بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

تفسیر اهل البیت علیهم السلام

(جلد4)

سوره های مبارکه یونس علیه السلام هود علیه السلام یوسف علیه السلام رعد ، ابراهیم علیه السلام حجر ، نحل و اسراء

تالیف خادم هل البیت علیهم السلام

سید محمد (سید قاسم) حسینی بهارانچی

ص: 4

الحمد لله ربّ العالمین وصلواته الدآئمة علی خاتم النّبییّن و علی اله الائمّة المیامین و الاوصیآء المرضیّین، سیّما الامام المنتظر و الحجّة الثّاني عشر روحي و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفدآء، سميّ المصطفی و کنيّ المرتضی، الّذي یملاء الله به الارض قسطًا وعدلًا، کما ملئت ظلمًا و جورًا، و لعنة الله الدآئمة علی اعدآئهم و مخالفیهم و منکري فضآئلهم و امامتهم اجمعین الی یوم الدّین.

ص: 5

ص: 6

سوره ی هود، آیات 12 تا 24 131

سوره ی هود، آیات 25 تا 39 145

سوره ی هود، آیه ی 40 تا 49 154

سوره ی هود، آیات 50 تا 68 163

سوره ی هود، آیات 69 تا 83 180

سوره ی هود، آیات 84 تا 95 191

سوره ی هود، آیات 96 تا 109 199

سوره ی هود، آیات 110 تا 123 208

سوره ی یوسف(علیه السلام)

سوره ی یوسف، آیات 1 تا 14 229

سوره ی یوسف، آیات 15 تا 22 243

سوره ی یوسف، آیات 23 تا 34 248

سوره ی یوسف، آیات 35 تا 49 253

سوره ی یوسف، آیات 50 تا 67 264

سوره ی یوسف، آیات 68 تا 86 276

سوره ی یوسف، آیات 87 تا 102 285

سوره ی یوسف، آیات 103 تا آخر 304

سوره ی رعد

سوره ی رعد، آیات 1 تا 11 315

ص: 8

سوره ی رعد، آیات 12 تا 19 333

سوره ی رعد، آیات 20 تا 30 346

سوره ی رعد، آیات 31 تا 43 362

سوره ی ابراهیم(علیه السلام)

سوره ی ابراهیم، آیات 1 تا 10 385

سوره ی ابراهیم، آیات 11 تا 18 394

سوره ی ابراهیم، آیات 19 تا 31 401

سوره ی ابراهیم، آیات 32 تا 52 421

سوره ی حِجر

سوره ی حِجر، آیات 1 تا 27 447

سوره ی حجر، آیات 28 تا 77 466

سوره ی حجر، آیه ی 78 تا 99 501

سوره ی نحل

سوره ی نحل، آیات 1 تا 21 521

سوره ی نحل، آیه ی 22 تا 35 534

سوره ی نحل، آیات 36 تا 55 542

سوره ی نحل، آیات 56 تا 76 558

سوره ی نحل، آیات 77 تا 100 575

ص: 9

سوره ی نحل، آیات 101 تا 114 601

سوره ی نحل، آیات 115 تا 128 612

سوره ی اسراء (بنی اسراییل)

سوره ی اسراء، آیات 1 تا 12 625

سوره ی اسراء، آیات 13 تا 28 650

سوره ی اسراء، آیات 29 تا 48 672

سوره ی اسراء، آیات 49 تا 65 696

سوره ی اسراء، آیات 66 تا 84 716

سوره ی اسراء، آیات 85 تا 100 748

سوره ی اسراء، آیات 101 تا 111 767

ص: 10

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

کسی که سوره ی یونس را قرائت کند به عدد تصدیق کنندگان و تکذیب کنندگان یونس به او پاداش و حسنات داده می شود….(1)

ص: 12

اُول-ٰٓئِكَ مَاْواهُمُ النَّارُ بِما كانُوا یَكْسِبُونَ اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدیهِمْ رَبُّهُمْ بِایمانِهِمْ تَجْری مِنْ تَحْتِهِمُ الْاَنْهارُ فی جَنَّاتِ النَّعیمِ دَعْواهُمْ فیها سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ اَنِ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمینَ

بود که به مردی از آن ها وحی فرستادیم که مردم را (از عواقب کفر و گناه) بترسان، و به کسانی که ایمان آورده اند بشارت ده که برای آن ها، سابقه نیک (و پاداشهای مسلّم) نزد پروردگارشان است؟! (امّا) کافران گفتند: «این مرد، ساحر آشکاری است!» (2) پروردگار شما، خداوندی است که آسمان ها و زمین را در شش روز [شش دوران] آفرید سپس بر تخت (قدرت) قرار گرفت، و به تدبیر کار (جهان) پرداخت هیچ شفاعت کننده ای، جز با اذن او نیست این است خداوند، پروردگار شما! پس او را پرستش کنید! آیا متذکّر نمی شوید؟! (3) بازگشت همه شما به سوی اوست! خداوند وعده حقّی فرموده او آفرینش را آغاز می کند، سپس آن را بازمی گرداند، تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، بعدالت جزا دهد و برای کسانی که کافر شدند، نوشیدنی از مایع سوزان است و عذابی دردناک، به خاطر آن که کفر می ورزیدند! (4) او کسی است که خورشید را روشنایی، و ماه را نور قرار داد و برای آن منزلگاه هایی مقدّر کرد، تا عدد سالها و حساب (کارها) را بدانید خداوند این را جز بحق نیافریده او آیات (خود را) برای گروهی که اهل دانشند، شرح می دهد! (5) مسلّما در آمد و شد شب و روز، و آن چه خداوند در آسمان ها و زمین آفریده، آیات (و نشانه هایی) است برای گروهی که پرهیزگارند (و حقایق را می بینند).

(6) آن ها که ایمان به ملاقات ما (و روز رستاخیز) ندارند، و به زندگی دنیا خشنود شدند و بر آن تکیه کردند، و آن ها که از آیات ما غافلند، (7) (همه) آن ها جایگاهشان آتش است، به خاطر کارهایی که انجام می دادند! (8) (ولی) کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، پروردگارشان آن ها را در پرتو ایمان شان هدایت می کند از زیر (قصرهای) آن ها در باغ های بهشت، نهرها جاری است. (9) گفتار (و دعای) آن ها در بهشت این است که: «خداوندا، منزهی تو!» و تحیّت آن ها در آن جا: سلام و آخرین سخنشان این است که: «حمد، مخصوص پروردگار عالمیان است!» (10)

ص: 15

و در کافی و تفسیر عیّاشی و تفسیر قمّی از آن حضرت نقل شده:

«قَدَمَ صِدْقٍ» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است.(1) و در کافی و تفسیر عیّاشی از آن حضرت نقل شده:

مقصود از «قَدَمَ صِدْقٍ» ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) است.(2) سپس مرحوم فیض گوید:

روایات فوق با هم دیگر تنافی ندارند، چرا که امور فوق متلازم اند.(3) «اِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرْضَ فِی سِتَّةِ اَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ»(4) روایات مربوط به خلقت آسمان ها و زمین در شش روز، در سوره ی اعراف گذشت، و در این جا به یک روایت اکتفا می شود.

عبدالله بن سنان گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند خیر را در روز یک شنبه آفرید و شرّ را قبل از خیر نیافرید، و در روز یک شنبه و دوشنبه زمین ها را آفرید، و در روز سه شنبه خوراکی های روی زمین را آفرید، و آسمان ها را در روز چهارشنبه و پنجشنبه آفرید، و خوراکی های

ص: 17

آن ها را در روز جمعه آفرید، از این رو آسمان ها و زمین و آن چه در آن هاست را در شش روز آفرید.(1) «هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاء وَ الْقَمَرَ نُورًا وَ قَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسَابَ…»(2) ابوذر غفاری گوید:

دست من در دست رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود و راه می رفتیم و به خورشید نگاه می کردیم تا غروب نمود و من گفتم: یا رسول الله! خورشید در کجا غروب می کند؟ [و کجا خواهد رفت؟] فرمود: به آسمان ها می رود تا به آسمان هفتم می رسد و تحت عرش قرار می گیرد و در پیشگاه خدا همراه ملائکه سجده می کند و سپس می گوید: «خدایا آیا از مشرق طلوع کنم یا از مغرب» چنان که خداوند می فرماید: «وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ» یعنی این صنع پروردگار است که مُلک او عزیز و او عالم به خلق خود می باشد، سپس فرمود: پس جبرییل می آید و حلّه ای از نور عرش به مقدار ساعات روز در طول سال بر خورشید می پوشاند همانند این که شما لباس خود را می پوشید و سپس خورشید از مشرق خود طلوع می کند. تا این که

ص: 18

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: من می بینم که خورشید سه روز حبس می شود و دیگر حلّه ی نوری بر او پوشانده نمی شود و مامور خواهد شد که از مغرب طلوع کند، چنان که خداوند می فرماید: «اِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ * وَ اِذَا النُّجُومُ انکَدَرَتْ» و ماه نیز همانند خورشید چون غروب می نماید به آسمان هفتم می رود و در زیر عرش سجده می کند و جبرییل حله ای از نور کرسی بر او می پوشاند چنان که خداوند می فرماید: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاء وَ الْقَمَرَ نُورًا». ابوذر گوید: سپس با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به کناری رفتیم و نماز مغرب را خواندیم.(1)

ص: 19

محمّد بن مسلم گوید: به امام باقر(علیه السلام) گفتم:

فدای شما شوم برای چه خورشید گرم تر از ماه است؟ امام(علیه السلام) فرمود:

خداوند خورشید را از نور آتش و صفو آب به صورت هفت طبقه خلق نمود و لباسی از آتش بر آن پوشاند، از این رو گرم تر از ماه می باشد. گفتم: فدای شما شوم ماه را چگونه آفرید؟ فرمود: ماه را از نور آتش و صفو آب به صورت هفت طبقه خلق نمود و بر او لباسی از آب پوشاند، از این رو ماه سردتر از خورشید است.(1) «اَنَّ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءنَا وَ رَضُواْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیَا وَ اطْمَاَنُّواْ بِهَا وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیَاتِنَا غَافِلُونَ»(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از «آیات» در این آیه، امیرالمؤمنین و ائمّه(علیهم السلام) هستند، و دلیل آن سخن آن حضرت است که فرمود: خداوند آیه ای بزرگ تر از من ندارد.(3)

ص: 20

مولّف گوید:

مؤیّد سخن فوق روایاتی است که می گوید: مقصود از نبا عظیم در آیه «عَمَّ یَتَسَاءلُونَ * عَنِ النَّبَاِ الْعَظِیمِ» امیرالمؤمنین(علیه السلام) است.(1) تفسیر آیه فوق از آیه «فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَ لَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ اَحَدًا»، [آخر کهف] روشن می شود.

«اِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِاِیمَانِهِمْ تَجْرِی مِن تَحْتِهِمُ الاَنْهَارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ…»(2) مولّف گوید:

نوید هدایت خداوند نسبت به مومنان صالح و شایسته در آیات فراوانی از قرآن به چشم می خورد از این رو امام صادق(علیه السلام) در پاسخ سوال عبدالله بن فضل هاشمی از آیه «مَن یَهْدِ اللهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِی وَ مَن یُضْلِلْ فَلَن تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُّرْشِدًا» فرمود: خداوند ظالمین را در قیامت از دار کرامت خود گم راه خواهد نمود، و اهل ایمان و عمل صالح را به بهشت هدایت خواهد کرد، همان گونه که می فرماید: «وَ یُضِلُّ اللّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللّهُ مَا یَشَاء» و می فرماید: «اِنَّ الَّذِینَ

ص: 21

آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِاِیمَانِهِمْ تَجْرِی مِن تَحْتِهِمُ الاَنْهَارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ.»(1) البتّه معلوم است که مقصود از مومنان در آیه فوق پیروان اهل بیت(علیهم السلام) هستند.

«دَعْوَاهُمْ فِیهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ وَ آخِرُ دَعْوَاهُمْ اَنِ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

یکی از علمای یهود سوالاتی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نمود و در مورد سوال از تسبیح، پیامبر خدا فرمود: هنگامی که بنده می گوید: «سبحان الله» هر چیزی در زیر عرش با او تسبیح می گوید و خداوند به گوینده تسبیح ده برابر آن ها پاداش می دهد، و هنگامی که می گوید: «الحمد لله» خداوند نعمت های دنیا را به او می دهد، تا این که خدا را ملاقات کند و نعمت های آخرت را نیز به او بدهد؛ سپس فرمود: «الحمد لله» همان کلمه ای است که اهل بهشت هنگام دخول در بهشت می گویند؛ و هر ذکری در دنیا پایان می پذیرد، جز «الحمد لله» که در بهشت

ص: 22

نیز ادامه دارد، چنان که خداوند می فرماید: «دَعْوَاهُمْ فِیهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ و آخر دعواهم ان الحمد لله ربّ العالمین.»(1) مولّف گوید:

آیه فوق با آیه دیگری تلفیق شده است، و جمله «یوم یلقونه» مربوط به آیه دیگری است. از این رو ما اصلاح نمودیم.

ص: 23

زید شحّام گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی تسبیح سوال کردم و آن حضرت فرمود:

تسبیح یکی از اسماء الله و سخن اهل بهشت است.(1)

می شدند) ولی کسانی را که ایمان به لقای ما ندارند، به حال خود رها می کنیم تا در طغیان شان سرگردان شوند! (11) هنگامی که به انسان زیان (و ناراحتی) رسد، ما را (در هر حال:) در حالی که به پهلو خوابیده، یا نشسته، یا ایستاده است، می خواند امّا هنگامی که ناراحتی را از او برطرف ساختیم، چنان می رود که گویی هرگز ما را برای حل مشکلی که به او رسیده بود، نخوانده است! این گونه برای اسرافکاران، اعمال شان زینت داده شده است (که زشتی این عمل را درک نمی کنند)! (12) ما امّتهای پیش از شما را، هنگامی که ظلم کردند، هلاک نمودیم در حالی که پیامبران شان دلایل روشن برای آن ها آوردند، ولی آن ها ایمان نیاوردند این گونه گروه مجرمان را کیفر می دهیم! (13) سپس شما را جانشینان آن ها در روی زمین پس از ایشان قرار دادیم تا ببینیم شما چگونه عمل می کنید! (14) و هنگامی که آیات روشن ما بر آن ها خوانده می شود، کسانی که ایمان به لقای ما (و روز رستاخیز) ندارند می گویند: «قرآنی غیر از این بیاور، یا آن را تبدیل کن! (و آیات نکوهش بُت ها را بردار)» بگو: «من حق ندارم که از پیش خود آن را تغییر دهم فقط از چیزی که بر من وحی می شود، پیروی می کنم! من اگر پروردگارم را نافرمانی کنم، از مجازات روز بزرگ (قیامت) می ترسم!» (15) بگو: «اگر خدا می خواست، من این آیات را بر شما نمی خواندم و خداوند از آن آگاهتان نمی کرد چه این که مدّتها پیش از این، در میان شما زندگی نمودم (و هرگز آیه ای نیاوردم) آیا نمی فهمید؟!» (16) چه کسی ستم کارتر است از آن کس که بر خدا دروغ می بندد، یا آیات او را تکذیب می کند؟! مسلما مجرمان رستگار نخواهند شد! (17) آن ها غیر از خدا، چیزهایی را می پرستند که نه به آنان زیان می رساند، و نه سودی می بخشد و می گویند: «این ها شفیعان ما نزد خدا هستند!» بگو: «آیا خدا را به چیزی خبر می دهید که در آسمان ها و زمین سراغ ندارد؟!»

ص: 26

منزه است او، و برتر است از آن هم تایانی که قرار می دهند! (18) (در آغاز) همه مردم امّت واحدی بودند سپس اختلاف کردند و اگر فرمانی از طرف پروردگارت (درباره عدم مجازات سریع آنان) از قبل صادر نشده بود، در میان آن ها در آن چه اختلاف داشتند داوری می شد (و سپس همگی به مجازات می رسیدند).

(19) می گویند: «چرا معجزه ای از پروردگارش بر او نازل نمی شود؟!» بگو: «غیب (و معجزات) تنها برای خدا (و به فرمان او) است! شما در انتظار باشید، من هم با شما در انتظارم! (شما در انتظار معجزات بهانه جویانه باشید، و من هم در انتظار مجازات شما!)» (20)

این است که به آنان بگو: من حق ندارم از پیش خود جز علی(علیه السلام) را معرّفی کنم چرا که وحی الهی مربوط به ولایت علی بن ابی طالب(علیه السلام) است و او امیرالمؤمنین خواهد بود و من جز از وحی الهی پیروی نخواهم نمود.(1) مفضّل بن عمر گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: معنای قول خداوند: «ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هَذَا اَوْ بَدِّلْهُ» چیست؟ فرمود:

آنان می گفته اند: به جای علی(علیه السلام) دیگری را جانشین خود قرار ده.(2) ابوحمزه ی ثمالی نیز از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

آنان می گفتند: اگر به جای علی(علیه السلام) ابوبکر یا عمر تعیین می شد ما از او پیروی می کردیم.(3)

ص: 28

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از نزول این آیه همواره می فرمود:

«اِنِّی اَخَافُ اِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ» یعنی من اگر از امر خدای خود نافرمانی کنم و دیگری جز علی(علیه السلام) را به جای خود معرّفی کنم از عذاب روز بزرگ قیامت ایمن نیستم و هراس دارم» تا این که سوره ی فتح نازل شد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دیگر این آیه را تکرار نکرد.(1) «وَ یَقُولُونَ لَوْلاَ اُنزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَقُلْ اِنَّمَا الْغَیْبُ لِلهِ فَانْتَظِرُواْ اِنِّی مَعَکُم مِّنَ الْمُنتَظِرِینَ»(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«متّقین» در آیه ی «الم * ذَلِکَ الْکِتَابُ لَا رَیْبَ فِیهِ هُدًی لِّلْمُتَّقِینَ * الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ» شیعیان علی(علیه السلام) اند و «غیب» حضرت حجّت قائم(علیه السلام) است و شاهد آن آیه «وَ یَقُولُونَ لَوْلاَ اُنزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَقُلْ اِنَّمَا الْغَیْبُ لِلهِ فَانْتَظِرُواْ اِنِّی مَعَکُم مِّنَ الْمُنتَظِرِینَ» است.(3)

ص: 29

حضرت رضا(علیه السلام) آیه فوق را قرائت نمود و فرمود:

چه قدر صبر و انتظار فرج نیکوست، پس بر شما باد به صبر چرا که فرج بعد از ناامیدی می رسد. سپس فرمود: امّت های قبل از شما صابرتر از شما بودند!(1)

اَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ وَ لایَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لاذِلَّةٌ اُول-ٰٓئِكَ اَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فیها خالِدُونَ وَ الَّذینَ كَسَبُوا السَّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ما لَهُمْ مِنَ اللهِ مِنْ عاصِمٍ كَاَنَّما اُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعًا مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِمًا اُول-ٰٓئِكَ اَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمیعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذینَ اَشْرَكُوا مَكانَكُمْ اَنْتُمْ وَ شُرَكاؤُكُمْ فَزَیَّلْنا بَیْنَهُمْ وَ قالَ شُرَكاؤُهُمْ ما كُنْتُمْ اِیَّانا تَعْبُدُونَ فَكَفی بِاللهِ شَهیدًا بَیْنَنا وَ بَیْنَكُمْ اِنْ كُنَّا عَنْ عِبادَتِكُمْ لَغافِلینَ هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ما اَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا اِلَی اللهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا یَفْتَرُونَ

«خداوند سریعتر از شما مکر [چاره جویی] می کند و رسولان [فرشتگان] ما، آن چه نیرنگ می کنید (و نقشه می کشید)، می نویسند!» (21) او کسی است که شما را در خشکی و دریا سیر می دهد زمانی که در کشتی قرار می گیرید، و بادهای موافق آنان را (به سوی مقصد) حرکت میدهد و خوشحال می شوند، ناگهان طوفان شدیدی می وزد و امواج از هر سو به سراغ آن ها می آید و گمان می کنند هلاک خواهند شد در آن هنگام، خدا را از روی اخلاص می خوانند که: «اگر ما را از این گرفتاری نجات دهی، حتما از سپاسگزاران خواهیم بود!» (22) امّا هنگامی که خدا آن ها را رهایی بخشید، (باز) به ناحق، در زمین ستم می کنند.

ای مردم! ستمهای شما، به زیان خود شماست! از زندگی دنیا بهره (میبرید)، سپس بازگشت شما به سوی ماست و ما، شما را به آن چه عمل می کردید، خبر می دهیم! (23) مثل زندگی دنیا، همانند آبی است که از آسمان نازل کرده ایم که در پی آن، گیاهان (گوناگون) زمین که مردم و چهارپایان از آن می خورند می روید تا زمانی که زمین، زیبایی خود را یافته و آراسته می گردد، و اهل آن مطمئن می شوند که می توانند از آن بهره مند گردند، (ناگهان) فرمان ما، شب هنگام یا در روز، (برای نابودی آن) فرامی رسد (سرما یا صاعقه ای را بر آن مسلّط می سازیم) و آن چنان آن را درو می کنیم که گویی دیروز هرگز (چنین کشتزاری) نبوده است! این گونه، آیات خود را برای گروهی که می اندیشند، شرح می دهیم! (24) و خداوند به سرای صلح و سلامت دعوت می کند و هر کس را بخواهد (و شایسته و لایق ببیند)، به راه راست هدایت می نماید. (25) کسانی که نیکی کردند، پاداش نیک و افزون بر آن دارند و تاریکی و ذلّت، چهره های شان را نمی پوشاند آن ها اهل بهشتند، و جاودانه در آن خواهند ماند. (26) امّا کسانی که مرتکب گناهان شدند، جزای بدی بمقدار آن دارند و ذلّت و خواری، چهره آنان را می پوشاند و هیچ چیز نمی تواند آن ها را از (مجازات) خدا نگه دارد! (چهره های شان آن چنان تاریک است که)

ص: 32

گویی با پاره هایی از شب تاریک، صورت آن ها پوشیده شده! آن ها اهل دوزخند و جاودانه در آن خواهند ماند! (27) (به خاطر بیاورید) روزی را که همه آن ها را جمع می کنیم، سپس به مشرکان می گوییم: «شما و معبودهای تان در جای خودتان باشید (تا به حسابتان رسیدگی شود!)» سپس آن ها را از هم جدا می سازیم (و از هر یک جداگانه سوال می کنیم). و معبودهای شان (به آن ها) می گویند: «شما (هرگز) ما را عبادت نمی کردید!» (28) (آن ها در پاسخ می گویند:) همین بس که خدا میان ما و شما گواه باشد، اگر ما از عبادت شما غافل بودیم! (29) در آن جا، هر کس عملی را که قبلا انجام داده است، می آزماید. و همگی به سوی «اللَّه» مولا و سرپرستِ حقیقی خود بازگردانده می شوند و چیزهایی را که به دروغ هم تای خدا قرار داده بودند، گم و نابود می شوند! (30)

خداشناسی است، چنان که امام صادق(علیه السلام) همین را دلیل خداشناسی معرّفی نمود و خداوند نیز در چند جای قرآن به این معنا اشاره نموده است، و امام صادق(علیه السلام) برای تفهیم این مساله به بیچاره شدن در کشتی مثال زد که خداوند می فرماید: «فَاِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ اِلَی الْبَرِّ اِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ.»(1) از آیه فوق بر می آید که افراد غافل به خاطر برخورداری از نعمت های خداوند به عوض شاکر بودن کفران می کنند و از خدا دور می شوند در حالی که اگر شاکر نعمت های خدا می بودند نعمت بر آنان افزون می شد و در دنیا و آخرت سعادتمند بودند و لکن در اثر کفران نعمت، دنیا و آخرت خود را از دست می دهند از این رو در حال بیچارگی که به مقتضای فطرت به خدا توجّه می کنند، وعده شکرگذاری می دهند و می گویند: «لَئِنْ اَنجَیْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَکُونَنِّ مِنَ الشَّاکِرِینَ» و چون خداوند آنان را نجات می دهد باز به فساد و ظلم خود ادامه می دهند چنان که می فرماید: «فَلَمَّا اَنجَاهُمْ اِذَا هُمْ یَبْغُونَ فِی الاَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ».

«یَا اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَی اَنفُسِکُم مَّتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ اِلَینَا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

سه چیز است که به صاحب خود باز می گردد: 1. عهدشکنی، 2. ظلم و آزار به مردم، 3. مکر و حیله، چنان که خداوند می فرماید: «یَا اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَی اَنفُسِکُم.»(3)

ص: 34

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در نامه ای که به شیعیان خود نوشت و جریان خروج عایشه به بصره و خطای بزرگ طلحه و زبیر را بیان نمود فرمود:

چه خطایی بزرگ تر از عمل طلحه و زبیر است که آنان همسر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را از خانه بیرون بردند و حجابی که خدا برای او با ماندن در خانه قرار داده بود برطرف نمودند و همسران خود را در خانه حفظ کردند، حقّا آنان حرمت خدا و رسول او را حفظ نکردند؛ سپس فرمود: در کتاب خدا آمده که سه خصلت است که به صاحبانش باز می گردد، 1. ظلم و تجاوز به حقوق دیگران، 2. مکر و حیله با مردم، 3. عهد شکنی؛ چنان که خداوند می فرماید: «یَا اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَی اَنفُسِکُم» و می فرماید: «فَمَن نَّکَثَ فَاِنَّمَا یَنکُثُ عَلَی نَفْسِهِ» و می فرماید: «وَ لَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ اِلَّا بِاَهْلِهِ» و آنان به من ظلم کردند و بیعت شکنی و مکر و حیله نمودند.(1) «اِنَّمَا مَثَلُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا کَمَاء اَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاء… اَتَاهَا اَمْرُنَا لَیْلًا اَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِیدًا…»(2) امام سجّاد(علیه السلام) با تلاوت آیه فوق اصحاب خود را امر به زهد نمود و فرمود:

ای بندگان خدا همان گونه که خداوند در ذیل آیه فوق می فرماید: «کَذَلِکَ نُفَصّلُ الْاَیَاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» شما از تفکّر کنندگان و عاقبت اندیشان باشید.(3)

ص: 35

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در ضمن خطبه ای فرمود:

«فاجعلوا عباد اللَّه اجتهادکم فی هذه، التّزوّد من یومها القصیر لیوم الآخرة الطّویلة…» یعنی ای بندگان خدا! با توجّه به بی اعتباری دنیا، شما باید گوش خود را در این دنیای کوتاه مصروف [او معطوف به آیات قرآن] و به دست آوردن توشه برای آخرت طولانی قرار بدهید، چرا که دنیا دار عمل است و آخرت دار قرار و پاداش است پس علایق خود را از دنیا قطع کنید، و بدانید که مغرور و فریب خورده کسی است که فریب دنیا را بخورد… و سپس آیه فوق را تلاوت نمود «اِنَّمَا مَثَلُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا.»(1) «وَ اللّهُ یَدْعُو اِلَی دَارِ السَّلاَمِ وَ یَهْدِی مَن یَشَاء اِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»(2) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر این آیه فرمود:

سلام از نام های خداوند است و «دَارِ السَّلاَمِ» که خداوند برای بندگان و اولیای خود خلق نموده بهشت است.(3)

ص: 36

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند نخستین کسی است که مردم را به خود دعوت نموده و آنان را به طاعت و پیروی از خود خوانده است، چنان که می فرماید: «وَ اللّهُ یَدْعُو اِلَی دَارِ السَّلاَمِ وَ یَهْدِی مَن یَشَاء اِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ.»(1) امام سجّاد(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «دَارِ السَّلاَمِ» بهشت است و مقصود از «وَ یَهْدِی مَن یَشَاء اِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ» ولایت علی بن ابی طالب(علیه السلام) است.(2) «لِّلَّذِینَ اَحْسَنُواْ الْحُسْنَی وَ زِیَادَةٌ وَ لَا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لَا ذِلَّةٌ اُوْلَئِکَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ…»(3) امیرالمؤمنین(علیه السلام) در نامه خود به محمّد بن ابی بکر هنگامی که او را برای ولایت مصر اعزام نمود دستور داد که آیه فوق را برای مردم بخواند و فرمود:

مقصود از «الحسنی» بهشت است و مقصود از «زیادة» دنیا می باشد. [یعنی خداوند به نیکوکاران دنیا و آخرت را می دهد.](4)

ص: 37

امام باقر(علیه السلام) نیز در تفسیر آیه فوق فرمود:

«حسنی» بهشت است و «زیادة» دنیاست و آن چه خداوند از دنیا به نیکوکاران بدهد در آخرت از آنان حساب نمی خواهد و خداوند ثواب دنیا و آخرت را به نیکوترین وجه در دنیا و آخرت به آنان می دهد و بر صورت های آنان گرد سختی و ذلّت نمی نشیند و همواره اهل بهشت خواهند بود.(1) در نهج البیان از علی بن ابراهیم قمّی نقل شده که گوید:

«زیادة» بخشش خداوند است و «قَتَر» گرسنگی و فقر است و «ذلّة» ترس و خوف است.(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هر چیزی را کیل و وزنی است، مگر قطره اشکی که از خوف خدا ریخته شود که

ص: 38

دریاهای آتش دوزخ را خاموش می کند، زمانی که چشم از خوف خدا گریان شود، سایر بدن بر آتش حرام می شود و چون اشک بر گونه ها جاری گردد، فقر و ذلّت و ترس برای صاحبش نخواهد بود و خداوند آتش دوزخ را بر او حرام خواهد نمود و اگر یک نفر برای نجات امّتی به درگاه خدا اشک بریزد خداوند به آن امّت ترحّم خواهد کرد.(1) و در روایت دیگری فرمود:

هر چشمی روز قیامت گریان است مگر چشمی که از خوف خدا گریان شده باشد….(2) «وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ اَشْرَکُواْ مَکَانَکُمْ اَنتُمْ وَ شُرَکَآؤُکُمْ فَزَیَّلْنَا بَیْنَهُمْ…»(3)

ص: 39

علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از «فَزَیَّلْنَا بَیْنَهُمْ» این است که خداوند آتشی بین جمعیّت کفّار و مومنین قرار می دهد و آنان را از هم دیگر جدا می سازد؛ و مقصود از «هُنَالِکَ تَبْلُو کُلُّ نَفْسٍ مَّا اَسْلَفَتْ» این است که هر کسی باید در قیامت به دنبال اعمال گذشته خود برود و در پیشگاه خدا حاضر شود تا این که گوید: بقیّه آیات از محکمات است.(1)

تَصْدیقَ الَّذی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصیلَ الْكِتابِ لارَیْبَ فیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ اَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَاْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللهِ اِنْ كُنْتُمْ صادِقینَ بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ یُحیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَاْتِهِمْ تَاْویلُهُ كَذلِكَ كَذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ كَیْفَ كانَ عاقِبَةُ الظَّالِمینَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لایُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّكَ اَعْلَمُ بِالْمُفْسِدینَ وَ اِنْ كَذَّبُوكَ فَقُلْ لی عَمَلی وَ لَكُمْ عَمَلُكُمْ اَنْتُمْ بَریئُونَ مِمَّا اَعْمَلُ وَ اَنَا بَری ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ اِلَیْكَ اَ فَاَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ كانُوا لایَعْقِلُونَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ اِلَیْكَ اَ فَاَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ كانُوا لایُبْصِرُونَ

(ولی آن ها از روی علم و دانش قرآن را انکار نکردند) بلکه چیزی را تکذیب کردند که آگاهی از آن نداشتند، و هنوز واقعیّتش بر آنان روشن نشده است! پیشینیان آن ها نیز همین گونه تکذیب کردند پس بنگر عاقبت کار ظالمان چگونه بود! (39) بعضی از آن ها، به آن ایمان می آورند و بعضی ایمان نمی آورند و پروردگارت به مفسدان آگاهتر است (و آن ها را بهتر می شناسد)! (40) و اگر تو را تکذیب کردند، بگو: «عمل من برای من، و عمل شما برای شماست! شما از آن چه من انجام می دهم بیزارید و من (نیز) از آن چه شما انجام می دهید بیزارم!» (41) گروهی از آنان، به سوی تو گوش فرامی دهند (امّا گویی هیچ نمی شنوند و کرند)! آیا تو می توانی سخن خود را به گوش کران برسانی، هر چند نفهمند؟! (42) و گروهی از آنان، به سوی تو می نگرند (امّا گویی هیچ نمی بینند)! آیا تو می توانی نابینایان را هدایت کنی، هر چند نبینند؟! (43)

می دانستند و اگر من می دانستم که آن حرام است پرهیز می کردم. پس ابوبکر رو به عمر کرد و گفت: تو چه می گویی درباره ی این مرد؟ عمر گفت: این مشکل سختی است و تنها ابوالحسن [یعنی امیرالمؤمنین(علیه السلام)] می تواند پاسخگوی آن باشد.

پس ابوبکر به غلام خود گفت: علی(علیه السلام) را بگو بیاید. عمر گفت: ما باید به منزل حاکم برویم. پس با سلمان به منزل امیرالمؤمنین(علیه السلام) آمدند و قصّه آن مرد را بیان کردند و علی(علیه السلام) به ابوبکر فرمود: او را بین مهاجرین و انصار بگردان و ببین کسی آیه حرمت شراب را به او گفته است یا نگفته؟ و اگر کسی گفته باید شهادت بدهد و گرنه چیزی بر او نیست پس کسی چنین شهادتی نداد و امیرالمؤمنین(علیه السلام) او را رها نمود، سپس سلمان به آن حضرت گفت: شما آنان را راهنمایی نمودی؟! امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: من می خواستم حجّت را بر آنان نسبت به آیه ای که درباره ی من و آنان نازل شده است کامل نمایم و آن این آیه است «اَ فَمَن یَهْدِی اِلَی الْحَقِّ اَحَقُّ اَن یُتَّبَعَ اَمَّن لَّا یَهِدِّیَ اِلَّا اَن یُهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ.»(1)

ص: 44

حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

خداوند پیامبران و ائمّه(علیه السلام) را موفّق می نماید و از مخازن علم و حکمت های خود به قدری به آنان عطا می کند که به احدی از اهل زمان آنان عطا نمی کند چنان که می فرماید: «اَ فَمَن یَهْدِی اِلَی الْحَقِّ اَحَقُّ اَن یُتَّبَعَ اَمَّن لَّا یَهِدِّیَ اِلَّا اَن یُهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ.»(1) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «اَ فَمَن یَهْدِی اِلَی الْحَقِّ» محمّد و آل محمّد می باشند و مقصود از «مَن لا یَهِدِّیَ اِلَّا اَن یُهْدَی» مخالفین اهل بیت رسول الله(صلی الله علیه و آله) بعد از او هستند.(2) «بَلْ کَذَّبُواْ بِمَا لَمْ یُحِیطُواْ بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَاْتِهِمْ تَاْوِیلُهُ کَذَلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ…»(3)

ص: 45

علی بن ابراهیم قمّی گوید:

این آیه درباره ی رجعت نازل شد و مخالفین آن را تکذیب و انکار کردند و گفتند:

رجعتی نخواهد بود.

سپس گوید: در روایت ابی الجارود از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که آن حضرت در تفسیر «وَ مِنهُم مَّن لا یُؤْمِنُ بِهِ» فرمود: منکرین رجعت دشمنان محمّد و آل آن حضرت هستند!(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند بندگان خود را به دو آیه مخصوص نمود، [و از آنان پیمان گرفت] 1. چیزی را که نمی دانند نگویند و فرمود: «اَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِم مِّیثَاقُ الْکِتَابِ اَن لَّا یِقُولُواْ عَلَی اللهِ اِلَّا الْحَقَّ»، 2. چیزی را که از آن آگاهی ندارند انکار نکنند، و فرمود: «بَلْ کَذَّبُواْ بِمَا لَمْ یُحِیطُواْ بِعِلْمِهِ.»(2) زراره گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی مسایل بزرگی مانند رجعت و امثال آن

ص: 46

سوال کردم و آن حضرت فرمود:

زمان این گونه امور نرسیده است و خداوند می فرماید: «بَلْ کَذَّبُواْ بِمَا لَمْ یُحِیطُواْ بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَاْتِهِمْ تَاْوِیلُهُ.»(1) علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر «وَ اِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ…» گوید:

مقصود رجعت و قیام حضرت مهدی قائم؟عج؟ است.(2) [سپس گوید: بقیّه آیات از محکمات است.]

اِلَّا ما شاءَ اللهُ لِكُلِّ اُمَّةٍ اَجَلٌ اِذا جاءَ اَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَاْخِرُونَ ساعَةً وَ لایَسْتَقْدِمُونَ قُلْ اَ رَاَیْتُمْ اِنْ اَتاكُمْ عَذابُهُ بَیاتًا اَوْ نَهارًا ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ اَ ثُمَّ اِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلْآنَ وَ قَدْ كُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ ثُمَّ قیلَ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ اِلَّا بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ وَ یَسْتَنْبِئُونَكَ اَ حَقٌّ هُوَ قُلْ ای وَ رَبِّی اِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما اَنْتُمْ بِمُعْجِزینَ وَ لَوْ اَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ ما فِی الْاَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ وَ اَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَاَوُا الْعَذابَ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لایُظْلَمُونَ اَلا اِنَّ لِلهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ اَلا اِنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَ لكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لایَعْلَمُونَ هُوَ یُحْیی وَ یُمیتُ وَ اِلَیْهِ تُرْجَعُونَ

مولّف گوید: لغات آیات فوق روشن است و نیاز به بیان ندارد چنان که آیات نیز از محکمات است جز برخی که در فضائل اهل بیت(علیهم السلام) تاویل شده است والله العالم.

کیفر داده می شوید؟!» (52) از تو می پرسند: «آیا آن (وعده مجازات الهی) حقّ است؟» بگو: «آری، به پروردگارم سوگند، قطعا حقّ است و شما نمی توانید از آن جلوگیری کنید!» (53) و هر کس که ستم کرده، اگر تمامی آن چه روی زمین است در اختیار داشته باشد، (همه را از هول عذاب،) برای نجات خویش می دهد! و هنگامی که عذاب را ببینند، (پشیمان می شوند امّا) پشیمانی خود را کتمان می کنند (، مبادا رسواتر شوند)! و در میان آن ها، بعدالت داوری می شود و ستمی بر آن ها نخواهد شد! (54) آگاه باشید آن چه در آسمان ها و زمین است، از آن خداست! آگاه باشید وعده خدا حقّ است، ولی بیشتر آن ها نمی دانند! (55) اوست که زنده می کند و می میراند، و به سوی او بازگردانده می شوید! (56)

«اِذَا جَاء اَجَلُهُمْ فَلاَ یَسْتَاْخِرُونَ سَاعَةً وَ لَا یَسْتَقْدِمُونَ»(1) حمران بن اعین گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی این آیه سوال کردم فرمود:

مقصود از اجل همان تاریخی است که در شب قدر برای ملک الموت تعیین شده است.(2) و در تفسیر آیه «ثُمَّ قَضَی اَجَلًا وَ اَجَلٌ مُّسمًّی عِندَهُ» در اوّل سوره انعام روایاتی در این معنا گذشت. «قُلْ اَ رَاَیْتُمْ اِنْ اَتَاکُمْ عَذَابُهُ بَیَاتًا اَوْ نَهَارًا مَّاذَا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ»(3) علی بن ابراهیم گوید: در روایت ابی الجارود از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مقصود عذابی است در آخرالزّمان که بر فسّاق اهل قبله نازل می شود، در حالی که آنان نزول عذاب را بر خود انکار می کنند.

سپس علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «اَ ثُمَّ اِذَا مَا وَقَعَ آمَنْتُم بِهِ» زمان رجعت می باشد، و به آنان گفته می شود:

آیا اکنون به امیرالمؤمنین ایمان می آورید؟ در حالی که قبلا او را تکذیب می کردید؟! سپس به کسانی که به آل محمّد ظلم کردند و حق آنان را غصب نمودند گفته می شود: «وَ ذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ….»(4)

ص: 51

«وَ یَسْتَنبِئُونَکَ اَ حَقٌّ هُوَ قُلْ اِی وَ رَبِّی اِنَّهُ لَحَقٌّ وَ مَا اَنتُمْ بِمُعْجِزِینَ»(1) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه می فرماید:

مقصود از «اِنَّهُ لَحَقٌّ» علی(علیه السلام) است و خداوند می فرماید: ای محمّد آنان از وصیّ تو سوال می کنند بگو: به خدایم سوگند او وصیّ من است.(2) «وَ لَوْ اَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِی الاَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ…»(3) علیّ بن ابراهیم گوید:

مقصود: ظلم نسبت به حقّ آل محمّد(صلی الله علیه و آله) است و زمان افتدا رجعت است، سپس از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود: پنهان کردن ندامت به خاطر شماتت است.(4)

ص: 52

می کنید؟!)» (59) آن ها که بر خدا افترا می بندند، درباره (مجازات) روز رستاخیز، چه می اندیشند؟! خداوند نسبت به همه مردم فضل (و بخشش) دارد، امّا اکثر آن ها سپاسگزاری نمی کنند! (60) در هیچ حال (و اندیشه ای) نیستی، و هیچ قسمتی از قرآن را تلاوت نمی کنی، و هیچ عملی را انجام نمی دهید، مگر این که ما گواه بر شما هستیم در آن هنگام که وارد آن می شوید! و هیچ چیز در زمین و آسمان، از پروردگار تو مخفی نمی ماند حتّی به اندازه سنگینی ذرّه ای، و نه کوچکتر از آن و نه بزرگتر، مگر این که (همه آن ها) در کتاب آشکار (و لوح محفوظ علم خداوند) ثبت است! (61) آگاه باشید (دوستان و) اولیای خدا، نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند! (62) همان ها که ایمان آوردند، و (از مخالفت فرمان خدا) پرهیز می کردند. (63) در زندگی دنیا و در آخرت، شاد (و مسرور) ند وعده های الهی تخلّف ناپذیر است! این است آن رستگاری بزرگ! (64) سخن آن ها تو را غمگین نسازد! تمام عزّت (و قدرت)، از آن خداست و او شنوا و داناست! (65) آگاه باشید تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند، از آن خدا می باشند! و آن ها که غیر خدا را هم تای او می خوانند، (از منطق و دلیلی) پیروی نمی کنند آن ها فقط از پندار بی اساس پیروی می کنند و آن ها فقط دروغ می گویند! (66) او کسی است که شب را برای شما آفرید، تا در آن آرامش بیابید و روز را روشنی بخش (تا به تلاش زندگی پردازید) در این ها نشانه هایی است برای کسانی که گوش شنوا دارند! (67) گفتند: «خداوند فرزندی برای خود انتخاب کرده است»! (از هر عیب و نقص و احتیاجی) منزه است! او بی نیاز است! از آن اوست آن چه در آسمان ها و آن چه در زمین است! شما هیچ گونه دلیلی بر این ادعا ندارید! آیا به خدا نسبتی می دهید که نمی دانید؟! (68)

ص: 55

«قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُواْ هُوَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ»(1) ابوحمزه ثمالی گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مقصود از این آیه این است که: اقرار به نبوّت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) و قبول ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) [و اقتدای به او] بهتر از آن چه است که مخالفین از مال دنیا جمع می کنند.(2) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق می فرماید:

«فَلْیَفْرَحُواْ بولایة محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه و آله) هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُ هَؤُلَاءِ مِنْ دُنْیَاهُمْ».(3) امام حسین(علیه السلام) می فرماید:

روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سوار مرکب خود بود و امیرالمؤمنین(علیه السلام) پیاده همراه او می رفت، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: یا اباالحسن یا سوار شو و یا بازگرد، چرا که خداوند به من امر کرده که اگر سواره بودم تو نیز باید سواره باشی و اگر پیاده بودم تو نیز باید پیاده باشی و اگر من نشستم تو نیز بنشینی جز این که بخواهی حدّی از حدود الهی را به پای داری و ناچار باشی که بایستی… سپس فرمود: سوگند به خدایی که محمّد را به حق به نبوّت مبعوث نمود: به من ایمان نیاورده کسی که مقام تو را انکار کند، و اقرار به نبوّت من نکرده کسی که

ص: 57

حق تو را انکار نماید و به من اعتقاد پیدا نکرده کسی که نسبت به تو کافر باشد، همانا فضل تو از فضل من است و فضل من از فضل خداست چنان که می فرماید:

«قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُواْ هُوَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ».

تا این که فرمود: فضل الله پیامبر شماست و رحمت او ولایت علی بن ابی طالب(علیه السلام) است و شیعیان باید با اعتقاد به نبوّت من و ولایت علی شاد باشید و این برای آنان بهتر از آن چه است که مخالفین از مال و اهل و اولاد در دنیا جمع می کنند؛ سپس فرمود:… به راستی کسانی که ولایت تو را نپذیرفتند هدایت نشدند و از دین خدا گم راه گردیدند و این فرموده ی خدای من است که می فرماید:

«وَ اِنِّی لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَی.»(1)

ص: 58

«قُلْ اَ رَاَیْتُم مَّا اَنزَلَ اللّهُ لَکُم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَ حَلاَلًا قُلْ آللّهُ اَذِنَ لَکُمْ اَمْ عَلَی اللهِ تَفْتَرُونَ»(1) علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از این آیه اهل کتاب [یعنی یهود و نصارا] هستند که خداوند درباره ی آنان می فرماید: «وَ قَالُواْ مَا فِی بُطُونِ هَذِهِ الاَنْعَامِ خَالِصَةٌ لِّذُکُورِنَا وَ مُحَرَّمٌ عَلَی اَزْوَاجِنَا» «وَ جَعَلُواْ لِلهِ مِمِّا ذَرَاَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الاَنْعَامِ نَصِیبًا…»(2)، و خداوند در این آیه بر آنان احتجاج نموده و می فرماید: «آللّهُ اَذِنَ لَکُمْ اَمْ عَلَی اللهِ تَفْتَرُونَ.»(3) «وَ مَا تَکُونُ فِی شَاْنٍ وَ مَا تَتْلُو مِنْهُ مِن قُرْآنٍ وَ لَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ اِلَّا کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُودًا»(4) علی بن ابراهیم قمّی گوید:

این آیه خطاب به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است و هر گاه او این آیه را می خواند شدیدا

ص: 59

گریه می کرد.(1) مرحوم طبرسی نیز در تفسیر مجمع البیان از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هر گاه این آیه را تلاوت می نمود شدیدا گریه می کرد.(2) «اَلا اِنَّ اَوْلِیَاء اللهِ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُونَ * الَّذِینَ آمَنُواْ وَ کَانُواْ یَتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیاةِ الدُّنْیَا وَ فِی الآخِرَة…»(3) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سوال شد: اولیای خدا کیانند؟ فرمود:

آنان کسانی هستند که دیدن آنان مردم را به یاد خدا می اندازد.(4) و نیز فرمود: کسی که خدا را شناخته و او را بزرگ بداند، دهان خود را از هر کلام [ناشایست] و شکم خود را از هر طعام [غیر حلال] منع می کند و رنج روزه و نماز را به خود می دهد. گفته شد: پدر و مادر ما فدای شما باد یا رسول الله! آیا چنین مردمی اولیای خدا محسوب می شوند؟ فرمود: اولیای خدا سکوت شان ذکر خداست و نگاه شان عبرت است و سخن شان حکمت است و حرکت شان بین مردم برکتاست و اگر عمرشان تعیین نشده بود، ارواح آنان در بدن های شان به خاطر ترس از عذاب و شوق بر ثواب قرار نمی گرفت.(5)

ص: 60

عقبه گوید: امام صادق(علیه السلام) به من فرمود:

ای عقبه در قیامت خداوند از بندگان خود عملی را قبول نمی کند مگر آن که مانند شما اعتقاد به ولایت محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه و آله) داشته باشند و بین یکی از شما [که ولایت ما را پذیرفته و بین بهشت] و آن چه چشم او را روشن می کند فاصله ای جز رسیدن جان به گلوی او نیست و سپس آن حضرت با دست به گردن خود اشاره نمود و به جای خود تکیه کرد پس معلّی که در کنار من بود مرا فشار داد و گفت: سوال کن در آن هنگام چه چیزی را خواهد دید؟ و من گفتم: ای فرزند رسول خدا در آن حال چه چیزی را خواهد دید؟ فرمود: «خواهد دید» و من سوال خود را بیش از ده مرتبه تکرار نمودم و آن حضرت فقط می فرمود: «خواهد دید» سپس در پایان نشست و فرمود: ای عقبه! گفتم: لبّیک و سعدیک! فرمود: حتما می خواهی بدانی چه خواهد دید؟ گفتم: آری. ای فرزند رسول خدا، چرا که دین من دین شماست و اگر دین من از دستم برود [و نادان باشم] چگونه می توانم هر ساعت شما را بیابم و گریه مرا گرفت و آن حضرت به من رقّت نمود و فرمود:

«به خدا سوگند آن دو را خواهد دید» گفتم: پدر و مادرم فدای شما آن دو کیانند؟ فرمود: «آن دو رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و علی (صلوات الله علیه) هستند» سپس فرمود: ای عقبه هیچ انسان مومنی نمی میرد مگر آن که آن دو را خواهد دید» گفتم: هنگامی که مومن آنان را می بیند آیا به دنیا باز می گردد؟ فرمود: به دنیا باز نمی گردد. گفتم:

آنان چیزی به او می گویند؟ فرمود: آری آنان وارد بر مومن می شوند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بالای سر او می نشیند و علی(علیه السلام) پایین پای او می نشیند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خود را بر او

ص: 61

می افکند و می فرماید: «ای ولیّ خدا بشارت بر تو باد من رسول خدا هستم و من برای تو بهتر از دنیا هستم و سپس علی(علیه السلام) خود را بر او می افکند و می فرماید: ای ولیّ خدا بشارت بر تو باد، من علی بن ابی طالب هستم که تو او را دوست می داشتی، آگاه باش که من اکنون برای تو بسیار نافع خواهم بود»! سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود: آن چه گفتم در کتاب خدای(عزوجل) موجود است؛ گفتم: فدای شما شوم در کجای کتاب خدا فرمود: در سوره ی یونس که خداوند می فرماید: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَ کَانُواْ یَتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیاةِ الدُّنْیَا وَ فِی الآخِرَةِ لَا تَبْدِیلَ لِکَلِمَاتِ اللّهِ.»(1)

ص: 62

ابن عبّاس گوید:

از امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره ی آیه «اَلا اِنَّ اَوْلِیَاء اللهِ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُونَ» سوال شد: این اولیاء کیانند؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: آنان مردمی هستند که عبادت خود را خالص انجام می دهند و هنگامی که مردم به ظاهر دنیا می نگرند آنان به باطن دنیا نگاه می کنند و هنگامی که مردم به دنیا مغرور شده اند آنان به پایان دنیا می اندیشند از این رو دنیا را رها می کنند چرا که می دانند دنیا آنان را رها خواهد نمود و پا روی دنیا می گذارند چرا که می دانند دنیا به زودی با آنان چنین خواهد کرد و آنان را نابود خواهد نمود….(1) و در سخن دیگری فرمود: آیا می دانید اولیای خدا کیانند؟ گفته شد: کیانند آنان یا امیرالمؤمنین؟ فرمود: اولیای خدا ما هستیم و پیروان ما بعد از ما طُوبَی لَنَا وَ طُوبَی

ص: 63

لَهُمْ اَفْضَلُ مِنْ طُوبَانَا» یعنی آنان بهتر از شما هستند! گفته شد: برای چه آنان بهتر از ما هستند؟ مگر این نیست که ما و آنان به یک آیین معتقدیم؟! فرمود: آنان چیزهایی را تحمّل می کنند و بر آن صبر می نمایند که شما نمی کنید.(1) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه «الَّذِینَ آمَنُواْ وَ کَانُواْ یَتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیاةِ الدُّنْیَا وَ فِی الآخِرَةِ» فرمود:

هنگامی که یکی از شما جان او به گلو می رسد، ملک الموت بر او نازل می شود و به او می گوید: امّا آن چه به آن امیدوار بودی به تو داده شد، و از آن چه هراس داشتی از آن ایمن گردیدی، و سپس از قبر دری به منزل او در بهشت باز می کند و به او می گوید: به خانه بهشتی خود بنگر و ببین این ها رسول خدا و علی و حسن و حسین (صلوات الله علیهم اجمعین) هستند که رفقای تو می باشند.(2)

ص: 64

سلیم بن قیس گوید:

به امیرالمؤمنین گفتم: اصلحک الله، آیا کسی که ایمان به خدا و معرفت به امام خود داشته باشد و مطیع امر او باشد و از دنیا برود اهل بهشت خواهد بود؟ فرمود:

آری، اگر او خدا را ملاقات کند و از کسانی، باشد که خداوند می فرماید: «اِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ» و «الَّذِینَ آمَنُواْ وَ کَانُواْ یَتَّقُونَ…» و «الَّذِینَ آمَنُواْ وَ لَمْ یَلْبِسُواْ اِیمَانَهُم بِظُلْمٍ» اهل بهشت خواهد بود. سپس فرمود: و از اهل ایمان کسانی که اهل کبائر باشند و خدا را ملاقات کنند، این مشیّت خداست که اگر بخواهد آنان را به خاطر گناه عذاب می کند و اگر بخواهد با رحمت خود می بخشد. گفتم: آیا آنان را با داشتن ایمان به آتش می برد؟! فرمود: به خاطر گناه آری، چرا که از مومنینی نیستند که خدا فرموده: «اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُواْ» و نیز از کسانی نیستند که خدا فرموده: «وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُونَ» و از کسانی هستند که خداوند فرموده: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ» و یا فرموده:

«الَّذِینَ آمَنُواْ وَ لَمْ یَلْبِسُواْ اِیمَانَهُم بِظُلْمٍ».(1)

ص: 65

نادرستی کرده اید چه این که) من از شما مزدی نمی خواهم مزد من، تنها بر خداست! و من مامورم که از مسلمین [تسلیم شدگان در برابر فرمان خدا] باشم!» (72) امّا آن ها او را تکذیب کردند! و ما، او و کسانی را که با او در کشتی بودند، نجات دادیم و آنان را جانشین (و وارث کافران) قرار دادیم و کسانی را که آیات ما را تکذیب کردند، غرق نمودیم! پس ببین عاقبت کار کسانی که انذار شدند (و به انذار الهی اهمیّت ندادند)، چگونه بود! (73) سپس بعد از نوح، رسولانی به سوی قومشان فرستادیم آنان دلایل روشن برای شان آوردند امّا آن ها، به چیزی که پیش از آن تکذیب کرده بودند، ایمان نیاوردند! اینچنین بر دل های تجاوزکاران مهر می نهیم (تا چیزی را درک نکنند)! (74) بعد از آن ها، موسی و هارون را با آیات خود به سوی فرعون و اطرافیانش فرستادیم امّا آن ها تکبّر کردند (و زیر بار حق نرفتند چرا که) آن ها گروهی مجرم بودند! (75) و هنگامی که حق از نزد ما بسراغ آن ها آمد، گفتند: «این، سحری است آشکار!» (76) موسی گفت: «آیا درباره حقّ، هنگامی که به سوی شما آمد، (چنین) می گویید؟! آیا این سحر است؟! در حالی که ساحران (هرگز) رستگار (و پیروز) نمی شوند! (77) گفتند: «آیا آمده ای که ما را، از آن چه پدرانمان را بر آن یافتیم، منصرف سازی و بزرگی (و ریاست) در روی زمین، از آن شما دو تن باشد؟! ما (هرگز) به شما ایمان نمی آوریم!» (78) فرعون گفت: «(بروید و) هر جادوگر (و ساحر) دانایی را نزد من آورید!» (79) هنگامی که ساحران (به میدان مبارزه) آمدند، موسی به آن ها گفت: «آن چه (از وسایل سحر) را می توانید بیفکنید، بیفکنید!» (80) هنگامی که افکندند، موسی گفت: «آن چه شما آوردید، سحر است که خداوند به زودی آن را باطل می کند چرا که خداوند (هرگز) عمل مفسدان را اصلاح نمی کند! (81) او حق را به وعده خویش، تحقق می بخشد هر چند مجرمان کراهت داشته باشند!» (82)

ص: 68

لباس خلقت پیدا کرد آنان را تصدیق کرد و هر کس در آن زمان آنان را تکذیب کرده بود بعد از آن نیز آنان را تکذیب کرد.(1) مولّف گوید:

از روایات وارده درباره ی ظهور حضرت بقیّة الله(علیه السلام) و آیه شریفه «هَلْ یَنظُرُونَ اِلَّا اَن تَاْتِیهُمُ الْمَلآئِکَةُ اَوْ یَاْتِیَ رَبُّکَ اَوْ یَاْتِیَ بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَاْتِی بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ لَا یَنفَعُ نَفْسًا اِیمَانُهَا لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِن قَبْلُ اَوْ کَسَبَتْ فِی اِیمَانِهَا خَیْرًا قُلِ انتَظِرُواْ اِنَّا مُنتَظِرُونَ»(2) نیز استفاده می شود که هر کس قبل از ظهور آن حضرت به او ایمان آورده است هنگامی که او ظهور می کند نیز به او ایمان خواهد آورد و الّا فلا، و روایات در ذیل این آیه فراوان است چنان که امام باقر(علیه السلام) فرمود: هنگامی که خورشید از مغرب طلوع می کند، همه مردم در آن روز ایمان می آورند و لکن برای آنان سودی ندارد چرا که قبلا ایمان نیاورده اند.(3)

ص: 70

ص: 71

«وَ اشْدُدْ عَلَی قُلُوبِهِمْ»: شدّ به معنای محکم بستن است مانند: «و شددنا ملکه» و «نشدّ عضدک باخیک» و در این آیه محکم و سخت بودن قلب به معنای بسته بودن آن است از پذیرش حق که به آن قساوت نیز گفته می شود.

«بَغْیًا وَ عَدْوًا»: «بَغی» به معنای ظلم و ابتغاء به معنای طلب است و بغی طلب همراه با تجاوز است و اصل البغی مجاوزة الحدّ است. «و عَدو» به معنای تجاوز از مرز اعتدال و عدالت است اگر با جوارح باشد و اگر با قلب باشد به آن عداوت و معادات گویند و «عَدو» در راه رفتن نیز تجاوز از حدّ اعتدال است و به معنای دشمنی نیز می آید مانند عدوّ و اعداء، و عداوت دشمنی قلبی است و عدوّ دشمن ظاهری است.

استقامت به خرج دهید و از راه (و رسم) کسانی که نمی دانند، تبعیت نکنید!» (89) (سرانجام) بنی اسراییل را از دریا [رود عظیم نیل] عبور دادیم و فرعون و لشکرش از سر ظلم و تجاوز، به دنبال آن ها رفتند هنگامی که غرقاب دامن او را گرفت، گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی، جز کسی که بنی اسراییل به او ایمان آورده اند، وجود ندارد و من از مسلمین هستم!» (90) (امّا به او خطاب شد:) الآن؟! در حالی که قبلا عصیان کردی، و از مفسدان بودی! (91) ولی امروز، بدنت را (از آب) نجات می دهیم، تا عبرتی برای آیندگان باشی! و بسیاری از مردم، از آیات ما غافلند! (92) (سپس) بنی اسراییل را در جایگاه صدق (و راستی) منزل دادیم و از روزیهای پاکیزه به آن ها عطا کردیم (امّا آن ها به نزاع و اختلاف برخاستند!) و اختلاف نکردند، مگر بعد از آن که علم و آگاهی به سراغ شان آمد! پروردگار تو روز قیامت، در آن چه اختلاف می کردند، میان آن ها داوری می کند! (93)

زراره و حمران و محمّد بن مسلم روایت کرده اند که امام(علیه السلام) فرمود:

«لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» یعنی«لَا تُسَلِّطْهُمْ عَلَیْنَا فَتَفْتِنَهُمْ بِنَا» آنان را بر ما مسلّط نکن و گم راهی آنان را به سبب ما قرار مده.(1) «وَ اَوْحَیْنَا اِلَی مُوسَی وَ اَخِیهِ اَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَ اجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً…»(2) در مجلسی که مامون برای مناظره علما با حضرت رضا(علیه السلام) تشکیل داد و علما از آن حضرت سوال کردند… آیا خداوند در قرآن برگزیدگان خود را بیان کرده است؟ حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

خداوند جز آن چه در باطن آیات ذکر نموده در ظاهر آیات نیز در دوازده مورد آنان را نام برده است… تا این که فرمود: چهارم این که خداوند دستور داد مردم درهای خانه های خود را به مسجد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ببندند مگر عترت آن حضرت و در این باره اعتراض هایی شد و عبّاس به آن حضرت گفت: یا رسول الله تو ما را از مسجد خود بیرون کردی و علی را به مسجد راه دادی؟! و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«من چنین نکردم این خدا بود که او را آزاد گذارد و شما را بیرون کرد» سپس حضرت رضا(علیه السلام) فرمود: و این معنای حدیث رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است که به علی(علیه السلام) فرمود: «اَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی». پس علمای مجلس گفتند:

این در کجای قرآن آمده است؟ حضرت رضا(علیه السلام) فرمود: «آیه مربوط به آن را برای شما خواهم خواند» گفتند: آن کدام آیه است؟ فرمود: «وَ اَوْحَیْنَا اِلَی مُوسَی وَ اَخِیهِ

ص: 75

اَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَ اجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» خداوند در این آیه منزلت هارون را نسبت به موسی بیان نموده و منزلت علی(علیه السلام) نیز نسبت به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مانند منزلت هارون نسبت به موسی می باشد و این دلیل روشنی است که از سخن رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز معلوم می شود که فرمود: «ای مردم آگاه باشید که هیچ جُنُبی حق وارد شدن به این مسجد را ندارد مگر محمّد و آل او». پس علما گفتند:

یا ابالحسن این تفسیر و این بیان جایی جز نزد شما اهل بیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) یافت نمی شود؟! حضرت رضا(علیه السلام) فرمود: چه کسی می تواند این منزلت را برای ما انکار نماید؟! در حالی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «اَنَا مَدِینَةُ الْحِکْمَةِ وَ عَلِیٌ بَابُهَا فَمَنْ اَرَادَ الْمَدِینَةَ فَلْیَاْتِهَا مِنْ بَابِهَا».

سپس فرمود: آن چه بیان نمودم و برای شما شرح دادم از فضیلت و شرافت و تقدّم عترت و برگزیده بودن آنان و پاکی و طهارت شان چیزهایی است که هیچ معاندی نمی تواند انکار کند….(1)

ص: 76

ابو رافع گوید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) برای مردم خطبه خواند و فرمود: ای مردم! خداوند(عزوجل) به موسی و هارون دستور داد تا برای قوم خود در مصر مساجدی بنا کنند و دستور داد تا در مسجد موسی و هارون هیچ جُنُبی نماند و با همسر خود مقاربت نکند مگر هارون و ذریّه او، و علی(علیه السلام) برای من همانند هارون است برای موسی بنابراین نباید در مسجد من کسی با همسر خود مقاربت کند و در حال جنابت در آن بماند مگر علی و فرزندان او، و اگر کسی از این دستور خوش ندارد به آن طرف برود. و با دست مبارک خود اشاره به شام نمود.(1) محمّد بن مسلم گوید: به امام باقر(علیه السلام) گفتم: آیا هارون برادر پدر و مادری موسی بوده؟ فرمود: آری… تا این که گوید: گفتم: آیا وحی بر هر دو نازل می شده است؟ فرمود: وحی بر موسی نازل می شده و موسی برای هارون بیان می کرده است.(2)

ص: 77

«قَالَ قَدْ اُجِیبَت دَّعْوَتُکُمَا فَاسْتَقِیمَا وَ لَا تَتَّبِعَآنِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ»(1) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

بین درخواست موسی(علیه السلام) که گفت: «رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَی اَمْوَالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلَی قُلُوبِهِمْ…» و پاسخ و اجابت خداوند که فرمود: «قَدْ اُجِیبَت دَّعْوَتُکُمَا…» چهل سال فاصله شد و خداوند به فرعون مهلت داد و سپس خداوند فرمود: «فَاَخَذَهُ اللهُ نَکَالَ الْآخِرَةِ وَ الْاُولَی» و جبرییل گوید: من با خدای خود درباره ی فرعون منازعه [و مکالمه] شدیدی کردم و گفتم: خدایا! او را رها می کنی، در حالی که می گوید:

«اَنَا رَبُّکُمُ الْاَعْلَی؟!» و خداوند به من فرمود: این حرف را بنده ای مانند تو می زند!(2) «حَتَّی اِذَا اَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنتُ…»(3) ابراهیم بن محمّد همدانی گوید:

به حضرت رضا(علیه السلام) گفتم: برای چه خداوند فرعون را غرق نمود در حالی که او ایمان آورد و اقرار به یگانگی او کرد؟ فرمود: به علّت این که او هنگام دیدن عذاب ایمان آورد و ایمان در این حال پذیرفته نیست و این حکم خدا بوده و خواهد بود

ص: 78

چنان که می فرماید: «فَلَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ * فَلَمْ یَکُ یَنفَعُهُمْ اِیمَانُهُمْ لَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا» و نیز می فرماید: «یَوْمَ یَاْتِی بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ لَا یَنفَعُ نَفْسًا اِیمَانُهَا لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِن قَبْلُ اَوْ کَسَبَتْ فِی اِیمَانِهَا خَیْرًا» و فرعون هنگام غرق شدن گفت: «آمَنتُ اَنَّهُ لا اِلِهَ اِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو اِسْرَائِیلَ وَ اَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ» و در جواب او گفته شد: «آلآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ * فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً…» و فرعون در آن حال از سر تا قدم در لباس آهنین جنگ بود و چون غرق شد خداوند بدن او را بر روی بلندی قرار داد تا مردم ببینند و برای آنان عبرت باشد، چرا که بدن او با آن همه سنگینی آهن باید زیر آب می رفت.

سپس فرمود: و علّت دیگر نجات نیافتن او این بود که در حال غرق شدن به موسی پناه برد و خداوند به موسی فرمود: تو به او پناه مده، چرا که تو خالق او نیستی و اگر او به من پناهنده شده بود من او را پناه می دادم.(1)

ص: 79

«فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً…»(1) علیّ بن ابراهیم قمّی گوید:

حضرت موسی به بنی اسراییل فرمود: خداوند فرعون را غرق نمود؛ و بنی اسراییل نپذیرفتند، از این رو خداوند به دریا امر نمود تا بدن او را به ساحل بیفکند تا مردم ببینند.(2) «وَ لَقَدْ بَوَّاْنَا بَنِی اِسْرَائِیلَ مُبَوَّاَ صِدْقٍ وَ رَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ…»(3) علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود این است که خداوند فرعون [و فرعونیان] را غرق نمود و بنی اسراییل را به مصر بازگرداند [و اختلاف پیدا کردند و…].

مولّف گوید:

طبیعت امّت ها این بوده و هست که چون امنیّت و آرامش پیدا می کنند و از تنگناها خارج می شوند به خوش گذرانی و بهانه گیری و اختلاف می پردازند و خداوند نیز می فرماید: «اِنَّ الْاِنسَانَ لَیَطْغَی * اَن رَّآهُ اسْتَغْنَی»(4)، و یا می فرماید: «فَاِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ اِلَی الْبَرِّ اِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ»(5)، و این از امتحانات بزرگ الهی است و در این امتحان جز مومنان خالص و با

ص: 80

بصیرت نجات پیدا نمی کنند، چرا که قانع بودن و راضی بودن به تقدیرات خداوند که بهترین عبادت است در بین اهل عافیت کم تر یافت می شود و اهل بلا هستند که ارزش قناعت و نعمت های خدا را می دانند، بنی اسراییل نیز تا هنگامی که گرفتار ظلم فرعون بودند ارزش عافیت و آرامش و امنیّت را می دانستند و چون نجات پیدا کردند و از دریا خارج شدند شروع به بهانه گیری نمودند چنان که در سوره ی بقره گذشت که آنان پس از نجات از دریا گفتند: «لَن نَّصْبِرَ عَلَیَ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ الاَرْضُ مِن بَقْلِهَا وَ قِثَّآئِهَا وَ فُومِهَا وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِهَا…» و خداوند فرمود: «اَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ اَدْنَی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُواْ مِصْرًا فَاِنَّ لَکُم مَّا سَاَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ وَ بَآؤُوْاْ بِغَضَبٍ مِّنَ اللهِ ذَلِکَ بِاَنَّهُمْ کَانُواْ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذَلِکَ بِمَا عَصَواْ وَّ کَانُواْ یَعْتَدُونَ.»(1) و «مُبَوَّاَ صِدْقٍ…» یعنی ما جایگاه شایسته و مرضیّ مردم را مانند مصر و شامات برای بنی اسراییل آماده کردیم و روزی پاک و طیّب برای آنان قرار دادیم و آنان با آن که حقایق را می دانستند و تورات را خوانده بودند و نشانه های پیامبر موعود را نیز می دانستند اختلاف کردند و چون حقّ برای آنان روشن شد و نپذیرفتند گرفتار عذاب شدند و خداوند درباره ی آنان می فرماید: «اخْتَلَفُواْ حَتَّی جَاءهُمُ الْعِلْمُ اِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُواْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ».

الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ المُمْتَرینَ وَ لاتَكُونَنَّ مِنَ الَّذینَ كَذَّبُوا بِآیاتِ اللهِ فَتَكُونَ مِنَ الْخاسِرینَ اِنَّ الَّذینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لایُؤْمِنُونَ وَ لَوْ جاءَتْهُمْ كُلُّ آیَةٍ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْاَلیمَ فَلَوْ لاكانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها ایمانُها اِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ اِلی حینٍ وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْاَرْضِ كُلُّهُمْ جَمیعًا اَ فَاَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَكُونُوا مُؤْمِنینَ وَ ما كانَ لِنَفْسٍ اَنْ تُؤْمِنَ اِلَّا بِاِذْنِ اللهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذینَ لایَعْقِلُونَ قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لایُؤْمِنُونَ فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ اِلَّا مِثْلَ اَیَّامِ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا اِنِّی مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرینَ ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنا وَ الَّذینَ آمَنُوا كَذلِكَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنینَ قُلْ یا اَیُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ فی شَكٍّ مِنْ دینی فَلا اَعْبُدُ الَّذینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ وَ لكِنْ اَعْبُدُ اللهَ الَّذی یَتَوَفَّاكُمْ وَ اُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ وَ اَنْ اَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنیفًا وَ لاتَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكینَ وَ لاتَدْعُ مِنْ دُونِ اللهِ ما لایَنْفَعُكَ وَ لایَضُرُّكَ فَاِنْ فَعَلْتَ فَاِنَّكَ اِذًا مِنَ الظَّالِمینَ

حَنِیفًا مُّسْلِمًا»(1)، و خداوند در این آیه به پیامبر خود می فرماید: «وَ اَنْ اَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا».

«وَ مَا تُغْنِی الآیَاتُ وَ النُّذُرُ»: امام صادق(علیه السلام) فرمود: مقصود از «آیات» آل محمّد و مقصود از «نُذُر» پیامران اند.(2)

هیچ کس نمی تواند ایمان بیاورد، جز به فرمان خدا (و توفیق و یاری و هدایت او)! و پلیدی (کفر و گناه) را بر کسانی قرار می دهد که نمی اندیشند. (100) بگو: «نگاه کنید چه چیز (از آیات خدا و نشانه های توحیدش) در آسمان ها و زمین است!» امّا این آیات و انذارها به حال کسانی که (به خاطر لجاجت) ایمان نمی آورند مفید نخواهد بود! (101) آیا آن ها (چیزی) جز همانند روزهای پیشینیان (و بلاها و مجازاتهای شان) را انتظار می کشند؟! بگو: «شما انتظار بکشید، من نیز با شما انتظار می کشم!» (102) سپس (هنگام نزول بلا و مجازات،) فرستادگان خود و کسانی را که (به آنان) ایمان می آورند، نجات می دهیم و همین گونه، بر ما حق است که مومنان (به تو) را (نیز) رهایی بخشیم! (103) بگو: «ای مردم! اگر در عقیده من شک دارید، من آن هایی را که جز خدا می پرستید، نمی پرستم! تنها خداوندی را پرستش می کنم که شما را می میراند! و من مامورم که از مومنان باشم! (104) و (به من دستور داده شده که:) روی خود را به آیینی متوجّه ساز که از هر گونه شرک، خالی است و از مشرکان مباش! (105) و جز خدا، چیزی را که نه سودی به تو می رساند و نه زیانی، مخوان! که اگر چنین کنی، از ستم کاران خواهی بود! (106)

در حالی که معنای آیه چیز دیگری است و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هیچ شکّی در آیات الهی نداشته است؛ و به همین علّت اعتقاد نویسنده این است که احدی حق ندارد در تفسیر آیات قرآن بدون مراجعه به سخنان و تفاسیر اهل البیت(علیهم السلام) چیزی بگوید وگرنه گرفتار تفسیر به رای و «منْ فَسَّرَ الْقُرْآنَ بِرَاْیِهِ فَلْیَتَبَوَّاْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّار» خواهد شد و ما در سخنان خاندان وحی(علیهم السلام) اسرار و بطونی را از آیات قرآن دیده ایم که هرگز آن اسرار و بطون به فهم هیچ عالمی نمی رسد و یکی از آن آیات آیه فوق است! علی بن ابراهیم قمّی از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به معراج رفت و خداوند درباره ی علی(علیه السلام) و مقام و شرافت و عظمت او چیزهایی به آن حضرت وحی نمود و سپس او را به بیت المعمور بردند و پیامبران جمع شدند و پشت سر او نماز خواندند، آن حضرت از فضائلی که خداوند درباره ی علی(علیه السلام) به او وحی نموده بود تعجّب نمود و خداوند این آیه را بر او نازل نمود «فَاِن کُنتَ فِی شَکٍّ مِّمَّا اَنزَلْنَا اِلَیْکَ فَاسْاَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ» یعنی اگر درباه ی فضائل علی(علیه السلام) شکّ و تردیدی داری از پیامبران دیگر سوال کن، چرا که ما فضائل علی(علیه السلام) را در کتاب های آنان نازل نموده ایم همان گونه که بر تو نازل کردیم. «وَ لَا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِآیَاتِ اللهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِینَ» سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود: به خدا سوگند پیامبر خدا نه شک در آیات خدا نمود و نه سوالی نمود.(1)

ص: 85

موسی بن محمّد از برادر خود امام هادی(علیه السلام) برای یحیی بن اکثم که گفته بود:

مخاطب این آیه کیست؟ و اگر مخاطب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) باشد او هرگز شکّی در آیات خدا نداشته و اگر غیر او باشد لازم می آید کتاب بر غیر آن حضرت نازل شده باشد سوال نمود و امام هادی(علیه السلام) فرمود:

مخاطب این آیه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است و او شکّی در آیات خدا نداشته است و لکن جاهلان گفتند: برای چه خداوند پیامبری از ملائکه برای ما نمی فرستد تا فرق ملائکه و انسان ها در عدم نیاز به خوردن و آشامیدن و رفت و آمد در اسواق معلوم شود؟ از این رو خداوند به پیامبر خود وحی نمود: که در حضور این مردم جاهل، از اهل کتاب سوال کن: «آیا خداوند پیامبری قبل از من فرستاده که نیاز به خوردن و آشامیدن و رفت و آمد در اسواق نداشته باشد؟ تا من نیز همانند او باشم؟!» بنابراین شک مربوط به آن جاهلان بوده و پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) شکّی نداشته است و نسبت شک به آن حضرت برای همراهی و ارفاق به آنان بوده چنان که در آیه «فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ اَبْنَاءنَا وَ اَبْنَاءکُمْ وَ نِسَاءنَا وَ نِسَاءکُمْ… فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ» اگر می فرمود: «فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللهِ عَلَیکم» دعوت آن حضرت را برای مباهله قبول نمی کردند، و خداوند می دانسته که پیامبرش شکّی در آیات او ندارد و از کاذبین نیست و پیامبر او نیز می دانسته که نسبت به آن چه می گوید صادق است و لکن می خواسته با مردم با انصاف و سازگار باشد تا سخن او را بپذیرند.(1)

ص: 86

صاحب تفسیر صافی گوید:

اخبار دیگری نیز به این معنا آمده و نظیر این آیه در سوره زخرف خواهد آمد، و مطابق هر دو دسته روایات خطاب، در آیه فوق از قبیل «اِیَّاکِ اَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَةِ» است.(1) «اِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ * وَ لَوْ جَاءتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّی یَرَوُاْ الْعَذَابَ الاَلِیمَ»(2)

ص: 87

علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از این آیه کسانی هستند که ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) بر آنان عرضه شد و خداوند ایمان به ولایت او را بر آنان واجب نمود و آنان انکار کردند و ایمان به آن حضرت نیاوردند [گرچه همه آیات برای آنان خوانده شد] تا عذاب دردناک خدا را دیدند!(1) مولّف گوید:

حقّا این آیه خبر اعجازی می دهد، چرا که ما، هر چه بر منکرین ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) خواندیم نپذیرفتند، گرچه حرفی برای گفتن نداشتند، از این رو امام صادق(علیه السلام) فرمود: با آنان مجادله و منازعه نکنید که سودی نخواهد داشت.

«فَلَوْلاَ کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا اِیمَانُهَا اِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّآ آمَنُواْ کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الخِزْیِ…»(2) برخی از مفسّرین گویند:

«لو لا» به معنای «هلّا» می باشد و برای تحضیض است یعنی نباید اهل گناه صبر کنند تا عذاب بر آنان نازل شود، بلکه باید قبل از نزول عذاب ایمان بیاورند و توبه کنند و تا عذاب را معاینه نکرده اند از گناه خود پشیمان شوند، نه آن که مانند فرعون، هنگامی که عذاب را مشاهده نمود گفت: «آمَنتُ اَنَّهُ لا اِلِهَ اِلَّا الَّذِی آمَنَتْ

ص: 88

بِهِ بَنُو اِسْرَائِیلَ وَ اَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ» و خداوند به او فرمود: «آلآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ» جز قوم یونس که چون آثار عذاب را دیدند توبه کردند و خداوند توبه ی آنان را پذیرفت «اِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّآ آمَنُواْ کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الخِزْیِ فِی الْحَیَاةَ الدُّنْیَا…» بنابراین جمله ی «فَلَوْلاَ کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا اِیمَانُهَا» به معنای «ما کانت» است.

ارتزاق می کرد و تنوخا هیزم کش بود و هیزم ها را بر سر می گذاشت و از این راه معاش می کرد و روبیل را منزلتی نزد یونس بود که تنوخا را نبود و این به خاطر دانش و حکمت روبیل و سابقه رفاقت او با یونس بود، و هنگامی که یونس دید مردم به او ایمان نمی آورند و او را اجابت نمی کنند آزرده شد و دانست که صبر او ناچیز است.(1) از این رو به درگاه پروردگار خود شکوه نمود و گفت: خدایا تو مرا به این قوم مبعوث نمودی و من سی سال داشتم و سی و سه سال است که مردم را دعوت به ایمان به تو و تصدیق به رسالت خود می نمایم و از عذاب و عقوبت تو آنان را می ترسانم و آنان مرا تکذیب می کنند و به من ایمان نمی آورند و نبوّت مرا انکار و رسالت مرا سبک می شمارند و مرا تهدید به قتل نموده اند و من ترس آن را دارم که مرا بکشند! پس تو عذاب خود را بر آنان فرو فرست چرا که آنان ایمان نخواهند آورد.(2)

ص: 90

پس خداوند به یونس فرمود: در بین این مردم حمل و جنین و طفل و پیرمرد و زن های ناتوان هستند و من حاکم عادل می باشم و رحمت من سابق بر خشم و غضب من است و من صغار از قوم تو را به خاطر گناه کبار عذاب نمی نمایم، از سویی آنان بندگان و مخلوق و نان خورهای من اند و من دوست می دارم که به آنان ارفاق کنم و انتظار توبه آنان را دارم و تو را فرستادم تا حافظ و مهربان با آن ها باشی و مانند خویشِ نزدیک، آن چه می توانی از رافت نبوّت درباره ی آنان دریغ نکنی و با حلم رسالت بر آنان صبور باشی و مانند طبیبی دانا آنان را معالجه و مداوا کنی و لکن تو با رفق و مدارا قلوب آنان را به دست نیاوردی و سیاست پیامبران را در حق آنان عمل نکردی و سپس از سوء نظر خود از من برای آنان درخواست عذاب نمودی و این از کم صبری تو بود و بنده ی من نوح بیش از تو بر قوم خود صبر نمود و ملایمت و صبر او نزد من بهتر و ابلغ در قطع عذر آنان بود و چون او برای من غضب نمود من نیز برای او غضب کردم و چون مرا خواند او را اجابت نمودم.(1)

ص: 91

پس یونس گفت: پروردگارا! من به خاطر تو بر آنان غضب نمودم و هنگامی که نافرمانی تو را کردند به آنان نفرین کردم و به عزّتت سوگند من هرگز به آنان رافتی ندارم و بعد از کفر و تکذیب شان نسبت به نبوّت من هرگز نگاه محبّت و خیرخواهی به آنان نمی کنم پس تو عذاب خود را بر آنان فرو فرست، چرا که آنان هرگز ایمان نخواهند آورد.(1) و خداوند فرمود: «ای یونس! آنان بیش از یک صد هزار جمعیّت هستند و بلاد من را آباد می کنند و دوستان و بندگان من از آنان به دنیا می آیند… و من عالم به اسرار آنان هستم و تو به ظاهر آنان عالم هستی، ای یونس من خواسته تو را نسبت به عذاب آنان اجابت نمودم و [لکن] خواسته تو بهره ی تو را نزد من زیاد نمی کند و شان تو را بالا نمی برد و زود است که در ماه شوّال چهارشنبه وسط ماه بعد از طلوع خورشید عذاب بر آنان نازل شود و تو آنان را آگاه کن.»(2) پس یونس خشنود شد و رنجی پیدا نکرد و عاقبت آن را ندانست و نزد تنوخای عابد رفت و این خبر را به او ابلاغ نمود و به او گفت: برخیز تا برویم و این خبر را به مردم بگوییم؛ تنوخا گفت: بگذار در گناه و غفلت بمانند تا عذاب بر آنان نازل شود و لکن یونس گفت:

ص: 92

باید با روبیل که مرد عالم و حکیم و از خاندان نبوّت است مشورت کنیم و چون نزد روبیل آمدند و این خبر را به او دادند و گفتند: تو نیز بیا تا این خبر را به مردم بدهیم.(1) روبیل به یونس گفت: «به پروردگار خود بازگرد و مانند پیامبری حکیم و رسولی کریم از او بخواه تا عذاب را از آنان بردارد، چرا که او بی نیاز ازعذاب آنان است و ارفاق به بندگان خود را دوست می دارد و این کار برای تو ضرری ندارد و از منزلت تو نزد خداوند نمی کاهد و شاید قوم تو بعد از کفر به ایمان بازگردند پس شتاب مکن و به آنان ارفاق کن» و تنوخا به روبیل گفت: «وای بر تو این چه پیشنهادی است که به یونس می کنی؟! آیا پس از آن که قوم یونس به خدای خود کافر شده اند و پیامبر او را تکذیب نموده اند و او را از خانه هایش بیرون کرده و می کوشیده اند تا او را سنگسار نمایند تو چنین می گویی؟! پس روبیل به تنوخا گفت: «ساکت باش تو مردی عابد هستی و علم و دانشی نداری.»(2)

ص: 93

و سپس رو به یونس نمود و گفت: «بگو بدانم: اگر خدا عذاب بر قوم تو بفرستد، آیا همه ی آنان را هلاک می کند و یا برخی را باقی می گذارد؟» یونس گفت: همه آنان را هلاک خواهد نمود و من در وجود خود ترحّمی بر آنان نمی بینم تا از خدای خود بخواهم که عذاب را از آنان برطرف کند؛ روبیل گفت: ای یونس شاید خداوند به آنان ترحّم نماید؟ چرا که او ارحم الراحمین است و ممکن است عذاب را از آنان برطرف نماید و در آن صورت تو نزد آنان کذّاب خواهی بود؛ پس تنوخا گفت: وای بر تو ای روبیل حرف بزرگی زدی! چرا که پیامبر خدا به تو خبر می دهد که خدا به او وعده عذاب داده و تو قول خدا و قول پیامبر او را رد می کنی و تشکیک می نمایی؟! بدان که با این کار اعمال تو حبط خواهد شد.(1) و روبیل به او گفت: رای تو فاسد است و سپس به یونس گفت: بگو بدانم آیا طبق وحیی که خداوند به تو نموده و وعده عذابی که به تو داده و وعده ی او حق است اگر عذاب بر آنان نازل شود و قوم تو هلاک شوند و شهر و دیار آنان خراب گردد، آیا خدا نام تو را از نبوّت محو نمی کند و رسالت تو باطل نمی شود و تو مانند یکی از ضعفای مردم نخواهی بود در حالی که به دست تو بیش از یک صد هزار نفر هلاک شده اند؟!(2)

ص: 94

پس یونس به حرف او گوش نکرد و با تنوخا نزد مردم رفت و به آنان خبر داد که خداوند روز چهارشنبه وسط شوّال بعد از طلوع خورشید عذاب را بر آنان نازل خواهد کرد، پس مردم او را تکذیب کردند و با شدّت او را از بین خود اخراج نمودند و یونس با تنوخا از شهر خارج شدند و در نزدیکی آن اقامت کردند و منتظر عذاب بودند و روبیل بین مردم بود تا ماه شوّال رسید و روز موعد نزدیک شد، پس بالای کوه رفت و با صدای بلند به قوم خود گفت: من روبیل هستم و خیر شما را می خواهم و اکنون وقت عذابی که پیامبر شما وعده داده بود فرا رسیده است، پس ببینید چه باید بکنید؟!(1) پس سخن او آنان را به وحشت انداخت و نزد او آمدند و گفتند: تو مرد عالم و حکیمی هستی و ما ترحّم تو را بر خود شناخته ایم و دانستیم که عذاب نزدیک شده است اکنون تو صلاح ما را در چه می دانی؟ هر دستوری بدهی انجام می دهیم؛ روبیل گفت: من صلاح شما را در این می دانم که همگی هنگام طلوع فجر روز چهارشنبه جمع شوید و اطفال را از مادران شان جدا کنید و اطفال را در پایین کوه قرار دهید و مادران شان را در دامنه کوه

ص: 95

و همگی از صغیر و کبیر گریه و ناله سر بدهید و به درگاه خدا تضرّع و توبه و استغفار کنید و سرهای خود را به آسمان بالا کنید و بگویید: «رَبَّنَا ظَلَمْنَا وَ کَذَّبْنَا نَبِیَّکَ وَ تُبْنَا اِلَیْکَ مِنْ ذُنُوبِنَا وَ اِنْ لَا تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ الْمُعَذَّبِینَ فَاقْبَلْ تَوْبَتَنَا وَ ارْحَمْنَا یَا اَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ» و سپس گریه و فریاد و ناله و تضرّع به خدا و توبه خود را ادامه بدهید تا خورشید غروب کند و یا خداوند عذاب را از شما بردارد.(1) پس همه مردم نظر روبیل را پذیرفتند و چون روز چهارشنبه موعود رسید، روبیل مقداری از آنان فاصله گرفت به گونه ای که صدای ناله آنان را بشنود و عذاب را نیز ببیند و چون روز چهارشنبه فرا رسید و خورشید بیرون آمد باد زرد تاریکی با سرعت و صدای سختی وزید و چون مردم آن را دیدند همگی مشغول گریه و ناله و تضرّع به درگاه خدا شدند و توبه و استغفار کردند و گریه اطفال نیز بلند شد و مادران شان را طلب کردند و نیز فرزندان حیوانات صدا بلند کردند و شیر مادران شان را طلب کردند و چهارپایان به طلب چراگاه خود بودند و به این حال بودند و یونس و تنوخا صدای آنان را می شنیدند و از خدا برای آنان

ص: 96

درخواست عذاب سخت می کردند و روبیل نیز صدای آنان را می شنید و از خداوند برای آنان درخواست برطرف شدن عذاب را می نمود.(1) تا این که ظهر شد و درهای آسمان گشوده شد و خشم خداوند ساکت گردید و به آنان ترحّم نمود و دعاهای شان را مستجاب و توبه آنان را قبول کرد و از لغزش آن ها درگذشت و به اسرافیل فرمود: آنان به من تضرّع و زاری کردند و توبه نمودند و من به آنان ترحّم کردم و توبه آنان را قبول کردم و من توّاب و رحیم هستم و توبه بنده خود را سریعا قبول می کنم و یونس با من شرط نکرد که عذاب را از آنان برطرف نکنم… اسرافیل گفت: خدایا عذاب تو به آنان نزدیک شده و نزدیک است که هلاک شوند و من چگونه عذاب را از آنان برطرف نمایم؟! پس خداوند فرمود: هرگز وقت آن نگذشته و من ملائکه را امر کردم تا عذاب را از آنان برطرف نماید….(2)

ص: 97

ص: 98

ابوحمزه ی ثمالی گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

قوم یونس چون یونس را آزار کردند به آنان نفرین کرد و روز اوّل صورتشان زرد شد و روز دوّم سیاه شد و خداوند وعده عذاب به آنان داد و عذاب نازل شد و آنان به درگاه خدا ضجّه و ناله نمودند و فرزندان را از مادران جدا کردند و طناب به گردن آویختند و خاکستر بر سر کردند و گفتند: ما به خدای یونس ایمان آوردیم و خداوند عذاب را از آنان دور نمود و یونس گمان کرد آنان هلاک شده اند و چون آنان را در عافیت دید خشم نمود و از بین آنان خارج شد چنان که خداوند می فرماید:

«وَ ذَا النُّونِ اِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا…» و سوار کشتی شد و در آن کشتی دو نفر بودند، پس کشتی اضطراب پیدا کرد و ملّاح گفت: در کشتی مطلوبی [و گنه کاری] است پس یونس گفت: من هستم و برخاست تا خود را به دریا افکند، و چون ماهی بزرگی را دید که دهن باز کرده پس یونس از او ترسید و آن دو نفر او را گرفتند و گفتند:

ما سه نفر هستیم و باید قرعه بزنیم و سه مرتبه قرعه زدند و به نام یونس در آمد و یونس خود را در آب انداخت و آن ماهی [حوت] او را بلعید و در دریاها سیر نمود تا به بحر مسجور رسید که قارون در آن معذّب بود، پس قارون صدای او را شنید و از ملک

ص: 99

مامور خود خواست تا با او تکلّم نماید و به او اجازه داده شد و به یونس گفت:

موسی چه شد؟ گفت: از دنیا رفت. گفت: هارون چه شد؟ گفت: او نیز از دنیا رفت؛ پس گریه سختی کرد، و از کلثوم خواهر موسی که نامزد او بود سوال کرد و یونس گفت: او نیز از دنیا رفت، پس گفت: «وا اسفا علی آل عمران» و به خاطر این خداوند به آن ملکی که مامور عذاب او بود فرمود: عذاب را تا آخر دنیا از او بردارد، چرا که به [خویشان و] قوم خود ترحّم کرد.(1)

ص: 100

معمّر بن خلّاد گوید: حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

یونس را خدا دستوری داد و او به قوم خویش اعلام نمود و عذاب بر آنان سایه افکند، پس آن ها فرزندان را از مادران جدا کردند و چهار پایان را نیز از فرزندان شان جدا ساختند و به درگاه خدا ضجّه و ناله کردند و خداوند عذاب را از آنان برداشت و یونس از آن خمشگین شد و در کشتی سوار شد و آن ماهی بزرگ [حوت] او را بلعید و سه روز در شکم ماهی بود و [چون گفت: «سُبْحانَکَ اِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ»] ماهی او را بیرون انداخت و پوست و موی بدن او از بین رفت و خداوند درخت کدو را بر او سایبان قرار داد و چون آن درخت خشکید به خدای خود گفت: خدایا درختی که بر من سایبان قرار دادی خشکید! و خداوند به او فرمود: تو برای درختی که سایبان تو بود جزع می کنی و جزع نکردی برای قومت که بیش از یک صد هزار نفر بودند و عذاب برای آنان آمد.(1) «وَ لَوْ شَاء رَبُّکَ لآمَنَ مَن فِی الاَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا اَفَاَنتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُواْ مُؤْمِنِینَ»(2) علی بن ابراهیم قمّی گوید:

معنای آیه فوق این است که اگر خدا می خواست مردم را به اجبار وادار به ایمان

ص: 101

بکند می توانست. [و در آن صورت ایمان آنان ارزشی نمی داشت و پاداشی برای آن نبود.](1) اباصلت هروی گوید:

مامون الرشید از حضرت رضا(علیه السلام) درباره ی آیه فوق سوال نمود و آن حضرت از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نمود که فرمود: مسلمانان به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتند: «اگر شما مردم را به اجبار به اسلام دعوت کنی جمعیّت ما فراوان می شود و در مقابل دشمنان خود قوی خواهیم شد» و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در پاسخ آنان فرمود:

«من نمی خواهم خدا را ملاقات کنم و کاری کرده باشم که خدا به من نفرموده باشد و من از متکلّفین و اکراه کنندگان نیستم» پس آیه «وَ لَوْ شَاء رَبُّکَ لآمَنَ مَن فِی الاَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا» نازل شد یعنی خداوند اگر می خواست مردم را در دنیا به اجبار و اضطرار وادار به ایمان می کرد، همان گونه که هنگام دیدن قیامت و عذاب در آخرت مجبور به ایمان می شوند، و خداوند می فرماید: اگر من در دنیا مردم را به اجبار وادار به ایمان می کردم مستحقّ ثواب و ستایش نبودند و لکن من خواسته ام آنان با اختیار و بدون اجبار ایمان بیاورند تا مستحقّ ثواب و کرامت و خلود در بهشت شوند و به پیامبر خود فرمود: آیا تو می خواهی مردم را به ایمان اجبار کنی؟ سپس فرمود: و امّا سخن خداوند که می فرماید: «وَ مَا کَانَ لِنَفْسٍ اَن تُؤْمِنَ اِلَّا بِاِذْنِ اللّهِ» به معنای تحریم و جلوگیری از ایمان نیست بلکه به معنای اذن خداوند است و اذن خداوند امر او به ایمان است و اجبار به ایمان زمانی است که تکلیف برطرف شود و تعبّدی وجود نداشته باشد. پس مامون گفت: مساله را برای من

ص: 102

روشن نمودی یا اباالحسن فرّج الله عنک.(1) امام صادق(علیه السلام) به عقبه فرمود:

اعتقاد خود را [به ولایت ما] قرار بدهید نه برای مردم چرا که هر کاری برای خدا باشد، پاداش آن بر خدا خواهد بود و هر کاری برای مردم باشد، به خدا نمی رسد، و با مردم درباره ی اعتقادات خود نزاع و مخاصمه نکنید، چرا که خصومت قلب ها را مریض می نماید و خداوند به رسول خود می فرماید: ای محمّد! «تو نمی توانی هر که را بخواهی هدایت کنی و لکن خداست که هر کس را بخواهد هدایت می نماید». «اَ فَاَنتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُواْ مُؤْمِنِینَ».

ص: 103

سپس فرمود: «این مردم را رها کنید [و کاری به اعتقادات آنان نداشته باشید] چرا که آنان دین خود را از مردم گرفته اند و لکن شما شیعیان دین خود را از رسول خدا و علی (صلوات الله علیهما) گرفته اید بنابراین شما با آنان یکسان نیستید» تا این که فرمود: من از پدرم شنیدم که می فرمود: خداوند اگر برای بنده ای نوشته باشد که اعتقاد به ولایت ما پیدا کند، او سریعا به ولایت ما می پیوندد، سریع تر از مرغی که به آشیانه خود باز می گردد.(1) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ» فرمود:

رجس در این جا به معنای شکّ است و به خدا سوگند ما هرگز در دین خود شک نمی کنیم.(2) مولّف گوید:

معنای رجس در آیه «اِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» به طور تفصیل خواهد آمد ان شاءالله.

ص: 104

«قُلِ انظُرُواْ مَاذَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ الاَرْضِ وَ مَا تُغْنِی الآیَاتُ وَ النُّذُرُ عَن قَوْمٍ لَّا یُؤْمِنُون»(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «آیات» آل محمّد هستند، و مقصود از «نُذُر» پیامبران(علیهم السلام)اند.(2) امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری فرمود:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خواست به معراج برود جبرییل(علیه السلام) براق را آورد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بر آن سوار شد و به بیت المقدّس رفت و گروهی از پیامبران را ملاقات نمود و در همان شب به مکّه بازگشت و به اصحاب خود فرمود: «من در این شب به بیت المقدّس رفتم و با برادران خود از پیامبران ملاقات نمودم» پس مردم گفتند:

یا رسول الله شما چگونه در این شب به بیت المقدّس رفتید [و بازگشتید؟] فرمود:

«جبرییل برای من براق را آورد و من بر آن سوار شدم و به بیت المقدّس رفتم و نشانه آن این است که من شتران ابوسفیان را در کنار آب فلان قبیله دیدم و آنان شتر ماده ای را گم کرده بودند و در جست وجوی او بودند» پس مردم به هم دیگر گفتند: او با سرعت رفته و بازگشته و لکن شما که شام را دیده اید از او سوال کنید:

بازارها و درها و تجّار آن چگونه بودند؟ و چون این سوال را کردند، جبراییل شام را مقابل رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قرار داد و آن حضرت فرمود: «سوال کننده کجاست» پس آنان سوالاتی از وضع شام کردند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پاسخ داد و عده ی کمی ایمان آوردند و این معنای قول خداوند است که می فرماید: «وَ مَا تُغْنِی الآیَاتُ وَ النُّذُرُ

ص: 105

عَن قَوْمٍ لَّا یُؤْمِنُونَ» سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود: «نعوذ بالله ان لا نؤمن بالله و رسوله، آمنّا بالله و رسوله.»(1) «ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنَا وَ الَّذِینَ آمَنُواْ کَذَلِکَ حَقًّا عَلَیْنَا نُنجِ الْمُؤْمِنِینَ»(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

چه مانع است شما را که شهادت به بهشت بدهید برای کسی که با ولایت ما از دنیا برود؟ چرا که خداوند می فرماید: «کَذَلِکَ حَقًّا عَلَیْنَا نُنجِ الْمُؤْمِنِینَ.»(3)

ص: 106

امام صادق(علیه السلام) نیز در تفسیر آیه «مَا لَنَا لَا نَرَی رِجَالًا کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْاَشْرَارِ…» فرمود:

به خدا سوگند مخالفین شما در دوزخ می گردند و دو نفر شما را نمی یابند بلکه به خدا سوگند یک نفر شما را هم نمی یابند.(1)

مَسَّنَا وَ اَهْلَنَا الضُّرُّ»(1)، و مانند «وَ اَیُّوبَ اِذْ نَادَی رَبَّهُ اَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ اَنتَ اَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ»(2)، راغب در مفردات و جوهری در صحاح «ضُرّ» به ضمّ را بدحالی و بیچارگی دانسته اند، و طبرسی از صاحب العین نقل کرده که ضَرّ و ضُرّ دو لغت است و اگر مقابل نفع باشد باید مفتوح خوانده شود و اقرب الموارد هر دو را به معنای ضدّ نفع و بدحالی و سختی دانسته است و فرقی بین آن ها نگذارده. «فَلاَ کَاشِفَ لَهُ اِلَّا هُوَ»: کَشف به معنای اظهار آمده مانند «وَ کَشَفَتْ عَن سَاقَیْهَا»(3)، و به معنای ازاله نیز آمده مانند این آیه و آیه «ثُمَّ اِذَا کَشَفَ الضُّرَّ عَنکُمْ.»(4)

بگوید: «اللهُ رَبِّی وَ لَا اُشْرِکُ بِهِ شَیْئًا تَوَکَّلْتُ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ.»(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که حادثه ناگوار و یا پیش آمد سخت و یا مصیبتی بر کسی وارد شود باید زانوها و دست ها را برهنه کند و دست ها و پاها و سینه خود را به زمین بچسباند و در حال سجده حاجت خود را از خداوند بخواهد.(2) امام صادق(علیه السلام) نیز فرمود:

هنگامی که برادران یوسف، یوسف را در چاه نداختند، جبرییل(علیه السلام) نزد او آمد و گفت:

ای جوان این جا چه می کنی؟ یوسف(علیه السلام) گفت: برادرانم مرا در این چاه انداخته اند.

جبرییل(علیه السلام) گفت: آیا دوست می داری که از این چاه نجات پیدا کنی؟ یوسف(علیه السلام) گفت:

این با خداست او اگر بخواهد مرا نجات می دهد. پس جبرییل(علیه السلام) گفت: خداوند می گوید: این دعا را بخوان تا تو را از این چاه نجات بدهیم. یوسف(علیه السلام) گفت: آن دعا چیست؟ جبرییل(علیه السلام) گفت: بگو: «اللَّهُمَّ اِنِّی اَسْاَلُکَ بِاَنَ لَکَ الْحَمْدَ لَا اِلَهَ اِلَّا اَنْتَ الْمَنَّانُ بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ* ذُو الْجَلالِ وَ الْاِکْرامِ اَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اَنْ تَجْعَلَ لِی مِمَّا اَنَا فِیهِ فَرَجًا وَ مَخْرَجًا» سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود: بقیّه قصّه یوسف همان ا ست که خداوند در کتاب خود بیان نموده.(3)

ص: 109

مولّف گوید:

نظیر این آیه در سوره انعام(1) گذشت و آیه فوق و آیه قبل از آن درباره ی توحید افعّالی و اعتماد و توکّل به خداوند است و این گونه آیات در قرآن فراوان است، مانند «وَ مَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ اِنَّ اللهَ بَالِغُ اَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا»(2)، و «اَ لَیْسَ اللهُ بِکَافٍ عَبْدَهُ»(3)، و «وَ مَا یُؤْمِنُ اَکْثَرُهُمْ بِاللهِ اِلَّا وَ هُم مُّشْرِکُونَ»(4)، و «فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُواْ اِن کُنتُم مُّسْلِمِینَ.»(5) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه «وَ مَا یُؤْمِنُ اَکْثَرُهُمْ بِاللهِ اِلَّا وَ هُم مُّشْرِکُونَ» فرمود: معنای این آیه که می فرماید:

«بیشتر کسانی که ایمان می آورند مشرک هستند» این است که شخصی بگوید:

«اگر فلانی نبود من هلاک شده بودم و اگر فلانی نبود من گرفتار فلان مشکل و فلان مشکل می شدم و اگر فلانی نبود اهل و عیال من تباه می شدند» نمی بینی او برای خدا شریکی در روزی و رفع مشکلات از خود قرار داده؟! راوی حدیث گوید: به امام(علیه السلام) گفتم: اگر بگوییم: «لَوْ لَا اَنَّ اللهَ مَنَّ عَلَیَ بِفُلَانٍ لَهَلَکْتُ» چگونه است؟

ص: 110

فرمود: این گونه و امثال آن [که قدرت خدا و حاکمیّت او را از یاد نبرید] مانعی ندارد.(1) «قُلْ یَا اَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءکُمُ الْحَقُّ مِن رَّبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدَی فَاِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَن ضَلَّ فَاِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا…»(2) این آیه و آیه «اِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ اِمَّا شَاکِرًا وَ اِمَّا کَفُورًا»(3)، و آیه «لَا یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ عَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ»(4)، و آیه «لَا یُکَلِّفُ اللهُ نَفْسًا اِلَّا مَا آتَاهَا»(5)، و آیات فراوان دیگری در قرآن، دلالت روشنی بر اختیار و انتخاب انسان دارد؛ و از این آیات روشن می شود که هدایت و ضلالت و شکر نعمت های الهی و کفران آن ها و حرکت به طرف خیر و شرّ از روی اختیار و اراده و انتخاب اوست و خداوند در وجود انسان ها و فطرت آنان قدرت تشخیص حق از باطل را قرار داده و عقول منفصله که پیامبرانند، حقایق را از نظر تکلیف روشن کرده اند، چنان که در این آیه می فرماید: «یَا اَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِن رَّبِّکُمْ…» و پیامبران داخلی نیز که عقول متّصل مردم هستند همواره به انسان بیدار باش و تذکّر می دهند چنان که خداوند می فرماید: «وَ هَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ»(6)، و خداوند به اندازه ی عقل، مردم را مکلّف نموده و به وسیله عقل، آنان را عقوبت و یا پاداش می دهد و کسی که به راه باطل می رود و یا دست به کارهای زشت و گناه و ظلم دراز می کند، می داند

ص: 111

که چه می کند و از روی اختیار و انتخاب به طرف باطل و ظلم و گناه می رود و هرگز کسی او را اجبار نکرده است، و در قیامت راه عذری ندارد و خداوند به چنین افرادی در قیامت می فرماید: «فیم کنتم» و آنان می گویند: «کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْاَرْضِ» و خداوند در پاسخ آنان می فرماید: «اَ لَمْ تَکُنْ اَرْضُ اللهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا» یعنی ملائکه هنگامی که ستم کاران را قبض روح می کنند، به آنان می گویند: شما در چه وضعی بودید [که با گناه و ظلم و… از دنیا خارج می شوید؟] آنان می گویند: «ما گرفتار ستم کاران بودیم و آنان ما را ناتوان کرده بودند» پس ملائکه به آنان می گویند: «مگر زمین خدا گسترده نبود که از بین ستم کاران خارج شوید [و به آیین پیامبران در آیید؟] و چون عذری ندارند، خداوند می فرماید: «فَاُوْلَئِکَ مَاْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ سَاءتْ مَصِیرًا.»(1) «وَ اتَّبِعْ مَا یُوحَی اِلَیْکَ وَ اصْبِرْ حَتَّیَ یَحْکُمَ اللّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ»(2) مولّف گوید:

از این آیه بر می آید که اطاعت و پیروی، و صبر و استقامت، دو وظیفه بزرگ پیامبران، و پیروان آنان است، و هر کدام از این دو نقصانی پیدا کند عبودیّت الهی ناقص می باشد و مورد قبول نخواهد بود؛ و پیامبران الهی به این دو وظیفه عمل می کرده اند و اگر احیانا پیامبری مانند حضرت یونس کم صبری کرده گرفتار سختی ها شده است! و امّا امّت ها، فراوان از این دو عامل که اساس سعادت و تعالی و تقرّب به درگاه الهی بوده تخلّف کرده اند «الّا القلیل ممّن و فی لرعایة الحقّ فیهم…» و می توان گفت: کلیّه امّت ها در اثر عدم اطاعت از پیامبران و اوصیای آنان گرفتار فشارهای ستم کاران شدند، و در اثر بی صبری و یا کم صبری پیامدهای سختی برای آنان به وجود آمده است، برای

ص: 112

مثال قوم موسی با کم صبری چهل سال در بیابان «تیه» سرگردان بودند و همه امّت ها در اثر عدم اطاعت از پیامبران و اوصیای آنان، سال های متمادی گرفتار طاغوت ها گردیدند، و سخت تر از آن این که در اثر عدم اطاعت از فرمان پیامبر و امام، خون های فراوانی از اولیای خدا و مردم دیگر ریخته شد و طاغوت ها بر مردم مسلّط شدند چنان که بعد از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در اثر عدم اطاعت از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) حوادث بسیار تلخی رخداد، و خون هایی ریخته شد و فرزندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) کشته شدند و به نظر نویسنده همه این خونریزی ها و بدعت ها و مصیبت ها در اثر عدم اطاعت از دستور پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) و اوصیای آن حضرت بود وگرنه حکومت ها به دست نااهلان داده نمی شد و این امّت هفتاد و سه فرقه نمی شدند و این همه اختلاف و دشمنی ایجاد نمی شد، چنان که حضرت زهرا[[3]] فرمود: «اگر گذارده بودند امامت به دست صاحب اصلی آن قرار بگیرد، تا قیامت دو نفر هم اختلاف پیدا نمی کردند، «وَ لَکِنْ قَدَّمُوا مَنْ اَخَّرَهُ اللهُ وَ اَخَّرُوا مَنْ قَدَّمَهُ اللَّهُ…».

و چه زیبا خداوند از این خطر جلوگیری نموده و می فرماید: «یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اَطِیعُواْ اللّهَ وَ اَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ اُوْلِی الاَمْرِ مِنکُمْ»(1) و یا می فرماید: «اَطِیعُوا اللهَ وَ اَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لَا تُبْطِلُوا اَعْمَالَکُمْ»(2) و یا می فرماید: «یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَ کُونُواْ مَعَ الصَّادِقِینَ»(3) و چه زیبا خداوند قلم را امر نمود تا این مجلّد، به کلمه ی صادقین پایان یابد «و لله الحمد اوّلًا وَ آخرًا».

ص: 113

ص: 114

در سخن دیگری فرمود:

هر کس سوره ی هود را در هر جمعه قرائت کند، خداوند او را در زمره ی مومنان و پیامبران محشور می نماید، و حساب او را آسان می کند، و چون در قیامت برانگیخته می شود گناهی بر او نوشته نشده است.(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هر کس این سوره را بنویسد و همراه خود ببرد، خداوند به او نیرویی می دهد که بر یک صد نفر پیروز شود، و دشمنان مرعوب او خواهند شد.(2) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

هر کس این سوره را قرائت کند، خداوند به عدد کسانی که حضرت هود و پیامبران دیگر را تکذیب و یا تصدیق کرده اند به او پاداش خواهد داد، و روز قیامت، درجه ی شهدا را دارد و حساب آسانی برای او خواهد بود.(3)

ص: 116

نَزَعْناها مِنْهُ اِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُورٌ وَ لَئِنْ اَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی اِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ اِلَّا الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ اُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ اَجْرٌ کَبیرٌ

ببخشد! و اگر (از این فرمان) روی گردان شوید، من بر شما از عذاب روز بزرگی بیمناکم! (3) (بدانید) بازگشت شما به سوی «اللَّه» است، و او بر هر چیز تواناست! (4) آگاه باشید، آن ها (سرها را به هم نزدیک ساخته، و) سینه هاشان را در کنار هم قرار می دهند، تا خود (و سخنان خویش) را از او [پیامبر] پنهان دارند! آگاه باشید، آن گاه که آن ها لباس های شان را به خود می پیچند و خویش را در آن پنهان می کنند، (خداوند) می داند آن چه را پنهان می کنند و آن چه را آشکار می سازند چرا که او، از اسرار درون سینه ها، آگاه است! (5) هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر این که روزی او بر خداست! او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را می داند همه این ها در کتاب آشکاری ثبت است! [در لوح محفوظ، در کتاب علم خدا] (6) او کسی است که آسمان ها و زمین را در شش روز [شش دوران] آفرید و عرش (حکومت) او، بر آب قرار داشت (به خاطر این آفرید) تا شما را بیازماید که کدامیک عملتان بهتر است! و اگر (به آن ها) بگویی: «شما بعد از مرگ، برانگیخته می شوید! «مسلّما» کافران می گویند: «این سحری آشکار است!» (7) و اگر مجازات را تا زمان محدودی از آن ها به تاخیر اندازیم، (از روی استهزا می گویند: «چه چیز مانع آن شده است؟!» آگاه باشید، آن روز که (عذاب) به سراغ شان آید، از آن ها بازگردانده نخواهد شد (و هیچ قدرتی مانع آن نخواهد بود) و آن چه را مسخره می کردند، دامانشان را می گیرد! (8) و اگر از جانب خویش، نعمتی به انسان بچشانیم، سپس آن را از او بگیریم، بسیار نومید و ناسپاس خواهد بود! (9) و اگر بعد از شدّت و رنجی که به او رسیده، نعمت هایی به او بچشانیم، می گوید: «مشکلات از من برطرف شد، و دیگر باز نخواهد گشت!» و غرق شادی و غفلت و فخرفروشی می شود… (10) مگر آن ها که (در سایه ایمان راستین) صبر و استقامت ورزیدند و کارهای شایسته انجام دادند که برای آن ها، آمرزش و اجر بزرگی است! (11)

ص: 119

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

مردی از اهل بادیه نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «یا رسول الله! مرا عائله ای سنگین است و من دارای پسر و دختر و برادران و خواهران، و فرزندان فرزندان، و فرزندان برادران، و فرزندان خواهران خود هستم و معیشت ما به سختی می گذرد و اگر صلاح می دانید، از خداوند بخواهید تا به ما وسعت بدهد؟» و سپس گریان شد و مسلمانان بر او رقّت نمودند، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:«وَ مَا مِن دَآبَّةٍ فِی الاَرْضِ اِلَّا عَلَی اللهِ رِزْقُهَا وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَ مُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ».

سپس فرمود: «کسی که این شکم های گرسنه و مورد ضمانت خدا را کفالت کند، بر خداوند واجب است که رزق او را فراوان نماید، به همان اندازه که به آنان کمک می نماید» پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در حقّ آن مرد دعا نمود و مردم آمّین گفتند، جابر گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

من از شخصی شنیدم که آن مرد در زمان خلافت عمر در بهترین وضعیّت اجتماعی و مالی قرار داشته و دعای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در حقّ او به اجابت رسیده است.(1)

ص: 121

«وَ هُوَ الَّذِی خَلَق السَّمَاوَاتِ وَ الاَرْضَ فِی سِتَّةِ اَیَّامٍ وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاء لِیَبْلُوَکُمْ اَیُّکُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً»(1) تفسیر این آیه در اوّل سوره ی یونس گذشت و در روایتی، از تفسیر عیّاشی نقل شده که مقدّرات خداوند در ایّام هفته، بیان شده است.(2) داوود رقّی گوید:

از امام صادق(علیه السلام) درباره ی «وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاء» سوال نمودم و آن حضرت فرمود: مردم [یعنی اهل سنّت] درباره ی این آیه چه می گویند؟ گفتم: آنان می گویند: «عرش بر روی آب قرار داشته و خداوند بر فراز آن قرار گرفته بوده است» امام صادق(علیه السلام) فرمود: دروغ می گویند، و کسی که چنین اعتقادی داشته باشد، خداوند را نیاز به محلّی قرار داده و او را به اوصاف مخلوق توصیف نموده است، و چنین کسی باید بگوید: محلّی که خدا بر آن قرار گرفته قویّ تر از او می باشد؛ من گفتم: فدای شما شوم برای من معنای این آیه را بیان فرمایید؟ امام(علیه السلام) فرمود:

خداوند قبل از آن که زمین و آسمان و جنّ و انس و خورشید و ماهی وجود داشته باشد، دین و دانش خود را بر روی آب قرار داد و چون خواست که خلق را بیافریند، آنان را [در عالم ذرّ] مقابل خود قرار داد و فرمود: پروردگار شما کیست؟ و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین و ائمّه(علیهم السلام) نخستین کسانی بودند که گفتند: «انت ربّنا»

ص: 122

و خداوند علم و دین خود را به آنان داد و به ملائکه فرمود: اینان حاملان دین و علم و امنای من بین مردم می باشند و از مردم نسبت به آنان سوال خواهد شد، سپس خداوند به بنی آدم فرمود: «به ربوبیّت خداوند، و ولایت و اطاعت از محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه و آله) اقرار نمایید» و مردم گفتند: «ربّنا اقررنا» یعنی پروردگارا ما اقرار نمودیم. سپس خداوند به ملائکه فرمود: «شما شاهد باشید» ملائکه گفتند:

ما بر آنان گواه خواهیم بود، تا فردا نگویند: ما از این غافل بودیم و یا بگویند:

«پدران ما پیش از ما مشرک بودند و ما ذریّه ی آنان بودیم، آیا ما را به عمل پدرانمان که اهل باطل بودند مؤاخذه می کنید؟! چنان که خداوند می فرماید:» «اَوْ تَقُولُواْ اِنَّمَا اَشْرَکَ آبَاؤُنَا مِن قَبْلُ وَ کُنَّا ذُرِّیَّةً مِّن بَعْدِهِمْ اَ فَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ؟» سپس امام صادق(علیه السلام) به داود رقّی فرمود: ای داود! ولایت ما در میثاق و عالم ذرّ بر مردم تاکید شده است.(1)

ص: 123

محمّد بن مسلم گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

نخست، هر چیزی [از] آب بود و عرش خداوند بر آب قرار داشت و خداوند به آب امر کرد تا آتش شد، و به آتش امر کرد تا جماد شد و دودی از آن برخاست و خداوند از آن دود، آسمان ها را آفرید، و زمین را از آب آفرید، سپس آب و آتش و باد، با هم دیگر نزاع کردند و هر کدام می گفتند: من جند بزرگ خدایم. و خداوند به باد فرمود: تو جند بزرگ من هستی.(1) سفیان بن عیینه گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه «لِیَبْلُوَکُمْ اَیُّکُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً» فرمود:

مقصود خداوند این نیست که عمل چه کسی بیشتر است، بلکه مقصود او این است که عمل چه کسی بهتر و صحیح تر است و درستی و صحّت عمل، به معنای ترس از خدا و نیّت درست و صادق است؛ سپس فرمود: و خلوص تا آخر عمل، سخت تر از اصل عمل است، و عمل خالص آن عملی است که تو نخواهی جز خدا کسی از تو ستایش نماید، و نیّت افضل از عمل است؛ سپس فرمود: آگاه باشید که نیّت اساس عمل است، چنان که خداوند می فرماید: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ» یعنی علی نیّته.(2)

ص: 124

مولّف گوید:

مشابه روایات فوق روایاتی در تفسیر برهان از عیون و تفسیر عیّاشی نقل شده است.(1)

ص: 125

«وَ لَئِنْ اَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ اِلَی اُمَّةٍ مَّعْدُودَةٍ لَّیَقُولُنَّ مَا یَحْبِسُهُ اَلاَ یَوْمَ یَاْتِیهِمْ…»(1) مقصود از امّت معدوده در روایات: اصحاب و یاران حضرت مهدی(علیه السلام) می باشند که عدد آنان در ابتدای امر، عدد اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در جنگ بدر خواهد بود و در این آیه خداوند می فرماید: اگر ما عذاب را از مشرکین تا زمان ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) به تاخیر بیندازیم خواهند گفت: چه چیز مانع آن شده است؟ اسحاق بن عبدالعزیز گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از عذاب در این آیه خروج مهدی قائم(علیه السلام) است، و مقصود از امّت معدوده اهل بدر هستند [که عدد آنان 313 نفر بوده است] و عدد اصحاب حضرت مهدی(علیه السلام) نیز در ابتدای امر 313 می باشد.(2)

ص: 126

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

«امّت معدودة» اصحاب قائم(علیه السلام) هستند و آنان 313 نفر خواهند بود.

سپس علی بن ابراهیم گوید: امّت در کتاب خدا به معانی زیادی آمده است:

به معنای مذهب، چنان که خداوند می فرماید:

«کَانَ النَّاسُ اُمَّةً وَاحِدَةً» یعنی مذهبًا واحدًا.

جماعتی از مردم، چنان که خداوند می فرماید:

«وَجَدَ عَلَیْهِ اُمَّةً مِّنَ النَّاسِ» یعنی حضرت موسی(علیه السلام) هنگامی که به مدین رسید جماعتی از مردم را دید… خداوند یک نفر را نیز امّت دانسته است، چنان که می فرماید:

«اِنَّ اِبْرَاهِیمَ کَانَ اُمَّةً قَانِتًا لِلهِ حَنِیفًا».

اصناف همه حیوانات [و انسان ها] را خداوند امّت دانسته است چنان که می فرماید:

«وَ اِن مِّنْ اُمَّةٍ اِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ».

امّت به معنای پیروان حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) نیز آمده چنان که خداوند می فرماید:

«کَذَلِکَ اَرْسَلْنَاکَ فِی اُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهَا اُمَمٌ» و مقصود امّت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) است.

امّت به معنای وقت و زمان نیز آمده چنان که خداوند می فرماید:

«وَ قَالَ الَّذِی نَجَا مِنْهُمَا وَ ادَّکَرَ بَعْدَ اُمَّةٍ» یعنی بعد وقتٍ و نیز می فرماید: «اِلَی اُمَّةٍ مَّعْدُودَةٍ» یعنی الی وقتٍ معدودٍ.

به معنای همه ی مخلوق، چنان که می فرماید:

«وَ تَرَی کُلَّ اُمَّةٍ جَاثِیَةً کُلُّ اُمَّةٍ تُدْعَی اِلَی کِتَابِهَا الْیَوْمَ» و یا می فرماید: «وَ یَوْمَ نَبْعَثُ مِن کُلِّ اُمَّةٍ شَهِیدًا ثُمَّ لَا یُؤْذَنُ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ وَ لَا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ» و به این معنا در قرآن

ص: 127

فراوان آمده است.(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر آیه فوق گوید:

معنای این آیه این است که خداوند می فرماید: اگر ما آنان را تا زمان خروج قائم(علیه السلام) در دنیا نگه بداریم و سپس در زمان خروج او آنان را عذاب شان کنیم آنان خواهند گفت: «چرا از اوّل به ما گفته نشد که عذاب شما در زمان خروج قائم(علیه السلام) است؟» و با این معنا، جمله ی «ما یحبسه» به معنای استهزاء خواهد بود.(2)

ص: 128

«وَ لَئِنْ اَذَقْنَاهُ نَعْمَاء بَعْدَ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئَاتُ عَنِّی اِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ»(1) علی بن ابراهیم قمّی گوید:

یعنی اگر خداوند بنده ای را بی نیاز کند و سپس تهیدست شود، سخت گرفتار یاس و ناامیدی و بیتابی می شود و چون خداوند مشکل او را برطرف نماید، گوید:

ناهان من برطرف شد و شادی و فخر او را احاطه می کند!(2) برخی از مفسّرین «کفر» در آیه قبل را که می فرماید:

«اِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُورٌ» به معنای کفران نعمت دانسته اند چنان که در آیه «لَئِن شَکَرْتُمْ لاَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِن کَفَرْتُمْ اِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ» نیز به معنای کفران نعمت است و یَؤُس و کَفُور مبالغه در یاس و کفر است.

در روایات و دعاها آمده که رضای به تقدیرات خداوند بهترین عبادت است. و قانع بودن سبب بی نیازی انسان می شود و در دعای زیبایی نقل شده که امام(علیه السلام) می فرماید:

«اللَّهُمَ قَنِّعْنِی بِمَا رَزَقْتَنِی وَ بَارِکْ لِی فِیمَا آتَیْتَنِی».(3) «اِلَّا الَّذِینَ صَبَرُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ اُوْلَئِکَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَ اَجْرٌ کَبِیرٌ»(4) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«یعنی صبروا فی الشدّة و عملوا الصالحات فی الرخاء» یعنی مومنان شایسته در

ص: 129

سختی ها صبر می کنند و در حال آرامش و راحتی و نعمت، به اعمال صالحه می پردازند.(1) مرحوم کلینی در کتاب کافی در باب صبر روایاتی را آورده که به برخی از آن ها اشاره می شود.

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«الصَّبْرُ رَاْسُ الْاِیمَانِ» یعنی صبر اساس ایمان است.(2) و نیز فرمود: کسی که صبر کند، مدّت کوتاهی را صبر کرده، و کسی که جزع و بیتابی کند نیز مدّت کوتاهی را بیتابی نموده. سپس فرمود: بر تو باد به صبر در جمیع امور خود، چرا که خداوند حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) را مبعوث به رسالت نمود و او را امر به صبر کرد و فرمود: «وَ اصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا» و فرمود: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ اَحْسَنُ فَاِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَاَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ * وَ مَا یُلَقَّاهَا اِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ مَا یُلَقَّاهَا اِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ» (3)، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) صبر کرد تا جایی که او را کذّاب و مجنون و ساحر و مفتری و… دانستند و سینه او تنگ شد و خداوند به او فرمود:

«وَ لَقَدْ نَعْلَمُ اَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُن مِّنَ السَّاجِدِینَ.»(4)و(5)

ص: 130

خالِدُونَ مَثَلُ الْفَریقَیْنِ کَالْاَعْمی وَ الْاَصَمِّ وَ الْبَصیرِ وَ السَّمیعِ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا اَ فَلا تَذَکَّرُونَ

چیز است (و به حساب آنان می رسد)! (12) آن ها می گویند: «او به دروغ این (قرآن) را (به خدا) نسبت داده (و ساختگی است)!» بگو: «اگر راست می گویید، شما هم ده سوره ساختگی همانند این قرآن بیاورید و تمام کسانی را که می توانید -- غیر از خدا -- (برای این کار) دعوت کنید!» (13) و اگر آن ها دعوت شما را نپذیرفتند، بدانید (قرآن) تنها با علم الهی نازل شده و هیچ معبودی جز او نیست! آیا با این حال، تسلیم می شوید؟ (14) کسانی که زندگی دنیا و زینت آن را بخواهند، (نتیجه) اعمال شان را در همین دنیا بطور کامل به آن ها می دهیم و چیزی کم و کاست از آن ها نخواهد شد! (15) (ولی) آن ها در آخرت، جز آتش، (سهمی) نخواهند داشت و آن چه را در دنیا (برای غیر خدا) انجام دادند، بر باد می رود و آن چه را عمل می کردند، باطل و بی اثر می شود! (16) آیا آن کس که دلیل آشکاری از پروردگار خویش دارد، و به دنبال آن، شاهدی از سوی او می باشد، و پیش از آن، کتاب موسی که پیشوا و رحمت بود (گواهی بر آن می دهد، هم چون کسی است که چنین نباشد)؟ ! آن ها [حق طلبان و حقیقت جویان] به او (که دارای این ویژگی هاست،) ایمان می آورند! و هر کس از گروه های مختلف به او کافر شود، آتش وعده گاه اوست! پس، تردیدی در آن نداشته باش که آن حق است از پروردگارت! ولی بیشتر مردم ایمان نمی آورند! (17) چه کسی ستم کارتر است از کسانی که بر خدا افترا می بندند؟! آنان (روز رستاخیز) بر پروردگارشان عرضه می شوند، در حالی که شاهدان [پیامبران و فرشتگان] می گویند: «این ها همان ها هستند که به پروردگارشان دروغ بستند! ای لعنت خدا بر ظالمان باد!» (18) همان ها که (مردم را) از راه خدا بازمی دارند و راه حق را کج و معوج نشان می دهند و به سرای آخرت کافرند! (19) آن ها هیچ گاه توانایی فرار در زمین را ندارند و جز خدا، پشتیبانهایی نمی یابند! عذاب خدا برای آن ها مضاعف خواهد بود (چرا که هم خودشان گم راه بودند، و هم دیگران را گم راه ساختند) آن ها هرگز

ص: 133

توانایی شنیدن (حق را) نداشتند و (حقیقت را) نمی دیدند! (20) آنان کسانی هستند که سرمایه وجود خود را از دست داده اند و تمام معبودهای دروغین از نظرشان گم شدند… (21) (به ناچار) آن ها در سرای آخرت، قطعا از همه زیان کارترند! (22) کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند و در برابر پروردگارشان خضوع و خشوع کردند، آن ها اهل بهشتند و جاودانه در آن خواهند ماند! (23) حال این دو گروه [مومنان و منکران]، حال «نابینا و کر» و «بینا و شنوا» است آیا این دو، همانند یک دیگرند؟! آیا پند نمی گیرند؟! (24)

ابن عبّاس گوید:

بزرگان مکّه -- از قریش -- نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند: «ای محمّد! اگر تو رسول خدا هستی این کوه های مکّه را برای ما تبدیل به طلا کن، و یا ملائکه را حاضر کن تا نزد ما شهادت به پیامبری تو بدهند» پس این آیه نازل شد.(1) شیخ طوسی در کتاب امالی با سند خود از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) [در حجة الوداع] به وادی قُدَید [غدیر] رسید، به علی بن ابی طالب(علیه السلام) فرمود: «یا علی! من از خدای(عزوجل) خواستم که بین من و تو ولایت و دوستی قرار بدهد و او اجابت نمود، و نیز از او خواستم که بین من و تو برادری قرار بدهد و او اجابت نمود، و از او نیز خواستم که تو را وصیّ من قرار بدهد، و او اجابت نمود» پس دو نفر از قریش [یعنی ابوبکر و عمر] گفتند: به خدا سوگند یک صاع از خرما در یک مَشک پوسیده نزد ما بهتر از چیزهایی است که محمّد(صلی الله علیه و آله) از خدای خود خواسته است، برای چه او از خدای خود ملکی را درخواست نمی کند، که بر دشمن خود پیروز شود و یا گنجی را طلب نمی کند که فقر او برطرف

ص: 135

شود. سپس گفتند: «به خدا سوگند او هر [حقّی و] باطلی را از خدای خود طلب کند، به او می دهد». پس این آیه نازل شد.

امام صادق(علیه السلام) سپس فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین(علیه السلام) دعا نمود و در آخرین نمازهای خود دست به دعا بلند کرد و با صدای بلند که مردم می شنیدند فرمود: «اَللَّهُمَ هَبْ لِعَلِیٍ الْمَوَدَّةَ فِی صُدُورِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْهَیْبَةَ وَ الْعَظَمَةَ فِی صُدُورِ الْمُنَافِقِینَ» و چون این دعا را نمود خداوند این آیه را نازل کرد «اِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» پس آن دو نفر آن جملات را گفتند…(1) «اَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَاْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ وَ ادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللهِ اِن کُنتُمْ صَادِقِینَ»(2) ظاهر، این آیه این است که منافقین می گفتند: محمّد(صلی الله علیه و آله) این قرآن را خود ساخته و پیوسته است و به دروغ به خداوند نسبت می دهد» و خداوند در پاسخ آنان می فرماید:

ص: 136

به آنان بگو: شما نیز اگر راست می گویید ده سوره همانند آن را بسازید و بیاورید و از هر که می خواهید کمک بگیرید.

و لکن علی بن ابراهیم قمّی در تاویل آن می گوید:

مشرکین و منافقین می گفتند: «خداوند محمّد(صلی الله علیه و آله) را امر به اعلان ولایت علی بن ابی طالب نکرده و او از پیش خود درباره ی او چنین می گوید: و خداوند در پاسخ آنان در این آیه می فرماید: «اَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ…» و در آیه دیگری می فرماید: «فَاِن لَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَکُمْ فَاعْلَمُواْ اَنَّمَا اُنزِلِ بِعِلْمِ اللّهِ» یعنی ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) از ناحیه خداوند و با علم او نازل شده است.(1) «مَن کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا نُوَفِّ اِلَیْهِمْ اَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُونَ»(2) علی بن ابراهیم قمّی گوید:

معنای این آیه این است که، کسی که عمل خیری را انجام بدهد تا خداوند در دنیا به او پاداش بدهد، خداوند پاداش او را در دنیا به او می دهد و در آخرت جز آتش برای او نخواهد بود.(3) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

شخصی پس از موقف عرفات از پدرم سوال نمود: آیا شما اعتقاد دارید که خداوند

ص: 137

دعای همه این مردم را اجابت می کند؟ و پدرم فرمود: هر کس در این موقف عرفات حضور پیدا کند خداوند او را می بخشد چه مومن باشد و چه کافر، تا آن که فرمود:

اگر کافر برای دنیا، در این موقف حضور پیدا کند خداوند گناهان گذشته او را می آمرزد به شرط آن که از شرک خود توبه کند، و اگر توبه نکند باز خداوند پاداش حضور او را [در دنیا] خواهد داد، چنان که می فرماید: «مَن کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا نُوَفِّ اِلَیْهِمْ اَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُونَ * اُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ اِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَ بَاطِلٌ مَّا کَانُواْ یَعْمَلُونَ.»(1) مولّف گوید:

تفصیل روایت فوق در ذیل آیه «فَاِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ» گذشت.

«اَ فَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ وَ مِن قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی اِمامًا وَ رَحْمَةً اُوْلَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ»(2) علیّ بن ابراهیم قمّی با سند خود از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

ص: 138

آیه فوق این چنین نازل شده است «اَ فَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ اِمامًا وَ رَحْمَةً وَ مِن قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی اُوْلَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ». سپس فرمود: دشمنان در این آیه تقدیم و تاخیر انجام داده اند.(1) امام کاظم(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است و مقصود از «شَاهِدٌ مِّنْهُ» امیرالمؤمنین(علیه السلام) است.(2) اصبغ بن نباته گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

اگر مسند قضاوت برای من آماده شود، من بین اهل تورات با تورات حکم خواهم نمود، و بین اهل انجیل با انجیل خواهم حکم نمود، و بین اهل قرآن با قرآن حکم خواهم نمود به گونه ای که قضاوت من به آسمان صعود کند [و اهل آسمان ها از آن خشنود شوند]. سپس فرمود: به خدا سوگند هیچ آیه ای از قرآن در شب و یا در روز نازل نشد، جز آن که من دانستم درباره چه کسی نازل شد… پس مردی برخاست و گفت: یا امیرالمؤمنین! کدام آیه درباره ی شما نازل شد؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: آیا این آیه را نشنیده ای که خداوند می فرماید: «اَ فَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ» سپس فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) «عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ» است، و «وَ یَتْلُوهُ

ص: 139

شَاهِدٌ مِّنْهُ» من هستم.(1) مولّف گوید:

مضمون روایات فوق را شیخ طوسی در امالی(2) و شیخ مفید در امالی(3)، و سلیم بن قیس در کتاب خود(4) و عیّاشی در تفسیر خود(5)، و دیگران نیز در کتب حدیث نقل کرده اند، و از اهل سنّت نیز صاحب کشف الغمّه(6) و ابونعیم و ثعلبی و ابن مغازلی و خوارزمی و ابن مردویه و دیگران نیز نقل کرده اند.(7) «وَ مَن یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الاَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ»(8) این قسمت از آیه 17 و آیه 18 در مقام مذمّت از منکرین نبوّت و امامت است و خداوند در این قسمت از آیه آنان را کافر نامیده و در آیه 18 آنان را سخت ترین ظالمان و مفتریان و دروغ گویان بر خداوند نامیده است.

ص: 140

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در بخشی از خطبه وسیله می فرماید: خداوند در کتاب خود می فرماید:

«مَّنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ اَطَاعَ اللّهَ وَ مَن تَوَلَّی فَمَا اَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظًا» و در این آیه اطاعت پیامبر خود را مقرون به طاعت خود، و معصیت و نافرمانی از او را نافرمانی از خود دانسته است و این دلیل بر تفویض و اختیارات رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و معیار اطاعت و عصیان است و خداوند این معنا را در عدّه ای از آیات قرآن بیان نموده چنان که در تحریص بر پیروی از پیامبر خود و تصدیق و قبول دعوت او می فرماید:

«قُلْ اِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ» و مقتضای این آیه این است که پیروی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مساوی با محبّت خداست و رضایت و خشنودی او مساوی با آمرزش گناهان و نهایت رستگاری و واجب شدن بهشت است، چنان که اعراض از اطاعت او مساوی با خشم و سخط و دوری از خداوند و دخول در آتش خواهد بود، همان گونه که خداوند می فرماید: «وَ مَن یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الاَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ» یعنی انکار و نافرمانی او از روی عصبیّت سبب دخول در آتش خواهد شد.(1)

ص: 141

«وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللهِ کَذِبًا اُوْلَئِکَ یُعْرَضُونَ عَلَی رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ الاَشْهَادُ هَؤُلاء الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلَی رَبِّهِمْ…»(1) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق تا «وَ یَبْغُونَهَا عِوَجًا» می فرماید:

آنان کسانی بودند که راه خدا را خارج از استقامت و صواب می دانستند.(2) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

خداوند پنج چیز را بر مردم واجب نمود و آنان چهار چیز آن را گرفتند و پنجمی را رها کردند. مردم گفتند: آن چهار چیز چیست؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «نماز، زکات، حجّ و روزه» گفتند: آن پنجمی که مردم رها کردند چیست؟ فرمود: «ولایت علی بن ابی طالب(علیه السلام)» گفتند: آیا ولایت علی بن ابی طالب از طرف خدا واجب شده است؟ فرمود: آری خدا ولایت او را واجب نموده است، چنان که می فرماید:

«وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللهِ کَذِبًا…».(3) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «وَ یَقُولُ الاَشْهَادُ» ائمّه(علیهم السلام) هستند.(4)

ص: 142

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از «اشهاد» ائمّه(علیهم السلام)اند، و مقصود از «اَلَا لَعْنَةُ اللهِ عَلَی الظَّالِمِینَ» ظالمین به آل محمّد صلوات علیهم اجمعین هستند که حق آنان را غصب نمودند، و مقصود از «وَ یَبْغُونَهَا عِوَجًا» کسانی هستند که راه خدا -- یعنی امامت -- را می بندند، و آن را انحراف از حقّ می دانند، و معنای «مَا کَانُواْ یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ» این است که آنان نمی توانند نام امیرالمؤمنین(علیه السلام) [و فضایل او] را بشنوند، و خداوند درباره ی آنان می فرماید: «اُوْلَئِکَ الَّذِینَ خَسِرُواْ اَنفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُم مَّا کَانُواْ یَفْتَرُونَ» یعنی روز قیامت اعتقاد کسانی که جز امیرالمؤمنین(علیه السلام) را امام خود می دانستند باطل می شود و آن را از یاد می برند.(1) «اِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ اَخْبَتُواْ اِلَی رَبِّهِمْ اُوْلَئِکَ اَصْحَابُ الجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»(2) مرحوم کلینی با سند خود از زید شحّام نقل نموده که گوید:

من به امام صادق(علیه السلام) گفتم: در بین ما مردی است که به او کُلَیْب گفته می شود، و هر چه از شما نقل می شود او می گوید: من تسلیم هستم و ما او را کلیب تسلیم می گوییم؟ پس امام صادق(علیه السلام) بر او ترحّم نمود و فرمود: آیا می دانید تسلیم

ص: 143

چیست؟ پس ما سکوت نمودیم و آن حضرت فرمود: به خدا سوگند تسلیم، همان اخبات است که خداوند می فرماید: «اِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ اَخْبَتُواْ اِلَی رَبِّهِمْ.»(1) «مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالاَعْمَی وَ الاَصَمِّ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً اَ فَلاَ تَذَکَّرُونَ»(2) این آیه از محکمات است و خداوند در این آیه مومن را بصیر و سمیع و کافر و مخالف را کور و کر معرّفی نموده و از عدم توجّه به این معنا مذمّت نموده و در آیات فراوانی امر به تذکّر و تدّبر و تعقّل کرده است.

برای نمونه خداوند می فرماید:

«اَ فَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ اَمْ عَلَی قُلُوبٍ اَقْفَالُهَا»(3) و یا می فرماید: «وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فِی اَصْحابِ السَّعِیرِ»(4) و یا می فرماید: «وَ لَقَدْ ذَرَاْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَ الاِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ یَفْقَهُونَ بِهَا وَ لَهُمْ اَعْیُنٌ لاَّ یُبْصِرُونَ بِهَا وَ لَهُمْ آذَانٌ لاَّ یَسْمَعُونَ بِهَا اُوْلَئِکَ کَالاَنْعَامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ اُوْلَئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ.»(5) امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز می فرماید:

«اَلَا لَا خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَیْسَ فِیهِ تَفَهُّمٌ اَلَا لَا خَیْرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیْسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ اَلَا لَا خَیْرَ فِی عِبَادَةٍ لَیْسَ فِیهَا تَفَکُّر…»(6) یعنی آگاه باشید که علم بدون فهم، و قرائت بدون تدبّر، و عبادت بدون تفکّر، خیری ندارد.

ص: 144

امام صادق(علیه السلام) نیز فرمود:

«تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ، قال الله: اِنَّما یَتَذَکَّرُ اُولُوا الْاَلْباب.»(1) یعنی یک ساعت فکر کردن بهتر از یک سال عبادت است، و خداوند می فرماید:

تنها صاحبان عقل متذکّر و بیدار می شوند.

بِما کانُوا یَفْعَلُونَ وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِاَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا وَ لا تُخاطِبْنی فِی الَّذینَ ظَلَمُوا اِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ وَ یَصْنَعُ الْفُلْكَ وَ کُلَّما مَرَّ عَلَیْهِ مَلَاٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قالَ اِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَاِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَما تَسْخَرُونَ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَاْتیهِ عَذابٌ یُخْزیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقیمٌ

باشم، و از نزد خودش رحمتی به من داده باشد -- و بر شما مخفی مانده -- (آیا باز هم رسالت مرا انکار می کنید)؟ ! آیا ما می توانیم شما را به پذیرش این دلیل روشن مجبور سازیم، با این که شما کراهت دارید؟! (28) ای قوم! من به خاطر این دعوت، اجر و پاداشی از شما نمی طلبم اجر من، تنها بر خداست! و من، آن ها را که ایمان آورده اند، (به خاطر شما) از خود طرد نمی کنم چرا که آن ها پروردگارشان را ملاقات خواهند کرد (اگر آن ها را از خود برانم، در دادگاه قیامت، خصم من خواهند بود) ولی شما را قوم جاهلی می بینم! (29) ای قوم! چه کسی مرا در برابر (مجازات) خدا یاری می دهد اگر آنان را طرد کنم؟! آیا اندیشه نمی کنید؟! (30) من هرگز به شما نمی گویم خزائن الهی نزد من است! و غیب هم نمی دانم! و نمی گویم من فرشته ام! و (نیز) نمی گویم کسانی که در نظر شما خوار می آیند، خداوند خیری به آن ها نخواهد داد خدا از دل آنان آگاهتر است! (با این حال، اگر آن ها را برانم،) در این صورت از ستم کاران خواهم بود!» (31) (نوح) گفت: «اگر خدا اراده کند، خواهد آورد و شما قدرت فرار (از آن را) نخواهید داشت! (32) گفتند: «ای نوح! با ما جر و بحث کردی، و زیاد هم جر و بحث کردی! (بس است!) اکنون اگر راستی می گویی، آن چه را (از عذاب الهی) به ما وعده می دهی بیاور!» (33) (اما چه سود که) هر گاه خدا بخواهد شما را (به خاطر گناهانتان) گم راه سازد، و من بخواهم شما را اندرز دهم، اندرز من سودی به حالتان نخواهد داشت! او پروردگار شماست و به سوی او بازگشت داده می شوید.» (34) (مشرکان) می گویند: «او [محمّد (ص)] این سخنان را بدروغ به خدا نسبت داده است! «بگو: «اگر من این ها را از پیش خود ساخته باشم و به او نسبت دهم، گناهش بر عهده من است ولی من از گناهان شما بیزارم!» (35) به نوح وحی شد که:

«جز آن ها که (تا کنون) ایمان آورده اند، دیگر هیچ کس از قوم تو ایمان نخواهد آورد! پس، از کارهایی که می کردند، غمگین مباش! (36) و (اکنون) در حضور ما و طبق وحی ما،

ص: 147

کشتی بساز! و درباره آن ها که ستم کردند شفاعت مکن، که (همه) آن ها غرق شدنی هستند!» (37) او مشغول ساختن کشتی بود، و هر زمان گروهی از اشراف قومش بر او می گذشتند، او را مسخره می کردند (ولی نوح) گفت: «اگر ما را مسخره می کنید، ما نیز شما را همین گونه مسخره خواهیم کرد! (38) به زودی خواهید دانست چه کسی عذاب خوارکننده به سراغش خواهد آمد، و مجازات جاودان بر او وارد خواهد شد!» (39)

می فرماید: «عبَسَ وَ تَوَلَّی… وَ اَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی وَ هُوَ یَخْشی فَاَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی…» و نیز به دنبال آیات فوق از قول نوح(علیه السلام) می فرماید: «وَ لا اَقُولُ لِلَّذِینَ تَزْدَرِی اَعْیُنُکُمْ…» یعنی نوح به اشراف از امّت خود گفت: «من نسبت به کسانی که شما به چشم کم به آنان نگاه می کنید و آنان را کوچک می شمارید هرگز نمی گویم خداوند خیری در آنان قرار نداده است».

«وَ اُوحِیَ اِلَی نُوحٍ اَنَّهُ لَن یُؤْمِنَ مِن قَوْمِکَ اِلَّا مَن قَدْ آمَنَ فَلاَ تَبْتَئِسْ بِمَا کَانُواْ یَفْعَلُونَ»(1) مرحوم صدوق با سند خود از عبدالسّلام هروی نقل نموده که گوید:

به امام رضا(علیه السلام) گفتم: برای چه خداوند قوم نوح(علیه السلام) را غرق نمود در حالی که بین آنان اطفال و افراد بی گناه وجود داشتند؟! امام(علیه السلام) فرمود: اطفال و بی گناهی بین آنان نبود، چرا که خداوند، مردان و زنان آنان را چهل سال عقیم نمود و سپس آنان را غرق کرد و خداوند هرگز بی گناهان را عذاب نمی کند و آنان که غرق شدند کسانی بودند که پیامبر خدا را تکذیب می کردند و اگر تکذیب نمی کردند به عمل تکذیب کنندگان راضی بودند، و اگر کسی غایب باشد و گناهی را انجام ندهد و راضی به عمل گناه کاران باشد، مانند همان حاضرین در گناه خواهد بود.(2)

ص: 149

«وَ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِاَعْیُنِنَا وَ وَحْیِنَا وَ لَا تُخَاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُواْ اِنَّهُم مُّغْرَقُونَ»(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

طول کشتی نوح ششصد متر و عرض آن چهارصد متر و ارتفاع آن یک صد متر بوده است و چون روی آب قرار گرفت، گرد کعبه هفت دور طواف نمود و بین صفا و مروه نیز هفت شوط رفت و آمد کرد و سپس بر کوه جودی قرار گرفت.(2) مفضّل گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

… نوح(علیه السلام) مردی نجّار بود و خداوند او را به پیامبری مبعوث کرد، و نوح نخستین کسی بود که کشتی را اختراع کرد. سپس فرمود: نوح نُه صد و پنجاه سال مردم را دعوت کرد و مردم او را مسخره و استهزا می کردند [و تنها هشت نفر به او ایمان آوردند] و چون چنین دید به آنان نفرین کرد و گفت: «یَا رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَی الْاَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا * اِنَّکَ اِن تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ وَ لَا یَلِدُوا اِلَّا فَاجِرًا کَفَّارًا». از این رو خداوند به او فرمود: «با سرعت یک کشتی بزرگ را بساز» پس نوح در مسجد کوفه با دست خود با چوب کشتی را ساخت….

مفضّل گوید: گفتم: فدای شما بشوم چه قدر طول کشید تا او کشتی را ساخت؟ فرمود: هشتاد سال گفتم: عامّه می گویند: «پانصد سال طول کشید» فرمود: هرگز چنین نبود چرا که خداوند می فرماید: «اَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِاَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا.» مفضّل گوید: گفتم: معنای آیه «حَتَّی اِذا جاءَ اَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ» چیست؟ و تنّور کجا

ص: 150

قرار داشته است؟! فرمود: «تنّور در خانه پیرزن مومنه ای پشت به قبله در زاویه باب الفیل امروز قرار داشته است» گفتم: آیا آب از آن تنّور شروع شده است؟ فرمود:

آری خداوند می خواسته معجزه ای برای قوم نوح باشد، و سپس خداوند باران شدید و چشمه های جوشان را بر آن افزوده و قوم نوح را غرق نموده و نوح و همراهان او را که در کشتی بوده اند نجات داده است.

مفضّل گوید: گفتم: نوح(علیه السلام) چند روز در کشتی مانده تا آب فرو رفته است؟ فرمود:

هفت شبانه روز و در این روزها هفت دور گرد کعبه طواف [و سعی] نموده است.

گفتم: آیا مسجد کوفه در آن زمان وجود داشته است؟ فرمود: آری مسجد کوفه مصلّای پیامبران بوده و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هنگامی که به معراج رفت جبرییل به او گفت: به مسجد پدرت آدم فرود آی و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرود آمد و در مسجد کوفه نماز خواند و سپس جبرییل او را به آسمان برد.(1)

ص: 151

سلمان فارسی گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره ی فضیلت مسجد کوفه فرمود:

کشتی نوح در مسجد کوفه ساخته شد و در مسجد کوفه آب از تنّور فوران نمود و خانه و مسجد نوح، مسجد کوفه بوده است و تنّور در زاویه سمت راست قبله مسجد بوده است.(1)

ص: 152

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

نوح(علیه السلام) کشتی را در مدّت یک صد سال ساخت و سپس خداوند او را امر نمود تا از هر هشت جفت از حیواناتی که آدم از بهشت آورد، دو عدد داخل کشتی قرار بدهد، تا زندگی مردم بعد از نوح تامین شود، و نوح از چهارپایان هشت گانه: دو گوسفند و دو بُز و دو شتر و دو گاو اهلی و وحشی در کشتی قرار داد و سپس همه حیوانات و انسان ها غرق شدند.(1) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «وَ ما آمَنَ مَعَهُ اِلَّا قَلِیلٌ» فرمود:

هشت نفر به نوح ایمان آوردند.(2) مولّف گوید:

تفصیل بیشتر این قصّه در آیات آینده بیان خواهد شد.

ص: 153

شد، و یا به معنای طلوع صبح است که می گویند: نوّر الصبح تنویراً چنان که از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده است، و «مدرارا»: جریان پیوسته و به اندازه ی باران است و لفظ آن مِفعّال برای مبالغه است.(1)

آن چه را از آن آگاه نیستی، از من مخواه! من به تو اندرز می دهم تا از جاهلان نباشی!» (46) عرض کرد: «پروردگارا! من به تو پناه می برم که از تو چیزی بخواهم که از آن آگاهی ندارم! و اگر مرا نبخشی، و بر من رحم نکنی، از زیان کاران خواهم بود!» (47) (به نوح) گفته شد: «ای نوح! با سلامت و برکاتی از ناحیه ما بر تو و بر تمام امّت هایی که با تواند، فرود آی! و امّت های نیز هستند که ما آن ها را از نعمت ها بهره مند خواهیم ساخت، سپس عذاب دردناکی از سوی ما به آن ها می رسد (، چرا که این نعمت ها را کفران می کنند!)» (48) این ها از خبرهای غیب است که به تو (ای پیامبر) وحی می کنیم نه تو، و نه قومت، این ها را پیش از این نمی دانستید! بنا بر این، صبر و استقامت کن، که عاقبت از آن پرهیزگاران است! (49)

و آن را مهر کرد و آب ساکن شد و چون از ساختن کشتی فارغ گردید، مهر را باز کرد و طبق را برطرف نمود و آب فواران نمود.(1) و در کافی از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

هنگامی که نوح از ساختن کشتی فارغ گردید، آب تنّور فوارن نمود و وعده شروع عذاب از ناحیه خداوند همین بود، پس همسر نوح آمد و گفت: تنّور فوران نمود و نوح بر آن مهری زد و آب ایستاد و سپس نوح کسانی را که می خواست، داخل کشتی قرار داد و هر که را نمی خواست خارج نمود و خاتم و مهر را از در تنّور برداشت و آب جوشش کرد چنان که خداوند می فرماید: «فَفَتَحْنَا اَبْوَابَ السَّمَاء بِمَاء مُّنْهَمِرٍ» [یعنی درهای آسمان را سریع و فراوان از آب باز نمودیم] و می فرماید: «وَ فَجَّرْنَا الْاَرْضَ عُیُوناً، فَالْتَقَی الْماءُ عَلی اَمْرٍ قَدْ قُدِرَ» سپس فرمود: جریان آب از وسط مسجد کوفه شما شروع شد.(2) و در تفسیر قمّی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

هنگامی که نوح از ساختن کشتی فارغ گردید خداوند او را امر نمود تا با لغت سریانیّه همه حیوانات را صدا بزند و چون چنین کرد حیوانات حاضر شدند

ص: 157

و نوح از هر جنسی از حیوانات یک جفت را در کشتی سوار نمود و کلّ کسانی که از همه دنیا به او ایمان آورده بودند هشتاد نفر بودند، و خداوند به نوح فرمود:

«احْمِلْ فِیهَا مِن کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ» و محل ساختن کشتی در مسجد کوفه بود و در آن روزی که خداوند اراده ی هلاک نمودن قوم نوح را نمود، همسر نوح خبر از فوران تنّور را داد و نوح قبل از آن، محل حیوانات را در کشتی تعیین نموده بود، و غذای آنان را نیز آماده کرده بود و چون همسر نوح فریاد کرد: که آب از تنّور جاری شده، نوح آمد و با گِل درب تنّور را مهر کرد و پس از آماده شدن و جایگزین شدن حیوانات درب تنّور را باز نمود و ابری آمد و خورشید را پوشاند و از آسمان آب یکباره جاری شد و از زمین نیز آب جوشش کرد، چنان که خداوند می فرماید: «فَفَتَحْنَا اَبْوَابَ السَّمَاء بِمَاء مُّنْهَمِرٍ * وَ فَجَّرْنَا الْاَرْضَ عُیُونًا فَالْتَقَی الْمَاء عَلَی اَمْرٍ قَدْ قُدِرَ.»(1)

ص: 158

«وَ هِیَ تَجْری بِهِمْ فی مَوْجٍ کَالْجِبالِ وَ نادی نُوحٌ ابْنَهُ وَ کانَ فی مَعْزِلٍ یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا وَ لا تَکُنْ مَعَ الْکافِرینَ»(1) امام کاظم و امام رضا(علیهما السلام) فرمودند:

هنگامی که نوح سوار کشتی شد، خداوند به او فرمود: «ای نوح! اگر از غرق شدن می ترسی، هزار مرتبه «لا اله الّا الله» بگو و سپس درخواست نجات کن تا من تو را و همراهانت را نجات بدهم» و چون نوح و همراهانش در کشتی مستقرّ شدند و کشتی روی آب قرار گرفت باد شدیدی وزید و مهلت نداد که نوح هزار مرتبه «لا اله الّا الله» را بگوید، پس به لغت سریانیّه گفت: «هیلولیا اَلْفاً اَلْفاً یَا ماریا یَا ماریا اتقن» و باد آرام شد و کشتی به راه خود ادامه داد و نوح گفت: «سزاوار است که من «لا اله الّا الله» را از خود جدا نکنم، چرا که خداوند به واسطه آن مرا از غرق شدن نجات داد» پس نقش خاتم خود را «لا اله الّا الله اَلْفَ مَرَّةٍ یَا رَبِ اَصْلِحْ» قرار داد.(2) در احتجاج از امام صادق(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

هنگامی که نوح سوار بر کشتی شد و از غرق شدن ترسید گفت: «اللّهمّ، انّی اسالک بمحمّد و آل محمّد لمّا انجیتنی من الغرق» و خداوند او را نجات داد.(3)

ص: 159

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ نادی نُوحٌ ابْنَهَ» فرمود:

کنعان فرزند نوح نبوده بلکه فرزند همسر او بوده است، چرا که در لغت طیّ فرزند همسر، فرزند گفته می شود…(1) و از امام امیرالمؤمنین و امام باقر و امام صادق(علیهم السلام) نقل شده که آیه فوق را «وَ نادی نُوحٌ ابْنَهَ» قرائت نموده اند. و مرحوم فیض پس از نقل روایت فوق می گوید:

و روایت شده که «ابنَها» قرائت نموده اند و ضمیر به همسر نوح بر می گردد.(2) «قالَ سَآوی اِلی جَبَلٍ یَعْصِمُنی مِنَ الْماءِ قالَ لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ اَمْرِ اللهِ اِلَّا مَنْ رَحِمَ وَ حالَ بَیْنَهُمَا الْمَوْجُ فَکانَ مِنَ الْمُغْرَقینَ»(3) امام صادق(علیه السلام) هنگامی که مشرّف به نجف شد، فرمود:

این همان کوهی است که فرزند جدّم به آن پناه برد و گفت: «سَآوِی اِلَی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْمَاء» و خداوند به این کوه وحی نمود: ای کوه آیا احدی می تواند از قدرت من فرار کند و به تو پناهنده شود؟! پس کوه در زمین فرو رفت و تا شام قطعه قطعه شد.(4)

ص: 160

بعضی خدمت امیرالمؤمنین(علیه السلام) عرض کردند: افلاطون گفته است: «حوادث، تیرهایی است، و افلاک کمان هایی است، و انسان ها هدف هستند، و تیرانداز خداوند است، پس راه فرار کجاست؟» امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

راه فرار خداست که می فرماید: «فَفِرُّوا اِلَی اللَّهِ.»(1)و(2) «وَ قیلَ یا اَرْضُ ابْلَعی ماءَکِ وَ یا سَماءُ اَقْلِعی وَ غیضَ الْماءُ وَ قُضِیَ الْاَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ قیلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمینَ»(3) امام صادق(علیه السلام) فرمود…:

پس از هلاکت فرزند نوح و امّت او، موج، کشتی نوح را به مکّه سیر داد و نوح گرد کعبه طواف نمود و همه دنیا جز محل کعبه زیر آب رفت و به همین علّت کعبه را بیت عتیق گفتند، چرا که کعبه غرق نشد و نجات یافت، در حالی که چهل روز از آسمان آب فرو می ریخت و از زمین نیز آب می جوشید… و نوح دست به دعا بلند کرد و گفت:

«یا دهان ایقن» یعنی یا ربّ احبس، خدایا بس کن» پس خداوند به زمین امر نمود تا آب خود را ببلعد و فرمود: «یا اَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ اَقْلِعِی» یعنی ای آسمان بس کن و «وَ غِیضَ الْماءُ وَ قُضِیَ الْاَمْرُ، وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِ» پس زمین آب خود را بلعید و آب آسمان خواست که روی زمین بریزد و زمین اجازه نداد و گفت: خداوند مرا امر کرده که آب خود را ببلعم و آب آسمان در قسمتی از زمین باقیمانده، و کشتی نوح بر کوه جودی در موصل، که کوه بزرگی است، قرار گرفت، و آب [آسمان] به دریاهای اطراف دنیا رفت و خداوند به نوح خطاب نمود: «یَا نُوحُ اهْبِطْ…».

ص: 161

«یَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلاَمٍ مِّنَّا وَبَرکَاتٍ عَلَیْکَ وَعَلَی اُمَمٍ مِّمَّن مَّعَکَ وَاُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ یَمَسُّهُم مِّنَّا عَذَابٌ اَلِیمٌ»(1) پس نوح در موصل با هشتاد نفری که همراه او بودند [و حیوانات داخل کشتی] پیاده شد، و نوح را دختری بود در کشتی و به وسیله او نسل نوح ادامه پیدا کرد، چنان که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

نوح یکی از دو پدر بنی آدم است.(2) مرحوم صدوق در کتاب فقیه با سند خود از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

نوح در روز اوّل ماه رجب سوار بر کشتی شد، و به همراهان خود فرمود: «این روز را روزه بگیرید» و فرمود: کسی که این روز را روزه بگیرد دوزخ به اندازه یک سال

ص: 162

از او دور می شود.(1) حسن بن علی وشّا گوید: از حضرت رضا(علیه السلام) شنیدم که فرمود: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «اِنَّهُ لَیْسَ مِنْ اَهْلِکَ، اِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ» فرمود:

مردم گمان می کنند که معنای آیه این است که «کنعان فرزند نوح نبوده بلکه فرزند انسان غیر صالحی بوده است» در حالی که دروغ می گویند او فرزند نوح بوده و لکن چون در عمل مخالف پدر خود بود، خداوند او را عمل غیر صالح دانسته است.(2)

وَ اشْهَدُوا اَنِّی بَری ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ مِنْ دُونِهِ فَکیدُونی جَمیعًا ثُمَّ لا تُنْظِرُونِ اِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللهِ رَبِّی وَ رَبِّکُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ اِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها اِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ اَبْلَغْتُکُمْ ما اُرْسِلْتُ بِهِ اِلَیْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفُ رَبِّی قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّونَهُ شَیْئًا اِنَّ رَبِّی عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ حَفیظٌ وَ لَمَّا جاءَ اَمْرُنا نَجَّیْنا هُودًا وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ نَجَّیْناهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلیظٍ وَ تِلْكَ عادٌ جَحَدُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُوا اَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنیدٍ وَ اُتْبِعُوا فی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ اَلا اِنَّ عادًا کَفَرُوا رَبَّهُمْ اَلا بُعْدًا لِعادٍ قَوْمِ هُودٍ وَ اِلی ثَمُودَ اَخاهُمْ صالِحًا قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللهَ ما لَکُمْ مِنْ اِلهٍ غَیْرُهُ هُوَ اَنْشَاَکُمْ مِنَ الْاَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فیها فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیْهِ اِنَّ رَبِّی قَریبٌ مُجیبٌ قالُوا یا صالِحُ قَدْ کُنْتَ فینا مَرْجُوًّا قَبْلَ هذا اَ تَنْهانا اَنْ نَعْبُدَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا وَ اِنَّنا لَفی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونا اِلَیْهِ مُریبٍ قالَ یا قَوْمِ اَ رَاَیْتُمْ اِنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَ آتانی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ یَنْصُرُنی مِنَ اللهِ اِنْ عَصَیْتُهُ فَما تَزیدُونَنی غَیْرَ تَخْسیرٍ وَ یا قَوْمِ هذِهِ ناقَةُ اللهِ لَکُمْ آیَةً فَذَرُوها تَاْکُلْ فی اَرْضِ اللهِ وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَیَاْخُذَکُمْ عَذابٌ قَریبٌ فَعَقَرُوها فَقالَ تَمَتَّعُوا فی دارِکُمْ ثَلاثَةَ اَیَّامٍ ذلِكَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوبٍ فَلَمَّا جاءَ اَمْرُنا نَجَّیْنا صالِحًا وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ مِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ اِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزیزُ وَ اَخَذَ الَّذینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَاَصْبَحُوا فی دِیارِهِمْ جاثِمینَ کَاَنْ لَمْ یَغْنَوْا فیها اَلا اِنَّ ثَمُودَ کَفَرُوا رَبَّهُمْ اَلا بُعْدًا لِثَمُودَ

تقدیم است، و انشاء ایجاد ابتدایی بدون کمک گرفتن است، و استعمار، در خواست عمران است، و مسّ و لمس به یک معناست، و غنا در اصل به معنای اکتفاء است و غنی بالمال یعنی اکتفی به.

و کسانی را که با او ایمان آورده بودند، به رحمت خود نجات دادیم و آن ها را از عذاب شدید، رهایی بخشیدیم! (58) و این قوم «عاد» بود که آیات پروردگارشان را انکار کردند و پیامبران او را معصیت نمودند و از فرمان هر ستم گر دشمن حق، پیروی کردند! (59) آنان، در این دنیا و روز قیامت، لعنت (و نام ننگینی) به دنبال دارند! بدانید «عاد» نسبت به پروردگارشان کفر ورزیدند! دور باد «عاد» -- قوم هود -- (از رحمت خدا، و خیر و سعادت)! (60) و به سوی قوم «ثمود»، برادرشان «صالح» را (فرستادیم) گفت: «ای قوم من! خدا را پرستش کنید، که معبودی جز او برای شما نیست! اوست که شما را از زمین آفرید، و آبادی آن را به شما واگذاشت! از او آمرزش بطلبید، سپس به سوی او بازگردید، که پروردگارم (به بندگان خود) نزدیک، و اجابت کننده (خواسته های آن ها) است!» (61) گفتند: «ای صالح! تو پیش از این، مایه امید ما بودی! آیا ما را از پرستش آن چه پدرانمان می پرستیدند، نهی می کنی؟! در حالی که ما، در مورد آن چه به سوی آن دعوتمان می کنی، در شک و تردید هستیم!» (62) گفت: «ای قوم! اگر من دلیل آشکاری از پروردگارم داشته باشم، و رحمتی از جانب خود به من داده باشد (، می توانم از ابلاغ رسالت او سرپیچی کنم)؟ ! اگر من نافرمانی او کنم، چه کسی می تواند مرا در برابر وی یاری دهد؟! پس، (سخنان) شما، جز اطمینان به زیان کار بودن تان، چیزی بر من نمی افزاید! (63) ای قوم من! این «ناقه» خداوند است، که برای شما نشانه ای است بگذارید در زمین خدا به چرا مشغول شود هیچ گونه آزاری به آن نرسانید، که به زودی عذاب خدا شما را خواهد گرفت!» (64) (اما) آن ها آن (ناقه) را از پای در آوردند! و (صالح به آن ها) گفت:

«(مهلت شما تمام شد!) سه روز در خانه های تان بهره مند گردید (و بعد از آن، عذاب الهی فرا خواهد رسید) این وعده ای است که دروغ نخواهد بود!» (65) و هنگامی که فرمان (مجازات) ما فرا رسید، صالح و کسانی را که با او ایمان آورده بودند، به رحمت خود

ص: 166

(از آن عذاب) و از رسوایی آن روز، رهایی بخشیدیم چرا که پروردگارت قوی و شکست ناپذیر است! (66) و کسانی را که ستم کرده بودند، صیحه (آسمانی) فروگرفت و در خانه های شان به روی افتادند و مردند… (67) آن چنان که گویی هرگز ساکن آن دیار نبودند! بدانید قوم ثمود، پروردگارشان را انکار کردند! دور باد قوم ثمود (از رحمت پروردگار)! (68)

پس هود آماده نماز شد و برای آنان دعا کرد، و فرمود: باز گردید، که باران خواهد آمد و بلاد شما سیراب خواهد گردید. آنان گفتند: ای هود ما امر عجیبی را دیدیم. فرمود: چه دیدید؟ گفتند: ما، در منزل شما زن زشت رو و شمطا و عورایی را دیدیم که به ما گفت: اگر هود را دعایی بود برای خود دعا می کرد که کشت او سوخته است! هود فرمود: او همسر من است و من برای او از خدا طول عمر می طلبم! پس آنان به هود گفتند: برای چه؟! فرمود: به خاطر این که خداوند مومنی را خلق نکرده مگر آن که دشمنی او را آزار می دهد، و آن زن دشمن من است و من دوست می دارم که دشمن من مملوک من باشد نه مالک من.

پس هود در بین قوم خود مشغول دعوت به توحید و پرهیز از بُت پرستی بود، تا بلاد آنان آباد و سیراب شد، چنان که خداوند می فرماید: «اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ اِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّمَاء عَلَیْکُم مِّدْرَارًا…» و چون ایمان نیاوردند خداوند «رِیحٍ صَرْصَرٍ» یعنی باد تند و سرد را بر آنان نازل نمود [و هلاک شدند] چنان که خداوند در سوره ی قمر می فرماید: «کَذَّبَتْ عَادٌ فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَ نُذُرِ * اِنَّا اَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحًا صَرْصَرًا فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُّسْتَمِرٍّ» و در سوره ی الحاقّه نیز می فرماید: «وَ اَمَّا عَادٌ فَاُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عَاتِیَةٍ * سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَ ثَمَانِیَةَ اَیَّامٍ حُسُومًا…».(1)

ص: 168

مولّف گوید:

در سوره ی اعراف کیفیّت هلاکت قوم هود گذشت.

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی سپس گوید:

هنگامی که قوم هود گفتند: «یَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَیِّنَةٍ وَ مَا نَحْنُ بِتَارِکِی آلِهَتِنَا عَن قَوْلِکَ وَ مَا نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ» و به هود ایمان نیاوردند خداوند عذاب «رِیحٍ صَرْصَرٍ» یعنی باد سرد را بر آنان نازل نمود و هلاک شدند.(1)

ص: 169

عبدالله بن سنان از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

و امّا «ریح عقیم» باد نابود کننده و عذابی است که به هر چیزی، از انسان و گیاه برخورد کند، آن را نابود می نماید، و آن بادی است که در زیر هفت زمین قرار دارد و تا کنون برای [هلاکت] کسی خارج نشده مگر برای هلاکت قوم هود هنگامی که مورد غضب خدا قرار گرفتند…(1) «اِنَّ رَبِّی عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مردی از اهل کوفه به علی بن الحسین(علیه السلام) که در مسجدالحرام نشسته بود گفت:

علی(علیه السلام) می فرمود: «ان اخواننا بغوا علینا» یعنی «برادران ما بر ما ستم کردند؟! و ما آنان را کشتیم» و این اقرار به این است که او برادران خود از مومنین را کشته است» پس امام سجّاد(علیه السلام) گریان شد و دست خود را بر چشم خویش کشید و فرمود: چگونه تو یقین پیدا کرده ای که پدر من مومنین را کشته است؟! سپس به او فرمود: مگر کتاب خدا را نخوانده ای که می فرماید: «وَ اِلی عادٍ اَخاهُمْ هُوداً…» و خداوند قوم هود را هلاک نمود، و هود را نجات داد، و نیز خداوند می فرماید: «وَ اِلی ثَمُودَ اَخاهُمْ صالِحاً» و خداوند قوم ثمود را هلاک کرد و صالح را نجات داد؟!(3)

ص: 170

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود:

یعنی خداوند بر حقّ است و به حقّ عمل می کند و پاداش احسان را به احسان می دهد، و پاداش بدی را به بدی می دهد، و هر که را بخواهد عفو می کند و می بخشد.(1) «وَ اِلَی ثَمُودَ اَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِّنْ اِلَهٍ غَیْرُهُ»(2) مرحوم کلینی در کتاب کافی با سند خود از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از جبرییل سوال کرد: هلاکت قوم صالح چگونه بوده است؟ جبرییل گفت: ای محمّد! صالح در سنّ شانزده سالگی در بین قوم خود مبعوث به رسالت شد و تا یک صد و بیست سال مردم را دعوت نمود و مردم جوابی به او ندادند، و آنان هفتاد بُت داشتند و آن ها را می پرستیدند و خدایان خود می دانستند! و چون صالح چنین دید، به آنان گفت: «من در سنّ شانزده سالگی مبعوث برای شما شدم و اکنون یک صد و بیست سال دارم و [شما هنوز دعوت مرا نپذیرفته اید!] اکنون دو چیز را به شما پیشنهاد می نمایم: آن چه را می خواهید، بگویید، تا من از خدای خود سوال کنم و او خواسته شما را انجام بدهد، [و شما به حقانیّت من پی ببرید]. و یا من از خدایان شما درخواست می کنم و آنان مرا

ص: 171

اجابت کنند، پس اگر خدایان شما به خواسته من عمل کردند من از بین شما بیرون می روم، چرا که من شما را خسته کردم و شما نیز مرا خسته کردید!(1) قوم صالح گفتند: «ای صالح به راستی با انصاف با ما سخن گفتی» و سپس با صالح(علیه السلام) وعده کردند که در روز معیّنی بیایند و به این پیمان عمل کنند، پس در آن روز آمدند و بُت های خویش را به پشت گرفته و آوردند و طعام و غذای خود را خوردند و چون فارغ شدند به صالح(علیه السلام) گفتند: بیا و خواسته خود را از بُت های ما طلب کن؛ پس صالح(علیه السلام) به بزرگ آنان فرمود: نام این بُت چیست؟ و چون نام او را گفت، صالح او را صدا زد و بُت پاسخی نداد، پس صالح(علیه السلام) فرمود: چرا پاسخ نمی دهد؟ گفتند: از دیگری سوال کن، پس صالح(علیه السلام) از همه بُت ها سوال کرد و پاسخی نشنید.(2)

ص: 172

و صاحبان آن ها به بُت های خود گفتند: برای چه پاسخ صالح را نمی دهید؟! و آنان پاسخی ندادند، پس آنان به صالح گفتند: ساعتی از ما و بُت هایمان فاصله بگیر، و سپس بساط و لباس و فرش های خود را دور انداختند و در خاک غوطه ور شدند و خاک بر سر ریختند و به بُت های خود گفتند: اگر امروز پاسخ صالح را ندهید او ما را رسوا خواهد نمود؛ و سپس به صالح(علیه السلام) گفتند: اکنون خواسته خود را از بُت های ما مطرح کن.(1) پس صالح آنان را صدا زد و پاسخی ندادند، و صالح فرمود: ای مردم! این روز به پایان رسید و بُت های شما به من پاسخی ندادند، اکنون شما هر چه می خواهید بگویید تا من از خدای خود طلب کنم و او فوراً به شما پاسخ بدهد و خواسته شما را عمل کند.(2) پس هفتاد نفر از بزرگان آنان که مورد توجّه مردم بودند آماده شدند و گفتند:

ای صالح! ما خواسته خود را می گوییم، اگر خدای تو ما را اجابت نمود ما از تو پیروی می کنیم و دعوت تو را اجابت می نماییم و همه مردم با تو بیعت خواهند نمود.(3)

ص: 173

صالح(علیه السلام) فرمود: هر چه می خواهید بگویید، آنان گفتند: ما را نزدیک این کوه ببر؛ پس صالح با آنان نزد آن کوه آمد و آنان گفتند: از خدای خود بخواه که برای ما الآن از این کوه یک شتر سرخ سالم ده ساله که خطّی در دو پهلوی او باشد خارج نماید.(1) صالح(علیه السلام) فرمود: «شما سوالی کردید که برای من بزرگ است و برای خدای من ناچیز و آسان است» و چون صالح خواسته ی آنان را به درگاه خدای خود عرضه نمود، ناگهان از کوه صدایی بلند شد که نزدیک بود عقول آنان پرواز کند و سپس آن کوه سخت به خود لرزید و مانند زنی که درد زایمان پیدا کند، اضطراب پیدا کرد و فوراً سر شتر از آن خارج شد و پس از آن گردن و سایر بدن او از کوه خارج گردید و روی پاهای خود ایستاد.(2) و چون مردم چنین دیدند گفتند: «چه زود خدای تو خواسته ما را بر آورده نمود؟! اکنون از خدای خود بخواه که این شتر فرزند خود را نیز به دنیا بیاورد» و صالح درخواست آنان را از خدای خود خواست و ناگهان آن شتر فرزند خود را به دنیا آورد و گرد مادر خود حرکت نمود و صالح به آنان گفت: آیا شما خواسته دیگری

ص: 174

دارید؟ گفتند: سوال دیگری نداریم و اکنون شما با ما نزد مردم بیا تا آن چه ما دیدیم را به آنان بگوییم و آنان نیز ایمان بیاورند.(1) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

هنوز آن هفتاد نفر به مردم نرسیده بودند که شصت و چهار نفر آنان مرتد شدند و گفتند: این سحر و دروغ بود؛ و چون نزد مردم رسیدند، آن شش نفر گفتند: «صالح حق است» و بقیّه آنان گفتند: دروغ و سحر است و چون بازگشتند یک نفر از آن شش نفر باز مرتد شد و او از کسانی بود که ناقه ی صالح را پی کردند!(2) «فَعَقَرُوهَا فَقَالَ تَمَتَّعُواْ فِی دَارِکُمْ ثَلاَثَةَ اَیَّامٍ ذَلِکَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوبٍ»(3) ابوبصیر گوید:

از امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه «کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ * فَقَالُوا اَ بَشَرًا مِّنَّا وَاحِدًا نَّتَّبِعُهُ اِنَّا اِذًا لَّفِی ضَلَالٍ وَ سُعُرٍ» سوال کردم.

امام(علیه السلام) فرمود:

این آیه درباره ی کسانی است که صالح پیغمبر(علیه السلام) را تکذیب نمودند و گفتند:

ص: 175

«آیا ما باید از یک نفر انسانی مانند خودمان، پیروی کنیم؟! اگر چنین باشد ما در ضلالت و گم راهی خواهیم بود.» سپس فرمود:

خداوند هیچ قومی را هلاک نکرد، جز آن که پیش از آن پیامبرانی را فرستاد و حجّت را بر آنان تمام نمود، برای مثال، خداوند صالح را به طرف قوم ثمود فرستاد [و او بیش از یک صد سال آنان را موعظه و انذار نمود] و دعوت او را نپذیرفتند و با او تندی و سرکشی کردند و گفتند: ما به تو ایمان نمی آوریم تا از این کوه برای ما شتر ده ساله بیرون بیاوری؛ و آن کوه را آنان می پرستیدند و مقابل او تعظیم می کردند و هر سال برای آن قربانی می نمودند و گرد او جمع می شدند! و به صالح(علیه السلام) گفتند: «اگر تو پیامبری، از خدای خود بخواه تا برای ما از این کوه شتر ده ساله خارج کند» و خداوند خواسته آنان را انجام داد و به صالح فرمود: «به آنان بگو: یک روز آب مخصوص این شتر است و یک روز مخصوص شماست» و چون روز آب آن شتر می رسید و آب می نوشید او را می بستند و محبوس می نمودند و صغیر و کبیر آنان از شیر او می نوشیدند و چون روز بعد می رسید به آن شتر سهم آبی نمی دادند و خود می نوشیدند.

و سال ها به این کارشان ادامه دادند و سپس با خدای خود به ستیز برخاستند و به هم دیگر گفتند: «این شتر را بکشید و خود را راحت نمایید، ما راضی نیستیم که یک روز آب مخصوص او باشد و یک روز مخصوص ما باشد» پس برای کسی که آن شتر را بکشد اجرتی تعیین کردند و گفتند: ما هر چه بخواهد به او می دهیم، پس مرد سرخ روی زنازاده ای نزد آنان آمد که به او «قدّار شقیّ» می گفتند --

ص: 176

و او نزد آنان از اشقیا و بدترین مردم بود، پس پولی به او دادند و او در کمین نشست و چون شتر در روز خود آب نوشید و خواست بازگردد ضربتی به او زد و چون کارساز نشد ضربت دیگری به او زد و شتر روی زمین افتاد و کشته شد و فرزند او به کوه فرار نمود و سر به آسمان بلند نمود و سه مرتبه ناله زد و قوم صالح همگی در کشتن او شرکت نمودند و گوشت او را بین خود تقسیم کردند و صغیر و کبیر آنان از آن گوشت خوردند و چون صالح(علیه السلام) چنین دید به آنان فرمود: برای چه چنین کردید، آیا از دستور پروردگار خود تخلّف نمودید؟! پس خداوند به صالح(علیه السلام) وحی نمود: «قوم تو طغیان و سرکشی کردند و ناقه الهی را که حجّت بر آنان بود کشتند، در حالی که زیانی برای آنان نداشت، بلکه بزرگ ترین منفعت را از آن می بردند! پس به آنان بگو: «من تا سه روز دیگر عذاب خود را بر شما می فرستم و اگر توبه کردند و به خدای خود بازگشتند من توبه آنان را می پذیرم و عذاب را از آنان بر می دارم و گرنه عذاب من در روز سوم به آنان خواهد رسید» و صالح(علیه السلام) نزد آنان آمد و پیام خداوند را به آنان ابلاغ نمود و لکن آنان سخت دل تر شدند و گفتند:

«ای صالح اگر راست می گویی آن چه به ما وعده می دادی را بیاور» صالح(علیه السلام) فرمود: «شما فردا صورت های تان زرد می شود و روز دوّم سرخ می شود و روز سوّم سیاه می شود» و چون روز اوّل صورت های آنان زرد شد، به هم دیگر گفتند: آن چه صالح می گفت انجام گرفت! پس متمرّدین از آنان گفتند: «ما گوش به حرف صالح نمی دهیم، و حرف او را نمی پذیریم، گرچه بزرگ و خطرناک باشد» و چون روز دوّم رسید و صورت های شان قرمز شد، به هم دیگر گفتند: آن چه صالح گفت

ص: 177

انجام گرفت! و لکن متمرّدین و سرکشان آنان گفتند: «اگر همه ی ما هلاک شویم، ما به سخن صالح گوش نمی کنیم، و خدایان خود را -- که پدرانمان می پرستیده اند -- رها نمی کنیم» و چون توبه نکردند و به خدای خود باز نگشتند، روز سوّم صورت های آنان سیاه شد و به هم دیگر گفتند: «وعده ی صالح فرا رسید!» و متمرّدین از آنان گفتند:

آن چه صالح می گفت انجام گرفت و چون نیمه شب فرا رسید جبرییل فریادی بر آنان زد که گوش های شان را پاره کرد و دل های آنان دو نیم شد و جگرهای شان متلاشی گردید و مردم در این سه روز کفن پوشیدند و بر خود حنوط و کافور پاشیدند و یقین کردند که عذاب بر آنان نازل خواهد شد، و با صیحه جبرییل(علیه السلام) در یک چشم بر هم زدن صغیر و کبیرشان هلاک شدند، بلکه حیوانات شان نیز هلاک شدند و احدی در دیارشان باقی نماند، و پس از صیحه ی جبرییل خداوند آتشی از آسمان فرستاد و همه آنان سوختند، و قصّه ی قوم صالح این چنین رقم خورد!(1)

ص: 178

ص: 179

مِنْکُمْ اَحَدٌ اِلَّا امْرَاَتَكَ اِنَّهُ مُصیبُها ما اَصابَهُمْ اِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ اَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَریبٍ فَلَمَّا جاءَ اَمْرُنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها وَ اَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ وَ ما هِیَ مِنَ الظَّالِمینَ بِبَعیدٍ

و پشتیبان محکمی در اختیار من بود! (آن گاه می دانستم با شما زشت سیرتان ددمنش چه کنم!)» (80) (فرشتگان عذاب) گفتند: «ای لوط! ما فرستادگان پروردگار توایم! آن ها هرگز دسترسی به تو پیدا نخواهند کرد! در دل شب، خانواده ات را (از این شهر) حرکت ده! و هیچ یک از شما پشت سرش را نگاه نکند مگر همسرت، که او هم به همان بلایی که آن ها گرفتار می شوند، گرفتار خواهد شد! موعد آن ها صبح است آیا صبح نزدیک نیست؟!» (81) و هنگامی که فرمان ما فرا رسید، آن (شهر و دیار) را زیر و رو کردیم و بارانی از سنگ [گِلهای متحجر] متراکم بر روی هم، بر آن ها نازل نمودیم… (82) (سنگ هایی که) نزد پروردگارت نشاندار بود و آن، (از سایر) ستم گران دور نیست! (83)

اسحاق بشارت یعقوب را داد همسر ابراهیم گفت: آیا من که پیرزنی هستم و شوهرم نیز پیرمردی است فرزند پیدا می کنیم؟! جبرییل فرمود: آری، از امر خدا دور نیست و تعجّب مکن… سپس ابراهیم(علیه السلام) به آنان فرمود: شما برای چه به زمین فرود آمده اید؟ گفتند: «ما برای هلاک نمودن قوم لوط آمده ایم» ابراهیم(علیه السلام) فرمود: آیا اگر بین آنان یک صد نفر مومن باشد آنان را هلاک می کنید؟ جبرییل گفت: نه. ابراهیم گفت: اگر بین آنان پنجاه نفر مومن باشد آنان را هلاک می کنید؟ جبرییل گفت: نه. ابراهیم گفت:

اگر بین آنان سی نفر مومن باشد آنان را هلاک می کنید؟ جبرییل گفت: نه. ابراهیم گفت: اگر بین آنان بیست نفر مومن باشد آنان را هلاک می کنید؟ جبرییل گفت: نه. ابراهیم گفت: اگر پنج نفر بین آنان مومن باشند آنان را هلاک می کنید؟ جبرییل گفت: نه. ابراهیم(علیه السلام) فرمود: اگر یک نفر بین آنان مومن باشد آنان را هلاک می کنید؟ جبرییل(علیه السلام) گفت: نه. ابراهیم(علیه السلام) فرمود: در بین آنان لوط می باشد! جبرییل و ملائکه دیگر گفتند: ما داناتریم که لوط بین آنان است و ما خانواده او، جز همسرش را نجات خواهیم داد و همسر او از هلاک شوندگان خواهد بود و سپس از ابراهیم(علیه السلام) جدا شدند.

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: امام حسن(علیه السلام) فرمود:

این سخنان، نشان می دهد که ابراهیم می خواسته از هلاکت قوم لوط جلوگیری کند، چنان که خداوند پس از آن می فرماید: «فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ اِبْراهیمَ الرَّوْعُ وَ جاءَتْهُ الْبُشْری یُجادِلُنا فی قَوْمِ لُوطٍ.» سپس جبرییل با همراهانش صورت های خود را پوشاندند و نزد لوط آمدند و او در نزدیکی قریه مشغول زراعت بود پس بر او سلام کردند، و چون حضرت لوط آنان را

ص: 184

دید که دارای قیافه های زیبا و لباس ها و عمامه های سفید هستند به آنان فرمود:

به منزل من بیایید؛ و آنان را به منزل خود برد و لکن از آبروی خود هراس پیدا کرد و پیش خود گفت: این چه کاری بود که من کردم، من که قوم خود را می شناسم که با میهمانان چه می کنند؟! پس به آنان گفت:

شما بر بدترین خلق خدا وارد شده اید! جبرییل گفت: ما، در هلاکت آنان عجله نمی کنیم تا تو سه مرتبه بر [عمل] آنان شهادت بدهی؛ اکنون یک مرتبه شهادت دادی. پس ساعتی حرکت کردند و باز لوط به آنان گفت: شما بر بدترین خلق خدا وارد شده اید! و جبرییل گفت: این شهادت دوّم؛ و چون گذشتند و به درب مدینه رسیدند، باز لوط به آنان گفت: شما بر بدترین خلق خدا وارد شده اید؛ و جبرییل گفت: این شهادت سوّم است. پس لوط و ملائکه وارد شهر شدند و به منزل لوط داخل گردیدند، و چون همسر لوط آنان را با آن زیبایی دید، بالای بام خانه رفت و دست های خود را بر هم زد و لکن مردم نشنیدند.

پس پایین آمد و آتش روشن نمود و دودی از آن بالا رفت، و مردم چون دود را دیدند به سرعت به در خانه لوط آمدند، و همسر لوط به آنان گفت: در خانه ی ما مردان زیبایی آمده اند که من تا کنون مانند آنان را ندیده ام. پس لوط در مقابل آنان قرار گرفت و فرمود: «ای مردم از خدا بترسید و مرا در مقابل میهمانانم شرمسار نکنید، آیا یک مرد رشید و فهمیده ای بین شما نیست؟! سپس فرمود: «این دختران من آماده اند و اگر با آنان ازدواج کنید برای شما پاک تر خواهند بود» و سپس همه آنان را به حلال دعوت کرد، و آنان گفتند: «ما را در دختران تو حقّی نیست و تو می دانی که ما چه می خواهیم» لوط فرمود: ای کاش مرا بر شما قدرتی می بود، و یا می توانستم به محل امنی بروم» پس جبرییل فرمود:

ص: 185

ای کاش لوط می دانست که چه قدرتی در اختیار اوست.

تا این که مردم به خانه لوط هجوم بردند و جبرییل صیحه و فریادی بر آنان زد و به لوط فرمود: رها کن آنان را تا داخل شوند، و چون داخل شدند جبرییل با انگشت خود به آنان اشاره کرد و کور شدند، چنان که خداوند می فرماید: «فَطَمَسْنَا اَعْیُنَهُمْ» و سپس جبرییل به لوط فرمود: ما فرستادگان پرورگار توایم و آنان به تو آسیبی نمی توانند برسانند، و تو با خانواده خود در نیمه شب از شهر خارج شوید و خداوند ما را برای هلاکت این مردم فرستاده است.

لوط(علیه السلام) فرمود: «ای جبرییل در کار خود شتاب کن» جبرییل(علیه السلام) فرمود: وعده ی هلاکت آنان صبح است آیا صبح نزدیک نیست؟ و جبرییل لوط را گفت تا با اهل خود خارج شوند -- مگر همسر او -- و سپس با بال خود شهر قوم لوط را از هفت طبقه زمین بالا برد تا جایی که اهل آسمان دنیا صدای سگ ها و خروس های آنان را شنیدند و سپس آن را وارونه کرد و بر آن شهر و اطراف آن سنگ بارید.

[چنان که خداوند می فرماید: «جَعَلْنَا عَالِیَهَا سَافِلَهَا وَ اَمْطَرْنَا عَلَیْهَا حِجَارَةً مِّن سِجِّیلٍ…»](1)

ص: 186

ص: 187

در روایت مفصّلی آمده که امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

قوم لوط بهترین مردمی بودند که خداوند خلق نموده بود، و لکن ابلیس برای گم راه کردن آنان کوشید، و از خوبی های آنان این بود که همگی با هم برای کار و تلاش از شهر خارج می شدند و زن ها در شهر باقی می ماندند، و چون به خانه باز می گشتند ابلیس کشت و زرع آنان را تخریب می کرد تا این که در کمین او نشستند و دیدند او جوان زیبایی است! پس به او گفتند: تویی که متاع و کشت ما را تخریب می کنی؟! و همگی بر آن شدند که او را بکشند، پس او را نزد مردی سپردند و چون شب فرا رسید، او صاحب خانه را صدا زد و گفت:

پدر من شب ها مرا روی شکم خود می خوابانید؛ صاحب خانه گفت: بیا روی شکم من بخواب و چون روی شکم او خوابید، لواط را به او یاد داد و این عمل بین مردان رایج شد و مردم دیگر، به سراغ زن ها نرفتند، و هر که را می دیدند که از جادّه عبور می کند او را می گرفتند و با او لواط می کردند، از این رو مردم، از مسیر شهر آنان سفر نمی کردند؛ و چون ابلیس دانست که آنان زن ها را رها نمودند، به سراغ آنان آمد و خود را به صورت یک زن در آورد و به آنان گفت:

آیا مردان شما با هم دیگر لواط می کنند؟ گفتند: «آری ما دیده ایم که چنین می کنند» پس ابلیس خود ارضایی [و مساحقه] را نیز به آنان یاد داد، و هر چه حضرت لوط آنان را نصیحت و اندرز می داد و از این عمل نهی می کرد، ابلیس آنان را به این عمل ترغیب می نمود، تا این که زن ها نیز خود را از مردان بی نیاز دانستند و چون حجّت بر آنان تمام شد، خداوند جبرییل و میکائیل و اسرافیل را برای هلاکت آنان فرستاد…

ص: 188

[همان گونه که در حدیث قبل با اختلاف مختصری بیان شد.](1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که اصرار بر لواط داشته باشد نمی میرد تا خداوند سنگی از سنگ های قوم لوط را بر او پرتاب کند و بمیرد، و احدی آن را نبیند.(2)

ص: 189

و در تفسیر آیه «وَ اَمْطَرْنَا عَلَیْهَا حِجَارَةً مِّن سِجِّیلٍ مَّنضُودٍ» فرمود:

هر بنده ای که عمل قوم لوط را حلال بداند، خداوند هنگام مرگ یکی از سنگ هایی که بر سر قوم لوط کوبید، بر سر او خواهد کوبید، تا هلاک شود، و لکن مردم آن را نخواهند دید!(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی روایت نموده:

مقصود لوط(علیه السلام) که به قوم خود گفت: «هؤُلاءِ بَناتِی» همسران آنان بود نه دختران خود، چرا که پیامبر، پدر امّت خود می باشد و لوط می خواست مردم را به حلال دعوت کند و نمی خواست به حرام دعوت نماید.(2) و روایت شده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در تفسیر «وَ مَا هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ» فرمود:

جبرییل به من گفت: مقصود، ظالمین از امّت تو می باشند، که در هر ساعت به خاطر ظلمی که می کنند سزاوار است سنگی بر سر آنان فرود آید.

و در کافی از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مقصود این است که: امّت تو نیز اگر عمل قوم لوط را انجام بدهند همان کیفر را خواهند داشت.(3)

ص: 190

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «فَما لَبِثَ اَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنِیذٍ» فرمود:

ابراهیم(علیه السلام) به ملائکه فرمود: بخورید، و آنان گفتند: «نمی خوریم تا قیمت و عوض آن را به ما خبر بدهی» پس ابراهیم(علیه السلام) فرمود: هنگام شروع بگویید: «بسم الله» و چون فارغ شدید بگویید: «الحمد لله» پس جبرییل رو به اصحاب خود نمود و گفت: حق است که خدا او را خلیل خود قرار بدهد!(1)

وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَراءَکُمْ ظِهْرِیًّا اِنَّ رَبِّی بِما تَعْمَلُونَ مُحیطٌ وَ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ اِنِّی عامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَاْتیهِ عَذابٌ یُخْزیهِ وَ مَنْ هُوَ کاذِبٌ وَ ارْتَقِبُوا اِنِّی مَعَکُمْ رَقیبٌ وَ لَمَّا جاءَ اَمْرُنا نَجَّیْنا شُعَیْبًا وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ اَخَذَتِ الَّذینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَاَصْبَحُوا فی دِیارِهِمْ جاثِمینَ کَاَنْ لَمْ یَغْنَوْا فیها اَلا بُعْدًا لِمَدْیَنَ کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ

بر شما بیمناکم! (84) و ای قوم من! پیمانه و وزن را با عدالت، تمام دهید! و بر اشیاء (و اجناس) مردم، عیب نگذارید و از حق آنان نکاهید! و در زمین به فساد نکوشید! (85) آن چه خداوند برای شما باقی گذارده (از سرمایه های حلال)، برای شان بهتر است اگر ایمان داشته باشید! و من، پاسدار شما (و مامور بر اجبارتان به ایمان) نیستم! (86) گفتند: «ای شعیب! آیا نمازت به تو دستور می دهد که آن چه را پدرانمان می پرستیدند، ترک کنیم یا آن چه را می خواهیم در اموالمان انجام ندهیم؟! تو که مرد بردبار و فهمیده ای هستی!» (87) گفت: «ای قوم! به من بگویید، هر گاه من دلیل آشکاری از پروردگارم داشته باشم، و رزق (و موهبت) خوبی به من داده باشد، (آیا می توانم بر خلاف فرمان او رفتار کنم؟!) من هرگز نمی خواهم چیزی که شما را از آن باز می دارم، خودم مرتکب شوم! من جز اصلاح -- تا آن جا که توانایی دارم -- نمی خواهم! و توفیق من، جز به خدا نیست! بر او توکّل کردم و به سوی او بازمی گردم! (88) و ای قوم من! دشمنی و مخالفت با من، سبب نشود که شما به همان سرنوشتی که قوم نوح یا قوم هود یا قوم صالح گرفتار شدند، گرفتار شوید! و قوم لوط از شما چندان دور نیست! (89) از پروردگار خود، آمرزش بطلبید و به سوی او بازگردید که پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه کار) است!» (90) گفتند: «ای شعیب! بسیاری از آن چه را می گویی، ما نمی فهمیم! و ما تو را در میان خود، ضعیف می یابیم و اگر (به خاطر) قبیله کوچکت نبود، تو را سنگسار می کردیم و تو در برابر ما قدرتی نداری!» (91) گفت: «ای قوم! آیا قبیله کوچک من، نزد شما عزیزتر از خداوند است؟! در حالی که (فرمان) او را پشت سر انداخته اید! پروردگارم به آن چه انجام می دهید، احاطه دارد (و آگاه است)! (92) ای قوم! هر کاری از دستتان ساخته است، انجام دهید، من هم کار خود را خواهم کرد و به زودی خواهید دانست چه کسی عذاب خوارکننده به سراغش می آید، و چه کسی دروغ گوست! شما انتظار بکشید، من هم در

ص: 193

انتظارم!» (93) و هنگامی که فرمان ما فرا رسید، شعیب و کسانی را که با او ایمان آورده بودند، به رحمت خود نجات دادیم و آن ها را که ستم کردند، صیحه (آسمانی) فرو گرفت و در دیار خود، به رو افتادند (و مردند). .. (94) آن چنان که گویی هرگز از ساکنان آن (دیار) نبودند! دور باد مدین (و اهل آن) از رحمت خدا، همان گونه که قوم ثمود دور شدند! (95)

امام رضا(علیه السلام) در تفسیر آیه «وَ ارْتَقِبُواْ اِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ» و «فَانتَظِرُواْ اِنِّی مَعَکُم مِّنَ الْمُنتَظِرِینَ» فرمود:

«چه قدر صبر و انتظار فرج نیکوست سپس فرمود: «بر شما باد به صبر، چرا که فرج تنها پس از ناامیدی می رسد؛ و آنان که قبل از شما بودند، از شما صابرتر بودند.(1) «بَقِیَّتُ اللهِ خَیْرٌ لَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ وَ ما اَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفیظٍ»(2) از امام صادق(علیه السلام) سوال شد: آیا به حضرت بقیّة الله، امیرالمؤمنین گفته می شود؟ فرمود:

این لقب جز به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) گفته نمی شود، و احدی قبل از او و بعد او خود را امیرالمؤمنین نمی نامد مگر آن که کافر باشد؛ راوی گوید: گفتم:

فدای شما شوم، چگونه بر حضرت قائم(علیه السلام) سلام می کنند؟ فرمود: می گویند:

«السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ» سپس امام(علیه السلام) این آیه را قرائت نمود «بَقِیَّتُ اللهِ خَیْرٌ لَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِین.»(3)

ص: 195

احمد بن اسحاق بن سعد اشعری گوید:

[ما در خانه امام عسکری(علیه السلام) بودیم] و آن حضرت بر ما وارد شد در حالی که فرزندی سه ساله و نورانی مانند «لیلة البدر» ماه شب چهاردهم در روی شانه او بود و به من فرمود: ای احمد بن اسحاق اگر کرامت تو نزد خدا و اولیای او ایجاب نمی کرد، من این فرزندم را به تو نشان نمی دادم، او همنام رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است… تا این که گوید:

آن فرزند به زبان فصیح عربی فرمود: «اَنَا بَقِیَّةُ اللهِ فِی اَرْضِهِ وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ اَعْدَائِهِ فَلَا تَطْلُبْ اَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ» یعنی «من بقیة الله روی زمین هستم و من انتقام گیرنده ی از دشمنان خدا هستم، ای احمد بن اسحاق بعد از معاینه و دیدن دنبال دلیل دیگری نباش…»(1) امام باقر(علیه السلام) ضمن حدیث مفصّلی که سخن از حضرت قائم(علیه السلام) به میان آورده فرمود:

هنگامی که او قیام می نماید پشت خود را به کعبه می دهد و اصحاب او که

ص: 196

سیصد و سیزده نفر هستند گرد او جمع می شوند، و نخستین سخن او این آیه است «بَقِیَّتُ اللهِ خَیْرٌ لَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِین» سپس می فرماید: «من هستم بقیّة الله و حجّت خدا و خلیفه ی او بر شما» پس هر کس به او سلام می کند می گوید:

«السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللهِ فِی اَرْضِهِ.»(1) «وَ مَا تَوْفِیقِی اِلَّا بِاللهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ اِلَیْهِ اُنِیبُ»(2) عبدالله فضل هاشمی گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه فوق سوال کردم فرمود:

هنگامی که بنده امر خدا را اطاعت نمود، عمل او موافق امر الهی قرار می گیرد، و آن بنده را موفّق می گویند، و هنگامی که بنده بخواهد داخل گناه و معصیت خدا بشود و خداوند بین او و آن گناه مانع شود، ترک آن گناه با توفیق خداوند بوده است، و اگر مانع او از گناه نشود و بنده آن گناه را انجام بدهد، خداوند او را خوار کرده و یاریش ننموده و توفیق ترک گناه را به او نداده است!(3)

ص: 197

«وَ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ اِلَیْهِ اِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ»(1) امام باقر(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در حدیث مفصّلی نقل نموده که آن حضرت به اصحاب خود فرمود:

اگر شما گناه نمی کردید، و استغفار نمی نمودید، خداوند مخلوق دیگری را خلق می کرد تا گناه کنند و استغفار نمایند و او آنان را بیامرزد! سپس فرمود:

مومن [همواره] مورد آزمایش قرار می گیرد [و خطا می کند] و فراوان توبه می نماید، چنان که خداوند می فرماید: «اِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ» و یا می فرماید: «اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ اِلَیْهِ.»(2)

ص: 198

امام صادق(علیه السلام) از پدر خود از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

چهار خصلت است که در هر کس باشد در نور اعظم خدا خواهد بود… تا این که فرمود: و کسی که خطایی بکند و سپس بگوید: «اَسْتَغْفِرُ اللهَ وَ اَتُوبُ اِلَیْهِ.»(1)

جای سیراب کردن قوم خود آنان را در آتش وارد نمود! چنان که «رِفد» به معنای کمک و احسان است و در مورد نفع استعمال می شود و فرعون عوض کمک و احسان، قوم خود را گرفتار عذاب کرد، از این رو خداوند می فرماید: «بئس الورد المورود» و «بئس الرفد المرفود» و «حصید» به معنای محصود است و «حَصْد» قطع زرع است، و «شقا و شقاوت و شِقوة» به یک معناست و ضدّ سعادت است، و «زفیر» صدای اوّل الاغ است و شهیق آخر آن است. و «تتبیب» به معنای هلاک نمودن است و «تبّت یده» یعنی قطعت و خسرت، و «یَوْمٌ مَشْهُودٌ»، و «یوم الموعود»، و «یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ» یوم القیامة است که خداوند اوّلین و آخرین را در آن جمع می نماید، و «مجذوذ» به معنای مقطوع است، و «مِریة» به معنای شکّ است.(1)

نیفزودند! (101) و اینچنین است مجازات پروردگار تو، هنگامی که شهرها و آبادیهای ظالم را مجازات می کند! (آری،) مجازات او، دردناک و شدید است! (102) در این، نشانه ای است برای کسی که از عذاب آخرت می ترسد همان روزی است که مردم در آن جمع می شوند، و روزی که همه آن را مشاهده می کنند. (103) و ما آن (مجازات) را، جز تا زمان محدودی، تاخیر نمی اندازیم! (104) آن روز که (قیامت و زمان مجازات) فرا رسد، هیچ کس جز به اجازه او سخن نمی گوید گروهی بدبختند و گروهی خوشبخت! (105) امّا آن ها که بدبخت شدند، در آتشند و برای آنان در آن جا، «زفیر» و «شهیق» [ناله های طولانی دم و بازدم] است… (106) جاودانه در آن خواهند ماند، تا آسمان ها و زمین برپاست مگر آن چه پروردگارت بخواهد! پروردگارت هر چه را بخواهد انجام می دهد! (107) امّا آن ها که خوشبخت و سعادتمند شدند، جاودانه در بهشت خواهند ماند، تا آسمان ها و زمین برپاست، مگر آن چه پروردگارت بخواهد! بخششی است قطع نشدنی! (108) پس شکّ و تردیدی (در باطل بودن) معبودهایی که آن ها می پرستند، به خود راه مده! آن ها همان گونه این معبودها را پرستش می کنند که پدرانشان قبلًا می پرستیدند، و ما نصیب آنان را بی کم و کاست خواهیم داد! (109)

«اِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِّمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِکَ یَوْمٌ مَّجْمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَ ذَلِکَ یَوْمٌ مَّشْهُودٌ»(1) و نیز گوید:

مقصود از «یَوْمٌ مَشْهُودٌ» روزی است که پیامبران و مرسلین بر امّت های خود گواهی می دهند. [و آن روز قیامت است].(2) امام صادق و امام باقر(علیهما السلام) می فرمایند:

«یَوْمٌ مَشْهُودٌ» روز عرفه است، و «یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ» روز قیامت است، چنان که «یوم الموعود» نیز روز قیامت است.(3) «یَوْمَ یَاْتِ لَا تَکَلَّمُ نَفْسٌ اِلَّا بِاِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ»(4) در کتاب توحید از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

منافاتی بین آیه «لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ اِلَّا بِاِذْنِهِ» و امثال این آیه مانند «لا یتکلمون اِلَّا مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا» با آیه «هَذَا یَوْمُ لَا یَنطِقُونَ * وَ لَا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ» نیست چرا که آیه دوّم مربوط به مواقف دیگری است غیر از موقف آیه اوّل.(5) مولّف گوید:

بحث شقیّ و سعید در آیات گذشته و آینده بیان شده و بیان خواهد شد و در این آیه از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «کسی که در ولایت آل محمّد(صلی الله علیه و آله) وارد شود [سعادتمند است و] داخل بهشت می شود و کسی که در ولایت دشمنان آنان وارد

ص: 202

شود [شقیّ است و] داخل آتش می شود، و مراد از استثناء در آیه «اِلَّا مَا شَاء رَبُّکَ» خروج و دخول به خاطر قبول ولایت آل محمّد(صلی الله علیه و آله) و عدم قبول آن است.(1) «خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الاَرْضُ اِلَّا مَا شَاء رَبُّکَ اِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِّمَا یُرِیدُ»(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در این آیه و آیه بعد از آن می فرماید:

این دو آیه مربوط به آتش برزخ قبل از قیامت است و مقصود از «وَ اَمَّا الَّذِینَ سُعِدُواْ فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا» بهشت های برزخی است که ارواح مومنین منتقل به آن ها می شوند، و مقصود از «عَطَاء غَیْرَ مَجْذُوذٍ» غیر مقطوع از نعمت های آخرت و بهشت عدن است که متّصل به بهشت برزخی خواهد بود، و این آیه ردّ بر کسانی است که منکر عذاب قبر و ثواب و عقاب آن می باشند.(3)

ص: 203

مرحوم فیض پس از نقل سخن فوق گوید: مؤیّد این تفسیر [که از روایات گرفته شده] قول خداوند است که می فرماید:

«النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَ عَشِیًّا» و امام صادق(علیه السلام) فرمود: این آیه مربوط به آتش برزخ است قبل از قیامت، چرا که صبح و شامی در قیامت نیست، سپس فرمود:

مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: «َیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ اَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ اَشَدَّ الْعَذَابِ.» سپس گوید:

مؤیّد این معنا این است که در همین آیات آمده: «مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الاَرْضُ» و مقصود، سماوات دنیا و ارض دنیا می باشد، و این چیز معلومی است.

تا این که گوید: در تفسیر عیّاشی از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نقل شده که فرمودند:

مراد از بهشت و نار در این آیه، ولایت آل محمّد(صلی الله علیه و آله) و ولایت دشمنان آنان است.

سپس گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

جاهل به علم تفسیر [از مخالفین] می گوید: معنای «اِلَّا مَا شَاء رَبُّکَ» این است که خداوند اهل بهشت و دوزخ را پس از مدّتی از بهشت و دوزخ خارج می نماید و کسی در بهشت و دوزخ نمی ماند» و این دروغی است که آنان می گویند، و خداوند در قیامت هرگز اهل بهشت و اهل دوزخ را از بهشت و دوزخ خارج نخواهد نمود، آری برخی از اهل دوزخ [که گنه کاران اهل ایمان اند] از دوزخ

ص: 204

خارج می شوند، و جز آنان احدی خارج نمی شود، چنان که خداوند می فرماید:

«ماکِثِینَ فِیهِ اَبَداً.» از این رو امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

دو آیه فوق درباره ی غیر اهل خلود از اهل شقاوت و سعادت است.(1) مولّف گوید:

مؤیّد آن چه گذشت روایات دیگری است که در حدّ اختصار بیان می شود.

حسین بن سعید اهوازی در کتاب زهد از ابو جعفر احول نقل کرده که گوید:

به امام صادق(علیه السلام) گفتم: به ما رسیده که درهای جهنّم پس از مدّتی بسته می شود؟! امام صادق(علیه السلام) فرمود: به خدا سوگند چنین نیست و همواره دوزخیان در دوزخ

ص: 205

خواهند بود؛ گفتم: پس معنای این آیه چیست؟ «خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الاَرْضُ اِلَّا مَا شَاء رَبُّکَ؟» فرمود: این آیه درباره ی کسانی است که از دوزخ نجات می یابند.(1) محمّد بن مسلم گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی اهل جهنّم سوال کردم، فرمود: پدرم می فرمود:

[برخی از] اهل جهنّم نجات پیدا می کنند و به چشمه ای کنار درب بهشت به نام چشمه حَیَوان می رسند و از آب آن به بدن آنان می پاشند و گوشت و پوست و موی بدن آنان می روید [و داخل بهشت می شوند.](2) عمر بن ابان گوید: از امام کاظم(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

[برخی از] اهل جهنّم به سبب گناهانشان جهنّم می روند، و با عفو خداوند نجات پیدا می کنند و از دوزخ خارج می شوند.(3) ابوبصیر گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

گروهی به سبب شفاعت ما از دوزخ خارج می شوند و در آبی که از بهشت

ص: 206

خارج می شود غسل می کنند و گوشت و خون در بدنشان می روید و آثار عذاب از آنان برطرف می شود و چون داخل بهشت می شوند، به آنان اهل جهنّم گفته می شود، و همه آنان می گویند: خدایا این نام را از ما برطرف کن. پس این نام برداشته می شود [و اهل بهشت این نام را فراموش می کنند].

ابوبصیر گوید: سپس امام باقر(علیه السلام) به من فرمود:

ای ابوبصیر! دشمنان علی(علیه السلام) همان کسانی هستند که در آتش مخلّد خواهند بود و شفاعت به فریاد آنان نمی رسد.(1) حمران بن اعین گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که فرمود:

کفّار و مشرکین در دوزخ، اهل توحید را سرزنش می کنند و می گویند: ما نمی بینیم که توحید برای شما فایده ای داشته باشد! و اکنون ما و شما یکسان هستیم! پس خداوند از اهل توحید حمایت می کند، و به ملائکه می فرماید: از آنان شفاعت کنید، پس ملائکه برای هر کس، خدا بخواهد شفاعت می کنند، سپس خداوند به مومنین نیز می فرماید از آنان شفاعت کنید. و چون شفاعت می کنند و کسی باقی نمی ماند خداوند می فرماید: «من ارحم الراحمین هستم، همگی با رحمت من، از دوزخ خارج شوید» پس آنان مانند ملخ [های فراوان] از دوزخ خارج می شوند.(2)

ص: 207

مولّف گوید:

در روایات معصومین(علیهم السلام) نقل شده و مرحوم صدوق نیز در کتاب اعتقادات امامیه تحریر نموده که خداوند نسبت به اطفال و مجانین و کسانی که در فترة رسل از دنیا رفته اند و… در قیامت امتحانی برگذار می کند و آتشی آماده می نماید و به آنان گفته می شود: پروردگار شما امر نموده که داخل آتش شوید و هر کس داخل شود آتش بر او سلامت خواهد بود و هر کس داخل نشود معذّب خواهد شد.

الْقُری بِظُلْمٍ وَ اَهْلُها مُصْلِحُونَ وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ اُمَّةً واحِدَةً وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفینَ اِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّكَ لَاَمْلَاَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ اَجْمَعینَ وَ کُلاًّ نَقُصُّ عَلَیْكَ مِنْ اَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَكَ وَ جاءَكَ فی هذِهِ الْحَقُّ وَ مَوْعِظَةٌ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنینَ وَ قُلْ لِلَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ اِنَّا عامِلُونَ وَ انْتَظِرُوا اِنَّا مُنْتَظِرُونَ وَ لِلهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ وَ اِلَیْهِ یُرْجَعُ الْاَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

و سرگذشتها،) برای تو حقّ، و برای مومنان موعظه و تذکّر آمده است. (120) و به آن ها که ایمان نمی آورند، بگو: «هر چه در قدرت دارید، انجام دهید! ما هم انجام می دهیم! (121) و انتظار بکشید! ما هم منتظریم! (122) و (آگاهی از) غیب (و اسرار نهان) آسمان ها و زمین، تنها از آن خداست و همه کارها به سوی او بازمی گردد! پس او را پرستش کن! و بر او توکّل نما! و پروردگارت از کارهایی که می کنید، هرگز غافل نیست! (123)

علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از «رکون به ظالمان» دوستی و خیرخواهی و اطاعت از آنان است.

صاحب تفسیر مجمع این معنا را از ائمّه معصومین(علیهم السلام) نقل نموده است.

در تفسیر عیّاشی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

«فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ» خلود نیست و لکن [میل و اطاعت و خیرخواهی از آنان] سبب می شود که آتش با شما تماس پیدا کند، پس شما نباید به آنان تمایل پیدا کنید.(1) مولّف گوید:

در روایات ما فراوان آمده که ظالم و معین ظالم و راضی به ظلم ظالم هر سه شریک هستند!(2) «وَ اَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَ زُلَفًا مِّنَ اللَّیْلِ اِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرینَ»(3) زراره گوید: از امام باقر(علیه السلام) درباره ی نمازهای واجب سوال کردم، فرمود:

در شبانه روز پنج نماز واجب است، گفتم: آیا خداوند آن ها را در کتاب خود نام برده؟ فرمود: آری، خداوند به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «اقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ

ص: 212

الشَّمْسِ اِلی غَسَقِ اللَّیْلِ» و دلوک شمس زوال شمس است و بین دلوک شمس تا غسق لیل، چهار نماز واجب است، و «غَسَقِ اللَّیْلِ» نصف شب می باشد. سپس فرمود: «و قرآن الفجر انّ قرآن الفجر کان مشهوداً» و این پنجمین نماز است؛ و در آیه دیگری نیز خداوند [به طور اجمال] نمازهای واجب را بیان نموده و فرموده است:

«وَ اَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ…» و «وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ» اشاره ی به نماز عشا می باشد، و در آیه دیگری نیز [به اجمال] به نمازهای واجب اشاره نموده و فرموده است: «حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی» و «صَّلاةِ الْوُسْطی» نماز ظهر است و این نخستین نمازی است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در وسط روز خوانده و آن بین نماز صبح و نماز عصر است.(1)

ص: 213

فضیل بن عثمان مرادی گوید: امام صادق(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نمود که فرمود:

چهار چیز در هر کس باشد هلاک نخواهد شد:

بنده ای که کار نیکی را انجام بدهد و نیّت او نیکو باشد، خداوند ده حسنه به او می دهد، و اگر نیّت انجام دادن آن را داشته و نتوانسته انجام بدهد، به خاطر حسن نیّت خداوند یک حسنه به او می دهد و اگر نیّت کار بدی را بکند و انجام ندهد چیزی بر او نوشته نمی شود و اگر آن عمل را انجام بدهد هفت ساعت بر او مهلت داده می شود، و ملک حسنات به ملک سیّئات می گوید: شتاب مکن شاید او پس از آن گناه کار نیکی انجام بدهد و گناه او محو و نابود شود، چرا که خداوند می فرماید «اِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ» و یا استغفار کند و بگوید: «اَسْتَغْفِرُ اللهَ الَّذِی لَا اِلَهَ اِلَّا هُوَ عَالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الْعَزِیزَ الْحَکِیمَ الْغَفُورَ الرَّحِیمَ ذَا الْجَلَالِ وَ الْاِکْرَامِ وَ اَتُوبُ اِلَیْهِ» و اگر چنین کند، چیزی بر او نوشته نمی شود، و اگر آن هفت ساعت بگذرد و کار نیکی نکند و استغفار نیز ننماید، ملک حسنات به ملک سیّئات می گوید: گناه این شقّی محروم را بنویس.(1)

ص: 214

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه «اِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ» فرمود:

نمازهای شب مومن گناهان روز او را از بین می برد.(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

از حبیب خود رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود: امیدوار کننده ترین آیات قرآن آیه «وَ اَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ…» است. سپس فرمود: یا علی سوگند به خدایی که مرا به حقّ «بشیر و نذیر» مبعوث نمود، هنگامی که یکی از شما شروع به وضو گرفتن می کند، گناهان او از اعضا و جوارح او می ریزد و چون با صورت و قلب خود به خدا رو می کند و به نماز می ایستد، از نماز خود فارغ نمی شود مگر این که همانند وقت ولادت خود از مادر، از گناه پاک می شود و اگر گناهی بین دو نماز انجام بدهد نیز از او بخشوده می شود.

سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) همه ی نمازهای پنجگانه را شماره نمود و فرمود:

یا علی مَثَل نمازهای شبانه روزی برای امّت من مَثَل نهر جاری در کنار خانه یکی از شماست و همان گونه که یکی از شما اگر در آن نهر پنج نوبت در شبانه روز غسل کند هیچ چرکی در بدن او باقی نمی ماند، نمازهای شبانه روزی نیز به خدا سوگند همین گونه است، [و پس از انجام آن ها، هیچ گناهی برای صاحب آن ها باقی نخواهد ماند و بخشوده خواهد شد.](2)

ص: 215

شیخ طوسی در کتاب امالی خود در حدیث مفصّلی از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

خداوند با انجام هر عمل نیکی گناهی را از صاحبش برطرف می نماید، چنان که می فرماید: «اِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَی لِلذَّاکِرِینَ.»(1) جمیل بن صالح گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

فریب سخنان مردم را مخور [و از تعریف و تمجید آنان خود را منزّه مشمار]، چرا که آنان گناهان تو را به دوش نمی گیرند، نکند روز خود را به حرف های بیهوده تمام کنی، همانا اعمال تو را ملائکه ضبط می کنند.

سپس فرمود:

هیچ چیزی برای محو گناهان بزرگ گذشته، بهتر از اعمال نیک نیست، چرا که تو اعمال خیر خود را می بینی و شاد و مسرور می شوی، و هیچ عمل شرک آمیزی را کوچک مشمار که فردای قیامت آن را می بینی و شرمسار می شوی.

ص: 216

از این رو خداوند می فرماید:

«اِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَی لِلذَّاکِرِینَ.»(1) از امام صادق(علیه السلام) سوال شد، شخصی اموال حرامی را به دست می آورد و با آن ها صدقه می دهد و صله رحم می کند و حجّ می رود تا گناهان او بخشوده شود، و می گوید:

«اِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ»؟ امام(علیه السلام) فرمود:

گناه کفّاره گناه نمی شود و لکن کار نیک کفّاره گناه می شود…(2) مولّف گوید:

در بحث حبط و تکفیر ذیل آیه 53 مائده روایات زیادی در کتاب تفسیر برهان (ج 2، ص 313) مناسب این آیه نقل شده، مراجعه شود.

ص: 217

«فَلَوْلاَ کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِن قَبْلِکُمْ اُوْلُواْ بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الاَرْضِ اِلَّا قَلِیلاً مِّمَّنْ اَنجَیْنَا مِنْهُمْ…»(1) این آیه تذکّر به این امّت است که اگر در بین امّت های پیشین گروهی امر به معروف و نهی از منکر می کردند گرفتار عذاب نمی شدند، و این امّت نیز اگر امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند مانند امّت های پیشین که گرفتار عذاب شدند، گرفتار عذاب خواهند شد.

و این معنا در روایات فراوانی نقل شده است، و در تاریخ بعضی از امت ها مانند امّت شعیب آمده که خداوند به او وحی نمود: «ما می خواهیم یک صد هزار نفر از امّت تو را هلاک کنیم، چهل هزار نفر از فسّاق و شصت هزار نفر از ابرار» پس شعیب عرضه داشت:

خدایا! گنه کاران را به خاطر گناهشان هلاک می کنی «فَمَا بَالُ الْاَخْیَارِ؟!» خوبان را برای چه؟! خطاب شد: به خاطر این که با گنه کاران سازش نمودند و امر به معروف و نهی از منکر نکردند و به خاطر ما خشم ننمودند!(2) «وَ مَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَی بِظُلْمٍ وَ اَهْلُهَا مُصْلِحُونَ»(3) این آیه مانند آیه «اِنَّ اللّهَ لَا یَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ»(4)، و آیه «وَ ما کانَ اللهُ لِیَظْلِمَهُمْ»(5)، و آیه «وَ مَا ظَلَمَهُمُ اللّهُ وَ لکِن کَانُواْ اَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(6)، دلالت می کند که خداوند عادل است و به احدی ظلم نخواهد نمود و این اعتقاد شیعه امامیّه و معتزله است و لکن اشاعره

ص: 218

و یهود و نصارا منکر عدل خدا هستند و می گویند: «خدا قدرت بر هر چیزی را دارد و امکان دارد و می تواند بهترین خلق خود مانند حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) و سایر پیامبران و اولیای خود را به جهنّم ببرد و کسانی مانند فرعون و شدّاد و نمرود و قاتلین اولیای خود را به بهشت ببرد و اگر چنین کاری را بکند کسی حق اعتراض ندارد و ملامتی بر او نخواهد بود» «لَا یُسْاَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَهُمْ یُسْاَلُونَ»(1)، در حالی که قدرت ملازمه ی با انجام ظلم و کار قبیح ندارد و کار قبیح بر خداوند بلکه بر اولیای او ممتنع است و امکان ندارد آنان کار خلاف عقل انجام بدهند، در حالی که قدرت آن را دارند و همین ارزش است که با داشتن قدرت کار خلاف و قبیح و زشتی را انجام ندهند وگرنه فضیلتی نخواهند داشت و مستحقّ تمجید و تفضیل نخواهند بود، تا چه رسد به خداوند که منزّه از هر عیبی است، چنین چیزی را نسبت بدهند! «وَ لَوْ شَاء رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ اُمَّةً وَاحِدَةً وَ لَا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ * اِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ»(2) مرحوم کلینی با سند خود از ابی عبیده ی حَذّاء نقل نموده که گوید:

از امام باقر(علیه السلام) درباره ی استطاعت [و اختیار] و سخنان [مخالفین از] مردم [درباره ی جبر و تفویض و…] سوال کردم و آن حضرت این آیه را تلاوت نمود «وَ لَا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ * اِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ».

و سپس فرمود:

ای ابوعبیده، مردم در رسیدن به حق و انتخاب صحیح مختلف اند و همه آنان در هلاکت قرار گرفته اند! گفتم: معنای «اِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّکَ» چیست؟ فرمود:

مقصود از این آیه شیعیان ما هستند و خداوند با رحمت خود آنان را خلق نمود،

ص: 219

چنان که می فرماید: «وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ» سپس فرمود: مقصود از رحمت اطاعت از امام است که خداوند می فرماید: «وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ» و آن علم امام است و مقصود از «کُلَّ شَیْ ءٍ» شیعیان ما هستند [که از علوم ما بهره مند می شوند].

سپس فرمود:

مقصود از «فَسَاَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ» شیعیان ما هستند که از ولایت غیر امام و اطاعت از غیر او پرهیز می کنند [و تنها ولایت ما را می پذیرند] سپس فرمود: مقصود از آیه «یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْاِنْجِیلِ» این است که پیروان مسیح(علیه السلام) در تورات و انجیل وصف رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و وصیّ و قائم ما(علیه السلام) را مشاهده کرده بودند و در تورات و انجیل آمده بود که پیامبر خدا و اوصیای او به آنان امر به معروف و نهی از منکر خواهند نمود و مقصود از «منکر» انکار فضل امام است، و مقصود از «وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ» علومی است که مردم از آنان می گیرند و بهره مند می شوند، و مقصود از «وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ» سخن مخالف حقّ امام است، و مقصود از «وَ یَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ» گناهانی است که قبل از معرفت به امام داشته اند، و مقصود از «وَ الْاَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ» سخنانی است که قبل از معرفت به امام می گفته اند و فضل امام را انکار می کرده اند، و مقصود از «وَ یَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ» گناهان آنان است، و پس از اعتقاد به ولایت امام، خداوند درباره ی آنان می فرماید: «فَالَّذِینَ آمَنُواْ بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِیَ اُنزِلَ مَعَهُ اُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» یعنی آنان که ایمان به امام آوردند، و مقام او را تصدیق کردند، و او را یاری نمودند، و از نوری که با او نازل شده [یعنی قرآن] پیروی کردند حقاً رستگار شدند، یعنی کسانی که از پرستش طاغوت و جبت پرهیز کردند؛ و جبت و طاغوت: فلان و فلان اند، و مقصود از عبادت

ص: 220

اطاعت از آنان است. و سپس خداوند به آنان می فرماید: «اَنِیبُوا اِلی رَبِّکُمْ وَ اَسْلِمُوا لَهُ» و پاداش آنان را می دهد و می فرماید: «لَهُم الْبُشْری فِی الْحَیوةِ الدُّنْیا وَ فِی الاخِرَةِ» و آنان را بشارت می دهد به قیام حضرت قائم(علیه السلام) و ظهور او و کشته شدن دشمنان خدا و نجات پیروان او [در دنیا و در آخرت، و وارد شدن بر حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) و آل آن حضرت در کنار کوثر.(1)

ص: 221

ابوبصیر گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْاِنسَ اِلَّا لِیَعْبُدُونِ» سوال کردم، فرمود:

مقصود این است که آنان را خلق نمود تا امر به عبادت بکند و به آنان ترحم نماید سپس از آن حضرت درباره ی آیه ی «وَ لَا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ * اِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ» سوال نمودم فرمود: آنان را خلق نمود تا اعمالی که موجب رحمت اوست را انجام بدهند و به آنان ترّحم نماید.(1) عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی «وَ لَوْ شَاء رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ اُمَّةً وَاحِدَةً وَ لَا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ * اِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ» سوال شد و آن حضرت فرمود:

مردم قبل از پیامبران، امّت واحده بودند. [و آئینی نداشتند] و خداوند پیامبران را فرستاد تا حجّت بر آنان تمام شد.(2) امام سجّاد(علیه السلام) در تفسیر «وَ لَا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ…» فرمود:

مقصود، مخالفین ما هستند که همه آنان با هم دیگر در دین خود اختلاف دارند، و مقصود از «اِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ» دوستان ما از مومنین اند و خداوند

ص: 222

آنان را از طینت پاک آفرید! چنان که ابراهیم(علیه السلام) به خدای خود گفت: «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَ ارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِاللّهِ» و مقصود از این آیه ما هستیم و شیعیان ما، سپس فرمود: «وَ مَن کَفَرَ فَاُمَتِّعُهُ قَلِیلاً ثُمَّ اَضْطَرُّهُ اِلَی عَذَابِ النَّارِ» و به خدا سوگند مقصود خداوند از این آیه کسانی از این امّت هستند که خلافت وصیّ پیامبر(صلی الله علیه و آله) را انکار کردند و از او پیروی نکردند، و این چنین است، به خدا سوگند، حال این امّت.(1) مولّف گوید:

روایات مربوط به خلقت و آفرینش خداوند در کتاب کافی نقل شده مراجعه شود.

«وَ لِلهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرْضِ وَ اِلَیْهِ یُرْجَعُ الاَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ مَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(2) معنای توکّل:

مرحوم صدوق در کتاب معانی الاخبار با سند خود از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

جبرییل نزد من آمد و گفت: «ای رسول خدا! خداوند تبارک و تعالی مرا نزد تو

ص: 223

فرستاده با هدیّه ای که به احدی قبل از تو نداده است». رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: آن هدیّه چیست؟ جبرییل گفت: «صبر و چیزی بهتر از صبر» گفتم: بهتر از صبر چیست؟ جبرییل گفت: «رضا و چیزی بهتر از رضا» گفتم: بهتر از رضا چیست؟ جبرییل گفت: «اخلاص و چیزی بهتر از اخلاص» گفتم: بهتر از اخلاص چیست؟ جبرییل گفت: «یقین و چیزی بهتر از یقین» گفتم: بهتر از یقین چیست؟ جبرییل گفت: «توکّل به خدا» گفتم: توکّل به خدا چیست؟ جبرییل گفت: «این که بدانی، مخلوق نمی توانند به تو نفع و زیانی برسانند و نمی توانند عطا و منعی بکنند؟ و عبد متوکّل باید از مخلوق خدا مایوس باشد، و اگر چنین بود هرگز برای غیر خدا کار نمی کند، و امید به غیر خدا ندارد و از غیر خدا نمی ترسد و به غیر او طمع نمی کند، و این معنای توکّل است» گفتم: ای جبرییل معنای صبر چیست؟ جبرییل گفت: «این است که در سختی صبر کنی همان گونه که در عافیت صبر می کنی و در ناداری و فقر صبر کنی همان گونه که در حال غنا و ثروت صبر می کنی، و در بلا صبر کنی همان گونه که در عافیت صبر می کنی و به خاطر بلا -- نزد مخلوق -- از خالق شکایت نکنی» گفتم: معنای قناعت چیست؟ جبرییل گفت: «به قلیل دنیا قانع باشی و بر آن شکر کنی» گفتم: معنای رضا چیست؟ جبرییل گفت: «در بود و نبود دنیا بر خالق خود خشم نکنی، و به عمل ناچیز خود راضی نشوی» گفتم: معنای زهد چیست؟ جبرییل گفت: «زاهد کسی است که آن چه خدا دوست می دارد را دوست بدارد، و آن چه خدا دشمن می دارد را دشمن بدارد، و از حلال دنیا و زینت های آن صرف نظر نماید و پرهیز کند همان گونه که از

ص: 224

آتش پرهیز می نماید، و آرزوی خود را از دنیا کوتاه کند، و اجل را مقابل چشم خود ببیند.» گفتم: معنای اخلاص چیست؟ جبرییل گفت: «بنده ی مخلص کسی است که از مردم چیزی نخواهد تا خود بیابد، و چون به دست آورد راضی باشد و اگر چیزی از دنیا نزد او باقی ماند در راه خدا بدهد، چرا که هر کس از مخلوق سوال نکرد، به عبودیّت خدا اقرار نموده است، و اگر یافت، و راضی شد، از خدا راضی شده است و خداوند تبارک و تعالی نیز از او راضی خواهد بود، و اگر از آن چه داشت در راه خدا داد، به پروردگار خود اطمینان داشته است.» گفتم: معنای یقین چیست؟ جبرییل گفت: «مؤمن چون کاری را برای خدا می کند، مانند این است که او را می بیند، و اگر او خدا را نبیند، خدا او را می بیند، پس باید یقین داشته باشد که آن چه به او می رسد، خطایی در آن رخ نداده و آن چه به او نمی رسد نیز خطایی در آن نبوده و در این حال دارای یقین شده است، و همه این ها شاخه های توکّل و درجات زهد است.(1)

ص: 225

ص: 226

و در روایت دیگری فرمود:

… از زنا و فحشا ایمن خواهد بود.(1) امام صادق(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

زن ها را در غرفه ها جای ندهید، و نوشتن را به آنان تعلیم نکنید، و سوره ی یوسف را به آنان یاد ندهید، و به آنان ریسندگی و سوره ی نور را یاد بدهید.(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

به زن ها سوره ی یوسف را یاد ندهید و بر آنان نخوانید، چرا که این سوره برای آنان فتنه است، و سوره ی نور را به آنان یاد بدهید که در آن مواعظ و نصایح خواهد بود.(3) و نیز فرمود:

سوره ی یوسف را به غلامان خود یاد بدهید تا خداوند سکرات و سختی های مرگ را برای شما آسان نماید و نیرویی به شما بدهد که هیچ مسلمانی بر شما حسد نبرد.(4)

ص: 228

ما لَكَ لا تَاْمَنَّا عَلی یُوسُفَ وَ اِنَّا لَهُ لَناصِحُونَ اَرْسِلْهُ مَعَنا غَدًا یَرْتَعْ وَ یَلْعَبْ وَ اِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ قالَ اِنِّی لَیَحْزُنُنی اَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَ اَخافُ اَنْ یَاْکُلَهُ الذِّئْبُ وَ اَنْتُمْ عَنْهُ غافِلُونَ قالُوا لَئِنْ اَکَلَهُ الذِّئْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ اِنَّا اِذًا لَخاسِرُونَ

-- بر تو بازگو می کنیم و مسلّما پیش از این، از آن خبر نداشتی! (3) (به خاطر بیاور) هنگامی را که یوسف به پدرش گفت: «پدرم! من در خواب دیدم که یازده ستاره، و خورشید و ماه در برابرم سجده می کنند!» (4) گفت: «فرزندم! خواب خود را برای برادرانت بازگو مکن، که برای تو نقشه (خطرناکی) می کشند چرا که شیطان، دشمن آشکار انسان است! (5) و این گونه پروردگارت تو را برمی گزیند و از تعبیر خوابها به تو می آموزد و نعمتش را بر تو و بر خاندان یعقوب تمام و کامل می کند، همان گونه که پیش از این، بر پدرانت ابراهیم و اسحاق تمام کرد به یقین، پروردگار تو دانا و حکیم است!» (6) در (داستان) یوسف و برادرانش، نشانه ها (ی هدایت) برای سوال کنندگان بود! (7) هنگامی که (برادران) گفتند: «یوسف و برادرش [بنیامین] نزد پدر، از ما محبوبترند در حالی که ما گروه نیرومندی هستیم! مسلّما پدر ما، در گم راهی آشکاری است! (8) یوسف را بکشید یا او را به سرزمین دوردستی بیفکنید تا توجّه پدر، فقط به شما باشد و بعد از آن، (از گناه خود توبه می کنید و) افراد صالحی خواهید بود! (9) یکی از آن ها گفت: «یوسف را نکشید! و اگر می خواهید کاری انجام دهید، او را در نهانگاه چاه بیفکنید تا بعضی از قافله ها او را برگیرند (و با خود به مکان دوری ببرند)!» (10) (و برای انجام این کار، برادران نزد پدر آمدند و) گفتند: «پدرجان! چرا تو درباره (برادرمان) یوسف، به ما اطمینان نمی کنی؟! در حالی که ما خیرخواه او هستیم! (11) فردا او را با ما (به خارج شهر) بفرست، تا غذای کافی بخورد و تفریح کند و ما نگه بان او هستیم!» (12) (پدر) گفت: «من از بردن او غمگین می شوم و از این می ترسم که گرگ او را بخورد، و شما از او غافل باشید!» (13) گفتند: «با این که ما گروه نیرومندی هستیم، اگر گرگ او را بخورد، ما از زیان کاران خواهیم بود (و هرگز چنین چیزی) ممکن نیست!)» (14)

ص: 231

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

پیامبران، وحی الهی را به یکی از پنج صورت دریافت می کنند: برخی از آنان صدایی مانند صدای رشته های زنجیر را می شنوند و مقصود خداوند را از آن دریافت می کنند، و برخی مانند یوسف و ابراهیم، در خواب به آنان خبر داده می شود، و برخی ملک وحی را می بینند [مانند رسول خدا(صلی الله علیه و آله)] و وحی را از او می شنوند، و برخی وحی در قلوبشان ثبت و در گوش های شان وارد می شود.(1) «اِذْ قَالَ یُوسُفُ لِاَبِیهِ یَا اَبتِ اِنِّی رَاَیْتُ اَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَاَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ»(2) جابربن عبدالله انصاری گوید:

یکی از علمای یهود به نام «بشان» نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: ای محمّد! نام ستارگانی که یوسف در خواب دید و بر او سجده کردند چیست؟ پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او پاسخ نداد، تا این که جبرییل بر او نازل شد و نام آن ها را به او خبر داد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به بشان یهودی فرمود: اگر من نام آن ها را به تو بگویم، تو مسلمان می شوی؟ بشان گفت: آری. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «نام آن ها: خوبان، طارق، ذیال، ذوالکتفان، قابس، وثاب، عموران، فیلق، صبیح، صدوح، ذوالفروع، ضیاء و نور است، و یوسف در افق آسمان دید که آنان بر او سجده می کنند، و چون به پدر خود گفت، یعقوب گفت: «این نشانه امر پراکنده ای است

ص: 233

که خداوند آن را جمع خواهد نمود» پس بشان یهودی گفت: «به خدا سوگند این نام ها همان نام های ستارگان است» و سپس مسلمان شد.(1) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

تاویل و تعبیر خواب یوسف این بوده که او به زودی مالک مصر می شود و پدر و برادرانش بر او وارد می شوند، و مراد از شمس، مادر یوسف راحیل بوده و مراد از قمر، پدر او یعقوب بوده که چون بر او وارد شدند مقابل او برای خدا سجده ی شکر کردند.(2) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

یوسف یازده برادر داشت و یکی از آنان به نام «بنیامین» برادر پدر و مادری او بود [و بقیّه برادران پدری او بودند] و یعقوب، اسراییل الله، یعنی خالص الله، فرزند اسحاق نبی الله، فرزند ابراهیم خلیل الله بود، و هنگامی که یوسف آن خواب را دید

ص: 234

نه سال داشت و پدر او یعقوب به او گفت: «لا تَقْصُصْ رُؤْیاکَ عَلی اِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْداً…»(1) امام کاظم(علیه السلام) می فرماید:

در اوایل خلقت کسی خواب نمی دید، تا این که خداوند پیامبری را بین مردم مبعوث نمود، و او مردم را به اطاعت و عبادت خداوند دعوت کرد، و مردم به او گفتند: اگر ما عبادت و اطاعت خدا را بکنیم، پاداش ما چه خواهد بود؟ سپس [آن پیامبر را تحقیر نمودند و] گفتند: «تو از جهت مالی و قبیله ای عزیزتر و قوی تر از ما نیستی!» آن پیامبر به آنان گفت: «اگر شما از من اطاعت کنید، خداوند شما را به بهشت می برد و اگر نافرمانی کنید، شما را در آتش می برد» مردم به او گفتند:

بهشت و آتش چیست؟ و چون برای آنان توصیف کرد، گفتند: در چه زمانی ما در بهشت و یا آتش وارد می شویم؟ فرمود: «پس از مردن» مردم گفتند: «ما مردگان خود را دیده ایم که پس از مرگ تبدیل به خاک و استخوان شده اند!» و سپس بر تکذیب و توهین خود نسبت به آن پیامبر افزودند، تا این که خداوند خواب را برای آنان پدید آورد، و از آن پس آن پیامبر فرمود: خداوند حجّت را بر شما تمام نمود، و ارواح شما این چنین پس از مرگ متنعّم و یا معذّب

ص: 235

خواهند بود، گرچه بدن های شما می پوسد، تا زمانی که قیامت بر پا شود و خداوند همین بدن ها را باز زنده نماید.(1) ابوحمزه ی ثمالی گوید:

من روز جمعه ای نماز صبح را با امام سجّاد(علیه السلام) در مدینه خواندم و چون آن حضرت از نماز و تعقیب خود فارغ گردید، من همراه او بودم تا به خانه بازگشت و به کنیز خود به نام سکینه فرمود: «هر سایلی به درب خانه من می آید او را اطعام کنید، چرا که امروز روز جمعه است» پس من گفتم: هر سایلی مستحق و نیازمند نیست! امام(علیه السلام) فرمود:

«ای ثابت [نام ابوحمزه] من می ترسم برخی از سایل ها نیازمند باشد و اگر ما او را رد کنیم، همان بلایی که بر یعقوب و آل یعقوب وارد شد، بر ما اهل البیت نیز وارد شود» سپس فرمود: هر سایلی را اطعام کنید، هر سایلی را اطعام کنید، همانا یعقوب هر روز گوسفندی را ذبح می کرد و از آن صدقه می داد

ص: 236

و خود و عیال او نیز از آن می خوردند، تا این که روزی سایل مومن غریب و روزه دار فقیری که نزد خداوند منزلتی داشت و شب جمعه ای بود به درب خانه یعقوب عبور نمود و هنگام افطار صدا زد:

«سایل غریب گرسنه ای را، از فضل طعام خود اطعام کنید» و این سخن را چند مرتبه تکرار کرد و آنان صدای او را شنیدند و حق او را نشناختند و او را تصدیق نکردند و چون سایل مایوس شد و او را اطعام نکردند و شب فرا رسید، با چشم گریان بازگشت و به خداوند شکوه نمود و اشک او جاری بود و آن شب را با گرسنگی گذراند و باز روزه گرفت و بر گرسنگی صبر کرد و خدا را ستایش نمود، و در آن شب یعقوب و اهل بیت او با شکم های سیر خوابیدند و چون صبح شد هنوز طعام اضافه ای داشتند! امام سجّاد(علیه السلام) می فرماید:

صبح آن روز خداوند به یعقوب وحی نمود: «ای یعقوب بنده من را ذلیل کردی و خشم من را به وجود آوردی و مستحق ادب و نزول عقوبت و بلای من شدی و اکنون تو و فرزندانت گرفتار بلا خواهید شد» سپس فرمود: ای یعقوب محبوب ترین و گرامی ترین پیامبران من کسانی هستند که به مساکین از بندگان من ترحّم کنند و آنان را به خود نزدیک نموده و اطعام نمایند، و ملجا و پناه آنان باشند.

ای یعقوب! آیا به بنده ی من ذمیال [نام آن فقیر] که کوشای در عبادت من بود و به چیز کمی قانع بود و به درب خانه تو آمد و هنگام افطار تو را صدا زد و گفت:

«به سایل غریب قانع اطعام نمایید» شما او را اطعام نکردید و او با چشم گریان بازگشت و به من شکایت نمود و شب را گرسنه طی کرد و مرا ستایش کرد و صبر نمود

ص: 237

و با گرسنگی، باز روزه گرفت و تو ای یعقوب و فرزندانت سیر بودید و چون صبح شد هنوز طعام اضافه شما باقی بود؟! سپس فرمود:

«ای یعقوب! آیا ندانستی که عقوبت و گرفتاری به اولیای من، سریع تر از دشمنان من است؟! و این به خاطر این است که من نظر به اولیایم دارم و دشمنان خود را با نعمت های خود غافلگیر می کنم؟! پس آگاه باش که به عزّتم سوگند بر تو بلای خود را خواهم فرستاد و تو و فرزندانت را گرفتار مصائب خواهم نمود و تو را با عقوبت خود تادیب خواهم کرد، پس آماده بلای من باشید و به قضای من راضی و بر مصائب من صابر باشید.

ابوحمزه گوید: به امام سجاد(علیه السلام) گفتم:

فدای شما شوم، یوسف آن خواب را در چه زمانی دید؟ امام(علیه السلام) فرمود:

در همان شبی که یعقوب و فرزندانش سیر خوابیدند و به آن سایل گرسنه چیزی ندادند، و چون یوسف آن خواب را دید و برای پدر خود بیان کرد، یعقوب با توجّه به وحی خداوند، برای آماده شدن بلا، غمگین شد، و به یوسف فرمود: «لا تَقْصُصْ رُؤْیاکَ عَلی اِخْوَتِکَ» چرا که من می ترسم آنان برای تو حیله ای کنند. و لکن یوسف کتمان نکرد و خواب خود را بر برادران خود آشکار نمود.

سپس امام سجّاد(علیه السلام) فرمود:

نخستین بلایی که بر یعقوب و آل او نازل شد، حسد برادران یوسف بود نسبت به یوسف و به دنبال آن، اندوه یعقوب بر یوسف شدید شد، و هراس پیدا کرد که وعده ی عقوبت خداوند، درباره ی یوسف باشد و چون برادران یوسف محبّت پدر خود را نسبت به یوسف دیدند بر آنان سخت آمد [و گرفتار

ص: 238

حسد شدند] و…(1)

ص: 239

«لَّقَدْ کَانَ فِی یُوسُفَ وَ اِخْوَتِهِ آیَاتٌ لِّلسَّائِلِینَ * اِذْ قَالُواْ لَیُوسُفُ وَ اَخُوهُ اَحَبُّ اِلَی اَبِینَا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ اِنَّ اَبَانَا لَفِی ضَلاَلٍ مُّبِینٍ * اقْتُلُواْ یُوسُفَ اَوِ اطْرَحُوهُ اَرْضًا یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ اَبِیکُمْ»(1) امام سجّاد(علیه السلام) به دنبال حدیث قبل می فرماید:

به خاطر محروم کردن آن سایل، قدرت و قضا و امر الهی درباره ی یعقوب و یوسف و برادران او غالب شد، و یعقوب نتوانست بلا را از خود و فرزندان خود دفع کند، از این رو با کراهت یوسف را تحویل برادران او داد و آماده ی بلا گردید، و چون برادران یوسف، یوسف را با خود بردند، یعقوب با سرعت خود را به آنان رساند و یوسف را از آنان گرفت و به آغوش کشید و گریان شد و سپس او را به آنان باز گرداند،

ص: 240

و برادران یوسف از آن پس یوسف را به سرعت بردند، از ترس آن که پدرشان باز به آنان برسد و یوسف را بگیرد و به آنان باز نگرداند و چون از پدر دور شدند، یوسف را داخل جنگلی بردند و گفتند: «او را می کشیم و بدن او را زیر این درخت می اندازیم تا امشب گرگ او را بخورد» پس بزرگ آنان گفت:

«یوسف را نکشید و لکن او را داخل چاه اندازید، تا اهل قافله و عابرین او را برای خود بردارند پس او را نزد چاه آوردند و داخل چاه انداختند و گمان کردند که او غرق خواهد شد و چون یوسف به قعر چاه رسید صدا زد: «ای فرزندان رومین! سلام من را به یعقوب برسانید» و چون سخن او را شنیدند به هم دیگر گفتند: «از این جا نمی رویم تا یقین کنیم او مرده است» پس کنار چاه ماندند تا از حیات او ناامید شدند و شبانه نزد پدر آمدند و با چشم گریان گفتند: «ما رفتیم و مشغول مسابقه شدیم و یوسف را نزد متاع خود قرار دادیم و گرگ او را خورد» پس یعقوب با شنیدن سخنان آنان گریان شد و گفت: «اِنَّا لِلهِ وَ اِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعونَ» و به یاد آمادگی بلای خدا افتاد و صبوری نمود و به فرزندان خود گفت: «شما اشتباه فهمیده اید» چرا که خداوند قبل از آن که تعبیر خواب صادق یوسف را به من نشان دهد، او را خوراک گرگ نخواهد نمود.

ابوحمزه گوید:

سخن امام(علیه السلام) از این جا قطع شد و من روز دیگر به آن حضرت گفتم: فدای شما شوم، شما سخن خود را دیروز درباره یعقوب و یوسف و برادران او قطع کردید، اکنون به سخن خود ادامه بدهید؟ امام(علیه السلام) فرمود:

برادران یوسف چون صبح شد، با خود گفتند! برویم ببینیم آیا یوسف زنده مانده

ص: 241

یا مرده است؟ و چون نزد آن چاه آمدند دیدند گروهی نزد آن چاه آمده و یکی از آنان دلو خود را وارد چاه کرد و دید جوانی به دلو آویزان شده، پس به رفقای خود گفت:

«یا بشری هذا غلام» پس برادران یوسف نزدیک آمدند و گفتند: «این غلام از ما می باشد و دیروز از دست ما رها شده و در این چاه افتاده است و امروز ما آمده ایم او را از چاه خارج کنیم» پس او را از دست اهل قافله گرفتند و به کناری بردند و به او گفتند: «یا باید اقرار کنی که غلام ما هستی، تا تو را به اهل این قافله بفروشیم و یا تو را خواهیم کشت» یوسف گفت: مرا نکشید و هر کار دیگری می خواهید بکنید» پس او را نزد قافله آوردند و گفتند: آیا کسی بین شما هست که این غلام را خریداری کند؟ پس یکی از آنان او را به بیست درهم خریداری نمود و به شهر مصر آورد و او را به پادشاه مصر فروخت چنان که خداوند می فرماید: «وَ قالَ الَّذِی اشْتَراهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَاَتِهِ اَکْرِمِی مَثْواهُ عَسی اَنْ یَنْفَعَنا…»(1)

ص: 242

نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَ کَذلِكَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الْاَرْضِ وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَاْویلِ الْاَحادیثِ وَ اللهُ غالِبٌ عَلی اَمْرِهِ وَ لکِنَّ اَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ وَ لَمَّا بَلَغَ اَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْمًا وَ عِلْمًا وَ کَذلِكَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ

را باور نخواهی کرد، هر چند راست گو باشیم!» (17) و پیراهن او را با خونی دروغین (آغشته ساخته، نزد پدر) آوردند گفت: «هوس های نفسانی شما این کار را برای شان آراسته! من صبر جمیل (و شکیبایی خالی از ناسپاسی) خواهم داشت و در برابر آن چه می گویید، از خداوند یاری می طلبم!» (18) و (در همین حال) کاروانی فرا رسید و مامور آب را (به سراغ آب) فرستادند او دلو خود را در چاه افکند (ناگهان) صدا زد: «مژده باد! این کودکی است (زیبا و دوست داشتنی!)» و این امر را بعنوان یک سرمایه از دیگران مخفی داشتند. و خداوند به آن چه آن ها انجام می دادند، آگاه بود. (19) و (سرانجام،) او را به بهای کمی -- چند درهم -- فروختند و نسبت به (فروختن) او، بی رغبت بودند (چرا که می ترسیدند رازشان فاش شود). (20) و آن کس که او را از سرزمین مصر خرید [عزیز مصر]، به همسرش گفت: «مقام وی را گرامی دار، شاید برای ما سودمند باشد و یا او را بعنوان فرزند انتخاب کنیم!» و اینچنین یوسف را در آن سرزمین متمکّن ساختیم! (ما این کار را کردیم، تا او را بزرگ داریم و) از علم تعبیر خواب به او بیاموزیم خداوند بر کار خود پیروز است، ولی بیشتر مردم نمی دانند! (21) و هنگامی که به بلوغ و قوّت رسید، ما «حکم» [نبوّت] و «علم» به او دادیم و اینچنین نیکوکاران را پاداش می دهیم! (22)

به او علاقه مند شد و از او درخواست زناشویی نمود و یوسف به او گفت:

معاذالله! ما از خانواده ای هستیم که زنا نمی کنیم». پس [زلیخا] درها را بست و گفت: هراسی بر تو نیست و خود را بر روی یوسف انداخت، پس یوسف در را باز نمود و از او فرار کرد و زلیخا خود را به او رساند و لباس او را از پشت کشید و لباس را از او جدا کرد و یوسف باز از دست او فرار نمود، ناگهان عزیز مصر وارد خانه شد و زلیخا گفت: آیا کیفر کسی که به خانواده تو قصد سویی بکند جز زندان و یا عذاب دردناک است؟ و چون پادشاه خواست که یوسف را کیفر دهد، یوسف به او گفت: به پروردگار یعقوب سوگند، که من نیّت بدی به خانواده تو نداشتم و او مرا به خود دعوت نمود و من از او دوری کردم، و تو از این بچّه شیرخواره سوال کن تا بگوید: کدام یک از ما قصد سویی داشته است؟ امام سجّاد(علیه السلام) سپس فرمود:

در آن روز بچّه شیرخواری از خویشان زلیخا نزد او بود و خداوند برای قضاوت، آن بچّه را به سخن آورد و آن بچّه به پادشاه گفت: به پیراهن یوسف بنگر اگر از جلو پاره شده است، او اهل گناه بوده و اگر از پشت پاره شده است زلیخا اهل گناه بوده است و چون پادشاه دید پیراهن یوسف از پشت پاره شده است از سخن آن بچّه بر آشفته شد و به همسر خود گفت: این کید و مکر از شما زنان است و مکر شما بزرگ می باشد، و به یوسف گفت: این سخن را بازگو مکن.

امام سجّاد(علیه السلام) می فرماید:

و لکن یوسف این قصّه را پنهان نکرد و در شهر منتشر شد و زنان مصر گفتند:

ص: 246

«زن پادشاه شیفته غلام خود یوسف شده است» و چون این خبر به گوش زلیخا رسید، زنان مصر را دعوت به اطعام کرد و جلسه ای تشکیل داد و به دست هر کدام آنان کاردی داد و سپس به یوسف گفت: بر آنان وارد شود، و چون زنان مصر یوسف را دیدند زیبایی او را بزرگ شمردند و بی اختیار دست های خود را بریدند و گفتند:

«مَا هَذَا بَشَرًا اِنْ هَذَا اِلَّا مَلَکٌ کَرِیمٌ»، پس زلیخا، به آنان گفت: «این همان جوانی است که شما مرا نسبت به علاقه به او ملامت کردید» تا این که همه آن زن ها، پنهان از شوهران خود از یوسف درخواست ملاقات نمودند و یوسف از زیارت آنان امتناع ورزید و فرمود: «وَ اِلَّا تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَیْهِنَّ وَ اَکُن مِّنَ الْجَاهِلِینَ»، یعنی «خدایا اگر کید آنان را از من دور نکنی من به آن ها مایل می شوم و از جاهلان خواهم بود» و خداوند کید آنان را از یوسف برطرف نمود، و چون قصّه یوسف و زلیخا و زن های مصری شایع شد، پادشاه با شنیدن سخنان آن بچّه شیرخواره، مصلحت دید که یوسف را زندانی کند و چون یوسف زندانی شد دو نفر جوان نیز در کنار او زندانی شدند و خداوند ماجرای آنان را در این آیات بیان نموده است.(1)

ص: 247

اِلَّا اَنْ یُسْجَنَ اَوْ عَذابٌ اَلیمٌ قالَ هِیَ راوَدَتْنی عَنْ نَفْسی وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ اَهْلِها اِنْ کانَ قَمیصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَ هُوَ مِنَ الْکاذِبینَ وَ اِنْ کانَ قَمیصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَکَذَبَتْ وَ هُوَ مِنَ الصَّادِقینَ فَلَمَّا رَای قَمیصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قالَ اِنَّهُ مِنْ کَیْدِکُنَّ اِنَّ کَیْدَکُنَّ عَظیمٌ یُوسُفُ اَعْرِضْ عَنْ هذا وَ اسْتَغْفِری لِذَنْبِكِ اِنَّكِ کُنْتِ مِنَ الْخاطِئینَ وَ قالَ نِسْوَةٌ فِی الْمَدینَةِ امْرَاَتُ الْعَزیزِ تُراوِدُ فَتاها عَنْ نَفْسِهِ قَدْ شَغَفَها حُبًّا اِنَّا لَنَراها فی ضَلالٍ مُبینٍ فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَکْرِهِنَّ اَرْسَلَتْ اِلَیْهِنَّ وَ اَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّکًَا وَ آتَتْ کُلَّ واحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِکِّینًا وَ قالَتِ اخْرُجْ عَلَیْهِنَّ فَلَمَّا رَاَیْنَهُ اَکْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ اَیْدِیَهُنَّ وَ قُلْنَ حاشَ لِلهِ ما هذا بَشَرًا اِنْ هذا اِلَّا مَلَكٌ کَریمٌ قالَتْ فَذلِکُنَّ الَّذی لُمْتُنَّنی فیهِ وَ لَقَدْ راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَ لَئِنْ لَمْ یَفْعَلْ ما آمُرُهُ لَیُسْجَنَنَّ وَ لَیَکُونًا مِنَ الصَّاغِرینَ قالَ رَبِّ السِّجْنُ اَحَبُّ اِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنی اِلَیْهِ وَ اِلَّا تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَیْهِنَّ وَ اَکُنْ مِنَ الْجاهِلینَ فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ کَیْدَهُنَّ اِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ

«و فتی» به معنای پسر جوان است و «فتاة» به معنای دختر جوان است و عرب به عبد نیز فتی می گوید، و «اکبار» به معنای اعظام و اجلال است؛ و بعضی گفته اند: معنای «اکبرنه» این است که زن های مصری چون یوسف را دیدند حیض شدند.(1)

و تو ای زن نیز از گناهت استغفار کن، که از خطاکاران بودی!» (29) (این جریان در شهر منعکس شد) گروهی از زنان شهر گفتند: «همسر عزیز، جوانش [غلامش] را به سوی خود دعوت می کند! عشق این جوان، در اعماق قلبش نفوذ کرده، ما او را در گم راهی آشکاری می بینیم!» (30) هنگامی که (همسر عزیز) از فکر آن ها با خبر شد، به سراغ شان فرستاد (و از آن ها دعوت کرد) و برای آن ها پشتی (گرانبها، و مجلس باشکوهی) فراهم ساخت و به دست هر کدام، چاقویی (برای بریدن میوه) داد و در این موقع (به یوسف) گفت:

«وارد مجلس آنان شو!» هنگامی که چشمشان به او افتاد، او را بسیار بزرگ (و زیبا) شمردند و (بی توجّه) دستهای خود را بریدند و گفتند: «منزّه است خدا! این بشر نیست این یک فرشته بزرگوار است!» (31) (همسر عزیز) گفت: «این همان کسی است که به خاطر (عشق) او مرا سرزنش کردید! (آری،) من او را به خویشتن دعوت کردم و او خودداری کرد! و اگر آن چه را دستور می دهم انجام ندهد، به زندان خواهد افتاد و مسلّما خوار و ذلیل خواهد شد!» (32) (یوسف) گفت: «پروردگارا! زندان نزد من محبوبتر است از آن چه این ها مرا به سوی آن می خوانند! و اگر مکر و نیرنگ آن ها را از من باز نگردانی، به سوی آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود!» (33) پروردگارش دعای او را اجابت کرد و مکر آنان را از او بگردانید چرا که او شنوا و داناست! (34)

امام هشتم حضرت علی بن موسی الرّضا(علیه السلام) درباره ی عصمت پیامبران(علیهم السلام) و آیه ی «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِهَا» می فرماید:

زلیخا برای معصیت خدا می کوشید و یوسف می کوشید که اگر زلیخا بخواهد او را مجبور به زنا کند، او را بکشد، چرا که یوسف سخت از انجام گناه بیزار بود، از این رو خداوند یوسف را از خطر زنا و خطر قتل نجات داد، چنان که می فرماید: «کَذَلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشَاء»، و مقصود از «سُّوء وَ فَحْشَاء» قتل و زنا می باشد.(1) و در مجلس دیگری آن حضرت در پاسخ همین سوال به مامون عبّاسی فرمود:

زلیخا می کوشید که یوسف را به زنا وادار کند، و اگر یوسف برهان پروردگار خود را نمی دید او نیز همّت به زنا می کرد، جز آن که یوسف معصوم بود و معصوم همّت به گناه نمی کند.

سپس فرمود: پدرم از پدر خود امام صادق(علیه السلام) نقل نمود که فرموده:

زلیخا می کوشید تا زنا کند و یوسف می کوشید تا زنا نکند؛ پس مامون گفت:

«لِلهِ دَرُّکَ یَا اَبَا الْحَسَنِ.»(2)

ص: 252

و از علی بن الحسین(علیه السلام) در تفسیر آیه «لَوْلا اَن رَّاَی بُرْهَانَ رَبِّهِ»، نقل شده که فرمود:

زلیخا همسر عزیز مصر [هنگام دعوت یوسف به زنا] برخاست و لباسی بر روی بُت خود انداخت و یوسف به او گفت: برای چه چنین کردی؟ زلیخا گفت: از این بُت حیا می کنم که مرا در این حال ببیند! پس یوسف به او گفت: آیا تو از چیزی که نمی بیند و نمی شنود و نمی فهمد و نمی خورد و نمی آشامد، حیا می کنی؟! و من از کسی که انسان را آفریده و به او دانش تعلیم نموده، حیا نکنم؟! سپس امام سجاد(علیه السلام) فرمود: این معنای «لَوْلا اَن رَّاَی بُرْهَانَ رَبِّهِ» است.(1) مولّف گوید:

سخنانی در بین اهل سنّت درباره ی «لَوْلا اَن رَّاَی بُرْهَانَ رَبِّهِ» گفته شده و لکن حق همان چیزی است که امام سجّاد(علیه السلام) فرموده است.

مِنْهُ نَبِّئْنا بِتَاْویلِهِ اِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنینَ قالَ لا یَاْتیکُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ اِلَّا نَبَّاْتُکُما بِتَاْویلِهِ قَبْلَ اَنْ یَاْتِیَکُما ذلِکُما مِمَّا عَلَّمَنی رَبِّی اِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائی اِبْراهیمَ وَ اِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ ما کانَ لَنا اَنْ نُشْرِكَ بِاللهِ مِنْ شَیْ ءٍ ذلِكَ مِنْ فَضْلِ اللهِ عَلَیْنا وَ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ اَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ یا صاحِبَیِ السِّجْنِ اَ اَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ اَمِ اللهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ اِلَّا اَسْماءً سَمَّیْتُمُوها اَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما اَنْزَلَ اللهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ اِنِ الْحُکْمُ اِلَّا لِلهِ اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُوا اِلَّا اِیَّاهُ ذلِكَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ اَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ یا صاحِبَیِ السِّجْنِ اَمَّا اَحَدُکُما فَیَسْقی رَبَّهُ خَمْرًا وَ اَمَّا الْآخَرُ فَیُصْلَبُ فَتَاْکُلُ الطَّیْرُ مِنْ رَاْسِهِ قُضِیَ الْاَمْرُ الَّذی فیهِ تَسْتَفْتِیانِ وَ قالَ لِلَّذی ظَنَّ اَنَّهُ ناجٍ مِنْهُمَا اذْکُرْنی عِنْدَ رَبِّكَ فَاَنْساهُ الشَّیْطانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنینَ وَ قالَ الْمَلِكُ اِنِّی اَری سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ یَاْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ اُخَرَ یابِساتٍ یا اَیُّهَا الْمَلَاُ اَفْتُونی فی رُءْیایَ اِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ قالُوا اَضْغاثُ اَحْلامٍ وَ ما نَحْنُ بِتَاْویلِ الْاَحْلامِ بِعالِمینَ وَ قالَ الَّذی نَجا مِنْهُما وَ ادَّکَرَ بَعْدَ اُمَّةٍ اَنَا اُنَبِّئُکُمْ بِتَاْویلِهِ فَاَرْسِلُونِ یُوسُفُ اَیُّهَا الصِّدِّیقُ اَفْتِنا فی سَبْعِ بَقَراتٍ سِمانٍ یَاْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ اُخَرَ یابِساتٍ لَعَلِّی اَرْجِعُ اِلَی النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنینَ دَاَبًا فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فی سُنْبُلِهِ اِلَّا قَلیلًا مِمَّا تَاْکُلُونَ ثُمَّ یَاْتی مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدادٌ یَاْکُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ اِلَّا قَلیلًا مِمَّا تُحْصِنُونَ ثُمَّ یَاْتی مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عامٌ فیهِ یُغاثُ النَّاسُ وَ فیهِ یَعْصِرُونَ

دادن از چیز حاضر است به آن چه به آن بازگشت خواهد نمود، و «تاویل قرآن» به معنای، مآل و بازگشت به معنای دیگر است، و «تعلیم» به معنای تفهیم دلالت لفظ است، و «اتّباع» به معنای پیروی از متبوع و طلب الحاق به اوست و «صاحب» به معنای ملازم است، و اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ملازمین آن حضرت هستند، و «قیّم» به معنای مستقیم است، و «بضعة سنین» یعنی قطعه ای از روزگار، و به همین معناست حدیث «فاطمة بضعة منّی» و «عجاف» جمع عَجْف به معنای لاغری است و «تعبیر» تفسیر رؤیا و خواب است، و «اضغاث» خواب های آشفته است.(1)

نیست خداوند هیچ دلیلی بر آن نازل نکرده حکم تنها از آن خداست فرمان داده که غیر از او را نپرستید! این است آیین پابرجا ولی بیشتر مردم نمی دانند! (40) ای دوستان زندانی من! امّا یکی از شما (دو نفر، آزاد می شود و) ساقی شراب برای صاحب خود خواهد شد و امّا دیگری به دار آویخته می شود و پرندگان از سر او می خورند! و مطلبی که درباره آن (از من) نظر خواستید، قطعی و حتمی است!» (41) و به آن یکی از آن دو نفر، که می دانست رهایی می یابد، گفت: «مرا نزد صاحبت [سلطان مصر] یادآوری کن!» ولی شیطان یادآوری او را نزد صاحبش از خاطر وی برد و به دنبال آن، (یوسف) چند سال در زندان باقی ماند. (42) پادشاه گفت: «من در خواب دیدم هفت گاو چاق را که هفت گاو لاغر آن ها را می خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده (که خشکیده ها بر سبزها پیچیدند و آن ها را از بین بردند.) ای جمعیّت اشراف! درباره خواب من نظر دهید، اگر خواب را تعبیر می کنید!» (43) گفتند: «خوابهای پریشان و پراکنده ای است و ما از تعبیر این گونه خوابها آگاه نیستیم!» (44) و یکی از آن دو که نجات یافته بود -- و بعد از مدّتی به خاطرش آمد -- گفت: «من تاویل آن را به شما خبر می دهم مرا (به سراغ آن جوان زندانی) بفرستید!» (45) (او به زندان آمد، و چنین گفت:) یوسف، ای مرد بسیار راست گو! درباره این خواب اظهار نظر کن که هفت گاو چاق را هفت گاو لاغر می خورند و هفت خوشه تر، و هفت خوشه خشکیده تا من به سوی مردم بازگردم، شاید (از تعبیر این خواب) آگاه شوند! (46) گفت: «هفت سال با جدیّت زراعت می کنید و آن چه را درو کردید، جز کمی که می خورید، در خوشه های خود باقی بگذارید (و ذخیره نمایید). (47) پس از آن، هفت سال سخت (و خشکی و قحطی) می آید، که آن چه را برای آن سالها ذخیره کرده اید، می خورند جز کمی که (برای بذر) ذخیره خواهید کرد. (48) سپس سالی فرامی رسد که باران فراوان نصیب

ص: 256

مردم می شود و در آن سال، مردم عصاره (میوه ها و دانه های روغنی را) می گیرند (و سال پر برکتی است.)» (49)

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق می فرماید:

مقصود از آیات: شهادت آن بچّه، و پاره شدن پیراهن یوسف از پشت، و شنیدن عزیز مصر صدای آن را از پشت در نسبت به دویدن زلیخا به دنبال یوسف است، و چون یوسف از زلیخا نافرمانی نمود زلیخا همواره به شوهر خود اصرار نمود تا یوسف را زندانی کرد.(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

جبرییل در زندان نزد یوسف آمد و گفت: ای یوسف! پس از هر نمازی بگو:

«اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی فَرَجاً وَ مَخْرَجاً وَ ارْزُقْنِی مِنْ حَیْثُ اَحْتَسِبُ وَ مِنْ حَیْثُ لَا اَحْتَسِبُ.»(2) «وَ قَالَ لِلَّذِی ظَنَّ اَنَّهُ نَاجٍ مِّنْهُمَا اذْکُرْنِی عِندَ رَبِّکَ فَاَنسَاهُ الشَّیْطَانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ…»(3) در تفسیر عیّاشی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

هنگامی که پادشاه مصر دستور حبس یوسف را صادر نمود و یوسف در زندان خواب آن دو نفر را تعبیر کرد و به یکی از آنان که گمان کرد نجات می یابد و ساقی

ص: 258

عزیز مصر می شود گفت: «اذْکُرْنِی عِندَ رَبِّکَ» و به خدای خود پناه نبرد و نجات خود را از او نخواست و آن یار یوسف فراموش نمود و یوسف هفت سال در زندان ماند و خداوند در همان ساعت به او وحی نمود:

ای یوسف! چه کسی خوابی که دیدی را به تو تعلیم و نشان داد؟ یوسف گفت: پروردگارا تو به من نشان دادی. خطاب شد: چه کسی تو را محبوب پدرت نمود؟ گفت: خدایا تو بودی. خطاب شد: چه کسی آن قافله را فرستاد تا تو از چاه نجات یافتی؟ یوسف گفت: خدایا تو بودی. خطاب شد: چه کسی آن دعا را تعلیم تو کرد تا از چاه نجات یافتی؟ یوسف گفت: خدایا تو بودی. خطاب شد: چه کسی تو را از کید و مکر آن زن نجات داد؟ یوسف گفت: خدایا تو بودی. خطاب شد:

چه کسی آن بچّه را به زبان آورد تا تو از تهمت نجات یافتی؟ یوسف گفت: خدایا تو بودی. خطاب شد: چه کسی علم تعبیر خواب را به تو الهام نمود؟ یوسف گفت:

خدایا تو الهام نمودی. خطاب شد: پس برای چه به غیر من پناهنده شدی و به من پناه نبردی تا تو را از زندان نجات بدهم و به بنده ای از بندگان من پناه بردی تا تو را نزد مخلوق من یاد کند! و به من پناه نبردی؟! اکنون به خاطر خطای خود باید هفت سال در زندان بمانی!(1)

ص: 259

و در حدیث دیگری امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که یوسف به یکی از آن دو زندانی که نجات می یافت گفت: «اذْکُرْنِی عِندَ رَبِّکَ» جبرییل نزد او آمد و پای خود را به او زد و طبقه هفتم زمین را برای او آشکار نمود و به یوسف گفت: بنگر چه می بینی؟ یوسف گفت: سنگ کوچکی را می بینم. پس جبرییل آن سنگ را شکافت و گفت: چه می بینی؟ یوسف گفت:

کرم کوچکی را در وسط آن می بینم! جبرییل گفت: رازق این کرم کوچک کیست؟ یوسف گفت: رازق او خداست. جبرییل گفت: پروردگار تو می گوید: من این کرم را در وسط سنگ در قعر زمین فراموش نمی کنم، آیا تو گمان می کنی که من تو را فراموش می کنم و تو به آن زندانی می گویی: «اذْکُرْنِی عِندَ رَبِّکَ»؟! همانا به طور مسلّم، تو به سبب این سخن، هفت سال در زندان خواهی ماند.

پس یوسف گریان شد و به سبب گریه او ماهیان دریا گریان شدند، تا این که اهل زندان از گریه او اذیّت شدند و گفتند: یک روز گریه کند و یک روز ساکت بماند، و حال یوسف در آن روزی که گریه نمی کرد بدتر بود.(1)

ص: 260

«وَ قَالَ الْمَلِکُ اِنِّی اَرَی سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ یَاْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَ سَبْعَ سُنبُلاَتٍ خُضْرٍ وَ اُخَرَ یَابِسَاتٍ…»(1) در تفسیر قمّی آمده که چون حجّت خداوند بر یوسف تمام شد، و در اثر توجّه به مخلوق، خداوند به او فرمود:

«باید هفت سال دیگر در زندان بمانی» یوسف گفت: «خدایا به حق پدرانم بر تو، فرجی برای من برسان» پس خداوند به او وحی نمود: «ای یوسف چه حقّی پدران تو بر من دارند؟! اگر پدرت آدم را می گویی همانا من او را به دست قدرت خود خلق نمودم و از روح خود در او دمیدم و او را در بهشت خود ساکن کردم و به او امر کردم که به یکی از درختان آن نزدیک نشود و او مرا عصیان نمود و از من سوال کرد و من توبه او را پذیرفتم، و اگر پدرت نوح را می گویی، همانا من او را از بین خلق خود برگزیدم و رسول خود قرار دادم و چون مردم از او اطاعت نکردند، او هلاکت قوم خود را از من خواست و من دعای او را مستجاب کردم و قوم او را غرق نمودم و او و یارانش را نجات دادم؛ و اگر پدرت ابراهیم را می گویی، همانا من او را خلیل خود قرار دادم و از آتش نجاتش دادم و آتش را برای او سرد و سلامت قرار دادم؛ و اگر پدرت یعقوب را می گویی، همانا من به او دوازده فرزند عطا کردم و یکی از آنان را از او دور کردم، و او آنقدر گریه کرد تا نابینا شد، و در کنار راه می نشست و شکایت مرا به مخلوق می برد! پس چه حقّی پدران تو بر من دارند؟ تا این که جبرییل(علیه السلام) به یوسف گفت: بگو: «اَسْاَلُکَ بِمَنِّکَ الْعَظِیمِ وَ اِحْسَانِکَ

ص: 261

الْقَدِیمِ…» و چون چنین گفت خداوند فرجی برای او رساند و پادشاه آن خواب را دید و یوسف نجات پیدا کرد.(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خواب سه قسم است، 1. بشارت خداوند به مومن؛ 2. تحذیر از شیطان؛ 3. اضغاث و احلام.(2)

ص: 262

و در سخن دیگری فرمود: مومن هنگام خواب روح او به آسمان می رود و آن چه در ملکوت آسمان ها از تقدیر و تدبیر ببیند حق و ثابت است. و آن چه در زمین ببیند، اضغاث و احلام است…(1) در تفسیر عیّاشی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

فاطمه[[3]] در خواب دید که حسن و حسین او(علیهما السلام) ذبح شدند و یا کشته شدند و به این خاطر محزون شد، و چون به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خبر داد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خواب را احضار نمود و فرمود: یا رؤیا! پس خواب مقابل او حاضر شد، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: آیا تو این بلا را به فاطمه نشان دادی؟ گفت: خیر. پس به اضغاث و احلام فرمود: آیا تو این بلا را به فاطمه نشان داده ای؟ او گفت: آری یا رسول الله؛ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: برای چه؟ او گفت: خواستم او را محزون نمایم؛ پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به فاطمه فرمود: سخن او را شنیدی؟ خواب تو اثری ندارد.(2)

ص: 263

امام صادق(علیه السلام) آیه «عَامٌ فِیهِ یُغَاثُ النَّاسُ وَ فِیهِ یَعْصِرُونَ» را «یُعْصَرُونَ» به معنای یُمطَرون به صیغه مجهول قرائت نمود و فرمود:

خداوند می فرماید: «وَ اَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاء ثَجَّاجًا.»(1)

مَکینٌ اَمینٌ قالَ اجْعَلْنی عَلی خَزائِنِ الْاَرْضِ اِنِّی حَفیظٌ عَلیمٌ وَ کَذلِكَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الْاَرْضِ یَتَبَوَّاُ مِنْها حَیْثُ یَشاءُ نُصیبُ بِرَحْمَتِنا مَنْ نَشاءُ وَ لا نُضیعُ اَجْرَ الْمُحْسِنینَ وَ لَاَجْرُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ وَ جاءَ اِخْوَةُ یُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَعَرَفَهُمْ وَ هُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ وَ لَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ قالَ ائْتُونی بِاَخٍ لَکُمْ مِنْ اَبیکُمْ اَ لا تَرَوْنَ اَنِّی اُوفِی الْکَیْلَ وَ اَنَا خَیْرُ الْمُنْزِلینَ فَاِنْ لَمْ تَاْتُونی بِهِ فَلا کَیْلَ لَکُمْ عِنْدی وَ لا تَقْرَبُونِ قالُوا سَنُراوِدُ عَنْهُ اَباهُ وَ اِنَّا لَفاعِلُونَ وَ قالَ لِفِتْیانِهِ اجْعَلُوا بِضاعَتَهُمْ فی رِحالِهِمْ لَعَلَّهُمْ یَعْرِفُونَها اِذَا انْقَلَبُوا اِلی اَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ فَلَمَّا رَجَعُوا اِلی اَبیهِمْ قالُوا یا اَبانا مُنِعَ مِنَّا الْکَیْلُ فَاَرْسِلْ مَعَنا اَخانا نَکْتَلْ وَ اِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ قالَ هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ اِلَّا کَما اَمِنْتُکُمْ عَلی اَخیهِ مِنْ قَبْلُ فَاللهُ خَیْرٌ حافِظًا وَ هُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِمینَ وَ لَمَّا فَتَحُوا مَتاعَهُمْ وَجَدُوا بِضاعَتَهُمْ رُدَّتْ اِلَیْهِمْ قالُوا یا اَبانا ما نَبْغی هذِهِ بِضاعَتُنا رُدَّتْ اِلَیْنا وَ نَمیرُ اَهْلَنا وَ نَحْفَظُ اَخانا وَ نَزْدادُ کَیْلَ بَعیرٍ ذلِكَ کَیْلٌ یَسیرٌ قالَ لَنْ اُرْسِلَهُ مَعَکُمْ حَتَّی تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِنَ اللهِ لَتَاْتُنَّنِی بِهِ اِلَّا اَنْ یُحاطَ بِکُمْ فَلَمَّا آتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قالَ اللهُ عَلی ما نَقُولُ وَکیلٌ وَ قالَ یا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ اَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَ ما اُغْنی عَنْکُمْ مِنَ اللهِ مِنْ شَیْ ءٍ اِنِ الْحُکْمُ اِلَّا لِلهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ

به معنای طلب خلوص چیزی است از شایبه ی اشتراک یعنی او را مخصوص خود قرار می دهم؛ خلاصه نیز به معنای خالص معنا است؛ و «مکین» از مکانت است و اصل آن تمکّن در امور است؛ «یَتَبَوَّاُ مِنْهَا حَیْثُ یَشَاء» یعنی هر کجا بخواهد در زمین اتّخاذ مسکن کند و ماوا گزیند، و «جهاز بیت» متاع آن است، جهّزت فلاناً: هیّات جهاز سفره، و «رحال» اوعیه و ظرف های متاع می باشد و مفرد آن رحل است، و «کِلتُ فلاناً» یعنی کیلی به او دادم و «اکتلت علیه» یعنی کیلی از او گرفتم.(1)

که نگه دارنده و آگاهم!» (55) و این گونه ما به یوسف در سرزمین (مصر) قدرت دادیم، که هر جا می خواست در آن منزل می گزید (و تصرّف می کرد)! ما رحمت خود را به هر کس بخواهیم (و شایسته بدانیم) می بخشیم و پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کنیم! (56) (امّا) پاداش آخرت، برای کسانی که ایمان آورده و پرهیزگاری داشتند، بهتر است! (57) (سرزمین کنعان را قحطی فرا گرفت) برادران یوسف (در پی موادّ غذایی به مصر) آمدند و بر او وارد شدند. او آنان را شناخت ولی آن ها او را نشناختند. (58) و هنگامی که (یوسف) بارهای آنان را آماده ساخت، گفت: «(نوبت آینده) آن برادری را که از پدر دارید، نزد من آورید! آیا نمی بینید من حق پیمانه را ادا می کنم، و من بهترین میزبانان هستم؟! (59) و اگر او را نزد من نیاورید، نه کیل (و پیمانه ای از غلّه) نزد من خواهید داشت و نه (اصلًا) به من نزدیک شوید!» (60) گفتند: «ما با پدرش گفت وگو خواهیم کرد (و سعی می کنیم موافقتش را جلب نمائیم) و ما این کار را خواهیم کرد!» (61) (سپس) به کارگزاران خود گفت: «آن چه را بعنوان قیمت پرداخته اند، دربارهای شان بگذارید! شاید پس از بازگشت به خانواده خویش، آن را بشناسند و شاید برگردند!» (62) هنگامی که به سوی پدرشان بازگشتند، گفتند: «ای پدر! دستور داده شده که (بدون حضور برادرمان بنیامین) پیمانه ای (از غلّه) به ما ندهند پس برادرمان را با ما بفرست، تا سهمی (از غلّه) دریافت داریم و ما او را محافظت خواهیم کرد!» (63) گفت: «آیا نسبت به او به شما اطمینان کنم همان گونه که نسبت به برادرش (یوسف) اطمینان کردم (و دیدید چه شد)؟ ! و (در هر حال،) خداوند بهترین حافظ، و مهربانترین مهربانان است» (64) و هنگامی که متاع خود را گشودند، دیدند سرمایه آن ها به آن ها بازگردانده شده! گفتند: «پدر! ما دیگر چه میخواهیم؟! این سرمایه ماست که به ما باز پس گردانده شده است! (پس چه بهتر که برادر را با ما بفرستی) و ما برای خانواده خویش موادّ غذایی

ص: 267

می آوریم و برادرمان را حفظ خواهیم کرد و یک بار شتر زیادتر دریافت خواهیم داشت این پیمانه (بار) کوچکی است!» (65) گفت: «من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد، تا پیمان مؤکّد الهی بدهید که او را حتماً نزد من خواهید آورد! مگر این که (بر اثر مرگ یا علّت دیگر،) قدرت از شما سلب گردد. و هنگامی که آن ها پیمان استوار خود را در اختیار او گذاردند، گفت: «خداوند، نسبت به آن چه می گوییم، ناظر و نگه بان است!» (66) و (هنگامی که می خواستند حرکت کنند، یعقوب) گفت: «فرزندان من! از یک در وارد نشوید بلکه از درهای متفرّق وارد گردید (تا توجّه مردم به سوی شما جلب نشود)! و (من با این دستور،) نمی توانم حادثه ای را که از سوی خدا حتمی است، از شما دفع کنم! حکم و فرمان، تنها از آنِ خداست! بر او توکّل کرده ام و همه متوکّلان باید بر او توکّل کنند!» (67)

و روایت شده که یوسف(علیه السلام) هنگام خروج از زندان، برای زندانیان دعا کرد و گفت:

«خدایا قلوب خوبان را به آنان معطوف کن، و اخبار را از آنان پنهان مدار» و به همین علّت زندانیان به اخبار بلاد آگاه تر بودند، و بر درب زندان نیز نوشت: «این جا قبور احیاء، و بیت الاحزان، و محلّ عبرت خوبان، و شماتت دشمنان است.»(1) شخصی به حضرت رضا(علیه السلام) گفت:

چگونه شما ولایت عهدی مامون را پذیرفتید؟! حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

ای مرد آیا پیامبر افضل است یا وصیّ پیامبر؟ آن مرد گفت: پیامبر. فرمود: مسلمان بهتر است یا مشرک؟ آن مرد گفت: مسلمان. حضرت رضا(علیه السلام) فرمود: عزیز مصر مشرک بود و یوسف پیامبر بود، در حالی که مامون مسلمان است و من وصیّ پیامبرم، و یوسف از عزیز مصر خواست که او را خزینه دار [و وزیر دارایی خود] قرار بدهد، و گفت: «اجْعَلْنِی عَلَی خَزَآئِنِ الاَرْضِ اِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ»، در حالی که من مجبور به پذیرفتن ولایت عهدی مامون شدم [وگرنه او مرا می کشت و شرط کردم که در کاری دخالت نکنم، «فَاِلَی اللهِ الْمُشْتَکَی وَ هُوَ الْمُسْتَعَانُ.»](2)

ص: 269

مولّف گوید:

مضمون روایت فوق در چندین روایت دیگر نقل شده است، به تفسیر برهان و نورالثّقلین مراجعه شود.

«قالَ اجْعَلْنی عَلَی خَزَآئِنِ الاَرْضِ اِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ * وَ کَذَلِکَ مَکَّنِّا لِیُوسُفَ فِی الاَرْضِ…»(1) حضرت رضا(علیه السلام) می فرماید:

حضرت یوسف [پس از تعبیر خواب عزیز مصر] شروع به ذخیره ی گندم کرد و در هفت سال فراوانی، گندم ها را ذخیره نمود [و جز مقدار ضروری بقیّه را در خوشه باقی گذارد] و در انبارها نگه داری می کرد و چون هفت سال فراوانی گذشت و هفت سال قحطی رسید شروع به فروختن گندم ها کرد و در سال اوّل گندم ها را به درهم و دینار فروخت تا در مصر درهم و دیناری باقی نماند، و در سال دوّم گندم ها را به زیورها و جواهر فروخت تا در مصر زیور و جواهری باقی نماند، و همه آن ها در اختیار یوسف قرار گرفت. و در سال سوّم گندم ها را به چهارپایان و گوسفندان فروخت، تا این که در مصر و حوالی آن چهارپا و گوسفندانی باقی نماند و در ملک یوسف قرار گرفت، و در سال چهارم، گندم ها را به غلام ها و کنیزها

ص: 270

فروخت تا در مصر و اطراف آن غلام و کنیزی باقی نماند و در ملک یوسف قرار گرفت، و در سال پنجم، گندم ها را به خانه ها و زمین ها فروخت، تا در مصر خانه و زمینی نماند و در ملک یوسف قرار گرفت و در سال ششم گندم ها را به مزارع و نهرها فروخت، تا در مصر و اطراف آن مزارع و نهری باقی نماند و در ملک یوسف قرار گرفت، و در سال هفتم، گندم ها را در مقابل خود مردم فروخت و هر که در مصر و اطراف آن بود غلام یوسف شد، تا این که یوسف مالک مردم و غلامان و اموال آنان گردید، و مردم گفتند: ما تا کنون ندیده بودیم و نشنیده بودیم که خداوند به پادشاهی چنین حکمت و علم و تدبیری داده باشد! سپس یوسف به پادشاه مصر فرمود: نظر تو درباره ی آن چه خداوند از ملک مصر و اهل آن به من داده است چیست؟ همانا من نخواستم زندگی مردم را تباه کنم و آنان را گرفتار بلا نمایم و وبال بر آنان باشم، و لکن خداوند آنان را به سبب من نجات داد؟ پادشاه مصر گفت: رای، رای تو است و هر چه می خواهی بکن. پس یوسف گفت: من خدا را و تو را گواه می گیرم، که اهل مصر را آزاد نمودم و اموال و غلامان شان را به آنان بازگرداندم و خاتم پادشاهی و تخت و تاج تو را به تو باز گرداندم که عوض آن تو به روش و سیره ی من عمل کنی و به حکم من حکم نمایی.

پس پادشاه گفت: این افتخار و شرف من است که جز به سیره و روش تو عمل نکنم و جز به حکم تو حکم ننمایم، و اگر تو نبودی من توان چنین کاری را نداشتم و چنین چیزی به فکر من نمی آمد و من اکنون شهادت می دهم و می گویم: «لَا اِلَهَ اِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، وَ اَنَّک رَسُولُهُ» و تو را بر ولایتی که به تو دادم ابقاء می کنم، «فانَّکَ لَدَیْنا مَکِینٌ اَمِینٌ.»(1)

ص: 271

ابوبصیر گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که در سخنان خود می فرمود:

هنگامی که یعقوب یوسف را از دست داد و دیگر او را نیافت اندوه و گریه او شدید شد، تا به سبب آن چشمان او سفید و نابینا شد و نیاز شدیدی پیدا کرد و احوال او دگرگون گردید…(1)

ص: 272

«وَ جَاء اِخْوَةُ یُوسُفَ فَدَخَلُواْ عَلَیْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنکِرُونَ»(1) امام باقر(علیه السلام) به دنبال حدیث فوق فرمود:

یعقوب هر سال در زمستان و تابستان از مصر گندم می خرید، تا این که گروهی از فرزندان خود را با مال کمی به مصر فرستاد و آنان با رفقای خود وارد بر یوسف شدند -- و این در زمانی بود که عزیز مصر، یوسف را ولایت بر مصر داده بود -- پس یوسف برادران خود را شناخت و آنان او را به خاطر قدرت و هیبت نشناختند.

و یوسف به آنان فرمود: شما پولی که آورده اید قبل از دیگران بیاورید؛ و سپس به مامورین خود فرمود: هر چه زودتر کیل [و سهم] این ها را کامل تحویل دهید و چون فارغ شدید پول شان را در بین بارها قرار دهید و به آنان خبر ندهید، پس مامورین امتثال امر نمودند.

و یوسف به برادران خود [که او را نمی شناختند] گفت: به من خبر رسیده که شما دو برادر پدری داشته اید، آیا آنان چه شده اند؟ برادران گفتند: «یکی از آنان -- که بزرگ تر بود -- را گرگ خورد و آن دیگری که کوچک تر بود نزد پدرمان می باشد، و پدرمان او را از خود جدا نمی کند، و علاقه شدیدی به او دارد.» یوسف گفت: من دوست می دارم که در سفر آینده او را با خود بیاورید، تا بتوانید کیل و گندم خود را بگیرید، و اگر او را نیاورید برای شما کیلی و گندمی نخواهد بود، و من علاقه ای به شما نخواهم داشت؛ «فَاِن لَّمْ تَاْتُونِی بِهِ فَلاَ کَیْلَ لَکُمْ عِندِی وَ لَا تَقْرَبُونِ * قَالُواْ سَنُرَاوِدُ عَنْهُ اَبَاهُ وَ اِنَّا لَفَاعِلُونَ…» گفتند: ما پدر را قانع خواهیم نمود و او را خواهیم آورد.

ص: 273

و چون در بازگشت نزد پدر آمدند و بار خود را باز کردند و سرمایه خویش را بین آن یافتند به پدر خود گفتند: ما ستم نکرده ایم [و دروغ نمی گوییم] اکنون یک بار اضافه گرفته ایم و سرمایه ما به ما، بازگردانده شده [و عزیز مصر گفته باید آن برادر خود را در سفر آینده بیاورید تا من به شما کیل بیشتری بدهم وگرنه کیلی برای شما نیست و من شما را نخواهم پذیرفت]. پس بنیامین را با ما بفرست تا ما کیل خود را بگیریم، و ما او را حفظ خواهیم نمود.

یعقوب(علیه السلام) گفت: «آیا من به شما اطمینان کنم، همان گونه که نسبت به برادرش یوسف اطمینان کردم؟!» و چون شش ماه گذشت و نیاز به گندم پیدا کردند، یعقوب(علیه السلام) آنان را با بنیامین و سرمایه کمی فرستاد و از آنان پیمان مؤکّد گرفت که بنیامین را به من بازگردانید، جز آن که همگی مغلوب شوید و نتوانید او را بازگردانید.

پس آنان با قافله به طرف مصر حرکت کردند و چون وارد بر یوسف شدند، یوسف به آنان گفت: آیا بنیامین را با خود آورده اید؟ گفتند: آری. یوسف گفت: او را نزد من بیاورید. و چون او را به کاخ یوسف -- که کسی را در آن راه نمی داد -- فرستادند، یوسف او را در آغوش گرفت و گریه کرد و به او گفت: «من برادر تو یوسف هستم پس از کار من ناراحت مشو و آن چه به تو گفتم را کتمان کن و اندوهی به خود راه مده.» سپس بنیامین را از نزد خود خارج نمود و دستور داد تا سرمایه آنان را بگیرند و با سرعت بار آنان را تحویل دهند و چون فارغ شدند ظرف کیل پادشاه را در بار بنیامین قرار دهند و این چنین کردند و چون قافله به سوی کنعان رهسپار شد،

ص: 274

مامورین، خود را به آنان رساندند و گفتند: «اَیَّتُهَا الْعِیرُ اِنَّکُمْ لَسارِقُونَ…»(1)

ص: 275

یَاْتِیَنی بِهِمْ جَمیعًا اِنَّهُ هُوَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ وَ تَوَلَّی عَنْهُمْ وَ قالَ یا اَسَفی عَلی یُوسُفَ وَ ابْیَضَّتْ عَیْناهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظیمٌ قالُوا تَاللهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّی تَکُونَ حَرَضًا اَوْ تَکُونَ مِنَ الْهالِکینَ قالَ اِنَّما اَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنی اِلَی اللهِ وَ اَعْلَمُ مِنَ اللهِ ما لا تَعْلَمُونَ

ناراحت شد، و) این (ناراحتی) را در درون خود پنهان داشت، و برای آن ها آشکار نکرد (همین اندازه) گفت: «شما (از دیدگاه من،) از نظر منزلت بدترین مردمید! و خدا از آن چه توصیف می کنید، آگاهتر است!» (77) گفتند: «ای عزیز! او پدر پیری دارد (که سخت ناراحت می شود) یکی از ما را به جای او بگیر ما تو را از نیکوکاران می بینیم!» (78) گفت: «پناه بر خدا که ما غیر از آن کس که متاع خود را نزد او یافته ایم بگیریم در آن صورت، از ظالمان خواهیم بود!» (79) هنگامی که (برادران) از او مایوس شدند، به کناری رفتند و با هم به نجوا پرداختند (برادر) بزرگشان گفت: «آیا نمی دانید پدرتان از شما پیمان الهی گرفته و پیش از این درباره یوسف کوتاهی کردید؟! من از این سرزمین حرکت نمی کنم، تا پدرم به من اجازه دهد یا خدا درباره من داوری کند، که او بهترین حکم کنندگان است! (80) شما به سوی پدرتان بازگردید و بگویید: پدر (جان)، پسرت دزدی کرد! و ما جز به آن چه می دانستیم گواهی ندادیم و ما از غیب آگاه نبودیم! (81) (و اگر اطمینان نداری،) از آن شهر که در آن بودیم سوال کن، و نیز از آن قافله که با آن آمدیم (بپرس)! و ما (در گفتار خود) صادق هستیم!» (82) (یعقوب) گفت: «(هوای) نفس شما، مساله را چنین در نظرتان آراسته است! من صبر می کنم، صبری زیبا (و خالی از کفران)! امیدوارم خداوند همه آن ها را به من بازگرداند چرا که او دانا و حکیم است! (83) و از آن ها روی برگرداند و گفت: «وا اسفا بر یوسف!» و چشمان او از اندوه سفید شد، امّا خشم خود را فرو می برد (و هرگز کفران نمی کرد)! (84) گفتند: «به خدا تو آن قدر یاد یوسف می کنی تا در آستانه مرگ قرار گیری، یا هلاک گردی!» (85) گفت: «من غم و اندوهم را تنها به خدا می گویم (و شکایت نزد او می برم)! و از خدا چیزهایی می دانم که شما نمی دانید! (86)

ص: 279

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

هنگامی که برادران یوسف برای بار دوّم نزد یوسف آمدند و برادر خود بنیامین را با خود آوردند، یوسف برای آنان سفره هایی گسترد و فرمود: «هر کدام از شما در کنار برادر مادری خود بنشیند» پس همه آنان بر سر سفره نشستند جز بنیامین که ایستاده بود، پس یوسف به او گفت: چرا در کنار برادران خود نمی نشینی؟ بنامین گفت: من در بین آنان برادر مادری ندارم» یوسف گفت: آیا برادر مادری تو همان کسی بوده که این ها گمان کرده اند: گرگ او را خورده است؟ بنیامین گفت: آری. پس یوسف گفت:

بیا در کنار من بنشین. و چون برادران یوسف چنین دیدند، دست از غذا کشیدند و گفتند: ما چیزی را اراده کردیم و خداوند از انجام آن امتناع دارد و می خواهد فرزندان یامین را بر ما فضیلت بدهد…(1)

ص: 281

«فَبَدَاَ بِاَوْعِیَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاء اَخِیهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِن وِعَاء اَخِیهِ کَذَلِکَ کِدْنَا لِیُوسُفَ…»(1) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«تقیّه از دین خداست» گفتم: آیا راستی تقیّه از دین خداست؟ فرمود: آری به خدا قسم از دین خداست، چنان که یوسف گفت: «اَیَّتُهَا الْعِیرُ اِنَّکُمْ لَسَارِقُونَ».

سپس فرمود: به خدا سوگند شتردارها چیزی را ندزدیده بودند، و یوسف به خاطر تقیّه فرمود: «اَیَّتُهَا الْعِیرُ اِنَّکُمْ لَسَارِقُونَ» ابراهیم نیز به همین علّت فرمود:

«انّی سقیم» و به خدا سوگند او سقیم و مریض نبود.(2) حسن صیقل گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: برای ما از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که آن حضرت در تفسیر آیه «اَیَّتُهَا الْعِیرُ اِنَّکُمْ لَسَارِقُونَ» فرمود:

به خدا سوگند آنان سارق نبودند و یوسف نیز دروغ نگفته است، چنان که ابراهیم نیز در سخن خود که فرمود: «بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ اِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ» به خدا سوگند دروغ نگفته است. امام صادق(علیه السلام) فرمود: ای صیقل شما چه می گویید؟ صیقل گوید: گفتم: ما چیزی جز تسلیم نداریم.

پس امام صادق(علیه السلام) فرمود:

ص: 282

خداوند دو چیز را دوست می دارد و دو چیز را دشمن می دارد: خداوند تکبّر مومن را در جنگ مقابل دشمن دوست می دارد و نیز دروغ را برای اصلاح دوست می دارد؛ در حالی که تکبّر و بزرگی کردن را بین مردم، و در راه رفتن دشمن می دارد، و نیز دروغ را در غیر اصلاح دشمن می دارد سپس فرمود: ابراهیم(علیه السلام) به خاطر اصلاح فرمود: «بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا» و مقصود او این بود که از بُت ها کاری نمی آید، و یوسف(علیه السلام) نیز به خاطر اصلاح فرمود: «اَیَّتُهَا الْعِیرُ اِنَّکُمْ لَسَارِقُونَ» [و می خواست طبق قانون عزیز مصر برادر خود بنیامین را نگه دارد.](1) «قَالُواْ اِن یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ اَخٌ لَّهُ مِن قَبْلُ فَاَسَرَّهَا یُوسُفُ فِی نَفْسِهِ وَ لَمْ یُبْدِهَا لَهُمْ قالَ اَنْتُمْ شَرٌّ مَکاناً وَ اللهُ اَعْلَمُ بِما تَصِفُونَ»(2) داود بن قاسم جعفری گوید: مردی از قم از امام عسکری(علیه السلام) درباره ی آیه «اِن یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ اَخٌ لَّهُ…» سوال نمود و من حاضر بودم و امام عسکری(علیه السلام) به او فرمود:

یوسف سرقتی نکرده بود، جز این که یعقوب را کمربندی بود که از ابراهیم به ارث برده بود و هر کس این کمربند را می دزدید، عبد صاحب آن می شد و جبرییل از آن سرقت خبر می داد، و آن کمربند نزد ساره دختر اسحاق بن ابراهیم

ص: 283

بود، و ساره یوسف را دوست می داشت و می خواست او را فرزند خود قرار بدهد، از این رو آن کمربند را گرفت و به کمر یوسف بست و لباس او را بر روی آن قرار داد و به یعقوب گفت:

کمربند دزدیده شده است. پس جبرییل نزد یعقوب آمد و گفت: کمربند نزد یوسف است و نگفت ساره به کمر او بسته است -- چرا که خداوند اراده ای کرده بود -- پس یعقوب یوسف را تفتیش نمود و چون کمربند را از کمر او باز کرد ساره گفت: «یوسف کمربند را از من دزدیده است و من سزاوارتر به او هستم» پس یعقوب گفت: «او عبد تو باشد به شرط آن که او را نفروشی و به او آزار نکنی» ساره گفت:

«من او را می پذیرم به شرط آن که او را از من نگیری و من فوراً او را آزاد نمایم» پس یعقوب یوسف را به ساره داد و ساره او را آزاد نمود، و به همین خاطر برادران یوسف گفتند: «اِن یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ اَخٌ لَّهُ مِن قَبْلُ». ابوهاشم جعفری گوید: من پیش خود فکر کردم و تعجّب نمودم از قصّه یوسف، که فاصله زیادی بین یعقوب و یوسف نبوده و یعقوب از فراق یوسف نابینا شده از بس برای او محزون بوده است؟! پس امام عسکری(علیه السلام) از باطن من آگاه شد و فرمود: به خدا پناه ببر از آن چه فکر می کنی، چرا که خداوند اگر می خواست، با فاصله بیش از این حجاب را برطرف می نمود تا یعقوب یوسف خود را ببیند، و لکن برای هر چیزی اجلی است و آن چه در علم خدا گذشته باید عملی شود و اختیار اولیای خدا به دست خداست.(1)

ص: 284

قالُوا تَاللهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللهُ عَلَیْنا وَ اِنْ کُنَّا لَخاطِئینَ قالَ لا تَثْریبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللهُ لَکُمْ وَ هُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِمینَ اذْهَبُوا بِقَمیصی هذا فَاَلْقُوهُ عَلی وَجْهِ اَبی یَاْتِ بَصیرًا وَ اْتُونی بِاَهْلِکُمْ اَجْمَعینَ وَ لَمَّا فَصَلَتِ الْعیرُ قالَ اَبُوهُمْ اِنِّی لَاَجِدُ ریحَ یُوسُفَ لَوْ لا اَنْ تُفَنِّدُونِ قالُوا تَاللهِ اِنَّكَ لَفی ضَلالِكَ الْقَدیمِ فَلَمَّا اَنْ جاءَ الْبَشیرُ اَلْقاهُ عَلی وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصیرًا قالَ اَ لَمْ اَقُلْ لَکُمْ اِنِّی اَعْلَمُ مِنَ اللهِ ما لا تَعْلَمُونَ قالُوا یا اَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا اِنَّا کُنَّا خاطِئینَ قالَ سَوْفَ اَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ فَلَمَّا دَخَلُوا عَلی یُوسُفَ آوی اِلَیْهِ اَبَوَیْهِ وَ قالَ ادْخُلُوا مِصْرَ اِنْ شاءَ اللهُ آمِنینَ وَ رَفَعَ اَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَ قالَ یا اَبَتِ هذا تَاْویلُ رُءْیایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّی حَقًّا وَ قَدْ اَحْسَنَ بی اِذْ اَخْرَجَنی مِنَ السِّجْنِ وَ جاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ اَنْ نَزَغَ الشَّیْطانُ بَیْنی وَ بَیْنَ اِخْوَتی اِنَّ رَبِّی لَطیفٌ لِما یَشاءُ اِنَّهُ هُوَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ رَبِّ قَدْ آتَیْتَنی مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنی مِنْ تَاْویلِ الْاَحادیثِ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ اَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّنی مُسْلِمًا وَ اَلْحِقْنی بِالصَّالِحینَ ذلِكَ مِنْ اَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحیهِ اِلَیْكَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ اِذْ اَجْمَعُوا اَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ

انشاء اللَّه در امن و امان خواهید بود!» (99) و پدر و مادر خود را بر تخت نشاند و همگی به خاطر او به سجده افتادند و گفت: «پدر! این تعبیر خوابی است که قبلًا دیدم پروردگارم آن را حقّ قرار داد! و او به من نیکی کرد هنگامی که مرا از زندان بیرون آورد، و شما را از آن بیابان (به این جا) آورد بعد از آن که شیطان، میان من و برادرانم فساد کرد. پروردگارم نسبت به آن چه می خواهد (و شایسته می داند،) صاحب لطف است چرا که او دانا و حکیم است! (100) پروردگارا! بخشی (عظیم) از حکومت به من بخشیدی، و مرا از علم تعبیر خوابها آگاه ساختی! ای آفریننده آسمان ها و زمین! تو ولیّ و سرپرست من در دنیا و آخرت هستی، مرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق فرما!» (101) این از خبرهای غیب است که به تو وحی می فرستیم! تو (هرگز) نزد آن ها نبودی هنگامی که تصمیم می گرفتند و نقشه می کشیدند! (102)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

یعقوب به ملک الموت گفت: آیا ارواحی که قبض روح می کنی را به طور اجتماع قبض روح می کنی و یا متفرقاً و منفرداً قبض روح می کنی؟ ملک الموت گفت:

متفرّق و منفرد قبض روح می کنم. یعقوب گفت: آیا در بین ارواح، یوسف را قبض روح کرده ای؟ ملک الموت گفت: خیر. پس یعقوب به فرزندان خود گفت:

«اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن یُوسُفَ وَ اَخِیهِ.»(1) در تفسیر عیّاشی در ادامه بحث گذشته ابوبصیر از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

اندوه و حزن یعقوب شدید شد تا جایی که کمر او خمیده گردید، و دنیا به یعقوب و فرزندان او پشت کرد و سخت نیازمند و فقیر شدند و غذایی در خانه نداشتند، و در این هنگام یعقوب به فرزندان خود گفت:

«اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن یُوسُفَ وَ اَخِیهِ وَ لَا تَیْاَسُواْ مِن رَّوْحِ اللّهِ…» پس چند نفر از فرزندان یعقوب حرکت کردند و یعقوب سرمایه ی کمی را همراه نامه ای به عزیز مصر فرستاد و از او خواست که در حق او و فرزندانش مرحمتی بکند، و به فرزندان خود سفارش کرد که نامه را قبل از پرداخت بضاعت و سرمایه، تحویل عزیز مصر

ص: 289

بدهند، و در آن نامه نوشت:

«بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»، به عزیز مصر و مظهر عدل و کامل دهنده کیل، از یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم خلیل الرّحمن صاحب نمرود، آن کسی که هیزم و آتش فراهم کرد، برای سوزاندن ابراهیم و خدا آتش او را برای ابراهیم سرد و سلامت قرار داد و ابراهیم را از آتش نمرود نجات بخشید، ای عزیز مصر! من به تو اطّلاع می دهم که ما از خانواده های قدیمی هستیم و همواره از ناحیه خداوند -- برای امتحان -- بر ما بلا سرازیر بوده و خداوند می خواسته ما را در بلا و آسایش بیازماید، و اکنون بیست سال است که بلا پیاپی بر من فرود آمده، و اوّل آن ها این بوده که من فرزندی داشتم و نام او را یوسف قرار داده بودم، و او از بین فرزندان من، میوه ی دلم و نور چشمم و سبب سرور و شادی من بود، و برادران او -- که از مادر از او جدا بودند -- از من خواستند که او را با خود ببرند تا به بازی و چرا مشغول باشد، و من او را صبحگاهی با آنان فرستادم و شبانگاه بازگشتند و گفتند: «گرگ او را خورد» در حالی که گریه می کردند و پیراهن خونی او را به گمان خود آورده بودند، و از آن روز اندوه من بر او سخت شد و گریه من فراوان گردید، تا این که چشمانم از اندوه سفید و نابینا شد، و برادر دیگری داشت که از یک مادر و پدر بودند، و او نیز انیس و رفیق من بود و من او را شدیداً دوست می داشتم، و هر گاه به یاد یوسف می افتادم، او را به سینه و آغوش خود می گرفتم و برخی از غم ها و غصّه های من برطرف می شد، و برادران او به من گفتند: شما او را از من خواسته ای و به آنان گفته ای:

«اگر [در سفر آینده] او را با خود نیاورید من غلّه و گندمی به شما نخواهم داد پس من او را نیز همراه برادرانش فرستادم تا بتوانند غلّه و گندم خود را بگیرند و چون بازگشتند او را نیاوردند و گفتند: فرزند تو کیل پادشاه را دزدیده است! در حالی که

ص: 290

ما خانواده، اهل دزدی و سرقت نیستیم و شما این فرزند من را نیز حبس کرده اید و مرا گرفتار مصیبت و فراق او نموده اید و اکنون از فراق و اندوه کمر من خمیده شده و به واسطه این گرفتاری و گرفتاری های پیاپی پیشین، مصیبت من بزرگ شده است، پس تو بر من منّت گذار و او را آزاد کن و سهم غلّه و گندم ما را از لطف خود با قیمت نازل بپرداز و در تسهیل و آزادی آل یعقوب شتاب کن».

و چون فرزندان یعقوب نامه پدر خود را گرفتند و به طرف مصر حرکت کردند، جبرییل بر یعقوب نازل شد و گفت: ای یعقوب! پروردگارت به تو می گوید:

چه کسی تو را به مصائبی که به عزیز مصر نوشتی مبتلا نمود؟ یعقوب گفت: «تو مرا به آن ها مبتلا نمودی و این عقوبت و تادیب تو بود» خطاب شد: چه کسی غیر از من می تواند این بلاها را از تو برطرف کند؟ یعقوب گفت: جز تو کسی نمی تواند . خطاب شد: پس چرا از من حیا نکردی و مصائب خود را به غیر من شکایت کردی و به من شکوه ننمودی؟! یعقوب گفت: «اَسْتَغْفِرُکَ یَا اِلَهِی وَ اَتُوبُ اِلَیْکَ وَ اَشْکُو بَثِّی وَ حُزْنِی اِلَیْکَ» پس خداوند فرمود: «تادیب و مجازات من نسبت به تو و فرزندان گنه کارت به پایان رسید؛ و اگر تو مصائب خود را از همان اوّل به من شکوه می کردی و استغفار و توبه می نمودی، من آن مصیبت ها را از تو برطرف می نمودم، و لکن شیطان تو را از یاد من فراموشی داد و تو را از رحمت من ناامید نمود، در حالی که من خدای بخشنده و کریمی هستم، و مستغفرین از بندگان و تائبین و راغبین به رحمت خود را دوست می دارم، ای یعقوب! اکنون من یوسف و برادر او را به تو باز خواهم گرداند، و آن چه از مال دنیا و گوشت و خون بدن تو از بین رفته است را به تو باز خواهم داد و چشمان تو را بینا خواهم نمود و کمر تو را راست خواهم کرد، پس

ص: 291

شاد باش و آرامش پیدا کن، و بدان که آن چه من بر سر تو آوردم برای تادیب تو بود و تو باید تادیب من را بپذیری».

امام باقر(علیه السلام) در ادامه می فرماید:

فرزندان یعقوب نامه ی پدر خود را به مصر بردند و در دارالسلطنة به دست یوسف دادند و گفتند: «یَا اَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا وَ اَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُّزْجَاةٍ فَاَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنَآ» سپس گفتند: برادرمان ابن یامین را به ما بازگردان و این نامه ی پدر ماست که به شما نوشته و از شما خواسته که بر ما منّت نهید و او را آزاد نمایید».

پس یوسف نامه پدر خود را گرفت و بوسید و بر چشمان خود گذارد و به قدری گریه کرد که پیراهن او از اشک چشمش خیس شد. و سپس رو به برادران خود نمود و گفت: «هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ اَخِیهِ»؟! برادران یوسف گفتند: آیا تو یوسف هستی؟ فرمود: آری من یوسفم و این برادرم می باشد و خداوند بر ما منّت نهاد.

برادران یوسف گفتند: «به خدا سوگند! خداوند تو را بر ما فضیلت داد و اکنون تو ما را رسوا مکن و مجازاتمان منما و ما را ببخش» یوسف فرمود: امروز ملامتی بر شما نیست خداوند شما را بیامرزد، همانا او ارحم الراحمین است.(1)

ص: 292

ص: 293

سدیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

قائم [آل محمّد(صلی الله علیه و آله)] شباهتی به یوسف(علیه السلام) دارد. گفتم: مثل این که شما به یاد او و یاد غیبت او افتاده اید؟ فرمود: در این امّت کسانی که منکر او شوند، خوک صفتانی بیش نیستند! سپس فرمود: برادران یوسف همانند کالای تجارتی به یوسف نگریستند و او را فروختند، و بعدها او را دیدند و با وی به گفت وگو پرداختند، و او نیز با آنان سخن گفت، و او را نشناختند، تا آن که گفت: «من یوسفم و این برادر من است» و چه بسا به خاطر افکاری که این امّت ملعونه نسبت به صاحب الامر(علیه السلام) دارند خداوند تبارک و تعالی، با حجّت خویش آن کند که با یوسف کرد.

یوسف حکومت مصر را داشت و میان او و پدرش هیجده روز فاصله بود، و اگر می خواست پدر را با خبر کند، می توانست، [و این کار را انجام نداد] و یعقوب با پسرانش از زمان بشارت تا رسیدن به مصر نُه روز در راه بودند، و این امّت [یعنی منکرین امامت حضرت مهدی(علیه السلام)] نمی توانند بپذیرند که خداوند متعال

ص: 294

می تواند همان کاری را که با یوسف نمود، با حجّت خود بکند! یعنی حجّت او در بازارهای شان راه برود و بر فرش های شان قدم گذارد، تا زمانی که خداوند متعال این اجازه را به او بدهد، همان گونه که به یوسف اجازه داد و در جواب برادرانش که گفتند: «آیا تو همان یوسفی؟ فرمود: من یوسف هستم.(1) مفضّل گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که آن آتش را برای سوزاندن ابراهیم افروختند، جبرییل آمد و لباسی از لباس های بهشت را بر او پوشاند، و در اثر آن لباس سرما و گرما به او اصابت نکرد، و هنگام مرگ، ابراهیم آن لباس را در یک تمیمه [یعنی حرزی] قرار داد، و آن را به گردن اسحاق آویخت و اسحاق نیز آن را به گردن یعقوب انداخت، و چون یوسف به دنیا آمد، یعقوب آن را به گردن یوسف انداخت، تا یوسف گرفتار آن بلاها شد، و چون یوسف آن پیراهن را از داخل آن تمیمه بیرون آورد، یعقوب بوی آن را شنید و گفت: «اِنِّی لَاَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلاَ اَن تُفَنِّدُونِ» و این پیراهن همان پیراهنی است که از بهشت فرود آمد.

ص: 295

مفضّل گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: فدای شما شوم، سرانجام، این پیراهن به دست چه کسی رسید؟ فرمود:

هر پیامبری علم و یا هر چیز دیگری را که به ارث بگذارد، به حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) خواهد رسید، و ما وارثان پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) هستیم.(1) در کمال الدین روایت شده:

که چون حضرت قائم(علیه السلام) قیام نماید، پیراهن یوسف و عصای موسی و خاتم سلیمان با او خواهد بود.(2) «قَالُواْ یَا اَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا اِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ * قالَ سَوْفَ اَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»(3) اسماعیل بن فضل هاشمی گوید:

به امام صادق(علیه السلام) گفتم: برای چه یعقوب(علیه السلام) در پاسخ فرزندان خود که گفتند:

«یَا اَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا…» فرمود: در آینده برای شما استغفار خواهم نمود؟ و لکن

ص: 296

یوسف در پاسخ برادران خود که گفتند: «تَاللهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللّهُ عَلَیْنَا وَ اِن کُنَّا لَخَاطِئِینَ» فرمود: «لَا تَثْرَیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُمْ وَ هُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ» و پاسخ آنان را به آینده موکول نکرد؟! امام صادق(علیه السلام) فرمود:

به خاطر این که قلب جوان رقیق تر و نرم تر از قلب پیر است، از سویی جنایت فرزندان یعقوب مستقیماً بر یوسف بوده است و جنایت شان بر یعقوب با واسطه بوده، از این رو یوسف زودتر از حق خود گذشت و یعقوب عفو خود را به تاخیر انداخت چرا که عفو او مربوط به حق دیگری بود، از این رو استغفار را به سحر شب جمعه موکول کرد.(1) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

بهترین وقت برای دعا و درخواست از خداوند سحرها می باشد. و سپس آیه فوق را تلاوت نمود و فرمود: به همین خاطر یعقوب دعا را به سحر انداخت.(2)

ص: 297

حنّان بن سُدیر از پدر خود سدیر نقل کرده که گوید: به امام باقر(علیه السلام) گفتم: آیا فرزندان یعقوب پیامبر بودند؟ فرمود:

پیامبر نبودند و لکن فرزندان پیامبر و اسباط بودند و از دنیا خارج نشدند مگر با توبه و یادآوری و اعتراف به خطا، و سعادتمند، از دنیا رفتند، در حالی که شیخین بدون توبه از دنیا رفتند و به ظلم خود بر امیرالمؤمنین(علیه السلام) اعتراف نکردند، و لعنت خدا و ملائکه و همه مردم بر آنان باد.(1) «وَ رَفَعَ اَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ وَ خَرُّواْ لَهُ سُجَّدًا وَ قَالَ یَا اَبَتِ هَذَا تَاْوِیلُ رُؤْیَایَ…»(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

یوسف هنگامی که پدر پیرمرد او، بر او وارد شد، عزّتِ سلطنت او را گرفت و به احترام پدر پایین نیامد و به این خاطر جبرییل(علیه السلام) نازل شد و گفت: ای یوسف دست خود را باز کن.

و چون کف دست خود را باز نمود نوری از آن جدا شد و به آسمان بالا رفت، و یوسف به جبرییل گفت: این نوری که از دست من جدا شد چه بود؟ جبرییل گفت: این نور نبوّت بود که از نسل تو جدا شد، و این عقوبت تو است که در مقابل پدر پیرمرد خود، پایین نیامدی، از این رو از نسل تو، پیامبری به وجود نخواهد آمد! (3)

ص: 298

یحیی بن اکثم از حضرت رضا(علیه السلام) سوال کرد: معنای آیه «وَ رَفَعَ اَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ وَ خَرُّواْ لَهُ سُجَّدًا» چیست؟ آیا یعقوب و فرزندان او در مقابل یوسف سجده کردند در حالی که پیامبر بودند؟! حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

سجده یعقوب و فرزندان او برای یوسف نبود، بلکه اطاعت از خدا و احترام به یوسف بود، چنان که سجود ملائکه به آدم، اطاعت خدا و تحیّت برای آدم بود، از این رو یعقوب و فرزندان او و یوسف همگی در مقابل خدا سجده کردند، برای شکرانه ملاقات و اجتماع خود، و یوسف در آن حال گفت: «رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَ عَلَّمْتَنِی مِن تَاْوِیلِ الاَحَادِیثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرْضِ اَنتَ وَلِیِّی فِی الدُّنُیَا وَ الآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَ اَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ» پس جبرییل نازل شد و به یوسف گفت:

دست خود را باز کن و چون باز نمود نوری از بین انگشتان او خارج گردید، و یوسف گفت: ای جبرییل! این نور چیست؟ جبرائیل گفت: «این نور نبوّت است که خداوند از صلب تو خارج کرد، چرا که در مقابل پدر خود به پا نخواستی» و نور نبوّت را خداوند از آن روز در صلب برادر یوسف لاوی قرار داد چرا که او هنگامی که می خواستند یوسف را بکشند گفت: «لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَ اَلْقُوهُ فِی غَیابَتِ الْجُبِ» و خداوند از او تشکّر نمود، و هنگامی که یوسف بنیامین را نگهداشت و برادران او خواستند به کنعان بازگردند لاوی گفت: «لَنْ اَبْرَحَ الاَرْضَ حَتَّیَ یَاْذَنَ لِی اَبِی اَوْ یَحْکُمَ اللّهُ لِی وَ هُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ» و خداوند از او تشکّر نمود و پیامبران بنی اسراییل، از نسل لاوی بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم(علیهم السلام) به وجود آمدند….

تا این که فرمود:

ص: 299

یعقوب به فرزند خود یوسف گفت: بگو بدانم برادران تو هنگامی که تو را از نزد من بردند با تو چه کردند؟ یوسف گفت: ای پدر مرا از این سوال معاف بدار. یعقوب گفت: پس برخی از آن را به من بگو، یوسف گفت: «برادران من هنگامی که مرا نزد چاه بردند گفتند: پیراهن خود را بیرون کن. پس من به آنان گفتم: ای برادران! از خدا بترسید و مرا برهنه نکنید، پس کارد خود را بیرون کردند و گفتند: اگر پیراهن خود را بیرون نکنی تو را سر می بریم. و من پیراهن خود را بیرون کردم و آنان مرا عریان در چاه انداختند» پس یعقوب ناله ای زد و بیهوش شد، و چون به حال خود بازگشت گفت:

فرزندم ادامه بده. یوسف به پدر خود گفت: من از شما مسالت می کنم که به حق خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب مرا معاف نمایی، و یعقوب او را معاف نمود.(1)

ص: 300

«یَا اَبَتِ هَذَا تَاْوِیلُ رُؤْیَایَ مِن قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا وَ قَدْ اَحْسَنَ بَی اِذْ اَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَ جَاء بِکُم مِّنَ الْبَدْوِ…»(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند در زندان به یوسف وحی نمود: «ای پسر یعقوب! چه شد که در کنار گنه کاران زندانی، محبوس شدی؟ پس یوسف به خطای خود اعتراف نمود… و خداوند به او فرمود: این دعا را بخوان [تا نجات یابی]: «یَا کَبِیرَ کُلِ کَبِیرٍ یَا مَنْ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ لَا وَزِیرَ یَا خَالِقَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ الْمُنِیرِ یَا عِصْمَةَ الْمُضْطَرِّ الضَّرِیرِ یَا قَاصِمَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ یَا مُغْنِیَ الْبَائِسِ الْفَقِیرِ یَا جَابِرَ الْعَظْمِ الْکَسِیرِ یَا مُطْلِقَ الْمُکَبَّلِ الْاَسِیرِ اَسْاَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اَنْ تَجْعَلَ لِی مِنْ اَمْرِی فَرَجاً وَ مَخْرَجاً وَ تَرْزُقَنِی مِنْ حَیْثُ اَحْتَسِبُ وَ مِنْ حَیْثُ لَا اَحْتَسِبُ». و چون صبح شد پادشاه دستور داد او را آزاد کردند، چنان که خداوند از قول او می فرماید: «وَ قَدْ اَحْسَنَ بَی اِذْ اَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ.»(2)

ص: 301

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

[پس از آن که عزیز مصر در ایّام قحطی از دنیا رفت] همسر او فقیر و نیازمند شد [و کنار راه می نشست و گدایی می کرد] به او گفتند: خوب است نزد یوسف بروی و از او راه خلاصی بیابی تا این که مشورت کرد و بعضی گفتند: ما بر جان تو از او هراس داریم [چرا که تو در حق او ستم کرده ای] زلیخا گفت: هیهات! من از کسی که از خدا می ترسد نمی ترسم، و چون زلیخا وارد بر یوسف شد و او را در جایگاه سلطنتی دید، گفت: «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی جَعَلَ الْعَبِیدَ مُلُوکاً بِطَاعَتِهِ، وَ جَعَلَ الْمُلُوکَ عَبِیداً بِمَعْصِیَتِهِ» یعنی ستایش خدایی را که غلامان را به سبب اطاعت و بندگی، پادشاه قرار داد، و پادشاهان را به سبب معصیت و گناه، غلام قرار داد. یوسف گفت: چه می خواهی؟ زلیخا گفت: دعا کن جوانی من باز گردد پس یوسف دعا کرد و او جوان شد و یوسف با او ازدواج نمود و او را باکره یافت و به او گفت: آیا این بهتر و زیباتر نبود؟! پس زلیخا گفت: من شیفته تو شدم به خاطر چهار چیز: 1. من زیباترین زنِ زمان خود بودم؛ 2. تو نیز زیباترین مرد زمانِ خود بودی؛ 3. من بکر بودم؛ 4. همسرم عنین و ناتوان از زناشویی بود.(1)

ص: 302

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

یوسف هنگامی که داخل زندان شد، دوازده ساله بود، و هیجده سال در زندان ماند، و پس از خروج از زندان هشتاد سال زنده بود، بنابراین مدّت عمر او یک صد و ده سال بوده است.(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

[پس از مرگ عزیز مصر زلیخا فقیر شد] و خواست که بر یوسف [که عزیز مصر بود] وارد شود، به او گفتند: «ما می ترسیم تو را نزد یوسف ببریم، چرا که تو، به او آزار رسانده ای» زلیخا گفت: «من از کسی که از خدا می ترسد نمی ترسم» و چون وارد بر یوسف شد، یوسف به او فرمود: چرا رنگ صورت تو تغییر کرده [و پژمرده شده ای]؟ زلیخا گفت: «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی جَعَلَ الْمُلُوکَ بِمَعْصِیَتِهِمْ عَبِیداً وَ جَعَلَ الْعَبِیدَ بِطَاعَتِهِمْ مُلُوکاً» یوسف فرمود: برای چه با من آن گونه عمل کردی؟! زلیخا گفت: «به خاطر زیبایی تو بود» یوسف فرمود: «چگونه خواهی بود اگر پیامبری مانند حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) را در آخر الزمان ببینی؟! همانا او زیباتر از من خواهد بود، اخلاق او نیز نیکوتر از من است، سخاوت او نیز بیشتر از من است؟!» زلیخا گفت:

راست می گویی. یوسف فرمود: از کجا دانستی که من راست می گویم؟ زلیخا گفت:

ص: 303

«به خاطر این که محبّت او در قلب من جای گرفت» پس خداوند به یوسف وحی نمود:

«او راست می گوید، و من او را دوست می دارم، به خاطر این که او محمّد(صلی الله علیه و آله) را دوست می دارد». سپس خداوند یوسف را امر نمود تا با او ازدواج نماید.(1)

لَقَدْ کانَ فی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِاُولِی الْاَلْبابِ ما کانَ حَدیثًا یُفْتَری وَ لکِنْ تَصْدیقَ الَّذی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصیلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ

تردیدی نیست که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) حریص و کوشا برای هدایت مردم بوده تا جایی که خداوند می فرماید:

«فَلَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَّفْسَکَ عَلَی آثَارِهِمْ اِن لَّمْ یُؤْمِنُوا»(1)، و یا می فرماید: «لَقَدْ جَاءکُمْ رَسُولٌ مِّنْ اَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُم بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ»(2)، و یا می فرماید: «اَمَّا مَنِ اسْتَغْنَی * فَاَنتَ لَهُ تَصَدَّی * وَ مَا عَلَیْکَ اَلَّا یَزَّکَّی»(3). از این رو در آیات زیادی آمده که خداوند به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) می فرماید: «اِنْ اَنتَ اِلَّا نَذِیرٌ» و یا می فرماید: «اِنَّکَ لَا تَهْدِی مَنْ اَحْبَبْتَ وَ لَکِنَّ اللهَ یَهْدِی مَن یَشَاء»(4). و علّت این است که از اوّل دنیا تا کنون اکثر مردم در گم راهی و باطل و عدم تعقّل و عدم شعور و عدم علم و عدم ایمان بوده اند و خواهند بود، و با بودن پیامبران و اوصیا و انذار و تبشیر و اتمام حجّت، باز مردم به واسطه علاقه به دنیا و قساوت ها و علاقه و ارتباطی که با طاغوت ها و حکّام ستم گر دارند کم تر توفیق و قابلیّت پذیرفتن سخنان پیامبران را پیدا می کنند، و دشمنان پیدا و پنهان آنان را به انواع مختلف به طرف باطل دعوت می کنند، از این رو خداوند می فرماید: «وَ مَا اَکْثَرُ النَّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ».

«وَ مَا یُؤْمِنُ اَکْثَرُهُمْ بِاللهِ اِلَّا وَ هُم مُّشْرِکُونَ»(5) و در بین مومنان نیز اکثر آنان مشرک در طاعت و یا مشرک افعّالی هستند یعنی ایمان آنان همراه با اطاعت از شیطان و یا حاکم ستم گر و یا نفس امّاره و یا زن و فرزند می باشد، و کارها را به دست خدا نمی دانند و خدا را از یاد می برند و تکیه بر مال و قدرت و هم نشین و… می کنند!

ص: 307

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از این آیه، شرک در طاعت است نه شرک در عبادت.

امام باقر(علیه السلام) نیز می فرماید:

مقصود از آیه فوق شرک در طاعت است نه شرک در عبادت، سپس می فرماید:

گناهانی که مردم انجام می دهند، شرک در طاعت است، چرا که اطاعت از شیطان می کنند و مشرک در طاعت می شوند، نه این که غیر خدا را بپرستند.

امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری در تفسیر آیه فوق می فرماید:

مقصود این است که کسی بگوید: «اگر فلانی نبود من چنین و چنان می شدم، و اگر فلانی نبود، زن و بچّه من تباه می شدند» سپس فرمود: «آیا نمی بینی او برای خدا در ملک و ملکوت او شریک قرار داد، و گمان کرد مخلوق روزی او را فراهم کرده، و او بلا را از او دور نموده است؟!» راوی حدیث مالک بن عطیّه گوید: به آن حضرت گفتم: آیا اگر بگوید: «لَوْ لَا اَنْ مَنَ اللهُ عَلَیَ بِفُلَانٍ لَهَلَکْتُ» چگونه است؟ فرمود: آری این شرک نیست. [چرا که خدا را اصل قرار داده است.](1)

ص: 308

«قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی اَدْعُو اِلَی اللهِ عَلَی بَصِیرَةٍ اَنَاْ وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحَانَ اللهِ وَ مَا اَنَاْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»(1) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق می فرماید:

مقصود از «اَدْعُو اِلَی اللّهِ…»، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است و مقصود از «وَ مَنِ اتَّبَعَنِی» علی بن ابی طالب و آل محمّد(صلی الله علیه و آله) هستند.(2) علی بن حسّان گوید: به امام جواد(علیه السلام) گفتم: مولای من! مردم به خاطر کمی سنّ و نوجوان بودن شما، امامت شما را انکار می کنند؟! امام جواد(علیه السلام) فرمود:

برای چه انکار می کنند؟! مگر خداوند به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) نمی فرماید: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی اَدْعُوا اِلَی اللهِ عَلی بَصِیرَةٍ اَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی؟» سپس فرمود: به خدا سوگند [در اوّل بعثت] جز علی(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پیروی نکرد، و او نه سال داشت و من نیز نه سال دارم.(3)

ص: 309

مولّف گوید:

روایات دیگری نیز به این معنا وارد شده و ما به خاطر اختصار بیان نکردیم.

«حَتَّی اِذَا اسْتَیْاَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّواْ اَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُواْ جَاءهُمْ نَصْرُنَا…»(1) علیّ بن محمّد بن جهم گوید:

من در مجلس مامون حاضر بودم که مامون به حضرت رضا(علیه السلام) گفت: ای فرزند رسول خدا! آیا شما پیامبران خدا را معصوم می دانید؟ امام(علیه السلام) فرمود: آری. مامون گفت: پس معنای قول خداوند چیست که می فرماید: «حَتَّی اِذَا اسْتَیْاَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّواْ اَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُواْ جَاءهُمْ نَصْرُنَا…»، [و یاس آنان چه معنایی دارد؟] امام(علیه السلام) فرمود: «معنای آیه این است که پیامبران از هدایت قوم خود مایوس شدند، و قوم آنان گمان کردند که پیامبران دروغ می گویند، و در این هنگام خداوند نصرت و یاری خود را برای پیامبران فرستاد». پس مامون گفت: «لِلهِ دَرُّکَ یَا اَبَا الْحَسَنِ» یعنی چه نیکو سخن گفتی یا ابا الحسن.(2)

ص: 310

زراره گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: چگونه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نترسید که آن چه از طرف خداوند بر او نازل می شود را شیطان در آن رخنه کرده باشد؟! امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند هنگامی که بنده ای را رسول خود قرار می دهد، سکینه و وقار را برای او می فرستد، و او آن چه از طرف خدا نازل می شود را به چشم می بیند. [و هیچ شکّ و تردیدی پیدا نمی کند.](1)

ص: 311

ص: 312

سوره ی رعد محلّ نزول: مکیّة کلّاً 43 آیة(1) «مدنیّه کلاً نزلت بعد سورة محمّد(صلی الله علیه و آله) و هی ثلاث و اربعون آیة».(2) و قیل: الّا آخر آیةٍ منها.

و قیل: الّا آیتین منها نزلتا بمکّة و هما: «و لو انّ قرآناً سیّرت…» و ما بعدها.

ثواب قرائت سوره ی رعد امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که فراوان سوره ی رعد را قرائت کند، خداوند او را مبتلای به صاعقه نمی کند، گرچه ناصبی باشد، و ناصبی از همه مردم بدتر است، و اگر مومن و شیعه باشد خداوند بدون حساب او را وارد بهشت می کند. و شفاعت همه ی آشنایان -- از خانواده و برادران مومن -- خود را خواهد کرد.(3)

ص: 313

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روایت شده که فرمود:

هر کس این سوره را بخواند، پاداش او ده حسنه است که وزن آن ها به اندازه ی ابرهای گذشته و آینده باشد، و روز قیامت از وفاکنندگان به عهد خدا مبعوث می شود، و کسی که آن را بنویسد و بر درب خانه سلطان ظالمی قرار بدهد، آن سلطان هلاک می شود و حکومت او از بین می رود.(1) مضمون روایت فوق با مختصر تغییری از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده است.(2)

ص: 314

وَ اِنَّ رَبَّكَ لَشَدیدُ الْعِقابِ وَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا اُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّه اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ اللهُ یَعْلَمُ ما تَحْمِلُ کُلُّ اُنْثی وَ ما تَغیضُ الْاَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْکَبیرُ الْمُتَعالِ سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ اَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ اَمْرِ اللهِ اِنَّ اللهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِاَنْفُسِهِمْ وَ اِذا اَرادَ اللهُ بِقَوْمٍ سُوْءًا فَلا مَرَدَّ لَهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ والٍ

و «معقّب» کسی است که دین و طلب خود را پیاپی مطالبه می نماید، و از این معناست، عقاب، چرا که به دنبال جرم می آید.(1)

پیش از حسنه (و رحمت)، از تو تقاضای شتاب در سیّئه (و عذاب) می کنند با این که پیش از آن ها بلاهای عبرت انگیز نازل شده است! و پروردگار تو نسبت به مردم -- با این که ظلم می کنند -- دارای مغفرت است و (در عین حال،) پروردگارت دارای عذاب شدید است! (6) کسانی که کافر شدند می گویند: «چرا آیه (و معجزه ای) از پروردگارش بر او نازل نشده؟!» تو فقط بیم دهنده ای! و برای هر گروهی هدایت کننده ای است (و این ها همه بهانه است، نه برای جست وجوی حقیقت)! (7) خدا از جنین هایی که هر (انسان یا حیوان) مادّه ای حمل می کند آگاه است و نیز از آن چه رحمها کم می کنند (و پیش از موعد مقرّر می زایند)، و هم از آن چه افزون می کنند (و بعد از موقع میزایند) و هر چیز نزد او مقدار معینی دارد. (8) او از غیب و شهود آگاه، و بزرگ و متعالی است! (9) برای او یکسان است کسانی از شما که پنهانی سخن بگویند، یا آن را آشکار سازند و کسانی که شبانگاه مخفیانه حرکت می کنند، یا در روشنایی روز. (10) برای انسان، مامورانی است که پی در پی، از پیش رو، و از پشت سرش او را از فرمان خدا [حوادث غیر حتمی] حفظ می کنند (امّا) خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتی) را تغییر نمی دهد مگر آن که آنان آن چه را در خودشان است تغییر دهند! و هنگامی که خدا اراده سویی به قومی (به خاطر اعمال شان) کند، هیچ چیز مانع آن نخواهد شد و جز خدا، سرپرستی نخواهند داشت! (11)

مختصری درباره ی «المر» از آن چه معصومین(علیهم السلام) فرموده اند بیان می شود.

سفیان بن سعید ثوری گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: معنای «المر» چیست؟ فرمود:

خداوند [با این حروف] می خواهد بفرماید: «اَنَا اللهُ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ الرَّازِقُ» یعنی تنها منم خدای زنده کننده و میراننده و رزق دهنده.(1) ابو لبید گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

در حروف [مقطّعه] قرآن دانش فراوانی است و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با عدد «الم» قیام نمود و نورش آشکار گردید و سخن او ثابت شد، و آن روزی که باید به دنیا می آمد، به دنیا آمد، و از هزاره ی هفتم یک صد و سه سال گذشته بود، و اگر عدد حروف مقطّعه را با حذف مکرّرات جمع کنند چنین تاریخی به دست خواهد آمد، و هر حرفی از آن حروف که روزگارش منقضی شود، حتماً شخصی از بنی هاشم قیام خواهد نمود. سپس درباره ی «المص» فرمود: الف یعنی یک و لام یعنی سی، و میم یعنی چهل و صاد یعنی نود و جمع آن ها «161» می شود و آن آغاز قیام امام حسین(علیه السلام) است و «المر الله» چون بگذرد یکی از فرزندان عبّاس قیام می کند و مدّت حکومت آنان «المص» است و قائم ما هنگام انقضای آن قیام می نماید، پس تو آن را خوب بفهم و به یاد داشته باش و آن را کتمان کن.(2)

ص: 319

حسین بن خالد گوید: به حضرت رضا(علیه السلام) گفتم: معنای «وَ السَّمَاء ذَاتِ الْحُبُکِ» چیست؟ پس آن حضرت انگشتان خود را مشبّک نمود و فرمود:

آسمان نیز به طور مشبّک بر بالای زمین است. گفتم: چگونه آسمان بر زمین مشبّک است در حالی که خداوند می فرماید: «رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا؟» پس امام(علیه السلام) فرمود: سبحان الله! مگر نمی فرماید: «بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا؟» گفتم: آری.

فرمود: آسمان پایه دارد امّا شما نمی بینید. گفتم: چگونه؟ پس آن حضرت دست چپ خود را باز نمود و دست راست خود را بر روی کف دست چپ قرار داد، و فرمود:

این معنای قرار گرفتن آسمان بر بالای زمین است.(1) تفسیر آیه «ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ» در سوره ی «طه» خواهد آمد ان شاء الله.

«وَ فِی الاَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَ جَنَّاتٌ مِّنْ اَعْنَابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوَانٌ وَ غَیْرُ صِنْوَانٍ یُسْقَی بِمَاء وَاحِدٍ»(2)

ص: 320

جابربن عبدالله انصاری گوید: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که به علی(علیه السلام) می فرمود:

«مردم از درخت های گوناگون به وجود آمدند، و من و تو از یک درخت به وجود آمدیم» سپس این آیه را قرائت نمود «وَ جَنَّاتٌ مِّنْ اَعْنَابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوَانٌ وَ غَیْرُ صِنْوَانٍ یُسْقَی بِمَاء وَاحِدٍ» یعنی بالنّبی و بک.(1) سلمان نیز روایت فوق را از آن حضرت نقل نموده و در روایتی آمده که فرمود:

«من و علی از یک ریشه و یک درخت هستیم و مردم از درختان مختلفی هستند.»(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ» یعنی متّصلةٌ بعضها ببعضٍ. و «صِنْوَانٌ وَ غَیْرُ صِنْوَانٍ» یعنی نحل هایی که برخی از اصل واحداند، و «غَیْرُ صِنْوَانٍ» یعنی نخل هایی که اصول آن ها مختلف است. [و یا مراد: امثال و غیر امثال است] سپس گوید: مراد از «مثلات» عذاب [و عقوبات] است.(3)

ص: 321

و در نهج البلاغة آمده که امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

از عذاب هایی که بر امّت های پیشین نازل شد بترسید. نکند مثلات [و عقوبت هایی] که به سبب اعمال بد، بر آنان واقع شد بر شما نیز نازل شود، پس باید نسبت به اعمال خوب و بد خود هوشیار باشید.(1) «اِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِّلنَّاسِ عَلَی ظُلْمِهِمْ…»(2) در تفسیر مجمع نقل شده که چون این آیه نازل شد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

اگر عفو و گذشت خدا نبود، احدی زندگی گوارا نمی داشت، و اگر وعید و عقوبت خدا نبود، هر کسی غافل و متّکی به رحمت خدا می بود.(3) ابراهیم بن عبّاس گوید:

ما در مجلس حضرت رضا(علیه السلام) صحبت از گناهان کبیره می کردیم و این که معتزله می گویند: «گناهان کبیره بخشوده نمی شود».

پس حضرت رضا(علیه السلام) فرمود: امام صادق(علیه السلام) می فرمود:

قرآن بر خلاف اعتقاد معتزله نازل شده است، چرا که می فرماید: «اِنَّ رَبَّکَ لَذُو

ص: 322

مَغْفِرَةٍ لِّلنَّاسِ عَلَی ظُلْمِهِمْ…»(1) «وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْلآ اُنزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِّن رَّبِّهِ اِنَّمَا اَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ»(2) مسعدة بن صدقه گوید:

من خدمت امام صادق(علیه السلام) بودم که پیرمرد کمر خمیده ی عصا به دستی وارد شد و سلام کرد و امام(علیه السلام) پاسخ سلام او را داد و آن پیرمرد گفت: ای فرزند رسول خدا دست خود را بدهید تا ببوسم. پس دست آن حضرت را بوسه زد و گریان شد و امام(علیه السلام) فرمود: ای پیرمرد برای چه گریه می کنی؟ پیرمرد گفت: فدای شما شوم! من یک صدسال است که منتظر قائم شما هستم و همواره می گویم: این ماه و این سال می آید، در حالی که به پیری رسیده ام و ناتوان و فرسوده شده ام و مرگ من نزدیک شده و هنوز آن امیدی که درباره ی شما داشته ام حاصل نشده است، جز این که می بینم شما را می کشند و آواره می کنند، و دشمنان شما را می بینم که بال در آورده اند و بر بالای سر مردم پرواز می کنند! چگونه گریان نباشم؟! امام صادق(علیه السلام) گریان شد و فرمود:

ای پیرمرد! اگر خدا تو را زنده بدارد و قائم ما را به ببینی، درجه بلندی خواهی داشت، و اگر قبل از آن، مرگ تو فرا برسد روز قیامت با ثقل رسول خدا(صلی الله علیه و آله)

ص: 323

خواهی بود و ماییم ثقل آن حضرت، چرا که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «اِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا کِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِی اَهْلَ بَیْتِی» پس پیرمرد گفت: پس از این سخن، مرا باکی نیست.

سپس امام صادق(علیه السلام) به او فرمود:

ای پیرمرد بدان که قائم ما از صلب امام حسن عسکری خواهد بود، و او از صلب امام هادی خواهد بود، و امام هادی از صلب امام جواد خواهد بود، و امام جواد از صلب امام رضا خواهد بود، و امام رضا از صلب فرزندم امام کاظم خواهد بود و سپس اشاره به فرزند خود امام کاظم نمود و فرمود: او نیز از صلب من خارج شده است، و ما دوازده امام هستیم و همه ما معصوم و پاک هستیم. پیرمرد گفت:

مولای من! آیا برخی از شما فضیلت بر برخی دیگر دارد؟ فرمود: ما در فضیلت یکسان هستیم و لکن بعضی از ما اعلم از بعض دیگری است.

سپس فرمود:

ای پیرمرد! به خدا سوگند اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد خداوند آن روز را طولانی خواهد نمود، تا قائم ما اهل بیت قیام نماید، و تو آگاه باش که شیعیان ما در زمان غیبت قائم ما گرفتار فتنه و حیرت خواهند شد، و در آن زمان خداوند مخلصین و پاکان را بر امامت ما پایدار و ثابت نگاه خواهد داشت، و سپس فرمود: خدایا تو آنان را بر اعتقاد به ولایت ما کمک کن.(1)

ص: 324

برید عجلی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که آن حضرت در تفسیر «اِنَّمَا اَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ» فرمود:

«مُنذِرٌ» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است و (هَادٍ) هر امامی از ما خانواده است که مردم را به آن چه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آورده، هدایت می نماید و هادیان بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) علی(علیه السلام) و اوصیای او یکی پس از دیگری می باشند.(1)

ص: 325

عبّاد بن عبدالله گوید: علی(علیه السلام) فرمود:

«هیچ آیه ای از قرآن نازل نشد، جز این که من دانستم کجا نازل شد، و درباره ی چه کسی نازل شد، و در کوه نازل شد، و یا روی زمین نازل شد». پس به آن حضرت گفته شد: چه آیه ای درباره ی شما نازل شد؟ علی(علیه السلام) فرمود: اگر سوال نمی کردید نمی گفتم و اکنون می گویم: [یکی از آیاتی که درباره ی من نازل شد] آیه ی «اِنَّمَا اَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ» است، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) «مُنذِرٌ» است، و من هادی و راهنمای به چیزهایی هستم که بر او نازل شده است.(1) «اللّهُ یَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ کُلُّ اُنثَی وَ مَا تَغِیضُ الاَرْحَامُ وَ مَا تَزْدَادُ وَ کُلُّ شَیْءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ * عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الْکَبِیرُ الْمُتَعَالِ»(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از آیه فوق این است که تنها خدا می داند که فرزندی در ارحام هست و یا نیست [و یا بیش از یک فرزند است] و یا پسر و دختر با هم هستند [و یا یکی از آنان می باشند.](3)

ص: 326

و در سخن دیگری فرمود:

«ما تَحْمِلُ کُلُ اُنْثی» یعنی تنها خدا می داند که در ارحام، فرزند پسر قرار گرفته یا دختر و «وَ ما تَغِیضُ الْاَرْحامُ» یعنی تنها خدا می داند که حمل کم تر از نه ماه است و یا به اندازه ای که زن در دوران حمل خون دیده بر نه ماه افزوده شده است، یعنی اگر زن در ایّام حمل پنج روز و یا بیشتر خون دیده باشد، بر نه ماه او افزوده می شود.(1) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ» فرمود:

غیب چیزی است که وجود پیدا نکرده و شهادت چیزی است که وجود پیدا کرده است.(2) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه «سَوَاء مِّنکُم مَّنْ اَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَن جَهَرَ بِهِ» فرمود:

برای خدا پنهان و آشکار یکسان است.

مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

مقصود از «مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ» کاری است که در جوف خانه خود انجام دهد، و مقصود از «سَارِبٌ بِالنَّهَارِ» کاری است که زیر زمین انجام دهد، و همه این ها برای خداوند معلوم است و او می داند.(3)

ص: 327

«لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ اَمْرِ اللّهِ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

این آیه نزد امام صادق(علیه السلام) قرائت شد، و آن حضرت به قاری فرمود: آیا شما عرب نیستید؟ چگونه صحیح است که «مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَیْنِ یَدَیْهِ» باشد؟ بلکه معقّب از خلف است. آن مرد قاری گفت: فدای شما شوم! چگونه باید بخوانم؟ فرمود:

این آیه چنین نازل شده است: «لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن خَلْفِهِ وَ رَقِیبٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ اَمْرِ اللّهِ»، سپس فرمود: چه کسی قدرت دارد که در مقابل خدا از چیزی نگه داری کند؟! و مقصود از این آیه، ملائکه هستند که مامور به حفظ مردم می باشند.(2) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود:

ملائکه مامورند، که انسان را از افتادن در چاه و قرار گرفتن زیر دیوار و هر خطر دیگری حفظ نمایند، و چون تقدیر خداوند فرا رسد، او را رها می کنند و به مقادیر الهی می سپارند، و محافظان انسان دو ملک شب هستند، و به دنبال آنان دو ملک روز می آیند و او را حفظ می کنند [تا تقدیر حتمی او فرا رسد.](3)

ص: 328

مولّف گوید:

روایات دیگری نیز به این معنا نقل شده که از ذکر آن ها خودداری شد.

«اِنَّ اللّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِاَنْفُسِهِمْ وَ اِذَا اَرَادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ»(1) حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

آیه ی «اِنَّ اللّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِاَنْفُسِهِمْ» و آیه سوره ی نوح که می فرمایند: «وَ لَا یَنفَعُکُمْ نُصْحِی اِنْ اَرَدتُّ اَنْ اَنصَحَ لَکُمْ اِن کَانَ اللّهُ یُرِیدُ اَن یُغْوِیَکُمْ» می فرماید: امور به دست خداوند است و او هر که را بخواهد هدایت می نماید. [یعنی هر کس را شایسته بداند او را هدایت می نماید و هر کس را شایسته نداند به حال خود وا می گذارد.](2) امام سجّاد(علیه السلام) فرمود:

گناهانی که نعمت ها را تغییر می دهند عبارتند از: 1. ظلم به مردم؛ 2. دست برداشتن از کارهای خیر؛ 3. کفران نعمت ها؛ 4. شاکر نبودن نسبت به نعمت های خدا؛ چنان که خداوند می فرماید: «اِنَّ اللّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِاَنْفُسِهِمْ.»(3)

ص: 329

مرحوم عیّاشی از سلیمان بن عبدالله نقل نموده که گوید:

خدمت حضرت رضا(علیه السلام) نشسته بودم که زنی نزد او آمد که صورتش به پشت برگردانیده شده بود، پس امام(علیه السلام) دست راست خود را به پیشانی آن زن گذارد، و دست چپ خود را به پشت سر او گذارد، و از سمت راست صورت آن زن را فشار داد و این آیه را خواند: «اِنَّ اللّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِاَنْفُسِهِمْ» و صورت آن زن به حال اوّلیه آن بازگشت، و امام(علیه السلام) به او فرمود: «مواظب باش که دیگر آن کار را انجام ندهی» از امام(علیه السلام) پرسیدند: ای فرزند رسول خدا! مگر او چه کرده بوده است؟! فرمود:

«تا خود او درباره ی کار خود سخن نگوید پنهان خواهد بود» پس از آن زن سوال کردند و او گفت: هوویی داشتم و در بین نماز گمان کردم شوهرم با اوست، پس روی خود را برگرداندم و دیدم او تنهاست، پس صورتم به این شکل درآمد.(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید: پدرم فرمود:

خداوند قضای حتمی نموده که اگر به بنده ای نعمتی را عطا کند آن نعمت را از او نگیرد، مگر آن که آن بنده مرتکب گناهی شود و مستوجب محرومیّت

ص: 330

از آن نعمت گردد، از این رو می فرماید: «اِنَّ اللّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِاَنْفُسِهِمْ.»(1) حسین بن مکفوف در نامه خود به امام هشتم(علیه السلام) نوشت:

فدای شما شوم، دعایی به من بیاموزید که استجابت آن به تاخیر نیفتد، و بفرمایید معنای استغفاری که نوح به آن وعده داده چیست؟ و استغفاری که صاحب آن به عذاب مبتلا نمی شود چیست؟ و معنای آیه «وَ مَن یَتَّقِ اللهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا…» چیست؟ و جمله، «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ» یعنی چه؟ و جمله، «وَ مَنْ اَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَاِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا» یعنی چه؟ و نیز جمله، «اِنَّ اللّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِاَنْفُسِهِمْ» چه معنایی دارد؟ امام(علیه السلام) در پاسخ او مرقوم فرمود:

خداوند پاداش شما را دو چندان کند و جزای نیکی به شما بدهد، سلام و درود خدا و رحمت و برکاتش بر همه شما باد، امّا پاسخ به سوالات تو چنین است:

استغفاری که نوح به قوم خود دستور داد و گفت: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ اِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا» هزار مرتبه است؛ معنای «وَ مَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» این است که خداوند مومن متوکّل را کفایت می نماید، و هر کس از مخالفت خدا پرهیز نماید، خداوند او را از مشکلات نجات می دهد و روزی بی گمان به او عطا می کند؛ معنای «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ» این است که هر کس به امامان معصوم(علیهم السلام) ایمان

ص: 331

داشته باشد؛ و به نیکی از آنان اطاعت نماید به راه خدا رفته و از هدایت او پیروی نموده است؛ و مقصود از «اِنَّ اللّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِاَنْفُسِهِمْ» این است که خداوند برای هیچ کس بدی نمی خواهد، مگر آن که او با گناهان خویش که مرتکب می شود، سبب تغییر حال و سختی زندگی خود بشود.

و امام(علیه السلام) این جملات را به دست مبارک خود نوشت.(1) مولّف گوید:

آیه فوق یک قانون کلّی است به نام قانون «مکافات اعمال» و خداوند آن را سبب عبرت و تنبّه قرار داده و در آیات قرآن و روایات نیز فراوان به آن اشاره شده است، مانند «کَمَا تَدِینُ تُدَانُ» و «ان تَظلم تُظلم» و «ان تغفر تغفر» و «من کان لله کان الله له» و «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَ مَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» و می توان گفت: دنیا نیز قیامت صغرایی است و هر کسی به لوازم اعمال خود در این

ص: 332

دنیا می رسد، همان گونه که در قیامت کبرا هر کسی به لوازم نهایی اعمال خود خواهد رسید.

می خوانند، (هرگز) به دعوت آن ها پاسخ نمی گویند! آن ها هم چون کسی هستند که کفهای (دست) خود را به سوی آب می گشاید تا آب به دهانش برسد، و هرگز نخواهد رسید! و دعای کافران، جز در ضلال (و گم راهی) نیست! (14) تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند -- از روی اطاعت یا اکراه -- و همچنین سایه های شان، هر صبح و عصر برای خدا سجده می کنند. (15) بگو: «چه کسی پروردگار آسمان ها و زمین است؟» بگو: «اللَّه!» (سپس) بگو:

«آیا اولیا (و خدایانی) غیر از او برای خود برگزیده اید که (حتّی) مالک سود و زیان خود نیستند (تا چه رسد به شما؟!)» بگو: «آیا نابینا و بینا یکسانند؟! یا ظلمتها و نور برابرند؟! آیا آن ها همتایانی برای خدا قرار دادند به خاطر این که آنان همانند خدا آفرینشی داشتند، و این آفرینشها بر آن ها مشتبه شده است؟!» بگو: «خدا خالق همه چیز است و اوست یکتا و پیروز!» (16) خداوند از آسمان آبی فرستاد و از هر درّه و رودخانه ای به اندازه آن ها سیلابی جاری شد سپس سیل بر روی خود کفی حمل کرد و از آن چه (در کوره ها،) برای به دست آوردن زینت آلات یا وسایل زندگی، آتش روی آن روشن می کنند نیز کفهایی مانند آن به وجود می آید -- خداوند، حق و باطل را چنین مثل می زند! -- امّا کفها به بیرون پرتاب می شوند، ولی آن چه به مردم سود می رساند [آب یا فلز خالص] در زمین می ماند خداوند اینچنین مثال می زند! (17) برای آن ها که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند، (سرانجام و) نتیجه نیکوتر است و کسانی که دعوت او را اجابت نکردند، (آن چنان در وحشت عذاب الهی فرو می روند، که) اگر تمام آن چه روی زمین است، و همانندش، از آنِ آن ها باشد، همه را برای رهایی از عذاب می دهند! (ولی از آن ها پذیرفته نخواهد شد!) و حساب بدی برای آن ها است و جایگاهشان جهنم، و چه بد جایگاهی است! (18) آیا کسی که می داند آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده حق است، همانند کسی است که نابیناست؟! تنها صاحبان اندیشه متذکّر می شوند… (19)

ص: 335

آب تبدیل شود، مبادا با چیزی برخورد کند و زیانی وارد نماید، و آن تگرگ هایی که سرد است [و تبدیل به آب نشده] و صاعقه هایی که می بینید عقوبتی است از ناحیه خداوند، که بر هر کسی از بندگان خود بخواهد وارد می نماید. سپس فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: به باران و هلال ماه اشاره نکنید، چرا که خداوند از این کار خوش ندارد.(1) ابوبصیر گوید:

به امام صادق(علیه السلام) گفتم: رعد چیست؟ فرمود: رعد مانند مردی است که به دنبال شترها می رود و آنان را با گفتن: های های حرکت می دهد، رعد نیز این گونه ابرها را حرکت می دهد. گفتم: برق چیست؟ فرمود: برق نیز ابزار و آلتی است در دست ملائکه و به سبب آن ابرها را می زنند تا به جایی بروند که خداوند باران را در آن جا تقدیر نموده است.(2) شیخ طوسی در امالی از انس بن مالک روایت کرده:

که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شخصی را نزد یکی از پادشاهان بزرگ عرب که خود را خدای مردم می دانست فرستاد تا او را به خدای ربّ العالمین دعوت کند، پس آن

ص: 337

پادشاه پرسید خدایی که مرا به آن دعوت می کنی آیا از جنس طلا و یا نقره و یا آهن است؟ فرستاده رسول خدا(صلی الله علیه و آله) باز آمد و عرض کرد: چنین می گوید؟! رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

باز نزد او برگرد و او را به توحید دعوت کن. فرستاده عرض کرد او مرد متمرّدی است و هدایت نمی شود. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: نزد او بازگرد و او را دعوت کن و چون فرستاده ی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نزد او بازگشت و همان سخنان را با او در میان گذارد و او تمرّد و فرعونیّت نمود، ناگهان ابر غرّش کرد و بر سر آن فرعون صاعقه ی آتشی فرستاد و کاسه سر او را جدا کرد، از این رو خداوند می فرماید: «وَ یُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَیُصِیبُ بِهَا مَن یَشَاء وَ هُمْ یُجَادِلُونَ فِی اللهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحَالِ.»(1) «لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا یَسْتَجِیبُونَ لَهُم بِشَیْءٍ اِلَّا کَبَاسِطِ کَفَّیْهِ…»(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

این مَثَلی است که خداوند برای بُت پرستان و کسانی که غیر خدا را می پرستند زده است چرا که بُت ها و چیزهای دیگری که مردم می پرستند، پاسخی به آنان

ص: 338

نمی دهند و سودی برای ایشان ندارند و مانند کسی می مانند که بخواهد با دو دست خود آبی بردارد و به دهان برساند و نتواند و خواندن بُت ها و معبودها [ی بی شعور] چیزی جز ضلالت و باطل نیست.(1) سپس علی بن ابراهیم قمّی از جابر از امام باقر(علیه السلام) نقل می کند:

مردی نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: یا رسول الله! من امر عظیمی را مشاهده کردم. فرمود: چه دیدی؟ آن مرد گفت: من یک بیماری داشتم و گفته شد که از آب چاهی در احقاف بنوشم، پس من مشک آبی را با ظرفی با خود بردم تا از آب آن چاه بردارم و چون چنین کردم، ناگهان دیدم چیزی مانند زنجیر از آسمان پایین آمد و گفت: «الآن به من آب بده که می میرم» پس من سر خود را بالا کردم و قدح آب را بلند کردم تا به او آب بدهم، ناگهان دیدم او مردی است که زنجیر به گردن او آویخته شده و چون خواستم به او آب بدهم کسی او را گرفت و در مقابل خورشید بیاویخت و چون من به کار خود مشغول شدم، برای مرتبه ی دوّم آمد و گفت:

«العطش العطش، الآن به من آب بده که می میرم» و چون من قدح آب را برای او بالا بردم، کسی او را گرفت و مقابل خورشید قرارش داد، و این عمل سه مرتبه تکرار شد، پس من مشک خود را بستم و به او آب ندادم! رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: این قابیل فرزند آدم است که برادر خود را کشت و خداوند درباره ی او می فرماید: «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا یَسْتَجِیبُونَ لَهُم بِشَیْءٍ اِلَّا کَبَاسِطِ کَفَّیْهِ اِلَی الْمَاء -- الی قوله:

ص: 339

فِی ضَلاَلٍ.»(1) «وَ لِلهِ یَسْجُدُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَ الاَرْضِ طَوْعًا وَ کَرْهًا وَ ظِلالُهُم بِالْغُدُوِّ وَ الآصَالِ»(2) در روایت ابی الجارود آمده که امام باقر(علیه السلام) در تفسیر این آیه فرمود:

از اهل آسمان، ملائکه ای هستند که طوعاً و رغبتاً در مقابل خدا سجده می کنند، و از اهل زمین نیز کسانی هستند که در اسلام متولّد شده اند، و طوعاً و رغبتاً خدا را سجده می کنند، و لکن کسانی که اجبار به اسلام شده اند، با کراهت سجده می کنند، و کسی که سجده نمی کند سایه او در هر صبح و شام برای خدا سجده می کند.(3)

ص: 340

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «وَ ظِلالُهُم بِالْغُدُوِّ وَ الآصَالِ» دعا کردن قبل از طلوع خورشید و قبل از غروب خورشید است و این دو ساعت وقت اجابت دعا می باشد.(1) «قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرْضِ قُلِ اللّهُ قُلْ اَ فَاتَّخَذْتُم مِّن دُونِهِ اَوْلِیَاء لَا یَمْلِکُونَ لِاَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْاَعْمی وَ الْبَصیرُ اَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ اَمْ جَعَلُوا لِلهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ»(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

این آیه از محکمات است و مقصود از ظلمات، کفر است و مقصود از نور، ایمان است و مقصود از اعمی و بصیر، کافر و مومن است.(3) «اَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَالَتْ اَوْدِیَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدًا رَّابِیًا…»(4) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از «اَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء» نزول حقّ است، و مقصود از «فَسَالَتْ اَوْدِیَةٌ بِقَدَرِهَا» این است که قلوب مردم هر کدام به اندازه ی یقین خود حق را می پذیرند، یعنی صاحب یقین به اندازه ی یقین خود و صاحب شکّ به اندازه ی شکّ خود، و «فَاحْتَمَلَ

ص: 341

السَّیْلُ زَبَدًا رَّابِیًا» یعنی، فاحتمل الهواء باطلاً کثیراً، و «مَاء»، به معنای حق است، و «اَوْدِیَةٌ» به معنای قلوب است، و «سَّیْلُ» هوای نفس است، و «زَبَدً» باطل است، و «حِلْیَةٍ اَوْ مَتَاعٍ» حقّ است، و همان گونه که کف آب در دنیا آهن را فاسد می کند و از استفاده ساقط می نماید، کسی که همراه با باطل باشد فاسد می شود، و روز قیامت مورد استفاده قرار نمی گیرد، بنابراین متاع و حُلیه حق است و هر کس در دنیا همراه حق باشد روز قیامت بهره مند خواهد شد، و این چنین خداوند مَثَل ها را بیان می کند.

سپس گوید:

«فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدًا رَّابِیًا» یعنی مُرتفعاً، و «وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغَاء حِلْیَةٍ اَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِّثْلُهُ» یعنی «مَا یَخْرُجُ مِنَ الْمَاءِ مِنَ الْجَوَاهِرِ» و این مَثَل برای ثبوت حقّ در قلوب مومنین است که ثابت می ماند و در قلوب کفّار ثابت نمی ماند. «کَذلِکَ یَضْرِبُ اللهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ» و «فَاَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً» یعنی یبطل [و یزول] و این مثل مشرکین است و «وَ اَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْاَرْضِ» مَثَل مومنین است، از این رو خداوند می فرماید:

«کَذَلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الاَمْثَالَ * لِلَّذِینَ اسْتَجَابُواْ لِرَبِّهِمُ الْحُسْنَی وَ الَّذِینَ لَمْ یَسْتَجِیبُواْ لَهُ لَوْ اَنَّ لَهُم مَّا فِی الاَرْضِ جَمِیعًا وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْاْ بِهِ اُوْلَئِکَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ وَ مَاْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهَادُ» و لکن مومنین هنگامی که حدیثی را می شنوند در قلب آنان ثابت می ماند و به آن امیدوار می شوند و ایمان پیدا می کنند و مَثَل آنان مَثَل آبی است که روی زمینی قرار بگیرد و از آن گیاه و میوه و امثال آن بروید، امّا مَثَل آن زمینی که از آب منتفع نمی شود، مَثَل آن کفی است که روی دریا قرار گیرد و باد آن را از بین ببرد و نابود شود.(1)

ص: 342

مرحوم طبرسی نیز در احتجاج از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نموده که آن حضرت در توصیف کفّار فرمود:

کفر و کافر مانند کف روی آب است که نابود می شود و امّا آن چه برای مومنان سودمند است مانند آبی است که روی زمین صالح قرار بگیرد و سودمند باشد.

سپس فرمود:

ص: 343

«زَبَد» در این آیه سخن باطل کافران است که در کنار قرآن قرار می دهند و مضمحل و نابود خواهد شد، و آن چه برای مردم سودمند است آیات الهی است که باطلی از پیش رو و از پشت سر به او زیان نمی رساند و قلب ها آن را باور می کنند، و مقصود از «ارض» در این آیه محل و قرار علم است [و آن قلوب مومنین است.](1) صاحب مجمع البیان در معنای «سوء الحساب» از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

«سوء الحساب» این است که خداوند از آنان، نه عمل نیکی را می پذیرد، و نه گناهی را عفو می کند.(2) «اَ فَمَن یَعْلَمُ اَنَّمَا اُنزِلَ اِلَیْکَ مِن رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ اَعْمَی اِنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُوْلُواْ الاَلْبَابِ»(3) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «اَ فَمَن یَعْلَمُ اَنَّمَا اُنزِلَ اِلَیْکَ مِن رَبِّکَ» علی بن ابی طالب(علیه السلام) است.(4) ابن عبّاس گوید:

ص: 344

آیه فوق درباره ی علی(علیه السلام) نازل شده است، و «کَمَنْ هُوَ اَعْمی» درباره اوّلی است.(1) امام حسن(علیه السلام) فرمود:

حوائج خود را از «اُوْلُواْ الاَلْبَابِ» طلب کنید و مقصود از «اُوْلُواْ الاَلْبَابِ» صاحبان عقول است، و آنان کسانی هستند که خداوند درباره ی آنان فرموده: «اِنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُوْلُواْ الاَلْبَابِ.»(2) عقبة بن خالد گوید: امام صادق(علیه السلام) چون نگاهش بر ما افتاد فرمود:

من ملاقات شما را دوست می دارم. و سپس نزد ما نشست و فرمود: شما در قرآن «اُوْلُواْ الاَلْبَابِ» نامیده شده اید، چنان که خداوند می فرماید: «اِنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُوْلُواْ الاَلْبَابِ.»(3) امام صادق(علیه السلام) نیز فرمود:

یک ساعت اندیشیدن بهتر از یک سال عبادت است چرا که خداوند می فرماید:

«اِنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُوْلُواْ الاَلْبَابِ.»(4)

ص: 345

معنا در نفس است، و «سرور» نیز شادی باطن است و به همین معناست، و «دَرءْ» به معنای دفع است، و «جنّات عَدن» یعنی جنّات با اقامت طولانی، و «صَلاح» چیزی است که عقل و شرع به آن دعوت می کند، و «عقبی» به معنای عاقبت و نهایت است، و «انابه» رجوع به حق است با توجّه، و ناب ینوب نوباً و نوبَةً، به معنای رجوع بعد از رجوع است، و «طوبی» مؤنّث اطیب است، و «مَتاب» از تاب یتوب توبةً و توباً و متاباً است.(1)

در حالی که زندگی دنیا در برابر آخرت، متاع ناچیزی است! (26) کسانی که کافر شدند می گویند: «چرا آیه (و معجزه) ای از پروردگارش بر او نازل نشده است؟!» بگو: «خداوند هر کس را بخواهد گم راه، و هر کس را که بازگردد، به سوی خودش هدایت می کند! (کمبودی در معجزه ها نیست لجاجت آن ها مانع است!)» (27) آن ها کسانی هستند که ایمان آورده اند، و دل های شان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل ها آرامش می یابد! (28) آن ها که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، پاکیزه ترین (زندگی) نصیبشان است و بهترین سرانجامها! (29) همان گونه (که پیامبران پیشین را مبعوث کردیم،) تو را به میان امّتی فرستادیم که پیش از آن ها امّتهای دیگری آمدند و رفتند، تا آن چه را به تو وحی نموده ایم بر آنان بخوانی، در حالی که به رحمان [خداوندی که رحمتش همگان را فراگرفته] کفر می ورزند بگو: «او پروردگار من است! معبودی جز او نیست! بر او توکّل کردم و بازگشتم به سوی اوست!» (30)

و در سخن دیگری فرمود:

مقصود از «وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا اَمَرَ اللّهُ بِهِ اَن یُوصَلَ» خویشان تواند.(1) و در سخن دیگری فرمود:

مقصود، رحم آل محمّد(صلی الله علیه و آله) است و درباره ی خویشان تو نیز می باشد؛ سپس فرمود: تو از کسانی مباش که می گویند: آیه فقط درباره ی یک چیز نازل شده است.(2) محمّد بن فضیل گوید: حضرت ابی الحسن [موسی بن جعفر(علیهما السلام)] فرمود:

رحم آل محمّد معلّق به عرش می باشد و می گوید: «خدایا! رحمت خود را وصل کن به کسی که مرا وصل می کند و قطع کن از کسی که مرا قطع می کند» و این درباره ی هر رحمی نیز می باشد و آیه «وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا اَمَرَ اللّهُ بِهِ اَن یُوصَلَ» درباره ی آل محمّد(صلی الله علیه و آله) و پیمانی است که [خداوند] از مردم گرفته و میثاقی است که در عالم ذرّ نسبت به ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) و ائمّه بعد از او(علیهم السلام) از آنان گرفته شده است. چنان که خداوند می فرماید: «الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللهِ وَ لَا یَنقُضُونَ

ص: 349

الْمِیثَاقَ.» سپس خداوند دشمنان آنان را ذکر کرده و می فرماید:

«وَ الَّذِینَ یَنقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِن بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ مَآ اَمَرَ اللّهُ بِهِ اَن یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الاَرْضِ اُوْلَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ»(1)، و این نقض عهد درباره ی امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، و این همان چیزی است که خداوند در عالم ذرّ از مردم پیمان گرفته و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز در غدیر خمّ از آنان بیعت و پیمان گرفت و درباره ی نقض این بیعت خداوند می فرماید: «اُوْلَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ.»(2) حمّاد بن عثمان گوید:

مردی خدمت امام صادق(علیه السلام) رسید و از یکی از اصحاب آن حضرت شکایت کرد، ناگهان آن شخص -- مورد شکایت -- وارد شد و امام(علیه السلام) به او فرمود: برای چه این مرد از تو شکایت می کند؟! او گفت: او به خاطر این که من دین خود را از او مطالبه کرده ام از من شکایت می نماید! پس امام(علیه السلام) خشمگین شد و نشست و فرمود:

آیا تو فکر می کنی که چون طلب خود را مطالبه کرده ای گناهی نکرده ای؟! بگو بدانم: آیا خداوند که می فرماید: «وَ یَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ» مردم در قیامت از ظلم

ص: 350

خدا هراس دارند؟ به خدا سوگند ترس آنان فقط از مطالبه حقوق و بدهکاری هاست و خداوند آن را «سُوءَ الحِسَابِ» نامیده است، پس تو بدان که هر کس در دنیا به برادر خود سخت گیری کند گناه کرده است [و حساب سختی در قیامت خواهد داشت.](1) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«احسان به پدر و مادر و صله رحم، حساب قیامت را آسان می کند» سپس این آیه را تلاوت نمود «وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا اَمَرَ اللّهُ بِهِ اَن یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ.»(2) صفوان بن مهران جمّال گوید:

بین عبدالله بن حسن و بین امام صادق(علیه السلام) نزاعی رخ داد، تا جایی که صدای آنان بلند شد و مردم جمع شدند و آنان در آن شب از هم دیگر جدا شدند، و چون صبح شد، من برای کاری از خانه خارج شدم و امام صادق(علیه السلام) را دیدم که درب خانه عبدالله بن حسن ایستاده و به کنیز عبدالله می گوید: به عبدالله بگو: ابو عبدالله درب خانه است. پس من دیدم ناگهان عبدالله بن حسن از خانه خارج شد

ص: 351

و به امام صادق(علیه السلام) گفت:

برای چه شما [خود را به زحمت انداخته اید و] صبح زودی به این جا آمده اید؟! و امام صادق(علیه السلام) در پاسخ او فرمود: من امروز صبح این آیه را تلاوت کردم «وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا اَمَرَ اللّهُ بِهِ اَن یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ». پس دیدم امام صادق(علیه السلام) و عبدالله بن حسن هم دیگر را به آغوش گرفتند و هر دو گریه می کردند و عبدالله ابن حسن گفت: «مثل این که من تا کنون به این آیه برخورد نکرده بودم!»(1) یکی از کنیزان [امّ ولد] امام صادق(علیه السلام) گوید: امام(علیه السلام) هنگام مرگ فرمود:

«به حسن بن علی بن الحسین -- که او را حسن افطس می گفتند -- هفتاد دینار بدهید» پس من گفتم: آیا شما به کسی که کارد به روی شما کشید، چنین مبلغی را می دهید؟! فرمود: آرام باش مگر قرآن نخوانده ای؟! گفتم: آری. فرمود: سخن خدا را نشنیده ای که می فرماید: «وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا اَمَرَ اللّهُ بِهِ اَن یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ»؟ و نیز می فرماید: «وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا اَمَرَ اللّهُ بِهِ اَن یُوصَلَ»؟! سپس فرمود: مقصود از «یَصِلُونَ مَا اَمَرَ اللّهُ بِهِ» صله به امام است

ص: 352

در هر سال، کم یا زیاد. سپس فرمود: مقصود من فقط تزکیه و پاک شدن شماست.(1) «وَ الَّذِینَ صَبَرُواْ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ اَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَ اَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَ عَلاَنِیَةً…»(2) ابو بصیر از امام صادق(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که آن حضرت به علی(علیه السلام) فرمود:

«یا علی! هیچ خانه ای نیست که در آن شادمانی و سروری باشد و در پی آن غم و اندوهی برای اهل آن نیاید، و هیچ اندوهی نیست مگر آن که گشایشی در پی آن خواهد بود، به جز اندوه دوزخیان که آن را پایانی نیست، بنابراین، هر گاه مرتکب کار زشتی شدی، در پی آن، کار خوبی را انجام بده، تا به سرعت آن را محو کند، و بر تو باد به کارهای خوب، چرا که کارهای خوب از شکست ها و خطرها جلوگیری می نماید». سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود: این سخنان را رسول خدا(صلی الله علیه و آله) تنها برای تادیب مردم می فرمود، نه این که علی(علیه السلام) مرتکب عمل زشتی شده باشد.(3)

ص: 353

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دست خود را بر شانه عبّاس گذارد و چون علی(علیه السلام) وارد شد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دست بر گردن او انداخت و بین دو چشم او را بوسه زد، پس عبّاس بر علی(علیه السلام) سلام کرد و چون علی(علیه السلام) پاسخ او را به آرامی داد، عبّاس ناراحت شد و به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت: یا رسول الله! مثل این که علی نمی خواهد دست از غرور و تکبّر خود بردارد؟! رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: درباره ی علی چنین مگو، چرا که همین چند لحظه پیش، جبرییل بر من نازل شد و به من گفت: من دو فرشته ی موکّل بر علی(علیه السلام) را دیدم و به من گفتند: «از روزی که علی(علیه السلام) پا به این جهان گذارده، ما ندیده ایم که گناهی از او سر بزند و گناهی ما بر او ننوشته ایم.(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

اگر برای حساب قیامت ترس و وحشتی نبود، مگر شرم از حضور در پیشگاه خداوند، و آشکار شدن امور پنهان، سزاوار بود که انسان [مؤمن] از بالای کوه ها پایین نیاید و به شهر و دیار وارد نشود و از خوردن و آشامیدن صرف نظر کند،

ص: 354

جز به اندازه ی اضطرار و جلوگیری از تلف!(1) «جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَ اَزْوَاجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ المَلاَئِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِم مِّن کُلِّ بَابٍ * سَلاَمٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ»(2) علیّ بن ابراهیم قمّی گوید:

این دو آیه درباره ی ائمّه و شیعیان آنان که صابر هستند نازل شده است.(3) یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) گوید: امام(علیه السلام) فرمود:

ما صابریم و شیعیان ما از ما صابرتراند. گفتم: فدای شما شوم! چگونه شیعیان شما صابرتر از شما هستند؟! فرمود: به خاطر این که ما بر چیزی که [عاقبت آن را] می دانیم صبر می کنیم و آنان بر چیزی که نمی دانند صبر می نمایند.(4) امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

ص: 355

«صبر دو قسم است: 1 -- صبر هنگام مصیبت که نیکو و زیباست؛ 2 -- بهتر از صبر هنگام مصیبت صبر هنگام محرّمات خداوند است. سپس فرمود: ذکر و یاد خدا نیز دو قسم است: 1 -- ذکر خدا هنگام مصیبت؛ 2 -- و بهتر از آن، ذکر و یاد خدا هنگام حرام الهی است که تو را از انجام حرام مانع شود.(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

صبر سه قسم است: 1 -- صبر هنگام مصیبت؛ 2 -- صبر بر طاعت خداوند؛ 3 -- صبر بر ترک معصیت.

پس کسی که بر مصیبتی صبر کند تا آن مصیبت برطرف شود، خداوند سیصد درجه برای او می نویسد، که ما بین هر درجه تا درجه دیگر فاصله زمین تا آسمان است، و کسی که بر طاعت خدا صبر کند، خداوند ششصد درجه برای او می نویسد، که ما بین هر درجه تا درجه ی دیگر فاصله قعر زمین تا عرش الهی است، و کسی که بر معصیت خدا صبر کند، خداوند برای او نُه صد درجه می نویسد، که ما بین هر درجه تا درجه ی دیگر از قعر زمین تا انتهای عرش الهی است.(2)

ص: 356

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

از مومنان، هر کس بر بلا صبر کند، پاداش هزار شهید را خواهد داشت.(1) امام صادق(علیه السلام) نیز فرمود:

ملائکه چون هنگام مرگ، مومن را ملاقات می کنند، می گویند: «سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ»، یعنی سلام بر شما به خاطر صبر بر فقر دنیا، چه نیکوست عاقبت شما یعنی شهدا.(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

هنگامی که مومن داخل قبر می شود، نماز در سمت راست او، و زکات در سمت چپ او، و احسان او، بر او سایه افکنده، و صبر در کناری قرار گرفته، و چون دو ملک قبر وارد می شوند تا از او سوال کنند، صبر به نماز و زکات و احسان می گوید: به فریاد صاحب خود برسید، و اگر شما ناتوانید، من به فریاد او خواهم رسید.(3) ابو ولّاد گوید:

ص: 357

به امام صادق(علیه السلام) گفتم: فدای شما شوم! یکی از اصحاب ما که مرد با تقوا و مسلمان کثیر الصلاة بود، گرفتار لهو و غنا شده است؟! امام(علیه السلام) فرمود: آیا این کار، او را از نماز اوّل وقت و روزه و عیادت مریض و تشییع جنازه و زیارت برادران مومن، باز داشته است؟ گفتم: خیر. فرمود: این از خطوات شیطان است و بر او بخشوده خواهد شد، ان شاءالله.

سپس فرمود:

گروهی از ملائکه فرزندان آدم را به خاطر مشغول شدن به انواع لذّات و شهوات سرزنش کردند -- مقصودم لذّت های حلال است نه حرام -- و خداوند نکوهش آنان را نپذیرفت و در وجود آنان نیز لذّات و شهوات قرار داد تا دیگر بندگان مومن را ملامت نکنند، و چون گرفتار لذّت ها و شهوت ها شدند، به درگاه خدا تضرّع کردند و گفتند: «پروردگارا! از ما در گذر و ما را به همان فطرت و سرشتی که آفریده بودی بازگردان، چرا که ما می ترسیم در وادی حیرت و شبهه قرار بگیریم» و خداوند آن حالت را از آنان برداشت.

سپس فرمود:

هنگامی که در قیامت بهشتیان وارد بهشت می شوند، همین فرشته ها اجازه ی ورود بر آنان را می طلبند و خداوند به آنان اجازه می دهد و آنان وارد بر بهشتیان می شوند و می گویند: «سلام علیکم بما صبرتم.»(1)

ص: 358

«الَّذِینَ آمَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللهِ اَلاَ بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(1) «الَّذِینَ آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبَی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ»(2) علی بن ابراهیم قمّی در تاویل آیه فوق گوید:

مقصود از «الَّذِینَ آمَنُواْ» شیعیانند و مقصود از «بِذِکْرِ اللّهِ» امیرالمؤمنین و ائمّه(علیهم السلام) هستند.(3) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

ذکر حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) [نیز] ذکر الله و حجاب خداست و دل ها به سبب او آرامش می یابد.(4)

ص: 359

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

مقصود از «الَّذِینَ آمَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللهِ اَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ» ما اهل بیت و شیعیانمان هستیم.(1) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «طُوبَی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ» فرمود:

طوبی درختی است در بهشت در خانه امیرالمؤمنین(علیه السلام) و در خانه هر یک از شیعیان آن حضرت، شاخه ای از آن قرار دارد و زیر سایه هر برگی از آن امّتی از امّت ها استفاده می کنند.

سپس فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) همواره فاطمه[[3]] را می بوسید و چون عایشه اظهار کراهت نمود، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای عایشه! هنگامی که مرا به معراج بردند و داخل بهشت شدم، جبرییل مرا نزد درخت طوبی برد و از میوه ی آن به من داد و چون خوردم و به زمین آمدم و با خدیجه هم بستر شدم او به فاطمه باردار شد و هر گاه من فاطمه را می بوسم بوی درخت طوبی را از او می یابم.(2)

ص: 360

ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«درخت طوبی برای کسی است که در زمان غیبت قائم ما، به ولایت ما تمسّک نموده باشد، و انحرافی از آن پیدا نکرده باشد» پس من گفتم: فدای شما شوم درخت طوبی چیست؟ فرمود: درختی است در بهشت که اصل آن در خانه علی(علیه السلام) است و در خانه هر مومنی شاخه ای از آن قرار دارد، چنان که خداوند می فرماید: «طُوبَی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ.»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بر ما وارد شد و صورت مبارکش مانند دائره ماه نورانی بود، پس عبدالرّحمن بن عوف برخاست و گفت: یا رسول الله! این چه نوری است؟! رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: بشارتی از ناحیه خداوند درباره ی علی و فاطمه برای من آمده که خداوند علی را به فاطمه تزویج نموده و به رضوان خازن بهشت دستور داده، تا درخت طوبی را تکان بدهد و چون چنین کرده از آن درخت به عدد دوستان اهل بیت من، چک ها [و ورقعه ها]یی فرود آمده [که سند ورود به بهشت خواهد بود] و خداوند در زیر آن درخت ملائکه ای از نور آفریده و به دست هر کدام

ص: 361

آنان یکی از آن چک ها را داده و چون قیامت بر پا می شود، آن ملائکه بین مردم ندا خواهند کرد و به هر یک از دوستان ما یکی از آن ها را خواهند داد و به برکت پسر عمم علی و دخترم فاطمه آنان از دوزخ نجات پیدا می کنند و داخل بهشت می شوند.(1) مولّف گوید:

درباره ی درخت طوبی در ذیل آیه فوق روایات فراوانی است. علاقه مندان به تفسیر برهان و نور الثّقلین مراجعه فرمایند.

اَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ جَعَلُوا لِلهِ شُرَکاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ اَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ فِی الْاَرْضِ اَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُیِّنَ لِلَّذینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبیلِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ لَهُمْ عَذابٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ اَشَقُّ وَ ما لَهُمْ مِنَ اللهِ مِنْ واقٍ مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهارُ اُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْكَ عُقْبَی الَّذینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرینَ النَّارُ وَ الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَفْرَحُونَ بِما اُنْزِلَ اِلَیْكَ وَ مِنَ الْاَحْزابِ مَنْ یُنْکِرُ بَعْضَهُ قُلْ اِنَّما اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَ اللهَ وَ لا اُشْرِكَ بِهِ اِلَیْهِ اَدْعُوا وَ اِلَیْهِ مَآبِ وَ کَذلِكَ اَنْزَلْناهُ حُکْمًا عَرَبِیًّا وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ اَهْواءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَكَ مِنَ اللهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا واقٍ وَ لَقَدْ اَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ اَزْواجًا وَ ذُرِّیَّةً وَ ما کانَ لِرَسُولٍ اَنْ یَاْتِیَ بِآیَةٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللهِ لِکُلِّ اَجَلٍ کِتابٌ یَمْحُوا اللهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْکِتابِ وَ اِنْ ما نُرِیَنَّكَ بَعْضَ الَّذی نَعِدُهُمْ اَوْ نَتَوَفَّیَنَّكَ فَاِنَّما عَلَیْكَ الْبَلاغُ وَ عَلَیْنَا الْحِسابُ اَ وَ لَمْ یَرَوْا اَنَّا نَاْتِی الْاَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ اَطْرافِها وَ اللهُ یَحْکُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ هُوَ سَریعُ الْحِسابِ وَ قَدْ مَکَرَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلهِ الْمَکْرُ جَمیعًا یَعْلَمُ ما تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ وَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ کَفی بِاللهِ شَهیدًا بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ

می باشد، و «استهزاء» به معنای کوچک شمردن است، و «املاء» به معنای تاخیر است، و «مَلَوان» به معنای شب و روز است، و «اطراف الارض» نواحی آن را گویند، و «مکر» به معنای حیله است، و «شاهد و شهید» به معنای گواه است و در شهید مبالغه وجود دارد، و «شهادت» به معنای بیان حقیقت از راه مشاهده است و به آن «بیّنة» نیز می گویند، و «من عنده علم الکتاب» اضافه علم به کتاب است و دلالت بر علم به جمیع کتاب می کند، بر خلاف «و قال الذی عنده علم من الکتاب» که دلالت بر علم به برخی از کتاب دارد.

می پندارند که واقعیتی دارد) و آن ها از راه (خدا) بازداشته شده اند و هر کس را خدا گم راه کند، راهنمایی برای او وجود نخواهد داشت! (33) در دنیا، برای آن ها عذابی (دردناک) است و عذاب آخرت سخت تر است و در برابر (عذاب) خدا، هیچ کس نمی تواند آن ها را نگه دارد! (34) توصیف بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده، (این است که) نهرهای آب از زیر درختانش جاری است، میوه آن همیشگی، و سایه اش دائمی است این سرانجام کسانی است که پرهیزگاری پیشه کردند و سرانجام کافران، آتش است! (35) کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده ایم، از آن چه بر تو نازل شده، خوشحالند و بعضی از احزاب (و گروه ها)، قسمتی از آن را انکار می کنند بگو: «من مامورم که «اللَّه» را بپرستم و شریکی برای او قائل نشوم! به سوی او دعوت می کنم و بازگشت من به سوی اوست!» (36) همان گونه (که به پیامبران پیشین کتاب آسمانی دادیم،) بر تو نیز این (قرآن) را بعنوان فرمان روشن و صریحی نازل کردیم و اگر از هوس های آنان -- بعد از آن که آگاهی برای تو آمده -- پیروی کنی، هیچ کس در برابر خدا، از تو حمایت و جلوگیری نخواهد کرد. (37) ما پیش از تو (نیز) رسولانی فرستادیم و برای آن ها همسران و فرزندانی قرار دادیم و هیچ رسولی نمی توانست از (پیش خود) معجزه ای بیاورد، مگر به فرمان خدا! هر زمانی نوشته ای دارد (و برای هر کاری، موعدی مقرّر است)! (38) خداوند هر چه را بخواهد محو، و هر چه را بخواهد اثبات می کند و «امّ الکتاب» [لوح محفوظ] نزد اوست! (39) و اگر پاره ای از مجازاتها را که به آن ها وعده می دهیم به تو نشان دهیم، یا (پیش از فرا رسیدن این مجازاتها) تو را بمیرانیم، در هر حال تو فقط مامور ابلاغ هستی و حساب (آن ها) بر ماست. (40) آیا ندیدند که ما پیوسته به سراغ زمین می آییم و از اطراف (و جوانب) آن کم می کنیم؟! (و جامعه ها، تمدّنها، و دانشمندان تدریجاً از میان می روند.) و خداوند حکومت می کند و هیچ کس را یارای جلوگیری یا ردّ احکام

ص: 365

او نیست و او سریع الحساب است! (41) پیش از آنان نیز کسانی طرحها و نقشه ها کشیدند ولی تمام طرحها و نقشه ها از آن خداست! او از کار هر کس آگاه است و به زودی کفّار می دانند سرانجام (نیک و بد) در سرای دیگر از آن کیست! (42) آن ها که کافر شدند می گویند: «تو پیامبر نیستی!» بگو: «کافی است که خداوند، و کسی که علم کتاب (و آگاهی بر قرآن) نزد اوست، میان من و شما گواه باشند!» (43)

به حرکت در می آید، و شهرها قطعه قطعه می شود، و مرده ها زنده می شوند، و ما آن چه را هُدهُد می دانست می دانیم…(1) مولّف گوید:

علوم قرآن که در آن «تبیان لکلّ شئ» است و خداوند می فرماید: «وَ لَا رَطْبٍ وَ لَا یَابِسٍ اِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ» مخصوص رسول خدا و جانشینان او(صلی الله علیه و آله) است و این مساله در انتهای سوره رعد بیان خواهد شد ان شاء الله.

ص: 367

«… وَ لَا یَزَالُ الَّذِینَ کَفَرُواْ تُصِیبُهُم بِمَا صَنَعُواْ قَارِعَةٌ اَوْ تَحُلُّ قَرِیبًا مِّن دَارِهِمْ…»(1) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر این آیه می فرماید:

مقصود از «قارعة» نقمت و عذاب است که یا بر خود آنان وارد می شود، و یا بر مردمی در نزدیکی آنان واقع می شود و آن ها می شنوند و می بینند، و کسانی که این نقمت و عذاب بر آنان واقع می شود گناه کاران از کفّارند، و از این رخداد، عبرت پیدا نمی کنند، و از مصیبتی که در کنارشان واقع می شود پند نمی گیرند، و این گونه هستند تا وعده ی خداوند نسبت به نصرت و یاری مومنان فرا رسد و خداوند کافران را خوار نماید.(2) مولّف گوید:

این آیه نقطه مقابل آیه 28 و 29، این سوره می باشد که ایمان را سبب امنیّت و آرامش دانسته و می فرماید: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللهِ اَلاَ بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» و در آیه ی فوق خداوند کفر و نافرمانی را سبب نقمت و عذاب و گرفتاری و ترس و وحشت دانسته است.

«لَّهُمْ عَذَابٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ لَعَذَابُ الآخِرَةِ اَشَقُّ وَ مَا لَهُم مِّنَ اللهِ مِن وَاقٍ»(3) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

این آتشی که در دنیاست، یک جزء از هفتاد جزء آتش جهنّم است و هفتاد مرتبه

ص: 368

خاموش شده و سپس شعله ور گردیده است و اگر جز این می بود، هیچ انسانی نمی توانست آن را خاموش کند، و آتش دنیا را چون در قیامت می آورند و وارد بر آتش جهنّم می شود، فریاد و ناله ای از او بلند می گردد که هر ملک مقرّب و هر پیامبر مرسلی به زانو در می آید.(1) «مَّثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الاَنْهَارُ اُکُلُهَا دَآئِمٌ وِ ظِلُّهَا تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَواْ…»(2) بعضی از مفسّرین «مَّثَلُ الْجَنَّةِ» را به معنای توصیف بهشت دانسته اند، در حالی که «مَثَل» به معنای تشبیه است و چون اوصاف بهشت و دوزخ را نمی توان بیان نمود، خداوند برای فهم عموم، به چیزهایی که بین مردم مشاهده می شود، بهشت را تشبیه نموده و می فرماید: «مثل بهشت مثل باغ های مشجّر و جوی های در بین آن هاست که در تمام فصول سبز و خرّم و دارای میوه باشد» وگرنه خداوند می فرماید: «فِیهَا مَا تَشْتَهِی الْاَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْاَعْیُنُ» و در روایات آمده که: «فِیهَا مَا لَا عَیْنٌ رَاَتْ وَ لَا اُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ.»(3) «وَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَفْرَحُونَ بِمَا اُنزِلَ اِلَیْکَ وَ مِنَ الاَحْزَابِ مَن یُنکِرُ بَعْضَهُ»(4) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

برخی از اهل کتاب چون قرآن بر آنان تلاوت شد، خشنود شدند و اشک شوق

ص: 369

ریختند، سپس فرمود: مقصود از آیه فوق [به زبان تاویل] علی بن ابی طالب(علیه السلام) است، و مقصود از «وَ مِنَ الاَحْزَابِ مَن یُنکِرُ بَعْضَهُ» کسانی هستند که تاویل آن را درباره ی علی و آل محمّد(صلی الله علیه و آله) انکار کردند و به برخی از آیات قرآن ایمان داشتند و برخی را انکار کردند، و امّا مشرکان، همه آیات را انکار کردند و رسالت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) را نیز انکار کردند.(1) «وَ لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِکَ وَ جَعَلْنَا لَهُمْ اَزْوَاجًا وَ ذُرِّیَّةً وَ ما کانَ لِرَسُولٍ اَنْ یَاْتِیَ بِآیَةٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللهِ لِکُلِّ اَجَلٍ کِتابٌ»(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

پدرم به شیعیان خود می فرمود: فاصله ای بین شما و رسیدن به آن وقتی که چشم شما روشن شود و مورد غبطه [دشمنانتان] قرار بگیرد، نمانده جز این که جان شما به گلویتان برسد. و با دست خود اشاره به حلق خویش نمود و سپس این آیه را قرائت نمود «وَ لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِکَ وَ جَعَلْنَا لَهُمْ اَزْوَاجًا وَ ذُرِّیَّةً» و فرمود: ماییم ذریّه ی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) .(3)

ص: 370

امام صادق(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرموده:

خداوند مردم را در دو بخش آفرید و یک بخش را انتخاب نمود و آن را سه قسمت نمود و باز دو قسمت را رها کرد و یک قسمت را انتخاب نمود و قریش را از این قسمت آفرید و از قریش فرزندان عبدالمطلب را انتخاب کرد. سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود: و از بین آنان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را انتخاب کرد و ما ذریّه اوییم، و اگر گفته شود: برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ذریّه ای هست، این مردم انکار می کنند در حالی که خداوند می فرماید: «وَ لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِکَ وَ جَعَلْنَا لَهُمْ اَزْوَاجًا وَ ذُرِّیَّةً»، و ما ذریّه ی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستیم.

راوی حدیث فوق مفضّل بن صالح که این حدیث را از امام صادق(علیه السلام) شنیده گوید:

به آن حضرت گفتم: من شهادت می دهم که شما ذرّیه ی پیامبر هستی. سپس گفتم: فدای شما شوم، از خدا بخواهید که مرا در دنیا و آخرت با شما قرار بدهد؟ پس امام صادق(علیه السلام) برای من دعا کرد و من دست او را بوسیدم.(1) امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری فرمود:

ما ذرّیه ی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستیم. سپس فرمود: به خدا سوگند من نمی دانم برای چه این مردم با ما دشمنی می کنند؟! آنان با ما دشمنی نمی کنند، مگر به خاطر

ص: 371

این که ما خویشان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستیم!(1) «یَمْحُو اللّهُ مَا یَشَاء وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ اُمُّ الْکِتَابِ»(2) مولّف گوید:

روایات درباره ی محو و اثبات و معنای آیه فوق فراوان است و در تفسیر برهان و نورالثّقلین بیشتر آن ها نقل شده است و ما نمونه هایی از آن ها را نقل می کنیم.

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه می فرماید:

تردیدی نیست که محو نسبت به چیزی گفته می شود که قبل از آن ثابت بوده، و اثبات درباره ی چیزی است که قبلاً نبوده و به اثبات می رسد؟(3) عمّار بن موسی گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه فوق سوال شد، و آن حضرت فرمود:

کتابی که مقادیر امور در آن نوشته شده، خداوند هر چه را بخواهد از آن محو می کند و هر چه را بخواهد اثبات می نماید، مانند این که به وسیله دعا قضای الهی محو می شود [و آن دعا به اجابت می رسد] و بر آن دعا نوشته شده که این دعا قضا را برطرف می کند، و چون چیزی در حکم الهی به «امّ الکتاب» برسد، دعا آن را تغییری نمی دهد.(4)

ص: 372

حمران بن اعین گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه فوق سوال کردم، فرمود:

ای حمران هنگامی که شب قدر فرا می رسد، و ملائکه کاتب، به آسمان دنیا فرود می آیند، مقدّرات آن سال را در آن شب می نویسند، [و لکن این مقدّرات حتمی نیست] و اگر خدا بخواهد چیزی را جلو می اندازد، و یا به تاخیر می اندازد، و یا کم می کند و یا زیاد می نماید، و به آن ملک دستور می دهد: تا هر چه را می خواهد محو کند و به جای آن چیز دیگری را ثبت نماید. پس من به آن حضرت گفتم: آیا هر چیزی که باید انجام شود، نزد خداوند در کتاب ثبت شده است؟ فرمود: آری. گفتم: آیا پس از آن چه خواهد شد؟ فرمود: سبحان الله! پس از آن نیز خداوند هر چه را بخواهد به وجود می آورد، [و دست خدا بسته نیست و تقدیر او نهایتی ندارد.](1) حضرت رضا(علیه السلام) می فرماید: امام صادق و امام باقر و امام سجّاد و امام حسن و امام حسین(علیهم السلام) می فرمودند:

به خدا سوگند اگر آیه «یَمْحُو اللّهُ مَا یَشَاء وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ اُمُّ الْکِتَابِ» در قرآن نمی بود، ما برای شما اخبار و حوادث را تا قیامت بیان می کردیم.(2)

ص: 373

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

خداوند به صورت ذرّ، فرزندان آدم را بر آدم عرضه نمود، در حالی که برخی پیامبر و برخی پادشاه و برخی مومن و برخی کافر بودند و چون آدم فرزند خود، داود را دید، عرضه داشت: پروردگارا! این کیست که به او کرامت و قدرت داده ای و عمر او کوتاه است؟ پس خداوند به او وحی نمود: این فرزند تو داود است و عمر او چهل سال است، و من آجال و ارزاق خلایق را نوشته ام و هر کدام را بخواهم محو می کنم و هر کدام را بخواهم اثبات می نمایم، و اگر تو چیزی از عمر خود را برای او قرار بدهی، من بر عمر او می افزایم.

پس آدم(علیه السلام) گفت: «خدایا من شصت سال از عمر خود را به داود دادم تا عمر او یک صد سال باشد» و خداوند به جبرییل و میکائیل و ملک الموت فرمود: «این را بر او مکتوب کنید چرا که فراموش خواهد کرد» پس آنان گفته ی آدم را نوشتند و با بال های خود با طینت علیین مهر کردند.

[و ملک الموت برای قبض روح آدم در تاریخ معیّن فرود آمد و آدم گفت: «هنوز عمر من به پایان نرسیده است» ملک الموت گفت: «مگر مقداری از عمر خود را به داود نبخشیدی؟» آدم گفت: «من به یاد ندارم و باید آن نوشته را بیاوری.» امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

از آن روز خداوند به بندگان خود دستور داد که دیون خود را مکتوب نمایند،

ص: 374

چرا که آدم فراموش کرد و آن چه به عهده گرفته بود را انکار نمود، در حالی که دروغ نمی گفت و فراموش نموده بود.(1)

ص: 375

ابوحمزه ثمالی گوید: امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) به من فرمودند:

ای ابوحمزه! اگر ما به تو خبر دادیم که فلان کار، در فلان تاریخ انجام می شود [دست خدا بسته نیست و] خداوند هر چه را اراده کند انجام می شود، و اگر امروز به تو خبری دادیم، و فردا خلاف آن را به تو خبر دادیم، به خاطر این است که خداوند هر چه را بخواهد محو می کند و هر چه را بخواهد اثبات می نماید.(1) عمرو بن حَمِق گوید:

هنگامی که امیرالمؤمنین(علیه السلام) را در مسجد کوفه ضربت زدند، من به عیادت او رفتم و به آن حضرت گفتم: باکی بر شما نیست و این ضربت خدشه ای بوده [و ان شاءالله شما بهبودی پیدا می کنید] امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: «به جان خودم سوگند، من از بین شما خواهم رفت» سپس سه مرتبه فرمود: «تا هفتاد سال دیگر بلا ادامه دارد.» گفتم:

آیا پس از آن، رخاء و آسایش خواهد بود؟ پس جواب نداد و بیهوش شد، و امّ کلثوم شروع به گریه نمود، و چون به هوش آمد، به امّ کلثوم فرمود: «مرا آزار مده، هرگز تو آن چه را من می بینم نمی بینی، همانا ملائکه آسمان های هفتگانه پشت سر هم دیگر ایستاده اند و پیامبران می گویند: یا علی! بیا به طرف ما که برای تو بهتر خواهد بود.»

ص: 376

پس من گفتم: یا امیرالمؤمنین! شما گفتید: «تا هفتاد سال دیگر بلا ادامه دارد» آیا پس از آن رخا و آسایشی هست؟ فرمود: آری. بعد از بلا، رخا و آسایش خواهد بود، سپس فرمود: «یَمْحُو اللّهُ مَا یَشَاء وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ اُمُّ الْکِتَابِ.»(1) امام صادق از پدر خود از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

انسانی از عمر او جز سه سال باقی نمانده و چون صله رحم می کند، خداوند عمر او را به سی و سه سال طولانی می کند، و انسانی سی و سه سال به عمر او باقی است و چون قطع رحم می کند، خداوند عمر او را سه سال یا کم تر قرار می دهد. راوی گوید: امام صادق(علیه السلام) پس از روایت فوق این آیه را تلاوت نمود: «یَمْحُو اللّهُ مَا یَشَاء وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ اُمُّ الْکِتَابِ.»(2)

ص: 377

«اَ وَ لَمْ یَرَوْاْ اَنَّا نَاْتِی الاَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ اَطْرَافِهَا…»(1) جابر گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود: پدرم علی بن الحسین می فرمود:

نفس من با سرعت علاقه به مرگ و کشته شدن دارد سپس فرمود: مقصود از آیه «اَ وَ لَمْ یَرَوْاْ اَنَّا نَاْتِی الاَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ اَطْرَافِهَا» فقدان علما می باشد.(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از آیه فوق: فقدان علما و فقها و خوبان امّت است.(3) «وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفَی بِاللهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ»(4) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

خداوند از آیه «وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» ما را اراده کرده و علی اوّل ما و افضل ما و بهترین ماست بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) .(5)

ص: 378

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» امیرالمؤمنین(علیه السلام) است. سوال شد: آیا صاحب آیه «الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ من الْکِتابِ» که [عاصف برخیا وصیّ سلیمان بوده] اعلم بوده و یا صاحب آیه «وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» [که مقصود امیرالمؤمنین(علیه السلام) است]؟ امام صادق(علیه السلام) فرمود: «نسبت کسی که برخی از کتاب را عالم بوده، به کسی که همه کتاب را عالم بوده، [نسبت قطره به دریاست و] نسبت آبی است که پشه ای با بال خود از دریا بردارد و آن را با همه ی دریا مقایسه کنند» سپس فرمود:

امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرمود: آگاه باشید! علمی که خدا به آدم داد و همه علومی که به سبب آن ها پیامبران خود را تا خاتم پیامبران فضیلت داد، نزد عترت خاتم النّبیّین(صلی الله علیه و آله) است.(1) عبدالله بن بکیر گوید: خدمت امام صادق(علیه السلام) بودم و سخن از سلیمان و علم و ملک او به میان آمد، پس امام صادق(علیه السلام) به من فرمود:

«به سلیمان بن داود جز یک حرف از اسم اعظم خدا، داده نشد و امام شما

ص: 379

علی بن ابی طالب(علیه السلام) را خداوند درباره ی او می فرماید: «قُلْ کَفَی بِاللهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» و به خدا سوگند او دارای علم کلّ کتاب بوده است» پس من گفتم: فدای شما شوم، به خدا سوگند راست گفتید، همین گونه است.(1) عبدالله بن ولید گوید: امام صادق(علیه السلام) به من فرمود:

«این مردم [یعنی مخالفین] درباره ی پیامبران اولوالعزم و امیرالمؤمنین(علیه السلام) چه می گویند؟» گفتم: «آنان احدی را بر پیامبران اولوالعزم مقدّم نمی کنند!» امام صادق(علیه السلام) فرمود: خداوند درباره ی موسی می فرماید: «وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْاَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً» و نمی فرماید: «کُلِّ شَیْ ءٍ» و درباره ی عیسی می فرماید: «وَ لِاُبَیِّنَ لَکُم بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ» و درباره ی امام شما امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

«قُلْ کَفَی بِاللهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» و خداوند [امیرالمؤمنین] علی(علیه السلام) را عالم به کلّ کتاب معرّفی نموده است، در حالی که درباره ی کتاب خود قرآن می فرماید: «وَ لَا رَطْبٍ وَ لَا یَابِسٍ اِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ» و علم این کتاب کلاًّ نزد علی(علیه السلام) می باشد.(2)

ص: 380

ثعلبی در تفسیر خود از ابن عبّاس و از عبدالله بن عطا از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که به آن حضرت گفته شد: مردم گمان کرده اند که مقصود از «وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» عبدالله بن سلام است؟ امام باقر(علیه السلام) فرمود:

چنین نیست، بلکه مقصود، علی بن ابی طالب(علیه السلام) است.(1) نیز ثعلبی روایت نموده که از سعید بن جبیر سوال شد: آیا مقصود از «وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» عبدالله بن سلام است؟ سعید بن جبیر گفت:

چنین نیست چرا که این سوره در مکّه نازل شده و عبدالله بن سلام در مدینه مسلمان شده است.(2) سپس ثعلبی گوید: ابن عبّاس نیز گفته: به خدا سوگند مقصود از این آیه علی بن ابی طالب(علیه السلام) است، چرا که تنها او بود که عالم به تفسیر و تاویل و ناسخ و منسوخ و حلال و حرام قرآن بود.(3)

ص: 381

ثعلبی نیز گوید: از ابن حنفیّه روایت شده که مقصود از «وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» علی بن ابی طالب(علیه السلام) است، و علم کتاب از ابتدا تا انتها نزد او بوده است.(1)

ص: 382

سوره ی ابراهیم(علیه السلام) محلّ نزول: مکّه، جز آیه 28 و 29 که در مدینه نازل شده است.

ترتیب نزول: این سوره بعد از سوره نوح نازل شده است.(1) مرحوم فیض گوید: محلّ نزول: مکّه، جز دو آیه «ا لَم تر الَی الَّذینَ بَدَّلوا نِعْمَتَ اللهِ کُفْراً» تا «فبِئْسَ الْقَرارُ» که درباره ی کشته های مشرکین در بدر نازل شده است و عدد آیات این سوره، 55 آیه است.(2) ثواب قرائت سوره ی ابراهیم(علیه السلام) مرحوم صدوق در کتاب ثواب الاعمال از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

هر کس سوره ی ابراهیم و حجر را در دو رکعت نماز جمعه بخواند، هرگز گرفتار فقر و دیوانگی و مصیبت نشود.(3)

ص: 383

صاحب کتاب خواصّ القرآن از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

هر کس سوره ی ابراهیم را بخواند، خداوند به تعداد مردمی که بُت می پرستیده و یا بُت نمی پرستیده اند به او حسنه و پاداش می دهد، و هر کس این سوره را بر روی پارچه سفیدی بنویسد، و بر بازوی کودکی بیاویزد، آن کودک از گریه و بی تابی و آن چه کودکان به آن مبتلا می شوند، در امان خواهد بود.(1) و در حدیث دیگری آمده که امام صادق(علیه السلام) در پایان حدیث فوق فرمود:

و خداوند به لطف خویش، از شیر گرفتن را بر آن کودک آسان می نماید.(2)

ص: 384

حَمیدٌ اَ لَمْ یَاْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ اِلَّا اللهُ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرَدُّوا اَیْدِیَهُمْ فی اَفْواهِهِمْ وَ قالُوا اِنَّا کَفَرْنا بِما اُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ اِنَّا لَفی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا اِلَیْهِ مُریبٍ قالَتْ رُسُلُهُمْ اَ فِی اللهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ اِلی اَجَلٍ مُسَمًّی قالُوا اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا تُریدُونَ اَنْ تَصُدُّونا عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا فَاْتُونا بِسُلْطانٍ مُبینٍ

است، از آن اوست وای بر کافران از مجازات شدید (الهی)! (2) همان ها که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می دهند و (مردم را) از راه خدا باز می دارند و می خواهند راه حق را منحرف سازند آن ها در گم راهی دوری هستند! (3) ما هیچ پیامبری را، جز به زبان قومش، نفرستادیم تا (حقایق را) برای آن ها آشکار سازد سپس خدا هر کس را بخواهد (و مستحق بداند) گم راه، و هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) هدایت می کند و او توانا و حکیم است. (4) ما موسی را با آیات خود فرستادیم (و دستور دادیم:) قومت را از ظلمات به نور بیرون آر! و «ایّام اللَّه» را به آنان یاد آور! در این، نشانه هایی است برای هر صبر کننده شکرگزار! (5) و (به خاطر بیاور) هنگامی را که موسی به قومش گفت: «نعمت خدا را بر خود به یاد داشته باشید، زمانی که شما را از (چنگال) آل فرعون رهایی بخشید! همان ها که شما را به بدترین وجهی عذاب می کردند پسرانتان را سر می بریدند، و زنانتان را (برای خدمتکاری) زنده می گذاشتند و در این، آزمایش بزرگی از طرف پروردگارتان برای شما بود!» (6) و (همچنین به خاطر بیاورید) هنگامی را که پروردگارتان اعلام داشت: «اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است!» (7) و موسی (به بنی اسراییل) گفت: «اگر شما و همه مردم روی زمین کافر شوید، (به خدا زیانی نمی رسد چرا که) خداوند، بی نیاز و شایسته ستایش است!» (8) آیا خبر کسانی که پیش از شما بودند، به شما نرسید؟! «قوم نوح» و «عاد» و «ثمود» و آن ها که پس از ایشان بودند همان ها که جز خداوند از آنان آگاه نیست پیامبرانشان دلایل روشن برای آنان آوردند، ولی آن ها (از روی تعجّب و استهزا) دست بر دهان گرفتند و گفتند:

«ما به آن چه شما به آن فرستاده شده اید، کافریم! و نسبت به آن چه ما را به سوی آن می خوانید، شکّ و تردید داریم!» (9) رسولان آن ها گفتند: «آیا در خدا شکّ است؟! خدایی که آسمان ها و زمین را آفریده او شما را دعوت می کند تا گناهانتان را ببخشد،

ص: 387

و تا موعد مقرّری شما را باقی گذارد!» آن ها گفتند: «(ما این ها را نمی فهمیم! همین اندازه می دانیم که) شما انسان هایی همانند ما هستید، می خواهید ما را از آن چه پدرانمان می پرستیدند بازدارید شما دلیل و معجزه روشنی برای ما بیاورید!» (10)

«وَ مَا اَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ اِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللّهُ مَن یَشَاء…»(1) جابر بن عبدالله انصاری از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) -- ضمن حدیث مفصّلی -- نقل نموده که فرمود:

خداوند بر من منّت نهاد و فرمود: ای محمّد! من هر پیامبری را که به امّت خود مبعوث نمودم، او را با زبان آنان فرستادم، و تو را مبعوث بر هر انسان سیاه و سفیدی نمودم. [و زبان همه آنان را به تو آموختم.](2) امام صادق از پدر خود امام باقر(علیهما السلام) نقل نموده که فرمود:

خداوند هیچ کتابی و هیچ وحیی را نازل نکرده مگر به زبان عربی، و لکن هنگام رسیدن به گوش پیامبران، به زبان قوم آنان تبدیل می شده است، و وحی در گوش مبارک پیامبر ما(صلی الله علیه و آله) به عربی وارد می شده و چون با قوم خود به عربی سخن می گفته، سخن او در گوش آنان به زبان خودشان توسّط جبرییل ترجمه می شده است و این تشریف و تعظیم الهی بوده نسبت به آن حضرت.(3) عبدالله بن بکیر رجایی گوید: امام صادق(علیه السلام) به من فرمود:

آیا رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مبعوث به عموم مردم نبود، و آیا خداوند در قرآن نفرموده:

ص: 389

«وَ مَا اَرْسَلْنَاکَ اِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ»؟ و آیا او مبعوث به شرق و غرب و اهل آسمان و اهل زمین از جنّ و انس نبوده؟ و آیا رسالت او به همه آنان نرسیده است؟ گفتم:

نمی دانم. فرمود:

ای ابن بکیر! رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از مدینه خارج نشد، پس چگونه شرق و غرب عالم صدای او را شنیدند؟ گفتم: نمی دانم. فرمود: خدای تبارک و تعالی به جبرییل دستور داد، و او زمین را با بال خود از جای خود کند و مقابل چشم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قرار داد، و زمین مقابل او همانند کف دست او بود و اهل مشرق و مغرب را می دید و با هر قومی به زبان خودشان سخن می گفت و آنان را به خدا و نبوّت خود دعوت می نمود، بنابراین رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اهل هر قریه و هر شهری را دعوت به رسالت خود کرد.(1) «وَ لَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوسَی بِآیَاتِنَا اَنْ اَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَی النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِاَیَّامِ اللّهِ…»(2)

ص: 390

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«وَ ذَکِّرْهُمْ بِاَیَّامِ اللّهِ» یعنی بآلاء الله [و نعمه.]»(1) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

«اَیَّامِ اللّهِ» روز قیام حضرت مهدی(علیه السلام) و روز مرگ [و روز رجعت ائمّه(علیهم السلام)] و روز قیامت است.(2) جابر گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«اَیَّامِ اللّهِ» نعمت های خداوند و بلاهای اوست، و «بلاء» امتحان خداوند است.(3) «وَ اِذْ تَاَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِن شَکَرْتُمْ لاَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِن کَفَرْتُمْ اِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ»(4) معاویة بن عمّار گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هر کس را خداوند سه چیز عطا نمود، از سه چیز محروم نخواهد شد، کسی که توفیق دعا داده شد، از اجابت محروم نمی شود، و کسی که توفیق شکر داده شد، توفیق زیاده نعمت داده خواهد شد، و کسی که توفیق توکّل داده شد، خداوند او را کفایت خواهد نمود، چرا که خداوند می فرماید: «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»

ص: 391

و «لَئِن شَکَرْتُمْ لاَزِیدَنَّکُمْ» و «ادْعُونِی اَسْتَجِبْ لَکُمْ.»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

هنگامی که گوشه هایی از نعمت به سوی شما آمد، با کوتاهی از شکر، ادامه آن را مانع نشوید.(2) علیّ بن فضّال گوید: حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

سجده شکر بعد از نماز واجب، تشکّر از خداست که به بنده ی خود توفیق ادای فریضه نماز را داده و کم ترین آن این است که در حال سجده بگوید: «شُکْراً لِلَّهِ، شُکْراً لِلَّهِ، شُکْراً لِلَّهِ». علی بن فضّال گوید: گفتم: معنای «شُکْراً لِلَّهِ» چیست؟ فرمود:

می گوید: «این سجده من تشکّر از خداست که به من توفیق خدمت و انجام این واجب را داده است» و شکر موجب زیادی نعمت می شود و اگر در این نماز تقصیری داشته به سبب سجده ی شکر جبران می شود.(3)

ص: 392

مولّف گوید:

روایات درباره ی شکر نعمت های خداوند در ذیل آیه فوق فراوان است به تفسیر برهان و نورالثّقلین مراجعه شود.

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

معنای «وَ لَئِن کَفَرْتُمْ…» کفر به نعمت های الهی می باشد.(1) «اَ لَمْ یَاْتِکُمْ نَبَاُ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عَادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِن بَعْدِهِمْ… فَرَدُّواْ اَیْدِیَهُمْ فِی اَفْوَاهِهِمْ»(2) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«فَرَدُّواْ اَیْدِیَهُمْ فِی اَفْوَاهِهِمْ» «یَعْنِی فِی اَفْوَاهِ الْاَنْبِیَاءِ». «وَ قَالُواْ اِنَّا کَفَرْنَا بِمَا اُرْسِلْتُم بِهِ…» یعنی هنگامی که پیامبران آنان را دعوت به دین خدا می کردند، دست های خود را در دهان پیامبران قرار می دادند و می گفتند: ما به آن چه شما بر آن فرستاده شده اید کافریم.(3) مولّف گوید:

استفهام در آیه فوق تقریری و توبیخی است، و هدف بیان احوال امّت های گذشته و عبرت آموزی از سرنوشت آنان است و خداوند در مقام قصّه پردازی نبوده است، از این رو تفکّر و تامّل در احوالات گذشتگان عبادت است، چنان که معصومین(علیهم السلام) فرموده اند: «تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ یومٍ و لیلةٍ» و یا «خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ» و یا «خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَبْعِینَ سَنَةً» و یا «خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَبْعِینَ الف سَنَة».

ص: 393

«وَ اسْتَفْتَحُواْ وَ خَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ * مِّن وَرَآئِهِ جَهَنَّمُ وَ یُسْقَی مِن مَّاء صَدِیدٍ»(1) ابو بصیر گوید:

روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بین اصحاب خود نشسته بود، ناگهان امیرالمؤمنین(علیه السلام) وارد شد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: در تو شباهتی از عیسی بن مریم وجود دارد، و اگر ترس از این نبود که مردم آن چه درباره ی عیسی بن مریم گفتند را درباره ی تو بگویند [و تو را خدای خود بدانند] من امروز درباره ی تو سخنی را می گفتم که مردم خاک زیر قدم تو را برای تبرّک بردارند.

ابو بصیر گوید:

با شنیدن این سخن آن دو اعرابی [نادان] خشمگین شدند و خداوند این آیه را نازل نمود «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا اِذَا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ * وَ قَالُوا اَ آلِهَتُنَا خَیْرٌ اَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَکَ اِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ * اِنْ هُوَ اِلَّا عَبْدٌ اَنْعَمْنَا عَلَیْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِّبَنِی اِسْرَائِیلَ * وَ لَوْ نَشَاء لَجَعَلْنَا مِنکُم» -- یعنی من بنی هاشم -- «مَّلَائِکَةً فِی الْاَرْضِ یَخْلُفُونَ».

ابو بصیر گوید:

با شنیدن این سخنان حارث بن عمرو فهری به خشم آمد و گفت: «اللَّهُمَّ اِن کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِکَ فَاَمْطِرْ عَلَیْنَا…» یعنی «خدایا اگر آن چه رسول تو درباره ی

ص: 397

علی بن ابی طالب می گوید حق است و از جانب تو می باشد، تو سنگی از آسمان بر ما فرو فرست و یا عذاب دردناکی بر ما وارد کن» پس خداوند گفته حارث فهری را [برای اثبات حقانیّت سخن پیامبر خود] درباره ی او عملی کرد [و سنگی از آسمان فرود آمد و او را هلاک نمود و درباره ی بقیّه مسلمانان] این آیه نازل شده «وَ مَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ اَنتَ فِیهِمْ وَ مَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به حارث فهری فرمود:

«یا توبه کن و یا از این جا خارج شو؟» حارث فهری گفت: ای محمّد! تو باید برای سایر قریش نیز کرامتی قرار می دادی و چنین نکردی و بنی هاشم را بر عرب و عجم فضیلت دادی؟! رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: این کار حق من نیست بلکه حق خداست [او هر کس را بخواهد عزّت می دهد و هر کس را بخواهد خوار می نماید] حارث فهری گفت:

«قلب من مایل به توبه نیست، و لکن از نزد شما خارج می شوم» پس سوار بر مرکب خود شد و چون از مدینه خارج گردید، سنگی از آسمان بر سر او فرود آمد و او را هلاک نمود و این آیه نازل شد: «سَاَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِّلْکَافِرینَ لَیْسَ لَهُ دَافِعٌ * مِّنَ اللهِ ذِی الْمَعَارِجِ». پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به منافقین اطراف خود فرمود: بروید رفیق خود را بنگرید که آن چه از خدا درخواست کرد، بر سر او فرود آمد، همان گونه که خداوند می فرماید: «وَ اسْتَفْتَحُواْ وَ خَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ.»(1)

ص: 398

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«جَبَّارٍ عَنِیدٍ» هر کسی است که از گفتن: «لا اله الّا الله» انکار داشته باشد.(1) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

«جَبَّارٍ عَنِیدٍ» کسی است که از حقّ روی بگرداند و زیر بار حق نرود.(2)

ص: 399

«وَ یُسْقَی مِن مَّاء صَدِیدٍ * یَتَجَرَّعُهُ وَ لَا یَکَادُ یُسِیغُهُ وَ یَاْتِیهِ الْمَوْتُ مِن کُلِّ مَکَانٍ وَ مَا هُوَ بِمَیِّتٍ»(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«مَّاء صَدِیدٍ» خون و چرکی است که در دوزخ از فروج زن های زناکار خارج می شود.(2) ابو امامه گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در تفسیر «وَ یُسْقَی مِن مَّاء صَدِیدٍ» فرمود:

چون آب صدید را نزد او می آورند، از آن کراهت دارد و دوری می کند و چون به او نزدیک می شود، صورتش بریان می شود و پوست سرش می ریزد و چون می نوشد، روده های او از پایین اش خارج می گردد، چنان که خداوند می فرماید: «وَ سُقُوا مَاء حَمِیمًا فَقَطَّعَ اَمْعَاءهُمْ» و یا می فرماید: «وَ اِن یَسْتَغِیثُوا یُغَاثُوا بِمَاء کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ.»(3) «مَّثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ اَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لاَّ یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُواْ عَلَی شَیْءٍ…»(4) محمّد بن مسلم گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

پیشوایان ظلم و پیروان شان، از دین خدا جدا شده اند، آنان گم راه شده و مردم

ص: 400

را نیز گم راه کرده اند، و خداوند درباره ی اعمال آنان می فرماید: «اَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ…» یعنی اعمال آنان مانند خاکستری است که باد تندی بر آن بوزد و چیزی از آن باقی نماند…(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر آیه فوق گوید:

مقصود کسانی هستند که اقرار به ولایت امیرالمؤمنین -- صلوات الله علیه -- نکردند و اعمال شان باطل گردیده و همانند خاکستر به باد رفته است.(2)

فَاسْتَجَبْتُمْ لی فَلا تَلُومُونی وَ لُومُوا اَنْفُسَکُمْ ما اَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما اَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ اِنِّی کَفَرْتُ بِما اَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ اِنَّ الظَّالِمینَ لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ وَ اُدْخِلَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهارُ خالِدینَ فیها بِاِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فیها سَلامٌ اَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ اَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتی اُکُلَها کُلَّ حینٍ بِاِذْنِ رَبِّها وَ یَضْرِبُ اللهُ الْاَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْاَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ یُثَبِّتُ اللهُ الَّذینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ یُضِلُّ اللهُ الظَّالِمینَ وَ یَفْعَلُ اللهُ ما یَشاءُ اَ لَمْ تَرَ اِلَی الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللهِ کُفْرًا وَ اَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ وَ جَعَلُوا لِلهِ اَنْدادًا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَاِنَّ مَصیرَکُمْ اِلَی النَّارِ قُلْ لِعِبادِیَ الَّذینَ آمَنُوا یُقیمُوا الصَّلاةَ وَ یُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً مِنْ قَبْلِ اَنْ یَاْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فیهِ وَ لا خِلالٌ

در محلّی است، و «بَوار» به معنای هلاکت است، و «قوم بور» قوم هلاک شده است و «خِلال و خُلّه» به معنای مصادقه و دوستی است، و ممکن است خِلال جمع خُلّه باشد، مانند قُلّه و قِلال، و خِلال به معنای خصال نیز آمده است.

و شاخه آن در آسمان است؟! (24) هر زمان میوه خود را به اذن پروردگارش می دهد.

و خداوند برای مردم مثلها می زند، شاید متذکّر شوند (و پند گیرند)! (25) (همچنین) «کلمه خبیثه» (و سخن آلوده) را به درخت ناپاکی تشبیه کرده که از روی زمین برکنده شده، و قرار و ثباتی ندارد. (26) خداوند کسانی را که ایمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار می دارد هم در این جهان، و هم در سرای دیگر! و ستم گران را گم راه می سازد، (و لطف خود را از آن ها برمی گیرد) خداوند هر کار را بخواهد (و مصلحت بداند) انجام می دهد! (27) آیا ندیدی کسانی را که نعمت خدا را به کفران تبدیل کردند، و قوم خود را به سرای نیستی و نابودی کشاندند؟! (28) (سرای نیستی و نابودی، همان) جهنم است که آن ها در آتش آن وارد می شوند و بد قرارگاهی است! (29) آن ها برای خدا همتایانی قرار داده اند، تا (مردم را) از راه او (منحرف و) گم راه سازند بگو: «(چند روزی از زندگی دنیا و لذّات آن) بهره گیرید امّا عاقبت کار شما به سوی آتش (دوزخ) است!» (30) به بندگان من که ایمان آورده اند بگو نماز را برپا دارند و از آن چه به آن ها روزی داده ایم، پنهان و آشکار، انفاق کنند پیش از آن که روزی فرا رسد که نه در آن خرید و فروش است، و نه دوستی! (نه با مال می توانند از کیفر خدا رهایی یابند، و نه با پیوندهای مادی!) (31)

و در سخن دیگری فرمود:

مقصود از «وَ قَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الاَمْرُ» دومی می باشد، و در قرآن هر کجا «وَ قَالَ الشَّیْطَانُ» گفته شده، جز دوّمی نیست.(1) ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که قیامت بر پا می شود، ابلیس را در حالی که هفتاد غلّ و هفتاد قید به او زده اند می آورند، پس اوّلی نگاه می کند به «زَفَر» [یعنی دوّمی] که یک صد و بیست غلّ و یک صد و بیست قید به او زده اند تا این که ابلیس می گوید:

این کیست که خدا عذاب او را دو چندان نموده؟! در حالی که همه ی این خلق را من گم راه کرده ام؟! پس به او گفته می شود:

«این زَفَر است» ابلیس می گوید: برای چه این عذاب بزرگ برای او آماده شده است؟! گفته می شود: به خاطر ظلم و ستمی که به علی(علیه السلام) کرده است. پس ابلیس به او می گوید: ویل و ثبور بر تو باد، آیا نمی دانی که خداوند مرا امر کرد تا به آدم(علیه السلام) سجده کنم و من نافرمانی کردم، و از خدا خواستم تا به من قدرت بر محمّد و اهل بیت او(صلی الله علیه و آله) و شیعیان او را بدهد، و خدا خواسته مرا اجابت نکرد، و فرمود:

«اِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ اِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغَاوِینَ» پس من از این استثناء آنان را نشناختم و گفتم: «وَ لَا تَجِدُ اَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ» و تو را غرور گرفت

ص: 405

[و در حقّ علی(علیه السلام) ظلم کردی؟!] پس «زَفَر» را احضار می کنند، و ابلیس به او خطاب می کند: برای چه به علی(علیه السلام) و به مردمی که از او پیروی کردند ظلم کردی؟ پس «زَفَر» به ابلیس می گوید: «تو مرا ه این کار امر کردی» و ابلیس به او می گوید: برای چه تو خدای خود را نافرمانی کردی و از من اطاعت نمودی؟! در حالی که خدا بر شما وعده ی حق داد و من به شما وعده ی دروغ دادم، و اجباری بر شما نداشتم؟! «اِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدتُّکُمْ فَاَخْلَفْتُکُمْ وَ مَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَانٍ.»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

خداوند این مردم را [به حق] دعوت نمود و آنان [اطاعت نکردند و] اختلاف نمودند! و اگر شیطان آنان را دعوت نموده بود می پذیرفتند و اجابت می کردند!(2)

ص: 406

«اِنِّی کَفَرْتُ بِمَآ اَشْرَکْتُمُونِ مِن قَبْلُ اِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ اَلِیمٌ»(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از کفر در این آیه کفر برائت است و ابلیس در قیامت از اولیا و دوستان خود برائت می جوید و می گوید: «اِنِّی کَفَرْتُ بِمَآ اَشْرَکْتُمُونِ مِن قَبْلُ» [و مقصود از شرک نیز شرک در طاعت است.](2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز می فرماید:

کفر در آیه فوق و آیه «یَکْفُرُ بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً» کفر برائت است، و مقصود ابراهیم(علیه السلام) نیز که می فرماید: «کفرنا بکم» یعنی، تبرانا منکم.(3) «اَ لَمْ تر کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرةٍ طَیِّبَةٍ اَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَاء»(4) عمرو بن حریث گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی این آیه سوال کردم فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اصل شجره ی طیّبه است، و امیرالمؤمنین فرع آن است، و ائمّه ی از ذریّه ی آنان، شاخه های آن هستند، و علم ائمّه(علیهم السلام) میوه های آن است، و شیعیانشان از مومنین، برگ های آن درخت هستند.

ص: 407

سپس فرمود: آیا این درخت چیز دیگری دارد؟ گفتم: نه به خدا! فرمود: هنگامی که مومن به دنیا می آید برگی به آن درخت افزوده می شود، و هنگامی که مومنی از دنیا می رود برگی از آن می ریزد.(1) سلام بن المستنیر گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه ی فوق فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اصل شجره است از بنی هاشم، و علی(علیه السلام) فرع آن است، و فاطمه[[3]] عنصر [و شاخه ای از] آن است، و شاخه های دیگر آن ائمّه(علیهم السلام) اند و برگ های آن شیعیان اند، و هر گاه یکی از آنان بمیرد برگی از آن ساقط می شود، و هر گاه یکی از آنان به دنیا آید برگی بر آن افزوده می گردد. گفتم: فدای شما شوم معنای «تُؤْتِی اُکُلَها کُلَ حِینٍ بِاِذْنِ رَبِّها» چیست؟ فرمود: احکام حلال و حرام است که هر سال از امام به شیعیان می رسد.(2)

ص: 408

و از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و ائمّه(علیهم السلام) اصل شجره اند، و فرع آن ولایت اهل البیت(علیهم السلام) است برای کسی که داخل ولایت شان بشود.(1) «وَ مَثلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الاَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ»(2) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

این آیه را خداوند برای مَثَل و نمودار دشمنان آل محمّد(صلی الله علیه و آله) بیان نموده، و می فرماید: آنان مانند درخت خبیثه ای هستند که از زمین بیرون افتاده و قرار و ثباتی ندارد.(3)

ص: 409

و در سخن دیگری ابوجارود از آن حضرت نقل نموده که فرمود:

مقصود، کفّار هستند، که اعمال شان به آسمان بالا نمی رود، و بنی امیّه نیز اعمال شان -- جز کمی از آنان -- به آسمان بالا نمی رود و در هیچ مجلس و مسجدی خدا را یاد نمی کنند.(1) مرحوم طبرسی نیز در تفسیر مجمع البیان از ابی الجارود از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

این آیه، مَثَل بنی امیّه است.(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره ی کسی که نذر کرده بود: زمانی را روزه بگیرد، فرمود:

«زمان» پنج ماه است و «حین» شش ماه است چنان که خداوند می فرماید: «تُؤْتِی اُکُلَها کُلَ حِینٍ بِاِذْنِ رَبِّها.»(3) مولّف گوید:

روایات دیگری نیز به این معنا در تفسیر قمّی و عیّاشی نقل شده که نیازی به ذکر آن ها نیست.

ص: 410

در مصباح کفعمی از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

کسی که بر بدن او ثؤلول [یعنی زگیل و میخک] باشد، هفت مرتبه، در ماه های ناقص، این آیه و آیه ی «وَ بُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا * فَکَانَتْ هَبَاء مُّنبَثًّا» را بخواند، تا برطرف شود.(1) «یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ فِی الآخِرَةِ…»(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که برای فرزند آدم آخرین روز دنیا و اوّلین روز آخرت فرا می رسد، مال و فرزند و عمل او مقابلش مجسّم می شوند، پس او روی خود را به مال خویش می کند و می گوید: به خدا سوگند من برای به دست آوردن تو حریص بودم و [برای صرف کردن تو در راه خیر] بخیل بودم، تو برای من چه سودی داری؟ مال می گوید:

«کفن خود را از من بگیر» سپس روی خود را به فرزندان خویش می کند و می گوید:

به خدا سوگند من شما را دوست می داشتم، و از شما حمایت می کردم، اکنون شما برای من چه می کنید؟ و آنان می گویند: ما تو را تا قبر همراهی می کنیم و سپس تو را زیر خاک پنهان می نماییم.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

سپس به عمل خود توجّه می کند و می گوید: به خدا سوگند من از کار [خیر] پرهیز می کردم و عمل [خیر] بر من سنگین بود، امروز تو برای من چه خواهی کرد؟ پس عمل او می گوید: من همراه و قرین تو هستم -- در قبر و قیامت -- تا بر خداوند عرضه

ص: 411

شویم. سپس امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: اگر او ولیّ خدا باشد، شخص بسیار خوشبو و بسیار زیبا و با لباس فاخری نزد او می آید و به او می گوید: من به تو بشارت به روح و ریحان و بهشت می دهم و مقدم تو را «خیر مقدم» می گویم، پس محتضر به او می گوید: تو کیستی؟ او می گوید: من عمل صالح تو هستم و از دنیا تا بهشت همراه تو خواهم بود.

سپس فرمود: او [یعنی میّت] به خوبی غسل دهنده ی خود را می شناسد و حاملین خود را سوگند می دهد و می گوید: «در دفن من تعجیل کنید» و چون داخل قبر خود می شود، آن دو ملک قبر، در حالی که موهای آنان روی زمین کشیده می شود، و زمین را با قدم های خود می خراشند، و صدایشان مانند رعد قاصف [و صدای کوبنده است] و چشمانشان مانند برق زننده است، وارد قبر می شوند، و به او می گویند: پروردگار تو کیست؟ و دین تو چیست؟ و پیامبر تو کیست؟ پس او می گوید: «الله ربّی، و دینی الاسلام، و نبییّ محمّد(صلی الله علیه و آله)» و آنان می گویند:

«خدا تو را در آن چه دوست می داری و خشنود می شوی ثابت بدارد» و این معنای آیه قرآن است که خداوند می فرماید: «یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ فِی الآخِرَةِ» و سپس آن دو ملک به اندازه ی دید چشم، قبر او را می گشایند و دری از بهشت به روی او باز می نمایند و به او می گویند: «با دلی شاد و چشمی روشن همانند جوانی خوشخواب بخواب» چنان که خداوند می فرماید:

«اَصْحَابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُّسْتَقَرًّا وَ اَحْسَنُ مَقِیلًا…»(1)

ص: 412

مرحوم کلینی با سند خود از ابوبصیر از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

هنگامی که جنازه مومن از خانه ی او خارج می شود، ملائکه ی زیادی او را تشییع می کنند [و برای او درخواست رحمت می نمایند] و چون به قبر خود نزدیک می شود زمین [قبر] به او می گوید: «خوش آمدی، به خدا سوگند من دوست می داشتم که مثل تو بر روی من راه برود، اکنون خواهی دید که من با تو چه خواهم نمود؟» پس قبر او، به اندازه ی دید چشم وسیع می شود، و آن دو ملک قبر، بر او وارد می شوند و آنان «منکر و نکیر» در قبر می باشند، و روح او را تا گردن باز می گردانند، و او را می نشانند و به او می گویند:

ص: 413

«دین تو چیست؟ می گوید: «اسلام» می گویند: «پیامبر تو کیست؟» می گوید:

«محمّد(صلی الله علیه و آله)» می گویند: امام تو کیست؟ می گوید: امام من فلانی است [و نام امام خود را می برد] پس منادی از طرف آسمان ندا می کند: «بنده ی من راست می گوید، قبر او را از بهشت مفروش کنید، و دری از بهشت به روی او باز نمایید، و لباس بهشتی به او بپوشانید، تا وقتی که نزد ما بیاید، و آن چه نزد ما می باشد برای او بهتر خواهد بود.» سپس به او گفته می شود: «همانند عروس بخواب خوابی که در آن آشفتگی نباشد».

سپس فرمود: و اگر کافر باشد، ملائکه [عذاب] به تشییع او می آیند و او را تا قبر لعنت می کنند، و قبر به او می گوید: «لَا مَرْحَباً بِکَ وَ لَا اَهْلًا» به خدا سوگند، من دشمن می داشتم که مثل تو بر روی من راه برود و خواهی دید که من با تو چه خواهم نمود؟ پس زمین آن چنان او را فشار می دهد که درون او در هم فشرده می شود. تا این که فرمود: سپس آن دو ملک قبر بر او وارد می شوند.

ابوبصیر گوید:

من به امام(علیه السلام) عرض کردم: فدای شما شوم، آیا آن دو ملک قبر بر مومن و کافر یکسان و به یک صورت وارد می شوند؟ فرمود: نه. آن دو ملک او را می نشانند و روح او را تا بالای سینه به او بر می گردانند و به او می گویند: پروردگار تو کیست؟ پس زبان او گره می خورد و می گوید: من از مردم شنیده ام که چنین و چنان می گویند. پس آن دو ملک می گویند:

آیا تو چنین چیزی را ندانسته ای؟ سپس به او می گویند: دین تو چیست؟ پس زبان او گره می خورد، و آنان می گویند: «نفهمیده [و ندانسته]ای» تا این که به او می گویند: پیامبر تو کیست؟ و او می گوید: من از مردم شنیده ام که می گویند…»

ص: 414

و آنان می گویند: تو پیامبر خود را نشناخته ای» سپس گویند: امام زمان تو کیست؟ [و او باز می گوید: من از مردم شنیده ام که می گویند…] پس منادی از طرف آسمان صدا می زند: «بنده ی من دروغ می گوید، قبر او را با آتش فرش کنید، و از لباس های آتشین بر او بپوشانید و دری از آتش [دوزخ] را به روی او باز نمایید، تا [قیامت بر پا شود و] نزد ما بیاید و آن چه ما برای او اندوخته ایم بدتر از این است».

پس آن دو ملک با گرزهای آتشین سه مرتبه بر قبر او می زنند، و در هر مرتبه چنان قبر او شعله ور می شود که پرواز می کند و اگر یکی از این ضربه های آتشین را بر کوه های مکّه بزنند خاکستر می شوند.

سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند مارهایی را در قبر، بر او مسلّط می نماید و آن ها او را شدیداً نیش می زنند و شیطان اندوه او را فراوان می نماید، و عذاب او را همه خلایق جز جنّ و انس می شنوند، و او صدای راه رفتن و تکان دادن دست های آنان را می شنود، و این معنای آیه قرآن است که می فرماید: «یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ فِی الآخِرَةِ وَ یُضِلُّ اللّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللّهُ مَا یَشَاء.»(1)

ص: 415

در روایات اهل سنّت نیز از ابن عبّاس نقل شده که گوید:

مقصود از «یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا…» ولایت علی بن ابی طالب(علیه السلام) است.(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

شیطان هنگام مرگِ همه اولیا و شیعیان ما حاضر می شود و می کوشد تا او را

ص: 416

از اعتقاد خود بازگرداند و گم راه کند، و خداوند چنین چیزی را نمی خواهد [و ایمان و اعتقاد او را حفظ می کند] چنان که می فرماید: «یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ فِی الآخِرَةِ.»(1) «اَ لَمْ تر اِلَی الَّذِینَ بَدَّلُواْ نِعْمَةَ اللهِ کُفْرًا وَ اَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ * جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَهَا وَ بِئْسَ الْقَرَارُ»(2) اصبغ بن نباته گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

برای چه مردم سنّت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را تغییر دادند و دیگران را به جای وصیّ او برگزیدند آیا نمی ترسند که عذاب خدا بر آنان نازل شود؟! و سپس آیه «اَ لَمْ تر اِلَی الَّذِینَ بَدَّلُواْ نِعْمَةَ اللّهِ…» را تلاوت نمود و فرمود: ما هستیم آن نعمتی که خداوند بر بندگان خود ارزانی داشته است، در حالی که در قیامت هر که نجات پیدا می کند به وسیله ما نجات پیدا می کند!(3) عبدالرّحمن بن کثیر گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه «اَ لَمْ تر اِلَی الَّذِینَ بَدَّلُواْ نِعْمَةَ اللهِ کُفْرًا…» سوال نمودم، و آن حضرت فرمود:

ص: 417

مقصود خداوند همه قریش هستند که با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دشمنی کردند و با او جنگیدند و وصیّ او را انکار نمودند.(1) حارث نضری گوید: از امام باقر(علیه السلام) درباره ی آیه ی «الَّذِینَ بَدَّلُواْ نِعْمَةَ اللهِ کُفْرًا» سوال کردم، آن حضرت فرمود:

مردم درباره ی این آیه چه می گویند؟ گفتم: می گویند: «مقصود از این آیه آن دو گروه بسیار فاجر [و خطرناک] از قریش یعنی بنی امیّه و بنی مغیرة می باشند» امام(علیه السلام) فرمود:

به خدا سوگند مقصود همه ی قریش می باشند، چرا که خداوند به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) فرمود: من قریش را بر عرب فضیلت دادم و نعمت خود را بر آنان نازل کردم و پیامبری برای آنان فرستادم، و آنان نعمت من را کفران نمودند [و نبوّت پیامبر من را انکار کردند] و قوم خود را به هلاکت رساندند! «وَ اَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ.»(2) عثمان بن عیسی گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه ی «اَ لَمْ تر اِلَی الَّذِینَ بَدَّلُواْ

ص: 418

نِعْمَةَ اللهِ کُفْرًا…» سوال کردم و آن حضرت فرمود:

این آیه درباره ی دو گروه ستم گر از قریش نازل شد و آنان بنی امیّه و بنی مغیره بودند و بنی مغیره را خداوند در جنگ بدر هلاک نمود و بنی امیّه مدّتی مهلت پیدا می کنند [و سپس هلاک می شوند]. سپس فرمود: به خدا سوگند ما هستیم آن نعمتی که خدا بر بندگان خود ارزانی داشته است و به واسطه ما رستگار می شود هر که رستگار می شود.(1) زید شحّام گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم:

از امیرالمؤمنین(علیه السلام) به من رسیده که مقصود از آیه فوق بنی امیّه و بنی مغیره اند؟ و بنی مغیره در بدر کشته شدند و بنی امیّه تا زمانی مهلت پیدا می کنند؟ امام صادق(علیه السلام) فرمود: به خدا سوگند خداوند از این آیه همه قریش را اراده نموده است، آنان که با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دشمنی کردند و با او جنگیدند!(2) «قُل لِّعِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُواْ یُقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَ یُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً مِنْ قَبْلِ اَنْ یَاْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فیهِ وَ لا خِلالٌ»(3)

ص: 419

سماعة بن مِهران گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند برای فقرا در اموال اغنیا فریضه و واجبی قرار داده که چاره ای از پرداخت آن ندارند و ستایشی برای آنان نخواهد بود، و آن زکات است که با پرداخت آن از کشته شدن محفوظ می مانند و مسلمان محسوب می شوند، و لکن خداوند در اموال اغنیا چیزی غیر از زکات قرار داده و فرموده است: «فِی اَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» و حقّ معلوم غیر از زکات است و آن چیزی است که انسان مسلمان در مال خود واجب می نماید و لازم است که به اندازه ی طاقت و توان خود آن را در هر هفته و یا هر ماه بر خود لازم نماید و بپردازد، چنان که خداوند می فرماید:

«وَ اَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَ عَلاَنِیَةً» و ماعون نیز همین گونه است، و آن قرض و یا متاعی است که به دیگری عاریه می دهد و عمل خیر و نیکی است که انجام می دهد، و نیز از چیزهایی که غیر از زکات خداوند واجب نموده صله ای است که به خویشان خود می نماید و آن غیر از زکات است، چنان که می فرماید:

«وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا اَمَرَ اللّهُ بِهِ اَن یُوصَلَ» و هر کس آن چه را خداوند بر او واجب نموده بپردازد، وظیفه خود را انجام داده و شاکر نعمت های خداوند بوده و خداوند او را بر انجام این وظیفه ستایش نموده و باید مطابق آن چه توانایی دارد، بر دیگران [یعنی ارحام و فقرا] انفاق نماید و با توفیق و کمک خداوند از انجام چنین عملی دریغ نکند و خدا را شاکر باشد به خاطر توفیق و کمکی که به او نموده است.(1)

ص: 420

سماعه نیز از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

خداوند برای فقرا در اموال اغنیا سهمی واجب نموده و آن زکات است که با پرداخت آن مردم مورد ستایش قرار نمی گیرند، چرا که با پرداخت زکات خون آنان محفوظ می ماند، و مسلمان نامیده می شوند، و لکن خداوند در اموال اغنیاء حقوقی برای فقرا -- غیر از زکات -- قرار داده و فرموده است: «وَ اَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَ عَلاَنِیَةً.»(1)

عَلَی الْکِبَرِ اِسْماعیلَ وَ اِسْحاقَ اِنَّ رَبِّی لَسَمیعُ الدُّعاءِ رَبِّ اجْعَلْنی مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ رَبَّنَا اغْفِرْ لی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ وَ لا تَحْسَبَنَّ اللهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ اِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فیهِ الْاَبْصارُ مُهْطِعینَ مُقْنِعی رُؤُسِهِمْ لا یَرْتَدُّ اِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ اَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ وَ اَنْذِرِ النَّاسَ یَوْمَ یَاْتیهِمُ الْعَذابُ فَیَقُولُ الَّذینَ ظَلَمُوا رَبَّنا اَخِّرْنا اِلی اَجَلٍ قَریبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ اَ وَ لَمْ تَکُونُوا اَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَکُمْ مِنْ زَوالٍ وَ سَکَنْتُمْ فی مَساکِنِ الَّذینَ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْاَمْثالَ وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللهِ مَکْرُهُمْ وَ اِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ فَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ اِنَّ اللهَ عَزیزٌ ذُو انتِقامٍ یَوْمَ تُبَدَّلُ الْاَرْضُ غَیْرَ الْاَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ وَ تَرَی الْمُجْرِمینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنینَ فِی الْاَصْفادِ سَرابیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ وَ تَغْشی وُجُوهَهُمُ النَّارُ لِیَجْزِیَ اللهُ کُلَّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ اِنَّ اللهَ سَریعُ الْحِسابِ هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِیُنْذَرُوا بِهِ وَ لِیَعْلَمُوا اَنَّما هُوَ اِلهٌ واحِدٌ وَ لِیَذَّکَّرَ اُولُوا الْاَلْبابِ

به گردن بسته می شود، و «مُقرَّنین» از تقرین به معنای جمع کردن و بستن اعضا به هم دیگر با غلّ و زنجیر و طناب است، و «اصفاد» جمع صفد است و صفّدته بالحدید: قیّدته به، و «اصفاد» چیزهایی است که به وسیله آن ها مجرم را می بندند.(1)

بپذیر! (40) پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مومنان را، در آن روز که حساب برپا می شود، بیامرز! (41) گمان مبر که خدا، از آن چه ظالمان انجام می دهند، غافل است! (نه، بلکه کیفر) آن ها را برای روزی تاخیر انداخته است که چشم ها در آن (به خاطر ترس و وحشت) از حرکت بازمی ایستد… (42) گردنها را کشیده، سرها را به آسمان بلندکرده، حتّی پلک چشم های شان از حرکت بازمی ماند زیرا به هر طرف نگاه کنند، آثار عذاب آشکار است!) و (در این حال) دل های شان (فرومی ریزد و از اندیشه و امید،) خالی می گردد! (43) و مردم را از روزی که عذاب الهی به سراغ شان می آید، بترسان! آن روز که ظالمان می گویند: «پروردگارا! مدّت کوتاهی ما را مهلت ده، تا دعوت تو را بپذیریم و از پیامبران پیروی کنیم!» (امّا پاسخ می شنوند که:) مگر قبلًا سوگند یاد نکرده بودید که زوال و فنایی برای شما نیست؟! (44) (آری شما بودید که) در منازل (و کاخهای) کسانی که به خویشتن ستم کردند، ساکن شدید و برای شما آشکار شد چگونه با آنان رفتار کردیم و برای شما، مثلها (از سرگذشت پیشینیان) زدیم (باز هم بیدار نشدید)! (45) آن ها نهایت مکر (و نیرنگ) خود را به کار زدند و همه مکرها (و توطئه های شان) نزد خدا آشکار است، هر چند مکرشان چنان باشد که کوه ها را از جا برکند! (46) پس گمان مبر که خدا وعده ای را که به پیامبرانش داده، تخلّف کند! چرا که خداوند قادر و انتقام گیرنده است. (47) در آن روز که این زمین به زمین دیگر، و آسمان ها (به آسمان های دیگری) مبدل می شود، و آنان در پیشگاه خداوند واحد قهار ظاهر می گردند! (48) و در آن روز، مجرمان را با هم در غل و زنجیر می بینی! (که دستها و گردنهای شان را به هم بسته است!) (49) لباسهای شان از قطران [ماده چسبنده بد بوی قابل اشتعال] است و صورتهای شان را آتش می پوشاند… (50) تا خداوند هر کس را، هر آن چه انجام داده، جزا دهد! به یقین، خداوند سریع الحساب است! (51) این (قرآن،) پیام (و ابلاغی) برای (عموم) مردم است تا همه به وسیله آن انذار شوند، و بدانند او خدا یکتاست و تا صاحبان مغز (و اندیشه) پند گیرند! (52)

ص: 424

معرفت، چنان که معرفت ادراک خود را نیز به احدی نداد، جز به اندازه ی علم به عدم ادراک خود، از این رو خداوند از عارفین معترف به تقصیر در معرفت تشکّر نمود، و معرفت به تقصیر را شکر آنان قرار داد، چنان که اعتراف علما را به عدم درک او، ایمان آنان محسوب نمود، چرا که او می دانست: وسعت و طاقت بندگان او بیش از این نیست، و احدی از مخلوق او به نهایت عبادت نمی رسد، و چگونه کسی می تواند به منتهای عبادت خدایی برسد که حدّ و اندازه و کیفیّتی برای او نیست، و او از حدّ و اندازه متعالی و منزّه است؟!(1) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ اِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللهِ لَا تُحْصُوهَا» فرمود:

کسی که در سختی باشد و نتواند به حجّ برود، باید نزد قبر امام حسین(علیه السلام) برود، و معرفت پیدا کند، و این برای او از حجّ کفایت می کند. سپس فرمود: این اختصاص به معسر و فقیر ندارد، بلکه متمکّن از حجّ نیز، اگر حجّ واجب خود را انجام داده باشد و باز بخواهد، حجّ مستحبّی انجام بدهد و مانعی برای او رخ بدهد و در روز عرفه به زیارت امام حسین(علیه السلام) برود، از حجّ و عمره ی او کفایت می کند و خداوند پاداش چندین حجّ به او خواهد داد. راوی گوید: گفتم: زیارت امام حسین(علیه السلام) با چند حج و چند عمره برابر است؟ فرمود: قابل شماره نیست.

ص: 426

گفتم: آیا یک صد حج و عمره پاداش آن است؟ فرمود: چه کسی می تواند شماره کند؟ گفتم: آیا به اندازه ی هزار حج و عمره پاداش دارد؟ فرمود: بیش از آن است.

و سپس فرمود: «وَ اِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللهِ لَا تُحْصُوهَا.»(1) «وَ اِذْ قَالَ اِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ اَن نَّعْبُدَ الاَصْنَامَ…»(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) ضمن کلام مفصّلی فرمود:

خداوند امامت را از کسی که سابقه کفر [و پرستش بت] داشته منع نموده، چرا که آن چه را به عهده ی پیامبران و اولیای خود واگذار نموده، شایسته نیست به کسانی بدهد که بُت می پرستیده اند، از این رو به ابراهیم می فرماید: «لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» یعنی مشرکین، چرا که شرک ظلم بزرگی است، و چون ابراهیم(علیه السلام) دانست که عهد الهی و امامت به بُت پرستان داده نمی شود گفت: «وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَ اَنْ نَعْبُدَ الْاَصْنام.»(3)

ص: 427

عبدالله بن مسعود گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«من با دعای پدرم ابراهیم به وجود آمده ام» پس ما گفتیم: چگونه شما با دعای ابراهیم به وجود آمده اید؟ فرمود: خداوند به ابراهیم وحی نمود: «اِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ اِمَامًا» و چون این وحی بر او نازل شد، خشنود گردید و گفت: «وَ مِن ذُرِّیَّتِی»؟ یعنی از ذریّه من نیز امام خواهند بود؟ و خداوند به او خطاب کرد: «ای ابراهیم! من به تو عهد و پیمان و وعده ای نمی دهم که به آن وفا نکنم» ابراهیم گفت:

آن وعده و عهد چیست که به آن وفا نمی کنی؟ فرمود: «من به ذریّه ی تو اگر ظالم باشند امامت را نمی دهم» ابراهیم گفت: خدایا ظالم از ذریّه من کیست که تو امامت را به او نمی دهی؟ خطاب شد: «من هرگز به کسی که در مقابل بُت سجده کرده باشد، عهد امامت را نمی دهم و او شایسته ی آن نیست» از این رو ابراهیم گفت: «وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ اَنْ نَعْبُدَ الْاَصْنامَ * رَبِ اِنَّهُنَ اَضْلَلْنَ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ».

سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: به همین علّت امامت و دعوت الهی به من و برادرم علی منتهی شد، چرا که هیچ کدام از ما هرگز در مقابل بُت سجده نکردیم و خداوند مرا پیامبر، و علی را وصیّ من قرار داد.(1)

ص: 428

«فَمَن تَبِعَنِی فَاِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَانِی فَاِنَّکَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) در یکی از خطبه های خود فرمود:

«اِنَ اَوْلَی النَّاسِ بِاِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ»(2)، یعنی «سزاوارترین مردم به ابراهیم و این پیامبر، پیروان آنانند» سپس فرمود: این آیه و آیه «وَ اُوْلُو الْاَرْحَامِ بَعْضُهُمْ اَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ» دلیل بر آن است که ما از همه مردم سزاوارتر به ابراهیم(علیه السلام) هستیم و ما وارث اوییم و ما اولو الارحامی هستیم که وارث کعبه می باشیم و ما آل ابراهیم هستیم، آیا شما می توانید از ملّت ابراهیم اعراض کنید در حالی که خداوند می فرماید: «فَمَن تَبِعَنِی فَاِنَّهُ مِنِّی»؟!(3) عمر بن یزید گوید: امام صادق(علیه السلام) به من فرمود:

«ای پسر یزید! به خدا سوگند تو از ما خانواده هستی» گفتم: فدای شما شوم، مقصود شما این است که از آل محمّد(صلی الله علیه و آله) هستم؟ فرمود: «به خدا سوگند آری از آنان هستی» گفتم: فدای شما شوم، راستی از آنان هستم؟! فرمود: آری به خدا سوگند از آنان هستی، مگر تو قرآن نخوانده ای که خدای(عزوجل) می فرماید: «اِنَّ اَوْلَی النَّاسِ بِاِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُواْ وَ اللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ» و یا

ص: 429

می فرماید: «فَمَن تَبِعَنِی فَاِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَانِی فَاِنَّکَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»؟(1) ابوعمرو زبیری گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هر کس ولایت آل محمّد(صلی الله علیه و آله) را پذیرفته باشد و آنان را به خاطر قرابت با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بر همه مردم مقدّم [و افضل] بداند، او از آل محمّد محسوب می شود، نه آن که ذاتاً از آنان باشد، بلکه به خاطر ولایت پذیری و پیروی از آن ها، منسوب به آنان می شود، چنان که خداوند می فرماید: «وَ مَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَاِنَّهُ مِنْهُمْ» و نیز از قول ابراهیم می فرماید: «فَمَن تَبِعَنِی فَاِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَانِی فَاِنَّکَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ.»(2) «رَّبَّنَا اِنِّی اَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ…»(3) هشام بن حکم گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

ابراهیم(علیه السلام) در بادیه و اطراف شام سکونت داشت و چون از هاجر اسماعیل به دنیا آمد، ساره همسر اوّل ابراهیم بسیار غمگین شد، که فرزندی از ابراهیم به دنیا نیاورده است، از این رو ابراهیم را درباره هاجر آزار می داد و غصّه مند می نمود،

ص: 430

و ابراهیم به خدای خود شکوه نمود و خداوند به او فرمود: «مَثَل زن مَثَل استخوانی است که کج باشد، اگر آن را رها کنی بهره ی خود را از او می بری و اگر بخواهی آن را راست کنی می شکند و تو از آن بی بهره می شوی.» سپس به ابراهیم دستور داد تا هاجر و اسماعیل را در جای دیگری ببرد، ابراهیم عرضه داشت: خدایا آنان را به کجا ببرم؟ خطاب شد: به حرم من و محل امن من و اوّلین بقعه ای که از زمین خلق نمودم و آن مکّه است. پس جبرییل را فرستاد و او مرکب بُراق را آماده نمود و ابراهیم و هاجر و اسماعیل را سوار کرد و آنان را حرکت داد و ابراهیم به هر مکان سبز و دارای درخت و نخلستانی می رسید می گفت: این جا، این جا، و جبرییل می گفت: بیا بیا، تا او را در مکّه در کنار کعبه فرود آورد.

از سویی ابراهیم با ساره عهد بسته بود که هر کجا آنان را ببرد خود از مرکب پیاده نشود تا به نزد ساره بازگردد، و چون هاجر و اسماعیل در کنار کعبه پیاده شدند درختی در آن محل بود و هاجر عبای خود را بر آن انداخت و زیر سایه ی آن نشستند، و چون ابراهیم خواست که از آنان خداحافظی کند و نزد ساره برود، هاجر به او گفت: ای ابراهیم! برای چه ما را در جایی که هیچ انیس و آب و زرعی نیست، رها می کنی؟! ابراهیم فرمود: خدایی که مرا چنین امر کرده شما را کفایت خواهد نمود، سپس بازگشت و چون به کوه ذی طوی رسید، به خدای خود گفت:

«رَّبَّنَا اِنِّی اَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ اَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی اِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ» و سپس گذشت و هاجر و اسماعیل در آن جا ماندند…. بقیّه این حدیث در سورة بقره ذیل آیه «وَ اِذْ یَرْفَعُ اِبْرَاهِیمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ اِسْمَاعِیلُ…» بیان شد.(1)

ص: 431

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود:

ماییم ذریّه ابراهیم و ماییم بقیّه آن ذریّه ابراهیمی.(1) و در سخن دیگری فرمود:

به خدا سوگند ما بقیّه آن عترت و ذریّه [ابراهیمی] هستیم.(2)

ص: 432

فضیل بن یسار گوید: امام باقر(علیه السلام) هنگامی که دید مردم اطراف کعبه طواف می کنند، فرمود:

در جاهلیّت نیز مردم همین گونه طواف می کردند! سپس فرمود: [طواف مقبول این است که] خداوند به آنان فرموده: پس از طواف [و انجام حجّ] نزد ما بیایند و ولایت و محبّت خود را نسبت به ما عرضه کنند [و تجدید نمایند] و آمادگی خود را برای یاری ما اعلام کنند. و سپس این آیه را تلاوت نمود «فَاجْعَلْ اَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی اِلَیْهِمْ.»(1) امام باقر(علیه السلام) به قتادة بن دعامّه [یکی از مشاهیر علمای عامّه] فرمود:

کسی که با زاد و توشه و مرکب حلال از خانه خود به قصد زیارت کعبه خارج شود و حق ما را [در امامت] شناخته باشد، قلب او مایل به ما خواهد بود، چنان که خداوند می فرماید: «فَاجْعَلْ اَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی اِلَیْهِمْ» و مقصود از «اِلَیْهِمْ» ما هستیم و کعبه نیست و اگر کعبه می بود، باید «اِلَیْهِ» می فرمود. سپس فرمود:

به خدا سوگند، ماییم نتیجه دعای ابراهیم(علیه السلام) [که فرمود: «فَاجْعَلْ اَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی اِلَیْهِمْ»] و ماییم که هر کس قلبش ما را دوست بدارد، حجّ او قبول است،

ص: 433

وگرنه حج او قبول نخواهد بود، سپس فرمود: ای قتاده! اگر کسی این گونه باشد، ایمن از عذاب جهنّم خواهد بود…(1) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ ارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ» فرمود:

مقصود: ثمرات قلوب است.(2) امام باقر(علیه السلام) فرمود:

[با دعای حضرت ابراهیم(علیه السلام)] همه میوه ها از اطراف عالم به طرف مکّه حمل می شود، و خداوند دعای ابراهیم(علیه السلام) را به گونه ای مستجاب نموده که هر میوه ای در بلاد شرق و غرب باشد در مکّه یافت می شود، تا جایی که حکایت شده: در یک روز میوه های چهار فصل در مکّه یافت می شود.(3) امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ مَا یَخْفَی عَلَی اللهِ مِن شَیْءٍ» فرمود:

خداوند تبارک و تعالی نیّت عبد خود را هنگام دعا می داند و لکن دوست می دارد که حوائج او مطرح شود، پس هر گاه حاجتی داشتی نام حاجت خود را به درگاه

ص: 434

خداوند ببر.(1) «وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ قَالَ قَالَ: اِنَّ اللَّهَ(عزوجل) یَعْلَمُ حَاجَتَکَ وَ مَا تُرِیدُ وَ لَکِنْ یُحِبُّ اَنْ تُبَثَّ اِلَیْهِ الْحَوَائِج.»(2) «رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ»(3) جابر گوید: از امام باقر(علیه السلام) درباره ی آیه فوق سوال کردم فرمود:

این کلمه را کتّاب وحی به غلط نوشته اند و استغفار ابراهیم برای پدر خود به خاطر وعده ای بود که به او داده بود [وگرنه هنگامی که دانست او دشمن خداست برای او استغفار نکرد و فرمود: «رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوَلَدَیَّ» یعنی اسماعیل و اسحاق و حسن و حسین» سپس فرمود: به خدا سوگند حسن و حسین فرزندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستند.(4) علی بن ابراهیم قمّی نیز گوید:

این آیه این گونه نازل شده است: «وَ لِوَلَدَیَّ اِسْمَاعِیلَ وَ اِسْحَاقَ.»(5)

ص: 435

«وَ لَا تَحْسَبَنَّ اللّهَ غَافِلاً عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ اِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الاَبْصَارُ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم در تفسیر این آیه گوید:

ستم کاران از ترس دوزخ چشمانشان خیره می شود و باز می ماند و قدرت بر هم گذاردن آن را ندارند و قلوب آنان از خفقان و وحشت پاره پاره می شود!(2) مولّف گوید:

سختی قیامت برای اهل دوزخ و سمتکاران، قابل توصیف نیست، و چه خوب است که ما از این آیات پند بگیریم و بدانیم که حساب قیامت دقیق است و ذرّة المثقال کار خوب و کار بد ما محاسبه می شود و در بین این آیات، آیات سوره ی زلزال و آیه ی «… یَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا اَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَ تَرَی النَّاسَ سُکَارَی وَ مَا هُم بِسُکَارَی وَ لَکِنَّ عَذَابَ اللهِ شَدِیدٌ» بیشتر وضع آن روز را روشن می نماید، «اعاذنا الله من بلایا الدنیا و عذاب الاخرة انّه رحیم بعباده».

«رَبَّنَا اَخِّرْنَا اِلَی اَجَلٍ قَرِیبٍ نُّجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ…»(3) «رَبَّنَا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتَالَ لَوْلا اَخَّرْتَنَا اِلَی اَجَلٍ قَرِیبٍ»(4) محمّد بن مسلم گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

به خدا سوگند آن چه حسن بن علی(علیه السلام) انجام داد برای این امّت بهتر از آن چه بود که خورشید بر آن می تابد. سپس فرمود: به خدا سوگند درباره ی صلح امام حسن(علیه السلام) آیه «اَ لَمْ تر اِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّواْ اَیْدِیَکُمْ وَ اَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَ آتُواْ الزَّکَاةَ» نازل شد و مقصود ترک قتال و اطاعت از امام بود و مردم در زمان امام حسن(علیه السلام)

ص: 436

درخواست جنگ کردند [در حالی که شرایط آن فراهم نبود] و چون در زمان امام حسین(علیه السلام) خداوند جنگ را بر آنان واجب نمود تا از امام خود دفاع کنند گفتند: «رَبَّنَا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتَالَ لَوْلا اَخَّرْتَنَا اِلَی اَجَلٍ قَرِیبٍ»، «رَبَّنَا اَخِّرْنَا اِلَی اَجَلٍ قَرِیبٍ نُّجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ…» و مقصود آنان تاخیر جنگ به زمان حضرت قائم(علیه السلام) بود.(1) «وَ قَدْ مَکَرُواْ مَکْرَهُمْ وَ عِندَ اللهِ مَکْرُهُمْ وَ اِن کَانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ»(2) روایت شده که خدمت امام صادق(علیه السلام) سخن از خانه های خلفای عبّاسی برده شد و یکی از اصحاب آن حضرت گفت: «ای کاش ببینیم خدا آن ها را خراب نموده و یا به دست ما خراب شود» پس امام(علیه السلام) به او فرمود:

چنین مگو، بلکه بگو: از مساکن قائم(علیه السلام) و یاران او شود، مگر سخن خدا را نشنیده ای که می فرماید: «وَ سَکَنتُمْ فِی مَسَاکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُواْ اَنفُسَهُمْ»(3)

ص: 437

امیرالمؤمنین(علیه السلام) [در تفسیر آیه «وَ اِن کَانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ»] می فرماید:

نمرود می خواست به آسمان دست پیدا کند، پس چهار باز شکاری را گرفت و آن ها را تربیت نمود و سپس تابوتی از چوب تهیّه نمود و به چهار گوشه آن طنابی بست و طناب ها را به پاهای چهار باز شکاری بست و مردی را در بین آن تابوت قرار داد و در وسط تابوت عمودی قرار داد و بر سر آن گوشتی آماده نمود و بازهای شکاری را پرواز داد و آنان به طرف طعمه پرواز نمودند و بسیار بالا رفتند و هر چه آن مرد نگاه کرد آسمان را همان گونه دید و چون به طرف زمین نگاه کرد کوه ها را ندید و پس از ساعتی باز نگاه کرد و آسمان را همان گونه دید و زمین را به صورت آب مشاهده کرد و چون عمود را به طرف پایین قرار داد و بازهای شکاری به خاطر طعمه خود به طرف پایین آمدند، کوه ها هراس پیدا کردند [از این که وعده ی قیامت رسیده باشد] چنان که خداوند می فرماید: «وَ اِن کَانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ.»(1)

ص: 438

شیخ طوسی در کتاب مجالس خود از ابو بصیر نقل نموده که گوید: امام صادق(علیه السلام) به شیعیان خود می فرمود:

از خدا بترسید و از امامان خود اطاعت کنید و آن چه آنان می گویند را بگویید و نسبت به آن چه سکوت می کنند ساکت باشید، چرا که شما در حکومت کسانی زندگی می کنید که خداوند درباره ی آنان می فرماید: «وَ اِن کَانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ» و مقصود آن حضرت بنی عبّاس بود، سپس فرمود: از خدا بترسید و در چنین زمانی با عشایر آنان نیکی کنید و به تشییع جنازه آنان بروید و امانت آنان را ادا کنید و بر شما باد به حج خانه خدا و آن را ترک نکنید، چرا که اگر همه ساله حج به جا بیاورید مکاره و مصائب دنیا و سختی های قیامت از شما برطرف می شود.(1) «یَوْمَ تُبَدَّلُ الاَرْضُ غَیْرَ الاَرْضِ وَ السَّمَاوَاتُ وَ بَرَزُواْ للّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ»(2) زراره گوید: ابرش کلبی از امام باقر(علیه السلام) درباره ی این آیه سوال نمود و امام(علیه السلام) فرمود:

زمین در روز قیامت تبدیل به قرصه نان هایی پاکیزه می شود، و مردم در مدّت حساب قیامت از آن ها می خورند. ابرش گفت: آیا مردم در آن روز به فکر خوردن

ص: 439

و آشامیدن هستند؟! امام(علیه السلام) فرمود: مردم در آتش از خوردن و آشامیدنِ ضریع و حمیم مشغول نیستند، و در قیامت و وقت حساب نیز به طور مسلّم مشغول نخواهند بود.(1) محمّد بن مسلم گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که فرمود:

«خداوند هنگامی که زمین را آفرید، هفت گروه از مخلوق را آفرید که از فرزندان آدم نبودند و هر کدام را روی زمین ساکن نمود و سپس آدم و ذریّه او را آفرید.» تا این که فرمود: به خدا سوگند بهشت از زمانی که خلق شده، از ارواح مومنین خالی نبوده، و آتش و دوزخ نیز از آن هنگام که خلق شده، خالی از کفّار و عصاة نبوده است، و شاید شما گمان کرده اید که چون در قیامت ارواح مومنین با بدن های شان به بهشت می روند، و ارواح کافران با بدن های شان به دوزخ می روند، پس از آن کسی خدا را پرستش نمی کند، و خداوند مخلوق دیگری را خلق نمی کند، تا او را عبادت کنند و به یگانگی او اقرار نمایند؟! آری به خدا سوگند او خلق دیگری را -- که به صورت زن و مرد نباشند -- خلق خواهد کرد، تا او را عبادت کنند و به یگانگی او اعتراف نمایند و به عظمت او پی ببرند، و برای آنان نیز زمین و آسمانی را خلق خواهد نمود.

ص: 440

همان گونه که می فرماید: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الاَرْضُ غَیْرَ الاَرْضِ وَ السَّمَاوَاتُ» و نیز می فرماید:

«اَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْاَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ.»(1) از امام سجّاد(علیه السلام) نقل شده که در سخنی قیامت را توصیف نموده و فرمود:

«تُبَدَّلُ الاَرْضُ غَیْرَ الاَرْضِ» یعنی زمین تبدیل به زمین دیگری می شود که بر روی آن گناه نشده باشد و آن زمین صاف و آشکار است و کوه و گیاهی بر آن نیست همان گونه که خداوند از اوّل آن را آفریده است [«یعنی یوم دحو الارض.»](2)

ص: 441

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر آیه فوق گوید:

زمین در موقف قیامت تبدیل به نان سفید می شود و مومنین از آن می خورند «وَ تَرَی الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُّقَرَّنِینَ فِی الاَصْفَادِ» یعنی مجرمین را می بینی که در آن روز بعضی را به بعض دیگر می بندند.(1) امام باقر(علیه السلام) در تفسیر «سَرَابِیلُهُم مِّن قَطِرَانٍ» فرمود:

پیراهن های آنان از قَطِران است و قطران پیراهن زرد آتشین است که مذاب می باشد و در نهایت حرارت است، چنان که خداوند می فرماید: «وَ تَغْشَی وُجُوهَهُمْ النَّارُ» یعنی آنان پیراهن های زرد آتشین را می پوشند و آتش صورت های شان را احاطه می کند!(2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: جبرییل گفت:

اگر سربالی [و بیرجامه ای] از سرابیل اهل آتش بین آسمان و زمین معلّق شود اهل زمین از بوی بد آن می میرند.(3)

ص: 442

امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز همان گونه که در نهج البلاغة آمده می فرماید:

«وَ اَلْبَسَهُمْ سَرَابِیلَ الْقَطِرَانِ وَ مُقَطَّعَاتِ النِّیرَانِ فِی عَذَابٍ قَدِ اشْتَدَّ حَرُّهُ وَ بَابٍ قَدْ اُطْبِقَ عَلَی اَهْلِهِ» یعنی خداوند لباس های بدبو و آتشین بر دوزخیان می پوشاند و آنان را در عذابی از آتش قرار می دهد که حرارت آن شدید است، و آنان را در خانه ای از آتش قرار می دهد و درب آن را بر آنان می بندد!(1) «اقول مسکیناً ضعیفاً خائفاً مستجیراً: یا ربّ اسالک بحقّ محمّد و اهل بیته صلواتک علیهم اجمعین ان تعتقنا من النار و تدخلنا الجنّة مع الابرار برحمتک الواسعة التی وسعت کلّ شئٍ یا ربّ برحمتک استغیث فاغثنی یا ارحم الراحمین.»

ص: 443

ص: 444

این نوشته بر بازوی او باشد، رزق او فراوان می گردد، با اذن خداوند متعال.(1) امام صادق(علیه السلام) اضافه بر حدیث فوق فرمود:

… و اگر آن را در خزینه و یا جیب خود قرار بدهد، کسب او فراوان می شود و کسی از معامله با او دوری نمی کند و مردم معامله با او را دوست می دارند.(2) امام صادق(علیه السلام) نیز فرمود:

کسی که سوره ی ابراهیم و حِجر را در هر جمعه در دو رکعت نماز خود قرائت کند، هرگز فقر و جنون و بلا به او نمی رسد.(3)

ص: 446

مَدَدْناها وَ اَلْقَیْنا فیها رَواسِیَ وَ اَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْزُونٍ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فیها مَعایِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقینَ وَ اِنْ مِنْ شَیْ ءٍ اِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ وَ اَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَاَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَاَسْقَیْناکُمُوهُ وَ ما اَنْتُمْ لَهُ بِخازِنینَ وَ اِنَّا لَنَحْنُ نُحْیی وَ نُمیتُ وَ نَحْنُ الْوارِثُونَ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَاْخِرینَ وَ اِنَّ رَبَّكَ هُوَ یَحْشُرُهُمْ اِنَّهُ حَکیمٌ عَلیمٌ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَاٍ مَسْنُونٍ وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ

را گویند [که اعتدال زمین را حفظ می کنند] و «معایش» جمع معیشت است و آن طلب نمودن اسباب رزق است در طول حیات. و رزق را بسا انسان طلب می کند با تکسّب و تلاش، و بسا بدون طلب برای او فراهم می شود و آن را عیش و معیشت گوارا گویند، و «لواقح» بادهایی است که ابرها را به حرکت در می آورد تا آب را حمل کنند؛ و «صلصال» گِل خشکیده را گویند، و «مسنون» به معنای مصبوب است، و بعضی گفته اند: به معنای متغیّر است و «سنّت» به معنای طریقت است، و جمع «جانّ» جَنان است و «ریح سموم» باد آتشین است.(1)

ممکن) قرآن را به درون دل های مجرمان راه می دهیم! (12) (اما با این حال،) آن ها به آن ایمان نمی آورند روش اقوام پیشین نیز چنین بود! (13) و اگر دری از آسمان به روی آنان بگشاییم، و آن ها پیوسته در آن بالا روند… (14) باز می گویند: «ما را چشم بندی کرده اند بلکه ما (سر تا پا) سحر شده ایم!» (15) ما در آسمان برجهایی قرار دادیم و آن را برای بینندگان آراستیم. (16) و آن را از هر شیطان رانده شده ای حفظ کردیم (17) مگر آن کس که استراق سمع کند (و دزدانه گوش فرا دهد) که «شهاب مبین» او را تعقیب می کند (و می راند) (18) و زمین را گستردیم و در آن کوه های ثابتی افکندیم و از هر گیاه موزون، در آن رویاندیم (19) و برای شما انواع وسایل زندگی در آن قرار دادیم همچنین برای کسانی که شما نمی توانید به آن ها روزی دهید! (20) و خزائن همه چیز، تنها نزد ماست ولی ما جز به اندازه معیّن آن را نازل نمی کنیم! (21) ما بادها را برای بارور ساختن (ابرها و گیاهان) فرستادیم و از آسمان آبی نازل کردیم، و شما را با آن سیراب ساختیم در حالی که شما توانایی حفظ و نگه داری آن را نداشتید! (22) ماییم که زنده می کنیم و می میرانیم و ماییم وارث (همه جهان)! (23) ما، هم پیشینیان شما را دانستیم و هم متاخّران را! (24) پروردگار تو، قطعا آن ها را (در قیامت) جمع و محشور می کند چرا که او حکیم و داناست! (25) ما انسان را از گِل خشکیده ای (هم چون سفال) که از گِل بد بوی (تیره رنگی) گرفته شده بود آفریدیم! (26) و جن را پیش از آن، از آتش گرم و سوزان خلق کردیم! (27)

نمی شود مگر مسلمان» و در آن روز، کافران دوست می دارند [و آرزو می کنند] که ای کاش مسلمان می بودند.(1) امیرالمؤمنین(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق می فرماید:

هنگامی که من و شیعیانم در قیامت حاضر می شویم، عثمان و شیعیان او و بزرگان بنی امیّه و کافران دوست می دارند که ای کاش مسلمان بودند [و کافر نشده بودند.](2) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«لَوْ کَانُواْ مُسَلِّمِین» صحیح است. [یعنی ای کاش ما تسلیم امر خدا و رسول او شده بودیم و از ولایت اوصیای پیامبر(صلی الله علیه و آله) سرپیچی نکرده بودیم.](3) امام عسکری(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق می فرماید: «خداوند(عزوجل) فرموده است:

«وَ اتَّقُواْ یَوْماً لاَّ تَجْزِی نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَیْئاً» یعنی بترسید از روزی که کسی هنگام جان

ص: 451

دادن نمی تواند از دیگری عذابی را برطرف کند، و کسی نمی تواند از کسی برای تاخیر مرگ شفاعت نماید، و کسی نمی تواند فدای دیگری شود و او را رها کنند.

سپس می فرماید: امام صادق(علیه السلام) می فرمود:

چنین کسی آرزوی مرگ می کند، چرا که شفاعت و فدیه و فداکاری برای او نیست، و امّا در قیامت ما و نزدیکان مان -- به نهایت -- از شیعیان مان دفاع می کنیم، و حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) و علی و فاطمه و حسن و حسین(علیهم السلام) و پاکان از آل آنان در اعراف [که آن محلّی است بین بهشت و دوزخ] جمع می شوند، و چون برخی از شیعیان خود را در عرصه قیامت مقصّر و در سختی می بینیم، خوبان از شیعیان خود -- مانند سلمان و مقداد و ابی ذر و عمّار و امثال آنان در هر عصری تا قیامت -- را می فرستیم و آنان مانند باز شکاری [و صَقر] می روند و همانند طعمه، گنه کاران از شیعیان ما را بر می گیرند و به بهشت می برند، و سپس ما خوبان از شیعیان خود را برای نجات دوستان [گنه کارمان] می فرستیم و آنان مانند پرنده ای که دانه ی خود را از روی زمین بر می دارد، دوستان ما را از عرصه قیامت بر می گیرند و در حضور ما به بهشت می برند، و بسا برای یک نفر از گنه کاران شیعیان ما -- پس از آن که از موقف ولایت و تقیّه و حقوق برادران خود گذشته -- یک صد هزار و بیشتر از ناصبی ها و دشمنان اهل البیت(علیهم السلام) را می آورند و به عوض او به دوزخ می برند و به او می گویند: «این ها به جای تو به دوزخ می روند!» چنان که خداوند می فرماید: «رُّبَمَا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُواْ…» یعنی کفروا بالولایة، «لَوْ کَانُواْ مُسْلِمِینَ».

یعنی کافرانِ به ولایت اهل البیت(علیهم السلام) در آن روز می گویند: ای کاش ما در دنیا مطیع ائمّه(علیهم السلام) می بودیم تا مخالفین در این روز فدای ما بشوند و به جای ما به دوزخ بروند.(1)

ص: 452

«وَ لَقَدْ جَعَلْنَا فِی السَّمَاء بُرُوجًا وَ زَیَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِینَ * وَ حَفِظْنَاهَا مِن کُلِّ شَیْطَانٍ رَّجِیمٍ * اِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَاَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُّبِینٌ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

قبل از ولادت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شیاطین به آسمان ها می رفتند و تجسّس می نمودند [و اخباری را به دست می آورند] و چون آن حضرت به دنیا آمد شیاطین [به وسیله شهاب مبین] از آسمان ها ممنوع گردیدند.(2)

ص: 453

علی بن ابراهیم قمّی گوید:

از آمنه مادر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود: هنگامی که من به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) باردار شدم، حمل او را احساس نکردم، و در خواب دیدم که به من گفته شد:

«تو، به بهترین مردم باردار شده ای» و چون فرزندم به دنیا آمد، دست ها و زانوهای خود را روی زمین گذارد و سر مبارک خود را به آسمان بالا نمود، و نوری از من خارج شد، و بین زمین و آسمان را روشن کرد، و شیاطین از آسمان به وسیله ستارگان رانده شدند، و قریش چون مشاهده نمودند که شهاب ها در آسمان حرکت می کنند، ترسیدند و گمان کردند: قیامت می خواهد بر پا شود، از این رو نزد شیخ خود ولید بن مغیره جمع شدند و از او در این باره سوال کردند، او گفت:

«اگر ستاره هایی که به وسیله آن ها در تاریکی شب استفاده می کنید از بین رفته است، قیامت می خواهد رخ بدهد، وگرنه حادثه ای روی زمین رخ داده است» و کاهن یهود گفت: «در این شب بهترین پیامبران و خاتم آنان به دنیا آمده است، و او آن پیامبری است که در کتاب های ما به آن وعده داده شده است، و چون او به دنیا بیاید، شیاطین رانده خواهند شد، و از آسمان ممنوع می گردند» پس مردم از هم دیگر سوال کردند، و معلوم شد که از عبدالله فرزند عبدالمطلب فرزندی به دنیا آمده است، پس نزد آمنه آمدند، و به او گفتند:

فرزند خود را بیاور تا این یهودی او را ببیند، پس آمنه فرزند خود را در قماطی پیچید، و نزد او آورد، و مرد یهودی نگاهی در چشم او کرد و چون مهر نبوّت را در پشت او دید، روی زمین افتاد، و غش کرد، و مردم به او خندیدند، و او گفت: «آیا می خندید؟! این همان پیامبر صاحب شمشیر است، و شما را نابود خواهد نمود، و از این پس نبوّت از بنی اسراییل قطع شد» پس مردم متفرّق شدند، و سخن یهودی را

ص: 454

به یک دیگر خبر دادند، و چون شیاطین از آسمان رانده شدند، آنان را خوش نیامد و نزد ابلیس جمع شدند و گفتند: ما از آسمان رانده شدیم؟! ابلیس گفت: «جست وجو کنید، همانا امری در دنیا حادث شده است» پس هر چه کردند چیزی نیافتند و ابلیس گفت: من خود باید جست وجو کنم، پس او مشرق و مغرب عالم را سیر کرد تا به حرم رسید و دید اطراف حرم را ملائکه احاطه کرده اند و جبرییل بر در حرم ایستاده و به دست او حربه ای است و چون ابلیس خواست وارد شود بر او صیحه ای زد و فرمود:

«اخسا یا ملعون» پس او خود را به صورت گنجشکی قرار داد و گفت: من سوالی دارم، جبرییل فرمود: سوال تو چیست؟ ابلیس گفت: چه خبر تازه ای است و شما برای چه جمع شده اید؟ جبرییل فرمود: «پیامبر این امّت به دنیا آمده و او خاتم پیامبران و افضل آنان است» ابلیس گفت: آیا مرا در او نصیبی هست؟ فرمود:

نه. ابلیس گفت: آیا در امّت او نصیبی دارم؟ جبرییل گفت: آری. ابلیس گفت:

به همین راضی شدم.(1)

ص: 455

مولّف گوید:

روایات درباره ی ولادت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و حوادثی که هنگام ولادت آن حضرت رخ داده است در احوالات آن بزرگوار ذکر شده و در تفسیر برهان(1)، و کتب دیگر نقل شده است، ما نیز در کتاب «پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله)» و کتاب «رهبران معصوم» به تفصیل بیان نموده ایم، مراجعه شود.

ص: 456

«وَ اِن مِّن شَیْءٍ اِلَّا عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَ مَا نُنَزِّلُهُ اِلَّا بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ»(1) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

مقصود از خزائن آبی است که از آسمان نازل می شود و به وسیله آن غذای هر نوع از حیوان -- به همان اندازه که خداوند مقدّر نموده -- از زمین می روید.(2) امام صادق از پدر خود از جدّ خود(علیهم السلام) نقل نموده که فرمود:

«معنای «وَ اِن مِّن شَیْءٍ اِلَّا عِندَنَا خَزَائِنُهُ» این است که در عرش خدا تمثال جمیع آن چه خدا در زمین و دریا خلق نموده موجود است…»(3)

ص: 457

مسعدة بن صدقه گوید: امام صادق(علیه السلام) به من فرمود: پدرم از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل کرد که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«خداوند(عزوجل) ابر را غربال باران قرار داد، و ابرها یخ ها را آب می کنند تا به صورت باران بر مردم ببارد و آسیبی به کسی نرساند، و آن چه را شما از سرما و صاعقه ها می بینید عقوبت الهی است که بر سر هر کس بخواهد فرو می ریزد» سپس فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرمود:

به باران و ماه اشاره نکنید، چرا که خداوند آن را مکروه می دارد.(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که موسی(علیه السلام) به کوه طور رفت به خدای خود گفت: پروردگارا خزائن خود را به من نشان ده؟ خطاب شد: ای موسی! خزائن من این است که هر چه را اراده کنم می گویم: بشو و آن می شود.(2) «وَ اَرْسَلْنَا الرِّیَاحَ لَوَاقِحَ فَاَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء فَاَسْقَیْنَاکُمُوهُ وَ مَا اَنتُمْ لَهُ بِخَازِنِینَ»(3) مرحوم علی بن ابراهیم گوید:

ص: 458

مقصود از «وَ اَرْسَلْنَا الرِّیَاحَ لَوَاقِحَ» این است که خداوند به سبب بادها درختان را تلقیح و باردار می نماید.(1) امام باقر(علیه السلام) در پاسخ ابو بصیر که از بادها سوال کرد فرمود:

برخی از بادهای رحمت درختان را تلقیح می کنند، و برخی را خداوند قبل از نزول رحمت می فرستد، و برخی از آن ها ابرها را برای باران به حرکت در می آورد، و برخی، ابرها را بین آسمان و زمین ثابت نگاه می دارد، و برخی ابرها را می فشارد تا با اذن خداوند باران ببارند.(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

از بادها بدگویی نکنید چرا که برخی، بشارت اند و برخی، برای بیم دادن اند و برخی، درختان را باردار می کنند، و شما از خداوند درخواست خیر آن ها را بکنید، و به خدا پناه ببرید از شرّ آن ها [نکند عذاب الهی باشند.](3) «وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَاْخِرِینَ»(4)

ص: 459

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «مُسْتَاْخِرِینَ» مومنین از این امّت هستند.(1) در نهج البیان شیبانی از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمود:

مقصود از «مُسْتَقْدِمِینَ» اصحاب حسنات اند، و مقصود از «مُسْتَاْخِرِینَ» اصحاب سیئّات و گنه کارانند.(2) «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَاٍ مَّسْنُونٍ * وَ الْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ»(3) مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«مِن صَلْصَالٍ» یعنی من الماء المتصلصل بالطین و «حَمَاٍ مَّسْنُونٍ» یعنی طین متغیّر.(4) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

خداوند(عزوجل) مومن را از خاک بهشت و کافر را از خاک آتش خلق نمود سپس فرمود:

هنگامی که خداوند به بنده ای اراده ی خیر بکند، روح و جسد او را پاک می نماید، از این رو هر عمل خیری را بشنود می شناسد [و می پذیرد] و هر منکری را بشنود انکار می کند. راوی این حدیث عبد الغفّار جازی گوید: از آن حضرت نیز شنیدم که

ص: 460

می فرمود: طینت ها سه طینت اند: 1. طینت پیامبران؛ 2. طینت مومنین و طینت مومنین از همان طینت پیامبران است، جز این که طینت پیامبران زبده و اصل است و پیامبران را بر مومنین فضیلتی است، و مومنین فرع آنان هستند و از طین لازب می باشند و خداوند بین پیامبران و شیعیانشان فرق نگذارده است؛ 3.

طینت ناصبی ها و دشمنان اهل بیت(علیهم السلام) که از «حماء مسنون» می باشد؛ 4. و امّا مستضعفین طینت شان از خاک است، از این رو مومن از ایمان خود باز نمی گردد و ناصبی نیز از دشمنی خود دست بر نمی دارد، و البتّه مشیّت خداوند درباره ی آنان ثابت است. [«یَمْحُو اللّهُ مَا یَشَاء وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ اُمُّ الْکِتَابِ.»](1) مرحوم عیّاشی از جابر از امام باقر از امیرالمؤمنین(علیهما السلام) نقل نموده که فرمود: خداوند به ملائکه فرمود:

«اِنِّی خَالِقٌ بَشَرًا مِّن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَاٍ مَّسْنُونٍ * فَاِذَا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِینَ» و این را خداوند از پیش به ملائکه فرمود، تا حجّت را بر آنان تمام نموده باشد، و هیچ قومی را خداوند تغییر وضعیّت نمی دهد مگر پس از اتمام حجّت و بسته شدن راه عذر آنان، از این رو خداوند با دست قدرت خود کفی از آب شیرین را برداشت و آن را آمیخت تا جامد شد.

ص: 461

و سپس فرمود:

پیامبران و مرسلین و بندگان صالح و ائمّه ی هادین و مهتدین و دعوت کنندگان به بهشت و پیروان آنان را تا قیامت از تو خلق می کنم و باکی ندارم و کسی را حق اعتراض و سوال از من نیست و مردم هستند که مورد اعتراض و سوال واقع می شوند، و سپس خداوند کفی از آب شور و تلخ را برداشت و آن ها را بیامیخت تا جامد شد و فرمود: جبّارین و فرعون ها و مستکبران سرکش و اخوان شیاطین و پیشوایان کفر و دعوت کنندگان به دوزخ و پیروان آنان را تا قیامت از تو خلق می کنم و کسی را حق سوال از من نیست و این مردم اند که مورد سوال واقع می شوند. و سپس خداوند برای خود در این ها مشیّت و بداء را قرار داد، و لکن درباره ی اصحاب الیمین شرط بدا قرار نداد و سپس آن دو آب را به هم دیگر آمیخت و آن را مقابل عرش خود قرار داد و آن دو آب به صورت گِل تازه بود.(1)

ص: 462

در کتاب تحفة الاخوان از ابو بصیر از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

هنگامی که خداوند نار سموم را آفرید و آن آتشی بود که در آن حرارت و دودی نبود و از آن «جانّ» را آفرید، چنان که می فرماید: «وَ الْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ» و آن را مارِج نامید و همسر او را نیز از آن آفرید و نام او را مارِجه قرار داد و چون با هم مواقعه نمودند فرزندی به نام جانّ به دنیا آمد و سپس جانّ فرزندی پیدا کرد و آن را جنّ نامید و قبائل جنّ از او پیدا شدند و ابلیس ملعون نیز از آنان بود…(1)

ص: 463

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

پدرها، سه پدر بودند: 1. آدم و او مومن متولّد شد؛ 2. جانّ که کافر متولّد شد؛ 3. ابلیس، او نیز کافر متولّد شد، و این دو گروه زایمان و نتاجی نداشتند بلکه مانند مرغ تخم می گذاشتند و جوجه می شد و فرزندانشان تنها مرد بودند و زن در بین آنان نبود.(1)

ص: 464

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر «وَ الْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ» گوید:

جانّ پدر ابلیس بوده و فرزندان او مومن و کافر و یهود و نصارا بوده اند و دین آنان مختلف بوده است، و شیاطین از فرزندان ابلیس می باشند و در بین آنان تنها یک نفر مومن بوده است و نام او «هام بن همیم بن لا قیس بن ابلیس» است، او نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) او را مردی جسیم و عظیم و وحشتناک دید و به او فرمود:

تو کیستی؟ او گفت: «من هام بن همیم بن لاقیس بن ابلیس هستم، و هنگامی که قابیل، هابیل را کشت من جوانی بودم و از اعتصام و سلامت طعام نهی می کردم و به افساد طعام امر می کردم. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «چه بد بنده ای بوده ای، چه خوب بود جوان با خیر و پیرمرد مطیعی می بودی» او گفت: «ای محمّد شما گذشته مرا رها کنید، من به دست نوح توبه کردم، و در کشتی با او بودم و او را از نفرین به قوم خود سرزنش نمودم، و با ابراهیم بودم در آن هنگام که او را در آتش انداختند و خداوند آتش را برای او سرد و سلامت قرار داد، و با موسی بودم هنگامی که خداوند فرعون را غرق کرد و بنی اسراییل را نجات داد، و با هود بودم هنگامی که به قوم خود نفرین کرد و من او را سرزنش نمودم، و با صالح بودم و چون او به قوم خود نفرین نمود او را سرزنش کردم، و من کتاب های آسمانی را قرائت کردم و آن ها آمدن تو را بشارت داده بودند و مرا نیز نسبت به ایمان به تو بشارت داده بودند و بر تو سلام فرستاده بودند که تو افضل پیامبران و گرامی ترین آنان هستی، چیزی از آن چه خدا بر تو نازل نموده را به من تعلیم کن».

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: «چیزی به او یاد بده» هام گفت: ای محمّد من جز از پیامبر و یا وصیّ پیامبر اطاعت نمی کنم، این جوان کیست؟

ص: 465

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «او برادر و وصیّ و وزیر و وارث من علی بن ابی طالب است» هام گفت: «آری ما نام او را در کتب الیا یافته ایم» پس امیرالمؤمنین(علیه السلام) او را تعلیم نمود و او در لیلة الهریر صفّین نزد امیرالمؤمنین(علیه السلام) آمد.(1)

اِبْلیسَ اَبی اَنْ یَکُونَ مَعَ السَّاجِدینَ قالَ یا اِبْلیسُ ما لَكَ اَلَّا تَکُونَ مَعَ السَّاجِدینَ قالَ لَمْ اَکُنْ لِاَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَاٍ مَسْنُونٍ قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَاِنَّكَ رَجیمٌ وَ اِنَّ عَلَیْكَ اللَّعْنَةَ اِلی یَوْمِ الدِّینِ قالَ رَبِّ فَاَنْظِرْنی اِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قالَ فَاِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرینَ اِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قالَ رَبِّ بِما اَغْوَیْتَنی لَاُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْاَرْضِ وَ لَاُغْوِیَنَّهُمْ اَجْمَعینَ اِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقیمٌ اِنَّ عِبادی لَیْسَ لَكَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ اِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوینَ وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ اَجْمَعینَ لَها سَبْعَةُ اَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ اِنَّ الْمُتَّقینَ فی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنینَ وَ نَزَعْنا ما فی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ اِخْوانًا عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلینَ لا یَمَسُّهُمْ فیها نَصَبٌ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجینَ نَبِّئْ عِبادی اَنِّی اَنَا الْغَفُورُ الرَّحیمُ وَ اَنَّ عَذابی هُوَ الْعَذابُ الْاَلیمُ وَ نَبِّئْهُمْ عَنْ ضَیْفِ اِبْراهیمَ اِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلامًا قالَ اِنَّا مِنْکُمْ وَجِلُونَ قالُوا لا تَوْجَلْ اِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ عَلیمٍ قالَ اَ بَشَّرْتُمُونی عَلی اَنْ مَسَّنِیَ الْکِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ قالُوا بَشَّرْناكَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُنْ مِنَ الْقانِطینَ قالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ اِلَّا الضَّالُّونَ قالَ فَما خَطْبُکُمْ اَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ قالُوا اِنَّا اُرْسِلْنا اِلی قَوْمٍ مُجْرِمینَ اِلَّا آلَ لُوطٍ اِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ اَجْمَعینَ اِلَّا امْرَاَتَهُ قَدَّرْنا اِنَّها لَمِنَ الْغابِرینَ فَلَمَّا جاءَ آلَ لُوطٍ الْمُرْسَلُونَ قالَ اِنَّکُمْ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ قالُوا بَلْ جِئْناكَ بِما کانُوا فیهِ یَمْتَرُونَ وَ اَتَیْناكَ بِالْحَقِّ وَ اِنَّا لَصادِقُونَ فَاَسْرِ بِاَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ وَ اتَّبِعْ اَدْبارَهُمْ وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ اَحَدٌ وَ امْضُوا حَیْثُ تُؤْمَرُونَ وَ قَضَیْنا اِلَیْهِ ذلِكَ الْاَمْرَ اَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحینَ وَ جاءَ اَهْلُ الْمَدینَةِ یَسْتَبْشِرُونَ قالَ اِنَّ هؤُلاءِ ضَیْفی فَلا تَفْضَحُونِ وَ اتَّقُوا اللهَ وَ لا تُخْزُونِ قالُوا اَ وَ لَمْ نَنْهَكَ عَنِ الْعالَمینَ قالَ هؤُلاءِ بَناتی اِنْ کُنْتُمْ فاعِلینَ لَعَمْرُكَ اِنَّهُمْ لَفی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ فَاَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ مُشْرِقینَ فَجَعَلْنا عالِیَها

ص: 467

سافِلَها وَ اَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ اِنَّ فی ذلِكَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمینَ وَ اِنَّها لَبِسَبیلٍ مُقیمٍ اِنَّ فی ذلِكَ لَآیَةً لِلْمُؤْمِنینَ

و بدی ها روی آورده، و «غابر» باقیمانده از هالکین را گویند، و «اسراء» سیر دادن در شب می باشد، و «قِطَع» جمع قطعه است مانند تمر و تمره، و «ادبار» جمع دَبر به معنای خلف است، و «قُبُل» جهت قُدّام و جلو را گویند، و استعمال در فرج نیز شده است، و «دابر» به معنای اصل است، و برخی گفته اند «دابر» به معنای آخر است، و عقب مرد را نیز دابر او گویند، و «عُمْر و عَمْر» به یک معناست و اگر به عَمْر سوگند یاد شود با فتح خوانده می شود مانند لَعَمری و لعمرک.(1)

(و سنّت همیشگیم). .. (41) که بر بندگانم تسلّط نخواهی یافت مگر گم راهانی که از تو پیروی می کنند (42) و دوزخ، میعادگاه همه آن هاست! (43) هفت در دارد و برای هر دری، گروه معیّنی از آن ها تقسیم شده اند! (44) به یقین، پرهیزگاران در باغ ها (ی سرسبز بهشت) و در کنار چشمه ها هستند. (45) (فرشتگان به آن ها می گویند:) داخل این باغ ها شوید با سلامت و امنیّت! (46) هر گونه غلِّ [حسد و کینه و دشمنی] را از سینه آن ها برمی کنیم (و روحشان را پاک می سازیم) در حالی که همه برابرند، و بر تختها رو به روی یک دیگر قرار دارند. (47) هیچ خستگی و تعبی در آن جا به آن ها نمی رسد، و هیچ گاه از آن اخراج نمی گردند! (48) بندگانم را آگاه کن که من بخشنده مهربانم! (49) و (این که) عذاب و کیفر من، همان عذاب دردناک است! (50) و به آن ها از مهمان های ابراهیم خبر ده! (51) هنگامی که بر او وارد شدند و سلام کردند (ابراهیم) گفت: «ما از شما بیمناکیم!» (52) گفتند: «نترس، ما تو را به پسری دانا بشارت می دهیم!» (53) گفت:

«آیا به من (چنین) بشارت می دهید با این که پیر شده ام؟! به چه چیز بشارت می دهید؟!» (54) گفتند: «تو را به حق بشارت دادیم از مایوسان مباش!» (55) گفت:

«جز گم راهان، چه کسی از رحمت پروردگارش مایوس می شود؟!» (56) (سپس) گفت:

«ماموریت شما چیست ای فرستادگان خدا؟» (57) گفتند: «ما به سوی قومی گنه کار ماموریت یافته ایم (تا آن ها را هلاک کنیم)! (58) مگر خاندان لوط، که همگی آن ها را نجات خواهیم داد… (59) به جز همسرش، که مقدّر داشتیم از بازماندگان (در شهر، و هلاک شوندگان) باشد!» (60) هنگامی که فرستادگان (خدا) به سراغ خاندان لوط آمدند… (61) (لوط) گفت: «شما گروه ناشناسی هستید!» (62) گفتند: «ما همان چیزی را برای تو آورده ایم که آن ها [کافران] در آن تردید داشتند (آری،) ما مامور عذابیم)! (63) ما واقعیّت مسلّمی را برای تو آورده ایم و راست می گوییم! (64) پس، خانواده ات را در

ص: 470

اواخر شب با خود بردار، و از این جا ببر و خودت به دنبال آن ها حرکت کن و کسی از شما به پشت سر خویش ننگرد مامور هستید بروید!» (65) و ما به لوط این موضوع را وحی فرستادیم که صبحگاهان، همه آن ها ریشه کن خواهند شد. (66) (از سوی دیگر،) اهل شهر (از ورود میهمانان با خبر شدند، و بطرف خانه لوط) آمدند در حالی که شادمان بودند. (67) (لوط) گفت: «این ها میهمانان منند آبروی مرا نریزید! (68) و از خدا بترسید، و مرا شرمنده نسازید!» (69) گفتند: «مگر ما تو را از جهانیان نهی نکردیم (و نگفتیم کسی را به میهمانی نپذیر؟!» (70) گفت: «دختران من حاضرند، اگر می خواهید کار صحیحی انجام دهید (با آن ها ازدواج کنید، و از گناه و آلودگی بپرهیزید!)» (71) به جان تو سوگند، این ها در مستی خود سرگردانند (و عقل و شعور خود را از دست داده اند)! (72) سرانجام، هنگام طلوع آفتاب، صیحه (مرگبار -- بصورت صاعقه یا زمین لرزه -- ) آن ها را فراگرفت! (73) سپس (شهر و آبادی آن ها را زیر و رو کردیم) بالای آن را پایین قرار دادیم و بارانی از سنگ بر آن ها فرو ریختیم! (74) در این (سرگذشت عبرت انگیز)، نشانه هایی است برای هوشیاران! (75) و ویرانه های سرزمین آن ها، بر سر راه (کاروانها)، همواره ثابت و برقرار است (76) در این، نشانه ای است برای مومنان! (77)

در ذیل آیه 26 ترجمه نمودیم و آن روایت بسیار مفصّلی بود و در تفسیر عیّاشی و علل الشرایع و تفسیر نورالثّقلین(1) نیز نقل شده است.

در کتاب علل نیز از امام باقر(علیه السلام) ضمن حدیث مفصّلی آمده که فرمود:

چون خداوند منفرد به وحدانیّت بود، هر چیزی را از عدم و نیستی به وجود آورد، و هفت روز آب شیرین را بر زمین طیّب و طاهری جاری ساخت و سپس آب را از آن برطرف نمود و قبضه ای از گِل زبده آن را برداشت و آن را طینت ما اهل البیت قرار داد، و سپس قبضه ی دیگری از پایین آن برداشت، و آن طینت شیعیان ما شد، و سپس ما را برای خود برگزید، و اگر طینت شیعیان ما همین گونه می ماند [و آمیخته به طینت دشمنان ما نمی شد] احدی از شیعیان ما زنا و سرقت و لواط و شرب خمر و گناهان دیگر را مرتکب نمی شدند.

و باز خداوند، هفت روز آب شور را بر زمین ملعونه ای جاری نمود و سپس آب را قطع کرد و قبضه ای از طینت ملعونه را -- که آن از «حما مسنون» و طینت خبال و فساد است و طینت دشمنان ما می باشد را -- برگرفت و با طینت شیعیان ما آمیخت و اگر چنین نمی کرد و طینت آنان را با طینت شیعیان ما آمیخته نمی نمود، آنان به صورت آدم ها نمی بودند و اقرار به شهادتین نمی کردند و نماز و روزه و زکات و حجّ انجام نمی دادند و احدی از آنان را به اخلاق نیک نمی دیدی و لکن خداوند، این دو طینت را مخلوط نمود و مانند پوستی که دباغی شود آن ها را با آن دو آب به هم دیگر آمیخت، و آن چه تو از برادر خود می بینی از لواط و شراب و غیره، از طینت اوّلیّه و جوهر ذات و ایمان او نیست بلکه به سبب برخورد با طینت دشمنان ما می باشد، و اگر از دشمنان ما زیبایی و حسن خلق و نماز و روزه

ص: 472

و حج و صدقه و کار خیر می بینی، از جوهر ذات آنان نیست، بلکه به خاطر تماسّ با طینت اهل ایمان است.(1) امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از روح در کلام خداوند که می فرماید: «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی» روح مخلوقه است، چنان که روحی که در عیسی(علیه السلام) دمیده شد روح مخلوقه بود.(2)

ص: 473

امام باقر(علیه السلام) در چند روایت فرمود:

«نسبت روح به خداوند به اعتبار خلقت است نه آن که خداوند از روح خود آدم را خلق نموده باشد، و این مانند نسبت هایی است که خداوند به خود داده و می فرماید: بیتی و کعبتی [و داری.](1) «اِلَّا اِبْلِیسَ اَبَی اَن یَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ * قَالَ لَمْ اَکُن لِّاَسْجُدَ لِبَشَرٍ…»(2) امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

… خداوند آن چه نزد ملائکه ودیعه سپرده بود، و پیمانی که در وصیّت خود به آنان درباره ی اعتقاد به سجده به آدم، گرفته بود را مطالبه نمود که باید در مقابل آدم به خاطر کرامت او خضوع کنند و سجده نمایند، از این رو به آنان فرمود: «اسْجُدُواْ لآدَمَ» پس همه ملائکه سجده نمودند، مگر ابلیس و قبیله ی او که به خاطر حمیّت و غلبه شقاوت و بالیدن به خلقت از آتش و ناچیز شمردن خلقت خاکی،

ص: 474

از سجده ی به آدم امتناع نمودند [و از درگاه خداوند رانده شدند و ابلیس گفت:

حال که مرا گم راه کردی، تا قیامت مرا زنده بدار [و مهلت بده] و خداوند به خاطر خشم بر ابلیس و تمامیّت بلا و امتحان و انجام وعده ای که به او داده بود، او را مهلت داد و فرمود: «فَاِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ * اِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ.»(1) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

ابلیس چهار مرتبه، صدا به ناله و فریاد بلند نمود: 1. روزی که مورد لعنت خدا قرار گرفت؛ 2. روزی که به زمین هبوط نمود؛ 3. هنگامی که حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) مبعوث به رسالت شد؛ 4. هنگامی که سوره ی امّ الکتاب نازل شد.(2)

ص: 475

امام هادی(علیه السلام) فرمود:

رجیم به معنای مرجوم به لعن و مطرود از خیر می باشد، و هر مومنی شیطان را یاد می کند به او لعنت خواهد نمود، و در علم خدا گذشته که چون قائم آل محمّد(صلی الله علیه و آله) قیام کند، هر مومنی در زمان او به ابلیس سنگ خواهد زد، همان گونه که قبل از آن مرجوم به لعن بوده است.(1) وهب بن جمیع گوید: از امام صادق(علیه السلام) نسبت به سخن ابلیس که گفت:

«فَاَنظِرْنِی اِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» و خداوند که به او فرمود: «فَاِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ * اِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ». سوال کردم و گفتم: فدای شما شوم! یوم وقت معلوم چه روزی است؟ فرمود: آیا تو گمان می کنی که روز قیامت است؟ چنین نیست، بلکه خداوند او را تا روز قیام قائم ما مهلت داده است، و چون آن حضرت قیام کند، ابلیس در مسجد کوفه مقابل او به زانو می افتد و می گوید: ای وای از این روز؛ پس حضرت مهدی(علیه السلام) پیشانی او را می گیرد و گردن او را می زند، و این همان روز معلوم است.(2)

ص: 476

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: امام سجّاد(علیه السلام) نزد ملتزم [قبل از رکن یمانی] می گفت:

«اللَّهُمَّ اِنَ عِنْدِی اَفْوَاجاً مِنْ ذُنُوبٍ وَ اَفْوَاجاً مِنْ خَطَایَا وَ عِنْدَکَ اَفْوَاجٌ مِنْ رَحْمَةٍ وَ اَفْوَاجٌ مِنْ مَغْفِرَةٍ یَا مَنِ اسْتَجَابَ لِاَبْغَضِ خَلْقِهِ اِلَیْهِ اِذْ قَالَ اَنْظِرْنِی اِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ اسْتَجِبْ لِی وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا.»(1) «قَالَ رَبِّ فَاَنظِرْنِی اِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ * قَالَ فَاِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ * اِلَی یَومِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»(2) مولّف گوید: