سرشناسه:مکارم شیرازی، ناصر، 1305 -
Makarem Shirazi, Nasir
عنوان قراردادی:تفسیر نمونه .برگزیده
عنوان و نام پديدآور:تعلیم و تربیت در تفسیر نمونه/ مکارم شیرازی؛ تهیه و تنظیم محمدجواد اسکندرلو.
مشخصات نشر:قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، 1399-
مشخصات ظاهری:2 ج.
شابک:دوره.978-964-533-354-4 : ؛ ج.1.978-964-533355-1 : ؛ ج.2.978-964-533-356-8 :
وضعیت فهرست نویسی:فیپا
موضوع:تفاسیر شیعه -- قرن 14
Qur'an -- Shiite hermeneutics -- 20th century
موضوع:اسلام و آموزش و پرورش -- جنبه های قرآنی
Islamic education -- Qur'anic teaching
شناسه افزوده:اسکندرلو، محمدجواد، 1340 -، گردآورنده
شناسه افزوده:Eskandarloo, Muhammad Jawad
رده بندی کنگره:BP98
رده بندی دیویی:297/179
شماره کتابشناسی ملی:6247606
اطلاعات رکورد کتابشناسی:فیپا
ص: 1
ص: 2
تعلیم و تربیت در تفسیر نمونه
مکارم شیرازی
تهیه و تنظیم محمدجواد اسکندرلو.
ص: 3
ص: 4
فصل ششم: عوامل نظرى تربيت و سازندگى... 19
تفكر... 21
تفسير... 21
گوشه اى از روايات اسلامى در زمينۀ فكر و انديشه... 23
الف) تفكر بزرگ ترين عبادت است... 23
ب) يك ساعت تفكر از يك شب عبادت بهتر است... 24
ج) تفكر، سرچشمۀ عمل است... 24
تفكر، تعقل، تذكر... 24
اولى الابصار كيان اند؟... 25
«اولوالالباب» كيان اند؟... 26
يكى از مصداق هاى روشن تفكر... 27
روح «ذكر» فكر است... 28
يقين و مراحل آن... 28
ايمان نوعى عشق است نه درك و عقل... 31
ايمان، سرچشمۀ محبوبيّت... 32
تفسير... 32
ص: 5
نكته ها:... 36
1. محبت على عليه السلام در دل هاى مؤمنان... 36
2. تفسير جملۀ «يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ»... 38
ايمان، و امدادهاى غيبى... 39
نكته ها:... 39
1. جوانمردى و ايمان... 39
2. ايمان و امدادهاى الهى... 40
آرامش روح در سايۀ ايمان... 40
تفسير... 41
دو نكته دربارۀ اين آيه... 45
ايمان و آرامش... 49
رابطۀ علم و ايمان... 50
ايمان همراه با عمل... 51
دل هاى آمادۀ ايمان... 52
آثار ايمان و كفر... 54
پاداش دنيوى ايمان... 56
شرط پيروزى، ايمان و استقامت... 58
ايمان به معاد و نقش آن در تربيت انسان ها... 61
بازتاب معاد در زندگى انسان ها... 63
اثرات شوم انكار معاد... 66
توبه... 68
حقيقت توبه... 68
توبه، درى به سوى رحمت خدا... 71
توبۀ حقيقى كدام است؟... 72
ص: 6
يكى از معانى توبه... 73
منظور از توبۀ خدا بر پيامبر صلى الله عليه و آله در اين آيه چيست؟... 74
آيۀ «توبه» اميدبخش ترين آيۀ قرآن... 75
توبه كاران... 76
به سوى پروردگارتان بازگرديد... 77
تفسير... 78
خداوند همۀ گناهان را مى آمرزد... 78
راه توبه به روى همه باز است... 83
شرايط پذيرش توبه... 84
شرط مهم قبولى توبه... 89
تبديل سيئات به حسنات... 90
تا ايمان نباشد توبه محقّق نمى شود... 92
توبه هاى بى فايده... 93
توبه در سن چهل سالگى... 94
توبه و جبران... 96
داستان مرد نبّاش... 96
افراد گنهكارى كه با شنيدن آيۀ 16 سورۀ «حديد» توبه كردند... 97
اسباب آمرزش در قرآن مجيد... 100
توجه به خدا... 102
ذكر خدا در هر حال... 103
توجه به اينكه همه جا ناظر، خداست... 104
توكل... 106
حقيقت توكل و فلسفۀ آن... 108
فلسفۀ توكل... 109
ص: 7
صبر و استقامت... 111
صبر جميل... 112
راه پيروزى بر مشكلات... 113
منظور از لقاء خداوند چيست؟... 115
آيا «صبر» به معنى روزه است؟... 116
صبر و شكيبايى، ايمان، سرمايۀ امامت... 116
نكته: شكيبايى و استقامت رهبران الهى... 119
آن گونه كه مأمور شده اى استقامت كن... 122
همچون پيامبران اولواالعزم شكيبا باش... 123
پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اسطورۀ صبر و استقامت بود... 124
چرا تنها صبر ذكر شده است؟... 126
استقامت در سايۀ آگاهى... 127
نقش ثبات و استقامت... 130
شكيبايى، رمز هر پيروزى است... 131
نزول فرشتگان بر مؤمنان بااستقامت... 131
فصل هفتم: عناصر عملى تربيت و سازندگى... 135
تهذيب نفس، وظيفۀ بزرگ الهى... 137
رستگارى بدون تهذيب نفس ممكن نيست... 138
تقوا بزرگ ترين ارزش انسان... 149
نكته ها:... 150
1. ارزش هاى راستين و ارزش هاى كاذب... 150
2. حقيقت تقوا... 155
آثار تقوا در روح و در اجتماع... 159
ص: 8
1. ايمان به غيب... 159
2. ارتباط با خدا (اقامۀ نماز)... 160
3. ارتباط با انسان ها (انفاق)... 161
دو نكتۀ قابل توجه... 162
4. ايمان به تمام پيامبران خدا... 162
5. ايمان به رستاخيز... 163
رابطۀ تقوا و روشن بينى... 164
رابطۀ تقوا و عمران و آبادى... 166
تقوا و نجات از مشكلات... 168
سيماى پرهيزكاران... 170
بخشى از پاداش عظيم پرهيزكاران... 176
نكته ها:... 181
1. عطاياى متقين و كيفرهاى طغيانگران... 181
2. شراب هاى بهشتى... 182
نماز... 183
نماز و صبر... 183
اهميت فوق العادۀ نماز... 185
اميدبخش ترين آيۀ قرآن... 187
نماز، بهترين وسيلۀ ياد خدا... 190
خشوع، روح نماز است... 191
نماز، بازدارنده از زشتى ها و بدى ها... 194
تفسير... 194
نكته: تأثير نماز در تربيت فرد و جامعه... 200
پيوندى با خالق و پيوندى با خلق... 205
ص: 9
نكته ها:... 205
1. پيوندى با خالق و پيوندى با خلق... 205
2. چرا پنهان و آشكار؟... 206
قيام شبانه براى تلاوت قرآن و نيايش... 207
فضيلت نماز شب... 209
نماز شب يك عبادت بزرگ روحانى... 209
نماز و اصلاح جامعۀ انسانى... 213
اثر فوق العادۀ نماز در تقويت روحى مجاهدان... 214
نمازگزاران، انسان هايى شايسته اند... 216
روزه... 218
«روزه» در امت هاى پيشين... 218
1. پيشينۀ روزه... 218
2. اثر اجتماعى روزه... 220
3. اثر بهداشتى و درمانى روزه... 220
4. اثر تربيتى روزه... 222
«سياحت» به معناى روزه است... 223
امتياز ماه رمضان... 224
روزۀ سكوت... 226
دعا و نيايش... 227
دعا و نيايش و اثرات آن... 227
1. حالات دعاكننده... 230
2. پاكى غذا از حرام... 231
3. نياز واقعى... 232
اهميت دعا و شرايط استجابت... 233
ص: 10
موانع استجابت دعا... 237
اگر دعاى شما نبود ارزشى نداشتيد... 238
نكته: دعا راه خودسازى و خداشناسى... 240
آداب دعا كردن... 242
چرا دعاها با «ربّنا» شروع مى شود؟... 242
تلاش براى معاش، هم رديف جهاد... 244
اسلام همه را به تلاش دعوت مى كند... 245
تفسير... 245
نكاتى دربارۀ شرايط و عوامل رزق و روزى... 247
1. اسباب و سرچشمه هاى روزى... 247
مواسات با ديگران... 251
تقسيم ارزاق و تلاش براى زندگى... 252
فايدۀ تلاش و كوشش... 257
كيفيت كار مهم است نه كميت... 258
هنگامى كه از كار مهمى فراغت مى يابى به مهم ديگرى بپرداز... 259
مذمت بيكارى در احاديث اسلامى... 261
اهميت صلۀ رحم در اسلام... 262
نقش صلۀ رحم در ازدياد عمر در سخن پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله... 264
توضيح... 266
آنجا كه پيوندها گسسته مى شود... 267
اسلام و رهبانيت... 269
سرچشمۀ تاريخى رهبانيت... 271
مفاسد اخلاقى و اجتماعى ناشى از رهبانيت... 272
امر به معروف و نهى از منكر... 274
ص: 11
دعوت به حق و مبارزه با فساد... 274
1. «معروف» و «منكر» چيست؟... 277
2. آيا امر به معروف يك وظيفۀ عقلى است يا تعبدى؟... 277
3. اهميت امر به معروف و نهى از منكر... 278
4. آيا امر به معروف موجب سلب آزادى است؟... 280
5. آيا امر به معروف و نهى از منكر هرج ومرج ايجاد نمى كند؟... 281
6. امر به معروف و نهى از منكر از خشونت جداست... 281
نتيجۀ تشويق كار نيك يا بد... 282
امر به معروف و نهى از منكر در روايات اسلامى... 286
پاسخ به يك ايراد در باب امر به معروف... 286
فصل هشتم: آداب اسلامى... 291
آداب تلاوت قرآن... 293
آداب معاشرت اسلامى... 299
الف) آداب معاشرت در سخنان پيشوايان اسلام... 299
ب) آداب راه رفتن... 301
ج) آداب سخن گفتن... 302
د) اهميت حسن خلق در سخن امام باقر و امام رضا عليهما السلام... 303
ه) با بى اعتنايى از مردم روى مگردان... 304
و) محبت متقابل اسلامى... 305
سرمايۀ ادب... 306
الف) ادب، برترين سرمايه است... 306
ب) بلند كردن صدا در كنار قبر پيامبر صلى الله عليه و آله... 309
ج) انضباط اسلامى در همه چيز و همه جا... 310
ص: 12
ميهمان نوازى و حق ميهمان در روايات اسلامى... 313
نكته ها:... 314
1. ميهمان نوازى... 314
2. رعايت سادگى در پذيرايى... 315
3. حق ميهمان... 316
4. وظايف ميهمان... 317
بدون اجازه وارد خانۀ مردم نشويد... 318
تفسير... 319
نكته ها:... 321
1. امنيت و آزادى در محيط خانه... 321
2. منظور از «بيوت غير مسكونه» چيست؟... 324
3. مجازات كسى كه بدون اجازه به داخل خانۀ مردم نگاه مى كند... 324
خانه هايى كه غذا خوردن در آن ها مجاز است... 325
تفسير... 325
نكته ها:... 329
1. آيا خوردن غذاى ديگران مشروط به اجازۀ آن ها نيست؟... 329
2. فلسفۀ اين حكم اسلامى... 331
3. منظور از «صديق» كيست؟... 332
4. تفسير «ما ملكتم مفاتحه»... 333
آداب مجلس... 334
الف) احترام به پيش كسوتان در مجالس... 334
تفسير... 334
نكته ها:... 337
1. مقام علما و دانشمندان... 337
ص: 13
2. آداب مجلس... 338
ب) آداب تحيّت گفتن و سلام... 340
تفسير... 340
هرگونه محبتى را پاسخ گوييد... 340
«سلام» تحيّت بزرگ اسلامى... 341
ج) آداب حضور پيامبر 344...9
شأن نزول... 345
تفسير... 347
آيين دوستى... 352
دوست از نگاه قرآن و روايات... 352
شأن نزول... 352
تفسير... 353
دوست بد مرا گمراه كرد!... 353
نكته: نقش دوست در سرنوشت انسان... 355
دوستى مؤمن با مؤمن در سخن پيامبر صلى الله عليه و آله... 357
دوستانى كه در معاشرت ها به ديگران تعدّى نمى كنند... 358
دوستى براى غيرخدا در قيامت تبديل به دشمنى مى شود... 359
دوستان بى وفا... 360
از دوستى با دروغ گو بپرهيز!... 361
فصل نهم: نكات تربيتى و درس هاى آموزنده... 363
در زندگى پيامبران و قصص قرآنى... 363
نكات تربيتى در داستان يوسف عليه السلام... 365
1. جهاد با نفس... 365
ص: 14
2. پاداش اخلاص... 367
3. متانت و عفت بيان... 368
حضرت يونس عليه السلام... 371
درس هايى بزرگ در داستانى كوچك... 371
درس هاى تربيتى طوفان نوح عليه السلام... 374
الف) پاك سازى روى زمين... 374
ب) مجازات با طوفان چرا؟... 375
ج) نام خدا در هر حال و در همه جا... 375
د) پناهگاه هاى پوشالى... 376
ه) كشتى نجات... 377
جنبه هاى آموزندۀ داستان اصحاب كهف... 378
درس هاى مهمى از داستان ايوب عليه السلام... 381
درس هاى تربيتى در داستان شعيب عليه السلام... 383
1. اهميت مسائل اقتصادى... 383
2. اصالت ها را نبايد فداى تعصب كرد... 384
3. نماز، به توحيد و پاكى دعوت مى كند... 384
4. خودبينى رمز توقف است... 384
5. ايمان و عمل از هم جدا نيستند... 385
6. مالكيت بى قيد و شرط، سرچشمۀ فساد است... 386
7. هدف پيامبران تنها اصلاح بود... 387
نكات آموزندۀ داستان خضر عليه السلام... 387
درس هاى آموزنده از داستان سليمان عليه السلام... 392
درس هاى آموزنده از سرنوشت حضرت موسى عليه السلام... 394
نكات آموزندۀ داستان مؤمن آل فرعون... 396
ص: 15
اين همه درس عبرت در تاريخ پيشينيان!... 397
نكته ها:... 403
1. چهره هاى گوناگون عذاب الهى... 403
2. بادهاى «زاينده» و «نازا»... 404
از تاريخ گذشتگان عبرت بگيريد... 404
تفسير... 405
فصل دهم: آسيب ها و موانع تربيت... 409
گناهان پى درپى، ماهيت انسان را دگرگون مى كند... 411
تفسير... 411
دو نكته:... 412
1. نژادپرستى... 412
2. گناهان پى درپى، انسان را عوض مى كند... 413
در مجلس گناه ننشينيد... 413
شأن نزول... 414
تفسير... 414
دورى از مجالس اهل باطل... 415
شأن نزول... 415
تفسير... 416
دو سؤال... 417
هوى پرستى و عواقب دردناك آن... 418
رابطۀ هوى پرستى و غفلت از خدا... 422
هوى پرستى، عامل گمراهى... 423
بت هواى نفس... 424
ص: 16
نكته ها:... 427
1. خطرناك ترين بت ها بت هواى نفس است... 427
2. مؤثرترين راه نفوذ شيطان هوى پرستى است... 428
3. هوى پرستى، مهم ترين وسيلۀ هدايت... 428
4. عواقب هوى پرستى... 428
حق پرستى و هوى پرستى... 430
وسوسه هاى شيطانى... 432
هيچ كس مجبور به پيروى از وسوسه هاى شيطان نيست!... 434
آرزوهاى بى جا... 437
تفسير... 437
نكته: آرزوهاى دراز، عامل بزرگ غفلت... 440
غفلت از حق و پيامدهاى آن... 441
نكته ها:... 442
1. غفلت از ياد حق و پيامدهاى آن... 442
2. نابينايى درون و برون... 444
3. اسراف در گناه... 445
زندگى پر زرق و برق و اثر شوم آن... 446
وابستگى به مال و فرزند... 448
نكته: ارزيابى ارزش ها!... 450
چهار عامل براى ناكامى انسان ها... 453
تفسير... 453
انواع غرور و فريب... 454
فريبندگى دنيا... 455
غرور و يأس... 456
ص: 17
نه از عطاى نعمتش مغرور باش و نه از سلب نعمتش مأيوس!... 457
تكبر و غرور، سرچشمۀ بزرگ ترين بدبختى هاست... 458
چرا افراد لجوج به راه نمى آيند؟... 460
تفسير... 460
كينه ها و حسادت ها، دشمن برادرى است... 462
تفسير... 462
نقش حسد در جنايات... 463
ظن و گمان هرگز كسى را به حق نمى رساند... 465
موانع شناخت... 466
بى خبران مغرور و موانع شناخت... 468
تفسير... 468
جمع بندى و مرورى بر اين آيات... 469
نتيجۀ نهايى... 471
ص: 18
تفكر، تعقل، يقين، ايمان، توبه، توجه به خدا، توكل، صبر و استقامت
ص: 19
ص: 20
تفكر(1)
در آيۀ 46 سورۀ سبأ مى خوانيم: (قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلّهِ مَثْنى وَ فُرادى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا...) ؛ «بگو: «شما را تنها به يك چيز اندرز مى دهم و آن اينكه دو نفر دو نفر يا به تنهايى براى خدا قيام كنيد، سپس بينديشيد...».
جالب اينكه قرآن در اينجا مى گويد: تتفكّروا (بينديشيد) اما در چه چيز؟
از اين نظر مطلق است و به اصطلاح، «حذف متعلّق دليل بر عموم است» يعنى در همه چيز، در زندگى معنوى، در زندگى مادى، در مسائل مهم، در مسائل كوچك، و خلاصه در هر كارى بايد نخست انديشه كرد، ولى از همه مهم تر، انديشه براى پيدا كردن پاسخ اين چهار سؤال است:
از كجا آمده ام؟ آمدنم بهر چه بوده است؟ به كجا مى روم؟ و اكنون در كجا هستم؟
ولى بعضى از مفسران معتقدند كه متعلق «تفكر» در اين جا جملۀ بعد از آن است (مَا بِصَاحِبِكُم مِّن جِنَّةٍ) يعنى اگر كمى تفكر كنيد به خوبى درمى يابيد كه پيامبر صلى الله عليه و آله از اتهام واهى شما درمورد جنون پاك و منزه است.
ص: 21
معنى اول روشن تر به نظر مى رسد، اما به يقين يكى از امورى كه بايد در آن انديشيد همين مسألۀ نبوت و صفات برجسته اى است كه در شخص پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و عقل و درايت او بود، بى آنكه منحصر به اين مورد باشد.
جالب اينكه آخرين قسمت بسيارى از آيات قرآن دعوت به تفكر يا تعقل يا تذكر است: گاه مى گويد: (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ) .(1)
و گاه مى گويد: (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ) .(2)
و گاه مى گويد: (لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ) .(3)
و گاهى نيز همين جمله را به صورت روياروى مطرح ساخته، مى فرمايد:
(كَذلِكَ يُبَيِّنُ اَللّهُ لَكُمُ اَلْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ) ؛ «اين گونه خداوند آياتش را براى شما بيان مى كند شايد انديشه كنيد».(4)
و از اين قبيل در قرآن فراوان است، مانند دعوت به «فقه» (فهم) در آيات زيادى از قرآن، دعوت به «عقل و تعقل» و مدح كسانى كه عقل خويش را به كار مى گيرند، و مذمت شديد كسانى كه فكر خود را به كار نمى اندازند كه در 46 آيه از قرآن مجيد وارد شده است!
همچنين توصيف زيادى كه از علما و دانشمندان و مقام علم و دانش نموده كه اگر بخواهيم همۀ آيات آن را گردآورى و تفسير كنيم، خود كتاب مستقلى مى شود.
در اين مورد همين بس كه قرآن يكى از صفات دوزخيان را نداشتن تفكر و تعقل ذكر كرده است: (وَ قالُوا لَوْ كُنّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنّا فِي أَصْحابِ اَلسَّعِيرِ) ؛
ص: 22
«و مى گويند: اگر ما گوش شنوا داشتيم يا تعقّل مى كرديم، در ميان دوزخيان نبوديم».(1)
و در جاى ديگر مى گويد: اصولاً افرادى كه گوش دارند و نمى شنوند، چشم دارند و نمى بينند و عقل دارند و انديشه نمى كنند، براى جهنم نامزد شده اند!
(وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ اَلْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ اَلْغافِلُونَ) ؛ «و به يقين، گروه بسيارى از جن و انس را براى دوزخ آفريديم؛ آنها دل ها [عقل ها] يى دارند كه با آن (انديشه نمى كنند، و) نمى فهمند و چشمانى كه با آن نمى بينند و گوش هايى كه با آن نمى شنوند؛ آنها همچون چهارپايان اند؛ بلكه گمراه تر! اينان همان غافلان اند (چون امكان هدايت دارند و بهره نمى گيرد)».(2)
در روايات اسلامى - به پيروى از قرآن - مسألۀ فكر و انديشه در درجۀ اول اهميت قرار گرفته و تعبيرات بسيار گويا و جالبى در آن ديده مى شود كه نمونه هايى از آن را در اينجا مى آوريم:
در حديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السلام مى خوانيم: «لَيسَ العِبادَةُ كَثرَةَ الصَّلاةِ وَالصَّومِ إنَّما العِبادَةُ التَّفَكُّرُ في أمرِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ؛ عبادت به زيادى نماز و روزه نيست، عبادت واقعى تفكر در كار خداوند متعال و اسرار جهان آفرينش است».(3)
ص: 23
در روايت ديگرى مى خوانيم: «كانَ أكثَرَ عِبادَةِ أبي ذَرٍّ التَّفَكُّرُ ؛ بيشترين عبادت ابوذر تفكر و انديشه بود».(1)
در روايتى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: شخصى سؤال كرد: اينكه مردم از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل مى كنند: «تَفَكُّرُ ساعَةٍ خَيرٌ مِن قِيامِ سَنَةٍ ؛ يك ساعت انديشه كردن بهتر از يك شب عبادت نمودن است» منظور از آن چيست؟ و انسان چگونه بايد تفكر كند؟ امام عليه السلام در پاسخ فرمود: «يَمُرُّ بِالخَرِبَةِ أو بِالدّارِ فَيَقولُ أينَ ساكِنوكِ أينَ بانُوكِ ما لَكِ لا تَتَكَلَّمينَ ؛ هنگامى كه از كنار ويرانه، يا خانه اى (كه از ساكنان خالى شده) مى گذرد بگويد: ساكنان تو كجا رفتند؟ بنيان گزارانت چه شدند؟ چرا سخن نمى گويى؟».(2)
اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: «إنَّ التَّفَكُّرَ يَدعُو إلى البِرِّ وَالعَمَلِ بِهِ ؛ تفكر، انسان را به نيكى و عمل به آن دعوت مى كند».(3)
تفكر، تعقل، تذكر(4)
در آيات 11 تا 13 سورۀ نحل، بعد از بيان سه بخش از نعمت هاى الهى، مردم را به انديشه دعوت كرده، منتها در يك مورد مى گويد: در اين ها نشانه هايى است براى قومى كه تفكر مى كنند. در مورد ديگر مى گويد: براى قومى كه تعقل مى نمايند، و در مورد سوم بيان مى دارد: براى قومى كه متذكر مى شوند.
ص: 24
اين اختلاف تعبير به يقين جنبۀ تفنن در عبارت ندارد، بلكه مطابق آنچه از روش قرآن مى دانيم، هر كدام اشاره به نكته اى است و شايد نكتۀ اين تفاوت اين باشد كه درمورد الوان نعمت هاى موجود در زمين آن قدر مسأله روشن است كه تنها تذكر و يادآورى كافى است، ولى درمورد زراعت و زيتون و نخل و انگور و به طور كلى ميوه ها كمى بيشتر انديشه لازم است تا با خواص غذايى و درمانى آن ها آشنا شويم، به همين علت تعبير به «تفكر» مى كند. اما درمورد تسخير خورشيد و ماه و ستارگان و اسرار شب و روز، باز هم انديشۀ بيشترى لازم است، لذا تعبير به «تعقل» كرده كه گوياى سطح بالاترى از انديشه است.
در هر حال، روى سخن قرآن همه جا به انديشمندان و متفكران و صاحبان مغز و عقل است و با توجه به اينكه قرآن از محيطى برخاسته كه در آنجا جز جهل حكومت نمى كرد، عظمت اين تعبيرات آشكارتر مى شود و هم پاسخى است دندان شكن به كسانى كه به دليل وجود بعضى از مذاهب خرافى، خط سرخ روى همۀ مذاهب راستين كشيده اند و مى گويند: مذهب، وسيلۀ تخدير و ازكار انداختن انديشه هاست و ايمان به خدا مولود جهل آدمى است!
اين گونه آيات قرآن تقريباً در همۀ سوره ها گسترده است و به وضوح مى گويد:
مذهب راستين زاييدۀ انديشه و تفكر و تعقل است و اسلام در همه جا با متفكران و انديشمندان و اولواالالباب سروكار دارد، نه با جاهلان و خرافى ها، يا روشن فكر نمايان بى منطق.
اولى الابصار كيان اند؟(1)
«اولى الابصار» (صاحبان چشم) اشاره به كسانى است كه حوادث را به خوبى مى بينند و با چشم باز موشكافى مى كنند و به عمق آن مى رسند (واژۀ «بصر» معمولاً به عضو بينايى و «بصيرت» به درك و آگاهى درونى گفته مى شود).
ص: 25
درحقيقت «اولى الابصار» كسانى هستند كه آمادگى گرفتن درس هاى عبرت را دارند، لذا قرآن به آن ها هشدار مى دهد كه از اين حادثه بهره بردارى لازم را بنماييد.
شكى نيست كه منظور از گرفتن «عبرت» اين است كه حوادث مشابه را كه از نظر حكم عقل يكسان اند باهم مقايسه كنند، مانند مقايسۀ حال كفار و پيمان شكنان ديگر با يهود بنى نضير، ولى اين جمله هرگز ارتباطى با «قياسات ظنى» كه بعضى ها در استنباط احكام دينى از آن استفاده مى كنند ندارد.
خلاصه اينكه منظور از عبرت و اعتبار در آيۀ فوق، انتقال منطقى و قطعى از موضوعى به موضوع ديگر است، نه عمل كردن به پندار و گمان.
و در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «كانَ أكثَرَ عِبادَةِ أبِى ذَرٍّ رَحِمَهُ اللّهُ التَّفَكُّرُ وَالإعتِبارُ ؛ بيشترين عبادت ابوذر، تفكر و عبرت گرفتن بود».(1)
اما متأسفانه بسيارند كسانى كه بايد همۀ حوادث دردناك را خودشان بيازمايند و طعم تلخ شكست ها را شخصاً بچشند، و هرگز از وضع ديگران عبرت نمى گيرند.
اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: «السَّعيدُ مَن وُعِظَ بِغَيرِهِ ؛ سعادتمند كسى است كه از ديگران پند و عبرت گيرد».(2)
«اولوالالباب» كيان اند؟(3)
در آيۀ نوزدهم سورۀ رعد مى فرمايد: «آيا پس كسى كه مى داند آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده حق است، همانند كسى است كه نابيناست؟»؛ (أَ فَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ اَلْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمى) .
ص: 26
چه تعبير جالبى! نمى گويد: آيا كسى مى داند اين قرآن بر حق است مانند كسى است كه نمى داند؟ بلكه مى گويد: آيا كسى كه اين را مى داند، همانند اعمى است؟ اين تعبير اشارۀ لطيفى است به اينكه ندانستن اين واقعيت به هيچ وجه امكان پذير نيست، مگر اينكه چشم دل انسان به كلى از كار افتاده باشد، وگرنه چگونه ممكن است دارندۀ چشم بينا و سالم، چهرۀ آفتاب را نبيند؟! و عظمت اين قرآن درست همانند نور آفتاب است. ولذا در پايان آيه اضافه مى كند: «تنها كسانى متذكر مى شوند كه اولوالالباب و صاحبان مغز و انديشه اند» (إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ) .
«الباب» جمع «لب» به معنى «مغز» هر چيز است، بنابراين نقطۀ مقابل «اولوالالباب» افراد داراى مغز پوك و ميان تهى و بى محتوا هستند.
اين آيه به گفتۀ بعضى از مفسران بزرگ، با تأكيد هرچه بيشتر، مردم را به فراگيرى علم و مبارزه با جهل دعوت مى كند، چراكه افراد فاقد علم را نابينا و اعمى شمرده است.
يكى از مصداق هاى روشن تفكر(1)
توجه به «مرگ» اثر عميقى در شكستن شهوات، و پايان دادن به آرزوهاى دور و دراز، و زدودن زنگار غفلت از آيينۀ دل دارد، لذا در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «ذِكرُ المَوتِ يُمِيتُ الشَّهَواتِ في النَّفسِ وَ يَقلَعُ مَنابِتَ الغَفلَةِ، وَ يُقَوِّي القَلبَ بِمَواعِدِ اللّهِ وَ يُرِقُّ الطَّبعَ، وَ يَكسِرُ أَعلامَ الهَوى، وَ يُطفِئُ نارَ الحِرصِ، وَ يُحَقِّرُ الدُّنيا، وَ هُوَ مَعنى ما قالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فِكرُ ساعَةٍ خَيرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ ؛ ياد مرگ، شهوت هاى سركش را در درون آدمى مى ميراند و ريشه هاى غفلت را از دل برمى كند، قلب را با وعده هاى الهى نيرو مى بخشد و به طبع آدمى نرمى و لطافت مى دهد، نشانه هاى هوى پرستى را درهم مى شكند، آتش حرص را خاموش
ص: 27
مى كند و دنيا را در نظر انسان كوچك مى سازد، و اين است معنى سخنى كه پيغمبر صلى الله عليه و آله فرموده است: يك ساعت فكر كردن از يك سال عبادت بهتر است».(1)
البته منظور، بيان يكى از مصداق هاى روشن تفكر است، نه اينكه موضوع تفكر منحصر به آن باشد.
روح «ذكر» فكر است(2)
جملۀ (وَ ذَكَرُوا اَللّهَ كَثِيراً) اشاره به ياد خداست دربرابر اين همه نعمت هايى كه به انسان ارزانى داشته، و بعضى «ذكر» را در اينجا به معنى «فكر» تفسير كرده اند، آن چنان كه در حديث آمده است: «تَفَكُّرُ ساعَةٍ خَيرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ ؛ يك ساعت انديشيدن از يك سال عبادت بهتر است».(3) بعضى نيز آن را به مسألۀ توجه به خدا در بازارها و هنگام معاملات و عدم انحراف از اصول حق و عدالت، تفسير كرده اند.
ولى روشن است كه آيه مفهوم گسترده اى دارد كه همۀ اين ها را دربر مى گيرد، و اين نيز مسلم است كه روح «ذكر» «فكر» است و ذكر بى فكر لقلقۀ زبانى بيش نيست و آنچه مايۀ فلاح و رستگارى است همان ذكر آميخته با تفكر در جميع حالات است.
اصولاً ادامۀ «ذكر» سبب مى شود كه ياد خدا در اعماق جان انسان رسوخ كند و ريشه هاى غفلت و بى خبرى را كه عامل اصلى هرگونه گناه است بسوزاند و انسان را در مسير فلاح و رستگارى قرار دهد و حقيقت (لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ) حاصل شود.
يقين و مراحل آن(4)
«يقين» نقطۀ مقابل شك است - همان گونه كه علم، نقطۀ مقابل جهل است -
ص: 28
و به معنى وضوح و ثبوت چيزى آمده است و طبق آنچه از اخبار و روايات استفاده مى شود، به مرحلۀ عالى ايمان «يقين» مى گويند؛ امام باقر عليه السلام فرمود:
«ايمان يك درجه از اسلام بالاتر است و تقوا يك درجه از ايمان بالاتر، و يقين يك درجه برتر از تقواست» سپس افزود: «وَ لَم يُقسَم بَينَ النّاسِ شَيءٌ اَقَلَّ مِنَ اليَقِين ؛ در ميان مردم چيزى كمتر از يقين تقسيم نشده است»! راوى سؤال مى كند: يقين چيست؟ مى فرمايد: «التَّوَكُّلُ عَلَى اللّه، وَ التَّسلِيمُ لِلّهِ، وَ الرِّضا بِقَضاءِ اللّه، والتَّفوِيضُ إلَى اللّهِ! ؛ حقيقت يقين، توكل بر خدا، و تسليم بودن در برابر ذات پاك او، و رضا به قضاى الهى، و واگذارى تمام كارهاى خويش به خداوند است».(1)
برترى مقام يقين از مقام تقوا و ايمان و اسلام چيزى است كه در روايات ديگر نيز روى آن تأكيد شده است.(2)
در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «مِن صِحَّةِ يَقِينِ المَرأِ المُسلِمِ اَن لايُرضِيَ النّاسَ بِسَخَطِ اللّهِ، وَ لا يَلُومَهُم عَلى ما لَم يُؤتِهِ اللّهُ... إنَّ اللّهَ بِعَدلِهِ وَ قِسطِهِ جَعَلَ الرَّوحَ وَ الرّاحَةَ في اليَقِينِ وَ الرِّضا وَ جَعَلَ الهَمَّ وَ الحَزَنَ في الشَّكِّ وَالسَّخَطِ ؛ از نشانه هاى صحت يقين انسان مسلمان اين است كه مردم را با خشم الهى از خود خشنود نكند و آن ها را به خاطر چيزى كه خداوند به او نداده است ملامت ننمايد (آن ها را مسئول محروميت خود نشمارد)... خداوند به سبب عدل و دادش آرامش و راحتى را در يقين و رضا قرار داده، و اندوه و حزن را در شك و ناخشنودى»!
از اين تعبيرات و تعبيرات ديگر به خوبى استفاده مى شود كه وقتى انسان به مقام يقين مى رسد آرامش خاصى سراسر قلب و جان او را فرامى گيرد.
ص: 29
ولى با اين حال براى يقين مراتبى است كه در آيۀ 95 سورۀ واقعه (إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ اَلْيَقِينِ) به آن اشاره شده و آن سه مرحله است:(1)
1. علم اليقين، و آن اين است كه انسان از دلايل مختلف به چيزى ايمان آورد، مانند كسى كه با مشاهدۀ دود به وجود آتش ايمان پيدا مى كند.
2. عين اليقين، و آن در جايى است كه انسان به مرحلۀ مشاهده مى رسد و با «چشم» خود مثلاً آتش را مشاهده مى كند.
3. حق اليقين، و آن همانند كسى است كه در آتش وارد شود و سوزش آن را لمس كند و به صفات آتش متصف گردد، و اين بالاترين مرحلۀ يقين است.
محقق طوسى در يكى از سخنان خود مى گويد: «يقين» همان اعتقاد جازم و ثابت است كه زوال آن ممكن نيست و درحقيقت از دو علم تركيب يافته است:
علم به معلوم، و علم به اينكه خلاف آن علم محال مى باشد، و داراى چند مرتبه است:
«علم اليقين» و «عين اليقين» و «حق اليقين».(2)
درحقيقت مرحلۀ اول جنبۀ عمومى دارد و مرحلۀ دوم، براى پرهيزكاران است و مرحلۀ سوم مخصوص خاصان و مقربان، ولذا در حديثى آمده است كه خدمت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله عرض كردند: شنيده ايم بعضى از ياران عيسى عليه السلام روى آب راه مى رفتند؟! حضرت فرمود: «لَو كانَ يَقِينُهُ أَشَدَّ مِن ذلِكَ لَمَشى عَلَى الهَواءِ ؛ اگر يقينش از آن محكم تر بود بر هوا راه مى رفت!
مرحوم علامه طباطبايى بعد از ذكر اين حديث مى افزايد: همه چيز بر محور يقين به خداوند سبحان، و محو كردن اسباب جهان تكوين از استقلال در تأثير،
ص: 30
دور مى زند، بنابراين هر قدر اعتقاد و ايمان انسان به قدرت مطلقۀ الهيه بيشتر گردد اشياى جهان به همان نسبت دربرابر او مطيع و منقاد خواهد شد.(1)
و اين است رمز رابطۀ يقين با تصرف خارق العاده در عالم آفرينش.
ايمان نوعى عشق است نه درك و عقل(2)
آيۀ هفتم سورۀ حجرات مى فرمايد: (وَ اِعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اَللّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ اَلْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لكِنَّ اَللّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ اَلْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ ؛ «و بدانيد پيامبر خدا در ميان شماست؛ هرگاه در بسيارى از كارها از شما اطاعت كند، به مشقّت خواهيد افتاد؛ ولى خداوند ايمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دل هايتان زينت بخشيده...».
اين آيه اشاره اى است به اين حقيقت كه ايمان نوعى علاقۀ شديد الهى و معنوى است، هرچند از استدلالات عقلى ريشه گيرد، ولذا در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه از حضرتش سؤال كردند: آيا حبّ و بغض، از ايمان است؟ در جواب فرمود: «وَ هَلِ الإيمانُ إلّاالحُبُّ وَالبُغضُ؟ ثُمَّ تَلا هذِهِ الآيَةَ حَبَّبَ إلَيكُمُ الإيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِى قُلُوبِكُم وَ كَرَّهَ إلَيكُمُ الكُفرَ وَالفُسُوقَ وَالعِصيانَ اُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ ؛ آيا ايمان جز حب و بغض چيز ديگرى است؟! سپس امام عليه السلام به اين آيه (آيۀ مورد بحث) استدلال فرمود كه مى گويد: خداوند ايمان را محبوب شما قرار داد و آن را در دل هايتان تزيين كرد، و كفر و فسق و عصيان را منفور شما ساخت و كسانى كه چنين باشند هدايت يافتگان اند».(3)
در حديث ديگرى از امام باقر عليه السلام چنين آمده است: «وَهَلِ الدِّينُ اِلَّا الحُبُّ؟! ؛ آيا
ص: 31
دين چيزى جز محبت است؟» سپس به چند آيه از قرآن مجيد، ازجمله آيۀ مورد بحث استدلال فرمود و در پايان اضافه كرد:
«اَلدِّينُ هُوَ الحُبُّ، وَالحُبُّ هُوَ الدِّينُ ؛ دين محبت است و محبّت دين است!».(1)
ولى بدون شك، اين محبت بايد از ريشه هاى استدلالى و منطقى نيز سيراب شود و بارور گردد.
ايمان، سرچشمۀ محبوبيّت(2)
در آيات 96 تا 98 سورۀ مريم مى خوانيم: (إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ اَلرَّحْمنُ وُدًّا * فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ اَلْمُتَّقِينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا * وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِكْزاً ؛ به يقين كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، به زودى خداوند رحمان محبّتى براى آنان (در دل ها) قرار مى دهد! و ما فقط قرآن را بر زبان تو آسان ساختيم تا پرهيزكاران را به وسيلۀ آن بشارت دهى، و دشمنان سرسخت را با آن انذار كنى. چه بسيار اقوام (بى ايمان و گنهكارى) كه پيش از آنان هلاك كرديم؛ آيا (اثرى) از هيچ يك از آنها احساس مى كنى؟! يا كمترين صدايى از آنان مى شنوى؟!».
در سه آيۀ فوق كه پايان بخش سورۀ مريم است باز هم سخن از مؤمنان باايمان و نيز ظالمان و ستمگران بى ايمان، و سخن از قرآن و بشارت ها و انذارهاى آن است. بعضى از مفسران آيۀ (إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ اَلرَّحْمنُ وُدًّا) را مخصوص اميرمؤمنان على عليه السلام و بعضى شامل همۀ مؤمنان
ص: 32
دانسته اند. بعضى گفته اند: منظور اين است كه خداوند محبت آنان را در دل هاى دشمنانشان مى افكند و اين محبت رشته اى مى شود در گردنشان كه آن ها را به سوى ايمان مى كشاند.
بعضى ديگر آن را به معنى محبت مؤمنان نسبت به يكديگر كه باعث قدرت و قوت و وحدت كلمه مى شود دانسته اند، و بعضى نيز اشاره به دوستى مؤمنان نسبت به يكديگر در آخرت دانسته و مى گويند: آن ها آن چنان به يكديگر علاقه پيدا مى كنند كه از ديدار هم برترين شادى و سرور به آنان دست مى دهد.
ولى اگر با وسعت نظر به مفاهيم وسيع آيه بينديشيم خواهيم ديد كه همۀ اين تفسيرها در مفهوم آيه جمع است، بى آنكه با هم تضادى داشته باشند.
و نكتۀ اصلى آن اين است كه «ايمان و عمل صالح» جاذبه و كشش فوق العاده اى دارد، اعتقاد به يگانگى خدا و دعوت پيامبران كه بازتابش در روح و فكر و گفتار و كردار انسان به صورت اخلاق عاليۀ انسانى، تقوا و پاكى و درستى و امانت و شجاعت و ايثار و گذشت، تجلى كند، همچون نيروهاى عظيم مغناطيس، كشنده و رباينده است.
حتى افراد ناپاك و آلوده از پاكان لذت مى برند و از ناپاكى همچون خود متنفرند، به همين دليل هنگامى كه - براى نمونه - مى خواهند همسر يا شريكى انتخاب كنند تأكيد دارند كه طرف آن ها پاك و نجيب و امين و درستكار باشد.
اين طبيعى است و درحقيقت نخستين پاداشى است كه خدا به مؤمنان و صالحان مى دهد كه دامنه اش از دنيا به سراى ديگر نيز كشيده مى شود.
با چشم خود بسيار ديده ايم كه اين گونه افراد پاك، وقتى چشم از جهان مى بندند، ديده ها براى آن ها گريان مى شود و هرچند به ظاهر، پست و مقام اجتماعى نداشته باشند، همۀ مردم جاى آن ها را خالى مى بينند و همه خود را در عزاى آن ها شريك مى دانند.
ص: 33
اما اينكه بعضى آن را دربارۀ اميرمؤمنان على عليه السلام دانسته و در روايات بسيارى به آن اشاره شده، بدون شك، درجۀ عالى و مرحلۀ بالاى آن، ويژۀ آن امام متقين است، ولى اين، مانع نخواهد بود كه در مراحل ديگر همۀ مؤمنان و صالحان از طعم اين محبت و محبوبيت در افكار عمومى بچشند و از اين مودت الهى سهمى ببرند، و نيز مانع نخواهد بود كه دشمنان نيز در دل خود احساس محبت و احترام نسبت به آن ها كنند. جالب اينكه در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «إنَّ اللّهَ إذا أحَبَّ عَبداً دَعا جَبرَئيلَ، فَقال: يا جَبرئيلُ، إنّي اُحِبُّ فُلاناً فَأحِبَّهُ. قالَ:
فَيُحِبُّهُ جَبرئيلُ ثُمَّ يُنادي في أهلِ السَّماءِ أنَّ اللّهَ يُحِبُّ فُلاناً فَأحِبّوهُ. قالَ: فيُحِبَّهُ أهلُ السَّماءِ ثُمَّ يوضَعُ لَهُ القَبولُ فى الأرضِ.
وَ إنَّ اللّهَ إذا أبغَضَ عَبداً دَعا جَبرئيلَ، فَقالَ: يا جَبرئيلُ إنّي اُبغِضُ فُلاناً فَأبغِضهُ، قالَ: فَيُبغِضُهُ جَبرئيلُ، ثُمَّ يُنادي في أهلِ السَّماءِ إنَّ اللّهَ يُبغِضُ فُلاناً فَأبغِضوهُ، قالَ: فَيُبغِضُهُ أهلُ السَّماءِ ثمَّ يوضعُ لَهُ البغضاءُ فِى الأرضِ! ؛ هنگامى كه خداوند كسى از بندگانش را دوست بدارد به فرشتۀ بزرگش جبرئيل مى گويد: من فلان كس را دوست دارم او را دوست بدار! جبرئيل او را دوست خواهد داشت، سپس در آسمان ها ندا مى دهد كه اى اهل آسمان! خداوند فلان كس را دوست دارد او را دوست داريد! همۀ اهل آسمان او را دوست مى دارند، سپس پذيرش اين محبت در زمين منعكس مى شود. همچنين هنگامى كه خداوند كسى را دشمن بدارد به جبرئيل مى گويد: من از او متنفرم، او را دشمن بدار! جبرئيل او را دشمن مى دارد، سپس در ميان اهل آسمان ها ندا مى دهد كه خداوند از او متنفر است او را دشمن داريد! همۀ اهل آسمان ها از او متنفر مى شوند، سپس انعكاس اين تنفر در زمين خواهد بود».(1)
ص: 34
اين حديث پرمعنى نشان مى دهد كه ايمان و عمل صالح بازتابى دارد به وسعت عالم هستى، و شعاع محبوبيت حاصل از آن تمام پهنۀ آفرينش را فرامى گيرد، ذات پاك خداوند چنين كسانى را دوست دارد، نزد همۀ اهل آسمان محبوب اند، و اين محبت در قلوب انسان هايى كه در زمين هستند پرتوافكن مى شود.
راستى چه لذتى از اين بالاتر كه انسان احساس كند محبوب همۀ پاكان و نيكان عالم هستى است؟! و چه دردناك است كه انسان احساس كند زمين و آسمان، فرشته ها و انسان هاى باايمان همه از او متنفّر و بيزارند!
سپس به «قرآن» كه سرچشمۀ پرورش ايمان و عمل صالح است اشاره كرده مى گويد: «ما قرآن را بر زبان تو آسان ساختيم، تا پرهيزكاران را به وسيلۀ آن بشارت دهى، و دشمنان سرسخت و لجوج را انذار كنى»؛ (فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ اَلْمُتَّقِينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا) . «لدّ» (با ضم لام و تشديد دال) جمع «الد» (بر وزن عدد) به معنى دشمنى است كه خصومت شديد دارد و به كسانى گفته مى شود كه در دشمنى كردن، متعصب، لجوج و بى منطق اند. آخرين آيه به عنوان دلدارى به پيامبر صلى الله عليه و آله و مؤمنان (به ويژه با توجه به اين نكته كه اين سوره در مكه نازل شده و در آن روز، مسلمانان، سخت تحت فشار بودند) و نيز به عنوان تهديد و هشدار به همۀ دشمنان عنود و لجوج مى گويد:
«چه بسيار اقوام بى ايمان و گنهكارى كه قبل از اين ها هلاك و نابود كرديم، آن چنان محو و نابود شدند كه اثرى از آن ها باقى نماند، آيا تو اى پيامبر! احدى از آن ها را احساس مى كنى؟ يا كمترين صدايى از آنان مى شنوى؟»؛ (وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِكْزاً) .
«ركز» به معنى صداى آهسته است و به چيزهايى كه در زير زمين پنهان مى كنند، «ركاز» مى گويند، يعنى اين اقوام ستمگر و دشمنان سرسخت حق
ص: 35
و حقيقت، آن چنان درهم كوبيده شدند كه حتى صداى آهسته اى از آنان به گوش نمى رسد.
در بسيارى از كتب حديث و تفسير اهل تسنن (علاوه بر شيعه) روايات متعددى مربوطه به شأن نزول آيۀ (إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ اَلرَّحْمنُ وُدًّا) از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است كه نشان مى دهد نخستين بار اين آيه درمورد على عليه السلام نازل گرديده است، ازجمله «علامه زمخشرى» در كشاف و «سبط ابن الجوزى» در تذكره و «گنجى شافعى» و «قرطبى» در تفسير مشهورش و «محب الدين طبرى» در ذخائر العقبى و «نيشابورى» در تفسير معروف خود، و «ابن صباغ مالكى» در فصول المهمه و «سيوطى» در درّالمنثور و «هيثمى» در صواعق المحرقه، و «آلوسى» در روح المعانى.
الف) «ثعلبى» در تفسير خود از «براء بن عازب» چنين نقل مى كند:
رسول خدا صلى الله عليه و آله به على عليه السلام فرمود: «قُل اللّهُمَّ اجعَل لي عِندَكَ عَهداً، وَاجعَل لي في قُلوبِ المؤمِنينَ مَوَدَّةً، فَأنزَلَ اللّهُ تَعالى: إنَّ الَّذينَ آمَنوا و عَمِلوا الصّالِحاتِ سَيَجعَلُ لَهُمُ الرَّحمنُ وُدّاً؛ بگو: «خداوندا! براى من عهدى نزد خودت قرار ده و در دل هاى مؤمنان مودت مرا بيفكن!» در اين هنگام، آيۀ (إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا...) نازل گرديد.(1)
عين همين عبارت يا با كمى اختلاف در بسيارى از كتب ديگر آمده است.
ب) در بسيارى از كتب اسلامى اين معنى از ابن عباس نقل شده كه مى گويد:
«نُزِّلَت في عَلِىِّ بنِ أبي طالِبٍ «إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ اَلرَّحْمنُ
ص: 36
وُدًّا» قالَ: مَحَبَّةً في قُلوبِ المؤمِنينَ ؛ آيۀ (إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا...) دربارۀ على بن ابى طالب عليه السلام نازل شده و معنى آن اين است كه خدا محبت او را در دل هاى مؤمنان قرار مى دهد.(1)
ج) كتاب صواعق از «محمد بن حنفيه» در تفسير اين آيه چنين نقل مى كند:
«لا يَبقى مؤمِنٌ إلّاوَ في قَلبِهِ وُدٌّ لِعَلِىٍّ وَ لِأهلِ بَيتِهِ ؛ هيچ فرد باايمانى پيدا نمى شود مگر اينكه در درون قلبش، محبت على و خاندان اوست».(2)
د) شايد به همين دليل در روايت صحيح و معتبر از خود اميرمؤمنان على عليه السلام چنين نقل شده است: «لَو ضَرَبتُ خَيشومَ المؤمِنِ بِسَيفي هذا عَلى أن يُبغِضَني ما أبغَضَني وَ لَو صَبَبتُ الدُّنيا بِجَمّاتِها عَلَى المُنافِقِ عَلى أن يُحِبَّني ما أحَبَّني وَ ذلِكَ أنَّهُ قُضِىَ فَانقَضَى عَلى لِسانِ النَّبيّ الاُمِّىِّ صلى الله عليه و آله أنَّهُ قالَ لا يُبغِضُكَ مؤمِنٌ وَ لا يُحِبُّكَ مُنافِقٌ ؛ اگر با اين شمشيرم بر بينى مؤمن بزنم كه مرا دشمن بدارد هرگز دشمن نخواهد داشت، و اگر تمام دنيا (و نعمت هايش) را در كام منافق فرو ريزم كه مرا دوست بدارد، دوست نخواهد داشت، زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله عنوان يك حكم قاطع به من فرموده است: اى على! هيچ مؤمنى تو را دشمن نخواهد داشت و هيچ منافقى محبت تو را در دل نخواهد گرفت!».(3)
ه) در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آخر نماز خود با صداى بلند، به اندازه اى كه مردم مى شنيدند در حق اميرمؤمنان على عليه السلام چنين دعا كرد: «اللهم هب لعلى المودة فى صدور المؤمنين، وَ الهيبة وَ العظمة فى صدور المنافقين فانزل اللّه انّ الذين آمنوا ...؛ خداوندا! محبت على عليه السلام را در دل هاى مؤمنان
ص: 37
بيفكن و همچنين هيبت و عظمت او را در دل هاى منافقان!». در اين هنگام آيۀ فوق و آيۀ بعد از آن نازل شد».(1)
به هر حال، نزول اين آيه درمورد على عليه السلام به عنوان يك نمونۀ اتم و اكمل است و مانع از تعميم مفهوم آن درمورد همۀ مؤمنان با سلسله مراتب، نخواهد بود.
«يسر» از مادۀ «تيسير» به معنى تسهيل است. خداوند در اين جمله مى فرمايد:
«ما قرآن را بر زبان تو آسان كرديم تا پرهيزكاران را بشارت دهى و دشمنان سرسخت را انذار كنى» اين تسهيل ممكن است از جهات مختلف باشد:
الف) از اين نظر كه قرآن، عربى فصيح و روانى است كه آهنگ آن در گوش ها دل انگيز، و تلاوت آن براى زبان ها آسان است.
ب) از نظر اينكه خداوند به پيامبرش آن چنان تسلطى بر آيات قرآن داده بود كه به آسانى و در همه جا و براى حل هر مشكلى، از آن استفاده مى كرد و پيوسته براى مؤمنان تلاوت مى نمود.
ج) از نظر محتوا كه در عين عميق و پرمايه بودن، درك آن سهل و ساده و آسان است. اصولاً آن همه حقايق بزرگ و برجسته كه در قالب اين الفاظ محدود با سهولت درك معانى ريخته شده، خود نشانه اى است از آنچه در آيۀ فوق مى خوانيم، كه براثر يك امداد الهى صورت گرفته است. در آيات متعدد سورۀ قمر اين جمله تكرار شده است: (وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا اَلْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ) ؛ «ما قرآن را براى تذكر و يادآورى آسان كرديم، آيا پند گيرنده اى هست؟».
ص: 38
ايمان، و امدادهاى غيبى(1)
در آيات 13 و 14 سورۀ كهف مى خوانيم: (نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدىً * وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ إِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً) ؛ «ما داستان آنان را به درستى براى تو بازگو مى كنيم؛ آنها جوانانى بودند كه به پروردگارشان ايمان آوردند و ما بر هدايتشان افزوديم و به دل هايشان را نيرو بخشيديم در آن هنگام كه قيام كردند و گفتند: «پروردگار ما، پروردگار آسمان ها و زمين است؛ هرگز غير او معبودى را نمى خوانيم؛ كه اگر چنين كنيم، سخنى گزاف گفته ايم».
هميشه روح توحيد با يك سلسله صفات عالى انسانى همراه است، هم از آن ها سرچشمه مى گيرد و هم در آن ها تأثير متقابل دارد، به همين دليل در داستان كهف مى خوانيم كه آن ها جوانمردانى بودند كه به پروردگارشان ايمان آوردند.
و باز به همين علت بعضى از دانشمندان گفته اند: «رَأسُ الفُتوَّةِ الإيمانُ؛ سرچشمۀ جوانمردى ايمان است.
بعضى ديگر گفته اند: «ألفُتوَّةُ بَذلُ النَّدى و كَفُّ الأذى وَتَركُ الشَّكوى؛ جوانمردى، بخشش و سخاوت است و خوددارى از آزار ديگران و ترك شكايت از حوادث و مشكلات.
بعضى ديگر «فتوت» را چنين تفسير كرده اند: «هِىَ اجتنابُ المَحارِمِ و استِعمالُ المَكارِمِ؛ پرهيز از گناهان و به كار گرفتن فضايل انسانى».
ص: 39
در چند مورد از آيات فوق اين حقيقت به خوبى منعكس است كه اگر انسان گام هاى نخستين را در راه «اللّه» بردارد و براى او به پا خيزد، كمك و امداد الهى به سوى او مى شتابد، در يك جا مى گويد: آن ها جوانمردانى بودند كه ايمان آوردند و ما بر هدايت شان افزوديم.
در مورد ديگر مى گويد: ما دل هاى آن ها را محكم ساختيم و نيرو و توان بخشيديم.
و در پايان آيات نيز خوانديم كه آن ها در انتظار نشر رحمت الهى و يافتن راه نجات بودند.
آيات ديگر قرآن نيز اين حقيقت را به روشنى تأييد مى كند. مگر نه اين است كه اگر انسان براى خدا مجاهده كند خدا او را به راه حق هدايت مى نمايد؟ (وَ اَلَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا) .(1)
و نيز در سورۀ محمّد آيۀ 17 مى خوانيم: (وَ اَلَّذِينَ اِهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً) ؛ كسانى كه هدايت يافته اند (خدا) بر هدايت شان مى افزايد».
مى دانيم كه راه حق راهى است با موانع بسيار و دشوارى هاى فراوان كه اگر لطف خدا شامل حال انسان نشود پيمودن آن تا وصول به مقصد كار مشكلى است. اين را هم مى دانيم كه لطف خداوند بالاتر از آن است كه بندۀ حق جو و حق طلبش را در اين مسير تك و تنها بگذارد.
آرامش روح در سايۀ ايمان(2)
در آيات 62 تا 65 سورۀ يونس مى خوانيم: (أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اَللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ
ص: 40
وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ * اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ * لَهُمُ اَلْبُشْرى فِي اَلْحَياةِ اَلدُّنْيا وَ فِي اَلْآخِرَةِ لا تَبْدِيلَ لِكَلِماتِ اَللّهِ ذلِكَ هُوَ اَلْفَوْزُ اَلْعَظِيمُ * وَ لا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ إِنَّ اَلْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً هُوَ اَلسَّمِيعُ اَلْعَلِيمُ) ؛ «آگاه باشيد! (دوستان و) اولياى خدا، نه ترسى بر آن هاست و نه اندوهگين مى شوند! همان كسانى كه ايمان آوردند و (از مخالفت فرمان خدا پيوسته) پرهيز مى كردند. شادمانى حقيقى در زندگى دنيا و در آخرت، تنها براى آنهاست؛ وعده هاى الهى تخلّف ناپذير است! اين است آن رستگارى و پيروزى بزرگ! و سخن آنها تو را غمگين نسازد! تمام عزّت (و قدرت) از آن خداست؛ و او شنوا و داناست».
چون در آيات گذشتۀ اين سوره قسمت هايى از حالات مشركان و افراد بى ايمان مطرح شده بود، در اين آيات شرح حال مؤمنان مخلص و مجاهد و پرهيزكار كه درست نقطۀ مقابل آنان هستند بيان گرديده، تا با مقايسه - همان گونه كه روش قرآن است - نور از ظلمت و سعادت از بدبختى شناخته شود.
در نخستين آيه مى گويد: «آگاه باشيد كه اولياى خدا نه ترسى بر آنان است و نه غمى دارند»؛ (أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اَللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ) .
براى فهم دقيق محتواى اين سخن بايد معنى «اولياء» به خوبى شناخته شود.
«اولياء» جمع «ولى» در اصل از مادۀ «ولى يلى» گرفته شده كه به معنى نبودن واسطه ميان دو چيز، و نزديكى و پى درپى بودن آن هاست، به همين دليل به هر چيزى كه نسبت به ديگرى قراب و نزديكى داشته باشد، چه از نظر مكان، چه زمان، چه نسب و چه مقام، «ولى» گفته مى شود. استعمال اين كلمه به معنى «سرپرست» و «دوست» و مانند اين ها نيز از همين جاست، بنابراين اولياى خدا كسانى هستند كه ميان آنان و خدا حائل و فاصله اى نيست، حجاب ها از قلب شان
ص: 41
كنار رفته و در پرتو نور معرفت و ايمان و عمل پاك، خدا را با چشم دل چنان مى بينند كه هيچ گونه شك و ترديدى به دل هايشان راه نمى يابد و به دليل همين آشنايى با خدا كه وجودى بى انتها و قدرت بى پايان و كمال مطلق است، غير خدا در نظرشان كوچك و كم ارزش و ناپايدار و بى مقدار است.
كسى كه با اقيانوس آشناست، قطره در نظرش ارزشى ندارد و كسى كه خورشيد را مى بيند به يك شمع بى فروغ بى اعتناست.
و از اينجا روشن مى شود كه چرا آن ها ترس و اندوهى ندارند، زيرا خوف و ترس معمولاً از احتمال از دست رفتن نعمت هايى كه انسان در اختيار دارد و يا از بروز خطراتى كه ممكن است در آينده او را تهديد كند، ناشى مى شود، همان گونه كه غم و اندوه معمولاً دربارۀ گذشته و از دست رفتن امكاناتى است كه در اختيار داشته است. اوليا و دوستان راستين خدا از هرگونه وابستگى و اسارت جهان ماده آزادند و «زهد» به معنى حقيقى اش بر وجود آن ها حكومت مى كند، نه با از دست دادن امكانات مادى جزع و فزع مى كنند و نه ترس از آينده در اين گونه مسائل افكارشان را به خود مشغول مى دارد.
بنابراين «غم ها» و «ترس هايى» كه ديگران را هميشه در حال اضطراب و نگرانى نسبت به گذشته و آينده نگه مى دارد در وجود آن ها راه ندارد.
يك ظرف كوچك آب، از دميدن يك انسان متلاطم مى شود، ولى در پهنۀ اقيانوس كبير حتى طوفان ها كم اثر است و به همين دليل آن را اقيانوس آرام مى نامند (لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ) .(1)
نه آن روز كه داشتند، به آن دل بستند و نه امروز كه از آن جدا مى شوند غمى دارند، روحشان بزرگ تر و فكرشان بالاتر از آن است كه اين گونه حوادث در گذشته و آينده در آن ها اثر بگذارد.
ص: 42
درنتيجه امنيت و آرامش واقعى بر وجود آن ها حكم فرماست، و به گفتۀ قرآن (أُولئِكَ لَهُمُ اَلْأَمْنُ) (1) و يا به تعبير ديگر (أَلا بِذِكْرِ اَللّهِ تَطْمَئِنُّ اَلْقُلُوبُ) ؛ «ياد خدا مايۀ آرامش دل هاست».(2)
خلاصه اينكه غم و ترس در انسان ها معمولاً ناشى از روح دنياپرستى است.
كسانى كه از اين روح تهى هستند، اگر غم و ترسى نداشته باشند بسيار طبيعى است.
اين بيان استدلالى مسأله بود و گاهى همين موضوع به بيان ديگرى كه شكل عرفانى دارد به اين صورت عرضه مى شود:
اولياى خدا آن چنان غرق صفات جمال و جلال او هستند و آن چنان محو مشاهدۀ ذات پاك او مى باشند كه غير او را به دست فراموشى مى سپرند. روشن است كه غم و اندوه و ترس و وحشت حتماً به تصورِ نداشتن يا از دست دادن چيزى و يا مواجهه با دشمن و موجود خطرناكى نياز دارد، كسى كه غير خدا در دل او نمى گنجد و به غير او نمى انديشد و جز او را در روح خود پذيرا نمى شود، چگونه ممكن است غم و اندوه و ترس و وحشتى داشته باشد؟!
از آنچه گفتيم اين حقيقت نيز آشكار شد كه منظور، غم هاى مادى و ترس هاى دنيوى است، وگرنه دوستان خدا وجودشان از خوف او مالامال است، ترس از انجام ندادن وظايف و مسئوليت ها، و اندوه براى موفقيت هايى كه از آنان فوت شده، كه اين ترس و اندوه جنبۀ معنوى دارد و مايۀ تكامل وجود انسان و ترقى اوست، به عكسِ ترس و اندوه هاى مادى كه مايۀ انحطاط و تنزّل است.
اميرمؤمنان على عليه السلام در خطبۀ معروف «همّام» كه در آن، حالات اولياى خدا را
ص: 43
به عالى ترين وجه ترسيم كرده، مى فرمايد: «قُلوبُهُم مَحزونَةٌ، وَ شُرورُهُم مَأمونَةٌ ؛«دل هاى آن ها محزون و مردم از شرّ آن ها در امان اند».
و نيز مى فرمايد: «وَ لَولَا الأجَلُ الَّذى كَتَبَ اللّهُ عَلَيهِم لَم تَستَقِرَّ أرواحُهُم فى اَجسادِهِم طَرفَةَ عَينٍ، شَوقاً إلَى الثَّوابِ، وَ خَوفاً مِنَ العِقابِ ؛ اگر اجلى كه خداوند براى آن ها مقرر كرده، نبود، حتى يك چشم بر هم زدن ارواح آن ها در بدن هايشان آرام نمى گرفت، به خاطر عشق به پاداش الهى و ترس و وحشت از مجازات و كيفر او».(1)
قرآن مجيد نيز دربارۀ مؤمنان مى گويد: (اَلَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ هُمْ مِنَ اَلسّاعَةِ مُشْفِقُونَ) ؛ «همانان كه از پروردگارشان در نهان مى ترسند، و از قيامت بيم دارند»(2) بنابراين آن ها خوف و ترس ديگرى دارند».
دربارۀ اينكه منظور از اولياى خدا چه كسانى است، ميان مفسران گفتگوست، ولى آيۀ دوم مطلب را روشن ساخته و به گفتگوها پايان مى دهد؛ مى گويد:
«آن ها كسانى هستند كه ايمان آورده و به طور مداوم تقوا و پرهيزكارى را پيشۀ خود ساخته اند»؛ (اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ) .
جالب اينكه ايمان را به صورت فعل ماضى مطلق آورده و تقوا را ماضى استمرارى! اشاره به اينكه ايمان آن ها به سرحدّ كمال رسيده، ولى تقوا كه در عمل روزمرّه منعكس مى شود و هر روز و هر ساعت كار تازه اى مى طلبد و جنبۀ تدريجى دارد براى آن ها به صورت يك برنامه و وظيفۀ دائمى درآمده است.
آرى، اين ها هستند كه با داشتن اين دو ركن اساسى دين و شخصيت، چنان آرامشى در درون جان خود احساس مى كنند كه هيچ يك از طوفان هاى زندگى آن ها را تكان نمى دهد، بلكه به مضمون «المؤمن كالجبل الراسخ لا تحركه العواصف» همچون كوه دربرابر تندباد حوادث استقامت به خرج مى دهند.
ص: 44
در سومين آيه بر نبود ترس و غم و وحشت در وجود اولياى حق با اين عبارت تأكيد مى كند كه «براى آنان در زندگى دنيا و در آخرت بشارت است»؛ (لَهُمُ اَلْبُشْرى فِي اَلْحَياةِ اَلدُّنْيا وَ فِي اَلْآخِرَةِ) .
بنابراين نه تنها ترس و غمى ندارند، بلكه به سبب نعمت هاى فراوان و مواهب بى پايان الهى هم در اين زندگى و هم در آن زندگى، بشارت و خوشحالى و سرور نصيب آنان مى شود (توجه داشته باشيد كه «البشرى» با الف و لام جنس و به صورت مطلق ذكر شده و انواع بشارت ها را شامل مى شود).
باز براى تأكيد اضافه مى كند: «سخنان پروردگار و وعده هاى الهى تغيير و تبديل ندارد و خداوند به اين وعدۀ خود دربارۀ دوستانش وفا مى كند»؛ (لا تَبْدِيلَ لِكَلِماتِ اَللّهِ) ؛ «و اين پيروزى و سعادت بزرگى است براى هر كسى كه نصيبش شود» (ذلِكَ هُوَ اَلْفَوْزُ اَلْعَظِيمُ) .
و در آخرين آيه روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله كرده كه سرسلسلۀ اوليا و دوستان خداست، و به صورت دلدارى و تسلّى خاطر به او مى گويد: «سخنان ناموزون مخالفان و مشركان غافل و بى خبر تو را غمگين نكند»؛ (وَ لا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ) .
«چراكه تمام عزت و قدرت از آن خداست و دربرابر ارادۀ حق از دشمنان كارى ساخته نيست»؛ (إِنَّ اَلْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً) .
او از تمام نقشه هاى آن ها باخبر است، «سخنانشان را مى شنود و از اسرار درونشان آگاه است»؛ (هُوَ اَلسَّمِيعُ اَلْعَلِيمُ) .
1. منظور از بشارت در اين آيه چيست؟
دربارۀ اينكه بشارتى كه خداوند در آيات فوق به دوستانش در دنيا و آخرت ارزانى داشته، چيست، ميان مفسران گفتگوست.
ص: 45
بعضى آن را مخصوص بشارتى دانسته اند كه فرشتگان در آستانۀ مرگ و انتقال از اين جهان به مؤمنان مى دهند و مى گويند: (وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ اَلَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ) .(1)
بعضى ديگر آن را اشاره به وعده هاى پيروزى پروردگار و غلبه بر دشمنان، و حكومت در روى زمين، مادامى كه مؤمن و صالح اند، مى دانند.
در بعضى از روايات اين بشارت به خواب هاى خوشى كه مؤمنان مى بينند تفسير شده، ولى همان گونه كه گفتيم، با توجه به مطلق بودن اين كلمه و الف و لام جنس، در «البشرى» مفهوم وسيعى نهفته شده كه هرگونه بشارت و شادى پيروزى و موفقيت را شامل مى شود، و همۀ آنچه در بالا ذكر شد در آن درج است و درواقع هر كدام اشاره به گوشه اى از اين بشارت وسيع الهى مى باشد.
و شايد اينكه در بعضى از روايات به خواب هاى خوش و رؤياى صالحه تفسير شده، اشاره به اين است كه هرگونه بشارت، حتى بشارت هاى كوچك نيز در مفهوم «البشرى» افتاده است، نه اينكه منحصر به آن باشد.
درواقع همان طور كه پيش تر هم گفته شد، اين اثر تكوينى و طبيعى ايمان و تقواست كه انواع دلهره ها و وحشت هايى را كه زاييده شك و ترديد و همچنين مولود گناه و انواع آلودگى هاست از روح و جسم انسان دور مى سازد. چگونه ممكن است كسى ايمان و تكيه گاه معنوى در درون جان خود نداشته باشد و باز احساس آرامش كند؟! او به يك كشتى بى لنگر در درياى طوفانى مى ماند كه امواج كوه پيكر هر لحظه او را به سويى پرتاب مى كنند و گرداب ها براى بلعيدنش دهان باز كرده اند.
چگونه كسى كه دست به ظلم و ستم و ريختن خون مردم و غصب اموال و حقوق ديگران آلوده كرده ممكن است آرامش خاطر داشته باشد؟! او برخلاف مؤمنان حتى خواب آرام ندارد و اغلب خواب هاى وحشتناكى مى بيند كه در آن
ص: 46
خود را با دشمنان درگير مشاهده مى كند و اين خود دليلى براى ناآرامى و تلاطم روح آن هاست. طبيعى است كه يك شخص جانى، به خصوص اگر تحت تعقيب باشد، در عالم خواب خود را دربرابر اشباح هولناكى مى بيند كه براى گرفتن و تعقيب او كمر بسته اند و يا اينكه روح آن مقتول مظلوم از درون ضمير ناآگاهش فرياد مى زند و او را شكنجه مى دهد، لذا هنگامى كه بيدار مى شود همچون يزيد «مالى و للحسين»: «مرا با حسين چكار؟» و يا همچون حجاج «مالى و لسعيد بن جبير»: «مرا با سعيد بن جبير چه كار؟» مى گويد.
2. در ذيل آيات فوق، روايات جالبى از ائمۀ اهل بيت عليهم السلام وارد شده است كه به بعضى از آن ها اشاره مى كنيم:
اميرمؤمنان على عليه السلام آيۀ (أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اَللّهِ...) را تلاوت فرمود و سپس از ياران خويش سؤال كرد: مى دانيد (أَوْلِياءَ اَللّهِ) چه اشخاصى هستند؟ عرض كردند: اى اميرمؤمنان! خودتان بفرماييد. امام عليه السلام فرمود:
«هُم نَحنُ وَ أتباعُنا فَمَن تَبِعَنا مِن بَعدِنا طُوبى لَنا، وَ طُوبى لَهُم أفضَلُ مِن طُوبى لَنا. قالوا يا أميرَ المؤمنينَ ما شأنُ طوبى لَهُم أفضَلُ مِن طوبى لَنا؟ ألَسنا نَحنُ وَ هُم عَلى أمرٍ؟ قالَ: لا، إنَّهُم حُمِّلوا ما لَم تُحمَلوا عَلَيهِ، وَ أطاقوا ما لَم تُطيقوا ؛ دوستان خدا، ما و پيروان ما كه بعد از ما مى آيند هستيم، خوشا به حال ما، و بيشتر از آن خوشا به حال آن ها! بعضى پرسيدند: چرا بيشتر از ما؟ مگر ما و آن ها هر دو پيرو يك مكتب نيستيم و كارمان يكى نمى باشد؟ فرمود: نه، آن ها مسئوليت هايى بر دوش دارند كه شما نداريد و تن به مشكلاتى مى دهند كه شما نمى دهيد».(1)
در كتاب كمال الدّين، از ابوبصير از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: «طُوبى لِشيعَةِ قائِمِنا ألمُنتَظِرينَ لِظُهورِهِ فى غَيبَتِهِ، وَالمُطيعينَ لَهُ فى ظُهورِهِ، اُولئِكَ أولِياءُ اللّهِ
ص: 47
الَّذينَ لا خَوفٌ عَلَيهِم وَ لا هُم يَحزَنونَ ؛ خوشا به حال پيروان امام قائم كه در غيبتش (با خودسازى) انتظار ظهورش را مى كشند و هنگام ظهورش مطيع فرمان اويند، آن ها اولياى خدا هستند همان ها كه نه ترسى دارند و نه غمى».(1)
يكى از دوستان امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه امام عليه السلام فرمود: پيروان اين مكتب در لحظات آخر عمر چيزهايى مى بينند كه چشم شان با آن روشن مى شود. راوى مى گويد: من اصرار كردم چه چيز مى بينند؟ و اين سخن را بيش از ده بار تكرار كردم، ولى در هر بار امام عليه السلام تنها به اين جمله قناعت مى كرد كه «مى بينند»...! در آخر مجلس مرا صدا زد و فرمود: مثل اينكه اصرار دارى بدانى چه چيز را مى بينند؟ گفتم: آرى، قطعاً!... سپس گريستم.
امام عليه السلام به حال من دلسوزى كرد و گفت: آن دو نفر را مى بينند. اصرار كردم كدام دو نفر؟ فرمود: پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام را. هيچ انسان باايمانى چشم از جهان نمى پوشد مگر اينكه اين دو بزرگوار را خواهد ديد كه به او بشارت مى دهند. سپس فرمود: اين را خداوند در قرآن بيان كرده. در سورۀ يونس، آنجا كه مى گويد: (اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ * لَهُمُ اَلْبُشْرى فِي اَلْحَياةِ اَلدُّنْيا وَ فِي اَلْآخِرَةِ) .(2)
به مضمون همين روايت، روايات ديگرى نيز داريم.
روشن است كه اين روايات اشاره به قسمتى از بشارت هاى افراد باايمان و با تقواست، نه همۀ آن بشارت ها، و نيز روشن است كه اين مشاهده، مشاهدۀ جسم مادى نيست، بلكه مشاهدۀ جسم برزخى با ديد برزخى است، زيرا مى دانيم كه در جهان برزخ كه فاصله اى است ميان اين جهان و سراى آخرت، روح انسان بر جسم برزخى اش باقى مى ماند.
ص: 48
ايمان و آرامش(1)
«سكينه» در اصل از مادۀ «سكون» به معنى نوعى حالت آرامش و اطمينان است كه هرگونه شك و دودلى و ترس و وحشت را از انسان دور مى سازد و او را دربرابر حوادث سخت و پيچيده ثابت قدم مى گرداند: «سكينه» باايمان رابطۀ مستقيمى دارد و زاييدۀ ايمان است. افراد باايمان هنگامى كه به ياد قدرت بى پايان خداوند مى افتند و لطف و مرحمت او را در نظر مى آورند، موجى از اميد در دلشان پيدا مى شود و اينكه مى بينيم در بعضى از روايات «سكينه» به ايمان تفسير شده(2) و در بعضى ديگر به يك «نسيم بهشتى» در شكل و صورت انسان،(3) همه به همين معنى بازگشت مى كند.
در سورۀ فتح آيۀ 4 مى خوانيم: (هُوَ اَلَّذِي أَنْزَلَ اَلسَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ اَلْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ) ؛ «او كسى است كه آرامش را در دل هاى مؤمنان نازل كرد، تا ايمانى بر ايمانشان بيفزايند». اين حالت فوق العادۀ روانى، موهبتى است الهى و آسمانى كه در پرتو آن، انسان مشكل ترين حوادث را در خود هضم مى كند و يك دنيا آرامش و ثبات قدم در درون خويش احساس مى نمايد.
جالب توجه اينكه قرآن در آيۀ 26 سورۀ توبه نمى گويد: (ثُمَّ أَنْزَلَ اَللّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى) با اينكه تمام جمله هاى پيش از آن به صورت خطاب و با ضمير «كم» ذكر شده است، بلكه مى گويد: «على المؤمنين»، اشاره به اينكه منافقان و كسانى كه طالبان دنيا در ميدان جهاد بودند سهمى از اين «سكينه» و آرامش نداشتند و اين موهبت فقط نصيب افراد باايمان مى شود.
و در روايات مى خوانيم: اين نسيم بهشتى با انبيا و پيامبران خدا بوده است.(4)
ص: 49
به همين دليل در حوادثى كه هر كس دربرابر آن كنترل خويش را از دست مى دهد آن ها روحى آرام، عزمى راسخ، و اراده اى آهنين و تزلزل ناپذير داشتند. نزول «سكينه» بر پيامبر صلى الله عليه و آله در ميدان «حنين» براى رفع اضطرابى بود كه از فرار كردن جمعيت به پيامبر صلى الله عليه و آله دست داده بود، وگرنه او در اين صحنه چون كوه، ثابت و پابرجا بود، همچنين على عليه السلام و گروه كوچكى از مسلمانان.
رابطۀ علم و ايمان(1)
در آيۀ 107 سورۀ اسراء مى خوانيم: (قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا يُتْلى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً) ؛ «بگو: خواه به آن ايمان بياوريد يا نياوريد، كسانى كه پيش از آن به آنها دانش داده شده، هنگامى كه (قرآن) بر آنان خوانده مى شود، سجده كنان به خاك مى افتند...».
يكى از درس هايى كه از آيۀ مذكور به وضوح مى توان فراگرفت، رابطۀ علم و ايمان است؛ مى گويد: شما چه به اين آيات الهى ايمان بياوريد چه نياوريد، «عالمان» نه تنها به آن ايمان مى آورند، بلكه آن چنان عشق به «اللّه» در وجودشان شعله مى كشد كه بى اختيار دربرابر آن به سجده مى افتند و سيلاب اشك بر رخسارشان جارى مى شود و هر لحظه خضوع و خشوعشان بيشتر و ادب و احترامشان نسبت به اين آيات فزون تر مى گردد!
تنها فرومايگان جاهل هستند كه در برخورد با حقايق گاهى با بى اعتنايى و گاهى با سخريه و استهزا از كنار آن مى گذرند، و اگر هم گاهى جذب ايمان شوند، ايمانى ضعيف و ناپايدار و خالى از عشق و شور و حرارت خواهند داشت.
به علاوه، اين تأكيد مجددى است بر ابطال فرضيۀ پوچ آن ها كه خيال مى كنند
ص: 50
با جهل بشر دين رابطه دارد. قرآن مجيد بر ضد اين ادّعا در موارد مختلف تأكيد مى كند كه علم و ايمان همه جا با هم هستند، ايمان عميق و پابرجا جز در سايۀ علم ممكن نيست و علم نيز در مراحل عالى تر و بالاتر، از ايمان كمك مى گيرد.
ايمان همراه با عمل(1)
در بيشتر آيات قرآن، ايمان و عمل صالح با هم آمده و گويا اين دو هميشه همراه يكديگرند و از هم جدا نخواهند شد، و به راستى نيز چنين است، زيرا ايمان و عمل مكمّل يكديگرند، چنان كه در قرآن مى خوانيم: (رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اَللّهِ مُبَيِّناتٍ لِيُخْرِجَ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ مِنَ اَلظُّلُماتِ إِلَى اَلنُّورِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُدْخِلْهُ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً) ؛ «پيامبرى (به سوى شما فرستاده) كه آيات روشن خدا را بر شما تلاوت مى كند تا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، از تاريكى ها به سوى نور خارج سازد! و هر كس به خدا ايمان آورده و اعمال صالح انجام دهد، او را در باغ هايى بهشتى وارد مى كند كه از پاى درختانش نهرها جارى است...».(2)
همان طور كه ملاحظه مى كنيد، در اين آيه دو بار ايمان و عمل صالح با هم آورده شده است. در آيه اى ديگر نيز چنين آمده است: (وَعَدَ اَللّهُ اَلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي اَلْأَرْضِ) (3)«خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده است كه به يقين، خلافت روى زمين را به آنان خواهد داد». در اين آيه نيز ايمان و عمل صالح با هم ذكر شده، كه براى تكامل بشر، هم ايمان لازم است و هم عمل صالح. و اين كه در برخى از آيات، ايمان،
ص: 51
تنها و بدون ذكر عمل صالح آمده، به اين دليل است كه ايمان منشأ و اساس عمل است، زيرا درواقع ايمان مانند ريشۀ درخت و عمل صالح همچون ميوۀ آن است، بنابراين ايمان و عمل صالح لازم و ملزوم يكديگرند؛ نه ايمان بدون عمل، اصالت و واقعيت قابل توجهى دارد و نه عمل بدون ايمان مى تواند دوام و بقايى داشته باشد.
پس از آن بشارت مى دهد كه نتيجۀ ايمان و عمل صالح بهشت است، كه در آن انواع نعمت هاى گوناگون معنوى و مادى براى افراد باايمان مهيّا گرديده، بهشتى كه از زير درختان و عمارات و قصرهاى آن نهرهاى آب روان است.
خداوند چنين مكانى را براى مؤمنان آفريده و يادآور مى شود كه آنان هنگامى كه از ميوه هاى آن استفاده مى كنند، مى گويند: اين همان نعمتى است كه پيش از اين به سبب اعمال نيك در دنيا، استحقاق آن را يافته ايم و خدا به ما ارزانى داشته است. ميوه هاى بهشتى با ميوه هاى دنيا از نظر اسم شبيه اند، ولى از نظر لذّت قابل مقايسه نيستند؛ ميوه هاى بهشتى همگون و شبيه يكديگر براى مؤمنان و بهشتيان مى آورند، كه در خوبى و صفات كمال، و ظرافت و مزاياى برجسته شبيه يكديگرند، ولى از نظر طعم و لذّت متفاوت اند.
افرادى كه استحقاق بهشت و لذّت هاى آن را يافته اند، خداوند همسرانى پاك به آن ها عطا مى كند كه هيچ گونه آلودگى كه در اين جهان ممكن است در زنان باشد در آن ها نيست. مؤمنان در اين بهشت براى ابد زندگى لذّت بخشى دارند و از انواع لذّت ها و نعمت هاى آن بهره مند مى شوند.
بايد توجه داشت كه نعمت به مفهوم و معنى واقعى، آن است كه فنا و زوال نداشته باشد، و نعمت هاى بهشت اين چنين است.
دل هاى آمادۀ ايمان(1)
در آيات 51 تا 55 سورۀ قصص، ترسيم بسيار گويا و زيبايى از قلوبى كه بذر
ص: 52
ايمان را در خود جاى داده و پرورش مى دهند آمده است. آن ها از قماش افراد بى شخصيتى نيستند كه مخزنى از جهل و تعصب، بدزبانى و بيهوده گويى، بخل و كينه توزى اند. آن ها بزرگ مردان و پاك زنانى هستند كه قبل از هر چيز زنجيرهاى اسارت تقليد كوركورانه را درهم شكسته اند، سپس با دقت، به نداى منادى توحيد گوش فرا داده و به محض اينكه دلايل حق را به قدر كافى يافتند، به آن دل مى بندند.
بدون شك، بايد غرامت زيادى براى اين تقليدشكنى و جدا شدن از انحراف محيطشان بپردازند، و محروميت ها و ناراحتى هاى فراوانى را متحمل شوند، ولى آن ها به خاطر هدف بزرگ شان آن قدر صبر و شكيبايى مى كنند كه از عهدۀ اين مشكلات برمى آيند.
آن ها نه كينه توزند كه هر بدى را با بدتر پاسخ گويند و نه بخيل و خسيس اند كه مواهب الهى را تنها به خودشان تخصيص دهند. بزرگوارانى هستند كه علاوه بر همۀ اين ها از دروغ و سرگرمى ناسالم و جرّوبحث هاى بيهوده و سخنان بى معنى و شوخى هاى ركيك و مانند آن بركنارند، زبانى پاك و قلبى پاك تر دارند و هرگز نيروهاى فعال و سازندۀ خود را با درگيرى با جاهلان تباه نمى كنند و حتى در بسيارى از موارد سكوت را كه بهترين پاسخ اين نابخردان است بر سخن گفتن ترجيح مى دهند. آن ها در فكر اعمال و مسئوليت خويش اند و چون تشنه كامانى كه به سراغ چشمۀ آب مى روند، تشنۀ علم و دانش و خواهان حضور در جلسات علما و دانشمندان اند.
آرى، اين بزرگواران هستند كه مى توانند رسالت ايمان را در خود پذيرا شوند و اجر خود را نه يك بار، بلكه دو بار از پيشگاه خدا دريافت دارند.
اين ها سلمان ها، بحيراها، نجاشى ها و حق جويانى هم سنگر و هم خط آن ها هستند كه براى رسيدن به سرمنزل ايمان دربرابر انواع ناملايمات مقاومت به خرج مى دهند.
ص: 53
جالب اينكه در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: «نَحْنُ صُبَراء وَ شيعَتُنا أصْبَرُ مِنّا وَ ذلِك إنا صَبَرْنا عَلى ما نَعْلَمُ وَ صَبروا عَلى ما لا يَعْلَمونَ ؛ ما شكيبايانيم و پيروان ما از ما شكيباترند! چراكه ما از اسرار امور آگاهيم و شكيبايى مى كنيم (و طبعاً اين كار آسان تر است) ولى آن ها بى آنكه اسرار را بدانند صبر و شكيبايى را از دست نمى دهند».
فكر كنيد دو نفر جانباز راه خدا قدم به ميدان جهاد مى گذارند، يكى از پايان كار باخبر است و مى داند نتيجۀ اين جهاد پيروزى است، اما دومى باخبر نيست، آيا ارزش صبر دومى بيشتر از صبر اولى نمى باشد؟
يا - براى نمونه - قرائن نشان مى دهد كه هر دو شربت شهادت مى نوشند، اما يكى مى داند كه در شهادتش چه اسرارى نهفته است و چه موجى در آينده در اعصار و قرون متمادى ايجاد مى كند و چه الگويى براى آزادگان مى شود، اما ديگرى از اسرار آينده آگاه نيست. بدون شك، دومى از اين نظر صبر بيشترى به خرج مى دهد.
در حديث ديگرى در تفسير على بن ابراهيم آمده كه منظور از «لغو» در آيۀ 55 سورۀ قصص (وَ إِذا سَمِعُوا اَللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ...) ، «كذب» و «لهو» و «غنا» است، و پرهيزكنندگان امامان هستند.
پيداست كه هر دو قسمت حديث از قبيل بيان مصداق روشن است، وگرنه «لغو» مفهوم گسترده اى دارد كه غير اين ها را نيز شامل مى شود، و اعراض كنندگان از لغو نيز همۀ مؤمنين راستين هستند، هرچند امامان در صف مقدم جاى دارند.
آثار ايمان و كفر(1)
مى دانيم كه قرآن براى مرزهاى جغرافيايى و نژادى و طبقاتى و مانند آن كه
ص: 54
انسان ها را از يكديگر جدا مى كند اهميتى قائل نيست، تنها مرز را مرز «ايمان» و «كفر» شمرده است و بر اين اساس تمام جامعۀ انسانى را به دو گروه «مؤمن» و «كافر» تقسيم مى كند.
قرآن در معرفى ايمان در موارد متعددى آن را تشبيه به «نور» كرده است و كفر را به «ظلمت» و تاريكى، و اين تشبيه، زنده ترين معرّف براى برداشتى است كه قرآن از كفر و ايمان دارد.(1)
ايمان، نوعى درك و ديد باطنى است، نوعى علم و آگاهى همراه با عقيدۀ قلبى و جنبش و حركت است، نوعى باور كه در اعماق جان انسان نفوذ مى كند و سرچشمۀ فعاليت هاى سازنده مى شود.
اما كفر، جهل است و ناآگاهى و ناباورى كه نتيجۀ آن، نداشتن تلاش، فعاليت و احساس مسئوليت، و حركت هاى شيطانى و مخرب است.
اين را نيز مى دانيم كه «نور» در جهان ماده مبدأ هرگونه حيات و حركت و نمو و رشد در انسان و حيوان و گياه است، و به عكس، ظلمت و تاريكى عامل خاموشى و خواب، و در صورت ادامه موجب مرگ و نابودى حيات است.
بنابراين، جاى تعجب نيست كه در آيات قرآن يك جا «ايمان» و «كفر» به «نور» و «ظلمت» و جاى ديگر به «حيات» و «مرگ»، و باز جاى ديگر به «سايۀ آرام بخش» و «باد سموم» و جاى ديگر «مؤمن» و «كافر» به «بينا» و «نابينا» تشبيه شده است.
و همۀ گفتنى ها در ضمن اين چهار تشبيه بيان گرديده است.
راه دور نرويم، هنگامى كه با يك فرد «مؤمن» نشست و برخاست مى كنيم اثر اين نور را در تمام وجودش احساس مى نماييم، افكارش روشنى بخش است، سخنانش درخشنده است، اعمال و اخلاقش ما را با حقيقت زندگى و حيات
ص: 55
واقعى آشنا مى سازد، اما «كافر» از تمام وجودش ظلمت مى بارد، جز به منافع مادى و زودگذر خويش نمى انديشد، فضا و افق فكرش از محدودۀ زندگى شخصى اش فراتر نمى رود، در لابه لاى شهوات غوطه ور است و هم نشينى با او قلب و روح انسان را در امواج ظلمات فرو مى برد:
همدمى مرده دهد مردگى صحبت افسرده دل افسردگى
و اين گونه آنچه كه قرآن در اين دسته از آيات بيان كرده، به طور محسوس و ملموس قابل درك است.
پاداش دنيوى ايمان(1)
در آيات 10 تا 14 سورۀ نوح مى خوانيم: (فَقُلْتُ اِسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفّاراً * يُرْسِلِ اَلسَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً * وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً * ما لَكُمْ لا تَرْجُونَ لِلّهِ وَقاراً) .
«نوح» در ادامۀ بيانات مؤثر خود براى هدايت آن قوم لجوج و سركش، اين بار روى بشارت و تشويق تكيه مى كند و به آن ها وعدۀ مؤكد مى دهد كه اگر از شرك و گناه توبه كنند خدا درهاى رحمت خويش را از هر سو به روى آن ها مى گشايد؛ عرض مى كند: «خداوندا! من به آن ها گفتم: از پروردگار خويش تقاضاى آمرزش كنيد كه او بسيار آمرزنده است» نه تنها شما را از گناهان پاك مى سازد، بلكه «اگر چنين كنيد باران هاى پربركت آسمان را پى درپى بر شما فرو مى فرستد». هم باران رحمت معنوى و هم باران پربركت مادى او شما را فرامى گيرد.
قابل توجه اينكه مى گويد: «آسمان را بر شما مى فرستد» يعنى آن قدر باران مى بارد كه گويا آسمان نازل مى شود! اما چون باران رحمت است نه ويرانى مى آورد و نه آسيبى مى رساند، بلكه در همه جا مايۀ خرمى و سرسبزى و طراوت
ص: 56
است. سپس مى افزايد: «و اموال و فرزندان شما را افزون مى كند و براى شما باغ هاى خرم و سرسبز و نهرهاى آب جارى قرار مى دهد».
بنابراين، يك نعمت بزرگ معنوى و پنج نعمت بزرگ مادى به آن ها وعده داده است: نعمت بزرگ معنوى، بخشودگى گناهان و پاك شدن از آلودگى كفر و عصيان است، و نعمت هاى مادى؛ ريزش باران هاى مفيد و بموقع و پربركت، فزونى اموال، فزونى فرزندان (سرمايه هاى انسانى)، باغ هاى پربركت، و نهرهاى آب جارى. آرى، ايمان و تقوا طبق گواهى قرآن مجيد، هم موجب آبادى دنياست و هم آخرت. در بعضى از روايات آمده است كه وقتى اين قوم لجوج از قبول دعوت نوح عليه السلام سر باززدند، خشكسالى و قحطى آن ها را فراگرفت و بسيارى از اموال و فرزندانشان هلاك شدند و زنان عقيم گشتند و كمتر بچه مى آوردند. نوح عليه السلام به آن ها گفت: اگر ايمان بياوريد همۀ اين مصائب و بلاها از شما دفع خواهد شد، ولى آن ها اعتنايى به او نكردند و همچنان سرسختى نشان دادند تا عذاب نهايى فرا رسيد و همه را درو كرد!
سپس بار ديگر به انذار بازمى گردد و مى گويد: «چرا از خدا نمى ترسيد و براى خدا عظمت قائل نيستيد؟! در حالى كه خدا شما را آفرينش هاى گوناگون داد، (نخست) نطفۀ بى ارزشى بوديد، چيزى نگذشت كه شما را به صورت «علقه» و پس از آن به صورت «مضغه» درآورد، سپس شكل و اندام انسانى به شما داد، بعد لباس حيات در اندام شما پوشانيد و به شما روح و حس و حركت داد.
همين گونه مراحل مختلف جنينى را يكى پس از ديگرى پشت سر نهاديد، تا به صورت انسانى كامل از مادر متولد شديد و باز اطوار حيات و اشكال مختلف زندگى ادامه يافت. شما هميشه تحت ربوبيت او قرار داريد و همواره نو مى شويد و آفرينش جديدى مى يابيد. چگونه دربرابر آستان باعظمت خالق خود سر تعظيم فرود نمى آوريد؟
ص: 57
نه تنها از نظر جسمانى اشكال مختلفى به خود مى گيريد، بلكه چهرۀ روح و جان شما نيز پى درپى در تغيير است، هريك از شما استعدادى داريد و در هر سرى ذوقى و در هر دلى عشقى است و همۀ شما به طور دائم دگرگون مى شويد، احساسات كودكى جاى خود را به احساسات جوانى مى دهد و آن نيز جاى خود را به احساسات ميان سالى و بعد كهولت و پيرى.
و اين گونه او در همه جا با شماست و در هر گام رهبرى و هدايت مى كند. با اين همه لطف و عنايت او، اين همه كفران و بى حرمتى چرا؟
شرط پيروزى، ايمان و استقامت(1)
در آيات 11 تا 14 سورۀ احقاف مى خوانيم: (وَ قالَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ وَ إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدِيمٌ * وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا كِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ اَلَّذِينَ ظَلَمُوا وَ بُشْرى لِلْمُحْسِنِينَ * إِنَّ اَلَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اَللّهُ ثُمَّ اِسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ * أُولئِكَ أَصْحابُ اَلْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ) .
اين آيات اعمال و گفتار كافران و انحرافات آن ها را مورد بحث و بررسى و نكوهش قرار مى دهد، نخست به اين گفتار غرورآميز و دور از منطق آن ها اشاره كرده است: «كافران دربارۀ مؤمنان چنين گفتند: اگر ايمان و اسلام چيز خوبى بود هرگز آن ها بر ما پيشى نمى گرفتند!».
اين ها يك مشت افراد فقير و بى سروپا، روستايى و برده و كم معرفت اند! چگونه ممكن است آن ها حق را بفهمند و به آن اقبال كنند، ولى ما، چشم و چراغ هاى اين جامعه، از آن غافل و بى خبر بمانيم؟!
غافل از اينكه عيب در خود آن ها بود، نه در آيين اسلام. اگر پرده هاى كبر
ص: 58
و غرور بر قلب آن ها نيفتاده بود، اگر مست مال و مقام و شهوت نبودند، اگر خودبرتربينى و خودمحورى اجازۀ تحقيق حق به آن ها مى داد و همانند تهى دستان پاكدل، حق جو و حق طلب بودند، آن ها نيز به سرعت جذب اسلام مى شدند.
لذا در پايان آيه با اين تعبير لطيف به آن ها پاسخ مى گويد: «چون خود آن ها به وسيلۀ قرآن هدايت نشدند به زودى مى گويند: اين يك دروغ قديمى است».
(وَ إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدِيمٌ) .
يعنى آن ها نخواستند به وسيلۀ قرآن هدايت شوند، نه اينكه هدايت قرآن كمبودى داشت. تعبير «افك قديم» شبيه تهمت ديگرى است كه از زبان آن ها در آيات قرآن نقل شده كه مى گفتند: اين ها «اساطير الاولين» (افسانه هاى پيشينيان) است(1) و نيز تعبير «سيقولون» به صورت فعل مضارع دليل بر اين است كه آن ها به طور مستمر اين تهمت را به قرآن مى بستند و آن را پوششى براى عدم ايمان خود قرار مى دادند. سپس به دليل ديگرى براى اثبات حقانيت قرآن و نفى تهمت مشركان كه مى گفتند: اين يك دروغ قديمى است، پرداخته، مى گويد: «از نشانه هاى صدق اين كتاب بزرگ اين است كه قبل از آن، كتاب موسى نازل شد در حالى كه پيشواى مردم بود و رحمتى از سوى خدا، و خبر از اوصاف پيامبر بعد از خود داد، و اين قرآن نيز كتابى است هماهنگ با نشانه هايى كه در تورات آمده است».
با اين حال چگونه مى گوييد: اين يك دروغ قديمى است؟!
آيۀ بعد درحقيقت تفسيرى است براى «محسنين» (نيكوكاران) كه در آيۀ قبل آمده است (لِيُنْذِرَ اَلَّذِينَ ظَلَمُوا وَ بُشْرى لِلْمُحْسِنِينَ) ؛ «هدف اين بوده كه ظالمان را انذار و نيكوكاران را بشارت دهد). مى فرمايد: «كسانى كه گفتند: پروردگار ما اللّه
ص: 59
است، سپس استقامت به خرج دادند، نه ترسى براى آن هاست و نه غمى دارند»؛ (إِنَّ اَلَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اَللّهُ ثُمَّ اِسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ) .
درواقع تمام مراتب ايمان و همۀ اعمال صالح در اين دو جمله جمع است، چراكه «توحيد» اساس همۀ اعتقادات صحيح است و تمام اصول عقايد به ريشۀ توحيد بازمى گردد و «استقامت» و صبر و شكيبايى نيز ريشۀ همۀ اعمال صالح است، زيرا مى دانيم كه تمام اعمال نيك را مى توان در سه عنوان «صبر در راه اطاعت»، «صبر در برابر معصيت» و «صبر در برابر مصيبت» خلاصه كرد.
بنابراين «محسنين» كسانى هستند كه از نظر اعتقادى در خط توحيد، و از نظر عمل در خط استقامت و صبرند.
بديهى است كه اين گونه افراد نه ترسى از حوادث آينده دارند و نه غمى از گذشته. نظير همين مطلب در آيۀ 30 سورۀ فصلت (با توضيح بيشترى) آمده است، آنجا كه مى گويد: (إِنَّ اَلَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اَللّهُ ثُمَّ اِسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ اَلْمَلائِكَةُ أَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ اَلَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ) .
اين آيه نسبت به آيۀ قبل دو چيز بيشتر دارد: يكى اينكه بشارت عدم خوف و حزن را فرشتگان به آن ها مى دهند، در حالى كه در آيۀ مورد بحث، اين مطلب بيان نشده است و ديگر اينكه بشارت به بهشت موعود نيز در اين آيه آمده در حالى كه در آيۀ مورد بحث نيامده، بلكه در آيۀ بعد از آن به آن اشاره شده است.
به هر حال اين دو آيه يك مطلب را تعقيب مى كند، منتها يكى فشرده تر و ديگرى مشروح تر.
در تفسير على بن ابراهيم مى خوانيم كه در تفسير جملۀ (إِنَّ اَلَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اَللّهُ ثُمَّ اِسْتَقامُوا) فرمود: «اِستَقامُوا عَلى وِلايَةِ عَلِىٍّ اَمِيرِالمُؤمِنِينَ عليه السلام؛ منظور، استقامت بر ولايت اميرمؤمنان على عليه السلام است».
اين به خاطر آن است كه ادامۀ خط اميرمؤمنان عليه السلام در جهت علم و عمل
ص: 60
و عدالت و تقوا، به ويژه در عصرهاى تاريك و ظلمانى، كار مشكلى است كه بدون استقامت امكان پذير نيست، بنابراين يكى از مصداق هاى روشن آيۀ مورد بحث محسوب مى شود، نه اينكه مفهوم آن منحصر به همين معنى باشد و استقامت در جهاد و اطاعت پروردگار و مبارزه با هواى نفس و شيطان را شامل نشود.
در ذيل آيۀ 30 سورۀ فصلت، پيرامون مسألۀ «استقامت» شرح مبسوطى داده ايم.(1)
و در آخرين آيۀ مورد بحث، مهم ترين بشارت را به موحدان نيكوكار مى دهد، مى فرمايد: «آن ها اهل بهشت اند و جاودانه در آن مى مانند»؛ (أُولئِكَ أَصْحابُ اَلْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها) .
«اين پاداش اعمالى است كه انجام مى دادند»؛ (جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ) .
ظاهر آيه - چنان كه بعضى استفاده كرده اند - مفهوم حصر را مى رساند، يعنى بهشتيان تنها كسانى هستند كه در خط توحيد و استقامت گام برمى دارند. طبيعى است كه افراد ديگر چون به گناهانى آلوده شده اند، گرچه سرانجام به خاطر ايمانشان بهشتى مى شوند، ولى در آغاز «اصحاب جنت» نيستند.
تعبير به «اصحاب» (ياران) اشاره به همنشينى دائم آن ها با نعمت هاى بهشتى است، و تعبير (جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ) از يك سو دليل بر اين است كه «بهشت را به بها مى دهند، نه به بهانه» و از سوى ديگر اشاره به اصل آزادى اراده و اختيار انسان است.
ايمان به معاد و نقش آن در تربيت انسان ها(2)
به راستى قرآن كتاب تربيتى عجيبى است، هنگامى كه صحنۀ قيامت را براى
ص: 61
انسان ها ترسيم مى كند، مى گويد: روزى كه همۀ مردم در صفوف منظم به دادگاه عدل پروردگار عرضه مى شوند، در حالى كه هماهنگى عقايد و اعمالشان معيار تقسيم آن ها در صفوف مختلف است.
دست هاى آن ها از همه چيز تهى، تمام تعلقات دنيا را پشت سر افكنده اند، در عين جمع بودن، تنها، و در عين تنهايى جمع اند، و نامه هاى اعمال، گسترده مى شود.
همه چيز به زبان مى آيد و اعمال كوچك و بزرگ آدميان را بازگو مى كند، و از آن بالاتر، خود اعمال و افكار جان مى گيرند و تجسم مى يابند. اطراف هر كسى را اعمال تجسم يافته اش احاطه مى كند و مردم آن چنان به خود مشغول مى شوند كه مادر، فرزند را، و فرزند، پدر و مادر را به كلى فراموش مى كنند.
سايۀ سنگين وحشت از اين دادگاه عدل الهى و كيفرهاى بزرگى كه در انتظار بدكاران است همه را فرامى گيرد، نفس ها در سينه ها حبس مى شود، و چشم ها از گردش بازمى ماند. راستى ايمان به چنين دادگاهى چقدر در تربيت انسان و كنترل شهوات او مؤثر است و چقدر به انسان، آگاهى و بيدارى و توجه به مسئوليت ها مى بخشد!
در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ دُفِعَ لِلإنسانِ كِتابٌ ثُمَّ قيلَ لَهُ إقرأ - قُلتُ فَيَعرِفُ ما فيهِ - فَقالَ إنَّهُ يَذكُرُهُ فَما مِن لَحظَةٍ وَ لا كَلِمَةٍ وَ لا نَقلِ قَدَمٍ وَ لا شَىءٍ فَعَلَهُ إلّاذَكَرَهُ، كَأنَّهُ فَعَلَهُ تِلكَ السّاعَةِ، وَ لِذلِكَ قالوا يا وَيلَتَنا ما لِهذَا الكِتابِ لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً إلّاأحصاها ؛ هنگامى كه روز قيامت مى شود، نامۀ اعمال آدمى را به دست او مى دهند، سپس گفته مى شود: بخوان! راوى اين خبر مى گويد: - از امام پرسيدم: آيا آنچه را كه در اين نامه است مى شناسد و به خاطر مى آورد؟ امام عليه السلام فرمود: همه را به خاطر مى آورد، هر چشم بر هم زدنى، كلمه اى، جابه جا كردن قدمى، و خلاصه هر كارى را كه انجام داده است آن چنان
ص: 62
به خاطر مى آورد كه گويا همان ساعت انجام داده است! ولذا فريادشان بلند مى شود و مى گويند: اى واى بر ما! اين چه كتابى است كه هيچ كار كوچك و بزرگى نيست مگر اين كه آن را احصا و شماره كرده است؟».(1)
اعتقاد به عالم پس از مرگ و بقاى آثار اعمال آدمى و جاودانگى كارهاى او اعم از خير و شر، اثر بسيار نيرومندى بر فكر و اعصاب و عضلات انسان ها مى گذارد و مى تواند به عنوان يك عامل مؤثر در تشويق به نيكى ها و مبارزه با زشتى ها مؤثر شود.
نقش مؤثر تربيتى ايمان به چنين واقعيتى ناگفته پيداست. راستى! آيا ممكن است انسان به چنين صحنه اى ايمان قاطع داشته باشد و باز هم گناه كند؟!
بازتاب معاد در زندگى انسان ها(2)
اثراتى كه ايمان به زندگى پس از مرگ مى تواند در اصلاح افراد فاسد و منحرف و تشويق افراد فداكار و مجاهد و ايثارگر بگذارد به مراتب بيش از اثرات دادگاه ها و كيفرهاى معمولى است، چراكه مشخصات دادگاه رستاخير با دادگاه هاى معمولى بسيار متفاوت است: در آن دادگاه نه تجديدنظر وجود دارد، نه زر و زور روى فكر ناظرانش اثر مى گذارد، نه ارائۀ مدارك دروغين در آن فايده اى دارد، و نه تشريفات آن نيازمند طول زمان است.
قرآن مجيد مى گويد: (وَ اِتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَ لا يُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ) ؛ «و از روزى بترسيد كه كسى مجازات ديگرى را نمى پذيرد و شفاعتى از كسى پذيرفته نمى شود؛ و غرامتى از او قبول نخواهد شد؛ و (به هيچ صورت) يارى نخواهند شد».(3)
ص: 63
و نيز مى گويد: (وَ لَوْ أَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ ما فِي اَلْأَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ وَ أَسَرُّوا اَلنَّدامَةَ لَمّا رَأَوُا اَلْعَذابَ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ) ؛ «و هر كس كه ستم كرده، اگر تمامى آنچه روى زمين است در اختيار داشته باشد، (همه را براى نجات خويش) فديه مى دهد! و هنگامى كه عذاب را ببينند، (پشيمان مى شوند؛ امّا) پشيمانى خود را كتمان مى كنند (مبادا رسواتر شوند)! و در ميان آنها، به عدالت داورى مى شود و ستمى به آنها نخواهد شد».(1)
و نيز مى خوانيم: (لِيَجْزِيَ اَللّهُ كُلَّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ إِنَّ اَللّهَ سَرِيعُ اَلْحِسابِ) ؛ «تا خداوند هر كس را، (مطابق) آنچه انجام داده، جزا دهد! به يقين، خداوند سريع الحساب است».(2)
به قدرى حساب او سريع و قاطع است كه طبق بعضى از روايات (انّ اللّه تعالى يحاسب الخلائق كلها فى مقدار لمح البصر(3) در يك چشم به هم زدن حساب همه را مى رسد). به همين دليل در قرآن مجيد سرچشمۀ بسيارى از گناهان، فراموش كردن روز جزا ذكر شده است. در آيۀ 14 سورۀ سجده مى فرمايد:
(فَذُوقُوا بِما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا) ؛ (و به آن ها مى گويم): «بچشيد (عذاب جهنم را) به خاطر اينكه ديدار امروزتان را فراموش كرديد».
حتى از پاره اى از تعبيرات استفاده مى شود كه انسان اگر حتى گمانى هم دربارۀ قيامت داشته باشد از انجام بسيارى از اعمال خلاف خوددارى مى كند، چنان كه دربارۀ كم فروشان مى فرمايد: (أَ لا يَظُنُّ أُولئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظِيمٍ) ؛ «آيا آنها گمان نمى كنند كه برانگيخته مى شوند، در روزى بزرگ؟».(4)
ص: 64
حماسه هاى جاويدانى كه مجاهدان اسلام در گذشته و امروز در ميدان هاى جهاد آفريدند و مى آفرينند، و گذشت و ايثار و فداكارى عظيمى كه بسيارى از مردم در دفاع از كشورهاى اسلامى و حمايت از محرومان و مستضعفان نشان مى دهند، همه بازتاب اعتقاد به زندگى جاويدان سراى ديگر است. مطالعات دانشمندان و تجربيات مختلف نشان داده كه اين گونه پديده ها در مقياس وسيع و گسترده جز از طريق عقيده اى كه زندگى پس از مرگ، در آن جاى ويژه اى دارد، امكان پذير نيست.
سربازى كه منطقش اين است: (قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاّ إِحْدَى اَلْحُسْنَيَيْنِ) ؛ «بگو: شما دشمنان دربارۀ ما چه مى انديشيد، جز رسيدن به يكى از دو خير و سعادت و افتخار؟ (يا پيروزى بر شما و يا رسيدن به افتخار شهادت)»(1) بدون شك، سربازى است شكست ناپذير.
چهرۀ مرگ كه براى بسيارى از مردم جهان وحشت انگيز است و حتى از نام آن و هر چيزى كه آن را تداعى كند مى گريزند، براى معتقدان به زندگى پس از مرگ، نه تنها نازيبا نيست، بلكه دريچه اى است به جهانى بزرگ، شكستن قفس و آزاد شدن روح انسان، گشوده شدن درهاى زندان تن، و رسيدن به آزادى مطلق. اصولاً مسألۀ معاد - بعد از مبدأ - خط فاصل فرهنگ خداپرستان و مادى هاست، چراكه دو ديدگاه مختلف در اينجا وجود دارد:
يكى ديدگاهى كه مرگ را فنا و نابودى مطلق مى بيند و با تمام وجودش از آن مى گريزد، چراكه همه چيز با آن پايان مى گيرد. ديگرى ديدگاهى كه مرگ را يك تولد جديد و گام نهادن به عالمى وسيع و پهناور و روشن، و پرگشودن در آسمان بيكران مى شمرد.
ص: 65
طبيعى است كه طرفداران اين مكتب نه تنها از مرگ و شهادت در راه هدف ترس و وحشتى به خود راه نمى دهند، بلكه با الهام گرفتن از مكتب اميرمؤمنان على عليه السلام كه مى فرمايد: «وَاللّهِ لَابنُ أبي طالِبٍ آنَسُ بِالمَوتِ مِنَ الطِّفلِ بِثَدي اُمِّهِ ؛ به خدا سوگند! علاقۀ فرزند ابى طالب به مرگ، از علاقۀ كودك شيرخوار به پستان مادر بيشتر است»(1) از مرگ در راه هدف استقبال مى كنند.
و به همين دليل هنگامى كه ضربۀ شمشير جنايتكار روزگار «عبدالرحمن ابن ملجم» بر مغز مباركش فرو نشست، فرمود: «فُزتُ وَ رَبِّ الكَعبَةِ ؛ به خداى كعبه سوگند! پيروز و رستگار و راحت شدم».
كوتاه سخن اينكه ايمان به معاد از انسان ترسو و بى هدف، انسان شجاع و باشهامت و هدف دارى مى آفريند كه زندگى اش مملو از حماسه ها و ايثارها و پاكى و تقواست.
اثرات شوم انكار معاد(2)
خداوند در سورۀ ماعون، نخست پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله را مخاطب قرار داده و اثرات شوم انكار روز جزا را در اعمال منكران بازگو مى كند:
(أَ رَأَيْتَ اَلَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ) ؛ «آيا كسى كه پيوسته روز جزا را انكار مى كند، ديدى؟» سپس بى آنكه در انتظار پاسخ اين سؤال بماند مى افزايد: (فَذلِكَ اَلَّذِي يَدُعُّ اَلْيَتِيمَ) ؛ «او همان كسى است كه يتيم را با خشونت مى راند!»، (وَ لا يَحُضُّ عَلى طَعامِ اَلْمِسْكِينِ) ؛ «و (ديگران را) به اطعام مسكين تشويق نمى كند!».
منظور از «دين» دراينجا «جزا» يا «روز جزا» است، و انكار روز جزا و دادگاه بزرگ آن، بازتاب وسيعى در اعمال انسان دارد كه در اين سوره به پنج قسمت از
ص: 66
آن اشاره شده است، ازجمله: «راندن يتيمان با خشونت» و «تشويق نكردن ديگران به اطعام افراد مسكين»، يعنى نه خود انفاق مى كند و نه ديگران را به اين كار دعوت مى نمايد. بعضى نيز احتمال داده اند كه منظور از «دين» در اينجا قرآن يا تمام آيين اسلام است، ولى معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد، و نظير آن در سورۀ انفطار، آيۀ 9: (كَلاّ بَلْ تُكَذِّبُونَ بِالدِّينِ) ، و سورۀ تين، آيۀ 7: (فَما يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ) نيز آمده است كه به قرينۀ آيات ديگر آن سوره ها منظور از «دين» روز جزاست.
«يدع» از مادۀ «دعّ» (بر وزن حدّ) به معنى دفع شديد و راندن توأم با خشونت و زور است.
و «يحض» از مادۀ «حض» به معنى تحريص و ترغيب ديگران به چيزى است.
«راغب» در مفردات مى گويد: «حص» تشويق به حركت و سير است، ولى «حض» چنين نيست.(1) از آنجا كه «يحض» و «يدع» به صورت فعل «مضارع» آمده، نشان مى دهد كه اين، كارِ مستمر آن ها درمورد يتيمان و مستمندان است.
باز در اينجا اين نكته جلب توجه مى كند كه درمورد يتيمان مسألۀ عواطف انسانى بيشتر مطرح است تا اطعام و سير كردن، چراكه بيشترين رنج يتيم، از دست دادن كانون عاطفه و غذاى روح است، و تغذيۀ جسمى در مرحلۀ بعد قرار دارد. و باز در اين آيات به مسألۀ اطعام «مستمندان» كه از مهم ترين كارهاى خير است برمى خوريم، تا آنجا كه مى فرمايد:
اگر كسى خود قادر به اطعام مستمندى نيست، بايد ديگران را به آن تشويق كند. تعبير «فذلك» (با توجه به اينكه «فا» در اينجا معنى سببيت را مى بخشد) اشاره به اين نكته است كه فقدان ايمان به معاد سبب اين خلافكارى ها مى شود، و به راستى چنين است، كسى كه آن روز بزرگ و آن دادگاه عدل، و آن حساب و كتاب و پاداش و كيفر را در اعماق جان باور كرده باشد، آثار مثبتش در تمام
ص: 67
اعمال او ظاهر مى شود، ولى آن هايى كه ايمان ندارند اثر آن در جرأتشان بر گناه و انواع جرائم كاملاً محسوس است.
يكى از مهم ترين مباحث تربيتى، كه جزء مراحل تهذيب نفس و از برجسته ترين منازل سير و سلوك الى اللّه به شمار مى رود، مبحث «توبه» است كه در اينجا ابتدا با (حقيقت توبه) و سپس نقش و آثار سازندۀ آن در رشد معنوى انسان آشنا مى شويد.
حقيقت توبه(1)
در آيۀ هشتم سورۀ تحريم مى خوانيم: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اَللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً) ؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به سوى خدا توبه كنيد، توبه اى خالص».
آرى، نخستين گام براى نجات، توبه از گناه است، توبه اى كه از هر نظر خالص باشد، توبه اى كه محرك آن، فرمان خدا و ترس از گناه باشد، نه وحشت از آثار اجتماعى و دنيوى آن، توبه اى كه براى هميشه انسان را از معصيت جدا كند و بازگشتى در آن رخ ندهد.
مى دانيم كه حقيقت «توبه» همان ندامت و پشيمانى از گناه است كه لازمۀ آن، تصميم به ترك گناه در آينده است، و اگر كارى بوده كه قابل جبران است درصدد جبران برآيد، و گفتن استغفار نيز بيانگر همين معنى است. بر اين اساس اركان توبه را مى توان در پنج چيز خلاصه كرد: «ترك گناه، ندامت، تصميم به ترك در آينده، جبران گذشته و استغفار».
ص: 68
«نصوح» از مادۀ «نصح» (بر وزن صلح) در اصل به معنى خيرخواهى خالصانه است، ولذا به عسل خالص «ناصح» گفته مى شود، و از آنجا كه خيرخواهى واقعى بايد با محكم كارى همراه باشد واژۀ «نصح» گاه به اين معنى نيز آمده است، به همين علت به نماى محكم «نصاح» (بر وزن كتاب) و به خياط «ناصح» گفته مى شود، و اين دو معنى، يعنى «خالص بودن» و «محكم بودن» هر دو بايد در توبۀ «نصوح» جمع باشد.
دربارۀ اينكه توبۀ نصوح چيست، تفسيرهاى زيادى ذكر كرده اند تا آنجا كه بعضى تعداد تفسيرهاى آن را بالغ بر بيست و سه تفسير دانسته اند.(1)
ولى همۀ اين تفسيرها تقريباً به يك حقيقت بازمى گردد، يا شاخ و برگ ها و شرايط مختلف توبه است، ازجمله اينكه «توبۀ نصوح» آن است كه واجد چهار شرط باشد:
پشيمانى قلبى، استغفار زبانى، ترك گناه و تصميم به ترك در آينده.
بعضى ديگر گفته اند: «توبۀ نصوح» آن است كه واجد سه شرط باشد:
ترس از اينكه پذيرفته نشود، اميد به اينكه پذيرفته شود، و ادامۀ اطاعت خدا.
يا گفته اند: «توبۀ نصوح» آن است كه انسان، گناه خود را همواره درمقابل چشم خود ببيند و از آن شرمنده باشد! يا «توبۀ نصوح» آن است كه مظالم را به صاحبانش بازگرداند و از مظلومين حلّيت بطلبد و بر اطاعت خدا اصرار ورزد.
يا «توبۀ نصوح» آن است كه در آن سه شرط باشد: كم سخن گفتن، كم خوردن، و كم خوابيدن. يا اينكه «توبۀ نصوح» توبه اى است كه با چشمى گريان، و قلبى بيزار از گناه همراه باشد... و مانند اين ها كه همگى شاخ و برگ يك واقعيت است و اين توبۀ خالص و كامل است.
ص: 69
در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم: هنگامى كه «معاذ بن جبل» دربارۀ توبۀ نصوح سؤال كرد، در پاسخ فرمود: «أن يَتُوبَ التّائِبُ ثُمَّ لا يَرجِعُ فى ذَنبٍ كَما لا يَعُودُ اللّبَنُ إلَى الضَّرعِ ؛ آن است كه شخص توبه كننده به هيچ وجه به گناه باز نگردد، آن چنان كه شير هرگز به پستان بازنمى گردد».(1)
اين تعبير لطيف بيانگر اين واقعيت است كه توبۀ نصوح چنان انقلابى در انسان ايجاد مى كند كه راه بازگشت به گذشته را به كلى بر او مى بندد. همان گونه كه بازگشت شير به پستان غيرممكن است.
اين معنى كه در روايات ديگر نيز وارد شده، درحقيقت درجۀ عالى توبۀ نصوح را بيان مى كند، وگرنه در مراحل پايين تر ممكن است بازگشتى باشد كه بعد از تكرار توبه سرانجام منتهى به ترك دائمى شود.
سپس به آثار اين توبۀ نصوح اشاره كرده، مى افزايد: «اميد است با اين كار پروردگار شما گناهانتان را ببخشد و بپوشاند»؛ (عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ) . «و شما را در باغ هايى از بهشت وارد كند كه نهرها از زير درختانش جارى است»؛ (وَ يُدْخِلَكُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهارُ) .
«اين كار در روزى خواهد بود كه خداوند پيامبر و كسانى را كه با او ايمان آوردند خوار و موهون نمى كند»؛ (يَوْمَ لا يُخْزِي اَللّهُ اَلنَّبِيَّ وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ) .
«اين در حالى است كه نور (ايمان و عمل صالح) آن ها از پيشاپيش و از سمت راست شان در حركت است و عرصۀ محشر را روشن مى سازد و راه آنها را به سوى بهشت مى گشايد»؛ (نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ) .
در اينجاست كه آن ها به درگاه خداوند رو آورده، «مى گويند: پروردگارا! نور ما را كامل كن و ما را ببخش! كه بر هر كارى قادرى»؛ (يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اِغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ) .
ص: 70
درحقيقت اين توبۀ نصوح، پنج ثمرۀ بزرگ دارد:
«نخست» بخشودگى سيّئات و گناهان.
«دوم» ورود به بهشت پرنعمت الهى.
«سوم» رسوا نشدن در آن روز كه پرده ها كنار مى رود و حقايق آشكار مى گردد و دروغ گويان تبهكار خوار و رسوا مى شوند. آرى، در آن روز پيامبر صلى الله عليه و آله و مؤمنان آبرومند خواهند بود، چراكه آنچه گفتند، به واقعيت مى پيوندد.
«چهارم» اينكه نور ايمان و عمل آن ها از پيشاپيش و سمت راست آن ها حركت مى كند و مسير آن ها را به سوى بهشت روشن مى سازد (بعضى از مفسران نورى را كه پيشاپيش حركت مى كند نور «عمل» دانسته اند، در اين زمينه تفسير ديگرى نيز ذيل آيۀ 12 سورۀ حديد در جلد 23 تفسير نمونه مطرح كرده ايم).
«پنجم» اينكه توجه شان به خدا بيشتر مى شود، لذا به سوى درگاه خدا رو مى آورند و از او تقاضاى تكميل نور و آمرزش كامل گناه خويش مى كنند.
توبه، درى به سوى رحمت خدا(1)
بسيار مى شود كه از انسان - به ويژه در آغاز تربيت و سير سلوك الى اللّه - لغزش هايى سرمى زند، اگر درهاى بازگشت به روى او بسته شود، مأيوس مى گردد و براى هميشه از راه مى ماند، ولذا در مكتب تربيتى اسلام، توبه به عنوان يك اصل تربيتى بااهميت فوق العاده مطرح است و از تمام گنهكاران دعوت مى كند كه براى اصلاح خويش و جبران گذشته از اين در وارد شوند. امام سجاد عليه السلام در مناجات «تائبين» در پيشگاه خدا چنين عرضه مى دارد:
«إلهى أنتَ الَّذي فَتَحتَ لِعِبادِكَ باباً إلى عَفوِكَ سَمَّيتَهُ التَّوبَةَ، فَقُلتَ تُوبُوا إلَى اللّهِ تَوبَةً نَصُوحاً، فَما عُذرُ مَن أغفَلَ دُخُولَ البابِ بَعدَ فَتحِهِ ؛ خداى من! تو كسى هستى كه
ص: 71
درى به سوى عفوت به روى بندگانت گشوده و نامش را توبه نهاده اى، و فرموده اى كه به سوى خدا بازگرديد و توبه كنيد، توبۀ خالصى. اكنون عذر كسانى كه از ورود از اين در، بعد از گشايش آن، غافل شوند چيست؟».(1)
در روايات به قدرى بر مسألۀ توبه تأكيده شده كه در حديثى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم: «إنَّ اللّهَ تَعالى أشَدُّ فَرَحاً بِتَوبَةِ عَبدِهِ مِن رَجُلٍ أضَلَّ راحِلَتَهُ وَ زادَهُ في لَيلَةٍ ظَلماءَ، فَوَجَدَها ؛ خداوند از توبۀ بنده اش بيش از كسى كه مركب و توشۀ خود را در بيابان در يك شب تاريك گم كرده و سپس آن را بيابد، شاد مى شود».(2)
اين تعبيرات آميخته با بزرگوارى، همه براى تشويق به اين امر مهم حياتى است.
ولى بايد توجه داشت كه توبه، تنها لقلقۀ زبان، و گفتن «استغفراللّه» نيست، بلكه شرايط و اركانى دارد كه در تفسير توبۀ نصوح در آيات فوق به آن اشاره شد.
هرگاه توبه با اين شرايط انجام شود آن چنان اثر مى گذارد كه گناه و آثار گناه را به كلى از روح و جان انسان محو مى كند، لذا در حديثى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم: «التّائِبُ مِنَ الذَّنبِ كَمَن لا ذَنبَ لَهُ، وَالمُقيمُ عَلَى الذَّنبِ وَ هُوَ مُستَغفِرٌ مِنهُ كالمُستَهزِءِ ؛ كسى كه از گناه توبه كند همچون كسى است كه اصلاً گناه نكرده، و كسى كه به گناه خود ادامه دهد در حالى كه استغفار مى كند مانند كسى است كه مسخره مى كند».(3)
توبۀ حقيقى كدام است؟(4)
در آيۀ 119 سورۀ نحل مى خوانيم: (ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُوا اَلسُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابُوا
ص: 72
مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ) ؛ «امّا پروردگارت نسبت به آنها كه از روى جهالت، كار بدى انجام داده اند، سپس توبه كرده و در مقام جبران و اصلاح برآمده اند، پروردگارت بعد از آن قطعاً آمرزنده و مهربان است».
قابل توجه اينكه اولاً علت ارتكاب گناه را «جهالت» مى شمرد، چراكه جهل، عامل اصلى بسيارى از گناهان است، و اين گونه افرادند كه پس از آگاهى، به راه حق بازمى گردند، نه كسانى كه آگاهانه و از روى استكبار و غرور يا تعصب و لجاجت و مانند آن راه غلط را مى پيمايند.
ثانياً: توبه را به توبۀ قلبى و ندامت درونى محدود نمى كند، بلكه روى اثر عملى آن تأكيد كرد و اصلاح و جبران را مكمل توبه مى شمارد، تا اين فكر غلط را از مغز خود بيرون كنيم كه هزاران گناه را با يك جملۀ «استغفراللّه» مى توان جبران كرد. نه، بايد به صورت عملى خطاها جبران شود و قسمت هايى از روح انسان و يا جامعه كه براثر گناه آسيب ديده اصلاح و مرمّت گردد.
توبۀ حقيقى اين است، نه لقلقۀ لسان.
ثالثاً: به قدرى روى اين مسأله تأكيد دارد كه دوباره با جملۀ (إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ) تأكيد مى كند كه مشمول آمرزش و رحمت الهى شدن، تنها بعد از توبه و اصلاح امكان پذير است. به عبارت ديگر، اين واقعيت كه پذيرش توبه حتماً بعد از ندامت و جبران و اصلاح است با سه تعبير ضمن يك آيه بيان شده است:
نخست به وسيلۀ كلمۀ «ثم»، سپس «من بعد ذلك» و سرانجام با «من بعدها»، تا آلودگانى كه پشت سر هم گناه مى كنند: و مى گويند ما به لطف خدا و غفران و رحمتش اميدواريم، اين فكر نادرست را از سر به در كنند.
يكى از معانى توبه(1)
در آيۀ 117 سورۀ توبه مى خوانيم: (لَقَدْ تابَ اَللّهُ عَلَى اَلنَّبِيِّ وَ اَلْمُهاجِرِينَ وَ اَلْأَنْصارِ
ص: 73
اَلَّذِينَ اِتَّبَعُوهُ فِي ساعَةِ اَلْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ ما كادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِيمٌ) ؛ «به يقين خداوند رحمت خود را شامل حال پيامبر و مهاجران و انصار، كه در زمان عسرت و شدّت (در جنگ تبوك) از او پيروى كردند، نمود؛ بعد از آنكه نزديك بود دل هاى گروهى از آنها، از حقّ منحرف شود (و از ميدان جنگ بازگردند)؛ سپس خدا توبۀ آنها را پذيرفت، چراكه او نسبت به آنان رئوف و مهربان است».
بدون شك، پيامبر معصوم گناهى نداشته كه بخواهد از آن توبه كند و خدا توبۀ او را بپذيرد (هرچند عده اى از مفسران اهل تسنن تعبير فوق را دليل بر صدور لغزشى از پيامبر صلى الله عليه و آله در ماجراى تبوك گرفته اند).
ولى دقت در خود آيه و ساير آيات قرآن به نادرست بودن اين تفسير گواهى مى دهد، زيرا اولاً توبۀ پروردگار به معنى بازگشت او به رحمت و توجه به بندگان است و در مفهوم آن، گناه و يا لغزش نيست، چنان كه در سورۀ نساء بعد از ذكر قسمتى از احكام اسلام، مى فرمايد: (يُرِيدُ اَللّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَ يَهْدِيَكُمْ سُنَنَ اَلَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ اَللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ) ؛ «خداوند مى خواهد احكام خود را براى شما تبيين كند و به روش شايستۀ كسانى كه قبل از شما بودند شما را هدايت نمايد و بر شما توبه كند، و خداوند عالم و حكيم است».
در اين آيه و پيش از آن، سخن از گناه و لغزشى به ميان نيامده، بلكه طبق تصريح همين آيه، سخن از تبيين احكام و هدايت به سنت هاى ارزندۀ پيشين در ميان است و اين خود نشان مى دهد كه توبه در اينجا به معنى شمول رحمت الهى نسبت به بندگان است.
ثانياً در كتب لغت نيز يكى از معانى «توبه» همين موضوع ذكر شده، از جمله
ص: 74
در كتاب معروف قاموس، كه يكى از معانى «توبه» «رجع عليه بفضله و قبوله» آمده است. ثالثاً در آيۀ مورد بحث، تخلف و انحراف از حق را تنها به گروهى از مؤمنان نسبت مى دهد، با اينكه توبۀ الهى را شامل حال همه مى داند، و اين خود نشان مى دهد كه توبۀ خدا در اينجا به معنى پذيرش عذر بندگان به خاطر گناه نيست، بلكه همان رحمت خاص الهى است كه در اين لحظات سخت، به يارى پيامبر صلى الله عليه و آله و همۀ مؤمنان بدون استثنا از مهاجران و انصار آمد و آن ها را در امر جهاد ثابت قدم ساخت.
آيۀ «توبه» اميدبخش ترين آيۀ قرآن(1)
در آيۀ 102 سورۀ توبه آمده است: (وَ آخَرُونَ اِعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اَللّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اَللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) ؛ «و گروهى ديگر (مؤمنانى هستند كه)، به گناهان خود اعتراف كردند و كار خوب و بد را به هم آميخته اند؛ اميد مى رود كه خداوند توبۀ آنها را بپذيرد؛ به يقين، خداوند آمرزنده و مهربان است».
درمورد شأن نزول آيۀ فوق رواياتى نقل شده كه در بيشتر آن ها به نام «ابولبابۀ انصارى» برمى خوريم. طبق روايتى او با دو يا چند نفر ديگر از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله از شركت در جنگ «تبوك» خوددارى كردند، اما وقتى آياتى را كه در مذمّت متخلفين نازل شده بود شنيدند بسيار ناراحت و پشيمان گشتند و خود را به ستون هاى مسجد پيغمبر صلى الله عليه و آله بستند. و هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله بازگشت و از حال آن ها خبر گرفت، ديگران عرض كردند:
آن ها سوگند ياد كرده اند كه خود را از ستون باز نكنند تا اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله باز كند. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: من نيز سوگند ياد مى كنم كه چنين كارى را نخواهم كرد مگر اينكه خداوند به من اجازه دهد.
ص: 75
آيۀ فوق نازل شد و خداوند توبۀ آن ها را پذيرفت و پيامبر صلى الله عليه و آله آن ها را از ستون مسجد باز كرد. آن ها به شكرانۀ اين اتفاق، همۀ اموال خود را به پيامبر صلى الله عليه و آله تقديم داشتند و عرض كردند: اين همان اموالى است كه ما به خاطر دلبستگى به آن از شركت در جهاد خوددارى كرديم، همۀ اين ها را از ما بپذير و در راه خدا انفاق كن!
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: هنوز دستورى دراين باره بر من نازل نشده است. چيزى نگذشت كه آيۀ بعد نازل شد و دستور داد كه پيامبر صلى الله عليه و آله قسمتى از اموال آن ها را بگيرد. مطابق بعضى از روايات، آن حضرت يك سوم از اموال آن ها را پذيرفت.
در پاره اى ديگر از روايات مى خوانيم كه آيۀ فوق دربارۀ «ابولبابه» و داستان «بنى قريظه» است. بنى قريظه كه گروهى از يهوديان بودند با او مشورت كردند كه آيا تسليم حكم پيامبر صلى الله عليه و آله شوند يا نه؟ او گفت: اگر تسليم شويد همۀ شما را سر مى برند! سپس از اين گفتۀ خود پشيمان شد و توبه كرد و خود را به ستون مسجد بست و سپس آيۀ فوق نازل شد و خداوند توبۀ او را پذيرفت.(1)
پس از اشاره به وضع منافقان داخل و خارج مدينه در آيۀ قبل، در اينجا به وضع گروهى از مسلمانان گناهكار كه اقدام به توبه و جبران اعمال سوء خود كردند اشاره مى كند و مى فرمايد: «گروه ديگرى از آن ها به گناهان خود اعتراف كردند»؛ (وَ آخَرُونَ اِعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ) ؛ «و اعمال صالح و ناصالح را به هم آميختند» (خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً) سپس اضافه مى كند: «اميد مى رود كه خداوند توبۀ آن ها را بپذيرد (و رحمت خويش را به آنان بازگرداند)»؛ (عَسَى اَللّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ) .
ص: 76
«زيرا خداوند آمرزنده و مهربان است و داراى رحمتى وسيع و گسترده)»؛ (إِنَّ اَللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) . تعبير «عسى» در آيۀ فوق كه معمولاً در موارد اميدوارى و احتمال پيروزى همراه با احتمال شكست گفته مى شود شايد به اين دليل است كه آن ها را ميان بيم و اميد و خوف و رجاء كه دو وسيلۀ تكامل و تربيت است قرار دهد.
اين احتمال نيز وجود دارد كه تعبير به «عسى» اشاره به اين باشد كه علاوه بر توبه و ندامت و پشيمانى، بايد در آينده شرايط ديگرى را انجام دهند و گذشته را با اعمال نيك خود جبران نمايند.
ولى با توجّه به اينكه آيه را با بيان غفران و رحمت الهى تكميل مى كند جنبۀ اميدوارى در آن غلبه دارد. اين نكته نيز روشن است كه نزول آيه دربارۀ «ابولبابه» و يا ساير متخلفان جنگ تبوك مفهوم وسيع آيه را تخصيص نمى زند، بلكه تمام افرادى را كه اعمال نيك و بد را به هم آميخته اند و از كارهاى بد خويش پشيمان اند فرامى گيرد، ولذا از بعضى دانشمندان نقل كرده اند كه گفته اند: آيۀ فوق، اميدبخش ترين آيۀ قرآن است كه درها را به روى گنهكاران گشوده و توبه كاران را به سوى خود دعوت مى كند.
به سوى پروردگارتان بازگرديد(1)
در آيات 53 تا 55 سورۀ زمر مى خوانيم:
(قُلْ يا عِبادِيَ اَلَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اَللّهِ إِنَّ اَللّهَ يَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِيمُ * وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ اَلْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ * وَ اِتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ اَلْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ) ؛ «بگو: اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده ايد! از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همۀ گناهان را مى آمرزد، زيرا او بسيار آمرزنده
ص: 77
و مهربان است. و به درگاه پروردگارتان بازگرديد و دربرابر او تسليم شويد، پيش از آنكه عذاب به سراغ شما آيد، سپس (از سوى هيچ كس) يارى نشويد! و از بهترين دستورهايى كه از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده پيروى كنيد پيش از آنكه عذاب (الهى) ناگهان به سراغ شما آيد در حالى كه از آن خبر نداريد».
به دنبال تهديدهاى مكررى كه در آيات گذشته درمورد مشركان و ظالمان آمده بود، در اين آيات راه بازگشت را همراه با اميدوارى به روى همۀ گنهكاران مى گشايد، زيرا هدف اصلى از همۀ اين امور، تربيت و هدايت است، نه انتقام جويى و خشونت. با لحنى آكنده از نهايت لطف و محبت آغوش رحمتش را به روى همگان باز كرده و فرمان عفو آن ها را صادر نموده، مى فرمايد: «به آن ها بگو: اى بندگان من كه بر خودتان اسراف و ستم كرده ايد! از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همۀ گناهان را مى بخشد، زيرا او بخشنده و مهربان است».
دقت در تعبيرات اين آيه نشان مى دهد كه از اميدبخش ترين آيات قرآن مجيد نسبت به همۀ گنهكاران است. شمول و گستردگى آن به حدى است كه طبق روايتى اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود: «در تمام قرآن آيه اى وسيع تر از اين آيه نيست»؛ (ما فِى القُرآنِ آيَةٌ أوسَعُ مِن يا عِبادِىَ الَّذينَ أَسرَفُوا) .(1)
دليل آن نيز روشن است، زيرا:
1. تعبير به «يا عبادى» (اى بندگان من!) آغازگر لطفى است از ناحيۀ پروردگار.
2. تعبير به «اسراف» به جاى «ظلم و گناه و جنايت» نيز لطف ديگرى است.
ص: 78
3. تعبير «على انفسهم» كه نشان مى دهد گناهان آدمى همه به خود او بازمى گردد نشانۀ ديگرى از محبت پروردگار است، همان گونه كه يك پدر دلسوز به فرزند خويش مى گويد: اين همه به خود ستم مكن!
4. تعبير به «لا تقنطوا» (مأيوس نشويد) با توجه به اينكه «قنوط» در اصل به معنى مأيوس شدن از خير است، به تنهايى دليل بر اين است كه گنهكاران نبايد از «لطف الهى» نوميد شوند.
5. تعبير «من رحمة اللّه» بعد از جملۀ «لا تقنطوا» تأكيد بيشترى بر اين خير و محبت است.
6. هنگامى كه به جملۀ «انّ اللّه يغفر الذنوب» مى رسيم كه با حرف تأكيد آغاز شده و كلمۀ «الذنوب» (جمع با الف و لام) همهِ گناهان را بدون استثنا دربر مى گيرد، سخن اوج مى گيرد و درياى رحمت مواج مى شود.
7. هنگامى كه «جميعاً» به عنوان تأكيد ديگرى بر آن افزوده مى گردد اميدوارى به آخرين مرحله مى رسد.
8 و 9. توصيف خداوند به «غفور» و «رحيم» كه دو وصف از اوصاف اميدبخش پروردگار است در پايان آيه جايى براى كمترين يأس و نوميدى باقى نمى گذارد. آرى، به همين دليل آيۀ فوق، گسترده ترين آيۀ قرآن است كه شمول آن هرگونه گناه را در برمى گيرد، و نيز به همين دليل از اميدبخش ترين آيات قرآن مجيد محسوب مى شود، و به راستى نيز از كسى كه درياى لطفش بيكران و شعاع فيضش نامحدود است جز اين انتظارى نمى توان داشت.
از كسى كه «رحمتش بر غضبش پيشى گرفته» و بندگان را براى رحمت آفريده، نه براى خشم و عذاب، غير از اين توقعى نيست.
چه خداوند رحيم و مهربانى و چه پروردگار پر مهر و محبتى!!
در اينجا دو مسأله فكر مفسران را به خود مشغول ساخته كه اتفاقاً راه حل آن در خود آيه و آيات بعد نهفته است.
ص: 79
نخست اينكه آيا عموميت آيه، همۀ گناهان حتى شرك و گناهان كبيرۀ ديگر را فرامى گيرد؟ اگر چنين است پس چرا در آيۀ 48 سورۀ نساء شرك از گناهان قابل بخشش استثنا شده است؟ (إِنَّ اَللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ) ؛ «خداوند (هرگز) شرك به او را نمى بخشد، و كمتر از آن را براى هر كس بخواهد (و شايسته بداند) مى بخشد».
ديگر اينكه آيا اين وعدۀ غفران كه در آيۀ مورد بحث آمده، مطلق است يا مشروط به توبه و مانند آن؟
البته اين دو سؤال به هم مربوط است و پاسخ آن را در آيات بعد به خوبى مى توان يافت، زيرا سه دستور در آيات بعد داده شده كه همه چيز را روشن مى سازد: (وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ) ؛ «به سوى پروردگارتان بازگرديد»؛ (وَ أَسْلِمُوا لَهُ) ؛ «دربرابر فرمان او تسليم شويد»، (وَ اِتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ) ؛ «از بهترين دستوراتى كه از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده است پيروى كنيد».
اين دستورهاى سه گانه مى گويد كه درهاى غفران و رحمت به روى همۀ بندگان، بدون استثنا گشوده است مشروط بر اينكه بعد از ارتكاب گناه به خود آيند و تغيير مسير دهند، رو به سوى درگاه خدا آورند، دربرابر فرمانش تسليم باشند و با عمل، صداقت خود را در اين توبه و انابه نشان دهند، بنابراين نه شرك از آن مستثناست و نه غير آن، و نيز مشروط بودن اين عفو عمومى و رحمت واسعه به شرايطى، غيرقابل انكار است.
و اگر مى بينيم در آيۀ 48 سورۀ نساء بخشش و عفو مشركان را استثنا كرده، درمورد مشركانى است كه در حالت شرك از دنيا بروند، نه كسانى كه بيدار شوند و راه حق پيش گيرند، چراكه بيشتر مسلمانان صدر اسلام چنين بوده اند.
اگر حال بسيارى از مجرمان را در نظر بگيريم كه بعد از انجام گناهان كبيره چنان ناراحت و پشيمان مى شوند كه باور نمى كنند راه بازگشتى به روى آنها باز
ص: 80
باشد و آن چنان خود را آلوده مى دانند كه با هيچ آبى قابل شستشو نيستند و مى پرسند: آيا به راستى گناهان ما قابل بخشش است؟ آيا راهى به سوى خدا براى ما باز است؟ آيا پلى در پشت سر ما وجود دارد كه ويران نشده باشد؟ مفهوم آيه را به خوبى درك مى كنيم، زيرا آن ها آمادۀ هرگونه توبه اند، ولى گناه خود را قابل بخشش نمى دانند، به ويژه اگر بارها توبه كرده و شكسته باشند. اين آيه به همۀ آن ها نويد مى دهد كه راه به روى همۀ شما باز است.
لذا «وحشى»، جنايتكار معروف تاريخ اسلام و قاتل «حمزۀ سيدالشهدا» هنگامى كه مى خواست مسلمان شود از اين مى ترسيد كه توبه اش پذيرفته نگردد، زيرا به راستى گناه او بسيار سنگين بود. جمعى از مفسران مى گويند: آيۀ فوق نازل شد و درهاى رحمت الهى را به روى وحشى و وحشى هاى توبه كار گشود!
اين سوره از سوره هاى مكى است و آن روز كه اين آيات نازل شد نه جنگ احد رخ داده بود و نه داستان شهادت حمزه و توبۀ وحشى، بنابراين اين ماجرا نمى تواند شأن نزولى براى آيه باشد، بلكه از قبيل تطبيق يك قانون كلى بر يكى از مصاديق آن است، اما به هر حال گستردگى مفهوم آيه را مى تواند مشخص كند.
از آنچه گفتيم، روشن شد كه اصرار بعضى از مفسران، مانند «آلوسى» در روح المعانى، بر اينكه وعدۀ غفران در آيۀ فوق مشروط به چيزى نيست و حتى هفده دليل براى آن ذكر كرده، مطلب نادرستى است، چراكه با آيات بعد تضاد روشنى دارد، و ادلۀ هفده گانۀ او كه بسيارى از آن قابل ادغام در يكديگر است چيزى بيش از اين نمى رساند كه رحمت خدا وسيع و گسترده است كه شامل همۀ گنهكاران مى شود و اين با مشروط بودن اين وعدۀ الهى به قرينۀ آيات بعد منافاتى ندارد.
در آيۀ بعد، راه ورود به اين درياى بيكران رحمت الهى را به همۀ مجرمان و گنهكاران نشان مى دهد، مى فرمايد: «به سوى پروردگارتان بازگرديد (و مسير زندگى خود را اصلاح كنيد)»؛ (وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ) .
ص: 81
«و دربرابر او تسليم شويد و فرمانش را به گوش جان بشنويد و پذيرا گرديد، پيش از آنكه عذاب الهى دامانتان را بگيرد، سپس هيچ كس نتواند به يارى شما برخيزد»؛ (وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ اَلْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ) .
بعد از پيمودن اين دو مرحله (انابه و اسلام) سخن از مرحلۀ سوم كه مرحلۀ «عمل» است به ميان آورده، مى افزايد: «از بهترين دستوراتى كه از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده پيروى كنيد، پيش از آنكه عذاب الهى به طور ناگهانى به سراغتان آيد، در حالى كه از آن خبر نداريد»؛ (وَ اِتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ اَلْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ) .
درنتيجه مسير وصول به رحمت خدا سه گام بيشتر نيست:
گام اول: توبه و پشيمانى از گناه و روى آوردن به سوى خدا؛
گام دوم: ايمان و تسليم دربرابر فرمان او؛
گام سوم: عمل صالح.
و بعد از اين سه گام، طبق وعده اى كه فرموده، ورود به درياى بيكران رحمتش قطعى است، هرچند بار گناهان انسان سنگين باشد.
دربارۀ اينكه منظور از (وَ اِتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ) ؛ «از مهم ترين چيزى كه از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده پيروى كنيد» چيست، مفسران احتمالات متعددى داده اند و آنچه از همه بهتر به نظر مى رسد اين است: دستوراتى كه از سوى خداوند نازل شده مختلف است، بعضى دعوت به واجبات است، بعضى مستحبات، و بعضى مشتمل بر اجازۀ مباحات. منظور از احسن، واجبات و مستحبات مى باشد، با توجه به سلسله مراتب آن ها.
بعضى نيز آن را اشاره به قرآن در ميان كتب آسمانى دانسته اند، به قرينۀ آنچه در آيۀ 23 سورۀ زمر آمده كه قرآن را «احسن الحديث» (بهترين سخن) ناميده است: (اَللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ اَلْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ) .
البته اين دو تفسير منافاتى با هم ندارد.
ص: 82
از مشكلات مهمى كه بر سر راه مسائل تربيتى وجود دارد، احساس گناه براثر اعمال بد پيشين است، به ويژه زمانى كه اين گناهان سنگين باشد. در اين مواقع اين فكر همواره در نظر انسان مجسم مى شود كه اگر بخواهد مسير خود را به سوى پاكى و تقوا تغيير دهد و به راه خدا بازگردد چگونه مى تواند از مسئوليت سنگين گذشته خود را برهاند؟ اين فكر مانند كابوسى وحشتناك بر روح او سايه مى افكند و چه بسا او را از تغيير برنامۀ زندگى و گرايش به پاكى بازمى دارد و به او مى گويد: توبه كردن چه سود؟! زنجير اعمال گذشته ات همچون يك طوق لعنت بر دست و پاى توست، اصلاً تو رنگ گناه پيدا كرده اى، رنگى ثابت و تغييرناپذير!
كسانى كه با مسائل تربيتى و گنهكاران توبه كار سروكار دارند آنچه را كه گفتيم به خوبى آزموده اند، آن ها مى دانند كه اين چه مشكل بزرگى است.
فرهنگ اسلامى كه از قرآن مجيد گرفته شده اين مشكل را حل كرده و توبه و انابه را اگر با شرايط آن همراه باشد، وسيلۀ قاطعى براى جدا شدن از گذشته، و آغاز يك زندگى جديد، و حتى «تولد ثانوى» مى داند. بارها در روايات دربارۀ بعضى از گنهكاران مى خوانيم: «كما ولدته امّه ؛ او همانند كسى است كه از مادر متولد شده است». قرآن درهاى لطف الهى را به روى هر انسانى در هر شرايطى و با هرگونه بار مسئوليتى باز مى گذارد و نمونۀ زنده اش آيات فوق است كه با انواع لطايف بيان، مجرمان و گناهكاران را به سوى خدا دعوت مى كند و به آن ها قول مى دهد كه مى توانند خود را از زندگى گذشته به كلى جدا كنند.
در روايتى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «التّائِبُ مِنَ الذَّنبِ كَمَن لا ذَنبَ لَهُ ؛ كسى كه از گناه توبه كند همانند كسى است كه اصلاً گناه نكرده است».(1)
ص: 83
شرايط پذيرش توبه(1)
در آيۀ 17 سورۀ نساء مى خوانيم: (إِنَّمَا اَلتَّوْبَةُ عَلَى اَللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ اَلسُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اَللّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اَللّهُ عَلِيماً حَكِيماً) ؛ «پذيرش توبه توسط خدا، تنها براى كسانى است كه كار بد را از روى جهالت انجام مى دهند، سپس زود توبه مى كنند. خداوند، توبۀ چنين اشخاصى را مى پذيرد؛ و خدا دانا و حكيم است».
در آيۀ گذشته مسئلۀ سقوط حد و مجازات مرتكبين اعمال منافى عفت، در پرتو توبه با صراحت بيان شد و در ذيل آيه با جملۀ (إِنَّ اَللّهَ كانَ تَوّاباً رَحِيماً) ؛ (خداوند توبۀ بندگان را بسيار مى پذيرد و نسبت به آن ها رحيم است) به پذيرش توبه توسط پروردگار نيز اشاره شده است. خداوند در اين آيه باصراحت مسئلۀ توبه و پاره اى از شرايط آن را بيان مى كند و مى فرمايد: «توبه تنها براى كسانى است كه گناهى را از روى جهالت انجام مى دهند».
اكنون ببينيم منظور از «جهالت» چيست؟ آيا همان جهل و نادانى و بى خبرى از گناه است يا عدم آگاهى از اثرات شوم و عواقب دردناك آن؟
كلمۀ «جهل» و مشتقات آن گرچه به معانى گوناگونى آمده است، ولى از قرائن استفاده مى شود كه منظور از آن در آيۀ مورد بحث، طغيان غرايز و تسلط هوس هاى سركش و چيره شدن آن ها بر نيروى عقل و ايمان است، و در اين حالت، گرچه علم و دانش انسان به گناه از بين نمى رود، اما تحت تأثير آن غرايز سركش قرار گرفته و عملاً بى اثر مى شود، و هنگامى كه علم اثر خود را از دست داد، عملاً با جهل و نادانى برابر خواهد بود.
ولى اگر گناه براثر چنين جهالتى نباشد، بلكه از روى انكار حكم پروردگار
ص: 84
و عناد و دشمنى انجام شود، چنين گناهى حكايت از كفر مى كند و به همين دليل توبۀ آن قبول نيست، مگر اين كه از اين حالت بازگردد و دست از عناد و انكار بشويد.
درواقع اين آيه همان حقيقتى را بيان مى كند كه امام سجاد عليه السلام در دعاى ابوحمزه با توضيح بيشترى بيان فرموده است، آنجا كه مى گويد:
«اِلهى لَم أعصِكَ حينَ عَصَيتُكَ وَ أنَا بِرُبوبِيَّتِكَ جاحِدٌ وَ لا بِأمرِكَ مُستَخِفٌّ و لا لِعُقوبَتِكَ مُتعَرِّضٌ وَ لا لِوَعيدِكَ مُتَهاوِنٌ لكِن خَطيئَةٌ عَرَضَت وَ سَوَّلَت لى نَفسى و غَلَبَنى هَواىَ... ؛ خداى من! هنگامى كه به معصيت تو پرداختم، نه از راه انكار خداوندى ات اقدام به گناه كردم، نه به خاطر خفيف شمردن امر تو بود، نه مجازات تو را كم اهميت گرفتم و نسبت به آن بى اعتنا بودم و نه وعدۀ كيفرت را سبك شمردم، بلكه خطايى بود كه دربرابر من قرار گرفت و نفس امّاره، حق را بر من مشتبه كرد و هوى و هوس بر من چيره شد».
(ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ) . در اين جمله اشاره به يكى ديگر از شرايط توبه كرده، مى فرمايد: «سپس به زودى توبه كنند». دربارۀ اين كه منظور از «قريب» (زمان نزديك) چيست، ميان مفسران گفتگوست؛ جمع زيادى آن را به معنى قبل از آشكار شدن نشانه هاى مرگ مى گيرند و آيۀ بعد را كه مى گويد: پس از ظهور علائم مرگ توبه پذيرفته نمى شود، شاهد آن مى دانند، بنابراين تعبير به «قريب» شايد به خاطر اين است كه اصولاً زندگى دنيا هرچه باشد كوتاه و پايان آن نزديك است.
اما بعضى ديگر آن را به معنى زمان نزديك به گناه گرفته اند، يعنى به زودى از كار خود پشيمان شود و به سوى خدا بازگردد، زيرا توبۀ كامل آن است كه آثار و رسوبات گناه را به طور كلى از روح و جان انسان بشويد و كمترين اثرى از آن در دل باقى نماند، و اين در صورتى ممكن است كه در فاصلۀ نزديكى قبل از
ص: 85
آنكه گناه در وجود انسان ريشه بدواند و به شكل طبيعت ثانوى درآيد، از آن پشيمان شود، در غير اين صورت در بيشتر موارد، اثرات گناه در زواياى قلب و جان انسانى باقى خواهد ماند. پس توبۀ كامل توبه اى است كه به زودى انجام پذيرد. كلمۀ «قريب» نيز از نظر لغت و فهم و عرف، با اين معنى متناسب تر است.
درست است كه توبه بعد از زمان طولانى نيز پذيرفته مى شود، اما توبۀ كامل نيست و شايد تعبير به «على اللّه»: (توبه اى كه بر خدا لازم است آن را بپذيرد) نيز اشاره به همين معنى باشد، زيرا اين تعبير تنها در اين آيه از قرآن آمده و مفهوم آن اين است كه پذيرش اين گونه توبه ها از حقوق بندگان مى باشد، در حالى كه پذيرش توبه هاى دوردست توسط خداوند يك نوع تفضل است، نه حق.
پس از ذكر شرايط توبه مى فرمايد: «خداوند توبۀ چنين اشخاصى را مى پذيرد و خداوند دانا و حكيم است»؛ (فَأُولئِكَ يَتُوبُ اَللّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اَللّهُ عَلِيماً حَكِيماً) .
(وَ لَيْسَتِ اَلتَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ اَلسَّيِّئاتِ...) . اين آيه كسانى را كه توبۀ آن ها پذيرفته نمى شود معرفى كرده است، مى فرمايد: «كسانى كه در آستانۀ مرگ قرار مى گيرند و مى گويند: اكنون از گناه خود توبه كرديم توبۀ آنان پذيرفته نخواهد شد».
دليل آن نيز روشن است، زيرا در حال احتضار و در آستانۀ مرگ، پرده ها از برابر چشم انسان كنار مى رود و ديد ديگرى براى او پيدا مى شود و او قسمتى از حقايق مربوط به جهان ديگر و نتيجۀ اعمالى را كه در اين زندگى انجام داده با چشم خود مى بيند و مسائل، جنبۀ حسّى پيدا مى كند. واضح است كه در اين صورت هر گناهكارى از اعمال بد خود پشيمان مى گردد و همانند كسى كه شعلۀ آتشى را نزديك خود ببيند، از آن فرار مى كند. مسلم است كه اساس تكليف و آزمايش پروردگار بر اين گونه مشاهده ها نيست، بلكه بر ايمان به غيب و مشاهده با چشم عقل و خرد است.
به همين دليل در قرآن مجيد مى خوانيم: هنگامى كه نخستين نشانه هاى عذاب
ص: 86
دنيا بر بعضى از اقوام پيشين آشكار مى گرديد باب توبه به روى آن ها بسته مى شد. در سرگذشت فرعون مى خوانيم: (حَتّى إِذا أَدْرَكَهُ اَلْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اَلَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ وَ أَنَا مِنَ اَلْمُسْلِمِينَ * آلْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَ كُنْتَ مِنَ اَلْمُفْسِدِينَ) ؛ «تا آن زمانى كه غرقاب دامن او را گرفت، گفت: «ايمان آوردم كه معبودى، جز كسى كه بنى اسرائيل به او ايمان آورده اند، وجود ندارد؛ و من از مسلمين هستم.» (اما به او خطاب شد:) الان؟! در حالى كه قبلاً نافرمانى كردى، و از مفسدان بودى!.(1)
از بعضى از آيات قرآن (مانند آيۀ 12 سورۀ سجده) استفاده مى شود كه گناهكاران در قيامت با مشاهدۀ عذاب الهى از كار خود پشيمان مى شوند، ولى پشيمانى آن ها سودى نخواهد داشت. چنين كسانى درست مانند مجرمانى هستند كه وقتى چشم شان به چوبۀ دار افتاد و طناب دار را بر گلوى خود احساس كردند، از كار خود پشيمان مى شوند. روشن است كه اين پشيمانى نه فضيلت است و نه افتخار و نه تكامل، به همين علت چنان توبه اى بى اثر است.
البته اين آيه با رواياتى كه مى گويد: توبه تا آخرين نفس پذيرفته مى شود، هيچ گونه منافاتى ندارد، زيرا منظور از آن روايات، لحظاتى است كه انسان هنوز نشان هاى قطعى مرگ را مشاهده نكرده و به اصطلاح، ديد برزخى پيدا ننموده است.
دستۀ دوم از كسانى كه توبۀ آن ها پذيرفته نمى شود كسانى هستند كه در حال كفر از دنيا مى روند. در آيۀ فوق دربارۀ آن ها چنين مى فرمايد: (وَ لاَ اَلَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّارٌ) ؛ «كسانى كه در حال كفر مى ميرند توبه براى آنان نيست».
اين حقيقت در آيات متعدد ديگرى از قرآن مجيد نيز بازگو شده است.(2)
ص: 87
اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه چنين كسانى كه در حال كفر از دنيا مى روند چه زمانى توبه مى كنند كه توبۀ آن ها پذيرفته نخواهد شد؟
بعضى احتمال داده اند كه توبۀ آن ها در عالم ديگر پذيرفته نمى شود و بعضى احتمال داده اند كه منظور از توبه در اينجا توبۀ بندگان نيست، بلكه «توبۀ خداوند» يعنى بازگشت او به عفو و رحمت است. ولى ظاهر اين است كه آيه هدف ديگرى را تعقيب مى كند، مى گويد: «كسانى كه از گناهان خود در حال صحّت و سلامت و ايمان توبه كرده اند، ولى در حال مرگ باايمان از دنيا نرفتند، توبه هاى گذشتۀ آن ها نيز بى اثر است».
توضيح: مى دانيم كه يكى از شرايط قبولى اعمال نيك انسان «موافات بر ايمان» است، يعنى باايمان از دنيا رفتن، و كسانى كه در لحظۀ پايان زندگى كافر باشند، اعمال گذشتۀ آن ها (حتى اعمال نيكى كه در حال ايمان انجام داده اند) طبق صريح آيات قرآن(1) حبط و نابود مى گردد و توبه هاى آنان از گناه نيز اگرچه در حال ايمان انجام شده، در چنين صورتى نابود خواهد شد.
به طور خلاصه، شرط قبولى توبه دو چيز است: نخست اين كه قبل از مشاهدۀ نشانه هاى مرگ باشد و ديگر اين كه انسان، باايمان از دنيا برود.
همچنين از اين آيه فهميده مى شود كه انسان نبايد توبه را به تأخير اندازد، زيرا ممكن است به طور ناگهانى مرگ او فرا رسد و درهاى توبه به روى او بسته شود، و جالب توجه اين كه تأخير توبه كه از آن به «تسويف» تعبير مى كنند، در آيۀ فوق، هم رديف «مرگ در حال كفر» قرار داده شده و اين نشان دهندۀ اهميتى است كه قرآن براى اين موضوع قائل است.
ص: 88
شرط مهم قبولى توبه(1)
بارها گفته ايم كه توبه، تنها استغفار يا ندامت از گذشته و حتى تصميم نسبت به ترك در آينده نيست، بلكه علاوه بر اين ها شخص گنهكار بايد در مقام جبران برآيد.
اگر واقعاً حيثيت زن يا مرد پاك دامنى را لكه دار ساخته، براى قبولى توبۀ خود بايد سخنان خويش را دربرابر تمام كسانى كه اين تهمت را از او شنيده اند تكذيب كند و به اصطلاح: اعادۀ حيثيت نمايند. در آيۀ پنجم سورۀ نور آمده است:
(إِلاَّ اَلَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اَللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) ؛ «مگر كسانى كه بعد از آن توبه كنند و جبران نمايند (كه خداوند آنها را مى بخشد) زيرا خداوند آمرزنده و مهربان است».
آوردن جملۀ «و اصلحوا» بعد از جملۀ «تابوا» اشاره به همين حقيقت است، كه بايد اين گونه اشخاص از گناه خود توبه كنند و در مقام اصلاح فسادى كه مرتكب شده اند برآيند. اين صحيح نيست كه يك نفر در ملأعام (يا از طريق مطبوعات و وسايل ارتباط جمعى) ديگرى را به دروغ متهم كند و بعد در خلوت خود، استغفار نموده، از پيشگاه خدا تقاضاى عفو نمايد. خداوند هرگز چنين توبه اى را قبول نخواهد كرد. لذا در چند حديث از پيشوايان اسلام نقل شده كه در جواب اين سؤال: «آيا كسانى كه تهمت ناموسى مى زنند، بعد از اجراى حد شرعى و بعد از توبه، شهادتشان قبول مى شود يا نه؟» فرمودند: «آرى» و هنگامى كه سؤال كردند: «توبۀ او چگونه است؟» فرمودند: «نزد امام (يا قاضى) مى رود و مى گويد:
«من به فلان كس تهمت زدم و از آنچه گفته ام توبه مى كنم».(2)
ص: 89
تبديل سيئات به حسنات(1)
در آيۀ هفتاد سورۀ فرقان مى خوانيم: (إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اَللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اَللّهُ غَفُوراً رَحِيماً) ؛ «مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند، كه خداوند سيّئات آنان را به حسنات مبدّل مى كند؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است».
در اينجا چند تفسير وجود دارد كه همه مى تواند قابل قبول باشد:
1. هنگامى كه انسان توبه مى كند و به خدا ايمان مى آورد، دگرگونى عميقى در سراسر وجودش پيدا مى شود و به سبب همين تحول و انقلاب درونى، در آينده سيّئات اعمالش به حسنات تبديل مى شود، اگر در گذشته مرتكب قتل نفس مى شد در آينده دفاع از مظلومان و مبارزه با ظالمان را جاى آن مى گذارد، و اگر زناكار بود بعداً عفيف و پاك دامن مى شود، و اين توفيق الهى را در سايۀ ايمان و توبه پيدا مى كند.
2. خداوند به لطف و كرم و فضل و انعامش، بعد از توبه كردن او سيّئات اعمالش را محو مى كند و به جاى آن حسنات مى نشاند، چنان كه در روايتى از ابوذر از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم: روز قيامت كه مى شود كسى را حاضر مى كنند كه خداوند دستور مى دهد گناهان صغيرۀ او را به او عرضه كنند و كبيره ها را بپوشانند. به او گفته مى شود: تو در فلان روز فلان گناه صغيره را انجام دادى، و او به آن اعتراف مى كند، ولى قلبش از كبائر ترسان و لرزان است.
در اينجا هرگاه خدا بخواهد به او لطفى كند دستور مى دهد به جاى هر سيّئه حسنه اى به او بدهند. عرض مى كند: پروردگارا! من گناهان مهمى داشتم كه آن ها را در اينجا نمى بينم!
ص: 90
ابوذر مى گويد: در اين هنگام پيامبر صلى الله عليه و آله تبسمى كرد كه دندان هايش آشكار گشت، سپس اين آيه را تلاوت فرمود: (فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اَللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ) .(1)
3. سومين تفسير اينكه منظور از سيئات، نفس اعمالى كه انسان انجام مى دهد نيست، بلكه آثار سوئى است كه از آن بر روح و جان انسان نشسته است؛ هنگامى كه توبه كند و ايمان آورد آن آثار سوء از روح و جانش برچيده مى شود و به آثار خير تبديل مى گردد، و اين است معنى تبديل سيّئات به حسنات.
البته اين سه تفسير با هم منافاتى ندارند و ممكن است هر سه در مفهوم آيه جمع باشند.
آيۀ بعد درحقيقت چگونگى توبۀ صحيح را تشريح كرده، مى گويد: (وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اَللّهِ مَتاباً) ؛ «كسى كه توبه كند و عمل صالح انجام دهد، به سوى خدا بازگشت مى كند (و پاداش خود را از او مى گيرد)». يعنى توبه و ترك گناه نبايد تنها به دليل زشتى گناه باشد، بلكه علاوه بر آن، انگيزه اش بايد خلوص نيت و بازگشت به سوى پروردگار باشد.
بنابراين - براى نمونه - ترك شراب يا دروغ به اين علت كه ضررهايى دارد، هرچند خوب است، ولى ارزش اصلى اين كار در صورتى است كه از انگيزۀ الهى سرچشمه گيرد.
بعضى از مفسران، تفسير ديگرى براى آيۀ فوق ذكر كرده اند و آن اينكه اين جمله پاسخى است براى تعجبى كه گاهى آيۀ گذشته در بعضى از اذهان برمى انگيزد و آن اينكه چگونه ممكن است خداوند سيّئات را به حسنات تبديل كند؟ اين آيه پاسخ مى دهد كه وقتى انسان به سوى خداوند بزرگ بازگردد اين امر تعجب ندارد.
ص: 91
تفسير سومى براى آيه ذكر شده و آن اينكه هر كس از گناه توبه كند به سوى خدا و پاداش هاى بى حساب او بازمى گردد.
گرچه اين تفسيرهاى سه گانه منافاتى با هم ندارد، ولى تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد، به خصوص كه با روايتى كه در تفسير على ابن ابراهيم، ذيل آيۀ مورد بحث نقل شده، هماهنگ است.
تا ايمان نباشد توبه محقّق نمى شود(1)
در آيۀ 153 سورۀ اعراف مى خوانيم: (وَ اَلَّذِينَ عَمِلُوا اَلسَّيِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ) ؛ «و كسانى كه گناه كردند و بعد از آن توبه نمودند و ايمان آوردند، (مشمول عفو او مى شوند؛ زيرا) پروردگار تو، در پى آن، آمرزنده و مهربان است».
در اينجا پرسش مهم اين است كه چرا در آيۀ فوق، «ايمان» پس از «توبه» آمده است، با اينكه تا ايمان نباشد، توبه تحقق نمى پذيرد؟
پاسخ اين پرسش از اينجا روشن مى شود كه پايه هاى ايمان هنگام گناه متزلزل مى گردد و يك نوع سستى پيدا مى كند، تا آنجا كه در روايات اسلامى مى خوانيم:
«شراب خوار هنگامى كه شراب مى خورد ايمان ندارد، و زناكار نيز هنگام زنا ايمان ندارد». يعنى ايمان، فروغ خود را از دست مى دهد و كم نور و تاريك و كم اثر مى شود.
اما هنگامى كه توبه انجام شد، بار ديگر فروغ اصلى را پيدا خواهد كرد، آن چنان كه گويى ايمان بار ديگر تجديد شده است.
همچنين از اينكه در آيات فوق، تنها روى ذلت در حيات دنيا تكيه شده،
ص: 92
چنين استفاده مى شود كه پس از ندامت و پشيمانى از جريان بت پرستى و چشيدن مجازات هاى اين جهان، توبۀ بنى اسرائيل از اين گناه، پذيرفته شد، به گونه اى كه كيفر آن ها را در آخرت از بين برد، اگرچه بار گناهان ديگرشان كه از آن توبه نكردند همچنان بر دوش آن ها سنگينى مى كند.
توبه هاى بى فايده(1)
در آيۀ نود سورۀ آل عمران مى خوانيم: (إِنَّ اَلَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ ثُمَّ اِزْدادُوا كُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِكَ هُمُ اَلضّالُّونَ) ؛ «كسانى كه پس از ايمان آوردن، كافر شدند و سپس بر كفر (خود) افزودند، هيچ گاه توبۀ آنان (كه از روى ناچارى يا در آستانۀ مرگ صورت مى گيرد) پذيرفته نمى شود؛ و آنها گمراهان (واقعى) اند».
در اين آيه، سخن دربارۀ اشخاصى است كه توبۀ آنان قبول نخواهد شد.
اين ها كسانى هستند كه در مرحلۀ اول ايمان آورده، سپس كافر شده اند و در كفر پافشارى و اصرار دارند، به همين دليل هيچ گاه حاضر به پيروى از دستورات حق نيستند، مگر اينكه كار بر آن ها مشكل شود و راهى جز اطاعت و تسليم نبينند، خداوند توبۀ اين گونه افراد را قبول نخواهد كرد، زيرا به اختيار خود در راه حق قدم نخواهند گذاشت، بلكه تنها هنگامى كه پيروزى طرفداران حق را ببينند به ظاهر پشيمان شده، اظهار توبه مى كنند، بنابراين توبۀ آن ها توبۀ ظاهرى است، كه پذيرفته نمى شود. احتمال ديگرى نيز در تفسير آيه هست و آن اينكه اين گونه اشخاص هنگامى كه خود را در آستانۀ مرگ و پايان عمر ببينند ممكن است پشيمان شوند و توبۀ حقيقى كنند، ولى باز توبۀ آن ها پذيرفته نخواهد شد، زيرا در چنين ساعاتى وقت توبه پايان يافته است. همچنين اين احتمال را داده اند كه
ص: 93
منظور از آيۀ فوق اين است كه توبه از گناهان معمولى در حال كفر پذيرفته نمى شود، يعنى اگر كسى در مسير كفر اصرار داشته باشد، ولى از گناهى مانند ظلم و غيبت و امثال آن ها توبه كند، توبۀ او بى فايده است، چراكه شستن آلودگى هاى سطحى از روح و جان، با وجود آلودگى هاى عمقى و شديد مؤثر نخواهد بود.
بيان اين نكته لازم است كه تفاسير فوق با هم منافاتى ندارند و ممكن است آيه ناظر به همۀ آن ها باشد، اگرچه احتمال اول با آيات گذشته و شأن نزول سازگارتر است.
در پايان آيه مى فرمايد: (وَ أُولئِكَ هُمُ اَلضّالُّونَ) ؛ «آن ها گمراهان واقعى هستند»، زيرا راه توبه را همچون راه خدا و راه ايمان گم كرده اند و چنين تصور مى كنند كه مى توانند بدون آمادگى كافى، و اخلاص و شستشوى واقعى دل و جان در زمان مقتضى، به حقيقت توبه نائل گردند، در حالى كه چنين نيست.
توبه در سن چهل سالگى(1)
در آيۀ پانزدهم سورۀ احقاف مى خوانيم: (... وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً...) ؛ «... و دوران حمل و از شير بازگرفتنش سى ماه است، تا زمانى كه به نيرومندى و كمال خود برسد، و به چهل سالگى درآيد...».
بعضى از مفسران، «بلوغ اشد» (رسيدن به مرحلۀ توانايى) را با رسيدن به چهل سالگى، هماهنگ و براى تأكيد مى دانند، ولى ظاهر اين است كه «بلوغ اشد» اشاره به «بلوغ جسمانى»، و رسيدن به اربعين سنة (چهل سالگى) اشاره به «بلوغ فكرى و عقلانى» است، چراكه معروف است، بيشتر انسان ها در چهل سالگى به
ص: 94
مرحلۀ كمال عقل مى رسند. همچنين گفته اند كه غالب انبيا در چهل سالگى به نبوت مبعوث شدند.
در حديثى آمده است: «اِنَّ الشَّيطانَ يَجُرُّ يَدَهُ عَلى وَجهِ مَن زادَ عَلَى الاَربَعِينَ وَ لَم يَتُب، وَ يَقُولُ بِأبي وَجهٌ لا يُفلَحُ! ؛شيطان به صورت كسانى كه به چهل سالگى برسند و از گناه توبه نكنند دست مى كشد و مى گويد: پدرم فداى چهره اى باد كه هرگز رستگار نمى شود (و در جبين اين انسان نور رستگارى نيست!)».(1)
از ابن عباس نيز نقل شده است: «مَن بَلَغَ الاَربَعينَ وَ لَم يَغلِب خَيرُهُ شَرَّهُ فَليَتَجَهَّز اِلَى النّارِ! ؛ هر كس چهل سال بر او بگذرد و نيكى او بر بدى اش غالب نشود آمادۀ آتش جهنم گردد!». به هر حال قرآن در دنبالۀ اين مطلب مى افزايد: اين انسان لايق و باايمان هنگامى كه به چهل سالگى رسيد سه چيز را از خدا تقاضا مى كند: نخست مى گويد: «پروردگارا! به من الهام ده و توفيق بخش تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم ارزانى داشتى به جا آورم!».
اين تعبير نشان مى دهد كه انسان با ايمان در چنين سن و سالى، هم از عمق و وسعت نعمت هايى كه خدا به او داده آگاه مى شود، و هم از خدماتى كه پدر و مادر به او كرده اند تا به اين حد رسيده، چراكه در اين سن و سال معمولاً خودش پدر و مادر شده و زحمات طاقت فرسا و ايثارگرانۀ آن دو را با چشم خود مى بيند و بى اختيار به ياد آن ها مى افتد و به جاى آن ها در پيشگاه خدا شكرگزارى مى كند.
در پايان آيه دو مطلب را اعلام مى دارد كه هر كدام بيانگر يك برنامۀ عملى مؤثر است؛ مى گويد: «پروردگارا! من در اين سن و سال به سوى تو بازمى گردم و توبه مى كنم»؛ (إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ) . به مرحله اى رسيده ام كه بايد خطوط زندگى من تعيين شود و تا آخر عمر همچنان ادامه يابد. آرى، من به مرز چهل سالگى
ص: 95
رسيده ام و براى بنده اى چون من چقدر زشت و نازيباست كه به سوى تو نيايم و خودم را از گناهان با آب توبه نشويم!
ديگر اينكه مى گويد: «من از مسلمين هستم»؛ (وَ إِنِّي مِنَ اَلْمُسْلِمِينَ) .
درحقيقت اين دو جمله پشتوانه اى است براى آن دعاهاى سه گانه و مفهومش اين است: چون من توبه كرده ام و دربرابر فرمان تو تسليم مطلق هستم، تو نيز بزرگوارى كن و مرا مشمول آن نعمت ها بفرما!
توبه و جبران(1)
همان گونه كه از آيات متعددى از قرآن مجيد استفاده مى شود، توبه تنها ندامت و پشيمانى از گناه نيست، بلكه بايد توأم با اصلاح و جبران نيز همراه باشد، به ويژه به صورت كمك هاى بلاعوض به نيازمندان.
و اين مسأله نيز تفاوتى نمى كند كه گناه، گناه مالى باشد يا گناه ديگر، همان گونه كه درمورد متخلفان از جنگ تبوك آمده است. درواقع هدف اين است كه روح آلوده به گناه، با عمل صالح و شايسته اى شستشو شود و پاكى نخستين و فطرى را بازيابد.
جوانى گريان خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و سخت ناراحت بود و مى گفت: از خشم خدا مى ترسم. فرمود: شرك آورده اى؟ گفت: نه. فرمود: خون ناحق ريخته اى؟ عرض كرد: نه. فرمود: خدا گناه تو را مى آمرزد هرقدر زياد باشد. عرض كرد: گناه من از آسمان و زمين و عرش و كرسى بزرگ تر است.
فرمود: گناهت از خدا هم بزرگ تر است؟! عرض كرد: نه، خدا از همه چيز بزرگ تر است.
ص: 96
فرمود: برو (توبه كن) كه خداى عظيم گناه عظيم را مى آمرزد. بعد فرمود: بگو ببينم گناه تو چيست؟ عرض كرد: اى رسول خدا! از روى شما شرم دارم كه بازگو كنم: فرمود: آخر بگو ببينم چه كرده اى؟! عرض كرد: هفت سال نبش قبر مى كردم و كفن هاى مردگان را برمى داشتم تا اينكه روزى هنگام نبش قبر به جسد دخترى از انصار برخوردم، بعد از آنكه او را برهنه كردم ديو نفس در درونم به هيجان درآمد... (سپس ماجراى تجاوز خود را شرح مى دهد). هنگامى كه سخنش به اينجا رسيد پيامبر صلى الله عليه و آله سخت برآشفت و ناراحت شد و فرمود:
اين فاسق را بيرون كنيد! و رو به سوى او كرده، اضافه نمود: تو چقدر به دوزخ نزديكى! جوان بيرون آمد در حالى كه سخت گريه مى كرد. سر به بيابان گذاشت و عرض كرد: اى خداى محمد! اگر توبۀ مرا مى پذيرى پيامبرت را از آن باخبر كن واگر نه آتشى از آسمان بفرست و مرا بسوزان و از عذاب آخرت برهان! اينجا بود كه پيك وحى خدا بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد و آيۀ (قُلْ يا عِبادِيَ اَلَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اَللّهِ إِنَّ اَللّهَ يَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِيمُ) را به آن حضرت نازل كرد.(1).(2)
تلاوت اين آيه توسط جبرئيل در اينجا ممكن است براى نخستين بار نباشد كه جنبۀ شأن نزول پيدا كند، بلكه تكرار آيه اى باشد كه پيش تر نازل شده، براى تأكيد و توجه بيشتر و اعلام قبول شدن توبۀ آن جوان گنهكار.
باز تكرار مى كنيم كه اين گونه اشخاص كه بار سنگينى از گناه را به دوش مى كشند مسئوليت سنگين ترى در مقام جبران با اعمال صالح خود دارند.
افراد گنهكارى كه با شنيدن آيۀ 16 سورۀ «حديد» توبه كردند(3)
آيۀ (أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اَللّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ اَلْحَقِّ...) از آيات
ص: 97
تكان دهندۀ قرآن مجيد است كه قلب و روح انسان را در تسخير خود قرار مى دهد، پرده هاى غفلت را مى درد و فرياد مى زند: آيا زمان آن نرسيده كه قلب هاى باايمان، دربرابر ذكر خدا و آنچه از حق نازل شده خاشع شود؟ و همانند كسانى نباشند كه قبل از آن ها آيات كتاب آسمانى را دريافت داشتند اما به مرور زمان قلب هاى آن ها به قساوت گراييد؟ لذا در طول تاريخ افراد بسيار آلوده اى را مى بينيم كه با شنيدن اين آيه چنان تكان خوردند كه در يك لحظه با تمام گناهان خود وداع گفتند و حتى بعضى از آن ها در صف زاهدان و عابدان قرار گرفتند. ازجملۀ آن ها فضيل بن عياض است كه سرگذشت او معروف است.
«فضيل» كه در كتب رجال، يكى از راويان موثق از امام صادق عليه السلام و از زهاد معروف معرفى شده و در پايان عمر در جوار كعبه مى زيست و همان جا در روز عاشورا بدرود حيات گفت، در آغاز، راهزن خطرناكى بود كه همۀ مردم از او وحشت داشتند. روزى از نزديكى يك آبادى مى گذشت كه دخترى را ديد و به او علاقه مند شد. عشق سوزان آن دختر، فضيل را وادار كرد كه شب هنگام از ديوار خانۀ او بالا رود و تصميم داشت به هر قيمتى كه شده به وصال او نائل گردد. در اين هنگام بود كه در يكى از خانه هاى اطراف، شخص بيداردلى مشغول تلاوت قرآن بود و به همين آيه رسيده بود: (أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اَللّهِ...) اين آيه همچون تبرى بر قلب آلودۀ فضيل نشست، درد و سوزى در درون دل احساس كرد، تكان عجيبى خورد، اندكى در فكر رفت: اين كيست كه سخن مى گويد؟ و به چه كسى اين پيام را مى دهد؟ به من مى گويد: اى فضيل! «آيا وقت آن نرسيده است كه بيدار شوى، از اين راه خطا برگردى، از اين آلودگى خود را بشويى و دست به دامن توبه زنى؟! ناگهان صداى فضيل بلند شد و بارها گفت: بَلى وَاللّهِ قَدْ آنَ، بَلى وَاللّهِ قَدْ آنَ ؛ به خدا سوگند! وقت آن رسيده است، به خدا سوگند! وقت آن رسيده است...».
ص: 98
او تصميم نهايى خود را گرفته بود، با يك جهش برق آسا از صف اشقيا بيرون پريد و در صفوف سعدا جاى گرفت، به عقب برگشت و از ديوار بام فرود آمد و به خرابه اى وارد شد كه جمعى از كاروانيان آنجا بودند و براى حركت به سوى مقصدى با يكديگر مشورت مى كردند. مى گفتند: فضيل و دارو دستۀ او در راه اند، اگر برويم راه را بر ما مى بندند و ثروت ما را به غارت خواهند برد! فضيل تكانى خورد و خود را سخت ملامت كرد و گفت: چه بد مردى هستم! اين چه شقاوتى است كه به من رو آورده؟ در دل شب به قصد گناه از خانه بيرون آمده ام و قومى مسلمان از بيم من به كنج اين خرابه گريخته اند!
رو به سوى آسمان كرد و با دلى توبه كار اين سخنان را بر زبان جارى ساخت:
«اللّهُمَّ إنِّى تُبتُ إلَيكَ وَ جَعَلتُ تَوبَتِى إلَيكَ جِوارَ بَيتِكَ الحَرامِ...! ؛ خداوندا! من به سوى تو بازگشتم و توبۀ خود را اين قرار مى دهم كه پيوسته در جوار خانۀ تو باشم. خدايا! از بدكارى خود در رنجم و از ناكسى در فغانم، درد مرا درمان كن! اى درمان كنندۀ همۀ دردها و اى پاك و منزه از همۀ عيب ها و اى بى نياز از خدمت من و اى بى نقصان از خيانت من! مرا به رحمتت ببخشاى و مرا كه اسير بند هواى خويشم از اين بند رهايى بخش!».
خداوند دعاى او را مستجاب كرد و به او عنايت ها فرمود و او از آنجا بازگشت و به سوى مكه رفت و سال ها در آنجا مجاور بود و از جملۀ اوليا شد!
گداى كوى تو از هشت خلد مستغنى است ***اسير عشق تو از هر دوكون آزاد است!(1)
بعضى از مفسران نقل كرده اند كه يكى از رجال معروف بصره گفته است: من از راهى مى گذشتم، ناگهان صيحه اى شنيدم. به دنبال آن رفتم و مردى را مشاهده كردم كه بيهوش بر زمين افتاده بود. گفتم: اين كيست؟ گفتند: مردى است
ص: 99
بيداردل، آيه اى از قرآن را شنيد و مدهوش شد. گفتم: كدام آيه؟ گفتند: (أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اَللّهِ...) .
آن مرد مدهوش صداى ما را كه شنيد ناگهان به هوش آمد و شروع به خواندن اين اشعار سوزناك نمود:
اما آن للهجران ان يتصرما وللغصن غصن البان ان يتبسما
وللعاشق الصب الذى ذاب و النحنى الم يأن ان يبكى عليه و يرحما
كتبت بماء الشوق بين جوانحى كتابا حكى نقش الوشى المنمنما
«آيا زمان آن نرسيده است كه هجران به سرآيد؟ و شاخۀ بلند و خوشبوى اميد من خندان شود؟
و آيا زمان آن نيامده كه براى عاشق بى قرارى كه آب شده و منحنى گشته، بگريند و مورد ترحمش قرار دهند؟
آرى، با آب شوق در درون قلبم نوشتم:
نامه اى نوشتم كه صفحۀ زيبا و رنگارنگ و جالبى را حكايت مى كند».
سپس گفت: مشكل است، مشكل است، مشكل! اين را گفت و بار ديگر بر زمين افتاد و جان به جان آفرين تسليم كرد!(1)
اسباب آمرزش در قرآن مجيد(2)
در قرآن مجيد امور زيادى به عنوان اسباب مغفرت و از بين رفتن گناهان معرفى شده است كه به برخى از آن ها اشاره مى كنيم:
1. توبه: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اَللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ
ص: 100
سَيِّئاتِكُمْ) ؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به سوى خدا توبه كنيد، توبه اى خالص؛ اميد است (با اين كار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد».(1)
2. ايمان و عمل صالح: (وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ هُوَ اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ) ؛ «و كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند و به آنچه بر محمد صلى الله عليه و آله نازل شده - و آن حقّى است از سوى پروردگارشان - نيز ايمان آوردند، خداوند گناهانشان را مى بخشد».(2)
3. تقوا: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اَللّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ) ؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد، براى شما (نورانيت درون و) وسيلۀ تشخيص حق از باطل قرار مى دهد؛ و گناهانتان را مى پوشاند».(3)
4. هجرت و جهاد و شهادت: (فَالَّذِينَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أُوذُوا فِي سَبِيلِي وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ) ؛ «لذا كسانى كه در راه خدا هجرت كردند و از خانه هاى خود رانده شدند و در راه من آزار ديدند و جنگ كردند و كشته شدند گناهانشان را مى بخشم».(4)
5. انفاق مخفى: (إِنْ تُبْدُوا اَلصَّدَقاتِ فَنِعِمّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا اَلْفُقَراءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ) ؛ «اگر صدقات (انفاق هاى خود) را آشكار كنيد خوب است؛ و اگر آن ها را مخفى ساخته و به نيازمندان بدهيد، براى شما بهتر است و از گناهان شما مى كاهد».(5)
6. دادن قرض الحسنه: (إِنْ تُقْرِضُوا اَللّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعِفْهُ لَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ) ؛ «اگر
ص: 101
به خدا قرض الحسنه دهيد (و در راه او انفاق كنيد) آن را براى شما مضاعف مى سازد و شما را مى بخشد».(1)
7. پرهيز از گناهان كبيره، كه موجب آمرزش گناهان صغيره است: (إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ) ؛ «اگر از گناهان بزرگى كه از آن نهى مى شويد پرهيز كنيد گناهان كوچك شما را مى پوشانيم (و مى بخشيم)».(2)
بنابراين درهاى مغفرت الهى از هر سو به روى بندگان باز است؛ هفت درِ آن به استناد هفت آيۀ بالا ذكر شد. تا از كدامين در وارد شويم و چه بهتر كه از هر در وارد شويم.
توجه به خدا(3)
توجه به خدا در قدرت روح آدمى بسيار تأثيرگذار است. در زندگى انسان هميشه مشكلاتى بوده و هست، و اين طبيعت زندگى دنياست، و هر قدر انسان بزرگ تر باشد اين مشكلات بزرگ تر است، از اين رو مى توان به عظمت مشكلاتى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آن دعوت بزرگش با آن روبه رو بود پى برد.
ولى مى بينيم خداوند به پيامبرش دستور مى دهد كه براى كسب نيرو و سعۀ صدر بيشتر دربرابر انبوه اين مشكلات، به تسبيح پروردگار و نيايش و سجده بر آستانش روى آورد. اين نشان مى دهد كه عبادت، اثر عميقى در تقويت روح و ايمان و ارادۀ آدمى دارد. از روايات مختلف نيز استفاده مى شود كه پيشوايان بزرگ هنگامى كه با بحران ها و مشكلات عظيم روبه رو مى شدند، به در خانۀ خدا مى رفتند و در پرتو عبادتش آرامش و نيرو مى يافتند.
ص: 102
ذكر خدا در هر حال(1)
آغاز دعوت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله از ذكر نام خدا شروع شد:
(اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ) و جالب اينكه تمام زندگانى پربار او آميخته با ذكر خدا و ياد خدا بود. ذكر خداوند با هر نفسش همراه بود، برمى خاست، مى نشست، مى خوابيد، راه مى رفت، سوار مى شد، پياده مى شد، توقف مى كرد، همه با ياد خدا بود و با نام «اللّه».
هنگامى كه از خواب بيدار مى شد مى فرمود: «الحمدللّه الذى احيانا بعد ما اماتنا و اليه النشور».
«ابن عباس» مى گويد: شبى خدمتش خوابيده بودم، هنگامى كه از خواب بيدار شد سر به سوى آسمان بلند كرد و ده آيۀ آخر سورۀ آل عمران را تلاوت فرمود:
(إِنَّ فِي خَلْقِ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اِخْتِلافِ اَللَّيْلِ وَ اَلنَّهارِ...) سپس عرضه داشت: اَللّهُمَّ لَكَ الحَمدُ أَنتَ نُورُ السَّمواتِ وَ الأرضِ وَ مَن فِيهِنَّ... اَللّهُمَّ لَكَ أَسلَمتُ وَ بِكَ آمَنتُ وَ عَليكَ تَوَكَّلتُ وَ اِلَيكَ أَنبَتُ ...».
هنگامى كه از خانه بيرون مى آمد، مى فرمود: «بِسمِ اللّهِ، تَوَكَّلتُ عَلَى اللّهِ، اَللّهُمَّ اِنِّى أَعُوذُ بِكَ أَن أَضِلَّ، أَو أُضِلَّ، أَو أَزِلَّ، أَو أَظلِمَ، أَو أُظلِمَ، أَو أَجهَلَ أَو يُجهِلَ عَلَىَّ».
و هنگامى كه وارد مسجد مى شد، مى فرمود: «أَعُوذُ بِاللّهِ العِظِيمِ وَ بِوَجهِهِ الكَرِيمِ وَ سُلطانِهِ القَدِيمِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجِيمِ» .
و هنگامى كه لباس نوى در تن مى كرد، عرض مى كرد: «أَللّهُمَّ لَكَ الحَمدُ أَنتَ كَسَوتَنِيهِ أَسئَلُكَ خَيرَهُ وَ خَيرَ ما صُنِعَ لَهُ وَ أَعُوذُ بِكَ مِن شَرِّهِ وَ شَرِّ ما صُنِعَ لَهُ» .
و هنگامى كه به خانه باز مى گشت، مى فرمود: «أَلحَمدُ لِلّهِ الَّذِى كَفانِى وَ آوانِى
ص: 103
والحَمدُ لِلّهِ الَّذِى أَطعَمَنِى وَ سَقانِى» . و به همين صورت، تمام زندگى او با ياد خدا و نام خدا و تقاضاى الطاف خداوند عجين و آميخته بود.(1)
توجه به اينكه همه جا ناظر، خداست(2)
در آيۀ 61 سورۀ يونس خداوند مى فرمايد: (وَ ما تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاّ كُنّا عَلَيْكُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَ ما يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِي اَلْأَرْضِ وَ لا فِي اَلسَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ إِلاّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ) ؛ «در هيچ حال (و انديشه اى) نيستى، و هيچ قسمتى از قرآن را از جانب خداوند، تلاوت نمى كنى، و هيچ عملى را انجام نمى دهيد، مگر اينكه در آن هنگام كه وارد آن مى شويد ما گواه بر شما هستيم و هيچ چيز در زمين و آسمان، از پروردگار تو مخفى نمى ماند؛ حتّى به اندازۀ سنگينى ذرّه اى، و نه كوچك تر و نه بزرگ تر از آن نيست، مگر اينكه (همۀ آنها) در كتاب آشكار (و لوح محفوظ علم خداوند) ثبت است».
«شهود» جمع «شاهد» در اصل به معنى حضور همراه با مشاهده با چشم و يا قلب و فكر است، و جمع بودن اين واژه اشاره به اين است كه نه تنها خدا، بلكه فرشتگانى هم كه فرمانبردار او هستند و مراقب اعمال انسان ها مى باشند از همۀ اين كارها باخبرند و شاهد و ناظرند.
و همان گونه كه پيش تر اشاره كرده ايم، صيغۀ جمع درمورد خداوند با اينكه ذات پاك او از هر جهت يگانه و يكتاست براى اشاره به عظمت مقام اوست و اينكه همواره مأمورينى سر به فرمان او نهاده اند، و براى اطاعت امرش آماده و حاضرند، و درواقع سخن تنها از او نيست، بلكه از اوست و آن همه مأموران مطيعش.
ص: 104
سپس با تأكيد بيشتر، مسألۀ آگاهى خدا را از همه چيز تعقيب كرده، مى گويد:
«كوچك ترين چيزى در زمين و آسمان حتى به اندازۀ سنگينى ذرۀ بى مقدارى، از ديدگاه علم پروردگار تو مخفى و پنهان نمى ماند، و نه كوچك تر از اين و نه بزرگ تر از اين، مگر اينكه همۀ اين ها در لوح محفوظ و كتاب آشكار علم خدا ثبت و ضبط است».
«يعزب» از مادۀ «عزوب» در اصل به معنى دورى و جدايى از خانه و خانواده به منظور يافتن مرتع براى گوسفندان و چهارپايان است؛ سپس به معنى غيبت و پنهانى به طور مطلق استعمال شده است. «ذره» به معنى جسم بسيار كوچك است و به همين مناسبت به مورچه هاى ريز ذره گفته مى شود. و «كتاب مبين» اشاره به علم وسيع پروردگار است كه گاهى از آن تعبير به «لوح محفوظ» مى شود.
بنابراين خداوند در آيۀ فوق روى سه نكته تكيه كرده است: در هيچ كار و حالى نيستى و هيچ آيه اى تلاوت نمى كنى و هيچ عملى انجام نمى دهيد، مگر اينكه ما شاهد و ناظر بر شما هستيم.
اين تعبيرات سه گانه درواقع اشاره به «افكار» و «گفتار» و «اعمال» انسان هاست، يعنى خداوند همان گونه كه اعمال ما را مى بيند، سخنان ما را نيز مى شنود و از افكار و نيات ما نيز آگاه و باخبر است و چيزى از اين ها از محيط علم پروردگار بيرون نيست.
بدون شك، نيت و حالات روحى در مرحلۀ نخست قرار دارد و گفتار، پشت سر آن است و كردار و عمل به دنبال آن، ولذا در آيه نيز به همين ترتيب ذكر شده است.
در هر صورت در اين آيه درس بزرگى براى همۀ مسلمانان بيان شده، درسى كه مى تواند آن ها را در مسير حق به راه اندازد و از كج روى ها و انحرافات بازدارد، درسى كه توجه به آن جامعه اى صالح و پاك مى سازد و آن اينكه:
ص: 105
به اين حقيقت توجه داشته باشيم كه هر گامى برمى داريم و هر سخنى كه مى گوييم و هر انديشه اى كه در سر مى پرورانيم و به هر سو نگاه مى كنيم، و در هر حالى هستيم، نه تنها ذات پاك خدا، بلكه فرشتگان او نيز مراقب ما هستند و با تمام توجّه ما را مى نگرند.
كوچك ترين حركتى در پهنۀ آسمان و زمين از ديدگاه علم او مخفى و پنهان نمى ماند، نه تنها مخفى نمى ماند، بلكه همۀ آن ها ثبت مى شود: در آن لوحى كه محفوظ است و اشتباه و غلط و دگرگونى در آن راه ندارد، در صفحۀ علم بى پايان خدا، در انديشۀ فرشتگان مقربين و نويسندگان اعمال آدميان، در پروندۀ ما و در نامۀ اعمال همۀ ما.
بى دليل نيست كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله هر زمان اين آيه را تلاوت مى كرد به شدت مى گريست»؛ (كانَ رَسولُ اللّهِ إذا قَرأَ هذِهِ الآيَةُ بَكى بُكاءً شَديداً) .(1)
توكل(2)
منظور از توكل بر خدا، اين است كه انسان تلاشگر، كار خود را به او واگذارد و حل مشكلات خويش را از او بخواهد، خدايى كه از تمام نيازهاى او آگاه است، خدايى كه نسبت به او رحيم و مهربان است، و خدايى كه قدرت حل هر مشكلى را دارد.
كسى كه داراى روح توكل است، هرگز يأس و نوميدى را به خود راه نمى دهد، دربرابر مشكلات احساس ضعف و زبونى نمى كند، درمقابل حوادث سخت، مقاوم است، و همين فرهنگ و عقيده چنان قدرت روحى بالايى به او مى دهد كه
ص: 106
مى تواند بر مشكلات پيروز شود، و از سوى ديگر امدادهاى غيبى كه به متوكلان نويد داده شده است به يارى او مى آيد و او را از شكست و ناتوانى رهايى مى بخشد.
در حديثى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله آمده است كه فرمود: از پيك وحى خدا، جبرئيل، پرسيدم: توكّل چيست؟ گفت: «العِلمُ بِأنَّ المَخلوقَ لا يَضُرُّ وَ لا يَنفَعُ، و لا يُعطي وَ لا يَمنَعُ وَاستِعمالُ اليَأسِ مِنَ الخَلقِ، فَإذا كانَ العَبدُ كَذلِكَ لَم يَعمَل لِأحَدٍ سِوَى اللّهِ، وَلَم يَرجُ وَلَم يَخَف سِوَى اللّهِ، وَ لَم يَطمَع في أحَدٍ سِوَى اللّهِ فَهذا هُوَ التَّوَكُّلُ ؛ حقيقت توكل اين است كه انسان بداند مخلوق، نه زيان مى رساند و نه نفع، نه عطا مى كند و نه منع. توكل يعنى چشم اميد از خلق برداشتن (و به خالق دوختن). هنگامى كه چنين شود، انسان جز براى خدا كار نمى كند، به غير او اميد ندارد، از غير او نمى ترسد و دل به كسى جز او نمى بندد، اين روح توكل است».(1)
«توكل» با اين محتواى عميق، شخصيّت تازه اى به انسان مى بخشد و در تمام اعمال او اثر مى گذارد، لذا در حديثى مى خوانيم كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله در شب معراج از پيشگاه خداوند سؤال كرد: پروردگارا! «أىُّ الأعمالِ أفضَلُ ؛ چه عملى از همۀ اعمال برتر است؟».
خداوند متعال فرمود: «لَيسَ شَىءٌ عِندِى أفضَلُ مِنَ التَّوَكُّلِ عَلَىَّ وَالرِّضا بِما قَسَمتُ ؛ چيزى در نزد من افضل و برتر از توكل بر من، و خشنودى به آنچه قسمت كردم، نيست».(2)
بديهى است كه توكل، به اين معنى، هميشه همراه با جهاد و تلاش و كوشش است، نه تنبلى و فرار از مسئوليت ها.
ص: 107
حقيقت توكل و فلسفۀ آن(1)
«توكل» در اصل از مادۀ «وكالت» به معنى انتخاب كردن وكيل است، و اين را مى دانيم كه يك وكيل خوب كسى است كه حداقل داراى چهار صفت باشد:
آگاهى كافى، امانت، قدرت و دلسوزى. اين موضوع نيز شايد به تذكر نياز نداشته باشد كه انتخاب وكيل مدافع، براى مواردى است كه انسان دربارۀ آن ها شخصاً قادر به دفاع نباشد. در اين موارد از نيروى ديگرى استفاده مى كند و با كمك او به حل مشكل خويش مى پردازد.
بنابراين، توكل كردن بر خدا مفهومى جز اين ندارد كه انسان دربرابر مشكلات و حوادث زندگى و دشمنى ها و سرسختى هاى مخالفان و پيچيدگى ها و بن بست هايى كه در مسير خود به سوى هدف مى بيند، در جايى كه توانايى برطرف كردن آن ها را ندارد او را وكيل خود سازد و به او تكيه كند، ولى از تلاش و كوشش بازنايستد، بلكه حتى در جايى نيز كه توانايى انجام كارى را دارد، باز مؤثر اصلى را خدا بداند، زيرا از ديد يك موحد، سرچشمۀ تمام قدرت ها و نيروها اوست.
نقطۀ مقابل «توكل بر خدا» تكيه كردن بر غير اوست، يعنى به صورت اتكايى زيستن و به ديگرى وابسته بودن، و از خود استقلال نداشتن. دانشمندان اخلاق مى گويند: توكل، ثمرۀ مستقيم توحيد افعالى خداست، زيرا - همان طور كه گفتيم - از نظر يك موحد، هر حركت و كوشش و تلاش و جنبش، و هر پديده اى كه در جهان رخ مى دهد بالاخره با علت نخستين اين جهان، يعنى ذات خداوند ارتباط مى يابد، بنابراين يك موحد همۀ قدرت ها و پيروزى ها را از او مى داند.
ص: 108
با توجه به آنچه ذكر كرديم، استفاده مى شود:
اولاً: توكل بر خدا، بر آن منبع فناناپذير قدرت و توانايى، سبب افزايش مقاومت انسان دربرابر مشكلات و حوادث سخت زندگى است، به همين دليل هنگامى كه مسلمانان در ميدان «احد» ضربۀ سختى خوردند و دشمنان پس از ترك اين ميدان بار ديگر از نيمۀ راه بازگشتند تا ضربۀ نهايى را به مسلمين بزنند، و اين خبر به گوش مؤمنان رسيد، قرآن مى گويد: افراد باايمان نه تنها در اين لحظۀ بسيار خطرناك كه قسمت عمدۀ نيروى فعّال خود را از دست داده بودند، وحشت نكردند، بلكه با تكيه بر «توكل» و استمداد از نيروى ايمان، بر پايدارى آن ها افزوده شد و دشمن فاتح با شنيدن خبر اين آمادگى به سرعت عقب نشينى كرد.(1)
نمونۀ اين پايدارى در سايۀ توكل، در آيات متعددى به چشم مى خورد، ازجمله در آيۀ 122 آل عمران قرآن مى گويد: «توكل بر خدا جلوى سستى دو طايفه از جنگجويان را در ميدان جهاد گرفت» و در آيۀ 12 سورۀ ابراهيم، توكل، ملازم با صبر و استقامت دربرابر حملات و صدمات دشمن ذكر شده است.
و در آيۀ 159 آل عمران، براى انجام كارهاى مهم، نخست دستور به مشورت و سپس تصميم راسخ، و بعد توكل بر خدا داده شده است.
حتى قرآن مى گويد: دربرابر وسوسه هاى شيطانى «تنها كسانى مى توانند مقاومت كنند و از تحت نفوذ او درآيند كه ايمان و توكل داشته باشند»؛ (إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ) .(2)
از مجموع اين آيات استفاده مى شود منظور از توكل اين است كه دربرابر عظمت مشكلات، انسان احساس حقارت و ضعف نكند، بلكه با اتكا بر قدرت
ص: 109
بى پايان خداوند، خود را پيروز و فاتح بداند، بنابراين، توكل، اميدآفرين، نيروبخش، تقويت كننده، و سبب فزونى پايدارى و مقاومت است.
اگر مفهوم توكل، به گوشه اى خزيدن و دست روى دست گذاشتن بود معنى نداشت كه دربارۀ مجاهدان و مانند آن ها پياده شود.
و اگر كسانى چنين مى پندارند كه توجه به عالم اسباب و عوامل طبيعى با روح توكل ناسازگار است، سخت در اشتباه اند، زيرا جدا كردن اثرات عوامل طبيعى از ارادۀ خدا نوعى شرك محسوب مى شود! مگر نه اين است كه عوامل طبيعى نيز هرچه دارند از او دارند و همه وابسته به اراده و فرمان او هستند؟ آرى، اگر عوامل را دستگاهى مستقل دربرابر ارادۀ او بدانيم با روح توكل سازگار نخواهد بود (دقت كنيد).
چطور ممكن است چنان تفسيرى براى توكل شود با اينكه شخص پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كه سرسلسلۀ متوكلان بود براى پيشبرد اهدافش از هيچ گونه فرصت، نقشۀ صحيح، تاكتيك مثبت، و انواع وسايل و اسباب ظاهرى غفلت نمى نمود؟! اين ها همه ثابت مى كند كه توكل، آن مفهوم منفى را ندارد.
ثانياً: توكل بر خدا آدمى را از وابستگى ها كه سرچشمۀ ذلت و بردگى است نجات مى دهد و به او آزادگى و اعتماد به نفس مى بخشد.
«توكل» با «قناعت» ريشه هاى مشتركى دارد و طبعاً فلسفۀ آن دو نيز از جهاتى شبيه يكديگر است و در عين حال تفاوتى نيز دارند. در اينجا به دو روايت اسلامى در زمينۀ توكل - به عنوان پرتوى از مفهوم اصلى و ريشۀ آن - توجه فرماييد:
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «إنَّ الغِنى وَالعِزَّ يَجولانِ فَإذا ظَفِرا بِمَوضِعِ التَّوَكُّلِ أوطَنا ؛بى نيازى و عزت در حركت اند، هنگامى كه محل توكل را بيابند در آنجا وطن مى گزينند».(1)
ص: 110
در اين حديث، وطن اصلى بى نيازى و عزت، «توكل» معرفى شده است.
كسى از امام على بن موسى الرضا عليه السلام پرسيد: «ما حَدُّ التَّوَكُّلِ فَقالَ لي أن لا تَخافَ مَعَ اللّهِ أحداً ؛ حد توكل چيست؟ فرمود: اينكه با اتكاى به خدا از هيچ كس نترسى!».(1).(2)
صبر و استقامت(3)
در آيۀ 155 سورۀ بقره مى خوانيم: (وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَنْفُسِ وَ اَلثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ اَلصّابِرِينَ) ؛ «و به يقين همۀ شما را با امورى همچون ترس، گرسنگى، و كاهش در مال ها و جان ها و ميوه ها، آزمايش مى كنيم؛ و بشارت ده به صابران».
نخستين گام براى پيروزى در امتحانات همان است كه در جملۀ كوتاه و پرمعنى «و بشر الصابرين» آمده است. اين جمله باصراحت مى گويد: رمز موفقيت درمقابل مشكلات و آزمايش ها صبر و استقامت است و به همين دليل بشارت پيروزى در امتحانات را بايد به افراد بااستقامت داد.
چيزى كه بر استقامت انسان مى افزايد توجه به گذرا بودن اين حوادث است و اينكه زندگى اين جهان گذرگاهى بيش نيست. به همين دليل ذيل آيه مى فرمايد: صابران كسانى هستند كه با بى اعتنايى به حوادث مشكل و سخت به مبارزه برمى خيزند و منطق شان اين است: «انّا للّه وَ انّا اليه راجعون» ما از سوى خدا آمده ايم و به سوى او بازمى گرديم، بنابراين از مشكلات وحشتى نداريم.
ص: 111
صبر جميل(1)
شكيبايى دربرابر حوادث سخت و طوفان هاى سنگين، نشانۀ شخصيّت و وسعت روح آدمى است، آن چنان وسعتى كه حوادث بزرگ را در خود جاى مى دهد و لرزان نمى شود. يك نسيم ملايم مى تواند آب استخر كوچكى را به حركت درآورد، اما اقيانوس هاى بزرگ همچون اقيانوس آرام، در برابر بزرگ ترين طوفان ها نيز مقاومت كرده و آرامش آن ها بر هم نمى خورد. گاهى انسان به ظاهر شكيبايى مى كند، ولى چهرۀ اين شكيبايى را با گفتن سخنان زننده كه نشانۀ ناسپاسى و عدم تحمل حادثه است زشت و بدنما مى سازد، اما افراد باايمان و با ارادۀ قوى و پرظرفيت كسانى هستند كه در اين گونه حوادث هرگز پيمانۀ صبرشان لبريز نمى شود، و سخنى كه نشان دهندۀ ناسپاسى و كفران و بى تابى و جزع باشد بر زبان جارى نمى سازند، صبر آن ها «صبر زيبا» و «صبر جميل» است.
اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه در آيات ديگر سورۀ يوسف مى خوانيم:
يعقوب آن قدر گريه كرد و غصه خورد كه چشمانش را از دست داد، آيا اين با صبر جميل منافات ندارد؟!
پاسخ اين سؤال يك جمله است و آن اينكه قلب مردان خدا كانون عواطف است؛ جاى تعجب نيست كه در فراق فرزند، اشك هايشان همچون سيلاب جارى شود، اين يك امر عاطفى است، مهم اين است كه كنترل خويشتن را از دست ندهند، يعنى سخن و حركتى برخلاف رضاى خدا نگويند و نكنند.
از احاديث اسلامى استفاده مى شود كه اتفاقاً همين ايراد را هنگامى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بر مرگ فرزندش ابراهيم اشك مى ريخت به او گفتند، كه شما ما را از گريه كردن نهى كردى، اما خود اشك مى ريزيد!
ص: 112
پيامبر صلى الله عليه و آله در جواب فرمود: چشم مى گريد و قلب اندوهناك مى شود، ولى چيزى كه خدا را به خشم آورد نمى گويم (تَدمَعُ العَينُ وَ يَحزَنُ القَلبُ وَ لا نَقولُ ما يُسخِطُ الرَّبُّ) ، و در جاى ديگر مى خوانيم كه فرمود: «لَيسَ هذا بُكاءً وَ إنَّما هذِهِ رَحمَةٌ ؛ اين گريه (بى تابى) نيست، اين رحمت (گريۀ عاطفى) است».(1)
اشاره به اين كه در سينۀ انسان قلب است نه سنگ، و طبيعى است كه دربرابر مسائل عاطفى واكنش نشان مى دهد و ساده ترين واكنش آن جريان اشك از چشم است. اين عيب نيست، بلكه حسن است، عيب اين است كه انسان سخنى بگويد كه خدا را به خشم آورد.
راه پيروزى بر مشكلات(2)
در آيات 45 و 46 سورۀ بقره آمده است: (وَ اِسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِلاّ عَلَى اَلْخاشِعِينَ * اَلَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ راجِعُونَ) ؛ «از صبر و نماز يارى جوييد (و با شكيبايى و مهار هوس هاى درونى و توجه به پروردگار، نيرو بگيريد) و اين كار، جز براى خاشعان دشوار و سنگين است. (همان) كسانى كه مى دانند پروردگارشان را ملاقات خواهند كرد و به سوى او بازمى گردند».
براى پيشرفت و پيروزى بر مشكلات، دو عامل اساسى لازم است: يكى در درون وجود مى باشد و آن ورزيدگى خاص انسان است، و ديگرى تكيه گاهى نيرومند كه هر لحظه از آن مدد گرفته شود.
و بسيار روشن است كه هنگام بروز سختى ها انسان به نيروى بيشترى احتياج دارد و بايد با اتكا به نيروى بزرگ تر و مبدأ لايزالى خود را تقويت كند، تا به كمك او قادر به حل مشكلات باشد. در اين آيه - همان طور كه مشاهده مى شود - به اين
ص: 113
دو عامل اساسى اشاره شده است: يكى «صبر» كه در روايات فراوانى از آن به «روزه» تعبير شده كه در پرتو آن ورزيدگى مخصوص و چيرگى بر خواسته هاى درون به وجود مى آيد، و ديگرى نماز است كه وسيلۀ ارتباط انسان با خداست و انسان در هر آن بايد از آن مدد بگيرد. درحقيقت نماز وسيلۀ ارتباط با آن تكيه گاه نيرومند است.
لذا مى بينيم كه مفسران در تفسير اين آيه نقل كرده اند كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله هرگاه با امر مشكلى روبه رو مى شد كه باعث همّ و غمّ وى مى گرديد، از نماز و روزه مدد مى گرفت.
و نيز از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه مى فرمايد: «هنگامى كه با غمى از غم هاى دنيا روبه رو شديد، وضو بگيريد و به مسجد رفته، نماز بخوانيد و در حال نماز دعا كنيد، زيرا خداوند دستور داده است كه (وَ اِسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاةِ) از نماز و صبر استعانت بجوييد». بديهى است كه توجه به نماز، و راز و نياز با پروردگار نيروى معنوى تازه اى در انسان ايجاد مى كند و به او در مقابله با مشكلات نيرو مى بخشد.
علماى يهود چون مى ترسيدند در صورت اعتراف به رسالت پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله كمك هاى مادى آن ها قطع شود و عوام يهود به آن ها اعتنا نكنند، صفات پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را كه در تورات آمده بود دگرگون جلوه دادند. قرآن به آن ها دستور مى دهد كه از كسى نترسيد و از نماز و صبر استعانت جوييد، تا بر اميال و خواسته هاى دل پيروز شويد و حبّ مقام و رياست از دلتان بيرون رود. ولى همان طور كه در پايان آيه تذكر داده شده، استعانت از نماز و صبر براى پيروزى بر خواسته ها و اميال و شهوات، براى كسانى ممكن است كه از پروردگار مى ترسند و مى دانند به ازاى از دست دادن مقام هاى ظاهرى، مقامى بالاتر در انتظار آنان است. كسانى كه مى دانند پس از مرگ به لقاى پروردگار بزرگ
ص: 114
مى رسند و از نعمت هاى بى پايان او بهره مند مى شوند، پيروزى بر اميال و خواسته ها با تكيه بر نماز و صبر براى آن ها آسان است، ولى براى كسانى كه چنين عقيده اى ندارند، بسيار سخت و مشكل خواهد بود؛ (وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِلاّ عَلَى اَلْخاشِعِينَ) .
لذا قرآن در آيۀ بعد، صفات خاشعان را يادآور مى شود كه آن ها كسانى هستند كه به ملاقات پروردگار خويش يقين دارند و مى دانند كه به سوى او باز مى گردند.
جالب توجه اينكه در صفات «خاشعان» اين تعبير آمده است: (اَلَّذِينَ يَظُنُّونَ) افرادى كه گمان دارند خدا را ملاقات مى كنند، و با اينكه مى دانيم خاشعان به لقاى حضرت حق يقين دارند تعبير نمودن به «يظنون» و تعبير نكردن به «يوقنون» (يعنى يقين دارند) شايد اشاره به اين نكته باشد كه ايمان به قيامت، گرچه به مرحلۀ يقين هم نرسد، كافى است تا آثارى در جان آدمى باقى بگذارد و به روان انسان نيرو و آرامش ارزانى دارد و دل ها را به خشوع و جان ها را به اطاعت خداوند وادارد.
بديهى است كه منظور از «لقاء» و «ملاقات» پروردگار، ملاقات جمعى، مانند ملاقات افراد بشر با يكديگر نيست، چراكه خداوند نه جسم است و نه مكان دارد، بلكه منظور مشاهدۀ پاداش ها و كيفرهاى الهى و نعمت ها و عذاب هاى اوست، چنان كه مفسّران نيز گفته اند. ولى امكان دارد كه «لقاء» در اصطلاح قرآن به معنى يك نوع شهود باطنى باشد، زيرا آيات فراوانى در قرآن مسئلۀ لقاء خداوند را يادآور مى شود، بدون اينكه كلمه اى مانند اجر يا ثواب، پس از آن ذكر شده باشد.
همان طور كه انسان تصاوير ذهنى خود را مى بيند، ممكن است از نظر عبادت
ص: 115
به جايى برسد كه گويا خدا را مى بيند، يعنى او را با چشم دل مشاهده مى كند و در قيامت چنين حالتى براى انسان پديد مى آيد.
اين حقيقت را مى توانيم در سخنان على بن ابى طالب عليه السلام مشاهده كنيم، آنجا كه در پاسخ «ذعلب يمانى» مى فرمايد: «اَفَأعبُدُ ما لا اَرَى ؛ آيا خدايى را كه نبينم پرستش كنم»؟!
و هنگامى كه او توضيح بيشتر خواست امام افزود: «لا تُدرِكُهُ الْعُيون بِمُشاهَدَةِ الْعِيانِ وَ لكِنْ تُدْرِكُهُ الْقُلوب بِحَقائِقِ الإيمانِ ؛ چشم هاى ظاهر او را مشاهده نمى كنند؛ بلكه قلب ها به وسيلۀ نور ايمان او را درك مى نمايند».(1) از اين نمونه تعبيرات در گفتار پيشوايان دينى ما و دعاهايى كه به ما تعليم داده اند فراوان به چشم مى خورد.
همان گونه كه در بالا اشاره شد، در پاره اى از احاديث، «صبر» به معنى «روزه» آمده است و بعيد نيست كه اين تفسير از قبيل ذكر مصداق روشن براى يك مفهوم كلى باشد، زيرا «صبر» به معنى هرگونه استقامت است و روزه كه مقاومت دربرابر هوس هاى سركش مى باشد يكى از موارد روشن آن محسوب مى شود.
بنابراين، آيۀ مزبور در عين اينكه روزه را شامل مى شود اختصاصى به آن نخواهد داشت.
صبر و شكيبايى، ايمان، سرمايۀ امامت(2)
در آيات 23 تا 25 سورۀ سجده مى خوانيم: (وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى اَلْكِتابَ فَلا تَكُنْ
ص: 116
فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِي إِسْرائِيلَ * وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ * إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ اَلْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ) ؛ «و ما به موسى كتاب آسمانى داديم؛ و شك نداشته باش كه او آن را دريافت داشت؛ و ما آن را وسيلۀ هدايت بنى اسرائيل قرار داديم! و از آنان وپيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما (مردم را) هدايت مى كردند؛ چون شكيبايى نمودند و به آيات ما يقين داشتند. البتّه پروردگار تو ميان آنان روز قيامت در آنچه در آن اختلاف داشتند حكم مى كند (و هر كس را به سزاى اعمالش مى رساند)!».
آيات مورد بحث، اشارۀ كوتاه و زودگذرى به داستان «موسى» عليه السلام و «بنى اسرائيل» است تا پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و مؤمنان نخستين را تسلّى و دلدارى دهد و دربرابر تكذيب و انكار و كارشكنى هاى مشركان دعوت به صبر و شكيبايى و پايدارى كند، و هم بشارتى باشد براى مؤمنان كه سرانجام بر اين گروه كافر لجوج پيروز مى شوند، همان گونه كه بنى اسرائيل بر دشمنان خود پيروز شدند و پيشوايان روى زمين گشتند. و از آنجا كه موسى عليه السلام پيامبر بزرگى است كه هم يهوديان به او ايمان دارند و هم مسيحيان، اين مسأله مى تواند انگيزه اى بر حركت اهل كتاب به سوى قرآن و اسلام شود.
خداوند در آيۀ 24 به افتخاراتى كه در سايۀ استقامت و ايمان نصيب بنى اسرائيل شد اشاره مى كند، تا درسى براى ديگران باشد؛ مى فرمايد: «و از آن ها امامان و پيشوايانى قرار داديم، كه به فرمان ما امر هدايت خلق خدا را بر عهده گرفتند، زيرا آن ها شكيبايى كردند و به آيات ما يقين داشتند».
در اينجا رمز پيروزى و شرط پيشوايى و امامت را دو چيز شمرده است: يكى ايمان و يقين به آيات الهى، و ديگرى صبر و استقامت و شكيبايى.
اين امر، ويژۀ بنى اسرائيل نيست، درسى است براى همۀ امت ها و براى مسلمانان ديروز و امروز و فردا كه پايه هاى يقين خود را محكم كنند و از
ص: 117
مشكلاتى كه در راه به ثمر رساندن خط توحيد است نهراسند و صبر و مقاومت را پيشۀ خود كنند تا ائمۀ خلق و رهبر امت ها در تاريخ عالم شوند.
تعبير به «يهدون» (هدايت مى كنند) و همچنين جملۀ «يوقنون» (يقين دارند) هر دو به صورت فعل مضارع، دليل بر استمرار اين دو وصف در طول زندگى آن هاست، چراكه مسألۀ رهبرى، لحظه اى از مشكلات خالى نيست، و در هر گام شخص رهبر و پيشواى مردم با مشكل جديدى روبه رو مى شود كه بايد با نيروى يقين و استقامت مداوم به مبارزه با آن برخيزد و خط هدايت به امر الهى را تداوم بخشد.
قابل توجه اينكه مسألۀ هدايت را مقيد به «امر الهى» مى كند، مى فرمايد:
«يهدون بامرنا» و مهم در امر هدايت همين است كه از فرمان الهى سرچشمه گيرد، نه از امر مردم و خواهش و تمناى دل، يا تقليد از اين و آن.
امام صادق عليه السلام در حديث پرمحتوايش با استفاده از مضامين قرآن مجيد، ائمه و پيشوايان را به دو دسته تقسيم مى كند: امامانى كه به امر خدا نه به امر مردم، هدايت را بر عهده مى گيرند، امر خدا را بر امر خودشان مقدم مى شمرند و حكم او را برتر از حكم خود قرار مى دهند.
و امامانى كه به سوى آتش دعوت مى كنند، فرمان خود را بر فرمان حق مقدم مى دارند، حكم خود را قبل از حكم الهى قرار مى دهند و مطابق هواى نفس خويش و بر ضد كتاب اللّه عمل مى نمايند».(1)
اينكه منظور از «امر» در اينجا امر تشريعى (دستورات الهى در شرع) است يا امر تكوينى (نفوذ فرمان الهى در عالم آفرينش)، ظاهر آيه همان معنى اول است و تعبيرات روايات و مفسران نيز همين معنى را تداعى مى كند، ولى بعضى از مفسران بزرگ آن را به معنى «امر تكوينى» دانسته اند. توضيح اينكه: «هدايت» در آيات و روايات به دو معنى آمده است: ارائۀ طريق (نشان دادن راه) و ايصال به مطلوب (رساندن به مقصد).
ص: 118
هدايت پيشوايان الهى نيز از هر دو راه صورت مى گيرد، گاهى تنها به امر و نهى قناعت مى كنند، ولى گاهى با نفوذ باطنى در دل هاى لايق و آماده، آن ها را به هدف هاى تربيتى و مقامات معنوى مى رسانند.
كلمۀ «امر» در بعضى از آيات قرآن، به معنى «امر تكوينى» به كار رفته است، مانند (إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ) ؛ «هنگامى كه چيزى را اراده كند فرمان او تنها اين است كه مى گويد: موجود باش! آن هم موجود مى شود».(1) جملۀ «يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا» در آيۀ مورد بحث نيز اشاره به همين معنى است، يعنى آن ها پيشوايانى بودند كه با قدرت پروردگار در نفوس آماده نفوذ مى كردند و آن ها را به هدف هاى عالى تربيتى و انسانى سوق مى دادند.(2)
اين معنى فى حدّ ذاته معنى قابل ملاحظه اى است و يكى از شئون امامت و شاخه هاى هدايت است، اما منحصر دانستن جملۀ (يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) به اين معنى، موافق ظاهر آيه نيست، ولى مانعى ندارد كه ما «امر» را در اين جمله به معنى وسيع كلمه بگيريم كه هم «امر تكوينى» و هم «تشريعى» را دربر گيرد و هر دو معنى هدايت در آيه جمع باشد. اين تفسير با بعضى از احاديثى كه در تفسير آيه به ما رسيده نيز هماهنگ است. ولى به هر حال رسيدن امام و پيشوا به اين مقام، تنها در پرتو يقين و استقامت امكان پذير است.
گفتيم كه در آيات مورد بحث، دو شرط براى پيشوايان و امامان ذكر شده است: نخست صبر و پايدارى، و ديگرى ايمان و يقين به آيات الهى.
ص: 119
اين صبر و شكيبايى شاخه هايى دارد: گاهى درمقابل مصائبى است كه به شخص انسان مى رسد؛
گاهى در برابر آزادى اى است كه به دوستان و هواخواهان او مى دهند.
و گاهى درمقابل بدگويى ها و بدزبانى هايى است كه نسبت به مقدسات او مى كنند؛ گاهى از ناحيۀ كج انديشان است، گاهى از سوى بدانديشان، گاه از سوى جاهلان نادان، و گاه از سوى آگاهان بدخواه!
خلاصه، يك رهبر آگاه، دربرابر همۀ اين مشكلات و غير اين ها بايد شكيبايى و استقامت كند، هرگز از ميدان حوادث درنرود، بى تابى و جزع نكند، زمام اختيار از دست ندهد، مأيوس نگردد، و مضطرب و پشيمان نشود، تا به هدف بزرگ خود نائل گردد. در اين زمينه حديث جامع و جالبى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه ذكر آن لازم به نظر مى رسد. او به يكى از دوستانش فرمود:
«كسى كه صبر كند، مدتى كوتاه صبر مى كند (و به دنبال آن پيروزى است) و كسى كه بى تابى مى كند مدتى كوتاه بى تابى مى كند (و سرانجام آن شكست است). سپس فرمود: بر تو باد به صبر و شكيبايى در تمام كارها، زيرا خداوند بزرگ، محمد صلى الله عليه و آله را مبعوث كرد و به او دستور صبر و مدارا داد و فرمود: درمقابل آنچه آن ها مى گويند شكيبايى كن و در صورت لزوم از آن ها جدا شو، اما نه جداشدنى كه مانع دعوت به سوى حق گردد. و نيز فرمود: با استفاده از نيكى ها به مقابله با بدى ها برخيز كه در اين هنگام، كسانى كه با تو عداوت و دشمنى دارند، همچون دوست گرم و صميمى خواهند شد، و به اين مقام جز صابران و جز كسانى كه بهرۀ عظيمى از ايمان دارند نخواهند رسيد.
امام عليه السلام سپس افزود: پيامبر صلى الله عليه و آله صبر و شكيبايى پيشه كرد، تا اينكه انواع تيرهاى تهمت را به سوى او پرتاب كردند (مجنون و ساحرش خواندند و شاعرش ناميدند و در ادعاى نبوت تكذيبش كردند) سينۀ پيامبر صلى الله عليه و آله از
ص: 120
سخنانشان تنگ شد؛ خداوند اين سخن را بر او نازل كرد: «مى دانيم كه سينه ات از سخنان آن ها تنگ مى شود، اما تسبيح و حمد پروردگارت را به جاى آور و از سجده كنندگان باش (كه اين عبادت ها به تو آرامش مى بخشد)».
بار ديگر او را تكذيب كردند و متهم ساختند، او اندوهگين شد، خداوند اين سخن را بر او نازل كرد كه مى دانيم سخنان آن ها تو را غمگين مى كند، اما بدان كه هدف آن ها تكذيب تو نيست، اين ظالمان آيات خدا را تكذيب مى كنند، پيامبرانى كه پيش از تو بودند آماج تكذيب قرار گرفتند، اما شكيبايى پيشه كردند، آن ها آزار ديدند و صبر كردند، تا يارى ما فرا رسيد. پيامبر صلى الله عليه و آله باز هم شكيبايى كرد تا اينكه آن ها از حد گذراندند، نام خدا را به بدى بر زبان جارى كردند و تكذيب نمودند. پيامبر صلى الله عليه و آله عرض كرد: خداوندا! من درمورد خودم و خاندانم و آبرويم شكيبايى كردم، اما دربرابر بدگويى به مقام مقدس تو نمى توانم شكيبايى كنم. اما باز هم خداوند او را به صبر امر كرد و فرمود: «دربرابر آنچه مى گويند شكيبا باش».
به دنبال آن، پيامبر صلى الله عليه و آله در تمام حالات و دربرابر همۀ مشكلات شكيبا بود و همين سبب شد كه خدا به او بشارت دهد كه در خاندانش امامان و پيشوايان پيدا مى شوند، و اين امامان را نيز توصيه به صبر كرد... اينجا بود كه پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود: «الصَّبرُ مِنَ الإيمانِ كالرَّأسِ مِنَ الجَسَدِ ؛ ارزش صبر در ايمان همچون ارزش سر است در تن» و سرانجام، اين استقامت و صبر سبب پيروزى او بر مشركان شد و دستور انتقام گرفتن از آن ستمگران كه قابل هدايت نبودند صادر گرديد و طومار عمر آن ها به دست پيامبر صلى الله عليه و آله و دوستانش درهم پيچيده شد. اين پاداش آن ها در دنيا بود، علاوه بر پاداش هايى كه در آخرت براى او ذخيره شده است.
امام صادق عليه السلام سپس افزود: «فَمَن صَبَرَ وَاحتَسَبَ لَم يَخرُج مِنَ الدُّنيا حَتّى يُقِرَّ اللّهُ لَهُ عَينَهُ في أعدائهِ مَعَ ما يَدَّخِرُ لَهُ في الآخِرَةِ ؛ كسى كه شكيبايى كند و آن را به حساب
ص: 121
خدا بگذارد، از دنيا بيرون نمى رود تا خداوند چشمش را با شكست دشمنانش روشن كند، علاوه بر پاداش هايى كه براى آخرت او ذخيره خواهد كرد».(1)
آن گونه كه مأمور شده اى استقامت كن(2)
در آيۀ 15 سورۀ شورى، خداوند متعال خطاب به پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد: (فَلِذلِكَ فَادْعُ وَ اِسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ...) ؛ «(پس به همين خاطر) تو (نيز آنان را به سوى اين آيين توحيدى) دعوت كن، و آن چنان كه مأمور شده اى استقامت نما، و از هوى و هوس هاى آنان پيروى مكن!...».
از آنجا كه در آيات قبل مسألۀ تفرقۀ امت ها براثر بغى و ظلم و انحراف مطرح شده، در آيۀ مورد بحث، به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور مى دهد كه براى حل اختلافات و احياى آيين انبيا بكوشد و در اين راه نهايت استقامت را به خرج دهد.
مى فرمايد: «انسان ها را به سوى آيين واحد الهى دعوت كن و از اختلافات برهان!» سپس دستور به استقامت در اين راه داده است: «آن گونه كه مأمور شده اى ايستادگى كن!»؛ (وَ اِسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ) .
جملۀ «كَمَا أُمِرْتَ» (آن چنان كه مأمور شده اى) ممكن است اشاره به مرحلۀ عالى استقامت باشد و يا اشاره به اينكه استقامت نيز از نظر كميت و كيفيت و مدت و خصوصيات ديگر، همه بايد منطبق بر دستور و برنامۀ الهى.
و از آنجا كه هوى و هوس هاى مردم در اين مسير از موانع بزرگ راه است، در سومين دستور مى افزايد: «و از هوى و هوس هاى آن ها پيروى مكن»؛ (وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ) . چراكه هر گروهى تو را به تمايلات و منافع خود دعوت مى كنند، همان
ص: 122
دعوتى كه سرانجامش تفرقه و پراكندگى و نفاق است، پا بر سر اين هوى ها بگذار و همۀ مردم را گرد آيين واحد پروردگار جمع كن!
و چون هر دعوتى نقطۀ شروعى دارد، نقطۀ شروع آن را خود پيامبر صلى الله عليه و آله قرار مى دهد و در چهارمين دستور مى فرمايد: «بگو: من ايمان آورده ام به هر كتابى كه از سوى خدا نازل شده است»؛ (وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اَللّهُ مِنْ كِتابٍ) . من ميان كتب آسمانى فرق نمى نهم، همه را به رسميت مى شناسم و همه را دعوت كننده به توحيد و معارف پاك دينى و تقوا و پاكى و حق و عدالت مى دانم و آيين من در حقيقت جامع همۀ آن ها و مكمل آن هاست.
و از آنجا كه براى ايجاد وحدت، رعايت «اصل عدالت» ضرورت دارد، در پنجمين دستور آن را مطرح كرده، مى فرمايد: «بگو: من مأمورم كه ميان همۀ شما عدالت برقرار كنم»؛ (وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ) .
چه در قضاوت و داورى ها، چه در حقوق اجتماعى و مسائل ديگر. بنابراين، آيۀ مورد بحث از پنج دستور مهم تشكيل شده كه از اصل دعوت آغاز مى شود، سپس وسيلۀ پيشرفت آن، يعنى استقامت مطرح مى گردد، بعد به موانع راه كه «هوى پرستى» است، اشاره شده، سپس نقطۀ شروع كه از خويشتن است بيان گرديده، و سرانجام هدف نهايى كه گسترش و تعميم عدالت مى باشد، عنوان شده است.
همچون پيامبران اولواالعزم شكيبا باش(1)
در آيۀ 35 سورۀ احقاف خداوند خطاب به پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد: (فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا اَلْعَزْمِ مِنَ اَلرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ...) ؛ «پس، صبر كن، آن گونه كه پيامبران «اولوا العزم» صبر كردند، و براى (عذاب) آنان شتاب مكن...».
ص: 123
تنها تو نيستى كه با مخالفت و عداوت اين قوم مواجه شده اى، همۀ پيامبران اولواالعزم با اين مشكلات روبه رو بودند و استقامت كردند، «نوح» عليه السلام پيامبر بزرگ خدا 950 سال دعوت كرد، اما جز گروه اندكى به او ايمان نياوردند، پيوسته آزارش مى دادند و به سخريه اش مى گرفتند.
«ابراهيم» عليه السلام را به ميان آتش افكندند و «موسى» عليه السلام را تهديد به مرگ نمودند و قلبش از نافرمانى هاى قومش پرخون بود، و عيسى مسيح عليه السلام را بعد از آزار بسيار مى خواستند به قتل برسانند كه خداوند نجاتش داد. خلاصه تا بوده دنيا چنين بوده است و جز با نيروى صبر و استقامت نمى توان بر مشكلات پيروز شد.
زندگى پيامبران بزرگ خدا به ويژه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بيانگر مقاومت بى حد و حصر آن ها دربرابر حوادث سخت و طوفان هاى شديد و مشكلات طاقت فرساست، و با توجه به اينكه مسير حق هميشه داراى اين گونه مشكلات است رهروان راه حق بايد از آن ها در اين مسير الهام بگيرند.
ما معمولاً از نقطۀ روشن تاريخ اسلام به روزهاى تاريك پيشين مى نگريم و اين نگرش كه از «آينده به گذشته» است واقعيت ها را به شكل ديگرى مجسم مى كند، در حالى كه ما بايد خود را در آن روزى تصور كنيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله تك و تنها بود و هيچ نشانه اى از پيروزى در افق زندگى او به چشم نمى خورد. دشمنان لجوج براى نابودى او كمر بسته بودند، و حتّى خويشاوندان نزديكش در صف اول اين مبارزه قرار داشتند! پيوسته به ميان قبايل عرب مى رفت و آن ها را دعوت مى كرد، اما كسى به دعوت او پاسخ نمى گفت.
سنگسارش مى كردند، آن چنان كه از بدن مباركش خون مى ريخت، ولى دست از برنامۀ خود برنمى داشت.
ص: 124
آن چنان او را در محاصرۀ اجتماعى و اقتصادى و سياسى قرار دادند كه تمام راه ها به روى او و پيروان اندكش بسته شد، بعضى از گرسنگى تلف شدند و بعضى را بيمارى از پاى درآورد. ياران اندكش را شكنجه مى دادند، شكنجه هايى كه بر جان و قلب او مى نشست. روزهايى بر پيامبر صلى الله عليه و آله گذشت كه توصيف آن با بيان و قلم مشكل است؛ هنگامى كه براى دعوت مردم به سوى اسلام به «طائف» رفت نه تنها دعوتش را اجابت نكردند بلكه آن قدر سنگ به او زدند كه خون از پاهايش جارى شد. افراد نادان را تحريك كردند كه فرياد زنند و او را دشنان دهند، ناچار به باغى پناه برد و در سايۀ درختى نشست و با خداى خود اين چنين راز و نياز كرد: «أللّهُمَّ إلَيكَ أشكُو ضَعفَ قُوَّتي وَ قِلَّةَ حِيلَتي، وَ هَواني عَلَى النّاسِ، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ، أنتَ رَبُّ المُستَضعَفِينَ، وَ أنتَ رَبّي، إلى مَن تَكِلُني؟ إلى بَعيدٍ يَتَجَهَّمُني؟ أم إلى عَدُوٍّ مَلَّكتَهُ أمري؟ إن لَم يَكُن بِكَ عَلَىَّ غَضَبٌ فَلا اُبالِي ؛ خداوندا! ناتوانى و نارسايى خودم و بى حرمتى مردم را به پيشگاه تو شكايت مى كنم، اى كسى كه از همۀ رحيمان رحيم ترى، تو پروردگار مستضعفين و پروردگار منى، مرا به چه كسى وامى گذارى؟ به افراد دوردست كه با چهرۀ درهم كشيده با من روبرو شوند؟ يا به دشمنانى كه زمام امر مرا به دست گيرند؟
پروردگارا! همين اندازه كه تو از من خشنود باشى مرا كافى است».(1)
گاهى ساحرش خواندند و گاهى ديوانه اش خطاب كردند. خاكستر بر سرش ريختند، كمر به قتلش بستند و خانه اش را در ميان شمشيرها محاصره نمودند. اما با تمام اين احوال همچنان به صبر و شكيبايى و استقامت ادامه داد و سرانجام ميوۀ شيرين اين درخت را چشيد، آيين او نه تنها جزيرۀ عربستان، بلكه شرق و غرب عالم را دربر گرفت و امروز بانگ اذان كه فرياد پيروزى اوست هر صبح و شام از چهار گوشۀ دنيا و در تمام پنج قارۀ جهان، به گوش مى رسد. اين است
ص: 125
معنى (فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا اَلْعَزْمِ مِنَ اَلرُّسُلِ) و اين است راه و رسم مبارزه با شياطين و اهريمنان و طريق پيروزى بر آنان و نيل به اهداف بزرگ الهى. با اين حال چگونه عافيت طلبان مى خواهند بدون شكيبايى و تحمل رنج و درد به اهداف بزرگ خود نائل شوند؟ چگونه مسلمانان امروز دربرابر اين همه دشمنانى كه كمر به نابودى آن ها بسته اند مى خواهند بدون الهام گرفتن از مكتب اصيل پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله پيروز شوند؟ به ويژه رهبران اسلامى بيش از همه مأمور به اين برنامه اند، چنان كه در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام آمده است: «الصَّبرُ عَلى وُلاةِ الاَمرِ مَفرُوضٌ لِقولِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ لِنَبِيِّهِ: فَاصبِر كَما صَبَرَ أُولُوا العَزمِ مِنَ الرُّسُلِ، وإيجابِهِ مِثلَ ذلِكَ عَلى أَولِيائِهِ وَ أهلِ طاعَتِهِ، بِقَولِهِ: لَقَد كانَ لَكُم في رَسُولُ اللّهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ ؛ صبر و استقامت بر رهبران و زمامداران فريضه است، زيرا خداوند به پيامبرش فرموده است: (فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا اَلْعَزْمِ مِنَ اَلرُّسُلِ) و همين معنى را بر دوستان و اهل طاعتش نيز فرض كرده است، چراكه مى گويد: براى شما در زندگى پيامبر تأسى نيكويى بود (و شما نيز بايد همگى به او اقتدا كنيد)»(1)
چرا تنها صبر ذكر شده است؟(2)
در آيۀ 24 سورۀ رعد مى خوانيم: (سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى اَلدّارِ) ؛ «(و به آنان مى گويند:) سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان! چه نيكوست سرانجام سراى جاويدان».
جملۀ (سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ) مى گويد: درود فرشتگان به بهشتيان به اين گونه است:
سلام بر شما باد به خاطر صبر و استقامت تان؛ در حالى كه در آيات قبل به هشت قسمت از كارهاى نيك و برنامه هاى مهم آن ها اشاره شده،
ص: 126
ولى قرآن در اين جمله تنها روى يكى از آن هشت برنامه انگشت گذاشته و آن صبر است.
نكتۀ اين موضوع را از بيان زنده و پرمغز على عليه السلام مى توان دريافت:
«إنَّ الصَّبرَ مِنَ الإيمانِ كَالرّاسِ مِنَ الجَسَدِ وَ لا خَيرَ في جَسَدٍ لا رَأسَ مَعَهُ وَ لا في إيمانٍ لا صَبرَ مَعَهُ ؛ ارزش صبر، براى ايمان، مانند ارزش سر است براى تن، تن بى سر بقايى ندارد و ايمان بدون صبر نيز ارزشى نخواهد داشت».(1)
درحقيقت پشتوانۀ همۀ برنامه هاى سازندۀ فردى و اجتماعى، همين شكيبايى و استقامت است و بدون آن هيچ كدام از آن ها به سامان نمى رسد، چراكه در مسير هر كار مثبتى مشكلات و موانعى وجود دارد كه جز با نيروى استقامت نمى توان بر آن ها پيروز شد، نه وفاى عهد بدون استقامت و صبر ميسر است، نه حفظ پيوندهاى الهى، نه ترس از خدا و دادگاه قيامت، نه اقامۀ صلوة و انفاق از مواهب الهى، و نه جبران خطاها به وسيلۀ حسنات!
استقامت در سايۀ آگاهى(2)
در آيۀ 126 سورۀ اعراف آمده است: (وَ ما تَنْقِمُ مِنّا إِلاّ أَنْ آمَنّا بِآياتِ رَبِّنا لَمّا جاءَتْنا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ تَوَفَّنا مُسْلِمِينَ) ؛ «انتقام تو از ما، تنها به خاطر اين است كه ما به آيات پروردگار خويش - هنگامى كه به سراغ ما آمد - ايمان آورديم. بارالها! صبر و استقامتى (كافى) بر ما فرو ريز! پروردگارا! و ما را مسلمان بميران».
ساحران زمان موسى عليه السلام براى اينكه پاسخى به تهمت فرعون داده باشند و حقيقت امر را بر انبوه مردمى كه تماشاچى اين صحنه بودند، روشن سازند
ص: 127
و بى گناهى خويش را ثابت كنند، چنين گفتند: «تنها ايرادى كه تو به ما دارى اين است كه ما به آيات پروردگار خود، هنگامى كه به سراغ ما آمد، ايمان آورده ايم» يعنى ما نه اخلالگريم، نه توطئه و تبانى خاصى بر ضد تو كرده ايم، نه محرك ما براى ايمان به موسى عليه السلام اين بوده است كه زمام قدرت را به دست بگيريم و نه مردم اين كشور را از سرزمين خود بيرون كنيم و خودت نيز مى دانى كه ما اين كاره نيستيم، بلكه ما وقتى حق را ديديم و نشانه هاى آن را به خوبى شناختيم به نداى پروردگار خود پاسخ گفتيم و ايمان آورديم و تنها گناه ما در نظر تو همين است و بس! درحقيقت آن ها با جملۀ نخست به فرعون نشان دادند كه هرگز از تهديد او نمى هراسند و با شهامت به استقبال همۀ حوادث، حتى مرگ و شهادت مى شتابند و با جملۀ دوم به اتهاماتى كه فرعون بر آن ها وارد كرده بود، با صراحت پاسخ گفتند.
جملۀ «تنقم» از مادۀ «نقمت» (بر وزن نعمت) در اصل به معنى انكار كردن چيزى با زبان يا با عمل و نيز به معنى مجازات نمودن است، بنابراين آيۀ بالا، هم ممكن است به اين معنى باشد كه تنها ايراد تو به ما اين است كه ايمان آورده ايم، و يا به اين معنى باشد كه مجازاتى كه مى خواهى انجام دهى به دليل ايمان ماست.
سپس روى از فرعون برتافتند و متوجه درگاه پروردگار شدند و از او تقاضاى صبر و استقامت كردند، زيرا مى دانستند كه بدون حمايت و يارى او، توانايى مقابله با اين تهديدهاى سنگين را ندارند، لذا گفتند: «پروردگارا! پيمانۀ صبر را بر ما فرو ريز و ما را تا پايان عمر با اخلاص و باايمان بدار!»؛ (رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ تَوَفَّنا مُسْلِمِينَ) .
جالب اينكه آن ها با جملۀ (أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً) چنين اظهار داشتند كه چون خطر به آخرين درجه رسيده است، تو نيز آخرين درجۀ صبر و استقامت را به ما مرحمت كن (زيرا «افرغ» از مادۀ «افراغ» به معنى ريختن مادۀ سيالى از ظرف است به طورى كه ظرف از آن خالى شود).
ص: 128
ممكن است در نخستين برخورد با ماجراى ساحران زمان موسى عليه السلام كه در پايان، مؤمنان راستينى از كار درآمدند، انسان در شگفتى فرو رود كه مگر ممكن است در مدتى به اين كوتاهى چنين انقلاب و تحولى در فكر و روح انسانى پيدا شود كه از صف مخالف كاملاً بريده و در صف موافق گام بگذارد و آن چنان سرسختانه از عقيدۀ تازۀ خود دفاع كند كه به تمام موقعيت و زندگى خويش پشت پا زند و شربت شهادت را شجاعانه و با چهره اى خندان تا آخرين جرعه بنوشد؟!
پاسخ: آن ها با سوابق زيادى كه در علم سحر داشتند به خوبى به عظمت معجزۀ موسى عليه السلام و حقانيت او پى بردند و از روى آگاهى كامل در اين ميدان گام گذاشتند، اين آگاهى سرچشمۀ عشق سوزانى شد كه تمام جود آن ها را دربر گرفت، عشقى كه هيچ حد و مرزى را به رسميت نمى شناسد و برتر از همۀ خواسته هاى انسان است. آن ها به خوبى مى دانستند در چه راهى گام گذاشته اند و براى چه مى جنگند و با چه كسى مبارزه مى كنند و چه آيندۀ درخشانى به دنبال اين مبارزه در پيش دارند.
آرى، اگر ايمان با آگاهى كامل همراه شود از چنين عشقى سر برمى آورد كه اين گونه فداكارى ها در راه آن شگفت انگيز نيست.
به همين علت مى بينيم كه آن ها باصراحت و شجاعت (چنان كه در آيۀ 72 سورۀ طه آمده است) گفتند: «سوگند به همان كسى كه ما را آفريده است! ما هرگز تو را بر دلايل روشنى كه از طرف پروردگار به ما رسيده، مقدم نخواهيم داشت؛ تو هرچه مى خواهى بكن، اما بدان كه دايرۀ قدرتت محدود به همين زندگى دنياست!» و سرانجام - چنان كه در روايات و تواريخ آمده است - آن قدر در اين راه ايستادگى به خرج دادند كه فرعون تهديد خود را عملى ساخت و بدن هاى مثله شدۀ آنان را در كنار رود نيل بر شاخه هاى درختان بلند نخل آويزان نمود
ص: 129
و نام پرافتخار آن ها در دفتر آزادمردان جهان ثبت شد و به گفتۀ مفسر بزرگ، مرحوم طبرسى: «كانوا اوّلَ النّهارِ كُفّاراً سَحَرَةً وَ آخِرَ النّهارِ شُهَداءَ بَرَرَةً؛ صبحگاهان كافر بودند و ساحر، شامگاهان شهيدان نيكوكار راه خدا».
ولى بايد توجه داشت كه چنين انقلاب و تحول و استقامتى جز در پناه امدادهاى الهى ممكن نيست و به يقين، كسانى كه در مسير حق گام مى گذارند، چنين امدادهايى به سراغ آن ها خواهد شتافت.
نقش ثبات و استقامت(1)
در آيات 24 تا 27 سورۀ ابراهيم، خداوند اوصاف و ويژگى هاى متعددى را براى «شجرۀ طيبه» و «شجرۀ خبيثه» بيان فرموده است.
در ميان تمام اين صفات، بيش از همه مسألۀ ثبات و عدم ثبات به چشم مى خورد و حتى در بيان ثمرۀ شجرۀ طيبه در آخرين آيۀ مورد بحث چنين مى خوانيم: خداوند افراد باايمان را به دليل عقيدۀ ثابت شان در دنيا و آخرت ثابت قدم مى دارد. بر اساس اين آيه اهميت فوق العادۀ «ثبات» و نقش آن مشخص مى شود.
دربارۀ عوامل پيروزى مردان بزرگ سخن بسيار گفته اند، ولى از ميان همۀ آن ها، در رديف اول بايد استقامت و پايدارى را نام برد.
بسيارند كسانى كه از هوش و استعداد متوسطى برخوردارند و يا ابتكار عمل آن ها كاملاً متوسط است، ولى به پيروزى هاى بزرگى در زندگى نائل شده اند كه پس از تحقيق و بررسى مى بينيم دليلى جز ثبات و استقامت ندارد! از نظر اجتماعى، پيشرفت هر برنامۀ مؤثرى تنها در سايۀ ثبات امكان پذير است و به
ص: 130
همين دليل تمام كوشش تخريب كنندگان براى از ميان بردن ثبات به كار مى رود، و اصولاً مؤمنان راستين را بايد از ثبات و استقامت شان دربرابر حوادث سخت و طوفان هاى زندگى شناخت.
شكيبايى، رمز هر پيروزى است(1)
خداوند در آيۀ 39 سورۀ ق مى فرمايد: (فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ اَلشَّمْسِ وَ قَبْلَ اَلْغُرُوبِ) ؛ «دربرابر آنچه آنها مى گويند شكيبا باش، و پيش از طلوع آفتاب و پيش از غروب، تسبيح و حمد پروردگارت را بگوى!».
اين نخستين بار نيست كه قرآن مجيد روى صبر و شكيبايى دربرابر مشكلات و افراد لجوج و معاند تكيه مى كند، بارها و بارها قرآن مجيد، هم به پيامبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله و هم به عموم مؤمنان اين مسألۀ مهم را خاطرنشان مى سازد، و تجربه هاى فراوان نيز نشان داده كه غلبه و پيروزى از آن كسانى است كه سهم بيشترى از صبر و استقامت دارند.
نزول فرشتگان بر مؤمنان بااستقامت(2)
در آيۀ 30 سورۀ فصلت مى خوانيم: (إِنَّ اَلَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اَللّهُ ثُمَّ اِسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ اَلْمَلائِكَةُ أَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ اَلَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ) ؛ «به يقين كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداوند يگانه است» سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مى شوند كه «نترسيد و غمگين مباشيد، و بشارت باد بر شما به آن بهشتى كه به شما وعده داده شده است!».
ص: 131
مى دانيم كه روش قرآن براى تبيين مطالب اين است كه امور متضاد را دربرابر هم قرار مى دهد تا با مقايسه با يكديگر وضع آن ها به خوبى روشن شود، و از آنجا كه در آيات گذشته سخن از منكران لجوجى بود كه بر كفر پافشارى داشتند و خداوند آن ها را به عذاب ها و كيفرهاى مختلف تهديد مى كند، در آيات مورد بحث، سخن از مؤمنانى است كه در ايمانشان راسخ و پابرجا هستند، و خداوند به هفت پاداش و موهبت كه براى آن ها قرار داده اشاره مى كند كه بيشتر آن ها نقطۀ مقابل كيفرهاى گذشته است.
نخست مى گويد: «كسانى كه مى گويند: پروردگار ما اللّه است، سپس بر سر گفتۀ خود مى ايستند و كمترين انحرافى پيدا نمى كنند و آنچه را كه لازمۀ آن است در عمل و گفتار نشان مى دهند، فرشتگان الهى بر آن ها نازل مى شوند و مى گويند كه نترسيد و غمگين مباشيد».
چه تعبير جامع و جالبى كه درحقيقت همۀ نيكى ها و صفات برجسته را دربر دارد! نخست دل به خدا بستن و ايمان محكم به او پيدا كردن، سپس تمام زندگى را به رنگ ايمان درآوردن و در محور آن قرار دادن. بسيارند كسانى كه دم از عشق اللّه مى زنند، ولى در عمل استقامت ندارند، افرادى سست و ناتوان اند كه وقتى دربرابر طوفان شهوات قرار مى گيرند باايمان وداع كرده و در عمل مشرك مى شوند و هنگامى كه منافع شان به خطر مى افتد همان ايمان ضعيف و مختصر را نيز از دست مى دهند.
على عليه السلام در يكى از خطبه هاى نهج البلاغه اين آيه را با عبارت گويا و پرمعنايى تفسير مى كند و بعد از تلاوت آن مى فرمايد: «وَ قَد قُلتُم «رَبُّنَا اللّهُ» فَاستَقِيمُوا عَلى كِتابِهِ وَ عَلى مِنهاجِ أمرِهِ وَ عَلَى الطَّريقَةِ الصّالِحَةِ مِن عِبادَتِهِ، ثُمَّ لا تَمرِقُوا مِنها، و لا تَبتَدِعُوا فيها وَ لا تُخالِفُوا عَنها ؛ شما گفتيد:
پروردگار ما «اللّه» است، پس بر سر اين سخن استقامت كنيد. بر انجام دستورهاى كتاب او و در راهى كه فرمان داده
ص: 132
و در راه پرستش شايستۀ او استقامت به خرج دهيد، از دايرۀ فرمانش خارج نشويد و در آيين او بدعت مگذاريد و هرگز با آن مخالفت نكنيد».(1)
در حديث ديگرى از پيغمبر گرامى اسلامى صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه اين آيه را تلاوت فرمود، سپس افزود: «قَد قالَها ناسٌ، ثُمَّ كَفَرَ أكثَرُهُم، فَمَن قالَها حَتّى يَمُوتُ فَهُوَ مِمَّنِ استَقامَ عَلَيها ؛ گروهى اين سخن را گفتند، سپس اكثر آن ها كافر شدند، اما كسى كه اين سخن را بگويد و همچنان به آن تداوم دهد تا مرگش فرا رسد، از كسانى است كه بر آن استقامت كرده است».(2)
و اگر مى بينيم امام على بن موسى الرضا عليه السلام دربارۀ تفسير «استقامت» فرمود: «هِىَ وَاللّهِ ما أنتُم عَلَيهِ ؛ استقامت همان روش ولايتى است كه شما داريد»(3) به اين معنى نيست كه مفهوم آيه در مسألۀ ولايت خلاصه شود، بلكه چون پذيرش رهبرى ائمۀ اهل بيت عليهم السلام ضامن بقاء خط توحيد و روش اصيل اسلام و ادامۀ عمل صالح است، استقامت را به اين معنى تفسير فرموده است.
كوتاه سخن اينكه ارزش انسان كه در ايمان و عمل صالح خلاصه مى شود در اين آيه در جملۀ (قالُوا رَبُّنَا اَللّهُ ثُمَّ اِسْتَقامُوا) منعكس شده، ولذا در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله آمده است كه شخصى خدمتش عرض كرد: «أخبِرني بِأمرٍ أعتَصِمُ بِهِ دستورى به من ده كه به آن چنگ زنم و در دنيا و آخرت اهل نجات شوم».
پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود: «قُل رَبِّىَ اللّهُ ثُمَّ استَقِم ؛ بگو: پروردگار من اللّه است و بر اين گفتۀ خود بايست!».
او مى گويد: پرسيدم: «خطرناك ترين چيزى كه بايد از آن بترسم چيست؟ پيامبر صلى الله عليه و آله زبانش را گرفت و فرمود: «اين».(4)
ص: 133
اكنون ببينيم كسانى كه اين دو اصل مهم را در وجود خود زنده مى كنند مشمول چه مواهبى از سوى خدا هستند.
قرآن در اين آيات به هفت موهبت بزرگ اشاره مى كند، مواهبى كه فرشتگان الهى كه بر آن ها نازل مى شوند به آن ها بشارت مى دهند. آرى، كار انسان به جايى مى رسد كه در پرتو ايمان و استقامت، فرشتگان بر او نازل مى گردند و پيام الهى را كه سراسر لطف و مرحمت است به او اعلام مى دارند.
با دقت در عمق اين مفاهيم و عظمت اين وعده هاى الهى كه به وسيلۀ فرشتگان به مؤمنان داده مى شود روح آدمى به پرواز درمى آيد و تمام وجود او به سوى ايمان و استقامت جذب مى شود. در پرتو اين فرهنگ و تعليمات بود كه اسلام از يك مشت عرب جاهلى، انسان هاى نمونه اى ساخت كه از هيچ گونه ايثار و فداكارى مضايقه نداشتند، و همين هاست كه امروز مى تواند الهام بخش مسلمانان در راه پيروزى بر همۀ مشكلات باشد.
البته نبايد فراموش كرد كه «استقامت» همچون «عمل صالح» ميوۀ درخت «ايمان» است، زيرا ايمان هنگامى كه عمق و نفوذ كافى پيدا كند انسان را دعوت به استقامت خواهد كرد، همان گونه كه استقامت نيز در مسير حق بر عمق ايمان مى افزايد، و اين دو تأثير متقابل دارند.
ص: 134
تهذيب نفس و خودسازى
تقوا بزرگ ترين ارزش انسان
حقيقت تقوا
آثار تقوا در روح و در اجتماع
ايمان به غيب
اقامۀ نماز
انفاق
ايمان به پيامبران الهى
ايمان به رستاخيز
رابطۀ تقوا و روشن بينى
رابطۀ تقوا و عمران و آبادى
تقوا و نجات از مشكلات
سيماى پرهيزكاران
نماز و صبر
خشوع، روح نماز است
نماز، بازدارندۀ از زشتى ها
قيام شبانه براى تلاوت قرآن
فضيلت نماز شب
نماز و اصلاح جامعۀ انسانى
روزه
روزۀ سكوت
دعا و نيايش
تلاش براى معاش
صلۀ رحم
امر به معروف و نهى از منكر
ص: 135
ص: 136
تهذيب نفس، وظيفۀ بزرگ الهى(1)
در آيات هفتم تا نهم سورۀ شمس مى خوانيم: (وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها * قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها) ؛ «و سوگند به روح آدمى و آن كس كه آن را (آفريده و) موزون ساخته، سپس فجور و تقوايش (شرّ و خيرش) را به او الهام كرده است، كه هر كس نفس خود را پاك و تزكيه كرده، رستگار شده است».
هر قدر سوگندهاى قرآن در يك زمينه بيشتر و محكم تر باشد دليل بر اهميت موضوع است. و مى دانيم كه طولانى ترين و مؤكدترين قسم ها در اين سوره است، به خصوص كه سوگند به ذات پاك خداوند سه بار در آن تكرار شده و سرانجام روى اين مسأله تكيه گرديده كه فلاح و رستگارى در تزكيۀ نفس است و محروميت و شكست و بدبختى در ترك تزكيه.
درواقع مهم ترين مسألۀ زندگى انسان نيز همين است و درحقيقت قرآن با تعبير فوق، اين مطلب را بازگو مى كند كه رستگارى انسان نه در گرو پندارها و خيال هاست، نه در سايۀ مال و ثروت و مقام، نه وابسته به اعمال اشخاص ديگر (آن گونه كه مسيحيان تصور مى كنند كه فلاح هر انسانى در گرو فداكارى عيساى مسيح عليه السلام است) و نه مانند اين ها، بلكه در گرو پاك سازى و تعالى روح و جان در پرتو ايمان و عمل صالح است. بدبختى و شكست انسان نيز نه در قضا و قدر
ص: 137
اجبارى است، نه در سرنوشت هاى الزامى و نه معلول فعاليت هاى اين و آن، بلكه تنها و تنها بر اثر آلودگى به گناه و انحراف از مسير تقواست.
در تواريخ آمده است كه همسر عزيز مصر (زليخا) هنگامى كه يوسف عليه السلام مالك خزائن ارض شد و حاكم بر سرزمين مصر گشت، او را ملاقات كرد و گفت: «اِنَّ الحِرصَ وَ الشَّهوَةَ تُصَيِّرُ المُلُوكَ عَبِيداً، وَ اِنَّ الصَّبرَ وَ التَّقوى يُصَيِّرُ العَبِيدَ مُلُوكاً، فَقالَ يُوسُفُ: قالَ اللّهُ تَعالى: (إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اَللّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ اَلْمُحْسِنِينَ) ؛ «حرص و شهوت، پادشاهان را برده ساخت و صبر و تقوا بردگان را پادشاه. يوسف عليه السلام سخن او را تصديق كرد و اين كلام الهى را به او خاطرنشان ساخت: هر كس كه تقوا و شكيبايى را پيشه كند خداوند اجر نيكوكاران را ضايع نمى سازد».(1)
همين معنى به عبارت ديگرى نقل شده كه همسر عزيز مصر در رهگذرى نشسته بود كه موكب يوسف عليه السلام از آنجا عبور كرد. زليخا گفت: «أَلحَمدُ لِلّهِ الَّذِي جَعَلَ المُلُوكَ بِمَعصِيَتِهِم عَبِيداً، و جَعَلَ العَبِيدَ بِطاعَتِهِم مُلُوكاً؛ شكر خدايى را كه پادشاهان را به سبب معصيت برده كرد و بردگان را به دليل اطاعت، پادشاه».(2)
آرى، بندگى نفس سبب بردگى انسان، و تقوا و تهذيب نفس سبب حكومت بر جهان هستى است.
چه بسيارند كسانى كه براثر بندگى خدا به مقامى رسيده اند كه صاحب ولايت تكوينى شده و مى توانند به اذن خدا در حوادث اين جهان اثر بگذارند و دست به كرامات و خوارق عادات بزنند!
رستگارى بدون تهذيب نفس ممكن نيست(3)
در آيات ده گانۀ سورۀ شمس چنين مى خوانيم: (وَ اَلشَّمْسِ وَ ضُحاها * وَ اَلْقَمَرِ إِذا
ص: 138
تَلاها * وَ اَلنَّهارِ إِذا جَلاّها * وَ اَللَّيْلِ إِذا يَغْشاها * وَ اَلسَّماءِ وَ ما بَناها * وَ اَلْأَرْضِ وَ ما طَحاها * وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها * قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها * وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها) ؛ «به خورشيد و گسترش نور آن در صبحگاهان سوگند! و به ماه هنگامى كه از پى آن درآيد و به روز هنگامى كه خورشيد را آشكار سازد! و به شب آن هنگام كه آن را بپوشاند! و سوگند به آسمان و كسى كه آن را بنا كرده! و به زمين و كسى كه آن را گسترانيده! و سوگند به روح آدمى و آن كس كه آن را (آفريده و) موزون ساخته! سپس فجور و تقوايش (شرّ و خيرش) را به او الهام كرده است، كه هر كس نفس خود را پاك و تزكيه كرده، رستگار شده؛ و آن كه نفس خويش را با معصيت و گناه آلوده ساخته، نوميد و محروم گشته است».
سوگندهاى پى درپى و مهمى كه در آغاز اين سوره آمده، با يك حساب، «يازده» سوگند و با حساب ديگر «هفت» سوگند است و بيشترين تعداد سوگندهاى قرآن را در خود جاى داده و به خوبى نشان مى دهد كه مطلب مهمى در اينجا مطرح است، مطلبى به عظمت آسمان ها و زمين و خورشيد و ماه، مطلبى سرنوشت ساز و حيات بخش. نخست مى فرمايد: «به خورشيد و گسترش نور آن سوگند!».
سوگندهاى قرآن به طور عموم دو مقصد را تعقيب مى كند: نخست اهميت مطلبى كه سوگند به خاطر آن ياد شده، و ديگرى اهميت خود اين امور كه مورد سوگند است، چراكه سوگند هميشه به موضوعات مهم ياد مى شود، به همين دليل اين سوگندها فكر و انديشۀ انسان را به كار مى اندازد تا دربارۀ اين موضوعات مهم عالم خلقت بينديشد و از آن ها راهى به سوى خدا بگشايد.
«خورشيد» مهم ترين و سازنده ترين نقش را در زندگى انسان و تمام موجودات زندۀ زمينى دارد، زيرا علاوه بر اينكه منبع «نور» و «حرارت» است و اين دو از عوامل اصلى زندگى انسان به شمار مى رود، منابع ديگر حياتى نيز از
ص: 139
آن مايه مى گيرند، وزش بادها، نزول باران ها، پرورش گياهان، حركت رودخانه ها و آبشارها، و حتى پديد آمدن منابع انرژى زا، همچون نفت و ذغال سنگ، اگر درست دقت كنيم هر كدام به صورتى با نور آفتاب ارتباط دارد به طورى كه اگر روزى اين چراغ حيات بخش خاموش شود تاريكى و سكوت و مرگ همه جا را فراخواهد گرفت. «ضحى» در اصل به معنى گسترش نور آفتاب است و اين در هنگامى است كه خورشيد از افق بالا بيايد و نور آن همه جا را فراگيرد، سپس به آن موقع از روز نيز «ضحى» اطلاق شده است.
تكيه بر خصوص «ضحى» به دليل اهميت آن است، چراكه هنگام سلطۀ نور آفتاب بر زمين است. سپس به سومين سوگند پرداخته، مى گويد: «قسم به ماه! در آن هنگام كه پشت سر خورشيد درآيد»؛ (وَ اَلْقَمَرِ إِذا تَلاها) .
اين تعبير - چنان كه جمعى از مفسران نيز گفته اند - درحقيقت اشاره به ماه در زمان بدر كامل، يعنى شب چهاردهم است، زيرا ماه در اين شب تقريباً مقارن غروب آفتاب سر از افق مشرق برمى دارد و چهرۀ پرفروغ خود را ظاهر كرده، سلطۀ خويش را بر پهنۀ آسمان تثبيت مى كند و چون از هر زمان جالب تر و پرشكوه تر است به آن سوگند ياد شده است.
اين احتمال را نيز داده اند كه تعبير فوق اشاره به تبعيت دائمى ماه از خورشيد، و اكتساب نور از آن منبع باشد، ولى در اين صورت جملۀ (إِذا تَلاها) قيد توضيحى مى شود. بعضى احتمالات ديگرى نيز در تفسير آيه داده اند كه شايان توجه نيست، لذا از ذكر آن خوددارى مى شود.
و در چهارمين سوگند، مى افزايد: «و سوگند به روز! هنگامى كه صفحۀ زمين را روشن سازد»؛ (وَ اَلنَّهارِ إِذا جَلاّها) .
«جلّاها» از مادۀ «تجلية» به معنى اظهار و ابراز است. دربارۀ اينكه ضمير در «جلّاها» به چه چيز بازمى گردد، ميان مفسران گفتگوست؛ بسيارى آن را به زمين
ص: 140
يا دنيا برمى گردانند (چنان كه در بالا گفتيم). درست است كه در آيات گذشته سخنى از «زمين» نبوده، ولى از قرينۀ مقام روشن مى شود.
بعضى نيز معتقدند كه ضمير به «خورشيد» برمى گردد، يعنى قسم به «روز» هنگامى كه «خورشيد» را ظاهر مى كند. درست است كه درحقيقت خورشيد روز را ظاهر مى كند، ولى به طور مجازى مى توان گفت كه روز خورشيد را آشكار كرد، اما تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.
به هر حال، سوگند به اين پديدۀ مهم آسمانى به سبب تأثير فوق العادۀ آن در زندگى بشر، و تمام موجودات زنده است، چراكه روز، رمز حركت و جنبش و حيات است و تمام تلاش ها و كشش ها و كوشش هاى زندگى معمولاً در روشنايى روز صورت مى گيرد.
و در پنجمين سوگند مى فرمايد: «قسم به شب! آن هنگام كه صفحۀ زمين (يا خورشيد) را بپوشاند»؛ (وَ اَللَّيْلِ إِذا يَغْشاها) .
شب از يك سو حرارت آفتاب روز را تعديل مى كند و از سوى ديگر مايۀ آرامش و استراحت همۀ موجودات زنده است و اگر تاريكى شب نبود و آفتاب پيوسته مى تابيد، آرامشى وجود نداشت، زيرا حرارت سوزان آفتاب همه چيز را نابود مى كرد، حتى اگر نظام شب و روز برخلاف وضع كنونى بود همين مشكل پيش مى آمد، چنان كه در كرۀ ماه كه شب هايش معادل دو هفتۀ كرۀ زمين است و روزهايش نيز معادل دو هفته، در وسط روز حرارت به حدود سيصد درجۀ سانتيگراد مى رسد كه هيچ موجود زنده اى كه مى شناسيم در آن شرايط باقى نمى ماند، و در وسط شب مقدار زيادى زير صفر مى رود كه اگر در آنجا موجود زنده اى باشد حتماً يخ مى زند و نابود مى شود.
در ششمين و هفتمين سوگند، به سراغ آسمان و خالق آسمان مى رود: «به آسمان و آن كسى كه آسمان را بنا كرده سوگند!».
ص: 141
اصل خلقت آسمان با آن عظمت خيره كننده اش از شگفتى هاى بزرگ خلقت است و بنا و پيدايش اين همه كواكب و اجرام آسمانى و نظامات حاكم بر آن ها شگفتى ديگر، و از اين ها مهم تر، خالق اين آسمان است.
قابل توجه اينكه «ما» در لغت غرب معمولاً براى «موجود غيرعاقل» مى آيد و اطلاق آن بر خداوند عالم حكيم تناسبى ندارد، ولذا بعضى ناچار شده اند «ما» را در اينجا «مصدريه» بگيرند، نه «موصوله» و در اين صورت مفهوم آيه چنين مى شود: سوگند به آسمان و بناى آسمان!
ولى با توجه به آيات (وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها) - كه تفسير آن به زودى بيان مى شود - راهى جز اين نيست كه «ما» «موصوله» و اشاره به ذات پاك خداوند باشد كه خالق همۀ آسمان هاست، و استعمال «ما» درمورد «موجود عاقل» نيز در لغت عرب بى سابقه نيست، چنان كه در آيۀ 3 سورۀ نساء مى خوانيم: (فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ اَلنِّساءِ) ؛ «ازدواج كنيد با زنانى كه مورد علاقۀ شماست».
جمعى از مفسران معتقدند كه تعبير به «ما» (چيزى) در اينجا براى اين است كه مبدأ جهان را نخست به صورت مبهم ذكر كرده باشد، تا بعداً بادقت و مطالعه، با علم و حكمت او آشنا شوند و «چيزى» تبديل به «كسى» گردد، ولى تفسير اول مناسب تر است.
سپس در «هشتمين» و «نهمين» سوگند، سخن از «زمين» و «خالق زمين» به ميان آورده، مى فرمايد: «قسم به زمين و آن كس كه زمين را گسترانيده است!»؛ (وَ اَلْأَرْضِ وَ ما طَحاها) .
زمينى كه گاهوارۀ زندگى انسان و تمام موجودات زنده است؛ زمين با تمام شگفتى هايش: كوه ها و درياها، درّه ها و جنگل ها، چشمه ها و رودخانه ها، معادن و منابع گران بهايش، كه هر كدام به تنهايى آيتى است از آيات حق و نشانه اى است از نشانه هاى او.
ص: 142
و از آن برتر و بالاتر، خالق اين زمين و كسى كه آن را گسترانيده است.
«طحاها» از مادۀ «طحو» (بر وزن سهو) هم به معنى انبساط و گستردگى آمده و هم به معنى «راندن و دور كردن و از ميان بردن» و در اينجا به معنى گستردن است، چراكه اولاً زمين در آغاز در زير آب غرق بود و به تدريج آب ها در گودال هاى زمين قرار گرفت و خشكى ها سر برآورد و گسترده شد، كه از آن تعبير به «دحوالارض» نيز مى شود.
ثانياً زمين در آغاز به صورت پستى ها و بلندى ها با شيب هاى تند و غيرقابل سكونتى بود، باران هاى سيلابى مداوم باريدند، ارتفاعات زمين را شستند و در دره ها گستردند و به تدريج زمين هاى مسطح و قابل استفاده براى زندگى انسان و كشت و زرع به وجود آمد.
بعضى از مفسران معتقدند كه در اين تعبير يك اشارۀ اجمالى به حركت زمين نيز وجود دارد، چراكه يكى از معانى «طحو» همان راندن است كه مى تواند اشاره به حركت انتقالى زمين به دور خورشيد، يا حتى حركت وضعى آن به دور خود، و يا هر دو باشد.
سرانجام به «دهمين» و «يازدهمين» سوگند كه آخرين قسم ها در اين سلسله است، مى رسيم كه مى فرمايد: «سوگند به نفس آدمى، و آن كس كه آن را منظم و مرتب ساخت!»؛ (وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها) . همان انسانى كه عصارۀ عالم خلقت، چكيدۀ جهان ملك و ملكوت، و گل سرسبد عالم آفرينش است.
اين خلقت بديع كه مملو از شگفتى ها و اسرار است آن قدر اهميت دارد كه خداوند به خود آن و خالق آن يك جا قسم ياد كرده است!
دربارۀ اينكه منظور از «نفس» در اينجا روح انسان است، يا جسم و روح هر دو، مفسران احتمالات گوناگونى داده اند؛ اگر منظور روح باشد مراد از «سواها» (از مادۀ تسويه) همان تنظيم و تعديل قواى روحى انسان است، از حواس ظاهر
ص: 143
گرفته تا نيروى ادراك، حافظه، انتقال، تخيل، ابتكار، عشق، اراده و تصميم، و مانند آن، كه در مباحث «علم النفس» مطرح شده است. و اگر منظور «روح» و «جسم» هر دو باشد، تمام شگفتى هاى نظامات بدن و دستگاه هاى مختلف آن را شامل مى شود كه در علم «تشريح» و «فيزيولوژى» (وظايف الاعضاء) به طور گسترده مورد بحث گرفته است.
البته نفس به هر دو معنى در قرآن مجيد اطلاق شده است.
درمورد «روح» در آيۀ 42 زمر مى خوانيم: (اَللّهُ يَتَوَفَّى اَلْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها) ؛ «خداوند ارواح را هنگام مرگ مى گيرد».
و درمورد «جسم» در آيۀ 33 قصص آمده است كه موسى عليه السلام مى گويد: (قالَ رَبِّ إِنِّي قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ) ؛ عرض كرد: «پروردگارا! من يك تن از آنان را كشته ام؛ مى ترسم مرا به قتل برسانند».
ولى مناسب در اينجا اين است كه هر دو را شامل شود چراكه شگفتى هاى قدرت خداوند، هم در جسم است و هم در جان و اختصاصى به يكى از اين دو ندارد.
جالب اينكه «نفس» در اينجا به صورت نكره ذكر شده، كه مى تواند اشاره به عظمت و اهميت نفس آدمى باشد، عظمتى مافوق تصور و آميخته با ابهام كه آن را به عنوان موجودى ناشناخته معرفى مى كند، همان گونه كه بعضى از بزرگ ترين دانشمندان امروز از انسان به همين عنوان تعبير كرده و او را «موجود ناشناخته» ناميده اند.
در آيۀ بعد به يكى از مهم ترين مسائل مربوط به آفرينش انسان پرداخته، مى افزايد: «پس از تنظيم قوا و جسم و جان آدمى، «فجور» و «تقوا» را به او الهام كرد».
آرى، هنگامى كه خلقتش تكميل شد و «هستى» او تحقق يافت، خداوند
ص: 144
«بايدها و نبايدها» را به او تعليم داد و اين گونه، وجودى شد از نظر آفرينش، مجموعه اى از «گل بدبو» و «روح الهى» و از نظر تعليمات «آگاه بر فجور و تقوا» و درنتيجه وجودى است كه مى تواند در قوس صعودى برتر از فرشتگان و از ملك پران شود و آنچه اندر وهم نايد آن شود، و در قوس نزولى از حيوانات درنده نيز منحطتر گردد و به مرحلۀ «بل هم اضل» برسد، و اين مسأله بستگى به اين دارد كه با اراده و انتخابگرى خويش كدام مسير را برگزيند.
«الهمها» از مادۀ «الهام» در اصل به معنى بلعيدن يا نوشيدن چيزى است، سپس به معنى القاء مطلبى از سوى پروردگار در روح و جان آدمى آمده است، گويا روح انسان آن مطلب را با تمام وجودش مى نوشد و مى بلعد. گاهى نيز به معنى وحى آمده، ولى بعضى از مفسرين معتقدند كه تفاوت «الهام» با «وحى» در اين است كه شخصى كه به او الهام مى شود نمى فهمد مطلب را از كجا به دست آورده، در حالى كه هنگام وحى مى داند از كجا و چگونه به او رسيده است.
«فجور» از مادۀ «فجر» به معنى شكافتن وسيع است و از آنجا كه سپيدۀ صبح پردۀ شب را مى شكافد به آن «فجر» گفته مى شود. همچنين از آنجا كه ارتكاب گناهان پردۀ ديانت را مى شكافد به آن «فجور» اطلاق شده است.
البته منظور از «فجور» در آيۀ مورد بحث، همان اسباب و عوامل و راه هاى آن است و منظور از «تقوا» كه از مادۀ «وقايه» به معنى نگهدارى است، اين است كه انسان خود را از زشتى ها و بدى ها و آلودگى ها و گناهان نگهدارد و بركنار كند.
لازم به يادآورى است كه معنى اين آيه (فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها) اين نيست كه خداوند عوامل فجور و تقوا را در درون جان آدمى ايجاد كرد، عواملى كه او را به فجور و آلودگى و دريدن پرده هاى حيا دعوت مى كند، و عواملى كه او را به خيرات و نيكى ها مى كشاند، آن چنان كه بعضى پنداشته و آيه را دليلى بر وجود تضاد در درون وجود انسان دانسته اند؛ بلكه مى گويد: اين دو حقيقت را به او
ص: 145
الهام و تعليم كرد، يا به تعبير ساده تر: راه و چاه را به او نشان داد؛ همان گونه كه در آيۀ 10 سورۀ بلد آمده است: (وَ هَدَيْناهُ اَلنَّجْدَيْنِ) ؛ «ما انسان را به خير و شر هدايت كرديم».
به تعبير ديگر: خداوند آن چنان قدرت تشخيص و عقل و وجدان بيدارى به او داده كه «فجور» و «تقوا» را از راه «عقل» و «فطرت» درمى يابد. ولذا بعضى از مفسران گفته اند: اين آيه درحقيقت اشاره به مسألۀ «حسن و قبح عقلى» است كه خداوند توانايى درك آن را به انسان ها داده است.
قابل توجه اينكه خداوند نعمت هاى فراوانى در اختيار بشر گذاشته، ولى از ميان تمام اين نعمت ها در اينجا روى مسألۀ الهام «فجور» و «تقوا» و درك حسن و قبح تكيه كرده، چراكه اين مسأله سرنوشت سازترين مسألۀ زندگى بشر است.
و سرانجام بعد از تمام اين سوگندهاى مهم و پى درپى، نتيجۀ آن ها را چنين بيان مى فرمايد: «سوگند به اين ها! كه هركس نفس خويش را تزكيه كند رستگار است»؛ (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها) .
«زكاها» از مادۀ «تزكيه» در اصل - چنان كه راغب در مفردات آورده است - به معنى نمو و رشد دادن است، و زكات نيز در اصل به معنى نمو و رشد است، ولذا در روايتى از على عليه السلام مى خوانيم: «المال تنقصه النفقة و العلم يزكوا على الانفاق»: «مال با انفاق نقصان مى يابد، ولى علم با انفاق نمو مى كند».(1) سپس اين واژه به معنى تطهير و پاك كردن نيز آمده، شايد به اين مناسبت كه پاك سازى از آلودگى ها سبب رشد و نمو است، و در آيۀ مورد بحث، هر دو معنى امكان دارد.
آرى، رستگارى از آن كسى است كه نفس خويش را تربيت كند و رشد و نمو دهد و از آلودگى به خلق وخوى شيطانى و گناه و عصيان و كفر پاك سازد
ص: 146
و درحقيقت مسألۀ اصلى زندگى انسان نيز همين «تزكيه» است، كه اگر باشد سعادتمند است، وگرنه بدبخت و بينوا است.
سپس به سراغ گروه مخالف رفته، مى فرمايد: «نوميد و محروم گشت هر كس نفس خود را با معصيت و گناه آلوده ساخت»؛ (وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها) .
«خاب» از مادۀ «خيبة» به معنى نرسيدن به مطلوب و محروم شدن و زيان كار گشتن است.(1)
«دساها» از مادۀ «دس» در اصل به معنى داخل كردن چيزى همراه با كراهت است، چنان كه قرآن مجيد دربارۀ عرب جاهلى و زنده به گور كردن دختران مى فرمايد: (أَمْ يَدُسُّهُ فِي اَلتُّرابِ) ؛ «يا (زنده) در خاك پنهانش كند؟!»،(2) و «دسيسه» به كارهاى مخفيانۀ زيان بار گفته مى شود.
در تناسب اين معنى با آيۀ مورد بحث بيانات گوناگونى گفته اند:
گاه گفته شده كه اين تعبير كنايه از فسق و گناه است، چراكه اهل تقوا و صلاح، خود را آشكار مى سازند، در حالى كه افراد آلوده و گنهكار خود را پنهان مى دارند، چنان كه نقل شده است سخاوتمندان عرب خيمه هاى خود را در نقاط مرتفع مى زدند و شب ها آتش روشن مى كردند، تا نيازمندان در طول شب و روز به سراغ شان بروند و مورد محبت آن ها واقع شوند، ولى افراد بخيل و لئيم در زمين هاى پست خيمه برپا مى كردند تا كسى به سراغ آنان نيايد!
و گاه گفته اند: منظور اين است كه گنهكاران خود را در لابه لاى صالحان پنهان مى كنند. يا اينكه نفس خود يا هويت انسانى خويش را در معاصى و گناه پنهان مى دارند. يا معاصى و گناه را در درون نفس خود مخفى مى كنند. و در هر حال كنايه اى است از آلودگى به گناه و معصيت و خوى هاى شيطانى و درست در نقطۀ مقابل تزكيه است.
ص: 147
جمع تمام اين معانى در مفهوم وسيع آيه نيز بى مانع است. بر اين اساس، پيروزمندان و شكست خوردگان در صحنۀ زندگى دنيا مشخص مى شوند و معيار ارزيابى اين دو گروه چيزى جز «تزكيۀ نفس و نمو و رشد روح تقوا و اطاعت خداوند» يا «آلودگى به انواع معاصى و گناهان» نيست و از اينجا روشن مى شود اينكه در حديثى از امام باقر يا امام صادق عليهما السلام در تفسير آيه نقل شده است كه فرمود: «قد افلح من اطاع و خاب من عصى»: «رستگار شد كسى كه اطاعت كرد، و نوميد و محروم گشت كسى كه عصيان نمود»(1) درحقيقت بيان نتيجه و حاصل مقصود است.
در حديث ديگرى آمده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله هنگامى كه آيۀ (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها) را تلاوت مى فرمود، توقف مى كرد و چنين دعا مى نمود: «اللَّهُمَّ آتِ نَفسِي تَقواها، وَ أَنتَ وَلِيُّها وَ مَولاها، وَ زَكَّها وَ أَنتَ خَيرُ مَن زَكّاها ؛ پروردگارا! به نفس من تقوايش را مرحمت كن، تو ولى و مولاى آن هستى، و آن را تزكيه فرما كه تو بهترين تزكيه كنندگانى».(2)
اين سخن نشان مى دهد كه پيمودن اين راه پرپيچ و خم، و گذشتن از اين گردنۀ صعب العبور حتّى براى پيامبر صلى الله عليه و آله جز به توفيق الهى ممكن نيست، يعنى گام هاى بندگان به علاوۀ تأييدات خداوند، ولذا در حديث ديگرى از همان حضرت مى خوانيم كه در تفسير اين دو آيه فرمود: «أَفلَحَت نَفسٌ زَكّاهَا اللّهُ، وَخابَت نَفسٌ خَيَّبَهَا اللّهُ مِن كُلِّ خَيرٍ ؛ رستگار شد نفسى كه خدا او را تزكيه كرده و نوميد و محروم گشت نفسى كه خدا او را از هر خير محروم نموده است».(3)
ص: 148
تقوا بزرگ ترين ارزش انسان(1)
خداوند در آيۀ سيزدهم سورۀ حجرات مى فرمايد: (يا أَيُّهَا اَلنّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اَللّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ) ؛ «اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد؛ (اينها ملاك برترى نيست،) گرامى ترين شما نزد خداوند باتقواترين شماست؛ به يقين خداوند دانا و آگاه است».
در آيات گذشته روى سخن به مؤمنان بود و خطاب به صورت «يا ايها الذين آمنوا» و در آن آيات، عوامل متعددى را كه يك «جامعۀ مؤمن» را با خطر روبه رو مى سازد بازگو كرد و از آن نهى فرمود.
در حالى كه در آيۀ مورد بحث، مخاطب، كل جامعۀ انسانى است و مهم ترين اصلى را كه ضامن نظم و ثبات است بيان مى كند و ميزان واقعى ارزش هاى انسانى را دربرابر ارزش هاى كاذب و دروغين مشخص مى سازد؛ مى فرمايد: «اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد».
منظور از آفرينش مردم از يك مرد و زن، همان بازگشت نسب انسان ها به «آدم» و «حوا» عليهما السلام است، بنابراين چون همه از ريشۀ واحدى هستند معنى ندارد كه از نظر نسب و قبيله بر يكديگر افتخار كنند، و اگر خداوند براى هر قبيله و طايفه اى ويژگى هايى آفريده، براى حفظ نظم زندگى اجتماعى مردم است، چراكه اين تفاوت ها سبب شناسايى است و بدون شناسايى افراد، نظم در جامعۀ انسانى حكم فرما نمى شود، چراكه اگر همه يكسان و شبيه يكديگر و همانند بودند، هرج ومرج عظيمى سراسر جامعۀ انسانى را فرامى گرفت.
دربارۀ اين كه «شعوب» (جمع «شعب» بر وزن صعب) به معنى «گروه عظيمى
ص: 149
از مردم» با «قبائل» جمع «قبيله» چه تفاوتى است، مفسران احتمالات مختلفى داده اند؛ جمعى گفته اند: دايرۀ شعوب گسترده تر از دايرۀ قبائل است، همان طور كه «شعب» امروز بر يك «ملت» اطلاق مى شود.
بعضى «شعوب» را اشاره به «طوايف عجم» و «قبائل» را اشاره به «طوايف عرب» مى دانند. و بالاخره بعضى ديگر «شعوب» را از نظر انتساب انسان به مناطق جغرافيايى، و «قبائل» را ناظر به انتساب او به نژاد و خون شمرده اند.
ولى تفسير اول از همه مناسب تر به نظر مى رسد.
به هر حال قرآن مجيد بعد از اين كه بزرگ ترين مايۀ مباهات و مفاخرۀ عصر جاهلى، يعنى نسب و قبيله را از كار مى اندازد، به سراغ معيار واقعى ارزش رفته، مى فرمايد: «گرامى ترين شما نزد خداوند، باتقواترين شماست».
به اين صورت قلم سرخ بر تمام امتيازات ظاهرى و مادى كشيده و اصالت و واقعيت را به مسألۀ تقوا و پرهيزكارى و خداترسى مى دهد و مى گويد: براى تقرب به خدا و نزديكى به ساحت مقدس او هيچ امتيازى جز تقوا مؤثر نيست و از آنجا كه تقوا يك صفت روحانى و باطنى است كه قبل از هر چيز بايد در قلب و جان انسان مستقر شود و ممكن است مدعيان بسيار داشته باشد و متصفان كم، در آخر آيه مى افزايد: «خداوند دانا و آگاه است»؛ (إِنَّ اَللّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ) . پرهيزكاران را به خوبى مى شناسد و از درجۀ تقوا و خلوص نيت و پاكى و صفاى آن ها آگاه است، آن ها را بر طبق علم خود گرامى مى دارد و پاداش مى دهد و مدعيان دروغين را نيز مى شناسد و كيفر مى دهد.
بدون شك، هر انسانى به طور فطرى خواهان اين است كه موجود باارزش
ص: 150
و پرافتخارى باشد، به همين دليل با تمام وجودش براى كسب ارزش ها تلاش مى كند.
ولى معيار ارزش ها به دليل تفاوت فرهنگ ها كاملاً متفاوت است و گاهى ارزش هاى كاذب جاى ارزش هاى راستين را مى گيرد. گروهى ارزش واقعى خويش را در انتساب به «قبيلۀ معروف و معتبرى» مى دانند، ولذا براى تجليل مقام قبيله و طايفۀ خود همواره دست و پا مى زنند، تا با بزرگ كردن آن، خود را به وسيلۀ انتساب به آن بزرگ كنند، به ويژه در ميان اقوام جاهلى، افتخار به انساب و قبايل، رايج ترين افتخار موهوم بود، تا آنجا كه هر قبيله اى خود را «قبيلۀ برتر» و هر نژادى خود را «نژاد والاتر» مى شمرد، كه متأسفانه هنوز رسوبات و بقاياى آن در اعماق روح بسيارى از افراد و اقوام وجود دارد.
گروه ديگرى مسألۀ مال و ثروت و داشتن كاخ و قصر و خدم و حشم و امثال اين امور را نشانۀ ارزش مى دانند و همواره براى آن تلاش مى كنند، در حالى كه جمع ديگرى مقامات بلند اجتماعى و سياسى را معيار شخصيّت مى شمرند. و به همين صورت هر گروهى در مسيرى گام برمى دارند و به ارزشى دل مى بندند و آن را معيار مى شمرند.
اما از آنجا كه اين امور، همه امورى است متزلزل و برون ذاتى و مادى و زودگذر، يك آيين آسمانى همچون اسلام هرگز نمى تواند با آن موافقت كند، لذا خط بطلان روى همۀ آن ها كشيده و ارزش واقعى انسان را در صفات ذاتى او به ويژه تقوا و پرهيزكارى و تعهد و پاكى او مى شمرد، حتى براى موضوعات مهمى همچون علم و دانش، اگر در مسير ايمان و تقوا و ارزش هاى اخلاقى قرار نگيرد، اهميت قائل نيست.
و عجيب است كه قرآن در محيطى ظهور كرد كه ارزش «قبيله» از همۀ ارزش ها مهم تر محسوب مى شد، اما اين بت ساختگى درهم شكست و انسان را
ص: 151
از اسارت «خون» و «قبيله» و «رنگ» و «نژاد» و «مال» و «مقام» و «ثروت» آزاد ساخت و او را براى يافتن خويش به درون جانش و صفات والايش رهبرى كرد! جالب اينكه در شأن نزول هايى كه براى اين آيه ذكر شده نكاتى ديده مى شود كه از عمق اين دستور اسلامى حكايت مى كند، ازجمله اينكه بعد از فتح مكه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله دستور داد اذان بگويند. «بلال» بر پشت بام كعبه رفت و اذان گفت. «عتّاب بن اسيد» كه از آزادشدگان بود گفت: شكر مى كنم خدا را كه پدرم از دنيا رفت و چنين روزى را نديد! و «حارث بن هشام» نيز گفت: آيا رسول اللّه صلى الله عليه و آله غير از اين «كلاغ سياه!» كسى را پيدا نكرد؟! (آيۀ فوق نازل شد و معيار ارزش واقعى را بيان كرد).(1)
بعضى ديگر گفته اند: آيه هنگامى نازل شد كه پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داده بود دخترى را به يكى از «موالى» دهند (موالى به بردگان آزاد شده، يا به غيرعرب مى گويند) آن ها تعجب كردند و گفتند: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! آيا مى فرماييد دختران مان را به موالى دهيم؟! (آيه نازل شد و بر اين افكار خرافى خط بطلان كشيد).(2)
در جاى ديگر حديثى مى خوانيم: روزى پيامبر صلى الله عليه و آله در مكه براى مردم خطبه خواند و فرمود: «يا اَيُّها النّاسُ اِنَّ اللّهَ قَد اَذهَبَ عَنكُم عَيبَةَ الجاهِلِيَّةِ، وَ تَعاظُمَها بِآبائِها، فالنّاسُ رَجُلانِ: رَجُلٌ بَرٌّ تَقِىٌّ كَريمٌ عَلَى اللّهِ، وَ فاجِرٌ شَقِىٌّ هَيِّنٌ عَلَى اللّهِ، وَالنّاسُ بَنُو آدَمَ، و خَلَقَ اللّهُ آدَمَ مِن تُرابٍ، قالَ اللّهُ تَعالى: يا أيُّها النّاسُ إنّا خَلَقناكُم مِن ذَكَرٍ و اُنثى و جَعَلناكُم شُعوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إنَّ أكرَمَكُم عِندَ اللّهِ أتقاكُم إنَّ اللّهَ عَليمٌ خَبيرٌ ؛ اى مردم! خداوند از شما ننگ جاهليت و تفاخر به پدران و نياكان را زدود، مردم دو گروه بيش نيستند: نيكوكار و باتقوا و ارزشمند نزد خدا، و يا بدكار و شقاوتمند
ص: 152
و پست در پيشگاه حق. همۀ مردم فرزند آدم اند و خداوند آدم را از خاك آفريده، چنان كه مى گويد: اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم، و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا شناخته شويد، از همه گرامى تر نزد خداوند كسى است كه از همه پرهيزكارتر باشد، خداوند دانا و آگاه است».(1)
در كتاب آداب النفوس طبرى آمده كه پيامبر صلى الله عليه و آله در اثناء ايام تشريق (روزهاى 11 و 12 و 13 ذى الحجه) در سرزمين «منى» در حالى كه بر شترى سوار بود رو به سوى مردم كرد و فرمود: «يا اَيُّها النّاسُ! اَلا اِنَّ رَبَّكُم واحِدٌ وَ اِنَّ اَباكُم واحِدٌ، اَلا لا فَضلَ لِعَرَبِىٍّ عَلى عَجَمِىٍّ، وَلا لِعَجَمِىٍّ عَلى عَرَبِىٍّ، وَ لا لِأسوَدَ عَلى اَحمَرَ، وَ لا لِأحمَرَ عَلى اَسوَدَ، اِلّا بِالتَّقوى، اَلا هَل بَلَّغتُ؟ قالُوا: نَعَم.
قالَ: لِيُبَلِّغِ الشّاهِدُ الغائِبَ ؛ اى مردم! بدانيد كه خداى شما يكى است و پدرتان يكى، نه عرب بر عجم برترى دارد و نه عجم بر عرب، نه سياه پوست بر گندمگون و نه گندمگون بر سياه پوست، مگر به تقوا، آيا من دستور الهى را ابلاغ كردم؟ همه گفتند: آرى! فرمود: اين سخن را حاضران به غايبان برسانند».(2)
و نيز در حديث ديگرى در جمله هايى كوتاه و پرمعنى از آن حضرت آمده است: «اِنَّ اللّهَ لا يَنظُرُ اِلى اَحسابِكُم، وَ لا اِلى اَنسابِكُم، وَ لا اِلى اَجسامِكُم، وَ لا اِلى اَموالِكُم، وَلكِن يَنظُرُ اِلى قُلُوبِكُم، فَمَن كانَ لَهُ قَلبٌ صالِحٌ تَحَنَّنَ اللّهُ عَلَيهِ وَ اِنَّما اَنتُم بَنُو آدَمَ وَ اَحَبُّكُم اِلَيهِ اَتقاكُم ؛ خداوند به وضع خانوادگى و نسب شما نگاه نمى كند، و نه به اجسام شما، و نه به اموالتان، بلكه به دل هاى شما نگاه مى كند، كسى كه قلب صالحى دارد، خدا به او لطف و محبت مى كند، شما همگى فرزندان آدميد و محبوب ترين شما نزد خدا باتقواترين شماست».(3)
ص: 153
ولى عجيب است كه با اين تعليمات وسيع و غنى و پربار، هنوز در ميان مسلمانان كسانى روى مسألۀ «نژاد» و «خون» و «زبان» تكيه مى كنند و حتى وحدت آن را بر اخوت اسلامى و وحدت دينى مقدم مى شمرند و عصبيت جاهليت را بار ديگر زنده كرده اند و با اينكه از اين رهگذر ضربه هاى سختى بر آنان وارد شده گويا نمى خواهند بيدار شوند و به حكم اسلام بازگردند! خداوند همه را از شر تعصب هاى جاهليت حفظ كند!
اسلام با «عصبيت جاهليت» در هر شكل و صورت مبارزه كرده است، تا مسلمانان جهان را از هر نژاد و قوم و قبيله زير پرچم واحدى جمع كند، نه پرچم قوميت و نژاد، و نه پرچمى غير آن، چراكه اسلام هرگز اين ديدگاه هاى تنگ و محدود را نمى پذيرد و همه را موهوم و بى اساس مى شمرد، حتى در حديثى آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله درمورد عصبيت جاهليت فرمود: «دَعُوها فَاِنَّها مُنتِنَهٌ ؛ آن را رها كنيد كه چيز متعفنى است!».(1)
اما چرا اين تفكر متعفن هنوز مورد علاقۀ گروه زيادى است كه خود را به ظاهر مسلمان مى شمرند و دم از قرآن و اخوت اسلامى مى زنند، معلوم نيست.
چه زيباست جامعه اى كه براساس معيار ارزشى اسلامى (إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاكُمْ) بنا شود و ارزش هاى كاذب نژاد و مال و ثروت و مناطق جغرافيايى و طبقه از آن برچيده گردد. آرى، تقواى الهى و احساس مسئوليت درونى و ايستادگى دربرابر شهوات، و پايبند بودن به راستى و درستى و پاكى و حق و عدالت، معيار ارزش انسان است و نه غير آن. هرچند در آشفته بازار جوامع كنونى اين ارزش اصيل به دست فراموشى سپرده شده و ارزش هاى دروغين جاى آن را گرفته است. در نظام ارزشى جاهلى كه بر محور «تفاخر به آباء و اموال و اولاد» دور مى زد يك مشت دزد و غارتگر پرورش مى يافت، اما با دگرگون شدن اين نظام
ص: 154
و احياى اصل والاى (إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاكُمْ) محصول آن، انسان هايى همچون سلمان و ابوذر و عمارياسر و مقداد شد.
و در انقلاب جوامع انسانى، اتفاق مهم، انقلاب نظام ارزشى آن و احياى اين اصل اصيل اسلامى است. اين سخن را با حديثى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله پايان مى دهيم، آنجا كه فرمود: «كُلُّكُم بَنُو آدَمَ، وَ آدَمُ خُلِقَ مِن تُرابٍ وَلَيَنتَهِيَنَّ قَومٌ يَفخَرُونَ بِآبائِهِم اَو لِيَكُونَنَّ اَهوَنَ عَلَى اللّهِ مِنَ الجِعلانِ ؛ همۀ شما فرزندان آدميد و آدم از خاك آفريده شده است. از تفاخر به پدران بپرهيزيد، وگرنه نزد خدا از حشراتى كه در كثافات غوطه ورند پست تر خواهيد بود!».(1)
چنان كه ديديم، قرآن بزرگ ترين امتياز را براى تقوا قرار داده و آن را تنها معيار سنجش ارزش انسان ها مى شمرد.
در جاى ديگر، تقوا را بهترين زاد و توشه شمرده است: (وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ اَلزّادِ اَلتَّقْوى) .(2)
و در جاى ديگر لباس تقوا را بهترين لباس براى انسان معرفى مى كند:
(وَ لِباسُ اَلتَّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ) .(3)
و در آيات متعددى يكى از نخستين اصول دعوت انبيا را «تقوا» ذكر كرده، و بالاخره در جاى ديگر اهميت اين موضوع را تا جايى بالا برده كه خدا را «اهل تقوا» مى شمرد؛ مى گويد: (هُوَ أَهْلُ اَلتَّقْوى وَ أَهْلُ اَلْمَغْفِرَةِ) .(4)
ص: 155
قرآن، تقوا را نور الهى مى داند كه هرجا راسخ شود، علم و دانش مى آفريند:
(وَ اِتَّقُوا اَللّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اَللّهُ) .(1)
و نيز «نيكى» و «تقوا» را قرين هم مى شمرد: (وَ تَعاوَنُوا عَلَى اَلْبِرِّ وَ اَلتَّقْوى) و «عدالت» را قرين «تقوا» ذكر مى كند: (اِعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى) . اكنون بايد ديد حقيقت تقوا، اين سرمايۀ بزرگ معنوى و اين بزرگ ترين افتخار انسان با اين همه امتيازات، چيست؟ قرآن اشاراتى دارد كه پرده از روى حقيقت تقوا برمى دارد: در آيات متعددى جاى آن را «قلب» مى شمرد، ازجمله مى فرمايد: (أُولئِكَ اَلَّذِينَ اِمْتَحَنَ اَللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى) ؛ «كسانى كه صداى خود را دربرابر رسول خدا صلى الله عليه و آله پايين مى آورند و ادب را رعايت مى كنند كسانى هستند كه خداوند قلوبشان را براى پذيرش تقوا آزموده است».(2)
قرآن، تقوا را نقطۀ مقابل «فجور» ذكر كرده، چنان كه در آيۀ 8 سورۀ شمس مى خوانيم: (فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها) ؛ «خداوند انسان را آفريد و راه فجور و تقوا را به او نشان داد». قرآن هر عملى را كه از روح اخلاص و ايمان و نيت پاك سرچشمه گرفته باشد براساس «تقوا» مى شمرد، چنان كه در آيۀ 108 سورۀ توبه دربارۀ مسجد «قبا» كه منافقان، مسجد «ضرار» را درمقابل آن ساختند، مى فرمايد:
(لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى اَلتَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ) ؛ «مسجدى كه از روز نخست بر شالودۀ تقوا باشد شايسته تر است كه در آن نماز بخوانى».
از مجموع اين آيات به خوبى استفاده مى شود كه «تقوا» همان احساس مسئوليت و تعهدى است كه به دنبال رسوخ ايمان در قلب بر وجود انسان حاكم مى شود و او را از «فجور» و گناه بازمى دارد، به نيكى و پاكى و عدالت دعوت مى كند، و اعمال آدمى را خالص و فكر و نيت او را از آلودگى ها مى شويد.
ص: 156
هنگامى كه به ريشۀ لغوى اين كلمه بازمى گرديم نيز به همين نتيجه مى رسيم، زيرا «تقوا» از «وقاية» به معنى كوشش در حفظ و نگهدارى چيزى است، و منظور در اين گونه موارد، نگهدارى روح و جان از هرگونه آلودگى، و متمركز ساختن نيروها در امورى است كه رضاى خدا در آن است. بعضى از بزرگان براى تقوا سه مرحله قائل شده اند:
يك: نگهدارى نفس از عذاب جاويدان از راه تحصيل اعتقادات صحيح.
دو: پرهيز از هرگونه گناه، اعم از ترك واجب و فعل معصيت.
سه: خويشتن دارى دربرابر آنچه قلب آدمى را به خود مشغول مى دارد و از حق منصرف مى كند، و اين تقواى خواص، بلكه خاص الخاص است.(1)
اميرمؤمنان على عليه السلام در نهج البلاغه تعبيرات گويا و زنده اى دربارۀ تقوا دارد و تقوا از مسائلى است كه در بسيارى از خطب و نامه ها و كلمات قصار آن حضرت عليه السلام بر آن تكيه شده است.
در يك جا تقوا را با گناه و آلودگى مقايسه كرده، چنين مى فرمايد: «ألا وَ إنَّ الخَطايا خَيلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَيها أهلُها وَ خُلِعَت لُجُمُها فَتَقَحَّمَت بِهِم فِى النَّارِ ألا وَ إنَّ التَّقوى مَطايا ذُلُلٌ حُمِلَ عَلَيها أهلُها وَ اُعطُوا أزِمَّتَها فَأورَدَتهُمُ الجَنَّةَ! ؛ بدانيد كه گناهان همچون مركب هاى سركش است كه گنهكاران بر آن ها سوار مى شوند و لجامشان گسيخته مى گردد و آنان را در قعر دوزخ سرنگون مى سازد. اما تقوا مركبى است راهوار و آرام كه صاحبانش بر آن سوار مى شوند، زمام آن ها را به دست مى گيرند و تا قلب بهشت به پيش مى تازند».(2)
مطابق اين تشبيه لطيف، تقوا همان حالت خويشتن دارى و كنترل نفس
ص: 157
و تسلط بر شهوات است، در حالى كه بى تقوايى، تسليم شدن دربرابر شهوات سركش و از بين رفتن هرگونه كنترل بر آن هاست.
و در جاى ديگر مى فرمايد: «اعلَمُوا عِبادَ اللّهِ أنَّ التَّقوى دارُ حِصنٍ عَزيزٍ وَالفُجُورَ دارُ حِصنٍ ذَليلٍ لا يَمنَعُ أهلَهُ وَ لا يُحرِزُ مَن لَجَأ إلَيهِ ألا وَ بِالتَّقوى تُقطَعُ حُمَةُ الخَطايا ؛ بدانيد اى بندگان خدا! كه تقوا قلعه اى محكم و شكست ناپذير است، اما فجور و گناه حصارى است سست و بى دفاع كه اهلش را از آفات نجات نمى دهد و كسى كه به آن پناهنده شود در امان نيست. بدانيد كه انسان تنها به وسيلۀ تقوا از گزند گناه مصون مى ماند».(1)
و باز در جاى ديگر مى فرمايد: «فاعتَصِمُوا بِتَقوَى اللّهِ فَإنَّ لَها حَبلاً وَثيقاً عُروَتُهُ وَمَعقِلاً مَنيعاً ذِروَتُهُ ؛ به تقواى الهى چنگ بزنيد كه رشته اى محكم و دستگيره اى استوار و پناهگاهى مطمئن است».(2)
از لابه لاى مجموع اين تعبيرات، حقيقت و روح تقوا به خوبى روشن مى شود.
يادآورى اين نكته نيز لازم است كه تقوا ميوۀ درخت ايمان است، به همين دليل براى به دست آوردن اين سرمايۀ عظيم بايد پايۀ ايمان را محكم ساخت.
البته ممارست بر اطاعت، پرهيز از گناه، و توجه به برنامه هاى اخلاقى، ملكۀ تقوا را در نفس راسخ مى سازد و نتيجۀ آن پيدايش نور يقين و ايمان شهودى در جان انسان است و هر قدر نور «تقوا» افزون شود نور «يقين» نيز افزون خواهد شد، ولذا در روايات اسلامى مى بينيم كه «تقوا» يك درجه بالاتر از «ايمان» و يك درجه پايين تر از «يقين» شمرده شده است!
امام على بن موسى الرضا عليه السلام مى فرمايد: «اَلاِيمانُ فَوقَ الاِسلامِ بِدَرَجَةٍ، وَالتَّقوى فَوقَ الاِيمانِ بِدَرَجَةٍ، وَاليَقينُ فَوقَ التَّقوى بِدَرَجَةٍ، وَ ما قُسِّمَ فِى النّاسِ شَىءٌ اَقَلَّ
ص: 158
مِنَ اليَقينِ ؛ ايمان يك درجه برتر از «اسلام» است، و «تقوا» درجه اى بالاتر از «ايمان»، و «يقين» درجه اى برتر از «تقوا» است و ميان مردم هيچ چيز كمتر از «يقين» تقسيم نشده است».(1)
اين بحث را با شعر معروفى كه حقيقت تقوا را ضمن مثال روشنى بيان كرده، پايان مى دهيم:
خل الذنوب صغيرها وكبيرها فهو التقى
و اصنع كماش فوق ار فى الشوك يحذر ما يرى
لا تحقرن صغيرة ان الجبال من الحصى
«گناهان كوچك و بزرگ را ترك گوى و تقوا همين است؛ و همچون كسى باش كه از يك «خار زار» مى گذرد و لباس و دامان خود را چنان جمع مى كند كه خار بر دامانش ننشيند، و پيوسته مراقب اطراف خويش است؛ هرگز گناهى را كوچك مشمر كه كوه هاى بزرگ از سنگريزه هاى كوچك تشكيل شده است!».
آثار تقوا در روح و در اجتماع(2)
افرادى كه به عالم ماوراى حسّ معتقدند و به خداى غيرقابل رؤيت اعتقاد دارند، درحقيقت مرز ماده را شكافته و خويش را از چهار ديوارى ماده گذرانده اند. اينان ديدى وسيع پيدا مى كنند و روح خويش را با جهان بزرگ ترى ارتباط مى دهند.
آن ها از مرتبۀ حيوان و افراد مادى كه از حيوان پست ترند، گام فراتر نهاده، درك و ديدشان آنان از مرتبۀ درك و ديد حواس ظاهرى گذشته، به چيزهايى پى مى برند كه حواس ظاهرى، قدرت درك آن را ندارند.
ص: 159
كسى كه معتقد است: «عالَم از آنچه ما درك مى كنيم بسيار بزرگ تر و عالم ماوراى طبيعت به مراتب از جهان طبيعت وسيع تر است، نيروى سازندۀ اين عالم، بى نهايت علم و قدرت دارد، هميشه بوده و همواره خواهد بود، جريان عالم بر طبق يك نقشۀ بسيار عميق و دقيق است، انسان فاصلۀ زيادى از حيوان دارد، مرگ به معنى فنا و نابودى نيست، بلكه يكى از مراحل كمال بشر است، زيرا انسان پس از مرگ وارد عالم وسيع تر و پهناورترى مى شود»،(1) چنين انسانى فاصلۀ زيادى با يك فرد مادى دارد كه مى گويد: «عالم محقر (و محدود) است به آنچه ما مى بينيم و يا آنچه علوم طبيعى براى ما ثابت كرده، و طبيعت محدود و قوانين جبرى آن سازندۀ اين جهان است، و هيچ گونه نقشه و فكرى در ساختمان آن به كار نرفته است. نيروى خلاقۀ عالم حتى به اندازۀ يك كودك خردسال هم عقل و شعور ندارد و بشر هم جزئى از طبيعت است و پس از مرگ اجزاى بدن او از هم متلاشى شده و ديگربار جزء همين مواد طبيعى مى گردد و هيچ گونه بقايى براى او نيست، و ميان انسان و حيوان چندان فاصله اى وجود ندارد».(2)
آرى، اين دو انسان هرگز با هم قابل مقايسه نيستند، اولى از نظر كمك، خدمت به خلق و زيان نرساندن به انسان ها درجات عالى را مى پيمايد، كه دومى نمى تواند در آن حد باشد، و اگر باشد نادان است، زيرا چرا زيان نرساند؟ چرا به نفع استفاده نكند؟ چرا كمك كند؟ چرا به خلق خدمت نمايد؟ هيچ دليلى ندارد، زيرا از نظر او پاداشى دربرابر اين اعمال در كار نيست، برخلاف اعتقاد يك انسان مؤمن.
كسى كه به جهان ماوراى طبيعت راه يافته و به خداوند بزرگ ايمان دارد ديگر
ص: 160
نبايد دربرابر بت ها و انسان هايى همانند خويش، و جبّاران و ستمگران، سر خضوع و تعظيم فرود آورد. او تنها دربرابر خداوند سرتعظيم خم مى كند و تسليم آفرينندۀ جهان است.
او بالاتر رفته و احساس مى كند كه از مرتبۀ مخلوقاتِ ديگر گذشته و ارزش اين معنى را پيدا كرده كه با آفرينندۀ بزرگ جهان، با خداوند ازلى و ابدى، ارتباط گيرد و با او سخن بگويد. در اين حال مى يابد كه زندگى هدفى بالاتر از خورد و خواب و لذّات اين جهان دارد. اقامۀ نماز، خود مهم ترين عامل تربيتى انسان است. كسى كه شبانه روز لااقل پنج بار دربرابر ذات مقدس حضرت حق قرار مى گيرد و ارزش سخن گفتن با او را پيدا مى كند، تصورات او، افكار او، كردار و رفتار او، همه خدايى مى شود و چيزى برخلاف خواست خدا انجام نمى دهد، مشروط بر اينكه راز و نياز و نماز او به درگاه پروردگار از جان و دل او سرچشمه بگيرد و با تمام قلب به درگاه پاك او روى آورد.
چنين انسانى معترف است كه آنچه به دست اوست مربوط به خداست (مما رزقناهم) رزق و روزى از خداست، اين ثروت، مرهون نيروها و مواهب و استعدادهايى است كه خدا به انسان داده است و فرآوردۀ خود او نيست و با اين اعتقاد، از بخشيدن و انفاق آن نه تنها ناراحت نمى شود، بلكه خوشحال نيز مى گردد، مال خدا را به بندگان خدا مى دهد، به افراد ضعيف كمك مى كند، بين بندگان خداوند تفاوت نمى گذارد، احساس مى كند همۀ انسان ها برادرند، و همه مخلوق خدا و روزى خور او هستند. اين عقيده روح انسان را از صفت رذيلۀ بخل و حسد پاك مى كند و او را از مركب خودخواهى پايين مى آورد.
اكنون فكر كنيد! اگر انسان ها همه به اين حقيقت اعتقاد داشته باشند
ص: 161
و امكانات خود را مخصوص خود ندانند، بلكه آن را عطاى خداوند بشمارند و همۀ انسان ها را برادر خود بدانند و ميان افراد ضعيف و قوى تفاوت نگذارند، بى ترديد جهان تنازع به جهان تعاون تبديل مى گردد و بسيارى از مشكلات اجتماعى حل مى شود و طمع و حسادت و بخل و زيان رساندن و تعدّى و تجاوز به ديگران فوق العاده كاهش مى يابد. چنين انسان هايى در دل و جان يكديگر جاى مى گيرند، و همديگر را با جان و دل دوست مى دارند.
يكى اينكه قرآن نمى گويد: (من أموالهم ينفقون)؛ «از اموال خود انفاق مى كنند» بلكه مى گويد: «مِمّا رَزَقْناهُمْ...» (از آنچه به آن ها عطا كرده ايم)، بنابراين، مسئلۀ انفاق را به تمام مواهب مادى و معنوى تعميم داده است، يعنى مردم باايمان كسانى هستند كه از علم و عقل و دانش و نيروهاى جسمى و روحى و ساير مواهبى كه خداوند به آن ها داده است، به ساير بندگان خدا سهمى مى دهند.
نكتۀ ديگر اينكه انفاق، يك قانون عمومى در جهان آفرينش و به ويژه در سازمان بدن هر موجود زنده است، قلب انسان تنها براى خود كار نمى كند، بلكه از آنچه دارد به تمام سلول ها انفاق مى كند، مغز و ريه و ساير دستگاه هاى بدن انسان، همه از نتيجۀ كار خود همواره انفاق مى كنند، و اصولاً زندگى دسته جمعى بدون انفاق مفهومى ندارد.
اين يكى ديگر از صفات افراد متقى است. كسانى كه تقوا پيشه كرده اند، اين احساس خاص در وجود آن ها زنده مى شود كه انسان ها همه از يك پدر و مادرند، با هم تفاوتى ندارند، دينى كه براى آن ها فرستاده شده يكى است،
ص: 162
و پيامبرانى كه براى ترويج و تبليغ دين آمده اند همه يك هدف را تعقيب مى كرده و همۀ مردم را به سوى خداوند يكتا دعوت مى نموده اند.
كسانى كه واجد اين صفت شوند روح خود را از تعصّب بر ضد آن اديان آسمانى خالى مى سازند و به آنچه پيامبران الهى در گذشته براى هدايت و تكامل افراد بشر آورده اند، ايمان مى آورند؛ اعتراف مى كنند كه خداوند در تمام دوران ها به انسان ها لطف داشته و هادى و راهنمايى براى آن ها فرستاده است، و اين هاديان و راهنمايان، همه محترم و مورد تعظيم هستند.
البته ايمان به دستورات پيامبران پيشين مانع از اين نيست كه فكر و عمل خود را با آيين آخرين پيامبر كه آخرين حلقۀ سلسلۀ تكاملى اديان است، تطبيق دهند.
اين صفتى است كه بين اين جهان و آن جهان ارتباط ايجاد مى كند. فرد مؤمن مورد بحث، ايمان دارد كه انسان، عبث و بى هدف آفريده نشده، اعتراف دارد كه عدالت مطلق خدا در انتظار اوست. اين اعتقاد به او آرامش مى بخشد و او از ناراحتى هاى روزگار و فشارهايى كه به وى وارد مى شود، رنج نمى برد، بى عدالتى هايى كه نسبت به او انجام مى گردد او را به زانو درنمى آورد، مى داند روزى به تمام آن ها رسيدگى خواهد شد، مطمئن است كوچك ترين عمل نيك پاداش دارد، مى داند پس از مرگ به جهانى وسيع تر كه خالى از هرگونه ظلم و ستم، و سراسر عدالت است، انتقال مى يابد، پاداش اعمال خويش را مى بيند، و از رحمت وسيع و الطاف پروردگار بزرگ بهره مند مى گردد. ايمان به آخرت يعنى شكافتن جدار ماده و وارد شدن در محيط عالى تر، زيرا اين جهان محل پرورش و آمادگى براى زندگى آن جهان است، حيات و زندگى اين دنيا نسبت به آن جهان جنبۀ مقدماتى دارد، هدف اصلى، آن جهان است.
ص: 163
زندگى در اين جهان همچون زندگى دوران جنينى است، كه هرگز هدف آفرينش تنها آن نبوده، بلكه مقدمۀ تكامل براى زندگى ديگرى است، ولى تا اين جنين سالم و دور از هرگونه عيب و ظلم و ستم متولد نشود در زندگانى بازپسين خوش بخت و سعادتمند نخواهد بود.
ايمان به رستاخيز اثر عميقى در تربيت انسان و كنترل او دربرابر گناه دارد و از اينجاست كه بايد گفت: گناهان ما با ايمان به خدا و آخرت نسبت معكوسى دارند، يعنى هرقدر گناه زيادتر باشد دليل بر ضعف ايمان است و به هر اندازه كه ايمان زيادتر باشد، كمتر گناه مى كنيم [و تقوا را رعايت مى نماييم]. تقوا، حالت مخصوصى است كه در ضمير و وجدان انسان پديد مى آيد و در اعمال انسان اثر مى گذارد، هماهنگى خاصى بين نيروهاى درون و برون انسان ايجاد مى كند، او را با خدا ارتباط مى دهد و جدار بين عالم حسّ و جهان ماوراى طبيعت را از بين مى برد. ثمرۀ از بين رفتن اين جدار، ايمان به غيب است و با تقوا و ايمان به غيب، ارتباطى كه بين خدا و بندگان لازم است، به وجود مى آيد. براثر ايمان به غيب صفت نيكوى انفاق و بخشش در انسان بارور مى گردد و احساس برادرى بين انسان ها زنده مى شود، روح انسان وسيع مى گردد، همۀ پيامبران را داراى هدف واحدى مى داند و سرانجام، خود را براى محكمۀ عدل الهى حاضر مى سازد.
مسلمانان صدر اسلام، نمونۀ بارز اين صفات بودند، ولذا آن برادرى خاص و آن عظمت و شكوه شگفت انگيز را به وجود آوردند، چنين افرادى هدايت يافتگان اند.
رابطۀ تقوا و روشن بينى(1)
قرآن مجيد براى تقوا آثار فراوانى بيان كرده كه ازجملۀ آن ها برطرف شدن
ص: 164
حجاب ها از فكر و قلب آدمى است. رابطۀ «ايمان و تقوا» با «روشن بينى» در آيات مختلف قرآن آمده است، ازجمله در آيۀ 29 انفال مى خوانيم: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اَللّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً) ؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد، براى شما (نورانيت درون و) وسيلۀ تشخيص حق از باطل قرار مى دهد».
و در آيۀ 282 بقره آمده است: (وَ اِتَّقُوا اَللّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اَللّهُ) ؛ «از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد و خداوند به شما تعليم مى دهد» و در آيات مورد بحث نيز اين معنى با صراحت آمده بود كه «اگر ايمان بياوريد و تقوا پيشه كنيد خداوند نورى براى شما قرار مى دهد كه در پرتو آن بتوانيد گام برداريد!».
رابطۀ اين دو، علاوه بر جنبه هاى معنوى كه بعضى از آن ها براى ما ناشناخته است، از نظر تحليل عقلى نيز قابل درك است، چراكه بزرگ ترين مانع شناخت و مهم ترين حجاب قلب آدمى هوى و هوس هاى سركش، و آمال و آرزوهاى دور و دراز، و اسارت در چنگال ماده و زرق و برق دنياست، كه به انسان اجازه نمى دهد قضاوت صحيح كند و چهرۀ حقايق را آن چنان كه هست ببيند. هنگامى كه در پرتو ايمان و تقوا اين گردوغبار فرو نشست و اين ابرهاى تيره و تار و ظلمانى از آسمان روح انسان كنار رفت، آفتاب حقيقت بر صفحۀ قلب مى تابد و انسان حقايق را آن چنان كه هست درمى يابد و لذتى توصيف ناشدنى از اين درك صحيح و عميق نصيب مؤمن مى شود، و راه خود را به سوى اهداف مقدسى كه دارد مى گشايد و پيش مى رود.
آرى، تقواست كه به انسان آگاهى مى دهد، همان گونه كه آگاهى ها به انسان تقوا مى بخشد، يعنى اين دو در يكديگر تأثير متقابل دارند، لذا در حديث معروفى مى خوانيم: «لَو لا أنَّ الشَّياطينَ يَحومونَ عَلى قُلُوبِ بَنِى آدَمَ لَنَظَرُوا إلى
ص: 165
مَلَكُوتِ السَّماواتِ ؛ اگر شياطين و خوى هاى شيطانى بر قلب هاى آدميان مسلط نمى شدند مى توانستند به ملكوت و باطن آسمان و جهان هستى بنگرند».(1)
براى درك بهتر اين سخن پاى گفتار على عليه السلام مى نشينيم كه فرمود: «لا دِينَ مَعَ هَوى... لا عَقلَ مَعَ هَوى... مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ أعماهُ وَ أصَمَّهُ وَ أزَلَّهُ وَ أضَلَّهُ ؛ دين با هواى نفس جمع نمى شود... همچنين عقل با هوس يك جا نخواهد بود... هر كس از هواى نفسش پيروى كند او را كور و كر مى كند و ذليل و گمراه مى سازد».(2)
رابطۀ تقوا و عمران و آبادى(3)
از آيات مختلف قرآن، اين نكته به خوبى استفاده مى شود كه ايمان و عدالت مايۀ آبادانى جامعه ها، و كفر و ظلم و گناه مايۀ ويرانى است.
در آيۀ 96 اعراف مى خوانيم: (وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ اَلْقُرى آمَنُوا وَ اِتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ اَلسَّماءِ وَ اَلْأَرْضِ) ؛ «و اگر اهل شهرها و آبادى ها ايمان مى آوردند و تقوا پيشه مى كردند، به يقين بركات آسمان و زمين را بر آن ها مى گشوديم».
در آيۀ 41 سورۀ روم نيز مى خوانيم: (ظَهَرَ اَلْفَسادُ فِي اَلْبَرِّ وَ اَلْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي اَلنّاسِ) ؛ «فساد، در صحرا و دريا بخاطر كارهايى كه مردم انجام داده اند، آشكار شده است».
در آيۀ 30 شورى آمده است: (وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ) ؛ «و هر مصيبتى به شما رسد بخاطر اعمالى است كه انجام داده ايد».
و در آيۀ 66 مائده آمده است: (وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا اَلتَّوْراةَ وَ اَلْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ) ؛ «و اگر آنان تورات و انجيل و آنچه را از
ص: 166
سوى پروردگارشان بر آن ها نازل شده [= قرآن] برپا مى داشتند، از آسمان و زمين روزى مى خورند». و آيات ديگرى از اين قبيل.
اين «رابطه» تنها يك رابطۀ معنوى نيست، بلكه رابطۀ مادى روشنى نيز در اين زمينه وجود دارد: كفر و بى ايمانى سرچشمۀ عدم احساس مسئوليت، قانون شكنى، و فراموش كردن ارزش هاى اخلاقى است و اين امور سبب از ميان رفتن وحدت جامعه ها، متزلزل شدن پايه هاى اعتماد و اطمينان، هدر رفتن نيروهاى انسانى و اقتصادى و به هم خوردن تعادل اجتماعى است.
بديهى است، جامعه اى كه اين امور بر آن حاكم شود، به سرعت عقب نشينى مى كند و راه سقوط و نابودى را پيش خواهد گرفت.
و اگر مى بينيم جوامعى هستند كه با وجود نداشتن ايمان و تقوا از پيشرفت نسبى وضع مادى برخوردارند آن را نيز بايد مرهون رعايت نسبى بعضى از اصول اخلاقى بدانيم كه ميراث انبياى پيشين و نتيجۀ زحمات رهبران الهى و دانشمندان و علما در طول قرن هاست. علاوه بر آيات فوق، در روايات اسلامى نيز روى اين معنى بسيار تكيه شده است كه استغفار و ترك گناه سبب فزونى روزى و بهبودى زندگى مى شود، ازجمله: در حديثى از على عليه السلام آمده كه فرمود: «أَكثِرِ الاِستِغفارَ تَجلِبُ الرِّزقَ ؛ زياد استغفار كن تا روزى را به سوى خود جلب كنى».(1)
در حديث ديگرى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله چنين نقل شده كه فرمود: «مَن أَنعَمَ اللّهُ عَلَيهِ نِعمَةً فَليَحمِدِ اللّهَ تَعالى، وَ مَن اِستَبطَأَ الرِّزقَ فَليَستَغفِرِ اللّهَ، وَ مَن حَزَنَهُ أَمرٌ فَليَقُل: لا حَولَ وَ لاقُوَّةَ اِلّا بِاللّهِ ؛ كسى كه خداوند نعمتى به او بخشيده شكر خدا را به جا آورد، و كسى كه روزى اش تأخير كرده از خدا طلب آمرزش كند، و كسى كه براثر حادثه اى غمگين شده بگويد: لا حَولَ وَ لاقُوَّةَ اِلّا بِاللّهِ» .(2)
ص: 167
در نهج البلاغه نيز مى خوانيم: «وَ قَد جَعَلَ اللَّهُ سُبحَانَهُ الاِستِغفَارَ سَبَباً لِدُرُورِ الرِّزقِ وَ رَحمَةِ الخَلقِ، فَقَالَ سُبحَانَهُ استَغفِرُوا رَبَّكُم إنَّهُ كانَ غَفّاراً يُرسِلِ السَّماءَ عَلَيكُم مِدراراً ؛ خداوند سبحان، استغفار را سبب فزونى روزى و رحمت خلق قرار داده و فرموده است: از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد كه او بسيار آمرزنده است، باران پربركت آسمان را بر شما مى فرستد».(1)
حقيقت اين است كه مجازات بسيارى از گناهان، محروميت هايى در اين جهان است و هنگامى كه انسان از آن توبه كند و راه پاكى و تقوا را پيش گيرد خداوند اين مجازات را از او برطرف مى سازد.(2)
تقوا و نجات از مشكلات(3)
در آيۀ دوم سورۀ طلاق مى خوانيم: (... وَ مَنْ يَتَّقِ اَللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً) ؛ «و هر كس از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزد، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى كند».
اين آيه از اميدبخش ترين آيات قرآن مجيد است كه تلاوت آن دل را صفا و جان را نور و ضيا مى بخشد، پرده هاى يأس و نوميدى را مى درد، شعاع هاى حيات بخش اميد را به قلب مى تاباند و به تمام افراد پرهيزكار باتقوا وعدۀ نجات و حل مشكلات مى دهد.
در حديثى از ابوذر غفارى نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «إنِّى لَأعلَمُ آيَةً لَو أخَذَ بِهَا النّاسُ لَكَفَتهُم: وَ مَن يَتَّقِ اللّهَ يَجعَل لَهُ مَخرَجاً... فَما زالَ يَقُولُها وَ يُعيدُها ؛ من آيه اى را مى شناسم كه اگر تمام انسان ها دست به دامن آن زنند براى حل مشكلات آن ها كافى است، پس آيۀ (وَ مَنْ يَتَّقِ اَللّهَ) را تلاوت فرمود و بارها آن را تكرار كرد».(4)
ص: 168
در حديثى ديگرى از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه در تفسير اين آيه فرمود: «مِن شُبُهاتِ الدُّنيا وَ مِن غَمَراتِ المَوتِ وَ شَدائِدِ يَومِ القِيامَةِ ؛ خداوند پرهيزكاران را از شبهات دنيا و حالات سخت مرگ و سختى هاى روز قيامت رهايى مى بخشد».(1)
اين تعبير، ثابت مى كند كه گشايش امور براى اهل تقوا منحصر به دنيا نيست، بلكه قيامت را نيز شامل مى شود.
و در حديث ديگرى از همان حضرت صلى الله عليه و آله آمده است: «مَن أكثَرَ الإستِغفارَ جَعَلَ اللّهُ لَهُ مِن كُلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِن كُلِّ ضيقٍ مَخرَجاً ؛ هركس بسيار استغفار كند (و لوح دل را از زنگار گناه بشويد) خدا براى او از هر اندوهى گشايشى، و از هر تنگنايى راه نجاتى قرار مى دهد».(2)
جمعى از مفسران گفته اند: آيۀ دوم سورۀ طلاق، دربارۀ «عوف بن مالك» نازل شده كه از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله بود. دشمنان اسلام فرزندش را اسير كردند و او به محضر پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و از اين ماجرا و فقر و تنگدستى شكايت كرد. حضرت فرمود: تقوا پيشه كن و شكيبا باش و بسيار ذكر لا حول و لا قوّة الا باللّه را بگو! او اين كار را انجام داد، ناگهان در حالى كه در خانه اش نشسته بود فرزندش از در وارد شد.
معلوم گرديد كه از يك لحظه غفلت دشمن استفاده كرده و فرار نموده و حتى شترى از دشمن را نيز با خود آورده است (اينجا بود كه آيۀ فوق نازل شد و از گشايش مشكل اين فرد باتقوا و رسيدن روزى او از جايى كه انتظارش را نداشت خبر داد).(3)
ذكر اين نكته نيز لازم است كه هرگز مفهوم آيه اين نيست كه انسان تلاش و كوشش براى زندگى را به دست فراموشى بسپارد و بگويد: در خانه مى نشينم
ص: 169
و تقوا پيشه مى كنم و ذكر «لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلّابِاللّه» مى گويم تا از آنجا كه گمان ندارم به من روزى رسد! نه، هرگز مفهوم آيه اين نيست، بلكه هدف، تقوا و پرهيزكارى همراه با تلاش و كوشش است، اگر با اين حال درها به روى انسان بسته شد خداوند گشودن آن ها را تضمين فرموده است.
ولذا در حديثى مى خوانيم كه يكى از ياران امام صادق عليه السلام به نام «عمر بن مسلم» مدتى خدمتش نيامد. حضرت جوياى حال او شد، عرض كردند: او تجارت را ترك گفته، و به عبادت روى آورده است. فرمود: واى بر او! «أما عَلِمَ أنَّ تارِكَ الطَّلَبِ لا يُستَجابُ لَهُ ؛ آيا نمى داند كسى كه تلاش و طلب روزى را ترك گويد دعايش مستجاب نمى شود؟!».
سپس افزود: «جمعى از ياران رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى آيۀ (وَ مَنْ يَتَّقِ اَللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ) نازل شد درها را به روى خود بستند و به عبادت روى آوردند و گفتند: «خداوند روزى ما را عهده دار شده است!». اين جريان به گوش پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد، كسى را نزد آن ها فرستاد و فرمود: «إنَّهُ مَن فَعَلَ ذلِكَ لَم يُستَجَب لَهُ عَلَيكُم بِالطَّلَبِ! ؛ هر كس چنين كند دعايش مستجاب نمى شود، بر شما لازم است كه تلاش و طلب كنيد».(1)
سيماى پرهيزكاران(2)
در آيۀ 134 سورۀ آل عمران مى خوانيم: (اَلَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي اَلسَّرّاءِ وَ اَلضَّرّاءِ وَ اَلْكاظِمِينَ اَلْغَيْظَ وَ اَلْعافِينَ عَنِ اَلنّاسِ وَ اَللّهُ يُحِبُّ اَلْمُحْسِنِينَ) ؛ «از آنجا كه در آيۀ قبل، وعدۀ بهشت جاويدان به پرهيزكاران داده شده، در اين آيه پرهيزكاران را معرفى و پنج صفت از اوصاف عالى و انسانى را براى آن ها ذكر نموده است:
ص: 170
يك: آن ها در همه حال انفاق مى كنند، چه زمانى كه در راحتى و وسعت اند و چه زمانى كه در پريشانى و محروميت هستند (اَلَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي اَلسَّرّاءِ وَ اَلضَّرّاءِ) .
آن ها با اين عمل ثابت مى كنند كه روح كمك به ديگران و نيكوكارى، در جان آن ها نفوذ كرده و به همين دليل تحت هر شرايطى به اين كار اقدام مى كنند.
روشن است كه انفاق در حال وسعت، به تنهايى نشانۀ نفوذ كامل صفت عالى سخاوت در اعماق روح انسان نيست، امّا كسانى كه در همه حال كمك و بخشش مى كنند نشان مى دهند كه اين صفت در آن ها ريشه دار است.
ممكن است گفته شود: انسان در حال تنگدستى چگونه مى تواند انفاق كند؟
پاسخ اين سؤال روشن است، زيرا اولاً افراد تنگدست نيز به مقدار توانايى خود مى توانند در راه كمك به ديگران انفاق كنند، و ثانياً انفاق منحصر به مال و ثروت نيست، بلكه هرگونه موهبت خدادادى را شامل مى شود، چه مال و ثروت باشد چه علم و دانش و چه مواهب ديگر، و خداوند با اين سخن مى خواهد روح گذشت و فداكارى و سخاوت را حتى در نفوس مستمندان جاى دهد تا از رذايل اخلاقى فراوانى كه از «بخل» سرچشمه مى گيرد بركنار بمانند.
كسانى كه انفاق هاى كوچك را در راه خدا ناچيز مى انگارند براى اين است كه هر يك از آن ها را جداگانه مورد مطالعه قرار مى دهند، وگرنه اگر همين كمك هاى جزئى را در كنار هم قرار دهيم و مثلاً اهل يك مملكت، اعم از فقير و غنى، هر كدام مبلغ ناچيزى براى كمك به بندگان خدا انفاق كنند و براى پيشبرد اهداف اجتماعى مصرف نمايند كارهاى بزرگى با آن مى توانند انجام دهند، علاوه بر اين، اثر معنوى و اخلاقى انفاق بستگى به حجم انفاق و زيادى آن ندارد و در هر حال عايد انفاق كننده مى شود.
جالب توجه اينكه در اينجا نخستين صفت برجستۀ پرهيزكاران «انفاق» ذكر شده، زيرا اين آيات نقطۀ مقابل صفاتى را كه دربارۀ رباخواران و استثمارگران در
ص: 171
آيات قبل ذكر شد، بيان مى كند. به علاوه، گذشت از مال و ثروت، آن هم در حال خوشى و تنگدستى، روشن ترين نشانۀ مقام تقواست.
دو: آن ها بر خشم خود مسلطاند (وَ اَلْكاظِمِينَ اَلْغَيْظَ) .
«كظم» در لغت به معنى بستن سر مشكى است كه از آب پر شده باشد و به كنايه درمورد كسانى به كار مى رود كه از خشم و غضب پر مى شوند، اما از بيرون ريختن و بروز آن خوددارى مى نمايند. «غيظ» به معنى شدت غضب، برافروختگى و هيجان فوق العادۀ روحى است، كه بعد از مشاهدۀ ناملايمات به انسان دست مى دهد.
حالت خشم و غضب، از خطرناك ترين حالات است و اگر جلوى آن گرفته نشود، به شكل يك نوع جنون و ديوانگى و از دست دادن هر نوع كنترل اعصاب خودنمايى مى كند. بسيارى از جنايات و تصميم هاى خطرناكى كه انسان يك عمر بايد كفاره و جريمۀ آن را بپردازد در چنين حالى انجام مى شود، ولذا خداوند در آيۀ فوق، دومين صفت برجستۀ پرهيزكاران را فرو بردن خشم معرفى كرده است.
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «مَن كَظَمَ غَيظاً وَ هُوَ قادِرٌ عَلى إنفاذِهِ مَلَأهُ اللّهُ أمناً و اِيماناً ؛ آن كس كه خشم خود را فرو ببرد با اينكه قدرت اِعمال آن را دارد، خداوند دل او را از آرامش و ايمان پر مى كند» اين حديث مى رساند كه فرو بردن خشم، اثر فوق العاده اى در تكامل معنوى انسان و تقويت روح ايمان دارد.
سه: آن ها از خطاى مردم مى گذرند (وَ اَلْعافِينَ عَنِ اَلنّاسِ) .
فرو بردن خشم بسيار خوب است، اما به تنهايى كافى نيست، زيرا ممكن است كينه و عداوت را از قلب انسان ريشه كن نكند، در اين حال براى پايان دادن به حالت عداوت بايد «كظم غيظ» با «عفو و بخشش» همراه شود، لذا به دنبال صفت عالى خويشتن دارى و فرو بردن خشم، مسئلۀ عفو و گذشت را بيان كرده
ص: 172
است. البته منظور، گذشت و عفو از كسانى است كه شايستۀ آن هستند، نه از دشمنان خون آشامى كه گذشت و عفو باعث جرأت و جسارت بيشتر آن ها مى شود.
چهار: آن ها نيكوكارند (وَ اَللّهُ يُحِبُّ اَلْمُحْسِنِينَ) .
در اينجا به مرحلۀ عالى تر از عفو اشاره شده كه همچون يك سلسله مراتب تكاملى، پشت سر هم قرار گرفته اند و آن اين است كه انسان نه تنها بايد خشم خود را فرو برد و با عفو و گذشت كينه را از دل خود بشويد، بلكه با نيكى كردن دربرابر بدى (آنجا كه شايسته است) ريشۀ دشمنى را در دل طرف مقابل نيز بسوزاند و قلب او را نسبت به خويش مهربان كند، به گونه اى كه در آينده چنان صحنه اى تكرار نشود. به طور خلاصه، نخست دستور به خويشتن دارى دربرابر خشم مى دهد، پس از آن دستور به شستن قلب خود، و سپس شستن قلب طرف مقابل.
در حديثى كه در كتب شيعه و اهل تسنن در ذيل آيۀ فوق نقل شده، چنين مى خوانيم كه يكى از كنيزان امام على بن الحسين عليه السلام هنگامى كه آب روى دست آن حضرت مى ريخت، ظرف آب از دستش افتاد و بدن امام عليه السلام را مجروح ساخت. حضرت از روى خشم سر بلند كرد، كنيز بلافاصله گفت: خداوند در قرآن مى فرمايد: (وَ اَلْكاظِمِينَ اَلْغَيْظَ) امام عليه السلام فرمود: خشم خود را فرو بردم. عرض كرد: (وَ اَلْعافِينَ عَنِ اَلنّاسِ) فرمود: تو را بخشيدم، خدا تو را ببخشد! او ادامه داد: (وَ اَللّهُ يُحِبُّ اَلْمُحْسِنِينَ) امام عليه السلام فرمود: تو را در راه خدا آزاد كردم.(1)
اين حديث شاهد زنده اى است بر اينكه سه مرحله مزبور هر كدام مرحله اى عالى تر از مرحله قبل است.
ص: 173
پنج: آن ها اصرار بر گناه نمى كنند (وَ اَلَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً...) .
«فاحشه» از مادۀ «فحش» و فحشاء به معنى هر عمل بسيار زشت است و به اعمال منافى عفت منحصر نيست، زيرا در اصل به معنى «تجاوز از حد» است كه هر گناهى را شامل مى شود. در آيۀ فوق اشاره به يكى ديگر از صفات پرهيزكاران شده كه «آن ها علاوه بر اوصاف مثبت گذشته، اگر مرتكب گناهى شوند به زودى به ياد خدا مى افتند و توبه مى كنند و هيچ گاه بر گناه اصرار نمى ورزند».
از تعبيرى كه در اين آيه شده چنين استفاده مى شود كه انسان تا به ياد خداست مرتكب گناه نمى شود و زمانى مرتكب گناه مى شود كه خدا را به كلى فراموش كند و غفلت تمام وجود او را فراگيرد، اما اين فراموشكارى و غفلت در افراد پرهيزكار ديرى نمى پايد، به زودى به ياد خدا مى افتند و گذشته را جبران مى كنند.
آن ها احساس مى كنند كه هيچ پناهگاهى جز خدا ندارند و تنها بايد آمرزش گناهان خويش را از او بخواهند (وَ مَنْ يَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ إِلاَّ اَللّهُ) ؛ «جز خدا كيست كه گناهان را ببخشد؟».
بايد توجه داشت كه در آيه علاوه بر عنوان فاحشه، ظلم بر خويشتن نيز ذكر شده (أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ) و تفاوت ميان اين دو ممكن است اين باشد كه «فاحشه» اشاره به گناهان كبيره است و «ظلم بر خويشتن» اشاره به گناهان صغيره.
در پايان آيه براى تأكيد مى گويد: (وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ) ؛ «آن ها هرگز با علم و آگاهى، بر گناه خويش اصرار نمى ورزند و گناه را تكرار نمى كنند».
در ذيل اين آيه از امام باقر عليه السلام نقل شده كه فرمود: «الْإصرارُ أن يُذنِبَ الذَّنبَ فَلا يَستَغفِرُ اللّهَ وَ لا يُحَدِّثُ نَفسَهُ بِالتَّوبَةِ فَذلِكَ الْإصرارُ ؛ اصرار بر گناه اين است كه انسان گناهى كند و به دنبال آن استغفار ننمايد و در ذكر توبه نباشد، اين است اصرار بر گناه».(1)
ص: 174
در كتاب امالى صدوق از امام صادق عليه السلام حديثى پرمعنى نقل شده كه خلاصۀ آن چنين است: «هنگامى كه آيۀ فوق نازل شد و گناهكاران توبه كار را به آمرزش الهى نويد داد، ابليس سخت ناراحت شد و تمام ياران خود را با صداى بلند به تشكيل انجمنى دعوت كرد. آن ها علت اين دعوت را پرسيدند و او از نزول اين آيه اظهار نگرانى كرد. يكى از ياران او گفت: من با دعوت انسان ها به اين گناه و آن گناه تأثير اين آيه را خنثى مى كنم. ابليس پيشنهاد او را نپذيرفت.
ديگرى نيز پيشنهادى شبيه آن كرد كه آن هم پذيرفته نشد. در اين ميان، شيطانى كهنه كار به نام «وسواس خناس» گفت: من مشكل را حل مى كنم. ابليس پرسيد: از چه راهى؟ گفت: فرزندان آدم را با وعده ها و آرزوها به گناه آلوده مى كنم و هنگامى كه مرتكب گناهى شدند ياد خدا و بازگشت به سوى او را از خاطر آن ها مى برم.
ابليس گفت: راه حل همين است، و اين مأموريت را تا پايان دنيا بر عهدۀ او گذاشت».
روشن است كه فراموشكارى نتيجۀ سهل انگارى و وسوسه هاى شيطانى است، و فقط كسانى گرفتار آن مى شوند كه خود را دربرابر او تسليم كنند، و به اصطلاح، با وسواس خناس همكارى نزديك نمايند! ولى مردان بيدار و باايمان كاملاً مراقب اند كه هرگاه خطايى از آن ها سرزد در نخستين فرصت، آثار آن را با آب توبه و استغفار از دل و جان خود بشويند و دريچه هاى قلب خود را به روى شيطان و لشكر او ببندند كه آن ها از درهاى بستۀ قلب وارد نمى شوند.
(أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها) ؛ در اين آيه پاداش پرهيزكارانى كه صفات آن ها در دو آيۀ گذشته آمده توضيح داده شده كه عبارت است از: «آمرزش پروردگار و بهشتى كه نهرها از زير درختان آن جارى است (و لحظه اى آب از آن ها قطع نمى شود) بهشتى كه جاودان در آن خواهند بود».
ص: 175
در حقيقت در اينجا نخست به مواهب معنوى و «مغفرت» و شستشوى دل و جان و تكامل روحانى اشاره شده، سپس به مواهب مادى، و در پايان مى گويد:
(وَ نِعْمَ أَجْرُ اَلْعامِلِينَ) اين پاداشِ نيكى است براى كسانى كه اهل عمل هستند و مرد ميدان اند، نه افراد واداده و تنبل كه هميشه از تعهدات و مسئوليت هاى خويش مى گريزند.
بخشى از پاداش عظيم پرهيزكاران(1)
در آيات 31 تا 37 سورۀ نبأ مى خوانيم: (إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفازاً * حَدائِقَ وَ أَعْناباً * وَ كَواعِبَ أَتْراباً * وَ كَأْساً دِهاقاً * لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا كِذّاباً * جَزاءً مِنْ رَبِّكَ عَطاءً حِساباً * رَبِّ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا اَلرَّحْمنِ لا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطاباً) ؛ در آيات پيشين سخن از سرنوشت طغيانگران و قسمتى از كيفرهاى دردناك آن ها و علت اين بدبختى بود و در آيات مورد بحث، به شرح نقطۀ مقابل آن ها پرداخته، از مؤمنان راستين، پرهيزكاران، و قسمتى از مواهب آن ها در قيامت سخن مى گويد تا در يك مقايسۀ روياروى ميان اين دو، حقايق روشن تر شود، همان گونه كه اين، سيرۀ قرآن مجيد در بسيارى از سوره هاست كه اضداد را درمقابل هم قرار داده، و وضع آن ها را در اين مقابله تبيين مى كند.
نخست مى فرمايد: «براى پرهيزكاران پيروزى و نجات بزرگى است»؛ (إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفازاً) . «مفاز» «اسم مكان» يا «مصدر ميمى» از مادۀ «فوز» به معنى رسيدن به خير و نيكى همراه با سلامت است، و به معنى نجات و پيروزى نيز كه لازمۀ اين معنى است آمده، و با توجه به اينكه «مفازاً» به صورت نكره ذكر شده، اشاره به پيروزى عظيم و رسيدن به خير و سعادت بزرگى است.
ص: 176
سپس به شرح اين فوز و سعادت پرداخته، مى فرمايد: «باغ هايى خرم و سرسبز و محفوظ با ميوه هايى از انواع انگورها»؛ (حَدائِقَ وَ أَعْناباً) .
«حدائق» جمع «حديقه» به معنى باغ و بستان خرم و سرسبز و پردرخت است كه گرداگرد آن ديوار كشيده شده و از هر نظر محفوظ است. «راغب» در مفردات مى گويد: «حديقه» در اصل به زمينى مى گويند كه داراى آب است، همچون حدقۀ چشم كه هميشه آب در آن وجود دارد!
جالب اينكه از ميان تمام ميوه ها در اينجا روى انگور تكيه شده، به دليل مزاياى فوق العاده اى كه اين ميوه در ميان ميوه ها دارد، زيرا به گفتۀ دانشمندان غذاشناس، انگور علاوه بر اينكه از نظر خواص، يك غذاى كامل محسوب مى شود و مواد غذايى آن بسيار نزديك به شير مادر است، دو برابرِ گوشت، در بدن انرژى و حرارت ايجاد مى كند! گذشته از اين، به قدرى مواد مفيد در آن وجود دارد كه مى توان گفت يك داروخانۀ طبيعى است! انگور، ضد سم، مفيد براى تصفيۀ خون، دفع رماتيسم، نقرس، و عامل مبارزه با افزايش اورۀ خون است.
اضافه بر اين ها اعصاب را تقويت كرده و توليد نشاط مى كند و به سبب داشتن انواع ويتامين ها به انسان نيرو و توان مى بخشد.
اين ها گوشه اى از آثار و خواص انگور است، ولذا در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «خَيرُ فاكِهَتِكُمُ العِنَبُ ؛ بهترين ميوه هاى شما انگور است».(1)
سپس به همسران بهشتى كه يكى ديگر از مواهب پرهيزكاران است اشاره مى كند: «براى آن ها حوريانى است بسيار جوان كه برآمدگى سينۀ آن ها تازه ظاهر شده، و هم سن وسال اند»؛ (وَ كَواعِبَ أَتْراباً) .
ص: 177
«كواعب» جمع «كاعب» به معنى دوشيزه اى است كه برآمدگى سينۀ او تازه آشكار شده و اشاره به آغاز جوانى است. «اتراب» نيز جمع «ترب» (بر وزن حزب) به معنى افراد هم سن و سال است و بيشتر درمورد جنس مؤنث به كار مى رود و به گفتۀ بعضى: در اصل از «ترائب» به معنى دنده هاى قفسۀ سينه گرفته شده كه شباهت زيادى باهم دارند. اين هم سن و سال بودن ممكن است در ميان خود زنان بهشتى باشد، يعنى همگى جوان، و همسان در زيبايى و حسن و جمال و اعتدال قامت اند، و يا ميان آن ها و همسرانشان، چراكه توافق سنى ميان دو همسر سبب مى شود كه بهتر احساسات يكديگر را درك كنند، ولى تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.
سپس چهارمين نعمت بهشتى را كه در انتظار پرهيزكاران است چنين شرح مى دهد: «و جام هايى پر و لبريز و پياپى از شراب طهور»! (وَ كَأْساً دِهاقاً) .
اما نه شرابى همچون شراب هاى آلودۀ دنيا كه عقل را مى زدايد و انسان را تا سرحدّ يك حيوان تنزّل مى دهد، بلكه شرابى كه عقل آور، نشاطآفرين، جان پرور و روح افزاست.
«كأس» (بر وزن رأس) به معنى جام مملوّ از نوشيدنى است و گاهى به خود جام يا محتواى آن نيز اطلاق مى شود.
«دهاق» را بسيارى از مفسران و اهل لغت به معنى «لبريز» تفسير كرده اند، ولى «ابن منظور» در لسان العرب دو معنى ديگر نيز براى آن نقل نموده است:
«پى درپى» و «صاف و زلال».
بنابراين اگر مجموع اين معانى را در نظر بگيريم مفهوم آيه چنين مى شود كه براى بهشتيان جام هاى مملو از شراب طهور زلال و لبريز و پى درپى مى آورند.
و چون سخن از جام و شراب، معنى نامطلوب آن را در دنيا تداعى مى كند، در حالى كه شراب بهشتى درست نقطۀ مقابل شراب هاى شيطانى دنياست،
ص: 178
بلافاصله مى افزايد: «بهشتيان در آنجا نه سخن لغو و بيهوده اى مى شنوند و نه دروغ و تكذيبى را»؛ (لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا كِذّاباً) .
شراب دنيا عقل را مى زدايد و هوش را از سر مى برد و انسان را به بيهوده گويى و سخنان ناموزون وامى دارد، اما شراب طهور بهشتى به انسان روح و عقل و نور و صفا مى بخشد.
دربارۀ اينكه مرجع ضمير «فيها» چيست، مفسران دو احتمال داده اند: نخست اينكه به «بهشت» بازمى گردد، و ديگر اينكه به «كأس» (جام).
بنابر تفسير اول، مفهوم آيه چنين خواهد بود كه در بهشت سخن لغو و دروغى نمى شنوند، مانند آنچه در آيات 10 و 11 سورۀ غاشيه آمده است:
(فِي جَنَّةٍ عالِيَةٍ * لا تَسْمَعُ فِيها لاغِيَةً) ؛ «در بهشتى عالى جاى دارند، كه در آن سخن بيهوده اى نمى شنوند».
و بنابر تفسير دوم مفهوم آيه اين است كه از نوشيدن آن جام شراب، لغو و بيهوده و دروغى حاصل نمى شود، مانند آنچه در آيۀ 23 طور آمده است:
(يَتَنازَعُونَ فِيها كَأْساً لا لَغْوٌ فِيها وَ لا تَأْثِيمٌ) ؛ «آنها در بهشت، جام هاى لبريز (از شراب طهور) را كه نه بيهوده گويى در آن است و نه گناه، از يكديگر مى گيرند».
به هر حال، يكى از مواهب بزرگ معنوى بهشتيان اين است كه در آنجا اثرى از دروغ پردازى ها، بيهوده گويى ها، تهمت ها و افتراها، تكذيب حق، و توجيه باطل، و گفتگوهاى ناهنجارى كه قلب پرهيزكاران را در اين دنيا آزار مى دهد وجود نخواهد داشت و به راستى چه زيباست آن محيطى كه اثرى از اين سخنان ناموزون و رنج آور در آن وجود ندارد! و طبق آيۀ 62 مريم: «در آن جا هرگز گفتار لغو و بيهوده اى نمى شنوند»؛ (لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً إِلاّ سَلاماً) .
و در پايان ذكر اين نعمت ها به نعمت ديگرى اشاره مى كند كه از همه بالاتر
ص: 179
است؛ مى فرمايد: «اين جزايى است از سوى پروردگارت، و عطيه اى است كافى»؛ (جَزاءً مِنْ رَبِّكَ عَطاءً حِساباً) . چه بشارت و نعمتى از اين برتر و بالاتر كه بندۀ ضعيف، مورد نوازش و الطاف و محبت هاى مولاى كريم خود قرار گيرد، او را اكرام كند، بزرگ دارد و خلعت بخشد! اين توجه و عنايت، و اين لطف و محبت، چنان لذتى به مؤمنان مى دهد كه با هيچ نعمتى برابر نيست، و به گفتۀ شاعر:
من كه باشم كه بر آن خاطر عاطر گذرم؟ لطف ها مى كنى اى خاك درت تاج سرم!
تعبير به «رب» (پروردگار) همراه با ضمير مخاطب و همراه با كلمۀ «عطاء» همگى بيانگر لطف فوق العاده اى است كه در اين پاداش ها نهفته است.
واژۀ «حساباً» به عقيدۀ بسيارى از مفسران، در اينجا به معنى «كافيًا» است، چنان كه گاهى گفته مى شود: «احسبت»، يعنى آن قدر به او بخشيدم كه گفت:
«حسبى» (كافى است). در حديثى از امام اميرمؤمنان على عليه السلام آمده است كه در قيامت خداوند حسنات مؤمنان را حساب مى كند و براى هر حسنه ده برابر تا هفتصد برابر پاداش مرحمت مى كند، همان گونه كه در قرآن فرموده است:
(جَزاءً مِنْ رَبِّكَ عَطاءً حِساباً) .(1)
از اين روايت استفاده مى شود كه عطاياى الهى با اين كه جنبۀ تفضل دارد، ولى روى حساب اعمال است، يعنى تفضلات و عطاياى او، با اعمال صالحۀ انسان ها تناسب دارد، بر اين اساس مى توان «حسابا» را در آيۀ فوق به همان معنى معروف «محاسبه» تفسير كرد، و جمع ميان اين معنى و معنى گذشته نيز مانعى ندارد.
سپس در آخرين آيۀ مورد بحث مى فرمايد: «اين عطاياى بزرگ را همان كسى مى بخشد كه پروردگار آسمان و زمين است و آنچه ميان آن دو قرار دارد؛ همان خداوند رحمان و بخشنده»؛ (رَبِّ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا اَلرَّحْمنِ) .
آرى، آن كس كه مالك اين جهان باعظمت و مدبر و مربى آن است و رحمتش
ص: 180
همه جا و همه كس را فراگرفته، همو بخشندۀ آن همه عطايا در قيامت به نياكان و پاكان است. درحقيقت، آيۀ فوق اشاره اى به اين واقعيت است كه اگر خداوند چنين وعده هايى را به متقين مى دهد گوشه اى از آن را در اين دنيا، به صورت رحمت عامش، به اهل آسمان ها و زمين نشان داده است.
و در پايان آيه مى فرمايد: «و هيچ كس حق ندارد بى اجازۀ او در پيشگاهش سخنى بگويد، يا شفاعتى كند»؛ (لا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطاباً) .
ضمير در «لا يملكون» ممكن است به همۀ اهل آسمان ها و زمين برگردد، يا تمام متقين و طاغيانى كه در عرصۀ محشر براى حساب و جزا جمع مى شوند، و در هر حال اشاره به اين است كه هيچ كس در آن روز حق اعتراض و چون و چرا ندارد، زيرا آن قدر حساب الهى دقيق و عادلانه است كه جايى براى «چون و چرا» باقى نمى ماند.
علاوه بر اين، هيچ كس حق شفاعت نيز ندارد، جز به اذن و اجازۀ او (مَنْ ذَا اَلَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ) .(1)
با مقايسۀ آيات فوق، كه پيرامون مواهب پرهيزكاران سخن مى گويد، با آيات گذشته كه از كيفرهاى طغيانگران بحث مى كند، مقابلۀ جالبى ديده مى شود:
در اينجا سخن از «مفاز» (محل نجات) است و در آنجا سخن از «مرصاد» (كمين گاه). در اينجا سخن از باغ هاى پرميوه و «حدائق و اعناب» است و در آنجا غوطه ور بودن در آتش به مدت نامحدود (احقاب).
ص: 181
در اينجا سخن از جام هاى لبريز و دمادم «شراب طهور» است و در آنجا سخن از آب سوزان و «حميم و غساق».
در اينجا سخن از «عطاياى» گستردۀ خداوند رحمان است و در آنجا سخن از كيفر عادلانه و «جزاء وفاق».
در اينجا سخن از افزايش «نعمت» الهى است و در آنجا سخن از افزايش «عذاب». خلاصه، اين دو گروه از هر نظر در دو قطب مخالف قرار دارند، چراكه از نظر ايمان و عمل نيز دو قطب مخالف بودند.
در آيات مختلف قرآن مجيد، توصيف هاى زيادى از شراب هاى بهشتى شده است، كه بررسى آن ها نشان مى دهد، نوشندگان آن ها در چنان لذت روحانى اى فرو مى روند كه با هيچ بيانى قابل توصيف نيست.
در يك جا آن را «شراب طهور» توصيف مى كند: (وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً) .(1) در جاى ديگر تأكيد مى كند كه اين شراب زلال و بى غش و لذت بخش نه دردسر مى آفريند، نه مستى و نه فساد عقل: (يُطافُ عَلَيْهِمْ بِكَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ * بَيْضاءَ لَذَّةٍ لِلشّارِبِينَ * لا فِيها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها يُنْزَفُونَ) .(2)
در يك جا مى فرمايد: از جامى مى نوشند كه با «كافور» آميخته شده است (خنك و آرام كننده است): (إِنَّ اَلْأَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً) (3) و در جاى ديگر مى افزايد: از جامى به آن ها مى نوشانند كه آميخته با «زنجبيل» است (گرم كننده و نشاطآفرين): (وَ يُسْقَوْنَ فِيها كَأْساً كانَ مِزاجُها زَنْجَبِيلاً) .(4) در آيات
ص: 182
مورد بحث نيز خوانديم: جام هايى لبالب و زلال و دمادم دارند (وَ كَأْساً دِهاقاً) . و از همه مهم تر اينكه «ساقى» اين بزم روحانى، خداست! از دست قدرت او و از بساط لطف و مرحمتش برمى گيرند و مى نوشند و مست جذبۀ عشق و معرفت او مى شوند: (وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ) .(1)
نماز و صبر(2)
در آيات 114 و 115 سورۀ هود مى خوانيم: (وَ أَقِمِ اَلصَّلاةَ طَرَفَيِ اَلنَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اَللَّيْلِ إِنَّ اَلْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ اَلسَّيِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى لِلذّاكِرِينَ * وَ اِصْبِرْ فَإِنَّ اَللّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ اَلْمُحْسِنِينَ) .
در اين آيات، روى دو دستور از مهم ترين دستورات اسلامى كه درواقع روح ايمان و پايۀ اسلام مى باشد انگشت گذاشته شده است:
نخست، فرمان به اقامۀ نماز داده، مى گويد: «نماز را در دو طرف روز، و در اوايل شب بر پا دار!»؛ (وَ أَقِمِ اَلصَّلاةَ طَرَفَيِ اَلنَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اَللَّيْلِ) .
ظاهر تعبير «طرفى النهار» (دو طرف روز) اين است كه نماز صبح و مغرب را بيان مى كند، كه در دو طرف روز قرار گرفته و «زلف» كه جمع «زلفه» به معنى نزديكى است، به قسمت هاى آغاز شب كه به روز نزديك است گفته مى شود، بنابراين بر نماز عشا منطبق مى گردد.
همين تفسير در روايات ائمۀ اهل بيت عليه السلام نيز وارد شده كه آيۀ فوق اشاره به سه نماز (صبح و مغرب و عشا) است.
در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه چرا از ميان نمازهاى پنج گانه، در اينجا تنها
ص: 183
به سه نماز صبح و مغرب و عشا اشاره شده و از نماز ظهر و عصر سخن به ميان نيامده است؟
پيچيده بودن پاسخ اين سؤال سبب شده كه بعضى از مفسران «طرفى النهار» را آن چنان وسيع بگيرند كه همۀ نمازهاى صبح و ظهر و عصر و مغرب را شامل شود و با تعبير (وَ زُلَفاً مِنَ اَللَّيْلِ) كه اشاره به نماز عشاست تمام نمازهاى پنج گانه را دربر گيرد. ولى انصاف اين است كه «طرفى النهار» تاب چنين تفسيرى را ندارد، به ويژه با توجه به اينكه مسلمانان صدر اسلام مقيد بودند كه نماز ظهر را در اول وقت و نماز عصر را حدود نيمه وقت (ميان ظهر و غروب آفتاب) به جا آورند.
تنها چيزى كه مى توان اينجا گفت اين است كه در آيات قرآن گاهى هر پنج نماز ذكر شده، مانند (أَقِمِ اَلصَّلاةَ لِدُلُوكِ اَلشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اَللَّيْلِ وَ قُرْآنَ اَلْفَجْرِ) (1) و گاهى سه نماز، مانند آيۀ مورد بحث و گاهى تنها يك نماز ذكر شده است، مانند: (حافِظُوا عَلَى اَلصَّلَواتِ وَ اَلصَّلاةِ اَلْوُسْطى وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتِينَ) .(2) گاهى مناسبات ايجاب مى كند كه تنها روى نماز ظهر (اَلصَّلاةِ اَلْوُسْطى) به دليل اهميتش تكيه شود و گاهى روى نماز صبح و مغرب و عشا كه گاهى به علت خستگى و يا خواب ممكن است در معرض فراموشى قرار گيرد.
سپس براى بيان اهميت نماز روزانه، به طور ويژه و همۀ عبادات و طاعات و حسنات به طور عموم، چنين مى گويد: «حسنات، سيّئات را از ميان مى برند»؛ (إِنَّ اَلْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ اَلسَّيِّئاتِ) . «و اين تذكر و يادآورى است براى كسانى كه توجه دارند»؛ (ذلِكَ ذِكْرى لِلذّاكِرِينَ) . آيۀ فوق همانند قسمتى ديگر از آيات قرآن، تأثير اعمال نيك را در از ميان بردن آثار سوء اعمال بد بيان مى كند. در سورۀ نساء آيۀ
ص: 184
31 مى خوانيم: (إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ) ؛ «اگر از گناهان بزرگى كه از آن نهى مى شويد پرهيز كنيد، گناهان كوچك شما را مى پوشانيم».
و در آيۀ 7 عنكبوت مى خوانيم: (وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ) ؛ «كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند گناهان آنان را مى پوشانيم». بنابراين، با اين عبارات، اثر خنثى كنندۀ گناه را در طاعات و اعمال نيك تثبيت مى كند. از نظر روحى نيز شكى نيست كه هر گناه و عمل زشت، نوعى تاريكى در روح و روان انسان ايجاد مى كند كه اگر ادامه يابد اثرات آن ها متراكم شده، به صورت وحشتناكى انسان را مسخ مى كند.
ولى كار نيك كه از انگيزۀ الهى سرچشمه گرفته، به روح آدمى لطافتى مى بخشد كه آثار گناه را مى تواند از آن بشويد و آن تيرگى ها را به روشنايى مبدل سازد.
از آنجا كه جملۀ فوق (إِنَّ اَلْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ اَلسَّيِّئاتِ) بلافاصله بعد از دستور نماز ذكر شده، يكى از مصداق هاى روشن آن، نمازهاى روزانه است و اگر مى بينيم در روايات، تنها به نمازهاى روزانه تفسير شده دليل بر انحصار نيست، بلكه - همان گونه كه بارها گفته ايم - بيان يك مصداق روشن قطعى است.
در روايات متعددى كه ذيل آيات فوق از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمۀ معصومين عليهم السلام نقل شده، تعبيراتى ديده مى شود كه از اهميت فوق العادۀ نماز در مكتب اسلام پرده برمى دارد.
ابوعثمان مى گويد: من با سلمان فارسى زير درختى نشسته بودم، او شاخۀ خشكى را گرفت و تكان داد تا تمام برگ هايش فرو ريخت، سپس به من گفت:
سؤال نكردى چرا اين كار را كردم! گفتم: بگو ببينم منظورت چه بود؟
ص: 185
گفت: اين همان كارى بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله انجام داد. فرمود: «إنَّ المُسلِمَ إذا تَوَضَّأ فَأحسَنَ الوضوءَ ثُمَّ صَلَّى الصَّلَواتِ الخَمسِ تَحاتَت خَطاياهُ كَما تَحاتَّ هذا الوَرَقُ ثُمَّ قَرَأ هذِهِ الآيَةَ وَ أَقِمِ اَلصَّلاةَ ... ؛ هنگامى كه مسلمان وضو بگيرد و خوب وضو بگيرد، سپس نمازهاى پنج گانه را به جا آورد، گناهان او فرو مى ريزد، همان گونه كه برگ هاى اين شاخه فرو ريخت، سپس آيۀ (أَقِمِ اَلصَّلاةَ) را تلاوت فرمود».(1)
در حديث ديگرى از يكى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله به نام «ابى امامه» مى خوانيم كه مى گويد: روزى در مسجد خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله نشسته بوديم كه مردى آمد و عرض كرد: يا رسول اللّه! من گناهى كرده ام كه حد بر آن لازم است، آن حد را بر من اجرا فرما! فرمود: آيا با ما نماز خواندى؟ عرض كرد: آرى. فرمود: خداوند گناه تو - يا حد تو - را بخشيد.(2)
و نيز از على عليه السلام نقل شده كه مى فرمايد: با رسول خدا در مسجد در انتظار وقت نماز بوديم كه مردى برخاست و عرض كرد: اى رسول خدا! من گناهى كرده ام! پيامبر صلى الله عليه و آله از او روى برگرداند تا هنگامى كه نماز برپا شد و تمام گرديد. آن مرد دوباره برخاست و سخن اول را تكرار كرد. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: آيا اين نماز را با ما خواندى و براى آن به خوبى وضو گرفته بودى؟ عرض كرد: آرى. فرمود: اين كفارۀ گناه توست.(3)
در حديث ديگرى از على عليه السلام از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: «إنَّما مَنزِلَةُ الصَّلَواتِ الخَمسِ لِاُمَّتي كَنَهرٍ جارٍ عَلى بابِ أحَدِكُم فَما ظَنُّ أحَدِكُم لَو كانَ في جَسَدِهِ دَرَنٌ ثُمَّ اغتَسَلَ في ذلِكَ النَّهرِ خَمسَ مَرّاتٍ كانَ يَبقى يَبقى في جَسَدِهِ دَرَنٌ فَكَذلِكَ وَاللّهِ الصَّلَواتُ الخَمسُ لِاُمَّتي ؛ نمازهاى پنج گانه براى امت من همچون نهر آبى جارى
ص: 186
است كه بر در خانۀ يكى از شما باشد. آيا گمان مى كنيد اگر كثافتى بر بدن او باشد و سپس پنج بار در روز در آن نهر خود را بشويد آيا چيزى از آن كثافات بر بدن او خواهد ماند؟ (به يقين نه) به خدا سوگند! نمازهاى پنج گانه چنين است براى امت من».(1)
به هر حال جاى ترديد نيست كه هرگاه نماز با شرايطش انجام شود، انسان را در عالمى از معنويت و روحانيت فرو مى برد و پيوندهاى ايمانى او را با خدا چنان محكم مى سازد كه آلودگى ها و آثار گناه را از دل و جان او مى شويد.
نماز، انسان را دربرابر گناه بيمه مى كند و زنگار گناه را از آيينۀ دل مى زدايد.
نماز، جوانه هاى ملكات عالى انسانى را در اعماق جان بشر مى روياند، اراده را قوى و قلب را پاك و روح را تطهير مى كند، و خلاصه، نماز، اگر به صورت جسم بى روح نباشد، مكتب عالى تربيت است.
در تفسير آيۀ مورد بحث، حديث جالبى از على عليه السلام به اين مضمون نقل شده است كه روزى رو به مردم كرد و فرمود: به نظر شما اميدبخش ترين آيۀ قرآن كدام آيه است؟ بعضى گفتند: آيۀ (إِنَّ اَللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ) ؛ «(خداوند (هرگز) شرك را نمى بخشد! و پايين تر از آن را براى هر كس بخواهد (و شايسته بداند) مى بخشد)».
امام عليه السلام فرمود: خوب است، ولى آنچه من مى خواهم نيست! بعضى گفتند: آيۀ (وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اَللّهَ يَجِدِ اَللّهَ غَفُوراً رَحِيماً) ؛ «كسى كه كار بدى انجام دهد يا به خود ستم كند، سپس از خداوند طلب آمرزش نمايد، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد يافت». امام عليه السلام فرمود: خوب است، ولى آنچه منظور من مى باشد نيست.
ص: 187
بعضى ديگر گفتند: آيۀ (وَ اَلَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اَللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ إِلاَّ اَللّهُ) ؛ (پرهيزكاران كسانى هستند كه هنگامى كه كار زشتى انجام مى دهند يا به خود ستم مى كنند به ياد خدا مى افتند و از گناهان خويش آمرزش مى طلبند و چه كسى است جز خدا كه گناهان را بيامرزد؟). باز امام عليه السلام همان جواب را تكرار فرمود.
در اين هنگام مردم عرض كردند: به خدا سوگند ما آيۀ ديگرى در اين زمينه سراغ نداريم! امام عليه السلام فرمود: از حبيبم رسول خدا شنيدم كه فرمود:
اميدبخش ترين آيۀ قرآن اين آيه است: (وَ أَقِمِ اَلصَّلاةَ طَرَفَيِ اَلنَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اَللَّيْلِ إِنَّ اَلْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ اَلسَّيِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى لِلذّاكِرِينَ) .(1)
البته - همان گونه كه در ذيل آيۀ 48 سورۀ نساء گفتيم - در حديث ديگرى آمده است كه اميدبخش ترين آيۀ قرآن، آيۀ (إِنَّ اَللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ) مى باشد، اما با توجه به اينكه هر يك از اين آيات به زاويه اى از اين بحث نظر دارد و يك بعد از ابعاد آن را بيان مى كند، تضادى باهم ندارند، درواقع آيۀ مورد بحث، از كسانى سخن مى گويد كه نمازهاى خود را به خوبى به جا مى آورند، نمازى با روح و با حضور قلب كه آثار گناهان ديگر را از دل و جانشان مى شويد، اما آيۀ ديگر از كسانى سخن مى گويد كه چنين نمازى ندارند و تنها از در توبه وارد مى شوند، پس اين آيه براى اين گروه و آن آيه براى آن گروه اميدبخش ترين آيه است. چه اميدى از اين بيشتر كه انسان بداند هرگاه پاى او بلغزد و يا هوى و هوس بر او چيره گردد و پايش به گناه كشيده شود البته بدون اينكه اصرار بر گناه داشته باشد، هنگامى كه وقت نماز فرارسيد، وضو گرفت، در پيشگاه معبود به راز و نياز برخاست و احساس شرمسارى - كه از لوازم توجه به
ص: 188
خداست - نسبت به اعمال گذشته به او دست داد، گناه او بخشيده مى شود و ظلمت و تاريكى آن گناه از قلب او برمى خيزد؟!
به دنبال برنامۀ انسان ساز نماز و بيان تأثيرى كه حسنات در زدودن سيّئات دارد، در آيۀ بعد، فرمان به «صبر» مى دهد؛ مى گويد: «شكيبا باش كه خدا اجر نيكوكاران را ضايع نمى كند»؛ (وَ اِصْبِرْ فَإِنَّ اَللّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ اَلْمُحْسِنِينَ) . گرچه بعضى از مفسران خواسته اند معنى صبر را در اينجا محدود به مورد نماز و يا اذيت و آزارهاى دشمنان دربرابر پيامبر صلى الله عليه و آله كنند، ولى روشن است كه هيچ گونه دليلى بر اين محدود ساختن نداريم، بلكه يك مفهوم كلى و جامع را دربر دارد كه هرگونه شكيبايى را دربرابر مشكلات، مخالفت ها، آزارها، هيجان ها، طغيان ها و مصائب گوناگون شامل مى شود و ايستادگى دربرابر تمام اين حوادث در مفهوم جامع صبر مندرج است. «صبر» يك اصل كلى و اساسى اسلامى است كه در يك مورد در قرآن همراه با نماز ذكر شده است، شايد به اين دليل كه نماز در انسان «حركت» مى آفريند و دستور صبر، «مقاومت» ايجاد مى كند و اين دو، يعنى «حركت» و «مقاومت»، هنگامى كه دست به دست هم دهند عامل اصلى هرگونه پيروزى خواهند شد. اصولاً هيچ گونه نيكى اى بدون ايستادگى و صبر ممكن نيست، چون به پايان رساندن كارهاى نيك حتماً استقامت لازم دارد، به همين علت در آيۀ فوق به دنبال امر به صبر مى فرمايد: خداوند پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كند، يعنى نيكوكارى بدون صبر و ايستادگى ميسر نيست.
ذكر اين نكته نيز لازم است كه مردم دربرابر حوادث ناگوار به چند گروه تقسيم مى شوند:
الف) گروهى به سرعت دست و پاى خود را گم مى كنند و به گفتۀ قرآن: بنابر جزع و فزع مى نمايند: (إِذا مَسَّهُ اَلشَّرُّ جَزُوعاً) .(1)
ص: 189
ب) گروه ديگرى دست و پاى خود را گم نمى كنند و با تحمل و بردبارى دربرابر حادثه مى ايستند.
ج) گروه ديگرى هستند كه علاوه بر تحمل و بردبارى، شكرگزارى نيز مى كنند.
د) و گروه ديگرى هستند كه دربرابر اين گونه حوادث، عاشقانه به تلاش و كوشش برمى خيزند و براى خنثى كردن اثرات منفى حادثه، طرح ريزى مى كنند، جهاد و پيكار خستگى ناپذير به خرج مى دهند و تا مشكل را از پيش پا برندارند آرام نمى گيرند. خداوند به چنين صابرانى وعدۀ پيروزى داده:
(إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ) (1) و نعمت هاى بهشتى را پاداش سراى ديگر آن ها قرار داده است (وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِيراً) .(2)
نماز، بهترين وسيلۀ ياد خدا(3)
در آيۀ 14 سورۀ طه مى خوانيم: (إِنَّنِي أَنَا اَللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنِي وَ أَقِمِ اَلصَّلاةَ لِذِكْرِي) ؛ «منم خداوند يگانه؛ معبودى جز من نيست! مرا پرستش كن، و نماز را براى ياد من به پادار!».
در آيۀ مذكور به يكى از فلسفه هاى مهم نماز اشاره شده و آن اينكه انسان در زندگى اين جهان با توجه به «عوامل غافل كننده»، به تذكر و يادآورى نياز دارد، به وسيله اى كه در فاصله هاى مختلف زمانى، خدا و رستاخيز و دعوت پيامبران و هدف آفرينش را به ياد او آورد و از غرق شدن در گرداب غفلت و بى خبرى حفظ كند. نماز اين وظيفۀ مهم را برعهده دارد.
ص: 190
انسان صبحگاهان از خواب برمى خيزد، خوابى كه او را از همه چيز اين جهان بيگانه كرده است؛ مى خواهد برنامۀ زندگى را شروع كند، قبل از هر چيز به سراغ نماز مى رود، قلب و جان خود را با ياد خدا صفا مى دهد، از او نيرو و مدد مى گيرد، و آمادۀ سعى و تلاش همراه با پاكى و صداقت مى شود.
باز هنگامى كه غرق كارهاى روزانه شد و چند ساعتى گذشت و شايد ميان او و ياد خدا جدايى افتاد، ناگاه ظهر مى شود و صداى مؤذن را مى شنود: اللّه اكبر...
حىّ على الصلوة: «خدا از همه چيز برتر است، برتر از اين كه توصيف شود...
بشتاب به سوى نماز!». به سراغ نماز مى رود، دربرابر معبود خود به راز و نياز مى پردازد و اگر گردوغبار غفلتى بر قلب او نشسته، آن را شستشو مى دهد.
اينجاست كه خدا در نخستين دستورات در آغاز وحى به موسى عليه السلام مى گويد: نماز را برپا دار تا به ياد من باشى!
جالب اينكه اين آيه مى گويد: نماز را بر پا دار تا به ياد من باشى، اما در آيۀ 28 سورۀ رعد مى گويد: ذكر خدا مايۀ اطمينان و آرامش دل هاست (أَلا بِذِكْرِ اَللّهِ تَطْمَئِنُّ اَلْقُلُوبُ) و در آيات 27 تا 30 سورۀ فجر مى فرمايد: (يا أَيَّتُهَا اَلنَّفْسُ اَلْمُطْمَئِنَّةُ * اِرْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبادِي * وَ اُدْخُلِي جَنَّتِي) ؛ «تو اى نفس مطمئن! به سوى پروردگارت بازگرد، در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است، پس در سلك بندگان (خالص) من درآى، و در بهشتم وارد شو».
از قرار دادن اين شش آيه در كنارهم به خوبى مى فهميم كه نماز انسان را به ياد خدا مى دارد، ياد خدا نفس مطمئنه به او مى دهد، و نفس مطمئنه او را به مقام بندگان خاص و بهشت جاويدان مى رساند.
خشوع، روح نماز است(1)
در آيات آغازين سورۀ مؤمنون آمده است: (قَدْ أَفْلَحَ اَلْمُؤْمِنُونَ * اَلَّذِينَ هُمْ فِي
ص: 191
صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ) ؛ «به يقين مؤمنان رستگار شدند؛ آن ها كه در نمازشان خشوع دارند».
«خاشعون» از مادۀ «خشوع» به معنى حالت تواضع و ادب جسمى و روحى است كه دربرابر شخص بزرگ يا حقيقت مهمى در انسان پيدا مى شود و آثارش در بدن ظاهر مى گردد.
در اينجا قرآن «اقامه صلوة» (خواندن نماز) را نشانۀ مؤمنان بيان نمى كند، بلكه خشوع در نماز را از ويژگى هاى آنان مى شمرد، اشاره به اينكه نماز آن ها الفاظ و حركاتى بى روح و فاقد معنى نيست، بلكه هنگام نماز آن چنان حالت توجه به پروردگار در آن ها پيدا مى شود كه از غير او جدا مى گردند و به او مى پيوندند، چنان غرق حالت تفكر و حضور و راز و نياز با پروردگار مى شوند كه بر تمام ذات وجودشان اثر مى گذارد؛ خود را ذره اى مى بينند دربرابر وجودى بى پايان، و قطره اى دربرابر اقيانوسى بى كران. براى آن ها لحظات اين نماز هر كدام درسى است از خودسازى و تربيت انسانى و وسيله اى است براى تهذيب روح و جان.
در حديثى مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله مردى را ديد كه در حال نماز با ريش خود بازى مى كند، فرمود: «أما أنَّهُ لَو خَشَعَ قَلبُهُ لَخَشَعَت جَوارِحُهُ ؛ اگر او در قلبش خشوع بود اعضاى بدنش نيز خاشع مى شد».(1) اشاره به اينكه خشوع، حالتى درونى است كه در برون اثر مى گذارد.
پيشوايان بزرگ اسلام آن چنان خشوعى در حالت نماز داشتند كه به كلى از غير اللّه بيگانه مى شدند، تا آنجا كه در حديثى مى خوانيم: «پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله گاهى هنگام نماز به آسمان نظر مى كرد، اما هنگامى كه آيۀ فوق نازل شد ديگر سر بلند نمى كرد و هميشه به زمين نگاه مى نمود».(2)
ص: 192
اگر ركوع و سجود و قرائت و تسبيح را جسم نماز بدانيم، حضور قلب و توجه درونى به حقيقت نماز و كسى كه با او راز و نياز مى كنيم روح نماز است.
خشوع نيز درواقع چيزى جز حضور قلب همراه با تواضع و ادب و احترام نيست و بر اين اساس روشن مى شود كه مؤمنان به نماز فقط به عنوان يك كالبد بى روح نمى نگرند، بلكه تمام توجه آن ها به باطن و حقيقت نماز است.
بسيارند كسانى كه اشتياق فراوان به حضور قلب و خشوع و خضوع در نمازها دارند، اما هرچه مى كوشند توفيق آن را نمى يابند.
براى تحصيل خشوع و حضور قلب در نماز و ساير عبادات، اين امور را توصيه مى كنيم:
1. به دست آوردن چنان معرفتى كه دنيا را در نظر انسان كوچك و خدا را در نظر انسان بزرگ كند، تا هيچ كار دنيوى نتواند هنگام راز و نياز با معبود، نظر او را به خود جلب و از خدا منصرف سازد.
2. توجه به كارهاى پراكنده و مختلف، معمولاً مانع تمركز حواس است و هر قدر انسان توفيق پيدا كند كه مشغله هاى مشوش و پراكنده را كم نمايد به حضور قلب در عبادات خود كمك كرده است.
3. انتخاب محل و مكان نماز و ساير عبادات نيز در اين امر اثر دارد، به همين دليل، نماز خواندن دربرابر اشيا و چيزهايى كه ذهن انسان را به خود مشغول مى دارد مكروه است، همچنين دربرابر درهاى باز و محل عبور و مرور مردم، درمقابل آينه و عكس و مانند اين ها. به همين دليل معابد مسلمين هر قدر ساده تر و از زرق و برق و تشريفات خالى تر باشد بهتر است، چراكه به حضور قلب كمك مى كند.
4. پرهيز از گناه، زيرا گناه قلب را از خدا دور مى سازد و از حضور قلب مى كاهد.
ص: 193
5. آشنايى با معنى نماز و فلسفۀ افعال و اذكار آن.
6. انجام مستحبات نماز و آداب مخصوص آن، چه در مقدمات و چه در اصل نماز.
7. از همۀ اين ها گذشته، اين كار، مانند هر كار ديگرى به مراقبت و تمرين و استمرار و پيگيرى نياز دارد. بسيار مى شود كه در آغاز، انسان در تمام مدت نماز، زمان كوتاهى قدرت تمركز فكر پيدا مى كند، اما با ادامۀ اين كار و پيگيرى و تداوم، آن چنان قدرت نفس پيدا مى كند كه مى تواند هنگام نماز دريچه هاى فكر خود را به طور كامل بر غير معبود ببندد!
نماز، بازدارنده از زشتى ها و بدى ها(1)
در آيۀ 45 سورۀ عنكبوت مى خوانيم: (اُتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ اَلْكِتابِ وَ أَقِمِ اَلصَّلاةَ إِنَّ اَلصَّلاةَ تَنْهى عَنِ اَلْفَحْشاءِ وَ اَلْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اَللّهِ أَكْبَرُ وَ اَللّهُ يَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ) ؛ «آنچه را از كتاب (آسمانى) به تو وحى شده تلاوت كن و نماز را برپا دار! كه نماز (انسان را) از زشتى ها و اعمال ناپسند بازمى دارد، و ياد خدا بزرگ تر (و برتر) است؛ و خداوند آنچه را انجام مى دهيد، مى داند».
بعد از پايان بخش هاى مختلفى از سرگذشت پيامبران بزرگ و اقوام پيشين و برخورد نامطلوب آن ها با اين رهبران الهى، و پايان غم انگيز زندگى آن ها، روى سخن را - براى دلدارى و تسلى خاطر و تقويت روحيه و ارائۀ خط مشى كلى و جامع - به پيامبر صلى الله عليه و آله كرده، دو دستور به او مى دهد:
ص: 194
نخست مى گويد: «آنچه را از كتاب آسمانى (قرآن) به تو وحى شده تلاوت كن!» اين آيات را بخوان كه هرچه مى خواهى در آن است: علم و حكمت، نصيحت و اندرز، معيار شناخت حق و باطل، وسيلۀ نورانيت قلب و جان، و مسير حركت هر گروه و جمعيت.
بخوان و در زندگى ات به كار بند، بخوان و از آن الهام بگير، بخوان و قلبت را به نور تلاوتش روشن كن.
بعد از بيان اين دستور كه درحقيقت جنبۀ آموزش دارد، به بيان دستور دوم مى پردازد كه شاخۀ اصلى پرورش است، مى گويد: «و نماز را بر پا دار!»؛ (وَ أَقِمِ اَلصَّلاةَ) . سپس به فلسفۀ بزرگ نماز پرداخته، مى گويد: «زيرا نماز انسان را از زشتى ها و منكرات بازمى دارد»؛ (إِنَّ اَلصَّلاةَ تَنْهى عَنِ اَلْفَحْشاءِ وَ اَلْمُنْكَرِ) .
طبيعت نماز از آنجا كه انسان را به ياد نيرومندترين عامل بازدارنده، يعنى اعتقاد به مبدأ و معاد مى اندازد، داراى اثر بازدارندگى از فحشا و منكر است.
انسانى كه به نماز مى ايستد، تكبير مى گويد، خدا را از همه چيز برتر و بالاتر مى شمرد، به ياد نعمت هاى او مى افتد، حمد و سپاس او مى گويد، او را به رحمانيت و رحيميت مى ستايد، به ياد روز جزاى او مى افتد، به بندگى او اعتراف مى كند، از او يارى مى جويد، از او صراط مستقيم مى طلبد، و از راه كسانى كه بر آن ها غضب شده و نيز گمراهان، به خدا پناه مى برد (مضمون سورۀ حمد)، بدون شك در قلب و روح چنين انسانى جنبشى به سوى حق، به سوى پاكى و به سوى تقوا پيدا مى شود.
براى خدا «ركوع» مى كند و سپس در پيشگاه او پيشانى بر خاك مى نهد، غرق در عظمت او مى شود و خودخواهى ها و خود برتربينى ها را فراموش مى كند.
به يگانگى او شهادت مى دهد، به رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله شهادت مى دهد، بر پيامبرش درود مى فرستد و دست به درگاه خداى برمى دارد كه در زمرۀ بندگان صالح او قرار گيرد (تشهد و سلام).
ص: 195
همۀ اين امور موجى از معنويت در وجود او ايجاد مى كند، موجى كه سد نيرومندى دربرابر گناه محسوب مى شود.
اين عمل چند بار در شبانه روز تكرار مى گردد: هنگامى كه صبح از خواب برمى خيزد در ياد او غرق مى شود، در وسط روز هنگامى كه غرق زندگى مادى شده، ناگهان صداى تكبير مؤذن را مى شنود، كارهاى خود را متوقف كرده، به درگاه او مى شتابد، و حتى در پايان روز و آغاز شب، پيش از آنكه به بستر استراحت رود با او راز و نياز مى كند و دل را مركز انوار او مى سازد.
از اين گذشته، هنگامى كه آمادۀ مقدمات نماز مى شود خود را شستشو مى دهد، پاك مى كند، حرام و غصب را از خود دور مى سازد و به بارگاه دوست مى رود. همۀ اين امور دربرابر خطر فحشا و منكرات تأثير بازدارنده دارد.
ولى هر نمازى به همان اندازه كه از شرايط كمال و روح عبادت برخوردار است، از فحشا و منكر نهى مى كند، گاهى نهى كلّى و جامع و گاهى نهى جزئى و محدود. ممكن نيست كسى نماز بخواند و نماز هيچ گونه اثرى در او نبخشد، هرچند نمازش صورى باشد، هرچند آلودۀ گناه باشد، البته اين گونه نماز تأثيرش كم است، ولى اين گونه افراد اگر همان نماز را نمى خواندند از اين هم آلوده تر بودند.
روشن تر بگوييم: نهى از فحشا و منكر سلسله مراتب و درجات زيادى دارد و هر نمازى به نسبت رعايت شرايط، داراى بعضى از اين درجات است. از آنچه در بالا گفتيم روشن مى شود كه سرگردانى جمعى از مفسران در تفسير اين آيه و انتخاب تفسيرهاى نامناسب، بى دليل است، شايد آن ها به همين علت كه ديده اند بعضى نماز مى خوانند و مرتكب گناه مى شوند، و آيه را در معنى مطلق آن بدون سلسله مراتب ديده اند، گرفتار شك و ترديد شده و راه هاى ديگرى را در تفسير آيه برگزيده اند.
ص: 196
ازجمله بعضى گفته اند: نماز انسان را از فحشا و منكر بازمى دارد، مادام كه مشغول نماز است! چه حرف عجيبى! اين مزيتى براى نماز نيست، بسيارى از اعمال چنين است. بعضى ديگر گفته اند: اعمال و اذكار نماز به منزلۀ جمله هايى است كه هر يك انسان را از فحشا و منكر نهى مى كند، مثلاً تكبير و تسبيح و تهليل، هر كدام به انسان مى گويد: گناه مكن! اما اين كه انسان به اين نهى گوش مى دهد يا نه، مطلب ديگرى است. كسانى كه آيۀ فوق را چنين تفسير كرده اند از اين حقيقت غافل شده اند كه نهى در اينجا فقط «نهى تشريعى» نيست، بلكه «نهى تكوينى» است، ظاهر آيه اين است كه نماز اثر بازدارنده دارد و تفسير اصلى همان است كه در بالا گفتيم، البته مانعى ندارد كه بگوييم نماز از فحشا و منكر هم نهى تكوينى مى كند و هم نهى تشريعى.
به چند حديث توجه كنيد:
1. در حديثى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله چنين مى خوانيم كه فرمود: «مَنْ لَمْ تَنْهَهُ صَلاتُهُ عَنِ الْفَحشاءِ وَ الْمُنكَرِ لَمْ يَزْدَدْ مِنَ اللّهِ إلّابُعْداً ؛ كسى كه نمازش او را از فحشا و منكر بازندارد هيچ بهره اى از نماز نبرده جز دورى از خدا».(1)
2. در حديث ديگرى از همان حضرت چنين آمده است: «لا صَلاةَ لِمَنْ لَمْ يُطِعِ الصَّلاةَ، وَ طاعَةُ الصّلاةِ أَنْ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ ؛ كسى كه فرمان نماز را اطاعت نكند نمازش نماز نيست و اطاعت نماز اين است كه نهى آن را از فحشا و منكر به كار بندد».(2)
3. و در حديث سومى از همان بزرگوار چنين مى خوانيم: جوانى از انصار نماز را با پيامبر صلى الله عليه و آله ادا مى كرد، اما با اين حال آلودۀ گناهان زشتى بود.
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «إنّ صَلاتَهُ تَنْهاهُ يَوْماً ؛ سرانجام نمازش روزى او را از اين اعمال پاك مى كند».(3)
ص: 197
4. اين اثر نماز به قدرى اهميت دارد كه در بعضى از روايات اسلامى به عنوان معيار سنجش نماز مقبول و غيرمقبول از آن ياد شده، چنان كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «مَنْ أَحَبَّ أنْ يَعْلَمَ أقَبِلَتْ صَلاتُهُ أمْ لم تقْبلْ؟ فَلْيَنْظُر: هَلْ مَنَعَت صَلاتُهُ عَنِ الْفَحشاءِ وَ الْمُنْكَرِ؟ فَبِقَدْرِ ما مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ مِنْهُ! ؛ كسى كه دوست دارد ببيند آيا نمازش مقبول درگاه الهى شده يا نه، بايد ببيند آيا اين نماز او را از زشتى ها و منكرات بازداشته يا نه؟ به همان مقدار كه بازداشته نمازش قبول است».(1)
و در دنبالۀ آيه اضافه مى فرمايد: «ذكر خدا از آن هم برتر و بالاتر است» (و لذكر اللّه اكبر). ظاهر جملۀ فوق، بيان فلسفۀ مهم ترى براى نماز مى باشد، يعنى يكى ديگر از آثار و بركات مهم نماز كه حتى از نهى از فحشا و منكر نيز مهم تر است اين است كه انسان را به ياد خدا مى اندازد كه ريشه و مايۀ اصلى هر خير و سعادت است، و حتى عامل اصلى نهى از فحشا و منكر نيز همين «ذكر اللّه» مى باشد، درواقع برترى آن به اين دليل است كه علت و ريشه محسوب مى شود.
اصولاً ياد خدا، مايۀ حيات قلوب و آرامش دل هاست و هيچ چيز به پايه آن نمى رسد: (أَلا بِذِكْرِ اَللّهِ تَطْمَئِنُّ اَلْقُلُوبُ) ؛ «آگاه باشيد كه ياد خدا مايۀ اطمينان دل هاست».(2)
اصولاً روح همۀ عبادات - چه نماز و چه غير آن - ذكر خداست، اقوال نماز، افعال نماز، مقدمات نماز، تعقيبات نماز، همه و همه درواقع ياد خدا را در دل انسان زنده مى كند.
قابل توجه اينكه در آيۀ 14 سورۀ طه به اين فلسفۀ اساسى نماز اشاره شده است؛ خداوند خطاب به موسى عليه السلام مى گويد: (وَ أَقِمِ اَلصَّلاةَ لِذِكْرِي) ؛ «نماز را
ص: 198
بر پا دار تا به ياد من باشى!». ولى مفسران بزرگ براى جملۀ بالا تفسيرهاى ديگرى ذكر كرده اند كه در بعضى از روايات اسلامى نيز اشاراتى به آن تفسيرها شده، ازجمله اينكه منظور از جملۀ فوق اين است: «ياد خدا از شما به وسيلۀ «رحمت»، برتر از ياد شما از او به وسيلۀ طاعت است».
ديگر اينكه ذكر خدا از نماز برتر و بالاتر است، چراكه روح هر عبادتى ذكر خداست. اين تفسيرها كه بعضاً در روايات اسلامى نيز آمده، ممكن است اشاره به بطون آيه باشد، وگرنه ظاهر آن با معنى اول هماهنگ تر است، زيرا در اكثر مواردى كه ذكر اللّه به كار رفته، منظور، ياد كردن مردم از خداست، و آيۀ فوق نيز همين معنى را تداعى مى كند، ولى البته ياد كردن خدا از بندگان مى تواند به عنوان يك نتيجۀ مستقيم براى ياد بندگان از خدا باشد. به اين صورت، تضاد ميان دو معنى برطرف مى شود.
در حديثى از «معاذ بن جبل» چنين آمده است: «هيچ يك از اعمال آدمى براى نجات او از عذاب الهى برتر از ذكر اللّه نيست» از او پرسيدند: حتى جهاد در راه خدا؟ گفت: «آرى، زيرا خداوند مى فرمايد: «و لذكر اللّه اكبر».
ظاهر اين است كه معاذبن جبل اين سخن را از كلام پيامبر صلى الله عليه و آله استفاده كرده، زيرا خود او نقل مى كند كه از آن حضرت پرسيدم: كدام عمل از همۀ اعمال برتر است؟ فرمود: ان تموت و لسانك رطب من ذكر اللّه عزوجل:
«اينكه هنگام مردن، زبان تو به ذكر خداوند بزرگ مشغول باشد».
و از آنجا كه نيات انسان ها و ميزان حضور قلب آن ها در نماز و ساير عبادات بسيار متفاوت است، در پايان آيه مى فرمايد: «و خدا مى داند چه كارهايى را انجام مى دهيد»؛ (وَ اَللّهُ يَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ) . چه اعمالى را كه در پنهان انجام مى دهيد چه در آشكار، چه نياتى را كه در دل داريد و چه سخنانى را كه بر زبان جارى مى كنيد.
ص: 199
گرچه نماز چيزى نيست كه فلسفه اش بر كسى مخفى باشد، ولى با دقّت در متون آيات و روايات اسلامى، ريزه كارى هاى بيشترى در اين زمينه به دست مى آيد:
1. روح، اساس، هدف، پايه، مقدمه، نتيجه و فلسفۀ نماز، همان ياد خداست، همان «ذكر اللّه» است كه در آيۀ فوق به عنوان برترين نتيجه بيان شده است. البته ذكرى كه مقدمۀ فكر، و فكرى كه انگيزۀ عمل باشد، چنان كه در حديثى از امام صادق عليه السلام آمده است كه در تفسير جملۀ «و لذكر اللّه اكبر» فرمود: «ذكر اللّه عندما احل و حرم»: «ياد خدا كردن هنگام انجام حلال و حرام» (يعنى به ياد خدا بيفتد، به سراغ حلال برود و از حرام چشم بپوشد).(1)
2. نماز وسيلۀ شستشو از گناهان، و مغفرت و آمرزش الهى است، چراكه خواه ناخواه نماز انسان را به توبه و اصلاح گذشته دعوت مى كند، لذا در حديثى مى خوانيم: پيامبر صلى الله عليه و آله از ياران خود سؤال كرد: «لَو كانَ عَلى بابِ دَارِ أحَدِكُمْ نَهْرٌ وَ اغْتَسَلَ فِي كُلِّ يَومٍ مِنهُ خَمْسَ مَرّاتٍ أكانَ يَبْقى فِي جَسَدِهِ مِنَ الدَّرَنِ شَيءٌ؟ قُلتُ: لا قال: فَإِنَّ مَثَلَ الصَّلاةِ كَمَثَلِ النَّهْرِ الْجاري كُلَّمَا صَلَّى كَفَّرَتْ ما بَيْنَهُما مِنَ الذُّنُوبِ ؛ اگر بر در خانۀ يكى از شما نهرى از آب صاف و پاكيزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهد، آيا چيزى از آلودگى و كثافت در بدن او مى ماند؟».
در پاسخ عرض كردند: نه. فرمود: «نماز درست همانند اين آب جارى است، هر زمان كه انسان نمازى مى خواند گناهانى كه در ميان دو نماز انجام شده است از ميان مى رود».(2)
ص: 200
بنابراين، جراحاتى كه از گناه بر روح و جان انسان مى نشيند، با مرهم نماز التيام مى يابد و زنگارهايى كه بر قلب مى نشيند زدوده مى شود.
3. نماز سدّى دربرابر گناهان آينده است، چراكه روح ايمان را در انسان تقويت مى كند و نهال تقوا را در دل پرورش مى دهد، و مى دانيم كه «ايمان» و «تقوا» نيرومندترين سدّ دربرابر گناه هستند و اين همان چيزى است كه در آيۀ فوق به عنوان نهى از فحشا و منكر بيان شده است، و همان است كه در احاديث متعددى مى خوانيم: افراد گناهكارى بودند كه شرح حال آن ها را براى پيشوايان اسلام بيان كردند، آن ها فرمودند: «غم مخوريد، نماز آن ها را اصلاح مى كند» و كرد.
4. نماز، غفلت زداست. بزرگ ترين مصيبت براى رهروان راه حق اين است كه هدف آفرينش خود را فراموش كنند و غرق در زندگى مادى و لذايذ زودگذر شوند، اما نماز به حكم اينكه در فواصل مختلف، و در هر شبانه روز پنج بار انجام مى شود، پى درپى به انسان اخطار و هشدار مى دهد، هدف آفرينش او را خاطرنشان مى سازد و موقعيت او را در جهان به او گوشزد مى كند. اين نعمت بزرگى است كه انسان وسيله اى در اختيار داشته باشد كه در هر شبانه روز چند مرتبه به او بيدارباش گويد.
5. نماز خودبينى و كبر را درهم مى شكند، چراكه انسان در هر شبانه روز هفده ركعت و در هر ركعت دو بار دربرابر خدا پيشانى بر خاك مى گذارد، خود را ذرۀ كوچكى دربرابر عظمت او مى بيند، بلكه صفرى دربرابر بى نهايت. پرده هاى غرور و خودخواهى را كنار مى زند و تكبر و برترى جويى را درهم مى كوبد. به همين دليل على عليه السلام در آن حديث معروفى كه فلسفه هاى عبادات اسلامى در آن منعكس شده است، بعد از ايمان، نخستين عبادت را كه نماز است با همين هدف تبيين مى كند، مى فرمايد: «فَرَضَ اللّهُ الايمانَ تَطهيراً مِنَ الشِّرْكِ وَ الصَّلاةَ تَنْزيهاً عَنِ
ص: 201
الْكِبْرِ... ؛ خداوند ايمان را براى پاك سازى انسان ها از شرك، واجب كرده است و نماز را براى پاك سازى از كبر».(1)
6. نماز وسيلۀ پرورش فضايل اخلاق و تكامل معنوى انسان است، چراكه انسان را از جهان محدود ماده و چهار ديوار عالم طبيعت بيرون مى برد، به ملكوت آسمان ها دعوت مى كند و با فرشتگان هم صدا و هم راز مى سازد. شخص نمازگزار خود را بدون نياز به هيچ واسطه اى دربرابر خدا مى بيند و با او به گفتگو برمى خيزد.
تكرار اين عمل در شبانه روز، آن هم با تكيه بر صفات خدا، رحمانيت و رحيميت و عظمت او، به ويژه با كمك گرفتن از سوره هاى مختلف قرآن بعد از حمد كه بهترين دعوت كننده به سوى نيكى ها و پاكى هاست، اثر قابل ملاحظه اى در پرورش فضايل اخلاقى در وجود انسان دارد.
لذا در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم كه دربارۀ فلسفۀ نماز فرمود: «اَلصَّلاةُ قُرْبانُ كُلُّ تَقِىٍّ ؛ نماز وسيلۀ تقرب هر پرهيزكارى به خداست».(2)
7. نماز به ساير اعمال انسان ارزش و روح مى دهد، چراكه روح اخلاص را زنده مى كند، زيرا مجموعه اى است از نيت خالص و گفتار پاك و اعمال خالصانه.
تكرار اين مجموعه در شبانه روز، بذر ساير اعمال نيك را در جان انسان مى پاشد و روح اخلاص را تقويت مى كند. لذا در حديثى معروف مى خوانيم كه اميرمؤمنان على عليه السلام بعد از اين كه فرق مباركش با شمشير ابن ملجم جنايتكار شكافته شد، در وصاياى خود فرمود: «اللّهَ اللّهَ فِي الصَّلاةِ فَإِنَّها عَمُودُ دِينِكُم ؛ خدا را خدا را (در نظر داشته باشيد) دربارۀ نماز، چراكه ستون دين شماست».(3)
ص: 202
مى دانيم كه وقتى عمود خيمه درهم بشكند يا سقوط كند، هر قدر طناب ها و ميخ هاى اطراف محكم باشد اثرى ندارد، همچنين هنگامى كه ارتباط بندگان با خدا از طريق نماز از ميان برود اعمال ديگر اثر خود را از دست خواهد داد. در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «أوَّلُ ما يُحاسِبُ بِهِ الْعَبدُ الصّلاةُ فَإنْ قُبِلَتْ قُبِلَ سائِرُ عَمَلِهِ، وَ إنْ رُدَّتْ رُدَّ عَلَيْهِ سائِرُ عَمَلِهِ ؛ نخستين چيزى كه در قيامت از بندگان محاسبه مى شود نماز است، اگر مقبول افتاد ساير اعمالشان قبول مى شود، و اگر مردود شد ساير اعمال نيز مردود مى شود».(1)
شايد دليل اين سخن اين باشد كه نماز رمز ارتباط خلق و خالق است، اگر صحيح انجام شود قصد قربت و اخلاص كه سبب قبولى ساير اعمال است در او زنده مى گردد، وگرنه بقيۀ اعمال او مشوب و آلوده شده و از درجۀ اعتبار ساقط مى گردد.
8. نماز، قطع نظر از محتواى خود، با توجه به شرايط صحت، به پاك سازى زندگى دعوت مى كند، چراكه مى دانيم مكان نمازگزار، لباس نمازگزار، فرشى كه بر آن نماز مى خواند، آبى كه با آن وضو مى گيرد و غسل مى كند، و محلى كه در آن غسل و وضو انجام مى شود، بايد از هرگونه غصب و تجاوز به حقوق ديگران پاك باشد. كسى كه به تجاوز و ظلم، ربا، غصب، كم فروشى رشوه خوارى و كسب اموال حرام آلوده باشد چگونه مى تواند مقدمات نماز را فراهم سازد؟ بنابراين، تكرار نماز در پنج نوبت در شبانه روز خود دعوتى است به رعايت حقوق ديگران.
9. نماز علاوه بر شرايط صحت، شرايط قبول، يا به تعبير ديگر: شرايط كمال نيز دارد كه رعايت آن ها نيز عامل مؤثر ديگرى براى ترك بسيارى از گناهان است.
ص: 203
در كتب فقهى و منابع حديث، امور زيادى به عنوان موانع قبول شدن نماز ذكر گرديده است، ازجمله شرب خمر؛ در روايات آمده است: «لا تُقْبَلُ صَلاةُ شاربِ الْخَمْرِ أربَعينَ يَوماً إلّاأن يَتُوبَ ؛ نماز شراب خوار تا چهل روز مقبول نخواهد شد مگر اينكه توبه كند».(1)
و در روايات متعددى مى خوانيم: ازجمله كسانى كه نماز آن ها قبول نخواهد شد پيشواى ستمگر است.(2)
و در بعضى از روايات ديگر تصريح شده كه نماز كسى كه زكات نمى پردازد قبول نخواهد شد، و همچنين روايات ديگرى مى گويد: خوردن غذاى حرام يا عجب و خودبينى از موانع قبول نماز است. پيداست كه فراهم كردن اين شرايط قبولى تا چه حدّ سازنده است.
10. نماز، روح انضباط را در انسان تقويت مى كند، چراكه دقيقاً بايد در اوقات معينى برپا شود و تأخير و تقديم آن، هر دو موجب بطلان نماز است. همچنين آداب و احكام ديگر درمورد نيت و قيام و قعود و ركوع و سجود و مانند آن، كه رعايت آن ها پذيرش انضباط را در برنامه هاى زندگى كاملاً آسان مى سازد.
همۀ اين ها فوايدى است كه در نماز، قطع نظر از مسألۀ جماعت وجود دارد و اگر ويژگى جماعت را بر آن بيفزاييم - كه روح نماز همان جماعت است - بركات بى شمار ديگرى دارد كه اينجا جاى شرح آن نيست، به علاوه كه همه از آن كم وبيش آگاهيم.
گفتار خود را در زمينۀ فلسفه و اسرار نماز با حديث جامعى كه از امام على بن موسى الرضا عليه السلام نقل شده پايان مى دهيم:
آن حضرت در پاسخ نامه اى كه در آن دربارۀ فلسفۀ نماز سؤال شده بود چنين
ص: 204
فرمود: علت تشريع نماز اين است كه توجه و اقرار به ربوبيت پروردگار است و مبارزه با شرك و بت پرستى، و قيام در پيشگاه پروردگار در نهايت خضوع و تواضع، و اعتراف به گناهان و تقاضاى بخشش از معاصى گذشته، و نهادن پيشانى بر زمين همه روز براى تعظيم پروردگار.
و نيز هدف اين است كه انسان همواره هشيار و متذكر باشد، گردوغبار فراموشكارى بر دل او ننشيند، مست و مغرور نشود، خاشع و خاضع باشد، و طالب و علاقه مند افزايش مواهب دين و دنيا شود.
علاوه بر اينكه مداومت ذكر خداوند در شب و روز كه در پرتو نماز حاصل مى گردد، سبب مى شود كه انسان مولا و مدبر و خالق خود را فراموش نكند و روح سركشى و طغيانگرى بر او غلبه ننمايد. همين توجه به خداوند و قيام دربرابر او، انسان را از معاصى بازمى دارد و از انواع فساد جلوگيرى مى كند.(1)
پيوندى با خالق و پيوندى با خلق(2)
در آيۀ 31 سورۀ ابراهيم مى خوانيم: (قُلْ لِعِبادِيَ اَلَّذِينَ آمَنُوا يُقِيمُوا اَلصَّلاةَ وَ يُنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خِلالٌ) ؛ «به بندگان من كه ايمان آورده اند بگو: نماز را برپا دارند و از آنچه به آنها روزى داده ايم، پنهان و آشكار، انفاق كنند؛ پيش از آنكه روزى فرا رسد كه نه در آن دادوستدى است، و نه دوستى! (نه با مال مى توانند از كيفر خدا رهايى يابند و نه با پيوندهاى مادى)».
بار ديگر در اين آيات در تنظيم برنامۀ مؤمنان راستين، به مسألۀ «صلوة»
ص: 205
(نماز) و «انفاق» برخورد مى كنيم كه در نظر ابتدايى ممكن است اين سؤال را ايجاد كند كه چگونه از ميان آن همه برنامه هاى عملى اسلام، تنها روى اين دو انگشت گذاشته شده است؟
علتش اين است كه اسلام ابعاد مختلفى دارد كه مى توان آن ها را در سه قسمت خلاصه كرد: رابطۀ انسان با خدا، رابطۀ انسان با خلق خدا، و رابطۀ انسان با خودش، كه قسمت سوم درحقيقت نتيجه اى است براى قسمت اول و دوم، و دو برنامۀ فوق (صلوة و انفاق) هر كدام رمزى است براى ورود به يكى از دو بعد اول و دوم.
نماز مظهرى است براى هرگونه رابطه با خدا، چراكه اين رابطه در نماز از هر عمل ديگرى بهتر مشخص مى شود، و انفاق از آنچه خدا روزى داده با توجه به مفهوم وسيعش كه هرگونه نعمت مادى و معنوى را شامل مى شود رمزى است براى پيوند با خلق. البته با توجه به اينكه سوره اى كه دربارۀ آن بحث مى كنيم «مكى» است و هنگام نزول آن هنوز حكم زكات نازل نشده بود، اين انفاق را نمى توان مربوط به زكات دانست، بلكه معنى وسيعى دارد كه حتى زكات را بعد از نزولش در خود جاى مى دهد. به هر حال، ايمان در صورتى ريشه دار است كه در عمل متجلى شود و انسان را، هم به خدا نزديك كند و هم به بندگانش.
بارها در آيات قرآن مى خوانيم كه مؤمنان راستين انفاق يا صدقاتشان در سرّ و علن، يعنى پنهان و آشكار است، بنابراين علاوه بر بيان انفاق به معنى وسيعش به كيفيت آن نيز توجه داده شده، چراكه گاهى انفاق پنهانى مؤثرتر و آبرومندانه تر است و گاهى اگر آشكارا باشد سبب تشويق ديگران و الگويى براى نشان دادن برنامه هاى اسلامى و بزرگداشتى براى شعائر دين محسوب مى شود. به علاوه مواردى پيش مى آيد كه طرف، از گرفتن انفاق ناراحت مى گردد.
ص: 206
بعضى از مفسران دربارۀ تفاوت ميان اين دو گفته اند: انفاق علنى مربوط به واجبات است، كه معمولاً جنبۀ تظاهر در آن نيست، زيرا انجام وظيفه كردن بر همه لازم است و چيز مخفيانه اى نمى تواند باشد، ولى انفاق هاى مستحبى چون چيزى افزون بر وظيفۀ واجب است ممكن است با تظاهر و ريا همراه شود، ولذا مخفى بودنش بهتر است.
به نظر مى رسد كه اين تفسير جنبۀ كلى ندارد، بلكه درواقع شاخه اى است از تفسير اول.
قيام شبانه براى تلاوت قرآن و نيايش(1)
در قرآن كريم (سورۀ مزمل، آيات يكم تا سوم) مى خوانيم: (يا أَيُّهَا اَلْمُزَّمِّلُ * قُمِ اَللَّيْلَ إِلاّ قَلِيلاً * نِصْفَهُ أَوِ اُنْقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً) ؛ «اى جامه به خود پيچيده! شب را جز كمى به پاخيز! نيمى از (شب) را، يا كمى از آن كم كن».
«قيام» در جملۀ «قم الليل» به معنى برخاستن، درمقابل خوابيدن است، نه فقط روى پا ايستادن تعبيرات مختلفى كه دربارۀ مقدار «شب زنده دارى» در اين آيات آمده، درحقيقت براى بيان «تخيير» است و پيامبر صلى الله عليه و آله را مخير مى كند كه نيمى از شب، يا چيزى كمتر، يا چيزى بيشتر را بيدار بماند و قرآن تلاوت كند. در مرحلۀ اول «تمام شب» را جز مقدار كمى ذكر مى كند، و سپس تخفيف داده و آن را به نيمى از شب مى رساند و بعد كمتر از نيم. بعضى گفته اند:
منظور تخيير ميان «دوسوم» و «نصف» و «يك سوم» شب است، به قرينۀ آيه اى كه در آخر همين سوره خواهد آمد كه مى فرمايد: (إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَيِ اَللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ) .
ص: 207
همچنين از همين آيۀ آخر به خوبى استفاده مى شود كه پيامبر صلى الله عليه و آله در اين قيام شبانه، تنها نبود، بلكه گروهى از مؤمنان نيز در اين برنامۀ خودسازى و تربيتى و آمادگى، همگام و همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بودند و او را به عنوان اسوه و الگويى در اين راه پذيرفته بودند.
اكنون سخن در اين است كه آيا اين قيام و شب زنده دارى در اوايل دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله، بر همگان واجب بوده است يا نه؟
بعضى از مفسران معتقدند كه اين امر واجب بوده، اما مدتى بعد آيۀ آخر سوره اين حكم را نسخ كرده، و فاصلۀ آن حدود يك سال بوده است.
حتى بعضى معتقدند كه اين حكم قبل از تشريع نمازهاى پنج گانه بوده، و پس از تشريع آن ها، اين حكم نسخ شد.
ولى همان طور كه مرحوم «طبرسى» نيز در مجمع البيان آورده، در ظاهر آيات اين سوره چيزى كه دليل بر «نسخ» باشد به چشم نمى خورد، و بهتر اين است كه گفته شود: اين قيام و عبادت، مستحب و سنّت مؤكد بوده و هرگز جنبۀ وجوب نداشته است، جز درمورد شخص پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله كه طبق بعضى از آيات ديگر قرآن، نماز شب بر او واجب بود، و بر مسلمين مستحب. از اين گذشته، آنچه در آيات فوق آمده منحصر به «نماز شب» نيست، چراكه نماز شب نيمى از شب، يا دوثلث از شب و يا حتى يك ثلث از شب را اشغال نمى كند؛ آنچه در آيه مطرح است قيام براى ترتيل قرآن است.
بنابراين در اوايل، اين حكم به صورت مستحب مؤكد بوده، و بعد تخفيف داده شده است، و با توجه به اينكه در آغاز هر كارى، به ويژه در اوايل يك انقلاب بزرگ هميشه توان و نيروى بيشترى لازم است، جاى تعجب نيست كه چنين دستور فوق العاده اى به پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمانان داده شده باشد كه قسمت زيادى از شب را بيدار بمانند و با محتواى اين برنامۀ جديد و تعليمات انقلابى آن آشنا شوند و علاوه بر آگاهى، خود را از نظر روحى براى پياده كردن آن بسازند.
ص: 208
اين آيات بار ديگر اهميت شب زنده دارى و نماز شب و تلاوت قرآن را در آن هنگام كه غافلان در خواب اند گوشزد مى كند و عبادت در شب، به ويژه در سحرگاهان و نزديك طلوع فجر، اثر فوق العاده اى در صفاى روح، تهذيب نفوس، تربيت معنوى انسان، پاكى قلب و بيدارى دل، تقويت ايمان و اراده، و تحكيم پايه هاى تقوا در دل و جان انسان دارد كه حتى با يك مرتبه آزمايش، انسان آثار آن را به روشنى در خود احساس مى كند.
و به همين دليل علاوه بر آيات قرآن، در روايات اسلامى نيز تأكيد فراوانى روى آن شده است، ازجمله در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:
«اِنَّ مِن رَوحِ اللّهِ تَعالى ثَلاثَةٌ: التَّهَجُّدُ بِاللَّيلِ وَ اِفطارُ الصّائِمِ، وَ لِقاءُ الاِخوانِ ؛ سه چيز، از عنايات مخصوص الهى است: عبادت شبانه (نماز شب) و افطار دادن به روزه داران، و ملاقات برادران مسلمان».(1)
و در حديث ديگرى از همان حضرت مى خوانيم كه در تفسير آيۀ (إِنَّ اَلْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ اَلسَّيِّئاتِ) (كارهاى نيك اثر كارهاى بد را از بين مى برد) فرمود: «صَلاةُ اللَّيلِ تَذهَبُ بِذُنُوبِ النَّهَارِ ؛ نماز شب گناهان روز را از بين مى برد».(2)
نماز شب يك عبادت بزرگ روحانى(3)
غوغاى زندگى روزانه از جهات مختلف، توجه انسان را به خود جلب مى كند و فكر او را به وادى هاى گوناگون مى كشاند، به طورى كه جمع كردن حواس و حضور قلب كامل، در روز بسيار مشكل است، اما در دل شب و هنگام سحر
ص: 209
و فرونشستن غوغاى زندگى مادى، و آرامش روح و جسم انسان در پرتو مقدارى خواب، حالت توجه و نشاط خاصى به انسان دست مى دهد كه بى نظير است.
آرى، در اين محيط آرام و دور از هرگونه ريا و تظاهر و خودنمايى و همراه با حضور قلب، حالت توجهى به انسان دست مى دهد كه فوق العاده روح پرور و تكامل آفرين است.
به همين دليل دوستان خدا هميشه از عبادت هاى آخر شب، براى تصفيۀ روح و حيات قلب و تقويت اراده و تكميل اخلاص، نيرو مى گرفته اند.
در آغاز اسلام نيز پيامبر صلى الله عليه و آله با استفاده از همين برنامۀ روحانى مسلمانان را پرورش داد و شخصيت آن ها را آن قدر بالا برد كه گويا آن انسان سابق نيستند، يعنى از آن ها انسان هاى تازه اى آفريد، مصمم، شجاع، باايمان، و بااخلاص و شايد «مقام محمود» كه در آيات فوق به عنوان نتيجۀ نافلۀ شب آمده است، اشاره به همين حقيقت نيز باشد.
بررسى رواياتى كه در منابع اسلامى دربارۀ فضيلت نماز شب وارد شده نيز روشنگر همين حقيقت است، به عنوان نمونه:
1. پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «خَيرُكُم مَن أطابَ الكَلامَ وَ أطعَمَ الطَّعامَ وَ صَلّى بِالليلِ وَالنّاسُ نِيامٌ ؛ بهترين شما كسانى هستند كه در سخن گفتن مؤدب اند، گرسنگان را سير مى كنند و شب در آن هنگام كه مردم خواب اند نماز مى خوانند».(1)
2. اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: «قِيامُ الليلِ مَصَحَّةٌ لِلبَدَنِ وَ مَرضاةٌ لِلرَّبِّ: عَزَّ وَجَلَّ وَ تَعَرُّضٌ لِلرَّحمَةِ وَ تَمَسُّكٌ بِأخلاقِ النَّبيّينِ ؛ قيام شب موجب صحت جسم و خشنودى پروردگار و قرار گرفتن در معرض رحمت او و تمسك به اخلاق پيامبران است».(2)
ص: 210
3. امام صادق عليه السلام به يكى از يارانش فرمود: «لا تَدَع قِيامَ الليلِ فَإنَّ المَغبونَ مَن حُرِمَ قِيامَ الليلِ ؛ دست از قيام شب برمدار! مغبون كسى است كه از قيام و عبادت شب محروم شود».(1)
4. رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «مَن صَلّى بِالليلِ حَسُنَ وَجهُهُ بِالنَّهارِ ؛ كسى كه نماز شب بخواند صورتش (و سيرتش) در روز نيكو خواهد بود».(2)
حتى در بعضى از روايات مى خوانيم كه اين عبادت به قدرى اهميت دارد كه جز پاكان و نيكان موفق به انجام آن نمى شوند!
5. مردى نزد على اميرمؤمنان عليه السلام رفت و عرض كرد: من از نماز شب محروم شدم. على عليه السلام فرمود: «أنتَ رَجُلٌ قَد قَيَّدَتكَ ذُنوبُكَ ؛ تو كسى هستى كه گناهانت تو را به بند كشيده است».(3)
6. در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «إنَّ الرَّجُلَ لَيَكذِبُ الكَذِبَةَ وَ يُحرَمُ بِها صَلاةَ الليلِ فَإذا حُرِمَ بِها صَلاةَ الليلِ حُرِمَ بِها الرِّزقَ ؛ انسان گاهى دروغ مى گويد و سبب محروميتش از نماز شب مى شود، هنگامى كه از نماز شب محروم شد از روزى (و مواهب مادى و معنوى) نيز محروم مى گردد».(4)
7. با اينكه مى دانيم كسى همچون على عليه السلام هرگز نماز شب را ترك نمى كرد، اما اهميّت موضوع به حدى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در وصايايش به او فرمود: «اوصيكَ في نَفسِكَ بِخِصالٍ - فَاحفَظها - ثُمَّ قالَ اللّهُمَّ أعِنهُ... وَ عَلَيكَ بِصَلاةِ الليلِ وَ عَلَيكَ بِصَلاةِ الليلِ وَ عَلَيكَ بِصَلاةِ الليلِ! ؛ تو را به امورى سفارش مى كنم، همه را حفظ كن!
ص: 211
سپس فرمود: خداوندا! او را بر انجام اين وظايف يارى فرما!... تا آنجا كه فرمود:
بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب بر تو باد به نماز شب!».(1)
8. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به جبرئيل فرمود: مرا پنده ده! جبرئيل گفت: «يا مُحَمَّدُ عِش ما شِئتَ فَإنَّكَ مَيِّتٌ وَ أحبِب مَن شِئتَ فَإنَّكَ مُفارِقُهُ وَاعمَل ما شِئتَ فَإنَّكَ مُلاقيهِ، وَاعلَم أنَّ شَرَفَ المؤمِنِ صَلاتُهُ بِالليلِ وَ عِزُّهُ كَفُّهُ عَن أعراضِ النّاسِ ؛ اى محمد! هرچه مى خواهى عمر كن، اما بدان كه سرانجام خواهى مرد، و به هرچه مى خواهى دل ببند، اما بدان كه سرانجام از آن جدا خواهى شد، و هر عملى مى خواهى انجام ده، ولى بدان سرانجام، عملت را خواهى ديد، و نيز بدان كه شرف مؤمن نماز شب اوست، و عزتش خوددارى از ريختن آبروى مردم است».(2)
اين اندرزهاى ملكوتى جبرئيل كه همه حساب شده است نشان مى دهد كه نماز شب آن چنان شخصيت و تربيت و روحانيت و ايمانى به انسان مى دهد كه مايۀ شرف و آبروى اوست همان گونه كه ترك مزاحمت نسبت به مردم، سبب عزت خواهد شد.
9. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «ثَلاثَةٌ هُنَّ فَخرُ المؤمِنِ وَ زينَتُهُ في الدُّنيا وَ الآخِرَةِ: الصَّلاةُ في آخِرِ الليلِ وَ يَأسُهُ مِمّا في أيدي النّاسِ وَ وَلايَةُ الإمامِ مِن آلِ مُحَمَّدٍ ؛ سه چيز است كه افتخار مؤمن و زينت او در دنيا و آخرت است: نماز در آخر شب، بى اعتنايى به آنچه در دست مردم است، و ولايت امام از اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله».(3)
10. از همان امام عليه السلام نقل شده كه فرمود: هر كار نيكى كه انسان باايمان انجام مى دهد پاداشش در قرآن باصراحت آمده، جز نماز شب كه خداوند به سبب اهميت فوق العاده اش آن را با صراحت بيان نفرموده، همين قدر فرموده است كه
ص: 212
«تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ اَلْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ * فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ ؛ آن ها شب هنگام از بسترها برمى خيزند و پروردگارشان را با بيم و اميد مى خوانند و از آنچه به آن ها روزى داده ايم انفاق مى كنند، اما هيچ كس نمى داند خداوند چه پاداش هايى كه موجب روشنى چشم ها مى شود دربرابر اعمالشان قرار داده است!».(1)
البته نماز شب آداب فراوانى دارد، ولى بد نيست ساده ترين صورت آن را در اينجا بياوريم تا عاشقان اين عمل روحانى بتوانند بهرۀ بيشتر گيرند: نماز شب به صورت كاملاً ساده يازده ركعت است كه به ترتيب زير به سه بخش تقسيم مى شود:
الف) چهار نماز دو ركعتى كه نامش نافلۀ شب است؛
ب) يك نماز دو ركعتى كه نامش نافلۀ «شفع» است؛
ج) يك نماز يك ركعتى كه نامش نافلۀ «وتر» است. روش خواندن اين نمازها درست همانند نماز صبح مى باشد، ولى اذان و اقامه ندارند و قنوت وتر هرچه طولانى تر شود بهتر است.
نماز و اصلاح جامعۀ انسانى(2)
در آيۀ 170 سورۀ اعراف آمده است: (وَ اَلَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتابِ وَ أَقامُوا اَلصَّلاةَ إِنّا لا نُضِيعُ أَجْرَ اَلْمُصْلِحِينَ) ؛ «و آنها كه به كتاب (خدا) تمسّك جويند و نماز را برپا دارند، (پاداش بزرگى خواهند داشت؛ زيرا) ما پاداش مصلحان را ضايع نخواهيم كرد».
ص: 213
اين گونه آيات به خوبى نشان مى دهد كه اصلاح واقعى در روى زمين بدون تمسك به كتب آسمانى و فرمان هاى الهى امكان پذير نيست، و اين تعبير بار ديگر اين حقيقت را تأييد مى كند كه دين و مذهب فقط برنامه اى مربوط به جهان ماوراى طبيعت و يا سراى آخرت نيست، بلكه آيينى است در متن زندگى انسان ها، و در راه حفظ منافع تمام افراد بشر و اجراى اصول عدالت و صلح و رفاه و آسايش، و هر مفهوم ديگرى كه در معنى وسيع اصلاح جمع است.
و اينكه مى بينيم از ميان فرمان هاى خدا، روى «نماز» تكيه شده به اين دليل است كه نماز واقعى پيوند انسان را با خدا چنان محكم مى كند كه انسان او را دربرابر هر كار و هر برنامه اى حاضر و ناظر مى بيند و مراقب اعمال خويش، و اين همان است كه در آيات ديگر از آن تعبير به تأثير نماز در دعوت به امر به معروف و نهى از منكر شده است، و ارتباط اين موضوع با اصلاح جامعۀ انسانى روشن تر از آن است كه نياز به بيان داشته باشد.
اثر فوق العادۀ نماز در تقويت روحى مجاهدان(1)
در آيات 238 و 239 سورۀ بقره مى خوانيم: (حافِظُوا عَلَى اَلصَّلَواتِ وَ اَلصَّلاةِ اَلْوُسْطى وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتِينَ * فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُكْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اَللّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ) ؛ «در انجام (به موقع و كامل) همۀ نمازها، (به خصوص) نماز وسطى [نماز ظهر] كوشا باشيد! و از روى خضوع و اطاعت، براى خدا به پاخيزيد! و اگر (به خاطر جنگ، يا خطر ديگرى) بترسيد، (نماز را) در حال پياده يا سواره انجام دهيد! اما هنگامى كه امنيت خود را بازيافتيد، خدا را ياد كنيد! [نماز را به صورت معمول بخوانيد] همان گونه كه خداوند، چيزهايى را كه نمى دانستيد، به شما تعليم داد».
ص: 214
در اين آيه تأكيد شده است كه حتى در سخت ترين شرايط، مانند صحنۀ جنگ نبايد نماز را ترك كنيد با اين تفاوت كه اگر در معرض خطر قرار گرفته باشيد، بسيارى از شرايط نماز، همچون رو به قبله بودن، و انجام ركوع و سجود به طور متعارف، و امثال آن ساقط مى شود، و مى توانيد ركوع و سجود را با اشاره به جا آوريد.
چنان كه نقل شده است كه اميرمؤمنان عليه السلام در بعضى از جنگ ها دستور مى داد كه هنگام جنگ با اشاره نماز بخوانند(1) و نيز در حديث ديگرى وارد شده است: «اَنَّ النَّبِىَّ صلى الله عليه و آله صَلّى يَومَ الأحزابِ إيماءً ؛ پيغمبر صلى الله عليه و آله در جنگ احزاب با اشاره نماز خواند».
و نيز امام كاظم عليه السلام در پاسخ اين سؤال كه اگر شخصى گرفتار حيوان درنده اى شود و نتواند كوچك ترين حركتى به خود دهد و وقت نماز نيز تنگ شده باشد، چه وظيفه اى دارد؟ فرمود: «با همان وضعى كه دارد بايد نماز بخواند، گرچه پشت به قبله باشد».(2)
اين نماز همان نماز خوف است كه فقها در كتاب هاى فقهى، پيرامون آن به طور مفصل بحث كرده اند. بنابراين آيه مى گويد: بايد برنامۀ نماز و پيوند كانون دل با آفريدگار جهان در همۀ حالات برقرار باشد تا در همه حال با دل بستن به خالق يكتا نقطۀ اتكا و اميدى براى انسان به وجود آيد، و در ميدان جنگ نيز نماز و توجه به خدا فراموش نشود.
ممكن است كسانى تصور كنند كه اصرار و تأكيد دربارۀ نماز تا اين حد، يك نوع سخت گيرى محسوب مى شود و شايد انسان را از وظايف خطيرى كه در چنين لحظاتى براى دفاع از خود دارد غافل سازد.
در حالى كه اين يك اشتباه بزرگ است! معمولاً انسان در اين حالات بيش از
ص: 215
هر چيز به تقويت روحيه نياز دارد و اگر ترس و وحشت و ضعف روحيه بر او غلبه كند شكست او تقريباً قطعى خواهد بود. چه عملى بهتر از نماز و پيوند با خدايى كه فرمانش در تمام جهان هستى نافذ و همه چيز دربرابر ارادۀ او سهل و آسان است، مى تواند روحيۀ سربازان مجاهد يا كسانى را كه با خطرى مواجه شده اند، تقويت كند؟ گذشته از شواهد فراوانى كه در مجاهدات مسلمين صدر اسلام ديده مى شود، در اخبار مربوط به جنگ چهارم مسلمانان با صهيونيست ها نيز كه در رمضان سال 1393 هجرى قمرى روى داد مى خوانيم كه توجه سربازان اسلام به نماز و مبانى اسلام، اثر فوق العاده اى در تقويت روحيۀ آن ها و پيروزى بر دشمن داشت.
(فَاذْكُرُوا اَللّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ) . اين قسمت از آيه خاطرنشان مى سازد كه خواندن نماز به صورت نماز خوف و در حال راه رفتن و سواره، مخصوص حالت ترس و خوف است، اما هنگامى كه امنيت بازگردد و آرامش حاصل شود بايد نماز را به همان صورت عادى خواند.
سپس اضافه مى كند كه خداوند، بسيارى از چيزهايى را كه نمى دانستيد به شما تعليم كرد، ازجمله چگونگى اقامۀ نماز در حالت امن و خوف. روشن است كه شكرانۀ اين تعليم اين است كه بر طبق آن عمل شود. و هر دستورى در جاى خود انجام گردد (فَاذْكُرُوا اَللّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ) .
نخستين ويژگى نمازگزاران اين است كه با درگاه پروردگار متعال ارتباط مستمر دارند و اين ارتباط به وسيلۀ نماز تأمين مى شود، نمازى كه انسان را از فحشا و منكر بازمى دارد، نمازى كه روح و جان انسان را پرورش مى دهد و او را همواره به ياد خدا مى دارد، و اين توجه مستمر مانع از غفلت و غرور، و فرو رفتن در درياى شهوات، و اسارت در چنگال شيطان و هواى نفس مى شود.
بديهى است كه منظور از مداومت بر نماز اين نيست كه هميشه در حال نماز باشند، بلكه منظور اين است كه در اوقات معين، نماز را به جا مى آورند.
اصولاً هر كار خيرى زمانى در انسان اثر مثبت مى گذارد كه تداوم داشته باشد، ولذا در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «اِنَّ أَحَبَّ الأعمالِ اِلَى اللّهِ مادامَ واِن قَلَّ ؛ محبوب ترين اعمال نزد خدا چيزى است كه مداومت داشته باشد، هرچند كم باشد».(1)
قابل توجه اينكه در حديثى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم: «منظور اين است كه هرگاه انسان چيزى از نوافل را بر خود فرض مى كند همواره به آن ادامه دهد».(2)
و در حديث ديگرى از همان امام عليه السلام نقل شده كه فرمود: «اين آيه اشاره به نافله است، و آيۀ (وَ اَلَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ) اشاره به نماز فريضه».(3)
اين تفاوت ممكن است از اينجا باشد كه تعبير «محافظت»، مناسب نمازهاى واجب است كه آن ها را بايد به طور دقيق در وقت هاى معين انجام داد، اما تعبير «تداوم» مناسب نمازهاى مستحب است، چراكه انسان مى تواند گاهى آن ها را انجام دهد و گاهى ترك كند.
ص: 217
روزه(1)
خداوند در آيۀ 183 سورۀ بقره مى فرمايد: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ اَلصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى اَلَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) ؛ «اى افرادى كه ايمان آورده ايد! روزه بر شما مقرر شده، همان گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند مقرر شد؛ تا پرهيزكار شويد».
همان طور كه از اين آيه استفاده مى شود، روزه در رديف عبادات ديگر در اديان بزرگ الهى بوده، چنان كه در آيۀ فوق مى خوانيم: روزه بر شما واجب است همان گونه كه بر امت هاى پيشين واجب بوده است، و اين به خاطر آن است كه با روزه سلاح تقوا را به دست آوريد.
از آنجا كه روزه براى افراد مشكل مى نمايد، خداوند از يك طرف با خطاب «يا ايها الذين امنوا» (اى مؤمنان!) و از طرف ديگر با توجه دادن به اينكه روزه اختصاصى به شما ندارد، بلكه بر پيشينيان نيز لازم بوده، مسلمانان را آمادۀ انجام آن ساخته است.
از امام صادق عليه السلام نقل شده كه مى فرمايد: «لَذَّةُ ما فِى النِّداءِ أَزالَ تَعَبَ الْعِبادَةِ وَالْعَناءِ ؛لذت خطاب (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا) سختى و مشقّت عبادت را از بين مى برد!».
در اينجا لازم است چند نكته مورد توجه قرار گيرد:
از تورات و انجيل فعلى نيز برمى آيد كه روزه در ميان يهود و نصارا بوده
ص: 218
و اقوام و ملل ديگر هنگام مواجه شدن با غم و اندوه روزه مى گرفته اند، چنان كه در «قاموس كتاب مقدس» آمده است:
«روزه به طور كلى در تمام اوقات در ميان هر طايفه و هر ملت و مذهب هنگام ورود اندوه و زحمت غير مترقبه، معمول بوده است».(1)
و نيز از تورات برمى آيد كه موسى عليه السلام چهل روز روزه داشته است چنان كه مى خوانيم: «هنگام برآمدنم به كوه كه لوح هاى سنگى، يعنى لوح هاى عهدى كه خداوند با شما بست را بگيرم آن گاه در كوه چهل روز و چهل شب ماندم، نه نان خوردم و نه آب نوشيدم».(2)
و همچنين يهوديان هنگام توبه و طلب رضايت خداوند روزه مى داشته اند:
«قوم يهود غالباً در موقعى كه فرصت يافته، مى خواستند اظهار عجز و تواضع در حضور خدا نمايند، روزه مى داشتند تا به گناهان خود اعتراف نموده، به واسطۀ روزه و توبه، رضاى حضرت اقدس الهى را تحصيل نمايند».(3)
«روزۀ اعظم با كفاره، محتمل است كه فقط روزه يك روز ساليانه مخصوصى بود كه در ميان طايفۀ يهود مرسوم بود، البته روزه هاى موقتى ديگر نيز از براى يادگارى خرابى اورشليم و غيره مى داشتند».(4)
حضرت مسيح عليه السلام نيز - چنان كه از «انجيل» استفاده مى شود - چهل روز روزه گرفته است: «آنگاه عيسى از قوّت روح به بيابان برده شد تا ابليس او را امتحان نمايد... پس چهل شبانه روز روزه داشته عاقبة الامر گرسنه گرديد».(5)
ص: 219
و نيز برمى آيد كه حواريون پس از عيسى عليه السلام روزه مى داشته اند، چنان كه در انجيل آمده است: «آن ها گفتندش كه چونست تلاميذ يحيى دائم روزه دارند و دعا نمايند، اما شاگردان تو دائم مى خورند و مى آشامند؟.. ولى ايّامى مى آيد كه داماد از پيش آن ها برداشته خواهد شد و در آن ايام روزه خواهند داشت».(1)
باز در قاموس كتاب مقدس آمده است: «بنابراين حيات حواريان و مؤمنين ايام گذشته عمرى مملو از انكار لذات و زحمات بى شمار و روزه دارى بود».(2)
روزه درس مساوات و برابرى ميان افراد اجتماع است، زيرا با انجام اين دستور مذهبى، افراد متمكن، هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درك مى كنند، و هم با صرفه جويى در غذاى شبانه روزى خود مى توانند به كمك آن ها بشتابند.
البته ممكن است با توصيف حال گرسنگان و محرومان، بتوان مردم متمكن را متوجه حال آن ها ساخت، ولى اگر مسأله جنبۀ حسّى و عينى به خود بگيرد، اثر ديگرى دارد. روزه به اين موضوع مهم اجتماعى رنگ حسّى مى دهد و در حديث معروفى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه «هشام بن حكم» علت روزه را پرسيد: امام عليه السلام فرمود: «إِنَّما فَرَضَ اللّهُ الصِّيامَ لِيَسْتَوِىَ بِهِ الْغَنِىُّ وَ الْفَقيرُ ؛ روزه در اسلام واجب شد تا فقرا و اغنيا يكسان و برابر گردند».(3)
در طب امروز و همچنين در طب قديم، اثر معجزه آساى «امساك» در درمان
ص: 220
انواع بيمارى ها به هيچ وجه قابل انكار نيست و كمتر طبيبى است كه در نوشته هاى مشروح خود به اين حقيقت اشاره اى نكرده باشد، زيرا مى دانيم كه عامل بسيارى از بيمارى ها زياده روى در خوردن غذاهاى مختلف است، چون مواد اضافى، جذب نشده و به صورت چربى هاى مزاحم در نقاط مختلف بدن، يا چربى و قند اضافى در خون باقى مى ماند. اين مواد اضافى در لابه لاى عضلات بدن درواقع لجن زارهاى متعفّنى براى پرورش انواع ميكروب هاى بيمارى هاى عفونى است و در اين حال، بهترين راه مبارزه با اين بيمارى ها نابود كردن اين لجنزارها از راه امساك و روزه است.
روزه زباله ها و مواد اضافى و جذب نشدۀ بدن را مى سوزاند و درواقع بدن را «خانه تكانى» مى كند.
به علاوه، يك نوع استراحت قابل ملاحظه براى دستگاه هاى گوارشى و سرويس كردن آن ها فراهم مى سازد، و با توجه به اينكه اين دستگاه ها حساس ترين دستگاه هاى بدن هستند و در تمام سال به طور دائم مشغول كارند اين استراحت براى آن ها نهايت لزوم را دارد. بديهى است كه شخص روزه دار طبق دستور اسلام هنگام افطار و سحر نبايد در غذا افراط و زياده روى كند، تا بتواند از اين اثر بهداشتى نتيجۀ كامل بگيرد.
«الكسى سوفورين» دانشمند روسى مى نويسد:
«درمان از طريق روزه فايدۀ ويژه اى براى درمان كم خونى، ضعف روده ها، التهاب بسيط و مزمن، دمل هاى خارجى و داخلى، سل، اسكليروز، روماتيسم، نقرس، استسقاء، نوراستنى، عرق النساء خراز (ريختگى پوست)، بيمارى هاى چشم، ديابت، بيمارى هاى جلدى، بيمارى هاى كليه، كبد و بيمارى هاى ديگر دارد. معالجه از راه امساك به بيمارى هاى فوق اختصاص ندارد، بلكه بيمارى هايى را نيز كه مربوط به اصول جسم انسان است و با
ص: 221
سلول هاى جسم آميخته شده، همانند: سرطان، سفليس، سل و طاعون شفا مى بخشد!».(1)
پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله در حديث معروفى مى فرمايد: «صوموا تصحّوا»: «روزه بگيريد تا سالم شويد».
و در حديث معروف ديگرى مى فرمايد: «المَعْدَةُ بَيْتُ كُلِّ داءٍ وَالْحَميَةُ رَأس كُلِّ دَواءٍ ؛ معده خانۀ تمام دردهاست و امساك بالاترين داروها».(2)
يكى از فوايد بزرگ روزه، تربيت روح و تقويت اراده و تعديل غرايز انسانى است. روزه دار با گرسنگى و تشنگى و خوددارى از ساير لذايذى كه بايد از آن چشم بپوشد، روح و ارادۀ خويشتن را تقويت مى كند، بر اين اساس، مقصود از روزه، به دست گرفتن زمام نفس سركش و تسلط بر شهوات و هوس هاست. درحقيقت مهم ترين فلسفۀ روزه همين اثر اخلاقى و تربيتى است. انسانى كه هر لحظه تشنه و گرسنه شد آب و غذا در اختيار اوست، همانند درختانى است كه در پناه ديوارهاى باغ بر لب نهرها مى رويند، كه يك روز قطع شدن آب ممكن است باعث پژمردگى يا خشكيدن آن ها شود. اين درختان نازپرورده، كم مقاومت، كم دوام، و بسيار ناپايدارند، اما درختانى كه از لابه لاى صخره هاى سخت مى رويند و نوازشگر شاخه هاى آن ها از همان طفوليت طوفان هاى سخت كوهستان، و محروميت هاى گوناگون است، محكم، بادوام، پرمقاومت و سخت كوش و سخت جان اند. روزه نيز با محدوديت ها و محروميت هاى موقت خود به روح و جسم انسان توان و قدرت و مقاومت و به دنبال آن نور و صفا مى بخشد.
ص: 222
جملۀ (لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) ؛ «باشد كه پرهيزكار شويد» نيز اشاره به همين حقيقت است.
«سياحت» به معناى روزه است(1)
در آيۀ 112 سورۀ توبه مى خوانيم: (اَلتّائِبُونَ اَلْعابِدُونَ اَلْحامِدُونَ اَلسّائِحُونَ...) ؛ «توبه كنندگان و عبادت كنندگان، و سپاس گويان و جهادگران...». (السائحون) يعنى آن ها از يك كانون عبادت و پرستش به كانون ديگرى رفت و آمد دارند.
بنابراين، برنامه هاى خودسازى آنان در پرتو عبادت، در محيط محدودى خلاصه نمى شود و به افق خاصى تعلق ندارد، بلكه همه جا كانون عبوديت پروردگار و خودسازى و تربيت براى آن هاست، و هر كجا درسى در اين زمينه باشد طالب آن اند.
«سائح» در اصل از مادۀ «سيح» و «سياحت» به معنى جريان و استمرار گرفته شده و دربارۀ اينكه منظور از «سائح» در آيۀ فوق چه نوع سياحت و جريان و استمرارى است، ميان مفسران گفتگوست؛ بعضى - همان گونه كه در بالا گفتيم - آن را به معنى سير ميان كانون هاى عبادت گرفته اند. در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «سياحة امتى فى المساجد»: «سياحت امت من در مساجد است».(2)
بعضى ديگر «سائح» را به معنى «صائم» (روزه دار) گرفته اند، زيرا روزه، كارى مستمر در سراسر روز است. در حديث ديگرى مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «إنَّ السّائِحينَ هُمُ الصّائِمُونَ ؛ سائحان روزه داران اند».(3)
ص: 223
بعضى ديگر از مفسران، سياحت را به معنى سير و گردش در روى زمين و مشاهدۀ آثار عظمت خدا و شناخت جوامع بشرى و آشنايى با عادات و رسوم و علوم و دانش هاى اقوام گوناگون كه انديشۀ انسان را زنده و فكر او را پخته مى سازد، دانسته اند. بعضى ديگر از مفسران، سياحت را به معنى سير و حركت به سوى ميدان جهاد و مبارزه با دشمن مى دانند و حديث نبوى معروف را: «إنّ سياحَةَ اُمّتِى الْجِهادُ فِي سبيلِ اللّهِ ؛ سياحت امت من جهاد در راه خداست»(1) شاهد آن گرفته اند.
و سرانجام بعضى آن را به معنى سير عقل و فكر در مسائل مختلف مربوط به جهان هستى، و عوامل سعادت و پيروزى، و اسباب شكست و ناكامى دانسته اند.
ولى باتوجه به اوصافى كه قبل و بعد از آن شمرده شده، معنى اول مناسب تر از همه به نظر مى رسد، هرچند ارادۀ تمام اين معانى از اين كلمه نيز كاملاً ممكن است، زيرا همۀ اين مفاهيم در مفهوم سير و سياحت جمع است.
امتياز ماه رمضان(2)
علت اينكه ماه رمضان براى روزه گرفتن انتخاب شده اين است كه اين ماه بر ساير ماه ها برترى دارد و در آيۀ 185 سورۀ بقره: (شَهْرُ رَمَضانَ اَلَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ اَلْقُرْآنُ هُدىً لِلنّاسِ...) علت برترى آن چنين بيان شده است كه قرآن، كتاب هدايت و راهنماى بشر، كه با دستورات و قوانين خود، روش هاى صحيح را از ناصحيح جدا كرده و دستور سعادت انسان ها را آورده است در اين ماه نازل شده، و در روايات اسلامى نيز چنين آمده است كه همۀ كتاب هاى بزرگ آسمانى (تورات، انجيل، زبور، صحف و قرآن) در اين ماه نازل شده اند.
ص: 224
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «تورات» در ششم ماه مبارك رمضان و «انجيل» در دوازدهم و «زبور» در هجدهم و «قرآن مجيد» در شب قدر نازل شده است.(1)
بنابراين، ماه رمضان ماه نزول كتاب هاى بزرگ آسمانى و ماه تعليم و آموزش بوده است، چراكه تربيت و پرورش بدون تعليم و آموزش صحيح ممكن نيست.
برنامۀ تربيتى روزه نيز بايد با آگاهى هرچه بيشتر و عميق تر از تعليمات آسمانى هماهنگ شود تا جسم و جان آدمى را از آلودگى گناه شستشو دهد.
در آخرين جمعۀ ماه شعبان، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله براى آماده ساختن ياران خود جهت استقبال از اين ماه، خطبه اى خواند و اهميت اين ماه را به آن ها چنين گوشزد نمود:
«اى مردم! ماه خدا با بركت، آمرزش و رحمت به سوى شما روى مى آورد، اين ماه برترين ماه هاست، روزهاى آن برتر از روزهاى ديگر و شب هاى آن بهترين شب هاست و لحظات و ساعات اين ماه بهترين ساعات است.
ماهى است كه به مهمانى خدا دعوت شده ايد و جزء كسانى قرار گرفته ايد كه مورد اكرام خداوندند. نفس هاى شما همچون تسبيح، خوابتان چون عبادت، اعمالتان مقبول، و دعايتان مستجاب است، بنابراين با نيت هاى خالص و دل هاى پاك از خداوند بخواهيد كه به شما براى روزه داشتن و تلاوت قرآن در اين ماه توفيق دهد، زيرا بدبخت كسى است كه از آمرزش الهى در اين ماه بزرگ محروم شود.
با گرسنگى و تشنگى خويش در اين ماه به ياد گرسنگى و تشنگى رستاخيز افتيد، به فقرا و بينوايان خود بخشش كنيد، پيران خويش را گرامى داريد و به خردسالان خود رحمت آوريد، پيوند خويشاوندى را محكم سازيد، زبان هايتان
ص: 225
را از گناه بازداريد، چشمان خويش را از آنچه نگاه كردنش حلال نيست بپوشيد، گوش هاى خويش را از آنچه شنيدنش حرام است برگيريد. به يتيمان مردم شفقت و محبت كنيد تا با يتيمان شما چنين كنند...».(1)
روزۀ سكوت(2)
در آيۀ 26 سورۀ مريم مى خوانيم: (فَكُلِي وَ اِشْرَبِي وَ قَرِّي عَيْناً فَإِمّا تَرَيِنَّ مِنَ اَلْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُكَلِّمَ اَلْيَوْمَ إِنْسِيًّا) ؛ «(از اين غذاى لذيذ) بخور و بنوش و چشمت (به فرزندت) روشن دار! و هرگاه كسى از انسان ها را ديدى، (با اشاره) بگو: من براى خداوند رحمان روزه اى نذر كرده ام؛ بنابراين امروز با هيچ انسانى هيچ سخنى نمى گويم! (و بدان كه اين نوزاد، از تو دفاع خواهد كرد!)».
ظاهر آيۀ فوق نشان مى دهد كه مريم عليها السلام به خاطر مصلحتى مأمور به سكوت بود و به فرمان خدا از سخن گفتن در اين مدت خاص خوددارى مى كرد تا نوزادش عيسى عليه السلام لب به سخن بگشايد و از پاكى او دفاع كند، كه اين از هر جهت مؤثرتر و گيراتر بود.
امّا از تعبير آيه چنين برمى آيد كه نذر سكوت براى آن قوم و جمعيت، كار شناخته شده اى بود، به همين دليل اين كار را بر او ايراد نگرفتند.
ولى اين نوع روزه در اسلام، مشروع نيست.
از امام على بن الحسين عليه السلام در حديثى چنين نقل شده است: «وَصَومُ الصَّمتِ حَرامٌ ؛ روزۀ سكوت حرام است».(3)
ص: 226
ولى البته يكى از آداب روزۀ كامل در اسلام اين است كه انسان روزه دار زبان خود را از آلودگى به گناه و مكروهات حفظ كند، و همچنين چشم خود را از هرگونه آلودگى برگيرد. در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «إنَّ الصَّومَ لَيسَ مِنَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ وَحدَهُ، إنَّ مَريَمَ قالَت إنّي نَذَرتُ لِلرَّحمنِ صَوماً، أي صَمتاً، فَاحفَظوا ألسِنَتَكُم وَ غُضّوا أبصارَكُم وَ لا تَحاسَدوا وَ لا تَنازَعوا ؛ روزه فقط دربارۀ خوردنى و نوشيدنى نيست، مريم گفت: من براى خداوند رحمان روزه اى نذر كرده ام، يعنى سكوت را، بنابراين (هنگامى كه روزه هستيد) زبان خود را حفظ كنيد، ديدگان خود را از آنچه گناه است ببنديد، نسبت به يكديگر حسد نداشته باشيد، و نزاع نكنيد».(1)
دعا و نيايش و اثرات آن(2)
بعضى مى پرسند: دعا و نيايش براى چيست؟ آيا دعا اثر تخديرى ندارد؟ و آيا مردم به جاى اينكه به سراغ فعاليت و كوشش و استفاده از وسايل جهان هستى بروند تنها بايد به دعا قناعت كنند؟ وانگهى آيا دعا كردن فضولى در كار خدا نيست؟ خدا هرچه مصلحت بداند انجام مى دهد، پس چرا ما طبق دلخواه خود هر ساعت از او چيزى درخواست كنيم؟ از همۀ اين ها گذشته، آيا دعا با مقام رضا و تسليم بودن دربرابر خواست هاى خداوند منافات ندارد؟
كسانى كه چنين ايرادهايى را بيان مى كنند از آثار روانى و اجتماعى و تربيتى و معنوى دعا و نيايش غافل اند، زيرا انسان براى تقويت اراده و برطرف كردن ناراحتى ها به تكيه گاهى احتياج دارد. دعا چراغ اميد را در انسان روشن مى سازد.
ص: 227
مردمى كه دعا و نيايش را فراموش كنند با عكس العمل هاى نامطلوب روانى و اجتماعى مواجه خواهند شد، و به تعبير يكى از روانشناسان معروف: «نبود نيايش در ميان ملتى برابر با سقوط آن ملت است. اجتماعى كه احتياج به نيايش را در خود كشته است معمولاً از فساد و زوال مصون نخواهد بود.
البته نبايد اين مطلب را فراموش كرد كه نيايش كردن فقط در هنگام صبح، و همچون يك وحشى رفتار كردن در بقيۀ روز بيهوده است، بايد نيايش را پيوسته انجام داد و در همه حال باتوجه بود، تا اثر عميق خود را در انسان از دست ندهد».(1)
آنان كه براى دعا اثر تخديرى قائل اند معنى دعا را بد فهميده اند، زيرا معنى دعا اين نيست كه از وسايل و علل طبيعى دست بكشيم و به جاى آن دست به دعا برداريم، بلكه مقصود اين است كه بعد از به كار بستن نهايت كوشش خود در استفاده از همۀ وسايل موجود، آنجا كه دست ما كوتاه شد و به بن بست رسيديم به سراغ دعا برويم و با توجه و تكيه بر خداوند روح اميد و حركت را در خود زنده كنيم و از كمك هاى بى دريغ آن مبدأ بزرگ مدد بگيريم.
«بنابراين، دعا مخصوص نارسايى ها و بن بست هاست، نه عاملى به جاى عوامل طبيعى. نيايش در همان حال كه آرامش را پديد آورده است، در فعاليت هاى مغزى انسان يك نوع شگفتى و انبساط باطنى و گاهى روح قهرمانى و دلاورى را تحريك مى كند. نيايش، خصايل خويش را با علامات بسيار مشخص و منحصر به فردى نشان مى دهد، صفاى نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادى درونى، چهرۀ پر از يقين، استعداد هدايت، و نيز استقبال از حوادث، اين هاست كه از وجود يك گنجينۀ پنهان در عمق جسم و روح ما حكايت
ص: 228
مى كند، و تحت اين قدرت حتى مردم عقب مانده و كم استعداد نيز مى توانند نيروى عقلى و اخلاقى خويش را بهتر به كار بندند و از آن بيشتر بهره گيرند، امّا متأسفانه در دنياى ما كسانى كه نيايش را در چهرۀ حقيقى اش بشناسند بسيار كم اند».(1)
از آنچه گفتيم، پاسخ اين ايراد نيز كه مى گويند: دعا برخلاف «رضا و تسليم» است روشن شد، زيرا دعا - همان طور كه در بالا شرح داده شد - نوعى كسب قابليت براى تحصيل سهم بيشتر از فيض بى پايان پروردگار است و به عبارت ديگر: انسان به وسيلۀ دعا توجه و شايستگى بيشترى براى درك فيض خداوند پيدا مى كند. بديهى است كه كوشش براى تكامل و كسب شايستگى بيشتر، عين تسليم بودن دربرابر قوانين آفرينش است، نه چيزى برخلاف آن. از همۀ اين ها گذشته، يك نوع عبادت و خضوع و بندگى است و انسان به وسيلۀ دعا توجه تازه اى به ذات خداوند پيدا مى كند، و همان طور كه همۀ عبادات اثر تربيتى دارد، دعا نيز داراى چنين اثرى خواهد بود، چه به اجابت برسد، چه نرسد.
و اينكه مى گويند: دعا فضولى در كار خداست و خدا هرچه مصلحت باشد مى دهد! توجه ندارند كه مواهب الهى برحسب استعدادها و لياقت ها تقسيم مى شود، هرقدر استعداد و شايستگى بيشتر باشد سهم بيشترى از آن مواهب نصيب انسان مى شود، لذا مى بينيم امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «نزد خداوند مقاماتى است كه بدون دعا به كسى نمى دهند»؛ (إِنَّ عِنْدَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ مَنْزِلَةً لا تَنالُ إلّا بِمَسألَةٍ) .(2)
دانشمندى مى گويد: «هنگامى كه ما نيايش مى كنيم خود را به نيروى پايان ناپذيرى كه تمام كائنات را به هم پيوسته است متصل و مربوط مى كنيم».(3)
ص: 229
و نيز مى گويد: «امروز جديدترين علم، يعنى روانپزشكى همان چيزهايى را تعليم مى دهد كه پيامبران تعليم مى دادند، چرا؟ به اين علت كه پزشكان روانى (روان پزشكان) دريافته اند كه دعا و نماز و داشتن ايمان محكم به دين، نگرانى و تشويش و هيجان و ترس را كه موجب نيم بيشترى از ناراحتى هاى ماست برطرف مى سازد».(1)
بسيارى، از خود مى پرسند: با اين همه تأكيداتى كه درمورد دعا شده، چرا ما دعا مى كنيم، ولى گاهى به اجابت نمى رسد؟
بايد گفت: اتفاقاً اين سؤال كه درحقيقت سؤال مهمى است از پيشوايان بزرگ اسلام نيز شده است و جواب هاى فشرده و كوتاهى داده اند كه هر كدام از حقيقت خاصى حكايت مى كند. با استفاده از اين احاديث مى توان گفت: اجابت دعا شرايطى دارد كه اگر آن ها دست به دست هم دهد، اجابت مسلم خواهد بود:
آمادگى روح و فكر و بى آلايشى قلب، اثر عميقى در اين موضوع دارد، همچنين اوقات خاصى كه شرايط روحى را براى توجه مخصوص به پروردگار آماده تر مى كند، همچون نيمه هاى شب و سحرگاهان، چنان كه در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: خداوند به موسى بن عمران فرمود: «هَبْ لِي مِنْ قَلْبِكَ الْخُشوعَ وَ مِنْ بَدَنِكَ الْخُضُوعَ وَ مِنْ عَيْنَيْكَ الدُّمُوعَ وَ ادعُنِي فِي ظُلَمِ اللَّيْلِ فَإنَّكَ تَجِدُنِي قَرِيباً مُجِيباً؛ در تاريكى شب، با قلبى خاشع، و جسمى متواضع، و چشمى اشكبار مرا بخوان كه مرا نزديك خواهى يافت و دعاى تو را به اجابت مى رسانم».(2)
و نيز «نوف بكالى» مى گويد: «شبى در خدمت على عليه السلام بودم و پاسى از شب
ص: 230
گذشته بود. على عليه السلام بيدار شد، وضو گرفت و مشغول راز و نياز با پروردگار شد، در حالى كه همچون ابر بهار اشك مى ريخت. سپس رو به من كرد و فرمود: اى نوف! خوابى يا بيدار؟ گفتم:
چگونه ممكن است حال شما مرا خواب بگذارد؟ فرمود: داود پيغمبر عليه السلام در چنين موقعى از شب به پاخاست و گفت: «إنَّها سَاعَةٌ لا يَدْعُو فيها عَبْدٌ إلّااسْتُجيبَ لَهُ ؛اين ساعت ساعتى است كه هيچ بندۀ باايمانى خدا را نمى خواند مگر اينكه دعاى او به اجابت مى رسد (جز جمعى از گناهكاران)».(1)
مى دانيم كه دعا و همۀ ديگر اعمال انسان خواه ناخواه نوعى نيروست كه از مواد غذايى سرچشمه مى گيرد، اگر موادغذايى از حرام باشد دعا را به رنگ خود درمى آورد و چنين دعايى شايستۀ قرب پروردگار و اجابت او نخواهد بود، مخصوصاً دراين باره در احاديث اسلامى تأكيد ويژه اى شده است، چنان كه پيغمبر صلى الله عليه و آله در جواب كسى كه گفت: دوست دارم دعايم مستجاب شود، فرمود:
«طَهِّر مَأكَلَكَ وَلا تُدخِل بَطنَكَ الحَرامَ ؛ غذاى خود را پاك كن و از غذاى حرام بپرهيز».(2)
در حديثى نيز از امام صادق عليه السلام نقل شده است: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُستَجابَ دَعْوَتُهُ فَلْيُطَيِّبْ مَكْسَبَهُ ؛ كسى كه دوست مى دارد دعايش مستجاب شود بايد كسب و كارش را از حرام پاك كند».(3)
و در حديث قدسى وارد شده است: «لا يَحْجُبُ عَنِّي دَعْوَةٌ إلّادَعْوَةُ آكِلِ الْحَرامِ ؛ هيچ دعايى از درگاه من محجوب نمى شود جز دعاى حرام خواران».(4)
ص: 231
بسيار مى شود كه انسان چيزى را با اصرار از خداوند مى خواهد و با تمام ذرات وجودش آن را مى طلبد در حالى كه به سود او نيست و نياز واقعى او را تشكيل نمى دهد. خداوند با لطف و محبتى كه به بندگان دارد به نيازهاى واقعى آن ها پاسخ مى دهد نه به نيازهاى كاذب. بسيار ديده شده كه انسان چيزى را با اصرار مى طلبد، اما به آن نمى رسد، سپس خودش مى فهمد كه اگر انجام مى شد چه دردسر بزرگى براى او مى شد!
در آيۀ 60 سورۀ مؤمن مى خوانيم: (وَ قالَ رَبُّكُمُ اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ اَلَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ) ؛ «پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را اجابت كنم.
به يقين كسانى كه از عبادت من تكبّر مى ورزند به زودى با ذلّت وارد دوزخ مى شوند».(1)
از آنجا كه در آيات گذشته تهديداتى نسبت به افراد بى ايمان و متكبر و مغرور آمده بود، در اين آيات آن را با لطف و مهربانى مى آميزد و آغوش رحمتش را به روى توبه كنندگان مى گشايد، نخست مى گويد: «پروردگار شما گفته است كه مرا بخوانيد تا دعاى شما را اجابت كنم».
بسيارى از مفسران دعا و خواندن را در اينجا به همان معنى معروفش تفسير كرده اند. جملۀ «استجب لكم» و همچنين روايات متعددى نيز كه در ذيل اين آيه در زمينۀ دعا و ثواب هاى آن آمده است، شاهد همين معنى است.
در حالى كه بعضى ديگر به پيروى از «ابن عباس»، مفسر معروف، احتمال داده اند كه «دعا» در اينجا به معنى توحيد و عبادت پروردگار است، يعنى «مرا بپرستيد و به وحدانيتم اقرار كنيد»، ولى ظاهر، همان تفسير اول است. به هر حال از آيۀ فوق چند نكته استفاده مى شود:
ص: 232
يك: دعا كردن، محبوب الهى و خواست خود اوست.
دو: بعد از دعا وعدۀ اجابت داده شده، ولى مى دانيم كه اين وعده وعده اى است مشروط، نه مطلق! دعايى به هدف اجابت مى رسد كه شرايط لازم در «دعا» و «دعاكننده» و «مطلبى كه مورد تقاضا» است جمع باشد، و ما اين موضوع را به ضميمۀ فلسفۀ «نيايش و دعا» و «مفهوم واقعى آن» در ذيل آيۀ 186 سورۀ بقره به طور مشروح بيان كرده ايم و نيازى به تكرار نيست.(1)
سه: دعا خود نوعى عبادت است، چراكه در ذيل آيه واژۀ عبادت بر آن اطلاق شده و در ادامۀ آيه نسبت به كسانى كه از دعا كردن ابا دارند تهديد شديدى آمده است؛ مى گويد: «كسانى كه از عبادت من استكبار مى ورزند به زودى با ذلت و خوارى وارد دوزخ مى شوند».
روايات متعددى كه از پيغمبرگرامى اسلام صلى الله عليه و آله و ساير پيشوايان بزرگ عليهم السلام نقل شده، اهميت دعا را كاملاً روشن مى سازد:
1. در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله آمده است: «الدُّعاءُ هُوَ العِبادَةُ ؛ دعا عبادت است».(2)
2. در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: يكى از يارانش سؤال كرد: «ما تَقولُ في رَجُلَينِ دَخَلا المَسجِدَ جَميعاً كانَ أحَدُهُما أكثَرَ صَلاةً، وَالآخَرُ دُعاءً فَأيُّهُما أفضَلُ؟ قالَ كُلٌ حَسَنٌ ؛ چه مى فرمايى دربارۀ دو نفر كه هر دو وارد مسجد شدند، يكى نماز بيشترى به جا آورد، و ديگرى دعاى بيشترى، كدام يك از اين دو افضل اند؟ فرمود: هر دو خوب اند. سؤال كننده دوباره عرض كرد: «قَد عَلِمتُ،
ص: 233
ولكِن أيُّهُما أفضَلُ؟ ؛ مى دانم هر دو خوب اند، ولى كدام يك افضل است؟» امام عليه السلام فرمود: «أكثرَهُما دُعاءً، أمّا تَسمَعُ قَولَ اللّهِ تَعالى: (اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ اَلَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ) ؛ آن كه بيشتر دعا مى كند افضل است، مگر سخن خداوند متعال را نشنيده اى كه مى فرمايد: اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ ...».
سپس افزود: «هِىَ العِبادِةُ الكُبرى ؛ دعا عبادت بزرگ است».(1)
3. در حديث ديگرى از امام باقر عليه السلام نقل شده است: در جواب اين سؤال كه كدام عبادت افضل است، فرمود:
«ما مِن شَىءٍ أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِن أن يُسئَلُ وَ يُطلَبُ مِمّا عِندَهُ، وَ ما أحَدٌ أبغَضُ إلَى اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِمَّن يَستَكبِرُ عَن عِبادَتِهِ، وَ لا يُسئَلُ ما عِندَهُ ؛ چيزى نزد خدا برتر از اين نيست كه از او تقاضا كنند و از آنچه نزد او است بخواهند، و هيچ كس نزد خداوند مبغوض تر و منفورتر از كسانى نيست كه از عبادت او تكبر مى ورزند و از مواهب او تقاضا نمى كنند».(2)
4. در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است: «مقاماتى نزد خداوند است كه راه وصول به آن تنها دعاست: «إِنَّ عِندَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ مَنزِلَةً لا تُنالُ إلّابِمَسأَلَةٍ، وَ لَو أنَّ عَبداً سَدَّ فاهُ وَ لَم يَسئَل لَم يُعطَ شَيئاً، فَاسئَل تُعطَ، إنَّهُ لَيسَ مِن بابٍ يُقرَعُ إلّايُوشَكُ اَن يُفتَحُ لِصاحِبِهِ ؛ نزد خدا مقامى است كه جز با دعا و تقاضا نمى توان به آن رسيد، و اگر بنده اى دهان خود را از دعا فروبندد و چيزى تقاضا نكند چيزى به او داده نخواهد شد، پس از خدا بخواه تا به تو عطا شود، چراكه هر درى را بكوبيد و اصرار كنيد سرانجام گشوده خواهد شد».(3)
ص: 234
5. در بعضى از روايات، دعا كردن حتى از تلاوت قرآن نيز افضل شمرده شده، چنان كه از پيامبر صلى الله عليه و آله و امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمودند: «الدُّعاءُ أفضَلُ مِن قَرائَةِ القُرآنِ» .(1)
در يك تحليل كوتاه مى توان به عمق مفاد اين احاديث رسيد، زيرا دعا: يك:
انسان را به شناخت پروردگار (معرفة اللّه) كه برترى سرمايۀ هر انسان است دعوت مى كند. دو: سبب مى شود كه خود را نيازمند او ببيند و دربرابرش خضوع كند، و از مركب غرور و كبر كه سرچشمۀ انواع بدبختى ها و مجادله در آيات اللّه است فرود آيد، و براى خود دربرابر ذات پاك او موجوديّتى قائل نشود.
سه: دعا سبب مى شود كه انسان نعمت ها را از او ببيند و به او عشق ورزد و از اين راه، رابطۀ عاطفى او با ساحت مقدسش محكم شود.
چهارم: چون خود را نيازمند و مرهون نعمت هاى خدا مى بيند موظف به اطاعت فرمانش مى شمرد. پنج: چون مى داند استجابت اين دعا بى قيد و شرط نيست، بلكه خلوص نيت و صفاى دل و توبه از گناه و برآوردن حاجات نيازمندان و دوستان از شرايط آن است، خودسازى مى كند و در مسير تربيت خويشتن گام برمى دارد. و از سوى ششم، دعا به او اعتماد به نفس مى دهد و از يأس و نوميدى بازمى دارد و به تلاش و كوشش بيشتر دعوت مى كند.
نكتۀ مهمى كه در پايان اين بحث فشرده لازم است يادآورى شود اين است كه طبق روايات اسلامى، دعا مخصوص مواردى است كه تلاش ها و كوشش هاى انسان اثر نبخشد، يا به تعبير ديگر: آنچه انسان در توان دارد انجام دهد، و بقيه را از خدا بخواهد.
بنابراين اگر انسان دعا را جانشين تلاش و كوشش كند به يقين مستجاب نخواهد شد، لذا در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «أربَعَةٌ لا تُستَجابُ لَهُم
ص: 235
دَعوَةٌ: رَجُلٌ جالِسٌ في بَيتِهِ يَقُولُ: أللّهُمَّ ارزُقني، فَيُقالُ لَهُ ألَم آمُرُكَ بِالطَّلَبِ؟ وَ رَجُلٌ كانَت لَهُ امرَاَةٌ فَدَعا عَلَيها، فَيُقالُ لَهُ: ألَم أجعَل أمرَها إلَيكَ؟ وَ رَجُلٌ كانَ لَهُ مالٌ فَأفسَدَهُ، فَيَقُولُ: أللّهُمَّ ارزُقني، فَيُقالُ لَهُ: ألَم آمُرُكَ بِالإقتِصادِ؟ ألَم آمُرُكَ بِالإصلاحِ؟ وَ رَجُلٌ كانَ لَهُ مالٌ فَأدانَهُ بِغَيرِ بَيِّنَةٍ، فَيُقالُ لَهُ: ألَم آمُرُكَ بِالشَّهادَةِ؟! ؛ چهار گروه اند كه دعاى آن ها مستجاب نمى شود:
كسى كه در خانۀ خود نشسته و مى گويد: خداوندا! مرا روزى ده! به او گفته مى شود: آيا به تو دستور تلاش و كوشش ندادم؟
و كسى كه همسرى دارد (كه همواره او را ناراحت مى كند) و او دعا مى كند كه از دستش خلاص شود، به او گفته مى شود: مگر حق طلاق را به تو ندادم؟ و كسى كه اموالى داشته و آن را بيهوده تلف كرده، سپس مى گويد: خداوندا! به من روزى مرحمت كن! به او گفته مى شود: مگر دستور اقتصاد و ميانه روى به تو ندادم؟ مگر دستور اصلاح مال به تو ندادم؟ و كسى كه مالى داشته و بدون شاهد و گواه به ديگرى وام داده، (اما وام گيرنده منكر شده است؛ او دعا مى كند: خداوندا قلبش را نرم كن و وادار به اداى دين فرما) به او گفته مى شود: مگر به تو دستور ندادم هنگام وام دادن شاهد و گواه بگير؟».(1)
روشن است كه در تمام اين موارد انسان تلاش و تدبير لازم را به خرج نداده و گرفتار پيامدهاى آن شده، و دربرابر اين تقصير و كوتاهى و ترك تلاش، دعاى او مستجاب نخواهد شد.
و از اينجا يكى از علل عدم استجابت بسيارى از دعاها روشن مى شود، چراكه گروهى از مردم مى خواهند دست از تلاش لازم بردارند و به دعا پناه برند! چنين دعاهايى مستجاب نمى شود، اين يك سنت الهى است.
ص: 236
البته مستجاب نشدن بعضى از دعاها علل و عوامل ديگرى نيز دارد، ازجمله اينكه بسيار مى شود كه انسان در تشخيص مصالح و مفاسد خود به اشتباه مى افتد، گاه با تمام وجودش چيزى را از خدا مى خواهد كه به هيچ وجه صلاح او نيست، حتى ممكن است خود او بعداً به چنين امرى واقف شود. اين درست به اين مى ماند كه گاهى بيمار يا كودك، غذاهاى رنگينى از پرستاران خود مى طلبد كه اگر به خواستۀ او عمل كنند بيمارى اش افزون مى شود و يا حتى جان او به خطر مى افتد، در اين گونه موارد خداوند رحيم و مهربان دعا را مستجاب نمى كند و براى آخرت او ذخيره مى سازد.
به علاوه، استجابت دعا شرايطى دارد كه در آيات قرآن و روايات اسلامى آمده است و در جلد اول همين تفسير (تفسير نمونه) به طور مشروح دربارۀ آن بحث كرده ايم (سورۀ بقره، آيۀ 186).
در بعضى از روايات، گناهان متعددى به عنوان موانع استجابت دعا ذكر شده، ازجمله: سوء نيت، نفاق، تأخير نماز از وقت، بدزبانى، غذاى حرام، و ترك صدقه و انفاق در راه خدا.(1)
اين سخن را با حديثى پرمعنى از امام صادق عليه السلام پايان مى دهيم:
مرحوم «طبرسى» در احتجاج از آن حضرت چنين نقل مى كند: «إنَّهُ سُئِلَ أَلَيسَ يَقُولُ اللّهُ ادعُونِى أَستَجِب لَكُم؟ وَ قَد نَرَى المُضطَرَّ يَدعُوهُ وَ لا يُجابُ لَهُ، وَالمَظلُومَ يَستَنصِرُهُ عَلى عَدُوِّهِ فَلا يَنصُرُهُ، قالَ وَيحَكِ! ما يَدعُوهُ أحَدٌ إلَّا استَجابَ لَهُ، أمّا الظّالِمُ فَدُعائُهُ مَردُودٌ إلى أن يَتُوبَ، وَ أمّا المُحِقُّ فَإذا دَعا استَجابَ لَهُ وَصَرَفَ عَنهُ البَلاءَ مِن حَيثُ لا يَعلَمُهُ، أوِ ادَّخَرَ لَهُ ثَواباً جَزيلاً لِيَومِ حاجَتِهِ إلَيهِ، وَ إن لَم يَكُنِ الاَمرُ الَّذِى سَئَلَ العَبدُ
ص: 237
خَيراً لَهُ إن أعطاهُ أمسَكَ عَنهُ ؛ از آن حضرت سؤال كردند: آيا خداوند نمى فرمايد دعا كنيد تا براى شما اجابت كنم؟ در حالى كه افراد مضطرى را مى بينيم كه دعا مى كنند و به اجابت نمى رسد و مظلومانى را مى بينيم كه از خدا پيروزى بر دشمن مى طلبند ولى آن ها را يارى نمى كند! امام عليه السلام فرمود: واى بر تو! هيچ كس او را نمى خواند مگر اينكه اجابت مى كند، اما دعاى ظالم مردود است تا توبه كند، و اما صاحب حق هنگامى كه دعا كند اجابت مى فرمايد و بلا را از او برطرف مى سازد، به طورى كه گاهى خود او نمى داند، و يا آن را به صورت ثواب فراوانى براى روز نيازش به آن (روز قيامت) ذخيره مى كند، و از اجابت چيزى كه بندگان تقاضا كنند، ولى مصلحت آن ها نباشد خوددارى مى فرمايد».(1)
و از آنجا كه دعا و تقاضا از خدا فرع بر معرفت خداوند است در آيۀ بعد، از حقايقى سخن مى گويد كه سطح معرفت آدمى را بالا مى برد، و يكى از شرايط دعا را كه اميد به اجابت است افزايش مى دهد؛ مى فرمايد: (اَللّهُ اَلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اَللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ) ؛ «خداوند كسى است كه شب را براى شما آفريد تا در آن بياساييد».
چراكه تاريكى شب، از يك سو سبب تعطيل شدن اجبارى كارهاى روزانه است، و از سوى ديگر، خود تاريكى آرام بخش و سبب استراحت جسم و روح و اعصاب است و نور، مايۀ جنبش و حركت. لذا به دنبال آن مى افزايد: (وَ اَلنَّهارَ مُبْصِراً) ؛ «و روز را بينا و روشنى بخش قرار داد» تا محيط زندگى انسان ها را روشن كند و براى هر گونه فعاليتى آماده سازد.
اگر دعاى شما نبود ارزشى نداشتيد(2)
خداوند در آيۀ 77 سورۀ فرقان مى فرمايد: (قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ فَقَدْ
ص: 238
كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً) ؛ «بگو: پروردگارم براى شما ارزشى قائل نيست اگر دعاى شما نباشد؛ شما (آيات خدا و پيامبران را) تكذيب كرديد، و (اين عمل دامان شما را خواهد گرفت و) از شما جدا نخواهد شد».
اين آيه كه آخرين آيۀ سورۀ فرقان است درحقيقت نتيجه اى است براى تمام سوره، و هم براى بحث هايى كه در زمينۀ اوصاف «عبادالرحمن» در آيات گذشته آمده است. روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله كرده، مى گويد: «بگو:
پروردگار من براى شما ارزشى قائل نيست اگر دعاى شما نباشد»؛ (قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ) .
«يعبأ» از مادۀ «عبأ» (بر وزن عبد) به معنى سنگينى است، بنابراين جملۀ «لا يعبأ» يعنى وزنى قائل نيست، و به تعبير ديگر: اعتنايى نمى كند.
گرچه دربارۀ معنى دعا در اينجا احتمالات زيادى داده شده، ولى ريشۀ همه تقريباً به يك اصل بازمى گردد. بعضى گفته اند: دعا به همان معنى دعا كردن معروف است.
بعضى ديگر آن را به معنى ايمان، و بعضى به معنى عبادت و توحيد، و بعضى به معنى شُكر، و بعضى به معنى خواندن خدا در سختى ها و شدايد، تفسير كرده اند، اما ريشۀ همه اين ها همان ايمان و توجه به پروردگار است.
بنابراين، مفهوم آيه چنين مى شود: آنچه به شما در پيشگاه خدا وزن و ارزش و قيمت مى دهد ايمان و توجه به پروردگار و بندگى اوست.
سپس مى افزايد: «شما آيات پروردگار و پيامبران خدا را تكذيب كرديد و اين تكذيب دامان شما را خواهد گرفت و از شما جدا نخواهد شد».
ممكن است چنين تصور شود كه ميان آغاز و پايان آيه تضادى وجود دارد و يا حداقل ارتباط و انسجام لازم ديده نمى شود، ولى با كمى دقت روشن مى شود كه منظور اصلى اين است كه شما در گذشته آيات خدا و پيامبران او را تكذيب كرديد، اگر به سوى خدا نياييد و راه ايمان و بندگى او را پيش نگيريد هيچ ارزش
ص: 239
و مقامى نزد او نخواهيد داشت و كيفرهاى تكذيب تان بدون شك دامانتان را خواهد گرفت.
ازجمله شواهد روشنى كه اين تفسير را تأييد مى كند حديثى است كه از امام باقر عليه السلام نقل شده است: از آن حضرت سؤال كردند: «كَثرَةُ القَرائَةِ أفضَلُ أو كَثرَةُ الدُّعاءِ؟ ؛ آيا بسيار تلاوت قرآن كردن افضل است، يا بسيار دعا كردن؟»
امام در پاسخ فرمود: «كَثرَةُ الدُّعاءِ أفضَلُ وَ قَرَأَ هذِهِ الآيَةُ ؛ بسيار دعا كردن برتر است» و سپس آيۀ فوق را تلاوت فرمود.(1)
مى دانيم كه در آيات قرآن و روايات اسلامى اهميت زيادى به دعا داده شده كه نمونۀ آن آيۀ فوق بود، ولى ممكن است قبول اين امر براى بعضى در ابتدا سنگين باشد كه دعا كردن كار بسيار آسانى است و از همه كس ساخته است، و يا قدم را از اين فراتر نهند و بگويند: «دعا كار افراد بيچاره است! اين كه اهميتى ندارد!» ولى اشتباه از اينجا ناشى مى شود كه دعا را خالى و برهنه از شرايطش مى نگرند، در حالى كه اگر شرايط خاص دعا در نظر گرفته شود اين حقيقت به وضوح ثابت مى گردد كه دعا وسيلۀ مؤثرى است براى خودسازى، و پيوند نزديكى است ميان انسان و خدا. نخستين شرط دعا، شناخت كسى است كه انسان او را مى خواند.
شرط ديگر شستشوى قلب و دل، و آماده ساختن روح براى تقاضا از اوست، چراكه انسان هنگامى كه به سراغ كسى مى رود بايد آمادگى لقاى او را داشته باشد.
شرط سوم دعا، جلب رضا و خشنودى كسى است كه انسان از او تقاضايى دارد، چراكه بدون آن احتمال تأثير بسيار ناچيز است.
ص: 240
و بالاخره چهارمين شرط استجابت دعا اين است كه انسان تمام قدرت و نيرو و توان خويش را به كار گيرد و حداكثر تلاش و كوشش را انجام دهد و آن گاه دربارۀ ماوراى آن دست به دعا بردارد و قلب را متوجه خالق كند، زيرا در روايات اسلامى با صراحت آمده است: كارى كه انسان خود مى تواند انجام دهد، اگر كوتاهى كند و به دعا متوسل شود دعايش مستجاب نيست!
درنتيجه دعا وسيله اى است هم براى شناخت پروردگار و صفات جمال و جلال او، هم براى توبه از گناه و پاك سازى روح، هم عاملى است براى انجام نيكى ها، و هم سببى است براى جهاد و تلاش و كوشش بيشتر تا آخرين حد توان. به همين دليل تعبيرات مهمى دربارۀ دعا ديده مى شود كه جز با آنچه گفتيم مفهوم نيست، مثلاً در روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «الدُّعاءُ سِلاحُ المؤمِنِ، وَعَمودُ الدِّينِ، وَنورُ السَّماواتِ وَالأرضِ ؛ دعا اسلحۀ مؤمن، و ستون دين و نور آسمان ها و زمين است».(1)
در حديث ديگرى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: «الدُّعاءُ مَفاتيحُ النَّجاحِ، وَ مَقاليدُ الفَلاحِ، وَ خَيرُ الدُّعاءِ ما صَدَرَ عَن صَدرٍ نَقيٍّ وَ قَلبٍ تَقيٍّ ؛ دعا كليد پيروزى و مفتاح رستگارى است و بهترين دعا دعايى است كه از سينۀ پاك و قلب پرهيزكار برخيزد».(2)
و در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «الدُّعاءُ أنفَذُ مِنَ السِّنانِ ؛ دعا نافذتر از نوك نيزه است».(3)
گذشته از همۀ اين ها اصولاً در زندگى انسان حوادثى رخ مى دهد كه از نظر اسباب ظاهرى او را در يأس فرو مى برد. دعا مى تواند دريچه اى باشد به سوى اميد پيروزى، و وسيلۀ مؤثرى براى مبارزه با يأس و نوميدى.
ص: 241
به همين دليل دعا هنگام حوادث سخت و طاقت فرسا به انسان قدرت و نيرو و اميدوارى و آرامش مى بخشد و از نظر روانى اثر غيرقابل انكارى دارد.
آداب دعا كردن(1)
در آيۀ هفتم سورۀ مؤمن مى خوانيم: (... رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اِتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ اَلْجَحِيمِ) ؛ (فرشتگان حامل عرش مى گويند:) «پروردگارا! رحمت و علم تو همه چيز را فراگرفته است. پس كسانى را كه توبه كرده و راه تو را پيروى مى كنند بيامرز و آن ها را از عذاب دوزخ نگاه دار!».
در اين آيات، حاملان عرش الهى راه و رسم دعا را به مؤمنان مى آموزند.
نخست: تمسك به ذيل نام پروردگار (ربنا).
سپس ستودن او به صفات جمال و جلالش و مدد خواستن از مقام رحمت و علم بى پايانش (رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً) .
بعد وارد شدن در دعا، خواستن وسايل به ترتيب اهميت، و قرين كردن با شرايطى كه زمينۀ استجابت را فراهم مى سازد (وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اِتَّبَعُوا سَبِيلَكَ) .
و سرانجام، پايان دادن دعا با ذكر اوصاف جمال و جلال او و توسل مجدد به ذيل رحمتش. جالب توجه اينكه حاملان عرش در اين دعا روى پنج وصف از مهم ترين اوصاف الهى تكيه مى كنند: ربوبيت، رحمت، قدرت، علم و حكمت او.
مطالعۀ آيات قرآن مجيد نشان مى دهد كه «اولياء اللّه» اعم از پيامبران
ص: 242
و فرشتگان و بندگان صالح، هنگام دعا سخن خود را با «ربنا» يا «ربى» شروع مى كردند.
آدم عليه السلام مى گويد: (رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا) ؛ «پروردگارا! من و همسرم به خود ستم كرديم!». نوح عليه السلام عرض مى كند: (رَبِّ اِغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ) ؛ «پروردگارا! من و پدر و مادرم را بيامرز!». ابراهيم عليه السلام مى گويد: (رَبَّنَا اِغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ اَلْحِسابُ) ؛ «پروردگارا! من و پدر و مادرم و همۀ مؤمنان را در روزى كه حساب بر پا مى شود ببخش!».
يوسف عليه السلام مى گويد: (رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ اَلْمُلْكِ) ؛ «پروردگارا! بهره اى از حكومت به من رحمت فرموده اى».
موسى عليه السلام مى گويد: (قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ) ؛ «پروردگارا! به شكرانه نعمتى كه به من دادى، هرگز پشتيبان مجرمان نخواهم بود».
سليمان عليه السلام مى گويد: (قالَ رَبِّ اِغْفِرْ لِي وَ هَبْ لِي مُلْكاً لا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنْتَ اَلْوَهّابُ) ؛ «پروردگارا! مرا ببخش و حكومتى به من عطا كن كه بعد از من سزاوار هيچ كس نباشد!».
عيسى عليه السلام عرض مى كند: (رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ اَلسَّماءِ) ؛ «اى پروردگار ما! از آسمان مائده اى بر ما نازل كن».(1)
پيامبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله عرضه مى دارد: (رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزاتِ اَلشَّياطِينِ) ؛ «پروردگارا! از وسوسه هاى شياطين به تو پناه مى برم!».(2)
و مؤمنان - طبق آيات آخر سورۀ آل عمران - چندين بار اين تعبير را تكرار مى كنند، ازجمله مى گويند: (رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً) ؛ «پروردگارا! اين آسمان ها و زمين پهناور را بيهوده نيافريده اى».
ص: 243
از اين تعبيرات به خوبى استفاده مى شود كه بهترين دعا اين است كه از مسألۀ ربوبيت پروردگار آغاز شود. درست است كه نام مبارك «اللّه» جامع ترين نام خداست، ولى از آنجا كه تقاضا از محضر پرلطف او با مسألۀ ربوبيت تناسب دارد، ربوبيتى كه از ناحيۀ خداوند از نخستين لحظات وجود انسان آغاز مى شود و تا آخر عمر او و بعد از آن ادامه دارد، و انسان را غرق الطاف الهى مى كند، خواندن خداوند به اين نام در آغاز دعاها از هر نام ديگر مناسب تر و شايسته تر است.(1)
تلاش براى معاش، هم رديف جهاد(2)
در آيۀ بيستم سورۀ مزمل آمده است: (... وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي اَلْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اَللّهِ وَ آخَرُونَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اَللّهِ...) ؛ «و گروهى ديگر براى به دست آوردن فضل الهى (و كسب روزى) به سفر مى روند، و گروهى ديگر در راه خدا جهاد مى كنند...».
در آيۀ فوق، تلاش براى زندگى در كنار «جهاد فى سبيل اللّه» قرار داده شده و اين نشان مى دهد كه اسلام براى اين موضوع اهميت زيادى قائل است. چرا چنين نباشد در حالى كه يك ملّت فقير و گرسنه و محتاج به بيگانه، هرگز استقلال و عظمت و سربلندى نخواهد يافت، و اصولاً «جهاد اقتصادى» بخشى از «جهاد با دشمن» است.
در اين زمينه جمله اى از عبداللّه بن مسعود، صحابى معروف نقل شده است كه مى گويد: «أَيُّما رَجُلٍ جَلَبَ شَيئاً اِلى مَدِينَةٍ مِن مَدائِنِ المُسلِمِينَ، صابِراً مُحتَسِباً، فَباعَهُ بِسِعرِ يَومِهِ، كانَ عِندَ اللّهِ بِمَنزِلَةِ الشُّهَداءِ، ثُمَّ قَرَأَ: و آخَرُونَ يَضرِبُونَ فِى الأَرضِ...؛ هر كس متاعى را به يكى از شهرهاى مسلمانان ببرد و زحمات خود را
ص: 244
در اين راه براى خدا محسوب دارد، سپس آن را به قيمت عادلانۀ آن روز بفروشد، در پيشگاه خدا به منزلۀ شهيدان است». سپس اين جمله از آيۀ آخر سورۀ مزمل را به عنوان شاهد تلاوت كرد: (وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي اَلْأَرْضِ) .(1)
اسلام همه را به تلاش دعوت مى كند(2)
در آيۀ 27 سورۀ شورى مى خوانيم: (وَ لَوْ بَسَطَ اَللّهُ اَلرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي اَلْأَرْضِ وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ) ؛ «و اگر خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد، در زمين طغيان و ستم مى كنند؛ ولى به مقدارى كه مى خواهد (و مصلحت مى داند) نازل مى كند، چراكه او نسبت به بندگانش آگاه و بيناست».
مسألۀ «تقسيم روزى» براساس حساب دقيقى است كه پروردگار دربارۀ بندگان دارد «چراكه او نسبت به بندگانش آگاه و بيناست». او پيمانه و ظرفيت وجودى هر كس را مى داند و طبق مصلحت او به او روزى مى دهد، نه چندان مى دهد كه طغيان كنند و نه چندان كه از فقر فريادشان بلند شود. شبيه اين معنى در آيات 6 و 7 سورۀ علق آمده است: (إِنَّ اَلْإِنْسانَ لَيَطْغى * أَنْ رَآهُ اِسْتَغْنى) ؛ «به يقين انسان طغيان مى كند از اين كه خود را بى نياز مى بيند». و به راستى نيز چنين است و مطالعه در حال انسان ها گواه صادق اين واقعيت است كه وقتى دنيا به آن ها روى مى آورد و صاحب زندگى مرفه مى شوند و مسير حوادث بر وفق مراد آن هاست، ديگر خدا را بنده نيستند، به سرعت از او فاصله مى گيرند، در درياى
ص: 245
شهوات غرق مى شوند و آنچه ناگفتنى است آن مى كنند و هرگونه ظلم و ستم و فساد را در زمين گسترش مى دهند.
در تفسير ديگرى از «ابن عباس» درمورد اين آيه مى خوانيم كه منظور از «بغى» در اينجا ظلم و ستم و طغيان نيست، بلكه بغى به معنى طلب است، يعنى اگر خداوند روزى را براى بندگانش گسترده سازد باز طلب بيشتر مى كنند و هرگز سير نخواهند شد! ولى تفسير اول كه بسيارى از مفسران انتخاب كرده اند صحيح تر به نظر مى رسد، چراكه تعبير (وَ يَبْغُونَ فِي اَلْأَرْضِ) بارها در آيات قرآن به معنى فساد و ظلم در زمين آمده است، مانند (فَلَمّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ يَبْغُونَ فِي اَلْأَرْضِ بِغَيْرِ اَلْحَقِّ) ؛(1) و (إِنَّمَا اَلسَّبِيلُ عَلَى اَلَّذِينَ يَظْلِمُونَ اَلنّاسَ وَ يَبْغُونَ فِي اَلْأَرْضِ بِغَيْرِ اَلْحَقِّ) .(2)
درست است كه «بغى» به معنى «طلب» نيز آمده، اما هنگامى كه با «فى الارض» همراه شود به معنى فساد و ظلم در زمين است.
پرسش مهم: آيا مفهوم اين سخن اين نيست كه هرگاه انسان فقير و محروم است نبايد براى وسعت روزى تلاش كند، به احتمال اينكه خدا مصلحت او را در اين دانسته است؟ در پاسخ اين سؤال بايد توجه داشت كه گاهى كمبود روزى به دليل سستى و تنبلى خود انسان است، اين كمبودها و محروميت ها خواست حتمى خداوند نيست، بلكه نتيجۀ اعمال انسان است كه دامن گيرش شده، و اسلام براساس اصل سعى و كوشش كه هم در آيات قرآن منعكس است و هم در سنت پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمۀ هدى عليهم السلام همه را به تلاش و جهاد دعوت كرده است، ولى هرگاه انسان نهايت تلاش خود را به كار گرفت و باز هم درها به روى او بسته شد، بايد بداند كه در اين امر مصلحتى بوده، بى تابى نكند، مأيوس نشود، زبان به كفران نگشايد، به تلاش خود ادامه دهد، و تسليم رضاى الهى نيز باشد.
ص: 246
اين نكته نيز قابل ذكر است كه تعبير «عباده» (بندگانش) هرگز منافاتى با طغيان آن ها در صورت گسترش روزى ندارد، چراكه اين تعبير درمورد بندگان خوب و بد و متوسط الحال، همه به كار مى رود، مانند:
(قُلْ يا عِبادِيَ اَلَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اَللّهِ) ؛ «بگو: اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده ايد! از رحمت خداوند نوميد شويد».
درست است كه خداوند روزى را با حساب نازل مى كند تا بندگان طغيان نكنند، اما چنان نيست كه آن ها را محروم و ممنوع سازد، لذا در آيۀ بعد مى افزايد:
«او كسى است كه باران نافع را بعد از آنكه مردم مأيوس شدند نازل مى كند و دامنۀ رحمت خويش را مى گستراند»؛ (وَ هُوَ اَلَّذِي يُنَزِّلُ اَلْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ يَنْشُرُ رَحْمَتَهُ) . و بايد هم چنين باشد «چراكه او ولى و سرپرستى است شايستۀ ستايش»؛ (وَ هُوَ اَلْوَلِيُّ اَلْحَمِيدُ) .
1. اسباب و سرچشمه هاى روزى(1)
بدون شك، انسان ها از نظر استعدادها و مواهب خداداد با هم متفاوت اند، ولى با اين حال آنچه پايۀ اصلى پيروزى ها را تشكيل مى دهد تلاش و سعى و كوشش آدمى است. كسانى كه سخت كوش ترند، پيروزترند، و كسانى كه تنبل تر و كم تلاش ترند، محروم ترند. به همين دليل، قرآن بهرۀ انسان را متناسب با سعى او مى شمرد و با صراحت مى گويد: (وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى) .(2)
و در اين ميان به كار بستن اصول تقوا و درستكارى و امانت و نظامات و قوانين الهى، و اجراى اصول عدل و داد، اثر فوق العاده عميقى دارد، چنان كه
ص: 247
قرآن مى گويد: (وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ اَلْقُرى آمَنُوا وَ اِتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ اَلسَّماءِ وَ اَلْأَرْضِ) ؛ «اگر اهل شهرها و آبادى ها ايمان مى آوردند و تقوا پيشه مى كردند، به يقين بركات آسمان و زمين را بر آن ها مى گشوديم».(1)
و نيز مى گويد: (وَ مَنْ يَتَّقِ اَللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ) ؛ «و هركس از (مخالفت خدا) بپرهيزد خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى كند و او را از جايى كه گمان ندارد روزى مى دهد».(2)
و نيز به همين دليل، نقش انفاق را در وسعت روزى يادآور شده و مى گويد:
(إِنْ تُقْرِضُوا اَللّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعِفْهُ لَكُمْ) ؛ «اگر به خدا قرض الحسنه دهيد (و در راه او انفاق كنيد) آن را براى شما مضاعف مى گرداند».(3)
شايد نياز به تذكر نداشته باشد كه در زندگى اجتماعى، از ميان رفتن يك فرد يا يك گروه، زيانش متوجه همۀ اجتماع مى شود، و به همين دليل نگهدارى افراد و كمك به آن ها براى كل اجتماع بازده دارد (گذشته از جنبه هاى معنوى و انسانى).
خلاصه اينكه اگر نظام حاكم بر اقتصاد جامعه، نظام تقوا و درستى و پاكى و تعاون و همكارى و انفاق باشد بدون شك چنين جامعه اى نيرومند و سربلند خواهد شد. اما اگر به عكس، نظام استثمار و تقلب و چپاول و تجاوز و فراموش كردن ديگران باشد چنين جامعه اى از نظر اقتصادى نيز عقب مانده خواهد بود و رشتۀ زندگى مادى آن ها نيز متلاشى مى شود.
لذا در روايات اسلامى، به تلاش و كوشش همراه با تقوا براى كسب روزى
ص: 248
اهميت فوق العاده اى داده شده است، تا آنجا كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «لا تَكسَلوا في طَلَبِ مَعايِشِكُم فَإنَّ آباءَنا كانوا يَركُضونَ فيها وَ يَطلُبونَها ؛ در تحصيل روزى تنبلى نكنيد، زيرا پدران ما در اين راه مى دويدند و آن را طلب مى كردند»(1) و نيز در حديث ديگرى از همان امام بزرگوار مى خوانيم: «الكادُّ عَلى عِيالِهِ كَالمُجاهِدِ في سَبيلِ اللَّهِ ؛ كسى كه براى خانوادۀ خود تلاش مى كند، مانند مجاهدان راه خداست».(2) حتى دستور داده شده كه مسلمانان صبح هرچه زودتر از خانه خارج شوند و به دنبال تلاش براى زندگى بروند.(3) و ازجمله كسانى كه دعايشان هرگز به استجابت نمى رسد، كسانى هستند كه تنى سالم دارند، ولى گوشۀ خانه نشسته و تنها براى گشايش روزى دعا مى كنند.
در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه پس چرا در آيات و روايات بسيارى، روزى به دست خدا معرفى شده و تلاش در راه آن مذموم است؟!
در پاسخ به اين سؤال بايد به دو نكته توجه داشت:
1. دقت در منابع اسلامى نشان مى دهد كه آيات و يا رواياتى كه در نگاه سطحى و ابتدايى - چه در اين بحث و چه در بحث هاى ديگر - متضاد به نظر مى رسند، هر كدام به يكى از ابعاد مسأله اى كه داراى بُعدهاى مختلفى است نظر دارند، كه غفلت از اين ابعاد موجب توهم تناقض شده است.
آنجا كه مردم با ولع و حرص هرچه شديدتر به دنبال دنيا و زرق و برق جهان ماده مى روند و براى نيل به آن از هيچ جنايتى فروگذار نمى كنند، دستورات مؤكّد و پشت سرهم وارد مى شود و آن ها را به ناپايدارى دنيا و بى ارزش بودن مال و جاه توجه مى دهد، و در مقابل، آنجا كه گروهى به بهانۀ زهد، دست از كار
ص: 249
و كوشش و تلاش مى كشند، اهميت كار و كوشش به آن ها گوشزد مى شود.
درحقيقت برنامۀ رهبران راستين نيز بايد چنين باشد كه جلوى افراط و تفريطها را به طرز شايسته اى بگيرند.
آيات و رواياتى كه تأكيد مى كند روزى دست خداست و سهم و بهرۀ هر كسى را خدا تعيين كرده، درحقيقت براى پايان دادن به حرص و ولع و دنياپرستى، و فعاليت بى قيد و شرط و بى حد و مرز براى كسب درآمد بيشتر است، نه اينكه هدف آن خاموش كردن شعله هاى گرم و داغ نشاط كار و كوشش براى زندگى آبرومندانه و مستقل و خودكفا باشد.
و با توجه به اين واقعيت، تفسير رواياتى روشن مى شود كه مى گويد: بسيارى از روزى ها هست كه اگر شما نيز به دنبال آن نرويد، به دنبال شما مى آيد.
2. از نظر جهان بينى توحيدى همه چيز به خدا منتهى مى شود و يك خداپرست موحد راستين چيزى را از خود نمى داند، بلكه هر موهبتى به او مى رسد، سرچشمۀ آن را خدا مى بيند و مى گويد: (بِيَدِكَ اَلْخَيْرُ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ) ؛ «همۀ خوبى ها و نيكى ها به دست توست و تو به هر چيزى قادر و توانايى».(1)
بر اين اساس او بايد در هر مورد، به اين حقيقت توجه داشته باشد كه حتى فرآورده هاى سعى و كوشش و فكر و خلاقيت او نيز اگر درست بنگرد، از طرف خداست و اگر يك لحظه نظر لطف او برگرفته شود همۀ اين ها خاموش مى گردد.
چنين انسانى هنگامى كه بر مركب سوار مى شود (سُبْحانَ اَلَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا) مى گويد (منزه است خداوندى كه اين را مسخر ما ساخت)، هنگامى كه به نعمتى برسد، سرود توحيد را سرمى دهد و مى گويد: «وَ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنْكَ ؛ هر نعمتى داريم از توست اى خدا!»(2) و حتى هنگامى كه يك گام مهم اصلاحى همچون
ص: 250
پيامبران در مسير نجات انسان ها برمى دارد، مى گويد: (وَ ما تَوْفِيقِي إِلاّ بِاللّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ) ؛ «موفقيت من تنها از ناحيۀ خداست، بر او توكل كردم و به سوى او بازمى گردم».(1)
ولى آنچه مسلّم است اين است كه در كنار همۀ اين بحث ها، اساس و پايۀ كسب روزى، تلاش و فعاليت صحيح و مثبت و سازنده و دور از هرگونه افراط و تفريط است، و روزى هايى كه بدون تلاش به انسان مى رسد، جنبۀ فرعى دارد نه اساسى، و شايد به همين دليل، على عليه السلام در كلمات قصارش در درجۀ اول، روزى هايى را ذكر مى كند كه انسان به دنبال آن مى رود، سپس روزى هايى كه به دنبال انسان مى آيد: «يَابنَ آدَمَ، الرِّزقُ رِزقانِ رِزقٌ تَطلُبُهُ وَ رِزقٌ يَطلُبُكَ ؛ اى فرزند آدم! روزى دو گونه است: يكى آن روزى اى كه تو به دنبال آن مى روى، و ديگرى روزى اى كه به دنبال تو مى آيد».(2)
در آيات 70 تا 72 سورۀ نحل، به تنگ نظرى و بخل بسيارى از انسان ها اشاره شده كه حاضر نيستند از مواهب بيشترى كه در اختيار دارند به زيردستان خود ببخشند (مگر كسانى كه در مكتب تربيتى انبيا و رهبران الهى پرورش يافته اند).
در ذيل همين آيات در رواياتى بر «مساوات و مواسات» تأكيد شده است، از جمله در تفسير على بن ابراهيم در ذيل آيات فوق مى خوانيم: «لا يَجوزُ لِلرَّجُلِ أن يَخُصَّ نَفسَهُ بِشَىءٍ مِنَ المأكولِ دونَ عِيالِهِ ؛ براى انسان سزاوار نيست كه در خانه غذاى اختصاصى داشته باشد و از چيزى بخورد كه خانوادۀ او نمى خورد».(3)
ص: 251
و نيز از ابوذر نقل شده كه مى گويد: از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: «اِنَّما هُم إخوانُكُم فَاكسوهُم مِمّا تَكسونَ، وَ أطعِموهُم مِمّا تُطعِمونَ، فَما رُؤِىَ عَبدُهُ بَعدَ ذلِكَ اِلّا وَرِدائُهُ رِدائُهُ، وَ اِزارُهُ اِزارُهُ، مِن غَيرِ تَفاوتٍ ؛ زيردستان شما برادران شما هستند، از آنچه مى پوشيد به آن ها بپوشانيد و از آنچه مى خوريد به آن ها اطعام كنيد». ابوذر بعد از اين توصيۀ پيامبر صلى الله عليه و آله كارى مى كرد كه ردا و لباس زيردستانش با خودش كمترين تفاوتى نداشته باشد.(1)
از روايات فوق و همچنين از خود آيه كه مى گويد: (فَهُمْ فِيهِ سَواءٌ) استفاده مى شود كه اسلام توصيه مى كند همۀ مسلمانان به عنوان يك برنامۀ اخلاق اسلامى دربارۀ همۀ اعضاى خانوادۀ خود و كسانى كه در زيردست آن ها قرار دارند، تا جاى ممكن مساوات را رعايت كنند و در محيط خانواده و دربارۀ زيردستان هيچ گونه فضيلت و امتيازى براى خود قائل نشوند.
تقسيم ارزاق و تلاش براى زندگى(2)
در آيۀ ششم سورۀ هود مى خوانيم: (وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي اَلْأَرْضِ إِلاّ عَلَى اَللّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها كُلٌّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ) ؛ «و هيچ جنبنده اى در زمين نيست مگر اينكه روزى او بر خداست! او قرارگاه و محل نقل و انتقالشان را مى داند؛ همۀ اينها در كتاب مبين (لوح محفوظ) ثبت است».
درمورد «رزق» بحث هاى مهمى وجود دارد كه قسمتى از آن را در اينجا از نظر مى گذرانيم:
1. «رزق» در لغت به معنى بخشش مستمر و مداوم است، اعم از اينكه مادى باشد يا معنوى، بنابراين هرگونه بهره اى كه خداوند نصيب بندگان مى كند، مانند
ص: 252
مواد غذايى و مسكن و پوشاك، و يا علم و عقل و فهم و ايمان و اخلاص، به همۀ اين ها رزق گفته مى شود. كسانى كه مفهوم اين كلمه را محدود به جنبه هاى مادى مى كنند، به موارد استعمال آن توجه دقيقى ندارند. قرآن دربارۀ شهيدان راه حق مى گويد: (بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ) ؛ «آن ها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى مى برند»(1)روشن است كه روزى شهيدان، آن هم در جهان برزخ، نعمت هاى مادى نيست، بلكه همان مواهب معنوى است كه حتى تصورش براى ما در اين زندگى مادى مشكل است.
2. تأمين نيازمندى هاى موجودات زنده - و به تعبير ديگر: رزق و روزى آن ها - از جالب ترين مسائلى است كه با گذشت زمان و پيشرفت علم، پرده از روى اسرار آن برداشته مى شود و صحنه هاى شگفت انگيز تازه اى از آن به وسيلۀ علم فاش مى گردد.
در گذشته همۀ دانشمندان در فكر بودند كه اگر در اعماق درياها موجودات زنده اى وجود داشته باشد غذاى آن ها از چه راهى تأمين مى شود؟ زيرا ريشۀ اصلى غذاها به نباتات و گياهان بازمى گردد كه آن ها نيز نيازمند نور آفتاب هستند، و در اعماق بيش از 700 متر هيچ نورى وجود ندارد و يك شب تاريك ابدى بر آن سايه افكنده است. ولى به زودى روشن شد كه نور آفتاب، گياهان ذره بينى را در سطح آب، و در بستر امواج پرورش مى دهد و آن گياهان هنگامى كه مرحلۀ تكاملى خود را پيمودند، همچون ميوۀ رسيده اى، به اعماق دريا فرو مى روند، و سفرۀ نعمت را براى موجودات زندۀ ژرفاى آب فراهم مى سازند.
از سوى ديگر، بسيارند پرندگانى كه از ماهيان دريا تغذيه مى كنند، حتى نوعى شب پره وجود دارد كه در ظلمت شب همچون يك غواص ماهر به اعماق آب فرو مى رود و صيد خود را كه با امواج مخصوص رادارمانندى كه از بينى خود بيرون مى فرستند شناسايى و نشانه گيرى كرده، بيرون مى آورد.
ص: 253
روزىِ بعضى از انواع پرندگان در لابه لاى دندان هاى برخى از حيوانات عظيم الجثّۀ دريا نهفته شده است! اين حيوانات كه پس از تغذيه از حيوانات دريايى دندان هايشان به يك «خلال طبيعى» نياز دارد به ساحل مى آيند و دهانشان را كه بى شباهت به غار نيست باز نگه مى دارند. آن گروه از پرندگان مذكور كه روزى شان در اينجا حواله شده، بدون هيچ گونه وحشت و اضطراب وارد اين «غار» مى شوند و به جستجوى روزى خويش در لابه لاى دندان هاى حيوان غول پيكر مى پردازند؛ هم از اين غذاى آماده شكمى از عزا درمى آورند و هم حيوان را از اين مواد مزاحم راحت مى سازند، و هنگامى كه برنامۀ هر دو پايان پذيرفت و آن ها به خارج پرواز كردند، حيوان با احساس آرامش دهان خود را مى بندد و به اعماق آب فرو مى رود!
راه و روش روزى رساندن خداوند به موجودات مختلف، راستى حيرت انگيز است! از جنينى كه در شكم مادر قرار گرفته و هيچ كس به هيچ وجه در آن ظلمتكدۀ اسرارآميز به او دسترسى ندارد، تا حشرات گوناگونى كه در اعماق تاريك زمين و لانه هاى پرپيچ و خم و در لابه لاى درختان و بر فراز كوه ها و در قعر دره ها زندگى دارند از ديدگان علم او هرگز مخفى و پنهان نيستند و همان گونه كه قرآن مى گويد: خداوند، هم جايگاه و «آدرس اصلى» آن ها را مى داند و هم محل سيار آنان را، و هر جا باشند روزى آنان را به آنان حواله مى كند.
جالب اينكه در آيات فوق، هنگام بحث از روزى خواران، تعبير به «دابه و جنبده» شده است و اين اشارۀ لطيفى به مسألۀ رابطۀ «انرژى» و «حركت» است.
مى دانيم كه هرجا حركتى وجود دارد نيازمند مادۀ انرژى زاست يعنى ماده اى كه منشأ حركت شود، قرآن نيز در آيات مورد بحث مى گويد: خدا به تمام موجودات متحرك روزى مى بخشد!
ص: 254
و اگر حركت را به معنى وسيعش تفسير كنيم گياهان را هم دربرمى گيرد، زيرا آن ها نيز يك حركت بسيار دقيق و ظريف در هنگام «رشد» دارند.
3. آيا «روزى» هر كس از آغاز تا پايان عمر تعيين شده و خواه ناخواه به او مى رسد؟ يا بايد به دنبال آن برود و به گفتۀ شاعر: «شرط عقل است جستن از درها»؟! بعضى از افراد سست و بى حال با تكيه بر تعبيراتى همانند آيۀ فوق، يا رواياتى كه روزى را مقدّر و معين معرفى مى كند فكر مى كنند لزومى ندارد كه انسان براى تهيۀ معاش زياد تلاش كند، چراكه روزى مقدر است و به هر حال به انسان مى رسد، و هيچ دهان بازى بدون روزى نمى ماند!
اين چنين افراد نادان كه شناخت شان دربارۀ دين و مذهب فوق العاده سست و ضعيف است بهانه به دست دشمنان مى دهند كه مذهب عاملى است براى تخدير و ركود اقتصادى و خاموش كردن فعاليت هاى مثبت زندگى، و تن دادن به انواع محروميت ها، با اين بهانه كه اگر فلان موهبت نصيب من نشده حتماً روزى من نبوده، اگر روزى من بود بدون چون و چرا به من مى رسيد! و اين فرصت خوبى به استثمارگران مى دهد كه هرچه بيشتر خلق هاى محروم را بدوشند و آن ها را از ابتدايى ترين وسايل زندگى محروم سازند.
در حالى كه مختصر آشنايى با قرآن و احاديث اسلامى براى پى بردن به اين حقيقت كافى است كه اسلام پايۀ هرگونه بهره گيرى مادى و معنوى انسان را سعى و كوشش و تلاش مى شمرد تا آنجا كه در جملۀ شعارگونه قرآنى (وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى) بهرۀ انسان را منحصر در كوشش و كارش قرار مى دهد. پيشوايان اسلامى براى اينكه سرمشقى به ديگران بدهند در بسيارى از مواقع كار مى كردند، كارهايى سخت و توان فرسا. پيامبران پيشين نيز از اين قانون مستثنا نبودند، از چوپانى گرفته، تا خياطى و زره بافى و كشاورزى، اگر مفهوم تضمين روزى از طرف خدا، نشستن در خانه و انتظار رسيدن روزى باشد، پيامبران
ص: 255
و امامان، كه با مفاهيم دينى از همه آشناتر بودند نبايد اين همه براى روزى تلاش مى كردند.
بنابراين ما نيز مى گوييم كه روزى هر كس مقدر و ثابت است، ولى در عين حال مشروط به تلاش و كوشش مى باشد، و هرگاه اين شرط حاصل نشود مشروط نيز از ميان خواهد رفت. اين درست به آن مى ماند كه مى گوييم «هر كس اجلى دارد و مقدار معينى از عمر». به يقين مفهوم اين سخن اين نيست كه اگر انسان حتى دست به انتحار و خودكشى و يا تغذيه از مواد زيان بخش بزند تا اجل معينى زنده مى ماند، مفهومش اين است كه اين بدن استعداد بقا تا يك مدت قابل ملاحظه اى دارد اما مشروط به اينكه اصول بهداشت را رعايت كند و از موارد خطر بپرهيزد و آنچه را كه سبب مرگ زودرس مى شود از خود دور كند.
نكتۀ مهم اين است كه آيات و روايات مربوط به معين بودن روزى درواقع ترمزى است براى افكار مردم حريص و دنياپرست كه براى تأمين زندگى به هر درى مى زنند و هر ظلم و جنايتى را مرتكب مى شوند، به گمان اينكه اگر چنين نكنند زندگى شان تأمين نمى شود. آيات قرآن و احاديث اسلامى به اين گونه افراد هشدار مى دهد كه بيهوده دست و پا نزنند و از راه نامعقول و نامشروع براى تهيۀ روزى تلاش ننمايند، همين اندازه كه آن ها در طريق مشروع گام بگذارند و تلاش و كوشش كنند، مطمئن باشند خداوند از اين راه همۀ نيازمندى هاى آن ها را تأمين مى كند. خدايى كه آن ها را در ظلمتكدۀ رحم فراموش نكرد، خدايى كه هنگام طفوليت آن ها كه توانايى تغذيه از مواد غذايى اين جهان را نداشتند روزى شان را قبل از تولد به پستان مادر مهربان حواله كرد. خدايى كه هنگام پايان دوران شيرخوارگى در آن حال كه ناتوان بودند، روزى شان را به دست پدر پرمهرى داد كه صبح تا شام تلاش كند و خوشحال باشد كه براى تهيۀ غذاى فرزندانش زحمت مى كشد.
آرى، اين خدا چگونه ممكن است هنگامى كه انسان بزرگ مى شود و توانايى
ص: 256
و قدرت هرگونه كار و فعاليتى پيدا مى كند او را فراموش نمايد؟ آيا عقل و ايمان اجازه مى دهد كه انسان در چنين حالى به گمان اينكه ممكن است روزى اش فراهم نشود در وادى گناه و ظلم و ستم و تجاوز به حقوق ديگران گام بگذارد و حريصانه به غصب حق مستضعفان پردازد؟
البته نمى توان انكار كرد كه بعضى از روزى ها چه انسان به دنبال آن برود، چه نرود، به سراغ او مى آيند. آيا مى توان انكار كرد كه نور آفتاب بدون تلاش ما به خانۀ ما مى تابد و يا باران و هوا بدون كوشش و فعاليت به سراغ ما مى شتابند؟ آيا مى توان انكار كرد كه عقل و هوش و استعدادى كه از روز نخست در وجود ما ذخيره شده به تلاش ما نبوده است؟!
ولى اگر از اين گونه مواهب به اصطلاح بادآورده و يا به تعبير صحيح تر: مواهبى كه بدون تلاش، به لطف خدا، به ما رسيده، با تلاش و كوشش خود به طور صحيحى نگهدارى نكنيم آن ها نيز از دست ما خواهد رفت، و يا بى اثر مى ماند.
ولى به هر حال نكتۀ اساسى اين است كه تمام تعليمات اسلامى به ما مى گويد: براى تأمين زندگى بهتر، چه مادى و چه معنوى، بايد تلاش بيشتر كرد و فرار از كار به گمان مقسوم بودن روزى غلط است.
فايدۀ تلاش و كوشش(1)
كاملاً روشن است كه تلاش و كوشش براى زندگى علاوه بر اينكه تنبلى و سستى و دل مردگى را از انسان ها دور مى سازد و حركت و نشاط مى آفريند، وسيلۀ بسيار خوبى براى اشتغال سالم فكرى و جسمى آن هاست و اگر چنين نبود و همه چيز بى حساب در اختيار انسان قرار داشت معلوم نبود دنيا چه منظره اى پيدا مى كرد؟ يك مشت انسان هاى بيكار، با شكم هاى سير، و بدون هيچ گونه
ص: 257
كنترل، غوغائى به پا مى كردند، چراكه مى دانيم مردم اين جهان همچون انسان هاى بهشتى نيستند كه هرگونه شهوت و خودخواهى و غرور و انحراف از دل و جانشان شسته شده باشد، بلكه انسان هايى هستند با همۀ صفات نيك و بد كه بايد در كورۀ اين جهان قرار گيرند و آب ديده شوند، و چه چيز بهتر از تلاش و حركت و اشتغال سالم مى تواند آنان را آب ديده كند؟
بنابراين، همان گونه كه فقر و نياز، انسان را به انحراف و بدبختى مى كشاند بى نيازى بيش از حد نيز منشأ فساد و تباهى است.
كيفيت كار مهم است نه كميت(1)
از آيات قرآن اين حقيقت به خوبى به دست مى آيد كه اسلام در هيچ موردى روى «زيادى مقدار عمل» تكيه نكرده، بلكه همه جا به «كيفيت عمل» اهميت داده است و براى اخلاص و نيت پاك، ارزش فوق العاده اى قائل شده كه آيۀ 79 سورۀ توبه (اَلَّذِينَ يَلْمِزُونَ اَلْمُطَّوِّعِينَ مِنَ اَلْمُؤْمِنِينَ فِي اَلصَّدَقاتِ وَ اَلَّذِينَ لا يَجِدُونَ إِلاّ جُهْدَهُمْ...) نمونه اى از اين منطق قرآن است.
قرآن براى عمل مختصر كارگر مسلمانى كه شبى را تا صبح نخوابيده و با قلبى پر از عشق به خدا، و اخلاص و احساس مسئوليت دربرابر مشكلات جامعۀ اسلامى، كار كرده و توانسته است با اين بيدار ماندن يك من خرما به سپاه اسلام در لحظات حساس كمك كند، فوق العاده اهميت قائل شده و كسانى را كه اين گونه اعمال به ظاهر كوچك و واقعاً بزرگ را تحقير مى كنند، به شدت توبيخ و تهديد مى كند و مى گويد كه مجازات دردناك در انتظار آن هاست.
از اين موضوع اين حقيقت نيز روشن مى شود كه در يك جامعۀ سالم اسلامى
ص: 258
هنگام بروز مشكلات، همه بايد احساس مسئوليت كنند، نبايد چشم ها تنها به متمكنان دوخته شود، چراكه اسلام متعلق به همه است و همه بايد در حفظ آن از جان و دل بكوشند.
مهم اين است كه هر كس، از مقدار توانايى خود دريغ ندارد، سخن از بسيار و كم نيست، سخن از احساس مسئوليت و اخلاص است.
قابل توجه اينكه در حديثى مى خوانيم كه از پيامبر صلى الله عليه و آله سؤال شد: «اىّ الصدقة افضل»: «كدام صدقه و كمك از همه برتر است؟» پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «جهد المقل» «مقدار توانايى افراد كم درآمد (صدقه اى كه افراد فقير مى دهند)».
هنگامى كه از كار مهمى فراغت مى يابى به مهم ديگرى بپرداز(1)
در آيات هفتم و هشتم سورۀ (أَ لَمْ نَشْرَحْ) مى خوانيم: (فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبْ) ؛ «پس هنگامى كه از كار مهمّى فارغ مى شوى به مهم ديگرى پرداز، و به سوى پروردگارت توجّه كن!».
هرگز بيكار نمان، تلاش و كوشش را كنار مگذار، پيوسته مشغول مجاهده باش و پايان كار مهمى را آغاز كار مهم ديگر قرار ده و در تمام اين احوال به خدا تكيه كن «و به سوى پروردگارت توجه نما». رضايت او را بطلب، خشنودى او را جستجو كن، و به سوى قرب جوارش بشتاب.
مطابق آنچه كه گفته شد، آيه مفهوم گسترده اى دارد كه فراغت از هر كار مهمى، و پرداختن به كار مهم ديگر را شامل مى شود، و جهت گيرى تمام تلاش ها را به سوى پروردگار توصيه مى كند، ولى غالب مفسران معانى محدودى براى آيه ذكر كرده اند كه مى توان هر يك از آن ها را به عنوان مصداقى پذيرفت:
ص: 259
جمعى گفته اند: منظور اين است كه وقتى از نماز واجب فراغت يافتى به دعا بپرداز و از خدا تمنا كن تا هرچه مى خواهى به تو بدهد؛
يا هنگامى كه از فرائض فارغ شدى براى نافلۀ شب برخيز؛
يا هنگامى كه از امور دنيا فارغ شدى به امور آخرت و عبادت و نماز پروردگارت بپرداز؛
يا هنگامى كه از واجبات فراغت پيدا كردى به مستحباتى كه خدا دستور داده توجه كن؛
يا هنگامى كه از جهاد با دشمن فارغ شدى به عبادت برخيز؛
يا هنگامى كه از جهاد با دشمن فارغ شدى به جهاد نفس پرداز؛
يا هنگامى كه از اداى رسالت فارغ شدى به تقاضاهاى شفاعت برخيز.
در روايات متعددى كه دانشمند معروف اهل سنت «حاكم حسكانى» در كتاب شواهد التنزيل نقل كرده، امام صادق عليه السلام فرمود: اين آيه يعنى «هنگامى كه فراغت يافتى، على را به ولايت نصب كن».(1)
قرطبى نيز در تفسير خود از بعضى نقل كرده كه معناى آيه اين است: «هنگامى كه فراغت يافتى امامى را كه جانشين توست نصب كن».(2) البته نام برده خود اين معنى را نپذيرفته است.
با توجه به اينكه در آيۀ شريفه موضوع «فراغت» معنى نشده و «فانصب» از مادۀ «نصب» (بر وزن نسب) به معنى تعب و زحمت است، آيه بيانگر يك اصل كلى و فراگير است و هدف اين است كه پيامبر صلى الله عليه و آله را به عنوان يك الگو و سرمشق، از اشتغال به استراحت بعد از پايان يك امر مهم بازدارد و تلاش مستمر و پيگير را در زندگى به او گوشزد كند. با توجه به اين معنى روشن مى شود
ص: 260
كه تمام تفاسير فوق صحيح است، ولى هر كدام به عنوان مصداقى از اين معنى فراگير و عام است. و چه برنامۀ سازنده و مؤثرى كه رمز پيروزى و تكامل در آن نهفته است! اصولاً بيكار بودن و فراغت كامل مايۀ خستگى، كم شدن نشاط، تنبلى و فرسودگى، و در بسيارى از مواقع، مايۀ فساد و تباهى و انواع گناهان است.
مذمت بيكارى در احاديث اسلامى(1)
در كتاب وسائل الشيعه، ابوابى در مذمت «بيكارى»، «پرخوابى» و «تنبلى» در مسير تحصيل نيازمندى هاى زندگى باز شده است، ازجمله در حديثى كه از اميرمؤمنان عليه السلام در اين ابواب نقل شده، مى خوانيم كه فرمود: «إنّ الْأشياءَ لمّا ازْدَوَجَتْ إزْدَوَجَ الْكَسَلُ وَالْعَجْزُ فَنَتَجا بَيْنَهُمَا الْفَقْرُ ؛ هنگامى كه موجودات در آغاز باهم ازدواج كردند، تنبلى و ناتوانى باهم پيمان زوجيت بستند و از آن ها فرزندى به نام «فقر» متولد شد».(2)
و در حديثى ديگر از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «لا تَكسَلوا في طَلَبِ مَعايِشِكُم فَإنَّ آباءَنا كانوا يَركُضونَ فيها وَ يَطلُبونَها ؛ در طلب روزى و نيازهاى زندگى تنبلى نكنيد، چراكه پدران و نياكان ما به دنبال آن مى دويدند و آن را طلب مى كردند».(3)
در حديث ديگرى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم: «إنّي لَاُبغِضُ الرَّجُلَ أن يَكونَ كَسلاناً عَن أمرِ دُنياهُ، وَ مَن كَسَلَ عَن أمرِ دُنياهُ فَهُوَ عَن أمرِ آخِرَتِهِ أكسَلُ ؛ من مردى را كه در كار دنيايش تنبل باشد مبغوض مى دارم، كسى كه در كار دنيا تنبل باشد (با اينكه ثمره اش به زودى نصيب او مى شود) در كار آخرتش تنبل تر است».(4)
ص: 261
و نيز از امام موسى بن جعفر عليه السلام نقل شده است كه فرمود: «إنَّ اللَّهَ تَعالى لَيُبغِضُ العَبدَ النَّوّامَ، إنَّ اللَّهَ لَيُبغِضُ العَبدَ الفارِغَ ؛ خداوند بندۀ پرخواب را مبغوض مى شمرد، خداوند انسان بى كار را دشمن مى دارد».(1)
اهميت صلۀ رحم در اسلام(2)
در آيۀ 27 سورۀ بقره مى خوانيم: (اَلَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اَللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اَللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي اَلْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ اَلْخاسِرُونَ) ؛ «(همان) كسانى كه پيمان خدا را، پس از محكم ساختن آن، مى شكنند؛ و پيوندهايى را كه خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده، و در روى زمين فساد مى كنند؛ آن ها زيان كاران (واقعى) هستند».
فاسقان از دستور مخصوص خداوند دربارۀ صلۀ رحم (ارتباط با خويشاوندان و انجام وظايف پيوند خويشاوندى) و رسيدگى به خويشاوندان خود سر مى پيچند، اصلاً براى آن ها دستگيرى و كمك به خويشاوند خود مفهومى ندارد و شايد گاهى بگويند: معنى ندارد كه ما زحمت بكشيم و بستگان ما استفاده كنند! آن ها از اسرار اين دستور الهى (صلۀ رحم) بى خبرند.
اسلام دربارۀ صلۀ رحم سفارش فراوان كرده و از قطع رحم (بريدن پيوند خويشاوندى) و دورى نمودن از خويشاوندان و بستگان، به شدت نهى كرده است.
اهميت صلۀ رحم تا آنجاست كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
«صِلَةُ الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّيارَ وَ تَزيدُ فِى الْأَعْمارِ وَ إِنْ كانَ اَهْلُها غَيْرَ اَخْيارٍ ؛ پيوند با خويشاوندان شهرها را آباد مى سازد و بر عمرها مى افزايد، گرچه انجام دهندگان آن از نيكان نباشند».
ص: 262
و از طرفى درمى يابيم كه در صلۀ رحم لازم نيست كمك هاى فراوان باشد، كه افراد از عهدۀ انجام آن برنيايند، بلكه در سخنان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «صِلْ رَحِمَكَ وَلَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ ماءٍ وَ اَفْضَلُ ما يُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ كَفُّ الْأَذى عَنْها ؛ پيوند خويشاوندى خويش را حتى با جرعه اى از آب محكم كن و بهترين راه براى خدمت به آنان اين است كه (لااقل) از تو آزار و مزاحمتى نبينند».
و از طرف ديگر در مى يابيم كه اسلام از قطع پيوند خويشاوندى به شدت نهى كرده است. زشتى و بدى قطع رحم از اينجا به دست مى آيد كه امام سجاد عليه السلام به فرزند خود نصيحت مى كند كه از مصاحبت با پنج طايفه بپرهيزد، يكى از آن پنج گروه كسانى هستند كه قطع رحم كرده اند: «... وَ إِيّاكَ وَ مُصاحَبَةَ الْقاطِعِ لِرَحِمِهِ فَإِنِّى وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فِى كِتابِ اللّهِ ؛ بپرهيز از معاشرت با كسى كه قطع رحم كرده كه قرآن مى گويد: او از رحمت خدا دور است». خداوند در سورۀ محمد صلى الله عليه و آله آيۀ 22 مى فرمايد: (فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي اَلْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ * أُولئِكَ اَلَّذِينَ لَعَنَهُمُ اَللّهُ) ؛ «... شما كه فساد مى كنيد و قطع رحم مى نماييد جزء كسانى هستيد كه از رحمت خدا دورند».
و در سورۀ رعد آيۀ 25 مضمون آيۀ مورد بحث تكرار شده، در آغاز نيز تعبير (أُولئِكَ لَهُمُ اَللَّعْنَةُ...) ؛ «آن ها از رحمت خدا دورند» آمده است.
و در پايان آيۀ مورد بحث، (أُولئِكَ هُمُ اَلْخاسِرُونَ) گفته شده است.
كوتاه سخن اينكه قرآن دربارۀ قاطعان رحم و برهم زنندگان پيوند خويشاوندى چنين تعبيرات شديدى دارد.
در جاى ديگر مى خوانيم كه از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى پرسند:
مبغوض ترين عمل در پيشگاه خداوند كدام است؟
در پاسخ مى فرمايد: «شرك به خدا، مى پرسند: در درجۀ بعد؟ مى فرمايد: «قطع رحم».(1) شايد علت اينكه اسلام بر نگهدارى و حفظ پيوند خويشاوندى پافشارى
ص: 263
زياد كرده، اين باشد كه هميشه براى اصلاح، تقويت، پيشرفت، تكامل و عظمت بخشيدن به يك اجتماع عظيم، از هر نظر كه باشد (اقتصادى، نظامى و يا جنبه هاى معنوى و اخلاقى) از واحدهاى كوچك آن شروع مى كنند. با پيشرفت و تقويت تمام واحدهاى كوچك، اجتماع عظيم، خود به خود اصلاح و داراى عظمت خواهد شد. اسلام براى عظمت مسلمانان از اين روش به نحو كامل ترى بهره بردارى نموده، دستور به تقويت و اصلاح واحدهايى داده كه معمولاً افراد از كمك و اعانت و عظمت بخشيدن به آنان روى گردان نيستند.
زيرا بنيۀ افرادى را تقويت مى كنند كه خونشان در وجود يكديگر در گردش است، از هم فاصله اى ندارند، اعضاى يك خانواده اند، و پيداست كه وقتى اجتماعات كوچك خويشاوندان و بستگان از نظر اقتصادى و جنبه هاى ديگر، آن هم با استقبال خوب، قوىّ و نيرومند شد، اجتماع عظيم آن ها نيز عظمت مى يابد و از نظر اقتصادى قوى خواهد شد. شايد حديثى كه مى گويد: «صلۀ رحم باعث آبادى شهرها مى شود» به همين معنى اشاره داشته باشد.
قرآن قطع رحم را نيز از نشانه هاى افراد فاسق مى داند، زيرا آن ها با داشتن روح نفاق و دورويى، با بستگان و خويشاوندان خود نيز نمى توانند يك دل و يك جان باشند و در عين اينكه دم از دوستى با آن ها و علاقه به آنان مى زنند، به آن ها خيانت كرده و پيوند خود را با آنان قطع مى نمايند.
نقش صلۀ رحم در ازدياد عمر در سخن پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله(1)
يك سلسله عوامل طبيعى در افزايش يا كوتاهى عمر دخالت دارند كه بسيارى از آن ها براى بشر تاكنون شناخته شده است، همانند تغذيۀ صحيح دور از افراط
ص: 264
و تفريط، كار و حركت مداوم، پرهيز از هرگونه مواد مخدر و اعتيادهاى خطرناك و مشروبات الكلى، دورى از هيجانات مداوم، و داشتن ايمان قوى كه بتواند انسان را در ناملايمات زندگى آرامش و قدرت بخشد.
ولى علاوه بر اينها عواملى وجود دارد كه ارتباط ظاهرى آن با طول عمر براى ما چندان روشن نيست، اما در روايات اسلامى روى آن تأكيد شده است. به عنوان نمونه به چند روايت زير توجه فرماييد:
الف) پيغمبر گرامى صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «إنَّ الصَّدَقَةَ وَ صِلَةَ الرَّحِمِ تَعمُرانِ الدِّيارِ، وَ تزيدانِ في الأعمارِ! ؛ انفاق در راه خدا و صلۀ رحم خانه ها را آباد، و عمرها را طولانى مى كند».(1)
ب) در حديث ديگرى از همان بزرگوار آمده است: «مَن سَرَّهُ أن يَبسُطَ في رِزقِهِ وَيُنسى لَهُ في أجَلِهِ فَليَصِل رَحِمَهُ ؛ كسى كه دوست دارد رزقش افزون شود و اجلش به تأخير افتد صلۀ رحم به جا آورد».(2)
ج) درمورد بعضى از معاصى، مانند زنا رواياتى وارد شده كه مى گويد از عمر انسان مى كاهد، ازجمله در حديثى معروف، پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «يا مَعشَرَ المُسلِمينَ إيّاكُم وَالزِّنا فإنَّ فيهِ سِتَّ خِصالٍ: ثَلاثٌ فى الدُّنيا، وَ ثَلاثٌ في الآخِرَةِ، أمّا الَّتي في الدُّنيا فإنَّهُ يَذهَبُ بِالبَهاءِ، وَ يُورِثُ الفَقرَ، وَ يَنقُصُ العُمرَ ؛ اى مسلمانان! از زنا بپرهيزيد كه شش پيامد سوء دارد، سه چيز در دنيا، و سه چيز در آخرت: آن سه چيز كه در دنياست: بها و نورانيت را از انسان مى برد، فقر و تنگدستى به بار مى آورد، و از عمر انسان مى كاهد».(3)
د) امام باقر عليه السلام مى فرمايد: «البِرُّ وَالصَّدَقَةُ السِّرِّ يَنفيانِ الفَقرَ وَ يَزيدانِ في العُمُرِ
ص: 265
وَ يَدفَعانِ سَبعينَ ميتَةَ السَّوءِ ؛ نيكوكارى و انفاق پنهانى فقر را برطرف ساخته، عمر را افزون مى كند و از هفتادگونه مرگ و مير بد جلوگيرى به عمل مى آورد».(1)
دربارۀ بعضى از گناهان ديگر، مانند ظلم، بلكه مطلق گناهان نيز در احاديث اشاراتى آمده است. بعضى از مفسران كه نتوانسته اند ميان «اجل حتمى» و «اجل معلق» تفاوتى بگذارند به اين گونه احاديث حمله كرده و آن را مخالف نصوص قرآنى دانسته اند كه حد عمر انسان را ثابت و لايتغير مى داند.(2)
بدون شك، انسان دو نوع سرآمد و اجل دارد:
يكى سرآمد و اجل حتمى كه پايان استعداد جسم انسان براى بقاست، و با فرارسيدن آن هر چيز به فرمان الهى پايان مى گيرد.
دوم سرآمد و اجل معلق كه با دگرگونى شرايط دگرگون مى شود، براى نمونه:
انسانى دست به انتحار و خودكشى مى زند در حالى كه اگر اين گناه كبيره را انجام نمى داد سال ها زنده مى ماند، يا براثر روى آوردن به مشروبات الكلى و مواد مخدر و شهوت رانى بى حد و حساب توانايى جسمى خود را در مدت كوتاهى از دست مى دهد، در حالى كه اگر اين امور نبود ساليان بسيارى مى توانست عمر كند.
اين ها امورى است كه براى همه قابل درك و تجربه است و احدى نمى تواند آن را انكار كند. در زمينۀ حوادث ناخواسته نيز امورى وجود دارد كه مربوط به اجل معلق است كه آن نيز قابل انكار نمى باشد.
بنابراين اگر در روايات فراوانى آمده است كه انفاق در راه خدا يا صله ى رحم عمر را طولانى و بلاها را برطرف مى سازد درحقيقت ناظر به همين عوامل است،
ص: 266
و اگر ما اين دو نوع اجل و سرآمد عمر را از هم تفكيك نكنيم درك بسيارى از مسائل دربارۀ «قضا و قدر» و «تأثير جهاد و تلاش و كوشش در زندگى انسان ها» ناممكن خواهد شد.
اين بحث را ضمن يك مثال ساده مى توان روشن ساخت: يك اتومبيل نو طبق پيش بينى هاى مختلفى كه در ساختمان آن به كار رفته مى تواند مثلاً بيست سال عمر كند، اما مشروط به اينكه به آن با دقت رسيدگى كنند و مراقبت هاى لازم را به عمل آورند، در اين صورت اجل حتمى اين اتومبيل همان بيست سال است كه از آن فراتر نمى رود.
ولى اگر مراقبت هاى لازم را انجام ندهند يا به دست افراد ناآگاه و لاابالى بسپارند يا بيش از قدرت و ظرفيت از آن كار بكشند و يا هر شرايط نامناسب ديگر، ممكن است عمر بيست سالۀ آن به نصف يا كمتر تنزل پيدا كند. اين همان «اجل معلق» آن است.
آنجا كه پيوندها گسسته مى شود(1)
در آيۀ 46 سورۀ هود آمده است: (قالَ يا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ فَلا تَسْئَلْنِ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ اَلْجاهِلِينَ) ؛ «فرمود: «اى نوح! او از خاندان تو نيست! او عمل غير صالحى است [فرد ناشايسته اى است] پس آنچه را از آن آگاه نيستى از من مخواه! من به تو اندرز مى دهم كه از جاهلان نباشى!».
آيۀ فوق يكى ديگر از عالى ترين درس هاى انسانى و تربيتى را در ضمن بيان سرگذشت نوح عليه السلام منعكس مى كند، درسى كه در مكتب هاى مادى هرگز مفهومى ندارد، اما در يك مكتب الهى و معنوى يك اصل اساسى است.
پيوندهاى مادى (نسب، خويشاوندى، دوستى و رفاقت) در مكتب هاى
ص: 267
آسمانى هميشه تحت الشعاع پيوندهاى معنوى است. در اين مكتب ها، نورچشمى و امتياز خويشاوندى دربرابر پيوند مكتبى و معنوى مفهومى ندارد.
آنجا كه رابطۀ مكتبى وجود دارد، سلمان فارسى دورافتاده كه نه از خاندان پيغمبر صلى الله عليه و آله بود، و نه از قريش و نه حتى از اهل مكه، بلكه اصلاً از نژاد عرب نبود، طبق حديث معروف «سَلمانٌ مِنّا أهْلَ الْبَيْتِ ؛ سلمان از خانوادۀ ماست» جزء خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله محسوب مى شود، ولى فرزند واقعى و بلافصل پيامبرى همچون نوح عليه السلام براثر گسستن پيوند مكتبى اش با پدر، آن چنان طرد مى شود كه با (إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ) روبه رو مى گردد. ممكن است چنين مسألۀ مهمى براى كسانى كه مادى مى انديشند گران آيد، اما اين واقعيتى است كه در تمام اديان آسمانى به چشم مى خورد.
به همين دليل در احاديث اهل بيت عليهم السلام دربارۀ شيعيانى كه تنها نام تشيع بر خود مى گذارند، ولى اثر چشمگيرى از تعليمات و برنامه هاى عملى اهل بيت عليهم السلام در زندگانى آن ها ديده نمى شود، جمله هاى صريح و تكان دهنده اى مى خوانيم كه بيانگر همان روشى است كه قرآن در آيات فوق، پيش گرفته است.
از امام على بن موسى الرضا عليه السلام نقل شده كه روزى از دوستان خود پرسيد: مردم اين آيه را چگونه تفسير مى كنند: (إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ) ؟ يكى از حاضران عرض كرد: بعضى معتقدند كه معنى آن اين است كه فرزند نوح عليه السلام (كنعان) فرزند حقيقى او نبود. امام عليه السلام فرمود: «كَلّا لَقَد كانَ ابْنَهُ وَ لكِن لَمّا عَصَى اللّهَ نَفاهُ عَن أبيهِ كَذا مَن كانَ مِنّا لَم يُطِعِ اللّهَ فَلَيسَ مِنّا ؛ نه، چنين نيست، او به راستى فرزند نوح بود، اما هنگامى كه گناه كرد و از جادۀ اطاعت فرمان خدا قدم بيرون گذاشت، خداوند فرزندى او را نفى كرد، همچنين كسانى كه از ما باشند، ولى خدا را اطاعت نكنند، از ما نيستند».(1)
ص: 268
در آيۀ 27 سورۀ حديد مى خوانيم: (... وَ رَهْبانِيَّةً اِبْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ اِبْتِغاءَ رِضْوانِ اَللّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها...) ؛ «... و رهبانيتى كه ابداع كرده بودند و ما بر آنان مقرر نداشته بوديم، گرچه هدفشان جلب خشنودى خدا بود، ولى حق آن را رعايت نكردند...».(1)
آيۀ فوق را هرگونه تفسيرى كنيم نشان مى دهد كه نوعى رهبانيت مطلوب در ميان مسيحيان وجود داشت، هرچند در آيين مسيح عليه السلام چنين دستور الزامى اى به آن ها داده نشده بود، ولى پيروان مسيح عليه السلام آن رهبانيت را از حد و مرز آن بيرون برده و به انحراف و تحريف كشاندند. به همين دليل اسلام به شدت آن را محكوم كرده و حديث معروف «لا رَهبانِيَّةَ فِى الإسلامِ ؛ در اسلام رهبانيت وجود ندارد» در بسيارى از منابع اسلامى ديده مى شود.(2)
ازجمله بدعت هاى زشت مسيحيان در زمينۀ رهبانيت «تحريم ازدواج» براى مردان و زنان تارك دنيا بود، و ديگرى «انزواى اجتماعى» و پشت پا زدن به وظايف انسان در اجتماع، و انتخاب صومعه ها و ديرهاى دورافتاده براى عبادت و زندگى در محيطى دور از اجتماع، سپس مفاسد زيادى در ديرها و مراكز زندگى رهبان ها به وجود آمد. درست است كه زنان و مردان تارك دنيا (راهب ها و راهبه ها) خدمات مثبتى نيز انجام مى دادند، ازجمله پرستارى بيماران صعب العلاج و خطرناك، همچون جذاميان، و تبليغ در نقاط بسيار دوردست و در ميان اقوام وحشى، و مانند اين ها، همچنين برنامه هاى مطالعاتى و تحقيقاتى، ولى اين امور دربرابر كل اين برنامه مسألۀ ناچيز و كم اهميتى بود و درمجموع مفاسد آن به مراتب برترى داشت. اصولاً انسان موجودى است كه براى زندگى
ص: 269
در اجتماع ساخته شده و تكامل معنوى و مادى او نيز در همين است كه زندگى جمعى داشته باشد، ولذا هيچ يك از مذاهب آسمانى اين معنى را از انسان نفى نمى كند، بلكه پايه هاى آن را محكم تر مى سازد. خداوند در انسان «غريزۀ جنسى» براى حفظ نسل آفريده، و هر چيزى كه آن را به طور مطلق نفى كند به يقين باطل است.
زهد اسلامى كه به معنى سادگى زندگى و حذف تجملات و عدم اسارت در چنگال مال و مقام است هيچ ارتباطى با مسألۀ رهبانيت ندارد، زيرا رهبانيت به معنى جدايى و بيگانگى از اجتماع است و زهد به معنى آزادگى و وارستگى براى اجتماعى تر زيستن. در حديث معروفى مى خوانيم: فرزند «عثمان بن مظعون» از دنيا رفت و او بسيار غمگين شد، تا آنجا كه خانه اش را مسجد قرار داد و مشغول عبادت شد (و هر كارى را جز عبادت ترك گفت). اين خبر به رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد، او را احضار كرده و فرمود: «يا عُثمانُ، إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى لَم يَكتُب عَلَينا الرَّهبانِيَّةَ، إنَّما رَهبانِيَّةُ اُمَّتي الجِهاد في سَبيلِ اللّهِ!... ؛ اى عثمان! خداوند متعال رهبانيت را براى امت من مقرر نداشته، رهبانيت امت من جهاد در راه خداست».(1)
اشاره به اينكه اگر مى خواهى به زندگى مادى پشت پا بزنى اين عمل را به صورت منفى و انزواى اجتماعى انجام مده، بلكه در يك مسير مثبت، يعنى جهاد در راه خدا، آن را جستجو كن. سپس پيامبر صلى الله عليه و آله بحث مشروحى دربارۀ فضيلت نماز جماعت براى او بيان فرمود كه تأييدى است بر نفى رهبانيت و انزوا.
در حديث ديگرى از امام موسى بن جعفر عليه السلام مى خوانيم كه برادرش «على بن جعفر» از محضرش پرسيد: «الرَّجُلُ المُسلِمُ هَل يَصلَحُ لَهُ أن يَسِيحَ فِى الأرضِ أو
ص: 270
يَتَرَهَّبُ في بَيتٍ لا يَخرُجُ مِنهُ؟ قالَ عليه السلام: لا ؛ آيا براى مرد مسلمان سزاوار است دست به سياحت بزند، يا رهبانيت اختيار كند و در خانه اى بنشيند و از آن خارج نشود؟ امام عليه السلام در پاسخ فرمود: نه».(1)
توضيح: سياحتى كه در اين روايت از آن نهى شده، نوعى رهبانيت سيّار بوده است، به اين معنى كه بعضى از افراد بى آنكه خانه و زندگى براى خود تهيه كنند، يا كسب وكارى داشته باشند، به صورت جهانگردى بدون زاد و توشه، به طور دائم از نقطه اى به نقطۀ ديگر مى رفتند و با گرفتن كمك از مردم و گدايى زندگى مى كردند و آن را نوعى زهد و ترك دنيا مى پنداشتند، ولى اسلام، هم رهبانيت ثابت را نفى كرده و هم رهبانيت سيار را آرى، از نظر تعليمات اسلام مهم اين است كه انسان در دل اجتماع، وارسته و زاهد باشد، نه در انزوا و بيگانگى از اجتماع!
سرچشمۀ تاريخى رهبانيت(2)
تواريخ موجود مسيحيت نشان مى دهد كه رهبانيت به صورت فعلى، در قرون اول مسيحيت وجود نداشته و پيدايش آن را بعد از قرن سوم ميلادى، هنگام ظهور يكى از امپراطورهاى روم به نام «ديسيوس» و مبارزۀ شديد او با پيروان مسيح عليه السلام مى دانند. آن ها پس از شكست خوردن از اين امپراطور (خون خوار) به كوه ها و بيابان ها پناه بردند.(3) در روايات اسلامى نيز همين معنى به صورت دقيق ترى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده كه روزى به «ابن مسعود» فرمود: «مى دانى رهبانيت از كجا پيدا شد؟» عرض كرد:
خدا و پيامبرش آگاه ترند. فرمود: «بعد از عيسى عليه السلام جمعى از جباران ظهور كردند و مؤمنان سه مرتبه با آن ها پيكار
ص: 271
نموده و شكست خوردند، لذا به بيابان ها متوارى شدند و به انتظار ظهور پيامبرى كه عيسى وعده داده بود (حضرت محمد صلى الله عليه و آله) در غارهاى كوه ها به عبادت مشغول شدند. بعضى از آن ها بر دين خود باقى ماندند و بعضى راه كفر پيش گرفتند». سپس فرمود: «آيا مى دانى رهبانيت امت من چيست؟» عرض كرد:
خدا و رسولش آگاه ترند. فرمود: «الْهِجْرَةُ، وَالْجَهادُ، وَ الصَّلاةُ، وَ الصَّومُ، وَالْحَجُّ، وَالْعُمْرَةُ ؛ رهبانيت امت من هجرت و جهاد و نماز و روزه و حج و عمره است».(1)
مورخ مشهور مسيحى «ويل دورانت» در تاريخ معروف خود در جلد 13 بحث مشروحى دربارۀ رهبانان نقل مى كند. او معتقد است كه پيوستن «راهبه ها» (زنان تارك دنيا) به «راهبان» از قرن چهارم ميلادى شروع شد و روزبه روز كار رهبانيت بالا گرفت تا در قرن دهم ميلادى به اوج خود رسيد.(2)
بدون شك، اين پديدۀ اجتماعى، مانند هر پديدۀ ديگر، علاوه بر ريشه هاى تاريخى ريشه هاى روانى نيز دارد كه ازجمله مى توان به اين واقعيت اشاره كرد كه اصولاً عكس العمل روانى افراد و اقوام مختلف دربرابر شكست ها و ناكامى ها كاملاً متفاوت است، بعضى به انزوا و درون گرايى تمايل پيدا مى كنند و خود را كاملاً از اجتماع و فعاليت هاى اجتماعى دور مى سازند، در حالى كه گروه ديگرى از شكست درس استقامت مى آموزند و صلابت و مقاومت بيشترى پيدا مى كنند، گروه اول به رهبانيت يا چيزى شبيه به آن رو مى آورند و گروه دوم به عكس، اجتماعى تر مى شوند.
مفاسد اخلاقى و اجتماعى ناشى از رهبانيت(3)
انحراف از قوانين آفرينش هميشه واكنش هاى منفى به دنبال دارد، بنابراين
ص: 272
جاى تعجب نيست كه وقتى انسان از زندگى اجتماعى كه در نهاد و فطرت اوست فاصله بگيرد گرفتار عكس العمل هاى منفى شديد مى شود، لذا رهبانيت به حكم اينكه برخلاف اصول فطرت و طبيعت انسان است مفاسد زيادى به بار مى آورد، ازجمله:
1. رهبانيت با روح مدنى بالطبع بودن آدمى مى جنگد و جوامع انسانى را به انحطاط و عقب گرد مى كشاند.
2. رهبانيت نه تنها سبب كمال نفس و تهذيب روح و اخلاق نيست، بلكه منجر به انحرافات اخلاقى، تنبلى، بدبينى، غرور، عجب و خودبرتربينى و مانند آن مى شود، و به فرض كه انسان بتواند در حال انزوا به فضيلت اخلاقى برسد، فضيلت محسوب نمى شود، فضيلت اين است كه انسان در دل اجتماع بتواند خود را از آلودگى هاى اخلاقى برهاند.
3. ترك ازدواج كه از اصول رهبانيت است نه فقط كمالى نمى آفريند، بلكه موجب پيدايش عقده ها و بيمارى هاى روانى مى شود.
در دائرة المعارف قرن بيستم مى خوانيم: «بعضى از رهبان ها توجه به جنس زن را به قدرى عمل شيطانى مى دانستند كه حاضر نبودند حيوان ماده اى را به خانه ببرند! مبادا روح شيطانى آن به روحانيت آن ها صدمه بزند!» با اين حال تاريخ فجايع زيادى را از ديرها به خاطر دارد، تا آنجا كه به گفتۀ ويل دورانت، «پاپ انيوسان سوم» يكى از ديرها را فاحشه خانه توصيف كرد!(1)
و بعضى از ديرها مركزى براى اجتماع شكم پرستان و دنياطلبان و خوش گذران ها شده بود، تا جايى كه بهترين شراب ها در ديرها پيدا مى شد.
البته طبق گواهى تاريخ، حضرت مسيح عليه السلام هرگز ازدواج نكرد، اما اين هرگز
ص: 273
به دليل مخالفت او با اين امر نبود، بلكه عمر كوتاه وى به اضافۀ اشتغال مداوم او به سفرهاى تبليغى به نقاط مختلف جهان به او اجازۀ اين امر را نداد.
بحث دربارۀ رهبانيت درخور كتاب مستقلى است كه اگر بخواهيم به آن بپردازيم از بحث تفسيرى بيرون مى رويم. اين بحث را با حديثى از على عليه السلام پايان مى دهيم كه در تفسير آيۀ (قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالاً * اَلَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي اَلْحَياةِ اَلدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً) ؛ «بگو: آيا به شما خبر دهيم كه زيان كارترين (مردم) در كارها، چه كسانى هستند؟ همان كسانى كه سعى و تلاششان در زندگى دنيا گم (و نابود) شده؛ در حالى كه، مى پندارند كار نيك انجام مى دهند»؛(1) فرمود: «هُمُ الرُّهْبانُ الَّذينَ حَبَسُوا أنْفُسَهُمْ فِي السّوارى ؛ يكى از مصاديق بارز آن رهبان ها هستند كه خود را در ارتفاعات كوه ها و بيابان ها محبوس داشتند و گمان كردند كار خوبى انجام مى دهند».(2)
امر به معروف و نهى از منكر(3)
در آيۀ 104 سورۀ آل عمران مى خوانيم: (وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى اَلْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ) ؛ «(و براى رسيدن به وحدت) بايد از ميان شما، جمعى دعوت به نيكى، و امر به معروف و نهى از منكر كنند! و رستگاران آن ها هستند».
«امت» در اصل از مادۀ «ام» به معنى هر چيزى است كه اشياى ديگرى به آن
ص: 274
ضميمه شود و به همين مناسبت، «امت» به جماعتى گفته مى شود كه جنبۀ وحدتى در ميان آن ها باشد، چه وحدت از نظر زمان، چه از نظر مكان و چه از نظر هدف و مرام، بنابراين به اشخاص متفرق و پراكنده «امت» گفته نمى شود.
به دنبال آيات پيشين كه مسئلۀ اخوت و اتحاد را توصيف مى كرد، در اين آيه به مسئلۀ «امر به معروف» و «نهى از منكر» اشاره شده كه درحقيقت به منزلۀ يك پوشش اجتماعى براى محافظت جمعيت است، زيرا اگر امر به معروف و نهى از منكر نباشد، عوامل مختلفى كه دشمن بقاى «وحدت اجتماعى» هستند، همچون موريانه از درون، ريشه هاى اجتماع را مى خورند و آن را از هم متلاشى مى سازند، بنابراين حفظ وحدت اجتماعى بدون نظارت عمومى ممكن نيست!
در آيۀ فوق، دستور داده شده كه همواره بايد ميان مسلمانان امتى باشند كه اين دو وظيفۀ بزرگ اجتماعى را انجام دهند: مردم را به نيكى ها دعوت كنند و از بدى ها بازدارند. و در پايان آيه تصريح مى كند كه فلاح و رستگارى تنها از اين راه ممكن است.
در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه ظاهر «منكم امة» اين است كه اين امت بعضى از جمعيت مسلمانان را تشكيل مى دهد، نه همۀ آن ها را، و بر اين اساس، وظيفۀ امر به معروف و نهى از منكر جنبۀ عمومى نخواهد داشت، بلكه وظيفۀ طايفۀ خاصى است، اگرچه انتخاب و تربيت اين جمعيت، وظيفۀ همۀ مردم است. به عبارت ديگر: اين دو وظيفه واجب كفايى است نه عينى، با اينكه از ديگر آيات قرآن برمى آيد كه اين دو وظيفه جنبۀ عمومى دارد و به عبارت ديگر:
واجب عينى است نه واجب كفايى، مثلاً در چند آيه بعد از اين آيه مى خوانيم:
(كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْكَرِ) ؛ «شما بهترين
ص: 275
امتى بوديد كه به سود مردم مبعوث شديد، چراكه امر به معروف و نهى از منكر مى كنيد». و در سورۀ عصر مى فرمايد: «همۀ مردم در زيان اند جز آنان كه ايمان و عمل صالح دارند و دعوت به حق و توصيه به صبر و استقامت مى كنند». طبق اين آيات و مانند آن ها اين دو وظيفه به دستۀ معينى اختصاص ندارد.
دقت در مجموع اين آيات پاسخ سؤال را روشن مى سازد، زيرا چنين استفاده مى شود كه «امر به معروف و نهى از منكر» دو مرحله دارد: يكى «مرحلۀ فردى» كه هر كس موظف است به تنهايى ناظر اعمال ديگران باشد، و ديگرى «مرحلۀ دسته جمعى» كه امتى موظف اند براى پايان دادن به نابسامانى هاى اجتماع دست به دست هم بدهند و با يكديگر تشريك مساعى كنند. قسمت اول وظيفۀ عموم مردم است و چون جنبۀ فردى دارد طبعاً شعاع آن محدود به توانايى فرد است، امّا قسمت دوّم شكل واجب كفايى به خود مى گيرد و چون جنبۀ دسته جمعى دارد، شعاع قدرت آن وسيع است و طبعاً از شئون حكومت اسلامى محسوب مى شود. اين دو شكل از مبارزه با فساد و دعوت به سوى حق، از شاهكارهاى قوانين اسلامى محسوب مى شود، و مسئلۀ تقسيم كار را در سازمان حكومت اسلامى و لزوم تشكيل گروه نظارت بر وضع اجتماعى و سازمان هاى حكومت را مشخص مى سازد.
در گذشته، در ممالك اسلامى (و امروز در پاره اى از كشورهاى اسلامى، مانند حجاز) با الهام از آيۀ فوق، تشكيلاتى مخصوص مبارزه با فساد و دعوت به انجام مسئوليت هاى اجتماعى، به نام «ادارۀ حسبه» و مأموران آن به نام «محتسب» و يا «آمرين به معروف» وجود داشته كه مأمور بودند با همكارى يكديگر با هرگونه فساد و زشت كارى در ميان مردم، و يا هرگونه ظلم و ستم در دستگاه حكومت
ص: 276
مبارزه كنند، و همچنين مردم را به كارهاى نيك و پسنديده تشويق نمايند.
بنابراين، وجود اين جمعيّت با آن قدرت وسيع، با عمومى بودن وظيفۀ امر به معروف و نهى از منكر در شعاع فرد و با قدرت محدود هيچ گونه منافاتى ندارد.
از آنجا كه اين بحث از مباحث مهمّ قرآن مجيد است و در آيات فراوانى به آن اشاره شده، لازم است نكاتى را در اينجا يادآور شويم:
«معروف» در لغت به معنى شناخته شده (از مادۀ عرف) و «منكر» به معنى «ناشناس» (از مادۀ انكار) است، بنابراين، كارهاى نيك، امورى شناخته شده، و كارهاى زشت و ناپسند، امورى ناشناس معرّفى شده اند، چراكه فطرت پاك انسانى با دستۀ اول آشنا و با دوم ناآشناست.
جمعى از دانشمندان اسلامى معتقدند كه «وجوب اين دو وظيفه تنها با دليل نقلى ثابت شده و عقل فرمان نمى دهد كه انسانى انسان ديگر را از كار بدى كه زيانش تنها متوجه خود اوست بازدارد». ولى با توجّه به پيوندهاى اجتماعى و اينكه هيچ كار بدى در اجتماع انسانى در نقطۀ خاصّى محدود نمى شود، بلكه هرچه باشد همانند آتشى ممكن است به نقاط ديگر سرايت كند، عقلى بودن اين دو وظيفه مشخّص مى شود.
به عبارت ديگر: در اجتماع چيزى به عنوان «ضرر فردى» وجود ندارد، و هر زيان فردى امكان اين را دارد كه به صورت يك «زيان اجتماعى» درآيد، به همين دليل، منطق و عقل به افراد اجتماع فرمان مى دهد كه در پاك نگه داشتن محيط زيست خود از هيچ تلاش و كوششى خوددارى نكنند.
ص: 277
اتفاقاً در بعضى از احاديث به اين موضوع اشاره شده است: از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله چنين نقل شده كه فرمود: «يك فرد گنهكار، در ميان مردم همانند كسى است كه با جمعى سوار كشتى شود و هنگامى كه در وسط دريا قرار گرفت به سوراخ كردن موضعى كه در آن نشسته است بپردازد، و هرگاه به او اعتراض كنند، در جواب بگويد: من در سهم خود تصرّف مى كنم! اگر ديگران او را از اين عمل خطرناك بازندارند، طولى نمى كشد كه آب دريا به داخل كشتى نفوذ كرده و يك باره همگى در دريا غرق مى شوند». پيامبر صلى الله عليه و آله با اين مثال جالب، منطقى بودن وظيفۀ امر به معروف و نهى از منكر را مجسّم ساخته و حق نظارت فرد بر اجتماع را يك حق طبيعى مى داند كه ناشى از پيوند سرنوشت هاست.
علاوه بر آيات فراوان قرآن مجيد، احاديث زيادى نيز در منابع معتبر اسلامى دربارۀ اهميت اين دو وظيفۀ بزرگ اجتماعى وارد شده كه در آن ها به خطرات و عواقب شومى كه براثر ترك اين دو وظيفه در جامعه به وجود مى آيد اشاره گرديده است، به عنوان نمونه:
الف) امام باقر عليه السلام مى فرمايد: «إنَّ الأمرَ بِالمَعروفِ وَالنَّهيَ عَنِ المُنكَرِ سَبيلُ الأنبِياءِ وَ مِنهاجُ الصُّلَحاءِ فَريضَةٌ عَظيمَةٌ بِها تُقامُ الفَرائِضُ وَ تَأمَنُ المَذاهِبُ وَ تَحِلُّ المَكاسِبُ وَتُرَدُّ المَظالِمُ وَ تُعمَرُ الأرضُ وَ يُنتَصَفُ مِنَ الأعداءِ وَ يَستَقيمُ الأمرُ ؛ امر به معروف و نهى از منكر دو فريضۀ بزرگ الهى است كه بقيۀ فرائض با آن ها برپا مى شوند و به وسيلۀ اين دو، راه ها امن مى گردد، كسب و كار مردم حلال مى شود، حقوق افراد تأمين مى گردد و در سايۀ آن زمين ها آباد، و از دشمنان انتقام گرفته مى شود و در پرتو آن همۀ كارها روبه راه مى گردد».(1)
ص: 278
ب) پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «مَن أمَرَ بِالمَعروفِ وَ نَهى عَنِ المُنكَرِ فَهُوَ خَليفَةُ اللّهِ فِى أرضِهِ وَ خَليفَةُ رَسولِ اللّهِ وَ خَليفَةُ كِتابِهِ ؛ كسى كه امر به معروف و نهى از منكر كند جانشين خداوند در زمين، و جانشين پيامبر و كتاب اوست».(1)
از اين حديث به خوبى استفاده مى شود كه اين فريضۀ بزرگ قبل از هر چيز يك برنامۀ الهى است و بعثت پيامبران و نزول كتب آسمانى همه جزء اين برنامه است.
ج) مردى خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد، در حالى كه حضرت بر فراز منبر نشسته بود.
پرسيد: «مَن خَيرُ النّاسِ ؛ چه كسى از همۀ مردم بهتر است»؟
پيامبر فرمود: «آمَرُهُم بِالمَعروفِ وَ أنهاهُم عَنِ المُنكَرِ وَ أتقاهُم لِلّهِ وَ أرضاهُمْ من خير الناس؟ ؛ كسى كه از همه بيشتر امر به معروف و نهى از منكر كند و كسى كه از همه پرهيزكارتر باشد و در راه خشنودى خدا از همه بيشتر گام بردارد».(2)
د) در حديث ديگرى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «بايد امر به معروف و نهى از منكر كنيد، وگرنه خداوند ستمگرى را بر شما مسلط مى كند كه نه به پيران احترام مى گذارد و نه به خردسالان رحم مى كند، نيكان و صالحان شما دعا مى كنند، ولى مستجاب نمى شود و از خداوند يارى مى طلبند، امّا خدا به آن ها كمك نمى كند و حتّى توبه مى كنند و خدا از گناهانشان نمى گذرد».(3)
اين ها همه واكنش طبيعى اعمال جمعيتى است كه اين وظيفۀ بزرگ اجتماعى را تعطيل كنند، زيرا بدون نظارت عمومى، جريان امور از دست نيكان خارج مى شود و بَدان، ميدان اجتماع را تسخير مى كنند، و اينكه در حديث فوق مى فرمايد: حتى توبۀ آن ها قبول نمى شود، به اين دليل است كه توبه با ادامۀ
ص: 279
سكوت آن ها دربرابر مفاسد، مفهوم صحيحى ندارد، مگر اينكه در برنامۀ خود تجديدنظر كنند.
ه) على عليه السلام مى فرمايد: «وَ ما أعمالُ الْبِرِّ كُلُّها وَالجِهادُ فِي سَبيلِ اللّهِ عِندَ الأمرِ بِالمَعروفِ وَالنَّهيِ عَنِ المُنكَرِ إِلّا كَنَفثَةٍ في بَحرٍ لُجِّىٍّ ؛ تمام كارهاى نيك و حتى جهاد در راه خدا دربرابر امر به معروف و نهى از منكر چون آب دهان است دربرابر درياى پهناور».(1)
اين همه تأكيدات براى آن است كه اين دو وظيفۀ بزرگ درحقيقت ضامن اجراى بقيۀ وظايف فردى و اجتماعى است و در حكم روح و جان آن هاست و با تعطيل شدن آن ها تمام احكام و اصول اخلاقى، ارزش خود را از دست خواهد داد.
در پاسخ اين سؤال بايد گفت: با اينكه بدون شك، زندگانى دسته جمعى براى افراد بشر فوايد و بركات فراوانى دارد و حتّى اين نوع مزايا انسان را به زندگانى اجتماعى وادار كرده است، ولى درمقابل آن محدوديت هايى نيز براى او به بار مى آورد، و چون دربرابر فوايد بى شمار زندگى دسته جمعى ضرر اين نوع محدوديت ها جزئى و ناچيز است، بشر از روز اول تن به زندگى اجتماعى داده و محدوديت ها را پذيرفته و از آنجا كه در زندگى اجتماعى سرنوشت افراد به هم مربوط و در يكديگر اثرگذار است، نظارت بر اعمال ديگران، حق طبيعى و خاصيّت زندگى دسته جمعى است، همان گونه كه اين مطلب به طرز جالبى در حديثى كه پيش تر از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل كرديم آمده است.
بنابراين انجام اين فريضه نه تنها با آزادى هاى فردى مخالف نيست، بلكه وظيفه اى است كه افراد درمقابل يكديگر دارند.
ص: 280
سؤال ديگرى كه در اينجا مطرح مى شود اين است كه اگر بنا شود همۀ مردم در وضع اجتماع دخالت كرده و بر اعمال يكديگر نظارت كنند، هرج ومرج و برخوردهاى مختلف در جامعه ايجاد مى شود، و با مسئلۀ تقسيم وظايف و مسئوليت ها در اجتماع مخالف است. در پاسخ اين سؤال بايد گفت: از بحث هاى گذشته اين حقيقت روشن شد كه امر به معروف و نهى از منكر دو مرحله دارد: مرحلۀ نخست كه جنبۀ عمومى دارد، شعاع آن محدود است و از تذكر و اندرز دادن و اعتراض و انتقاد نمودن و مانند آن تجاوز نمى كند، به يقين يك اجتماع زنده بايد تمام نفراتش دربرابر مفاسد چنين مسئوليتى داشته باشند.
ولى مرحلۀ دوم كه مخصوص جمعيت معيّنى است و از شئون حكومت اسلامى محسوب مى شود، قدرت بسيار وسيعى دارد، به اين معنى كه اگر به شدّت عمل و حتّى قصاص و اجراى حدود نياز باشد اين جمعيّت اختيار دارند كه زيرنظر حاكم شرع و متصدّيان حكومت اسلامى انجام وظيفه كنند.
بنابراين با توجّه به مراحل مختلف امر به معروف و نهى از منكر، و حدود و مقررّات هر يك، نه تنها هرج و مرجى در اجتماع توليد نمى شود، بلكه اجتماع از شكل يك جامعۀ مرده و فاقد تحرك بيرون آمده، به يك جامعۀ زنده تبديل مى گردد.
در پايان اين بحث تذكّر اين نكته نيز لازم است كه در انجام اين فريضۀ الهى و دعوت به سوى حق و مبارزه با فساد، نبايد دلسوزى و حسن نيّت و پاكى هدف را فراموش كرد، و جز در موارد ضرورت بايد از راه هاى مسالمت آميز وارد شد و نبايد انجام اين وظيفه را مساوى با خشونت گرفت.
ص: 281
ولى متأسفانه بعضى افراد هنگام انجام اين وظيفه، در غير مورد ضرورت، از راه خشونت آميز وارد مى شوند و گاهى به الفاظ زشت و زننده متوسل مى گردند، ولذا مى بينيم اين نوع امر به معروف ها نه تنها اثر خوبى نمى گذارد، بلكه گاهى نتيجۀ معكوس نيز مى دهد، در حالى كه روش پيامبر صلى الله عليه و آله و سيرۀ ائمۀ هدى عليهم السلام نشان مى دهد كه آن ها هنگام اجراى اين دو وظيفه آن ها را با نهايت لطف و محبّت مى آميختند و به همين دليل سرسخت ترين افراد به زودى دربرابر آن ها تسليم مى شدند.
در تفسير المنار در ذيل آيه چنين مى خوانيم: جوانى خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رفت و عرض كرد: اى پيامبر خدا! آيا به من اجازه مى دهى زنا كنم؟! فرياد مردم بلند شد و از گوشه و كنار به او اعتراض كردند، ولى پيامبر صلى الله عليه و آله با خونسردى و ملايمت فرمود: نزديك بيا. جوان نزديك رفت و دربرابر پيامبر صلى الله عليه و آله نشست. حضرت با محبت از او پرسيد: آيا دوست دارى با مادر تو چنين كنند؟ گفت: نه فدايت شوم. فرمود: همين طور مردم راضى نيستند با مادرشان چنين شود. آيا دوست دارى با دختر تو چنين كنند؟ گفت: نه فدايت شوم. فرمود: همين طور مردم دربارۀ دخترانشان راضى نيستند. بگو ببينم آيا براى خواهرت مى پسندى؟ آن جوان باز هم انكار كرد (و از سؤال خود به كلى پشيمان شد). سپس پيامبر صلى الله عليه و آله دست بر سينۀ او گذاشت و در حق او دعا كرد و فرمود: «خدايا قلب او را پاك گردان و گناه او را ببخش و دامان او را از آلودگى به بى عفتى نگاه دار!». از آن به بعد منفورترين كار در نزد اين جوان زنا بود!... اين بود نتيجۀ ملايمت و محبت در نهى از منكر.
نتيجۀ تشويق كار نيك يا بد(1)
در آيۀ 85 سورۀ نساء مى خوانيم: (مَنْ يَشْفَعْ شَفاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصِيبٌ مِنْها
ص: 282
وَ مَنْ يَشْفَعْ شَفاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْها وَ كانَ اَللّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ مُقِيتاً) . قرآن مى گويد: هر كسى در درجۀ اول مسئول كار خويش است، نه مسئول كار ديگران، اما براى اينكه از اين مطلب سوءاستفاده نشود در اين آيه مى گويد: «درست است كه هر كسى مسئول كارهاى خود مى باشد ولى هر انسانى كه ديگرى را به كار نيك وادارد سهمى از آن خواهد داشت، و هر كسى (نيز) ديگرى را به كار بدى دعوت كند بهره اى از آن خواهد داشت».
بنابراين مسئوليت هر كس دربرابر اعمال خويش به اين معنى نيست كه از دعوت ديگران به سوى حق و مبارزه با فساد چشم بپوشد و روح اجتماعى اسلام را تبديل به فردگرايى و بيگانگى از اجتماع كند و در لاك خود فرو رود.
كلمۀ «شفاعت» در اصل از مادۀ «شفع» (بر وزن نفع) به معنى جفت است، بنابراين ضميمه شدن هر چيزى به چيز ديگر «شفاعت» ناميده مى شود، منتها گاهى اين ضميمه شدن در مسئلۀ راهنمايى و ارشاد و هدايت است (مانند آيۀ فوق) كه در اين حال معنى امر به معروف و نهى از منكر را مى دهد (و شفاعت سيّئه به معنى امر به منكر و نهى از معروف است)، ولى اگر درمورد نجات گنهكاران از عواقب اعمالشان باشد به معنى كمك به افراد گنهكارى است كه شايستگى و لياقت شفاعت را دارند.
به عبارت ديگر: شفاعت گاهى قبل از انجام عمل است كه به معنى راهنمايى است و گاهى بعد از انجام عمل است كه به معنى نجات از عواقب عمل مى باشد و هر دو مصداق ضميمه شدن چيزى به چيز ديگر است.
همچنين بايد توجه داشت كه آيه اگرچه مفهومى كلى را دربردارد و هرگونه دعوت به كار نيك و بد را شامل مى شود، اما چون در زمينۀ آيات جهاد وارد شده، «شفاعت حسنه» اشاره به تشويق پيامبر صلى الله عليه و آله به جهاد و «شفاعت سيئه» اشاره به تشويق منافقان به جهاد نكردن است كه هر كدام سهمى از نتيجۀ اين كار خواهند
ص: 283
برد. در ضمن، تعبير «شفاعت» در اين مورد كه سخن از رهبرى (رهبرى به سوى نيكى ها يا بدى ها) در ميان است ممكن است اشاره به اين نكته باشد كه سخنان رهبر (اعم از رهبران خير و شرّ) در صورتى در ديگران نفوذ خواهد كرد كه آن ها براى خود امتيازى بر ديگران قائل نباشند، بلكه خود را هم دوش و هم رديف و جفت آن ها قرار دهند و اين مسأله اى است كه در پيشبرد هدف هاى اجتماعى فوق العاده مؤثر است. و اگر در بعضى از آيات قرآن در سوره هاى شعراء، اعراف، هود، نمل و عنكبوت مى بينيم كه از پيامبران و رسولان الهى كه براى هدايت و رهبرى امت ها فرستاده شدند تعبير به «اخوهم» يا «اخاهم» (برادر آن جمعيت) شده، اشاره به همين نكته است. نكتۀ ديگر اين كه قرآن درمورد تشويق به كار نيك (شفاعت حسنه) مى گويد: «نصيبى» از آن به تشويق كننده مى رسد، در حالى كه درمورد «شفاعت سيّئه» مى گويد: «كفلى» از آن به آن ها مى رسد. اين اختلاف تعبير براى اين است كه «نصيب» به معنى بهرۀ وافر از امور مفيد و سودمند است و «كفل» به معنى سهم از چيزهاى پست و بد.
آيۀ فوق يكى از منطق هاى اصيل اسلام را در مسائل اجتماع روشن مى سازد و تصريح مى كند كه مردم در سرنوشت اعمال يكديگر از طريق شفاعت و تشويق و راهنمايى شريك اند، بنابراين هرگاه سخن يا عمل و يا حتى سكوت انسان سبب تشويق جمعيتى به كار نيك يا بد شود، تشويق كننده سهم قابل توجهى از نتايج آن كار خواهد داشت، بدون اينكه چيزى از سهم فاعل اصلى كاسته شود. در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين نقل شده است: «مَن أمَرَ بِمَعروفٍ أو نَهى عَن مُنكَرٍ أو دَلَّ عَلى خَيرٍ أو أشارَ بِهِ فَهُوَ شَريكٌ وَ مَن أمَرَ بِسوءٍ أو دَلَّ عَلَيهِ أو أشارَ بِهِ فَهُوَ شَريكٌ ؛ هر كس به كار نيكى امر يا از منكرى نهى كند، يا مردم را به عمل خير راهنمايى نمايد، و يا به نحوى موجبات تشويق آن ها را فراهم سازد، در آن عمل سهيم و شريك است، همچنين هر كس به كار بد دعوت يا راهنمايى و تشويق كند او نيز شريك است».
ص: 284
در اين حديث سه مرحله براى دعوت اشخاص به كار خوب و بد ذكر شده است:
مرحلۀ امر، مرحلۀ دلالت و مرحلۀ اشاره كه به ترتيب، مرحلۀ قوى و متوسط و ضعيف است، بنابراين هرگونه دخالت كسى در وادار كردن ديگرى به كار نيك و بد سبب مى شود كه به همان نسبت در محصول و برداشت آن سهيم باشد.
مطابق اين منطق اسلامى تنها عاملان گناه، گناهكار نيستند، بلكه تمام كسانى كه با استفاده از وسايل مختلف تبليغاتى، و يا آماده ساختن زمينه ها، و حتى گفتن يك كلمۀ كوچك تشويق آميز، عاملان گناه را به كار خود ترغيب كنند در آن سهيم اند، همچنين كسانى كه در مسير خيرات و نيكى ها از چنين برنامه هايى استفاده مى نمايند از آن سهم دارند.
از پاره اى از روايات كه در تفسير آيه وارد شده چنين برمى آيد كه يكى از معانى شفاعت حسنه يا سيئه، دعاى نيك يا بد كردن در حق كسى است، كه نوعى شفاعت در پيشگاه خدا محسوب مى شود.
از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: «مَن دَعا لِأخيهِ المُسلِمِ بِظَهرِ الغَيبِ اُستُجيبَ لَهُ وَ قالَ لَهُ المَلَكُ فَلَكَ مِثلاهُ فَذلِكَ النَّصيبُ ؛ كسى كه براى برادر مسلمانش پشت سر او دعا كند به اجابت مى رسد و فرشتۀ پروردگار به او مى گويد: «دو برابر آن براى تو نيز خواهد بود» و منظور از «نصيب» در آيه همين است».(1)
و اين تفسير، با تفسير سابق منافاتى ندارد، بلكه توسعه اى در معنى شفاعت است، يعنى هر مسلمانى هر نوع كمكى به ديگرى كند، چه از طريق دعوت و تشويق به نيكى باشد چه دعا در پيشگاه خدا و چه به هر شكل ديگرى باشد در نتيجۀ آن سهيم خواهد بود. اين برنامۀ اسلامى روح اجتماعى بودن و توقف نكردن در مرحلۀ فرديت را در مسلمانان زنده نگه مى دارد و اين حقيقت را اثبات مى كند كه انسان با توجه به ديگران و گام برداشتن در مسير منافع آنان هرگز عقب نمى ماند و منافع فردى او به خطر نخواهد افتاد، بلكه در نتايج آن ها سهيم خواهد بود.
ص: 285
امر به معروف و نهى از منكر در روايات اسلامى(1)
در تفسير آيۀ 79 سورۀ مائده: (كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما كانُوا يَفْعَلُونَ) ؛ «آنها از اعمال زشتى كه انجام مى دادند، يكديگر را نهى نمى كردند؛ چه بد كارى انجام مى دادند!»، رواياتى از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمۀ اهل بيت عليهم السلام نقل شده كه بسيار آموزنده است: در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «لَتَأمُرُنَّ بِالمَعروفِ وَلَتَنهُنَّ عَنِ المُنكَرِ وَلَتَأخُذُنَّ عَلى يَدِ السَّفيهِ وَلَتَأطُرُنَّهُ عَلَى الحَقِّ إطراً، أو لَيَضرِبَنَّ اللّهُ قُلُوبَ بَعضِكُم عَلى بَعضٍ وَ يَلعَنُكُم كَما لَعَنَهُم ؛حتماً بايد امر به معروف و نهى از منكر كنيد و دست افراد را بگيريد و به سوى حق دعوت نماييد، والّا خداوند قلوب شما را همانند يكديگر مى كند و شما را از رحمت خود دور مى سازد، همان طور كه آن ها را از رحمت خويش دور ساخت».(2)
در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام در تفسير (كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ) چنين نقل شده است: «أما إنَّهُم لَم يَكُونُوا يَدخُلُونَ مَداخِلَهُم وَ لا يَجلِسُونَ مَجالِسَهُم و لكِن كانُوا إذا لَقُوهُم ضَحِكُوا فِى وُجُوهِهِم وَ أنِسُوا بِهِم ؛ اين دسته كه خداوند از آن ها مذمت كرده هرگز در كارها و مجالس گناهكاران شركت نداشتند، بلكه فقط هنگامى كه آن ها را ملاقات مى كردند، به روى آنان مى خنديدند و با آن ها مأنوس بودند».(3)
پاسخ به يك ايراد در باب امر به معروف(4)
در آيۀ 105 سورۀ مائده مى خوانيم: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ
ص: 286
مَنْ ضَلَّ إِذَا اِهْتَدَيْتُمْ إِلَى اَللّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) ؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! مراقب خود باشيد! اگر شما هدايت يافته باشيد، گمراهى كسانى كه گمراه شده اند، به شما زيانى نمى رساند. بازگشت همۀ شما به سوى خداست و شما را از آنچه انجام مى داديد، آگاه مى سازد».
دربارۀ اين آيه سروصداى زيادى به راه انداخته اند و بعضى چنين پنداشته اند كه ميان اين آيه و دستور «امر به معروف» و «نهى از منكر» كه از دستورات قاطع و مسلّم اسلامى است تضادى وجود دارد، زيرا اين آيه مى گويد: شما مراقب حال خويشتن باشيد، انحراف ديگران اثرى در وضع شما نمى گذارد.
اتفاقاً از روايات چنين برمى آيد كه اين نوع سوءتفاهم و اشتباه حتى در عصر نزول آيه براى بعضى از افراد كم اطلاع وجود داشته است. جبير بن نفيل مى گويد: در حلقۀ جمعى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله نشسته بودم و از همه كم سن تر بودم. آن ها سخن از امر به معروف و نهى از منكر به ميان آوردند، من به ميان سخنان آن ها پريدم و گفتم: مگر خداوند در قرآن نمى گويد: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اِهْتَدَيْتُمْ) ؛ (بنابراين امر به معروف و نهى از منكر چه لزومى مى دارد)؟! ناگاه همگى يك زبان مرا مورد سرزنش و اعتراض قرار دادند و گفتند:
آيه اى از قرآن را جدا مى كنى، بدون اينكه معنى تفسير آن را بدانى؟! من از گفتار خود سخت پشيمان شدم و آن ها به مباحثه ميان خود ادامه دادند. هنگامى كه مى خواستند برخيزند و مجلس را ترك گويند، به من گفتند: تو جوان كم سن و سالى هستى و آيه اى از قرآن را بدون اينكه معنى آن را بدانى از بقيه جدا كرده اى، ولى شايد به چنين زمانى كه مى گوييم برسى كه ببينى بخل مردم را فراگرفته و بر آن ها حكومت مى كند، هوى و هوس پيشواى مردم است و هر كس تنها رأى خود را مى پسندد. در چنان زمانى مراقب خويش باش، گمراهى ديگران به تو زيانى نمى رساند (يعنى آيه مربوط به چنان زمانى است). بعضى از
ص: 287
راحت طلبان عصر ما نيز هنگامى كه سخن از انجام دو فريضۀ بزرگ الهى امر به معروف و نهى از منكر به ميان مى آيد براى شانه خالى كردن از زير بار مسئوليت، به اين آيه مى چسبند و معنى آن را تحريف مى كنند، در حالى كه با كمى دقت مى توان دريافت كه تضادى ميان اين دو دستور نيست، زيرا:
اولاً آيۀ مورد بحث مى گويد: حساب هر كس جداست و گمراهى ديگران مانند نياكان و غيرنياكان لطمه اى به هدايت افراد هدايت يافته نمى زند، حتى اگر برادر باشند و يا پدر و فرزند، بنابراين شما از آن ها پيروى نكنيد و خود را نجات دهيد.
ثانياً اين آيه اشاره به زمانى است كه امر به معروف و نهى از منكر كارگر نمى شود و يا شرايط تأثير آن جمع نيست؛ گاهى بعضى از افراد در چنين مواقعى ناراحت مى شوند كه با اين حال، تكليف ما چيست؟ قرآن به آن ها پاسخ مى دهد كه براى شما هيچ جاى نگرانى وجود ندارد، زيرا وظيفۀ خود را انجام داده ايد، و آن ها نپذيرفته اند و يا زمينۀ پذيرشى در آن ها وجود نداشته است، بنابراين زيانى از اين ناحيه به شما نخواهد رسيد. اين معنى در حديثى كه در بالا نقل كرديم و همچنين در بعضى از احاديث ديگر نقل شده است كه از پيامبر صلى الله عليه و آله دربارۀ اين آيه سؤال كردند، فرمود:
«اِيتَمِرُوا بِالمَعرُوفِ وَ تَناهَوا عَنِ المُنكَرِ فَإِذا رَأيتَ دُنيا مُؤثِرَةً وَ شَحّاً مُطاعاً وَ هَوىً مُتَّبِعاً وَ إعجابَ كُلِّ ذِى رَأىٍ بِرَأيِهِ فَعَلَيكَ بِخُوَيصَةِ نَفسِكَ وَ ذَر عَوامَهُم! ؛ امر به معروف و نهى از منكر كنيد، اما هنگامى كه ديديد مردم، دنيا را مقدم داشته و بخل و هوى بر آن ها حكومت مى كند و هر كس تنها رأى خود را مى پسندد (و گوشش بدهكار سخن ديگرى نيست) به خويشتن بپردازيد و عوام را رها كنيد».(1)
روايات ديگرى نيز به اين مضمون نقل شده كه همگى همين حقيقت را
ص: 288
تعقيب مى كند. فخر رازى - چنان كه عادت اوست - براى پاسخ به سؤال فوق چندين وجه ذكر مى كند كه تقريباً همه به يك چيز (كه در بالا آورديم) باز مى گردد و گويا او براى تكثير عدد، آن ها را از هم جدا كرده است.
در هر حال شكى نيست كه امر به معروف و نهى از منكر، از مهم ترين اركان اسلام است كه به هيچ وجه نمى توان از زير بار مسئوليت آن شانه خالى كرد، تنها در موردى اين دو وظيفه ساقط مى شود كه اميدى به تأثير آن نباشد و شرايط لازم در آن جمع نگردد.
ص: 289
ص: 290
آداب تلاوت قرآن
آداب معاشرت اسلامى
سرمايۀ ادب
آداب ميهمان
خانه هايى كه غذاخوردن در آن ها مجاز است
آداب مجلس
آداب حضور پيامبر صلى الله عليه و آله
آيين دوستى
ص: 291
ص: 292
آداب تلاوت قرآن(1)
همه چيز به برنامه نياز دارد، به ويژه بهره گيرى از كتاب بزرگى همچون قرآن، به همين دليل در خود قرآن براى تلاوت و بهره گيرى از آيات آن، آداب و شرايطى بيان شده است:
1. نخست مى گويد: (لا يَمَسُّهُ إِلاَّ اَلْمُطَهَّرُونَ) ؛ «قرآن را جز پاكان لمس نمى كنند» اين تعبير ممكن است هم اشاره به پاكيزگى ظاهرى باشد كه تماس با خطوط قرآن بايد با طهارت و وضو باشد، و هم اشاره به اينكه درك مفاهيم و محتواى اين آيات تنها براى كسانى ميسّر است كه از رذايل اخلاقى پاك باشند، تا صفات زشتى كه بر ديدۀ حقيقت بين انسان پرده مى افكند، آن ها را از مشاهدۀ جمال حق محروم نكند.
2. هنگام آغاز تلاوت قرآن بايد از شيطان رجيم و رانده شدۀ درگاه حق، به خدا پناه برد، چنان كه در آيۀ 98 سورۀ نحل آمده است: (فَإِذا قَرَأْتَ اَلْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ اَلشَّيْطانِ اَلرَّجِيمِ) .
در روايتى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه در پاسخ اين سؤال كه چگونه اين دستور را عمل كنيم و چه بگوييم؟ فرمود: «بگو: أستَعيذُ بِالسَّميعِ العَليمِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيمِ» و در روايت ديگرى مى خوانيم كه امام عليه السلام هنگام تلاوت سورۀ حمد فرمود: «أعوذُ بِاللَّهِ السَّميعِ العَليمِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيمِ وَ أعوذُ بِاللّهِ أن يَحضُرونِ؛
ص: 293
به خداوند شنوا و دانا از شيطان رجيم پناه مى برم، و هم به او پناه مى برم از اينكه نزد من حضور يابند».
البته اين پناه بردن نبايد به لفظ و سخن محدود باشد، بلكه بايد در اعماق روح و جان نفوذ كند، به گونه اى كه انسان هنگام تلاوت قرآن از صفات شيطانى جدا گردد و به صفات الهى نزديك شود، تا موانع فهم كلام حق از محيط فكر او برخيزد و او جمال دلاراى حقيقت را به درستى ببيند. بنابراين پناه بردن به خدا از شيطان، هم در آغاز تلاوت قرآن لازم است و هم در تمام مدت تلاوت، هرچند به زبان نباشد.
3. قرآن را بايد به صورت «ترتيل» تلاوت كرد، يعنى شمرده، و همراه با تفكر:
(وَ رَتِّلِ اَلْقُرْآنَ تَرْتِيلاً) .(1) امام صادق عليه السلام در تفسير اين آيه مى فرمايد: «إنَّ القُرآنَ لا يُقرَاُ هَذرَمَةً، وَ لكِن يُرَتَّلُ تَرتيلاً، إذا مَرَرتَ بِآيَةٍ فيها ذِكرُ النّارِ وَقَفتَ عِندَهَا، وَ تَعَوَّذتَ بِاللّهِ مِنَ النّارِ ؛ قرآن را تند و دست و پا شكسته نبايد خواند، بلكه بايد به آرامى تلاوت كرد، هنگامى كه به آيه اى مى رسى كه در آن ذكر آتش دوزخ شده است توقف مى كنى (و مى انديشى) و به خدا از آتش دوزخ پناه مى برى».
4. علاوه بر ترتيل، دستور به «تدبر و تفكر» در آيات قرآن آمده است، آنجا كه مى گويد: (أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ اَلْقُرْآنَ) ؛ «آيا آن ها در قرآن نمى انديشند؟».(2) در حديثى مى خوانيم كه اصحاب و ياران پيامبر صلى الله عليه و آله قرآن را ده آيه ده آيه از پيامبر صلى الله عليه و آله مى آموختند، و ده آيۀ دوم را فرا نمى گرفتند مگر اينكه آنچه را از علم و عمل در آيات نخستين بود بدانند.(3) و در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «اَعرِبوا القُرآنَ وَالتَمِسوا غَرائبَهُ ؛ قرآن را فصيح و روشن بخوانيد و از شگفتى هاى مفاهيم آن بهره گيريد».(4)
ص: 294
و نيز در حديث ديگرى از امام صادق نقل شده است: «لَقَد تَجَلَّى اللّهُ لِخَلقِهِ في كَلامِهِ وَ لكِنَّهُم لا يُبصَرونَ ؛ خداوند خود را در كلامش به مردم نشان داده است، ولى كوردلان نمى بينند»(1) تنها روشن ضميران آگاه و انديشمندان باايمان، جمال او را در سخنش مشاهده مى كنند.
5. كسانى كه آيات قرآن را مى شنوند نيز وظيفه اى دارند، وظيفه شان سكوت كردن، همراه با انديشه و تفكر است: (وَ إِذا قُرِئَ اَلْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ) ؛ «و هنگامى كه قرآن خوانده شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد؛ شايد مشمول رحمت خدا شويد».(2)
6. تلاوت قرآن با صوت زيبا؛ در قرآن مى خوانيم: (... يَزِيدُ فِي اَلْخَلْقِ ما يَشاءُ...) ؛ «او هرچه بخواهد در آفرينش مى افزايد»(3) آيا جملۀ (يَزِيدُ فِي اَلْخَلْقِ ما يَشاءُ) اشاره به افزايش بال و پر فرشتگان است، آن گونه كه بعضى از مفسران گفته اند؟ و يا معناى وسيعى دارد كه هم آن را شامل مى شود و هم ساير افزايش هايى را كه در آفرينش موجودات صورت مى گيرد؟ مطلق بودن جمله از يك سو، و بعضى از روايات اسلامى كه در تفسير آيه وارد شده، از سوى ديگر، نشان مى دهد كه معناى دوم مناسب تر است.
ازجمله در حديثى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله آمده است كه در تفسير اين جمله فرمود: «هُوَ الْوَجْهُ الْحَسَنُ، وَ الشَّعْرُ الْحَسَنُ، وَ الصَّوْتُ الْحَسَنُ ؛ منظور، صورت زيبا، و صداى زيبا، و موى زيباست».(4)
در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «حَسِّنوا القُرآنَ بأصواتِكُم فإنَّ
ص: 295
الصَّوتَ الحَسَنَ يَزيدُ القُرآنَ حُسناً وَ قَرَأ يَزيدُ في الخَلقِ ما يَشاءُ ؛ قرآن را با صداى زيبا زينت بخشيد، چراكه صداى خوب بر زيباى قرآن مى افزايد، سپس اين آيه را تلاوت فرمود: (يَزِيدُ فِي اَلْخَلْقِ ما يَشاءُ) ».(1)
7. اشك ريختن و تأثر روحى از تلاوت قرآن؛ در سورۀ زمر در اين زمينه مى خوانيم: (اَللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ اَلْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ اَلَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِكْرِ اَللّهِ) ؛ «خداوند بهترين سخن را نازل كرده، كتابى كه آياتش (در لطف و زيبايى و عمق و محتوا) همانند يكديگر است؛ آياتى مكرّر دارد (با تكرارى شوق انگيز) كه از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كسانى مى افتد كه از پروردگارشان مى ترسند؛ سپس برون و درونشان نرم و متوجّه ذكر خدا مى شود...».(2)
چه ترسيم جالب و زيبايى از نفوذ عجيب آيات قرآن در دل هاى آماده! نخست در آن خوف و ترسى ايجاد مى كند، خوفى كه مايۀ بيدارى و آغاز حركت است، و ترسى كه انسان را متوجه مسئوليت هاى مختلفش مى سازد. در مرحلۀ بعد، حالت نرمش و پذيرش سخن حق به او مى بخشد و به دنبال آن آرامش.
اين حالت دوگانه كه مراحل مختلف و منازل «سلوك الى اللّه» را نشان مى دهد كاملاً قابل درك است. آيات غضب و مقام انذار پيامبر صلى الله عليه و آله دل ها را به لرزه درمى آورد سپس آيات رحمت به آن ها آرامش مى دهد.
انديشه در ذات حق و مسألۀ ابديت و ازليت و نامتناهى بودن ذات پاك او، انسان را در وحشت فرو مى برد كه چگونه مى توان او را شناخت؟ اما مطالعۀ آثار و دلايل آن ذات مقدس در آفاق و انفس به انسان نرمش و آرامش مى بخشد.
تاريخ اسلام پر است از نشان هاى نفوذ عجيب قرآن در دل هاى مؤمنان و حتى
ص: 296
غيرمؤمنان كه قلب هايى آماده داشتند، و اين نفوذ و جذبۀ فوق العاده دليل روشنى است بر اينكه اين كتاب از طريق وحى نازل شده است. در حديثى از «اسماء» نقل شده كه مى گويد: «كانَ أصحابُ النَّبِىِّ صلى الله عليه و آله اِذا قُرِءَ عَلَيهِمُ القُرآنُ - كَما نَعَتَهُمُ اللّهُ - تَدمَعُ أعيُنُهُم وَ تَقشَعِرُّ جُلُودُهُم ؛ هنگامى كه قرآن بر ياران پيامبر تلاوت مى شد - همان گونه كه خدا آن ها را توصيف كرده است - چشم هايشان اشكبار مى گشت و لرزه بر اندام شان مى افتاد».(1)
اميرمؤمنان على عليه السلام دربارۀ پرهيزكاران اين حقيقت را به عالى ترين وجه توصيف فرموده است، آنجا كه مى گويد: «أمّا الليلَ فَصافّونَ أقدامَهُم تالِينَ لِأجزاءِ القُرآنِ يُرَتِّلُونَها تَرتِيلاً يُحَزِّنونَ بِهِ أنفُسَهُم وَيَستَثيرونَ بِهِ دَواءَ دائِهِم فإذا مَرُّوا بِآيَةٍ فِيها تَشوِيقٌ رَكَنُوا إلَيها طَمَعاً وَ تَطَلَّعَت نُفُوسُهُم إلَيها شَوقاً وَ ظَنُّوا أنَّها نُصبُ أعيُنِهِم وَ إذا مَرُّوا بِآيَةٍ فِيها تَخويفٌ أصغوا إلَيها مَسامِعَ قُلُوبِهِم وَ ظَنُّوا أنَّ زَفِيرَ جَهَنَّمَ وَ شَهيقَها في اُصُولِ آذانِهِم ؛ آن ها شب ها به پا مى خيزند، قرآن را شمرده شمرده و با تفكر تلاوت مى كنند، جان خويش را با آن در غمى دلپذير فرو مى برند و داروى درد خود را از آن مى طلبند. هرگاه به آيه اى كه در آن تشويق است برخورد كنند به آن دل مى بندند، چشم جانشان با شوق تمام در آن خيره مى شود، و آن را نصب العين خود مى سازند، و هرگاه به آيه اى برسند كه در آن تخويف و انذار باشد گوش دل به آن فرا مى دهند، گويا صداى ناله ها و به هم خوردن زبانه هاى آتش مهيب جهنم در گوششان طنين انداز است».(2)
8. قرائت قرآن در حدّ توان؛ (... فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ اَلْقُرْآنِ...) ؛ «آن مقدار از قرآن كه براى شما ميسر است تلاوت كنيد».(3)
ص: 297
دربارۀ منظور جملۀ (فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ اَلْقُرْآنِ) گفتگو بسيار است:
جمعى آن را به نماز شب تفسير كرده اند كه در لابه لاى آن حتماً آيات قرآن خوانده مى شود، و بعضى گفته اند كه منظور همان تلاوت قرآن است، هرچند در اثناى نماز نباشد، سپس بعضى مقدار آن را به پنجاه آيه، و بعضى به يك صد آيه، و بعضى دويست آيه، تفسير كرده اند، ولى هيچ يك از اين اعداد دليل خاصى ندارد، بلكه مفهوم آيه اين است كه هر مقدارى كه انسان به زحمت نمى افتد قرآن بخواند.
بديهى است كه منظور از «تلاوت قرآن» در اينجا تلاوتى است به عنوان درس و فراگيرى براى خودسازى و پرورش ايمان و تقوا.
سپس مى افزايد: «خداوند مى داند كه گروهى از شما بيمار مى شوند، و گروهى ديگر براى تحصيل معاش و ابتغاء فضل الهى راهى سفر مى گردند، و گروه ديگرى در راه خدا جهاد مى كنند، و اين امور مانع از آن خواهد شد كه عبادات شبانه را در نصابى كه قبلاً تعيين شده به طور مداوم انجام دهند»؛ (عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضى وَ آخَرُونَ...) . همين سبب ديگرى براى تخفيف اين برنامه است، لذا بار ديگر تكرار مى كند: «حال كه چنين است آن مقدار كه براى شما ممكن است و توانايى داريد در شب از قرآن تلاوت كنيد»؛ (فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ) .
آيا تلاوت مقدار ممكن از قرآن كه در اين آيه دو بار به آن امر شده، واجب است يا جنبۀ مستحب دارد؟ بعضى گفته اند: بدون شك مستحب است، و بعضى احتمال وجوب داده اند، چراكه تلاوت قرآن موجب آگاهى از دلايل توحيد، و ارسال رسل، و اعجاز اين كتاب آسمانى، و فراگيرى ساير واجبات دين مى شود، بنابراين تلاوت قرآن مقدمۀ واجب است و واجب مى باشد.
ولى بايد توجه داشت كه در اين صورت لازم نيست قرآن را شبانه بخوانند و يا در اثناى نماز شب، بلكه بر هر مكلفى واجب است كه براى تعليم و تربيت و آگاهى از اصول و فروع اسلام، و همچنين حفظ قرآن و رساندن آن به نسل هاى
ص: 298
آينده، به مقدار لازم تلاوت كند، بدون اينكه وقت و زمان خاصى در آن مطرح باشد.
ولى حق اين است كه به ظاهر، امر در جملۀ «فَاقْرَؤُوا» وجوب است، چنان كه در اصول فقه بيان شده، مگر اينكه گفته شود اين «امر» به قرينۀ «اجماع فقها بر عدم وجوب» يك امر استحبابى است، و نتيجه اين مى شود كه در آغاز اسلام به دليل وجود شرايطى اين تلاوت و عبادت شبانه واجب بوده، و بعد، هم از نظر مقدار و هم از نظر حكم تخفيف داده شده و به صورت يك حكم استحبابى، آن هم به مقدار ميسور درآمده است، ولى به هر حال وجوب نماز شب بر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله تا آخر عمر ثابت ماند (به قرينۀ ساير آيات قرآن و روايات).(1)
الف) آداب معاشرت در سخنان پيشوايان اسلام(2)
آن قدر كه در روايات اسلامى به مسألۀ تواضع و حسن خلق و ملاطفت در برخوردها و ترك خشونت در معاشرت، اهميت داده شده به كمتر چيزى اهميت داده شده است. بهترين و گوياترين دليل در اين زمينه خود روايات اسلامى است، كه نمونه اى از آن را در اينجا از نظر مى گذرانيم:
شخصى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله رفت و عرض كرد: «يا رَسولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله أوصِني فَكانَ فيما اَوصاهُ أن قالَ: القَ أخاكَ بِوَجهٍ مُنبَسِطٍ ؛ به من سفارشى فرما! فرمود: برادر مسلمانت را با روى گشاده ملاقات كن».(3)
در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «ما يوضَعُ في ميزانِ امرِءٍ يَومَ القِيامَةِ
ص: 299
اَفضَلُ مِن حُسنِ الخُلُقِ! ؛ در روز قيامت چيزى برتر و بالاتر از حسن خلق در ترازوى عمل كسى نهاده نمى شود»!(1)
در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام آمده است: «البِرُّ وَ حُسنُ الخُلُقِ يَعمُرانِ الدِّيارَ وَ يَزيدانِ في الأعمارِ ؛ نيكوكارى و حسن خلق، خانه ها را آباد، و عمرها را زياد مى كند».(2)
و نيز از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است: «أكثَرُ ما تَلِجُ بِهِ اُمَّتِىَ الجَنَّةَ تَقوَى اللّهِ وَ حُسنُ الخُلُقِ ؛ بيشترين چيزهايى كه سبب مى شود امت من به خاطر آن وارد بهشت شوند تقواى الهى و حسن خلق است».(3)
درمورد تواضع و فروتنى نيز على عليه السلام مى فرمايد: «زينَةُ الشَّريفِ التَّواضُعُ ؛آرايش انسان هاى باشرافت فروتنى است».(4)
و بالاخره در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «التَّواضُعُ اَصلُ كُلِّ خَيرٍ نَفيسٍ، وَمَرتَبَةٌ رَفيعَةٌ، وَلَو كانَ لِلتَّواضُعِ لُغَةٌ يَفهَمُها الخَلقُ لَنَطَقَ عَن حَقايقَ ما في مَخفِيّاتِ العَواقِبِ... وَ مَن تَواضَعَ لِلّهِ شَرَفَهُ اللّهُ عَلى كَثيرٍ مِن عِبادِهِ... وَلَيسَ للّهِ عَزَّ وَجَلَّ عِبادَةٌ يَقبَلُها وَ يَرضاها اِلّا وَ بابُها التَّواضُعُ ؛ فروتنى ريشۀ هر خير و سعادتى است، تواضع مقام والايى است، و اگر براى فروتنى، زبان و لغتى بود كه مردم مى فهميدند، بسيارى از اسرار نهانى و عاقبت كارها را بيان مى كرد!...، كسى كه براى خدا فروتنى كند، خدا او را بر بسيارى از بندگانش برترى مى بخشد...، هيچ عبادتى نيست كه مقبول درگاه خدا و موجب رضاى او باشد مگر اينكه راه ورود آن فروتنى است».(5)
ص: 300
ب) آداب راه رفتن(1)
درست است كه راه رفتن مسألۀ ساده اى است، اما همين مسألۀ ساده مى تواند بيانگر حالات درونى و اخلاقى و گاهى نشانۀ شخصيّت انسان باشد، چراكه روحيات و خلقيات انسان در لابه لاى همۀ اعمال او منعكس مى شود و گاه يك عمل كوچك حاكى از يك روحيۀ ريشه دار است.
و از آنجا كه اسلام تمام ابعاد زندگى را مورد توجه قرار داده، در اين زمينه نيز چيزى را فروگذار نكرده است.
در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «مَن مَشى عَلَى الأرضِ إختِيالًا لَعَنَهُ الأرضُ وَ مَن تَحتَها، وَ مَن فَوقَها! ؛ كسى كه از روى غرور و تكبر، روى زمين راه رود، زمين و كسانى كه در زير زمين خفته اند، و آن هايى كه روى زمين هستند، همه او را لعنت مى كنند».(2)
در حديث ديگرى مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله از راه رفتن مغرورانه و متكبرانه نهى كرد و فرمود: «مَن لَبِسَ ثَوباً فاختالَ فيهِ خَسَفَ اللّهُ بِهِ مِن شَفيرِ جَهَنَّمَ وَ كانَ قَرينَ قارونَ لِأنَّهُ اَوَّلُ مَنِ اختالَ ؛ كسى كه لباسى بپوشد و با آن كبر بورزد، خداوند او را در كنار دوزخ به قعر زمين مى فرستد و همنشين قارون خواهد بود، چراكه او نخستين كسى بود كه غرور و كبر را بنياد نهاد».(3)
و نيز از امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «خداوند ايمان را بر جوارح و اعضاى انسان واجب كرده و در ميان آن ها تقسيم نموده است، ازجمله بر پاهاى انسان واجب كرده كه به سوى معصيت و گناه نرود و در راه رضاى خدا گام بردارد، ولذا قرآن
ص: 301
فرموده است: در زمين متكبرانه راه مرو» و نيز فرموده است: «اعتدال را در راه رفتن رعايت كن».(1)
در روايت ديگرى اين ماجرا از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده است كه از كوچه اى عبور مى فرمود، ديوانه اى را مشاهده كرد كه مردم اطراف او را گرفته اند و به او نگاه مى كنند، فرمود: «عَلى مَااجتَمَعَ هؤلاءِ ؛ اينها براى چه اجتماع كرده اند؟»
عرض كردند: «عَلَى المَجنونِ يُصرَعُ ؛ در برابر ديوانه اى كه دچار صرع و حمله هاى عصبى شده است».
پيامبر صلى الله عليه و آله نگاهى به آنها كرد و فرمود: «ما هذا بِمَجنونٍ ألا اُخبِرُكُم بالمَجنونِ حَقَّ المَجنونِ ؛ اين ديوانه نيست، مى خواهيد ديوانۀ واقعى را به شما معرّفى كنم؟»
عرض كردند: آرى اى رسول خدا.
فرمود: «اِنَّ المَجنونَ المُتَبَختِرُ فِى مَشيَتِهِ، النّاظِرُ في عِطفَيهِ، المُحَرِّكُ جَنبَيهِ بِمَنكِبَيهِ فَذاكَ المَجنونُ وَ هذا المُبتَلى ؛ديوانۀ واقعى كسى است كه متكبرانه گام برمى دارد، همواره به پهلوهاى خود نگاه مى كند، پهلوهاى خود را به همراه شانه ها تكان مى دهد (و كبر و غرور از تمام وجود او مى بارد). چنين كسى ديوانۀ واقعى است، اما آنكه ديديد بيمار است».(2)
ج) آداب سخن گفتن(3)
در اندرزهاى لقمان به آداب سخن گفتن اشاره اى شده است و در اسلام باب وسيعى براى اين مسأله گشوده گرديده، ازجمله:
تا سخن گفتن ضرورتى نداشته باشد سكوت از آن بهتر است. چنان كه در
ص: 302
حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «السُّكوتُ راحَةٌ لِلعَقلِ ؛ سكوت مايۀ آرامش فكر است».(1)
و در حديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السلام آمده است: «مِن عَلاماتِ الفِقهِ: العِلمُ وَالحِلمُ وَالصَّمتُ، إِنَّ الصَّمتَ بابٌ مِن أبوابِ الحِكمَةِ ؛ از نشانه هاى فهم و عقل، داشتن آگاهى و بردبارى و سكوت است، سكوت درى از درهاى حكمت است».(2)
ولى در روايات ديگرى تأكيده شده است: «در مواردى كه سخن گفتن لازم است مؤمن هرگز نبايد سكوت كند»، «پيامبران به سخن گفتن دعوت شدند نه به سكوت»، «وسيلۀ رسيدن به بهشت و رهايى از دوزخ، سخن گفتن به موقع است».(3)
د) اهميت حسن خلق در سخن امام باقر و امام رضا عليهما السلام(4)
در حديثى از امام باقر عليه السلام آمده است: «إنَّ أكمَلَ المُؤمِنينَ إيماناً أحسَنُهُم خُلقاً ؛ از ميان مؤمنان كسى ايمانش از همه كامل تر است كه اخلاقش بهتر باشد».(5)
و در حديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السلام آمده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «عَلَيكُم بِحُسنِ الخُلقِ، فَإِنَّ حُسنَ الخُلقِ فِى الجَنَّةِ لا مَحالَةً، وَ إيّاكُم وَ سُوءَ الخُلقِ فَإنَّ سُوءَ الخُلقِ فِى النّارِ لا مَحالةً ؛ بر شما لازم است كه به سراغ حسن خلق برويد، زيرا حسن خلق سرانجام در بهشت است، و از سوء خلق بپرهيزيد كه سرانجام در آتش است».(6)
ص: 303
از مجموع اين گونه اخبار به خوبى استفاده مى شود كه حسن خلق كليد بهشت، وسيلۀ جلب رضاى خدا، نشانۀ قدرت ايمان، و هم طراز عبادت هاى شبانه و روزانه است. و حديث در اين زمينه بسيار فراوان مى باشد.
ه) با بى اعتنايى از مردم روى مگردان(1)
در آيۀ 18 سورۀ لقمان مى خوانيم: (وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنّاسِ) ؛ «(پسرم) با بى اعتنايى از مردم روى مگردان!».
در اينجا لقمان به مسائل اخلاقى در ارتباط با مردم و خويشتن پرداخته، نخست تواضع و فروتنى و خوش رويى را توصيه كرده و سپس مى گويد:
«مغرورانه بر روى زمين راه مرو». لقمان حكيم در اينجا به دو صفت بسيار زشت ناپسند كه مايۀ از هم پاشيدن روابط صميمانۀ اجتماعى است اشاره مى كند: يكى تكبر و بى اعتنايى، و ديگرى غرور و خودپسندى، و هر دو در اين جهت مشترك اند كه انسان را در عالمى از توهّم و پندار و خودبرتربينى فرو مى برند و رابطۀ او را از ديگران قطع مى كنند.
به ويژه با توجه به ريشۀ لغوى «صعر» روشن مى شود كه اين گونه صفات يك نوع بيمارى روانى و اخلاقى است، يك نوع انحراف در تشخيص و تفكر است، وگرنه يك انسان سالم از نظر روح و روان هرگز گرفتار اين گونه پندارها و تخليلات نمى شود.
ناگفته پيداست كه منظور لقمان، تنها روى گرداندن از مردم و يا راه رفتن مغرورانه نيست، بلكه مبارزه با تمام مظاهر تكبر و غرور است، اما از آنجا كه اين گونه صفات قبل از هر چيز خود را در حركات عادى و روزانه نشان مى دهد، انگشت روى اين مظاهر خاص گذاشته است.
ص: 304
و) محبت متقابل اسلامى(1)
در آيۀ 29 سورۀ فتح آمده است: (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللّهِ وَ اَلَّذِينَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى اَلْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ) ؛ «محمد فرستادۀ خداست و كسانى كه با او هستند دربرابر كفار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربان اند».
در روايات اسلامى كه در تفسير آيۀ فوق آمده است تأكيد فراوانى روى اصل (رُحَماءُ بَيْنَهُمْ) ديده مى شود، ازجمله در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:
«اَلمُسلِمُ اَخُو المُسلِمِ، لا يَظلِمُهُ، وَ لا يَخذُلُهُ، وَ لا يَخُونُهُ، وَ يَحِقُّ عَلَى المُسلِمِينَ الاِجتِهادُ فِى التَّواصُلِ، وَالتَّعاونُ عَلَى التَّعاطُفِ، وَالمُواساةُ لِأهلِ الحاجَةِ، وَ تَعاطُفُ بَعضِهِم عَلى بَعضٍ، حَتّى تَكونوا كَما اَمَرَكُمُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ: رُحَماءَ بَينَكُم، مُتِراحِمينَ، مُغتَمِّينَ لِما غابَ عَنكُم مِن اَمرِهِم، عَلى ما مَضى عَلَيهِ مَعشَرُ الاَنصارِ عَلى عَهدِ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله؛ مسلمان برادر مسلمان است، به او ستم نمى كند، تنهايش نمى گذارد، تهديدش نمى كند، و سزاوار است مسلمان در ارتباط و پيوند و تعاون و محبت و مواسات با نيازمندان كوشش كند، و مسلمانان نسبت به يكديگر مهربان باشند، تا مطابق گفتۀ خداوند (رُحَماءُ بَيْنَهُمْ) شوند. نسبت به يكديگر با محبت رفتار كنيد و حتى در غياب آن ها نسبت به امورشان دلسوزى كنيد، آن گونه كه انصار در عصر رسول اللّه بودند».(2)
ولى عجيب است كه مسلمانان امروز از رهنمودهاى مؤثر اين آيه و ويژگى هايى كه براى مؤمنين راستين و ياران رسول اللّه صلى الله عليه و آله نقل مى كند فاصله گرفته اند، گاه آن چنان به جان هم مى افتند و كينه توزى و خون ريزى مى كنند كه هرگز دشمنان اسلام چنان نكردند! گاه با كفار آن چنان پيوند دوستى مى بندند كه گويا برادرانى از يك اصل و نسب اند! نه خبرى از آن ركوع و سجود است، و نه
ص: 305
آن نيات پاك و «ابتغاء فضل اللّه» و نه آثار سجود در چهره ها نمايان، و نه آن رشد و جوانه زدن و قوى شدن و روى پاى خود ايستادن.
سرمايۀ ادب(1)
در اسلام اهميت زيادى به رعايت آداب، و برخورد همراه با احترام و ادب با هر كس و هر گروه داده شده است كه به عنوان نمونه در اينجا به چند حديث اشاره مى شود:
يك. على عليه السلام مى فرمايد: «الأدبُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ ؛ رعايت ادب همچون لباس فاخر و زينتى و نو است».(2)
و در جاى ديگر مى فرمايد: «اَلاَدَبُ يُغني عَنِ الحَسَبِ ؛ ادب انسان را از افتخارات پدران و نياكان بى نياز مى كند».(3)
و در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «خَمسٌ مَن لَم تَكُن فِيهِ لَم يَكُن فِيهِ كَثيرٌ مُستَمتَعٌ. قيلَ وَ ما هُنَّ يابنَ رَسُولِ اللّهِ؟ قالَ: الدِّينُ وَالعَقلُ وَالحَياءُ وَحُسنُ الخُلقِ وَحُسنُ الْاَدَبِ ؛ پنج چيز است كه در هر كس نباشد صفات و امتيازات قابل ملاحظه اى نخواهد داشت:
دين و عقل و حيا و حسن خلق و حسن ادب».(4)
و نيز در حديث ديگرى از همان امام عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: «لا يَطمَعَنَّ ذُوالكِبرِ فِى الثَّناءِ الحَسَنِ، وَ لا الخَبُّ فِى كَثرَةِ الصَّديقِ، وَ لا السَّىِّ ءُ الاَدَبِ فِى الشَّرَفِ ؛ افراد متكبر هرگز نبايد انتظار ذكر خير مردم را داشته باشند و نه افراد نيرنگ باز انتظار كثرت دوستان، و نه افراد بى ادب انتظار شرف و آبرو».(5)
ص: 306
به همين دليل هنگامى كه در زندگى پيشوايان بزرگ اسلام دقت مى كنيم مى بينيم كه دقيق ترين نكات مربوط به ادب را حتى دربرابر افراد كوچك رعايت مى كردند. اصولاً دين مجموعه اى است از آداب: ادب دربرابر خدا، ادب درمقابل پيامبر صلى الله عليه و آله و پيشوايان معصوم عليهم السلام، ادب درمقابل استاد و معلم، و پدر و مادر، و عالم و دانشمند. حتى دقت در آيات قرآن مجيد نشان مى دهد كه خداوند با آن مقام عظمت هنگامى كه با بندگان خود سخن مى گويد آداب را كاملاً رعايت مى كند! هنگامى كه چنين است، تكليف مردم درمقابل خدا و پيغمبرش روشن است.
در حديثى مى خوانيم: «هنگامى كه آيات آغاز سورۀ مؤمنون نازل شد و يك سلسله آداب اسلامى را به آن ها دستور داد، ازجمله خشوع در نماز، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كه قبلاً هنگام نماز گاه به آسمان نظر مى افكند از آن به بعد ديگر سربرنمى داشت و هميشه به زمين نگاه مى فرمود».(1)
درمورد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نيز اين موضوع به حدى مهم است كه قرآن با صراحت در آيات فوق مى گويد: بلندتر كردن صدا از صداى پيامبر صلى الله عليه و آله و جاروجنجال به راه انداختن درمقابل او موجب حبط اعمال و از بين رفتن ثواب است!
روشن است كه تنها رعايت اين نكته دربرابر پيامبر صلى الله عليه و آله كافى نيست، بلكه امور ديگرى نيز كه از نظر سوء ادب همانند صداى بلند و جاروجنجال است در محضرش ممنوع است و به اصطلاح فقهى: در اينجا بايد «الغاء خصوصيت» و «تنقيح مناط» كرد و اشباه و نظائر آن را به آن ملحق نمود.
در آيۀ 63 سورۀ نور نيز مى خوانيم: (لا تَجْعَلُوا دُعاءَ اَلرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضاً) كه جمعى از مفسران آن را چنين تفسير كرده اند: «دعوت پيامبر (از شما) را در ميان خود، مانند دعوت از يكديگر، قرار ندهيد، (و از دعوت پيامبر هيچ گاه تخلف نكنيد)».
ص: 307
جالب اينكه قرآن در آيات فوق، رعايت ادب را دربرابر پيامبر صلى الله عليه و آله، نشانۀ پاكى قلب و آمادگى آن براى پذيرش تقوا، و سبب آمرزش و اجر عظيم مى شمرد، در حالى كه بى ادبان را همچون چهارپايان بى عقل معرفى مى كند!
حتى بعضى از مفسران آيات مورد بحث را توسعه داده و گفته اند: اين آيات، مقامات پايين تر، مانند علما و دانشمندان و رهبران فكرى و اخلاقى را نيز شامل مى شود و مسلمانان موظف اند دربرابر آن ها نيز آداب را رعايت كنند. البته دربرابر امامان معصوم عليهم السلام اين مسأله روشن تر است، حتى در رواياتى كه از طريق اهل بيت عليهم السلام به ما رسيده، مى خوانيم: «هنگامى كه يكى از ياران با حالت جنابت خدمت شان رسيد امام عليه السلام بدون مقدمه فرمود:
«أما تَعلَمُ اَنَّهُ لا يَنبَغي لِلجُنُبِ اَن يَدخُلَ بُيُوتَ الاَنبِياءِ؟ ؛ آيا نمى دانى كه سزاوار نيست «جنب» وارد خانۀ پيامبران شود؟!».(1)
و در روايت ديگرى تعبير به «اِنَّ بُيُوتَ الاَنبِياءِ وَ اَولادِ الاَنبِياءِ لا يَدخُلُها الجُنُبُ» شده است، كه هم خانۀ پيامبران را شامل مى شود و هم خانۀ فرزندان آن ها را.
كوتاه سخن اينكه رعايت ادب دربرابر كبير و صغير، بخش مهمى از دستورات اسلامى را شامل مى شود، كه اگر بخواهيم همه را مورد بحث قرار دهيم از شكل تفسير آيات بيرون مى رويم. در اينجا اين بحث را با حديثى از امام سجاد، على بن الحسين عليه السلام در رسالۀ حقوق درمورد «رعايت ادب دربرابر استاد» پايان مى دهيم؛ فرمود: «حق كسى كه تو را تعليم و تربيت مى دهد اين است كه او را بزرگ دارى، مجلسش را محترم بشمرى و به سخنانش كاملاً گوش فرا دهى، و روبه روى او بنشينى، صدايت را از صداى او برتر نكنى، و هرگاه كسى از او سؤالى كند تو جواب ندهى، در محضرش با كسى سخن نگويى، و نزد او از
ص: 308
هيچ كس غيبت نكنى، اگر پشت سر از او بد گويند دفاع كنى، عيوبش را مستور دارى، و فضايلش را آشكار سازى، با دشمنانش همنشين نشوى، و دوستانش را دشمن ندارى. هنگامى كه چنين كنى فرشتگان الهى گواهى مى دهند كه تو به سراغ او رفته اى و براى خدا از او علم آموخته اى، نه براى خلق خدا».(1)
جمعى از علما و مفسران گفته اند: آيات آغازين سورۀ حجرات (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اَللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ إِنَّ اَللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ اَلنَّبِيِّ) همان گونه كه از بلند كردن صدا نزد پيامبر صلى الله عليه و آله در زمان حياتش نهى مى كند، بعد از وفاتش را نيز شامل مى شود.(2)
اگر منظور آن ها شمول عبارت آيه است، ظاهر آيه مخصوص زمان حيات رسول اللّه صلى الله عليه و آله است، زيرا مى گويد: «صداى خود را برتر از صداى او نكنيد» و اين در حالى ممكن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله حيات جسمانى داشته باشد و سخن بگويد. ولى اگر منظور، مناط و فلسفۀ حكم است كه در اين گونه موارد روشن است و اهل عرف الغاى خصوصيت مى كنند، تعميم مذكور بعيد به نظر نمى رسد، زيرا مسلم است كه هدف در اينجا رعايت ادب و احترام نسبت به ساحت قدسى پيامبر صلى الله عليه و آله است، بنابراين هرگاه بلند كردن صدا در كنار قبر پيامبر صلى الله عليه و آله نوعى هتك و بى احترامى باشد بدون شك جايز نيست، مگر اينكه به صورت اذان نماز، يا تلاوت قرآن، يا ايراد خطابه و امثال آن باشد كه در اين گونه موارد، نه در حيات پيامبر صلى الله عليه و آله ممنوع است و نه در ممات او.
در حديثى در اصول كافى از امام باقر عليه السلام دربارۀ ماجراى وفات امام
ص: 309
حسن مجتبى عليه السلام و ممانعتى كه «عايشه» در زمينۀ دفن آن حضرت در جوار پيامبر صلى الله عليه و آله انجام داد و سروصداهايى كه بلند شد، مى خوانيم: امام حسين عليه السلام به آيۀ (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ اَلنَّبِيِّ...) استدلال فرمود و از رسول خدا صلى الله عليه و آله اين جمله را نقل كرد: «إنَّ اللّهَ حَرَّمَ مِنَ المُؤمِنِينَ أمواتاً ما حَرَّمَ مِنهُم أحياءً ؛ خداوند آنچه را از مؤمنان درحال حيات تحريم كرده در حال مماتشان نيز تحريم كرده است».(1)
اين حديث گواه ديگرى بر عموميت مفهوم آيه است.
مديريت و فرماندهى بدون رعايت انضباط هرگز به سامان نمى رسد و اگر كسانى كه تحت پوشش مديريت و رهبرى قرار دارند بخواهند خودسرانه عمل كنند، شيرازۀ كارها به هم مى ريزد، هر قدر نيز رهبر و فرمانده لايق و شايسته باشند.
بسيارى از شكست ها و ناكامى هايى كه دامن گير جمعيت ها و گروه ها و لشكرها شده از همين رهگذر بوده است و مسلمانان نيز طعم تلخ تخلف از اين دستور را بارها در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله چشيده اند كه روشن ترين آن ها داستان شكست احد به دليل بى انضباطى گروه اندكى از جنگجويان بود.
قرآن مجيد اين مسألۀ فوق العاده مهم را در عبارت كوتاه آيات فوق به صورت جامع و جالب مطرح ساخته، مى گويد: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اَللّهِ وَ رَسُولِهِ) . وسعت مفهوم آيه به قدرى زياد است كه هرگونه «تقدم» و «تأخر» و گفتار و رفتار خودسرانه و خارج از دستور رهبرى را شامل مى شود.
ص: 310
با اين حال در تاريخ زندگى پيامبر صلى الله عليه و آله موارد زيادى ديده مى شود كه افرادى از فرمان او پيشى گرفتند، يا عقب افتادند و از اطاعت او سرپيچى نمودند و مورد ملامت و سرزنش شديد قرار گرفتند، ازجمله:
1. هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله براى فتح مكه حركت فرمود (سال هشتم هجرت) ماه مبارك رمضان بود. جمعيت زيادى با حضرت بودند، گروهى سواره و گروهى پياده. هنگامى كه به منزلگاه «كراع الغميم» رسيدند حضرت دستور داد ظرف آبى آوردند و روزۀ خود را افطار كرد. همراهان نيز افطار كردند، ولى عجيب اينكه جمعى از آن ها از پيامبر صلى الله عليه و آله پيشى گرفتند و حاضر به افطار نشدند و بر روزۀ خود باقى ماندند. پيامبر صلى الله عليه و آله آن ها را «عصاة» يعنى «جمعيت گنهكاران» ناميد.(1)
2. نمونه اى ديگر در داستان «حجة الوداع» در سال دهم هجرت اتفاق افتاد، كه پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داد منادى ندا كند: هر كس حيوان قربانى با خود نياورده بايد نخست «عمره» به جا آورد و از احرام بيرون آيد، سپس مراسم حج را انجام دهد، اما آن هايى كه قربانى همراه خود آورده اند (و حج آن ها حج افراد است) بايد بر احرام خود باقى بمانند! سپس از قول حضرت گفت: اگر من شتر قربانى نياورده بودم عمره را تكميل مى كردم و از احرام بيرون مى آمدم. ولى گروهى از انجام اين دستور سر باززدند و گفتند: چگونه ممكن است پيامبر صلى الله عليه و آله بر احرام خود باقى بماند و ما از احرام بيرون آييم؟ آيا زشت نيست كه ما به سوى مراسم حج بعد از انجام عمره برويم، در حالى كه قطره هاى آب غسل (جنابت) از ما فرو مى ريزد؟!
پيامبر صلى الله عليه و آله از اين تخلف و بى انضباطى سخت ناراحت شد و آن ها را به شدت سرزنش كرد.(2)
ص: 311
3. داستان تخلف از لشكر «اسامه» در آستانۀ وفات پيامبر صلى الله عليه و آله معروف است كه حضرت به مسلمانان دستور داد به فرماندهى «اسامة بن زيد» براى جنگ با روميان آماده شوند، و به مهاجران و انصار فرمود كه با اين لشكر حركت كنند.
شايد مى خواست هنگام رحلتش مسائلى كه در امر خلافت واقع شد تحقق نيابد و حتى تخلف كنندگان از لشكر اسامه را لعن فرمود، اما با اين حال گروهى از حركت سر باززدند، به اين بهانه كه در اين شرايط خاص، پيامبر صلى الله عليه و آله را تنها نمى گذاريم.(1)
4. داستان «قلم و دوات» در ساعات آخر عمر پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نيز معروف و تكان دهنده است، و بهتر است عين عبارت صحيح مسلم را در اينجا بياوريم:
«لَمّا حَضَرَ رَسولُ اللّهِ و فِى البَيتِ رِجالٌ فيهِم عُمَرُ بنُ الخَطّابِ فَقالَ النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله هَلُمَّ أكتُبُ لَكُم كِتاباً لا تَضِلُّونَ بَعدَهُ! فَقالَ عُمَرُ: اِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَد غَلَبَ عَلَيهِ الوَجَعُ! و عِندَكُمُ القُرآنُ، حَسبُنا كِتابُ اللّهِ! فَاخْتَلَفَ اَهلُ البَيتِ، فَاختَصَموا، فَمِنهُم مَن يَقولُ: قَرِّبُوا يَكتُبْ لَكُم رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله كِتاباً لَن تَضِلُّوا بَعدَهُ و مِنهُمْ مَن يَقُولُ: ما قالَ عُمَرُ، فَلَمّا اَكثَرُوا اللَّغوَ وَالاِختِلافَ عِندَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله، قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: قُومُوا!؛ هنگامى كه وفات پيامبر صلى الله عليه و آله نزديك شد گروهى در خانه نزد او بودند، ازجمله عمر بن خطاب. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:
نامه اى بياوريد تا براى شما مطلبى بنويسم كه هرگز بعد از آن گمراه نشويد! عمر گفت: بيمارى بر پيامبر صلى الله عليه و آله غلبه كرده است! (و - العياذ باللّه - سخنان ناموزون مى گويد!) قرآن نزد شماست و همين كتاب الهى ما را كافى است!!
در اين هنگام ميان حاضران در خانه اختلاف افتاد، بعضى گفتند: بياوريد تا
ص: 312
پيامبر نامۀ خود را بنويسد، تا هرگز گمراه نشويد، در حالى كه بعضى ديگر سخن عمر را تكرار مى كردند! هنگامى كه سخنان ناموزون و اختلاف بالا گرفت پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: برخيزيد و از من دور شويد».(1)
قابل توجه اينكه عين اين حديث را با مختصر تفاوتى، «بخارى» نيز در صحيح خود آورده است.(2)
اين ماجرا از حوادث مهم تاريخ اسلام است كه نياز به تحليل فراوان دارد، ولى به هر حال يكى از روشن ترين موارد تخلف از دستور پيامبر صلى الله عليه و آله و مخالفت با آيۀ مورد بحث (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اَللّهِ وَ رَسُولِهِ) محسوب مى شود.
مسألۀ مهم اينجاست كه رعايت اين انضباط الهى و اسلامى به روح تسليم بودن كامل و پذيرش رهبرى در تمام شؤن زندگى و ايمان محكم به مقام شامخ رهبر نياز دارد.
ميهمان نوازى و حق ميهمان در روايات اسلامى(3)
در آيۀ 53 سورۀ احزاب مى خوانيم: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ اَلنَّبِيِّ إِلاّ أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى طَعامٍ غَيْرَ ناظِرِينَ إِناهُ وَ لكِنْ إِذا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي اَلنَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَ اَللّهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ اَلْحَقِّ وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اَللّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اَللّهِ عَظِيماً) ؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! در خانه هاى پيامبر داخل نشويد مگر به شما براى
ص: 313
صرف غذا اجازه داده شود، مشروط بر اينكه (قبل از موعد نياييد و) در انتظار وقت غذا ننشينيد؛ امّا هنگامى كه دعوت شديد داخل شويد و وقتى غذا خورديد پراكنده شويد، و (بعد از صرف غذا) به بحث و صحبت ننشينيد؛ زيرا اين عمل، پيامبر را ناراحت مى نمايد، ولى از شما شرم مى كند (و چيزى نمى گويد)؛ امّا خداوند از (بيان) حق شرم نمى كند! و هنگامى كه چيزى از وسايل زندگى را (به عنوان عاريت) از آنان [همسران پيامبر] مى خواهيد از پشت پرده بخواهيد؛ اين كار براى پاكى دل هاى شما و آنها بهتر است! و شما حق نداريد پيامبر خدا را آزار دهيد، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسرى خود درآوريد كه (گناه) اين كار نزد خدا بزرگ است!».
به تناسب بحثى كه در اين آيات آمده، مناسب است گوشه اى از تعليمات اسلام را دربارۀ اصل مسألۀ «ميهمان دارى و حق ميهمان و وظايف ميزبان» بياوريم:
اسلام اهميت خاصى براى مسألۀ ميهمان نوازى قائل شده، تا آنجا كه در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «الضَّيفُ دَليلُ الجَنَّةِ ؛ميهمان، راهنماى راه بهشت است».(1)
اهميت و احترام ميهمان به اندازه اى است كه در اسلام به عنوان هديه اى آسمانى تلقى شده است. رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «اِذا أرادَ اللّهُ بِقَومٍ خَيراً أهدى اِلَيهِم هَديَّةً، قالوا: وَ ما تِلكَ الهَديَّةُ؟ قالَ: الضَّيفُ، يُنزِلُ بِرِزقِهِ، وَ يَرتَحِلُ بِذُنوبِ أهلِ البَيتِ ؛ هنگامى كه خداوند اراده كند نسبت به جمعيتى نيكى نمايد هديۀ گران بهايى براى آن ها مى فرستد. عرض كردند: اى پيامبر خدا! چه هديه اى؟
ص: 314
فرمود: ميهمان، با روزى خويش وارد مى شود، و گناهان خانواده را با خود مى برد (و آن ها بخشيده مى شوند)».(1)
جالب اينكه كسى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله عرض كرد: پدر و مادرم فداى تو باد! برنامۀ من اين است كه... نماز را بر پا مى دارم، زكات را به موقع مى پردازم، و از ميهمان با آغوش باز و به خاطر خدا پذيرايى مى كنم. فرمود: «بَخٍّ بَخٍّ بَخٍّ ما لِجَهَنَّمَ عَلَيكَ سَبيلٌ، اِنَّ اللّهَ قَد بَرَّأكَ مِنَ الشُّحِّ اِن كُنتَ كَذلِكَ ؛ آفرين، آفرين، آفرين بر تو باد! جهنم راهى به سوى تو ندارد، اگر چنين باشى خداوند تو را از هرگونه بخل پاك ساخته است».
در اين زمينه سخن بسيار است، اما براى اختصار به همين مقدار قناعت مى كنيم.
با تمام اهميتى كه ميهمان دارد پذيرايى هاى پرتكلف و پر زرق و برق از نظر اسلام نه تنها كار خوبى نيست، بلكه رسماً از آن نهى شده است. اسلام توصيه مى كند كه پذيرايى ها ساده باشد و يك دستورالعمل جالب عادلانه ميان ميهمان و ميزبان قرار داده است و آن اينكه «ميزبان از آنچه دارد مضايقه نكند، و ميهمان نيز بيش از آن را انتظار نداشته باشد».
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «المؤمِنُ لا يَحتَشِمُ مِن أخيهِ، وَ ما أدري أيُّهُما أعجَبُ؟ الَّذي يُكَلِّفُ أخاهُ إذا دَخَلَ عَلَيهِ أن يَتَكَلَّفَ لَهُ؟ أو المُتَكَلِّفُ لِأخيهِ؟ ؛ افراد باايمان از برادر مؤمن خود رودربايستى ندارند، و من نمى دانم كدام يك از اين دو عجيب تر است؟ كسى كه هنگام ورود بر برادر خود او را به تكلف مى افكند؟ و يا كسى كه شخصاً به سراغ تكلف براى ميهمان مى رود؟».(2)
ص: 315
«سلمان فارسى» از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله چنين نقل مى كند كه فرمود: «أن لا نَتَكَلَّفَ لِلضَّيفِ ما لَيسَ عِندَنا، وَ أن نُقَدِّمَ اِلَيهِ ما حَضَرَنا ؛ براى ميهمان نسبت به آنچه نداريم تكلف نكنيم، و از آنچه موجود است مضايقه ننماييم».(1)
ميهمان از نظر اسلام هديه اى آسمانى، و فرستاده و رسول خداست، و بايد او را همچون جان گرامى داشت و نهايت احترام را دربارۀ او انجام داد، تا آنجا كه اميرمؤمنان على عليه السلام از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه فرمود: «مِن حَقِّ الضَّيفِ أن تَمشِىَ مَعَهُ فَتُخرِجَهُ مِن حَريمِكَ إلى البابِ ؛ از حقوق ميهمان اين است كه او را تا در خانه بدرقه كنى».(2)
و تا آنجا كه به تكلف نينجامد بايد وسايل آسايش و راحتى او را فراهم كرد، همان گونه كه در حديثى مى خوانيم: يكى از حقوق ميهمان اين است كه حتى خلال دندان براى او فراهم سازند: «قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله مِن حَقِّ الضَّيفِ أن يُعَدَّ لَهُ الخِلالُ» .(3)
برخى از ميهمان ها افرادى كم رو و خجالتى هستند و به همين دليل دستور داده شده كه از آن ها دربارۀ غذا خوردن سؤال نكنند، بلكه سفره غذا را آماده سازند، اگر مايل بود بخورد چنان كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «لا تَقُل لِأخيكَ اِذا دَخَلَ عَلَيكَ أكَلتَ اليَومَ شَيئاً؟ وَلكِن قَرِّب اِلَيهِ ما عِندَكَ، فَاِنَّ الجَوادَ كُلَّ الجَوادِ مَن بَذَلَ ما عِندَهُ ؛ هنگامى كه برادرت بر تو وارد شود از او سؤال نكن كه آيا امروز غذا خورده اى يا نه؟ آنچه دارى براى او حاضر كن، چراكه سخاوتمند واقعى كسى است كه از بذل آنچه حاضر دارد مضايقه نكند».(4)
ص: 316
ازجمله وظايف ميزبان در پيشگاه خدا اين است كه غذايى را كه آماده ساخته تحقير نكند، چراكه نعمت خدا هرچه باشد عزيز و محترم است، ولى ميان مترفين و افراد تكلف كننده معمول است كه هرقدر سفره را رنگين كنند، مى گويند: چيز ناقابلى است و لايق شما نيست! ميهمان نيز وظيفه دارد آن را كوچك نشمرد. در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «هَلَكَ امرؤٌ إحتَقَرَ لِأخيهِ ما يَحضُرُهُ وَ هَلَكَ امرُؤٌ احتَقَرَ لِأخيهِ ما قَدَّمَ إلَيهِ ؛ ميزبانى كه آنچه را براى برادرش آماده ساخته، كوچك بشمرد هلاك (و گمراه) شده است، همچنين ميهمانى كه آنچه را كه نزد او حاضر كرده اند كوچك بشمرد گمراه است».(1)
اسلام به قدرى در گرامى داشتن ميهمان موشكاف است كه مى گويد: هنگامى كه ميهمان وارد مى شود به او كمك كنيد، اما براى رفتن از منزل به او كمك نكنيد، مبادا تصور كند مايل به رفتن او هستيد.(2)
هميشه مسئوليت ها جنبۀ متقابل دارد، يعنى همان گونه كه ميزبان وظايف مهمى دربرابر ميهمان دارد، ميهمان نيز وظايف قابل ملاحظه اى دارد. علاوه بر آنچه در احاديث بالا ذكر شد، ميهمان موظف است آنچه را كه صاحب خانه درمورد منزلش پيشنهاد مى كند انجام دهد، براى نمونه، هر جا را براى نشستن پيشنهاد مى كند بپذيرد. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «إذا دَخَلَ أحَدُكُم عَلى أخيهِ في رَحلِهِفَليَقعُد حَيثُ يَأمُرُهُ صاحِبُ الرَّحلِ، فإنَّ صاحِبَ الرَّحلِ أعرَفُ بِعَورَةِ بَيتِهِ مِنَ الدّاخِلِ عَلَيهِ ؛ هنگامى كه يكى از شما وارد منزل برادر مسلمانش مى شود جايى بنشيند كه
ص: 317
ميزبان به او پيشنهاد مى كند، چراكه صاحب منزل از وضع منزل خود و آن قسمت هايى كه نبايد آشكار شود آگاه است».(1)
كوتاه سخن اينكه ميهمان نوازى و آداب ميهمان دارى و وظايف و خصوصيات هر كدام، بحث گسترده اى را در آداب معاشرت اسلامى به خود اختصاص داده است.(2)
اما با نهايت تأسف در عصر ما كه عصر غلبۀ مادّى گرى بر جهان است اين سنت قديمى انسانى چنان محدود شده كه در بعضى از جوامع غربى تقريباً برچيده شده است و شنيده ايم هنگامى كه بعضى از آن ها به كشورهاى اسلامى مى آيند و گستردگى ميهمان دارى و ميهمان نوازى را مى بينند كه هنوز در خانواده هاى اصيل اين مرز و بوم به صورت گرم و مملو از عواطف برقرار است، شگفت زده مى شوند كه چگونه ممكن است افرادى بهترين وسايل موجود خانه و باارزش ترين غذاهاى خود را براى پذيرايى از مهمان هايى بگذارند كه گاهى با آن ها ارتباط كمى دارند و شايد تنها در يك سفر كوتاه آشنا شده اند؟!
ولى توجه به احاديث اسلامى - كه گوشه اى از آن در بالا آمد - دليل اين ايثار و فداكارى را روشن مى سازد و محاسبات معنوى را در اين زمينه مشخص مى كند، محاسباتى كه براى ماده پرستان فرهنگ نامفهومى است.
بدون اجازه وارد خانۀ مردم نشويد(3)
در آيات 27 تا 29 سورۀ نور مى خوانيم: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ
ص: 318
بُيُوتِكُمْ حَتّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلى أَهْلِها ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ * فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَ إِنْ قِيلَ لَكُمُ اِرْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكى لَكُمْ وَ اَللّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ * لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيها مَتاعٌ لَكُمْ وَ اَللّهُ يَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَكْتُمُونَ) .
در اين آيات بخشى از آداب معاشرت و دستورهاى اجتماعى اسلام كه ارتباط نزديكى با مسائل مربوط به حفظ عفت عمومى دارد بيان شده است، و آن، طرز ورود به خانه هاى مردم و چگونگى گرفتن اجازۀ ورود است.
نخست مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به خانه هايى غير از خانۀ خود وارد نشويد، تا اجازه بگيريد و بر اهل آن خانه سلام كنيد»، (با اين كار، تصميم ورود خود را از قبل به اطلاع آن ها برسانيد و موافقت آن ها را جلب نماييد «اين براى شما بهتر است، شايد متذكر شويد».
جالب اينكه در اينجا جملۀ (تَسْتَأْنِسُوا) به كار رفته است، نه «تستأذنوا»، زيرا جملۀ دوم فقط اجازه گرفتن را بيان مى كند، در حالى كه جملۀ اول كه از مادۀ «انس» گرفته شده اجازه اى همراه با محبت و لطف و آشنايى و صداقت را مى رساند، و نشان مى دهد كه حتى اجازه گرفتن بايد كاملاً مؤدبانه و دوستانه و خالى از هرگونه خشونت باشد.
بنابراين، اگر اين جمله را بشكافيم بسيارى از آداب مربوط به اين بحث در آن خلاصه شده است. مفهومش اين است كه فرياد نكشيد، در را محكم نكوبيد، با عبارات خشك و زننده اجازه نگيريد، و هنگامى كه اجازه داده شد، بدون سلام وارد نشويد، سلامى كه نشانۀ صلح و صفا و پيام آور محبت و دوستى است.
قابل توجه اينكه اين حكم را كه جنبۀ انسانى و عاطفى آن روشن است با دو
ص: 319
جملۀ (ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ) و (لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ) همراه مى كند كه خود دليلى بر اين است كه اين گونه احكام در اعماق عواطف و عقل و شعور انسانى ريشه دارد و اگر انسان كمى در آن بينديشد متذكر خواهد فهميد كه خير و صلاح او در آن است.
در آيۀ بعد با جملۀ ديگرى اين دستور تكميل مى شود: «اگر كسى را در خانه نيافتيد وارد آن نشويد تا به شما اجازه داده شود».
ممكن است منظور از اين تعبير اين باشد كه گاهى در خانه كسانى هستند، ولى كسى كه به شما اجازۀ ورود دهد و صاحب اختيار و صاحب خانه باشد حضور ندارد. شما در اين صورت حق ورود نخواهيد داشت. يا اينكه اصلاً كسى در خانه نيست، اما ممكن است صاحب خانه در منزل همسايگان و يا نزديك آن محل باشد و هنگامى كه صداى در زدن و يا صداى شما را بشنود بيايد و اذن ورود دهد، در اين صورت حق ورود داريد. به هر حال آنچه مطرح است اين است كه بدون اذن داخل نشويد. سپس اضافه مى كند: «و اگر به شما گفته شود:
بازگرديد، اين سخن را پذيرا شويد و بازگرديد، كه براى شما بهتر و پاكيزه تر است».
اشاره به اينكه هرگز جواب رد، شما را ناراحت نكند، چه بسا صاحب خانه در حالتى است كه از ديدن شما در آن حالت ناراحت مى شود، و يا وضع او و خانه اش آمادۀ پذيرش مهمان نيست!
و از آنجا كه هنگام شنيدن جواب منفى گاهى حس كنجكاوى بعضى تحريك مى شود و به فكر اين مى افتند كه با نگاه كردن از درز در، يا با گوش دادن و استراق سمع، مطالبى از اسرار درون خانه را كشف كنند، در ذيل همين آيه مى فرمايد:
«خدا به آنچه انجام مى دهيد آگاه است»؛ (وَ اَللّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ) .
و چون هر حكمى استثنايى دارد كه رفع ضرورت ها و مشكلات از راه آن استثنا به صورت معقول انجام مى شود، در آخرين آيۀ مورد بحث مى فرمايد:
ص: 320
«گناهى بر شما نيست كه وارد خانه هاى غيرمسكونى شويد كه در آنجا متاعى متعلق به شما وجود دارد». و در پايان آيه مى فرمايد: «و خدا آنچه را آشكار مى كنيد و پنهان مى داريد مى داند».
شايد اشاره به اين است كه گاهى بعضى از افراد از اين استثنا سوءاستفاده كرده و به بهانه اين حكم وارد خانه هاى غيرمسكونى مى شوند تا اسرارى را كشف كنند، و يا به اين بهانه كه نمى دانستيم اين جا مسكونى است، وارد، اما خدا از همه اين امور آگاه است و سوء استفاده كنندگان را به خوبى مى شناسد.
بى شك وجود انسان دو بُعد دارد: فردى و اجتماعى، و به همين دليل نيز دو نوع زندگى دارد: خصوصى و عمومى، كه هر كدام براى خود ويژگى هايى دارد و آداب و مقرراتى.
انسان ناچار است در محيط اجتماع آداب و قيد و بندهاى زيادى را از نظر لباس و طرز حركت و رفت و آمد تحمل كند، ولى پيداست كه ادامۀ اين وضع در تمام مدت شبانه روز خسته كننده و دردسرآفرين است.
او مى خواهد مدتى از شبانه روز را آزاد باشد، قيد و بندها را دور كند، به استراحت بپردازد، با خانواده و فرزندان خود گفتگوهاى خصوصى نمايد و تا آنجا كه ممكن است از اين آزادى بهره گيرد، به همين دليل به خانۀ خصوصى خود پناه مى برد و با بستن درها به روى ديگران، زندگى خويش را به طور موقت از جامعه جدا مى سازد و همراه آن از انبوه قيد و بندها و آدابى كه ناچار بود در محيط اجتماع بر خود تحميل كند آزاد مى شود.
حال بايد در اين محيط آزاد با اين فلسفۀ روشن، امنيت كافى وجود داشته
ص: 321
باشد، اگر بنا باشد هر كس سرزده وارد اين محيط شود و به حريم امن آن تجاوز كند ديگر آن آزادى و استراحت و آرامش وجود نخواهد داشت و به محيط كوچه و بازار تبديل مى شود.
به همين دليل هميشه ميان انسان ها مقرارت ويژه اى در اين زمينه بوده است و در تمام قوانين دنيا وارد شدن به خانۀ اشخاص بدون اجازۀ آن ها ممنوع است و مجازات دارد. حتى در مواردى كه به دلايل امنيتى يا دلايل ديگر، ضرورتى باشد كه بدون اجازه وارد شوند، مقامات محدود و معينى حق دادن چنين اجازه اى را دارند. در اسلام نيز در اين زمينه دستور بسيار مؤكدى داده شده و آداب و ريزه كارى هايى وجود دارد كه نظير آن كمتر ديده مى شود.
در حديثى مى خوانيم: «ابوسعيد» - از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله - اجازۀ ورود به منزل آن حضرت را خواست، در حالى كه روبه روى در خانۀ پيامبر صلى الله عليه و آله ايستاده بود. حضرت فرمود: هنگام اجازه گرفتن روبه روى در نايست!
در روايت ديگرى مى خوانيم كه خود آن حضرت هنگامى كه به در خانۀ كسى مى رفت، روبه روى در نمى ايستاد، بلكه در طرف راست يا چپ قرار مى گرفت و مى فرمود: السلام عليكم (و به اين وسيله اجازۀ ورود مى گرفت)، زيرا آن روز هنوز معمول نشده بود كه دربرابر در خانه پرده بياويزند.(1)
حتى در روايات اسلامى مى خوانيم كه انسان وقتى مى خواهد وارد خانۀ مادر يا پدر و يا حتى فرزند خود شود، اجازه بگيرد.
در روايتى آمده است كه مردى از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيد: آيا هنگامى كه مى خواهم وارد خانۀ مادرم شوم بايد اجازه بگيرم؟ فرمود: آرى.
عرض كرد: مادرم غير از من خدمتگزارى ندارد، بازهم بايد اجازه بگيرم؟ فرمود:
«أَتُحِبُّ أن تَراها عُريانَةً؟؛
ص: 322
آيا دوست دارى مادرت را برهنه ببينى؟» عرض كرد: نه. فرمود: «فَاستَأذِن عَلَيها! ؛بنابراين از او اجازه بگير!».(1)
در روايت ديگرى مى خوانيم: روزى پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواست وارد خانۀ دخترش فاطمه عليها السلام شود، نخست در را كمى باز كرد، سپس فرمود: السلام عليكم! فاطمه عليها السلام پاسخ سلام پدر را داد. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اجازه دارم وارد شوم؟ عرض كرد: وارد شو اى رسول خدا! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: كسى كه همراه من است نيز اجازه دارد وارد شود؟ فاطمه عليها السلام عرض كرد: مقنعه بر سر من نيست؛ هنگامى كه خود را با حجاب اسلامى پوشانيد، پيامبر صلى الله عليه و آله دوباره سلام كرد و فاطمه عليها السلام جواب داد و دوباره براى خود اجازۀ ورود گرفت و بعد از پاسخ موافق فاطمه عليها السلام، براى همراهش جابربن عبداللّه نيز اجازۀ ورود گرفت.(2)
اين حديث به خوبى نشان مى دهد كه تا چه اندازه پيامبر صلى الله عليه و آله كه يك الگو و سرمشق براى عموم مسلمانان بود اين نكات را به دقت رعايت مى فرمود.
حتى در بعضى از روايات مى خوانيم كه بايد سه بار اجازه گرفت تا اهل خانه اجازۀ اول را بشنوند، هنگام اجازۀ دوم خود را آماده سازند و هنگام اجازۀ سوم اگر خواستند، اجازه دهند و اگر نخواستند، اجازه ندهند!(3)
حتى بعضى لازم دانسته اند كه در ميان اين سه اجازه، فاصله اى باشد، چراكه گاهى لباس مناسبى بر تن صاحب خانه نيست، و گاهى در حالى است كه نمى خواهد كسى او را در آن حال ببيند، گاهى وضع اطاق به هم ريخته است و گاهى اسرارى وجود دارد كه نمى خواهد ديگرى بر آن واقف شود. بايد به او فرصتى داد تا خود را جمع وجور كند، و اگر اجازه نداد، بدون كمترين احساس ناراحتى بايد صرف نظر كرد.
ص: 323
دربارۀ پاسخ اين سؤال ميان مفسران گفتگوست، بعضى گفته اند: منظور، ساختمان هايى است كه شخص خاصى در آن ساكن نيست، بلكه جنبۀ عمومى و همگانى دارد، مانند كاروان سراها، مهمان خانه ها، و همچنين حمام ها و مانند آن. اين مضمون در حديثى از امام صادق عليه السلام با صراحت آمده است.(1)
بعضى ديگر آن را به خرابه هايى تفسير كرده اند كه در و پيكرى ندارد و هر كس مى تواند وارد آن شود. اين تفسير بسيار بعيد به نظر مى رسد، چراكه كسى حاضر نيست متاع خود را در چنين خانه اى بگذارد.
بعضى ديگر آن را اشاره به انبارهاى تجار و دكان هايى مى دانند كه متاع مردم به عنوان امانت در آن نگهدارى مى شود و صاحب هر متاعى حق دارد براى گرفتن متاع خويش به آنجا مراجعه كند. اين تفسير نيز با ظاهر آيه چندان سازگار نيست.
اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور، خانه هايى باشد كه ساكن ندارد و انسان متاع خود را در آنجا به امانت گذاشته و رضايت ضمنى صاحب منزل را براى سركشى يا برداشتن متاع گرفته است.
البته قسمتى از اين تفاسير باهم منافاتى ندارد، ولى تفسير اول با معنى آيه سازگارتر است. همچنين از اين بيان روشن مى شود كه انسان، تنها به اين دليل كه متاعى در خانه اى دارد نمى تواند درِ خانه را بدون اجازۀ صاحب خانه بگشايد و وارد شود، هرچند در آن هنگام كسى در خانه نباشد.
در كتب فقهى و حديث آمده است كه اگر كسى از روى عمد به داخل خانۀ
ص: 324
مردم نگاه كند و به صورت يا تن برهنۀ زنان بنگرد آن ها مى توانند در مرتبۀ اول او را نهى كنند، اگر خوددارى نكرد مى توانند با سنگ او را دور كنند، اگر باز اصرار داشته باشد با آلات قتاله مى توانند از خود و نواميس خود دفاع كنند و اگر در اين درگيرى شخص مزاحم و مهاجم كشته شود خونش هدر است. البته بايد هنگام جلوگيرى از اين كار سلسله مراتب را رعايت كنند، يعنى تا آنجا كه از راه آسان تر اين امر امكان پذير است از راه خشن تر اقدام نكنند.
خانه هايى كه غذا خوردن در آن ها مجاز است(1)
در آيۀ 61 سورۀ نور مى خوانيم: (لَيْسَ عَلَى اَلْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى اَلْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى اَلْمَرِيضِ حَرَجٌ وَ لا عَلى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَواتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خالاتِكُمْ أَوْ ما مَلَكْتُمْ مَفاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعاً أَوْ أَشْتاتاً فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اَللّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً كَذلِكَ يُبَيِّنُ اَللّهُ لَكُمُ اَلْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ) .
از آنجا كه در آيات سابق (در سورۀ نور) سخن از اجازۀ ورود در اوقات معين يا به طور مطلق هنگام داخل شدن به منزل اختصاصى پدر و مادر بود، آيۀ مورد بحث درواقع استثنايى براى اين حكم است كه گروهى مى توانند در شرايط معينى بدون اجازه وارد منزل خويشاوندان و مانند آن شوند و حتى بدون اجازه غذا بخورند؛ نخست مى فرمايد: «بر نابينا و افراد لنگ و بيمار گناهى نيست (كه با شما هم غذا شوند)».
ص: 325
چراكه طبق صريح بعضى از روايات، اهل مدينه پيش از آنكه اسلام را پذيرا شوند افراد نابينا و شَل و بيمار را از حضور بر سر سفرۀ غذا منع مى كردند و با آن ها هم غذا نمى شدند و از اين كار نفرت داشتند، و به عكس، بعد از ظهور اسلام گروهى غذاى اين گونه افراد را جدا مى دادند، نه به اين علت كه از هم غذا شدن با آن ها تنفر داشتند، بلكه به اين دليل كه شايد شخص نابينا غذاى خوب را نبيند و آن ها ببينند و بخورند، و اين برخلاف اخلاق است، همچنين درمورد افراد لنگ و بيمار كه ممكن است در غذا خوردن عقب بمانند و افراد سالم پيشى بگيرند.
به هر دليلى كه بود با آن ها هم غذا نمى شدند و به همين علت، افراد نابينا و لنگ و بيمار نيز خود را كنار مى كشيدند، چراكه ممكن بود مايۀ ناراحتى ديگران شوند و اين عمل را براى خود گناه مى دانستند.
اين موضوع را از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه سؤال كردند آيۀ فوق نازل شد و گفت: هيچ مانعى ندارد كه آن ها با شما هم غذا شوند.(1)
البته در تفسير اين جمله مفسران تفسيرهاى ديگرى نيز ذكر كرده اند، ازجمله اينكه آيه ناظر به استثناى اين سه گروه از حكم جهاد است، و يا منظور اين است كه شما مجازيد اين گونه افراد ناتوان را با خود به خانه هاى يازده گانه اى كه در آيه به آن اشاره شده ببريد و آن ها نيز از غذاى آن ها بخورند.
ولى اين دو تفسير بسيار بعيد به نظر مى رسد و با ظاهر آيه سازگار نيست.
سپس قرآن مجيد اضافه مى كند: «بر خود شما نيز گناهى نيست كه از اين خانه ها بدون گرفتن اجازه غذا بخوريد: خانه هاى خودتان (منظور، فرزندان يا همسران است كه از آن تعبير به خانۀ خود شده است) يا خانه هاى پدرانتان، يا خانه هاى مادرانتان، يا خانه هاى برادرانتان، يا خانه هاى خواهرانتان، يا خانه هاى عموهايتان، يا خانه هاى عمّه هايتان، يا خانه هاى دايى هايتان، يا خانه هاى خاله هايتان، يا خانه اى كه كليدش در اختيار شماست، يا خانه هاى دوستانتان».
ص: 326
البته اين حكم شرايط و توضيحاتى دارد كه بعد از پايان تفسير آيه خواهد آمد.
سپس ادامه مى دهد: «بر شما گناهى نيست كه دسته جمعى يا جداگانه غذا بخوريد». گويا جمعى از مسلمانان در آغاز اسلام از غذا خوردن تنهايى ابا داشتند و اگر كسى را براى هم غذا شدن نمى يافتند مدتى گرسنه مى ماندند، قرآن به آن ها تعليم مى دهد كه غذا خوردن به صورت جمعى و فردى هر دو مجاز است.(1)
بعضى نيز گفته اند: گروهى از عرب مقيد بودند كه غذاى مهمان را به عنوان احترام جداگانه ببرند و خود با او هم غذا نشوند (مبادا شرمنده يا مقيد گردد). آيه اين قيدها را از آن ها برداشت و تعليم داد كه اين يك سنت ستوده نيست.(2)
بعضى ديگر گفته اند: جمعى مقيد بودند كه اغنيا با فقيران غذا نخورند و فاصلۀ طبقاتى را حتى بر سر سفره حفظ كنند. قرآن اين سنت غلط و ظالمانه را با عبارت فوق نفى كرد.(3) و البته مانعى ندارد كه آيه ناظر به همۀ اين امور باشد.
سپس به يك دستور اخلاقى ديگر اشاره كرده، مى گويد:
«هنگامى كه وارد خانه اى شديد بر خويشتن سلام كنيد، سلام و تحيّتى از نزد خداوند، سلام و تحيّتى پربركت و پاكيزه».
و سرانجام با اين جمله آيه را پايان مى دهد: «اين گونه خداوند آيات خويش را براى شما تبيين مى كند، شايد انديشه و تفكر كنيد».
دربارۀ اينكه منظور از اين «بيوت» (خانه ها) چه خانه هايى است، بعضى از مفسران آن را اشاره به خانه هاى يازده گانۀ فوق مى دانند و بعضى ديگر آن را مخصوص مساجد. ولى پيداست كه آيه مطلق است و همۀ خانه ها را شامل
ص: 327
مى شود، اعم از خانه هاى يازده گانه اى كه انسان براى صرف طعام وارد آن مى شود، و يا غير آن از خانه هاى دوستان و خويشاوندان يا غير آن ها، زيرا هيچ دليلى بر محدوديت مفهوم وسيع آيه نيست.
همچنين دربارۀ اينكه منظور از سلام كردن بر خويشتن چيست، بعضى آن را به معنى سلام كردن بعضى بر بعضى ديگر دانسته اند، همان گونه كه در داستان بنى اسرائيل در سورۀ بقره آيۀ 54 مى خوانيم: «فاقتلوا انفسكم»: «بعضى از شما، بعضى ديگر را به عنوان مجازات بايد به قتل برسانند».
بعضى ديگر از مفسران آن را به معنى سلام كردن بر همسر و فرزندان و خانواده دانسته اند، چراكه آن ها به منزلۀ خود انسان اند، ولذا تعبير به «انفس» شده است. در آيۀ مباهله(1) نيز اين تعبير ديده مى شود، و اين نشان مى دهد كه گاهى نزديكى شديد يك فرد به ديگرى سبب مى شود كه از او تعبير به «نفس» (خود انسان) كنند، آن گونه كه نزديك بودن على عليه السلام به پيامبر صلى الله عليه و آله سبب اين تعبير شد. بعضى از مفسران نيز آيۀ فوق را اشاره به خانه هايى مى دانند كه شخص در آن ساكن نيست، كه انسان هنگام ورود به آنجا با اين عبارت بر خويشتن سلام مى كند: «السَّلامُ عَلَينا مِن قِبَلِ رَبِّنا؛ درود بر ما از سوى پروردگار ما» - يا - «السَّلامُ عَلَينا وَ عَلى عِبادِ اللّهِ الصّالِحينَ؛ درود بر ما و بر بندگان صالح خدا».
ما فكر مى كنيم منافاتى ميان اين تفسيرها نباشد. هنگام ورود به هر خانه اى بايد سلام كرد، مؤمنان بر يكديگر، و اهل منزل بر يكديگر، و اگر هم كسى نباشد، سلام كردن بر خويشتن، چراكه همۀ اين ها درحقيقت به سلام بر خويش باز مى گردد.
لذا در حديثى مى خوانيم كه وقتى تفسير اين آيه را از امام باقر عليه السلام سؤال كردند، در جواب فرمود: «هُوَ تَسليمُ الرَّجُلِ عَلى أهلِ البَيتِ حينَ يَدخُلُ ثُمَّ يَرُدّونَ
ص: 328
عَلَيهِ فَهُوَ سَلامُكُم عَلى أنفُسِكُم ؛ منظور، سلام كردن انسان بر اهل خانه است، هنگامى كه وارد خانه مى شود، آن ها طبعاً به او پاسخ مى گويند و سلام را به خود او بازمى گردانند و اين است سلام شما بر خودتان».(1)
و در حديث ديگرى از همان امام عليه السلام مى خوانيم: «اِذا دَخَلَ الرَّجُلُ مِنكُم بَيتَهُ فَاِن كانَ فيهِ أحَدٌ يُسَلِّمُ عَلَيهِ، وَ اِن لَم يَكُن فيهِ أحَدٌ فَليَقُل السَّلامُ عَلَينا مِن عِندِ رَبِّنا يَقولُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ تَحِيَّةً مِن عِندِ اللّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً ؛هنگامى كه كسى از شما وارد خانه اش مى شود اگر در آنجا كسى باشد بر او سلام كند، و اگر كسى نباشد بگويد: سلام بر ما از سوى پروردگار ما، همان گونه كه خداوند در قرآن فرموده است: (تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اَللّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً) ».(2)
چنان كه در آيۀ فوق ديديم خداوند اجازه داده است كه انسان از خانه هاى بستگان نزديك و بعضى از دوستان و مانند آن ها - كه در مجموع يازده مورد مى شود - غذا بخورد، و در آيه اجازه گرفتن از آن ها شرط نشده بود، و بى شك، مشروط به اجازه نيست چون با وجود اجازه، از غذاى هر كسى مى توان خورد و اين يازده گروه خصوصيتى ندارد.
ولى آيا احراز رضايت باطنى (به اصطلاح: از طريق شاهد حال) به خاطر خصوصيت و نزديكى اى كه ميان طرفين مى باشد شرط است؟
ظاهر اطلاق آيه اين شرط را نيز نفى مى كند، همين اندازه را كه احتمال رضايت او باشد (كه در بيشتر موارد هست) كافى مى شمرد.
ص: 329
ولى اگر وضع طرفين به صورتى درآمده كه يقين به عدم رضايت داشته باشند گرچه ظاهر آيه نيز از اين نظر اطلاق دارد، اما بعيد نيست كه آيه از چنين صورتى منصرف باشد، به خصوص كه اين گونه افراد، نادرند و معمولاً اطلاقات شامل اين گونه افراد نادر نمى شود. بنابراين، آيۀ فوق در محدودۀ خاصى، آيات و رواياتى را كه تصرف در اموال ديگران را مشروط به احراز رضايت آن ها كرده است تخصيص مى زند، ولى تكرار مى كنيم كه اين تخصيص در محدودۀ معينى است، يعنى غذا خوردن به مقدار نياز، خالى از اسراف و تبذير. آنچه در بالا ذكر شد، ميان فقهاى ما مشهور است و قسمتى از آن نيز با صراحت در روايات آمده است.
در روايت معتبرى مى خوانيم: هنگامى كه تفسير جملۀ (أَوْ صَدِيقِكُمْ) را از امام صادق عليه السلام سؤال كردند، فرمود: «هُوَ وَاللَّهِ الرَّجُلُ يَدخُلُ بَيتَ صَديقِهِ فَيَأكُلُ بِغَيرِ إذنِهِ ؛ به خدا قسم! منظور اين است كه انسان داخل خانۀ برادرش مى شود و بدون اجازه غذا مى خورد».(1)
روايات متعدد ديگرى نيز به همين مضمون نقل شده كه در آن ها آمده است:
اجازه گرفتن در اين موارد شرط نيست (البته اختلافى ميان فقها نيست كه با نهى صريح يا علم به كراهت جايز نيست و آيه از آن انصراف دارد).
درمورد «عدم افساد» (و عدم اسراف) نيز در بعضى از روايات تصريح شده است.(2) تنها چيزى كه در اينجا باقى مى ماند روايتى است كه در همين باب وارد شده و مى گويد: تنها از مواد غذايى خاصى مى توان استفاده كرد، نه هر غذايى.
ولى از آنجا كه اين روايت مورد اعراض فقهاست، سند آن معتبر نخواهد بود.
ص: 330
بعضى ديگر از فقها طعام هاى نفيس و عالى را كه صاحب خانه گاهى براى خود يا مهمان محترمى و يا مواقع خاصى ذخيره كرده است استثنا كرده اند و اين استثنا به حكم انصراف آيه از اين صورت، بعيد به نظر نمى رسد.(1)
ممكن است اين حكم اسلامى در مقايسۀ با احكام شديد و محكمى كه در تحريم غصب، در برنامه هاى اسلامى آمده سؤال انگيز باشد كه چگونه اسلام با آن همه دقت و سخت گيرى كه در مسألۀ تصرف در اموال ديگران نموده، چنين امرى را مجاز شمرده است؟!
ما فكر مى كنيم اين سؤال متناسب با محيطهاى صددرصد مادى همچون محيط اجتماعى غربى هاست كه حتى فرزندان خود را كمى كه بزرگ شوند از خانه بيرون مى كنند! و عذر پدر و مادر را هنگام پيرى و از كارافتادگى مى خواهند! و هرگز حاضر نيستند دربرابر آن ها حق شناسى و محبت كنند، چراكه تمام مسائل در آنجا بر محور روابط مادى و اقتصادى دور مى زند و از عواطف انسانى خبرى نيست!
ولى اين مسأله با توجه به فرهنگ اسلامى و عواطف ريشه دار انسانى، به ويژه دربارۀ نزديكان و بستگان و دوستان خاص، كه حاكم بر اين فرهنگ است به هيچ وجه تعجب ندارد.
درحقيقت، اسلام پيوندهاى نزديك خويشاوندى و دوستى را مافوق اين مسائل دانسته است، و اين حاكى از نهايت صفا و صميميتى است كه در جامعۀ اسلامى بايد حاكم باشد، و تنگ نظرى ها و انحصارطلبى ها و خودخواهى ها از آن دور شود.
ص: 331
بدون شك، احكام غصب در غير اين محدوده حاكم است، ولى اسلام در اين محدودۀ خاص، مسائل عاطفى و پيوندهاى انسانى را مقدم شمرده، و درحقيقت الگويى است براى ساير روابط خويشاوندان و دوستان.
شكى نيست كه صداقت و دوستى معنى وسيعى دارد و منظور از آن در اينجا به يقين دوستان خاص و نزديك اند كه با يكديگر رفت و آمد دارند، و ارتباط ميان آن ها ايجاب مى كند كه به منزل يكديگر بروند و از غذاى يكديگر بخورند، البته در اين گونه موارد، احراز رضايت شرط نيست، همين اندازه كه به نارضايى يقين نداشته باشند كافى است.
لذا بعضى از مفسران در ذيل اين جمله گفته اند: منظور، دوستى است كه در دوستى اش با تو صادقانه رفتار مى كند، و بعضى ديگر گفته اند: دوستى است كه ظاهر و باطنش با تو يكى است. از ظاهر اين تفسيرها پيداست كه همه به يك مطلب اشاره مى كنند.
همچنين از اين تعبير به طور اجمالى روشن مى شود كسانى كه تا اين اندازه دربرابر دوستانشان گذشت ندارند درواقع دوست نيستند!
در اينجا مناسب است گسترش مفهوم دوستى و شرايط جامع آن را كه در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده، بشنويم: امام عليه السلام فرمود: «لا تَكونُ الصَّداقَةُ إلاّ بِحُدودِها، فَمَن كانَت فيهِ هذِهِ الحُدودُ أو شَيءٌ مِنها فَانسِبهُ إلَى الصَّداقَةِ وَ مَن لَم يَكُن فيهِ شَيءٌ مِنها فَلا تَنسِبهُ إلى شَيءٍ مِنَ الصَّداقَةِ:
فَأوَّلُها، أن تَكونَ سَريرَتُهُ وَ عَلانِيَتُهُ لَكَ واحِدَةً.
وَالثّاني، أن يَرَى زَينَكَ زَينَهُ وَ شَينَكَ شَينَهُ.
وَالثّالِثَةُ، أن لا تُغَيّرَهُ عَلَيكَ وِلايَةٌ وَ لا مالٌ.
ص: 332
وَالرّابِعَةُ، أن لا يَمنَعَكَ شَيئاً تَنالُهُ مَقدُرَتُهُ.
وَالخامِسَةُ، وَ هِىَ تَجمَعُ هذِهِ الخِصالَ أن لا يُسلِمَكَ عِندَ النَّكَباتِ ؛
دوستى جز با حدود و شرايطش امكان پذير نيست، كسى كه اين حدود و شرايط يا بخشى از آن در او باشد او را دوست بدان، و كسى كه هيچ يك از اين شرايط در او نيست چيزى از دوستى در او نيست:
نخستين شرط دوستى اين است كه باطن و ظاهرش براى تو يكى باشد.
دوم اين كه زينت و آبروى تو را زينت و آبروى خود بداند و عيب و زشتى تو را عيب و زشتى خود.
سوم، مقام و مال، وضع او را نسبت به تو تغيير ندهد!
چهارم، آنچه را در قدرت دارد از تو مضايقه ننمايد!
و پنجم، كه جامع همۀ اين صفات است، اين است كه تو را هنگام پشت كردن روزگار رها نكند».(1)
در برخى از شأن نزول ها آمده است كه در صدر اسلام هنگامى كه مسلمان ها به جهاد مى رفتند، گاهى كليد خانۀ خود را به افراد ازكارافتاده اى مى داند كه قادر به جهاد نبودند، و حتى به آن ها اجازه مى دادند كه از غذاهاى موجود در خانه بخورند، اما آن ها گاهى از ترس اينكه مبادا گناهى باشد، از خوردن امتناع مى ورزيدند.
طبق اين روايت، منظور از «مَا مَلَكْتُم مَّفَاتِحَهُ» (خانه هايى كه مالك كليدهاى آن ها شده ايد) همين است.(2) از «ابن عباس» نيز نقل شده كه منظور، وكيل انسان
ص: 333
و نمايندۀ او در مسائلى مانند آب و ملك و زراعت و چهارپايان است كه به او اجازه داده شده از ميوۀ باغ به مقدار نياز بخورد و از شير حيوانات بنوشد. بعضى نيز آن را به «شخص انباردار» تفسير كرده اند كه حق دارد كمى از مواد غذايى تناول كند.
ولى با توجه به ساير گروه هايى كه در اين آيه نام آن ها برده شده، ظاهر اين است كه منظور از اين جمله، كسانى است كه كليد خانۀ خود را به دليل ارتباط نزديك و اعتماد، به دست ديگرى مى سپارند. ارتباط نزديك ميان اين دو سبب شده كه آن ها نيز در رديف بستگان و دوستان نزديك باشند، چه به طور رسمى وكيل باشد چه نباشد.
و اگر مى بينيم در بعضى از روايات اين جمله به وكيلى تفسير شده كه عهده دار سرپرستى اموال كسى است، درواقع از قبيل بيان مصداق است و منحصر به آن نيست.
آداب مجلس(1)
در آيۀ يازدهم سورۀ مجادله مى خوانيم: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا إِذا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي اَلْمَجالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اَللّهُ لَكُمْ وَ إِذا قِيلَ اُنْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اَللّهُ اَلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اَللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ) .
به دنبال دستورى كه درمورد ترك نجوا در مجالس، و محدود ساختن آن به موارد معين، در آيات گذشته (آيات آغازين سورۀ مجادله) آمده، در اين آيه يكى
ص: 334
ديگر از آداب مجلس را بازگو مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هرگاه به شما گفته شود كه به مجلس وسعت بخشيد و به تازه واردها جا دهيد اطاعت كنيد، كه اگر چنين كنيد خداوند جاى شما را در بهشت وسعت مى بخشد و در اين جهان به قلب و جان و رزق و روزى شما نيز وسعت مى دهد».
«تَفَسَّحُوا» از مادۀ «فسح» (بر وزن قفل) به معنى مكان وسيع است، بنابراين «تفسح» به معنى توسعه دادن مى باشد و اين يكى از آداب مجلس است كه وقتى تازه واردى داخل مى شود، حاضران، جمع وجورتر بنشينند و براى او جا باز كنند، مبادا سرگردان و خسته و شرمنده شود. اين موضوع يكى از عوامل تحكيم پيوندهاى محبت و دوستى است، برعكسِ نجوا كه در آيات قبل به آن اشاره شده بود كه از عوامل نفرت و بدبينى و دشمنى است.
حيرت انگيز است كه قرآن مجيد، اين كتاب بزرگ آسمانى كه به منزلۀ قانون اساسى مسلمين است حتى بسيارى از جزئيات مسائل اخلاقى و زندگى دسته جمعى مسلمانان را ناگفته نگذاشته و در لابه لاى دستورات مهم و بنيادى به اين جزئيات نيز اشاره مى كند، تا مسلمانان تصور نكنند پاى بند بودن فقط به اصول كلى براى آن ها كافى است.
جملۀ (يَفْسَحِ اَللّهُ لَكُمْ) (خداوند به شما وسعت مى بخشد) را جمعى از مفسران به توسعۀ مجالس بهشتى تفسير كرده اند، و اين پاداشى است كه خداوند به افرادى كه در اين جهان اين آداب را رعايت كنند مى دهد، ولى از آنجا كه آيه مطلق است و قيد و شرطى در آن نيست، مفهوم گسترده اى دارد و هرگونه وسعت بخشيدن الهى را، چه در بهشت، چه در دنيا، چه در روح و فكر، چه در عمر و زندگى، و چه در مال و روزى، شامل مى شود، و دربارۀ فضل خدا تعجبى نيست كه دربرابر يك چنين كار كوچكى چنان پاداش عظيمى قرار دهد، كه پاداش به قدر كرم اوست نه به قدر اعمال ما.
ص: 335
و از آنجا كه گاهى مجلس آن چنان مملو است كه بدون برخاستن بعضى جا براى ديگران پيدا نمى شود، و يا اگر جايى پيدا شود مناسب حال آن ها نيست، در ادامۀ آيه مى افزايد: «هنگامى كه به شما گفته شود برخيزيد، برخيزيد».
نه تعلل كنيد و نه هنگامى كه برمى خيزيد ناراحت شويد، چراكه گاهى تازه واردها براى نشستن از شما سزاوارترند، به دليل خستگى مفرط، يا كهولت سن، و يا احترام خاصى كه دارند، و يا دلايل ديگر، اين جاست كه بايد حاضران ايثار كنند و اين ادب اسلامى را رعايت نمايند، همان گونه كه در شأن نزول آيه آمده است: پيامبر صلى الله عليه و آله به جمعى از كسانى كه نزديك او نشسته بودند دستور داد جاى خود را به جمعى از تازه واردانى بدهند كه از مجاهدان بدر بودند و از نظر علم و فضيلت بر ديگران برترى داشتند. بعضى از مفسران با توجه به اينكه «انشزوا» (برخيزيد) در اينجا نيز مطلق است آن را به معنى گسترده ترى تفسير كرده اند كه هم شامل برخاستن از مجلس مى شود و هم قيام براى جهاد و نماز و كارهاى خير ديگر، ولى با توجه به جملۀ قبل كه قيد (فِي اَلْمَجالِسِ) دارد ظاهر اين است كه اين جمله نيز مقيد به همان قيد است كه از تكرار آن به سبب وجود قرينه پرهيز شده است.
سپس به بيان پاداش انجام اين دستور الهى پرداخته، مى فرمايد:
«اگر چنين كنيد خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده اند و از علم بهره دارند درجات عظيمى مى بخشد»؛ (يَرْفَعِ اَللّهُ اَلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ دَرَجاتٍ) .
اشاره به اينكه اطاعت اين دستورات دليل بر ايمان و علم و آگاهى است، و نيز اشاره به اينكه اگر پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله به بعضى دستور داد از جا برخيزند و به تازه واردان جا دهند براى يك هدف مقدس الهى، يعنى احترام به پيشگامان در ايمان و علم بوده است.
ص: 336
تعبير به «درجات» (به صورت نكره و با صيغۀ جمع) اشاره به درجات عظيم و والايى است كه خداوند به اين گونه افرادى كه علم و ايمان را با هم دارند مى دهد، و درحقيقت كسانى كه به تازه واردان در كنار خود جا دهند درجه اى دارند و آن هايى كه علاوه بر اين كار، از علم و معرفت نيز بهره داشته باشند درجات بيشتر دارند.
و از آنجا كه گروهى اين آداب را با طيب خاطر و از صميم دل انجام مى دهند و گروه ديگرى با كراهت و ناخشنودى، و يا براى ريا و ظاهر، در پايان آيه مى افزايد:
«خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است»؛ (دَرَجاتٍ وَ اَللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ) .
گرچه آيه براى مورد خاصى نازل شده، ولى مفهوم عامى دارد و نشان مى دهد كه آنچه مقام آدمى را نزد خدا بالا مى برد، دو چيز است: ايمان و علم.
مى دانيم كه مقام «شهيد» در اسلام والاترين مقام است، در عين حال در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «فَضلُ العالِمِ عَلَى الشَّهيدِ دَرَجَةٌ، وَ فَضلُ الشَّهيدِ عَلَى العابِدِ دَرَجَهٌ... وَفَضلُ العالِمِ عَلى سائِرِ النّاسِ كَفَضلي عَلى أدناهُم! ؛ عالم يك درجه از شهيد بالاتر است، و شهيد يك درجه از عابد... و برترى عالم بر ساير مردم مانند برترى من بر كوچك ترين آن هاست».(1)
در حديث ديگرى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: «مَن جائَتهُ مَنِيَّتُهُ وَ هُوَ يَطلُبُ العِلمَ فَبَينَهُ وَ بَينَ الأنبِياءِ دَرَجَةٌ !؛ كسى كه مرگ او فرارسد در حالى كه در طلب علم است، ميان او و پيامبران يك درجه فاصله است!».(2)
ص: 337
مى دانيم كه در شب هاى مهتابى، به ويژه شب چهاردهم ماه كه «بدر كامل» است، ستارگان در نور ماه محو مى شوند، و جالب اينكه در مقايسۀ عالم و عابد، در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است: «فَضلُ العالِمِ عَلَى العابِدِ كَفَضلِ القَمَرِ لَيلَةَ البَدرِ عَلى سائِرِ الكَواكِبِ ؛ برترى عالم بر عابد همچون برترى ماه در شب بدر، بر ساير ستارگان است».(1)
جالب اينكه عابد عبادتى را انجام مى دهد كه هدف آفرينش انسان است، ولى چون روح عبادت معرفت است عالم بر او برترى فوق العاده دارد.
منظور از آنچه دربارۀ برترى عالم بر عابد در روايت فوق آمده، فاصلۀ عظيم ميان اين دو است، ولذا در حديث ديگرى تفاوت آن ها به جاى يك درجه، يك صد درجه ذكر شده كه فاصلۀ هر درجه با درجۀ ديگر، مقدار حركت سريع اسب در هفتاد سال است!(2)
اين مسأله نيز واضح است كه مقام شفاعت در قيامت از آن هر كس نيست، بلكه مقام مقربان درگاه خداست، اما در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «يَشفَعُ يَومَ القِيامَةِ ثَلاثَةٌ: الأنبِياءُ ثُمَّ العُلَماءُ ثُمَّ الشُّهَداءُ ؛ سه گروه در قيامت شفاعت مى كنند، پيامبران، علماء و شهيدان».(3)
درحقيقت موفقيت در راه تكامل و جلب خشنودى خدا و قرب او مرهون دو عامل است: ايمان و علم يا آگاهى و تقوا كه هيچ كدام بدون ديگرى براى هدايت و پيروزى كافى نيست.
در قرآن مجيد بارها در كنار مسائل مهم، به آداب اسلامى مجالس اشاراتى
ص: 338
شده است، ازجمله آداب تحيّت، و ورود در مجلس، دعوت به طعام، سخن گفتن با پيامبر صلى الله عليه و آله، و جادادن به تازه واردها، به ويژه افراد بافضيلت و پيشگام در ايمان و علم.(1)
و اين به خوبى نشان مى دهد كه قرآن براى هر موضوعى در جاى خود اهميت و ارزش قائل است و هرگز اجازه نمى دهد آداب انسانى معاشرت به دليل بى اعتنايى افراد زيرپا گذاشته شود. در كتب احاديث، صدها روايت دربارۀ آداب معاشرت با ديگران از پيامبران صلى الله عليه و آله و ائمۀ معصومين عليهم السلام نقل شده و مرحوم «شيخ حر عاملى» آن ها را در كتاب وسائل الشيعه جلد هشتم در 166 باب گردآورى كرده است. ريزه كارى هاى كه در اين روايات وجود دارد نشان مى دهد كه اسلام تا چه حد در اين باره باريك بين و حتى سخت گير است.
در اين روايات حتى طرز نشستن، سخن گفتن، تبسّم كردن، مزاح نمودن، اطعام كردن، نامه نوشتن، و حتى طرز نگاه كردن به دوستان نيز مورد توجه قرار گرفته و دستورهايى در زمينۀ هر يك داده شده است كه نقل آن ها ما را از بحث تفسيرى خارج مى كند، تنها به يك حديث از اميرمؤمنان على عليه السلام در اينجا قناعت مى كنيم:
«لِيَجتَمِعَ في قَلبِكَ الإفتِقارُ إلَى النَّاسِ وَالإستِغناءُ عَنهُم، يَكُونُ افتِقارُكَ إلَيهِم في لينِ كَلامِكَ، وَحُسنِ سِيرَتِكَ، وَ يَكونُ استِغناؤكَ عَنهُم في نَزاهَةِ عِرضِكَ وَ بَقاءِ عِزِّكَ ؛ بايد در قلب تو نياز به مردم و بى نيازى از آن ها جمع باشد؛ نيازت در نرمى سخن، و حسن سلوك تجلى كند، و بى نيازى ات در حفظ آبرو و عزت نفس».(2)
ص: 339
ب) آداب تحيّت گفتن و سلام(1)
در آيۀ 86 سورۀ نساء خداوند مى فرمايد: (وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها إِنَّ اَللّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ حَسِيباً) ؛ «هرگاه به شما تحيّت گويند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهيد؛ يا (لااقل) به همان گونه پاسخ گوييد! خداوند حساب همه چيز را دارد».
گرچه بعضى از مفسران معتقدند كه پيوند و ارتباط اين آيه با آيات قبل، از اين نظر است كه در آيات گذشته بحث هايى پيرامون جهاد بود و در اين آيه دستور مى دهد كه اگر دشمنان از در دوستى و صلح درآيند، شما نيز پاسخ مناسب دهيد.
ولى روشن است كه اين پيوند، مانع از اين نيست كه يك حكم كلى و عمومى در زمينۀ تمام تحيت ها و اظهار محبت هايى كه از طرف افراد مختلف مى شود، باشد.
آيه در آغاز مى گويد: «هنگامى كه كسى به شما تحيّت گويد پاسخ آن را به صورت بهتر بدهيد و يا لااقل مانند آن پاسخ گوييد»؛ (وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها) .
«تحيّت» در لغت از مادۀ «حيات» و به معنى دعا كردن براى حيات ديگرى است، چه اين دعا به صورت سلام عليك (خداوند تو را به سلامت دارد) باشد و چه حيّاك اللّه (خداوند تو را زنده بدارد) و يا مانند آن، ولى معمولاً اين كلمه هر نوع اظهار محبتى را كه افراد با سخن به يكديگر مى كنند شامل مى شود كه روشن ترين مصداق آن همان موضوع سلام كردن است.
از پاره اى از روايات، همچنين تفاسير، استفاده مى شود كه اظهار محبت هاى
ص: 340
عملى نيز در مفهوم «تحيّت» داخل است: در تفسير على بن ابراهيم از امام باقر و امام صادق عليهما السلام چنين نقل شده است: «المُرادُ بِالتَّحيَّةِ فِى الآيَةِ السَّلامُ وَ غَيرُهُ مِنَ البِرِّ ؛منظور از تحيّت در آيه، سلام و هرگونه نيكى كردن است».
همچنين در روايتى در كتاب مناقب چنين مى خوانيم: «كنيزى شاخۀ گلى خدمت امام حسن عليه السلام هديه كرد و آن حضرت درمقابل، وى را آزاد ساخت! هنگامى كه از علت اين كار سؤال كردند، فرمود: خداوند اين ادب را به ما آموخته، آنجا كه مى فرمايد: (وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها) و سپس اضافه فرمود:
تحيّت بهتر، همان آزاد كردن اوست».
بنابراين، آيه حكمى كلى دربارۀ پاسخ گويى به هر نوع اظهار محبتى، اعم از لفظى و عملى است.
و در پايان آيه براى اينكه مردم بدانند چگونگى «تحيّت ها» و «پاسخ ها» و برترى يا مساوات آن ها، در هر حد و مرحله اى، بر خداوند پوشيده و پنهان نيست، مى فرمايد: «خداوند حساب همه چيز را دارد»؛ (إِنَّ اَللّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ حَسِيباً) .
تا آنجا كه مى دانيم، تمام اقوام جهان هنگامى كه به هم مى رسند براى اظهار محبت به يكديگر نوعى تحيّت اظهار مى كنند كه گاهى لفظى است و گاهى عملى، كه رمز تحيّت مى باشد. در اسلام نيز «سلام» يكى از روشن ترين تحيّت هاست و آيۀ فوق - همان طور كه اشاره شد - گرچه معنى وسيعى دارد، اما يك مصداق روشن آن سلام كردن است، بنابراين طبق اين آيه همۀ مسلمانان موظف اند سلام را به صورت عالى تر و يا لااقل مساوى جواب گويند.
از آيات قرآن نيز استفاده مى شود كه سلام نوعى تحيّت است: در سورۀ نور
ص: 341
آيۀ 61 مى خوانيم: (فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اَللّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً) ؛ «هنگامى كه داخل خانه اى شديد، بر خويشتن سلام كنيد، سلام و تحيّتى پربركت و پاكيزه».
در اين آيه سلام به عنوان تحيّت الهى كه هم مبارك است و هم پاكيزه، معرفى شده است و در ضمن مى توان از آن استفاده كرد كه معنى «سلام عليكم» در اصل «سلام اللّه عليكم» است، يعنى درود پروردگار بر تو باد! يا خداوند تو را به سلامت دارد! و در امن وامان باشى! به همين علت، سلام كردن نوعى اعلام دوستى و صلح و ترك مخاصمه و جنگ محسوب مى شود. از پاره اى از آيات قرآن نيز استفاده مى شود كه تحيّت اهل بهشت نيز سلام است: (أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ اَلْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ يُلَقَّوْنَ فِيها تَحِيَّةً وَ سَلاماً) ؛ «اهل بهشت در برابر استقامت شان از غرفه هاى بهشتى بهره مند مى شوند و تحيّت و سلام به آن ها نثار مى شود»(1) همچنين در آيۀ 23 سورۀ ابراهيم و آيۀ 10 سورۀ يونس دربارۀ بهشتيان مى خوانيم: (تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ) ؛ «تحيت آن ها در بهشت، سلام است».
و نيز از آيات قرآن استفاده مى شود كه تحيّت به معنى سلام (يا چيزى معادل آن) در اقوام پيشين بوده است، چنان كه در سورۀ ذاريات آيۀ 25 در داستان ابراهيم عليه السلام مى گويد: هنگامى كه فرشتگان مأمور مجازات قوم لوط به صورت ناشناس بر او وارد شدند به او سلام كردند و او هم پاسخ آن ها را با سلام داد: (إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ) . از اشعار عرب جاهلى نيز استفاده مى شود كه تحيّت به وسيلۀ سلام در آن ايام بوده است و اگر بى طرفانه اين تحيّت اسلامى را كه شامل توجه به خدا و دعا براى سلامت طرف و اعلام صلح و امنيت است با تحيت هاى ديگرى كه ميان اقوام مختلف معمول است مقايسه كنيم، ارزش آن براى ما روشن تر مى شود.
ص: 342
در روايات اسلامى تأكيد زيادى روى سلام شده، تا آنجا كه از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل گرديده است: «مَن بَدَءَ بِالكَلامِ قَبلَ السَّلامِ فَلا تُجيبُوهُ ؛ كسى كه پيش از سلام كردن، سخن خود را آغاز كرد پاسخ او را نگوييد».(1)
و نيز از امام صادق عليه السلام نقل شده كه خداوند مى فرمايد: «البَخيلُ مَن يَبخَلُ بِالسَّلامِ ؛ بخيل كسى است كه حتى از سلام كردن بخل ورزد».(2)
و در حديث ديگرى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم: «اِنَّ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ يُحِبُّ اِفشاءَ السَّلامِ ؛ خداوند افشاى سلام را دوست دارد».(3) منظور از افشاى سلام، سلام كردن به افراد مختلف است. در احاديث، آداب فراوانى دربارۀ سلام وارد شده، ازجمله اينكه سلام فقط مخصوص كسانى نيست كه انسان با آن ها آشنايى خاصى دارد، چنان كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سؤال شد: اىّ العمل خيرُ؟؛ كدام عمل بهتر است؟ فرمود: «تُطعِمُ الطَّعامَ وَ تَقرَءُ السَّلامَ عَلى مَن عَرَفتَ وَ مَن لَم تَعرِف ؛ اطعام طعام، و سلام به كسانى كه مى شناسى و نمى شناسى».(4)
و نيز در احاديث وارد شده كه سواره بر پياده، و كسانى كه مركب گران قيمتى دارند به كسانى كه مركب ارزان تر دارند، سلام كنند، و گويا اين دستور نوعى مبارزه با تكبر ناشى از ثروت و موقعيت هاى خاص مادى است و اين درست نقطۀ مقابل چيزى است كه امروز ديده مى شود كه تحيّت و سلام را وظيفۀ افراد پايين تر مى دانند و شكلى از استعمار و استبعاد و بت پرستى به آن مى دهند، ولذا در حالات پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه به همه، حتى به كودكان سلام مى كرد.
البته اين سخن با دستورى كه در بعضى از روايات وارد شده كه افراد كوچك تر از نظر سن به بزرگ تر سلام كنند منافات ندارد، زيرا اين نوعى ادب
ص: 343
و تواضع انسانى است و ارتباطى با مسئلۀ اختلاف طبقاتى و تفاوت در ثروت و موقعيت هاى مادى ندارد.
در پاره اى از روايات دستور داده شده كه به افراد رباخوار، فاسق، منحرف و مانند آن ها سلام نكنيد و اين خود يك نوع مبارزه با فساد است، مگر اينكه سلام كردن به آن ها وسيله اى باشد براى آشنايى و دعوت به ترك منكر.
همچنين بايد توجه داشت كه منظور از «تحيت به احسن» اين است كه سلام را با عبارات ديگرى مانند «و رحمة اللّه» و «و رحمة اللّه و بركاته» تعقيب كنند.
در تفسير درّ المنثور مى خوانيم: شخصى به پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله عرض كرد: السلام عليك! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «السلام عليك و رحمة اللّه». ديگرى عرض كرد: السلام عليك و رحمة اللّه! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «و عليك السلام و رحمة اللّه و بركاته». نفر ديگرى گفت: السلام عليك و رحمة اللّه و بركاته! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «و عليك». هنگامى كه سؤال كرد: چرا جواب مرا كوتاه داديد؟ فرمود: «قرآن مى گويد: تحيت را به طرز نيكوترى پاسخ گوييد، اما تو چيزى باقى نگذاشتى!» درحقيقت پيامبر صلى الله عليه و آله درمورد نفر اول و دوم تحيت به نحو احسن گفت، اما درمورد شخص سوم به نحو مساوى، زيرا جملۀ «عليك» مفهومش اين است كه تمام آنچه گفتى بر تو نيز باشد.(1)
ج) آداب حضور پيامبر صلى الله عليه و آله(2)
در آيات اول تا پنجم سورۀ حجرات مى خوانيم: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اَللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ إِنَّ اَللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ * يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ اَلنَّبِيِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ
ص: 344
وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ * إِنَّ اَلَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اَللّهِ أُولئِكَ اَلَّذِينَ اِمْتَحَنَ اَللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ * إِنَّ اَلَّذِينَ يُنادُونَكَ مِنْ وَراءِ اَلْحُجُراتِ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ * وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ وَ اَللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ) .
مفسران براى آيۀ نخست، شأن نزول هايى ذكر كرده اند و براى آيات بعد، شأن نزول هاى ديگرى. ازجمله شأن نزول هاى آيۀ نخست اين است: پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام حركت به سوى «خيبر» مى خواست كسى را كه مد نظر داشت به جاى خود در «مدينه» نصب كند، اما عمر شخص ديگرى را پيشنهاد كرد. آيۀ فوق نازل شد و دستور داد كه بر خدا و پيامبر پيشى مگيريد!(1) بعضى ديگر گفته اند: جمعى از مسلمانان گهگاه مى گفتند: اگر چنين مطلبى دربارۀ ما نازل مى شد بهتر بود! آيۀ فوق نازل شد و گفت: بر خدا و پيامبرش پيشى مگيريد!(2)
بعضى ديگر گفته اند: آيه اشاره به اعمال بعضى از مسلمان هاست كه برخى از عبادات خود را پيش از موقع انجام دادند. آيۀ فوق نازل شد و آن ها را از اين گونه كارها نهى كرد.(3)
و اما درمورد آيۀ دوم گفته اند: گروهى از طايفۀ «بنى تميم» و اشراف آن ها وارد مدينه شدند. هنگامى كه داخل مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله گشتند صدا را بلند كرده، از پشت حجره هايى كه منزلگاه پيامبر صلى الله عليه و آله بود فرياد زدند: «يا مُحَمَّد اُخْرُجْ إِلَيْنا! ؛ اى محمد! بيرون بيا!» اين سرو صدا و تعبيرات نامؤدبانه پيامبر صلى الله عليه و آله را ناراحت ساخت و هنگامى كه بيرون آمد گفتند:
آمده ايم تا با تو مفاخره كنيم! اجازه ده تا «شاعر» و «خطيب ما» افتخارات قبيلۀ «بنى تميم» را بازگو كند! پيامبر صلى الله عليه و آله اجازه داد.
ص: 345
نخست خطيب آن ها برخاست و از فضايل خيالى طايفۀ «بنى تميم» مطالب بسيارى گفت. پيامبر صلى الله عليه و آله به «ثابت بن قيس»(1) فرمود: پاسخ آن ها را بده! او برخاست و خطبۀ بليغى در جواب آن ها ايراد كرد، به طورى كه خطبۀ آن ها را از اثر انداخت! سپس «شاعر» آن ها برخاست و اشعارى در مدح اين قبيله گفت، كه «حسان بن ثابت» شاعر معروف مسلمان، پاسخ كافى به او نيز داد.
در اين هنگام يكى از اشراف آن قبيله به نام «اقرع» گفت: اين مرد خطيبش از خطيب ما تواناتر، و شاعرش از شاعر ما لايق تر است و آهنگ صداى آن ها نيز از ما برتر مى باشد.
در اين هنگام پيامبر صلى الله عليه و آله براى جلب دل آن ها دستور داد هداياى خوبى به آن ها دادند. آن ها تحت تأثير مجموع اين مسائل واقع شدند و به نبوت پيامبر صلى الله عليه و آله اعتراف كردند. آيات مورد بحث ناظر به سروصداى آن ها در پشت خانۀ پيامبر صلى الله عليه و آله است.
مفسران شأن نزول ديگرى ذكر كرده اند كه هم مربوط به آيۀ اول، و هم آيات بعد است، و آن اينكه: در سال نهم هجرت كه «عام الوفود» بود (سالى كه هيأت هايى از قبايل مختلف براى عرض اسلام يا عهد و قرارداد خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند) هنگامى كه نمايندگان قبيلۀ «بنى تميم» خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيدند ابوبكر به پيامبر صلى الله عليه و آله پيشنهاد كرد كه «قعقاع» (يكى از اشراف قبيله) امير آن ها شود، و عمر پيشنهاد كرد كه «اقرع بن حابس» (فرد ديگرى از آن قبيله) امير شود. در اينجا ابوبكر به عمر گفت: مى خواستى با من مخالفت كنى؟ عمر گفت: من هرگز قصد مخالفت نداشتم! در اين هنگام سروصداى هر دو در محضر پيامبر صلى الله عليه و آله بلند شد، آيات فوق نازل گشت، يعنى نه در كارها بر پيامبر صلى الله عليه و آله پيشى گيريد، و نه در كنار خانۀ پيامبر صلى الله عليه و آله سروصدا راه بيندازيد!(2)
ص: 346
چنان كه در محتواى سوره اشاره كرديم، در اين سوره يك رشته از مباحث مهم اخلاقى و دستورات انضباطى نازل شده كه آن را شايستۀ نام «سورۀ اخلاق» مى كند، و در آيات مورد بحث كه در آغاز سوره قرار گرفته، به دو قسمت از اين دستورات اشاره شده است:
نخست، تقدم نيافتن بر خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله، و ديگرى، راه نينداختن سرو صدا و قال و غوغا در محضر پيامبر صلى الله عليه و آله.
بعد مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! چيزى را دربرابر خدا و رسولش مقدم نشمريد و تقواى الهى پيشه كنيد، كه خداوند شنوا و داناست».
منظور از مقدم نداشتن چيزى دربرابر خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله، پيشى نگرفتن بر آن ها در كارها، و ترك عجله و شتاب درمقابل دستور خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله است. گرچه بعضى از مفسران خواسته اند مفهوم آيه را به انجام عبادات قبل از وقت، يا سخن گفتن قبل از سخن پيامبر صلى الله عليه و آله و امثال آن محدود كنند، ولى روشن است كه آيه مفهوم وسيع و گسترده اى دارد و هرگونه پيشى گرفتن را در هر برنامه اى شامل مى شود.
مسئوليت انضباط «رهروان» در برابر «رهبران» آن هم يك رهبر بزرگ الهى ايجاب مى كند كه در هيچ كار و هيچ سخن و برنامه اى، بر آن ها پيشى نگيرند و شتاب و عجله نكنند. البته اين بدان معنا نيست كه اگر پيشنهاد يا مشورتى دارند در اختيار رهبر الهى نگذارند، بلكه منظور، جلو افتادن و تصميم گرفتن و انجام دادن پيش از تصويب آن هاست. حتى نبايد دربارۀ مسائل، بيش از اندازۀ لازم سؤال و گفتگو كرد، بايد صبر كرد كه رهبر، خود به موقع مسائل را مطرح كند، آن هم رهبر معصوم كه از چيزى غفلت نمى كند، و نيز اگر كسى سؤالى از او مى نمايد نبايد ديگران پيش قدم شده، پاسخ سؤال را عجولانه بگويند. درحقيقت همۀ اين معانى در مفهوم آيه جمع است.
ص: 347
آيۀ بعد به دستور دوم اشاره كرده، مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! صداى خود را فراتر از صداى پيامبر نبريد و در برابر او بلند سخن نگوييد و داد و فرياد نكنيد، آن گونه كه بعضى از شما در برابر بعضى مى كنند! مبادا اعمال شما حبط و نابود شود در حالى كه نمى دانيد».
جملۀ اوّل (لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ...) اشاره به اين است كه صداى خود را از صداى پيامبر صلى الله عليه و آله بلند نكنيد، كه اين خود نوعى بى ادبى در محضر مبارك اوست. پيامبر صلى الله عليه و آله كه جاى خود دارد، اين كار دربرابر پدر و مادر و استاد و معلم نيز مخالف احترام و ادب است. اما جملۀ (وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ...) ممكن است تأكيدى بر همان معنى جملۀ اول باشد، يا اشاره به مطلب تازه اى و آن، ترك خطاب پيامبر صلى الله عليه و آله با جملۀ «يا محمد» و تبديل آن به «يا رسول اللّه» است.
اما جمعى از مفسران در تفاوت اين دو جمله چنين گفته اند: جملۀ اول، ناظر به زمانى است كه مردم با پيامبر صلى الله عليه و آله هم سخن مى شوند كه نبايد صداى خود را از صداى او برتر كنند، و جملۀ دوم مربوط به هنگامى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله خاموش است و در محضرش سخن مى گويند، در اين حالت نيز نبايد صدا را زياد بلند كنند.
جمع ميان اين معنى و معنى سابق نيز مانعى ندارد و با شأن نزول آيه نيز سازگار است، و به هر حال ظاهر آيه بيشتر اين است كه دو مطلب متفاوت را بيان مى كند. بديهى است كه اگر اين گونه اعمال به قصد توهين به مقام شامخ نبوت باشد موجب كفر است و بدون اين نيت، اذيت و گناه.
در صورت اول، علت حبط و نابودى اعمال روشن است، زيرا كفر باعث حبط (از ميان رفتن ثواب عمل نيك) مى شود، و در صورت دوم نيز مانعى ندارد كه چنين عمل زشتى باعث نابودى ثواب بسيارى از اعمال شود، و نابود شدن ثواب بعضى از اعمال براثر بعضى از گناهان خاص، بى مانع است، همان گونه كه
ص: 348
نابود شدن اثر بعضى از گناهان به وسيلۀ اعمال صالح نيز قطعى است و دلايل فراوانى در آيات قرآن يا روايات اسلامى براى اين معنى وجود دارد. هرچند اين معنى به صورت يك قانون كلى در همۀ «حسنات» و «سيّئات» ثابت شده است، اما درمورد بعضى از «حسنات» و «سيّئات» مهم، دلايلى نقلى وجود دارد و دليلى از عقل نيز برخلاف آن نيست.(1)
در روايتى آمده است: هنگامى كه آيۀ فوق نازل شد «ثابت بن قيس» (خطيب پيامبر صلى الله عليه و آله) كه صداى رسايى داشت، گفت: من بودم كه صدايم را از صداى پيامبر صلى الله عليه و آله فراتر مى كردم و دربرابر او بلند سخن مى گفتم. اعمال من نابود شد و من اهل دوزخم! اين مطلب به گوش پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد، فرمود: «چنين نيست، او اهل بهشت است (زيرا او اين كار را هنگام ايراد خطابه براى مؤمنان يا در برابر مخالفان كه اداى يك وظيفۀ اسلامى بود انجام مى داد)».(2)
همان گونه كه عباس بن عبدالمطلب نيز در جنگ «حنين» به فرمان پيامبر صلى الله عليه و آله با صداى بلند، فراريان را دعوت به بازگشت كرد.
آيۀ بعد براى تأكيد بيشتر روى اين موضوع، پاداش كسانى را كه به اين دستور الهى عمل مى كنند و انضباط و ادب را دربرابر پيامبر صلى الله عليه و آله رعايت مى نمايند چنين بيان مى كند: «كسانى كه صداى خود را نزد رسول خدا كوتاه مى كنند كسانى هستند كه خداوند قلوبشان را براى تقوا خالص و گسترده ساخته و براى آن ها آمرزش و پاداش عظيمى است».
«يغضون» از مادۀ «غض» (بر وزن حّظ) به معنى كم كردن و كوتاه نمودن نگاه يا صداست، و نقطۀ مقابل آن، خيره نگاه كردن، و صدا را بلند نمودن است.
ص: 349
«امتحن» از مادۀ «امتحان» در اصل به معنى ذوب كردن طلا و گرفتن ناخالصى آن است، و گاهى به معنى «گستردن چرم» نيز آمده، ولى بعداً در معنى آزمايش به كار رفته است، مانند آيۀ مورد بحث؛ آزمايشى كه نتيجۀ آن، خلوص قلب و گستردگى آن براى پذيرش تقواست.
قابل توجه اينكه در آيۀ قبل تعبير «نبى» آمده و در اينجا تعبير «رسول اللّه» و هر دو گويا اشاره به اين نكته است كه پيامبر صلى الله عليه و آله از خود چيزى ندارد، او فرستادۀ خدا و پيام آور اوست، اسائۀ ادب دربرابر او اساعۀ ادب نسبت به خداست، و رعايت ادب دربارۀ او رعايت نسبت به خداوند است.
همچنين تعبير «مغفرة» به صورت نكره، براى تعظيم و اهميت است، يعنى خداوند آمرزش كامل و بزرگ نصيب شان مى كند و بعد از پاك شدن از گناه، به آن ها اجر عظيم عنايت مى فرمايد، زيرا نخست شستشو از گناه مطرح است، سپس بهره مندى از پاداش عظيم الهى.
آيۀ بعد براى تأكيد بيشتر، به نادانى و بى خردى كسانى اشاره مى كند كه اين دستور الهى را پشت سر مى افكنند، و چنين مى فرمايد: «كسانى كه تو را از پشت حجره ها بلند صدا مى زنند اكثرشان عقل و خرد ندارند!».
اين چه عقلى است كه انسان دربرابر بزرگ ترين سفير الهى رعايت ادب نكند و با صداى بلند و نامؤدبانه، همچون اعراب «بنى تميم» پشت خانۀ پيامبر صلى الله عليه و آله بيايد. و فرياد زند: يا محمد! يا محمد! اخرج الينا، و آن كانون مهر و عطوفت پروردگار را با اين كار اذيت و آزار نمايد؟
اصولاً هر قدر سطح عقل و خرد انسان بالاتر مى رود بر ادب او افزوده مى شود، زيرا «ارزش ها» و «ضد ارزش ها» را بهتر درك مى كند، به همين دليل بى ادبى هميشه نشانۀ بى خردى است، يا به تعبير ديگر: بى ادبى كار حيوان و ادب كار انسان است.
ص: 350
تعبير به (أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ) (غالب آن ها نمى فهمند) يا به خاطر اين است كه «اكثر» در لغت عرب گاهى به معنى «همه» مى آيد، كه براى رعايت احتياط و ادب اين تعبير را به كار مى برند كه حتى اگر يك نفر مستثنا باشد حق او ضايع نشود، گويا خداوند با اين تعبير مى فرمايد: من كه پروردگار شما هستم و به همه چيز احاطۀ علمى دارم هنگام سخن گفتن رعايت آداب مى كنم، پس شما چرا رعايت نمى كنيد؟
و يا اينكه به راستى ميان آن ها افراد عاقلى بوده اند كه براثر توجه نكردن و يا عادت هميشگى، صدا را بلند مى كردند. قرآن از اين راه به آن ها هشدار مى دهد كه عقل و فكر خود را به كار گيرند و ادب را فراموش نكنند.
«حجرات» جمع «حجره» در اينجا اشاره به اطاق هاى متعددى است كه در كنار مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله براى همسران او تهيه شده بود، و در اصل از مادۀ «حجر» (بر وزن اجر) به معنى منع است، زيرا «حجره» مانع ورود ديگران به حريم زندگى انسان است. و تعبير به «ورء» در اينجا به معنى بيرون است، از هر طرف كه باشد، زيرا درِ حجره هاى پيامبر صلى الله عليه و آله به مسجد گشوده مى شد و افراد نادان و عجول گاهى دربرابر در حجره مى رفتند و فرياد يا محمد! مى زدند. قرآن آن ها را از اين كار نهى مى كند.
در آخرين آيۀ مورد بحث، براى تكميل كردن اين معنى مى افزايد: «اگر آن ها صبر مى كردند تا خود تو بيرون آيى و به سراغشان روى، براى آن ها بهتر بود».
درست است كه عجله و شتاب گاهى سبب مى شود كه انسان زودتر به مقصود خود برسد، ولى شكيبايى و صبر در چنين مقامى مايۀ رحمت و آمرزش و اجر عظيم است و به يقين اين بر آن برترى دارد.
و چون در گذشته افرادى ناآگاهانه مرتكب چنين كارى شده بودند و با نزول اين دستور الهى طبعاً به وحشت مى افتادند، قرآن به آن ها نيز نويد مى دهد كه اگر
ص: 351
توبه كنند مشمول رحمت خداوند مى شوند، لذا در پايان آيه مى فرمايد: «و خداوند غفور و رحيم است»؛ (وَ اَللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ) .
آيين دوستى دوست از نگاه قرآن و روايات(1)
در آيات 28 و 29 سورۀ فرقان مى خوانيم: (يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلاً * لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ اَلذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي وَ كانَ اَلشَّيْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً) ؛ «اى واى بر من، كاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نكرده بودم! او مرا از يادآورى (حق) گمراه ساخت، بعد از آنكه (ياد حق) به سراغ من آمده بود و شيطان هميشه انسان را تنها و بى ياور مى گذارد».
براى اين آيات شأن نزولى نقل كرده اند كه فشرده اش چنين است:
«در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله در ميان مشركان، دو دوست به نام هاى عقبه و ابى بودند. هر زمان عقبه از سفر مى آمد غذايى ترتيب مى داد و اشراف قومش را دعوت مى كرد و در عين حال دوست مى داشت محضر پيامبر صلى الله عليه و آله برود، هرچند اسلام را نپذيرفته بود. روزى از سفر آمد و طبق معمول غذا ترتيب داد و دوستان را دعوت كرد و از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز دعوت نمود.
هنگامى كه سفره را گستردند و غذا حاضر شد، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: من از غذاى تو نمى خورم تا شهادت به وحدانيت خدا و رسالت من دهى.
«عقبه» شهادتين بر زبان جارى كرد. اين خبر به گوش دوستش «ابى» رسيد، گفت: اى عقبه! از آيينت منحرف شدى؟ او گفت: نه به خدا سوگند! من منحرف نشدم، اما مردى بر من وارد
ص: 352
شد كه حاضر نبود از غذايم بخورد جز اينكه شهادتين بگويم، من از اين شرم داشتم كه او از سر سفرۀ من برخيزد بى آنكه غذا خورده باشد، لذا شهادت دادم!
ابى گفت: من هرگز از تو راضى نمى شوم مگر اينكه در برابر او بايستى و سخت توهين كنى! عقبه اين كار را كرد و مرتد شد و سرانجام در جنگ بدر در صف كفار به قتل رسيد و رفيقش «ابى» نيز در جنگ احد كشته شد.(1)
آيات فوق نازل گرديد و سرنوشت مردى را شرح داد كه در اين جهان گرفتار دوست گمراهش شد و به راه او رفت.
بارها گفته ايم كه شأن نزول ها گرچه خاص است، ولى هرگز مفهوم آيات را محدود نمى كند، بلكه كليت آن شامل تمام افراد مشابه مى شود».
روز قيامت صحنه هاى عجيبى دارد كه بخشى از آن در آيات مورد بحث خاطرنشان شده، ازجمله حسرت فوق العادۀ ظالمان از گذشتۀ خويش؛ نخست مى فرمايد: «به خاطر آور روزى را كه ظالم دست خويش را از شدت حسرت به دندان مى گزد، مى گويد: اى كاش با رسول خدا صلى الله عليه و آله راهى برگزيده بودم!»؛ (وَ يَوْمَ يَعَضُّ اَلظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اِتَّخَذْتُ مَعَ اَلرَّسُولِ سَبِيلاً) .
سپس اضافه مى كند كه اين ظالم بيدادگر كه در دنيايى از تأسف فرو رفته، مى گويد: «اى واى بر من! كاش فلان شخص گمراه را دوست خود انتخاب نكرده بودم!» (يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلاً) .
روشن است كه منظور از «فلان» همان شخصى است كه او را به گمراهى
ص: 353
كشانده، يعنى شيطان يا دوست بد يا خويشاوند گمراه، و فردى همچون «ابى» براى «عقبه» كه در شأن نزول آمده بود.
درواقع اين آيه و آيۀ قبل، دو حالت نفى و اثبات را در مقابل هم قرار مى دهد، در يكى مى گويد: «اى كاش راهى با پيامبر پيدا كرده بودم!» و در ديگرى مى گويد:
«اى كاش فلان شخص را دوست خود انتخاب نكرده بودم!» كه تمام بدبختى در ترك رابطه با پيامبر صلى الله عليه و آله و قبول رابطه با اين دوست گمراه بود.
باز ادامه مى دهد: «بيدارى و آگاهى به سراغ من آمده بود (و سعادت در خانۀ مرا كوبيد) ولى اين دوست بى ايمان مرا گمراه ساخت».
اگر از ايمان و سعادت جاويدان فاصلۀ زيادى داشتم، اين اندازه جاى تأسف نبود، ولى تا نزديك مرز پيش رفتم، يك گام بيشتر نمانده بود كه براى هميشه خوشبخت شوم، اما اين كوردل متعصب لجوج مرا از لب چشمۀ آب حيات تشنه بازگرداند و در گرداب بدبختى فرو برد.
«ذكر» در جملۀ (لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ اَلذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي) معنى وسيعى دارد و تمام آيات الهى را كه در كتب آسمانى نازل شده شامل مى شود، بلكه هر چيزى كه موجب بيدارى و آگاهى انسان باشد در آن جمع است.
و در پايان آيه مى گويد: «شيطان هميشه مخذول كنندۀ انسان بوده است»؛ (وَ كانَ اَلشَّيْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً) . چراكه انسان را به بيراهه ها و مناطق خطر مى كشاند و بعد او را سرگردان رها كرده و به دنبال كار خود مى رود.
بايد توجه داشت كه «خذول» صيغۀ مبالغه است و به معنى مخذول كننده.
حقيقت خذلان اين است كه كسى دل به يارى ديگرى ببندد، ولى او درست در لحظات حساس دست از كمك و يارى اش بردارد.
دربارۀ اينكه جملۀ اخير (وَ كانَ اَلشَّيْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً) گفتار خداوند است به عنوان هشدار براى همۀ ظالمان و گمراهان و يا دنبالۀ گفتار اين افراد
ص: 354
حسرت زده در قيامت است، مفسران دو تفسير ذكر كرده اند و هر دو با معنى آيه متناسب است، ولى گفتار خدا بودن تناسب بيشترى دارد.
بدون شك، عامل سازندۀ شخصيّت انسان - بعد از اراده و خواست و تصميم او - امور مختلفى است كه از اهم آن ها همنشين و دوست و معاشر است، چراكه انسان خواه و ناخواه تأثيرپذير است و بخش مهمى از افكار و صفات اخلاقى خود را از دوستانش مى گيرد. اين حقيقت، هم از نظر علمى و هم از راه تجربه و مشاهدات حسى به ثبوت رسيده است. اين تأثيرپذيرى از نظر منطق اسلام تا حدّى است كه در روايات اسلامى از پيامبر خدا حضرت سليمان عليه السلام چنين نقل شده است: «لا تَحكُموا عَلى رَجُلٍ بِشَىءٍ حَتّى تَنظُروا إلى مَن يُصاحِبُ، فإنَّما يُعرَفُ الرَّجُلُ بِأشكالِهِ وَ أقرانِهِ وَ يُنسَبُ إلى أصحابِهِ وَ أخدانِهِ ؛ دربارۀ كسى قضاوت نكنيد تا به دوستانش نظر بيفكنيد، چراكه انسان از دوستان و ياران و رفقايش شناخته مى شود».(1)
امام اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام در گفتار گوياى خود مى فرمايد: «فَمَنِ اشْتَبَهَ عَلَيكُم أمرُهُ وَ لَم تَعرِفوا دينَهُ، فَانظُروا إلى خُلَطائِهِ، فَإن كانوا أهلَ دينِ اللَّهِ فَهُوَ عَلى دينِ اللَّهِ، وَ إن كانوا عَلى غَيرِ دينِ اللَّهِ فَلا حَظَّ لَهُ مِن دينِ اللَّهِ ؛ هرگاه وضع كسى بر شما مشتبه شد و دين او را نشناختيد به دوستانش نظر كنيد، اگر اهل دين و آيين خدا باشند او نيز پيرو آيين خداست، و اگر بر آيين خدا نباشند او نيز بهره اى از آيين حق ندارد».(2)
ص: 355
و به راستى گاهى نقش دوست در خوشبختى و بدبختى يك انسان از هر عاملى مهم تر است، گاه او را تا سرحد فنا و نيستى پيش مى برد، و گاه به اوج افتخار مى رساند.
آيات مورد بحث و شأن نزول آن به خوبى نشان مى دهد كه انسان چگونه ممكن است تا مرز سعادت پيش برود، اما يك وسوسۀ شيطانى از يك دوست بد، او را به قهقرا بازگرداند و سرنوشتى مرگبار براى او فراهم سازد كه از حسرت آن، روز قيامت هر دو دست را به دندان بگزد و فرياد «يا ويلتى» از او بلند شود.
در كتاب العشرة (آداب معاشرت) روايات بسيارى در همين زمينه وارد شده كه نشان مى دهد تا چه اندازه اسلام در مسألۀ انتخاب دوست سخت گير و دقيق و موشكاف است. اين بحث كوتاه را با نقل دو حديث در اين زمينه پايان مى دهيم:(1)
در حديثى از نهمين پيشواى بزرگ اسلام، امام محمد تقى الجواد عليه السلام مى خوانيم:
«إِيَّاكَ وَ مُصاحَبَةَ الشَّريرِ فَإنَّهُ كَالسَّيفِ المَسلولِ يَحسُنُ مَنظَرُهُ وَ يَقبَحُ أثَرُهُ ؛ از همنشينى با بدان بپرهيز كه همچون شمشير برهنه اند، ظاهرش زيبا و اثرش بسيار زشت است».(2) پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نيز فرمود: «أربَعٌ يُمِتنَ القَلبَ:
الذَّنبُ عَلَى الذَّنبِ... وَ مُجالَسَةُ المَوتى، فَقيلَ لَهُ يا رَسولَ اللّهِ وَ مَا المَوتى؟ قالَ: كُلُّ غَنيٍّ مُترِفٍ ؛ چهار چيز است كه قلب انسان را مى ميراند: تكرار گناه... و همنشينى با مردگان! كسى پرسيد: اى رسول خدا! مردگان چه كسانى هستند؟ فرمود: ثروتمندانى كه مست ثروت اند».(3)
ص: 356
دوستى مؤمن با مؤمن در سخن پيامبر صلى الله عليه و آله(1)
«ولايت» به معنى خاص، و حب فى اللّه و بغض فى اللّه به معنى عام، مسأله اى است كه در روايات اسلامى بر آن تأكيد فراوان شده است، تا آنجا كه سلمان فارسى به اميرمؤمنان على عليه السلام عرض مى كند: هر زمان خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيدم بر شانۀ من دست گذاشت و به تو اشاره كرد و فرمود:
«اى سلمان! اين مرد و حزبش پيروزند»؛ (يا أبا الحَسَنِ ما أطلَعتُ عَلى رَسُولِ اللّهِ إلّاوَ ضَرَبَ بَينَ كِتفَىَّ وَ قالَ يا سَلمانُ، هذا وَ حِزبُهُ هُمُ المُفلِحُونَ) .(2)
و دربارۀ مورد دوم، يعنى ولايت عامه، در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «وُدُّ المُؤمِنِ لِلمُؤمِنِ فِى اللّهِ مِن أعظَمِ شُعَبِ الإيمانِ ؛ دوستى مؤمن با مؤمن براى خدا، از مهم ترين شعبه هاى ايمان است».(3)
و در حديث ديگرى آمده است: «خداوند به موسى وحى فرستاد كه آيا هرگز عملى براى من انجام داده اى؟ عرض كرد: آرى، براى تو نماز خوانده ام، روزه گرفته ام، انفاق كرده ام و به ياد تو بوده ام. فرمود: نماز براى تو نشانۀ حق است، و روزه سپر آتش، و انفاق سايه اى در محشر، و ذكر نور است، كدام عمل را براى من به جا آورده اى اى موسى؟ عرض كرد: خداوندا! خودت مرا در اين مورد راهنمايى فرما! فرمود: «هَل والَيتَ لي وَلِيّاً؟ وَ هَل عادَيتَ لي عَدُوّاً قَطُّ؟ فَعَلِمَ مُوسى أنَّ أفضَلَ الأعمالِ الحُبُّ فِى اللّهِ وَالبُغضُ فِى اللّهِ! ؛ آيا هرگز به خاطر من كسى را دوست داشته اى؟ و به خاطر من كسى را دشمن داشته اى؟ اينجا بود كه موسى دانست برترين اعمال، حبّ فى اللّه و بغض فى اللّه است (دوستى براى خدا و دشمنى براى خدا).(4)
ص: 357
و در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: «لا يَمحَضُ رَجُلٌ الإيمانَ بِاللّهِ حَتّى يَكونَ اللّهُ أحَبَّ إلَيهِ مِن نَفسِهِ وَ أبِيهِ وَ اُمِّهِ وَ وَلَدِهِ وَ أهلِهِ وَ مالِهِ و مِنَ النّاسِ كُلِّهِم ؛ هيچ كس ايمانش به خدا خالص نمى شود مگر زمانى كه خداوند در نظرش محبوب تر از جانش و پدر و مادر و فرزند و خانواده و مالش و همۀ مردم باشد».(1)
روايات دراين باره، هم در مورد دوستى با دوستان خدا و هم دشمنى با دوستان خدا بسيار است و ذكر همۀ آن ها به طول مى انجامد. اين سخن را با حديث پرمعناى ديگرى از امام باقر عليه السلام پايان مى دهيم: «إذا أرَدتَ أن تَعلَمَ أنَّ فيكَ خَيراً فانظُر إلى قَلبِكَ فَإن كانَ يُحِبُّ أهلَ طاعَةِ اللّهِ وَ يُبغِضُ أهلَ مَعصِيَتِهِ فَفيكَ خَيرٌ وَاللّهُ يُحِبُّكَ وَ إن كانَ يُبغِضُ أهلَ طاعَةِ اللّهِ وَيُحِبُّ أهلَ مَعصِيَتِهِ لَيسَ فيكَ خَيرٌ وَاللّهُ يُبغِضُكَ وَالمَرءُ مَعَ مَن أحَبَّ ؛ اگر مى خواهى بدانى انسان خوبى هستى يا نه، به قلبت نگاه كن، اگر اهل طاعت خدا را دوست دارى و اهل معصيتش را دشمن، بدان انسان خوبى هستى، و خدا تو را دوست دارد، و اگر اهل طاعتش را دشمن مى دارى و اهل معصيتش را دوست، چيزى در تو نيست و خدا تو را دشمن مى دارد، و انسان هميشه با كسى است كه او را دوست دارد».(2)
دوستانى كه در معاشرت ها به ديگران تعدّى نمى كنند(3)
در آيۀ 24 سورۀ ص مى خوانيم: (... وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ اَلْخُلَطاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ إِلاَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ وَ قَلِيلٌ ما هُمْ...) ؛ «... و بسيارى از شريكان (و دوستان) به يكديگر ستم مى كنند، مگر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند؛ امّا عدّه آنان كم است!».
ص: 358
قرآن ماجرايى را كه در يك دادرسى براى داود عليه السلام پيش آمد شرح مى دهد:
نخست: خطاب به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كرده، مى گويد: «آيا داستان شاكيانى كه از ديوار محراب داود بالا رفتند به تو رسيده است؟!».
با اينكه داود عليه السلام محافظين و مراقبين فراوانى در اطراف خود داشت، دو نفر، از راه غير معمول از ديوار محراب و قصر او بالا رفتند و ناگهان دربرابر او ظاهر شدند، لذا داود عليه السلام از مشاهدۀ آن ها وحشت كرد، زيرا فكر مى كرد قصد سوئى دربارۀ او دارند، اما آن ها به زودى وحشت او را از بين بردند، زيرا «گفتند: نترس! دو نفر شاكى هستيم كه يكى از ما بر ديگرى تعدى كرده است» و براى دادرسى نزد تو آمديم... يكى از آن ها گفت:... اين برادر من است، نود و نه ميش دارد، و من يكى بيش تر ندارم، ولى او اصرار دارد كه اين يكى را نيز به او واگذارم، و از نظر سخن بر من غلبه كرده و از من گوياتر است.
در اينجا داود عليه السلام پيش از آنكه گفتار طرف مقابل را بشنود به شاكى «گفت: به يقين او با درخواست يك ميش تو براى افزودن آن به ميش هايش بر تو ستم روا داشته!» اما اين تازگى ندارد «بسيارى از دوستان و افرادى كه با هم سروكار دارند به يكديگر ظلم و ستم مى كنند مگر كسانى كه ايمان آورده اند و عمل صالح دارند، اما عدۀ آن ها كم است». آرى، كسانى كه در معاشرت و دوستى، حق ديگران را به طور كامل رعايت كنند و كمترين تعدى دربارۀ دوستان خود روا ندارند كم اند، تنها كسانى مى توانند حق دوستان و آشنايان را به طور كامل و عادلانه ادا كنند كه از سرمايۀ ايمان و عمل صالح بهرۀ كافى داشته باشند.
دوستى براى غيرخدا در قيامت تبديل به دشمنى مى شود(1)
در آيۀ 67 سورۀ زخرف آمده است: (اَلْأَخِلاّءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ اَلْمُتَّقِينَ) ؛ «دوستان در آن روز دشمن يكديگرند، مگر پرهيزكاران!».
ص: 359
اين آيه كه توصيفى از صحنه هاى قيامت است به خوبى نشان مى دهد كه منظور از «ساعت» در آيۀ قبل نيز روز رستاخيز است، روز از هم گسستن پيوندهاى دوستى، مگر پيوندهايى كه براى خدا و به نام خدا برقرار شده است.
تبديل شدن اين گونه دوستى ها به دشمنى در آن روز، طبيعى است، چراكه هر كدام از آن ها ديگرى را عامل بدبختى و بيچارگى خود مى شمرد: تو بودى كه اين راه را به من نشان دادى و مرا به سوى آن دعوت كردى، تو بودى كه دنيا را در نظر من زينت دادى و مرا به آن تشويق نمودى، تو بودى كه مرا غرق غفلت و غرور ساختى و از سرنوشتم بى خبر كردى.
تنها پرهيزكاران اند كه پيوند دوستى آن ها جاودانى است، چراكه بر محور ارزش هاى جاودانى دور مى زند، و نتايج پربارش در قيامت آشكارتر مى شود و به آن استحكام بيشترى مى بخشد.
طبيعى است كه دوستان در امور زندگى كمك يكديگرند؛ اگر دوستى آن ها براساس شر و فساد باشد در جرم يكديگر شريك اند و اگر براساس خير و صلاح باشد در پاداش يكديگر شريك مى باشند، بنابراين جاى تعجب نيست كه دوستى نوع اول در آنجا به دشمنى تبديل شود، و دوستى نوع دوم به دوستى محكم تر.
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «ألا كُلُّ خِلَّةٍ كانَت فِى الدُّنيا في غَيرِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ فَاِنَّها تَصيرُ عَداوَةً يَومَ القِيامَةِ ؛ بدانيد كه هر دوستى اى كه در دنيا براى خدا نباشد در قيامت به عداوت و دشمنى تبديل مى شود».(1)
دوستان بى وفا(2)
دوستانى كه به عشق بهره گيرى مادى دور انسان حلقه مى زنند آن چنان بى اعتنا و بى وفا هستند كه در همان لحظاتى كه اين نعمت ها از انسان جدا
ص: 360
مى شوند با او وداع مى گويند، گويا تصميم آن را از قبل گرفته بودند (وَ لَمْ تَكُنْ لَهُ فِئَةٌ يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اَللّهِ) (1) اين گونه ماجراها كه نمونه هايش را بارها شنيده و يا ديده ايم ثابت مى كند كه جز بر خدا نمى توان دل بست و دوستان باوفا و راستين انسان، تنها كسانى هستند كه ارتباط آن ها را پيوندهاى معنوى برقرار مى سازد، اين ها دوستان يكديگر در شرايط ثروت تنگدستى، پيرى و جوانى، تندرستى و بيمارى، و عزت و ذلت اند، حتّى رابطه هاى مودتشان بعد از مرگ نيز تداوم دارد.
از دوستى با دروغ گو بپرهيز!(2)
دروغ نابودكنندۀ سرمايۀ اطمينان است. مى دانيم كه مهم ترين سرمايۀ يك جامعه، اعتماد متقابل و اطمينان عمومى است و مهم ترين چيزى كه اين سرمايه را به نابودى مى كشاند دروغ، خيانت و تقلب است، و يك دليل عمده براى اهميت فوق العادۀ راستگويى و ترك دروغ در تعليمات اسلامى همين موضوع است.
در احاديث اسلامى مى خوانيم كه پيشوايان دين از دوستى با چند طايفه ازجمله دروغ گويان به شدت نهى كردند، چراكه آن ها قابل اطمينان نيستند.
على عليه السلام در كلمات قصارش مى فرمايد: «إيّاكَ وَ مُصادَقَةَ الكَذّابِ فإنَّهُ كالسَّرابِ، يُقَرِّبُ عَلَيكَ البَعيدَ وَ يُبَعِّدُ عَلَيكَ القَريبَ ؛ از دوستى با دروغ گو بپرهيز كه همچون سراب است و دور را در نظر تو نزديك و نزديك را دور مى سازد».(3)
البته دربارۀ زشتى هاى دروغ و فلسفۀ آن و همچنين علل پيدايش دروغ گويى از نظر روانى و راه هاى مبارزه با آن، سخن بسيار زياد است كه بايد آن را در كتب اخلاق جستجو كرد.(4)
ص: 361
ص: 362
نكات تربيتى در داستان يوسف عليه السلام
نكات تربيتى در داستان يونس عليه السلام
نكات تربيتى در داستان طوفان نوح عليه السلام
جنبه هاى آموزندۀ داستان اصحاب كهف
درس هاى مهمى از داستان ايوب عليه السلام
درس هاى تربيتى در داستان شعيب عليه السلام
نكات آموزندۀ داستان خضر عليه السلام
درس هاى آموزنده از داستان حضرت سليمان عليه السلام
درس هاى آموزنده از داستان حضرت موسى عليه السلام
نكات آموزندۀ داستان مؤمن آل فرعون
اين همه درس عبرت در تاريخ پيشنيان
ص: 363
ص: 364
نكات تربيتى در داستان يوسف عليه السلام(1)
مى دانيم كه در اسلام، برترين جهاد، جهاد با نفس است، كه در حديث معروف پيامبر صلى الله عليه و آله «جهاد اكبر» خوانده شده، يعنى برتر از جهاد با دشمن كه «جهاد اصغر» نام دارد. اصولاً تا جهاد اكبر به معنى واقعى در انسان پياده نشود در جهاد با دشمن پيروز نخواهد شد. در قرآن مجيد صحنه هاى مختلفى از ميدان جهاد اكبر پيامبران و ساير اولياى خدا ترسيم شده است، كه سرگذشت يوسف عليه السلام و داستان عشق آتشين همسر عزيز مصر به او يكى از مهم ترين آن هاست، گرچه قرآن مجيد به دليل اختصار، تمام زواياى آن را تشريح نكرده، ولى با يك جملۀ كوتاه (وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ) شدت اين طوفان را بيان كرده است. يوسف عليه السلام از ميدان اين مبارزه روسفيد درآمد، به سه دليل: نخست اينكه خود را به خدا سپرد و به لطف او پناه برد (قال معاذاللّه). دوم اينكه نمك شناسى نسبت به عزيز مصر كه در خانۀ او زندگى مى كرد، و يا توجه به نعمت هاى بى پايان خداوند كه او را از قعر چاه وحشتناك به محيط امن و آرامى رسانيد، وى را بر آن داشت كه به گذشته و آيندۀ خويش بيشتر بينديشد و تسليم طوفان هاى زودگذر نشود، سوم اينكه خودسازى يوسف عليه السلام و بندگى همراه با اخلاص او كه از جملۀ (إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا اَلْمُخْلَصِينَ) استفاده مى شود به او نيرو
ص: 365
و قدرت بخشيد كه در اين ميدان بزرگ دربرابر وسوسه هاى شديدى كه از درون و برون به او حمله ور بود زانو نزند.
و اين درسى است براى همۀ انسان هاى آزاده اى كه مى خواهند در ميدان جهاد با نفس بر اين دشمن خطرناك پيروز شوند.
اميرمؤمنان على عليه السلام در دعاى صباح چه زيبا مى فرمايد: «وَ إن خَذَلَني نَصرُكَ عِندَ مُحارَبَةِ النَّفسِ وَالشَّيطانِ فَقَد وَكَلَني خِذلانُكَ إلى حَيثُ النَّصَبِ وَالحِرمانِ ؛ اگر هنگام مبارزه با نفس و شيطان از يارى تو محروم بمانم اين محروميت مرا به رنج و حرمان مى سپارد و اميدى به نجات من نيست».
در حديثى مى خوانيم: «أنَّ النَّبيَّ بَعَثَ سَريَّةً فَلَمّا رَجَعوا قالَ مَرحَباً بِقَومٍ قَضَوُا الجِهادَ الأصغَرَ وَ بَقِىَ عَلَيهِمُ الجِهادُ الأكبَرُ، فَقيلَ يا رَسولَ اللّهِ مَا الجِهادُ الأكبَرُ قالَ جِهادُ النَّفسِ ؛ پيامبر صلى الله عليه و آله گروهى از مسلمانان را به سوى جهاد فرستاد هنگامى كه (با بدن هاى خسته و مجروح) بازگشتند، فرمود: آفرين بر گروهى كه جهاد اصغر را انجام دادند، ولى وظيفۀ جهاد اكبر بر آن ها باقى مانده است! عرض كردند: اى رسول خدا! جهاد اكبر چيست؟ فرمود: جهاد با نفس».(1)
على عليه السلام مى فرمايد: «المُجاهِدُ مَن جاهَدَ نَفسَهُ ؛ مجاهد حقيقى كسى است كه با هوس هاى سركش نفس بجنگد».(2)
و از امام صادق عليه السلام نقل شده است: «مَن مَلَكَ نَفسَهُ إذا رَغِبَ، وَ إذا رَهِبَ، وَ إذا اشْتَهى، وَ إذا غَضِبَ، وَ إذا رَضِىَ، حَرَّمَ اللّهُ جَسَدَهُ عَلَى النّارِ ؛ كسى كه بر خويشتن در چند حالت مسلط باشد:
هنگام تمايل، هنگام ترس، شهوت، غضب، و هنگام رضايت و خشنودى از كسى (آن چنان بر خويش مسلط باشد كه اين امور، او را از فرمان خدا منحرف نسازد) خداوند جسد او را بر آتش حرام مى كند».(3)
ص: 366
قرآن مجيد نجات يوسف عليه السلام را از اين گرداب خطرناك كه همسر عزيز بر سر راه او ايجاد كرده بود، به خدا نسبت مى دهد و مى گويد: ما سوء و فحشاء را از يوسف برطرف ساختيم.
ولى با توجه به جملۀ بعد كه مى گويد: «او از بندگان مخلص ما بود» اين حقيقت روشن مى شود كه خداوند بندگان مخلص خود را هرگز در اين لحظات بحرانى تنها نمى گذارد و كمك هاى معنوى خود را از آنان دريغ نمى دارد، بلكه با الطاف خفيۀ خود و مددهاى غيبى كه توصيف آن با هيچ بيانى ممكن نيست، بندگان خود را حفظ مى كند و اين درواقع پاداشى است كه خداى بزرگ به اين گونه بندگان مى بخشد، پاداش پاكى و تقوا و اخلاص.
همچنين تذكر اين نكته نيز لازم است كه در آيات قرآن، يوسف عليه السلام جزء بندگان «مخلَص» (بر وزن مطلق) به صورت اسم مفعولى ذكر شده، يعنى خالص شده، نه «مخلِص» (بر وزن محسن) به صورت اسم فاعلى كه به معنى خالص كننده است.
دقت در آيات قرآن نشان مى دهد كه «مخلِص» (به كسر لام) بيشتر در مواردى به كار رفته كه انسان در مراحل نخستين تكامل و در حال خودسازى بوده است (فَإِذا رَكِبُوا فِي اَلْفُلْكِ دَعَوُا اَللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ اَلدِّينَ) ؛ «هنگامى كه سوار بر كشتى مى شوند خدا را با اخلاص مى خوانند»(1)، (ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اَللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ اَلدِّينَ) ؛ «به آن ها دستورى داده نشد جز اينكه خدا را بپرستند و دين خود را براى او خالص كنند».(2)
ولى «مخلَص» (به فتح لام) به مرحلۀ عالى كه پس از مدتى جهاد با نفس،
ص: 367
حاصل مى شود، گفته شده است، همان مرحله اى كه شيطان از نفوذ وسوسه اش در انسان مأيوس مى شود و انسان درحقيقت بيمۀ الهى مى گردد (قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ اَلْمُخْلَصِينَ) ؛ گفت: به عزّتت سوگند، همۀ آنان را گمراه خواهم كرد مگر بندگان خالص شده ات از ميان آن ها».(1)
و يوسف عليه السلام به اين مرحله رسيده بود كه در آن حالت بحرانى، همچون كوه استقامت كرد. ما نيز بايد بكوشيم تا به اين مرحله برسيم.
از شگفتى هاى قرآن كه يكى از نشانه هاى اعجاز آن نيز هست، اين است كه هيچ گونه تعبير زننده و ركيك و ناموزون و مبتذل و دور از عفت بيان، در آن وجود ندارد و سخنان آن هرگز با تعبيرات يك فرد عادى درس نخوانده و پرورش يافته در محيط جهل و نادانى شباهت ندارد، با اينكه سخنان هر كس متناسب و هم رنگ افكار و محيط اوست.
در ميان تمام سرگذشت هايى كه قرآن نقل كرده، يك داستان واقعى عشقى وجود دارد و آن داستان يوسف عليه السلام و همسر عزيز مصر است. داستانى كه از عشق سوزان و آتشين يك زن زيباى هوس آلود، با جوانى با ايمان و پاك دل سخن مى گويد.
گويندگان و نويسندگان هنگامى كه با اين گونه صحنه ها روبه رو مى شوند يا ناچارند براى ترسيم چهرۀ قهرمانان و صحنه هاى اصلى داستان، جلوى زبان يا قلم را رها كرده و به اصطلاح، حق سخن را ادا كنند، كه در نتيجه هزارگونه تعبيرات تحريك آميز يا زننده و غيراخلاقى به ميان مى آيد، و يا براى حفظ نزاكت و عفت زبان و قلم، پاره اى از صحنه ها را در پرده اى از ابهام بپيچند و به خوانندگان و شنوندگان، سربسته تحويل دهند! گوينده و نويسنده هر قدر مهارت
ص: 368
داشته باشد، در بيشتر مواقع گرفتار يكى از اين دو اشكال مى شود. با اين توضيح آيا مى توان باور كرد فردى درس نخوانده، ترسيم دقيق و كاملى از باريك ترين و حساس ترين فصول چنين عشق شورانگيزى بنمايد، بدون اينكه كوچك ترين تعبير تحريك آميز و دور از عفتى به كار برد؟!
ولى قرآن در ترسيم صحنه هاى حساس اين داستان به طرز شگفت انگيزى «دقت در بيان» را با «متانت و عفت» به هم آميخته و بدون اينكه از ذكر وقايع چشم بپوشد و اظهار عجز كند، تمام اصول اخلاق و عفت را نيز به كار بسته است.
مى دانيم كه از همۀ صحنه هاى اين داستان، حساس تر، شرح ماجراى آن «خلوتگاه عشق» است كه «ابتكار» و «هوس» همسر عزيز مصر، دست به دست هم دادند و آن را به وجود آوردند. قرآن در شرح اين ماجرا همۀ گفتنى ها را گفته، اما كوچك ترين انحرافى از اصول عفت سخن پيدا نكرده است، آنجا كه مى گويد: (وَ راوَدَتْهُ اَلَّتِي هُوَ فِي بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ اَلْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَيْتَ لَكَ قالَ مَعاذَ اَللّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ اَلظّالِمُونَ) ؛ «و آن زن كه يوسف در خانۀ او بود، از او تمنّاى كامجويى كرد؛ درها را بست و گفت: بيا به سوى آنچه براى تو مهياست! (يوسف) گفت: پناه مى برم به خدا! او [عزيز مصر] صاحب نعمت من است؛ مقام مرا گرامى داشته (آيا ممكن است به او ظلم و خيانت كنم؟!) به يقين ستمكاران رستگار نمى شوند».(1)
نكاتى در اين آيه قابل دقت است:
الف) كلمۀ «راود» در جايى به كار برده مى شود كه كسى با اصرار آميخته با نرمش و ملايمت، چيزى را از كسى بخواهد و چون در اين داستان، مشخص
ص: 369
است كه همسر عزيز مصر چه چيزى از يوسف عليه السلام خواسته بود، قرآن به همين كنايۀ واضح قناعت كرده و نامى از آن نبرده است.
ب) قرآن در اينجا حتى تعبير «امرأة العزيز» (يعنى همسر عزيز مصر) را به كار نمى برد، بلكه مى گويد: (هُوَ فِي بَيْتِها) ؛ (بانويى كه يوسف در خانۀ او بود) تا به پرده پوشى و عفت بيان نزديك تر باشد، همچنين با اين تعبير، حسّ حق شناسى يوسف عليه السلام را نيز مجسم ساخته، همان طور كه مشكلات او را در صورت تسليم شدن دربرابر چنين كسى كه زندگى او در پنجۀ وى مى باشد مجسم مى كند.
ج) (وَ غَلَّقَتِ اَلْأَبْوابَ) معنى مبالغه را مى رساند و دلالت مى كند كه تمام درها را به شدت بست و اين ترسيمى از آن صحنۀ هيجان انگيز است.
د) جملۀ (وَ قالَتْ هَيْتَ لَكَ) كه معنى آن «بشتاب به سوى آنچه براى تو مهياست» يا «بيا كه من در اختيار توام» آخرين سخن را از زبان همسر عزيز براى رسيدن به وصال يوسف عليه السلام شرح مى دهد، ولى در عبارتى سنگين و پرمتانت و پرمعنى و بدون هيچ گونه جنبۀ تحريك آميز و بدآموز.
ه) جملۀ (مَعاذَ اَللّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ) كه يوسف عليه السلام در پاسخ آن زن زيباى افسونگر گفت، به گفتۀ اكثر مفسران به اين معنى است: به خدا پناه مى برم! عزيز مصر، همسر تو، بزرگ و صاحب من است و به من احترام مى گذارد و اعتماد نموده، چگونه به او خيانت كنم؟! اين كار هم خيانت است و هم ظلم و ستم (إِنَّهُ لا يُفْلِحُ اَلظّالِمُونَ) . قرآن با اين عبارات كوشش يوسف عليه السلام را براى بيدار ساختن عواطف انسانى همسر عزيز مصر تشريح مى كند.
و) جملۀ (وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ) از يك طرف ترسيم دقيقى از آن خلوتگاه عشق است كه وضع آن، چنان تحريك آميز بوده كه اگر يوسف عليه السلام نيز مقام «عقل» يا «ايمان» يا «عصمت» نداشت گرفتار شده بود و از طرف ديگر پيروزى نهايى يوسف عليه السلام را در چنين شرايطى بر ديو شهوت
ص: 370
طغيانگر به طرز زيبايى توصيف كرده است. جالب اينكه تنها كلمۀ «هم» به كار برده شده، يعنى «همسر عزيز مصر تصميم خود را گرفته بود و يوسف نيز اگر برهان پروردگار را نمى ديد، تصميم خود را مى گرفت». آيا كلمه اى متانت آميزتر از «قصد و تصميم» براى اينجا مى توان پيدا كرد؟!
حضرت يونس عليه السلام درس هايى بزرگ در داستانى كوچك(1)
طرح سرگذشت انبيا در قرآن مجيد همه براى هدف هاى تربيتى است، چراكه قرآن كتاب داستان نيست كتاب انسان سازى و تربيت است. يكى از اين سرگذشت ها مربوط به حضرت يونس عليه السلام است كه مى توان از آن، پندهاى بزرگى گرفت:
الف) تخلف يك پيامبر بزرگ حتى به صورت يك «ترك اولى» در پيشگاه خداوند مهم است و كيفر دارد. البته چون مقام پيامبران بسيار والاست يك غفلت كوچك آن ها گاهى معادل گناه كبيره اى است كه از ديگران سربزند، به همين دليل است كه در اين داستان خداوند او را بندۀ فرارى ناميد، و در روايات آمده كه سرنشينان كشتى گفتند: يك فرد عاصى در ميان ماست! و سرانجام خداوند او را در زندان وحشتناكى گرفتار كرد و بعد از توبه و بازگشت او به سوى خدا با تنى آزرده و بيمار از آن زندان آزاد نمود، تا همگان بدانند كه تخلف از هيچ كس پذيرفته نيست! عظمت مقام پيامبران و اولياى خدا نيز به اين است كه بندۀ مطيع فرمان او هستند، وگرنه كسى با خدا رابطۀ خويشاوندى ندارد. البته مجازات حضرت يونس عليه السلام نشانۀ عظمت مقام اين پيامبر بزرگ است كه خداوند دربارۀ او چنين سخت گيرى مى كند.
ص: 371
ب) در همين داستان (در قسمتى كه در سورۀ انبياء، آيۀ 87 آمده است) راه نجات مؤمنان را از غم و اندوه و گرفتارى و مشكلات همان راهى معرفى مى كند كه يونس عليه السلام پيمود، و آن اعتراف به خطا در پيشگاه حق، و تسبيح و تنزيه و توبه و بازگشت به سوى اوست.
ج) اين ماجرا نشان مى دهد كه چگونه يك قوم گنهكار و مستحق عذاب مى توانند در آخرين لحظات مسير تاريخ خود را عوض كنند و به آغوش پرمهر و رحمت الهى بازگردند و نجات يابند، مشروط بر اينكه پيش از آنكه فرصت از دست رود متوجه شوند و اگر مى توانند، «عالِمى» را به رهبرى خود برگزينند.
د) اين ماجرا نشان مى دهد كه ايمان به خدا و توبه از گناه، علاوه بر آثار و بركات معنوى، مواهب ظاهرى دنيا را نيز متوجه انسان مى سازد، عمران و آبادى مى آفريند و مايۀ طول عمر و بهره گيرى از مواهب حيات مى شود، نظير اين معنى در داستان نوح عليه السلام نيز آمده است.
ه) قدرت خداوند آن قدر وسيع و گسترده است كه چيزى دربرابر آن مشكل نيست، تا آن حد كه مى تواند انسانى را در دهان و شكم جانور عظيم و وحشتناكى سالم نگه دارد و سالم بيرون فرستد. اين ها نشان مى دهد كه همۀ اسباب اين عالم ابزار ارادۀ او هستند و همه سر به فرمان او.
و) در آيۀ 88 سورۀ انبياء: (فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ اَلْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي اَلْمُؤْمِنِينَ) ؛ «پس ما دعاى او را به اجابت رسانديم؛ و از آن اندوه نجاتش بخشيديم؛ و اين گونه مؤمنان را نجات مى دهيم»، جملۀ پرمعنى (وَ كَذلِكَ نُنْجِي اَلْمُؤْمِنِينَ) نشان مى دهد كه آنچه براى يونس عليه السلام پيش آمد (گرفتارى و نجات) يك حكم خصوصى نبود، بلكه با حفظ سلسله مراتب، جنبۀ عمومى و همگانى دارد.
بسيارى از حوادث غم انگيز و گرفتارى هاى سخت و مصيبت بار مولود گناهان ماست، تازيانه هايى است براى بيدار شدن ارواح خفته، و يا كوره اى است براى
ص: 372
تصفيۀ فلز جان آدمى! اگر انسان در اين مواقع به همان سه نكته اى كه يونس عليه السلام توجه كرد توجه پيدا كند، نجات و رهايى حتمى خواهد بود:
يك: توجه به حقيقت توحيد و اينكه هيچ معبود و هيچ تكيه گاهى جز «اللّه» نيست.
دو: پاك شمردن و تنزيه خدا از هر عيب و نقص و ظلم و ستم، و هرگونه گمان سوء دربارۀ ذات پاك او.
سه: اعتراف به گناه و تقصير خويش.
شاهد اين سخن، حديثى است كه در درّالمنثور از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود: «يكى از نام هاى خدا كه هر كس او را با آن بخواند به اجابت مى رسد، و هرگاه با آن چيزى را طلب كند به او مى دهد، دعاى «يونس» است.
شخصى عرض كرد: اى رسول خدا! آيا آن دعا مخصوص يونس بود يا شامل جماعت مسلمانان نيز مى شود؟ فرمود: هم مربوط به يونس بود و هم تمام مؤمنان، هنگامى كه خدا را با آن مى خوانند. آيا گفتار خداوند را در قرآن نشنيده اى: (وَ كَذلِكَ نُنْجِي اَلْمُؤْمِنِينَ) ؟ اين دليل بر آن است كه هر كس چنين دعايى كند خداوند اجابت آن را تضمين فرموده است».(1)
نيازى به تذكر نيست كه منظور فقط خواندن الفاظ نيست، بلكه پياده شدن حقيقت آن در درون جان انسان است، يعنى همراه خواندن اين الفاظ، تمام وجود او با مفهوم آن هماهنگ شود.
نكتۀ ديگر اين كه مجازات هاى الهى دو گونه است: يكى از آن ها عذاب «استيصال» است، يعنى مجازات نهايى كه براى نابودى افراد غيرقابل اصلاح فرا مى رسد كه هيچ دعايى در آن هنگام سودمند نيست، چراكه بعد از فرونشستن طوفان بلا كارهاى گذشته خود را تكرار مى كنند.
ص: 373
و دوم مجازات هاى تنبيهى است كه جنبۀ تربيتى دارد. در اين موارد به محض اينكه مجازات اثر خود را بخشيد و طرف بيدار و متوجه شد مجازات بلافاصله از ميان مى رود.
و از اينجا روشن مى شود كه يكى از فلسفه هاى آفات و بلاها و حوادث ناگوار، بيدارسازى و تربيت است.
ماجراى يونس همچنين به همۀ رهبران راه حق در محدوده هاى مختلف هشدار مى دهد كه هرگز رسالت خود را پايان يافته تصور نكنند و هر تلاش و كوششى را در اين راه كوچك بشمارند، چراكه مسئوليت شان بسيار سخت و سنگين است.(1)
درس هاى تربيتى طوفان نوح عليه السلام(2)
در آن قسمت از داستان نوح عليه السلام كه در آيات 36 تا 43 سورۀ هود آمده نكته هاى بسيار مهمى نهفته است كه به قسمتى از آن اشاره مى شود:
درست است كه خداوند، «رحيم» و مهربان است، ولى نبايد فراموش كرد كه او در عين حال، «حكيم» نيز مى باشد و به مقتضاى حكمتش هرگاه قوم و ملتى فاسد شوند و دعوت ناصحان و مربيان الهى در آن ها اثر نكند، حق حيات را از آن ها مى گيرد و سرانجام از طريق انقلاب هاى اجتماعى و يا انقلاب هاى طبيعى، سازمان زندگى آن ها را درهم كوبيده و نابود مى كند. اين نه منحصر به قوم نوح عليه السلام بوده و نه به زمان و وقت معينى، يك سنت الهى است در همۀ اعصار و قرون و همۀ اقوام و ملت ها و حتى در عصر و زمان ما! و چه بسا جنگ هاى جهانى اول و دوم اَشكالى از اين پاك سازى باشد.
ص: 374
درست است كه يك قوم و ملت فاسد بايد نابود شوند و وسيلۀ نابودى آن ها هرچه باشد تفاوتى نمى كند، ولى دقت در آيات قرآن نشان مى دهد كه ميان نحوۀ مجازات ها و گناهان اقوام، تناسبى بوده و هست.
فرعون تكيه گاه قدرتش را «رود عظيم نيل» و آب هاى پربركت آن قرار داده بود و جالب اينكه نابودى او نيز به وسيلۀ همان شد!
نمرود به لشكر عظيمش متكى بود و چنان كه مى دانيم لشكر كوچكى از حشرات، او و يارانش را شكست داد! قوم نوح عليه السلام جمعيت كشاورز و دامدار بودند و چنين جمعيتى همه چيز خود را از دانه هاى حيات بخش باران مى داند، اما سرانجام همين باران آن ها را از بين برد.
و از اينجا به خوبى روشن مى شود كه چقدر برنامه هاى الهى حساب شده است و اگر مى بينيم انسان هاى طغيانگر عصر ما در جنگ هاى جهانى اول و دوم به وسيلۀ مدرن ترين سلاح هايشان درهم كوبيده شدند، نبايد مايۀ تعجب ما باشد، چراكه همين صنايع پيشرفته بود كه تكيه گاه آن ها در استعمار و استثمار خلق هاى مستضعف جهان محسوب مى شد!
در آيات مربوط به طوفان نوح عليه السلام آن حضرت به يارانش دستور مى دهد كه نام خدا را هنگام حركت و توقف كشتى فراموش نكنند، همه چيز بايد به نام او و به ياد او و با استمداد از ذات پاك او باشد، هر حركتى، هر توقفى، در حال آرامش و در حال طوفان، همه بايد با نام او آغاز شود، چراكه هر كارى بى نام او شروع شود «ابتر و بريده دم» خواهد بود، همان گونه كه در حديث معروفى از
ص: 375
پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است: «كُلُّ أمرٍ ذى بالٍ لَم يُذكَر فيه بِسمِ اللّهِ فَهُوَ أبتَرُ ؛ هر كار مهمى كه نام خدا در آن برده نشود نافرجام خواهد بود».(1)
ذكر نام خدا نه به عنوان تشريفات، بلكه به عنوان انگيزه و هدف است، يعنى هر كارى كه انگيزۀ خدايى ندارد و هدفش خدا نيست ابتر است، چراكه انگيزه هاى مادى پايان مى پذيرد، ولى انگيزه هاى الهى تمام نشدنى است، هدف هاى مادى به اوج خود كه رسيد خاموش مى شود، اما هدف هاى الهى همچون ذات پاك او جاودانى خواهد بود.
معمولاً هر كسى در مشكلات زندگى به چيزى پناه مى برد، گروهى به ثروتشان، گروهى به مقام و منصب شان، عده اى به قدرت جسمانى شان، و جمعى به نيروى فكرشان، ولى همان گونه كه آيات مذكور و تاريخ نشان داده، هيچ يك از اين ها در برابر فرمان پروردگار كمترين تاب مقاومتى ندارد و همچون تارهاى عنكبوت دربرابر وزش طوفان، به سرعت درهم مى ريزد.
فرزند نادان و خيره سر نوح پيامبر عليه السلام نيز در همين اشتباه بود، گمان مى كرد كوه مى تواند دربرابر طوفان خشم خدا به او پناه دهد، اما چه اشتباه بزرگى؟ حركت يك موج كار او را ساخت و به ديار عدمش فرستاد.
به همين دليل در پاره اى از دعاها مى خوانيم: من از خشم تو به سوى تو فرار مى كنم: «هارِبٌ مِنكَ إلَيكَ»(2) يعنى اگر پناهگاهى دربرابر طوفان خشم تو باشد باز همان ذات پاك توست و بازگشت به سوى تو، نه چيز ديگر.
ص: 376
رهايى از هيچ طوفانى بدون كشتى نجات ممكن نيست و البته لزومى ندارد كه اين كشتى حتماً از چوب و آهن باشد، بلكه چه بسا اين كشتى نجات يك مكتب كارساز حيات بخش مثبت است كه دربرابر امواج طوفان هاى افكار انحرافى مقاومت مى كند و پيروانش را به ساحل نجات مى رساند.
بر همين اساس، در رواياتى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه در كتب شيعه و اهل تسنن آمده است خاندان او، يعنى امامان اهل بيت عليهم السلام و حاملان مكتب اسلامى به عنوان «كشتى نجات» معرفى شده اند. «حنس بن مغيره» مى گويد: من همراه ابوذر كنار خانۀ كعبه رفتم و او دست در حلقۀ در خانه كرد و صدا زد: منم ابوذر غفارى، هركس مرا نمى شناسد بشناسد! من همان جندب هستم (نام اصلى ابوذر، جندب بود) من يار پيامبرم، با گوش خود شنيدم كه مى فرمود: «مَثَل اهلبيتى مثل سفينة نوح من ركبها نجى»: «مَثَل اهل بيت من مَثَل كشتى نوح است كه هر كس به آن پناه برد نجات مى يابد».(1)
در بعضى از نقل هاى اين حديث، جملۀ «فَمَن تَخَلَّفَ عَنها غَرِقَ ؛ و هر كس از آن تخلف كند غرق مى شود»(2) يا «مَن تَخَلَّفَ عَنها هَلَكَ ؛ هر كس از آن تخلف كند هلاك مى شود»(3) اضافه شده است.
اين حديث پيامبر صلى الله عليه و آله باصراحت مى گويد هنگامى كه طوفان هاى فكرى و عقيدتى و اجتماعى در جامعۀ اسلامى رخ مى دهد تنها راه نجات، پناه بردن به اين مكتب است، و ما اين مسأله را به خوبى در انقلاب شكوهمند ملت ايران
ص: 377
آزموديم كه پيروان مكتب هاى غيراسلامى دربرابر طاغوت شكست خوردند و فقط گروهى كه به مكتب اسلام و اهل بيت عليهم السلام و برنامه هاى انقلابى آن ها پناه بردند پيروز شدند.
جنبه هاى آموزندۀ داستان اصحاب كهف(1)
اين ماجراى عجيب تاريخى كه قرآن آن را خالى از هرگونه خرافه و مطالب بى اساس و ساختگى، بيان كرده است، مانند همۀ داستان هاى قرآن مملو از نكات سازندۀ تربيتى است كه در ادامه به آن ها اشاره مى كنيم تا به هدف اصلى قرآن نزديك تر شويم:
الف) نخستين درس اين داستان، شكستن سد تقليد و جدا شدن از همرنگى با محيط فاسد است. جوانمردان اصحاب كهف استقلال فكرى خود را دربرابر اكثريت گمراه محيط از دست ندادند، و همين امر سبب نجات و رستگارى شان شد.
اصولاً انسان بايد «سازندۀ محيط» باشد نه «سازش كار با محيط» و برخلاف آنچه سست عنصران فاقد شخصيت مى گويند كه «خواهى نشوى رسوا همرنگ جماعت شو!» افراد باايمان و صاحبان افكار مستقل مى گويند: «همرنگ جماعت شدنت رسوايى است».
ب) «هجرت» از محيطهاى آلوده درس ديگرى از اين ماجراى عبرت انگيز است. آن ها خانه هاى شاهانه و مرفه و مملو از نعمت هاى مادى را رها كردند و به انواع محروميت ها در غارى كه هيچ چيز نداشت تن دادند، تا ايمان خود را حفظ كنند و دستگاه ظلم و جور و كفر و شرك را تقويت ننمايند.(2)
ص: 378
ج) «تقيه» به معنى سازنده اش درس ديگر اين داستان است، آن ها اصرار داشتند كه وضع شان براى مردم شهر روشن نشود و همچنان در پردۀ اسرار بماند، مبادا بيهوده جانشان را از دست دهند و يا مردم به اجبار آن ها را به همان محيط فاسد بازگردانند، و مى دانيم كه تقيّه چيزى جز اين نيست كه انسان موضع واقعى خود را در جايى كه افشاگرى بى نتيجه است مكتوم دارد تا نيروى خود را براى زمان مبارزه و ضربه زدن به دشمن حفظ كند.(1)
د) عدم تفاوت ميان انسان ها در مسير اللّه و قرار گرفتن «وزير» در كنار «چوپان» و حتّى سگ پاسبانى كه آن ها را همراهى مى كرد، درس ديگرى در اين زمينه است، تا روشن شود امتيازات دنياى مادّى و مقامات مختلف آن كمترين تأثيرى در جدا كردن صفوف رهروان راه حق ندارد كه راه حق راه توحيد است و راه توحيد راه يگانگى همۀ انسان هاست.
ه) امدادهاى شگفت آور الهى هنگام بروز بحران ها نتيجۀ ديگرى است كه اين داستان به ما مى آموزد. در اين ماجرا مى بينيم كه خداوند اصحاب كهف را براى نجات از آن شرايط نامطلوب اجتماعى، سال ها در خواب عميق فرو برد و در زمان مساعدى از خواب بيدار كرد، زمانى كه از آن ها به عنوان جمعى از قهرمانان راه توحيد قدردانى كردند. خداوند در اين مدت بدن هاى آن ها را از گزند حوادث حفظ كرد و رعب و وحشت را سپرى براى محافظت از آن ها درمقابل مهاجمين قرار داد.
و) آن ها همچنين در اين داستان درس «پاكى تغذيه» حتّى در سخت ترين شرايط را به ما آموختند، چراكه غذاى جسم انسان اثر عميقى در روح و فكر و قلب انسان دارد و آلوده شدن به غذاى حرام و ناپاك، انسان را از راه خدا و تقوا دور مى سازد.
ص: 379
ز) لزوم تكيه بر مشيت خدا و استمداد از لطف او و گفتن «ان شاءاللّه» در خبرهايى كه از آينده مى دهيم، درس ديگرى بود كه در ضمن اين داستان آموختيم.
ح) قرآن از آن ها به عنوان «جوانمردان» (فتية) ياد مى كند، در حالى كه طبق بعضى از روايات، آن ها از نظر سن، جوان نبودند، و اگر قبول كنيم كه آن ها در آغاز، وزيران شاه جبار بودند مى توان پذيرفت كه سن و سالى داشتند، اين نشان مى دهد كه منطق قرآن درمورد جوانى همان رعايت اصول جوانمردى، يعنى پاكى، گذشت، شهامت و رشادت است.
ط) لزوم بحث منطقى در برخورد با مخالفان، درس آموزندۀ ديگر اين داستان است، چراكه آن ها هنگامى كه مى خواستند آيين شرك آلود محيطشان را مورد انتقاد قرار دهند به دلايل منطقى متوسل مى شدند كه نمونه هايى از آن در آيات 15 و 16 همين سوره آمده است. اصولاً اساس كار همۀ پيامبران و رهبران الهى در برخورد با مخالفان، بحث آزاد و منطقى بوده و توسل به زور، آن هم براى خاموش كردن آتش فتنه منحصر به مواردى بوده كه بحث منطقى مؤثر نمى افتاد، يا مخالفان، مانع بحث هاى منطقى مى شدند.
ى) و سرانجام، مسألۀ امكان معاد جسمانى و بازگشت انسان ها به زندگى مجدد هنگام رستاخيز، آخرين و دهمين درسى است كه اين ماجرا به ما مى دهد.
نمى گوييم نكات آموزندۀ اين داستان منحصر به اين هاست، ولى حتى يكى از اين «ده درس آموزنده» براى نقل چنين داستانى كافى به نظر مى رسد تا چه رسد به همۀ آن ها.
به هر حال، هدف، سرگرمى و داستان سرايى نيست، هدف، ساختن انسان هاى مقاوم، باايمان، آگاه و شجاع است، كه يكى از راه هاى آن نشان دادن الگوهاى اصيل در طول تاريخ پرماجراى بشر است.
ص: 380
درس هاى مهمى از داستان ايوب عليه السلام(1)
با اينكه مجموع سرگذشت اين پيامبر شكيبا تنها در چهار آيه از قرآن و آن نيز در سورۀ «ص» آمده، اما همين مقدار كه قرآن بيان داشته الهام بخش حقايق مهمى است:
الف) آزمون الهى آن قدر وسيع و گسترده است كه حتى انبياى بزرگ با شديدترين و سخت ترين آزمايش ها آزموده مى شوند، چراكه طبيعت زندگى اين جهان بر اين اساس گذاشته شده و اصولاً بدون آزمايش هاى سخت، استعداد نهفتۀ انسان ها شكوفا نمى شود.
ب) «فرج بعد از شدت» نكتۀ ديگرى است كه در اين ماجرا نهفته است.
هنگامى كه امواج حوادث و بلا از هر سو انسان را در فشار قرار مى دهد، نه تنها نبايد مأيوس و نوميد شد، بلكه بايد آن را نشانه و مقدمه اى بر گشوده شدن درهاى رحمت الهى دانست، چنان كه اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:
«عِندَ تَناهِي الشِّدَّةِ تَكُونُ الفَرجَةُ وَ عِندَ تَضايُقِ حَلَقِ البَلاءِ يَكُونُ الرَّخاءُ ؛ هنگامى كه سختى ها به اوج خود مى رسد فرج نزديك است، و هنگامى كه حلقه هاى بلا تنگ تر مى شود راحتى و آسودگى فرامى رسد».(2)
ج) از اين ماجرا به خوبى بعضى از فلسفه هاى بلاها و حوادث سخت زندگى روشن مى شود، و به كسانى كه وجود آفات و بلاها را نقض كنندۀ برهان نظم در بحث توحيد مى شمرند، پاسخ مى دهد كه وجود اين حوادث سخت گاهى در زندگى انسان ها از پيامبران بزرگ خدا گرفته تا افراد عادى، يك ضرورت است، ضرورت امتحان و آزمايش و شكوفا شدن استعدادهاى نهفته، و در نهايت، تكامل وجود انسان.
ص: 381
لذا در بعضى از روايات اسلامى نقل شده كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «إنَّ أشَدَّ النّاسِ بَلاءً الأنبِياءُ ثُمَّ الَّذي يَلُونَهُم الأمثَلُ فَالأمثَلُ ؛ بيش از همۀ مردم، پيامبران الهى گرفتار حوادث سخت مى شوند، سپس كسانى كه پشت سر آن ها قرار دارند، به تناسب شخصيت و مقامشان».(1)
و نيز از همان امام بزرگوار عليه السلام نقل شده كه فرمود: «إنَّ فِى الجَنَّةِ مَنزِلَةً لا يَبلُغُها عَبدٌ إلّابِالابتِلاءِ ؛ در بهشت مقامى هست كه هيچ كس به آن نمى رسد مگر در پرتو ابتلائات و گرفتارى هايى كه پيدا مى كند».(2)
د) اين ماجرا به همۀ مؤمنان راستين درس شكيبايى در تمام طول زندگى مى دهد، همان شكيبايى و صبرى كه سرانجامش پيروزى در تمام زمينه هاست و نتيجه اش داشتن «مقام محمود» و «منزلت والا» در پيشگاه پروردگار است.
ه) آزمونى كه براى يك انسان پيش مى آيد در عين حال آزمونى است براى دوستان و اطرافيان او، تا ميزان صداقت و دوستى و وفادارى آن ها محك زده شود. ايوب عليه السلام هنگامى كه اموال و ثروت و سلامت خود را از دست داد دوستانش نيز خسته و پراكنده شدند، و دوستان و دشمنان زبان به شماتت و ملامت گشودند و بهتر از هر زمانى باطن خود را نشان دادند، و رنج ايوب عليه السلام از زبان آن ها بيش از هر رنج ديگر بود، چراكه طبق مثل معروف:
زخم هاى نيزه و شمشير التيام مى يابد، ولى زخمى كه زبان بر دل مى زند التيام پذير نيست!
و) دوستان خدا كسانى نيستند كه تنها هنگام روى آوردن نعمت به ياد او باشند، دوستان واقعى كسانى هستند كه در «سرّاء» و «ضراء» در بلا و نعمت، در بيمارى و عافيت، و در فقر و غنا به ياد او باشند و دگرگونى هاى زندگى مادى ايمان و افكار آن ها را دگرگون نسازد. اميرمؤمنان على عليه السلام در آن خطبۀ غرا
ص: 382
و پرشورى كه در اوصاف پرهيزكاران براى دوست باصفايش «همام» بيان كرد و بيش از يك صد صفت براى متقين برشمرد، يكى از اوصاف مهم شان را چنين معرفى مى كند: «نُزِّلَت أنفُسُهُم مِنهُم في البَلاءِ كَالَّتي نُزِّلَت فِى الرَّخاءِ ؛ روح آن ها هنگام بلا همانند حالت آسايش و آرامش است (و تحولات زندگى آن ها را دگرگون نمى سازد)».
ز) اين ماجرا بار ديگر بر اين حقيقت را تأكيد مى كند كه نه از دست رفتن امكانات مادى و روى آوردن مصائب و مشكلات و فقر دليل بر بى لطفى خداوند نسبت به انسان است، و نه داشتن امكانات مادى دليل بر دورى از ساحت قرب پروردگار، بلكه انسان مى تواند با داشتن همۀ اين امكانات بندۀ خاص او باشد، مشروط بر اينكه اسير مال و مقام و فرزند نشود و با از دست دادن آن زمام صبر را از دست ندهد.
درس هاى تربيتى در داستان شعيب عليه السلام(1)
خاطرات پيامبران و ماجراى زندگى اقوام پيشين براى اقوام بعد هميشه الهام بخش است، چراكه آزمايش هاى زندگى آنان - همان آزمايش هايى كه گاهى ده ها سال يا صدها سال به طول انجاميده است - در لابه لاى چند صفحه از تاريخ در اختيار همگان قرار مى گيرد و هر كس مى تواند در زندگى خود از آن الهام بگيرد. سرگذشت اين پيامبر بزرگ (شعيب عليه السلام) نيز درس هاى فراوانى به ما مى دهد:
در اين سرگذشت آمده كه شعيب بعد از دعوت به توحيد آن ها را به حق
ص: 383
و عدالت در امور مالى و تجارت دعوت كرد، اين خود نشان مى دهد كه مسائل اقتصادى يك جامعه را نمى توان ساده شمرد، و نيز نشان مى دهد كه پيامبران فقط مأمور مسائل اخلاقى نبوده اند، بلكه اصلاح وضع نابسامان اجتماعى و اقتصادى نيز بخش مهمى از دعوت آن ها را تشكيل مى داده است، تا جايى كه آن را بعد از دعوت به توحيد قرار مى دادند.
در اين سرگذشت آمده است كه يكى از عوامل سقوط اين قوم گمراه در دامان بدبختى اين بود كه به دليل كينه ها و عداوت هاى شخصى، حقايق را به دست فراموشى مى سپردند، در حالى كه انسان عاقل و واقع بين كسى است كه حق را از هر كس، هرچند دشمن شمارۀ يك او باشد، بشنود و بپذيرد.
قوم گمراه شعيب عليه السلام از روى تعجب از او پرسيدند: آيا اين نماز تو به ترك پرستش بت ها و ترك كم فروشى و تقلب دعوت مى كند؟
شايد آن ها فكر مى كردند اين حركات و اذكار چه اثرى مى تواند در اين امور بگذارد، در حالى كه مى دانيم نيرومندترين رابطه ميان اين دو برقرار است: اگر نماز به معنى واقعى خود باشد، يعنى حضور انسان با تمام وجودش دربرابر خدا، اين حضور، نردبان تكامل و وسيلۀ تربيت روح و جان و پاك كنندۀ زنگار گناه از قلب اوست. اين حضور، ارادۀ انسان را قوى، عزمش را راسخ و غرور و كبر را از او دور مى سازد.
قوم شعيب عليه السلام - چنان كه از آيات استفاده مى شود - افرادى خودخواه
ص: 384
و خودبين بودند، خود را فهميده و شعيب عليه السلام را نادان مى پنداشتند و او را به باد مسخره مى گرفتند، سخنانش را بى محتوا و او را ضعيف و ناتوان مى خواندند. اين خودبينى و خودخواهى سرانجام آسمان زندگى شان را تاريك ساخت و آن ها را به خاك سياه نشاند!
نه تنها انسان، بلكه حيوان نيز اگر خودبين باشد در راه متوقف خواهد شد! مى گويند: شخص اسب سوار به نهر آبى رسيد، ولى با تعجب ديد كه اسب حاضر نيست از آن نهر كوچك و كم عمق بگذرد، هرچه در اين كار اصرار ورزيد سودى نداشت. مرد حكيمى فرا رسيد و گفت: آب نهر را به هم زنيد تا گل آلود شود مشكل حل خواهد شد! اين كار را كردند، اسب به آرامى عبور كرد! تعجب كردند و از او نكتۀ اين ماجرا را خواستند.
مرد حكيم گفت: هنگامى كه آب صاف بود اسب عكس خود را در آب مى ديد و مى پنداشت خود اوست و حاضر نبود پا به روى خويشتن بگذارد، همين كه آب گل آلود شد و خويش را فراموش كرد، به سادگى از آن گذشت!
هنوز بسيارند كسانى كه فكر مى كنند با داشتن يك عقيدۀ ساده مى توان مسلمان بود، هرچند عملى از آن ها سرنزند. هنوز زيادند كسانى كه دينى را مى خواهند كه بر سر راه هوس هاى سركش آن ها مانعى ايجاد نكند و از هر نظر آنان را آزاد بگذارد.
داستان شعيب عليه السلام نشان مى دهد كه اين قوم نيز خواهان چنين آيينى بودند، لذا به او مى گفتند: ما نه حاضريم بت هاى نياكان را فراموش كنيم و نه آزادى عمل را در اموال و ثروت مان از دست بدهيم. آن ها فراموش كرده بودندكه اصولاً ميوۀ درخت ايمان، عمل است و آيين انبيا براى اين بوده كه خودكامگى ها و انحرافات
ص: 385
عملى انسان را اصلاح كنند، وگرنه يك درخت بى شاخ و برگ و ميوه به هيچ كارى جز سوزاندن نمى آيد.
امروز اين طرز فكر، با نهايت تأسف، ميان عده اى از مسلمانان قوّت گرفته كه اسلام را در مجموعه اى از عقايد خشك خلاصه مى كنند كه در داخل مسجد همراه آن هاست و همين كه از در مسجد بيرون آمدند با آن خداحافظى مى كنند در ادارات و بازارها و محوطۀ كار آن ها اثرى از اسلام نيست.
سير و سياحت در بسيارى از كشورهاى اسلامى، حتى كشورهايى كه كانون ظهور اسلام بوده، اين واقعيت تلخ را نشان مى دهد كه اسلام در يك مشت عقيده و چند عبادت كم روح خلاصه شده، نه از آگاهى خبرى هست، نه از عدالت اجتماعى، نه از رشد فرهنگى، و نه از بينش و اخلاق اسلامى.
هرچند خوشبختانه در پرتو برخى از انقلاب هاى اسلامى، به ويژه در ميان قشر جوان، نوعى حركت به سوى اسلام راستين و آميزش «ايمان» و «عمل» پيدا شده است، و ديگر اين جمله ها كه «اسلام را با اعمال ما چكار؟» يا «اسلام مربوط به دل است نه زندگى!» كمتر شنيده مى شود. و نيز اين «تز» كه گروه هاى التقاطى مى گويند ما عقيده را از اسلام، و اقتصاد را از ماركس گرفته ايم، كه شبيه طرز تفكر گمراهان قوم شعيب عليه السلام است محكوم شمرده مى شود، ولى به هر حال اين جدايى و تفرقه از قديم بوده و امروز نيز هست كه بايد با آن به مبارزه برخاست.
قوم شعيب عليه السلام نيز گرفتار اين اشتباه بودند كه هيچ كس نمى تواند كمترين محدوديتى در تصرف در اموال براى مالكين قائل شود، حتى از شعيب عليه السلام تعجب مى كردند و مى گفتند: مگر ممكن است كسى مثل تو با اين عقل و درايت، جلوى آزادى عمل ما را در اموال ما بگيرد؟! اين سخن را چه به عنوان استهزا گفته
ص: 386
باشند و چه به عنوان حقيقت، نشان مى دهد كه آن ها محدوديت در تصرفات مالى را دليل بر عدم عقل و درايت مى دانستند! در حالى كه اشتباه بزرگ آن ها همين بود، اگر مردم در تصرف در اموالشان آزاد باشند، سراسر جامعه را فساد و بدبختى فراخواهد گرفت، به همين دليل امور مالى هميشه بايد تحت ضوابط صحيح و حساب شده اى باشد كه پيامبران الهى بر مردم عرضه كرده اند.
شعار «أُرِيدُ اِلَّا الإِصْلاَحَ مَا اسْتَطَعْتُ» ، فقط شعار شعيب عليه السلام نبوده، بلكه از شعارهاى همۀ انبيا و تمام رهبران راستين بوده است. گفتار و كردار آن ها نيز شاهدى بر اين هدف محسوب مى شود، آن ها نه براى سرگرمى مردم آمده بودند، نه براى بخشش گناهان، نه فروختن بهشت به آنان، و نه براى حمايت از زورمندان و تخدير توده ها، بلكه هدفشان اصلاح به معنى مطلق و به معنى وسيع كلمه بود، اصلاح در تفكر و انديشه، اصلاح در اخلاق، اصلاح در نظامات فرهنگى و اقتصادى و سياسى جامعه، اصلاح در همۀ ابعاد اجتماع.
و در تحقق اين هدف تكيه گاهشان تنها خدا بود، و از هيچ توطئه و تهديدى هراس نداشتند، چنان كه شعيب عليه السلام گفت: (وَ ما تَوْفِيقِي إِلاّ بِاللّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ) .
نكات آموزندۀ داستان خضر عليه السلام(1)
الف) پيدا كردن رهبر دانشمند و استفاده از پرتو علم او به قدرى اهميت دارد كه حتى پيامبر اولواالعزمى همچون موسى عليه السلام اين همه راه به دنبال او مى رود،
ص: 387
و اين سرمشقى است براى همۀ انسان ها در هر حد و پايه اى از علم و در هر شرايط و سن و سال.
ب) جوهرۀ علم الهى از عبوديت و بندگى خدا سرچشمه مى گيرد، چنان كه در آيۀ 65 سورۀ كهف آمده است: (فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَيْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً) .
ج) همواره علم را براى عمل بايد آموخت، چنان كه موسى عليه السلام به دوست عالمش مى گويد: (مِمّا عُلِّمْتَ رُشْداً) ؛ (دانشى به من بياموز كه راهگشاى من به سوى هدف و مقصد باشد)، يعنى من دانش را تنها براى خودش نمى خواهم، بلكه براى رسيدن به هدف مى طلبم.
د) در كارها نبايد عجله كرد، چراكه بسيارى از امور نياز به فرصت مناسب دارد (ألاُمورُ مَرهونَةٌ بِاَوقاتِها) به خصوص در مسائل پراهميت، و به همين دليل اين مرد عالم رمز كارهاى خود را در فرصت مناسبى براى موسى عليه السلام بيان كرد.
ه) چهرۀ ظاهر و چهرۀ باطن اشيا و حوادث، مسألۀ مهم ديگرى است كه اين داستان به ما مى آموزد. ما نبايد درمورد رويدادهاى ناخوشايند كه در زندگى مان پيدا مى شود عجولانه قضاوت كنيم، چه بسيارند حوادثى كه ما آن ها را ناخوش داريم، اما بعداً معلوم مى شود كه از الطاف خفيۀ الهى بوده اند.
اين همان است كه قرآن در جاى ديگر مى گويد: (وَ عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اَللّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ؛ چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد، حال آن كه خيرِ شما در آن است، و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آنكه شرِّ شما در آن است، و خدا مى داند و شما نمى دانيد».(1)
توجه به اين واقعيت سبب مى شود كه انسان با بروز حوادث ناگوار، به سرعت مأيوس نشود. در حديث جالبى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه به فرزند زراره
ص: 388
(همان مردى كه از بزرگان و فقها و محدثان عصر خود به شمار مى رفت و علاقۀ بسيار به امام عليه السلام و امام نيز علاقۀ بسيار به او داشت) فرمود: به پدرت از قول من سلام برسان و بگو: اگر من در بعضى از مجالس از تو بدگويى مى كنم به اين علت است كه دشمنان ما مراقب اين هستند كه ما نسبت به چه كسى اظهار محبت مى كنيم، تا او را به دليل محبتى كه ما به او داريم مورد آزار قرار دهند! به عكس، اگر ما از كسى مذمّت كنيم آن ها از او ستايش مى كنند. من اگر گاهى پشت سر تو بدگويى مى كنم براى اين است كه تو در ميان مردم به ولايت و محبت ما مشهور شده اى، به همين علت مخالفان ما تو را مذمت مى كنند. من دوست داشتم عيب بر تو نهم تا شر آن ها دفع شود، آن چنان كه خداوند از زبان دوست عالم موسى مى فرمايد: (أَمَّا اَلسَّفِينَةُ فَكانَتْ لِمَساكِينَ يَعْمَلُونَ فِي اَلْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَها وَ كانَ وَراءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْباً) ؛ «به خدا سوگند! تو محبوب ترين مردم نزد منى، و محبوب ترين ياران پدرم اعم از زندگان و مردگان. تو برترين كشتى هاى اين درياى خروشانى و پشت سر تو پادشاه ستمگر غاصبى است كه با دقت مراقب عبور كشتى هاى سالمى است كه از اين اقيانوس هدايت مى گذرد، تا آن را غصب كند، رحمت خدا بر تو باد در حال حيات و بعد از ممات!».(1)
و) اعتراف به واقعيت ها و موضع گيرى هماهنگ با آن ها درس ديگرى است كه از اين داستان مى آموزيم، هنگامى كه موسى عليه السلام سه بار، ناخواسته گرفتار پيمان شكنى دربرابر دوست عالمش گرديد به خوبى دريافت كه ديگر نمى تواند با او همگام باشد و با اينكه فراق اين استاد براى او سخت ناگوار بود دربرابر اين واقعيت تلخ، لجاجت به خرج نداد و منصفانه حق را به آن مرد عالم داد، صميمانه از او جدا شد و برنامۀ خويش را پيش گرفت، در حالى كه از همين دوستى كوتاه گنج هاى عظيمى از حقيقت اندوخته بود. انسان نبايد تا آخر عمر
ص: 389
مشغول آزمايش خويش باشد و زندگى را به آزمايشگاهى براى آينده اى كه هرگز نمى آيد تبديل كند، هنگامى كه چند بار مطلبى را آزمود بايد به نتيجۀ آن گردن نهد.
ز) آثار ايمان پدران براى فرزندان؛ خضر عليه السلام به خاطر يك پدر صالح و درستكار، حمايت از فرزندانش را در آن قسمتى كه مى توانست بر عهده گرفت، يعنى فرزند در پرتو ايمان و امانت پدر مى تواند سعادتمند شود و نتيجۀ نيك آن عايد فرزند او نيز گردد. در پاره اى از روايات مى خوانيم كه آن مرد صالح، پدر بلاواسطۀ يتيمان نبود، بلكه از اجداد دور آن ها محسوب مى شد (آرى، چنين است تأثير عمل صالح).(1)
از نشانه هاى صالح بودن اين پدر همين است كه گنجى از معنويت و اندرزهاى حكيمانه براى فرزندان خود به يادگار گذاشت.
ح) كوتاهى عمر به خاطر آزار پدر و مادر؛ هنگامى كه فرزندى به اين دليل كه در آينده پدر و مادر خويش را آزار مى دهد و در برابر آن ها طغيان و كفران مى كند و يا آن ها را از راه الهى به در مى كند، مستحق مرگ باشد، چگونه است حكم فرزندى كه هم اكنون مشغول اين گناه است؟ آن ها در پيشگاه خدا چه وضعى دارند؟ در روايات اسلامى پيوند نزديكى ميان كوتاهى عمر و ترك صلۀ رحم (به ويژه آزار پدر و مادر) ذكر شده است كه در ذيل آيۀ 23 سورۀ اسراء به قسمتى از آن اشاره كرده ايم.(2)
ط) مردم دشمن چيزى هستند كه نمى دانند!؛ بسيار مى شود كه كسى دربارۀ ما نيكى مى كند، اما چون از باطن كار خبر نداريم آن را دشمنى مى پنداريم و آشفته مى شويم، به ويژه دربرابر آنچه نمى دانيم كم صبر و بى حوصله هستيم. البته اين
ص: 390
يك امر طبيعى است كه انسان دربرابر امورى كه تنها يك رو يا يك زاويۀ آن را مى بيند ناشكيبا باشد، اما داستان فوق به ما مى گويد كه نبايد در قضاوت شتاب كرد، بايد ابعاد مختلف هر موضوعى را بررسى نمود.
در حديثى از اميرالمؤمنين على عليه السلام مى خوانيم: «مردم دشمن چيزى هستند كه نمى دانند»(1)، بنابراين هرقدر سطح آگاهى مردم بالا رود، برخورد آن ها با مسائل منطقى تر خواهد شد، و به تعبير ديگر: زيربناى «صبر» آگاهى است!
البته موسى عليه السلام از يك نظر حق داشت ناراحت شود، چراكه مى ديد در اين سه حادثه تقريباً بخش اعظم شريعت به خطر افتاده است: در حادثۀ اول مصونيت اموال مردم، در حادثۀ دوم مصونيت جان مردم، و در حادثۀ سوم مسائل حقوقى، يا به تعبير ديگر: برخورد منطقى با حقوق مردم، بنابراين تعجب ندارد كه آن قدر ناراحت شود كه پيمان مؤكد خويش را با آن عالم بزرگ فراموش كند، اما همين كه از باطن امر آگاه شد آرام گرفت و ديگر اعتراضى نكرد و اين خود بيانگر آن است كه اطلاع نداشتن از باطن رويدادها چه اندازه نگران كننده است.
ى) ادب شاگرد و استاد؛ در گفتگوهايى كه ميان موسى عليه السلام و آن مرد عالم الهى رد و بدل شد، نكته هاى جالبى پيرامون ادب شاگرد و استاد به چشم مى خورد، مانند:
1. موسى عليه السلام خود را تابع خضر عليه السلام معرفى مى كند (أَتَّبِعُكَ) .
2. موسى عليه السلام بيان تابعيت را به صورت تقاضاى اجازه از او ذكر مى كند (هَلْ أَتَّبِعُكَ) .
3. او، هم به نيازش به تعلم اقرار مى كند و هم به علم استادش (عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ) .
4. در مقام تواضع، علم استاد را بسيار معرفى مى كند و خود را طالب فراگرفتن گوشه اى از علم او (مِمّا) .
ص: 391
5. از علم استاد به عنوان يك علم الهى ياد مى كند (عُلِّمْتَ) .
6. از او طلب ارشاد و هدايت مى نمايد (رُشْداً) .
7. در پرده به او گوشزد مى كند كه همان گونه كه خدا به تو لطف كرده و تعليمت نموده، تو نيز اين لطف را در حق من كن (تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمْتَ) .
8. جملۀ (هَلْ أَتَّبِعُكَ) اين واقعيت را نيز مى رساند كه شاگرد بايد به دنبال استاد برود، اين وظيفۀ استاد نيست كه به دنبال شاگرد راه بيفتد (مگر در موارد خاص).
9. موسى عليه السلام با آن مقام بزرگى كه داشت (پيامبر اولواالعزم و صاحب رسالت و كتاب) اين همه تواضع مى كند، يعنى هر كه هستى و هر مقامى دارى در مقام كسب دانش بايد فروتن باشى.
10. او در مقام تعهد خود در برابر استاد، تعبير قاطعى نكرد، بلكه گفت:
(سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اَللّهُ صابِراً) ؛ «ان شاءاللّه مرا شكيبا خواهى يافت» كه هم ادبى است دربرابر پروردگار و هم درمقابل استاد، كه اگر تخلفى رخ دهد هتك احترامى به استاد نشده باشد.
ذكر اين نكته نيز لازم است كه اين عالم ربانى در مقام تعليم و تربيت، نهايت بردبارى و حلم را نشان داد، هرگاه موسى عليه السلام براثر هيجان زدگى تعهد خود را فراموش مى كرد و زبان به اعتراض مى گشود او با خونسردى، در لباس استفهام فقط مى گفت: «من نگفتم نمى توانى دربرابر كارهاى من شكيبا باشى؟!».
درس هاى آموزنده از داستان سليمان عليه السلام(1)
1. رئيس حكومت يا يك مدير بايد آن چنان در سازمان تشكيلاتى خود دقيق باشد كه حتى غيبت يك فرد عادى و كوچك را احساس و پيگيرى كند.
ص: 392
2. مراقب تخلف يك فرد باشد و براى اينكه روى ديگران اثر نگذارد، محكم كارى كند و پيشگيرى لازم را به عمل آورد.
3. هرگز نبايد كسى را در غيابش محاكمه كرد، بايد اجازه داد در صورت امكان از خود دفاع كند.
4. بايد جريمه به مقدار جرم باشد و براى هر جرمى مجازات متناسبى در نظر گرفته شود و سلسله مراتب رعايت گردد.
5. بايد هر كس، هرچند بزرگ ترين قدرت هاى اجتماعى، تسليم دليل و منطق باشند هرچند دليل از دهان فرد كوچكى بيرون آيد.
6. در محيط جامعه بايد آن قدر صراحت و آزادى حكم فرما شود كه حتى يك فرد عادى بتواند در هنگام لزوم به رئيس حكومت بگويد: «من از چيزى آگاهم كه تو نمى دانى!».
7. ممكن است كوچك ترين افراد از مسائلى آگاه شوند كه بزرگ ترين دانشمندان و قدرتمندان از آن بى خبر باشند، تا انسان هرگز به علم و دانش خود مغرور شود.
8. در سازمان اجتماعى بشر، نيازهاى متقابل آن قدر زياد است كه گاه سليمان ها محتاج يك پرنده مى شوند.
9. گرچه در جنس زنان شايستگى ها بسيار است و حتى خود اين داستان نشان مى دهد كه ملكۀ سبا از فهم و درايت فوق العاده اى برخوردار بود، ولى با اين همه رهبرى حكومت چندان با وضع روح و جسم آن ها سازگار نيست كه هدهد نيز از اين مسأله تعجب كرد و گفت: «من زنى را بر آن ها حكمران ديدم!».
10. بيشتر مردم بر همان آيينى هستند كه زمامدارانشان هستند، لذا در اين داستان مى خوانيم كه هدهد مى گويد: من آن زن و قوم و ملت او را ديدم كه براى خورشيد سجده مى كنند (نخست سخن از سجدۀ ملكه مى گويد سپس از ملتش).
ص: 393
درس هاى آموزنده از سرنوشت حضرت موسى عليه السلام(1)
در آيات 23 تا 25 سورۀ قصص مى خوانيم: (وَ لَمّا وَرَدَ ماءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِنَ اَلنّاسِ يَسْقُونَ وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ اِمْرَأَتَيْنِ تَذُودانِ قالَ ما خَطْبُكُما قالَتا لا نَسْقِي حَتّى يُصْدِرَ اَلرِّعاءُ وَ أَبُونا شَيْخٌ كَبِيرٌ * فَسَقى لَهُما ثُمَّ تَوَلّى إِلَى اَلظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ * فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِي عَلَى اِسْتِحْياءٍ قالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ ما سَقَيْتَ لَنا فَلَمّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَيْهِ اَلْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ اَلْقَوْمِ اَلظّالِمِينَ) ؛ «وهنگامى كه به (چاه) آب مدين رسيد، گروهى از مردم را در آنجا ديد كه چهارپايان خود را آب مى دهند؛ و در كنار آنان دو زن را ديد كه از گوسفندان خويش مراقبت مى كنند (و به چاه نزديك نمى شوند؛ موسى) به آن دو گفت: «منظور شما (از اين كار) چيست؟! گفتند: ما آنها را آب نمى دهيم تا چوپان ها همگى خارج شوند؛ و پدر ما پيرمرد كهنسالى است (قادر بر اين كار نيست). پس موسى براى (گوسفندان) آن دو آب كشيد؛ سپس رو به سايه آورد و عرض كرد: «پروردگارا! به هر خير و نيكى كه تو بر من فرو فرستى، نيازمندم! ناگهان يكى از آن دو (زن) به سراغ او آمد در حالى كه با نهايت حيا گام برمى داشت، گفت: «پدرم از تو دعوت مى كند تا مزد آب دادن (گوسفندان) را كه براى ما انجام دادى به تو بپردازد». هنگامى كه موسى نزد او [شعيب] آمد و سرگذشت خود را شرح داد، گفت: «نترس، از قوم ستمكار نجات يافتى!».
در اين بخش از سرگذشت موسى عليه السلام درس هاى آموزندۀ فراوانى است:
الف) پيامبران الهى هميشه حامى مظلومان بوده اند. موسى عليه السلام چه در زمانى كه در مصر بود و چه هنگامى كه به مدين آمد، هرجا صحنۀ ظلم و ستمى را كه مى ديد ناراحت مى شد و به يارى مظلوم مى شتافت، چراكه اصولاً يكى از اهداف بعثت انبيا همين حمايت از مظلومان است.
ب) انجام كارى كوچك براى خدا چه پربركت است! موسى عليه السلام يك دلو آب
ص: 394
از چاه كشيد و انگيزه اى جز جلب رضاى خالق نداشت، اما چقدر اين كار كوچك پربركت بود! زيرا سبب شد به خانۀ شعيب عليه السلام پيامبر بزرگ خدا راه پيدا كند، از غربت رهايى يابد، پناهگاهى مطمئن پيدا كند، غذا و لباس و همسرى پاك دامن نصيب او شود و از همه مهم تر اينكه مكتب انسان ساز شعيب عليه السلام آن پير روشن ضمير را در مدت ده سال ببيند و آمده اى رهبرى خلق شود.
ج) مردان خدا هيچ خدمتى - به ويژه خدمت زحمت كشان - را بى اجر و مزد نمى گذارند، به همين دليل شعيب پيامبر عليه السلام تا خدمت اين جوان ناشناس را شنيد آرام نگرفت بى درنگ به سراغ او فرستاد تا مزدش را بدهد.
د) اين نكته نيز در زندگى موسى عليه السلام قابل توجه است كه هميشه به ياد خدا و متوجه درگاه او بود و حل هر مشكلى را از او مى خواست.
هنگامى كه مرد قبطى را كشت و ترك اولايى از او سرزد به سرعت از خدا تقاضاى عفو و مغفرت كرد و عرض كرد: «پروردگارا! من بر خود ستم كردم، مرا ببخش!»؛ (قالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي) .
هنگامى كه از مصر بيرون آمد، عرض كرد: «خداوندا! مرا از قوم ستمكار نجات ده!»؛ (قالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ اَلْقَوْمِ اَلظّالِمِينَ) .
زمانى كه متوجه سرزمين مدين شد، گفت: «اميدوارم پروردگارم مرا به راه راست هدايت كند»؛ (قالَ عَسى رَبِّي أَنْ يَهْدِيَنِي سَواءَ اَلسَّبِيلِ) .
و هنگامى كه گوسفندان شعيب عليه السلام را سيراب كرد و در سايه آرميد، عرض كرد: «پروردگارا! هر خيرى بر من نازل كنى من به آن نيازمندم»؛ (فَقالَ رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ) .
به ويژه اين دعاى اخير كه در بحرانى ترين لحظات زندگى او بود به قدرى مؤدبانه و همراه با آرامش و خونسردى بود كه حتى نگفت: «خدايا! نيازهاى مرا برطرف گردان!»، بلكه تنها عرض كرد: «من محتاج خير و احسان توام».
ص: 395
ه) تصور نشود كه موسى عليه السلام فقط در سختى ها به ياد پروردگار بود، بلكه در قصر فرعون در آن ناز و نعمت نيز خدا را فراموش نكرد، لذا در روايات مى خوانيم كه در دوران كودكى روزى درمقابل فرعون عطسه زد و بلافاصله «الحمد للّه ربّ العالمين» گفت. فرعون از شنيدن اين سخن ناراحت شد و به او سيلى زد، و موسى عليه السلام نيز ريش بلند او را گرفت و كشيد. فرعون سخت عصبانى شد و تصميم بر كشتن او گرفت، ولى همسرش با اين توجيه كه او كودك است و متوجه كارهاى خود نيست، او را از مرگ نجات داد!(1)
نكات آموزندۀ داستان مؤمن آل فرعون(2)
اديان الهى و مكتب هاى آسمانى كه دربرابر طاغوت ها و جباران ظاهر شدند در آغاز به دست گروه اندكى عرضه شد، آن ها اگر مى خواستند از كمى نفرات وحشت كنند و زيادى مخالفان را دليل بر حقّانيت آن ها بشمرند هرگز اين مكتب ها رشد نمى كرد.
اصل اساسى اى كه بر تمام برنامه هاى آن ها حاكم بود همان است كه اميرمؤمنان على عليه السلام در گفتار پرمحتوايش بيان فرمود: «أَيُّهَا النّاسُ لا تَستَوحِشُوا في طَرِيقِ الهُدى لِقِلَّةِ اَهلِهِ ؛ اى مردم! در طريق هدايت از كمى نفرات هرگز وحشت نكنيد!».(3)
مؤمن آل فرعون سمبلى بود از اين مكتب، و رهروى بود از پيش قدمان اين راه، و نشان داد كه يك انسان با عزم و ارادۀ راسخ ناشى از ايمان مى تواند حتى در ارادۀ فراعنۀ جبار اثر بگذارد و پيامبر بزرگى را از خطر برهاند.
ص: 396
تاريخ زندگى اين مرد شجاع و هوشيار نشان مى دهد كه هميشه بايد حركات طرفداران حق حساب شده باشد، گاهى بايد ايمان را اظهار كرد و فرياد كشيد و گاهى بايد براى هدف هاى «كوتاه مدت» و «دراز مدت» ايمان را مكتوم داشت، و تقيه چيزى جز اين نيست كه انسان به خاطر هدف هاى مقدسش اعتقاد خود را در مقطع خاصى مكتوم دارد.
همان گونه كه مجهز بودن به سلاح ظاهرى براى درهم كوبيدن دشمن لازم است، سلاح برندۀ منطق نيز ضرورى است كه تأثيرش از سلاح ظاهر به مراتب بيشتر است: لذا كارى كه مؤمن آل فرعون با منطق خود انجام داد در آن شرايط خاص از هيچ سلاحى ساخته نبود.
و بالاخره داستان مؤمن آل فرعون نشان مى دهد كه خدا اين گونه افراد باايمان را تنها نمى گذارد و آن ها را دربرابر خطرات در پناه لطف خود قرار مى دهد.
اين نكته نيز قابل توجه است كه «مؤمن آل فرعون» طبق بعضى از روايات، سرانجام به شهادت رسيد، و اينكه قرآن مى گويد: خداوند او را از توطئه هاى شوم فرعونيان رهايى بخشيد، منظور اين است كه او را از انحراف عقيده و تحميل كفر و شرك بر او حفظ كرد.(1)
اين همه درس عبرت در تاريخ پيشينيان!(2)
قرآن در آيات 38 تا 46 سورۀ ذاريات، در ادامۀ داستان قوم لوط عليه السلام و عاقبت دردناكى كه براثر گناهان بسيار زشت و ننگين پيدا كردند، به سرگذشت چند قوم ديگر از اقوام پيشين اشاره مى كند، نخست مى فرمايد: «در موسى و تاريخ زندگى او نيز نشانه و درس عبرتى بود، در آن هنگام كه او را به سوى فرعون با دليل روشنى فرستاديم»؛ (وَ فِي مُوسى إِذْ أَرْسَلْناهُ إِلى فِرْعَوْنَ بِسُلْطانٍ مُبِينٍ) .
ص: 397
«سلطان» چيزى است كه مايۀ تسلط شود و منظور در اينجا معجزه يا دليل و منطق نيرومند عقلى يا هر دو است كه موسى عليه السلام دربرابر فرعون از آن استفاده كرد. تعبير «سلطان مبين» در آيات مختلف قرآن بسيار به كار رفته و بيشتر به معنى دليل منطقى روشن و آشكار است.
اما فرعون نه دربرابر معجزات بزرگ موسى عليه السلام كه گواه ارتباطش با خدا بود تسليم شد و نه درمقابل دلايل منطقى او، بلكه به دليل غرور و تكبرى كه داشت «با تمام وجودش از او روى گردان شد و گفت: اين مرد ساحر يا ديوانه است!»؛ (فَتَوَلّى بِرُكْنِهِ وَ قالَ ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ) .
«ركن» در اصل به معنى ستون و پايۀ اصلى و بخش مهم هر چيز است، و در اينجا ممكن است اشاره به اركان بدن باشد، يعنى فرعون به طور كامل و با تمام اركان بدن به موسى عليه السلام پشت كرد. بعضى نيز گفته اند كه منظور در اينجا لشكر اوست، يعنى تكيه بر اركان لشكر خويش كرد و از پيام حق روى گردان شد.
و يا اينكه هم خودش از فرمان خدا روى برتافت و هم اركان حكومت و لشكر خود را منحرف ساخت. جالب اينكه جباران زورگو در تهمت ها و نسبت هاى دروغينى كه به انبياى بزرگ مى دادند گرفتار سردرگمى و تناقض و پريشان گويى عجيبى بودند، گاهى آن ها را ساحر مى خواندند و گاهى مجنون، با اينكه «ساحر» بايد انسان هوشيارى باشد كه با استفاده از ريزه كارى ها و مسائل روانى و خواص مختلف اشيا كارهاى اعجاب انگيزى را انجام دهد و مردم را اغفال نمايد، در حالى كه مجنون نقطۀ مقابل آن است.
اما قرآن از نتيجۀ كار فرعون جبار و اعوانش چنين خبر مى دهد: «ما او و لشكرش را گرفتيم و در دريا پرتاب كرديم، در حالى كه مرتكب اعمالى شده بود كه درخور سرزنش و ملامت بود»؛ (فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِي اَلْيَمِّ وَ هُوَ مُلِيمٌ) .
ص: 398
«يم» آن گونه كه از متون لغت و كتب حديث استفاده مى شود، به معنى «دريا» است و به رودخانه هاى عظيم، همانند نيل نيز اطلاق مى شود.(1)
تعبير «نبذناهم» (آن ها را افكنديم) اشاره به اين است كه فرعون با تمام قدرت و لشكريانش آن چنان دربرابر ارادۀ خداوند ضعيف بود كه خدا آن ها را همچون يك موجود بى مقدار در وسط درياى نيل افكند.
و تعبير «هو مليم» (او شايستۀ سرزنش است) اشاره به اين است كه نه تنها مجازات الهى، اين قوم را محو كرد، بلكه تاريخى كه از آن ها باقى مانده نام ننگين و اعمال شرم آور آن ها را حفظ كرده و از ظلم و جنايت و كبر و غرور آن ها پرده برداشته است، به طورى كه همواره درخور سرزنش هستند.
سپس به سرنوشت اجمالى قوم ديگر، يعنى قوم «عاد» پرداخته، چنين مى گويد: «در سرگذشت قوم عاد نيز آيت و عبرتى است، در آن هنگام كه باد و طوفانى نازا و بى باران بر آن ها فرستاديم»؛ (وَ فِي عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَيْهِمُ اَلرِّيحَ اَلْعَقِيمَ) .
عقيم بودن باد زمانى است كه ابرهاى باران زا را با خود حمل نكند، گياهان را تلقيح ننمايد، فايده و بركتى نداشته باشد و جز هلاكت و نابودى چيزى همراه نياورد.
سپس به توصيف تندبادى كه بر قوم عاد مسلط شد پرداخته، مى فرمايد: «از هر چيزى كه مى گذشت آن را رها نمى كرد تا نابود كند و به صورت گياهان خشك و درهم كوبيده يا استخوان هاى پوسيده درآورد!»؛ (ما تَذَرُ مِنْ شَيْ ءٍ أَتَتْ عَلَيْهِ إِلاّ جَعَلَتْهُ كَالرَّمِيمِ) .
«رميم» از مادۀ «رمة» (بر وزن منت) به استخوان هاى پوسيده مى گويند، و «رمه» (بر وزن قله) به ريسمان پوسيده گفته مى شود. و «رم» (بر وزن جن)
ص: 399
به معنى اجزاى خردى است كه از چوب يا كاه بر زمين مى ريزد.(1) «رم» و «ترميم» نيز به معنى اصلاح اشياى پوسيده است.(2)
اين تعبير نشان مى دهد كه تندباد قوم عاد تندبادى معمولى نبود، بلكه علاوه بر تخريب و درهم كوبيدن و به اصطلاح، فشارهاى فيزيكى، داراى سوزندگى و مسموميتى بود كه اشياى گوناگون را مى پوساند.
آرى، اين گونه است قدرت خداوند كه با يك حركت سريع «نسيم»، اقوام نيرومند و پرسروصدايى را چنان درهم مى كوبد كه تنها اجساد پوسيده اى از آن ها باقى مى ماند. اين بود اشارۀ كوتاهى به سرنوشت قوم نيرومند و ثروتمند «عاد» كه در سرزمين «احقاف» (منطقه اى ميان عمان و حضرموت) مى زيستند.
بعد از آن ها نوبت قوم «ثمود» مى رسد؛ دربارۀ آن ها مى فرمايد: «در قوم ثمود نيز آيت و عبرتى است، در آن هنگام كه به آن ها گفته شد: مدتى كوتاه از زندگى متمتع شويد (و سپس منتظر عذاب الهى باشيد)؛ (وَ فِي ثَمُودَ إِذْ قِيلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتّى حِينٍ) .
منظور از «حتى حين» همان سه روز مهلتى است كه در آيۀ 65 سورۀ هود به آن اشاره شده است: (فَعَقَرُوها فَقالَ تَمَتَّعُوا فِي دارِكُمْ ثَلاثَةَ أَيّامٍ ذلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوبٍ) ؛ «آن ها شترى را كه به عنوان اعجاز آمده بود از پاى درآوردند و پيامبرشان صالح به آن ها گفت: سه روز در خانه هايتان بهره گيريد و بعد از آن منتظر عذاب الهى باشيد، اين وعده اى است تخلف ناپذير».
با اينكه خداوند آن ها را به واسطۀ پيامبرشان صالح عليه السلام بارها انذار فرموده بود، باز براى اتمام حجت بيشتر، سه روز به آن ها مهلت داد تا گذشتۀ تاريك خود را جبران كنند و زنگار گناه را با آب توبه از دل و جان بشويند، بلكه به گفتۀ بعضى از مفسران: در اين سه روز دگرگونى هايى در پوست بدن آن ها ظاهر شد، نخست به
ص: 400
زردى، سپس به سرخى، و بعد به سياهى گراييد تا هشدارهايى باشد براى اين قوم مشرك سركش، اما متأسفانه هيچ يك از اين امور سودى نبخشيد و از مركب غرور پايين نيامدند.
آرى، «آن ها از اطاعت فرمان پروردگارشان سرپيچى كردند و صاعقه به طور ناگهانى آن ها را فراگرفت، در حالى كه خيره خيره نگاه مى كردند و قدرتى براى دفاع از خويشتن نداشتند»؛ (فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ اَلصّاعِقَةُ وَ هُمْ يَنْظُرُونَ) .
«عتوا» از مادۀ «عتو» (بر وزن غلو) به معنى سرپيچى از اطاعت است. در ظاهر، اين جمله اشاره به تمام سرپيچى هايى است كه آن ها در طول دعوت صالح عليه السلام انجام دادند، مانند بت پرستى و ظلم و ستم و از پاى درآوردن ناقه اى كه معجزۀ صالح عليه السلام بود، نه فقط سرپيچى هايى كه در طول اين سه روز انجام دادند و به جاى توبه و انابه به درگاه خدا در غفلت و غرور فرو رفتند.
شاهد اين سخن آيۀ 77 سورۀ اعراف است كه مى گويد: (فَعَقَرُوا اَلنّاقَةَ وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ وَ قالُوا يا صالِحُ اِئْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ اَلْمُرْسَلِينَ) ؛ «سپس «ناقه» را پى كردند و از فرمان پروردگارشان سر پيچيدند و گفتند: اى صالح! اگر تو از فرستادگان (خدا) هستى، آنچه را (از عذاب الهى) به ما وعده مى دهى، بياور».
«صاعقه» و «صاقعه» معنى نزديك به هم دارند و در اصل به معنى فرو ريختن همراه با صداى شديد است، با اين تفاوت كه «صاعقه» در مورد اجسام آسمانى گفته مى شود و «صاقعه» دربارۀ اجسام زمينى، و به گفتۀ بعضى از اهل لغت:
«صاعقه» گاهى به معنى «مرگ» و گاه به معنى «عذاب» و گاهى نيز به معنى «آتش» است، اين واژه در بيشتر موارد به صداى شديدى كه از آسمان برمى خيزد و با آتش مرگبارى همراه است، گفته مى شود كه هر سه معنى (مرگ و عذاب و آتش) در آن جمع است.
هنگامى كه ابرهايى كه داراى الكتريسيتۀ مثبت هستند به زمين كه داراى
ص: 401
الكتريسيته منفى است نزديك شوند جرقۀ عظيم الكتريكى از ميان آن ها برمى خيزد كه با صداى وحشتناك و آتشى سوزان همراه است و محل وقوع آن را به لرزه درمى آورد. در قرآن مجيد در آيۀ 19 بقره به روشنى در همين معنى به كار رفته است، زيرا بعد از آنكه سخن از ابر و باران و رعد و برق مى گويد، اضافه مى كند: (يَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِي آذانِهِمْ مِنَ اَلصَّواعِقِ حَذَرَ اَلْمَوْتِ) ؛ «منافقان همچون رهگذرانى هستند كه در شب تاريك همراه با رعد و برق از بيابان مى گذرند و از ترس مرگ (و براى اين كه صداى صاعقه را نشنوند) انگشت را در گوش خود مى گذارند».
سرانجام، آخرين جمله اى كه دربارۀ اين قوم سركش مى فرمايد اين است:
«آن ها چنان بر زمين افتادند كه قدرت برخاستن نداشتند و نتوانستند از كسى يارى بطلبند»؛ (فَمَا اِسْتَطاعُوا مِنْ قِيامٍ وَ ما كانُوا مُنْتَصِرِينَ) .
آرى، صاعقه چنان آن ها را غافلگير كرد و بر زمين كوبيد كه نه خود توان برخاستن و دفاع از خويشتن داشتند، و نه قدرت ناله و فرياد و كمك طلبيدن، و در همين حال جان دادند و سرگذشت شان درس عبرتى براى ديگران شد.
آرى، قوم ثمود كه از قبايل معروف عرب بودند و در سرزمين «حجر» (منطقه اى در شمال حجاز) با امكانات و ثروت فراوان و عمر طولانى و بناهاى محكم زندگى مى كردند، براثر سرپيچى از فرمان خدا و سركشى و طغيان و شرك و ظلم و ستم، نابود شدند و آثارشان درس گويايى براى ديگران شد.
و در آخرين آيۀ مورد بحث، اشارۀ كوتاهى به سرنوشت پنجمين قوم، يعنى قوم نوح عليه السلام كرده، مى فرمايد: «قوم نوح را پيش از آن ها هلاك كرديم، چراكه آن ها قوم فاسقى بودند»؛ (وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ) .
«فاسق» به كسى مى گويند كه از محدودۀ فرمان خداوند قدم بيرون گذارد و به كفر و ظلم يا ساير گناهان آلوده شود.
ص: 402
تعبير «من قبل» (پيش از آن ها) شايد اشاره به اين است كه قوم فرعون و لوط و عاد و ثمود سرگذشت اسفبار قوم نوح عليه السلام را كه قبل از آن ها مى زيستند شنيده بودند، اما متأسفانه عبرت نگرفتند و خود به سرنوشتى مشابه آن ها گرفتار شدند.
قابل توجه اينكه در آيات فوق و آيات قبل، به سرگذشت پنج قوم از اقوام پيش اشاره شده است (قوم لوط عليه السلام، فرعون، عاد، ثمود و قوم نوح عليه السلام) كه از ميان آن ها مجازات و كيفر چهار قوم اول مطرح شده، ولى به مجازات قوم نوح عليه السلام اشاره اى نگرديده است، و هنگامى كه دقت كنيم مى بينيم كه هر يك از چهار قوم اول با يكى از «عناصر چهارگانۀ معروف» مجازات شدند: قوم لوط عليه السلام با زلزله و آوار و سنگ هاى آسمانى، يعنى با «خاك»، قوم فرعون با «آب»، قوم عاد به وسيلۀ «تندباد» و قوم «ثمود» به وسيلۀ «صاعقه و آتش».
درست است كه اين چهار چيز امروز به عنوان «عنصر» يعنى «جسم بسيط» شناخته نمى شود، چراكه هر يك تركيبى است از اجسام ديگر، ولى انكار نمى توان كرد كه چهار ركن مهم زندگى انسان ها را تشكيل مى دهند و اگر يكى از آن ها از زندگى انسان به كلى حذف شود، ادامۀ حيات غيرممكن است تا چه رسد به همۀ آن ها.
آرى، خداوند مرگ و نابودى اين اقوام را در چيزى قرار داده كه عامل اصلى حيات آن ها بود و بدون آن نمى توانستند به حيات خود ادامه دهند، و اين قدرت غايى عجيبى است! و اگر سخنى از عامل عذاب قوم نوح عليه السلام به ميان نيامده شايد آن نيز به اين دليل است كه عذاب آن ها نيز همانند قوم فرعون به وسيلۀ «آب» بوده و در اينجا نيازى به تكرار نداشته است.
ص: 403
در آيات فوق خوانديم كه خداوند قوم عاد را با تندبادى عقيم و نازا مجازات كرد، و در آيۀ 22 سورۀ حجر نيز مى خوانيم: (وَ أَرْسَلْنَا اَلرِّياحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ اَلسَّماءِ ماءً) ؛ «ما بادها را براى تلقيح و بارور ساختن فرستاديم و از آسمان آبى نازل كرديم».
گرچه اين آيه بيشتر ناظر به تلقيح ابرها، و به هم پيوستن آن ها براى نزول باران است، ولى به طور كلى نقش بادها را در زندگى انسان ها روشن مى سازد.
آرى، كار آن ها بارور ساختن است، بارور ساختن ابرها، گياهان و حتى گاهى در آماده ساختن انواع مختلف حيوانات براى «بارورى» نيز مؤثر است.
ولى همين باد هنگامى كه حامل فرمان عذاب باشد به جاى اينكه حيات و زندگى بيافريند عامل مرگ و نابودى مى شود و به گفتۀ قرآن در آيۀ 20 سورۀ قمر كه آن نيز از قوم عاد سخن مى گويد: (تَنْزِعُ اَلنّاسَ كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ) ؛ «آن ها را (كه قامت هايى رشيد و هيكل هايى درشت داشتند) از زمين برمى كنْد و با سر به زمين مى كوبيد به گونه اى كه سرهاى آن ها از تن جدا مى شد، همچون درخت نخلى كه ريشه كن شده باشد».
از تاريخ گذشتگان عبرت بگيريد(1)
در آيات 128 تا 130 سورۀ طه مى خوانيم: (أَ فَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ اَلْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي اَلنُّهى * وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَكانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى * فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ اَلشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اَللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ اَلنَّهارِ لَعَلَّكَ تَرْضى) .
ص: 404
از آنجا كه در آيات گذشته بحث هاى فراوانى از مجرمان به ميان آمد، در نخستين آيات مورد بحث، به يكى از بهترين و مؤثرترين راه هاى بيدارى اشاره كرده كه مطالعۀ تاريخ پيشينيان است؛ مى گويد: «آيا براى هدايت آن ها همين كافى نيست كه بسيارى از اقوام گذشته را كه در قرون گذشته زندگى مى كردند هلاك كرديم؟ (همان كسانى كه گرفتار مجازات دردناك الهى شدند و) اين ها در مساكن ويران شدۀ آنان رفت و آمد دارند». اين ها در مسير رفت و آمد خود، از كنار خانه هاى قوم عاد (در سفرهاى يمن) و مساكن ويران شدۀ قوم ثمود (در سفر شام) و منازل زير و رو گشتۀ قوم لوط عليه السلام (در سفر فلسطين) مى گذرند، آثار آن ها را مى بينند، ولى درس عبرت نمى گيرند. ويرانى هايى كه با زبان بى زبانى، ماجراهاى دردناك گذشته را بازگو مى كند و به مردم امروز و آينده هشدار مى دهد، فرياد مى كشد و سرانجامِ ظلم و كفر و فساد را بيان مى دارد.
آرى، «در اين ها دلايل روشن و آيات فراوانى است براى صاحبان عقل و انديشۀ بيدار»؛ (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي اَلنُّهى) .
موضوع عبرت گرفتن از تاريخ پيشينيان از مسائلى است كه قرآن و احاديث اسلامى بر آن تكيۀ بسيارى كرده اند و حقيقتاً معلم بيداركننده اى است! چه بسيارند افرادى كه از هيچ موعظه اى پند نمى گيرند، اما ديدن صحنه هايى از آثار عبرت انگيز گذشتگان آن ها را تكان مى دهد و بسيار مى شود كه مسير زندگى آن ها را دگرگون مى سازد.
در حديثى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «أغفَلُ النّاسِ مَن لَم يَتَّعِظ بِتَغَيُّرِ الدُّنيا مِن حالٍ إلى حالٍ ؛ غافل ترين مردم كسى است كه از دگرگون شدن دنيا اندرز نگيرد»(1) و از ورق گردانى ليل و نهار انديشه نكند.
ص: 405
آيۀ بعد درحقيقت پاسخ به سؤالى است كه در اينجا مطرح مى شود و آن اينكه چرا خداوند همان برنامه اى را كه براى مجرمان پيشين ترتيب داد براى اين گروه ترتيب نمى دهد؟ قرآن مى گويد: «اگر سنت و تقدير پروردگارت و زمان مقرر نبود، به زودى عذاب الهى دامان آن ها را مى گرفت»؛ (وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَكانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى) . اين سنت الهى كه در قرآن در موارد متعددى به عنوان «كلمه» از آن ياد شده، اشاره اى به فرمان آفرينش ناظر به آزادى انسان هاست، زيرا اگر هر مجرمى بلافاصله و بدون هيچ گونه مهلتى مجازات شود، ايمان و عمل صالح، تقريباً جنبۀ اضطرارى و اجبارى پيدا مى كند و بيشتر به خاطر ترس و وحشت از مجازات فورى خواهد بود، بنابراين وسيلۀ تكامل كه هدف اصلى است نخواهد شد.
به علاوه، اگر حكم شود كه همۀ مجرمان بى درنگ مجازات شوند، كسى در روى زمين زنده نخواهد ماند (وَ لَوْ يُؤاخِذُ اَللّهُ اَلنّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَكَ عَلَيْها مِنْ دَابَّةٍ) .(1)
بنابراين بايد مهلتى باشد تا گنهكاران به خود آيند و راه اصلاح در پيش گيرند، و هم فرصتى براى خودسازى، به همۀ پويندگان راه حق داده شود.
تعبير «اجل مسمى» - آن گونه كه از مجموعۀ آيات قرآن استفاده مى شود - اشاره به زمان حتمى پايان زندگى انسان است.(2)
به هر حال، ستمكاران بى ايمان و مجرمان جسور نبايد از تأخير عذاب الهى مغرور شوند و اين واقعيت را ناديده بگيرند كه اين لطف خدا، اين سنت الهى، اين قانون تكامل است كه ميدان را براى آن ها گشوده است.
سپس روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله كرده، مى گويد: اكنون كه بنا نيست اين
ص: 406
بدكاران به سرعت مجازات شوند، تو (دربرابر آنچه آن ها مى گويند صابر و شكيبا باش!»؛ (فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ) .
و براى تقويت روحيۀ پيامبر صلى الله عليه و آله و تسلى خاطر او دستور راز و نياز با خدا و نماز و تسبيح مى دهد؛ مى گويد: «قبل از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن، همچنين در اثنا شب و اطراف روز تسبيح و حمد پروردگارت را به جا آور! تا راضى و خشنود شوى (و قلب تو دربرابر سخنان دردآور آن ها ناراحت نشود)»؛ (وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ اَلشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها...) .
بدون شك، اين حمد و تسبيح مبارزه اى است با شرك و بت پرستى، در عين صبر و شكيبايى دربرابر بدگويى ها و سخنان ناهنجار مشركان.
ولى دربارۀ اينكه منظور، حمد و تسبيح مطلق است و يا اشاره به خصوص نمازهاى پنج گانۀ روزانه، ميان مفسران گفتگوست: جمعى معتقدند كه بايد ظاهر عبارت را به همان معنى وسيعش رها كرد و از آن تسبيح و حمد مطلق استفاده نمود، در حالى كه گروهى ديگر آن را اشاره به نمازهاى پنج گانه مى دانند، به اين صورت:
(قَبْلَ طُلُوعِ اَلشَّمْسِ) اشاره به نماز صبح است؛
(وَ قَبْلَ غُرُوبِها) اشاره به نماز عصر (يا اشاره به نماز ظهر و عصر كه وقت آن ها تا غروب ادامه دارد)؛
(وَ مِنْ آناءِ اَللَّيْلِ) اشاره به نماز مغرب و عشا و همچنين نماز شب؛
اما تعبير (أَطْرافَ اَلنَّهارِ) اشاره به نماز ظهر است، زيرا «اطراف» جمع «طرف» به معنى جانب است و اگر روز را دو نيم كنيم نماز ظهر در يك طرف نيمۀ دوم قرار گرفته است. از بعضى از روايات استفاده مى شود كه (أَطْرافَ اَلنَّهارِ) اشاره به نمازهاى مستحبى است كه انسان در اوقات مختلف روز مى تواند انجام دهد، زيرا (أَطْرافَ اَلنَّهارِ) در اينجا درمقابل (آناءِ اَللَّيْلِ) قرار گرفته و تمام ساعات روز را
ص: 407
دربر مى گيرد (به ويژه با توجه به اين كه «اطراف» جمع است، در حالى كه روز دو طرف بيشتر ندارد در نتيجه مشخص مى شود كه اطراف معنى وسيعى دارد كه ساعات مختلف روز را شامل مى شود). احتمال سومى نيز در تفسير آيه وجود دارد و آن اين كه اشاره به اذكار خاصى باشد كه در روايات اسلامى در اين ساعات مخصوص وارد شده است، از جمله در حديثى از امام صادق عليه السلام در تفسير آيۀ فوق مى خوانيم كه فرمود: «بر هر مسلمانى لازم است قبل از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن ده بار اين ذكر را بگويد: «لا إلهَ إلَّااللّهُ وَحدَهُ لا شَريكَ لَهُ، لَهُ المُلكُ وَ لَهُ الحَمدُ يُحيى وَ يُميتُ وَ يُميتُ وَ يُحيى وَ هُوَ حَىٌّ لا يَموتُ بِيَدِهِ الخَيرُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىءٍ قَديرٌ» .
ولى به هر حال اين تفسيرها منافاتى با هم ندارد و ممكن است آيه، هم اشاره به تسبيحات باشد، و هم اشاره به نمازهاى واجب و مستحب در روز و شب، و بر اين اساس، تضادى ميان رواياتى كه در اين زمينه رسيده نخواهد بود، زيرا در بعضى از روايات به اذكار مخصوص و در بعضى به نماز تفسير شده است.
ذكر اين نكته نيز لازم است كه جملۀ (لَعَلَّكَ تَرْضى) درواقع نتيجۀ حمد و تسبيح پروردگار و شكيبايى درمقابل گفتۀ آن هاست، چراكه اين حمد و تسبيح و نمازهاى شب و روز، پيوند انسان را با خدا آن چنان محكم مى كند كه به هيچ چيز جز او نمى انديشد، از حوادث سخت نمى هراسد و با داشتن چنين تكيه گاه محكمى از دشمنان واهمه نمى كند، در نتيجه آرامش و اطمينان، روح و جان او را پر مى كند.
و منظور از تعبير «لعل» (شايد) ممكن است اين باشد: «لعل» معمولاً اشاره به شرايطى است كه براى گرفتن نتيجه لازم مى باشد، براى مثال: نماز و ذكر خدا به شرطى مايۀ چنين آرامشى است كه با حضور قلب و آداب كامل انجام شود.
همچنين گرچه مخاطب در اين آيه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است، ولى قرائن نشان مى دهد كه اين حكم جنبۀ عمومى دارد.
ص: 408
گناهان پى در پى
مجالس اهل باطل
هوى پرستى
وسوسه هاى شيطانى
آرزوهاى بى جا
غفلت از حق
زندگى پر زرق و برق
وابستگى به مال و فرزند
عوامل ناكامى انسان ها
تكبر و غرور
كينه ها و حسادت ها
سوء ظن به ديگران
موانع شناخت
ص: 409
ص: 410
گناهان پى درپى، ماهيت انسان را دگرگون مى كند(1)
در آيۀ 81 سورۀ بقره مى خوانيم: (بَلى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُ اَلنّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ) ؛ «آرى، كسانى كه مرتكب گناه شوند و آثار گناه، سراسر وجودشان را بپوشاند، آنها اهل آتش اند و جاودانه در آن خواهند بود».
قرآن به اين قانون كلى اشاره مى كند كه انسان ها همه از نظر كيفر و پاداش يكسان اند، كسى كه در سراسر عمر خويش به معصيت و گناه پرداخته، تارهاى معصيت را هرچه بيشتر دور خود تنيده و خويش را آن چنان در ميان زندان گناه محبوس ساخته كه هيچ دريچه و منفذ توبه اى باز نگذاشته است! اين شخص راه نجات ندارد و براى هميشه در عذاب خواهد بود. جالب اين است كه قرآن در اينجا تعبير «كسب سيّئه» آورده، يعنى كسى كه گناه فراوانى را كسب مى كند.
روشن است كه در «كسب»، حالت عمد و اختيار نهفته شده، يعنى او به طور عمدى و با قصد و اختيار اين گناهان را مرتكب مى شود. علت آن اين است كه او عمل معصيت را به سود خويش مى بيند و انجام ندادن آن را براى خويش ضرر مى انگارد، ولذا براى بهره بردارى و استفاده دست به گناه مى زند.
ص: 411
اين گروه همان هايى هستند كه در آيۀ 86 سورۀ بقره دربارۀ آن ها گفته شده كه آخرت را به دنيا فروخته اند و در مجازات تخفيفى ندارند.
بنابراين او براى خود كسب گناه كرده است و از گناه فراوان زندانى تهيه نموده كه منافذ توبۀ آن همه بسته است (وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ) . پيداست كه چنين انسانى هرگز نبايد انتظار رهايى از مجازات را داشته باشد.
در آيۀ بعد به نقطۀ مقابل اين گروه اشاره مى كند و درست پاداش مقابل آنان را يادآور مى شود: افراد مؤمن و كسانى كه روح و قلب آنان مملو از ايمان است، كه عمل صالح از آن سرچشمه مى گيرد، و عمر خويش را صرف اعمال خوب و خدمت به مردم مى كنند، در دل ايمان دارند و با نيروهاى خويش به انسان ها خدمت مى كنند. اينان مردمى هستند كه براى ابد، بهشت مسكن و مأواى آن هاست و از نعمت هاى بى پايان آن بهره مند مى شوند. مطابق اين اصل، پروردگار بزرگ به هيچ انسانى نظر خصوصى ندارد و نسبت به احدى كينه و عداوت نمى ورزد، بهشت و نعمت هاى آن مربوط به نيكوكاران است، از هر طايفه و هر قبيله اى كه باشند، و مجازات هاى جهنم كيفر بدكاران، از هر گروهى كه باشند. درنتيجه، اينكه بنى اسرائيل تافته اى جدابافته و گل سرسبد باشند دليلى از نظر خرد براى آن نمى توان پيدا كرد و با عدالت خداوند نيز سازگار نخواهد بود، نه بنى اسرائيل و نه هيچ قوم ديگر.
از اين آيات استفاده مى شود كه روح تبعيضات نژادى و امتياز قائل شدن براى نژاد بنى اسرائيل كه امروز بر افكار يهوديان جهان حكومت مى كند و درواقع منشأ پيدايش رژيم اشغالگر اسرائيل است تازگى ندارد و اين طرز تفكر از قديم در
ص: 412
ميان آن ها رسوخ داشته و به غلط، امتيازات بى اساسى براى نژاد بنى اسرائيل قائل بودند، تا آنجا كه معتقد بودند اين امتياز نژادى حتى در آخرت و روز رستاخيز نيز به كمك آنان مى شتابد و برخلاف اقوام ديگر، گنهكاران اين قوم تنها مجازات كوتاه مدت و خفيفى خواهند ديد. قرآن مجيد اين پندار غلط (امتياز نژادى جمعى از بشر بر ديگران) را نوعى تهمت و افترا بر خداوند عالم معرفى مى كند، زيرا خداوند هيچ گونه امتيازى براى نژادى بر نژاد ديگر قائل نشده است و اين خود گوشه اى از تعليمات اسلام درمورد مبارزه با نژادپرستى است.
تعبير (وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ) (آثار گناه، همۀ وجود آن ها را فراگرفته است) كه درمورد خالدين در دوزخ (كسانى كه هميشه در دوزخ مى مانند) آورده شده، از روى اين حقيقت پرده برمى دارد كه گناهان كوچك و بزرگ به تدريج در وجود انسان نفوذ و سرايت مى كند و هنگامى كه به اوج شدت خود برسد، تمام هستى او را دربر مى گيرد و به رنگ گناه درمى آورد، در اين هنگام است كه هيچ پند و موعظه و هيچ راهنمايى و هدايتى در وجود او مؤثر نخواهد شد و درحقيقت خود را با دست خود «قلب ماهيت» كرده است. چنين كسى چون هيچ رنگى جز رنگ گناه و طغيان و سركشى ندارد جايى نيز جز در دل آتش كه كارش چيزى جز سوختن و سركشى و طغيان نيست نخواهد داشت، ولى كسانى كه به اين مرحله نرسيده اند راه نجات به روى آن ها باز است و خلود در آتش براى آن ها نخواهد بود.
در مجلس گناه ننشينيد(1)
در آيۀ 140 سورۀ نساء آمده است: (وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي اَلْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ
ص: 413
آياتِ اَللّهِ يُكْفَرُ بِها وَ يُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ إِنَّ اَللّهَ جامِعُ اَلْمُنافِقِينَ وَ اَلْكافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعاً) ؛ «و (خداوند اين حكم را) در كتابش بر شما نازل كرده كه هرگاه بشنويد افرادى آيات خدا را انكار و استهزا مى كنند، با آنها ننشينيد تا به سخن ديگرى بپردازند! وگرنه شما هم مثل آنان خواهيد بود. خداوند همۀ منافقان و كافران را در دوزخ جمع مى كند».
از ابن عباس دربارۀ نزول اين آيه چنين نقل شده كه جمعى از منافقان در جلسات دانشمندان يهود مى نشستند، جلساتى كه در آن، آيات قرآن استهزا مى شد. آيۀ فوق نازل گشت و عاقبت شوم اين عمل را روشن ساخت.
در سورۀ «انعام» كه از سوره هاى مكى قرآن است در آيۀ 68 با صراحت به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داده شده كه «اگر مشاهده كردى كسانى آيات قرآن را استهزا مى كنند و سخنان ناروا مى گويند، از آن ها اعراض كن!». مسلم است كه اين حكم اختصاصى به پيامبر صلى الله عليه و آله ندارد، بلكه يك دستور عمومى است كه در شكل خطاب به پيامبر صلى الله عليه و آله بيان شده، و فلسفۀ آن نيز كاملاً روشن است، زيرا اين نوعى مبارزۀ عملى به شكل منفى دربرابر اين گونه كارهاست.
آيۀ مورد بحث، بار ديگر بر اين حكم اسلامى تأكيد مى كند و به مسلمانان هشدار مى دهد: «در قرآن به شما پيش تر دستور داده شده كه وقتى مى شنويد افرادى نسبت به آيات قرآن كفر مى ورزند و استهزا مى كنند با آن ها ننشينيد تا از اين كار صرف نظر كرده، به مسائل ديگرى بپردازند».
سپس نتيجۀ سرپيچى از اين دستور را چنين بيان مى كند: «اگر شما در اين گونه مجالس شركت كنيد همانند آن ها خواهيد بود و سرنوشت تان سرنوشت آن هاست».
ص: 414
از اين آيه چند نكته استفاده مى شود:
1. شركت در اين گونه «جلسات گناه» به منزلۀ شركت در «گناه» است، اگرچه شركت كننده ساكت باشد، زيرا اين گونه سكوت ها نوعى رضايت و امضاى عملى است.
2. نهى از منكر اگر به شكل «مثبت» امكان پذير نباشد لااقل بايد به شكل «منفى» انجام شود به اين صورت كه انسان از محيط و مجلس گناه دور شود.
3. كسانى كه با سكوت خود و شركت در اين گونه جلسات عملاً گناهكاران را تشويق مى كنند مجازاتى همانند مرتكبين گناه دارند.
4. نشست و برخاست با كافران در صورتى كه به آيات الهى توهين نكنند و خطر ديگرى نداشته باشد مانعى ندارد، زيرا جملۀ (حَتّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ) اين كار را مباح شمرده است.
5. مجامله با اين گونه گناهكاران نشانۀ روح نفاق است، زيرا يك مسلمان واقعى هرگز نمى تواند در مجلسى شركت كند كه در آن به آيات و احكام الهى توهين مى شود و او اعتراض ننمايد، يا لااقل نارضايتى خود را با ترك آن مجلس آشكار نسازد.
دورى از مجالس اهل باطل(1)
خداوند در آيۀ 68 سورۀ انعام فرموده است: (وَ إِذا رَأَيْتَ اَلَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آياتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَ إِمّا يُنْسِيَنَّكَ اَلشَّيْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ اَلذِّكْرى مَعَ اَلْقَوْمِ اَلظّالِمِينَ) .
در تفسير مجمع البيان از امام باقر عليه السلام نقل شده كه وقتى آيۀ فوق نازل شد
ص: 415
و مسلمانان از مجالست با كفار و استهزاكنندگان آيات الهى نهى شدند، جمعى از مسلمانان گفتند: اگر بخواهيم در همه جا به اين دستور عمل كنيم بايد هرگز به مسجدالحرام نرويم و خانۀ خدا را طواف نكنيم (زيرا آن ها در گوشه و كنار مسجد پراكنده اند و به سخنان باطل پيرامون آيات الهى مشغول اند و ما در هر گوشه اى از مسجدالحرام مختصر توقفى كنيم ممكن است سخنان آن ها به گوش ما برسد). در اين هنگام آيۀ دوم نازل شد و به مسلمانان دستور داد كه در اين گونه مواقع آن ها را نصيحت كنند و تا آنجا كه در قدرت دارند به ارشاد و راهنمايى آن ها بپردازند.
از آنجا كه بحث هاى اين سوره بيشتر ناظر به وضع مشركان و بت پرستان است، در اين دو آيه به يكى ديگر از مسائل مربوط به آن ها اشاره شده است:
نخست به پيامبر صلى الله عليه و آله مى گويد: «هنگامى كه مخالفان لجوج و بى منطق را مشاهده كردى كه آيات خدا را استهزا مى كنند، از آن ها روى بگردان تا از اين كار صرف نظر كرده، به سخنان ديگر بپردازند».
گرچه در اين جمله روى سخن به پيغمبر صلى الله عليه و آله است، ولى به يقين اين حكم به او اختصاصى ندارد و تمام مؤمنان را شامل مى شود. فلسفۀ اين حكم نيز روشن است، زيرا اگر مسلمانان در مجالس آن ها شركت مى كردند، آن ها براى انتقام گرفتن و ناراحت ساختن ايشان به سخنان باطل و نارواى خود ادامه مى دادند، اما هنگامى كه با بى اعتنايى از كنار آن ها بگذرند طبعاً سكوت خواهند كرد و به مسائل ديگر خواهند پرداخت، زيرا تمام هدف آن ها ناراحت كردن پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمين بود.
سپس اضافه مى كند: اين موضوع به اندازه اى اهميت دارد كه «اگر شيطان تو را
ص: 416
به فراموشى افكند و به طور غيرعمدى با اين گونه اشخاص همنشين شدى، به مجرد اينكه متوجه موضوع گشتى به سرعت از آن مجلس برخيز و با اين ستمكاران منشين!».
در اينجا دو سؤال پيش مى آيد، نخست اينكه: مگر ممكن است شيطان بر پيامبر صلى الله عليه و آله مسلط گردد و باعث فراموشى او شود؟! به تعبير ديگر:
آيا با وجود مقام عصمت و مصونيت از خطا حتى در موضوعات، ممكن است پيامبر صلى الله عليه و آله گرفتار اشتباه و فراموشى شود؟!
در پاسخ اين سؤال مى توان گفت كه روى سخن در آيه گرچه به پيامبر صلى الله عليه و آله است، اما درحقيقت منظور پيروان او هستند كه اگر گرفتار فراموشى شدند و در جلسات آميخته به گناه كفار شركت كردند، به محض اينكه متوجه شدند، بايد از آنجا برخيزند و بيرون روند. نظير اين بحث در گفتگوهاى روزانۀ ما و در ادبيات زبان هاى مختلف ديده مى شود كه انسان روى سخن را به كسى مى كند، اما هدفش اين است كه ديگران بشنوند، مطابق ضرب المثل معروف عرب كه مى گويد: «إيّاكَ أعني وَاسمَعي يا جارَهُ» .
بعضى از مفسران مانند طبرسى در مجمع البيان و ابوالفتوح در تفسير معروف خود، پاسخ ديگرى داده اند كه حاصلش اين است: سهو و فراموشى در احكام و در مقام رسالت از طرف خداوند درمورد انبيا جايز نيست، اما در موضوعات در صورتى كه موجب گمراهى مردم نشود مانعى ندارد. ولى اين پاسخ با آنچه در ميان متكلمين ما مشهور است كه انبيا و ائمه عليهم السلام علاوه بر احكام، در موضوعات عادى نيز معصوم و مصون از اشتباه هستند، سازش ندارد.
سؤال ديگر اينكه بعضى از دانشمندان اهل تسنن اين آيه را دليلى بر عدم
ص: 417
جواز تقيه براى رهبران دينى گرفته اند، زير آيه با صراحت مى گويد: دربرابر دشمنان تقيه نكن و حتى اگر در مجلس آن ها بودى از آن جا برخيز.
پاسخ اين ايراد نيز روشن است، زيرا شيعه هرگز نمى گويد در همه جا بايد تقيه كرد، بلكه تقيه در پاره اى از موارد به يقين حرام است و وجوب آن منحصر به مواردى است كه تقيه و ترك اظهار حق منافعى داشته باشد كه از اظهار آن بيشتر باشد و يا موجب دفع ضرر و خطر كلى شود.
در آيۀ بعد، يك مورد را استثنا كرده، مى گويد: «اگر افراد باتقوا براى نهى از منكر در جلسات آن ها شركت كنند و به اميد پرهيزكارى و بازگشت آن ها از گناه، آنان را متذكر سازند مانعى ندارد و گناهان آن ها را بر چنين اشخاصى نخواهند نوشت، زيرا در هر حال، قصد آن ها خدمت و انجام وظيفه بوده است»؛ (وَ ما عَلَى اَلَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَيْ ءٍ وَ لكِنْ ذِكْرى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ) .
براى اين آيه تفسير ديگرى نيز ذكر شده، ولى آنچه گفتيم با ظاهر آيه و همچنين با شأن نزول آن سازگارتر است.
همچنين بايد توجه داشت كه تنها كسانى مى توانند از اين استثنا استفاده كنند كه طبق تعبير آيه داراى مقام تقوا و پرهيزكارى باشند و نه تنها تحت تأثير آن ها واقع نشوند، بلكه بتوانند آن ها را تحت تأثير خود قرار دهند.
هوى پرستى و عواقب دردناك آن(1)
بى شك در وجود انسان، غرايز و اميال گوناگونى است كه همۀ آن ها براى ادامۀ حيات او ضرورت دارد: خشم و غضب، علاقه به خويشتن، علاقه به مال و زندگى مادى و امثال اين ها، و بدون ترديد، دستگاه آفرينش همۀ اين ها را براى همان هدف تكاملى آفريده است. اما مهم اين است كه گاهى اين ها از حدّ تجاوز
ص: 418
مى كنند و پا را از گليم شان فراتر مى نهند و از صورت يك ابزار مطيع در دست عقل درمى آيند و بناى طغيان و ياغى گرى مى گذارند، عقل را زندانى كرده و بر كل وجود انسان حاكم مى شوند و زمام اختيار او را در دست مى گيرند. اين همان چيزى است كه از آن به «هوى پرستى» تعبير مى شود كه از تمام انواع بت پرستى خطرناك تر است، بلكه بت پرستى نيز از آن ريشه مى گيرد.
بى جهت نيست كه پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله بت «هوى» را برترين و بدترين بت ها شمرده است در آن جا كه مى فرمايد: «ما تَحتَ ظِلِّ السَّماءِ مِن اِلهٍ يُعبَدُ مِن دونِ اللّهِ، أعظَمُ عِندَ اللّهِ مِن هَوىً مُتَّبَعٍ ؛ در زير آسمان هيچ بتى نزد خدا بزرگ تر از هوى و هوسى كه از آن پيروى كنند وجود ندارد».(1)
و در حديث ديگرى از بعضى پيشوايان اسلام مى خوانيم: «أبغَضُ اِلهٍ عُبِدَ عَلى وَجهِ الأرضِ الهَوى ؛ مبغوض ترين و منفورترين بتى كه در زمين پرستش شده است بت هوى است». و اگر نيك بينديشيم به عمق اين سخن به خوبى واقف مى شويم، چراكه هوى پرستى سرچشمۀ غفلت و بى خبرى است، چنان كه قرآن مى گويد: (وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اِتَّبَعَ هَواهُ) ؛ «از كسانى كه قلبشان را از يادمان غافل ساختيم و از هواى نفس پيروى كردند، اطاعت مكن!».(2)
همچنين هوى پرستى سرچشمۀ كفر و بى ايمانى است، چنان كه قرآن گويد:
(فَلا يَصُدَّنَّكَ عَنْها مَنْ لا يُؤْمِنُ بِها وَ اِتَّبَعَ هَواهُ...) ؛ «پس مبادا كسى كه به آن ايمان ندارد و از هوس هاى خويش پيروى مى كند، تو را از آن بازدارد...».(3)
و نيز هوى پرستى بدترين گمراهى است، قرآن مى گويد: (وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اِتَّبَعَ
ص: 419
هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اَللّهِ) ؛ «چه كسى گمراه تر است از آن كس كه پيروى هواى نفس خويش كرده و هيچ هدايت الهى را نپذيرفته؟!».(1)
آفت ديگر هوى پرستى اين است كه نقطۀ مقابل حق طلبى است و انسان را از راه خدا بيرون مى برد، چنان كه در قرآن مى خوانيم: (فَاحْكُمْ بَيْنَ اَلنّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ اَلْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اَللّهِ) ؛ «پس در ميان مردم به حق داورى كن و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد».(2)
همچنين هوى پرستى مانع عدالت و دادگرى است، چنان كه در قرآن مى خوانيم: (فَلا تَتَّبِعُوا اَلْهَوى أَنْ تَعْدِلُوا) ؛ «بنابراين، از هوا و هوس پيروى نكنيد، كه منحرف خواهيد شد».(3)
و بالاخره، اگر نظام آسمان و زمين بر محور هوى و هوس مردم بگردد، فساد، سرتاسر پهنۀ هستى را خواهد گرفت: (وَ لَوِ اِتَّبَعَ اَلْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ اَلسَّماواتُ وَ اَلْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ) ؛ «و اگر حق از هوس هاى آن ها پيروى مى كرد آسمان ها و زمين و همه كسانى كه در آن ها هستند تباه مى شدند».(4)
در روايات اسلامى نيز تعبيرات تكان دهنده اى در اين زمينه به چشم مى خورد: در روايتى از على عليه السلام مى خوانيم: «الشَّقيُّ مَنِ انْخَدَعَ لِهَويهُ وَ غُرورِهِ ؛بدبخت كسى است كه فريب هوى و غرور خويش را بخورد».(5)
در حديث ديگرى از همان حضرت مى خوانيم: «هوى پرستى دشمن عقل است»؛ (الهَوى عَدُوُّ العَقلِ) .(6)
ص: 420
و نيز مى خوانيم: «هوى پرستى اساس تمام رنج هاست»؛ (الهَوى اُسُّ المِحَنِ)(1) و همان حضرت مى فرمايد: «هرگز نه دين با هوى پرستى جمع مى شود و نه عقل»؛ (لا دينَ مَعَ هَوى)(2)،(وَ لا عَقلَ مَعَ هَوى) .(3)
خلاصه، آنجا كه هوى پرستى باشد، نه دين خواهد ماند و نه عقل، در آنجا چيزى جز بدبختى و رنج و بلا نيست، جز بيچارگى و شقاوت و فساد نخواهد بود. رويدادهاى زندگى ما و تجربيات تلخى كه در دوران عمر خود درمورد خويش و ديگران ديده ايم شاهد زندۀ تمام نكته هايى است كه در آيات و روايات فوق در زمينۀ هوى پرستى وارد شده است.
افرادى را مى بينيم كه چوب يك ساعت هوى پرستى را تا آخر عمر مى خورند!
جوانانى را سراغ داريم كه براثر پيروى از هوى چنان در دام اعتيادهاى خطرناك و انحرافات جنسى و اخلاقى گرفتار شده اند كه به موجودى زبون، ناتوان و بى ارزش تبديل گرديده و تمام نيروها و سرمايه هاى خويش را از كف داده اند.
در تاريخ معاصر و گذشته به نام كسانى بر مى خوريم كه به دليل هوى پرستى شان هزاران و گاه ميليون ها انسان بى گناه را به خاك و خون كشيده اند و نام ننگينشان تا ابد به زشتى برده مى شود.
اين اصل استثناپذير نيست، حتى دانشمندان و عابدان پرسابقه اى همچون «بلعم باعورا» براثر پيروى از هواى نفس چنان از اوج عظمت و انسانيت سقوط كردند كه قرآن مَثَل آن ها را به سگ پليدى مى زند كه همواره پارس مى كند!(4)
ص: 421
بنابراين جاى تعجب نيست كه «پيامبر صلى الله عليه و آله» و «اميرمؤمنان عليه السلام» مى فرمايند: «خطرناك ترين پرتگاهى كه بر سر راه سعادت شما قرار گرفته هوى پرستى و آرزوهاى دور و دراز است، چراكه پيروى از هوى شما را از حق بازمى دارد و آرزوهاى دراز آخرت را به دست فراموشى مى سپارد»؛ (إنَّ أخوَفَ ما أخافُ عَلَيكُمُ اثْنانِ اتِّباعُ الهَوى وَ طولُ الأمَلِ فأمّا اتّباعُ الهَوى فَيَصُدُّ عَن الحَقِّ وَ أمّا طولُ الأمَلِ فَيُنسي الآخِرَةَ) .(1)
اما تعبيراتى نيز كه در نقطۀ مقابل، يعنى ترك هوى پرستى، در آيات و روايات وارد شده عمق اين مسأله را از ديدگاه اسلام روشن مى سازد، تا جايى كه كليد بهشت را ترس از خدا و مبارزه با هواى نفس مى شمرد: (وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى اَلنَّفْسَ عَنِ اَلْهَوى * فَإِنَّ اَلْجَنَّةَ هِيَ اَلْمَأْوى) ؛ «و آن كس كه از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوى بازدارد، به يقين بهشت جايگاه اوست».(2)
على عليه السلام مى فرمايد: «شجاع ترين مردم كسى است كه بر هواى خويش پيروز شود»؛ (أشجَعُ النّاسِ مَن غَلَبَ هَويهُ) .(3)
دربارۀ دوستان حق و اولياى پروردگار و علما و بزرگان داستان هاى زيادى نقل شده كه براثر ترك هوى پرستى به مقامات بلندى نائل شدند كه از راه هاى عادى غيرممكن بود.
رابطۀ هوى پرستى و غفلت از خدا(4)
روح آدمى را يا خدا پر مى كند و يا هوى نفس، و جمع ميان اين دو ممكن
ص: 422
نيست. هوى پرستى سرچشمۀ غفلت از خدا و خلق خداست، هوى پرستى عامل بيگانگى از همۀ اصول اخلاقى است، و نيز هوى پرستى انسان را در خويشتن فرو مى برد و از همۀ حقايق جهان دور مى سازد. يك انسان هوى پرست جز به اشباع شهوات خويش نمى انديشد و آگاهى، گذشت، ايثار، فداكارى و معنويت براى او مفهومى ندارد.
رابطۀ اين دو با هم در آيۀ 28 سورۀ كهف به خوبى بازگو شده است: (وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اِتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً) .
در اينجا نخست غفلت از خدا مطرح است و به دنبال آن پيروى از هوى، و جالب اينكه نتيجۀ آن، افراطكارى، آن هم به طور مطلق، ذكر شده است.
چرا هوى پرست هميشه گرفتار افراط است؟ شايد يك دليلش اين باشد كه طبع آدمى در لذت هاى مادى هميشه رو به افزون طلبى مى رود. كسى كه ديروز از فلان مقدار مواد مخدر نشئه مى شد امروز با آن مقدار نشئه نمى شود و بايد به تدريج بر مقدار آن بيفزايد. كسى كه ديروز يك قصر مجهز چند هزار مترى او را سير مى كرد امروز براى او عادى شده است، و به همين صورت در همۀ شاخه هاى هوى و هوس، همواره رو به افراط گام برمى دارد تا خود را هلاك و نابود كند.
هوى پرستى، عامل گمراهى(1)
در آيۀ پنجاه سورۀ قصص مى خوانيم: (... وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اِتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اَللّهِ إِنَّ...) ؛ «...
و چه كسى گمراه تر است از آن كس كه پيروى هواى نفس خويش كرده و هيچ هدايت الهى را نپذيرفته؟!».
ص: 423
در اين آيات، رابطۀ هوى پرستى و گمراهى باصراحت بيان شده و حتى گمراه ترين مردم گروهى معرفى شده اند كه رهبر خود را هوى نفس خويش قرار داده و هرگز هدايت الهى را نپذيرفته اند. هواى نفس، حجاب ضخيمى است درمقابل چشمان عقل انسان.
هواى نفس به انسان آن چنان دلبستگى نسبت به موضوعى مى دهد كه انسان قدرت درك حقايق را از دست مى دهد، چراكه براى درك حقيقت، تسليم بودن مطلق درمقابل واقعيات، و ترك هرگونه پيش داورى و دلبستگى شرط است، تسليم بى قيد و شرط درمقابل هر چيزى كه عينيت خارجى دارد، چه شيرين باشد چه تلخ، موافق تمايلات درونى ما يا مخالف، هماهنگ با منافع شخصى يا ناهماهنگ، ولى هواى نفس با اين اصول سازگار نيست. جالب اينكه در روايات متعددى آيۀ فوق به كسانى تفسير شده است كه امام و رهبر الهى را نپذيرفته اند و تنها به آراى خويش تكيه مى كنند.(1) اين روايات كه از امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام و بعضى ديگر از ائمۀ هدى عليهم السلام نقل شده، درحقيقت ازقبيل مصداق روشن است و به تعبير ديگر: انسان نيازمند هدايت الهى است و اين هدايت گاهى در كتاب آسمانى منعكس مى شود، گاهى در وجود پيامبر و سنت او، گاهى در اوصياى معصومش، و گاهى نيز در منطق عقل و خرد. مهم اين است كه انسان در خط هدايت الهى باشد، نه هواى نفس، تا بتواند از اين انوار هدايت بهره مند شود.
بت هواى نفس(2)
در آيۀ 23 سورۀ جاثيه مى خوانيم: (أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اِتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اَللّهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اَللّهِ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ) ؛
ص: 424
«آيا ديدى كسى را كه معبود خود را هواى نفس خويش قرار داده و خداوند او را با آگاهى (از اينكه شايستۀ هدايت نيست) گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مُهر زده و بر چشمش پرده اى قرار داده است؟! با اين حال غير از خدا چه كسى مى تواند او را هدايت كند؟! آيا متذكّر نمى شويد؟!».
در اينجا اين سؤال مطرح است كه چگونه ممكن است انسان هواى نفس خويش را معبود خود سازد؟
پاسخ روشن است: هنگامى كه انسان فرمان خدا را رها كرد و به دنبال خواست دل و هواى نفس افتاد و اطاعت آن را بر اطاعت حق مقدم شمرد، اين همان پرستش هواى نفس است، چراكه يكى از معانى معروف «عبادت و پرستش» اطاعت است.
چنان كه بارها در قرآن مجيد، درمورد شيطان، يا احبار و علماى يهود آمده كه «گروهى شيطان را عبادت مى كنند»(1) و دربارۀ يهود مى گويد:
«علماى خود را رب و پروردگار خويش قرار داده اند».(2)
در حديث نيز آمده است كه امام باقر و امام صادق عليهما السلام فرمودند:
«اَما وَاللّهِ ما صامُوا لَهُم، وَلا صَلُّوا، وَلكِنَّهُم اَحَلُّوا لَهُم حَراماً وَ حَرَّمُوا عَلَيهِم حَلالاً، فَاتَّبَعُوهُم وَعَبَدُوهُم مِن حَيثُ لا يَشعُرُونَ ؛ به خدا سوگند! آن ها (يهود و نصارى) براى پيشوايان خود نماز و روزه به جا نياوردند، ولى پيشوايانشان حرامى را براى آن ها حلال، و حلالى را حرام كردند، و آن ها پذيرفتند و پيروى نمودند، و بى آنكه توجه داشته باشند آن ها را عبادت و پرستش كردند!».(3)
ولى بعضى از مفسران اين تعبير را اشاره به بت پرستان قريش مى دانند كه به
ص: 425
هر چيزى كه دل مى بستند از آن بتى مى ساختند و دربرابر آن عبادت مى كردند و هرگاه جسم ديگرى مى يافتند كه توجهشان را جلب مى نمود بت اول را كنار گذاشته از دومى بت مى ساختند! و به اين صورت، معبود آن ها چيزى بود كه هواى نفس آن ها بپسندد.(1) ولى تعبير (مَنِ اِتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ) ؛ «كسى كه معبود خود را هواى نفس خويش قرار دهد» با تفسير اول هماهنگ تر است.
درمورد جملۀ (وَ أَضَلَّهُ اَللّهُ عَلى عِلْمٍ) تفسير معروف همان است كه در بالا گفتيم، يعنى خداوند با علم به اينكه آن ها استحقاق هدايت ندارند گمراهشان كرده است. اشاره به اينكه آن ها با دست خود تمام چراغ هاى هدايت را شكسته و راه هاى نجات را به روى خود بسته و پل هاى بازگشت را پشت سر خود ويران كرده اند، در چنين شرايطى خداوند لطف و رحمتش را از آن ها برمى گيرد و حس تشخيص نيك و بد را از آن ها سلب مى كند، گويى قلب و گوششان را در محفظه اى گذاشته و بسته و مهر كرده است و بر چشم آن ها پردۀ سنگينى افكنده است.
اين ها درحقيقت آثار چيزى است كه براى خود برگزيده اند و نتيجۀ شوم معبودى است كه براى خود انتخاب كرده اند.
راستى چه بت خطرناكى است هوى نفس كه تمام درهاى رحمت و راه هاى نجات را به روى انسان مى بندد! و چه گويا و پرمعنى است حديثى كه از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده است: «ما عُبِدَ تَحتَ السَّماءِ اِلهٌ اَبغَضُ اِلَى اللّهِ مِنَ الهَوى! ؛هرگز در زير آسمان معبودى مبغوض تر نزد خدا از هواى نفس پرستش نشده است».(2)
ولى بعضى از مفسران گفته اند: جملۀ مورد بحث، اشاره به اين است كه اين
ص: 426
هوى پرستان لجوج با علم و آگاهى از طريق هدايت، راه ضلالت را پيش مى گيرند، چراكه علم و دانش هميشه با هدايت همراه نيست و ضلالت نيز هميشه همراه جهل نمى باشد.
علمى مايۀ هدايت است كه انسان به لوازم آن ملتزم باشد و همراه آن گام بردارد، تا به سرمنزل مقصود برسد، چنان كه قرآن دربارۀ گروهى از كفار لجوج مى گويد: (وَ جَحَدُوا بِها وَ اِسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ) ؛(1) «و آن را از روى ظلم و تكبر انكار كردند در حالى كه در دل به آن يقين داشتند».(2)
ولى تفسير اوّل با توجه به اينكه مرجع ضميرها در آيه خداوند است مناسب تر است، زيرا مى فرمايد: خدا او را گمراه كرده و بر گوش و قلبش مهر زده است.
از آنچه گفتيم به خوبى روشن مى شود كه در آيه هيچ نشانه اى از مذهب جبر نيست، بلكه تأكيدى است بر اصل اختيار و تعيين سرنوشت انسان به دست خود.(3)
در حديث خوانديم كه نزد خداوند، مبغوض ترين معبودى كه پرستش شده، بت هوى و هوس است. در اين سخن هيچ گونه مبالغۀ نيست، چراكه بت هاى معمولى موجوداتى بى خاصيت اند، ولى بت هوى و هوس، اغواكننده و سوق دهنده به سوى انواع گناه و انحراف است. به طور كلى مى توان گفت كه اين بت خصوصياتى دارد كه آن را مستحق نام «منفورترين بت ها» كرده است، از جمله اين كه زشتى ها را در نظر انسان زينت مى دهد، تا آنجا كه انسان به اعمال
ص: 427
زشت خود مى بالد و به مصداق (هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً) (1) به عنوان اعمال صالح به آن ها افتخار مى كند!
چراكه تا پايگاهى در درون انسان وجود نداشته باشد شيطان قدرت بر وسوسه گرى ندارد و پايگاه شيطان چيزى جز هوى پرستى نيست، همان چيزى كه خود شيطان به خاطر آن سقوط كرد و از صف فرشتگان و مقام قرب الهى طرد شد.
را كه درك صحيح حقايق است از انسان مى گيرد و پرده بر چشم و عقل آدمى مى افكند، چنان كه در آيات مورد بحث بعد از ذكر مسألۀ هوى پرستى با صراحت به اين موضوع اشاره شده و آيات ديگر قرآن نيز گواه اين حقيقت است.
چهار - هوى پرستى انسان را تا مرحلۀ مبارزه با خدا (نعوذ باللّه) پيش مى برد همان گونه كه پيشواى هوى پرستان، يعنى شيطان، به چنين سرنوشت شومى گرفتار شد و به حكمت خداوند در مسألۀ امر به سجده بر آدم عليه السلام اعتراض كرد و آن را غيرحكيمانه پنداشت!
آن قدر شوم و دردناك است كه گاهى يك لحظه هوى پرستى يك عمر پشيمانى به بار مى آورد، و گاهى محصول تمام عمر انسان و حسنات اعمال صالح او را بر باد مى دهد.
ص: 428
لذا در آيات قرآن و روايات اسلامى در اين باره هشدار داده شده است: در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: كه در پاسخ اين سؤال: «اَىُّ سُلطانٍ اَغلَبُ وَاَقوى ؛ كدام سلطان ستمگر غالب تر و نيرومندتر است؟» فرمود: «الهَوى» .(1)
و در حديث ديگرى از امام زين العابدين عليه السلام آمده است كه خداوند مى فرمايد: «وَعِزَّتي وَ عَظَمَتي، وَ جَلالي وَ بَهائي، وَ عُلُوّي وَارتِفاعِ مَكاني، لا يُؤثِرُ عَبدٌ هَواىَ عَلى هَواهُ اِلّا جَعَلتُ هَمَّهُ في آخِرَتِهِ، وَ غِناهُ في قَلبِهِ، وَ كَفَفتُ عَنهُ ضَيعَتَهُ، وَ ضَمِنَت السَّماواتُ وَالاَرضُ رِزقَهُ، وَ اَتَتهُ الدُّنيا وَ هِىَ راغِمَةٌ ؛ به عزت و عظمتم سوگند! به جلال و نورانيت و مقام بلندم قسم! هيچ بنده اى خواست مرا بر هواى خود مقدم نمى دارد، مگر اينكه همت او را در آخرت و بى نيازى او را در قلبش قرار مى دهم و امر معاش را بر او آسان مى سازم و روزى او را از آسمان ها و زمين تضمين مى كنم و مواهب دنيا با تواضع به سراغ او مى آيد!».(2)
و در حديثى از امام صادق عليه السلام آمده است: «احذَرُوا أهواءَكُم كَما تَحذَرُونَ أعداءَكُم فَلَيسَ شَيءٌ أعدى لِلرِّجالِ مِن اتّباعِ أهوائِهِم وَ حَصائِدِ ألسِنَتِهِم ؛ از هواى نفس بترسيد، همان گونه كه از دشمنان بيم داريد، چراكه چيزى براى انسان دشمن تر از پيروى هواى نفس و آنچه بر زبان جارى مى شود نيست».(3)
و بالاخره در حديثى ديگر از امام صادق عليه السلام آمده است كه فرمود:
«اِنِّي لَأرجُو النَّجاةَ لِهذِهِ الاُمَّةِ لِمَن عَرِفَ حَقَّنا مِنهُم اِلّا لِأحَدِ ثَلاثَةٍ: صاحِبِ سُلطانٍ جائِرٍ، وَ صاحِبِ هَوىً، وَالفاسِقِ المُعلِنِ ؛ من دربارۀ كسانى از اين امت كه حق ما را بشناسند اميد نجات دارم، مگر براى سه گروه: دوستان سلاطين جور، هوى پرستان، و گنهكارى كه آشكارا گناه مى كند (و باك ندارد)».(4)
ص: 429
و در اين زمينه آيات و روايات، بسيار فراوان و پربار است.
اين سخن را با جملۀ پرمعنايى كه بعضى به عنوان شأن نزول نقل كرده اند و گواه زنده اى براى مقصود ماست پايان مى دهيم: يكى از مفسران مى گويد: شبى از شب ها «ابوجهل» در حالى كه «وليد بن مغيره» با او همراه بود به طواف خانۀ خدا پرداخت و درضمن طواف دربارۀ پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله با هم سخن مى گفتند. ابوجهل گفت: «واللّه انى لاعلم انه صادق»: «به خدا سوگند! كه من مى دانم او راست مى گويد!» وليد به سرعت به او گفت: خاموش باش! تو از كجا اين سخن را مى گويى؟
ابوجهل گفت: اى وليد! ما او را در كودكى و جوانى صادق امين مى ناميديم، چگونه بعد از تمام عقل و كمال رشد، او را كذاب و خائن بناميم؟ باز تكرار مى كنم: «مى دانم او راست مى گويد!». وليد گفت: پس چرا او را تصديق نمى كنى و ايمان نمى آورى؟ گفت: مى خواهى دختران قريش بنشينند و بگويند: از ترس شكست، تسليم برادرزادۀ ابوطالب شدم؟! سوگند به بت هاى «لات» و «عزى» كه هرگز از او پيروى نخواهم كرد!
اينجا بود كه آيۀ (وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ) ؛ «خدا بر گوش و قلب او مهر نهاده است» نازل شد.(1)
حق پرستى و هوى پرستى(2)
در آيۀ 71 سورۀ مؤمنون مى خوانيم: (وَ لَوِ اِتَّبَعَ اَلْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ اَلسَّماواتُ وَ اَلْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ بَلْ أَتَيْناهُمْ بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ) ؛ «و اگر حق از هوس هاى آنها پيروى مى كرد، آسمان ها و زمين و همۀ كسانى كه در آنها هستند
ص: 430
تباه شدند! و ما به آن ها چيزى داديم كه مايۀ يادآورى (و عزّت و شرف) آنهاست، امّا آنان از آنچه مايه ى يادآورى و عزت آن هاست رويگردان اند».
در اين آيات، اشارۀ كوتاه و پرمعنايى به تضاد حق پرستى و هوى پرستى است، مى فرمايد: اگر حق تابع هوى وهوس مردم گردد، نه تنها زمين و اهلش، بلكه آسمان ها نيز به فساد كشيده مى شود! تحليل اين مسأله چندان مشكل نيست، زيرا:
1. بدون شك، هوى و هوس هاى مردم يكسان نيست و در موارد بسيارى با يكديگر تضاد دارد و حتى بسيار مى شود كه هوى و هوس هاى يك انسان نيز ضد و نقيض يكديگرند، با اين حال اگر حق بخواهد تسليم اين تمايلات شود نتيجه اى جز هرج ومرج و از هم پاشيدگى و فساد نخواهد داشت.
چراكه هر يك از آن ها معبودى را مى پرستند و بتى براى خود ساخته اند. اگر حق، تسليم اين خواسته ها شود و اين معبودهاى پراكنده بر پهنۀ هستى حكومت كنند فساد آن بر هيچ كس پنهان نخواهد بود.
2. تمايلات هوس آلود مردم، قطع نظر از تناقض هايش نيز در بيشتر موارد متوجه مسائلى است كه مفسده انگيز است. اگر اين تمايلات بخواهد به عالم هستى و جامعۀ بشرى خط بدهد نتيجه اى جز فساد به بار نمى آورد.
3. تمايلات هوس آلود هميشه يك بعدى است و تنها يك زاويه را مى نگرد و از جنبه هاى ديگر غافل است، و مى دانيم كه يكى از عوامل مهم فساد، برنامه هاى يك بعدى مى باشد كه ابعاد ديگر هرگز در آن مورد توجه قرار نمى گيرد.
آيۀ فوق از پاره اى جهات به آنچه در آيۀ 22 سورۀ انبيا آمده است بى شباهت نيست: (آلِهَةٌ إِلاَّ اَللّهُ لَفَسَدَتا) ؛ «اگر در آسمان و زمين خدايانى جز خدا باشند به فساد كشيده مى شوند».
ص: 431
بديهى است كه «حق» همچون «صراط مستقيم» يكتا و يگانه است، اين هوى و هوس ها هستند كه همچون خدايان پندارى متعدد و بسيارند. حال كه چنين است، در تضاد و كشمكش «حق» و «هوى» از كدام بايد پيروى كرد، از هوى كه مايۀ فساد آسمان و زمين و همۀ موجودات است، يا از حق كه رمز وحدت و توحيد و نظم و هماهنگى است؟
نتيجۀ اين تحليل و پاسخ اين سؤال به خوبى روشن است.
وسوسه هاى شيطانى(1)
در آيۀ 112 سورۀ انعام توضيح داده شده كه وجود دشمنان سرسخت و لجوج دربرابر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله - كه در آيات قبلش به آن اشاره شد - منحصر به او نبوده، بلكه «دربرابر تمام پيامبران دشمنانى از شياطين جن و انس وجود داشته اند» (وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ اَلْإِنْسِ وَ اَلْجِنِّ) .
و كار آن ها اين بوده كه «سخنان فريبنده اى براى اغفال يكديگر به طور اسرارآميز و گاهى درگوشى به هم مى گفتند»؛ (يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ زُخْرُفَ اَلْقَوْلِ غُرُوراً) ، ولى اشتباه نشود «اگر خداوند مى خواست، مى توانست به اجبار جلوى همۀ آن ها را بگيرد (تا هيچ شيطان و شيطان صفتى نتواند در راه پيامبران و دعوت آن ها كوچك ترين سنگى بيندازد)»؛ (وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ ما فَعَلُوهُ) .
ولى خداوند اين كار را نكرد، زيرا مى خواست مردم آزاد باشند تا ميدانى براى آزمايش و تكامل و پرورش آن ها وجود داشته باشد، در حالى كه اجبار و سلب آزادى با اين هدف نمى ساخت. به علاوه، وجود اين گونه دشمنان سرسخت و لجوج (اگرچه اعمالشان به خواست و ارادۀ خودشان بوده است) نه تنها ضررى براى مؤمنان راستين ندارد، بلكه به طور غيرمستقيم به تكامل آن ها كمك مى كند،
ص: 432
چون همواره تكامل ها در تضادهاست و وجود يك دشمن نيرومند، در بسيج نيروهاى انسان و تقويت اراده ها مؤثر است. لذا در پايان آيه به پيامبرش دستور مى دهد: به هيچ وجه به اين گونه شيطنت ها اعتنا نكن «و آن ها و تهمت هايشان را به حال خود واگذار!»؛ (فَذَرْهُمْ وَ ما يَفْتَرُونَ) .
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:
1. در آيۀ فوق، خداوند وجود شياطين انس و جن را دربرابر انبيا به خود نسبت مى دهد و مى گويد: (وَ كَذلِكَ جَعَلْنا) ؛ (ما اين چنين قرار داديم!). دربارۀ معنى اين جمله ميان مفسران گفتگوست، ولى تمام اعمال انسان ها را از يك نظر مى توان به خداوند نسبت داد، زيرا هر كسى هرچه دارد از او دارد، قدرتش از اوست، همان گونه كه اختيار و آزادى اراده اش نيز از او مى باشد. اما مفهوم اين گونه تعبيرات، هرگز جبر و سلب اختيار نيست، كه خداوند عده اى را به گونه اى آفريده كه به دشمنى دربرابر انبيا برخيزند، زيرا اگر چنين بود مى بايست آن ها در عداوت و دشمنى خود هيچ گونه مسئوليتى نداشته باشند، بلكه كار آن ها انجام يك رسالت محسوب شود، در حالى كه مى دانيم چنين نيست. البته انكار نمى توان كرد كه وجود اين گونه دشمنان هرچند به اختيار خودشان باشد مى تواند براى مؤمنان به طور غيرمستقيم اثر سازنده داشته باشد و به تعبير بهتر: مؤمنان راستين مى توانند از وجود هرگونه دشمن اثر مثبت بگيرند و او را وسيله اى براى بالا بردن سطح آگاهى و آمادگى و مقاومت خود قرار دهند، زيرا وجود دشمن باعث بسيج نيروهاى انسان است.
2. «شياطين» جمع «شيطان» معنى وسيعى دارد كه هر موجود سركش و طغيانگر و موذى را شامل مى شود، ولذا در قرآن به انسان هاى پست و خبيث و طغيانگر نيز كلمۀ «شيطان» اطلاق شده است، همان طور كه در آيۀ فوق، كلمۀ «شيطان»، هم به شيطان هاى انسانى و هم به شيطان هاى غيرانسانى كه از نظر ما
ص: 433
پنهان اند اطلاق شده، اما «ابليس» اسم خاص براى شيطانى است كه دربرابر آدم عليه السلام قرار گرفت و درحقيقت رئيس همۀ شياطين است، بنابراين، «شيطان» اسم جنس و «ابليس» اسم خاص (علم) است.(1)
3. (زُخْرُفَ اَلْقَوْلِ) به معنى سخنان فريبنده است كه ظاهرى جالب و باطنى زشت و بد دارد و «غرور» نيز به معنى اغفال كردن است.
4. تعبير «وحى» در آيۀ بالا اشارۀ لطيفى است به اين حقيقت كه آن ها در گفتار و اعمال شيطانى خود نقشه هاى اسرارآميز دارند كه محرمانه به يكديگر القا مى كنند تا مردم از كار آن ها آگاه نشوند و طرح هاى آن ها كاملاً پياده شود، زيرا يكى از معانى «وحى» در لغت، سخنان آهسته و درگوشى است.
در آيۀ بعد نتيجۀ تلقينات و تبليغات فريبندۀ شياطين را چنين بازگو مى كند:
«سرانجام كار آن ها اين خواهد شد كه افراد بى ايمان، يعنى كسانى كه به روز رستاخيز عقيده ندارند به سخنان آن ها گوش فرادهند و دل هايشان به آن متمايل شود»؛ (وَ لِتَصْغى إِلَيْهِ أَفْئِدَةُ اَلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ) .
«لتصغى» از مادۀ «صغو» (بر وزن سرو) به معنى تمايل پيدا كردن به چيزى است، ولى بيشتر به تمايلى گفته مى شود كه از طريق شنيدن و به وسيلۀ گوش حاصل مى گردد و اگر كسى به سخن ديگرى با نظر موافق گوش كند به آن «صغو» و «اصغاء» گفته مى شود. سپس مى فرمايد: «سرانجام اين تمايل، رضايت كامل به برنامه هاى شيطانى خواهد شد»؛ (وَ لِيَرْضَوْهُ) .
و پايان همۀ آن ها ارتكاب انواع گناهان و اعمال زشت و ناپسند خواهد بود.
(وَ لِيَقْتَرِفُوا ما هُمْ مُقْتَرِفُونَ) .
آيات 20 و 21 سورۀ سبأ مى خوانيم: (وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاّ
ص: 434
فَرِيقاً مِنَ اَلْمُؤْمِنِينَ * وَ ما كانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فِي شَكٍّ وَ رَبُّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ حَفِيظٌ) ؛ «(آرى) به يقين، ابليس گمان خود را دربارۀ آنها محقّق ساخت كه همگى از او پيروى كردند جز گروه اندكى از مؤمنان! و او هيچ سلطه اى بر آنان نداشت، جز براى اينكه مؤمنان به آخرت را از آن ها كه دربارۀ آن در شكّ هستند مشخص سازيم؛ و پروردگار تو، نگاهبان همه چيز است».
اين آيات درحقيقت نوعى نتيجه گيرى كلى از داستان «قوم سبأ» است كه در آيات گذشته آمده بود و ديديم چگونه آن ها براثر تسليم شدن دربرابر هواى نفس و وسوسه هاى شيطان گرفتار آن همه بدبختى و ناكامى شدند.
در نخستين آيه مى فرمايد: «به يقين ابليس گمان خود را دربارۀ آن ها (و هر جمعيتى كه از ابليس پيروى كنند) محقق يافت. آنان همگى از او پيروى كردند جز گروه اندكى از مؤمنان».
يا به تعبير ديگر: پيش بينى ابليس كه بعد از سرپيچى از سجده براى آدم عليه السلام و طرد شدن از درگاه كبريايى خداوند، گفت: (فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ اَلْمُخْلَصِينَ) ؛ «به عزّتت سوگند! همۀ آنان را گمراه خواهم كرد، مگر بندگان خالص تو، از ميان آنها»(1) درست از آب درآمد.
گرچه او اين سخن را از روى گمان و تخمين گفت، ولى همين گمان و تخمين سرانجام به واقعيت پيوست و اين سست اراده ها و ضعيف الايمان ها گروه گروه به دنبال او حركت كردند، تنها گروه اندكى از مؤمنين بودند كه زنجيرهاى وسوسه هاى شيطان را درهم شكستند و فريب دام هاى او را نخوردند، آزاد آمدند و آزاد زيستند و آزاد رفتند، گرچه آن ها از نظر عدد كم بودند، ولى از نظر ارزش، هر كدام با جهان برابرى داشتند: «اُولَئِكَ وَاللّهِ هُمُ الأقَلّونَ عَدَداً وَالأعظَمونَ عِندَ اللّهِ قَدراً» .(2)
ص: 435
در آيۀ بعد دربارۀ وسوسه هاى ابليس و كسانى كه در حوزۀ نفوذ او قرار مى گيرند و آن هايى كه بيرون از اين حوزه اند، به دو مطلب اشاره مى كند:
نخست مى گويد: «شيطان سلطه اى بر آن ها نداشت، و كسى را به پيروى از خود مجبور نمى كند». اين ما هستيم كه به او اجازۀ ورود مى دهيم و مجوز عبورش را از مرزهاى كشور تن به درون قلبمان صادر مى كنيم!
اين همان چيزى است كه قرآن در جاى ديگر از گفتار خود شيطان نقل مى كند: (وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي) ؛ «من بر شما تسلّط نداشتم جز اينكه دعوتتان كردم و شما دعوت مرا پذيرفتيد».(1)
ولى پيداست كه بعد از اجابت دعوت او توسط افراد بى ايمان و هوى پرست، آرام نمى نشيند، بلكه پايه هاى سلطۀ خود را بر وجود آنان مستحكم مى كند.
لذا در دنبالۀ آيه مى افزايد: «هدف از آزادى ابليس در وسوسه هايش اين بود كه مؤمنان به آخرت، از افراد بى ايمان و كسانى كه در شك اند شناخته شوند»؛ (إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فِي شَكٍّ) .
بديهى است كه خداوند از ازل به هر چيزى كه در اين جهان تا ابد رخ مى دهد آگاه است، بنابراين جملۀ «لنعلم» مفهومش اين نيست كه ما مؤمنان به آخرت را از آن ها كه در شك و ترديدند نمى شناسيم، بايد وسوسه هاى شيطان به ميان آيد تا شناخته شوند، بلكه منظور از اين جمله تحقق عينى علم خداوند است، چراكه خداوند هرگز بر اساس علمش از باطن اشخاص و اعمال بالقوۀ آن ها كسى را مجازات نمى كند، بلكه بايد ميدان امتحان فراهم گردد و وسوسه هاى شياطين و هواى نفس شروع شود، تا هر كس آنچه در درون دارد با كمال آزادى اراده و اختيار بيرون ريزد و علم خدا تحقّق عينى يابد، زيرا تا در خارج عملى انجام نشود استحقاق ثواب و عقاب حاصل نمى گردد.
ص: 436
به تعبير ديگر: تا آنچه بالقوّه است فعليت نيابد تنها به حسن باطن يا سوء باطن، كسى را پاداش نمى دهند و مجازات نمى كنند.
و در پايان آيه به عنوان يك هشدار به همۀ بندگان مى گويد: «و پروردگار تو حافظ و نگاهبان همه چيز است»؛ (وَ رَبُّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ حَفِيظٌ) ، تا پيروان شيطان تصور نكنند چيزى از اعمال و گفتار آن ها در اين جهان از بين مى رود يا خداوند آن را فراموش مى كند، نه، هرگز، بلكه خداوند همه را براى روز جزا نگهدارى و حفظ مى نمايد.
آرزوهاى بى جا(1)
در آيات دوم و سوم سورۀ حجر مى خوانيم: (رُبَما يَوَدُّ اَلَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كانُوا مُسْلِمِينَ * ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَ يَتَمَتَّعُوا وَ يُلْهِهِمُ اَلْأَمَلُ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ) ؛ «كافران (هنگامى كه آثار شوم اعمال خود را ببينند،) چه بسا آرزو مى كنند كه اى كاش مسلمان بودند! آن ها را به حال خود واگذار تا بخورند و (از دنيا) بهره گيرند و آرزوها آنان را غافل سازد؛ ولى به زودى خواهند فهميد».
خداوند در اين آيات به كافرانى كه در لجاجت و مخالفت با اين آيات روشن الهى اصرار مى ورزند هشدار مى دهد روزى فرا مى رسد كه اين ها از نتايج شوم كفر و تعصب كوركورانه و لجاجت خويش پشيمان خواهند شد و «چه بسا اين كافران آرزو مى كنند كه اى كاش مسلمان بودند»؛ (رُبَما يَوَدُّ اَلَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كانُوا مُسْلِمِينَ) .
ص: 437
بنابراين، منظور از «يود» (دوست مى دارند) - همان گونه كه در تفسير الميزان بيان شده است - دوست داشتن به معنى «تمنا» و آرزو كردن است و ذكر كلمۀ «لو» دليل بر اين است كه آن ها آرزوى ايمان آوردن به اسلام را زمانى مى كنند كه قدرت بازگشت به سوى آن را ندارند و اين خود قرينه اى خواهد بود بر اينكه اين تمنا و آرزو در جهان ديگر و پس از مشاهدۀ نتايج اعمالشان است.
حديثى كه از امام صادق عليه السلام در اين زمينه نقل شده نيز كاملاً اين معنى را تأييد مى كند: «يُنادي مُنادٍ يَومَ القِيامَةِ يَسمَعُ الخَلائقُ اِنَّهُ لا يَدخُلُ الجَنَّةَ اِلّا مُسلِمٌ فَثَمَّ يَوَدُّ سائِرُ الخَلائقِ اِنَّهُم كانوا مُسلِمينَ ؛ روز قيامت كه مى شود كسى صدا مى زند به گونه اى كه همۀ مردم مى شنوند: (امروز) جز افرادى كه اسلام آورده اند داخل بهشت نمى شوند. در اين هنگام ساير مردم آرزو مى كنند كه اى كاش مسلمان بودند».(1)
و نيز از پيامبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده است: هنگامى كه دوزخيان در دوزخ گرد مى آيند و گروهى از مسلمانان خطاكار را نيز در كنار خود مى بينند، كفّار به مسلمين مى گويند: مگر شما مسلمان نبوديد؟ آن ها مى گويند:
آرى، بوديم. كفار مى گويند: پس اسلام شما نيز به حالتان سودى نداشت! چون شما هم با ما در يك جا هستيد! آن ها مى گويند: ما گناهانى (بزرگ) داشتيم كه به خاطر آن به اين سرنوشت گرفتار شديم. (اين اعتراف به گناه و تقصير و آن سرزنش دشمن سبب مى شود كه) خداوند دستور مى دهد: هر فرد باايمان و مسلمانى را كه در دوزخ است خارج سازيد! در اين هنگام كفار مى گويند: اى كاش ما نيز اسلام آورده بوديم.(2)
سپس با لحنى بسيار كوبنده مى گويد: اى پيامبر! «اين ها را به حال خود بگذار
ص: 438
تا (همچون چهارپايان) بخورند و از لذت هاى اين زندگى ناپايدار بهره گيرند و آرزوها آن ها را از اين واقعيت بزرگ غافل سازد، ولى به زودى خواهند فهميد»؛ (ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَ يَتَمَتَّعُوا وَ يُلْهِهِمُ اَلْأَمَلُ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ) . اين ها چون حيواناتى هستند كه جز اصطبل و علف، و جز لذت مادى چيزى نمى فهمند و هر حركتى دارند براى رسيدن به همين هاست.
پرده هاى غرور و غفلت و آرزوهاى دور و دراز چنان بر قلب آن ها افتاده و آن ها را به خود مشغول ساخته كه ديگر توانايى درك واقعيتى را ندارند.
اما آن گاه كه سيلى اجل به صورت آن ها نواخته شود و پرده هاى غفلت و غرور از مقابل چشمانشان كنار رود و خود را در آستانۀ مرگ و يا در عرصۀ قيامت ببينند، نگاه مى فهمند كه چه اندازه در غفلت و چقدر زيان كار و بدبخت بوده اند و چگونه گرامى ترين سرمايه ها را براى هيچ از دست دادند!
در آيۀ بعد براى اينكه گمان نكنند اين مهلت و تمتع از لذايذ دنيا پايان ناپذير است، اضافه مى كند: «ما هيچ گروهى را در هيچ شهر و آبادى نابود نكرديم مگر اينكه آن ها اجل معين و زمان تغييرناپذيرى داشتند و هيچ امت و جمعيتى از اجل معين خود پيشى نمى گيرد و هيچ يك نيز عقب نخواهد افتاد».
سنت الهى همه جا اين بوده كه براى تجديدنظر و بيدارى و آگاهى، به قدر كافى مهلت مى دهد، حوادث دردناك و وسايل رحمت را يكى پس از ديگرى مى فرستد، تهديد مى كند، تشويق مى كند، اخطار مى نمايد تا حجت بر همه تمام شود.
ولى هنگامى كه اين مهلت به پايان رسيد سرنوشت قطعى دامن شان را خواهد گرفت. به دليل مصالح تربيتى، به اصطلاح، دير يا زود دارد، اما سوخت و سوز ندارد! آيا توجه به همين واقعيت كافى نيست تا همگان از سرنوشت گذشتگان عبرت گيرند و از مهلت الهى براى بازگشت و اصلاح استفاده كنند؟
ص: 439
آيا بايد باز هم نشست تا سرنوشت شوم اقوام گمراه و ستمگر پيشين دربارۀ ما نيز تكرار شود، و به جاى اينكه از پيشينيان عبرت گيريم، خود عبرتى شويم براى آيندگان؟!
بدون شك، اميد و آرزو و يا به تعبير عرب: «امل»، عامل حركت چرخ هاى زندگى انسان هاست، كه حتى اگر يك روز از دل هاى مردم جهان برداشته شود، نظام زندگى به هم مى ريزد و كمتر كسى براى فعاليت و تلاش و جنب و جوش خود دليل پيدا مى كند.
حديث معروفى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است: «اَلأمَلُ رَحمَةٌ لِاُمَّتي وَ لَولا الأمَلُ ما رَضَعَت والِدَةٌ وَلَدَها وَ لا غَرَسَ غارِسٌ شَجَراً ؛ اميد مايۀ رحمت براى امت من است، اگر نور اميد نبود هيچ مادرى فرزند خود را شير نمى داد و هيچ باغبانى نهالى نمى كاشت»،(1) اشاره به همين واقعيت است.
ولى همين عامل حيات و حركت اگر از حدّ بگذرد و به صورت «آرزوى دور و دراز» درآيد، بدترين عامل انحراف و بدبختى است و درست همانند آب باران است كه مايۀ حيات است، اما اگر از حد گذشت باعث غرق شدن و نابودى خواهد شد.
اين آرزوى كُشنده همان چيزى است كه آيات فوق روى آن تكيه كرده و آن را مايۀ بى خبرى از خدا و حق و حقيقت مى شمارد. اين آرزوها و اميدهاى دور و دراز چنان انسان را به خود مشغول مى دارد و غرق در عالمى از تخيّل مى سازد، كه از زندگى و هدف نهايى اش به كلى بيگانه مى شود.
ص: 440
حديث معروفى كه در نهج البلاغه از على عليه السلام نقل شده نيز بيان گويايى براى اين واقعيت است: «أيُّهَا النَّاسُ إنَّ أخوَفَ ما أخافُ عَلَيكُمُ اثنَانِ: اتِّباعُ الهَوى وَ طولُ الأمَلِ، فَأمَّا اتِّباعُ الهَوى فَيَصُدُّ عَنِ الحَقِّ وَ أمّا طولُ الأمَلِ فَيُنسي الآخِرَةَ ؛ اى مردم! مخوف ترين چيزى كه براى شما از آن مى ترسم دو چيز است: پيروى از هوى و هوس ها، و آرزوهاى دراز، چراكه پيروى از هوس ها شما را از حق بازمى دارد، و آرزوى دراز آخرت را به دست فراموشى مى سپارد».(1)
و به راستى چه افراد بااستعداد و شايسته و لايقى كه براثر گرفتارى در دام آرزوى دراز به موجودات ضعيف و مسخ شده اى تبديل شده اند كه نه تنها به حال جامعۀ خود مفيد واقع نشدند، بلكه منافع شخصى خود را نيز پايمال كردند و از هرگونه تكامل نيز بازماندند، چنان كه در دعاى كميل مى خوانيم: «وَ حَبَسَني عَن نَفعي بُعدُ أمَلى ؛ آرزوى دراز، مرا از منافع واقعى ام محروم ساخت».
اصولاً آرزو كه از حدّ گذشت، انسان را بى وقفه به رنج و تعب وامى دارد. شب و روز تلاش مى كند و به گمان خود دنبال سعادت و رفاه مى رود، در حالى كه چيزى جز بدبختى و شقاوت براى او فراهم نمى شود، و بيشتر اين گونه افراد غالباً در همين حال جان مى دهند و زندگى دردناك و غم انگيزشان براى كسانى كه چشم و گوش بينا و شنوا دارند عبرت مى شود.
غفلت از حق و پيامدهاى آن(2)
در آيۀ 124 سورۀ طه مى خوانيم: (وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ اَلْقِيامَةِ أَعْمى) ؛ «و هر كس از ياد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت؛ و روز قيامت او را نابينا محشور مى كنيم».
ص: 441
گاهى انسان به هر كارى دست مى زند با درهاى بسته روبه رو مى شود، و گاهى به عكس، به هرجا روى مى آورد خود را دربرابر درهاى گشوده مى بيند، مقدمات هر كارى فراهم است و بن بست و گرهى دربرابر او نيست، از اين حال تعبير به وسعت زندگى و از اوّلى تعبير به ضيق يا ننگى معيشت مى شود، منظور از «معيشت ضنك» در آيۀ بالا نيز همين است.
گاهى تنگى معيشت به اين علت نيست كه درآمد كمى دارد، چه بسا پول و درآمدش هنگفت است، ولى بخل و حرص و آز، زندگى را بر او تنگ مى كند، نه تنها ميل ندارد در خانه اش باز باشد و ديگران از زندگى او استفاده كنند، بلكه گويا نمى خواهد آن را حتى به روى خويش نيز بگشايد! به فرمودۀ على عليه السلام «همچون فقيران زندگى مى كند و همانند اغنيا و ثروتمندان حساب پس مى دهد».
راستى چرا انسان گرفتار اين تنگناها مى شود؟ قرآن مى گويد: عامل اصلى اش اعراض از ياد حق است. ياد خدا مايۀ آرامش جان، و تقوا و شهامت است و فراموش كردن او مايۀ اضطراب و ترس و نگرانى است.
هنگامى كه انسان مسئوليت هايش را به دنبال فراموش كردن ياد خدا به فراموشى بسپارد، غرق در شهوات و حرص و طمع مى گردد و پيداست كه نصيب او معيشت ضنك خواهد بود، نه قناعتى كه جان او را پر كند، نه توجه به معنويت كه به او غناى روحى دهد، و نه اخلاقى كه او را در برابر طغيان شهوات بازدارد.
اصولاً تنگى زندگى بيشتر به دليل كمبودهاى معنوى و نبودن غناى روحى است، به دليل عدم اطمينان به آينده و ترس از نابود شدن امكانات موجود، و وابستگى بيش از حد به جهان ماده است، و آن كس كه به خدا ايمان دارد و دل به ذات پاك او بسته، از همۀ اين نگرانى ها در امان است.
ص: 442
البته تا اينجا سخن از فرد بود، هنگامى كه به جامعه هايى كه از ياد خدا روى گردانده اند وارد شويم، مسأله از اين وحشتناك تر خواهد بود، جوامعى كه با وجود پيشرفت شگفت انگيز صنعت و با وجود فراهم بودن همۀ وسايل زندگى، در اضطراب و نگرانى شديد به سر مى برند، در تنگناى عجيبى گرفتارند و خود را محبوس و زندانى مى بينند.
همه از هم مى ترسند، هيچ كس به ديگر اعتماد نمى كند، رابطه ها و پيوندها همه بر محور منافع شخصى است، بار تسليحات سنگين به دليل ترس از جنگ، بيشترين امكانات اقتصادى آن ها را در كام خود فرو برده، و پشت هايشان زير اين بار سنگين خم شده است.
زندان ها مملو از جنايتكاران است و در هر ساعت و دقيقه طبق آمارهاى رسمى شان، قتل ها و جنايت هاى هولناكى رخ مى دهد، آلودگى به مواد مخدر و فحشا آن ها را بَرده و اسير ساخته است، در محيط خانواده هاشان نه نور محبّتى است و نه پيوند عاطفى نشاطبخشى، آرى، اين است زندگى سخت و معيشت ضنك آن ها!
رئيس جمهور اسبق آمريكا (كشور شيطان بزرگ) «نيكسون» در نخستين نطق رياست جمهورى اش به اين واقعيت اعتراف كرد و گفت: «ما گرداگرد خويش زندگانى هاى توخالى مى بينيم، در آرزوى ارضا شدن هستيم، ولى هرگز ارضا نمى شويم»! يكى ديگر از مردان معروف آن ها كه نقش او در جامعه به اصطلاح، براى همه شادى آفريدن بود، مى گويد: «من مى بينم انسانيت در كوچۀ تاريكى مى دود كه در انتهاى آن جز نگرانى مطلق نيست!».(1)
جالب اينكه در روايات اسلامى مى خوانيم كه از امام صادق عليه السلام پرسيدند:
ص: 443
منظور از آيۀ (وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً) چيست؟ فرمود: «اعراض از ولايت اميرمؤمنان عليه السلام».(1)
آرى، آن كس كه الگوى خود را از زندگى على عليه السلام بگيرد - همان ابرمردى كه تمام دنيا در نظرش از يك برگ درخت كم ارزش تر بود - و آن چنان به خدا دل ببندد كه جهان در نظرش كوچك شود، هركس كه باشد، زندگى گشاده و وسيعى خواهد داشت، اما كسانى كه اين الگوها را فراموش كنند، در هر شرايطى گرفتار معيشت ضنك هستند.
در روايات متعددى اعراض از ياد حق در آيۀ فوق به «ترك حج» براى كسانى كه قادرند تفسير شده، چراكه مراسم تكان دهندۀ حج، ارتباط و پيوند مجددى براى انسان با خدا مى آفريند و همين ارتباط و پيوند راهگشاى زندگى اوست.
در حالى كه عكس آن سبب دلبستگى هرچه بيشتر به ماديات است كه سرچشمۀ معيشت ضنك مى باشد.
براى كسانى كه از ياد خدا روى مى گردانند دو مجازات در آيات فوق تعيين شده است: يكى معيشت ضنك در اين جهان - كه در نكتۀ قبل به آن اشاره شد - و ديگرى نابينايى در جهان ديگر.
بارها گفته ايم كه عالم آخرت تجسم وسيع و گسترده اى از عالم دنياست و همۀ حقايق اين جهان در آنجا به صورت متناسبى مجسم مى شود. آن هايى كه چشم جانشان در اين عالم از ديدن حقايق نابيناست در آنجا چشم جسم شان نيز نابينا خواهد بود، لذا هنگامى كه مى گويند: ما بينا بوديم چرا نابينا محشور شديم؟ به آن ها گفته مى شود: چون آيات الهى را به فراموشى سپرديد (و اين حالت، انعكاس آن حالت است).
ص: 444
در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه ظاهر بعضى از آيات قرآن اين است كه همۀ مردم در قيامت «بينا» هستند و به آن ها گفته مى شود: نامۀ اعمالتان را بخوانيد (اِقْرَأْ كِتابَكَ...) (1) يا اينكه گنهكاران آتش جهنم را با چشم خود مى بينند (وَ رَأَى اَلْمُجْرِمُونَ اَلنّارَ...) (2) اين تعبيرات با نابينا بودن گروهى از انسان ها چگونه سازگار است؟
بعضى از مفسران بزرگ گفته اند: وضع آن جهان با اين جهان متفاوت است، چه بسا افرادى نسبت به مشاهدۀ بعضى از امور بينا هستند و از مشاهدۀ بعضى ديگر نابينا! و به نقل مرحوم طبرسى از بعضى از مفسران: «أعمى عَن جَهاتِ الخَيرِ لا يَهتَدى لِشَىءٍ مِنها؛ آن ها دربرابر آنچه خير و سعادت و نعمت است نابينا هستند و دربرابر آنچه عذاب و شر و مايۀ حسرت و بدبختى است بينا مى باشند» چراكه نظام آن جهان با نظام اين جهان متفاوت است.
اين احتمال نيز وجود دارد كه آن ها در پاره اى از منازل و مواقف نابينا هستند و در پاره اى بينا مى شوند.
همچنين منظور از فراموش شدن مجرمان در جهان ديگر اين نيست كه خداوند آن ها را فراموش مى كند، بلكه روشن است كه منظور، معاملۀ فراموشى كردن با آن هاست، همان گونه كه در تعبيرات روزمرۀ خود داريم كه اگر كسى به ديگرى بى اعتنايى كرد مى گويد: چرا ما را فراموش كردى؟
جالب اينكه در آيات فوق اين مجازات هاى دردناك براى افرادى ذكر شده كه اسراف مى كنند و ايمان به آيات خدا نمى آورند.
ص: 445
تعبير به «اسراف» در اينجا ممكن است اشاره به اين باشد كه آن ها نعمت هاى خداداد، مانند چشم و گوش و عقل را در مسيرهاى غلط به كار انداختند و اسراف چيزى جز اين نيست كه انسان نعمت را بيهوده بر باد دهد.
و يا اشاره به اين است كه گنهكاران دو دسته اند: گروهى گناهان محدودى دارند و ترسى از خدا در دل، يعنى رابطۀ خود را به كلى از پروردگار نبريده اند، اگر به فرض، ظلم و سستى مى كند، به يتيم و بينوا نمى كند و در عين حال خود را مقصر مى شمرد و در پيشگاه خدا روسياه مى داند. بدون شك چنين فردى گنهكار است و مستحق مجازات، اما با كسى كه بى حساب گناه مى كند و هيچ قيد و شرطى براى گناه قائل نيست و گاهى به انجام گناه افتخار مى كند و يا گناه را كوچك مى شمرد، بسيار تفاوت دارد، چراكه دستۀ اول ممكن است سرانجام در مقام توبه و جبران برآيند، اما دستۀ دوم، نه.
زندگى پر زرق و برق و اثر شوم آن(1)
در آيۀ 33 سورۀ مؤمنون آمده است: (وَ قالَ اَلْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ اَلَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ اَلْآخِرَةِ وَ أَتْرَفْناهُمْ فِي اَلْحَياةِ اَلدُّنْيا ما هذا إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يَأْكُلُ مِمّا تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَ يَشْرَبُ مِمّا تَشْرَبُونَ) ؛ «ولى اشرافيان (خودخواه) از قوم او كه كافر بودند و ديدار آخرت را تكذيب مى كردند و در زندگى دنيا به آنان ناز و نعمت داده بوديم، گفتند: «اين بشرى است مثل شما؛ از آنچه مى خوريد مى خورد و از آنچه مى نوشيد مى نوشد! (پس چگونه مى تواند پيامبر باشد؟!)».
آرى، جمعيتى كه در ناز و نعمت به سر مى بردند و به تعبير قرآن: «ملأ» بودند (ظاهرى چشم پر كن و درونى تهى از نور حق داشتند) چون دعوت اين پيامبر بزرگ (صالح عليه السلام) را مخالف هوس هاى خود و مزاحم منافع نامشروع و استكبار
ص: 446
و برترى جويى بى دليل شان مى ديدند و به خاطر همين ناز و نعمت ها از خدا دور افتاده بودند و سراى آخرت را انكار نمودند، به ستيزه برخاستند، درست با همان منطقى كه سركشان قوم نوح عليه السلام داشتند.
آنان انسان بودن اين رهبران الهى و خوردن و نوشيدن آن ها را همانند ساير مردم، دليل بر نفى رسالت شان گرفتند، در حالى كه اين خود تأييدى بر رسالت اين مردان بزرگ بود كه آن ها از ميان توده هاى مردم برمى خاستند تا دردها و نيازهاشان را به خوبى درك كنند.
در آيات فوق رابطه اى ميان «اتراف» (زندگى اشرافى و پرناز و نعمت) و «كفر و تكذيب لقاى پروردگار» ديده مى شود و به راستى چنين است، چراكه صاحبان اين گونه زندگانى معمولاً تمايل به آزادى بى قيد و شرط براى هرگونه كام جويى و بهره گيرى از لذايذ حيوانى دارند و پرواضح است كه قبول مراقبت الهى و همچنين دادگاه بزرگ رستاخيز، مانع مهمى در اين راه است، هم آرامش وجدانشان را برهم مى زند و هم زبان مردم را به روى آن ها باز مى كند، لذا اين گونه افراد يك باره طوق عبوديت پروردگار را از گردن برمى دارند و راه انكار مبدأ و معاد را پيش مى گيرند و به تعبيرى كه در آيات فوق خوانديم، مى گويند:
زندگى همين است و بس و هيچ خبر ديگرى نيست و هر كس غير از اين بگويد دروغ گوست! دم غنيمت است و اين چهار روزۀ عمر را بايد خوش بود، از هر چمنى بايد گلى چيد و از هر وسيلۀ لذتى لذت جست! و اين چنين، خلاف كارى ها و زشتى هاى اعمال خود را توجيه مى كنند.
از اين گذشته، فراهم ساختن چنان زندگى پرزرق و برق، بدون غصب حقوق ديگران و ظلم و ستم معمولاً ممكن نيست. تا رسالت پيامبران و قيامت را انكار نكنند اين راه براى آن ها هموار نخواهد شد، و اينجاست كه مى بينيم بيشتر كسانى كه چنين زندگى اى دارند به همه چيز پشت پا مى زنند و با ديدۀ تحقير و انكار به همه چيز مى نگرند.
ص: 447
اين بينوايان كوردل و اسيران چنگال هوى و هوس از سايۀ اطاعت و لطف پروردگار بيرون مى روند، ولى طوق عبوديت هوى و هوس و شهوت را بر گردن مى نهند و خود بندۀ بندگان ديگر مى شوند، افكارى منحط، ارواحى آلوده، و دل هايى سياه و تاريك دارند، دورنماى زندگى آن ها شايد براى بعضى جالب باشد اما از نزديك وحشتناك است، چراكه ناآرامى حاصل از گناه، و ترس از زوال نعمت ها و مرگ، فكر آن ها را همواره در اضطراب فرو مى برد.
وابستگى به مال و فرزند(1)
در آيۀ 37 سورۀ سبأ مى خوانيم: (وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى إِلاّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ اَلضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِي اَلْغُرُفاتِ آمِنُونَ) ؛ «و اموال و فرزندانتان هرگز شما را نزد ما مقرّب نمى سازد، جز كسانى كه ايمان آورند و عمل صالحى انجام دهند كه براى آنان دربرابر كارهايى كه انجام داده اند پاداش مضاعف است؛ و آنها در غرفه ها (ى بهشتى) در (نهايت) امنيّت خواهند بود!».
چه بسيار افراد محرومى كه با اين وسيله آزمايش مى شوند و به برترين مقامات مى رسند، و چه بسيار افراد متنعمى كه اموال و ثروتشان بلاى جانشان و مقدمۀ مجازاتشان است، قرآن در آيۀ 15 سورۀ تغابن باصراحت نمى گويد:
(إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ اَللّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ) ؛ «اموال و فرزندانتان فقط وسيلۀ آزمايش شما هستند؛ و خداست كه پاداش عظيم نزد اوست».
اين سخن به اين معنى نيست كه انسان از تلاش و كوشش لازم براى زندگى دست بردارد، بلكه منظور اين است كه داشتن امكانات اقتصادى و نيروى انسانى فراوان، هرگز معيار ارزش معنوى انسان ها در پيشگاه خدا نمى شود.
ص: 448
سپس به معيار اصلى ارزش هاى انسان ها و آنچه مايۀ تقرب به درگاه خدا مى شود، پرداخته (به صورت يك استثناى منفصل) مى گويد: «مگر كسانى كه ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند كه براى آن ها در برابر اعمال شان پاداش مضاعف است، و در غرفه هاى بهشتى در نهايت امنيت به سر مى برند»؛ (إِلاّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ اَلضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِي اَلْغُرُفاتِ آمِنُونَ) .
بنابراين، تمام معيارها به اين دو امر بازمى گردد: «ايمان» و عمل «صالح»، از هر كس و در هر زمان و در هر مكان، و از هر قشر و هر گروه. و تفاوت انسان ها در پيشگاه خدا به تفاوت درجات ايمان و مراتب عمل صالح آن هاست، و جز اين چيز ديگرى نيست. حتى علم و دانش و انتساب به افراد بزرگ، حتى به پيامبران، اگر با اين دو معيار همراه نباشد به تنهايى چيزى بر ارزش انسان نمى افزايد.
اينجاست كه قرآن باصراحت بى نظيرش قلم بطلان بر تمام پندارهاى انحرافى و خرافى در زمينۀ عوامل قرب به پرودگار، و ارزش وجودى انسان كشيده و معيار اصيل را در دو چيز خلاصه كرده كه همۀ انسان ها توانايى به دست آوردن آن را دارند و امكانات و محروميت هاى مادى در آن مؤثر نيست.
آرى، اموال و اولاد نيز اگر در اين مسير قرار گيرند به همين صبغۀ الهى درمى آيند و رنگ ايمان و عمل صالح مى پذيرند و مايۀ قرب خدا مى شوند، اما اموال و اولادى كه انسان را از خدا دور سازند و همچون بتى مورد پرستش قرار گيرند و مايۀ فساد و افساد شوند، آتش گيره هاى جهنم اند و به گفتۀ قرآن: دشمن جان انسان و دشمن سعادت او هستند: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ) ؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بعضى از همسران و فرزندان شما دشمن شما هستند، از آن ها برحذر باشيد!».(1)
ص: 449
و در آيۀ بعد، گروه مقابل آن ها را توصيف كرده، مى گويد: «اما كسانى كه براى انكار و ابطال آيات ما تلاش و كوشش مى كنند، نه خود ايمان دارند و نه اجازه مى دهند ديگران در راه حق گام نهند، در حالى كه چنين مى پندارند كه مى توانند از چنگال قدرت ما فرار كنند، آن ها در عذاب دردناك روز قيامت احضار مى شوند».
آن ها همان كسانى هستند كه با استفاده از اموال و اولاد و نفرات خود به تكذيب انبيا پرداخته اند و به وسوسۀ خلق خدا مشغول شدند و آن چنان مغرور بودند كه گمان مى كردند از چنگال عذاب الهى مى گريزند، ولى همگى به فرمان خدا در دل آتش سوزان دوزخ احضار مى شوند.
مسألۀ مهم در زندگانى فرد و جامعه ها، معيارهاى سنجش، و نظام ارزشى حاكم بر فرهنگ آن جامعه است، زيرا تمام حركت ها در زندگى فردى و جمعى از همين نظام ارزشى سرچشمه مى گيرد و براى آفريدن اين ارزش هاست.
اشتباه يك قوم و ملت در اين مسأله، و روى آوردن به ارزش هاى خيالى و بى اساس، كافى است كه تاريخ آن ها را به تباهى بكشد، و درك ارزش هاى واقعى و معيارهاى راستين، محكم ترين زيربناى كاخ سعادت آن هاست.
دنياپرستان مغرور، ارزش را تنها منحصر در مال و قدرت هاى مادى و نفرات خود مى دانند، حتى معيار شخصيّت در پيشگاه خدا را در اين چهارچوب تصور مى كنند، چنان كه در آيات فوق نمونه اى از آن را ديديم، و نمونه هاى فراوان ديگرى از آن در قرآن مجيد به چشم مى خورد:
يك: فرعون جبار و زر و زورپرست به اطرافيانش مى گويد: من باور نمى كنم
ص: 450
موسى از طرف خدا باشد اگر راست مى گويد پس چرا دست بند طلا به او داده نشده است؟! (فَلَوْ لا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ) .(1)
او حتى نداشتن چنين زروزيورى را دليل بر پستى مقام موسى عليه السلام 4 مى شمرد و مى گويد: (أَمْ أَنَا خَيْرٌ مِنْ هذَا اَلَّذِي هُوَ مَهِينٌ) .(2)
دو: مشركان عصر پيامبر صلى الله عليه و آله از اينكه قرآن بر مرد تهيدستى نازل شده تعجب كردند: (وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا اَلْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ مِنَ اَلْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ) ؛ «و گفتند: چرا اين قرآن بر مرد (ثروتمند و) بزرگى از اين دو شهر (مكه و طائف) نازل نشده است؟!».(3)
سه: بنى اسرائيل از «اشموئيل عليه السلام» پيغمبر زمانشان درمورد انتخاب «طالوت» به فرماندهى لشكر ايراد گرفتند و گفتند: (وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ اَلْمالِ) ؛ «ما از او به فرماندهى و حكومت سزاوارتريم، چراكه از دودمان معروفيم، به علاوه طالوت ثروتى ندارد!».(4)
چهار: مشركان ثروتمند قوم نوح عليه السلام به او ايراد گرفتند: چرا اين افراد اراذل و پست اطراف تو را گرفته اند؟ و منظورشان از پستى، نداشتن مال و ثروت بود! (قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَ اِتَّبَعَكَ اَلْأَرْذَلُونَ) ؛ «گفتند: «آيا ما به تو ايمان بياوريم در حالى كه افراد پست و بى ارزش از تو پيروى كرده اند؟!».(5)
پنج: همين ايراد را ثروتمندان مكه به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله گرفتند كه چرا اطراف تو را پابرهنه ها گرفته اند؟ ما حتى از بوى بدن اين ها ناراحت مى شويم، اگر آن ها را از خود برانى ما در كنار توايم! قرآن در سورۀ كهف به آن ها سخت مى تازد، با شديدترين لحنى آن ها را تهديد مى كند و به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور مى دهد: بايد با
ص: 451
مردانى همنشين باشى كه هرچند تهى دست اند، اما قلب شان مملو از عشق خداست و صبح و شام رو به درگاه خدا مى آورند و جز او كسى را نمى خواهند.
اى پيامبر صلى الله عليه و آله! با اين ها باش و هرگز از اين ها روى مگردان:
(وَ اِصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ اَلَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ اَلْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ) .(1)
بر همين اساس، نخستين و مهم ترين گام اصلاحى انبيا، درهم شكستن اين چارچوب هاى ارزشى دروغين بود. آن ها با تعليماتشان اين معيارهاى غلط را درهم ريختند و ارزش هاى اصيل الهى را جانشين آن ساختند و با يك «انقلاب فرهنگى»، محور شخصيّت را از اموال و اولاد و ثروت و جاه و شهرت قبيله و فاميل، به تقوا و ايمان و عمل صالح تبديل كردند.
نمونۀ آن را در آيات مورد بحث خوانديم كه بعد از كشيدن خط بطلان بر «اموال» و «اولاد» به عنوان وسيلۀ تقرب در پيشگاه الهى و گفتن (وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى) بلافاصله ارزش اصيل را با جملۀ (إِلاّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً) جانشين آن مى كند.
آيۀ شريفۀ (إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاكُمْ) (2) كه به صورت يك شعار اسلامى درآمده، بعد از نفى ارزش هاى وابسته به قبيله و عشيره، بيانگر همين انقلاب فكرى و ارزشى است. طبق اين آيه هيچ چيز جز تقوا، ايمان همراه با احساس مسئوليت و پاكى عمل، معيار ارزيابى شخصيّت انسان ها و قربشان در درگاه خدا نيست و هر كس از اين معيار اصيل سهم بيشترى دارد مقرب تر و گرامى تر است.
جالب اينكه در محيط عربستان قبل از اين كه تعليمات حيات بخش اسلام و قرآن ظهور كند براثر حاكميت نظام ارزشى زر و زور، محصول آن محيط، مشتى غارتگر و زورگو همچون «ابوسفيان ها» و «ابوجهل ها» و «ابولهب ها» بود،
ص: 452
اما بعد از انقلاب نظام ارزشى، از همان محيط، «سلمان ها» و «ابوذرها» و «مقدادها» و «عمار ياسرها» برخاستند.
جالب اينكه قرآن مجيد در سورۀ «زخرف» بعد از ذكر آياتى كه به آن اشاره كرديم، مى گويد: «نه تنها زرق و برق مادى دليل بر شخصيت نيست، بلكه اگر مفاسدى از اين رهگذر به وجود نمى آمد ما براى كافران خانه هايى قرار مى داديم كه سقف هايش از نقره و پله ها و نردبان هايى (گران قيمت) داشته باشد كه به وسيلۀ آن به طبقات بالا روند، و براى اطاق هاى آن درهايى (پرزرق و برق) و تخت هايى (زيبا) قرار مى داديم كه بر آن تكيه كنند و انواع زيورها؛ ولى تمام اين ها بهرۀ زندگى دنياست و آخرت نزد پروردگارت از آنِ پرهيزكاران است».(1)
اين ها همه براى اين است كه ارزش هاى دروغين جاى ارزش هاى واقعى انسانى را نگيرد.
چهار عامل براى ناكامى انسان ها(2)
در آيات 20 و 21 سورۀ ملك مى خوانيم: (أَمَّنْ هذَا اَلَّذِي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ يَنْصُرُكُمْ مِنْ دُونِ اَلرَّحْمنِ إِنِ اَلْكافِرُونَ إِلاّ فِي غُرُورٍ * أَمَّنْ هذَا اَلَّذِي يَرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ) ؛ «آيا اين كسى كه لشكر شماست مى تواند شما را دربرابر خداوند يارى دهد؟ ولى كافران تنها گرفتار فريب اند! يا اگر (خدا) روزى اش را بازدارد (كيست آن كس كه شما را روزى دهد؟)؟! ولى آنها در سركشى و فرار از حقيقت لجاجت مى ورزند».
در آيات گذشته خوانديم كه نداشتن گوش شنوا و عقل بيدار، مهم ترين
ص: 453
عاملى است كه دوزخيان را به دوزخ مى كشاند، و در آيات مورد بحث نيز چهار عامل ديگر، يعنى «غرور»، «لجاجت»، «سركشى» (عتو) و «فاصله گرفتن از حق» (نفور) سبب بدبختى و گمراهى انسان معرفى شده است.
اگر درست دقت كنيم مى بينيم كه اين عوامل نيز با عامل گذشته در ارتباط است، زيرا اين صفات زشت بر گوش و چشم بصيرت انسان پرده مى افكند و مانع او از درك حقايق مى شود.
انواع غرور و فريب(1)
در آيۀ 33 سورۀ لقمان مى خوانيم: (يا أَيُّهَا اَلنّاسُ اِتَّقُوا رَبَّكُمْ وَ اِخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً إِنَّ وَعْدَ اَللّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ اَلْحَياةُ اَلدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللّهِ اَلْغَرُورُ) ؛ «اى مردم! تقواى الهى پيشه كنيد و بترسيد از روزى كه نه پدرى مجازات فرزندش را پذيرا مى شود و نه فرزندى چيزى از مجازات پدرش را؛ به يقين وعدۀ الهى حقّ است؛ پس مبادا زندگانى دنيا شما را بفريبد و مبادا (شيطان) فريبكار شما را به (كرم) خدا بفريبد».
اين گونه آيات هشدار مى دهد كه زرق و برق زندگى دنيا شما را نفريبد، سپس از فريب شيطان سخن مى گويد و دربارۀ آن اعلام خطر مى كند، زيرا مردم چند گروه اند:
بعضى آن قدر ضعيف و ناتوان اند كه تنها مشاهدۀ زرق و برق دنيا براى فريب و غرورشان كافى است. اما بعضى كه مقاومت بيشترى دارند، وسوسه هاى شيطان نيز بايد به آن افزوده شود، و شيطان درون و برون دست به دست هم دهند تا آن ها را بفريبند. تعبيرات آيۀ فوق هشدارى است به همۀ اين گروه ها.
ذكر اين نكته نيز لازم است كه «غرور» (بر وزن جسور) به معنى هر موجود
ص: 454
فريبنده است، و اينكه آن را به شيطان تفسير كرده اند، درحقيقت بيان مصداق واضح آن است، وگرنه هر انسان فريبنده، هر كتاب فريبنده، هر مقام وسوسه گر و هر موجودى كه انسان را گمراه سازد در مفهوم وسيع اين كلمه داخل است، مگر اينكه مفهوم شيطان را چنان وسعت دهيم كه همۀ اين ها را شامل شود.
لذا «راغب» در مفردات مى گويد: «غرور» هر چيزى است كه انسان را مغرور سازد و بفريبد، اعم از مال و مقام و شهوت و شيطان، و اينكه به شيطان تفسير شده به اين دليل است كه خبيث ترين فريبندگان است.
و اينكه بعضى آن را به دنيا تفسير كرده اند به دليل فريبندگى دنياست، چنان كه در نهج البلاغه مى خوانيم: «تَغُرُّ وَ تَضُرُّ وَ تَمُرُّ ؛ مى فريبد و ضرر مى زند و مى گذرد».(1)
بدون شك، بسيارى از مظاهر زندگى دنيا غرورآميز و غفلت زاست و گاهى چنان انسان را به خويشتن مشغول مى دارد كه از هر چه غير آن است غافل مى سازد.
به همين دليل در روايتى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم كه وقتى از آن حضرت پرسيدند: «أىُّ النّاسِ أثبَتُ رَأياً ؛ چه كسى از همۀ مردم بافكرتر، و از نظر انديشه ثابت تر است؟»
فرمود: «مَن لَم يَغُرُّهُ النّاسُ مِن نَفسِهِ وَ لَم تَغُرُّهُ الدُّنيا بِتَشويقِها ؛ كسى كه مردم فريبكار او را نفريبند و تشويق هاى دنيا نيز او را فريب ندهد».(2)
ولى با اين حال در لابه لاى صحنه هاى مختلف همين دنياى فريبنده صحنه هاى گويايى وجود دارد كه ناپايدارى جهان و توخالى بودن زرق
ص: 455
و برق هاى آن را به روشن ترين وجهى بيان مى كند، حوادثى كه هر انسان هوشمندى را مى تواند بيدار كند، بلكه ناهوشمندان را نيز هوشيار مى سازد.
در حديثى مى خوانيم كه اميرمؤمنان على عليه السلام از كسى شنيد كه دنيا را مذمت مى كند و آن را فريبنده مى شمرد فرمود: «أيُّها الذّامُّ لِلدُّنيا المُغتَرُّ بِغُرورِها، المَخدوعُ بِأباطيلِها، أتَغتَرُّ بِالدُّنيا ثُمَّ تَذُمُّها، أنتَ المُتَجَرِّمُ عَلَيها أم هِيَ المُتَجَرِّمَةُ عَلَيكَ؟ مَتى استَهوَتكَ؟ أم مَتى غَرَّتكَ؟ أبِمَصارِعِ آبائِكَ مِنَ البِلى؟ أم بِمَضاجِعِ اُمَّهاتِكَ تَحتَ الثَّرى؟... إنَّ الدُّنيا دارُ صِدقٍ لِمَن صَدَقَها، وَ دارُ عافِيَةٍ لِمَن فَهِمَ عَنها، وَ دارُ غِنىً لِمَن تَزَوَّدَ مِنها، وَ دارُ مَوعِظَةٍ لِمَنِ اتَّعَظَ بِها، مَسجِدُ أحِبّاءِ اللّهِ، وَ مُصَلّى مَلائِكَةِ اللّهِ، وَ مَهبِطُ وَحىِ اللّهِ، وَ مَتجَرُ أولِياءِ اللّهِ... ؛ اى كسى كه دنيا را نكوهش مى كنى! در حالى كه خود به غرور دنيا گرفتار شده اى و فريفتۀ باطل هاى آن هستى. تو خود به دنيا مغرور شده اى، سپس از آن مذمت مى كنى؟ تو از جرم دنيا شكايت دارى، يا دنيا بايد از جرم تو شكايت كند؟ كى دنيا تو را فريب داده است؟ آيا به وسيلۀ محل سقوط پدرانت در دامن فنا، و يا خوابگاه مادرانت در زير خاك، تو را فريب داده است؟... اما بدان! اين دنيا جايگاه صدق و راستى است براى كسى كه با آن به راستى رفتار كند، و خانۀ تندرستى است براى كسى كه از آن چيزى بفهمد، و سراى بى نيازى است براى آن كسى كه از آن توشه برگيرد، و محل اندرز است براى كسى كه از آن اندرز گيرد. دنيا مسجد دوستان خداست و نمازگاه فرشتگان پروردگار، و محل نزول وحى الهى و تجارت خانۀ اولياى حق!...».(1)
غرور و يأس(2)
در آيات 15 و 16 سورۀ فجر مى خوانيم: (فَأَمَّا اَلْإِنْسانُ إِذا مَا اِبْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ * وَ أَمّا إِذا مَا اِبْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهانَنِ...) .
ص: 456
در تعقيب آيات گذشته كه به طغيانگران هشدار مى داد و آن ها را به مجازات الهى تهديد مى كرد، در آيات مورد بحث به مسألۀ «امتحان» مى پردازد كه معيار ثواب و عقاب الهى است و مهم ترين مسألۀ زندگى انسان محسوب مى شود.
نخست مى فرمايد: «اما انسان هنگامى كه پروردگارش او را براى آزمايش اكرام كند و نعمت بخشد، مغرور مى شود و مى گويد: خداوند مرا گرامى داشته است!».
او نمى داند كه آزمايش الهى گاهى با نعمت است و گاهى با بلا، نه روى آوردن نعمت بايد مايۀ غرور شود و نه بلاها مايۀ يأس و نوميدى، ولى اين انسان كم ظرفيت، در هر دو حال، هدف آزمايش را فراموش مى كند، هنگام روى آوردن نعمت مى پندارد كه مقرب درگاه خدا شده و اين نعمت دليل بر قرب اوست.
قابل توجه اينكه در آغاز آيه مى گويد: خداوند او را مورد اكرام قرار مى دهد، ولى در ذيل آيه انسان را به اين دليل كه خود را مورد اكرام خدا مى بيند ملامت مى كند! دليل اين مسأله اين است كه اكرام اول به همان معنى انعام است و اكرام دوم به معنى قرب در درگاه خداست.
«و اما هنگامى كه براى امتحان، روزى را بر او تنگ بگيرد، مأيوس مى شود و مى گويد: پروردگارم مرا خوار كرده است!».
يأس سرتاپاى او را فرامى گيرد و از پروردگارش مى رنجد و ناخشنود مى شود، غافل از اينكه اين ها همه وسايل آزمايش و امتحان اوست، امتحانى كه رمز پرورش و تكامل انسان، و به دنبال آن سبب استحقاق ثواب، و در صورت مخالفت مايۀ استحقاق عذاب است.
اين دو آيه هشدار مى دهد كه نه اقبال نعمت دليل بر تقرب به خداست، و نه ادبار نعمت دليل بر دورى از حق، اين ها مواد مختلف امتحانى است كه خداوند
ص: 457
طبق حكمتش هر گروهى را به چيزى آزمايش مى كند، اين انسان هاى كم ظرفيت اند كه گاهى مغرور و گاهى مأيوس مى شوند.
در آيۀ 51 فصلت نيز آمده است: (وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَى اَلْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأى بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ اَلشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِيضٍ) ؛ «و هرگاه به انسان (غافل و بى خبر) نعمت دهيم، روى مى گرداند و به حال تكبّر (از حق) دور مى شود؛ ولى هرگاه (مختصر ناراحتى) به او رسد، تقاضاى فراوان و مستمرّ (براى بر طرف شدن آن) دارد».
و در آيۀ 9 سورۀ هود آمده است: (وَ لَئِنْ أَذَقْنَا اَلْإِنْسانَ مِنّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَيَؤُسٌ كَفُورٌ) ؛ «و اگر از جانب خويش، نعمتى به انسان بچشانيم، سپس آن را از او بگيريم، بسيار نوميد و ناسپاس خواهد بود».
اين دو آيه علاوه بر اينكه مسألۀ آزمايش الهى را از طرق مختلف گوشزد مى كند اين نتيجه را نيز مى بخشد كه هرگز نبايد برخوردار شدن از نعمت ها و يا محروميت از آن را دليل بر شخصيت و مقام در پيشگاه خداوند و يا دورى از ساحت مقدس او بدانيم، بلكه معيار، هميشه و همه جا ايمان و تقواست.
چه بسيار پيامبرانى كه در اين دنيا به انواع مصائب گرفتار شدند و درمقابل چه بسيار كفار ستمگرى كه از انواع نعمت ها برخوردار بودند، و اين است طبيعت زندگى دنيا. درضمن، اين آيه اشارۀ سربسته اى نيز به فلسفۀ بلاها و حوادث دردناك مى كند.
تكبر و غرور، سرچشمۀ بزرگ ترين بدبختى هاست(1)
مهم ترين نكتۀ تربيتى كه از داستان ابليس و آفرينش آدم عليه السلام كه در سوره هاى مختلف قرآن آمده، استفاده مى شود، همان سقوط وحشتناك ابليس از آن مقام والايى كه داشت، بر اثر كبر و غرور است!
ص: 458
مى دانيم كه ابليس از فرشتگان نبود، ولى در سايۀ اطاعت فرمان خدا آن چنان ارتقاء مقام پيدا كرده بود كه در صفوف فرشتگان قرار داشت، حتى بعضى مى گويند كه معلم فرشتگان بود، و طبق آنچه از خطبۀ قاصعه در نهج البلاغه استفاده مى شود، هزاران سال خدا را پرستش كرده بود! اما همۀ اين مقامات را به خاطر چند لحظه تكبر و غرور از دست داد و آن چنان گرفتار تعصب و خودپرستى شد كه حتى در مقام عذرخواهى و توبه برنيامد، بلكه همچنان به كار خود ادامه داد و در جادۀ لجاجت چنان ثابت قدم ماند كه تصميم گرفت مسئوليت شركت در جرم همۀ ظالمان و گنهكاران از فرزندان آدم را به عنوان يك وسوسه گر بپذيرد و معادل كفر و عذاب همۀ آن ها را يك جا تحمل كند!
اين است نتيجۀ خودخواهى و غرور و تعصب و خودپسندى و استكبار.
نه تنها ابليس، بلكه با چشم خود انسان هاى شيطان صفتى را ديده ايم يا شرح حال آن ها را در صفحات سياه تاريخ مطالعه كرده ايم كه وقتى بر مركب غرور و تكبر و خودخواهى سوار شدند دنيايى را به خاك و خون كشيدند، گويا پرده اى از خون و جهل، چشمان ظاهر و باطن آن ها را پوشانده و هيچ حقيقتى را مشاهده نمى كنند، ديوانه وار در راه ظلم و بيدادگرى گام برمى دارند و سرانجام خود را در بدترين پرتگاه ها ساقط مى كنند. همان گونه كه انسان ممكن است ساليان دراز زحمت بكشد و خانه و وسايل و سرمايه اى براى زندگى فراهم سازد، ولى محصول آن را در چند لحظه فقط با يك شعلۀ آتش به خاكستر تبديل كند، استكبار و غرور نيز آتش سوزان و وحشتناكى است كه مى تواند محصول اطاعت هزاران سال را با ساعتى استكبار و غرور دربرابر خدا، از دست دهد! چه درسى از اين گويا و تكان دهنده تر؟!
عجيب اينكه او حتى به اين نكتۀ روشن نيز توجه نداشت كه آتش بر خاك برترى ندارد، چراكه منبع همۀ بركات، از جمله گياهان، حيوانات، معادن، محل
ص: 459
ذخيرۀ آب ها و به طور كلى سرچشمۀ پيدايش هر موجود زنده اى خاك است، ولى كار آتش سوزندگى و در بسيارى از مواقع ويرانگرى است. على عليه السلام در همان خطبۀ قاصعه (خطبۀ 192 نهج البلاغه) از ابليس به عنوان «عدواللّه» (دشمن خدا) و «امام المتعصبين» (پيشواى متعصبان لجوج) و «سلف المستكبرين» (سر سلسلۀ مستكبران) نام برده و مى فرمايد: «به همين علت خداوند لباس عزت را از اندام او بيرون كرد و چادر ذلت بر سر او افكند... آيا نمى بينيد چگونه خداوند او را به خاطر تكبرش كوچك كرد و به خاطر برترى جويى اش پست نمود؟ در دنيا او را راند و در سراى ديگر عذاب دردناك براى او فراهم ساخت».
چرا افراد لجوج به راه نمى آيند؟(1)
در آيۀ 111 سورۀ انعام مى خوانيم: (وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَيْهِمُ اَلْمَلائِكَةَ وَ كَلَّمَهُمُ اَلْمَوْتى وَ حَشَرْنا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْ ءٍ قُبُلاً ما كانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلاّ أَنْ يَشاءَ اَللّهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ) ؛ «(و حتّى) اگر فرشتگان را بر آنها نازل مى كرديم و مردگان با آنان سخن مى گفتند و همه چيز را دربرابر آنها جمع مى نموديم، هرگز ايمان نمى آوردند؛ مگر آنكه خدا بخواهد! ولى بيشتر آنها نمى دانند».
اين آيه به آيات قبل مربوط است و همه يك حقيقت را دنبال مى كنند. هدف اين چند آيه بيان اين نكتۀ مهم است كه جمعى از تقاضاكنندگان معجزات عجيب و غريب در تقاضاهاى خود صادق نيستند و هدفشان پذيرش حق نيست، لذا بعضى از خواسته هاى آن ها (مانند آمدن خدا دربرابر آنان!) اصولاً محال است.
ص: 460
آن ها به گمان خود مى خواهند با مطرح ساختن اين درخواست ها و معجزات عجيب و غريب افكار مؤمنان را متزلزل و نظر حق جويان را مشوب و به خود مشغول كنند.
قرآن در آيۀ فوق باصراحت مى گويد: «اگر ما (آن طور كه درخواست كرده بودند و حتّى اگر) فرشتگان را بر آنها نازل مى كرديم و مردگان با آنان سخن مى گفتند و همه چيز را دربرابر آنها جمع مى نموديم، هرگز ايمان نمى آوردند».
سپس براى تأكيد مطلب مى فرمايد: «تنها در يك صورت ممكن است ايمان بياورند و آن اينكه خداوند با مشيت اجبارى خود، آن ها را به قبول ايمان وادار كند» و بديهى است كه اين گونه ايمان هيچ فايدۀ تربيتى و اثر تكاملى نخواهد داشت.
و در پايان آيه اضافه مى كند كه «بيشتر آن ها جاهل و بى خبرند»؛ (وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ) . دربارۀ اينكه منظور از ضمير «هم» در اين جمله چه اشخاصى هستند، ميان مفسران گفتگوست، بعضى گفته اند: ممكن است اشاره به مؤمنانى باشد كه اصرار داشتند پيامبر صلى الله عليه و آله به خواستۀ اين دسته از كفار ترتيب اثر دهد و هر معجزه اى را كه پيشنهاد مى كنند بياورد، زيرا بيشتر اين مؤمنان از اين واقعيت بى خبر بودند و توجه نداشتند كه آن ها در تقاضاى خود صادق نيستند، ولى خدا مى دانست كه اين مدعيان دروغ مى گويند به همين دليل به خواسته هاى آن ها ترتيب اثر نداد، اما براى اينكه دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله بدون معجزه نمى تواند باشد در موارد خاصى معجزات مختلفى به دست او آشكار كرد.
اين احتمال نيز وجود دارد كه ضمير «هم» به «كفار درخواست كننده» بازگردد، يعنى بيشتر آنها از اين واقعيت بى خبرند كه خدا توانايى هرگونه كار خارق العاده اى را دارد، ولى گويا آن ها قدرتش را محدود مى دانند، لذا هرگاه پيامبر صلى الله عليه و آله معجزه اى نشان مى داد آن را حمل بر سحر يا چشم بندى مى كردند،
ص: 461
چنان كه در آيۀ ديگر مى خوانيم: (وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَيْهِمْ باباً مِنَ اَلسَّماءِ فَظَلُّوا فِيهِ يَعْرُجُونَ * لَقالُوا إِنَّما سُكِّرَتْ أَبْصارُنا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ) ؛ «و اگر درى از آسمان به روى آنان مى گشوديم و آنها پيوسته در آن بالا مى رفتند... باز مى گفتند: «ما چشم بندى شده ايم؛ بلكه قومى سحر شده ايم».(1)
بنابراين آن ها جمعيتى نادان و لجوج اند كه نبايد به آنان و سخنانشان اعتنا كرد.
كينه ها و حسادت ها، دشمن برادرى است(2)
در آيۀ 47 سورۀ حجر مى خوانيم: (وَ نَزَعْنا ما فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلِينَ) ؛ «و ما هرگونه حسد و كينه را از سينۀ آنها برمى كنيم؛ در حالى كه همه برادرند و بر تخت ها روبه روى يكديگر قرار دارند».
پرهيزكاران در جلسات اجتماعشان گرفتار تشريفات آزاردهندۀ اين دنيا نيستند و مجلس شان بالا و پايين ندارد و از اصول زندگى طبقاتى رنج آور اين دنيا در آنجا خبرى نيست. همه برادرند، روبه روى يكديگر و در يك صف، نه يكى بالاى مجلس و ديگرى در كفش كن!
البته اين برابرى، با تفاوت مقام آن ها از نظر درجات معنوى منافاتى ندارد، اين مربوط به جلسات اجتماعى آن ها است، وگرنه هر كدام بر حسب درجۀ تقوا و ايمان، جايگاه مخصوص به خود دارد. جالب اينكه بعد از ذكر نعمت سلامت و امنيت در آيات فوق و قبل از بيان نعمت اخوت و برادرى، مسألۀ ريشه كن شدن
ص: 462
انواع صفات مزاحم، همچون كينه و حسد و غرور و خيانت ذكر شده و با كلمۀ «غل» كه مفهوم وسيعى دارد، به همۀ آن ها اشاره گرديده است. درحقيقت اگر قلب انسان از اين «غل» شستشو نشود، نه نعمت سلامت و امنيت فراهم خواهد شد و نه برادرى و اخوت، بلكه هميشه جنگ است و ستيز، و دعوا و كشمكش، و به دنبال آن، بريدن رشته هاى اخوت و سلب سلامت و امنيت.
نقش حسد در جنايات(1)
«حسد» كه در فارسى از آن تعبير به «رشك» مى كنيم، به معنى آرزوى زوال نعمت از ديگران است، چه آن نعمت به حسود برسد، چه نرسد، بنابراين كار حسود، در ويران كردن و آرزوى ويران شدن متمركز مى شود، نه اينكه آن سرمايه و نعمت حتماً به او منتقل گردد.
حسد سرچشمۀ بسيارى از نابسامانى هاى اجتماعى است، ازجمله:
يك: حسود تمام يا بيشتر نيروها و انرژى هاى بدنى و فكرى خود را كه بايد در راه پيشبرد اهداف اجتماعى به كار برد در مسير نابودى و ويران كردن آنچه هست صرف مى كند، درنتيجه هم سرمايه هاى وجودى خود را از بين برده و هم سرمايه هاى اجتماعى را.
دو: حسد انگيزۀ قسمتى از جنايات دنياست و اگر عوامل و علل اصلى قتل ها، دزدى ها، تجاوزها و مانند آن را بررسى كنيم خواهيم ديد كه قسمت قابل توجهى از آن ها از عامل حسد مايه مى گيرد و شايد به همين دليل است كه آن را به «شراره اى از آتش» تشبيه كرده اند كه مى تواند موجوديت حسود و يا جامعه اى را كه در آن زندگى مى كند به خطر بيندازد.
يكى از دانشمندان مى گويد: «حسد و بدخواهى» از خطرناك ترين صفات
ص: 463
است و بايد آن را به منزلۀ وحشتناك ترين دشمن سعادت تلقى كرد و در دفع آن كوشيد.
جوامعى كه افراد آن را اشخاص حسود و تنگ نظر تشكيل مى دهند جوامعى عقب افتاده هستند، زيرا همان طور كه گفتيم، حسود هميشه مى كوشد كه ديگران را به عقب بكشد، و اين درست برخلاف روح تكامل و ترقى است.
سه: از همۀ اين ها گذشته، حسد اثرات بسيار نامطلوبى روى جسم و سلامت انسان مى گذارد، و افراد حسود معمولاً افرادى رنجور و از نظر اعصاب و دستگاه هاى مختلف بدن ناراحت و بيمارند، زيرا امروز اين حقيقت مسلم شده كه بيمارى هاى جسمانى در بسيارى از موارد عامل روانى دارند، و در طب امروز بحث هاى مشروحى تحت عنوان بيمارى هاى «روان تنى» ديده مى شود كه به اين قسمت از بيمارى ها اختصاص دارد. جالب اينكه در روايات پيشوايان اسلام بر اين موضوع تأكيد شده است: در روايتى از على عليه السلام مى خوانيم: «صِحَّةُ الجَسَدِ مِن قِلَّةِ الحَسَدِ ؛ تندرستى، از كمى حسد است» و در جاى ديگر مى فرمايد: «العَجَبُ لِغَفلَةِ الحُسّادِ عَن سَلامَةِ الأجسادِ ؛ عجيب است كه حسودان از سلامت جسم خود به كلى غافل اند!». و حتى در پاره اى از احاديث مى خوانيم كه حسد پيش از آنكه به محسود زيان برساند از حسود شروع مى كند و به تدريج او را به قتل مى رساند.
چهار: از نظر معنوى، حسد نشانۀ كمبود شخصيت، نادانى، كوتاه فكرى، و ضعف و نقص ايمان است، زيرا حسود درواقع خود را ناتوان تر از آن مى بيند كه به مقام محسود و بالاتر از آن برسد، لذا سعى مى كند محسود را به عقب برگرداند. به علاوه او عملاً به حكمت خداوند كه بخشندۀ اصلى اين نعمت هاست و نعمتى را به محسود داده و به حسود نداده، معترض است، ولذا در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «ألحَسَدُ أصلُهُ مِن عَمىِ القَلبِ وَالجُحُودِ لِفَضلِ اللّهِ تَعالى وَ هُما جَناحانِ لِلكُفرِ وَبِالحَسَدِ وَقَعَ ابْنُ آدَمَ فِى حَسرَةِ الأبَدِ وَ هَلَكَ
ص: 464
مَهلِكاً لا يَنجُو مِنهُ أبَداً ؛ حسد از تاريكى قلب و كوردلى است و از انكار نعمت هاى خدا به افراد سرچشمه مى گيرد، و اين دو (كوردلى و ايراد به بخشش خدا) دو بال كفر هستند. به سبب حسد بود كه فرزند آدم در يك حسرت جاودانى فرو رفت و به هلاكتى افتاد كه هرگز از آن رهايى نمى يابد».(1)
قرآن مجيد مى گويد: عامل نخستين قتل و كشتارى كه در روى زمين انجام شد حسد بود.(2)
و در نهج البلاغه از على عليه السلام نقل شده كه فرمود: «اِنَّ الحَسَدَ يَأكُلُ الإيمانَ كَما تَأكُلُ النّارُ الحَطَبَ ؛ حسد به تدريج ايمان را مى خورد همان طور كه آتش هيزم را به تدريج از بين مى برد».(3) زيرا شخص حسود به تدريج سوءظنش به خدا و حكمت و عدالت او بيشتر مى شود و همين سوءظن است كه او را از وادى ايمان بيرون مى كشد.
زيان هاى معنوى و مادى، فردى و اجتماعى حسد فوق العاده زياد است و آنچه گفتيم درحقيقت فهرستى از آن به شمار مى رود.
ظن و گمان هرگز كسى را به حق نمى رساند(4)
در آيۀ 28 سورۀ نجم مى خوانيم: (وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ اَلظَّنَّ وَ إِنَّ اَلظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ اَلْحَقِّ شَيْئاً) ؛ «آنها هرگز در اين باره دانشى ندارند، تنها از گمان بى پايه پيروى مى كنند با اينكه «گمان» هرگز انسان را از حقّ بى نياز نمى كند».
انسان متعهد و معتقد هرگز سخنى را بدون علم و آگاهى نمى گويد و نسبتى را
ص: 465
به كسى بى دليل نمى دهد. تكيه بر گمان و پندار، كار شيطان و انسان هاى شيطان صفت است و قبول خرافات و موهومات نشانۀ انحراف و بى عقلى است.
روشن است كه واژۀ «ظن» (گمان) دو معنى متفاوت دارد: يكى به معنى گمان هاى بى پايه است كه طبق تعبيرات پاره اى از آيات، هم رديف «هواى نفس و اوهام و خرافات» است. منظور از اين كلمه در بحث ما همين معنى است. معنى ديگر، گمان هايى است كه معقول و موجه است و در بيشتر موارد، مطابق حقيقت و مبناى كار عقلا در زندگى روزمره مى باشد، مانند شهادت شهود در محكمه و دادگاه، يا «قول اهل خبره» و يا «ظواهر الفاظ» و امثال آن، كه اگر اين گونه گمان ها را از زندگى بشر برداريم و تنها بر يقين قطعى تكيه كنيم نظام زندگى به كلى متلاشى مى شود.
بدون شك، اين قسم از ظن داخل در اين آيات نيست و شواهد فراوانى در خود اين آيات بر اين معنى وجود دارد و به تعبير ديگر: قسم دوم درحقيقت نوعى علم عرفى است نه گمان، بنابراين سخن كسانى كه با آيۀ (وَ إِنَّ اَلظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ اَلْحَقِّ شَيْئاً) و مانند آن براى نفى حجيّت «ظن» به طور كلى استدلال كرده اند قابل قبول نيست.
موانع شناخت(1)
چهرۀ حقيقت هر قدر آشكار و درخشان باشد، تا وقتى دربرابر ديدۀ بينا قرار نگيرد درك آن ممكن نيست و به تعبير ديگر: براى شناخت حقايق دو چيز لازم است: آشكار شدن چهرۀ حق و دارا بودن وسيلۀ ديد و درك.
آيا نابينا هرگز مى تواند قرص خورشيد را ببيند؟ آيا افراد ناشنوا مى توانند نغمه هاى دلنواز جهان را بشنوند؟ همين گونه كسانى كه چشم حق بين ندارند از
ص: 466
ديدن چهرۀ حقيقت محروم اند، و آن هايى كه گوش حق شنو ندارند از شنيدن آيات حق.
چه چيز مانع مى شود كه انسان قدرت شناخت را از دست بدهد؟
بدون شك، در درجۀ اول پيش داورى هاى غلط، هوى و هوس هاى نفسانى، تعصب هاى كوركورانۀ افراطى، گرفتار بودن در چنگال خودخواهى و غرور، و خلاصه هر چيزى كه صفاى دل و پاكى روح انسان را بر هم مى زند و رنگ هاى تيره و تار به آن مى دهد، همه مانع درك حقيقت اند.
جمال يار ندارد حجاب و پرده ولى غبار ره بنشان تا نظر توانى كرد!
تا نفس مبرا ز نواهى نشود دل آينۀ نور الهى نشود!
در حديث مى خوانيم: «لَولا أنَّ الشَّياطينَ يَحومونَ عَلى قُلوبِ بَنى آدَمَ لَنَظَروا اِلى مَلَكوتِ السَّماواتِ ؛ اگر شياطين در اطراف قلوب فرزندان آدم دور نمى زدند آن ها مى توانستند ملكوت و باطن آسمان ها را ببينند».
به همين دليل نخستين شرط براى رهروان راه حق، تهذيب نفس و تقواست، كه بدون آن انسان در ظلمات وهم، گرفتار و در بيراهه ها سرگردان مى شود، و اگر مى بينيم قرآن مى گويد: (هُدىً لِلْمُتَّقِينَ) ؛ «اين آيات الهى مايۀ هدايت براى پرهيزكاران است» اشاره به همين واقعيت است.
بسيار ديده ايم كسانى را كه با تعصب و لجاجت و پيش داورى هاى فردى يا گروهى به سراغ آيات قرآن مى روند و به جاى اينكه حقيقت را از آن درك كنند آنچه را خود مى خواهند بر قرآن تحميل مى نمايند، به تعبير ديگر: آنچه را كه مى خواهند، در قرآن مى جويند، نه آنچه را كه خدا بيان فرموده، و به جاى اينكه قرآن مايۀ هدايت شان شود، بر انحرافشان مى افزايد (البته نه قرآن، بلكه هوى و هوس سركش شان)؛ (فَأَمَّا اَلَّذِينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِيماناً وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ * وَ أَمَّا اَلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ كافِرُونَ) ؛ «اما كسانى كه ايمان
ص: 467
آورده اند، بر ايمانشان افزوده است؛ و آنها (به فضل و رحمت الهى) خوشحال اند. و امّا كسانى كه در دل هايشان بيمارى است، پليدى بر پليديشان افزوده؛ و از دنيا رفتند در حالى كه كافر بودند».(1)
بنابراين باصراحت بايد گفت: منظور از آيۀ فوق اين نيست كه تنها به گفتن «اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم» قناعت كنيم، بلكه بايد اين «ذكر» را تبديل به «فكر» و فكر را تبديل به «يك حالت درونى» كنيم و هنگام خواندن هر آيه به خدا پناه بريم از اينكه وسوسه هاى شيطان حجابى ميان ما و كلام حيات بخش او شود.
بى خبران مغرور و موانع شناخت(2)
خداوند در آيات 45 تا 48 سورۀ اسراء مى فرمايد:
(وَ إِذا قَرَأْتَ اَلْقُرْآنَ جَعَلْنا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اَلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً * وَ جَعَلْنا عَلى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَ فِي آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي اَلْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلى أَدْبارِهِمْ نُفُوراً * نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوى إِذْ يَقُولُ اَلظّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاّ رَجُلاً مَسْحُوراً * اُنْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ اَلْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلاً) .
به دنبال آيات گذشته، اين سؤال براى بسيارى پيش مى آيد كه با واضح بودن مسألۀ «توحيد» به طورى كه همۀ موجودات جهان به آن گواهى مى دهند، چرا مشركان اين واقعيت را نمى پذيرند؟ چرا آن ها اين آيات گويا و رساى قرآن را مى شنوند، ولى بيدار نمى شوند؟!
ص: 468
آيات مورد بحث مى تواند اشاره به پاسخ اين سؤال باشد.
نخستين آيه مى گويد: «و هنگامى كه قرآن مى خوانى، ميان تو و آنها كه به آخرت ايمان نمى آورند، حجاب ناپيدايى قرار مى دهيم»؛ (وَ إِذا قَرَأْتَ اَلْقُرْآنَ جَعَلْنا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اَلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً) .
اين حجاب و پرده، همان لجاجت و تعصب و خودخواهى و غرور و جهل و نادانى بود كه حقايق قرآن را از ديدگاه فكر و عقل آن ها مكتوم مى داشت و به آن ها اجازه نمى داد حقايق روشنى همچون توحيد و معاد و صدق دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله و مانند آن ها را درك كنند.
آيۀ بعد اضافه مى كند: «و بر دل هايشان پوشش هايى قرار مى دهيم تا آن را نفهمند؛ و در گوش هايشان سنگينى؛ و هنگامى كه پروردگارت را در قرآن به يگانگى ياد مى كنى، آنها پشت مى كنند و از تو روى برمى گردانند».
راستى چه عجيب است فرار از حق، فرار از سعادت و نجات، و فرار از خوشبختى و پيروزى و فهم و شعور!
نظير همين معنى در سورۀ «مدثر» آيات 50 و 51 آمده است: (كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ * فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ) ؛ «گويا گورخرانى رميده هستند كه از (مقابل) شيرى فرار كرده اند».
آيات فوق، از حال گمراهان و موانع شناخت ترسيم دقيقى مى كند و به طور كلى مى گويد: آن ها سه مانع بزرگ شناخت دارند، وگرنه ديدن چهرۀ حق، سهل و آسان است:
نخست ميان تو و آن ها حجابى افتاده است، اين حجاب درحقيقت چيزى جز كينه ها، حسادت ها و بغض و عداوت ها كه نسبت به تو دارند نيست، اين امور
ص: 469
سبب شده كه شخصيّت والاى تو را نبينند و عظمت گفتار و رفتار تو را درك نكنند، حتّى خوبى ها در نظرشان زشتى جلوه كند.
دوم: منهاى كينه ها و حسادتى كه نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله داشتند، اصولاً بر دل هاى آن ها پردۀ جهل و تقليد كوركورانه افتاده بود، به طورى كه حاضر نبودند سخن حق را از هيچ كس بشنوند.
سوم: حتّى ابزار شناخت شان، مانند گوش ها، گويا از سخن حق نفرت داشت و آن را از خود بيرون مى افكند و «كر» مى شد و به عكس، سخنان باطل كه با ذائقه شان سازگار بود و لذت بخش، به سرعت در اعماق جانشان نفوذ مى كرد.
به ويژه كه به تجربه ثابت شده است انسان سخنانى را كه به آن تمايل ندارد به سختى مى شنود و سخنانى را كه مورد علاقه و عشق اوست با سرعت و تيزگوشى مخصوصى درك مى كند! گويى تمايلات درونى بر درخواست ظاهرى انسان نيز اثر مى گذارند و آن را به رنگ خود درمى آورند!
نتيجۀ اين موانع سه گانه اين بود كه اوّلاً از شنيدن حق فرار مى كردند. به ويژه هنگامى كه سخن از يگانگى خدا به ميان مى آمد كه با اساس همۀ معتقدات شرك آلودشان تناقض داشت به سرعت مى گريختند.
ثانياً براى تقويت خط انحرافى خود به توجيهات غلط دربارۀ پيامبر صلى الله عليه و آله و سخنانش پرداخته، هر كدام او را به چيزى متهم مى ساختند: ساحر، شاعر، مجنون و ديوانه!
و اين چنين است سرنوشت همۀ دشمنان حق كه اعمال و صفات رذيلۀ آن ها حجابى است براى آنان، و اينجاست كه مى گوييم: اگر كسى بخواهد صراط مستقيم حق را بپويد و از انحراف و گمراهى در امان بماند بايد قبل از هر چيز در اصلاح خويشتن بكوشد، دل را از بغض و كينه و حسد و عناد، و روح را از كبر و غرور و نخوت، و خلاصه وجود خود را از صفات رذيله پاك كند، چراكه آيينۀ
ص: 470
قلب هرگاه از اين رذايل پاك شود و صيقل يابد، همۀ حقايق در آن پرتوافكن خواهد بود، به همين دليل گاهى افراد بى سواد پاك دل، حقايقى را مى فهمند كه دانشمند تهذيب نايافته، قدرت درك آن را ندارد.
براساس آنچه در فصل دهم مورد بحث و بررسى قرار گرفت، فهميده مى شود كه مهم ترين آسيب ها و موانع تربيت عبارت اند از:
- وسوسه هاى شيطانى
- آرزوهاى بى جا و دراز
- مستى شهوت و غرور
- غرور و يأس
- متأثر شدن از زندگى پر زرق و برق دنيا
- انتخاب دوست بد و ناشايست
- وابستگى به مال و فرزند
- طغيانگرى براثر رفاه گستردۀ مادى
- غفلت و بى خبرى از حقايق عالم هستى
- ارتكاب جنايات براثر حسد
- انس با مجالس اهل باطل
- اهل عناد و لجاجت بودن
- پيروى از ظن و گمان هاى باطل
- كينه ها و حسادت ها
- نابينايى درون
- پيروى از هواى نفس
ص: 471
- قلب ماهيت انسان بر اثر گناهان پى درپى
- و آنچه كه به طور كلى در زمرۀ موانع شناخت و درك و بينش و معرفت صحيح به شمار آيد.
از خداى منّان خواهانيم كه به همۀ ما توفيق شناخت وظيفه و توان انجام وظيفه در تمام ابعاد زندگى عنايت فرمايد، ما را از همۀ رذايل برهاند و به تمامى فضايل برساند!
«وما توفيقى الّا باللّه العلىّ العظيم».
ص: 472