جز دوم از جلد ششم و

ناسخ التواريخ * ( در احوالات حضرت سید الشهداء علیه السلام )

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

حاضر شدن امام حسین علیه السلام بر سر قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و شکایت آن حضرت از ستم امت

محمّد بن ابیطالب الحسيني الحائری در کتاب مقتل خود (1) مینویسد که حسين علیه السلام و نیمه شبی بر سر قبر رسول خدا صلی الله علیه و اله حاضر شد و نوری مشعشع نگریست که

از قبر مبارك فرازگشت و دیگر باره بجای خویش باز شد.

فَقال : السَّلامُ عَلَیک یا رَسُول الله انا الحُسَین بْنُ فاطِمَةَ فَرْخُکَ وَ ابْنُ فَرْختِکَ وَ سِبطک الذی خلَّفْتَنی فی امَّتِک فاشهد عَلَیْهِم یا نبی الله انَّهُم قَدْخذَلُونی وَ ضیَّعونی وَ لَم یحْفَظونی فهذه شکوای الیْک حتی القاک

عرض کرد : سلام بر تو باد ای رسول خدا ! این منم حسین پسر تو و پسر دختر تو وفرزند تو ، آن فرزندی که ودیعت گذاشتی در میان امت خود (2) و وصیت فرمودی برعايت من وحفظ وحمایت من. ای پیغمبر خدا ! گواه باش بر ایشان که

ص: 2

جانب مرا نگاه نداشتند و مرا ضایع گذاشتند و مرا خوار و خفیف خواستند و از حرمت وحشمت من بكاستند . اینست شکایت من که بحضرت تو آوردم، آنگاه که ترا دیدار کنم باقی بعرض رسانم .

این بگفت و بنماز در ایستاد و همه شب بر کوع و سجود میبود ، تا شب را

بپایان آورد ، بامدادان باز (1) سرای شد.

و در خبر است (2) که ولید در آنشب کس فرستاد تا از حال حسين علیه السلام فحصى کند و بداند که با چه مشغول است ؟ فرستاده باز شتافت و گفت : حسین را در سرای نیافتم ، وليد شادمان گشت و گفت : سپاس میگذارم خدای را که حسین گریخته باشد و از امضای (3) آنچه یزید فرمان کرده است، بجسته باشم .

بالجمله حسين علیه السلام آنروز را نیز بشام آورد و شبانگاه ، دیگر باره بر سر قبر رسول خدای آمد و رکعتی چند نماز بگذاشت و چون از نماز فراغت یافت ،

قول اللّهمَّ هذا قَبرُ نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ وأنا ابنُ بِنتِ نَبِيِّكَ وَقَد حَضَرَنِي مِنَ الامْرِ ما قَدْ عَلِمْتَ اللّهُمَّ إنِّي اُحِبُّ المَعْروفَ وَأنكَرُ المُنكَرَ وَأنَا اسْأَلُكَ يا ذَا الجَلالِ وَالاكْرامِ بِحَقِّ الْقَبْرِ وَمَن فيهِ إِلاَّ اخْتَرتَ لي ما هُوَ لَكَ رِضىً و لرَسولک رضی

عرض کرد: ای پروردگار من! اینك قبر پیغمبر تو نخل بالا است و من پسر پیغمبر تو ام ، اکنون بکاری در افتاده ام که تو میدانی ، ای بار خدای من ! تو آگاهی که من دوست میدارم معروف را (4) و دشمن میدارم منکر را و از تو خواهنده ام اي ذو الجلال و الاكرام ! بحق این قبر و آنکس که اندرین قبر است ، مرا برخوردار کن بدانچه تو خشنود میشوی و پیغمبر تو خشنود میگردد .

ص: 3

يا جَدَّاهْ لا حاجَةَ لِي فِي الرُّجُوعِ إِلى الدُّنيا فَخُذْنِي إِلَيْكَ وأَدْخِلْنِي مَعَك فِي قَبْرِكَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ لابُدَّ لَكَ مِنَ الرُّجُوعِ إِلَى الدُّنْيَا حَتَّى تُرْزَقَ الشَّهادَةُ وَمَا قَدْ كَتَبَ اللَّهُ لَك فِيهَا مِنَ الثَّوَابِ الْعَظِيمِ فَانَّكَ وأباكَ وأخاكَ وعَمَّكَ وعَمَّ أبيكَ تُحْشَرُونَ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ فِي زُمْرَةٍ وَاحِدَةٍ حَتَّى تَدْخُلُوا اَلْجَنَّةَ

عرض کرد : با جداه ! مرا هیچ حاجت برجوع دنیا نیست، بگیر مرا وداخل کن با خود در قبر خود. رسول خدا فرمود : ای فرزند ! تو را لابد باید بدنیا رجوع کرد (1) تا سعادت شهادت دریابی و آنچه خداوند از ثواب عظیم در حق تو مقدر فرموده ، ادراك فرمائی همانا تو و پدرت علی و برادرت حسن وعم تو جعفر وعم پدرت حمزه در روز قیامت در زمره واحده انگیخته میشوند (2) و همگان باتفاق داخل بهشت میشوند .

اینوقت حسين علیه السلام ترسناك و دهشت زده از خواب انگیخته شد و این خواب وحشت انگیز را با اهل بیت خویش و بنی عبدالمطلب بشرح کرد ، حزن و اندوهی بر اهل بیت رسول خدا اقتحام (3) کرد که در همه مشرق و مغرب قومی از ایشان مغموم تر و محزونتر نبود ، بانگ ناله وعويل (4) بالا گرفت همگان بهای های بگریستند ، اینوقت حسين علیه السلام عزیمت کرد که از مدينه بمکه شود و نیمه شب حاضر مضجع (5) مطہر رسول خدای شد ورکعتی چند نماز بگذاشت و آن مرقد مبارك

ص: 5

را وداع باز پسين (1) گفت و از آنجا بقیع (2) غرقد (3) رفت و بر سر قبر مادر نشست و فاطمه را نیز وداع گفت پس بمزار برادر آمد. و پس از وداع حسن ، هنگام بامداد باز سرای شد.

دِينَكَ وَ لاَ عَقْلَكَ وَ لاَ تَذْهَبُ بِهِ مُرُوءَتُكَ وَ لاَ فَضْلُكَ إِنِّي أَخَافُ أَنْ تَدْخُلَ مِصْراً مِنْ هَذِهِ اَلْأَمْصَارِ فَيَخْتَلِفَ اَلنَّاسُ بَيْنَهُمْ فَمِنْهُمْ طَائِفَةٌ مَعَكَ وَ أُخْرَى عَلَيْكَ فَيَقْتَتِلُونَ فَتَكُونُ أَنْتَ لِأَوَّلِ اَلْأَسِنَّةِ فَإِذَا خَيْرُ هَذِهِ اَلْأُمَّةِ كُلِّهَا نَفْساً وَ أَباً وَ أُمّاً أَضْيَعُهَا دَماً وَ أَذَلُّهَا أَهْلاً

هل بن حنفیه عرض کرد: ای برادر! تو از هر کس نزد من عزیزتر و محبوبتری و من آن کس نیستم که نصیحت خود را از احدی دریغ دارم و تو سزاوارتری نصیحت مرا زیراکه تو ممازجی با اصل من و نفس من و جان من و چشم من و توئی امروز سند رسید اهل بیت و تو آنکسی که طاعت تو بر من واجب است، چه خداوند تو را برگزیده است از من (1) و تو را در شمار سادات بهشت مقرر داشته ، هان ای برادر! بپرهیزاز يعت یزید بن معاویه و از بلاد و امصاری که در تحت فرمان اوست و بسوی مردم رسولان فرست و ایشان را با بیعت خود دعوت کن (2) ، اگر اجابت کردند خدای را سپاس گذار و اگر با دیگر کس

بیعت کردند، خداوند از عقل و دین تو نکاهد و بفضل و مروت توکاهش (3) نرسد. همانا من بر تو میترسم که داخل شوی در بلدى از بلاد و اختلاف کلمه در میان مردم بلد (4) با دید آید : جماعتی حضرت توفراز آیند و گروهی خصومت آغازند (5) چون کار بمحاربت و مضاربت افتد ، اول کس توئی که هدف تير وفسان (6) شمشیر باشی ، اینوقت بهترین است که از جهت نفس و از قبل پدر و مادر که توئی خونت ضایع و اهلت ذلیل خواهد بود .

فقال له الحسين : أين أذهب : ياأخي

ص: 7

الا به حد بن حنفیه جک اطمأنت بك الدار سبيل ذلك ، و إن تن خرجت إلى بلاد اليمن فإنهم أنصار جد و أبيك و م أزعن الناس و أهم قلوبا وأوسع الناس بلاد فإن أطمانت بك الدار إلا لحقت بالمال وشعوب الجبال وجزت من بلد إلى بلد حتى تنظر ما يؤول إليه أمر الناس، فإنك أصوب ما تكون رأيا حين تستقبل الأمر استقباله و بحكم الله بيننا وألقوم الفاسقين .

حسين علیه السلام فرمود : ای برادر؛ بکدام جانب سفر کنم ؟ عرض کرد : بمکه شو و در آنجا باش ، اگر بر تو مبارك افتاد نیکو باشد . واگرنه بجانب یمن سفر کن ، چه ایشان انصارجد تو و پدر تواند و مردمی مهربان و رقیق القلب میباشند و بلاد ایشان پر نعمت ووسعت است، اگر در توقف یمن نیز آسایشی بدست نشد پیوسته شو بریگستانها و کوهسارها واز جائی بجائی جنبش میکن و نگران مباش (1) که سرانجام مردم چه خواهد بود و همانا رأی تو صایب تر و سدید تر (2) است گاهی که امری را پذیره (3) باید شد و خداوند حکم میفرماید میان ما و آنان که برطریق فسق وفجور میروند.

فقال الحسين : «یا أَخِی! وَاللهِ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الدُّنْیا مَلْجَأٌ وَ لا مَأْوَى، لَما بایَعْتُ یَزیدَ بْنَ مُعاوِیَةَ

حسين علیه السلام فرمود : ای برادر ! اگر در تمامت دنیا مأمنی وپناهی بدست نشود، من با یزید پسر معاویه بیعت نخواهم کرد . اینوقت هل بن حنفیه قطع سخن کرد

وسخت بگریست ، حسین نیزساعتی با او گریان بود .

ص: 8

ثُمَّ قَالَ يَا أَخِي جَزاكَ اَللَّهُ خَيْراً فَقَدْ نَصَحْتَ وَ أَشَرْتَ بِالصَّوَابِ وَ أَنَا عَازِمٌ عَلَى اَلْخُرُوجِ إِلَى مَكَّةَ وَ قَدْ تَهَيَّأْتُ لِذَلِكَ أَنَا وَ إِخْوَتِي وَ بَنُو أَخِي وَ شِيعَتِي مِمَّنْ أَمْرُهُمْ أَمْرِي وَ رَأْيُهُمْ رَأْيِي وَ أَمَّا أَنْتَ يَا أَخِي فَمَا عَلَيْكَ أَنْ تُقِيمَ بِالْمَدِينَةِ فَتَكُونَ لِي عَيْناً عَلَيْهِمْ لاَ تَخْفِ عَنِّي شَيْئاً مِنْ اُمُورِهِم

فرمود : ای برادر! خدایت جزای خیر دهاد ، شرط نصیحت بیای بردی و صوابدید مصلحت بجا آوردی. اینك عزيمت مکه درست کرده ام و کار سفر بساخته ام من و برادران من و فرزندان برادر من و شیعیان من کوچ خواهیم داد ، چه آر ایشان امر منست و رأی ایشان رأي منست اما بر تو ای برادر! چیزی نیست اندر مدینه سکون میفرمای و بر این جماعت نگرانی و عینی (1) میباش و هیچ امری از امور ایشان را بر من پوشیده مدار . آنگاه قلم و قرطاس (2) طلب داشت و بدین منوال وصیتی برای برادر نگاشت :

بسم اللَّهِ الرحمن الرَّحِيمِ هَذَا مَا أَوْصَى بِهِ اَلْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ إِلَى أَخِيهِ مُحَمَّدٍ المعْرُوفِ يَا بْنَ اَلْحَنَفِيَّةِ أَنَّ اَلْحُسَيْنَ يَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ وَأنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَرَسولُهُ جاءَ بِالحَقِّ مِنْ عِنْدِ الحَقِّ وَأنَّ الجَنَّةَ وَالنَّارَ حَقٌ وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيبَ فِيهَا وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ وأَنِّي لَم أَخرُج أَشِرَاً ولا بَطِراً وَلا مُفْسِدَاً وَلاَ ظَالِماً وإنَّما خَرَجت لِطَلَبِ الاصْلاحِ في أُمَّةِ جَدِّي صلى الله عليه وآله أُرِيدُ أَن آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وأنْهَى عَنِ المُنكَرِ وأُسِيرُ بِسِيرَةِ جَدِّي وأَبِي عَلِيّ ابي عَلِيِّ

ص: 9

اِبْنِ ابي طَالِبٍ ع فَمَنْ قَبِلَنِي بِقَبُولِ اَلْحَقِّ فاللّه اولى بِالْحَقِّ و مَن رَدّ علَيّ هذا اصبر حَتَّى يَقضِيَ اَللَّهُ بَيْنِي وَ بَيْنَ الْقَوْمِ بِالْحَقِّ وَ هُوَ خَيْرُ اَلْحَاكِمِينَ وَ هَذِهِ وَصِيَّتِي يا اَخِي اِلَيْكَ وَ ما تَوْفِيقِي اِلاّ بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ اِلَيْهِ اُنيب

میفرماید : این وصیتی است از حسین بن على بسوی برادرش محل بن حنفیه ، پس از شهادت بوحدانیت خدا و رسالت محمد مصطفی از آفریدگار با فریدگان میفرماید : همانا بهشت و دوزخ بفريه (1) نیست و قیامت آمدنیست و خداوند بر می انگیزد

مردمانرا از قبور (2)

اینک من از مدینه کوچ نمیدهم (3) در طلب راحت و نشاط و فزونی حشمت و انبساط و فساد در بلاد و ظلم بر عباد بلکه از برای اصلاح حال امت باز آوردن مردم را از طریق ضلالت بیرون میشوم وچند که توانم در امر بمعروف و نهی از منکر بسنت جدم و پدرم کار میکنم، آنکس که سخن مرا بپذیر، در شد خویش در یابد و آنکس که رد کند بر ستم او شکیبائی هیفرمایم تاخداوند در میانماحکم فرماید . اینست وصیت من با برادر من نیست توفیقی جز از خدای من و من بخداوند پناهنده ام . پس این

مکتوب را در هم نوردید (4) و خاتم بر نهاد (5) و نخ را وداع گفت (6) .

اینوقت زنان بنی عبدالمطلب از عزیمت حسین ہی آگهی یافتند، همگان

انجمن شدند و بانگ عويل ونباحه (7) در دادند چندانکه حسین علیه السلام بمان ایشان آمد و گفت : شما را با خدای سوگند میدهم طريق عصیان خدا و رسول را نسپارید و ازین نیاحت و سوگواری دست باز دارید. گفتند: یا ابن رسول الله! ماچگونه نگرئیم و ناله نکنیم که ما امروز چنانیم که روز مرگ رسول خدا و على مرتضی

ص: 10

وفاطمه زهرا وحسن مجتبی بودیم ؟ ! . ای حبیب ابرارا سوگند میدهیم خدای را که ما را فدای تو گرداند. یکتن از عمات آن حضرت عرض کردند که ای حسین ! شنیدم که مردم جنى نوحه میکردند و شنیدم که این شعر بر خواندند :

وَإنَّ قَتيلَ الطَّفِّ مِن آلِ هَاشِمٍ *** أَذَلَّ رِقَاباً مِنْ قُرَيْشٍ فَذَلَّتْ (1)

حَبِيبُ رَسُولِ اَللَّهِ لَمْ يَكُ فَاحِشاً *** أَبَانَتْ مُصِيبَتُهُ اَلْأُنُوفَ فجِلَتْ

و نیز این اشعار را از جن روایت کرده اند :

أَبْكُوا حُسَيْناً سَيِّداً وَ لِقَتْلِهِ شَابَ اَلشَّعْرُ *** وَلِقَتْلِهِ زُلزِلَتُم ولِقَتْلِهِ انكَسَفَ القَمَرُ (2)

وَاحمَرَّ آفاقُ السَّماءِ مِنَ العَشِيَّةِ والسَّحرُ *** وَتَغَيَّرَت شَمسُ البِلادِ بِهِم وَأَظلَمَتِ الكُورُ (3)

ذاكَ ابنُ فاطِمَةَ المُصابُ بِهِ بِهِ الخَلائِقُ وَالبَشرُ *** أَوْرَثْتَنَا ذُلاً بِهِ َ َجَدْعُ اَلْأُنُوفِ مَعَ اَلْغُرَرِ (4)

اینوقت ، ام سلمه عرض کرد: ای فرزند، چگونه محزون نباشم که تو آهنك

عراق داری ؟ ! وخود از جد تو شنیدم که فرمود:

يُقْتَلُ وَلَدِي أَلْحَسِينُ بِأَرْضِ اَلْعِرَاقِ اَلْعِرَاقِ فِي أَرْضٍ يُقَالُ لَهُ كَرْبَلاَ

خبرداد مراکه حسین در کربلا کشته میشود:

ص: 11

فقال لها : يَا اُمَّاهْ وأنَا وَاللَّهُ أَعْلَمُ ذَلِكَ وإِنِّي مَقْتُولٌ لا مَحَالَةَ ولَيْسَ لِي مِن هذا بُدٌ وإِنِّي واللَّهِ لاعَرِفَ الْيَوْمَ الَّذِي اقْتُل فِيهِ واعْرِفْ مَنْ يَقْتُلُنِي وأَعْرِفُ الْبُقْعَةَ الَّتِي ادْفَنْ فيها وَإِنِّي أَعْرِفُ مَنْ يُقْتُلُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي وقَرابَتي وَشِيعَتِي وإِنْ أَرَدْتَ يا امَّاهُ اُريكَ حُفرَتي وَمَضْجَعي

حسين علیه السلام فرمود : ای مادر! سوگند با خدای من میدانم سرانجام کشته میشوم و از آن چاره نیست و البته میدانم آنروز را که کشته میشوم و میشناسم آن کس را که مرا میکشد و میشناسم آن بقعه ای (1) را که مرا بخاك میسپارند و میشناسم آنان را که کشته میشوند از اهل بیت من و خویشاوندان من و شیعت من و اگر بخواهم اي مادر؛ قبر خود را و خوابگاه خود را با تو نمودار می کنم (2) آنگاه بجانب کربلا اشارتی فرمود تا زمین فرو شد و اراضی کربلا دیدار گشت و ام سلمه محل شهادت آن حضرت را، مضجع ومدفن او را و لشگر گاه او را بدید و های های بگریست .

یا أُمّاهُ قَدْ شاءَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرانی مَقْتُولا مَذْبُوحاً ظُلْماً وَ عُدْواناً، وَ قَدْ شاءَ أَنْ یَرى حَرَمی وَ رَهْطی (3) وَ نِسائِی مُشَرَّدینَ (4)، وَ أَطْفالی مَذْبُوحینَ مَظْلُومینَ مَأْسُورینَ (5) مُقَیَّدینَ، وَ هُمْ یَسْتَغیثُونَ فَلا یَجِدُونَ ناصِراً وَ لا مُعیناً و نسائي مشردين (4) وأطفالي مذبوحين مظلومین مأسورين (6) مقيدين وم يستغيثون فلا يجدون ناصرا ولا معينا.

حسين علیه السلام با ام سلمه فرمود : ای مادر ! خداوند می خواهد مرا بدست ظلم وعدوان کشته و سر بریده به بیند. اهل بیت مرا، زنان مرا و جماعت مرا متفرق و

ص: 12

پراکنده دیدار کند و اطفال مرا مظلوم و مذبوح نگرد و همگان را اسیر و در غل و زنجير نظاره فرماید، در حالتی که ایشان واذلاء. و واغوثاه ! گویند و هیچ ناصری و معینی نیابند .

فَقَالَ وَ اَللَّهِ إِنِّي مَقْتُولٌ كَذَلِكِ وَ إِنْ لَمْ أَخْرُجْ إِلَى اَلْعِرَاقِ يَقْتُلُونَنِي أَيْضاً

فرمود : ایمادر! قسم بخدای، من بدین شرح کشته میشوم اگر چه بسوی عراق نروم نیز کشته خواهم شد. اینوقت ، ام سلمه عرض کرد که در نزد من تربتی است که رسول خدای مرا داد است و اینک در قاروره (1) نهاده ام . پس حسين عليه السلام از خاك کر بلا پاره بر گرفت و او را داد تا در قاروره دیگر نهاد و فرمود: این هردو را بدار ، تا گاهی که خون اندرین قارورها موج زند بدان که مرا کشته اند.

أُمَّتِهِ وَلا يَدخُلُ الجَنَّةَ أحَدٌ آذاها في ذُرِّيَّتِها

فرمود : ای برادر! رسولخدا پدر مرا خبر داد که یاعلی تو کشته میشوی وحسین نیز کشته میشود و قبر شما با یکدیگر نزديك خواهد بود. های ای برادر ! گمان میکنی که تو میدانی و من نمیدانم سوگند با خدای که من بایزید بیعت نمیکنم و حمل این خواری و ذلت برخویشتن نمیفرمایم. همانا فاطمه رسول خدای را ملاقات میکند و شکایت امت را در ظلم باذریت خود ، بدان حضرت میبرد و آنکس که فاطمه از وی شاکی باشد روی بهشت نمی بیند .

اینوقت حسین علیه السلام سفر مکه را تصمیم عزم داد و از برای خواهران دختران محملها پرداخت و قاسم بن حسن را فرمان داد ، تا ملازم رکاب باشد و بیست و یکتن از اصحاب و اهل بیت را بفرمود تاکو چدهند. از این جمله ابوبکر بن على و محمد بن علی و عثمان بن علي وعباس بن علی و عبدالله بن مسلم بن عقیل و على بن الحسين الاكبر وعلى بن الحسين الأصغر عليهم السلام بودند . ا وداع حسين عليه السلام با قبر رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) .

آنگاه ، دیگر باره بر سر قبر رسول خدا آمد و سلام داد :

و قال : «بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یا رَسُولَ اللّهِ لَقَدْ خَرَجْتُ مِنْ جَوارِکَ کُرْهاً، وَ فُرِّقَ بَیْنی وَ بَیْنَکَ حَیْثُ أَنِّی لَمْ أُبایِعْ لِیَزیدَ بْنِ مُعاوِیَةَ، شارِبِ الْخُموُرِ، وَ راکِبِ الْفُجُورِ، وَ ها أَنَا خارِجٌ مِنْ جَوارِکَ عَلَى الْکَراهَةِ، فَعَلَیْکَ مِنِّی اَلسَّلامُ یا رسول الله

عرض کرد: پدر و مادرم فدای تو باد ای رسول خدا ! بتمام کره و اندوه (1) از جوار تو بیرون شدم و از حضرت تو دور افتادم ، همانا قهرا بر من سخت

ص: 14

گرفتند که با یزید شرابخواره عصیان باره (1) بیعت کنم. اگر بپذیرم براه کفر رفتم

و اگر سر برتافتم با تیغ کیفر یافتم (2) . هان ای رسول خدا ! سلام بر تو باد این منم که با کراه از پناه تو دورمیشوم اینوقت اورا خوابی فرو گرفت و رسول خدای را دیدار کرد که در آمد و برای سلام داد .

وَ قَالَ يَا بُنَيَّ لَقَدْ لَحِقَ بِي أَبُوكَ و أُمُّكَ وَ أَخُوكَ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ فِي دَارِ الْحَيَوَانِ وَ لَكِنَّا مُشْتاقُونَ اِلَيْكَ فَعَجِّلْ بِالْقُدُومِ عَلَيْنا وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنْ لَكَ فِي اَلْجَنَّةِ دَرَجَةٌ مِغْشَاشٌ بِنُورِ اَللَّهِ فَلَسْتَ تَنَالُهَا اِلاّ بِالشَّهَادِشِ وَ مَا أَقْرَبَ قُدُومَكَ عَلَيْنَا

فرمود : ای فرزند من! این پدر و مادر و برادر تو اندر بهشت با من اند و همگان مشتاق دیدار توایم بشتاب بسوی ما و بدان ای فرزند! همانااز برای تو در بهشت مقامیست که محفوف است بنور خداوند و جز شهادت ادراك آن سعادت نتوانی کرد

از جاده اعظم راه بگردانیم و مانند عبدالله زبير از راه نا شناخته کوچ دھیم نیکوترباشد .

فقال وَ اَللَّهِ لاَ أُفَارِقُهُ حَتَّى يَقْضِيَ اَللَّهُ مَا هُوَ قَاضٍ

فرمود: سوگند با خدای از جاده اعظم بیکسوی نشوم تا خداوند بدانچه

داند حکم براند . آنگاه فرمود: بیم دارید که در طلب شما بیرون شوند عرض کردند: بيمناكيم . فرمود: من. بیم دارم که برای حذر کردن از مرگ راه بگردانم

و این شعر انشادکرد :

إِذَا اَلْمَرْءُ لاَ يَحْمِي بَنِيهِ وَ عِرْسَه *** وَ عِتْرَتِهِ كَانَ اَللَّئِيمُ أَلْمُسَبَّباً (1)

وَمِن دُونَ ما نَبغي يُرِيدُ مِنَّا غَداً *** يَخوضُ بِحارَ المَوتِ شَرَفاً ومَغرِباً

وَ نَضْربُ ضَرْباً كالحَريقِ مقدّماً *** اذا مَا رَآهُ ضَيْغَمٌ فَرَّ مَهْرَباً (2)

ابوسعید مقری گوید که هم در این شب ، چون حسین از مسجد بیرون شد ،

بدین شعر یزیدبن مفرغ تمثل جست

لاَذْغَرْتُ السَّوامَ فی غَسَقِ اللیل *** مُغیراً، وَ لا دُعوتُ یَزیدا (3)

یَوْمَ أُعْطى مِنَ الْمَهابَةِ ضَیْماً *** وَ الْمَنایا یَرْصُدْنَنی أَنْ احیدا (4)

ص: 16

وقالَ لَهُمْ أوما قَرَأْتُمْ كِتَابَ اَللَّهِ اَلْمُنْزَلَ عَلَى جَدِّي رَسُولِ اَللَّهِ صلى الله عليه وآله أَيْنَمَا تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ ولَوْ كُنتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ (1)

وقال سُبْحَانَهُ وَلَبَرَزَ الَّذينَ كُتِبَ عَلَيهِمُ القَتلُ إلى مَضاجِعِهِم (2)

فرمود مگر شما قرائت قرآن نکرده اید؟ آنجا که خداوند می فرماید : شما را مرگ در مییابد اگر چند در معاقل (3) مستحکمه جای کنید و آناترا که برایشان قضای قتل رفته است هم ، در خوابگاه خویش ناگزیر کشته شوند ، آنگاه فرمود :

وَإِذَا أَقَمْتُ بِمَكَانِي فَبِمَاذَا يَبْتَلِي هَذَا الْخَلْقُ الْمَتَعُوسُ (4) وَبِمَاذَا يُخْتَبَرُونَ ومَن ذَا يَكُونُ سَاكِنَ حُفْرَتِي بِكَرْبَلاَ وَ قَدِ اخْتَارَهَا اللَّهُ تَعالَى يَوْمَ دَحَا الارْضَ وجَعَلَهَا مَعْقِلاً لِشِيعَتِنَا وَيَكونُ لَهُم أَمَاناً فِي الدُّنْيَا والآخِرَةِ وَلَكِن تَحضُرُونَ يَوْمَ السَّبْتِ وَهُوَ يَوْمُ عاشوراءَ الّذي فِي آخِرِهِ اُقْتُل ولا يَبْقَى بَعْدِي مَطْلُوبٌ مِنْ أَهْلِي ونَسَبِي وإِخْوَتِي وَأَهْلَ بَيتي وَيُسارُ (5) بِرَأسي إلى يَزِيدَ لَعَنَهُ اللَّهُ

. فرمود : اگر من در جای خود اقامت کنم ، این مردم با چه چیز امتحان میشوند؟ .

و با کدام اختبار (6) بد از نيك بادید می آید؟ و آن قبر که در کربلا خاص من داشته اند، کدام کس ساکن میگردد ؛ خداوند آن قبر را در روزی که زمین را گستریده و گردانیده است آن را معقل ومأمنی بر شیعیان ما را، برگزیده است و مقام امن و امانی برای ایشان در دنیا و آخرت است. لکن شما حاضر شوید در روز

ص: 18

شنبه که روز عاشوراست و در عصر آن روز من کشته میشوم و باقی نمیماند بعد از من صاحب جاه و منزلتی از اهل من ونسب من و برادران من واهل بیت من و سر مرا برای یزید لعنه الله میبرند.

جماعت جن بعرض رسانیدند که ای حبیب خدا و پسر حبیب خدا ! اگر نه این بود که طاعت تو برما واجب و مخالفت تو برما حرام است ، سوگند با خدای که دشمنان تورا از آن پیش که در تورمند، یکتن زنده نمیگذاشتیم . حسین علیه السلام فرمود:

نَحْنُ وَ اللهِ أَقْدَرُ عَلَيْهِمْ مِنْكُمْ.

قسم بخدای که قدرت من بر ایشان از شما افزونست لکن خدا ! میفرماید :

«لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ

(1) »

هلاك شد آنکس که انگار بینات نمود و زنده ماند آنکس که اقرار به بنیات آورد.

اياك أَنْ تَذْكُرَ الكُوفَةَ فانَّها بَلَدٌ مَشُومٌ قُتِلَ فِيهَا أَبُوكَ وَ لاَ تَبْرَحْ مِنْ حَرَمِ اللَّهِ تَعالَيْ فَاِنْ مَعَكَ أَهْلُ الْحِجازِ وَ الْيُمَنِ كُلِّها وَ سَيُقْدِمُ اِلَيْكُ النَّاسُ مِنَ الآفاقِ وَ يَنْصَرِفُونَ اِلَيَّ أَمْصارَهُمْ وَ اُدْعُهُمْ اِلَيَّ بَيْعَتَكَ فَاقْبَلْ نَصِيحَتِي وَ سرمسددا فَوَ اَللَّهِ اِن قَبِلْتُ لَتُرْشِدَن

گفت : فدای تو شوم ، تورا نصیحتی خواهم گفت : همانا چون بمکه در آئی از آنجا بیرون نشوی زیرا که آنجاحرم خدای و محل امن وامان است ، پس در آنجا اقامت فرمای و با مردم طريق مؤالفت سیار و از آنان که بمکه در آیند بیعت بگیر و ایشان را باظهار عدل و انکار ظلم استظهار میكن (1) و خطبارا فرمان میده، که در فراز منابر منزلت تو را باز گویند و فضیلت تورا شرح دهند و مردم را بیاگاهانند که جد تو رسول خدا و پدر تو علی مرتضی است و خلافت بيرون غير تو و خاص تو است .

پرهیز از اینکه یاد از کوفه کنی و نام آن بلد مشئوم را تذکرہ فرمائی، چه در آنجا پدر تورا بکشتند و برادر تورا ذلیل و زبون (2) داشتند. لاجرم از حرم خدای بیرون مشو ! در آنجا اهل یمن و حجاز در خواستاری تواندازند (3) وزود باشد که مردم از بلاد خویش بسوی تو سرعت کنند و از نزد تو بامصار (4) خویش مراجعت نمایند و مردم را ببیعت تو دعوت فرمایند. اکنون نصیحت مرا گوش دار و طريق مقصد سپار ! سوگند با خدای اگر از من بپذیرفتی رشد خویش در بافتی .

ص: 20

عرض کرد که من در همه عالم، جز تو کسی را پسر دختر رسول خدا نمیدانم و نصرت تو پر ذمت این امت چنان فرض است که نماز و زكات؛ فرمود: یا ابن عباس ! چه کوئی درحق جماعتی که پسردختر پیغمبر را از وطن و مأمن و خانه و مولدومنشا (1) اخراج کنند و بزیارت قبر پیغمبر ومجاورت آنمرقد مطهر نگذارند و او را چندان بیم قتل دهند که در هیچ محل ومسكن، مأمن نتواند گرفت و بجرم وجریرت (2) قتل اورا برذمت فرض شمرده باشند.

ابن عباس گفت : در حق این چنین مردم چه گویم ؟ جز اینکه گویم بخدای

کافر شدند و از رسول روی بر کاشتند و این آیت قرائت کرد :

وَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ وَلَا يَأْتُونَ الصَّلَاةَ إِلَّا وَهُمْ كُسَالَىٰ (3) .

اما تو ای پسر پیغمبر! قدوه ابرار وفرزند رسول مختار وجگربند علی مرتضى و نور چشم بتول عذراتی. گمان مکن که خداوند کین و کید (4) ظالمان را در حق تو نداند و ایشان را بکیفر اعمال خود نرساند . گواهی میدهم که هر که رغبت تو را از مجاورت روضه جد تو بگرداند ، او را در آن سرای از رحمت پرورد گار نصيبه (5) نخواهد بود. حسين علیه السلام فرمود: یا ابن عباس: أَللَّهُمَّ اشْهَدْ ابن عباس گفت : بِأَبيِ أنْتَ وَأُمي پدر و مادرم فدای تو باد چنان مینماید که خبر مرگ خویش را نهی میفرمائی و بدان خطی که در میافتی، مرا می آگاهانی؟ و نصرت میطلبی؟. سوگند با خدای اگر در راه تو شمشیر زنم تا هر دو دست من قطع شود، هنوز از حق تو آنچه بر ذمت منست ادا نکرده باشم .

اینوقت عبدالله عمر بسخن آمده و گفت: یا ابن عباس ! صواب آنست که از

ص: 23

اینگونه دیگر سخن نکنی و روی بامام حسين علیه السلام مي آورد و گفت: بیا تا در خدمت تو باز مدینه شویم و تو نیز مانند دیگر مردم با یزید بیعت کن و از سرای خویش و جد خویش

پراکنده مشو و اگر بیعت یزید را بسنده نداری (1) تو را مجبور نخواهند ساخت و از در عنف (2) بدین امر نخواهند گماشت . بباش تاگاهی که بخواهی و بیعت کنی و تواند بود که یزید دیر نپاید و بسی زود مرگش فراز آید و سخن کوتاه شود .

حسين علیه السلام گفت : یا ابا عبدالرحمن ! اگر چنان دانی که من در کار خویش بخطا میروم ، بگوی تا باز شوم؟ عبدالله عمر گفت: خداوند پسر پیغمبر را بر طریق خطا نگذارد و بر سهو و نسیان نگمارد ، اما با زمانه باید انباز بود (3) وباناسازگاری های او دمساز شد، من از آن میترسم که دشمنهای تو با شمشیرهای کشیده بر روی تو تمهید مناجرت (4) و مبارزت نمایند و تورا طاقت مقاتلت و مدافعت نباشد و کار بناخوشتر وجهی بخاتمت (5) رسد ، صواب آنستکه باتفاق طريق مدينه گیریم و اگر بیعت یزید بر توثقیل میآید، در خانه خویش فرود آی و در فر از كن (6) و گوش از اصفاي (7) این سخنان بپرداز .

حسین علیه السلام گفت : هیهات یا ابا عبدالرحمن ! مرا چگونه دست باز دارند و در خانه گذارند ، مگر نمیدانی دنیا در حضرت حق چند. خوار و ناچیز است ؟ مگر نشنیده ای که سر یحیی بن زکریا را بنزدیکی از حکم گذاران بنی اسرائیل بریدند ؟ مگر نشنیده ای بنی اسرائیل از آن دم، که سفیده صبح بردمید ، تا گاهی

که آفتاب سر بر کشید، هفتاد تن از پیغمبران را بکشتند ؟ و بی آنکه ساحت ایشان را آلایش کراهتی رسد ، یا خاطر ایشان را غبار اندوهی فرو گیرد، بازارها بگشادند و بانگ داد و ستد در دادند. خداوند در کیفر این گناه بزرگ ، آن جماعت ر امهلت

ص: 24

نهاد ، تا گاهی که خواست ابواب انتقام بگشاد ...

های ای ابو عبد الرحمن ! تو از نصرت من دست باز دار و مرا بحال خویش باز گذار، الاآنکه بدعای خیر مرا یادمیکن بدان خدای که جدمرا برسالت فرستاده اگر پدرت عمر بن الخطاب درین روزگار مرا دریافتی، سر از یاری من برنتافتی و چنانکه پیش مصطفی، پیش من در استادی و مرا نصرت دادی (1) و اگر امروز تو را در موافقت ومرافقت من عذريست ، بتشریف قبول بیار استم (2) و از تو جز دعای خیر نخواستم، اکنون بمصلحت خویش گام میزن و در بیعت این مردم مماطله میکن (3) تا سرانجام کار مکشوف افتد .

عبدالله گفت : خداوند جدت را در اختیار دنیا و آخرت مختار ساخت و آن حضرت آخرت را بردنیا برگزید ، تو نیز پسر مصطفی و جگر بند مرتضائی هرگز از دنیا حظی و بهره ای نبری و اهل بیت تو از دنيا تمنعی نبرند، خداوند شما را نعیم جاودانی داده و ذخیره آن جهانی نهاده ، این بگفت و بگریست و آن حضرت را وداع گت .

اینوقت حسين علیه السلام ابن عباس را مخاطب ساخت و فرمود : تو پسرعم پدرمنی و همواره پدر مرا برای رزین (4) واندیشه متین در کارها متفق بوده و ناصحی مشفق گشته. اگر خواهی بجانب مدینه سفر میکن و اخباری که هست بسوی من متواتر میدار ، من اندر مکه بخواهم بود چند که اهل مکه با من از درمهر و حفاوته (5) باشند. و اگر روزی کار دیگر گون کنند ، رأی دیگر گون خواهم زد (6) و آن کلمه خواهم گفت که ابراهیم وقت سقوط نارهمی گفت: « حَسَبْنَا الله وَ نَعَم الْوَكيل » و بجای دیگر کوچ خواهم داد پس همگان بگریستند و برفتند .

ص: 25

لَهُ بِذلِكَ وَلَهُ عَلَيَّ الأيمانَ المُغَلَّظَةَ والمَواثِيقَ المُؤَكَّدَةَ بِما تَطْمَئِنُّ بِهِ نَفْسُهُ ويَعْتَمِدُ في كُلِّ الأُمورِ عَلَيهِ عَجِّل بِجَوابِ كِتابي وَبِكُلِّ حاجَةٍ لَكَ إليَّ وَقَبلي والسَّلامُ

نوشت که : يا ابن عباس پسرعم تو حسین و دیگر دشمن خدا عبدالله زبير بیعت مرا خوارمایه انگاشتند و طریق مکه برداشتند ، اکنون مترصد فتنه نشسته اند و دل بانگیزش فساد بسته اند و نمیدانند که خویشتن را بتهلکه می افکنند و عرضه هلاك و دمار میکردند ، اما پسر زبیر زود باشد که در اشباك بلا اسیر گردد (1) و دستخوش شمشير شود .

اماحسين، دوست میدارم که شکایت او را بسوی شما اهل بیت شرح دهم و گله کنم ، همانا بمن رسید که جماعتی از اهل عراق که در شمار شیعیان حسين اند، او را بارسال مكاتيب (2) بخلافت خویش میخوانند وحسین نیز آن جماعت رابامارت خویش بشارت میدهد. شما میدانید که در میان ما صله نتایج ارحام راحرمتی عظیم است وحسين قطع رحم کرد، با ابن عباس؛ توامروز سید سلسله مقاید (3) قبيله و بزرگ بلاد خویشتنی، او را دیدار کن و از تفرق وتشتت امت باز دار و بانگیزش فساد وجنبش فتنه نگذار،اگر از تو بپذیرفت و بترك فتنه گفت ، او را در نزد من امان وکرامتی بیگرانست و آنچه پدر من معاویه در وجه برادرش حسن مقررداشت (4) از من نیز در وجه حسين برقرار است . و اگر از آن نیز افزون بخواهد تو پایندانی کن (5) که من از وی دریغ نخواهم داشت و بر ذمت منست از برای او سوگند های عظیم و پیمان های

ص: 27

محکم که در انجاح مطالب (1) و انتظام امور مطمئن خاطر باشد .

در پاسخ نامه تعجیل کن و حوایج خویش را نیز بنگار . و در پایان نامه

این اشعار نگاشت :

يَا أَيُّهَا اَلرَّاكِبُ اَلْغَادِي لِمَطِيَّتِهِ *** عَلَى عُذَافِرَةٍ فِي سَيْرِهَا قُحْمٌ (2)

أَبْلِغْ قُرَيْشاً عَلَى نَأْيِ اَلْمَزَارِ بِها *** بَيني وَبَيْنَ الحُسَينِ اللَّهُ وَالرَّحِمُ (3) ومُوقِفَ بِفِناءِ البَيتِ أنشَدَهُ *** عَهْدِ اَلْإِلَهِ غَداً يُوفَى بِهِ اَلذِّمَمُ

هَنَّيْتُمْ قَوْمَكُمْ فَخْراً بِأُمِّكُمْ *** أُمْ لَعَمْرِي حِسَّانٌ عِفَّةُ كَرَمٍ

هِيَ الَّتِي لا يُدانِي فَضْلَهَا أَحد *** بِنْتَ الرَّسولِ وَخَيْرُ النَّاسِ قَد عَلِمُوا

إنِّي لَأعلَمُ أو ظَنّاً لِعالِمِهِ *** وَالظَّنُّ يَصدُقُ أحياناً فَيَنْتَظِمُ

أن سَوْفَ يَتْرُكُكُمْ مَا تَدْعُونَ بِه *** قَتلي تَهاداكُمُ العِقْبَانُ والرَّخَمُ (4)

يَا قَوْمِنَا لا تَشُبُّوا الْحَرْبَ إِذ سَكِنَت *** وأمْسِكُوا بِحِبالِ السّلمِ واعتَصمُوا (5)

قَد غَرَّتِ الْحَرْبُ مَن قَدْ  كان قَبْلَكُم مِنَ *** مِنَ القُرُونِ وقَدْ بَادَتْ بِه اَلْأُمَمُ

فَأَنْصِفُوا قَوْمَكُمْ لاَ تَهْلِكُوا بَذَخاً *** فَرُبَّ ذِي بَذَخٍ زَلَّتْ بِهِ اْلَقَدَمُ

أمَّا بَعدُ فَقَد وَرَدَ كِتابُكَ فَأَمَّا ابنُ الزُّبَيرِ فَرَجُلٌ مُنقَطِعٌ عَنَّا بِرَأْيِهِ وَهَواهُ يُكاتِمُنا مَعَ ذلِكَ أَضْغَاناً يَسَّرُّهَا فِي صَدْرِهِ يُورِي عَلَيْنَا وَرِيَ اَلزِّنَادِ لاَ فَكَّ اَللَّهُ أَسِيرَهَا فَاراً فِي أَمْرِهِ مَا أَنتَ راءٍ وَ أمَّا الحُسَينُ فَإنَّهُ لَمَّا نَزَلَ مَكَّةَ وَتَرَكَ حَرَمَ جَدِّهِ وَمَنازِلِ آبائِهِ سَأَلتُهُ عَن مُقَدمِهِ فَأَخْبَرَنِي أنَّ عُمَّالَك بِالمَدينَةِ أَسَاؤُا إِلَيْهِ وَعَجَّلُوا إِلَيْهِ بِالْكَلاَمِ اَلْفَاحِشَ فَأَقْبِلْ إِلَى حَرَمِ اللَّهِ مُسْتَجِيراً بِهِ وَسَألقاهُ فِيمَا أَشَرْتُ إِلَيْهِ ولَنْ أَدَعَ النَّصِيحَةَ فِيما يَجْمَعُ اللَّهُ بِهِ الكَلِمَةَ ويُطْفِئُ بِهِ النَّائِرَةَ وَيَخمُدُ بِهِ الْفِتْنَةَ ويَحْقِنُ بِهِ دِماءُ الأُمَّةِ فَاتَّقِ اللَّهَ في السِّرِّ وَالعَلانِيَةِ وَلا تَبِيتَنَّ لَيْلَةً وأنْتَ تُريدُ لِمُسلِمٍ غَائِلَةٍ ولا تَرْصُدْهُ بِمَظْلِمَةٍ ولا تَحْفِرْ لَهُ مَهْوَاةٌ فَكَم مِن حَافِرٍ لِغَيْرِهِ حُفَراً وَقَعَ فيهِ وَكُم مِن مُؤَمِّلٍ أمَلاً لَم يُؤتَ أَمَلَهُ وَخُذْ بِحَظِّك مِن تِلاوَةِ الْقُرْآنِ ونَشْرِ السُّنَّةِ وعَلَيْكَ بِالصِّيامِ وَالْقِيَامِ لا تَشغَلُكَ عَنْهُمَا مَلاهِي الدُّنْيَا وأَبَاطِيلُهَا فَإِنَّ كُلَّ مَا اشْتَغَلْتَ بِهِ عَنِ اللَّهِ يَضُرُّ ويَفْنَى وَكُلُّ مَا اشْتَغَلْتَ بِهِ مِن أسبابِ الآخِرَةِ يَنفَعُ وَيَبْقى وَ السَّلامُ

معنی چنان است که نامه تو رسید باز نموده بودی . که حسين علیه السلام و عبدالله زبير بمكه شتافتند اما پسر زبیر مردی است که خود را از ما بیگانه شمرده و برأي و هوای خویش کار کرده و با اینهمه سینه ،او از کین و کید آکنده (1) است وهمی خواهد

ص: 29

که آتش درما زند . خداوند او را کامروا نكناد ، عبدالله در کار خود نگران امری است که تو نیز آن را نگرانی .

اماحسين، گاهی که از حرم جای خود روی برتافت و بجانب مكه شتافت از وی پرسش کردم که تو را چه افتاد و مرا خبر داد که عمال تو در مدینه بوار دات مكرره او را بستوه آوردند (1) و بكلمات ناشایست حشمت او را پست کردند ؛ لاجرم رخت بر بست و در جوار خدای جار (2) دهندو پناهنده گشت . اکنون علتمس تو را باجابت مقرون خواهم داشت و بدانچه اشارت فرمودی اطاعت خواهم کرد ، حسین علی را دیدار میکنم و شرط نصيحت بپای میبرم ؛ باشد که اختلاف كلمه از میانه برخیزد و عواصف (3) فتنه و فساد گرد بلا برانگیزد و آتش مناجزت (4) و مبارزات انگیخته نگردد و خون بیگناهان امت ریخته نشود .

اما تو ای یزید ! در پیدا و پنهان از خدای بترس و هیچ شب بکین هیچ مسلمان مخسب (5) و بد خواه جاه و مال مسلمانان مباش مگر از امثال نخوانده ای ؟ که

نوشته اند: چه بسیار حافر (6) که از بهر دیگری چاه کرد و خود در افتاد و چه و بسیار آرزومندی که هرگز بر آرزوی خود دست نیافت . صواب آنستکه بقرائت

قرآن و نشر سنت قیام سازی و بمواظبت صوم وصلوه پردازی و از ارتکاب ملاهی (7) ومناهی بپرهیزی و با اصغایترهات و اباطیل نیامیزی، خویشتن راوا پای، که آنچه تو را بکار دنیا باز دارد ضایع وفانی است و آنچه تو را بامر آخرت بگمارد ، نافع و باقی است والسلام

ص: 30

وَ خَرَجَ إِلَى مَكَّةَ هَارِباً مِنْ طَوَاغِيتِ آلِ أَبِي سُفْيَانَ وَ أَنْتُمْ شِيعَتُهُ وَ شِيعَةُ أَبِيهِ فَإِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّكُمْ نَاصِرُوهُ وَ مُجَاهِدُو عَدُوِّهِ فَاكْتُبُوا إِلَيْهِ وَ إِنْ خِفْتُمُ اَلْوَهْنَ وَ اَلْفَشَلَ فَلاَ تَغُرُّوا اَلرَّجُلَ فی نفسه

همانا معاویه را مرگ فرا رسید و حسین با پسرش یزید نقض بیعت نمود و بجانب مكه سفر فرمود ؛ امروز شیعت اوئید وهم شیعت پدر او بوده اید واجب میکند که نصرت او را دست باز ندارید و در مدافعت با اعدا متابعت او را واجب شمارید ، هم اکنون مكنون خاطر را سر بر گشائید ، اگر خدمت اورا تصمیم عزم خواهید داد ؟ و با دشمنانش رزم خواهید زد ؟ بدو مکتوب کنید و او را بمساكن و اماکن خود بخوانید و اگر غم جان و مال خواهید داشت و بر عشیرت و عیال خود دریغ خواهید خورد ، پسر رسول خدای را فریفته نخواهید ، همچنان خاموش بنشینید و بهیچگونه یاد از پیام و کتاب مکنید . همگان هم آواز شدند که ما د راه پسر پیغمبر جان و سر را بچیزی نشمریم، او را در خانهای خویش جای دهیم و در پیش او دو دستی شمشیر زنیم وجان ودل فدای او کنیم . سلیمان با ایشان حجت تمام کرد و پیمان محکم ساخت.

سَلاَمٌ عَلَيْكَ فَإِنَّنَا نَحْمَدُ إِلَيْكَ اَللَّهَ اَلَّذِي لاَ إِلَهَ إلاَّ هُوَ أمّا بعدُ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي قَصَمَ (1) عَدُوَّكَ اَلْجَبَّار اَلْعَنِيدَ اَلَّذِي اِنْتَزَى (2) عَلَى هَذِهِ الأُمَّةِ فَابتَزَّها (3) أمرَها وغَصَبَها فَيئَها وَتَأمَّرَ عَلَيها بِغَيْرِ رِضِيٍ مِنْهَا ثُمَّ قَتَلَ خِيارَها واستَبقيَ شِرارَها وَ جَعَلَ مَالَ اَللَّهِ دُولَةَبَيْنِ جَبَابِرَهَا وَ اِغْنِيَائِهَا فَبُعْداً لَها بَعُدَتْ ثَمُودُ انَّه لَيسَ عَلَيْنَا امام فاقْبَل لَعَلَّ اللَّهَ ان يَجْمَعَنا بِكَ عَلَيَّ اَلْحَقْ.

وَ النعمان اِبْنِ بَشِيرٍ فِي قَصْرِ اَلْإِمَارَةِ لَسْنَا نَجْتَمِعُ مَعَهُ فِي جَمْعِهِ وَ لاَ نَخْرُجُ مَعَهُ اِلى عِيد وَ لَوْ قَدْ بَلَغَنا انَّكَ قَدْ اَقْبَلْتَ إِلَيْنا اَخْرَجْناهُ حَتّى نُلْحِقَهُ بِالشَّامِ اِنْ شاءَ اللّهُ.

یعنی این نامه ایست از سلیمان بن صرد الخزاعي ومسيب بن نجيه ورفاعه بن شداد البجلی وحبیب بن مظاهر وعموم شیعیان حسین بن علی علیهما السلام، از مردم کوفه بنزد آن حضرت وعرض میکنند :

سلام بر تو باد ای پسر پیغمبر ! همانا ما سپاس میگذاریم خدای یکتا را که دشمن تورا در هم شکست و نابود ساخت آن جبار ستمکاری که بر روی این امت جستن کرد و ایشان را فرو گرفت و فيء ایشان را غصب نمود و بيرضای امت متصدی امر امامت گشت و احرار (4) را بکشت و اشرار را بگذاشت و بیت المال را در میان جباران ومالداران دست بدست گردانید ، خداوند دور کند او را چنانکه قوم ثمود را.

ص: 33

امروز يزيد خود را اميرالمؤمنين میخواند و امام مسلمين میداند ، ما او را بامامت خویش نپذیریم و اطاعت او را بر گردن حمل نگیریم ، تو ای پسر پیغمبر ! بجانب کوفه سفر کن و نزديك ما گرای (1) . باشد که خدای ما را در حضرت تو بطریق حق پیوسته دارد .

اينك نعمان بن بشیر از جانب یزید در دارالاماره نشسته و خودرا امیر این جماعت دانسته ، لكن ما اورا امیر نمیدانیم و بامارت نمیخوانیم و در هیچ جمعه نماز با او نمیگذاریم و در هیچ عید با او طريق مصلی نمیسپاریم (2).گاهی که ما را آگهی رسد که عنان اقبال بدينجا فرو گذاشته باشی، او را از کوفه بیرون کنیم و تا خاك شام برانیم .

این مکتوب را بصحبت (3) عبدالله بن مسمع الهمدانی و عبدالله بن وال روان کردند و فرمان دادند که در طی مسافت سرعت کنند و خویشتن را بحسين * رسانند . ایشان بتعجيل و تقریب (4) براندند . و روز دهم شهر رمضان المبارك بمکه رسیدند و مکتوب کوفیان را بحضرت حسین ابلا برسانید ، آن حضرت نامه را فروخواند و لختی سرفرو داشت و هیچ پاسخ نداد و جواب نامه نوشت ، رسولان نیز دره که اقامت نمودند . مردم کوفه دو روز بعد از بیرون شد عبدالله بن مسمع وعبدالله ابن وال، دیگر باره قيس بن مسهر الصيداوي وعبدالله بن شداد بن عبدالله الأرحبي وعماره بن عبدالله السلولی را ، بسوی مکه روان داشتند و با ایشان از صنادید (5) کوفه یکصد و پنجاه مکتوب بود ، هر مردی دو نامه وسه نامه و بیشتر نگاشته بود، حسین به این جمله (6) را قرائت فرمود و دعوت ایشان را اجابت نمود و

ص: 34

پاسخ باز نداد .

از پس آن، شبث بن ربعی و حجار بن ابحر ویزید بن حارث بن رويم وعروه ابن قیس و عمرو بن حجاج الزبيدي ومحمد بن عمرو الیتمی، بدینگونه مکتوب کردند :

بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ إِلَى اَلْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍ مِن شِيعَتِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ والْمُسْلِمِينَ فَقَدِ اخْضَرَّتِ الْجَنَّاتُ وَ أَيْنَعَتِ الثِّمارُ وَ أَعْشَبَتِ الاَرْضُ وَ أَوْرَقَتِ الْأَشْجارُ فَأَقْدِمْ اَذَا شِئْتَ فَانَّما تَقَدَّمَ عَلَيَّ جُنْدٌ مُجَنَّدَةٌ وَ اَلسَّلاَمُ

یعنی بوستانها سبزوریان گشت (1) و میوها برسید وزمین گیاه برویانید و درختان برگ بر آوردند، وقت است که اقبال فرمائی بجانب سپاهی که بهر خدمت تو تجهیز شده . بدینگونه مکاتیب متواتر کردند، چندانکه دوازده هزار نامه در حضرت حسین از بزرگان کوفه حاضر گشت و همچنان آن حضرت تصمیم عزم را تقدیم نمیفرمود و در پاسخ خاموش میبود ، چون صنا دید کوفه نگریستند که رسولان ایشان دیر میرسد و پاسخ دیر می آید، بدین منوال کتابی نگاشتند و بصحبت هانی بن هاني السبيعي وسعيد بن عبدالله الحنفی روان داشتند :

بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ إِلَى اَلْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍ مِن شِيعَتِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ والْمُسْلِمِينَ أمَّا بَعْدُ فَحَيَّ هَلا فَانٍ اَلنَّاسَ يَنْتَظِرُونَكَ لاَ رَأْيَ لَهُمْ غَيرُكَ فالعَجَلَ العَجَلَ ثُمَّ العَجَلَ العَجَلَ والسَّلامُ

عرض کردند : شیعیان تو همگان بانتظار تو نشسته اند و بر امامی بیرون تو (2) دل نبسته اند ، تعجیل کن در آمدن بكوفه . این نامه را برسولان سپردند و بروایت اعصم کوفی یکصد و پنجاه تن از معارف کوفه (3) طريق مكه پیش داشتند

ص:35

و در طی مسافت عجلت کردند. ایشان نیز از مردمان، هر يك دو نامه و سه نامه با خود همی بردند . چون بحضرت حسين عليه السلام رسیدند شرط اطاعت و انقیاد (1) مرعی داشتند ومکاتیب کوفیان را از نظر مبارکش در گذرانیدند و در حرکت آن حضرت

بجانب کوفه، الحاح از حدود بدر بردند (2) .

الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ هَانِئاً وَ سَعِیداً قَدَّمَا عَلَیَّ بِکُتُبِکُمْ وَ کَانَا آخِرَ مَنْ قَدِمَ عَلَیَّ مِنْ رُسُلِکُمْ وَ قَدْ فَهِمْتُ کُلَّ الَّذِی اقْتَصَصْتُمْ (1) وَ ذَکَرْتُمْ وَ مَقَالَهُ جُلِّکُمْ (2) أَنَّهُ لَیْسَ عَلَیْنَا إِمَامٌ فَأَقْبِلْ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَجْمَعَنَا بِکَ عَلَى الْحَقِّ وَ الْهُدَى

وَ أَنَا بَاعِثٌ (3) إِلَیْکُمْ أَخِی وَ ابْنَ عَمِّی وَ ثِقَتِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی مُسْلِمَ بْنَ عَقِیلٍ فَإِنْ کَتَبَ إِلَیَّ بِأَنَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ رَأْیُ مَلَئِکُمْ وَ ذَوِی الْحِجَى (4) وَ الْفَضْلِ مِنْکُمْ عَلَى مِثْلِ مَا قَدَّمَتْ بِهِ رُسُلُکُمْ وَ قَرَأْتُ فِی کُتُبِکُمْ فَإِنِّی أَقْدَمُ إِلَیْکُمْ وَشِیکاً (5) إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَعَمْرِی مَا الْإِمَامُ إِلَّا الْحَاکِمُ بِالْکِتَابِ الْقَائِمُ بِالْقِسْطِ الدَّائِنُ بِدِینِ الْحَقِّ الْحَابِسُ نَفْسَهُ عَلَى ذَلِکَ لِلَّهِ وَ السَّلَامُ

عموم مسلمانان کوفه را خطاب میفرماید و مکشوف میدارد که هانی بن هاني السبيعي وسعيد بن عبدالله الحنفی، آخر کس بودند از فرستادگان شما برسیدند و مکاتیب شما را برسانیدند ، بر آنچه رقم کردید مشرف و مطلع شدم و اینکه نگاشتید ما را امام و پیشوائی نیست، که بر طریق هدایت و دلالت کند بدانستم. از برای صدق و کذب این معنی ، برادر خود و پسرعم خود و معتمد خود و از اهل بیت خود مسلم بن عقیل را بسوی شما فرستادم . اگر آرای شما را متشتت ندید و كلمات شما را متفرق نیافت و عاقلان وفاضلان شما را با آنچه نگاشتید و رسول

ص: 37

ه فرستادید، موافق و متفق نگریست و بسوی من مکتوب کرد، انشاء الله عنقریب بسوی شما خواهم آمد .

قسم بجان خودم، امام نیست مگر کسی که کتاب خدای را باز داند و بحكم خدای حکم راند و بر مرکز عدل متمکن گردد و بدین حق متدین باشد و خویشتن را در شهر بند شریعت موقوف ومحبوس دارد .

چنان دانم که این سفر برمن مبارك نیفتد و این خدمت کو از من خواسته ای بخاتمت نرود ، امام حسين علیه السلام فرمود : يا ابن عم ! اگر بيمناك باز آمدی ؟ هیچ باك نیست . بنزد من باش تا دیگری را بجای توکسیل (1) سازم. مسلم عرض کرد: پدر و مادرم فدای تو باد ! من بردمت خویش فرض دانم که آنچه دیدار کنم بعرض رسانم و اگر نه بی فرمان تو من چگونه گام توانم نهاد ، اگر چند بدریای آب و آتشم عبور باید داد . یا ابن رسول الله ! از آن بترسیدم که دیگر چشمم بدینجمال مبارك روشن نشود. آمدم تا دیگر بارت دیدارت کنم و پیش شد و دست و پای آن حضرت را بوسه داد و زبان بوداع بر گشاد و سخت بگریست و گفت : جانم فدای تو باد؛ چنان دانم که ازین پس تورا دیدار نخواهم کرد . امام حسین علیه السلام نیز بگریست و او را بسینه خود چفسانید (2) و فراوان نواخت و نوازش فرمود .

بس مسلم روی براه نهاد وهمی رفت و همی گریست ، گفتند : ای مسلم؛ این گریه چیست ؟ گفت : میگریم تا چرا از حضرت حسین دور افتادم ، زیرا که دور ازین حضرت شکیبائی از من برود و نیروی صبوری نماند . بالجمله همچنان مسلم غم اندوز و اندوهگین منازل و مراحل را در سپرد ، تا بمدينه آمد و شباهنگام وارد شهر شد و از گرد راه بروضه رسول خدا در رفت ورکعتی چند نماز بگذاشت و باز سرای شد و اهل وعشيرت را وداع گفت و دوستان را بازپرسی کرد و پسرهای خود را ملازمت رکاب فرمود و از بنی قیس دوتن دلیل (3) بمزدبگرفت، تا او را از راه بادیه بکوفه رسانند. آنگاه از مدینه بیرون شد و راه کوفه پیش داشت ، دليلان از جاده اعظم بیکسوى شدند، تا از راهی نزدیکتر بمقصد رسند، از قضا یاوه (4) شدند و راه را ندانستند و در طی طریق سخت گشتند. چون وقت رسید که عطشانه جان بسپارند ، مسلم را باشارت آگهی دادند که از فلان جانب شتاب کن ، باشد که بابرسی و در زمان بمردند و مسلم با مردم خود نیز سخت تشنه

ص: 39

بودند و بیم میرفت که از آن سختی نرهند و بسختی جان بدهند ، با تمام زحمت همی طی طریق کردند تا بقريه مضيق (1) رسیدند و از ایشان جز حشاشه جان بجای نبود ، اینوقت آب نوشیدند و لختی بیارمیدند .

وَجَّهْتُكَ اني سَمِعْتُ جَدِّي رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يَقُولُ مَا مِنَّا اَهْلَ اَلْبَيْتِ مَنْ تَطَيَّرَ وَ لاَ يَتَطَيَّرُ بِهِ فَاِذا قَرَّاتُ كِتابِي فَامْضِ عَلَيَّ مَا اَمْرْتُكَ وَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ

میفرماید : این نامه ایست از حسین بن علی بسوی پسرعم من مسلم بن عقیل همانا فراخاطر من (1) چنین میآید که تو را جبن بر این گماشت که این نامه بمن نگاشتی و از آن جانب که میشتافتی سر بر تافتی و استعفا فرمودی ، بی توانی بهمان جانب روان شو ! و دانسته باش که من از جد خود رسول خدای شنیدم که فرمود: با اهل بیت هرگز تطيرنکردیم و نکنیم و کس ما را تطير نكند .. چون این مکتوب را قرائت کردی ، بدانچه تو را مامور فرمودم، کار میکن و جانب کوفه کوچ میده .

چندانکه هجده هزار کس با مسلم بیعت کرد و شرط متابعت بجای آورد . .

اینوقت عابس بکری بپای خاست و خدای را سپاس گفت و مصطفی را درود

فرستاد و روی با مسلم آورد ،

و قَالَ إِنِّي لَسْتُ أَعْلَمُ ما في قُلُوبِ النَّاسِ ولَكِنْ أُخْبِرُكَ بِنَفْسِي إِذَا دَعَوْتُمُونِي أَجَبْتُكُم وأَضْرِبُ بِسَيْفي عَدُوَّكُمْ حَتَّى أَلْقَى اللَّهَ تَعالى عَزَّ و جَل

گفت من برضمیر مردم دانا نیستم، لكن از اندیشه خویش تورا آگهی میدهم: روزی که بخوانید مرا شما را اجابت میکنم و دشمن شمارا میزنم با شمشیرخویش، تا گاهی که در راه خدا کشته شوم . این بگفت و بنشسته

پس حبیب بن مظاهر برخاست و بجانب او نگران شد ،

قَالَ يَرْحَمُكَ اَللَّهُ تَعَالَى قد قضيت ماعليك أنا والله عَلَى مِثْلِ ذَلِكَ

فرمود خداوند تو را رحمت کناد. آنچه بر تو واجب بود قضافر مودی، سوگند با خدای که من نیز بر آن عقیدتم که تو باشی . و مردمان ده تن و بیست تن ساعت

ساعت در میرسیدند و با مسلم بیعت میکردند . بروایت ابومخنف (1) هشتاد هزار کس با مسلم بیعت کرد و ابومخنف خود در آن هنگامه حاضر و ناظر بوده . چه

ص: 42

ابومخنف کنیت لوط بن يحيی است. و يحيی در شمار اصحاب امير المؤمنين علیه السلام است، چنانکه در کتاب علی یاد کرده آمد. ولوط از اصحاب حسن و حسين عليهما السلام بود ، لاجرم روایت او از دیگر راویان بصدق نزدیکتر می آید .

بالجمله چون مسلم نگریست که جمعی کثیر و جمعی غفیر در تحت بیعت در آمدند وطريق متلقعت گرفتند حسین علیه السلام را آگهی فرستاد ، که اینک بیست هزار و بروایت لوط بن يحيی هشتاد هزار مرد شمشیر زن دست بیعت فرا دادند و قلاده اطاعت بر گردن نهادند ، اگر خواهی بدینجانب عنان عزیمت فرو گذاری روا باشد .

و خونها ریخته نگردد، خاموش نشستیم اکنون این مکتوب را، بسوی شما روان میدارم و شما را بسوی خدا و رسول خدا میخوانم . همانا شریعت نابود گشت و سنت رسول خدا تباه شد. اگر اجابت کنید دعوت مرا و اطاعت کنید فرمان مرا، شمارا از طریق غوایت (1) بگردانم و براه راست هدایت فرمایم این نامه را بمردی که سلیمان نام داشت و مکنی بابورزین بود، سپرد و بروایت ابن نما (2) بذراع سدوسی داد و فرمان کرد که بتعجيل طی مسافت کند و بصناديد (3) بصره رساند . سلیمان بر حسب فرمان ، طی طریق کرده ببصره آمدو مشایخ بصره مانند احنف بن قيس و منذر بن جارود و یزیدبن مسعود نه شلی و قیس بن هشيم و دیگر بزرگان بصره، مکتوب آن حضرت را ماخوذ داشتند و قرائت کردند

و شادمانه گشتند.

همانا من شما را انجمن ساختم و با شما بمحاوره و مشاوره پرداختم و از استشارت شما در امری عظیم استعانت جستم . گفتند: ما هیچ دقیقه از نصیحت فرونگذاریم و رأی رزین تورا، طربق سپاس سپاریم . اکنون چه خواهی گفت: بگوی تا بشنویم.

فَقالَ : إنَّ مُعاوِيَةَ قَد ماتَ فَأَهوِن (1) بِهِ وَاللّه ِ هالِكا ومَفقودا ، ألا وإنَّهُ قَدِ انكَسَرَ بابُ الجَورِ وَالإِثمِ ، وتَضَعضَعَت أركانُ الظُّلمِ ، وقَد كانَ أحدَثَ بَيعَةً عَقَدَ بِها أمرا وظَنَّ أنَّهُ قَد أحكَمَهُ ، وهَيهاتَ وَالَّذي أرادَ ، اجتَهَدَ وَاللّه ِ فَفَشِلَ ، وشاوَرَ فَخُذِلَ ، وقَد قامَ ابنُهُ يَزيدُ شارِبُ الخُمورِ ورَأسُ الفُجورِ ، يَدَّعِي الخِلافَةَ عَلَى المُسلِمينَ ، ويَتَأَمَّرُ عَلَيهِم بِغَيرِ رِضىً مِنهُم ، مَعَ قَصرِ حِلمٍ وقِلَّةِ عِلمٍ ، لا يَعرِفُ مِنَ الحَقِّ مَوطِئَ قَدَمِهِ ، فَاُقسِمُ بِاللّه ِ قَسَما مَبرورا ، لَجِهادُهُ عَلَى الدّينِ أفضَلُ مِن جِهادِ المُشرِكينَ .

وهذَا الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ ابنُ رَسولِ اللّه ِ ذُو الشَّرَفِ الأَصيلِ وَالرَّأيِ الأَثيلِ (2) لَهُ فَضلٌ لا يوصَفُ ، وعِلمٌ لا يُنزَفُ ، وهُوَ أولى بِهذَا الأَمرِ لِسابِقَتِهِ وسِنِّهِ وقَدمِهِ وقَرابَتِهِ ، يَعطِفُ عَلَى الصَّغيرِ ، وَيحنو عَلَى الكَبيرِ ، فَأَكرِم بِهِ راعي رَعِيَّةٍ وإمامِ قَومٍ ، وَجَبَت للِّهِ بِهِ الحُجَّةُ ، وَبَلَغَت بِهِ المَوعِظَةُ . فَلا تَعشوا (3) عَن نورِ الحَقِّ ، ولا تَسكَعوا في وَهدَةِ الباطِلِ ، فَقَد كانَ صَخرُ بنُ قَيسٍ قَدِ انخَذَلَ بِكُم يَومَ الجَمَلِ فَاغسِلوها بِخُروجِكُم إلَى ابنِ رَسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله ونُصرَتِهِ ، وَاللّه ِ لا يَقصُرُ أحَدٌ عَن نُصرَتِهِ إلّا أورَثَهُ اللّه ُ الذُّلَّ

ص: 45

في وَلَدِهِ ، وَالقِلَّةَ في عَشيرَتِهِ

وها أنَا قد لَبِستُ لِلحَربِ لَأمَتَها ، وَادَّرَعتُ (1) لها بِدِرعِها، مَن لَم يُقتَل يَمُت، ومَن يَهرُب لَم يَفُت، فَأَحسِنوا رَحِمَكُمُ اللّه ُ رَدَّ الجَوابِ.

گفت دانسته باشید که معاویه که خمیر مایه ضلالت وقاید غوایت بود در گذشت . و چه بسیار خوار و زبون که او بود ؛ اینك حبال (2) جور و جریرت بگسیخت و قواعد ظلم وستم فروریخت و معاویه از آن پیش که بمیرد با پسرش یزید بیعت کرد و از مردم نیز بیعت بستد . و چنان دانست که این کار بر یزید راست آمد و این آرزو چنانکه خواست شد ! هیهات این اندیشه محال و خار بست (3) خیال بود، که جز بخواب و خیال صورت نبندد . با اینهمه یزید شراب خواره زنا باره ، درمیان امت دعوی دار خلافت و آرزومند امارت است و حال آنکه از حليه حلم بری و از زینت علم عريست (4) . سوگند با خدای که قتال دادن با او از جهاد کردن با مشر کین در نزد خداوند پسندیده تر است.

هان ای جماعت ! اینك حسين بن على پسر رسول خداست ، با شرافت اصل وحصافت عقل (5) اور اافضلی است از هندسه صفت بیرون و عملی است از اندازه جهت افزون . او را بخلافت سلام کنید و دست بیعت فرا دهید که با رسول خدای خداوند قربت و قرابت دست و دانای سنن و شریعت صفير را عطوفت کند و کبیررا ملاطفت فرماید . چه بسیار بزرگوار است ! رعیت را رعایت او و امت را امامت او لاجرم خداوند او را بر خلق حجت فرستاد و مواعظت او را ابلاغ داد .

هان ای مردم ! نیک و بینید تا کورکورانه از نورحق بیکسوی خیمه نزنید

1 - وهده : جای پست ، مغاك

ص: 46

و خویشتن را سراشیب در مغاك غوایت نیفکنید . همانا صخر بن قیس یعنی احنف، در يوم جمل از رکاب امير المؤمنين علیه السلام تقاعد ورزید و شما را آلایش خذلان داد ، اکنون آن آلودگی را بنصرت پسر رسول خدا بشوئید و آن کس که از نصرت آن حضرت مسامحت آغازد، خداوند خاندان او را دستخوش ذلت سازد و عترت و عشیرت او را از جهان براندازد .

اينك من زرۂ مبارزت در بر کرده ام و جوشن مناجزت پوشیده ام. و بدانید آنکس که کشته نشود، سرانجام جان دهد و آنکس که بگریزد هم از چنك مرگ نرهد. خداوند شمارا رحمت کند! مرا پاسخ دهید تا چه خواهید گفت ؟

نخستين بنو حنظله بانگ برداشتند و گفتند: یا ابا خالد : ها خدنگهای کنانه (1) توایم و رزم آزمودگان عشيرت توایم ، اگر ما را از کمان گشاد دهی بر نشان زنیم و اگر قتال فرمائی نصرت کنیم . چون بدریای آب و آتش زنی واپس نمانیم وچند که سیلاب بلا بر تو روي کند ، روی نگردانیم ، با شمشیر های خود بنصرت تو پردازیم و جان و تن را در پیش تو سپر سازیم .

اینوقت، بنو سعد بن رید ندادر دادند که یا ابا خالد ! هیچ چیز را مبغوض تر از مخالفت تو ندانیم و بیرون فرمان تو گام نزنیم همانا صخر بن قيس ما را بترك قتال مأمور ساخت و هنر ما در ما مستور ماند. هم اکنون کمتر مدتی مهلت بگذار، تا با یکدیگر مشاوره افکنیم و پشت و روی این کار را نظاره کنیم و صورت حال را بعرض رسانیم .

همانا ما تقاعد صخر بن قیس را که ملقب باحنف است در کتاب جمل نگاشتیم و باز نمودیم، که چگونه احنف ملازمت رکاب على علیه السلام را دست بازداشت و قبیله خویش را بمقاتلت سپاه عایشه نگذاشت . .

بالجمله از پس ایشان بنو عامر بن تمیم آغاز سخن کردند و گفتند: یا اباخالد :

ص: 47

ما فرزندان پدران توایم و خویشاوندان و هم سو گندان توایم . آنجا که تو خشمگین آئی ما نیز بر کید و کن بیفزاییم و به سوی تو سفر کنی ما بر اثر آئیم حکم مر تور است دعوت تورا حاضر اجابتیم و فرمان تو را ساخته اطاعت. ابوخالد گفت : ای بنی سعد ! اگر گفتار شما باکردار شمار است آید خداوند همواره شما را محفوظ بدارد و نصرت فرماید .

از نصرت تو نصيبه وافي مأخوذ دارم و بهره کافی بردارم . همانا خداوند تبارك و تعالی جهان را از عاملی که کار بنیکوئی کند و دلیلی که براه رشاد و سداد هدایت فرماید، خالی نگذارد . شما حجت خدائید بر خلق خدا و امان و امانت اوئید در روی زمین . شما شاخهای زیتونه احمدیه اید و آن درخت را اصل رسول خداست وفرع (1) شمائید . اکنون بفال نيك بسوی ما سفر کن که من گردن بنی تمیم را در خدمت تو خاضع داشتم و چنان در طاعت و متابعت تو شایق گماشتم. که شتر تشنه مر آبگاه را . وهمچنان قلادهء اطاعت تو را بر گردن بنی سعد انداختم و ایشان را نیز در خدمت تو نرم کردن ساختم و بزلال نصیحت ساحت ایشان را که آلایش تقاعد وتوانی در تقديم خدمت داشت، بشستم و پاک ساختم .

چون این نامه بحسين علیه السلام رسید،

قال : مَالِكٍ آمَنَكَ اَللَّهُ يَوْمَ اَلْخَوْفِ وَ أَعَزَّكَ وَ أَرْوَاكَ يَوْمَ اَلْعَطَشِ.

فرمود خداوند تو را در روز دهشت ایمن بدارد و در روز تشنه کامی سیراب

فرماید .

أمَّا بَعدُ فاصْبِرْ إنَّ وَعْدَاللَّهِ حَقٌ وَلا يَستَحِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا لاَ يُوقِنُونَ (2) .

از ایراد این آیه مبار که بکنایت اشارتی از بیوفائی مردم کوفه بعرض رسانید.

اما چون نامه حسين علیه السلام بمنذر بن جارود رسید بترسید، که مبادا این مکاتیب از مکیدنهای عبیدالله بن زیاد باشد و همی خواهد اندیشهای مردم را باز داند و هر کس را بکیفر عمل خود رساند. و دختر منذر که بحريه نام داشت نیز در حباله نكاح عبیدالله بود. و بالجمله منذر بن جارود مكتوب حسين علیه السلام رابارسول آن حضرت بنزد عبيدالله بن زياد آورد . ابن زیاد رسول را باز داشت و بتهدید

ص: 49

وتهويل پرسش کرد ، که حسین کیان را از مردم بصره نامه کرده است و آنان را

که نام برد ، کس فرستاد و حاضر ساخت و گفت شما بیباکی زیاد را در نتاکی دیده اید و خوی او را در خون ریزی دانسته اید ، من پسر آن پدر وثمر آن شجرم. خویش را واپائید و تقدیم هیچ گناه مکنید تا تباه نشوید و فرمان داد که رسول حسين علیه السلام را بردار کنند . این بگفت و خود بجامع بصره آمد و بر منبر شد و مردم را تهدید و تهویل تنبیهی بلیغ نمود و بقتل و نهب بیمی بزرگ نهاد و هنوز عبیدالله حکومت بصره داشت و او را با کوفه کاری نبود .

در خبر است که مردم بصره وقتی تجهيز لشگر کردند، که در کربلا بنصرت حسین علیه السلام حاضر شوند، ایشان را آگهی رسید که آن حضرت را شهید کردند ، لاجرم بار بگشودند و بسوگواری نشستند .

خطبه نعمان بن بشیر در مسجد کوفه آمد و مردم را انجمن ساخت و بر منبر صعود داد وخدای را ثنا گفت و رسول را درود فرستاد .

ثُمَّ قالَ أَمَّا بَعْدُ فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبادَ اللَّهِ ولا تُسَارِعُوا إلى ألْفِتِنَةٍ والفُرْقَةِ فَإِنَّ فِيهَا تَهْلِكُ الرِّجالُ وَ تُسْفَكُ اَلدِّمَاءُ وَ تُعْصَّبُ اَلْأَمْوَالُ إِنِّي لا اُقَاتِلُ مَنْ لا يُقَاتِلُنِي ولا أتى على مَن لَم يَأتِ عَلَيَّ ولا أُنَبِّهُ نَائِمَكُمْ وَلا أتَّخِذُ بِألْقُرْفٍ ولا الظِّنَّةِ ولا التُّهَمَةِ وَلكِنَّكُم أبْدَيْتُم صَفْحَتَكُم لِي ونَكَثْتُم بَيْعَتَكُم وخَالَفْتُم إمامَكُم فَوَاللَّهِ اَلَّذِي لاَ إِلَهَ غَيْرُهُ لَأَضَرَّ بنُكُم بِسَيْفِي مَا ثَبَتَ قَائِمُهُ فِي يَدِي وَلَوْ لَمْ يَكُنْ لِي نَاصِراً أَمَا إِنِّي أَرجُوا أَنْ يَكُونَ مَنْ يَعْرِفُ الْحَقَّ مِنْكُمْ أَكْثَرَ مِمَّنْ يَرْوِيهِ الْبَاطِل

بانگ برداشت که ای بندگان خدای ؛ از خدای بترسید و از انگیزش فتنه و پراکندگی جماعت ، دست باز دارید ودر هلاکت نفوس وار اقت دماء (1) چندین مکوشید و اموال مردم را بعواصف نهب (2) و قواصب غصب (3) ضایع مکنید و بدانید که من با هیچ آفریده ساخته مجادات نشوم تا تقدیم مقاتلت نکند و از سود هیچکس نکاهم تازیان من نخواهد و از درستم، هیچ خفته را بر نینانگیزم و از طریق بهانه جوئی با هیچکس در نیاریزم و هیچکس را بگمان نا استوار و تهمت مردم نابهنجار مأخوذ ندارم ، لكن شما رشد خویش را نمیدانید و حفظ حوزه

ص: 51

خود را نمیتوانید نکث بیعت مینمائید و با امام خود دق الباب مخالفت میفرمائید.

سوگند با خدای، شمارا دستخوش شمشير خویش میدارم؛ چند که این شمشیر در دست منست ، بی آنکه مرا پای مردی باشد امید وارم که خردمندان شما از مردم جاهل و راویان باطل افزون باشد .

چون نعمان بن بشیر سخن بدینجا آورد، عبدالله بن مسلم بن ربيعه الخضرمی که در شمار خلفای بنی امیه بود ، بپای خواست و گفت: با نعمان ! این سخنان ناتندرست چیست؟ که بگزافه می آرائی او درهم میلائی ؟ بدینکلمات اصلاح معادات با امير المؤمنين یزید خواهی داد؟ حاشا و کلا ، این سخنان مختار خائفين و اختیار مستضعفین است.

فقال له نعمان :فَقَالَ لَهُ اَلنُّعْمَانُ أَكُونُ مِنَ اَلْمُسْتَضْعَفِينَ في طَاعَةِ اَللَّهِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَكُونَ مِنَ الأَغرين فِي مَعْصِيَةِ اَللَّه

نعمان گفت : من دوست تر دارم که در طاعت خدای از مستضعفين شمرده شوم و در عصیان خداوند در شمار شیفتگان نروم. این بگفت و از منبر بز بر آمد و

جانب سرای خویش گرفت.

کوفه را در تحت سلطنت خویش خواهی داشت ، مردی را بحكومت فرست ، که با قلب قوی و عزمی ثابت امر تورا انفاذ تواند داد و خصم تورا دفاع تواند کرد. همانا نعمان بن بشير مردی ضعیف و در انظار ناس بي سنك و خفیف است ، یا چنان وا مینماید، که من مردی ضعیف و ناتوانم و دفع دشمن نتوانم .

این اول مکتوبی بود که یزید را ، بتحريص قتل سيد الشهدادرسید. از پس او عمر بن سعد بن وقاص و دیگر عماره بن عقبه نیز بسوى يزيد عليه اللعنه بدینگونه نامه کردند چون این مکاتیب بیزید رسید، سرحون رومی را طلب داشت. و این سرحون در شمار عبید معاویه بود و او را روز تا روز مورد ملاطفت داشت ، چند که وزارت خویش بدو گذاشت . چون معاویه درگذشت همچنان یزید او را از عمل وزارت باز نکرد.

بالجمله سرحون حاضر مجلس شد. یزید آن مکاتیب را باو سپرد و آغاز مشورت کرد و مصلحت جست که سزاوار حکومت کوفه کیست تا اورا دهیم ؟ ودفع این حادثه از وی خواهیم ؟ سرحون اصلاح این امر ومفتاح این باب را ، جز بخشونت خوی و شر است طبع عبیدالله زیاد چاره ندانست . لكن چون یزید را در این وقت ازعبید الله ملالتی در خاطر بود. ابتدا بنام او نکرد با یزید گفت مرا باتو مسئلتی خواهد رفت. با من بگوی اگر امروز معاویه سر از خاك بيرون کند و فرمانی دهد، تو فرما نپذیر خواهی بوده یا سر از فرمان برخواهی تافت؟ گفت : البته پذیرای فرمان شوم. این وقت سرحون مکتوبی از جیب بیرون کرد و گفت این عهدنامه معاویه است بدینگونه نگاشته و حکومت کوفه را بعبید الله مفوض داشته، حکومت کوفه را تو نیز بعهده عبیدالله فرمای و صلاح اینگونه وقایع را از وی بخواه ! .

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ كَتَبَ إِلَى شِيعَتِي مِنْ أَهْلِ اَلْكُوفَةِ يُخْبِرُونَنِي أَنَّ ابْنَ عقِيلٍ بِالْكُوفَةِ يَجْمَعُ الْجُمُوعَ لِشِقِّ عَصَا اَلْمُسْلِمِينَ فَسِرْ حِينَ تَقْرَأُ كِتَابِي هَذَا حَتَّى تَأْتِى أَهْلُ اَلكُوفَةِ فَتَطْلُبَ اِبْنَ عَقِيلٍ كَطَلَبِ اَلْخُرْزَةِ حَتَّى تَثقَفَهُ فَتُوثِقَهُ أو تَقتُلَهُ أو تَنفِيَهُ والسَّلام.

در جمله میگوید شیعیان من از مردم کوفه مرا مکتوب کردند و آگهی فرستادند : که پسر عقیل در آن بلد باجماعتی ممهد (1) گشته، که مردم را پراکند وشق عصای مسلمین کند . چون بر این کتاب مشرف و مطلع شدی، بیتوانی (2) برنشین وبجانب کوفه کوچ میده و بتمام استقرا و استقصا ، طلب میكن پسر عقیل را چنانکه کس جوهری جوید، تا گاهی که بر وی نصرت جوئی و بند بر نهی، یا او را بقتل رسانی و اگر نه از آن بلده اخراج کنی . و این مکتوب را بصحبت مسلم بن عمر الباهلی روان داشت .

مُسلِمَ بنَ عَقيلٍ طَلَبَ الخَرَزَةِ واقتُلْهُ وَابعَث إلى بِرَأسِهِ والسَّلامُ

یعنی این نامه ایست از یزید بن معاویه بسوی عبیدالله زیاد ، همانا بمن رسید که مردم کوفه سخن یکی کردند و در بیعت حسین همداستان شدند . من اینك بسوی تو کتابی روان کردم واجب میکند که بدانچه نگاشته ام ، پذیرای فرمان باشی. و من بیرون تو خدنگی نیافتم که دفع دشمن را نيك تر از تو بر نشان آید، چون این نامه قرائت کنی وقت را در از مکش ، در ساعت برنشين و بتعجيل و تقریب طی طریق میکن! بپرهیز از توانی و گرانی وچند که در قوت بازوی تست ، پای استوار کن و یکتن از فرزندان على ابوطالب زنده مگذار و مسلم بن عقیل را دستگیر کن و از پای در افکن و سر او را بنزد من فرست.

او را با تیغ در میگذرانم و نزدیکان را بگناه گریختگان و دور افتادگان مأخوذ میدارم و زنده نمیگذارم ، تا گاهی که اعوجاج شما باستقامت گراید .

این جمله بپرداخت و از منبر فرود آمد و بسیج راه کوفه کرده ، صبحگاه دیگر، با اهل و عشیرت وحشم وحشمت از بصره خیمه بیرون زد و وجوه مردم بصره را، که نامزد بدعوت حسين علیه السلام بودند، ملازمت رکاب فرمود. از جمله مسلم بن عمر الباهلي ومنذر بن جارود العبدی وشر بك بن الاعور الحارثی بودند و مالك بن مشيع متقاعد شد و بوجع خاصره متعذر گشت و پیام داد که چون از این مرض بهبودی بابم، از دنبال بشتابم و با شما ملحق شوم

نیرنگ ابن زیاد او را گرفتند و این شب چنان از نور ماهتاب جهان روشن بود که گفتی در سایه آفتاب میروند و مردم از راه و بیراه پذیره اورا شتاب میگرفتند و میگفتند : اینك حسین بن علی است و بر گرد بارهء (1) او فراهم میشدند و دم بارگی (2) را فرا میگرفتند و میگفتند : مرحبا يا ابن رسول الله !

زنی بانگ بر داشت که الله اکبر ! سوگند بخداوند کعبه که این پسر رسول خدا است و مردمان یکدیگر را صیحه میزدند و دورهم می آوردند و میگفتند :

با این رسول الله : اينك ما چهل هزار تن تو را بامامت برداشته ایم و سر وجان در راه تو گذاشته ایم ، از این کلمات پوست بر تن عبیدالله زندان میگشت و موی بر اندامش، زحمت پیکان میداد و با مردم جز بجواب سلام سخن نمیکرد و طی مسافت مینمود چون بنزديك دارالاماره رسید خبر بنعمان بن بشیر بردند که چه آسوده نشسته ای؟ اینك حسين بن علی است که از راه در میرسد. نعمان نگاهبانان را بفرمود تا دار الاماره را در بستند و نیمی از فراز باره (3) ونیمی از پس در نشستند.

در اینوقت عبیدالله فرا رسید و مردم کوفه گرد اورا فرو گرفتند و بانگ در افکندند که ای نعمان ! در بر روی پسر رسول خدای بگشای و او را شتم کردند و فحش گفتند. نعمان برلب بام آمد و سرفروداشت ،

فَقالَ أَنْشُدُكَ اللَّهَ إِلاَّ تَنَحَّيْتَ وَاللَّهِ مَا أَنَا بِمُسْلِمٍ إِلَيْك أمَانَتِي ومَالِي فِي قِتَالِك مِن إِرْب.

گفت : ای پسر رسول خدا ! با خدای سوگند میدهم که از فتح این باب دست باز دار و بجای دیگر فرود آی. قسم با خدای این سرای را که با من سپرده اند تسلیم نكنم . ودوست ندارم که با تو طریق مقاتلت سپارم.

ص: 57

خطبه ابن زیاد در کوفه مردم فرمانبردار و طاعت دار را چون پدر مهربان مورد بذل و احسان فرمایم و تازیانه و شمشير من خاص کسی است، که امر مرامخالفت کند و عهد مرا بشکند. لاجرم مردم باید از بیفرمانی من بر جان خویش بترسند. آنگاه گفت : کردار بکار آید نه گفتار. عدوى عنید را با حسام حديد دفع توان داد نه با وعید و تهدید . آنگاه گفت :

فَا بَغِّلُوا هَذَا اَلرَّجُلَ اَلْهَاشِمِيَّ  مَقَالَتِي لِيَتَّقِيَ غَضِّي.

یعنی مسلم بن عقیل را بیاگاهانید که از خشم من بپرهیزد. این بگفتم از منبر بزیر آمد و بسرای خویش باز شد و کارداران خویش را که معتمد و مؤتمن میدانست، پیش خواند و بفرمود: تا عرفاو نقبای شهر را حاضر کردند و هرعریفی (1)

را چندانکه از مردم و محلات در عهده عرافت اوست جريده نمودند (2) وحکم داد

که هر عریفی در سکنه محال خویش، از اهل حروريه (3) و آنان که براه شقاق و نفاق میروند و آنکسی را که از مخالفین یزید میشناسند بنام و نشان بنویسند و پایندانی (4)

وضمانت برذمت عريف است، که نام هیچیک از مخالفین را پوشیده ندارد و همانا چون مخالفی از حوزه عرافت عریفی آشکار شود و برخصمی مابیرون آید و جیبه (5) عريف را قطع کنم و او را بر سر ایش بدارزنم و جان و مالش

را بهدر خوانم و بر قتل و سبی بازماندگانش حکمرانم . بدین منوال عرفا و نقبا را مأخوذ داشت و این مواثيق ممهد و مشيد (6) ساخت .

وأَمَرَ مُنَادِيَهُ يُنَادِي فِي قَبَائِلِ اَلْعَرَبِ أَنِ اُثْبُتُوا عَلَى بَيْعَةِ يَزِيدَ بْنِ مُعَاوِيَةَ

ص: 59

قَبْلَ أَنْ بِيعَثَ إِلَيْكُمْ مِنَ اَلشَّامِ رِجَالاً يَقْتُلُونَ رِجَالَكُمْ وَ يَسُبُّونَ حَرَمَكُم.

یعنی فرمان داد تا منادیان او در تمام قبایل عرب ندا دردادند : که ایها الناس؟

بیعت یزید را خوارمایه مشمارید و متابعت او را دست باز مدارید . از آن پیش که لشگر شام بر شما بتازد و مردان شما را عرضه شمشیر سازد و زنان شما را اسیر گیرد. مردم کوفه چون این کلمات دهشت انگیز شنیدند و این تهدید و تهويل نگریستند با یکدیگر گفتند ما را چه افتاده ؟ که با خداوند سرير خلافت مخالفت آغازیم و خویشتن را بتهلکه در اندازیم ، بیعت حسین را بشکستند و بمتابعت یزید پیوستند.

از مسجد بیرون شد و ناشناخته در کوی و برزن ، هایم و آسیمه (1) راه در

نوردید تا بمحلت بنی خزیمه رسید . ناگاه خانه شاهانه کریاس (2) دید و کرباسی

بلند اساس نگریست ، مسلم بردر آن سرای در ایستادناگاه جاریه ای از خانه بیرون شد ، اورا گفت بگوی تا این خانه کراست ؟ عرض کرد: این سراي هانی بن عروه است ،

فرمود بشتاب وهانی را بگوی : مردی بر باب تورا میطلبد ، اگر گفت آنمرد را نام چیست ؟ بگوی مسلم بن عقیل . جاریه برفت و بگفت و باز شتافت و عرض کرد: ایسیدو مولای من! در آی همانا هانی علیل است ، جنبش کرد تا تو را پذیره کنده نیرو نیافت .

وشرط مهربانی بیای برد ، تو اینوقت این شمشیر را با خویشتن میدار و در مخدعی و بیغوله ای میباش ، چون وقت رسد تورا آگهی دهم ، پس چون شیر شمیده (1) از کمین بیرون تاز و آن پلید غدار را سر بردار . مسلم گفت : انشاء الله. هانی گفت: تو نگران من میباش چون دیدی که عمامه از سر برداشتم و بر زمين گذاشتم فرصت از دست مگذار عجلت كن و درای و او را دستخوش شمشیر فرمای و نیك برحذر باش که اگر زنده بجهد و از چنگ تو بسلامت برهد ، دمار از تو بر آورد و مرا نیز زنده نگذارد . و از آنسوی عبیدالله را گفتند: که هانی بن عروه روزگاریست که عليل وسقیم در بستر ناتوانی مقیم است ، اکنون که اسقام او روی بیهودی نهاده، از آن زیاده نیست که ساعتی بیش و کم در عتبه خانه نشیمن تواند کرد .

مَا اَلْإِنْتِظَارُ بِسَلْمَى لاَ تُحَيُّوهَا *** حَيُّوا سَلِيمَى وَحْيُوا مَنْ يُحْيِّهَا

هَلْ شَرْبَةٌ عَذْبَةٌ أَسْقَى عَلَى ظَماء *** وَ لَوْ تَلِفَتْ وَكَانَتْ مَنِيَّتِي فیها (1)

وإنْ تَخَشَّيْتَ مِن سَلمى مُرَاقَبَةً *** فَلَسْتَ تَأْمَنُ يَوْماً مِنْ دَوَاهِيهَا (2)

این اشعار را چند کرت اشاد نمود. تکرار انشاد هانی برابن زیاد گرانی کرد

مگر مکیدتیش بخاطر رسید. گفت چه رسیده است این مرد را که بدین شعر چندین تمثل کند : گفتند : شدت مرض اورا باکثار سخنان نا بهنگام میگمارد . ابن زیاد برخاست و از سرای هانی بیرون شد و بر نشست و بدار الاماره مراجعت کرد. از پس او مسلم از مخدع بیرون شد. هانی گفت: چه بود این توانی و تراخي ؟ و تورا چه باز داشت از قتل عبیدالله ؟ مسلم گفت : دو چیز ، نخست آنکه زنی با من در آویخت،

وقَالتْ نَشَدْتُكَ اَللَّهَ إِنْ قَتَلْتَ نُ زِيَادٍ فِي دَارِنَا فَبَكَتْ فی وَ جْهی

گفت تو را با خدای سوگند میدهم ، ابن زیاد را در خانه ما مسته شمشير مکن و بنیان ما را از بیخ مکن و در روی من سخت بگریست .

و دیگر آنکه حدیث رسول خدای را بخاطر آوردم که میفرماید :

إنَّ الايمانَ قَيَّدَ الفَتكَ وَلا  يَفتِكُ مُسلِمٌ

یعنی ایمان، مسلمان را از مکیدت و خدیعت باز میدارد و هیچ مؤمن مغافصه (3) مسلمانی را بقتل نمیرساند .

هانی گفت: اگر بیرون تاختی و اورادستخوش شمشیر ساختی ، فاسقى فاجری کا فری را کشته بودی ، اکنون مرا پی سپر دمار

ص: 63

وهلاك ساختی و خود رابتهلکه در انداختی و واقع شدی در چیزی که آن را دافع بودی. و این هنگام هانی از ابن زیاد بيمناك شد و بتمادی تمارض از مجلس او متقاعد کشت . بود که گاه گاهی بر در شرای خویش مینشست، لكن بیشتر ملازمت بالين و بستر برخود میبست .

اما از آنسوی چون ابن زیاد بدار الاماره رسید ، تصمیم عزم داد در تشدید تدبير، تامسلم بن عقیل را دستگیر کند. اورا غلامی بود که معقل نام داشت و او در چاپلوسی وحیلت اندوزی بشیمت اکالب (1) وشیوه ثعالب (2) میرفت بفرمود اورا حاضر کردند. گفت: یامعقل سه هزار درهم از خازن من فراگیر و در فحص حال مسلم بن عقیل میباش و از هرجا و هر کس تفرس میکن و تجسس میفرما ، چونیکی از دوستان او را بدست کنی بدانسان که دانی و توانی از مسکن مسلم آگاه شوی و بدو راه یابی و این مبلغ را تسلیم ساز و گوئی این هدیه ایست از برای تجهیز سپاه و جهاد دشمنان گمراه ، چون از پنهان و پیدای ایشان آگاه شوی مرا آگهی بایدت داد . پس معقل آن درهم بگرفت و از پی امتثال فرمان برفت و بهردرنگران بود و بهر کس ابواب مرافقت و موافقت بگشود . تا از این قراردادش را دارید

شنیده ام که در این شهر ، از خویشاوندان رسول خدا مردی که گاه روی مینماید و از مردم ، بنام حسین بن على اخذ بیعت میفرماید . من این سه هزار درهم با خود حمل دادم و در حضرت خداوند برذمت نهاده ام ، که این مبلغ را با وی تسلیم دارم ، تا در بهای سیف و سنان (1) صرف کند و با دشمنان دین رزم زند . تنی چند گفتند : تو از محبین آن خاندان و از شیعیان ایشانی بعید نباشد، اگر مسئلت مرا با اجابت مقرون داری و در اسعاف حاجت من مسامحت نفرمائی .

فَقَالَ مُسْلِمُ بْنُ عَوْسَجه يَا أخَا ألْعَرَب أَغْرَبُ مِنْ هَذَا الْكَلامِ مَا لَنَا وَأَهْلَ اَلْبَيْتِ فَا أَصَابَ اَلَّذِي أَرْشَدَكَ إِلَي.

مسلم گفت ای برادر عرب ؛ از اینگونه سخن مکن مرا با اهل بیت موالات ومودتی نیست؟ آنکسیکه تورا بسوی من دلالت کرده، اصابت نفرموده. معقل گفت: یا عبدالله! مرا اغلوطه مده (2) اندرین مسجد گروهی از مردم دین پژوه مرا آگهی دادند ، که تو با حسین بن علی دست بیعت داده و قلاده اطاعت او را گردن نهادهای . اگر مرا با خویش موافق نمیدانی و مخالف ومنافق میخوانی ، نخستین از من بیعت

بستان و مواثيق مرا باسوگند های محکم استوارفرما و این دراهم رانیز از من مأخوذ دار ، آنگاه مرابنزد ابن عقیل دلیل باش .

سوار شدی و خداوند تورا بنصرت اهل بیت پیغمبر خود، برخوردار کرد. لكن دوست نداشتم چندانکه این خمیر مایه بیداد و فساد یعنی ابن زیاد بر اریکه حكم رانی متکی است، مردم مرا از محبین اهل بیت بشمار گیرند . معقل آغاز شادمانی و فرحت کرد و گفت : اکنون از من بیعت بگیر و برادر طریقت بدان !

پس مسلم بن عوسجه از وی بیعت بستد و بکتمان سروصیت کرد و بمواثيق مغلظه مشيد (1) فرمود آنگاه گفت : یکدوروز بنزديك من مختلف و متردد میباش تا وقت بدست کنم و اجازت حاصل نمایم ، آنگاه تو را بمجلس مسلم بن عقیل دلالت خواهم کرد. پس معقل ملازمت خدمت مسلم بن عوسجه را مواظبت نمود ، تا بمجلس مسلم بن عقیل راه یافت و اظهار عقیدت نمود و تجدید بیعت کرد و بفرمان مسلم آن دراهم را بابو ثمامه صایدی تسلیم داد ، تا در تجهیز لشگر بکار برد ، چه ابو ثمامه در شناخت اسب و سلاح بصیر و در میدان حرب وضرب دلیر بوده و بالجمله معقل در هر صباح اول کس بود که خدمت مسلم را دریافتی و آخر کس بود که شامگاهان باز شتافتی؛ بدینگونه کار کرد تا شیعیان حسين علیه السلام رابتمامت

شناخت و اسرار ایشان را بالجمله مکشوف ساخت . و ابن زیاد را از بیش و کم آگاه نمود.

میکند و داستانها میزند ، من دریغ میدارم ، که بزرگ مردی مانند هانی بنا چیز مرضی بهانه گیرد و از مجلس من کرانه جوید. اگر بی شائبه تمارض حلیف بستر واليف بالين (1) است ،مرا بیاگاهانید تا عیادت او اعادت کنم و اگرنه، این استبطا (2) و انحراف را جز بر استکبار و استنکاف (3) نتوان حمل داد و من دوست ندارم ، که اشراف عرب مانند هانی کس از من در هول وهرب افتد . اکنون همگان بشتابید و او را دیدار کنید و بنزديك من آرید .

لاجرم ایشان هنگام عشا بشتافتند و هانی را بر درسرای خویش یافتند. گفتند: .

ای هانی ! تورا چه افتاده ؟ که بنا واجب با ابن زیاد در انداختی و خود را دست آزمون مخاصمت او ساختی ؟ دیدار او را دشمن میداری و بمجلس او در نمی آئی ؟

گفت : اگر مردم رنجور روزی چند از مجلس امیر مهجور مانند ، معذور باید داشت. گفتند : یا هانی ! ما این بگفتیم پاسخ داد که هانی همه روزه برباب سرای خویش نشسته و با مردمان از هر درسخن پیوسته، او را رنجی و شکنجی نیست .

هان ای هانی ؛ مرد خرد مند جور بر سلطان نکند و مشت برسندان نزند ، تو را با خدای میسپاریم که بر نشینی تا باتفاق جانب سرای امیر گیریم ، این بگفتند و سلب اورا طلب کردند و بر وی بپوشانیدند و او را بر استری بر نشانیدند و راه پیش داشتند. .

خارجه چون از خدیعت معقل و مکیدن ابن زیاد آگاه نبود ، گفت : ای عم !

الاوالله برتو هیچ خوفی وخشیتی نیست ، خاطر خویش را برهم دوراندیش تکدر مکن و ساحت امیر را بخیالات ناخوش مشوش مفرمای . منت خدای را که ذیل تو از آلایش هر نقصانی پاک و پاکیزه است .

میداری و انتهاز فرصت میبیری و چنان میدانی که کید و کین تو بر من مخفی و کردار تو برمن پوشیده است . هانی گفت : ای امیر ! چنین مگوي نه من این کارها کرده ام و نه مسلم را بخانه برده ام .

ابن زیاد گفت: لاوالله تا اورا دست بگردن بسته با من رها نکنی، از دست من رها نشوی .

این قال و قیل بتطویل انجامید. مسلم بن عمرو الباهلی بپای خواست،

فَقالَ أَصْلَحَ اللهُ اُلاُمِير گفت : ای امیر ! مرا باهانی بگذار تا لختی با

یکدیگر مکالمت آغازیم ، باشد که اینکار را بطريق مسالمت بخاتمت رسانیم ، پس هانی را برداشت و کناری گرفت ، چنانکه هردو تن را ابن زیاد نگران بود،

تا سرت را بردارند ، هانی گفت : تورا این زورمندی نیست و این دلیری بیرون قدرت تست چه در زمان سرای تو را با شمشیر های کشیده ، حصار دهند و تو را بدست مذحج کیفر فرمایند . و چنان میدانستکه قبیله او از بیرون در گوش با او میدارند. ابن زیاد گفت: والهفاه مرا با شمشیر بیم میدهی؛ برجست و با قضیبی که در دست داشت ، سرو مغز هانی را بکوفت و بینی اورا بشکست و پوست و گوشت جبین رخسار او را بپراکند و خون بر روی وموی او بدوید. هانی دلیری کرد و دست بقبضه شمشیر برد تا بکشد و او را بکشد. از شرطی مردی او را بگرفت و نگذاشت تا تیغ براند ، ابن زیاد فریاد برداشت که بگیرید اورا و بزندان خانه در برید. هانی را بگرفتند و بکشیدند و در بیتی از بیوت خانه ، باز داشتند و جماعتی را بحراست او گماشتند .

مکشود باد که قصه گرفتاری هانی را بدست ابن زیاد، تا بدینجا که مرقوم افتاد بیشتر از مورخین و محدثین ، چنانکه در کتاب لهوف و روضه بحار و دیگر كتب مسطور است همداستانند و در دلیری هانی بینونتی که در خوربيان باشد ندارند

وَقَالَ يَا وَيْلَكُمْ لوكَانَتْ رِجْلِي عَلَى طِفْلٍ مِنْ آلِ اَلرَّسُولِ صَلَّي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ لاَ أَرْفَعُهَا حَتَّى تَقْطَع.

وهمی گفت : وای بر شما اي جماعت ؛ اگر پای من برزیر کودکی از آل رسول باشد بر نگیرم، تا گاهی که قطع شود . چند که بیست و پنج تن از آن جماعت رامقتول ساخت، آنگاه بکثرت عدد او را چاره کردند و بروی چیره شدند. پس او را مأخوذ ساختند و نزد ابن زیادش بتاختند. ابن زیاد را عمودی از آهن در دست بود ، بی توانی بر سرهانی فرود آورد و فرمان داد تا اورا بحبس خانه درانداختند.

ما از این پیش باز نمودیم که یحیی از اصحاب على مرتضی است و پسرش ابو مخنف از اصحاب حسن وحسين عليهما السلام است و خود در کوفه میزیست و این وقایع را مینگریست. پس واجب میکند که با وقوف او در این مواقف، روایت او را از خبر دیگران بصدق نزدیکتر دانیم ، اگر چند این دلیری در چنین مجلس از هانی عظیم شگفت می آید .

میگوی، اینك عمزادگان و خویشاوندان توحاضرند، تا با دشمن تو قتال دهند

لا تُفَرِّقُوا تَهْلِكُوا وَ تَذِلُّوا وَ تُقْتَلُوا وَ تُجْفَوْا فَتُحْرَمُوا إِنَّ أَخَاكَ مَن صَدَقَك وقَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ

گفت ای مردم ! چنك در طاعت خدای در زنید و اطاعت امامان خود را واجب دانید و تفرقه جماعت را میاغازید و خود را بتهلکه میندازید و خویشتن را مقتول وذلیل و محروم مخواهید. همانا برادر تو کسی است که با تو سخن بصدق کند و از این پس چیزی بر من نیست . این بگفت و از منبر بزیر آمد.

بودند ، این کلمه را شعار کردند و طریق دارالاماره را پیش داشتند. وقتی که برسیدند ابن زیاد خود را از مسجد بسرای در برده بود و بدر بندان در افتاده بود . اوراحصار دادند و مردمان از قفای یکدیگر در آمدند ، چندانکه مسجد و کوی و بازار آکنده از مرد گشت.

استيحاشی (1) که خود داشت، بیرون شدن نگذاشت .

عَهْداً لِأَنَّ تَمَمْتُمْ عَلَى حُرٍ بِهِ وَ لَمْ تَنْصَرِفُوا مِنْ عَشِيَّتِكُمْ أن يَحْرَمَ ذُرِّيَّتَكُمُ العَطاءَ ويُغْرِقُ مُقاتِليكُم فِي مَغَازِي اَلشَّامِ وَ أن يَأْخُذَ البَرِّيَ مِنْكُمْ بِالسَّقِيمِ والشَّاهِدُ بِالْغَائِبِ حَتَّى لاَ يَبْقَى لَهُ بَقِيَّةٌ مِنْ أَهْلِ اَلْمَعْصِيَةِ الاّ أذاقها وَ بال مَا جنت أيْسِيها

گفت ای مردم ! بسوی اهل و عشیرت خود عجلت کنید و شرارشر و نیران

فتنه را دامن مزنید و خویشتن را ببارقه تیغ و صاعقه تیر (1) تباه مخواهید .

اینک لشگر امير المؤمنين يزيد است ، که در رسید و بدانید که ابن زیاد با خداوند خویش پیمان نهاد، که هر کس از جنگجویان شما ، تا هنگام عشابجای ماند و از کنار ابن عقيل بجانبی گسیل نشود، فردا بگاه بدست لشگر خون آشام شام تباه خواهد گشت و آن وجیبه که در وجه او و اولاد او مقرراست ، از جریده عطامنقطع خواهد شد که بسا بيجرم و جریرت کس که بجای مرد گناهکار تباه گردد؛ و چه بسیار حاضر پاکیزه خاطر که در ازای مرد گریز ناچیز شود، چندانکه از بی فرمانان کس نماند که بکیفر کردار خویش گرفتار نگردد .

سایر زعمای قبایل نیز از اینگونه سخنهای هایل (2) در انداختند و وصول لشگر شام را ، بر خاص و عام از متواترات اخبار باز نمودند .

مردم کوفه را این کلمات وحشت آمیز دهشت انگیز شد، چنان افتاد که مردان و زنان با تمام خوف و خشیت فرزندان و برادران را نصیحت میکردند و میگفتند : شما در مقاتلت سپاه شام چگونه مقاومت توانید کرد ؟ بیهوده مستیزید و و بیاره خون مریزید و از آن پیش که ناگزیر باخصم در آریزید، بجانبی گریزید.

بالجمله مردم کوفه را دیگر نیروی درنگ نماند ، آهنگ تفرقه کردند و از کنار، مسلم ، ده تن و بیست تن پراکنده می شدند ، زمانی دیر نگذشت که وقت

ص: 77

نماز فراز آمد و از آن جماعت انبوه افزون از سی مرد با مسلم نماز مغرب نگذاشت. چون مسلم چنان دید از مسجد بیرون شد و بجانب ابواب کنده شتابنده گشت. چون راه با ابواب نزدیک کرد. در مرافقت او زیاده از ده کس موافقت داشت. چون از باب پای بیرون گذاشت خویشتن را یکتنه همی نگریست شهری پر دشمن و شبی تاریک بود و در طی طریق و مرور بکوی و بازار ، دلیل رهنمونی نداشت.

نگارش او را ندیده انگارم ، او بدین اسلوب مکتوب میکند : که چون مردم کوفه پراکنده شدند و مسلم بن عقیل یکتنه (1) ماند ، در تاریکی شب بر اسب خویش برنشست و خواست تا از کوفه بیرون شود و راه بیرون شدن ندانست ، در کوی و برزن بیهشانه (2) و بیخویشتن همی رفت.

ما از قضا سعیدبن احنف با او بازخورد و او را بشناخت و پیش تاخت و گفت: ای سید ومولای من ! چنین نا بهنگام آهنگ کجا داری ؟ و بكجا میروی ؟ گفت : همی خواهم که از این بلند بیرون شوم و بمسکنی ومأمنی روم ، باشد که از آنجماعت که با من بیعت کردند ، گروهی با من پیوسته شوند و مرا نصرت کنند.

سعیدبن احنف گفت : حاشا و کلا به این شهر را برتر در بندان کرده اند و حافظان و حارسان گماشته اند، تا در کجا تورا دیدار کنند و دستگیر نمایند. مسلم گفت : اکنون بگوی رأی چیست ؟ سعيد بعرض رسانید ، که با من باش تا تو را رهنمونی کنم و بمأمنی رسانم و مسلم را بیاورد و بر در سرای ابن کثیر، و بانگ در داد که هان ای عمل بن کثیر ! بیرون شتاب و مسلم بن عقیل را دریاب و نخل بی آنکه سر از پای بداند و پای در پای افراز کند ، بیرون شتافت و پای پسر عقیل را مورد ومحل تلثيم و تقبيل (3) یافت وخدای را سپاسگزار گشت ، که بدین دولت بزرگ و نعمت عظیم برخوردار شد. و اورا اندر نشیب سرای، بیتی و نهانخانه ای بود

که کس کمتر توانست از آنجا نشان گرفت و بدانجا راه یافت. مسلم را بدان بیت در آورد و آنچش در بایست بود، فراهم کرد.

پسر خود خالد را بفرمود تا با فوجی از لشگر برفت و منافضه ، خانه محمد بن كثير را در حصار گرفتند و چون او را اعوان و انصار نبود ، بی انگیزش تیغی و ریزش خونی ، محمّد و پسرش را بگرفتند و بنزد ابن زیاد فرستادند و چند که پژوهش حال مسلم شتافتند ، او را نیافتند .

لاجرم خالد بدار الاماره مراجعت کرد . و از این سوی ، سلیمان بن صرد خزاعی و مختار بن ابوعبیده ثقفی وورقاء بن عازب و گروهی از اشراف کوفه، چون از واقعه محمّد كثير آگاه شدند ، با یکدیگر مواضعه نهادند ، که فردا بگاه لشگری درهم آوردند و بر ابن زیاد حمله برند و محمّد و پسرش را مأخوذ دادند ، آنگاه با لشگرهای خود از کوفه خیمه بیرون زنند و با حسین علیه السلام به پیوسته شوند و در رکاب او با دشمنان رزم دهند ! بر این نسق رأي استوار کردند و قبایل خویش را آگهی فرستادند که اعداد کار کرد، ، بامداد برابن زیاد تاختن برند .

هنوز محمّد با ابن زیاد سخن بمحاوره و مشاوره در میان داشت که ناگاه فریاد کوس جنك زخمه بر افلاك نواخت ، و ها یا هوی مردم ، پرده صماخ همی چاك ساخت و نزديك بچهل هزار تن مرد جنك ، دارالاماره را احصار دادند و فوج از پس فوج در ایستادند ، خشم ابن زیاد بزيادت شد و گفت : ای پسر كثير بجان و سر یزید که بر این سخن هیچ مزید نیست ، پسر عقیل را با من سپاری واگرنه باحدود تیغت در سپارم . در پاسخ گفت : تورا آن پای نیست و آن دستبرد ، که یکموی از سر من توانی سترد ، ابن زیاد اگر چند خشم آگین بود ، همچنان دوربین بود ، لختی سر فرود داشت و اندیشه درهم بافت و حمل اصغای این کلمات را نتوانست برتافت ناچار سر بر آورد و گفت: ای محمّد كثير ! اکنون بگوی: تو خویشتن را دوست تر میداری یا مسلم را بیشتر میخواهی ؟ نخل گفت: ای پسر زیاد ! جان مسلم راخداوند جان آفرین ناصر و معین است و یاور من سی هزار شمشیر خونخواره است ، که دارالاماره را در پره افکنده است ، دیگر نیروی شکیب در ابن زیاد نماند ، دواتی در پیش روی او بود ، بر گرفت

و بسوی نهال پرانید ؛ راست بر پیشانی محل آمد و خرد در هم شکست و خون بر روی و موی او بدوید ، نخل دست بزد و تیغ بر کشیده آهنك ابن زیاد کرد، اشراف کوفه اطراف او را فرو گرفتند و در میانه حایل و حاجز شدند .

آمد و برای در افتاد ، سپاهیان فرصت بدست کردند و او را از پای در آوردند .

مسلم را دیدار کردند، گفتند : چه کسی ؟ وبكجامیشو ی ؟ گفت: مردی از قبیله بنی فزاره ام ، بقوم خویش میروم گفتند : باز شوکه این راه تو نیست. مسلم راه بگردانید ودر محلت دیگر بدار البيع رشيد . در آنجا خالد پسر عبیدالله زیاد ، با دوازده هزار تن از لشکریان دیدبان بودند. از آنجا نیز روی برتافت ولختی از چپ و راست راه برید ، پس بكناسهء رسید، در آنجا خادم شامی با دوهزار تن حاضر بود، از آنجا دلیرانه بر گذشت و طریق بازار درودگران پیش داشت. چون از کناسه بسرعت بر گذشت ، مردی که اورا حارث مینامیدند ، سواری را دید که بعجلت عبور میدهد با خود اندیشید که این نیست، مگر مسلم بن عقیل .

در اینوقت نزديك بود که سفیده صبح بردهد پس دوان دوان بدار الاماره آغد و نعمان حاجب را گفت : مسلم را دیدم که ببازار درودگران میرود و روی دروازه بصره دارد. نعمان در زمان با پنجاه سوار تاختن کرد ، ناگاه مسلم تکاپوی سواران را بشنید ، دانست که او را میطلبند، می توانی از اسب پیاده شد و اسب را بزد و براند و خود راه بگردانید و در شارع دیگر روان شد، سواران برسیدند و پی اسب بر گرفتند و برفتند و چون بمحله حلاجان رسیدند ، اسبی پیسوار دیدند . ناچار اسب را مأخوذ داشتند و باز شتافتند و ابن زیاد را از صورت حال آگهی دادند، که اگر چند شتافتیم مسلم را نیافتیم ،

ابن زیاد فرمان داد ، تا دروازه ها را استوار در بستند و در بازار و برزن ، کمین گذاران بنشستند ، و در همه شهر منادی ندا در داد که هر کس عوانان مارا بسوی مسلم برد ، یا مسلم را نزد ما آورد ، او را در میان امثال و انباز سر افراز داریم و از برك و ساز دنیوی بی نیاز فرمائیم . این کلمات شیفتگان زر و ذهب را در طمع و طلب افکند و فحص حال مسلم را در روز روشن و شب مظلم از پای ننسشتند .

ص: 83

سُبْحَانَ اَللَّهِ يَا عَبْدَ اَللَّهِ قُمْ عَافَاكَ اَللَّهُ إِلَى أَهْلِكَ فَإِنَّهُ لاَ يَصْلُحُ لَكَ اَلْجُلُوسُ عَلَى بَابِي

طوعه گفت: ای بنده خدا ! برخیز و بسوی اهل و عیال خویش بشتاب شایسته

نیست نشستن تو بر در سرای من ، مسلم اینوقت برخاست ،

وَقَالَ يَا أَمَةَ اللَّهِ مَا لِي فِي هَذِ الْمِصْرِ أَهْلٌ وَلا عَشِيرَةٌ فَهَلْ لَكِ في أَجْرٍ وَ مَعْرُوفٍ وَ لَعَلِّي مُكَافِئُك بَعْدَ هَذا اليَوْمِ

فرمود: ای کنیز خدای ! مرا در این شهر بیتی و اهلی وعشیرتی نیست آیا تو ثوابی توانی کرد و تقديم امری خير نمود ؟ باشد که من در ازای این نیکوئی، تو را جزای خیردهم و پاداشی فرمایم .

طوعه گفت : بگوی تو کیستی ؟ و از کجائی؟ و بدینجا چرائی ؟ گفت: من مسلم بن عقیلم . این کوفیان مرا بفریفتند و دروغ گفتند و مرا بدین شهر در آوردند. آنگاه مرا دست باز داشتند و بیرون کردند ! طوعه گفت : تو مسلم بن عقیلی ؟ فرمود : جز مسلم نیستم، عرض کرد : بخانه من در آی و او را بخانه در آورد و در بیتی، که جز بیتی بود که خود نشیمن داشت جای داد و فرش نیکو بگسترد و خورش و خوردنی بیاورد ، مسلم تمکن نمود لكن تعشی نفر مرده

سوگند میدهم ، که مرا بیاگاهانی و از این اندوه برهانی ، طوعه گفت: ای فرزند تورا آگهی میدهم بشرط که این سرمستور را ذایع نکنی و این راز پوشیده را از پرده بیرون نیفکنی و از وی بأيمان مغلظه عهد گرفت و پیمان استوار کرد و قصه ورود مسلم را با او باز گفت ، چون هنگام خواب فراز آمد مسلم در بیت خود بیاسود و بلال با مادر نیز بغنود .

شرط با رزم آزمايان عرفاء یا سپاه آرایان مناكب (1) یا سپهسالاران را که نماز خفتن را در مسجد نگذارند. ساعتی بیش و کم برنگذشت که مسجد از اهل شهر آکنده گشت ، پس عوانان و حارسان (2) را گفت : تا از پس پشت او در ایستادند و بحر است او قيام نمودند تا مبادا کسی بغيله (3) بروی حمله افکند .

هان ای مردم ! از خدای بترسید وطاعت خود را دست باز مدهید و بیعت خود را بزیر پای منهید وخویشتن را در تهلکه میفکنید. آنگاه گفت : ای حصین بن نمير! مادر بسوگواریت نشیند اگر کوی و بازار کوفه را دیدبان نگماری و نگران نباشی، تا اگر پسر عقیل از سرائی بیرون شود، او را مأخوذ داری و دست بگرذن بسته بنزد من آری ، من اینك ترا بر تمامت خانهای کوفه سلطنت دادم تا در همه مراصد (1) و معابر (2) دیدبانان (3) نصب کنی و خانهای کوفیان را يك بيك تجسس فرمائی و هیچ مغاکی (4) و زاویه را بتغافل و تسامح باز نگذاری . پس

حصين بن نمير که از زعمای بنی تمیم بود ، با جماعت شرط طریق فرمان گرفت و ابن زیاد بدار الاماره در آمد و رایت از برای عمرو بن حريث بست و اورا إمارت جیش داد و آن شب را بپای آورد و بامداد بنشست و مردم را بار داد ، چون عمل ابن الاشعث در آمد اورا ترحيب (5) و ترجيب (6) کرد و لختی از حسن عقیدت او در ارادت بنی امیه براند، آنگاهش در پهلوی خویش جای داد تا بنشست .

در دنیا و اول زندگانی من در آخرت است .

جنگ مسلم با لشکر ابن زیاد ابن عقیل آن زور بازو داشت، که چون مردی را بگرفتی و بسوی فراز بر پرانیدی برز بر بیت فرود آمدی.

بالجمله اینوقت طوعه پیش آمد و گفت : ایسید و مولای من ! تورا چنان میبینم که ساخته مرگ میشوې ، گفت : سوگند با خدای که از مرگ چاره نیست. این بگفت وچون صاعقه آتشبار از دار بیرون تاخت و آن تیغ مرگ او بار را که چون شعله نار و زبان مار بود باهتزاز آورد و بر آن جماعت بی نام و ننگ حمله مردان جنگ افکنده، سپاه ابن زیاد جلباب (1) صبر وسکون بپوشیدند و چند که توانستند در مقاتلت مسلم بکوشیدند و مسلم بريمين وشمال میتاخت و مرد و مرکب بخاك می انداخت، چندانکه یکصد و هشتاد تن از آن جماعت را با تیغ در گذرانید. دیگران چون این زور بازو بدیدند دانستند که با او هم ترازو نتوانند شد ، پشت باجنگ دادند و روی بهزیمت نهادند .

نهال بن اشعث چون این شجاعت نگریست، کس با بن زياد فرستاد که مرا جماعتی از ابطال رجال مددفرست. ابن زیاد پانصد تن دیگر از شجعان لشکر بسوی او گسیل داشت. (2) هم در این کرت جنکی صعب در میاه برفت و عددی كثير از سپاه ابن زیاد هسته (3) تیغ و تبر شد. دیگر مردم از پیش روی مسلم پشت دادند و در کوچهای کوفه متفرق شدند ، نخل بن اشعث، دیگر باره ابن زیاد را آگهی داد که مارا بسواره و پیاده مدد فرست ، که از شمشیر مسلم کس بسلامت نتواند جست ، جماعتی از ما کشته و گروهی مجروح ومطروح گشته . ابن زیاد از این خبر در خشم شد و او را بدینگونه پاسخ باز داد : .

فَقالَ ثَكِلَتْكَ أُمُّكَ وعَدموكَ قَومُكَ رَجُلٌ واحِدٌ يَقْتُلُ مِنْكُم هَذِهِ اَلْقِتْلَةَ اَلْعَظِيمَةَ فَكَيْفَ لَوْ أَرْسَلْنَاكَ إلى مَن هُوَ أشَدُّ بَأساً وأصْعَبُ مِراساً

ص: 90

یعنی مادر بسوگواری تو نشیند و از تو نام و نشان « ماناد » ، مردی یکتنه

جماعتی از شما را کشته و با خاك و خون آغشته، اگر تو را به بارزت کسی مأمور میداشتم که از مسلم بشجاعت اشد و بسخت کمانی اصعب است چگونه زیست میکردی؟ و روی این سخن با حسين علیه السلام داشت (1)، ابن اشعث در پاسخ او

نگاشت :

أَيُّهَا اَلْأَمِيرُ أَتَظَنُّ أَنَّكَ بَعَثْتَنِي إِلَى بقال مِنْ بَقَالِي اَلْكُوفَةِ أَوْ إِلَى جُرْمَقَانِي مِن جَرَامِقَةِ الحيرَةِ أو لَمْ تَعْلَمْ أَيُّهَا اَلْأَمِيرُ أَنَّكَ بَعَثْتَنِي إِلَى أَسَدٍ ضِرْغَامٍ وَسِيفٍ حُسَّامٌ فِي كَفِّ بَطَلٍ هُمَامٍ مِنْ آلِ خَيْرِ اَلْأَنَامِ .

گفت : ای امیر گمان میکنی که مرا بجنگ بقالی از بقالهای کوفه یا زارعی از زارعین حیره فرستاده، مگر نمیدانی مرا بجنگ شیری درنده و شمشیری برنده فرستاده و آن شمشیر در دست شجاعی دلیر و شاهی دلاور از عشیرت پیغمبر است.

اینوقت ابن زیاد پسر اشعث را دیگر باره پانصد تن مرد رزم آزمای فرستاد و پیام داد، که مسلم را امان بده که جز بر این تقدیر نتوانی بر وی دست یافت لشکریان دیگر باره نیرو یافتند و بر مسلم حمله افکندند و همچنان مسلم چون شير غضبناك بجنگش در آمد و این شعر بگفت :.

هُوَ اَلْمَوْتُ فَاصْنَعْ وَيْكَ مَا أَنْتَ صَانِعٌ *** فَأَنْتَ لِكَأْسِ اَلْمَوْتِ لاَ شَكَّ جارع

فَصَبَرْ لِأَمْرِ اَللَّهِ جَلَّ جَلاَلُهُ *** فَحُكْمُ قَضَاءِ اَللَّهِ فِي اَلْخَلْقِ ذَائِعٌ (2)

ص: 91

از این بگفت و تیغ در لشکر ابن زیاد نهاد و آن جماعت در تنگنای سكک

کوفه از بیم شمشیر مسلم میرمیدند و کوس بر یکدیگر میزدند و بر زبر یکدیگر میرفتند و مسلم از قفای ایشان میزد و میکشت و میشتافت و صف میشکافت ..

ابن اشعث چون این بدید، خواست مگر بدستیاری امان اورا از پای بنشاند . بانگ برداشت که : ای مسلم ! اميرتورا امان داد ، بیهوده رزم مزن وخودرابهلاکت میفکن ، مسلم گفت: از برای شما در نزد من امان نیست، ای دشمنان خدا و دشمنان رسول خدا ! و این اشعار را از حمران بن مالك خثعمی بارجوزه (1) برخواند :

أَقْسَمْتُ لاَ أُقْتَلُ إِلاَّ حُرّاً *** وَ إِنْ رَأَيْتُ اَلْمَوْتَ شَيْئاً نُكْراً

اَكْرَهُ اَنْ اخْدَع اَوْ اَغَرَّا *** رَدَّ شُعَاعُ اَلنَّفْسِ فَاسْتَقِرَّا (2)

اَوْ يُخْلَطُ اَلْبَارِدُ سُخْناً مُرّاً *** كُلُّ اِمْرِءٍ يَوْمَأُ مُلاَقٍ شَرّاً (3)

اِضْرِبْكُمْ وَ لاَ اِخْفِ ضَرّاً *** فَعَلَ غُلاَمٌ قَطُّ لَنْ يَفِرَّا

وَ كُلُّ ذِي عُذْرٍ سَيُلْقِي عُذْراً *** اَيضَا وَ يُصَلِّي فِي اَلْمَعَادِ حَراً (4)

و همچنان حمله از پی حمله متواتر میداشت و زخم از پس زخم متوالی میفرمود. جماعتی را از پای در آورد و پشت بر دیوار سرای بکر بن حمران داد و در ایستاد . اینوقت بکر بن حمران که از شناختگان شجعان بود از پیش روی مسلم بیرون شد وحمله گران افکند. مسلم نیز اهنگ او کرد، لختي باهم بکوشیدند و بطعنات وضربات (5) یکدیگر را ممتحن داشتند، ناگاه بکر فرصتی بدست کرده تیغ براند و لب فرازین (6) مسلم را قطع کرد. مسلم چون شراره نار جستن کرد و

ص: 92

شمشیر آتشبار بر فرق بکر فرود آورد و او را بزخمی درشت هزیمت کرد و تنی دیگر را از پس او با تیغ در گذرانید . کار بر کوفیان سخت اوفتاد و مسلم را نتوانستند دفع داد، لاجرم بر بامها بر آمدند و از فراز بام او رابسنگباران گرفتند و همچنان بستهای نی را آتش در زدند و بر سر او بر افشاندند. مسلم خود را از کوی بیکسوی کشیده و پشت بر دیوار نهاد، تا از آسیب نار و ضرب احجار کمتر زحمت بیند پس روی با کوفیان کرد .

فَقَالَ مَالُكُمْ تَرْمُونِي بِالْأَحْجَارِ كَمَا تُرْمَى اَلْكُفَّارُ وَ أَنَا مِنْ أَهْلِ بَيْتِ اَلْأَنْبِيَاءِ الأ برار أَلاَّ تَرْعَوْنَ حَقَّ رَسُولِ اللّه في ذرِّيته

فرمود : چرا مرا سنگباران میکنید ؟ چنانکه کفار را ، آیا رعایت نمیکنید حق رسول خدای را در حمایت فرزندان او ؟ کلمات او در گوش آنجهال چون آب در غربال بود .

عرنين (1) بینی بر گذشت و در دهانش بعضی از دندانهای او را پراکنده ساخت کافری دیگر نیز بر پشتش زد، چنانکه برای در افتاد . پس او را بگرفتند و اسيروار ببردند.

در خبر است که درع و تیغ او را نه بن اشعث مأخود داشت و این شعر

را در این معنی بعبدالله بن زبیر اسدی نسبت کنند :

اِتْرَكْتَ مُسْلِمٌ لاَ تُقَاتِلُ دُونَهُ *** حَذَرَ اَلْمَنِيَّةِ اَنْ تَكُونَ صَرِيعاً

وَ قَتَلْتُ وَافِدَ آلِ بَيْتِ محمَّد *** وَ سُلِبَتْ اِسْيَافاً لَهُ وَ دُرُوعاً (2)

فَقَالَ أَنَا اَلَّذِي عرف أَلْحَقَ إِذَأ نَكَّرْتَهُ وَ نَصَحَ لِإِمَامِهِ إِذْ غَشَشْتَهُ وأَطَاعَهُ إِذ خالَفْتَهُ أنا مُسلِمُ بنُ عَمرٍو ألباهِلي.

گفت : من آن کسم که حق را شناختم، گاهی که تو انکار کردی و امام خویش را نصیحت نمودم، زمانی که تو بتمويه (1) سخن گفتی و او را اطاعت کردم وقتی که تو مخالفت نمودی ، این منم مسلم بن عمرو باهلی .

فَقَالَ لَهُ اِبْنُ عَقِيلٍ لِأُمِّكَ اَلثَّكْلَ مَا أَجْفَاكَ وَ أَفَظَكَ وَ أَقْسَى قَلْبَكَ أَنْتَ يَا اِبْنَ بَاهِلَةَ أَوْلَى بِالْحَمِيمِ وَ اَلْخُلُودِ فِي نَارِ جَهَنَّم.

مسلم فرمود : مادر تو بر تو بگرید ، ای پسر باهله؛ عظیم جفاکار ستم پیشه قسی القلب که تو بوده ، همانا تو سزاوارتری از من بشرب حميم وخلود جهنم .

اینوقت عمرو بن حریث غلام خود را فرمان کرد: تا کوزه پر آب با قدحی بنزد مسلم آورد و پاره آب در قدح بریخت و بدست مسلم داد ، چون خواست بنوشد قدح از خون دهان مبارکش سرشار شد ، بدست غلام داد تا بر افشاند و دیگر باره پر آب کرد ، هم در این کرت خوناب گشت ، در کرت سیم دندان های ثنای (2) درقدح افتاد .

فَقَالَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ لَوْ كَانَ لِي مِنَ اَلزُّرْقِ أَلْمَقْسُومِ لَشَرِبْتُهُ.

خدای را سپاس گذاشت و گفت: اگر مرا از این آب بخشی و بهره بود، هر آینه بنوشیدم

گریه مسلم بر حضرت حسین علیه السلام پس بنشست و بر دیوار متكي گشت و بگریست .

ص: 95

فَقَالَ لَهُ عُبَيْدُ اَللَّهِ اِبْنُ اَلْعَبَّاسِ إِنَّ مَنْ يَطْلُبُ مِثْلَ الَّذِي طَلَبْتَ إِذَا نَزَلَ بِهِ مِثْلُ مَا نَزَلَ بِكَ لَمْ يَبْكِ.

عبیدالله بن عباس، در میان جماعت آغاز شناعت کرد و گفت: کسی که طلب کند مانند آن را که تو طلب کردی، گاهی که بر روی نازل شود انباز آنچه بر تو نازل شد، زشت باشد که بگرید .

قالَ واللَّهِ إِنِّي مَا لِنَفْسِي بَكَيْتُ وَ مَا لَهَا مِنَ الْقَتْلِ أَرْثِي وإِنْ كُنْتُ لَمْ أُحِبَّ لَها طَرْفَةَ عَيْنٍ تَلَفاً وَلَكِنِّي أَبْكِي لِأَهْلِي المُقْبِلينَ إليَّ أبكِي لِلحُسَينِ وَآلِ ألحَسِين.

فرمود: سوگند با خدای، من برخویشتن نمیگریم و بر نفس خود مرثيه (1) نمیخوانم، اگر چند هلاك خود را يك چشم زد دوست نمیدارم، لكن بدانجماعت میگریم که بدین سوی سفر میکنند ، همانا برحسين و فرزندان حسين میگریم ، آنگاه روی به محمّد بن اشعث کرد، چه در میان جنك مسلم را بشارت امان میداد، چنانکه بدان اشارت شد.

فَقَالَ: يَا عَبْدَ اَللَّهِ، إِنِّي أَرَاكَ وَ اَللَّهِ سَتَعْجِزُ عَنْ أَمَانِي، فَهَلْ عِنْدَكَ خَيْرٌ! تَسْتَطِيعُ أَنْ تَبْعَثَ مِنْ عِنْدِكَ رَجُلاً عَلَى لِسَانِي يُبْلِغُ حُسَيْناً، فَإِنِّي لاَ أَرَاهُ إِلاَّ قَدْ خَرَجَ إِلَيْكُمُ اَلْيَوْمَ مُقْبِلاً أَوْ هُوَ خَارِجٌ غَداً هُوَ وَ أَهْلُ بَيْتِهِ، وَ إِنَّ مَا تَرَى مِنْ جَزَعِي لِذَلِكَ، فَيَقُولَ [اَلرَّسُولُ]: إِنَّ اِبْنَ عَقِيلٍ بَعَثَنِي إِلَيْكَ وَ هُوَ فِي أَيْدِي اَلْقَوْمِ أَسِيرٌ لاَ يَرَى أَنْ يُمْسِيَ حَتَّى يُقْتَلَ، وَ هُوَ يَقُولُ: اِرْجِعْ بِأَهْلِ بَيْتِكَ، وَ لاَ يَغُرَّكَ أَهْلُ اَلْكُوفَةِ! فَإِنَّهُمْ أَصْحَابُ أَبِيكَ اَلَّذِي كَانَ يَتَمَنَّى فِرَاقَهُمْ بِالْمَوْتِ أَوِ

ص: 96

اَلْقَتْلِ! إِنَّ أَهْلَ اَلْكُوفَةِ كَذَبُوكَ وَ كَذَبُونِي! وَ لَيْسَ لِمُكْذَبٍ رَأْيٌ!

با محمّد بن اشعث فرمود : قسم بخدای نگرانم که زود باشد که از امان دادن من عاجز باشی، آیا تقدیم امر خیری توانی کرده و آن اینست که : مردی را از جانب خود بسوی حسين علیه السلام گسیل سازی زیراکه چنان میدانم که امروز واگرنه فردا با اهل بیت خود بدینجانب کوچ دهد ، بگوید که : ابن عقیل مرا نزد تو رسول فرستاد ، در حالتی که بدست کوفیان اسیر بود ، هم در آن روز دستخوش شمشير خواهد گشت ، عرض میکند که : پدرومادرم فدای تو باد ، بازشو و بجانب کوفه کوچ مده وسخن کوفیان را استوار مدار، چه مردمی دروغ زنند و در وغزنان را رأي استوار نیست . محمّد بن اشعث گفت : سوگند با خدای، چنان کنم و ابن زیاد را آگهی دهم که من مسلم را امان دادم .

مقتول و جرحه مطروح انباز تو نتواند بود .

ابن زیاد گفت : قسم بجان من که ازهاق (1) جان تورا بعهده تیغ تیز حوالت خواهم داد . مسلم فرمود : چون چنین است بگذار تا وصیت خویش را با یکتن از خویشاوندان خود القا فرمایم ، فرمود: روا باشد ، پس مسلم بهمگنان مجلس نظری افکند در میانه چشمش بعمر بن سعد بن ابی وقاص افتاد .

فَقالَ يا عُمَرُ إِنَّ بَيني وَبَيْنَكَ قَرابَةٌ وَلِي إِلَيكَ حَاجَةٌ وَقَدْ يَجِبُ عَلَيْكَ لِي نُجْحُ حَاجَتِي وَ هِيَ سِر

فرمود : ای عمر ! همانا میان من و تو قرابتی است و از برای من بسوی تو

حاجتی است و آن قرابت واجب میکند اسعاف (2) حاجت مرا ونهفتن سر مرا عمر بن سعد در اصفای وصیت مسلم مسامحتی مینمود ، ابن زیاد فرمود : در اصغای وصیت ابن عم خود این گرانی چیست ؟ گوش فرادار تا چه گوید، لاجرم عمر سعد برخاست و مسلم را بکناری آورد ، بجائی که ابن زیاد نیز ایشان را نگران بود، پس مسلم آغاز سخن کرد :

فَقَالَ أَوَّلُ وَصِيَّتِي شَهَادَةُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ وَ أَشهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسو لَهُ وأَنَّ عَلِيّاً وَلِيُّ اللَّهِ والثَّانِيَةُ تَبِيعُونَ دُرَّ عِي هَذَا وَ تُوَفُّونَ عَنِّي أَلْفَ دِرْهَمٍ اقتر ضَتَّها فِي بَلَدِكُمْ هَذَا وَ اَلثَّالِثَةُ أَنْ تَكْتُبُوا إِلَى سيدَى ألْحَسِينَ أَنْ يَرْجِعَ عَنكُم قَد بَلَغَنِي أنَّهُ خَرَجَ بِنِسائِهِ وَأَولادِهِ فَيُصيبُهُ ما أصابَني

ص: 98

مرتضی، فرمود : مرا در این شهر هزار درهم دين بردمت است ، درع مرا بفروش و دین مرا ادا کن ودیگر بمن رسیده است که : سید من حسين علیه السلام با زنان و فرزندان بدینجانب کوچ میدهد و سخت میترسم که از آن شربت که مرا دادند او را نیز سقایت کنند (1) بنزديك اومکتوب کند که راه بگرداند و از این سوی سخن نراند

عمر سعد در پاسخ گفت: آنچه از کلمه شهادت باد کردی همگان بدین کلمه همداستانیم و آنچه از بیع درع فرمودی، ما اولائیم در این امر، اگر خواهیم دین تو را ادا کنیم و اگر نخواهیم نکنیم و آن وصیت که در حق حسین نمودی ، دانسته باش که : حسين ناچار است که بسوی ما سفر کند و بدست ما بتمام سختی کشته شود ، آنگاه روی بابن زیاد کرد و گفت : دانی مسلم چه گفت؟ وچه پاسخ گرفت ؟ صورت حال را بعرض رسانید

وَقالَ ابْنُ زِيَادٍ انَّهَ لا يَخُو نَكُ الأَمِينُ ولَكِنْ قَدْ يُوتَمَنُ الْخَائِنُ فَبِحَكَ اللَّهِ مِن مُسْتَوْدَعِ سِرَا

ابن زیاد بدین کلمات تمثل جست ؛ یعنی مرد امین خیانت نمیکند لکن گاهی خائن بغلط در شمار امين میرود و خداوند زشت کند تو را که ودیعت را ضایع گذاشتی و از کشف اسرار باك نداشتی، اگر مرا امين اسرار خویش میداشت سراو را بپوشیدم و در اسعاف حاجت او بکوشیدم ، .

اما ای پسر سعد ابی وقاص ! بدین گناه که تو کردی و در امانت پسرعم خود خیانت ورزیدی، اول کس توخواهی بود که بجنك حسين بن علی فرمان خواهی یافت

فَقَالَ مُسْلِمٌ كَذَبْتَ يَا اِبْنَ زياد انما شَقَّ عَصَا اَلْمُسْلِمِينَ مُعَاوِيَةُ وَ اِبْنُهُ يَزِيدُ وَ أَمَّا الْفِتْنَةُ فَاِنِمَا أَلْحَقَهَا أَنْتَ وأبُوكَ زِيَادُ بْنُ عُبَيْدٍ عَبْدُ بَنِي عِلاجٍ مِنْ ثَقِيفٍ وَ اَنَا اَرْجُوا اَنْ يَرْزُوقَنِي اللّهُ الشَّهادَةَ عَلَيَّ يَدَي شَرِّ بَرِيَّتِه

مسلم گفت : ای پسر زیاد ! دروغ گفتی، معاویه مسلمانان را پراکنده ساخت و پسرش یزید نیز همان آهنك نواخت اما انگیزش فساد و فتنه را تو تقدیم فرمودی و دیگر، پدرت زیاد بن عبید که عبدی از بنى علاج از قبیله بنی ثقیف بود تأسیس نمود و من اینك آرزومندم که بدست بدترین مردم شربت شهادت

بنوشم .

ابن زیاد گفت : همانا تورا نفس تو بامری امیدوار ساخت که خداوند از برای دیگر خواست و با آنکس گذاشت که اهلیت داشت ، مسلم گفت : ای پسر مرجانه بگوی اهل آن امر کیست ؟ گفت یزید بن معاویه ، مسلم گفت :

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ ِ رَضِينَا بِاللَّهِ حَكْماً بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمْ

فرمود: ما بدان رضا داده ایم که خداوند در میان ما و شما حکومت فرماید.

ابن زیاد گفت: هانای مسلم ! گمان میکنی که در امر خلافت شما را بهره ایست فرمود : سوگند با خدای گمان نمیکنم بلکه يقين میدانم ، گفت : اکنون بگوی از بهر چه بدین بلد آمدی ؟ وامر مردم مجتمع بود پراکنده ساختی و اختلاف کلمه در میان ایشان انداختی ؟

فقال مسلم مَا لِهَذَا أَتَيْتَ وَلكِنَّكُم اظْهَرْتُمُ المُنْكَرَ وَ دَفَنْتُمُ اَلْمَعْرُوفَ وَ تأمر تَمَّ عَليٌ اَلنَّاسُ بِغَيْرِ رِضي وَ حملتُمُوهُمْ عَلَيَّ غَيْرَ مَا أَمَرَكُمُ اَللَّهُ بِهِ وَ عَمِلْتُمْ فِيهِمْ بِاعْمَالِ كَسْرِيٍ وَ قَيْصَرَ فاتيْناهم لِنَأْمُرَ فِيهِمْ بِالْمَعْرُوفِ

ص: 100

وَ نَنْهَي عَنِ المُنكَرِ وَ ندعوهُم عَلَيَّ حُكْمَ الكِتابِ وَالسُّنَّةِ وَ كُنَّا اَهلَ ذلِكَ

مسلم فرمود : من در این شهر از بهر آن آمدم که شما معترف منکر شدید ومنكر معروف آمدید و بی رضای مردم بر گردن مردم پای نهادید و امارت بدست کردید و بیرون حکم خدای ، حکم خود را بر ایشان حمل نمودید و بکردار جبابره اكاسره وقياصره در میان ایشان سلطنت آوردید پس ما آمدیم ، تا در میان ایشان امر بمعروف و نهی از منکر فرمائیم و ایشان را باحکام کتاب خدا و سنت مصطفی دعوت نمائیم ، چه ما اهل اینکاریم .نکه دین بیزید دو شفته ام که پسرو درمانی من ابن زیاد از این کلمات سخت درغضب شد و گفت : ای فاسق ! تو چه کس باشی که بدین صفات خویشتن را بستائی ؟ تو اندر مدینه بشرب خمر شاغل بودي

قال مُسْلِمٌ انَا اشْرَبِ الخَمْرَ امَّا واللَّهِ انَّ اللَّه لَيَعْلَمُ اِنَّكَ تَعْلَمُ اَنَّكَ غَيْرُ صادِقٍ وَ اِنَّكَ قَدْ قُلْتَ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ اِنِّي لَستُ كَما ذَكَرْتَ وَ اِنَّكَ أَحَقُّ بِشُرْبِ اَلْخَمْرِ مِنِّي وَ أُولِي بِهَا وَ مَنْ بَلَغَ فِي دِمَاءِ الْمُسْلِمِينَ وَ لعا فَيَقْتُلُ اَلنَّفْسَ اَلَّتِي حَرَّمَ اَللَّهُ قَتْلَهَا وَ يَسْفِكُ الدَّمَ الَّذِي حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيَّ الْغَضَبَ وَالعَداوَةَ وَ سُوءِ الظَّنِّ وَ هُوَ يَلهو وَ يَلعَبُ كانَ لَم يَصنَع شَيئاً

مسلم گفت : مرا با شرب خمر نسبت میکنی ؟ همانا خدای میداند که تو دانسته این دروغ میزنی و بکذب این سخن میرانی و من چنان نیستم که تو میگوئی و تو بشرب خمر سزاوار تری از من و تو آن کسی که بتمام اهتمام در ازهاق خون مسلمانان حریصی و بسفك (1) دمی که خداوند حرام کرده است ، از در ستم و

ص : 101

خصومت و سوء ظن و لوعى (1) واز پس چندین قتل شنيع (2) که صنيع طبیعی (3) تواست خویشتن را شاغل لهو و لعب میداری و این جمله را بچیزی نمیشماری .

وقال اللّهُمَّ احكُم بَيْنَنا وبَيْنَ قَوْمٍ غَرُّونَا وَ كَذَبُونَا ثُمَّ خُذ لَوناً وَ قَتَلُونَا.

یعنی ای پروردگار من ! حکم کن در میان ما و میان جماعتی که ما را فریب دادند و با ما دروغ گفتند ، پس مخذول گذاشتند و مقتول داشتند . چون بفراز بام رسید ، مسلم فرمود : مرا بگذار تا دو رکعت نماز بگذارم ، آنگاه بدانچه مأموری میکن ، گفت : روا نباشد ، مسلم بگریست و این شعر بگفت :

جَزَى اللَّهُ عَنَّا شَرَّ مَا قَدْ جَزَى  *** شِرَارُ الْمَوَالى بَل أَعَقُّ وأظْلَما (1)

هُم مَنَعونا حَقَّنا وَتَظاهَرُوا *** عَلَينا وَرَامُوا أن نُذِلَّ وَنَرغَمَا (2)

غَارُوا عَلَيْنَا يَسْفِكُونَ دِمَائَنَا *** وَ لَمْ يَرْقُبُوا فِينَا ذِمَاماً وَ دَما (3)

فَنَحْنُ بَنُوا اَلْمُخْتَارُ لاَ خَلْقَ مَثَّلَنَا *** نَبِيٌ اِبْتِ اَرْكَانَهُ اَنْ تُهْدَمَا (4)

فَا قسم لَوْلاَ جَبِئُكُمْ آلُ مَذْحِجٍ *** وَ فُرْسَانُهَا وَ اَلْحُرُّ  فِيهَا اَلْمُقَدَّمَا (5)

اینوقت بکر بن حمران گفت : أَلحَمْدُ لِلهِ اَّلذي أَقادَني مِنْكَ.

یعنی سپاس خدای را که مرا بر توسلطنت داد . این بگفت وتیغ براند ، شمشير

او کارگر نیفتاد.

فَقَالَ لَهُ مُسْلِمٌ أَوْماً يَكْفِيكَ فِي خَدْشِ وَفَاءٍ مِنِّي بِدَمِكَ اَيُّهَاالْعَبْدُ !

در ازای خون تو این خراش که بر گردن من آوردی کافی

ص: 103

نیست؛ چون این سخن بابن زیاد رسید ، گفت : هنگام مرگ بمفاخرت سخن کرده ، بالجملة، در ضرب ثانی مسلم را شهید کرد و دهشت زده و آسیمه سر از فراز قصر بزیر آمد. ابن زیاد گفت : هان ای بکر تو را چه رسید گفت : چون مسلم را بکشتم مردی باسیاهی چرده (1) وشراست (2) خوی نگریستم که لب بدندان همی

گزید یا اصابع را به ثنایا میخست. (3) چنان بترسیدم که در هیچ خطبی و هیچ داهيه چنان نهراسیدم، ابن زیاد گفت: دهشتي تو را فرا گرفته وخیالی مصور افتاده .

تند و در کتاب عبدالله بن نخل رضا الحسینی مسطور است که : چون بکر خواست تیغ براند ، دستش از کار شد (4) ، لاجرم از بام بزیر آمد وابن زیاد را آگهی داد ، دیگری را فرمان کرد تا ببام قصر بر آمد ، چون آهنگ قتل مسلم کرد، رسول خدای را در برابر خویش نگریست ، از کثرت دهشت در افتاد وجان بداد، پس مردی شامی را مأمور ساخت تا برفت و مسلم را گردن بزد و سر شرا از فراز قصر بزیر افکند و تن مبارکش را از دنبال سردر افکند.

میشد و هشت هزار پیاده فرمانپذیر داشت و چون احلاف را از قبله کنده و دیگر قبایل دعوت میکرد سی هزار مرد زره پوش او را اجابت مینمودند. این هنگام که اورا بجانب بازار میراندند چند که صیحه میزد و مشایخ قبایل را بنام یاد میکرد ووامذحجاه میگفت ، هیچکس او را پاسخ نداد ، قوت کرد و دست خود را از بند رها ساخت .

ثُمَّ قَالَ أَما من عَصًا أَوْ مِسْكِينٍ أَوْ حِجَارَةٍ أَوْ عَظْمٍ يُحَاجِزُ بِهِ رَجُلٌ عَنْ نَفْسِه

گفت : آیا عمودی یا کاردی یا سنگی یا استخوانی نیست که من با آن جهاد کنم ؟ عوانان ابن زیاد، اورا فرو گرفتند و این کرت سخت ببستند و گفتند: گردن بکش .

فَقَالَ مَا أَنَا بِهَا سَخِيٌ وَ مَا أَنَا بِمُعِينِكُمْ عَلَى نَفْسی

گفت : من بعطای جان خود سخي نيستم و برقتل خود اعانت شما نخواهم کرد؛ یکتن غلام ابن زیاد ، که رشید ترکی نام داشت گردن هانی را با تیغ بزد

فَقَالَ هَانِي إِلَى اَللَّهِ اَلْمَعَادُ اَللَّهُمَّ إِلَى رَحْمَتِكَ وَرِضْوَانِكَ

گفت : باز گشت بسوی خداست ، ای پروردگار من ! بسوی رحمت تو و رضوان تو می آیم ، عبدالله بن زبیر اسدی در مرثیه مسلم بن عقيل و هانی ، این اشعار را انشاد کرد و بروایتی فرزدق این اشعار را در مرثیه مسلم و هانی گفته و عبدالله بن زبیر از فرزدق روایت کرده :

فَإِنكُنتِ لا تَدرينَ مَا المَوتُ فَانظُري ***  إلى هانِئٍ فِي السّوقِ وَابنِ عَقيلِ

إلى بَطَلٍ قَد هَشَّمَ السَّيفُ وَجهَهُ   ***   وَآخَرَ يَهوي مِن طِمارِ قَتيلِ (1)

ص: 105

اصابها فَرْخُ الْبَغی فَاصبَحا *** احادیث مَنْ یَسْری بِکل سَبیل (1)

تَرَي جَسَدا قَد غَيَّرَ المَوتُ وَجهَهُ   ***  ونَضحَ دَمٍ قَد سالَ كُلَّ مَسيلِ (2)

فنی کان احیی مِن فتاة حَییة *** وَأ قطَعَ مِنْ ذی شفرتین صَقیل (3)

أيَركَبُ أسماءُ الهَماليجَ آمِنا  *** وقَد طَلَبَتهُ مَذحِجٌ بِذُحولِ (4)

تَطيفُ حَوالَيهِ مُرادٌ وكُلُّهُمُ    *** عَلى رِقبَةٍ مِن سائِلٍ ومَسولِ (5)

فَإِن أنتُمُ لَم تَثأَروا بِأَخيكُمُ    ***  فَكونوا بَغايا اُرضِيَت بِقَليلِ (6)

چون ابن زیاد از قتل هانی پرداخت بفرمود : تا سرمسلم وهانی را بر گرفتند و تنهای ایشان را بگرد کوی و بازار بگردانیدند و در محلت گوسفند فروشان بردار زدند . اینوقت قبیله مذحج جنبشی کردند و تن ایشان را از دار بزیر آوردند و برایشان نماز گذاشتند و بخاك سپردند .

که در کتب اطاله مقاله را نوعی از محاسن شمرد. ابن زیاد چون آن بدید ، گفت: چیست این فضول در کلام و تطویل نابهنگام بدینگونه رقم كن: :

ما بعدُ فَالحَمدُ لِلَّهِ الَّذي أَخَذَ لِأَميرِ المُؤمِنينَ بِحَقِّهِ وَكَفاهُ مُؤنَةَ عَدُوِّهِ أُخبِرُ أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ أَنَّ مُسْلِمَ بْنَ عَقِيلٍ لَجَأَ إلَى دَارِ هَانِئِ بْنِ عُرْوَةَ المُراديُّ وَإنِّي جَعَلتُ عَلَيهِما المَراصِدَ وَالعُيونَ ودَسَسْتُ إِلَيْهِمَا الرِّجَالَ وَكَدْتُهُمَا حَتَّى أَخْرَجْتُهُمَا وأمْكَنَ اللَّهُ مِنْهُمَا فَقَدْ مُتَّهَما وَضَرَبتُ أَعْناقَهُما وقَد بَعَثْتُ إلَيْكَ بِرَأْسَيهِما مَعَ هانِئِ بنِ أبي حَيَّةَ الْوَادِعِيُّ والزُّبَيْرُ بْنُ الأرْوَحِ التَّميميُّ وَهُما مِنْ أَهْلِ السَّمعِ وَالطَّاعَةِ والنَّصِيحَةِ فَلَيْسَا لَهُمَا أَميرُ المُؤمِنينَ عَمَّا أَحَبَّ مِن أمرِهِما فَانٍ عِندَهُما عِلماً وَوَرَعاً وصِدقاً والسَّلامُ

یعنی سپاس خداوندی را که حق امير المؤمنين را مأخود داشت و دشمن اورا کفایت کرد. همانا مسلم بن عقیل در این شهر در خانه هانی بن عروه پناهنده آمد از بهر ایشان کمین جایها مرتب داشتم وعيون وجواسيس (1) بكاشتم تا هردوتن را بدست آوردم و گردن زدم و سرهای ایشان را بصحبت (2) هانی بن ابی حية وزبير بن اروج ، روان داشتم و ایشان اهل طاعت و نصیحت اند و از طریق صداقت وزهادت (3) بیرون نشوند، امير المؤمنين صورت حال را از ایشان سؤال فرماید تا کماهی (4) آگاهی دهند، والسلام.

بالجمله، هانی بن ابی حیّة و زبير بن الاروح مكتوب ابن زیاد را مأخوذ داشتند و سر مسلم و هانی را با خود حمل دادند و بعجلتی تمام روانه دمشق شدند و این اول سری بود از خاندان رسالت که از عراق بدمشق حمل دادند .

ص: 107

چون این مکتوب را پرداخت، همچنان بصحبت هانی بن ابي حية وزبير بن الاروح

باز فرستاد و سر مسلم وهاني بن عروه را از دروازه دمشق در آویخت.

بدیشان رسانید ، این بگفت و باز شا، ، کودکان مسلم که از راه و بیراه آگاه نبودند ، لختی بدویدند و مانده شدند و آثار کاروانیان را یاره کردند (1) ، هم در آن شب چند تن از کوفیان با ایشان دوچار شدند و بدانستند که اینان پسران مسلم اند ، پس هردوتن را مأخوذ داشته بنزد ابن زیاد بردند و او فرمان کرد، تا ایشان را در زندان خانه باز داشتند و مکتوبی بیزید نگاشت که : اينك پسرهای مسلم در محبس منند ، تا چه فرمائی ؟

داد و خورش و خوردنی پیش نهاد و کنیزک را وصیت کرد که : شوهر مراز این راز آگاه مکن .

در آمد وسخت آشوفته خاطر و کوفته اندام بود، زن پرسید که مگرتر احادثه ای رسید؟ گفت : على الصباح بردر سرای امیر بودم، منادي ندا در داد که : پسرهای مسلم را مشکور از زندانخانه رها نموده ، هر که ایشان را دستگیر کند از امیر بعطای مال و ثروت و اسعاف منی (1) وحاجت بهره مند گردد. من چون این کلمه شنیدم بی توانی (2) برجستم و بر اسب خویش بر نشستم و چند که توانستم گرداگرد کوفه را در نوشتم و بازار و برزنرا در سپردم(3)، از شدت شتافتن، اسب بتراکید و در افتاد. من نیز از پشت اسب در افتادم و توش و توان از من برفت. گرسنه و تشنه در تاریکی شب بهزار رنج وتعب خودرا بخانه رسانیدم و از ایشان نشانی نیافتم و اثری ندیدم ، زن گفت : ایمردا؛ ین چیست که میگوئی؟ از خدای بترس و بر خدای بیرون مشو و بر فرزندان رسول خدای بدمیندیش. حارث گفت : خاموش باش ابن زیاد مرا مال و مرگب دهد و از فضه و ذهب توانگر کند ، ترا با این سخنان نابهنگام چکار ؛ برخیز و آب وطعام بیار. زن بیچاره گشت و او را پاره ای خورش و خوردنی آورد تا بخوردو بخفت .

بانک گربه ایشان حارث را از خواب برانگیخت و سر از بالین برداشت و گفت: ای زن این شور و شیون در خانه ما از کیست ؟ برخیز و چراغی بر افروز تا بدانیم این بانک چیست؟ واین سوگواری از بهر کیست؟ زن را نیروی برخاستن و قدرت شمع و چراغ آراستن نبود، ناچار حارث بن عروه خود برخاست وچراغی بر افروخت و بنهانخانه در آمد. پسران مسلم را نگریست که یکدیگر را دست بگردن در آورده، بأعلى صوت میگریند ، گفت: شما کیستید؟ و در اینجا چکنید ؟ ایشان چون او را اهل این سرای دانستند ، از شیعیان پنداشتند. گفتند : ما يتيمان مسلم بن عقیلیم . حارث گفت : من دی در طلب شما ، این شهر و نواحی را بگشتم و اسب خود را بکشتم و شما خانه مرا وطن گرفته اید ؟ و خوش بخفته اید ؟ پس با مشت سر و مغز ایشانرا لختی بکوفت وهردو تن را بر بست و هم در آن نهانخانه در افکند و در استوار کرد . زن پیش دوید و بزاری و ضراعت آغاز شفاعت نمود و دست و پای حارث را بوسه زد و از خدا و رسول بیم و امید داد و در گوش حارث کلمات زن چون آب در پرویزن (1) بود .

حارث جلدی کرد (1) و بر جست و تیغ از دست غلام بستد ، غلام شمشیر خویش را از نیام بکشید و بر حارث فرود آورد ، حارث مردی مبارز بود ، آن زخم را با سپر بگردانید و تیغ بزد ودست غلام را قطع کرد . غلام با دست چپ خود را بار بر چفسانيد (2) تا زخم دیگر نراند ؛

هم در اینوقت زن حارث با پسر در رسیدند، پسر پیش دوید و کمر غلام بگرفت و گفت : ای پدر! این غلام برادر رضاعی من و فرزند خوانده مادر منست از وی چه خواهی ؟ حارث پاسخ نگفت و تیغ بزد و غلام را بکشت و پسر را گفت : هم اکنون تعجیل کن و این دو كودك را گردن بزن، پسر گفت: من این دو كودك را که از خاندان پیغمبرند ، سر بر ندارم و تو را نیز نگذارم و زنش نیز مینالید و میگفت : این دوطفل بیگناه را چرا تباه باید کرد ؟ چه زیان دارد که ایشانرا زنده بنزد ابن زیاد حاضر سازی تا او چه خواهد و چه فرماید ؟ گفت : دوستداران ایشان در این شهر فراوانند ، تواند شد که ایشانرا از دست من فراگیرند و مرا از عطای ابن زیاد بی بهره گذارند و تیغ بکشید و آهنگ کودکان کرد . زن پیش تاخت و با حارث در آویخت که از خدای بترس و از قیامت بیندیش . این چه نکوهیده کردار است که پیش داشته ای؟ حارث در خشم شد و تیغ بزد وزیرا عظیم جراحت کرد. پسر بدوید که مبادا مادر را بزخم دیگر تباه کند و دست پدر بگرفت و گفت: ای پدر ! با خویش آی (3) چندین بیهشانه چکنی ؟ و خویش از بیگانه ندانی، حارث هم در آن غلوای (4) غضب ، تیغ بزد و پسر را بکشت و چون گرگی دیوانه بر سر پسرهای مسلم بتاخت ، چند که زاری وضراءت کردند فایدتی نداشت. گفتند: ما را بگذار تا دو رکعت نماز گذاریم، گفت: نگذارم و دست هريك را میگرفت که سر بر دارد ، آن يك میدوید که من کشته برادر نتوانم دید، مرا بکش. حارث نخست محمّد را سر برید و سرش را بخاك گذاشت و تنش را در آب انداخت. ابراهیم بدوید

ص: 116

و سررا در بر گرفت و بر سینه بچفسانید و بهایاهای بگریست . حارث سر محمّد را از دست ابراهیم بگرفت و او را نیز بکشت و تنش را در آب افکند .

صورت حال را تقریر میکردند . مردمان میگریستند و حارث را لعن میفرستادند

چون بکنار نهر رسیدند ، جوانی را نگریستند که کشته اند و غلامی را پاره پاره افکنده اند وزنی مجروح ومطروح افتاده ، چون برحال ایشان مطلع شدند ، شگفتی آنجماعت بر خباثت حارث بزيادت شد . اینوقت حارث روی با مقاتل کرد و گفت : مرا دست باز دار تا بگوشه ای پنهان شوم و ده هزار دینار در ازای این عطوفت از من مأخوذ دار . مقاتل گفت : اگر همه دنیا را توداشتی و بمن

گذاشتی ، تورا دست باز نداشتم و در ازای قتل تو ، از خدای جهان بهشت جاودان خواهم یافت و چون چشم مقاتل بر مقتل پسرهای مسلم وخون ایشان افتاد ، سخت بگریست و در خون ایشان بغلطید ، آنگاه غلام خود را فرمود تا : نخست دستهای حارث را قطع کرد ؛ آنگاه هر دو پای او را برید، از پس آن چشمهای او را بر آورد و گوشهای او را از تن باز کرد ، پس شکم او را بشکافت و آنچه از تن او باز کرده بود ، در شکم او نهاد و سنگی بر شکم او بست و آن تن پلید را در آب افکند . از در خبر است که سه کرت او را در آب افکند و آب او را نپذیرفت و بکنار افکند وسه نوبت او را در چاه افکندند و با سنك و خاشاك انباشته نمودند ، هم زمین او را نپذیرفت و بیرون افكند ، آنگاه تن او را سوختند و خاکسترش را دستخوش صرصر (1) ساختند و چون سرهای پسران مسلم را در آب افکندند ، تنهای ایشان برزیر آب آمد و با سر پیوسته شد و دست در گردن یکدیگر کرده در آب فرو شدند .

عَدَداً لاَ يُحْصِيهِمْ إِلاَّ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَوْ لاَ تَقَارُبُ اَلْأَشْيَاءِ وَ هُبُوطُ اَلْأَجَلِ لَقَاتَلْتُهُمْ بِهَؤُلاَءِ وَ لَكِنْ أَعْلَمُ يَقِيناً أَنَّ هُنَاكَ مَصْرَعِي وَ مَصْرَعَ أَصْحَابِي لاَ يَنْجُو مِنْهُمْ إِلاَّ وَلَدِي عَلِيٌّ

یعنی این وقت خواست ایشان را از انکشاف اسرار بشارتی دهد ، پس با دست مبارك بسوی آسمان اشارتی فرمود تا ابواب آسمان بگشود و انبوه فریشتگان چندانکه جز خدای شمار ایشان نداند ، فرود شدند. آنگاه فرمود : اگر وقت زایل نمیگشت و اجر باطل نمیشد ، با این فریشتگان بادشمنان مقاتلت میکردم لكن میدانم که مصرع من و خوابگاه من و خوابگاه اصحاب من، در آنزمین است و بهره دیگری نتواند شد و از آن داهيهء (1) دهیاجز فرزندمن زین العابدین کسرهائی نخواهد داشت .

مِنِّی اَکْراشاً جَوْفاً وَ اَجْرِبَةً سَغْباً، لا مَحیصَ عَنْ یَوْم خُطَّ بِالْقَلَمِ، رِضَى اللّهِ رِضانا اَهْلَ الْبَیْتِ، نَصْبِرُ عَلى بَلائِهِ وَ یُوَفّینا اَجْرَ الصّابِرینَ. لَنْ تَشُذَّ عَنْ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله علیه وآله) لَحْمَتُهُ، وَ هِىَ مَجْمُوعَةٌ لَهُ فى حَظیرَةِ الْقُدْسِ، تَقَرُّ بِهِمْ عَیْنُهُ وَ یُنْجَزُ بِهِمْ وَعْدُهُ. مَنْ کانَ باذِلا فینا مُهْجَتَهُ، وَ مُوَطِّناً عَلى لِقاءِ اللّهِ نَفْسَهُ فَلْیَرْحَلْ مَعَنا فَاِنَّنِی راحِلٌ مُصْبِحاً اِنْ شاءَ اللّهُ

پس از ثنای خدا و درود مصطفی میفرماید : مرگ بر گردن فرزندان آدم ملازمت قلاده (1) دارد ، چون قلاده زنان جوان و سخت مشتاقم دیدار گذشتگان خود را چون اشتیاق يعقوب دیدار یوسف را و از برای من مصرعی (2) و مقتلى اختیار کرده اند که ناچار بایدم دیدار کرد . كانه مفاصل (3) خود را در زمین نینوا بدست گرگهای بیابان گرد یعنی لشکر کوفه پاره پاره میبینم ، پس انباشته (4) میکنند از من شکمهای آمال و تهیگاه آرزو را و گزیری نیست از روزی که قلم قضا بر کسی رقم رانده و ما اهل بیت رضا بقضای خدا داده ایم و بر بالای خدا شکیبا بوده ایم و ادراك اجرصابران فرموده ایم و دورنمی افتد از رسول خدا پارهای گوشتی که خاص او است و در بهشت برین روشن میشود چشم رسول خدا بدوور است می آید وعده او، اکنون کسی که در راه ما از بذل جان نیندیشد و در ظلب لقای حق از فدای نفس نپرهیزد ، باید با من کوچ دهد، چه من بامدادان کوچ خواهم داد

برادرت چه پیش داشتند ، سخت میترسم که آن خدیعت و مکیدن (1) که با پیشینیان بدست گرفتند در حق تو بیای (2) برند ، اگر تو همچنان در حرم اقامت فرمائی چنان دانم که از همه کس عزیز تر و محفوظ تر باشی ؛

فَقَالَ يَا أَخِي قَدْ خِفْتُ أَنْ يَغْتَالَنِي يَزِيدُ بْنُ مُعَاوِيَةَ بِالْحَرَمِ فَأَكُونَ أَلَّذِي يُسْتَبَاحُ بِهِ حُرْمَةُ هَذَا اَلْبَيْتِ . .

فرمود: ای برادر! بیم دارم که یزید بن معاویه حیلتی بیندیشد و غيلة (3) مرا بکشد و بدین جهت حرمت این بیت شکسته شود ، نجل عرض کرد: اگر از اقامت در مکه بیمناکی، بجانب یمن سفر کن یا در نواحي بیابانها اقامت جوی که حصنی (4) حصین و معقلى (5) متين است و هیچکس را با تودسترس نخواهد بود، حسینیه فرمود : يك امشب نظری بگمارم و پشت و روی این کار را بنگرم. عمل بسرای خویش مراجعت کرد ..

در خبر است که امام حسين علیه السلام سفر عراق را از قرآن مجید فال گشود و

این آیت بر آمد که :

كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ اَلْمَوْتِ

(6) » فرمود : صَدَقَ اللهُ وَ صَدَقَ رَسُولُهُ

بحکم خدا و خبر مصطفی کار خواهم کرد و این هر دو منصوص است بر شهادت من، لاجرم بامدادان بار بر بست و بر نشست، چون این خبر بمحمد بردند، دوان دوان بیامد و زمام اسب برادر را بگرفت و گفت : تو مرا وعده نهادی که در مسئلت من رأی زنی وغوری (7) بسزاکنی و مرا آگهي دهی ، کدام رأی این رنك بست که . تورا بجانب عراق تعجیل داد ؟

ص: 122

فَقَالَ أَتَانِي رَسُولُ اَللَّهِ بَعْدَ مَا فَارَقْتُكَ فَقَالَ يَا حُسَيْنُ اُخْرُجْ فَإِنَّ اَللَّهَ قَدْ شَاءَ أَنْ يَرَاكَ قَتِيلا.

فرمود : از پس آنکه تو مراجعت کردی ، رسول خدای در آمد و فرمود :

ای حسين ! بیرون شو ، چه خداوند میخواهد تو را کشته بنگرد، عمل گفت ::.

« إنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إليهِ راجِعُونَ »

ای برادر ! اکنون که حال بر این منوال است ، این زنان و کودکان را چرا باخود

کوچ میدهی ؟ فرمود : هم رسول خدای آگهی داد،

فَقَالَ اَنْ شَاءاللَّهُ قَدْ شَاءَ يُرِيهِنَّ سَبَايَا

فرمود : همانا خداوند همی خواهد : این زنان و کودکان را اسیر و دستگیر

نظاره (1) کند . دیگر از برای من

جای سخن نماند. بعد از وی عبدالله بن عباس وعبدالله بن زبیر در آمدند و عرض کردند: یا ابن رسول الله ! صواب آنست که جز در حرم خدای اقامت نمائی و عزیمت سفر عراق نفرمائی ،

قَالَ لَهَا إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ اَمْرَنِي بِامْرٍ وَ اَنَا مَاضٍ فیهِ .

فرمود : مرا رسول خدای ، بامری فرمان داده و من امتثال امرار خواهم کرد.

ابن عباس دانست که جز فرمان شهادت نیست ، از نزد آنحضرت بیرون شد و همی گفت: و احسيناه.

أَنَّ رَأْسَ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا أُهْدِيَ إِلَى بَغِي مِنْ بَغَايَا بَنِي إِسْرَائِيلَ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَانُوا يَقْتُلُونَ مَا بَيْنَ طُلُوعِ اَلْفَجْرِ إِلَى طُلُوعِ اَلشَّمْسِ سَبْعِينَ نَبِيّاً ثُمَّ يَجْلِسُونَ فِي أَسْوَاقِهِمْ يَبِيعُونَ ويَشْتَرُونَ كَأَنْ لَمْ يَصْنَعُوا شَيْئاً فَلَم يُعَجِّلِ اللَّهُ عَلَيْهِم بَلِ امْهِلْهُم وأَخَذَهُم بَعدَ ذَلِكَ أَخْذَ عَزِيزٍ مُقْتَدِرٍ إِتْقَ اللَّهَ يا أبَا عَبْدِالرَّحْمَنِ ولا تَدَعَنَّ نُصْرَتِي

فرمود : ای ابو عبدالرحمن ! مگر پستی و خواري دنيا را نزد خداوند ندانستی؟ مگر نشنیدی سر یحیی بن زکریا را از برای زنی زانیه بهديه بردند و و بروایتی :

وَ سَيُهْدی رَأْسي إِلى ابْن الزّانِيَةِ َيزيدَ .

و زود باشد که سر مرا بنزد یزید که پسر زانیه است هدیه برند، مگر نشیندی از سفیده دم تا دمیدن خورشید ، هفتاد تن از پیغمبران بنی اسرائیل را سر بریدند و و و در بازار بنشستند و بيع وشری در پیوستند و چنان دانستند که خدای را لحظة واحدة بی فرمانی نکرده اند و خدای در کیفر ایشان تعجيل نفرمود ، لكن آنگاه که آغاز انتقام کرد، انتقام عزيز مقتدر بود .

هان ای ابو عبدالرحمن ؛ از خدای بترس و از نصرت من خویشتن داری مکن فرستادن ابن سعید جماعتی را بنزد حسين عليه السلام .

اینوقت عمرو بن سعید ، که عامل يزيد بود ، نپسندید که حسين علیه السلام سفر عراق کند ، مبادا بامردم اتفاق کند ، پس رزم آغازد و خلل در ملك يزيد اندازد ، لاجرم برادر خود یحیی بن سعید بن العاص را با جماعتی بنزد آنحضرت فرستاد ، ایشان برسیدند و بعرض رسانیدند که : بکجا میشوی ؟ مراجعت فرمای ودر جاي خویش اقامت نما و در میان فریقین سخن بلا و نعم (1) افتاد . عوانان جانبين يك

ص: 124

دیگر را بتازیانه زحمت کردند و آسیب زدند. حسين علیه السلام به آنجماعت را اجابت نفرمود ، ایشان را باز فرستاد و طریق عراق پیش داد . مردم عمرو بن سعيد بانگ در دادند :

وقالُوا يَا حُسَيْنُ أَلاَّ تَتَّقِي اَللَّهَ تَخْرُجُ مِنَ اَلْجَمَاعَةِ وَ تُفَرِّقُ بَيْنَ هَذِهِ اَلْأُمَّةِ ؟

گفتند : ای حسين ! از خدای نمیترسی؟ بیکسوی میشوی جماعت را و متفرق میکنی امت را ؟

فَقالَ لي عَمَلِي وَ لَكُمْ عَمَلُكُمْ أنْتُمْ بَرِيئُونَ مِمَّا أعْمَلُ وأنَا بَرِيٌ مَا تَعْمَلُونَ (1) »

فرمود : مرا کاری است و شما را کرداری ، شما نکوهیده میدانید کار مرا و

من بیزارم از کردارشما. این بگفت و روان گشت .

و چشم تو در خروج حسین از مکه روشن شد و این شعر را از طرفة بن عبد تمثل کرد :

يَا لَكَ مِنْ قُبْرَةٍ بمعمر *** خَلاَ لَكَ اَلْجَوُّ فَبِيضِي وَ اِصْفِرِي (1)

وَ نَقِّرِي مَاشَدْتِ ان تنقري *** هَذَا اَلْحُسَيْنَ سَائِرٌ فَابْشِرِي (2)

وَ رَفْعِ اَلْفَخِّ فَمَاذَا تحذري *** لابُدَّ مِنْ صَيْدِكِ يَوْماً فَاصْبِرِي (3)

هَذَا اَلْحُسَيْنُ خَارِجٌ فَابشرِي *** اِلي اَلْعِرَاقَ رَاجِياً لِلظَّفَر (4)

مکشوف باد ، که طرفة بن عبد هنگام کودکی در صید قبره این شعر گفت و من بنده در جلد دوم از کتاب ناسخ التواريخ و کتاب امثله عرب بشرح نگاشتم ، لكن اشعارطرفه آن سه شعر نخستین است و شعر آخر را که اشارت بسوی حسین علیه السلام است ، بعید نیست که ابن عباس هنگام تمثل از خویشتن آورده یا دیگری بدوباز بسته. اکنون با سرسخن آئیم

نزديك يزيدانفاذ داشته بود. حسین علیه السلام که رتق و فتق (1) امور مسلمانان از جانب خدای خاص او بود ، آن احمال را مأخوذ داشت و شتر بانانرا فرمود: که خواهید با ما سفر عراق میکنید و شتران خودرا بهای کری (2) ازمامی ستانید و اگر نه بهای کری تا اینجاکه حمل داده اید بگیرید و باز شوید ، جماعتی ملازمت رکاب آنحضرت اختیار کردند و گروهی بهای کری بگرفتند و باز شدند.

داشت. عبدالله جعفر نیز باتفاق یحیی حضرت حسین آمد ، نامه عمرو بن سعیدرا برسانیدند و در مراجعت آنحضرت الحاح (1) از حد بدر بردند ، در پاسخ ایشان فرمود : رسول خدای مرا در خواب نمودار شد و هر ابکاری فرمان داد، بيفرمانی رسول خدایرانتوانم . گفتند : چه فرمان کرد و فرمود : با هیچکس نگویم و چند که زنده باشم با کس حديث نکنم ، تا آنگاه که خدایرا ملاقات نمایم . چون عبدالله جعفر این راز بشنید و دانست که آنحضرت باز نخواهد شد ، پسرهای خود عون ونه را بخواست و ایشانرا وصیت فرمود: که از ملازمت رکاب آنحضرت باز نایستند و در راه خدا از جانبازی خویشتن داری نکنند و باتفاق یحیی بن سعید مراجعت بمکه نمود .

فراعنه را مانند ، ومخزنهای انباشته از مال دارند و مردم دنیا، بنده دراهم ودینارند ، چگونه بر توایمن باشم که این جماعت ترا نصرت خواهند کرد ؟ حسین علیه السلام فرمود : خداوند ترا جزای خیر جهاد ، نصیحت کردی ، شفقت نمودی ، لكن من از سفر عراق ناگزیرم .

ابن عباس گفت: اگر میدانستم سخن مرا بکار می بستی و تدبیر مرا اطاعت می فرمودی ، بقوت حشمت تو جماعت عظیم فراهم می آوردم. حسین علیه السلام او را نیز دعای خیر گفت . اینوقت ابوبکر بن حارث بن هشام، بر حسين چه در آمد و گفت : یا ابن عم ! آن خویشاوندی که مرا بانو است دست باز نمیدارد که از نصیحت تودست باز دارم. حسین علیه السلام

فرمود : يا أبا بكر ! تو آنکس نیستی که نصیحت را مغشوش (1) کنی و با من بتمويه (2)

سخن گوئی ، عرض کرد: هماناعلی نخستین کسی بود در اسلام و افزون بود از هر کس مهابت (3) و مآثر (4) اودر اسلام و حضرتش مصدر (5) آرزو و آرمان و مردمش پذیرنده فرمان بودند ، چنانکه در رکاب او حاضر شدند و بامعويه قتال دادند ، با اینهمه مردم کوفه دست از وی باز داشتند و آغاز مخالفت نمودند و دنیا را بر آخرت برگزیدند و همواره او را غمگین و اندوهناك كذاشتند ، تا گاهی که برضوان خداوند پیوست . و بعداز پدرت على حاضر بودی، که با برادرت حسن چه صنعت کردند، اکنون توهمی خواهی که بسوی دشمنان پدر و برادرت سفر کنی و باتفاق ایشان با مردم شام رزم زنی (6) همانا اهل عراق در خصمی (7) تو استوارترند و از یزید ترسناکتر، دانی که مردم عبید دنیا باشند. چون آهنگ عراق کنی ، مردم را بذل (8) اموال و اسعاف آمال (9) بفریبند

ص: 129

تا آنانکه تو را وعده معاضدت (1) کردند، تمهيد معاندت (2) کنند ، اکنون خویشتن را واپای (3) حسين فرمود:

جَزَاكَ اَللَّهُ خَيْرٌ يَا اِبْنَ عَمِّ قَدِ اِجْتَهَدْتَ رَأْيَكَ وَ مَهْمَا يَقْضِ اَللَّهُ يَكُنْ

یعنی خداوند تورا جزای خیر دهاد ، نیکو رأی زدی ، لکن آنچه خداوند بر آن حکم رانده ، خواهد شد. ابوبکر بنزد حارث بن عاص آمد و این شعر گفت :

كَمْ تُرِي نَاصِحاً يَقُولُ فَيَقْضِي *** وَ ضَنِيناً بِالْعَيْبِ يُلْفِي نَصِيحاً (4)

و این قصه را بشرح کرد ، گفت : قسم بخدای کعبه نیکو نصیحت کردی ،

مسئلت تورا قرین اجابت دارد و آرزو و آمال تورا مقرون اسعاف و انجاح فرماید (1) ، این عجلت چه بود که حج ناکرده از مکه بیرون شدی ؟

قالَ : لَوْ لَمْ أَعْجَلْ لَأُخِذْتُ .

فرمود:اگر تعجیل نمیکردم مأخوذ میگشتم، چه یزید، عمرو بن سعیدرا باجماعتی از لشکریان گماشته بود که اگر توانند آن حضرت را غيلة بشهادت رسانند :

ثُمَّ قَالَ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنِ النَّاسِ خَلْفَكَ قَالَ اَلْخَبِيرُ سَأَلْتَ قُلُوبُ اَلنَّاسِ مَعَكَ وَ أسيا فَهُمْ عَلَيْكَ وَ اَلْقَضَاءُ يَنْزِلُ مِنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَللَّهُ يَفْعَلُ ما يشاه قَالَ صَدَقْتَ لَهُ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ كُلَّ يَوْمٍ رَبُّنَا هُوَ في شَانٍ إِنْ نَزَلَ اَلْقَضَاءُ بَا نحبُّ فَنَحْمَدُ اَللَّهَ عَلَى نَعْمَائِهِ وَ هُوَ اَلْمُسْتَعَانُ عَلَى أَدَاءِ اَلشُّكْرِ وَ إِنْ حَالَ اَلْقَضَاءُ دُونَ اَلرَّجَاءِ فَلَمْ يَبْعُدْ مَنْ كَانَ أَلْحَقَ بِهِ وَالتَّقوى سِيرَتُهُ

حسین علیه السلام فرمود: اکنون خبرده مرا از مردم کوفه. فرزدق عرض کرد : که از مرد خبیری (2) پرسش فرمودی ، همانا مردم کوفه از دل تو را دوستدارند و آرزوی دیدار تودارند،لكن روز گیرودار شمشیر در روی تو بکشندو تورابکشنده قضا از آسمان فرود آید و خدای بدانچه خواهد حکم فرماید . حسين علیه السلام فرمود: سخن از در صدق کردی وحکم گذشته و آینده با آفریننده است و هر روز او را شأنی است اگر بدانچه ما خواهیم فرمان رود ، خدای را سپاسگزاریم وهم او است که نیروی سپاس گزاری عطا فرماید و اگر برخلاف آرزوی ما قضا کند، هم دور نیفکند ، آن را که راه حق جوید و طریق تقوی پوید . فرزدق گفت:

بَلَّغَكَ اللهُ ما تُحِبُّ وَكَفاكَ ما تَحْذَرُ .

ص: 131

یعنی برساند خداوند تو را بدانچه دوست میداری و کفایت کند از آنچه ناپسند میشماری . آنگاه فرزدق مسائل خویش را در مناسك حج پرسش نمود و جواب بشنود ، پس امام را وداع گفت و براه خویش برفت .

فشَتَمُوا عِرْضِي فَصَبَرْتُ وَ طَلَبُوا دَمِي فَهَرَبْتُ وَ أَيْمُ اَللَّهِ لتقتلني اَلْفِئَة الباغِية وَ لَيُلْبِسَنَّهُمُ اللَّهُ ذُلاً شامِلاً وَ سَيْفاً قاطِعاً وَ لَيُسَلِّطَنَّ عَلَيْهِمْ مَن يُذِلُّهُمْ حَتّي يَكُونُوا أَذَلَّ مِنْ قَوْم سبأ اِذ مَلَكَتْهُمُ اِمْرَأَةٌ مِنْهُمْ فَحَكَمَتْ فِي أَمْوَالِهِمْ وَ دِمَائِهِم

حسين فرمود: وای بر تو اى ابا هرة ! همانا بنی امیه حق مرا غصب کردند ومن شکیبا بودم و مرا بسب و شتم (1) یاد کردند و بر شکیبائی بر افزودم و چون خون مرا طلب نمودند تدبير هرب (2) نمودم . سوگند با خدای که این جماعت گمراه مرا میکشند و خداوند بیاد افراه (3) ایشان را لباس ذلت میپوشاند و دستخوش شمشیر بران میگرداند و سلطنت میدهد برایشان کسی را که ذليل کند ایشان را ذلیل تر از مردم شهر سبا . گاهی که زنی یعنی بلقیس برایشان پادشاهی داشت و بر جان و مال ایشان فرمان میکرد.

قَالَ إِنَّ هَؤُلاَءِ أَخَافُونِي وَهَذِهِ كُتُبُ أَهْلِ الْكُوفَةِ وَ هُمْ قَاتِلُونِي فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِكَ وَ لَمْ يَدَعُوا اَللَّهَ مُحَرَّماً إِلاَّ اِنْتَهَكُوهُ بَعَثَ اَللَّهُ إِلَيْهِمْ مَنْ يَقْتُلُهُمْ حَتَّى يَكُونُوا أَذَلَّ مِنْ قَوْمِ اَلْأُمَّةِ

فرمود : بنی امیه مرا بیم قتل دادند و مردم کوفه مرا دعوت کردند ، اینك مکاتیب ایشان است و حال آنکه کشنده من ایشانند ، لكن گاهی که مرتکب این معنی شدند و پرده محرمات و محظورات (1) را چاك زدند ، خداوند برایشان میگمارد کسی را که همگان را بقتل رساند و ایشان را خوار تر از قوم بلقيس گرداند .

است و فاطمه دختر رسول خدا است ، هان ای پسر زیاد ! بر حذر باش که با او طریق مخاصمت و مناجزت (1) نسپاری و از برای خود وقوم خود صنيع (2) امر شنیعی (3) نشوی که از تو تا قیامت در میان امت تذكره (4) شود و خاص و عام هرگز از خاطر نزدایند (5) و چند که دنیا بجایست باز نمایند . ابن زیاد نصیحت ولید بن عتبه را وقعی نهاد و نامه اورا پاسخ باز نداد .

رسید ، اگر عزیمت درست کرده ای (1) که طريق حرب وضرب سپاری ، در جبل أجا فرود آی که معقلی متین است ، سوگند با خدای که ما هرگز ذلیل وزبون دشمن نشدیم وچند که در آنجا اقامت فرمائی ، اهل و عشيرت من تو را نصرت کنند و اعادی (2) تورا دفع دهند .

فَقَالَ إِنَّ بَيْنِي وَ بَيْنَ أَلْقَوْمٍ مَوْعِداً أَكْرَهُ أَنْ أَخَافَهُمْ فَإِنْ يَدْفَعِ اَللَّهُ عَنَّا فَقَدْ يَمَا مَا أَنْعَمَ عَلَيْنَا و كَفَى وَ إِنْ يَكُنْ مَا لابُدَّ مِنْهُ فَفَوْزٌ وِشْهَادَةٍ إِنْ شَاءَ اللَّه

حسين علیه السلام فرمود: میان من و مردم کوفه تقریر میعادی رفته (3) واجب میکند که آن وعده وفا کرده اید ، اگر خداوند دشمنان را از مادفع داد ، دیر وقتی است که محفوف (4) عنایت و کفایت او بوده ایم و اگر قضا دیگر گون رفته است ، بسعادت شهادت فایز میشوم ، انشاء الله . طرماح بن حکم میگوید : آزوغه اهل و عشیرت خویش را بسوی ایشان حمل دادم و شرط وصیت و نصیحت بپای آوردم و مراجعت کردم ، باشد که بحضرت حسین پیوسته شوم ، در عرض راه سماعة بن يزيد را دیدار کردم ، مرا خبر داد که : حسين علیه السلام شهید شد ، پس مراجعت کردم.

روان داشت و حصين بن نمير مابين قادسيه و خفان (1) را جماعتی از لشکریان بازداشت و گروهی را بقادسیه تا قطقطانه (2) وارض طف (3) بگماشت و فرمان داد که : بی جواز او احدی در این حدود مرور نکند و مجتازان (4) بی آگهی او عبور ندهند .

داد که شما بحسن رأي و رویت (1) متفق شده اید و بنصرت ما کمر بسته اید و در طلب حق ما همداستان کشته اید و من از خداوند خواستار شدم که:نیکو گرداند بساخته خویش هر ما را در این امر، اجر عظیم عنایت فرماید مر شما را . و من روز سه شنبه هشتم ذیحجه دریوم ترویه از مکه بیرون شدم و بجانب شمارهسپار گشتم هم اکنون چون فرستاده من بنزديك شما فرا رسید ، عجلت کنید و کوشش نمائید در امر خود و من نیز در این ایام بنزد شما حاضر خواهم شد ، والسلام عليكم. و نامه ای که قبل از شهادت مسلم بن عقیل بدان حضرت فرستادند ، بیست و هفت زوز قبل از این روز بود .

نگاشته اند ، گفت : مکتوب از که بود؟ و بسوی چه کس حمل میدادی ؟ گفت : مكتوب حسین برای جماعتی از اهل کوفه بود ، گفت : آنان کیانند ؟ گفت : نام ایشان را ندانم . ابن زیاد در خشم شد ، گفت : نام ایشان را ببایدت گفت ولعن برحسين و پدر او على و برادرش حسن بایدت فرستاد و اگرنه بفرمایم با شمشیر تنت را إرباً إرباً (1) از یکدیگر باز کنند ، گفت : من اسامی آن جماعت را نگویم و لکن بر فراز منبر شوم وچند که تو خواهی لعن میفرستم . اورا رخصت کرد تا بر منبر صعود داد وخدای را ثنا گفت و رسول را درود فرستاد، آنگاه برعلی و فرزندان او صلوات متواتر کرد ، از پس آن عبیدالله بن زیاد و پدرش را لعن کرد و بنی امیه را از نخستین تا واپسين ، هيچيك را از سب و لعن دست باز نداشت.

اینوقت بانگ بر آورد که : ای مردم کوفه ! من از جانب حسین بسوی شمار سول آمدم و او را در ارض بطن رمه بجای گذاشتم ، اجابت کنیدامام خودرا . ابن زیاد فرمان کرد تا او را از منبر بزیر آوردند و بر فراز بام قصر بردند و از زبر بام مكتوفاً بزیر افکندند . استخوان هایش در هم شکست ، هنوز او را حشاشه ای (2) ازجان در تن بود ، عبدالملك بن عمير اللخمي بر جست و او را سر برید همگان گفتند: این چه نکوهیده کردار بود و گفت: خواستم تا اززحمت بز آساید

فَقَالَ لَهُ الحُسَيْنُ كَانَ مِن مَوْتِ مُعاوِيَةَ ما قَد بَغَلْتَ وكَتَبَ أهْلُ العِراقِ يَدْعُونِي إلى أنفُسِهِم

فرمود : از آنگاه که معاویه بدرود جهان کرد، چنانکه دیدی و دانستی مکاتیب اهل عراق بسوی من متواتر گشت (1) و مرا برای اصلاح امور خویش دعوت

کردند و من ناچار اجابت نمودم،

فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ مُطِيعٍ أَذْ كَرِكَ اَللَّهُ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ وَ حُرْمَةَ اَلْإِسْلاَمِ أَنْ تنهتك أَنْشُدُكَ اَللَّهَ فِي حُرْمَةِ قُرَيْشٍ أَنْشُدُكَ اَللَّهَ فِي حُرْمَةِ اَلْعَرَبِ فَوَ اَللَّهِ لَئِنْ طَلَبْتَ مَا فِي أَيْدِي بَنِي أُمَيَّةَ لَتَقْتُلُكَ وَ لَئِنْ قَتَلُوكَ لا يَهابُوا بَعْدَكَ أَحَداً أَبَداً وَاللَّهِ انَّهَا لِحُرْمَةِ الإِسْلامِ تَنْهَتِكُ وَ حُرْمَةُ قُرَيْشٍ و حُرْمَةُ ألْعَرَبٍ فَلا تَفعَل وَلا تَأتِ ألكوفَةَ وَلا تُعَرِّض نَفسَكَ لِبَنِي أُمَيَّةَ

عبدالله گفت : سوگند میدهم تو را بخدا و بحرمت اسلام ، که نگران باشی تا حرمت اسلام هتک نشود و سوگند میدهم تو را در حفظ حرمت قریش و حفظ حرمت عرب ، سوگند با خدای اگر طلب کنی آنچه امروز در دست بنی امیه است يعني خلافتی که بغصب دارند ، البته تو را بقتل میرسانند و چون تو مقتول باشی ، بعد از تو ابدأ از کسی بیم نخواهند داشت و در هیچ ستمی و ظلمی خویشتن داری نخواهند کرد، سوگند با خدای این جمله از برای حفظ حرمت اسلام وحفظ حرمت قريش وحفظ حرمت عرب است ، واجب میکند که از این اندیشه باز آئی و سفر کوفه رادست باز داری و خویشتن را در مراصد کین و کیدبنی امیه نسپاری. حسين علیه السلام که از ازل با خداوند این عهد بسته و بقای اسلام را بشهادت، خویش دانسته ، این سخنان را وقعی نگذاشت و براه خویش می رفت . اما ابن زیاد جماعتی از سپاهیان

ص: 140

را فرمان داد : تا ما بين واقصه (1) و راه شام وطریق بصره را نگران باشند و دست در دست (2) دهند و راه شد آمد (3) را فرو بندند ، تا احدی بیرون نتواند شد و بدرون نتواند آمد.

و از آن سوی حسین و طی طریق میفرمود . گاهی که در بعضی از قبایل عرب عبور داد ، از حوادث حدثان (4) پرسشی کرد ، عرض کردند: ما هيچ ندانیم جز اینکه از اینجا احدی بیرون شدن و درون آمدن نتواند .

برخیز و بشتاب و بشنو تا چه گوید و باز شو. زهیر برخاست و مشتافت ، تاچه گفت و چه شنید ، زمانی در بر نیامد که خندان و شادان مراجعت کرد، تو گفتی که از چهرگانش خورشید بر میتابد ، چون برسید فرمان کرد، تا خیمه او را برکندند و اثقال او را بر هم نهادند و بلشکرگاه حسين الا حمل دادند و زوجه خود دیلم را طلاق گفت و فرمود : با اهل خویش پیوسته شو، دوست ندارم که زحمت بی و اسر (1) بيني ومن عزیمت درست کرده ام ، که در ملازمت حسین کوچ دهم و جان خود را فدای او کنم ، پس مال خود را با زن و بنی اعمام خود عطا کرد و فرمود: دیلم را باهل خود برساند ، دیلم بایستاد و بگریست و شوهر را وداع گفت..

وَقالَتْ خَارَ اَللَّهُ لَكَ أَسْأَلُكَ أَنْ تَذْكُرَنِي فِي اَلْقِيمَةِ عِنْدَ جَدُّ اَلْحُسَيْنِ

گفت : خداوند بهره تورا بخیر کنند، خواستارم از تو که در روز قیامت در نزد جد حسین صلوات الله عليهما مرا فراموش نفرمائی . بروایت اعصم کوفی دیلم با زهیر گفت : تو همی خواهی در رکاب پسر مرتضی جانبازی کنی ، من چرا نخواهم در خدمت دختر مصطفی سرافرازی کنم؟

بالجمله، زهیر با اصحاب خویش گفت : هر کس بخواهد از شما مرا متابعت کند و اگر نه مرا وداع گوید ، که آخر عهد منست با او ، اکنون واجب میکند که حدیثی از سلمان فارسی با شما تذكره نمایم : همانا گاهی که در غزوه بحر، رزم دادیم و نصرت ہافتیم و غنیمت بدست کردیم. ان کا

فَقَالَ لَنَا سَلْمَانُ رَحِمَهُ اَللَّهُ أَفْرَحْتُمْ لَمَّا فَتَحَ اَللَّهُ عَلَيْكُمْ فَقُلْنَا نَعَمْ قَالَ إِذا أَدْرَکتُمْ سَیدَ شَبابِ آل محمد، فَکونُوا أَشَدَّ فَرحاً لقتالِکمْ مَعَهُ مِمَّا أَصَبْتُمُ اَلْيَوْمَ مِنَ اَلْغَنَائِمِ فَأَمَّا أَنَا فَأَسْتَوْدِعُكُمُ اَللَّه

ص: 142

یعنی سلمان از برای ما گفت : بدین فتح که خداوند بدست شما عطا کرد آیا شاد خاطر شدید ؟ گفتیم : چنین است ، فرمود: گاهی که دریابید خدمت سید جوانان آل نخل را و در رکاب او قتال کنید، واجب میکند که فرخت شما بزيادت باشد از آنچه در آن روز از غنیمت که جنات عدن است بهره شما میگردد و اما من وداع میکنم شما را ، چه در آن روز زنده نخواهم بود

حضرت روز ترویه از مکه بیرون امد ، ایشان ازعجلت ناچار بودند ، لاجرم بتعجيل و تقریب براندند، در موضع زرود (1) با جیش آن حضرت ملحق شدند و در آن موضع مردی را نگریستند که از کوفه همی آمد و چون حسین علیه السلام را دیدار کرد ، از راه بیکسوی شد و حسین لختی بایستاد، مگر خواست از وی سؤالی کند، چون او از راه بگشت، حسین نیز در گذشت. عبدالله ومنذر بنزد او شتافتند واورا سلام دادند و جواب بسندند و گفتند : کیستی ؟ و از کجائی ؟ گفت : مردی از بنی اسدم و نام من بکر است. گفتند : ها نیز از بنی اسدیم ، اکنون بگوی: مردم کوفه را چگونه دیدی ؟ گفت : از کوفه بیرون نشدم تا گاهی که مسلم بن عقيل وهاني بن عروه راکشته دیدم و نگریستم که پای ایشان را مأخوذ داشته ، در بازار کشان کشان میبردند.

پس عبدالله ومنذر از وی روی برتافتند و بنزديك حسين شتافتند، هنگامی که آن حضرت در منزل زباله فرود آمد و عرض کردند که در نزد ما خبری است اگر فرمائی آشکار گوئیم و اگر نه پوشیده بعرض رسانیم؟ فرمود : بیرون از این جماعت سری و مستوری نیست (2) . لاجرم بعرض رسانیدند که : از آن سوار که از وی اراده سؤال فرمودی و ناکرده سؤال در گذشتی ، ما او را دیدار کردیم وخبر اهل کوفه را بپرسیدیم ، گفتند: ما از کوفه بیرون نشدیم تا کشته مسلم و هانی را بدیدیم .

فَقَالَ اَلْحُسَيْنُ إِنَّ لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِمُونَ

آنگاه عبدالله و منذر عرض کردند که : هم اکنون خویش را و اهل بیت خویش را در تهلكه (3) مینداز و از همین مکان بسیچ (4) مراجعت بساز ، چه در

ص: 144

کوفه تو را معاضدي و مساعدی (1) نیست ، بلکه بیم میرود که بمناجزت (2) تو آغازند و بمبارزت تو پردازند . حسين علیه السلام بجانب فرزندان مسلم نگران شد و فرمود : مسلم را بکشتند اکنون رأی چیست ؟ گفتند : لاوالله ، چند که توانیم در طلب خون او بکوشیم ، یا از آن شربت که او نوشید بنوشیم . آن حضرت فرمود: از پس ایشان تن آسانی در زندگانی نیست، عبدالله و منذر دانستند که حسین را فتوری (3) در عزیمت باديد (4) نشود ، حضرتش را وداع گفتند و برفتند. بعضی از اصحاب بعرض رسانیدند که : فدای تو شویم، کار تو از مسلم بن عقیل نیک جدا است، چون تو بکوفه در آئی مردم در حضرت تو انجمن شوند و در دفع دشمن یکجهت گردند ، حسین اورا پاسخ نداد ، چه خاتمت امر در خاطر او حاضر بود .

انداختند و اهل بیت در این مصیبت با ایشان موافقت کردند و بسوگواری پرداختند وحسين علیه السلام از شهادت مسلم ، عظیم کوفته خاطر گشت .

امام حسین علیه السلام فرمود : بزرگان شما بسوی من مکاتیب متواتر کردند (1) که من بسوی ایشان سفر کنم و برذمت نهادند که دقیقه ای از شرایط جانبازی فرو نگذارند و در کار جهاد کمال مجاهدت معمول دارند ، اکنون میشنوم که پشت باحق کردند و باطل را بر حق برگزیدند ، توای عبدالله ؛ نيك دانسته ای که هر خیروشری را پاداش و کیفرنست وهر گفتار و کرداری را در قیامت بازپرسی است ، امروز تورا بنصرت خویشتن دعوت میکنم ، اگر اجابت فرمائی فردای قیامت مصطفی را از خود شاد خاطر خواهی یافت .

عرض کرد: این معنی مقرراست و هر کس تو را اطاعت کند و بر متابعت توقدم زند ، جنت جاوید بهره یابد، لكن مردم کوفه از نصرت تو دست بازداشته اند و رایت (2) مخالفت افراشته اند و لشکرهای یزید از حوصله حساب افزونست (3) لابد بر اصحاب توظفر خواهند جست و غلبه بهره ایشان خواهد گشت. در چنین مصاف چون حرب دیدار کریه (4) بنماید ، از من که يك تنم چه آید و خواستارم که مرا معاف داری و این اسب مادیان که ملحقه نام دارد و هیچ سواری گرد آن را چاك نزده و این شمشیر که از دندان شیر کارگر تراست از من بخدمتی بپذیری. حسین علیه السلام فرمود : من بطلب اسب و شمشیر تورا دیدار نکردم ، بلکه خواستم بموافقت من موفق شوی و در آن سرای رستگار آئی . در راه خدای بذل جان باید کرد و ما را ببذل مال حاجت نیست ، همانا از رسول خدا شنیدم که فرمود : آنکس که فریاد اهل بیت من بشنود و دادندهد، خداوند او را بروی در آتش افکند. این بگفت و برخاست و فرمود: «

وَ مَا كُنْتُ مُتَّخِذَ اَلْمُضِلِّينَ عَضُداً (5)

و بیرون شد تا جانب کوفه کوچ دهد.

ص: 149

نواختند و با دشمنان توتمهید مناجزت نمودند و تشیید (1) مبارزت فرمودند ، توانستی بسوی ایشان سفر کرد ، لكن بدین منوال که معاینه میرود ، روا نمیدارم که از این مقام گامی فرا پیش گذاری . حسين علیه السلام ، آغاز پاسخ فرمود:

فَقَالَ يَا عَبْدَ اَللَّه لَيْسَ بِخَفي عَلَى اَلرَّأْيِ وَ لَكِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى لاَ يُغْلِبُ عَلَى أَمْرِهِ

فرمود : ای عبدالله ! چنان نیست که من حقیقت این امر را ندانم وعاقبت این کار را نبینم ، لكن خدای تبارك و تعالی بر آنچه قضاکرده مغلوب نشود و حکم او دیگر گون نگردد .

ثُمَّ قَالَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَاللَّهِ لاَ يَدْعُو نَنِي حَتَّى يَسْتَخْرِجُوا هَذِهِ اَلْعَلَقَةَ مِنْ جوفي فَإِذَا فَعَلُوا سَلَّطَ اَللَّهُ عَلَيْهِمْ مَنْ يُذُ لَهُمْ حَتَّى يَكُونُوا أَذَلَّ فِرَقِ اَلْأُمَمِ

حسین علیه السلام فرمود : سوگند با خدای این جماعت مرا دست باز ندارند ، تا خون من نریزند و از پس آن خداوند مسلط میگرداند بر ایشان کسی را که این جماعت را ذلیل و زبون گرداند ، بدانسان که ذلیل تر از جمیع امم باشند. .

هرگز در این اراضی ندیده ام . و چند تن دیگر نیز بدینگونه سخن کردند و گفتند: هیچگاه از این راه نخلستانی دیده نشد. آن حضرت اصحاب را فرمود : نیکو بنگرید. جماعتی گفتند : ما همه گوش اسب و نیش نیزه نگریم . حسین علیه السلام فرمود : سوگند بخدای جز این نیست،

ثُمَّ قَالَ مَا لَنَا مَلْجاً نَلْجَأُ إِلَيْهِ وَ نَجْعَلُهُ فِي ظُهو رنا وَ نَسْتَقْبِلُ اَلْقَوْمَ بِوَجْهٍ وَاحِدٍ.

آنگاه فرمود : ما معقلی و پناهی نداریم که آن را پشتوان خود سازیم و از طريق واحد پذیره (1) جنك دشمن شویم . اصحاب گفتند: چنین است، لکن اینك ذو خشب (2) است که از جانب يسار با ما نزديك است پس حسين علیه السلام عنان (3) بجانب دست چپ فرو گذاشت و اصحاب در ركاب أو سرعت. کردند و از آن سوی مقدمة الجيش (4) سپاه دشمن فرامیرسید ، چنان مینمود که سنانهای نیزه ایشان گزاینده تر از زنبوران سرخ و شاد روان (5) رایات ایشان ، پرنده تر از غراب (6) سیاه است . وحسين علیه السلام از شاهراه بیکسوی همیرفت وسرعت نمود و از آن جماعت سبقت گرفت ، چون بذوخشب رسید ، بفرمود : خیمها بر افراختند و کار جنك را بساختند و از قفای ایشان حر بن یزید ریاحی که قاید (7) بنی تمیم بود با هزار سوار در رسید . و سواران او چنان با آهن و فولاد شاکی السلاح بودند که جزدیده ایشان دیدار نبود .

زمین کوره حداد (1) گشت و در لشکر حر، آب نایاب بود ، اسب و مرد عطشان گشتند . حسين و خادمان خویش را فرمود : تا سیاه حررا سیرآب ساختند و اقداح (2) و اوانی ایشان را پر آب نمودند ، آنگاه نوبت بسقایت فرس و جمل (3) رسید. اسبها را نیز کرة بعد كرة آب دادند، تا نيك سيراب گشتند . علی بن الطعان المحاربی گوید : من با سپاه حر بودم و از قفای همگان رسیدم ، چون حسين علیه السلام مرا دیدار کرد و تشنگی مرا و اسب مرا بدانست فرمود : تا شتر راویه (4) را بخوابانیدند و مرا آب دادند ، آنگاه مرا فرمان کرد که : عطف (5) راویه میکن تا نیکتر آب سیلان گیرد . من بر امتثال این امر دانا نبودم ، آن حضرت خود برخاست و بدست مبارک این خدمت کرد تا من سیراب شدم و اسب خود را سیراب کردم.

فرمود : ایمردم ! من بسوی شما سفر نکردم تا گاهی که کتب شما متكاثر (1) کشت و رسل (2) شما متواتر شد که : ما را امام و پیشوائی نیست ، واجب میکند که بسوی ما سفر کنی تا ما ادراك خدمت تورا بتوانیم ، باشد که حق از باطل و هدایت از غوایت (3) باز دانیم ، لاجرم بار بر بستم و بسوی شما بشتافتم ، اکنون اگر بر آن عهد و میثاق اتفاق دارید ، مرا مطمئن خاطر سازید و آن مواثيق و عهود را استوار فرمائید و اگر از آنچه گفتید و نوشتید ندامت میدارید و مقدم (4) مرا مکروه میشمارید ، بازشوم تا بدانجای که بودم . حر ولشکر او از اینکلمات خیره بماندند و در پاسخ بهیچگونه سخن نکردند. .

اِلَي يَدِي مَغْلُولَةٌ اِلَيَّ عُنُقِي وَ اَكِبَّ عَلَيَّ حُرَّ وَجْهِي فِي اَلنَّارِ

ابوعبدالله فرمود : ای حر؛ آیا بمقاتلت ما آمده ای یا بنصرت ما ؟ عرض کرد: يا ابن رسول الله ! بمقاتلت شما مأمورم و با خدای پناهنده ام از اینکه در قیامت مهار شده و دست بگردن بسته از قبر انگیخته شوم و بر وی در آتش دوزخ در روم ، آنگاه عرض کرد : يا ابن رسول الله ! بکجا میروی و کشته میشوی ، صواب آنستکه بسوی حرم جدت مراجعت فرمائی .

بِحَقِّنَا وكَانَ رَأْيُكُمُ الأنَّ غَيْرَ اَلَّذِي أَتَتْنِي بِهِ كُتُبُكُمْ وَ قَدِمْتُ عَلَى بِهِ رُسُلُكُمْ إنصرفتُ عَنْكُمْ

پس از سپاس و ستایش یزدان پاک فرمود : ای مردم ! اگر از خدای بترسیدو سزاوار را از ناسزا باز شناسید برضای خدا قضا کرده باشید ، همانا ما اهل بیت محل در امر خلافیت و امامت امت از این جماعت که دعوی دار این منصب اند اولائيم ، چه ایشان را حقی و نصیبی در این منصب نیست و این در میان شما كار بجور وستم همی کنند و بر طریق معاندت روند ، هم اکنون اگر مقدم ما را مکروه میدارید و حق ما را مجهول میخواهید و از انفاذ (1) کتب و ارسال رسل پشیمان گشته اید و رأى خویش را در طلب کردن مادیگر گون ساخته اید ، باکی نیست، باز شویم . در عرض کرد: سوگند با خدای مرا از این کتب ورسل آگهی نیست

فَقَالَ الْحُسَيْنُ يَا عُقْبَةَ بْنَ سِمْعَانَ أَخْرِجِ اَلْخُرْجَيْنِ اَلَّذِينَ فِيهِمَا كُتُبُهُمْ إِلَيَّ

لاجرم عقبه آن دو خرجین که از کتب اهل کوفه آکنده بود بیاورد و در نزد

حر بن یزید ریاحی بپراکند ، حر گفت : من از آن مردم نیستم که این مکاتیب کرده اند مرا ابن زیاد فرمان داد که ترا پذیره شوم و در هر مکانت دیدار کردم ، مفارقت نجویم تا گاهی که بشهر کوفه در آئی وحاضر مجلس عبيدالله بن زیاد شوی

فَقَالَ اَلْحُسَيْنُ ألموت أُدْنِي إِلَيْكَ مِنْ ذَلِكَ ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ قُومُوا فَارْ كَبُّوا

حسين علیه السلام در خشم شد، فرمود: مرگ از این اندیشه با تو نزدیکتر است و اصحاب خود را فرمود : برخیزید و بر نشینید و کوچ دهید ، اصحاب برخاستند و بر اسبها زين بستند و بر نشستند و بودند تا زنان و کودکان در محملها جای کردند

ص: 156

و طریق مراجعت پیش داشتند .

نفرموده اند و اجازت مبارزت نداده اند ، بلکه فرمان کرده اند که تو را دست باز ندارم تا گاهی که بکوفه در آرم ، اگر این سخن از من نپذیری بجانبی کوچ میده که بیرون راه کوفه و طریق مدینه باشد تا از راه انصاف انصراف نجسته باشیم ، آنگاه من بامير عبیدالله مکتوب خواهم کرد تا چه فرماید ، باشد که خداوند عاقبت کار مرا بعافيت برساند و از ابتلای با امر تو برهاند.

شیطان ایشان را بفریفت تا خدای را فراموش کردند و اکنون همت ایشان مقصور است بر قتل من و قتل آنان که در راه من جهاد کنند و حریم مرا از پس نهب اسیر گیرند و من بیمناکم که شما پایان این امر را ندانید واگردانید از اظهار آن آزرم (1) دارید ، همانا خديعت و مکیدت (2) در نزد ما اهل بیت حرام است، پس هر کس از این سفر کراهتی دارد طریق مراجعت گیرد،شب تاریک است و راه روشن و وقت شایسته و آنکس که با ما ببذل جان تأسي (3) جوید با ما در بهشت خدا خواهد بود . و بدانید که جد من رسول خدا فرمود : فرزند من حسين در طف کربلا غریب و تنها و تشنه کشته میشود و کسی که اورا نصرت کند نصرت من کرده باشد و نصرت کرده باشد فرزند او قایم آل نه را و آن کس که بزبان ما را نصرت کند در قیامت از حزب ما شمرده شود .

سكينه گوید : سوگند با خدای چون پدرم سخن بدينجا آورد، مردم ده ده و بیست بیست پراکنده شدند و جز هفتاد و چند کس بجای نماند ، پس بسوی پدر نگران شدم و گریه در گلوگاه من گره شد ، نخواستم کس بانگ ناله مرا گوش کند ، روی باسمان کردم و گفتم :

اَللّهُمَّ انَّهُمْ خُذْ لَوْناً فَأَخَذَ لَهُمْ ولا تَجْعَلْ لَهُمْ دُعاءً مَسْموعاً فِي السَّمَاءِ ولا تَجْعَلْ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ مَسْكَناً وَلا شَرَفاً وَسَلَّطَ عَلَيهِمُ الفَقْرَ إلَى القَبرِ وَلا تَرْزُقْهُمْ شَفَاعَةَ جَدِّنَا يَومَ القيمَةِ فَاستَجِب دَعوَةَ الطّاهِرَةِ

یعنی ای پروردگار ! این جماعت ما را مخذول (4) ساختند ، پس ایشان را قرین خواری و خذلان بدار و دعوت ایشان را اجابت مفرهای و این جماعت را در زمین مسکنی ومأمنی کرامت مکن وفقر و مسکنت را برایشان بگمار وایشان را در قیامت از شفاعت جد ما بهره و نصيبه مرسان.

ص: 159

را و برادر خود را برایشان مکشوف دار ، تا دست از تو بازدارند. فرمود: شرافت و کرامت ایشان را بر این جماعت برشمردم و فراوان نصیحت کردم ، سخنان مرا نشنیده انگاشتند و نصیحت مرا بچیزی نشمردند و ایشان را جز قتل من قصدی نیست وشما ناچار باید کشته مرا بر خاك نظاره کنید ، لكن وصیت میکنم شما را بپرهیز گاری و صبر بر این بليه و شکیب بر این رزیه (1) . جد شما خبر داد این مصیبت را و هرگز خلاف نپذیرد وعده او ، اکنون وداع میکنم شما را.

فاضل مجلسی گوید : محمّد بن ابیطالب قبل از شعر آخر، این شعر را بر آن افزوده

و روایت کرده :

أُقَدِّمُ نَفْسِي لاَ أُرِيدُ بَقَائَهَا لِثَاقِي خَمِيساً فِي اَلْوَغْيِ فِي اَلْوَغْيِ وَ عرَّ مرَّ

(1)

وَ اِبْنُ زِيَادٍ عَهْرُ بْنُ اَلْعَهْرِ (1)

حر بن یزید ریاحی ، چون این ارجوزه بشنید و سب وشتم ابن زیاد و یزید را اصفا نمود ، از کنار حسين علیه السلام بيکسوی رفت ولختی دور از جیش آن حضرت طی مسافت همی کرد.

عرض کرد: چون چنین است ما را از دمار وهلاك چه باک؟

فَقَالَ لَهُ اَلْحُسَيْنُ جَزَاكَ اَللَّهُ مِنْ وَلَدٍ خَيْرَ مَا جُزِيَ وَلَداً عَنْ وَالِدِهِ

حسين علیه السلام فرمود : خداوند تورا جزای خیردهاد ، بهتر جزائی که پسر را از پدر بهره تواند بود. و همچنان راه در نوردیدند، تا سفیده صبح بردمید و آن حضرت با جماعت نماز بگذاشت و بتعجيل اسب بخواست و بر نشست و از جانب یمین جاده را دست باز داشت و بطرف چپ روان گشت و طی طریق کرده ، بعذيب الهجانات (1) رسید و اصحاب آن حضرت همگان ملازمت رکاب داشتند .

کرده است که در مکانی که مکتوب او را مطالعه نمودم ، شما را فرود آورم. در میان اصحاب حسين علیه السلام يزيد بن مهاجر الكندي ، فرستاده ابن زیاد را بشناخت و روی بدو آورد و گفت : مادر بر تو بگرید ، چه نکوهیده رسالت بود که تو بر ذمت نهادی . گفت : امام خویش را اطاعت کردم و در تقديم خدمت او تشييد (1) بیعت نمودم،

فَقَالَ لَه ابن المُهاجِر بَلْ عَصَيْتَ رَبَّكَ وَ أَطَعْتَ إِمامَكَ فِي هَلَاكِ نَفْسِكَ وَ كَسَبْتَ اَلْعَارَ وَ اَلنَّارَ وَ بِئْسَ اَلْإِمَامُ إِمَامُكَ قَالَ اَللَّهُ وَجعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى اَلنَّارِ وَ يَوْمَ اَلْقِيمَةِ لاَ يُنْصَرُونَ (2) فَإِمَامُكَ مِنْهُمْ

ابن مهاجر گفت : بلکه عصیان کردی پروردگار خود را واطاعت کردی امام خود را در هلاك خود و در تقدیم این خدمت بهره تو در نیا و در آخرت نار شد ، چنانکه خدای فرماید : امامان شما دعوت میکنند شما را بآتش دوزخ ودرقیامت شمارا نصرت نتوانند کرد.

لا والله از قدرت بازوی من بیرونست ، چه اينك فرستاده ابن زیاد مرا نگرانست تا در امتثال امر او چكنم ، زهير بن القين در خشم شد ، عرض کرد: یا ابن رسول الله ! سوگند با خدای آنچه از این پس برما در آید ، اشد بر اینست که امروز مینگریم صواب آنستکه هم در این ساعت با ایشان مقاتلت آغازیم ، قسم بجان من که از این پس لشکری در جنك ما انجمن شود که مقاتلت ایشان را برنتابیم . حسين علیه السلام فرمود : من ابتدا بمقاتلت ایشان نمیکنم تا براین جماعت حجت تمام شود .

است ، مگر نگران نیستید که کش بسوی حق نرود و از باطل خویشتن داری نکند ؟ لاجرم واجب میکند که مرد مؤمن دیدار حق را طالب آید و بجدی تمام بسیچ (1) مرگ فرماید ومن اکنون مرگ را سعادت دائم وحیات را با این جماعت ذلت شمارم .

ما را دست داد (1) تا در پیش روی تو جنك آغازیم و جان بازیم و تنهای ما در راه تو پاره پاره شود ، آنگاه جد تو در قیامت ما را شفاعت کند . بالجمله، حسین علیه السلام

روان شد و اصحاب او راه پیش داشتند و سپاه حر از هر جانب مانع و دافع بودند . بدینگونه بیش و کم طی مسافت مینمودند . زهير بن القين عرض کرد: یا ابن رسول الله ! نیکو آنستکه در زمین کربلا فرود آئیم و در کنار فرات لشکر گاه کنیم و از زحمت بی آبی بر آسائيم . آنگاه اگر باما رزم آزمایند ، قتال دهیم و از خدای استعانت جوئیم . حسين علیه السلام چون اینكلمات شنید، آب در چشم بگردانید .

ثمّ قال اللَّهُمَّ إنِّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الكَربِ والبَلاءِ

وَاللّهِ تُزارُ قُبُورُنا، وَ بِهذِهِ التُّرْبَةِ وَعَدَنِی جَدِّی رَسُولُ اللّهِ وَ لا خُلْفَ لِقَوْلِهِ

فرمود : اینجا زمین اندوه و ابتلا است ، فرود آید و احمال و اثقال خود را فرود آرید و از اینجا بدیگر جای نشوید ، اینجا است که خوابگاه شتران ما است ، اینجاست که خونهای ما ریخته شود ، اینجا است که سترات (1) حشمت و حرمت ما چاك گردد ، اینجا است که گلوگاه مردان ما فسان (2) شمشیر اعدا شود، اینجا است که اطفال ما را چون گوسفند سر ببرند ، اینجا است که شیعیان ما قبور ما را زیارت کنند ، این همان خاكست که جد من رسول خدا وعده نهاد و خبر او هرگز دیگر گون نشود واینواقعه در روز پنجشنبه دوم شهر محرم الحرام بود . این هنگام حسين علیه السلام بنشست و سلاح خویش را اصلاح همی فرمود و این شعر تذکره همینمود:

یا دَهرُ اُفّ لَکَ مِن خَلیلِ *** کَم لَکَ بِالاِشراقِ وَ الاَصی-لِ

مِنْ طَالِبٍ بِحَقِّهِ قَتِيلَ *** وَ الدَّهرُ لا یَقنَ----عُ بِالبَ---دیلِ

و کُلُّ حَیٍّ سالِکٍ سَبیل *** ما اَقربَ الوَعدُ اِلَی الرَّحی--لِ

 وَ اِنَّما الاَمرُ اِلَی الجَلی-------لِ *** سُبْحَانَ رَبِّي مَالُهُ مَثِيلٌ (3)

صبر نمودم و اظهار جزع نفر مودم ، لكن عمه ام زینب ، چون این کلمات بشنید ، خویشتن داری نتوانست کرد ، اشك از دیده ببارید و اظهار جزع و فزع (1) نمود وبيخودانه بحضرت برادر شتافت

وَقَالَتْ يَا أَخِي وَ قُرَّةَ عَيْنِي لَيْتَ الْمَوْتَ أَعْدَمَنِي الْحَيَوةَ يا خَلِيفَةَ ألْمَاضِينَ وجَمَّالَ البَاقينَ

فریاد برداشت که : ای برادر من ! ای روشنی چشم من ! ای ودیعه خلفای پیشین ! ای طليعة جمال واپسین ؟ کاش مرگ مرا نابود ساختی و این زندگانی را از من بپرداختی حسین بجانب او نگریست

وقال يا أختَاهْ لَأ يَذْهَبْنَّ بِحِلْمِكَ اَلشَّيْطَانُ فَإِنَّ أَهْلَ السَّمَاءِ يَمُوتُونَ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ أَلا يَبْقُوْنَ كُلَّ شَيْءٍ هالِكٌ الأ وَجْهَهُ لَهُ أَلَحِكُمْ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (2) فَأَيْنَ أَبِي وجدي اَللَّذَانِ هماخِيرُ مِنِّي وَلِيٌ بِهِما وَ بِكُلِّ مُسْلِمٍ اسْوَةٌ حَسَنَةٌ وتَرَقْرَقَتْ عَينَاهُ بِالدُّمُوعِ وقالَ لَوْ تُرِكَ القَطَا لَنَامَ.

( اول کس ، عمرو بن مامه این سخن (3) گفت وما در کتاب امثله عرب نگاشتیم.

از بهر کسی این مثل گویند ، که ناگهان در بلیه گرفتار شود ) بالجمله، حسین علیه السلام فرمود: ای خواهر! نگران باش که شیطان حلم تورا نر باید، همانااهل سماوات میمیرند و جهانیان نیز بقا نپذیرند ، جز خدای کسب جای نماند و جز خدای کس حکم نراند و بازگشت همگان بسوی او است، اکنون بگوی: پدر من مرتضي وجد من مصطفی چه شدند؟ اکنون مرا بسوی ایشان و دیگر مسلمانان تأسی (4) باید جست. این بگفت و آب در چشم مبارك بگردانید و بدین مثل عرب تمثل کرد ، یعنی اگر صیاد بترك مرغ قطا (5)

ص: 170

گفتی ، در آشیانه خود شاد بخفتی. آنگاه از در تعزیت و تسلیت ، سخن آغاز کرد:

وَ قَالَ يَا أُخْتَاهْ بِحَقِّي عَلَيْكَ إِذَا أنَا قُتِلْتُ فَلا تُشفِي عَلَيَّ جَيْباً ولا تَخْمِشِي عَلَى وَجْها.

فرمود : ای خواهر ! تو را سوگند میدهم بحق من بر تو ، گاهیکه من کشته شوم ، گریبان در مرگ من چاك نزنی و چهرگان بناخن خراشیده نکنی. و او را بخيمه خویش مراجعت داد و اهل بیت همگان بتمام جزع و فزع میزیستند و بهای های میگریستند و زينب عليها السلام بیهشانه در افتاد و از هوش بیگانه گشت (1) حسين علیه السلام بشتافت و او را بر گرفت و آب بر چهره مبارکش بزد تا بخويشتن آمد، پی اورا لختی تعزیت و تسلیت فرمود و بصبر وسکون امر نمود . بالجمله حسين علیه السلام در کربلا بار بینداخت و سرا پرده برافر اخت و از آن سوي حر بن یزید ریاحی در برابر او لشکرگاه ساخت .

كَانَ حَقاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُدْخِلَهُ مَدْخَلَهُ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ قَدْ لَزِمُوا طَاعَةَ الشَّيْطَانِ وَ تَوَلَّوْا عَنْ طَاعَةِ الرَّحْمَنِ وَ أَظْهَرُوا الْفَسَادَ وَ عَطَّلُوا الْحُدُودَ وَ اسْتَأْثَرُوا بِالْفَيْ ءِ وَ أَحَلُّوا حَرَامَ اللَّهِ وَ حَرَّمُوا حَلَالَهُ وَ إِنِّي أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ لِقَرَابَتِي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ قَدْ أَتَتْنِي كُتُبُكُمْ وَ قَدِمَتْ عَلَيَّ رُسُلُكُمْ بِبَيْعَتِكُمْ أَنَّكُمْ لَا تُسَلِّمُونِّي وَ لَا تَخْذُلُونِّي فَإِنْ وَفَيْتُمْ لِي بِبَيْعَتِكُمْ فَقَدْ أُصِبْتُمْ حَظَّكُمْ وَ رُشْدَكُمْ وَ نَفْسِي مَعَ أَنْفُسِكُمْ وَ أَهْلِي وَ وُلْدِي مَعَ أَهَالِيكُمْ وَ أَوْلَادِكُمْ فَلَكُمْ بِي أُسْوَةٌ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ نَقَضْتُمْ عُهُودَكُمْ وَ خَلَعْتُمْ بَيْعَتَكُمْ فَلَعَمْرِي مَا هِيَ مِنْكُمْ بِنُكْرٍ لَقَدْ فَعَلْتُمُوهَا بِأَبِي وَ أَخِي وَ ابْنِ عَمِّي وَ الْمَغْرُورُ مَنِ اغْتَرَّ بِكُمْ فَحَظَّكُمْ أَخْطَأْتُمْ وَ

نَصِيبَكُمْ ضَيَّعْتُمْ «فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ» وَ سَيُغْنِي اللَّهُ عَنْكُمْ وَ السَّلَامُ.

میفرماید : این نامه ایست از حسین بن علي عليهما السلام ، بسوی سلیمان ابن صرد خزاعی ومسيب بن نجية ورفاعة بن شداد وعبدالله بن وال وجماعت مؤمنين. همانا شنیده باشید که رسول خدا در حیات خویش فرمود : کسی که دیدار کند سلطان ستمکاری را که حرام خدای را حلال داند و عهد خدای را در هم شکند و سنت رسول خدا را مخالفت کند و با بندگان خدا بر طریق مبارات (1) ومخاصمت رود و بر گفتار نکوهیده و کردار ناستوده استوار بیاید ، واجب میکند که خداوند اورا بمنتهای نیت زشت بازگشت دهد ، همانا دانسته اید که این جماعت اطاعت شیطان را بر طاعت بندان برگزیده اند و اظهار فساد را سرمایه عدل و اقتصاد

ص: 172

ساخته اند و اجرای حدود را از پس پشت انداخته اند و فییء (1) مسلمين راخاص خویش پنداشته اند و حرام خدای را حلال و حلال را حرام داشته اند و من امروز امر خلافت را بحكم قرابت مصطفی از هر کس سزاوار ترم و شما بسوی من مکاتیب متواتر کردید ورسولان از پس یکدیگر فرستادید و بیعت مرا برذمت نهادید که مرا دست باز ندارید و مخذول نگذارید. هم اکنون اگر بر بیعت خویش استوارید و متابعت مرا واجب میشمارید ، رشد خویش بدانستید و با بخت بلند پیوستید ، اینوقت جان من از جان شما جداگانه نخواهد بود و اهل من از اهل شما بیگانه نخواهد زیست و شما بر شریعت من خواهید رفت و اگر شما رأی دیگر کون کنید و عهد بشکنید و حمل بیعت از گردن فرو نهید ، قسم بجان من که از شما شگفت نباشد ، چه با پدر من على و برادر من حسن و پسر عم من مسلم جز این نکردید. فریفته کسی است که بعهد و پیمان شما مغرور شود و آن کس که نکوهیده کار کند ان نكوهش بروی باز گردد و زود باشد که خداوند مرا از شما بی نیاز گرداند والسلام .

پس نامه را در نوردید (2) و قيس بن مسهر الصيداوی را داد

عبدالله يقطر بود یا قیس بن مسهر و من بنده را در استقرای (1) خویش ، چنان بر آمد که نام اول را عبدالله يقطر حامل بود و بدست ابن زیاد کشته شد، چنانکه شهادت اورا حسین علیه السلام باصحاب خبر داد ، بشرحی که نگاشته آمد و مکتوب ثاني را که اکنون ترجمانی کردم ، قيس بن مسهر حامل گشت وراه کوفه پیش داشت و همچنان حصين بن نمیر که حافظ حدود ودید بان طرق وشوارع (2) بود اورامأخوذ داشت و بنزديك ابن زباد فرستاد تا مقتول گشت .

النَّاكِثِينَ وَالْقَاسِطِينَ وَالْمَارِقِينَ حَتَّى أَتاهُ أجَلُهُ فَمَضَى إلى رَحْمَةِ اللَّهِ ورِضْوَانِهِ وأنْتَ الْيَوْمَ عِنْدَنَا في مِثلِ تِلْكَ الْحَالَةِ فَمَن نَكَثَ عَهدَهُ وَخَلَعَ بَيعَتَهُ فَلَن يَضُرَّ إِلاَّ نَفْسَهُ واللَّهُ مُغْنٍ عَنْهُ فَسِرْ بِنَا رَاشِداً مُعَافاً مُشَرِّقاً إِنْ شِئْتَ وإنْشَئْتَ مَغْرِباً فَواللَّهِ مَا أَشْفَقْنَا مِن قَدَرِ اللَّهِ ولا كَرِهنا لِقاءَ رَبِّنا وَإِنَّا عَلَى نِيَّاتِنَا وَبَصَائِرِنَا نُوَالِي مَن وَالاكَ وَ نُعَادِي مَنْ عَادَاكَ

عرض کرد : ای پسر رسول خدا ! تو میدانی که جدت مصطفی آن نیرو نیافت که مردمان را بجمله ، دوستار خویش فرماید و آن قدرت بدست نکرد ، که امت را بتمامت در امتثال امر خود باز دارد ، چه بسیار از مردم اورا وعده نصرت می دادند ؛ لكن در طریق نفاق اتفاق داشتند و کید و كين او را در خاطر می انباشتند و او را ملاقات میکردند بگفتاری و احلى من العسل (1) ، و مخالفت میکردند بکرداریه امر من الحنظل (2) ، تا گاهی که خداوند او را مأخوذ داشت و همچنان پدر تورا كار بر این منوال افتاد ، جماعتی در حضرت او حاضر شدند و در خدمت او با جماعت ناکثین و قاسطین و مارقین قتال دادند ، تا گاهی که او را روز معلوم و اجل محتوم (3) فراز آمد، پس برحمت یزدان پیوست و بر وضۂ رضوان شتافت و و امروز کار تو بر آن منوال است ، آنکس که عهد بشکند و نکث بیعت کند ، زیان نرساند جز خویشتن را وخداوند بی نیاز است از ایشان ، اکنون تو ما را بهر چه خواهی فرمان کن : اگرخواهی بسوی مشرق و اگرنه بجانب مغرب ، سوگند با خدای ما از قضای خدا رنجه نشویم و از آنچه مقدور کرده بیم نداریم و لقای حق را مکروه نشماریم و بر نیت وعقیدت خود ثابت و استواریم و دوستان شما را

ص: 175

دو ستاریم و دشمان شما را دشمن داریم . چون سخن بدینجا آورد، بریر بن خضير بپای خاست

فَقَالَ وَاللَّهِ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ لَقَدْ مَنَّ اَللَّهُ بِكَ عَلَيْنَا أَنْ تُقاتِلَ بَيْنَ يَدَيْكَ لِيُقْطَعَ فِيهِ أَعْضَاؤُنا ثُمَّ يَكُونُ جَدُّكَ شَفِيعَنا يَوْمَ اَلْقِيمَةِ بَيْنَ أَيْدِينَا لَأَ أفلحَ قَوْمٌ ضَيَّعُوا إِبْنَ بِنْتِ نَبِيِّهِمْ أُفٍ لَهُم غَداً مَاذَا يُلاقونَ يُنادونَ بِالوَيلِ وَالثُّبُورِ في نَارِ جَهَنَّمَ

بریر بن خضير همدانی عرض کرد : ای پسر پیغمبر ! همانا خداوند برما منتی بزرگ نهاد و نعمتی عظیم عنایت کرد ، تا دست یافتیم که در پیش روی تو با دشمنان دین جنك آغازیم ، چند که اعضای ما با حدود تیغ و سنان از یکدیگر باز شود ، پس جد تو در قیامت ما را شفاعت کند و روی فوز (1) و فلاح نبینند جماعتی که دختر زاده پیغمبر خود را دست بازداشتند و حقوق اورا ضایع گذاشتند ، وای بر ایشان فردای قیامت بعنا (2) وعذاب کیفر میشوند و در آتش جهنم جای میکنند.

عرض کرد : ای پروردگار من ! ما فرزندان پیغمبر توایم ، ما را از وطن اخراج کردند و مطرود ساختند و ما را از حرم جدما بر کندند و بنی امیه بر ماظلم کردند وخصمی نمودند ، ای پروردگارما ! بگیر حق ما را و بر این قوم ستمکار مار انصرت فرما ، پس روی با اصحاب آورد

فَقَالَ اَلنَّاسُ عَبِيدُ اَلدُّنْيَا وَ اَلدِّينُ لَعْقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ وَ يَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَايِشُهُمْ فَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلاَءِ قَلَّ اَلدَّيَّانُون

فرمود: مردم بنده دنیای دنی همیشوند و دین را زبان همی زنند و بیرون نام، از دین یاد نکنند و از این هندسه (1) نیز آسایش معاش خواهند وچون بورود بلا هنگام آزمایش فرا رسد، دینداران اندک باشند. آگهی یافتن ابن زیاد از ورود حسین علیه السلام بزمین کربلا

چون حسین علیه السلام در زمین کربلا منزل ساخت وحر بن یزید ریاحی در برابر او خیمه بر افراخت ، ابن زیاد را آگهی فرستاد که من حسین را از راه و بيراه بکربلا آوردم و امتثال فرمان کردم ، لكن مرا با او نیروی مناجزت و مبارزت نیست، دیگر توداني. ابن زیاد چون این بدانست ، بسوی حسین چه بدین رقم مكتوبی در قلم آورد :

أَمَّا بَعْدُ يَا حُسَيْنُ فَقَدْ بَلَغَنِي نُزُولُك بِكَرْبَلا وقَدْ كَتَبَ إلَى أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ يَزِيدَ أَنْ لاَ أَتَوَسَّدَ ألو ثير وَ لاَ أَشْبَعَ مِنَ اَلْخَمِيرِ إِلاَّ الحَقَّك با لِلطِيفِ أَلْخَبِيرِ أَوْ تَرْجِعَ إِلَى حُكْمِي وَ حُكْمِ يَزِيدَ بْنِ مَعْوِيَةَ

یعنی بمن رسید ای حسین ! که در کربلا فرود آمدی ، همانا امیرالمؤمنین یزید مرا مکتوب کرده است که خوش نخسبم و سیر نخورم الا آنکه تورا از جلباب

ص: 177

حیات عریان سازم (1) واگر نه، فرمان مرا پذیره کنی و دست در بیعت یزید زنی . رسول ابن زیاد این نامه را بحضرت حسين علیه السلام آورد ، چون آن حضرت بر خواند از دست بیفکند و آستين برافشاند (2)

ثُمَّ قَالَ لاَ أَفْلَحَ قَوْمٌإِ شْتَرُوا مَرْضَاةَ اَلْمَخْلُوقِ بِسَخَطِ اَلْخَالِقِ

فرمود : رستگار نشوند جماعتی که بر گزیدند خوشنودی مخلوق را بخشم خالق . فرستاده ابن زیاد عرض کرد: یا ابا عبدالله بكتاب امیر را جواب چه فرمائی؟

فَقَالَ مَا لَهُ عِنْدِي جَوَابٌ لِأَنَّهُ قَدْ حَقَّتْ عَلَيْهِ كَلِمَةُ العذاب

فرمود : کتاب او را در نزد من جواب نیست، چه او مستحق كلمه عذاب است،

مملکتی وسیع سلطنتي رفيع است بکسی دهد که نیکوخدمتی کند و با پسر پیغمبر بستیزد و از قتل او نپرهیزد ، اگر تو را در امتثال این فرمان کراهتی است باکی نیست ، عهد ری را باز فرست تا بدیگر کس گذارم و بدین خدمت گمارم . ابن سعد گفت : يك امشب مرا دست باز دار تا پشت و روی این کار را نظاره کنم و بامدادان مختار خود را بعرض رسانم . این بگفت و برای خویش باز آمد شبانگاه جماعتی از مهاجریان و انصار بروی گرد آمدند و او راهدف ملامت و شناعت ساختند و گفتند : ای پسر سعد ! پدر تویکتن از عشره مبشره (1) است و شخص ششم است که بتشریف اسلام مباهي گشت بگو: چگونه با پسر پیغمبر میکوشی و بر روی او شمشیر میکشی؟

حمزة بن مغيرة بن شیبه که یکتن از خویشاوندان و بروایتی خواهرزاده او بود گفت : زینهار با حسين رزم نزنی و خود را در بنگاه (2) دوزخ نیفکنی ، سوگندباخدای اگر در دنیا تورا بشیزی (3) نباشد ، بهتر از آنستکه در قیامت نابود چیزی از خون حسین ساحت تورا آلایشی دهد . گفت : يك امشب مرا با خویش گذارید تا در این امر خوضی کنم و نیکو بیندیشم .

وَ اَنْ اُلْهُ الْعَرْشَ يَغْفِرُ  زَلَّتِي *** وَ اِنْ كُنْتُ فِيهَا اَعْظَمُ اَلثَّقَلَيْنِ (1)

الاّ انما اَلدُّنْيا لِخَيْرٍ مُعَجَّلٍ *** وَ مَا عَاقِلٌ بَاعَ اَلْوُجُودَ بِدَیْن (2)

يَقولونَ إنَّ اللَّهَ خالِقُ جَنَّةٍ *** وَنارٍ وَتَعذيبٌ وَغَلٌ يَدَينِ

فَإِنْ صَدَقُوا فِيمَا يَقُولُونَ اَنَّنِي *** أَتُوبُ إِلَى اَلرَّحْمَنِ مِنْ سَنَتَيْنِ

وَ إِنْ كَذَبُوا فُزْنَا بِدُنْيَا عَظِيمَةٍ *** وَ مُلْكٍ عَقِيمٍ دَائِمُ اَلْحَجَلَيْنِ (3)

در خبر است که چون این ابیات را عمر سعد عليه اللعنة ، قرائت کرد، هانی ندا در داد و این اشعار اشاد نمود :

أَلَا أَيُّهَا النَّغَلُ أَلَّذِي خَابَ سَعْيُهُ *** ورَاحَ مِنَ اَلدُّنْيَا بِبَخْسِهِ عَيْنٌ (4)

سَتَصْلَى جَحِيماً لَيْسَ يُطْفَى لَهِيبُهَا *** وَسَعْيُكَ مِنْ دُونِ الرّجَالِ بِشَيْنٍ

إِذَا كُنْتَ قَاتَلْتُ الحُسَيْنَ بْنَ فاطِمٍ *** وأَنْتَ تَرَاهُ أَشْرَفَ التَّقِلينَ

ولا تَحْسُبَنَّ الرَّيَّ يا أخْسَرَ الوَرى *** تَو بهِ مِن بَعدِ قَتلِ حُسَين (5)

مع القصه ، عمر بن سعد همه شب با خویشتن رأی میزد و حکومت ری را با قتل حسین بقسطاس (6) اندیشه میسنجید ، گاهی از آتش دوزخ در هول وهرب (7) میزیست و گاهی امارت ری را طريق طمع وطلب میسپرد ، در پایان امر بدست نفس

ص: 180

بیچاره شد و پسر پیغمبر را خونخواره گشت . بامدادان بدار الاماره آمد ، ابن زیاد گفت : کیست که ده ساله حکومت ری را منشور بستاند و حسین را بقتل رساند و ابن سعد گفت : من اینك حاضرم .

و آمال شاد خاطر ساخت و نخستین از بهر عمر بن سعد رایتی بست و او را با شش هزار سوار و بروایتی با نه هزار سوار بجانب کربالا روان داشت، از پس از کس

شبث بن ربعی فرستاد که حاضر شو وساختگی کار کن ، که بایدت بمقاتلت حسین رفت ، شبث خواست تا متصدی قتال حسين نشود ، تمارض کرد و بدروغ علتی بر خود بست . ابن زیاد بدو نوشت :

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ رَسُولِي أَخْبَرَنِي بِتَمَارُضِكَ وَ أَخَافُ أَنْ تَكُونَ مِنَ اَلَّذِينَ إِذَا لَقُوا اَلَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّا نَحنُ مُسْتَهْزِؤُنَ (1) إِنْ كُنتَ في طاعَتِنا فَأَقْبِلْ إِلَينا مُسرِعاً

یعنی رسول من باز آمد و مرا آگهی آورد که : تو بدروغ خویش را نا توان نمود و تمارض کردی ،سخت میترسم از آن مردم باشی که چون مؤمنان را دیدار کردند ، از در نفاق گفتند: ما ایمان آورده ایم و چون با منافقان نشستند ، گفتند: ما با شما اتفاق داریم و با ایشان سخنی از در استهزا گفتیم ، هان ای شبث ! اگر در اطاعت ما استواری ومتابعت ما را واجب میشماری ، بی توانی عجلت کن و بنزديك ما سرعت فرمای . شبث را ترك دنیا گفتن و فرمان پسر زیاد را نپذیرفتن سخت صعب مینمود وهمی خواست که ابن زیاد نداند که اورامرضي ميازرده بلکه تمارض کرده، لاجرم چون سیاهی بر سپیدی نصرت یافت و خورشید از جهان روی بر تافت، شبانه بنزد ابن زیاد شتافت ، باشد که صحیح را از سقیم باز نداند و چهره او را نیکو نظاره نتواند . ابن زیاد چون او رادیدار کرد،نيك بنواخت و نزديك خویش بنشاخت (2) و بسی مرحبا واهلا (3) گفت و فراوانترحيب و تر جيب (4) فرمود و گفت: واجب میکند که

ص: 182

تو در دفع حسين با ما همدست وهمداستان باشی و برعطای او بیفزود و از بهر او رایتی بست و چهار هزار سوار در تحت فرمان او کرد.

ودیگر عروه بن قيس را طلب نمود و نیز از بهر او رایتی بر افراشت و چهار هزار سوار در ظل رایت او بازداشت و رایت دیگر بسنان بن انس نخعی داد و ده هزار و بروایتی چهار هزار سوار در تحت حکومت او کرد، و دیگر حصین نمير السكونی سرهنك چهار هزار مرد سپاهی بود و شمر بن ذي الجوشن الضبابی نیز چهار هزار مرد رزم آزمای را فرمانروای بود و مضایر بن رهينة المازنی با سه هزار مرد عزم نبرد کرد ویزید بن ركاب الكلبی با دو هزار مرد جنگی مأمور شد و نضر بن خرشه نیز بر دو هزار تن فرمان داشت و دیگر عمل بن الأشعث با هزار سوار مأمور گشت و دیگر عبدالله الحصين با هزار سوار روان شد و دیگر در شرح شافيه مسطور است که : ابن زیاد رایتی از برای خولی بن یزید اصبحی برپای داشت و ده هزار سوار درظل علم اوروان کرد. ودیگر کعب بن طلحه با سه هزار کس وحجار بن ابحر با هزار مرد جنگی ساختگی کردند و حر بن یزید ریاحی چنانکه از پیش رقم شد با سه هزار سوار حاضر کربلا بود ، بدینگونه ابن زیاد عرض لشکر داد .

عدد لشکر ابن زیاد ملعون در « تذكرة خواص الأمة في معرفة الائمه »، شش هزار کس رقم کرده و یافعی در تاریخ خود ، بیست و دو هزار کس دانسته و در شرح شافیه پنجاه هزار فارس مکتوب است و در مطالب السؤل ، بیست و دو هزار کس مرقوم است .

بالجمله، شمار سپاه ابن زیاد را باختلاف نگاشته اند و جماعتی صد هزار و دویست هزار تا هشتصد هزار روایت کرده اند که تفصیل آن موجب تحویل است و آنچه من بنده فحض کرده ام ، اختلاف روات را در این روایات از آنجادانسته ام که اگر حسين علیه السلام قبل از ورود ابن زیاد وارد کوفه شدی ، یا مسلم بن عقیل در خانه هانی بن عروه ابن زیاد را گردن زدی، بیگمان بعد از ورود آن حضرت از کوفه و بصره وعرب بادیه ، افزون از صد هزار شمشیر زن در خدمت او انجمن گشتی و روز تا روز از مدینه و یمن و حجاز و دیگر بلدان لشکری تازه بنزد او فراز می آمد ، چنانکه قبل از ورود ابن زیاد بكوفه ، چهل هزار کس با مسلم بن عقیل بیعت کرد و این معنی بریزید و اولیای دولت او روشن بود . لاجرم اعدادجنك صد هزار و دویست هزار کس میکردند و بتمام امصار و بلدان که در تحت سلطنت یزید بود ، مناشير روان میگشت و از هر بلدی باندازه ای که حمل آن را تواند برتافت طلب سپاه میکردند که بجانب كوفه بتازد و با حسين عليه السلام رزم آغازد و همچنان زعمای قبایل عرب را يك يك مكتوب کردند، که با سپاه خود بجا نب کوفه کوچ دهند .

این جمله اگرحاضر شدند کمتر از هشتصد هزارتن نبودند ، چون سرهنگان و اواره نگاران (1) لشکری را که بنام جریده (2) کرده بودند ، باز مینمودند . این صورت تذکره السنه وافواه گشت. از این روی جماعتی صد هزار و گروهی دویست هزار روایت کردند ؛ لكن مردم خردمند داند که هشتصد هزار تن مرد لشکري بدين عجلت نتوان فراهم آورد و در کنار طف تواند منزل کرد و علف و و آزوغه ایشان را سهل نتوان یافت و در دفع هفتاد و دو تن هشتصد هزار را بر

ص: 184

هشتهز ار فضیلت نیست (1) ؛ چه حسين علیه السلام اگر با نیروی الهی و قدرت امامت قتال میداد ، ده چندان چنین اشکری را باشارتی دستخوش هلاکت میداشت و اگر این جنگ و جهاد بقوت جسمانی و نیروی بشری است ، از برای هفتادتن ، هفتصد کس کافی است .

حضرت هشتاد و هفت تن شهید شدند.

بالجمله،علمای احادیث و اخبار و مورخين قصص و آثار ، در شمار سپاه حسین وعدد لشکر ابن زیاد باختلاف سخن کرده اند. اگر بخواهم كتب عربية و فارسیه را که هنگام اسوداد این اوراق از نظر میگذرد بنام رقم زنم و شمار لشکر جانين را بروایات مختلفه جداگانه یاد کنم ، خوانندگان را موجب کلالت (1) و ملالت گردد . لاجرم مختار خویش را در قلم می آورم . همانا آنچه من بنده از این استقراء و استيعاب بدست کردم ، آنستکه سپاه امام حسین علیه السلام از یکصد و چهل و پنج تن بزيادت نبوده و لشکر ابن زیاد از بیست هزار کمتر نبوده و اگر پذیرای روایات مختلفه شویم، منتهای پذیرائی پنجاه و یکهزار است ، چه من بنده نام سرهنگان وشمار لشکری که در تحت فرمان هريك بوده مرقوم داشتم ؛ لكن از اجتهاد بنده چنان بر می آید، که ابن زیاد پنجاه و يكهزار تن لشکری را عرض داد و سرهنگان بگماشت و از پس یکدیگر روان میداشت . اما افزون از سی هزار کس حاضر کربلا نشد ، چون حسين په شهید شد ، حاجت بدیگران نیفتاد والعلم عند الله .

. اکنون با سر سخن آئیم عمر بن سعد بن ابی وقاص ، بفرمان ابن زیاد از کوفه خیمه بیرون زد و دل برقتل حسين و نهاد و سخن امير المؤمنین علی علیه السلام بروی در ست آمد . بروایت محمد بن سیرین : یکروز اميرالمؤمنين على علیه السلام عمر بن سعد را نگریست ، هنگامیکه جوانی نورس بود

فَقَالَ و يحك يَا اِبْنَ سَعْدٍ كَيْفَ بِكَ إِذَا قُمْتَ يَوْماً مَقاماً تَتَحَيَّرُ فِيهِ بَيْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فتختارُ النَّار

فرمود : ای پسر سعد ! چگونه خواهی بود آن روز که متحير باشی در اختیار بهشت و دوزخ؛ پس اختیار خواهی کرد دوزخ را. مع القصه ، عمر بن سعد عزیمت

ص: 186

درست کرد که حسين علیه السلام را بقتل رساند و منشور حکومت ری ستاند و بجانب کربلا روان شد.

بنزد تو می آید ، این بگفت و بنرد کثير شتافت و او را گفت : اگر نزد حسین خواهی شد ، شمشیر خود را بگذار وطريق حضرت پیش دار ، گفت: لاوالله هرگز شمشير خویش را فرو نگذارم ، اگر گوش فرا دارند ابلاغ رسالت کنم و اگرنه طریق مراجعت گیرم . ابو ثمامه گفت : اگر خواهی قبضه شمشیر تورا مقبوض دارم تا رسالت خویش را بیای بری ، چه تو مردی شرير وفتاکی (1) . كثير بن عبدالله در خشم شد و لختی با ابو ثمامه یکدیگر را بر شمردند ، پس باز شد و خبر بازداد . ابن سعد، قرة بن قيس الحنظلی را بخواست و گفت: بشتاب و حسین را دیدار کن و بگوی: چه اندیشه فرمودی که این مسافت بعیده را به پیمودی ؟ قرة روان شد و چون راه بکران آورد ، ابو عبدالله ال فرمود : هیچکس اینمرد را میشناسد ؟ حبیب بن مظاهر گفت : مردی از بنی حنظله تمیم است و خواهرزاده ما است و در نزد ما بحسن عقیدت و صفای طویت (2) نامبردار است . زهير بن القين اورا گفت : که چه حاجت داری ؟ گفت : از ابن سعد بحضرت حسين علیه السلام رسالتي دارم ، اگر اجازت رود در آیم و بعرض رسانم.

زهير بن القين گفت : سلاح خویش را بجای گزار و نزديك شو گفت : حبّأ وكرامة ، پس سلاح خویش را بجای گذاشت و بنزد حسين علیه السلام شتافت و سلام داد و جواب بستد آنگاه دست و پای امام را بوسه زد و عرض کرد : چرا این راه دراز را در نوردیدی ؟ و بدین اراضی فراز آمدی ؟ فرمود : مردم این شهر مرا نامه کردند و بجانب خویش دعوت نمودند ، من ملتمس ایشان را اجابت نمودم. اگر رأی ایشان دیگر گون شده و مقدم مرا مكروه میدارند ، مراجعت فرمایم . قرة عرض کرد : خداوند لعن کند آن جماعت را که بسوی تو مکتوب کردند و امروز در شمار خاصان و ویژگان ابن زیادند. و چون خواست مراجعت کند ، حبیب ابن مظاهر گفت : وای بر تو ای قرة ! بکجا میروی؟. باش و پسر رسول خدای را نصرت کن که بدست پدران او توفیق اسلام یافتی ، قرة عرض کرد : ای مولای من!

ص: 188

کیست که جهنم را بز بهشت برگزیند ؟ اکنون میروم و رسالت خویش پاسخ باز میدهم و باز می اندیشم پشت و روی این امر را ، پس بنزديك ابن سعد آمد و صورت حال را مکشوف داشت.

