کوکب دری (ستارۀد رخشان) ، شرحی بر توحید مفضل امام صادق (علیه السلام)

جلد اول

نویسنده : محمد رضا بوحمیدی

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

[اگر انسان، با هوش و انديشه به دنيا مى آمد]. 73

بيدار شدن تدريجى عقل و حواس در كودكان 75

[فوايد گريه كودكان]. 78

[آفرينش آلات مجامعت و شكل مناسب آنها]. 80

اعضاى بدن و فوايد هر كدام 81

نشانه هاى او در آفرينش اعضاى بدن 82

[پندار اهل طبيعت و پاسخ به آنان]. 85

طبيعت فعل خداست 86

[هضم غذا، ساخت خون و جريان آن در تمام بدن]. 89

دستگاه گوارش (آبدارخانه و آشپزخانه بدن) 90

[آغاز رشد بدن و چگونگى شكل گيرى آن در رحم]. 100

[ايستادن و نشستن وجه تمايزى براى انسان]. 102

اختصاص حواسّ پنجگانه به آدمى و بزرگداشت او]. 104

شگفتي هاى چشم 105

[اسرار حواسّ پنجگانه]. 110

[حكمت محروم بودن عدّه اى از چشم و گوش و عقل]. 113

چشم و گوش دو ابزار مهمّ شناخت 114

چرا خداوند بعضی از انسانها را ناقص آفریده است؟. 117

[آفرينش اعضاى جفت و فرد]. 127

[چگونگى آفرينش دستگاه صوتى]. 129

سخن گفتن. 130

[مغز و جمجمه و محافظ ها]. 132

ستاد كلّ فرماندهى بدن. 132

[شگفتى در پلك چشم]. 138

[قلب و پوشش آن]. 139

ص: 6

تلمبه خودكار 139

[ناى و مرى]. 145

[منافذ خروجى مواد زايد]. 146

كنترل حرارت 147

نظم و نكات توحيدى: 148

1. وقت شناسى ريه ها 148

2. همكارى ريه ها و قلب. 149

3. قدرت عجيب ريه ها 150

4. اقدامات احتياطى 150

[جهاز هاضمه و كبد]. 152

[مغز، خون، ناخنها، گوش و ران]. 153

دستگاه گردش خون (دستگاه پخش ارزاق كشور تن) 154

عظمت رگها 157

نعمت شنوایی. 157

[آفرينش انسان به صورت نر و ماده]. 159

[قلب و پيوند آن با ريه]. 162

[آلت مرد و تدبير در آفرينش آن]. 162

[چگونگى آفرينش مخرج]. 164

[آفرينش شگفت دندانها]. 166

نعمت دندان. 166

[مو و ناخن و فوايد آنها]. 169

موی انسان. 170

[راز رويش مو در روى زهار و زير بغل]. 172

[فوايد آب دهان]. 174

چشمه هاى بزاق. 175

ص: 7

[چرا شكم انسان مانند لباس، زيپ و دكمه ندارد؟]. 177

[اسرار خوردن، خوابيدن و مجامعت كردن]. 180

حس گرسنگی. 183

جهان اسرار آميز خواب 183

[نيروهاى درونى و جايگاه آنها]. 190

[نعمت حافظه و فراموشى]. 190

حافظه انسان. 191

[در ميان حيوانات، تنها انسان با حياست]. 199

اقسام حیاء. 200

[اختصاص يافتن آدمى به نطق و نوشتن]. 204

[رفع نيازهاى دينى و دنيايى انسان]. 207

اهميّت علم منحصر به علوم دينى نيست! 208

فراگيرى علوم مفيد در روايات اسلامى 212

با حقيقت غيب آشنا شويم. 219

با اقسام غيب آشنا شويم. 221

دريچه هايى به جهان اسرار آميز غيب. 224

[عدم آگاهى انسان به مدت عمر خود]. 230

[خواب و راز درهم آميختگى راست و دروغ آن]. 234

هنگام خواب. 234

معارف الهي رزق كريم است. 235

رؤيا دريچه اي به جهان آخرت. 236

كسب معارف در عالم رؤيا 237

تفاوت تعبير خواب و تأويل. 239

صدق رؤيا در سحر 240

[شرح آفرينش اشيا براى رفع نياز آدمى]. 242

ص: 8

توصيه اسلام به بهره گيري از منابع طبيعي. 244

ضرورت بهره وري بهينه از منابع طبيعي. 245

اهميت كار در اسلام. 250

رابطه كار و هستي شناسي. 251

گستردگي عرصه كار 252

تلاش جدّي و مستمر 253

كار، مآيه كسبِ عزّت. 256

اصول و ضوابط كار 258

1. تخصّص و تعهّد. 258

2 . اتقان و زيبايي اثر 259

3. پايداري در كار 261

4.اخلاص در كار 261

5. انتخاب شغل مناسب. 262

6. خلاقيت در كار 262

7. كار هدفمند. 263

[نان و آب، عوامل اصلى معاش و حيات آدمى]. 265

نعمت نان. 266

اهمیت نان. 268

نعمت آب. 269

[ناهمگونى شكلهاى مردم و همگونى وحوش و پرندگان]. 272

اختلاف صورت انسانها 273

[رشد بدن حيوان و راز توقف آن]. 274

عوامل موثر بر رشد انسان کدامند؟. 275

وضعیت اجتماعی و اقتصادی. 275

ژنتیک.. 275

ص: 9

تومورهای هیپوفیز 276

دارو. 276

بیماری. 276

میکروب ، رشد بدن از دولت سر ميكروب ها! 277

[دشوارى حركت و راه رفتن براى انسان]. 278

«مصائب بيدارگر». 279

قرآن و مصائب بيدار كننده 281

حوادث بيدارگر در روايات اسلامى 284

آزمون به وسيله مشكلات! 286

[تولد نر و ماده، عامل بقاى نسل حيوانات]. 288

نظام جنسيت در جهان بشريت 288

[راز رويش مو بر زهار و رشد ريش براى مردان]. 291

منابع و مآخذ. 292

ص: 10

كند و اختلاف­ها را بردارد.(1) در اين باره در كتاب شريف «كافى» داستانى شيرين و واقعى بيان شده كه مجال ذكر آن نيست امّا خوب است كه خوانندگان آن را بخوانند.(2)

كردم: بله بفرماييد، فرمود: اى محمّد! مفضّل انيس و همدم و راحتى بخش من بود و تو نيز همدم و باعث راحتى آن دو [امام رضا و جواد (علیهما السلام)] هستى.»(1)

3- «كلينى(قدس سره) » در كتاب گرانقدر «كافى» با چند واسطه، از ابن سنان و او از مفضّل نقل مى كند:

«امام صادق (علیه السلام) فرمود: هر گاه ميان دو نفر از شيعيان ما منازعه اى رخ داد با مال من بين آنان آشتى برقرار كن.»(2)

4- «يونس بن يعقوب» مى گويد:

«امام صادق (علیه السلام) فرمانم داد كه به نزد مفضّل بروم و مرگ اسماعيل (علیه السلام) را به او تسليت بگويم. آنگاه امام (علیه السلام) فرمود: به مفضّل سلام برسان و به او بگو: مصيبت مرگ اسماعيل بر ما وارد شد و صبر كرديم. تو نيز چون ما در اين مصيبت صابر باش. ما چيزى خواستيم و خدا چيزى ديگر اراده كرد و ما تسليم امر خداى جلّ و علا شديم.»(3) مرحوم خويى(قدس سره) در كتاب گرانقدر «معجم رجال الحديث» در ذيل اين حديث مى گويد: «اين روايت نشان از شدت علاقه امام صادق (علیه السلام) به مفضّل بن عمر دارد و روايت، صحيح است.»(4)

5- «فيض بن مختار»(5)

مى گويد:

«به امام صادق (علیه السلام) عرض كردم: جانم فداى شما باد. من هر گاه كه در ميان گروه­هاى دانشمندان كوفه مى نشينم، از بس در ميانشان اختلاف عقيده مى بينم، گاه در ترديد مى افتم، ولى هنگامى كه به «مفضّل بن عمر» روى

ص: 13

مى آورم، مرا چنان آگاه مى كند كه راحت مى شوم و دلم آرام مى گيرد. امام صادق (علیه السلام) فرمود: بله اى فيض! حقيقت چنان است كه مى گويى.»(1)

6- «هشام بن احمد» مى گويد:

«در يك روز گرم و سوزان، در زمينى كه امام صادق (علیه السلام) در آن مشغول كار بودند و عرق از سينه مباركشان سرازير بود، به خدمت آن حضرت رسيدم تا در باره «مفضّل بن عمر» بپرسم. پيش از آنكه حرفى بزنم، امام (علیه السلام) فرمود: به خدايى كه جز او خدايى نيست، مفضّل بن عمر جعفى مرد خوبى بود. آن گونه كه من شمردم، امام (علیه السلام) سى و چند بار اين عبارت را همچنان تكرار كرد.»(2)

براستى كه تنها يكى از اين احاديث كافى است كه نشان از عظمت و جايگاه والاى اين مرد بزرگ باشد. اميد كه خواننده عزيز به شتاب از احاديث نگذرد و با تفكر و تدبر در آنها به خوبى از جايگاه مفضّل آگاه گردد.

جاى جاى كتاب «كافى» به احاديثى پرداخته كه «مفضّل» راوى آنهاست. بويژه روايت «يونس به يعقوب»(1) كه به وضوح دليل بر جلالت شأن و منزلت عظيم مفضّل است.

شيخ مفيد(قدس سره) در باره مفضّل مى گويد:

«او از كسانى است كه نصّ امامت امام موسى كاظم (علیه السلام) را از پدر بزرگوارش، امام صادق (علیه السلام) نقل نموده. وى از ياران خاص و جليل القدر امام صادق (علیه السلام) و از فقيهان صالح و مورد وثوق- رحمة­اللَّه عليهم- بوده است.»(2)

«شيخ طوسى(قدس سره) » هم مفضّل بن عمر جعفى را از اصحاب امام صادق و امام كاظم (علیهما السلام) شمرده است.(3) نيز در كتاب «الغيبة» مى گويد:

«وى از اصحاب و ياران واقعى ائمه (علیهم السلام) و در نزد آنان مورد وثوق و اعتماد بوده و همواره پوينده طريق آنان بوده است.»(4) يكى از دانشمندان بزرگ اسلامى، در توضيح يكى از احاديث شيخ طوسى(قدس سره) كه از مفضّل بن عمر نقل كرده، مى گويد:

«اين سخن شيخ طوسى، دليل قاطع و صريحى است كه شيخ بر مفضّل اعتماد داشته و نزد او ضعيف و مطعون نيست.»(5)

«ابن شهر آشوب(قدس سره) » او را از خواصّ اصحاب امام صادق (علیه السلام) شمرده است.(6)

«سيد بن طاوس(قدس سره) » در باره كتاب مفضّل مى فرمايد:

«از جمله آداب مسافر آن است كه كتاب» توحيد مفضّل» را كه در باره شناخت حكمتها، تدابير و اسرار نهفته در آفرينش اين جهان است و وى آن را

ص: 15

از امام صادق (علیه السلام) نقل كرده، به همراه داشته باشد.»(1)

همچنين خطاب به فرزندش مى گويد:

«در نهج البلاغه و اسرار آن و در كتاب مفضّل بن عمر كه امام صادق (علیه السلام) در باره آفرينش خداى جلّ و علا بر او املا فرموده، بنگر و انديشه كن.»(2) «علّامه مجلسى(قدس سره) » نيز به خاطر ارزشى كه براى اين دو حديث (3)

قائل بوده، هر دو را به طور كامل در جلد سوم «بحار الانوار»(4) آورده است و جاى جاى آنها را شرح و توضيح داده است.

وى در آغاز ذكر آنها مى گويد:

«مرسل (5)

بودن توحيد مفضّل و رساله هليله كه از امام صادق (علیه السلام) روايت شده اند، زيانى ندارد؛ زيرا انتساب آنها به مفضّل در ميان دانشمندان اشتهار دارد. از جمله «سيد بن طاوس» و ديگران آنها را تأييد كرده اند. نيز ضعيف شمردن «محمد بن سنان» و «مفضّل بن عمر» هم زيانى ندارد؛ زيرا ما اين ضعفها را نمى پذيريم؛ چون در روايات فراوانى به جلالت قدر و منزلت آن دو اشاره شده است. وانگهى متن دو خبر، شاهد صدقى بر صحت آنهاست و علاوه بر اين نوع متون نيازى به صحيح بودن خبر ندارد»(6) نيز در اول ترجمه توحيد مفضّل، اين دو كتاب و راوى آنها را اين گونه ستايش مى كند:

ص: 16

«چون حديث شريفى در اثبات صانع قدير و توحيد و ساير صفات كماليه او- جلّ شأنه و تعالى سلطانه و عظم برهانه- [از] شيخ جليل، مفضّل بن عمر جعفى كه از خواص اخيار، سلاله اطهار، امام المغارب و المشارق، ابو عبد اللَّه، جعفر بن محمد صادق (علیهما السلام) بود ... و رشاقت مضامين و وثاقت براهينش شهادت مى داد و مى دهد كه از منبع وحى و الهام جارى گرديده ... و كافّه

شيعيان در تقويت بيقين ايقان و ايمان به آن محتاج بودند و ... آن را به فارسى ترجمه كردم.»(1)

«علّامه سيد صدر الدين عاملى(قدس سره) »(2) مى گويد:

«كسى كه بدقت در حديث مشهور مفضّل از امام صادق (علیه السلام) بنگرد، در مى يابد كه امام (علیه السلام) اين سخنان بليغ و معانى شگفت و الفاظ غريب (3)

را جز با مردى بزرگ، جليل القدر، دانشمند، با ذكاوت، هوشمند و شايسته حمل اسرار دقيق و ظريف و بديع با كس ديگر در ميان نمى نهد. اين مرد در نزد من بسيار رفيع المقام و جليل القدر است(قدس سره) .»(4) محدث بزرگ اسلامى، «حاج شيخ عباس قمى(قدس سره) » نيز اگر چه در كتاب گرانقدر «سفينة البحار» با اينكه آراء مختلف را بيان نموده امّا گويى عقيده خويش را ذكر ننموده و ليكن در كتاب شريف «منتهى الآمال» هنگام بحث در اصحاب امام موسى كاظم (علیه السلام) به طور

ص: 17

مفصّل در باره مفضّل بحث نموده و از جمله در ستايش از اين مرد بزرگ مى گويد:

«از كتاب شيخ معلوم مى شود كه او از «قوّام ائمّه» و پسنديده نزد ايشان بوده و بر منهاج ايشان از دنيا گذشته و هم دلالت دارد بر جلالت و وثاقت او بودن او از وكلاى حضرت صادق و كاظم (علیهما السلام) و «كفعمى»(1) او را از بوّابين ائمه شمرده است.»(2)

آنگاه به چند حديث (3)

كه در فضيلت «مفضّل» آمده اشاره مى نمايد و در پايان در باره احاديثى كه در ردّ مفضّل است و نيز ضعيف بودن وى در نزد برخى از علما، سخنانى دارد كه ما اين سخنان را- ان شاء اللَّه- در پايان اين بخش مى آوريم.

«شيخ آقا بزرگ تهرانى» در فضيلت مفضّل و كتابش چنين مى نگارد:

«اين كتاب از آن ابو عبداللَّه يا ابومحمد، مفضّل بن عمر جعفى كوفى است.

«نجاشى» در رجالش آن را كتاب «فكر» ناميده و يكى از دانشمندان بر آن، نام «كنز الحقائق و المعارف» (گنجينه حقايق و معارف) نهاده است. «سيد بن طاوس» در كتاب «كشف المحجة» و «امان الاخطار» امر نموده كه اين كتاب همراه باشد و در آن انديشه شود ... نيز به خاطر جليل و شريف بودن اين دو كتاب (4)، مرحوم مجلسى عيناً هر دو را در «بحار الانوار»(5) آورده است.»(6)

صاحب مستدرك (قدس سره) نيز از جمله عالمانى است كه از جايگاه رفيع او دفاع

ص: 18

كرده و به شبهات برخى از روايات پاسخ داده است.(1) «آيت اللَّه خويى(قدس سره) » مفسّر، فقيه و رجالى بزرگ در باره مفضّل مى گويد:

«در جلالت و عظمت مفضّل همين قدر بس كه امام صادق (علیه السلام) او را مورد چنين لطف و عنايتى قرار داد و كتاب مشهور به «توحيد مفضّل» را به او املا نمود.(2) اين كتاب همان است كه «نجاشى» آن را كتاب «فكّر» (انديشه كن) ناميده. اين امر خود دليل واضحى است كه مفضّل از خواص اصحاب و مورد عنايت امام صادق (علیه السلام) بوده است. گذشته از اين، «ابن قولويه» و «شيخ مفيد» به وثاقت او تصريح كرده اند و شيخ مفيد او را از سفراء ممدوح شمرده است.»(3)

تا آنان را از مرگ و نابودى به دست دشمنان برهاند. اين است راز احاديثى كه در ذم اصحابى رسيده كه عدالت و وثوق آنها جاى هيچ شكى ندارد. «مفضّل» نيز از همين گروه است كه بايد احاديث در ردّ او را حمل بر «تقيّه» نمود.

امام صادق (علیه السلام) به «عبد اللَّه بن زرارة بن اعين» مى گويد:

«به پدرت سلام برسان و به او بگو: اگر سخنى عليه تو مى گويم بدان كه براى دفاع از توست. مردم و دشمنان همواره تلاش مى كنند افرادى را كه در نزد ما جايگاه دارند و به ما نزديكند، بيازارند. آنان اين افراد را به خاطر دوستى ما به آنان، نكوهش مى كنند و مى كشند. در عوض، هر كه را كه ما نكوهش مى كنيم و ردّ مى نماييم ستايش مى كنند. [بگو به پدرت:] اگر در ظاهر تو را نكوهش و ردّ مى كنم به خاطر آن است كه تو به ولايت ما شناخته شده اى و همه مى دانند كه طالب مايى؛ از اين رو در نزد مردم مذموم و ناپسندى چون كه ما را دوست دارى و به جانب ما مايلى پس خواستم تو را در ظاهر ردّ و نكوهش كنم تا در نزد مردم محبوب باشى و بدين ترتيب به دينت آسيب نرسد و شرّ آنان از تو برداشته شود.»(1)

در اين باره شيخ عباس قمى(قدس سره) مى گويد:

«و امّا روايات قدح در مفضّل قابل معارضه با اخبار مدح او نيستند. شيخ ما در خاتمه مستدرك، كلام را در حال او بسط داده و از روايات قدح در او جواب داده و كسى كه رجوع كند به توحيد مفضّل كه امام صادق (علیه السلام) براى او فرموده، خواهد دانست كه مفضّل نزد آن حضرت، مرتبه و منزلتى عظيم داشته و قابل تحمل علوم ايشان بوده است.»(2)

صاحب «معجم الرجال» نيز پس از تحليل و بررسى محققانه احاديث مدح و ذمّ مفضّل و وارسى سخنان دانشمندان رجالى، در پايان بحث اين­گونه نتيجه مى گيرد (نقل به مضمون):

ص: 20

«روايات فراوانى در جلالت شأن و عظمت قدر مفضّل رسيده كه غالباً علم اجمالى به صدور آنها از معصوم (علیه السلام) پديد مى آيد. اگر چند حديث نيز در ذم و ردّ او رسيده بايد گفت: در ميان اين احاديث تنها سه حديث، سند تامّ دارند و اين احاديث اندك در برابر آن همه حديث معتبر تاب نمى آورد. همچنين در باره اين احاديث بايد همان حكمى را صادر كنيم كه در باره احاديث ردّ «زرارة بن اعين» بيان نموديم (1)

و علم واقعى اين احاديث را در اختيار اهل آن بدانيم.»(2)

قرآن كريم مردم را تشويق مى كند كه به «شتر»، «آسمان»، «كوه­ها» و «زمين» بنگرند. راستى مگر مردم آنها را نديده اند؟ در پاسخ بايد گفت: آرى ديده اند، اما در آنها درنگ و انديشه نكرده اند. اگر مردم در همين امور «به ظاهر بديهى» بنگرند و براستى در آنها انديشه و تدبر نمايند، به شگفتيهاى تمام اجزاى آفرينش پى مى برند. امام صادق (علیه السلام) نيز كه قرآن ناطق است مردم را به تأمل در كوه، دشت، دريا، آسمان، زمين، حيوان، انسان، پرنده، درنده و ... فرا مى خواند.

نظم، تدبير، حكمت، اندازه گيرى و هماهنگى در اشيا محيّر العقول است.

در اين جهان هستى همه اجزا، از ستاره تا ذرّه با حكمت شگفتى همراه است. امّا چون انسان تدريجاً با اين جهان هستى آشنا مى شود براى او همه چيز عادى و طبيعى جلوه مى كند. هنگامى كه انسان به دنيا مى آيد هيچ چيز نمى فهمد.(1) اندك اندك رشد مى كند و با پيرامون خود آشنا مى شود. اين شناخت چنان آرام و تدريجى است كه ملموس نيست. اگر انسان در آغاز تولّد از درك بالايى برخوردار بود و ناگاه وارد اين عالم هستى مى شد، حيرت و شگفتى مانع حيات طبيعى او مى شدند.

خواننده عزيز، سخنان امام (علیه السلام) را دست كم و آسان مگير. راه نجات همين است كه با انديشه در همين نظم و حكمت حاكم بر همه عالم، به مبدأ متعال پى ببرى و نيك فرجام شوى.

امام (علیه السلام) مفضّل و همه مردم را به انديشه در آفاق و انفس فرا مى خواند؛ زيرا آيات الهى را در آنها مى توان مشاهده كرد. قرآن كريم مى فرمايد:

«به زودى آيات قدرت خود را در آفاق و در وجود خودشان به آنها نشان خواهيم داد تا بر ايشان آشكار شود كه او حق است.»(2) پس انديشه در سخنان

ص: 22

امام صادق (علیه السلام) انسان را به سوى حقيقت رهنمون مى سازد و انسان وجود خدا را در همه جا مى يابد. خداوند در ادامه آيه مذكور مى فرمايد:

«آيا اينكه پروردگار تو در همه جا حاضر است، كافى نيست» گويى اگر انسان در آفاق و انفس بينديشد بر اثر حكمتهاى شگفت، خداى را نيز در همه جا جلوه گر مى بيند.

بايد انسان عادت كند كه در همه چيز بينديشد. اگر كسى ديده عبرت بين داشته باشد، به قول حضرت على (علیه السلام) همه چيز آفرينش عبرت آور است.

پس بى جهت نيست كه در روايات ساعتى تفكر برتر از هفتاد سال عبادت

شمرده شده است (1)؛ زيرا تفكر و انديشه، انسان را به خدا مى رساند. گاه انسان چيزى را مى داند ولى دانستن كافى نيست بايد در دانسته ها انديشيد. امام صادق (علیه السلام) در همين كتاب، بارها مفضّل را چنين خطاب مى كند: «انّك ترى ...»؛ يعنى: «تو مى بينى كه ...» براستى اگر مفضّل «مى داند» و بالاتر اينكه «مى بيند» امام از او چه مى خواهد؟ امام از او انديشه و عبرت مى خواهد؛ از اين رو همواره مى فرمايد: «اى مفضّل در ... انديشه كن و از ... درس عبرت بگير».

همه مردم مى دانند كه چوب بر روى آب مى ماند و اين در نظر آنان امرى عادى است و مسأله خاصى در آن نيست امّا امام (علیه السلام) مى فرمايد: در همين امر انديشه كنيد عادى بودن يك امر نبايد مانع انديشيدن شود، انسان از انديشه در همين امور به ظاهر ساده به مسائل بزرگى مى رسد.

همه مردم بارها سقوط سبيب را از درخت ديده اند و اى بسا گاه بر سر عده اى خورده باشد و آخى! هم گفته باشند امّا چرا در اين ميان تنها «نيوتن» از سقوط سيب بر زمين و طرح پرسشهاى فراوان به يك قانون بزرگ علمى

ص: 23

(جاذبه عمومى) پى مى برد؟؛ زيرا بديهى بودن و ساده بودن امور مانع انديشيدن او نشده است. بايد همه اجزاى اين عالم را به چشم انديشه بنگريم.

غالب مردم از شگفتي­هايى چون، كهكشان­ها، آسمان، موشك، هواپيما، سفر انسان به كرات ديگر، شكافتن اتم و ديگر امور خارق العاده عبارت «جلّ الخالق» را بر زبان جارى مى سازند، در حالى كه «جليل» و «حكيم» بودن خدا در همه چيز، جارى و سارى است و اين همان چيزى است كه امام از مفضّل و همه انسان­ها مى طلبد.

به مضمون آيه برگرديم، در جهان طبيعت و آفاق و در جهان درون و انفس انديشه كنيد تا پى به وجود «حق» ببريد.

1- هنگامى كه امام (علیه السلام) در باره عجايب آفرينش ماهى سخن مى گويند، مى فرمايند: «ماهى، آب را از دهان مى گيرد و از دو گوش بيرون مى كند تا چون ديگر حيوانات از فوايد هوا بهره ببرد».

اين سخن بروشنى بيانگر استفاده ماهى از «اكسيژن» هواست كه قرنها پس از سخن امام كشف شده است.

2- هنگامى كه امام (علیه السلام) در باره ستارگان و حركت آنها سخن مى گويد، براى هر ستاره دو حركت را ذكر كرده اند، آنگاه اين دو حركت را به حركت كردن مورچه بر روى سنگ آسياب به سمت چپ و حركت سنگ به سمت راست تشبيه كرده اند. در چنين صورتى سنگ به جانب راست مى گردد

و مورچه با اينكه با سنگ مى گردد امّا خود نيز به جانب مخالف و از راست به چپ مى گردد. از سخن و مثال امام (علیه السلام) مى توان به حركت «وضعى» و «انتقالى» و جهت حركت ستارگان پى برد. البته امام (علیه السلام) در اين بخش و بسيارى از قسمتهاى ديگر مفصّلا بحث كرده اند و اگر دانشمندان متخصص هر رشته به گرد هم آيند و به بحث بنشينند بى شك ده­ها و صدها قانون حتى كشف نشده را در مى يابند. اما افسوس كه بشر با بى اعتنايى به سخنان معصومين (علیهم السلام) بزرگترين ستم را بر خود روا مى دارد.

3- امام (علیه السلام) در بحث «هوا»، آن را عامل حركت امواج صدا دانسته اند، امروز نيز به اثبات رسيده كه در مكان بى هوايى (خلأ) امواج به حركت در نمى آيند. نيز مركّب بودن هوا و جسم بودن آن بدرستى از سخن امام (علیه السلام) فهميده مى شود در صورتى كه در آن اعصار مردم به مركّب بودن هوا و جسم بودن آن پى نبرده بودند.

4- مى توان «حركت زمين» و «كروى» بودن آنها را از عبارات امام در اين بخشها فهميد. امام (علیه السلام) فرموده است: «فجعلت تطّلع اوّل النّهار من المشرق فتشرق على ما قابلها من وجه المغرب»؛ يعنى: خورشيد چنين آفريده شد كه

ص: 25

از جانب مشرق طلوع كند و بر آنچه كه از جانب مغرب با آن رو به رو مى شود بتابد.

به ويژه تكيه ما بر روى «ما قابلها من وجه المغرب» است. و اينكه امام (علیه السلام) نفرمود: «قابلته» كه ضمير به خورشيد برگردد و اين نشان از آن است كه بر اثر گردش زمين نور خورشيد به همه جاى آن مى رسد.

نيز در جاى ديگر هنگام ذكر فوايد غروب كردن خورشيد از جمله مى فرمايد: «و غروب مى كند تا بر آنچه كه در آغاز صبح نتابيده بتابد» به راستى چه عبارت شگفتى است! شما اگر درست دقت كنيد مى يابيد كه در اين جمله كروى بودن زمين و حركت آن نهفته است.

در جاى ديگر مى فرمايد «و خورشيد بر زمين مى تابد تا هر بخشى از زمين نصيب خود را از نور آن بگيرد.» اين جمله نيز هم بيانگر كروى بودن زمين و هم حركت آن است؛ زيرا در عبارت امام (علیه السلام) «قسط» است كه ما آن را «نصيب»، ترجمه كرديم. و «قسط» بيانگر نوعى همانندى نسبى است و اين در حالت كروى بودن زمين درست است.

در هر حال سرتاسر كتاب اعجاز است و شگفتى و تنها بايد در آن انديشيد و به مبدأ اعلى يقين پيدا كرد.(1)

ثواب نوشتن این کتاب را به ائمه اطهار (علیهم السلام) و صلحاء ومومنین وبالاخص پدر همسرم هدیه می­کنم .

وصلی الله علی محمد وآله الطاهرین

ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم

محمد رضا بوحمیدی

27رجب1439 / بهار 1397شمسی

مصادف با مبعث پیامبرکرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم)

ص: 27

كلام ابن أبي العوجاء مع صاحبه

رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ (1)

قَالَ حَدَّثَنِي الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ(2) قَالَ كُنْتُ ذَاتَ يَوْمٍ بَعْدَ الْعَصْرِ جَالِساً فِي الرَّوْضَةِ بَيْنَ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ وَ أَنَا مُفَكِّرٌ فِيمَا خَصَّ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ سَيِّدَنَا مُحَمَّداً ص مِنَ الشَّرَفِ وَ الْفَضَائِلِ وَ مَا مَنَحَهُ وَ أَعْطَاهُ وَ شَرَّفَهُ وَ حَبَاهُ مِمَّا لَا يَعْرِفُهُ الْجُمْهُورُ مِنَ الْأُمَّةِ وَ مَا جَهِلُوهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ عَظِيمِ مَنْزِلَتِهِ وَ خَطِيرِ مَرْتَبَتِهِ فَإِنِّي لَكَذَلِكَ إِذْ أَقْبَلَ ابْنُ أَبِي الْعَوْجَاءِ فَجَلَسَ بِحَيْثُ أَسْمَعُ كَلَامَهُ فَلَمَّا اسْتَقَرَّ بِهِ الْمَجْلِسُ إِذْ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ قَدْ جَاءَ فَجَلَسَ إِلَيْهِ فَتَكَلَّمَ ابْنُ أَبِي الْعَوْجَاءِ(3)

فَقَالَ

ص: 28

لَقَدْ بَلَغَ صَاحِبُ هَذَا الْقَبْرِ الْعِزَّ بِكَمَالِهِ وَ حَازَ الشَّرَفَ بِجَمِيعِ خِصَالِهِ وَ نَالَ الْحُظْوَةَ فِي كُلِّ أَحْوَالِهِ فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ إِنَّهُ كَانَ فَيْلَسُوفاً ادَّعَى الْمَرْتَبَةَ الْعُظْمَى وَ الْمَنْزِلَةَ الْكُبْرَى وَ أَتَى عَلَى ذَلِكَ بِمُعْجِزَاتٍ بَهَرَتِ الْعُقُولَ وَ ضَلَّتْ فِيهَا الْأَحْلَامُ وَ غَاصَتِ الْأَلْبَابُ عَلَى طَلَبِ عِلْمِهَا فِي بِحَارِ الْفِكْرِ فَرَجَعَتْ خَاسِئَاتٌ وَ هِيَ حُسَّرٌ فَلَمَّا اسْتَجَابَ لِدَعْوَتِهِ الْعُقَلَاءُ وَ الْفُصَحَاءُ وَ الْخُطَبَاءُ دَخَلَ النَّاسُ فِي دِينِهِ أَفْوَاجاً فَقَرَنَ اسْمَهُ بِاسْمِ نَامُوسِهِ (1)

فَصَارَ يَهْتِفُ بِهِ عَلَى رُءُوسِ الصَوَامِعِ فِي جَمِيعِ الْبُلْدَانِ وَ الْمَوَاضِعِ الَّتِي انْتَهَتْ إِلَيْهَا دَعْوَتُهُ وَ عَلَتْهَا كَلِمَتُهُ وَ ظَهَرَتْ فِيهَا حُجَّتُهُ بَرّاً وَ بَحْراً سَهْلًا وَ جَبَلًا فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ مُرَدِّداً فِي الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ لِيَتَجَدَّدَ فِي كُلِّ سَاعَةٍ ذِكْرُهُ وَ لِئَلَّا يُخْمَلَ أَمْرُهُ فَقَالَ ابْنُ أَبِي الْعَوْجَاءِ دَعْ ذِكْرَ مُحَمَّدٍ ص فَقَدْ تَحَيَّرَ فِيهِ عَقْلِي وَ ضَلَّ فِي أَمْرِهِ فِكْرِي وَ حَدِّثْنَا فِي ذِكْرِ الْأَصْلِ الَّذِي نَمْشِي لَهُ ثُمَّ ذَكَرَ ابْتِدَاءً الْأَشْيَاءَ وَ زَعَمَ أَنَّ ذَلِكَ بِإِهْمَالٍ لَا صَنْعَةَ فِيهِ وَ لَا تَقْدِيرَ وَ لَا صَانِعَ وَ لَا مُدَبِّرَ بَلِ الْأَشْيَاءُ تَتَكَوَّنُ مِنْ ذَاتِهَا بِلَا مُدَبِّرٍ وَ عَلَى هَذَا كَانَتِ الدُّنْيَا لَمْ تَزَلْ وَ لَا تَزَالُ.

محاورة المفضل مع ابن أبي العوجاء

قَالَ الْمُفَضَّلُ فَلَمْ أَمْلِكْ نَفْسِي غَضَباً وَ غَيْظاً وَ حَنَقاً فَقُلْتُ يَا عَدُوَّ اللَّهِ أَلْحَدْتَ فِي دِينِ اللَّهِ وَ أَنْكَرْتَ الْبَارِيَ جَلَّ قُدْسُهُ الَّذِي خَلَقَكَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ وَ صَوَّرَكَ فِي أَتَمِّ صُورَةٍ وَ نَقَلَكَ فِي أَحْوَالِكَ حَتَّى بَلَغَ إِلَى حَيْثُ انْتَهَيْتَ فَلَوْ تَفَكَّرْتَ فِي نَفْسِكَ وَ صَدَقَكَ (2) لَطِيفُ حِسِّكَ لَوَجَدْتَ دَلَائِلَ الرُّبُوبِيَّةِ وَ آثَارَ الصَّنْعَةِ فِيكَ

ص: 29

قَائِمَةً وَ شَوَاهِدَهُ جَلَّ وَ تَقَدَّسَ فِي خَلْقِكَ وَاضِحَةً وَ بَرَاهِينَهُ لَكَ لَائِحَةً فَقَالَ يَا هَذَا إِنْ كُنْتَ مِنْ أَهْلِ الْكَلَامِ كَلَّمْنَاكَ فَإِنْ ثَبَتَتْ لَكَ حُجَّةٌ تَبِعْنَاكَ وَ إِنْ لَمْ تَكُنْ مِنْهُمْ فَلَا كَلَامَ لَكَ وَ إِنْ كُنْتَ مِنْ أَصْحَابِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ فَمَا هَكَذَا تُخَاطِبُنَا وَ لَا بِمِثْلِ دَلِيلِكَ تُجَادِلُ فِينَا وَ لَقَدْ سَمِعَ مِنْ كَلَامِنَا أَكْثَرَ مِمَّا سَمِعْتَ فَمَا أَفْحَشَ فِي خِطَابِنَا وَ لَا تَعَدَّى فِي جَوَابِنَا وَ إِنَّهُ الْحَلِيمُ الرَّزِينُ الْعَاقِلُ الرَّصِينُ لَا يَعْتَرِيهِ خُرْقٌ (1)

وَ لَا طَيْشٌ وَ لَا نَزَقٌ (2)

يَسْمَعُ كَلَامَنَا وَ يُصْغِي إِلَيْنَا وَ يَتَعَرَّفُ حُجَّتَنَا حَتَّى إِذَا اسْتَفْرَغْنَا(3)

مَا عِنْدَنَا وَ ظَنَنَّا أَنَّا قَطَعْنَاهُ دَحَضَ حُجَّتَنَا بِكَلَامٍ يَسِيرٍ وَ خِطَابٍ قَصِيرٍ يُلْزِمُنَا بِهِ الْحُجَّةَ وَ يَقْطَعُ الْعُذْرَ وَ لَا نَسْتَطِيعُ لِجَوَابِهِ رَدّاً فَإِنْ كُنْتَ مِنْ أَصْحَابِهِ فَخَاطِبْنَا بِمِثْلِ خِطَابِهِ

سبب إملاء الكتاب على المفضل

قَالَ الْمُفَضَّلُ فَخَرَجْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ مَحْزُوناً مُفَكِّراً فِيمَا بُلِيَ بِهِ الْإِسْلَامُ وَ أَهْلُهُ مِنْ كُفْرِ هَذِهِ الْعِصَابَةِ وَ تَعْطِيلِهَا(4) فَدَخَلْتُ عَلَى مَوْلَايَ ع فَرَآنِي مُنْكَسِراً فَقَالَ مَا لَكَ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا سَمِعْتُ مِنَ الدَّهْرِيَّيْنِ (5)

وَ بِمَا رَدَدْتُ عَلَيْهِمَا فَقَالَ يَا مُفَضَّلُ لَأُلْقِيَنَّ عَلَيْكَ مِنْ حِكْمَةِ الْبَارِي جَلَّ وَ عَلَا وَ تَقَدَّسَ اسْمُهُ فِي خَلْقِ الْعَالَمِ وَ السِّبَاعِ وَ

ص: 30

الْبَهَائِمِ وَ الطَّيْرِ وَ الْهَوَامِّ وَ كُلِّ ذِي رُوحٍ مِنَ الْأَنْعَامِ وَ النَّبَاتِ (1)

وَ الشَّجَرَةِ الْمُثْمِرَةِ وَ غَيْرِ ذَاتِ الثَّمَرِ وَ الْحُبُوبِ وَ الْبُقُولِ الْمَأْكُولِ مِنْ ذَلِكَ وَ غَيْرِ الْمَأْكُولِ مَا يَعْتَبِرُ بِهِ الْمُعْتَبِرُونَ وَ يَسْكُنُ إِلَى مَعْرِفَتِهِ الْمُؤْمِنُونَ وَ يَتَحَيَّرُ فِيهِ الْمُلْحِدُونَ فَبَكِّرْ عَلَيَّ غَداً(2)

در اين حال بودم كه ناگاه «ابن ابى العوجاء» وارد شد و در جايى نشست كه مى توانستم سخنش را بشنوم. آنگاه يكى از يارانش نزد او رسيد و نشست. ابن ابى العوجاء لب به سخن گشود و گفت: «بى شك، صاحب اين قبر در تمام حالاتش به منتها درجه كمال، شرافت و عظمت رسيده بود.» همراه او گفت: «او فيلسوفى بود كه دعوى مرتبه اى بس عظيم و منزلتى بس بزرگ داشت و بر اين ادّعاى خود معجزاتى آورد كه عقلها را مغلوب و فهم ها را ناتوان و سرگشته نمود. خرد پيشگان براى درك حقيقت آنها در درياى خروشان انديشه فرو رفتند و سرگشته و ناكام و تهيدست باز آمدند.

آنگاه كه انديشمندان و فصيحان و خطيبان، دعوتش را به جان پذيرفتند، مردم ديگر، گروه گروه به دينش درآمدند. نام او با نام خداى جلّ و علا قرين گشت و روزانه پنج بار در اذان و اقامه اين فرياد از مأذنه عبادتگاه­ها و هر جايى كه دعوت و حجت الهى او بدان جا راه يافته بود، در دشت و صحرا و كوه و دريا به هوا خاست ... تا هر ساعت، يادش تازه ماند و رسالتش به خموشى نگرايد.» ابن ابى العوجاء گفت: «سخن از محمّد (صلی الله علیه و آله وسلم) را بگذار و بگذر كه عقل من در باره او سرگشته و انديشه ام در كار او گمراه و بسته است. در باره راز و ريشه كار او سخن بگو كه مردم بدان سبب آن را مى پويند.» آنگاه بگونه اى به آغاز پديد آمدن اشيا پرداخت، كه هيچ پردازش، تدبير و تقديرى نبوده و آفرينش، صانع و تدبيرگرى ندارد، بلكه همه چيز خود به خود و بدون تدبير مدبّرى پديد آمده و دنيا هميشه چنين بوده و چنين خواهد بود.

انكار مى كنى؟! اگر در درون خويش نيك انديشه كنى و حس لطيف تو در خطا نيفتد، هر آينه براهين ربوبيّت و آثار صنعت صانع را در وجودت نهفته و نشانه ها و دلايل او- جلّ و علا- را در آفرينشت روشن مى يابى.

زاده ابو العوجاء [پس از شنيدن آهنگ تند سخنان مفضّل] گفت:

«اى مرد! اگر از متكلمانى با تو سخن مى گوييم. در صورتى كه [بر ما چيره شدى و] حق را نزد تو يافتيم، از تو پيروى خواهيم كرد. اما اگر از اينان نيستى هيچ سخن مگوى. اگر از ياران و اصحاب [امام] جعفر صادق (علیه السلام) هستى، بدان كه او با ما اين گونه سخن نمى گويد و همانند تو با ما مجادله نمى كند. او بيش از آنچه تو از ما شنيدى، از ما شنيده، امّا هيچ گاه سخن را با فحش و تعدى آلوده ننموده است. او همواره در سخنان خود شكيبا، باوقار، انديشه گر و استوار بوده و هيچ زمانى به ستوه مى آمد و خلقش تنگ نمى گشت و بر نمى آشفت. ابتدا نيك به سخنان ما گوش فرا مى دهد، مى كوشد كه دليل ما را بدرستى دريابد، ما نيز همه چيز خود را به ميان مى آوريم. هنگامى كه [سخنان ما تمام مى شود و] مى پنداريم او را محكوم كرديم [و بر او چيره شديم]، ناگاه با سخنى كوتاه و اندك [بر ما غالب مى آيد،] دليلمان را مى شكند. عذرمان را مى برد و ما را تسليم دليل خود مى كند، به گونه اى كه هيچ پاسخى در جواب به دلايلش نمى يابيم. حال اگر از ياران اويى تو نيز با ما چون او سخن بگو.

المجلس الأول

قَالَ الْمُفَضَّلُ فَانْصَرَفْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَرِحاً مَسْرُوراً وَ طَالَتْ عَلَيَّ تِلْكَ اللَّيْلَةُ انْتِظَاراً لِمَا وَعَدَنِي بِهِ فَلَمَّا أَصْبَحْتُ غَدَوْتُ فَاسْتُوذِنَ لِي فَدَخَلْتُ وَ قُمْتُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَأَمَرَنِي بِالْجُلُوسِ فَجَلَسْتُ ثُمَّ نَهَضَ إِلَى حُجْرَةٍ كَانَ يَخْلُو فِيهَا وَ نَهَضْتُ بِنُهُوضِهِ فَقَالَ اتْبَعْنِي فَتَبِعْتُهُ فَدَخَلَ وَ دَخَلْتُ خَلْفَهُ فَجَلَسَ وَ جَلَسْتُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَقَالَ يَا مُفَضَّلُ كَأَنِّي بِكَ وَ قَدْ طَالَتْ عَلَيْكَ هَذِهِ اللَّيْلَةُ انْتِظَاراً لِمَا وَعَدْتُكَ فَقُلْتُ أَجَلْ يَا مَوْلَايَ فَقَالَ يَا مُفَضَّلُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى كَانَ وَ لَا شَيْ ءَ قَبْلَهُ وَ هُوَ بَاقٍ وَ لَا نِهَايَةَ لَهُ فَلَهُ الْحَمْدُ عَلَى مَا أَلْهَمَنَا وَ الشُّكْرُ عَلَى مَا مَنَحَنَا فَقَدْ خَصَّنَا مِنَ الْعُلُومِ بِأَعْلَاهَا وَ مِنَ الْمَعَالِي بِأَسْنَاهَا وَ اصْطَفَانَا عَلَى جَمِيعِ الْخَلْقِ بِعِلْمِهِ وَ جَعَلَنَا مُهَيْمِنِينَ (1) عَلَيْهِمْ بِحِكَمِهِ فَقُلْتُ يَا مَوْلَايَ أَ تَأْذَنُ لِي أَنْ أَكْتُبَ مَا تَشْرَحُهُ وَ كُنْتُ أَعْدَدْتُ مَعِي مَا أَكْتُبُ فِيهِ فَقَالَ لِي افْعَلْ يَا مُفَضَّلُ

جهل الشكاك بأسباب الخلقة و معانيها

إِنَّ الشُّكَّاكَ جَهِلُوا الْأَسْبَابَ وَ الْمَعَانِيَ فِي الْخِلْقَةِ وَ قَصُرَتْ أَفْهَامُهُمْ عَنْ تَأَمُّلِ الصَّوَابِ وَ الْحِكْمَةِ فِيمَا ذَرَأَ(2) الْبَارِي جَلَّ قُدْسُهُ وَ بَرَأَ(3) مِنْ صُنُوفِ خَلْقِهِ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ السَّهْلِ وَ الْوَعْرِ فَخَرَجُوا بِقَصْرِ عُلُومِهِمْ إِلَى الْجُحُودِ وَ بِضَعْفِ بَصَائِرِهِمْ إِلَى التَّكْذِيبِ وَ الْعُنُودِ حَتَّى أَنْكَرُوا خَلْقَ الْأَشْيَاءِ وَ ادَّعَوْا أَنَّ تَكَوُّنَهَا بِالْإِهْمَالِ لَا صَنْعَةَ فِيهَا وَ لَا تَقْدِيرَ وَ لَا حِكْمَةَ مِنْ مُدَبِّرٍ وَ لَا صَانِعٍ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَصِفُونَ وَ قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ*(4)

ص: 34

فَهُمْ فِي ضَلَالِهِمْ وَ غَيِّهِمْ وَ تَجَبُّرِهِمْ بِمَنْزِلَةِ عُمْيَانٍ دَخَلُوا دَاراً قَدْ بُنِيَتْ أَتْقَنَ بِنَاءٍ وَ أَحْسَنَهُ وَ فُرِشَتْ بِأَحْسَنِ الْفُرُشِ وَ أَفْخَرِهِ وَ أُعِدَّ فِيهَا ضُرُوبُ الْأَطْعِمَةِ وَ الْأَشْرِبَةِ وَ الْمَلَابِسِ وَ الْمَآرِبِ الَّتِي يُحْتَاجُ إِلَيْهَا وَ لَا يُسْتَغْنَى عَنْهَا وَ وُضِعَ كُلُّ شَيْ ءٍ مِنْ ذَلِكَ مَوْضِعَهُ عَلَى صَوَابٍ مِنَ التَّقْدِيرِ وَ حِكْمَةٍ مِنَ التَّدْبِيرِ فَجَعَلُوا يَتَرَدَّدُونَ فِيهَا يَمِيناً وَ شِمَالًا وَ يَطُوفُونَ بُيُوتَهَا إِدْبَاراً وَ إِقْبَالًا مَحْجُوبَةً أَبْصَارُهُمْ عَنْهَا لَا يُبْصِرُونَ بُنْيَةَ الدَّارِ وَ مَا أُعِدَّ فِيهَا وَ رُبَّمَا عَثَرَ بَعْضُهُمْ بِالشَّيْ ءِ الَّذِي قَدْ وُضِعَ مَوْضِعُهُ وَ أُعِدَّ لِلْحَاجَةِ إِلَيْهِ وَ هُوَ جَاهِلٌ لِلْمَعْنَى فِيهِ وَ لِمَا أُعِدَّ وَ لِمَا ذَا جُعِلَ كَذَلِكَ فَتَذَمَّرَ وَ تَسَخَّطَ وَ ذَمَّ الدَّارَ وَ بَانِيَهَا فَهَذِهِ حَالُ هَذَا الصِّنْفِ فِي إِنْكَارِهِمْ مَا أَنْكَرُوا مِنْ أَمْرِ الْخِلْقَةِ وَ ثَبَاتِ الصَّنْعَةِ فَإِنَّهُمْ لَمَّا عَزَبَتْ (1) أَذْهَانُهُمْ عَنْ مَعْرِفَةِ الْأَسْبَابِ وَ الْعِلَلِ فِي الْأَشْيَاءِ صَارُوا يَجُولُونَ فِي هَذَا الْعَالَمِ حَيَارَى فَلَا يَفْهَمُونَ مَا هُوَ عَلَيْهِ مِنْ إِتْقَانِ خِلْقَتِهِ وَ حُسْنِ صَنَعْتِهِ وَ صَوَابِ هَيْئَتِهِ وَ رُبَّمَا وَقَفَ بَعْضُهُمْ عَلَى الشَّيْ ءِ يَجْهَلُ سَبَبَهُ وَ الْإِرْبَ (2) فِيهِ فَيُسْرِعُ إِلَى ذَمِّهِ وَ وَصْفِهِ بِالْإِحَالَةِ وَ الْخَطَإِ كَالَّذِي أَقْدَمَتْ عَلَيْهِ الْمَنَانِيَّةُ(3) الْكَفَرَةُ وَ جَاهَرَتْ بِهِ الْمُلْحِدَةُ الْمَارِقَةُ الْفَجَرَةُ وَ أَشْبَاهُهُمْ مِنْ أَهْلِ

ص: 35

الضَّلَالِ الْمُعَلِّلِينَ أَنْفُسَهُمْ بِالْمُحَالِ (1) فَيَحِقُّ عَلَى مَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِمَعْرِفَتِهِ وَ هَدَاهُ لِدِينِهِ وَ وَفَّقَهُ لِتَأَمُّلِ التَّدْبِيرِ فِي صَنْعَةِ الْخَلَائِقِ وَ الْوُقُوفِ عَلَى مَا خُلِقُوا لَهُ مِنْ لَطِيفِ التَّدْبِيرِ وَ صَوَابِ التَّقْدِيرِ بِالدَّلَالَةِ الْقَائِمَةِ الدَّالَّةِ عَلَى صَانِعِهَا أَنْ يُكْثِرَ حَمْدَ اللَّهِ مَوْلَاهُ عَلَى ذَلِكَ وَ يَرْغَبَ إِلَيْهِ فِي الثَّبَاتِ عَلَيْهِ وَ الزِّيَادَةِ مِنْهُ فَإِنَّهُ جَلَّ اسْمُهُ يَقُولُ- لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ(2)

داشته باشد. او را سپاس كه به ما الهام كرد و او را شكر كه به ما عطا كرد و برترين و والاترين دانشها و برتريها را بويژه نصيب ما نمود. با علم خود ما را بر جميع آفرينش برگزيد و با حكمت خويش ما را امين و گواه بر آنان قرار داد.

از آنجا كه انديشه هاى اينان از درك اسباب و علل آفرينش اشيا ناكام ماند، در اين جهان چنان سرگشته شدند كه اتقان، استوارى، حسن تدبير، شكل دهى و هيأت آفرينى نيكوى آن را [به دست يك حكيم و آفريننده] در نيافتند چه بسا كسى از اين گروه به خاطر عدم آگاهى به سبب و حكمت آفرينش يك چيز، به نكوهش و انكار و لغزش آن بپردازد. مانند كار گمراهانى چون «مانى» و اصحاب كافر او و ملحدان فاجر و فاسق و خارج از دين. كسانى كه با سخنان محال و دروغين، خود را سرگرم كردند. [و از اطاعت پروردگارشان سرباز زدند].

بنا بر اين، بر كسى كه خداوند جلّ و علا، نعمت شناخت و هدايت و بينش به او داده و موفقش نموده كه در كار آفرينش ژرف بينديشد و با برهان قاطع بر وجود صانع هستى، لطف تدبير و حسن تعبير را دريابد، لازم است كه پيوسته مولاى خود را به خاطر اين نعمت عظيم سپاس گويد و از او بخواهد كه در اين طريق، ثابت قدم ماند و نعمتش فزونى يابد. خداوند جلّ و علا، فرموده است: «گر سپاس گوييد، نعمتتان را بيفزاييم و گر كفر ورزيديد بى شك عذابم سخت است.»(1) و (2)

ص: 38

تهيئة العالم و تأليف أجزائه

يَا مُفَضَّلُ أَوَّلُ الْعِبَرِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى الْبَارِي جَلَّ قُدْسُهُ تَهْيِئَةُ هَذَا الْعَالَمِ وَ تَأْلِيفُ أَجْزَائِهِ وَ نَظْمُهَا(1) عَلَى مَا هِيَ عَلَيْهِ فَإِنَّكَ إِذَا تَأَمَّلْتَ الْعَالَمَ بِفِكْرِكَ وَ خَبَرْتَهُ بِعَقْلِكَ وَجَدْتَهُ كَالْبَيْتِ الْمَبْنِيِّ الْمُعَدِّ فِيهِ جَمِيعُ مَا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ عِبَادُهُ فَالسَّمَاءُ مَرْفُوعَةٌ كَالسَّقْفِ وَ الْأَرْضُ مَمْدُودَةٌ كَالْبِسَاطِ وَ النُّجُومُ مُضِيئَةٌ(2) كَالْمَصَابِيحِ وَ الْجَوَاهِرُ مَخْزُونَةٌ كَالذَّخَائِرِ وَ كُلُّ شَيْ ءٍ فِيهَا لِشَأْنِهِ مُعَدٌّ وَ الْإِنْسَانُ كَالْمَلِكِ ذَلِكَ الْبَيْتِ وَ الْمُخَوَّلِ (3) جَمِيعَ مَا فِيهِ وَ ضُرُوبُ النَّبَاتِ مُهَيَّأَةٌ لِمَآرِبِهِ وَ صُنُوفُ الْحَيَوَانِ مَصْرُوفَةٌ فِي مَصَالِحِهِ وَ مَنَافِعِهِ فَفِي هَذَا دَلَالَةٌ وَاضِحَةٌ عَلَى أَنَّ الْعَالَمَ مَخْلُوقٌ بِتَقْدِيرٍ وَ حِكْمَةٍ وَ نِظَامٍ وَ مُلَائَمَةٍ وَ أَنَّ الْخَالِقَ لَهُ وَاحِدٌ وَ هُوَ الَّذِي أَلَّفَهُ وَ نَظَّمَهُ بَعْضاً إِلَى بَعْضٍ جَلَّ قُدْسُهُ وَ تَعَالَى جَدُّهُ وَ كَرُمَ وَجْهُهُ وَ لَا إِلَهَ غَيْرُهُ تَعَالَى عَمَّا يَقُولُ الْجَاحِدُونَ وَ جَلَّ وَ عَظُمَ عَمَّا يَنْتَحِلُهُ الْمُلْحِدُونَ (4)

ستارگان چون چراغ­هايى چيده شده و گوهرها همانند ذخيره هايى در آن نهفته شده و همه چيز در جاى شايسته خود چيده شده است. آدمى نيز چون كسى است كه اين خانه را به او داده اند و همه چيز آن را در اختيارش نهاده اند. همه نوع گياه و حيوان براى رفع نياز و صرف در مصالح او در آن مهياست. اينها همه، دليل آن است كه جهان هستى با اندازه گيرى دقيق و حكيمانه و نظم و تناسب و هماهنگى آفريده شده. آفريننده آن يكى و او همان شكل ده، نظم آفرين و هماهنگ كننده اجزاى آن است. براستى كه او در قدسش جليل و در كارش بلند مرتبه و وجهش كريم است. خدايى جز او نيست و از آنچه منكران مى پندارند منزّه و از آنچه ملحدان به او نسبت مى دهند برتر و جليلتر است.(1)

2. هر موجودى داراى اثر و خاصيّتى مخصوص به خود مى باشد و وجود هر موجود، مشروط به اين است كه آن اثر و خاصيّت، وجود داشته باشد. به عنوان

مثال اثر و خاصيّت آتش، سوزاندن و سم، كشتن است. سوزاندن و كشتن آتش و سم در شرايط مناسب از لوازم اين اشيا است، مگر اينكه قدرتى مافوق قوانين طبيعى در اثر و خاصيّت آنها دخل و تصرّف كند و آنها را كم اثر و يا بى اثر سازد. بدين ترتيب، ثبات اثر و خاصيّت مخصوص موجودات، يكى ديگر از نشانه هاى نظم جهان به شمار مى رود.

3. موجوداتى كه در راهى معيّن و به سوى هدفى مشخّص در حركت اند، تمام اعضا و جوارح وجودى آنان در اين هدف مشترك با همديگر همكارى و هماهنگى دارند. به عنوان مثال يكى از موجودات اين جهان، بدن انسان است. اگر خراشى در دست ايجاد شود، سربازان بدن هجوم آورده و براى جلوگيرى از ورود عفونت و ميكروب در محلّ زخم تجمّع مى كنند.

عمل دستگاه گوارش، فعّاليّت هاى معده براى هضم غذا، ترشّحات غدّه هاى هفت ميليونى معده به منظور آسان شدن هضم، باز و بسته شدن دريچه معده، تصفيه و توزيع خون به وسيله قلب به تمام سلّول هاى بدن و ... از ديگر نمونه هاى هماهنگى اعضاى بدن در راه رسيدن به يك هدف عالى و مشترك است.

4. علاوه بر هماهنگى خصوصى در ميان اعضا و جوارح يك موجود، در بين تمامى موجودات عالم، نوعى اتّحاد و هماهنگى عمومى، برقرار مى باشد. گويى همه آنان با هم متّحد شده و در مسير مشخّصى، هدف واحد و معيّنى را تعقيب مى كنند. در حالى كه كار هر كدام از آن موجودات، لازم و ملزوم يكديگر است و در واقع يكى، مكمّل فعّاليّت ديگرى است. به عنوان مثال براى رشد يك گياه مى بايست ابر و باد و مه و خورشيد و فلك دست به كار شوند؛ خورشيد بتابد، آب دريا بخار شود، باد آن را به هر طرف ببرد. برف و باران به گونه اى جالب، زيبا، طرب انگيز و فرح بخش، فرو بارند و گياهان را با نشاط و

ص: 42

طرب انگيز سازند. از سوى ديگر، زمين به وظيفه خود (تأمين موادّ غذايى) عمل نمايد تا در نهايت، گياه رشد كند و براى مدّتى به زندگى ادامه دهد.

شعاع اين همكارى ها به اندازه اى گسترده است كه حتّى كرات مختلف منظومه شمسى و فراتر از آن را هم در بر مى گيرد و تنها منحصر به يك گوشه از اين عالم خلقت نمى باشد.

1. همه مى دانيم كه بايد براى ساختن يك خانه معمولى از مصالح خاصّى (سنگ، چوب، آهن و ...)، باكميّت (مقدار متناسب مصالح) و كيفيّت خاصّى (مثل اينكه آهن به صورت بُراده نباشد) استفاده شود.

بنابراين بايد براى رسيدن به مقصود، از ميان تمام مصالح و موادّ گوناگون موجود، موادّ مورد نظر را انتخاب نماييم. همچنين بايد به مقدار و اندازه آن نيز توجّه داشته باشيم كه كم و زياد نشود و نيز كيفيّت و چگونگى هر يك از مصالح را از ميان تمام كيفيّات موجود، انتخاب كنيم و گر نه هرگز به هدف خود نخواهيم رسيد.

وقتى از اين سه مرحله كه گذشتيم، صحبت از طرز تركيب اين مصالح مختلف پيش مى آيد كه چگونه آنها را به صورت خاصّ و به هم پيوسته تركيب كنيم، تا ساختمان موردنظر به دست آيد؟

بديهى است كه هر يك از اين مراحل چهارگانه (انتخاب نوع مصالح، كمّيّت لازم، كيفيّت مورد نظر و طرز تركيب آنها با يكديگر) نيازمند به يك مبدأ عقل و شعور است كه آن را انجام دهد و بدون آن هيچ يك از اين مراحل، عملى نيست.

تصادف كور و كر نمى تواند مصالح لازم و كيفيّت و كميّت آن را انتخاب كرده و به گونه اى خاص با هم تركيب كند. اين گونه است كه ما با مشاهده يك ساختمان به سرعت متوجّه مبدأ عقل و شعورى مى شويم كه در ساختن آن به كار رفته است.

2. راه دوم، حساب احتمالات است.(1)

فرض كنيد كتابى علمى كه مطالب آن طبق شماره صفحه مرتّب شده و داراى 100 برگ مى باشد، در اختيار داريد. اوراق آن را درهم ريخته و پس و

ص: 44

پيش سازيد، به طورى كه شماره ها و مطالب به صورت نامنظّم قرار گيرند. اكنون كتاب را به دست شخص بى سواد و يا نابينايى بدهيد و خواهش كنيد كه آن را به صورت اوّل باز گرداند. به منظور برداشتن برگه اوّل، يك برگه بر مى دارد، ناگفته پيداست كه احتمال رسيدن او به اين مقصود، يك احتمال از صد احتمال است. اين برگه را هر چه كه هست، كنار مى گذارد؛ برگه ديگرى را به احتمال برگه دوم برمى دارد، احتمال درست از آب در آمدن آن، يك احتمال در نودونه احتمال است. بنابراين موفّقيّت او در قرار گرفتن برگه هاى شماره 1 و 2 در پشت سر هم، حدود يك احتمال در مقابل ده هزار احتمال است.

000، 110/ 1100* 1100

ميان اين ده هزار احتمال، تنها يك احتمال وجود دارد كه در دفعه اوّل، برگه اوّل و در دفعه دوم، برگه دوم را بتواند بردارد.

همچنين اگر برگه ديگرى را به منظور برگه سوم بردارد، احتمال موفّقيّت آن، يك احتمال در نودوهشت احتمال است. يعنى احتمال منظّم شدن برگه اوّل و دوم و سوم، حدود يك احتمال در مقابل يك ميليون احتمال است.

000، 000، 11/ 1100* 1100* 1100

بنابراين احتمال موفّقيّت اين شخص نابينا يا بى سواد در جمع آورى اين كتاب و مرتّب كردن آن، يك احتمال از عدد يك با بيش از 150 صفر در مقابل آن است. به عبارت ديگر، احتمال موفّقيّت اين شخص نابينا يا بى سواد از روى تصادف، مساوى با صفر است.

چند مثال ديگر:

1. فرض كنيد شعرى در كمال فصاحت و بلاغت و داراى مضمونى اخلاقى و بسيار موزون، و خوش قافيه بر روى كاغذى نوشته شده است. آيا كسى، احتمال مى دهد كه بچّه خردسالى به قصد بازى، قلمى در دست گرفته و از روى اتّفاق، اين شعر زيبا را به وجود آورده باشد!؟

ص: 45

2. فرض كنيد تابلوى نقاشى بسيار زيبايى كه مربوط به دو هزار سال پيش بوده در يكى از حفّارى ها به دست آمده است. آيا مى توان احتمال داد كه اين تابلوى هنرمندانه بر اثر چرخش ناهماهنگ دست كسى كه هيچ گونه اطّلاعى از اصول نقّاشى نداشته، به وجود آمده است!؟

3. بدن انسانى را در نظر بگيريد. فرض كنيد اين بدن داراى صد جزء است كه با صد كيفيّت، تشكيل يافته است. هر كدام از اين اجزا با يك حساب دقيق، تنظيم شده و هر كدام به طور منظّم، كار خود را انجام مى دهند. آيا اكنون احتمال به وجود آمدن اين بدن با اين كيفيّت از روى تصادف و اتّفاق، بر طبق حساب احتمالات، با صفر، مساوى نيست!؟ و آيا مى توان اين موجود منظّم و هزاران موجود ديگر را كه در سازمان خلقت به چشم مى خورند، به علل بدون شعور و اراده نسبت داد!؟

اساساً موضوع حكايت نظم، از وجود يك مبدأ عاقل، به اندازه اى روشن است كه بعضى آن را از بديهيّات شمرده اند تا آنجا كه فريد وجدى دانشمند معروف مصرى آن را از فطريّات، مى داند.

از مباحث بالا چهار نتيجه گرفته مى شود كه چهار اصل مادّى گرايان را كه اساس اعتقادات آنها را تشكيل مى دهد متزلزل مى سازد:

1. نيرويى مقتدر و دانا در ماوراى جهان مادّه وجود دارد كه سازمان هستى را بنا كرده و اداره مى كند.

2. همه حوادث و موجودات را نمى توان به علل طبيعى تفسير كرد.

3. در ساختمان جهان، نقشه صحيح به كار رفته است، بنابراين علّت اوّليه داراى هدف است.

4. اين دستگاه شگفت انگيز با آن همه ريزه كارى هاى دقيق از روى تصادف به وجود نيامده و احتمال تصادفى بودن آن مساوى با صفر است.

ص: 46

گردد، ايمان او نسبت به پديد آورنده آن، راسخ تر و محكم تر مى گردد و از همين جاست كه زمينه مناسبى براى اين سؤال پيش مى آيد كه آيا دانشمندان علم نجوم در گذشته كه جهان را بسيار كوچك و محدود و آن را در كره اى به نام فلك الافلاك گنجانيده بودند و فاصله زمين را تا سطح مقعّر (فرو رفته) آن با محاسبات رياضى تعيين كرده بودند، معرفتشان نسبت به مبدأ اين جهان بيشتر بوده يا دانشمندان امروز كه با وسايل و تجهيزات بسيار پيشرفته، جهان را مطالعه مى كنند!؟ آيا بطلميوس دانشمند قرن دوم ميلادى كه قائل بود ستارگان مانند ميخ بر صفحه آسمان كوبيده شده اند! بهتر مى توانست به عظمت پروردگار پى ببرد يا نيوتن (1) دانشمند فلك شناس قرن اخير كه مى گويد: «كواكب داراى مدار و فاصله معيّنى هستند كه اگر هر كدام از آنها از مدار خود خارج شوند، جهان هستى از هم مى پاشد!».

به طور كامل روشن است آن كه جهان را عظيم و به همان نسبت، منظّم و دقيق مى داند، ايمانش بيشتر است از آن كه جهان را در قالبى كوچك ريخته و به همان نسبتِ محدود، به نظم و ترتيب عالم پى برده است.

بنابراين يكى از فوايد تفكّر در نظم جهان، آشنايى هر چه بيشتر باعظمت و قدرت پديدآورنده آن است كه ايمان انسان را قوى تر و راسخ تر مى گرداند.

ص: 48

2. مطالعه در نظم عالم، حسّ شكرگزارى را در بشر تحريك مى كند. بشر خود را جهانى كوچك و منظّم در مقابل جهانى بزرگ و منظّم مى بيند. او اگر بداند كه قلب و يا ساير اعضاى او چگونه با نظم خاصّى به انجام وظيفه مشغول هستند و از طرفى بفهمد كه تمام موجودات عالم، مانند خود او داراى نظم و حسابند و همه در ادامه بقا و زندگى او تأثير دارند؛ كه اگر به فرض محال گوشه اى از عالم، از حساب و برنامه خود خارج شود، زندگى براى او محال خواهد بود، فطرتاً حسّ شكرگزارى او نسبت به خالق بزرگى كه اين جهان عظيم را بر پا كرده، تحريك شده و با عشق و محبّت در مقابل او خضوع مى كند. امّا آن كه جهان را با نظر سطحى بنگرد، به همان اندازه، خضوع و شكرگزارى او از خالق جهان، سطحى خواهد بود!

اكنون نمونه هايى از صفحات خيره كننده و منظّم عالم را ورق مى زنيم.

اندكى به اين آسمان نيلگون خيره شويد!. خورشيد مى درخشد، ماه نور مى دهد، ستارگان به صورت زيبايى چشمك مى زنند، طلوع و غروب خورشيد و ماه، رفت و آمد منظّم شب و روز، به وجود آمدن چهار فصل، كسوف و خسوف و ... سبب شد كه فكر بشر از اوّلين روز به سوى جهان بالا متوجّه گردد و اين موضوع از ابتدايى ترين موضوعاتى است كه فكر او را به سوى خود جلب كرده است.

پس اين آسمان زيبا و نيلگونى را كه مى بينيد، همان آسمانى است كه هميشه فكر كنجكاو بشر، براى فهميدن اسرار آن مى انديشيده، امّا هميشه عظمت آن در نظر او به اندازه رشد فكرى وى بوده است.

دانشمندان فلك شناس قديم بر پايه معلومات و توانايى فكرى خويش اوضاع آسمان را تشريح و نظريّه هايى نسبت به آن مى دادند. سالها گذشت تا علماى فلكى و نجومى وارد ميدان شدند و هر كدام با مطالعات عميق خود، مجهولاتى را كشف كرده و گرهى از گره هاى بى شمار آن باز نمودند، پرده هاى جهل را كنار زده، معلومات تازه اى از آسمان براى بشر به ارمغان آوردند.

بشر تا حدود قرن 16 ميلادى، تنها با نيروى ضعيف و ناتوان چشم، اوضاع

ص: 49

آسمان را مطالعه مى كرد، امّا اين وضع با ظهور گاليله (1)

دانشمند ايتاليايى، تغيير پيدا كرد، زيرا او اوّلين كسى بود كه با چشم مسلّح به آسمان خيره شد.

ص: 50

بعد از گاليله، دوربين هاى قوى و تلسكوپ هاى بزرگ، اختراع شد و در نتيجه معرفت و دانش بشر به عوالم آسمانى به سرعت پيش رفت و به صورت كامل ترى درآمد. در ضمن نبايد از نظر دور داشت كه محاسبات رياضى در حلّ قسمتى از اسرار عالم بالا، نقش مهمّى را بازى كرد. بايد گفت: تكميل ابزار فلكى و محاسبات رياضى، دو عامل پيشرفت علم نجوم و شناختن اوضاع جوّى محسوب مى گردد.

حال اندكى به اين آسمان نيلگون خيره شويد تا گوشه اى از عظمت آن را براى شما تشريح كنيم. آنگاه تصديق خواهيد كرد كه اگر فرمول هاى رياضى و اعداد و محاسبات نبود، تصوّر آن براى افكار محدود ما چقدر مشكل بود؟

راستى شگفت آور است! زمانى كه خود را در مقابل اين عظمت عجيب ملاحظه مى كنيم.

پاسكال (1)

دانشمند معروف قرن 17 ميلادى فرانسه، بارها مى گفت: «بشر در

ص: 51

طبيعت چيست؟ عدمى در مقابل بى نهايت! ... بى نهايتى در مقابل عدم! ... مركزى است در ميان عدم و وجود».

اين سخن مربوط به 420 سال پيش است، امّا حالا كه عظمت علوم و عوالم بيشتر آشكار گرديده چه بايد گفت!؟(1)

ص: 52

4- قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ يُحاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذِى خَلَقَكَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوّاكَ رَجُلًا(1)

5- هُوَ الَّذِى خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثَمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثَمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّ كُمْ ثَمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى مِنْ قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا اجلًا مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُوْنَ (2)

ترجمه

1- «ما انسان را از عصاره اى از گل آفريديم- سپس آن را نطفه اى در قرارگاه مطمئن (رحم) قرار داديم- سپس نطفه را به صورت «علقه» (خون بسته) و «علقه» را به صورت «مضغه» (چيزى شبيه گوشت جويده) و «مضعه» را به صورت استخوان هايى در آورديم، از آن پس، آن را آفرينش تازه اى بخشيديم، بزرگ است خدائى كه بهترين خلق كنندگان است.»

2- «آيا انسان نطفه اى ناچيز از منى كه در رحم ريخته مى شود نبود؟ سپس به صورت خون بسته در آمد، و خدا او را آفريد و موزون ساخت- و از او دو مذكر و مؤنث خلق كرد.»

3- «آيا انسان نمى داند كه ما او را از نطفه اى بى ارزش آفريديم؟ سپس او (چنان صاحب قدرت و شعور و نطق شد كه) به مخاصمه اشكار برخاست!»

4- «دوست (با ايمان) اش در حالى كه با او به گفتگو پرداخته بود گفت: آيا به خدايى كه تو را از خاك، و سپس از نطفه، آفريد، و بعد از آن تو را مرد كاملى قرار داد، كافر شدى؟!»

ص: 55

5- «او كسى است كه شما را از خاك آفريد، سپس از نطفه، بعد از علقه (خون منعقد) سپس شما را به صورت طفلى بيرون مى فرستد، بعد به مرحله كمال قوّت مى رسيد، بعد از آن پير مى شويد و (در اين ميان) گروهى از شما پيش از رسيدن به اين مرحله مى مى رند و هدف اين است كه شما به سرآمد عمر خود برسيد و شايد تعقل كنيد.»

ظلمت هاى سه گانه، چنانكه بسيارى از مفسّران گفته اند و در بعضى از روايات نيز به آن اشاره شده؛ ظلمت شكم مادر، سپس ظلمت رحم، و بعد از آن ظلمت «مَشيمه» (كيسه مخصوصى كه جنين در آن قرار دارد) مى باشد كه به صورت سه پرده ضخيم بر روى جنين كشيده شده است.(1)

نقاشّان و صورت گران چيره دست هميشه بايد در مقابل نور و روشنائى؛ كامل، صورتگرى كنند؛ ولى آن آفريدگار بزرگ در آن تاريك خانه عجيب، چنان نقشى بر آب مى زند كه همه را مجذوب و مفتون و محو تماشاى خود مى كند.

به قدرى ساختمان جنين (مخصوصاً در آغاز كار) ظريف و لطيف است كه مختصر فشارى بر آن مى تواند آن را متلاشى سازد.

اين كيسه با آن آب مخصوص، حالت ضد ضربه را نيز دارد؛ و درست مانند فنرهاى بسيار نرم كه در كامل ترين اتومبيل ها كار مى گذارند هرگونه ضربه اى كه بر اثر حركات سريع مادر متوجّه آن شود در خود جذب كرده، و از ميان مى برد.

جالب تر اينكه درجه حرارت را بر روى جنين در حد اعتدال نگه مى دارد، و اجازه نمى دهد حرارت ها و برودت هاى ناگهانى كه از بيرون متوجّه شكم مادر مى شود به آسانى روى جنين اثر بگذارد!

آيا قرار گاهى از اين مطمئن تر پيدا مى شود؟ و قرآن چه زيبا جايگاه نطفه را «قَرارٍ مِكِيْن» نام نهاده است؟!

كيفية ولادة الجنين و غذائه و طلوع أسنانه و بلوغه

حَتَّى إِذَا كَمَلَ خَلْقُهُ وَ اسْتَحْكَمَ بَدَنُهُ وَ قَوِيَ أَدِيمُهُ (1) عَلَى مُبَاشَرَةِ الْهَوَاءِ وَ بَصَرُهُ عَلَى مُلَاقَاةِ الضِّيَاءِ هَاجَ الطَّلْقُ (2)

بِأُمِّهِ فَأَزْعَجَهُ أَشَدَّ إِزْعَاجٍ وَ أَعْنَفَهُ حَتَّى يُولَدَ فَإِذَا وُلِدَ صَرَفَ ذَلِكَ الدَّمَ الَّذِي كَانَ يَغْذُوهُ مِنْ دَمِ أُمِّهِ إِلَى ثَدْيِهَا وَ انْقَلَبَ الطَّعْمُ وَ اللَّوْنُ إِلَى ضَرْبٍ آخَرَ مِنَ الْغِذَاءِ وَ هُوَ أَشَدُّ مُوَافَقَةً لِلْمَوْلُودِ مِنَ الدَّمِ فَيُوَافِيهِ فِي وَقْتِ حَاجَتِهِ إِلَيْهِ فَحِينَ يُولَدُ قَدْ تَلَمَّظَ(3) وَ حَرَّكَ شَفَتَيْهِ طَلَباً لِلرِّضَاعِ فَهُوَ يَجِدُ ثَدْيَ أُمِّهِ كَالْإِدَاوَتَيْنِ (4) الْمُعَلَّقَتَيْنِ لِحَاجَتِهِ فَلَا يَزَالُ يَتَغَذَّى بِاللَّبَنِ مَا دَامَ رَطْبَ الْبَدَنِ رَقِيقَ الْأَمْعَاءِ لَيِّنَ الْأَعْضَاءِ- حَتَّى إِذَا يُحَرِّكُ وَ احْتَاجَ إِلَى غِذَاءٍ فِيهِ صَلَابَةٌ لِيَشْتَدَّ وَ يَقْوَى بَدَنُهُ طَلَعَتْ لَهُ الطَّوَاحِنُ مِنَ الْأَسْنَانِ وَ الْأَضْرَاسِ (5) لِيَمْضَغَ (6) بِهَا الطَّعَامَ فَيَلِينَ عَلَيْهِ وَ يَسْهُلَ لَهُ إِسَاغَتُهُ فَلَا يَزَالُ كَذَلِكَ حَتَّى يُدْرِكَ فَإِذَا أَدْرَكَ وَ كَانَ ذَكَراً طَلَعَ الشَّعْرُ فِي وَجْهِهِ فَكَانَ ذَلِكَ عَلَامَةَ الذَّكَرِ وَ عِزَّ الرَّجُلِ الَّذِي يَخْرُجُ بِهِ مِنْ جد [حَدِّ] الصَّبَا وَ شَبَهِ النِّسَاءِ وَ إِنْ كَانَتْ أُنْثَى يَبْقَى وَجْهُهَا نَقِيّاً مِنَ الشَّعْرِ لِتَبْقَى لَهَا الْبَهْجَةُ وَ النَّضَارَةُ الَّتِي تُحَرِّكُ الرَّجُلَ لِمَا فِيهِ دَوَامُ النَّسْلِ وَ بَقَاؤُهُ اعْتَبِرْ يَا مُفَضَّلُ فِيمَا يُدَبَّرُ بِهِ الْإِنْسَانُ فِي هَذِهِ الْأَحْوَالِ الْمُخْتَلِفَةِ هَلْ تَرَى مِثْلَهُ يُمْكِنُ أَنْ يَكُونَ بِالْإِهْمَالِ أَ فَرَأَيْتَ لَوْ لَمْ يَجْرِ إِلَيْهِ ذَلِكَ الدَّمُ وَ هُوَ فِي الرَّحِمِ أَ لَمْ يَكُنْ سَيَذْوِي وَ يَجِفُّ كَمَا

ص: 60

يَجِفُّ النَّبَاتُ إِذَا فَقَدَ الْمَاءَ وَ لَوْ لَمْ يُزْعِجْهُ الْمَخَاضُ عِنْدَ اسْتِحْكَامِهِ أَ لَمْ يَكُنْ سَيَبْقَى فِي الرَّحِمِ كَالْمَوْءُودِ(1)

فِي الْأَرْضِ وَ لَوْ لَمْ يُوَافِقْهُ اللَّبَنُ مَعَ وِلَادَتِهِ أَ لَمْ يَكُنْ سَيَمُوتُ جُوعاً أَوْ يَغْتَذِي بِغِذَاءٍ لَا يُلَائِمُهُ وَ لَا يَصْلُحُ عَلَيْهِ بَدَنُهُ وَ لَوْ لَمْ تَطْلُعْ لَهُ الْأَسْنَانُ فِي وَقْتِهَا أَ لَمْ يَكُنْ سَيَمْتَنِعُ عَلَيْهِ مَضْغُ الطَّعَامِ وَ إِسَاغَتُهُ أَوْ يُقِيمُهُ عَلَى الرَّضَاعِ فَلَا يَشْتَدُّ بَدَنُهُ وَ لَا يَصْلُحُ لِعَمَلٍ ثُمَّ كَانَ يَشْغَلُ أُمَّهُ بِنَفْسِهِ عَنْ تَرْبِيَةِ غَيْرِهِ مِنَ الْأَوْلَادِ (2)

بلوغ نهد. در اين وقت اگر مذكّر است، موى در رويش مى رويد تا نشانه مردى و عزّت او باشد و از همانندى با زنان و بچگان بدور ماند و اگر مؤنث است، رخش از موى پيراسته ماند تا طراوت و زيبايى اش دل مردان را بربايد و نسل بشر ماندگار و پايدار گردد.

اى مفضّل! در اين مراحل، نيك بينديش. آيا مى شود كه [اين همه تدبير] بى مدبّر و حكيم باشد؟ مى دانى اگر در رحم، خون به او نمى رسيد همانند گياهى كه آب به وى نرسد خشك و پژمرده مى گشت؟ آيا مى دانى وقتى كه بزرگ شد اگر مادرش را درد زاييدن نمى گرفت چون زنده بگور در رحم مى ماند و اگر در هنگام ولادت، شير با او نمى ساخت، يا از گرسنگى مى مرد و يا با غذايى نامناسب و زيانبار تغذيه مى شد؟ و اگر در وقت مناسب، دندانهايش نمى روييد، بر جويدن و فرو بردن غذا ناتوان بود و بايد هميشه شير مى خورد و بدن او براى كار، قوت و استحكامى نمى يافت و مادرش به خاطر او از تربيت فرزندان ديگرش باز مى ماند؟(1)

كسى به تمام عضلات بدن مادر دستور مى دهد شديدترين فشار را روى جنين براى خارج شدن بياورند؟

هنگامى كه ندرتاً اين سيستم به هم مى خورد و اطبّا مجبور به سزارين مى شوند؛ اهميّت آن معلوم مى شود، و شايد وجود چنين افراد نادرى هشدارى است به همگان تا به اهميّت اين موضوع بينديشند.

البته در بعضى از موارد زمان تولّد را به طور تقريبى پيش بينى مى كنند؛ ولى در پاره اى از موارد طفل زودتر از موعد و گاهى ديرتر متولّد مى گردد.

به اين ترتيب مسأله تولّد با تمام شاخ و برگ حساب شده اش، آيتى ديگر از آيات الهى است.

ظاهر آيه اين است كه اين از علوم خاصّ الهى است؛ كه ويژگى هاى جنين را قبل از تولّد از هر نظر مى داند. نه تنها مسأله جنسيت بلكه از تمام استعدادها، ذوق ها، صفات ظاهر و باطن جنين با خبر است؛ و همچنين لحظه تولّد جنين را تنها خدا مى داند، و براى اينكه تصوّر نشود اين كم و زيادها بى حساب و بى دليل است؛ بلكه ساعت و ثانيه و لحظه آن حساب دارد، مى افزايد: «و كُلُّ شَيى ءٍ عِنْدَهَ بِمِقْدارٍ»: «هر چيز نزد او اندازه و مقدار معينى دارد.»

جالب اينكه در لحظه تولّد، دگرگونى هاى عجيبى در سيستم زندگانى نوزاد، ظاهر مى شود كه براى تطبيق دادن او با محيط جديد، كاملاً ضرورى است، و از ميان آنها تنها به دو موضوع اشاره مى كنيم:

الف: دگرگون شدن سيستم گردش خون؛

به اين صورت كه مسأله گردش خون در جنين يك گردش ساده است؛ زيرا حركت خون هاى آلوده به سوى ريه ها براى تصفيه انجام نمى گردد، چون در آنجا تنفّسى وجود ندارد؛ لذا دو قسمت قلب او (بطن راست و چپ) كه يكى عهده دار رساندن خون به اعضاء، و ديگرى عهده دار رساندن خون به ريه براى تصفيه است به يكديگر راه دارد. امّا به محض اينكه جنين متولّد شد، اين دريچه بسته مى شود، و خون دو قسمت مى گردد: بخشى به سوى تمام سلّول­هاى بدن براى تغذيه فرستاده مى شود و بخش ديگرى به سوى ريه ها براى تنفس!

آرى جنين تا در شكم مادر است اكسيژن لازم را از خون مادر مى گيرد ولى بعد از تولّد بايد خودكفا باشد و از طريق ريه و تنفس، اكسيژن را دريافت دارد.

ريه اى كه قبلًا در رحم مادر كاملًا ساخته و آماده شده با يك فرمان الهى ناگهان به كار مى افتد؛ كه به راستى از عجائب است.

ب- بسته شدن بند ناف و خشكيدن و افتادن آن بند ناف را كه طريق تغذيه جنين به وسيله جفت از خون مادر است معمولًا بعد از تولّد مى چينند؛ ولى اگر هم نچينند تدريجاً مى خكشد و مى افتد. يعنى به هنگام تولّد

ص: 64

همان طور كه راه دريافت اكسيژن عوض مى شود؛ راه تغذيه نيز ناگهان عوض مى شود، و دهان و معده و روده ها كه در دوران جنينى كاملاً ساخته و آماده شده اما به كار نيفتاده اند ناگهان به كار مى افتند؛ و اين يكى ديگر از شگفتى هاى مهم آفرينش انسان است(1)

30 ثانيه كامل مى شود، و عجيب تر اينكه نه تنها شير در آن پستانى كه به آن لب زده جارى مى گردد؛ بلكه در پستان ديگرى نيز همين جريان برقرار و آماده مى شود، و لذا تأكيد شده نوزاد را از هر دو پستان شير دهند.

شير يك غذاى كامل است؛ مخصوصاً شير مادر براى نوزادش غذاى اكملى محسوب مى شود، و هيچ چيز در دنيا جانشين آن نمى گردد.

شير داراى ويتامين آ، ب، د، پ، و ويتامين هاى ديگر است؛ و 22 نوع مادّه مختلف از سوى دانشمندان در آن كشف شده است، به اضافه انواع آنزيم ها.

بسيارى از داروهاى لازم نيز از طريق شير مادر به نوزاد منتقل مى شود؛ و به همين دليل كودكانى كه از شير مادر بى بهره مى شوند گرفتار كمبودهاى مختلفى مى گردند.

به نظر مى رسد كه شير مادر تنها جسم كودك را تغذيه نمى كند؛ بلكه عواطف و روح او را نيز سيراب مى كند، به همين دليل كسانى كه از شير مادر محروم مى شوند داراى اشكالات و كمبودهاى عاطفى نيز احياناً خواهند بود.

به همين دليل قرآن مجيد مى گويد: «وَالْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمنْ أرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ»؛ «مادران فرزندان خود را دو سال تمام شير مى دهند اين براى كسى است كه بخواهد دوران شير دادن را تكميل كند»(1)

ص: 66

حال من لا ينبت في وجهه الشعر و علة ذلك

وَ لَوْ لَمْ يَخْرُجِ الشَّعْرُ فِي وَجْهِهِ فِي وَقْتِهِ أَ لَمْ يَكُنْ سَيَبْقَى فِي هَيْئَةِ الصِّبْيَانِ وَ النِّسَاءِ فَلَا تَرَى لَهُ جَلَالَةً وَ لَا وَقَاراً قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ لَهُ يَا مَوْلَايَ فَقَدْ رَأَيْتُ مَنْ يَبْقَى عَلَى حَالَتِهِ وَ لَا يَنْبُتُ الشَّعْرُ فِي وَجْهِهِ وَ إِنْ بَلَغَ الْكِبَرَ فَقَالَ ع ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ(1)

فَمَنْ هَذَا الَّذِي يَرْصُدُهُ (2) حَتَّى يُوَافِيَهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ مِنْ هَذِهِ الْمَآرِبِ إِلَّا الَّذِي أَنْشَأَهُ خَلْقاً بَعْدَ أَنْ لَمْ يَكُنْ ثُمَّ تَوَكَّلَ لَهُ بِمَصْلَحَتِهِ بَعْدَ أَنْ كَانَ فَإِنْ كَانَ الْإِهْمَالُ يَأْتِي بِمِثْلِ هَذَا التَّدْبِيرِ فَقَدْ يَجِبُ أَنْ يَكُونَ الْعَمْدُ وَ التَّقْدِيرُ يَأْتِيَانِ بِالْخَطَإِ وَ الْمُحَالِ لِأَنَّهُمَا ضِدُّ الْإِهْمَالِ وَ هَذَا فَظِيعٌ مِنَ الْقَوْلِ وَ جَهْلٌ مِنْ قَائِلِهِ لِأَنَّ الْإِهْمَالَ لَا يَأْتِي بِالصَّوَابِ وَ التَّضَادَّ لَا يَأْتِي بِالنِّظَامِ (3)

تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَقُولُ الْمُلْحِدُونَ عُلُوّاً كَبِيراً (4)

ص: 67

عامل این همه آسیب که شخص گناه کار ونسل پس از او را در مخاطره قرار داده کیست، جز خود او؟ بی شک خدا به بندگانش ستم نمی­کند.

اما علت دوم: نزد پزشکان ثابت شده که بیضه­ها علاوه بر منی، ماده دیگری به نام «هرمون بیضوی» ترشح می­کنند که مایه قدرت وقوت ونشاط در مرد است و روییدن مو و فراوان شدن آن، به ویژه در صورت او، و باعث خشونت صدا ودرشتی اندامش می­شوند. بنابراین اگر بیضه­ها پیش از بلوغ کشیده شوند، علایم مردانگی در قیافه وهیکل شخص بروز نمی­کند و اگر این کار پس از آن انجام گردد، نشانه­ها یکی یکی از بین می­روند و مرد، صورت و صدا و اندامی زن گونه می­یابد.(1)

ص: 69

یعنی وجدان انسان در می­یابد و حکم می­کند که امور متضاد، مثل سرما و گرما، آثار متضاد و نا هم خوان با یکدیگر دارند. اهمال و تدبیر نیز از امور متضاداند. پس اگر اهمال باعث این همه نظم وترتیب و درستی شده است، ضد آن یعنی«تدبیر» باید خطا و اشتباه و به هم ریختگی نظام در پی داشته باشد، در حالی که هیچ صاحب خردی به این مطلب تن نمی­دهد و آن را نمی­پذیرد. پس حقیقت غیر آن است که منکران می­گویند. نظم و ترتیب، علامت تدبیر و وجود مدبر است و اختلاف در نظام و اشتباه کاری نشانه بی تدبیری و نبود تدبیر کننده، و ما هر چه در اطراف خود ودر عالم هستی می­نگریم، جز صواب و راست کاری و نظم نمی­بینیم.(1)

ص: 71

حال المولود لو ولد فهما عاقلا و تعليل ذلك

وَ لَوْ كَانَ الْمَوْلُودُ يُولَدُ فَهِماً(1) عَاقِلًا لَأَنْكَرَ الْعَالَمَ عِنْدَ وِلَادَتِهِ وَ لَبَقِيَ حَيْرَانَ تَائِهَ الْعَقْلِ إِذَا رَأَى مَا لَمْ يَعْرِفْ وَ وَرَدَ عَلَيْهِ مَا لَمْ يَرَ مِثْلَهُ مِنِ اخْتِلَافِ صُوَرِ الْعَالَمِ مِنَ الْبَهَائِمِ وَ الطَّيْرِ إِلَى غَيْرِ ذَلِكَ مِمَّا يُشَاهِدُهُ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ وَ يَوْماً بَعْدَ يَوْمٍ وَ اعْتَبِرْ ذَلِكَ بِأَنَّ مَنْ سُبِيَ مِنْ بَلَدٍ وَ هُوَ عَاقِلٌ يَكُونُ كَالْوَالِهِ الْحَيْرَانِ فَلَا يُسْرِعُ إِلَى تَعَلُّمِ الْكَلَامِ وَ قَبُولِ الْأَدَبِ كَمَا يُسْرِعُ الَّذِي سُبِيَ صَغِيراً غَيْرَ عَاقِلٍ ثُمَّ لَوْ وُلِدَ عَاقِلًا كَانَ يَجِدُ غَضَاضَةً(2) إِذَا رَأَى نَفْسَهُ مَحْمُولًا مُرْضَعاً مُعَصَّباً بِالْخِرَقِ مُسَجًّى (3) فِي الْمَهْدِ لِأَنَّهُ لَا يَسْتَغْنِي عَنْ هَذَا كُلِّهِ لِرِقَّةِ بَدَنِهِ وَ رُطُوبَتِهِ حِينَ يُولَدُ ثُمَّ كَانَ لَا يُوجَدُ لَهُ مِنَ الْحَلَاوَةِ وَ الْوَقْعِ مِنَ الْقُلُوبِ مَا يُوجَدُ لِلطِّفْلِ فَصَارَ يَخْرُجُ إِلَى الدُّنْيَا غَبِيّاً(4) غَافِلًا عَمَّا فِيهِ أَهْلُهُ فَيَلْقَى الْأَشْيَاءَ بِذِهْنٍ ضَعِيفٍ وَ مَعْرِفَةٍ نَاقِصَةٍ ثُمَّ لَا يَزَالُ يَتَزَايَدُ فِي الْمَعْرِفَةِ قَلِيلًا قَلِيلًا وَ شَيْئاً بَعْدَ شَيْ ءٍ وَ حَالًا بَعْدَ حَالٍ حَتَّى يَأْلَفَ الْأَشْيَاءَ وَ يَتَمَرَّنَ وَ يَسْتَمِرَّ عَلَيْهَا فَيَخْرُجَ مِنْ حَدِّ التَّأَمُّلِ لَهَا وَ الْحَيْرَةِ فِيهَا إِلَى التَّصَرُّفِ وَ الِاضْطِرَارِ إِلَى الْمَعَاشِ بِعَقْلِهِ وَ حِيلَتِهِ وَ إِلَى الِاعْتِبَارِ وَ الطَّاعَةِ وَ السَّهْوِ وَ الْغَفْلَةِ وَ الْمَعْصِيَةِ وَ فِي هَذَا أَيْضاً وُجُوهٌ أُخَرُ فَإِنَّهُ لَوْ كَانَ يُولَدُ تَامَّ الْعَقْلِ مُسْتَقِلًّا بِنَفْسِهِ لَذَهَبَ مَوْضِعُ حَلَاوَةِ تَرْبِيَةِ الْأَوْلَادِ وَ مَا قُدِّرَ أَنْ يَكُونَ لِلْوَالِدَيْنِ فِي الِاشْتِغَالِ بِالْوَلَدِ مِنَ الْمَصْلَحَةِ وَ مَا يُوجِبُ التَّرْبِيَةَ لِلْآبَاءِ عَلَى الْأَبْنَاءِ مِنَ الْمُكَافَأَةِ بِالْبِرِّ وَ الْعَطْفِ

ص: 72

عَلَيْهِمْ عِنْدَ حَاجَتِهِمْ إِلَى ذَلِكَ مِنْهُمْ (1) ثُمَّ كَانَ الْأَوْلَادُ لَا يَأْلَفُونَ آبَاءَهُمْ وَ لَا يَأْلَفُ الْآبَاءُ أَبْنَاءَهُمْ لِأَنَّ الْأَوْلَادَ كَانُوا يَسْتَغْنُونَ عَنْ تَرْبِيَةِ الْآبَاءِ وَ حِيَاطَتِهِمْ فَيَتَفَرَّقُونَ عَنْهُمْ حِينَ يُولَدُونَ فَلَا يَعْرِفُ الرَّجُلُ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ وَ لَا يَمْتَنِعُ مِنْ نِكَاحِ أُمِّهِ وَ أُخْتِهِ وَ ذَوَاتِ الْمَحَارِمِ مِنْهُ إِذَا كَانَ لَا يَعْرِفُهُنَّ وَ أَقَلُّ مَا فِي ذَلِكَ مِنَ الْقَبَاحَةِ بَلْ هُوَ أَشْنَعُ وَ أَعْظَمُ وَ أَفْظَعُ وَ أَقْبَحُ وَ أَبْشَعُ لَوْ خَرَجَ الْمَوْلُودُ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَ هُوَ يَعْقِلُ أَنْ يَرَى (2)

مِنْهَا مَا لَا يَحِلُّ لَهُ وَ لَا يُحْسِنُ بِهِ أَنْ يَرَاهُ أَ فَلَا تَرَى كَيْفَ أُقِيمَ كُلُّ شَيْ ءٍ مِنَ الْخِلْقَةِ عَلَى غَايَةِ الصَّوَابِ وَ خَلَا مِنَ الْخَطَإِ دَقِيقُهُ وَ جَلِيلُهُ (3)

ناتوان است كه توان راه رفتن ندارد و ناچار] بايد ديگران بر دوشش گيرند، شيرش بنوشانند، در جامه اش بپيچند و در گاهوارش بخوابانند، سخت احساس خوارى و پستى مى كرد از سوى ديگر او به خاطر ظرافت و طراوت و رطوبت بدن، هيچ گاه از اين امور بى نياز نيست [در نتيجه چه بسا در هلاكت مى افتاد و يا رشد روحى و] [بدنى مناسب نمى كرد.] همچنين در چنين حالى آن شيرينى، دلبندى و محبوبيت كودكان را نداشت؛ از اين رو آنان در حالى به دنيا مى آيند كه از كار جهان و جهانيان غافلند.

اينان با ذهن ضعيف و شناخت اندك و ناقص خود با همه چيز روبرو مى شوند، امّا اندك اندك و گام به گام و در حالتهاى گوناگون بر شناخت و آگاهى آنان افزوده مى شود. كودك، پيوسته چنين كسب شناخت مى كند تا آنكه از مرحله حيرت و سرگشتگى و تأمل، پاى فراتر مى نهد و با كمك عقل و انديشه، قدم در وادى تصرف و تدبير و چاره انديشى معاش و ... مى گذارد، از حوادث، پند مى گيرد، اطاعت مى كند و يا در اشتباه و فراموشى و غفلت گناه سقوط مى كند.

حكمتهاى فراوان ديگرى نيز در پس اين امر نهفته است؛ از جمله:

اگر كودك در گاه تولد، عقلى كامل داشت و مستقل و خودكفا مى بود، شيرينى فرزند دارى از ميان مى رفت. پدر و مادر به مصالحى كه در تربيت كودك نهفته است نمى رسيدند؛ در نتيجه، تربيت، سرپرستى و رحم و شفقت بر آنان هنگام پيرى بر فرزند لازم نبود. [زيرا پدر و مادر در قبال او زحمتى نكشيده اند كه او در سنّ كهنسالى و نياز، به آنان برسد. او از آغاز، مستقل و بى نياز از والدين بوده است].

همچنين با اين فرض، در ميان فرزندان و والدين هيچ پيوند و الفتى حاكم نبود؛ زيرا كودكان از تربيت و سرپرستى پدران بى نياز بودند و از زمان تولد از پدران خويش جدا مى گشتند. او نيز پس از آن، پدر و مادرش را [و خواهر و

ص: 74

برادرش را] نمى شناخت و اين عدم شناخت باعث مى شد كه بر سر راه ازدواج با مادر و خواهر و ديگر محارم مانعى پديد نيايد.

و كمترين مفسده- و بلكه شنيع­ترين و قبيح­ترين زشتى- هنگامى است كه چنين طفل هوشمندى، در هنگام تولد بر چيزى نظر افكند كه رخصت اين عمل را از او ستانده اند و سزاوار نيست كه چنين كند.

آيا نمى بينى كه چگونه هر چيز آفرينش در جاى مناسب خود استوار گشته و در ريز و درشت اجزاى هستى، اندك خلل و ناصوابى پيدا نيست؟(1)

همچنين اگر حواس او كامل بود، يك مرتبه چشم باز مى كرد و صحنه هاى تازه را مشاهده مى نمود و گوش او صداها و آهنگ هاى جديد را مى شنيد؛ و چه بسا قدرت تحمّل آنها را نداشت؛ لذا اين امور تدريجاً و يكى پس از ديگرى صورت مى گيرد.

جالب توجّه اينكه قرآن مجيد مى گويد: «وَاللَّهُ أخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُوْنَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمْ السَّمْعَ وَ اْلأَبْصارَ وَ اْلأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُروُنَ»: خداوند شما را از شكم مادرانتان خارج ساخت، در حالى­كه هيچ نمى دانستيد و براى شما گوش و چشم و عقل قرار داد تا شكر نعمت او را به جا آوريد»(1)

طبق اين آيه، در آغاز انسان هيچ علمى نداشت و حتّى گوش و چشم نداشت؛ سپس خداوند قدرت شنيدن و ديدن و انديشيدن را به او داد. شايد ذكر واژه «سمع» «گوش» قبل از ذكر «ابصار» «چشم ها» اشاره به اين است كه در نوزادان نخست فعاليّت گوش شروع مى شود، و بعد از مدّتى چشم ها توانايى ديد پيدا مى كند. حتّى همانگونه كه قبلًا اشاره كرديم بعضى معتقدند كه گوش در عالم جنين، كم و بيش قدرت شنوايى دارد و آهنگ قلب مادر را مى شنود، و به آن عادت مى كند(2)

ص: 76

منفعة الأطفال في البكاء

اعْرِفْ يَا مُفَضَّلُ مَا لِلْأَطْفَالِ فِي الْبُكَاءِ مِنَ الْمَنْفَعَةِ وَ اعْلَمْ أَنَّ فِي أَدْمِغَةِ الْأَطْفَالِ رُطُوبَةً إِنْ بَقِيَتْ فِيهَا أَحْدَثَتْ عَلَيْهِمْ أَحْدَاثاً جَلِيلَةً وَ عِلَلًا عَظِيمَةً مِنْ ذَهَابِ الْبَصَرِ وَ غَيْرِهِ وَ الْبُكَاءُ يُسِيلُ تِلْكَ الرُّطُوبَةَ مِنْ رُءُوسِهِمْ فَيُعْقِبُهُمْ ذَلِكَ الصِّحَّةَ فِي أَبْدَانِهِمْ وَ السَّلَامَةَ فِي أَبْصَارِهِمْ أَ فَلَيْسَ قَدْ جَازَ أَنْ يَكُونَ الطِّفْلُ يَنْتَفِعُ بِالْبُكَاءِ وَ وَالِدَاهُ لَا يَعْرِفَانِ ذَلِكَ فَهُمَا دَائِبَانِ (1) لِيُسْكِتَانِهِ وَ يَتَوَخَّيَانِ (2)

فِي الْأُمُورِ

مَرْضَاتَهُ لِئَلَّا يَبْكِيَ وَ هُمَا لَا يَعْلَمَانِ أَنَّ الْبُكَاءَ أَصْلَحُ لَهُ وَ أَجْمَلُ عَاقِبَةً فَهَكَذَا يَجُوزُ أَنْ يَكُونَ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَشْيَاءِ مَنَافِعُ لَا يَعْرِفُهَا الْقَائِلُونَ بِالْإِهْمَالِ وَ لَوْ عَرَفُوا ذَلِكَ لَمْ يَقْضُوا عَلَى الشَّيْ ءِ أَنَّهُ لَا مَنْفَعَةَ فِيهِ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُمْ لَا يَعْرِفُونَهُ وَ لَا يَعْلَمُونَ السَّبَبَ فِيهِ فَإِنَّ كُلَّ مَا لَا يَعْرِفُهُ الْمُنْكِرُونَ يَعْلَمُهُ الْعَارِفُونَ (3) وَ كَثِيراً مَا يَقْصُرُ عَنْهُ عِلْمُ الْمَخْلُوقِينَ مُحِيطٌ بِهِ عِلْمُ الْخَالِقِ جَلَّ قُدْسُهُ وَ عَلَتْ كَلِمَتُهُ فَأَمَّا مَا يَسِيلُ مِنْ أَفْوَاهِ الْأَطْفَالِ مِنَ الرِّيقِ فَفِي ذَلِكَ خُرُوجُ الرُّطُوبَةِ الَّتِي لَوْ بَقِيَتْ فِي أَبْدَانِهِمْ لَأَحْدَثَتْ عَلَيْهِمُ الْأُمُورَ الْعَظِيمَةَ كَمَنْ تَرَاهُ قَدْ غَلَبَتْ عَلَيْهِ الرُّطُوبَةُ فَأَخْرَجَتْهُ إِلَى حَدِّ الْبَلَهِ وَ الْجُنُونِ وَ التَّخْلِيطِ إِلَى غَيْرِ ذَلِكَ مِنَ الْأَمْرَاضِ الْمُتْلِفَةِ كَالْفَالِجِ (4) وَ اللَّقْوَةِ(5) وَ مَا أَشْبَهَهُمَا

ص: 77

فَجَعَلَ اللَّهُ تِلْكَ الرُّطُوبَةَ تَسِيلُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ فِي صِغَرِهِمْ لِمَا لَهُمْ فِي ذَلِكَ مِنَ الصِّحَّةِ فِي كِبَرِهِمْ فَتَفَضَّلَ عَلَى خَلْقِهِ بِمَا جَهِلُوهُ وَ نَظَرَ لَهُمْ بِمَا لَمْ يَعْرِفُوهُ وَ لَوْ عَرَفُوا نِعَمَهُ عَلَيْهِمْ لَشَغَلَهُمْ ذَلِكَ مِنَ التَّمَادِي فِي مَعْصِيَتِهِ فَسُبْحَانَهُ مَا أَجَلَّ نِعْمَتَهُ وَ أَسْبَغَهَا عَلَى الْمُسْتَحِقِّينَ وَ غَيْرِهِمْ مِنْ خَلْقِهِ تَعَالَى عَمَّا يَقُولُ الْمُبْطِلُونَ (1) عُلُوّاً كَبِيراً(2)

و اما آبى كه از دهان كودكان سرازير مى شود و خارج مى گردد، رطوبتى است كه اگر در بدنهايشان بماند، آثار وخيمى برجاى مى گذارد. چنان كه دانى گاه كه رطوبت بدن چيره مى شود [و بر ديگر عناصر، غلبه مى كند] شخص، دچار كودنى، ديوانگى، كم عقلى، فلج و لقوه و جز آن مى گردد.

خداوند جلّ و علا تدبير چنان نمود كه اين رطوبت در دوران كودكى از دهانشان بيرون رود و در بزرگى از سلامت تن برخوردار گردند. بدين ترتيب، پروردگار به خاطر نادانى آفريدگان بر آنان منت نهاد و تفضل نمود. اگر اينان از داده ها و نعمتهاى بى شمار او آگاه بودند، هيچ گاه در معصيتى و لغزش از فرمانش فرو نمى افتادند. پاك و منزه خدايى كه چه بزرگ است نعمتهاى او بر مستحقان و ديگر آفريدگان! و چه والاتر است از آنچه باطل گرايان مى پندارند(1)

جز آنچه امام علیه السلام ذکر فرموده گريه براي بچه­ها فايده­هاي دیگري نِیز دارد بالای هر چشم و زیر پلک بالايی چشم غده­هاي مخصوصی وجود دارد که اشک از آنها به چشم ترشح می­کند وبا به هم خوردن پلک­ها، اشک در اطراف چشم پخش می­شود وآن را شست و شو می­دهد. وقتی این اشک بیش از نیاز چشم باشد، از سوراخ گوشه داخلی چشم، از سمت پایین-که نزدیک بینی است- به داخل بینی می­ریزد واز آنجا به صورت مخاط دفع می­گردد و گرد و غبار و میکروب­ها را بیرون می­راند. این غده­های اشکی، با گریه وتنفس شدید و ناله وشیون به کار می افتند و وظیفه خویش را به انجام می­رسانند.

نیز با گریه و شیون، هوا با شدت وارد ریه طفل می شود و ریه­های او را برای تنفس وجذب اکسیژن وبیرون دادن کربن آمادگی بیش­تر می­بخشد، و دستگاه تنفس و خون رسانی طفل تقویت می­شود.(2)

ص: 79

آلات الجماع و هيئتها

انْظُرِ الْآنَ يَا مُفَضَّلُ كَيْفَ جُعِلَتْ آلَاتُ الْجِمَاعِ فِي الذَّكَرِ وَ الْأُنْثَى جَمِيعاً عَلَى مَا يُشَاكِلُ ذَلِكَ عَلَيْهِ فَجَعَلَ لِلذَّكَرِ آلَةً نَاشِرَةً تَمْتَدُّ حَتَّى تَصِلَ النُّطْفَةُ(1)

إِلَى الرَّحِمِ إِذَا كَانَ مُحْتَاجاً إِلَى أَنْ يَقْذِفَ مَاءَهُ فِي غَيْرِهِ وَ خَلَقَ لِلْأُنْثَى وِعَاءً قَعِراً(2) لِيَشْتَمِلَ عَلَى الْمَاءَيْنِ جَمِيعاً وَ يَحْتَمِلَ الْوَلَدَ وَ يَتَّسِعَ لَهُ وَ يَصُونَهُ حَتَّى يَسْتَحْكِمَ أَ لَيْسَ ذَلِكَ مِنْ تَدْبِيرِ حَكِيمٍ لَطِيفٍ- سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ (3)

أعضاء البدن و فوائد كل منها

فَكِّرْ يَا مُفَضَّلُ فِي أَعْضَاءِ الْبَدَنِ أَجْمَعَ وَ تَدْبِيرِ كُلٍّ مِنْهَا لِلْإِرْبِ- فالْيَدَانِ لِلْعِلَاجِ وَ الرِّجْلَانِ لِلسَّعْيِ وَ الْعَيْنَانِ لِلِاهْتِدَاءِ وَ الْفَمُ لِلِاغْتِذَاءِ وَ الْمَعِدَةُ لِلْهَضْمِ وَ الْكَبِدُ لِلتَّخْلِيصِ وَ الْمَنَافِذُ(1)

لِتَنْفِيذِ الْفُضُولِ وَ الْأَوْعِيَةُ لِحَمْلِهَا وَ الْفَرْجُ لِإِقَامَةِ النَّسْلِ وَ كَذَلِكَ جَمِيعُ الْأَعْضَاءِ إِذَا مَا تَأَمَّلْتَهَا وَ أَعْمَلْتَ فِكْرَكَ فِيهَا وَ نَظَرَكَ وَجَدْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ مِنْهَا قَدْ قُدِّرَ لِشَيْ ءٍ عَلَى صَوَابٍ وَ حِكْمَةٍ(2)

5- «قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ اخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَ أَبْصارَكُمْ وَ خَتَمَ عَلَى قُلُوْبِكُمْ مَنْ الهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيْكُمْ بِهِ أُنْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ اْلآياتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُوْنَ»(1)

6- «سَنُرِيْهِمْ آياتِنا فى اْلآفاقِ وَ فى أنْفُسِهِمْ حَتّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أنَّهُ الْحَقُ»(2)

ترجمه:

1- «و خداوند شما را از شكم مادران خارج نمود در حالى كه هيچ نمى دانستيد، اما براى شما گوش و چشم و عقل قرار داد، شايد شكر نعمت او را به جا آوريد.»

2- «او كسى است كه براى شما گوش و چشم و قلب (عقل) آفريد، اما كمتر شكر او را بجا مى آوريد.»

3- «بگو چه كسى شما را از آسمان و زمين روزى مى دهد؟ و يا چه كسى مالك (و خالق) چشم و گوش ها است؟ ... و چه كسى امور جهان را تدبير مى كند؟ به زودى (در پاسخ) مى گويند: خدا، بگو: پس چرا تقوا پيشه نمى كنيد؟ (و از خدا نمى ترسيد)»

4- «آيا براى او (انسان) دو چشم قرار نداديم؟- و يك زبان و دو لب؟»

5- «بگو آيا فكر كرده ايد اگر خداوند گوش و چشم هاى شما را بگيرد و بر دل هايشان مهر نهد (كه چيزى را نفهميد) چه كسى جز خدا است كه آنها را باز گرداند؟ ببين چگونه آيات را براى آنها به گونه هاى مختلف شرح مى دهيم سپس آنها رو مى گردانند.»

6- «به زودى نشانه هاى خود را در اطراف جهان، و در درون جانشان، به آنها نشان مى دهيم، تا آشكار گردد كه او حق است.»

ص: 83

از مجموع آيات گذشته به خوبى نتيجه مى گيريم كه هريك از اعضاى بدن انسان، بلكه هر جزئى از اجزاى آن، آئينه تمام نماى حق است، و نشانه مستقل روشنى از علم و قدرت و حكمت و تدبير خالق جهان محسوب مى شود.(1)

ص: 84

زعم الطبيعيين و جوابه

قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ يَا مَوْلَايَ إِنَّ قَوْماً يَزْعُمُونَ أَنَّ هَذَا مِنْ فِعْلِ الطَّبِيعَةِ فَقَالَ ع سَلْهُمْ عَنْ هَذِهِ الطَّبِيعَةِ أَ هِيَ شَيْ ءٌ لَهُ عِلْمٌ وَ قُدْرَةٌ عَلَى مِثْلِ هَذِهِ الْأَفْعَالِ أَمْ لَيْسَتْ كَذَلِكَ فَإِنْ أَوْجَبُوا لَهَا الْعِلْمَ وَ الْقُدْرَةَ فَمَا يَمْنَعُهُمْ مِنْ إِثْبَاتِ الْخَالِقِ فَإِنَّ هَذِهِ صَنْعَتُهُ (1) وَ إِنْ زَعَمُوا أَنَّهَا تَفْعَلُ هَذِهِ الْأَفْعَالَ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لَا عَمْدٍ وَ كَانَ فِي أَفْعَالِهَا مَا قَدْ تَرَاهُ مِنَ الصَّوَابِ وَ الْحِكْمَةِ عُلِمَ أَنَّ هَذَا الْفِعْلَ لِلْخَالِقِ الْحَكِيمِ فَإِنَّ الَّذِي سَمَّوْهُ طَبِيعَةً هُوَ سُنَّتُهُ فِي خَلْقِهِ الْجَارِيَةُ عَلَى مَا أَجْرَاهَا عَلَيْهِ (2)

حكيم است و آنچه طبيعتش مى شمارند همان سنّت الهى در آفرينش اشياست كه مطابق فرمان و حكمت الهى جريان دارد(1)

و پست مانند نطفه را كه با چشم ديده نمى شود، آن قدر پرورش و عظمت دهد تا انسان متفكّرى گردد و فضا را جولانگاه خود قرار دهد.

جهانى كه تمام دانشمندان در برابر اسرار آن خاضعند و تنها كشف يك راز آن كافى است كه كاشف آن را براى هميشه سربلند ساخته و نام او را با افتخار تا ابد به عنوان كاشف يا مخترع بزرگ در تاريخ بشريّت ثبت كند، چنين جهانى نمى تواند معلول مادّه بى روح و طبيعت بى شعور باشد، پس اين طبيعت فعل خداست نه بيگانه از او(1)

عملية الهضم و تكون الدم و جريانه في الشرايين و الأوردة

فَكِّرْ يَا مُفَضَّلُ فِي وُصُولِ الْغِذَاءِ إِلَى الْبَدَنِ وَ مَا فِيهِ مِنَ التَّدْبِيرِ فَإِنَّ الطَّعَامَ يَصِيرُ إِلَى الْمَعِدَةِ فَتَطْبُخُهُ وَ تَبْعَثُ بِصَفْوِهِ إِلَى الْكَبِدِ فِي عُرُوقٍ دِقَاقٍ وَاشِجَةٍ(1) بَيْنَهُمَا قَدْ جُعِلَتْ كَالْمُصَفِّي لِلْغِذَاءِ لِكَيْلَا يَصِلَ إِلَى الْكَبِدِ مِنْهُ شَيْ ءٌ فَيَنْكَاهَا(2)- وَ ذَلِكَ أَنَّ الْكَبِدَ رَقِيقَةٌ لَا تَحْتَمِلُ الْعُنْفَ ثُمَّ إِنَّ الْكَبِدَ تَقْبَلُهُ فَيَسْتَحِيلُ بِلُطْفِ التَّدْبِيرِ دَماً وَ يُنْفِذُهُ إِلَى الْبَدَنِ كُلِّهِ فِي مَجَارِي مُهَيَّأَةٍ لِذَلِكَ بِمَنْزِلَةِ الْمَجَارِي الَّتِي تُهَيَّأُ

لِلْمَاءِ لِيَطَّرِدَ فِي الْأَرْضِ كُلِّهَا وَ يَنْفُذَ مَا يَخْرُجُ مِنْهُ مِنَ الْخَبَثِ وَ الْفُضُولِ إِلَى مَفَايِضَ (3) قَدْ أُعِدَّتْ لِذَلِكَ- فَمَا كَانَ مِنْهُ مِنْ جِنْسِ الْمِرَّةِ(4) الصَّفْرَاءِ جَرَى إِلَى الْمَرَارَةِ(5) وَ مَا كَانَ مِنْ جِنْسِ السَّوْدَاءِ جَرَى إِلَى الطِّحَالِ وَ مَا كَانَ مِنَ الْبِلَّةِ وَ الرُّطُوبَةِ جَرَى إِلَى الْمَثَانَةِ(6) فَتَأَمَّلْ حِكْمَةَ التَّدْبِيرِ فِي تَرْكِيبِ الْبَدَنِ وَ وَضْعِ هَذِهِ الْأَعْضَاءِ مِنْهُ مَوَاضِعَهَا وَ إِعْدَادِ هَذِهِ الْأَوْعِيَةِ فِيهِ لِتَحْمِلَ تِلْكَ الْفُضُولَ لِئَلَّا تَنْتَشِرَ

ص: 88

فِي الْبَدَنِ فَتُسْقِمَهُ وَ تَنْهَكَهُ فَتَبَارَكَ مَنْ أَحْسَنَ التَّقْدِيرَ وَ أَحْكَمَ التَّدْبِيرَ وَ لَهُ الْحَمْدُ كَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ مُسْتَحِقُّهُ (1)

از اين گذشته تمام آنها به درد بدن نمى خورد؛ بنابراين براى اينكه اين گونه موادّ غذايى بتواند جايگزين انرژى، حرارت و موادّ مصرف شده بدن شود، بايد قسمت هاى مورد نياز آن تجزيه شده، به صورت مناسبى درآيد و بقيّه قسمت­هاى زايد دفع گردد. اين كار در طىّ چند مرحله در دستگاه گوارش صورت مى گيرد كه اكنون به شرح قسمت هاى جالب آن مى پردازيم.

محوطه (حلق) شود، در يك لحظه با هم همكارى كرده و انجام وظيفه مى كنند.

حال تصوّر كنيد كه اگر كوچك ترين راهى به يكى از مجارى بينى، گوش و به خصوص شش ها باز باشد، چه دردسرها وزحماتى براى انسان به وجود خواهد آمد؛ حتّى ممكن است ورود يك تكّه غذا به مجراى شش ها، باعث مرگ انسان گردد!

تعداد غدّه هاى معده كه در هضم غذا با معده همكارى مى كنند، در حدود 6 تا 7 ميليون مى باشند كه در هر سانتيمتر مربع از ديوار معده تعداد 1200 عدد از آنها وجود دارند!

علاوه بر اين هر كدام از آنها براى خود ساختمان و سازمان مخصوصى دارند كه در زير ميكروسكوپ مى توان آنها را تشريح و مطالعه نمود.

براستى ديگِ معده بسيار عجيب است! زيرا در موقع خالى بودن به اندازه يك مشت بسته بيشتر نيست، در حالى كه مى تواند بيش از 5 ليتر آب و انواع غذا را در خود پذيرفته و با فعّاليّت دائمى، در خواب و بيدارى و با همكارى ياران بى شمار و وفادارش، همه آنها را در هم ريخته و هضم نمايد!

آيا ممكن است اين همه نظم و همكارى دائمى شگفت انگيز، از علل فاقد شعور و طبيعت كور و كر پديد آمده باشد؟ و آيا مى توان آن را از پيش آمدهاى تصادفى محض و پيش بينى نشده به حساب آورد؟ باور كنيد پديدآمدن يك غدّه معدى به اين صورت محال است تا چه رسد به 7 ميليون غدّه و اعضاى عجيب ديگر.

لوزالمعده (پانكراس) شيره مخصوصى ترشّح مى كند كه از مجراى خاصّى به داخل اثنى عشر وارد مى شود و كبد نيز- كه از بزرگترين غدد بدن است- مايعى به نام صفرا توليد مى كند.

صفرا كه در كيسه مخصوصى جمع مى شود، ابتدا در مجراى شيره پانكراس وارد شده وبا آن مخلوط مى گردد وسپس توسّط مجراى ظريفى وارد اثنى عشر مى گردند. از طرف ديگر، غدد روده اى دست به كار شده و با ترشّح شيره روده اى، عمل همكاران خود را تكميل مى كنند و به اين وسيله غذا در روده، به طور كامل هضم شده و به صورت مايع قابل جذبى- كه به نام كيموس روده اى خوانده مى شود- در مى آيد.

كيموس روده اى كه در طول روده باريك در حركت است، كم كم موادّ غذايى خود را از دست مى دهد و اين عمل كه به نام «جذب» خوانده مى شود، به وسيله گروه مأمورين فعّال بيشمارى انجام مى گيرد.

در ديواره درونى روده، تعداد زيادى از برآمدگى هاى مخصوصى به نام «خمل ها» وجود دارد كه موادّ غذايى را از كيموس روده اى جذب نموده و به رگ هاى بسيار نازكى به نام «رگ­هاى مويين» تحويل مى دهند و آنها نيز به نوبه خود موادّ دريافت شده را به شبكه هاى خون هدايت مى كنند.

قابل توجّه اينكه در هر سانتيمتر مربع از ديواره داخلى روده، تعداد 2500 خمل ديده مى شود! كه هر كدام براى خود دستگاه جداگانه اى دارند. عمل جذب آنها نيز يك عمل مطلق و ساده نيست و تمام موادّ محتوى روده را جذب نمى كنند، بلكه عمل خمل ها به صورت انتخابى انجام مى گيرد، يعنى تنها آن قسمت از مواد را كه به درد خون وبدن مى خوردوبا هدف دستگاه گوارشى موافقت دارد، جذب مى كنند.

هرگز در مأموريّت خود راه خطا نپيموده و خلاف نظم و قانون عمل نمى كنند.

ص: 94

حال خود بگوييد، آيا درست است كه انسان از تمام اين اعمال منظّم وهماهنگ، غفلت ورزد و درباره اهميّت اين عمل حياتى و به وجود آورنده آن نينديشد؟!

تو فردى خوشگذران هستى كه شيطان بر تو مسلط گرديده است، به آرزوى خود از تو رسيده است و همانند روح و خون در بدن تو در گردش است.

متن كامل ترجمه نامه شماره 10 امام (علیه السلام) به شرح زير است:

امام (علیه السلام) به معاويه نوشت:

وقتى زينت هاى دنيا كه تو را فريفته است و لذت­هايى كه تو را گول زده است از تو گرفته شود چه خواهى كرد؟

لذتها تو را دعوت كرده اند، پذيرفته اى! تو را رهبرى نموده اند قبول كرده اى. دنيا به تو امر كرده اطاعت كرده اى. ترس اين هست كه به جايى منتهى شوى كه راه نجاتى برايت نماند. از روشى كه داراى دست بردار! گوش خود را در اختيار گمراهان قرار مده! اگر گوش به حرف من ندادى به آنچه از آن غافلى آگاهت مى سازم.

تو فردى خوشگذران هستى كه شيطان بر تو مسلط گرديده است به آرزوى خود از تو رسيده است و همانند روح و خون در بدن تو درگردش است.

اى معاويه! شما (بنى اميه)چه وقت سياستمدار و رهبر اين ملت بوده ايد!نه حسن سابقه اى دارى و نه شرافت خوبى. به خدا پناه مى برم از وجود سوابق ظلم و ستم!

اى معاويه به تو اعلام خطر مى كنم بيش از اين در غرور آرزوهاى آشكار و نهان نفاق پيش نروى. من تو را به جنگ دعوت مى كنم. مردم را كنار بگذار و خودت به جنگ بيا! مردم را رها مى كنيم و هردو به جنگ يكديگر مى رويم تا ببينيم چه كسى قلب، چشم و فكر را از دست داده است؟

من ابو الحسن هستم قاتل جد، برادر و دايى تو.من بودم كه آنها را در جنگ بدر مانند نى شكستم. همان شمشير در دست من است و با همان قلب با دشمنم روبرو مى شوم. نه دين خدا را تغيير داده ام و نه پيامبرى تازه آورده ام. من در همان مسيرى كه شما از اطاعت آن سرپيچى كرديد و از روى جبر وارد آن شديد (اسلام) گام برمى دارم.

ص: 96

فكر مى كنى كه براى خونخواهى عثمان آمده اى! مى دانى كه خون عثمان را چه كسى ريخته است. (طلحه و زبير) اگر مطالبه خون مى كنى از آنان مطالبه كن.

مى بينم كه از جنگ به تنگ مى آيى همان وقت كه حيوانات باركش زير بار انتقال وسايل جنگ به تنگ بيايند و مى بينم كه با يارانت از ضربه هاى پى درپى حادثه اى كه به وجود آمده،كشته ها

پشت سرهم روى زمين مى ريزد عاجز شده اى و فرياد ناله ات بلند است و قرآن كتاب خدا را كه همگى به آن كافر هستيد قاضى قرار مى دهيد و با دعوت به پيمان عدم تعرض مى نماييد.(1)

امام صادق (علیه السلام) (83-148 ه.ق) در سخنان خود به شاگردش مفضل «گردش خون»را بيان كرده است.وى مى فرمايد:

«اى مفضل! در مورد رسيدن غذا به بدن فكر كن و ببين خداوند چه تدبير عظيمى در اين عمل به كار برده است.زيرا غذا وقتى كه داخل معده شد، معده با ترشحات و حرارت لازم آن غذا را خورد مى كند.عصاره آن را از موادش جدا مى سازد، آن عصاره تصفيه شده را به كبد مى دهد، آن هم به وسيله رگ­هاى بسيار ريز كه شاخه شاخه شده مثل اينكه براى صاف كردن غذا به وجود آمده اند تا در كبد چيزى به معده داخل نشود. چون كبد بسيار رقيق و نرم است فشار زياد را تحمل نمى كند، در نتيجه عصارۀ غذاها به وسيله آن رگ­هاى نرم و صافى بودن فشار زياد وارد كبد مى شود، بعد هم كه آن عصاره ها را مى گيرد در خود به وسيلۀ انجام اعمالى تبديل به خون مى كند كه بعد آنها را در مجراهاى آماده شده در رگهاى انتقال دهندۀ خون به تمام بدن مى رساند. اين مجراها مانند همان مجراهايى است كه مى خواهد آب به همه زمين برسد كار مى كنند. بعد هم كبد هنگام تهيه خون آنچه كثافات و فضولات دارد جدا مى كند، آنها را جدا به محلها و مجارى مى دهد كه براى همين كار در بدن

ص: 97

آماده شده اند. مثلا آنچه كه در آن فضولات تلخ و صفرايى باشد به كيسۀ صفرا مى ريزد و اگر از جنس سودا باشد به طحال مى ريزد و اگر از جنس رطوبت باشد و مايع به مثانه مى ريزد.

پس در حكمت و تدبير خداوند قادر و حكيم فكر كن كه چه حكمتى در ساختمان بدن به كار برده است و هركدام از اين اعضا را در مكان مناسب قرار داده و اين ظرف­ها را در بدن آماده كرده تا جمله فضولات را حفظ كنند و نگذارند در سطح بدن پراكنده شده آنرا بيمار و ناتوان كنند تعادل آن را به هم بزنند،پس مبارك باد چنين تقدير و حكمت و تدبير از سوى خداوند متعال».

سخنان آن حضرت علاوه بر كيفيت دوران خون، وظايف جهاز هاضمه و جهاز بولى-كبد و مثانه را هم بيان مى كند.امروزه ثابت شده است كه اگر بول از مثانه برگشته به خون داخل شود،به واسطه انتشار خون در همه بدن آن بول هم در تمام بدن منتشر مى شود، مسموميت بولى به وجود مى آورد، درنتيجه بدن را بيمار مى كند. همچنين اگر فضولات از مجارى اصلى معده خارج نشوند به تمام بدن مى ريزند و آنرا بيمار مى كنند.(1)

در سال 1924 ميلادى جوانى مصرى به نام «التطاوى» در دانشكدۀ طب آلمان در شهر فراى بورگ دكترايى نوشت كه در آن ثابت كرده بود كه «گردش خون كوچك» را «ابن النفيس» در قرن 12 تا 13 ميلادى كشف كرده است.يعنى 300 سال قبل از«ويليام هاروى» انگليسى و 200 سال قبل از«ميخائيل زروت» اسپانيايى.

اين حملۀ متقابل يك دانشجوى آفريقايى كه در قلب اروپا انجام گرفت با توجه به كم اهميت بودنش مقدمه اى بود براى بحث و گفتگو و توجه دانشمندانى كه در همان اروپا به وسيله انواع دروغ پردازى هاى خودشان از

ص: 98

حقايق تاريخ تمدن جهان به خصوص اسلام به دور نگه داشته مى شدند و مى شوند.(1)

نکته:

از جمله این بیماری ها که طب جدید به آن دست یافته، یکی (مسمومیت ادراری) است که ازباقی ماندن ادرار در خون، یا بازگشت ادرار از مثانه به خون، حاصل می شود . همچنین بیماری «یرقان» و مانند آنکه نتیجه جدا نشدن صفرا از خون و نریختن آن از کبد به کیسه صفرا است . نیز بیماری های سوداوی پوستی همچون دمل ها و اگزما که چون مواد سودایی از خون به طحال نمی ریزد و در آن باقی می ماند ، بروز می کنند .

بی شک خون در همه بدن پخش و جاری است و اگر فضولات بدن به ظرفهای مخصوص خود نریزند و از بدن خارج نشوند و همچنان در خون باقی بمانند ، تمام دستگاههای بدن را دچار بیماری و نا توانی می­کنند.(2)

ص: 99

هماهنگ چنان رشد مى كنند كه شكل و هيأت و اعضاى او ثابت مى ماند، نه افزايش مى يابد و نه كاستى مى پذيرد. اين سير همچنان ادامه دارد تا شخص اگر تقدير باشد به سن بلوغ و كمالش برسد. آيا اين [پيچيدگي­ها و حكمت­ها] جز از لطف مدبرى و حكيمى است؟(1)

ص: 101

انسان جسمی است رشد کننده، و چون حرارتی قوی در آن موجود است و اجزای خاک وآب بدن او لطیف و معتدل­اند و سخت و سنگین نشده­اند، به طور طبیعی، روبه بالا و کشیده و راست قامت، رشد می­کند. از این رو وقتی پیر می­شود و حرارت بدنش کاستی می­پذیرد، و رطوبت­های غلیظ فراوان می­گردند و حرارت روبه بالای بدن را پس می­زنند،جسم منحنی وگوژ می­شود تا اینکه به صورت شاخه­ای خشک و لاغر در می­آید.(1)

ص: 103

روى آن منعكس مى شود دو رقم سلول وجود دارد، سلول­هاى" مخروطى" و استوانه اى" كه داراى ماده بسيار حساسى در برابر نور است، و با كمترين تابش نور تجزيه مى شود و امواجى به وجود مى آورد كه به مغز منتقل مى شود، و بعد اثر آن زائل مى شود، و شبكيه مجددا آماده فيلم­بردارى جديد خواهد شد.

5- دوربين­هاى عكاسى از موادى بسيار محكم ساخته شده است، ولى دستگاه عكاسى چشم به قدرى ظريف و لطيف است كه با مختصر چيزى خراش مى يابد و به همين جهت در محفظه محكم استخوانى قرار گرفته اما در عين ظرافت بسيار از آهن و فولاد پر دوامتر است.

6- مساله" تنظيم نور" براى فيلم­برداران و عكاسان مساله بسيار مهمى است و براى اينكه تصويرها روشن باشد گاهى لازم است چندين ساعت مشغول تنظيم نور و مقدمات آن باشند در حالى كه چشم در هر شرائطى از نور قوى و متوسط و ضعيف حتى در تاريكى به شرط آنكه نور بسيار كمى در آنجا باشد عكس­بردارى مى كند، و اين از عجائب چشم است.

7- گاهى ما از روشنايى به تاريكى مى رويم، و يا لامپ­هاى برق دفعتاً خاموش مى شود در آن لحظه مطلقا چيزى را نمى بينيم، ولى با گذشتن چند لحظه چشم ما به طور خودكار وضع خود را با آن نور ضعيف تطبيق مى دهد، بطورى كه وقتى به اطراف خود نگاه مى كنيم تدريجاً اشياء زيادى را مى بينيم و مى گوئيم چشم ما با تاريكى عادت كرد، و اين تعبير عادت كه با زبان ساده ادا مى شود نتيجه مكانيسم بسيار پيچيده اى است كه در چشم قرار دارد، و مى تواند خود را در زمان بسيار كوتاهى با شرائط جديد تطبيق دهد.

عكس اين معنى به هنگامى كه از تاريكى به روشنايى منتقل مى شويم نيز صادق است، كه در آغاز، چشم ما تحمل نور قوى را ندارد ولى بعد از چند لحظه خود را با آن تطبيق مى دهد و به اصطلاح عادت مى كند، اين امور هرگز

در دستگاه­هاى فيلم­بردارى وجود ندارد.

ص: 106

8- دستگاه هاى فيلم بردارى از فضاى محدودى مى توانند فيلم تهيه كنند در حالى كه چشم انسان تمام نيم دايره افق را كه در مقابل او قرار داد مى بيند و به تعبير ديگر ما تقريبا 180 درجه دائره اطراف خود را مى بينيم در حالى كه هيچ دستگاه عكاسى چنين نيست.

9- از مطالب عجيب و جالب اينكه دو چشم انسان كه هر كدام دستگاه مستقلى است چنان تنظيم شده كه عكس­هاى حاصل از آنها درست روى يك نقطه مى افتد بطورى كه اگر كمى اين تنظيم به هم بخورد انسان با دو چشمش جسم واحد را دو جسم مى بيند! همانگونه كه در اشخاص" احول" (دو بين) اين معنى مشاهده مى شود.

10- نكته جالب ديگر اينكه تمام صحنه هايى كه چشم از آن عكسبردارى مى كند به طور وارونه روى شبكيه چشم مى افتد، در حالى كه ما هيچ چيز را وارونه نمى بينيم، اين به خاطر عادت كردن چشم، و حفظ نسبت اشياء با يكديگر مى باشد.

11- سطح چشم بايد دائما مرطوب باشد به طورى كه اگر چند ساعتى خشك شود ضربه شديدى بر آن وارد مى گردد، اين رطوبت دائمى از غده هاى اشك تامين مى شود، كه از يك سو وارد چشم شده، و از رگ­هاى بسيار باريك و ظريفى كه در گوشه چشمان قرار دارد بيرون مى رود، و به بينى ها منتقل مى شود، و بينى را نيز مرطوب مى كند.

اگر غده هاى اشك بخشكد چشم به خطر مى افتد و حركت پلك­ها غير ممكن مى شود، و اگر بيش از حد فعاليت كند دائماً اشك بر صورت جارى مى شود يا اگر راه باريك فاضل آب چشم بسته شود بايد دائماً دستمالى به دست داشته باشيم آبهاى زيادى را از صورت خشك كنيم و چه دردسر بزرگى است.

12- تركيب اشك (آب چشم) تركيب پيچيده اى است، و از بيش از ده عنصر تشكيل مى يابد كه در مجموع بهترين و مناسب­ترين مايع براى نگهدارى چشم است.

ص: 107

كوتاه سخن اينكه عجائب چشم به قدرى زياد است كه بايد روزها نشست و در باره آن سخن گفت، و كتاب­ها نوشت، و با تمام اينها ماده اصلى آن را كه مى نگريم تقريبا يك تكه پيه بيشتر نيست! امير مؤمنان على (علیه السلام) در آن سخن پرمايه اش مى فرمايد:

اعجبوا لهذا الانسان ينظر بشحم، و يتكلم بلحم، و يسمع بعظم، و يتنفس من خرم!: " شگفتا از اين انسان كه با يك قطعه پيه مى بيند، و با قطعه گوشتى سخن مى گويد، و با استخوانى مى شنود، و از شكافى نفس مى كشد"! (و اين كارهاى بزرگ حياتى را با اين وسائل كوچك انجام مى دهد)(1)

ص: 108

می کنیم، می بینیم یا به صورت جسم و شکل و رنگ و دور ونزدیک قرار دارند که «چشم» آنها را درک می­کند، یا به صورت پدیده­هایی دارای بوهای خوش نامطبوع، تند و قوی یافت می­شود که «بینی» آنها را از یکدیگر تمیز می­دهد، یا دارای مزه خاصی هستند که «زبان» آنها را می­چشد یا نقطه تماسی خشن یا نرم دارد یا سبک­اند یا سنگین و یا گرم­اند یا سرد که خداوند حس لامسه را در همه جای«پوست بدن» برای درک آنها قرار داده است، و یا صدایی دارند که از حرکت و سکون آنها ایجاد می­شود و «گوش» انواع مختلف آن را حس می­کند.

بی شک هر محسوس دیگری جر آنچه گفتیم، وجود داشته باشد، تحت یکی از حس گرهای بالا قرار می گیرد و اگر جز این بود خداوند حس ششمی خلق می­کرد.(1)

ص: 111

لِلَّذِينَ تَنْزِلُ بِهِمْ هَذِهِ الْبَلَايَا مِنَ الثَّوَابِ بَعْدَ الْمَوْتِ إِنْ شَكَرُوا وَ أَنَابُوا مَا يَسْتَصْغِرُونَ مَعَهُ مَا يَنَالُهُمْ مِنْهَا حَتَّى إِنَّهُمْ لَوْ خُيِّرُوا بَعْدَ الْمَوْتِ لَاخْتَارُوا أَنْ يُرَدُّوا إِلَى الْبَلَايَا لِيَزْدَادُوا مِنَ الثَّوَابِ (1)

مفضّل مى گويد: عرض كردم: پس از چه روى برخى از مردم شمارى از اين اعضا را ندارند و به خاطر آن در دشواريهايى كه فرموديد مى افتند؟

فرمود: اين امر گاه براى آن است كه شخص مبتلا، تأديب شود و نيز ديگران از آن، درس عبرت بگيرند. چنان كه گاه پادشاهان مردم را به خاطر اين اهداف تأديب مى كنند. بى شك اين اعمال آنان، گاه پسنديده و تدبيرى نيكوست.

همچنين كسانى كه دچار اين بلاها مى شوند اگر [بى شكيب نباشند و] خداى را سپاس گويند و به درگاهش انابه كنند، پس از مرگ از پاداش عظيم و بسيار بهره مند مى گردند تا جايى كه اگر پس از مرگ اختيار داشته باشند چنين مى خواهند كه بار ديگر در بلاها درافتند و از پاداش و اجر الهى سود ببرند.(1)

نمى تواند مسايل آن را درك كند؛ زيرا بنيان علوم عقلى، بر اساس «تجريد» و «تعميمِ» محسوسات است. بدين جهت، اگر انسانى فاقد حسّ بينايى و شنوايى باشد- كه طبعاً لال نيز خواهد بود- هرچند مغزى همچون مغز بوعلى سينا هم داشته باشد، به اندازه بچّه پنج ساله اى نخواهد فهميد؛ زيرا چنين انسانى، دو پايه اساسى علوم عقلى؛ يعنى بينايى و شنوايى را از دست داده است.(1)

النواقص خلقهم(1)

قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ فَلِمَ صَارَ بَعْضُ النَّاسِ يَفْقِدُ شَيْئاً مِنْ هَذِهِ الْجَوَارِحِ فَيَنَالُهُ مِنْ ذَلِكَ مِثْلُ مَا وَصَفْتَهُ يَا مَوْلَايَ قَالَ ع ذَلِكَ لِلتَّأْدِيبِ وَ الْمَوْعِظَةِ لِمَنْ يَحِلُّ ذَلِكَ بِهِ وَ لِغَيْرِهِ بِسَبَبِهِ كَمَا يُؤَدِّبُ الْمُلُوكُ النَّاسَ لِلتَّنْكِيلِ وَ الْمَوْعِظَةِ فَلَا يُنْكَرُ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ بَلْ يُحْمَدُ مِنْ رَأْيِهِمْ وَ يُتَصَوَّبُ مِنْ تَدْبِيرِهِمْ ثُمَّ إِنَّ لِلَّذِينَ تَنْزِلُ بِهِمْ هَذِهِ الْبَلَايَا مِنَ الثَّوَابِ بَعْدَ الْمَوْتِ إِنْ شَكَرُوا وَ أَنَابُوا مَا يَسْتَصْغِرُونَ مَعَهُ مَا يَنَالُهُمْ مِنْهَا حَتَّى إِنَّهُمْ لَوْ خُيِّرُوا بَعْدَ الْمَوْتِ لَاخْتَارُوا أَنْ يُرَدُّوا إِلَى الْبَلَايَا لِيَزْدَادُوا مِنَ الثَّوَابِ (2)

مفضّل مى گويد: عرض كردم: پس از چه روى برخى از مردم شمارى از اين اعضا را ندارند و به خاطر آن در دشواريهايى كه فرموديد مى افتند؟

فرمود: اين امر گاه براى آن است كه شخص مبتلا، تأديب شود و نيز ديگران از آن، درس عبرت بگيرند. چنان كه گاه پادشاهان مردم را به خاطر اين اهداف تأديب مى كنند. بى شك اين اعمال آنان، گاه پسنديده و تدبيرى نيكوست.

همچنين كسانى كه دچار اين بلاها مى شوند اگر [بى شكيب نباشند و] خداى را سپاس گويند و به درگاهش انابه كنند، پس از مرگ از پاداش عظيم و بسيار بهره مند مى گردند تا جايى كه اگر پس از مرگ اختيار داشته باشند چنين مى خواهند كه بار ديگر در بلاها درافتند و از پاداش و اجر الهى سود ببرند(3)

ص: 116

و نیز می فرماید: «وما أصابَكُمْ مِّنْ مُّصیبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أیدیكُمْ»؛(1) «هر مصیبتی كه به شما می رسد نتیجه اعمال شماست.»

از این آیات و روایات به دست می آید كه اصل، در آفرینش انسان، بی عیب و نقص بودن است و اگر انسانی فاقد بعضی كمالات باشد، وجود او استثنایی بوده و جنبه ثانوی دارد كه بر قانون خلقت وارد شده است، و نیز بیانگر آن است كه تمام بدی­ها، پلیدی­ها، نقص­ها و صفات زشت و ناهنجاری­ها، همه از خود انسان است.

2. «اگر هنگام تولید مثل، نطفه پدر مسموم باشد، تمام سلول­های بدن او مسموم بوده و در نتیجه علیل خواهد بود و از این نطفه مسموم و علیل جنین ناقص و علیل به وجود می آید. این مسمومیت ممكن است در اثر غذای فاسد چون خوردن مشروب، كشیدن تریاك، كشیدن بنگ و غیره باشد. پس در هنگام مسمومیت به خصوص مستی باید از تولید مثل خودداری كرد.»(1)

3. عده ای از كودكان در روزهای اول عمر مبتلا به زخم­هایی می شوند كه آنها را «اگزمای» كودكان و «رشكا» می نامند. این زخم نتیجه سوء تغذیه مادر هنگام بارداری است. مادر در این مدت بر اثر خوردن ادویه جات مانند خردل یا دارچین، نوزاد را مبتلا به «اگزما» می كند.(2)

4. بنابر نظر پزشكان، سلامتی جنین و مادر بستگی كامل به غذایی دارد كه مادر در زمان حمل می خورد. كم مو بودن و پر مو شدن كودك، نتیجه غذای مصرفی مادر است، رنگ چهره، مو، سرخی و سفیدی، سبزه نمكی، مشكی شدن موی سر، بور شدن آن و رنگ چشم، به غذای مادر بستگی دارد.(3)

5. سوء تغذیه باعث كم هوشی می شود. همچنین كاهش عمومی هوش و نیروی عقل، از الكل و مصرف غذای اعتیادآور ریشه می گیرد. طبق یك آمار رسمی 80% از كودكان ناقص الخلقه جهان و كودكانی كه دارای نقصان رشد مغزی، عصبی و جسمی هستند، مادرانشان در دوران بارداری تغذیه درست نداشته­اند.(4)

ص: 120

6. فرزندان مادران سیگاری در دوران تحصیل از سایر كودكان هم سن خود عقب مانده­ترند، و این عقب ماندگی به مقدار سیگار مصرفی مادر در دوران حاملگی بستگی دارد؛ زیرا سیگار باعث كم شدن سلول­های مغز كودك می گردد.(1)

دكتر «ملوین كنزلی» كه سال­های زیادی را به تحقیق درباره الكلیسم گذرانده است، در كنگره جهانی مبارزه با الكل و الكلیسم در «واشنگتن» گفت: «تحقیقات گسترده ای كه درباره مصرف الكل شده است، نشان می دهد كه مشروبات الكلی - حتی به میزان بسیار كم - سبب ضایعات مغز و انحلال در كار سلول­های مغزی می شود.»(2)

خلاصه سخن اینكه: بنابر پژوهش­های پزشكان، سوء تغذیه ممكن است آثار زیر را در پی داشته باشد:

سقط جنین، نارس و ناقص به دنیا آمدن كودك، مرگ بچه قبل از تولد، كمبود وزن و قد كودك.(3)

از مطالب گذشته این چنین به دست می آید كه هر گونه سوء تغذیه در دوران حاملگی؛ اعم از خوردن غذاهای غیرمقوی یا حرام مانند شراب، كشیدن سیگار، و غذاهای فاسد، به امراض گوناگون و سقط جنین یا نارس بودن و ناقص الخلقه بودن كودك می انجامد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود:

«اُنْظُر فی ای شَیءٍ تَضَعُ وَلَدكَ فَاِنَّ العِرْقَ دَسّاسٌ؛(1) ببین نطفه خود را در چه محلی قرار می دهی؛ زیرا اخلاق پدران به فرزندان منتقل می شود.»

امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«اِنَّ اللّه تبارك وَتعالی اِذا أرادَ اَنْ یخْلُقَ خَلقا جَمَعَ كُلَّ صُورَةٍ بَینَهُ وَبَینَ آبائِهِ اِلی آدَمَ g ثُمّ خَلَقَه عَلی صُورَةِ أحَدِهِمْ فَلا یقُولَنّ اَحَدٌ هذا لایشْبِهُنی وَلا یشْبِهُ شَیئا مِنْ آبائی؛(2) وقتی خدا بخواهد انسانی را بیافریند صورت­هایی كه میان او و پدران او تا حضرت آدم، وجود دارد جمع كرده و او را به شكل یكی از آن صورت­ها می آفریند. كسی نباید بگوید این فرزند به من و یا به یكی از پدران من شباهت ندارد.»

پزشكان امراض روحی، ثابت كرده­اند كه 66% كودكان مبتلا به امراض روحی بیماری را از مادران خود به ارث برده­اند (3)

دكتر آلكسیس كارل فیرایولوژیست و جراح و زیست شناس معروف فرانسوی در این باره می گوید: «هیچ كس نباید با افرادی كه نشانه های بیماریهای ارثی دارند، زناشویی كند. تقریبا تمام بدبختی­های آدم ناشی از نقایص ساختمان عفونی و روانی و عوامل ارثی اوست، در حقیقت كسانی كه بهره بسیاری از دیوانگی، ضعف عقل و سرطان ارثی به دوش دارند باید از زناشویی خودداری كنند.»(4)

ص: 122

بنابراین، این ما هستیم كه بر اثر عدم رعایت شرایط بهره برداری، خود و عزیزان خود را میان بلاها و آفت­ها می افكنیم. كاشف نیروی الكتریسیته عالی ترین خدمت را به جامعه انسانی انجام داده است، ولی هرگاه كسی در مقام بهره برداری، شرایط لازم را رعایت نكند، هرگز نمی توان «ادیسون» را مقصر شناخت كه بشر را به چنین موهبت طبیعی راهنمایی كرده است.(1)

حاصل سخن اینكه: از تمام این مطالب استفاده می شود:

1. مقصر اصلی ناقص الخلقه شدن، خود انسان است.

2. جهانی كه افراد سالم و معلول در آن به سر می برند، جهان ماده و طبیعت است و تكامل هر فردی در آن به صورت تدریجی در عین حال در گرو شرایطی است كه باید با آن همراه شود، در غیر این صورت به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.

3. بشر در رحم مادر مانند درختی است كه باید پدر و مادر در مراقبت آن به طور كامل كوشش كنند و از روزی كه پیوند زناشویی می بندند، باید شرایط تحویل كودكان سالم را نیز فراهم سازند.

ص: 126

الأعضاء المخلوقة أفرادا و أزواجا و كيفية ذلك

فَكِّرْ يَا مُفَضَّلُ فِي الْأَعْضَاءِ الَّتِي خُلِقَتْ أَفْرَاداً وَ أَزْوَاجاً وَ مَا فِي ذَلِكَ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ التَّقْدِيرِ وَ الصَّوَابِ فِي التَّدْبِيرِ فَالرَّأْسُ مِمَّا خُلِقَ فَرْداً وَ لَمْ يَكُنْ لِلْإِنْسَانِ صَلَاحٌ فِي أَنْ يَكُونَ لَهُ أَكْثَرُ مِنْ وَاحِدٍ أَ لَا تَرَى أَنَّهُ لَوْ أُضِيفَ إِلَى رَأْسِ الْإِنْسَانِ رَأْسٌ آخَرُ لَكَانَ ثِقْلًا عَلَيْهِ مِنْ غَيْرِ حَاجَةٍ إِلَيْهِ لِأَنَّ الْحَوَاسَّ الَّتِي يَحْتَاجُ إِلَيْهَا مُجْتَمِعَةٌ فِي رَأْسٍ وَاحِدٍ ثُمَّ كَانَ الْإِنْسَانُ يَنْقَسِمُ قِسْمَيْنِ لَوْ كَانَ لَهُ رَأْسَانِ فَإِنْ تَكَلَّمَ مِنْ أَحَدِهِمَا كَانَ الْآخَرُ مُعَطَّلًا لَا إِرْبَ فِيهِ وَ لَا حَاجَةَ إِلَيْهِ وَ إِنْ تَكَلَّمَ مِنْهُمَا جَمِيعاً بِكَلَامٍ وَاحِدٍ كَانَ أَحَدُهُمَا فَضْلًا لَا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ وَ إِنْ تَكَلَّمَ بِأَحَدِهِمَا بِغَيْرِ الَّذِي تَكَلَّمَ بِهِ مِنَ الْآخَرِ لَمْ يَدْرِ السَّامِعُ بِأَيِّ ذَلِكَ يَأْخُذُ وَ أَشْبَاهُ هَذَا مِنَ الْأَخْلَاطِ وَ الْيَدَانِ مِمَّا خُلِقَ أَزْوَاجاً وَ لَمْ يَكُنْ لِلْإِنْسَانِ خَيْرٌ فِي أَنْ يَكُونَ لَهُ يَدٌ وَاحِدَةٌ لِأَنَّ ذَلِكَ كَانَ يُخِلُّ بِهِ (1)

فِيمَا يَحْتَاجُ إِلَى مُعَالَجَتِهِ مِنَ الْأَشْيَاءِ أَ لَا تَرَى أَنَّ النَّجَّارَ وَ الْبَنَّاءَ لَوْ شَلَّتْ إِحْدَى يَدَيْهِ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُعَالِجَ صِنَاعَتَهُ وَ إِنْ تَكَلَّفَ ذَلِكَ لَمْ يُحْكِمْهُ وَ لَمْ يَبْلُغْ مِنْهُ مَا يَبْلُغُهُ إِذَا كَانَتْ يَدَاهُ تَتَعَاوَنَانِ عَلَى الْعَمَلِ (2)

گرفته و اگر سرى ديگر مى داشت بى آنكه به آن نيازى باشد تنظيم بدن از ميان مى رفت.

اگر انسان دو سر داشت در واقع به دو بخش تقسيم مى شد. اگر با يكى سخن مى گفت ديگرى بى فايده مى ماند. اگر با هر دو يك سخن بگويد، يكى زايد است و اگر با يكى سخنى بگويد و با ديگرى سخن ديگر، شنونده نمى داند كه به كدام توجه كند. نيز آميختگي­هاى ديگر پيش مى آمد.

دست­ها جفت آفريده شدند؛ زيرا از يك دستى، سود فراوان به انسان نمى رسيد و در كارهاى روزمره او خلل وارد مى ساخت، نمى بينى كه اگر نجّار و بنّا يك دست داشته باشند قادر به انجام كار خويش نخواهند بود و در فرضى كه با يك دست به كارهايش بپردازد آن استوارى و فوايد كار دو دستى را نخواهد داشت؟(1)

ص: 128

ندارد «سين» و كسى كه لب ندارد «كاف» و كسى كه زبانش سنگين است، «ر» را بدرستى تلفظ نمى كند؟

اين دستگاه بيش از هر چيز به يك قره نى مى ماند. حنجره شبيه ناى آن و ريه بسان انبانى است كه در آن مى دمند تا باد داخل آن شود. عضلاتى كه شش را مى گيرند تا صدا بيرون آيد همچون انگشتانى است كه بر آن انبان مى نهند تا باد در قره نى در جريان افتد. لب و دندانى هم كه حروف و نغمات را ادا مى كنند چون انگشتانى است كه پيوسته و مرتب بر دهان قره نى مى گذارند تا از دميدن در آن، صداهاى مختلف پديد آيد. اگر چه براى راهنمايى و ... دستگاه صوتى را به اين وسيله شبيه دانستيم امّا در واقع اين وسيله خود شبيه دستگاه صوتى انسان است.(1)

از سوى ديگر مساله وضع لغات پيش مى آيد كه انسان بر اثر پيشرفت فكرى لغات گوناگون براى انواع نيازهاى مادى و معنويش وضع مى كند، و عجب اينكه هيچگونه محدوديتى براى انسان در وضع لغات نيست، و تعداد زبان­هاى موجود در دنيا به قدرى زياد است كه دقيقاً نمى توان آنها را احصا كرد، و حتى با گذشت زمان لغات و زبان­هاى جديدى تدريجاً تشكيل مى شود.

بعضى تعداد زبان­هاى موجود در دنيا را سه هزار زبان! مى دانند، و بعضى اين عدد را بالاتر از اين ذكر كرده اند(1) ولى به نظر مى رسد كه هدف، شمارش اصول السنه بوده و گرنه اگر زبانهاى محلى را در نظر بگيريم مطلب از اين هم فراتر خواهد بود تا آنجا كه گاه ديده شده دو روستاى مجاور با دو زبان مختلف محلى صحبت مى كنند.

از سوى سوم مساله تنظيم جمله بندي­ها و استدلالات يا بيان احساسات از طريق عقل و فكر پيش مى آيد كه روح بيان و نطق است، و به همين دليل سخن گفتن مخصوص انسان­هاست.(2)

ص: 131

اين عضو كوچك و بسيار لطيف، فرمانده تمامى نيروهاى بدن است و تمام دستگاه هاى بدن در روابط دو طرفه خود، به وسيله آن اداره مى شوند. علاوه بر اين مغز رابط بين بدن و محيط خارج و همچنين وسيله تفكّر و فعّاليّت هاى روحى انسان مى باشد.

بديهى است كه انسان براى ادامه زندگى، احتياج به ارتباط با جهان خارج و محيط زندگى خود دارد تا بتواند به اين وسيله از اوضاع محيط و شرايط خارجى زندگى خود آگاه گردد.

مغز براى اين موضوع، مأمورينى در اختيار دارد كه وى را در اين كار خطير يارى مى كنند. كارگاه هاى حواسّ پنجگانه (بينايى، شنوايى، بويايى، چشايى و لامسه)- يا بيشتر- هر كدام با ساختمان شگفت انگيزى كه دارند با صميميّت تمام با مغز همكارى كرده و ارتباط انسان را با جهان خارج برقرار مى نمايند. اينها در حقيقت، شبكه آگاهى و سازمان اطّلاعات مغز هستند كه به وسايل گوناگونى مجهّز مى باشند و هر كدام در حوزه مأموريّت خود با مهارت زياد مشغول جمع آورى اخبار و گزارش آن به مركز فرماندهى هستند.

به عنوان مثال چشم، منظره و اشياى خارج را به خوبى دريافت كرده، به وسيله دستگاه مجهّز مخصوصى شبيه به دستگاه عكاسى از آنها عكس بردارى نموده و تصوير آنها را خيلى سريع به مغز انتقال مى دهد. گوش هم صداهاى گوناگون را با دستگاه مخصوص خود گرفته، به مغز گزارش مى كند. همچنين ساير حواس كه ساختمان و طرز كار هر كدام به نوبه خود شرح مفصّلى دارد.

جالب تر اينكه حواسّ مذكور، يك نوع همكارى سرّى و عميق با هم دارند، زيرا در مورد يك حادثه، همه با هم كار مى كنند و جريانات مربوطه را به مغز گزارش مى دهند؛ مغز هم در يك لحظه همه آنها را گرفته و بلافاصله دستورات لازم را صادر مى كند؛ يعنى هنگام مخابره با چشم از گزارشات گوش غفلت

ص: 133

ندارد و با استفاده از يك سيستم تناوب سريع، با اطّلاعاتى كه از راه حواسّ ديگر مى رسد، همه را به دقّت بررسى كرده و تصميم خود را مى گيرد!(1)

ترس، نگرانى و ... با آن رابطه دارد، زيرا آزمايش هايى كه بر روى حيوانات مختلف انجام گرفته، اين موضوع را تأييد كرده است، به عنوان مثال در آزمايشى كه بر روى كبوترى به عمل آمد، مشاهده شد كه كبوتر پس از برداشتن مخ زنده ماند، ولى شعور خود را به كلّى از دست داد و چيزى از محيط خود را ادراك نكرد، به گونه اى كه اگر به هوا پرتابش مى كردند، مى توانست پرواز كند، ولى از موانعى كه در جلوى راهش قرار داشت، بى خبر بود و بدون توجّه، خود را به در، ديوار، درخت و ...

مى زد و اگر دانه در جلويش مى ريختند متوجّه نمى شد، به همين جهت از گرسنگى و تشنگى مى مرد، ولى اگر دانه را در دهانش مى گذاشتند، آن را مى بلعيد و به اين ترتيب ممكن بود كه مدّتى را به زندگى خود ادامه دهد، زيرا همان گونه كه به اختصار گذشت، اعصاب مربوط به حركت وفعّاليّت دستگاه گوارشى و ... خودكار بوده و مراكز اراده و حس مى توانند چرخهاى دستگاه هاى خودكار بدن را به گردش درآورند.

همچنين در آزمايشى، مخ سگى را بيرون آوردند و مشاهده كردند كه سگ تا مدّت 18 ماه زنده ماند، ولى حافظه، هوش، خشم، ترس و ... را از دست داد و دوست و دشمن را از هم نمى شناخت.

آزمايش هاى مربوط به مغز و مخ انسان نيز نشان داده ضايعاتى كه در مخ پيدا مى شود، همواره با نقصان هوش و حافظه همراه بوده و چه بسا موجب جنون مى گردد و از دست دادن اين عضو حسّاس با از دست دادن درك و شعور مطلق همراه است!

ص: 135

نبوده، از كارهاى نيك و بد خود، از آشنايى ها و اوضاع و حوادثى كه در اين مدّت به وقوع پيوسته بود، به طور كامل بى اطّلاع شده و هر چه فكر و تأمّل مى كرد چيزى از آنها را در خود نمى يافت! آيا به نظر شما ثبت و ضبط كردن آن همه معلومات و خاطرات در يك چنين عضو بسيار كوچك، آن هم به صورتى كه به آسانى هر چه بيشتر، در دسترس فكر انسان باشد، كار ساده اى است؟ معلوم نيست آنهايى كه طبيعت بى عقل و فكر و حافظه را به وجود آورنده موجودات مى دانند، در مورد پيدايش عقل، فكر و حافظه چه جوابى دارند؟(1)

ص: 137

به طور كلّى قلب داراى چهار حفره است؛ دو حفره در قسمت بالا به نام «دهليز» و دو حفره در قسمت پايين به نام «بطن».

اين حفره ها به گونه اى خاص با هم ارتباط دارند، يعنى دهليز فوقانى سمت چپ، به وسيله دريچه مخصوصى (دريچه سه لختى) با بطن راست ارتباط دارد. البتّه ديواره و گنجايش حفره ها با هم فرق دارد. بطن ها هم ضخيم تر و هم بزرگ ترند، به خصوص بطن چپ كه با ديواره ضخيم و ظريف، بيشتر نقش اصلى را در دستگاه گردش خون ايفا مى كند. اين را هم بايد دانست كه بطن و دهليز راست به وسيله ديواره اى از بطن و دهليز چپ جدا شده و به اين وسيله قلب به دو بخش چپ و راست تقسيم مى گردد و همانطورى كه خواهيم ديد اعمال اين بخش نيز به طور كامل از هم متمايز و جدا مى باشد.(1)

1. پس از آنكه خون، پاكيزه و تصفيه شد، در اثر حركت هاى مخصوص حفره هاى فوقانى، به وسيله سياهرگ هاى شش، وارد دهليز چپ (تحويلدار قلب) مى شود؛ حفره مزبور (دهليز چپ) به وسيله انقباض و جمع شدن با باز شدن دريچه، خون محتوى خود را به حفره پايين (بطن چپ) خالى مى كند و بطن چپ نيز (وكيل خرج قلب) در اثر انقباض شديد، خون را به وسيله لوله بزرگى به نام سرخرگ آئورت، با فشار تمام به داخل شريان ها و مويرگ هاى بدن مى فرستد و به اين وسيله، خون در لوله هاى پرپيچ و خم و باريك بدن به راه افتاده و عادلانه در تمام قسمت هاى بدن تقسيم مى گردد.

اينجاست كه رازِ بزرگى و استحكام بطن چپ نيز روشن مى شود، زيرا بطن چپ، بايد در يك انقباض، با فشار زياد، سيل خون را به تمام نقاط بدن برساند. به همين خاطر بايد ساختمان آن نيز از جهت استحكام و ظرفيّت متناسب با اين وضع باشد، يعنى ديواره هايش محكم باشد تا هنگام انقباض، بتواند فشار بيشترى را تحمّل كند و حجمش هم بيشتر باشد تا در هر مرتبه مقدار زيادى خون در رگ ها به جريان افتد.(1)

2. خون كه حامل موادّ غذايى و حياتى است، بعد از آنكه به اين ترتيب با سرعت و نشاط، سيل آسا در تمام بدن منتشر شد و با يك بخشش بى دريغ موادّ حياتى لازم سلّول ها را به آنها داد، بار ديگر به سوى وطن اصلى (قلب)

ص: 141

حركت مى كند و به وسيله دو مجراى مخصوص به نام «سياهرگ زيرين» و «زبرين»، وارد دهليز راست مى گردد.

خون در اين بازگشت ديگر آن سرعت، نشاط و شفّافيّت گذشته را ندارد و علاوه بر اينكه موادّ حياتى را از دست داده، حامل موادّ سمّى است كه از سلّول ها جمع آورى كرده و به همين خاطر رنگ آن تيره و كبود است.

دهليز راست هم كه خون كثيف و افسرده را دريافت داشته، به نوبه خود با يك ضربه (انقباض)، آن را به بطن راست مى ريزد و سپس خون مزبور در اثر انقباض ديواره هاى بطن راست به طرف ريه ها رانده مى شود و همان طور كه در ادامه خواهيم ديد خون كثيف، پس از عبور از سرخرگ شش، در مويرگ هاى بيشمار ريه ها پخش شده، در آنجا تصفيه مى شود و دوباره با نشاط و رنگ روشن به دهليز چپ قلب باز مى گردد و فعّاليّت حياتى خود را از نو شروع مى كند. بنابراين خون در بدن، دو گردش دارد:

الف) گردش بزرگ و طولانى، كه در تمام بدن انجام گرفته و از بطن چپ آغاز و در بطن راست پايان مى يابد.

ب) گردش كوچك و كوتاه، كه از بطن راست شروع شده، پس از تصفيه در پالايشگاه شش ها، در دهليز چپ خاتمه پيدا مى كند و قلب با قدرت و پشت كار عجيبى مانند دو دستگاه تلمبه قوى خودكار به وسيله ضربات متوالى، اين دو گردش خون را اداره مى كند.(1)

عمل قلب دائمى است؛ و شب و روز در خواب و بيدارى آنى از كوشش و فعاليت نمى­ايستد و كوشش و فعاليت نمى­ايستد و كوچكترين وقفه در كار قلب با مرگ ناگهانى توأم است و همانست كه «سكته قلبى» ناميده مي­شود، بنابراين قلب تنها موتورى است كه هرگز سرويس نمى­شود.

ص: 142

با اين ترتيب شما خودتان مي­توانيد حساب كنيد كه در يك شبانه روز و سپس در يك سال و يك عمر چند مليون ليتر خون از قلب مي­گذرد و چند مليون مرتبه باز و بسته مي­شود، استعداد و قدرت اين قطعه گوشت مختص كه به اندازه يك مشت بسته انسان بيش نيست راستى حيرت آور است، و با توجه به اين حقايق ثابت مى­شود كه اين موتور به نسبت خود نيرومندترين موتورهاى جهان است.

و بعداً رو به زيادى ميگذارد و تا حدود 80 و بيشتر مي­رسد. البته اين نوسان مربوط بكم و زياد شدن احتياجات سلول­ها و مقاومت آنها در برابر گرسنگى و تشنگى است به شرحى كه در مقاله سابق گفته شد.

3- ميزان كار قلب در مواقع فوق العاده مانند موقع ورزش و انجام كارهاى سنگين زياد و در مواقع استراحت كمتر مي­شود. يعنى قلب جداً مراقب وضع بدن و احتياجات سلول­هاست و فوراً خود را بر هر وضعى تطبيق مي­دهد.

4- قبل از تولد نوزاد دو دستگاه راست چپ قلب وسيله دريچه مخصوصى به هم مربوط است و حكم يك دستگاه را دارد ولى پس از تولد، دريچه مزبور بلافاصله براى هميشه بسته مي­شود و فقط دريچه­هایى كه هر يك از دهليزها را ببطن زيرين مربوط مي­سازد به حال خود مي­ماند. علت اين موضوع نيز انطباق بر وضع موجود است، زيرا در رحم مادر چون هوا وجود ندارد تصفيه ريوى كه به كمك دهليز و بطن راست صورت مي­گيرد موضوعى ندارد و جنين در واقع از همان خون­هاى تصفيه شده وسيله ريه مادر و جفت استفاده مي­كند. اما همين كه قدم به خارج رحم گذارد و ريه­ها شروع به كار كردند و تصفيه وسيله آنها صورت گرفت بايد دستگاه راست قلب به صورت يك دستگاه مستقل كار خود را انجام دهد.

5- مقاومت جدار هر يك از چهار حفره قلب به اندازه فشاريست كه بايد آن را تحمل كند و به همين دليل جدار «بطن چپ» كه بيش از همه تحمل فشار مي­كند و بايد خونرا به تمام اعضاء برساند از همه ضخيم­تر است.

6- دريچه­هایى كه هر يك از دهليزها را به بطن زيرين آن مربوط مي­سازد (مانند تلمبه­هاى معمولى) يك طرفه است و باين ترتيب خون از دهليزها با فشار به بطن­ها ميريزد ولى هرگز از بطن ها بدهليز برنمي­گردد.

اين اسرار عجيب و صدها نظائر آن است كه انسان را بى اختيار در برابر آفريدگار و پديد آورنده آن وادار به خضوع كرده و دل را مملو از نشاط و ايمان مي­سازد.(1)

ص: 144

بينى به خارج فرستاده مى شود. به اين ترتيب در هر دم و بازدم مقدارى خون در مويرگ ها تصفيه شده و كم كم به هم پيوسته و جمع مى شود و سپس به وسيله چهار سياهرگ شش به قلب (دهليزچپ) باز مى گردد.

هنگامى كه ما هوا را از بينى يا دهان به شش ها هدايت مى كنيم (دم) كيسه هاى هوايى پر شده و به حجم شش ها افزوده مى شود. پس از مبادله و عمل تصفيه، شش ها به حال عادى برگشته و حفره ها خالى مى گردند و هواى مسموم به خارج رانده مى شود (بازدم).(1)

حركت ريه ها- كه همان باز و بسته شدن آنهاست- مانند حركت قلب، يك حركت خودكار و دائمى مى باشد كه در تمام مدّت عمر در خواب و بيدارى انجام مى گيرد، با اين تفاوت كه انسان مى تواند حركت آن را به اختيار خود كنترل كند ولى حركت قلب به كلّى از كنترل ما خارج است.

به يقين مشاهده كرده ايد كه در موقع ورزش، انجام كارهاى سنگين و يا در موقع ظهور بعضى از حالات روحى (مانند: وحشت، اضطراب و ...) تعداد ضربان قلب همراه با تعداد تنفّس، بالا مى رود؛ زيرا سلّول ها در اثر فعّاليّت زياد و احتراق (مصرف) موادّ حياتى، توليد مواد سمّى و انيدريد كربنيك نموده و براى اعمال حياتى و فعّاليّت بيشتر، احتياج به اكسيژن و موادّ غذايى بيشترى پيدا مى كنند، به همين جهت لازم است كه موادّ سمى خيلى سريع جمع آورى شده، خون مسموم سريع تر تصفيه گردد و رساندن موادّ غذايى و اكسيژن، به سلّول ها زودتر انجام پذيرد، كه اين مشكل با همكارى و هماهنگى عجيب ريه ها و قلب حل مى شود.

همين دليل در مجراى طبيعى ورود هوا، برنامه اى پيش بينى شده كه از ورود كثافات و گرد و غبار جلوگيرى مى كند.

گرچه اين موضوع، جزئى به نظر مى رسد ولى دو نكته در آن قابل توجّه است؛ اوّلًا، در دو حفره بينى، كه مجراى طبيعى و معمولى هوا مى باشد، موهايى وجود دارد كه در مسير عبور هوا تشكيل شبكه اى مى دهد. هوا در هنگام عبور از آن تا اندازه اى تصفيه شده، گرد و غبار و كثافات خود را از دست مى دهد.

ثانياً، لوله بينى همواره در اثر جريان اشك- كه هميشه از گوشه چشم وارد آن مى شود- و ترشّحات غدّه خاصّى، كه در خودبينى قرار دارد، به اندازه مناسبى گرم و مرطوب است. اين كار باعث مى شود كه هواى تنفّسى، جهت ورود به ريه ها آماده و مناسب گردد، زيرا بسيارى از اوقات، هواى مزبور، سرد و خشك است و اگر به همان ترتيب داخل ريه ها گردد، ايجاد سرماخوردگى و يا امراض ديگر ريوى مى كند؛ بنابراين لازم است كه چنين هوايى قبل از ورود به ريه ها، گرم و مرطوب شود. اين مهم در هنگام عبور از دو حفره بينى، تأمين مى گردد. به همين جهت بايد تا جايى كه امكان دارد به خاطر مسايل بهداشتى، از تنفّس به وسيله دهان پرهيز كرده و فقط با بينى تنفّس نمود.(1)

ص: 151

در كار كردن است؟ چرا ميان گوش را مانند محبس­ها و دخمه ها پيچيده قرار داد؟ آيا اين جز براى آن است كه صدا وارد گوش شود، بشكند و به پرده گوش آسيب نرساند؟

چرا انسان اين گوشت­هاى زياد ران­ها و نشستن­گاه­ها را حمل مى كند؟ جز براى آن است كه درگاه نشستن بر زمين سخت و بى حايل مانند افراد نحيف و لاغر در سختى درد نيفتد؟(1)

كه طول موج آن، بين شانزده مرتبه در ثانيه تا بيست هزار مرتبه در ثانيه بوده باشد» يعنى: آنچه زير شانزده مرتبه در ثانيه مى باشد براى انسان قابل درك نيست، همانطور كه آنچه بيش از بيست هزار مرتبه در ثانيه باشد شنيده نمى شود.

البتّه اين اعداد در همه جانداران يكسان نيست. حيواناتى پيدا مى شوند كه حسّ شنوايى آنها از ما بيشتر است و صداهايى را مى شنوند كه طول موج آنها كمتر است ولى آنها نيز قادر به شنيدن همه صداها نيستند و هر گاه طول موج آن از تعداد معيّنى پايينتر باشد براى آنها قابل درك نيست، اين از يكسو.

از سوى ديگر، هر گاه طول امواج بسيار شديد باشد، ممكن است پرده گوش آدمى را پاره كند و براى هميشه از نعمت شنوايى محروم گردد، به همين دليل به هنگام آتش كردن بعضى از سلاح هاى پر صداى جديد، نظاميان از آن دور مى شوند و جلوى گوش هاى خود را محكم مى گيرند، مبادا به پرده گوش آنها آسيب برسد.

از سوى سوم، صدا هر قدر قوىّ باشد اگر انسان زياد از آن دور شود توان شنيدن آن را ندارد و به اين ترتيب حسّ شنوايى انسان و ساير جانداران از جهات متعدّدى ناتوان است. در گرداگرد ما آن قدر امواج صوتى وجود دارد كه ما از لحظه تولّد تا مرگ، از شنيدن آنها ناتوان و محروميم.(1)

ص: 158

الإنسان ذكر و أنثى و تناسله و آلات العمل و حاجته و حيلته و إلزامه بالحجة

مَنْ جَعَلَ الْإِنْسَانَ ذَكَراً وَ أُنْثَى إِلَّا مَنْ خَلَقَهُ مُتَنَاسِلًا وَ مَنْ خَلَقَهُ مُتَنَاسِلًا إِلَّا مَنْ خَلَقَهُ مُؤَمِّلًا وَ مَنْ أَعْطَاهُ آلَاتِ الْعَمَلِ إِلَّا مَنْ خَلَقَهُ عَامِلًا وَ مَنْ خَلَقَهُ عَامِلًا إِلَّا مَنْ جَعَلَهُ مُحْتَاجاً وَ مَنْ جَعَلَهُ مُحْتَاجاً إِلَّا مَنْ ضَرَبَهُ بِالْحَاجَةِ(1) وَ مَنْ ضَرَبَهُ بِالْحَاجَةِ إِلَّا مَنْ تَوَكَّلَ بِتَقْوِيمِهِ (2) وَ مَنْ خَصَّهُ بِالْفَهْمِ إِلَّا مَنْ أَوْجَبَ الْجَزَاءَ وَ مَنْ وَهَبَ لَهُ الْحِيلَةَ إِلَّا مَنْ مَلَّكَهُ الْحَوْلَ (3) وَ مَنْ مَلَّكَهُ الْحَوْلَ إِلَّا مَنْ أَلْزَمَهُ الْحُجَّةَ مَنْ يَكْفِيهِ مَا لَا تَبْلُغُهُ حِيلَتُهُ إِلَّا مَنْ لَمْ يَبْلُغْ مَدَى شُكْرِهِ فَكِّرْ وَ تَدَبَّرْ مَا وَصَفْتُهُ هَلْ تَجِدُ الْإِهْمَالَ يَأْتِي عَلَى مِثْلِ هَذَا النِّظَامِ وَ التَّرْتِيبِ تَبَارَكَ اللَّهُ تَعَالَى عَمَّا يَصِفُونَ (4)

چه كسى او را در ميان آفريدگان، با عقل و شعور ممتاز كرد جز كسى كه برايش پاداش و كيفر مقرر فرمود؟

چه كسى او را چاره داد جز كسى كه او را توان چاره انديشى عطا كرد؟

چه كسى به او چنين قدرتى داد جز آنكه بر او حجت را تمام كرد؟

چه كسى كارهاى او را كه او قادر به چاره انديشى آنها نيست چاره كرده جز

كسى كه كس قادر بر شكر واقعى او نيست؟ در آنچه گفتم خوب انديشه نما، آيا ذرّه اى در اين سازماندهى و نظم و ترتيب، ناهماهنگى مى بينى؟ براستى كه خداوند از آنچه وصف مى كنند پيراسته است.(1)

امید وآرزو حالتی است ثابت در نفس که هر چه نیرومندتر شود، راه برای وصول به خواسته­ها هموارتر می­گردد. امید و زندگی، دو هم زادند که بی یکدیگر، نمی­توانند بود. بی آرزو و امیدواری، نیروهای معنوی و مادی انسان به ضعف می­گرایند و عزم و ارده­ها سست می­شوند و یأس بر اندام حیات انسانی سایه می­افکند. آرزوها از دسته فضایل­اند، چرا که شخص آرزومند را از بسیاری گناهان و لغزش­ها باز می­دارند و فرجام­های نیک و فرخنده را پیش چشمش می آورند واو را از لذتی فکری، که اگر درک شود از بهترین خوشی­ها است، برخوردار می­کنند. در حدیث است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود:

«امیدواری، از سر رحمت، برای امت من قرار داده شده است. اگر امید و آرزو نباشد، هیچ مادری فرزندش را شیر نمی­دهد و هیچ باغبانی درخت نمی­کارد.»(2)

ص: 160

لَا يَبْدُو لِلْبَصَرِ فِي كُلِّ وَقْتٍ وَ لَا يَكُونَ عَلَى الرِّجَالِ مِنْهُ مَؤُنَةٌ بَلْ جَعَلَ فِيهِ قُوَّةَ الِانْتِصَابِ وَقْتَ الْحَاجَةِ إِلَى ذَلِكَ لِمَا قَدَّرَ أَنْ يَكُونَ فِيهِ مِنْ دَوَامِ النَّسْلِ وَ بَقَائِهِ (1)

مى رفت؟ اين حالت، گذشته از قبيح المنظر بودنش، باعث تحريك دائمى شهوت مردان و زنان مى شد. خداوند حكيم چنان كرد كه غالبا به چشم نيايد و مردان از آن در دشوارى نيفتند؛ از اين رو چنان است كه در هنگام نياز مى تواند راست شود تا نسل آدمى از ميان نرود و باقى بماند.(1)

منظور از سوراخ روبه روی ریه، در سخن امام علی علیه السلام، بطن راست قلب است که خون را به سوراخ ریه، یعنی ورید ریوی، می­راند و این ورید، خون را به ریه راست و چپ می­رساند تا مواد کربنی آن گرفته شود و با اکسیژن حاصل از تنفس ریه­ها، تصفیه و پالایش گردد(2)

پس شخص مؤمن چنان كه از نجاست و كثافت پرهيز مى كند و از حفظ و حمل آنها استنكاف مى نمايد، چون از زينتهاى دنيا منصرف شده و از جمع و جلب متاع دنيا خود دارى كند، از هموم و غموم دنيا راحت شده، و آرامش خاطر و فراغت قلب پيدا خواهد كرد و ضمناً شخص عاقل بايد به خود آمده و تفكر كند كه: نفس گرامى و عزيز او، در اين حال كه محتاج به مستراح رفتن است چگونه عاجز و ذليل و كوچك مى شود.

همين طورى كه با دفع و تخليه فضولات غذا، كمال استراحت و آرامش و سكونت بدن حاصل مى شود: روح انسان نيز براى آرامش و سكونت و رفع اضطراب و گرفتگى باطنى محتاج به تخليه فضولات است. و اين معنى در علم اخلاق به عنوان تخليه اخلاق و صفات رذيله و تزكيه قلب از ذمائم انديشه ها و خويها عنوان مى شود. و تا تخليه از فضولات و آلودگي­ها حاصل نشده است، تغذيه و تجديد قوى و تحليه (آراستن با نيكويي­ها و خوبي­ها) امكان پذير نخواهد شد. جاروب كن تو خانه و پس ميهمان طلب.

پس توقع ايمان و نورانيت و روحانيت و دعوى سير و سلوك و توجه و حال و ارتباط و مقام پيش از تخليه كامل، كاملا بيمورد و باطل بوده، و هرگز صحيح و پسنديده نيست. و اگر توجه و حالى براى چنين آدم پيدا شد موقتى است، زيرا روايات شريفه قريب به مضمون «الحسد يأكل الحسنات كما تأكل النار الحطب» و در مورد صفات رذيله ديگر زياد است.(1)

ص: 165

از سوى ديگر چشمه هاى بزاقى شروع به كار كرده و با ترشّح مايع لزج مخصوصى، كار دندان ها را راحت و جويده شدن و نرم شدن غذا را تكميل مى نمايند؛ زبان هم امر هدايت را به عهده گرفته و با جَست و خيزهاى ماهرانه خود، تكّه هاى غذا را به اين طرف و آن طرف حركت مى دهد و غذاهاى جويده شده را به عقب رانده و آنهايى را كه هنوز جويده نشده است، به زير دندان ها هدايت مى كند، كه كار خطرناكى است! ولى زبان چنان در كار خود ورزيده و ماهرانه عمل مى كند كه همواره در طول اين مدّت، جان خود را از نيش دندان ها حفظ كرده و به ندرت اتّفاق مى افتد كه انسان زبان خود را بجود. البتّه اين هم لطفى است در جهت آگاهى و بيدارى انسان كه اگر نظمى در كار نبود، مى بايست در هر بار، براى جويدن غذا، زبان هم همراه غذا جويده شود!

سرانجام پس از گذراندن مراحل تشريفات، گذرنامه عبور غذا از مرزِ گلو به سوى معده صادر مى گردد.

اللَّمْسِ وَ بَعْضِ الْأَعْمَالِ وَ لَوْ نَبَتَ فِي فَرْجِ الْمَرْأَةِ وَ عَلَى ذَكَرِ الرَّجُلِ أَ لَمْ يَكُنْ سَيُفْسِدُ عَلَيْهِمَا لَذَّةَ الْجِمَاعِ فَانْظُرْ كَيْفَ تَنَكَّبَ (1)

الشَّعْرُ عَنْ هَذِهِ الْمَوَاضِعِ لِمَا فِي ذَلِكَ مِنَ الْمَصْلَحَةِ ثُمَّ لَيْسَ هَذَا فِي الْإِنْسَانِ فَقَطْ بَلْ تَجِدُهُ فِي الْبَهَائِمِ وَ السِّبَاعِ وَ سَائِرِ الْمُتَنَاسِلاتِ فَإِنَّكَ تَرَى أَجْسَامَهَا مُجَلَّلَةً بِالشَّعْرِ وَ تَرَى هَذِهِ الْمَوَاضِعَ خَالِيَةً مِنْهُ لِهَذَا السَّبَبِ بِعَيْنِهِ فَتَأَمَّلِ الْخِلْقَةَ كَيْفَ تَتَحَرَّزُ(2)

وُجُوهَ الْخَطَإِ وَ الْمَضَرَّةِ وَ تَأْتِي بِالصَّوَابِ وَ الْمَنْفَعَةِ (3)

كار اقدام كند. اين كار باعث مى شود كه موى و ناخن با شتاب بيشترى برويند و دردها و بيماري­ها را سريع­تر خارج كنند. اگر شخص چنين نكند، رشد آنها كوتاه و اندك مى شود، در نتيجه، دردها در بدن مى ماند و بيماريهاى مختلف پديد مى آيد.

نيز از رويش مو در چند جاى بدن كه وجود آن براى انسان مايه رنج و زيان است جلوگيرى شده. اگر مو در ديدگان مى روييد آيا آدمى نابينا نمى شد؟ و اگر در دهانش مى روييد آيا خوردن و آشاميدن انسان دشوار و بى لذّت نمى گشت؟ اگر در كف دست رشد مى كرد آيا انسان از لمس درست اشيا و انجام برخى از كارها باز نمى ماند؟ يا اگر بر فرج زن و يا آلت مرد مى روييد آيا لذّت مجامعت از اينان نمى گرفت؟ پس نيك بنگر كه چگونه در جايى كه سود و مصلحتى در كار نيست نروييده. اينها مخصوص انسان نيست، بلكه در چهارپايان و درندگان و ديگر حيوانات توليد مثل كننده نيز چنين است؛ از اين رو با اينكه بدن آنها از مو پوشيده است و ليكن اين مناطق، دقيقا به خاطر آنچه كه ذكر شد، مويى بر آنها نيست. نيك انديشه كن كه چگونه آفرينش از هر خطا، زيان و ناهماهنگى به دور است و يكسره حكمت و تقدير است و مصلحت و سود.(1)

منافذ می­مانند و موها را می­رویانند. فرایند رویش مو بدین صورت است که بخارهای غلیظ، زیر پوست جمع شوند و پیازچه های مو را به وجود می­آورند.

هر پیازچه از لوله­ای باریک تشکیل شده که جای بیرون آمدن مو است. برای اینکه موها خشک نگردند و نرم و لطیف باشند، مقداری از چربی­های زیر پوست به داخل این پیازچه­ها سرازیر می­شوند که هرگاه متراکم گردند باعث تجمع غبار و چرک و مانند آن روی پوست و مو می­شوند. از این رو، شستن و کوتاه کردن و نظافت مو امر مهم و پسندیده­ای است.(1)

ص: 171

از رهگذر بهداشت و نظافت، تنى سالم داشته باشد. همچنين با كوتاه كردن موهاى زايد بدن، روحيه آتشين، تندى، سرمستى و خشم او شكسته شود و از پرداختن به سرگرمي­هاى گمراه كننده و بيكارى پرهيز نمايد.(1)

ص: 173

هَاضِمَةً وَ هِيَ الَّتِي تَطْبُخُهُ وَ تَسْتَخْرِجُ صَفْوَهُ وَ تَبُثُّهُ فِي الْبَدَنِ وَ قُوَّةً دَافِعَةً تَدْفَعُهُ وَ تَحْدُرُ الثُّفْلَ (1) الْفَاضِلَ بَعْدَ أَخْذِ الْهَاضِمَةِ حَاجَتَهَا فَفَكِّرْ فِي تَقْدِيرِ هَذِهِ الْقُوَى الْأَرْبَعِ الَّتِي فِي الْبَدَنِ وَ أَفْعَالِهَا وَ تَقْدِيرِهَا لِلْحَاجَةِ إِلَيْهَا وَ الْإِرْبِ فِيهَا وَ مَا فِي ذَلِكَ مِنَ التَّدْبِيرِ وَ الْحِكْمَةِ فَلَوْ لَا الْجَاذِبَةُ كَيْفَ كَانَ يَتَحَرَّكُ الْإِنْسَانُ لِطَلَبِ الْغِذَاءِ الَّذِي بِهِ قِوَامُ الْبَدَنِ وَ لَوْ لَا الْمَاسِكَةُ كَيْفَ كَانَ يَلْبَثُ الطَّعَامُ فِي الْجَوْفِ حَتَّى تَهْضِمَهُ الْمَعِدَةُ وَ لَوْ لَا الْهَاضِمَةُ كَيْفَ كَانَ يَنْطَبِخُ (2) حَتَّى يَخْلُصَ مِنْهُ الصَّفْوُ الَّذِي يَغْذُو الْبَدَنَ وَ يَسُدُّ خَلَلَهُ (3)

وَ لَوْ لَا الدَّافِعَةُ كَيْفَ كَانَ الثُّفْلُ الَّذِي تُخَلِّفُهُ الْهَاضِمَةُ يَنْدَفِعُ وَ يَخْرُجُ أَوَّلًا فَأَوَّلًا أَ فَلَا تَرَى كَيْفَ وَكَّلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِلُطْفِ صُنْعِهِ وَ حُسْنِ تَقْدِيرِهِ هَذِهِ الْقُوَى بِالْبَدَنِ وَ الْقِيَامِ بِمَا فِيهِ صَلَاحُهُ وَ سَأُمَثِّلُ لَكَ فِي ذَلِكَ مِثَالًا إِنَّ الْبَدَنَ بِمَنْزِلَةِ دَارِ

الْمَلِكِ لَهُ فِيهَا حَشَمٌ (4) وَ صِبْيَةٌ وَ قُوَّامٌ (5) مُوَكَّلُونَ بِالدَّارِ فَوَاحِدٌ لِقَضَاءِ حَوَائِجِ الْحَشَمِ وَ إِيرَادِهَا(6)

عَلَيْهِمْ وَ آخَرُ لِقَبْضِ مَا يَرِدُ وَ خَزْنِهِ إِلَى أَنْ يُعَالَجَ وَ يُهَيَّأَ وَ آخَرُ لِعِلَاجِ ذَلِكَ وَ تَهْيِئَتِهِ وَ تَفْرِيقِهِ وَ آخَرُ لِتَنْظِيفِ مَا فِي الدَّارِ مِنَ الْأَقْذَارِ وَ إِخْرَاجِهِ مِنْهَا فَالْمَلِكُ فِي هَذَا هُوَ الْخَلَّاقُ الْحَكِيمُ مَلِكُ الْعَالَمِينَ وَ الدَّارُ هِيَ الْبَدَنُ وَ الْحَشَمُ هُمُ (7) الْأَعْضَاءُ وَ الْقُوَّامُ هُمْ (8) هَذِهِ الْقُوَى الْأَرْبَعُ وَ لَعَلَّكَ تَرَى ذِكْرَنَا هَذِهِ

ص: 179

الْقُوَى الْأَرْبَعَ وَ أَفْعَالَهَا بَعْدَ الَّذِي وَصَفْتُ فَضْلًا وَ تَزْدَاداً(1) وَ لَيْسَ مَا ذَكَرْتُهُ مِنْ هَذِهِ الْقُوَى عَلَى الْجِهَةِ الَّتِي ذُكِرَتْ فِي كُتُبِ الْأَطِبَّاءِ وَ لَا قَوْلُنَا فِيهِ كَقَوْلِهِمْ لِأَنَّهُمْ ذَكَرُوهَا عَلَى مَا يُحْتَاجُ إِلَيْهِ فِي صِنَاعَةِ الطِّبِّ وَ تَصْحِيحِ الْأَبْدَانِ وَ ذَكَرْنَاهَا عَلَى مَا يُحْتَاجُ فِي صَلَاحِ الدِّينِ وَ شِفَاءِ النُّفُوسِ مِنَ الْغَيِ (2)كَالَّذِي أَوْضَحْتُهُ بِالْوَصْفِ الشَّافِي وَ الْمَثَلِ الْمَضْرُوبِ مِنَ التَّدْبِيرِ وَ الْحِكْمَةِ فِيهَا (3)

همچنين اگر انسان [بدون آنكه به طور طبيعى خوابش بيايد] تنها با توجه به نياز بدن به خواب و استراحت و تقويت مى خوابيد، چه بسا بر اثر سستى و تنبلى و يا ... نمى خوابيد و اين امر او را به ضعف جسمى دچار مى كرد و در پايان به هلاكت او مى انجاميد.

نيز اگر [نيروى شهوت در درون نبود و] انسان، تنها به خاطر علاقه و به هم رسيدن فرزند به مجامعت تن در مى داد، هيچ دور نبود كه چنين كارى نكند و در نتيجه، نسل انسان كاسته مى شد و يا از ميان مى رفت؛ زيرا بسيارند كسانى كه به فرزنددارى رغبتى ندارند و به آن اهميت نمى دهند.

بنگر كه چگونه براى هر كدام از اين افعال كه قوام و سود بدن در آنهاست، در درون و به طور طبيعى محرّك و عامل حركت دهنده آن قرار داده شده است.

بدان كه در [جسم] انسان چهار نيرو [و دستگاه] نهفته شده است:

1- نيروى جاذبه [يا گرسنگى يا طلب درونى غذا] كه غذا را مى گيرد و سوى معده مى فرستد.

2- نيروى ماسكه [يا نگاهدارنده] كه غذا را در معده و جز آن نگاه مى دارد تا عمليات طبيعى روى آن انجام شود.

3- نيرو [يا جهاز] هاضمه كه غذا را در معده طبخ [يا هضم] مى كند.

عصاره و اصل خالص آن را جدا مى كند و در تمام بدن مى پراكند.

4- نيروى دافعه كه زوايد و سنگينيهاى غذا را پس از رفع نياز دستگاه هاضمه به جانب پايين سرازير مى كند [و دفع مى نمايد].

با تأمل فراوان در اين نيروهاى چهارگانه و كارهاى آنها نياز بدن به آنها و هم در حكمتها و تدابير الهى نهفته در آن انديشه كن.

اگر نيروى جاذبه نبود، انسان چگونه در انديشه چاره جويى غذا كه ايستادگى بدن به آن است، مى افتاد.؟

اگر نيروى نگاهدارنده و ماسكه غذا نبود، چگونه غذا در درون مى ايستاد تا معده آن را هضم كند؟

ص: 181

اگر نيروى هاضمه نبود، چگونه غذا هضم مى شد و مى پخت تا خالص آن كه برآورنده نياز [سلولهاى] بدن است، از آن جدا شود؟

اگر نيروى دافعه نبود، چگونه سنگيني­ها، غذاهاى غير قابل هضم و مانده هاى دستگاه هاضمه دفع و خارج مى گشت؟

نمى نگرى كه خداوند جلّ و علا چگونه با لطف تدبير و حسن تقدير خود اين نيروها را بر بدن گمارد تا به سود و مصلحت و براى تقويت آن عمل كنند؟

در اين باره براى تو مثالى مى زنم:

بدن به منزله خانه پادشاه است. او در اين خانه غلامان، نوكران، خدمتكاران و تدبيرگران داخلى دارد، يكى از اين مدبّران براى رفع نيازها و برآورى حاجات آنان (جاذبه)، يكى براى آنكه هر چه را كه وارد مى شود بگيرد و ذخيره سازد (ماسكه). يكى براى آنكه آن را به عمل آورد و مهيا سازد و ميان نيازمندان پخش كند. (هاضمه). و يكى براى آنكه خانه را از آلودگي­ها و زوايد پاكيزه نمايد. (دافعه).

در سخن ما نيز آفرينشگر حكيم، پادشاه عالميان و بدن نيز همان خانه و غلامان و حشم، اعضاى آن است و موكلان و مدبّران هم اين نيروهاى چهارگانه به شمار مى روند. شايد بپندارى كه شرح اين قوى و نيروهاى چهارگانه و عملكرد آنها زيادى است.

آنچه كه من شرح كردم با آنچه كه طبيبان در نوشته هاى خويش گرد آورده اند يكسان نيست؛ آنان چيزهايى را توضيح داده اند كه دانش پزشكى و سلامت بدن به آن نياز دارد ولى ما آن را به گونه اى گفتيم كه مصلحت دين و شفاى جان­ها از بيمارى گمراهى در آن نهفته است. براى اين مقصود، حكمت­ها و تدابير را با شرح كافى و مثال نيك بيان نموديم.(1)

ص: 182

دستگاه فعال عصبى مخصوصى كه در درون مغز انسان است و مبدء حركات مستمر اعضا مى باشد بر اثر خستگى زياد از كار مى افتد و خاموش مى شود.

ولى هيچ­يك از اين نظرات نتوانسته است پاسخ قانع كننده اى به مساله خواب بدهد، هر چند تاثير اين عوامل را به طور اجمال نمى توان انكار كرد؟

ما فكر مى كنيم چيزى كه سبب شده دانشمندان امروز از بيان تفسير روشنى براى مساله خواب عاجز بمانند همان تفكر مادى آنها است، آنها مى خواهند بدون قبول اصالت و استقلال روح اين مساله را تفسير كنند، در حالى كه خواب قبل از آنكه يك پديده جسمانى باشد يك پديده روحانى است كه بدون شناخت صحيح روح تفسير آن غير ممكن است.

قرآن مجيد در آيات فوق دقيقترين تفسير را براى مساله خواب بيان كرده، زيرا مى گويد خواب يك نوع" قبض روح" و جدايى روح از جسم است اما نه جدايى كامل.

به اين ترتيب هنگامى كه به فرمان خدا پرتو روح از بدن برچيده مى شود و جز شعاع كم رنگى از آن بر اين جسم نمى تابد، دستگاه درك و شعور از كار مى افتد، و انسان از حس و حركت باز مى ماند، هر چند قسمتى از فعاليت­هايى كه براى ادامه حيات او ضرورت دارد، مانند ضربان قلب و گردش خون و فعاليت دستگاه تنفس و تغذيه ادامه مى يابد.

در حديثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانيم:

ما من احد ينام الا عرجت نفسه الى السماء، و بقيت روحه فى بدنه، و صار بينهما سبب كشعاع الشمس، فان اذن اللَّه فى قبض الا روح اجابت الروح النفس، و ان اذن اللَّه فى رد الروح اجابت النفس الروح، فهو قوله سبحانه" اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها ...؛

ص: 184

" هر كس مى خوابد نفس او به آسمان صعود مى كند و روح در بدنش مى ماند، و در ميان اين دو ارتباطى همچون پرتو آفتاب است، هر گاه خداوند فرمان قبض روح آدمى را صادر كند" روح" دعوت نفس را اجابت مى كند، و به سوى او پرواز مى نمايد، و هنگامى كه خداوند اجازه بازگشت روح را دهد" نفس" دعوت" روح" را اجابت مى كند و به تن باز مى گردد، و اين است معنى سخن خداوند سبحان كه مى فرمايد: اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها"(1)

و(2)

ضمنا از اينجا مساله مهم ديگرى كه مساله "رؤيا" (خواب ديدن است) نيز حل مى شود، چرا كه بسيارند خواب­هايى كه عيناً يا با مختصر تغييرى در خارج واقع مى شوند.

تفسيرهاى مادى از بيان و توجيه اين­گونه خواب­ها عاجزند، در حالى كه تفسيرهاى روحى به خوبى مى توانند اين مطلب را روشن سازند، زيرا روح انسان به هنگام جدايى از تن و ارتباط با عالم ارواح حقايق بيشترى را مربوط به گذشته و آينده درك مى كند، و همين است كه اساس رؤياهاى صادقه را تشكيل مى دهد.(3)

جوش است – وجود ندارد، نیروها و قوای حیاتی ضعیف می­شوند و از حرکت روزانه باز می­مانند. نیز رطوبت فراوان هوا در شب، تخدیر جسم و اعصاب را در پی می­آورد و باعث آرامش و استراحت می­گردد.

خوب است که خواب انسان معتدل باشد ، نه چندان زیاد بخوابد که عقل و حافظه و قوه تخیّل او به تحلیل رود و نه چندان کم که لاغری و روی زردی و کج خلقی و سر درد و مانند این به سراغش آید.(1)

در گذشته، مسلمانان كمبود خواب خود در شب را با خواب قيلوله در روز جبران مي كردند. اين خواب كه قبل از ظهر و حدود نيم ساعت به طول مي­انجاميد، از سويي، موجب برطرف شدن خستگي كار روزانه مي شد و از سوي ديگر، آمادگي لازم را در مسلمانان فراهم مي كرد تا با نشاط بيش تري نمازظهر خود را به جا آورند. اين شيوه زندگي، به مسلمانان كمك مي كرد تا از خوابيدن كم اما به موقع خود، بيش ترين بهره و نشاط لازم را ببرند.

اگر چه امروزه شرايط زندگي نسبت به گذشته تغيير كرده است، اما با برنامه ريزي درست و سعي و تلاش مي توانيم از اوقات زندگي خود حداكثر استفاده را ببريم، مثلاً نبايد وقت خود را صرف تماشاي فيلم هاي بي فايده و يا برنامه هاي سرگرم كننده اي كنيم كه نه به درد دنياي ما مي خورد و نه آخرتمان و چه بسا ضرر هم دارند. افرادي كه احتياج به مطالعه دارند، خصوصاً طلبه ها كه عادت دارند اول شب مطالعه كنند، بهتر است قسمت عمده مطالعه خود را به آخر شب موكول نمايند. اين كار باعث مي شود تا اولا، به دليل بازتر بودن و آمادگي بيش تر ذهن، استفاده بيش تري از مطالعه عايد گردد و ثانياً، فرصتي فراهم شود تا انسان به نافله شب و قرائت قرآن نيز بپردازد.

نكته ديگر اين كه صِرف كم خوابيدن در شب به تنهايي موضوعيت ندارد، بلكه نحوه سپري كردن آن مهم است. هدف از بيدار ماندن، گپ زدن و انجام كارهاي لغو و بي فايده و يا خداي ناكرده كشيده شدن به سمت امور مشتبه نيست، بلكه براي پرداختن به عبادت فردي و خودسازي است:

«وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَوِيلاً»؛(1) و شب را[در نماز]به سجده خدا پردازو شب دراز را به تسبيح و ستايش او صبح گردان. «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسي أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛(2) و بخشي از شب بيدار و

ص: 187

متهجد باش و نمازشب كه بهره افزوني براي تو است به جاي آور، باشد كه خدايت به مقام محمود (شفاعت) مبعوث گرداند.

از روايات و احاديث چنين برمي آيد كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در طول شب چندين مرتبه مي خوابيدند و بيدار مي شدند. مستحب است كه مؤمنان بعد از بيدار شدن در نيمه شب، ابتدا چهار ركعت نافله بخوانند و بعد استراحت كنند. مجدداً بيدار شوند و چهار ركعت ديگر بخوانند و باز استراحت كنند... . البته اين برنامه براي كساني است كه بتوانند به خوبي از آن استفاده كنند به گونه­اي كه به كار و وظايف واجبشان لطمه اي وارد نيايد. كساني كه مي خواهند از دقايق عمرشان حداكثر استفاده را ببرند، بايد براي كيفيت و تقسيم مطلوب آن نيز برنامه ريزي كنند. اما كساني كه دلشان مي خواهد وقتشان را طوري بگذرانند كه حتي نفهمند عمرشان چگونه گذشته است، احتياجي به برنامه ريزي ندارند؛ چرا كه شيطان زمينه را به گونه اي فراهم مي كند كه همواره سرگرمي هايي از قبيل جدول پر كردن، فيلم تماشا كردن، سخن لغو گفتن و... براي آنها مهيا باشد.

بر خلاف شب، كه مخصوص خودسازي و انجام عبادات فردي است، روز براي عبادات جمعي و فعاليت هاي اجتماعي از قبيل تحصيل، تدريس، جهاد، كمك به مستمندان و... است. انجام بعضي از مشاغلي كه جامعه به آنها نياز دارد، علاوه بر اين كه واجب كفايي است، اگر به قصد قربت باشد، بزرگ ترين عبادت است. بنابراين مي توان گفت كه كارهاي اجتماعي بيش تر در روز و كارهاي فردي و اموري كه پنهاني بودن آنها مطلوب است، بيش تر در شب انجام مي شود. يكي از برنامه هاي شبانه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله وسلم) ، حضرت علي (علیه السلام) و ساير ائمه (علیهم السلام) رسيدگي به فقرا بود به گونه­اي كه شناخته نشوند. حال اگر ما از انجام اين امور در شب عاجزيم، حداقل مي توانيم انفاق سرّي را جزو برنامه هاي روزمان قرار دهيم.(1)

ص: 188

قَسَّمُوا الْأَشْيَاءَ بَيْنَ خَالِقَيْنِ مُتَضَادَّيْنِ فِي هَذِهِ الْأَشْيَاءِ الْمُتَضَادَّةِ الْمُتَبَايَنَةِ وَ قَدْ تَرَاهَا تَجْتَمِعُ عَلَى مَا فِيهِ الصَّلَاحُ وَ الْمَنْفَعَةُ(1)

بدان كه نعمت فراموشى بسيار بزرگتر از نعمت حافظه و يادآورى است.

اگر [نعمت] فراموشى نبود، هيچ كس مصيبت و سختى خود را فراموش نمى كرد.

حسرتش پايان نمى يافت. كينه اش تمام نمى گشت. با ياد داشتن [و عدم فراموشى] آفات دنيا هيچ گاه از آن بهره نمى جست. اميدى به فراموشى و غفلت سلطان [و حاكمى كه دشمن اوست] و رهايى از حسد رشكبران نداشت.

آيا نمى بينى كه چگونه دو نيروى حافظه و فراموشى كه ضدّ يك ديگرند، هر كدام براى مصلحتى خاص در نهاد آدمى نهفته شده است؟

حال كه چنين است و اين دو نعمت [خداى جلّ و علا] كه ضدّ يك ديگرند به سود انسان كار مى كنند و هر كدام براى آدمى ضرورى است، چرا، بايد برخى [از مردم نادان و مشرك] در اين اشياء متضاد به دو خالق و آفرينشگر متضاد معتقد شوند؟(1)

جوانى كه در يك حادثه رانندگى بر اثر يك ضربه مغزى تنها بخشى از حافظه خود را از دست داده بود وقتى او را به خانه اصلى اش بردند آنجا را نشناخت و مى گفت: اين اولين بارى است كه گام در اين خانه مى گذارد! و حتى مادرش را زن بيگانه اى تصور كرد، و تابلود نقاشى كه كار خود او بود كاملًا ناآشنا به نظر مى رسيد و مى گفت: اولين بارى است كه آن را مى بينم!

ما هزاران هزار موجود، و هزاران هزار انسان، و هزاران هزار مواد مختلف، و هزاران هزار خاطره و صحنه، و هزاران هزار معلومات مختلف ديگر را در بايگانى حافظه خود جاى داده ايم؛ و شگفت انگيز اينكه براى يادآورى يك خاطره بيش از يك هزارم ثانيه وقت لازم نيست تا انسان بتواند خاطره مورد نظر را كه مربوط به يك لحظه، يا يك سال، يا پنجاه سال پيش است، از ميان معلومات طبقه بندى شده بيرون آورد و مورد توجّه قرار دهد! مخصوصاً دانشمندان به يكى از كارهاى حيرت انگيز حافظه اشاره مى كنند كه به آن معجزه حافظه نام داده اند و آن به اين شرح است:

بسيار مى شود كه انسان نام شخص يا موضوعى را فراموش كرده، سپس به تلاش و كوشش براى پيدا كردن آن مى پردازد؛ و قفسه هاى بايگانى حافظه را يكى پس از ديگرى زير و رو مى كند.

خوب، اگر انسان آن اسم يا آن موضوع را مى داند، چرا دنبالش مى گردد؟ و اگر نمى داند چگونه دنبال چيزى كه نمى داند مى گردد؟ آيا ممكن است انسان دنبال گمشده اى بگردد كه نمى داند چيست، يا كيست؟!

با اين حال اين مطلب در مورد حافظه انسان صادق است كه به هنگام نسيان و فراموشى دنبال گمشده اى مى گردد كه نمى داند چيست؟ و ناگهان به سراغ قفسه اى مى رود كه گمشده او آنجا است و آن را مى يابد.(1)

ص: 192

در اينجا نكته باريكى وجود دارد كه راه حل شگفت آور مسأله در آن نهفته است؛ و آن اينكه: در اينگونه موارد انسان دنبال خود آن نام يا آن موضوع كه نمى داند چيست نمى گردد؛ بلكه براى به دست آوردن آن، مجموعه حوادثى را كه اجمالاً مى داند همراه نام مورد نظر در ذهنش جمع آورى و بايگانى شده جستجو مى كند.- زيرا حوادث مختلف به صورت مجموعى و گروهى بايگانى مى شوند- مثلًا مى داند با شخص مورد نظر كه نامش را فراموش كرده، در فلان روز و فلان محل براى نخستين بار آشنا شده است؛ فوراً پرنده آن روز و آن محل را از بايگانى حافظه مى خواهد و برق آسا آن را ورق مى زند، تا در لابلاى آن، نام شخص مورد نظر را پيدا كند.

اين سخن را با كلامى از امام صادق (علیه السلام) كه در توحيد مفضّل آمده است پايان مى دهيم. فرمود:

«اى مفضّل! در اين قوا و نيروهايى كه در نفس و روح آدمى است، بينديش:

در تفكّر و وهم و عقل و حافظه و غير اينها. اگر از ميان همه اينها حافظه به تنهايى از دست رود حال انسان چگونه خواهد بود؟ و چه اختلالاتى در امر معاش و تجارت رخ مى دهد؟ اگر نتواند آنچه را كه به نفع او يا به زيان او است حفظ كند، و همچنين اگر آنچه را گرفته، و آنچه را داده، آنچه را ديده، و آنچه را شنيده، آنچه را گفته و آنچه درباره او گفته اند، همه اينها را فراموش كند، چه خواهد شد؟

در صورت فراموشكارى اگر هزاران بار از جادّه اى برود باز هم آن را پيدا نمى كند، و اگر در تمام عمر درسى بخواند چيزى فرا نمى گيرد، و به هيچ دين و مذهبى نمى تواند عقيده پيدا كند، و از هيچ تجربه اى نمى تواند بهره گيرد، و نه از هيچ حادثه اى عبرت بيندوزد؛ بلكه سزاوار است كه نام انسانيّت به كلّى از او برداشته شود!» سپس امام افزود: «از نعمت حافظه بالاتر نعمت فراموشى

است. (فراموشى در موارد معيّن) اگر نسيان و فراموشى نبود يك مصيبت كه در زندگى انسان رخ مى داد براى هميشه او را داغدار مى كرد؛ حسرت و

ص: 193

اندوهش هرگز پايان نمى يافت و با يادآورى آفات و مشكلات هيچ نعمتى در دنيا براى او گوارا نبود.»(1)

اصطلاح ادبي، نكره در سياق نفي است و افاده عموم مي كند، دلالت دارد كه نوزاد هيچ شيئي از اين علوم عادي و بشري را نمي داند و همه را از راه چشم و گوش و عقل فرا مي گيرد: «وجَعَلَ لَكُمُ السَّمعَ والاَبصرَوالاَفءدَةَ لَعَلَّكُم تَشكُرون»(1) پس هيچ كس همزاد با هيچ علم بشري به دنيا نيامده است.

درباره سرانجام اين علوم بشري نيز مي فرمايد: «ومِنكُم مَن يُرَدُّ اِلي اَرذَلِ العُمُرِ لِكَي لا يَعلَمَ بَعدَ عِلمٍ شيءاً»(2)؛ يعني بعضي پيران دانسته هاي خود را فراموش مي كنند. اينجا نيز كلمه «شيئاً» نكره در سياق نفي است و دلالت دارد كه ذرّه اي از آنچه در همه عمر به دست آورده اند، در حافظه علمي برخي از آنان نمي ماند.

دانشي كه به علم حصولي و وجود ذهني پديد آمده است، اگر به لحاظ وجودي با حقيقت و جان عالم متّحد نشده باشد و در حدّ وصف حال نفساني او باشد، با برخي بيماريها و پديد آمدن بعضي از عوارض جسماني زوال پذير است؛ مثلاً حادثه توانفرساي مرگ، چنان قوي است كه بسياري از بديهيات دانش حصولي را نيز از ياد مي برد. به همين دليل نيز بسياري در شب اوّل قبر از پاسخ به پرسشهاي ابتدايي ديني نظير سؤال از خدا و پيامبر و دين او باز مي مانند. البته كساني كه اين معارف فطري را پاس مي دارند، كاملاً نسبت به آنها حضور ذهن دارند.

آن كه علوم تحصيلي را با جان و گوهر هستي خود پيوند مي زند، برپايه «من حفظ من أُمّتي أربعين حديثاً ممّا يحتاجون إليه من أمر دينهم، بعثه الله يوم القيامة فقيهاً عالماً»(3) در قيامت فقيه مبعوث مي شود، زيرا او اين دانش را

ص: 197

با خود به برزخ مي برد و در قيامت نيز عالم محشور مي شود و اذن شفاعت ديگران را نيز مي يابد.

برخي علم را كه حسنه اي الهي است، به برزخ و قيامت مي برند؛ يعني نه تنها فعل نيكو در دنيا انجام مي دهند، بلكه با «حسنه» از حوادث مرگ مي گذرند و در معاد با حسنات دنيايي خود همراه مي شوند كه در آنجا چندين برابر پاداش مي گيرند: «مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشرُ اَمثالِها»(1)؛ امّا هر كه علم را تنها خرج نام و نان كند و دانش با هستي او وحدت و يگانگي نيابد، در قيامت به تباهي و هلاكت كرده هايش پي خواهد برد: «فَاُولئِكَ حَبِطَت اَعملُهُم».(2)

ص: 198

نمى نگرى چسان تمام ويژگي­هايى كه انسان به آنها نياز دارد و سود و مصلحت و كمال او در آنهاست، در او گرد آمده است؟(1)

با حيا آن آزادى را كه يك فرد معمولى دارد، ندارد بلكه محدوديت هايى براى او وجود دارد.

درباره خود شرم و حيا روايات فراوان است كه نمونه هايى را ذكر مى كنيم:

امام على (علیه السلام) مى­فرمايند:

«الحياءُ سَبَبٌ إلى كُلِّ جَميلٍ؛ شرم وسيله رسيدن به هر زيبايى و نيكى است».(1)

و همچنين فرموده است:

«الحياءُ مِفْتاحُ كُلِّ الخَيرِ ؛ شرم كليد همه خوبى هاست».(2)

و از ايشان روايت شده است كه:

«الحَيَاءُ يَصِدُّ عنِ الفِعْلِ القَبِيحِ؛ شرم مانع زشتكارى مى شود».(3)

و همچنين فرموده اند:

«سَبَبُ العِفَّةِ الحَياءُ؛ علّت پاكدامنى حياست.(4)

امام صادق (علیه السلام) فرموده است:

«لا إيمانَ لِمَنْ لاحَياءَ لَهُ ؛ ايمان ندارد كسى كه حيا ندارد».(5)

امام على (علیه السلام) هم فرموده اند:

«مَنْ لَمْ يَسْتَحْىِ منَ النّاسِ لَمْ يَسْتَحْىِ مِنَ اللَّهِ سُبحانَهُ ؛ كسى كه از مردم حيا نكند از خداوند هم حيا نمى كند».(6)

و رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) مى فرمايند:

ص: 201

«لِيَسْتَحِ أحَدُكُمْ مِن مَلَكَيْهِ اللّذَيْنِ مَعَهُ كما يَسْتَحِي مِنْ رَجُلَيْنِ صَالِحَيْنِ مِن جِيْرَانِهِ وَهُما مَعَهُ باللَّيْلِ والنَّهارِ؛ هر يك از شما بايد از دو فرشته اى كه با خود دارد شرم كند، همچنان كه از دو همسايه خوب خود كه شب و روز كنارش هستند، شرم مى كند.(1)

ص: 202

الَّتِي لَا كَلَامَ لَهَا وَ لَا كِتَابَةَ فَأَصْلُ ذَلِكَ فِطْرَةُ الْبَارِي جَلَّ وَ عَزَّ وَ مَا تَفَضَّلَ بِهِ عَلَى خَلْقِهِ فَمَنْ شَكَرَ أُثِيبَ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ(1)

گونه است. خود مردم اين الفاظ و كلمات را در ميان خود اصطلاح كرده اند و در ميانشان جارى است؛ از اين رو هر امّتى و ملّتى زبان و كلماتى متفاوت با زبان و كلمات ديگر امت­ها دارد. در نتيجه يكى به عربى، ديگرى به سريانى، كسى به عبرى و يكى به رومى و ... مى نويسد. اين لغت­ها و زبان­ها در ميان اقوام منتشر است و خود آنان آنها را وضع نموده اند.

در پاسخ پندار اين مدّعى بايد گفته شود:

اگر چه انسان، خود با كياست و چاره جويى به اين دو مى رسد ولى بايد انديشيد كه ابزار اين امور چيست؟ جز آن است كه خداوند جلّ و علا در آفرينش و طبيعت او ابزار نطق و نوشتن را به وديعت نهاد؟ بى ترديد اگر زبانى مناسب براى سخنگويى و انديشه و ذهنى براى درك اشيا و معانى نداشت، هيچ گاه قادر به سخن گفتن نبود. اگر كف دست و انگشتانى مناسب براى نوشتن نداشت، هيچ گاه توان نوشتن چيزى در او نبود. اين حقيقت را در نگرش و تأمل در حيواناتى درياب كه نه سخن مى گويند و نه مى نويسند؛ پس اصل و ريشه اين نعمت­هاى سترگ، آفرينش حكيمانه خداى جلّ و علا و تفضل او بر آفريدگان است. آن كه سپاس گويد پاداش مى گيرد و آن كه كفر و ناسپاسى ورزد بى ترديد خداى جلّ و علا از همه عالميان بى نياز است. (سوره نمل، آيه 40)(1)

ص: 205

كَيْفَ أُعْطِيَ الْإِنْسَانُ عِلْمَ جَمِيعِ مَا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ لِدِينِهِ وَ دُنْيَاهُ وَ حُجِبَ عَنْهُ مَا سِوَى ذَلِكَ لِيَعْرِفَ قَدْرَهُ وَ نَقْصَهُ وَ كِلَا الْأَمْرَيْنِ فِيهَا صَلَاحُهُ (1)

داشته است؛ مانند دانش غيب، علم به آنچه واقع مى شود؛ علم برخى از آنچه واقع شده؛ چون: دانش فوق آسمان­ها و درون زمين، دانش ژرفاى برخى از آب­ها و بخش­هاى جهان، دانش شناخت درون دل­هاى مردم، شناخت ما في الارحام و دانش­هايى چون اين دانشها كه از مردم پوشيده شده است.

گروهى دعوى دانستن اين دانش­ها را دارند و حال آنكه لغزش­ها و نادرستى سخنان و پيشگويي­هاى آنان خود دليل بطلان ادعاى آنان است.

نيك بنگر كه چگونه تمام دانش­هايى كه به سود دين و دنياى اوست به او داده شده و از ديگر شناخت­ها محروم گشته تا نقص و كمال خود را دريابد؛ زيرا اين دو امر هر دو به سود اوست.(1)

2- در سوره «الرّحمن» به تعليم بيان از سوى خداوند پرداخته، و آن را به عنوان يك موهبت عظيم الهى در آغاز سوره اى كه مجموعه بزرگترين نعمت­ها در آن ذكر شده است معرّفى مى كند «عَلَّمَهُ الْبَيان».(1)

3- در سوره «يوسف» به علم تعبير خواب و حكايت رؤياها از حوادث آينده- كه گاه مى تواند در سرنوشت ملّتى همچون ملّت مصر اثر بگذارد- اشاره كرده، و از قول يوسف نقل مى كند «ذلِكُما مِمّا عَلَّمنى رَبّى».(2)

4- باز در همين سوره به مسأله تدبير امر يك كشور و آگاهى بر مديريّت بيت المال اشاره كرده، و از قول يوسف خطاب به عزيز مصر مى گويد: «اجْعَلْنى عَلى خَزائِنِ الارْضِ انّى حَفيظ عَليم ؛ مرا سر پرست خزائن اين سرزمين (مصر) بگمار كه من نگاه دارنده و آگاهم». (و مديريّت آن را به خوبى مى دانم).(3)

5- (در همين مديريّت يك كشور) داستان طالوت و جالوت، هنگامى كه دليل انتخاب طالوت را از سوى پيغمبر آن زمان (اشموئيل) بيان مى كند، مى گويد: «انَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَزادَهُ بَسْطَةً فِى الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ» ؛ «خداوند او را بر شما برگزيده است، و علم و قدرت جسمانى او را وسعت بخشيده».(4) بديهى است امتياز طالوت برساير بنى اسرائل تنها در معارف الهى نبود بلكه آگاهى و مديريّت در امور نظامى و سياسى كه در نهاد اين جوان هوشيار و مدبّر وجود داشت، نيز مورد توجّه و استدلال بوده است.

6- در داستان داود (علیه السلام) نيز تعليم «صنعةَلَبُوس» (علم زره بافى) را يكى از افتخارات بزرگ او مى شمرد بلكه «لبوس» به گفته طبرسى در مجمع البيان

ص: 209

هر گونه اسلحه دفاعى و تهاجمى را شامل مى شود و منحصر به زره نيست (1)؛

و مى فرمايد: «وَعَلّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأسِكُمْ».(2)

7- در سوره «كهف» در داستان موسى و خضر، از علوم و دانش­هايى سخن مى گويد كه از سوى خضر (علیه السلام) به موسى (علیه السلام) آموخته شد و هيچ كدام از آنها از علوم و معارف دينى به معنى خاص نبود، بلكه از علومى بود كه جامعه انسانى را طبق نظام احسن اداره مى كند، مى فرمايد:

فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَيْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً: در آنجا (موسى و دوست همسفرش يوشع) بندهى از بندگان ما را يافتند كه او را مشمول رحمت خود ساخته و از سوى خود، علم فراوانى به او تعليم داده بوديم.(3)

و سپس در آيات بعد سه نمونه از اين علوم را مشروحاً بيان مى كند كه هيچ كدام از علوم و معارف دينى نيست؛ بلكه همه آنها مربوط به تدبير اموز زندگى است.

8- در سوره «نمل» از آگاهى سليمان نسبت به چگونگى سخن گفتن پرندگان سخن به ميان آورده، و آن را به عنوان يكى از افتخارات سليمان كه به آن مباهات مى كرد؛ ذكر مى كند: «وَقالَ يا ايُّهَا النّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ؛ گفت اى مردم زبان پرندگان به ما تعليم داده شده است».(4)

9- در اواخر سوره «كهف» در داستان ذى القرنين سخن از سدّ سازى او به عنوان يك واقعه مهم به ميان آمده، و حتى جزئياتى از چگونگى تدبير او در امر ساختن يك سدّ نيرومند آهنين براى جلوگيراى از هجوم قبايل فاسد و

ص: 210

مفسد (يأجوج و مأجوج) را بيان مى كند: «آتُونى زُبُرَ الْحَديدِ حَتّى اذا ساوَى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قالَ انْفُخُوا حَتّى اذا جَعَلَهُ ناراً قالَ آتُونى افْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً ؛ قطعات بزرگ آهن را برايم بياوريد (و آنها را روى هم بچينيد) تا هنگامى كه كاملاً ميان دو كوه را پوشانيد، سپس گفت:" (در اطراف آن آتش بيفروزيد) و در آن بدميد" (آنها دميدند) تا قطعات آهن را سرخ و گداخته كرده، گفت اكنون مس مذاب برايم بياوريد تا بر روى آن بريزم».(1)

اين موهبت نيز به علم و دانش سد سازى اشاره مى كند.

10- در سوره «لقمان» نيز در آياتى كه شرح و صاياى لقمان به فرزندش مى دهد به يك سلسله دستورات برخورد مى كنيم كه جنبه روان­شناسى و اجتماعى و مردم دارى دارد؛ كه رعايت آنها براى همگان در زندگى نيز مهم و كارساز است؛ از جمله اينكه به پسرش دستور می­دهد: «نسبت به مردم بى اعتنايى و ترشرويى نكن، مغرورانه بر زمين راه نرو، در راه رفتن اعتدال را رعايت كن، بلند سخن نگو، فرياد نكش، و صبر و شكيبايى و استقامت در كارها داشته باش».(2)

اين در حالى است كه خداوند مقام لقمان را به خاطر برخوردارى از موهبت علم و حكمت و دانش بزرگ داشته است، تا آنجا كه سخن او را در كنار سخن خويش قرار داده است!

11- در سوره «سباء» در شرح حال سليمان، سخن از برنامه هاى گسترده عمرانى و هنرى به ميان آمده است، كه پريان زير نظر سليمان، انجام مى دادند: «يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحاريبَ وَ تَماثيلَ وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسياتٍ؛ آنها هر چه سليمان مى خواست (و دستور مى داد) برايش درست مى كردند معبدها، تمثال­ها، ظروف بزرگ غذا همانند حوض و ديگ­هاى ثابت»!(3) و در آيه

ص: 211

قبل از آن، به دستيابى سليمان به دانش ذوب فلزّات اشاره كرده، و مى فرمايد: «وَاسَلْنا لَهُ عَيْنَ القِطْرِ؛ ما چشمه هاى مس (مذاب) را براى او روان ساختيم».(1)

12- در سوره «بقره» درباره زمامدارى داوود پيامبر (علیه السلام) مى فرمايد:

«وَ قَتَلَ داوُودُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمّا يَشاءُ ؛ داوود جالوت را كشت و خداوند حكومت و حكمت و دانش را به او بخشيد و از آنچه مى خواست به او تعليم داد».(2)

روشن است علم و حكمت در اينجا دانشى است كه براى تدبير ملك و مملكت لازم است؛ و اگر معنى وسيع ترى نيز داشته باشد، اين بخش از علوم مربوط به كشوردارى و نظام حكومت را قطعاً شامل مى شود.

از مجموع اشاراتى كه در آيات فوق و بعضى ديگر از آيات قرآن وارد شده به خوبى مى توان استفاده كرد؛ كه بر خلاف پندار كسانى كه تصوّر مى كنند، قرآن تنها به علوم دين و معارف الهيّه؛ اهميّت داده و سخنى از علوم ديگر به ميان نياورده است، قرآن براى اين بخش از علوم اهميّت فوق العاده اى قائل است، و آن را از مواهب بزرگ الهيّه مى شمرد، و مسلمانان را تشويق به فراگيرى هر گونه علم مفيد و نافع در زندگى مادّى و معنوى مى نمايد.

«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصِّيْنِ فَانَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَريضَة عَلى كُلِّ مُسْلِمٍ ؛ دانش را فرا گيريد هر چند در كشور چين باشد؛ زيرا تحصيل دانش بر هر مسلمانى واجب است».(1)

بايد توجّه داشت كه مملكت چين در آن زمان دورترين كشور جهان شناخته مى شد؛ بنابراين منظور اين است كه به سراغ دانش برويد هر چند در دور افتاده ترين كشورهاى دنيا باشد.

بديهى است دانشى كه در آن روز در چين يافت مى شد معارف قرآنى و دينى نبود؛ چرا كه جاى آن مراكز وحى بود بلكه منظور دانش هاى مفيد دنيوى است.

2- در حديث ديگرى از امام اميرالمؤمنان على (علیه السلام) مى خوانيم:

«الْحِكْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤمِنِ فَاطْلُبُوها وَلَوْ عِنْدَ الْمُشْرِكِ ؛ دانش گمشده شخص با ايمان است، پس آن را طلب كنيد هر چند نزد مشركان باشد».(2)

روشن است، آنچه نزد مشركان يافت مى شود؛ معارف توحيدى و علوم الهى نيست، بلكه علوم مفيد ديگرى است كه در زندگى به كار مى آيد، و گاه نزد آنان است.

اين گونه احاديث؛ شعار معروف «علم وطن ندارد» را تداعى مى كند؛ و تأكيد مى نمايد كه علم و دانش گمشده مؤمنان است، هر جا و نزد هر كس بيابند، آن را فرا مى گيرند.

چنانچه در حديث ديگرى آمده است:

«كَلِمَةُ الْحِكْمَةِ ضالَةُ الْمُؤمِنِ فَحَيثُ وَجَدهَا فَهُوَ احَقُّ بِها ؛ دانش گمشده مؤمن است، هرجا آن را بيابد به آن سزاوارتر است».(3)

ص: 213

3- در حديث معروفى از پيامبر اكرمa مى خوانيم:

«الْعِلْمُ عِلْمانِ: عِلْمُ الادْيانِ وَ عِلْمُ الابْدانِ ؛ علم دو گونه است: علوم دينى و علوم پزشكى».(1)

اوّلى مايه سلامت روح انسان است و دوّمى مايه سلامت جسم.

4- در حديث ديگر از همان حضرت آمده است:

«الْعِلْمُ ثَلاثَة: الْفِقْهُ لِلَادْيانِ وَ الطِّبُ لِلَابْدانِ وَ النَّحْوُ لِلِّسانِ؛ علم بر سه گونه است: آگاهى نسبت به اديان، و پزشكى براى بدن ها، و نحو (ادبيات) براى زبان».(2)

در اين حديث سه شاخه مهم از علوم الهى و بشرى مطرح شده است؛ علوم دينى و علم پزشكى و ادبيات كه در واقع كليد علوم ديگر است.

5- در حديث ديگرى از امير مؤمنان على (علیه السلام) آمده است:

«الْعُلُومُ ارْبَعَةٌ: الْفِقْهُ لِلَادْيانِ وَالطِّبُ لِلَابْدانِ وَالنَّحْوُ لِلِّسانِ، و النُّجُومُ لِمَعْرِفةِ الازْمان؛ دانش چهار بخش است: فقه براى دين، پزشكى براى بدن، نحو (ادبيّات) براى زبان، ستاره شناسى براى شناخت اوقات».(3)

6- در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:

«وَكَذلِكَ اعْطى (الِانْسانَ) عِلْمَ ما فيهِ صَلاح دُنْياهُ كَالزِّراعَةِ وَالغِراسِ وَاسْتِخْراجِ الارَضِيْنَ، وَاقْتِناءِ الاغْنامِ وَالانْعامِ وَاسْتِنْباطِ المِياهِ، وَ مَعْرِفَةِ الْعَقاقِير الَّتى يُسْتَشْفى بِها مِنْ ضُرُوبِ الاسْقامِ، والْمَعادِنِ الَّتى يُسْتَخْرَجُ مِنْها انْواعُ الْجَواهِرِ، وَ رُكُوبِ السُّفُنِ وَالْغَوْصِ فِى الْبَحْرِ ... وَالتَّصَرُّفِ فِى الصِّناعاتِ وَ وُجُوهِ الْمَتاجِرِ وَالْمَكاسِبِ»:

ص: 214

امام صادق (علیه السلام) مطابق اين روايت ضمن بر شمردن علوم و دانش­هاى مفيدى كه خداوند به لطف و كرمش بر انسان ارزانى داشته، مى فرمايد: «همچنين به او علومى بخشيده؛ كه اصلاح دنياى او در آن است، مانند:" كشاورزى، باغدارى، استخراج زمين (1)،

دامدارى و استخراج آبها از زمين، شناخت گياهان دارويى كه براى انواع بيمارى­ها مفيد است و شناخت معادنى كه از آن انواع جواهر استخراج مى شود، وسوار شدن بر كشتى ها و غواصّى در درياها ... و تصرّف در انواع صنايع و انواع تجارت­ها و كسب ها"».(2)

به اين ترتيب امام (علیه السلام) تمام اين علوم را از مواهب الهى شمرده و انسان­ها را به تحصيل و تعليم و گسترش آن تشويق فرموده است.

7- در حديثى از پيامبر اكرم a ضمن بيان حقوق فرزندان بر پدران آمده است:

«وَيُعَلِّمَهُ كِتابَ اللَّهِ وَ يُطَهِّرَهُ وَ يِعَلِّمَهُ السِّباحَةِ ؛ از حقوق فرزندان بر پدر اين است كه كتاب خدا را به او تعليم كند، و او را از پليدى ها و گناهان پاك سازد، و فن شنا را به او بياموزد».(3)

از اين حديث به خوبى استفاده مى شود كه حتّى تعليم فن شنا از نظر قانون گذار اسلام دور نمانده، و تعليم آن را به فرزندان توصيه كرده است.

8- در حديثى ديگرى از امام موسى بن جعفر (علیهما السلام) مى خوانيم:

«وَ بَعْدَ عِلْمِ الْقُرآنِ ما يَكُونُ اشْرَفَ مِنْ عِلْمِ النُّجُومِ وِ هُوَ عِلْمُ الانْبياءِ وَالاوْصِياءِ وَ وَرَثَةِ الانْبياءِ الَّذينَ قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَ عَلاماتٍ وَ بالْنَجْم هُمْ يَهْتَدونَ ؛ بعد از علم قرآن علمى شريف تر از علم نجوم و ستاره شناسى نيست و آن علم انبياء و

ص: 215

اوصياء و وارثان آنها است، همان­ها كه خداوند متعال در حقّ آنها فرموده: خداوند علاماتى قرار داد و به وسيله ستارگان هدايت مى شوند».(1)

از مجموع آيات و روايات فوق و نيز روايات ديگرى كه شرح همه آنها به طول مى انجامد به خوبى استفاده مى شود كه چگونه اسلام يك نهضت علمى نيرومند را پايه گذارى كرد؟ و به همين دليل با گذشت دو سه قرن اين نهال برومند رشد و نمو كرد و شاخ و برگ آن سراسر جهان اسلام را زير پوشش خود قرار داد، و چنان به ثمر نشست كه در مدّت كوتاهى كتاب هاى فراوان در رشته هاى مختلف علمى اعم از معارف الهى، فلسفه، طب بهداشت، جغرافيا، فيزيك، شيمى و غير آنها تأليف و تصنيف شد؛ كه بخشى از آن به صورت ترجمه، و بخش ديگرى به صورت تحقيقات جديد دانمشندان اسلام، در رشته هاى مختلف علمى انتشار يافت.

دانشمندانى كه درباره تاريخ تمدن اسلام بحث كرده يا كتاب نوشته اند؛ از جمله دانشمندان غربى فصل مهمّى از تاريخ تمدن اسلام را به نهضت علمى مسلمين اختصاص داده؛ و رشته هاى مختلف علوم را كه زير نظر مسلمين رونق و گسترش يافت؛ را با ذكر نام دانشمندان هر يك از علوم و فنون بر شمرده اند.

اين نكته بسيار قابل توجّه است كه به اعتراف صريح مورّخان غربى نهضت علمى اروپا از نهضت علمى مسلمين مايه گرفت؛ و اروپائيان در نهضت علمى خود مديون دانشمندان اسلام­اند!

در كتاب تاريخ تمدن غرب و مبانى آن در شرق كه به وسيله چند نفر از دانشمندان غربى نگارش يافته مى خوانيم: «هنگامى كه كمك هاى بيزانس (2) و

ص: 216

مسلمانان را (به فرهنگ مغرب زمين) مورد توجّه قرار دهيم؛ مى توان گفت كه نور بسيارى از شرق به غرب تابيده است»!

دكتر ماكس ميرهوف در كتاب ميراث اسلام مى گويد:

«علوم عرب (مسلمانان) مانند ماه تابانى بود كه تاريك ترين شب­هاى اروپاى قرون وسطى را روشن كرد، و چون علوم جديد ظاهر گشت، ماه بى رنگ شد، و همان ماه بود كه ما را در شب­هاى تار هدايت كرد تا به اينجا رسانيد، و مى توانيم بگوييم هنوز هم تابش آن با مااست»!(1)

در عبارت ديگرى در همان كتاب مى خوانيم: «... خلاصه به اين وسيله (وسيله ترجمه كتب دانشمندان اسلام) علوم شرق مانند باران رحمت بر خاك خشك اروپا باريد و آن را حاصل خيز و بارور ساخت و كم كم اروپائيان با علوم شرق آشنا شدند!»

او در يادداشت­هايى تحت عنوان علوم طبيعى و طب، چنين مى نويسد: «آنچه در اين سال­هاى اخير كشف شده روشنايى جديدى بر تاريخ قديم علوم جهان اسلام افكنده است؛ مسلّماً اين كشفيّات هنوز كافى نيست؛ و دنيا در آينده بيشتر به اهميّت علوم اسلامى پى خواهد برد.»(2)

در گفته ديگر از پرفسور گيب استاد زبان عربى در دانشگاه لندن، در مقاله اى كه تحت عنوان نفوذ ادبيات اسلامى در اروپا نگاشته چنين نقل مى كند:

«هنگامى كه به گذشته نظر مى افكنيم، مى بينيم علوم و ادبيّات شرق و به منزله خمير مايه اى (براى تمدن غرب بود، به گونه اى كه نفوذ روحيّات و افكار شرق، روح تاريك مردم قرون گذشته غرب) را روشن ساخت و آنها را به جهان وسيع­ترى هدايت نمود»!(3)

ص: 217

جرجى زيدان مورّخ معروف مسيحى در كتاب تاريخ تمدن اسلامى در بحث تأثير اسلام در علوم و دانش­هايى كه از خارج به حوزه اسلامى وارد شد چنين مى نويسد:

«هنگامى كه تمدّن اسلامى به مرحله كامل رسيد و علوم بيگانه در بلاد اسلام انتشار يافت؛ مسلمانان به فراگرفتن آن پرداختند، گروهى (از دانشمندان اسلام) نبوغ خود را به كار گرفته و بر صاحبان اصلى آن علوم پيشى گرفتند؛ و آراء و كشفيّات جديدى بر آن افزودند؛ و به اين ترتيب علوم و دانش­ها تنوّع و تكامل يافت، و با فرهنگ و آداب اسلامى آميخته شد، و شكل تمدّن اسلامى به خود گرفت و هنگامى كه اروپائيان براى باز پس گرفتن علوم يونان نهضت كردند، بيشتر اين علوم را با همان رنگ اسلامى از لغت عربى گرفتند»!(1)

در عبارت ديگرى مى نويسد:

«از آنچه درباره نقش تعليم، در تمدّن اسلامى گفتيم به خوبى استفاده مى شود كه علم و دانش، در جهات مختلف (نزد مسلمانان) بارور گشت، و علما و فقها و پزشكان و فلاسفه، نبوغ خود را در اين راه آشكار ساختند».(2) كوتاه سخن اينكه در كتب تاريخ عمومى جهان، يا كتبى كه در خصوص تاريخ تمدّن اسلامى نوشته شده است؛ اعترافات زيادى از مورّخان شرق و غرب، پيرامون نهضت علمى مسلمانان و تأثير آن در دراز مدّت و كوتاه مدّت در تاريخ علم و فرهنگ بشرى به چشم می خورد که شرح آن در خور کتاب مستقلی است وآنچه در بالا گفته شد تنها گوشه ناچیزی از آن است».(3)

ص: 218

1. در زبان عرب نقطه مقابل «غيب»، لفظ «شهادت» است و لذا قرآن خدا را به «عالم الغيب والشهادة» توصيف مى­نمايد.

پيامبر گرامى پس از پيام تاريخى خود در سرزمين غدير فرمود:

«ألا فليبلغن الشاهد الغائب(1)؛ حاضران به غايبان برسانند».

امير مؤمنان در نكوهش گروهى از ياران خود چنين فرمود:

«مالي أراكم أشباحاً بلا أرواح... وايقاظاً نُوَّماً وشهوداً غُيَّباً؛(2) چرا شما را جسم­هاى بدون روان، بيدارهايى مانند خفتگان و حاضرانى، بسان غايبان، مى­بينم؟».

2. ملاك در تقسيم اشياء، به غايب و حاضر، پنهان و آشكار، علم محدود انسان است، از آن جا كه برخى از اشياء در محيط حس و علم او قرار دارند، و برخى ديگر از قلمرو احساس و ابزار ارتباط او با خارج، بيرون مى باشند، اشياء و حوادث در نظر او به دو نوع تقسيم شده­اند. برخى حاضر و برخى ديگر غايب و پيرو همين تقسيم، آگاهى او نيز بر دو نوع منقسم گرديده است: آگاهى از غيب، و آگاهى از شهادت و محور تمام اين تقسيم­ها علم محدود و ابزار نارساى ادراكى انسان است.

اگر اين جهت را ناديده بگيريم و موجودات را با علم محيط خدا بسنجيم، علمى كه تمام موجودات جهان از ريز و درشت، زمينى و آسمانى در پيشگاه او حاضر است، اين تقسيم مفهوم درستى نخواهد داشت. نه موجودى خواهيم داشت كه از وجود و قلمرو علم او خارج باشد، نه آگاهى خواهيم داشت كه نام آن را آگاهى از غيب بگذاريم، بلكه تمام ذرات جهان، در برابر ذات او حاضر بوده و علم و آگاهى او شهود مطلق خواهد بود. اگر اميرمؤمنان خدا را با صفت «عالم السرائر و الضمائر» توصيف مى­كند، و مى­فرمايد:

ص: 220

«قد علم السرائر وخبر الضمائر له الاحاطة بكلّ شىء و الغلبة لكلّ شىء(1)؛ خدا، از ضماير و افكار درونى انسان آگاه است، بر همه چيز احاطه دارد، و بر همه چيز چيره است».

اين تقسيم برپايه آگاهى محدود انسان و از نقطه نظر اوست، و اگر ملاك در تقسيم، علم الهى باشد همه چيز براى او ظاهر و آشكار مى­باشد از اين جهت امام در يكى از خطبه­هاى خويش خدا را چنين توصيف مى­كند:

«كلّ سرّ عندك علانية، وكلّ غيب عندك شهادة(2)؛ هر رازى پيش تو آشكار و هر پنهانى نزد تو، حاضر است».

انسان فقط در يك صورت مى­تواند از حقيقت برخى از موجودات غيبى آگاه گردد، مثلاً فرشتگان و مواقف برزخ و عرصات محشر و نعيم هاى بهشتى و عذاب­هاى دوزخى از نزديك مشاهده كند، و آن وقتى است كه ظرف زندگى را دگرگون سازد، و گام در عالم غيب بگذارد و به تعبير قرآن، ديده او تيزبين گردد.(1)

2. مكتشفات علمى بشر مانند قوانينى كه بر پهنه هستى حكومت مى­كنند و موجوداتى كه قرن­ها از افق حس او بيرون بوده اند. مثلاً روزگارى بشر از قانون جاذبه و قانون گريز از مركز آگاه نبود و نمى­دانست كه كاخ بى ستون منظومه شمسى، و تمام كهكشان­ها و سحابى­ها بر اساس اين دو قانون استوار است، از اين جهت اين دو قانون و قوانين ديگرى كه بشر بعدها كشف كرد همگى از اقسام «مغيبات» بودند.

قرآن از اين قوانين خبر داده و فرموده است:

«اللّهُ الَّذِى رَفَعَ السَّمواتِ بِغَيْرِ عَمَد تَرَونَها(2)؛ خدايى كه زمين و آسمان­ها را بدون ستونى كه ديده شود برافراشت».

اين نوع گزارش، خبر از غيب است و گزارش چنين قوانين مستور بر انسان­هاى آن روز، خود يكى از جهات اعجاز قرآن به شمار مى­رود.

روزگارى بشر از وجود سلول و ميكرب و ملكول و اتم و جهان­هاى دور از حس مانند كهكشان­ها و سحابى­ها و كيفيت آنها، آگاه نبود. و اگر در قرآن و يا در سخنان پيشوايان معصوم، مطالبى در اين مورد مى­رسيد همگى يك نوع اخبار از غيب به شمار مى­رفت، ولى پس از آن كه بشر از طريق تجربه آزمايش، و با اختراع ميكروسكوپ و تلسكوپ، بر اين قوانين خارج از حس و يا موجودات دور از قلمرو احساس دست يافت، همه آنها از جهان غيب گام فراتر

ص: 222

نهاده و در حوزه علوم و دانش­هاى حسى بشر قرار مى­گرفتند و آنچه كه تاكنون بشر كشف نكرده و قوانينى كه بر آنها دست نيافته و موجوداتى را كه با ديدگان مسلح خود نديده است، همچنان در شماره موجودات غيبى باقى مانده­اند تا روزى كه بشر به اراده خداوند بزرگ بتواند پرده از روى آنها نيز بردارد.

3. حوادث غيبى كه در گذشته اتفاق افتاده و يا در آينده رخ خواهد داد.

فرض كنيد در خانه كسى، حادثه­اى رخ داد و او شاهد آن بود، آگاهى چنين فردى، آگاهى از امر محسوس بوده و آگاهى از غيب نبود و اگر همان شخص همان حادثه را براى ديگران كه در آن محل نبودند، بازگو كند گزارش از غيب نداده است.

ولى اگر كسى بدون آن كه همان حادثه را ببيند و يا از كسى بشنود، و يا از طريق كتاب و روزنامه و ديگر وسايل ارتباط جمعى، از آن آگاه گردد و يا از قراينى آن را حدس بزند ناگهان به طور يقين از وجود حادثه­اى ما را مطلع سازد، يك چنين گزارش، خبر از غيب خواهد بود.

بنابراين گزارش­هاى قرآن راجع به امت­هاى پيشين به وسيله پيامبرى كه نه درس خوانده و نه اين مطالب را از فردى شنيده است، خبر از غيب مى باشد، چيزى كه هست اين گونه خبرهاى غيبى از طريق وحى قرآن براى او رسيده است ولى در عين حال ممكن است پيامبر برخى از حوادث گذشته را از طريق وحى قرآن آگاه نگردد و در اختيار امت بگذارد و اين قسمت همان حوادث غيبى مربوط به امت­هاى پيشين است كه در سنت و اخبار وارد شده است.

در اين گونه گزارش­هاى غيبى گزارش از آينده نيز بسان گزارش از گذشته آگاهى از غيب خواهد بود(1).

ص: 223

تماس با ارواح به صورت «علمى» از جهات گوناگون قابل مطالعه مى­باشد در اين زمينه كتاب­ها و رساله­هاى فراوانى به وسيله دانشمندان شرق و غرب نگارش يافته و صفحات زيادى از برخى دايرة المعارف­هاى علمى را به خود اختصاص داده است.

دانشمندان اين فن و كسانى كه ساليان دراز در اين راه كوشيده­اند اظهار مى­دارند كه نتوانسته­اند با مجاهدت­هاى پى گير و آزمايش­هاى فراوان از روى گوشه­اى از جهان مرموز و ناشناخته ارواح، پرده بردارند و كارهاى خارق عادت و حيرت انگيزى را كه به وسيله آنها انجام مى­شود از نزديك مشاهده نمايند، نويسنده دايرة المعارف قرن بيستم در جلد چهارم كتاب خود، درباره روح فهرستى از دانشمندان مشهور كه به واقعيت اين علم اعتراف كرده­اند را ارائه مى­دهد. در اين فهرست نام چهل و هفت نفر از دانشمندان بزرگ فرانسه، انگلستان، ايتاليا، آلمان و آمريكا را ذكر مى كند.

البته بايد دانست كه ارتباط با ارواح به طور اجمال مطلبى است صحيح، ولى هرگز نمى­توان گفتار هر مدعى را در اين باره پذيرفت بلكه بايد با قراين و علايم، راستگويان را از دروغگويان تميز داد.

«وَأَوْحَيْنا إِلى أُمّ مُوسى أَنِ ارْضِعيه(1)؛ به مادر موسى الهام كرديم كه كودك خود را شير ده».

التَّوْبَةَ فِي الْآجِلِ وَ لِأَنَّهُ لَا يَفِي بِمَا يَعِدُ مِنْ ذَلِكَ فَإِنَّ النُزُوعَ مِنَ التَّرَفُّهِ وَ التَّلَذُّذِ وَ مُعَانَاةَ(1)

التَّوْبَةِ وَ لَا سِيَّمَا عِنْدَ الْكِبَرِ وَ ضَعْفِ الْبَدَنِ أَمْرٌ صَعْبٌ وَ لَا يُؤْمَنُ عَلَى الْإِنْسَانِ مَعَ مُدَافَعَتِهِ بِالتَّوْبَةِ أَنْ يُرْهِقَهُ الْمَوْتُ فَيَخْرُجَ مِنَ الدُّنْيَا غَيْرَ تَائِبٍ كَمَا قَدْ يَكُونُ عَلَى الْوَاحِدِ دَيْنٌ إِلَى أَجَلٍ وَ قَدْ يَقْدِرُ عَلَى قَضَائِهِ فَلَا يَزَالُ يُدَافِعُ بِذَلِكَ حَتَّى يَحِلَّ الْأَجَلُ وَ قَدْ نفذ [نَفِدَ] الْمَالُ فَيَبْقَى الدَّيْنُ قَائِماً عَلَيْهِ فَكَانَ خَيْرَ الْأَشْيَاءِ لِلْإِنْسَانِ أَنْ يُسْتَرَ عَنْهُ مَبْلَغُ عُمُرِهِ فَيَكُونَ طُولَ عُمُرِهِ يَتَرَقَّبُ الْمَوْتَ فَيَتْرُكَ الْمَعَاصِيَ وَ يُؤْثِرَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ فَإِنْ قُلْتَ وَ هَا هُوَ الْآنَ قَدْ سُتِرَ عَنْهُ مِقْدَارُ حَيَاتِهِ وَ صَارَ يَتَرَقَّبُ الْمَوْتَ فِي كُلِّ سَاعَةٍ يُقَارِفُ (2)

الْفَوَاحِشَ وَ يَنْتَهِكُ الْمَحَارِمَ (3) قُلْنَا إِنَّ وَجْهَ التَّدْبِيرِ فِي هَذَا الْبَابِ هُوَ الَّذِي جَرَى عَلَيْهِ الْأَمْرُ فِيهِ فَإِنْ كَانَ الْإِنْسَانُ مَعَ ذَلِكَ لَا يَرْعَوِي (4) وَ لَا يَنْصَرِفُ عَنِ الْمَسَاوِئِ فَإِنَّمَا ذَلِكَ مِنْ مَرَحِهِ وَ مِنْ قَسَاوَةِ قَلْبِهِ لَا مِنْ خَطَإٍ فِي التَّدْبِيرِ كَمَا أَنَّ الطَّبِيبَ قَدْ يَصِفُ لِلْمَرِيضِ مَا يَنْتَفِعُ بِهِ فَإِنْ كَانَ الْمَرِيضُ مُخَالِفاً لِقَوْلِ الطَّبِيبِ لَا يَعْمَلُ بِمَا يَأْمُرُهُ وَ لَا يَنْتَهِي عَمَّا يَنْهَاهُ عَنْهُ لَمْ يَنْتَفِعْ بِصِفَتِهِ وَ لَمْ تَكُنِ الْإِسَاءَةُ فِي ذَلِكَ لِلطَّبِيبِ بَلْ لِلْمَرِيضِ حَيْثُ لَمْ يَقْبَلْ مِنْهُ وَ لَئِنْ كَانَ الْإِنْسَانُ مَعَ تَرَقُّبِهِ لِلْمَوْتِ كُلَّ سَاعَةٍ لَا يَمْتَنِعُ عَنِ الْمَعَاصِي فَإِنَّهُ لَوْ وَثِقَ بِطُولِ الْبَقَاءِ كَانَ أَحْرَى بِأَنْ يَخْرُجَ إِلَى الْكَبَائِرِ الْفَظِيعَةِ فَتَرَقُّبُ الْمَوْتِ عَلَى كُلِّ حَالٍ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الثِّقَةِ بِالْبَقَاءِ ثُمَّ إِنَّ تَرَقُّبَ الْمَوْتِ وَ إِنْ كَانَ صِنْفٌ مِنَ النَّاسِ يَلْهَوْنَ عَنْهُ وَ لَا

ص: 229

يَتَّعِظُونَ بِهِ فَقَدْ يَتَّعِظُ بِهِ صِنْفٌ آخَرُ مِنْهُمْ وَ يَنْزِعُونَ عَنِ الْمَعَاصِي وَ يُؤْثِرُونَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَ يَجُودُونَ بِالْأَمْوَالِ وَ الْعَقَائِلِ (1) النَّفِيسَةِ فِي الصَّدَقَةِ عَلَى الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِينِ فَلَمْ يَكُنْ مِنَ الْعَدْلِ أَنْ يُحْرَمَ هَؤُلَاءِ الِانْتِفَاعَ بِهَذِهِ الْخَصْلَةِ لِتَضْيِيعِ أُولَئِكَ حَظَّهُمْ مِنْهَا.(2)

اگر بگويى مگر نشده كه گاه شخصى تمام اوقاتش را در معصيت و گناه گذرانده آنگاه توبه نموده و توبه او پذيرفته شده است؟ پاسخ مى دهيم: اين امر هنگامى است كه شهوات بر انسان چيره گردند و از مخالفت با آنها عاجز شود، نه اينكه اساس كار را بر ارتكاب معصيت بگذارد، [تا آخر كار توبه كند.] تنها در اين صورت خداوند از او مى گذرد و با بخشايش بر او تفضّل مى كند. امّا كسى كه با توجه و با قصد گناه كار مى كند تا در پايان كار توبه كند در واقع مى كوشد تا كسى را بفريبد كه فريفتنى نيست، او مى خواهد لذت نقد را بگيرد و قول توبه نسيه بدهد.

[به قول معروف: وعده سر خرمن مى دهد.] غالبا چنين اشخاصى در عمل به اين وعده خود توفيق چندانى نمى يابند؛ زيرا دل كندن از لذت و رفاه و دشوارى توبه به ويژه در دوران كهولت و ضعف بدن كارى بسيار دشوار [و گاه ناشدنى] است.

وانگهى معلوم نيست كه بر اثر فردا فردا كردن، مرگ غافل­گيرش نكند و او را بدون توبه از دنيا نبرد [و ميان او و خواسته اش جدايى نيفكند.] چنان كه گاه كسى براى مدتى قرضى گرفته ولى او آنقدر درنگ و فردا فردا مى كند كه زمان پرداخت فرا مى رسد، پولش تمام شده و قرض بر گردن او باقى است.

به اين ترتيب بهترين چيز همان است كه زمان مرگ و مدت عمر بر انسان ناپيدا و پوشيده ماند. تا در طول عمر منتظر مرگ باشد و [با ياد مرگ] گناهان را ترك كند و كارهاى صالح و نيكو را برگيرد.

اگر بگويى: الان هم كه زمان دقيق مرگ از او پنهان مانده و هر ساعت به انتظار مرگ است، باز در فساد و محرّمات غرق گشته است، در پاسخ مى گوييم! وجه تدبير در اين امر همان است كه گذشت و اگر آدمى با اين حال باز از گناه بر حذر نيست و از فساد فاصله نمى گيرد، از سرمستى و سنگدلى او سرچشمه مى گيرد نه از تدبير ناصواب. چنان كه گاه پزشك براى بيمار نسخه اى مى نويسد كه به سود اوست. امّا اگر بيمار از طبيب فرمان نبرد و با او

ص: 231

مخالفت نمايد و از آنچه گفته پرهيز كند و يا بر حذر نباشد، هيچ گاه نسخه دكتر سودى به او نمى بخشد و اين كار زشت و ناروا نه به زيان پزشك كه به زيان خود بيمار است؛ زيرا او از سخنان طبيبانه پزشك پيروى ننموده است.

وانگهى اگر انسان به طول بقاى خود [و عدم فرا رسيدن مرگ ناگهانى] اطمينان داشته باشد، بسيار بيشتر در طغيان و گناهان بزرگ در مى غلتد. پس انتظار مرگ براى او در هر حال از اطمينان بقا مفيدتر است، وانگهى اگر چه شمارى از مردم از ياد مرگ غافل مى شوند و موعظت نمى پذيرند، امّا شمارى ديگر اثر مى پذيرند و از معاصى بازشان مى دارد و اينان عمل صالح را بر مى گزينند. اين دسته از اموال گرانقدر و شتران پر قيمت خود بر فقيران و مساكين انفاق و صدقه مى كنند. با اين وصف از عدالت نيست كه به خاطر عدم آگاهى و غفلت يك گروه كه حق خود را ناديده مى گيرند و سود خود را از اين امر نمى برند، گروهى ديگر از بهره جويى و استفاده از اين امر محروم گردند(1)

از جمله مسائل پوشيده بر انسان، پايان عمر اوست. هيچ كس نمى داند كى مى ميرد. در قرآن مى فرمايد:

«وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَ مَا تَدْرِى نَفْسٌ بِأَىّ أَرْضٍ تَمُوتُ؛ هيچ كس نمى داند كه فردا چه به دست مى آورد، و هيچ كس نمى داند در چه سرزمينى مى ميرد».(2)

اين جزءِ حكمت هاى الهى است كه انسان از مرگ خود بى خبر باشد؛ زيرا پنهان ماندن آن دو فايده دارد كه در كتاب توحيد مفضل بدان ها اشاره شده است.

اگر مقدار عمر انسان معلوم بود از دو حال خارج نبود:

ص: 232

الف) يا مى دانست عمر طولانى دارد كه در اين صورت، غفلت دامان او را مى گرفت و به خودش وعده مى داد كه من ده يا بيست يا پنجاه سال ديگر در اين دنيا مى مانم مجال توبه هم بسيار است عجله اى براى توبه نيست، آن گاه به گناه و غفلت و بى خبرى آلوده مى شد.

ب) اگر هم مى دانست كه تا يك ساعت ديگر يا يك روز يا يك ماه يا يك سال ديگر زندگى مى كند زندگى بر او ناگوار مى شد به خودش مى گفت: من كه تا يك ماه ديگر بيشتر زنده نيستم پس چرا تلاش كنم؟ نشاط زندگى از بين مى رفت و مأيوس مى شد.

همين موضوع فايده ديگرى هم دارد كه انسان هر لحظه احتمال دو طرف را مى دهد، يعنى دائماً بين خوف و رجاست. از يك سو دست از طلب بر نمى دارد و از سوى ديگر آلوده به گناه نمى شود، چون نمى داند شايد ساعتى بيش از عمرش باقى نمانده باشد. در احاديث بر اين مسأله بسيار تأكيد شده است.(1)

ص: 233

نظر به یکی از ویژگی­های بزرگ پیامبران که خبر دادن از غیب و آینده از طریق رویاهای صادقه است، شباهت می­رساند. از این رو امام (علیه السلام) فرمود:

اگر تمام رویاها صادق می­بود، همه پیامبر می­شدند، پس حکمت خداوند بر این جاری گشته که بعضی خواب­ها راست وبعضی دروغ باشند.(1)

افسوس به كسي كه در حالت خواب، روح تبهكار و آلوده­اي را به خداي سبحان بدهد. چنين روحي وقتي تسليم خدا مي شود شرمنده است. اين است كه از تقرّب و تَوّفي هر شب طرفي نمي بندد. انسان اگر در بيداري مواظب اعمال خود باشد، خواب­هاي صادقي خواهد داشت يا در بيداري نيز حقايقي نصيب انسان مي شود.

اين كه انسان امين، هم در عالم خواب موجود با بركت است هم در عالم بيداري، براي آن است كه امانت وصداقت منشاء بركت است. انساني كه دربيداري امين نيست، اگر نعمتي الهي در عالم رؤيا نيز نصيبش شد، باز قوه خيال و وهم او آن را كم يا زياد مي كند، از اين رو وقتي بيدار شد، چيزي در خاطر دارد كه تعبير آن يا دشوار است و يا ناممكن، ولي انسان صادق و امين همان طور كه در بيداري امانت و صداقت را حفظ كرده، در عالم خواب هم اگر چيزي را از عالم ملكوت مشاهده كند، با همان حالت مشاهده اش آن را دارد؛ همچنين يك مُعَبِّر حاذق مي تواند آن صورت ملكوتي را به اصلش برگرداند و عبور بدهد (تعبير رؤيا).

يوسف صديق (علیه السلام) و ديگر انبياي الهي چون خود امينند، هم خوابهاي خوب مي بينند و هم توان آن را دارند كه خواب­هاي خوب ديگران را تعبير كنند. بنابراين رؤياي صادق رزق كريمي است كه خداي سبحان نصيب انسان­هاي امين و صادق كرده است.

برنگشتند. اينها اوّلاً مي پنداشتند مرگ نابودي است و ثانياً اگر حيات بعد از مرگ راست باشد بايد مردگان به همين دنيا باز گردند و چون مي ديدند نياكان مرده آنها به دنيا برنگشتند، معاد را انكار مي كردند. آنها نمي دانستند كه معاد تبديل نشئه دنيا به نشئه آخرت است نه بازگشت به دنيا. تا اين كه خداي سبحان رؤيا را نصيب انسانهاي اوّلي كرد. آنگاه به انبيا مراجعه كرده، مي گفتند: اينها چيست كه ما در خواب مشاهده مي كنيم؟ انبيا مي فرمودند: آنچه ما به شما وعده مي دهيم، كه پس از مرگ مي بينيد از همين قبيل است (1) يعني وجودي است مثالي كه در عالم مثال (برزخ) با صور مثاليه محشور است و در قيامت كبرا به همان بدن اصلي برمي­گردد.(2)

پس انسان توان آن را دارد كه در حالت خواب صور حق را ببيند و بسياري از معارف را كسب كند. آنها كه در حالت بيداري از عالم طبيعت منزهند، هم در بيداري از علوم حصولي بهره­اي دارند و هم در خواب از علوم شهودي طرفي مي بندند.

يوسف صديق منشأ همه اين بركات را توحيد خداي سبحان مي داند. اما كساني كه ايمان ندارند، وقتي سخن از خدا و وحدت او به ميان مي آيد، منزجر و مشمئز مي شوند و وقتي سخن از غير خداست خوشحال مي گردند: «وإذا ذكر الله وحده اشمأزّت قلوب الّذين لا يُؤمنون بالآخرة و إذا ذكر الّذين من دونه اذا هم يستبشرون»(1) ، زيرا انسان طبيعت گرا از عالم وحدت هراسناك بوده به جهان كثرت متمايل است. از اين رو يوسف صديق به هم زندانيهاي خود مي فرمود: آيا اين الهه دروغين و پراكنده بهترند يا خداوند واحد قهار؟(2)

و همچنين مي فرمايد: «ذلكما ممّا علّمني ربّي اني تركت ملة قوم لايؤمنون بالله وهم بالآخرة هم كافرون ٭ واتبعت مِلّة آبائي ابراهيم واسحاق و يعقوب ما كان لنا أن نشرك بالله من شي ء ذلك من فضل الله علينا و علي النّاس ولكن أكثر النّاس لا يشكرون»(3)؛ چون موحد بودم و راه مستقيم انبياي الهي را پيمودم و از پدران معصوم خود پيروي كردم خداي سبحان اين علوم را بر من تفضّل كرد. ممكن نيست انسان موحد باشد و در خواب و بيداري از علوم الهي بهره نبرد، چون هر لحظه­اي كه مي خوابد، خدا روحش را قبض مي كند. چگونه ممكن است انسان به حضور حكيم عليم برود اما از حكمت و علم چيزي فرا نگيرد مگر آن كه قلبش كور باشد.(4)

ص: 238

بر اين اساس، وقتي گفته مي شود كه كلّ قرآن «تأويل» دارد، مي تواند معاني ذهني (تعبير) يا وجود حقايق خارجي (تأويل) مراد باشد كه قرآن در ظرف آن ظهور مي كند و در بعضي آيات هم كه آمده است در قيامت تأويل قرآن روشن مي شود(1)،

لزوماً وجود خارجي آن مراد نيست، زيرا به مفهوم ذهني آن هم «تأويل» گفته شده است و اين دو اصطلاح (تأويل و تعبير)، مثبتين هستند. البته اگر به طور حصر در يكي از دو معناي مزبور به كار رود، جمع هر دو پذيرفته نيست.

تأويل چنانچه با روايتي تأييد شود، يا شاهد قرآني داشته باشد يا لطايف عقلي آن را همراهي كند و نيز مخالف با ظواهر ديني و برهان عقلي نباشد، پذيرفتني و معتبر است، وگرنه اعتبار ندارد.(2)

متزمّن. گفتار جناب قونوي توجيه قابلي رؤيا به لحاظ زمان بود؛ ولي توجيه قابلي آن به لحاظ متزمّن، يعني خود شخص بيننده رؤيا، سهل و دلپذيرتر است.(1)

ص: 241

براى استفاده و لذت، گوشت براى خوردن، بوى خوش براى تلذذ، داروها براى بهداشت و درمان، حيوانات و چهارپايان براى حمل بار، هيزم براى سوزاندن، خاكستر براى ساروج ساختن و رمل براى فرش زمين آفريده شد. راستى مگر انسان مى تواند اين همه و جز آن را در شماره آورد؟! آيا اگر كسى وارد يك خانه شود و تمام اشياى مورد نياز مردم را در آنجا بيابد مى پندارد كه اين آفرينش [و هماهنگى و گردآورى] بى هدف و خود به خود باشد؟ چگونه كسى به خود اجازه مى دهد كه اين همه تدبير عالم و اشياى مهيا و هماهنگ را كار طبيعت بداند؟

اى مفضّل! از آفرينش و آماده سازى حكيمانه و مدبّرانه اشيا براى رفع نياز انسان درس عبرت بگير. براى او غلّات و حبوبات آفريده شده است. در نتيجه بايد آنها را آرد كند، آرد را خمير گرداند و با آن نان و غذا بپزد. براى پوشاكش پشم آفريده شده و او بايد آن را بزند، بريسد و ببافد. براى او درخت آفريده شده و او بايد آن را در زمين بكارد، آب دهد و به آن برسد و از آن بهره گيرد. داروها براى درمانش پديد آمده و او بايد آنها را [از زمين] برگيرد، با مواد ديگر آميخته نمايد و داروى شفا بخش بسازد. ديگر اشيا نيز همين گونه آفريده شده است.

بنگر كه چگونه تمام نيازهاى ضرورى انسان آفريده شده ولى انسان بايد براى دسترسى به آنها قدرى تلاش و حركت كند [تا بركت يابد] اين به سود و صلاح اوست؛ زيرا اگر اين اشيا بدون هيچ كار و تلاش و حركتى نيازهاى او را بر مى داشت، همواره در وادى سرمستى و طغيان سقوط مى كرد و چه بسا دست به اعمالى مى زد كه خود را نيز هلاك كند. اگر تمام نيازهاى انسان آماده و كافى بود براى او زندگى، هيچ مزه و لذّتى نداشت و گوارا نبود. چنان كه مى بينى اگر كسى چند صباحى نزد عده اى مهمان باشد و آنان غذا، نوشيدنى و ديگر نيازهايش را برطرف كنند، هر آينه از بيكارى آزرده مى شود و با خود منازعه و ناسازگارى مى كند كه بايد به كارى مشغول گردد. حال اگر

ص: 243

انسان در تمام عمر براى تحصيل ما يحتاج خود به هيچ تلاش و حركتى نياز نداشته باشد كار بمراتب دشوارتر و ناگوارتر مى گردد.

پس حكمتى عظيم و تدبيرى سترگ در اين است كه نيازهاى انسان با حركت و قدرى تلاش به دست آيند تا از سويى بيكارى او را در دشوارى نيفكند و از سوى ديگر نتواند كه در پى چيزى باشد كه به او نمى رسد و يا اگر برسد به سود او نباشد.(1)

فرمان تلاش در روي زمين و آبادكردن آن را بيان كرد و فرمود: شما حركت كنيد، «ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ»(1)؛ ما راه را براي شما آسان مي كنيم.

دريا را شناسايي و به بشر عرضه كند، آنگاه مي توان گفت از درياي تسخير شده استفاده صحيح كرده است؛ چنان كه اگر تنها از روشنايي و گرماي خورشيد استفاده كند، تفاوتي ميان انسان و ديگر موجودات زنده - اعم از حيوانات و نباتات - در استفاده از خورشيد نخواهد بود، كسي مي تواند ادّعا كند كه از نعمت خورشيد به خوبي استفاده كرده و به آيه «سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْس»(1) عمل كرده است كه انواع استفاده هاي مفيد و منافع زيست محيطي آن را شناسايي كرده در اختيار بشريت قرار دهد.

زمين را نيز خداوند مسخر انسان قرار داد تا به راحتي توان زندگي روي آن را داشته باشد؛ براي كشاورزي بتواند آن را شخم زده و براي استخراج معادن و كاوش­هاي علمي در رشته هاي مختلف خاك شناسي و معدن شناسي بتواند حفاري­هاي عميق كند و همچنين براي شناخت گسل­ها و مناطق زلزله خيز به تحقيق عمقي زمين بپردازد تا مردم از زندگي مرفه و أمني برخوردار شوند ولي اگر استفاده از زمين تنها در حد ساختن آشيانه و زندگي عادي باشد، ديگر حيوانات نيز چنين بهره مندي را دارند. هم چنان كه انسان به عمق زمين مي رود و نفت و گاز و ديگر منابع زيرزميني را استخراج مي كند بايد از فضا و موجودات آن نيز بهره برداري مناسب كند.

اگر تنها به استفاده ابتدايي از نعمتهاي الهي بسنده شود و مسخر بودن موجودات براي انسان ناديده گرفته شود؛ چنان كه قرآن كريم مي فرمايد: «أَلَمْ يَرَوْا إِلَي الطَّيْرِ مُسَخَّرَاتٍ»(2) «وَالخَيْلَ وَالبِغَالَ وَالحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا»(3) و از مخلوقات الهي به طور شايسته بهره مند نشود، كفران نعمت كرده شامل آيات: «أَلَمْ تَرَ إِلَي

ص: 246

الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ البَوَارِ»(1)، «إِنَّ الإِنسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ»(2) خواهد بود.(3)

ص: 247

اعْتَبِرْ يَا مُفَضَّلُ بِأَشْيَاءَ خُلِقَتْ لِمَآرِبِ الْإِنْسَانِ وَ مَا فِيهَا مِنَ التَّدْبِيرِ فَإِنَّهُ خُلِقَ لَهُ الْحَبُّ لِطَعَامِهِ وَ كُلِّفَ طَحْنَهُ وَ عَجْنَهُ وَ خَبْزَهُ وَ خُلِقَ لَهُ الْوَبَرُ لِكِسْوَتِهِ فَكُلِّفَ نَدْفَهُ وَ غَزْلَهُ وَ نَسْجَهُ وَ خُلِقَ لَهُ الشَّجَرُ فَكُلِّفَ غَرْسَهَا وَ سَقْيَهَا وَ الْقِيَامَ عَلَيْهَا وَ خُلِقَتْ لَهُ الْعَقَاقِيرُ لِأَدْوِيَتِهِ فَكُلِّفَ لَقْطَهَا(1) وَ خَلْطَهَا وَ صُنْعَهَا وَ كَذَلِكَ تَجِدُ سَائِرَ الْأَشْيَاءِ عَلَى هَذَا الْمِثَالِ فَانْظُرْ كَيْفَ كُفِيَ الْخِلْقَةَ الَّتِي لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُ فِيهَا حِيلَةٌ وَ تُرِكَ عَلَيْهِ فِي كُلِّ شَيْ ءٍ مِنَ الْأَشْيَاءِ مَوْضِعُ عَمَلٍ وَ حَرَكَةٍ لِمَا لَهُ فِي ذَلِكَ مِنَ الصَّلَاحِ لِأَنَّهُ لَوْ كُفِيَ هَذَا كُلَّهُ حَتَّى لَا يَكُونَ لَهُ فِي الْأَشْيَاءِ مَوْضِعُ شُغُلٍ وَ عَمَلٍ لَمَا حَمَلَتْهُ الْأَرْضُ أَشَراً وَ بَطَراً(2) وَ لَبَلَغَ بِهِ ذَلِكَ إِلَى أَنْ يَتَعَاطَى أُمُوراً فِيهَا تَلَفُ نَفْسِهِ وَ لَوْ كُفِيَ النَّاسُ كُلَّمَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ لَمَا تَهَنَّئُوا(3) بِالعَيْشِ وَ لَا وَجَدُوا لَهُ لَذَّةً أَ لَا تَرَى لَوْ أَنَّ امْرَءاً نَزَلَ بِقَوْمٍ فَأَقَامَ حِيناً بَلَغَ جَمِيعَ مَا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ مِنْ مَطْعَمٍ وَ مَشْرَبٍ وَ خِدْمَةٍ لَتَبَرَّمَ بِالْفَرَاغِ وَ نَازَعَتْهُ نَفْسُهُ إِلَى التَّشَاغُلِ بِشَيْ ءٍ فَكَيْفَ لَوْ كَانَ طُولُ عُمُرِهِ مَكْفِيّاً لَا يَحْتَاجُ إِلَى شَيْ ءٍ فَكَانَ مِنْ صَوَابِ التَّدْبِيرِ فِي هَذِهِ الْأَشْيَاءِ الَّتِي خُلِقَتْ لِلْإِنْسَانِ أَنْ جُعِلَ لَهُ فِيهَا مَوْضِعُ شُغُلٍ لِكَيْلَا تُبْرِمَهُ الْبِطَالَةُ وَ لِتَكُفَّهُ عَنْ تَعَاطِي مَا لَا يَنَالُهُ وَ لَا خَيْرَ فِيهِ إِنْ نَالَهُ (4)

اى مفضّل! از آفرينش و آماده سازى حكيمانه و مدبّرانه اشيا براى رفع نياز انسان درس عبرت بگير. براى او غلّات و حبوبات آفريده شده است. در نتيجه

ص: 248

بايد آنها را آرد كند، آرد را خمير گرداند و با آن نان و غذا بپزد. براى پوشاكش پشم آفريده شده و او بايد آن را بزند، بريسد و ببافد. براى او درخت آفريده شده و او بايد آن را در زمين بكارد، آب دهد و به آن برسد و از آن بهره گيرد. داروها براى درمانش پديد آمده و او بايد آنها را [از زمين] برگيرد، با مواد ديگر آميخته نمايد و داروى شفا بخش بسازد. ديگر اشيا نيز همين گونه آفريده شده است.

بنگر كه چگونه تمام نيازهاى ضرورى انسان آفريده شده ولى انسان بايد براى دسترسى به آنها قدرى تلاش و حركت كند [تا بركت يابد] اين به سود و صلاح اوست؛ زيرا اگر اين اشيا بدون هيچ كار و تلاش و حركتى نيازهاى او را بر مى داشت، همواره در وادى سرمستى و طغيان سقوط مى كرد و چه بسا دست به اعمالى مى زد كه خود را نيز هلاك كند. اگر تمام نيازهاى انسان آماده و كافى بود براى او زندگى، هيچ مزه و لذّتى نداشت و گوارا نبود. چنان كه مى بينى اگر كسى چند صباحى نزد عده اى مهمان باشد و آنان غذا، نوشيدنى و ديگر نيازهايش را برطرف كنند، هر آينه از بيكارى آزرده مى شود و با خود منازعه و ناسازگارى مى كند كه بايد به كارى مشغول گردد. حال اگر انسان در تمام عمر براى تحصيل ما يحتاج خود به هيچ تلاش و حركتى نياز نداشته باشد كار بمراتب دشوارتر و ناگوارتر مى گردد.

پس حكمتى عظيم و تدبيرى سترگ در اين است كه نيازهاى انسان با حركت و قدرى تلاش به دست آيند تا از سويى بيكارى او را در دشوارى نيفكند و از سوى ديگر نتواند كه در پى چيزى باشد كه به او نمى رسد و يا اگر برسد به سود او نباشد(1)

ص: 249

مي دهد و در برخي از آيات، به طور جامع فراگير مي فرمايد: «كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ»(1)؛ هر روز، بلكه هر ظهور و تجلّي، خداوند در كاري تازه است. كارهاي خداوند، مشابه يكديگر و تكراري نيست؛ چون او هميشه در حال ايجاد است و هر وجودي داراي خصوصيتي است كه در ديگري نيست لذا تجلّي خداوند تكرارپذير نخواهد بود و همه پديده ها، نيازهاي خود را تنها بر او عرضه مي دارند: «يَسْأَلُهُ مَن فِي السَّماوَاتِ

وَالأَرْضِ»(2)؛ وخدا تنها مبدئي است كه همه نيازها را پاسخگوست و كارگشايي همه گره ها منوط به اراده اوست: «وَآتَاكُم مِن كُلِّ مَا سَالتُمُوهُ»(3)

بدبختي در نظام آفرينش را (غضب الهي) براي خود فراهم مي كند؛ چنانكه امام كاظم (علیه السلام) فرمودند:

«إن الله ليبغض العبد الفارغ؛(1) خداوند، به بنده بيكار خشم مي ورزد.

در روايات اهل بيت (علیهم السلام) ، رخوت و سستي از منفورترين خصوصيات اخلاقي بشر شمرده مي شود كه بر اساس آن، هم دنياي فرد از رونق مي افتد و هم آخرت او تباه مي شود. حضرت موسي بن جعفر (علیهما السلام) در اين باره مي فرمايد:

«إياك و الكسل و الضجر فإنهما يمنعانك من حظك من الدنيا و الآخره؛(2) از تنبلي و بي حوصلگي بپرهيزيد كه اين دو شما را از بهره مندي از دنيا و آخرت، منع مي كند.

انسان تا زنده است بايد به وسيله كار و تلاش خويش براي جامعه مفيد باشد. كاري كه به عهده و در توان اوست بايد آن را به نحو احسن انجام دهد، خواه كشاورزي، دامداري، صنعت يا كارهاي فرهنگي و علمي. بيكاري نه مطلوب جامعه و نه مورد رضايت خداوند است. از اين جهت انسان بيكار اگر دعا كند نيايش وي مستجاب نمي شود. هر چند مقدار كاري كه از يك جوان برومند توقع مي رود و از سالمند انتظار نمي رود، ولي با ملاحظه توان جسمي و فكري افراد همگان موظف به كار هستند.

البته روايات زيادي در اين رابطه هست كه نگاه فراگير به آنها مي تواند بيان كننده ارزش فوق العاده كار و تلاش، در مكتب اسلام باشد؛ امّا با همه اين تأكيدات، عده اي مي خواهند برخورد مثبت دين را با تلاشهاي فردي و جمعي مردم براي تحصيل امور مادي زندگي، انكار كنند. آنان براي اين كار به تأكيدات قرآني و روايي اي استناد مي كنند كه در آنها مؤمنان از «دنيا طلبي» منع، و به دوري از مظاهر دنيوي و دلبستگي به آنها امر شده اند.

ص: 254

به نظر مي رسد روايت زير، به خوبي بطلان توهّم فوق را در قالب مغايرت دنيا طلبي - كه واقعاً مذموم است - با تلاش براي تحصيل امور مادي زندگي - كه واقعاً محمود است - بيان مي كند.

شخصي به نام «محمد بن المنكدر» مي گويد: در اطراف مدينه بودم كه حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) را ديدم. ايشان به سبب كار طاقت فرساي كشاورزي در صحراي گرم مدينه به شدت عرق كرده بود و به كمك غلامان خود حركت مي كرد. با خودم فكر كردم او را نصيحت كنم تا خود را اين اندازه به جهت دنياطلبي و تحصيل متاع ناچيز دنيا به زحمت و عذاب نيفكند. به آن حضرت گفتم: خدا تو را اصلاح كند! شيخ بزرگي مانند شما كه ازشيوخ قريش هستيد، در اين ساعت از روز، در اين وضع، بعيد است كه در حال طلب دنيا باشد، سپس او - يعني محمد بن منكدر - با اين تصور كه چنين عملكردي مخصوص طالبان و شيفتگان دنيا و غافلان از مرگ و قيامت است، به حضرت امام باقر (علیه السلام) عرض كرد: اگر با همين حال، مرگ به سراغت بيايد چه خواهي كرد و جواب خدا را چه خواهي داد؟ حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمود:

«لو جاءني والله الموت وأنا في هذه الحال جاءني و أنا في طاعه من طاعات الله تعالي؛(1) به خدا قسم! اگر در اين حال، مرگ به سراغم آيد، من در حال به جا آوردن طاعتي از طاعات خداوند جان خواهم داد.

به راستي، بين اين توهم كه تلاش براي فراهم كردن لوازم مادي زندگي، نوعي تخلف از فرامين الهي و تخطي از آخرت طلبي و ايمان واقعي به معاد دانسته شود و اين معرفت حكيمانه كه چنين تلاشي در رديف يكي از طاعت­هاي الهي قرار مي گيرد و تأكيدات زيادي براي ترغيب آحاد جامعه به آن اختصاص دارد،

ص: 255

فرق فراواني است؛ به ويژه اموري كه فروگذاري آنها ممكن است عواقب جبران ناپذيري براي دنيا و آخرت انسان داشته باشد.(1)

«آفه النجح الكسل؛(1)آفت پيروزي، سستي و كسالت است».

«إيّاك و الكسل و الضجر فإنّهما مفتاح كل شرّ ؛(2) كسالت و نداشتن تحمّل، كليد هر بدي است:

حضرت علي (علیه السلام) مي فرمايد:

«من وجد ماءً و تراباً ثم افتقر فأبعده الله؛(3) كسي كه آب و خاك - به اندازه كافي - داشته باشد و نيازمند به ديگران شود، خدا او را - از رحمت خود - دور كند. اين سخنان، همگان را به توليد و پرهيز از بيكاري دعوت مي كند.

مردي به امام صادق (علیه السلام) عرض كرد: من نمي توانم به خوبي با دستم كار كنم و با تجارت نيز آشنايي كافي ندارم و نيازمند و بيچاره ام، چه كنم؟

امام صادق (علیه السلام) فرمود: كار كن و با سر خود، بار ببر و اين گونه از مردم بي نياز باش.(4)

امام صادق (علیه السلام) وي را به كار تشويق مي كند و به او روحيّه خودباوري مي دهد كه او امرار معاش كند و متكي به ديگران نباشد؛ كه نيازمند ديگران بودن، با عزت و شرافت انسان سازگار نيست.

امام صادق (علیه السلام) مي فرمايد:

«طلب الحوائج الي الناس استلاب للعزّ، مذهبه للحياء؛ درخواست حاجت از مردم، عزّت آدمي را مي ربايد و حيا و شرم او را از بين مي برد».(5)

ص: 257

«ما ولّت أمه أمرها رجلاً قطُّ و فيهم من هو أعلم منه إلاّ لم يزل أمرهم يذهب سفالاً حتّي يرجعوا الي ما تركوا؛(1) اُمتي كه غير متخصّصي را به كار خويش گمارد و در ميان آنان داناتر از وي باشد، پيوسته كارشان رو به تنزّل و سقوط است تا وقتي كه از آن دست بكشند».

تعهّد در كار، موجب مي شود كه شخص در انتخاب شغل، نياز جامعه و سود اقتصادي عموم را در نظر بگيرد و از شغل هاي كاذبي كه تكاثر و درآمدهاي كلان شخصي دارد ولي خساراتي را به پيكر اقتصادي جامعه وارد مي كند، بپرهيزد.

خداوند نيز جهان را با دو اصل استحكام و زيبايي آفريد و دوست دارد كه جانشين او در زمين، انسانِ وارسته اي باشد كه معماري كارهاي او فنّي و زيباسازيهاي عمل او نيز هنرمندانه باشد. رعايت دو اصل ياد شده، حافظ تمام اصول معياري زيست؛ محيطي است. زيرا استحكام و زيبايي، مآيه پالايش فضاي زندگي است و فضاي پالوده، پايدار خواهد بود؛ همان طوري كه محيط آلوده، زدودني و از بين رفتني است.

انجام هر كاري بدون در نظر گرفتن ضوابط، جوانب و پيامدهاي آن، نافرجام و بي حاصل است. اگر هدف از كار، رفع نياز عموم و تحكيم مباني اقتصادي جامعه است و نه تكاثر، انسان ملزم است به اقتضاي وجدان، هر كاري را كه متصدّي آن است، تحكيم بخشد و آن را در نهايت دقّت و اتقان به ثمر رساند.

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله وسلم) پس از آن كه بنايي را با نهايت دقّت و محكم كاري تمام كرد، فرمود:

«...لكنّ الله يحبّ عبداً إذا عمل عملاً أحكمه؛ (1)مي دانم كه پس از مدّتي فرو مي ريزد؛ ليكن خدا بنده اي را دوست دارد كه وقتي كاري را انجام داد، آن را محكم سازد».

در اسلام از كم كاري، خيانت و تزوير در كار، نيرنگ و پنهان كردن حقيقت، به شدت نكوهش شده است؛ قرآن كريم به گونه اي فراگير و عام از اين مسئله نهي مي كند: «وَلاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ(2)؛ هيچ چيز از مردم كم مگذاريد و پيمانه و ترازو را تمام نهيد». جامعيت پيام اين آيه به قدري است كه تمام اشيا و امور واقع در تحت قانون كار، مشمول آن است؛ خواه كار از سنخ نقل و انتقال كار مادي باشد و خواه از صنف كار معنوي.

ص: 260

«أخلصوا إذا عملتم؛(1)سعي كنيد كاري را كه انجام مي دهيد با اخلاص و بي پيرايه باشد:

در نهان بشر نهادينه كرده است تا اصل كار از سادگي صدف به پيچيدگي گوهر، بار يابد و از تكرار پرهيز شود و به سمت خلاقيّت جهت گيري كند.

اصل حاكم بر كار، تزيين موادّ خام سنّتي به چهره دلپذير صنعتي است كه يكي را خداوند با دست طبيعت در خارج از ذهن فراهم نموده و ديگري را همان خداوند با دست صنعت در قلمرو انديشه بشر، شكوفا كرده است تا تمام خواسته هاي انساني، «از علم به عين آيد و از گوش به آغوش»؛ چنين كار گوهرين را كيميا گويند.

حضرت امام صادق (علیه السلام) از صنعت كشاورزي به كيمياي اكبر ياد فرمود: «الكيمياء الأكبر الزراعه»(1)؛ زيرا در پرتو چنين صنعتي به موادّ جامد طبيعي، حيات گياهي بخشوده مي شود و هنر اين فنّ ويژه، فراهم نمودن شرايط جهش از مرحله جماد و مردگي به منطقه نبات و زندگي است. پس، اصل كار بايد به منزله دميدن روح هنر در مادّه به ظاهر بي روح طبيعت باشد تا صنايع آدميان، تبلوري از حيات هنر و تجلّي زنده بودن و زنده شدن باشد.

3. كارهاي متنوّع همانند اعضا و جوارح و جوانح يك پيكر زنده و بالنده، مكمّل يكديگر باشند.

4. فرهنگ كار، جذبه ديني و مدني خود را در تفسير كارهاي گوناگون نسبت به يكديگر تبلور دهد تا كارها بيان كننده و مكمّل يكديگر بوده، تمام نيازهاي صادق جامعه بشري را به بهترين وضع برطرف كنند.

از اين رهگذر است كه گفته مي شود: كار براي هدف برين است؛ نه كار براي خودِ كار.(1)

ص: 264

است. اين به خاطر آن است كه بدن انسان به آب بيشتر از نان محتاج است. چون كه آدمى براى نوشيدن، شستن خود و لباس [و ظروفش] و سيراب كردن حيوانات و آبيارى مزرعه به آب نيازمند است. به خاطر اين نيازهاى فراوان، آب براحتى در دسترس قرار گرفته تا انسان براى خريدن و تحصيل آن در دشوارى و رنج فراوان نيفتد. اما نان جز با رنج و مشقت و تلاش و حركت به دست نمى آيد تا انسان [به كسب حلال مشغول شود و] به خاطر بيكارى و بطالت در سرمستى و فساد غوطه ور نگردد. آيا نمى بينى كه طفل را با اينكه به سنّ آموزش نرسيده است در نزد مربّى مى گذارند تا از بازى و فسادى كه چه بسا او و خانواده اش را در امر ناگوارى بيفكند، به دور ماند؟ انسان نيز اين گونه است، اگر مشغول نباشد بر اثر سرمستى و خوشحالى و بيكارى، باعث زيان خود و نزديكانش مى گردد. براى درك اين واقعيت به كسانى بنگر كه در ثروت، رفاه، بى نيازى و خوشى بزرگ شده اند. و ببين كه كارشان به كجا كشيده مى شود.(1)

اهمیت گندم، آن چنان واضح است که آدمی را از پرداختن به آن بی نیاز می­سازد. اگر در تواریخ می­خوانیم که فلان حاکم و یا فلان حکیم، مردم را به ذخیره گندم برای مبارزه با قحطی­ها و خشکسالی­ها توصیه می کند و اگر یکی از دلایل نجات حضرت یوسف (علیه السلام) از زندان و وزیر شدن او، تدبیر خاصّ وی دربارة ذخیرة گندم بود، همگی بر اهمیت ویژه و حیاتی این محصول دلالت دارد.

گندم در میان تمامی جوامع بشری از قداست خاصّ برخوردار است.

دین مبین اسلام، سفارش بسیاری درباره نان کرده و اهمیت فوق العاده­ای برای آن قائل شده است.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) می­فرماید:

«بارِکْ لَنا فِی الْخُبْزِ وَلا تَفَرَّقَ بَیْنَنا وَبَیْنَه؛(1)خدایا! به نان ما برکت بده و میان ما و آن جدایی میفکن.»

همچنین می­فرماید:

«فَاِنَّ الْخُبْزَ مُبارَکٌ اَرْسَلَ اللَّهُ لَهُ السَّماءَ مِدْراراً وَلَهُ اَنْبَتَ اللَّهُ الْمَرْعَی وَبِهِ صَلَّیْتُمْ؛(2) نان مبارک است. خدای بزرگ برای [به دست آمدن ] آن، آسمان را فرستاد که بسیار ببارد، و به خاطر نان زمین را رویاند. و به وسیله ناناست که می­توانید، نماز بخوانید.»

امیر مؤمنان (علیه السلام) می­فرماید:

«اَکْرِمُوا الْخُبْزَ فَاِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اَنْزَلَ لَهُ بَرَکاتِ السَّماءِ وَاَخْرَجَ بَرَکاتِ الْاَرْضِ؛(3) نان را اکرام کنید. همانا خداوند عزیز و جلیل، برای آن، برکات آسمان را نازل کرد و برکات زمین را خارج نمود.»

ص: 267

ساكن كرديم، در حالى كه اگر مى خواستيم آن را از بين ببريم كاملا قدرت داشتيم" «فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلى ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ».

مى دانيم قشر روئين زمين از دو طبقه كاملا مختلف تشكيل يافته: طبقه نفوذ پذير و طبقه نفوذ ناپذير، اگر تمام قشر زمين نفوذ پذير بود آبهاى باران فوراً در اعماق زمين فرو مى رفتند و بعد از يك باران ممتد و طولانى همه جا خشك مى شد و قطره اى آب پيدا نبود! و اگر تمام قشر زمينى طبقه نفوذ ناپذير همچون گل رس بود تمام آبهاى باران در سطح زمين مى ماندند آلوده و متعفن مى شدند و عرصه زمين را بر انسان تنگ مى كردند، و اين آبى كه مايه حيات است مايه مرگ انسان مى شد.

ولى خداوند بزرگ و منان قشر بالا را نفوذ پذير و قشر زيرين را نفوذ ناپذير قرار داده تا آبها در زمين فرو روند و در منطقه نفوذ ناپذير مهار شوند و ذخيره گردند، و بعدا از طريق چشمه ها، چاهها و قناتها مورد استفاده واقع شوند، بى آنكه بگندند و توليد مزاحمت كنند يا آلودگى پيدا كنند(1)

اين آب گوارايى را كه ما امروز از چاه عميق بيرون مى كشيم و با نوشيدن آن جان تازه پيدا مى كنيم ممكن است از قطرات بارانى باشد كه هزاران سال قبل از ابرها نازل شده و در اعماق زمين براى امروز ذخيره گشته است، بى آنكه فاسد شود. به هر حال كسى كه انسان را براى زندگى آفريد و مهمترين مايه حيات او را آب قرار داد منابع بسيار مهمى براى ذخيره اين ماده حياتى قبل از او آفريده و آبها را در آن ذخيره كرده است! البته قسمتى از ذخيره هاى اين ماده حياتى بر فراز كوه ها است (به صورت برف­ها و يخ­ها) كه گاهى همه ساله آب شده جريان مى يابد و گاه صدها و يا هزاران سال بر قله كوهى مى مانند تا روزى كه فرمان نزول به آنها داده شود و بر اثر تغيير حرارت جوى به سوى دشت و هامون سرازير گردد و زمين­هاى تشنه را سيراب كند.(2)

ص: 270

اختلاف صور الناس و تشابه الوحوش و الطير و غيرها من الحكمة في ذلك

اعْتَبِرْ لِمَ لَا يَتَشَابَهُ النَّاسُ وَاحِدٌ بِالْآخَرِ كَمَا تَتَشَابَهُ الْوُحُوشُ وَ الطَّيْرُ وَ غَيْرُ ذَلِكَ فَإِنَّكَ تَرَى السِّرْبَ مِنَ الظِّبَاءِ وَ الْقَطَا تَتَشَابَهُ حَتَّى لَا يُفَرَّقُ بَيْنَ وَاحِدٍ مِنْهَا وَ بَيْنَ الْأُخْرَى وَ تَرَى النَّاسَ مُخْتَلِفَةً صُوَرُهُمْ وَ خَلْقُهُمْ حَتَّى لَا يَكَادَ اثْنَانِ مِنْهُمْ يَجْتَمِعَانِ فِي صِفَةٍ وَاحِدَةٍ وَ الْعِلَّةُ فِي ذَلِكَ أَنَّ النَّاسَ مُحْتَاجُونَ إِلَى أَنْ يَتَعَارَفُوا بِأَعْيَانِهِمْ وَ حُلَاهُمْ لِمَا يَجْرِي بَيْنَهُمْ مِنَ الْمُعَامَلَاتِ وَ لَيْسَ يَجْرِي بَيْنَ الْبَهَائِمِ مِثْلُ ذَلِكَ

فَيَحْتَاجُ إِلَى مَعْرِفَةِ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهَا بِعَيْنِهِ وَ حِلْيَتِهِ أَ لَا تَرَى أَنَّ التَّشَابُهَ فِي الطَّيْرِ وَ الْوَحْشِ لَا يَضُرُّهَا شَيْئاً وَ لَيْسَ كَذَلِكَ الْإِنْسَانُ فَإِنَّهُ رُبَّمَا تَشَابَهَ التَّوْأَمُ (1)

تَشَابُهاً شَدِيداً فَتَعْظُمُ الْمَئُونَةُ عَلَى النَّاسِ فِي مُعَامَلَتِهِمَا حَتَّى يُعْطَى أَحَدُهُمَا بِالْآخَرِ وَ يُؤْخَذُ أَحَدُهُمَا بِذَنْبِ الْآخَرِ(2)

وَ قَدْ يَحْدُثُ مِثْلُ هَذَا فِي تَشَابُهِ الْأَشْيَاءِ فَضْلًا عَنْ تَشَابُهِ الصُّوَرِ فَمَنْ لَطُفَ بِعِبَادِهِ بِهَذِهِ الدَّقَائِقِ الَّتِي لَا تَكَادُ تَخْطُرُ بِالْبَالِ حَتَّى وَقَفَ بِهَا عَلَى الصَّوَابِ إِلَّا مَنْ وَسِعَتْ رَحْمَتُهُ كُلَّ شَيْ ءٍ لَوْ رَأَيْتَ تِمْثَالَ الْإِنْسَانِ مُصَوَّراً عَلَى حَائِطٍ وَ قَالَ لَكَ قَائِلٌ إِنَّ هَذَا ظَهَرَ هُنَا مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ لَمْ يَصْنَعْهُ صَانِعٌ أَ كُنْتَ تَقْبَلُ ذَلِكَ بَلْ كُنْتَ تَسْتَهْزِئُ بِهِ فَكَيْفَ تُنْكِرُ هَذَا فِي تِمْثَالٍ مُصَوَّرٍ جَمَادٍ وَ لَا تُنْكِرُ فِي الْإِنْسَانِ الْحَيِّ النَّاطِقِ.(3)

ص: 271

علاوه بر این، هنگامی که تکنولوژی تا درجه ای پیشرفت کرد که چنین بیماری­هایی توانستند با موفقیت درمان شوند، الگوهای قد انسان­ها بطور قابل توجهی بهبود یافت.(1)

قدرى در دشوارى افتد؟ اگر هيچ درد و رنجى به انسان نرسد چگونه از فساد و فحشا دور ماند، در برابر خداى جلّ و علا فروتنى ورزد و با مردم مهربان باشد؟ نمى بينى هر گاه كه انسان دچار درد و دشوارى مى گردد خاضع و فروتن مى شود، به سمت خداى جلّ و علا مى رود، از او طلب سلامتى مى نمايد و دستش را براى صدقه دادن مى گشايد. اگر از زدن، احساس درد نمى كرد، سلطان و حاكم چگونه فاسدان را معاقبه نمايد و بزند و ستمكاران و طاغيان را خوار و فروتن كند؟ و بچه ها چگونه دانشها و حرفه ها را فرا مى گرفتند؟ و غلامان و بندگان چسان در برابر اربابانشان فروتن مى گشتند و فرمانشان را گردن مى نهادند؟ آيا اين، توبيخ (ابن ابى العوجاء) و ياران او كه تدبير و حكمت را [در كار آفرينش] و توبيخ اصحاب «مانى» كه حكمت درد و رنج را انكار مى كنند نيست؟(1)

اينجا است كه دست لطف الهى از آستين رحمانيتش بيرون مى آيد و به كمك انسان مى پردازد.

مصيبتى سخت و سنگين رخ مى دهد، عزيزى از دست او مى رود، در تلاش

خود با شكست و ناكامى مواجه مى شود، زلزله اى كاخ آمال او را فرو مى ريزد، و صاعقه اى بخشى از اموال او را به آتش مى كشد.

در اين حال تكانى مى خورد، گاه بيدار مى شود، در انديشه و فكر فرو مى رود، از بيراهه باز مى گردد، و در جادّه صحيح گام مى گذارد.

ديده ايم در بسيارى از جاده هاى يكنواخت دست اندازهاى مصنوعى ايجاد مى كنند، تا مانع خواب رانندگان گردد، و از سقوط آنها در پرتگاه جلوگيرى كند. بخشى از مصائب «دست اندازهاى جاده زندگى انسان» است كه ماشين وجود او را سخت تكان مى دهد، و از خواب زدگى و غفلت كه منجر به هلاكت او مى شود، باز مى دارد.

اين سخن درباره يك فرد، يا يك جامعه، يا كل جوامع بشرى مى تواند صادق باشد، و فلسفه با ارزشى براى بخشى از حوادث دردناك زندگى ارائه مى دهد.

امروز بشر در پرتو پيشرفت صنايع به قدرى نيرومند شده كه آسمان و زمين را جولانگاه خود ساخته، و دستگاه هاى فضائى او از اسرار دورترين سيّارات منظومه شمسى نيز پرده برداشته، و اخبار عجيب و شگفت انگيزى را از آن مخابره كرده است.

مغزهاى الكترونيكى و كامپيوترها غوغا مى كند، پيوند اعضاء به صورت كار ساده اى درآمده است.

مجموع اين پديده ها ممكن است باعث غرور بسيارى از دانشمندان گردد، امّا وقتى مى بينند على رغم تلاش هزاران بلكه ميليون ها دانشمند در طول تاريخ هنوز معماى سرطان (يعنى يك سلول طغيانگر!) به حال خود باقى است، و يا بيمارى نوظهور ايدز كه از ميكرب يا ويروس بسيار كوچكى سرچشمه مى گيرد، همه را در حيرت و اضطراب فرو برده، و جالب اين كه اين

ص: 280

بيمارى از كشورهاى پيشرفته صنعتى بيش از همه جا قربانى مى گيرد، لرزه شديدى بر بنيان افكار او مى افتد، و لحظه اى متوجّه ضعف و ناتوانى اين انسان نيرومند، در برابر دستگاه عظيم خلقت و خالق آن مى گردد.

انكار نمى توان كرد كه گروه عظيمى از مردم جهان هرگز از اين حوادث پندى نمى گيرند، و درسى نمى آموزند، و همچنان به سير انحرافى خود ادامه مى دهند، و پيوسته در انبوهى از خيالات و پندارها غوطه ورند، ولى مسلماً گروهى از آنها درس مى آموزند و نتيجه مى گيرند، به اصلاح خويش مى پردازند، و اين فلسفه مهم و قابل ملاحظه اى است.

اشتباه نشود نمى گوئيم همه مصائب و حوادث دردناك در اين رده جاى مى گيرد، و نيز نمى گوئيم بايد تسليم حوادث بود و براى مبارزه با مشكلات و مصائب قيام نكرد، بلكه مى گوئيم بخشى از حوادث تلخ است كه نه انسان قدرت پيش بينى آن را دارد، و نه قدرت قيام در مقابل آن، و

بخشى از اين بخش داخل در بحث ما است و در زمره مصائب بيدارگر و حوادث دردناك و هشدار دهنده است.

«و ما در هيچ شهر و آبادى پيامبرى نفرستاديم مگر اين كه اهل آن را به سختى­ها و رنج­ها گرفتار ساختيم؛ شايد (به خود آيند، و به سوى خدا) باز گردند و تضّرع كنند».(1)

از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه يكى از فلسفه هاى حوادث ناراحت كننده، در مورد اقوامى كه غرق انواع گناه بودند هشدار و بيدارى بوده و تقارن اين حوادث با دعوت انبياء از اين جهت صورت مى گرفته كه زمينه را براى پذيرش دعوت آنها آماده سازد، و هماهنگى «تكوين» و «تشريع» تأثير اندرزهاى آنها را قويتر سازد.

2. ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ؛ فساد، در صحرا و دريا بخاطر كارهايى كه مردم انجام داده اند آشكار شده است؛ خدا مى خواهد نتيجه بعضى از اعمالشان را به آنان بچشاند، شايد (به سوى حق) بازگردند».(2)

اين آيه در دو بعد مختلف، قابل استفاده است، بعد بلاهاى خود ساخته، و هم بعد بلاهاى هشدار دهنده، و هماهنگى اين بخش از مصائب و حوادث نامطلوب زندگى را با مسائل تربيتى و برنامه هاى سازنده الهى روشن مى سازد.

3. وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنْ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ؛ به آنان از عذاب نزديك (دنيا) پيش از عذاب بزرگ (آخرت) مى چشانيم، شايد بازگردند».(3)

«عذاب ادنى» مفهوم وسيعى دارد كه غالب احتمالاتى را كه مفسّران به طور جداگانه در تفسير آن نوشته اند يكجا فرا مى گيرد (مصائب و درد و رنج ها، زيان هاى مالى، خشكسالى و قحطى و گرسنگى، شكست در جنگ ها و مانند آن) و امّا اين احتمال كه در بعضى از كلمات مفسّران آمده كه منظور از عذاب

ص: 282

ادنى عذاب قبر است با ظاهر آيه سازگار نيست، زيرا جمله «لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» هدف اين عذاب را بازگشت و تجديد نظر مى شمارد كه در مورد عذاب قبر مفهوم ندارد (دقّت كنيد).(1)

4. و در مورد آل فرعون چنين مى خوانيم:

وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِنْ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ ؛ و ما فرعونيان را به خشكسالى و كمبود ميوه­ها گرفتار كرديم، شايد متذكّر گردند».(2)

گرچه اين آيه در مورد خصوص آل فرعون است ولى مى دانيم آنها از اين نظر تفاوتى با اقوام ديگر ندارند، خداوند بسيارى از اقوام را گرفتار مشكلات طاقت فرسا مى كند تا از مركب غرور فرود آيند، و بيدار شوند، و به راه حق باز گردند.

جالب اين كه در بعضى از آيات فوق، هدف را تذكر و در بعضى تضرع و در بعضى رجوع و بازگشت ذكر كرده كه در حقيقت مراتب مختلف و منظم بازگشت به سوى خدا را تشكيل مى دهند. نخست انسان متذكر مى شود، سپس به درگان خداوند تضرع مى كند، و بعد عملًا مسير خود را اصلاح كرده و باز مى گردد.

يا به تعبير ديگر مرحله اول فكر است و مرحله دوم ذكر است و مرحله سوم عمل و اين گونه نكته هاى لطيف به هنگامى كه آيات قرآن كنار هم قرار مى گيرند و به صورت موضوعى تفسير مى شوند پيام هاى تازه اى از اين كتاب آسمانى خواهد بود.

البتّه هم تاريخ نشان مى دهد و هم قرآن با صراحت مى فرمايد كه بسيارى از اقوام گنهكار و منحرف واكنش مثبتى در برابر اين مصائب و مجازات هاى بيدارگر نشان نداده و همچنين به راه خود ادامه دادند، تا مجازات نهايى الهى آنها را از ميان برداشت، چنانكه در سوره مؤمنون آيه 76 مى خوانيم:

ص: 283

«وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ؛ و به راستى ما آنها را به عذاب (و بلا) گرفتار ساختيم (تا بيدار شوند)، امّا آنان نه در برابر پروردگارشان تواضع كردند، و نه به درگاهش تضرّع مى كنند».

با اينحال اقوامى بودند كه در برابر اين گونه حوادث واكنش مثبت نشان دادند، و يا در ميان اين اقوام سركش افرادى پيدا شدند كه از آن درس گرفتند و هدايت يافتند و به اين ترتيب اين گونه بلاها براى گروهى عامل بيدارى بود، و براى گروهى اتمام حجت.

«انَّ الْبَلاءَ لِلظّالِمِ ادَبٌ، وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحانٌ، وَ لِلأَنْبِياءِ دَرَجَةٌ، وَ لِلأَوْلياءِ كَرامَةٌ! ؛ بلا براى ظالم ادب است، و براى مؤمن آزمايش، و براى انبياء درجه، و براى اولياء كرامت است»(1)

3. در حديث ديگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانيم:

«الْمُؤْمِنُ لا لِمَضى يَمِى عَلَيْهِ ارْبَعُونَ لَيْلَةً الّا عَرَضَ لَهُ امْرٌ يُحْزِنُه يَذَّكَّرُبِهِ ؛ مؤمن چهل شب بر او نمى گذرد مگر اين كه حادثه غم انگيزى براى او رخ مى دهد كه مايه تذكر و بيدارى او گردد».(2)

4. در حديث ديگرى از امام صادق (علیه السلام) آمده است:

«اذا ارادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِعَبْدٍ خَيْراً فَاذْنَبَ ذَنْباً تَبِعَهُ بِنِقْمَةٍ، فَنُذكِّرُهُ الْاسْتِغْفارَ، وَ اذا ارادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِعَبْدٍ شَرّاً فَاذْنَبَ ذَنْباً تَبِعَهُ بِنِعْمَةٍ، لِيُنْسِيَهُ الْاسْتِغْفارَ، وَ يَتَمادى بِه، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ بِالنِّعَمِ عِنْدَ الْمَعاصى! ؛ هنگامى كه خداوند خير و سعادتى براى بنده اى بخواهد اگر گناهى كند او را به ناراحتى مبتلا مى سازد، و توبه و استغفار را به ياد او مى آورد، و هنگامى كه براى بنده اى (بر اثر طغيانگرى زياد) شرّى بخواهد، اگر گناهى كند نعمتى به او مى دهد! تا استغفار را فراموش كند، و به راه خود ادامه دهد! و اين همان چيزى است كه خداوند فرموده:" ما آنها را از آنجا كه نمى دانند تدريجاً به سوى عذاب مى بريم" به اين گونه كه به هنگام معصيت، نعمت به انها مى دهيم».(3)

5. اين بحث را با حديث ديگرى از على (علیه السلام) پايان مى دهيم، فرمود:

ص: 285

«اذا رَأَيْتَ اللَّهَ سُبْحانَهُ يُتابِعُ عَلَيْكَ البَلاءَ فَقَدْ ايْقَظَكَ، اذا رَأَيْتَ اللَّهَ سُبْحانَهُ يُتابِعُ عَلَيْكَ النَّعَمَ مَعَ الْمَعاصى فَهُوَ اسْتِدراجٌ لَكَ ؛ هنگامى كه مشاهده كنى (بعد از ارتكاب گناه) خداوند بلاهايى پشت سر هم بر تو مى فرستد تو را بيدار كرده، و هنگامى كه خداوند متعال با انجام معاصى نعمت هايش را بر تو مى فرستد اين نوعى عذاب استدراجى است».(1)

هيچ ملتى در جهان قادر به پيشرفت و ترقى در جنبه هاى صنعتى و نظامى و علمى نشد مگر اين كه تحت فشارهايى قرار گرفته بود، و به گفته فيلسوف و مفسّر معروف تاريخ تواين بى تمدن هاى درخشانى كه در جهان به وجود آمد به خاطر آن بود كه ملتى مورد هجوم شديد يك دشمن خارجى قرار گرفته (و در اينجا بود كه تمام استعداد و توان و قدرت خود را به كار گرفت و آنچه در درون داشت برون ريخت و به جلو پرتاب شد).

فرماندهانى كه در كوره داغ جنگ هاى بزرگ قرار مى گيرند كاملًا نيرومند و آبديده اند، و تجارى كه در تنگناهاى شديد اقتصادى واقع مى شوند تجربه هاى ذى قيمتى مى اندوزند، و سياستمدارانى كه بحران هاى مختلف را از سر گذرانده اند سياستمدارانى ورزيده و قوى مى باشند.

افراد انقلابى در زندان ها و زير شكنجه ها آبديده مى شوند نمى گوئيم بايد به زندان بيفتند، بلكه مى گوئيم زندان آنها را مقاوم تر و آبديده تر مى كند.

فكر مى كنم با اين تحليل ها و مثال ها رابطه مشكلات و مصائب زندگى با پرورش و تكامل انسان روشن شده باشد، و البتّه باز در اينجا حساب مصائب خود ساخته را بايد جدا ساخت، و آنچه را در بالا اشاره كرديم هرگز بهانه اى براى ترك مبارزه با مشكلات و مصائب قرار نداد.(1)

ص: 287

بعضى جوامع تعداد مردان كمى زيادتر است ولى روي هم­رفته يك تعادل نسبى در ميان اين دو جنس وجود دارد.

اگر فرضاً روزى فرا رسد كه اين تعادل به هم بخورد، و مثلا تعداد زنان ده برابر مردان، يا تعداد مردان ده برابر زنان شود، فكر كنيد چگونه نظام جامعه انسانى به هم مى خورد؟ و چه مفاسد عجيبى از اين رهگذر به وجود مى آيد كه در برابر هر يك زن ده مرد، و يا در برابر هر ده مرد يك زن وجود داشته باشد، و چه جنجالى بر پا مى شود.

فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى اشاره لطيف و سر بسته اى به اين دو موضوع است: از يك سو به تنوع مرموز انسانها، و تقسيم آنها به اين دو جنس در دوران جنين اشاره مى كند، و از سوى ديگر به اين تعادل نسبى.(1)

ص: 289

ظهور شعر العانة عند البلوغ و نبات اللحية للرجل دون المرأة و ما في ذلك من التدبير

لِمَ صَارَ الرَّجُلُ وَ الْمَرْأَةُ إِذَا أَدْرَكَا تَنْبُتُ لَهُمَا الْعَانَةُ ثُمَّ تَنْبُتُ اللِّحْيَةُ لِلرَّجُلِ وَ تَتَخَلَّفُ عَنِ الْمَرْأَةِ لَوْ لَا التَّدْبِيرُ فِي ذَلِكَ فَإِنَّهُ لَمَّا جَعَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى الرَّجُلَ قَيِّماً وَ رَقِيباً عَلَى الْمَرْأَةِ وَ جَعَلَ الْمَرْأَةَ عِرْساً وَ خَوَلًا(1)

لِلرَّجُلِ أَعْطَى الرَّجُلَ اللِّحْيَةَ لِمَا لَهُ مِنَ الْعِزِّ وَ الْجَلَالَةِ وَ الْهَيْبَةِ وَ مَنَعَهَا الْمَرْأَةَ لِتَبْقَى لَهَا نَضَارَةُ الْوَجْهِ وَ الْبَهْجَةُ الَّتِي تُشَاكِلُ الْمُفَاكَهَةَ(2)

وَ الْمُضَاجَعَةَ أَ فَلَا تَرَى الْخِلْقَةَ كَيْفَ تَأْتِي بِالصَّوَابِ فِي الْأَشْيَاءِ وَ تَتَخَلَّلُ مَوَاضِعَ الْخَطَإِ(3) فَتُعْطِي وَ تَمْنَعُ عَلَى قَدْرِ الْإِرْبِ (4) وَ الْمَصْلَحَةِ بِتَدْبِيرِ الْحَكِيمِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ الْمُفَضَّلُ ثُمَّ حَانَ وَقْتُ الزَّوَالِ فَقَامَ مَوْلَايَ إِلَى الصَّلَاةِ وَ قَالَ بَكِّرْ(5)

إِلَيَّ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى فَانْصَرَفْتُ مِنْ عِنْدِهِ مَسْرُوراً بِمَا عَرَفْتُهُ مُبْتَهِجاً بِمَا أُوتِيتُهُ حَامِداً لِلَّهِ تَعَالَى عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَيَّ شَاكِراً لِأَنْعُمِهِ عَلَى مَا مَنَحَنِي بِمَا عَرَّفَنِيهِ مَوْلَايَ وَ تَفَضَّلَ بِهِ عَلَيَّ فَبِتُّ فِي لَيْلَتِي مَسْرُوراً بِمَا مَنَحَنِيهِ مَحْبُورٌ [مَحْبُوراً] بِمَا عَلَّمَنِيهِ.(6)

ص: 290

تسنیم، آیت الله جوادی آملی

تعالیم بهداشتی اسلام، دكتر صفدر صانعی، مشهد، انتشارات كتابفروشی جعفری.

تفسیر شریف لاهیجی.

تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی

توحید مفضل، ترجمه محمد مهدی رضایی.

توحيد المفضّل، با مقدمه و تعليقه هاى آقاى كاظم مظفر.

حلیة المتقین، علامه محمدباقر مجلسی، تهران، كتابفروشی اسلامیه، چاپ افست.

حياة الامام الصادق، محمد حسين المظفر.

دائرة المعارف، فريد وجدى.

در جستجوی خدا.

دكتر برای همه، اسماعیل اژدری، تهران، چاپ اقبال، نوبت سی ونهم، 1374ش.

الذّريعة الى تصانيف الشيعة.

سفینة البحار، شیخ عباس قمی، دارالأسوة، الطبعة الثانیه، 1416 ق.

سنن الترمذي،

سنن الدارمي،

سيره پيامبران در قرآن .

شرح اربعين حديث، قونوي.

شرح غرر الحكم.

شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، قم، كتابخانه آیت اللّه مرعشی،20 جلد در ده مجلد، 1404 ق.

شگفتيهاى آفرينش، ترجمه توحيد مفضل.

طب الرضا (علیه السلام)

طب الصادق (علیه السلام)

علم غيب (آگاهی سوم).

ص: 293

عيون اخبار الرضا (علیه السلام) ، شیخ صدوق.

غرر الحكم

فرهنگ اسلام در اروپا اختراعات و اکتشافات دانشمندان اسلامی.

الفصول المهمة، تأليف ابن صباغ مالكى.

کافی، کلینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365 ش.

كشف المحجة لثمرة الحجة.

كنزالعمال، متقی هندی.

گفتار معصومین علیهم السلام.

ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان.

مثال­هاى زيباى قرآن.

مجله سرگرمی باشگاه خبرنگاران جوان،

مجله مبلغان

مجمع البيان،

المحجة البیضاء، محمدمحسن فیض كاشانی، انتشارات المكتبة الشفیعی، ج3، ص94.

مستدرک الوسائل، محدث نوری، قم، مؤسسة آل البیت، 1408ق.

مسئولیت تربیت، محمد دشتی، قم، نشر امام علی (علیه السلام)، چاپ ششم، 1368 ش.

معجم رجال الحديث.

من لا یحضره الفقیه، الشیخ ابی جعفر الصدوق، بیروت، دارالاضواء، الطبعة الثانیه، 1413ق

المناقب.

منتهى الآمال، شیخ عباس قمی.

ميراث اسلام.

ميزان الحكمه. محمد محمدی ری شهری، دارالحدیث

ص: 294

نهج البلاغه، ترجمه دشتی،

نهج البلاغه، چاپ عبده.

نهج الفصاحه.

وافي.

وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، قم، مؤسسة آل البیت، 1409 ق.

ص: 295