بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

تفسیر اهل البیت(علیهم السلام)

[جلد 8]

سوره های مبارکه محمّد(صلی الله علیه و آله)، فتح، حجرات، ق، ذاریات، طور، نجم، قمر، الرّحمن، واقعه، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه، صف، جمعه، منافقین،تغابن، طلاق، تحریم.

تالیف خادم اهل البیت(علیه السلام)

سیّد محمّد (سیّد قاسم)حسینی بهارانچی.

ص: 4

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله ربّ العالمین وصلواته الدآئمّة علی خاتم النّبییّن و علی اله الائمّة المیامین و الاوصیآء المرضیّین، سیّما الامام المنتظر و الحجّة الثّانی عشر روحی و ارواح العالمین لتراب مقدّمه الفدآء، سمیّ المصطفی و کنیّ المرتضی، الّذی یملاء الله به الارض قسطًا وعدلًا، کما ملئت ظلمًا و جورًا، و لعنة الله الدآئمّة علی اعدآئهم و مخالفیهم

و منکری فضآئلهم و امامتهم اجمعین

الی یوم الدّین.

ص: 5

ص: 6

سوره ی ذاریات

سوره ی ذاریات، آیات 1 تا 23 207

سوره ی ذاریات، آیات 24 تا 48 218

سوره ی ذاریات، آیات 49 تا 60 225

سوره ی طور

سوره ی طور، آیات 1 تا 28 245

سوره ی نجم

سوره ی نجم، آیات 1 تا 32 263

سوره ی نجم، آیات 33 تا 62 290

سوره ی قمر

سوره ی قمر، آیات 1 تا 31 307

سوره ی قمر، آیات 32 تا 55 325

سوره ی الرّحمٰن

سوره ی الرحمن، آیات 1 تا 13 336

سوره ی الرحمن، آیات 14 تا 45 340

سوره ی الرحمن، آیات 46 تا 71 360

ص: 8

سوره ی واقعه

سوره ی واقعه، آیات 1 تا 56 390

سوره ی واقعه، آیات 57 تا 96 416

سوره ی حدید

سوره ی حدید، آیات 1 تا 15 433

سوره ی مُجادله

سوره ی مُجادله، آیات 1 تا 10 488

سوره ی مُجادله، آیات 14 تا 22 519

سوره ی حشر

سوره ی حشر، آیات 1 تا 9 533

سوره ی حشر، آیات 11 تا 24 551

سوره ی مُمتحنه

سوره ی ممتحنه، آیات 1 تا 5 568

سوره ی ممتحنه، آیات 6 تا 13 574

سوره ی صف

سوره ی صف، آیات 1 تا 8 587

ص: 9

سوره ی جمعه

سوره ی جمعه، آیات 1 تا 11 612

سوره ی منافقین

سوره ی منافقین، آیات 1 تا 11 631

سوره ی تغابن

سوره ی تغابن، آیات 1 تا 18 649

سوره ی طلاق

سوره ی طلاق، آیات 1 تا 12 666

سوره ی تحریم

سوره ی تحریم، آیات 1 تا 12 686

فهرست مطالب ▪

ص: 10

و از آن حضرت(علیه السلام) نقل شده:

اگر کسی این سوره را بنویسد و با خود داشته باشد از شرّ اجنّه محفوظ خواهد ماند، و در خواب و بیداری در امان خواهد بود، و اگر بر روی سر خود قرار بدهد، از شرّ هر دزد و راهزنی -- با اذن خداوند -- حفظ خواهد شد.(1) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

کسی که این سوره را قرائت کند، هنگامی که از قبر خارج می شود، به هر طرف نگاه کند رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را می بیند، و بر خداوند حقّ است که او را از نهرهای بهشتی سیراب نماید، و کسی که آن را بنویسد و با خود داشته باشد، به برکت آن در خواب و بیداری از هر خطر و محذوری در امان خواهد بود.(2)

ص: 12

الَّذینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرینَ لا مَوْلی لَهُمْ 11 إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ 12 وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ 13 أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ 14 مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ 15 وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِکَ الَّذینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ 16 وَ الَّذینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدیً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ 17 فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنَّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ 18 فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ 19 وَ یَقُولُ الَّذینَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلی لَهُمْ 20 طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ 21 فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ 22 أُولئِکَ الَّذینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ 23 أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها 24 إِنَّ الَّذینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ 25 ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطیعُکُمْ فی بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ 26 فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ 27 ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ 28 ¬Kj

ص: 14

بخاطر آن است که کافران از باطل پیروی کردند، و مؤمنان از حقّی که از سوی پروردگارشان بود تبعیّت نمودند این گونه خداوند برای مردم مثَلهای (زندگی) آنان را بیان می کند! (3) و هنگامی که با کافران (جنایت پیشه) در میدان جنگ رو به رو شدید گردنهای شان را بزنید، (و این کار را هم چنان ادامه دهید) تا به اندازه کافی دشمن را در هم بکوبید در این هنگام اسیران را محکم ببندید سپس یا بر آنان منّت گذارید (و آزادشان کنید) یا در برابر آزادی از آنان فدیه [غرامت] بگیرید (و این وضع باید هم چنان ادامه یابد) تا جنگ بار سنگین خود را بر زمین نهد، (آری) برنامه این است! و اگر خدا می خواست خودش آنها را مجازات می کرد، اما می خواهد بعضی از شما را با بعضی دیگر بیازماید و کسانی که در راه خدا کشته شدند، خداوند هرگز اعمال شان را از بین نمی برد! (4) بزودی آنان را هدایت نموده و کارشان را اصلاح می کند (5) و آنها را در بهشت (جاویدانش) که اوصاف آن را برای آنان بازگو کرده وارد می کند. (6) ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر (آیین) خدا را یاری کنید، شما را یاری می کند و گامهایتان را استوار می دارد. (7) و کسانی که کافر شدند، مرگ بر آنان! و اعمال شان نابود باد! (8) این بخاطر آن است که از آنچه خداوند نازل کرده کراهت داشتند از این رو خدا اعمال شان را حبط و نابود کرد! (9) آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنان بودند چگونه بود؟! خداوند آنها را هلاک کرد و برای کافران امثال این مجازاتها خواهد بود! (10) این برای آن است که خداوند مولا و سرپرست کسانی است که ایمان آوردند امّا کافران مولایی ندارند! (11) خداوند کسانی را که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند وارد باغهایی از بهشت می کند که نهرها از زیر (درختانش) جاری است در حالی که کافران از متاع زودگذر دنیا بهره می گیرند و همچون چهارپایان می خورند، و سرانجام آتش دوزخ

ص: 16

جایگاه آنهاست! (12) و چه بسیار شهرهایی که از شهری که تو را بیرون کرد نیرومندتر بودند ما همه آنها را نابود کردیم و هیچ یاوری نداشتند! (13) آیا کسی که دلیل روشنی از سوی پروردگارش دارد، همانند کسی است که زشتی اعمالش در نظرش آراسته شده و از هوای نفس شان پیروی می کنند؟! (14) توصیف بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده، چنین است: در آن نهرهایی از آب صاف و خالص که بدبو نشده، و نهرهایی از شیر که طعم آن دگرگون نگشته، و نهرهایی از شراب (طهور) که مایه لذّت نوشندگان است، و نهرهایی از عسل مصفّاست، و برای آنها در آن از همه انواع میوه ها وجود دارد و (از همه بالاتر) آمرزشی است از سوی پروردگارشان! آیا اینها همانند کسانی هستند که همیشه در آتش دوزخند و از آب جوشان نوشانده می شوند که اندرونشان را از هم متلاشی می کند؟! (15) گروهی از آنان به سخنانت گوش فرامی دهند، امّا هنگامی که از نزد تو خارج می شوند به کسانی که علم و دانش به آنان بخشیده شده (از روی استهزا) می گویند: «(این مرد) الان چه گفت؟!» آنها کسانی هستند که خداوند بر دلهای شان مُهر نهاده و از هوای نفس شان پیروی کرده اند (از این رو چیزی نمی فهمند)! (16) کسانی که هدایت یافته اند، خداوند بر هدایت شان می افزاید و روح تقوا به آنان می بخشد! (17) آیا آنها [کافران] جز این انتظاری دارند که قیامت ناگهان فرا رسد (آن گاه ایمان آورند)، در حالی که هم اکنون نشانه های آن آمده است اما هنگامی که بیاید، تذکّر (و ایمان) آنها سودی نخواهد داشت! (18) پس بدان که معبودی جز «اللَّه» نیست و برای گناه خود و مردان و زنان باایمان استغفار کن! و خداوند محل حرکت و قرارگاه شما را می داند! (19) کسانی که ایمان آورده اند می گویند: «چرا سوره ای نازل نمی شود (که در آن فرمان جهاد باشد)؟!» امّا هنگامی که سوره واضح و روشنی نازل می گردد که درآن سخنی از جنگ است، منافقان بیماردل را می بینی که همچون کسی که در

ص: 17

آستانه مرگ قرار گرفته به تو نگاه می کنند پس مرگ و نابودی برای آنان سزاوارتر است! (20) (ولی) اطاعت و سخن سنجیده برای آنان بهتر است و اگر هنگامی که فرمان جهاد قطعی می شود به خدا راست گویند (و از در صدق و صفا درآیند) برای آنها بهتر می باشد! (21) اگر (از این دستورها) روی گردان شوید، جز این انتظار می رود که در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندی کنید؟! (22) آنها کسانی هستند که خداوند از رحمت خویش دورشان ساخته، گوشهای شان را کر و چشم های شان را کور کرده است! (23) آیا آنها در قرآن تدبّر نمی کنند، یا بر دلهای شان قفل نهاده شده است؟! (24) کسانی که بعد از روشن شدن هدایت برای آنها، پشت به حق کردند، شیطان اعمال زشت شان را در نظرشان زینت داده و آنان را با آرزوهای طولانی فریفته است! (25) این بخاطر آن است که آنان به کسانی که نزول وحی الهی را کراهت داشتند گفتند: «ما در بعضی از امور از شما پیروی می کنیم؟» در حالی که خداوند پنهانکاری آنان را می داند. (26) حال آنها چگونه خواهد بود هنگامی که فرشتگان (مرگ) بر صورت و پشت آنان می زنند و جانشان را می گیرند؟! (27) این بخاطر آن است که آنها از آنچه خداوند را به خشم می آورد پیروی کردند، و آنچه را موجب خشنودی اوست کراهت داشتند از این رو (خداوند) اعمال شان را نابود کرد! (28)

خدا(صلی الله علیه و آله) در مسجد بین اصحاب آن حضرت با صدای بلند آیه «الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَن سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ»، را تلاوت نمود و ابن عبّاس به او گفت: یا ابالحسن برای چه این آیه را تلاوت نمودی؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: «آیه ای از قرآن را خواندم» ابن عبّاس گفت: قطعاً هدفی از خواندن آن داشتی؟ فرمود: آری خداوند متعال می فرماید: «وَ مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»(1)، سپس فرمود: «ای ابن عبّاس آیا تو دیدی و شهادت می دهی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ابوبکر را خلیفه خود قرار داده باشد؟» ابن عبّاس گفت: من از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نشنیدم که کسی را جز شما خلیفه خود قرار داده باشد. امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: پس چرا با من بیعت نکردی [و با ابوبکر بیعت نمودی؟] ابن عبّاس گفت: مردم درباره ی خلافت ابوبکر، اجتماع نمودند و من نیز همانند آنان با او بیعت نمودم. امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: اجتماع شما در بیعت با ابوبکر مانند اجتماع بنی اسرائیل برای پرستش گوساله است و شما به همین وسیله گرفتار فتنه و

ص: 19

امتحان شدید، و مثَلَ شما مثل همان کسانی است که خداوند درباره ی آنان می فرماید: «کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا أَضَاءتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمَاتٍ لاَّ یُبْصِرُونَ * صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَرْجِعُونَ.»(1)و(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

در سوره ی محمّد(صلی الله علیه و آله) آیه ای درباره ی ماست، و آیه ای درباره ی بنی امیّه است.(3) امام کاظم(علیه السلام) فرمود:

هر کس بخواهد فضل ما را بر دشمنانمان بداند، باید سوره محمّد(صلی الله علیه و آله) را بخواند چرا که در این سوره آیه ای درباره ی ما و آیه ای درباره ی دشمنان ما می باشد.(4)

ص: 20

مرحوم ابن شهر آشوب در مناقب از امام باقر و امام صادق؟سهما؟ نقل نموده که فرموده اند:

مقصود از «الَّذِینَ کَفَرُوا …» بنی امیّه است، و مقصود از «وَ صَدُّوا عَن سَبِیلِ اللَّهِ» جلوگیری از ولایت علی بن ابیطالب(علیه السلام) می باشد.(1) «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ آمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بَالَهُمْ * ذَلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِن رَّبِّهِمْ»(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

آیه فوق «وَ آمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَی مُحَمَّدٍ فی علّیٍّ …» نازل شده است.(3) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ» درباره ی ابوذرّ و سلمان و عمّار و مقداد نازل شده، چرا که آنان پیمان و بیعت خود را [نسبت به خلافت امیرالمؤمنین(علیه السلام)] نقض نکردند، و به آنچه بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نازل شده بود ایمان داشتند، و بر ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) که از ناحیه خداوند نازل شده

ص: 21

بود ثابت ماندند، و «وَ هُوَ الْحَقُّ» یعنی امیرالمؤمنین(علیه السلام)، و «وَ أَصْلَحَ بَالَهُمْ» یعنی اصلح حالهم، و مقصود از «الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ» دشمنان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و دشمنان امیرالمؤمنین(علیه السلام)اند.(1) «فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّی إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِدَاء حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِکَ وَ لَوْ یَشَاء اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ»(2) مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از «کَفَرُوا» در آیه «فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ» تا «لَانتَصَرَ مِنْهُمْ» مشرکین عجم و کفّاری هستند که آتش پرست و ستاره پرست می باشند و از اهل کتاب نیستند.(3) سپس گوید:

خطاب «فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا …» در ظاهر به عموم مسلمانان است، و در باطن به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امام بعد از اوست.(4)

ص: 22

در کافی و تهذیب از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که می فرماید: پدرم می فرمود:

جنگ دو حالت و دو حکم دارد:

هنگامی که جنگ ادامه دارد و برقرار است و دشمن سرکوب نشده اگر اسیری گرفته شود، امام مخیّر است که گردن او را بزند، و یا دست و پای او را بر خلاف همدیگر قطع کند، و او را رها نماید تا بمیرد، چنان که خداوند می فرماید: «إِنَّمَا جَزَاء الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ …».

هنگامی که جنگ پایان پیدا کرده و دشمن کاملاً سرکوب شده است، در این حال اگر اسیری گرفته شود، امام مخیّر خواهد بود که یا آن اسیر را آزاد کند، و یا فدیه بگیرد و رها نماید و یا او را عبد و غلام قرار بدهد. [و به عنوان غنیمت بین مجاهدین تقسیم شود.](1)

ص: 23

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

جهاد در راه خدا دری است که خداوند به روی خواصّ از اولیای خود گشوده است و از کرامت خود آنان را به این راه موفّق نموده و آن رحمتی است که برای آنان ذخیره کرده است [آری] جهاد در راه خدا لباس تقوا، و زره ی محکم خدا و سپر استوار اوست، از این رو هر کس از جهاد در راه خدا خودداری کند، خداوند لباس ذلّت را به او می پوشاند، و بلا به سوی او می آید، و آسایش و راحتی از او جدا می شود، و قلب او تاریک می گردد، و از انصاف بی بهره خواهد شد، و به خاطر ترک جهاد حقوقش ضایع خواهد گردید، و خداوند از او خشمگین خواهد شد، چرا که جهاد را ترک نموده و مسلمانان را یاری نکرده است، در حالی که خداوند می فرماید: «إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ.»(2)

ص: 24

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید: خداوند در آیه فوق امیرالمؤمنین(علیه السلام) را خطاب نموده و می فرماید:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ ….»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز می فرماید:

از بدن های خود بگیرید و خرج خود بکنید، و به خود بخل نورزید، چرا که خداوند می فرماید: «إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ» البتّه او از روی ناتوانی، از شما یاری نطلبیده است، در حالی که لشکرهای آسمان ها و زمین از آنِ اوست، و او عزیز و غالب و حکیم است، و مقصود او فقط امتحان و آزمایش شما بوده که کدام یک از شما عمل بهتری انجام می دهد، و شما باید به اعمال خیر سبقت بگیرید، و در بهشت از جیران الله باشید، تا خداوند شما را در کنار پیامبران خود قرار بدهد، و ملائکه را به زیارت شما بفرستد، و گوش های شما را -- از لطف خود -- تا ابد از شنیدن صدای دوزخ مصون بدارد، و بدن هایتان را از لغوب و سختی های آن ایمن بدارد، و این فضل خداوند است که به هر که بخواهد عطا می کند و او صاحب فضل عظیم است….(2)

ص: 25

«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْسًا لَّهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ * ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»(1) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

جبرئیل(علیه السلام) آیه فوق را این چنین نازل نمود: «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ فی علیٍّ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ.»(2) «أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لِلْکَافِرِینَ أَمْثَالُهَا …»(3) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

معنای «أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ»(4)، «أ و لم ینظروا فی القرآن» است.(5) از امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه «قُلْ سِیرُواْ فِی الأَرْضِ ثُمَّ انظُرُواْ …»(6)، حدیثی به همین معنا گذشت.

ص: 26

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

معنای «أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ» این است که «أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی أَخْبَارِ الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ.»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی نیز در تفسیر «ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکَافِرِینَ لَا مَوْلَی لَهُمْ» گوید:

مقصود از این آیه کسانی هستند که بر امامت امیرالمؤمنین(علیه السلام) ثابت مانده اند.(2) و نیز گوید:

مقصود از «أَ فَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ» امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، و مقصود از «کَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ» غاصبین حق او هستند.(3) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

آیه «کَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ» درباره ی منافقین نازل شده است.(4) و نیز فرمود:

مقصود از «کَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ»: «کَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ فی حقِّ علیٍّ» می باشد.(5)

ص: 27

«مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیهَا أَنْهَارٌ مِّن مَّاء غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهَارٌ مِن لَّبَنٍ لَّمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهَارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبِینَ وَ أَنْهَارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّی وَ لَهُمْ فِیهَا مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

سپس خداوند برای اولیای خود مَثَلی و برای دشمنان خود نیز مَثَلی زده است، و برای اولیای خود می فرماید: مَثَل بهشتی که به متقیّن وعده داده شده آن بهشتی است که در آن نهرهایی از آب گوارا، و نهرهایی از شیر است که طعم آن تغییر نمی کند، و نهرهایی لذّت بخش از خمر و شراب بهشتی است، که چون ولیّ خدا می نوشد بوی مشک از آن می یابد. و نهرهایی از عسل مصفاست، و هر میوه ای برای آنان در بهشت آماده است، و [بالاتر از همه ی این نعمت ها] آمرزش پروردگار است.(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

آب آقای نوشیدنی های دنیا و آخرت است، و چهار عدد از نهرهای دنیا از بهشت است: فرات، نیل، سَیحان و جَیحان، سپس فرمود: مقصود از فرات، آب شیرین است، و مقصود از نیل، عَسَل است، و مقصود از سَیحان، شراب بهشتی است، و مقصود از «جِیحان» شیر است.(3)

ص: 28

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ضمن حدیث مفصّلی درباره اهل بهشت فرمود:

هر مؤمنی در بهشت دارای باغستان های فراوانی است، و این باغستان ها برخی معروشات و برخی غیر معروشات است، و برای او در بهشت نهرهایی از خمر، و نهرهایی از آب شیرین بهشتی، و نهرهایی از شیر، و نهرهایی از عسل خواهد بود.(1) مؤلّف گوید:

روایات مربوط به نعمت های بهشتی و نهرهای بهشت فراوان است، به کتاب «راه بهشت» مراجعه شود.

«کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا مَاءً حَمِیمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءهُمْ؟»(2) مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی گوید:

سپس خداوند مَثَلی برای دشمنان خود زده و می فرماید: «کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِی النَّارِ …» یعنی هرگز کسی که در بهشت با آن اوصاف به سر می برد، مانند کسی نیست که مخلّد در آتش باشد و از آب جوشان جهنّم بنوشد، و آن

ص: 29

آب ها روده های او را پاره کند، چنان که دشمن خدا مانند ولیّ و دوست خدا نیست!(1) ابواُمامة گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در تفسیر آیه «وَ یُسْقَی مِن مَّاء صَدِیدٍ» فرمود:

نوشابه صدید جهنّم را چون نزدیک دوزخیان می آورند کراهت پیدا می کند، و چون نزدیک به او می شود، پوست صورت او را بریان می کند، و پوست سر او روی زمین می افتد، و چون می نوشد، روده های او پاره می شود و از پایین او خارج می گردد، و خداوند می فرماید: «وَ سُقُوا مَاء حَمِیمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءهُمْ.»(2) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

پروردگارم، سوگند یاد نموده که هر بنده ای در دنیا شراب بنوشد، من به همان اندازه در قیامت به او از حمیم جهنّم می نوشانم، خواه معذّب باشد و خواه مورد آمرزش قرار بگیرد، و هر کسی بچّه کوچکی و یا مملوکی را شراب بدهد، من به همان اندازه در قیامت از حمیم دوزخ به او می نوشانم، خواه معذّب باشد و خواه آمرزیده شده باشد.(3)

ص: 30

«وَ مِنْهُم مَّن یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِندِکَ قَالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ آنِفًا أُوْلَئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ * وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًی وَ آتَاهُمْ تَقْواهُمْ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

دو آیه فوق درباره ی منافقین از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و کسانی که چون آیات الهی را می شنیدند حفظ نمی کردند و ایمان به آن نمی آوردند نازل شد، آنان هنگامی که از آن حضرت دور می شدند به مؤمنین می گفتند: در این نزدیکی محمّد چه گفت؟ از این رو خداوند درباره ی آنان می فرماید: «أُوْلَئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ.»(2) ابوبصیر گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) همواره اصحاب خود را به دین خدا دعوت می نمود، و هر کدام مورد عنایت خدا بودند، دعوت آن حضرت را گوش می کردند و می فهمیدند، و خداوند به هر کدام لطف و عنایتی نداشت، بر قلب او مهر می زد و او سخن پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) را گوش نمی کرد و نمی فهمید، از این رو

ص: 31

خداوند می فرماید: «حَتَّی إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِندِکَ … مَاذَا قَالَ آنِفًا أُوْلَئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ ….»(1) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

سپس خداوند اهل هدایت را یاد نموده و می فرماید: «وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًی وَ آتَاهُمْ تَقْواهُمْ» و این آیه پاسخ کسانی است که می گویند: ایمان قابل زیاده و نقصان نیست.(2) اصبغ بن نباته گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

ما نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بودیم و آن حضرت وحی الهی را به ما خبر می داد و به خدا سوگند من حفظ می کردم و آنان حفظ نمی کردند، و چون از نزد آن حضرت خارج می شدیم آنان به من می گفتند: او اکنون چه گفت؟(3)

ص: 32

«فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِیَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاء أَشْرَاطُهَا فَأَنَّی لَهُمْ إِذَا جَاءتْهُمْ ذِکْرَاهُمْ»(1) عبدالله بن عبّاس گوید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در سال «حجّة الوداع» حلقه درب کعبه را گرفت و به ما فرمود: «آیا علامت ها و نشانه های [آخرالزمان و] قیامت را به شما بگویم؟» -- سلمان؟ره؟ که در آن روز نزدیک تر به آن حضرت بود -- و مردم دیگر گفتند: «آری یا رسول الله بفرمایید» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «از نشانه های [نزدیک شدن] قیامت، ضایع نمودن نماز، و پیروی از شهوات و هوس ها، و تعظیم صاحبان مال، و فروختن دین به دنیا می باشد، و در آن زمان قلب مؤمن در باطن او آب می شود، مانند این که نمک در آب، آب می شود، به خاطر منکراتی که می بیند و نمی تواند از آن ها جلوگیری نماید» سلمان گفت: یا رسول الله آیا این گونه خواهد شد؟! فرمود: «آری، سوگند به خدایی که جان من به دست اوست، ای سلمان، در آن زمان رؤسا و وزرا و عرفا و امنا، فاسق و ظالم و خائن خواهند بود» سلمان گفت: یا رسول الله آیا چنین چیزی خواهد شد؟! رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«ای سلمان» سوگند به خدایی که جان من به دست اوست، در آن زمان منکر معروف و معروف منکر می شود، و خائن را امین و امین را خائن می شمارند، و دروغگو را صادق و صادق را دروغگو می نامند» سلمان گفت: یا رسول الله آیا چنین چیزی می شود؟! رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

آری، ای سلمان سوگند به آن خدایی که جان من به دست اوست، در آن زمان زن ها به امارت و ریاست می رسند، و با آنان مشورت می شود، و بچّه ها

ص: 33

بالای منبرها می نشینند، و دروغ ظرافت محسوب می شود، و پرداخت زکات را خسارت می دانند، و اموال مسلمانان [و بیت المال] را درآمد می شمارند، و فرزند به پدر و مادر خود جفا می کند، و به دوست خود احسان می نماید، و آن ستاره ی دنباله دار طلوع می نماید.» سلمان گفت: یا رسول الله آیا این چنین می شود؟! فرمود: آری، ای سلمان به آن خدایی که جان من به دست اوست در آن زمان زن ها همانند همسران خود وارد بازار و تجارت می شوند، و در آن زمان باران کم می شود و خوبان گرفتار غیظ و خشم می گردند، و به افراد فقیر توهین می شود، و بازارها به همدیگر نزدیک می شوند، و مردم از کمی در آمد شکایت می کنند، یکی می گوید: چیزی نفروختم، دیگری می گوید: سودی نبردم، و هر که را می بینی از خداوند مذمّت و شکایت می نماید.

سلمان گفت: آیا چنین چیزی می شود؟! فرمود: ای سلمان به خدایی که جان من در دست قدرت اوست، چنین خواهد شد، و در آن زمان کسانی بر آنان مسلّط می شوند که اگر مردم حرفی بزنند آنان را می کشند، و اگر سکوت کنند، مال [و جان] آنان را مباح می شمارند، و منابع و سرمایه های آنان را تصاحب می کنند، و حریم و حرمت آنان را زیر پا می گذارند و خون آنان را می ریزند و قلوب آنان آماج ترس و هراس می شود و همواره در وحشت و خوف و ترس به سر می برند.

سلمان گفت: یا رسول الله! آیا چنین چیزی رخ می دهد؟ فرمود: به خدایی که جان من در دست اوست ای سلمان، در آن زمان کسانی از مشرق و از مغرب می آیند، و بر امّت من حاکم می شوند، و در آن زمان وای بر حال

ص: 34

ضعفای امّت من از ظلم آنان، و وای [و عذاب الهی] بر آن ها که به هیچ صغیری رحم نمی کنند، و به هیچ پیرمردی احترام نمی کنند، و از هیچ خطاکاری نمی گذرند، جثّه و هیکل آنان مانند انسان هاست و قلوب شان قلوب شیاطین است.

سلمان گفت: آیا چنین وضعی خواهد شد؟! فرمود: سوگند به خدایی که جان من در دست قدرت اوست چنین خواهد شد، سپس فرمود: ای سلمان در آن زمان مردها به مردها اکتفا می کنند و زن ها به زن ها اکتفا می کنند، و برای پسر جوانی اظهار غیرت می کنند، همانند این که به خاطر دختری اظهار غیرت می نمایند، و زن ها خود را شبیه به مردها و مردها خود را شبیه به زن ها می نمایند، و زن ها بر زین ها سوار می شوند، لعنت خدا از ناحیه امّت من، بر آنان باد.

سلمان گفت: یا رسول الله! آیا چنین چیزی خواهد شد؟! فرمود: آری، به خدا سوگند ای سلمان در آن زمان مساجد را زینت می کنند، همان گونه که یهود و نصارا «بِیَع» و «کَنائس» را زینت می کنند، و قرآن ها را تزیین می کنند، و مناره های مساجد را بلند می نمایند، و صفوف جماعت زیاد می شود، و قلوب اهل آن زمان متباغض و دشمن همدیگر خواهد بود، و زبان های شان مخالف همدیگر است. سلمان گفت: آیا چنین خواهد شد؟! فرمود: آری، سوگند به آن خدایی که جان من در اختیار اوست چنین خواهد شد، و در آن زمان ها مردهای امّت من با طلا خود را زینت می کنند، و لباس حریر و دبیاج می پوشاند و….(1)

ص: 35

ص: 36

ص: 37

مؤلّف گوید:

نشانه های آخرالزمان و نشانه های ظهور حضرت مهدیّ آل محمّد(صلی الله علیه و آله) اکثراً تداخل دارد، و ما نشانه های ظهور آن حضرت را در کتاب «فتنه های آخرالزمان» ذکر کرده ایم، مراجعه شود.

«فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْوَاکُمْ»(1) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«کسی که بگوید: «لا إله إلّا الله» درختی از یاقوت سرخ در بهشت برای او غرس می شود که محل آن از مشک سفید و شیرین تر از عسل و سفیدتر از برف و خوشبوتر از مشک است، و بر آن درخت، میوه هایی مانند پستان های دختران باکره می باشد، و از زیر هفتاد حلّه دیده می شود».

و نیز فرمود:

بهترین عبادت گفتن: «لا إله إلّا الله» و استغفار است، چنان که خداوند می فرماید:

«فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنبِکَ.»(2)

ص: 38

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در هر روز هفتاد مرتبه استغفار و هفتاد مرتبه به درگاه خداوند؟عز؟ توبه می نمود.

حارث بن مغیره گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: آیا هفتاد مرتبه «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ» می گفت؟ فرمود:

هفتاد مرتبه «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ» و هفتاد مرتبه، «وَ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ، وَ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ» می گفت.(1)

امام صادق(علیه السلام) نیز می فرماید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از هیچ مجلسی گرچه مدّت آن کوتاه بود، بر نمی خاست تا بیست و پنج مرتبه استغفار نماید.(2)

ص: 39

و نیز می فرماید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) همواره در هر شبانه روز یکصد مرتبه توبه و استغفار می نمود بدون آن که گناهی کرده باشد.(1) مؤلّف گوید:

روایات مربوط به استغفار در جلد دوّم کافی(2) نقل شده مراجعه شود.

«فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ * أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمَی أَبْصَارَهُمْ»(3) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

عمر بن خطّاب [در زمان خلافت خود] امیرالمؤمنین(علیه السلام) را ملاقات نمود و گفت: آیا تو آیه «بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»(4)، را می خوانی و به من و به رفیق من اشاره می کنی؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: آیا می خواهی آیه ای که درباره ی بنی امیّه نازل شده است را به تو خبر بدهم؟ که خداوند می فرماید: «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ» عمر گفت: دروغ گفتی، بنی امیّه از شما بیشتر به خویشان خود صله می کنند، ولکن تو دست از

ص: 40

دشمنی با بنی تمیم و بنی عدیّ و بنی امیّة [یعنی ابوبکر و عمر و عثمان] بر نمی داری.(1) امام باقر(علیه السلام) می فرماید: پدرم علیّ بن الحسین(علیه السلام) فرمود:

از هم نشینی با قاطع رحم پرهیز کن، چرا که من قاطع رحم را در سه موضع از قرآن ملعون یافتم:

«فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ * أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ …»، «وَ الَّذِینَ یَنقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِن بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُوْلَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ.»(2) «الَّذِینَ یَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ.»(3)و(4)

ص: 41

در کتب اهل سنت نیز، ثعلبی در تفسیر خود گوید: آیه فوق درباره ی بنی امیّة و بنی مغیرة نازل شده است.(1) «أَ فَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»(2) سلیمان بن خالد گوید: امام صادق(علیه السلام) به من فرمود:

ای سلیمان تو دارای قلبی هستی، و قلب تو دارای مسامع و گوش هایی است، و هنگامی که خداوند بخواهد بنده ای را هدایت کند، مسامع قلب او را باز می کند، [و او هر حقّی را می فهمد و می پذیرد] و اگر نخواهد بنده خود را هدایت کند [یعنی او لایق لطف و هدایت خداوند نباشد] مسامع قلب او را مهر می زند، و او هرگز به راه حق و صلاح موفّق نمی شود، چنان که می فرماید: «أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا.»(3)

ص: 42

امام صادق(علیه السلام) و امام کاظم(علیه السلام) می فرمایند:

مقصود از «أَ فَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» این است که در قرآن تدبّر و تأمّل کنند، تا بدانند خداوند چه چیزهایی را بر آنان واجب نموده است. و چه حقوقی به عهده ی آنان است و باید انجام بدهند.(1) «إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلَی لَهُمْ * ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ»(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِهِم …» فلان و فلان و فلان هستند که با انکار و ترک ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) از ایمان خود بازگشتند و مرتدّ شدند، و مقصود از «مَا نَزَّلَ اللَّهُ» نزول جبرئیل بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) برای ابلاغ ولایت و خلافت علیّ(علیه السلام) است.

سپس فرمود:

آنان بنی امیّه را دعوت نمودند که در پیمانشان وارد شوند، و به آن ها کمک کنند و هرگز نگذارند پس از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خلافت و امامت به ما برسد، و نیز پیمان بستند که چیزی از خمس را به ما ندهند، و با خود گفتند: «اگر خمس را به آنان بدهیم نیاز به چیز دیگری ندارند، بلکه نیازی به خلافت

ص: 43

نیز نخواهند داشت» و بنی امیّه گفتند: «سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ» و مقصود آنان خمس بود.

سپس فرمود:

مقصود «کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ» کراهت آنان از ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) بود که خداوند آن را بر مردم واجب نموده بود [و آنان پیمان بستند که بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هرگز نگذارند ولایت به دست أمیر المؤمنین(علیه السلام) برسد]، و ابوعبیدة نیز کاتب آن عهدنامه و موافق با آنان بود و خداوند درباره ی پیمان آن ها فرمود: «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ * أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوَاهُم.»(1)و(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی نیز حدیث فوق را در تفسیر خود از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده است.(3)

ص: 44

امام صادق(علیه السلام) نیز در تفسیر «إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی» می فرماید:

مقصود از «هدایت» در این آیه: طریقه و راه و روش علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) است.(1) جابر جعفی گوید: از امام باقر(علیه السلام) درباره ی آیه «ذَلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ» سؤال نمودم و آن حضرت فرمود:

آنان کسانی بودند که از علیّ(علیه السلام) کراهت داشتند، در حالی که علیّ(علیه السلام) مورد رضایت خدا و رسول او(صلی الله علیه و آله) بود، و خداوند در جنگ بدر و حنین و بطن نخله و روز ترویه امر به ولایت او نمود، و در آن حجّی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از دخول مسجدالحرام ممنوع گردید در جحفه و [در بازگشت از حجّةالوداع] در غدیر خمّ، بیست و دو آیه درباره ی او نازل شد.(2)

ص: 45

و در سخن دیگری فرمود:

آنان از علیّ(علیه السلام) کراهت داشتند، در حالی که خداوند در بدر و حنین و روز بطن نخلة و روز ترویه و روز عرفه، پانزده آیه درباره ی او نازل نمود و در آن حجّی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از دخول مسجدالحرام منع شد در جحفه و در غدیرخمّ خداوند امر به ولایت او کرد.(1) مؤلّف گوید:

بزرگ ترین فتنه و امتحان این امّت در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و بعد از آن حضرت مربوط به پذیرفتن ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) و فرزندان او(علیهم السلام) بوده است و این مسأله معیار حقّ و باطل و نجات و هلاکت و ایمان و کفر و صراط مستقیم و صراط غیر مستقیم و بهشت و دوزخ و… شده است. چرا که امیرالمؤمنین(علیه السلام) میزان حق و صراط مستقیم و قرآن ناطق و معیار حق و باطل بوده است.

أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ 33 إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ 34 فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ 35 إِنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ وَ لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ 36 إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ تَبْخَلُوا وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ 37 ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فی سَبیلِ اللَّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ اللَّهُ الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ 38

را آشکار نمی کند؟! (29) و اگر ما بخواهیم آنها را به تو نشان می دهیم تا آنان را با قیافه های شان بشناسی، هر چند می توانی آنها را از طرز سخنانشان بشناسی و خداوند اعمال شما را می داند! (30) ما همه شما را قطعاً می آزمائیم تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند، و اخبار شما را بیازماییم! (31) آنان که کافر شدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند و بعد از روشن شدن هدایت برای آنان (باز) به مخالفت با رسول (خدا) برخاستند، هرگز زیانی به خدا نمی رسانند و (خداوند) بزودی اعمال شان را نابود می کند! (32) ای کسانی که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را، و اطاعت کنید رسول (خدا) را، و اعمال خود را باطل نسازید! (33) کسانی که کافر شدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند سپس در حال کفر از دنیا رفتند، خدا هرگز آنها را نخواهد بخشید. (34) پس هرگز سست نشوید و (دشمنان را) به صلح (ذلّت بار) دعوت نکنید در حالی که شما برترید، و خداوند با شماست و چیزی از (ثواب) اعمالتان را کم نمی کند! (35) زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی است و اگر ایمان آورید و تقوا پیشه کنید، پاداشهای شما را می دهد و اموال شما را نمی طلبد، (36) چرا که هر گاه اموال شما را مطالبه کند و حتّی اصرار نماید، بخل می ورزید و کینه و خشم شما را آشکار می سازد! (37) آری، شما همان گروهی هستید که برای انفاق در راه خدا دعوت می شوید، بعضی از شما بخل می ورزند و هر کس بخل ورزد، نسبت به خود بخل کرده است و خداوند بی نیاز است و شما همه نیازمندید و هر گاه سرپیچی کنید، خداوند گروه دیگری را جای شما می آورد پس آنها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق می کنند). (38)

ص: 48

امام صادق(علیه السلام) به یکی از اصحاب خود فرمود:

حذیفة بن الیمان منافقین را می شناخت و آنان دوازده نفر بودند، و تو اکنون دوازده هزار نفر آنان را می شناسی، چنان که خداوند می فرماید: «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ» سپس فرمود: آیا تو معنای «لَحْنِ الْقَوْلِ» را می دانی؟ گفتم: نه به خدا، فرمود: به خدای کعبه سوگند، بغض و دشمنی با علیّ بن ابی طالب (صلوات الله علیه) نشانه لحن القول و نفاق آنان است.(1) از اهل سنّت نیز، ابن مغازلی شافعی در کتاب مناقب از ابوسعید خدری نقل نموده که گوید:

مقصود از «لَحْنِ الْقَوْلِ» بغض منافقین نسبت به علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) است.(2) ابوسعید خدری گوید:

مقصود از «لَحْنِ الْقَوْلِ» بغض و دشمنی با علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) است سپس گوید: ما منافقین را در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به وسیله دشمنی با علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) می شناختیم.

و همین معنا از جابر انصاری و عبادة بن صامت نقل شده که گوید:

ما فرزندان خود را با محبّت علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) آزمایش می نمودیم، و اگر علیّ(علیه السلام) را دوست نمی داشتند، می فهمیدیم که ناپاکند. انس بن مالک نیز

ص: 50

گوید: پس از نزول آیه «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ» هیچ منافقی در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مخفی نماند.(1) «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَ أَخْبَارَکُمْ»(2) امام باقر(علیه السلام) آیه فوق و بعد از آن را با «یاء» قرائت نموده است.(3) مرحوم طبرسی در احتجاج از امام هادی(علیه السلام) نقل نموده که آن حضرت در نامه خود به اهل اهواز در تفسیر آیه فوق و آیه «وَ لَوْ یَشَاء اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لَکِن لِّیَبْلُوَ بَعْضَکُم بِبَعْضٍ» و نظیر این آیات فرمود:

همه این آیات به معنای اختبار و امتحان است.(4)

ص: 51

«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الهُدَی لَن یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئًا وَ سَیُحْبِطُ أَعْمَالَهُمْ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از «وَ صَدُّوا عَن سَبِیلِ اللَّهِ» جلوگیری و صدّ از ولایت و امامت امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، و مقصود از «وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ» شقاق و جدایی و آزار امت است به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در مورد اهل بیت او(علیهم السلام)، پس از میثاق و پیمانی که آن حضرت درباره ی اهل بیت خود از آنان گرفت.(2) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الهُدَی» آزار به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است درباره ی امیرالمؤمنین(علیه السلام).(3) «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَکُمْ»(4) امام صادق(علیه السلام) از پدران خود از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

«کسی که بگوید: «سبحان الله» خداوند درختی در بهشت برای او غرس می کند، و کسی که بگوید: «الحمد لله» خداوند درختی در بهشت برای او غرس می نماید، و کسی که بگوید: «لا إله إلّا الله» خداوند درختی در بهشت برای او

ص: 52

غرس می نماید، و کسی که بگوید: «الله أکبر» خداوند درختی در بهشت برای او غرس می نماید» پس شخصی از قریش [یعنی ابوبکر] گفت: یا رسول الله در آن صورت درختان ما در بهشت فراوان خواهد بود؟! و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: آری و لکن بترسید از این که آتشی بفرستید و آن ها را بسوزانید، چنان که خداوند می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَکُمْ.»(1) حضرت رضا(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

بهشت را بر دوزخ مقدّم بدارید، و اعمال خود را باطل نکنید و اگر چنین کنید، با صورت در دوزخ پرتاب می شوید، و تا ابد در دوزخ و آتش خواهید ماند.(2) «فَلَا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَن یَتِرَکُمْ أَعْمَالَکُمْ …»(3) مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی گوید:

«وَ لَن یَتِرَکُمْ» یعنی لم ینقصکم، و «فَیُحْفِکُمْ تَبْخَلُوا» یعنی یجدکم تبخلوا،

ص: 53

و «وَ یُخْرِجْ أَضْغَانَکُمْ» یعنی و یخرج العداوة التی فی صدورکم، و «وَ إِن تَتَوَلَّوْا» یعنی إن تتولّوا عن ولایة أمیرالمؤمنین(علیه السلام).(1) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «یَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ» موالی، یعنی شیعیان عجم می باشند. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «قَدْ وَ اللَّهِ أَبْدَلَ بِهِمْ خَیْراً مِنْهُمُ الْمَوَالِی.»(2) یعنی خداوند موالی را که بهتر از آنان هستند جایگزین آنان نمود.

و قال النّبیّ(صلی الله علیه و آله): «مَنْ فَاتَتْهُ صَلَاةُ الْعَصْرِ فَکَأَنَّمَا وُتِرَ أَهْلَهُ وَ مَالَه» یعنی هر کس نماز عصر از او فوت شود، مانند این است که مال و اهل او به غارت رفته باشد.(3) «وَ إِن تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ ثُمَّ لَا یَکُونُوا أَمْثَالَکُمْ»(4) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

آیه فوق [و آیات قبل از آن] درباره ی عموزاده های ما بنی عبّاس [و بنی امیّه] نازل شده است، و خداوند درباره ی آنان می فرماید: «أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ» عن الدین و «وَ أَعْمَی أَبْصَارَهُمْ» عن الوحی، سپس امام صادق(علیه السلام)

ص: 54

آیه «إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِهِم» را قرائت نمود و فرمود: آنان بعد از مطرح شدن ولایت علیّ(علیه السلام) مرتد شدند و به جاهلیّت بازگشتند، پس از آن که راه حق و هدایت برایشان روشن شده بود، و مقصود از «تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی» راه امیرالمؤمنین(علیه السلام) است.(1) جابر گوید: امام صادق(علیه السلام) در پایان حدیث فوق فرمود:

جبرئیل آیه فوق را این چنین بر محمّد(صلی الله علیه و آله) نازل نمود: «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ.»(2) امام صادق(علیه السلام) در پایان روایت پیشین فرمود:

مقصود از «متّقون» در آیه «مَّثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ» آل محمّد(صلی الله علیه و آله) و پیروان و شیعیان آنانند و مقصود از «فیها أنهار» مردانی از آنان می باشند.(3)

ص: 55

و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

کسی که سوره فتح را بخواند، خداوند پاداش کسی که با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) تحت شجره بیعت نموده و در فتح مکّه شرکت کرده است را برای او می نویسد، و کسی که این سوره را بنویسد، و زیر سر خود قرار بدهد، از شرّ دزد ایمن می شود، و کسی که آن را بنویسد و با آب زمزم بشوید و بنوشد بین مردم مسموع القول خواهد شد، و هر چه را ببیند و بشنود از یاد نخواهد برد.(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

کسی که این سوره را بنویسد و در وقت جنگ و یا خصومت و نزاع، نزد خود داشته باشد، ایمن خواهد شد، و باب خیر به روی او گشوده می شود….(2) ابیّ بن کعب گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

هر کس سوره فتح را بخواند، پاداش بودن در خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را خواهد داشت.(3)

ص: 57

از امام سجّاد(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

آیات اوّل این سوره تا «عزیزاً حکیماً» عوذة الحسین(علیه السلام) است و موجب شفای درد پاها می شود.(1)

ص: 58

شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فی قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً بَلْ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیراً 11 بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلی أَهْلیهِمْ أَبَداً وَ زُیِّنَ ذلِکَ فی قُلُوبِکُمْ وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً 12 وَ مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرینَ سَعیراً 13 وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً 14 سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ یُریدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا کَذلِکُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلاَّ قَلیلاً 15 قُلْ لِلْمُخَلَّفینَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولی بَأْسٍ شَدیدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلیماً 16 لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَریضِ حَرَجٌ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلیماً 17 ¬Kj

بزودی متخلّفان از اعراب بادیه نشین (عذرتراشی کرده) می گویند: «(حفظ) اموال و خانواده های ما، ما را به خود مشغول داشت (و نتوانستیم در سفر حدیبیه تو را همراهی کنیم)، برای ما طلب آمرزش کن!» آنها به زبان خود چیزی می گویند که در دل ندارند! بگو: «چه کسی می تواند در برابر خداوند از شما دفاع کند هر گاه زیانی برای شما بخواهد، و یا اگر نفعی اراده کند (مانع گردد)؟! و خداوند به همه کارهایی که انجام می دهید آگاه است!» (11) ولی شما گمان کردید پیامبر و مؤمنان هرگز به خانواده های خود بازنخواهند گشت و این (پندار غلط) در دلهای شما زینت یافته بود و گمان بد کردید و سرانجام (در دام شیطان افتادید و) هلاک شدید! (12) آن کس که به خدا و پیامبرش ایمان نیاورده (سرنوشتش دوزخ است)، چرا که ما برای کافران آتش فروزان آماده کرده ایم! (13) مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن خداست هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) می بخشد، و هر کس را بخواهد مجازات می کند و خداوند آمرزنده و رحیم است. (14) هنگامی که شما برای به دست آوردن غنایمی حرکت کنید، متخلّفان (حدیبیه) می گویند: «بگذارید ما هم در پی شما بیائیم، آنها می خواهند کلام خدا را تغییر دهند بگو: «هرگز نباید بدنبال ما بیایید این گونه خداوند از قبل گفته است!» آنها به زودی می گویند: «شما نسبت به ما حسد می ورزید!» ولی آنها جز اندکی نمی فهمند! (15) به متخلّفان از اعراب بگو: «بزودی از شما دعوت می شود که بسوی قومی نیرومند و جنگجو بروید و با آنها پیکار کنید تا اسلام بیاورند اگر اطاعت کنید، خداوند پاداش نیکی به شما می دهد و اگر سرپیچی نمایید -- همان گونه که در گذشته نیز سرپیچی کردید -- شما را با عذاب دردناکی کیفر می دهد!» (16) بر نابینا و لنگ و بیمار گناهی نیست (اگر در میدان جهاد شرکت نکنند) و هر کس خدا و رسولش را اطاعت نماید، او را در

ص: 62

باغهای (از بهشت) وارد می کند که نهرها از زیر (درختانش) جاری است و آن کس که سرپیچی کند، او را به عذاب دردناکی گرفتار می سازد! (17)

می خواند و ترک نمی کرد، و چون سوره ی فتح نازل شد آن را ترک نمود.(1) حضرت رضا(علیه السلام) فرمود: هنگامی که خداوند مکّه را برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فتح نمود، به او فرمود:

«یا محمّد! إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ.»(2) در جوامع الجامع روایت شده که مقصود از فتح در آیه فوق فتح حدیبیّه [یعنی صلح حدیبیّه] است و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چون از حدیبیّه بازگشت یکی از اصحاب به او گفت: این چه فتحی است که ما از زیارت خانه خدا منع شدیم و نتوانستیم قربانی های خود را به مکّه برسانیم؟! و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود:

چه بدسخنی است این سخن تو، همانا صلح حدیبیّه بزرگ ترین فتوحات ما بود، چرا که مشرکین به همین راضی شدند که این مرتبه ما داخل مکّه نشویم و سپس بار دیگر آزاد باشیم و در امان وارد مکّه شویم چرا که از جنگ با ما خسته شده بودند… زهری گوید:

هیچ فتحی بزرگ تر از صلح حدیبیّه نبود، به خاطر این که مشرکین با مسلمانان مخلوط شدند و سخنان حقّ مسلمانان را شنیدند و اسلام در

ص: 64

قلوب آنان جای گرفت و در فاصله سه سال جمعیّت فراوانی مسلمان شدند، و به واسطه آنان اسلام در مکّه جای خود را باز نمود [از سویی مشرکین از جنگ خسته شده بودند از این رو مکّه بدون خونریزی فتح گردید].

