیگران؛

2. دلجویی کردن از دیگران؛

3. حل مشکلات دیگران بدون هیچ گونه چشم داشتی.

منابعی که این حدیث را از تاریخ بغداد نقل کرده اند عبارتند از :

1. تهذيب الكمال، المزي (م. 742):

قال حدثنا القاضي الحسين بن اسماعيل قال عبد الله بن ابی سعد...(1)

2. سیر اعلام النبلاء، ذهبی (م. 749):

قال أبو عبدالله المحاملی: حدثنا عبدالله بن ابی سعد حدثني محمد بن الحسین الكناني الليثي حدثنی عیسی بن مغیث القرشی...(2)

نتیجه بررسی: این حدیث را فقط دو منبع از منابع اهل سنت از تاریخ بغداد نقل کرده و هر دو، سند حدیث را کامل نیاورده اما متن حدیث را بدون هیچ گونه تغییری انتقال داده اند.

ص: 224

موضوعات مطرح شده در این حدیث عبارتند از:

1.حمایت معنوی امام کاظم علیه السلام از ناحیه خداوند؛

2. ظلم دستگاه خلافت وقت به اهل بیت : با وجود آگاهی داشتن به حقانیت آنان؛

3. موقعیت شناسی امام کاظم علیه السلام و اتخاذ شیوه مناسب برای مبارزه با دشمنان اسلام و اهل بیت :

منابعی که این حدیث را به صراحت از خطیب نقل کرده اند عبارتند از:

1. المنتظم، ابن جوزی (م. 597):

اخبرنا ابو المنصور القزاز قال أخبرنا أبو بكر بن ثابت قال حدثني الحسن بن الخال ...(1)

2. تذکرة الخواص، سبط بن جوزی (م. قرن 5):

ذكر الخطيب في تاريخ بغداد عن الفضل بن ربيع عن ابيه..(2)

3. وفیات الاعیان، ابن خلکان (م. 608):

الصولي، حدثنا عون بن محمد، سمعت اسحاق الموصلي ... حدثني الفضل بن ربيع عن ابيه ...(3)

4. تهذيب الكمال، المزي (م. 742):

قال حدثني الحسن بن محمد الخلال ...(4)

5. الائمة اثني عشر، ابن طولون (م. 953):

وكان يسكن المدينه فاقدمه المهدی بغداد و حبسه فرای في النوم..(5)

ص: 226

6. اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، شیخ حرعاملی (م. 1104):

مارواه في تاريخ بغداد (ج 3 ص 30):

قال حدثني الحسن بن محمد الخلال...(1)

نتجه بررسی: نویسندگان این منابع از نظر گرایش مذهبی، چهار نفر از اهل سنت و دو نفر شیعه هستند. این منابع در بیان سند حدیث و متن روایت اختلاف دارند. آنها متن را به طور کامل نقل کرده اما بعضی از منابع مانند الأئمة اثني عشر سند را به صورت گزارشی آورده اند.

موضوعات مطرح شده در این حديث عبارتند از:

شجاعت موسی بن جعفر علیهما السلام در بیان حق در مقابل دشمنان خود؛

اعتراف دشمن به جایگاه آن حضرت

منابعی که این حدیث را به صراحت از خطیب نقل کرده اند عبارتند از :

1. دلائل الامامة طبری (م. قرن 5):

روى الخطيب في تاريخه: ان هارون الرشید حج مرة ومعه موسی بن جعفر فأتى قبر النبي صلی الله علیه و آله...(1)

2. المنتظم، ابن جوزی (م. 597):

وما هو اخبرنا به منصور القزاز قال أخبرنا أحمد بن علي قال: أخبرنا القاضی ابو العلاء... حج هارون الرشید..(2)

3. وفیات الاعیان، ابن خلکان (م.608):

و قال الخطيب: أبنانا ابو العلاء الواسطى حدثنا عمر بن شاهين ... قال حج هارون الرشید...(3)

4. تهذيب الكمال، المزي (م. 742):

قال أخبرني ابو العلا محمد بن على الواسطى ...(4)

منابعی که این حدیث را بدون ذکر منبع آن نقل کرده اند عبارتند از :

1. اعلام الوری، فضل بن حسن طوسی (م.548):

قالوا: و لما دخل هارون المدينه وزار النبي صلی الله علیه و آله... (5)

ص: 228

نتیجه بررسی: از میان این منابع، پنج تا از اهل سنت و دو تا از شیعه هستند که دو منبع اخیر، سند حدیث را حذف نموده، اما سه منبع دیگر سند حدیث را با مختصر تغییری نقل کرده اند.

• متأثر شدن خواهر سندی از حالات معنوی ایشان؛

• اعتراف زندانبان امام کاظم علیه السلام به حقانیت ایشان و خسران و زیان دشمنان او.

منابعی که این حدیث را به صراحت از خطیب نقل کرده اند عبارتند از :

1. وفیات الاعیان، ابن خلکان (م. 608):

اخبرنا الحسن بن ... حدثنی عماربن أبان قال: حبس موسی بن جعفر علیهما السلام.. فحكى لنا انها قالت..(1)

2. تهذيب الكمال، المزي (م. 742):

قال أخبرنا الحسن بن ابی بکر قال أخبرنا الحسن بن محمد العلوی..(2)

نتیجه بررسی: این حدیث جز در این دو منبع اهل سنت، در منابع دیگری مشاهده نشد.

آمد و قطعا ستم کاران در آن روز از زیانکاران خواهند بود ".»

موضوعات مطرح شده در حدیث عبارتند از:

استفاده امام علیه السلام از فرصت مناسب برای تنبه و آگاهی دشمنان؛

اشاره به ناپایداری لذت های دنیا و حسابرسی در دادگاه عدل الهی در روز رستاخیز.

منابعی که این حدیث را به صراحت از خطیب نقل کرده اند عبارتند از :

1. تذکره الخواص، سبط بن جوزی (م. قرن 5):

ذكر الخطيب في تاريخه قال: بعث موسى من الحبس رسالة...(1)

2. وفیات الاعیان، ابن خلکان (م. 608):

قال الجوهری، حدثنا محمد بن عمران المرزبانی، حدثنا عبد الواحد بن الخصیبی حدثني محمد بن اسماعیل قال بعث موسی بن جعفر ...(2)

3. تهذيب الكمال، المزي (م. 742):

قال أخبرنا الجوهرى قال حدثنا محمد بن عمران المرزبانی...(3)

منابعی که این حدیث را از منابع دیگر نقل کرده اند عبارتند از :

1. الفصول المهمه في معرفة الأئمه علی بن احمد المالكي (ابن صباخ):

من كتاب صفة الصفوه، ابن جوزی قال: بعث موسی بن جعفر ...(4)

نتیجه بررسی: نویسندگان این منابع سه نفر سنی هستند و یک نفر آنان شیعه است. در بین این منابع، سند حدیث در تذکره الخواص و الفصول المهمه حذف شده است.

ص: 231

نتیجه بررسی: نويسندگان این منابع، دو نفر از اهل سنت هستند و یک نفر از آنها شیعه است.

6. بحرانی، سیدهاشم، حليه الأبرار، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه، بی تا .

7. الحر العاملی، اثبات الهداه، بيروت: اعلمی، 1418 ق.

8. سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، قم: منشورات الشريف الرضی، 1218 ق.

9. شامی، يوسف بن حاتم، الدرالنظيم، قم: جامعه مدرسین، 1420ق.

10. فضل بن حسن طوسی، اعلام الوری، بی جا، آل البيت، 1417ق.

11. طبری، محمدبن جریر، دلائل الامامه، قم: انتشارات بعثت، 1413ق.

12. الذهبي، محمد بن احمد، سیراعلام النبلاء، بی جا، مؤسسة الرساله، 1401ق.

13 -، تاریخ اسلام، بی جا، دار الكتاب العربی، 1409 ق.

14. نیشابوری، فتال، روضة الواعظین، قم: انتشارات دليل ما، 1423 ق.

15. قاضی نورالله شوشتری، احقاق الحق وازهاق الباطل علیه السلام قم: مکتبه آیت الله مرعشی النجفی، 1409ق.

16. المزی، تهذيب الكمال، بیروت: مؤسسة الرساله، چاپ اول، 1400 ق.

17. المالكي (ابن صباخ)، الفصول المهمة في معرفة الأئمة، بی جا، بی تا.

ص: 234

کاظم علیه السلام در این دوران، بهترین شیوه را بیان حقیقت و باطن قرآن برای جلوگیری از انحرافات در حوزه عقیده و عمل می دانستند و در تفسیر آیات، بیش تر به تأویل و باطن قرآن می پرداختند.

واژگان کلیدی: روش تفسیری، روش های تفسیری ائمه :، امام کاظم علیه السلام.

مفسران به این روش تفسیری، همواره توجه داشته اند؛ به گونه ای که آیات را به ترتیب و بر اساس آیات و روایات و اقوال پیشینیان تفسیر می کردند.(1) این روش، خود گونه های مختلفی دارد. اندیشمندان، تفسیر به مأثور یا تفسیر نقلی را به چهار قسم تقسیم کرده اند که عبارتند از: تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن به سنت، تفسیر قرآن بر اساس سخنان صحابه پیامبر صلی اللهعلیه و آله، تفسیر قرآن بر اساس سخنان تابعین.(2)

آیه (حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ)(1) می فرمایند:

«فَلَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ إِیمَانَهُ»(2) خداوند ایمان او را قبول نکرد و استناد می کنند به آیه (آلْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ)؛ آیا حالا که عذاب خدا تو را درك کرده ایمان می آوری؟ و تو قبل از این عصیان می کردی و از مفسدان بودی و عمرت را در معصیت خدا به سر بردی؟

همان گونه که از روایت برداشت می شود، حضرت با استفاده از آیات 90 و 91 سوره یونس، شبهه را برطرف کردند و به زیبایی دلیل آن را شرح دادند. به بیانی دیگر این مشکل را با کمک سیاق و صدر و ذیل آیه حل کردند.

