سلسله سخنرانیهای استاد رفیعی

تدوین و تحقیق

سید علی اکبر حسینی نیشابوری

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

امام حسن علیه السلام معدن رحمت...38

شمه ای از مهربانی امام حسن علیه السلام...39

شیوه های تربیتی و اصلاحی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جامعه

مقدمه...40

1.بشارت و انذار...42

تشویق جوان توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم...43

2. یادآوری نعمت ها...44

3. بیدار کردن وجدان ها...46

بیداری وجدان جوان توسط پیامبر...48

4. تشبيه و تمثيل...49

تمثیل برای توبه...50

تمثيل برای جمع شدن گناهان کوچک...50

فضائل على علیه السلام

مقدمه...52

ابن ابی الحدید معتزلی...52

شبلی شمیل مسیحی...53

جرج جرداق مسیحی...53

شیخ صفي الدين حلى...53

نجاشی...53

سوده همدانی...54

حره بنت حليمه سعديه...54

فضائل علی علیه السلام از زبان اهل سنت...55

1.ابن جوزی...55

2. نسایی...55

3. ابن عساكر...56

4. شیخ محمد عبده...56

5.صبحی صالح...56

فدایی های علی علیه السلام...57

ص: 6

1. ابن سکیت و حجر...57

2. میثم تمار...57

3. عمرو بن حمق...57

یاری کنندگان دین خدا دارای پنج خصوصيت...58

1. محب و محبوب خدا...58

قاسم پسر هارون محب علی علیه السلام...59

2. تواضع...60

3. شجاعت...61

4. جهاد در راه خدا...62

5.نترسیدن از سرزنش ها...62

ملاقات های امیرمؤمنان علیه السلام پس از ضربت خوردن

مقدمه...63

1. ابن ملجم...63

غفلت، کلید گناهان...64

2. حجر بن عدی...65

3. حبيب بن عمرو...67

4. أصبغ بن نباته...67

5. فرزندان...68

عبرت، مایه نجات...69

تفکر در آثار گذشتگان عامل نجات...71

معصیت خداوند به شش چیز...72

شخصیت امام حسن مجتبی علیه السلام (1)

مقدمه...74

مقام امام حسن علیه السلام نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم...75

شناخت امام حسن علیه السلام در سه بعد...77

1. رابطه با خدا...77

زهد امام حسن علیه السلام...78

2. رابطه با مردم...79

ص: 7

ائمه معدن کرامت...79

جاذبه امام حسن علیه السلام...80

3. رابطه با دشمن...81

جواب دندان شکن...81

سؤالات امیرمؤمنان از فرزندش...83

1. سداد چیست؟...83

تذكر دادن به صورت غیر مستقیم...84

2. جوانمردی چیست؟...85

3. بخل چیست؟...86

4. ثروت چیست؟...87

غفلت چیست؟...87

شخصیت امام حسن علیه السلام (2)

مقام علمی امام حسن علیه السلام...88

موعظه در لحظات آخر...91

برخورد با همسایه یهودی...92

اهمیت دادن به مشکلات مردم...93

شجاعت امام حسن علیه السلام...93

شجاعت امام حسن علیه السلام در مجلس معاويه...94

دیدگاه های تفسیری امام حسن علیه السلام

مقدمه...95

سخن فیض کاشانی درباره قرآن کریم...96

سخن حضرت امام درباره قرآن کریم...96

تفسير طنطاوي، عامل نخوابیدن مدرس رحمة الله...97

1. امام حسن علیه السلام و قرآن...98

2. استشهادات قرآنی...100

همنشینی با فقرا...100

اهمیت دادن به نماز...101

3. پاسخ گویی به شبهات...101

ص: 8

هدایت جوان با قرآن...102

4. تفسیر قرآن به قرآن...102

بيان مصداق آیات...104

علل ماندگاری کربلا

مقدمه...106

1. اراده الهی...107

دعای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای امام حسین علیه السلام...108

2. عمل صالح...110

دعای امام سجاد علیه السلام...110

3. جامعیت...113

4. رهبری امام معصوم...113

5. حق محوری...114

عبدالله بن عفیف و حق محوری...115

امام صادق علیه السلام و حادثه غدير...115

6. عناصر و اصحاب...116

7. اسارت اهل بیت علیهم السلام...117

پیامدهای عاشورا

مقدمه...119

استناد قرآنی حضرت زینب علیهاالسلام...120

1. جدا شدن اسلام علوی از اسلام اموی...122

2. شکسته شدن ابقت یزید...123

3. ایجاد انقلاب و نهضت عليه امویان...123

قیام عبدالله بن حنظله...124

قیام عبدالله بن زبیر...124

قیام سليمان بن صرد خزاعی...125

قیام مختار...126

قیام زید بن علی بن الحسين...127

هدف قیام امام حسین در زیارت اربعین...127

ص: 9

معاویه صغير...128

کارهای مهم امام سجاد علیه السلام

تبيين قيام عاشورا...129

2. تبیین معارف اسلامی در قالب دعا...130

عبادت امام سجاد علیه السلام...130

طنطاوی و صحیفه سجادیه...131

معرفی کردن صحيفه توسط امام زمان علیه السلام...132

3. تربیت شاگرد...133

ابو خالد كابلي...133

محل دفن مادر امام سجاد علیه السلام...134

علائم مؤمن...135

بی توجهی به ناظر بودن خدا...135

اشاره ای به خطبه امام سجاد علیه السلام

مقدمه...137

سخنرانی امام سجاد عليه السلام در شام...138

بدبخت ترین مردم...139

تعریف کردن ممدوح...140

امام سجاد علیه السلام و عبدالملک مروان...142

اهل بیت علیهم السلام دارای شش ویژگی...142

امام سجاد علیه السلام و رسیدگی به فقرا...142

صحیفه سجادیه از زبان هانری کربن...144

امام سجاد علیه السلام

مقدمه...145

معرفی اهل بیت توسط احاديثشان...145

امام سجاد عليه السلام و تفسیر قرآن...146

امام سجاد علیه السلام و بحث قضا و قدر...149

شمردن آثار گناه توسط امام سجاد علیه السلام...150

ص: 10

عوامل به اجابت نرسیدن دعا...150

1. سوء نیت...151

. 2. ناپاکی درون...152

3. اعتقاد نداشتن به اجابت...152

شرایط دعا کردن در کلام امام صادق علیه السلام...153

4. تأخیر انداختن نماز واجب...154

مناجات امام سجاد علیه السلام...154

فحش و ناسزا...155

امام سجاد علیه السلام احیاگر فرهنگ علوی

مقدمه...156

درخواست نصيحت در لحظات آخر...157

سیاست امام سجاد علیه السلام...159

سیاست در کلام امام حسن عليه السلام...159

هلاک نشدن مؤمن با سه صفت...161

فضائل امام محمد باقر علیه السلام (1)

مقدمه...164

دو مصیبت بزرگ از نظر امام...165

حسنی و حسینی بودن امام باقر علیه السلام...167

سفارش رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به جابر بن عبدالله انصاری...168

محبت ورزیدن به اهل بیت علیهم السلام عامل بهشتی شدن...168

عرضه کردن عقاید...169

فضائل امام محمد باقر علیه السلام (2)

مقدمه...173

ابعاد زندگی امام باقر علیه السلام...173

1. بعد عبادی...173

بهشت را به بها می دهند نه به بهانه...174

نباید هیچ چیز مانع عبادت خداوند شود...176

در همه حال به یاد خدا بودن...177

ص: 11

2.بعد سیاسی...177

امام باقر علیه السلام و عبدالغفار بن قاسم...178

امام باقر علیه السلام و عمر بن عبدالعزیز...179

نقش هدایتی امام صادق علیه السلام (1)

مقدمه...182

1.در مسائل اعتقادی...183

جواب دادن به شبهه توسط امام صادق علیه السلام...183

امام صادق علیه السلام و سید حمیری...185

2. در مسائل اجتماعی و خانوادگی...185

تقاضای روزی بدون زحمت از امام صادق علیه السلام...185

سخن چینی ممنوع...186

مسئولیت همه اعضاء و جوارح...188

بی احترامی به پدر و مادر...189

نقش هدایتی امام صادق علیه السلام (2)

مقدمه...192

لباس وصله دار امام صادق علیه السلام و شخص معترض...193

شیک پوشی امام صادق علیه السلام و شخص معترض...196

علم غیب ائمه علیهم السلام...197

توصيهء کار به فرد معيوب...200

سه سفارش مفید در زندگی...202

نقش هدایتی امام صادق علیه السلام (3)

مقدمه...204

درست نبودن دعا...204

زمینه عدم اجابت دعا..........

معرفی مصائب در کلام امیرمؤمنان علیه السلام...206

راه رهایی از فقر...208

دستور امام صادق علیه السلام برای رفع مشكلات...209

نذر کردن و وفای به نذر...210

ص: 12

اقسام خواب...213

تذكر در عالم خواب...214

نشانه های اهل بهشت...216

یکی از مصادیق صدقه...217

نقش هدایتی امام صادق عليه السلام (4)

مقدمه...220

تأخیر جنگ به امید هدایت افراد...220

هدایت های امام صادق عليه السلام...221

1. اعتقادی...221

برهانی بر وجود آفریدگار...221

دلیل بر اعجاز بودن قرآن کریم...222

تقیه کردن امام صادق علیه السلام...223

علمیت امام صادق عليه السلام...224

منع کردن از کارهای تنش زا...224

2. اخلاقی...225

زود قضاوت نکردن...225

3. سیاسی...226

نفرین امام صادق علیه السلام درباره داود بن على...227

سیره و روش زندگی امام صادق عليه السلام

مقدمه...228

1.سیره عبادی...229

چرا نماز بخوانیم؟...230

امام صادق علیه السلام در هاله ای از عظمت...231

دعای امام صادق علیه السلام در حال طواف...232

2. سیره اجتماعی...232

کامل کردن کار خیر با سه چیز...232

انفاق از مال...234

خدمت به مردم در پنهانی...234

ص: 13

خریدن خانه در بهشت...235

3. سيرة اصلاحی...236

برخورد با منكر...237

برخورد کردن با افراد خاطی در کسب...239

دهه کرامت (1)

مقدمه...242

معنای کرامت...242

علائم انسانهای باکرامت...243

1. خدمت به مردم...243

روش کمک کردن در سیره امام رضا عليه السلام...263

توصیه امام رضا علیه السلام به فرزندش...244

بندگی عامل تقرب به خداوند...246

تواضع امام رضا علیه السلام...247

2. شاکر بودن خدا در همه حال...248

امام رضا علیه السلام امیر بر دنیا...248

تذكر امام رضا علیه السلام به اسراف نکردن...250

دهه کرامت (2)

مقدمه...252

3. حل مشکلات مردم قبل از درخواست...253

کمک کردن امام صادق علیه السلام در دل شب...253

کریم بودن امام رضا عليه السلام...254

نذر کردن مادر خلیفه برای امام هادی علیه السلام...255

متوسل شدن هارون الرشید به امام کاظم عله السلام...255

متوسل شدن فرد نصرانی به امام هادی عليه السلام...256

کمک کردن به نیازمند در سیره امام رضا علیه السلام...257

4. نادیده گرفتن خطای دیگران...258

علم غیب ائمه علیهم السلام...259

دهه کرامت (3)

ص: 14

مقدمه...262

توصیهء پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ازدواج...263

حسن ظن به خدا عامل خوشبختی...263

نشانه های انسان باکرامت در کلام امام صادق عليه السلام...294

امام رضا علیه السلام به ياد شیعیانش...265

توصیه ای به جوان ها...267

روایات درباره کرامت...269

امام رضا علیه السلام و تکلیف الهی

مقدمه...271

1. اضافه کردن به حلال و حرام الهی...272

2. فصلی ندانستن حلال و حرام الهي...272

3. دانستن یا ندانستن فلسفه احکام...273

عبادت و بندگی امام رضا علیه السلام...275

اهمیت دادن به نماز اول وقت...275

خمس حق اهل بيت علیهم السلام...277

ادعای شیعه بودن در محضر امام رضا عليه السلام...277

عمار یاسر و اظهار کفر...278

امام رضا علیه السلام و برادرش زید النار...279

سبک شمردن نماز، عامل شفاعت نکردن اهل بيت علیهم السلام...280

امام رضا علیه السلام (1)

مقدمه...282

سفارش پیامبر و ائمه درباره زیارت امام رضا عليه السلام...282

گناه کردن عامل دشمنی با ائمه علیهم السلام...285

سيرة عبادی امام رضا عليه السلام...286

سيرهء اجتماعی امام رضا علیه السلام...288

سه چیز همراه سه چیز...289

1. نماز و زكات ...289

2. شکر خدا و احترام به والدين...289

ص: 15

3. تقوا و صلهء رحم...291

کرامتی از امام رضا عليه السلام...291

عنایت به اصحاب و یاران...292

امام رضا علیه السلام (2)

مقدمه...293

علائم كمال و سعادت...294

1.اصل و نسب...294

اثر شراب در فرزند...295

فرستادن غذای حرام برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم...297

قی کردن حلوای حرام...297

2. کرامت و مناعت طبع...298

مناعت طبع شخص خاركن...298

مناعت طبع فرد مقنی...299

سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم... به سلمان...300

مناعت طبع سید رضی و شاگردانش...300

اهل بیت علیهم السلام خاندان کرامت...301

3. نجابت در نفس...301

نجابت در کردار امام رضا علیه السلام...302

نجابت نعمان بن بشير...303

4. خوش اخلاقی...304

5.ترس از خدا...304

ص: 16

دهه که با این جامعه خداحافظی می کرد، آنچنان افراد متحول شده بودند که مادر شهید، همسر شهید و خواهر شهید افتخار میکرد (و خداوند را سپاس میکرد) که فرزندش شهید شده، برادرش و همسرش شهید شده، اما پیغمبر اکرم زنده است! در احد وقتی آن بانوی بزرگ جنازهء همسر و برادرش را می آورد، هر که از او سؤال میکرد که این جنازه ها مال کیست، می گوید خدا را شکر پیغمبر زنده است! آنچنان تحول ایجاد کرده که وقتی مسلمانان به هم می رسند سوره والعصر را می خوانند، از دیه یک خراش سؤال میکنند، نسبت به کمترین و کوچکترین چیز در بیت المال و اموال حلال و حرام اهمیت قائل می شوند.

این تحول را پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم چطور توانست در این جامعه ایجاد کند؟ خیلی ها این سؤال را در ذهنشان دارند و گاه مطرح میکنند. که دلیل آن تحول ژرف، سریع و گسترده ای که تقریبا در انبیای گذشته به این سرعت سابقه ندارد، چه بود؟ مباحث زیادی راجع به شیوه پیغمبر، راجع به صفات پیغمبر، راجع به محتوای قرآن در برخورد با این معضلات مطرح شده . آن مطلبی که من امروز به طور خلاصه می خواهم بیان کنم، اشاره به چند ویژگی از ویژگی های پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم است، که اینها بخشی از عوامل تأثیر گذار است، بخشی از آن عواملی است که موجب شد این تحول در جامعه ایجاد شود. این عوامل زیاد است؛ من این سه چهار تا ویژگی پیغمبر را خدمت شما عرض میکنم که مناسبت با امروز هم که آغاز نزول وحی و قرآن است، داشته باشد.

و بحران های مختلف، معضلات مختلف، آن گونه که می بایست و شایسته بود، موضع گیری کند. برادران عزیز! قرآن خودش را در این آیه با چهار ویژگی معرفی کرد: «قَدْ جاءَتْكُمْ» بر شما کتابی آمده کتابی که امروز آغاز وحی بود چیست این کتاب؟ خصوصیاتش چیست؟ 1- «مَوعِظَةٌ مِن رَبَّکُم»؛ موعظه است، شما موعظه را از چه کسی و از منبعی بالاتر از خدا می خواهید بشنوید؟ 2- «وَ شِفاءٌ لِما فِي الصُّدُورِ»؛ شفاء بیماری ها، شفاء آن چیزی است که شما در سینه دارید، کینه ها، لجاجت ها، ضيق و گرفتگی های روحی، همهء اینها را قرآن می گوید رفع می کنم. 3- «وَ هُدًى»؛ کتاب هدایت است، 4- «وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ»(1)، رحمت است. این موعظه و این شفاء و این هدایت و رحمتی برای مؤمنین است.

آن وقت نکته ای که قابل توجه است، من دوستان را به ذیل آیهء 124 سورهء توبه ارجاع می دهم. برخی از مفسران در ذیل آیهء 124 سورهء توبه نکات جالبی را بیان کرده اند. خود قرآن هم می فرماید: یکی از ویژگی های قرآن این است وقتی خوانده می شود ایمان را زیاد می کند: «وَ إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً»(2) یک ویژگی مومن این است که وقتی قرآن برایش خوانده می شود، ایمانش زیاد می شود. در آیه 124 سورهء توبه می فرماید: آیه که نازل میشد، منافقین به هم نگاه میکردند و می گفتند چه کسی ایمانش زیاد شده؟ یکی می گفت: هیچ کس، ما که ایمانمان زیاد نشده! «وَ إِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زَادَتْهُ هَٰذِهِ إِيمَانًا»، یکی رو میکرد به دیگری از منافق ها، از این في قلوبهم مرض ها، می گفت چه کسی ایمانش زیاد شد؟ شما ایمانتان زیاد شد؟ می گفتند نه! می گفت پس پیغمبر چه می گوید؟ مسخره می کردند.

آن وقت ببینید قرآن چقدر زیبا و جالب جواب داده که: آقا، فاعليت فاعل مهم، اما قابلیت قابل مهمتر است. باید زمینه باشد. می فرماید: «فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِيماناً؛ آن هایی که ایمان دارند، ایمانشان زیاد می شود «وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ»(3) خوشحال

ص: 19

هم می شوند، شاد هم می شوند. «وَ أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ»(1) الله اکبر! کسی که رجس و پلیدی و مرض در قلبش است، قرآن که خوانده می شود، رجس به رجسش اضافه می شود. قرآن که نور است، قرآن که شفاست، قرآن که موعظه است، چطور «فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ»؟ اما چطور خواندن قرآن، بر دل اینها رجس و پلیدی می افزاید؟ اینجا مفسرین پاسخ داده اند. پاسخ این است که در مقابل هر فرمانی، اینها یک نافرمانی می کنند. هر چه دستور زیادتر می شود، عصیان اینها بیشتر می شود؛ یعنی بر رجس و پلیدی شان اضافه می شود. هر امر واجبی ابلاغ می شود، اینها مخالفت و نافرمانی می کنند. چطور رجس افزوده می شود؟ در اثر نافرمانی! اگر یک لامپ صد اینجا روشن باشد، کسی در فضای تاریک رفت یک جایی که نور وارد آن نشود، می گویند این آقا از این نور صد وات محروم است. حالا اگر هزار وات شد، میگویند 900 وات محرومیت او بیشتر شد، اگر ده هزار وات شد همین طور اضافه می شود. هر چه نور بالاتر می رود، محرومیت او، بدبختی او بیشتر میشود.

داریم، ما هفت شخصیت داریم. این تعریف به منظور این است که بشناسند. مگر یوسف پیش عزیز مصر نیامد و گفت من تخصص دارم، من تعهد دارم. مرا خزانه دار خود قرار بده؛ «اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ»(1). گاهی نمی شناسند، باید بدانند. گاهی باید خود فرد معرفی کند.

فرمود: خدا به من پیغمبر پنج ویژگی داده که اینها را از روی افتخارجویی و فخرفروشی نمی گویم: 1- «بُعِثْتُ إِلَی اَلْأَحْمَرِ وَ اَلْأَسْوَدِ»؛ جهانی بودن دین من است تا قیامت هر آنچه زیر این آسمان کبود انسانها بیایند، من بر آنها مبعوث شده ام، 2- «وَ جُعِلَتْ لِیَ اَلْأَرْضُ طَهُوراً وَ مَسْجِداً»؛ زمین برای من پاک قرار داده شده است، 3- «وَ أُحِلَّ لِیَ اَلْمَغْنَمُ وَ لَمْ یُحَلَّ لِأَحَدٍ قَبْلِی»؛ غنیمت برای من حلال شده و برای احدی قبل از من خلال نشده است، 4- «وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ فَهُوَ یَسِیرُ أَمَامِی مَسِیرَهَ شَهْرٍ»؛ خدا من را یاری کرد با رعبی که در دل دشمنان انداخت، وقتی که ابوسفیان و سپاهش از بدر به مکه آمدند، آن غلام عباس عموی پیامبر ایستاده بود و داشت تعریف میکرد: نمی دانم چرا، ولی ترس قلب ما را فرا گرفته بود. اصلاً دست خودمان نبود، می ترسیدیم با این که بیشتر بودیم! قرآن می فرماید: خدا یاری کرد «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اَللّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَهٍ»(2) 5- «وَ أُعْطِیتُ اَلشَّفَاعَهَ فَادَّخَرْتُهَا لِأُمَّتِی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ»(3) شفاعت را خدا به من عطا کرد، من هم آن را برای امتم در روز قیامت ذخیره کرد م که ان شاء الله همه ما مشمول این ویژگی پنجم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بشویم.

پیغمبر جاهای مختلف، از جمله عیادت مریض می رفت، قرآن می خواند؛ بازار می آمد تا نصیحت کند قرآن می خواند؛ در جنگ قرآن می خواند؛ در حضور مردم قرآن می خواند، این خلق پیامبر است، تجلیل شهید با قرآن، دفن شهید باقرآن، توصیه میکنم نامهء امیرالمؤمنین را به حارث همدانی ببینید! خوب است این را در یک ماه رمضان بحث کنیم، هم سلسله وار است و هم دسته بندی دارد و هم معین و منظم است و هم شرح خورده است. امیرمؤمنان علی علیه السلام سی سفارش را به حارث

ص: 22

همدانی می کند. اولی آن این است که: «وَ تَمَسَّكْ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ وَ اسْتَنْصِحْهُ»(1) به قرآن متوسل شو و آن را نصیحت خود قرار ده، از او طلب نصیحت کن. به قول اقبال لاهوری که می گوید هر وقت که می خواهم خدا با من حرف بزند، قرآن می خوانم، هر وقت می خواهم با خدا حرف بزنم، دعا می خوانم.

مگر امام باقر علیه السلام به جابر بن یزید جعفی نفرمود «وَ لَكنِ اعْرِضْ نَفْسَك عَلَى مَا فِي كتَابِ اللَّهِ»(2) چرا دنبال امتحان میگردی؟ به سراغ قرآن برو؛ خودت نمره بده، قرآن را باز کن ببین وقتی در سوره معارج با هشت ویژگی، انسان هایی را برمی شمارد که طلوع نیستند، ممنوع نیستند، بلکه اهل بهشتند، ببين آن هشت ویژگی را داری؟ از «إِلَّا الْمُصَلِّينَ» (آیه 22) شروع می شود تا آن آخر. ببین از هفت ویژگی سورهء مؤمنون چند تا در من و شما است، بين دوازده خصوصیت عبادالرحمن در سورة الفرقان چند تا در من و شما است؟ فرمود: «وَ لَکِنِ اعْرِضْ نَفْسَکَ عَلَی مَا فِی کِتَابِ اللَّهِ» امروز آغاز این وحی بود «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ»(3) و این وحی و این قرآن که همه جا خلق و ویژگی پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم است.

می کند. می فرمود: جابر! وقتی پرونده های امتم را پیش من می آورند، من نگاه میکنم میبینم گناه کردند، غصه میخورم، جابر! اگر کار خوب انجام دهند خوشحال میشوم، حمد میکنم. «عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ» اگر شما به زحمت بیفتید او ناراحت است، اگر شما آزار ببینید روحاً و جسماً بر او سخت است. «حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ» عزیزان متعلق حریص اینجا نیامده که در چه حریص است، حریص علیکم در هدایت؟ در سعادت؟در پیشرفت؟ در سوادآموزی؟ در عاقبت به خیری؟ همه اینها حريص عليكم است. «بِالمُؤمِنينَ رَءوفٌ رَحيمٌ»(1) در مقابل فرمانبرداران امت رئوف و مهربان است، در مقابل مؤمنان گناهکار رحیم است، رئوف بر فرمانبرداران، رحیم بر نافرمانبران امت که گناه میکنند.

مدینه؛ تحقیقی راجع به اسلام بکنیم، ببینیم این پیغمبری که می گویند آمده مردم هم دورش جمع شده اند، موفق هم بوده این همان پیغمبر آخرالزمان است یا نه؟ دو نفری با هم راه افتادند. بیست نفر از یارانش را هم برداشت. یک هیئت 22 نفره شدند، به سرپرستی جارود معروف به ابومنذر. می گوید به رفیقم گفتم که بیا پیش خودمان یک قراری بگذاریم من سه تا سؤال در ذهن خودم مطرح میکنم، به هیچ کس هم این سؤالات را خبر نمیدهم، تو هم سه تا سؤال در ذهنت مطرح کن و به کسی نگو، حتی به من هم که رفیقت هستم نگو. پیش پیغمبر میرویم حرفهایمان را که زدیم، گفت وگویمان که تمام شد، به او می گوییم: آقا شما اگر پیغمبر هستید بگو این سؤالها چیست؟ باید دیگر بداند، خدا یک خصوصیاتی به انبیاء داده، یکی اش علم غیب است، ولایت تکوینی است، اعجاز است، عصمت است. گفت باشد، تاریخ مفصل است، من خلاصه اش می کنم. شاعر هم بود. راه افتاده و به طرف مدینه آمدند. اصحاب می گویند ما در مسجد نشسته بودیم. یک وقت پیغمبر فرمود: الان یک گروهی از جانب جنوب مدينه می آیند که اینها بهترین مردم اهل مشرق اند. اینها اهل بهشتند، بعضیها بلند شدند و دویدند به طرف دروازهء مدینه ببینید اینها چه کسانی هستند که پیغمبر از آمدن آنها خبر می دهد. دیدند این هیئت 22 نفره آمدند و تا وارد شدند چند بیت شعر خواندند:

يَا نَبِيَّ الْهُدَى أَتَتْكَ رِجَالٌ *** قَطَعَتْ قَرْدَداً وَ آلًا فَآلَا

تَتَّقِی شَرَّ بَأْسِ یَوْمٍ عَصِیبٍ *** هَائِلٍ أَوْجَلَ الْقُلُوبَ وَ هَالا (1)

ای پیامبر! مردانی از راه دور بر تو وارد شده اند که بیابان بی پایان و تپه های بسیاری را پیموده اند.آنان از عذاب قیامت ترسانند، همان روزی که یاد آن قلب را می ترساند و می لرزاند. اشعار جالبی است، اشعار را خواند و بلافاصله خم شد دست و پای پیغمبر را بوسید. یارانش هم خم شدند و همین کار را کردند. مسلمان هم

ص: 25

نبودند، دست و پای پیغمبر را بوسیدند. نشستند صحبت کردند. عرض کرد: یا رسول الله! شما به چه مبعوث شده اید؟ فرمود: من رسول خدا هستم، به توحید، به اقامهء نماز، به ایتاء زکات، به حج، صوم رمضان.. مبعوث شدم. این هم تأیید عرض اولم که خلق پیغمبر قرآن بود. بعد هم فرمود: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا»(1) این آیه را خواند، همین طور نشسته و گوش میدهد، اشک می ریزد. هنوز مسلمان نشده و دارد حرفهای رسول خدا را گوش می کند. عرض کرد یا رسول الله سه تا سؤال در ذهن من است، اگر بفرمایید آن سؤالها کدامند و پاسخش چه هست، من مسلمان می شوم. فرمود: می گویم: سؤال اول: حکم خونهایی که در جاهلیت ریخته شده چیست؟ سؤال دوم: حكم سوگندهایی که در جاهلیت خورده شده چیست؟ کسی که در جاهلیت قسمی خورده، آیا باید به آن وفادار باشد؟ و سؤال سومت این است که امروز در این جامعه، برترین بخشش و انفاق چیست؟ اما جواب آنها: اگر مسلمان شدی نه آن خونها حرمت دارد و نه آن سوگندها اعتبار دارد. انفاق برتر هم (طبیعتا در آن جامعه) یا مرکب سواری یا گوسفند شیرده است. عرض کرد: یا رسول الله، أشهد أنك رسول الله، مسلمان شد.

پیغمبر یک نگاهی به رفیقش سلمه انداخت. و فرمود: سه تا سؤال هم تو در ذهنت داری، تو مطرح هم نکردی، ولی بگذار سؤال های تو را هم پاسخ بدهم. یک سؤالت این است: حکم بت پرستی چیست؟ فرمود جوابش این است «إِنَّكُمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ»(2) آن بت هایی که می پرستید، و آن کسی که بت پرست است جایگاهش جهنم است، این یک سؤالت و پاسخ آن. سؤال دومت این است عید باب، (یکی از عیدهای مسیحیت) در اسلام هم هست یا نه؟ اما پاسخ: این عید در اسلام نیست، ولی عوض آن شب قدر را قرار داده است. سپس فرمود سؤال سومت این است دیه انسان های ضعیف همانند انسان قوی و ثروتمند است؟ بله، دیه هم در دین ما مساوی است. او هم مسلمان شد. هر دو مجدداً دست و پای

ص: 26

پیغمبر را بوسیدند. بیست نفر همراهشان هم مسلمان شدند و برگشتند.(1)

مرحوم مجلسی رحمة الله می گوید: یک ملاقات دیگر (ظاهراً در اواخر عمر پیامبر اکرم) هم این جارود با پیغمبر داشته، اشعار مفصلی خوانده. در ملاقات دومش عرض کرد: یا رسول الله! می شود آیندهء اسلام را برایم بگویید؟ فرمود: شبی که به معراج رفتم، به من گفتند که وصی تو علی ابن ابیطالب علیه السلام است. بعد هم برای جارود یکی یکی ائمه را تا وجود مقدس حضرت حجت علیه السلام شمرد. جارود قریب ده سال بعد از پیغمبر هم زنده بوده، سال 21 هجری در جنگ فارس کشته شد.(2) ببینید این ها را چه چیزی جذب می کرد؟ این اخلاق است، این ویژگی هاست، این خلقیات رسول خداست که «عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ»، این دو تا از خصوصیات. گرچه می خواستم موارد بیشتری را عرض کنم، ولی تصور میکنم که دیگر وقت اجازه ندهد. در مورد را گفتم، در خانه اگر کس است یک حرف بس است.

اگر می خواهید در جامعه تأثیر داشته باشید، خلق قرآن، و رعایت آن جنبه های اخلاقی در بحث، در مناظره، در منبر، در گفت وگو، در کلاس باید بشود. اخلاق کادرسازی می کند، جاذب است متاسفانه منابر ما، سخنرانی های ما، جلسات ما کلاسهای ما، نوشته های ما دارد از قرآن خلوت می شود. این اتفاق نباید بیفتد.

چیزهای دیگر هم خوب است، شعر هم خوب است، مطالب دیگر هم هست؛ اما قرآن و حدیث بهترین موعظه اند؛ این دو خاستگاه و دو پشتوانه است که هم مردم دوست دارند و هم تأثیر دارد و هم کلام، کلام نورانی است. خلق پیامبر، قرآن و ویژگی او مسأله درد آشنایی با مردم و برای مردم و به مردم فکر کردن در راه خدا بود.

خداوندا! به عظمت آن پیامبر عظیم الشأنت قسمت میدهیم دین او را جهانی بگردان، خدایا! پرچم اسلام را در سراسر دنیا سربلند بفرما.

ص: 27

ص: 28

مظهر رحیمیت خداوند است؛ چون ایجاد شده مظهر رحمانیت است؛ چون به سوی كمال می رود مظهر رحیمیت است. حضرت امام قدس سره در شرح دعای سحرش این مطلب را دارد که غضب خدا برخاستهء از افعال مردم است، در ذات اقدس الهی آن چه که تجلی دارد رحمت است؛ لذا شما به سورهء حمد نگاه کنید، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، الرَّحْمنِ الرَّحيمِ» چهار مرتبه در آغاز سوره بر صفت رحمت خدا تأکید شده است. پیغمبر اکرم خیلی سعی داشت این رحمت خدا را برای مردم بیان کند تا مردم ناامید نشوند، می فرمود: مردم اگر رحمت صد قسمت باشد نود و نه قسمت آن پیش خداست، یک قسمتش بین شماها تقسیم شده که خدا هم در آن یک قسمت باز شریک است و می فرمود: این که پدر به فرزند علاقه دارد، مادر به بچه علاقه دارد، برادر، برادر را دوست دارد و همه این رحمت ها و دوستی هایی که بین شماست از آن یک رحمت است، نود و نه قسمت از این رحمت پیش خداست، و لذا مأیوس از رحمت خدا نشوید.

بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ»(1)، بعد می فرمود: اما ارجي الآيه، امیداوار کننده ترین آیه در قرآن این آیه است: «قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ» ای بنده هایی که به خودتان بد کردید «لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ»(2) از رحمت خداوند مأيوس نشوید. این ارجى الآيه را کنار بقیهء آیات بگذارید؛ این دری بود که پیغمبر از رحمت خدا به روی مردم باز کرد.

آن محلی را که باید حراست میکردند به هوای غنیمت آمدند و حراست نکردند، بالاخره این عوامل باعث شکست پیغمبر شد، عمویش را از دست داد، دندانش شکست، مصعب بن عمیر، حنزله غسيل الملائکه و افراد زیادی را از دست داد، خیلی صحنه احد صحنه سخت و شکننده ای بود، بیشتر این صحنه و قضایا به خاطر بی مهری های بعضی از اصحاب پیش آمد. یک فرمانده نظامی بعد از این صحنه ها قاعدتاً چه می کند؟

ببینید! خدا به پیغمبر چه دستوری داده، تو مظهر رحمت خدایی، به خاطر این رحمت خدا «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ» «فظ»؛ یعنی خشونت گفتار، «غلیظ»؛ یعنی خشونت در قلب، یک وقت آدم در دلش ناراحت است اما یک وقت اظهار می کند پیغمبر اگر بخواهی در دلت ناراحت بشوی، بوسیله زبانت هم با اینها تندی کنی همین چهارتا هم که دورت هستند می روند، دوباره مثل مکه می شود، تنها میشوی، حالا یک اشتباهی کردند «وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ» اگر خشونت زبانی داشته باشی، یا اگر می خواستی غلظت قلبی داشته باشی، سخت گیری کنی، «لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» کسی پیشت نمی ماند؛ آی پیامبر به تو بد کردند و حرفت را گوش ندادند، خوب بدی به تو، بدی به خداست، اطاعت از تو، اطاعت از خداست «فَاعْفُ عَنْهُمْ» پیغمبر از اینها بگذر، نه تنها از آن ها بگذر «وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ» از من هم بخواه آنها را ببخشم و برایشان طلب مغفرت کن! «وَ شَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ» باز هم به افکارشان اهمیت بده و با آنها مشورت کن! ببینید چقدر زیبا در این آیه چهرهء رحمت پیامبر اکرم را ترسیم کرده است.

حالا در زندگی پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نمونه هایش را برایتان می گویم اول از قرآن بگویم ببینید این پیامبر رحمت، این پیامبر محبت و این پیامبر دوستی چگونه توانست در جامعه نفوذ کند! شما عزیزان! میدانید سورهء توبه با غضب شروع می شود بسم الله هم ندارد «بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّه» با برائت شروع می شود؛ در تمام سوره های قرآن تنها سورهء بی بسم الله سوره توبه است، سورهء توبه پیامش غضب است، پیامش تندی با

ص: 32

مشرکین است اما همین سوره ای که بسم الله ندارد با برائت شروع شده پایانش را ببینید خدا با چه تمام کرده است، این تصادفی نیست، دو تا آیهء آخرش را ببینید «لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ» چقدر قشنگ، مردم! پیغمبری از خودتان آمده، جان شماست و از میان شماست «عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ» یک وقت کسی درد دارد شما با او هم دردی میکنید، نه این را نمی خواهد بگوید؛ بلکه میخواهد بگوید درد شما درد خودش است. این خیلی با هم دردی فرق می کند، مریض شوید ناراحت است، متأثر شوید متأثر است «حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ»؛ حرص در لغت به معنای تلاش و زحمت زیاد برای یک کاری می باشد. می فرماید پیغمبر نگران شماست، تلاش گسترده دارد شما ایمان بیاورید و هدایت شوید «بِالمُؤمِنينَ رَءوفٌ رَحيمٌ»(1)، و نسبت به شما بسیار مهربان است. چند تا داستان از مهربانی های پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم برایتان بگویم گرچه این یک بحث مفصل می خواهد. مهربانی با خانواده، مهربانی با بچه ها، مهربانی با همسایه ها، مهربانی با مخالف ها، مهربانی با حیوانات، مهربانی حتی با دشمنان و مهربانی با نادانان، عجیب است در زندگی نبی مکرم اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم از این چند شاخه ای که گفتم چند تایش را برایتان داستانی بگویم.

روی گردن پیغمبر سرتاسر ماند. شما را به خدا اگر در کوچه یک کسی چنین کاری را با ما انجام بدهد عبای ما را بکشد، کت ما را بکشد، چه برخوردی با او میکنیم؟ حضرت برگشت دید یک پسربچه است، چه کار داری؟ عرض کرد یا رسول الله! مادرم مرا فرستاده عبای شما را تبرکی بگیرم، - خوب بندهء خدا بیا و بایست و بگو، پیغمبر که عبا را به تو میداد، خوب حالا این هم یک روش است دیگر، هر کسی یک جور یک چیزی را می گیرد-فرمود: عیبی ندارد، عبا را در آوردند تا کردند فرمودند سلام مرا به ام حکم برسان، بگو خواهرت هم از من تبرکی خواسته این عبا را نصف کنید نصفش را مادرت بردارد نصفش را هم خواهر و این عبا به عنوان هدیه پیش شما باشد. این برخورد پیامبر انصلی الله علیه و آله و سلم است.

درس بگیریم. این برخورد پیامبر بود که جامعه را جذب کرد و در آنها تأثیر گذاشت.

صبحت حيوانات گوش می دادند، گاهی حیوانات به ائمه مراجعه می کردند به خاطر ظلمهایی که به آنها شده بود-دیدند پیغمبر کنار شتر رفت، صورت مبارکش را به صورت حیوان گذاشت، هی دست روی سرش میکشید، هی دست روی پشتش میکشید، این حیوان هم مثل این که دارد یک مطلبی را بیان می کند، پیامبر کنار آمد صاحبش را خواست فرمود: این حیوان دارد از تو گله می کند می گوید بار زیاد روی دوشش می گذاری و او را گرسنه نگه میداری، غذای او را به موقع نمی دهی، چرا حقوق حیوانات را نادیده میگیری؟

ای کسانی که امروز نسبت به فلسطین، نسبت به مسلمان ها تعرض می کنید. این شخصیت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم است که اجازه نمی دهد حیوان گرسنه بماند، اجازه نمی دهد که تعرض به یک حیوان بشود، حتی حیوانات موذی، مثل مار، مارمولک، اینهایی که اذیت میکنند کشتن اینها جایز است. فرمود: اگر کسی با اولین ضربه اینها را بکشد خدا صد حسنه به او می دهد؛ یعنی حیوان زجر نبیند. شما اجازه داری یک مارمولک را بکشی؛ چون انسان را در خانه آزار می دهد. اما فرمود: اگر یک کسی این ها را زجر کش کند گناه دارد. فرمود آن که با یک ضربه میکشد سعی می کند این حیوان شکنجه نشود، حیوان موذی است نه گربه،اسب، شتر، بز و آنها که اصلاً جایز نیست. اینهایی که حیوانات را آزار می دهند باید قیامت پاسخگو باشند. اما حیوان موذی را پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر کسی با یک ضربه به قتل برساند خدا صد حسنه به او میدهد؛ چون باعث می شود این حیوان اذیت نبیند بالاخره جاندار است، مارمولک است ولی جان دارد، وقتی شکنجه اش می دهید احساس درد میکند، مار است ولی وقتی شکنجه اش می دهید احساس درد می کند، آتش زدن و زجر کش کردن حیوانات موذی را هم اجازه نمی داد. آنوقت ببینید در نوار غزه چه می کنند! چه برخوردی با پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم در بعضی روزنامه ها و مراجع خارجی و نشریات می کنند؟ اینها واقعاً پیامبر را نمی شناسند.

ص: 36

مصالحی است که در تاریخ ذکر شده است؛ خیلی از این ازدواج ها اصرار خود خانواده ها بود، خیلی از این ها خانواده های بی سرپرست بودند؛ اما حضرت عنفوان جوانی اش را با خدیجهء کبری سر کرد و همیشه از او تعریف میکرد که حتی برخی از همسران ناراحت می شدند.

حقوق همسر را نادیده نگیرید! خانم آمده می گوید شوهرم ازدواج کرده و می گوید اسلام اجازه داده، اما نه به من سر می زند و نه به من توجه میکند، سه سال است یک بار سر زده است؛ آیا اسلام این طور همسر دوم را اجازه داده؟ مگر قرآن نمی فرماید: «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً»(1) اسلام اجازه داده تو خانم و فرزندان جوانت را روی هوس رانی رها کنی سراغ مسائل دیگر بروی و این خانواده را به خود واگذاری تا به انحراف کشیده شود، دچار فقر بشود، مادر حاضر بشود در خانه ها کلفتی کند، که توآقا خواستی به هوس رانی برسی، کجا پیغمبر برخوردش این بود؟ پیغمبر وضوهایش را نسبت به خانه همسرانش تقسیم می کرد. اینقدر مقید به عدالت بود، اینقدر مقید به رعایت حقوق خانواده و فرزندانش بود. بیاییم به این سیره و به این روش نبی مکرم اسلام نسبت به همسایگان، نسبت به مسجدی ها، نسبت به فامیل و... اقتدا کنیم. ائمه هم اینچنین بودند در زیارت جامعهء کبیره می خوانیم اصل و معدن رحمت شما ائمه هستید.

خدا کنید. منی که جای فخرفروشی، منیت، غرور و من چه دارم و تو چه داری نیست! جامعهء اعراب جاهلی ده جور ازدواج داشتند. ازدواج شقاع، ازدواج های دیگر، مهریهء زن را ازدواج دخترشان تعیین می کردند؛ مثلا دخترش را به آن می داد به جای مهریه می گفت تو هم دخترت را به من بده. ازدواج های بی حصر و بیحد، بدون ملاک، بدون مبنا و بدون حق رأی به زن در جامعه حاکم بود.

این که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ پیغمبری به اندازه من اذیت نشد(1). مرحوم علامه طباطبایی در کتاب مهر تابان که منتشر شده است می فرماید: بعضی از انبیاء را داخل دیگ انداخته اند و سوزانده اند، بعضی از انبياء را وسط درخت گذاشته اند و اره کرده اند، بعضی از انبیاء را در چاه انداخته اند و در چاه را بسته اند، مثل اصحاب رأس، انبیایشان را داخل چاه انداخته اند، ولی در عین حال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: هیچ پیغمبری به اندازه من اذیت نشد؛ این شکنجه های جسمی پیامبران سابق شاید بیشتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود، خود همین شکنجه است که یک کسی با آن مقام، عظمت، علم و با آن تعلیمی که خدا به او داده حالا باید بنشیند نزد آدمی که هیچ تشخیصی ندارد و غرق در اخلاق جاهلی است با او صحبت کند. هیچ وقت پیغمبر با کنه عقل خودش با مردم سخن نگفت؛ چون متوجه نمی شدند. این خیلی زحمت می خواهد خود همین شکنجه روحی است یک کسی حرف بزند و سخنرانی کند مردم مطالبش را مسخره کنند، پنبه در گوش بگذارند و نوک انگشتشان را در گوش کنند که نشنوند؛ شاید معنای «ما اوذی» این بوده که پیغمبر میدید اینقدر برای اسلام زحمت می کشید، اینقدر راجع به اهل بیتش سفارش می کند، اما نگاهش به حسین علیه السلام که می افتاد به یاد حادثهء کربلا و شهادت او می افتاد، نگاهش به امیرالمؤمنین علیه السلام که می افتاد به یاد خانه نشینی او می افتاد، نگاهش به حضرت زهرا علیهاالسلام می افتاد به یاد حوادث بیت می افتاد، شاید یک معنای «ما اوذی» این باشد؛ چون گاهی هم می فرمود «ما لی ولزيد» نگاهش به حسین می افتاد یزید با حسین ما

ص: 41

چه کار داری؟ گاهی به صورت حضرت زهرا نگاه می کرد، گریه می کرد و همچنین شکنجهء جسمی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم می تواند باشد؛ «ما اوذی» هم اذیت جسمی دید، هم اذیت روحی دید و هم اذیت از پیش بینی وضعیت آینده دید.