تا این که گوید:

حدیبیّه چاهی بود که آب آن خشکیده بود، و قطره ی آبی در آن وجود نداشت و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در کنار آن نشست و ظرفی از آب را گرفت و مشغول وضو شد و از آن آب مضمضه نمود و چون آب دهان خود را در چاه ریخت آب از چاه فوران نمود و همه اصحاب و حیوانات از آن استفاده نمودند.

سپس گوید: از سالم بن ابی جعد نقل شده که گوید:

من به جابر گفتم: شما در زیر شجره [برای بیعت] چند نفر بودید؟ جابر گفت: ما یک هزار و پانصد نفر بودیم و همگی تشنه بودیم و ظرف آبی برای رسول خدا آوردند و آن حضرت دست مبارک خود را در آن قرار داد و از بین انگشتان او مانند چشمه آبی جاری شد و همه ما از آن سیراب شدیم و اگر یکصد هزار نفر بودیم، آن آب برای ما کافی بود.(1)

ص: 65

عمر بن یزید معروف به بیّاع سابری گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»، سؤال نمودم، و آن حضرت فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نه گناهی کرده بود و نه بر گناهی همّت گماشته بود و لکن خداوند گناهان شیعیان علی(علیه السلام) را به گردن او انداخت و بر او بخشید، و نعمت خود را بر او تمام نمود و او را به صراط مستقیم هدایت کرد و با قدرت خود او را یاری نمود.(1) یکی از علمای یهود شام به امیرالمؤمنین(علیه السلام) گفت: خداوند توبه آدم(علیه السلام) را قبول نمود، آیا نسبت به پیامبر شما چنین کاری را کرد؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

آری خداوند توبه آدم(علیه السلام) را پذیرفت و نسبت به پیامبر ما(صلی الله علیه و آله) -- بدون گناهی که انجام داده باشد -- بزرگ تر از آن را انجام داد و فرمود: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» و در قیامت او نه گناهی دارد و نه عقوبتی برای او هست، و لکن او از خوف خداوند به قدری گریه می کرد که بیهوش می شد، و چون به او می گفتند: خداوند درباره ی شما فرموده است: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»؟! می فرمود: آری ولکن من می خواهم بنده شکور خدا باشم….(2)

ص: 66

مرحوم سیّد بن طاووس(رضو) گوید:

از اهل البیت(علیهم السلام) به ما رسیده که مقصود از «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» گناه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است به اعتقاد قریش و مشرکین مکّه قبل از هجرت و بعد از هجرت و با فتح مکّه بدون خونریزی، آنان مسلمان شدند و گناه گذشته و آینده آن حضرت نزد آنان بخشوده شد، چرا که آنان قبل از هجرت مخالفت آن حضرت را نسبت به بت پرستی، و جنگ هایی که او پس از هجرت انجام داد را، گناه او می دانستند، و چون مکّه فتح شد و انتقامی از آنان گرفته نشد، گناه او نزد آنان بخشوده شد.(1) مؤلّف گوید:

یکی از آن روایات روایتی است که مرحوم صدوق در کتاب عیون نقل نموده و

ص: 67

مأمون از حضرت رضا(علیه السلام) درباره ی آیه فوق سؤال نمود و امام(علیه السلام) همین پاسخ را به او داد.(1) تفصیل قصّه فتح مکّه در روایت علیّ بن ابراهیم قمی(2) و در روایت کافی نقل

ص: 68

ص: 69

ص: 70

ص: 71

شده است مراجعه شود.

«هُوَ الَّذِی أَنزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَّعَ إِیمَانِهِمْ وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ کَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا * لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ …»(1) امام باقر و امام صادق؟سهما؟ فرمودند:

مقصود از «سَّکِینَةَ» ایمان است.(2)

ص: 72

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از سکینه ایمان است، چرا که خداوند می فرماید: «لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَّعَ إِیمَانِهِمْ.»(1) مفضّل گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: برای چه بعد از سلام نماز سه مرتبه «ألله أکبر» گفته می شود و دست ها را بلند می کنند؟ فرمود:

به خاطر این که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هنگامی که مکّه را فتح نمود، نماز ظهر را با اصحاب خود نزد حجرالأسود خواند و چون سلام داد دست های مبارک خود را بلند کرد و گفت: «لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ، وَحْدَهُ، وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ غَلَبَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ فَلَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ». سپس به اصحاب خود فرمود: این تکبیرات و تهلیلات را بعد از نمازهای واجب ترک نکنید، و کسی که آن ها را بعد از سلام نماز خود بخواند، شکر واجب خدا را بر تقویت اسلام و قدرت نیروی رزمی آن انجام داده است.(2)

ص: 73

مرحوم کلینی در کافی از ابوعمر زبیری نقل نموده که گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: أیّها العالم چه عملی نزد خداوند افضل است؟ فرمود:

آن عملی که شرط قبولی همه اعمال است. گفتم: آن چیست؟ فرمود: آن ایمان به خدای یگانه است، که شرافت و درجه و منزلت و بهره ی آن اعلی و اشرف از همه اعمال است. گفتم: آیا به من نسبت به ایمان که آیا ایمان گفتار و عمل است و یا گفتار بدون عمل است آگاهی نمی دهی؟ فرمود: همه ایمان عمل است و گفتار برخی از آن است و این چیزی است که خداوند در کتاب خود واجب نموده، و نور آن واضح و حجّت آن ثابت است. گفتم: فدای شما شوم برای من ایمان را توصیف کنید، تا بفهمم. فرمود:

ایمان حالات و طبقات و منازل و درجاتی دارد، برخی تمام و کامل و جامع است، و برخی ناقص، و برخی راجح و زائد است. گفتم: مگر ایمان تمام و ناقص و زائد دارد؟ فرمود: آری. گفتم: چگونه؟ فرمود: به خاطر این که خداوند ایمان را بر اعضا و جوارح فرزند آدم تقسیم نموده، و هر عضوی از بدن او دارای سهمی از ایمان می باشد، پس کسی که حافظ اعضا و جوارح خود باشد، و هنگامی که خدا را ملاقات می کند جوارح او به وظائف ایمانی خود عمل کرده باشند، با ایمان کامل خدا را ملاقات خواهد نمود، و اهل بهشت خواهد بود، و کسی در برخی از وظائف اعضا و جوارح خود خیانت کرده باشد، و یا از حدود الهی تجاوز نموده باشد، با ایمان ناقص خدا را ملاقات خواهد نمود. گفتم:

معنای کمال دین و ناقص بودن آن را دانستم، آیا زیاد شدن آن چگونه است؟ فرمود:

آیاتی از قرآن دلالت بر آن دارد: مانند آیه «وَ إِذَا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُم مَّن یَقُولُ

ص: 74

أَیُّکُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِیمَانًا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ فَزَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ»(1)، و آیه «وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَی رِجْسِهِمْ»(2)، و آیه «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَأَهُم بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْنَاهُمْ هُدًی.»(3) سپس فرمود:

اگر ایمان زیاده و نقصان نمی داشت، کسی بر دیگری فضیلت نمی داشت و مردم یکسان بودند و برتری و تفاضلی وجود نداشت، و لکن با تمامیّت ایمان مؤمنان بهشت می روند، و با تفاضل در ایمان به درجات مختلف بهشتی می رسند، و با نقصان ایمان گنهکاران داخل آتش می شوند.(4)

ص: 75

«إِنَّ الَّذِینَ یُبَایِعُونَکَ إِنَّمَا یُبَایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فَمَن نَّکَثَ فَإِنَّمَا یَنکُثُ عَلَی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفَی بِمَا عَاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

آیه «هُوَ الَّذِی أَنزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ …» درباره کسانی است که نسبت به صلح حدیبیّه با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مخالفت نکردند و اعتراضی ننمودند و خداوند در این آیه به آنان وعده بهشت داده و آیه ی «وَ یُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ وَ الْمُنَافِقَاتِ …» تا «وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ …» مربوط به کسانی است که با صلح حدیبیّه مخالف بودند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را متّهم نمودند و خداوند آنان را دارای بدگمانی، و مورد غضب و لعنت خود معرّفی نمود، و عذاب جهنّم را برای شان آماده کرد.

سپس گوید:

آیه ی 18 این سوره که خداوند می فرماید: «لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ» درباره ی بیعت رضوان نازل شد و خداوند شرط نمود که مسلمانان پس از آن با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در هیچ امری مخالفت نکنند

ص: 76

و پس از نزول آیه رضوان آیه «إِنَّ الَّذِینَ یُبَایِعُونَکَ إِنَّمَا یُبَایِعُونَ اللَّهَ …» نازل شد، بنابراین نسبت به این دو آیه تقدیم و تأخیر انجام شده است و نخست آیه رضوان نازل شده و پس از آن آیه شرط نازل شده است.(1) مؤلّف گوید:

در سوره ی زخرف(2) روایتی از امام صادق(علیه السلام) راجع به آیه فوق گذشت.

«سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَ أَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِم مَّا لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ … * بَلْ ظَنَنتُمْ أَن لَّن یَنقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلَی أَهْلِیهِمْ

ص: 77

أَبَدًا وَ زُیِّنَ ذَلِکَ فِی قُلُوبِکُمْ وَ ظَنَنتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ کُنتُمْ قَوْمًا بُورًا * وَ مَن لَّمْ یُؤْمِن بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ سَعِیرًا»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از این دو آیه کسانی هستند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) برای جنگ حدیبیّه [صلح حدیبیّه] آنان را دعوت نمود و آنان از امر آن حضرت تخلّف نمودند و گفتند: ما گرفتار اموال خود بودیم. و چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از حدیبیّه بازگشت و برای جنگ خیبر آماده شد، آمدند و از آن حضرت خواستند تا در جنگ خیبر شرکت کنند و آیه 15 و 16 نازل شد و خداوند فرمود: «سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَی مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْکُمْ یُرِیدُونَ أَن یُبَدِّلُوا کَلَامَ اللَّهِ قُل لَّن تَتَّبِعُونَا کَذَلِکُمْ قَالَ اللَّهُ مِن قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا …»(2)، و آنان به طمع غنائم خیبر بودند، و چون به آنان اجازه داده نشد، گفتند:

«حسد شما باعث شده که به ما اجازه نمی دهید» البته گمان آنان این بود که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و مسلمانان همراه او، به دست مشرکین مکّه کشته خواهند شد، و هرگز به مدینه باز نخواهند گشت، در حالی که -- همان گونه که گذشت -- صلح حدیبیّه برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بزرگ ترین پیروزی بود، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در سال ششم هجری در ماه ذی قعده برای عمره عازم مکّه شد، و لباس احرام پوشید و قربانی ها را همراه خود آورد و بر آن ها نشانه های قربانی قرار داد، تا مشرکین بدانند او برای جنگ نیامده است، و لکن گروهی از منافقین و اعراب بادیه گفتند: «این ها گرفتار مشرکین می شوند و کشته خواهند شد و هرگز به مدینه باز نمی گردند» از این رو همراه آن حضرت

ص: 78

نرفتند و از امر او تخلّف نمودند، و چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مدینه بازگشت عذرخواهی نمودند و گفتند: «شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا ….»(1) «لَیْسَ عَلَی الْأَعْمَی حَرَجٌ وَ لَا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لَا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَ مَن یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَ مَن یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِیمًا»(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

خداوند در این آیه گروهی را از جهاد معذور نموده و معیار بهشت و دوزخ را اطاعت از خدا و رسول او دانسته است، سپس گوید: مقصود از «وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَکُمْ هَذِهِ وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنکُمْ»، فتح خیبر است که پس از صلح حدیبیّه انجام گرفت و مقصود از «کَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ عَنْهُم بِبَطْنِ مَکَّةَ مِن بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَکُمْ عَلَیْهِمْ»، این است که خداوند کاری کرد که مشرکین از شما درخواست صلح کنند در حالی که قبلاً با شما می جنگیدند و شما چون از مدینه به طرف حرم یعنی مکّه رفتید، مشرکین مکّه از شما درخواست صلح نمودند، در حالی که شما قبلاً به آنان پیشنهاد صلح می دادید و نمی پذیرفتند.(3)

ص: 79

زرارة و حمران فرزندان اعین از امام باقر و امام صادق؟سهما؟ نقل نموده اند:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روز فتح مکّه دوازده هزار نیروی رزمی همراه داشت و به همین خاطر مشرکین و ابوسفیان به استغاثه افتادند [و پذیرای صلح شدند و مکّه بدون خونریزی فتح گردید.](1)

ص: 80

مؤلّف گوید:

این نتیجه «وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَ مِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّکُمْ»(1)، می باشد و اگر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چنین لشکری را همراه نداشت مشرکین از او درخواست صلح نمی کردند.

مرحوم علی بن ابراهیم در تفسیر «هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ الْهَدْیَ مَعْکُوفًا أَن یَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَ لَوْلَا رِجَالٌ مُّؤْمِنُونَ وَ نِسَاء مُّؤْمِنَاتٌ لَّمْ تَعْلَمُوهُمْ أَن تَطَؤُوهُمْ فَتُصِیبَکُم مِّنْهُم مَّعَرَّةٌ بِغَیْرِ عِلمٍ»(2)، راجع به علّت صلح حدیبیّه و فتح مکّه بدون خونریزی گوید:

در این آیه خداوند به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) خبر داده که علّت صلح وجود مسلمانانی بوده که بین مشرکین مکّه بودند، و اگر صلح نمی شد آنان کشته می شدند و چون صلح شد، آنان ایمن شدند و اسلام خود را اظهار نمودند و این صلح بزرگ ترین پیروزی بود برای مسلمانان، از این رو خداوند می فرماید: «لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا»، و خداوند در این آیه می فرماید: اگر مسلمانان بین مشرکین نبودند ما کافران را گرفتار عذاب دردناکی می کردیم.

از امام صادق(علیه السلام) سؤال شد: برای چه امیرالمؤمنین(علیه السلام) با غاصبین اوّل جنگ نکرد؟ امام(علیه السلام) فرمود:

به خاطر آیه «لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا»(3)، سؤال شد: مقصود از «تَزَیَّلُوا» چیست؟ فرمود: «مقصود ودایع مؤمنین در اصلاب کافرین است»

ص: 81

یعنی از صلب کفّار مؤمنانی به وجود خواهند آمد، از این رو خداوند کافران را مهلت داده است. سپس فرمود: حضرت مهدی(علیه السلام) نیز چنین خواهد نمود، و او هرگز ظهور نمی کند تا ودیعه های خداوند که در صلب کفّار است خارج شوند و سپس او قیام خواهد نمود و کفّار را خواهد کشت.(1)

تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصیبَکُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَیْرِ عِلْمٍ لِیُدْخِلَ اللَّهُ فی رَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلیماً 25 إِذْ جَعَلَ الَّذینَ کَفَرُوا فی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیماً 26 لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنینَ مُحَلِّقینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَریباً 27 هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهیداً 28 مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سیماهُمْ فی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظیماً 29 ¬Kj

بذر را در زمین پنهان می کند، و کَفَرتُه به معنای غَطَّیتُه می باشد، از این رو شب را نیز کافر گویند، چرا که با ظلمت خود هر چیزی را می پوشاند.

مانع این جنگ نمی شد)! هدف این بود که خدا هر کس را می خواهد در رحمت خود وارد کند و اگر مؤمنان و کفّار (در مکه) از هم جدا می شدند، کافران را عذاب دردناکی می کردیم! (25) (به خاطر بیاورید) هنگامی را که کافران در دلهای خود خشم و نخوت جاهلیّت داشتند و (در مقابل،) خداوند آرامش و سکینه خود را بر فرستاده خویش و مؤمنان نازل فرمود و آنها را به حقیقت تقوا ملزم ساخت، و آنان از هر کس شایسته تر و اهل آن بودند و خداوند به همه چیز دانا است. (26) خداوند آنچه را به پیامبرش در عالم خواب نشان داد راست گفت بطور قطع همه شما بخواست خدا وارد مسجد الحرام می شوید در نهایت امنیّت و در حالی که سرهای خود را تراشیده یا کوتاه کرده اید و از هیچ کس ترس و وحشتی ندارید ولی خداوند چیزهایی را می دانست که شما نمی دانستید (و در این تأخیر حکمتی بود) و قبل از آن، فتح نزدیکی (برای شما) قرار داده است. (27) او کسی است که رسولش را با هدایت و دین حق فرستاده تا آن را بر همه ادیان پیروز کند و کافی است که خدا گواه این موضوع باشد! (28) محمّد(صلی الله علیه و آله) فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می بینی در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند نشانه آنها در صورت شان از اثر سجده نمایان است این توصیف آنان در تورات و توصیف آنان در انجیل است، همانند زراعتی که جوانه های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و بر پای خود ایستاده است و بقدری نموّ و رشد کرده که زارعان را به شگفتی وامی دارد این برای آن است که کافران را به خشم آورد (ولی) کسانی از آنها را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، خداوند وعده آمرزش و اجر عظیمی داده است. (29)

ص: 85

ص: 87

ص: 88

ص: 89

از مخالفین نیز موفّق بن احمد خوارزمی در تفسیر آیه فوق از جابر نقل نموده که گوید:

آیه فوق درباره ی اهل حدیبیّه نازل شد، و ما در روز حدیبیّه یک هزار و چهار صد نفر بودیم و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به ما فرمود: شما خوبان اهل زمین هستید، و آن حضرت با ما تا حدّ مرگ بیعت نمود، و احدی آن بیعت را نقض نکرد مگر ابن قیس منافق، و سزاوارترین اصحاب به این آیه علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) بود، چرا که خداوند فرمود: «وَ أَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا»، و مقصود، فتح خیبر بود که به دست علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) انجام گرفت.(1) «إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجَاهِلِیَّةِ فَأَنزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوَی وَ کَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَ أَهْلَهَا وَ کَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا»(2) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

آیه فوق اشاره ی به صلحنامه حدیبیّه است که امیرالمؤمنین(علیه السلام) در ابتدای

ص: 90

آن نوشت: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» و قریش و نماینده آنان سهیل بن عمرو گفتند: ما رحمان و رحیم نمی شناسیم و باید بنویسید: «باسمک اَللَّهُمَّ» و باز امیرالمؤمنین(علیه السلام) نوشت: این قرارداد صلحی است بین رسول خدا و… و سهیل بن عمرو گفت: ما اگر تو را رسول خدا می دانستیم با تو جنگ نمی کردیم، و باید بنویسید: «این قرارداد صلحی است بین محمّد بن عبدالله و… پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

«رسول الله را محو کن و به جای آن محمّد بن عبدالله بنویس». و امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: «من کلمه ی رسول خدا را محو نمی کنم و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با دست مبارک خود آن را محو نمود و به امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: این حادثه برای تو نیز رخ خواهد داد و چنین شد و در قصّه حکمین و قرارداد صلح بین معاویه و آن حضرت کلمه «امیرالمؤمنین» را از کنار نام آن حضرت محو کردند، و جمله «حمیّة الجاهلیّة» اشاره به همین است.(1)

ص: 91

ص: 92

ص: 93

ص: 94

امام باقر(علیه السلام) از پدران خود از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

خداوند عهد و پیمانی به من سپرد و من گفتم: پرودگارا آن عهد چیست؟ فرمود: گوش کن. گفتم: گوش کردم. فرمود: ای محمّد علی بعد از تو، پرچم هدایت، و پیشوای اولیای من، و نور کسانی است که از من اطاعت می کنند، و اوست کلمه ای که خداوند بر متّقین لازم نموده است، پس کسی که او را دوست بدارد، مرا دوست داشته است، و کسی که او را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است پس تو این بشارت را به او بده.(1)

ص: 95

حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوَی وَ کَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَ أَهْلَهَا»، ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، [و اوست کلمه ی تقوی و شیعیان او اهل «کلمه تقوا» و سزاوارتر به آن می باشند.](1) امام باقر(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

هنگامی که من به معراج رفتم چشم من مانند سواره ای که از دور سوراخ سوزن را می بیند بینا شد، و خداوند درباره ی علی(علیه السلام) کلماتی را با من عهد نمود و فرمود: بدان ای محمّد که علیّ امام متّقین و قائد غرّ محجّلین و یعسوب مؤمنین است، و مال یعسوب ستمکاران است، و علیّ(علیه السلام) آن کلمه ای است که من متّقین را به آن ملزم نمودم و آنان سزاوارتر به آن و اهل آن می باشند، و تو باید این بشارت را به او بدهی، امام باقر(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) این بشارت را به او داد، و امیرالمؤمنین(علیه السلام) سجده شکر نمود و فرمود: آیا در آسمان ها از من یاد می شود؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: آری خداوند تو را در رفیق اعلی یاد می نماید.(2)

ص: 96

امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به من فرمود:

هنگامی که مرا به معراج بردند و به سدرة المنتهی رسیدم، در پیشگاه خداوند؟عز؟ قرار گرفتم، و خداوند به من فرمود: یا محمّد! گفتم: «لبیّک یا ربّ و سعدیک». پس به من خطاب شد: آیا خلق مرا آزمودی تا ببینی کدام آنان بیشتر مطیع من هستند؟ گفتم: پروردگارا علیّ را چنین یافتم. خطاب شد: راست گفتی ای محمّد آیا برای خود جانشینی انتخاب نمودی تا حقایق را از طرف تو به مردم برساند و کتاب مرا به آنان تعلیم بدهد؟ گفتم: کسی را انتخاب نکردم تو برای من انتخاب کن، چرا که انتخاب تو برای من بهتر است. خطاب شد: من برای تو علی(علیه السلام) را انتخاب نمودم و تو باید او را خلیفه و وصیّ خود قرار بدهی، چرا که من، علم و حلم خود را به او عطا کردم و حقّاً او امیرالمؤمنین است، و کسی قبل از او و بعد از او دارای چنین لقبی نبوده و نخواهد بود.

سپس خطاب شد:

«ای محمّد علی پرچم هدایت، و امام پیروان من، و نور اولیای من، و کلمه ای است که من [ولایت او را] بر متقین واجب نمودم، و کسی که او را دوست بدارد مرا دوست داشته، و کسی که او را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است، و تو باید این بشارت را به او بدهی».

پس من علیّ(علیه السلام) را به آنچه خدا فرموده بود بشارت دادم، و علیّ(علیه السلام) گفت: من بنده خدا هستم، و در قبضه ی قدرت او می باشم، او اگر مرا عقاب کند

ص: 97

به خاطر خطای من است، و ظلمی به من نخواهد کرد، و اگر رحمت خود را بر من تمام کند، او سزاوارتر به رحمت است.

پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در حقّ علیّ(علیه السلام) دعا نمود و فرمود:

«خدایا قلب او را نورانی، و ایمان او را سرشار کن» و خداوند فرمود: «ای محمّد من دعای تو را در حقّ او اجابت نمودم جز آن که من بلایی به او می دهم که به احدی از اولیای خود نداده ام» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرماید: گفتم: پروردگارا برادر و هم نشین من است؟! خطاب شد:

در علم من گذشته که او مبتلا خواهد شد، و دیگران نیز به خاطر او مبتلا خواهند شد، و اگر علی نمی بود، اولیای من و اولیای رسول من شناخته نمی شدند.(1)

ص: 98

مؤلّف گوید:

روایت فوق را شیخ مفید در اختصاص و امالی، و علیّ بن ابراهیم در تفسیر خود، و محمّد بن عبّاس در تأویل الآیات با سندهای گوناگون و صحیح نقل نموده اند.(1)

ص: 99

و در برخی از روایات آمده که حضرت رضا(علیه السلام) می فرماید:

«نَحْنُ کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی.»(1) و در برخی آمده:

«لا إله إلّا الله» کلمه ی تقوی و اقرار به وحدانیّت خداوند است، و «لَا یَقْبَلُ اللَّهُ الْأَعْمَالَ إِلَّا بِهَا وَ هِیَ کَلِمَةُ التَّقْوَی یُثَقِّلُ اللَّهُ بِهِ الْمَوَازِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ».

ص: 100

« لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاء اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُوسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَلِکَ فَتْحًا قَرِیبًا»(1) مورّخین شیعه گفته اند:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قبل از صلح حدیبیّه خواب دید که مسلمانان داخل مسجدالحرام شدند، و با کمال امنیّت اعمال عمره را انجام دادند و سرهای خود را تراشیدند و [برخی] تقصیر کردند و خوف و هراسی نداشتند، و پس از این خواب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با اصحاب خود از مسجد شجره محرم شدند. و در حدیبیّه که نزدیک مکّه است مشرکین از آنان جلوگیری نمودند، و با آن حضرت قرارداد صلح امضاء کردند، که مسلمانان وارد مکّه نشوند و در سال آینده برای عمره بیایند و کسی از آنان جلوگیری نکند [و آن عمره اوّل معروف به صلح حدیبیّه شد، و عمره دوّم را عمرة القضا گفتند].

از سویی منافقین درباره ی صلح حدیبیّه چیزهای ناپسندی گفتند، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آن را اعظم الفتوح نامید و پس از بازگشت از حدیبیّه آن حضرت خیبر را محاصره کرد و آن را فتح نمود و در سال بعد برای عمره وارد مکّه شد، و مکّه بدون خونریزی همان گونه که گذشت فتح گردید، و آیه فوق نازل شد و در این قصّه خداوند امتحان و آزمونی برای مسلمانان قرار داد، و برخی از آنان عمل آن حضرت را تقبیح نمودند و او را به خلف وعده و سازش با مشرکین متهّم کردند و برخی که اهل ایمان بودند از خدا و رسول او اطاعت کردند و تسلیم امر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شدند.

ص: 101

سلیمان بن مهران گوید:

به امام صادق(علیه السلام) گفتم: برای چه کسی که صروره است، -- یعنی برای اوّلین بار به حج می رود -- مستحبّ است که داخل کعبه شود [و برای تقصیر سر خود را بتراشد؟] فرمود: به خاطر این که صرورة حج واجب انجام می دهد و واجب است که داخل بیت و خانه ای شود که به آن دعوت شده است تا خداوند او را اکرام نماید. گفتم: برای چه تراشیدن سر بر او واجب است؟ فرمود: برای این که نشانه آمنین داشته باشد، مگر آیه قرآن را نخوانده ای که می فرماید: «لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاء اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُوسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لَا تَخَافُونَ ….»(1)

ص: 102

ابوبصیر گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: فدای شما شوم آیا رؤیای صادق و کاذب از یک مخرج و منبع است؟ فرمود:

آری و لکن رؤیای کاذب مختلف و غیر مرتّب است، و در اوّل شب که شیاطین سلطه دارند دیده می شود، و دارای تخیّل و کذب و خلاف واقع است، و خیری در آن نیست، و امّا رؤیای صادق در ثلث سوّم شب می باشد که وقت رفت و آمد ملائکه است، و نزدیک به سحر می باشد، و تخلّفی در آن نیست إن شاء الله، إلّا این که خواب بیننده جنب باشد و یا بدون وضو خوابیده باشد و خداوند را از روی حقیقت هنگام خواب ذکر نگفته باشد که در این صورت نیز خواب او مختلف و همراه تخیّل و دور از حقیقت است.(1)

مؤلّف گوید:

تفصیل قصّه صلح حدیبیّه و عمره ی اوّل رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و جنگ خیبر پس از آن و … در کافی(2) از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است و در تفسیر برهان(3)

ص: 103

ص: 104

ص: 105

نیز از کافی نقل شده است.

«هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدًا»(1) مشابه آیه فوق در سوره ی توبه(2) آمده:

«هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ».

و در سوره ی صف(3) آمده:

«هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ».

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه سوره ی توبه فرمود:

مقصود از غلبه دین خدا بر همه ی ادیان، غلبه دین خدا در رجعت است.(4)

ص: 106

محمّد بن فضیل گوید:

به امام کاظم(علیه السلام) گفتم: مقصود از آیه فوق این است که خداوند رسول خود(صلی الله علیه و آله) را امر نمود تا ولایت وصیّ خود [امیرالمؤمنین(علیه السلام)] را بر مردم اثبات نماید و بگوید که ولایت [امیرالمؤمنین(علیه السلام)] همان دین حق است، و مقصود از «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»، غلبه اسلام بر همه ادیان، هنگام قیام حضرت مهدی(علیه السلام) می باشد، چنان که خداوند می فرماید: «وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ» و تمام نور خدا ولایت حضرت قائم؟عج؟ است، و مقصود از «وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» کراهت از ولایت علی(علیه السلام) است.(1) مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

مقصود

ص: 107

از «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»، غلبه حضرت مهدی(علیه السلام) بر همه ادیان است، و اوست که «یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً» و این آیه از آیاتی است که تأویل آن بعد از تنزیل می باشد.(1) در روضه کافی نقل شده که خداوند در مناجات خود با موسی(علیه السلام) فرمود:

«ای موسی آرزوهای خود را در دنیا کوتاه کن… تا این که خداوند و فرمود: کلمات دین به تمامیّت رسیده و من دین او را بر همه ادیان غالب خواهم نمود، و در آن زمان در هر مکانی مردم مرا عبادت خواهند کرد.(2)

ص: 108

مؤلّف گوید:

تفصیل تفسیر آیه فوق در سوره توبه گذشت و ما در کتاب «دولة المهدی(علیه السلام)» و کتاب «حکومت های صالحین» نیز آیات مربوط به قیام حضرت مهدی(علیه السلام) را همراه با روایاتی در تفسیر آن ها بیان نمودیم.

«مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِضْوَانًا سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِیمًا»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

خداوند اوصاف رسول الله(صلی الله علیه و آله) و اوصاف اصحاب با ایمان او را در تورات و انجیل نوشته بود و آیه فوق اشاره به اوصاف آنان است [و این از معجزات رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می باشد] و اوصاف و خصلت های آنان در تورات چنین است:

آنان در مقابل کفّار سرسخت و خشن و بدون ملاطفت هستند، و در مقابل مؤمنان و هم کیشان خود دارای ترحّم و مهر و محبّت می باشند، همواره در پیشگاه خداوند مشغول رکوع و سجده و تضرّع و عبادت اند، و اوصاف آنان در انجیل این است که آنان، مانند زرعی هستند که جوانه خود را بیرون زده و قوی شده و بر ساقه خود استوار باشد، و کشاورزان را به شگفت آورد و کافران از رشد آن به خشم آیند.(2)

ص: 109

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

آیه فوق درباره ی یهود و نصارا نازل شده و خداوند می فرماید: ما به آنان کتاب [یعنی تورات و انجیل] دادیم و آنان در کتاب های خود، پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) را، همانند فرزندان خود می شناختند، چرا که در تورات و انجیل و زبور، اوصاف آن حضرت و محل بعثت و هجرت او بیان شده بود، همان گونه که خداوند می فرماید: «مُحَمَّد رسول الله(صلی الله علیه و آله) وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ …» و هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مبعوث به رسالت و نبوّت شد، اهل کتاب، او را [به خوبی] شناختند [همان گونه که فرزندان خود را می شناختند.](1) عبدالله بن سلام می گفت:

ما پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) را بهتر از فرزندان خود شناختیم، چرا که درباره فرزندان

ص: 110

خود احتمال سفاح و زنا می دادیم و لکن پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) را با اوصافی که برای او آمده بود به یقین شناختیم.

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ» اثر بیداری در سحرها برای نماز است.(1) از مخالفین نیز ابن مردویه از امام حسن بن علیّ (علیهما الصّلاة و السلام) نقل نموده که فرمود:

«اسْتَوَی الْإِسْلَامُ بِسَیْفِ عَلِیٍّ(علیه السلام).»(2) محمّد بن عبّاس؟ره؟ در تأویل الآیات با سند خود از ابن عبّاس نقل نموده که در تأویل: «کزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ»، گوید:

اصل زرع عبدالمطلب است، و «شطئه» محمّد(صلی الله علیه و آله) است، و «یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ» علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) است.(3)

ص: 111

در روضه کافی روایت شده که خداوند در مناجات خود به موسی(علیه السلام) فرمود:

ای موسی من تو را -- مانند وصیّت -- شفیق و مشفق به فرزند بتول عیسی بن مریم، و بعد از او به صاحب جمل احمر آن طیّب و طاهر و مطهّر، سفارش می نمایم و مَثَل او در کتاب تو این است که او مؤمن و مهیمن بر همه کتاب های آسمانی است، و اوست، راکع، ساجد، راغب و راهب، و برادران او مساکین و فقرا هستند، و انصار و یاران او مردم دیگری می باشند….(1) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مؤمن برادر پدر و مادری مؤمن است، و خداوند طینت او را از هفت آسمان قرار داد و آن طینت بهشت است. سپس آیه «رُحَمَاء بَیْنَهُمْ …» را تلاوت نمود و فرمود: آیا رَحِم نسبت به رحم خود جز اهل احسان وصله است؟ [یعنی رحم باید اهل احسان به خویش خود باشد.](2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مسلمان برادر مسلمان است، و به او ظلم نمی کند، و او را خوار نمی نماید

ص: 112

و نمی ترساند، و بر مسلمان سزاوار است که در تواصل با برادر خود کوشا باشد، و با او تعاون و تعاطُف و مواساة داشته باشد. سپس فرمود: شما باید با همدیگر تعاطف داشته باشید، تا به سخن خداوند که می فرماید: «رُحَمَاء بَیْنَهُمْ»، عمل کرده باشید….(1) سلیم بن قیس هلالی گوید:

من شاهد وصیّت امیرالمؤمنین(علیه السلام) به فرزند خود امام حسن(علیه السلام) بودم. سپس کلّ وصیّت نامه آن حضرت را نقل می کند، و در بخشی از آن آمده که امیرالمؤمنین به فرزند خود امام حسن(علیه السلام) می فرماید: «وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی أَصْحَابِ نَبِیِّکُمُ الَّذِینَ لَمْ یُحْدِثُوا حَدَثاً وَ لَمْ یُؤْوُوا مُحْدِثاً، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) أَوْصَی بِهِمْ وَ لَعَنَ الْمُحْدِثَ مِنْهُمْ وَ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ الْمُؤْوِیَ لِلْمُحْدِث.»(2)

ص: 113

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

کسی که این سوره را بنویسد و بر متبوعی بیاویزد، از شیطان خویش ایمن می شود و شیطان به او باز نمی گردد، و از هر چیزی که از آن هراس داشته ایمن می شود، و اگر آن را بنویسند و بشویند و زن بچه داری از آب آن بنوشد، شیر او فراوان، و جنین او محفوظ، و از هر خوفی و محذوری به اذن خداوند ایمن خواهد شد.(1)

ص: 115

عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتی تَبْغی حَتَّی تَفی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ 9 إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ 10 یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإیمانِ وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ 11 یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحیمٌ 12 یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیرٌ 13 قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإیمانُ فی قُلُوبِکُمْ وَ إِنْ تُطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ 14 إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصّادقونَ 15 قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدینِکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ 16 یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ 17 إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِما تَعْمَلُونَ 18 ¬Kj

به معنای حطّ و پایین آمدن از منزلتی به منزلت پایین تر است، و غَضَّ بصره إذا ضَعَّفَه عن حِدَّةِ النظر، و «عَنَت» به معنای مشقّت است، و «عَنَتِ الدابَّة وَ تَعَنَّتَ» إذا حدث فی قوائمها کسر لا یمکنها الجَری، و قال ابن الأنباری: «العَنَت» التشدید، و فلان یَعنِتُ فلاناً ای یُشَدِّدُ علیه و یلزمه ما یصعب علیه، ثمّ نقل الی معنی الهلاک، و «قِسط» به معنای عدالت است، و «قَسط» به معنای جور و عدول از حق است، و اصل لغت به معنای عدول است، جز این که «عَدَلَ إلی الحق» به معنای رعایت عدالت است، و «عَدَلَ عَنِ الحَقِ» اعراض از عدالت است. و «لَمْز و هَمْز» رمی به عیب، نسبت به کسی است که نباید از او عیب جویی شود، و «نَبز» لقب زشت، به کسی دادن است و «غیبت» بدگویی از کسی است که دارای آن بدی باشد، و اگر بدی و عیبی در او نباشد بهتان و تهمت خواهد بود، و «شُعوب و تَشَعُّب» تفرّق در نسب است، و شَعَبتهَ یعنی جَمَعتَه و شَعَّبته یعنی فرّقته، و این لغت از اضداد است.

اگر آنها صبر می کردند تا خود به سراغ شان آیی، برای آنان بهتر بود و خداوند آمرزنده و رحیم است! (5) ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد، درباره آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید! (6) و بدانید رسول خدا در میان شماست هر گاه در بسیاری از کارها از شما اطاعت کند، به مشقّت خواهید افتاد ولی خداوند ایمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دلهایتان زینت بخشیده، و (به عکس) کفر و فسق و گناه را منفورتان قرار داده است کسانی که دارای این صفاتند هدایت یافتگانند! (7) (و این برای شما بعنوان) فضل و نعمتی از سوی خداست و خداوند دانا و حکیم است.! (8) و هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آنها را آشتی دهید و اگر یکی از آن دو بر دیگری تجاوز کند، با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا بازگردد و هر گاه بازگشت (و زمینه صلح فراهم شد)، در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست می دارد. (9) مؤمنان برادر یکدیگرند پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید! (10) ای کسانی که ایمان آورده اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند و نه زنانی زنان دیگر را، شاید آنان بهتر از اینان باشند و یکدیگر را مورد طعن و عیبجویی قرار ندهید و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید، بسیار بد است که بر کسی پس از ایمان نام کفرآمیز بگذارید و آنها که توبه نکنند، ظالم و ستمگرند! (11) ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است و هرگز (در کار دیگران) تجسّس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر

ص: 119

مرده خود را بخورد؟! (به یقین) همه شما از این امر کراهت دارید تقوای الهی پیشه کنید که خداوند توبه پذیر و مهربان است! (12) ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید (اینها ملاک امتیاز نیست،) گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست خداوند دانا و آگاه است! (13) عربهای بادیه نشین گفتند: «ایمان آورده ایم» بگو: «شما ایمان نیاورده اید، ولی بگویید اسلام آورده ایم، امّا هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است! و اگر از خدا و رسولش اطاعت کنید، چیزی از پاداش کارهای شما را فروگذار نمی کند، خداوند، آمرزنده مهربان است.» (14) مؤمنان واقعی تنها کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده اند، سپس هرگز شکّ و تردیدی به خود راه نداده و با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد کرده اند آنها راستگویانند. (15) بگو: «آیا خدا را از ایمان خود با خبر می سازید؟! او تمام آنچه را در آسمانها و زمین است می داند و خداوند از همه چیز آگاه است!» (16) آنها بر تو منّت می نهند که اسلام آورده اند بگو: «اسلام آوردن خود را بر من منّت نگذارید، بلکه خداوند بر شما منّت می نهد که شما را به سوی ایمان هدایت کرده است، اگر (در ادّعای ایمان) راستگو هستید! (17) خداوند غیبت آسمانها و زمین را می داند و نسبت به آنچه انجام می دهید بیناست!» (18)

ای محمّد بیا نزد ما، و هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خارج می شد، آنان از جلوی او راه می رفتند، و چون با او سخن می گفتند صدای خود را بر صدای او بالا می بردند مانند سخنانی که با همدیگر داشتند و می گفتند: «یا محمّد یا محمّد، تو درباره ی فلان مسأله چه می گویی» از این رو آیه فوق نازل شد.(1) از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

آیه فوق درباره ی دو نفر از قریش نازل شد.(2) «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَ أَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ * إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَی لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ * إِنَّ الَّذِینَ یُنَادُونَکَ مِن وَرَاء الْحُجُرَاتِ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ * وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکَانَ خَیْرًا لَّهُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»(3)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در خطبه ی خود در رحبه ی کوفه فرمود:

در حدیبیّه گروهی از اشراف مکّه مانند سهیل بن عمرو و… نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند: «ای محمّد تو همسایه ما و حلیف ما و پسر عمّ ما

ص: 121

هستی و عدّه ای از فرزندان و برادران ما به تو پیوسته اند که فهم و اطلاعی از دین ندارند و تنها به خاطر فرار از خدمت ما و انجام کار، نزد تو آمده اند، و تو باید آنان را به ما باز گردانی».

پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به ابوبکر فرمود:

ببین این ها چه می گویند؟ ابوبکر گفت: راست می گویند، شما همسایه آنان بوده ای و باید این افراد را به آنان بازگردانی. سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) عمر را خواست و او نیز پاسخ ابوبکر را داد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چون چنین دید، به قریش فرمود: «شما دست از دشمنی با ما بر نمی دارید تا خداوند مردی که قلب او را به تقوا آزموده به سوی شما بفرستد و او برای دین خدا گردن شما را بزند» پس ابوبکر گفت: یا رسول الله آیا من آن مرد خواهم بود؟ فرمود: نه، پس عمر برخاست و گفت: یا رسول الله آیا من آن مرد خواهم بود؟ فرمود: «او کسی است که مشغول اصلاح کفش من است» و من در آن وقت کفش آن حضرت را پینه می زدم. ابن خِراش گوید:

سپس امیرالمؤمنین(علیه السلام) روی مبارک به ما نمود و فرمود:

«من از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: کسی که از روی عمد بر من دروغ ببندد، باید جایگاه خود را در آتش آماده کند.(1)

ص: 122

مؤلّف گوید:

حدیث فوق دلیل نادانی و بی ادبی افراد فوق است نسبت به رسول خدا(صلی الله علیه و آله).

زمخشری در ربیع الأبرار گوید:

گروهی از سفهای بنی تمیم نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند: «یا محمّد از خانه خارج شو تا ما با تو سخن بگوییم» پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از بی ادبی آنان آزرده گردید و آیه «إِنَّ الَّذِینَ یُنَادُونَکَ مِن وَرَاء الْحُجُرَاتِ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ» نازل شد.(1) مرحوم طبرسی در جوامع الجامع از ابن عبّاس نقل نموده که گوید:

آیه فوق درباره ی ثابت بن قیس نازل شد و او دارای گوش سنگینی بود و صدای درشتی داشت و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از صدای او اذیّت می شد.

انس بن مالک گوید:

هنگامی که آیه فوق نازل شد، ثابت بن قیس خود را پنهان نمود و نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیامد، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از او تفقّد نمود و چون نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)

ص: 123

آمد گفت: «یا رسول الله این آیه نازل شده و من صدای درشتی دارم و ترس آن دارم که عمل من حبط شود و پذیرفته نشود» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: هراس مکن تو در دنیا و آخرت اهل خیر هستی و اهل بهشت خواهی بود.(1) امام باقر(علیه السلام) می فرماید: امام حسین(علیه السلام) پس از شهادت امام حسن(علیه السلام) به عایشه فرمود: خداوند می فرماید:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ …» سپس فرمود: به جان خودم سوگند، تو برای پدرت و فاروق او کنار گوش رسول خدا(صلی الله علیه و آله) صدای کلنگ ها را بلند کردی، در حالی که خداوند؟عز؟ می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَی» و پدر تو و فاروق او با دفن شدن کنار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آن حضرت را آزار نمودند، و حقّ او را رعایت نکردند در حالی که خداوند آنان را امر به رعایت حق آن حضرت نموده بود و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند مؤمنان را در حیات و ممات آنان محترم شمرده است.(2)

ص: 124

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَی مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

این آیه درباره ی همسر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ماریه قبطیّه -- مادر ابراهیم -- نازل شد و سبب نزول آن این بود که عایشه به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت: «ابراهیم از تو نیست و از جُرَیح قبطی می باشد، چرا که او هر روز نزد او می رفت» و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خشمگین شد و به امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: این شمشیر را بگیر و سر جُرَیح را برای من بیاور… و قصّه آن در سوره ی نور(2) در حدیثی از زراره از امام باقر(علیه السلام) گذشت.(3)

ص: 125

سپس علی بن ابراهیم از عبدالله بن بکیر نقل نموده که گوید:

به امام صادق(علیه السلام) گفتم: فدای شما شوم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) که دستور قتل آن قبطی را داد آیا می دانست که عایشه دروغ می گوید و یا نمی دانست و به این خاطر علیّ(علیه السلام) را امر به دقّت و تأمّل نمود، و خداوند قبطی را از کشته شدن نجات داد؟ امام(علیه السلام) فرمود: آری به خدا سوگند می دانست که عایشه دروغ می گوید، و اگر دستور رسول خدا(صلی الله علیه و آله) جدّی بود، علیّ(علیه السلام) او را بی درنگ می کشت، و لکن رسول خدا می خواست عایشه از حرف خود باز گردد، ولکن او از حرف خود باز نگشت و راضی شد با دروغ او یک مسلمان کشته شود!!(1) مؤلّف گوید:

قصّه فوق در تفسیر آیه «إِنَّ الَّذِینَ جَاؤُوا بِالْإِفْکِ عُصْبَةٌ مِّنکُمْ»(2)، نیز گذشت.

زراره در ذیل روایتی راجع به آیه فوق به امام باقر(علیه السلام) می گوید:

«عامّه یعنی اهل تسنّن می گویند: آیه فوق درباره ی ولید بن عُقبة بن ابی معیط نازل شد، هنگامی که او به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت: بنی خزیمة بعد از

ص: 126

مسلمان شدن کافر شدند؟» و امام(علیه السلام) به زرارة می فرماید: مگر نمی دانی که هر آیه ای از قرآن ظاهری دارد و باطنی؟ و آنچه عامّه می گویند ظاهر آیه است و آنچه من به تو گفتم باطن آن است.(1) در کتاب احتجاج از امام حسن(علیه السلام) نقل شده که آن حضرت در محضر معاویة به برخی از یاران او فرمود:

… و اما ای ولید بن عقبة به خدا سوگند من تو را به خاطر دشمنی با علی(علیه السلام) ملامت نمی کنم، چرا که او تو را به خاطر شرابخواری هشتاد تازیانه زد و پدر تو

ص: 127

را در جنگ بدر کشت و از این رو تو او را سبّ می کنی و دشنام می دهی، در حالی که خداوند او را در ده آیه از قرآن مؤمن و تو را فاسق نامیده است چنان که می فرماید: «أَ فَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَّا یَسْتَوُونَ»(1)، و نیز درباره ی تو فرموده است: «إِن جَاءکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَی مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ ….»(2) «وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِّنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لَکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیَانَ أُوْلَئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ * فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»(3) مرحوم کلینی با سند خود از برید بن معاویه ی عجلی نقل نموده که گوید:

من در منی خدمت امام باقر(علیه السلام) بودم و آن حضرت نگاهی به زیاد اسود نمود که دو پای او قطع شده بود و به او ترحّم کرد و فرمود: برای چه پاهای تو این گونه است؟ و تو چگونه به اینجا آمده ای؟ او گفت: «بر شتر لاغری سوار شدم و به اینجا

ص: 128

آمدم» و امام(علیه السلام) باز به او ترحّم نمود، تا این که زیاد اسود گفت: من به طرف گناه می روم و چون هلاک شدن خود را احساس می کنم، به فکر محبّت و دوستی شما می افتم و امید نجات پیدا می نمایم و قلبم روشن می شود! امام باقر(علیه السلام) به او فرمود:

آیا گمان می کنی دین جز محبّت است؟ مگر نمی دانی که خداوند می فرماید: «حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ» و نیز می فرماید: «إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ»(1)، و می فرماید: «یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ»(2)، سپس فرمود:

مردی نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «یا رسول الله! من نماز نمی خوانم و لکن نماز گذاران را دوست می دارم، و روزه نمی گیرم و روزه داران را دوست می دارم» و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود:

«تو هر که را دوست می داری، با او محشور خواهی شد، و هر کاری کرده ای، جزای آن را خواهی دید» تا این که فرمود: «چه می خواهید و چگونه فکر می کنید همانا اگر بلایی از آسمان نازل شود، هر قومی به جایگاه خود پناه می برند و ما به پیامبرمان پناه می بریم و شما به ما پناه خواهید برد.(3)

ص: 129

فضیل بن یسار گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: آیا دوستی و دشمنی از ایمان است؟ فرمود:

«مگر ایمان جز دوستی و دشمنی است» سپس این آیه را تلاوت نمود «حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ ….»(1) عبدالرحمان بن کثیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ» امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، و مقصود از «وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیَانَ» اوّلی و دوّمی و سوّمی می باشند.(2)

ص: 130

«وَ إِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَی الْأُخْرَی فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلَی أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ»(1) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

تأویل این آیه مربوط به جنگ جمل و حرکت طلحه و زبیر و عایشه از بصره برای جنگ با امیرالمؤمنین(علیه السلام) است و مقصود از «فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَی الْأُخْرَی» آنان هستند، و بر امیرالمؤمنین(علیه السلام) واجب بود که با آنان به جنگ برخیزد تا وقتی که تسلیم امر خدا شوند، و اگر تسلیم نشدند جنگ را ادامه دهد، تا از بغی و ظلم خود باز گردند چرا که آنان بدون اکراه با آن حضرت بیعت کرده بودند، و بیعت خود را شکستند، و «فئه باغیة» یعنی گروه ستمگر شدند و با امام خود به جنگ برخاستند همان گونه که خداوند [در آیه فوق] آنان را معرّفی نموده است، و بر امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز واجب بوده که چون بر آنان مسلّط شود، همان برخوردی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از فتح مکّه با اهل مکّه نمود را با آنان داشته باشد، از این رو امیرالمؤمنین(علیه السلام) پس از پایان جنگ جمل فرمود: «هر کس شمشیر خود را زمین گذارده و یا داخل خانه خود شده و در را بر روی خود بسته، در امان خواهد بود» و به اصحاب خود نیز فرمود: «کسی را اسیر نگیرید، و هیچ مجروحی را نکشید، و فراری را دنبال نکنید» و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز پس از فتح مکّه همین گونه با مشرکین عمل نمود.(2)

ص: 131

ص: 132

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از نزول آیه فوق فرمود:

«پس از من برخی از شما با تأویل این آیه جنگ خواهید نمود، همان گونه که من با تنزیل آن جنگ نمودم» گفته شد: آن کیست که پس از شما با تأویل این آیه جنگ خواهد کرد؟ فرمود: او «خاصف النعل» است و در آن وقت امیرالمؤمنین(علیه السلام) کفش رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را پینه می زد.(1)

ص: 133

حفص بن غیاث گوید:

از امام صادق(علیه السلام) درباره ی دو گروهی که با همدیگر مقاتله و جنگ نمودند، و یکی از آنان باغیه و ستمگر بود و دیگری عادل بود سؤال نمودم و گفتم: در این جنگ مردی از اهل عراق [که از اصحاب امیرالمؤمنین(علیه السلام) بود] پدر و فرزند و یا دوست خود را که اهل بغی بود کشت آیا او از پدر خود ارث می برد؟ فرمود: آری، چرا که به حق او را کشته است.(1)

ص: 134

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»(1) ابن عبّاس گوید:

هنگامی که آیه فوق نازل شد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بین مسلمانان برادری قرار داد و عمر و ابوبکر را برادر قرار داد، و عثمان و عبدالرحمان بن عوف را برادر قرار داد و دیگران را نیز با همتاهای خود برادر قرار داد، تا همه آنان را برادر همدیگر قرار داد، و به علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) فرمود: تو نیز برادر من، و من برادر تو هستم.(2) حذیفة بن یمان گوید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) [پس از نزول آیه فوق] بین انصار و مهاجرین اخوّت دینی و برادری قرار داد، و هر کسی را با همتای او برادر نمود و سپس دست علی(علیه السلام) را گرفت و فرمود: «این برادر من است» حذیفه سپس گوید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سیّد المرسلین و امام المتقیّن و سیّد ولد آدم و رسول ربّ

ص: 135

العالمین است، و در بین مردم شبیه و نظیری ندارد، و علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) برادر اوست.(1) مؤلّف گوید:

حدیث فوق را اهل تسنّن نیز -- مانند ابن مغازلی در مناقب خود -- نقل نموده اند.(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مؤمن برادر مؤمن و چشم او و راهنمای اوست، و به او خیانت و ظلم و غِشّ نمی کند، و اگر وعده و قراری با او گذارد، تخلّف نمی نماید.(3)

ص: 136

و در سخن دیگری فرمود:

مسلمان برادر مسلمان و چشم او و آیینه او و راهنمای اوست و به او خیانت و خدعه و ظلم نمی کند و او را تکذیب نمی نماید و غیبت او را نمی نماید.(1) صاحب تفسیر برهان پس از نقل روایات فوق گوید:

احادیث مربوط به مؤاخات بین اصحاب و انتخاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) علیّ(علیه السلام) را برای برادری خود، فراوان و متواتر بین فریقین یعنی شیعیان و اهل سنّت است.(2) «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَسْخَرْ قَومٌ مِّن قَوْمٍ عَسَی أَن یَکُونُوا خَیْرًا مِّنْهُمْ وَ لَا نِسَاء مِّن نِّسَاء عَسَی أَن یَکُنَّ خَیْرًا مِّنْهُنَّ وَ لَا تَلْمِزُوا أَنفُسَکُمْ وَ لَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ وَ مَن لَّمْ یَتُبْ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»(3) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

این آیه درباره ی یکی از همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) به نام صفیّه دختر حُیّی بن اَخطب [یهودی] نازل شد، به خاطر این که عایشه و حفصه او را آزار می دادند و به او شماتت می کردند و می گفتند: «تو یهودی زاده هستی» و او از آنان نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شکایت نمود و آن حضرت به او فرمود: چرا پاسخ آنان را ندادی؟ او گفت: یا رسول الله چگونه به آنان پاسخ بدهم؟ فرمود: به آنان بگو: «پدرم هارون پیامبر خداست، و عمویم موسی کلیم الله است، و

ص: 137

همسرم محمّد رسول الله است، آیا می توانید این ها را انکار کنید؟» و چون صفیّه این پاسخ را به آنان داد، آنان گفتند: «این ها را رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به تو یاد داده است» و آیه فوق نازل شد.(1) به امام صادق(علیه السلام) گفته شد: آیا جمله «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» که در زیادی از آیات تکرار شده است، اختصاص به مؤمنان خالص دارد و یا شامل منافقین نیز می شود؟ فرمود:

آری شامل منافقین و اهل ضلالت و هر کس اقرار به شهادتین بکند نیز می شود.(2)

ص: 138

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لَا تَجَسَّسُوا وَ لَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ»(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که مؤمن برادر خود را متّهم می کند [و نسبت به او بدگمان می شود] ایمان در قلب او آب می گردد، همانند این که نمک در آب، آب می شود.(2) و در سخن دیگری فرمود:

کسی که برادر دینی خود را متّهم به عمل خلاف دیانت کند، حرمتی بین آنان باقی نمی ماند، و کسی که با برادر دینی خود همانند مردم دیگر عمل کند، از اعتقادات دینی [و تشیّع] خود بیگانه و بیزار شده است.(3)

ص: 139

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

عمل برادر خود را به بهترین وجه حمل کن [و به او گمان بد مبر] تا وقتی که برای تو یقین به خلاف حاصل شود، و تا راهی برای صدق کلام او داری سخن او را حمل بر فساد مکن.(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

نزدیک ترین حالت بنده به کفر هنگامی است که از برادر دینی خود لغزش ها و گناهانی را ببیند و آن ها را به خاطر بسپارد، تا روزی او را توبیخ و سرزنش نماید.(2) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

ای مردمی که به زبان مسلمان شده اید و ایمان در قلب های شما وارد نشده، از مسلمانان بدگویی نکنید و به جستجوی عیوب آنان نباشید، و هر کس چنین باشد خداوند او را مفتضح و رسوا خواهد نمود، ولو در خانه خود پنهان شده باشد.(3)

ص: 140

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

بر هر مؤمنی واجب است که هفتاد گناه کبیره ی برادر مؤمن خود را بپوشاند.(1) «وَ لَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ)(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

خطر غیبت برای دین مسلمان بدتر از بیماری آکله است که در جوف او باشد.

و نیز فرمود:

نشستن در مسجد به انتظار جماعت عبادت است، تا هنگامی که غیبت همراه آن نباشد.(3) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هر کس درباره ی مؤمنی آنچه دیده و شنیده است را بگوید، مصداق این آیه خواهد بود که خداوند می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ.»(4)و(5)

ص: 141

عبدالرحمان بن سَیابه گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

غیبت این است که امر پوشیده ی برادر دینی خود را آشکار سازی، و امّا امر آشکار او مانند: تندخویی و عجله او را اگر بگویی، غیبت محسوب نمی شود، و امّا بهتان این است که چیزی که در او نیست را بگویی.(1) مؤلّف گوید:

فقها در تعریف غیبت -- همان گونه که در روایتی نقل شده -- فرموده اند: «الْغِیبَةُ: ذِکْرُکَ أَخَاکَ بِمَا یَکْرَهُهُ»، یعنی غیبت این است که چیزی را پشت سر برادر خود بگویی که او از آن کراهت دارد. مرحوم شیخ انصاری در بحث غیبت در مکاسب محرّمه می فرماید: جمع بین روایات اقتضا می کند که غیبت کننده اگر سبب فساد و یا رنجش مغتاب نمی شود، از او رضایت طلب کند و گرنه برای او استغفار نماید، همان گونه که امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سؤال شد: کفّاره ی غیبت چیست؟ و آن حضرت فرمود:

هر گاه به یاد او افتادی برای او استغفار نمایی.(2)

ص: 142

مؤلّف گوید:

ما در کتاب «محرّمات اسلام»(1) بحث غیبت و کفّاره و موارد استثنای آن را بیان نمودیم مراجعه شود.

«یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَ أُنثَی وَ جَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»(2) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

سلمان با گروهی از قریش در مسجد نشسته بود، و آنان به انساب و پدران خود مباهات و مفاخره می نمودند، و چون نوبت سلمان رسید، عمر بن خطّاب به او گفت: تو کیستی و پدر تو که بوده و اصل و نسب تو چیست؟ سلمان گفت: «من سلمان فرزند عبدالله هستم و گم راه بودم، خداوند؟عز؟ مرا به واسطه محمّد(صلی الله علیه و آله) هدایت نمود، و فقیر بودم و خداوند به سبب او مرا بی نیاز کرد، و مملوک بودم و خداوند به سب او مرا آزاد نمود، و این حسب من و نسب من است» ناگهان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) وارد شد، و سلمان گفت: «یا رسول الله بنگرید من چه می بینم از این مردم؟! آنان نَسَب های خود را می شمردند و نوبت من که رسید، عمر به من گفت: تو کیستی و اصل و نسب تو چیست؟» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: تو در پاسخ او چه گفتی؟ سلمان گفت: گفتم: «من سلمان فرزند عبدالله هستم، گم راه بودم و خداوند؟عز؟ به واسطه محمّد(صلی الله علیه و آله) مرا هدایت نمود، و فقیر بودم و خداوند به وسیله محمّد(صلی الله علیه و آله) بی نیازم نمود، و مملوک بودم و خداوند مرا به وسیله محمّد(صلی الله علیه و آله) آزادم نمود، و این حسب و نسب من است» پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای جماعت قریش! حَسَب

ص: 143

مرد دین اوست، و مروّت او خُلق اوست، و اصل او عقل اوست و خداوند می فرماید: «إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم»، سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای سلمان هیچ کدام از آنان فضیلتی بر تو ندارند، مگر به خاطر تقوا، و اگر تقوای تو بیشتر باشد، تو افضل از آنان هستی.(1) مرحوم صدوق در عیون از محمّد بن موسی بن نصر رازی نقل نموده که گوید:

از پدرم شنیدم که می گفت: مردی به حضرت رضا(علیه السلام) گفت: «به خدا سوگند هیچ پدرانی در روی زمین، اشرف از پدران شما نیستند» امام(علیه السلام)

ص: 144

فرمود: «تقوا و اطاعت از خدا سبب شرافت آنان شده است» پس دیگری گفت: «به خدا سوگند شما بهترین مردم هستید» امام(علیه السلام) فرمود: سوگند یاد مکن، بهتر از من کسی است که تقوا و اطاعت او بیشتر از من باشد، سپس فرمود: به خدا سوگند آیه «وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم»، نسخ نشده است.(1) در روایتی امام صادق(علیه السلام) فرمود:

معنای «أتقاکم» أعملکم بالتقیّة است.(2) روایت فوق در محاسن از موسی بن جعفر(علیه السلام) نیز نقل شده است.(3)

ص: 145

مرحوم طبرسی از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

مقصود از «شعوب»، عجم ها هستند، و مقصود از «قبائل» اعراب هستند، و مقصود از «اسباط» بنی اسرائیل هستند.(1) «قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَ لَکِن قُولُوا أَسْلَمْنَا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ»(2) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه به جمیل بن درّاج می فرماید:

ایمان غیر از اسلام است.(3) و در سخن دیگری فرمود:

با اسلام [یعنی اقرار به شهادتین] خون مسلمان محترم می شود، و امانت اداء می شود و ازدواج با مسلمانان حلال می شود و [لکن] ثواب و پاداش [آخرت] بر اساس ایمان است.(4) سفیان بن سمط گوید:

از امام صادق(علیه السلام) سؤال شد، فرق بین ایمان و اسلام چیست؟ امام(علیه السلام) به سؤال کننده پاسخ نداد، و باز او سؤال نمود، و امام(علیه السلام) پاسخ نداد، تا این

ص: 146

که سؤال کننده در راه آن حضرت را ملاقات نمود، و امام(علیه السلام) به او فرمود: آیا می خواهی بروی؟ او گفت: آری. امام(علیه السلام) فرمود: «به خانه ما بیا» پس او به خانه امام(علیه السلام) آمد و سؤال خود را مطرح کرد، و امام(علیه السلام) به او فرمود: اسلام همان ظاهری است که مردم بر آنند، و آن عبارت است از: «شهادت به یگانگی خداوند و رسالت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) و اقامه نماز، و پرداخت زکات، و حج خانه خدا، و روزه ماه رمضان، و امّا ایمان، معرفت به امامت و ولایت خاندان نبوّت است، و کسی که مسلمان باشد و معرفت و اعتقاد به امامت و ولایت ائمّه اهل البیت(علیهم السلام) را نداشته باشد، مسلمان گم راهی است.(1)

سماعة گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: آیا اسلام و ایمان دو چیز مختلف اند؟ فرمود:

ایمان شریک با اسلام است، و لکن اسلام شریک با ایمان نیست. گفتم: برای من توضیح بدهید. فرمود: اسلام شهادت به «لا إله إلّا الله» و تصدیق رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است، و به واسطه آن خون مسلمانان محفوظ می ماند، و مناکحه و ازدواج با مسلمانان جایز می شود، و وارث آنان می گردد، و این چیزی است که نوع مسلمانان برآنند، و لکن ایمان: هدایت قلبی و عمل به

ص: 147

دستورات دینی [و پذیرفتن ولایت و امامت امام من عندالله] است، و ایمان در ظاهر شریک با اسلام است و اسلام در باطن شریک با ایمان نیست گرچه در گفتار و توصیف اجتماع دارند.(1) و در چندین روایت در کافی و عیون از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین و امام رضا؟سهما؟ نقل شده که فرموده اند:

ایمان معرفت قلبی و اقرار به زبان و عمل به ارکان است.(2)

ص: 148

و در چند روایت نیز آمده که مثَل ایمان و اسلام مَثَل کعبه و مسجدالحرام است، و کعبه به منزله ایمان است و مسجدالحرام به منزله اسلام است، و کسی داخل کعبه شود داخل مسجد نیز شده است و کسی که داخل مسجد شود داخل کعبه نشده است [یعنی مؤمن مسلمان نیز هست و لکن مسلمان مؤمن نیست.](1)

ص: 149

مؤلّف گوید:

اصطلاح روایات این است که به اهل ولایت امیرالمؤمنین و ائمّه بعد از او(علیهم السلام) مؤمن گفته می شود، و به دیگران مسلمان گفته می شود، و نجات و سعادت را اختصاص به مؤمن داده اند.

«وَ إِن تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَا یَلِتْکُم مِّنْ أَعْمَالِکُمْ شَیْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ * إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصّادقونَ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ …» گوید:

آیه فوق درباره ی امیرالمؤمنین(علیه السلام) نازل شده است.(2)

ص: 150

ابن عبّاس گوید:

علیّ(علیه السلام)، شرافت و فضیلت آیه «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا …» را ربود و بالاترین مصداق آن شد.(1) مؤلّف گوید:

در روایات نقل شده که هر چه در قرآن «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا …» آمده مصداق عالی آن امیرالمؤمنین(علیه السلام) است؛(2) چنان که مصداق عالی مجاهد و مهاجر و متّقین و مفلحین و فائزین و راسخین فی العلم و صالحین و منفقین و مستغفرین بالأسحار و متصدّقین و مصلّین و صائمین و آمرین بالمعروف و ناهین عن المنکر و… او و فرزندان او یعنی ائمّه معصومین(علیهم السلام) می باشند و این چیزی است که احدی نمی تواند انکار کند.

«یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ»(3) مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی گوید:

آیه فوق در جنگ خندق درباره ی عثمان نازل شد، و قصّه آن این بود که عثمان در خندق به عمّار یاسر برخورد نمود و او مشغول کندن خندق بود، و غبار از گودالی که عمّار در آن بود بالا می رفت، و عثمان آستین خود را مقابل بینی گرفت و از کنار عمّار گذشت.

ص: 151

عمّار گفت:

لَا یَسْتَوِی مَنْ یَبْنِی الْمَسَاجِدَ فَیُصَلِّی فِیهَا رَاکِعاً وَ سَاجِداً کَمَنْ یَمُرُّ بِالْغُبَارِ حَائِداً یُعْرِضُ عَنْهُ جَاحِداً مُعَانِدا پس عثمان رو به عمّار کرد و گفت: ای فرزند آن زن سیاه، مرا می گویی؟ و سپس نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «ما با تو همراه نشدیم تا از تو دشنام بشنویم» و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «من اسلام تو را نخواستم، و با تو اقاله نمودم، هر کجا می خواهی بُرو» و آیه فوق نازل شد.(1) مرحوم شیخ طوسی در مصباح الأنوار از جابر بن عبدالله انصاری؟رض؟ نقل نموده که گوید:

من در حفر خندق [در جنگ احزاب] خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بودم و دیدم که مردم مشغول کندن خندق بودند و علی(علیه السلام) را نیز دیدم که مشغول حفر خندق بود و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «پدرم فدای کسی که مشغول کندن خندق است، و جبرئیل خاک او را بیرون می ریزد، و میکائیل به او کمک می کند، و تا کنون جبرئیل و میکائیل به کسی این گونه کمک نکرده اند».

ص: 152

سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به عثمان فرمود:

«تو نیز مشغول کندن خندق باش» و عثمان خشمگین شد و گفت: «محمّد به مسلمان شدن ما راضی و قانع نمی شود، و ما را امر می کند که مشغول کندن خندق شویم!» پس آیه فوق نازل شد.(1) علیّ بن سوید گوید:

من از امام کاظم(علیه السلام) دربار ی عُجبی که عمل را فاسد می کند، سؤال کردم فرمود:

عُجب درجاتی دارد و یکی از درجات آن این است که بنده عمل ناپسند خود را نیکو بداند و به خود ببالد و گمان کند که کار نیکی انجام داده است، و درجه دیگر آن این است که بنده ی مؤمن، به خاطر ایمان خود بر خدای خویش منّت گذارد، در حالی که خداوند بر او منّت دارد و او توفیق ایمان را به او داده است.(2)

ص: 153

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

و امّا «ق» کوهی است که محیط به دنیا می باشد، زیبایی و خضره ی آسمان از آن است، و به وسیله آن خداوند زمین را برقرار می نماید.(1)

ص: 155

مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

«ق» کوهی است محیط به دنیا و بعد از یأجوج و مأجوج می باشد. و خداوند به آن سوگند یاد نموده است.(1)

ص: 156

الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعیدٌ 17 ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقیبٌ عَتیدٌ 18 وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحیدُ 19 ¬Kj

است! (2) آیا هنگامی که مُردیم و خاک شدیم (دوباره به زندگی بازمی گردیم)؟! این بازگشتی بعید است!» (3) ولی ما می دانیم آنچه را زمین از بدن آنها می کاهد و نزد ما کتابی است که همه چیز در آن محفوظ است! (4) آنها حقّ را هنگامی که به سراغ شان آمد تکذیب کردند از این رو پیوسته در کار پراکنده خود متحیّرند! (5) آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده ایم، و چگونه آن را (بوسیله ستارگان) زینت بخشیده ایم و هیچ شکاف و شکستی در آن نیست؟! (6) و زمین را گسترش دادیم و در آن کوه هایی عظیم و استوار افکندیم و از هر نوع گیاه بهجت انگیز در آن رویاندیم، (7) تا وسیله بینایی و یادآوری برای هر بنده توبه کاری باشد! (8) و از آسمان، آبی پربرکت نازل کردیم، و بوسیله آن باغها و دانه هایی را که درو می کند رویاندیم، (9) و نخلهای بلندقامت که میوه های متراکم دارند (10) همه اینها برای روزی بخشیدن به بندگان است و بوسیله باران سرزمین مرده را زنده کردیم (آری) زنده شدن مُردگان نیز همین گونه است! (11) پیش از آنان قوم نوح و «اصحاب الرسّ» [قومی که در یمامه زندگی می کردند و پیامبری به نام حنظله داشتند] و قوم ثمود (پیامبرانشان را) تکذیب کردند، (12) و همچنین قوم عاد و فرعون و قوم لوط، (13) و «اصحاب الایکه» [قوم شعیب] و قوم تبّع (که در سرزمین یمن زندگی می کردند)، هر یک از آنها فرستادگان الهی را تکذیب کردند و وعده عذاب درباره آنان تحقّق یافت! (14) آیا ما از آفرینش نخستین عاجز ماندیم (که قادر بر آفرینش رستاخیز نباشیم)؟! ولی آنها (با این همه دلایل روشن) باز در آفرینش جدید تردید دارند! (15) ما انسان را آفریدیم و وسوسه های نفس او را می دانیم، و ما به او از رگ قلبش نزدیکتریم! (16) (به خاطر بیاورید) هنگامی را که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسانند اعمال او را دریافت می دارند (17) انسان هیچ سخنی را بر زبان

ص: 159

نمی آورد مگر اینکه همان دم، فرشته ای مراقب و آماده برای انجام مأموریت (و ضبط آن) است! (18) و سرانجام، سکرات (و بیخودی در آستانه) مرگ بحق فرامی رسد (و به انسان گفته می شود:) این همان چیزی است که تو از آن می گریختی! (19)

ص: 161

ص: 162

ص: 163

ص: 164

مرحوم صدوق با سند خود از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

و امّا «ق» کوهی است که محیط بر زمین است، و خُضره ی آسمان از اوست، و خداوند به وسیله آن، زمین را از انحراف و نابود کردن اهلش حفظ نموده است.(1) و در بصائر الدرجات از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

خدا را کوهیست محیط به دنیا و آن از زبرجد سبز است و سبزی آسمان از آن کوهست، و خداوند پشت آن کوه مخلوقی را آفریده و چیزی بر آنان مانند

ص: 165

نماز و زکات و… واجب نکرده است و همه آنان مشغول لعنت به دو نفر از این امّت هستند.(1) و در همان کتاب از حضرت رضا(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

خداوند این نطاق یعنی کوه «ق» را از زبرجد خضراء آفرید که خضرویّت آسمان از آن می باشد، راوی گفت: «نطاق» چیست؟ فرمود:

نطاق به معنای حجاب است، و خداوند پس از آن، هفتاد هزار عالم آفریده که عدد اهل آنان بیش از عدد جنّ و انس است، و همه آنان به فلانی و فلانی لعنت می کنند.(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«ق» کوهی است محیط به دنیا بعد از منطقة یأجوج و مأجوج.

سپس گوید:

خداوند در این آیه به «ق» سوگند یاد نموده است، و مقصود از «عجبوا» قریش می باشند، و مقصود از «مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است.

ص: 166

تا این که گوید:

آیات فوق درباره اُبیّ بن خَلَف نازل شد، که به ابوجهل گفت: من از محمّد تعجّب می کنم و سپس استخوان پوسیده ای را در دست خود متلاشی کرد و گفت: «محمّد(صلی الله علیه و آله) گمان می کند که این استخوان باز زنده می شود» و خداوند در پاسخ او فرمود: «بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَّرِیجٍ» یعنی مختلفٍ و سپس خداوند نسبت به بعث و قیامت بر آنان احتجاج نمود و برای قیامت و بعث و نشور مثلی زد و فرمود: «أَ فَلَمْ یَنظُرُوا إِلَی السَّمَاء فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَ زَیَّنَّاهَا وَ مَا لَهَا مِن فُرُوجٍ * وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ أَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَ أَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ….»(1) محمّد بن مسلم گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که می فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در تفسیر «وَ نَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء مُّبَارَکًا» فرمود:

هیچ آبی در روی زمین نیست مگر آنکه با آب آسمان مخلوط می باشد.(2)

ص: 167

«وَ النَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِیدٌ * رِزْقًا لِّلْعِبَادِ وَ أَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّیْتًا کَذَلِکَ الْخُرُوجُ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«وَ النَّخْلَ بَاسِقَاتٍ» یعنی درخت های بلند خرما، و «طَلْعٌ نَّضِیدٌ» یعنی دانه های خرمایی که روی هم قرار گرفته [و زیبا و منظّم] و رزق بندگان خدا می باشد، و «وَ أَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّیْتًا کَذَلِکَ الْخُرُوجُ» یعنی همان گونه که ما آب را از آسمان فرستادیم. و گیاهان روی زمین رویید، شما نیز [به وسیله بارانی که ما نزدیک قیامت می فرستیم] از زمین خارج می شوید و در قیامت حضور پیدا می کنید.(2) «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحَابُ الرَّسِّ وَ ثَمُودُ * وَ عَادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوَانُ لُوطٍ * وَ أَصْحَابُ الْأَیْکَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ»(3) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«أَصْحَابُ الرَّسِّ» زنانی بوده اند که عمل مساحقه [و خودارضایی] انجام می داده اند.

هشام صیدنانی گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی اصحاب «رسّ» سؤال کردم آن حضرت دست خود را به دست دیگر کشید و فرمود:

آنان زنانی هستند که [به جای عمل زناشویی] خود را به همدیگر می مالند. [تا از آن لذّت ببرند.](4)

ص: 168

محمّد بن ابی حمزة و هشام و حفص گویند: گروهی از زن ها نزد امام صادق(علیه السلام) آمدند و یکی از آنان به آن حضرت گفت: حدّ مساحقه [و کیفر آن] چیست؟ امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«حدّ آن حدّ زنا می باشد» آن زن گفت: آیا خداوند در قرآن نامی از آن برده است؟ امام(علیه السلام) فرمود: آری، آنان «أَصْحَابُ الرَّسِّ» هستند.(1) اسماعیل بن جابر گوید:

من با رفیق خود بین مکّه و مدینه از انصار سخن می گفتیم و یکی از ما گفت: آنان آواره هایی از قبائل اند، و یا اهل یمن می باشند، تا این که به امام صادق(علیه السلام) برخورد نمودیم و آن حضرت ابتدای به سخن کرد و فرمود: پادشاه تُبَّع هنگامی که با علما و فرزندان پیامبران از ناحیه عراق به وادی هذیل [یعنی مکّه و حجاز] رسید مردم به او گفتند: «شما وارد شهری شده اید که مردم آن -- مدّت هاست که -- بلاد خود را حَرَم دانسته و کعبه را پروردگار خود پنداشته و مردم را به بازی گرفته اند» پادشاه تُبّع گفت:

«اگر چنین باشد که شما می گویید، من با آنان جنگ خواهم نمود، و مردانشان را می کشم، و زنان و فرزندانشان را اسیر می کنم، و کعبه آنان را

ص: 169

خراب خواهم کرد» پس چشمان او از حدقه بیرون افتاد و روی صورت او قرار گرفت، از این رو تُبَّع علما و فرزندان پیامبران را خواست و گفت: راه نجات من چیست؟ و پس از اصرار، آنان گفتند: قصد و نیّت تو چه بوده؟ او گفت: «من نیّت داشتم که با اهل مکّه جنگ کنم، و مردانشان را بکشم، و ذریّه و خانواده های شان را اسیر کنم و کعبه ی آنان را خراب نمایم».

علما و ذریّه پیامبران که همراه او بودند گفتند: «سبب این گرفتاری شما جز این نبوده است» تُبَّع گفت: برای چه؟ گفتند: «به خاطر این که مکّه حرم خداوند است و کعبه خانه خداست و ساکنان آن ذریّه ابراهیم خلیل الرحمان اند» تبّع گفت: راست گفتید، اکنون راه چاره ی من چیست؟ گفتند: «راه نجات و چاره تو این است که نیّت خود را عوض کنی، تا بلکه خداوند چشمان تو را باز گرداند» پس تُبَّع نیّت خود را نیکو نمود و چشمان او به حال اوّل بازگشت، و دستور داد تا کسانی که او را به خراب کردن کعبه و کشتن اهل مکّه امر کرده بودند را آوردند و آنان را کشت و سپس وارد کعبه شد و پرده ای بر آن پوشاند و اهل مکّه را سی روز اطعام کرد و در هر روز یکصد شتر ذبح نمود و به حیوانات درّنده -- در بالای کوه ها و درّه ها نیز -- غذا داد و سپس به مدینه آمد و گروهی از اهل یمن را -- که به آنان انصار گفته شد -- در آنجا گماشت [تا پیامبر رحمت(صلی الله علیه و آله) را درک کنند و به او ایمان بیاورند.](1)

ص: 170

مؤلّف گوید:

در سوره بقره(1) در ذیل آیه «وَ کَانُواْ مِن قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُواْ» روایتی درباره قصّه تبّع گذشت ملاحظه شود.

امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری می فرماید:

«تُبَّع» به اوس و خزرج گفت: در مدینه بمانید تا پیامبر موعود ظاهر شود، و اگر من او را درک کنم خادم او خواهم بود و با او قیام خواهم کرد.(2)

ص: 171

و روایت شده که «تُبَّع» در مسیر خود به مدینه اشعاری را گفت که در تفسیر برهان از کمال الدین نقل شده است.(1)

ص: 172

مرحوم طبرسی گوید:

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود: «لَا تَسُبُّوا تُبَّعاً فَإِنَّهُ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ»؛ یعنی به تبّع دشنام ندهید او اسلام را پذیرفت.(1) مؤلّف گوید:

قصّه های قوم نوح و عاد و ثمود و اخوان لوط و اصحاب أیکة در سوره هود گذشت چنان که قصّه ی اصحاب رَسّ در سوره فرقان و قصّه ی فرعون در سوره ی طه و غیر آن گذشت.

«أَ فَعَیِینَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ»(2) مرحوم صدوق در کتاب خصال از محمّد بن مسلم نقل نموده که گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

«خداوند در روی زمین قبل از آدم هفت عالَم دیگر را آفرید که اهل آن ها هیچ کدام از فرزندان آدم نبودند، و خداوند آنان را از خاک آفرید، و در روی زمین ساکن نمود، و سپس آدم(علیه السلام) و فرزندان او را از خاک آفرید».

تا این که فرمود:

به خدا سوگند بهشت از آن هنگام که آفریده شد، خالی از ارواح مؤمنان نماند، و دوزخ نیز از آن هنگام که آفریده شد از ارواح کافران و گنهکاران خالی نماند، و شاید شما گمان کرده اید که پس از قیام قیامت، و دخول اهل بهشت در بهشت، و دخول اهل آتش در دوزخ، کسی در روی زمین خدا را عبادت نخواهد نمود، و خداوند مخلوق دیگری را خلق نمی نماید، تا اقرار به

ص: 173

یگانگی او بکنند، و او را پرستش نمایند، و در مقابل عظمت او خضوع کنند، و زمینی و آسمانی برای آنان قرار دهد؟! در حالی که چنین نیست و به خدا سوگند او مخلوقی از غیر جنس انسان خلق خواهد نمود تا او را پرستش کنند چنان که می فرماید: «أَ فَعَیِینَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ».

و می فرماید: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الأَرْضُ غَیْرَ الأَرْضِ وَ السَّمَاوَاتُ.»(1)و(2) مرحوم صدوق روایت دیگری را نیز به همین مضمون در کتاب توحید نقل نموده و ما در ذیل آیات گذشته آن را نقل نمودیم.(3)

ص: 174

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَ نَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»(1) در کتاب کافی از محمّد بن مسلم نقل شده که گوید:

ابوحنیفه وارد بر امام صادق(علیه السلام) شد و گفت: «من فرزند شما موسی را دیدم که نماز می خواند و مردم مقابل او عبور می کردند، و او آنان را نهی نمی کرد و فیه ما فیه؟» پس امام صادق(علیه السلام) به فرزند خود فرمود: ابوحنیفه چنین می گوید؟ و موسی بن جعفر؟سهما؟ به پدر خود فرمود: پدر جان! من مقابل خدایی نماز می خوانم که او از آنان به من نزدیک تر است چنان که می فرماید: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» پس امام صادق(علیه السلام) او را در آغوش گرفت و فرمود: پدر و مادرم فدای تو باد ای کسی که گنجینه اسرار الهی هستی.(2)

ص: 175

«إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ * مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ»(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

هیچ قلبی نیست مگر آن که دو گوش دارد، و بر یکی از آنان ملک مرشد و هدایتگر است، و بر دیگری شیطان فتنه گر است، و آن ملک مرشد او را به خوبی ها امر می کند، و آن شیطان فتنه گر او را به بدی ها وا می دارد [یعنی شیطان او را به معصیت امر می کند، و ملک او را از آن باز می دارد] چنان که خداوند می فرماید: «عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ * مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ.»(2) عثمان مرادی گوید: از حضرت امام صادق(علیه السلام) شنیدم که می فرمود: حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

… بنده ای اراده ی کار نیکی را می کند و اگر آن را انجام بدهد برای او ده حسنه نوشته می شود، و اگر آن را انجام ندهد یک حسنه برای او نوشته می شود، و اگر اراده ی کار ناپسند و گناهی را بکند و آن را انجام ندهد چیزی بر او نوشته نمی شود، و اگر آن گناه را انجام بدهد هفت ساعت به او مهلت داده می شود، و ملک حسنات به ملک سیّئات و صاحب شمال می گوید: شتاب مکن تا شاید پس از آن، عمل نیکی انجام بدهد و آن گناه محو شود، چنان که خداوند

ص: 176

می فرماید: «إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ»(1)، و یا استغفاری بکند، و استغفار او این است که بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَاإِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الْعَزِیزَ الْحَکِیمَ الْغَفُورَ الرَّحِیمَ ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ» و اگر استغفار نمود چیزی بر او نوشته نمی شود، و اگر هفت ساعت بگذرد و نه کار نیکی انجام بدهد و نه استغفار بکند، صاحب حسنات به صاحب سیّئات می گوید: این گناه را در نامه این شقیّ محروم بنویس.(2) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

دعا و قرائت کسی نوشته نمی شود مگر آن که صدای خود را بشنود [وگرنه ملائکه آن را نمی نویسند، و نیّت ها نزد خداوند محفوظ خواهد بود.](3)

ص: 177

زراره گوید: امام باقر و یا امام صادق؟سهما؟ فرمود:

ملک نویسنده اعمال جز آنچه می شنود را نمی نویسد.

و در تفسیر «وَ اذْکُر رَّبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً»(1)، فرمود:

ثواب و پاداش یاد خدا را جز خداوند نمی داند، چرا که یاد خداوند در باطن، عمل بزرگی است.(2) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

در هوا ملکی هست که به او اسماعیل گفته می شود و سیصد هزار ملک با او هستند و همراه هر کدام یکصد هزار ملک می باشند، و همه آنان اعمال بندگان خدا را شماره می کنند و چون آخر سال می شود خداوند ملک دیگری به نام «سِجِّل» را می فرستد و او آن اعمال را از آنان تحویل می گیرد، چنان که خداوند می فرماید: «یَوْمَ نَطْوِی السَّمَاء کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ.»(3)و(4)

ص: 178

عبدالله فرزند موسی بن جعفر؟سهما؟ گوید:

به پدرم گفتم: آیا آن دو ملک ثبت اعمال، از نیّت عمل نیک و بد بنده آگاه می شوند؟ پدرم فرمود: آیا نَفَس طیّب و غیر طیّب یکسان است؟ گفتم: نه.

فرمود: هنگامی که بنده نیّت کار خوب می کند، نَفَس طیّبی از دهان او خارج می شود، و ملک صاحب یمین به ملک صاحب شمال می گوید: برخیز او می خواهد عمل نیکی انجام بدهد، و چون انجام می دهد برای او ثبت می کند و زبان او قلم، و آب دهانش مرکّب او خواهد بود، و چون نیّت گناهی را می کند، نَفَسِ بدبویی از دهان او خارج می شود، و صاحب شمال به صاحب یمین می گوید: توقّف کن، او می خواهد گناهی را انجام بدهد و چون آن گناه را انجام می دهد، برای او ثبت می نماید، و زبان او قلم و آب دهان او مرکّب اوست.(1) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که گناهی انجام بدهد، هفت ساعت به او مهلت داده می شود تا استغفار نماید، و چون سه مرتبه بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُ الْقَیُّومُ»، چیزی بر او نوشته نمی شود.(2)

ص: 179

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

خداوند متعال هر عملی از اعمال بنده ی خود را بر او ثبت می کند، حتّی ناله او در حال بیماری ثبت می نماید.(1) مؤلّف گوید:

روایات این موضوع فراوان است؛ به تفسیر برهان و نورالثّقلین مراجعه شود.(2)

ص: 180

«وَ جَاءتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِکَ مَا کُنتَ مِنْهُ تَحِیدُ»(1)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

این آیه «وَ جَاءتْ سَکْرَةُ الْحَقِّ بِالْمَوْتِ» نازل شده است.(2) مرحوم طبرسی نیز گوید:

«وَ رَوَاهُ أَصْحَابُنَا عَنْ أئمّة الهدی(علیهم السلام)»(3). یعنی فرموده مرحوم علی بن ابراهیم را علمای امامیه از ائمه(علیهم السلام) نقل نموده اند.

ص: 181

است، و «عَنید» جائر و جدا شونده از مسیر عدل و حقّ است، و «عَنید و عَنود و عانِد» به یک معناست، و «ناقة عنود» شتری را گویند که در سیر خود مستقیم نیست، و «إِزلاف» نزدیک شدن به خیر است، و «إِزلاف و زُلفی و زُلفة» به یک معناست، و «إِزدَلَف إلیه» یعنی اقترب، و «مُزدَلِفَة» محل قریب به موقف مشعرالحرام است.

در محضر او حاضر شود! (33) (به آنان گفته می شود:) بسلامت وارد بهشت شوید، امروز روز جاودانگی است! (34) هر چه بخواهند در آنجا برای آنها هست، و نزد ما نعمتهای بیشتری است (که به فکر هیچ کس نمی رسد)! (35) چه بسیار اقوامی را که پیش از آنها هلاک کردیم، اقوامی که از آنان قویتر بودند و شهرها (و کشورها) را گشودند آیا راه فراری (از عذاب الهی) وجود دارد! (36) در این تذکّری است برای آن کس که عقل دارد، یا گوش دل فرادهد در حالی که حاضر باشد! (37) ما آسمانها و زمین و آنچه را در میان آنهاست در شش روز [شش دوران] آفریدیم، و هیچ گونه رنج و سختی به ما نرسید! (با این حال چگونه زنده کردن مُردگان برای ما مشکل است؟!) (38) در برابر آنچه آنها می گویند شکیبا باش، و پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور، (39) و در بخشی از شب او را تسبیح کن، و بعد از سجده ها! (40) و گوش فرا ده و منتظر روزی باش که منادی از مکانی نزدیک ندا می دهد، (41) روزی که همگان صیحه رستاخیز را بحق می شنوند آن روز، روز خروج (از قبرها) است! (42) ماییم که زنده می کنیم و می میرانیم، و بازگشت تنها بسوی ماست! (43) روزی که زمین به سرعت از روی آنها شکافته می شود و (از قبرها) خارج می گردند و این جمع کردن برای ما آسان است! (44) ما به آنچه آنها می گویند آگاهتریم، و تو مأمور به اجبار آنها (به ایمان) نیستی پس بوسیله قرآن، کسانی را که از عذاب من می ترسند متذکّر ساز (وظیفه تو همین است)! (45)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «سَائِقٌ» امیرالمؤمنین(علیه السلام) و «شَهِیدٌ» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است.(1) «أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ»(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به من فرمود:

هنگامی که خداوند همه مردم را در قیامت جمع می کند، من و تو در آن روز بر یمین عرش قرار داریم، و خداوند به من و تو می فرماید: برخیزید و کسانی که با شما دشمن بوده اند، و شما را تکذیب نموده اند را در آتش دوزخ بیفکنید.(3) مرحوم کلینی در کتاب کافی از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود: امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه) فراوان می فرمود:

من قسمت کننده ی بهشت و دوزخ هستم، و من فاروق اکبر هستم، و من صاحب عصا و مِیْسَم هستم [و مِیْسَم آلتی است که امیرالمؤمنین(علیه السلام) به وسیله آن بر مؤمن و کافر علامت می گذارد.](4)

ص: 185

مؤلّف گوید:

مضمون دو روایت فوق در روایات فراوانی از کافی و علل الشرایع و تفسیر برهان و… نقل شده است، و برخی را در پاورقی مشاهده می کنید.(1)

ص: 186

ص: 187

ص: 188

ص: 189

«مَّنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُّرِیبٍ * الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَأَلْقِیَاهُ فِی الْعَذَابِ الشَّدِیدِ * قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ وَ لَکِن کَانَ فِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ * قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُم بِالْوَعِیدِ * مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ مَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»(1) مؤلّف گوید:

آیات فوق از آیه 21 تا 29 درباره ی غاصبین خلافت نازل شده، و روایات فراوانی در ذیل آن ها وارد شده است، که برخی گذشت و برخی را اکنون مشاهده می کنید.

ابراهیم بن ابی محمود گوید: من به حضرت رضا(علیه السلام) گفتم: معنای آیه «وَ مَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ» چیست؟ و آیا خداوند بندگان خود را اجبار به گناه می کند؟ امام(علیه السلام) فرمود:

چنین نیست بلکه آنان را مخیّر می کند [بین گناه و عبادت] و پس از آن که گناه را انتخاب کردند آنان را مهلت می دهد تا توبه کنند.

گفتم: آیا خداوند بندگان خود را به چیزی که طاقت آن را ندارند تکلیف می کند؟ حضرت فرمود:

چگونه ممکن است چنین کند در حالی که می فرماید: «وَ مَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ». سپس فرمود: پدرم موسی بن جعفر از پدر خود امام صادق(علیه السلام) نقل نمود که فرمود: هر کس گمان کند که خداوند بندگان خود را بر گناهان و معاصی اجبار می کند، و یا تکلیفی فوق طاقت بر آنان واجب می نماید، شما

ص: 190

نباید ذبیحه او را بخورید، و نباید شهادت او را بپذیرید، و نباید در نماز به او اقتدا کنید، و یا چیزی از زکات را به او بدهید [چرا که با این اعتقاد او از اسلام خارج شده است.](1) «یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِن مَّزِیدٍ»(2) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«هَلِ امْتَلَأْتِ» استفهام و سؤال است، چرا که خداوند به دوزخ وعده داده بود که آن را پُر از دوزخیان نماید، از این رو از او سؤال می کند: آیا پُر شدی؟ و دوزخ می گوید: «آیا بیش از این، کسی وارد من می شود، در حالی که جای خالی در من وجود ندارد؟!» از این رو بهشت می گوید: خدایا تو دوزخ را وعده

ص: 191

دادی که جایی از آن را خالی نگذاری، و به من نیز وعده دادی که مرا نیز خالی نگذاری، و من هنوز جای خالی دارم؟ پس خداوند خلق جدیدی می آفریند و بهشت را پُر می کند، و امام صادق(علیه السلام) می فرماید: خوشا به حال آنان که هُموم و غُموم دنیا را ندیدند و داخل بهشت شدند.(1) «مَنْ خَشِیَ الرَّحْمَن بِالْغَیْبِ وَ جَاء بِقَلْبٍ مُّنِیبٍ * ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ»(2) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به عبدالله بن مسعود فرمود:

از خدا در تنهایی بترس، مانند این که او را می بینی، و اگر تو او را نمی بینی او تو را می بیند، چنان که می فرماید: «مَنْ خَشِیَ الرَّحْمَن بِالْغَیْبِ وَ جَاء….»(3) در کتاب عوالی اللئالی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که هنگام ورود به مدینه و هجرت از مکّه فرمود:

ای مردم! سلام خود را افشا و آشکار سازید، و ارحام خود را صله کنید، و مردم را اطعام نمایید، و شبانگاه که مردم در خوابند نماز بخوانید، تا به سلامت وارد بهشت شوید.(4)

ص: 192

«لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ فِیهَا وَ لَدَیْنَا مَزِیدٌ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«وَ لَدَیْنَا مَزِیدٌ» یعنی النظر إلی وجه الله، و مقصود، نظر به نعمت خداوند است و این ردّ قول کسانی است که قائل به رؤیت می باشند.(2) و در سوره ی سجده ذیل آیه «فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ» (3) دو روایت در این معنا گذشت ملاحظه شود.

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

خداوند در هر روز جمعه، کرامت و تفضّلی بر بندگان مؤمن خود دارد، و چون روز جمعه می شود خداوند ملکی را با دو حلّه نزد مؤمن می فرستد و آن ملک به درب بهشت می آید و می گوید: برای من از مؤمن اجازه دخول بگیرید و بگویید: فرستاده خداوند بر درب بهشت ایستاده است.

پس آن مؤمن بهشتی به همسران خود می گوید: شما برای من چه مسرّتی را بهتر می دانید؟ آنان می گویند: به خدا سوگند چیزی برای تو بهتر از این نیست که خداوند ملکی را نزد تو فرستاده است و او حامل پیام خداوند است برای تو. پس مؤمن با آن دو حلّه خود را می پوشاند، و بر هر چیزی می گذرد نوری بر او می تابد تا به موعد [قیامت] می رسد و نور رحمت الهی بر مؤمنین می تابد، و آنان در مقابل پروردگار خود سجده می کنند، پس خداوند می فرماید: ای بندگان من! سر از سجده بالا کنید که امروز روز سجده و عبادت نیست، و زحمت عبادت

ص: 193

از شما برداشته شده است» و مؤمنین می گویند: پروردگارا چه چیزی بالاتر از این است که تو بهشت را به ما عطا نموده ای؟ پس خداوند می فرماید: «من در این روز هفتاد برابر آن را به شما عطا نمودم» از این رو مؤمن در هر جمعه ای هفتاد برابر آنچه دارد را پیدا می کند، و این معنای «وَ لَدَیْنَا مَزِیدٌ» می باشد.

سپس امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

شب و روز جمعه نورانی است و شما باید در شب و روز جمعه فراوان «سبحان الله، لا إله إلّا الله و الله أکبر» و ثنای الهی را بگویید، و بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) صلوات بفرستید….(1)

ص: 194

مؤلّف گوید:

روایات فراوانی درباره ی اوصاف بهشت و نعمت های بی پایان آن وارد شده(1). و ما برخی از آنها را در کتاب «راه بهشت» بیان نموده ایم، مراجعه شود.

«إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَی لِمَن کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ»(2) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ» یعنی سمع و اطاع.(3) هشام بن حکم گوید: امام کاظم(علیه السلام) فرمود:

«لِمَن کَانَ لَهُ قَلْبٌ» یعنی «لِمَن کَانَ لَهُ عقل.»(4) امام باقر(علیه السلام) می فرماید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) در خطبه خود فرمود:

صاحب این قلب من هستم.(5)

ص: 195

مؤلّف گوید:

حدیث فوق در آخر سوره ی عنکبوت گذشت.

ابن عبّاس گوید: برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دو شتر بزرگ و سمین هدیّه آوردند، و آن حضرت به اصحاب خود فرمود:

«آیا بین شما کسی هست که دو رکعت نماز بخواند، و در قیام و رکوع و سجود و وضو و خشوع خود مسائل دنیا را به یاد نیاورد، تا من یکی از این دو شتر را به او اهدا کنم؟» و سپس این سخن را سه مرتبه تکرار نمود، و از اصحاب کسی پاسخ او را نداد، پس امیرالمؤمنین(علیه السلام) برخاست و گفت: «یا رسول الله من چنین خواهم نمود» و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «درود خدا بر تو باد مشغول شو.» پس امیرالمومنین(علیه السلام) تکبیر گفت و داخل نماز شد، و چون فارغ گردید، جبرئیل نازل شد و گفت: ای محمّد خداوند بر تو سلام می رساند و می فرماید: «یکی از دو شتر را به علیّ بده» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «من شرط کردم که او به چیزی از امور دنیا فکر نکند، و او در تشهّد خود به فکر افتاد که کدامیک از دو شتر را بگیرد»؟ پس جبرئیل گفت: ای محمّد خدایت سلام می رساند و می فرماید: «او به فکر این بود که آن شتر بزرگتر را بگیرد، و در راه خدا بدهد، و برای خود نمی خواست» پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گریان شد و هر دو شتر را به او داد، و آیه فوق نازل شد.

سپس گوید:

و معنای «أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ» این است که امیرالمؤمنین(علیه السلام) با گوش خود کلام خدا را شنید، چرا که در نمازش حضور قلب داشت، و به چیزی از امور دنیا فکر نمی کرد.(1)

ص: 196

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ مَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ»(1) در کتاب علل الشرایع از یزید بن سلّام نقل شده که او ضمن حدیث مفصّلی گوید:

من به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتم: نخستین روزی که خداوند خلق نمود چه روزی بود؟ فرمود: روز یکشنبه بود. گفتم: برای چه احد نامیده شد؟ فرمود: به خاطر این که واحد محدود بود. گفتم: روز دوشنبه برای چه دوشنبه نامیده شد؟ فرمود: به خاطر این که روز دوّم از عمر دنیا بود. گفتم: سه شنبه برای چه سه شنبه نامیده شد؟ فرمود: برای این که روز سوّم از دنیا بود. گفتم: چهارشنبه برای چه؟ فرمود: برای این که روز چهارم از عمر دنیا بود. گفتم: پنجشنبه برای چه؟ فرمود: روز پنجم از دنیا بود، و آن یوم انیس است که شیطان در آن لعنت شده، و ادریس به آسمان

ص: 197

رفته است. گفتم: جمعه برای چه جمعه نامیده شد؟ فرمود: برای این که روز اجتماع مردم و روز مشهود است. «یَوْمٌ مَّجْمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَّشْهُودٌ».(1) سپس فرمود:

روز جمعه روز شاهد و روز مشهود است. گفتم: روز شنبه برای چه «سَبت» نامیده شد؟ فرمود: به خاطر این که روز مسبوت [یعنی روز تعطیل و معطّل] است، از این رو خداوند فرموده است: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ» و از یکشنبه تا جمعه شش روز است و روز شنبه معطّل است. گفتم: راست گفتید ای رسول خدا.(2)

ص: 198

ص: 199

مؤلّف گوید:

در ذیل آیه «إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ»(1)، حدیثی در این رابطه گذشت، ملاحظه شود.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

«وَ فیها أَتْقَنَ مَا أَرَادَ خَلْقَهُ مِنَ الْأَشْیَاءِ کُلِّهَا بِلَا مِثَالٍ سَبَقَ إِلَیْهِ وَ لَا لُغُوبٍ [وَ تَعَبٍ] دَخَلَ عَلَیْهِ فِی خَلْقِ مَا خَلَقَ لَدَیْه»(2). یعنی از یکشنبه تا جمعه خداوند همه چیز را آفرید، بدون آن که از نمونه ای بهره بگیرد و یا خستگی و رنجی پیدا کند.

«فَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ * وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبَارَ السُّجُودِ»(3) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ» فرمود:

صبحگاه و شامگاه ده مرتبه می گویی: «لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَاشَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.»(4)

ص: 200

زرارة گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «وَ أَدْبَارَ السُّجُودِ» دو رکعت نماز بعد از مغرب است.(1) و حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «وَ أَدْبَارَ السُّجُودِ» چهار رکعت بعد از مغرب [یعنی نافله مغرب] است.(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) در حدیب اربعمأة به اصحاب خود می فرماید:

رزق خود را بین طلوع فجر و طلوع خورشید طلب کنید، چرا که اثر آن از تلاش روزانه شما بیشتر است، و آن ساعتی است که خداوند ارزاق را بین بندگان خود تقسیم می نماید.(3)

ص: 201

حفص بن غیاث گوید: امام صادق(علیه السلام) به من فرمود:

بر تو باد که در جمیع امور خود، صبر پیشه کنی، چرا که خداوند، رسول خود(صلی الله علیه و آله) را امر به صبر و مدارا و رفق نمود، تا جایی که نسبت های ناروایی به او دادند، و سینه او تنگ شد و خداوند به او فرمود: «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُن مِّنَ السَّاجِدِینَ»(1)، و باز او را تکذیب نمودند و نسبت های ناروای دیگری به او دادند و محزون شد و باز خداوند به او فرمود: «قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاَ یُکَذِّبُونَکَ وَ لَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللّهِ یَجْحَدُونَ * وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ فَصَبَرُواْ عَلَی مَا کُذِّبُواْ وَ أُوذُواْ حَتَّی أَتَاهُمْ نَصْرُنَا»(2)، و از آن به بعد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خود را ملزم به صبر نمود، تا این که مردم از حدّ گذراندند و خداوند را نیز مورد اهانت و تکذیب قرار دادند، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «من درباره ی خود و اهل و عرض و آبروی خویش صبر کردم، و لکن درباره ی اهانت به پروردگار خود صبر نمی کنم» و خداوند این آیه را بر او نازل نمود: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ مَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ * فَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ…» پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در جمیع امور خود صبر پیشه نمود….(3)

ص: 202

«وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ * یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ * إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ * یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعًا ذَلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنَا یَسِیرٌ * نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَقُولُونَ وَ مَا أَنتَ عَلَیْهِم بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن یَخَافُ وَعِیدِ»(1) جمیل بن درّاج گوید: از امام صادق(علیه السلام) از تفسیر آیه «إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ»(2)، سؤال کردم و آن حضرت فرمود:

به خدا سوگند این آیه مربوط به رجعت است. سپس فرمود: آیا نمی دانی که زیادی از پیامبران خدای متعال را مردم یاری نکردند و آنان کشته شدند و ائمّه(علیهم السلام) را نیز مردم یاری نکردند [و کشته شدند] و به این خاطر در رجعت از آنان انتقام گرفته خواهد شد؟ گفتم: آیه «وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ…» درباره ی چیست؟ فرمود: این آیه نیز درباره ی رجعت است.(3)

ص: 203

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی نیز گوید:

مقصود از «یَوْمَ یُنَادِ الْمُنَادِ» صدای منادی به اسم حضرت قائم و اسم پدر او؟سهما؟ است، و مقصود از «یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ» صیحه قیام آن حضرت است از آسمان، و «یَوْمُ الْخُرُوجِ» روز خروج مؤمنین و کفّار و منافقین است در رجعت.(1) و نیز گوید:

«یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعًا» مربوط به رجعت است، و آیه «فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن یَخَافُ وَعِیدِ» یعنی به یاد بیاور ای محمّد، آنچه را ما [به فرزند تو] نسبت به عذاب و کیفر دشمنان وعده داده ایم.(2)

ص: 204

و فرمود:

کسی که این سوره را بنویسد و بشوید و آب آن را بنوشد، بیماری داخلی او برطرف می شود، و اگر بر زن حامله ای بیاویزند فرزند خود را به [به سرعت سالم] به دنیا می آورد.(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که این سوره را نزد محتضری بخواند، کار او با اذن خداوند آسان می شود، و به آسانی جان می دهد.(2)

ص: 206

سرباز می زند! (9) کشته باد دروغگویان (و مرگ بر آنها)! (10) همانها که در جهل و غفلت فرو رفته اند، (11) و پیوسته سؤال می کنند: «روز جزا چه موقع است؟!» (12) (آری) همان روزی است که آنها را بر آتش می سوزانند! (13) (و گفته می شود:) بچشید عذاب خود را، این همان چیزی است که برای آن شتاب داشتید! (14) به یقین، پرهیزگاران در باغهای بهشت و در میان چشمه ها قرار دارند، (15) و آنچه پروردگارشان به آنها بخشیده دریافت می دارند، زیرا پیش از آن (در سرای دنیا) از نیکوکاران بودند! (16) آنها کمی از شب را می خوابیدند، (17) و در سحرگاهان استغفار می کردند، (18) و در اموال آنها حقّی برای سائل و محروم بود! (19) و در زمین آیاتی برای جویندگان یقین است، (20) و در وجود خود شما (نیز آیاتی است) آیا نمی بینید؟! (21) و روزی شما در آسمان است و آنچه به شما وعده داده می شود! (22) سوگند به پروردگار آسمان و زمین که این مطلب حقّ است همان گونه که شما سخن می گویید! (23)

سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود:

به همه ی این آیات سوگند یاد شده، و همه آن ها مبتدا می باشد و خبر و جزای قسم و مکافات «إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ * وَ إِنَّ الدِّینَ لَوَاقِعٌ» است.(1) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا» فرمود:

ملائکه، ارزاق [اضافه و مزید فضل خدا به] بنی آدم را از طلوع فجر تا طلوع آفتاب تقسیم می کنند، و کسی که بین طلوع فجر و طلوع خورشید در خواب باشد، از آن محروم خواهد ماند.(2) امام باقر و امام صادق؟سهما؟ می فرمایند:

کسی حق ندارد به غیر نام خدا سوگند یاد کند، و تنها خداوند است که به آنچه از مخلوق خود بخواهد سوگند یاد می کند.(3) و از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

جمله جزا «إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ فِی عَلِیٍ» نازل شده است.(4)

ص: 210

«وَ السَّمَاء ذَاتِ الْحُبُکِ * إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُّخْتَلِفٍ * یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ»(1) ابوحمزه گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

«إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُّخْتَلِفٍ» اختلاف مردم در امر ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، و «یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ» یعنی هر کس از ولایت آن حضرت دور و جدا شد از بهشت جدا شده است.(2) و در بصائر الدرجات نیز از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

«إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُّخْتَلِفٍ» یعنی این امّت و این مردم درباره ی علی(علیه السلام) اختلاف کردند، و کسی که بر ولایت او استقامت داشت و پابرجا ماند داخل بهشت شد، و کسی که با ولایت او مخالفت کرد، داخل آتش گردید، و «یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ» یعنی کسی که از ولایت علی(علیه السلام) جدا شد، از بهشت جدا شد.(3) و رواه القمّی؟ره؟ مع زیادةٍ.(4)

ص: 211

«قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ * الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ سَاهُونَ * یَسْأَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ * یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ * ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«خَرّاصون» کسانی هستند که بدون علم و یقین رأی و نظر می دهند، و «فِی غَمْرَةٍ سَاهُونَ» یعنی آنان در گم راهی و سهو از یاد خدا هستند، و می گویند: «أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ» یعنی کی روز حساب می رسد؟ و خداوند در پاسخ آن ها می فرماید: «یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ» یعنی روزی که آنان در آتش عذاب می شوند، و به آنان گفته می شود: «ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ» یعنی بچشید عذابی را که بر آن عجله و شتاب می کردید.(2)

ص: 212

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ» می فرماید:

آنان را مانند طلا در آتش می شکنند و ذوب می کنند، تا به حقیقت خود بازگردند [و از چیزهایی که به آن ها آمیخته است جدا شوند.](1) «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ * آخِذِینَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ مُحْسِنِینَ * کَانُوا قَلِیلًا مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ * وَ بِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ * وَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ»(2) محمّد بن مسلم گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

بنده در شب سه مرتبه بیدار می شود، و اگر برای عبادت برنخیزد، شیطان می آید و در گوش او بول می کند.

سپس گوید:

و از آن حضرت از تفسیر «کَانُوا قَلِیلًا مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ» سؤال نمودم، و آن بزرگوار فرمود: آنان کمتر اتفاق می افتد که شبی را برای تهجّد و عبادت شبانه قیام نکنند.(3)

ص: 213

ابوبصیر گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «کَانُوا قَلِیلًا مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ» فرمود:

آنان شب ها می خوابیدند و لکن هر وقت در بین شب به طرف راست و چپ می گردیدند می گفتند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ.»(1) معاویة بن عمّار گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «وَ بِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» نماز وتر است که در آخر شب خوانده می شود و هفتاد مرتبه در آن استغفار باید نمود.(2) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «لِّلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» فرمود:

محروم کسی است که اهل حرفه و تلاش و تجارت است و لکن چیزی به دست نمی آورد [که تأمین معاش او باشد.](3) و در روایت دیگری از امام باقر و امام صادق؟سهما؟ نقل شده که فرموده اند:

محروم کسی است که عقل او سالم است و اهل حرفه و تلاش می باشد و لکن تأمین معاش او نمی شود.(4)

ص: 214

«وَ فِی الْأَرْضِ آیَاتٌ لِّلْمُوقِنِینَ * وَ فِی أَنفُسِکُمْ أَ فَلَا تُبْصِرُونَ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«وَ فِی الْأَرْضِ آیَاتٌ لِّلْمُوقِنِینَ» یعنی، در هر چیزی که خداوند روی زمین آفریده است نشانه های قدرت و حکمت و علم و تدبیر الهی وجود دارد، چنان که شاعر می گوید: … امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«وَ فِی أَنفُسِکُمْ أَ فَلَا تُبْصِرُونَ» یعنی از نشانه های خداشناسی این است که خداوند تو را شنوا و بینا آفرید، گاهی در نعمت و شادی هستی، [و گاهی گرفتار] و گاهی گرسنه ای، و گاهی سیر هستی، و همه این حالات آیات و نشانه های قدرت الهی است.(2) در کتاب کافی حدیث مفصّلی از حضرت رضا(علیه السلام) نقل شده که مرد زندیق و منکر خدایی به آن حضرت گفت: «خداوند از چه زمانی بوده است؟» امام(علیه السلام) فرمود:

من چون به وجود خود می نگرم و نمی توانم در آن کم و زیادی نسبت به طول و عرض بدن خود انجام بدهم، و از مکاره و رخدادهای ناگوار جلوگیری کنم، و منافع را به سوی خود جلب نمایم، می دانم که این بدن و این بنیان را بانی و خالقی است، و به وجود او اقرار می نمایم، اضافه بر آنچه در عالم چیزهایی

ص: 215

مانند جریان و حرکت شب و روز را مشاهده می کنم که دلیل قدرت الهی می باشد، مانند حرکت ابرها و بادها و جریان خورشید و ماه و ستارگان و آیات عجیب و روشن دیگری که مشاهده می نمایم، و از این نشانه ها به یقین می رسم که برای این عالم و این بنیان مقدِّر و ایجادکننده ای است.(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید: شخصی به امیرالمؤمنین(علیه السلام) گفت: از چه راهی پروردگار خود را شناختی؟ فرمود:

از این که عزم و تصمیم من شکسته شد، و کوشش های من، بسا بی نتیجه ماند، از این رو دانستم که مدبّر امور من دیگری است.(2) «وَ فِی السَّمَاء رِزْقُکُمْ وَ مَا تُوعَدُونَ * فَوَرَبِّ السَّمَاء وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنطِقُونَ»(3) مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی گوید:

«وَ فِی السَّمَاء رِزْقُکُمْ…» یعنی باران از آسمان می بارد، و روزی و اقوات عالم

ص: 216

از زمین می روید، و در تفسیر «وَ مَا تُوعَدُونَ» گوید: مقصود اخبار قیامت و رجعت و اخبار دیگری است که از آسمان نازل می شود، و سپس خداوند به ذات مقدّس خود سوگند یاد نموده که آنچه به شما وعده داده حق است، و به شما خواهد رسید.(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

«هنگامی که یکی از شما از نماز خود فارغ می شود باید دست های خویش را به طرف آسمان بالا کند، و در دعا و درخواست از خداوند بکوشد» پس ابن سبا، به آن حضرت گفت: یا امیرالمؤمنین! مگر خداوند در هر مکانی موجود نیست؟ فرمود:

آری. ابن سبا گفت: پس نیازی به بالا بردن دست ها به طرف آسمان نیست.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

مگر قرآن نخوانده ای که می فرماید: «وَ فِی السَّمَاء رِزْقُکُمْ وَ مَا تُوعَدُونَ» و رزق را باید از محل و موضع آن طلب نمود و خداوند محل رزق را در آسمان به مردم وعده داده است.(2)

ص: 217

اسحاق بن عبدالله از امام سجّاد(علیه السلام) نقل نموده که آن حضرت در تفسیر «فَوَرَبِّ السَّمَاء وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنطِقُونَ» فرمود:

مقصود از حقّ، قیام حضرت قائم آل محمّد(صلی الله علیه و آله) است، و خداوند درباره ی او می فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا.»(1)و(2)

طینٍ 33 مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُسْرِفینَ 34 فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فیها مِنَ الْمُؤْمِنینَ 35 فَما وَجَدْنا فیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمینَ 36 وَ تَرَکْنا فیها آیَةً لِلَّذینَ یَخافُونَ الْعَذابَ الْأَلیمَ 37 وَ فی مُوسی إِذْ أَرْسَلْناهُ إِلی فِرْعَوْنَ بِسُلْطانٍ مُبینٍ 38 فَتَوَلَّی بِرُکْنِهِ وَ قالَ ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ 39 فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الْیَمِّ وَ هُوَ مُلیمٌ 40 وَ فی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقیمَ 41 ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلاَّ جَعَلَتْهُ کَالرَّمیمِ 42 وَ فی ثَمُودَ إِذْ قیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتَّی حینٍ 43 فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ 44 فَمَا اسْتَطاعُوا مِنْ قِیامٍ وَ ما کانُوا مُنْتَصِرینَ 45 وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقینَ 46 وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ 47 وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ 48 ¬Kj

منزله کالریح، و «رمیم» یعنی سحیق و پوسیده، و بالی و پوسیده ی از استخوان را رمیم گویند، و «بأیدٍ» یعنی بقوّةٍ، و «مُؤَیَّد» امر عظیم را گویند، و «إیساع» به معنای اکْثار است، و «ماهِد» و مَهْد محلی است که برای چیزی مهیّا می شود، و «تواصی» وصیّت قوم به یکدیگر است، و «ذَنوب» دلو ممتلی و پر را گویند.

و درس عبرتی بود) هنگامی که او را با دلیلی آشکار به سوی فرعون فرستادیم (38) امّا او با تمام وجودش از وی روی برتافت و گفت: «این مرد یا ساحر است یا دیوانه!» (39) از این رو ما او و لشکریانش را گرفتیم و به دریا افکندیم در حالی که در خور سرزنش بود! (40) و (همچنین) در سرگذشت «عاد» (آیتی است) در آن هنگام که تندبادی بی باران بر آنها فرستادیم، (41) که بر هیچ چیز نمی گذشت مگر اینکه آن را همچون استخوانهای پوسیده می ساخت. (42) و نیز در سرگذشت قوم «ثمود» عبرتی است در آن هنگام که به آنان گفته شد: «مدّتی کوتاه بهره مند باشید (و سپس منتظر عذاب)!» (43) آنها از فرمان پروردگارشان سرباز زدند، و صاعقه آنان را فراگرفت در حالی که (خیره خیره) نگاه می کردند (بی آنکه قدرت دفاع داشته باشند)! (44) چنان بر زمین افتادند که توان برخاستن نداشتند و نتوانستند از کسی یاری طلبند! (45) همچنین قوم نوح را پیش از آنها هلاک کردیم، چرا که قوم فاسقی بودند! (46) و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم، و همواره آن را وسعت می بخشیم! (47) و زمین را گستردیم، و چه خوب گستراننده ای هستیم! (48)

قریه ای بودند که همه آنان از اطعام کردن دیگران خودداری می کردند، و بخل سبب دردی شد در آنان، که دارویی برای آن نبود، چرا که گرفتار بیماری اُبنه شدند، گفتم: علّت آن چه بود؟ فرمود: قریه آنان در مسیر راه شام و مصر بود، و مسافرها بر آنان وارد می شدند و قوم لوط از آنان پذیرایی می کردند، و چون میهمانان فراوان شدند بر آنان سخت شد و از میهمان نوازی صرف نظر کردند، و بخل آنان را واداشت تا با میهمانان خود لواط کردند، بدون آن که شهوت این کار را داشته باشند، و تنها به خاطر این که میهمان سراغ آنان نیاید چنین می کردند، پس این خبر شایع شد، و کسی به میهمانی آنان نیامد، و بخل سبب شد که آنان مبتلای به لواط شوند، تا جایی که آنان مردم بلاد دیگر را دعوت می کردند تا با آنان لواط کنند، و اجرتی به آنان بدهند.

سپس امام باقر(علیه السلام) فرمود:

دردی بدتر و زیانبارتر و زشت تر و بدعاقبت تر از بخل، نزد خداوند نیست….(1)

ص: 222

مؤلّف گوید:

روایات فراوانی در تفسیر آیات فوق در سوره ی هود گذشت، ملاحظه شود.

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند تبارک و تعالی چهار ملک را برای هلاک نمودن قوم لوط فرستاد و آنان: جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و کَروبیل (صلوات الله علیهم) بودند، و آنان با اندوه وارد بر ابراهیم(علیه السلام) شدند و بر او سلام کردند، و او آنان را نشناخت، و تنها آنان را با هیئت نیکی دید و گفت: جز من نباید کسی به آنان خدمت کند، و چون ابراهیم(علیه السلام) میهمان سرایی داشت، برای آنان گوساله سمینی را طبخ نمود و نزد آنان گذارد، و چون دید نمی خورند، از آنان هراس پیدا کرد، از این رو جبرئیل(علیه السلام) عمامه از سر خود برداشت، و ابراهیم(علیه السلام) او را شناخت و به او فرمود: تو جبرئیل هستی؟ او گفت: آری، و به همسر ابراهیم ساره بشارت اسحاق را داد و گفت: پس از اسحاق یعقوب خواهد بود. و ساره آن سخنان را گفت و همان گونه که در قرآن آمده آنان به او پاسخ دادند….(1)

ص: 223

مؤلّف گوید:

قصه های قوم موسی و قوم عاد و قوم ثمود و قوم نوح در سوره ی هود و غیره گذشت ملاحظه شود.

«وَ السَّمَاءَ بَنَیْنَاهَا بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ * وَ الْأَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ»(1) محمّد بن مسلم گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ»(2)، سؤال نمودم، و آن حضرت فرمود:

«یَد» در کلام عرب به معنای قوّت و نعمت آمده مانند: «وَ اذْکُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَیْدِ»(3)، یعنی النعمة و «وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ یعنی بِقُوَّةٍ، وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»(4)، یعنی قَوَّاهُمْ، وَ یُقَالُ: لِفُلَانٍ عِنْدِی أَیَادٍ کَثِیرَةٌ أَیْ فَوَاضِلُ وَ إِحْسَانٌ، وَ لَهُ عِنْدِی یَدٌ بَیْضَاءُ، أَیْ نِعْمَةٌ.»(5)

ص: 224

روی بگردان که هرگز در خور ملامت نخواهی بود (54) و پیوسته تذکّر ده، زیرا تذکّر مؤمنان را سود می بخشد. (55) من جنّ و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند)! (56) هرگز از آنها روزی نمی خواهم، و نمی خواهم مرا اطعام کنند! (57) خداوند روزی دهنده و صاحب قوّت و قدرت است! (58) و برای کسانی که ستم کردند، سهم بزرگی از عذاب است همانند سهم یارانشان (از اقوام ستمگر پیشین) بنا بر این عجله نکنند! (59) پس وای بر کسانی که کافر شدند از روزی که به آنها وعده داده می شود! (60)

«وَ مِن کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» سپس فرمود: و بین قبل و بعد فرق گذارده، تا معلوم شود که برای او قبل و بعدی نیست، و با غرائزی که در موجودات خلق نموده دانسته می شود که او را نیازی به غرائز نیست، و از توقیتی که برای مخلوق خود قرار داده معلوم می شود که او نیاز به وقت و زمان ندارد، و از این که برخی از مخلوقات خود را محجوب از برخی دیگر نموده، معلوم می شود که حجابی بین او و مخلوق او نیست.(1)

ص: 227

ص: 228

زید بن علیّ بن الحسین؟سهما؟ گوید:

به پدرم علیّ بن الحسین؟سهما؟ گفتم: آیا این گونه نیست که خداوند نیاز به مکان ندارد؟ فرمود: آری او منزّه از آن است. گفتم: پس چگونه موسی(علیه السلام) به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت: «ارْجِعْ إِلَی رَبِّکَ» فرمود: معنای آن مانند سخن ابراهیم(علیه السلام) است که گفت: «إِنِّی ذَاهِبٌ إِلَی رَبِّی سَیَهْدِینِ» و مانند سخن موسی(علیه السلام) است که گفت: «وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضَی» و خداوند نیز می فرماید: «فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ» و مقصود او رفتن به حجّ است، یعنی «حُجُّوا إِلَی بَیْتِ اللَّهِ». سپس فرمود: فرزندم بدان که کعبه بیت الله است و کسی

ص: 229

که به طرف بیت خدا برود به طرف خدا رفته است، چنان که مساجد نیز خانه های خداست، و کسی که به طرف آن ها برود به طرف خدا رفته، و قصد او را نموده است….(1) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

«فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ -- یعنی، حُجُّوا إِلَی اللَّهِ؟عز؟.»(2)

ص: 230

«فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنتَ بِمَلُومٍ * وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ»(1) ابوبصیر گوید: امام باقر و امام صادق؟سهما؟ فرمودند:

هنگامی که مردم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را تکذیب نمودند خداوند خواست که جمیع اهل زمین را جز رسول خدا و علی؟سهما؟ هلاک نماید، از این رو فرمود: «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنتَ بِمَلُومٍ» و سپس بدا نمود و به مؤمنین ترحّم نمود و به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) فرمود: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ.»(2) مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

این آیه ردّ سخن کسانی است که منکر بدا و مشیّت هستند.(3) حضرت رضا(علیه السلام) در مجلس مأمون به سلیمان مروزی درباره ی بدا فرمود: از جدّم امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

«خداوند دارای دو علم است: 1. علم مخزون مکنون که جز او کسی به آن عالم نیست و از آن علم است بداء، 2. علمی که به ملائکه و پیامبران و علمای اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) آموخته است.» سلیمان مروزی گفت: «دوست می دارم که این معنا را از کتاب خدا برای من بیان کنی؟» حضرت رضا(علیه السلام) فرمود: دلیل آن از کتاب خدا این است که خداوند به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) می فرماید: «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنتَ بِمَلُومٍ» و خداوند اراده هلاکت و عذاب امّت را نموده بود، و سپس بدا نمود (و به مؤمنین ترحّم کرد و فرمود: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ.»(4)

ص: 231

ص: 232

ص: 233

ص: 234

ص: 235

ص: 236

ص: 237

ص: 238

«وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ * مَا أُرِیدُ مِنْهُم مِّن رِّزْقٍ وَ مَا أُرِیدُ أَن یُطْعِمُونِ * إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ»(1) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» فرمود:

«خَلَقَهُمْ لِیَأْمُرَهُمْ بِالْعِبَادَةِ» یعنی آنان را خلق کرد تا دستور عبادت به آنان بدهد.

ابوبصیر گوید: گفتم: معنای آیه «وَ لاَ یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ * إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ» چیست؟ فرمود:

آنان را آفرید، تا با کارهای نیک خود، شایسته رحمت او شوند و به آنان ترحّم نماید.(2) و در چند روایت آمده که امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«خَلَقَهُمْ لِلْعِبَادَةِ» و راوی حدیث جمیل بن درّاج می گوید: گفتم: خاصّة أم عامّة؟ و امام(علیه السلام) فرمود: لا بل عامّة.(3)

ص: 239

مؤلّف گوید:

مطابق روایت فوق تفسیر لیعبدون به لیعرفون صحیح نمی باشد.

محمّد بن ابی عمیر گوید: به امام کاظم(علیه السلام) گفتم: معنای سخن رسول خدا(صلی الله علیه و آله) که می فرماید: «الشَّقِیُ شَقِیٌ فِی بَطْنِ أُمِّه، و السعید سعید فی بطن أمّه» چیست؟ فرمود:

شقّی در شکم مادر، و سعید در شکم مادر کسی است که خداوند در آن هنگام می داند او عمل اشقیا و یا عمل سعدا را انجام خواهد داد.

گفتم: معنای سخن آن حضرت که می فرماید: «اعْمَلُوا فَکُلٌ مُیَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ» چیست؟ فرمود:

خداوند جنّ و انس را خلق نمود تا او را عبادت و پرستش نمایند، و آنان را خلق نکرد تا معصیت او را انجام بدهند، بلکه فرمود: «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» از این رو به همه آنان توانایی داد تا مطابق هدف خلقت خود عمل کنند [و خدای خویش را عبادت و پرستش نمایند] سپس فرمود: وای بر کسی که راه گم راهی را انتخاب نماید، و از راه هدایت دوری نماید.(1)

ص: 240

صاحب تفسیر نور الثّقلین ذیل آیه فوق روایت مفصّلی را از علل الشرایع و کافی نقل نموده که در پاورقی مشاهده می شود.(1)

ص: 241

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر «فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا» گوید:

یعنی ظلموا آل محمّد حقّهم، سپس گوید: «ذَنُوبًا مِّثْلَ ذَنُوبِ أَصْحَابِهِمْ» یعنی عذاباً مثل عذاب أصحابهم.(1)

ص: 242

و از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

کسی که بر قرائت سوره ی طور مداومت کند و در زندان در عقال و بند باشد، خداوند نجات او را آسان خواهد نمود، گرچه حدود فراوانی بر او باشد، و اگر مسافر باشد، در سفر خود ایمن شود، و اگر آن را بنویسند و بشویند و آب آن را بر محلّ نیش عقرب بپاشند به اذن خداوند بهبود حاصل شود.(1)

ص: 244

کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ 24 وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ 25 قالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فی أَهْلِنا مُشْفِقینَ 26 فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ 27 إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحیمُ 28 ¬Kj

به سوی آتش دوزخ می رانند! (13) (به آنها می گویند:) این همان آتشی است که آن را انکار می کردید. (14) آیا این سحر است یا شما نمی بینید؟! (15) در آن وارد شوید و بسوزید می خواهید صبر کنید یا نکنید، برای شما یکسان است چرا که تنها به اعمالتان جزا داده می شوید! (16) ولی پرهیزگاران در میان باغهای بهشت و نعمتهای فراوان جای دارند، (17) و از آنچه پروردگارشان به آنها داده و آنان را از عذاب دوزخ نگاه داشته است شاد و مسرورند! (18) (به آنها گفته می شود:) بخورید و بیاشامید گوارا اینها در برابر اعمالی است که انجام می دادید! (19) این در حالی که بر تختهای صف کشیده در کنار هم تکیه می زنند، و «حور العین» را به همسری آنها درمی آوریم! (20) کسانی که ایمان آوردند و فرزندانشان به پیروی از آنان ایمان اختیار کردند، فرزندانشان را (در بهشت) به آنان ملحق می کنیم و از (پاداش) عمل شان چیزی نمی کاهیم و هر کس در گرو اعمال خویش است! (21) و همواره از انواع میوه ها و گوشتها -- از هر نوع که بخواهند -- در اختیارشان می گذاریم! (22) آنها در بهشت جامهای پر از شراب طهور را که نه بیهوده گویی در آن است و نه گناه، از یکدیگر می گیرند! (23) و پیوسته بر گردشان نوجوانانی برای (خدمت) آنان گردش می کنند که همچون مرواریدهای درون صدفند! (24) در این هنگام رو به یکدیگر کرده (از گذشته) سؤال می نمایند (25) می گویند: «ما در میان خانواده خود ترسان بودیم (مبادا گناهان آنها دامن ما را بگیرد)! (26) امّا خداوند بر ما منّت نهاد و از عذاب کشنده ما را حفظ کرد! (27) ما از پیش او را می خواندیم (و می پرستیدیم)، که اوست نیکوکار و مهربان!» (28)

ص: 247

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

خداوند به ملکی از ملائکه دستور داد تا برای او خانه ای در آسمان ششم به نام ضراح محاذی عرش بنا کند، و آن را [محل طواف و] برای اهل آسمان قرار داد، و در هر روزی هفتاد هزار از ملائکه گرد آن طواف می کنند، و استغفار می نمایند، و پس از آن نوبتی تا ابد نخواهند داشت.(1)

ص: 249

«وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ * وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ * إِنَّ عَذَابَ رَبِّکَ لَوَاقِعٌ * مَا لَهُ مِن دَافِعٍ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «سَّقْفِ الْمَرْفُوعِ» آسمان است، و مقصود از «وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ» دریایی است که در قیامت تبدیل به آتش می شود.(2) علامه مجلسی در بحار الانوار می فرماید:

مسجور یعنی موقد و شعله ور شده.(3) علی بن ابراهیم سپس گوید:

آیات اوّل این سوره سوگند است و جواب آن ها «إِنَّ عَذَابَ رَبِّکَ لَوَاقِعٌ» است.

سپس گوید:

«یَوْمَ تَمُورُ السَّمَاء مَوْرًا» ای تنفش [و تذهب] «وَ تَسِیرُ الْجِبَالُ سَیْرًا» یعنی کوه ها هنگام برقرار شدن قیامت مانند باد حرکت می کند، و مقصود از «الَّذِینَ هُمْ فِی خَوْضٍ یَلْعَبُونَ» کسانی هستند که در معصیت ها فرو می روند [و توبه نمی کنند] و «یَوْمَ یُدَعُّونَ إِلَی نَارِ جَهَنَّمَ دَعًّا» یعنی روزی که آنان را به شدّت در آتش دوزخ پرتاب می کنند.

تا این که گوید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هنگامی که عمرو بن عاص و ولید بن عقبة بن معیط

ص: 250

را در باغی دید که شراب می خوردند و نسبت به شهادت حضرت حمزه آوازه خوانی می کردند و می گفتند:

کَمْ مِنْ حَوَارِیَ تَلُوحُ عِظَامُهُ وَرَاءَ الْحَرْبِ أَنْ یُجَرَّ فَیُقْبَرَا فرمود:

خدایا آنان را لعنت کن، و گرفتار فتنه نما، و در آتش پرتاب شان کن. سپس مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

و «اصْلَوْهَا فَاصْبِرُوا أَوْ لَا تَصْبِرُوا» یعنی بچشید آتش را، و شما صبر کنید و یا صبر نکنید اهل آتش خواهید بود و دلیل این که بعضی بر آتش صبر نمی کنند مگر با سختی عذاب، آیه «فَمَآ أَصْبَرَهُمْ عَلَی النَّارِ»(1)، است، یعنی ما اجرأهم علی النار.(2) «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُم بِإِیمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ مَا أَلَتْنَاهُم مِّنْ عَمَلِهِم مِّن شَیْءٍ کُلُّ امْرِئٍ بِمَا کَسَبَ رَهِینٌ»(3) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «الَّذِینَ آمَنُوا» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) هستند، و مقصود

ص: 251

از «ذریّة» ائمّه یعنی اوصیای آن حضرت می باشند، و «وَ مَا أَلَتْنَاهُم مِّنْ عَمَلِهِم مِّن شَیْءٍ» یعنی «و لم تنقص ذریتهم الحجة التی جاء بهم محمّد(صلی الله علیه و آله) فی علیٍّ(علیه السلام)، و حجتهم واحدة و طاعتهم واحدة.»(1) امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری می فرماید:

«قَصُرَتِ الْأَبْنَاءُ عَنْ عَمَلِ الْآبَاءِ فَأَلْحَقَ اللَّهُ؟عز؟ الْأَبْنَاءَ بِالْآبَاءِ لِیُقِرَّ بِذَلِکَ أَعْیُنَهُمْ.»(2) و در سخن دیگری می فرماید:

اطفال شیعیان ما را، فاطمه(علیها السلام) تربیت می نماید، و خداوند می فرماید: ما روز قیامت آنان را به پدرانشان ملحق خواهیم نمود.(3) و در سخن دیگری می فرماید: پدرم امام باقر(علیه السلام) فرمود:

چون قیامت بر پا شود منادی خداوند از ناحیه عرش ندا می کند: «ای مردم چشم های خود را فرو بندید تا فاطمه دختر محمّد(صلی الله علیه و آله) عبور نماید» پس او نخستین کسی است که لباس عزّت به او پوشانده می شود، و دوازده هزار از حوریان از فردوس بهشت به استقبال او می آیند، و همراه آنان پنجاه هزار

ص: 252

ملک بر مرکب هایی از یاقوت قرار دارند، که بال های شان از لؤلؤ و زبرجد است و… تا این که حضرت فاطمه(علیها السلام) از صراط می گذرد و وارد بهشت می شود، و اهل بهشت او را بشارت می دهند، و او بر عرشی از نور می نشیند و اهل بهشت اطراف او می نشینند، و در بطنان عرش قصری سفید و قصری زرد از لؤلؤ می باشد، و در قصر سفید هفتاد هزار خانه است و آن ها مساکن محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه و آله) می باشد، و در قصر زرد نیز هفتاد هزار خانه است، و آن ها مساکن ابراهیم و آل ابراهیم می باشد. تا این که می فرماید:

سپس خداوند ملکی را نزد فاطمه(علیها السلام) می فرستد -- که قبل از او و بعد از او نزد احدی فرستاده نشده است -- و آن ملک به فاطمه(علیها السلام) می گوید: «پروردگارت تو را سلام می فرستد، و می فرماید: از هر چه می خواهی سؤال کن تا من به تو عطا نمایم» پس حضرت فاطمه(علیها السلام) می فرماید: «خدایم نعمت خویش را بر من تمام نموده، و بهشت خود را بر من مباح کرده، و کرامت خویش را شامل حال من نموده، و مرا بر همه زن ها فضیلت داده است، و من از او می خواهم که به من اجازه ی شفاعت از فرزندان و ذریّه ی من، و کسانی که بعد از من آنان را دوست داشته و حفظ نموده اند را بدهد.

پس خداوند به آن ملک -- در همان مکان -- وحی می کند: که به فاطمه خبر ده که من او را شفیع آنان قرار دادم، و فاطمه(علیها السلام) در آن حال می گوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنِّی الْحُزْنَ وَ أَقَرَّ عَیْنِی».

سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود:

پدرم هر گاه این حدیث را می خواند این آیه را تلاوت می نمود: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُم بِإِیمَانٍ….»(1)

ص: 253

مؤلّف گوید:

مرحوم شیخ در امالی و مرحوم صدوق در فقیه، روایات دیگری نیز در ذیل آیه فوق نقل کرده اند که در پاورقی مشاهده می شود.(1)

ص: 254

«وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَسَاءلُونَ * قَالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنَا مُشْفِقِینَ * فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا وَ وَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ * إِنَّا کُنَّا مِن قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ»(1) مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

در بهشت غنا و فحش نیست، و مؤمن در بهشت از شراب بهشتی می نوشد و لکن گناه نمی کند، و اهل بهشت با یکدیگر سخن می گویند، و در سخنان خود به همدیگر می گویند: ما در دنیا از عذاب دوزخ هراس داشتیم، از این رو خداوند بر ما منّت نهاد و ما را از عذاب سَموم -- یعنی عذابی که دارای حرارت شدید است و مانند سمّ در درون انسان نفوذ می کند -- حفظ نمود.(2)

ص: 255

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در عراق پس از نماز صبح مردم را نصیحت و موعظه نمود و گریان شد، و مردم نیز از خوف خداوند گریان شدند، و سپس فرمود: به خدا سوگند در زمان خلیل خودم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مردمی را دیدم که پریشان حال و غبارآلود و گرسنه بودند و بین دو چشمانشان آثار سجده دیده می شد، و آنان در شبانگاه ها اهل سجده و قیام در عبادت بودند، و با خدای خود مناجات می نمودند، و از او می خواستند تا آنان را از عذاب دوزخ آزاد نماید، و به خدا سوگند من آنان را دیدم که با این عبادت ها باز خائف و ترسان بودند.(1) «وَ إِن یَرَوْا کِسْفًا مِّنَ السَّمَاء سَاقِطًا یَقُولُوا سَحَابٌ مَّرْکُومٌ * فَذَرْهُمْ حَتَّی یُلَاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی فِیهِ یُصْعَقُونَ»(2) عبدالرحمان بن سالم گوید: به امام باقر(علیه السلام) گفتم: آیا جماع در وقتی از اوقات کراهت دارد؟ فرمود:

آری در اوقاتی کراهت دارد، گرچه حرام نیست، 1. بین طلوع فجر تا طلوع خورشید، 2. بین غروب خورشید تا سقوط شفق [و قرمزی محل غروب خورشید]،

ص: 256

3. در روزی که خورشید گرفته باشد، و در شب بعد از آن، 4. روزی که در آن زلزله شده باشد، و یا بادهای سیاه و زرد و قرمز بورزد، سپس فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در شبی که ماه گرفته بود نزد برخی از همسران خود بود، و با او آمیزش نکرد و آن زن گلایه نمود و گفت: آیا به خاطر دشمنی به من جفا نمودید؟ و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: مگر نمی دانی که در این شب ماه گرفته است، و من کراهت دارم که مشغول لذّت باشم و شباهت پیدا کنم به قومی که خداوند آنان را سرزنش نموده و می فرماید: «وَ إِن یَرَوْا کِسْفًا مِّنَ السَّمَاء سَاقِطًا یَقُولُوا سَحَابٌ مَّرْکُومٌ؟» و نیز می فرماید: «فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلَاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ»،(1) سپس امام باقر(علیه السلام) فرمود:

به خدا سوگند هر کس در این اوقاتی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از جماع در آن ها کراهت داشته است، جماع کند و فرزندی از او به وجود آید، خیری از آن نخواهد دید در حالی که کراهت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را نسبت به این اوقات می دانسته است. تا این که فرمود: ای پسر سالم! کسی که هنگام ظهور آیات یاد شده از لهو و لذّت و جماع پرهیز نکند، از کسانی خواهد بود که آیات خدا را به استهزا و مسخره گرفته است.(2)

ص: 257

«وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذَابًا دُونَ ذَلِکَ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از «ظلموا» در این آیه ظلم نسبت به حق آل محمّد(صلی الله علیه و آله) است، و مقصود از «عَذَابًا دُونَ ذَلِکَ» عذاب شمشیر است در رجعت.(2) از امام باقر(علیه السلام) نیز این معنا نقل شده است.(3) «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنَا وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ * وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبَارَ النُّجُومِ»(4) مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

«فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنَا» یعنی بحفظنا و حِرزِنا و نعمتنا. سپس گوید: مقصود از

ص: 258

«وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ» نماز شب است، و «فَسَبِّحهُ» نیز به معنای نماز شب است.(1) و سپس از حضرت باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

مقصود از «وَ أَدْبَارَ السُّجُودِ» چهار رکعت نافله مغرب است، و مقصود از «وَ إِدْبَارَ النُّجُومِ» دو رکعت نافله صبح است.(2) و در کافی نیز از آن حضرت نقل شده که فرمود:

«وَ إِدْبَارَ النُّجُومِ» دو رکعت نافله صبح است.(3) و از حضرت بقیّة الله(علیه السلام) نقل شده که -- در برخی از تشرّفات شیعیان خدمت آن حضرت -- فرمود:

نافله نافله نافله، عاشورا عاشورا عاشورا، جامعه جامعه جامعه.(4)

ص: 259

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز به امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

«عَلَیْکَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ، عَلَیْکَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ، عَلَیْکَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ، وَ مَنِ اسْتَخَفَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ فَلَیْسَ مِنَّا، فَاعْمَلْ بِوَصِیَّتِی، وَ أْمُرْ جَمِیعَ شِیعَتِی حَتَّی یَعْمَلُوا عَلَیْه …».(1)

ص: 260

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که این سوره را بنویسد و بر خود بیاویزد، در مقابل هر شیطانی قویّ خواهد بود، و با هر کس مخاصمه و مباحثه کند، بر او پیروز می شود، و با اذن خداوند دارای قوّه و قدرت خواهد بود.(1)

ص: 262

بِالْآخِرَةِ لَیُسَمُّونَ الْمَلائِکَةَ تَسْمِیَةَ الْأُنْثی 27 وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً 28 فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّی عَنْ ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ الْحَیاةَ الدُّنْیا 29 ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدی 30 وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی 31 الَّذینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی 32 ¬Kj

آمده است! (23) یا آنچه انسان تمنّا دارد به آن می رسد؟! (24) در حالی که آخرت و دنیا از آن خداست! (25) و چه بسیار فرشتگان آسمانها که شفاعت آنها سودی نمی بخشد مگر پس از آنکه خدا برای هر کس بخواهد و راضی باشد اجازه (شفاعت) دهد! (26) کسانی که به آخرت ایمان ندارند، فرشتگان را دختر (خدا) نامگذاری می کنند! (27) آنها هرگز به این سخن دانشی ندارند، تنها از گمان بی پایه پیروی می کنند با اینکه «گمان» هرگز انسان را از حقّ بی نیاز نمی کند! (28) حال که چنین است از کسی که از یاد ما روی می گرداند و جز زندگی مادی دنیا را نمی طلبد، اعراض کن! (29) این آخرین حدّ آگاهی آنهاست پروردگار تو کسانی را که از راه او گم راه شده اند بهتر می شناسد، و (همچنین) هدایت یافتگان را از همه بهتر می شناسد! (30) و برای خداست آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است تا بدکاران را به کیفر کارهای بدشان برساند و نیکوکاران را در برابر اعمال نیکشان پاداش دهد! (31) همانها که از گناهان بزرگ و اعمال زشت دوری می کنند، جز گناهان صغیره (که گاه آلوده آن می شوند) آمرزش پروردگار تو گسترده است او نسبت به شما از همه آگاهتر است از آن هنگام که شما را از زمین آفرید و در آن موقع که بصورت جنینهایی در شکم مادرانتان بودید پس خودستایی نکنید، او پرهیزگاران را بهتر می شناسد! (32)

هنگامی که او از دنیا برود، و «مَا ضَلَّ صَاحِبُکُمْ» یعنی او نسبت به تفضیل اهل بیت خود گم راه نشده است، و «وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی» یعنی او در مورد بیان فَضل اهل بیت خود به هوا و هوس خود عمل نکرده و سخن او جز وحی خداوند نبوده است. «إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی.»(1) مرحوم صدوق با سند خود از امام صادق(علیه السلام) از پدرانش(علیهم السلام) نقل نموده که فرمود:

در آن بیماری که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از آن از دنیا رحلت نمود، اهل بیت و اصحاب نزد او جمع شدند و گفتند: یا رسول الله اگر حادثه ای برای شما رخ دهد، بعد از شما برای ما چه کسی جایگزین شما خواهد بود؟ و آن حضرت پاسخی به آنان نداد، تا سه مرتبه در سه روز سؤال خود را تکرار نمودند و در مرتبه چهارم به آنان فرمود:

«فردا ستاره ای از آسمان در خانه یکی از شما فرود می آید، پس او را بشناسید، چرا که او خلیفه من خواهد بود و اوست قائم به امر من بین شما».

پس همه آنان در خانه های خود نشستند و امید داشتند که آن ستاره در خانه های آنان فرود آید، ناگهان ستاره ای از آسمان فرود آمد در حالی که نور او غالب بر نور دنیا بود و در خانه علی(علیه السلام) فرود آمد، و مردم هیجان زده شدند و گفتند: «این مرد [یعنی رسول خدا(صلی الله علیه و آله)] گم راه شده و سخن او درباره ی پسر عمّش جز از روی هوا و هوس نبوده است» و خداوند این آیات را نازل نمود «وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَی * مَا ضَلَّ صَاحِبُکُمْ وَ مَا غَوَی * وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی….»(2)

ص: 267

مؤلّف گوید:

روایت فوق را برخی از اهل سنّت مانند ضحّاک و دیگران از ابن عبّاس نقل کرده اند و در پاورقی مشاهده می شود.(1)

ص: 268

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) علی(علیه السلام) را در غدیر معرّفی نمود، مردم سه

ص: 269

گروه شدند: گروهی گفتند: «ضلّ محمّد، و گروهی گفتند: غوی محمّد، و گروهی گفتند: او با هوای نفس خویش درباره ی اهل بیت و پسر عمّش سخن می گوید» پس خداوند این آیات را نازل نمود، «وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَی * مَا ضَلَّ صَاحِبُکُمْ وَ مَا غَوَی * وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی.»(1) أقول: و رواه فی البحار عن البُرسی عن علیّ بن الحسین(علیه السلام) عن جابر الأنصاری….(2)

ص: 270

واز مخالفین نیز مانند ابن مغازلی شافعی با سند خود از انس بن مالک نقل نموده که گوید: در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ستاره ای از آسمان فرود آمد، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«به این ستاره بنگرید که در خانه هر کسی فرود آمد او خلیفه بعد از من است».

ناگهان دیدند آن ستاره در خانه علی(علیه السلام) فرود آمد، و خداوند این آیات را نازل نمود: «وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَی * مَا ضَلَّ صَاحِبُکُمْ وَ مَا غَوَی… تا (بِالْأُفُقِ الْأَعْلَی.»(1) «عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَی * وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَی * ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی * فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی * فَأَوْحَی إِلَی عَبْدِهِ مَا أَوْحَی * مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی * أَ فَتُمَارُونَهُ عَلَی مَا یَرَی * وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَی * عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی * عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَی»(2) القمّی: «عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی» یعنی الله؟عز؟، و «ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَی» یعنی رسول الله(صلی الله علیه و آله).

و عن الرّضا(علیه السلام) «مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا صَاحِبَ مِرَّةٍ سَوْدَاءَ صَافِیَةٍ»، و «وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَی) قال: یعنی رسول الله(صلی الله علیه و آله)، و «ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی» [فتدانا] قال: یعنی رسول الله(صلی الله علیه و آله)، من ربّه

ص: 271

و «فَتَدَلَّی» یعنی فزاد منه دُنُوّاً، و قال القمّیّ: «نزلت فتدانی، و فی العلل عن الباقر(علیه السلام) قال: لا تقرء «فَتَدَلَّی» و اقرأ «ثُمَّ دَنَا فَتَدَانی»، «فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی» قال القمّی: یعنی قدرها و المعنی کَانَ مِنَ اللَّهِ کَمَا بَیْنَ مَقْبِضِ الْقَوْسِ إِلَی رَأْسِ السِّیَةِ وَ «أَوْ أَدْنی» یعنی بَلْ أَدْنَی مِنْ ذَلِکَ.»(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

نخستین کسی که در پاسخ سؤال «أ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ» بلی گفت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود، چرا که او اقرب و نزدیک تر از هر کسی به خداوند بود، و در مرتبه ای قرار داشت که هنگام معراج جبرئیل به او گفت: تقدّم و یا گفت: «تَقَدَّمْ یَا مُحَمَّدُ فَقَدْ وَطِئْتَ مَوْطِئاً لَمْ یَطَأْهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ»، و اگر روح و نفس او از آن مکان آفریده نشده بود، نمی توانست به آنجا برسد، که خداوند؟عز؟ می فرماید: «فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی.»(2)

ص: 272

مرحوم صدوق در کتاب علل الشرایع از امام سجّاد(علیه السلام) نقل نموده که از آن حضرت سؤال شد: آیا خداوند را می توان موصوف به داشتن مکان نمود؟ امام(علیه السلام) فرمود:

خداوند منزّه از مکان است. گفته شد: پس برای چه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به معراج برده شد؟ فرمود: خداوند می خواست عجایب خلقت و صنایع ملکوت آسمان ها را به او نشان بدهد. گفته شد: پس معنای «ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی * فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی» چیست؟ فرمود: یعنی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به حجاب های نور نزدیک شد و ملکوت آسمان ها را دید، و سپس به پایین نظر کرد و ملکوت زمین را دید، تا جایی که گمان کرد به اندازه ی «قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی» به زمین نزدیک است.(1) در کتاب امالی صدوق از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

هنگامی که مرا به معراج بردند، به پروردگار خود تقرّب پیدا کردم، تا جایی که به اندازه ی «قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی» به او تقرّب یافتم و خداوند فرمود: ای محمّد از مخلوق من چه کسی را دوست می داری؟ گفتم: یا ربّ علیّ را دوست می دارم. پس به من خطاب شد: «بنگر ای محمّد!» پس من به طرف چپ التفات پیدا کردم و علیّ بن ابیطالب را حاضر دیدم.(2)

ص: 273

از امام کاظم(علیه السلام) درباره ی «فتدلّی» سؤال شد، و آن حضرت فرمود:

این لغت قریش است که به جای سمعت تدلّیت می گویند، و تدلّی به معنای فهم است.(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از مسجدالحرام تا مسجد اقصی -- که یک ماه راه بود -- و از آنجا به ملکوت آسمان ها -- که پنجاه هزار سال راه بود -- در مدّت کمتر از ثلث شب سیر نمود تا به ساق عرش رسید، و با علم و دانش به خدای خود نزدیک شد، و به بهشت نیز نزدیک گردید و نور چشمان او را پوشانده، و با قلب خود عظمت الهی را دید نه با چشم خود، «فَکانَ کَقَابِ قَوْسَیْنِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا أَوْ أَدْنی.»(2) از امام صادق(علیه السلام) سؤال شد: چند مرتبه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به معراج رفت؟ و آن حضرت فرمود:

دو مرتبه، و جبرئیل در موقف و مرتبه ای او را توقّف داد [و خود همراه او نرفت] و گفت: ای محمّد تو در محلّی و موقفی قرار گرفتی که هیچ ملک [مقرّبی] و هیچ پیامبر [مرسلی] قرار نگرفته است، سپس جبرئیل به او گفت: «پروردگارت صلوات و درود می فرستد.» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای جبرئیل

ص: 274

خدای من چگونه درود و صلوات می فرستد؟ جبرئیل گفت: او می گوید: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ أَنَا رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ سَبَقَتْ رَحْمَتِی غَضَبِی» پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «اَللَّهُمَّ عَفْوَکَ عَفْوَکَ….»(1) مؤلّف گوید:

معراج رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در سوره ی بقره ذیل آیه «لِّلَّهِ ما فِی السَّمَاواتِ وَ مَا فِی الأَرْضِ وَ إِن تُبْدُواْ مَا فِی أَنفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُم بِهِ اللّهُ…» گذشت ملاحظه شود.

و در تفسیر «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ…»(2)، روایت مفصّلی در تأویل الآیات نقل شده که در پاورقی مشاهده می شود(3). و مشابه آن در ذیل آیه «آمَنَ الرَّسُولُ…» گذشت.

ص: 275

ص: 276

وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَی * عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی * عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَی * إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ مَا یَغْشَی * مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَ مَا طَغَی * لَقَدْ رَأَی مِنْ آیَاتِ رَبِّهِ الْکُبْرَی»(1) در احتجاج از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

«وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَی…» مربوط به حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) است. هنگامی که آن حضرت جبرئیل(علیه السلام) را نزد «سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی» -- که هیچ مخلوقی از آن تجاوز نمی کند و تنها رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از آن تجاوز نمود -- با صورت اصلی او دید. و درباره ی «مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَ مَا طَغَی * لَقَدْ رَأَی مِنْ آیَاتِ رَبِّهِ الْکُبْرَی» فرمود: حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) جبرئیل را در صورت اصلی او دو مرتبه دید یکی این مرتبه بود، و مرتبه دیگری نیز [در دنیا در عرفات او را] دید، چرا که خلقت

ص: 277

جبرئیل بسیار بزرگ و با عظمت است، و او از روحانیانی است که خلقت و وصف آنان را جز خداوند ربّ العالمین درک نمی کند.(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر «أَ فَتُمَارُونَهُ عَلَی مَا یَرَی» گوید:

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره ی این رؤیت و وحی سؤال شد، و آن حضرت فرمود: به من وحی شد: «أَنَّ عَلِیّاً سَیِّدُ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ أَوَّلُ خَلِیفَةٍ یَسْتَخْلِفُهُ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ»، پس مردم شروع به سخن کردند و گفتند: آیا آنچه گفته شد از طرف خدا بود یا از طرف رسول او بود؟ و خداوند به رسول خود فرمود: به آنان بگو: «مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی» یعنی آنچه را دل دیده دروغ نمی گوید. سپس خداوند در ردّ سخن آنان می فرماید: «أَ فَتُمَارُونَهُ عَلَی مَا یَرَی» یعنی آیا درباره ی آنچه او دیده است مجادله می کنید؟! سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مردم فرمود:

من مأمور شده ام که علی(علیه السلام) را برای مردم منصوب به خلافت کنم و بگویم: او ولیّ شماست بعد از من، و او به منزله کشتی نجات شماست هنگام غرق شدن، که هر کس داخل آن بشود نجات می یابد و هر کس از آن خارج شود غرق خواهد شد.(2)

ص: 278

مرحوم علی بن ابراهیم نیز گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) فرمود:

خداوند در هفت مکان تو را در کنار من قرار داد، 1. شبی که به معراج رفتم جبرئیل به من گفت: برادرت علی چه شد؟ گفتم: او را به جای خود گماشتم. جبرئیل گفت: از خدا بخواه تا او را نزد تو بیاورد، و چون از خدا خواستم مثال تو در کنار من حاضر شد، و ملائکه مقابل من صف کشیدند و من گفتم: ای جبرئیل این ها کیانند؟ جبرئیل گفت: این ها کسانی هستند که خداوند به خاطر تو در قیامت بر آنان مباهات می نماید، پس من سخن گفتم و از گذشته و آینده تا قیامت خبر دادم. 2. هنگامی که در مرتبه دوّم به معراج رفتم جبرئیل به من گفت: برادرت علی چه شد؟ گفتم: او را خلیفه خود قرار دادم، جبرئیل گفت: از خدا بخواه تا او را نزد تو بیاورد، پس من از خداوند خواستم و ناگهان مثال تو در کنار من قرار گرفت، و آسمان های هفتگانه و سکّان و عمّار آن ها و محل هر ملکی را دیدم. 3. هنگامی که مبعوث بر اجنّه شدم جبرئیل گفت: برادرت علی کجاست؟ گفتم: او را جانشین خود قرار دادم، جبرئیل گفت: از خداوند بخواه تا او را نزد تو بیاورد، پس من از خداوند خواستم و ناگهان تو نزد من حاضر شدی، و آنچه من گفتم و آنچه اَجنّه در پاسخ من گفتند را تو شنیدی. 4. شب قدر مخصوص به من و تو شد و برای احدی جز ما [و شیعیان ما] شب قدری نیست. 5. هر چیزی را از خداوند برای خود خواستم برای تو نیز خواستم و او به من عطا نمود، مگر

ص: 279

نبوّت را که فرمود: نبوّت مخصوص تو است و تو خاتم پیامبرانی. 6. هنگامی که خداوند مرا به معراج برد پیامبران را جمع نمود و من بر آنان امامت کردم و مثال تو پشت سر من بود. 7. هلاکت احزاب به دست من و تو خواهد بود.(1) مؤلّف گوید:

تفصیل معراج رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در اوّل سوره ی اِسراء گذشت.

«أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی * وَ مَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَی * أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنثَی …»(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«لات» نام مردی است، و «عُزّی» نام زنی است، و «مناة» بتی بوده در «مُشَلَّل» با فاصله شش میل از حرم که به آن مناة می گفته اند.

ص: 280

سپس گوید:

«أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنثَی» اشاره ی به سخن قریش است که می گفتند: «ملائکه دختران خدا هستند» و خداوند سخن آنان را ردّ نموده و می فرماید: «أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنثَی * تِلْکَ إِذًا قِسْمَةٌ ضِیزَی» یعنی قسمة ناقصة.(1) در کتاب کمال الدین روایت مفصّلی از حضرت جواد(علیه السلام) نقل شده و در پایان آن، سخن از حضرت قائم آل محمّد(علیهم السلام) شده، و حضرت جواد(علیه السلام) می فرماید:

«فَإِذَا دَخَلَ الْمَدِینَةَ أَخْرَجَ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی فَأَحْرَقَهُمَا.»(2) و در مقتل ابی مخنف از امام حسین(علیه السلام) نقل شد که در کربلا اشعاری را قرائت نمود و پرستش کنندگان لات و عزّی را معرّفی کرد.(3)

ص: 281

«وَ کَم مِّن مَّلَکٍ فِی السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِی شَفَاعَتُهُمْ شَیْئًا إِلَّا مِن بَعْدِ أَن یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَن یَشَاء وَ یَرْضَی»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

من نزد حوض کوثر بر شما وارد می شوم و تو یا علی ساقی خواهی بود، و حسن رائد [یعنی مقدّم] می باشد، و حسین آمر خواهد بود، و علیّ بن الحسین فارط [یعنی متقدم به طرف آب]، و محمّد بن علیّ ناشر، و جعفر بن محمّد سائق، و موسی بن جعفر محصی محبّین و مبغضین و قامع منافقین، و علیّ بن موسی مزیّن مؤمنین، و محمّد بن علیّ مُنزِل و اسکان دهنده ی اهل بهشت در درجات شان، و علیّ بن محمّد خطبه خواننده و تزویج دهنده شیعیان به حورالعین، و حسن بن علیّ چراغ اهل بهشت خواهد بود و اهل بهشت از نور او بهره می گیرند، و هادی مهدیّ در قیامت شفیع شیعیان می باشد، روزی که «لَا یَأْذَنُ اللَّهُ إِلَّا لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی.»(2) مؤلّف گوید:

اخبار شفاعت در ذیل آیات گذشت و خواهد آمد ان شاء الله.

ص: 282

«وَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی»(1) ابن عبّاس گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در خطبه خود فرمود:

… مردم آگاه باشید که خداوند؟عز؟ با ظلم کسی مظلوم نمی شود، و ظلم کسی از دست او نمی رود، و او در کمین ستمکاران است «لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی» و هر کس نیکی کند به خود نیکی نموده، و هر کس کار ناپسندی انجام دهد بر خود ستم نموده است.(2) «الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَوَاحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ فَلَا تُزَکُّوا أَنفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَی»(3) مرحوم کلینی از امام کاظم(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

عمرو بن عبید [عالم اهل سنّت در بصره] خدمت پدرم امام صادق(علیه السلام) رسید، و پس از ادای سلام نشست و آیه فوق را قرائت نمود، و سکوت کرد، و پدرم به او فرمود: برای چه ساکت شدی؟ عمرو بن عبید گفت: «دوست می دارم گناهان کبیره را از کتاب خدا بدانم.»

ص: 283

امام صادق(علیه السلام) به او فرمود:

ای عمرو! بزرگ ترین کبائر شرک به خداوند است، و خداوند می فرماید: «مَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَیهِ الْجَنَّةَ»(1)، یعنی، کسی که برای خدا شریک قرار بدهد، خداوند بهشت را برای او حرام نموده است، و پس از آن یأس و ناامیدی از رحمت خداوند است، چرا که خداوند می فرماید: «إِنَّهُ لاَ یَیْأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ»(2)، یعنی از رحمت خدا نا امید نمی شوند مگر کافران، و سپس ایمن شدن از مکر الهی است، که می فرماید: «فَلاَ یَأْمَنُ مَکْرَ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ»(3)، یعنی ایمن از مکر خداوند نمی شوند مگر زیانکاران، تا این که فرمود: و از گناهان کبیره است، عقوق والدین، چرا که خداوند عاقّ را جبّار شقیّ نامیده است [و از قول عیسی(علیه السلام) می فرماید: «وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّارًا شَقِیًّا»].

و از گناهان کبیره است، کشتن نفس محترمه و خداوند آن را حرام نموده جز آن که به حق باشد، و نسبت به کیفر آن می فرماید: «فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِیهَا…»(4)، و از گناهان کبیره است، قذف محصنة یعنی نسبت زنا دادن به زن پاکدامن، چرا که خداوند می فرماید:

«لُعِنُوا فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ»(5)، و از گناهان کبیره است، خوردن مال یتیم از روی ظلم و خداوند می فرماید: «إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا»(6)، و از گناهان کبیره است، فرار از جنگ، و خداوند می فرماید:

«وَ مَن یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلَی فِئَةٍ فَقَدْ بَاء بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَ مَأْوَاهُ

ص: 284

جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(1)، و از گناهان کبیره است، رباخواری، و خداوند می فرماید:

«الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ»(2)، و از گناهان کبیره است، سحر، و خداوند می فرماید: «وَ لَقَدْ عَلِمُواْ لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ»(3)، و از گناهان کبیره است، زنا و خداوند می فرماید: «وَ لَا یَزْنُونَ وَ مَن یَفْعَلْ ذَلِکَ یَلْقَ أَثَامًا * یُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهَانًا»(4)، و از گناهان کبیره است، سوگند دروغ، و خداوند می فرماید: «الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَیْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِیلاً أُوْلَئِکَ لاَ خَلاَقَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ»(5)، و از گناهان کبیره است، خیانت، و خداوند می فرماید: «وَ مَن یَغْلُلْ یَأْتِ بِمَا غَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»(6)، و از گناهان کبیره است، نپرداختن زکات واجب، و خداوند می فرماید: «فَتُکْوَی بِهَا جِبَاهُهُمْ وَ جُنوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ»(7)، و از گناهان کبیره است، شهادت دروغ و کتمان شهادت، و خداوند می فرماید: «وَ مَن یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ»(8)، و از گناهان کبیره است، شرابخواری، و خداوند از آن نهی نموده همان گونه که از پرستش بت ها نهی نموده است، و از گناهان کبیره است، ترک نماز از روی عمد، و ترک هر واجب دیگری، چرا که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «مَنْ تَرَکَ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً، فَقَدْ بَرِئَ مِنْ ذِمَّةِ اللَّهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِهِ» یعنی هر کس از روی عمد نماز نخواند، از خدا و رسول او بیزار شده است، و از گناهان کبیره است، پیمان شکنی و قطع رحم، چرا که خداوند می فرماید: «أُوْلَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ.»(9)

ص: 285

امام کاظم(علیه السلام) می فرماید:

با شنیدن این سخنان صدای گریه عمرو بن عبید بلند شد و گفت: کسی که با شما نزاع می نماید، و فضیلت و علم شما را انکار دارد، و به رأی خود عمل می کند، هلاک خواهد شد.(1)

ص: 286

زرارة گوید: از امام صادق(علیه السلام) نسبت به گناهان کبیره سؤال کردم و آن حضرت فرمود:

گناهان کبیره در کتاب علی(علیه السلام) هفت چیز است، 1. کفر، [و شرک] به خداوند، 2. آدم کشی، 3. عقوق والدین، 4. رباخواری، 5. خوردن مال یتیم از روی ظلم، 6. فرار از جنگ، 7. تعرّب بعد از هجرت [یعنی بازگشت به جاهلیّت.] زراره گوید:

گفتم: آیا گناهان کبیره همین هفت چیز است؟ فرمود: آری. گفتم: آیا خوردن یک درهم از مال یتیم بزرگ تر است یا نماز نخواندن؟ فرمود: نماز نخواندن بزرگ تر است. گفتم: پس برای چه شما نماز نخواندن را از گناهان بزرگ ندانستید؟! فرمود: نخستین گناه بزرگ چه بود؟ گفتم: کفر بود. فرمود: تارک الصلاة کافر است.(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

ص: 287

«لَمَم» این است که انسان گناهی را انجام بدهد و از آن استغفار نماید.(1) مرحوم طبرسی در مجمع البیان گوید:

فَرّاء گفته است: «لَمَم» این است که انسان به طور اتّفاقی کاری را انجام بدهد که عادت او بر آن نبوده باشد، و آن را ادامه ندهد.(2) جمیل بن درّاج گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی «فَلَا تُزَکُّوا أَنفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَی» سؤال کردم، و آن حضرت فرمود:

این همین است که مردی می گوید: صبح نماز خواندم و دیروز روزه گرفتم و… سپس فرمود: در زمان امیرالمؤمنین(علیه السلام) گروهی بودند که می گفتند: «صَلَّیْنَا الْبَارِحَةَ وَ صُمْنَا أَمْسِ» یعنی امروز نماز خواندیم و روز قبل روزه گرفتیم، و امیرالمؤمنین(علیه السلام) به آنان می فرمود: امّا من شب و روز را می خوابم و اگر وقت دیگری را پیدا کنم نیز می خوابم. [یعنی اگر همه اوقات را بخوابید بهتر از این است که از خود ستایش کنید.](3)

ص: 288

معمّر بن راشد گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

مردی از یهود نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و ایستاد و به شدّت در صورت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نظر کرد و رسول خدا به او فرمود: حاجت تو چیست ای یهودی؟ مرد یهودی گفت: آیا تو بهتری یا موسی بن عمران که خداوند با او تکلّم نمود، و تورات و عصا به او عطا کرد، و دریا را برای او شکافت، و ابر را بر سر او سایه افکند؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

برای بنده زشت است که خودستایی کند، و لکن من به تو می گویم: آدم(علیه السلام) هنگامی که آن خطا را انجام داد، در توبه خود گفت: «اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمَّا غَفَرْتَ لِی» و خداوند او را آمرزید، و نوح(علیه السلام) نیز هنگامی که سوار کشتی شد، و از غرق شدن ترسید، گفت: «اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمَّا أَنْجَیْتَنِی مِنَ الْغَرَقِ» و خداوند او را نجات داد، و ابراهیم(علیه السلام) نیز هنگامی که در آتش افتاد گفت: «اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمَّا أَنْجَیْتَنِی مِنْهَا» و خداوند آتش را برای او سرد و سلامت نمود، و موسی(علیه السلام) هنگامی که عصای خود را انداخت و ترسید گفت: «اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَمَّا آمَنْتَنِی» و خداوند به او فرمود: «لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی».

سپس فرمود:

ای یهودی، موسی اگر مرا درک کند، و به من و به نبوّت من ایمان نیاورد، ایمان او برایش سودی نخواهد داشت، بلکه نبوّت او نیز فایده ای برای او

ص: 289

ندارد، تا این که فرمود: ای یهودی یکی از ذریّه من مهدی(علیه السلام) است، و هنگامی که قیام می کند، عیسی بن مریم(علیه السلام) برای یاری او می آید و به او اقتدا می کند.(1)

رَبِّکَ الْمُنْتَهی 42 وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکی 43 وَ أَنَّهُ هُوَ أَماتَ وَ أَحْیا 44 وَ أَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی 45 مِنْ نُطْفَةٍ إِذا تُمْنی 46 وَ أَنَّ عَلَیْهِ النَّشْأَةَ الْأُخْری 47 وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنی وَ أَقْنی 48 وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْری 49 وَ أَنَّهُ أَهْلَکَ عاداً الْأُولی 50 وَ ثَمُودَ فَما أَبْقی 51 وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَ أَطْغی 52 وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوی 53 فَغَشَّاها ما غَشَّی 54 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری 55 هذا نَذیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی 56 أَزِفَتِ الْآزِفَةُ 57 لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ کاشِفَةٌ 58 أَ فَمِنْ هذَا الْحَدیثِ تَعْجَبُونَ 59 وَ تَضْحَکُونَ وَ لا تَبْکُونَ 60 وَ أَنْتُمْ سامِدُونَ 61 فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا 62 ¬Kj

نازل گردیده با خبر نشده است؟! (36) و در کتب ابراهیم، همان کسی که وظیفه خود را بطور کامل ادا کرد، (37) که هیچ کس بار گناه دیگری را بر دوش نمی گیرد، (38) و اینکه برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست، (39) و اینکه تلاش او بزودی دیده می شود، (40) سپس به او جزای کافی داده خواهد شد! (41) (و آیا از کتب پیشین انبیا به او نرسیده است) که همه امور به پروردگارت منتهی می گردد؟! (42) و اینکه اوست که خنداند و گریاند، (43) و اوست که میراند و زنده کرد، (44) و اوست که دو زوج نر و مادّه را آفرید… (45) از نطفه ای هنگامی که خارج می شود (و در رحم می ریزد)، (46) و اینکه بر خداست ایجاد عالم دیگر (تا عدالت اجرا گردد)، (47) و اینکه اوست که بی نیاز کرد و سرمایه باقی بخشید، (48) و اینکه اوست پروردگار ستاره «شعرا»! (49) (و آیا به انسان نرسیده است که در کتب انبیای پیشین آمده) که خداوند قوم «عاد نخستین» را هلاک کرد؟! (50) و همچنین قوم «ثمود» را، و کسی از آنان را باقی نگذارد! (51) و نیز قوم نوح را پیش از آنها، چرا که آنان از همه ظالمتر و طغیانگرتر بودند! (52) و نیز شهرهای زیر و رو شده (قوم لوط) را فرو کوبید، (53) سپس آنها را با عذاب سنگین پوشانید! (54) (بگو:) در کدام یک از نعمتهای پروردگارت تردید داری؟! (55) این (پیامبر) بیم دهنده ای از بیم دهندگان پیشین است! (56) آنچه باید نزدیک شود، نزدیک شده است (و قیامت فرامی رسد)، (57) و هیچ کس جز خدا نمی تواند سختیهای آن را برطرف سازد! (58) آیا از این سخن تعجّب می کنید، (59) و می خندید و نمی گریید، (60) و پیوسته در غفلت و هوسرانی به سر می برید؟! (61) حال که چنین است همه برای خدا سجده کنید و او را بپرستید! (62)

«أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی * وَ أَعْطَی قَلِیلًا وَ أَکْدَی * أَ عِندَهُ عِلْمُ الْغَیْبِ فَهُوَ یَرَی * أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِمَا فِی صُحُفِ مُوسَی * وَ إِبْرَاهِیمَ الَّذِی وَفَّی * أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی * وَ أَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَی * وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَی * ثُمَّ یُجْزَاهُ الْجَزَاء الْأَوْفَی»(1) در تفسیر مجمع البیان آمده که آیه «أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی…» تا آخر آیات هفتگانه درباره ی عثمان بن عفّان نازل شده چرا که او اهل صدقه و انفاق بود، تا این که برادر رضاعی او -- عبدالله بن سعد بن ابی سرح به او گفت: «چرا چنین می کنی، نزدیک است که چیزی برای خود باقی نگذاری؟» عثمان گفت: «مرا گناهی است و می خواهم با این عمل خشنودی خدا را به دست آورم، و من امید عفو دارم» عبدالله به او گفت: «این شتر را با بار آن به من بده تا من همه گناهان تو را به دوش بگیرم» پس عثمان آن شتر را به او داد و بر او گواهانی گرفت و از انفاق کردن دست برداشت، و این آیه نازل شد: «أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی * وَ أَعْطَی قَلِیلًا وَ أَکْدَی…» و این در جنگ احد بود که عثمان دست از جنگ کشید، و مختصر چیزی را انفاق کرد، و سپس انفاق خود را نیز قطع کرد، و به عادت پیشین خود باقی ماند.(2) مؤلّف گوید:

ص: 293

نظرات دیگری نیز هست که قصّه فوق مربوط به غیر عثمان است والله العالم.

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

ادامه عمل خیر سخت تر و بهتر از خود عمل است. گفته شد: ادامه عمل به چیست؟ فرمود: این است که انسان احسان وصله خود را ادامه بدهد، و انفاق خود را برای خدا برقرار بدارد و در پنهان انفاق کند تا برای او پاداش سرّی نوشته شود، و اگر آن را به یاد بیاورد پاداش سرّی محو می شود، و پاداش او علانیه ای می گردد و اگر باز بیاد بیاورد آن پاداش نیز محو می شود و برای او عمل ریائی نوشته می شود.(1) «وَ إِبْرَاهِیمَ الَّذِی وَفَّی»(2) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه می فرماید:

حضرت ابراهیم(علیه السلام) همواره صبحگاه و شبانگاه می گفت: «أَصْبَحْتُ وَ رَبِّی مَحْمُودٌ أَصْبَحْتُ لَا أُشْرِکُ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لَا أَدْعُو مَعَهُ إِلَهاً وَ لَا أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ وَلِیّاً» و به این خاطر عبد شکور نامیده شد.(3) ابوحمزه ثمالی گوید: به امام باقر(علیه السلام) گفتم: مقصود خداوند از آیه فوق چیست؟

ص: 294

فرمود:

کلماتی است که ابراهیم(علیه السلام) بر گفتن آن ها عادت داشت. گفتم: آن کلمات چه بود؟ فرمود: ابراهیم هر روز صبح که می شد سه مرتبه می گفت: «أَصْبَحْتُ وَ رَبِّی مَحْمُودٌ أَصْبَحْتُ لَا أُشْرِکُ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لَا أَدْعُو مَعَهُ إِلَهاً وَ لَا أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ وَلِیّاً»، و شبانگاه نیز همین گونه می گفت، از این رو خداوند درباره ی او فرمود: «وَ إِبْرَاهِیمَ الَّذِی وَفَّی.»(1) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از آیه فوق وفای ابراهیم(علیه السلام) است نسبت به امر و نهی الهی و ذبح فرزند خود.(2) و تفسیر «أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِمَا فِی صُحُفِ مُوسَی» در سوره ی اعلی خواهد آمد إن شاء الله.

ص: 295

و تفسیر آیه «أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی * وَ أَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَی» با روایتی از امام صادق(علیه السلام) در آخر سوره انعام گذشت.

«وَ أَنَّ إِلَی رَبِّکَ الْمُنتَهَی»(1) در چندین روایت از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

هنگامی که سخن به ذات و صفات الهی منتهی شد، باید امساک کنید و سخن خود را قطع نمایید. [چرا که انسان قدرت فهم ذات خداوند را ندارد و با فکر در ذات خدا گم راه می شود.](2) زرارة گوید: به امام باقر(علیه السلام) گفتم: مردمی که اطراف ما هستند فراوان درباره ی صفات خداوند سخن می گویند نظر شما چیست؟ فرمود:

این کار شایسته نیست، چرا که خداوند می فرماید: «وَ أَنَّ إِلَی رَبِّکَ الْمُنتَهَی» سپس فرمود: در مسائل پایین تر سخن بگویید.(3) مرحوم علیّ بن ابراهیم از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

ص: 296

هنگامی که سخن به ذات مقدّس الهی رسید سخن خود را قطع کنید و درباره مادون عرش سخن بگویید، چرا که مردمی درباره ی مافوق عرش سخن گفتند و عقول آنان ناتوان و متحیّر شد، تا جایی که آنان را از جلو صدا می زدند، و آنان به طرف عقب پاسخ می دادند و یا از عقب آنان را صدا می زدند، و آنان به طرف جلو پاسخ می دادند.(1) «وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکَی»(2) ابن عبّاس گوید:

خداوند [در جنگ بدر] امیرالمؤمنین(علیه السلام) و حمزه و عبیدة و مسلمانان را پیروز نمود و خنداند و کفّار مکّه را گریاند، تا کشته شدند و داخل آتش گردیدند.(3) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

ص: 297

خداوند آسمان را به وسیله باران گریاند، و زمین را به سبب گیاه خنداند، و شاعر می گوید: …(1) «وَ أَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَی * وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَی»(2) اسحاق بن عمّار گوید: به امام کاظم(علیه السلام) گفتم: مردی حج و عمره و یا برخی از طواف های خود را برای برخی از خانواده ی خود انجام می دهد که در شهر دیگری هستند، آیا چیزی از پاداش او کم می شود؟ فرمود:

عبادات او برای او و برای اهل او نوشته می شود، و اضافه بر آن خداوند پاداش صله و احسان نیز به او می دهد. گفتم: اگر اهل او از دنیا رفته باشند، چیزی به آنان می رسد؟ فرمود: آری، بسا مورد خشم خدا هستند و بخشوده می شوند، و یا در مضیقه و سختی هستند، و خداوند به آنان وسعت می دهد. گفتم: آیا میّت می فهمد که این عمل برای او انجام شده است؟ فرمود: آری، گرچه ناصبی و دشمن اهل البیت(علیهم السلام) باشد به او تخفیف داده می شود.(3) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

ص: 298

روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سر مبارک خود را به طرف آسمان بلند کرد و تبسّم نمود، به آن حضرت گفته شد: یا رسول الله برای چه شما سر خود را به آسمان بالا کردید و تبسّم نمودید؟ فرمود: آری من تعجّب کردم از دو ملک که از آسمان به زمین آمدند و به جستجوی بنده ی مؤمنی بودند و او را در مصلّایش نیافتند تا عبادات او را بنویسند پس به آسمان رفتند و گفتند: خدایا بنده تو را مریض دیدیم [و طاقت عبادت نداشت] پس خداوند به آنان فرمود: آنچه او در شبانه روز در حال صحّت انجام می داده است را -- تا زمانی که مریض است -- برای او بنویسید، چرا که من او را محبوس نموده ام.(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

هنگامی که دو ملک موکّل به مریض، شبانگاه به آسمان می روند، خداوند به آنان می فرماید: برای بنده ی مریض من چه نوشتید؟ آنان می گویند: ما از او شکایت دیدیم. پس خداوند می گوید: انصاف نیست که من بنده ی خود را محبوس و مریض نمایم و از شکایت او نیز جلوگیری کنم.

سپس می فرماید:

ص: 299

برای بنده ی من بنویسید آنچه را که او در حال صحّت انجام می داده، و گناهی بر او ننویسید تا وقتی که من او را آزاد نمایم.(1) امام کاظم(علیه السلام) فرمود:

وقتی مؤمن مریض می شود، خداوند به ملک سیّئات می فرماید: تا وقتی بنده ی من بیمار است گناهی بر او ننویس، و به ملک حسنات می فرماید: برای بنده ی من بنویس آنچه را که از حسنات در حال صحّت انجام می داده است.(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

برای میّت در قبر ثواب نماز و روزه و حجّ و صدقه و احسان و دعا نوشته می شود، و عمل کننده نیز پاداش خود را خواهد داشت.(3)

ص: 300

«وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنَی وَ أَقْنَی * وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرَی»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

«أَغْنَی کُلَ إِنْسَانٍ بِمَعِیشَتِهِ وَ أَرْضَاهُ بِکَسْبِ یَدِه». یعنی خداوند هر انسانی را به معیشت و زندگی بی نیاز می کند، و او را با کسب ید و رنج بدن راضی می نماید. [یعنی أغناه عن الفقر و أرضاه بمعیشته.](2) مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

«شِعری» ستاره ای است در آسمان که قریش و گروهی از عرب او را می پرستیدند، و آن ستاره ای است که در پایان شب طلوع می کند.(3) «وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوَی»(4) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود: مقصود از «مُؤْتَفِکَةَ» اهل بصره اند؛ گفتم:

مقصود از «وَ الْمُؤْتَفِکَاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ»(5)، چیست؟ فرمود: قوم لوط اند که زمین

ص: 301

آنان زیرورو شد.(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از «وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوَی» بصرة است و دلیل آن سخن امیرالمؤمنین(علیه السلام) می باشد که فرمود: «یَا أَهْلَ الْبَصْرَةِ یَا أَهْلَ الْمُؤْتَفِکَةِ وَ یَا جُنْدَ الْمَرْأَةِ وَ أَتْبَاعَ الْبَهِیمَةِ….»(2) «فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکَ تَتَمَارَی»(3) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«بِأَیِ سُلْطَانٍ تُخَاصِمُ»؟ یعنی با کدام قدرت می توانی با خدای خود مخاصمه کنی؟(4) مرحوم کلینی از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

شک چهار شعبه دارد: مریه، هوی، تردّد و استسلام، چنان که خداوند می فرماید:

«فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکَ تَتَمَارَی».(5)

ص: 302

و در دعاها آمده: «أَعُوذُ بِکَ مِنَ الشَّکِ وَ الشِّرْکِ …».(1) «هَذَا نَذِیرٌ مِّنَ النُّذُرِ الْأُولَی * أَزِفَتْ الْآزِفَةُ * لَیْسَ لَهَا مِن دُونِ اللَّهِ کَاشِفَةٌ * أَ فَمِنْ هَذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ * وَ تَضْحَکُونَ وَ لَا تَبْکُونَ * وَ أَنتُمْ سَامِدُونَ * فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا»(2) مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

مقصود از «هَذَا نَذِیرٌ مِّنَ النُّذُرِ الْأُولَی» حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) است.(3) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که خداوند در خلقت اوّل یعنی عالم ذرّ، مخلوق خود را به صورت ذرّ آفرید آنان را به صورت صفوفی قرار داد، و پیامبر خود را برای آنان مبعوث نمود، گروهی به او ایمان آوردند و گروهی کافر شدند، و خداوند به آنان فرمود: «هَذَا نَذِیرٌ

ص: 303

مِّنَ النُّذُرِ الْأُولَی» و مقصود او حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) بود، و آن حضرت در عالم ذرّ اوّل مردم را به خدا دعوت نمود.(1) امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری فرمود:

خداوند پیامبری را گرامی تر از حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) خلق نکرد، و قبل از او نیز احدی از پیامبران بهتر از او خلق نشدند، و حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) قبل از همه پیامبران [در عالم ذرّ] مردم را انذار نمود، چنان که خداوند می فرماید: «هَذَا نَذِیرٌ مِّنَ النُّذُرِ الْأُولَی» و می فرماید: «إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ». بنابراین، قبل از محمّد(صلی الله علیه و آله) هیچ پیامبری مانند محمّد(صلی الله علیه و آله) مطاع [یعنی واجب الإطاعة] نبوده، و بعد از او نیز تا قیامت هیچ پیامبری در هیچ قرنی مانند او مطاع [و واجب الإطاعة] نخواهد بود، تا خداوند وارث زمین و اهل آن شود(2). [گرچه خداوند می فرماید: «و ما أرسلنا من رسول إلّا لیطاع بإذن الله.»](3)

ص: 304

امام صادق(علیه السلام) در پایان حدیث فوق فرمود:

اگر چنین کند، به اذن خداوند کارهای سخت برای او آسان خواهد شد.(1)

ص: 306

مُنْقَعِرٍ 20 فَکَیْفَ کانَ عَذابی وَ نُذُرِ 21 وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ 22 کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ 23 فَقالُوا أَ بَشَراً مِنَّا واحِداً نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذاً لَفی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ 24 أَ أُلْقِیَ الذِّکْرُ عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُوَ کَذَّابٌ أَشِرٌ 25 سَیَعْلَمُونَ غَداً مَنِ الْکَذَّابُ الْأَشِرُ 26 إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ 27 وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَةٌ بَیْنَهُمْ کُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ 28 فَنادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعاطی فَعَقَرَ 29 فَکَیْفَ کانَ عَذابی وَ نُذُرِ 30 إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً واحِدَةً فَکانُوا کَهَشیمِ الْمُحْتَظِرِ 31 ¬Kj

معنای صدر سفینة نیز آمده است، و «مُدَّکِر» در اصل مُذتکر بوده و تاء بدل به دال شده و ادغام گردیده است، و «نُذُر» اسم از انذار و به جای مصدر است چنان که گفته می شود: «أنذَره نُذراً» یعنی اِنذاراً، و ممکن است جمع نذیر باشد، و «صَرْصَرْ» باد شدید را گویند که صدای آن شنیده می شود، و صَرَّ، و صَرْصَرْ به یک معناست، و «مُنْقَعِر» به معنای منقلع از اصل است، و «قَعْر الشی» قراره، و تَقَعَّر فی کلامه یعنی تعمّق.

زمین را شکافتیم و چشمه های زیادی بیرون فرستادیم و این دو آب به اندازه مقدّر با هم درآمیختند (و دریای وحشتناکی شد)! (12) و او را بر مرکبی از الواح و میخهایی ساخته شده سوار کردیم (13) مرکبی که زیر نظر ما حرکت می کرد! این کیفری بود برای کسانی که (به او) کافر شده بودند! (14) ما این ماجرا را بعنوان نشانه ای در میان امّتها باقی گذاردیم آیا کسی هست که پند گیرد؟! (15) (اکنون بنگرید) عذاب و انذارهای من چگونه بود! (16) ما قرآن را برای تذکّر آسان ساختیم آیا کسی هست که متذکّر شود؟! (17) قوم عاد (نیز پیامبر خود را) تکذیب کردند پس (ببینید) عذاب و انذارهای من چگونه بود! (18) ما تندباد وحشتناک و سردی را در یک روز شوم مستمر بر آنان فرستادیم… (19) که مردم را همچون تنه های نخل ریشه کن شده از جا برمی کند! (20) پس (ببینید) عذاب و انذارهای من چگونه بود! (21) ما قرآن را برای تذکّر آسان ساختیم آیا کسی هست که متذکّر شود! (22) طایفه ثمود (نیز) انذارهای الهی را تکذیب کردند، (23) و گفتند: «آیا ما از بشری از جنس خود پیروی کنیم؟! اگر چنین کنیم در گم راهی و جنون خواهیم بود! (24) آیا از میان ما تنها بر او وحی نازل شده؟! نه، او آدم بسیار دروغگوی هوسبازی است! (25) ولی فردا می فهمند چه کسی دروغگوی هوسباز است! (26) ما «ناقه» را برای آزمایش آنها می فرستیم در انتظار پایان کار آنان باش و صبر کن! (27) و به آنها خبر ده که آب (قریه) باید در میانشان تقسیم شود، (یک روز سهم ناقه، و یک روز برای آنها) و هر یک در نوبت خود باید حاضر شوند! (28) آنها یکی از یاران خود را صدا زدند، او به سراغ این کار آمد و (ناقه را) پی کرد! (29) پس (بنگرید) عذاب و انذارهای من چگونه بود! (30) ما فقط یک صیحه [صاعقه عظیم] بر آنها فرستادیم و بدنبال آن همگی بصورت گیاه خشکی درآمدند که صاحب چهارپایان (در آغل) جمع آوری می کند! (31)

ص: 310

از سجده برداشت و شیعیان نیز سر بر داشتند و قریش گفتند: ماه به حال اوّل باز گردد، سپس گفتند: «آن دو نیم شود» و چون دو نیم شد، باز رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و شیعیان سجده شکر کردند و قریش گفتند: «هنگامی که مسافران ما از شام و یمن باز می گردند، از آنان سؤال می کنیم که در این شب چه دیده اند؟ پس اگر همان چیزی که ما دیدیم را دیده اند، ما یقین پیدا می کنیم که این از جانب پروردگار شما بوده وگرنه می دانیم که سحر بوده است». پس خداوند این آیات را تا آخر سوره نازل نمود «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انشَقَّ الْقَمَرُ….»(1) مؤلّف گوید:

در تفسیر برهان از کتاب «الهدایة الکبری»(2)، روایت مفصّلی از امام صادق(علیه السلام) درباره ی شقّ القمر آمده که در پاورقی مشاهده می شود.(3)

ص: 312

ص: 313

«وَ کَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ وَ کُلُّ أَمْرٍ مُّسْتَقِرٌّ * وَ لَقَدْ جَاءهُم مِّنَ الْأَنبَاء مَا فِیهِ مُزْدَجَرٌ * حِکْمَةٌ بَالِغَةٌ فَمَا تُغْنِ النُّذُرُ * فَتَوَلَّ عَنْهُمْ یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ إِلَی شَیْءٍ نُّکُرٍ…»(1) مرحوم کلینی با سند خود از ثویر بن ابی فاخته نقل نموده که گوید: امام سجّاد(علیه السلام) در مسجد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرمود:

پدرم از پدر خود علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) نقل نمود که فرمود: هنگامی که

ص: 314

در قیامت خداوند مردم را از قبرها خارج می کند، برهنه و لال و مکشوف العوره و… می باشند، و نوری آنان را حرکت می دهد و تاریکی آنان را احاطه می کند، تا به عقبه محشر می رسند، و ازدحام می کنند و بر روی همدیگر قرار می گیرند، و آنان را متوقّف می نمایند، و نفس های شان در سینه حبس می شود، و فراوان عرق می کنند، و کار بر آنان سخت می شود، و ضجّه و ناله آنان بالا می رود، و این نخستین هول و وحشت قیامت است، تا این که خداوند جبّار از فوق عرش بر آنان اشراف پیدا می کند، و به ملکی از ملائکه دستور می دهد تا به آنان ندا کند: ای جمعیّت خلائق سکوت کنید و به منادی خدای جبّار گوش فرا دهید، پس همه آنان ندای الهی را می شنوند، و صداهای شان شکسته می شود، و چشم های شان خاشع و بندهای بدن های شان مضطرب، و قلب های شان وحشت و فزع پیدا می کند، و سرهای خود را به طرف آن ملک بالا می کنند، و به سوی او شتاب می نمایند، و در آن هنگام کافران می گویند:

«هَذَا یَوْمٌ عَسِرٌ»، یعنی این روز، روز سختی است …. (1)

ص: 315

ص: 316

مؤلّف گوید:

تمام این حدیث در پایان سوره ی زمر گذشت ملاحظه شود.

«کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَکَذَّبُوا عَبْدَنَا وَ قَالُوا مَجْنُونٌ وَ ازْدُجِرَ * فَدَعَا رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانتَصِرْ»(1) مرحوم طبرسی در کتاب احتجاج گوید:

روایت شده که امیرالمؤمنین(علیه السلام) پس از بازگشت از جنگ نهروان در جلسه ای نشسته بود و به آن حضرت گفته شد: برای چه شما با ابوبکر و عمر همانند طلحة و زبیر و معاویه جنگ نکردید؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: «من همواره مظلوم بوده ام و حق من ضایع شده است» پس اشعث بن قیس برخاست و گفت: یا امیرالمؤمنین برای چه با شمشیر، حق خود را نگرفتی؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

ای اشعث سخن خود را گفتی، اکنون پاسخ آن را بشنو و به ذهن بسپار، و حجّت آن را بفهم، همانا من در کار خود به شش نفر از پیامبران (صلوات

ص: 317

الله علیهم أجمعین) اقتدا نمودم، و اوّل آنان نوح(علیه السلام) است که گفت: «رَبِّ إِنِّی مَغْلُوبٌ فَانتَصِرْ» و اگر کسی بگوید: حضرت نوح خوف و هراسی نداشته و این سخن را گفته، کافر شده است، و با توجّه به این آیه من [که وصیّ پیامبرم] معذورتر از نوح می باشم.(1) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

حضرت نوح نهصد و پنجاه سال مردم را در پنهان و آشکار راهنمایی

ص: 318

و موعظه نمود، و هنگامی که آنان سرکشی و دشمنی کردند و سخن او را نپذیرفتند، نوح(علیه السلام) گفت: «رَبِّ إِنِّی مَغْلُوبٌ فَانتَصِرْ….»(1) «فَفَتَحْنَا أَبْوَابَ السَّمَاء بِمَاء مُّنْهَمِرٍ * وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُونًا فَالْتَقَی الْمَاء عَلَی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ * وَ حَمَلْنَاهُ عَلَی ذَاتِ أَلْوَاحٍ وَ دُسُرٍ * تَجْرِی بِأَعْیُنِنَا جَزَاء لِّمَن کَانَ کُفِرَ * وَ لَقَد تَّرَکْنَاهَا آیَةً فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ * فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَ نُذُرِ…»(2) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که خداوند اراده هلاک نمودن قوم نوح را نمود… و همسر او به خاطر فوران آب از تنّور فریاد کرد، نوح(علیه السلام) نزد تنّور آمد و دَرِ آن را با گِل مهر نمود، تا این که همه حیوانات را داخل کشتی کرد و سپس نزد تنّور آمد و مهر آن را گشود و گِل را از سر آن برداشت، و خورشید گرفت، و آب از آسمان یکباره فرو ریخت، و چشمه های زمین جوشش نمود و آب طبق اندازه گیری [خداوند] پیوسته همه جا را گرفت و خداوند نوح(علیه السلام) [و همراهان او] را سوار بر کشتی نمود.(3)

ص: 319

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

نوح(علیه السلام) در ایّام طوفان آب ها را صدا زد، و همه آن ها او را اجابت کردند جز آب کبریت، و آب تلخ، از این رو نوح به این دو آب لعنت فرستاد و نفرین کرد.(1) و در سخن دیگری می فرماید:

پدرم از مداوای با آب تلخ و آب کبریت کراهت داشت و می فرمود: حضرت نوح(علیه السلام) هنگام طوفان آب ها را دعوت نمود و همه آن ها او را اجابت کردند جز آب تلخ و آب کبریت، از این رو نوح(علیه السلام) این دو آب را نفرین و لعنت کرد.(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

هیچ قطره ی بارانی از آسمان نازل نمی شود مگر آن که عدد و وزن آن معلوم

ص: 320

است جز در طوفان نوح(علیه السلام) که از آسمان یکباره آب فرود آمد، و وزن و عدد آن معلوم نبود.(1) «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ * کَذَّبَتْ عَادٌ فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَ نُذُرِ * إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحًا صَرْصَرًا فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُّسْتَمِرٍّ * تَنزِعُ النَّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ مُّنقَعِرٍ»(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«رِیحًا صَرْصَرًا» یعنی ریحاً باردةً، و «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ» یعنی یسرّناه لمن تذکّر، و «فَالْتَقَی الْماءُ» یعنی ماء السماء و ماء الأرض، و «دُسُر»: المسامیر، و قیل: «الدُسُر» ضرب من الحشیش تشدّ به السفینة.(3) مؤلّف گوید:

قصّه قوم نوح در سوره هود گذشت، ملاحظه شود.

مرحوم صدوق در کتاب «علل الشرایع» روایت مفصّلی از وهب بن منبّه درباره ی «رِیحٌ عَقِیمٌ» که کوه ها و بلاد را آرد می کند، و مانند رمل در می آورد نقل نموده و در پاورقی مشاهده می شود.(4)

ص: 321

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

هنگامی که خداوند متعال می خواهد قومی را به نوعی از عذاب مؤاخذه کند، به ملکی که مأمور به باد است دستور می دهد، و آن ملک به آن باد امر می کند تا مانند شیر خروشان بوزد [و آنان را هلاک نماید] سپس فرمود: و هر

ص: 322

بادی را نامی است، چنان که خداوند می فرماید: «کَذَّبَتْ عَادٌ فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَ نُذُرِ * إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحًا صَرْصَرًا فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُّسْتَمِرٍّ….»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

از حجامت و نوره در روز چهارشنبه پرهیز کنید، چرا که روز نَحسِ مستمرّ است و در این روز جهنّم خلق شده است.(2) «کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ… إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَّهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ * وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْمَاء قِسْمَةٌ بَیْنَهُمْ کُلُّ شِرْبٍ مُّحْتَضَرٌ * فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطَی فَعَقَرَ * فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَ نُذُرِ * إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً وَاحِدَةً فَکَانُوا کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ»(3) مؤلّف گوید:

قصّه ی قوم صالح که معروف به قوم ثمود است در سوره ی هود گذشت، و در اینجا به روایتی اکتفا می شود.

اصبغ بن نباته گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) در منبر مسجد کوفه فرمود:

«ای مردم! من اَنفِ ایمان و اَنفِ هدایت و دو چشم آن هستم، ای مردم!

ص: 323

در راه حق و هدایت -- به خاطر کم بودن اهل آن -- وحشت نکنید، همانا مردم بر سر سفره ای [یعنی سفره ی دنیا] جمع شده اند که سیران آن کم اند و گرسنه های آن زیادند، و تنها خداوند پناهگاه و فریادرس است، و معیار سعادت و شقاوت مردم، رضا و غضب است.

سپس فرمود:

ناقه ثمود را یک نفر کشت، و خداوند به خاطر رضایت بقیّه مردم از این عمل، همه ی آنان را عذاب نمود، چنان که می فرماید: «فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطَی فَعَقَرَ * فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَ نُذُرِ» و نیز می فرماید: «فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُم بِذَنبِهِمْ فَسَوَّاهَا * وَ لَا یَخَافُ عُقْبَاهَا»(1). تا این که فرمود: کسی که از قاتل من سؤال کند، و گمان نماید که او مؤمن است، قاتل من محسوب می شود، ای مردم! کسی که از راه صحیح برود، به آب می رسد، و کسی که از بی راهه برود، به بیابان خشک می رسد [و هلاک می شود] و سپس از منبر پایین آمد.(2)

ص: 324

حتّی یُسلمهم إلی النار، «کَذَّبُوا بِآیاتِنا کُلِّها» قیل یعنی الآیات التسع، و فی الکافی: و «عزیز من لا یغالب مقتدر» ای و لا یعجزه شیء، و «نَحْنُ جَمیعٌ مُنْتَصِرٌ» مرحوم قمّی گوید: مقصود قریش است که می گفتند: «إِجتمعنا لِنَنتَصِرَ بقتلک یا محمّد» و «السَّاعَةُ أَدْهی وَ أَمَرُّ» یعنی أشدّ عذاباً من عذاب الدنیا، و «فی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ» یعنی فی ضلال عن الحق فی الدنیا و نیرانٍ فی الآخرة، و السعیر: وادٍ فی جهنّم عظیم. رواه القمّی.

مجازات قیامت هولناکتر و تلختر است! (46) مجرمان در گم راهی و شعله های آتشند، (47) در آن روز که در آتش دوزخ به صورت شان کشیده می شوند (و به آنها گفته می شود:) بچشید آتش دوزخ را! (48) البته ما هر چیز را به اندازه آفریدیم! (49) و فرمان ما یک امر بیش نیست، همچون یک چشم بر هم زدن! (50) ما کسانی را که در گذشته شبیه شما بودند هلاک کردیم آیا کسی هست که پند گیرد؟! (51) و هر کاری را انجام دادند در نامه های اعمال شان ثبت است، (52) و هر کار کوچک و بزرگی نوشته شده است. (53) یقیناً پرهیزگاران در باغها و نهرهای بهشتی جای دارند، (54) در جایگاه صدق نزد خداوند مالک مقتدر! (55)

ص: 328

«وَ لَقَدْ جَاء آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ * کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا کُلِّهَا فَأَخَذْنَاهُمْ أَخْذَ عَزِیزٍ مُّقْتَدِرٍ * أَ کُفَّارُکُمْ خَیْرٌ مِّنْ أُوْلَئِکُمْ أَمْ لَکُم بَرَاءةٌ فِی الزُّبُرِ * أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُّنتَصِرٌ * سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ * بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ السَّاعَةُ أَدْهَی وَ أَمَرُّ»(1) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا کُلِّهَا» -- در باطن قرآن -- تکذیب همه ی اوصیاء می باشد.(2) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«أَ کُفَّارُکُمْ خَیْرٌ مِّنْ أُوْلَئِکُمْ» خطاب به قریش مکّه است، یعنی آیا کفّار شما، از این امّت هایی که هلاک شدند بهترند؟ و یا در دست شما سند برائتی هست، که شما -- همانند آنان -- هلاک نخواهید شد؟ و قریش در پاسخ این سخن گفتند:

«نَحْنُ جَمِیعٌ مُّنتَصِرٌ» یعنی ما جمع شده ایم و همدیگر را برای کشتن محمّد(صلی الله علیه و آله) یاری

ص: 329

خواهیم نمود. و خداوند در پاسخ آنان می فرماید: «سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ» یعنی روز جنگ بدر شکست می خورید و کشته و اسیر خواهید شد، و فرار می کنید و قیامت برای شما سخت تر خواهد بود، «بَلِ السَّاعَةُ … أَدْهَی وَ أَمَرُّ» یعنی أشدّ و أغلظ و أمرّ، «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلَالٍ وَ سُعُرٍ»، «سُعُر» وادی بزرگی است در جهنّم.(1) «إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ * وَ مَا أَمْرُنَا إِلَّا وَاحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ * وَ لَقَدْ أَهْلَکْنَا أَشْیَاعَکُمْ فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ * وَ کُلُّ شَیْءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ * وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ»(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

«إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ» یعنی عذابی که خداوند برای اهل دوزخ قرار داده به اندازه اعمال آنان است [و خداوند به آنان ظلمی نمی کند.](3)

ص: 330

علی بن سالم گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: آیا رُقْیَه و عَوذَة از قَدَر جلوگیری می کند؟ فرمود:

آن هم از قَدَر است. سپس فرمود: قدریّه [یعنی جبریّة] مجوس این امّت اند و آنان کسانی هستند که خواستند خداوند را به عدالت توصیف کنند و لکن قدرت و سلطان را از خدا سلب کردند و درباره ی آنان این آیه نازل شد: «یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلَی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ * إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ.»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ» یعنی ما برای هر چیزی وقت و اجل و مدّت معیّنی قرار دادیم.(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

من برای اهل قَدَر و جَبْر اسمی در کتاب خدا یافتم و آن این آیه است: «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلَالٍ وَ سُعُرٍ * یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلَی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ * إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ.»(3)

ص: 331

«إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرٍ»(1) محمّد بن فضیل گوید: به امام کاظم(علیه السلام) گفتم:

مقصود از متّقین در آیه «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ…» چیست؟ فرمود: به خدا سوگند ما و شیعیان ما هستیم و جز ما کسی بر ملّت ابراهیم(علیه السلام) نیست، و سایر مردم از ملّت ابراهیم بیزارند.(2) جابر بن عبدالله انصاری گوید:

ما در مسجد خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بودیم و بعضی از اصحاب از بهشت سخن گفتند، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: نخستین کسی که داخل بهشت می شود علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) است. پس ابودجانه انصاری گفت: مگر شما نفرمودید: «بهشت بر پیامبران حرام است تا شما داخل شوید، و بر امّت ها نیز حرام است تا امّت شما وارد شوند؟» فرمود: آری چنین است و لکن مگر تو نمی دانی که خداوند؟عز؟ را در قیامت پرچمی از نور و عمودی از نور است، و آن ها را دو هزار سال قبل از خلقت آسمان ها و زمین خلق نموده است، و بر آن پرچم نوشته شده: «لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ آلُ مُحَمَّدٍ» و صاحب آن پرچم علی(علیه السلام) است و او امام قوم است؟ پس علی(علیه السلام) فرمود:

«حمد و ستایش مخصوص خدایی است که ما را به وسیله شما -- یا رسول الله -- هدایت کرد و به شرف اسلام نائل نمود» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: یا علیّ

ص: 332

من تو را بشارت می دهم که هر بنده ای تو را دوست بدارد [و ولایت تو را پذیرفته باشد] خداوند او را در قیامت با ما قرار خواهد داد، و سپس این آیه را تلاوت نمود «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرٍ.»(1) و از طریق مخالفین نیز موفّق بن احمد در مناقب از جابر بن عبدالله انصاری نقل نموده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) فرمود:

«إنّ من أحبّک و تولّاک أسکنه الله الجنّة معنا» یعنی «یا علی کسی که تو را دوست بدارد و ولایت تو را پذیرفته باشد، خداوند او را در بهشت در کنار ما ساکن می نماید» سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) این آیه را تلاوت نمود: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرٍ.»(2)

ص: 333

نیست، و خداوند به او می فرماید: چه کسی در دنیا همواره تو را قرائت می نمود و با تو تهجّد می کرد؟ و چون می گوید: فلانی و فلانی و… صورت های آنان سفید می شود، و خداوند به آنان می فرماید: «برای هر کس می خواهید شفاعت کنید» و آنان برای هر کس می خواهند شفاعت می کنند، و خداوند می فرماید: وارد بهشت شوید، و هر کجای بهشت که می خواهید ساکن شوید.(1) و از کتاب خواصّ القرآن نقل شده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

کسی که این سوره را بخواند، خداوند به ضعف او ترحّم می کند، و شاکر نعمت های خدا می باشد، و اگر آن را بنویسد و بر خود بیاویزد، خداوند هر کار سختی را برای او آسان می کند، و اگر زخمی داشته باشد بهبود می یابد.(2)

ص: 335

است از این رو راحم و رحیم به غیر خداوند نیز گفته می شود، و «بیان» به ادلّه ای می گویند که به علم منتهی می شود، و یا «بیان» اظهار معنا برای دیگری است، و «حُسْبان» مانند سُکْران و کُفْران، مصدر حسبته أحسبه حِسْاباً و حُسْباناً، و یا جمع حساب است، مانند شهاب و شهبان، و «نجْم» گیاهی است که بر ساق خود استوار نشده است مانند سبزیجات، و «شَجَر» نباتی است که بر ساق خود استوار است، و اصل آن به معنای طلوع است، و «نَجَمَ القرآن و نَجَمَ النبات»، إذا طلعا، و نَجَمَ السماء یعنی طلع نجمه، و «أکمام» جمع کُم به معنای ظرف ثمره ی نخل است، و «تَکَمَّمَ فی وعائه» إذا اشتمل علیه، و «آلاء» به معنای نعمت هاست، و مفرد آن «أَلی» بر وزن قَفا می باشد.

سپس فرمود:

خورشید و ماه دو آیه از آیات الهی هستند که مطیع خداونداند، و به امر او حرکت می کنند، و نور آنان از عرش است، و جِرم آن ها از جهنّم است، و در قیامت نور آن ها به عرش و جِرم آن ها به جهنّم باز می گردد، و پس از آن، خورشید و ماهی وجود نخواهد داشت، و مقصود خداوند از خورشید و ماه آن دو هستند که مورد لعنت خداوند می باشند، آیا مردم روایت نکرده اند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: خورشید و ماه دو نورند در آتش دوزخ؟ گفتم: آری. فرمود: آیا از مردم نشنیدی که فلانی و فلانی دو خورشید و دو نور این امّت هستند؟ پس آن دو در آتش خواهند بود، و به خدا سوگند خداوند جز آن دو را اراده نکرده است.

گفتم: «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدَانِ» چیست؟ فرمود:

نَجم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می باشد، و خداوند در جاهایی آن حضرت را نجم نامیده است، مانند «وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَی»(1)، و مانند «وَ عَلامَاتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» و علامات اوصیا هستند، و نجم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است، گفتم: «یَسْجُدَانِ» یعنی چه؟ فرمود: یعنی یعبدان. گفتم: «وَ السَّمَاء رَفَعَهَا وَ وَضَعَ الْمِیزَانَ» یعنی چه؟ فرمود: «سَماء» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است که خداوند او را به سوی خود بالا برده است، و «میزان» امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، که خداوند او را برای هدایت خلق خود قرار داده، گفتم: «أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزَانِ)؟ فرمود: یعنی «لَا تَطْغَوْا فِی الْإِمَامِ بِالْعِصْیَانِ وَ الْخِلَافِ». گفتم: «وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لَا تُخْسِرُوا الْمِیزَانَ»؟ فرمود: «أَطِیعُوا الْإِمَامَ بِالْعَدْلِ وَ لَا تَبْخَسُوه مِنْ حَقِّهِ.»(2)

ص: 339

و در روایت علی بن ابراهیم آمده که در تفسیر «فَبِأَیِّ ٰالٰآءِ رَبِّکُمٰا تُکَذِّبٰانِ»، فرمود:

یعنی «فَبِأَیِ النِّعْمَتَیْنِ تَکْفُرَانِ؟»(1) و در روایت کافی از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

«أَ بِالنَّبِیِّ أَمْ بِالْوَصِیِ تُکَذِّبَانِ؟»(2)

الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ 19 بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ 20 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 21 یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ 22 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 23 وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ 24 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 25 کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ 26 وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ 27 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 28 یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأْنٍ 29 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 30 سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ 31 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 32 یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطانٍ 33 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 34 یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ 35 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 36 فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهانِ 37 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 38 فَیَوْمَئِذٍ لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ 39 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 40 یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسیماهُمْ فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصی وَ الْأَقْدامِ 41 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 42 هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ 43 یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمیمٍ آنٍ 44 فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ 45 ¬Kj

عَلَم است، و «فانٍ» و فناء، ضدّ جوهر و به معنای انتفاء اجسام است، و «ثَقَلان» از ثِقل به معنای چیزی است که دارای وزن و قدر باشد، و جنّ و اِنس را ثقلان گویند به خاطر عظمت و جلالت قدر آنان، از این رو رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثّقلین کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی» و امکان دارد از ثِقل باشد چنان که خداوند می فرماید: «وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا» و «أقطار» جمع قطر به معنای ناحیه است. و «ناصیة» موی جلوی سر را گویند، و «آنی» چیزی است که به نهایت حرارت خود رسیده باشد، و از «أنی یأنی انیاً» می باشد.

و جنّ! (31) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (32) ای گروه جنّ و انس! اگر می توانید از مرزهای آسمانها و زمین بگذرید، پس بگذرید، ولی هرگز نمی توانید، مگر با نیرویی (فوق العاده)! (33) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (34) شعله هایی از آتش بی دود، و دودهایی متراکم بر شما فرستاده می شود و نمی توانید از کسی یاری بطلبید! (35) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (36) در آن هنگام که آسمان شکافته شود و همچون روغن مذاب گلگون گردد (حوادث هولناکی رخ می دهد که تاب تحمل آن را نخواهید داشت)! (37) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (38) در آن روز هیچ کس از انس و جنّ از گناهش سؤال نمی شود (و همه چیز روشن است)! (39) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (40) مجرمان از چهره های شان شناخته می شوند و آن گاه آنها را از موهای پیش سر، و پاهای شان می گیرند (و به دوزخ می افکنند)! (41) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (42) این همان دوزخی است که مجرمان آن را انکار می کردند! (43) امروز در میان آن و آب سوزان در رفت و آمدند! (44) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (45)

ابوبصیر گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: خلقت آدم(علیه السلام) چگونه بوده است؟ فرمود:

خداوند متعال هنگامی که «نار سموم» یعنی آتش بدون حرارت و دود را آفرید، از آن آتش «جانّ» را خلق نمود، چنان که خداوند می فرماید: «وَ الْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ»(1)، و آن را «مارج» نامید، سپس از آن همسر او را آفرید، و آن را «مارجة» نامید، و چون مارج با مارجة همبستر شد، «جانّ» متولّد گردید، و سپس جانّ فرزندی پیدا کرد و آن را «جنّ» نامید، و قبائل جنّ از او گسترش یافت، و ابلیس ملعون نیز از آنان بود، و همواره از «جانّ» فرزندی پسر و فرزندی دختر به دنیا آمدند، و از «جنّ» نیز فرزندی پسر و فرزندی دختر به دنیا آمدند، تا به نود هزار دختر و پسر رسیدند، و سپس افزایش یافتند، تا به عدد رمل ها رسیدند و….(2) حدیث فوق به طور کامل در تفسیر «وَ الْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ» از سوره ی حجر گذشت.

ص: 344

«رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ * فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از دو مشرق: مشرق زمستان و مشرق تابستان است، و مقصود از دو مغرب نیز همین است.(2) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از دو مشرق: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) هستند، و مقصود از دو مغرب: حسن و حسین؟سهما؟ می باشند، و این آیه در امثال آنان جاری است، و مقصود از «آلاء» در «فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» نیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین (علیهما الصلاه و السلام) است.(3) «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ * بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا یَبْغِیَانِ * فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ * یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجَانُ»(4) در تعدادی از روایات آمده که امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ» علی و فاطمه؟سهما؟اند، و مقصود از «برزخ» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است، و مقصود از «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجَانُ» حسن و حسین؟سهما؟ هستند که از علی و فاطمه خارج شده اند.

ص: 345

مرحوم صدوق در کتاب خصال از یحیی بن سعید قطّان از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

علی و فاطمه؟سهما؟ دو بحر عمیق علم هستند که «لَا یَبْغِی أَحَدُهُمَا عَلَی صَاحِبِهِ» و از آنان لؤلؤ و مرجان یعنی حسن و حسین خارج شده اند.(1) ابوذرّ گوید:

«لُؤلُؤ و مرجان» حسن و حسین؟سهما؟اند، و «بَحرَین» علی و فاطمه؟سهما؟ هستند، و مانند این چهار نفر را کجا کسی دیده است؟ و جز مؤمن آنان را دوست نمی دارد، و جز کافر با آنان دشمنی نمی کند، پس شما با محبّت اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) ایمان خود را تثبیت کنید، و با دشمنی با آنان کافر نشوید، وگرنه در آتش دوزخ فرود می آیید.(2) ابن عبّاس گوید:

فاطمه(علیها السلام) از گرسنگی و نداشتن لباس متأثّر بود و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «به

ص: 346

همسر خود راضی و قانع باش، چرا که به خدا سوگند او سیّد و آقای دنیا و آخرت است» پس این آیه نازل شد: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ» و خداوند می فرماید: «من علیّ بن ابیطالب را دریای علم، و فاطمه را دریای نبوّت قرار دادم و آنان به همدیگر متّصل هستند، و من بین آنان برزخ برقرار نمودم، و برزخ بین آنان را رسول خود قرار دادم، و او مانع است از این که علی(علیه السلام) برای دنیا غمگین شود، و یا فاطمه(علیها السلام) از شوهر خود گلایه نماید، «فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» یعنی ای جنّ و انس به کدامیک از نعمت های پروردگارتان تکذیب می کنید»؟ و مقصود خداوند تکذیب به ولایت امیرالمؤمنین و محبّت فاطمه ی زهرا؟سهما؟ است، و لؤلؤ امام حسن و مرجان امام حسین؟سهما؟ هستند….(1) و از اهل سنّت ثعلبی از سفیان ثوری نقل کرده که گوید:

«بحرین علیّ و فاطمه؟سهما؟اند، و «لؤلؤ و مرجان» حسن و حسین؟سهما؟اند، و برزخ بین «بحرین» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می باشد.(2)

ص: 347

«کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ * وَ یَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ» یعنی کلّ من علی وجه الأرض، و «وَ یَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ» یعنی دین ربّک. سپس گوید: حضرت علی بن الحسین(علیه السلام) فرمود: «نَحْنُ الْوَجْهُ الَّذِی یُؤْتَی اللَّهُ مِنْهُ».(2) عبدالسلام هروی گوید: به حضرت رضا(علیه السلام) گفتم: معنای روایتی که می فرماید: ثواب «لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» نظر به وجه الله است چیست؟ فرمود:

ای اباصلت! کسی که برای خداوند وجهی و صورتی مانند صورت های مردم بداند کافر شده است، و لکن وجه الله تعالی، پیامبران و مرسلین و حجّت های او هستند (صلوات الله علیهم أجمعین).

که به وسیله آن ها به خدا و دین و معرفت به او توجّه می شود، و خداوند می فرماید: «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ * وَ یَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ» و نیز می فرماید:

«کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ.»(3)و(4)

ص: 348

مؤلّف گوید:

روایات در معنای وجه الله در ذیل آیه «کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ» در آخر سوره ی قصص گذشت.

«

ص: 349

یَسْأَلُهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ»(1) مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

«کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ» یعنی، یحیی و یمیت و یرزق و یزید و ینقص.(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند می فرماید:

«کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ» و شأن خداوند این است که گنهکاری را بیامرزد، و مکروب و مصیبت زده ای را نجات دهد، و گروهی را بالا ببرد، و گروهی را پایین بیاورد.(3) «سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَا الثَّقَلَانِ * فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ …»(4) امام باقر(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در خطبه غدیر فرمود:

«مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنِّی أَدَعُهَا إِمَامَةً وَ وِرَاثَةً فِی عَقِبِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ…» یعنی، ای مردم، من خلافت را تا قیامت به صورت وراثت و امامت در اهل بیت خود قرار دادم، و آنچه از طرف خداوند مأمور به تبلیغ آن بودم را به حاضرین و غائبین ابلاغ نمودم، و باید حاضرین و غائبین و کسانی که به دنیا آمده و یا به دنیا نیامده اند، به دیگران ابلاغ نمایند، و هر پدری نیز تا قیامت به فرزندان خود برساند، و زود است که گروهی آن را غصب نمایند، و برای خود سلطنت و ملکی قرار بدهند، همگی آگاه باشید که خداوند غاصبین و حامیان آنان

ص: 350

را لعنت نموده است، و درباره ی آنان می فرماید: «سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَا الثَّقَلَانِ * … یُرْسَلُ عَلَیْکُمَا شُوَاظٌ مِّن نَّارٍ وَ نُحَاسٌ فَلَا تَنتَصِرَانِ.»(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «ثَّقَلَانِ» ما و قرآن هستیم.(2) مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «ثَقَلَانِ» ما و کتاب خدا هستیم، و دلیل بر آن سخن رسول خداست که می فرماید: «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثّقلین کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی.»(3) امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری فرمود:

«هنگامی که خداوند در قیامت بندگان خود را یک جا جمع می نماید به آسمان دنیا وحی می کند: تا با اهل خود به زمین فرود آیند، پس اهل آسمان دنیا دو برابر آنچه در زمین از جنّ و انس و ملائکه وجود دارد فرود می آیند، و

ص: 351

چنین خواهد بود تا اهل هفت آسمان نیز فرود آیند، و جنّ و انس در هفت سرا پرده از ملائکه محبوس می شوند» و سپس منادی خداوند می گوید:

«یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَانفُذُوا لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ * فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ * یُرْسَلُ عَلَیْکُمَا شُوَاظٌ مِّن نَّارٍ وَ نُحَاسٌ فَلَا تَنتَصِرَانِ». پس جنّ و انس می بینند که ملائکه ی هفت طبقه ی آسمان ها آنان را احاطه نموده اند [و راه نجاتی برای آنان نیست.](1) «یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَانفُذُوا لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ * فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ»(2) عمرو بن ابی شیبه گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

هنگامی که خداوند می خواهد خلق خود را آشکار نماید، و همه آنان را برای امری [مهم مانند قیامت] جمع کند، دستور می دهد تا منادی او ندا کند و همه جنّ و انس سریع تر از چشم بر هم زدن جمع می شوند، و سپس به آسمان دنیا اجازه می دهد تا به زمین فرود آید، و سپس به آسمان دوّم اجازه ی فرود می دهد و آنان دو برابر آسمان اوّل هستند، و چون اهل آسمان دنیا آنان را می بینند می گویند: امر پروردگارمان رسید، تا این که هر آسمانی پس از

ص: 352

دیگری فرود می آید، و دو برابر آسمان قبل از خود خواهد بود، و سپس امر الهی و ملائکه از لابلای ابر نازل می شود [و قیامت بر پا می گردد] و البتّه امور عالم به پروردگار خود باز می گردد، و خداوند به منادی دستور می دهد تا ندا کند: «یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَانفُذُوا لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ».

عمرو بن ابی شیبة گوید: سپس امام باقر(علیه السلام) گریان شد، و چون ساکت گردید، من گفتم: فدای شما شوم در این وقت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) و شیعیان او کجا خواهند بود؟ فرمود:

در آن وقت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و علی(علیه السلام) و شیعیان او بر منابری از نور هستند، و مردم در آن حال محزون و پریشانند، و آنان اندوهی ندارند. و سپس این آیه را تلاوت نمود: «مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِّنْهَا وَ هُم مِّن فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ»(1)، و «حسنة» ولایت علی(علیه السلام) است. سپس فرمود: «لَا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ هَذَا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ.»(2)و(3)

ص: 353

«فَإِذَا انشَقَّتِ السَّمَاء فَکَانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهَانِ * فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ»(1) «وَردة» مفرد وَرد است، و آن به معنای حُمره و قرمزی نزدیک به سفیدی و یا سفیدی مایل به قرمزی و زردی و خاکی است، و آسمان در قیامت به خاطر اختلاف رنگ تشبیه به این رنگ ها شده است و رنگ آسمان در آن روز مانند رنگ روغن هایی است که بر روی همدیگر ریخته می شود و رنگ های مختلفی دارد، و الله العالم.

ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که قیامت بر پا می شود، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را صدا می زنند و حلّۀ و ردیّة به او می پوشانند. گفتم: حلّة و ردیّة چیست؟ فرمود: مگر سخن خدا را نشنیده ای که می فرماید: «فَإِذَا انشَقَّتِ السَّمَاء فَکَانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهَانِ»؟ و سپس علی(علیه السلام) را صدا می زنند، و او در طرف راست رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می ایستد، و سپس کسانی را که خدا می خواهد صدا می زنند و آنان نیز در طرف راست علی(علیه السلام) می ایستند، و سپس شیعیان ما را صدا می زنند و آنان در طرف راست «من شاء الله» می ایستند. سپس فرمود: ای ابا محمّد تو فکر می کنی پس از آن ما به کجا خواهیم رفت؟ گفتم: به طرف بهشت. فرمود: «ما شاء الله.»(2) «فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُسْأَلُ عَن ذَنبِهِ إِنسٌ وَ لَا جَانٌّ»(3) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

[همان گونه که حضرت رضا(علیه السلام) فرموده است] آیه فوق

ص: 354

«فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُسْأَلُ منکم عَن ذَنبِهِ» یعنی من الشیعه می باشد، و معنای آن این است که هر کس ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) را پذیرفته باشد، و از دشمنان او بیزار باشد، و حلال خدا را حلال بداند، و حرام او را حرام بداند، و اهل گناه باشد و در دنیا توبه نکند، در برزخ و قبر عذاب خواهد شد، و در قیامت گناهی برای او نخواهد ماند.(1) مرحوم طبرسی نیز گوید:

از حضرت رضا(علیه السلام) روایت شده که آیه فوق «فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُسْأَلُ منکم عَن ذَنبِهِ إِنسٌ وَ لَا جَانٌّ» نازل شده است.(2)

ص: 355

مرحوم صدوق با سند خود از میسرة نقل نموده که گوید: از حضرت رضا(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

از شما شیعیان حتی دو نفر در آتش نخواهند ماند، بلکه به خدا سوگند یک نفر نیز نخواهد ماند. میسرة گوید: گفتم: این سخن در کجای کتاب خدا آمده است؟ پس آن حضرت تا یک سال پاسخی به من نداد، تا این که روزی در طواف خدمت آن حضرت بودم، و به من فرمود: ای میسرة اکنون به من اجازه داده شد که پاسخ آن سؤال تو را بدهم. گفتم: سؤال من در کجای قرآن آمده؟ فرمود: در سوره ی «الرحمن» که خداوند می فرماید: «فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُسْأَلُ عَن ذَنبِهِ منکم إِنسٌ وَ لَا جَانٌّ» گفتم: کلمه «منکم» در آیه نیست؟ فرمود: اوّل کسی که این کلمه را از این آیه برداشت عثمان بود، چرا که این آیه حجّتی بود بر او و بر اصحاب و یاران او، و اگر این کلمه در این آیه نباشد، باید عذاب از جمیع خلق برداشته شود، و اگر در قیامت از جنّ و انس سؤال نشود، خداوند چه کسی را عذاب خواهد نمود؟!(1)

ص: 356

«یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیمَاهُمْ فَیُؤْخَذُ بِالنَّوَاصِی وَ الْأَقْدَامِ * فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ * هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ * یَطُوفُونَ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ»(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند مجرمان را می شناسد، و لکن این آیه درباره ی حضرت قائم؟عج؟ نازل شده است که آن حضرت آنان را از چهره و سیما می شناسد و با اصحاب خود آنان را طعمه شمشیر می نمایند.(2) معاویه دُهنی گوید:

امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه فوق به من فرمود: «مردم درباره ی این آیه چه می گویند؟» گفتم: «آنان می گویند: خدای تبارک و تعالی در قیامت مجرمان را با چهره و سیمایشان می شناسد، و دستور می دهد تا ملائکه موی سر و قدم های آنان را بگیرند و در آتش افکنند. » پس امام(علیه السلام) به من فرمود: «خداوندی که آنان را خلق نموده چه نیازی به نشانه و دیدن چهره های آنان دارد؟!» گفتم: «فدای شما شوم، معنای آیه چیست؟» حضرت فرمود: «این مربوط به قائم ما می باشد، که چون قیام نماید خداوند به او شناختی می دهد و او از چهره و سیما، مجرمان را می شناسد و دستور می دهد تا نواصی و اقدام آنان را بگیرند و با شمشیر آنان را بکشند.»(3)

ص: 357

و در قرب الاسناد از ابراهیم بن عبدالحمید نقل شده که گوید:

در سال 198 هجری قمری در مسجدالحرام خدمت امام صادق(علیه السلام) رسیدم و آن حضرت کتابی به دست من داد و من در آن نظر کردم و در آن نوشته شده بود: «هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمَا بِهَا تُکَذِّبَانِ فَاصْلِیَا فِیهَا لَا تَمُوتَانِ فِیهَا وَ لَا تَحْیَیَانِ. یَعْنِی الْأَوَّلَیْنِ.»(1) ابوالصلت هروی گوید: به حضرت رضا(علیه السلام) گفتم: آیا بهشت و دوزخ اکنون خلق شده و موجود است؟ فرمود:

آری موجود است و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) [در معراج] داخل بهشت شد و دوزخ را نیز دید.

گفتم: گروهی می گویند: «هنوز بهشت و دوزخ خلق نشده بلکه فقط تقدیر شده است» فرمود: آنان از ما نیستند، و ما نیز از آنان نیستیم، و هر کس خلقت بهشت و دوزخ را انکار کند رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و ما را تکذیب نموده و ولایت ما را نپذیرفته است، و در دوزخ مخلّد خواهد بود، چرا که خداوند می فرماید:

«هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ * یَطُوفُونَ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ» سپس

ص: 358

حضرت رضا(علیه السلام) فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: جبرئیل در معراج دست مرا گرفت و داخل بهشت برد، و خرمای تازه ی بهشتی به من داد و من خوردم و آن تبدیل به نطفه شد و چون به زمین بازگشتم با خدیجه همبستر شدم، و او به فاطمه باردار شد، از این رو فاطمه حورای انسیّه است، و هرگاه من مشتاق بوی بهشت می شوم، بوی فاطمه را استشمام می کنم.(1)

ص: 359

و ممکن است اَفنان جمع فَن باشد، و «اِتّکاء» به معنای استناد و تکیه نمودن است برای اکرام و بهره گیری، و «متکّاء» چیزی است که به آن تکیه می کنند، و یا برای خواب روی آن سر می گذارند، و «بطائن» جمع بِطانة، باطن لباس و امثال آن را گویند، و «جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دَانٍ» جَنا به معنای ثمره و میوه ای است که رسیده و بر درخت باشد، یعنی میوه آن دو باغستان آماده چیدن و نزدیک است، و اصل «طَمث» به معنای خون است، و طمثت المرأة إذا حاضت، و «طمثت المرأه» إذا دمیت بالإفتضاض، و «بَعیرٌ لم یَطمَث» إذا لم یمسّه حَبل و لا رَحل، و «مُدْهَامَّتَانِ» وصف جنّتان است، و «دَهْمَه» به معنای سواد است، و ادهامّ الزرع إذا علاه السواد یعنی زرع سبز و خرّم گردید، و «نَضخ» جوشش فراوان آب است و نَضح با حاء مهمله جوشش خفیف است، و «نضّاخَة» به معنای فوّاره است، و «رُمّان» به معنای انار است، و «خیرات» جمع خیرة است چنان که گفته می شود: رجل خَیِّر، و رجال خیار، و نساء خَیِّرات، و إمرأة خَیِّرة، و «خِیام» جمع خیمة به معنای خانه چادری است، که با عمود و میخ ها بر پا می شود، و «رَفْرَف» و رَفْرَف خُضْر باغستان سرسبز است، و بعضی گفته اند: «رَفْرَف» مجالس و یا وسائد و یا هر لباس عریضی است، و «عَبْقری» فرش زیبا و مخملی را گویند، و آن اسم جنس است و مفرد آن عَبْقَریّة است، و آن منسوب به شهر عَبْقر است که در آن اقسام فرش ها بافته می شده است.

پروردگارتان را انکار می کنید؟! (51) در آن دو، از هر میوه ای دو نوع وجود دارد (هر یک از دیگری بهتر)! (52) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (53) این در حالی است که آنها بر فرشهایی تکیه کرده اند با آسترهایی از دیبا و ابریشم، و میوه های رسیده آن دو باغ بهشتی در دسترس است! (54) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (55) در آن باغهای بهشتی زنانی هستند که جز به همسران خود عشق نمی ورزند و هیچ انس و جنّ پیش از اینها با آنان تماس نگرفته است. (56) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (57) آنها همچون یاقوت و مرجانند! (58) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (59) آیا جزای نیکی جز نیکی است؟! (60) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (61) و پایین تر از آنها، دو باغ بهشتی دیگر است. (62) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (63) هر دو خرّم و سرسبزند! (64) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (65) در آنها دو چشمه جوشنده است! (66) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (67) در آنها میوه های فراوان و درخت خرما و انار است! (68) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (69) و در آن باغهای بهشتی زنانی نیکو خلق و زیبایند! (70) پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (71)

خوب و بد انجام می دهد را می داند، و به این خاطر از اعمال زشت و ناپسند دوری کند، او از کسانی است که خداوند درباره ی او می فرماید: «خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی.»(1) جابر جعفی گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

چهار بهشت وجود دارد: چرا که خداوند می فرماید: «وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ» و این آیه مربوط به کسی است که به طرف شهوت و معصیتی حرکت کند، و یک باره به یاد حضور در پیشگاه پروردگار خود بیفتد، و از ترس خداوند آن معصیت را ترک نماید، بنابراین، دو بهشت یاد شده در آیه فوق مربوط به مؤمنان پیشرو و سابقین است، و امّا آیه «وَ مِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ» مربوط به مؤمنانی است که در مرتبه و فضل پایین تری هستند، و دو بهشت در این آیه برای اصحاب یمین است، و «جنّتان» جنة النعیم و جنّة المأوی می باشد.

سپس فرمود:

در این چهار بهشت میوه های فراوانی است، مانند برگ درختان و ستارگان آسمان، و اطراف این چهار بهشت را دیواری احاطه نموده که طول آن مسیر پانصد سال راه است، و ساختار آن ها با خشتی از نقره و خشتی از طلا و خشتی از دُرّ و خشتی از یاقوت است و ملاط آن ها از مشک و زعفران می باشد، و از غرفه های آن ها نوری ساطح است، و مؤمن عکس خود را از دیوارهای آن ها مشاهده می نماید، و در دیوارهای آنان هشت در وجود دارد،

ص: 363

و هر دری را دو مصراع است، و عرض آن ها به اندازه ی یک سال راه اسب تندرو می باشد.(1)

ص: 364

ابوبصیر گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: فدای شما شوم، به من خبر دهید آیا مرد و زن مؤمنی که داخل بهشت می شوند با همدیگر ازدواج می کنند؟ امام صادق(علیه السلام) فرمود:

ای ابوبصیر خداوند حاکم عدل است، و اگر مرد مؤمن افضل از همسر خود باشد، خداوند او را مخیّر می کند، و اگر مایل باشد با همسر دنیایی خود ازدواج می نماید، و اگر زن افضل از همسر خود باشد، او نیز مختار است، و اگر بخواهد با همسر دنیایی خود ازدواج می کند.

سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود:

نگویید یک بهشت، چرا که خداوند می فرماید: «وَ مِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ» و نگویید یک درجه، چرا که خداوند می فرماید: «دَرَجَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضِ» و مردم تنها به خاطر اعمال شان بر همدیگر فضیلت پیدا می کنند.

ابوبصیر می گوید: گفتم: اگر دو نفر مؤمن در بهشت بخواهند با همدیگر ملاقات کنند و درجه یکی بالاتر از دیگری باشد، چگونه خواهد بود؟ فرمود:

آنکه درجه بالاتری دارد می تواند به درجه پایین تر بیاید، ولکن آن که درجه پایین تری دارد نمی تواند به درجه بالاتر صعود کند، و لکن اگر دوست داشته باشند که با همدیگر ملاقات کنند در اَسِرَّة [یعنی محلی که خویشان همدیگر را ملاقات می کنند] همدیگر را ملاقات خواهند نمود.(1) امام کاظم(علیه السلام) می فرماید:

امّ سلمه به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت: پدر و مادرم فدای شما باد، اگر زنی در دنیا دو شوهر داشته، در بهشت با کدامیک ازدواج خواهد نمود؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای امّ سلمه هر کدام دارای اخلاق بهتر و خیرخواه تر به خانواده ی خود بوده است با او ازدواج خواهد نمود، تا این که فرمود: ای امّ سلمه خلق نیک خیر دنیا و آخرت را برای انسان فراهم می کند.(2)

ص: 365

در تفسیر صافی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

فردای قیامت مردم به اندازه ی عقول شان به مقامات عالیه بهشتی می رسند.(1) امام صادق(علیه السلام) نیز فرمود:

ثواب و پاداش در قیامت به اندازه ی عقل خواهد بود.(2) «هَلْ جَزَاء الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ»(3) امام حسن(علیه السلام) می فرماید:

گروهی از یهودیان نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمدند و اعلم آنان گفت: معنای «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ» چیست؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

خداوند؟عز؟ چون می دانست که بنی آدم دروغ بر خدا می بندند و به او تهمت می زنند، فرمود: «سُبْحَانَ اللَّهِ» یعنی او از آنچه آنان می گویند منزّه است.

و امّا «الْحَمْدُ لِلَّهِ» برای این است که خداوند می دانست بندگان او شکر نعمت های او را انجام نمی دهند از این رو خود از پیش فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ» قبل از آن که آنان حمد او را انجام بدهند، و این نخستین سخن است، و اگر چنین نبود خداوند؟عز؟ به احدی انعام نمی کرد، و امّا «لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» اقرار

ص: 366

به یگانگی و وحدانیّت خداوند است و خداوند هیچ عملی را بدون آن نمی پذیرد، و آن کلمه تقواست که خداوند به سبب آن در قیامت میزان های اعمال را سنگین می کند، و امّا «اللَّهُ أَکْبَرُ» بالاترین کلمه، و اَعلی و اَحبّ کلمات است نزد خداوند، یعنی چیزی بزرگ تر از خداوند نیست، و نماز بدون آن صحیح نخواهد بود، چرا که «اللَّهُ أَکْبَرُ» نزد خداوند؟عز؟ کرامت دارد، و آن نام أعزّ و اکرم الهی است.

مرد یهودی گفت: راست گفتی ای محمّد، اکنون بگو پاداش «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ» چیست؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: هنگامی که بنده می گوید: «سُبْحَانَ اللَّهِ» آنچه مادون عرش است با او تسبیح خدا را می گویند، و به گوینده، ده برابر ثواب تسبیح آنان داده می شود، و چون می گوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ» خداوند نعمت های دنیا را با نعمت های آخرت به او می دهد، و این کلمه ای است که اهل بهشت هنگام ورود به بهشت می گویند، و کلماتی که در دنیا می گفته اند قطع می شود، جز «الْحَمْدُ لِلَّهِ» که در بهشت نیز آن را می گویند، چنان که خداوند می فرماید: «دَعْوَاهُمْ فِیهَا سُبْحَانَکَ اَللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ وَ آخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»(1)، و امّا «لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» قیمت و ثَمَن بهشت است، چرا که خداوند می فرماید: «هَلْ جَزَاء الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ» یعنی آیا پاداش کسی که بگوید: «لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» جز بهشت است؟ پس مرد یهودی گفت: راست گفتی ای محمّد.(2)

ص: 367

ص: 368

ص: 369

ص: 370

ص: 371

ص: 372

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در تفسیر «هَلْ جَزَاء الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ» فرمود: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: خداوند؟عز؟ فرمود:

«پاداش کسی که من نعمت توحید را به او عطا نمودم، جز بهشت نیست.»(1)

ص: 373

و نیز می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

توحید و «لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» قیمت بهشت است، و «الْحَمْدُ لِلَّهِ» وفای به شکر هر نعمتی است، و ترس از خداوند و «خَشْیَةُ اللَّهِ» کلید هر حکمتی است، و اخلاص در کارها ملاک هر طاعتی است.(1) علی بن سالم گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

«در کتاب خدا آیه مسجّله ای هست» گفتم: آن کدام آیه است؟ فرمود: آیه «هَلْ جَزَاء الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ» چرا که این آیه درباره ی هر مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکاری صادق و جاری است، و هر کس مورد احسان واقع می شود، بر اوست که نیکی را به نیکی پاسخ بدهد، و مکافات این نیست که همانند او عمل کند، بلکه باید نیکی بالاتری انجام بدهد و بداند که شروع کننده ی به احسان، فضیلت بیشتری دارد.(2)

ص: 374

«وَ مِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ * فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ * مُدْهَامَّتَانِ * فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ * فِیهِمَا عَیْنَانِ نَضَّاخَتَانِ * فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ * فِیهِمَا فَاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ * … حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِی الْخِیَامِ»(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«مُدْهَامَّتَانِ» یعنی [در زمان حکومت امام زمان(علیه السلام)] بین مکّه و مدینه بطور متصّل نخلستان خواهد بود.(2) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«عَیْنَانِ نَضَّاخَتَانِ» یعنی دو چشمه جوشان و فوّارتان، و «فِیهِنَّ خَیْرَاتٌ حِسَانٌ» یعنی دخترانی که در کنار کوثر از زمین می رویند، و هر گاه یکی از آنان را اهل بهشت بگیرند، دختر دیگری به جای آن می روید، و «حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِی الْخِیَامِ» یعنی آنان مصون هستند و چشم کسی به آنان دوخته نمی شود.(3)

ص: 375

حلبی گوید: امام صادق(علیه السلام) درباره ی «فِیهِنَّ خَیْرَاتٌ حِسَانٌ» فرمود:

«آنان زن های مؤمنه و صالحه و عارفه دنیا هستند» گفتم: «حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِی الْخِیَامِ» کیانند؟ فرمود: آنان حوریان سفیدرو، و محفوظ و مصون و مخدّرات در خیمه های دُرّ و یاقوت و مرجان هستند، و هر خیمه ای از آن ها چهار در دارد، و بر هر دری هفتاد حاجب و نگهبان برای آن ها گماشته شده، و آن ها کرامت های الهی هستند بر حورالعین، و خداوند به وسیله آن ها به مؤمن بشارت می دهد.(1) حسین بن اعین گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: معنای «جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً» چیست؟ فرمود:

«خَیر» نهری است در بهشت که از کوثر خارج می شود، و کوثر از ساق عرش خارج می گردد، و منازل اوصیا و شیعیان آنان در آنجاست و در دو طرف نهر کوثر دخترانی می رویند، و هر گاه مؤمن یکی از آنان را می گیرد دختر دیگری به جای آن می روید، چنان که خداوند می فرماید: «فِیهِنَّ خَیْرَاتٌ حِسَانٌ» و هر گاه مؤمنی به رفیق خود بگوید: «جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً» مقصود او آن منازلی است که خداوند؟عز؟ برای برگزیدگان از بندگان خود آماده کرده است.(2)

ص: 376

مؤلّف گوید:

روایات فراوانی در توصیف حورالعین بهشتی نقل شده و ما زیادی از آن ها را در کتاب «راه بهشت» نقل نمودیم و مرحوم مفید در کتاب اختصاص روایت مفصّلی را در این باره نقل نموده که در پاورقی مشاهده می شود.(1)

ص: 377

ص: 378

ص: 379

ص: 380

ص: 381

ص: 382

ص: 383

ص: 384

ص: 385

«تَبَارَکَ اسْمُ رَبِّکَ ذِی الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ»(1) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر این آیه فرمود:

ماییم جلال خداوند و کرامت او، و خداوند به سبب اطاعت از ما به بندگان خود اکرام می نماید.(2)

ص: 386

حدیث فوق را مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی نیز در تفسیر خود(1) نقل نموده، و در ذیل آیه سوره ی حدید که می فرماید:

«وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَانَ»(2) تمام حدیث خواهد آمد إن شاء الله.

ص: 387

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

هر کس مشتاق بهشت و نعمت های آن باشد، باید سوره ی واقعه را بخواند، و هر کس دوست می دارد که اوصاف آتش را ببیند، باید سوره ی سجده و لقمان را بخواند.(1) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

کسی که هر شب قبل از خواب سوره ی واقعه را بخواند، هنگامی که خدا را ملاقات می کند صورت او مانند ماه شب چهارده نورانی خواهد بود.(2) و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

کسی که این سوره را قرائت کند، از غافلین نوشته نمی شود، و اگر آن را در منزل خود قرار بدهد، خیر آن زیاد می شود، و اگر همواره آن را بخواند، فقر او برطرف می شود، و سبب قبولی و زیادی حافظه و توفیق و وسعت مال او خواهد شد.(3)

ص: 389

مَرْفُوعَةٍ 34 إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً 35 فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً 36 عُرُباً أَتْراباً 37 لِأَصْحابِ الْیَمینِ 38 ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلینَ 39 وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرینَ 40 وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ 41 فی سَمُومٍ وَ حَمیمٍ 42 وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ 43 لا بارِدٍ وَ لا کَریمٍ 44 إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفینَ 45 وَ کانُوا یُصِرُّونَ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظیمِ 46 وَ کانُوا یَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ 47 أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ 48 قُلْ إِنَّ الْأَوَّلینَ وَ الْآخِرینَ 49 لَمَجْمُوعُونَ إِلی میقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ 50 ثُمَّ إِنَّکُمْ أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ 51 لَآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ 52 فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ 53 فَشارِبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَمیمِ 54 فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهیمِ 55 هذا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ 56 ¬Kj

مرحوم قمّی گوید: درختی است که شاخه و برگ ندارد، و «طَلْحٍ مَّنضُودٍ» درخت موز را گویند، و امام صادق آن را «طلع منضود» قرائت نموده، و منضود یعنی مرتّب و منظّم، مانند دانه های موز و خرما که با نظم خاصّی در کنار همدیگر قرار دارد، و «بِکر» چیزی را گویند که به خلقت اوّلیّه خود باقی مانده باشد، از این رو به اوّل میوه، و اوّل روز باکوره و بکر گویند، و «اَتراب» جمع تِرب فرزندان هم سن و همانند را گویند، و «سَموم» باد با حرارت را گویند که داخل مسام بدن می شود مانند سمّ که داخل در مسام بدن می شود، و «یَحموم» سیاه و تیره را گویند که در اثر سوختن سیاه شده باشد، و «مُترَف و مُترَفین» ممتنع از انجام واجبات را گویند، که طلباً للترفة و الرفاهیّة واجبات را ترک می کند، و «حِنث» نقض عهد و قسم را گویند، و «هیم» شتر تشنه را گویند که به خاطر بیماری آب نمی خورد.

(15) در حالی که بر آن تکیه زده و رو به روی یکدیگرند! (16) نوجوانانی جاودان (در شکوه و طراوت) پیوسته گرداگرد آنان می گردند، (17) با قدحها و کوزه ها و جامهایی از نهرهای جاری بهشتی (و شراب طهور)! (18) امّا شرابی که از آن درد سر نمی گیرند و نه مست می شوند! (19) و میوه هایی از هر نوع که انتخاب کنند، (20) و گوشت پرنده از هر نوع که مایل باشند! (21) و همسرانی از حور العین دارند، (22) همچون مروارید در صدف پنهان! (23) اینها پاداشی است در برابر اعمالی که انجام می دادند! (24) در آن (باغهای بهشتی) نه لغو و بیهوده ای می شنوند نه سخنان گناه آلود (25) تنها چیزی که می شنوند «سلام» است «سلام»! (26) و اصحاب یمین و خجستگان، چه اصحاب یمین و خجستگانی! (27) آنها در سایه درختان «سِدر» بی خار قرار دارند، (28) و در سایه درخت «طلح» پربرگ [درختی خوشرنگ و خوشبو]، (29) و سایه کشیده و گسترده، (30) و در کنار آبشارها، (31) و میوه های فراوان، (32) که هرگز قطع و ممنوع نمی شود، (33) و همسرانی بلندمرتبه! (34) ما آنها را آفرینش نوینی بخشیدیم، (35) و همه را دوشیزه قرار دادیم، (36) زنانی که تنها به همسرشان عشق می ورزند و خوش زبان و فصیح و هم سن و سالند! (37) اینها همه برای اصحاب یمین است، (38) که گروهی از امّتهای نخستینند، (39) و گروهی از امّتهای آخرین! (40) و اصحاب شمال، چه اصحاب شمالی (که نامه اعمال شان به نشانه جرم شان به دست چپ آنها داده می شود)! (41) آنها در میان بادهای کشنده و آب سوزان قرار دارند، (42) و در سایه دودهای متراکم و آتشزا! (43) سایه ای که نه خنک است و نه آرامبخش! (44) آنها پیش از این (در عالم دنیا) مست و مغرور نعمت بودند، (45) و بر گناهان بزرگ اصرار می ورزیدند، (46) و می گفتند:

«هنگامی که ما مُردیم و خاک و استخوان شدیم، آیا برانگیخته خواهیم شد؟! (47)

ص: 393

یا نیاکان نخستین ما (برانگیخته می شوند)؟!» (48) بگو: «اوّلین و آخرین، (49) همگی در موعد روز معیّنی گردآوری می شوند، (50) سپس شما ای گم راهان تکذیب کننده! (51) قطعاً از درخت زقّوم می خورید، (52) و شکمها را از آن پر می کنید، (53) و روی آن از آب سوزان می نوشید، (54) و همچون شتران مبتلا به بیماری عطش، از آن می آشامید! (55) این است وسیله پذیرایی از آنها در قیامت! (56)

ابن عبّاس گوید: به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتم: مقصود از «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ * فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ» کیانند؟ فرمود:

جبرئیل به من خبر داد که علیّ(علیه السلام) و شیعیان او «سابقون إلی الجنّة و مقرّبون من الله» هستند، به خاطر کرامتی که خداوند به آنان دارد.(1)

ص: 395

جابر جعفی گوید: امام صادق(علیه السلام) به من فرمود:

ای جابر، خدای تبارک و تعالی مردم را سه گروه آفریده است، چنان که می فرماید: «وَ کُنتُمْ أَزْوَاجًا ثَلَاثَةً * فَأَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ * وَ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ * وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» و سابقون پیامبران خدا و خواصّ از خلق او هستند، و خداوند در آنان پنج روح قرار داده، 1. روح القدس، که به وسیله آن همه چیز را می شناسند، 2. روح ایمان، که به وسیله آن از خدا می ترسند، 3. روح القوّه، که به وسیله آن قادر بر طاعت خداوند می شوند، 4. روح الشهوة، که به وسیله آن اطاعت خدا را دوست می دارند، و از معصیت او کراهت دارند، 5. روح المَدرج که به وسیله آن بین مردم رفت و آمد می کنند، و در مؤمنین اصحاب میمنة، «روح ایمان» قرار داد، و به وسیله آن از خدا می ترسند، و «روح قوّة» قرار داد که به وسیله آن قدرت بر اطاعت خدا را پیدا می کنند، و «روح شهوت» قرار داد، و به وسیله آن میل به اطاعت خدا پیدا می کنند، و روح «مَدرَج» قرار داد که به وسیله آن رفت و آمد می کنند.(1)

ص: 396

مرحوم صدوق در کتاب امالی از ابن عبّاس نقل نموده که گوید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند؟عز؟ مخلوق خود را دو قسمت کرد و مرا بهترین آنان قرار داد و آنان را تقسیم به اصحاب یمین و اصحاب شمال نمود، و من بهترین اصحاب یمین هستم، و سپس آن دو قسمت را تبدیل به سه قسمت نمود، و مرا بهترین آنان قرار داد، و فرمود: «فَأَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ * وَ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ * وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ» و من بهترین سابقون هستم، و سپس این سه قسم را به قبائل تبدیل نمود، و مرا بهترین قبیله قرار داد و فرمود: «وَ جَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ»(1)، از این رو من اتقای فرزندان آدم، و گرامی ترین آنان نزد خداوند جلّ ثناؤه هستم و فخری نمی کنم، و سپس قبائل را تبدیل به بیوت نمود، و مرا بهترین اهل بیوت قرار داد و فرمود: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا.»(2)و(3)

ص: 397

«وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(1) داود بن کثیر گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: فدای شما شوم مقصود از «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ…» کیانند؟ فرمود:

خداوند این سخن را -- در میثاق و عالم ذرّ -- دو هزار سال قبل از خلقت [آدم] فرمود. گفتم: برای من تفسیر کنید؟ فرمود: هنگامی که خداون؟عز؟ خواست مخلوق خود را از گِل بیافریند، آتشی مقابل آنان قرار داد، و فرمود: داخل آتش شوید، و اوّل کسی که داخل آتش شد حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین و حسن و حسین و نه امام از فرزندان حسین(علیهم السلام) بودند، و سپس شیعیانشان به دنبال آنان رفتند، از این رو -- به خدا سوگند -- آنان، سابقون لقب گرفتند.(2)

ص: 398

مؤلّف گوید:

حدیث فوق را مخالفین ما از اهل سنّت مانند ثعلبی و غیره نیز نقل کرده اند.(1) مرحوم طبرسی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

سابقین چهار نفر بوده اند، 1. هابیل مقتول، 2. سابق در امّت موسی(علیه السلام) یعنی مؤمن آل فرعون، 3. سابق در امّت عیسی(علیه السلام) یعنی حبیب نجّار، 4. سابق در امّت محمّد(صلی الله علیه و آله) یعنی علیّ بن ابی طالب(علیه السلام). [و او افضل آنان است.](2)

ص: 399

ابن مغازلی نیز در مناقب در تفسیر آیه فوق از ابن عبّاس نقل کرده که گوید:

سابقین سه نفر هستند: یوشع بن نون که سبقت به موسی(علیه السلام) پیدا کرد، و صاحب یس که سبقت به عیسی(علیه السلام) پیدا کرد، و علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) که سبقت به محمّد(صلی الله علیه و آله) پیدا نمود، و او افضل آنان بود.(1) روایات فراوان دیگری نیز به این مضامین نقل شده که ما از نقل آن ها صرف نظر نمودیم.

«فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ * ثُلَّةٌ مِّنَ الْأَوَّلِینَ * وَ قَلِیلٌ مِّنَ الْآخِرِینَ * عَلَی سُرُرٍ مَّوْضُونَةٍ * مُتَّکِئِینَ عَلَیْهَا مُتَقَابِلِینَ * یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ * بِأَکْوَابٍ وَ أَبَارِیقَ وَ کَأْسٍ مِّن مَّعِینٍ»(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «ثُلَّةٌ مِّنَ الْأَوَّلِینَ» هابیل فرزند آدم است که برادرش قابیل او را کشت و مؤمن آل فرعون، و حبیب نجّار، و صاحب یس است، و مقصود از «وَ قَلِیلٌ مِّنَ الْآخِرِینَ» علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) است.(3)

ص: 400

مرحوم علیّ بن ابراهیم گوید:

«ثُلَّةٌ مِّنَ الْأَوَّلِینَ» پیروان پیامبران گذشته اند، و «قَلِیلٌ مِّنَ الْآخِرِینَ» پیروان پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)اند.(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ» فرزندان کوچک مردم اند که نه گناهی دارند که عقاب شوند و نه ثوابی دارند که به بهشت بروند، از این رو خداوند آنان را خدّام اهل بهشت قرار می دهد. و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود: اطفال مشرکین خدّام اهل بهشت می باشند.(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

کوثر ما، دو مجرا از بهشت دارد: یکی از نهر تسنیم، و دیگری از نهر مَعین.(3) «وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِّمَّا یَشْتَهُونَ * وَ حُورٌ عِینٌ * کَأَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ * جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ * لَا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا وَ لَا تَأْثِیمًا * إِلَّا قِیلًا سَلَامًا سَلَامًا»(4)

ص: 401

عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم بهترین نانخورش دنیا و آخرت چیست؟ فرمود:

گوشت است، مگر سخن خداوند را نشنیده ای که می فرماید: «وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِّمَّا یَشْتَهُونَ»؟(1) عوف بن عبدالله ازدی گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هیچ مؤمنی داخل بهشت نمی شود مگر آن که پانصد همسر از حوریان بهشتی برای او آماده است، و با هر حوریه هفتاد غلام و هفتاد جاریه [یعنی دختر جوان] خواهد بود، و آنان همانند لؤلؤ منثور، و فراوان می باشند، گویی مانند لؤلؤ در صدف هستند، که هیچ دستی به آن ها نرسیده و چشمی آن ها را ندیده است، و مقصود از «منثور» کثرت و زیادی می باشد. تا این که فرمود: برای مؤمن هفت قصر می باشد، و در هر قصری هفتاد اطاق است، و در هر اطاقی هفتاد تخت است، و بر روی هر تختی هفتاد بستر می باشد، و در هر بستری حورالعینی قرار دارد.

سپس فرمود:

«تَجْرِی مِن تَحْتِهِمُ الأَنْهَارُ»(2)، و انهار از «ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ» یعنی آب صاف بدون کدورت است، و «وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ» یعنی نهرهایی از شیر است که طعم آن ها تغییر نمی کند، چرا که از پستان های حیوانات خارج نشده

ص: 402

است، و «وَ أَنْهَارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّی»(1)، یعنی و نهرهایی نیز از عسل خواهد بود که مصفّی می باشد، چرا که از شکم زنبوران عسل خارج نشده است، و «وَ أَنْهَارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبِینَ» یعنی و نهرهایی نیز از شراب لذّت بخش می باشد، که با پاهای مردان گرفته نشده است، و چون اهل بهشت مایل به طعام می شوند، پرندگان سفید بال های خود را بالا می کنند و مؤمنین از هر کجای آنان بخواهند می خورند، اگر مایل باشند نشسته و یا در حال تکیه زدن بر متکاهای بهشتی، و اگر مایل به میوه باشند، شاخه های درختان میوه نزد آنان می آیند، و از هر کدام بخواهند می خورند، تا این که فرمود: «وَ المَلاَئِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِم مِّن کُلِّ بَابٍ * سَلاَمٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ.»(2)و(3)

ص: 403

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«لَا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا وَ لَا تَأْثِیمًا» یعنی اهل بهشت هرگز سخنی که دارای فحش و دروغ و غنا باشد را نمی شنوند.(1) «وَ أَصْحَابُ الْیَمِینِ مَا أَصْحَابُ الْیَمِینِ * فِی سِدْرٍ مَّخْضُودٍ * وَ طَلْحٍ مَّنضُودٍ * وَ ظِلٍّ مَّمْدُودٍ * وَ مَاء مَّسْکُوبٍ * وَ فَاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ * لَّا مَقْطُوعَةٍ وَ لَا مَمْنُوعَةٍ»(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«وَ أَصْحَابُ الْیَمِینِ» امیرالمؤمنین(علیه السلام) و اصحاب و شیعیان اویند، و «سِدْرٍ مَّخْضُودٍ» درختی است که برگ و تیغ ندارد، و امام صادق(علیه السلام) «وَ طَلْحٍ مَّنضُودٍ» را و «وَ طَلْعٍ مَّنضُودٍ» قرائت نموده، و منضود به معنای مرتّب بودن دانه های خرما و موز و امثال آن است که در کنار همدیگر قرار گرفته است.(3) نصر بن قابوس گوید: امام صادق(علیه السلام) درباره ی «وَ ظِلٍّ مَّمْدُودٍ * وَ مَاء مَّسْکُوبٍ * وَ فَاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ * لَّا مَقْطُوعَةٍ وَ لَا مَمْنُوعَةٍ» فرمود:

به خدا سوگند این آیات به این معنایی که مردم فکر می کنند نیست، بلکه به معنای علم و نتایج آن است. نصر بن قابوس گوید: گفتم: معنای «وَ بِئْرٍ

ص: 404

مُّعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَّشِیدٍ»(1)، چیست؟ فرمود: «وَ بِئْرٍ مُّعَطَّلَةٍ» امام صامت است، و «وَ قَصْرٍ مَّشِیدٍ» امام ناطق است.(2) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«وَ ظِلٍّ مَّمْدُودٍ» سایه ای است در وسط بهشت، به اندازه ی عرض بهشت، و عرض بهشت به اندازه ی عرض آسمان و زمین است، که اگر سواره ای در زیر این سایه یکصد سال حرکت کند به انتهای آن نمی رسد.(3) و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

در بهشت درختی است [لعلّه شجرة طوبی] که اگر سواره ای یکصد سال در سایه آن حرکت کند به انتهای آن نمی رسد، سپس فرمود: اگر می خواهید قول خداوند را قرائت کنید که می فرماید: «وَ ظِلٍّ مَّمْدُودٍ» سپس فرمود: و محل یک تازیانه در بهشت بهتر از دنیا و آنچه در آن است می باشد، و اگر می خواهید این آیه را قرائت کنید که خداوند می فرماید: «فَمَن زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَ ما الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ.»(4)و(5)

ص: 405

مؤلّف گوید:

در ذیل آیات فوق روایت مفصّلی در کتاب «صفة الجنّة و النار» از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که در پاورقی مشاهده می شود.(1)

ص: 406

«وَ فُرُشٍ مَّرْفُوعَةٍ * إِنَّا أَنشَأْنَاهُنَّ إِنشَاء * فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْکَارًا * عُرُبًا أَتْرَابًا * لِّأَصْحَابِ الْیَمِینِ»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتم: معنای «غُرَفٌ مِّن فَوْقِهَا غُرَفٌ»(2)، چیست؟ و این غرفه ها بر چه اساسی بنا شده است؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

یا علی! این غرفه ها را خداوند برای اولیای خود با دُرّ و یاقوت و زبرجد ساخته است، و سقف های آن ها با زبرجد آمیخته به نقره است، و هر غرفه ای هزار در از طلا دارد، و بر هر دری ملکی مأمور است، و در آن ها بسترهایی است که برخی فوق دیگری است، و آن بسترها از حریر و دیباج است، و رنگ های

ص: 407

مختلفی دارد، و داخل آن ها پر از مشک و عنبر و کافور است، چنان که خداوند می فرماید: «وَ فُرُشٍ مَّرْفُوعَةٍ.»(1)

ص: 408

ص: 409

ص: 410

جابربن یزید جعفی گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود: پروردگار متعال می فرماید:

«شما با رحمت من داخل بهشت می شوید، و با عفو من از آتش نجات پیدا می کنید، و با اعمال خود بهشت را تقسیم می کنید، به عزّت [و جلالم] سوگند، من شما را در دار خلود و دار کرامت خود ساکن خواهم نمود».

سپس امام باقر(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که اهل بهشت داخل بهشت می شوند، همانند آدم قامت شان هفتاد ذراع است، و از جهت جوانی مانند عیسی سی و سه سال دارند،

ص: 411

و زبان آنان مانند حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) عربی می باشد، و چهره های شان در زیبایی مانند یوسف است، و نوری بر آنان احاطه نموده، و قلب های آنان مانند ایّوب سالم از غلّ و خیانت است.(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

کم ترین منزلت برای شهید در بهشت این است که دوازده هزار همسر از حورالعین، و چهار هزار زن باکره و دوازده هزار زن ثیّبه برای او خواهد بود، و هر همسری از همسران او را هفتاد هزار خادم می باشد، و خدّام حورالعین دو برابر خواهند بود، و مؤمن در هر هفته بر همه آنان طواف می کند، و از آنان بهره می گیرد، و چون روز و ساعت یکی از آنان می رسد، همگی نزد او جمع می شوند و با صداهای دلنشین که صدایی شیرین تر از آن نیست سخنانی را می گویند که هر کس در بهشت ساکن است به طرب و اهتزاز در می آید، و سخن آنان چنین است:

«أَلَا نَحْنُ الْخَالِدَاتُ فَلَا نَمُوتُ أَبَداً، وَ نَحْنُ النَّاعِمَاتُ فَلَا نَبْأَسُ أَبَداً، وَ نَحْنُ الرَّاضِیَاتُ فَلَا نَسْخَطُ أَبَداً» یعنی آگاه باشید! ما جاودانانی هستیم که هرگز مرگی نداریم، و ما شادمانانی هستیم که هرگز ناگواری و رنجی نداریم، و ما خشنودهایی هستیم که هرگز خشمی نخواهیم نمود.(2)

ص: 412

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

از عقوق والدین بترسید، چرا که بوی بهشت از فاصله یک هزار سال به اهل آن می رسد، و به عاقّ والدین، و قاطع رحم، و پیر زناکار، و متکبّر نمی رسد، چرا که کبریایی مخصوص خداوند ربّ العالمین است.(1) «وَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ مَا أَصْحَابُ الشِّمَالِ * فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ * وَ ظِلٍّ مِّن یَحْمُومٍ * لَّا بَارِدٍ وَ لَا کَرِیمٍ * إِنَّهُمْ کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ مُتْرَفِینَ * وَ کَانُوا یُصِرُّونَ عَلَی الْحِنثِ الْعَظِیمِ * وَ کَانُوا یَقُولُونَ أَ ئِذَا مِتْنَا وَ کُنَّا تُرَابًا وَ عِظَامًا أَ ئِنَّا لَمَبْعُوثُونَ * … ثُمَّ إِنَّکُمْ أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ …»(2) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«أَصْحَابُ الشِّمَالِ» دشمنان آل محمّد(صلی الله علیه و آله) و یاران آن ها هستند که ولایت شان را پذیرفته اند، و «سَموم» اسم آتش است، و «حمیم» آب جوشان است، و

ص: 413

«ظِلٍّ مِّن یَحْمُومٍ» یعنی تاریکی همراه با شدّت گرما و «فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ» یعنی آنان مانند شتر تشنه از زقّوم می خورند.(1) عثمان بن عیسی گوید: از یکی از بزرگان مدینه شنیدم که می گفت: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی نوشیدن آب با یک نفس سؤال کردم؟ و آن حضرت فرمود:

باکی نیست، «وَ هَلِ اللَّذَّةُ إِلَّا ذَاکَ»؟ گفتم: مردم می گویند: این گونه آب خوردن «شُرْبَ الْهِیمِ» است. فرمود: دروغ می گویند، چرا که «شُرْبَ الْهِیمِ» نوشیدن بدون «بسم الله» است.(2) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

آب را بهتر است با سه نفس بنوشند و مانند شتر ننوشند.(3) سلیمان بن خالد گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: نوشیدن آب با یک نَفَس چگونه است؟ فرمود:

مکروه است و آن «شُرْبَ الْهِیمِ» است.

ص: 414

گفتم: «هیم» به چه معناست؟ فرمود: «هیم» شتر است.(1) «هَذَا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ»(2) مرحوم علی بن ابراهیم در تفسیر این آیه گوید:

«یعنی، هذا شرابهم [و ثوابهم] یوم المجازات» یعنی، این اوّل نوشیدنی آنان است در روز قیامت [فما ظنّک بما یکون لهم بعد ما استقرّوا فی الجحیم.](3) مؤلّف گوید:

«نَزْل» اوّلین پذیرایی است که از شخص وارد و میهمان انجام می گیرد، و پذیرایی اصحاب شمال با زقّوم و حمیم و غسّاق دوزخ است!! امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

جبرئیل در حدیث مفصّلی احوال دوزخیان را برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بیان نمود، و در فرازی از آن گفت: اگر قطره ای از «زقّوم» و «ضریع» در آب های دنیا ریخته شود، اهل دنیا از بوی بد آن می میرند.(4)

ص: 415

که به شما داده شده آن را تکذیب می کنید؟! (82) پس چرا هنگامی که جان به گلوگاه می رسد (توانایی بازگرداندن آن را ندارید)؟! (83) و شما در این حال نظاره می کنید (و کاری از دستتان ساخته نیست) (84) و ما از شما به او نزدیکتریم ولی نمی بینید! (85) اگر هرگز در برابر اعمالتان جزا داده نمی شوید، (86) پس آن (روح) را بازگردانید اگر راست می گویید! (87) پس اگر او از مقرّبان باشد، (88) در رَوح و ریحان و بهشت پرنعمت است! (89) امّا اگر از اصحاب یمین باشد، (90) (به او گفته می شود:) سلام بر تو از سوی دوستانت که از اصحاب یمینند! (91) امّا اگر او از تکذیب کنندگان گم راه باشد، (92) با آب جوشان دوزخ از او پذیرایی می شوید! (93) و سرنوشت او ورود در آتش جهنّم است، (94) این مطلب حقّ و یقین است! (95) پس به نام پروردگار بزرگت تسبیح کن (و او را منزّه بشمار)! (96)

«قال فی المجمع: لأن من قدر علی الإنشاء قدر علی الإعادة، ثمّ نبهّهم علی وجه الإستدلال علی صحّة ما ذکره فقال: (أَ فَرَأَیْتُم مَّا تُمْنُونَ * أَ أَنتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ….)»(1) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

یعنی ما تصبّون من النطفة فی الأرحام «أَ أَنتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ» یعنی آیا شما نطفه ای که در رحم زن ها می ریزید را تبدیل به یک انسان می کنید و یا ما او را به انسانی تبدیل می نماییم؟!(2) «أَ فَرَأَیْتُمُ الْمَاء الَّذِی تَشْرَبُونَ * أَ أَنتُمْ أَنزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنزِلُونَ * لَوْ نَشَاء جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا فَلَوْلَا تَشْکُرُونَ»(3) مؤلّف گوید:

ما این گونه آیات و روایات را در کتاب «راه خداشناسی» بیان نموده ایم مراجعه شود.

مؤلّف گوید:

«أجاج» به معنای تلخی است، و در ذیل آیه «وَ هَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ» در سوره ی فاطر(4) روایتی از امام باقر(علیه السلام) گذشت.

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «أَ فَرَأَیْتُم مَّا تَحْرُثُونَ * أَ أَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» فرمود:

هر گاه خواستی زراعتی را انجام بدهی، مشتی از بذر را بگیر و رو به قبله کن، و سه مرتبه آیه فوق را بخوان و سپس سه مرتبه بگو: «بَلِ اللَّهُ الزَّارِعُ،

ص: 420

و بگو: «اَللَّهُمَّ اجْعَلْهُ حَبّاً مُبَارَکاً، وَ ارْزُقْنَا فِیهِ السَّلَامَةَ» و سپس بذر را روی زمین بپاش.(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

بنی اسرائیل [به تقدیر خدا راضی نبودند و] به موسی(علیه السلام) گفتند: از خدا بخواه تا باران را در اختیار ما قرار بدهد، و هر گاه ما بخواهیم ببارد، و هر گاه بخواهیم قطع شود. پس موسی(علیه السلام) دعا نمود و خداوند اجابت کرد و بنی اسرائیل کلیّه زمین های خود را کشت کردند، و باران را طلب نمودند، و زراعت شان فراوان شد، و لکن چون وقت برداشت رسید، دانه ای در آن ها نیافتند، بلکه علفی بیش نبود، از این رو نزد موسی آمدند و فریاد و ناله سر دادند و گفتند: «ما زیان نمودیم و خسارت کردیم» و موسی(علیه السلام) شکوه آنان را به خداوند عرضه کرد، و خداوند فرمود: ای موسی تا کنون من برای بنی اسرائیل تقدیر می کردم و آنان به تقدیر من راضی نشدند، و خواستند که خود مقدّر خویش باشند و من اجابت نمودم و تو نتیجه آن را دیدی.(2)

ص: 421

«أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ * أَ أَنتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنشِؤُونَ * نَحْنُ جَعَلْنَاهَا تَذْکِرَةً وَ مَتَاعًا لِّلْمُقْوِینَ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ» یعنی آیا هیزم آن آتشی که شما می افروزید و از آن بهره مند می شوید را خود آفریدید، و یا ما آفریدیم؟ ما آتش را برای شما وسیله تذکّر و یادآوری آتش قیامت قرار دادیم، ضمن آن که نیازمندان نیز از آن بهره می گیرند.(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

این آتشی که شما مردم در دنیا می بینید جزئی از هفتاد جزء آتش دوزخ است، و هفتاد مرتبه به وسیله آب خاموش شده و باز شعله ور گردیده است، وگرنه هیچ انسانی قدرت خاموش کردن آن را نمی داشت، و چون این آتش را در قیامت بر آتش دوزخ می گذارند، فریادی می زند، که هر ملک مقرّب و هر پیامبر مرسلی از آن وحشت می کند و به زانو در می آید.(3)

ص: 422

«فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ * وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَّوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ»(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مردمِ زمانِ جاهلیت به «مواقع نجوم» سوگند یاد می کردند، از این رو خداوند می فرماید: «فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ» یعنی سخت است کار کسی که به مواقع نجوم سوگند یاد کند [و باید به سوگند خود پایبند باشد].

و نیز فرمود:

مردم جاهلی حَرَم را محترم و بزرگ می شمردند و به حَرَم و ماه رجب [که از ماه های حرام بود] سوگند یاد نمی کردند، و آزار و تعرّض به کسانی که در حرم و ماه رجب رفت و آمد می کردند نداشتند گرچه قاتل پدرشان می بود، و نیز آزاری به حیواناتی که از حرم خارج می شدند، نمی کردند، از این رو خداوند به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) فرمود: «لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَ أَنتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ»(2)، و جهالت آنان به جایی رسید که کشتن پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) را حلال دانستند و لکن روزهای ماه حرام را محترم شمردند و به آن ها سوگند یاد نمودند و به سوگند خود وفا کردند!(3)

ص: 423

مفضّل گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ» فرمود:

مقصود سوگند به [برائت از] أئمّه(علیهم السلام) است، و خداوند سوگند به نام آنان را بزرگ شمرده است.(1) و در سخن دیگری فرمود:

مردم زمان جاهلیّت به نجوم سوگند یاد می کردند، و خداوند فرمود: من به آن ها سوگند نمی خورم، و بزرگ است گناه کسی که به آن ها سوگند یاد نماید، و نزد مردم جاهلیّت این سوگند بزرگ بوده است.(2) «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ * فِی کِتَابٍ مَّکْنُونٍ * لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ»(3) امام کاظم(علیه السلام) می فرماید:

کسی نباید بدون وضو و یا به حال جنابت با قرآن تماس پیدا کند و به آن نباید دست بزند و یا آن را آویزان نماید، چرا که خداوند می فرماید: «لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ.»(4)

ص: 424

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

برای جنب و حائض و کسی که وضو ندارد، جایز نیست که قرآن را مسّ کند، و با بدن خود با آن تماس پیدا نماید.(1) «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ * فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ * وَ أَنتُمْ حِینَئِذٍ تَنظُرُونَ * وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنکُمْ وَ لَکِن لَّا تُبْصِرُونَ * فَلَوْلَا إِن کُنتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ * تَرْجِعُونَهَا إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ»(2) ابوعبدالرحمان سلمی گوید: علیّ(علیه السلام) آیه «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ…» را «وَ تَجْعَلُونَ شُکْرَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُون» قرائت نمود، و چون فارغ شد، فرمود:

زود است که گوینده ای بگوید: «برای چه این گونه قرائت کرد؟» پاسخ این است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) این چنین قرائت نمود، و مردم جاهلی هنگامی که باران می آمد می گفتند: «باران به خاطر سقوط ستاره «نَوء» بارید و خداوند به آن ها می فرماید: «وَ تَجْعَلُونَ شُکْرَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُون» یعنی عوض شکر کردن، نعمت خدا را تکذیب می کنید؟! [و به ستاره نسبت می دهید.](3)

ص: 425

احمد بن ابراهیم گوید: اهل البیت(علیهم السلام) فرموده اند:

«وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ» یعنی شما به جای شکر نعمت ولایت محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه و آله)، وصیّ او را تکذیب می کنید؟! پس بدانید که چون جان شما به گلو می رسد، در آن هنگام خواهید دید که وصیّ محمّد امیرالمؤمنین(علیه السلام) به دوست خود بشارت بهشت می دهد، و به دشمن خود بشارت عذاب و آتش می دهد، و ما در آن حال از شما نزدیک تر به امیرالمؤمنین هستیم «وَ لَکِن لَّا تُبْصِرُونَ» یعنی لا تعرفون.(1) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ…» فرمود:

هنگامی که جان به گلوی مؤمن می رسد و منزل خود را در بهشت می بیند، می گوید: «مرا به دنیا بازگردانید تا این خبر را به خانواده ی خود بدهم» و به او گفته می شود: راهی برای انجام این درخواست نیست.(2)

ص: 426

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

«فَلَوْلَا إِن کُنتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ…» یعنی اگر شما [اعتقاد دارید که] به جزای اعمالتان نمی رسید [و قیامتی وجود ندارد] هنگام مرگ چون جان شما به گلو می رسد، جان خود را به بدن خویش باز گردانید، اگر راست می گویید؟(1) «فَأَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ * فَرَوْحٌ وَ رَیْحَانٌ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ * وَ أَمَّا إِن کَانَ مِنَ أَصْحَابِ الْیَمِینِ * فَسَلَامٌ لَّکَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ * وَ أَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ * فَنُزُلٌ مِّنْ حَمِیمٍ * وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ * إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ * فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ»(2) امام حسین(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) فرمود:

تو همان کسی هستی که خداوند در ابتدای خلقت که مردم به صورت اشباه بودند بر آنان احتجاج نمود و فرمود: «أَ لَسْتُ بِرَبّکُمْ؟» و آنان گفتند: آری. و به آنان فرمود: «و محمّد رسولی؟» و آنان گفتند: آری. و چون به آنان فرمود: «و علیّ أمیرالمؤمنین وصیّی؟» از پاسخ این سؤال همه خلق -- به خاطر استکبار و سرکشی -- امتناع نمودند، و ولایت تو را نپذیرفتند، مگر تعداد کمی از آنان، و آنان بسیار ناچیز بودند، و اصحاب یمین همان ها هستند.(3)

ص: 427

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که مؤمن از دنیا می رود، هفتاد هزار ملک او را تا قبر تشییع می کنند و چون داخل قبر قرار می گیرد، منکر و نکیر می آیند، و او را می نشانند، و به او می گویند: پروردگار تو کیست؟ و دین تو چیست؟ و پیامبر تو کیست؟ و او می گوید: الله پروردگار من است، و محمّد(صلی الله علیه و آله) پیامبر من است، و اسلام دین من است. پس آنان قبر او را به اندازه ی دید چشم گشاده می کنند، و برای او از بهشت غذا می آورند، و روح و ریحان بر او وارد می نمایند، چنان که خداوند می فرماید:

«فَأَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ * فَرَوْحٌ وَ رَیْحَانٌ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ» و روح و ریحان در قبر است، و «جَنَّةُ نَعِیمٍ» در آخرت است.

سپس فرمود:

و هنگامی که کافر بمیرد، هفتاد هزار از «زبانیّة» دوزخ او را تا قبر تشییع می کنند، و او تشییع کنندگان و حاملین خود را با صدای بلند -- که همه خلایق جز جنّ و انس می شنوند -- سوگند می دهد و می گوید: «ای کاش برای من بازگشتی می بود، و من از مؤمنان می شدم» و نیز می گوید: «مرا بازگردانید تا شاید عمل صالحی انجام بدهم» و ملائکه زبانیة می گویند: «هرگز بازگشتی نیست و این سخنی است که او می گوید». سپس ملک دیگری می گوید: «اگر او باز گردد نیز همان گناهان را انجام می دهد» و چون در قبر قرار می گیرد و مردم از او جدا می شوند، دو ملک منکر و نکیر در بدترین و وحشتناک ترین صورت نزد او می آیند و او را می نشانند و به او می گویند: «پروردگار تو کیست؟ و دین تو چیست؟ و پیامبر تو کیست؟»

ص: 428

پس زبان او گره می خورد، و نمی تواند پاسخ بدهد، و آنان تازیانه ای از عذاب بر او می زنند که هر چیزی به خاطر آن وحشت می کند، و سپس به او می گویند:

«پروردگار تو کیست؟ و دین تو چیست؟ و پیامبر تو کیست؟» و او می گوید:

نمی دانم. و آنان می گویند: «ندانستی و هدایت نشدی و رستگار نگردیدی».

و سپس دری از آتش به روی او باز می کنند، و آب جوشان و حمیم جهنّم را به روی او می گشایند، چنان که خداوند می فرماید: «وَ أَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ * فَنُزُلٌ مِّنْ حَمِیمٍ» یعنی در قبر «وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ» یعنی در آخرت.(1)

ص: 429

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) فرمود:

«أَصْحَابِ یَمِینِ» شیعیان تواند، و فرزندان تو از دست آنان در امان هستند، و توسط آنان کشته نمی شوند.(1) محمّد بن حمران گوید: از امام باقر(علیه السلام) درباره ی «فَأَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ» سؤال کردم. حضرت فرمود:

این آیه مربوط به کسی است که نزد امام منزلت بالایی داشته باشد. و درباره ی آیه «وَ أَمَّا إِن کَانَ مِنَ أَصْحَابِ الْیَمِینِ» فرمود: این آیه مربوط به کسی است که ولایت ما را پذیرفته باشد. و درباره ی «وَ أَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ» فرمود: این آیه مربوط به منکرین ولایت امام است.(2) طبرسی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که ایشان «فَرَوحٌ» را با ضمّ راء «فَرُوحٌ» قرائت نموده است. و رُوح به معنای رحمت است، و رحمت مانند حیات است برای مرحوم.(3)

ص: 430

بود(1). [و سوره های مسبّحات سوره هایی است که با «یسبّح لله و سبّح لله و سبّح اسم ربّک» شروع شده است.] در کتاب خواصّ القرآن از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

کسی که سوره حدید را بخواند، بر خداوند حق است که او را از عذاب خود ایمن نماید، و در بهشت او را متنعّم قرار بدهد، و اگر انسانی زندانی و در غل و زنجیر است آن را بخواند، خداوند نجات او را آسان می نماید، گرچه جنایات بی شماری داشته باشد.(2) و نیز فرمود:

کسی که این سوره را بنویسد و بر خود بیاویزد، در جنگ آسیبی پیدا نمی کند، و با قلب قوّی جنگ خواهد نمود، و اگر بر موضع ترکش قرائت شود، بدون درد خارج خواهد شد.(3)

ص: 432

السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا یَسْتَوی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ 10 مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَریمٌ 11 یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ 12 یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ 13 یُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قالُوا بَلی وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُّ حَتَّی جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ 14 فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَ لا مِنَ الَّذینَ کَفَرُوا مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ 15 ¬Kj

می دهید آگاه است. (10) کیست که به خدا وام نیکو دهد (و از اموالی که به او ارزانی داشته انفاق کند) تا خداوند آن را برای او چندین برابر کند؟ و برای او پاداش پرارزشی است! (11) (این پاداش بزرگ) در روزی است که مردان و زنان باایمان را می نگری که نورشان پیش رو و در سمت راست شان بسرعت حرکت می کند (و به آنها می گویند:) بشارت باد بر شما امروز به باغهایی از بهشت که نهرها زیر (درختان) آن جاری است جاودانه در آن خواهید ماند! و این همان رستگاری بزرگ است! (12) روزی که مردان و زنان منافق به مؤمنان می گویند: «نظری به ما بیفکنید تا از نور شما پرتوی برگیریم!» به آنها گفته می شود: «به پشت سر خود بازگردید و کسب نور کنید!» در این هنگام دیواری میان آنها زده می شود که دری دارد، درونش رحمت است و برونش عذاب! (13) آنها را صدا می زنند: «مگر ما با شما نبودیم؟!» می گویند: «آری، ولی شما خود را به هلاکت افکندید و انتظار (مرگ پیامبر را) کشیدید، و (در همه چیز) شکّ و تردید داشتید، و آرزوهای دور و دراز شما را فریب داد تا فرمان خدا فرا رسید، و شیطان فریبکار شما را در برابر (فرمان) خداوند فریب داد! (14) پس امروز نه از شما فدیه ای پذیرفته می شود، و نه از کافران و جایگاهتان آتش است و همان سرپرستتان می باشد و چه بد جایگاهی است! (15)

و یا از زیاده به نقصان، و از نقصان به زیاده تبدیل می شود، مگر ربّ العالمین که از ازل تا ابد به یک حال است، و او اوّل قبل از هر چیزی است و آخر لم یزال و لا یزال است، و صفات و اسماء در چیزهای دیگر اختلاف احوال ایجاد می کند و درباره ی او ایجاد چنین چیزی نمی کند، مانند این که انسان زمانی خاک و زمانی گوشت و زمانی خون و زمانی استخوان پوسیده بوده و خواهد بود، و مانند این که خرما زمانی بُسر و زمانی رُطب و زمانی تمر است، و صفات و نام های آن تغییر می کند، و خداوند این گونه نیست.(1) میمون البان گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی «الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ» سؤال شد، و فرمود:

خداوند اوّلی است که قبل از او اوّلی نبوده، و چیزی بر او سابق نبوده است، و نیز او آخری است که نهایتی ندارد، و مانند مخلوقین خود نیست، بلکه او قدیم و اوّل و آخری است که اوّل و آخر و نهایتی ندارد، و نام حدوث بر او صادق نیست، و از حالی به حال دیگری انتقال پیدا نمی کند، بلکه او خالق هر چیزی است.(2)

ص: 437

جابر بن عبدالله انصاری گوید:

من عمّار را در برخی از کوچه های مدینه دیدم و از او سراغ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را گرفتم، عمّار گفت: او در مسجد بین اصحاب خود بود، و پس از نماز صبح رو به ما نمود [و مشغول سخن بود] و چون آفتاب طلوع نمود، علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) وارد شد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) برخاست و بین دو چشم او را بوسید و در کنار خود نشاند به گونه ای که زانوهای آن حضرت به زانوهای علیّ(علیه السلام) متّصل شد، و سپس فرمود:

«یا علی! برخیز و با خورشید سخن بگو، او پاسخ تو را خواهد داد» پس اهل مسجد برخاستند و گفتند: آیا تو فکر می کنی که خورشید با علی سخن خواهد گفت؟ و برخی گفتند: او همواره می خواهد پسر عمّ خود را بالا ببرد، و نام او را مطرح نماید. پس علی(علیه السلام) بیرون آمد، و به خورشید گفت: «کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا خَلْقَ اللَّهِ»؟ یعنی چگونه است حال تو ای مخلوق خدا؟ خورشید گفت: «به خیر است ای برادر رسول خدا، و ای اوّل، و ای آخر، و ای ظاهر، و ای باطن، و ای کسی که به همه چیز دانا هستی.» پس علیّ(علیه السلام) نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و آن حضرت تبسّم نمود و فرمود:

من به تو خبر بدهم یا تو خبر می دهی؟ علی(علیه السلام) گفت: یا رسول الله بهتر است شما به من خبر بدهی. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: امّا این که خورشید گفت: «یا أوّل» تو اوّل کسی هستی که به من ایمان آوردی. و امّا این که گفت: «یا آخِر» تو

ص: 438

آخر کسی هستی که در حال غسل دادن، بدن من مرا می بینی. و امّا این که گفت: «یا ظاهر» تو نخستین کسی هستی که بر مخزون سرّ من آگاه می شوی. و امّا این که گفت: «یا باطن» تو تنها کسی هستی که به باطن علم من آگاه می شوی، و امّا این که تو «عالم به کلّ شئ» هستی، به این خاطر است که آنچه خداوند از علم حلال و حرام و فرائض و احکام و تنزیل و تأویل و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و مشکل نازل نموده، تو به آن عالم شدی، و اگر ترس این نبود که مردم آنچه را نصارا درباره ی عیسی گفتند: درباره ی تو بگویند، اکنون من درباره ی تو مقاله ای [از فضائل تو را] می گفتم که به هر کس برخورد کنی خاک زیر قدم تو را برای شفا و برکت برگیرد.

جابر گوید:

هنگامی که سخن عمّار به پایان رسید، سلمان آمد، و عمّار گفت: «این سلمان نیز در این قصّه با ما بود» و سلمان نیز همین حدیث را برای ما نقل نمود.(1)

ص: 439

صاحب کتاب تأویل الآیات حدیث دیگری را نیز در تأویل آیه فوق نقل کرده که در پاورقی مشاهده می شود(1). «هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَ مَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَ مَا یَعْرُجُ فِیهَا وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(2)

ص: 440

قبلاً در سوره ی سجده(1) از عبدالله بن سنان از امام صادق(علیه السلام) نقل شد که فرمود:

خداوند خیر را در روز یکشنبه خلق نمود، و هرگز شرّ را قبل از خیر نیافرید، و در روز یکشنبه و دوشنبه زمین ها را آفرید، و در روز سه شنبه اقوات و خوراکی ها را آفرید، و آسمان ها را در روز چهارشنبه و پنجشنبه آفرید، و اقوات و خوراکی های آن ها را در روز جمعه آفرید، چنان که می فرماید: «خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ.»(2) مؤلّف گوید:

معنای «إنّ الله استوی علی العرش» در سوره طه گذشت.

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «سِتَّةِ أَیَّامٍ» ستّة أوقاتٍ است.(3) «یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَ یُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ»(4) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر این آیه می فرماید:

آنچه از شب کم می شود، داخل در روز می گردد، و آنچه از روز کم می شود،

ص: 441

داخل در شب می شود(1). [و این معنای «یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَ یُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ» است.] «هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلَی عَبْدِهِ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِیمٌ»(2) علامه ابن شهر آشوب از امام باقر و امام صادق؟سهما؟ نقل نموده که درباره «لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ» فرموده اند: «یَعْنِی مِنَ الْکُفْرِ إِلَی الْإِیمَانِ، و الْوَلَایَةِ لِعَلِیٍّ؟س؟.»(3) «وَ مَا لَکُمْ أَلَّا تُنفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لَا یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قَاتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَ قَاتَلُوا وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ»(4) امام حسن(علیه السلام) در خطبه خود -- هنگام صلح با معاویه -- فرمود:

… ای معاویه پدر من سابق سابقین إلی الله؟عز؟ و إلی الرسول(صلی الله علیه و آله) و اقرب اقربین به خدا و رسول او بود، و خداوند درباره ی او فرمود: «لَا یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قَاتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً» بنابراین پدر من نخستین مسلمان و مؤمن بود، و نخستین کسی بود که به سوی خدا و رسول او هجرت نمود، و با تمام توان مالی و وسع بدنی خود در خدمت اسلام بود، و خداوند درباره ی او فرمود: «وَ الَّذِینَ جَاؤُوا مِن بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لِإِخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا

ص: 442

بِالْإِیمَانِ وَ لَا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلًّا لِّلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ»(1)، و مطابق این آیه، همه استغفارکنندگان، به پدر من -- که سابق در ایمان به خدا و رسول او بوده -- دعا می کنند، و برای او استغفار می نمایند، چرا که احدی قبل از او ایمان نیاورده بوده، و خداوند در این رابطه می فرماید: «وَ السَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الأَنصَارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ»(2)، از این رو، او سابق از جمیع سابقین است، و همان گونه که خداوند سابقین را بر متخلّفین و متأخّرین فضیلت داده، سابق سابقین را نیز بر سابقین فضیلت داده است.(3) مؤلّف گوید:

خطبه فوق به طور کامل در ذیل آیه «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا»(4)، بیان شد.

ص: 443

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

از فرزندم موسی فرزندی به دنیا می آید که نام او نام امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، و او را به طوس خراسان می برند، و با سَمّ او را می کشند، و در آنجا مدفون می شود، و هر که او را با معرفت زیارت کند خداوند؟عز؟ پاداش «مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قَاتَلَ»، را به او خواهد داد.(1) «مَن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ»(2) اسحاق بن عمّار گوید: امام کاظم(علیه السلام) فرمود:

این آیه درباره ی صله دادن به امام(علیه السلام) است.(3) و در سخن دیگری فرمود:

مقصود از آیه فوق: صله دادن به امام در زمان دولت های فاسقین است.(4)

ص: 444

معاویة بن عمّار گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود:

این آیه درباره ی صله دادن به رحم است، و مقصود از رحم فقط رحم آل محمّد(صلی الله علیه و آله) است.(1) امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری فرمود:

خداوند به خاطر نیاز، از مردم چیزی نخواسته است، و آنچه به نام خود خواسته است برای ولیّ او می باشد.(2) و در سخن دیگری فرمود:

یک درهم صله دادن به امام(علیه السلام) بزرگ تر از وزن کوه احد می باشد.(3) و در سخن دیگری فرمود:

یک درهم صله دادن به امام افضل از دو هزار درهم است که در راه های خیر داده شود.(4)

ص: 445

و در سخن دیگری فرمود:

بر درب بهشت نوشته شده: پاداش قرض هیجده برابر است، و پاداش صدقه ده برابر است، چرا که قرض به دست محتاج می رسد، و صدقه بسا به دست غیر محتاج داده می شود.(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

درباره ی اموالتان [از خدا] بترسید، و از بدن هایتان خرج جانتان کنید و نسبت به آن ها بخل نورزید، چرا که خداوند می فرماید: «مَن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ» و در این آیه خداوند از شما قرض خواسته است، در حالی که خزائن آسمان ها و زمین از آنِ اوست، و او بی نیاز و ستوده است، آری او خواسته تا شما را بیازماید، تا معلوم شود، کدامیک از شما عمل بهتری انجام می دهید.(2) «یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ یَسْعَی نُورُهُم بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمَانِهِم بُشْرَاکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(3) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «یَسْعَی نُورُهُم…» ائمّه(علیهم السلام) هستند که در قیامت نور آنان مقابل

ص: 446

مؤمنین است، و سمت راست آنان را روشن می نماید تا به وسیله نور آنان داخل بهشت شوند.(1) جابر گوید: روزی من خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بودم، و علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) وارد شد، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود:

می خواهی به تو نوید و بشارت بدهم؟ او گفت: آری یا رسول الله. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: اکنون جبرئیل به من خبر می دهد که خداوند؟ج؟ به شیعیان و دوستان تو هفت خصلت [و نعمت] عطا نموده است:

1. ارفاق و آسانی هنگام مرگ، 2. دلجویی و انس هنگام ترس و وحشت، 3.نورانیّت هنگام ظلمت و تاریکی [قیامت]، 4.امنیّت هنگام فزع [اکبر]، 5.قسط و عدالت هنگام میزان و سنجش اعمال، 6.جواز عبور از صراط،

ص: 447

7.دخول در بهشت قبل مردم دیگر، در حالی که «یَسْعَی نُورُهُم بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمَانِهِم.»(1) «یَوْمَ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَ الْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِن نُّورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَ رَاءکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَیْنَهُم بِسُورٍ لَّهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظَاهِرُهُ مِن قِبَلِهِ الْعَذَابُ * یُنَادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکُن مَّعَکُمْ قَالُوا بَلَی وَ لَکِنَّکُمْ فَتَنتُمْ أَنفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمَانِیُّ حَتَّی جَاء أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ * فَالْیَوْمَ لَا یُؤْخَذُ مِنکُمْ فِدْیَةٌ وَ لَا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْوَاکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلَاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(2) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

در روز قیامت نور بین مردم، به اندازه ی ایمان آنان تقسیم می شود، و نور منافق در انگشت بزرگ پای چپ او خواهد بود، و چون نور خود را می بیند، به مؤمنین می گوید: توقّف کنید تا من از نور شما استفاده کنم، و مؤمنین در پاسخ منافقین می گویند: «به عقب باز گردید و نوری به دست آورید» و چون به عقب باز می گردند، دیواری بین آنان و مؤمنین قرار می گیرد، از این رو از پشت دیوار صدا می زنند: «ای مؤمنین! آیا ما در دنیا با شما بنودیم؟ و مؤمنین می گویند: آری، ولکن شما به خاطر

ص: 448

گناهانتان گرفتار شک و تردید شدید، و آرزوهای دنیا، و شیطان شما را فریب داد، تا امر الهی رسید، و امروز هیچ فدیه ای از شما و کافران پذیرفته نمی شود، و جایگاهتان آتش خواهد بود، و او مولای شماست، و چه بد بازگشتی پیدا کردید!(1) مؤلّف گوید:

آنچه مرحوم علی بن ابراهیم بیان نموده ابوبصیر از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده که می فرماید: در قیامت نور بین مردم به اندازه ی ایمانشان تقسیم می شود، و نور منافق به اندازه ی انگشت بزرگ پای چپ او خواهد بود، و او پا، روی نور خود می گذارد و به مؤمنین می گوید: بایستید تا من از نور شما بهره بگیرم. و به آنان گفته می شود: «ارْجِعُوا وَرَاءکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا» و چون به عقب باز می گردند، دیواری بین آنان و مؤمنین قرار می گیرد، و آنان از پشت دیوار صدا می زنند: «أَ لَمْ نَکُن مَّعَکُمْ…».

سپس امام صادق(علیه السلام) به ابوبصیر فرمود:

به خدا سوگند این وضعیّت مربوط به یهود و نصارا نیست بلکه مقصود از این آیات اهل قبله و مسلمانان هستند.(2)

ص: 449

مرحوم صدوق در کتاب خصال با سند خود از مکحول نقل نموده که گوید:

امیرالمؤمنین علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) [پس از شورای سقیفه به اهل شورا] فرمود:

اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) به خوبی یاد دارند که در بین آنان صاحب منقبت و فضیلتی نبود مگر آن که من دارای آن منقبت و بیش از آن بودم، و افزون بر آن ها، مرا هفتاد منقبت و فضیلت است که احدی در آن ها با من شریک نیست.

مکحول گوید: گفتم: یا امیرالمؤمنین آن هفتاد فضیلت را به من خبر دهید، پس آن حضرت همه آن ها را شماره کرد… تا این که فرمود:

و امّا فضیلت سیّ ام این است که از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: امّت من هنگامی که در قیامت محشور می شوند پنج گروه و صاحب پنج پرچم می باشند، و نخستین پرچمی که نزد من می آید پرچم فرعون این امّت معاویه است، و پرچم دوّم پرچم سامریّ این امّت عمرو بن عاص است، و پرچم سوّم پرچم جاثلیق این امّت ابوموسی اشعری است، و پرچم چهارم پرچم ابوالأعور سلمی است، و امّا پرچم پنجم پرچم تو است یا علی که در زیر آن پرچم مؤمنان خواهند بود، و تو امام آنان می باشی، و خداوند در قیامت به صاحبان آن چهار پرچم دیگر می فرماید: «ارْجِعُوا وَرَاءکُمْ فَالْتَمِسُوا

ص: 450

نُورًا فَضُرِبَ بَیْنَهُم بِسُورٍ لَّهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ» و رحمت در این آیه مربوط به شیعیان من و کسانی است که ولایت مرا پذیرفته اند، و در کنار من با گروه ستمگر و منحرف از صراط مستقیم جنگ کردند، و مقصود از باب رحمت: شیعیان من می باشند، و دیگران به آن ها می گویند: «أَ لَمْ نَکُن مَّعَکُمْ قَالُوا بَلَی…» و سپس امّت و شیعیان من وارد می شوند، و از حوض کوثر محمّد(صلی الله علیه و آله) سیراب می گردند، و در دست من عصای عوسج خواهد بود، و من با آن عصا دشمنان خود را از کوثر دور می نمایم همانند این که ساربان شتر غریبه را از بین شتران خود دور می نماید.(1)

ص: 451

ص: 452

ص: 453

ص: 454

ص: 455

ص: 456

ص: 457

ص: 458

ابن عبّاس گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

مقصود از «سور» من هستم، و مقصود از «باب» علی می باشد و کسی داخل سور نمی شود مگر از باب.(1) سلام بن مستنیر گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود:

این آیه درباره ی ما و شیعیان ما و درباره ی کفّار نازل شده است. سپس فرمود: هنگامی که قیامت بر پا شود و خداوند مردم را در راه محشر نگهدارد، دیواری از ظلمت بین شیعیان ما و کفّار زده می شود، و در آن بابی است که باطن آن رحمت و نور است، و ظاهر آن عذاب و ظلمت است، و خداوند ما و شیعیان ما را در باطن آن که -- رحمت و نور است -- قرار می دهد، و دشمنان ما و کفّار را در ظاهر آن که ظلمت و تاریکی است قرار می دهد، و دشمنان ما و دشمنان شیعیان ما، از داخل آن سور ما را صدا می زنند و می گویند: آیا ما در دنیا با شما نبودیم؟ و پیامبر ما و پیامبر شما یکی نبود؟ و نماز ما و نماز

ص: 459

شما و روزه ی ما و روزه ی شما و حج ما و حجّ شما یکسان نبود؟! پس ملکی از ناحیه خداوند در پاسخ آنان می گوید: آری، ولکن شما بعد از پیامبرتان گرفتار فتنه شدید و از دین خدا و پیامبر او(صلی الله علیه و آله) روی گردانیدید، و پیروی از وصیّ پیامبرتان را ترک کردید، در حالی که پیامبر شما پیروی از او را بر شما واجب نموده بود، و شما در گفتار او تردید پیدا کردید، و دل خوش کردید به افکار باطل خویش، و اجتماع بر مخالفت با اهل حق، و فریب حلم خداوند را خوردید که شما را مهلت داد و مؤاخذه ننمود، تا این که صاحب حقّ علیّ بن ابیطالب و امامان بعد از او(علیهم السلام) ظاهر شدند و «وَ غَرَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ» یعنی شیطان شما را فریب داد، و اکنون برای شما حسنه و کار نیکی نیست که به وسیله آن خود را نجات بدهید! «فَالْیَوْمَ لَا یُؤْخَذُ مِنکُمْ فِدْیَةٌ وَ لَا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْوَاکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلَاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ.»(1)

ص: 460

«أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ مَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لَا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ * اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»(1) از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

«وَ لَا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِن قَبْلُ…» و «وَ لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ …» نازل شده است، و مربوط به حضرت قائم آل محمّد(صلی الله علیه و آله) می باشد و «وَ کَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ» مربوط به زمان غیبت آن حضرت است، و مقصود از «فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ» طولانی شدن غیبت امام زمان است.(2) مؤلّف گوید:

روایت فوق را صدوق؟ره؟ نیز در کمال الدین، نقل نموده است.(3)

ص: 461

و از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده که فرمود:

آیه فوق درباره ی مردم زمان غیبت است، و مقصود از اَمَد، اَمَد غیبت می باشد، و خداوند می فرماید: «ای امّت محمّد و ای جماعت شیعه شما مانند اهل کتاب نباشید که به خاطر طول امد و غیبت طولانی از راه خود منحرف شدند» بنابراین تأویل آیه فوق درباره ی اهل زمان غیبت امام(علیه السلام) و طولانی شدن زمان غیبت او می باشد.(1) امام کاظم(علیه السلام) درباره ی آیه «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا» فرمود:

احیای زمین [تنها] به باران نیست، بلکه به این است که خداوند؟عز؟ مردانی را بفرستد تا عدالت را در روی زمین احیا کنند، و زمین به خاطر عدالت احیا و زنده شود، چرا که اقامه ی حدود الهی در روی زمین بهتر از چهل روز باران است.(2)

ص: 462

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا…» فرمود:

موت زمین به کفر اهل آن است، و احیای آن به قیام امام مهدی(علیه السلام) است.(1) «إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَ الْمُصَّدِّقَاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ»(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

خداوند؟عز؟ حق واجبی برای فقرا در مال اغنیا قرار داده، و اغنیا نزد خداوند حرمتی ندارند مگر این که حق فقرا را ادا کنند، و آن زکات است که به خاطر آن خونشان محفوظ می ماند، و به آنان مسلمان گفته می شود، و خداوند در اموال اغنیا حقوق دیگری نیز غیر از زکات واجب نموده و فرموده است: «فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ»(3)، و حقّ معلوم غیر از زکات است، و نیز فرموده است: «وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا.»(4)

ص: 463

و قبلاً از امام صادق(علیه السلام) نقل شد که فرمود:

بر درب بهشت نوشته شده: پاداش قرض هیجده برابر است و پاداش صدقه ده برابر است، چرا که قرض به دست محتاج می رسد، و صدقه بسا به دست غیر محتاج می رسد.(1) «وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاء عِندَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ الْجَحِیمِ»(2) امام حسین(علیه السلام) می فرماید:

«هیچ شیعه ای از شیعیان ما نیست مگر آن که صدّیق و شهید خواهد بود» زید بن ارقم گوید: گفتم: فدای شما شوم، چگونه چنین چیزی ممکن است، در حالی که می بینیم همه آنان در بسترهای خود می میرند؟! امام(علیه السلام) فرمود: مگر تو آیه سوره ی حدید را نخوانده ای که می فرماید: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاء عِندَ رَبِّهِمْ»؟ گفتم: مثل این که من این آیه را در قرآن قرائت نکرده ام. امام(علیه السلام) فرمود: اگر آن گونه که شما فکر می کنید باشد، شهدا گروه اندکی خواهند بود.(3)

ص: 464

منهال قصّاب گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: دعا کنید من به فیض شهادت برسم؟ امام(علیه السلام) فرمود:

مؤمن هر گونه بمیرد شهید خواهد بود، مگر تو سخن خداوند را در قرآن نشنیده ای که می فرماید: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاء عِندَ رَبِّهِمْ؟»(1) حارث بن مغیره گوید: ما نزد امام باقر(علیه السلام) بودیم که آن حضرت فرمود:

«هر کس از شما عارف به امر ولایت ما باشد، و انتظار فرج ما را داشته باشد، و برای خدا بر آن صبر کند، به خدا سوگند مانند کسی خواهد بود که با شمشیر خود در کنار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با دشمنان خدا جنگ کرده باشد، و مانند کسی خواهد بود که در کنار قائم آل محمّد(علیه السلام) با شمشیر خود با دشمنان آن حضرت جنگ کند، بلکه به خدا سوگند مانند کسی خواهد بود که در خیمه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) باشد و به شهادت برسد.

سپس فرمود:

خداوند آیه ای را در قرآن مخصوص به شما نموده است. گفتم: فدای شما

ص: 465

شوم آن آیه کدام است؟ فرمود: آیه «وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ…» سپس فرمود: به خدا سوگند شما نزد خداوند صادقین و شهدا هستید.(1) ابوحمزه گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: فدای شما شوم، من به پیری رسیده ام و استخوان من ضعیف شده و مرگ من رسیده است و ترس آن دارم که قبل از فرج شما از دنیا بروم؟ امام(علیه السلام) فرمود:

ای ابوحمزه کسی که به ما ایمان داشته باشد، و سخن ما را تصدیق نموده باشد، و منتظر امر ما باشد، مانند کسی خواهد بود که زیر پرچم قائم ما کشته شده باشد، بلکه به خدا سوگند مانند کسی خواهد بود که زیر پرچم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) کشته شده باشد.(2)

ص: 466

ابن عبّاس گوید:

«علی بن ابیطالب(علیه السلام) صدیّق این امّت است بلکه او صدّیق اکبر و فاروق اعظم می باشد» و سپس آیه فوق را قرائت نمود و گفت: مقصود از «وَ الشُّهَدَاء عِندَ رَبِّهِمْ» علیّ بن ابیطالب و حمزه و جعفر هستند، و آنان صدّیقون و شهدای پیامبران بر امّت ها می باشند چرا که تبلیغ رسالت پیامبران را نموده اند. و «لَهُمْ أَجْرُهُمْ» پاداش تصدیق رسالت پیامبران است، و «نُورُهُمْ» نور آنان هنگام عبور از صراط است.(1) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

صدّیقون سه نفر هستند: حبیب نجّار؛ یعنی مؤمن آل یس، و حزقیل یعنی مؤمن آل فرعون و علیّ بن ابیطالب(علیه السلام)، و علیّ افضل آنان است.(2) «سَابِقُوا إِلَی مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاء وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(3)

ص: 467

ابوعمرو زُبیری گوید:

به امام صادق(علیه السلام) گفتم: آیا برای ایمان درجات و منازلی است، و مؤمنان نزد خداوند درجات مختلفی پیدا می کنند؟ فرمود: آری. گفتم: برای من توصیف بفرمایید تا بدانم؟ فرمود: همان گونه که بین اسب ها مسابقه برقرار می شود، خداوند نیز بین مؤمنان مسابقه برقرار نموده، و هر کس را به اندازه ی سبقت در ایمان و عمل صالح درجه ای داده و حق احدی را ضایع نکرده است… تا این که گفتم: موارد سبقت را از قرآن برای من بیان بفرمایید؟ و آن حضرت فرمود:

خداوند می فرماید:

«سَابِقُوا إِلَی مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاء وَ الْأَرْضِ…» و می فرماید: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(1)، و می فرماید: «وَ السَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الأَنصَارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُواْ عَنْهُ»(2)، و در این آیه خداوند مهاجرین اوّل را بر انصار و انصار را بر تابعین فضیلت داده، و هر کدام را در درجه و منزلت خود قرار داده است، و نیز اولیا و پیامبران خود را درجه بندی نموده و می فرماید: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ مِّنْهُم مَّن کَلَّمَ اللّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ…»(3)، و می فرماید: «انظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ لَلآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجَاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلاً»(4)، و می فرماید: «هُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ اللّهِ»(5)، و می فرماید: «کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ»(6)، و می فرماید: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ

ص: 468

أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللّهِ»(1)، و می فرماید: «وَ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَی الْقَاعِدِینَ أَجْرًا عَظِیمًا * دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً»(2)، و می فرماید: «لَا یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قَاتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَ قَاتَلُوا»(3)، و می فرماید: «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ»(4)، … تا این که فرمود: این ها درجات و منازل ایمان است نزد خداوند متعال.(5)

ص: 469

جاثلیق [عالم نصرانی] به امیرالمؤمنین(علیه السلام) گفت: بهشت و دوزخ کجاست؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

بهشت در قیامت در زیر عرش است، و دوزخ و آتش در زیر طبقه هفتم زمین است، جاثلیق گفت: راست گفتی.(1) امام باقر و امام صادق؟سهما؟ می فرمایند:

آیه ی «وَ لاَ تَتَمَنَّوْاْ مَا فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَی بَعْضٍ» درباره ی امیرالمؤمنین(علیه السلام) نازل شده است.(2)

ص: 470

«مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی أَنفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ * لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَ لَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَ اللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ»(1) عبدالرحمان بن کثیر گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه «مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ…» فرمود:

سخن خداوند و پیامبران او راست است و مقصود از کتاب خدا در آسمان، علم اوست، و مقصود او از کتاب خدا در روی زمین علوم و دانشی است که خداوند در شب قدر و غیر آن به ما تعلیم می نماید. «إِنَّ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ.»(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که سر امام حسین و اهل بیت آن حضرت و امام سجّاد(علیهم السلام) را نزد یزید بردند، در آن حال امام سجّاد(علیه السلام) در غل و زنجیر بود و یزید گفت: «ای علیّ بن الحسین الحمد لله که خدا پدر تو را کشت» امام سجّاد(علیه السلام) فرمود: «خدا لعنت کند کسی را که پدر من را کشت» پس یزید خشمگین شد، و دستور داد تا گردن امام سجّاد(علیه السلام) را بزنند، و امام سجّاد(علیه السلام) به او فرمود: اگر مرا بکشی چه کسی دختران پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به منازل خود باز می گرداند؟ در حالی که آنان محرمی جز من ندارند؟

ص: 471

یزید گفت: تو خود آنان را به مدینه باز خواهی گرداند و سپس کاردی طلب کرد و بندهای غل جامعه را قطع نمود و از گردن امام(علیه السلام) جدا کرد و گفت: آیا می دانی برای چه من این کار را کردم؟ امام(علیه السلام) فرمود: «آری می خواهی جز تو کسی بر من منّت نداشته باشد» یزید گفت: به خدا سوگند همین را اراده کردم، سپس گفت: ای علی بن الحسین «وَ مَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ.»(1) امام سجّاد(علیه السلام) فرمود:

هرگز این آیه درباره ی ما نازل نشده است، و درباره ی ما این آیه نازل شده که خداوند می فرماید: «مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی أَنفُسِکُمْ…» سپس فرمود: ما ییم کسانی که برای از دست دادن دنیا تأسّف و حسرت نمی خوریم، و برای به دست آوردن دنیا نیز خشنود نمی شویم.(2)

ص: 472

مردی از حضرت علیّ بن الحسین(علیه السلام) درباره ی زهد سؤال نمود و آن حضرت فرمود:

«زهد نیاز به ده چیز دارد، و بالاترین درجه ی زهد، پایین ترین درجه ی ورع است، و بالاترین درجه ی ورع پایین ترین درجه ی یقین است، و بالاترین درجه ی یقین پایین ترین درجه ی رضاست» سپس فرمود: تمام مراحل زهد در آیه ای از قرآن آمده که خداوند می فرماید: «لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَ لَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ.»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

نطفه مرد و زن در رحم به همدیگر می آویزند، و هر کدام بیشتر باشند فرزند شبیه به صاحب آن می شود، از این رو اگر نطفه ی زن بیشتر باشد فرزند به خالوهای خود شبیه می شود، و اگر نطفه ی مرد بیشتر باشد فرزند به عموهای خود شبیه می شود. سپس فرمود:

نطفه تا چهل روز در رحم در تحوّل و اضطراب است، و کسی که می خواهد دعا کند باید در این چهل روز دعا کند -- که هنوز تنظیم خلقت شروع نشده است و سپس خداوند؟عز؟ ملک ارحام را می فرستد، و او آن را در پیشگاه خداوند می برد و می گوید: خدایا او مرد است یا زن است؟ و خداوند به او وحی می کند، و آن ملک می نویسد، و سپس می گوید: خدایا شقّی است یا سعید؟ و خداوند به او وحی می کند، و آن ملک می نویسد، و سپس

ص: 473

می گوید: خدایا رزق و اجل او چگونه است؟ و او می نویسد، تا این که آنچه به او در دنیا می رسد را بین دو چشم او می نویسد، و سپس آن را به رحم باز می گرداند، از این رو خداوند می فرماید: «مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی أَنفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا….»(1) مؤلّف گوید:

إن شاء الله در تفسیر سوره قدر روایتی درباره ی آیه فوق خواهد آمد.

«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ»(2)

ص: 474

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «وَ أَنزَلْنَا الْحَدِیدَ» خلقت حدید است.(1) ابن عبّاس گوید:

مقصود از «وَ أَنزَلْنَا الْحَدِیدَ» شمشیر ذی الفقار است که خداوند همراه با آدم آن را به زمین فرستاد، و خداوند آن را از ورق آس بهشت آفرید، و مقصود از «فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ» این است که آدم(علیه السلام) با آن با دشمنان خود از جنّ و شیاطین می جنگید، و بر آن نوشته شده بود: «همواره پیامبران من و صدّیقین به وسیله آن با دشمنان خود جنگ خواهند نمود، تا به دست امیرالمؤمنین(علیه السلام) برسد، و او در کنار پیامبر امّی با دشمنان جنگ خواهد نمود، و مقصود از «وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ» محمّد و علی؟سهما؟ می باشند…».

سپس ابن شهر آشوب گوید:

کلیّه ی علمای امامیّه گویند: مراد از آیه فوق ذوالفقار است که از آسمان برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرود آمد، و آن حضرت آن را به علیّ(علیه السلام) عطا نمود.(2) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «میزان» امام(علیه السلام) است.(3)

ص: 475

و در تفسیر جوامع الجامع روایت شده که جبرئیل(علیه السلام) میزان را آورد و به نوح(علیه السلام) داد و گفت:

به قوم خود امر کن تا به وسیله آن چیزها را وزن کنند.(1) و در کتاب خصال در حدیث طویلی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

کوه ها بر زمین فخر نمودند و بلند پروازی کردند و گفتند: چه کسی بر ما غالب می شود؟ و خداوند آهن را خلق کرد تا آن ها را قطع نمود، و خاضع و ذلیل شدند، سپس آهن بر کوه ها فخر کرد و گفت: چه کسی بر من غالب می شود؟ و خداوند آتش را خلق کرد و آتش آهن را ذوب نمود.(2)

ص: 476

و در مجمع البیان از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

خداوند؟عز؟ از آسمان چهار برکت به زمین فرستاد: آهن، آتش، آب و نمک.(1) در کتاب توحید صدوق ضمن حدیث مفصّلی آمده که شخصی به امیرالمؤمنین(علیه السلام) گفت: آیاتی از قرآن برای من روشن نشده است؟ و امیرالمؤمنین(علیه السلام) به او فرمود:

… من به تو خبر دادم که بسا آیه ای از کتاب خدا هست که تأویل آن غیر از تنزیل آن است، و شباهتی به کلام بشر ندارد، و اکنون به گوشه ای از این آیات اشاره می کنم تا تو را کفایت کند إن شاء الله، و از آن هاست سخن ابراهیم(علیه السلام) که گوید: «إِنِّی ذَاهِبٌ إِلَی رَبِّی سَیَهْدِینِ» و مقصود از رفتن به سوی خداوند، توجّه و اجتهاد در عبادت و تقرّب به خداوند؟عز؟ می باشد، و تو مشاهده می کنی که تأویل این آیه غیر از تنزیل آن است، و از همین قبیل است آیه «وَ أَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ…» و مقصود از حدید در این آیه سلاح جنگی و امثال آن است [مانند ذوالفقار و شمشیرهای دیگر.](2)

ص: 477

مؤلّف گوید:

همان گونه که خداوند برای هدایت مردم پیامبران را با معجزات و کتاب های آسمانی فرستاده است تا کسانی که قابلیّت هدایت دارند هدایت شوند، برای کسانی که اهل کفر و لجاجت و عناد هستند نیز می فرماید: «وَ أَنزَلْنَا الْحَدِیدَ» و حدید اشاره ی به قدرت بازدارنده است، برای متمرّدین و سرکشان و طاغیان، و باید گفت: جاذبه ی پیامبران و اولیای الهی معجزات و ادلّه و براهین آن هاست و دافعه آنان «وَ أَنزَلْنَا الْحَدِیدَ» می باشد.

مرحوم کلینی در کتاب کافی حدیث مفصّلی از امام صادق(علیه السلام) در ذیل آیه فوق نقل نموده که در پاورقی مشاهده می شود.(1)

ص: 478

ص: 479

ص: 480

«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَ إِبْرَاهِیمَ وَ جَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتَابَ فَمِنْهُم مُّهْتَدٍ وَ کَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ»(1) مؤلّف گوید:

از آیه فوق استفاده می شود که انبیا و اوصیا باید معصوم باشند چنان که از آیات دیگری نیز این معنا روشن است، و در جای خود بیان شده است.

مرحوم صدوق در کتاب عیون از حضرت رضا(علیه السلام) نقل نموده که آن حضرت در مجلس مأمون در پاسخ علمای اهل تسنّن که گفتند: آیا عترت همان آل پیامبرند و یا غیر آنان هستند؟ فرمود:

عترت همان آل هستند. علما گفتند: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرموده است: «أمتی آلی» و اکنون اصحاب او در خبر مستفیض که راهی برای انکار آن نیست می گویند: «آل محمّد أمتّه».

حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

مگر صدقه بر آل حرام نیست؟ گفتند: آری. فرمود: آیا صدقه بر امّت حرام است؟ گفتند: خیر. فرمود: همین فرق بین آل و امّت است. سپس فرمود: وای بر شما به کدام سو می روید؟! آیا از حق رو گردانده اید؟ و یا مردم مسرفی هستید؟ آیا نمی دانید که وراثت و طهارت مخصوص برگزیدگان و پاکان و هدایت یافتگان است؟ گفتند: دلیل آن چیست یا أباالحسن؟ فرمود:

سخن خداوند که می فرماید:

«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَ إِبْرَاهِیمَ وَ جَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتَابَ فَمِنْهُم مُّهْتَدٍ وَ کَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ» بنابراین وراثت پیامبر و دانش کتاب مخصوص مهتدین و پاکان

ص: 481

است نه فاسقین، آیا شما نمی دانید هنگامی که نوح(علیه السلام) از خدای خود درخواست کرد و گفت: «رَبِّ إِنَّ ابُنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنتَ أَحْکَمُ الْحَاکِمِینَ»(1)، -- و این سخن را به این خاطر گفت که خداوند به او وعده داده بود که او و اهل او را نجات بدهد، و چون هلاکت فرزند خود را دید، این سخن را گفت و -- خداوند در پاسخ او فرمود: «یَا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٍ فَلاَ تَسْأَلْنِ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَن تَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ.»(2)و(3)

ص: 482

«ثُمَّ قَفَّیْنَا عَلَی آثَارِهِم بِرُسُلِنَا وَ قَفَّیْنَا بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ آتَیْنَاهُ الْإِنجِیلَ وَ جَعَلْنَا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا کَتَبْنَاهَا عَلَیْهِمْ إِلَّا ابْتِغَاء رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَایَتِهَا فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ»(1) مرحوم کلینی و مرحوم صدوق از حضرت رضا(علیه السلام) نقل کرده اند که مقصود از «وَ رَهْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا کَتَبْنَاهَا عَلَیْهِمْ إِلَّا ابْتِغَاء رِضْوَانِ اللَّهِ» نماز شب است.(2) «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ یَجْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»(3) ابوالجارود گوید: به امام باقر(علیه السلام) گفتم: معنای آیه «الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ * وَ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ قالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمینَ * أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ»

ص: 483

چیست؟ فرمود:

آنچه خداوند به آنان داده به شما نیز داده است. و سپس آیه فوق را قرائت نمود و فرمود: مقصود از «وَ یَجْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ» «یَعْنِی إِمَاماً تَأْتَمُّونَ بِهِ.»(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِن رَّحْمَتِهِ» یعنی الحسن و الحسین؟سهما؟، و «وَ یَجْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ» «یَعْنِی إِمَاماً تَأْتَمُّونَ بِهِ.»(2) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

«وَ یَجْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ» «یَعْنِی یجعل لکم إمام عدل تأتمون به، و هو علی بن أبی طالب؟سهما؟.»(3)

ص: 484

کعب بن عیاض گوید: من مقابل رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) طعنه و توهینی کردم و رسول خدا بر سینه من زد و فرمود:

ای کعب، علی(علیه السلام) را دو نور است: نوری در آسمان، و نوری در زمین، و کسی که به نور او تمسّک نماید خداوند او را داخل بهشت می نماید، و اگر به نور او تمسّک نکند، خداوند او را داخل آتش خواهد کرد، پس تو این بشارت را از ناحیه من به مردم بده.(1) انس بن مالک گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

خداوند از نور صورت علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) هفتاد هزار ملک آفریده، و آنان تا قیامت برای او و دوستان او استغفار می نمایند.(2) مؤلف گوید:

در برخی از روایات آمده که «کِفْلَیْنِ مِن رَّحْمَتِهِ» درباره ی ابوطالب(علیه السلام) است و خداوند در قیامت دو پاداش به او می دهد، 1. پاداش ایمان، 2. پاداش پنهان کردن ایمان برای حمایت از رسول خدا(صلی الله علیه و آله).

ص: 485

می ماند، و اگر نوشته شود و بین حبوبات قرار بگیرد، از فساد و تلف محفوظ خواهد ماند.(1)

ص: 487

ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ 7 أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ وَ یَقُولُونَ فی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصیرُ 8 یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ 9 إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ 10 ¬Kj

آنهاست، و هیچ گاه پنج نفر با هم نجوا نمی کنند مگر اینکه خداوند ششمین آنهاست، و نه تعدادی کمتر و نه بیشتر از آن مگر اینکه او همراه آنهاست هر جا که باشند، سپس روز قیامت آنها را از اعمال شان آگاه می سازد، چرا که خداوند به هر چیزی داناست! (7) آیا ندیدی کسانی را که از نجوا [سخنان درگوشی] نهی شدند، سپس به کاری که از آن نهی شده بودند بازمی گردند و برای انجام گناه و تعدّی و نافرمانی رسول خدا به نجوا می پردازند و هنگامی که نزد تو می آیند تو را تحیّتی (و خوشامدی) می گویند که خدا به تو نگفته است، و در دل می گویند: «چرا خداوند ما را بخاطر گفته هایمان عذاب نمی کند؟!» جهنّم برای آنان کافی است، وارد آن می شوند، و چه بد فرجامی است! (8) ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که نجوا می کنید، و به گناه و تعدّی و نافرمانی رسول (خدا) نجوا نکنید، و به کار نیک و تقوا نجوا کنید، و از خدایی که همگی نزد او جمع می شوید بپرهیزید! (9) نجوا تنها از سوی شیطان است می خواهد با آن مؤمنان غمگین شوند ولی نمی تواند هیچ گونه ضرری به آنها برساند جز بفرمان خدا پس مؤمنان تنها بر خدا توکّل کنند! (10)

خود چنین چیزی را می گفت تا ابد برای او حرام می بود، از این رو اوس به همسر خود خُوله گفت: ما، در جاهلیّت این سخن را سبب حرام شدن همسر می دانستیم، و اکنون که اسلام آمده، تو نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) باید بروی و از او درباره ی این عمل سؤال کنی. پس خوله نزد آن حضرت آمد و گفت: «پدر و مادرم فدای شما باد ای رسول خدا، همانا همسر من اوس بن صامت به من گفته است: «أَنْتِ عَلَیَ کَظَهْرِ أُمِّی» و ما در جاهلیّت این را سبب حرمت می دانستیم اکنون حکم آن را در اسلام بیان فرمایید؟» پس این سوره نازل شد.(1) در کتاب کافی از امام باقر از امیرالمؤمنین؟سهما؟ نقل شده که پس از نزول این سوره رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آن زن را خواست و فرمود:

با همسر خود نزد من بیائید، و سپس به آن مرد فرمود: آیا تو به همسر خود گفته ای: «أَنْتِ عَلَیَ کَظَهْرِ أُمِّی؟» او گفت: آری. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «خداوند درباره ی تو و همسرت سوره ای نازل نموده» و سپس این سوره را برای او قرائت نمود و فرمود: همسر خود را بگیر، و آنچه گفته ای کلام زشت و دروغی بیش نبوده، و خداوند تو را عفو نموده پس دیگر چنین چیزی را مگو»

ص: 492

و آن مرد رفت و بر گفته خود پشیمان بود، و خداوند این عمل را برای مؤمنین ناپسند دانست و فرمود:

«وَ الَّذِینَ یُظَاهِرُونَ مِن نِّسَائِهِمْ ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا قَالُوا» یعنی کسانی که پس از این، چنین جمله ای را به همسر خود بگویند، باید کفّاره بدهند و کفّاره این است که باید قبل از مجامعت با آنان، یک بنده آزاد کنند، و اگر امکان نداشت شصت روز روزه بگیرند، و اگر نتوانستند، شصت فقیر را غذا بدهند، و این کفّاره ی ظهاری است که انجام داده اند».

حُمران، راوی حدیث فوق گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

با قسم، و اضرار، و خشم و غضب ظهار نیست، و ظهار نیست مگر در حال پاکی از حیض، و بدون جماع، و شهادت دو نفر مسلمانان [یعنی حضور آن ها هنگام ظهار] لازم است.(1)

ص: 493

مؤلّف گوید:

احکام و شرائط ظهار در کتب فقهیه به طور مستدلّ بیان شده مراجعه شود، و این عمل بین ما معروف و شناخته شده نیست.

«أَ لَمْ تر أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ مَا یَکُونُ مِن نَّجْوَی ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَ لَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَ لَا أَدْنَی مِن ذَلِکَ وَ لَا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ مَا کَانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) در تفسیر «مَا یَکُونُ مِن نَّجْوَی ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ … إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ» در پاسخ کسی که گفت: خداوند در کجا قرار دارد؟ فرمود:

خداوند در اینجا و در اینجا و در بالا و در پایین و با ما و محیط به ماست، چنان که می فرماید: «مَا یَکُونُ مِن نَّجْوَی….»(2)

ص: 494

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود:

خداوند، و احد و أحدیّ الذات، و مباین از مخلوق خود می باشد، و او خود را این گونه توصیف نموده، و او بر هر چیزی احاطه و اشراف و قدرت دارد، و

ص: 495

هیچ ذرّه ای و کمتر از ذرّه و بیشتر از آن در آسمان ها و زمین نیست مگر آن که علم او به آن احاطه دارد، چرا که اماکن محدود به حدود چهارگانه است، و خداوند در چیزی محدود نمی شود.(1) امام صادق(علیه السلام) [در تأویل آیه فوق] فرمود:

این آیه درباره ی فلانی، و فلانی، و ابی عبیدة بن جرّاح، و عبدالرحمان بن عوف، و سالم مولای ابوحُذیفة، و مغیرة بن شعبة نازل شد، چرا که آنان بین خود قطعنامه ای نوشتند، و عهد و پیمان بستند: که اگر محمّد(صلی الله علیه و آله) از دنیا برود، هرگز نگذارند خلافت و نبوّت در بنی هاشم قرار بگیرد، و خداوند در پاسخ آنان آیه فوق را نازل نمود.(2)

ص: 496

«أَلَمْ تر إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَی ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَیَتَنَاجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِیَتِ الرَّسُولِ وَإِذَا جَاؤُوکَ حَیَّوْکَ بِمَا لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ وَیَقُولُونَ فِی أَنفُسِهِمْ لَوْلَا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِیرُ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

عادت [برخی از] اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) این بوده که سؤالاتی که نباید بکنند را از آن حضرت می کردند، تا او پاسخ آن سؤالات را از خداوند بخواهد و به آنان بدهد، از این رو خداوند می فرماید: «وَ یَتَنَاجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ مَعْصِیَتِ الرَّسُولِ» و نیز از خطاهای آنان این بوده که چون خدمت آن حضرت می رسیدند به رسم زمان جاهلیّت می گفتند: «أَنْعِمْ صَبَاحاً وَ أَنْعِمْ مَسَاء» و این تحیّت و احترام زمان جاهلیّت بوده است، از این رو خداوند می فرماید:

ص: 497

«وَ إِذَا جَاؤُوکَ حَیَّوْکَ بِمَا لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ» و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به آنان فرمود: در اسلام خداوند تحیّتی بهتر از این را قرار داده، و آن این است که بگویید: «السلام علیکم» و این تحیّت اهل بهشت می باشد.(1) زرارة از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده:

مردی از یهود وارد بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شد، و عایشه نزد آن حضرت بود، و مرد یهودی گفت: «اَلسامُ علیکم» و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در پاسخ او فرمود: «علیکم» پس دیگری از یهودیان وارد شد، و همان گونه گفت، و آن حضرت نیز همان گونه پاسخ داد، سپس دیگری از یهودیان آمد و همان گونه سلام کرد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز همان گونه پاسخ داد، پس عایشه خشمگین شد، و به یهودیان گفت: «عَلَیْکُمُ السَّامُ وَ الْغَضَبُ وَ اللَّعْنَةُ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ یَا إِخْوَةَ الْقِرَدَةِ وَ الْخَنَازِیرِ» و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای عایشه، اگر فحش را در قالبی در آورند، زشت خواهد بود، و در هر چیزی رفق و مدارا باشد، آن را زینت می دهد، و اگر رفق نباشد زشت خواهد بود. عایشه گفت: آیا شما نشنیدید که آنان چه گفتند؟ فرمود: آری. ولکن نشنیدی من چه پاسخی به آنان دادم؟ بنابراین اگر مسلمانی به شما سلام کرد بگویید: سلام علیکم و اگر کافری به شما سلام کرد بگویید: «علیک.»(2)

ص: 498

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَنَاجَیْتُمْ فَلَا تَتَنَاجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ مَعْصِیَتِ الرَّسُولِ وَ تَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوَی وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ * إِنَّمَا النَّجْوَی مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئًا إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»(1) مؤلّف گوید:

مفاد آیه ی اوّل، در آیه ی «لاَّ خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَ مَن یَفْعَلْ ذَلِکَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا»(2)، نیز آمده است و امام صادق(علیه السلام) می فرماید: مقصود از معروف قرض می باشد.(3) و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

دانشی را به برادر دینی خود صدقه بدهید، که او را ارشاد نماید، و رأی صحیح خود را نیز در اختیار او گذارید، تا پشتوانه او باشد.(4)

ص: 499

و نیز فرمود:

«مِنَ الصَّدَقَةِ أَنْ یَتَعَلَّمَ الرَّجُلُ الْعِلْمَ وَ یُعَلِّمَهُ النَّاسَ»؛ یعنی تعلّم علم و تعلیم آن به دیگران صدقه است.

و فرمود:

«زَکَاةُ الْعِلْمِ تَعْلِیمُهُ مَنْ لَا یَعْلَمُهُ»؛ یعنی زکات علم تعلیم آن به دیگران است.(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«أَیُّمَا مُؤْمِنٍ أَوْصَلَ إِلی أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ مَعْرُوفاً، فَقَدْ أَوْصَلَ ذلِکَ إِلی رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله)». یعنی هر کس احسان و خیری به برادر مؤمن خود برساند، در حقیقت آن احسان و خیر را به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) رسانده است.(2) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «إِنَّمَا النَّجْوَی مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا…» می فرماید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در مورد خوابی که فاطمه(علیها السلام) دیده بود به او فرمود: این دعا را بخوان: «أَعُوذُ بِمَا عَاذَتْ بِهِ مَلَائِکَةُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ، وَ أَنْبِیَاءُ اللَّهِ الْمُرْسَلُونَ وَ عِبَادُهُ الصَّالِحُونَ، مِنْ شَرِّ مَا رَأَیْت فِی لَیْلَتِی هَذِهِ أَنْ یُصِیبَنِی مِنْهُ سُوءٌ أَوْ شَیْ ءٌ أَکْرَهُهُ». و سپس سه مرتبه به طرف چپ خود آب دهان بینداز.(3)

ص: 500

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هر گاه کسی خواب بد ببیند، باید به طرف دیگر بخوابد و بگوید: «إِنَّمَا النَّجْوَی مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئًا إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» سپس بگوید: «عُذْتُ بِمَا عَاذَتْ بِهِ مَلَائِکَةُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَنْبِیَاؤُهُ الْمُرْسَلُونَ وَ عِبَادُهُ الصَّالِحُونَ مِنْ شَرِّ مَا رَأَیْتُ وَ مِنْ شَرِّ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ.»(1) ابوبصیر گوید:

به امام صادق(علیه السلام) گفتم: فدای شما شوم، آیا خواب صادق و کاذب از یک مجرا و موضع می باشد؟ فرمود: راست گفتی، خواب ممکن است دروغ و مختلط باشد، و آن خوابی است که در اوّل شب دیده می شود، و شیاطین در اوّل شب دارای سلطه اند، و در خواب انسان را گرفتار خیالات کاذبه ای می کنند که خیری در آن ها نیست، و امّا خواب صادق خوابی است که انسان در دو ثلث آخر شب که ملائکه رفت و آمد دارند، می بیند، و آن قبل از سحر است، و در آن اختلاف و دگرگونی نیست، مگر آن که خواب بیننده جنب و یا بدون وضو بوده، و به حقیقت ذاکر خدای؟عز؟ نبوده باشد.(2)

ص: 501

مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی در تفسیر خود در ذیل آیه فوق روایت مفصّلی را نقل نموده که در پاورقی مشاهده می شود.(1)

ص: 502

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ وَ إِذَا قِیلَ انشُزُوا فَانشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) داخل مسجد می شد، مردم مقابل او به پا می خاستند، و خداوند آنان را از این عمل نهی نمود، و فرمود: «تَفَسَّحُوا فِی الْمَجَالِسِ…»؛ «یَعْنِی وَسِّعُوا لَهُ فِی الْمَجْلِسِ، وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا، یَعْنِی إِذَا قَالَ قُومُوا فَقُومُوا.»(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هنگامی که داخل منزلی می شد، در پایین ترین جا از محل ورود خود می نشست.(3)

ص: 503

و نیز می فرماید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بیشتر اوقات رو به قبله می نشست.(1) و نیز می فرماید:

کسی که به پایین مجلس راضی باشد، همواره خداوند؟عز؟ و ملائکه بر او صلوات می فرستند، تا از جای خود بلند شود.(2) مرحوم طبرسی در کتاب احتجاج از امام عسکری(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

به پدرم علیّ بن محمّد هادی(علیه السلام) خبر رسید، که یکی از فقهای شیعه با یکی از نصّاب و دشمنان اهل بیت(علیهم السلام) بحث نموده و او را محکوم کرده و چنان با دلیل و برهان او را زمین زده که رسوایی او آشکار گردیده، و چون این عالم شیعی بر پدرم وارد شد، پدرم او را بالا برد، و در بالای مجلس جا داد، و به او توجّه نمود، و این کار بر برخی از بنی هاشم که در آن مجلس حاضر بودند، و از اشراف شناخته می شدند، سخت آمد، گرچه علویّین که در آن مجلس بودند عتابی به آن حضرت نکردند، و لکن شیخ هاشمیّین گفت: ای فرزند رسول خدا آیا این گونه شما یک نفر عامی را بر سادات و بزرگان بنی هاشم از طالبیّین و عبّاسیّین مقدّم می کنید؟! پس پدرم به آنان فرمود: شما باید بترسید از این که مشمول این آیه باشید که خداوند می فرماید: «أَ لَمْ تر إِلَی الَّذِینَ أُوْتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَی کِتَابِ اللّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِّنْهُمْ وَ هُم مُّعْرِضُونَ.»(3)

ص: 504

سپس فرمود:

آیا شما راضی به حکم کتاب خدا هستید که حاکم بین ما باشد؟ گفتند: آری.

فرمود: مگر خداوند نمی فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ» تا این که می فرماید: خداوند مؤمن عالم را بر مؤمن غیرعالم مقدّم نموده، همان گونه که مؤمن را بر غیر مؤمن مقدّم نموده است؟ و یا خداوند نمی فرماید: «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ» و آیا خداوند می فرماید: «یَرْفَعُ اللَّهُ الَّذِینَ أُوتُوا شَرَفَ النَّسَبِ دَرَجَات»؟ و آیا خداوند نمی فرماید: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ»(1)، پس چگونه شما از عمل من خوش ندارید؟ در حالی که من کسی را که خداوند بالا برده، بالا برده ام، و این شخص با استدلال و حجّت های الهی آن ناصبی را شکست داده است، و عمل او افضل از هر شرافت در نسب است….(2)

ص: 505

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَةً ذَلِکَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ * أَ أَشْفَقْتُمْ أَن تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَ آتُوا الزَّکَاةَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»(1) امام حسین(علیه السلام) می فرماید:

هنگامی که مردم با ابوبکر بیعت کردند، و حقّ علیّ بن ابیطالب(علیه السلام) را ضایع نمودند، همواره ابوبکر در مقابل آن حضرت اظهار شادمانی می نمود، و لکن از علیّ بن ابیطالب حالت ناراحتی و انقباض مشاهده می کرد، از این رو ابوبکر دوست می داشت که این کدورت را برطرف کند، و بگوید: مردم او

ص: 506