فَقَدْ باغنِي كِتَابُكَ وَ فَهِمْتُ مَا ذَكَرْتَ فَاعْرِضْ عَلَى اَلْحُسَيْنِ أَنْ يبايع لِيَزِيدَ هُوَ وَ جَمِيعُ أصحابِهِ فَإذا فَعَلَ ذلِكَ رأينافيهِ رَأينَا والسَّلامُ

یعنی مکتوب تورا قرائت کردم و بدانچه انهاءداشتی بدانستم ، بر حسین سخت بگیر تا با یزید بیعت کند و اصحاب او نیز بادی متابعت کنند ، آنگاه بدانچه رأى زنم و پسندیده دانم مرعی خواهم داشت . چون این مكتوب بابن سعد رسید سخت بیازرد ، چه دانسته بود که حسين علیه السلام هرگز با یزید بیعت نکند و از مقاتلت با آن حضرت وکراهتی بتمام داشت.

قَدْ عَلِمَ الْقَوْمُ إِذَا تَوَاكَلُوا *** وأَحْجَمَ الفُرْسَانُ أو تَنَاضَلُوا (1)

أَنِّي شُجَاعٌ بَطَلٌ مُقَاتِلٌ *** كَانَنِي لَيْثٌ غَرِينَ بِسَل (2)

چون مردان بنی اسد این بدیدند ، مبادرت نمودند و از یکدیگر سبقت گرفتند، چند که نود تن مرد جنگی در هم آمدند و دست در دست دادند و در ساعت طریق خدمت حسین گرفتند. و از آن سوی مردی از بنی اسد که خمیر مایه نفاق و شقاق بود ، سرعت کرد وخودرا بلشکرگاه عمرسعدرسانید و صورت حال رامکشوف داشت . ابن سعد بیتوانی مردی از سران سپاه را که ازرق نام داشت با چهارصدتن مرد رزم آزمای بفرمود تا بتاختند و در عرض راه با بنی اسد دوچار شدند و در کنار فرات جنك در پیوستند. حبیب بن مظاهر بانک بر داشت که : ای ازرق ! وای بر تو از برای تو و از برای ما این کار سزاوار نيست! بگذار تا جز تو کسی این شقاوت انگیزد و با ماعداوت آغازد. ازرق را كلمات حبيب دق الباب طعن ودق نمیکرد و لشكر را بطعن وضرب تحریض میداد ، چون بنی اسد اندک بودند نیروی مقاومت نیاوردند و هزیمت شدند و حبیب بتمام زحمت خود را بحضرت حسين رسانید و صورت حال را باز گفت

فَقالَ الحُسَينُ لا حَولَ ولا قُوَّةَ إِلاَّ بالله

باهم بنشینیم و در اصلاح این امر سخن برانیم . حسين علیه السلام فرمود : روا باشد ، پس شبانگاهی در کنار فرات بساطی بگستردن، و مجلس را از فضول بپرداختند (1) و هردو تن نشیمن ساختند و فراوان سخن کردند.

قَرَأْتُ كِتَابِي فَأْمُرْهُ أَنْ يَنْزِلَ عَلَى حُكْمِي فَإِنْ أَطَاعَ وَإِلاَّ إَمْنَغَهُ مِن شُربِ ألماء فَإنِّي حَلَلْتُهُ علَى اليَهودِ والنَّصاري وَ حُرْمَتُهُ عَلَيْهِ وَعَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ فَحُلْ بَيْنَ الْحُسَيْنِ وَ أَصْحَابِهِ وَ بَيْنَ أَلْمَاءَ فَلاَ يَذُوقُوا مِنْهُ قَطْرَةً كَمَا صُنِعَ بِالتقِيِّ اَلنَّقِيِّ عُثْمَانَ أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ أَلْمَظْلُوم

میگوید:ای پسر سعد ! بمن رسید که هر شب از لشکر گاه خویش بیرون میشوی وبساطی میگسترانی و حسین را می خوانی وطريق محاورة ومسامره (1) میسپارید تا نیمی از شب در میگذرد . هان ای پسر سعد ! چون کتاب مرا قرائت کردی حسین را مأمور کن که پذیرای امر من گردد ، اگر اطاعت کرد نیکو باشد و اگر نه آب را از وی بازگیر و در میان او وفرات حاجز و حایل (2) باش که من آب را بر یهود و نصاری حلال کردم و بر حسین و اهل بیت او حرام نمودم، پس باید حایل و حاجز باشی در میان حسين واصحاب او و میان آب تا نیاشامند قطره ای از آب، بکیفر کرداری که با اميرالمؤمنين عثمان روا داشتند . چون ابن سعد بر مضمون این نامه مشرف و مطلع شد، بیچاره گشت و در زمان عمرو بن الحجاج را طلب داشت و او را با پانصد سوار بر شریعه فرات بگماشت و فرمان کرد که : حسين و اصحاب حسين را از بر داشتن آب مانع و دافع باشند و راه بشريعه نگذارند . و اینواقعه روز سه شنبه هفتم شهر محرم الحرام بود .

.

َطَشاً ولا تَغْفِرْ لَهُ أَبَداً

با على صوت گفت : ای حسین ! نظاره نمیکنید آب فرات را که گویا زلال باران وجگر پاره آسمان است و سوگند با خدای از این آب نخواهید آشامید تا

گاهی که از شدت عطش بمیرید ، حسين و گفت : ای پروردگار من ! عبدالله حصین را بکش عطشاناً و اورا میامرز ابداً . حمید بن مسلم میگوید : سوگند بدان خدای که جز او خدائی نیست، عبدالله حصين را دیدم که از تاب تشنگی فریاد العطش، برمیداشت و آب حاضر میکردند و چند که توانست شکم خویش را تا گلوگاه از آب سرشار میساخت ، آنگاه آنچه از آب آشامیده بود قی میکرد وهمچنان تشنه بود و فریاد « العطش » بر می آورد، دیگر باره آب می آشامید و دیگر باره قی مینمود ، بدینگونه کار داشت تا گاهی که بهرد. ابن جوزی گوید : که عمرو بن الحجاج نیز بانک بر آورد که :

يَاحِسَيْنِ وَ هَذَا الْمَاءُ تَلَغُ فِيهِ الْكِلابُ وَتَشْرَبُ مِنْهُ خَنَازِيرَ أَهْلِ السَّوَادِ وَ أَلْحُمُرَ وَ الذِّئَابِ ولا تَذوقُ مِنهُ واللَّهُ قَطرَةً حَتَّى تَذوقَ الحَميمَ في نارِ الجَحيمِ

گفت : ای حسین ! اينك آب فراتست که سك بدان زبان میزند و جانوران بیابانی چون خنزیر و گور (1) و گرگ از آن می آشامد وقطرهای بهره تو نخواهد گشت ، تاگاهی که حميم (2) جهنم را بیاشامی.

حضرت بنوشیدند و مشکها پر آب کردند ، پس آن چشمه فرو شد چنانکه اثری بجای نگذاشت . چون این خبر بابن زیاد بردند عمر بن سعد را بدین منوال مکتوب کرد :

أمَّا بَعْدُ بَلَغَنِي أنَّ ألحَسَينَ يَحْفِرُ الآبارَ وَيُصِيبُ آلمَاءَ فَيَشْرَبُ هُوَ و أَصْحَابُهُ فَانْظُرْ إِذا وَرَدَ عَلَيْكَ كِتَابِي فَامْنَعْهُمْ مِنْ حُفَرِ الأبارِ ماسْتَطَعْتَ وَ ضَيِّقْ عَلَيْهِمْ ولا تَدَعْهُمْ يَذُوقُوا ألْمَاءَ و أَفْعَلُ بِهِمْ كَمَا فَعَلُوا بِالزَّ كَيْ عُثْمَانَ

نوشت که بمن رسیده است که: حسين حفر چاه میکند و آب بر می آورد و خود می آشامد و اصحاب او می آشامند ، نيك نگران باش ، چون مکتوب مرا قرائت کردی، چند که استطاعت داری مگذار که حفر چاه کنند و باب دست یابند و سخت بگیر برایشان بدانسان که بر عثمان زکی سخت گرفتند. چون عمر بن سعد این مکتوب را قرائت کرد در تشدید امر نیکوتر بکوشید و در منع آب از حسین علیه السلام و اصحاب او استوارتر بایستاد .

آئید. عباس سلام الله عليه چون شیر شرزه با جماعت خود بشریعه در آمد و از آن سوی عمر و مردم خود را فرمان جنك داد ، كانون طعن و ضرب افروخته گشت . اصحاب حسين علیه السلام نیمی بمقاتلت پرداختند و نیمی مشکهای خود را از آب ملان (1) ساختند. در این جنك جماعتی از لشکر عمرو بن الحجاج مقتول ومطروح افتادند و گروهی خسته و مجروح گشتند و از اصحاب حسین علیه السلام هیچکس را آسیبی نرسید ، پس عباس بسلامت باز شتافت واصحاب حسین و اهل بیت سیراب شدند و از اینجا است که عباس را سقا نامیدند .

ولایت ری را دست باز دارم تا دیگری بدست گیرد . یزید بن حصين باز شتافت و عرض کرد: یا ابن رسول الله ! پسر سعد رضا داده است که تو را عرضه هلاك و دمار دارد تا از حکومت ری برخوردار گردد.

حدیث کرده اند که حسين علیه السلام با ابن سعد گفت : مرا دست باز دارید تا بمدينه روم یا بدمشق شوم و دست در دست یزید دهم تا چه فرماید ، این سخنی از در کذب و گزافه است ، چه عقبة بن سمعان گوید: من در صحبت حسين عليه السلام بودم، از آن روز که از مدینه بیرون شد تا گاهی که در عراق شهید گشت ، هرگز چنین سخن از وی نشنیدم

هیچگاه نفرمود که بنزد یزید میروم و دست بدست او میدهم ، تواند شد که ابن سعد این کلمه را از جانب حسين علیه السلام در مکتوب ابن زیاد افزوده باشد تا جانب او را در اجابت مسئلت لين العريكة (1) دارد.

سعد رسان و او را بگوی : تا بر حسین سخت بگیرد ، چند که بر فرمان من گردن نهد ، اگر فرمان پذیر شد ، اورا سالماً بسوی من فرستد واگرراز فرمان برتافت با او قتال دهد ، اگر این جمله را ابن سعد برذمت گرفت ، او را اطاعت کن و اگر کار بمسامحه و مماطله گذاشت ، گردنش را بزن و سرش را بمن فرست و امير جیش تو باش و عمر بن سعد را بدین گونه منشور کرد:

وكَتَبَ إلى عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ إِنِّي لَمْ أَبْعَثْكَ إِلَى الحُسَيْنِ لِتَكُفَّ عَنهُ وَلا لِتُطاوِلَهُ وَلا لِتُمَنِّيَهُ السَّلامَةَ وَالبَقاءَ وَلا لِتَعْتَذِرَ لَهُ ولا لِتَكُونَ لَهُ عِنْدِي شَفِيعاً انْظُرْ فَإِنْ نَزَلَ حُسَيْنٌ وأَصْحَابُهُ عَلَى حُكْمِي واسْتَسْلَمُوا فَابْعَثْ بِهِم إليَّ سِلْماً وإنْ أبَوْا فَازْحَفْ إِلَيْهِم حَتَّى تَقتُلَهُم وَتَمَثّلَ بِهِم فَإنَّهُم لِذلِكَ مُسْتَحِقُّونَ وإن قَتَلتَ الحُسَيْنا فأَوْطِئِ الْخَيْلَ صَدْرَهُ وظَهْرَهُ فَإِنَّهُ عاتٍ ظَلُومٌ وَ لَسْتُ أَرى أنَّ هذا يَضُرُّ بَعْدَ الْمَوْتِ شَيئاً ولكِنْ عَلَيَّ قَوْلٌ قَدْ قُلْتَهُلُو قَتَلْتُهُ لَفَعَلْتُ هَذَا بِهِ فَإِنْ أَنْتَ مَضَيْتَ لِأَمْرِنَا فِيهِ جَز يُنَاكُ جَزَاءَ السَّامِعِ الْمُطِيعِ وإِنْ أَبَيْتَ فَاعْتَزِلْ عَمَلَنَا وجُنْدَنَا وخَلِّ بِسينِ شِمْرِ بنِ ذي الجَوشَنِ وَبَيْنَ العَسكَرِ فَإنَّا قَد أَمَرناهُ بِأَمرِنا

میگوید : ای پسر سعد ! من تورا بسوی حسین مبعوث نکردم که از جنك أو خویشتن داری کنی و تورا نفرستادم تا كار بمساهله ومماطله فرود آری و نگفتم سلامت و بقای اورا متمنی و مترجی باشی و نخواستم گناه او را عذر خواه کردی و فرمان ندادم که از در ضراعت (1) اورا در نزد من شفاعت کنی ، نگران باش اگر حسین سربفرمان من فرو گذاشت ، او را واصحاب او را سالماً بنزديك من فرست و

ص: 200

اگر سر برتافت ، بر او و اصحاب او حمله گران افكن تا همگان را با تیغ در گذرانی و مثله کنی، چه ایشان سزاوار اینگونه کیفرند و اگر حسین را مقتول ساختی ، سینه اورا و پشت او را با سم ستور در نورد ، چه او بیفرمان و ستمکار است ، دانسته ام که سم ستور مردگانرا زیان نکند ، لكن چون بر زبان من رفته است که اگر او را کشتم ، اسب بر کشته او میرانم ، این حکم باید بنفاذ شود . اکنون ای پسر سعد ؛ اگر آنچه گفتم پذیرفتی ، تورا جزای شنونده پذیرنده خواهم داد و اگر سر برتافتی عمل ما را دست باز دار و از لشکر ما بر کنار باش و کار را با شمر بن ذی الجوشن

گذار والسلام . .

بالجمله، شمر آن مکتوب را بگرفت و با لشکر خود بتقريب و تعجيل

بكر بالا آمد.

دهد ، همانا تن او از جان على مرتضی آکنده است . چون مکتوب ابن زیاد را از شمر بگرفت و قرائت کرد روی بدو آورد ،

وقالَ واللَّهِ لَقَدْ ثَنَيْتَهُ مَا كانَ في عَزْمِهِ وَ أذْعَرْتَهُ ولكِنَّكَ شَيْطانٌ فَعَلتَ ما فَعَلتَ

گفت : قسم بخدای تورأي اورا برتافتی وعزم او را دیگر گون ساختی واورا در بیم افکندی ، تو شیطان مردودی . کردی آنچه کردی . شمر گفت : اکنون با امر امير چه می اندیشی ؟ یا فرمان او بپذیر و با دشمن از طریق مناجزت و مبارزت

گیر واگرنه دست از عمل باز دار و سپاه را با من گذار. عمرسعد گفت: «لا، ولا كرامة لك، تو همچنان سرهنك پیادگان خویش باش ، که من خود امیرلشکرم . این بگفت و برخاست ویکباره دل در مقاتلت حسین بست و حجر بن الحررا طلب نمود و او را با چهار هزار تن از ابطال رجال بر شریعه غاضريه گماشت و همچنان روایتی از بهر شبث بن ربعی بست ، او را نیز با هزار سوار بشريعة غاضريه فرستاد و فرمان کرد : که حسین و اصحاب اور قطره ای از آب روا ندارند

وَ لا زَعَرتُ السَّوامَ في غَلَسَ *** الصُّبْحُ مُغيراً وَلا دُعِيتُ يَزيدا

يَوْمٍ اَخْشَي مَخافَةَ الْمَوْتِ ضَيْماً *** وَ اَلْمَنَايا بَرْصَدْنَنِي اِنْ اَحَيَدَا (1)

این کرت ثانیست که آن حضرت بشعر یزید بن مفرغ تمثل جست ..

امام فرمود: نیز بیم مکن من از ضیعت تو انفع (1) و افزون در حجاز با تو عطا میکنم . ابن سعد گفت : مرا اهل وعیالی است بر عیال خوبش ترسناکم. عاطلات (2) او بر حسین علیه السلام ناگوار افتاد ، از وی روی بگردانید و برخاست و روان شد

وَ هُوَ يَقُولُ مَا لَكَ وَ ذَبَحَكَ اَللَّهُ عَلَى فِرَاشِكَ عَاجِلاً وَ لَأْ غَفِرَ كُلَّ يَوْمٍ حَشْرُكَ فَوَ اللَّهِ إِنِّي لَأَرْجُو أَنْ لأَتَأَكَّلَ مِنْ برِّ اَلْعِرَاقِ إِلاَّ يَسِيراً

فرمود : چه افتاد تو را به خداوند بکشد تو را در فراش تو دنیا مرزد تورا در روز قیامت و باز پرس حساب سوگند با خدای امید می دارم که از گندم عراق نخوری الا اندکی .

قَالَ اِبْنُ سَعْدٍ فِي اَلشَّعِيرِ كِفَايَةٌ عَنِ اَلْبِرِّ مُسْتَهْزِءٌ بِذَلِكَ اْلقَولِ

ابن سعد از دراستهزاء گفت : ما را جو ، از گندم مستغنی میدارد و برخاست و بلشکرگاه خویش مراجعت کرد.

أَصْحَابِي ولا أَهْلَ بَيْتٍ أَبَرَّ ولا أَوْصَلَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي فَجَزَاكُمُ اَللَّهُ عَنِّي خَيْراً أَلاَ وَ إنِّي لَأَظُنُّ يَوْماً لَنَا مِن هَؤُلاءِ ألاَ وَإِنِّي قَدْ أَذِنْتُ لَكُمْ فَانْطَلِقُوا جَمِيعاً فِي حِلٍ لَيْسَ عَلَيْكُمْ مِنِّي و لا ذمام هَذَا اَللَّيْلُ قَدْ غَشِيَكُم فَاتَّخِذُوهُ جَمَلاً جملا وَ ليَأْخُذْ كُلُّ رَجُلٍ بِيَدِ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي و تَفَرَّقُوا فِي سَوَادِكُمْ وَ مَدَائِنِكُمْ فَإِنَّ الْقَوْمَ إِنَّمَا يَطْلُبُونَنِي وَ لَوْ قَدْ أَصَابُونِي لَهو اعن طَلَبَ غَيْرِي.

زین العابدین ( علیه السلام ) میفرماید : شنیدم که پدر من در میان اصحاب، خدای را بسپاس بستود و نیایش (1) ستایش فرمود ، آنگاه گفت : ای پروردگار من ! سپاس میگذارم تورا که ما را بتشریف نبوت تکریم فرمودی و مرموزات قرآن را تعليم نمودی و معضلات (2) دین را مفهوم داشتی و مارا گوش شنوا و دیدۂ بینا و دل دانا کراهت کردی و در شمار سپاس گزاران آوردی ، همانا من اصحابی وفا کیش تر از اصحاب خود اهل بیتی نیکو کار تراز اهل بیت خودندانم ، خداوند شمارا جزای خيردهاد، دانسته باشید که من گمان دیگر در حق این جماعت داشتم و ایشان را در طریق اطاعت و متابعت می انگاشتم ، اکنون آن پندار دیگر گونه صورت بست . لاجرم ذمت شما را از حمل عهد و بیعت خود سبکبار ساختم و شما را رخصت کردم تا بهر جانب که خواهید کوچ دهید . اکنون که سیاهی شب جهان را در پرده خویش در افکنده ، هريك شتری بدست کنید و دست يك تن از اهل بیت مرا فرا گیرید و در بلاد و امصار (3) پراکنده شوید. همانا این جماعت مرامیجویند ، چون مرادست پازند بغير من نپردازند.

ص: 205

حَتَّى أَطْعَنَ في صُدُورِهِم بِرُمْحِي وأَضْرِبُهُمْ بِسَيْفِي فَأَثْبَتَ قَائِمَهُ فِي يَدِي وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ مَعِي سِلاحٌ أُقَاتِلُهُمْ بِهِ لَقَذَفْتُهُم بِالحِجَارَةِ وَاللَّهِ لَأ نُخَلِّيك حَتَّى يَعْلَمَ اَللَّهُ أَنَّا قَدْ حَفِظْنَا غَيْبَةَ وَرَسُولِ اللَّهِ فِيك أمَا وَاللهِ لَوْ عَلِمْتُ أَنِّي أُقْتَلُ ثُمَّ أُحيى ثُمَّ أُحْرَقُ حَيّاً ثُمَّ أذري يُفْعَلُ ذَلِكَ بِي سَبْعِينَ مَرَّةً مَا فَارَقْتُكَ حَتَّى أُلْقِيَ حِمَامِي دو نك فَكَيْفَ لاَ أَفْعَلُ ذَلِكَ وَ إنَّما هِيَ قَتْلَةٌ واحِدَةٌ ثُمَّ هِيَ الْكَرامَةُ الَّتِي انْقِضاء لَها أَبَداً

عرض کرد: یا ابن رسول الله ! آیا ما آنکس باشیم که دست از تو باز داریم؟ پس با کدام حجت در حضرت إله ادای حق تورا عذر خواه شویم؟ لا والله ما همچنان پا برجائیم تا سینه معادی را دستخوش نیزه خطی فرمائیم و اندام اعدا را نیام شمشير مشرفی سازیم و اگر مارا سلاح جنك نباشد ، بزخم سنك قتال خواهیم داد ، سوگند با خدای که ما از خدمت تو بیکسوی نشویم تا در حضرت حق مورد طعن و دق نگردیم و مردمان بدانند که ما در خدمت تو ، غیبت رسول خدای را نگران بودیم ، سوگند با خدای اگر بدانم کشته میشوم ، آنگاه زنده میگردم ، آنگاه مرا زنده میسوزانند و خاکستر مرا بر باد میدهند و این کردار را هفتاد کرت با من بكار میبندند، هرگز از تو جدا نخواهم شد تا گاهی که در حضرت تو گرگ را ملاقات کنم. همانا این شهادت كرة واحدة هلاکتی است و از پس آن جاودانه کرامتی است که هرگز بنهایت نخواهد شد . چون سخن بدینجا آورد، زهیر بن القين برخاست

فَقَالَ وَاللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنِّي قُتِلْتُ ثُمَّ نُشِرتُ ثُمَّ قُتِلتُ حَتَّى أُقْتَلَ هَكَذَا أَلْفَ مَرَّةٍ وَأَنَّ اللَّهَ يَدفعُ بِذَلِكَ أَلْقَتِلَ عَنْ نَفْسِكَ وَ عَنْ أَنْفُسِ هؤُلاء الفتيان مِنْ أَهْلِ بَيْتِك.

ص: 207

گفت : سوگند با خدای دوست دارم که کشته شوم، آنگاه زنده گردم ، بدینگونه تا هزار كرت مرا بکشند و زنده گردانند و در ازای آن خداوند تورا و جوانان اهل بیت تورا مقتول و مظلوم نگذارد . وهريك از اصحاب بدین منوال شبیه یکدیگر سخن کردند . و حسين علیه السلام همگان را بدعای خیر یاد کرد . در کتاب جلاء العيون عبدالله بن محمد رضا الحسینی مسطور است که: از پس مقالات اصحاب ، مقام هريك از ایشان را در بهشت نمودار فرمود وحور و قصور هر يك را با ایشان بنمود و بریقین هر يك بیفزود و از این روی ، احساس الم سیف و سنان نمیکردند و در تقديم شهادت تعجیل مینمودند .

پایان کار ایشان عرضه هلاك و دمار خواهند گشت و همچنان شهر ذي الجوشن ، چون نسب از قبیله پسر عبدالله داشت ، هنگام بیرون شدن از کوفه امان ایشان را از ابن زیاد خواستار شد و او پذیرفتار گشت ، پس شبانگاهی که حسين عليه السلام اصحاب را حل بیعت فرمود ، بشرحی که رقم شد و بسرا پرده خویش باز گشت ، شمر از لشکرگاه خود بیرون شد و با معسكر (1) حسين راه نزديك كرد و با على صوت ندا در داد که :

أَبن بَنُوا أُخْتِي عَبْدُ اَللَّهِ وَ جَعْفَرٌ وَ عَبَّاسٌ وَ عُثْمَانُ

پسرهای خواهر من کجایند ؟ مرا با ایشان سخنی است . حسين علیه السلام بانك اورا اصغا فرمود ، ایشان را گفت : شمر مردی فاسق است لكن يکتن از اخوال شما است ، جواب او را باز دهید : ایشان اورا پاسخ دادند و گفتند : بگوی تاچه داری؟ گفت : ای فرزندان خواهر من ! شما در امانید، با برادر خود حسين رزم مزنید و خود را بیهوده بکشتن مدهید ، از معسكر حسین کناره گیرید و سردر اطاعت امیر المؤمنین یزید در آورید. عباس بن على عليهما السلام بانك در داد:

قَالَ تَبَّتْ يَدَاكَ وَ لُعِنَ مَا جِئْتَ بِهِ مِنْ أَمَانِكَ يَا عَدُوَّ اَللَّهِ أَتَأْمَرُنَا أَنْ نَتْرُكَ أَخَانَا وسيدنا اَلْحُسَيْنَ بْنَ فَاطِمَةَ و نَدْخُلُ فِي طَاعَةِ الغِناءِ وَأَوْلادِ اَللَّخْنَاءِ أَتَؤُ مِنْنَا وَ اِبْنُ رَسُولِ اَللَّهِ لاَ أَمَانُهُ لَهُ

فرمود : دستهای تو مقطوع باد و امانی که تو آورده ای ملعون باد، ای دشمن خدا ! ما را امر میکنی که برادر خود و مولای خود حسين پسر فاطمه را دست باز داریم و سر در چنبر طاعت فاسق فاجرى زنا زاده گذاریم ، آیا ما را امان میدهی و از برای پسر رسول خدا امان نیست ؟ شمر از اصغای این کلمات خشمناك - شد و بلشکر گاه خویش باز شتافت

ص: 210

و چون از خواب انگیخته شد ، روی با اصحاب کرد.،

فَقَالَ أَ تَعْلَمُونَ مَا رَأَيْتُ فِي مَنَامِي السَّاعَةَ فَقَالُوا وَمَا اَلَّذِي رَأَيْتَ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ فَقَالَ رَأَيْتُ كَأَنَّ كِلاباً قَدْ شدت عَلَيَّ لِتَنْهَشَنِي وَ فِيهَا كَلبٌ أَبقَعُ رَأَيتُهُ أَشَدَّ عَلَيَّ وَ أَظُنُّ أَنَّ اَلَّذِي يَتَوَلَّى قَتْلِي رَجُلٌ أَبْرَصُ مِنْ بَيْنِ هَؤُلاَءِ اَلْقَوْمِ ثُمَّ إِنِّي رَأَيْتُ بَعْدَ ذَلِكَ جَدِّي رَسُولُ اَللَّهِ صلى الله عليه وآله وَمَعَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ هُوَ يَقُولُ يَا بُنَيَّ أَنْتَ شَهِيدُ آلِ مُحَمَّدٍ وَ قَدِ اسْتَبْشَرَ بِكَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ وَأَهْلُ الصَّفِيحِ الأعْلَى فَلْيَكُنْ إِفْطَارُك عِندِي اللَّيْلَةَ عَجِّل ولا تُؤَخِّر فَهَذا مَلَكٌ قَد نَزَلَ مِنَ اَلسَّمَاءِ لِيَأْخُذَ دَمَكَ فِي قَارُورَةٍ خَضْرَاءَ فَهَذَا مَا رَأَيْتَ وَقْدَ أَنْفَ الامْرِ واقْتَرَبَ الرَّحِيلُ مِنْ هَذِهِ اَلدُّنيا لا شَكَّ فِي ذلِك

فرمود: آیا میدانید مرا در خواب چه نمودار شد و گفتند چه دیدی؟ یا بن رسول الله ! فرمود : سگی چند نگریستم که بر من حمله کردند و مرا با دندان آسیب زدند و در میان ایشان سگی پیسه بود و شدت او برمن از همگان فزونی داشت ، گمان میکنم که آن کس که مرا بکشد ، مبروص باشد و از آن پس رسول خدای را با

جماعتی از اصحاب دیدم و او مرا گفت : ای پسرك من ! تو شهید آل محمّدی ، همانا . بشارت میجویند بقدوم تو ساکنین سماء و قاطنين (1) ملاء اعلى ، واجب میکند که شبانگاه افطار در نزد ماکنی ، تعجیل کن و توانی مجوی . اینك فریشته ایست که از آسمان فرود شد تا خون تورا در مینای (2) سبز کند و با خود حمل دهد. آنگاه فرمود : این است صورتی که در خواب در نگریستم ، همانا هنگام رسید و وقت

ص: 212

فراز آمد که از این جهان خیمه بیرون زنم.

از پلیدان. بریر گفت : ای دشمن خدای ! گمان میکنی که تو از پاکانی وحسين بن على و برادران او از پلیدان ؛ سوگند با خدای که تو را جز با دیوانگان که پلیدی خود خورند نتوان ماننده ساخت ، باش تا بکیفر این گفتار باطل ابداً از دوزخ بیرون نشوی . شمر گفت : ای گوینده ! امروز آنچه در دل داری بگوی که فردا با شمشیر ما کشته خواهی شد . بریر گفت : ای دشمن خدا ! مرا از مرگ بیم میدهی؟ خدای قاهر غالب دانا است که در خدمت حسين علیه السلام بمیرم واگر نه کشته شوم، دوست تر دارم تا در میان شما در خصب نعمت و تمام راحت زنده باشم ، سوگند باخدای که شما از شفاعت مصطفی بهره نخواهید یافت و جز در جهنم جای نخواهید داشت. حسين علیه السلام فرمود : ای بریر؛ دريغ باشد که با ایشان سخن کنی و خویش را بشكنجه افکنی، کارتو بکردار آن دو مرد مؤمن مانده است که آل فرعون را نصیحت کردند وسودی نبخشید (1) . تو نیز شرط موعظت بپای آوردی و فائدتی نداشت -« رَضِينَا بِقَضَاءِ اَللَّهِ » ، لاجرم بربر باز شد.

ثَارَتْ عَلَيْنَا عِصَابَةٌ ايدِيهَا فِي مَقَابِضِ سُيُوفِهَا كَالاُّسُودِ الضَّارِيَةِ تَحْتِمُ الْفُرْسَانَ يَمِيناً وَ شِمَالاً وَ تُلْقِي أَنْفُسَهَا عَلَيَّ اَلْمَوْتُ لاَ تَقْبَلِ الامان وَ لاَ تَرْغَبْ فِي اَلْمَالِ وَ لاَ يَحُولُ حَائِلٌ بَيْنَهَا وَ بَيْنَ الْوُرُودِ عَلَيَّ حِمْيَاضُ الْمَنِيَّةِ أَوِ الاِسْتِيلاءِ عَلَيَّ الْمُلْكُ فَلَوْ كَفَفْنَا عَنْهُمْ رُوَيْداً لَأَتَتْ عَلَيَّ نُفُوسُ اَلْعَسْكَرِ بِحِذَا فيرهِ فَمَاذَا كُنَّا فَاعِلِينَ لاَ اُمٌ لَكَ

یعنی بجای این سخن سن میخای (1) ، اگر تو نگران شدی آنچه را ما نگرانیم آن کار کردی که ما همی کنیم . جماعتی برما بیرون شده اند که دستها در قبضهای شمشیر برده اند ، مانند شیر ان درنده درهم میشکنند ابطال (2) رجال را از يمين وشمال و در طلب ملك ، خویشتن را بدهان مرگ در میبرند ، زینهار نپذیرند و مال را بدستمزد آمال نگیرند ، هیچ چیز در میان ایشان و مرگ حاجز وحايل (3) نشود ، یا عروس ملك را در کنار گیرند واگرنه جان بر سر این کار نهند ، اگر ما با این جماعت رزم نزنیم و با ایشان طریق رفق و مدارا سپریم ، تمامت این لشکر را با شمشیر در گذرانند . مادرمباد تورا، چگونه ما از طعن خویشتن داری کنیم ؟ و این شعر انشاد کرد:

قَوْمٌ إِذَا نُودُوا لِدَفْعِ مُلَمَّةٍ *** وَ الْقَوْمُ بَينَ مُدعِسٍ وَمُكَردَسٍ (4)

لَبِسُوا الْقُلُوبَ عَلَى الدُّروعِ وأَقْبَلُوا *** يَتَهافَتُونَ عَلَى ذَهَابِ الأَنْفُسِ (5)

حسين علیه السلام آب تنگیاب بود ، اهل بیت و اصحاب سخت تشنه شدند و شکایت به حضرت حسين آوردند . ابوعبدالله برادر خود عباس را طلب کرد و فرمود : با چندتن از اصحاب چاهی حفر کنید، باشد که آبی بر آورید. در این کرت برفتند و چند که کارش کردند آب نیافتند ، چه کرت نخستین در شمار معجزه حسين علیه السلام بود که تبری بزد و آب بجوشید چنانکه بشرح رفت

بروایتی غدا. فرمود: ای خواهر! در این ساعت جدم مصطفی و پدرم مرتضی و مادرم زهرا و برادرم مجتبی را در خواب دیدم ، مرا گفتند :زودا که نزد ما آئی و بروایتی فردا در نزد ماخواهی بود. و نیز در خبر است که رسول خدا فرمود :

إِنَّكَ تَرُوحُ إِلَيْنا زینب چون این کلمات بشنید ، با دست گونه مبارك را آسیب همی زد و فریاد بویل روای برداشت

فَقَالَ لَهَا اَلْحُسَيْنُ لَيْسَ لَكِ ألويل يَا أُخْتَاهْ أَسْكِتِي رَحِمَكِ اَللَّهُ مَهْلاً لاَ تُشْمِتِي بِنَا أَلْقَوْم.

حسین فرمود: ای خواهر ! شایسته نیست ترا که بانك بوایاوی در افکنی خداوند ترا رحمت کناد ، بأنك بناله فراز مکن و زبان دشمن را بشماتت من دراز مخواه . اینوقت عباس عرض کرد: یا ابن رسو الله ! اینك لشکر فراز آمد، رأي چیست ؟ حسین علیه السلام برخاست وعباس را فرمود : سوار شو و این جماعت را بگوی : این عجلت چیست ؟ چه میخواهید ؟ و از بهر چه می آید؟ عباس با بیست سوار روان شد ، زهير بن القين وحبیب بن مظاهر ملازم خدمت او شدند ، چون با لشکر کوفه روی در روی آمدند، عباس بانك برداشت که از بهر چه می آید ؟ گفتند : فرمان امیر عبیدالله رسیده که حسین و اصحاب او بفرمان اور گردن نهند و با یزید دست بیعت دهند و اگرنه مقاتلت آغازند. عباس فرمود : اکنون در اینجا باشید تا من باز شوم و ابو عبدالله را آگهی برم تا چه فرماید . وعنان برتافت و بحضرت حسین آمد وقصه بگفت. آن حضرت لختی سر فرو داشت ، پس سر بر آورد و با اصحاب در کار حرب سخن بشوری افکند و عباس همچنان ایستاده بود، پس روی باعباس کردی

فَقالَ ارجِع إلَيهِم فَإنِ اسْتَطَعتَ أن تُؤَخِّرَ هُمَّ وَ تَدفَعُهُم عَنَّا أَلْعَشِيَّةً لَعَلَّنَا نُصَلّي لِرَبِّنا اللَّيلَةَ وَنَدعُوهُ وَ نَستَغْفِرُهُ فَهُوَ يَعْلَمُ أنّي قَد

ص: 217

أُحِبُّ الصَّلَوةَ لَهُ وَتِلاوَةَ كِتابِهِ وَكَثْرَةَ الدُّعاءِ وَ الإِسْتِغْفَارِ

عباس را فرمود : این جماعت را دیدار کن و اگر توانی این مناجزت (1) و مبارزت را از این شب واپس افکن ، تا يك امشب خدای را نماز گذارم و شب را بدعا و استغفار بپای برم، چه او میداند که من نماز را و قرائت قرآن را و کثرت دعا و استغفار را دوست میدارم ، پس عباس باز شتافت و هنوز سواران او در برابر سپاه کوفه بیای بودند و آن جماعت را نصیحت میکردند و پند و موعظت میگفتند .

بالجمله، عباس برسید و پیام امام را برسانید . عمر سعد با شمر گفت: رأی چیست ؟ روا باشد که ایشان را از این هنگام تا فردا بگاه مهلت گذاریم ؟ شمر گفت اگر من زمام کار داشتم ، ساعتی ایشان را مهلت نمیگذاشتم ، اکنون کار بدست تو است و امیر جنك توئی ، من چه گویم ؟ عمر سعد گفت : کاش هرگز باين امیری تن در ندادم و باین تهلكه (2) در نیفتادم. عمرو بن الحجاج الزبیدی گفت : سوگند با خدای ، اگر مردم ترك و دیلم (3) این مهلت از شما خواستند ، دعوت ایشان را اجابت فرمودید ، نه آخر ایشان آل محمّد ، این تردید و توانی چیست ؟ اینوقت عمر سعد رسولی در خدمت عباس روان کرد و پیام داد که :

اَنْتَ قَدْ أَجَّلْنَا كَمْ إِلَى غَدٍ فَإِنِ اِسْتَسْلمتمْ سَرَّحْنَا بِكُمْ إِلَى عُبَيْداللهِ اِبْنِ زِيَادٍ وَ إِنْ أَبَيْتُمْ فَلَسْنَا بتارٍ كَيْكم

گفت: يك امشب شما را مهلت گذاشتیم بامدادان اگر سر بفرمان در آوردید شمارا بنزد پسر زیاد کوچ خواهیم داد و اگرنه دست از شما باز نخواهیم داشت و فيصل (4) امر برذمت شمشیر خواهیم گذاشت. این هنگام هر دو لشکر بآرامگاه خود باز شدند و بیارمیدند .

ص: 218

یکتن از شما باقی نمیماند گفتند : سپاس خدای را که گرامی داشت مارا بنصرت تو و تشريف کرد مارا بسعادت شهادت در حضرت تو، ای پسر رسول خدای! آیا شاد نباشیم از ملازمت خدمت شما ؟

مُظَاهِرٍ عَنِّي فيقولون يَا سيِّدَنا فَسَيِّدُنَا عَلِيٌ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَيُشِيرُونَ إِلَى مَا ذَا يَكُونُ مِنْ حَالِهِ فَيَقُولُ مُسْتَعْبِراً مَا كَانَ اَللَّهُ لِيَقْطَعَ نَسْلِي مِنَ اَلدُّنْيَا فَكَيْفَ يَصِلُونَ إِلَيْهِ وَ هُوَ أَبُو ثمانیَة أئمة

فرمود : خداوند خبردهاد شما را و چون روز بر آمد آن حضرت شهید شد و همگان با او شهید شدند . هنگام تقریر این کلمات ، قاسم بن حسن عرض کرد: من کشته میشوم؟ فرمود: ای پسرك من ! مرگ در نزد تو چگونه است ؟ عرض کرد: از عسل شیرین تر است ، فرمود :ای والله - عم تو فدای تو شود . تو نیز بعد از ابتلای عظیم کشته شوی و فرزند من عبدالله نیز کشته شود ، گفت : ای عم ! این لشکر تا نزد زنان تاختن کنند ؟ وعبدالله شیرخواره را بکشند ؟ فرمود: - عم تو فدای تو باد - عبدالله را میکشند ، گاهی که از عطش مشرف برموت باشد و چند که من در خیمها طلب آب و شیر میکنم ، چیزی نمی یابم ، میفرمایم : پسر مرا بمن آرید تا او را شربتی از دهان خود بچشانم ، چون او را بمن آوردند ، بر گیرم و گاهی که بنزديك دهان آورم ، فاسقی تیری بسوی او رها دهد و اورا نحر (1) کند و دست من از خون او سرشار میشود و بسوی آسمان می افشانم و میگویم : ای پروردگار من ! صابرم بر بالای تو و احتساب از تو میجویم . اینوقت لشکر با تیغ وسنان بر

من حمله می افكنند و آتش از خندقی که در پشت خیام است ، زبانه زدن میگیرد و من حمله میکنم در تلختر وقتی از اوقات دنیا و این چنین خدای خواسته است .

سید سجاد میفرماید : چون این کلمات را بفرمود بگریست و ما همگان بگریستیم : بانك گریه و فزع از ذریهء رسول خدا بالا گرفت . اینوفت زهير بن القين وحبیب بن مظاهر خواستند بدانند که سید سجاد نیز شهید میشود. عرض کردند : ای سید ما ! چونست حال مولای ما على ؟ با دیده اشك آلود فرمود :

ص: 221

خداوند نسل مرا در دنیا منقطع نمیگذارد ، چگونه با او دست توانند بافت و حال آنکه او پدر هشت امام است؟

می فرماید : لشکر او مفارقت اختیار کردند و پراکنده شدند و خویشاوندان و خاصان او از تفرق ابا نمودند و بپائیدند . ومن بنده از این پیش رقم کردم : در مروج الذهب میگوید : لشکر حسين علیه السلام هزار سوار و صد پیاده بود ، تواند شد که از آن جماعت چند که بجای مانده بودند در این شب یکباره متفرق شدند و افزون از هفتاد و دو تن کس بجای نماند.

بالجمله، آنان که بجای ماندند عرض کردند : یا ابن رسول الله ما هرگز از تو جدا نشویم و محزون میشویم بدانچه تو محزون میشوی و میرسد ما را آنچه میرسد تورا و قربت و مكانت ما در نزد خداوند آنستکه ملازم خدمت تو باشیم . چون سخن بدینجا آوردند،

فَقَالَ لِهمْفانَ كُنْتُمْ قَدْ وَطَّنْتُمْ انْفُسَكُمْ عَلَيَّ مَا وَطَّنْتُ نَفْسِي عَلَيْهِ فَاعْلَمُوا أَنَّ اَللَّهَ اِنَّما يَهَبُ اَلْمَنَازِلَ اَلشَّرِيفَةَ لِعِبادِهِ لِصَبْرِهِمْ بِاحْتِمَالِ الْمُكارِهِو اِنَّ اَللَّهَ وَ اِنْ كانَ خَصَّنِي مَعَ مَنْ مَضِيَ مِنْ اَهْلِي الَّذِينَ اَنَا اَخِرَهُمْ بَقاءٌ فِي اَلدُّنْيَا مِنَ اَلْمَكْرُمَاتِ بِما يَسْهُلُ مَعَها عَليَّ اِحْتِمالُ الْكَرِيهاتِ فَانٍ لَكُم شَطْرُ ذَلِكَ مِنْ كَرَامَاتِ اَللَّهِ تعاليو اِعْلَمُوا اَنَّ اَلدُّنْيَا حُلْوَهَا وَ مُرَّهَا حِلْمٌ وَ الِانْتِبَاهَ فِي الاخِرَةِ وَ اَلْفَائِزِ مَنْ فَازَ فِيهَا وَ اَلشَّقِيُّ مَنْ شَقِيَ فِيهَا

حسين علیه السلام در پاسخ اهل بيت فرمود : باشد که شما دل بر چیزی بندید که من بسته ام. دانسته باشید که خداوند عطا میفرماید منازل شریف و مواطن منيف (1) را با بندگانی که در اقتحام (2) بلیات شاکر و با احتمال مکروهات صابر باشند و اگر

1-

ص: 223

خداوند مخصوص دارد مرا با آنان که از اهل بیت منند و در گذشتند و من واپسين ایشانم در بقای دنیا و از در کرامات مال میفرماید بر من حمل مکروهات را ، شما را نیز بهری از کرامات خدای بهره تواند بود . بدانید که زشت و زیبای دنیا نمایش خواب را ماند و بقا و بیداری در دار آخرت است ، آنکس که در آخرت رستگار است جاودانه رستگار است و آنکس که در آخرت شقاوت شعار است جاودانه گرفتار است .

بالجمله، در شب عاشورا حسين علیه السلام تا بامداد با اصحاب راكع وساجد و قائم و قاعد. بودند و خدای را ستایش و نیایش یاد میکردند و تسبیح و تهلیل مشغول بودند

عرض کرد : ای پروردگار من ! توئی معتمد من در هر اندوه گلوگیزی و توئی امید من در هر شدت جانکاهی (1) وتوئی ملجأ من و ساز و برگمن در هر خطبی که بر من فرود آید. چه بسیار اندوه دلاویز که دل را بكاهش اندازد و

طریق چاره را مسدود سازد و دوست را بدست خذلان فرسایش (2) دهد ودشمن را در شماتت فزایش فرماید، و من بدرگاه تو آوردم و شکایت بحضرت تو کردم و راز دل جز با تو نگفتم و بیرون تو کس نجستم، پس آن بلای متراکم را تو فرح بخشیدی و آن خطب مظلم را منقشع (3) ساختی ، پستوئی ولی هر نعمت خداوند هر نیکوئی و منتهای هر آرزو . چون این مناجات را بنهایت آورد ، سلاح جنك خویش را طلب فرمود وزره رسول خدای را در پوشید و عمامه سحاب آنحضرت را بر سر گذاشت و آن خودی بود از آهن که اطراف آن يك بدست رزه (4) داشت و رزهء آن خود بر فراز رزه می آمد و اطراف گردن و چهرگان را از زخم ستیف و سنان حفظ مینمود . آنگاه شمشیر رسول خدای را بر میان بست و از خیمه بیرون شد و بفرمود : تا آن حطب وقصب (5) که در خندق انباشته داشتند، آتش در زدند تا مبادا در غلوای (6) جنك پاره ای از سپاه کوفه از جانب دیگر بلشکرگاه در آیند. هم بروایت ابن قولویه در کتاب کامل روی باصحاب کرد،

فَقَالَ إِنَّ اَللَّهَ قَدْ أَذِنَ فِي قَتْلِكُمْ فَعَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ وفي بَعْض اَلْأَخْبَارِ أَنَّهُ قَالَ كُلُّكُمْ تُقْتَلُونَ إِلاَّ عَلَى بْنَ اَلْحُسَيْنِ.

فرمود : همانا خداوند شمارا اجازت فرمود تا جهاد کنید ، پس بر شما است که جلباب صبر و شکیبائی در پوشید و چند که توانید بکوشید و بروایتی فرمود : که همگان کشته خواهید شد و جز على بن الحسين کس زنده نخواهد ماند.

ص: 225

فَقالَ الحُسَينُ أتعَيرَتِي بِالنَّارِ وأنَا قادِمٌ على رَبٍ کَریمٍ.

آیا مرا باتش تعيير (1) میکنی و حال آنکه من بحضور پروردگار کریم میروم . آنگاه فرمود :

اَللَّهُمَّ أَذِقْهُ عَذَابَ اَلنَّارِ فِي الدنیا

پس عرض کرد: ای پروردگار ! او را در دنیا عذاب آتش بچشان . در زمان اسب او برمید و آغاز حرونی (2) نهاد و اورا از پشت خویش در انداخت، چنانکه یکپایش در چنبر رکاب مقید گشت ، همچنانش همی کشید تا بخندق در افکند و در آتش بسوخت . اصحاب حسين علیه السلام ، چون این بدیدند بانك تكبير بر آوردند

فَقَالُوا يَالُهَا مِنْ دَعْوَةٍ مَا أَسْرَعُ إِجَابَتَهَا

و از سرعت أجابت این دعوت شاد و شاکر شدند و ندانی از آسمان بزیر

آمد که :

تَهْنِئْكَ اَلْإِجَابَةُ يَا اِبْنَ بِنْتِ رَسُولِ اَللَّهِ

یعنی گوارا باد تورا اجابت دعوت ، ای پسر رسول خدای ؛ از لشکرابن سعد مروان بن وائل حدیث میکند که . چون من اینصورت بدیدم ، از قتال با ابو عبدالله پای در کشیدم . ابن سعد گفت : چه افتاد تورا که از جنك حسين دست باز داشتی ؟ گفتم : سوگند با خدای که من دیدم چیزی از اهل این بیت که تو ندیدی. والله هرگز با حسين قتال نخواهم داد .

از پسن او تمیم بن حصين الفرازی فریاد برداشت که :

ياحِسيْن يَا أَصْحَابَ اَلْحُسَيْن ِ تَرَوْنَ إِلَى مَاءِ اَلْفُرَاتِ يَلُوحُ كَانَهُ بُطُونُ الْحَيَّاتِ وَاللَّهِ لَأَ ذُقتُم مِنهُ قَطْرَةً حَتَّى تَذُو قَوالمَوتَ جُرعا .

ص: 227

گفت : اي حسين و اصحاب حسين ! آیا نمی بینید آب فرات را که مانند شکم مار روشن و روان است ؟ سوگند با خدای که قطره ای نخواهید چشید تا گاهی که شربت مرگ در کشید . حسین علیه السلام فرمود : چه کس است ؟ گفتند : تمیم بن حصين

فَقَالَ اَلْحُسَيْنُ هَذَا وَ أَبُوهُ مِنْ أَهْلِ اَلنَّارِ اَللَّهُمَّ أَقْتُلُ هَذَا عَطَشاً فِي هَذ اَلْيَوْمِ

حسين علیه السلام فرمود : تمیم و پدرش حصين از اهل جهنم اند. آنگاه عرض کرد: ای پروردگار ! هلاك كن تمیم را در این روز بزحمت تشنگی ، پس تمیم را چنان زحمت تشنگی گلو گیر گشت که از اسب در افتاد و بزیر پای سواران جان بداد

اینوقت از ساقهء سپاه ، عمر بن سعد بر سید محمّد بن اشعث بن قیس کندی فراز آمد و گفت : ای حسین پسر فاطمه ! از رسول خدا کدام حشمت و حرمت تو را است که بیرون تو دیگری را نیست و آن حضرت این آیت مبارك را تلاوت

إِنَّ اَللَّهَ اِصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَى العَالَمِينَ ثُمَّ قَالَ وَاللَّهِ إِنَّ مُحَمَّداً لَمِنْ آلِ إِبْرَاهِيمَ وَ إِنَّ اَلْعِتْرَةَ اَلْهَادِيَةَ لَمِنْ آلِ مُحَمَّد

چون آیه مبارکه قرآن را در فضیلت آل محمّد قرائت کرد و ایشان را بر تمامت عالمیان تفضیل داد ، فرمود : گوینده این کلمات کدام کس بود و گفتند : محمّد بن اشعث ، این هنگام حسين علیه السلام سر بسوی آسمان برداشت،

فَقَال أَللَّهُمَّ أَرِ مُحَمَّدَ بْنَ اَلْأَشْعَثِ ذُلاً فِي هَذَا اَلْيَوْمِ لَأَتَعِزَّهُ بَعْدَ هَذَا اَلْيَوْمِ أَبْدا

یعنی ای پروردگار من ! محمّد بن اشعث راهم امروز لباس ذلت در پوشان و پس

ص: 228

از امروز هرگز او را خلعت عزت عطا مکن . در زمان محمّد بن اشعث راعارضه ای فراز آمد و قضای حاجت را (1) ازمیان جماعت بیکسوی شد. خداوند عقربی بر وی بگماشت تا حشفهء او را بگزید و او مكشوف العورة ، میان پلیدی خویش بغلطید تا جان بسپرد.

فقَالَ أَیهَا النَّاسُ اسْمَعُوا قَوْلِی وَ لَاتَعْجَلُوا حَتَّی أَعِظَکمْ بِمَا یحِقُّ لَکمْ عَلَی وَ حَتَّی أُعْذِرَ إِلَیکمْ فَإِنْ أَعْطَیتُمُونِی النَّصَفَ کنْتُمْ بِذَلِک أَسْعَدََ إِنْ لَمْ تُعْطُونِی النَّصَفَ مِنْ أَنْفُسِکمْ فَأَجْمِعُوا رَأْیکمْ ثُمَّ لا یکنْ أَمْرُکمْ عَلَیکمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَی وَ لاتُنْظِرُونِ (1) »  «إِنَّ وَلِی اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکتابَ وَ هُوَ یتَوَلَّی الصَّالِحِینَ (2) ».

فرمود : ای مردم ! بهوای نفس عجلت مکنید و گوش فرا دارید، تا شما را

بدانچه سزاوارید موعظتی گویم وعذر خویش را مکشوف سازم که از در انصاف بیرون شوید و آرای پراکنده خود را فراهم آرید و آنچه بر شما مكشوف است مستور مگذارید ، از پس آن بر آنچه میخواهید اقدام کنید و حکم برانید و مهلت مگذارید ، همانا ولی من خداوندی است که قرآن را فرو فرستاد و او است ولی صالحان . آنگاه خدای را ثنا گفت ورسول را درود فرستاد و بدین خطبه مبارکه ابتدا کرد :

ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَانْسُبُونِي فَانْظُرُوا مَنْ أَنَا ثُمَّ ارْجِعُوا إِلَى أَنْفُسِكُمْ وَعَاتِبُوهَا فَانْظُرُوا هَلْ يَصْلُحُ لَكُمْ قَتْلِي وانْتِهَاكُ حُرْمَتِي أَلَسْتُ ابنَ بِنتِ نَبِيِّكُمْ وابْنَ وصِيِّهِ وَابنِ عَمِّهِ وَ أَوَّلِ الْمُؤْمِنِينَ اَلْمُصَدِّقُ لِرَسُولِ اَللَّهِ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ أوليس حَمْزَةَ سَيِّدُ اَلشُّهَدَاءِ عَمِّي أوليس جَعْفَرٌ اَلطَّيَّارُ فِي الجَنَّة بِجَنَاحَيْنِ عَمِّي أَوْ لَمْ يَبْلُغْكُمْ مَا قَالَ رَسُولُ اللّهِ لِي وَلِأَخِي هَذَانِ سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الجَنَّةِ فَإِنْ صَدَّقْتُمُونِي بِمَا أَقُولُ و

ص: 231

هُوَ الحَقُّ وَاللَّهِ ما تَعَمَّدْتُ كَذِباً مُنْذُ عَلِمْتُ أنَّ اللَّهَ يَمْقُتُ عَلَيهِ أهلَهُ وإنْ كَذَّبْتُمُونِي فَإِنَّ فِيكُمْ مَنْ لَوْ سَأَلْتُمُوهُ عَنْ ذَلِكَ أخبركم سَلُوا جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الأنْصَارِيَّ وأَبَا سَعِيدٍ الخُدرِيَّ وَسَهلَ بنُ سَعدٍ السَّاعِديِّ وَزِيدَ بْنِ أَرْقَمَ وأَنَسَ بْنَ مَالِكٍ يُخْبِرُوكُمْ أَنَّهُمْ سَمِعُوا هَذِهِ اَلْمَقَالَةَ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اللهُ عليه وآله لِي وَلِأَخِي أَمَّا فِي هَذَا حَاجِزٌ لَكُمْ عَنْ سَفْكِ دَمِي

فرمود : هان هان ای جماعت لختی بیندیشید و نيك نظاره کنید و بدانید من کیستم و نسبت من با کیست ، آنگاه با خویش آئید و خویشتن را ملامت کنید و نگران شوید که پسندیده است از برای شما قتل من و هتك حرمت من. آیا من پسر دختر پیغمبر شما نیستم و پسر وصی پیغمبر شما نیستم که او پسر عم رسول خدا بود که با رسول خدا ایمان آوردور سول خدای را بدانچه از جانب خدای آورد تصدیق کرد؟ آيا حمزه سیدالشهداء عم من نیست و آیا جعفر که بادو بال در بهشت طيران میکند عم من نیست؟

آیا شما نشنیدید که رسول خدا در حق من و برادرم حسن فرمود: ایشان در سید جوانان اهل بهشتند و اگر سخن مرا از در صدق میدانید ، اصابه حق کرده باشید ، سوگند با خدای ، هرگز از در کذب سخن نرانم و دانسته ام خداوند در و غزن را دشمن دارد ، با اینهمه اگر تکذیب میکنید مرا ، در میان شما بسیار کس باشد که آگهی دارد و گواهی دهد : ازجابر بن عبدالله انصاری و ابوس . خدری و سهل بن سعد ساعدی و زید بن ارقم و انس بن مالك ، پرسش کنید تا شما را بیاگاهانند ، چه ایشان در حق من و برادر من ، از رسول خدای شنیده باشند ، آیا کافی نیست مر شما را که خون من نریزید ؟

یعنی خدای را از در شك و ريب بيرون صراط مستقیم عبادت کرده باشم ،

اگر بدانم تو چه میگوئی و از این، تذکره بایه مبارکه قر آن نمود:

قالَ اللَّهُ تَعَالَى ّ ومِنِ مَن يَعْبُدُ اَللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ أَطْمَأْنَ بِهِ وَ إِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةُ اَلْقَلْبِ عَلَى وَجْهِ خَيْرِ اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ ذَلِكَ هُوَ اَلْخُسْرَانُ اَلْمُبِينُ (1) »

در جمله، میفرماید : بعضی از ناس خدای را عبادت میکنند ، بی آنکه در دین استوار باشند ، پس اگر ادراك خیری کردند ، مطمئن خاطر شوند و اگر کار دیگر گونه شد ، عقیدت خویش را دیگر گونه کنند ، لاجرم ایشان در دنیا و آخرت خایب وخاسر (2) باشند . چون حبیب بن مظاهر ، سخن شمر را اصغا نمود

فَقَالَ لَهُ وَاللَّهِ إِنِّي لَأَرَاكَ نَعْبُدُ اَللَّهَ عَلَى سَبْعِينَ حَرْفاً وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّكَ صَادِقٌ مَا تَدْرِي مَا يَقُولُ قَدْ طَبَعَ اَللَّهُ عَلَى قَلْبِكَ

حبیب گفت : ای شمر؛ توخدای را بهفتاد شك و ریب عبادت میکنی و من شهادت میدهم که این سخن بصدق گفتی که : من نمیدانم حسین چه میگوید . البته نمیدانی ، خداوند قلب تو را بخاتم خشم مختوم (3) داشته و بغشاوهء غضب مغمور (4) فرمود .

لا فی غَیرکم و يحكم أَ تَطْلُبُونِي بِقَتِيلٍ مِنْكُمْ قَتَلْتُهُ أَوْ مَالٍ لَكُمْ اسْتَهْلَكْتُهُ أَوْ بِقِصَاصٍ مِنْ جِرَاحَة فَأَخَذُوا لاَ يُكَلِّمُونَهُ فَنَادَي يَا شَبَثَ بْنَ رِبْعِيٍ وَ يَا حَجَّارَ بْنَ أَبْحَرٍ وَ يَا قَيْسَ بْنَ الْأَشْعَثِ و يَا يَزِيدَ بْنَ الْحَارِثِ أَ لَمْ تَكْتُبُوا إِلَيَّ أنْ قَد أَيْنَعَتِ الثِّمارُ وَ اخضَرَّ الجَنابُ وَ إنَّما تَقدَمَ عَلَيَّ جُندٌ لَكَ مُجَنَّد

فرمود : اگر بدانچه گفتم شما را شك و شبهتی است، آیا همچنان در شك میباشید که من پسر دختر پیغمبر شما میباشم و سوگند با خدای در میان مشرق و مغرب پسر دختر پیغمبری جز من نیست ، خواه در میان شما و خواه در غیر شما ، وای بر شما، از شما کسی را کشته ام و شما خون او را از من طلب میکنید ؟ یامالی را از شما تباه کرده ام ؟ یا کسی را بجراحتی آسیب زده ام ، قصاص ميجوئيد؟ هیچکس آن حضرت را پاسخ نگفت. دیگر باره ندا در داد که : ای شبث بن ربعی ! و ای حجار بن ابحر ! وای قيس بن اشعث ! و ای یزید بن حارث ! مگر شما نبودید که بسوی من نامه ها متواتر کردید ، که میوهای اشجارما رسیده است و بوستان های ما. سبز گشته است و بسوی ما تعجیل کن که از برای تو لشکرها آراسته ایم.

فرمود : لا والله . هرگز دست خود از درذلت ، بدست کس ندهم و از شما .

نگریزم چنانکه عبید گریزند. یا عباد الله ! من بپروردگار خود و پروردگار شما پناهنده ام، که شما را ناپدید کند و بحضرت خداوند گریزنده ام ، از هر متکبری که ایمان بروز حساب ندارد . آنگاه از راحله خود فرود آمد و عقبة بن سمعان را بفرمود : تا آن شتر را عقال (1) برنهاد و اسب رسول خدای را که مرتجز نام داشت طلب نمود و بر نشست و با چند تن از اصحاب بمیان هردوصف روان شد و بریر بن خضير از پیش روی میرفت .

اعطيتموهاو اِشْهَدْتُمُ اللَّهَ عليها يا وَيْلَكُمْ اِدْعَوْتم (1) اَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ وَ زَعَمْتُمْ اَنَّكُمْ تَقْتُلُونَ انْفُسَكُمْ دُونَهُمْ حَتِّي اِذَا اِتَّوَكُمْ اَسْلَمْتُمُوهُمْ اِلَيَّ اِبْنَزِيَادُ وَ حلانموهم عَنْ مَاءِ الْفُرَاتِ بِئْسَ مَا خَلَّفْتُمْ نَبِيَّكُمْ فِي ذُرِّيَّتِهِ مَا لَكُمْ لاَ سَقَا كَمِ اَللَّهُ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ فَبِئْسَ اَلْقَوْمُ اِنْتم

بریر گفت : آیا نمی پذیرید تا بمكان خود مراجعت کند ؟ وای بر شما، ای اهل کوفه ؛ آیا فراموش کردید کتب خود را که با او استوار نمودید و خدای را بشهادت گرفتید ؟ وای بر شما ، گاهی که شناختید اهل بیت پیغمبر خودر و گمان کردید در راه او بذل جان خواهید ، چون بنزد شما آمد او را تسليم ابن زیاد نمودید و آب فرات را از وی دریغ داشتید، چه زشت مخلف که شمائید ، پیغمبر خود رادرحق ذريه او ، خداوند سقایت نکند شما را در روز قیامت که بد ترقوم شمائید. جماعتی گفتند : ما نمیدانیم تو چه میگوئی ؟ بریر گفت :

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي زادَنِي فِيكُمْ بَصِيرَة اَللَّهُمَّ إِنِّي أبرءُ إلَيْكَ مِن أفعال هؤلاء القَومِ أَللّهُمَّ ألْقُوْمَ اَللَّهُمَّ الْقَ بَأْسَهُمْ بَيْنَهُمْ حَتَّى يَلْقَوْكَ وَأَنْتَ عَلَيهِم قُضْبَانُ

یعنی سپاس خدای را که افزون کرد بصیرت مرا در شما ، ای پروردگار من!

تبری (2) میجویم بسوی تو از افعال این قوم . ای خداوند من! زیان و ضرر این جماعت را در میان ایشان در افکن ، تا گاهی که تو را ملاقات کنند و تو بر ایشان غضبناك باشی . اینوقت کوفیان او را هدف سهام ساختند وخدنگی چند بسوی او گشاد دادند ، بریر باز شتافت .

فَقَالَأَنْشُدُكُمُ اَللَّهَ هَلْ تَعْرِفُونِي قَالُوا نَعَمْ أَنْتَ اِبْنُ رَسُولِ اَللَّهِ وسبطهُ قال أنشُدُكم اللّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ أُمِّي فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عليه وآله قَالُوا نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُكُمُ اَللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ أَبِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالُوا اَللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُكُمُ اَللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أنَّ جَدَّتِي خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدٍ أَوَّلُ نِسَاءِ هذهِ اَلأُمَّةِ إسْلاماً قَالُوا اَللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُكُمُ اَللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ سَيِّدَ اَلشُّهَدَاءِ حَمْزَةَ عَمَّ أَبِي قَالُوا اَللَّهُمَّ نَعَم قَالَ فَأَنْشُدُكُمُ اَللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ جَعْفَراً اَلطَّيَّارُ فِي اَلْجَنَّةِ عَمِّي قَالُوا اَللَّهُمَّ نَعَمْ قَال أَنْشُدُكُمُ اَللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ هَذَا سَيْفُ رَسُولِ اَللَّهِ صلى الله عليه وآله وَأَنَا مُتَقَلِّدُهُ قَالُوا اَللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَأَنْشُدُكُمُ

اَللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ هَذِهِ عِمَامَةُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى الله عليه وآله أَنَا لاَبِسُهَا قَالُوا اَللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَأَنْشُدُكُمُ اَللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أنَّ عَلِيّاً كَانَ أوَّلَهُم إِسلاماً وَأعلَمُهُم عِلماً وَأعظَمُهُم حِلماً وَأنَّهُ وَلِيُّ كُلِّ مُؤمِنٍ وَمُؤمِنَةٍ قالوا اللّهُمَّ نَعَم قالَ فَبِمَ تَسْتَحِلُّونَ دَمِي وأَبِي الْمَذَائِدِ عَنِ الحَوضِ غَداً يَذُودُ عَنْهُ رِجَالاً كَمَا يُذَادُ اَلْبَعِيرُ الصَّادِي عَنِ اَلْمَاءِ وَلِوَاءُ الْحَمْدِ فِي يَدَي جَدِّي يَوْمَ القِيَامَةِ قالُوا قَدْ عَلِمْنَا ذلِكَ كُلَّهُ ونَحنُ غَيرُ تارِكيكَ حَتَّى تَذُوقَ المَوتَ عَطَشاً

فرمود : ای مردم ! شما را سوگند میدهم بخدای آیا مرا میشناسید ؟

ص: 237

گفتند : چرا نشناسیم ! تو پسر رسول خدا و سبط رسول خدائی ، پس در هر سؤالی ایشان را با خدای سوگند داد وهمگان تصدیق کردند . فرمود : میدانید مادر من فاطمه دختر رسول خدا است ؟ گفتند : میدانیم ، فرمود : میدانید علی بن ابی طالب پدر من است ؟ گفتند : میدانیم ، فرمود : میدانید جدة من خدیجه دختر خويلد است و او اول زنی است در این امت که اسلام آورد و گفتند: چنین است. فرمود : میدانید حمزهء سید الشهداء عم پدر من است ؟ گفتند : جز این نیست ، فرمود : میدانید جعفر طیار عم من است ، گفتند : میدانیم ، فرمود : میدانید اینک شمشیر رسول خدا است من بمیان بر بسته ام؟ گفتند : بدانیم ، فرمود : میدانید ، اینک عمامه رسول خدا است من بر سر دارم ؟ گفتند : میشناسیم ، فرمود : میدانید علی در اسلام از همگان سبقت دارد و در علم وحلم از همگان فضیلت او راست و او است مولای هر مؤمن و هر مؤمنه ؟ گفتند: جز این نیست ، فرمود: پس چرا خون مرا مباح میدانید ؟ و حال آنکه فردای قیامت پدر من مردم بزه کار (1) را از حوض کوثر میراند ، چنانکه شتران را از آبگاه رانند و لوای حمد در دست پدر من است ،

گفتند: ما بر این جمله دانائیم و با اینهمه تو را دست باز ندهیم، ناگاهی که با لب تشنه شربت مرگ بنوشی . چون حسین این کلمه بشنید ، دست فرابرد و محاسن مبارك را در پیچید،

ثم قال : إشتد غضب الله على اليهود، حين قالوا : عزيز ابن الله واشتد غضب الله على الصاری، حين قالوا : المسيح ابن الله واشت

ثُمَّ قَالَ إِشتَد غَضَبُ اَللَّهِ عَلَى اَلْيَهُودِ حِينَ قالُوا عزيز ابن اللَّهِ وَاشتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ علَى النَّصاري حِينَ قَالُوا اَلْمَسِيحُ اِبْنُ اَللَّهِ واشت غَضَبُ اَللَّهِ عَلَى اَلْمَجُوسِ حِينَ عَبَدُوا النَّارَ مِن دُونِ اَللَّهِ وَاشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ على قَوْمٍ قَتَلُوا ابن نبيّهم وَاشتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ علَى هَذِهِ اَلْعِصَابَةِ اَلَّذِينَ يُرِيدُونَ قَتْلاً اِبْنَ نَبِيِّهِمْ أَمَا وَاللَّهِ لاَ أُجِيبُهُمْ إِلَى شَيْءٍ ممايريدونَ

ص: 238

حَتَّى أَلْقَى اَللَّهَ وَ أَنَا مخضب بِدَمِي ثُمَّ قَالَ لَهُمْ لِمَ تَسْتَحِلُّونَ دَمِي قَالُوا بُغْضاً وَ عُدْوَانا .

فرمود: شدت کرد غضب خدا بر یهود ، گاهی که عزیر را پسر خدای خواندند وشدت کرد خشم خدای بر نصاری ، وقتی عیسی را پسر خدا دانستند و شدت کرد غضب خدا بر مجوس ، وقی بپرستش آتش پرداختند و شدت کرد غضب خدا بر قومی که پسر پیغمبر خود را کشتند و شدت کرد غضب خدا بر این جماعت که ارادۂ قتل پسر پیغمبر خود دارند، سوگند با خدای بهیچگونه این جماعت را اجابت نکنم از آنچه در دل دارند ، تا گاهی که خدای را ملاقات کنم و بخون خویش مخضب (1) باشم ، هان ای جماعت! از چه روی قتل مرا بر خود واجب شمرده اید ؟ گفتند : بحكم دشمنی و کین توزی (2)

ای برادر ! این سخن کسی است که بر قتل خود يقين داشته باشد. فرمود: چنین است . زینب چون این بشنید صیحه بزد و فریاد بر داشت که :

وَا ثُكْلاَهْ وَا مُحَمَّدَاهْ وَا عُلِيَّاهْ وَا حُسْناهْ وا حُسَيْنَاهْ وَاضْعَفَاهُ واغْرَبَتَاهُ وا قِلَّةَ نَاصِراهْ فَقَالَ لَهَا اَلْحُسَيْنُ يَا أُخْتَاهْ تَغْرِي بعزاءاللَّهِ فَإِنَّ سُكَّانَ اَلسَّمَوَاتِ يَفْنُونَ وَ أَهْلُ اَلْأَرْضِ يَمُوتُونَ وَلا يَبْقَى إِلاَّ اللَّهُ فَلا يَذْهَبَنَّ بِحِلْمِكَ الشَّيْطَانُ

فرمود : ای خواهر ! صبر کن و شکیبائی فرما ، ساكنين آسمانها فنا پذیرند و قاطنين (1) زمين بمیرند ، جز خدای بجای نماند ، هوش دار که شیطان حلم و شكيب تورا نرباید . زینب گفت : ای برادر ! تواند شد که ما را از اینجا کوچ دھی تا کشته نشوی ؟ گریه در گلوگاه آن حضرت گره گیر شد و سرشك از چهره مبارکش روان گشت .

فَقَالَ لَهَا لَوْ تُرِكَ اَلْقَطَا لَيْلاً لَنَامَ

فرمود: ای خواهر! اگر مرغ قطا را شبانگاه دست باز داشتند در آشیان خود شاد بخفت . و اینوقت حسين علیه السلام را خوابی سبك در چشم آمد و در گذشت ،

وهُو يَقولُ رَأَيْتُ السَّاعَةَ جَدِّي رَسُولَ اَللَّهِ وَهُوَ يَقُولُ يَا بُنَيَّ اِصْبِرِ اَلسَّاعَةَ تَأْتِي إِلَيْنَا

یعنی رسول خدای را دیدم که فرمود: ای پسرك من ! لختی صبر کن که ساعت دیگر بنزد ما می آئی . بالجمله، چون امام علیه السلام وصیت خویش را با اهل بیت بیای آورد ، برخاست و بر نشست و دیگر باره بحربگاه آمد.

ص: 240

کن درهم پیوسته و مانند ابری مظلم متراكم (1) بودند وعمر بن سعد در قلب لشکر از پیش روی سرهنگان جای داشت. اینوقت زهير بن القین پیش تاخت و سپاه کوفه را بأعلى صوت مخاطب ساخت،

فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ حَقَّ المُسلِمِ عَلَى المُسلِمِ النَّصيحَةُ وَ نَحْنُ و أَنْتُمْ علَى دِينٍ وَاحِدٍ وقَدِ ابْتَلانا اللّهُ بِذُرِّيَّةِ نَبِيِّكُمْ صَلَّي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ لِيَنْظُرَ مَا نَحْنُ وَ أَنْتُمْ صانِعُونَ وَ أنَا أَدعُوكُم إلى نُصرَتِهِ وخِذلانِ الطُّغاةِ

او گفت : ای مردم ! مسلم را برمسلم حق نصیحت است و ما وشما بيك آئین و يك شريعتيم ، اینك خداوند ما را امتحان میفرماید بفرزند پیغمبر خود . تامشهود افتد کردار ما و شما ، اکنون من شما را دعوت میکنم که حسین را نصرت کنید و گمراهان را مخذول دارید. چون کوفیان این کلمات بشنیدند، گفتند: ما صاحب شما را و متابعان اور اعرضه شمشیر خواهیم داشت الا آنکه با یزید بیعت کنند . زهیر گفت : ای بندگان خدا ! حسين بنصرت ومودت احق است از پسر سمية، اگر اورا نصرت نمیکنید از مقاتلت او دست باز دارید ، تواند شد که یزید از وی خشنود شود، بی آنکه کشته گردد و از شما راضی گردد بی آنکه قاتل حسین باشید. این هنگام شمر ذي الجوشن خدنگی بسوی زهیر بگشاد و گفت : دست باز دار ، چند بکثرت کلام زحمت میکنی، زهیر گفت : ای شمر! تو جز بهیمه ای (2) نیستی ، فردای قیامت در آتش دوزخ جای خواهی داشت و باعذاب الیم دمساز خواهی بود شمر گفت : من تو را میکشم و صاحب تو را نیز خواهم کشت . زهیر گفت : مرااز قتل بیم میدهی ؟ من کشته شدن با حسین زا درست تر میدارم تا زندگانی با شما ،

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى أَصْحَابِهِ و قَالَ مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِينَ وَالأَنْصارِ لأَيْغِّرُكُمْ كَلامُ هَذَا الْكَلْبِ اَلْمَلْعُونِ وَ أَشْبَاهِهِ فَإِنَّهُ لاَ يَنَالُ شَفَاعَةَ مُحَمَّدٍ صَلي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ

ص: 242

وَ إِنَّ قَوْماً قَتَلُوا ذُرِّيَّتَهُ وَ قَتَلُوا مَنْ نَصَرَهُمْ فانّهم في جهنّمَ خالدون أبدا

پس روی با اصحاب کرد و گفت : ای مهاجرین و انصار ! نفریبد شما را سخن این سك لعين و امثال او، چه او از شفاعت عمل بهره نخواهد یافت.

اینوقت مردی بنزديك زهیر آمد و گفت: ای زهیر! حسين علیه السلام میفرماید : قسم

بجان من که شرط نصيحت وموعظت بیای آوردی و نیکو سخن کردی.

خواهید نوشید . چون آن حضرت این کلمات را اصغا فرمود،روی با اصحاب کرد

و قَال لَهُمْ إِنَّ ألْقَوْمَ إِسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ اَلشَّيْطَانُ فَأُنْسِيهِمْ ذِكرالله اُولَئِكَ حِزْبُ اَلشَّيْطَانِ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ اَلشَّيْطَانِ هُمُ اَلْخَاسِرُونَ (1) »

فرمود : شیطان بر این جماعت غالب گشته است و ذکر خدا را از خاطر ایشان بفرسوده است ، این جماعت لشکر شیطانند و بدانید که لشکر شیطان خائب وخاسر (2) است، پس این شعرها انشاد کرد و بفرمود :.

تَعَدَّیْتُمْ یا شَرَّ قَوْمٍ بِبَغْیِکُمْ *** وَ خالَفْتُمْ فینا النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ (3)

أَما کانَ خَیْرُ خلق أوْصیکُمْ بِنا *** أما کانَ جدی خَیْرِة الله أحْمَدَ ِ (4)

أما کانَتِ الزَّهْراءُ أُمّی دُونَکُمْ *** أَما نَحْنُ مِنْ نَجْلِ النَّبِیِّ المُسَدَّد (5)

لُعِنْتُمْ وَ أُخْزیتُمْ بِما قَدْ جَنَیْتُمْ *** سَتُصْلونَ نار احَرَّ ها نارٍ تُوَقَّدُ (6)

آنگاه ابتدا بدین خطبه مبارکه فرمود:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ الدُّنْیَا فَجَعَلَهَا دَارَ فَنَاءٍ وَ زَوَالٍ مُتَصَرِّفَةً بِأَهْلِهَا حَالًا بَعْدَ حَالٍ فَالْمَغْرُورُ مَنْ غَرَّتْهُ وَ الشَّقِیُّ مَنْ فَتَنَتْهُ فَلَا تَغُرَّنَّکُمْ

ص: 244

هَذِهِ الدُّنْیَا فَإِنَّهَا تَقْطَعُ رَجَاءَ مَنْ رَکنَ إِلَیْهَا وَ تُخَیِّبُ طَمَعَ مَنْ طَمعَ فِیهَا وَ اراكُمْ قَدِ اجْتَمَعتُمْ عَلَيَّ اَمْرٌ قَدِ اِسْتَخَطْتُمُ اللَّهَ فِيهِ عَلَيْكُمْ وَ اعْرِضْ بِوَجهِهِ الْكَرِيمِ عَنْكُمْ وَ احْلِ بِكُمْ نِقْمَتَهُ وَ جَنَّبَكُمْ رَحْمَتَهُ فَنِعْمَ اَلرَّبُّ رَبُّنَا وَ بِئْسَ الْعَبِيدُ انتم اَقْرَرْتُمْ بِالطَّاعَةِ وَ اَمِنْتُمْ بِالرَّسُولِ مُحَمَّدٍ ثُمَّ انكُم زَحَفْتُمْ الَيَّ ذُرِّيَّتَهُ وَ عِتْرَتِهُ تُرِيدُونَ قَتْلَهُمْ لَقَدِ اِسْتَحْوَذَ عَلَيْكُمُ اَلشَّيْطَانُ فَانْسِيكُم ذِكْرَ اَللَّهِ اَلْعَظِيمِ فَتَبّاً لَكُمْ وَ لِما تُرِيدُونَ اَنَا اَللَّهُ وَ اَنَا اليه راجعُونَ هَوْلاءُ قَوْمٍ كَفَرُوا بَعْدَ ايمَانِهِمْ فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِين

میفرماید : سپاس خداوندی را که بیافرید دنیا را و دار فنا و زوال ساخت و آن را نیروی تصرف داد باهل دنیا از حالی بحالی و شأنی بشأنی ، همانا فريفته کسی است که شیفته دنیا گردد و شقی کسی است که مفتون دنیا شود . هان ای مردم ! دستخوش فریب دنیا نشوید ، چه دنیا قطع کند امید کسی را که بسوی او رغبت کند وخائب و خاسر دارد طمع کسی را که بدو طمع بندد ، و هم اکنون نگرانم شما را که در آمری همداستان شده اید که خداوند را بر شما خشمگین میدارد و روی از شما بر میتابد وعقاب خدای را بر شما فرود می آورد و رحمت خدای را از شما دور میدارد، چه نیکو پروردگاریست پروردگارماو چه بد بندگانی که شما بوده اید، اقرار کردید شریعت و گردن نهادید بطاعت و ایمان آوردید برسالت محمّد، آنگاه بر اهل بیت او باختید و باعداد قتل ایشان پرداختید ، همانا شیطان بر شما نصرت یافت و ذکر خدای را از خاطر شما محور منسی داشت،هلاکت بادشمارا، چه در خاطر دارید ؟ آنگاه استرجاع فرمود و گفت : این قوم ، كافر شدند از پس آنکه ایمان آوردند دور بادند (1) ، این ستمکاران .

ص: 245

قال لهم:وَيْلَکُمْ ما عَلَيْکُمْ اَنْ تَنْصِتُوا اِلَيَّ فَتَسْمَعُوا قَوْلي، وَ اِنَّما اَدْعُوکُمْ اِلي سَبيلِ الرَّشادِ، فَمَنْ اَطاعَني کان مِنَ الْمُرْشَدينَ، وَ مَنْ عَصاني کانَ مِنَ الْمُهْلَکينَ، وَ کُلُّکُمْ عاصٍ لِاَمْري غَيْرَ مُسْتَمِعٍ قَوْلي، فَقَدْ مُلِأَتْ بُطُونُکُمْ مِنَ الْحَرامِ، وَ طُبِعَ عَلي قُلُوبِکُمْ، وَيْلَکُمْ اَلَّا تَنْصِتُونَ، اَلا تَسْمَعُونَ.

فرمود: وای بر شما ، چه افتاد شما را که گوش فرا من نمیدارید؟ و سخن مرا نمی شنوید و حال آنکه من شما را براه راست میخوانم ، پس آنکس که اطاعت کند مرا رشد خویش دریافته است و آنکس که عصیان من کند طریق هلاکت سپارد و شما همگان امر مرا بزهکارید و فرمان مرا گوش نمیدارید، زیرا که شکمهای شما بحرام آکنده و دلهای شما بخاتم ظلمت مختومست ، گوش نمیدهید و اصغا نمیکنید . سپاه کوفه یکدیگر را ملامت کردند و گفتند : گوش دهید تا چه گوید، پس حسين علیه السلام آغاز سخن کرد،

ثُمَّ قالَ:نتَبًّا لَكُمْ أَيَّتُهَا الْجَمَاعَه وَتَرَح-ًا! حِينَ اسْتَصْرَخْتُمُونَا وَالِهِينَ، فَأَصْرَخْنَاكُمْ مُوجِفِينَ؛ سَلَلْتُمْ عَلَيْنَا سَيْفَا لَنَا فِي أَيْمَانِكُمْ! وَحَشَشْتُمْ عَلَيْنَا نَارًا اقْتَدَحْنَاهَا عَلَي عَدُوِّنَا وَعَدُوِّكُمْ! فَأَصْبَحْتُمْ إلْب-ًا لاِعْدَآئِكُمْ عَلَي أَوْلِيَآئِكُمْ بِغَيْرِ عَدْلٍ أَفْشَوْهُ فِيكُمْ، وَ لاَ أَمَلٍ أَصْبَحَ لَكُمْ فِيهِمْ! فَهَلاَّ - لَكُمُ الْوَيْلاَتُ - تَرَكْتُمُونَا؛ وَ السَّيْفُ مَشِيمٌ، وَ الْجَأْشُ طَامِنٌ، وَ الرَّأْيُ لَمَّا يُسْتَحْصَفْ!؟ وَ لكِنْ أَسْرَعْتُمْ إلَيْهَا كَطَيْرَه الدَّبَي! وَتَدَاعَيْتُمْ إلَيْهَا كَتَداعی

ص: 247

الفَراشِ فَقُبْحاً لَكُمْ فَانِمَا أنتُمْ مِن طَوَاغِيتِ الأُمَّةِ وشْذَاذِ الأَحْزَابِ وَ تَبَذَةِ الكِتابِ و نَفَثَةِ اَلشَّيْطَانِ وَ عُصبَةُ الأَثَامِ وَ مُحْرٌ فِي الْكِتَابِ وَ مُصْطَفِي السُّنَنِ وَ قَتَلَةَ أَوْلادِ الأَنْبِيَاءِ ومَبْرِي عِتْرَةِ الأَوْصِيَاءِ وَ مُلْحِقِي الْعهَّارِ بِالنَّسَبِ ومُؤذِي المُؤمِنِينَ وصِرَاخِ (1) أَئِمَّةِ الْمُسْتَهْزِئِينَ لَذِينَ جَعَلُوا الْقِرَانَ عِضِينَ (2) وَ أَنْتُمُ ابْنُ حَرْبٍ وأَشْيَاعُهُ نَعْتَمِدُونَ وَايَانَا تُخَادِلُونَ أَجَلْ وَاللَّهِ الْخَذْلَ فِيكُمْ مَعْرُوفٌ وَشَجَتْ عَلَيْهِ عُرُوقُكُمْ وَ توارئته اصُولكم وَ فُرُوعُكُمْ وَ ثَبَتَتْ عَلَيْهِ قُلُوبُكُمْ وَ غُشِيَتْ صُدُورُكُم فَكُنتُم أَخْبَثَ شَيْءٍ سُخْناً (3) النَّاصِبِ وأُكْلَةً لِلغَاصِبِ

الا لَعْنة الله علی النا کِئین الذین یَنْقُضُون الْأَيْمانَ بَعْدَ تَوْكيدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللهَ عَلَيْكُمْ كَفيلاً فَأَنْتُمْ وَاللَّهِ هُمُ الأ و ان اَلدَّعِيَّ بنَ الدَّعِيِّ قَدرَ كُزٍ بَيْنَ اثنَتَينِ بَينَ السَّلَّةِ وَالذِّلَّةِ وَ هَيْهَاتَ مَا آخُذُ اَلدَّنِيَّةَ أَبِي اَللَّهُ ذَلِكَ وَ رَسُولُهُ وَ جُدُودٌ طَابَتْ وَ حُجُورٍ طَهُرَتْ وَأُنُوفٌ حَمِيَّةٌ وَ نُقُوسٌ أَبِيَّةٌ لأتؤَثرُ مَصَارِعَ اللِّئَامِ عَلَى مَصارِعِ الْكِرامِ أَلاَ قَدْ اعْذَرْتُ وَ أنْذرْتُ ألاَ إنِّي زَاحِفٌ بِهَذِهِ الأُسْرَةِ عَلَى قِلَّةِ الأَعْوَانِ وخُذْلَةِ الأَصْحَابِ

فرمود: اي جماعت ! شما را هلاکت و ضجرت باد ، سرگشته و حیرت زده پناهنده ما کشتید و ما بتمام توانائی، شمشير در پذیرائی شما بروی خود کشیدیم و تیغ بر گردن خود نهادیم، همانا آتش شروفتنه را برافروختید ، چنانکه دشمن ما و

ص: 248

دشمن شما آن نیران (1) افروخته را اعداد کردند و دامن زدند، پس شما انجمن

گشتید و بکین و کید دوستان خود ، برای دشمنان خود همداستان شدید و عدل و اقتصاد را پشت پای زدید و با اینهمه بر گردن آرزو سوار نشدید (2) ، الاآنکه بدست کردید حرام دنیا را وطمع بستید نکوهیده تر زندگانی دنیا را ، بی آنکه از ما نگران ناستوده ای شده باشید با رأیی بخطا زده باشیم ، پس چگونه دستخوش عذاب وعقاب نباشید ، گاهی که ما را مکروه شمردید و دست باز داشتید و لشکر ها بدفع ما گماشتید ؟ در حالیکه شمشیر ها در حبس نیام بود و دلها ایمن و آرام میزیست و رأيها نیرو داشت :

لكن شما سرعت کردید و انبوه شدید ، در انگیزش نيران فتنه وخویشتن را دیوانه وار درانداختید در کانون نار ، چون پروانگان . چه زشت مردم که شما بوده اید . شما از سرهنگان

گمراهان امت و شاذو شارد (3) جمعیت و منکر کتاب کریم و پیرو شیطان رجیم و گروه بزه کاران و تحریف کننده قرآن و ماحی شریعت مصطفی و کشنده ذریه انبیاء وقاتل عترت اوصیا میباشید . شما اولاد زنا را فرزند میشمارید و دینداران را می آزاريد ومستهزئين چشم عنایت بشما دارند و قرآن را در شمار سحر می انگارند .

هان ای مردم ! شما بوسفیان و شیعیان او را معتمد ومستوثق (4) می شمارد و از یاری ما دست باز میدارید. سوگند با خدای که خذلان در میان شما صفتی است ستوده و عروق شما حاوی (5) این صفت زشت گشته و اصول و فروع شمارا بتوارث فراگرفته و دل های شما در این خصلت استوار ایستاده وصدور شما مأخوذ و مغمور افتاده ، لاجرم شما ناکس و ناچیزید ناصب را وکمتر لقمه اید غاصب را

لعنت خدای برناكثين عهد و پیمان و ناقضين حلف و أيمان . خداوند نگران

ص: 249

ایشان است و برایشان قضا خواهد راند ، سوگند با خدای که آن زنا زاده پسر زنا زاده ، ما را واجب داشته که جلباب ذلت در پوشیم و اگرنه در میدان مبارزت بکوشیم و ما هرگز دستخوش ذلت نشویم . خداوند رضا ندهد و رسول نفرماید . پدران نيك اختر و مادران پاکیزه سیر و زعمای با حمیت و اکابر با غيرت هلاکت الئآم (1) را بر شهادت کرام اختیار نکنند . اکنون حجت بر شما تمام کردم و با خویشاوندان خود با شما رزم خواهم زد . و این اشعار انشاد فرمود :

فَإنْ نغلب فَهَزَّامُونَ قِدْم-ًا *** وَ إنْ نهزم فَغَيْرُ مهزمينَا (2)

وَ مَا إنْ طِبُّنَا جُبْنٌ وَلَكِنْ *** مَنَايَانَا وَدَوْلَه ءَاخَرِينَا (3)

إذَا مَا الْمَوْتُ رَفَّعَ عَنْ أُنَاسٍ *** كَلاَكِلَهُ، أَنَاخَ بِ-َاخَرِينَا (4)

فَأفْنَي ذَلِكُمْ سُرَوَآءَ قَوْمِي *** كَمَا أَفْنَي الْقُرُونَ الاْوَّلِينَا (5)

فَلَوْ خَلَدَ الْمُلُوكُ إذًا خَلَدْنَا *** و لَوْ بَقِيَ الْكِرَامُ إذًا بَقِينَا (6)

فَقُلْ لِلشَّامِتِينَ بِنَا أَفِيقُوا *** سَيَلْقَي الشَّامِتُونَ كَمَا لَقِينَا (7)

ثُمَّ أَيْمُ اللَهِ! لاَ تَلْبَثُونَ بَعْدَهَا إلاَّ كَرَيْثما يُرْكَبُ الْفَرَسُ، حَتَّي

ص: 250

تَدُورَ بِكُمْ دَوْرَ الرَّحَي! وَتَقْلَقَ بِكُمْ قَلَقَ الْمِحْوَرِ! عَهْدٌ عَهِدَهُ إلَيَّ أَبِي عَنْ جَدِّي؛ فَأَجْمِعُو´ا أَمْرَكُمْ وَشُرَكَآءَكُمْ ثُمَّ لاَ يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّه ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ وَلاَ تُنظِرُونِ! (1) إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَي اللَهِ رَبِّي وَرَبِّكُم مَّا مِن دَآبَّه إِلاَّ هُوَ ءَاخِذٌ بِنَاصِيَتِهَآ إنَّ رَبِّي عَلَي' صِرَ'طٍ مُّسْتَقِيمٍ.اللَهُمَّ احْبِسْ عَنْهُمْ قَطْرَ السَّمَآءِ! وَابْعَثْ عَلَي-ْهِمْ سِنِينَ كَسِني يُوسُفَ! وَسَلِّطْ عَلَيْهِمْ غُلاَمَ ثَقِيفٍ، فَيَسُومَهُمْ كَأْس-ًا مُصَبَّرَه! فإنَّهُمْ كَذَّبُونَا وَخَذَلُونَا وَ أَنْتَ رَبُّنَا! عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا! وَإلَيْكَ أَنَبْنَا! وَإلَيْكَ الْمَصِيرُ!

سوگند با خدای ، که شما بعد از من فراوان زیست نکنید و افزون از هندسه ای (2) که پیاده سوار شود نپائید (3) روزگار آسیای مرگ بر سر شما بگرداند و شما را آسیمه سر (4) پایمال فنا سازد و پدر من از جد من مرا بدین روز آگهی داد . اکنون امور خود را درهم آورید و با اتباع خود همدست شوید، تا امر شما بر شما پوشیده نماند، پس قصد من کنید و مهلت نگذارید ، همانا کار خویش را با خداوندی گذاشتم که هیچ آفریدهای بیرون پر قدرت او نتواند بود و او است که بر طریق اقتصاد استوار است. ای پروردگار من ! آب باران را از این جماعت قطع کن و ایشان را بسالیان قحط فرسایش (5) فرما، چنانکه مصریان را در در زمان یوسف آزمایش فرمودی و غلام ثقیف را بر ایشان سلطنت ده ، تا این

ص: 251

جماعت را بجام زهرآگین سقایت کند ( و از این کلمه اشارتی بظهور حجاج بن یوسف ثقفی فرمود ) آنگاه میفرماید : ای پروردگار من ! احدی از این گروه را بجای مگذار ، الا آنکه در ازای قتلى بقتلی کیفر شود و در حذای (1) ضربتی بضربتی بادافراه (2) بیند. این انتقام رحمتی است از برای من و از برای دوستان من و اهل بیت من و شیعیان من، چه این جماعت ما را بفریفتند و دست بیعت دادند آنگاه تکذیب کردند و مخذول گذاشتند . ای پروردگار من! توسل وتوكل بتو میجویم و بسوی تو باز گشت مینمایم .

هدف خویش ساخته اند و بتیر باران پرداخته اند. از این کلمات ابن سعد در خشم . شد و از آن حضرت روی بگردانید و سپاه خویش را بانك زد که : چند انتظار . میبرید ؟ این تكاهل و توانی بیکسو نهید وحمله گران در دهید ، حسین و اصحاب او افزون از لقمه ای نیستند .

اینوقت، حسين علیه السلام بر اسب رسول خدای که مرتجز نام داشت بر نشست و

از پیش روی صف در ایستاد و دل بر حرب نهاد و فریاد برداشت :

أَمَّا مِنْ مُغِيثٍ يُغِيثُنَا لِوَجْهِ اَللَّهِ أَمَّا مِنْ ذَابَ يَذُبُّ عَنْ حَرَمِ رَسُولِ اَللَّهِ

یعنی نیست آیا فریاد رسی که طلباً لوجه الله اعانت کند ما را و آیا نیست

نیرومندی که شر این جماعت را از حریم رسول خدای بگرداند ؟

قرة بن قیس را که يکتن از خویشاوندان او بود. گفت : ای قرة ! امروز اسب خویش را آب داده باشی ؟ واز این سخن این جماعت رابکنایت شناعتي (1) میکرد که آب را از دواب دریغ نمیدارند و فرزندان رسول خدای را تشنه میگذارند !! بالجمله، قرة در پاسخ گفت : امروز اسب خود را آب نداده ام و گاهی که بخواهم سیراب خواهم کرد .

در خبر است که قرة حدیث میکند که : چون در این سخن به من گفت فهم کردم ، که میخواهد از میان حربگاه کناری گیرد وقتال ندهد ومكروه میدارد که اندیشه خود را مکشوف سازد، سوگند با خدای اگر مرا از عزیمت خود آگهی داده بود ، بملازمت او حاضر خدمت حسین شدم. .

بالجمله، حر از کنار قرة نیکسوی شد و اندک اندک بلشکرگاه حسين علیه السلام راه نزديك میکرد . مهاجر بن اوس گفت : ای حر ! خوی و خصال تورا دیگر گونه مینگرم ، مگر اندیشه میکنی که حمله افکنی ؟ حر اورا پاسخ نگفت و رعدهء (2) سخت او را بگرفت . چنانکه گوشت بر دوش او چون سیماب در ترجرج (3) افتاد. مهاجر گفت : ای حر ! امر تو دستخوش شك و ریب گشت. سوگند باخدای تو را در هیچ حرب گاهی بدین صفت نگران نشدم و اگر از من پرسش کردند که : اشجع اهل کوفه کیست ؟ بیرون تو کس را یاد نکردم. .

فَقَالَ لَهُ الْحُرُّ إِنِّي وَاللَّهِ اخِيرُ نَفْسِي بَيْنَ اَلْجَنَّةِ وَ اَلنَّارِ فَوَ اَللَّهِ لا أَخْتَارُ عَلَى الْجَنَّةِ شَيْئاً وَ لَوْ قُطِّعْتُ وأَحْرَقْتُ.

در گفت : سوگند با خدای ، که من نفس خویش را در میان بهشت و دوزخ مخیر داشتم ، قسم با خدای که اختیار نخواهم کرد هیچ چیز را در بهشت ، اگر چند مرا پاره پاره کنند و بانش بسوزانند. در شرح شافیه مسطور است که : اینوقت حر

ص: 254

روی بفرزند خود علی کرد

وقال يَا بُنَيَّ لأصْبِرُ لِي عَلَى اَلنَّارِ فَسِرْ بِنَا إِلَى اَلْحُسَيْنِ لِلنَّنْصرهِ وَ تُقَاتِلُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَلَعَلَّ اَللَّهَ تَعَالَى يَرْزُقُنَا اَلشَّهَادَةَ اَلَّتِي لاَ اِنْقِطَاعَ لَها

گفت : ای پسرك من ! مرا شکیبائی بر آتش دوزخ نیست ، بیا تا بحضرت حسین رویم و اورا نصرت کنیم و با دشمنان او رزم زنیم ، باشد. که بادراك شهادت، سعادت ابدی بدست کنیم. گفت: ای پدر! من هرگز بیرون رضای توکار نکنم و در رکاب پدر روان شد. لشکریان را چنان می نمود که ایشان بآهنك جنك میروند چون لختی ازصف دور شدند، حر دست بر سر نهاد و همی گفت :

اللّهُم إِلَيْكَ أَنبتُ فَتُبْ عَلَيَّ فَقَدْ أَرْعَبْتُ قُلُوبَ أُوْلِيَا ئِكَ وَ أَوْلاَدَ نَبِيِّكَ

ای پروردگار من ! توبت و انابت (1) بحضرت تو آوردم، بر من ببخشای ،

چه دلهای اولیای تو را و فرزندان پیغمبر تورا بترس و بیم افکندم. وچون باحسين عليه السلام راه نزديك كرد ، از اسب پیاده شد و زمین ببوسید و پیشانی بر خاك نهاد

فَقَالَ لَهُ اَلْحُسَيْنُ مَنْ تَكُونُ رَاْسَکَ

حسين عليه السلام فرمود : چه کس باشی ؟ سر از خاك بردار . عرض کرد: جان من فدای توباد ، ای پسر رسول خدای ! من آن کسم که تو را براه خویش نگذاشتم و طریق بازگشت بر تو مسدود داشتم و تو را از راه و بیراه بگردانیدم، تا بدین زمین به انگیز رسانیدم . و هرگز گمان نداشتم این قوم مكانت ومنزلت تورا دست باز دارند و سخن تورا با تو باز گردانند . سوگند با خدای اگر این بدانستم ، هر گز نمیکردم آنچه کردم . اکنون از آنچه کردم پشیمانم ، نادم و تائب بحضرت خداوند پناهنده ام ، آیا این توبت و انابت در حضرت حق مقبول می افتد؟

ص: 255

حسين علیه السلام فرمود: خداوند از تو میپذیرد و تورا معفو میدارد ، اکنون فرود ای و بیاسای . عرض کرد: اگر من سواره رزم دهم ، نیکوتر است تا پیاده باشم حسين عليه السلام فرمود : تو دانی .

افتاد که نه جلب نفع توانست کرد و نه دفع ضرر توانست داد. و دفع دادیداور او زنان او را و اهل بیت او را از آب فرات که یهود و نصاری میخورد و مجوس می آشامد و كلب وخنزير دهان میزنند. و اینك آل پیغمبرند که از آسیب عطش از پای در افتاده اند . چه بد مردم که شما بوده اید بعد از پیغمبر در حق آل پیغمبر خداوند سیراب نگرداند شما را در روزی که مردمان تشنه باشند . چون حر سخن بدینجا آورد ، گروهی از کوفیان او را به تیر باران بیم دادند پس باز شد و از پیش روی حسين علیه السلام در ایستاد

رسل و تحرير مكاتيب تقرير بافت و روز عاشورا نیز تا چاشتگاه کار بدینگونه میرفت . این هنگام مکشوف افتاد که : پسر پیغمبر جلباب ذلت در بر نخواهد کرد وعبیدالله زیاد بغضای (1) آن حضرت را دست باز نخواهد داشت . لاجرم از هردو سوی رزم را تصمیم عزم دادند .

وَ لَسْتُ بِالْخَوَّارِ عِنْدَ اَلسَّلْبِ (1)

تا اورا بآتش دوزخ درانداخت .

إِنِّي أَنَا اَلْحُرُّ وَ نَجْلُ اَلْحُرُّ *** أَشْجَعُ مِنْ ذِي لِبَدٍ هِزَبر

وَ لَسْتُ بِالْجَبَانِ عِنْدَ اَلْكُرِّ *** لَكِنَّنِي اَلْوَقَّافُ عِنْدَ اَلْفَرِّ (1)

اینوقت، حر روی با پسر خود علی کرد و گفت : ای فرزند ! بر این قوم ستم کار ترکتازی کن و چند که توانی ، داد جها ديده ، پسر حر اسب برانگیخت و بر سپاه کوفه حمله گران افکند. کوفیان او را در پره افکندند و رزمی صعب دادند.

در شرح شافیه مسطور است که : پسر در بیست و چهار کس از مشركين را مقتول ساخت . و ابومخنف گوید : هفتاد کس بکشت ، آنگاه مقتول گشت . حراز شهادت فرزند عظیم شاد شد

وقال الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي رَزَقَكَ اَلشَّهَادَةَ بَيْنَ يَدَيْ مَوْلانا اَلْحُسَيْنِ بْنِ أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ

سپاس گفت خدای را که فرزندش در پیش روی حسين علیه السلام سعادت

شهادت یافت

حر او را بحضرت حسين علیه السلام آورد تا تائب گشت و در میان اصحاب برصف شد .

بفرار نهاد . حر از قفای او بتاخت و او را بزخم نیزه با برادران ملحق ساخت و همچنان در میدان بایستاد و مبارز طلب نمود !

در خبر است که گاهی که در آهنگ خدمت حسين علیه السلام نمود ، یزیدبن سفیان که مردی از قبیله بنی تمیم بود ، گفت : اگر او را دیدار کنم با سنان رمحش (1) بخاك افکنم . این هنگام که حر در میان لشکر کروفر مینمود و از يمين وشمال رزم میزد و دو گوش و دو حاجب (2) اسب او بزخم شمشیر معادی برفته بود ، حصين بن نمیر گفت : هان ای یزید بن سفيان ؛ اینك حراست که آرزوی مقاتلت او میداشتی ، گفت : چنین است و اسب برجهاند و بر روی حر در آمد ، حر او را مجال درنگ نگذاشت و بيك زخم تیغ از اسبش در انداخت و این اشعار انشاد کرد :

اكون اميرا غَادِراً وَ اِبْنَ غَادِرٍ *** اِذْ كُنْتُ قَاتَلْتُ اَلْحُسَيْنَ بْنَ فَاطِمِهِ

وَ نَفْسِي عَلَيَّ خِذْلاَنُهُ وَ اِعْتِزَالُهُ *** وَ بَيْعَتَهُ هَذَا اَلنَّاكِثَ اَلْعَهْدَ اَلاِئْمَه

فياندميٌ اَنْ لا اَكَونَ نُصْرَتُهُ *** اِلاّ كُلُّ نَفْسٍ لاَ تُوَاسِيهِ نادمة

اَهُمُّ مِراراً اِنْ اَسِيرا بِجَعْفَلِ *** اَلِيَّ فَئِهِ زَاغَتْ عَنِ اَلْحَقِّ ظَالِمُهُ (3)

فَكَفُّوا وَ اِلاّ ذَرَّتْكُمْ كَتَائِبُ *** اُشْدَّ عَلَيْكُمْ مِنْ زُحُوفِ اَلدَّيَالِمَةِ (4)

سَقَى اَللَّهُ ارواح اَلَّذِينَ تَآوَرُوا *** عَلَى نَصْرِهِ سَحّاً مِنَ اَلْغَيْثِ دَائِمَةٌ (5)

وَقَفْتُ عَلَى اَجْسَادِهِمْ وَ قُبُورِهِمْ *** فَكَادَ اَلْحَشَا تَنْفَّتُ وَ اَلْعَيْن ُساجمة (6)

ص: 263

296

لِعَمْرَى لَقَدْ كَانُوا مَصَالِيتَ إِلَى فِي اَلْوَغَى *** سِرَاعاً اِليَ الهيجا ليوتِ ضَرَاغِمَةَ (1)

تَوَاسَوْا عَلَيَّ نَصْرَ اِبْنِ بِنْتِ نَبِيِّهِمْ *** بِاسْيَافِهِمْ آسادَ خَيْلِ قَشَاعِمَة (2)

وهمچنان چون شیر شمیده بر دمید و اسب بتاخت و خود را بیان سپاه کوفه

در انداخت و تنی چند را بکشت و باز شتافت و این شعر بگفت :

هُوَ المَوْتُ فَاصْنَع وَيْكَ ما أَنْتَ صانِعٌ *** فَأَنْتَ بِكَأْسِ أَلْمُوتٍ لِأَشُكَّ جارِعَ

وَ حامٍ عَنْ أَبِي الْمُصْطَفِي وَ حَرِيمِهِ *** لَعَلَّكَ تُلْقِي حَصْدَ مَا أَنْتَ زَارِعٌ

لَقَدْ خَابَ قَوْمٌ خَالَفُوا اَللَّهَ وَ رَبَّهُمْ *** يُرِيدُونَ هَدْمَ اَلدِّينِ و الدِّينُ شَارِعٌ

يُرِيدُونَ عَمْداً قَتَلَ آلُ مُحَمَّدٍ *** و جد هُمْ يَوْمَ الْقِيمَةِ شافِع (3)

و دیگر باره حمله افکند و چون برق خاطف و ریح عاصف (4) ، تنی چند را بخاك در انداخت و روی برتافت و باز شتافت و از غایت غيرت و شدت ضجرت بهای های بگریست و این روز گفت :

أَضْرِبُ فِي أَعْرَاضِكُمْ بِالسَّيْفِ *** ضَرْبَ غُلَامٍ لَمْ يَخَفْ مِنْ حَيْفٍ

أَنْصَرُ مِنْ حِلٍ بِأَرْضِ أَلْخيف *** نَسْلٌ عَلَى اَلطُّهْرِ مُقَرِّي اَلضَّيْفِ (5)

ص: 264

در این کرت دل بر گرگ نهاد وحمله گران افکند و هشتاد و اند (1) کس را بضرب سیف وسنان عرضه هلاك و دمار ساخت. کار بر کوفیان صعب افتاد و ابن سعد ندا در داد که : هان ای لشکر ! جلدی کنید و او را بتیرباران بگیرید ، پس کمانداران فراهم آمدند و کمانها بزه کردند و تیر از پس تیر روان داشتند ، چند که جوشن حر چون جلد قنفذى (2) گشت و اسبش را نیز عقر (3) کردند . لختی پیاده رزم داد و از پای در افتاد . اصحاب حسین بتاختند و جسد او را حمل داده بنزد آن حضرت نهادند هنوز حشاشه ای از جان در تن داشت ،امام علیه السلام چهره خون آلود او را مسح میفرمود

وَ يَقول وَاللَّهِ مَا أَخْطَأَتْ أُمُّكَ حَيثُ سَمَّتْكَ حُرّاً وَاللَّهِ إنَّكَ حُرّاً فِي الدُّنيا والآخِرَةِ

یعنی سوگند با خدای ، تورا مادر بغلط حر نام نگذاشت ، والله تو در دنیا و آخرت حری و آزادی . آنگاه بگریست و از بهر او استغفار فرمود ، گویند: امام و او را رثا (4) گفت و اگرنه على بن الحسين عليهما السلام فرمود:

تمام

فَنِعْمَ اَلْحُرُّ حُرُّ بَنِي رِيَاحٍ *** صَبُورٌ عِنْدَ مُشْتَبِكِ اَلرِّمَاحِ (5)

وَ نِعْمَ اَلْحُرُّ فِي رَهجِ اَلْمَنَايَا *** إذَا الْأُ بِطَالٍ تَخْطِرُ بِالصِّفَاحِ (6)

وَ نَعَمْ أَلْحَرْ إِذْ وَاسَا حُسَيْناً *** وَفَازَ بِالْهِدَايَةِ والْفَلاحِ (7)

وَ نِعْمَ الْحُرُّ إِذْ نَادَى حُسَيْناً *** فَجَادَ بَفْسَهُ عِنْدَ اَلصِّيَاحِ (8)

ص: 265

فَيَارَ بِي أَضِفَةٌ فِي جِنَانٍ *** وَ زَوَّجَهُ مَعَ اَلْحُورِ اَلْمِلاَحُ (1)

بروایت مفید ، ابو ایوب بن سرح ومردی از فرسان کوفه در قتل حرهمدست

بودند .

بالجمله، بریر بن خضیر چون شیر غضبان بميدان نبرد آمد و مرد خواست و این

ارجوزه قرائت کرد:

اَنَا بُرَيْرٌ وَ أَبِي خُضَيْرٌ *** لَيْثٌ يَرُوع اَلْأَسَدُ عِنْدَ الزَّيرِ (1)

يَعْرِفُ فِينَا ألْخَيْرُ أَهْلُ الْخَيْرِ *** أَضْرِبُكُمْ ولا أَرَى مِن ضَيْرِ (2)

كَذَاكَ فَعْلَ الْخَيْرُ مِنْ بَرِيرِ

و حمله گران افکند و تیغ همی زد و همی گفت :

إِقْتَرِبُوا مِنِّي يَا قَتَلَةَ اَلْمُؤْمِنِينَ إِقْتَرِبُوا مِنِّي يَا قَتَلَةَ أَوْلادِ البَدْرِيّينَ إِقْتَرِبُوا مِنِّي يَا قِلَّةَ أَولادِ وَلَرَسولِ رَبِّ العالَمينَ وَ ذُرِّيَّتِهِ الباقين

ای هلاك كنندگان مؤمنان ! و ای قاتلان اولاد غازیان بدر ! وای کشندگان فرزندان رسول خداي ! بمن آئید و با من رزم آزمائید . و از چپ و راست همی تاخت و مرد و مرکب بخاك انداخت ، سی تن مرد مقاتل بدست او مقتول گشت. اینوقت، یزیدبن معقل اسب بتاخت و بانگ زد که : ای طاغی گمراه گواهی میدهم که تو از جمله مضلين باشی . بریر گفت : بیا تا خدای را بخوانیم و از وی بخواهیم تا هر که بر باطل رود بدست آن دیگر کشته شود. این بگفت و بر روی او بتاخت لختی با یکدیگر بگشتند. یزید فرصتی بدست کرد و تیغ بزد، زخم او کارگر نیفتاد ، بریر روی برتافت و تیغ براند چنانکه از مغفر (3) در گذشت و تا قعر دماغ (4) یزید را بدرید ، هم بدان زخم در افتاد و جان بداد .

از پس او بحير بن اوس الضبي اسب بر انگیخت و با بریر در آویخت بریر

بدست او شهید شد و بحير بگرد میدان در آمد و بدین شعر مباهات گفت :

ص: 267

سَلِي تَخْبَّرِي عَنِّي وَ اَنْتِ ذَمِيمَةً *** غَدَاهُ حُسَيْنٌ وَ اَلرِّمَاحُ شَوَارِعُ (1)

أَلَمْ آتٍ أَقْصِي مَا كَرِهْتُ وَ لَمْ يَحُلَّ *** غَدَاةَ اَلْوَغْيِ وَ اَلرَّوْعِ مَا أَنَا صَانِعٌ

مَعِي مُزْنِي لَمْ تَخْتَهِ كُعُوبُهُ *** وَ أَبْيَضَ مَشْحُوذَ الْعَذَّارِينَ قاطِع (2)

فَجَرَّدْتُهُ فِي عَصَبِۀٍ لَيْسَ دِينُهُمْ *** كَدِينِي وَ اِنِّي بَعْدَ ذَاكَ لَقَانِعٌ

وَ قَدْ صَبَرُوا لِلطَّعْنِ وَ اَلضَّرْبِ حَسْراً *** وَ قَدْ جَالَدُوا لَوْ أَنَّ ذَلِكَ نَافِعٌ (3)

فَأَبْلِغْ عُبَيْدَاَللَهُ اذ مَا لَقِيتُهُ *** بِأَنِّي مُطِيعٌ لِلْخَليفَۀ سَامِعٍ

قَتَلْتَ بَرِيراً ثُمَّ جَلَتْ لهمۀ *** غَدَاةَ اَلْوَغْيِ لِمَا دَعَا مَنْ يُقَارِعُ (4)

اور ا پسرعمی بود، گفت : اى بحير!

إِنَّ بُرَيْراً كَانَ مِنْ عِبَادِ اَللَّهِ اَلصَّالِحِينَ

بریر را میکشی و بر قتل او مفاخرت میجوئی؟ وای بر تو ، فردای قیامت چگونه پروردگار خود را ملاقات خواهی کرد؟ بحير از کرده پشیمان شد و سودی نداشت ، این شعر قرائت کرد :

فَلَوْ شَاءَ رَبِّي مَا شَهِدْتُ قِتَالَهُمْ *** وَ لاَ جَعَلَ اَلنَّعْمَاءَ عِنْدَ اِبْنِجَابِرَ

لَقَدْ كَانَ ذَا عَاراً عَلِيَّ وَ سَبۀً *** يُعِيبِرُها الْأَبْناءُ عِنْدَ الْمَعاشِرِ (5)

ص: 268

فَيَالَيْتُ اَنِّي كُنْتُ فِي الرَّحِمِ جيْفة *** وَ يَوْمَ حُسَيْنٍ كُنْتُ ضَمِنَ اَلْمَقَابِرَ (1)

فَيَا سَوْأَتَا مَاذَا أَقُولُ لِخَالِقِيٍ *** وَ مَا حُجَّتِي يَوْمَ اَلْحِسَابِ اَلْقُمَا طَرِيٌ (2)

باز شتافت و بنزديك مادر آمد که قمری (1) نام داشت ، بایستاد

فَقَالَ يَا أمَاةُ أرْضِيتِ فَقَالَتْ مَا رَضِيتُ أَوْ نُقْتَلَ بَيْنَ يَدَيِ اَلْحُسَيْنِ

گفت : ای مادر ! آیا از من راضی شدی ؟ گفت : راضی نشوم جز اینکه در پیش روی حسین کشته شوی . زن وهب گفت: تورا بخداوند سو گند میدهم پذیرای سخن مادر مشو و بیهشانه در دهن اژدها مرو، جان خویش را پاس دار و مرا نیز بیوه مگذار. مادر گفت . ای فرزند ! سخن زن را از پس گوش گذار و نصرت حسین را دست باز مدار که بی رضای او و رضای من از شفاعت جدش بر خوردار نتوانی شد.

چون از شب زفاف زن وهب تا روز عاشورا افزون از هفده روز نبود ، مفارقت شوی بروی دشوار می آمد ، گفت : ای وهب ! برمن مکشوف است که چون در راه پسر پیغمبر شهید شوی ، در بهشت برین جای کنی و با حورالعين هم آغوش باشی و مرا فراموش فرمائی ، واجب میکند که در حضرت امام با من عهد استوار کنی که فردای قیامت در بهشت خدا جدا از من اقامت ننمائی ، پس هر دو حاضر حضرت شدند ، زن وهب عرض کرد: یا ابن رسول الله ! مرا در این حضرت دو مسئلت است : نخست آنکه این جوان غريب عنقریب بضرب سیف سنان رهسپار باغ جنان است ، این بی کس را در این بیابان بی فریاد، هیچ فریاد رس نیست

مرا با اهل بیت خویش سپاری تا نگران حال من باشند و دیگر آنکه چون وهب ما در این میدان داهيه انگیز سر بدهد با حور العين بيك بالین سر بنهد ، امروز

تورا بر من گواه گیرد که چون با حورهم آغوش شود مرا فراموش نکند . حسین علیه السلام اصغای این کلمات سخت بگریست و مسئلت اورا باجابت مقرون داشت و او را

ص: 270

مطمئن خاطر ساخت. اینوقت وهب با تمام طرب و طلب باز کار زار شد و آغاز گیر ودار نمود و این ارجوزه بسرود :

اِنِّي زَعِيمٌ لَكَ ام وَهْبٍ *** بِالطَّعْنِ فِيهِمْ تَارَةً وَ الضَّرْبِ

ضَرْبَ غُلاَمٍ مُؤْمِنٍ بِالرَّبِّ *** حَتِّي يُذيقُ القَومَ مَرَّ اَلْحَرْبِ

اِنِّي اِمْرُءٌ ذُو مِرَّةٍ وَ عَضْبٍ *** وَ لَسْتُ بالخوَّار عِنْدَ النَّكْبِ

حَسْبِي اِلْهِيَ مِنْ عَلِيمٍ حَسْبِي (1)

چون پلنگ درنده و نهنگ دمنده (2) خویش را بر صفوف كوفيان افکند و از يمين و شمال قتال میداد ، چندانکه دوازده پیاده و نوزده تن سوار را عرضه هلاك و دمار ساخت.

اینوقت، مردی از لشکر کوفه فرصتی بدست کرده، دست راستش را با تیغ از تن باز کرد ، وهب شمشیر را بدست چپ مأخوذ داشت و پاي از تقدیم جهاد فرو نگذاشت ، مردی از قبیله کنده نیز تیغ بزد و دست چپش را قطع کرد . اینوقت زن وهب عمود خیمه بگرفت و بحرب گاه در آمد و گفت : ای وهب ! پدر و مادرم فدای تو باد ، چند که توانی رزم میکن و حرم رسول خدای را از دشمن دفع میده. وهب گفت : ای زن ! تو آنکس بودی که مرا بتقاعد (3) از جنك میگماشتی راز جنك باز میداشتی ؛ چه افتاد تورا که اکنون دق الباب (4) مبارزت میکنی؟ و مرا تحريض بجهاد مینمائی ؟ گفت : من آنگاه دل از جان بر کندم و بر زندگانی دنیا پشت پای زدم که ندای حسین علیه السلام را شنیدم که همی گفت :

ص: 271

وَا غُرْبَتَاهْ وَا قِلَّةَ نَاصِرَاهْ وَا وَحْدَتَاهْ أَمَّا مِنْ ذَابَ يَذُبُّ عَنَّا أَمَّا مِنْ مُجِيرٍ يُجِيرُنَا

آیا کسی هست که دشمن را از ما دفع دهد ؟ آیا کسی هست که ما راپناه دهد ؟ و اهل بیت در خیمها بهای های میگریستند ، با خود گفتم که زندگانی بعد از آل رسول بچه کار آید ؟ عزیمت درست کردم که با این قوم رزم زنم تا جان بر سر این کار کنم ، وهب گفت : ای زن بازشو ؛ که تورا جنك نفرموده اند ، گفت من روی بازپس نکنم تا باتفاق تو در خون خویش غوطه زنم . وهب را چون دست نبود که اورا مأخوذ دارد با دندان جامه او را بگرفت و بازداشت ، زن نیرو کرد و خود را برهانید ، وهب فریاد برداشت و بحضرت حسین علیه السلام استغاثت برد

وفَقَالَ الْحُسَيْنُ جُزِيتُمْ مِنْ أَهْلِ بيت خَيْراً اِرْجِعِي إِلى اَلنِّسَاءِ بَارَكَ اَللَّهُ فِيكِ فَإِنَّهُ لَيْسَ عليكن قِتَال

حسين علیه السلام فرمود : از اهل بیت من جزای خیر بهر شما باد ، بسرا پرده زنان مراجعت کن ، چه مقاتلت از برای زنان روانیسته عرض کرد: ای مولای من بگذار تا قتال کنم ، چه قتل برمن سهلتر می آید از آنکه بدست بنی امیه اسير باشم ، آن حضرت فرمود: تو با زنان ما با يك حال خواهی زیست و او را بزبان حفاوت (1) وموعظت باز گردانید و از آن سوی وهب را مطروح و مجروح بخاك افکندند . زن وهب سرعت کرد و خود را بر زبر شوی در افکند و خون از چهرگانش مسح همی کرد . شمرذی الجوشن این بدید ، غلام خود را فرمان داد : تا گرزی بر سر او فرود آورد و او را با شوهر همسفر ساخت . و او اول زنی است که در سپاه حسین شربت شهادت نوشید. آنگاه کوفیان وهب را بنزد ابن سعد آوردند

فقال : ما أشَدَّ صوْلَتَكَ

ص: 272

گفت : چه بسیار سخت و صعب است حمله تو و و فرمان داد تا سرش را از تن بر گرفتند و بسپاه حسين علیه السلام پرانیدند. مادر و هب سر فرزن درابر گرفت و ببوسید و گفت :

ألحمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي بَيَّضَ وَجْهِي بِشَهَادَتِكَ بَيْنَ يَدَي أَبِي عبدالله ثُمَّ قَالَتْ أَلِحكُمْ لِلَّهِ يَا أُمَّةَ اَلسَّوْءِ أَشْهَدُ أَنَّ اَلنَّصَارَى فِي بَيْعِهَا وَ ألمجوس فِي كَنَائِسِهَا خَيْرٌ مِنْكُم

يعني سپاس مرخدای راکه روی مرا بشهادت تو در پیش روی حسين سفید داشت، آنگاه روی باکوفیان آورد و گفت : ای امت نکوهیده ! گواهی میدهم که نضاری در کلیسیا (1) ومجوس در کنیسه (2) بر شما شرف دارند. و از روی خشم سر وهب را بسوی سپاه ابن سعد پرتاب کرد ، از قضا آن سر بر سینه قاتل وهب آمد و بدان زخم . در گذشت . آنگاه عمود خیمه بگرفت وبتاخت و دو تن دیگر بخاك انداخت. حسين علیه السلام او را باز گردانید

فَقالَ لَها اجلِسِي فَقَدْ وَضَعَ الْجِهَادُ مِنَ النِّساءِ فَإنَّك وابْنُكِ مَعَ جَدِّي مُحَمَّدٍ فِي اَلْجَنَّةِ اِلَهِي

فرمود : بجای بنشین که جهاد بر زنان نیست ، تو وفرزندت وهب با جد من

محل در بهشت جای دارند ، پس مادر وهب باز شد و گفت :

إلهي ! لا تَقْطَعْ رَجائي. حسين علیه السلام فرمود :

لاَ يَقْطَعُ اَللَّهُ رَجَاكَ يَا أُمَّ وَهْبٍ

یعنی ای مادر وهب ! خداوند قطع نکند امید تورا .

اِلَيْكَ يا نَفْسُ اِلَيَّ الرَّحْمَنِ *** فَابْشُرِي بِالرَّوْحِ وَ اَلرَّيْحَانِ

الْيَوْمَ تُجْزِيْنَ عَلَيَّ الاحسان *** قَدْ كَانَ مِنْكِ غَابِرُ اَلزَّمَانِ

ما خَطَّ فِي اللَّوْحِ لَدَيَّ اللَّيّانِ *** لاَ تَجْزَعِي فَكُلُّ حَيٍ فَان

وَ الصَّبْرِ اُحْظِي لَكَ بِالاِمانِي *** يَا مَعْشَرَ الازد بني قحطان (1)

این بگفت وخویشتن را بر لشکر ابن سعد زد و قتال داد تا مفتول گشت .

از پس او پسرش خالد بن عمرو بميدان آمد و این رجز بگفت :

صَبْراً عَلَيَّ اَلْمَوْتُ بَنِي قَحْطَانَ *** كَيْمَا تَكُونُوا فِي رَضِيِّ الرَّحْمَنِ

ذِي اَلْمَجْدِ وَ الْعِزِّهِ وَ الْبُرْهَانِ *** وَ ذِي اَلْعُلاَ وَ اَلطَّوْلِ وَ الاحْسَانِ

يَا أَبَتَا قَدْ صِرْتَ فِي اَلْجِنَانِ *** فِي قَصْرِ دُرٍ حَسَنِ اَلْبُنْيَانِ (2)

پس حمله افکند و چندکس بکشت تا کشته گشت ..

بِالظِّنَّةِ يَا نَفْسُ لِلرَّاحَتِهِ فَاجْهَدَنَّهُ *** وَ فِي طِلابِ اَلْخَيْرِ فَادْرَغَبَنَه (1)

ورزمی صعب داد وسخت بکوشید تا شربت مرگ بنوشید .

بطعن و ضرب تنور حرب را تفته (1) ساخت. مردی از سپاه ابن سعد بردی در آمد ولختی با او بگشت . مسلم پهلوی راست او را با نیزه بزد ، چنانکه سنان نیزه از پهلوی چپ بدر شد . از پس از دیگری بتاخت. او را نیز از اسب در انداخت و همچنان میزد و میکشت تا پنجاه تن قرن (2) رزم آزموده را بخاك انداخت. چون نیروی مناجزت از وی برفت از کثرت جراحت بخاك افتاد و هنوزش از حشاشهء (3) جان چیزی در تن بود ، حسين علیه السلام چون این بدید مانند عقاب که از فراز بنشیب اید، بر سر او حاضر شد و حبیب بن مظاهر نیز بملازمت خدمت آن حضرت شتاب گرفت .

فَقَالَ اَلْحُسَيْنُ يَرْحَمُكَ اَللَّهُ يَا مُسْلِمُ فَمِنْهُمْ مَن قَضَى نَحْبَهُ وَ مِنْهُم مَن يَنتَظِرُ ومَا بَدَّلُوا تَبْديلا (4) »

آنگاه، حبیب بن مظاهر بر سر بالین او آمد و گفت : ای مسلم ! سخت بر من این رنج و شکنج تو گران می آید، اکنون شاد باش که در بهشت خدای جای داری. مسلم ببانگی سخت ضعیف گفت : خداوند تو را بخیر و سعادت بشارت دهاد . حبیب گفت : ای مسلم ! اگر دانستم که پس از تو مرا زمانی زیست خواهد بود ، میگفتم : مرا وصیتی کن تا در انجام آن اهتمام کنم ، لكن میدانم که در ساعت با تو خواهم پیوست . مسلم گفت : تورا وصیت میکنم باینمرد . و اشارت کرد بسوی حسين علیه السلام ۔ وگفت : تا جان در تن داری در رکاب او رزم میزن . حبیب گفت : سوگند با خدای جز این نکنم . آنگاه مسلم عرض کرد: یا ابن رسول الله ! میروم تا جد و پدرت را از رسیدن تو بشارت دهم . این بگفت و در گذشت . مسلم را کنیز کی بود ، چون مولای خود را کشته دید ، بر سر او آمد و فریاد برداشت که : يا سيداء یا ابن عوسجاه کوفیان از بانك او شاد خاطر شدند و از قتل مسلم ببالیدند

ص: 276

شبث بن ربعی گفت : مادرهای شما برشما بگرید ، سران خود را دستخوش هلاك میسازید وأعزه (1) خویش را در پای ماچان (2) ذلت می اندازید و بکشتن مسلم شاد خوار (3) میشوید ، سوگند با خدای که مسلم را در اسلام محلی منبع (4) و موقفی رفیع است . او را در غزوه آذربایجان نگران بودم ، از آن پیش که صفها مستور گردد و رده راست شود (5) شش تن از کافران را با تیغ در گذرانید .

که آهنك قتال دارد ، آب از دیده فروریخت و بردامن او در آویخت که بكجا میروی ؟ و مرا با که میگذاری ؟ و بهای های بگریست . سیدالشهداء چون قصه ایشان را اصغا نمود ، هلال را فرمود : امروز اهل تو حرمان تورا نتوانند برتافت و ایشانر اجز بدیدارتوخرسند نتوان یافت، اگر خواهی در کار جهاد طریق مسامحت سپاری وایشان را از خویش خرسند داری. عرض کرد: با ابن رسول الله ! اگر امروز نصرت تو نجوم، فردا با رسول خدای چه گویم ؟ و زن را وداع گفت و آهنك جهاد کرد و بدین اشعار انشاد ارجوزه فرمود:

أَرْمِي بِهَا مُعْلَمَةً أَفْوَاقُهَا *** وَ اَلنَّفْسُ لاَ يَنْفَعُهَا إِشْفَاقُهَا

مَسْمُومَةٌ تَجْرِي بِهَا أَخْفَاقُهَا *** لِيُمُنَّ أَرْضُهَا رَشَاقَهَا (1)

همانا هلال مردی دلیر و کمانداری دلاور بود ، که هرگز عقاب خدنگش جز مرکز هدف را نشد من نساخت (2) هشتاد تیر در کنانه (3) آکنده داشت. باهرخدنك مردی را از پشت شبرنك (4) بر روی زمین افکند. چون تیر در کنانه نماند ، مردانه با تیغ حمله ور گشت و گفت :

أَنَا أَلْغُلاَمُ اليمني اَلْبَجَلِي *** دِينِي عَلَى دِينِ حُسَيْنٍ وَ عَلَى

إِنْ أُقْتَلْ أَلْيُوْمٌ فَهَذَا أَمَلِي *** فَذَاكَ رَأْيِي وَ أُلاَقِي عَمَلِي (5)

ص: 278

مردی از سپاه ابن سعد که اورا قیس مینامیدند، با شمشير آخته (1) بميدان تاخت . هلال او را مجال نداد و بی توانی او را بمطمورهء (2) نيران فرستاد و با تیغ سرافشان (3) سیزده تن از بداندیشان را از پای در آورد. اینوقت انبوه لشکر بضرب سیف وسنان او را بستند و بازوان او را در هم شکستند و او را مأخوذ داشته بنزد شمر ذی الجوشن بردند . شمر حکم داد تا سر مبارکش را از تن دور کردند .

طلب کند ، البته بدست یکتن از این جماعت پایمال هلاکت خواهد گشت .

اینوقت عمرو بن الحجاج، لختی پیش شتافت و با اصحاب حسين علیه السلام نزديك شد. آنگاه روی برتافت و گفت : ای مردم کوفه ! از طریق طاعت بیکسوی نشوید و تفرقه جماعت مجوئید و شك مكنيد در قتال کسی که از دین بیرون شده است و با یزید که امام امت است مخالفت آغاز کرده است

فَقَالَ اَلْحُسَيْنُ يابن اَلْحَجَّاجِ عَلَى تَحَرُّضِ اَلنَّاسِ وَ أَنَحْنُ مَرَقْنا مِنَ الدّينِ وَ أَنْتُمْ ثَبَتْتُمْ عَلَيْهِ واللَّهِ لَتُعْلِّمُنَّ اينا المارِقَ مِنَ الدّينِ وَ مَن هُوَ أوْلَى بِصَيلَى النّار

فرمود : ای پسر حجاج ! مردم را بمن بر میشورانی، آیا ما از دین بیرون شدیم و شما در دین بپائیدید ؟ سوگند با خدا تو میشناسی آنکس را که از دین روی برتافته و شایسته آتش بر تافته (1) گشته . این هنگام عمرو بن الحجاج از کنار فرات بر هیمنه سپاه حسين علیه السلام حمله افکند و شمر بن ذی الجوشن از جانب ميسره تاختن آورد . حمله های گران متواتر کردند و تمام جلادت ظاهر نمودند . اژدهای مرگدهان باز

کردو گرگ اجل دندان زنان فراز آمد.

اصحاب حسین که در دهان مرگ چنان برغبت رفتند که داماد نوخط (2) در حجله عروس نورس نرفتی ، چون شیر ، کشفته و دیوانه آشفته ، ساخته جنك شدند گروهی پیادگان و سی و دو تن سوار بودند . سواران اسب برانگیختند و تیغها بر آهيختند (3) و مانند شعلۂ جواله (4) حمله افکندند و سپاه ابن سعدرا از چپ و راست بپراکندند . این صورت برابن سعد عظیم ناگوار افتاد ، حصين بن نمیر را پیش خواند و فرمان کرد تا : پانصد تن کماندار که در تحت فرمان داشت ، بر اصحاب

ص: 280

حسين علیه السلام حمله ور گردد و ایشان را بزخم پیکان در هم شکند ، پس حصین که خمیر مایه کید و كین بود با جیش خود خدنگها درزه کمان بنشاختند و اصحاب حسين راهدف پیکان ساختند و شمر بن ذی الجوشن بافوج خود چون گراز غضبان گرازان (1) گشت وعمرو بن الحجاج چون گرگ درنده دمنده (2) آمد. و این جمله همدست و همداستان بجانب سلالهء (3) شیر یزدان و خلاصه عالم امکان یورش (4) دادند و اصحاب حسین با قلت عدد و کاستی مدد، مانند شیر شرزه و اژدهای گرزه (5) ، بر روی ایشان بتاختند و هريك چون صاعقه آتشبار جماعتی را عرضه هلاك ودمار ساختند با اینهمه اگر یکتن از سپاه حسين علیه السلام کشته گشتی چون عددی. قلیل بودند ، شماری کثیر مینمود و اگر از کوفیان صد کس مقتول شدی ، از کثرت مقاتل ناپديد بود ، و کوفیان در اطراف لشکر گاه حسین گرد بر می آمدند ، باشد که (6) از هر جانب در آیند و سپاه آن حضرت را در حصار گیرند. و اصحاب سه تن وچهار تن از خلال خیمه ها سر بیرون میکردند و ایشان را هدف تیر میساختند .

اینوقت عمر بن سعد ندادر داد که : هان ای لشکر جلدی کنید و چند که حسين حطب در این خندق انباشته ، آتش در زنيد (7). لشکریان آتش در خندق زدند و برافروختند. حسين علیه السلام فرمود : دست باز دارید تا نيك برافروزند ، چه اینوقت ایشان را نیکتر از دخول لشکر گاه دفع دهد و ناچار جنك بیکسوی افتد. اینوقت شبث بن ربعی پیش تاخت و باناك برعمر سعد زد که : مادر بر تو بگرید، از این زنان و کودکان چه خواهید ؟ لشکریان از سر زنش و شناعت (8) اوشرمگین شدند وطريق مراجعت گرفتند ، لاجرم جنك بروجه واحد مقصور افتاد و اصحاب زهير بن القين حمله افکندند و ابوغدره ضبابی را که از وجوه سپاه شمر بن ذی الجوشن بود

ص: 281

مقتول ساختند .

صاحب المناقب از کتاب بستان الطرف از حسن بصری روایت میکند که : در این مقاتله چون هردو لشکر بانبوه روی در روی شدند و حرب برپای ایستاد و اجل بأخذ ارواح مبارزان دست بگشاد ، جماعتی کثیر از سپاه ابن سعد مسافر سعير (1) گشت و از اصحاب سيد الشهداء نیز این جمله در اول حمله شهید شدند : نخستین نعیم بن عجلان الانصاری . و دیگر عمران بن کعب بن حارث الاشجعي . و دیگر خنظلة بن عمرو الشيباني - و دیگر قاسط بن ظهیر - و دیگر کرش بن ظهیر و دیگر كنانة بن عتيق . و دیگر عمرو بن ضبيعة بن الضبعي . و دیگر ضرغامة بن مالك ودیگرعامر بن مسلم . ودیگر سیف بن مالك النميری ۔ ودیگر عبدالرحمن بن عبدالله الكدری الارحبي . و دیگر مجمع بن عبد الله العايذي - ودیگر حيان بن الحارث السلماني الازدي . ودیگر عمرو الجندعی - ودیگر حلاسی بن عمر والراسبي - ودیگر سوار بن ابی عمیر الفهمي الهمدانی . و دیگر ابی عمارة بن أبي سلامة الدالابي - ودیگر نعمان بن عمر الراسبی - و دیگر زاهر بن عمر و، غلام عمرو بن الحمق الخزاعي . و دیگر جبلة بن علي الشيباني - و دیگر مسعود بن الحجاج - و دیگر پدرش حجاج - ودیگر زهير بن بشر الخثعمي - ودیگر عمار بن حسان بن شريح الطائی۔ ودیگر عبدالله ابن عمير - و دیگر اسلم بن كثير الأزدي الأعرج - و دیگر زهیر بن سليم الازدی - ودیگر عبدالله بن يزيد بن ثبیت القیسی و دیگر عبیدالله بن یزید بن ثبیت القیسی . ودیگر عبدالله بن عروه غفاری. اینجمله سی تن بودند و ده تن از موالی حسين علیه السلام و دو تن از موالی امير المؤمنين صلوات الله عليه شهادت یافتند .

وَ قَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ نَفْسِي لِنَفْسِكَ أَلْفِدَاءُ هَؤُلاءِ اقْتَرِبُوا مِنْك ولاَ وَ اللَّهِ لاَ تُقْتَلُ حَتَّى أُقْتَلَ دو نك وَ أُحِبُّ أَنْ أَلْقَى اللَّهَ رَبِّي وَ قَد صَلَّيْتُ هَذِهِ الصَّلوةَ

عرض کرد: یا ابا عبدالله ! جان من فدای تو باد ، اگر چند رایت مقاتلت افراخته وتنور محاربت افروخته است ، سوگند با خدای تو کشته نشوی تا من بخون خویش غلطان نشوم ، دوست دارم که یک نماز دیگر با تو بگذارم ، آنگاه خدای را دیدار کنم . حسين علیه السلام سر بسوی آسمان برداشت و نگریست که هنگام نماز پیشین است

وقال ذَكَرْتَ الصَّلَوةَ جَعَلَكَ اللّهُ مِنَ اَلْمُصَلِّينَ نَعَمْ هَذَا أَوَّلُ وَقْتِهَا

فرمود : نماز را تذکره کردی ، خداوند تو را از نماز گذاران بشمار گیرد اینکه هنگام نماز است . اکنون از این جماعت خواستار شو تا جنك را دست باز دارند چندانکه ما نماز گزاریم، حصین بن نمیر چون این بشنید، فریاد برداشت که :. نماز شما مقبول حضرت یزدان نیست

قَالَ حَبِيبُ بْنُ مُظَاهِرٍ لَأ تَقْبَلُ اَلصَّلَوةَ مِنِ اِبْنِ رَسُولِ اَللَّهِ وَ تَقْبَلَ مِنْكَ يَا ختار

حبیب بن مظاهر گفت : ای منافق غدار ! نماز پسر رسول خدا پذیرفته نیست و نماز تو مقبول حضرت احدیت است ؟ حصين بن نمير با تیغ آخته (1) بر '' حبیب بن مظاهر تاخت و این رجز بخواند :

ص: 283

دُونَكَ ضَرْبَ السَّيْفِ يَا حَبِيبُ *** وَ افاكَ لَيْثٌ بَطَلٌ نَجيبٌ في

كَفِّهِ مُهَنَّدٌ قَضِيبٌ *** كَأَنَّهُ مِنْ لُمْعَةٍ حَلِيبٍ (1)

آنگاه فریاد برداشت که : ای حبیب بن مظاهر ! حاضر میدان حرب باش و

مكافحت (2) طعن و ضرب را گوش دار

بیشتر در السنه وافواه مذکور است ، مظاهر خوانند و گروهی بر وزن مطهر، مظهر دانند . علامة - اعلى الله مقامه در حلاصه نیز مظهر بفتح ظای معجمه و های مشدده ضبط فرموده و از این ارجوزه که از حبيب مرقوم شد، معلوم میشود که مظهر نام داشته ، " چه اگر مظاهر خوانیم با سایر مصرعها قافيه نخواهد داشت، چه رعایت الف تأسیس در نزد عرب از شرایط صحت قافیه است برخلاف عجمان که شرط نمیدانند - والله اعلم . اکنون با سر سخن آئیم.

بنی تمیم از کمین بیرون شد و مغافصة (1) با سنان نیزه حبیب را زخمی بزد، چنانکه بروی درافتاد . حبيب جلدی کرد و برخاست تاخصم را کیفر کند ، حصین بن نمیر در رسید و شمشیری بر سر حبیب بزد تا از پای در افتاد ، پس از اسب پیاده شد و سر او را از تن دور کرده از گردن اسب در آویخت . بروایتی بعد از زخم حصین هم آنمرد تمیمی سر حبیب را از تن جدا کرده و نیز گفته اند: بدیل بن صریم سر حبیب را برید و از گردن اسب آویخت و بر نشست و بمکه رفت، درمکه پسر حبیب که هنوز کودکی مراهق (2) بود ، سر پدر را بشناخت . بدیل را بکشت و سرپدر را مأخوذ داشته مدفون ساخت. و این سخن در نزد من بنده استوار نمی افتد ، چه در مکه کسی نبود که بدیل بن صریم را بدین کردار عطائی کند و جایزه دهد وعبدالله بن زبیر بن العوام که این هنگام در مکه دعوی دار خلافت بود با حبیب کینی و کیدی نداشت که بدیل این مسافت دارز بپیماید و همه جا سر حبیب علاقه گردن اسب او باشد ، اگر بطمع عطا بود البته بکوفه میشتافت . والله اعلم ۔

بالجمله ، چون حبیب شهید شد مرگ او بر حسین علیه السلام سخت آمد

فَقَالَ عِنْدَ اَللَّهِ أَحْتَسِبُ نَفْسِي وَ حُمَاةَ أَصْحَابِي وَ قَالَ لِلَّهِ دَرُّكَ يَا حَبِيبُ لَقَدْ كُنْتَ فَاضِلاً تَخْتِمُ اَلْقُرْآنَ فِي لَيْلَةٍ وَاحِدَةٍ

امام علیه السلام حبیب را بدعای خیر یاد کرد و او هرشبی قرآن را بتمامت قرائت میفرمود. زهير بن القين عرض کرد: یا ابن رسول الله ، بأبي أنت وأمي: پدر و مادرم فدای تو باد، چرا روی تو در قتل حبیب شکسته گشت؟ مگر نمیدانی که ما بر حقيم ؟ فرمود : نيك میدانم که ما و شما بطريق هدایت میرویم . عرض کرد: دیگر چه باك داریم و اینك بجانب جنت و نعيم بهشت خواهیم شتافت

ص: 286

وَ يَتَباشَروُنَ بِکُمْ، وَ هُمْ مُشْتاقُونَ اِلَيْکُمْ، فَحامُوا عَنْ دينِ اللهِ وَ ذُبُّوا عَنْ حَرَمِ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله

فرمود: ای اصحاب من ؛ اینک درهای بهشت گشاده است و انهار بهشت در جریان است و اثمار بهشت را هنگام اجتناء (1) است و قصور بهشت مزین است و حور وغلمان بهشت مألوف ومأنوس است و همچنان رسول خدا است و شهید انیکه مقتول شده اند حاضر خدمت اویند و پدر و مادر من قدوم شما را انتظار میبرند و مشتاق دیدار شمایند ، هم اکنون در ترویج دین خدا بکوشید وحرم رسول خدای را از دشمنان دفع دهید .

اینوقت اضطراب و اضطرار عظيم در میان اهل بیت با دید آمد و نا پروا از

خیمه ها بیرون شدند و فریاد برداشتند که :

يَا مَعْشَرَ اَلْمُسْلِمِينَ وَ يَا عُصْبَةَ اَلْمُؤْمِنِينَ حَامُوا عَنْ دِينِ اَللَّهِ وَ ذَبُّوا عَنْ حَرَمِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ عَنْ امامكم اِبنِ بِنْتِ نَبِيِّكُمْ صلّي اَللَّهُ عَلَيْهِ و آلهِ فَقَدِ اِمْتَحَنَكُمُ اَللَّهُ فَأَنْتُمْ جِيرَانُنَا فِي جِوَارِ جَدِّنَا وَ الْكِرامِ عَلَيْنا وَ أَهْلِ مَوَدَّتِنَا فَدَافِعُوا بَارَكَ اَللَّهُ فِيكُم عَنا

گفتند : ای جماعت مسلمانان ! ای پایمردان مؤمنان ! حمایت کنید دین خدا را و دفع دهید دشمنان را از حرم رسول خدای و دور کنید اعدا را از پیشوا و امام خود که پسر دختر پیغمبر شما است و بدانید که خداوند امتحان میفرماید شما را در نصرت ما و شما همسایگان و پناهندگان مائید و در پناه جد مائید و شما جوان مردانید و دوستان مائيد ، لاجرم دشمنان ما را از ما دفع دهید .

ص: 288

اَذوُدُكُمْ بِالسّيْفِ عَنْ حُسَيْنٍ *** اِنَّ حُسَيْناً اَحَدُ السّبْطَيْنِا

بْنِ عَلِيٍ طَاهِرِ أَلْجَدَيْنِ *** مِنْ عِتْرَةِ اَلْبَرِّ اَلتَّقِيِّ اَلزَّيْنِ

ذَاكَ رَسُولُ اَللَّهِ غَيْرُ الْمَيْنِ *** يَا لَيْتَ نَفْسِي قَسَمْتُ قِسْمَيْنِ

وعَن إمَامٍ صَادِقٍ أليَقَيْنِ *** أَضْرِبُكُمْ مُحَامِياً عَنْ دِينِي

اَضْرِبُكُمْ وَلا اَري مِنْ شَيْنٍ  *** أَضْرِبُكُمْ ضَرْبَ غُلاَمِ زَيْنٍ (1)

بِأَبْيَضَ وَ أَسْمَرَ رِدِينٍ (2)

این بگفت و چون صاعقه آتشبار خویشتن را بر قلب لشکر کفار زد و از يمين وشمال بتاخت و بسیار کس از ابطال رجال را بخاك انداخت . بروایت علی بن ابی طالب یکصد و بیست تن از شجعان كوفه را با تیغ در گذرانید. آنگاه کثير بن عبدالشعبی ودیگر، مهاجر بن اوس التمیمی، که نگران او بودند ، فرصتی بدست کرده بزخم سیف و سنان اورا از پای در آوردند . چون حسين علیه السلام افکنده او را بر خاك نگریست

قَالَ لَأَ يُبْعِدُكَ اَللَّهُ يَا زُهَيْرُ وَ لَعَنَ قَاتِلُكَ مَنْ لَعَنَ اَلَّذِينَ مُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِيرَ

فرمود : ای زهير ! خداوند تورا در نیفکنداز حضرت خویش ولعن کند کشندهء

تورا چنان لعنی که جماعتی از گمراهان را بصورت بوزینگان وخنزیران برآورد

ص: 290

التَّبَشُّرُوا يَا عِتْرَةَ النَّبِيَّا *** بِجَنَّةٍ شَرَابِهَا مَرِيّاً

وأَلْحُوضُ حَوْضِ المُرْتَضِي عَلِيّاً (1)

آنگاه خط جواز یافته، بميدان و غاشتافت (2) و از آن پس پانزده کس را با تیغ در گذرانید و ادراك سعادت شهادت فرمود . در کتاب شرح شافيه مسطور است که : حجاج بن مسروق باتفاق غلام خود مبارك یکصد و پنجاه تن از کوفیان را بکشتند، آنگاه کشته شدند.

و شجاعت و شهامتی بزرگ نمودار کرد . بروایت ابی مخنف پنجاه تن از کفار را بکشت و در شرح شافيه مسطور است که : چهل کس بکشت ، آنگاه کشته گشت .

عَاصِمٍ يَا قَوْمِ لاَ تَقْتُلُوا حُسَيْناً فَيُسْحِتَكُمُ اَللَّهُ بِعَذَابٍ وَ قَدْ خَابَ مَنِ افتَرى

یعنی ای قوم ! من میترسم برشما که مستوجب عذاب لشکر احزاب شوید و كيفرقوم نوح و عاد و ثمود بینید و بحکم عدل خداوند کریم، دستخوش عذاب الیم گردید . ای قوم ! من بر شما میترسم از روز بر انگیزش وموقف پرسش، که هیچ پشتوانی و نگاهبانی نتوانید یافت . ای قوم ! با پسر پیغمبر رزم مزنید و عذاب خدای قاهر غالب را بر جان و تن حتم مکنید

فَقَالَ لَهُ اَلْحُسَيْنُ يَا اِبْنَ سَعْدٍ رَحِمَكَ اَللَّهُ إِنَّهُمْ قَدِ استو جَبُوا الْعَذابَ حِينَ رَدُّوا عَلَيْكَ مَا دَعَوْتَهُمْ إِلَيْهِ مِن أَلْحَق ونَهَضُوا إِلَيْك يَشْتِمُو نَك وَ أصْحَابَكَ فَكَيْفَ بِهِمُ الآنَ وَقَد قَتَلُوا إخوانَكَ الصّالِحينَ

فرمود: ای حنظلة بن سعد ؛ خداوند تو را رحمت کناد ، دانسته باش که این جماعت مستوجب عذاب و عقاب شدند ، گاهی که بدانچه ایشان را بسوی حق دعوت کردی ، سر برتافتند و بر تو بیرون شدند و تو را بسب وشتم یاد کردند و اصحاب تورا دشنام گفتند. از آن پس که برادران پارسای تو را کشتند، از ایشان چه طمع داری ؟ حنظله عرض کرد: یا ابن رسول الله ! پدر و مادرم فدای تو باد، سخن براستی کردی ، آیا من بسوی پروردگار خود نروم ؟ و با برادران خود ملحق شوم؟ فرمود شتاب کن و برو بسوی چیزی که بهتر است از دنیا و آنچه در دنیا است و بسوی سلطنتی که هرگز کهنه نشود و زول نپذیرد . حنظله عرض کرد

اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ صلى اللهُ عَلَيْكَ وعَلَى أَهْلِ بَيْتِك و جَمَعَ بَيْنَنا و بَيْنَك فِي الجَنَّةِ

وحمله گران افکند ورزمی بزرگ بداد وجان بر سر شهادت نهاد. رحمة الله عليه

ص: 294

ضَرْبَ غُلاَمٍ غَيْرِ نَكْسِ سَارِّي *** دُونَ حُسَيْنٍ مُهْجَتِي وَ دَارِي (1)

و چنان عاشقانه خویشتن را بمیان لشکر دشمن افکندی که هیچ عاشق هجران زده بخلوت سرای معشوق در نشدی. و رزمی صعب داد و بسیار کس از اعدا را بخاله انداخت و طعمة ذئاب و کلاب (2) ساخت ، پس شربت شهادت چشید و رخت بسرای دیگر کشید .

لیسی شما شاد خوار و خرسند بودم ، امروز که روز سختی و شدت است شما را بدست خواری و خذلان باز دهم و خویشتن بر هم!! سوگندباخدای بوی من عفن منتن (1) است وحسب من دون و زبون است و گونه من قیر گونست ، مگر دریغ داری بهشت را بر من ! تا بوی من نیکو شود و حسب من شريف گردد و روی من سفید باشد. لاوالله هرگز از شما جدا نخواهم شد تا خون سیاه خود را با خون شما در هم آمیزم . این بگفت و اجازت مبارزت حاصل کر دو میدان مناجزت بتاخت و این ارجوزه را تذکره ساخت :

كَيْفَ يَريَ الْفجّارُ ضَرْبَ الاَسْوَدِ *** بِالْمُشْرِفِي الْقاطِعِ الْمُهَنَّدِ

بِالسَّيْفِ صَلْتا عَنْ بَني مُحَمَّدٍ*** أَذُبُّ عَنْهُمْ بِاللِّسانِ وَالْيَدِ  (2)

أَرْجُو بِذاكَ الْفَوْزَ عِنْدَ الْمَوْرِدِ *** مِنَ الاِلهِ الْواحِدِ الْمُوَحَّدِ

إذ لا شَفیع عِندَهُ کَأحْمد (3)

آنگاه حمله گران افکند و سخت بکوشید تا شربت شهادت بنوشید . حسين علیه السلام

بیامد و بر سر او بایستاد

وَ قال اللّهُمَّ بَيِّضْ وَجهَهُ وَطَيِّب ريحَهُ وَاحشُرهُ مَعَ الأَبْرارِ وَ عَرِّفْ بَينَهُ وَ بَينَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ

یعنی پروردگارا ! سفیدکن روی اور او نیکوکن بوی اورا و او را با ابرار محشور

کن و در میان او و محمّد و آل محمّد شناسائی ده و دوستی بیفکن .

حضرت باقر از علی بن الحسين صلوات الله علهيم، روایت میکند که : مردمان

ص: 297