عزیزان! اگر شیوه نباشد نمی شود این جامعه را عوض کرد. یک جامعه با آن وسعت بت پرستی، با آن وسعت اخلاق ناپسند «وَ كُنْتُمْ عَلَىٰ شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ»(1) با آن وضعیت روابط اجتماعی و اقتصادی ناصحیح که هر کس صبح زودتر از خواب بلند میشد کدخداست! نه حکومت خاصی و نه مدیریت خاصی دارد، چطور در این جامعه تحول ایجاد کرد؟ این آن چیزی است که ضرورت این بحثی را که من گفتم ایجاب می کند؛ یعنی شیوه شناسی رسول خدا. من در یادداشت هایم ده دوازده تا روش را ذکر کرده ام که حالا همه اش را نمی توانم بگویم. یک وقتی هم به یکی از عزیزان این موضوع را دادم و پایان نامه کرد که شیوه های تربیتی و اصلاحی پیامبر چه بود؟ واقعاً هم جاییک کار تحقیقی چند تا رساله ارشد و دکتری است که رویش کار شود. هر شیوه اش جای یک کار مستقل دارد. حالا من چند موردش را برای شما امروز اشاره می کنم.

دارد تو بیکاری، او موفقیت کسب کرد تو ناموفقی، این باعث لجاجت می شود. این ها روش های تربیتی است که در روایات ما آمده است. علی علیه السلام فرمود: «الإفراطُ في المَلامَةِ يَشُبُّ نِيرانَ اللَّجاجَةِ»(1) افراط در ملامت - نه اصلش، اصلش لازم است گاهی باید ملامت بشود- لجاجت می آورد؛ لذا یک پدر در روش تربیتی گاهی باید تشویق گاهی باید تنبیه و گاهی هم تذکر داشته باشد.

بدانید! که حتی یک بچهء دو ساله هم باشد تشخیص بدهد وقتی سلام میکند برایش کادو می خرید، هدیه می خرید و وقتی یک حرف ناپسندی می گوید دیگر به او محل نمی دهی، با او حرف نمی زنی و بفهمد وقتی در آغوش می گیری؛ چون سلام کرد و این که به او کم محلی می کنید؛ چون حرف ناپسند زد این باعث می شود قبح و حسن واژه ها را بداند و آنها را بیاموزد؛ این شیوهء پیغمبر اکرم بود. واقعا بعضی از اعراب نمیدانستند بت پرستی اینقدر بد است، نمی دانستند این ازدواج این آثار منفی را دارد؛ این تعبیر قرآن است «زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً»(2) اصلاً کار نیک و پسندیده می دیدند. «زَيَّنَ لِكَثِيرٍ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلَادِهِمْ»(3) اصلاً کشتن بچه یک فرهنگ شده بود، قتل اولاد یک شیوۂ عادی شده بود. یک متد شده بود، «از لام» که یک نوع قمار بازی در بین اینها بود یک بازی عادی شده بود.

فلان مرجع جواب سلام مرا داد یا مثلاً به فلان شخصیت نامه ای نوشتم زیرش یک کلمه جواب داد-همین که صدایش زد؛ جوان! بیا، جوان آمد و پیامبر فرمود: «مَرْحَباً بِکَ، لِحُسْنِ ثَنَائِکَ» بارك الله با این طرز دعا کردنت، این دیگر دعاخوان می شود، این دعا خواندن برایش یک فرهنگ می شود؛ چون تشویق شد. جعفر ابن ابیطالب سال ها حبشه بود، وقتی برگشت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مسألهء نمازی که حالا وارد شده نماز جعفر، به عنوان یک هدیه او راتشویق کرد و ماندگار شد. این روش است گاهی هم نه، روش انذار است، گاهی هم برخورد؛ باید برخورد شدید باشد، قاطعیت باشد طرف بداند خوب را از بد تشخیص بدهد.

است. می گفت کاش به همان وضعیت برگردم، حتی از آن وضعیت قبلی هم فقیرتر اما سالم باشم، درد نکشم. امام سجاد علیه السلام فرمود: خداوند به حضرت موسی وحی کرد موسی من را پیش بنده هایم محبوب کن! حضرت موسی عرض کرد چگونه؟ خطاب شد نعمت های مرا یادآوری کن.(1) نبی مکرم اسلام فرمود: کسانی وارد صحرای محشر می شوند که انبیاء و اولیا به این ها نگاه می کنند، غبطه می خورند - روایت عجیبی است- شخصی می گوید سؤال کردم یا رسول الله! این ها چه کسانی هستند؟ فرمود: این ها کسانی اند که عبادت خدا را پیش مردم با عملکرد، باسخن و با قلم شان محبوب کردند.(2)

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم غنایم حنین را تقسیم کرد - جنگ حنین اولین جنگ بعد از فتح مکه است- مسلمان ها در این جنگ دو دسته بودند، مدینه ای ها و مکه ای ها، مکه ای ها تازه مسلمان بودند مثل ابوسفیان تا دیروز در جبهه کفر بوده حالا مسلمان شده، و به جبهه اسلام آمده است، از روی عقیده هم خیلی هایشان نیامده بودند. پیغمبر اکرم در این جنگ نوشته اند شش هزار فقط شتر و گوسفند غنیمت گرفتند؛ بنابراین به هر نفری تعدادی شتر داد و به بعضی از مردم مکه که به اصحاب نعم معروفند هر کدام صد شتر داد که اینها هم یک مقدار به اسلام جذب شوند ولی به مردم مدینه غنیمت نداد یا کم داد یک مقدار به اینها برخورد، گفتند ما پیغمبر را یاری کردیم، ما به او در جنگ ها کمک کردیم، در جنگ خندق ما بودیم، در جنگ احد ما بودیم، در جنگ بدر ما بودیم حالا اینها سروکله شان پیدا شد حضرت غنائم را بین اینها تقسیم کرد، سروصدا در لشکر بلند شد، می رفت که به یک قائله تبدیل شود.

عزیزان! مدیریت خودش را در بحران نشان می دهد، همه جا آرام باشد مدیریت کاری ندارد، مدیریت مدیر؛ یعنی مدیر بحران - حضرت آمد وسط این ها ایستاد و فرمود: شنیده ام معترضید، آیا شما یادتان رفته با هم دعوا داشتید من آمدم مدینه دعواهایتان تمام شد؟ اوس و خزرج چقدر با هم درگیر بودید؟ شما فراموش کردید

ص: 45

رفیعی اسلام را نداشتید من اسلام را به شما عرضه کردم مسلمان شدید؟ شما در ضعف بودید قدرت پیدا کردید، چنین بودید و چنان شدید، یکی یکی حضرت نعمت ها را یادآوری کرد، بعد فرمود: البته شما هم می توانید جواب بدهید بگویید یا رسول الله! خانه نداشتی به تو خانه دادیم، مسجد نداشتی برایت مسجد ساختیم، یار نداشتی ياريت کردیم، شبانه از مکه آمدی مدینه، دورت را گرفتیم، بالاخره ما کمک کردیم، حالا حضرت دارد این ها راهی تحریک عاطفه می کند و آنها اشک می ریزند؛ حضرت اول از آن طرف وارد شد بعد از این طرف، خوب که آرام شدند، فرمود: حالا شما غنیمت می خواهید یا پیغمبر می خواهید؟ غنیمت مال دنیا است اما پیامبر برای همیشه ماندگار است. خداوند در قرآن می فرماید: «بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبْقَى»(1) گفتند نه یا رسول الله! غنیمت می خواهیم چکار؟ ما شما را می خواهیم. فرمود: من با شما به مدینه برمی گردم، مکه شهر من است اما من نمی مانم. خیلی خوشحال شدند گفتند شما بیایید شهر ما همین بس است؛ پیامبر فرمود: جنازة من در شهر شما دفن می شود. غائله را خواباند، این شیوهء یادآوری نعمت و روش تذکر نعمت هاست.

وجدان معنا کرده اند؛ حالا معنی این باشد یا نباشد، مستقل بحث علمی اش را نمی خواهم بکنم. ولی یک خصوصیت انسان این است اگر آن را ارجاع به بعضی از چیزها بدهی، به خودش می آید؛ ببینید! انسان ویژگی اش این است؛ چون انسان شعور دارد. «فَرَجَعُوا إِلَی أَنفُسِهِمْ»(1) این را ما بهش وجدان می گوییم؛ اینی که طرف را به خودش برگردانی

حضرت ابراهیم (علی نبینا و آله و عليه السلام) وقتی که بت ها را شکست تبر را روی دوش بت بزرگتر گذاشت، آمدند به حضرت ابراهیم عرض کردند کار چه کسی بوده است؟ فرمود: کار این بت بوده اگر بتواند- به دروغ هم نگفت- گفتند این که کار ازش برنمی آید، فرمود: بارک الله پس اگر کار ازش برنمی آید چرا جلویش خم می شوید و او را عبادت می کنید؟! این را می گویند «فَرَجَعُوا إِلَی أَنفُسِهِمْ» گفتند راست می گوید این حرف درستی است. ببینید! آقا وجدان این است که انسان در یک جایی با دو دو تا چهار تا با یک دلیل منطقی خودش به نتیجه برسد روشش اشتباه است.

طفیل بن عمرو بت پرست و بت ساز بوده است. خودش بتها را شکست، گفت من فکر کردم متوجه شدم تولد من قبل از تولد بت هاست؛ چون آنها را من خودم درست کردم چطور چیزی که خودم ساخته ام خدا می شود؟! این نتیجهء رفتن سراغ وجدان می باشد. وقتی که جناب یوسف به زندان افتاد، قرآن می فرماید: آنجا همسر عزیز مصر گفت که «الْآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ»(2) الان فهمیدم که اشتباه کردم و تهمت زده ام. زلیخا سراغ وجدانش رفت و پشیمان شد. شماها! شنیده اید که طرف قتل می کند و دست به جنایتی می زند بعد خودش اعتراف می کند، این بیداری وجدان می باشد؛ منتها یک جنبه نقدی که در وجدان هست این که وجدان در ارتکاب گناه غالبأً خاموش است بعد بیدار می شود؛ یعنی آن موقعی که آدم می کشد نیست وقتی تمام می شود پشیمان می شود و لذاست که می گوید وجدان منهای ایمان پاسخگو نیست؛ چون ایمان، قبل از ارتکاب گناه دست انسان را می گیرد ولی وجدان نه،

ص: 47

سرگرد کلوت که هیروشیما و ناکازاکی را بمباران کرد، بعد پشیمان شد. حالا این پشیمانی که دویست هزار آدم را زنده نمی کند. اشکال وجدان، عملکرد دیرش می باشد.

روش هایی بود که مکرر رسول خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم در برخورد با گنهکاران از آن استفاده می کرد.

خود ایشان آفریده و برای سخنرانی خیلی کتاب خوبی است. برخی عزیزان تفسير تمثیلی برای قرآن نوشته اند.

روش مند بودن آنها آشنا شویم. ببینید اگر روش نباشد آدم نمی تواند! امروز به روش شناسی متدشناسی می گویند که این یک رشته است و خودش بسیار مهم است. این شیوهء تربیتی پیامبر گرامی اسلام بود که به مواردی از آنها اشاره شد.

ان شاء الله خداوند به همهء ما توفیق بیشتر شناخت مکتب آن حضرت را عنایت بفرماید.

ص: 51

آمد، بعضی از شامیها که پیروان بنی امیه بودند او را گرفتند و گفتند تو چرا درباره على علیه السلام كتاب نوشتی؟! تو باید درباره معاویه کتاب بنویسی؛ فرمود: من هر چه گشتم ایک حدیث از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در فضائل معاویه ندیدم - خود آقایان اهل سنت ابوریه، رشید رضا می گویند: هیچ روایت صحیحی در فضیلت معاویه نداریم- ایشان را آنقدر زدند تا کشته شد و در مکه او را دفن کردند.

نمی خواهم مثل من زندگی کنید، زندگی من خیلی ساده بود. از فرزندانش هم نخواست مثل خودش زندگی کنند؛ لذا سفرهء افطار حضرت امیر با سفره افطار امام حسن و امام حسین علیهماالسلام فرق می کرد. خودش زندگی و زهد ویژه داشت. فرمود: شما نمی توانید از نظر اقتصادی مثل من زندگی کنید و نمی خواهد مثل من زندگی کنید اما تقوا، اجتهاد، عفاف و... داشته باشید.

دشمن، سپاه طلحه، زبیر و عایشه جلو ایستاده بودند شروع به تیر باران کردند. محمد حنفیه برگشت. نمیشد جلو رفت، تیرباران بود. مرتبه دوم آقا او را فرستاد که بزند به قلب دشمن برگشت. مرتبه سوم امیرالمؤمنین علی علیه السلام شمشیر را از او گرفت و خود به قلب سپاه حمله کرد؛ عمار یاسر می گوید: ما دیگر علی را ندیدیم، فقط صدای الله اكبرش را می شنیدیم و فقط دیدیم آرایش نظامی دشمن به هم خورد و دشمن از هم پاشید. می گوید من خیلی ترسیدم، گفتم علی را می کشند اما برگشت دیدم آنقدر شجاعانه مبارزه کرده که شمشیرش تا شده، نشست شمشیر را روی زانو گذاشت، صاف کرد و دوباره حمله کرد و آرایش نظامی دشمن را به هم ریخت و برگشت. می گوید: من رنگ از صورتم پرید گفتم آقا چه کردید؟ چرا اینطور به قلب سپاه زدید؟ فرمود: عمار «وَ اللَّهِ مَا أُرِيدُ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ» به خود خدا قسم فقط برای خودش حمله کردم؛ یعنی یک وقت کسی فکر نکند محمد حنفيه نتوانست، خواستم جبران کنم. «وَ اللَّهِ مَا أُرِيدُ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ» این رمز موفقیت علی علیه السلام است. جای پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم می خوابد، برای خدا انفاق می کند، برای خدا نان می ده د برای خدا جنگ می کند و... چرا طرفدار پیدا نکند.

وقتی پسر هارون مریض شد، من رفتم بالای سرش دیدم دارد جان می دهد؛ انگشترش را درآورد و به من داد، قرآنش را به من داد، وصیت کرد و گفت لباسهایم، قرآنم، انگشترم را به تو می دهم، قرآنم را به کسی بده که بعد از مرگم برایم قرآن بخواند، انگشترم را برگردان به پدرم و بگو من یک انگشتر هم از تو نمی خواهم، من مال غصبی نمی خواهم، لباس هایم را هم بده به کسی که در این لباسها بندگی خدا را بکند، کفن و دفن مرا هم انجام بدهید. می گوید: همینطور که داشت با من حرف میزد دیدم چشمهایش دوخته به گوشه ای شد و گفت: السلام علیک یا علی بن ابی طالب، گفت عبدالله بصری! برو آن آقایی که می خواستم بالای سرم آمد.(1) چرا این محبت اینطور در دل پسر هارون می افتد؟ چرا این محبت اینطور ایجاد می شود که در دربار معاویه یک زن بیاید مقابل معاویه از علی علیه السلام دفاع کند؟ چقدر معاویه پول خرج کرد؟ 40 سال حاکم بوده، چقدر سفره انداخت؟ چقدر عمروعاص بر ضد امیرالمؤمنین تلاش کرد؟ كجا نامشان مطرح است؟ اما «يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ»؛ چون على علیه السلام بندگی خدا را کرد محبت او در دل دیگران قرار گرفت.

رسول الله! این را با تلاش خودم به دست آوردم حلال است، امیرالمؤمنین و رسول خدا نشستند و خرما را استفاده کردند.(1) این على است که همه عالم هستی طفیل اوست. این تواضعش است.

امیرالمؤمنین از کنار قنات ابی نیذر رد می شود، بنده خدا داشت قنات حفر میکرد، امیرالمؤمنین فرمود: می خواهی کمکت کنم؟ گفت: بله آقا چه کسی بهتر از شما. امیرالمؤمنین کمک کرد و بعد سر سفره ساده ای که این شخص داشت نشست و با او غذا خورد. این تواضع على است. چرا مردم جذب على نشودند؛ بنابراین آن راهب مسیحی در مسیر صفین وقتی نگاهش به امیرالمؤمنین افتاد، دید امیرالمؤمنین هم خودش تشنه بود و هم اصحابش سنگی را برداشت آب جاری شد. آمد جلو گفت شما یا نبی هستید یا وصی هستید یا ولی خدا هستید کسی نمی توانست در این بیابان آب جاری کند شما چه کسی هستید؟ فرمود: من علی ابن ابی طالب، وصی رسول الله هستم. راهب مسیحی مسلمان شد و در نبرد صفین شهید شد. چرا این طور فرد مسیحی مسلمان می شود؟ چرا این طور فرزند هارون را جذب می کند؟ چرا ابن سکیت زبان برای علی می دهد؟ چرا میثم تمار و رشید هجری دست و پا می دهند؟ «أَذِلَّهٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» متواضع بود.

پیغمبر علی را در آغوش گرفت و فرمود: علی جان اگر نمی ترسیدم طوایفی از امت من تو را خدا بدانند آنچه درباره ات باید می گفتم را می گفتم. این شخصیت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است.

نکردم، هدیه ندادم؟ او قبل از این حادثه ملاقاتی با امام داشت و امام هدایایی به او داده بود، کمک هایی به او کرده بود که در تاریخ آمده است. «وَ آثَرْتُکَ عَلَی غَیْرِکَ» آن تعدادی که نزد من آمدید، من تو را به بقیه ترجیح ندادم و بیشتر به تو خدمت و احسان نکردم؟ چرا این حرکت را انجام دادی؟ «وَ قَدْ کُنْتُ أَعْلَمُ أَنَّکَ قَاتِلِی»(1) با فرض این که از اول هم می دانستم تو قاتل من هستی، میدانستم این حادثه را می آفرینی! با این پیش فرض و با این احسان، انگیزه تو و دلیل تو از این کار چه بود؟ این اولین گفت وگوی امام علی علیه السلام است.

غفلت باعث شده جلوی امام صف آرایی شود. کمیل می گوید من یک شب با مولایم علی از مسیری رد می شدم. یک کسی داشت در کوفه قرآن می خواند. خیلی هم زیبا می خواند. گفتم آقا خیلی زیبا می خواند. فرمود: بله، ولی اثری برایش ندارد. چون عمل نمی کند، فقط می خواند. کمیل می گوید: اتفاقاً در جنگ نهروان، یکی از کسانی که از سپاه دشمن کشته شد همین قاری بود؛ همین کسی که قرآنش، صوت زیبایش، من را متوقف کرده بود!

فلذا گفتند: قرآن بخوانید، تفکر کنید، مطالعه کنید، مطالبتان را عرضه کنید. چرا بعضی ها می رفتند خدمت معصوم و عقایدشان را عرضه می کردند؟ می ترسیدند نکند یک وقتی غافل شده باشند و دارند راه را اشتباه می روند. عنوان بصری نود سالش بود، پیر شده بود، محاسنش سفید، قدش خمیده، بعد از نود سال فهمید اشتباه کرده. بلند شد آمد در خانه امام صادق علیه السلام. آقا فرمود: حالا دیگر؟! گفت: «آقا حالا فهمیدم! همین حالا هم یک چیزی به من یاد بده. به من علم بیاموزید من نجات پیدا کرده ام!» سال ها در خانه مالک بن انس و شخصیت های آن زمان اهل سنت رفت و آمد داشت. این است که عرض می کنم غفلت خطرناک است، غفلت «أَضَرُّ اَلْأَعْدَاءِ» است. این ابن ملجم مبتلای به این غفلت بود، مبتلای به این عنوان طلبی بود و لذا حضرت امیر یک نوع بازخواستی از او کرد: من چه امامی برای تو بودم؟ بد امامی بودم؟! این یک ملاقات

پدرجان، حجر بن عدی است. تا شنید حجر است، فرمود به او بگو جلو بیاید. قدری جلوتر آمد ایستاد و آن اشعاری را خواند که در کتب تاریخی آمده:

فَيَا أَسَفِي عَلَى الْمَوْلَى التُّقَى *** أبي الطهارة حيدره الزکی

یعنی تأسف می خورم که يتيمان پدر از دست دادند؛ میدان های جنگ شجاعش را از دست داده، میدان های اخلاق زکی و شخصیت اخلاقی اش را از دست داده، بندگان و افراد و انسانها مولایشان را از دست دادند؛ انسانی که تقوای محض بود.

آقا فرمودند: حجر! من یک سؤالی از تو دارم و می خواهم این سوال را دقیق جواب بدهی. اگر به تو گفتند از علی دست برداری از علی برائت بجو يا ناسزا بگو والا تو را می کشیم، چه کار می کنی؟ اشک در چشمانش حلقه زد. عرض کرد: آقا این چه سؤالی است. «فَقالَ وَاللّهِ یا أمیرَ المُؤمِنینَ! لَو قُطِّعتُ بِالسَّیفِ إرباً إرباً» من را با شمشیر قطعه قطعه کنند، «وَ أَضْرَمَ لِي النَّارِ» و مرا زنده زنده بسوزانند، «وَ أَلْقَيْتُ فیهَا لَاثَرتُ ذَلِکَ» من یک لحظه از شما جدا نخواهم شد! «فَقَالَ وَفَقْتَ لِکُلِّ خَیْرٍ یَا حُجْر جَزَاکَ اللهُ خَیْراً عَنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکَ»(1) آقا لبخندی زد و فرمود من می دانستم و می خواستم خودت بگویی. این حجر است، این معرفت است. این در مقابل غفلت است واین آگاهی است، این امام شناسی است. بعدها او را آوردند در منطقه ای که الان قبرش است؛ مرج عذراء، جایی بود که خود حجر مردمش را مسلمان کرده و اسلام را خود حجر به آنجا برده بود. معاویه او را دستگیر کرد. شاید بعد از شهادت امام حسن علیه السلام است، زمان امامت امام حسین علیه السلام است. سال ها از قضیه شهادت امیرالمؤمنین گذشت و آن قولی که به آقا داده بود واقع شد. او را آوردند و چند قبر کندند خودش و یارانش را کنار قبر آوردند. مأمور معاویه گفت یا دست از علی برمی داری و برائت می جویی، یا تو را با شمشیر قطعه قطعه می کنیم و تو را اینجا به خاک می سپاریم!

گفت چه چیزی از این شهادت بالاتر؟! من وقتی آقایم را از دست دادم خیلی دلم می خواست شهید شوم. (مدت هاست در آرزوی چنین لحظه ای هستم) فقط بگذارید

ص: 66

دو رکعت نماز بخوانم. دو رکعت نماز خواند و خیلی هم تند خواند. نمازش که تمام شد، گفت: به خدا قسم در عمرم نماز به این سرعت نخوانده بودم! سریع خواندم که نگویید ترسید و طول داد که مرگش به تأخیر بیفتد. گفتند: دیگر وصیتی نداری؟ گفت چرا، «لَا تُطَلِّقُوا مِنِّی حَدِیداً وَ لَا تَغْسِلُوا عَنِّي دَماً فَإِنِّي لَاقٍ مُعَاوِيَةَ غَداً عَلَى الْجَادَّةِ»(1) نه این غل و زنجیر و آهن را از من بردارید و نه خون های مرا بشویید. با همین خون ها و با همین آهن ها بدن من را دفن کنید. می خواهم در قیامت در صحرای محشر در مقابل مولایم علی بگویم اگر یک روز در بستر به تو قول دادم، آقا ببین این هم علامتش، این خون های چهره ام است و این هم زنجیرهای بر بدنم است. بعد هم می خواهم بیایم جلوی معاویه احتجاج کنم. می خواهم در کنار صحرای محشر و صراط محاجه کنم.

منبر برو و یک پله از جایگاه من پایین تر بایست و به مردم بگو: «أَلاَ مَنْ عَقَّ وَالِدَیْهِ فَلَعْنَهُ اَللَّهِ عَلَیْهِ» هر کسی که پدر و مادرش را آزار بدهد خدا لعنتش می کند، «أَلَا مَنْ أَبَقَ مِنْ مَوَالِيهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَيْهِ» آگاه باشید! هر برده ای که از مولای خود فرار کند، لعنت خدا بر او باد! «أَلاَ مَنْ ظَلَمَ أَجِیراً أُجْرَتَهُ فَلَعْنَهُ اَللَّهِ عَلَیْهِ» آگاه باشید! کسی که اجیر و کارگرش را آزار بدهد، حقش را بخورد، حقش را ندهد لعنت خدا بر او باد! ای اصبغ رفتم مسجد و امر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به مردم رساندم. مردی بلند شد و گفت: ای ابا الحسن سه کلمه مختصر گفتی؛ آنها را بر ما شرح بده! من جوابی ندادم، اما پیش رسول خدا برگشتم و آن چه از آن مرد شنیده بودم به حضرت گفتم.

اصبغ می گوید: در این جا حضرت دست من را گرفت و فرمود: دستت را باز کن. دستم را باز کردم. یکی از انگشتان مرا به دست گرفت و فرمود: به همین نحو رسول خدا یکی از انگشتان مرا به دست گرفت که من انگشت تو را گرفتم. سپس فرمود: «یَا أَبَا الْحَسَنِ أَلَا وَ إِنِّی وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّهِ فَمَنْ عَقَّنَا فَلَعْنَهُ اللَّهِ عَلَیْهِ» آگاه باش من و تو دو پدر این امت هستیم، هر کس عاق ما شود لعنت خدا بر او باد! «.أَلَا وَ إِنِّی وَ أَنْتَ مُوْلَیَا هَذِهِ الْأُمَّهِ، فَعَلَی مَنْ أَبَقَ عَنَّا لَعْنَهُ اللَّهِ» آگاه باش! من و تو دو مولای این امتیم، هر کس از ما بگریزد لعنت خدا بر او باد! «أَلَا وَ إِنِّی وَ أَنْتَ أَجِیرَا هَذِهِ الْأُمَّهِ فَمَنْ ظَلَمَنَا أُجْرَتَنَا فَلَعْنَهُ اللَّهِ عَلَیهِ»(1) آگاه باش! من و تو دو اجیر این امتیم. هر کس در اجرت دادن (که مودت فرزندانت باشد) ظلم كند، لعنت خدا بر او باد! سپس فرمود: آمین! من هم آمین گفتم. این هم یک ملاقات

گفته اند آخرین لحظات این جمله را فرموده. این سخن امام شما، پیشوای ماآن کسی که يعسوب الدين و مولی الموحدین بود؛ این سخن این آقا در بستر بود. حرف های بسیاری زد، سفارش يتيم، سفارش قرآن، سفارش نماز، سفارش همسایه، اما یکی از جملاتش که من می خواهم برایتان توضیح دهم، این است:

فرمود: مردم! فرزندان من! هر کسی سه تا وضعیت دارد. من على هم سه وضعیت داشتم و دارم: «أَنَا بِالْأَمْسِ صَاحِبُکُمْ» تا دیروز، یعنی قبل از آنکه ضربت بخورم، امیر شما بودم، خلافت داشتم، رتق و فتق میکردم، عزل و نصب می کردم، قضاوت می کردم، امیر بودم، قدرت دست من بود، به کوفه می آمدم، به امور دارالاماره نظارت می کردم، این یک. «وَ أَنَا اليَومَ عِبرَةٌ لَكُم» امروز روز بیستم عبرت برای شما شدم. در بستر افتاده ام، می آیید نگاه می کنید اشک می ریزید، ناراحتید. عبرت شده ام. سوم، فردا که بیست و یکم می شود اتفاق می افتد: «وَ غَداً مُفَارِقُکُمْ»(1) فردا هم دیگر بین شما نیستم. پس هر کسی سه وضعیت دارد یک روز کارمند است، استاد است، کاسب است، امیر است، یک روز هم می گویند سکته کرد، تصادف کرد، آقا در بستر افتاده. این عبرت می شود. تأسف می خورند که ما دیشب او را دیدیم، دیروز احوالش را پرسیدیم، شد باعث عبرت. می گویند برایش دعا کنید یک روز هم می گویند آقا تمام شد، دفنش کردند. این می شود مفارق. هر کسی یک عنوان دارد، یک مایه عبرت دارد و یک جدا شدن. فرمود: فرزندان من! علی تا چند روز قبل از این امیر بود، امروز باعث عبرت است و فردا در بین شما نیست.

امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ کَثُرَ اِشْتِبَاکُهُ بِالدُّنْیَا کَانَ أَشَدَّ لِحَسْرَتِهِ عِنْدَ فِرَاقِهَا»؛(1) هر که بیشتر به دنیا بچسپد، هنگام جدایی از آن، بیشتر افسوس می خورد. امام علی علیه السلام فرمود: «وَ مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ» هر کس عبرت گرفت بینا می شود. «وَ مَنْ عَلِمَ فَهِمَ» اگر عالم شد، می فهمد. «وَ مَنْ فَهِمَ عَلِمَ» اگر فهمید، عمل می کند «وَ مَنْ أَبْصَرَ عَلِمَ»(2) اگر بینا شد می فهمد. دنیا را باید وسیلهء عبرت قرار داد. و در حدیث دیگری فرمود: «اَلاِعْتِبَارُ مُنْذِرٌ نَاصِحٌ»(3) اعتبار خودش یک نصیحت کننده برای انسان است. یک وقت هارون الرشید به امام موسی بن جعفر علیه السلام نوشت: آقا من را نصیحت کن. آقا فرمود: هر چه که می بینی موعظه است، هر چه که می بینی نصیحت است. قرآن می فرماید: «لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ لأُولِی الأَلْبَابِ»(4) از قصه های تاریخ عبرت بگیرید. از قصه يوسف عبرت بگیرید، پاکدامن باشید. قصه قوم موسی را ببینید، پشت رهبر و نظامتان را خالی نکنید. قصه قوم عیسی را ببینید، قوم ثمود را ببینید، قوم سبا را ببینید، یک وسیلهء عبرت، تاریخ است. دیگر چه؟ امیرالمومنین فرمود: «فِی تَصَارِیفِ اَلدُّنْیَا اِعْتِبَارٌ»(5) دنیا خیلی چرخش دارد، بالا و پایین زیاد دارد، فرمود در این چرخش دنیا برای شما عبرت است. کوفه در طول تاریخ پر حادثه است. لذا امیرالمؤمنین در نهج البلاغه در بعضی از خطبه هایش به خود کوفه و مردم کوفه پرداخته است.

در مجلس عبدالملک مروان، عبدالملک نشسته بود، یک سری را جلوی او آوردند. سر مال کیست؟ مال ابن زبیر. مصعب بن زبیر را کشته بودند و سرش را جلوی عبدالملک آوردند. می خواهم عبرت را عرض کنم. یک کسی که در آن جلسه بود نگاه کرد و گفت لا اله الا الله، سبحان الله! عبدالملک گفت: چرا لا اله الا الله و سبحان الله می گویی؟ باید بگویی الحمدلله، ما پیروز شدیم، فتنه ابن زبیر را خاموش کردیم و مصعب بن زبیر را از بین بردیم. (بگو الحمدلله) گفت: من یادم آمد در همین

ص: 70

محل، تا به حال چهار سر دیدهام: یک روزی سر امام حسین علیه السلام را همین جا جلوی ابن زیاد دیدم، یک روز در همین مکان سر ابن زیاد را مقابل مختار دیدم. یک روزی در همین مجلس سر مختار را جلوی ابن زبیر دیدم، امروز هم سر ابن زبیر را جلوی تو می بینم. داشتم فکر میکردم سر تو را مقابل چه کسی می بینم؟!(1) این واقعه را مرحوم حاج شیخ عباس قمی در تتمة المنتهی نقل کرده، شعری هم برایش آورده:

یک سَرَه(2) مردی ز عرب هوشمند *** گفت به عبدالمک از روی پند

روی همین مسند و این تکیه گاه *** زیر همین قبه و این بارگاه

بودم و دیدم بر ابن زیاد *** آه! چه دیدم که دو چشمم مبادا!

تازه سری(3) چون سپر آسمان *** طلعت خورشید ز رویش نهان

بعد ز چندی سر آن خیره سر(4) *** بد بر مختار به روی سپر

بعد که مصعب سر و سردار شد *** دستخوش وی سر مختار شد

این سر مصعب به تقاضای کار *** تا چه کند با تو دگر روزگار

معنایش این است: این کاخ ها را ببینید! دارد باد در آن می وزد (متروک شده) کجاست کسری؟ کجایند شاهانی که در اینجا حکومت می کردند. امیرالمؤمنین فرمود: قرآن بخوان: «کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَريمٍ وَ نَعْمَةٍ کانُوا فيها فاکِهينَ کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرينَ»(1) قرآن می فرماید: چقدر باغها را، کاخها را، فضاها را گذاشتند و رفتند.(2) هارون الرشید کاخ ساخته بود، کاخ مجللی، خیلی پرخرج. بهلول آمد بازدید، همه تعریف کردند. یکی می گفت زیباست، یکی می گفت وسعت دارد، یکی می گفت معمارش ماهر بوده. به بهلول گفتند تو نظر بده. گفت: «هَارُونُ رَفَعْتَ التِّينِ وَ وَضَعَتِ الدِّينِ» گل را بالا آوردی ولی دین خدا را زمین زدی. این است که فرمود: عبرت یکی در قصص تاریخ است، در تصاريف دنیا است. امیرالمؤمنین در نهج البلاغه می فرماید: «فَاعْتَبِرُوا بِمَا كَانَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ بِإِبْلِيسَ»(3) اصلا خود شیطان مایه عبرت شماست.

درست کن. میدانی کشتی چیست؟ «فَلْتَکُنْ سَفِینَتُکَ فِیهَا تَقْوَی اللَّهِ وَ حَشْوُهَا الْإِیمَانَ وَ شِرَاعُهَا التَّوَکُّلَ» کشتی تقوا (با بادبان ها و طناب هایی از ایمان و توکل) کشتی ناخدا می خواهد «وَ قَیِّمُهَا اَلْعَقْلَ» ناخدایش را هم عقلت بگذار.

این کشتی قطب نما می خواهد تا راه را نشان بدهد «وَ دَلِیلُهَا اَلْعِلْمَ» قطب نما و راهنمایش هم علم است. باور کن، بشناس، کورکورانه عمل نکن. این کشتی نیاز به یک سکان دارد که نگهش دارد، لنگر می خواهد «وَ سُکَّانُهَا اَلصَّبْرَ»(1) سکانش هم صبر است. این کشتی یک طناب و یک بادبان می خواهد بادبانی که نگهش دارد تا متعادل روی آب راه برود. فرمود پسرم! بادبانش هم توکل بر خداست.

ص: 73

علم امام لدنی است، اکتسابی نیست، به امام اموری واگذار شده. اصلاً در کافی شریف «باب التفويض» داریم، اموری که به امام واگذار شده است. مرحوم کلینی بابی در کافی دارد پنجاه و اندی روایت هم دارد «بَابٌ فِيهِ نُكَتٌ وَنُتَفٌ مِنَ التَّنْزِيلِ فِي الْوَلايَةِ»(1) بابی که نکته های دقیق و ظریفی در آن هست، روایات بسیار زیبایی نقل می کند در آن جا از ائمه راجع به مقام ولایت و مقام امامت وجود مقدس امام حسن مجتبی علیه السلام حدود هفت سال با جد بزرگوارش پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بوده، حتی نوشته اند در بیعت رضوان هم شرکت داشته، در جریان صلح حدیبیه.

شخصیت امام حسن مجتبی علیه السلام چنان است که دشمنانش زبان به مدح و ستایش او گشوده اند. مروان، آن کسی که دشمن امام بود، نقل کرده اند در تشییع جنازه امام، زیر تابوت امام شرکت داشت. وقتی از او سؤال کردند تو چرا آمدی؟ تو که با امام رابطهء خوبی نداشتی و دشمن بودی! گفت: من در تشییع کسی آمده ام که کوه صبر، مقاومت و استقامت بود. عبدالله بن زبیر درباره آن امام می گوید: مادرهای زمانه از آوردن مثل او عاجزند. خود زبیر در جملهء دیگری، همچنین واصل بن عطا می گوید:

«كَانَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السَّلَامُ عاليه سِيمَاءُ الْأَنْبِيَاءِ وَ بَهَاءُ المُلُوکِ»(2) حسن بن علی علیه السلام چهره اش چهرهء انبياء، عظمت و ابهتش، ابهت ملوک و شاهان بود. اباهریره در یک نقلی که سیوطی نقل می کند، می گوید من هر وقت حسن بن علی را در کوچه های مدینه میدیدم، به یاد آن لحظاتی می افتادم که کودک بود و پیغمبر خدا او را در آغوش می گرفت و لبهای او را زیاد می بوسید و درباره او فرمود: «هَدِیَّهٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ»، این حسن من هدیه ای از جانب پروردگار عالمين است.

پیامبر را ندارد، از مکه به مدینه آمد تا با پیامبر پیمان صلح ببندد. بدین منظور وارد بر على علیه السلام شد و گفت: یا علی! من برای حاجتی آمده ام؛ همراه من به نزد پسر عمویت محمد صلی الله علیه و آله و سلم برویم و از او خواهش کن که با ما پیمان صلح ببندد. علی علیه السلام تقاضای او را رد کرد و حاضر نشد با ابوسفیان خدمت پیامبر برود.

ابوسفیان متوجه شد که فاطمه زهر علیهاالسلام با فرزند عزیزش امام حسن علیه السلام که کودکی چهارده ماهه بود پشت پرده نشسته است. گفت: ای دختر پیامبر! به این طفل بگو (واسطهء این امر شود و) بدین وسیله عرب و عجم را مرهون خود نموده، سرور همگان گردد. امام حسن جلو رفت، یکی از دستان کوچکش را بر بینی ابوسفیان گذاشت و با دست دیگرش ریش او را گرفت و با آن بیان زیبایشان فرمودند: «یَا أَبَاسُفْیَانَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَکُونَ شَفِیعاً» چرا این ور و آن ور می زنی؟ مسلمان شو تا من واسطه ات بشوم! تا تو مشرکی من شفیعت نمی شوم. شهادتین بگو و مسلمان شو تا من شفیع تو شوم که می گویند پیغمبر گرامی اسلام وقتی این قضیه را شنیدند، لبخندی زدند و این عبارت و این جمله را فرمودند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ فِيَّ آلِ مُحَمَّدٍ مِنَ ذریة مُحَمَّدِ الْمُصْطَفَى نَظِيرُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا»(1) خدا را شکر که در ذریهء من و در فرزندان من کسی مانند حضرت یحیی بنزکریا قرار داد. چون قرآن دربارهء یحیی بن زکریا هم می فرماید: «وَ آتَیْناهُ اَلْحُکْمَ صَبِیًّا»(2) در کودکی خداوند به او حکمت و نبوت داد. این شخصیت امام حسن مجتبی علیه السلام است.

این گونه جملات زیاد نقل شده، مخصوصاً از منابع اهل سنت، که سیوطی در تاریخ الخلفاء بعضی هایش را آورده. امام مجتبی علیه السلام شخصیتی است که غیر معتقدین به او، زبان به مدح و ستایشش گشوده اند. این مقدمهء عرایض من. اما آن دو مطلب: اولی اش این است هر کس را می توان از نوع ارتباطاتش شناخت. یک انسان، سه نوع در جامعه ارتباط دارد، یکی با خدا، یکی با مردم و یکی در مقابل دشمن. شما اگر بخواهید کسی را بشناسید، اگر این سه تا ارتباط را در زندگی اش

ص: 76

بفهمی، می شناسی اش: رابطه اش با خدا چطور است؟ رابطه اش با مردم چطور است؟ حالا مردم که می گوییم، زن، بچه، همه را شامل می شود، و رابطه و برخوردش با دشمن چطور است؟ یک وقت کسی مردم داری اش خوب است با خدا رابطه اش خوب نیست؛ با خدا خیلی خوب است، اهل نماز است، اهل مسجد است، اما بد اخلاق است، مردم را اذیت می کند، این انسان ناقص است. یک وقت هم با مردم خوب است هم با خدا ارتباطش خوب است، اما از دشمن می ترسد، از جنگ و نبرد و مبارزه می ترسد، خیلی ها در جنگ صفین و در جمل بودند، بعضی ها خدمت امیرالمومنین آمدند گفتند: آقا ما را معاف کنید، ما نجنگیم، ما را به جای دیگر بفرستید، یک مأموریت دیگر به ما بدهید.

حسان بن ثابت، یک مسلمان و شاعر توانایی است که از پیامبر صلی الله عیه و آله و سلم و حضرت على علیه السلام مدح کرده، اما آدم فوق العاده ترسویی است. در جنگ خندق، مردان به مصاف دشمن رفته بودند. آنها را هم پیغمبر در یک قلعه ای قرار داده بود که اینها حفظ بشوند. این حسان هم رفته بود در داخل قلعه در یک گوش های بین زنها مخفی شده بود؛ بنابراین ایستادگی در مقابل دشمن، از ویژگی های مهم یک شخصیت انسانی است. یک انسان کامل، هم در مقابل دشمن محکم است، هم رابطه اش با مردم حسنه است و هم ارتباطش با خدا، قوی است.

«وَ إِذا ذُكِرَ الْمَمَرُّ عَلَى الصِّرَاطِ بَکَی»(1) به یاد هر صحنه ای از صحنه های قیامت می افتاد اشک می ریخت.

امام کاظم علیه السلام فرمود: امام حسن در بستر شهادت بود، دیدند دارد گریه می کند. سؤال کردند چرا اشک می ریزی؟ شما با این نزدیکی به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و با آنچه که درباره شما گفته اند که بیست بار پیاده به حج رفتید و مال خود را سه بار با خداوند قسمت کردید، (یعنی در راه خدا انفاق کردید) باز هم گریه می کنی؟ فرمود: «انَّمَا أَبْکِی لِخَصْلَتَیْنِ: لِهَوْلِ الْمُطَّلَعِ» یکی از ترس قیامت، «وَ فِرَاقُ اَلْأَحِبَّهِ»(2) و دوم جدا شدن از دوستان. لذا نوشته اند سوره کهف را زیاد می خواند، مخصوصاً شبهای جمعه سورة کهف را می خواند و اشک می ریخت، گریه می کرد و در نقل دیگری دارد که 25 سفر پیاده به حج رفت به طوری که در مسیر پاهایش متورم شد و خون جاری گشت. نه این که شتر و اسب نباشد؛ بلکه فرمود می خواهم این راه را پیاده طی کنم. فاصله زیاد است، 400 -500 کیلومتر مدینه تا مکه مسیر است، آن هم مسیر صعب العبور. صدای اذان که بلند می شد اشک می ریخت.

بگذرید، تو خودت احسان محضی؛ از من بگذر. این فنای امام حسن در آخرت و در ارتباط با خداست.

پانصد درهم، امام حسین به احترام برادر چهارصد و نود درهم به او داد. عبدالله جعفر هم چهارصد و هشتاد دینار. پول ها را برداشت و خواست از کنار عثمان بگذرد. عثمان پرسید: چه کردی؟ فقیر پاسخ داد: پیش تو آمدم و پول خواستم، تو مبلغی به من دادی و از من نپرسیدی این پول ها را برای چه می خواهی؟ ولی نزد آن سه نفر که رفتم وقتی کمک خواستم، یکی از آنان (امام حسن) از من پرسید برای چه منظوری پول درخواست می کنی؟ و فرمود: تنها در سه مورد می توان از دیگران درخواست مالی نمود. من هم گفتم گرفتاری ام یکی از سه مورد است. آن گاه یکی پنجاه دینار و دومی چهل و نه دینار و سومی چهل و هشت دینار به من دادند. عثمان گفت: هرگز نظیر این جوانان را نخواهی یافت! آنان کانون دانش و حکمت و خاندان کرامت هستند(1) و مکرر در زندگی امام از این گونه موارد نقل شده است.

شامی سخنان پر از مهر و محبت آن بزرگوار را شنید، سخت گریست و در حال شرمندگی عرض کرد: گواهی می دهم که تو خلیفه خدا بر روی زمین هستی «اللَّهِ ۘ اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ»؛ خداوند داناتر است به این که رسالت خویش را در کدام خانواده قرار دهد و تو ای حسن و پدرت دشمن ترین خلق خدا نزد من بودید و اکنون شما نزد من محبوب ترین خلق خدا می باشید.(1)

یک روز دید یک غلامی یک قطعه نان از روی زمین برداشته می بوسد و نان را می خورد. فرمود: به خاطر همین کار تو را آزادت کردم! ببینید، این ارتباطش با مردم

گفت: معاویه به من فرمان داده تا دختر عبدالله بن جعفر را برای یزید بن معاویه با این شرایط خواستگاری کنم: 1- هر اندازه پدرش مهریه تعیین کند می پذیرم، 2- هر قدر پدرش قرض داشته باشد ادا می کنیم، 3- این وصلت موجب صلح بین دو طایفه بنی امیه و بنی هاشم می گردد، 4- یزید بن معاویه فردی است که نظیر ندارد؛ به جانم سوگند، افتخار شما به یزید بیشتر از افتخار یزید به شماست! 5- یزید کسی است که به برکت سیمای او از ابر طلب باران می شود. آنگاه سکوت نمود و کنار نشست.

امام حسن علیه السلام پس از این که حمد و ثنای خدا را به جا آورد به مروان فرمود: اما در مورد مهریه، ما هرگز در تعیین مهریه برای دختران و بستگان پیغمبر از سنت آن حضرت (400 یا 450 و به نقلی 500 درهم) تجاوز نمی کنیم و در مورد قرض های پدرش؛ چه وقت زن های ما قرض های پدرانشان را داده اند که چنین مطلبی پیشنهاد شود! و درباره صلح دو طایفه باید بگویم: «فَإِنَّا عَادَیْنَاکُمْ لِلَّهِ وَ فِی اللَّهِ فَلَا نُصَالِحُکُمْ لِلدُّنْیَا» دشمنی ما با شما برای خدا و در راه خدا است؛ بنابراین برای دنیا با شما صلح نمی کنیم. اما گفتی که افتخار ما به وجود یزید بیشتر از افتخار یزید به ما است، بدان! اگر مقام خلافت بالاتر از مقام نبوت است، ما باید بر یزید افتخار کنیم و اگر مقام نبوت بالاتر از مقام خلافت است او باید به وجود ما افتخار کند. اما این که گفتی به برکت چهره یزید از ابر طلب باران می شود، این مقام فقط به محمد و خاندان محمد صلی الله علیه و آله و سلم منحصر است که از برکت چهره نورانی آنان طلب باران می شود. صلاح ما این است که دختر عبدالله را به ازدواج پسر عمویش قاسم بن محمد بن جعفر در آوریم و مهریه اش را زمین مزروعی که در مدینه دارم قرار دادم... همین زمین مزروعی زندگی آنان را تأمین می کند و دیگر نیازی به دیگران نیست.

مروان گفت: ای بنی هاشم! آیا این گونه با ما روبرو می شوید و به سخنان ما پاسخ می دهید و صريح کارشکنی می کنید؟ امام حسن علیه السلام فرمود: آری، هر یک از این پاسخ ها، در برابر هر یک از مواد سخنان شما است.(1)

امام علیه السلام در مقابل عمروعاص، در مقابل معاویه، در مقابل مغیره با شجاعت سخن

ص: 82

گفت، منتها شرایط برای آن امام عزیز اقتضای صلح کرد. خوب من دیگر به همین میزان در این سه ارتباط با خدا با مردم، و با دشمن اکتفا کنم.

جامعه فراهم کن که خود به خود منکر کنار برود. آن قدر هئیت و جلسه مذهبی و حضور فعال دینی در جامعه داشته باش، که مجالس لهو و لعب خودش در اقلیت قرار گیرد، ریشه کن شود. اینقدر متدینین در جامعه، در پارک، در فضاهای تفریحی، کوه، فضاهایی که به هر حال می شود استفاده کرد حضور پیدا کنند که غیر متدین خجالت بکشد گناه کند.

عزیزان! در برخورد با جوان ها، در برخورد با همسر، در برخورد با نوجوان ها، این سخن امام در ذهنتان باشد. ای کسانی که با تعلیم و تربیت سروکار دارید! «دَفْعُ اَلْمُنْکَرِ بِالْمَعْرُوفِ» فحش یک جوان را، ناسزای یک جوان را، بی نمازی اولاد را، تندی فرزند را، سرکشی اولاد و همسر را می شود با برخورد صحیح اصلاح و او را شرمنده کرد. اگر شما هم فحش بدهید، تازه او خوشحال می شود: یکی گفتم، یکی گفت! او دومی اش را گفت! جابر می گوید: امیرالمؤمنین علیه السلام شنید شخصی به قنبر ناسزا گفت و قنبر می خواست به او جواب بدهد حضرت او را صدا زد و فرمود: آي قنبر! اگر تو جوابش را ندهی سه اثر دارد: «دَعْ شَاتِمَکَ مُهَاناً تُرْضِ اَلرَّحْمَنَ» ناسزاگویی خود را در زبونی رها کن تا خدای رحمان را خشنود سازی، رهایش کن! اولین ثمره آن این است که وقتی به او جواب نمی دهی او بیشتر می سوزد. وقتی به تو ناسزا می گوید و شما می گویید سلام علیکم، بیشتر ناراحت می شود. «وَ تُسْخِطُ اَلشَّیْطَانَ» شیطان از دستت ناراحت می شود. «وَ تُعَاقِبْ عَدُوَّکَ»(1) و دشمنت را کیفر دادی.

خطایی می کرد، هیچ وقت پیغمبر خدا در جمع نمی گفت فلانی تو این کار را کرده ای، می فرمود: بعضی ها هستند این کار را می کنند. یادم نمی رود یک آقایی یک وقت در مجالس و منابر شرکت می کرد. اگر منبری یک آیه یا روایتی را اشتباه می خواند، ایشان بعد از مجلس، چند دقیقه هم خودش در جمع کوچکی در پایین منبر صحبت می کرد و آن آیه و حدیث را هم درست می خواند. نمی گفت تو آیه را اشتباه خواندی که تو ذوقش بزند، نه؛ وقتی سخنرانی تمام می شد، همه که نشسته بودند، درستش را می خواند، او خودش می فهمید. در تاریخ اسلام نقل شده: جوانی در مسجد پیغمبر نماز می خواند. در نمازش هم گاهی حرف می زد، الفاظ غیر نماز را ادا می کرد. خوب در نماز حرف زدن ممنوع است، نماز باطل می شود. اصحاب خیلی ناراحت شدند. گفتند این چه نمازی است؟! پیامبر فرمود: من خودم تذکر می دهم. نمازش که تمام شد، صدایش زد. وجود مقدس رسول خدا فرمود: «الصَّلَاةُ دُعَاءً وَ ذَكَرٍ وَ قُرْآنُ» جوان عزیز! نماز سه چیز است: دعا و ذکر و قرآن. تمام شد! یعنی جوان فهمید که غیر این اگر چیزی در نماز بگوید، باطل است. نفرمود چرا حرف زدی؟ حرف نزن! از نفی شروع نکرد، از اثبات شروع کرد.

کسی پیش امام باقر علیه السلام خیلی حرف می زد - به تعبیر من - سر امام را درد آورد از بس حرف زد. آقا یک وقت فرمود: «إِنَّ اَللَّهَ بَعَثَ اَلْأَنْبِیَاءِ بِالكَلام»؛ می دانی خدا کلام را سلاح انبیاء قرار داده، انبیائش را با سخن فرستاده؛ یعنی اینقدر این زبان را نچرخان، این چیز با ارزشی است! انبیاء با این کلام مردم را هدایت کردند. این خودش فهمید.

هر جایی نرود، مواظب باشد، حواسش جمع باشد؛ عفت چشم، عفت کلام داشته باشد. زنان و مردانی را که عفیف اند خدا دوستشان دارد. قرآن را ببینید: یک کلمه حرف ناشایست و قبیح در آن نیست؛ حتی اگر می خواهد مسائل خاصی را مطرح کند در لفافه مطرح می کند، با حیا است. انسان های با حیا و عفیف را هم دوست دارد.

فرمود یک نشانهء مروت عفت است. نشانهء دومش هم اصلاح المال است، انسان مالش را اصلاح کند. عزیزان! ماه رمضان یک نیمه اش تمام شده و دیگر به سرازیری و کم شدن ایام ماه رمضان رسیدیم. بیایید پایان ماه رمضان یک حسابرسی کنیم ببینیم اگر مال حرام در زندگی مان است این را دور کنیم، ببینیم خمس و زکات در زندگی مان نباشد. برویم پیش یک آقایی این موضوع خمس را حل کنیم. نگذاریم مالمان، غسلمان، زیارتمان، مکه مان شبهه داشته باشد؛ اگر حق الناس به گردنمان هست، بدهیم؛ اگر رد مظالم به گردنمان هست رد کنیم. به اصلاح مال شروع کنیم؛ ببینیم چقدرش درست است، چقدرش مشکل دارد، چقدرش شبهه دارد. این ها را حل کنیم؛ یک اثری از این ها پذیرفته باشیم؛ این مروت است.

داری چون ذخیره می شود. انفاق را تلف بخوانی، مالی را که داری شرف بخوانی- این، بخل است.

بزرگواران را آن طور که باید منعکس نکرده، مثلاً خود ابن سعد در طبقات کبری یک بخشی اش ترجمه (زندگی نامه) امام حسن علیه السلام است. خود ابن عساکر در تاریخ مدینه یک بخشی اش تاریخ امام حسن علیه السلام است، منتها اینها صحیح و سقیم را در هم آمیخته اند. گاهی هم داستان های امام حسن علیه السلام را به امام حسین علیه السلام نسبت داده اند و برعکس. شاید سی چهل درصد داستان ها را به هر دو نسبت داده اند، احادیث را به هر دو نسبت داده اند. کارهای جدید هم مستند به همان کارهای قبلی است. سیوطی در تاریخ الخلفایش چند صفحه بحث دارد، دیگران دارند. اخیرأً كتاب مسند امام حسن علیه السلام که چاپ شده این هم کار قشنگی است. اصولاً ممسند نویسی کار خوبی است که شروع شد و راجع به همه ائمه تقریباً کار شده، راجع به امام حسن هم کار شده و کار قشنگ و جمع و جوری است.

جناب علامه جعفر مرتضی هم یک کتابی به نام الحياة السياسي للامام الحسن علیه السلام دارد. آن هم نقادانه است. خیلی از این گزارش ها و تهمت هایی که به امام حسن علیه السلام نسبت داده اند. می دانید امام حسن علیه السلام در معرض تهمت فراوان قرار گرفت که فعلا جای بحث آن نیست. در این کتاب به این تهمت ها پاسخ می دهد. کتاب فارسی هم حالا یک وقتی عزیزان بخواهند ساده در اختیارشان باشد، زیاد نوشته شده، از جمله کتاب ریحانة الرسول نوشتهء آیت الله کریمی جهرمی کار دسته بندی شده و قشنگی است. یک وقتی ما از محضر خود ایشان گرفتیم. کار خوبی کرده، روایات و مطالب را دسته بندی کرده. به هرحال خوب است ما نسبت به ائمهء بزرگوارمان بیش از این روضه و بیش از این مصیبت و بیش از این شهادت اطلاع داشته باشیم. بالاخره این بزرگواران کجا بودند؟ چه کردند؟ موضع گیری سیاسی شان زندگی اخلاقی شان چگونه بود؟.....

من روایت دیدهام هر کس شب جمعه سورهء کهف بخواند نمی میرد الا شهید شده و با شهدا محشور گردد(1). و در بعضی روایات دارد با حضرت مهدی علیه السلام محشور می شود، و خیلی وارد شده خواندن این سوره در شبهای جمعه، چون این سوره

ص: 89

حاوی مباحث اخلاقی، مباحث اجتماعی، بحث علو همت اصحاب کهف، ذوالقرنین موسی و خضر و مانند آن است.

استمرار بر یک صفت بر انسان ملکه می آورد، چون امیرمؤمنان فرمود: «اَلْعَادَهُ طَبْعٌ ثَانٍ»(1) تکرار و عادت یک صفت برای انسان ملکه می سازد و در حدیث دیگری فرمود: «عَوِّدْ نَفْسَکَ الصَّبْرَ»(2)، صبر را به خودت بقبولان، اگر عصبانی هستی بیا آنقدر صبر بورز تا صبور شوی، آدمیزاد قابلیت تغییر دارد، این نیست که گلیم بدبختی کسی را سیاه بافته باشند و قابل تغییر نباشد! نه، واقعاً گلیم بخت را نمی توان سیاه بافت، اگر قابلیت تغییر نبود انبیا را نمی فرستاد، اولیا را نمی فرستاده این همه قرآن تأکید بر مباحث اخلاقی نمی کرد. من افرادی می شناسم که عصبانی بودند با تمرین صبور شدند. این عادت یک ویژگی در انسان است، حالا یکی عادت به سیگار می کند، خوب پدرش هم در می آید. بخواهد کنار بگذارد مشکل است.

امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: «رَدُّ المُعْتاد عَنْ عَادته کَاْلمُعْجِز»(3) عادت را بخواهی از معتاد بگیری معجزه است. دیده اید شما چند بار این سیگاری ها سیگار را کنار می گذارند، دوباره بر می گردند. و لذا گفته اند صفت عادت را در کارهای خوب بیاور، «عَوِّدْ نَفْسَکَ الصَّبْرَ»(4) شما هم صبر را به نفست بقبولان، مثلاً فرض کنید زیارت عاشورا را انسان هر روز بخواند، استمرارش برای انسان ملکه می شود. امام حسن علیه السلام هر شب جمعه سورهء کهف را می خواند و همین طور اشک می ریخت. این رابطه اش با خداست. «إِذَا ذَکَرَ الْمَوْتَ بَکَی وَ إِذَا ذَکَرَ الْقَبْرَ بَکَی وَ إِذَا ذَکَرَ الْبَعْثَ وَ النُّشُورَ بَکَی»(5) وقتی یاد مرگ می کرد، می گریست، یاد قبر و قیامت می افتاد، گریه می کرد، اشک می ریخت. زمانی که امام حسن مجتبی علیه السلام می آمد وضو بگیرد اشک می ریخت، جلو مسجد می آمد، اصلاً تمام زندگی امام رابطهء با خدا و معنویت بود.

ص: 90

من روایت دیدم هر سخنرانی که می کرد آخرش این آیه را می خواند: «تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى»(1) مردم بشتابید زاد و توشه تهیه کنید، بهترین زاد و توشه تقواست همان طور که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در آغاز همهء سخنرانی هایشان این آیه را تلاوت می کردند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ قُولُواْ قَوْلاً سَدِیداً»(2) امام حسن علیه السلام یک دو بیتی دارد برای شما بخوانم جالب است. در بعضی نقل ها آمده می فرماید:

قُلْ لِلْمُقِيمِ بِغَيْرِ دَارِ إِقَامَةٍ *** حَانَ الرَحِیلُ فَوَدِّعِ الأحبَابَا

إِنَّ الَّذِينَ لَقِيتُهُمْ وَ صُحْبَتِهِمْ *** صَارُوا جَمِيعاً فِي الْقُبُورِ تُراباً (3)

یعنی به اینهایی که به این دنیا آنچنان چسبیده اند که مثل این که می خواهند همیشه بمانند، بگو حان الرحيل! دارند صدای کوچ می دهند و می گویند بیایید خداحافظی کنید، (آثار مرگ در شما آمده، محاسن سفید شده، سن بالا رفته، می بینید حوادث را) وداع کنید. اگر قبول ندارید، قبرستان بروید و بینید رفقا و هم صحبتهایتان الان کجا هستند؟ تمامشان الان قبرهایشان خاک شده و از بین رفته اند؟

یک وقتی به اصطلاح زمینه برایش نیست فرمود: «حَصِّلْ زَادَكَ قَبْلَ حُلُولِ أَجَلِكَ» از این دست مسائل و مطالب در زندگی امام حسن مجتبی علیه السلام فراوان است.

جذب می کرد، خلق امام حسن علیه السلام جذب می کرد، الان هم همین طور است، الان غالب مردم با خلق و خوی مراجع، با روش و شیوهء مراجع، علما، با دین آشنا هستند. شما ببینید شاید دو تا دلیل برای توحید ذاتی نتواند برایت بیاورد، اما چون اخلاق و عمل بزرگان را دیده اند، ایمان آورده اند و خود قرآن هم می فرماید: «وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ»(1) این برخورد امام حسن مجتبی علیه السلام با مردم است.

سخنرانی کردند و با آن سخنرانی های زیبایشان لشکر آماده کرد و چند هزار آدم را به صفین آوردند و در مقابل معاویه ایستادند. این هنر امام حسن علیه السلام بود. خوشبختانه این خطبه ها را تاریخ ثبت کرده. بعضی هایش در انساب الاشراف بلاذری آمده. حالا من الان در بحث تحلیل صلح هم نیستم، چون وقت هم نیست که وارد بشوم، ولی شما می بینید بعد از پدر بزرگوارش هم بلافاصله در مقابل معاویه موضع گرفته، نامه داده، برخورد کرده، لشکر آماده کرده؛ خودش فرماندهی کرده و به میدان رفته است.

بسیاری از اوقات برای فهم آیات به پیامبر مراجعه می کردند و می پرسیدند: یا رسول الله این آیه معنایش چیست؟ وقتی می فرماید: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ»(1) در این آیه یعنی چه؟خوب ظلم اقسامی دارد، انواعی دارد، چه ظلمی؟ یا گاهی خدمت ائمه بزرگوار می رسیدند و از معانی آیات می پرسیدند. لذا بحث تفسیر و فهم قرآن همزمان با نزول قرآن آغاز شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، علاوه بر شأن اقراء وظیفهء تبیین و فهماندن کتاب را هم بر عهده داشت، و این خیلی نکتهء دقیقی است که در حوزه های ما باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.

مرحوم ملاصدرا در مقدمهء تفسیر سورهء واقعه می گوید: بسی در کتاب علماء غور کردم، در کتاب متکلمین و فلاسفه مطالعه کردم، اما گویا مثل کسی که در سایه دنبال نور می گردد حرکت می کردم، تا آن که خدا به من لطف کرد و به قرآن روی آوردم و دیدم آن نوری که من دنبالش هستم، این است و من مسیر را اشتباه رفته ام. می گوید گویا شنیدم فرشته ها به من می گویند «ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ آمِنِينَ»(2) حالا بيا، حالا به سلامت بیا از این نور و از این مأدبه آن استفاده کن.

همین بیان فیض و ملاصدرا. حالا تعبیر ایشان است، می فرماید: من تأسف می خورم و به جوان ها توصیه می کنم که با روی آوردن به قرآن و با اهمیت دادن به تفسیر و فهم قرآن نگذارند این کتاب در بینشان مهجور بماند، و باید دست کم چهار پنج تا درس تفسیر مردمی در حوزه ما باشد، در حرم ما باشد برای مردم عادی. حالا تفسیرهای تخصصی برای طلاب که جای خود دارد منابر باید به مکان تبیین آیات قرآن تبدیل شود به تبیین معارف اهل بیت از طریق قرآن تبدیل گردد.

من ندیده ام کسی در این زمینه چیزی نوشته باشد. راجع به امام حسین از حضر آیت الله کریمی جهرمی دیدم یک کتابی با نام امام حسین و قرآن چاپ شده. ایشان دیدگاه های تفسیری امام حسین علیه السلام را جمع آوری کرد، ولی درباره امام حسن علیه السلام ندیدم کسی مستقلاً کار کرده باشد و روایات تفسیری امام حسن، مطالب ایشان راجع به قرآن، استشهادات ایشان راجع به قرآن را جمع کرده باشد. دربارهء نهج البلاغه این کار شده، نزدیک 140 تا آیه در نهج البلاغه به آن استشهاد شده، چندین مورد آیات در نهج البلاغه مثل خطبه 221، 222، تفسیر شده، راجع به امام ششم این کار شده است.

من مطالب امام حسن مجتبی علیه السلام را راجع به قرآن به پنج دسته تقسیم می کنم، برای هر دست هاش هم نمونه ای می گویم و بحث را جمع میکنم: 1- بیان اهمیت قرآن، 2- استشهادات قرآنی، یعنی کجاها به آیات استشهاد کرده. 3- پاسخ گویی به شبهات از طریق قرآن، مواردی هست شبهه ای پیش آمده، امام با قرآن جواب داده. 4- تفسیر آیات، سؤال کردند امام تفسیر کرده. 5- بیان مصداق آیات؛ البته حالا این هم یک دسته بندی ذوقی است. این یک کار تحقیقی است یک رساله است، فقط این جا در قالب منبر نمی شود به آن خیلی پرداخت واقعاً کار پایان نامه ای است، ولی این پنج دسته را اجازه بدهید برای شما بگویم یک مقداری امام خود را از این منظر بشناسیم.

سمت بهشت می برد، «وَ يَسُوقُ قَوْماً إِلَى النَّارِ» و یک عده ای را هم به طرف جهنم هل می دهد. همان طور که هم شاکی است و هم شافع، همان طور که هم شفاست و هم خسارت، «وَ لَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا»(1) همان طور که «وَ شِفاءٌ لِما فِي الصُّدُورِ»(2) یک قرآن بیشتر نیست ها، یک کتاب است، این کتاب برای بعضی ها خسارا است برای بعضی ها شفاء، برای بعضی ها شافع است، برای بعضی ها شاکی.

امام حسن علیه السلام فرمود: «يَقُ-ودُ قَوْما إلَى الج-َن-َّةِ أَحَلُّوا حَلالَهُ وَ حَرَّمُوا حَرامَهُ وَ آمَنُوا بِمُتَشابِهِهِ» هر کس حلال این قرآن را حلال دانست؛ (نماز، غذاهای حلال، گفت وگوی حلال...) و حرامش را حرام دانست، (دروغ، غیبت، تهمت و... ) امر و نهی قرآن را رعایت کرد، به متشابهاتش هم ایمان آورد، بالاخره یک آیاتی در قرآن است آدم حقیقتش را نمی فهمد، «وَ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ»(3) حقیقت روح چیست نمی دانم، نکاتی در قرآن هست که اینها تشابه دارد. فرمود کسانی که حلال قرآن را حلال بدانند، حرام قرآن را حرام بدانند، به متشابهات قرآن هم ایمان بیاورند، اینها را به بهشت می برد، اما «وَ يَسُوقُ قَوْماً إِلَى النَّارِ» عده ای را هم به طرف جهنم می برد، آن ها چه کسانی هستند؟ فرمود: «ضَيَّعُوا حُدُودَهُ وَ أَحْكَامِهِ وَ اسْتَحَلُّوا مَحَارِمِهِ»(4) کسانی که عکس عمل کنند، حلال قرآن را حرام بشمارند، آیات قرآن را عمل نکنند، سرانجام وارد دوزخ می شوند.

این بیان نورانی امام حسن راجع به قرآن کریم و خود ایشان خیلی اهتمام به قرائت قرآن داشت، هر شب سورهء کهف را می خواند، بعد از هر نماز آية الكرسي می خواند. می فرمود هر کسی بعد از نماز آية الكرسي بخواند تا نماز بعدی در حمایت خداست، البته همیشه در حمایت خداست، ولی منظور این است که از خطرات محفوظ می ماند. می فرمود: «أَعْظَمُ الاية فِي الْقُرْآنِ آيَةُ الْكُرْسِيِّ»، مرتب بعد از نماز خودش می خواند. هر شب سورهء کهف می خواند، قرائت می کرد، امام صادق علیه السلام

ص: 99

فرمود: هر کس ختم قرآن بکند، یک دعای مستجاب دارد «مَن خَتَمَهُ كان لَهُ دَعوَةٌ مُستَجابَةٌ مُؤَخَّرَةٌ أو مُعَجَّلَةٌ»(1) حالا یا زود دعوتش اجابت می شود یا دیر، اما مسلم هر کس قرآن بخواند یک دعای مستجاب دارد.

مجتبی چطور رفت در کنار کوچه کنار فقرا نشست؟ فرمود: «إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُوراً»(1) با یک آیه قرآن استشهاد کرد و جواب داد خدا آدم خیال پرداز و فخرفروش را دوست ندارد، خداوند انسان های فخور و مختال و خیال پرداز را دوست ندارد. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چند تا کار است من تا آخر عمرم ترک نمی کنم: 1- سلام کردن به بچه ها، 2- دوشیدن شیر از گوسفند، 3- سوار شدن بر حمار، 4- نشستن روی زمین، 5 غذا خوردن با برده ها. توقع هم دارم بعد از من سنت شود، شما هم این کارها را انجام دهید بر خودتان عیب ندانید. حالا آن زمان مصداق تواضع، دوشیدن شیر بوده اما حالا یک کسی مثلاً کار بیرونی دارد، خودش انجام دهد همه اش توقع نداشته باشد. دیگران نسبت به او خدوم باشند!

معتقد است روش یاد دادند حالا یکی از موارد زیبایش را من امروز خدمت شما عرض می کنم.

شخصی می گوید وارد مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شدم، دیدم سه چهار تا حلقهء بحث و گفت وگوی قرآنی است. در حلقهء اول وارد شدم و گفتم: می شود به من بگویید تفسیر این آیه چیست: «وَ شَاهِد وَ مَشْهُود»(1) ؟ گفت شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است. آمدم این طرف تر سؤال کردم. گفت: مشهود روز عید قربان است، و شاهد روز جمعه است. آمدم دیدم یک قسمتی از مسجد وجود مقدس امام حسن مجتبی علیه السلام نشسته. از امام تفسیر آیه را پرسیدم. امام علیه السلام ما با شیوهء تفسیر قرآن به قرآن پاسخ دادند؛ شیوه ای که به بیان مرحوم علامه متقن ترین شیوه در فهم قرآن است. خود امیرالمؤمنین علی علیه السلام هم در نهج البلاغه می فرماید: قرآن بعضیاش با بعضی اش ناطق است. شما اگر آیات را کنار هم بچینید، وقتی می گوید صراط مستقیم، در سورهء انعام صراط مستقیم را معنا کرده، «وَ أَنَّ هَٰذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ»(2) خودش به خودش ناطق است. از امام حسین علیه السلام پرسیدند آقا صمد یعنی چه؟ فرمود صمد در قرآن معنا شده؛ یعنی لم يلد ولم يولد، معنی اش کنارش آمده.

از امام مجتبی علیه السلام سؤال کردند شاهد چیست و مشهود چیست؟ فرمود: با توجه به آیات «يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً»(3) «وَ ذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ»(4) شاهد رسول الله است، مشهود هم روز قیامت است؛ چون خدا در قرآن می فرماید «یَوْمٌ مَشْهُودٌ» پس در روز قیامت چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شهادت می دهد، شاهد است و چون شهادت در آنجا (روز قیامت) ایراد می شود، آنجا روز مشهود است.(5) مشهود صفت قیامت است و شاهد صفت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم است. از کجا این پاسخ را بیان کرد؟ از دو تا آیه قرآن. ببینید این هم روایت تفسیری که من محضر شما از وجود مقدس امام مجتبی عرض کردم.

ص: 103

فضل است، ولی قرآن بلد نباشم ضعف است، حدیث بلد نباشم ضعف است. اول بر ما باد به قرآن و حدیث! بله حفظ شعر، حفظ مثل، حفظ مطالب دیگر فضیلت است، اما اگر من حالا این فرصتی که بخواهم بگذارم برای حفظ یک موارد این طوری روی حفظ آیات بگذارم، روی حفظ آیات موضوعی قرآن بگذارم. من در یکی از این کشورهای اروپایی وارد مسجد شدم. امام جماعتش که یک طلبه جوان مصری بود، به من گفت: تا حافظ قرآن نباشیم، به ما مجوز اقامهء جماعت نمی دهند. مصری بود ولی از وزارت دیانت ترکیه مجوز داشت. این اشکال را به من کرد و درست هم بود، گفت حفظ قرآن در بین شما چرا كم است؟ مخصوصأً حفظ موضوعی، این که آدم بتواند در یک موضوع مثل نماز، حج، خمس، زکات.... چند آیه و چند تا روایت، حفظ باشد هم نورانیت دارد و هم به تعبير ملاصدرا، آدم در نور حرکت می کند نه در سایه.

ص: 105

می شود، منابر بیشتر می شود، امام حسین علیه السلام جهانی تر می شود. از خود عصر عاشورا عزاداری بر اباعبدالله شروع شد تا کوفه، شام و همین طور تا امروز این نهضت ادامه یافته است. من هفت تا علت را یادداشت کردم البته این هفت تا انحصاری نیست شاید کسی فکر کند ده تای دیگر هم به آن اضافه کند ولی آنچه که حالا وقت من اقتضا می کند این هفت محور را می خواهم در بیان علل جاودانگی و ماندگاری عاشورا برای شما بیان کنم که چه چیز باعث شد صدها سال عاشورا بماند! و بعد از هر کدامشان هم یک نتیجه اخلاقی خواهیم گرفت.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم هم می فرمود: من آن دعای مورد هدف ابراهیم هستم؛ که منافاتی هم ندارد این حرف با این حرفی که من عرض می کنم از خدا خواست در آینده مطرح بشود، زن و بچه اش در دل ها محبوبیت پیدا کنند. خدا هم اراده کرد؛ ببینید شما امروز هر کسی که می رود نام ابراهیم، هاجر و اسماعیل مطرح است، صفا، مروه و منی می رود ذبح می کند؛ تمام این اعمال تداعی می شود صدها سال از رحلت ابراهیم پیامبر خدا گذشته، داستان ابراهيم و هاجر و اسماعيل تمام شده اما خدا اراده کرد اینها ماندگار شوند و ماندگار شدند؛ اباعبدالله علیه السلام هم اینطور است، ارادهء خدا بر ماندگاری نام حسین تعلق گرفت.

این که می گوییم خدا خواسته، خواست الهی بستگی به آن عملکرد افراد و اخلاص افراد هم دارد، کسی که زمینه اش را داشته باشد خداوند می فرماید «إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ»(1) خدا بالا می برد ولی عمل صالح می خواهد؛ کلمه طيب و توحید محض می خواهد. خدا بی دلیل کسی را بالا نمی برد، پیغمبرش را بالا برد، «وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ»(2) می فرماید: کسی که عالم باشد او را بالا می بریم ولی نه هر عالمی «يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ»(3) کسی که علمش برای خدا باشد. بلعم باعورا عالم بود، ولی خدا می گوید هیچ بالا نرفت؛ بلکه به زمین چسپید «أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ»(4) پس مطلق علم رفعت نمی آورد، این که خدا می فرماید: «يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ»(5) خدا مومن و عالم را بالا می برد. ولی علمی که هواپرستی و خودپرستی در آن باشد آدم را پایین می آورد.

در قرآن یک سری چیزهایی عامل بالا رفتن شمرده شده است، مثلاً: عمل صالح و علم که آیاتش خوانده شد. یکی دیگر از عواملی که باعث بالا رفتن می شود تواضع است، امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اَللَّهُ وَ مَنْ تَکَبَّرَ وَضَعَهُ اللّهُ»(6) هر کس تواضع کند خدا او را بالا می برد و هر کس تكبر بورزد خدا او را پایین می برد. دیگری توحید است «وَ كَلِمَةُ اللهِ هِيَ الْعُلْيا»(7) کسی با توحید باشد بالا می رود، خداوند اگر اراده کرد کسی را بالا ببرد، با این شرایطی که عرض کردم اگر همهء عالم جمع شوند که او را زمین بزنند نمی توانند. چقدر ست امیرالمؤمنین علیه السلام کردند، شصت سال بر منابر به امیرمؤمنان ناسزا گفتند تا جایی که مسجد ست على ساختند.

ص: 109

می فرماید: «فَلَا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ»(1) خودتان را مبری جلوه ندهید! علمای ما، بزرگان ما، ائمهء ما و شخصیت های ما این طور بودند؛ وقتی به امام سجاد می گفتند آقا شما چرا اینقدر عبادت می کنید؟ می فرمود: عبادت جدم امیرالمؤمنین را ندیده اید. نمی فرمود: بله ما اینقدر عبادت می کنیم. طاووس یمانی به امام عرض کرد آقا شما چرا اینقدر ناله می زنید؟ فرمود: طاووس، قیامت که بشود «فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ»(2) به نسبت من نگاه نمی کنند به عمل من نگاه می کنند.(3)

به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می گفتند شما چرا اینقدر در دل شب بلند می شوید استغفار و گریه می کنید، شما که دیگر سقوط نمی کنید، شما که معصوم هستید اول شخص جهان خلقت هستید؟! می فرمود: برادرم يونس سقوط کرد، اشتباهی کرد به شکم ماهی افتاد، قرآن می فرماید: آنجا ناله می زد: «لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَک إِنِّی کنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ»(4) آدم از خدا این دو تا چیز را باید بخواهد: 1-خودم را پیش خودم کوچک کن. 2- ولی پیش مردم محبوبم کن. چقدر اسلام و مبانی دعای ما زیبا به ما تعادل داده؛ ولو همهء عالم از سخنرانی ات، از کتاب، از فقهت، از شجاعت و از رشادتت تعریف کنند ولی خودت باورت نشود. حالا اینی که ما می خواهیم پیش مردم محبوب باشیم این یک میل طبیعی است، عرض کردم امام سجاد هم یکی از دعاهایش این بود؛ قرآن می فرماید: راه محبوبیت این است «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا»(5) ود، یکی از صفات خداوند است. خدا ودود است، ودود از این کلمهء ود گرفته شده و به معنای محبت و دوستی است.

در قرآن گاهی اوقات خداوند از کلمه رحمان استفاده کرده، به قول یکی از مفسرین می گوید: بعد از كلمة الله بزرگترین صفت خدا صفت رحمان است؛ چون خیلی جاها خدا در قرآن به جای «عِبَادَ اللَّهِ» می فرماید: «عِبادُ الرَّحْمَنِ»، «وَ عِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا»(6) «وَ إِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَٰنِ»(7) كلمة

ص: 111

رحمان را در قرآن کریم ملاحظه بفرمایید. از بزرگترین اوصاف خدا بعد از صفت الله است اینجا می فرماید: هر کسی ایمان و عمل صالح داشته باشد ما او را محبوب قرار می دهیم چگونه؟ من الان عمل صالح انجام می دهم به خاطر خدا هم فرض کنید منبر می روم، می نویسم و نماز می خوانم چطور خدا مرا محبوب می کند؟ حديث را گوش بدهید! فرمود: «إِذَا أَحَبَّ اَللَّهُ مؤمِناً» خدا وقتی یک بنده ای را دوست داشته باشد «قَالَ لِجَبْرَائِیلَ» به جبرئیل می فرماید «إِنِّی أَحْبَبْتُ فُلاَناً» من فلانی را دوستش دارم «فَیُحِبُّهُ» تو هم دوستش داشته باش، «ثُمَّ یُنَادِی فِی اَلسَّمَاءِ» جبرئیل برای اهل آسمان و اهل زمین ندا می دهد و می گوید: «إنَّ اللهَ يحِبُّ فلاناً، فَأَحِبُّوهُ ثُمَّ يُوضَعُ لَهُ القَبُولُ في الأرضِ».(1) این ندا، ندایی نیست که من و شما بشنویم، این ندای تأثیرگذار در جسم هاست، این ندا، ندای نفوذ در دل هاست؛ جبرئیل به مردم ندا می دهد و می گوید: مردم فلانی را خدا دوست دارد، شما هم دوستش داشته باشید. این روایت را من از تفسیر نمونه، جلد سیزدهم، صفحهء 146 یادداشت کرده ام. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «إِنَّ لِلْحُسَیْنِ فِی بَوَاطِنِ الْمُؤْمِنِینَ مَعْرِفَهً مَکْتُومَهً»(2) حسین در دل مؤمنین محبت و جایگاه خاصی دارد. چرا کربلا ماندگار شد؟ 1- خدا خواست، 2- عمل صالح. عمل صالح ماندگار می شود، این آیهء قرآن است. ما نمی خواهیم راجع به نهضت های دیگر بحث کنم ولی بسیاری از نهضت هایی که در طول تاریخ واقع شده یک بخشش دعوت به خود بوده، عبدالله بن زبیر قیام کرده ولی برای خود، «كُونُوا عِباداً لِي»(3) قرآن به انبیاء می گوید: یک وقت نگویید بنده من باشید، بگویید بندهء خدا باشید. هر پیغمبری که گفت: «عِبَادِهِ لِي» بیایید مرا محور قرار بدهید قرآن می فرماید: این اشتباه است و هیچ پیغمبری این را نگفت. همهء پیغمبران گفتند: «وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ»(4) عزیزان من! کربلا ماندگار شد؛ چون عمل صالح محض بود.

ص: 112

حسين علیه السلام «سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ» ایشان در رأس نهضت عاشورا قرار گرفته است. به تعبیر یکی از اساتید که می فرمود: هر کسی از آن هایی که در کربلا بوده اند اگر خودشان به تنهایی مطرح شود یک خورشیدند اما خورشید اباعبدالله وقتی آمده بالا اینها را تبدیل به یک ستاره کرده است. شخصیت ابوالفضل العباس در کنار شمس حسین، قمر است و اگر نه خود او یک شمس است، على اكبر، قاسم بن الحسن، حبیب مظاهر، مسلم بن عوسجه و... هر کدام از اینها اگر در جایی به تنهایی مطرح بودند یک شمس بودند ولی وقتی شمس اباعبدالله بالا آمده نجوم شده اند. چهارمین علت ماندگاری نهضت عاشورا شخصیت خود امام حسین است.

وَ جُنُودُهُ»(1) همه محکم ایستادند. مگر بچه شهید نیامد یا اباعبدالله! بگذار من به میدان بروم وقتی به میدان آمد صدا زد:

أميري حسين و نعم الأمير *** سرور فؤاد البشير النذير

علي و فاطمة والداه *** فهل تعلمون له من نظير(2)

امیرم حسین است و چه خوب امیری است. او مایه شادی دل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، بشارت دهنده و انذار کننده است. پدرش علی علیه السلام و مادرش فاطمه علیهاالسلام است آیا نظیری برای او سراغ دارید. مگر عباس آب روی آب نریخت و تشنه از شریعه بیرون آمد. عامل ششم ماندگاری نهضت اباعبدالله عناصر کربلا است. من کتابی دیدم اخيراً یکی از عزیزان در دو جلد دربارهء اصحاب امام حسین علیه السلام نوشته و تحقیق مفصلی کرده است، کتاب خوبی است به نام یاوران آفتاب توصیه می شود عزیزانی که می خواهند راجع به اصحاب مطالعاتی کنند این کتاب را بخوانند.

است. در شام می گویند: ما جدمان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است اما در کوفه نمی گویند؛ در کوفه می گویند گریه کنید گریه سزاوار و حق شما است، شما باید اشک بریزید و ناله بزنید و بسوزید، می دانید چه پاره تنی از پیامبر را کشته اید؟ چه جگری از پیامبر سوزانده اید؟ در شام معرفی است، در مدینه گزارش است اما در کوفه احتجاج است. این خطبه های زینب کبری علیهاالسلام و سید الساجدین و اهل بیت علیهم السلام بود که نهضت عاشورا ماندگار شد.

ص: 118

خواست این قضیه اتفاق بیفتد. سعی داشت جریان را به جبر نسبت بدهد. می گفت: خدا خواسته ما مالک باشیم، خدا خواسته شما کشته شوید. در این جو زینب کبری علیهاالسلام برخاست و خطبهای خواند و یکی از نکاتی که در این خطبه حضرت فرمود: قرائت آیه 178 سوره آل عمران بود. بعد از آن که در جنگ احد مسلمان ها شکست خوردند و مشرکین به ظاهر پیروز شدند، هفتاد شهید روی زمین ماند و این باعث خوشحالی آنها شد تا جایی که بت هایشان را سر دست گرفتند و گفتند جاوید باد هبل، پس کو خدای شما؟ پس چرا یاریتان نکرد؟ پس چرا فرشته ها را نفرستاد؟ دیدید ما پیروز شدیم. در آن فضا با آن وضعیت، جای سؤال هم بود که آیا خدا به آنها میدان داد؟ آیا خدا پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را تنها گذاشت؟ آیا یزید به ظاهر اظهار پیروزی میکند آیا واقعاً این پیروزی نشانه این است که خدا راضی به این امر است؟ این مطلبی است که آیه به آن پاسخ می دهد. این آیه در جریان احد نازل شده اما عقیلهء بنی هاشم دقيقاً مطابق با همان جریان، آنجا مشرکین پیروز شده بودند و حمزه سیدالشهداء به شهادت رسیده بود، فریاد شادی می دادند اما اینجا أباعبدالله شهید شده و يزيد على الظاهر دارد بر این پیروزی شادی می کند.

لام در ليزدادوا، لام عاقبت است نه لام غایت، یعنی عاقبتش این می شود «لِيَزْدادُوا إِثْماً»؛ البته خدا دلش نمی خواهد کسی گناهش افزایش پیدا کند. این لام، لام غایت نیست؛ یعنی ما مهلت نمی دهیم که اینطور بشود ولی اینطور می شود، ما نمی خواهیم گناه زیاد شود، ما نمی خواهیم یزید درست شود، ولی می شود «لَهُمْ لِیَزْدادُوا اِثْما وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ».(1)

انسان های گناهکار دو دسته هستند، دسته اول: انسان هایی که در مسیر نیستند اما امید به خیر و امید به هدایت در آنها هست، یک نقطه ای هست که بشود از آن روزنه ای ایجاد کرد. خداوند در زندگی این افراد مصائبی قرار می دهد، موعظه ای قرار می دهد تا به خود آیند و در مسیر قرار بگیرند، مثلاً: زهير اولش که طرفدار امام حسین علیه السلام نبود، عثمانی مذهب بود. امام حسین پیک فرستاد و او را نصیحت کرده حر هم همینطور عوض شد، کسانی که زمینهء خیر در آنها هست، در قرآن هم داریم که خدا به آنها مجازات های تربیتی می دهد. برای من و شما هم ممکن است پیش بیاید؛ یک وقتی یک گناهی می کنیم یک مریضی پیدا می کنیم، مریضی باعث می شود که به خودمان بیاییم. یک داغی می بینیم که باعث می شود بیشتر شاکر خدا باشیم.

قرآن هم می فرماید: «وَ لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَىٰ دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ»(2) ما به بعضی ها عذاب ادنی - نه عذاب اکبر که در قیامت است-در همین دنیا می چشانیم. دسته دوم: کسانی که امید خیر در آنها نیست. مثلاً: فرعون اصلاح شدنی نیست. همه روزنه ها را بسته است؛ ما دیگر به این مشکل، درد و مصیبت نمی دهیم، می گذاریم راحت زندگی کند تا در رود نیل قرار گیرد، یک مرتبه می گیریمش؛ این مطلبی که دارم می گویم آیه قرآن است: «فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّىٰ إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ»(3) آنهایی که خدا را فراموش می کنند، همه چیز به آنها می دهیم اما یک مرتبه مثل قارون همه چیزش را می گیریم. حالا جناب یزید! خداوند به تو مهلت داد، قدرت داد، جنایات زیادی را

ص: 121

آفریدی و الان هم حرف های بی ربط میزنی. ابن زیاد هم دارد به امام حسین علیه السلام توهین می کند که زینب کبری علیهاالسلام فرمود: «وَ لَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا» یعنی یزید؛ ابن زیاد تو و طرفدارانت فکر نکنید «أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ» خدا به شما مهلت داد، حسین را کشتید و جنایت کردید «خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ» نه دوستتان داشته و نه پیروز شده اید، «إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا» به شما مهلت داد تا گناهانتان بیشتر شود. این آیه ای که عقيلهء بنی هاشم در مجلس یزید قرائت کرد و خواست با این آیه بفرماید خدا اگر به کافر مهلت می دهد به خاطر این است که حجت بر آنها تمام شود.(1)

به فرعون، به نمرود، به قارون، به یزید و به معاویه مهلت می دهد و اگر می بینید على الظاهر انبیاء الهی قربانی می شوند، در میان درخت بعضی انبیاء را ارّه کردند، هفتاد پیغمبر را یک روز به قتل رساندند، نوح پیامبر چقدر اذیت شد، این دلیل این نیست که خدا آن آدم های موزی را دوست دارد و پیغمبرش را رها کرده، این صریح قرآن است «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَي َوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ»(2) ما هم پیغمبرانمان و هم مؤمنین را یاری می کنیم و اگر یک وقت به ظالم مهلتی می دهیم، تعجب نکنید می خواهیم ببینیم چه می کند. والا اگر خدا می خواست روز عاشورا قدرت برش را از شمشيرها می گرفت همانطور که از کارد و چاقویی که به گلوی اسماعیل گذاشتند این قدرت را گرفت، همانطور که آتش بر ابراهیم سرد شد اما بنا این بود این صحنه اختیاری و طبیعی باشد. با توجه به وقت بنده من سه اثر مهم پیامدهای نهضت عاشورا را بیان می کنم.

اسلام حقیقی اسلامی است که أباعبدالله علیه السلام در راهش همه چیزش را فدا کرد.

نامه نوشت و به قتل امام حسین اعتراض کرد، خودش هم بلند شد و به عنوان اعتراض به شام آمد. امام صادق علیه السلام فرمود: پنج سال هاشمیان برای امام حسین در مدینه عزا نگه داشتند و در خانه هایشان غذای رسمی طبخ نشد، مهمانی رسمی برگزار نشد، لباس عزا از تنشان بیرون نیامد.(1)

می کرد ولی دروغ می گفت، این آدم همان کسی است که در جمل مقابل امیرالمؤمنین علی علیه السلام ایستاد و عملاً علاقه ای ندارد ولی در سخنرانی هایش خون امام حسین علیه السلام را بهانه کرد و مردم را به این بهانه به میدان کشید، گفت: حسین را کشته اند از أباعبدالله عزیزتر چه کسی در این عالم است؟ اگر او به شهادت رسیده به ما رحم نمی کنند ما باید جلوی حکومت بایستیم و لذا در مکه قیام کرد و حکومت مکه را دست خودش گرفت. مسلم بن عقبه حمله کرد که مکه را از او بگیرد منتها در مسیر از دنیا رفت. همان زمان هم خبر مرگ یزید رسید و حکومت شام متزلزل شد والا او را برکنار می کردند. عبدالله بن زبیر چهارده سال در مکه حاکم بود و حکومت کرد که این جرأت و این بهانه ای بود که از کربلا پیدا کرد به اسم خون امام حسین علیه السلام اگر چه خودش آدم مشکل داری است ولی به اسم أباعبدالله این نهضت را آغاز کرد. مدتی بعدش هم در بصره، قيام صورت گرفت، بصره هم از حکومت مرکزی جدا شد و به دست برادر عبدالله بن زبیر افتاد.

زیادی کردند. سال شصت و پنج یک سال بعد از مرگ یزید گفت: فقط هدف ما حکومت مرکزی شام است، می رویم و برخورد می کنیم. نیروهایش را حرکت داد و با نیروهای ابن زیاد درگیر شدند که در آغاز پیروز شدند اما در ادامه نیروهای شام بیشتر بود، سلیمان کشته شد، جانشین بعدیش مصیب کشته شد، جانشین بعدیش کشته شد و قتل عام شدند. هر شهیدی که روی زمین می افتاد نوشته اند فرماندهان این آیه را می خواندند: «مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا»(1). بعضی هایشان آب ننوشیدند، گفتند: می خواهیم مثل أباعبدالله علیه السلام تشنه شهید شویم.

قیام مختار

همین زمانی که سلیمان بن صرد کشته شد مختار در زندان بود، اخبار را که شنید گفت: من جبران می کنم. وقتی از زندان بیرون آمد باقی مانده توابین را جمع کرد و قیام کرد. نهضت بعدی نهضت مختار است که او هم دو سال، سال شصت و شش و شصت و هفت قدرت را در دست گرفت. نهضت مختار نهضت نسبتاً موفقی بود و مختار شخصیتی است که در تاریخ در نظر داده شده، هم روایات مذمت دارد و هم روایات مدح، ولی مرحوم علامه مامقانی، مرحوم آیت الله العظمی خویی در مجمع الرجال روایات مذمت را رد کرده اند و می فرمایند: مختار شخصیت مورد تأیید اهل بیت علیهم السلام بود. اهل بیت برایش دعا کردند و وقتی پسرش محمد بن مختار پیش امام باقر علیه السلام آمد، امام باقر او را کنار خودش نشاند و سه مرتبه فرمود: خدا پدرت را رحمت کند که ما را شاد کرد و لباس عزا را از تن بنی هاشم بیرون آورد. بعد از نهضت مختار بنی هاشم از عزا بیرون آمدند، در واقع یک مقداری آن حالتشان کاهش پیدا کرد و شادی را آورد.

مختار کاری کرد که آن ده نفری که اسب روی بدن امام حسین علیه السلام دواندند اسب روی بدنشان دواند. آنهایی که جنایات دیگری کرده بودند تک تک قصاص کرد و

ص: 126

مرحوم علامه مامقانی، مرحوم آیت الله خویی و دیگر مورخین و علماء رجال مفصل درباره این شخصیت بحث کرده اند که مورد تأیید اهل بیت علیهم السلام بود. گرچه تهمت هایی به او زدند و نسبت هایی به او دادند اما امامی مذهب و شیعه بود. معتقد به امامت امیرالمؤمنین و فرزندانش بود. بسیاری از روایات مذمت که درباره ایشان نقل شده از مصادر و از رواة شيعه نیامده است.

نماز عید می خواند، حج می رفت و زكات می داد اما به مدیریت چه کسانی؟ یزید و مروان، کسانی که هیچ جای پایی در اسلام نگذاشته بودند- در زیارت اربعین می خوانیم حسین جان! تو این جرأت را به مردم دادی «لِيَستَنقِذَ عِبادَكَ مِنَ الجَهالَةِ وَ حَيرَةِ الضَّلالَةِ»(1)، و لذا اگر می بینید بعدها هم بسیاری از نهضتها از نهضت کربلا نشأت می گیرد دلیلش همین است. سه پیامد مهم عاشورا این بود: 1. جدا شدن اسلام اموی از اسلام نبوی، 2- شکستن سد بنی امیه که می شود با این ها مبارزه کرد، 3- جرأت دادن ایجاد انقلاب و نهضت عليه امویان؛ البته این سه تا را که من امشب بیان کردم؛ ممکن است عزیزان ده بیست تا اثر بتوانند بشمارند.

سجاد علیه السلام گریه را ادامه می داد برای این که به دنیا بفهماند حسین بن علی علیه السلام مظلومانه به شهادت رسیده است. شما خطبهء امام سجاد علیه السلام را در منبر شام ببینید، از مکه و منی شروع می کند که من فرزند مکه، و منی هستم، من فرزند رسول الله هستم، من فرزند امیرالمؤمنین و فاطمهء زهرا هستم، جعفر بن ابیطالب از ماست، حمزه سیدالشهداء از ماست، تمام عوامی که موجب شناخت اهل بیت علیهم السلام می شد معرفی کرد و بعد فرمود: «أَنَا ابْنُ الْعَطْشَانِ بِكَرْبَلَاءَ» من پسر آن کسی هستم که در کربلا عطشان به شهادت رسید، من پسر آن کسی هستم که لباسش را بردند، بدنش را پایمال سم اسبان کردند. چرا در خطبه اش این طور روضه خوانی می کند و حوادث کربلا را بیان می کند؟ چون به دنیا بفهماند تا عاشورا ماندگار شود.

این آقا که بود که این طور نماز می خواند و عبادت میکرد؟ گفت نشناختی؟ گفتم نه، گفت ایشان سیدالساجدین امام علی بن الحسین علیه السلام است - ظاهراً آغاز آشنایی ابوحمزه با امام سجاد از همین جا بوده - خدمت آقا رسیدم آقا فرمود: ابوحمزه! اگر مردم می دانستند نماز خواندن در این مسجد کوفه، چقدر ثواب و اجر دارد اگر چه شده سینه خیز می آمدند و در این مسجد نماز بخوانند؛ بعد فرمود: ابوحمزه! می خواهی تو را به زیارت جدم امیرالمؤمنین ببرم؟ عرض کردم بله، آقا یک لحظه دست مرا گرفت یک وقت دیدم در یک بیابانی هستیم فرمود: این جا قبر جدم امیرالمؤمنین علیه علیه السلام است؛ ایستادیم و یک زیارتی که این زیارت هم در منابع آمده امام سجاد علیه السلام آنجا به من تعلیم داد.(1) این نقش مهم امام سجاد علیه السلام می باشد. این مناجات خمس عشر را شما ببینید اول مفاتیح است؛ یعنی مناجات پانزده گانه. مرحوم مجلسی سفارش می کند می گوید: این پانزده مناجات را بخوانید اگر همه اش را هم نمی توانید مناجات تائبین اش را بخوانید؛ یعنی مناجات توبه کنندگان، ببینید این مناجات چقدر زیباست. دعای مکارم الاخلاق امام سجاد را در مفاتیح ببینید. امام سجاد علیه السلام بیش از دویست دعا دارد که در این صحیفه پنجاه و خورده ای از آن آمده، بقیه را هم جمع کرده اند؛ یکی از این دعاها برای طلب اولاد است، یکی برای طلب باران است، یکی برای حلول ماه رمضان است، یکی برای خداحافظی از ماه رمضان است و هر کدام به یک بهانه وارد شده است.

منبعی دارید، ای کاش این کتاب در جوانی به دست من رسیده بود، و من یک شرحی برایش می نوشتم. صحیفهء سجادیه حدود پنجاه تا شرح خورده است. حضرت امام رحمة الله اول وصیت نامه اش از این صحیفه نام برده است.

وَ بَنِیِه»(1) از برادرش، پدرش، مادرش، رفیق و اولادش. عزیزترین آدم نزد انسان اولاد، پدر و مادرش است؛ می گوید از اینها فرار می کند. قرآن کریم می فرماید: وقتی قیامت می شود بعضی ها آنقدرنگران می شوند مثل ملخ های پراکنده این طرف و آن طرف می زنند - فرمود: ای طاووس یمانی قرآن می فرماید: «فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لَا يَتَسَاءَلُونَ»(2) وقتی نفخ صور می شود، صور اسرافیل می دهد دیگر نسبتی در کار نیست، انسان خودش با اعمالش می باشد.(3) دومین کار مهم امام سجاد علیه السلام تبیین معارف اسلامی در قالب دعا بوده.

ولی مردم او را امام میدانستند مثل اسماعیلیه، ما الان اسماعیلیه در دنیا زیاد داریم، مثل اردن، عمان، خود ایران، ما چقدر اسماعیلی مذهب داشتيم حسن صباح، ناصر خسرو، اینها همه اسماعیلی بودند، این ها می گویند بعد از امام صادق علیه السلام به پسرش اسماعیل امام است در صورتی که اسماعیل خودش چنین عقیده ای نداشت.

محمد حنفیه گفت من چنین عقیده ای ندارم امام من هم سیدالساجدین علی بن الحسین است؛ ابو خالد بلند شد خدمت امام سجاد علیه السلام آمد عرض کرد:(1) اولوالامری که خداوند متعال پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم اطاعت و مودت ایشان را واجب گردانیده است چه کسانی می باشند؟ امام سجاد علیه السلام اسم ائمه را برایش شمرد تا امام زمان (ارواح العالمين لتراب مقدمه الفداء) بعد فرمود: «يَا أَبَا خَالِدٍ إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَيْبَتِهِ الْقَائِلِينَ بِإِمَامَتِهِ وَ الْمُنْتَظِرِينَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ مِنْ أَهْلِ كُلِّ زَمَانٍ»(2) این ائمه ای که برایت شمردم از علی علیه السلام تا امام زمان علیه السلام یعنی امام آخر، مردم زمان امام زمان از مردم های زمان قبل مقامشان بالاتر است، چرا؟ چون آنها امام را دیدند و قبول نکردند اما اینها امام را نمی بینند و قبول می کنند. این هم فرمایش امام سجاد دربارهء من و شما، منتها به شرط این که به عقایدمان باقی و ان شاء الله ياور واقعی ولی عصر ارواحنا له الفداء باشیم. سه تا نقش مهم امام سجاد را بیان کردم: 1- تبیین قیام عاشورا، 2- بیان دعا و زیارت ها، 3- کادرسازی و تربیت شاگردانی مثل ابوخالد ابوحمزه ثمالی که پدر سه تا شهید است و... من به همین میزان در زندگی امام سجاد علیه السلام که امروز زادروز تولد آن حضرت است اکتفا کنم.

شیخ حر عاملی، مرحوم شیخ مفید و بزرگانی از شیعه بر این نکته تصریح کرده اند منتها ظاهراً امروز که روز تولد امام سجاد است روز فوت مادرش هم هست؛ چون مادر با تولد فرزند از دنیا رفت. این که بعضی ها گفته اند مثلاً كربلا بوده و امام حسین او را سوار بر اسب کرده و فرموده برو هر کجا رسیدی در آن جا متوقف شو و ایران آمد و این کوه بی بی شهربانو و مطالب دیگر ظاهراً سند و مبنایی ندارد.

رسول الله، آقا فرمود: پس تو خدا را از یک بچه کمتر فرض کردی؟ خدا تو را می بیند. پس یک علامت مومن تقوا در تنهایی است و لو هیچ کسی هم نباشد. 2- «وَ اَلصَّدَقَهُ فِی اَلْقِلَّهِ» صدقه دادن در نداری، یک وقت یک کسی پول دارد وضعش هم خوب است صدقه می دهد که باید این کار انجام شود؛ چون خدا به أغنياء فرمان داده است. اما یک وقت انسان ندارد، خودش گرسنه است، نانش را به يتيم، مسکین و اسیر می دهد، «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَ أَسِيرًا»(1)، آن وقت هجده آیه «هَلْ أَتَیٰ» در شأنش نازل می شود. چرا هجده آیه در شأن خاندان عصمت و طهارت نازل شد؟ چون صدقهء در نداری دادند، آن هم برای خدا بود، «إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ»(2) اگر کسی وضع خوبی نداشت و صدقه داد این هنر است. 3- «وَ الصَّبْرُ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ» صبر آن جایی خودش را نشان میدهد که یک نفر به او فحش بدهد و او خودش را کنترل کند. انسان مصیبت ببینید، بچه اش مریض شود عنان از کف ندهد؛ وقتی دنیا بر وفق مراد است نمی شود صبر را امتحان کرد. 4- «وَ الصِّدْقُ عِنْدَ الْخَوْفِ» راست گفتن، آن جایی که یک خوفی هم هست. مواردی هم استثناء شده است که انسان دروغ بگوید. اما منظور از این روایت این است یک جایی انسان راست بگوید که منافعش در خطر باشد، این مهم است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: چه کسی حادثهء غدیر را به یاد دارد؟ بعضیها در غدیر حضور داشتند سرشان را پایین انداختند، امیرالمؤمنین نگاه کرد دید یکی از اینها انس بن مالک است، فرمود: انس! تو که در غدير حاضر بودی چرا سرت را پایین انداختی؟ گفت آقا یادم رفته، حادثهء غدیر را فراموش کردم؛ چون به نفعش نبود. کجا یادش رفت؟ فرمود: اگر دروغ می گویی امیدوارم به بلای عظیمی مبتلا بشوی. این مهم است که انسان صداقت داشته باشد و لو در جایی که منافعش در خطر باشد. 5- «وَ الحِلمُ عِندَ الغَضَبِ»(3) بردباری در عصبانیت. عزیزان! این روایت را امروز از مکتب سیدالساجدین درس بگیرید.

ص: 136

خدا، خدا هم به همان مردم واگذارش می کند، می فرماید: برو، تو که به خاطر مردم دروغ گفتی، به خاطر مردم، اولاد، همسر و خانواده معصیت کردی، به خاطر خوش آمد دیگران دین را زیر پا گذاشتی، برای گرم کردن جلسه، غیبت و دروغ گفتی، برو اجرش را از آنها بگیر، با من دیگر کاری نداشته باش. این نکته خیلی ظریفی است که هر کجا تعارض شد بین رضایت خدا و رضایت مردم، انسان رضایت خدا را ترجیح بدهد. شما در همین ماه رجب هر روز این دعا را می خواندید: «وَ اصْرِفْ عَنِّي بِمَسْأَلَتِي إِيَّاكَ جَمِيعِ شَرَّ الدُّنْيَا وَ شَرَّ الْآخِرَةِ»(1). خدایا! از ما شر آخرت و دنیا را دور کن.

نباشد، جميع بین این دو رضای خالق و مفید برای مردم واقع شود. یزید می دانست امام سجاد علیه السلام اگر سخن بگوید چیزی برای اینها باقی نمی گذارد گفت «لَمْ یَنْزِلْ إِلَّا بِفَضِیحَتِی وَ بِفَضِیحَهِ آلِ أَبِی سُفْیَانَ»(1) این آقا اگر سخنرانی کندچیزی برای ما باقی نمی گذارد، من و آل ابی سفیان را رسوا می کند. ولی مردم اصرار کردند گفتند: بگذارید حرف بزند - اصرار مردم مؤثر است: اگر کسی در جامعه خطایی می کند، مثلاً موسیقی ای، جملهء ناپسندی، بدحجابی و... اگر همه نسبت به این عمل زشت عکس العمل نشان بدهند معلوم است طرف منکوب می شود ولی وقتی دید یک نفر است و کسی هم دفاع نمی کند موجب می شود که معروف در جامعه زیر پا گذاشته شود و منکر ترویج شود؛ یعنی گنهکار تشویق می شود ولی اگر مردم فشار آوردند اثر دارد، افکار عمومی اگر دفاع کند تأثیر گذار است- گفتند آقا بگذار صحبت کند! امام سجاد علیه السلام فرمود: «اَیُّها النّاسُ اُعطینا سِتّاً وَ فُضِّلنا بِسَبعٍ» ای مردم! ما اهل بیت علیهم السلام شش ویژگی داریم، امام شناسی یک وظیفه است، امام را باید انسان بشناسد، یکی از فرمایشاتی که به ما توفیق شناخت امام را می دهد همین کلام امام سجاد علیه السلام است؛ البته روایات و آیات قرآن هم می فرماید: انسان باید متواضع باشد و از خودش تعریف نکند.

گفتم چرا؟ گفت به ما گفتند على علیه السلام قاتل عثمان بوده، «فَإِنِّي أُقَاتِلُكُمْ لِأَنَّ صَاحِبَكُمْ لاَ يُصَلِّي كَمَا ذُكِرَ لِي» امیرالمؤمنین نماز نمی خواند - ببینید تبلیغات شام چقدر عليه اهل بیت علیهم السلام بوه! گاهی میگویند این لعن از کجا راه افتاده؟ منشاء آن بنی امیه بوده اند، سب و لعن را آنها نسبت به امیرالمؤمنین بنیان گذاشتند و حقوق اهل بیت را زیر پا گذاشتند - هاشم بن عتبة می گوید: گفتم این را هدایتش کنم، او را پیش عمار یاسر، و دیگر اصحاب امیرالمؤمنین آوردم، گفتم یک نگاه به چهره های اینها کن! این عمار است و این اویس است، پیشانی هایشان را نگاه کن آثار سجده است، امیرالمؤمنین علیه السلام امام این ها می باشد و اینها پیرو حضرت علی هستند؛ امامی که شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند این چه حرفی است که می زنی؟ قاتل عثمان هم یک حرف من درآوردی است، این حرف را معاویه ساخته است، امیرالمؤمنین هیچ نقشی در قتل خلیفهء سوم نداشت.

این جوان متوجه شد و به سپاه امیرالمؤمنین پیوست. عمروعاص فریاد زیاد «خَدَعَکَ الْعِرَاقِیُّ قَالَ لاَ وَ لَکِنْ نَصَحَنِی»(1) این عراقی گولت زد برگرد! گفت: عمروعاص تو مرا گول زدی این من را هدایت کرد و راه را به من نشان داد. سه جا انسان از خودش تعریف کند اشکال ندارد: 1- برای هدایت دیگران، 2- برای پاسخگویی به شبهه، یکی در ذهنش شبهه ای پیدا شده بود، خدمت پیغمبر آمد عرضه داشت یا رسول الله! شما بالاتری یا حضرت موسی؟ پیغمبر اکرم فرمود: تعریف خوب نیست اما همین قدر به تو بگویم که اگر موسی بن عمران امروز بود به من ایمان می آورد، پیرو من بود. امام صادق علیه السلام فرمود: «لَوْ کُنتُ بَيْنَ مُوسَى وَ الْخَضِرِ لَا خبَرتُهُمَا أَنِّي أَعْلَمُ مِنْهُمَا» اگر من همراه موسی و خضر بودم به آنها می گفتم من از آنها اعلم ترم(2).

ص: 141

امام سجاد علیه السلام و عبدالملک مروان

عبدالملک مروان کنار کعبه آمد، امام سجاد علیه السلام داشت طواف می کرد در حالی که محل هم به او نمی گذاشت؛ طواف امام که تمام شد عبدالملک جلو آمد، گفت: یابن رسول الله من که قاتل پدر شما نبوده ام، چرا از من دوری می کنید؟ امام فرمود: قاتل پدرم جزایش را می کشد، شما هم اگر به ما اهل بیت بدی کنید نتیجه اش را می بینید؛ گفت: من قصد جسارت نداشتم، ما دنیای خوبی داریم حالا آخرتمان خوب نیست! شنیده ام شما با یک خانواده ساده ای - کنیزی - ازدواج کرده اید، چرا این کار را کردید؟ پیش من می آمدید تا بهترین دختران عرب را به عقد شما می آوردم، پول در اختیارتان قرار می دادم به این دارد به دارایی هایش می نازد - امام عبای مبارکشان را درآورد و رویزمین انداخت، یک وقت دیدند حال عبدالملک بد شد، امام عبا را برداشت، گفتند: عبدالملک چه شد؟ گفت یه وقت دیدم عبا پر از طلا و نقره است که ثروت ما اصلاً به بخشی از این نرسد، این استعفادی ندارد.

هارون الرشید کنار قبر پیغمبر اکرم آمده بود، گفت: «السَّلَامُ عَلَیکَ یا رَسُولُ اللَّهِ یا أَبَهْ» سلام بر شما ای پسر عمو! امام کاظم علیه السلام هم ایستاده بود، امام کاظم صدا زد «السَّلَامُ علیک یا رَسُولُ اللَّهِ یا أَبَهْ» سلام بر شما ای رسول خدا! ای پدر جان! پدر که بالاتر است از ابن عم؛ یعنی تو اگر می گویی ابن عم، این پیغمبر پدر ما است و ما فرزند او هستیم. این لازم است که بگوید یا ابه برای این که او بداند اینطور افتخار نکند، اهل بیت را بشناسد؛ پس امام سجاد علیه السلام به هر سه دلیل اینجا از خودش دفاع کرد: 1- هدایت، 2- شبهه زدایی، 3- کوبیدن یزید.

ساله دارد، امام هادی هشت ساله دارد و امام زمان پنج ساله دارد، کلاس و مکتب و درس نمی خواهد، این علم خطاناپذیر است؛ چقدر بزرگان ما کتاب می نویسند مدتی بعد مطالب را عوض می کنند اما امام علیه السلام تمام کلماتش حجت است، سیرهاش حجت است، تقدیرش حجت است فهم قرآن با اوست.

این علمی که وقتی آن شخص داشت تفسیر قرآن می کرد امیرالمؤمنین علی فرمود: «هَلْ تَعْرِفُ اَلنَّاسِخَ مِنَ اَلْمَنْسُوخِ» ناسخ و منسوخ را تشخیص می دهی؟ گفت: آقا نمی دانم، امام فرمود: «هَلَکْتَ وَ أَهْلَکْتَ، تَأْوِیلُ کُلِّ حَرْفٍ مِنَ اَلْقُرْآنِ عَلَی وُجُوهٍ»(1) شما با این تفسیر قرآن هم خودتان را هلاک می کنید و هم مردم را. امام باقر به یکی از شخصیت های اهل سنتفرمود: شما می خواهید با جهل مردم را جذب کنید! ما مخاطب قرآنیم، قرآن را ما باید تفسیر کنیم بعد دیگران. این یکی از ویژگی های ما است. شاید معنای این علم، علم غیب باشد. 2- «وَ الْحِلْمُ» ما اهل بیت علیهم السلام بردباریم، ممکن است خیلی ها حليم و بردبار باشند اما بردباری اهل بیت ویژه است. به آقا امام سجاد علیه السلام جسارت شد آمد در خانه طرف و فرمود: «فَإِنْ کُنْتَ قُلْتَ مَا فِیَّ فَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْهُ وَ إِنْ کُنْتَ قُلْتَ مَا لَیْسَ فِيَّ فَغَفَرَ اللَّهُ لَكَ»(2) اگر این را که به من گفتی و جسارت کردی راست باشد ان شاءالله خدا من را ببخشد و اگر دروغ گفتی خدا تو را ببخشد. 3- «وَ اَلسَّمَاحَهِ» ما اهل بیت علیهم السلام اهل جود و سخاوت هستیم، سخاوت اهل بیت بی نظیر است آن گونه که سه شب یا یک شب حسب اختلاف حضرت زهرا علیهاالسلام را به گرسنگان داد و گرسنه خوابید.

4- «وَالفَصَاحَهِ» ما اهل بیت علیهم السلام فصيح هستیم، خیلی ها سخن گفته اند، شعر خوانده اند.

پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم، امیرالمؤمنین علیه السلام و از امام حسین علیه السلام نقل می کرد. علتش هم این است که نقل احادیث پیامبر و امیرالمؤمنین ممنوع بود. به همین خاطر بعضی از خطبه های امیرالمؤمنین را امام سجاد نقل کرده اند. بسیاری از روایاتی که از امام حسین علیه السلام نقل شده از طریق امام سجاد علیه السلام به دست ما رسیده است. امام عمده تلاشش این بود که فرهنگ اهل بیت، روایات، تفاسیر، مباحث کلامی، مباحث فقهی اهل بیت در بین مردم رواج پیدا کند و مردم با آنها آشنا شوند.

جایی که رسماً آل را از صلوات ها و درودها حذف کردند. صحابه را جایگزین کردند. در این شرایط امام می فرماید: جنب الله؛ یعنی علی ابن ابی طالب. البته مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: اینها بیان مصداق آیه است نه تفسیر آیه. جنب الله؛ یعنی هر چه که به خدا مربوط است. یکی از چیزهاییکه مربوط به خداست ولایت امیرالمؤمنین است. در تمام دعاهای صحیفه سجادیه، گاهی در یک دعا چندین بار امام صلوات بر محمد و آل محمد را تکرار میکند چرا؟ چون داشتند آل را کنار می گذاشتند. داشتند اهل بیت را از صحنه حذف می کردند مکتب دیگری مقابل مکتب اهل بیت تراشیده بودند.

گاهی بعضی از افراد در فهم قرآن مشکل داشتند. فردی نزد امام سجاد علیه السلام آمد و گفت: یابن رسول الله این که قرآن کریم به پیغمبر می فرماید وقتی مردم تو را اذیت کردند از مردم روی برگردان، «الصَّفْحَ الْجَمِيلَ»(1) یعنی چه؟ روی گرداندن جمیل. ما یک صبر داریم، یک صبر جمیل، صبر با صبر جمیل فرق می کند. صفح؛ یعنی روی گرداندن. پیغمبر، اگر به تو چیزی گفتند توجه نکن روی برگردان. صفح جمیل یعنی چه؟ امام فرمود: «اَلْعَفْوُ مِنْ غَیْرِ عِتَابٍ»(2) صفح جمیل این است که ببخشی و سرزنش نکنی. یک وقت آدم با سرزنش می بخشد، یک وقت بدون سرزنش می بخشد. فرمود: بخشش بدون سرزنش را می گویند صفح جميل. این یک تفسیر قرآن است که امام بیان می کند. شخصی خدمت امام صادق علیه السلام آمد و گفت: یابن رسول الله قرآن می فرماید: «وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ»(3) به یک قمیت کمی؛ یعنی به چه مقدار؟ فرمود: «عِشْرُونَ دِرْهَماً»(4) بیست درهم.

یکی دیگر آمد خدمت امام سجاد علیه السلام عرضه داشت: یابن رسول الله این که قرآن می فرماید: «فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ»(5) مردم در مالشان باید یک مالی را معلوم کنند، «لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ» به فقرا و مستمندان بدهند، این حق معلوم چیست؟ آیا همان

ص: 147

زکات است، همان پرداخت های واجب مالی است؟ امام فرمود: «الْحَقُّ الْمَعْلُومُ الشَّیْءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَیْسَ مِنْ الزكاۃ وَ لَا مِنَ الصَّدَقَةِ الْمَفْرُوضَتَيْنِ»(1) این ها صدقه و زکات واجب نیست، منظور صدقه مستحبی است؛ بنابراین روایات زیادی داریم که امام سجاد به اشکال مختلف تفسير قرآن را بیان نموده اند. در بحث کلام، فقه، دعا، مناجات، ما گنجینه های زیادی از امام سجاد داریم. شما مناجات خمسه عشر را ببینید 15 مناجات از امام سجاد علیه السلام است که بسیار زیباست.

من از بعضی از اسقف های مسیحی شنیدم که می گفتند ما با این مناجات ها و با این دعاها آشنا هستیم؛ چون عرفان را دوست داریم. وقتی امام سجاد علیه السلام نماز شبش تمام می شد دعای حزین را می خواند همسایه ها و مردم گوش می کردند. «مَوْلَايَ يَا مَوْلَايَ حَتَّى مَتَى وَ إِلَى مَتَى أَقُولُ لَكَ العُتبَي مُرْهُ بَعْدَ أُخْرَى ثُمَّ لا تَجِدُ عِنْدِي صِدْقاً وَ لَا وَفَاءُ»(2) ما و جوان هایمان نسبت به امام سجاد مقداری قصور داریم. امام سجاد را غالبا با الفاظ خوبی نشناختیم. گنجینه گران بهای زیارت امین الله، رساله حقوق، مناجات خمسه عشر، دعاهای روزانه، همه اینها را امام سجاد بیان نموده اند. به تعبیر یکی از مراجع امام سجاد در این سی و سه یا سی و چهار سال، تلاشش این بود که علم اهل بیت، دانش اهل بیت، مکتب اهل بیت را زنده کند؛ چون 50 سال از رحلت پیغمبر میگذشت و بنی امیه برگرده مردم حکومت میکردند و تلاش می کردند مردم را از اهل بیت دور کنند. شما ببینید امام سجاد غالبأ می فرماید از پدرم شنیدم از امیرالمؤمنین شنیدم از رسول الله شنیدم ایشان می خواهد به مردم بگوید پیغمبر جد ماست. امیرالمؤمنین جد ماست، امام حسین پدر من است.ابوالحجاج يوسف کتابی دارد به نام تهذيب الكمال که در آنجا می گوید: «انَّ الْعُلَمَاءِ وَ الرُّوَاةِ رَوَى عَنْهُ مَا لَا يُحْصَى» روایاتی که از علماء و راویان از امام سجاد نقل کردند قابل شمارش نیست. این تعبیر یک عالم سنی است.

ص: 148

در واقع نه جبر و نه تفویض همان که قرآن می فرماید: «وَ مَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللّهَ رَمی»(1) پیغمبر تو تیر انداختی، ولی خدا انداخت. نه اینکه تو نینداختی. در عین حال که تو تیر انداختی خدا انداخت. قضا و قدر الهی را امام با یک تنظیر و تشبیه بیان کرد. مباحث کلامی امام صادق علیه السلام، روایات اخلاقی امام سجاد علیه السلام، تفسیر امام سجاد علیه السلام، مباحث کلامی امام سجاد علیه السلام، دعاها، روایات، احکام فقهی، اینها یک گنجینه های عظیمی است که از این شخصیت های بزرگوار رسیده است. اجازه بدهید یک حدیث هم بخوانیم که خیلی بحثمان کلی نشود.

می شود انسان در زندگی معنویتش کم شود، حال خوشش از دست برود، توفیقش از بین برود اینها هستند.

تشویقش کنند، برای این که بگویند عجب خوب می خواند، اگر مجلس گرفت چون دیگری مجلس گرفته، اگر کاری انجام داد براساس چشم و هم چشمی و برای ریا، این کار ماندگار نیست. قرآن می فرماید فرق عمل الهی با عمل غير الهی مثل این است که انسان دانه ای روی سنگ صاف که ذرهای گرد و خاک روی آن نشسته بکارد که با چند قطرهء باران از بین می رود. اعمال ریایی این گونه است، اما اعمال خالص مثل آن باغ یا مزرعه ای است که در مكان مرتفعی واقع شده، باران به آن می زند، خاکش پذیرای دانه است، رشد و ترقی می کند، ماندگار می شود، «مِثْلًا كَلَّمَهُ طَيبِهِ كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتُ وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها»(1). این اثر کار خیری است که با نیت و انگیزهء الهی انجام شود، اما آن کاری که با انگیزهء غير الهی انجام شود، مثل شجرهء خبیثه ای است که «مَا لَها مِنْ قَرارٍ»(2) هیچ استقرار و هیچ ماندگاری ندارد؛ پس یکی از گناهانی که باعث می شود دعا به اجابت نرسد سوء نیت است.

روایاتی که از امام سجاد علیه السلام نقل شده که تعداد زیادی از آنها را هم جناب باقر شریف در کتاب حیات امام سجاد علیه السلام جمع آوری کرده، در بسیاری از اوقات وقتی امام سجاد علیه السلام می خواهد روایتی نقل کند می فرماید: قال رسول الله، قال امیرالمؤمنین، گاهی هم می فرماید پدرم امام حسین فرمود. در واقع امام سجاد علیه السلام عنایت دارند که فرهنگ حسینی، علوی و نبوی باید احیاء شود؛ چون نگارش حديث ممنوع بوده، نمی گذاشتند کسی از پیامبر حدیث نقل کند. همین طور دربارهء امام حسین، امام حسین علیه السلام را به شهادت رساندند، حال میگذارند حرفهایش پخش شود؟ امام سجاد می خواهد این حرفها بماند؛ بنابراین شما هر جا که مطلبی از امام سجاد می خوانید می بینید که می فرماید پدرم این گونه فرمودند.

تأمل است. امام سعی کردند با دعا، تفسیر، نقل روایات پیامبر، و زیارت، فرهنگ نبوی را احیا کند مثلاً نجف می رود، خوب نجفی که به کار نبوده، بیابان بوده، قبر حضرت امیر تا زمان امام صادق علیه السلام اصلاً معلوم نبوده، راوی می گوید: من با امام صادق نجف رفتم نشانه ای بود گفتم آقا این چیست؟ فرمودند این بیابان و این قبر، قبر جدم امیرالمؤمنین است، گفتم آقا چرا این گونه؟ فرمود: من مقداری پول به شما می دهم شما اینجا را احیاء کنید؛ اما زمان امام سجاد علیه السلام هیچ گونه اثری از قبر نبود، ایشان امام باقر علیه السلام را آورد در همین بیابان و فرمود: فرزندم این جا قبر جدم امیرالمؤمنین است و زیارت امین الله را قرائت کردند. در بخش اول عرایضم خلاصهء بحث من این است که امام سجاد کار مهمی که انجام داد احیاء فرهنگ نبوی بود حتی بعضی از خطبه های امیرالمؤمنین را امام سجاد نقل کرده است. می گوید جدم امیرالمؤمنین این طور خطبه خواند. بعضی از دعاهای امیرالمؤمنین و امام حسین را هم ایشان نقل کرده اند.

یکی از بزرگان می فرمود از مرجعی پرسیدند: این که امام سجاد مرتب می فرماید قال ابي، قال جدی امیرالمؤمنین، قال جدی رسول الله دلیلش چیست؟ فرمودند: دلیلش این است که امام سجاد دیدند که اینها فرهنگ علوی و نبوی را تعطیل کرده اند، امام حسین را به شهادت رسانده اند، قبر امیرالمؤمنین هم که برای کسی مکشوف نیست، کلماتشان هم که دارد از بین می رود و می رفت؛ چون نیم قرن اسلام تعطیل شده بود. این نیم قرن را امام سجاد احیاء کرد. و تلاشی که معاویه طی چهل سال انجام داده بود از بین برد. رشید رضا تفسیری به نام المنار دارد که در آنجا می نویسد: اروپایی ها باید مجسمه معاویه را طلا بگیرند و در میدان شهرشان نصب کنند و احترام کنند؛ چون این حکومت و این قدرت را امروز از او دارند اگر او این تفرقه را بین مسلمان ها ایجاد نکرده بود، این جمعیت مسلمان به این صورت توسری خور نبود و به آنان ظلم نمیشد که در نوار غزه زن و بچه و جوان های مردم را به شهادت برسانند.

ص: 158

اگر بخواهیم زندگی دوران امام سجاد را بررسی کنیم. نقش سیدالساجدین در این سی و سه یا سی و چهار سال برای از بین بردن تلاش های چهل سالهء معاویه، روایاتی که او جعل کرده بود، تفسیری که او ساخته بود، فضایلی که او برای غیر اهل بیت جعل کرده بود، تبلیغاتی که علیه امیرالمؤمنین انجام داده بود بسیار با اهمیت و مهم است؛ بنابراین اگر بعدها مکتب امام صادق و امام باقر باز شد، اگر بعدها شاگردانی از آن مکتب بیرون آمدند بنیان آن را امام سجاد علیه السلام گذاشت، زمینهء این تلاش ما را امام سجاد علیه السلام فراهم کرد که این تلاش های فرهنگی یکی از جنبه های زندگی آن امام بزرگوار بود.

حُقُوقُ الاحياء وَ حُقُوقُ الْأَمْوَاتِ»(1) رعایت حقوق خدا، مردم و اموات؛ یعنی کسی که حق الله را رعایت کند، حق مردم را هم رعایت کند حق و حقوق اموات را هم رعایت کند، می شود سیاست. کسی وقفی کرده، مطلب خوبی بنیان گذاشته نباید عوض شود. کتابی که توسط کسی نوشته شده نگذارید تحریف شود و عنوانش از بین برود. فرمود همهء اینها سیاست است و این سیاست در زندگی همهء ائمهء ما جاری بوده، منتها در دوران امام سجاد علیه السلام از همه دوران های دیگر سخت تر بوده است.

مورخین نوشته اند زمانی بر شیعه سخت تر از زمان امام سجاد نگذشته، چرا؟ خوب شما ببینید در همین زمان حجاج بر سر کار است و هشتاد هزار انسان را به قتل رساند، در همین زمان، عبدالملک مسئول ادارهء کشور است حجاج هم فرماندار و استاندارش است، در همین زمان به مدینه حمله می شود چند هزار آدم قتل عام می شوند، همین زمان زمانی است که به کعبه حمله و تخریب می شود همهء این اتفاقات زمان امام سجاد است، و در این زمان کار بر امام خیلی سخت و دشوار می شود؛ بنابراین امام سجاد کار زیادی نمی توانست بکند امام نمی توانستند کلاس درسی، نماز جماعتی، سخنرانی عمومی، برگزار کنند. نه، این شرایط برای امام سجاد فراهم نبود. ولی نزدیک بیست سفر به صورت ناشناس مکه آمد، متعدد در خانه فقرا رفت و آمد می کرد و آنها را کمک می نمود.

امام سجاد علیه السلام چهارصد خانوار را بعد از حمله به مدینه تحت پوشش داشت و کمک مالی می کرد شاگردان زیادی هم تربیت نمود. ابوحمزه، ابوخالد کابلی، ابان بن تقلب که بعدها در مکتب امام صادق درخشیده است. در روایت داریم که امام سجاد بعد از نماز صبح در مسجد النبی می نشست اینها هم یک چند نفری دور امام حلقه می زدند و امام برایشان مطلب می فرمود و وقتی هوا روشن می شد به یکی می گفتند: بلند قرآن بخوان، که فکر کنند جلسه قرآن است و الا نمی گذاشتند جلسه درس تشکیل بشود. این گونه امام سجاد با ستمگران و ظالمان مبارزه می کرد. امام

ص: 160

سجاد علیه السلام این گونه به تحقیر آنان می پرداخت و هیچ گاه حاضر نشد با آنان همکاری کند. هیچ گاه در مقابل این ستمگران کوتاه نیامد و دائماً تلاشش این بود که فرهنگ کربلا را ترویج دهد. چرا سی و چند سال گریه کرد؟ آب دید گریه کرد، غذا دید گریه کرد، جوان دید گریه کرد، تشییع جنازه دید اشک ریخت، برای این که فرهنگ کربلا راه بیفتد.

چرا کنار قبر امیرالمؤمنین و مسجد کوفه می آمد؛ زیرا می خواست با مناجات ها و دعاهایش، فرهنگ عاشورا را زنده کند. البته عاشورای آن زمان مثل امروز نبود نه تعطیلی بوده و نه اجازه می دادند مراسم بگیرند تا زمان امام صادق علیه السلام که امام یک مراسمی در روز عاشورا گرفت، بعد کم کم که جلو می آییم زمان امام رضا و بعد هم آل بویه این مراسم ها یک مقدار جا می افتد و الا دوران امام سجاد را هر چه در تاریخ می نگری اجازه مراسم رسمی برای امام حسین نمی دادند. اینقدر در مدينه شرایط سخت بوده، ولی با همین شیوه خفقان، امام پیش می رود و اهداف اسلامی و فرهنگ کربلا را ترویج میردهد.

قطع شود صد تا تقویت هم بیاورید این برق روشن نمی شود، بله اگر ضعیف باشد تقویت قوی اش می کند، برق اگر وصل باشد تقویت اثر می کند و الا تقویت هیچ اثری ندارد. آری، شفاعت نیز کارش تقویت کردن است. و سومین چیزی که امام فرمودند مؤمنان خیلی به آن امیدوار باشند 3- «وَ سَعَتة رَحِمَهُ اللَّهُ»(1) گسترش رحمت خدا خیلی گسترده و واسع است. امام سجاد در یکی از دعاها به خدا می گوید خدایا من اول آدمی نیستم که بخواهی ببخشی؛ یعنی رحمت خدا بسیار وسیع است. مثلاً به رئیس بانکی گفته می شود به ما وامی بدهید، می گوید: آقا ما تا به حال چنین وامی نداده ایم، بعد از این هم نمی دهیم، خیالت راحت، خوب آدم قانع می شود و می گوید آقا ببخشید، شما به کسی تا به حال این وام را نداده اید و به کسی دیگری هم نمی دهید و شامل من هم نمی شود.

امام سجاد علیه السلام می فرماید: خدایا من اول کسی نیستم که بخواهی ببخشی قبل از من بسیاری را بخشیدی، تو ساحران فرعون را بخشیدی، آخرین نفری هم نیستم که بخواهی ببخشی بعد از من هم بسیاری را خواهی بخشید خدایا مرا هم در این میان ببخش، تو که قبل از من به خیلی ها رحم کردی بعد از من هم رحم می کنی بر من هم رحمی نما. می گوید: خدایا اگر مرا ببخشی چیزی از تو کم نمی شود و اگر هم عذاب کنی چیزی به تو اضافه نمی شود، اما برای من خیلی فرق می کند اگر عذاب شوم هستی ام رفته و اگر آمرزیده شوم هستی ام به دست آمده، خدایا! پس مرا ببخش و به من رحم کن. این دعاها بسیار زیباست. شما نیز مناجات های خمس عشر را بخوانید به ویژه مناجات تائبين، دعای حزین امام سجاد که بعد از نماز شب وارد شده، در حاشیه مفاتیح آمده است.

امام سجاد چه غوغایی کرده، مردم مدینه با این صدا آشنا بودند، مردم بیابان ها هم آشنا بودند در مسیر مکه مردم صدای امام را می شنیدند که چطور مناجات میکند. سقاهایی که وظیفه داشتند صبح زود آب به خانه ببرند صبح زود در کوچه ها می ایستادند و صدای صوت قرآن و دعایامام را گوش می دادند؛ بنابراین مردم

ص: 162

مدینه با مناجات امام آشنا بودند. اما امشب دیگر صدای مناجات امام شنیده نشد، امشب بچه هایش هر چه منتظر ماندند صدای صوت قرآن پدرشان نیامد، صدایی که هر شب، نماز شب می خواند، گریه می کرد، صدایی که امام باقر، همسر امام، بچه های امام، آن را می شنیدند، دیگر شنیده نشد. دیشب آخرین شبی بود که امام سجاد بعد از نماز شبش دعا خواند، «مَوْلاىَ يا مَوْلاىَ حَتّى مَتى وَ اِلى» خدای من کجا بروم در خانه چه کسی را بزنم؟ «اَقُولُ لَكَ الْعُتْبى مَرَّةً بَعْدَ اُخْرى» هی می گویم غلط کردم توبه کردم، دیگر بر نمی گردم، «ثُمَّ لا تَجِدُ عِنْدِیْ صِدقَاً وَ لا وَفاءً» ولی وقتی به خودم مراجعه می کنم می بینم صداقت در من نیست، باز دستم می لرزد، اینها دعاهایی بود که امام بعد از نماز شب می خواند و اشک از محاسن ایشان جاری می شد، جای سجده اش مرطوب می شد هی صدا میزد: «فَیَا غَوْثَاهْ ثُمَّ وَا غَوْثَاهْ بِکَ یَا اَللَّهُ»(1) ای فریادرسمن، ای خدای من، آنقدر یا رب یا رب میگفت که دیگر نفسهایش به شماره می افتاد، اما امشب مردم مدینه صدای مناجاتش را نشنیدند.

مردم مدینه عجب تشییعی کردند! تمام شاگردها، مردم، حتی مخالفان هم آمدند. قرآن خوان نمیهء شب، آن مناجات کننده از دنیا رفته و به شهادت رسیده بود. جنازه روی دست های مردم به طرف بقیع میرفت با چه عظمتی بدن را زمین گذاشتند، امام باقر بدن بابا را در قبر گذاشت، هنوز جای گنده و زنجیر بر بدن امام بود. هنوز جای زخم های چهل منزل در بدن دیده می شد، پیشانی آثار سجده داشت، صورت نحیف بابا را روی خاک قبر گذاشت، آی مدینه! یک تشییع جنازه امروز داشتی، روی دست ها جنازه را بردند مردم جمع شدند و کفن کردند، احترام کردند روز از خانه ها بیرون آمدند، اما سادات! جنازه مادرتان را در دل شب هفت نفر غریبانه تشییع کردند، کنار قبر، جز امیرالمؤمنین کسی نبود، خودش بدن را دفن کرد، خودش قاری قرآن زهرا بود، خودش تلقین خواند خودش خاک ریخت. امیرالمؤمنین، یک وقت هم خم شد و صورتش را روی خاک قبر گذاشت وهای های گریست.

ص: 163

می شوند و خداوند تبارک و تعالی به آنها می فرماید: چه آرزویی دارید؟ میگویند آرزوی ما این است که روزه گیران در ماه رجب را بیامرزی! تمام فرشتگان برای کسانی که در ماه رجب روزه می گیرند دعا می کنند و در بعضی نقل ها دارد اگر کسی مثل امشبی 20 رکعت نماز، یعنی ده تا دو رکعت، هر رکعت حمد و قل هو الله بخواند از عذاب و شکنجه قبر و از سختی های قبر رهایی می یابد. ماهی که هزاران لا اله الا الله، هزاران استغفار در آن وارد شده است.

خوشا به حال کسی که وقتی شرایط و زمینه فراهم است، بتواند خودش را در این تور قرار دهد. به تعبیر حضرت امام (رضوان الله تعالی علیه) می فرماید: گاهی برای این که کبوتری را در تور بیندازند دانه می پاشند. کبوتر دانه را می بیند، تور را نمی بیند. داخل تور می آید و برای گرفتن دانه داخل تور گیر می افتد. ایشان می فرماید این مناسبت ها دانه پاشی است. شب جمعه اول ماه، کنار حرم امام رضا علیه السلام همه این شرایط دست به دست هم می دهدو در واقع ما را در سرازیری قرار میدهد تا اگر باتری ماشین وجودمان بر اثر سهل انگاری و گناه ضعیف شده، به سرعت روشن شود و باتری شارژ گردد. احیای امشب ثواب بی نظیری دارد. در مفاتیح درباره احیای شب اول رجب ثواب بسیاری قائل شده است. مکان، حرام امام رضا؛ زمان، شب اول ماه رجب و شب جمعه؛ شخصیتی که امشب متعلق به ایشان است، و می توانی واسطه قرار بدهی، امام باقر! با همه شرایط، اگر کسی نتوانست در این شیب ها ماشین وجودش را روشن کند، کاهلی و سستی کرده! عزیزان من، امشب شب میلاد وجود مقدس امام باقر است. ابتدا حدیثی بیان می کنم و سپس به زندگی ایشان می پردازم.

سختی است. امام صادق علیه السلام اولادش مریض بود، می رفت و می آمد و مضطرب بود، نگران بود، گفتند حالا که بچه اش مریض است اینقدر نگران است اگر فرزندش را از دست بدهد چه خواهد کرد! اتفاقاً بچه از دنیا رفت. دیدند امام آرام نشست. گفتند آقا چی شد؟ فرمود «إِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّمَا نَجزَعُ قَبْلَ الْمُصِيبَةِ فَإِذَا وَقَعَ أَمْرُ اللَّهِ رَضِينَا بِقَضَائِهِ وَ سِلْماً لِأَمْرِهِ»(1) ما اهل بیت قبل از مصیبت تلاش می کنیم، دعا می کنیم - قبل از مصیبت، آدم وظیفه اش دعا و معالجه است. سرطان دارد، هر مریضی که دارد نباید مأیوس شود، باید تلاش کند، شاید خوب شود-اما وقتی مصیبت واقع شد، دیگر صبر و تحمل می کنیم.

آقا امام صادق علیه السلام در مصیبت اولاد این طور بود، ولی این مصیبت چیست که می فرماید چیزی و مصیبتی از این سخت تر نیست؟ دو تا مصیبت است که خیلی بالاست. امام موارد متعددی را شمرده، دو موردش این است. فرمود: بدترین مصیبت برای یک انسان دو چیز است: 1- «کَاسْتِهَانَتِکَ بِالذَّنْبِ» کوچک شمردن گناه؛ بگویی آقا مگر ما چه کار کردیم کاری نکردیم! یعنی معصیت را کوچک بشماریم. این خیلی بد است معصومین ما که هیچ خلئی در زندگی شان نبود، دعای کمیل و مانند آن را می خواندند و از معصیت نکرده ناله می زدند و اشک می ریختند. امام علی علیه السلام در این دعا به مردم آموزش می دهد که این طور با خدا مناجات کنید.

روایت هم داریم اگر کسی گناه را کوچک بشمارد جرأت بر ارتکاب گناه در او بیشتر می شود، اینهایی که به آنها می گویی مال مردم را نخور، می گوید آقا میلیاردی می خورند، حالا ما هم یه کمش را بخوریم! دیگران دروغ های بزرگ می گویند ما هم یک دروغ کوچک بگوییم چه می شود؟! یعنی هی نگاه میکنند به کسانی که گناه های بزرگتر می کنند، «قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا» تو خودت را نگاه کن! تو نمیتوانی روز عاشورا وقتی یک مثلاً لباسی از تن أبي عبدالله در می آوری و یک انگشتری سرقت می کنی، بگویی این که چیزی نیست، شمر سر امام حسین را

ص: 166

برید! نه تو گنا برداشتن یک انگشتر را کوچک نشمار! این گناه را مقایسه نکن با کشتن امام حسین! گناه در جای خودش بزرگ است

فرمود دو مصیبت عظیم است: 1- گناه را کوچک شمردن، 2- «وَ رِضَاکَ بِالْحَالَةِ الَّتِی أَنْتَ عَلَیْهَا»؛(1) راضی بودن به حالتی که آدم در آن قرار دارد. این را خوب گوش بدهید که راضی بودن یعنی چه؟ با این که رضا صفت خوبی است، اما منظور سخن این است که آدم وضعیتی که دارد، رشد ندهد، ترقی ندهد، بگوید خوبه آقا؛ حالا یک نمازی می خوانیم خدا را شکر یک روزهای میگیریم، یک نمازی می خوانیم. خودش را جلو نبرد. کسی به وضعیت موجود اقتصادی راضی باشد، به درد راضی باشد، به تقدير راضی باشد، این خوب است.

اما به وضعیت عبادی راضی نباش؛ بگو این چه نمازی است که من می خوانم؟ باید بیشتر و بهتر بخوانم! این چه روزهای است که من میگیرم؟ چرا در درس من ضعیفم؟ چرا دیگران به جایی رسیده اند، من نرسیدم؟ به يونس بن عبدالرحمن گفتند چقدر سجده می کنی؟ گفت: شما سجده فلان آقا را ندیده ای که سجده من برایت زیاد است! فورأ مثال زد به کسی که از خودش بالاتر است. عزیزان من! امام فرمود: مصیبت این است که انسان معصیت را کوچک بشمارد و به وضعیت عبادی خودش هم راضی باشد؛ به خودش اجازه پیشرفت ندهد؛ اجازه ترقی ندهد. حالا امان از این که تنزل هم بکند! نماز امسالش از پارسال بدتر باشد، وضعیت معنوی، خشوع، حضور قلبش و توجه به خدا، امسال از سال گذشته کمتر شود!

خود، مادر پدرش را یاد کرد و فرمود: «کَانَتْ صِدِّیقَهً لَمْ تُدْرَکْ فِی آلِ اَلْحَسَنِ اِمْرَأَهٌ مِثْلُهَا»(1) صدیقه بوده و در خانه امام حسن علیه السلام زنی چون او دیده نشده است. میدانید که صديقه در قرآن صفت حضرت مریم است، صدیقه صفت حضرت زهرا علیهاالسلام است. کراماتی برایش نقل شده که حالا من نمی خواهم وارد شوم. امشب این مولود به دنیا آمد، مولودی که سال ها قبل از تولدش، حتی قبل از تولد پدرش؛ یعنی امام سجاد علیه السلام پیامبر اکرم خبر ولادتش را داده بود.

نگاهش به امام باقر افتاد اشک از چشمانش جاری شد، پاهایش را نشان داد که پینه بسته بود از بس در مسیر اذیت شده بود. گفت یابن رسول الله! من این راه را به عشق شما آمده ام، برای دوستی با شما آمده ام، برای محبت شما آمده ام. امام باقر علیه السلام فرمود: «اَلْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ»(1) هر که ما را دوست داشته باشد با ما محشور می شود. فرمود سنگی هم ما را دوست داشته باشد با ما محشور می شود. خیالت راحت باشد، اگر سختی راه کشیده ای، در قیامت و در جاهایی که نیاز داری و سپس در بهشت با ما خواهی بود. عزیزان متوجه باشیم، از مکتب قرآن و اهل بیت جدا نشویم!

می کنیم.

جوانان! خدا می داند اگر کسی سراغ راه های دیگر، سراغ عرفان های کاذب برود -که متأسفانه امروز در جامع ترویج می شود، شیوه های صوفی گری، شیوه های انحرافی - راه انحرافی رفته! آنچه هست همین مکتب اهل بیت علیه السلام است، نهج البلاغه است، صحیفه سجادیه است، روایات اهل بیت علیهم السلام است. عقایدتان را پیش یک کسی اظهار کنید، حمد و سوره را بخوانید، مسائلتان را بپرسید. از شبهه نترسید! کسی که شبهه دارد نمی کشندش! بپرس تا جوابش را بگیری. من بلد نبودم، فردی دیگر. وظیفه عالم دینی این است!

خدمت امام باقر علیه السلام آمد سلام کرد و عرض کرد: یابن رسول الله می شود من عقایدم را برای شما بگویم؟ من چهار عقیده دارم: 1- «إِنِّی لَأُحِبُّکُمْ وَ أُحِبُّ مَنْ یُحِبُّکُمْ» من شما را دوست دارم و هر کسی را هم که شما را دوست دارد دوست دارم، «وَ اللَّهِ مَا أُحِبُّکُمْ وَ أُحِبُّ مَنْ یُحِبُّکُمْ لِطَمَعٍ فِی دُنْیَا» طمع هم ندارم، اگر شما را دوست دارم به خاطر طمع نیست.

آخر بعضی دوستی ها به خاطر طمع است. امام صادق علیه السلام فرمود: بعضی ها منتظر امام زمان اند برای این که دنیایشان درست شود. می فرماید: اینها منتظر واقعی نیستد، امام را برای دنیایشان می خواهند. این آدم اگر حرم امام رضا آمد مریضش شفا نگرفت، ممکن است ارتباطش با امام رضا به هم بریزد. نه! مریضت هم شفا نگرفت به امام رضا ارادت داشته باش! هیچ وقت امام رضا را برای دنیایت نخواه! بله، آن هم یک واسطه است، به وسیله او انسان حاجتش را می خواهد. اما من شما را دوست دارم نه به خاطر طمع. دوستی من واقعی است، هیچی هم که به من ندهید باز هم شما را دوست دارم. امیرالمؤمنین علیه السلام مجرم را، حد شراب می زند، حد دزدی می زند، اما آن فرد با دست قطع شده بلند می شود و از امام على علیه السلام تعريف می کند. امیرالمؤمنین را مدح می کند، چون على را دوست دارد و لو به خاطر گناهی که کرده یک ضربه ای خورده. 2- «وَ اَللَّهِ إِنِّی لَأُبْغِضُ عَدُوَّکُمْ وَ أَبْرَأُ مِنْهُ وَ وَ اللَّهِ مَا أُبْغِضُهُ

ص: 170

وَ أَبْرَأُ مِنْهُ لِوَتْرٍ کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ» و من دشمنان شما را مبغوض می دانم، از دشمنان شما بدم می آید و هر کسی هم که با دشمنان شما دوست است از او بدم می آید.

عزیزان من! حدیث داریم اگر می خواهی بدانی آدم خوبی هستی، به دلت نگاه کن. اگر خوب ها را دوست داری، انسان خوبی هستی و اگر گفتند یک جایی گناه شده ناراحت می شوی، آدم خوبی هستی. 3- «وَ اللهِ اِنّی لَاُحِلُّ حَلالَکُم وَ اُحَرِّمُ حَرامَکُم»؛ يابن رسول الله! من حلال شما را حلال می دانم و حرام شما را حرام. هر چه شما گفته اید حلال است، می گویم حلال و هر چه شما گفته اید حرام، می گویم حرام. روایت داریم در چیزهایی که خدا گفته حلال است به خودتان سخت نگیرید. خانم محترم، آقای محترم! چرا در وضو و غسل به خودت سخت می گیری؟ چرا وسواس به خرج می دهی؟ خدا که این طور از تو نخواسته! خداوند فرمود: «وَ لاَ تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدّنْیَا»(1) از دنیا استفاده کن «فَسِیرُوا فِی اَلْأَرْضِ»(2) مسافرت برو، تفریح برو، دروغ نگو، موسیقی گوشنده! نگفته سفر نرو، فرمود آن جایی که حلال است بر خودتان حرام نکنید، آنجایی هم که حرام است حلال نکنید. 4- «وَ اَنتَظِرُ اَمرَکُم» من انتظار امر شما را می کشم. من منتظرم آن زمانی که فرج شود، منتظر دولت شما هستم، منتظر دورانی هستم که امام زمان (ارواحنا له الفداء) ظهور کند. یابن رسول الله «فَهَل تَرجُو لی جَعَلَنِیَ اللهُ فِدَاَک» عقایدم درست است یا نه؟ امام باقر علیه السلام فرمود: کسی مثل تو پیش پدرم امام سجاد علیه السلام آمد و همین حرف ها را زد.

پدرم امام سجاد گفت: نه تنها قبول است بلکه فردای قیامت بر رسول الله وارد می شوی، بر امیرالمؤمنین وارد می شوی، بر امام حسین و امام حسن علیهماالسلام ما وارد می شوی. همسایه آنها هستی. فردای قیامت دلت را خنک می کنند، چشم تو را شاد می کنند، غم و اندو را از تو می گیرند. فردای قیامت کنار ما به بهشت و صحرای محشر می آیی. پیرمرد آنقدر خوشحال شد که عرض کرد یابن رسول الله! می شود یک بار دیگر این حدیث را تکرار کنید؟ آقا یکبار دیگر تکرار کردند. اشک در

ص: 171

چشمانش حلقه زد، دست برد دست امام را گرفت و روی سینه خودش گذاشت، روی چشمان خودش گذاشت، روی سر خودش گذاشت؛ امام را بوسید و گفت: آقا همین برای من بس است! و در حالی که اشک از چشمانش می ریخت، از پیش امام خداحافظی کرد و رفت. امام باقر علیه السلام به اصحابش فرمود: «مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی هَذَا»(1) یاران من! می خواهید یک چهره بهشتی ببینید؟ نگاه کنید به این پیرمرد، این بهشتی است!

این اثر محبت و دوستی اهل بیت عصمت و طهارت است. امام باقر علیه السلام در دوران امامت شان که دوران سخت و نسبتأ حساسی بود، دوران نزول و در واقع دوران ضعف بنی امیه شیعیان را هدایت کرد، مدیریت کرد که حالا دیگر فرصت نیست من به این بخش ها بپردازم. فقط خواستم یکی دو جنبه از بخش های زندگی امام پنجم را خدمت شما عرض کرده باشم که آن امام بزرگوار و آن شخصیت را بشناسید. از خدا می خواهیم در کنار حرم ثامن الائمه علیه السلام ان شاء الله همه ما را مشمول شفاعتش قرار بدهد.

ص: 172

نکته بود که کسی به اصل توحيد لطمه نزند. من یک وقتی در عربستان به یکی از همین وهابی ها که به (جامعهء کبیره) اشکال می کرد، گفتم شما ببین در این زیارت چند بار نام اقدس الهی آمده! چقدر در این زیارت ما تأكید می کنیم که شما اهل بیت برای خدا گام برداشتید! «بِهِ تُؤْمِنونَ» تسلیم خدا بودید، به او دعوت کردید! در زیارت عاشورا هم همه جا سخن از توحید و سخن از عبودیت الهی است و شیعه به نظر من موحد ترین گروه و موحدترین مذهب است. حتی وهابی ها تصورش را حداقل دارند که ما تصور آن را هم نداریم که کسی کنار ذات اقدس الهی اصلاً مطرح باشد که بخواهیم اشکال کنیم!

یک وقتی یکی از این عزیزان که همراه هیأتی به عربستان رفته بود، آن زمانی که بن باز (از عالمان وهابی) زنده بود، پیش بن باز گفت وگوهایی داشتند که می گفت او همین مطلب را اشاره کرد که ما بر شما یا از شما بر اصل توحید می ترسیم. من گفتم اتفاقاً موحدترین گروه، شیعه است. شما خطبه های امیرالمؤمنین علیه السلام را نگاه کنید، کلمات صحیفهء سجادیه را نگاه کنید، سخنان امام باقر علیه السلام را نگاه کنید. این بعد عبادی است که خود امام باقر علیه السلام به آن شاگرد جوانش به نام جابر بن یزید جعفی فرمود که به خدا قسم ما به هر چیزی که رسیدیم از اطاعت و بندگی خدا رسیدیم!

معصیت خدا را بکنی، آن گاه فردای قیامت هر دو داخل بهشت شوید؟ اگر چنین باشد مقام تو در پیش خدا بالاتر از پدرت خواهد بود؛ زیرا پدرت با زحمت به بهشت رفته، اما تو بدون زحمت داخل بهشت شده ای! در صورتی که علی بن الحسین می فرماید: «لِمُحْسِنِنَا کِفْلَانِ مِنَ الْأَجْرِ وَ لِمُسِیئِنَا ضِعْفَانِ مِنَ الْعَذَابِ» اجر نیکوکاران ما خاندان، دو برابر و عذاب گناهکاران ما، نیز دو برابر خواهد بود. زید گفت: من برادر و پسر پدر شما هستم و به خاطر شما من هم وارد بهشت می شوم. امام علیه السلام فرمود: آری! تو آن وقت می توانی برادر من باشی که از خدا اطاعت کنی. سپس فرمود: پسر نوح مادامی که گناه نکرده بود از خاندان او بود، ولی هنگامی که گناه کرد، خداوند او را از خاندان نوح خارج کرد و در پاسخ درخواست حضرت نوح (که نجات فرزندش را از غرق شدن در آب از او خواست) فرمود: «إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ» او از خاندان شما نیست، او متمرد و معصیت کار است.(1)

در حالات على بن موسی الرضا داریم: بزنطی می گوید: شبی در منزل امام بودم و در ذهنم خطور کرد که حال هیچ کس به حال من نمی رسد. با خود گفتم: امام علیه السلام مرکب خود را برای من فرستاد و خودش آمد و در کنار من نشست و این همه احترام و اکرام کرد؛ امام رضا علیه السلام که بر دست های خود تکیه کرده بود تا برخیزد و به اتاق خود برود، فرمود: ای احمد! به واسطهء این احترام ها بر برادران دینی خودت فخر فروشی مکن؛ زیرا صعصعة بن صوحان مریض شد، على علیه السلام به عیادت او رفت، دستش را بر پیشانی او نهاد و با او مهربانی کرد. چون خواست برخیزد، به او فرمود: ای صعصعة! به خاطر این عیادتی که از تو کردم بر برادرانت فخر مفروش! آن چه راکه من انجام دادم فقط وظیفه ام بود(2). اما بعد عبادی را من در زندگی امام باقر علیه السلام بگویم. این دو سه داستانی که من می گویم، درسهایی قابل توجه در آن است.

ص: 175

کتاب الجهاد یک روایتی از امام باقر علیه السلام نقل می کند که امام باقر فرمودند: خداوند پیغمبر اکرم را با پنج شمشیر فرستاد. شاید مراد این است که پنج نوع مبارزه. امام فرمود: چهار تا از این شمشیرها از غلاف بیرون آمده است، اما یکی در نیام است: فرمود: 1- یک شمشیر علیه مشرکان عرب؛ آنهایی که با اسلام جنگیدند، مثلاً در بدر و أحد 2- شمشیر علیه مشرکان غیر عرب، 3- شمشیر علیه اهل کتابی که معاند بودند و با مسلمانان مبارزه کردند، 4- شمشیر علیهستمگران، زورگویان و ظالمان، 5- شمشير قصاص. فرمود شمشیر قصاص در نیام است. بعد فرمود شمشیر چهارم در زمانی که آن آخرين ذخيرهء الهی حجت بن حسن المهدی علیه السلام ظهور کند آن شمشیر علیه ستمگران به عرصهء ظهور کامل می رسد. این سخنان سیاسی نیست؟

صحرای محشر میگویند «یُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ» مگر با شما نبودیم؟ «قَالُوا بَلَى» می گویند ما با شما بودیم «وَ لَکِنَّکُمْ فَتَنتُمْ أَنفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ»(1) شما کلاه سر خودتان گذاشتید؛ خدا و روز قیامت را فراموش کردید. 3- «وَ قِلَّهِ اَلرِّضَا بِمَا قَسَمَ اَللَّهُ» صفت «رضا» این را از دست می دهیم، صفت رضایی که قرآن حزب الله واقعی را کسی می خواند که «رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا».(2)

عرض کرد: «یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِنِّی ذُو عَیْلَةٍ وَ أَتَّجِرُ إِلَی ذَلِکَ اَلْمَکَانِ لِجَرِّ اَلْمَنْفَعَهِ فَمَا تَرَی فِی ذَلِکَ»؛ من خانواده دارم باید خرجشان را بدهم. می خواهد مسأله و قضیه شفاف شود. شبهه در ذهنش است. امام باقر فرمودند: «یَا عَبْدِ الْغَفَّارِ إِنِّى لَسْتُ آمُرُكَ بِتَرْکِ الدُّنْيَا بَلْ آمُرُكَ بترک الذُّنُوبِ» نمی گویم که دنیا را ترک کن، می گویم گناه را ترک کن! مثل این که تو متوجه نشدی این گناه است، دنیا نیست. فرمود پسر قاسم بدان «فَتَرکُ اَلدُّنْیَا فَضِیلَهٌ وَ تَرْکُ اَلذُّنُوبِ فَرِیضَهٌ وَ أَنْتَ إِلَی إِقَامَهِ اَلْفَرِیضَهِ أَحْوَجُ مِنْکَ إِلَی اِکْتِسَابِ اَلْفَضِیلَهِ» ترک گناه فریضه و واجب است، ترک دنیا فضیلت است. من نمی گویم فضیلت انجام بده، می گویم فریضه انجام بده! خوش به حال آن کسی که ادب دارد می فهمد، عمل می کند و نتیجه می گیرد «فَقَبَّلْتُ یَدَهُ وَ رِجْلَهُ وَ قُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی» بلند شد و دست و پای امام باقر را بوسید و عرض کرد: «یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا نَجِدُ الْعِلْمَ الصَّحِیحَ إِلَّا عِنْدَکُمْ»(3) به خدا قسم ما دانش صحیح را فقط در خانهء شماها پیدا میکنیم، شبهه اش را گفت، سؤال هم کرد، عمل هم کرد، مؤدب هم برخورد کرد. شما از این سیاسی تر می خواهید؟ امامی که وصیت میکند ده سال در منی برایش عزا اقامه کنند، وصیت سیاسی نیست؟

پس از آن مخالفت رسمی (خلیفهء دوم) با نگارش حدیث، به بعضیها نوشت که رسماً حديث بنویسند. بعضی کارهای دیگر کرد، از جمله لعن امیرالمؤمنین را برداشت که حالا جای تحلیل دارد. هنگامی که عمر بن عبدالعزيز، خلیفه درستکار اموی، وارد مدینه شد، دستور داد جارچی ها اعلان کنند که هر کسی ستمی دیده یا شکایتی دارد بیاید تا به حق او رسیدگی شود. عده ای از ستمدیدگان نزد خلیفه آمدند و شکایت کردند. امام محمد باقر علیه السلام نیز آمد. وقتی حضرت وارد شد، دید خليفه چشمانش را از گریه پاک می کند. امام فرمود: چرا گریه میکنی؟ هشام بن معاذ که از حاضران بود سبب گریه خلیفه را بیان کرد. معلوم شد برای کارهای دنیا گریسته است.

امام به او فرمود: «یَا عُمَرَ إِنَّمَا الدُّنْيَا سُوقِ بَيْنَ الْأَسْوَاقِ مِنْهَا خَرَجَ قَوْمٍ بِمَا يَنْفَعُهُمْ وَ مِنْهَا تَخْرُجُوا مَا يَضُرُّهُمْ»؛ این دنیا بازار است ببین در این بازار سود می کنی یا ضرر؟ حواست را جمع کن و بعد فرمود: «ثَلَاثُ مِنَ کُن فِيهِ اسْتَكْمَلَ الْإِيمَانُ بِاللَّهِ» سه ویژگی است در هر کسی که باشد ایمانش کامل است. «فَجَثَا عُمَرُ عَلَى رُکبَتَیهِ وَ قَالَ إِيهِ يَا أَهْلَ بَيْتٍ النُّبُوَّةِ فَقَالَ نَعَمْ» عمر بن عبدالعزیز بلند شد و دو زانو خدمت امام نشست. در بعضی نقل ها هست که شروع کرد به نوشتن و عرض کرد یابن رسول الله، بفرمایید تا بدانیم این سه ویژگی که اگر در کسی باشد ایمانش کامل است چیست؟ آقا فرمودند: 1- «یَا عُمَرَ مَنْ إِذَا رَضِيَ لَمْ يُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِي الْبَاطِلِ» آن کسی که وقتی خشنود است و حالش عادی است به قول خودمان سرحال است، رضایت دارد، آن حال باعث نشود حکم به باطل کند. 2- «وَ إِذَا غَضِبَ لَمْ يُخْرِجْهُ غَضَبُهُ مِنَ الْحَقِّ» آن کسی که عصبانی است، این حالت خشم، او را از حق خارج نکند! 3- «مَنْ إِذَا قَدَرَ لَمْ يَتَنَاوَلْ مَا لَيْسَ لَهُ»؛ کسی که قدرت دارد -حق یا باطل - به یک عنوانی رسید و به یک مقامی رسید، چیزی را برای او نیست، غصب نکند. نمی خواهد بگوید تو غاصب خلافت هستی، نمی خواهد بفرماید تو غاصب فدک هستی، نمی خواهد بگوید پدران شما، اجداد شما امویها حق ما را گرفتند «فَدَعَا عُمَرُ بِدَوَاةٍ وَ قِرْطَاسٍ»(1) گفت قلم و کاغذ بیاورید و همان جا فدک را واگذار کرد؛ همان جلسه تأثیر پذیرفت، ولو در این

ص: 180

میزان، و نوشت فدک را واگذار کنید.

برادران عزیز، سروران محترم و خواهران گرامی! این حریت در طول تاریخ برای امامان شیعه و بعد به تبع آن برای علمای شیعه بوده است. چرا امروز یک مرجع عالی قدر در نجف اینقدر افکار دنیا را با آن خانه ساده و با آن ساده زیستی تحت تأثیر قرار داده، چرا؟ چرا مقابل شاهان قاجار میرزای شیرازی و حکیم سبزواری آن طور ایستادند و حرف زدند و مقاومت کردند؟ چرا امام قدس سره آن طور در زمان طاغوت، در آن زمانی که اوج قدرت پهلوی بود آن طور حرف می زد؟ کسی که برای خدا حرف می زند مصداق این آیه است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِيداً»(1)؛ از خدا حرف بزن، محکم حرف بزن، نترس! بحث هسته ای است، بحث دشمن است، بحث آمریکا است، درست، محکم، سدید، استوار با رعایت موازین سیاسی سخن بگویید. حتی اگر برخی بگویند کار انتخابانی و تبلیغاتی است! شما کارت را بکن، شما به نفع مردم کار بکن!

ببین چگونه می شود گرانی از این کشور برود؟ ببین چگونه می شود بازار کار برای این جامعه ایجاد کرد؟ ببین چگونه می شود تسهیلات ازدواج برای جوانان ایجاد کرد. بگذار بگویند این کارها سیاسی و انتخاباتی است! باشد، آنی که نمی ترسد می گوید. مرحوم علامه طباطبایی ذیل این آیه می فرماید: خداوند متعال سه اثر بر استوار سخن گفتن قرار داده، می گوید شما سدید سخن بگو «يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ» اعمالتان اصلاح می شود «وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ» گناه هایتان را نیز می بخشیم «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا»(2) فلاح و رستگاری نصیب می شود. این هم بعد دوم در زندگی امام باقر عليه السلام بعد اول بعد عبادی، بعد دوم بعد سیاسی. دو بعد باقی مانده: اجتماعی و علمی. اجازه دهید این را به یک منبر دگر و جلسه دیگر واگذار کنم. ان شاء الله كلمات و سیرهء آن امام بزرگوار مورد عمل ما و سیرهء ما قرار بگیرد.

ص: 181

می برید «أَشْهَدُ أَنَّكَ الْإِمامُ الْهادِي وَالْوَلِيُّ الْمُرْشِدُ»(1) امام هدایتگر و ارشاد کننده است که این نقش ائمه، بسیار مهم است. یکی از مهمترین وظایف رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم این بود که به امیرالمؤمنین علیه السلام نیز فرمود: علی جان یک نفر را هم که بتوانی هدایت کنی از همه دنیا و آنچه در آن است با ارزش تر است.

حالا به سراغ زندگی امام صادق علیه السلام برویم. من در سه بخش نقش هدایتی امام را به همراه چند داستان برای شما بازگو می کنم. ببینید آقایان! گاهی بعضی ها در مسائل اعتقادی انحراف پیدا می کنند و بعضی ها هم در مسائل اخلاقی و اجتماعی و افرادی هم در مسائل سیاسی. من این سه را برای شما به طور خلاصه می گویم. البته این گونه انحرافات در زمان همه ائمه علیم السلام بوده که ائمه نیز با آن ها مبارزه می کردند.

نباید با تندی برخورد کرد که بترسند و جرأت نکنند حرفشان را بزنند. در این دو داستانی که من می گویم ببینید چقدر راحت مردم با امام صادق علیه السلام حرف می زدند.

جوانی خدمت امام صادق علیه السلام آمد و عرض کرد: یابن رسول الله! من خدا را قبول ندارم و به نظر من عالم خدا ندارد و من منکر خدا هستم. حالا اگر کسی این حرف را به من و شما بزند تحمل ما چقدر است؟ اگر این حرف را زد چقدر می توانیم بپذیریم؟ خوب حالا که قبول ندارد باید او را کشت؟ عناد هم که ندارد شبهه دارد. آقا فرمودند: چرا قبول نداری؟ گفت: چون من خدا را نمی بینم و من چیزی را که نمی بینم و با آن ارتباط ظاهری ندارم چرا قبول کنم؟ چه کسی گفته؟ به چه دلیلی زیر این باور بروم؟ با این جور افراد چه باید کرد؟ با این گونه افراد باید بحث را از جایی شروع کرد که او قبول دارد. امام فرمود: عالم را که قبول داری؟ خورشید، زمین و آسمان را که قبول داری؟ گفت: این ها را که نمی شود منکر شد، صبح که از خانه بیرون می آیم خورشید را میبینم، شب که میشود ماه را نیز می بینم، در زمین هم که راه می روم. امام فرمود: اینها را قبول داری؟ گفت: بله، امام فرمود: اینها را که قبول داری آیا از اول بوده یا کسی آفریده؟ به قول ما طلبه ها می گوییم قدیم است یا حادث؟

جوان کمی فکر کرد و با خود گفت اگر بگوید حادث شده امام مچش را می گیرد و میگوید چه کسی درستش کرده باید بگوید خدا، به همین خاطر گفت: آقا اینها همیشه بوده، میلیاردها سال که آدم ها بوده اند زمین هم بوده است، این ها خود به خود درست شده و همیشه هم بوده، نیاز به آفریننده ندارد. امام فرمود: جوان مگر الان نگفتی من چیزی را که نمی بینم قبول ندارم؟ گفت: چرا. فرمود: مگر تو میلیاردها سال پیش بوده ای که می گویی این عالم خودش بوجود آمده؟ تو الان گفتی چیزی را که ندیدم قبول ندارم، پس چگونه این را قبول کردی که می گویی عالم از ابتدا بوده، مگر تو در گذشته بوده ای؟ جوان دیگر نتوانست جوابی بدهد. امام فرمودند: پس ببین! این طور نیست که انسان هر چیزی را که می بیند قبول کند خیلی چیزها هست که انسان نمی بیند ولی قبول می کند، مگر ما روح را می بینیم؟ مگر ما

ص: 184

درد را می بینیم؟ مگر ما جاذبه را می بینیم؟ بعد امام کمی با او صحبت کرد و او هم شهادتین را گفت و به وحدانیت خدا اعتقاد پیدا کرد.

می شود، چنین ادعایی نمیکند تابستان تلاش می کند دانه جمع می کند که زمستان گرسنه نماند - امام صادق علیه السلام فرمود: من برای تو دعا نمی کنم.(1)

چند گروه هستند که دعایشان مستجاب نمی شود: اول انسانی که در خانه بنشیند و بگوید خدایا! روزی مرا بده و دنبال کار نرود. آقایی آمده بود پیش من و می گفت: من مدتی هست از خدا یک سفر حج و یک ماشین می خواهم ولی هیچ کدامشان نصیبم نمی شود، پس چرا می گویند «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»(2) گفتم: آقا جان! پول هم برای این کارها کنار می گذاری؟ گفت: نه، پرسیدم پس انداز داری؟ گفت: نه، هر چه درآمد دارم می خورم، گفتم: پس بیهوده نشست های حج و ماشین نصیبت نمی شود. کسی آمد پیش امام صادق علیه السلام گفت: آقا قرض دارم، عیال وارم، می خواهم حج هم بروم، دعایی به من بیاموزید، امام فرمود: بعد از هر نماز این دعا را بخوان «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْضِ عَنِّی دَینَ الدُّنْیا وَ دَینَ الْآخِرَة»(3) خدایا! قرض دنیا و آخرت من را ادا کن؛ قرض دنیا پول و قرض آخرت حج است. امام فرمودند: من به تو دعا یاد می دهم، ولی باید بروی و کار کنی. من هم به این آقا گفتم: یک پولی کنار بگذار، پس انداز کن، هم ماشین می خری و هم حج می روی. یکی از شرایط اجابت دعا این است که انسان تلاش و کوشش کند، امام فرمود: مگر تو از مورچه کمتری، مورچه تلاش و کوشش می کند و با این جثه ضعیفش یک مور و ملخی را داخل لانه می برد. این بندهء خدا یک انحراف اخلاقی و اجتماعی داشت، فکر می کرد دعا می تواند به او روزی برساند بدون این که کار و تلاش کند. نمونه دیگری برایتان می گوید تا این که قدری بیشتر، با سیرهء اهل بیت علیهم السلام آشنا شویم و روش مند زندگی کنیم.

سخن چینی حرام است، این که انسان یک حرفی را بشنود و به دیگران برساند. متأسفانه در بعضی از ادارات، مشاغل و خانواده ها این گونه است که بسیار کار زشتی است. در سوره قلم خداوند می فرماید: «مَشّاٍء بِنَمِیمٍ»(1)؛ یعنی کسانی راه می روند تا سخن چینی کنند، حرف برسانند و اختلاف ایجاد کنند. در روایات داریم که حضرت موسی در حال مناجات جوانی را دید که در سایۂ عرش خداست و مقامش عالی است، پرسید: خدایا! این جوان چه کرده که به این مقام رسیده؟ خطاب آمد موسی! این بنده من دو ویژگی دارد: یکی احترام به پدر و مادر و دیگر این که هیچ وقت سخن چینی نکرده است.

همان طور که گفتم آن شخص آمد به امام صادق علیه السلام گفت: یابن رسول الله، الان پسر عمویتان، پشت سر شما بدگویی می کرد؛ علت آن هم این بود که امام صادق علیه السلام بعضی از پسر عموهایش اختلاف داشتند و با امام صادق علیه السلام خوب نبودند؛ البته نه همهء آنها، بلکه در سادات حسنی، اشخاصی مثل عبدالعظیم حسنی هم داریم که عاشق اهل بیت بودند، ولی بعضی از سادات حسنی به دلایل خاصی رابطه خوبی با امام نداشتند، گاهی هم با امام صادق علیه السلام مشاجره می کردند. آن شخص تا شروع به سخن چینی کرد امام صادق علیه السلام بلافاصله بلند شد، وضو گرفت و دو رکعت نماز خواند، این بنده خدا فکر می کرد الان امام آن شخص را نفرین می کند، امام دست هایش را بالا آورد و گفت: خدایا! پسر عموی ما، پشت سر من حرف زده، من از او گذشتم، خدایا! تو که وجود و کرمت خیلی بالاتر از ماست تو هم از او بگذر.

عزیزان! به کسانی که سخن چینی می کنند اصلاً میدان ندهید؛ چون اگر راست بگویند سخن چینی است و اگر دروغ بگویند تهمت است. امام صادق علیه السلام بلافاصله با رفتارش به این شخص تذکر داد که سخن چینی تو، گناه است، این حرکت و کار تو نادرست است، برای کسی که پشت سر امام حرف زده بود دعا کرد. ببینید امام صادق علیه السلام چقدر زیبا من و شما را هدایت میکند. جریان دیگری از این گونه هدایت ها برای شما نقل می کنم.

ص: 187

که می توانی بالا بدهی، رانندهء اتوبوس موسیقی گذاشته، من که نگذاشته ام، باشد، به آنها تذکر بده، وسیلهء عمومی است باید خاموش کند. انسان که فقط در مقابل دستش مسئول نیست، قرآن می فرماید: «إِنَّ السَّمعَ وَالبَصَرَ وَالفُؤادَ كُلُّ أُولٰئِكَ كانَ عَنهُ مَسئولًا»(1) چشم، گوش، قلب، در مقابل همه آنها مسئول هستیم. امام به او فرمود: دیگر دستشویی را طولانی نکن و آیه مذکور را برایش خواندند. مرد گفت: آری! به خدا سوگند که تاکنون این آیه را نه از قرآن، نه از عرب و نه از عجم شنیده بودم. از همین حالا این کار را ترک می کنم و از خداوند درخواست دارم که مرا ببخشد و از من درگذرد.(2)

یکی از نقش های مهمی که در زیارت نامهء ائمه می خوانیم این است که آن ها هدایتگر هستند. این چند تا داستان را برای این عرض کردم که ببینید علیه السلام انحرافاتی اگر در بین مردم بود، چه انحرافات زبانی، رفتاری و اعتقادی همه را اصلاح می نمودند. یکی دیگر از این انحرافات، انحراف برخوردی است که با یک داستان آن را برای شما بیان می کنم.

بالا رفتن زور می زند ولی در سرازیری زور نمی خواهد، اتفاقاً باید دنده را سنگین کرد که ماشین نیفتد، حکم پدر و مادر نسبت به اولاد، همان سرازیری است، آنجا غالباً پدر و مادر خودش نمی خورد و به بچه اش می دهد، بچه را دوست دارد به خاطر بچه حاضر هستند هر کاری انجام دهند؛ بنابراین آن جا تابلو می زند دنده سنگین، «أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ»(1) مواظب باشید! اولاد و اموال باعث آزمایش هستند، «إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ»(2) چون آدم بچه دار که می شود همهء هستی اش را پای بچه اش می ریزد، خودش نمی خورد به بچه اش می دهد، به او پول می دهد، کمکش می کند، غالباً این طور است؛ البته من موارد نادر را کاری ندارم، اما بچه که بزرگ می شود مخصوصاً زن که می گیرد و بچه دار که می شود، آرام آرام پدر و مادرش را فراموش می کند؛ بنابراین آن جا می گوید دنده کمکی، به من و شما راجع به اولاد نگفته «فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لَا تَنْهَرْهُمَا»(3) به بچه ات حرف بد نزن؛ چون می داند پدر و مادر بچه اش را دوست دارد، می گوید قربانت بروم، دورت بگردم، اصلاً خود به خود سرازیری است، ولی آنجا توصیه می کند «قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا»(4) بچه هایتان را حفظ کنید، مواظبشان باشید، به خاطر اولاد جهنمی نشوید، اما آن طرف قضیه، به اولاد میگوید کمک، احترام، چون می داند سربالایی سخت است.

حالا جوان با مادرش تندی کرده، جوان ها! بی احترامی به والدین عمر را کوتاه می کند. پدر و مادرها! نفرین به اولاد فقر می آورد، بچه هایتان را نفرین نکنید! در روایت داریم آن هایی که بچه را نفرین می کنند؛ البته در عصبانیت اثر ندارد، مثلاً یک وقت انسان از دستش در می رود و با عصبانیت می گوید الهی ذلیل شوی! این نفرین نیست، ولی آن هایی که به طور جدی بچه را نفرین می کنند کار خوبی نمی کنند؛ چون فقر می آورد، از آن طرف هم اولادها و فرزندانی که پدر و مادر را تحویل نگیرند، برکت از زندگی شان سلب می شود. آن آقا پسر با مادرش تندی کرد یکی به دو کرد، بعد هم خدمت وجود مقدس امام علیه السلام آمد تا وارد شد، آقا او را نپذیرفت. جوان! فکر نکنی با پدر و مادرت تندی می کنی، امام رضا علیه السلام تو را

ص: 190

می پذیرد؛ بلکه باید پدر و مادر از تو راضی باشند، اگر راضی نباشند امام رضا عليه السلام هم تو را نمی پذیرد، همچنان که امام صادق علیه السلام آن جوان را نپذیرفت، امام فرمود: می روی منزل، دل مادرت را بدست می آوری و برمی گردی، مادری که شکمش منزلت بوده، دامنش گهوارهات بوده، شیرهء جانش غذایت بوده، باید او را احترام کنی و با او تندی نکنی(1)

حالا یک مقدار پشت لبهایت سبز شده یک مقدار صدایت دو رگه شده، سر پدر و مادر داد و فریاد می کنی؟ چه خبر است؟ تو یک وزنه پنج کیلویی را به شکمت ببند ببین ده روز می توانی با آن راه بروی؟ نه ماه تو را در شکم داشته، شب نتوانسته بغلتند، نتوانسته راحت بخوابد، درد سنگین زایمان داشته، شیره جان به تو داده، تب کردی، به تب تو او هم تب کرده، بیمار شدی، به بیماری تو بیمار شده، نخوابیدی، به بی خوابی تو نخوابیده، به همین راحتی داد و فریاد می زنی؟ امام صادق علیه السلام أن جوان را نپذیرفت. این ها نقش های هدایتی امام است. هدایت اعتقادی و اجتماعی را گفتم و هدایت سیاسی را ان شاءالله در فرصت دیگری خدمتتان عرض می کنم. خلاصه عرضم این شد که یکی از مهم ترین کارهایی که در جامعه، انسان می تواند از ائمه الگو بگیرد، نقش هدایتگری آنان است، اگر کسی شبههء اعتقادی یا اخلاقی دارد، اگر خانوادهای درگیر مسائل اجتماعی و اخلاقی است، آنهایی که می توانند، کمک کنند تا این مسائل رفع شود. وجود مقدس امام صادق علیه السلام در میان ائمه، عمرشان از بقیه بیشتر بود، امامت ایشان هم طولانی تر و شرایط زندگی شان بهتر بود. به همین دلیل ما هزاران حدیث، داستان و جریان از زندگی امام صادق علیه السلام داریم که بنده به اندازهء توانم این چهار شبی که خدمت شما هستم، ان شاءالله هر شب، یک بخش از زندگی آن امام را برای شما بیان می کنم.

خدایا! به همهء ما توفیق شناخت مکتب اهل بیت علیهم السلام گام برداشتن در مسیرشان و بهره مندی از زیارت، هدایت و شفاعت شان را نصیب بفرما.

ص: 191

امامی مثل امام حسین علیه السلام جنگ کرده، یک امام بزرگواری مثل موسی بن جعفر علیه السلام به زندان رفته، یک امام بزرگواری مثل امام رضا علیه السلام ولایتعهدی را قبول کرده، امامی مثل امیرالمؤمنین علیه السلام با فقر و نداری و زندگی بسیار ساده زندگی کرده، امامی مثل امام صادق علیه السلام زندگی نسبتاً مطابق با سطح جامعه داشته است. این موارد مذکور گاهی برای مردم قابل تحلیل نبوده است، مثلاً بعضی ها می گفتند: چرا امام رضا علیه السلام زیر بار ولایتعهدی رفت؟ اگر صلح بد بود چرا امام حسن علیه السلام صلح کرد؟ اگر جنگ خوب بود چرا امام حسین علیه السلام جنگید؟ اگر مثلاً زهد امیرالمؤمنین علیه السلام خوب بود چرا امام صادق علیه السلام آن زهد را نداشت؟ جواب اینها روشن است، شما الان مثلاً سال 89 است، سال 59 یعنی سی سال پیش با الان یکی است؟ ماشین های در خیابان با الان یکی است؟ لباس های من و شما یکی است؟ وسایل خانه هایمان یکی است؟ 59 تا الان 30 سال گذشته، فقط شما کافی است یک نگاه به ماشین های داخل خیابان کنید، اینقدر ماشین های مدل بالا در خیابان ها بود؛ این قدر مبل در خانه ها بود؟ اینقدر تلویزیون، سیدی، وسایل ارتباط جمعی، موبایل، تلفن و... نبود؛ اگر در یک محله ای مثلا یک خانواده تلفن داشت بقیه هم مراجعه می کردند؛ این قدر روستاها آب، برق، امکانات و نبود. زمان حضرت امیر علیه السلام را نمی شود با زمان امام صادق علیه السلام مقایسه کرد؛ چون صدها سال گذشته است؛ به خاطر همین هست که در زندگی ائمه یک اصولی است قابل تغییر نیست، مثل اصل زهد، مثل اصل اعتدال، مثل اصل رعایت حقوق مردم، اما نوع زندگی آنها با هم متفاوت است.

شویم. اگر عیادت بیمار می روید، به او امید بدهید و او را نترسانید. اینها نکات اخلاقی است. اگر کسی فقری دارد او را به رخش نکشید-حالا این بنده خدا به يقهء امام صادق علیه السلام خیره شده بود، آقا فرمود: چه شده این قدر نگاه می کنی؟ گفت: پیراهنتان يقه اش چرا وصله دارد؟ مگر شما پیراهن نو ندارید؟ - وضع مالی امام صادق علیه السلام خوب بوده است- آقا یک کاغذی را دست این بنده خدا دادند و فرموند: این را بگیر و بخوان!

عزیزان! این حدیث خیلی زیبا و مشکل گشاست. یک کاغذی را به این بنده خدا دادند و به او فرمودند: که این را بخوان! تذكر منکر، اگر کتبی باشد بهتر است، بهتر است در جمع نباشد که آبروی طرف نرود - می گوید: من این نوشته را گرفتم دیدم سه تا مطلب در آن نوشته شده است: «لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا حَيَاءَ لَهُ وَ لَا مَالَ لِمَنْ لَا تَقْدِيرَ لَهُ وَ لَا جدید لِمَنْ لَا خَلَقَ لَهُ»(1). البته پاسخ این بنده خدا که به لباس امام صادق علیه السلام نگاه میکرد قسمت سوم حدیث است ولی امام سه تا حديث را به ایشان داد، که هر سه تایش را توضیح میدهم: «لَا إِيمَانَ أَنْ لَا حَيَاءَ لَهُ» هر که حیا ندارد ایمان ندارد. واقعاً هم همین طور است، آدم بی حیا ایمان ندارد، با موسیقی ماشین اش مردم را آزار می دهد، با بدحجابی اش متدینین را آزار می دهد، با بددهانی اش خانواده و همسایه ها را آزار می دهد. حیا اگر از بین رفت ایمان هم می رود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «الْإِيمَانُ وَ الْحَيَاءُ فِي قَرْنٍ وَاحِدٍ فَإِذَا ذَهَبَ أَحَدُهُمَا تَبِعَهُ الْآخَرُ»(2)؛ حیا و ایمان مثل دو تا خط راه آهن هستند، قطار روی این دو تا ریل موازی باید راه برود، روی یکی نمی تواند، اگر ایمان نباشد حیا نیست، حیا نباشد ایمان نیست.

عزیزان! دشمن روی حیا دست گذاشته، دارد جوان ها را از حيا دور می کند. اگر حیای بین زن و شوهر از بین رفت و رویشان به هم باز شد، دیگر چه کسی حریف این ها می شود؟ اگر حیای بین عروس و مادر شوهر، اگر حیای بین پدر و فرزند از بین

ص: 194

رفت، دیگر برای انسان چیزی از انسانیت نمی ماند. یک وقتی در جامعه جوان ها و نوجوان ها، حیا داشتند، اگر یک جایی یک پیرمردی، عالمی، یک آدم باشخصیتی رد می شد احتیاط می کردند اما الان متأسفانه آدم ملاحظه می کند که حیاء روبه زوال است؛ روابط دختر و پسر، روابط نامشروع و روابط خیابانی. عده ای ملاحظه متدینین را هم نمی کنند، حالا نه فقط غير مشروع، مشروعش هم همین است، در گفت وگویشان و در برخوردهایشان در پارک، در خیابان، در سینما، دست به دست هم دادن، قهقهه زدن، بد راه رفتن، بد عمل کردن و.... این ها فکر نمی کنند در این کوچه و خیابان جوان های مجرد هستند که این کار باعث تحریک آنها می شود.

جوانی که دست همسرت را گرفته ای و داری در خیابان مزاح و شوخی و بعضی از کارهای ناپسند و معاشقه انجام می دهی اینها بی حیایی است! حیا باید بین زن و شوهر و بین پدر و فرزند و دیگران باشد. الان این ماهواره ها کارش چیست؟ دارد فرهنگ بی حیایی را گسترش می دهد. جوانی که پای فیلم های مبتذل می نشیند، این بعدا می تواند در نماز و عبادتش حضور قلب داشته باشد؟ ماهواره، سیدی، موبایلی که وسیله انتقال مسائل زشت و ناپسند باشد، روی انسان تأثیر می گذارد. دین مسائلش از هم قابل تفکیک نیست؛ نمی شود بگویی من فیلمم را هم نگاه می کنم و نماز را هم می خوانم.این نماز دیگر نماز نیست، اگر نماز باشد آن فیلم نباید دیده شود، «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ»(1) سه تا مطلب امام صادق به این بنده خدا داد، 1۔ کسی که حیا ندارد ایمان ندارد، 2- هر کس برنامه ریزی ندارد، مال ندارد، بعضی از کارمندان، اول، دوم و سوم برج گاز را می گیرند حقوقشان را خرج می کنند، به آخر برج که می رسد به روغن سوزی می افتند، هی پیش این گردن خم می کنند، هي پیش آن دست دراز می کنند که این کار، کار درستی نیست. من یک توضیحی بدهم هر کسی یک درآمدی و یک مخارجی دارد، درآمدش را باید با مخارجش تنظیم کند، نگاه نکند که فلانی ماشینش فلان است، فلانی خانه اش فلان است؛

ص: 195

من مثلاً ماهی سیصد هزار تومان حقوقم است، این حقوق جواب یک ماشین ساده را می دهد، جواب یک فرش ساده را می دهد، جواب یک لباس ساده را می دهد، من نمی توانم مثل آن کسی که پنج میلیون درآمد دارد فکر کنم و نمی توانم زندگی او را ملاک قرار دهم. زندگی مخارج فرعی دارد، بیماری دارد، اتفاقات دارد، کسی که برنامه ریزی ندارد، مال و ثروت هم ندارد. 3- کسی که کهنه ندارد، نو ندارد، یعنی چه؟ جدید؛ یعنی لباس نو، خلق؛ یعنی لباس کهنه؛ یعنی آدم اگر گاهی لباس معمولی هایش را نپوشد لباس خوب برایش نمی ماند. وقتی طرف می خواهد خرید برود، می خواهد کوچه برود، می خواهد خیابان برود، می خواهد سرکار برود، این لباس مهمانی اش را نباید بپوشد، آن لباس را باید برای جاهای مناسب بگذارد. کسی نو دارد که گاهی هم کهنه بپوشد، و الا اگر نو هم همیشه بپوشد، دیگر نو ندارد. چقدر این روایت قابل توجه است! من امام صادق آمده ام در کوچه یک کاری دارم این لباس را پوشیده ام. اتفاقأ عکس این جریان را در حالات امام صادق علیه السلام داریم.

ائمه ما هر طور رفتار می کردند، بعضی ها معترض بودند. طرف گفت: امام رضا علیه السلام را می کشم، چرا ولایتعهدی را قبول کرده؟ برای امام شمشیر کشید. این چیزها همیشه بوده، بعضی ها هم همیشه خودشان از پیش خودشان سبک و سنگین می کنند.

این را هم دقت کنید خیلی مهم است! خودشان از پیش خودشان در دین فتوا می دهند و این خیلی خطرناک است. در این رابطه آیه قرآن هم داریم: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا»(1)، پیغمبر می خواهی به تو بگویم بدترین مردم چه کسی است؟ «اَلَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي اَلْحَيٰاةِ اَلدُّنْيٰا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً»(2) آن هایی که خطا می کنند و فکر می کنند کار درست انجام می دهند. از این نمونه زیاد داریم، مثلا اسم روابط نامشروع را دوستی و پاکی قلب می گذارد، اسم رشوه و ربا را هدیه می گذارد، اسم کارهای غیر دینی را عنوان دینی به آن می دهد.

امام رضا علیه السلام وقتی به ایران آمدند، پنجاه و دو ساله بود، در همان سه سال که در ایران بودند مردم نذر، هدایا و وجوهاتشان را برای امام می آوردند. حوزه های علمیه هم امروز این طور هستند، مراجع عظام هم وابسته به دولت نیستند، و الا اگر غیر از این بود نمی توانستند راحت حرفشان را بزنند. در طول تاریخ بیش از 1000 سال حوزه های علمیه، شیخ مفیدها، شیخ طوسی ها، میرزای شیرازی ها، میرزای نائینی ها، سید بحرالعلوم ها، کاشف الغطاها، امام و علما آزاد بودند و هیچ موقع وابسته به حکومت نبودند ولو حکومت اسلامی و دینی. من یادم است اوایل انقلاب این را تأکید داشتند، حوزه ها باید مستقل بمانند و با وجوهات تأمین شود.

خمس که متأسفانه بعضی ها نسبت به این مسأله بی توجهی می کنند، فکر می کنند پرداخت خمس کاهش مال است در حالی که امام جواد علیه السلام سه مرتبه فرمود: شما خمس بدهید ما تضمین می کنیم مالتان افزایش پیدا کند. پرداخت قرض الحسنه، خمس، زکات و... باعث افزایش مال می شود. ربا، مال را کاهش می دهد، گرچه على الظاهر اینها برعکس است که ربا مال را افزایش می دهد اما قرض مثلا کاهش می دهد، اما قرآن عکس این را می فرماید: «يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا»(1) رباخوار و ربا را خدا نابود می کند، ولی قرض افزایش پیدا می کند. شخصی سیصد دینار برای امام صادق علیه السلام پول آورد، امام دست در این پول بردند یک مشتش را برداشتند و فرمودند بگیر، این مقدارش حلال نیست، ببر و در جای خوش قرار بده! خیلی تعجب کرد! یکی از ویژگی های ائمهء ما علم غیب است. به امام وحی نمی شود، وحی فقط به پیغمبران می شد؛ با مرگ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وحی تمام شد اما فرشتگان بر ائمه فرود می آیند و ائمه با فرشتگان صحبت می کنند به خاطر همین هم یکی از صفات ائمه محدث است، نه محدث، محدث؛ یعنی کسی که فرشته ها با او صحبت می کنند؛ البته ممکن است افراد عادی هم یک وقت با فرشته ها صحبت کنند، همچنان که با سلمان صحبت میکردند، سلمان هم محدث است و همچنین خدا به مادر موسی هم می گوید «وَ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ

ص: 198

مُوسَىٰ»(1) وحی کردیم و در روایات داریم که گاهی بعضی از شخصیت ها و بزرگان با فرشتگان صحبت می کردند.

امام علم غیب دارد، علم غیب امام مطلق نیست؛ یعنی مثل خدا نیست؛ چون علم غیب مطلق مال خداست. اگر کسی راجع به ائمه قائل به علم غیب مطلق بشود غلو کرده است و جایز نیست. شما در زیارت امام رضا علیه السلام مرتب همه اش خدا، خدا، خدا، می گویید «اللَّهُمَّ إِلَيْكَ صَمَدْتُ مِنْ أَرْضِي وَ قَطَعْتُ الْأَرْضَ»(2) همه اش می گویید ما به خاطر خدا آمدیم؛ چون این ها پیش خدا اعتبار دارند ما آن ها را واسطه قرار می دهیم و خدا به این ها این غیب و این آگاهی را داده است-امام خبر دارد این پول حلال است یا حرام است، یک مشتش را برگرداند، طرف می گوید: شمردم دیدم صد دینار است، فورا از آقا عذرخواهی کردم، گفتم: یابن رسول الله! من امروز که می خواستم خدمت شما برسم، دلم می خواست سیصد دینار بیاورم اما دویست دینار بیشتر نداشتم، سر جیب برادرم رفتم صد دینار از جیب برادرم بدون اجازه او برداشتم که این سیصد دینار را به شما بدهم، گفتم: حالا می روم بعدا به برادرم می گویم و راضی اش می کنم-شما می دانید که امام مال حرام را قبول نمی کند. برای امام عسکری علیه السلام از قم پول بردند، عده ای از افراد از جمله احمد بن اسحاق اشعری که از قمی های متدین بود، اخیرا یک کنگره ای هم برایش برگزار شد. احمد بن اسحاق اشعری، سعد بن عبدالله قمی، خدمت امام عسکری پول بردند، امام زمان سه یا چهار سالش بود فرمود: این قسمتش را بردارید که حق فلانی است و حق شراکت در آن دارد- این شخص می گوید: من سیصد دینار خدمت امام تقدیم کردم، امام صد دینارش را برگرداند، فرمود: این پول مشکل دارد به دلیل این که همان طور که خود این شخص توضیح داد این پول را از جیب برادرش بدون اذن و اجازه برداشته بود. این ها را عرض کردم برای این که عزیزان بدانید! یک معیارهایی در دینمان داریم که

ص: 199

باید با این معیارها بسنجیم.

دو تا معیار مهم رسول گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم به ما معرفی کرد: «إِنِّي تَارِكُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَمْ تَضِلُّوا»(1) فرمود: این ها سفينه هستند، این ها باعث نجات هستند که یکی قرآن و دیگری اهل بیت است. حدیث ثقلین، حدیثی نیست که شیعه نقل کرده باشد، یکی از علمایی که فوت کرده، کتابی نوشته به نام سند حدیث ثقلین در منابع اهل سنت، دانشگاه الازهر مصر فرستاد، آنجا این کتاب را چاپ کردند، که خود ایشان می فرمود: وقتی رفتم خدمت آیت الله العظمی بروجردی (رضوان الله تعالی علیه) ایشان این کتاب را دید، فرمود: فلانی این معجزه است کتابی که درباره اهل بیت تو نوشتی دانشگاه الازهر منتشر کرده است. حدیث ثقلین ایک حدیث متواتری است در منابع مختلف شیعه و سنی آمده است. دو تا معیار، قرآن و اهل بیت، قرآن اصول و مبانی در آن آمده و سیره و روش اهل بیت هم برای ما حجت است و باید طبق آن عمل کنیم که من این دو سه تا جریانی که گفتم به همین منظور بود که بدانیم یک وقت جلو نیفتیم و عقب نمانیم؛ یک وقت سلایق شخصی در دین به کار نبریم، ننشینیم بگوییم من این کار را می کنم، این جای نماز را بگیرد، من این کار را میکنم جای زیارت را بگیرد، به نظر من این طور است. دین یک برداشت شخصی، فردی و التقاطی ندارد. دین مجموعه ای از معارف است که نخست از قرآن و سپس از روایات پیامبر و اهل بیت استنباط می شود. وجود مقدس امام صادق علیه السلام یکی از نقش های مهمشان همین بود که جلوی خطای افراد را بگیرند.

می خواست امام مثلاً یک هزینه همیشگی برایش مقرر کند- عزیزان! در اسلام کار عبادت است، مبغوض ترین افراد نزد خدا، تنبل ها، بی کارها و بیعارها هستند. على من فرمود: «أَبْغَضُ اَلْخَلْقِ إِلَى اَللَّهِ جِيفَةٌ بِاللَّيْلِ بَطَّالٌ بِالنَّهَارِ»(1)، مبغوض ترین افراد کسانی هستند که وقتشان را به بطالت و بیهودگی می گذرانند؛ البته بیکاری در جهان یک معضلی است و به من هم زیاد می گویند: روی منبر بگویید! با گفتن من هم روی منبر حل نمی شود، دولت، دولتمردان و وزارت کار باید فکری کنند برای جوان ها مخصوصا جوان هایی که می خواهند ازدواج کنند، مخصوصا خانواده هایی که متأهل و فرزند دارند؛ چون بسیاری از مفاسد اجتماعی منشأش بیکاری است؛ اعتیاد یکی از مهمترین منشأهایش بیکاری است، فساد اخلاقی یکی از منشأهایش بیکاری است.

نمی خواهم بگویم همه اش این است ولی در روایت داریم بیکاری منشأ بسیاری از معضلات اجتماعی است. جوان اگر صبح تا عصر سرکار باشد، ازدواج می کند و به فساد و به اعتیاد روی نمی آورد. باز نمی خواهم بگویم بیکاری مجوز فساد و اعتیاد است. می خواهم بگویم وضعیت جامعه این است، یک بخش عمده ای از بیماری های روانی به بیکاری برمی گردد. بیکاری معضلی است که بسیاری از گرفتاری ها به دنبالش می آید. رسول گرامی اسلام و ائمه در زمان خودشان یکی از اولویت هایشان این بود که برای افراد زمینه کار را فراهم کنند و نگذارند افراد بیکار بمانند-حالا این شخص کارگر است و توان کار ندارد امام صادق علیه السلام به ایشان فرمود: بار را از این به بعد روی سرت بگذار و با دستت کمکش کن؛ چون بار که روی سر باشد دیگر روی دست خیلی سنگینی نمی آید، فرمودند: «فَاحْمِلْ عَلَى رَأْسِكَ وَ اسْتَغْنِ عَنِ النَّاس»(2) خودت را سربار جامعه نکن، تا شده ولو بار را روی سرت بگذاری، با دستت کمکش کنی، بار را ببر! اجازه نداد این تنبلی، بی عاری و بیکاری در او رسوخ کند. این نکته دقیق و مهمی است که کمک به مردم خوب است، رفع

ص: 201

نیاز از مردم خوب است اما تکدی راه انداختن، بیکاری در جامعه ایجاد کردن، زمینه تنبلی فراهم کردن، در منابع ما توصیه نشده است.

فراوان ائمة ما نسبت به این موضوع تذکر می دادند. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: مردم سه دسته هستند، بعضی ها می خواهند بارشان را روی دوش دیگران بیندازند، این ها اسیر و وابسته اند، بعضی ها، دائما! می خواهند از دیگران بار بردارند، کمک کنند و خدمت رسان باشند، دستهء سوم کسانی هستند که نه خادم هستند و نه مخدوم، نه بار از روی دوش کسی بر می دارند و نه بار را روی دوش کسی می اندازند؛ یعنی خودشان هستند و خودشان. فرمود آن دستهء اول اسیرند، دسته دومء امیر و رئیس اند و دسته سوم بی بارند. این ها نکاتی است که در منابع روایی ما از اهل بیت عصمت و طهارت رسیده است. یک حدیث زیبا برایتان بخوانم و با این حدیث عرایضم را جمع کنم.

نیست؛ این سه تا چیست؟ 1- «الدُّعَاءُ عِنْدَ الْكُرَبِ» دعا در گرفتاری، خوب دعا که کاری ندارد آقا دعا کنید نه هزینه ای دارد، نه پول می خواهد و نه وقت خاصی می خواهد، هرکجا خواستید دعا کنید مخصوصأ دعا در حق دیگران. 2- «وَ الإستغفار عِنْدَ الذَّنْبِ» توبه و استغفار موقع گناه، نگاهت به نامحرم افتاد، دروغی گفتی، خطایی کردی، هی توجیهش نکن، خراب ترش نکن، «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّي وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ» را بگو و توبه کن. 3- «وَ الشُّكْرُ عِنْدَ النِّعْمَةِ»(1) شکر هنگام نعمت، ناهار می خورید، غذا می خورید، زیارت می روید، نعمتی به شما می رسد بگویید «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ».

خدایا! همه ما را عامل به دستورات اهل بیت علیهم السلام قرار بده.

ص: 203

دعا می کند، می گوید: «لَا أَراكَ اللَّهِ مَكْرُوهاً» ان شاء الله هیچ وقت بد نبینی و هیچ وقت در زندگی ات سختی نباشد. حضرت فرمودند: این دعای درستی نیست؛ چون بعضی دعاها اصلا اجابت نمی شود، علتش هم این است که دعا درست نیست که حالا بعضی هایش را اشاره خواهم کرد. عرض کرد چرا یابن رسول الله؟ فرمود: اگر بخواهد سختی نبیند باید بمیرد، «فَقَالَ إِنَّمَا دَعَوْتُ لَهُ بِالْمَوْتِ لِأَنَّ مَنْ عَاشَ فِي الدُّنْيَا لَا بُدَّ أَنْ يَرَى الْمَكْرُوهِ»(1) تو داری دعا می کنی برای این که بمیرد، اصلاً غم آخر در دنیا وجود ندارد که بعضی ها می گویند ان شاء الله غم آخرت باشد، این از آن دعاهای غلط است، مگر این که آدم خودش بمیرد.

الان اگر شما یک برگه کاغذ دست کسانی که این جا نشسته اند بدهید و بگویید دردهایتان را بنویسید، ببینید! چند هزار تا درد را می نویسند. این طور هم نیست که بگویی مثلاً: اولیای خدا مشکل ندارند! اولیای خدا اولاد ناصالح داشتند، مثل حضرت نوح، زن بداخلاق و ناصالح داشتند مثل حضرت لوط. حضرت نوح و لوط زن هایشان بد بودند. امام جواد و امام حسن علیهماالسلام همسرشان قاتل آنها شدند. گاهی در بعضی از فرزندان ائمه داشتیم، مثلاً: برادر امام رضا علیه السلام زید در خط پدرش موسی بن جعفر علیه السلام نبود، با امام رضا علیه السلام مخالف بود، چند جا غائله به پا کرد و امام رضا را اذیت کرد. همچنین بیماری ائمه ، یک شب تا به صبح این قدر امیرالمؤمنین علی علیه السلام از درد به خودش پیچید که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آن شب مسجد نرفت؛ یعنی برای نماز شب به مسجد نرفت، در خانه کنار حضرت امیر ماند و پرستاری کرد و یک کمی از عبادتش کم کرد تا به حضرت برسد، نزدیک اذان صبح یک مقداری حال علی علیه السلام بهتر شد پیغمبر اکرم به مسجد رفت. من اگر بخواهم این موارد را بشمارم زیاد است. بحث من این موارد نیست، بحث من این است که گاهی انسان ها در سختی ها، راه های انحرافی را می روند، کلید را گم می کنند و مسیر را اشتباهی می روند. این بد است، که انسان نتواند راه صحیح و درست را انتخاب کند.

حسود مثل قابیل برادرش هابیل را می کشد، یک آدم عقدهای مثل صدام هزار تا آدم را در حلبچه به خاک و خون می کشد، یک حس درندگی، یک دکمه را فشار میدهد یک بمب توی هیروشیما می اندازد و بیش از صد هزار آدم را در آنجا از بین می برد که هنوز ژاپنیها درگیر آثار آن بمب ناکازاکی و هیروشیما هستند.

یک آدم حسود، یک آدم کینه ای و یک آدم وسواسی، این بدتر از آدمی است که بیماری بدن دارد، خودش را آزار می دهد، زنش را آزار می دهد، بچه اش را آزار می دهد؛ پس در زندگی آقا مشکلات هست، قرآن هم می فرماید: اصلاً دار دنیا یکی از خصوصیات و ویژگی هایش این است، که همراه با سختی و مشکلات است، «وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ»(1) جوان پیر می شود، استخوان فرسوده می شود و قدرت اخذ می شود، اینها طبیعی و صریح قرآن است اما عرضم این است راهکاری که آدم باید دنبالش باشد، ضمن سفارش های کلی که در روایات و آیات قرآن شده، به توکل، به رضا، به این که مشکلات را انسان بزرگ جلوه ندهد، به این که با مشکلات کنار بیاید، به این که مشکلات او را از پا در نیاورد و او را زمین نزند، این واژه هایی که در اسلام مثل صبر، رضا، توکل و تسلیم سفارش شده، درمان می باشد، «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»(2) این نکتهء دقیقی است که انسان در گرفتاری هایش دچار روش های انحرافی نشود؛ چون ما در جامعه با این مسائل برخورد داریم، افرادی که توصیه های غیر دینی می کنند، دختر و پسر را با روش های خاص دور هم جمع می کنند و می گویند بیایید شما را به خدا نزدیک کنیم که متأسفانه سر از فساد در می آورند؛ افراد را توصیه به بی دینی می کنند، توصیه به فاصله گرفتن از ارزش ها می کنند که این روش های غلط مورد بحث من است. دو سه تا جریان از زندگی امام صادق علیه السلام خدمتتان عرض کنم ببینید چگونه گاهی انسان در زندگیش دچار این مشکلات می شود و امام صادق علیه السلام چطور راهنمایی می کند.

ص: 207

الْحَكِيمُ»(1) پنج شش تا آیه آخر سوره حشر که خیلی سفارش شده آیات سورهء حشر را زیاد بخوانید. بعد امام فرمود: «افْتَحِ الْقُرْآنِ» قرآن را باز کن، بگیر جلوی صورتت، بگو «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِحَقِّ هَذَا اَلْقُرْآنِ » همین مراسمی که شب احیاء انجام می دهید، بعد فرمود: قرآن را بگذار روی سرت، ده مرتبه بک یا الله، ده مرتبه به نام پیامبر، به نام امیرالمؤمنین، یکی یکی ائمه را فرمودند نام ببر، بعلي، بفاطمة، بالحسن، بالحسين، و.... بعد فرمودند: دعا کن؛ یعنی امام توسل را به او یاد داد، راه را به او یاد داد، که با نماز، با دعا و توسل مشکلات را حل کن؛ البته برنامه ریزی هم باید کرد، قرض را باید ادا کرد، نه این که با یک نماز آدم در خانه بنشیند بگوید قرضم ادا می شود.

امام صادق علیه السلام به آن بنده خدا فرمود: نماز را بخوان و این اذکار را بگو! در حقیقت اینها یک نوع آرامش به انسان می دهد، یک نوع قدرت تصمیم گیری به انسان میدهد، انسان را از آن به هم ریختگی و آشفتگی دور می کند. اینها راه و شیوه هایی است که ائمه بزرگوار به ما یاد داده اند.

البته کاسب و تاجر خائن، دروغگو، اهل ربا، محتكر، اهل قسم دروغ، اهل خدعه و به شدت در روایات مذمت شده اند.

تجارت شغل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم بوده و همچنین شغل بعضی از ائمه، خود امام صادق علیه السلام به افرادی پول می داد که تجارت کنند و خودش هم تجارت می کرد - پول ها را برداشتند به طرف مدینه برمی گشتند یک وقت خبر رسید دزدها و راهزن ها سر مسیر منتظر این کاروان هستند که این کاروان را لخت کنند و اموالشان را ببرند، یک مرتبه این ها به دست و پای امام صادق علیه السلام افتادند، آقا چه کنیم، اموالمان را به شما بسپاریم؟ امام فرمودند: مگر به من بسپارید مشکلش حل می شود دزدها راحت تر از من می گیرند، زحمتشان را کم می کنید، آقا زیر خاک دفنش کنیم، بعد دست خالی برویم دزدها که رد شدند می آییم و خاک را کنار میزنیم، امام فرمودند: دزدها حرف شما را باور نمی کنند، آیا می شود کاروانی از مکه بیاید هیچی همراه نداشته باشد؟ یک کاروان تجاری دارد برمی گردد هیچی پول همراه نداشته باشد؟ حرف شما را باور نمی کنند، زیر خاک کنید، این قدر شما را می زنند تا بگویید کجاست، عرضه داشتند چه کنیم؟

گاهی اوقات خیلی ها از من سؤال می کنند که توکل یعنی چه؟ قبل از نماز جوانی از من پرسید، توکل یعنی چه؟ ما عرض می کنیم توکل این است، آن بخشی که وظیفه شماست انجام بدهید، شما پشت ماشین نشسته ای، کمربندت را ببند، سرعت هم 120 تا اگر اتوبان است مجاز است بیشتر نرو، ماشینت را هم چک کن، لاستیکت صاف نباشد، روغن داشته باشد، بین خطوط حرکت کن، سبقت بی جا نگیر و چرتی که شدی رانندگی نکن،اینها وظیفه شماست اما حالا یک مرتبه سنگی از کوه وسط جاده نیاید؟ من نمی دانم، آن دیگر دست من نیست، حالا یک مرتبه مثلا یک ماشین وسط جاده ترمز می زند من از عقب به آن بزنم؟ آن را نمی دانم؛ چون دست من نیست. آنهایی که دست شماست انجام بده، بقیه را واگذار کن. دانش آموز درست را بخوان، زحمتت را بکش، کلاست را برو، سر جلسه امتحان برو، نکند سر جلسه امتحان یادم برود، نکند روز امتحان خواب بمانم، نکند سؤال از جاهایی باشد

ص: 211

که..، نه اینها دیگر ضعف توکل می شود. توكل؛ یعنی آن بخشی که وظیفه شماست انجام بدهید و بقیه را به خدا واگذار کنید. شما می خواهید دختر شوهر بدهید، راجع به پسر تحقیق کن، شغلش، اعتقاداتش، باورهایش، بی نماز نباشد، بی دین نباشد، اهل شراب نباشد و خانواده اش فاسد نباشد، حالا من دخترم را به این آقا دادم، نکند شش ماه بعد از ازدواج، داماد تصادف کند و بمیرد؟ چه می دانم دست من نیست، نکند الان نماز خوان است بعداً بی نماز بشود؟ نمی دانم. نکند بعدا بیکار بشود، اداره اخراجش کنند، نکند بعد ... این ها دیگر دست ما نیست.

آخر بعضی ها آن بخش اول را هم تحقیق نمی کنند بعداً می گویند قسمت، به او گفتند این دختر اخلاقش فاسد است، به او گفتند این پسر بی نماز است، به او گفتند این شبهه اعتیاد دارد، بی احتیاطی کرده و حالا می گوید قسمت و تقدير. نه عزیز من! آن بخشی که در اختیار من و شماست انجام بدهیم و بقیه اش را به خدا واگذار کنیم. توکل معنایش این است:

گفت پیغمبر به آواز بلند *** با توکل زانوي اشتر ببند

گر توکل می کنی در کار کن *** کشت کن پس تکیه بر جبار کن

تو کشت کن، سم هم بزن و آب هم بده اماشاید زلزله شد اینها خراب شد یا شاید آفت زد. توكل معنایش این است. لذا این ها گفتند: چه کنیم؟ امام صادق علیه السلام فرمودند: نذر کنید که یک سوم اموالتان را در راه خدا صدقه بدهید، من هم دعا می کنم اموالتان حفظ شود، یک مقدار فکر کردند، تأمل کردند، اگر کلش از بین برود این بدتر از این است که یک سومش را از دست بدهیم، بعضی ها به خاطر خدا این نذر را می کنند و بعضی ها هم از مجبوری؛ البته این طور نباید باشد، انسان باید نیت نذرش خدایی باشد.

گفتند: یک سوم مال را نذر کردیم، راهزن ها رسیدند، کاروان را محاصره کردند، رئیس راهزن ها خدمت امام صادق علیه السلام آمد و عرض ارادت و محبت کرد، گفت آقا من دیشب جد شما رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم، با تهدید به من فرمودند به این

ص: 212

کاروان کار نداشته باش، فرزندم امام صادق جزء این کاروان است یابن رسول الله! ما با شما کاری که نداریم هیچ، خودمان هم تا مدینه محافظ شما می شویم که دزد دیگری سراغتان نیاید، کاروان به مدینه رسید، امام فرمودند: بروید فورا آن نذر را ادا کنید یک سوم مالتان را به فقرا بدهید.(1) اینها نکاتی است که من این ها را عرض می کنم برای این که ببینید راهکار و راه حل اشتباه یک وقت در زندگی شما پیش نیاید. هر چیزی راه و روشی دارد، گاهی هم خدا یک تلنگرهایی به انسان می زند، یک جوری متوجه می کند که این راهی که داری می روی اشتباه است.

ظرف فرشته است، بعضی دلها هم ظرف شیطان است. شیطان اگر به دلی وحی کرد، آن دل مضطرب و به هم ریخته است، حالا این خواب گاهی این طور است.

3- خواب های بشارت دهنده. خواب هایی است که حوادث روز نیست، وقایع فردا نیست، اصلا در فکر انسان نبوده، گاهی آدم یک خوابی را از اموات، از گذشتگان و از افراد عالم می بیند که کنایه است و لذا خواب را برای هر کسی نقل نکنید، برای اهلش نقل کنید، گاهی خوابها بشارت دارد، این آیه قرآن است که می فرماید: «لَهُمُ الْبُشْرَىٰ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ ۚ »(1) خدا به بعضی ها در دنیا بشارت می دهد، از امام معصوم سؤال کردند بشارت در دنیا یعنی چه؟ فرمود: در خواب به او پیام می دهند، مثلا: خواب می بیند که به بهشت رفته، خواب می بیند که به زیارت رفته، خواب می بیند که با آدم های خوب قدم می زند.

می خواهی سر کسی کلاه بگذاری، بلافاصله عرض کرد: بله آقا همسایه ام یک مزرعه ای دارد که می خواهد بفروشد، پول نیاز دارد و خبر هم از قیمتش ندارد من می خواستم فردا صبح بروم و با یک قیمت ارزانی از او بخرم؛ چون آدم خوبی بود خدا اینطوری متوجهش کرد و این کار را انجام نداد.(1) گاهی این طور بوده؛ یعنی در قالب خواب، گاه یک تذکر، گاه یک نصیحت

عزیزان! این تلنگرهایی که در زندگی به شما می خورد متوجه باشید، به تعبیر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «إِنَّ لِرَبِّكُمْ فِي أَيَّامِ دهرکم نَفَخَاتٍ أَلَا فَتَعَرَّضُوا لَهَا»؛(2) گاهی در زندگی تان یک بادهایی می وزد، یک نسیمهایی می آید، خود را در معرض آنها قرار بدهید. می آیی حرم امام رضا علیه السلام روحیه ات عوض می شود، به خودت می آیی، پای یک برنامه تلویزیونی می نشینی، پای یک منبر می نشینی، عوض می شوی، می گویی من دیگر نماز خوان می شوم، من دیگر خطاهایم را کنار می گذارم؛ اینها را نگه دارید، این شمع را نگذارید خاموش شود، مواظب باشید این رو به افول نرود. این بحثی که من امشب خدمت شما عرض کردم با سه چهار تا جریان، می خواستم این نتیجه را بگیرم که گاهی در زندگی انسان دچار مشکلات می شود که نباید راه های انحرافی را برود.

مشکل در زندگی همه وجود دارد، کمتر کسی را می یابید که بی مشکل باشد، منتها مشکلات فرق می کند، گاهی مالی است، گاهی جسمی است، گاهی روحی است، گاهی فکر است و گاهی قلبی است. راهکارش همین است که در قرآن و روایات آمده است: توصیه به صبر، توصیه به عدم يأس، توصیه به توسل. مواظب باشید! راه صحیح را انتخاب کنید. من یک روایتی هم از امام صادق علیه السلام بخوانم، آنهایی که می خواهند ان شاء الله بهشت بروند این روایت را گوش بدهند!

ص: 215

بوجود آمده، اما شصت سال است که یک پیرمرد و پیرزن پیر شده اند هنوز با هم دعوا نکرده اند.

دختر خانم آمده می گوید پانزده روز است که ازدواج کرده ایم دعوایمان شده، و این مسأله یک معضلی شده است. مهریه را به اجرا می گذارد، می گوید: مهرم را بده بعد با هم زندگی کنیم، این با تو زندگی می کند؟ مهر باعث صداقت است این بنده خدا ندارد، چقدر از جوان های ما به خاطر نداشتن مهریه در زندان به سر می برند. خانم محترم! مهر ارزش توست، مهر باعث مهر است، نه مهر باعث قهر، این مهر نیست قهر است، این مهرنیست خشونت است، این مهر نیست این اختلاف انگیزی است. مهری خوب است که مهر بیاورد نه مهری که قهر بیاورد.

شما خانم لیسانس داری، فوق لیسانس داری، آقا دیپلم دارد، او با این که این دیپلم داشت با او ازدواج کردی، شما کارمند رسمی هستی ایشان قراردادی است، شما استخدامی ایشان بی کار است، خوب باشد مرد توست، او در خانه باید حرفش گوش داده شود، مدرک و شغل را توی سر مرد می زنید که چه بشود؟ این زندگی این طوری پیش نمی رود، مردها را با حقوقتان، با شغلتان و با مدرکتان تحقیر نکنید!

مَهر و مِهر باید با هم باشند. 3-«و قلب رحيم»قلبشان مهربان است، آقا دو سال است با برادرش قهر است، با پسر عمویش قهر است، این چه کینه ای است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: دو تا مسلمان سه روز بیشتر با هم قهر باشند هر دو از مسلمانی خارج اند. (1)با همسرشان بعضیها گاهی ماه به ماه قهر می کنند. خانم آمده می گوید یک سال است مرد با من در خانه قهر است، می گوید: غذا می خورد، سر سفره می نشیند، خانه می آید اما یک سال است که ارتباطش با من قطع است. 4-«و يد معطية»(2)دست دهند و اعطا کننده دارند، خدا کمک می کند، بگذار فامیل های خانم مهمانی بیایند، خانم! بگذار فامیل های همسرت مهمانی بیایند، بگذار این آقا به

ص: 218

مادرش کمک کند، بگذار به پدرش کمک کند، بگذار به خواهر دم بختش کمک کند، نگو پیری داریم، کوری داریم، خودمان بچه داریم؛ البته بعضی آقایان اینقدری که به خانواده هایشان می رسند؛ یعنی پدر و مادر، برادر و خواهر، به همسر نمی رسند، این هم بد است. اعتدال، مادر جای خود، پدر جای خود، برادر جای خود، همسر جای خود! امام صادق علیه السلام فرمود: چهره شاد، زبان لطیف، قلب رحیم و دست دهنده از نشانه های اهل بهشت است حالا ان شاء الله همه اش در وجود من و شما باشد و همه ما اهل بهشت باشیم و از شفاعت امام صادق علیه السلام بهره مند بشویم.

ص: 219

این که افرادی آمدند و اعتراض کردند که آقا چرا جنگ را شروع نمی کنید؟امام علیه السلام فرمود: من امروز و فردا می کنم تا شاید یکی از آنها هدایت شود. أبا عبدالله هم روز عاشورا در آخرین لحظه، فرزندش علی اصغر را به میدان برد، گاهی با عمامه پیغمبر، گاهی با شمشیر رسول خدا، گاهی قرآن خواند، گاهی نصیحت کرد، گاهی احتجاج کرد، این ها همه راه هایی بود که امام می خواستند مردم گمراه را هدایت کنند که این نقش مهم امام در جامعه است؛ چون ائمه خودشان هدایت شده هستند. «أَ فَمَنْ يهدی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ»(1)و به همین جهت تمام هدفشان هم هدایت مردم و جامعه است. حالا من چند نمونه از زندگی امام صادق علیه السلام را برای شما بیان می کنم.

شما بر این که آفریدگاری دارید چیست؟ حضرت فرمود: وجود خودم؛ زیرا وجود خود را خالی از این دو جهت نمی دانم: یا خود خویشتن را آفریده ام که در این صورت یا در هنگام ساختن خود (هستی من) وجود داشته یا وجود نداشته است اگر (هستی من) وجود داشته و با این حال باز آن را ساخته ام که در این صورت تحصیل حاصل بوده و تحصیل حاصل هم محال است و اگر در حالی که نبوده ام خودم را ساخته ام می دانی که معدوم نمی تواند چیزی را بسازد؛ بنابراین مطلب ثابت می گردد که برای من صانع و آفریدگاری هست.(1) این هدایت اعتقادی امام است که بسیار نکته مهمی است.

ببینید عزیزان؛ جریانی در زمان امام صادق علیه السلام راه افتاده بود که می خواستند علم و آگاهی امام را منکر شوند و امام را یک فرد عادی جلوه دهند. ابو زهره عالم سنی، کتابی نوشته به نام الامام الصادق والمذاهب الأربعه ایشان در این کتاب برای امام صادق مشایخ حدیثی ذکر می کند که مثلا امام پیش چه کسانی درس خوانده و از چه کسانی حدیث گرفته، اینها فکر می کنند امام صادق هم یک فرد عادی است که باید کلاس برود و درس بخواند؛ یعنی امام را در جایگاه امام نمی شناختند، جایگاه امام برایشان جا افتاده نبود و به علم و آگاهی امام واقف نبودند. امام باید به این فرد تذكر می دادند تا آگاهی های لازم را کسب کنند.

ببینید! اگر جایی نمره صد داشته باشیم و قرار باشد یک نفر این نمره را بیاورد هر چقدر هم جمع شود دیگر نمی شود آن نمره را آورد. قرآن نیز عالی ترین را آورده هر چه بیاورند از آن پایین تر است؛ یعنی شما هر طوری که فکر کنید دیگر از این بهتر نمی شده در الفاظ، در محتوا و در چینش آورد.این که کاری ندارد، بله، عربی است، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، احادیث ائمه، حتى احاديث قدسی هم عربی است ولی قابل مقایسه با قرآن نیست، چرا؟ چون قرآن قالبی را به کار برده که از فصاحت و بلاغت خاصی برخوردار است. امام صادق علیه السلام از مسیری عبور می کردند کسانی که آنجا بودندفورا شروع کردند آهسته آهسته صبحت کردن که آقا متوجه نشود، آقا نگاهی به آنها کرد و فرمود: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ فَبُهِتُوا »؛(1) یعنی اگر جن و انس جمع شوند مثل قرآن بیاورند نمی توانند. رنگ از صورتشان پرید، با خود گفتند از کجا فهمید که ما داریم روی قرآن آوردن فکر می کنیم که امام غیر مستقیم به آنان تذکر دادند؛ چون امام صادق علیه السلام خیلی در تقیه بودند به همین خاطر به شاگردانش می فرمود در کوچه های مدینه به من سلام نکنید؛ حتی می فرمودند: احتیاط کنید و مرا به اسم صدا نزنید.

امام تقیه کردند و علت آن هم این بود که کسانی بودند که این مطالب را به منصور دوانقی گزارش می دادند.

حوصله فرمود: من از پول تو خبر ندارم، من نماز می خواندم و تو به کسی تهمت نزن، شاید پولت محفوظ باشد، اما او دست بردار نبود مرتب داد و فریاد می کرد امام فرمودند: باشد من می گویم پولت را به تو بدهند چون تو با این پول به مسافرت آمده ای اگر پیدا نشود به زحمت می افتی ولی حواست جمع باشد کسی را متهم نکن امام شخصی را فرستاد از منزل هزار دینار آوردند و به او دادند پول را گرفت رفت منزل، رفقایش گفتند: خواب بودی ما آمدیم کیسه پولت را آوردیم آن مرد انگشت به دهان گزید و گفت: عجب، من به آن آقا تهمت زدم ناسزا گفتم تندی کردم بلافاصله بلند شد و رفت مسجدالحرام کیسه پول را هم با خود برد امام فرمودند: ما اگر چیزی به کسی بدهیم دیگر پس نمی گیریم، این هم مال خودت، این هزار دینار را به تو بخشیدیم آن هم که اصل پولت است می شود دو هزار دینار، ولی حواست جمع باشد دیگر به کسی تهمت نزن، سوءظن پیدا نکن.(1) این حکایت یکی از هدایت های اخلاقی امام صادق علیه السلام است.

کشاند و یک ماه در کوفه امام را معطل کرد که امام صادق علیه السلام فرمود: من هر روز مرگ را به چشم خودم در کوفه می دیدم.منصور بی دلیل امام را از مدینه به عراق احضار می کردند. سیدبن طاووس می نویسد: منصور هفت بار امام صادق علیه السلام را احضار کرد و امام را با این کهولت سن بسیار آزار می داد. با جسارت و تندی، فرماندارهایی را برای مدینه می گماشت، که امام را مورد آزار و اذیت قرار دهند.

قرائت قرآن و یا در حال عبادت و تلاش بود. هیچ گاه وقت ایشان به بطالت نمی گذشت. امام صادق علیه السلام چنین شخصیتی با چنین جایگاهی است. منصور دوانیقی که قاتل امام است می گوید: امام صادق علیه السلام مصداق سابق الخيرات است. در قرآن کریم هم داریم بعضیها در خیر سبقت می گیرند و اضافه کرد امام صادق علیه السلام محدث است؛ یعنی کسی که فرشته ها با او سخن می گویند و برای او پیام می آورند این شخصیت بزرگوار امام صادق علیه السلام است که امشب شام شهادتشان است و ما قصد داریم مقداری درباره زندگی ایشان؛ یعنی روش برخورد امام صادق علیه السلام با حوادث و جریان های اطرافش در سه محور مطالبی را خدمت شما عرض کنیم.

اول سيرۀ عبادی، دوم سيرۀ اجتماعی و سوم سيرۀاصلاحی. سیره در لغت به معنای روش و شیوه و متد است. این امام بزرگوار که حدود 65 سال عمر با برکت شان است و 30 سال امامت جامعه را بر عهده داشتند مقداری از روش زندگی ایشان را برای شما بگوییم که ان شاء الله برای همه ما الگو باشد.

هدایت آنها نیامده و دین را به آنها معرفی نکرده است خداوند آنها را عذاب نمی کند. محصلی که معلم ندیده، کتاب ندیده، از او امتحان نمی گیرند، آدمی که ماشین ندیده و هیچگاه پشت فرمان ننشسته هیچگاه از او توقع رانندگی ندارند. خداوند در سوره اسراءمی فرماید: «وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولا»(1) ما کسی را محاکمه می کنیم، درس و تکلیف از او می خواهیم که پیغمبر یا پیام پیغمبر را برایش فرستاده باشیم. حالا یک موقع انبیاء خودشان در میان مردم حضور داشتند و زمانی هم مثل زمانه ما قرآن به ما رسیده که کلام خداست. قرآن می فرماید: بین انبیاء فرق نمی گذاریم «لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ»(2)اگر تمام انبیاء یک جا جمع شوند اختلافی با هم ندارند و حرفشان یکی است، فقط مقداری احکام ادیان با یکدیگر متفاوت است وگرنه حضرت عیسی خدایی غیر از خدای حضرت موسی معرفی نمی کند، حضرت یوسف معادی غیر از معاد رسول خدا معرفی نمی کند، حضرت آدم مبدأ و معادی غیر از مبدأ و معاد حضرت ابراهیم معرفی نمی کند. تمام انبیاء حرفشان یک کلمه است «وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ ۖ »(3)خدا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید، نور را بگیرید و دنبال ظلمات نروید، رشد را بگیرید و دنبال غی نروید، راه مستقیم را بگیرید و دنبال راه انحرافی نروید.

چرا نماز بخوانیم؟

بعضی از جوان ها می پرسند چرا نماز بخوانیم؟ جواب آنها این است که نماز غذای روح است، باعث آرامش و ترقی روح است. ما که تنها جسم نیستیم که بگوییم چه بخوریم، روح انسان هم غذا می خواهد و غذایش عبادت و معنویت است. روح هم مثل جسم مریض می شود، مثل جسم می خوابد، مثل جسم می میرد. آدم جسمش گاهی خواب است گاهی بیدار، گاهی سالم است گاهی مریض، گاهی زنده است و گاهی مرده، مگر غیر از این است؟ روح هم همین شش حالت را دارد؛ خواب و بیداری، سلامتی و بیماری، مرگ و زندگی

ص: 230

مگر قرآن می فرماید: «فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضُ»(1)روح هم بیداری، خواب و مرگ دارد. بعضی از انسان ها هستند که زنده اند و راه می روند و حرف می زنند مثل ابوجهل ولی قرآن به او مرده می گوید «إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى»(2) چرا نماز بخوانیم؟ چون روحمان نخوابد، مریض نشود و نمیرد. چرا ورزش می کنید؟ چرا غذا می خورید؟ چرا سفر می روید؟ چرا استراحت می کنید؟ چون می خواهی جسمت سالم باشد، روح هم سلامتی دارد، بیداری دارد، حیات دارد، مرض دارد، خواب دارد، مرگ هم دارد. دیده اید بعضی ها می گویند افسرده ام، نگرانم، دچار یأس هستم، که حسادت، کینه، این ها بیماری های روح است.فرق ندارد عبادت برای این است که انسان مريض نشود اگر همه عالم کافر شوند لطمه ای به خدا وارد نمی شود «سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّمَوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ»(3)همه چیزهایی که در آسمان و زمین است تسبیح گوی خدا هستند. گلبول های سفید و قرمز من و شما، در و دیوار، همه و همه تسبیح می گویند. حال می بینید که عبادت عامل رشد است.

امام صادق علیه السلام حجت خدا، می خواست غذا بخورد، تا غذا را به دهان گذاشت داغی اش را احساس کرد فرمود: «نَسْتَجِيرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ»(4) خدایا پناه می برم به تو از آتش جهنم و شروع به گریه کردن کرد. امام علیه السلام از یک غذای داغ یاد قیامت افتاد.

جهیزیه فراهم می کنید، کمک مالی می کنید، شغل برای کسی فراهم می کنید، یا کسی را به زیارت می فرستید، فرمود همه اینها با سه مورد کامل می شود و مهر قبولی پای آن می خورد. 1-«تَصغِيرِهِ»کوچک شمردن؛ یعنی نگو من برایت کار درست کردم، اگر من نبودم زن به تو نمی دادند، اگر من امضا نمی کردم به تو وام نمی دادند. 2-«وَ تَستِیرِهِ» یعنی کار خیر خود را بپوشان، هر جا می روی تعریف نکن که مثلا من برای فلانی زن گرفتم، من این کار را برایش درست کردم. 3-«وَ تَعجِيلِهِ»یعنی کار خیر را سریع انجام دادن. امام فرمود: می خواهی کار خیر مهر قبولی بخورد و اثر کند «وَ إِذَا عَجَّلْتَهُ هَنَّأْتَهُ»باید عجله کنی تا گوارا شود. مثلا اگر کسی مریض است و به کمک مالی احتیاج دارد سریع به او کمک برسانید تا درد نکشد یا این که خانواده ای جهیزیه لازم دارند سریع تهیه کند تا غم و غصه نخورند. اگر در کار خیر عجله کردی هم برای شما و هم برای کمک گیرنده گوارا می شود. زمانی هم که انسان کارش را کوچک شمرد خدا بزرگش می کند «فَإِنَّكَ إِذَا صَغَّرْتَهُ عَظَّمْتَهُ عِنْدَ مَنْ تَصْنَعُهُ إِلَيْهِ»(1) اگر تو کار را کوچک شمردی، خدا بزرگ می کند. وقتی پنهانش کردی خدا آشکارش می کند.

چه کسی خبر داشت که حضرت زهرا علیها السلام در دل شب نانش را به يتيم، مسکین و اسیر داد. فقیر که تنها در خانه آمد حضرت نان داد و او هم رفت چه کسی خبر داشت؟ چه کسی بزرگش کرد؟ خداوند با نازل کردن هجده آیه سوره انسان بزرگش کرد. پیغمبر گرامی اسلام وقتی از مکه به مدینه رفت و امیرالمؤمنین جای پیغمبر خوابید چه کسی این کار را بزرگش کرد؟ خداوند با نزول آیه آن را بزرگ کرد. وقتی امیرالمؤمنین در مسجد انگشترش را در حال نماز به مسکین داد چه کسی آن کار را بزرگ کرد؟ خدا آیه نازل کرد، آیه ولایت «إنما ولیكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلاة ويؤتون الزكاة وهم راكعون»(2) امام فرمود: با سه چیز کار خیر را ماندگار کنید؛ عجله، کوچک شمردن کار و پنهان کردن.

ص: 233

می گوید شروع کرد به امام صادق تهمت زدن، این که آقا اصلا به فکر ما نیست اما این آقا نمی دانم کیست ولی مرتب، برای ما پول می فرستد.

عزیزان! امام صادق علیه السلام این گونه به مردم کمک می کردند. در مسأله خدمت رسانی به مردم، نیاز سنجی، حفظ آبرو، رعایت سطوح جامعه و افراد بسیارمهم است، مثلا: ما در بحث وقف، این مشکل را داریم که درصد بالایی از وقف ما برای روضه و عزاداری امام حسین است که بسیار هم خوب است، هیئتها، جلسات روضه خوانی، اما بسیاری از موضوعات وقف در جامعه اصلا مطرح نیست مثل ازدواج، خوابگاه های دانشجویی، فراهم کردن شرایط خانه دار شدن جوان ها و ایجاد شغل در جامعه یا ساختن مراکز ورزشی یا وقف کردن امکانات تفریحی برای عموم مردم جامعه بسیار کم است.

داشت: آقا جان خانه خریدی؟ امام فرمود: بله یک خانه ای خریدم که یک ضلعش رسول الله صلی الله علیه و اله است، یک ضلع آن امیرالمؤمنین علیه السلام است و یک ضلع آن امام مجتبی و یک ضلع دیگرش امام حسین علیه السلام است. گفت: آقا جان این چه خانه ای است؟ امام فرمود: پولت را در راه فقرا انفاق کردم.

ببینید عزیزان! به این نیاز سنجی می گویند. ببینید امام می توانست خانه ای برای آن مرد بخرد ولی او که نمی توانست سال دیگر بیاید؛ البته اگر آن شخص چنین کاری را قبول نمی کرد امام پولش را به او بر می گرداند؛ چون از لحاظ شرعی هم این قضیه مسأله است؛ چون اگر کسی کاری، بیعی، اتفاقی از طرف کسی انجام داد باید آن شخص هم موافقت کند وگرنه می تواند پولش را پس بگیرد ولی تا امام گفت این کار را انجام داده ام لبخند زد و اظهار خوشحالی کرد، امام هم کاغذی نوشتند و فرمودند: بیا این هم سند خانه ای که پیامبر صلی الله علیه و آله و وجود مقدس امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهمم السلام اضلاع آن هستند. بسیار خوشحال شد کاغذ را از امام گرفت و سفارش کرد وقتی من از دنیا رفتم این کاغذ را با من دفن کنید.(1) عزیزان! همان طور که می دانید یکی از مواردی که در قبر کارها را تسهیل می کند و وقتی انسان از قبر بیرون آمد راهنمای انسان است و به سوی بهشت می برد و سرور و شادی در دل مؤمن ایجاد می کند، کمک کردن به هم نوع خودش است.

هر چیزی به این معنا است که هر جایی که تخریب شده طبق همان تخریب اصلاحش کنند. اصلاح یک دانش آموز تنبل چیست؟ درس خوان شود، اصلاح یک مال حرام چیست؟ به این است که حرمت اش کنار زده شود و حلال شود، می گویند این زن و شوهر روابطشان خوب نیست و با هم دعوا می کنند، اختلاف دارند اصلاحش این است که روابطشان حسنه شود. اصلاح، انواع و اقسامی دارد: اصلاح سیاسی، اصلاح مالی، اصلاح اعتقادی و اصلاح اجتماعی.

جناب شعیب پیغمبر در این آیه می فرماید: «إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ»(1)من همه هدفم این است که جامعه را اصلاح کنم. اصلا انبیاء آمده اند که جامعه را اصلاح کنند، انبیاء مصلح اند برخلاف منافقین که مفسدند. قرآن کریم می فرماید: «لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ»(2) در زمین فساد نکنید ولی منافقین قبول نمی کنند و می گویند ما اصلاح می کنیم. آیا اصلاح این است که بدحجابی شود؟ اصلاح وقتی صورت می گیرد که مردم با حجاب شوند، اعتیاد را از جامعه ریشه کن کردن، اصلاح است، بیکاری کنار برود شغل جایش بیاید این اصلاح است، روابط نامشروع حذف شود ازدواج در جامعه جایگزین شود این اصلاح است؛ یعنی ارزش های دینی باید محکم شود و ضد ارزشها کنار رود. امام حسین علیه السلام هم در نامه ای که به محمد حنفیه نوشتند فرمودند: «وَ إِنَّمَا خَرَجَتْ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِي أَمَةٍ جَدِّي»(3)من می خواهم جامعه را اصلاح کنم.

انسان ها به هم نزدیک شوند و دور هم بنشینند و غذای مختصری بخورند. خلاصه امام وارد مجلس شدند و سر سفره نشستند یکی از میهمان ها تقاضای آب کرد، یک ظرف شراب سر سفره آوردند، امام صادق علیه السلام بلند شد و دو تا کار انجام داد؛ چون با منکر دو جور می شود برخورد کرد، گاهی هر دو لازم است، گاهی یکی اش کافی است؛ یک برخورد، برخورد عملی است، شما می روید عروسی می بینید زن و مرد مختلط، می زنند و می رقصند و از شما بر نمی آید که به آنها چیزی بگویید و جلویشان را بگیرید، خودت بلند شو و برو بیرون.

خدا مرحوم شهید بابایی را رحمت کند. همسر ایشان نقل می کرد یکی از این نظامی ها، در زمان طاغوت جشن ازدواج گرفته بود ما با شهید بابایی دعوت بودیم وقتی رفتیم داخل دیدیم وضع عروسی خیلی خراب است. متأسفانه وضع بعضی از مجالس خراب شده و این خطر بزرگی است. این زندگی ها بی برکت آغاز می شود، نگذارید عروسی دختر و پسرهایتان با اختلاط محرم ونامحرم شروع شود. نگذارید خدایی ناکرده، مشروبات الکلی در عروسی هایتان بیاید، نگذارید مطرب و موسیقی حرام در عروسی هایتان بیاید. من نمی گویم عروسی هایتان شاد نباشد، نه، بلکه حرام نباشد، نگذارید فیلمبرداری های نادرست و ناصحیح انجام بگیرد که بعدا باعث دردسر شود.

آقایانی که ازدواج می کنید! اجازه ندهید که همسرتان شب عروسی در معرض مردان نامحرم قرار بگیرد، این غیرت را از خودتان نشان بدهید و اجازه ندهید با برادرتان و نامحرم دست بدهد. خدا می داند که این ها باعث پیشرفت نیست، بلکه باعث بی غیرتی است، اینها بعد منشأ آثار منفی خواهد شد. می گفت شهید بابایی تا وارد مجلس عروسی شد و دید وضع خراب است کادویی که همراهمان بود را به صاحب خانه داد و عذرخواهی کرد و برگشت و در آن مجلس نماند. همسرشان می گفت منزل آمد، شروع کرد قرآن خواندن و استغفار کردن. به خاطر همین چند دقیقه ای که در آن مجلس حضور پیدا کرده بود، مدام اشک می ریخت و استغفار

ص: 238

می کرد که خدایا من نمی دانستم چنین جلسه ای است، با آن که حضورش را هم در أن مجلس ادامه نداده و برگشته بود.

یک وقت برخورد با منکر عملی است، آقای راننده موسیقی را خاموش نمی کند، بایست من پیاده می شوم، یک ماشین دیگر، خدا بزرگ است، اتوبوس برای نماز نمی ایستد بگو من پیاده می شوم می خواهم نماز بخوانم. طريقه دوم برخورد با گفتار است. امام صادق علیه السلام تا آنجا هر دو را انجام داد، هم بلند شد برود و هم فرمود: از جدم رسول خدا شنیدم که: «مَلْعُونُ مَنْ جَلَسَ عَلَى مَائِدَةٍ يُشْرَبُ عَلَيْهَا الْخَمْرُ»(1) مورد لعن است کسی که سر سفره ای بنشیند که در آن شراب نوشیده می شود ولو این که خودش نخورد و فقط حضور داشته باشد. گاهی حضور تأیید است، هر چه صاحب خانه اصرار کرد آقا قبول نکرد، بلند شدند و رفتند. این برخورد اصلاحی است، این که امام با منکری که در جامعه صورت گرفته برخورد می کند و موارد فراوانی از این دست در زندگی وجود مقدس امام صادق علیه السلام است که باید برای ما الگو باشد.

می کند و کلمه ای دیگر حرام می کند. می گوید «أنت طالق»حرام می شود، می گوید «انکحت موکلتی»آن هم می گوید «قبل»حلال می شود. فرق معاملات بانکی با مطلبی که من عرض کردم چیست؟ خیلی فرق می کند بانک براساس ضوابط و قوانین این عقود را بسته، اگر رعایت شود اشکالی ندارد که بانکها متأسفانه بعضیها رعایت نمی کنند که آن هم مشکل خواهد داشت. پول می تواند وسيلۀ رشد دیگران بشود، جوان ها با آن کار کنند و سودش را شما هم ببرید. امام صادق علیه السلام پول دادند به کسی به نام مصادف که از یاران امام است، ایشان هم یک مالی خرید و برای تجارت رفت، وقتی به آن شهر رسید دید این کالایی که ایشان دارد در آن شهر کمیاب است. بعضیها متأسفانه الان در جامعه این طور هستند که از بازار سوء استفاده می کنند تا یک جنسی کم می شود قیمت آن جنس را چند برابر می کنند. فرستادگان امام صادق علیه السلام دیدند جنسی که این ها دارند در آن بازار کم است، به دو برابر قیمت جنس را در بازار عرضه کردند، وقتی خدمت امام صادق علیه السلام برگشتند گفتند: آقا امسال سود خوبی کردیم، این اصل پول و این هم سودش، آقا نگاه کرد دید سود صددرصد است، مثلا هزار درهم شده دو هزار درهم، صددرصد سود کرده، اینها هر وقت تجارت می رفتند بیست درصد پانزده درصد، این دفعه صددرصد، فرمود چه خبر است؟ این سود از کجاست؟ گفتند: آقا کالا در آن شهر کمیباب بود گران فروختیم، امام صادق علیه السلام ناراحت شد، و فرمود: من قبول نمی کنم، سپس فرمود: شمشیر زدن در راه خدا در میدان جنگ آسان تر از پیدا کردن لقمه حلال است(1) لقمه حلال است که باعث رشد و تعالی است. امام علیه السلام با این برخوردش به آنها فهماند که نباید شما از وضع بازار سوءاستفاده کنید.

امام صادق علیه السلام که بیش از سی سال دوران امامت بابرکتشان بوده، شاگرد تربیت کردند، قرآن تفسیر فرمودند، افراد ویژه ای را تحویل جامعه دادند و آثار زیادی از خودشان باقی گذاشتند. سه محور عبادی، و اجتماعی و اصلاحی را من در زندگی آن

ص: 240

امام بزرگوار محضر شما تقدیم کردم، امیدوارم که ان شاءالله برای همه ما الگو باشد و پیروان خوبی برای آن امام همام باشیم، که خودشان فرمودند: «مَعَاشِرَ الشِّيعَةِ كُونُوا لَنَا زَيْناً وَ لَا تَكُونُوا عَلَيْنَا شَيْناً».(1)شیعیان، زینت ما باشید، یعنی چه که زینت ما باشید؟ یعنی دروغ نگویید، تهمت نزنید، کار زشت نکنید، شما که منسوب به ما هستید کارهای دشمن های ما را انجام ندهید، حقه بازی، روابط نامشروع و شراب خواری حرام و اینها کار دشمن ماست. فرمود: دروغ می گوید آن کس که می گوید شیعه ماست اما کارهای دشمن ما را انجام می دهد. کارهایی که ائمه ما در زندگی شان انجام می دادند چه بود؟ همین زیارت جامعه کبیره را یک دور نگاه کنید؛ کارهای ائمه آمده، «وَ فِعْلُكُمُ الْخَيْرُ وَ عادَتَکُمُ الْإِحْسَانُ وَ سَجِيَّتُکُمُ الْكَرَمِ»(2) عادت شما کمک به مردم است، روش شما کرامت است، همه کارهای شما خوبی است. مگر در زیارت جامعه اینها را نمی خوانید؟ این ویژگی هایی که در زیارت جامعه كبيره آمده، شناسنامه اهل بیت است همچنان که جوش کبیر شناسنامه خداست. اگر می خواهی خدا را بشناسی جوشن بخوان و اگر می خواهی اهل بیت علیهم السلام را بشناسی جامعه کبیره را بخوان.

خدایا! به همه ما توفیق زینت بودن برای اهل بیت علیهم السلام و گام برداشتن در مسیرشان را عنایت بفرما.

ص: 241

بلند همت و دارای روح بلند، کسی که از نظر صفات و ارزشهای انسانی عالی است. عزیزان! اگر کسی کرامت داشت نشانه هایی دارد که من چند تا از آنها را امروز برایتان می گویم. ما که در دهه کرامت و در کنار حرم کریمه اهل بیت هستیم، چگونه می توانیم به این صفات برسیم یک وقت می گوییم کرامت، یک وقت می گوییم لئامت، کرامت؛ یعنی بلندی، لئامت؛ یعنی پستی، ما که نمی خواهیم لئيم باشیم؛ بلکه می خواهیم کریم باشیم، ما که نمی خواهیم ذلیل باشیم؛ بلکه می خواهیم عزیز باشیم.

یا علی بن موسی الرضا! از سفر حج می آیم، پولم تمام شده - قدیم نمی شد روی این پول ها حساب کنی، مثل حالا نبود که هواپیما اینقدر و بلیط اینقدر، یک وقت، می دیدی مشکلی آمد، ده روز سفر زیادتر شد، طرف از این جا به قصد حج با اسب و شتر راه می افتاد اما به حج نمی رسید، باید می ماند تا سال دیگر یا گاهی سفر طول می کشید - راوی می گوید آن مرد به امام گفت: آقا آن پولی که برای سفر حج آورده بودم تمام شده و هیچی ندارم، دستم خالی است، گدا هم نیستم و توقع صدقه هم ندارم، اگر می شود شما لطفی کنید و به من کمک کنید تا من بروم شهر خودم و این پول را از طرف شما به فقرا صدقه می دهم. امام فرمودند: بنشین و بعد امام به اتاقی رفتند و از پشت در صدا زدند: آن شخص خراسانی کجاست؟ گفتم: آقا اینجا هستند، فرمود: بگو بیاید پشت در، امام صورتش را از در بیرون نیاورد که او را ببیند، دستش را از لای در بیرون آورد، دویست درهم به او داد و فرمود: بگیر، نمی خواهد از طرف من هم صدقه بدهی، نمی خواهم از حالا چیزی بر خود تکلیف کنی که بعدا به خاطر آن به زحمت بیفتی. پول را داد و آن شخص رفت، وقتی او رفت به امام رضا علیه السلام گفتم: آقا چرا بیرون نیامدید که جلوی مردم پول را به او بدهید؟ فرمود: نخواستم نگاهش به نگاه من بیفتد و خجالت بکشد.(1) ببینید عزیزان! معنای کرامت این است؛ بنابراین یکی از صفات انسان باکرامت این است که کار مردم را راه بیندازد و آن را وظیفه خود بداند.

علت دارد؛ و الا شیخ مفید می نویسد: امام رضا علیه السلام فقط یک پسر داشت وفرزند دیگری نداشتند. چون دشمنان می خواستند که نسل امام جعفر علیه السلام گسترش پیدا نکند، خدا هم نسل ایشان را گسترش داد. عموها و عمه ها از امام جواد علیه السلام توقع داشتند و می دانستند که این آقا، پسر امام رضاست، گاهی می آمدند و از او کمک می خواستند با این که کودکی پنج، شش ساله بودند.

خانه امام رضا علیه السلام در مدینه دو تا در داشت: یک در بزرگی داشت از کوچه اصلی که رفت و آمد عموم مردم از آنجا بود، یک در کوچکی هم از پشت منزل داشت که این در، خصوصی بود، وقتی پدرش علی بن موسی الرضا علیه السلام به ایران آمد عموها، غلامها و آشنایان امام جواد به ایشان گفتند: شما این در عمومی را ببند؛ چون فقیر و مستمند می آید، توقع زیاد است، شما هم نمی توانی به همه جواب بدهی، از همان در کوچک رفت و آمد کن. آن در کوچک هم طوری بود که مردم خیلی نمی توانستند بروند آنجا بایستند. بزنطی می گوید: امام رضا علیه السلام به امام جواد نامه ای نوشت و فرمود: فرزندم! شنیدم تو را از باب صغیر می آورند و می برند، آن در کوچک را ببند و از آن در بزرگ همیشگی رفت و آمد کن، تا فقرا و مستمندان تو را ببینند، عموهایت هم هر کدام به تو رو انداختند حداقل پنجاه دینار به آنها بده، می خواهی بیشتر بدهی اشکالی ندارد، ولی کمتر نده، عمه هایت هم هر کدام رو انداختند 25 دینار به آنها بده.

این قضیه نشان دهنده فرهنگ کرامت است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ وَ حَسِّنُوا آدَابَهُمْ»(1) بچه هایتان را با کرامت بزرگ کنید. شما گاهی پول بدهید که بچه تان به فقیر بدهد، حتی اسم فرزندتان را با کرامت ببرید. وقتی امام حسن و امام حسین کودک بودند پیغمبر جلوی پایشان بلند می شدند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «إِذَا سَمَّيْتُمُ الْوَلَدَ مُحَمَّداً فَأَكْرِمُوهُ وَ أَوْسِعُوا لَهُ فِي الْمَجْلِسِ وَ لَا تُقَبِّحُوا لَهُ وَجْهاً».(2)زمانی که فرزندتان را محمد نامیدید او را احترام کنید و زمانی که بچه هایتان وارد مجلس.

ص: 245

شدند برای آنها جا باز کنید. گاهی اتفاق می افتد که وقتی بچه ای وارد مجلس بزرگ ترها می شود به او می گویند: برو دم در بنشین، حتی جواب سلامش را هم نمی دهند. گاهی جای خودش را هم از او می گیرند. حال ما چه کنیم تا کریم باشیم؟ یک علامت آدم های باکرامت این است که از دیگران رفع نیاز می کنند و منت هم نمی گذارند، افراد هم برایشان فرقی نمی کند.

یک شبی منزل بودم، جوانی به من زنگ زد و گفت: آقا ما هم اگر در زمان پیغمبر صلی الله علیه و آله بودیم مثل امیرالمؤمنین علیه السلام می شدیم، بالاخره پیغمبر را می دیدیم و از او سؤال می کردیم و او به ما می گفت اشکال کار چیست. ما چه کنیم که چهارده قرن پیش نبودیم، والا شاید ابوذر و سلمان می شدیم. می خواست اشکال بدی خودش را گردن چهارده قرن تاریخ بیندازد.

زندگی کردند، پای سخنرانی های امام نشستند، ولی در مقابل امام ایستادند. اشعث بن غيث، طلحه، زبیر، برادر امام رضا، زید که مخالف امام رضا بود، پسر نوح که لقمه نوح را خورده، قرآن می فرماید: «إِنَّهُ عَمَلُ غَيْرُ صالِحٍ»(1)پسر تو نیست؛ یعنی هم فکر تو نیست. مگر قرآن می فرماید زن حضرت نوح کافر بود «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ كَفَرُوا أمرَأتَ نُوحٍ وَ أمرَأتَ وَ لُوطُ»(2) مگر قرآن نمی گوید زن جناب حضرت لوط، کافر بود، اینها الگوی کافران بودند. برادر امام رضا،زيد النار، تاریخ نوشته مخالف امام رضا بود، راوی می گوید به امام رضا علیه السلام گفت: آقا خوب دیگر شما را این طور قرار داده اند. امام فرمود: نه، ما به هر مقامی رسیدیم از اطاعت رسیدیم، از بندگی خدا رسیدیم.(3)

از آن خداست. امام حسن علیه السلام يه وقتی در کوچه های مدینه راه می رفت، همه متوقف می شدند از بس امام ابهت داشتند که این عزت خدادادی است. اما كبر این است که آدم خودش برای خودش بزرگی و بلندی ببیند؛ پس یکی از نشانه های انسان کریم این است که خدمت به دیگران را وظيفه بداند.

است و این که خلف وعده نکند. خداوند در قرآن می فرماید: «مَنْ حَرَّمَ زینة اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ»(1)چرا زینت خدا را بر خودتان حرام می کنید؟ یوسف پیغمبر خدا بود، دکمه های لباسش زربافت بود، پشتی هایی که پشت سرش می گذاشت بسیار گران قیمت بود، زندگی اش هم یک زندگی بسیار عالی بود در عین حال عبد خالص خدا هم بود.(2)

یک زمانی شرایط اقتضا می کرد، امیرالمؤمنین زندگی اش بسیار فقیرانه بود؛ چون عموم مردم آن طور بودند. بیست و پنج سال پیش یادم می آید لباس ها در مدرسه غالبأ وصله دار بود، اما الان یک بچه لباس وصله دار در مدرسه بپوشد با انگشت نشانش می دهند، کسی دیگر لباس وصله دار نمی پوشد، شرایط فرق کرده، یک وقتی شما در این خیابان اصلی شهر ده تا ماشین پیکان پیدا نمی کردید، اما حالا باید بگردید تا پیکانها را لابلای ماشینها پیدا کنید. من یادم است یک خیابانی در قم بود، سال 55 کسی در آنجا یک مغازه لوازم خانگی داشت، که آن بنده خدا ورشکست شد و جمع کرد، حالا در آن خیابان نمی شود تعداد لوازم خانگی ها را شمرد. مثلا درهمین خیابان امام قم یک مغازه کبابی بود طرف آنقدر می نشست تا شاید یک مشتری بیاید، اما حالا اگر شما شب جمعه که ده پانزده تا مغازه نزدیک هم اند، ساعت 10 شب بروی دیگر کباب گیرت نمی آید. همه شان بحمدالله فروش خوبی دارند، وضعیت جامعه تغییر کرده. ببینید عزیزان! امام رضا علیه السلام با تفکر عدم استفاده از نعمت برخورد می کند. حالا انسان باکرامت صفتش این است که بر نعمت کم هم شکر می کند، آن روز که نبود، شکر، حالا هم هست، شکر.

امیرالمؤمنین علیه السلام که گاهی دو شب گرسنه می خوابید شکر می کرد، حالا زمان امام رضا هم که وضعیت بهتر شده، شکر. مومن نباید علامت شکرش بود و نبود نعمت باشد، نه، علامت شکر کردن باید بندگی باشد، هر چه هست شکر، گاهی درد است گاهی درمان، گاهی وصل است گاهی هجران، گاهی اوج است گاهی نزول، گاهی

ص: 249

صعود است گاهی فرود، گاهی سلامت است گاهی بیماری. مومن یک صفت اش این است که شاکر است. این هم دومین علامت انسان هایی که در زندگی شان کرامت دارند.

نعمت در مسیر صحیح است، این که انسان نعمت را در مسیر درستی صرف کند. من به همین میزان اکتفا می کنم. بحث من این چند روزی که ان شاء الله خدمت شما هستم روی کرامت است؛ چون دهه، دهه کرامت است، می خواهیم نشانه های انسان های باکرامت را برای شما بگوییم، دو تایش را امروز گفتیم: 1۔ خدمت به دیگران را وظیفه خود دانستن، 2- شکر و سپاس بر چیز کم و اندک داشتن، که ان شاء الله سایر ویژگی هایش هم باشد برای فردا و پس فردا که محضر شما عرض می کنیم.

خدایا! به عظمت علی بن موسی الرضا علیه السلام که میلادش در این ایام است، تو را قسم می دهیم به همه ما تقوا، ایمان، قناعت، شکر و معرفت عنایت بفرما.

ص: 251

برگشتیم، عرض کردم: فدایت شوم! آیا اینها که مورد کمک واقع شدند شیعه هستند و امامت شما را قبول دارند؟ امام صادق علیه السلام فرمود: نه! ایشان معتقد به امامت من نیستند؛ اما اگر معتقد به امامت من بودند بیشتر از این رسیدگی می کردم.(1) این کرامت است. کریم قبل از سؤال توجه می کند که این خیلی نکته ظریفی است.

باشد با خدا خوب است، مریضی که نداشته باشد با خدا کاری ندارد. قرآن می فرماید: بعضی ها این طورند، تا گرفتار می شود داد و فریاد می زند، به همه دعاها و به همه مفاتيح و به همه متوسل می شود.

یک آقایی که یک وقتی به یکی از دعاهای مفاتیح و سندش ایراد می گرفت گاهی هم با او بحث می کردیم که این طور نیست، سندش این طور است. یک روز دیدم ناراحت است و به جایی می رود، گفتم: چه شده؟ گفت یکی از دوستانم سرطان گرفته داریم می رویم خانه اش این زیارت را بخوانیم؛ همان زیارتی که تعریف کردم. گفتم شما که به این زیارت اعتقاد نداشتید؟ گفت: نه حالا فهمیدم که این زیارت تجربه شده است خیلی ها را شفا داده، داریم می رویم این زیارت را بخوانیم؟ چطور شما که به سند و متن زیارت اعتراض داشتی، حالا که رفیق ات سرطان گرفت مجرب شد؟ بعضی ها این طور هستند گاهی چیزی را در حال عادی زیر سؤال می برد، اما می بینی خودش که گرفتار می شود به همان متوسل می شود.

بچشان؛ ببینید که ما نزد خانه تو عزیز هستیم! دل درد متوقف شد؛ یعنی خود این ها، خود افرادی که گاهی اعتقاد در مسائل تئوری و فرضیه ندارند اما در گیر که می افتد خانه امام می آید. به قول آن دانشمند اهل سنت که می گوید هر کجا گیر کردم سراغ موسی بن جعفر علیه السلام رفتم.

وقتی امام پذیرفت - خوب دقت کنید این نکته ای را که می خواهم بگویم - بعضی ها جلوی امام رضا علیه السلام صف کشیدند و مقابل امام ایستادند؛ همان طور که امیرالمؤمنین علیه السلام با جریان خوارج مواجه شد؛ خوارج بعد از جنگ صفین گفتند العياذ بالله امیرالمؤمنین کافر است، جلویش صف کشیدند و در نهروان با حضرت جنگیدند و اصلا جنازه امیرالمؤمنین علیه السلام را از ترس خوارج شب دفن کردند. این ها اگر می فهمیدند که قبر کجاست، جنازه را بیرون می کشیدند، تهدید هم کرده بودند، حرکت بسیار خطرناکی بود، عجیب است این حدیثی که امام کاظم علیه السلام فرمود: وای بر آنهایی که به امام رضا علیه السلام ظلم کنند، هر کس به این پسرم علی بن موسی ظلم کند، مثل این که به امام امیرالمؤمنین ظلم کرده! این سخن دلیل دارد، زیرا همان جریان هایی که برای حضرت علی پیش آمده شبیه اش برای امام رضا پیش آمده است.

امام فرمود: می خواهی بگویم سؤالت چیست؟ می خواهی بپرسی که چرا من این مسئولیت را قبول کرده ام؟ من از تو می پرسم، عزیز مصر دین یوسف و یعقوب را نداشت، يوسف هم پیغمبر بود اما يوسف، به خاطر حفظ مردم مسئولیت خزانه داری حاکم کافر را پذیرفت، مگر یوسف نپذیرفت؟ چون يوسف یک تخصصی دارد، می تواند برنامه ریزی کند جلوی قحطی را بگیرد خودش آمد و پیشنهاد کرد و گفت: «أَنَّى حَفِيظُ عَلِيمُ»؛(1) یعنی من هم متعهد هستم و هم متخصص هستم، و مسئولیت را قبول کرد. امام فرمود: مأمون به ظاهر مسلمان است، اصلأ خیلی ها مأمون را شیعه می دانند؛ چون خودش در جلسات بحث مفصل از ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام دفاع می کرد اصلا یک کسی است که اعلام کرد معاویه را لعن کنید، لعن بر معاویه و سب معاویه را باب کرد، فدک را برگرداند، به ظاهر این طور است بنی هاشم را تحویل می گرفت، آدم دانشمندی هم بود، اطلاعات خوبی داشت. در جلسات بحث، خلفا را محکوم می کرد و امیرالمؤمنین علیه السلام را ترجیح می داد، اما امان از حب ریاست که گاهی همین انسان، همین کسی که ادعای تشیع دارد، امام را به شهادت می رساند؟ فرمود مأمون و دستگاه او به ظاهر مسلمان هستند نماز جماعت می خوانند نماز عید می خوانند نماز جمعه می خوانند من هم برای حفظ جان مردم قبول کردم.

همین مسئولیت باعث شد که خیلی از علوی ها حفظ بشوند، خیلی از سادات حفظ بشوند، همین دو سال که امام رضا علیه السلام بود، مشخص بشود که اینها در واقع چه جایگاهی دارند؟ به قول یکی از نویسندگان اهل سنت می گوید: مأمون می خواست به مردم بگوید که ائمه و امام های شیعی چون مسئولیت ندارند خیلی مقدس هستند، اما اگر در رأس کار بیایند ببینید چه می کنند! العياذ بالله می برند و می تازند؛ می خواست بگوید اینها اگر به مقام برسند، مثل ما می شوند. اما امام رضا علیه السلام این مقام را پذیرفت و ثابت کرد که ایشان هم مثل جد بزرگوارشان، امیرالمؤمنین از

ص: 260

مسئولیت تأثیرپذیر نیستند. فرمود با این کار مأمون رسوا شد و تقدس اهل بیت نزد مردم بیشتر شد.

صفت چهارم انسان های باکرامت این است که در زندگی شان تغافل است؛ البته آدم از انحراف در جامعه نمی تواند تغافل داشته باشد، منکر را باید تذکر بدهد، اگر کسی اشتباهی کرد، اگر بتواند بگذرد، اگر بتواند نادیده بگیرد، این نشانه کرامت خلق و نشانه علو روح و بلندی همت است. به همین میزان اکتفا کنیم، ان شاء الله یک بحثی از علامت های انسان های باکرامت هم فردا خدمت شما عرض می کنیم.

خلاصه عرض دیروز و امروز ما این شد: اگر انسان می خواهد باکرامت باشد، باید اول اخلاق آدم های باکرامت را شناسایی کند. دو تا را دیروز گفتیم: 1- خدمت رسانی را وظیفه می داند، 2- شکر بر نعمت می کنند، دو تا هم امروز اشاره کردیم: 3۔ قبل از درخواست کمک می کند، 4- از خطای دیگران تغافل می کند.

خدایا! به عظمت مولود امشب، علی بن موسی الرضا علیه السلام امام رئوف، امام رحیم، امام با کرامت، امام مهربان، قسمت می دهیم همه ما را مشمول شفاعتش قرار بده.

ص: 261

سفارش می کردند تا آنجایی که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «مِنْ أَفْضَلِ الشَّفَاعَةِ أَنْ تَشْفَعَ بَيْنَ اثْنَيْنِ فِي نِكَاحٍ»(1)بالاترین شفاعت، و بالاترین واسطه خیر شدن، این است که انسان زمینه ازدواج دو نفر را فراهم کند. این فرهنگی که قدیم در جامعه ما بیشتر بود، اما الان یک مقداری کم رنگ شده.

خدا حسن ظن داشته باشید، به خدا سوءظن نورزید، فکر نکنید حتما هرکس ثروت داشت، الزاما خوش است، نه، ثروت رفاه آور است ولی آرامش آور نیست، قارون ثروت داشت، ولی آرام نبود، ایوب فقیر بود، ولی آرام بود، نمی گویم ثروت کار را انداز و رفاه بخش نیست، اما الزاما هر ثروتمندی هم آرام نیست، این طور نیست که هر کس از نظر مالی اوضاعش بهتر بود حتما زندگی اش آرام است، نه.

امام رضا علیه السلام به اینها فرمود: من این ها را به شما زن و شوهرهای جوان می گویم. این حدیث را خوب گوش بدهید. امام در ادامه فرمود: «وَ مَنْ رَضِيَ بِالْقَلِيلِ مِنَ الرِّزْقِ قَبِلَ اللَّهُ مِنْهُ الْيَسِيرَ مِنَ الْعَمَلِ وَ مَنْ رَضِيَ بِالْيَسِيرِ مِنَ الْحَلَالِ خَفَّتْ مَئُونَتُهُ»هر کسی که به مال کم حلال اكتفا كند، خداوند مخارج زندگی اش را سبک قرار می دهد؛ یعنی آن که از حرام ثروت می اندوزد، گرفتاری اش هم آنقدری است که به آن ثروت نیاز پیدا می کند، یا بیماری، یا فقر، یا مشکلات. این خیلی نکته مهمی است من می شناسم افرادی که با حرام یا با مال شبهه ناک، با ربا و نزول ثروت زیادی دارد، اما چاله خرج زیادی هم دارد، یا خودش مریض است یا بچه اش مریض است یا فلان گرفتاری را دارد، یا فلانی مالش را خورده اند، بعد فرمود: «بَصَّرَهُ اللَّهُ دَاءَ الدُّنْيَا وَ دَوَاءَهَا»(1)خدا راه و چاه را به او نشان می دهد، درد و درمان دنیا را می شناسد، خداوند به او بصیرت می دهد، قدرت تشخیص می دهد، این مهم است که ما همه چیز را به مال گره نزنیم. برادران و خواهران عزیز، جوانهایی که امروز در این جلسه هستید؟ کریم کیست؟ بحث ما این است دهه کرامت است، صفات انسان باکرامت چیست؟

قرار دهید. فرمود: سه چیز نشانه کرامت است؛ خوش خلقی، کنترل کردن خشم و چشم از حرام فروبستن؛ یعنی شمایی که متأهل شدی، خانواده تشکیل دادی، دیگر به نامحرم نگاه نکن، دیگر به صحنه حرام نگاه نکن، خوب زندگی زناشویی است، شما یک اردو با چند نفر می روید، یک مکه یک ماه مثلا آدم با همراه هایش می رود، من چون چند بار برخورد داشتم در این سفرها می بیند چند بار دعوایشان می شود، برای این که بالاخره زیر یک سقف بودن چند نفر با افکار مختلف، به طور طبیعی باعث برخورد افکار مختلف می شود.

گاهی درگیری پیش می آید، یک خانمی بیست سال در خانه پدرش با یک فرهنگی زندگی کرده، یک آقایی هم بیست سال در خانه پدرش با یک فرهنگی، حالا فامیل هم که باشند گاهی فرهنگها با هم متفاوت است، یکی در خانه تند بوده، یکی کند بوده، یکی چپ بوده، یکی راست بوده، هر کسی یک جور بوده حالا این دو نفر می خواهند زیر یک سقف باشند، آن هم برای همیشه، اگر اختلاف نشود غیر طبیعی است، اگر تندی نشود غیر طبیعی است. اینجا است که کنترل خشم پیش می آید. این هم از صفات انسانهای باکرامت است، خوش خلقی از صفات انسان های باکرامت است.

بود و بستگانش داشتند فریاد می زدند، اشک می ریختند، گریه می کردند. امام از مرکب پیاده شد، کنار جنازه رفت، دست را به زیر بدن برد، سینه اش را به سینه او چسباند، و فرمود: «یا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ أَبْشِرْ بِالْجَنَّةِ فَلَا خَوْفَ عَلَيْكَ بَعْدَ هَذِهِ السَّاعَةِ» ای فلانی که پدرت هم فلانی بود، (هم اسم خودش را گفت و هم اسم پدرش) نترس، آرام باش، برزخ و بهشت خوبی داری، هیچ عذابی تو را شامل نمی شود. امام شروع کرد با این میت صحبت کردن، موسی بن سیار می گوید: من همراه امام بودم، گفتم: آقا، تعجب است شما اینها را از کجا می شناسید؟ شما که ایران نبودید، شما که با این منطقه آشنا نیستید، اسم او و پدرش را از کجا می دانید؟ ببینید چقدر امام مهربانی دارید، فرمود: ما تمام شیعیانمان را می شناسیم، اعمالشان صبح و شام پیش ما می آید، ما نگاه می کنیم اگر کار خوب کردند، اگر کار مثبت انجام دادند خدا را شکر می کنیم، می گوییم الحمدلله که چنین شیعیانی داریم، اگر یک وقت می بینیم گناه کردند، برای آنها طلب مغفرت می کنیم، می گوییم خدایا اینها را ببخش. (1)

خوب معنای این روایت این است وقتی می بینیم شیعیان ما کار خوب کردند، خوشحال می شویم، وقتی گناه کردند ناراحت می شویم، مکدر می شویم، این حسن خلق و این یاد مردم بودن امام رضاست که حتی می گوید برای گناهان شما طلب مغفرت می کنیم، اگر کار خوبی انجام بدهید شکر می کنیم.

خوب شما را به خدا در این روز میلاد امام رضا علیه السلام یک کاری کنید که وقتی پرونده ها پیش امام زمان علیه السلام می رود، آقا خوشحال بشود، بگوید الحمدلله، شیعیانی غیور دارم، شیعیانی مؤمن و متدین دارم. گفتند نزدیک پانصد زوج جوان در جلسه امروز به مناسبت برنامه صندوق مهر رضا، شرکت دارند، که بسیار کار پسندیده ای است، خدا به بانیانش، به شرکت کنندگانش، به هرکسی که هر قدمی برمی دارد کمک کند، و به همه آن کسانی که برای رفع نیاز مردم تلاش می کنند خیر و برکت دهد.

ص: 266

خانم شما یک نامحرم لذت ببرد؟ از موی خانم شما، از مانتوی کوتاه خانم شما، از چادر نامناسب و شلوار لی تنگ و با آن پوشش نامناسب؟ مسلما راضی نیستید. من بارها در سخنرانی هایم گفتم، چون برخورد داشتم، این هایی که گاهی مراعات نمی کنند راضی نیستند دیگران از اینها لذت حرام ببرند، ولی خواه ناخواه این لذت برده می شود، خواهی نخواهی این نگاهها دوخته می شود. بگذارید این پرده عفاف و غیرت در جامعه باقی بماند.

امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ اللَّهَ غَيُورُ يُحِبُّ كُلَّ غَيُورٍ »(1) خداوند غیرت دارد و غیرتمند را دوست دارد. شما نگاه کنید چطور خداوند به زن های پیغمبر صلی الله علیه و آله سفارش می کند؟ می فرماید: صدایتان را تحریک کننده نکنید، پس می شود که صدا محرک باشد. قرآن می فرماید: دختر شعیب وقتی راه می رفت، با حیا راه می رفت، «تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاءٍ»(2)پس راه رفتن می تواند محرک باشد، صدا می تواند محرک باشد، جایی که قرآن راه رفتن و صدای نامحرم را محرک می داند، آرایش و موی بیرون و مانتوی ناپسند (و چسبان) نمی تواند محرک باشد؟

عزیزان! این حدیث را به عنوان یک یادگار از ما داشته باشید، امام صادق علیه السلام فرمود: سه چیز نشانۀ کرامت است: 1- حسن الخلق؛ خوش خلقی. بیایید در زندگی زناشویی خوش اخلاق باشیم، در روایت داریم که خوش خلقی عمر را زیاد می کند، روزی را زیاد می کند، فشار قبر را می گیرد، خوش خلقی موجب محبوبیت انسان می شود. 2- کنترل خشم، نمی خواهم من در اینجا آمار عرض کنم، ولی تعداد بالایی از ازدواج ها در کشور ما متأسفانه به طلاق منجر می شود، حالا در شهرهای مذهبی و کوچک کمتر، ولی درشهرهای بزرگ بیشتر، بسیاری از این ها هم از خانواده های مرفه هستند، از خانواده های ثروتمند هستند؛ یعنی مشکل فقر و نداری نیست، مشکل عدم کنترل خشم، حد اشباع نداشتن است. اگر آقایی ازدواج کرد باز هم نگاهش دنبال دختر و زن مردم بود، خوب، مسلم مشکل پیدا می شود.

ص: 268

عزیز من! شما با هر کسی که ازدواج کنی، از او بهتر هم یافت می شود، شما همسر خودت را بهترین بدان. یکی از این دوستان سال گذشته کنار مسجد الحرام، کنار حجر اسماعیل، دعا می کرد: خدایا! همسر من را پیش من زیباترین و بهترین جلوه بده و یک کاری کن من غير از او از همه نامحرمها بدم بیاید، اصلا دلم نخواهد به زن ها نگاه کنم! اتفاقا من تاریخ را نگاه می کردم، دیدم در جنگ احد یک رزمنده ای در دل شب داشت همین دعا را می کرد، می گفت: خدا! دلم می خواهد نگاه به نامحرم پیش من مبغوض باشد اینقدر همسرم پیشم محبوب و زیبا باشد که دلم نخواهد به نامحرم نگاه کنم! واقعا این طور باشید. از هر کسی بهتر پیدا می شود. بالاخره در همه هستی این طور است، هر چه خانه بزرگتر و شیک تر، باشد از آن بزرگتر و شیک تر هم هست، اما شما اگر اکتفا کردی، به خانواده خودت، كظم غيظ کردی، و در واقع تندی ها را کنترل کردی این کرامت است. 3- چشم فروبستن از حرام، این کرامت است.

بحثم را جمع کنم؛ چون برنامه های دیگر هم هست، خلاصه سه روز عرض من در این جلسه این شد: خدا کریم است، باکرامتها را هم دوست دارد. چه کنیم که ما هم باکرامت بشویم؟ علامت هایش را گفتم، دو سه تا علامت را امروز گفتم، چند تا را هم روزهای قبل گفتم، این ها صفت های انسان های باکرامت می شود. امیدوارم خداوند به همه ما این ویژگی ها را عنایت بفرماید، امیرالمؤمنین علیه السلام سفارش می کرد می فرمود: «أکرِمُوا کَرِیمَ کُلِّ قَوْمٍ »(1)کریم هر قومی را اکرام کنید، تحویل بگیرید، کریم هر قوم کیست؟ کسی که این صفات و ویژگی ها را داشته باشد.

خدایا! تو را می خوانیم به عظمت مولود امروز به همه ما حسن خلق، كظم غيظ، پرهیز از حرام، کنترل شهوت، داشتن غیرت و عفت، کنترل زبان و چشم، پرهیز از مال حرام عنایت بفرما.

این دعا خیلی مهم است: «اللَّهُمَّ...وَ بِالْحَلَالِ عَنِ الْحَرَامِ فأغنني»(2)خدایا! با بخشش حلال و با نعمت حلال، ما را از حرام بی نیاز بگران!

خدایا! به خانواده های ما، زندگی های ما، به مال و اولاد ما، به نسل مابرکت عنایت بفرما!

قلبهای ما را، مخصوصاً قلبهای دختران و پسران جوانی که ازدواج کردند، تشکیل خانواده داده اند، قلب های فامیل، آشناها، دوستان، محبین امیرالمؤمنین علیه السلام را به هم مهربان بگردان.

ص: 270

خاص، این بازی خاص حرام است یا نه، این صوت خاص موسیقی است یا نه؟ این را دیگر باید به عرف مراجعه کرد که در عرف موضوع چیست؟ ولی این را دقت کنید که حرام و حلال فصلی و مقطعی نیست. این هم نکته دومی که من می خواستم خدمت شما عرض کنم.

این طور وضو می گیری؟ آقایی که وسواس داری! خانمی که وسواس داری! خداوند از تو نخواسته سفر را بر خودت حرام کنی، از تو نخواسته غذای خوب را حرام کنی، ازدواج راممنوع کنی بگویی من اولاد و فرزند نمی خواهم! اینها همه مجاز است.

دوم: حلال و حرام فصلی نیست، نمی شود بگویی یک شب است. به همین یک شبها نمره می دهند. می گوید من با پسرخاله ام، پسر عمویم بزرگ شده ایم. بزرگ شده اید که شده اید، تا بچه بودید هم بازی ات بوده، هم سنت بوده. او شده 15 ساله و تو شده ای 9 ساله، به هم نامحرم شده اید! یا می گویند: ما عمری در یک خانه زیر یک سقف، زن برادر و برادر شوهر زندگی کرده ایم. خواهر زن و برادر شوهر و نه یک خرده محرم است دیگر! حالا زن برادر با غریبه که فرق می کند. ما یک خرده نامحرم نداریم. چه زن برادر چه آن غریبه ای که در خیابان می رود، چه پسر عموی شما، چه صد پشت غریبه. دست دادن با نامحرم حرام است، روبوسی با نامحرم حرام است. بعضی ها خودشان اهل فتوا و اهل نظر می شوند. خودشان در حلال و حرام دست می برند. زمانی و مقطعی اش می کنند، این کار جایز نیست! این هم نکته دومی که من عرض کردم و نکته دقیقی است.

نکته سوم: هم این بود ما چه فلسفه حلال و حرام را بدانیم، چه ندانیم، ما در فروع مقلد هستیم، بر عکس اصول که باید محقق باشیم. یعنی چه؟ یعنی اگر یک آدم می گوید، خدا یکی است، باید دلیل داشته باشد، یا دلیل را از یک آدمی که دلیل دارد شنیده باشد. اگر امامیه است، اگر قرآن را قبول دارد، اگر پیامبر صلی الله علیه و آله را قبول دارد، اینها همه تحقیقی است. نبوت، امامت، عدالت، توحید و معاد، اما اگر کسی اصول را پذیرفت، ممکن است حکمت فروع دین را نداند، اما باید بدان عمل کند، مانند ندانستن حکمت تعداد رکعات نماز واجب یا ندانم موسیقی چرا حرام است؟ ممکن است چرایی اش را بدانیم، ممکن است ندانیم. نکته سوم این است که حلال و حرام چه حکمش را بدانیم و چه ندانیم، اینها حدود الهی است و باید رعایت شود. حالا با این مقدمه بیایید در زندگی آقا علی بن موسی الرضا علیه السلام همه ائمه ما روی اقامه

ص: 274

واجب و پرهیز از حرام حساس بودند من دو سه داستان از زندگی امام رضا علیه السلام بگویم. دقت کنید آقا چقدر حساسیت روی واجبات داشتند، یکی از واجبات نماز است.

یک دفعه وقت اذان شد. امام رضا علیه السلام بحث را تعطیل کرد و فرمود: «نُصَلِّي وَ نَعُود»نماز را می خوانیم و برمی گردیم.(1) این نکته را من به کسانی می گویم که موقع نماز دور ضریح هستند بارها هم من این مطلب را روی منبر گفته ام که ان شاء الله روزی بیاید که وقتی صدای اذان بلند می شود، دور ضریح امام رضا علیه السلام مثل کعبه خالی شود، هیچ کس زیارت نکند؛ چون زیارت مستحب است اما نماز اول وقت واجب.

خمس کرامت ما است، خمس کمک دین ما است، باعث حفظ ما است؛ البته زمان ائمه این طور بوده، الان هم مراکزی که مروج دین هستند، با همین وجوهات تأمین می شود.

نمونه دیگر اهمیت علی بن موسی الرضا به احکام الهی: امام رضا علیه السلام سه سال در ایران بود، 52 سالگی تا 55 سالگی؛ البته فرزندانشان را نیاوردند. اختلافی است که ایشان چند فرزند داشتند. بسیاری از ارباب تاریخ معتقدند که تنها فرزند ایشان امام جواد علیه السلام است. گرچه بعضی برای ایشان فرزندان دیگری هم قائل شده اند، ولی امام رضا علیه السلام در سن 48 سالگی اولاد دار شده و امام جواد علیه السلام وقتی پدرشان شهید شد هفت سال بیشتر نداشتند. امام وقتی از مدینه به ایران آمد حاضر نشد امام جواد و یا حتی خانواده اش را با خودش بیاورد. تنها آمده بود، علت این که شما می بینید فرزندان موسی بن جعفر علیهم السلام در ایران زیاد هستند (امامزاده ها) یکی از مهمترین دلایلش این است که اینها به عشق دیدن امام رضا علیه السلام، امام خود آمدند. حضرت معصومه علیها السلام به این دلیل ایران آمده. حضرت معصومه قبل از امام رضا از دنیا رفته، حضرت معصومه در 201 در قم از دنیا رفته، امام رضا علیه السلام در 203 به شهادت رسیده. احمد بن موسی، حمزة بن موسی، و بسیاری از امامزادگانی که در ایران هستند، که بعضی در مسیر از دنیا رفتند و بعضی در مسیر درگیر شدند و کشته شدند و به خاک سپردند، برای دیدن امام رضا علیه السلام می آمدند.

روز اینجا بودند. خیلی ناراحت شدند، متأثر شدند. چی شده که امام رضا، امام رئوف، امام مهربان اینها را به حضور نمی پذیرد؟

آخر به گریه افتادند و گفتند: آقا بگویید علتش چیست؟ آقا فرمود بیایند. وقتی آمدند، گفتند آقا ما شيعۀ على بن ابی طالبيم، ما که از فرقه های دیگه نیستیم، مذهب ما که مذهب شماست؛ چرا با ما این گونه برخورد می کنید؟ آقا فرمود: همین که می گویید شیعه هستیم، این دروغ است! شیعه على بن أبي طالب حسن و حسین بوده، سلمان بوده، ابوذر بوده، مقداد بوده، محمد بن أبي بكر بوده، محمد بن ابی بکر پسر خلیفه اول است اما از شیعیان علی بن أبي طالب است. آقا فرمود: همین ادعایتان ما را ناراحت می کند. بعد فرمود: عمل شما با امیرالمؤمنین مخالف است. سخن شما با عملتان دو تا است. حقوق مردم را رعایت نمی کنید.

عزیزان! مردم یک حقوقی دارند، عزیز من! همسایه حقی دارد، پدر و مادر حقی دارد، معلم حقی دارد، تو که برای همسایه مزاحمت ایجاد می کنی، تو که برای مردم مزاحمت ایجاد می کنی، تو که به حقوق مردم بی توجهی می کنی، آقا راهت نمی دهد. فرمود حقوق مردم را رعایت نمی کنید و سوم - که این سومی خیلی اهمیت دارد - فرمود تقیه را رعایت نمی کنید. آقایان شما می دانید تقیه یعنی چه؟ تقیه یعنی این که ما وقتی یک جایی ببینیم خطری هست، عقایدمان را مخفی کنیم؛ مثلا ما الان مکه که می رویم مهر نمی گذاریم. اعتقاد ما این است که باید روی خاک سجده کنیم، ولی آنجا روی فرش سجده می کنیم. این را تقیه می گویند. شما اگر آنجا یک حرفی از اینها بزنید و نسبت به کسی متعرض شوید، ممکن است شیعه کشته بشود، ممکن است فیلم بگیرند، تصویر بگیرند و باعث وهن شیعه بشود، خون شما به خطر بیفتد، آبروی شما به خطر بیفتد، اینها جایز نیست، این را تقیه می گویند.

اظهار به کفر کرد و رهایش کردند. گریه کنان پیش پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد، رسول خدا فرمود: این دفعه هم گیر افتادی همین کار را بکن، جانت که به خطر افتاد می توانی عقایدت را بپوشانی.(1) تقیه؛ یعنی حفظ جان، حفظ خود، عقاید را مخفی کردن، امام رضا علیه السلام به این ها فرمود: می دانید چرا شصت روز است که راهتان نمی دهم؟ این آیه را خواند «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أیدِیکُم»(2) هر بلایی که سرتان بیاید تقصیر خودتان است، شما، 1- سخنتان با عملتان مطابق نیست، 2- حقوق مردم را رعایت نمی کنید، 3- تقیه را مراعات نمی کنید. گفتند آقا حالا چه کنیم؟ فرمودند که استغفار کنید. همه شان با صدای بلند در حضور امام استغفار کردند بعد آقا یکی یکی با آنها مصافحه کرد، در آغوش گرفت، تحویلشان گرفت، هدایایی به آنها داد. استغفار کردند و قول دادند که دیگر تکرار نکنند.(3)

عزیز من! زائر امام رضا علیه السلام می آید اینجا و برمیگردد یک تغییر و تحولی باید در او پیدا شود. وقتی می روی کنار حرم امام رضا علیه السلام و برمی گردی، آیا باز هم باید به نماز بی توجه باشی؟ باز هم به نامحرم نگاه کنی؟ باز هم غیبت؟ نه! زیارت باید رویش و ریزش داشته باشد؛ زیارت باید افزایش و کاهش داشته باشد، زیارت باید در انسان موجب رویش ایمان، رویش تقوی، و ریزش معصیت و گناه و ریزش بدزبانی شود. جوان عزیز! اگر آمدی زیارت و برگشتی، دیدی یک تحولی در تو ایجاد شده، نمازت را اول وقت می خوانی، پدر و مادرت را احترام می کنی؛ خواهر من! اگر بدخلق هستی خوش خلق می شوی، اگر گرفتار وسواس هستی کنار می گذاری، این زیارت می شود زیارت مؤثر، زیارتی که تأثیر می گذارد روی من و شما.

است، نوه و نتیجه هم نیست. او یک وقتی یک خلافی کرده بود، بعضی از اشتباهات را مرتکب شده بود، خانه هایی را به آتش کشیده بود، که حالا دلایل سیاسی اش را نمی خواهم بحث کنم. عرضم اینجاست، او بر امام رضا وارد شد سلام کرد ولی امام رضا علیه السلام جواب او را نداد. زید گفت: من برادر تو هستم، چرا جواب سلامم را ندادی؟ امام رضا علیه السلام یک جمله ای به او فرمود، این جمله خیلی تکان دهنده است: «أَنْتَ أَخِي مَا أَطَعْتَ اللَّهُ»تو برادر من هستی تا کی؟ تا وقتی که مطيع خدا باشی؟

آن وقت من و شما بگوییم شیعه! شما و ما پیرو امام رضا هستیم تا آن جایی که در واقع مطيع خدا باشیم. سپس فرمود: «فَإِذَا عَصَيْتُ اللَّهِ لَا إخاء بَيْنِي وَ بَيْنَكَ»(1)این جمله را در ذهنمان بسپاریم، امام رضا علیه السلام به برادرش، برادر بلافصلش فرمود: اگر معصیت کردی، دیگر بین من و تو برادری نیست. همان که قرآن به نوح درباره پسرش فرمود. مغرور نشویم بگوییم من سیدم! من شیعه هستم! من همشهری امام رضا هستم. من سینه زن امام حسین علیه السلام هستم! دیگر از این بالاتر نیست؛ پسر نوح. قرآن می گوید: «یا نُوحِ انْهَ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ»(2)پسر نوح می شود «لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ».نتیجه این بحث امشب این است، ائمه ما یکی از اهداف مهم شان این بوده که به مردم بگویند: مردم! واجبات! محرمات! برای امام حسين علیه السلام سینه بزنی و نماز صبح ات قضا شود و نماز نخوانی، بی توجهی کنی، این سینه زنی جای نماز را نمی گیرد، زیارت، جای روزه را نمی گیرد، اشک و عزاداری جای ترک محرمات را نمی گیرد. هر کدام جای خودش است.

نمی خواهم که مرا یاری کند، حق الناس گیر دارد، واجبات ادا دارد، محرمات هم ترک. سعی انسان باید بر این باشد. یکی از مهم ترین نکات در زندگی امام هشتم همین بود، همین نتیجه را می خواستم بگیرم.

آقایان! خواهران! مستحبات خوب است، مکروهات را ترک کنید کار خوبی است؛ ولی نه بر انجام مستحب، نه بر ترک مکروه، اگر کسی انجام ندهد محاکمه نمی شود، هیچ کس شما را قیامت محاکمه نمی کند چرا دعای جوشن نخواندی، دعای جوشن مستحب است، خیلی ثواب دارد، زیارت عاشورا خیلی ثواب دارد، ولی آن که از شما سؤال می شود، نماز است، روزه است، خمس است، ترک غیبت است، ترک تهمت است. نگذاریم محرمات و واجبات فدای مستحبات و مکروهات بشود.

ص: 281

هم زدوده شدن اندوه، و هم آمرزش گناه، خبری است که نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و اله سال ها قبل از تولد امام رضا علیه السلام درباره ثواب زیارت آن حضرت بیان فرمودند.

وجود مقدس امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «سَيُقْتَلُ رَجُلُ مِنْ وُلْدِي بِأَرْضِ خُرَاسَانَ بِالسَّمِّ ظُلْماً اسْمُهُ اسْمِي وَ اسْمُ أَبِيهِ اسْمُ موسی بْنِ عِمْرَانَ علیه السَّلَامُ أَلَا فَمَنْ زَارَهُ فِي غُرْبَتِهِ» فرزندی از فرزندان من به وسیله سم به شهادت می رسد که نامش نام من است و در سرزمین خراسان به خاک سپرده می شود، هر کسی که او را زیارت کند «غَيْرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْهَا وَ مَا تَأَخَّرَ»؛(1) خداوند گناهان گذشته و آینده او را مورد آمرزش قرار می دهد.

امام صادق علیه السلام فرمود: «تُقْتَلُ حَفَدَتِي بِأَرْضِ خُرَاسَانَ فِي مَدِينَةٍ يُقَالُ لَهَا طُوسُ مَنْ زَارَهُ إِلَيْهَا عَارِفاً بِحَقِّهِ»هر کسی در سرزمین خراسان با معرفت فرزند مرا زیارت کند، «أَخَذْتَهُ بِيَدِی يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ»(2) روز قیامت دستش را می گیرم و وارد بهشت می کنم. پدر بزرگوارش فرمود: «مَنْ زَارَهُ وَ بَاتَ عِنْدَهُ لَيْلِهِ كَانَ كَمَنْ زَارَ اللَّهَ فِي عَرْشِهِ»(3) هر کسی فرزند مرا زیارت کند و یک شب در نزد او بیتوته كند، گویاخداوند را در عرش زیارت کرده، و فرزندش جواد الائمه علیه السلام فرمود: «ضَمِنْتُ لِمَنْ زَارَ قَبْرَ أَبِي بِطُوسَ عَارِفاً بِحَقِّهِ الْجَنَّةَ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»(4) من خودم ضامن هستم آن که با معرفت پدرم را زیارت کند بهشت برود. و خود امام رضا علیه السلام فرمود: «مَنْ زَارَنِي عَلَى بُعْدِ دَارِي وَ مَزَارِي أَتَيْتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ حَتَّى أُخَلِّصَهُ مِنْ أَهْوَالِهَا إِذَا تَطَايَرَتِ الْكُتُبُ يَمِيناً وَ شِمَالًا وَ عِنْدَ الصِّرَاطِ وَ الْمِيزَانِ»(5)هر کس به زیارت من بیاید سه جا به یاری او می آیم تا از ترس و بیم رهایش سازم: 1- زمانی که نامه های اعمال را به دست راست و چپ می دهند، 2- کنار پل صراط، 3- کنار میزان. این زیارتها بالندگی دارد، این زیارتها سازندگی دارد.

ص: 283

پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله مرتب سر قبر شهدا می رفت. این شبهاتی که گوشه و کنار مطرح می کنند که چرا به قبور مردگان برویم؟ جسم در خاک است ولی روح همه جا هست؟ چرا زیارت برویم؟ این شبهات مطالبی نیست که از سابق در اذهان بوده باشد؛ بلکه تا قرن دهم و یازدهم شما می بینید کتابهایی اهل سنت در ثواب زیارت پیغمبر صلی الله علیه و اله و ائمه علیهم السلام تدوین کرده اند؛ سمهودی در وفاء البحار، در تاريخ المدينه، دیگران در ثواب های زیارت پیغمبر مطالبی نوشته اند. این حرفها را وهابی ها اخيرأ درست کرده اند؛ این حرفها را ابن تیمیه زد و محمد بن عبدالوهاب بارورش کرد و الا این همه ثوابی که بر زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام در منابع عامه آمده است. در منابع عامه دارد پیامبر مرتب کنار قبر شهدا می آمد و می ایستاد می فرمود: «سَلامُ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ»(1) قبل از نزول این آیه مطلب دیگری می فرمود اما با نزول این آیه هر وقت کنار قبر شهدا می آمد این آیه را قرائت می کردند. همینطور زهرای مرضیه علیهاالسلام در فرق پدر گرامی اش می فرمود:

إِذَا اشْتَدَّ شَوْقِي زُرْتَ قَبْرِكَ بَاكِياً *** أَنُوحٍ وَ أَشْكُو لَا أَرَاكَ مُجَاوِبِي(2)

بابا هر وقت دلم تنگ می شود با گریه کنار قبر تو می آیم. در منابع عامه و شیعه روایات متعددی درباره زیارت وجود دارد. درباره وجود مقدس امام حسین علیه السلام دارد که امام حسین مرتب این ده سالی که بعد از شهادت امام حسن علیه السلام در مدینه بود، مرتب جمعه ها زیارت قبر برادرش امام حسن می آمد. در هر جمعه ای وجود مقدس امام سجاد علیه السلام از مدینه به طی الارض با امام باقر علیه السلام به زیارت على علیه السلام می آمدند. گاهی با ابوحمزه ثمالی می آمد، این زیارت امین الله محصول همین حرکت و آمدن امام کنار قبر جد بزرگوارش امیرالمؤمنین علی علیه السلام است؛ البته این زیارتها حالا بحث من نیست اما اجمالا در پرانتز عرض می کنم باید آدابش رعایت شود، حدودش رعایت شود. خدا مرحوم مجلسی را رحمت کند کتابی در آداب زیارت دارد که، آداب متعددی برای زیارت ذکر کرده، همچنین مرحوم حاج شیخ عباس قمی در مفاتیح آورده است.

عزیزان! حریمها باید رعایت شود، حرام مرتکب نشویم، فریاد نزنیم، بی ادبی

ص: 284

نشود، فرهنگ زیارت حفظ شود، قرآن در زیارتها خوانده شود، در زیارتها نماز اول وقت اهمیت داده شود، موقع نماز کسی دور ضریح نباشد، برخورد زن و مرد نباشد، بدحجابی نباشد و.....

وقت سفارش می کرد و می فرمود: نماز سه جور است: اول وقت و وسط وقت و آخر وقت. اول وقت ثواب ویژه دارد و رضوان اكبر است که قرآن کریم هم می فرماید: «وَ رِضْوَانُ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ»(1) اما وسط وقت فقط ثواب خودش را دارد و آخر وقت رفع تکلیف است.

عزیزان! این سیره عبادی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در اهمیت نماز است. رجاء می گوید: امام آنچنان نسبت به نماز اول وقت، و به نماز نافله و به دعاها مقيد بود که تمام این یاران تحت تأثیر قرار گرفته بودند. نکند ما زائر حضرت امام رضا و حضرت معصومه باشیم نمازهایمان آخر وقت خوانده شود، نکند بی توجه به نماز باشیم. امام رضا علیه السلام می فرمود: در نماز شب سه اثر است: 1-«أُجِيرَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ عَذَابِ النَّارِ»عذاب قبر از نماز شب خوان برداشته می شود، 2-«وَ مُدَّ لَهُ فِي عُمُرِهِ»عمرش طولانی می شود، 3-«وَ وُسِّعَ عَلَيْهِ فِي مَعِيشَتِهِ»(2) وسعت در معیشتش ایجاد می شود.

خواهر گرامی! برادر گرامی! که تماس می گیری و می گویی پیش فلان رمال،پیش فلان دعا نویس، پیش فلان ساحر و جادوگر و... رفتم که افسردگی ام از بین برود، خوش خلق بشوم، معیشتم زیاد شود اما مشکلاتم بیشتر شد؛ چرا به دستورات پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام عمل نمی کنید؟! مگر خدا به حضرت موسی وحی نکرد و نفرمود: آی موسی! من چند چیز را در چند جا قرار دادم اما مردم اشتباهی جای دیگری می روند، «اِنّی وَضَعْتُ العِزَةَ فی قِیامِ اللَّیلِ و النَّاسُ یَطْلُبُونَهُ فی اَبْوابِ السَّلاطِینَ»(3)خواهر من! بلند شو و در دل شب دو رکعت نماز شب بخوان هم خوش اخلاق می شوی، هم عمرت طولانی می شود، هم بدنت سالم می ماند و هم مشکلت رفع می شود؛ دنبال این رمالیها و این مسائلی که در جامعه متأسفانه دارد غوغا و بیداد می کند و همیشه هم این طور افراد بر مرکب جهل مردم سوار شدند نرو! فرمود:

ص: 287

موسی! من عزت را در نماز شب قرار دادم اما مردم در خدمت سلاطین و در ذلیل کردن خودشان برای صاحبان ثروت دنبالش می گردند.

باید اول اذان، همه کارهای ما تعطیل شود و این مسأله باید در ادارات و مراکز ما شعار شود؛ البته نه به اسم نماز تا 2 بعدازظهر ارباب رجوع را معطل کنند؛ این طور هم نباشد باعث آزار مردم بشود. من در بعضی از ادارات که خبر دارم همه نماز جماعتش 15 دقیقه نیست ولی تا یک ساعت بعد از نماز هم گاهی می بینی آقا پشت میزش نیست و می گوید نمازم، اما در نمازخانه یک نفر نیست، این نماز اول وقت بهانه نشود برای فرار از کار، بهانه نشود برای تنها گذاشتن و سردواندن مردم، به نماز اول وقت اهمیت داده شود. این درباره سیره عبادی امام رضا علیه السلام است.

هم کرد به درد نمی خورد؛ چون یک لنگه در را زمین گذاشته، ناقص برخورد کرده، فرمود: شکر خدا با شکر والدین کامل می شود. قرآن که تصادفی آیاتش کنار هم نیامده، اعتقاد ما این است که جمع آوری آن توقیفی است که به دستور شخص پیامبر صلی الله علیه و آله چینش شده است. در چهار جا قرآن احترام به والدین را کنار توحید آورده، در چند جا کنار شکر خودش آورده است. این سخن سلیمان پیغمبر است: «رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ»(1)

از امام صادق علیه السلام پرسیدند معنای «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً»چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمودند: «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً»معنایش این است که نیکو سخن بگویی و قبل از آن که پدر و مادرت درخواست کنند تو مشکلش را شناسایی کنی و حل کنی.(2) به تو زنگ نزند دارو می خواهم برایش بخری، بروی ببینی دارو می خواهد برایش بخری، به تو زنگ نزند مریضم دکتر ببرم، تو بفهمی مریض است او را دکتر ببری، نگوید برنج تمام شد، تو خودت بروی در آشپزخانه اش بینی تمام شده بگیری بگذاری، این بالوالدين إحسانا است؛ البته پدر و مادرها هم باید بچه را تحویل بگیرند، احترام کنند و تبعیض قائل نشوند.

به تعبیر یکی از مفسرین می فرماید: خدا در مورد والدین هی هل داده، اما در مورد اولاد هی توقف ممنوع گذاشته. شما در سربالاییها که می روید تابلو زده اند که با دنده سنگین حرکت کنید، سرعت را پایین بیاورید، مواظب باشید؛ در مورد اولاد هم همینطور هی با دنده سنگین حرکت کنید، مواظب باشید «إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ و أولادِکُم عَدُوّاً»(3)فتنه اند، چنین است، چنان اند، یک وقت اولادتان خلاف گفت حرفش را گوش ندهید، هي مرتب نفی گذاشتند اما در مورد والدین جز در موارد خاص مثل بحث شرک، توصیه به احسان دارد. امام رضا علیه السلام فرمود: سه چیز در قرآن کنار سه چیز قرار گرفته، هر کدامش را منکر شوی، گویا دیگری را هم منکر شده ای.

ص: 290

1- نماز و زكات با هم است، نماز را بخوانی ولی زکات ندهی نماز پذیرفته نیست،

2- شکر خدا با شکر والدین کنار هم است، اگر شکر خدا کنی ولی پدر و مادر را تحویل نگیری مثل این است که شکر خدا نکرده ای.

غلامش گفت: الان به دلم افتاد تو را آزاد کنم، مدتها خدمت ما را کردی و پیش ما بودی، کنیزی دارم که او را هم آزاد می کنم و به عقد تو دربیاورم و یک باغی هم در بلخ در اختیار شما قرار بدهم که با هم زندگی خوبی داشته باشید - از خدا می خواهیم در این شب شهادت امام رضا علیه السلام ان شاء الله موجبات ازدواج همه جوان هایمان فراهم شود - می گوید: دیدم اشک در چشمان غلام حلقه زد، ارباب گفت: جوان اینها که خبرهای بدی نیست، آزاد شدن، ازدواج کردن و باغدار شدن. گفت: گریه نمی کنم برای اینهایی که به من دادی، گریه ام این است که من الان در سجده همین سه تا را از امام رضا علیه السلام خواستم. این امام رضا علیه السلام بسیار رئوف و مهربان است.

ربیع را بعضی از مورخین سالروز شهادت امام عسکری علیه السلام ذکر کرده اند که آن امام هم مظلومانه و در جوانی در سن 28 سالگی به شهادت رسید؛ البته بعضی هم هشتم این ماه نوشته اند. مرحوم محدث قمی، صاحب مفاتیح (رضوان الله تعالی علیه) می نویسد شایداول ربیع روز مسمومیت حضرت و هشتم روز شهادت بوده است، به هر حال این نقل هم خوب است تکریم و تجلیل شود، آن گونه که در بعضی از منابع به عنوان شهادت امام عسکری علیه السلام آمده است. اما امشب که شب پایانی این جلسه و شام شهادت امام رضا علیه السلام است، می خواهم حدیثی را از وجود مقدس ثامن الائمه علی بن موسی الرضا علیه السلام محضر شما بخوانم و حسن ختام این جلسات ماه صفر را با این سخن نورانی امام رضا علیه السلام قرار بدهم. مجموعه سخنان امام رضا علیه السلام را مرحوم شیخ بخشی اش را در کتاب ارزشمند عیون آورده و بخش هایی هم در تحف العقول آمده است و مستقلا هم در مسند امام رضا علیه السلام از دیدگاه های تفسیری، دیدگاه های کلامی و روایات اخلاقی امام رضا علیه السلام جمع آوری شده است.

حالا هر کسی این گونه مشکل داشته، هیچ راه اصلاحی ندارد. وراثت عامل مؤثری است. عزیزان! این که در روایات دارد: فرزندانتان را حتی در انعقاد نطفه مواظب باشید، فکرتان جای دیگر نباشد، حتی نسبت به لقمه ای که مادر برای دوران بارداری و دوران شیردهی می خورد، می فرماید: دقت کامل داشته باشید، حتی زمانی که مادر بچه را در شکم دارد، حرفهایی که به زبان جاری می کند، افکاری که از ذهنش عبور می کند سفارش می کند حساب شده باشد. امروز روانشناسان می گویند: تمام اینها روی بچه اثر می گذارد. شما می دانید! یکی از ویژگی های افرادی را که اباعبدالله را به شهادت رساندند این بود که این ها در اصل و نسبشان مشکل بود و این باعث شد در مقابل فرزند زهرا علیها السلام صف آرایی کنند.

خیلی مهم است این که انسان طبق فرموده اهل بیت علیهم السلام عمل کند. درباره فرزندان می فرماید: مادر اگر دائم با وضو باشد، بچه را شیر بدهد، اگر در دوران بارداری قرآن بخواند، اگر از لقمه شبهه ناک پرهیز کند، تأثیر بسزایی روی فرزند می گذارد. چیزی که امروز مع الاسف در جوامع غربی نادیده گرفته شده است. شما در برنامه های تلویزیونی، مصاحبه ها و روزنامه ها می بینید گاهی فرزندان طرف را از طریق خون تشخیص می دهند که مال کدام فرد است؛ یعنی خود آن زن اطمینان ندارد پدر آنها این کسی باشد که با او ازدواج کرده است؛ این همان چیزی است که دنیای غرب به دنبالش است، چیزی است که می خواهند این حسب و نسب در دنیا به هم بریزد؛ آن وقتی که به هم ریخت زمینه و ریشه خیلی از فسادها فراهم می شود؛ لذا حواس خانواده ها باید خیلی روی وثاقت جمع باشد. وثاقت در نسل از نظر لقمه، از نظر ازدواج، از نظر کسی که او را می پذیرند بسیار مهم است. چرا در روایات داریم دخترتان را به شراب خوار ندهید؟

است روی فکر بچه اثر بگذارد و بچه ناقص متولد شود. جوانان عزیز! مواظب باشید، دنبال زیبایی صرف نروید، زیبایی هم یک عامل است باید باشد اما تدین طرف مهم است. نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «إِذَا جَاءَكُمْ مَنْ تَرْضَوْنَ خُلُقَهُ وَ دِينَهُ فَزَوِّجُوهُ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فتنه فِي الْأَرْضِ وَ فَسادُ كَبِيرُ »(1) اگر خلق طرف را پسندیدید، دین طرف را پسندیدید، دختران را به ازدواجش دربیاورید.

مشکلی که الان ما در جامعه با آن مواجه هستیم، مشکل بالا رفتن سن ازدواج مخصوصا در خانمها است. در آقایان ممکن است بگویند خیلی ضربه ندارد، ما چهل سالمان هم که بشود می توانیم ازدواج کنیم ولی در خانمها اگر از یک سن خاصی بگذرد دیگر ازدواج مشکل است. گاهی افرادی با بنده تماس می گیرند و می گویند چند دختر در خانه داریم که سنها بالای 25 سال و 27 سال می باشد. عزیزان! این که کالای بازار نیست که انسان خانواده اش را برای ازدواج یک جایی عرضه کند، باید خانواده ها، فامیل، همسایه ها و دیگران به مسأله ازدواج اهتمام جدی داشته باشند.

یکی از کارهای پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در مدینه این بود که ازدواج را گسترش بدهد حتی بعضی از خانم ها پیش ایشان می آمدند و تقاضای همسر می کردند. حضرت به مردانی که زن نداشتند پیشنهاد می داد. حتی بعضی از مهریه خانم ها را آموزش قرآن قرار می داد و می فرمود: هیچ چیز نداری قرآن یاد بده. این که الان واقعا یک پسر اگر با این شرایطی که فراهم می کنند: مهریه های سنگین، خریدهای جهیزیه سنگین، اجاره های بالا و... معلوم است این کم کم موجب فاصله ازدواج و بالا رفتن سن ازدواج و تبعأ شهوت و غرایز از راههای غیر شرعی می شود و طبعأ به هم ریختن نسبها، خانواده ها و مسائلی که شما گوشه و کنار در روزنامه ها می خوانید که چقدر خانواده های همسردار و فرزنددار دچار انحراف شده اند و لذا نخستین زمینه خیر را در انسان ها، امام رضا علیه السلام فرمود: وثاقت در حسب و نسب است.

ص: 296

وجوهات نیستند، این هایی که توی ادارات توجه نمی کنند، این هایی که نسبت به بیت المال بی توجهی می کنند، لقمه حرام آثار منفی در نسل و اولاد انسان می گذارد. امام رضا علیه السلام فرمود: پنج ویژگی در کسی باشد این امید به او هست والا امیدی نیست، یکی وثاقت در ارومه است، که نکاتی پیرامونش عرض کردم.

شتر قربانی کرد و مردم را دعوت کرد، یک جایی در بیابان قدم می زد، دیدیک خارکنی نشسته و یک تکه نان خشکی را می خورد، گفت: مگر تو نمی دانی حاتم امروز چهل شتر قربانی کرده و در اختیار مردم گذاشته؟ گفت: من نمی خواهم منت حاتم ببرم. منت حاتم بردن با کرامت طبعم منافات دارد، من می خواهم از کف خویش و از تلاش خویش استفاده کنم. این همان مناعت طبع است و این همان است که؛

انسان نان از عمل خویش بخورد *** به از آن که منت حاتم طاعی ببرد

بردارید، یکی یکی نگاه کردند اما هیچ کس برنداشت جز یک طلبه، که او هم یک دینار را برداشت، سید گفت: چرا تو این کار را کردی؟ من محاكمه ات نمی کنم؛ چون خودم گفتم برداری ولی علتش را بگو!

شاگرد گفت: یک دینار من به بقال سر کوچه بدهکارم و قضیه بدهکاری این است که من روغن برای چراغ می خواستم، خادم را پیدا نکردم که در انبار را باز کند، شب بود نیاز به نور داشتم می خواستم مطالعه کنم، یک دینار قرض کردم. سید دستور داد به تعداد طلبه ها برای در انبار کلید ساختند که یک وقت اگر خادم نبود بروند در را باز کنند و نیازشان را برطرف کنند که تااین حد نیاز پیدا نکنند که بروند نسیه کنند. بعد دستور داد پول را برگردانند این را مناعت طبع می گویند. در جامعه مشکل فقر داریم؛ البته این مناعت طبع وظيفۀ ثروتمندان را کم نمی کند، آنها باید به اندازه خودشان تلاش کنند. شما در زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله و زندگی امیرالمؤمنین علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام مناعت طبع را مشاهده می کنید.

خانواده ها، در حفظ امنیت خانواده ها بسیار مهم است نجابت می باشد.

و اموالی که بود در اختیار مهاجمین گذاشتند که اینها اجازه پیدا نکنند دست به بدن نامحرمان بزنند. نجابت و حیا نکته بسیار مهمی است که الان در روابط های خانوادگی یک مقداری این مسأله کمرنگ شده و یک مقداری این مسأله نادیده گرفته می شود. درست است فامیل است، زن برادر است، آشناست، اما حریمها و حرمتها باید رعایت شود.

سَبَایَا»(1)زن های خودت پشت پرده باشند، اما آل رسول الله به این شکل مقابل نامحرمان بیایند. این جا اعتراض کرد اما آن جا تجلیل کرد؛ چون نعمان بن بشیر نجابت به خرج داد؛ پس سومین صفت، نجابت در نفس است.