چه روزهایی است؟ فرمودند: «قَبْلَ اَلتَّرْوِیَهِ یَصُومُ وَ یَوْمَ اَلتَّرْوِیَهِ وَ یَوْمَ عَرَفَهَ»؛ روز هفتم، هشتم و نهم ذی الحجه. در ادامه فرمودند: «فَمَنْ فَاتَهُ ذَلِکَ فَلْیَقْضِ ذَلِکَ فِی بَقِیَّهِ ذِی اَلْحِجَّهِ»؛ اگر این سه روز از کسی فوت شد در مابقی ذی الحجه به جا آورد و روزه بگیرد ایشان به آیه (الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ) استناد کردند که ماههای حج مشخص است.(1) البته با توجه به جمع بودن واژه« اشهر»، زمان مطرح شده در آیه (الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ)،(2) ناظر به حج و عمره با هم است. عمره تمتع در طول سه ماه شوال، ذی القعده و ذی الحجه انجام می شود، ولی زمان حج ماه ذی الحجه است.

نکته: حضرت با استفاده از آیات 196 و 197 سوره بقره، سه روزی را که فضیلت بیش تری دارد مشخص می کنند (هفتم، هشتم و نهم ذی الحجه) و این که فرمودند: «اگر این سه روز ترک شد در مابقی ذی الحجه تدارک ببیند»، در اصل باز بودن راه جبران کوتاهی هاست که نعمتی الهی و شایسته سپاس گزاری است.

به نظر می رسد که این روایت گرایشی فقهی دارد و آن حضرت حکم فقهی استحباب روزه در سه روز از ماه ذی الحجه را مطرح کرده اند.

ائمه : استناد می کردند و خود مستقیما حكم موضوع یا تفسیر آیه را ذکر نمی نمودند. امام کاظم علیه السلام نیز در موقعیتی قرار داشتند که گاهی اوقات لازم می شد از این شیوه استفاده نمایند.

فردی به نام عباد بصری از حضرت سؤالاتی کرد و ایشان بعد از بیان جواب و مشاهده سختی پذیرش از ناحیه «عباد»، به کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله و پدر بزرگوارشان استناد نمودند. که شرح حکایت چنین است:

عبد الرحمان بن حجاج می گوید:

كنت قائما أصلي و أبو الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام قاعدا قدامي و أنا لا أعلم: من در حال نماز بودم و امام کاظم علیه السلام جلوی من بود و نمی دانستم. در این حال فردی به نام عباد بصری نزد ایشان آمد سلام کرد و در کنار آن بزرگوار نشست و گفت: «یا أبا الحسن ما تقول في رجل تمتع و لم يكن له هدي؟» نظر شما درباره کسی که حج به جای آورده اما قربانی نکرده چیست؟ حضرت فرمود: «یَصُومُ اَلْأَیَّامَ اَلَّتِی قَالَ اَللَّهُ»؛ آن ایامی را که خدا فرموده باید روزه بگیرد.

عبد الرحمان می گوید:

در این هنگام با دقت بیشتر به کلام آنها توجه کردم. عباد دوباره سؤال کرد: «و أي أيام هي؟» این روزها چه روزهایی هستند؟ امام در پاسخ فرمود: «قَبْلَ اَلتَّرْوِیَهِ وَ یَوْمَ اَلتَّرْوِیَهِ وَ یَوْمَ عَرَفَهَ»؛ قبل از ترویه (روز هشتم ذی الحجه)، روز ترویه و روز عرفه. عباد دوباره پرسید: «فإن فاته»؛ اگر نتوانست چطور؟ حضرت فرمود: «یَصُومُ صَبِیحَهَ اَلْحَصْبَهِ وَ یَوْمَیْنِ بَعْدَهُ»؛ در این صورت روز حصبه (رمی جمرات) و دو روز بعد از آن را روزه بگیرد. ظاهرا پذیرش این کلام برای راوی دشوار بود. لذا گفت: عبدالله بن حسن قائل است که در این صورت باید در ایام تشریق (سه روز پس از عید قربان) روزه بگیرد. لذا امام برای قانع کردن مخاطب، به فرمایش پدرشان از

ص: 241

رسول خدا صلی الله علیه و آله استناد کردند و فرمودند:

«إن جعفرا علیه السلام كان يقول: إن رسول الله صلی الله علیه و آله أمر بلالا ينادي أن هذه أيام أكل و شرب»؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله بلال را امر فرمودند که به مردم بگوید که این ایام، ایام خوردن و آشامیدن است و کسی نباید روزه بگیرد.

ظاهرا باز راوی قانع نمی شود و به کلام خداوند متعال استناد می کند: إن الله قال: (فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیّامٍ فِی اَلْحَجِّ وَ سَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ).(1) در این هنگام حضرت به کلام امام صادق علیه السلام استناد می نمایند که ذی القعده نیز مانند ذی الحجه ماه حج است.(2)

نیز کافی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که در پاسخ کسی که پرسید: «اگر متمتع گوسفند نیافت چه کند؟» فرمود:

قبل از روز هشتم و روز عرفه را روزه بگیرد.

شخصی پرسید: «حال اگر در همان ترويه که روز هشتم است تازه از راه رسیده باشد چه کند؟» فرمود:

سه روز بعد از ایام تشریق، روزه بگیرد.

شخصی پرسید: «حال اگر شتر بانش مهلت نداد که در مکه بماند، و این سه روز روزه را انجام دهد چه کند؟» فرمود:

روز حصبه و دو روز بعدش روزه بگیرد.

در ادامه راوی سؤال می کند: «روز حصبه کدام است؟» فرمود:

روزی که کوچ می کند.

پرسیدند: «آیا روزه بگیرد در حالی که مسافر است؟» فرمود:

بله مگر در روز عرفه مسافر نبود؟ ما اهل بیت فتوامان این است و دلیل ما

ص: 242

قرآن است که می فرماید: (فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیّامٍ فِی اَلْحَجِّ) و منظورش در ذی الحجه است.(1)

صیغه مفعول باشد، یعنی نشان دار یا فرستاده و چنانچه به صیغه فاعل باشد، به معنای علامت گذارنده است که ملائکه در جنگ بدر علامت داشتند. (1)

تفسير اجتهادی مورد نظر در این پژوهه، به معنای استنباط و فهم معارف و احکام قرآن با استفاده از آیات قرآن، روایات، قراین عقلی، لغت، ادبیات و ... با داشتن صلاحیت برای تفسیر است.

عبودیت ذاتی، لازمه معبودیت ذاتی و صفت ربوبیت ساحت کبریایی است و جمله «اسْتَوْلَى عَلَى مَا دَقَّ وَ جَلَّ» تعریف به لازم صفت خلق و ربوبیت است که هر مربوب و آفریده ای، در حيطه قدرت و تدبیر ساحت آفریدگار خواهد بود و لازم آن عبودیت ذاتی است چه توأم با عبودیت ارادی باشد مانند قدسیان و ارواح قدسیه و بشر و یا سایر موجودات که عبودیت آنها ذاتی و تکوینی است و لازم آن معبودیت مقام ربوبی است.

سلسله موجودات که هر يك به قدر سهم خود از فیض وجود بهرمند می شوند، از انوار قدسیه و عالم شهادت و ملك و ملكوت و نظام جهان و عوالم دیگر، همه و همه در حیطه قدرت و قهر و تدبیر و استیلاء مقام کبریایی هستند و همه به ذات وجودی خودشان در مقام عبودیت و ستایش و سپاس از موهبت و نعمت وجود که آنها را فرا گرفته خواهند بود.(1)

2-1- از امام حسن عسکری علیه السلام روایت شده که امام کاظم علیه السلام فرمود:

إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَ اَلْخَلْقَ فَعَلِمَ مَا هُمْ إِلَيْهِ صَائِرُونَ فأَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ فَمَا أَمَرَهُمْ بِهِ مِنْ شَيْءٍ فَقَدْ جَعَلَ لَهُمُ اَلسَّبِيلَ إِلَی اَلْأَخْذِ بِهِ وَ مَا نَهَاهُمْ عَنْهُ مِنْ شَیْءٍ فَقَدْ جَعَلَ لَهُمُ اَلسَّبِیلَ إِلَی تَرْکِهِ وَ لاَ یَکُونُونَ آخِذِینَ وَ لاَ تَارِکِینَ إِلاَّ بِإِذْنِهِ وَ مَا جَبَرَ اَللَّهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ عَلَی مَعْصِیَتِهِ بَلِ اِخْتَبَرَهُمْ بِالْبَلْوَی کَمَا قَالَ (لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً)(2)

حضرت در این روایت، با توجه به آیه (لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً)(3) بر مختار بودن انسان در انتخاب راه خیر و شر، به منظور آزمایش وی تأکید ورزیده اند، یعنی: ابتلا و اختیار هر يك از شما به واسطه ظهور و بروز احسن عمل هر يك از شما بندگان است و قول آن حضرت که فرمود: اخذ امر و ترك نهی از هر کس

ص: 246

ممکن و میسر نیست الا به اذن ایزد تعالی و تقدس، اشاره و ایماست به تخلیت و علم رب العزه؛ یعنی واجب تعالی و تقدس آن کس را مخلی به طبع او و او را عالم و عارف به بد و نیکو هر چیز گرداند تا در قبول قول رسول و اطاعت امر و حکم قادر عالم او را اصلا عذر و سخن نماند.

3-1 - رؤیت خداوند با چشم یا قلب؟

عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ اَلْجَعْفَرِیِّ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اَلْغَفَّارِ السمی [اَلسُّلَمِیُّ] أَبَا إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی ( ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی) قَالَ أَرَی هَاهُنَا خُرُوجاً مِنْ حُجُبٍ وَ تَدَلِّیاً إِلَی اَلْأَرْضِ وَ أَرَی مُحَمَّداً رَأَی رَبَّهُ بِقَلْبِهِ وَ نُسِبَ إِلَی بَصَرِهِ فَکَیْفَ هَذَا فَقَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ دَنا فَتَدَلّی فَإِنَّهُ لَمْ یَزَلْ عَنْ مَوْضِعٍ وَ لَمْ یَتَدَلَّ بِبَدَنٍ فَقَالَ عَبْدُ اَلْغَفَّارِ أَصِفُهُ بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ حَیْثُ قَالَ دَنا فَتَدَلّی فَلَمْ یَتَدَلَّ عَنْ مَجْلِسِهِ إِلاَّ وَ قَدْ زَالَ عَنْهُ وَ لَوْ لاَ ذَلِکَ لَمْ یَصِفْ بِذَلِکَ نَفْسَهُ - فَقَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنَّ هَذِهِ لُغَهٌ فِی قُرَیْشٍ إِذَا أَرَادَ رَجُلٌ مِنْهُمْ أَنْ یَقُولَ قَدْ سَمِعْتُ یَقُولُ قَدْ تَدَلَّیْتُ وَ إِنَّمَا اَلتَّدَلِّی اَلْفَهْمُ(1)

عبدالغفار سلمی از امام کاظم علیه السلام سؤال می کند که معنای آیه (ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى)(2) چیست؟ در ادامه عرض کرد: که آیا در آنجا که پیامبر اقامت نمود، حضرت حق از حجاب و پرده ها بیرون آمده، حضرت محمد صلی الله علیه و آله او را به چشم دید یا آن که به قلب مشاهده نمود و نسبت رؤیت به بصر داد، این چگونه است؟

حضرت فرمود: «دَنا فَتَدَلّی فَإِنَّهُ لَمْ یَزَلْ عَنْ مَوْضِعٍ وَ لَمْ یَتَدَلَّ بِبَدَنٍ؛ نزدیک شد و نزدیک تر شد، او از هیچ موضعی جدا نشد و با بدن به چیزی نزدیک نگردید». عبدالغفار عرض کرد: «أَصِفُهُ بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ حَیْثُ قَالَ دَنا فَتَدَلّی فَلَمْ

ص: 247

یَتَدَلَّ عَنْ مَجْلِسِهِ إِلاَّ وَ قَدْ زَالَ عَنْهُ وَ لَوْ لاَ ذَلِکَ لَمْ یَصِفْ بِذَلِکَ نَفْسَهُ من» . همچو نفس آیه او را وصف می کنم که فرمود نزدیک شد... بنا بر این از جای خود تدلی نکرد جز آن که از آن جدا شد، وگرنه این گونه وصف نمی فرمود. امام علیه السلام فرمود: «کاربرد این لغت در قریش این گونه است که هر وقت کسی بخواهد بگوید شنیدم، می گوید: «تدلیت»، و معنای «تدلی» همان فهم است».(1) (تفسير لغوى در معنای مجازی)

باید دانست که آنچه خداوند برای رسول در نظر گرفته، بعد از رسول به امام تحویل داده می شود؛ لذا اعمال بندگان همان گونه که بر رسول عرضه می گردد بر امام نیز عرضه می شود.

در واقع حضرت مصداق «رسول» را مشخص کردند که جبرئیل است و نیز مقول قول را که ولایت حضرت علی علیه السلام است؛ یعنی سخن جبرئیل در مورد ولايت و امامت حضرت على علیه السلام از جانب خداوند است. هم چنین می گوید: درباره آیه (وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلاً ما تُؤْمِنُونَ)، از حضرت سؤال کردم، حضرت فرمودند:

قَالُوا إِنَّ مُحَمَّداً کَذَّابٌ عَلَی رَبِّهِ وَ مَا أَمَرَهُ اَللَّهُ بِهَذَا فِی عَلِیٍّ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ بِذَلِکَ قُرْآناً فَقَالَ إِنَّ وَلاَیَهَ عَلِیٍّ؛

کفار گفتند: محمد صلی الله علیه و آله درباره على علیه السلام به خدا دروغ بسته و خداوند او را به اظهار ولایت علی علیه السلام امر نکرده و مانند شعرا این چنین می کند. به همین دلیل خداوند تبارک و تعالی آیاتی را نازل کرد.

سپس فرمودند:

إِنَّ وَلاَیَهَ عَلِیٍّ (تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ اَلْعالَمِینَ) (وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا-مُحَمَّدٌ-بَعْضَ اَلْأَقاوِیلِ) (لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ) (ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ اَلْوَتِینَ). ثُمَّ عَطَفَ فَقَالَ-إِنَّ وَلاَیَهَ عَلِیٍّ لَتَذْکِرَهٌ لِلْمُتَّقِینَ لِلْعَالَمِینَ وَ إِنّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ وَ إِنَّ عَلَیْنَا لَحَسْرَهٌ عَلَی اَلْکافِرِینَ وَ إِنَّ وَلاَیَتَهُ لَحَقُّ اَلْیَقِینِ فَسَبِّحْ (یَا مُحَمَّدُ) بِاسْمِ رَبِّکَ اَلْعَظِیمِ یَقُولُ: اُشْکُرْ رَبَّکَ اَلْعَظِیمَ اَلَّذِی أَعْطَاکَ هَذَا اَلْفَضْلَ.

حضرت در این روایت، سبب نزول آیات را همان اتهام کفار نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله بیان می نمایند.

پس خدای تعالی برای رفع این اتهام و تأكید و مبالغه در این امر، آیه (تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ اَلْعالَمِینَ) را نازل کرد و فرمود: «ان ولاية على علیه السلام تنزيل من رب العالمين ولو تقول علينا محمد صلی الله علیه و آله بعض الأقاويل... ».

سپس امام کاظم علیه السلام فرمودند:

ضمیر «هو» مقدر در «تنزیل» در آیه (تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ اَلْعالَمِینَ)،(1) به ولایت حضرت على علیه السلام اشاره دارد.

ص: 251

آن گاه گفتار را با عطف ادامه داد و فرمود:

ولایت علی علیه السلام تذکره و یاد آوری متقین است؛ علی حسرت بر کافران و ولایت او حق اليقين است. پس به نام پروردگار بزرگت تسبیح گوی، یعنی پروردگار بزرگت را شکر کن که این فضل را به تو عطا کرده است.

از این حدیث معلوم شد که ضمير إِنَّهُ تَذْکِرَهٌ، و إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ، و أَنَّهُ لَکَ اَلْیَقِینُ ، همه درباره ولایت و امامت حضرت علی علیه السلام است.

یَتَامَی وَ هُوَ فِی حَجْرِهِ، فَلْیُخْرِجْ مِنْ مَالِهِ عَلَی قَدْرِ مَا یُخْرِجُ لِکُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ فَیُخَالِطُهُمْ فَیَأْكُلُونَ جَمِیعاً؛ اگر در خانه کسی یتیم زندگی می کند، باید به اندازه متعارف از مال او خرج نماید به این صورت که به مقدار متعارف از اموال او را با اموال خود در آمیزند و با هم خرج کنند.

حضرت در ادامه می فرماید:

وَ لاَ یَرْزَأَنَّ مِنْ أَمْوَالِهِمْ شَیْئاً، فَإِنَّمَا هُوَ نَارٌ؛(1) نباید در استفاده از اموال او زیاده روی کند که این آتش است (باعث ورود به آتش است ).

در این روایت، امام کاظم علیه السلام ابتدا مرجع ضمير «هم» را مشخص می کنند؛ سپس توضیحاتی درباره آیه بیان می نمایند.(2)

در این روایت، برای فرد سؤال پیش آمده و شاید شبهه که اگر خمر حرام است، پس چرا خداوند این گونه فرموده و امام با بیان سیر تاریخی تحریم خمر، مسأله را برای او توضیح می دهد. هم چنین حکم فقهی موضوع را نیز برای او روشن می نماید.

مرحله آخر عذاب است؛ به این شکل که وقتی فردی که مستوجب عذاب استدراج شده گناه می کند، خداوند به او نعمت می دهد و هر بار که گناه جدیدی مرتکب می شود، خداوند نعمت جدیدی به او می دهد و هر چه فرد بیش تر گناه کند، خداوند بیشتر به او نعمت می دهد تا فرد به این نعمت ها مشغول گردد و ناگهان خداوند او را غافل گیر می نماید و مجازات می کند.

به نظر آمده، گویی مخاطب به توضیح بیشتر نیازی ندارد، بلکه با بیان معنا و مفهوم واژگان دشوارنمای آن، مفهوم آیه برای او آشکار می شده است. بیان معنای یک واژه نیز گاهی در حد یاد کرد واژهای مرادف با مفهومی روشن تر از آن انجام می گرفته و در مواردی هم با بیان معنای واژه دشوار نما و افزودن برخی توضیحات تکمیلی مربوط به جزئیات معنایی آن، صورت می پذیرفته است.

در این جا مراد از تفسیر لغوی و واژگان، مفهومی عام است که تفسیر واژه با بیان مصادیق آن را نیز شامل می گردد؛ پدیده ای که در روایات تفسیر، نمونه های بسیاری دارد. این گونه روایات را می توان در همان حد «ترجمه» یا «ترجمه و توضیح» به شمار آورد.(1)

با تأمل در روایات تفسیری منقول از امام کاظم علیه السلام، می توان نمونه هایی از تفسير لغوی را در کلام آن حضرت مشاهده کرد؛ از جمله:

و یگانگی او، در آفرینش جهان آشکار است)!(1) و می فرمایند: «یَعْدِلُونَ قَالَ یَعْدِلُونَ بَیْنَ اَلظُّلُمَاتِ وَ اَلنُّورِ وَ بَیْنَ اَلْجَوْرِ وَ اَلْعَدْلِ؛(2) که نور و ظلمت و جور و عدل را برابر می دانند».

امام در این فقره، واژه «يعدلون» را معنا می کند و مراد خداوند از این واژه را برای افراد بیان می فرماید.

14. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان في تفسير القرآن بالقرآن، قم: فرهنگ اسلامی، 1365ش.

15. صفار، محمد بن حسن بن فروخ، بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلی الله علیه و آله، تحقيق کوچه باغی و محسن بن عباسعلی، قم: مکتبه آیه الله المرعشي النجفی، 1404ق.

16. طبرسی، ابو منصور احمد بن علی، الاحتجاج على أهل اللجاج، مشهد: مرتضی، 1403ق.

17. طبرسی، حسن بن فضل، مكارم الأخلاق، قسم: شریف رضی، چاپ چهارم، 1370ش.

18. عده ای از علماء، الأصول الستة، قم، دار الشبستری للمطبوعات، چاپ اول، 1363ش.

19. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، قم: انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415ق.

20. عريضي، على بن جعفر، مسائل علي بن جعفر و مستدرکاتها، قم: مؤسسة آل۔ البيت : چاپ اول، 1409 ق.

21. عطاردی قوچانی، عزیر الله، مسندالامام الكاظم أبي الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام، مشهد: الموتمر العالمي الامام الرضا علیه السلام، 1409ق.

22. عیاشی، محمدبن مسعود، التفسير، سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران: چاپخانه علميه، 1380ش.

23. فیض کاشانی، ملا محسن، تفسیر صافی، حسین علیمی، تهران: الصدر، 1415ق.

24. قرشی بنایی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ششم، 1371ش.

25. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1368ش.

26. قمی، علی بن ابراهيم، تفسير القمي، قم: دار الكتاب، چاپ سوم، 1404ق.

ص: 261

27. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار لدرر الاخبار الائمة الاطهار تراث العربی، 1403ق.

28. مجلسی، محمد تقی بن مقصودعلی، روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه تحقیق موسوی کرمانی، حسین و اشتهاردی علی پناه، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، 1406 ق.

29. مروتی، سهراب، پژوهشی پیرامون تاریخ تفسیر قرآن، تهران: نشر رمز، 1381ش.

30. معرفت، محمدهادی، التفسير و المفسرون في ثوبه القشيب، مشهد: الجامعه الرضویه - للعلوم الاسلامیه، 1418ق.

31. موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلى، مواهب الرحمان في تفسير القرآن، بیروت: مؤسسه اهل بیت ، چاپ دوم، 1409ق.

32. موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374 ش.

33. مهدوی راد، محمد علی، آفاق تفسير؛ مقالات و مقولاتی در تفسیر پژوهی، تهران: هستی نما، 1382ش.

ص: 262

امام در مورد مرگ او به وقوع پیوست و امام برای دفن و نماز وی حاضر شدند.(1)

عوالی اللئالی ابن ابی جمهور(م بعد از 901ق) نیز یافت نشد.

اما به يك باره، با رشد و تقویت اخباری گری، کتب حدیثی و فقهی قرن یازدهم به این روایت توجه قرار کردند. شیخ حر عاملی (م 1104ق) با وجودی که در وسائل الشيعه 36 هزار روایت درباره احکام شرعی در تمام ابواب فقهی آورده و از احادیثی استفاده کرده که بزرگان حدیث به صحت آن اذعان داشتند، این روایت را نیاورده، اما در کتاب دیگر خود به نام اثبات الهداه (که در اثبات نبوت، امامت و بیان معجزات پیامبر و ائمه نوشته) آورده است.

چنان که بحرانی (م 1107ق) در مدینه المعاجز و هم چنین مجلسی (م 1110) در بحارالانوار، این روایت را منعکس کرده اند. سپس نوری (م 1320ق) در مستدرك الوسائل به تناسب در مجلدات مختلف، بخش هایی از روایت را نقل کرده است. کتب دیگری چون النجم الثاقب میرزا حسین نوری طبرسی (م 1320ق)، منتهی الامال شیخ عباس قمی، مکیال المکارم اصفهانی (م 1348 ق) و قاموس الرجال(تستری) نیز این روایت را با بیان مختلف آورده اند.

با بررسی های انجام شده، آشکار شد که این روایت در منابع موجود شیعی، تنها در همان سه کتاب الثاقب، المناقب، و الخرائج ذکر شده و کتب بعدی به واسطه این سه کتاب، روایت را به انحای مختلف نقل کرده اند. از میان این سه کتاب نیز بیشتر مناقب ابن شهر آشوب، مورد استفاده و رجوع منابع بعدی بوده است. رجوع نویسندگان به این کتاب را می توان به دلایل ذیل دانست:

1. در دسترس بودن بیش تر این کتاب؛

2. اهتمام ویژه به این کتاب در مقایسه با سایر کتب؛

3 جامع بودن روایت در این کتاب که تلفیقی از روایت دو کتاب دیگر است.

ص: 268

• نظر ابوحمزه درباره امام بعدی و تصریح به نام امام کاظم علیه السلام؛

• ادامه راه و رسیدن به مدینه و زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله

• سؤال أبو جعفر نیشابوری از مردم مدینه در مورد امام بعدی و نشان دادن عبد الله افلح؛

• رفتن نزد عبدالله و ویژگی های او؛

• پرسیدن برخی سؤالات فقهی از او؛

• نارضایتی از پاسخ گویی وی؛

• رفتن به حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و سردرگمی ابو جعفر نیشابوری؛

• آمدن غلام امام کاظم علیه السلام نزد وی و بردن محمد نزد امام؛

• پیش گویی امام در مورد سردرگمی ابوجعفر؛

• گرفتن اموال شطيطه از کیسه لخمیین و برداشتن پارچه؛

• پیش بینی امام در مورد مرگ شطیطه؛

• فرستادن سلام به وی و ارسال مقداری مال و پارچه ای برای کفن؛

• دادن پاسخ به سؤالات نیشابوری ها بدون باز کردن مهر و موم نامه ها ؛

• بیان جزئیات سؤالات؛

• رفتن همراه امام به حج؛

• بازگشت ابو جعفر نیشابوری به خراسان؛

• برگرداندن اموال برخی از نیشابوریان؛

• دادن مال شطیطه همراه ابلاغ سلام امام؛

• صحت پیش بینی امام در مورد وی؛

• (طى الارض امام و حضور امام در تشییع و تدفین شطیطه؛

• حدیثی از امام در حضور امامان در تدفین شیعیان.

دو کتاب الخرائج و الجرائح و مناقب آل ابی طالب، به برخی از این محورها پرداخته و به برخی توجه نکرده اند. چنان چه الخرائج در چهار صفحه، مطالب را

ص: 270

آورده و در مجموع از 35 محور مشخص شده، تنها به نوزده محور پرداخته، البته بسیار کلی و بدون جزئیاتی که این حمزه بیان کرده است. علامت ستاره محورهایی را نشان می دهد که راوندی در این روایت بیان کرده است. وی در محورهای سوم، چهارم و پنجم، بدون ذکر نام کامل واسطه و مقدار اموال، تنها به حضور شطيطه اشاره می کند. البته وی در آخر روایت، فطحی شدن عده ای را نیز می آورد که امام اموالشان را برگردانده بود یا مکاتبه داوود بن کثیر رقی با ابو جعفر نیشابوری اما الثاقب به آن اشاره ای نکرده است. در ادامه نیز محورهای 34 و 35 را بیان نمی۔ کند. به نظر می رسد با این که، این مطلب همسو با موضوع (الخرائج) راوندی است، آن را ذکر نکرده، شاید دیدگاه وی در نیاوردن مطلب دخالت داشته است.

اما ابن شهر آشوب در مناقب آل ابی طالب این روایت را طی سه صفحه بیان می کند و به بيست محور از 35 محور اشاره می نماید که طبق عالامت فلش مشخص گردید. البته ابن شهر آشوب در اولین محور یعنی اجتماع بزرگان نیشابور، به شیعه بودن آنها اذعان دارد و به فطحی شدن گروهی می پردازد که راوندی بیان می کند، ولی به مکاتبه اشاره ای ندارد. به نظر می رسد ابن شهر آشوب به مواردی که در روایت کرامتی از امام ذکر شده، بیشتر توجه کرده است. چنان چه طبق فلش های زده شده، مواردی را آورده که از امام در مورد شطیطه و مسائل فقهی کرامتی بیان شده، اما در ابتدا، سخنان ابو جعفر و ابوحمزه و باقی مسائلی را که در آن امام چندان حضوری نداشتند نیاورده و به انتخاب خود، از برخی موارد چشم پوشی کرده است. مطالب وی در دوازده مورد با الخرائج مشترك است.

از مجموع تفاوت ها و مشترکات روایت مورد نظر در این سه کتاب، می توان دریافت که در وجود چنین روایتی شك نیست؛ زیرا دو ناقل مختلف آورده اند. تنها در ذکر جزئیات آن تفاوت هایی وجود دارد. چنانچه الثاقب مطالب را بسیار ریز و با ذکر جزئیات بسیار نقل کرده، ولى الخرائج سعی داشته کلیات روایت را بیاورد و گاه بعضی موارد را حذف کرده است؛ شاید اختلاف در ناقالان، این امر

ص: 271

را موجب شده باشد؛ زیرا اگر راویان مشترك بودند، مقایسه بهتری می توانستیم انجام دهیم. مناقب نیز برگرفته از این دو کتاب بوده که بیش تر مطالب همسان با موضوع کتاب را آورده است.

3. حلی، ابن داوود (م 740)، رجال ابن داوود، تحقیق سید محمدصادق البحر العلوم، نجف، منشورات مطبعه الحیدریه، 1392ق.

4. حلی، حسن بن مطهر (م 726ق)، خلاصه الاقوال، تحقیق جواد قیومی، بی جا: موسسه نشر الفقاهه، چاپ اول، 1417ق.

5. راوندی، قطب الدین (م573)، الخرائج و الجرائح، تحقیق مؤسسة الامام المهدی، قم: موسسه الامام المهدی، چاپ اول، 1409ق.

6. طوسی، ابن حمزه (م 560ق)، الثاقب في المناقب، تحقيق نبيل رضا علوان، قم: موسسه انصاریان، چاپ دوم، بی تا

7. طوسی، محمدبن حسن (م 460)، الأبواب (رجال الطوسی)، تحقیق شیخ جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسه النشر الاسلامي التابعة لجماعه المدرسین، چاپ اول، 1415ق.

8. عاملی نباطی، علی بن محمد (877ق)، الصراط المستقيم إلى مستحقي التقديم، تحقیق میخائیل رمضان، نجف: المكتبه الحیدریه، 1384ق.

9. نجاشی (م 450ق)، فهرست اسماء مصنفى الشيعه (رجال النجاشی)، قم: مؤسسه النشر الإسلامي التابعة لجماعه المدرسین، چاپ پنجم، 1416ق.

ص: 273

کسانی هستند که علاوه بر این که بی واسطه از امام کاظم علیه السلام روایت کرده اند، احادیث نقل شده توسط آنان اکنون در دسترس ماست. گروه دوم راویان بی واسطه امام کاظم علیه السلام معرفی شده اند، اما امروزه حدیثی از آنان در اختیار ما نیست. گروه سوم بانوانی هستند که با واسطه از امام کاظم علیه السلام، به نقل حدیث پرداخته اند.

پاسخ هایی که به این سؤالات داده شده، این است که راوی این حدیث نمی تواند دختر امام کاظم علیه السلام باشد؛ زیرا آن حضرت، دارای دختری با کنیه ام احمد نبوده اند(1) و نقل حدیث توسط حسین از دخترش را نیز خلط و خبط دانسته اند.(2) از سوی دیگر، با توجه به دیگر روایات که مشخص می شود ام احمد از کنیزان و ام ولدهای حضرت بوده، احتمال دوم تضعیف می شود. از این رو، می توان گفت دو شخصیت با کنیه ام احمد وجود دارد: یکی از آنان، ام ولد و از کنیزان امام کاظم علیه السلام و دیگری از نوادگان ایشان بوده است.

ام احمد در بین بانوان، بیش ترین روایات را از امام کاظم علیه السلام نقل کرده؛ از جمله:

فرمود هر کس به خون خود در شاخ اول حجامت نظر افکند، تا حجامت دیگر از واهنه ایمن شود.» از سید خود پرسیدم که واهنه چیست؟ فرمود: «درد گردن.»(1)

خوب کند، به خود کند و پروردگارت به هیچ وجه درباره بندگان ستمکار نیست و صلى الله على محمد و آله. هیچ کس چه سلطان یا دیگری حق ندارد این وصیت نامه مرا که پایین آن را مهر کردم، بگشاید و مهر آن را بشکند. هر که این کار کند، لعنت و خشم خدا بر او باد و لعنت همه لاعنين و فرشته های مقرب و جميع رسولان و مؤمنان از مسلمانان بر آن که این وصیت نامه مرا باز کند. نوشت و مهر نهاد بر آن ابو ابراهیم (امام کاظم) و گواهان و صلى الله على محمد و على آله».(1)

البته پس از شهادت امام موسی بن جعفر علیه السلام، در مورد وصیت امام ماجراهایی رخ داد که توجه به آن، بیانگر جایگاه والای ام احمد در بین خاندان امام کاظم علیه السلام است. راوی، ماجرا را چنین شرح می دهد:

... چون امام کاظم علیه السلام درگذشت، برادران امام هشتم او را به محضر طلحی قاضی کشاندند. عباس بن موسی (یکی از برادرها) به قاضی گفت: «أصلحك الله و أمتع بك»؛ خدا عمرت را زیاد کند و سایه ات را از سر مسلمانان کم نکند. در ته این وصیتنامه گنجی و گوهری است و این برادر ما می خواهد آن را پنهان کند و خودش بردارد و به ما ندهد و پدر مرحومم همه چیز را به اختیار او گذاشته و ما را بی چیز و بینوا رها کرده و اگر نبود که خودداری می کنم در برابر همه، به شما خبر قابل توجهی می دادم ... عباس به قاضی گفت: «أصلحك الله! مهر وصیتنامه را بردار و هر چه در آن است بخوان.» ابوعمران گفت: «من مهر آن را بر نمی دارم. آنچه لعنت پدرت به من امروز نثار کرده مرا بس است.» عباس گفت: «من خودم مهر آن را بردارم؟» قاضی گفت: «تو خود دانی.» عباس مهر را برداشت و چون وصیت نامه را خواندند در آن اخراج برادران از وصیت و اقرار على علیه السلام ثبت بود و نوشته بود همه

ص: 279

آنها در اختیار و ولايت على الرضا هستند چه بخواهند و چه نخواهند و آنها همه از حق تصرف در صدقه، وقف و دیگر اموال و امور خارجند. گشودن وصیت نامه برای آنها بالا و رسوایی و خواری شد و برای علی الرضا سرافرازی و خیر و در وصیت نامه ای که عباس باز کرد، این شهود قید شده بود ... و روی ام احمد را در مجلس قاضی باز کردند چون مدعی شدند خود او نیست، تا روی او را گشودند و او را شناختند و در این وقت ام احمد گفت: «آقایم (امام کاظم) به خدا به من فرمود که تو را به زور بگیرند و به محضرها بکشانند.» اسحاق بن جعفر او را از این سخن منع کرد گفت: «خاموش، زن هر که باشد ضعیف است، من گمان ندارم آن حضرت هیچ همچو حرفی زده باشد!»

سپس على الرضا رو به عباس کرد و فرمود: «ای برادر، من می دانم بدهکاری و دیون به شما فشار آورده و شما را بدین کار و کشمکش واداشته. ای سعید تو برو معین کن چه اندازه بدهکارند و همه را بپرداز و من به خدا از همراهی با شما و احسان به شما کوتاهی نکنم تا زنده باشم. شما هر چه خواهید بگویید... اما من ای برادرانم، خدا می داند که از دلخوشی، شماها را می خواهم، بار خدایا اگر تو می دانی که من مصلحت آنها را می خواهم و به آنها نیکی کننده ام و صله رحم می نمایم و دلبند کارهای آنها هستم در شب و روز، مرا برای کارهای آنها یاری کن و عوض خير به من عطا کن و اگر قصد دیگری دارم تو علام الغيوبی؛ آنچه را مستحقم به من پاداش بده؛ اگر بد است بد و اگر خوب است خوب. بار خدایا آنها را اصلاح کن و خوشی برای آنها فراهم کن و شیطان را از ما و آنها دور کن و آنها را به طاعت خود یاری ده. تو رفیق رشد و رستگاری! اما من ای برادر، بر خوشی شماها همه حريصم و برای اصلاح و بهی شما در تلاشم و خدا وکیل و شاهد است بر آنچه می گویم...»(1)

ص: 280

خودت، احدی را تا من بمیرم بدان مطلع مکن و چون مردم، هر کدام از پسرانم آمد و آن را درخواست کرد از تو، آن را به او بده و بدان که من مرده ام. به خدا سوگند نشانه ای که آقایم به من داده بود ظاهر شد.» امام رضا علیه السلام آن ها را از او دریافت کرد و به همه دستور خودداری داد تا خبر رسید و برگشت و دیگر به آن خوابگاه معهود برنگشت به رسم گذشته و چند روزی بر ما نگذشت که طومار خبر مرگ آن حضرت رسید و ما روزشماری کردیم و وارسیدیم در همان وقتی وفات کرده بود که ابوالحسن همان اقدام را کرد و خوابگاه سفارشی را ترك كرد و امانت معهوده را دریافت نمود».(1)

هم چنین در نقلی دیگر آمده اکه ام احمد کیسه ای حاوی ودیعه و شش هزار دینار به امام رضا علیه السلام دادند.(2)

نتیجه آن که، برخی به استناد حديث غسل جمعه، به دلیل نامعلوم بودن احوال وی، رأی به عدم وثاقت ام احمد داده اند، اما با بررسی دیگر روایات، که وی، فرد مورد اعتماد امام کاظم علیه السلام بوده، ثقه بودن او مشخص می شود.(3) از این رو ام احمد، فردی عالمه، محدثه، امامی مذهب، ثقه و مورد اعتماد امام زمان خویش بوده است. در بزرگی او همین بس که وی مادر احمد، معروف به شاهچراغ، مدفون در شهر شیراز است. در شرح حمایت احمد از ولایت امام رضا علیه السلام چنین آمده است:

... وقتی خبر شهادت موسی بن جعفر علیه السلام در مدینه منتشر شد، اهالی مدینه به در خانه ام احمد آمدند. احمد با آنها به طرف مسجد رفت. چون خیلی با جلالت و عابد و پارسا و بافضل بود و کراماتی نیز داشت، مردم خیال کردند خلیفه و جانشین پدرش اوست. با او به امامت بیعت کردند. از آنها بیعت گرفت؛ بعد بر فراز منبر رفت و خطبه ای در نهایت بلاغت و فصاحت

ص: 282

ایراد کرد. آن گاه گفت: «مردم! همان طور که اکنون همه شما با من بیعت کردید و بیعت من به گردن شماست، من نیز با برادرم علی بن موسی الرضا علیه السلام بیعت کرده ام. بدانید او امام و خلیفه پیغمبر است بعد از پدرم. او ولي الله است که اطاعتش بر من و شما از جانب خدا و پیغمبر واجب است، هر دستوری به ما بدهد.» تمام حاضرین گفتار او را با جان و دل پذیرفتند و از مسجد خارج شدند. پیش رو آنها احمدبن موسی بود. به در خانه حضرت رضا آمدند. با علی بن موسی الرضا علیه السلام تجدید بیعت کردند. حضرت رضا علیه السلام برای احمد دعا کرد و او پیوسته ملازم خدمت برادر بود تا این که مأمون از پی حضرت رضا فرستاد و او را برای ولایت عهدی به مرو دعوت کرد.

این احمد همان کسی است که در شیراز دفن شده و معروف به سید سادات و اهالی شیراز او را شاه چراغ می نامند. در زمان مأمون با گروهی قصد شیراز کرد. منظورش این بود که خدمت برادرش حضرت رضا علیه السلام برسد. وقتی قتلغ خان فرمانروای شیراز از طرف مأمون این جریان را شنید، به دفع او از شیراز خارج شد و در محلی به نام خان زینان که هشت فرسخ از شیراز فاصله داشت روبه رو گردید. بین دو طرف جنگ در گرفت. یکی از سپاهیان قتلغ گفت: «اگر منظور شما رسيدن خدمت حضرت رضاست او از دنیا رفته.» اطرافیان احمد که این حرف را شنیدند، از گردش پراکنده شدند. با او جز چند نفر از بستگان و برادرانش باقی نماند. وقتی امکان بازگشت برایش نبود، به جانب شیراز رهسپار گردید. مخالفین از او تعقیب کردند و در محلی که دفن شده او را کشتند. بعضی در شرح حالش نوشته اند که وقتی وارد شیراز شد، در گوشه ای پنهان گردید و مشغول به عبادت پروردگار شد تا به اجل خود از دنیا رفت ...»(1)

ص: 283

را که در دست داشتم نزدیک ببرم. سپس آن زن آلزبیری ما را مخاطب قرار داد و گفت: مرا پسندیدید و با این ازدواج موافقید؟» ما نظر موافق خود را اعلام داشتیم. بعد از آن حضرت موسی بن جعفر علیه السلام با وی ازدواج نمود.(1)

هرچند شیخ طوسی در رجال خود می گوید دلیلی بر ثقه بودن او یافت نشده،(2) به دلیل این که نظر او مورد اعتماد امام واقع شده، می توان او را فردی معتبر دانست.

نکته مهم دیگر در مورد سعیده این است که در منابع، از افراد دیگری با همین نام یاد شده و احتمال این که یک شخصیت باشند نیز وجود دارد:

در یکی از روایات، از فردی با نام سعیده، به عنوان کنیز ام فروه، همسر امام باقر و مادر امام صادق علیه السلام ياد شده است.(3) در برخی دیگر از روایات، از دو خواهر با نام های سعیده و منه که خواهران محمدبن ابی عمیر زیاد بن عیسی از دی بودند،(4) یاد شده است. این دو خواهر به خدمت امام صادق علیه السلام رسیدند و از ایشان درباره مصافحه با محارم سؤال نمودند.(5) سعیده را از اصحاب امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام محدثه، امامی مذهب و فردی صالحه دانسته اند که حکم بن مسکین از او روایت کرده است.(6)

هم چنین در منابع، از فردی دیگر با نام سعیده یاد شده که جاریه(7) و کنیز امام

ص: 285

صادق علیه السلام و فردی ممدوح(1) بود و امام رضا علیه السلام او را اهل فضل خواندند. به فرمایش امام رضا علیه السلام، او نزد امام صادق علیه السلام مطالبی آموخت که وصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از جمله آنها بود. هم چنین به نقل از پدرشان فرمودند که امام هفتم به سعیده فرمود: «از خدا می خواهم همان طور که در دنیا خداوند تو را به من معرفی کرد، در آخرت نیز تو را به ازدواج من در آورد.» نیز آمده است منزل او نزديك خانه حضرت صادق علیه السلام بود و جز برای زیارت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و رفتن به مکه خارج از خانه دیده نشد. آخرین کلام او هنگام مرگ این بود که «به پاداش الهی خرسندیم» و از سخن او این بود: «از ثوابی که بدان رسیدیم راضی و از عقاب ایمن شدیم.»(2) او را از اصحاب امام باقر علیه السلام هم دانسته اند.(3)

با توجه به مطالب مذکور، این احتمال تقویت می شود که سعیده، جاریه حضرت صادق علیه السلام، همان سعیده از اصحاب امام کاظم علیه السلام باشد. از سوی دیگر، با توجه به انتساب سعیده، کنیز ام فروه و سعیده دختر ابی عمیر به خاندان ائمه : می توان این احتمال را نیز مطرح کرد که هر چهار شخصیت مذکور، یک فرد باشند.

است که امام هشتم او را با پیراهن خویش به خاک سپردند.(1) همچنین وی در زمان امام سجاد علیه السلام در حالی که پیرزنی فرتوت شده بود، به واسطه کرامتی از امام چهارم جوانییش بازگشت.(2)

با توجه به این گزاره ها، حبابه دختری با نام فاطمه داشته که از راویان امام حسن و امام حسین علیه السلام بوده است.(3) شیخ طوسی به این مطلب اذعان کرده که ام البراء، از اصحاب امام سجاد علیه السلام بوده و گفته او همان حبابه است، اما در مورد نام حبابه که در زمره اصحاب سایر ائمه : آورده، چنین کنیه ای را متذکر نشده است؛(4) حال این احتمال تقویت می شود که دو نفر با یک شخصیت معرفی شده اند. به ویژه آن که زمان بازگشت جوانی او نیز در زمان امام سجاد علیه السلام ذکر شده است.

او از امام علی علیه السلام دلیل امامت خواست. امام نیز با دست، به ریگی که بر زمین افتاده بود اشاره نمودند و به حبابه فرمودند: «آن را نزد من بیاور.» آن حضرت ریگ را در کف دست خود گذاشتند و آن را با دست خویش نرم کردند. سپس نگین انگشتری را که نام آن حضرت بر آن نقش بسته شده بود، بر روی شن های نرم شده نهاده، آن را مهر کردند. سپس فرمودند: «کسی امام به حق است که دارای چنین معجزه و کرامتی باشد.» حبابه نیز بعد از شهادت هر امام، به خدمت امام بعدی می رسید و از او درخواست چنین کاری می کرد و این روایت و معجزه را برای افراد بازگو می نمود. او این کرامت را از امام کاظم علیه السلام نیز نقل کرده است.(5)

ص: 287

غنیمه را بانویی امامی مذهب دانسته اند که تا پیش از سال 183 قمری در قید حیات بوده است.(1)

روایت نقل کرده است. امام کاظم علیه السلام نیز به نقل از پدران خویش از پیامبر صلی الله علیه و آله چنین نقل فرمودند:

روز قیامت، هیچ بنده ای نمی تواند قدم از قدم بردارد تا اینکه چهار سؤال از او پرسیده شود: عمر خود را چگونه گذرانده؛ جوانی خود را در چه کارهایی سپری کرده؛ ثروت خود را چگونه به دست آورده و در چه راهی مصرف نموده و از محبت اهل بیت :(1)

11.- وسائل الشيعه، قم: مؤسسه آل البيت علیه السلام لإحياء التراث، چاپ دوم، 1414ق.

12. حمیری قمی، ابي العباس عبدالله بن جعفر (300ق)، قرب الاسناد، قم: مؤسسه آل البيت علیه السلام لاحياء التراث، چاپ اول، 1413ق.

13. خوئی، سید ابو القاسم (1411ق)، معجم رجال الحدیث، بی جا: بینا، چاپ پنجم، 1413ق/1992م.

14. - کتاب الطهاره، قم: افست عن منشورات مدرسه دارالعلم، 1414ق.

15. راوندی، قطب الدین (573ق)، الخرائج و الجرائح، تحقیق سید محمدباقر موحد ابطحی، قم: مؤسسة الإمام المهدی، چاپ اول، 1409ق.

16. سیدبحر العلوم (1212 ق)، الفوائد الرجاليه، تحقيق محمدصادق بحر العلوم، حسین بحر العلوم، تهران: مکتبی الصادق، چاپ اول، 1363ش.

17. سید محسن امین (1371ق)، اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، چاپ اول، بی تا

18. شبستری، عبدالحسين (معاصر)، الفائق في رواه و اصحاب الامام الصادق علیه السلام، قم: مؤسسه، نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ اول، 1418ق.

19. شیخ صدوق (381)، من لایحضره الفقيه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسی، بی تا

20. - الخصال، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول، 1403ق/ 1362ش.

21.- کمال الدین و تمام النعمه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ اول، بی تا.

22. - امالی، قم: مركز الطباعة و النشر في مؤسسة البعثه، چاپ اول، 1417ق.

23. شیخ طوسی (460ق)، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ اول، 1415ق.

ص: 292

24- ، تهذیب الأحکام، تحقيق و تعليق حسن موسوی خرسان، تهران: دار الكتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1364ش.

25. شیخ کلینی (329ق)، کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، 1363ش.

26.-، اصول کافی، ترجمه آیت الله کمره ای، قم: اسوه، چاپ سوم، 1375ش.

27. شیخ مفید، محمد بن نعمان (413 ق)، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.

28. صفار، محمد بن حسن (290ق)، بصائر الدرجات، تصحیح و تعليق حسن کوچه باغی، تهران: اعلمی، چاپ اول، 1404ق/ 1362ش.

29. طباطبایی بروجردی، سید حسین (1383ق)، جامع أحادیث الشیعه، قم: مهر، چاپ اول، 1414ق/ 1372ش.

30. علامه حلی (م 726)، منتهی المطلب (ط.ج)، مشهد: مجمع البحوث الإسلاميه، جلد دوم، چاپ اول، 1413ق.

31. -، منتهی المطلب (ط.ق)، بی جا، طبعه حجريه، جلد اول، بی تا.

32. -، خلاصه الأقوال، تحقيق جواد قیومی، بی جان مؤسسي النشر الاسلامی، چاپ اول، 1417ق.

33. علامه مجلسی، (1111ق)، بحارالأنوار، تحقيق محمد مهدی سید حسن خرسان، محمدباقر بهبودی، سید ابراهیم میانجی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج 48، 63 و 101، چاپ سوم، 1403ق/ 1983م.

34. -، زندگانی حضرت امام موسی کاظم علیه السلام (ترجمه بحار الانوار)، ترجمه موسی خسروی، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، 1377.

35. محمد حسون، أم على مشکور (معاصر)، اعلام النساء المؤمنات، تهران: اسوه، چاپ اول، 1379ش.

36. تستری، محمد تقی (معاصر)، قاموس الرجال، قم: مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ اول، 1425ق.

ص: 293

37. مسعودی، علی بن حسین، (346ق)، اثبات الوصية للإمام علی بن ابی طالب، قم: انصاریان، چاپ سوم، 1426ق.

38.-، اثبات الوصیه، ترجمه محمدجواد نجفی، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.

39. نجاشی، ابي العباس احمد بن علی (450ق)، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ پنجم، 1416ق.

40. نعمانی، محمد بن ابراهيم (380ق)، الغيبه، تحقيق فارس حسون کریم، قم: انوار الهدی، چاپ اول، 1422ق.

41. نمازی شاهرودی، علی (م 1405ق)، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران: حیدری، چاپ اول، 1415ق.

ص: 294

پرداخته و با خبر فرمانروایان عجم قبل از ظهور اسلام ادامه می یابد. جلد دوم، شرح زندگی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله از هنگام تولد و نیز حکومت های مقارن تولد آن حضرت در ایران و سایر بلاد است. جلد سوم، به زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله پس از رسالت تا رحلت ایشان و خلفای راشدین پرداخته است. جلد چهارم، به خلفای بنی امیه و سپس بنی عباس اختصاص دارد و با شرح زندگی المسترشد عباسی خاتمه می یابد. جلد پنجم نیز به تفصیل و مقابله نسخ مختلف کتاب پرداخته است.

نویسنده کتاب در آن جا که از مهدی عباسی و سیره و روش وی یاد می کند، به ذکر خاطره ای از ربيع، حاجب مهدی عباسی می پردازد. داستان از این قرار است که در زمان مهدی عباسی، پس از چند روزی که امام کاظم علیه السلام به جرم دعوی امامت محبوس بودند، در نیمه شب، زمانی که مهدی برای عبادت و تهجد بر می خیزد، در حین قرائت قرآن به آیه ای بر می خورد که در آن خداوند کسانی را که قطع رحم کرده اند توبیخ و لعن فرموده است. بنابراین به شدت منقلب شده، اشک از دیدگانش جاری می گردد و در همان نیمه شب با احضار امام علیه السلام از آن حضرت پیمان بر عدم خروج بر خودش را می گیرد و حضرت را در حضور ربیع حاجب، آزاد می کند.(1)

را در پی انتصاب فردی با گذشته آکنده از ظلم و جور به ولایت منطقه شیعه نشین نیشابور، به رشته تحریر در آورده است. شرح هایی که بر آن نوشته شده، گویای ارزش تاریخی رساله است. خوارزمی در این نامه، بر مصائبی که بر ائمه شیعه و پیروان آن رفته، مروری غمناک دارد. وی در مورد امام کاظم علیه السلام نیز با اشاره ای بسیار کوتاه، به شهادت آن حضرت می پردازد

... موسی کاظم علیه السلام در زندان به شهادت رسید(1)

که رشيد هارون معدلان به ری فرستاد که گواه گیرد به املاکی. پس موسی گفت:" يا فلان بن فلان " و همه را نام ببرد:" امروز زهر خورده ام فردا سرخ گردم و پس فردا زرد و باز سیاه و اندران بمیرم." و هم چنان بود. پس او را به جانب غربي بغداد دفن کردند، آن جا که اکنون به بغداد مقابر قریش خوانند. و عمر او 54 سال بود. فرزندانش: علی، ابراهیم، عقیل، هارون، الحسن و الحسين، عبد الله، اسماعیل، عبيد الله، محمد، احمد، جعفر، یحیی، اسحاق، عباس، حمزه، عبد الرحمن، القاسم، جعفر، زید؛ و دختران: خدیجه، ام فروه، ام اسماء، عليه، فاطمه، فاطمه، فاطمه، فاطمه، ام کلثوم، ام کلثوم، ام عبدالله، زینب، ام القاسم، حلیمه، اسما، محموده، امامه، میمونه. جملت بیست پسر و هجده دختر خداوند تعالی او را داده بود - و السلام.(1)

نکات:

- کنیه: ابا الحسن و ابا ابراهیم

- لقب: كاظم و عبد صالح

- مادر: حمیده بنت صاعد بربری

- چگونگی شهادت: تصریح به این که امام به وسیله زهر مسموم شدند به شهادت رسیدند.

- سال شهادت: 187 قمری

- معجزه حضرت: حضرت قبل از شهادت، از حالات خود وچگونگی شهادتش در آینده خبر دادند؛ علاوه بر این که افراد ناشناس را به نام و نام پدرشان خواندند.

- مدت عمر:54 سال

- محل دفن: در مقابر قریش در جانب غربی بغداد

تعداد فرزندان: 38 تن؛ بیست پسر و هیجده دختر

ص: 300

وقتی به مدینه رسید بار عام داد و از هر قشری به دیدار وی می آمدند. تا آن که روزی حاجب خبر داد که موسی بن جعفر علیهما السلام به دیدار هارون آمده است. تواضع و احترام وافری که مأمون از پدرش در مقابل امام مشاهده کرد، وی را شگفت زده نمود و وقتی از هارون درباره امام پرسید، او گفت: «این امام مردم است در حالی که ما فقط امام جماعتیم آن هم با قهر و غلبه.»(1)

در خلال این داستان، اطلاعاتی از زندگی امام علیه السلام عرضه شده، از جمله:

- مامون، امام کاظم علیه السلام را پیرمردی می ببیند که از شدت عبادت زرد و رنجور شده است؛

- هارون امام را گاه به ابوالحسن و گاه به ابو ابراهیم لقب می دهد؛

- حضرت کاظم علیه السلام مأمون را به خلافت بعد از پدرش بشارت می دهد؛

- ترس هارون از قیام امام و شیعیان آن حضرت: هارون بر خلاف تواضع بسیاری که در مقابل امام از خود نشان میداد فقط دویست دینار برای ایشان فرستاد و در پاسخ به مأمون که از علت آن جویا شد، گفت: «اگر بیشتر از این دهم، چه ضمانتی وجود دارد که فردا با صدهزار از شیعیان و موالیان خود که مسلح به شمشیرند، بر من خروج نکند. فقر او و شیعیانش برای سلامت ما بهتر است!»

اهل بیت : تلاش بسیار کرد و برای مناظره و مباحث علمی به مناطق مختلف ایران چون طبرستان، ری، قم، بروجرد و اصفهان سفرها نمود و کتاب هایی در این زمینه نگاشت مانند مناقب الطاهرین، کامل بهایی یا احوال السقيفه، تحفه الابرار في مناقب الائمة الاطهار، الأصول في امامه آل الرسول، اسرار الأمامه، معجزات النبی و الائمه :(1) تالیفات طبری به فارسی و عربی است. آثار وی به فارسی عبارتند از :

- موضوع تشکیل اسماعیلیه و این که عده ای معتقد شدند اسماعیل نمرده و امام صادق علیه السلام بر وی نص کرده اند.

- شعب شیعه: ناووسیه، افطحیه، اسماعیلیه، قرامطه

- نصوص رسیده از امام صادق علیه السلام بر امامت امام کاظم علیه السلام

- نقل این جریان که سندی بن شاهک پس از مسموم ساختن امام کاظم علیه السلام هشتاد نفر از اعیان را جمع کرد که به آنها نشان دهد جایگاه امام خوب و مورد احترام است و اکنون حضرت به مرگ طبیعی از دنیا می رود. اما امام به سخن آمدند و فرمودند: «اینان مرا به خرما مسموم ساخته اند و به زودی خواهم مرد» و سندی به لرزه در آمد.

- روایتی دیگر در شهادت ایشان: شیعیان معتقدند که یحیی بن خالد به وسیله خرما و ریحان مسموم، آن حضرت را به شهادت رساند و به دشمنی های یحیی بن خالد با امام اشاره کرده است.

- معجزات آن حضرت:

* نقل از علی بن یقطین در این که هارون می خواست امام را خجل گرداند، به ساحری دستور داد که بر نان طلسمی بخواند که هر وقت امام می خواست دست به سوی نام ببرد، گرده نان از پیش او می پرید و هارون و دیگران می خندیدند. امام در خشم شدند و به صورت حیوانی که بر پرده ای کشیده شده بود، دستور دادند که ساحر را بگیرد. صورت در همان لحظه به صورت شیری درنده ظاهر شد و ساحر را بلعید؛

*سخن گفتن در مهد با یکی از یاران امام صادق علیه السلام

*خبر دادن از مرگ افراد؛

* خبر دادن از افکار و نیات مردم؛

* حفظ جان شیعیان در مقابل هارون؛

ص: 305

* این که شیری به خدمت حضرت آمد و از ایشان خواست که دعا کند تا حمل بر جفتش آسان گردد؛

* خبر دادن از مقدار اموالی که شیعیان برای آن حضرت فرستاده بودند؛

* داستان شطيطه و حاضر شدن در مرگ این بانو و نماز خواندن بر وی با وجود دوری مسافت؛

* پاسخ به سؤالات مردم بدون خواندن نامه های ایشان؛

* زنده کردن گاو بیوه زن.

- سخن از فضل بن ربیع زندان بان حضرت درباره عبادت طولانی ایشان که بدون وقفه و بدون نیاز به تجدید وضو در تمام شبانه روز ادامه می یافت. صبر و تحمل حضرت در مقابل آزارهای یکی از اولاد عمر بن خطاب در مدینه. هارون با این بیان که ایشان از رهبانان بنی هاشم هستند، حضرت را توصیف کرد.

- نقل روایتی دیگر در شهادت حضرت: فضل بن يحيی برمکی به حضرت زهر داد.

- نقل روایتی دیگر در شهادت حضرت: هارون شنید مردم او را امام خود می دانند، لذا بیست عدد خرمای زهر آلود برای آن حضرت فرستاد وحضرت را سوگند داد که آنها را خودش بخورد و به این وسیله ایشان را به شهادت رساند.

- سؤالات هارون از امام و پاسخ های آن حضرت

- تعداد فرزندان: 37 فرزند و ذکر ویژگی های فرزندان.

بر خلاف کتاب مناقب الطاهرین که در آن بیش از پنجاه صفحه به امام کاظم علیه السلام اختصاص یافته، طبری در این کتاب به اختصار به آن حضرت پرداخته است:

ولادت موسی علیه السلام در مدینه بود در سنه ثمان و عشرین و مائه و شهيد درگذشت در بغداد به زهر سندی بن شاهک به اشارت هارون - عليه اللعنه - هفتم رجب سنة ثلاث وثمانين و مائه، وعمر او 59 سال بود و مادر او ام الولد بود حمیده بربریه نام او، و مدت خلافت او 35 سال بود و اولاد او 38 تن بودند. اما امام، علی بن موسی الرضا بود و قبر وی در بغداد است(1)

نکات:

- سال تولد: 128 قمری

- نام مادر: حمیده بربریه

- شهادت: هفتم رجب سال 183 قمری در بغداد به زهر سندی و دستور هارون و مدفن ایشان در بغداد

- مدت عمر: 59 سال

- مدت امامت: 35 سال

- تعداد فرزندان: 38 نفر

تشیع در قرن هشتم هجری به شمار می آید.

همان گونه که از نام کتاب پیداست شیخ حسن سعی کرده تاریخ امامان دوازده گانه شیعه را به شعر در آورد. وی هر چند به سروده هایش نام تاریخ داده، از معرفی اجمالی امامان علیه السلام فراتر نرفته و از شرح زندگی ایشان خبری نیست. آن چه در مورد امام کاظم علیه السلام به شعر در آورده، موارد ذیل است:

- نام: موسی

- القاب: عبد صالح و كاظم

-کنیه: ابوالحسن

- تاریخ ولادت: نهم جمادی الثادی سال 128قمری.

- محل تولد: منطقه ای بین دو شهر به نام ابواء

- مادر: حمیده بربریه

- تعداد فرزندان: 37 فرزند شامل على الرضا، ابراهیم، قاسم، عباس، حمزه، محمد، احمد، اسماعیل، عبيد الله، اسحاق، هارون، حسن، فضل، جعفر، سلیمان، زید، دختران: رقیه، فاطمه، کلثوم (از هر کدام صغری و کبری) عایشه لبابه، میمونه، زینب، خدیجه، ام سلمه و بريهه.

- نقش انگشتری: العزه لله الجميع

- مدت عمر: 54 سال

- مدت امامت: 35 سال

- خلفای هم عصر: منصور، مهدی، هادی و هارون

- شهادت: سال 188 قمری روز چهارشنبه دهم ماه رجب در زندان سندی بن شاهک به وسیله زهرا

- مدفن: دار السلام بغداد در مقابر قريش

ص: 308

می باشند و مجموع برادران و فرزندان در مصر و مدینه و موصل و بغداد و عراق عجم و شیراز و اهواز و دامغان و خراسان مقیمند.»(1)

آن گونه که از قراین بر می آید بناکتی شیعه نیست و مطالب کتاب عبارتند از: تولد: در 128قمری در ابواء در هشتم صفر، روز یکشنبه یا سه شنبه

طول عمر: 51 سال و 5 ماه و 17

روز رحلت: سال 183 قمری در جمعه 25 رجب در بغداد در زمان هارون وی قائل به شهادت حضرت نیست

تعداد فرزندان: 37 فرزند؛ هیجده پسر و نوزده دختر که نام همه را آورده

بناکتی کتاب جامع التواريخ رشیدی را عمده ترین منبع خود می داند(2) اما مانند اکثر نویسندگان فارسی زبان هم عصرش، سند هر مطلب را به طور مشخص نیاورده و این از نقاط ضعف كتاب محسوب می شود.

گزیده هنگام شرح زندگانی امامان می گوید:

فصل سوم از باب سیوم در ذکر تمامی ائمه معصومین -رضوان الله عليهم اجمعین - که حجة الحق على الخلق بودند، مدت اقامتشان از رابع صفر سنه تسع و اربعین تا رمضان سنه اربع و ستین و مأتین دویست و پانزده سال و هفت ماه. ائمه معصوم اگر چه خلافت نکردند، اما چون مستحق، ایشان بودند، تبرك را از احوال ایشان، شمه ای بر سبیل ایجاز ایراد می رود.(1)

نیز در ظفرنامه که اثری منظوم در تاریخ اسلام است، ارادت قلبی خود را به امام على علیه السلام و نیز سایر امامان علیه السلام آشکار ساخته و مقام عصمت آنان را یاد آور شده است. وی در مقدمه، پس از مدح خلفای راشدین آورده است:

...که دارند شهرت دوازده امام *** همه بوده معصوم چون باب و مام(2)

تاریخ گزیده در شش باب و هر باب در چندین فصل تنظیم شده است: باب اول در ذکر پیامبران؛ باب دوم در ذکر پادشاهان پیش از اسلام؛ باب سوم ذکر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله خلفاء اولاد و اصحاب آن حضرت باب چهارم در ذکر پادشاهان پس از اسلام؛ باب پنجم در ذکر والیان شهرهاو قراء و باب ششم در ذکر زادگاه مستوفي شهر قزوین.

وی در فصل سوم از باب سوم، پس از شرح سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و خلفای راشدین، به زندگانی امامان دوازده گانه شیعه پرداخته است. وی در مورد امام كاظم علیه السلام می گوید: