بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

تفسیر اهل البیت علیهم السلام (جلد 2)

سوره های مبارکه آل عمران ،نساء،مائده

تالیف خادم اهل البیت علیهم السلام

سیّد محمّد حسینی(بهارانچی)

ص: 4

الحمد لله ربّ العالمین وصلواته الدآئمة علی خاتم النّبییّن و علی اله الائمّة المیامین و الاوصیآء المرضیّین، سیّما الامام المنتظر و الحجّة الثّاني عشر روحي و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفدآء، سميّ المصطفی و کنيّ المرتضی، الّذي یملاء الله به الارض قسطًا وعدلًا، کما ملئت ظلمًا و جورًا، و لعنة الله الدآئمة علی اعدآئهم و مخالفیهم و منکري فضآئلهم و امامتهم اجمعین الی یوم الدّین.

ص: 5

ص: 6

سوره ی آل عمران [3]، آیه ی 30 52

سوره ی آل عمران [3]، آیه ی 31 56

سوره ی آل عمران [3]، آیه ی 32 61

سوره ی آل عمران [3]، آیات 33 الی 34 65

سوره ی آل عمران [3]، آیات 35 الی 44 72

سوره ی آل عمران [3]، آیات 45 الی 51 85

سوره ی آل عمران [3]، آیات 52 الی 54 92

سوره ی آل عمران [3]، آیات 55 الی 58 95

سوره ی آل عمران [3]، آیات 59 الی 60 100

سوره ی آل عمران [3]، آیات 61 الی 63 103

سوره ی آل عمران [3]، آیات 64 الی 66 110

سوره ی آل عمران [3]، آیات 67 الی 69 112

سوره ی آل عمران [3]، آیات 70 الی 76 116

سوره ی آل عمران [3]، آیه ی 77 119

سوره ی آل عمران [3]، آیات 78 الی 79 123

سوره ی آل عمران [3]، آیات 80 الی 82 125

سوره ی آل عمران [3]، آیات 83 الی 85 130

سوره ی آل عمران [3]، آیات 86 الی 91 133

سوره ی آل عمران [3]، آیات 92 الی 95 136

سوره ی آل عمران [3]، آیات 96 الی 97 142

سوره ی آل عمران [3]، آیات 98 الی 101 157

ص: 8

سوره ی آل عمران [3]، آیه ی 102 160

سوره ی آل عمران [3]، آیه ی 103 162

سوره ی آل عمران [3]، آیه ی 104 171

سوره ی آل عمران [3]، آیات 105 الی 110 178

سوره ی آل عمران [3]، آیات 111 الی 115 185

سوره ی آل عمران [3]، آیات 116 الی 119 188

سوره ی آل عمران [3]، آیات 120 الی 122 190

سوره ی آل عمران [3]، آیات 123 الی 129 196

سوره ی آل عمران [3]، آیات 130 الی 136 205

سوره ی آل عمران [3]، آیات 137 الی 143 214

سوره ی آل عمران [3]، آیات 144 الی 145 222

سوره ی آل عمران [3]، آیات 146 الی 148 228

سوره ی آل عمران [3]، آیات 149 الی 155 233

سوره ی آل عمران [3]، آیات 156 الی 158 238

سوره ی آل عمران [3]، آیات 159 الی 161 240

سوره ی آل عمران [3]، آیات 162 الی 164 247

سوره ی آل عمران [3]، آیات 165 الی 168 250

سوره ی آل عمران [3]، آیات 169 الی 175 253

سوره ی آل عمران [3]، آیات 176 الی 179 259

سوره ی آل عمران [3]، آیات 180 الی 183 261

سوره ی آل عمران [3]، آیات 184 الی 186 266

ص: 9

سوره ی آل عمران [3]، آیات 187 الی 189 273

سوره ی آل عمران [3]، آیات 190 الی 195 275

سوره ی آل عمران [3]، آیات 196 الی 200 281

سوره نساء

سوره ی نساء [4]، آیه ی 1 289

سوره ی نساء [4]، آیات 2 الی 4 299

سوره ی نساء [4]،آیات 5 الی 6 306

سوره ی نساء[4]، آیات 7 الی 8 312

سوره ی نساء [4]، آیات 9 الی 10 314

سوره ی نساء [4]، آیه ی 11 319

سوره ی نساء [4]، آیات 11 الی 14 323

سوره ی نساء [4]، آیات 15 الی 18 328

سوره ی نساء [4]، آیه ی 19 334

سوره ی نساء [4]، آیات 20 الی 22 337

سوره ی نساء [4]، آیات 23 الی 24 339

سوره ی نساء [4]، آیات 25 الی 28 346

سوره ی نساء [4]، آیات 29 الی 30 348

سوره ی نساء [4]، آیه ی 31 352

سوره ی نساء [4]، آیات 32 الی 33 356

سوره ی نساء [4]، آیات 34 الی 35 359

ص: 10

سوره ی نساء [4]، آیات 36 الی 39 365

سوره ی نساء [4]، آیات 40 الی 42 369

سوره ی نساء [4]، آیه ی 43 374

سوره ی نساء [4]، آیات 44 الی 46 380

سوره ی نساء [4]، آیه ی 47 383

سوره ی نساء [4]، آیه ی 48 385

سوره ی نساء [4]، آیات 49 الی 50 388

سوره ی نساء [4]، آیات 51 الی 57 390

سوره ی نساء [4]، آیه ی 58 396

سوره ی نساء [4]، آیه ی 59 398

سوره ی نساء [4]، آیات 60 الی 63 408

سوره ی نساء [4]، آیات 64 الی 68 411

سوره ی نساء [4]، آیات 69 الی 70 416

سوره ی نساء [4]، آیات 71 الی 74 420

سوره ی نساء [4]، آیات 75 الی 76 423

سوره ی نساء [4]، آیات 77 الی 79 426

سوره ی نساء [4]، آیات 80 الی 83 431

سوره ی نساء [4]، آیات 84 الی 85 436

سوره ی نساء [4]، آیه ی 86 441

سوره ی نساء [4]، آیات 87 الی 91 446

سوره ی نساء [4]، آیات 92 الی 93 452

ص: 11

سوره ی نساء [4]، آیه ی 94 456

سوره ی نساء [4]، آیات 95 الی 96 458

سوره ی نساء [4]، آیات 97 الی 100 461

سوره ی نساء [4]، آیات 101 الی 104 468

سوره ی نساء [4]، آیات 105 الی 113 474

سوره ی نساء [4]، آیه ی 114 479

سوره ی نساء [4]، آیات 115 الی 121 481

سوره ی نساء [4]، آیات 122 الی 124 487

سوره ی نساء [4]، آیات 125 الی 126 490

سوره ی نساء [4]، آیات 127 الی 130 495

سوره ی نساء [4]، آیات 131 الی 135 502

سوره ی نساء [4]، آیات 136 الی 139 507

سوره ی نساء [4]، آیات 140 الی 143 509

سوره ی نساء [4]، آیات 144 الی 147 517

سوره ی نساء [4]، آیات 148 الی 152 521

سوره ی نساء [4]، آیات 153 الی 158 524

سوره ی نساء [4]، آیات 159 الی 162 529

سوره ی نساء [4]، آیات 163 الی 166 534

سوره ی نساء [4]، آیات 167 الی 170 539

سوره ی نساء [4]، آیات 171 الی 175 540

سوره ی نساء [4]، آیه ی 176 545

ص: 12

سوره مائده

سوره ی مائده [5]، آیه ی 1 551

سوره ی مائده [5]، آیه ی 2 554

سوره ی مائده [5]، آیه ی 3 557

سوره ی مائده [5]، آیات 4 الی 5 570

سوره ی مائده [5]، آیات 6 الی 7 575

سوره ی مائده [5]، آیات 8 الی 11 583

سوره ی مائده [5]، آیات 12 الی 14 587

سوره ی مائده [5]، آیات 15 الی 16 589

سوره ی مائده [5]، آیات 17 الی 20 594

سوره ی مائده [5]، آیات 21 الی 26 599

سوره ی مائده [5]، آیات 27 الی 32 606

سوره ی مائده [5]، آیات 33 الی 34 613

سوره ی مائده [5]، آیات 35 الی 37 617

سوره ی مائده [5]، آیات 38 الی 40 622

سوره ی مائده [5]، آیات 41 الی 43 627

سوره ی مائده [5]، آیات 44 الی 45 632

سوره ی مائده [5]، آیات 46 الی 47 637

سوره ی مائده [5]، آیات 48 الی 50 639

سوره ی مائده [5]، آیات 51 الی 54 642

سوره ی مائده [5]، آیات 55 الی 56 648

ص: 13

سوره ی مائده [5]، آیات 57 الی 63 657

سوره ی مائده [5]، آیات 64 الی 66 661

سوره ی مائده [5]، آیه ی 67 666

سوره ی مائده [5]، آیات 68 الی 71 669

سوره ی مائده [5]، آیات 72 الی 77 672

سوره ی مائده [5]، آیات 78 الی 81 676

سوره ی مائده [5]، آیات 82 الی 86 680

سوره ی مائده [5]، آیات 87 الی 89 685

سوره ی مائده [5]، آیات 90 الی 92 689

سوره ی مائده [5]، آیه ی 93 694

سوره ی مائده [5]، آیات 94 الی 96 697

سوره ی مائده [5]، آیات 97 الی 100 700

سوره ی مائده [5]، آیات 101 الی 102 704

سوره ی مائده [5]، آیات 103 الی 105 708

سوره ی مائده [5]، آیات 106 الی 108 712

سوره ی مائده [5]، آیات 109 الی 115 715

سوره ی مائده [5]، آیات 116 الی 120 724

منابع

منابع 733

ص: 14

ص: 16

در تفسیر عیّاشی نیز از عبد الله بن سنان نقل شده که گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی قرآن و فرقان سوال کردم. امام(علیه السلام) فرمود:

قرآن همه ی کتاب و اخبار آینده است؛ و فرقان هر آیه ی محکمی است که باید به آن عمل شود.(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هر آیه ی محکمی که در قرآن است، فرقان محسوب می شود؛ و مقصود از «كتاب»قرآنی است که همه ی پیامبران قبلی آن را تایید می نموده؛ به این کتاب ایمان داشته و آن را تایید کرده اند.(2)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

قرآن به این سبب«فرقان»نامیده شد که آیات و سوره های آن به صورت متفرّق نازل گردید و مانند تورات و انجیل و زبور یکجا در الواح و اوراق نازل نشد.(3)

امام سجّاد(علیه السلام) هنگام ختم قرآن می فرمود:

وَ فُرْقَانًا فَرَقْتَ بِهِ بَیْنَ حَلَالِكَ وَ حَرَامِكَ، وَ قُرْآنًا اَعْرَبْتَ بِهِ عَنْ شَرَائِعِ اَحْكَامِك.(4)

ص: 19

در کتاب کافی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

تورات در شب ششم ماه رمضان؛ و انجیل در شب دوازدهم و زبور در شب هجدهم و قرآن در شب قدر نازل گردید.(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

مردی از انصار نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «این زن همسر و دختر عموی من است و من جز خوبی از او چیزی نمی دانم و اکنون فرزندی برای من به دنیا آورده

که بسیار سیاه چهره و دارای بینی بزرگ و موهای کوتاه و پیچیده می باشد و هیچ شباهتی به دایی های خود و پدران من ندارد؟!»

پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به آن زن فرمود: تو چه می گویی؟ آن زن گفت: «سوگند به خدایی که شما را به حق مبعوث به نبوّت نموده،من کسی را تا کنون به خود راه نداده ام.»

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مدّتی سر مبارک خود را پایین انداخت و سپس روی به آسمان کرد و به آن مرد فرمود: «ای مرد! بدان که احدی به دنیا نمی آید جز آن که بین او و بین آدم نود و نه رگ ارتباطی قرار دارد؛ و چون نطفه در رحم قرار می گیرد، آن رگ های ارتباطی اضطرابی پیدا می کند و از خداوند درخواست می کند تا شکل آن فرزند را تعیین

نماید و آن چه تو می بینی، از اجداد پیشین این فرزند می باشد. سپس به آن زن فرمود:«فرزند خود را بگیر». آن زن گفت: «یا رسول الله! شما مرا از اتهام نجات دادی!»(1)

ص: 21

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

رحم زن چهار روزنه دارد و در هر روزنه ای که نطفه ی مرد وارد شود، فرزند از آن روزنه

به وجود خواهد آمد.

و در روایت دیگری فرمود:

خداوند برای رحم چهار ظرف قرار داده است؛ و اگر نطفه در ظرف اوّل قرار بگیرد، برای پدر خواهد بود [و آثار و اخلاق و شکل پدر را پیدا می کند]؛ و اگر در ظرف دوم قرار بگیرد، برای مادر می باشد؛ و اگر در ظرف سوم قرار بگیرد، شباهت به عموها پیدا می کند و اگر در ظرف چهارم قرار بگیرد، شباهت به خالوها [و دایی ها]پیدا می کند.(1)

امام باقر(علیه السلام) و یا امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ ما یَعْلَمُ تَاْویلَهُ اِلّاَ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْم»

فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) افضل راسخین در علم است و خداوند تنزیل و تاویل جمیع آیاتی که بر او نازل نموده را به او تعلیم کرده است و هرگز خداوند پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) را بی اطّلاع از تاویل آیات نمی گذارد و اوصیای بعد از او نیز از تاویل آیات الهی آگاهند و دیگران از خاندان نبوّت اگر عالم به تاویل آیات نباشند، به «راسخون فی العلم» مراجعه می کنند و از تاویل آیات آگاه می شوند؛ چنان که خداوند درباره ی آنان می فرماید:«یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا».

سپس فرمود:

قرآن، آیات خاصّ، عام، محکم، متشابه، ناسخ و منسوخ دارد و تنها راسخون در علم از آن ها آگاهند.(1)

سلیم بن قیس گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) در سخنان خود به معاویه فرمود:

قرآن حقّ و نور و هدایت و شفای اهل ایمان است و کسانی که ایمان ندارند «فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًى» یعنی در گوش هایشان سنگینی [و بستگی] وجود دارد و دل هاشان از فهم آن کور است.

سپس فرمود:

ای معاویه! خداوند هیچ گروهی از گم راهان و دعوت کنندگان به باطل و آتش

ص: 24

را از یاد نبرده و به آنان پاسخ داده و مردم را از پیروی آنان منع نموده است؛ و آیاتی از قرآن را در رد آنان نازل نموده و آن آیات را گروهی می دانند و گروهی نسبت به آن ها جاهل و نادانند.

من از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: هیچ آیه ای از قرآن نیست مگر آن که ظاهری دارد و باطنی دارد و هیچ حرفی از قرآن نیست مگر آن که حد و حدودی دارد و هر حدّی سرآغازی دارد و قرآن را ظاهری است و تاویلی است و تاویل آن را جز خداوند و راسخون در علم نمی دانند.

خداوند ائمّه و پیشوایان را امر نموده تا بگویند: «آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّكَّرُ اِلَّا اُولُوا الْاَلْبابِ» و مردم باید تسلیم ما باشند وعلم قرآن را از ما بگیرند،همان گونه که خداوند فرموده است: «وَ لَوْ رَدُّوهُ اِلَى الرَّسُولِ وَ اِلى اُولِی الْاَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ»؛ یعنی اگر برای فهم آیات قرآن به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و اولی الامر [یعنی جانشینان آن حضرت(صلی الله علیه و آله)]مراجعه کنند،حقیقت آیات و بطون آن ها را نزد آنان خواهند یافت.(1)

ص: 25

برید بن معاویة بن عجلی گوید: امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه ی «وَ ما یَعْلَمُ تَاْوِیلَهُ اِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْم» فرمود:

تاویل کل آیات قرآن را جز خدا و راسخونِ در علم، کسی نمی داند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)افضل راسخون در علم قرآن است و خداوند تنزیل و تاویل همه ی قرآن را به او

آموخته است و اوصیا و جانشینان او نیز بعد از او، تنزیل و تاویل همه ی آیات قرآن را می دانند. از این روی کسانی که عالم به تاویل قرآن نبودند گفتند: «ما چه باید بکنیم که به تاویل و اسرار قرآن آگاهی نداریم؟» و خداوند در پاسخ آنان فرمود که باید بگویند: «یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» سپس فرمود: «قرآن دارای خاصّ و عام و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه است، و تنها راسخون در علم از آن ها آگاهند.»(1)

در تفسیر عیّاشی و کافی کلینی; در تفسیر آیه ی«هُوَ الَّذِی اَنْزَلَ عَلَیْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ اُمُّ الْكِتابِ» نقل شده که امام صادق(علیه السلام) فرمود:

«آیاتٌ مُحْكَمات» امیرالمؤمنین(علیه السلام) است و «اُخَرُ مُتَشابِهاتٌ» فلان و فلان و فلان هستند و«فَاَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغ» یاران و اهل ولایت آنانند که خداوند در وصف آنان فرموده است: «فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَاْوِیلِه».

ص: 26

و در حدیث کافی، امام باقر(علیه السلام) فرمود:

آیات منسوخه از متشابهات است و آیات محکمه از ناسخات است.(1)

علی بن ابراهیم قمی; در تفسیر خود گوید:

مقصود از «زَیْغ» در آیه ی «فَاَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغ»، شکّ است؛ همان گونه که خداوند می فرماید: «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ اِذْ هَدَیْتَنا...».(2)

سماعة بن مهران گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

شما آیه ی «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ اِذْ هَدَیْتَنا» را زیاد تکرار کنید و فکر نکنید که از زَیْغ [یعنی لغزش] در امان هستید.(3)

کارساز باشند و آنان هیزم دوزخ شدند (10) همانند آل فرعون و کسانی که قبل از آنان بودند و آیات ما را تکذیب کردند و خداوند آنان را به سبب گناهان شان گرفت و کیفر خداوند [بر آنان] سخت خواهد بود (11) ای رسول من! به کافران بگو: زود است که شما

[نیز] مغلوب شوید و ره سپار دوزخ گردید و آن [برای شما] بدجایگاهی خواهد بود (12)

به راستی در برخورد دو گروه [یعنی لشکر اسلام با لشکر قریش در جنگ بدر درس عبرتی

بود و] گروهی در راه خدا می جنگیدند و گروه دیگر کافر بودند و آنان [مومنان] را دو برابر

[جمعیّت خود]می دیدند و خداوند هر گروهی را بخواهد یاری می کند و این عبرتی است

برای صاحبان بینش (13)

آنان در پاسخ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتند: ای محمّد! تو ما را با قریش مقایسه مکن و جنگیدن با ما را مانند جنگیدن با آنان فکر مکن، به خدا سوگند اگر به جنگ ما بیایی خواهی دید که با مردان شجاعی روبه رو شده ای.

پس جبرییل نازل شد و گفت: ای محمّد(صلی الله علیه و آله)! «قُلْ لِلَّذینَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ اِلى جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ... اِنَّ فی ذلِكَ لَعِبْرَةً ِلاُولِی اْلاَبصٰارِ».(1)

مرحوم طبرسی در تفسیر خود از امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که می فرمایند:

«قناطیر»جمع قنطار است و قنطار به معنای پوست گاو نری است که پر از طلا باشد.(1)

اهل سنّت از ابن عبّاس نقل کرده اند که گفته است:

آیه ی «قُلْ اَ اُنَبِّئُكُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِكُمْ» تا آخر آیات درباره ی امیرالمؤمنین(علیه السلام) و حمزه

و عبیدة بن حارث نازل شده است.(2)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هر کس در نماز وتر خود هفتاد مرتبه بگود:«أستغفر الله و أتوب الیه»و یک سال به آن ادامه بدهد، خداوند او را در زمره ی «مستغفرین بالاسحار» قرار می دهد و عفو خداوند و بهشت برای او واجب می شود.(3)

مفضّل گوید: به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم:

فدای شما شوم! بسا نماز شب از من فوت می شود آیا بعد از نماز صبح تا خورشید طلوع نکرده است می توانم نماز شب بخوانم؟

ص: 33

حضرت فرمود:

آری، ولکن این خبر را به خانواده ی خود مده تا آنان این عمل را سنّت قرار ندهند و سخن خداوند که می فرماید: «الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْاَسْحارِ» باطل نشود.(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مقصود از«وَ اَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ»زنان بهشتی هستند که نه حیض می بینند و نه حدثی و بول و غایتی از آنان خارج می شود.(2)

مرحوم کلینی در کتاب کافی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

نخستین چیزی که به سبب آن نافرمانی خدا انجام گرفت، شش چیز بود:

1. حبّ دنیا؛ 2. حبّ ریاست؛ 3. حبّ طعام؛ 4. حبّ خواب؛ 5. حبّ راحت؛6. حبّ زن ها.(3)

اصبغ بن نباته گوید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

فتنه در سه چیز است: 1. حبّ زن ها و آن شمشیر شیطان است؛ 2. شرابخواری و آن آلت صید شیطان است؛ 3. حبّ دینار و درهم و آن تیر شیطان است.

ص: 34

سپس فرمود:

کسی که [بیش از اندازه] زن ها را دوست بدارد، از زندگی خود بهره ای نمی برد؛و کسی که نوشابه های حرام را دوست بدارد، بهشت برای او حرام خواهد بود؛و کسی که درهم و دینار را دوست داشته باشد، بنده ی دنیا خواهد بود.(1)

سعید بن جبیر گوید:

قریش سیصد و شصت بت بر کعبه آویخته بودند و چون این آیه نازل شد همه ی آن ها از کعبه فروریختند و در پیشگاه خدا سجده نمودند.(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

ما صاحبان ذکر و صاحبان علم هستیم و حلال و حرام خدا نزد ماست.(2)

مرحوم صدوق با سند خود از محمّد بن عثمان عمری(عجل الله تعالی فرجه الشریف) [از وکلای امام زمان(علیه السلام)]نقل نموده که گوید:

هنگامی که حضرت مهدی(علیه السلام) به دنیا آمد، نور او به آسمان بالا رفت و در پیشگاه

خداوند سجده نمود و سپس سر مبارک بالا نمود و این آیه را تلاوت کرد:«شَهِدَ اللَّهُ اَنَّهُ لا اِلهَ اِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ اُولُوا الْعِلْمِ قائِمًا بِالْقِسْطِ لا اِلهَ اِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَكِیمُ».(3)

ص: 37

در کتاب کافی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

هنگامی که حضرت مهدی(علیه السلام)به دنیا آمد دست های مبارک خود را روی زمین قرار داد و سر مبارک به طرف آسمان بالا نمود.

سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود:

حضرت مهدی(علیه السلام) هنگامی که دستان خود را روی زمین می گذارد همه ی علومی

که از آسمان به زمین نازل شده را دریافت می کند و چون سر مبارک را به آسمان بالا می کند منادی خداوند از عرش الهی و افق اعلی او را با نام و نام پدر صدا می زند و می گوید: «ای محمّد بن الحسن! پایدار باش تا ثابت باشی، ما تو را برای مسوولیّت بزرگی آفریدیم همانا تو برگزیده و صاحب سرّ و مخزن علم من و امین وحی من و خلیفه ی من در روی زمین هستی و من رحمت خود را برای تو و دوستان تو واجب نمودم و بهشت خود را به شما بخشیدم و کنیزان خود را بر شما حلال نمودم، سوگند به عزّت و جلالم که دشمنان تو را به سخت ترین عذاب معذّب خواهم نمود گر چه در دنیا رحمت و رزق من واسع است و به همه ی مردم می رسد.»

چون صدای منادی به پایان رسد حضرت مهدی(علیه السلام) در حالی که دستان مبارکش

روی زمین و سر مبارکش را به آسمان بالا نموده، این آیه را تلاوت می نماید: «شَهِدَ اللَّهُ اَنَّهُ لا اِلهَ اِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ اُولُوا الْعِلْمِ قائِمًا بِالْقِسْطِ لا اِلهَ اِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَكِیمُ»؛ و چون این آیه را تلاوت نمود خداوند علوم اوّل و علوم آخر را به او عطا نماید و او مستحق برکات روحافزون شب قدر باشد.(1)

ص: 38

در تفسیر مجمع البیان از امام صادق(علیه السلام) از پدرانش از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نقل شده که فرمود:

هنگامی که خداوند اراده نمود، فاتحة الکتاب و آیة الکرسی و شهد الله...و«قل اللهمّ مالك الملك...» را تا «بغیر حساب» نازل نماید، این آیات به عرش پناهنده شدند و بین آن ها و بین خداوند حجابی نبود و به خدای خود گفتند: پروردگارا می خواهی ما را بین گناهکاران و به دار ذنوب بفرستی؟ در حالی که ما معلقات به طهور و مقام قدس هستیم؟!

پس خداوند به آنان فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، هر بنده ای که شما را پس از هر نماز بخواند من او را گرچه گناهکار باشد در حظیرة القدس بهشتی ساکن خواهم نمود و گر نه در هر روزی هفتاد مرتبه به او نظر رحمت می کنم و گر نه در هر روزی هفتاد حاجت او را برآورده خواهم نمود که کم ترین آن ها آمرزش گناهان او باشد و گر نه او را از شرّ هر دشمنی حفظ می کنم و بر دشمن او پیروز می نمایم و چیزی او را از دخول در بهشت منع نمی کند مگر مرگ [و چون بمیرد اهل بهشت خواهد بود].(1)

ص: 39

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

من اسلام را به گونه ای معرّفی خواهم نمودکه احدی پس از من این چنین معرّفی نخواهد نمود.

سپس فرمود:

اسلام به معنای تسلیم؛ و تسلیم به معنای یقین؛ و یقین به معنای تصدیق؛و تصدیق اقرار است و اقرار، اداء است و اداء عمل است؛ و مومن دین خود را از خدا می گیرد و ایمان مومن در عمل او شناخته می شود و کفر کافر به انکار او شناخته می شود.

سپس فرمود:

ای مردم!بسیار مواظب دین[و ایمان]خود باشید؛چرا که گناه با داشتن دین قابل بخشوده شدن هست و لکن عمل نیک با نداشتن دین[و ایمان]پذیرفته نیست.(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

اسلام قبل از ایمان است و با اسلام مردم از یک دیگر ارث می برند و ازدواج می نمایند و [لکن]به وسیله ی ایمان[در قیامت]به پاداش می رسند.(2)

ص: 42

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

اسلام شریک با ایمان نیست و [لکن] ایمان شریک با اسلام است و اسلام و ایمان در گفتار و عمل جمع می شوند و همان گونه که کعبه داخل مسجد الحرام است و مسجد الحرام داخل در کعبه نیست؛ اسلام نیز داخل در ایمان است و لکن ایمان داخل در اسلام نیست؛ از این روی خداوند می فرماید: «قالَتِ الْاَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا اَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْاِیمانُ فِی قُلُوبِكُم» و سخن خدا راست ترین سخن ها است.(1)

عدالت می کردند را به ناحق کشتند، به عذاب دردناکی بشارت ده (21)اعمال آنان در دنیا و آخرت تباه و برای آنان یاورانی نخواهد بود (22)

سپس فرمود:

زکریّای پیامبر را قوم او با ارّه بریدند ویحیی بن زکریا که قوم خود را به خدا دعوت می کرد را نیز قوم او کشتند و همواره اولیای شیطان با اولیای رحمان در جنگ بوده اند،چنان که خداوند می فرماید: «اِنَّ الَّذینَ یَكْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقِّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذینَ یَاْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ اَلیمٍ».(1)

یونس بن ظبیان از امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که می فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

خداوند می فرماید:

وای بر کسانی که دین را ابزار رسیدن به دنیا قرار می دهند؛ و وای بر کسانی که آمرین به عدل را می کشند، و وای بر کسانی که مومن در بین آنان [ناچار است] با تقیّه زندگی کند. آیا به من افترا و تهمت می زنید و یا به من جسور شده اید؟!همانا من به ذات خود سوگند یاد نموده ام که آنان را به گونهای در امتحان و آزمایش قرار بدهم که حلیمان و حکیمان شان در حیرت و تعجّب قرار بگیرند.(2)

ص: 45

خود به دین خویش مغرور شده اند (24) چگونه خواهد بود حال آنان زمانی که ما آنان را برای روزی که شکّی در آن نیست جمع خواهیم نمود و در آن روز هر کسی به آن چه کرده،

پاداش داده می شود و ظلمی به آنان نخواهد شد. (25)

امام(علیه السلام) فرمود:

این گونه نیست که مردم فکر می کنند؛ همانا خداوند ملک را به ما داد و بنی امیّه از ما گرفتند و این مانند آن است که کسی مالک لباسی باشد و دیگری آن لباس را به زور از او بگیرد و در آن صورت گیرنده ی لباس مالک آن نخواهد بود.(1)

مرحوم صدوق نقل نموده که از امام حسن عسکری(علیه السلام) سوال شد: «مرگ چیست؟» امام(علیه السلام) فرمود: «مرگ، تصدیق به چیزی است که وجود نداشته باشد.» سپس فرمود:

پدرم از جدم از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود: «مومن هنگامی که می میرد

در حقیقت نمرده؛ و میّت و مرده،کافر است.همانگونه که خداوند می فرماید:«تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ» یعنی: خداوند مومن را از کافر و کافر را از مومن خارج می کند.»(2)

مرحوم طبرسی در مجمع البیان از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نقل نموده که فرمودند:معنای این آیه این است که خداوند مومن را از کافر و کافر را از مومن خارج می کند.(3)

ص: 49

[ای رسول من به آنان که با کافران و دشمنان اسلام ارتباط دوستی برقرار می نمایند]بگو:

اگر باطن خود را بپوشانید و یا آشکار کنید، خداوند [از آن چه در باطن های شماست] آگاه

است،[بلکه]او از آن چه در آسمان ها و زمین است آگاه است و بر هر چیزی تواناست. (29)

محروم کنی و آنان را در دست دشمنان شان ذلیل نمایی، در حالی که خداوند دستور داده که آنان را عزیز نمایی.(1)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

تقیّه، سپر خداست بین خود و بین مخلوق خود.

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

تقیّه در هر چیزی است که فرزند آدم مضطرّ به آن بشود و خداوند به خاطر تقیّه آن چیز را بر او حلال نموده است.(2)

آدم،بدان که اجل تو سریع تر از هر چیزی به تو می رسد و چیزی نمانده که امر خدا بیاید و اجل تو فرا برسد و ملک الموت روح تو را قبض کند و تو تنها وارد خانه ی قبر شوی و باز در قبر روح به بدن تو بازگردد و آن دو ملک برای سوال و امتحان سخت تو یک باره به قبر تو هجوم آورند و نخستین سوال آنان از تو سوال از پروردگار تو است که او را می پرستیده ای.

سپس درباره ی پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) از تو سوال می کنند؛ و از دین تو و کتاب تو و امام تو و از عمر تو سوال می کنند که در چه راهی تباه نمودی و از مال تو سوال می کنند

که از کجا به دست آوردی و در چه راهی مصرف نمودی؟

پس خود را آماده کن و در احوال خود فکر کن و قبل از این امتحان و سوال،جواب خود را آماده کن. پس اگر تو مومن و عارف به دین و پیرو صادقین و اولیای خدا(علیهم السلام)

و اهل ولایت آنان باشی، خداوند هنگام مرگ اعتقاد صحیح را به تو تلقین خواهد نمود و زبان تو را به سخن حق و پاسخ درست گویا خواهد کرد و از طرف خداوند به تو بشارت به بهشت و رضوان الهی داده خواهد شد و ملائکه با روح و ریحان به استقبال تو خواهند آمد.

اگر چنین نباشی زبان تو گره خواهد خورد و حجّت تو باطل خواهد شد و از پاسخ صحیح عاجز خواهی ماند و به تو بشارت عذاب داده می شود و ملائکه عذاب با آب های جوشان و عذاب دوزخ نزد تو خواهند آمد.(1)

ص: 54

سپس می فرمود:

ای فرزند آدم! بدان که پس از آن در قیامت مصیبتِ سخت تر و وحشتناک تری خواهی داشت که قلب ها را به درد می آورد و قیامت روزی است که همه ی مردم برای آن جمع میکند و آن روز مشهود است که خداوند اوّلین و آخرین را درآن روز جمع خواهد نمود و آن روزِ دمیدن در صور و خارج شدن مردم از قبرهاست و آن روز آزفه است که جان ها به لب می رسد و آن روزی است که از هر لغزشی بازخواست می شود و کسی به جای دیگری مواخذه نمی شود و معذرتی از کسی پذیرفته نخواهد شد و راهی برای توبه نیست و تنها به اعمال خوب پاداش

خوب و به اعمال بد پاداش بد داده می شود و هر کس از مومنین مثقال ذرّه ای عمل نیک انجام داده باشد آن را می یابد و به پاداش خود می رسد...(1)

ص: 55

امام صادق(علیه السلام) صحیفه ای را به اصحاب خود نشان داد که در آن نوشته شده بود:

بدانید که اگر خداوند به بنده ی خود نظر خیری داشته باشد، نسبت به پذیرش اسلام شرح صدر و سینه ی بازی به او می دهد و در آن هنگام زبان او به حق گویا می شود و قلب او با حق پیوند می خورد و به دستورات اسلام عمل می کند و هنگامی که خداوند چنین چیزهایی را برای او جمع نمود اسلام او کامل می شود و چون از دنیا می رود نزد خداوند از مسمانان واقعی خواهد بود.

اگر خداوند به بنده ای نظر خیر نداشته باشد، او را به خود وا می گذارد و سینه ی او را از پذیرش حق تنگ خواهد نمود و اگر حقّی بر زبان او جاری شود، قلب او بر آن ثابت نیست از این رو به آن عمل نخواهد نمود و هنگامی که با این حالت بمیرد،نزد خداوند از منافقین خواهد بود و آن چه از حقّ بر زبان او جاری شده و اعتقاد به آن نداشته و توفیق انجام آن را پیدا نکرده برای او حجّت خواهد بود».

سپس فرمود:

پس شما از خدا بترسید و از او بخواهید تا سینه های شما را برای پذیرش اسلام باز نماید و زبان های شما را به حق گویا نماید، تا با این حالت بمیرید و خداوند شما را با صالحان محشور کند و لا قوّة الّا بالله و الحمد لله ربّ العالمین.

تا این که فرمود:

و هر کس دوست بدارد که بداند خداوند او را دوست می دارد، باید از خدا اطاعت کند و از ما نیز پیروی نماید، آیا سخن خدا را به پیامبر خود نشنیده است که می فرماید: «قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُم»؟

ص: 58

تا این که فرمود:

به خدا سوگند هیچ بنده ای از خدا اطاعت نمی کند، جز آن که خداوند اطاعت ما را شرط اطاعت او از خود قرار می دهد، و به خدا سوگند هیچ بنده ای از ما اطاعت نمی کند جز آن که خداوند او را دوست می دارد، و هیچ بنده ای از اطاعت ما سرپیچی نمی کند جز آن که او ما را دشمن می دارد و نافرمانی خدا را خواهد نمود و کسی که با نافرمانی خدا بمیرد، خداوند او را خوار و ذلیل می کند و با صورت او را به آتش می افکند؛ و الحمد لله ربّ العالمین.(1)

ص: 59

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

آیا دین چیزی جز محبّت است و سپس فرمود:خداوند می فرماید:«قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْكُمُ اللَّه»(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

من بر کسانی از این امّت که حقّ ما را شناخته باشند امید نجات دارم، جز برای سه نفر: 1. کسی که حامی سلطان ستم گر باشد. 2. کسی که هواپرست باشد.3. کسی که گناه علنی و آشکار انجام بدهد.

سپس این آیه را تلاوت نمود:

«قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْكُمُ اللَّه».(2)

برید عجلی گوید: خدمت امام باقر(علیه السلام) بودم که مردی از خراسان با پای پیاده وارد

شد و پاهای خود را نشان داد که پاره شده بود و عرض کرد: «به خدا سوگند محبّت شما

خانواده مرا این گونه به این جا آورده است.»

امام باقر(علیه السلام) به او فرمود:

به خدا سوگند اگر سنگی ما را دوست بدارد، خداوند او را با ما محشور خواهد نمود؛و آیا دین جز محبّت و دوستی است؟ خداوند می فرماید: «قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْكُمُ اللَّه» و می فرماید: «یُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ اِلَیْهِمْ».

ص: 60

سپس فرمود: «آیا دین جز محبّت و دوستی است؟!»(1)

به امام صادق(علیه السلام) گفته شد:

فدای شما شوم، ما به نام های شما و اجداد شما نام گذاری شده ایم. آیا این برای ما نفعی دارد؟

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

آری! به خدا سوگند، آیا دین،چیزی جز محبّت است؟ آری خداوند فرموده است: «قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْكُمُ اللَّه».(2)

با محبّت داعی و آمر، مانند اطاعت از خدا و اولیای او و یا محبّت چیزی که داعی او را به آن امر می کند مانند اطاعت از شیطان نسبت به حبّ دنیا و شهوات.

سپس فرمود:

بهترین مردم نزد خداوند در عظمت و منزلت مطیع ترین و داناترین آنان در اطاعت از خدا و رسول و پیروی از کتاب و سنّت پیامبر(صلی الله علیه و آله) می باشند، اکنون این کتاب خدا و این عهد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و سیره ی اوست و کسی جاهل به آن نیست،مگر نادان و یا مخالف و یا معاند باشد و خداوند می فرماید: «یا اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ اُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوبًا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ اَتْقاكُم.»(1)بنابراین اهل تقوا دارای شرافت و کرامت و مورد محبّت خدا هستند و نیز خداوند درباره ی اطاعت کنندگان از خدا و رسول خود می فرماید: «اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ

فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیم»و نیز می فرماید:«اَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْكافِرِین».(2)

ص: 63

سپس با صدای بلند فرمود:

ای مهاجرین و ای انصار و ای جمعیّت مسلمانان! آیا شما با اسلام خود بر خدا و رسول او منّت می گذرید؟! در حالی که خدا و رسول او بر شما منت دارند، اگر در اسلام خود صادق باشید...؟

تا این که فرمود:

و امّا این غنایم نسبت به همه ی مجاهدین یکسان و بالسویّه است و خداوند آن را تقسیم نموده و آن ها مال الله است و شما عباد الله و مسلمان هستید و این کتاب خداست که ما به آن اقرار داریم و به حقانیّت آن گواهی می دهیم و مسلمان هستیم؛ و این عهد و سیره ی پیامبر ماست که می دانید، پس شما باید تسلیم دستور خدا و رسول او باشید.

رحمت خدا بر شما باد و هر کس راضی به حکم خدا نیست به هر راهی می خواهد برود، چرا که عامل به طاعت خدا و حاکم به حکم خدا از کسی هراسی ندارد.چنان که خداوند می فرماید: «لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون» و می فرماید:«اُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» از خدای خود مسالت می کنیم که ما و شما را از اهل طاعت خود قرار بدهد و رغبت ما و شما را به وعده های خود معطوف نماید، شما شنیدید آن چه من گفتم؛ و من برای خود و شما از خداوند درخواست مغفرت و آمرزش می نمایم.(1)

ص: 64

وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَى الْعَالَمِینَ». سپس فرمود: «مخالفین، «آل محمّد(علیهم السلام)» را از این آیه حذف نمودند.»(1)

مرحوم طبرسی نیز گوید:

قرائت اهل بیت(علیهم السلام)«آل محمّد علی العالمین» است.(2)

مامون الرّشید به حضرت رضا(علیه السلام) عرض کرد: «آیا خدا عترت پیامبر(صلی الله علیه و آله) را بر سایر امّت فضیلت داده است؟» حضرت رضا(علیه السلام) فرمود: «آری، خداوند در کتاب خود آنان را بر سایر امّت فضیلت داده است.» مامون گفت: «در کدام آیه؟»

امام(علیه السلام) فرمود:

در آیه ی «اِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحًا وَ آلَ اِبْراهیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمینَ * ذُرّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ».(3)

سپس فرمود:

عترت داخل در آل ابراهیم اند؛ چرا که رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از فرزندان ابراهیم است و به دعای او [که گفت:«وَ اجْنُبْنی وَ بَنِیَّ اَنْ نَعْبُدَ اْلاَصْنامَ»]پیامبر و اهل بیت او(علیهم السلام) به دنیا آمدند؛ و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز نقل شده که فرمود: «اَنَا دَعْوَةُ اَبِی اِبْرَاهِیم».

ص: 66

برخی از علمای اهل تسنّن نیز مانند ثعلبی از ابی وائل نقل کرده که گوید:

در قرآن عبد الله بن مسعود چنین قرائت شده:«انّ الله اصطفی آدم و نوحًا و آل ابراهیم وَ آل محمّد علی العالمین».(1)

محمّد بن قطبی گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

مردم از سخنان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در غدیر درباره ی علی(علیه السلام) غافل شدند، چنان که از قصّه ی مشربهی امّ ابراهیم غافل شدند. آنان در مشربهی امّ ابراهیم به عیادت

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمدند وچون علی(علیه السلام) وارد شد و خواست به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نزدیک شود، او را جا ندادند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چون دید آنان، جا برای علی(علیه السلام) باز نمی کنند، صدا زد: ای مردم! برای علی جا باز کنید.

سپس دست علی(علیه السلام) را گرفت و او را بر روی بستر خود نشاند و فرمود: ای مردم!

این ها اهل بیت من هستند، آیا شما با بودن من به آنان توهین می کنید؟!

سپس فرمود:

به خدا سوگند، اگر من از بین شما بروم،خدا از شما غایب نخواهد بود.همانا روح و راحت و رضوان و شادی و بشارت و دوستی و محبّت برای کسی خواهد بود که ولایت علی(علیه السلام) را بپذیرد و به او اقتدا نماید و تسلیم او و اصیای بعد از او باشد.

چنین کسانی را من قطعا در شفاعت خود داخل خواهم نمود؛چرا که آنان پیروان من هستند و کسی که پیرو من باشد از من خواهد بود، همانند این که پیروان ابراهیم از ابراهیم اند و ابراهیم(علیه السلام) از من است و دین او دین من است و دین من دین

ص: 67

اوست و سنّت او سنّت من است و فضل او از فضل من است و من افضل از او هستم و فضل من از فضل اوست و فضل او از فضل من است و تصدیق سخن من تصدیق سخن خداوند است که می فرماید: «ذُرّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ».

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) این سخنان را در مشربه ی امّ ابراهیم هنگامی که مردم از او عیادت نمودند فرمود.(1)

ابوحمزه ثمالی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

هنگامی که نبوّت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) پایان یافت و عمر او به آخر رسید خداوند به او وحی نمود: ای محمّد! تو وظیفه ی نبوّت خود را انجام دادی و عمر تو به پایان

رسید، پس ایمان و اسم اعظم و میراث علم و آثار نبوّت را در ذریّه خود قرار ده

ص: 68

و میراث نبوّت را قطع مکن، همان گونه که من از زمان آدم تا کنون قطع نکرده ام و خانه های انبیا و پیامبران از آن قطع نشده است.

سپس فرمود:

و این معنای آیه ی «اِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحًا وَ آلَ اِبْرَاهِیمَ وَ آلَ عِمْرَانَ وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَى

الْعَالَمِینَ * ذُرّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ» است و خداوند تا کنون علم را از بین مردم برنداشته و جهل را به جای آن قرار نداده و امر رسالت را به کسی جز ملک مقرّب و یا نبی مرسل نسپرده و همواره رسولانی از ملائکه را امر نموده و آنان را به آن چه دوست می داشته امر کرده و از آن چه دوست نمی داشته نهی نموده است و این گونه دانش خود را به پیامبران و برگزیدگان و اعوان و [اوصیای] آنان و ذریّه پیامبران یکی پس از دیگری رسانده است.

چنان که می فرماید: «فَقَدْ آتَیْنا آلَ اِبْراهیمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْكًا عَظیمًا»و مقصود از «كتاب» نبوّت است و مقصود از «حكمت» حکمای از پیامبران و برگزیدگان است و مقصود از «ملك عظیم» برگزیدگان یعنی ائمّه هداتند و همه این ها مراد از «ذُرّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ» است و آنان بقیّه و عاقبة و حافظین میثاق نامیده می شوند و [تنها] علما و ولاة امر، حقّ استنباط علم و هدایت [مردم] را دارند.(1)

ص: 69

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

روح و راحت و رحمت و شکوفایی و یسیر و یسار و رضا و رضوان و نجات و رستگاری و تقرّب به خدا و محبّت خدا و رسول او، برای کسی است که علی(علیه السلام) را دوست بدارد و به اوصیای او اقتدا کند و بر من واجب است که آنان را داخل در شفاعت خود نمایم و بر پروردگار من حق است که دعای من را درباره ی آنان اجابت نماید، چرا که دوستان علی، پیروان من هستند و کسی که از من پیروی کند از من خواهد بود...(1)

ص: 70

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

کسی که گمان کند رشته وحی تمام شده است دروغ گفته،چرا که مشیّت و اراده خداوند [نسبت به هدایت مردم] ادامه دارد و او درباره ی مخلوق خود هر چه بخواهد اراده می کند، از این رو می فرماید: «ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»

سپس فرمود:

برنامه هدایت خداوند و نبوّت پیامبران تا آخر عالم تغییر نمی کند و آخر آن مانند اوّل آن است و اوّل آن مانند آخر آن است،پس اگر به شما خبر داده شود که در آینده رسالت معیّنی خواهد بود، همان گونه واقع خواهد شد و شکّی در آن نیست.(1)

امام باقر(علیه السلام) از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نموده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

چه می شود برخی از این مردم را که چون آل ابراهیم و آل عمران را یاد می کنند شاد می شوند و اگر آل محمّد رایاد کنند حال آنان دگرگون می شود و از آن خوش ندارند؟! سوگند به ذات مقدّس خدایی که جان محمّد به دست اوست اگر یکی از آنان عمل هفتاد پیامبر را انجام داده باشد، روز قیامت خداوند از او قبول نخواهد نمود تا ولایت من و ولایت علی بن ابی طالب (علیهما السلام) را با خود بیاورد.(2)

ص: 71

در کتاب معانی الاخبار نقل شده که از امام صادق(علیه السلام)درباره ی معنای آل محمّد (صلی الله علیه و آله) سوال شد.

امام(علیه السلام) فرمود:

آل محمّد صلوات الله علیهم کسانی هستند که خداوند ازدواج آنان را با آن حضرت حرام نموده است.

و نیز فرمود:

آل محمّد صلوات الله علیهم ذریّه ی اویند؛و آل بیت او، ائمّه و جانشینان اویند؛و عترت او، اصحاب کسا هستند؛ و امّت او، مومنانی هستند که رسالت او را تصدیق نموده و به قرآن و عترت او تمسّک کرده اند؛ و عترت و اهل بیت او، کسانی هستند که خداوند درباره ی آنان فرمود: الَّذِینَ اَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیرًا، و قرآن و عترت دو خلیفه ی رسول خدا بعد از او هستند.(1)

الذَّكَرُ كَاْلاُنْثى وَ اِنّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ وَ اِنّی اُعیذُها بِكَ وَ ذُرّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ اَنْبَتَها نَباتًا حَسَنًا وَ كَفَّلَها زَكَرِیّا كُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَكَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقًا قالَ یا مَرْیَمُ اَنّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ هُنالِكَ دَعا زَكَرِیّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لی مِنْ لَدُنْكَ ذُرّیَّةً طَیِّبَةً اِنَّكَ سَمیعُ الدُّعاءِ فَنادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلّی فِی الْمِحْرابِ اَنَّ اللهَ یُبَشِّرُكَ بِیَحْیى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللهِ وَ سَیِّدًا وَ حَصُورًا وَ نَبِیًّا مِنَ الصّالِحینَ قالَ رَبِّ اَنّى یَكُونُ لی غُلامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِیَ الْكِبَرُ وَ امْرَاَتی عاقِرٌ قالَ كَذلِكَ اللهُ یَفْعَلُ ما یَشاءُ قالَ رَبِّ اجْعَلْ لی آیَةً قالَ آیَتُكَ اَلاّ تُكَلِّمَ النّاسَ ثَلاثَةَ اَیّامٍ اِلّا رَمْزًا وَ اذْكُرْ رَبَّكَ كَثیرًا وَ سَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَ اْلاِبْكارِ وَ اِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ یا مَرْیَمُ اِنَّ اللهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمینَ یا مَرْیَمُ اقْنُتی لِرَبِّكِ وَ اسْجُدی وَ ارْكَعی مَعَ الرّاكِعینَ ذلِكَ مِنْ اَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحیهِ اِلَیْكَ وَ ما كُنْتَ لَدَیْهِمْ اِذْ یُلْقُونَ اَقْلامَهُمْ اَیُّهُمْ یَكْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما كُنْتَ لَدَیْهِمْ اِذْ یَخْتَصِمُونَ

از حرب گرفته شده، چرا که آن محل حرب و جنگ با شیطان است. «سیّد» یعنی صاحب

سودةٍ وعظمةٍ». «حصور» یعنی ممتنع از جماع و یا من یکتم سرّه. «عاقر» از زن ها و مردها

کسی را گویند که فرزند نمی آورد.«غلام»به جوانی گویند که طالب نکاح باشد،یعنی سنّ او در حد نیاز به نکاح رسیده باشد. «أوحی الله إلیه» یعنی «أرسل إلیه».

فرمود: نشانه این است که سه روز جز با اشاره با مردم سخن نگویی و پروردگار خویش را فراوان یاد کنی و صبح و شب او را تسبیح گویی (41)و بیاد آور زمانی را که فرشتگان به مریم گفتند: ای مریم! خداوند تو را برگزید و پاک نمود و بر زنان جهان فضیلت و برتری

داد (42) ای مریم! اطاعت از فرمان خدای خویش کن و سجده کن و با رکوع کنندگان

رکوع کن (43) [ای رسول من!] آن چه گفته شد از اخبار غیبی بود و ما آن ها را به تو وحی

نمودیم و گرنه در آن وقتی که آنان برای تکفّل مریم قلم های خود را [برای قرعه به آب]

می افکندند تا کدام یک از مریم سرپرستی کنند،تو نزد آنان نبودی و نیز هنگامی که کشمکش می کردند تو نزد آنان نبودی. (44)

فرزند دختر نیست و دختر نمی تواند پیامبر باشد [او فکر می کرد آن فرزند موعود،مریم است، در حالی که چنین نبود] و چون خداوند عیسی(علیه السلام) را به مریم داد [معلوم شد که] او فرزندی بوده که خداوند بشارت او را به عمران داده است.(1)

سپس امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هرگاه ما درباره ی یکی از شما خبری دادیم و آن خبر درباره ی فرزند او و یا فرزندِ فرزند او انجام گرفت از ما گلایه و انکاری نکنید [ما دروغ به شما نگفته ایم، همان گونه که خداوند به عمران دروغ نگفت].(2)

ص: 76

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

[قانون]فرزند«محرّر»این است که باید در کنیسه و معبد بماند واز آن جا خارج نشود و[خادم آن معبد باشد]و مادر مریم هنگامی که مریم را به دنیا آورد به خدای خود گفت: خدایا من دختری به دنیا آوردم و پسر مانند دختر نیست چرا که دختر حیض می شود و باید ازمسجد خارج شود و«محرّر»یعنی فرزند پسر از مسجد خارج نمی شود.(1)

و از امام باقر(علیه السلام) یا امام صادق(علیه السلام) نقل است که فرمودند:

مادر مریم به خدای خود گفت: من فرزندی که در شکم داشتم را نذر کردم خادم مسجد و کنیسه باشد و به مردم خدمت کند و پسر مانند دختر نیست و من متحیّر مانده ام که چه باید بکنم. و مریم خادم مسجد بود تا بزرگ شد و زکریّا(علیه السلام) مامور گردید تا حجابی و اتاقی مخصوص برای او آماده کند.(2)

«وَ اِنّی اُعیذُها بِكَ وَ ذُرّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ»

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در تفسیر آیه ی «وَ اِنّی اُعیذُها بِكَ وَ ذُرّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ» فرمود:

هیچ مولودی به دنیا نمی آید جز آن که شیطانی در حین ولادت با او تماس پیدا می کند و به همین علّت آن مولود صدای خود را به گریه بلند می کند، جز مریم

ص: 77

و فرزند او [که از پیش در پناه خدا قرار گرفتند].(1)

و روایت شده که «حنّه» چون مریم را به دنیا آورد، او را در پارچه ای پیچید و به مسجد آورد و نزد احبار و بزرگان بنی اسراییل گذارد و گفت:

این مولود را بگیرید و در حفظ او بشتابید چرا که او برای مسجد نذر شده است و او فرزند امام شما و صاحب قربان شماست.

این را به این خاطر گفت که فرزندان ماثان، سران بنی اسراییل و پادشاهان آنان بودند.

پس زکریا گفت:

من سزاوارتر به اویم چرا که خاله ی او نزد من است، پس سخن او را نپذیرفتند و گفتند: باید قرعه بزنیم وآنان بیست و هفت نفر بودند پس همگی نزد نهری رفتند و قلم های خود را در آن نهر انداختند و قلم زکریّا روی آب قرار گرفت و بقیّه در زیر آب پنهان شد، از این رو زکریّا متکفّل سرپرستی مریم گردید.(2)

در روایات اهل بیت(علیهم السلام) آمده که همسر زکریّا خواهر مریم بود نه خاله ی او چنان که قمّی و عیّاشی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده اند.(3)

ص: 78

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

حضرت مریم زیباترین زن [زمان خود] بود و چون به نماز می ایستاد از نور او محراب نورانی می شد، و حضرت زکریّا بر او وارد شد و دید میوه ی زمستان در تابستان و میوه ی تابستان در زمستان نزد او آماده است. پس به او گفت: «اَنَّى لَكِ هذا» این میوه ها از کجا برای تو آماده می شود؟ و مریم گفت: «هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ» این ها از ناحیه خداوند می آید. و چون زکریّا چنین دید از خدای خود درخواست فرزند نمود.(1)

در تفسیر امام عسکری(علیه السلام) آمده که حضرت زکریا(علیه السلام) با خود گفت:

خدایی که می تواند میوه ی زمستان را در تابستان و میوه ی تابستان را در زمستان برای مریم آماده کند، می تواند فرزندی به من عطا کند، گر چه من پیرمردی باشم و همسرم نیز نازا باشد.

در این جا بود که زکریّا از پروردگار خود درخواست فرزند نمود و گفت:

«رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً اِنَّكَ سَمِیعُ الدُّعاءِ».(2)

ص: 79

«كُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَكَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقًا قالَ یا مَرْیَمُ اَنَّى لَكِ هذا»

در تفسیر صافی از تفسیر عیّاشی نقل شده که امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

حضرت فاطمه(علیها السلام) برای علی(علیه السلام) کارِ خانه و طبخ نان و نظافت و... را ضمانت نمود و علی(علیه السلام) نیز برای فاطمه(علیها السلام) کارهای خارج خانه، مانند آوردن هیزم و تهیّه ی غذا و... را ضمانت کرد تا این که روزی امیرالمؤمنین(علیه السلام) [به خانه آمد و] به فاطمه(علیها السلام) فرمود: آیا طعامی داری که برای من بیاوری؟ حضرت زهرا(علیها السلام) عرض کرد: سوگند به خدایی که حقّ تو را بزرگ نموده، سه روز است ما طعامی نداشته ایم و گر نه از شما پذیرایی می کردم. امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: برای چه مرا با خبر نکردی؟! فاطمه(علیها السلام) فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مرا نهی نمود که از شما چیزی را طلب کنم و به من فرمود: «از پسر عمّت چیزی طلب مکن اگر چیزی آورد بگیر و گرنه از او درخواستی مکن.»(1)

امام باقر(علیه السلام) سپس می فرماید:

پس از آن امیرالمؤمنین(علیه السلام) از خانه خارج شد و از مردی یک دینار قرض گرفت [تا برای اهل بیت خود غذایی تهیّه نماید]پس مقداد را دید و به او فرمود: برای چه در این ساعت روز [و شدّت گرما] از خانه خارج شده ای؟ مقداد گفت: سوگند به خدایی که حقّ تو را یا امیرالمؤمنین بزرگ دانسته من به خاطر گرسنگی از خانه بیرون آمدم.امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: من نیز به همین علّت از

ص: 80

خانه خارج شده ام و دیناری را به قرض گرفته ام و تو را بر خود مقدّم می نمایم. پس دینار را به مقداد داد.

چون به خانه آمد دید رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نشسته و فاطمه(علیها السلام) مشغول نماز است و ظرف غذای سرپوشیده ای بین آنان است و چون فاطمه(علیها السلام) از نماز فارغ شد و سرپوش را از غذا برداشت. امیرالمؤمنین(علیه السلام) دید آن ظرف پر از نان و گوشت است پس به فاطمه(علیها السلام) فرمود: «اَنَّى لَكِ هذا» این غذا از کجا برای تو آماده شده است؟!

فاطمه(علیها السلام) فرمود: «هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ اِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ».

پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به امیرالمؤمنین(علیه السلام)فرمود:آیا می خواهی قصّه ای همانند قصّه تو و فاطمه(علیها السلام) را برای تو بگویم؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) عرض کرد: آری، رسول خدا(صلی الله علیه و آله). فرمود: زکریّا و مریم هنگامی که زکریّا وارد بر مریم شد و در کنار محراب غذایی را مشاهده نمود و گفت: «یا مَرْیَمُ اَنَّى لَكِ هذا»؟! مریم گفت:

«هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ اِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ».(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

از آن ظرف غذا امیرالمؤمنین(علیه السلام) و خانواده ی او یک ماه خوردند و تمام نشد

ص: 81

و اکنون آن نزد ما می باشد و حضرت قائم [صلوات الله علیه]نیز از آن خواهد خورد.(1)

این روایت در کتاب کافی به صورت دیگری نقل شده و اهل سنّت نیز آن را به صورت سومی نقل نموده اند و زمخشری و بیضاوی و غیر این دو نیز این روایت را در تفاسیر خود آورده اند.

«وَ اسْتَشْهِدُوا شَهیدَیْنِ مِنْ رِجالِكُم»(2)

امام عسکری(علیه السلام) در ذیل آیه «وَ اسْتَشْهِدُوا شَهیدَیْنِ مِنْ رِجالِكُم» می فرماید:

خداوند هیچ بچّه ای را در ردیف مردان کامل العقول قرار نداده، جز چهار بچّه را: 1. عیسی بن مریم 2. یحیی بن زکریا 3. امام حسن مجتبی 4. امام حسین سیّد الشهداء علیهم الصلاة و السّلام.

سپس امام عسکری(علیه السلام) قصّه ی آنان را ذکر نموده و می فرماید:

نخستین تصدیق یحیی نسبت به عیسی این بود که حضرت زکریّا که متکفّل مریم بود و او را در صومعه ای قرار داده بود و جز او کسی از مریم سرکشی نمی کرد، و فقط زکریّا نرد بانی می گذارد و به صومعه ی مریم سر می زد و چون پایین می آمد قفلی بر صومعه می زد و روزنه ای کوچک برای تنفّس از بالای صومعه او باز گذارده بود. و هنگامی که دید مریم باردار شده است بسیار ناراحت و غمگین شد و پیش خود گفت:جز من احدی با مریم تماسّ نداشته است و اکنون من در بین بنی اسراییل مفتضح خواهم شد و آنان شک نمی کنند که من او را

باردار نموده ام.

ص: 82

از این رو نزد همسر خود آمد و قصّه را به او گفت و همسر زکریّا گفت: هراس مکن چرا که خداوند جز خیر و نیکی درباره ی تو نخواهد نمود. سپس گفت: مریم را نزد من بیاور تا از احوال او جویا شوم. و چون زکریّا، مریم را نزد او آورد خداوند پاسخ صحیح را برای مریم آسان نمود.

چون مریم وارد بر خواهر بزرگ خود که همسر زکریّا بود شد، همسر زکریّا در مقابل او به پا نخواست و به او احترام نکرد. پس خداوند به یحیی که در شکم او بود اجازه ی سخن داد و یحیی در شکم مادر با دست خود مادر را فشار داد و گفت: ای مادر! در مقابل مریم که سیّده ی زن های عالم است و فرزند او که سیّد مردان عالم است به پا نمی خیزی؟

پس همسر زکریّا در مقابل مریم به پا خواست و یحیی نیز که در شکم او بود در مقابل عیسی سجده نمود و این نخستین تصدیق یحیی نسبت به عیسی بود از این رو رسول خدا(صلی الله علیه و آله)می فرماید:«اِنَّهُمَا سَیِّدا شَبَابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ اِلَّا مَا کَانَ مِنِ ابْنَیِ الْخَالَةِ عیسی ویحیی». یعنی حسن و حسین دو آقای جوانان بهشتی هستند جز دو پسر خاله عیسی و یحیی [که آنان نیز دو آقای جوانان اهل بهشت هستند.](1)

ص: 83

«قالَ رَبِّ اجْعَلْ لی آیَةً قالَ قالَ آیَتُكَ اَلاَّ تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ اَیَّامٍ اِلّاَ رَمْزًا»

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه ی «قالَ رَبِّ اجْعَلْ لی آیَةً قالَ آیَتُكَ اَلاّ تُكَلِّمَ النّاسَ ثَلاثَةَ اَیّامٍ اِلّا رَمْزًا» فرمود:

هنگامی که زکریّا از خدای خود خواست که فرزندی به او عطا کند و ملائکه بشارت آن فرزند را به او دادند. زکریّا دوست داشت که بداند آیا این صوت از ناحیه ی خداوند است؟! پس خداوند به او وحی نمود: نشانهی آن این است که تو سه روز نمی توانی سخن بگویی و چون چنین دید دانست که جز خداوند قادر بر آن نخواهد بود. از این رو خداوند از قول او می فرماید: «رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً»

و زکریّا در آن سه روز به جای سخن با سر اشاره می نمود.(1)

ص: 84

علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر آیه ی «یا مَرْیَمُ اقْنُتی لِرَبِّكِ وَ اسْجُدی وَ ارْكَعی مَعَ الرّاكِعینَ» گوید:

نزول آیه «اركعی واسجدی» بوده و در آن تقدیم و تاخیر واقع شده است.

و در علل الشرائع از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

حضرت فاطمه(علیها السلام) را به این خاطر محدَّثَه گویند که ملائکه همانند مریم از آسمان براوفرود می آمدند وهمانند مریم به اوخطاب می کردند:«یَا فَاطِمَةُ، انَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمِینَ یَا فَاطِمَةُ اقْنُتِی لِرَبِّكِ وَ اسْجُدِی وَ ارْكَعِی مَعَ الرَّاكِعِینَ»

فاطمه(علیها السلام) نیز با آنان سخن می گفت و شبی به آنان فرمود: مگر مریم بنت عمران سیّده ی زنان عالمین نیست؟ پس ملائکه گفتند: مریم سیّده ی زنان عالم خود بود و خداوند تو را سیّده ی زنان عالم خود و عالم او و سیّده ی زنان اوّلین و آخرین قرار داده است.(1)

وَجیهًا فِی الدُّنْیا وَ اْلآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبینَ وَ یُكَلِّمُ النّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ كَهْلًا وَ مِنَ الصّالِحینَ قالَتْ رَبِّ اَنّى یَكُونُ لی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنی بَشَرٌ قالَ كَذلِكِ اللهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ اِذا قَضى اَمْرًا فَاِنَّما یَقُولُ لَهُ كُنْ فَیَكُونُ وَ یُعَلِّمُهُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ اْلاِنْجیلَ وَ رَسُولًا اِلى بَنی اِسْرائیلَ اَنّی قَدْ جِئْتُكُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ اَنّی اَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّینِ كَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَاَنْفُخُ فیهِ فَیَكُونُ طَیْرًا بِاِذْنِ اللهِ وَ اُبْرِىُ اْلاَكْمَهَ وَ اْلاَبْرَصَ وَ اُحْیِ الْمَوْتى بِاِذْنِ اللهِ وَ اُنَبِّئُكُمْ بِما تَاْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فی بُیُوتِكُمْ اِنَّ فی ذلِكَ َلآیَةً لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنینَ وَ مُصَدِّقًا لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ ِلاُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذی حُرِّمَ عَلَیْكُمْ وَ جِئْتُكُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللهَ وَ اَطیعُونِ اِنَّ اللهَ رَبّی وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ

در کتاب کافی و تفسیر عیّاشی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که از ایشان سوال شد:

آیا عیسی بن مریم کسی را بعد از مرگ زنده نموده است که در دنیا سال هایی زندگی کند و روزی بخورد؟!

حضرت(علیه السلام) فرمود:

آری،حضرت عیسی(علیه السلام) دوستی داشت که با صداقت بود و برای خدا با او دوستی می نمود و عیسی(علیه السلام) همواره نزد او می رفت تا این که مدّتی او را ندید و چون به دیدن او رفت،مادر او گفت:ای رسول خدا،فرزندم از دنیا رفت.حضرت عیسی(علیه السلام) فرمود: آیا دوست می داری او را ببینی؟ او گفت: آری. حضرت عیسی(علیه السلام) فرمود: پس من فردا نزد تو می آیم تا او را با اذن خدا، برای تو زنده کنم.

حضرت عیسی(علیه السلام)روز بعد نزد او آمد و گفت:بیا تا نزد قبر او برویم.پس عیسی(علیه السلام)نزد قبر او ایستاد ودعایی کرد و آن مرد از قبر خارج شد و چون مادر فرزند خود را زنده دید، گریه کرد و آن فرزند نیز گریه نمود و عیسی(علیه السلام) به حال آنان ترحّم نمود و به آن دوست خود فرمود: آیا دوست می داری با مادرت در دنیا زنده باشی؟ او گفت: یا نبیّ الله آیا زندگی همراه با رزق و روزی و ماندن در دنیا را می فرمایی؟و یا زنده ماندن بدون رزق و روزی و عمر را می فرمایی؟ حضرت عیسی(علیه السلام) فرمود: زندگی با رزق و روزی، و بیست سال عمر و ازدواج و پیدا

ص: 89

کردن فرزند را می گویم. پس عیسی(علیه السلام) آن دوست خود را تحویل مادر نمود؛ و او

بیست سال در دنیا زنده بود، ازدواج کرد و فرزندی از او به دنیا آمد.(1)

مرحوم فیض پس از نقل این روایت می گوید: این گونه معجزات از پیامبر ما(صلی الله علیه و آله) نیز بیشتر و عجیب تر صادر شده است همان گونه که در کتاب احتجاج از امام حسین(علیه السلام) و در کتاب توحید از حضرت رضا(علیه السلام) ضمن حدیث مفصّلی نقل شده که می فرمایند:

مردم قریش نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)جمع شدند و از او خواستندکه برای آنان مرده ها را زنده نماید. پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) امیرالمؤمنین(علیه السلام) را فرمود تا با آنان به قبرستان برود و به اموات آنان با صدای بلند بگوید: ای فلان و ای فلان و نام یکایک آن اموات را ببرد و به آن ها بگوید: «محمّد(صلی الله علیه و آله) به شما می گوید: به اذن خدا به پا خیزید.»

ص: 90

پس امیرالمؤمنین(علیه السلام) اموات را این گونه خطاب نمود و آنان به پا خواستند در حالی که خاک از سر وصورت خود برطرف می کردند و مردم قریش نزد آنان آمدند و سوالات خود را از آنان کردند و گفتند: حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) به پیامبری مبعوث شده است و آنان گفتند: ما دوست می داشتیم که او را درک می کردیم و به او ایمان می آوردیم.

سپس حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)افراد نابینا وابرص ودیوانگان را نیز شفا می داد و چهار پایان و حیوانات و پرندگان و جنّیان و شیاطین با او سخن می گفتند.(1)

در تفسیر عیّاشی از امام صادق(علیه السلام)نقل شده که آن حضرت درتفسیر آیه ی«وَ مُصَدِّقًا لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ ِلاُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذی حُرِّمَ عَلَیْكُمْ» فرمود:

بین داودوعیسی بن مریم(علیهم السلام)چهار صدسال فاصله بودوحضرت عیسی(علیه السلام )مبعوث به شریعت توحید و اخلاص و آن چه نوح و ابراهیم و موسی(علیهم السلام)به آن وصیّت نموده بودند، بود؛ و بر عیسی(علیه السلام) انجیل نازل شد و میثاقی که از پیامبران گرفته شده بود [درباره ی محمّد(صلی الله علیه و آله) و آل محمّد(علیهم السلام)] از او نیز گرفته شده

ص: 91

بود و در کتاب او [انجیل] اقامه نماز و امر به معروف و نهی از منکر و حرام شمردن حرام ها و حلال شمردن حلال ها واجب شده بود.

در انجیل نیز مواعظ وعبرت ها واجب شده بود و[لکن]قصاص و احکام حدود و قانون ارث در آن نبود و برخی از احکامی که بر امّت موسی(علیه السلام) در تورات واجب و یا حرام شده بود [مانند شحوم و ثروب یعنی پی های رقیق و ماهی و گوشت شترو صید ماهی در روز شنبه] بر امّت عیسی(علیه السلام) تخفیف داده شده بود، چنان که خداوند از قول عیسی(علیه السلام) در قرآن ما می فرماید: «وَ لِاُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْكُمْ»و عیسی(علیه السلام) امّت خود را امر نموده بود تا به تورات و انجیل مومن باشند.(1)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از«فَلَمَّا اَحَسَّ عِیسى مِنْهُمُ الْكُفْرَ»این است که عیسی(علیه السلام)دید و شنیدکه آنان کافر شدند.(1)

فضّال گوید به امام رضا(علیه السلام) گفتم:

برای چه حواریّون، حواریّون نامیده شدند؟

حضرت فرمود:

به نظر این مردم به خاطر این که آنان شوینده ی لباس ها بودندوآن ها را از چرک وپلیدی پاکیزه و خالص می کردند و از نظر ما، به این خاطر حواریّون نامیده شدند که درون خود و دیگران را با پند و اندرز،از آلودگی گناه پاک می کردند.(2)

امام کاظم(علیه السلام) فرمود:

مقصود از«شاهدین»در«فَاكْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ»ما هسیتم،که برای پیامبران نسبت به امّت هایشان شهادت می دهیم.(3)

و در کتاب توحید صدوق از حضرت رضا(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

«حواریّون» دوازده نفر از یاران حضرت عیسی(علیه السلام) بودند و افضل و اعلم آنان

ص: 94

«الوقا» بود.(1) [و حواری، از حوراست و آن در لغت به معنای سفیدی خالص است و در این آیه مقصود مرد خالص و پاک است.]

حضرت رضا(علیه السلام) می فرماید:

مردم آنان را به این علّت حواریّون می گفتند که شغل آنان شستن لباس و برطرف نمودن چرک آن بود.(2)

مرحوم قمّی در تفسیر خود از آن حضرت(علیه السلام) نقل نموده که عیسی(علیه السلام) به یاران خود فرمود:

«یهود می خواهند مرا بکشند؛کدام یک از شما حاضرید که به شکل من درآیید و کشته شوید و در بهشت با من باشید؟»پس جوانی پذیرفت و مردم یهوداو را به گمان عیسی(علیه السلام) کشتند و به دار آویختند.(3)

این قصّه شبیه خوابیدن امیرالمؤمنین(علیه السلام) به جای پیامبر(صلی الله علیه و آله) در لیلة المبیت است.

فیما كُنْتُمْ فیهِ تَخْتَلِفُونَ فَاَمَّا الَّذینَ كَفَرُوا فَاُعَذِّبُهُمْ عَذابًا شَدیدًا فِی الدُّنْیا وَ اْلآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرینَ وَ اَمَّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ اُجُورَهُمْ وَ اللهُ لا یُحِبُّ الظّالِمینَ ذلِكَ نَتْلُوهُ عَلَیْكَ مِنَ اْلآیاتِ وَ الذِّكْرِ الْحَكیمِ

نفر بودند در خانه ای جمع نمود و سپس از چشمه ای در گوشه ی آن خانه بر آنها وارد شد و چون سر از آب درآورد، فرمود: خدا به من وحی نمود که در این ساعت مرا به سوی خود ببرد و از[شرّ]یهود پاکم کند، پس کدام یک از شما مایل است که به شکل من درآید و او را بکشند و به دار بیاویزند؟ و در بهشت در درجه من و هم نشین من باشد؟ پس جوانی گفت: یا روح الله، من آماده هستم. حضرت عیسی(علیه السلام) فرمود: پس تو همان هستی.

سپس به آنان فرمود: یک نفر از شما قبل از این که این شب صبح شود دوازده مرتبه به من کافر خواهد شد. پس مردی از آنان گفت: یا نبی الله، او من می باشم.حضرت عیسی(علیه السلام) فرمود: آیا در خود چنین چیزی را احساس می کنی؟ اگر چنین است تو او خواهی بود.

سپس فرمود: شما بعد از من سه گروه خواهید شد، دو گروه از شما گم راه و اهل افترای بر خدا و اهل آتش خواهند بود و یک گروه که پیرو شمعون هستند، صادق در دین خدا و در بهشت خواهند بود. سپس خداوند عیسی را به آسمان برد و مردم به او نگاه می کردند.

امام باقر(علیه السلام) سپس فرمود:

در همان شب یهودیان به جستجوی عیسی(علیه السلام) آمدند و آن مردی که عیسی(علیه السلام)فرموده بود: «او تا صبح دوازده مرتبه به من کافر می شود»را گرفتند و نیز آن جوانی

که شباهت به عیسی(علیه السلام) داشت را کشتند و به دار آویختند و آن مرد نیز دوازده

مرتبه به عیسی(علیه السلام) کافر شد.(1)

ص: 97

در کتاب کمال الدین از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که در حدیثی فرمود:

خداوند عیسی بن مریم(علیهما السلام) را به نبوّت مبعوث نمود و نور و علم و حکمت و همه ی علوم پیامبران قبل از او را به او داد و انجیل را بر او افزود و رسالت او را مخصوص

به بنی اسراییل[ساکن]بیت المقدّس نمود وعیسی(علیه السلام)آنان را به کتاب خدا و حکمت و ایمان به خدا و رسول اودعوت کرد و بیشتر آنان به علّت طغیان و کفری که داشتند دعوت او را اجابت نکردند، از این رو عیسی(علیه السلام) خدای خود را سوگند داد و در حقّ آنان نفرین نمود.

پس گروهی از آنان به صورت شیاطین مسخ شدند تا برای دیگران عبرتی باشد و این نیز سبب طغیان وکفر آنان شد؛تا این که عیسی(علیه السلام)به بیت المقدّس آمد و سی و سه سال آنان را دعوت نمود و ترغیب به وعده های خدا کرد تا این که مردم یهود به جستجوی او آمدند تا او را بکشند و گفتند: ما او را شکنجه می کنیم و زنده به گور می نماییم.

ص: 98

برخی ادعا کردند که او را کشته اند وبه دار آویخته اند؛در حالی که خداوند از آنان جلوگیری نمود و فکر کردند عیسی(علیه السلام) را کشته اند در حالی که نتوانستند کاری از پیش ببرند. چرا که اگر توانسته بودند سخن خدا که می فرماید: «بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ اِلَیْهِ» تکذیب می شد.(1)

حضرت رضا(علیه السلام) می فرماید:

امر[مرگ]هیچ پیامبری از پیامبران و حجّت های الهی بر مردم مشتبه نشد مگر امر عیسی(علیه السلام)چرا که عیسی(علیه السلام)زنده از زمین بالا رفت و بین آسمان و زمین قبض روح شد و سپس به آسمان برده شد و روح او به او بازگشت، همان گونه که خداوند می فرماید: «اِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسى اِنِّی مُتَوَفِّیكَ وَ رافِعُكَ اِلَیَ وَ مُطَهِّرُكَ».

خداوند از قول عیسی(علیه السلام) در روز قیامت حکایت می کند که می گوید: «وَ كُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیدًا ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی كُنْتَ اَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ اَنْتَ عَلى كُلِّ شَیْءٍ شَهِید »(2)

ص: 99

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

حضرت عیسی(علیه السلام) هنگامی که به آسمان برده شد لباس پشمینی در بدن او بود که رشته و بافته و دوخته ی مادر او مریم بود و چون به آسمان رفت ندا شد: ای عیسی! زینت دنیا را از خود دور کن.(1)

[و چون نصاری باز لجات نمودند]رسول خدا(صلی الله علیه و آله)[همان گونه که قرآن می فرماید] فرمود: «فَمَنْ حَاجَّكَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ» اِلَى قَوْلِهِ «فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبِینَ» یعنی بیایید با من مباهله کنید[یعنی همگی به درگاه خدا بنالیم] و بگوییم: «خدایا دروغ گوی از ما را هلاک کن»پس اگر من صادق بودم لعنت [و عذاب] بر شما نازل شود و اگر من کاذب و دروغ گو بودم،لعنت [و عذاب] بر من نازل شود.

پس نصاری گفتند:با انصاف با ما سخن گفتی؛و با رسول خدا(صلی الله علیه و آله)قرار مباهله

گذاردند و چون به خانه های خود رفتند عاقب و سیّد و اهتم که علما و رؤسای آنان بودند گفتند: اگر او با اصحاب خود با ما مباهله کند او پیامبر نیست و ما با او مباهله می کنیم، و اگر با اهل بیت و خواصّ خود با ما مباهله کند، ما با او مباهله نمی کنیم، چون او اهل بیت خود را در خطر قرار نمی دهد، مگر آن که صادق باشد.پس نصاری آماده ی مباهله شدند و صبحگاه در محل موعود جمع گردیدند و دیدند رسول خدا(صلی الله علیه و آله)با امیر المؤمنین و فاطمه زهرا و حسن و حسین(علیهم السلام) آمده است از این رو سوال کردند: این ها کیانند؟ و به آنان گفته شد: این جوان وصیّ و داماد و پسر عمّ او علیّ بن ابی طالب(علیهما السلام) است و این زن دختر او فاطمه است و این دو کودک حسن و حسین(علیهما السلام) فرزندان اویند و چون چنین شنیدند متفرّق شدند و به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتند: ما را از مباهله معاف کن ما به تو مالیات و جزیه می دهیم.پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)با پرداخت جزیه و مالیات با آنان مصالحه نمود؛و این آیه نازل شد:«اِنَّ مَثَلَ عِیسى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَیَكُونُ».(1)

ص: 102

نمی شوی که برای من همانند هارون باشی نسبت به موسی، جز آن که بعد از من پیامبری نخواهد بود؟!

فضیلت دوم این که: در جنگ خیبر[که برخی فرماندهی جنگ را گرفتند وبا شکست بازگشتند] رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: فردا پرچم را به دست کسی خواهم داد

که خدا و رسول، او را دوست می دارند [و او نیز خدا و رسول را دوست می دارد]و چون همه ی ما انتظار می کشیدیم که این افتخار نصیب ما شود، فرمود: علی(علیه السلام) را بگویید نزد من بیاید.

پس علی(علیه السلام) در حالی که چشم او بیمار بود نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و آن حضرت آب دهان مبارک خود را به چشم او مالید و پرچم اسلام را به دست او داد و چشم او بهبود یافت [و با پیروزی کامل و شکست دشمن بازگشت].

فضیلت سوم این که چون این آیه نازل شد:«فَمَنْ حَاجَّكَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ» رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، علی و فاطمه و حسن و حسین((علیهم السلام)) را طلب نمود [تا با نصارای نجران مباهله نماید] و فرمود: خدایا این ها اهل بیت من هستند.(1)

ص: 105

امام کاظم(علیه السلام) می فرماید:

همه ی امّت خوب یا بد اتّفاق دارند که در قصّه ی نصارای نجران هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آنان را به مباهله دعوت نمود، در زیر کسای یمانی، جز رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و علی(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) و حسن(علیه السلام) و حسین(علیه السلام) کسی نبود و خداوند این آیه را نازل نمود: «فَمَنْ حَاجَّكَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ اَبْناءَنا وَ اَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ اَنْفُسَنا وَ اَنْفُسَكُمْ» و مقصود از «اَبْناءَنا» حسن و حسین8 است و مقصود از «نِساءَنا» فاطمه(علیها السلام) است و مقصود از «اَنْفُسَنا»علی(علیه السلام) است.(1)

ابوذر گوید:

عمر دستور داد [بعد از خود] علی(علیه السلام) و عثمان و طلحه و زبیر و عبد الرحمان بن عوف و سعد بن ابی وقّاص در خانه ای جمع شوند و در بر روی خود ببندند و درباره ی تعیین خلیفه با هم مشورت کنند و سه روز به آنان مهلت داد و گفت:«اگر پنج نفر آنان درباره ی شخصی اتّفاق نمودند و یک نفر مخالفت نمود او را بکشند، و اگر چهار نفر آنان درباره ی شخصی اتّفاق نمودند و دو نفر دیگر مخالفت کردند آن دو نفر را بکشند.»

ص: 106

چون همه ی آنان[به ناچار]بر یک نفر اتّفاق کردند، علی بن ابی طالب(علیهما السلام) به آنان فرمود: من دوست می دارم سخنی را از من بشنوید و اگر حق بود آن را بپذیرید و اگر باطل بود نپذیرید. آنان گفتند: سخن خود را بگو. پس علی(علیه السلام) یکایک فضایل خود را بیان نمود و آنان اعتراف کردند و یکی از سخنان او این بود که فرمود:آیا در بین شما جز من کسی هست که آیه ی مباهله درباره ی او و همسر و فرزندان او نازل شده باشد؟! و خداوند او را نفس رسول خود قرار داده باشد؟! گفتند: خیر.(1)

علی بن ابراهیم قمّی با سند خود از موسی بن جعفر(علیهما السلام) نقل نموده که هارون الرّشید گفت:

چگونه شما می گویید:ما ذریّه ی رسول خداییم؟!در حالی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرزند پسری به جای نگذارد و تنها دختری از او باقی ماند و شما فرزندان دختر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستید و فرزند دختر فرزند محسوب نمی شود؟

پس موسی بن جعفر(علیهما السلام) به او فرمود:

من تو را سوگند می دهم به آن خویشی که با ما داری و به حقّ صاحب این قبر، مرا از این سوال معاف بداری.

ص: 107

هارون الرّشید گفت:

باید برای من دلیل این مساله را بیان کنی چرا که شما فرزندان علی(علیه السلام)هستید و همان گونه که به من رسیده است؛ تو امام و پیشوای شیعیان خود هستی و من دست از تو بر نمی دارم تا هر چه را از تو سوال می کنم دلیل آن را از کتاب خدا برای من بگویی چرا که شما فرزندان علی ادعا می کنید که علوم قرآن کلّا نزد شما موجود است و تاویل هر «الف» و «واو» آن را می دانید.

موسی بن جعفر(علیهما السلام) می فرماید: به او گفتم: «اجازه می دهی پاسخ تو را بگویم؟» هارون گفت: «بگو»؛ امام(علیه السلام) فرمود:

اَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛ «وَ وَهَبْنا لَهُ اِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ كُلًّا هَدَیْنا وَ نُوحًا هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ اَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسى وَ هارُونَ وَ كَذلِكَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ زَكَرِیَّا وَ یَحْیى وَ عِیسى»

سپس گفت:«ٖای امیر المؤمنین!پدر عیسی کیست؟»هارون گفت:«او پدر نداشته است.»امام(علیه السلام) فرمود:

خدا عیسی را از ناحیه ی مادر او مریم ملحق به پیامبران و از ذریّه ی آنان دانسته؛ و خداوند ما را نیز از ناحیه ی مادرمان فاطمه(علیها السلام) از ذریّه ی پیامبر خود(صلی الله علیه و آله)

قرار داده است.

سپس فرمود:«آیا بیش از این برای تو بگویم ای امیر المؤمنین؟»هارون گفت:«بگو»؛ امام (علیه السلام) فرمود:

خداوند [در آیه ی مباهله] می فرماید: «فَمَنْ حَاجَّكَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ اَبْناءَنا وَاَبْناءَكُمْ وَنِساءَنا وَنِساءَكُمْ وَاَنْفُسَنا وَاَنْفُسَكُمْ» و احدی در این مساله اختلاف ندارد که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هنگام مباهله با نصاری، تنها علی

ص: 108

بن ابی طالب و فاطمه و حسن و حسین(علیهم السلام) را در زیر کسا جا داد و شکی نیست که مقصود از «ابناءنا» حسن و حسین(علیهما السلام)اند و مقصود از «نساءنا»، فاطمه(علیها السلام)است و مقصود از «انفسنا» علی بن ابی طالب(علیهما السلام) است.(1)

در روایات فریقین آمده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

سوگند به خدایی که جان من به دست اوست، عذاب، بالای سر نصارای نجران

ص: 109

بود و اگر با من مباهله می کردند به شکل میمون و خوک مسخ می شدند و بیابان برای آنان آتش می شد وهمه ی آنان حتی پرندگان روی درختان می سوختند و سال بر نصاری نمی گذشت تا همه ی آنان هلاک می شدند.

از این روی خداوند پس از اݥݥین آیه می فرماید: «اِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُ وَ ما مِنْ اِلهٍ اِلَّا اللَّهُ وَ اِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَكِیمُ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِین».(1)

بود. [پس چگونه شما ابراهیم(علیه السلام) را از خود می دانید؟ آیا تعقّل نمی کنید و ادعای

محال می نمایید؟!](1)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«حنیف» یعنی کسی که خالص است و بت نمی پرستد و تنها خدا را می پرستد.(2)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

ابراهیم نه یهودی است که به طرف مغرب نماز بخواند و نه نصرانی است که به طرف مشرق نماز بخواند، بلکه او حنیف و مسلمان و بر دین محمّد(صلی الله علیه و آله)بود و به طرف کعبه نماز می خواند.(3)

امام صادق(علیه السلام)به برخی از اصحاب خود فرمود:«به خدا سوگند،شما از آل محمّد(علیهم السلام)هستید.» راوی گوید: «عرض کردم: فدای شما شوم، آیا راستی از آنان هستیم؟» حضرت(علیه السلام) فرمود: «آری. به خدا سوگند از آنان هستید و این جمله را سه مرتبه تکرار نمود.» پس نگاهی به من نمود و من نیز به او نگاه کردم، سپس فرمود:

ای عمر بن یزید! خدا در کتاب خود می فرماید: «اِنَ اَوْلَى النَّاسِ بِاِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ

ص: 114

اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُ الْمُؤْمِنِین».(1)

عبد الله بن سلیمان صیرفی گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که در تفسیر آیه ی «اِنَ اَوْلَى النَّاسِ بِاِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ -- وَ هذَا النَّبِیُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُ الْمُؤْمِنِین» فرمود:

به خدا سوگند، شما بر دین ابراهیم و منهاج او هستید، و شما از همه ی مردم به اوسزاوارتر و نزدیک تر هستید.(2)

و در سخن دیگری فرمود: «ائمّه و پیروان آنان از ابراهیم(علیه السلام) هستند.»(3)

زمخشری در کتاب ربیع الابرار از امیرالمؤمنین(علیه السلام)نقل نموده که فرمود:«سزاوارتر

و نزدیک تر به پیامبران کسانی هستندکه به آیین آنان داناترند.»سپس این آیه را تلاوت نمود: «اِنَّ اَوْلَى النَّاسِ بِاِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا»

سپس فرمود:

ولیّ محمّد(صلی الله علیه و آله) کسی است که از خدا اطاعت کند؛ گر چه نسبت او از آن حضرت دور باشد و دشمن محمّد(صلی الله علیه و آله) کسی است که نافرمانی خدا را بکند گر چه قرابت او به پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)نزدیک باشد.(4)

ص: 115

مقصود این است که اهل کتاب اوصاف و نشانه های پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) را در تورات دیده بودند و می دانستند که او همان پیامبر موعود است و لکن کتمان می کردند.(1)

و در تفسیر آیه ی«وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی اُنْزِلَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ -- وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» گوید، امام باقر(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مدینه آمد نخست به طرف بیت المقدّس نماز می خواند و مردم یهود درشگفت بودند و هنگامی که خداوند قبله پیامبر خود را هنگام نماز ظهر به طرف کعبه قرار داد، آنان خشمگین شدند و به مردم یهود گفتند: «محمّد(صلی الله علیه و آله) نماز صبح را به طرف قبله ما خوانده است»وشما باید به دستوری که او اوّل روز داشته و به طرف قبله ما نماز خوانده ایمان بیاورید و به آن چه در آخر روز به آن عمل نموده و نماز خود را به طرف کعبه خوانده است کافر شوید، تا بلکه او از قبله ی خود دست بردارد و به قبله ی ما توجّه نماید.(2)

ص: 118

علی بن ابراهیم در تفسیر آیه ی«وَ مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ مَنْ اِنْ تَاْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ اِلَیْك...»گوید که یهودیان می گفتند:

برای ما مانعی نیست و حلال است که اموال امیّین[و مسلمانان]را بگیریم[چرا که در تورات برای آنان حرمتی نیست]. از این رو خداوند در ردّ آنان می فرماید: «یَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ».(1)

در تفسیر مجمع البیان از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که آن حضرت(صلی الله علیه و آله) هنگام قرائت آیه ی «لَیْسَ عَلَیْنا فِی اْلاُمِّیِّینَ سَبیلٌ» فرمود:

دروغ گفتند دشمنان خدا،چرا که همه ی احکام جاهلیّت زیر قدم های من است،مگر[قانون] امانت که نسبت به نیک و بد باید رعایت شود.(2)

عدیّ بن حاتم گوید:

امرا القیس با مردی از حضرموت درباره ی زمینی نزاع داشت ونزاع خود را نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آوردند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مدّعی فرمود: شاهد داری؟ او گفت: ندارم. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: پس او که منکر است با قسم خود مال را می گیرد. پس مدّعی گفت: در آن صورت به خدا سوگند زمین من را [به ناحق] می گیرد!

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: اگر او [به دروغ سوگند بخورد و] مال تو را بگیرد، خداوند در قیامت نظر رحمت به او نمی کند و او را پاک نمی نماید و عذاب دردناکی خواهد

داشت.پس آن مرد با شنیدن این آیه زمین را به مدّعی بازگرداند.(1)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

این آیه درباره ی یهود و نصاری نازل شده است که با عمل نکردن به عهد وپیمان خود[نسبت به حقانیّت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)] و سوگندهای دروغی که خوردند [و گفتند: این آن پیامبر موعود نیست] بهره ی ناچیز دنیا را به دست آوردند و [لکن] در آخرت نصیبی نخواهند داشت و خداوند به آنان نظر رحمت نمی کند و آنان را [از گناه] پاک نخواهد نمود و عذاب دردناکی خواهند داشت.

سپس فرمود:

مقصود از«خلاق»نصیب است و کسی که در آخرت نصیب و بهره ای ندارد چگونه می تواند داخل بهشت شود؟!(2)

ص: 121

عبد الله بن ابی یعفور گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند به سه گروه از این مردم درقیامت نظر رحمت نمی کند وآنان را ازگناه پاک نمی نماید و عذاب دردناکی برای آنان خواهد بود: 1. کسی که به دروغ خود را امام «من عند الله» بداند. 2. کسی که امامت امام «من عند الله» را انکار نماید. 3. کسی که بگوید: فلانی و فلانی بهره و نصیبی از اسلام داشته اند.(1)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) به اصحاب خود فرمود: «آیا می خواهید بدانید بزرگ ترین زنا کدام

است؟» گفتند: «آری.» حضرت(علیه السلام) فرمود:

این که زنی با مردی زنا کند و از او فرزندی بیاورد و به عهده ی شوهر خود قرار دهد.به چنین زنی خداوند در قیامت نظر رحمت نمی کند و او را از گناه پاک نمی نماید و برای او عذاب دردناکی خواهد بود.(2)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند به سه گروه در قیامت نظر رحمت نمی کند و آنان را از گناه پاک نمی کند و عذاب سختی بر آنان خواهد بود. 1. مرد دیّوث. 2. کسی که فحّاش باشد و به او فحش بدهند [و باکی نداشته باشد.] 3. کسی که با بی نیازی، گدایی کند.(3)

ص: 122

[تحریف شده تورات]می پیچانند تا تو گمان کنی که آن ها از کتاب[آسمانی]است درحالی که از کتاب آسمانی نیست و آنان می گویند: «این ها از ناحیه ی خداست» در حالی که از ناحیه ی خدا نیست و بر خدا دروغ می بندند و خود می دانند. (78)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

دو گروه درباره ی من هلاک شدند،در حالی که من گناه و تقصیری نداشتم،یکی دوست افراط گرا[که مرا خدا می پندارد]و دیگری دشمن مبغض و افراطگرا[که مقام مرا انکار می کند]و من از او بی زاری می جویم و به خدا پناه می برم از کسانی که درباره ی ما غلوّ می کنند و ما را از حد عبودیّت بالاتر می برند، همانند عیسی(علیه السلام)که از نصاری برائت می جست.(1)

از پیامبران پیشین این بوده که به امّت های خود بشارت آمدن این پیامبر را بدهند و آنان را امر به تصدیق و یاری او نمایند و از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «از امّت های پیشین پیمان گرفته شد که به دستورات دین و آیین پیامبر بعد از خود عمل کنند و آنان به این پیمان وفا نکردند.»

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

خداوند از همه ی امّت های پیامبران پیمان گرفت که پیامبر خود[محمّد(صلی الله علیه و آله)] را تصدیق کنند و به آیین او عمل نمایند و[لکن]آنان به پیمان خود وفا نکردندو زیادی از شرایع و دستورات دین خود را ترک و زیادی از آن ها را تحریف و تغییر دادند.(1)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

خداوند از پیامبران گذشته پیمان گرفت که به امّت های خود خبر آمدن پیامبرما حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) را بدهند و اوصاف و نشانه های او را برای آنان بیان کنند و بشارت آمدن او را به آنان بدهند و آنان را به تصدیق و ایمان به او امر نمایند.(2)

و نیز فرمود:

خداوند از زمان آدم تا نبوّت حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) هیچ پیامبری را مبعوث به

رسالت نکرد مگر آن که از او پیمان گرفت که اگر در زمان او حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) مبعوث به رسالت گردید به او ایمان بیاورد و او را یاری نماید و از امّت خویش نیز

برای او پیمان بگیرد.(3)

ص: 127

در تفسیر قمّی و عیّاشی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

خداوند هیچ پیامبری را از زمان آدم و بعد از او به پیامبری مبعوث ننموده جز آن که او [در زمان رجعت]به دنیا باز خواهد گشت و امیرالمؤمنین(علیه السلام)را یاری خواهد نمود، چنان که خداوند می فرماید «لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ» یعنی به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ایمان خواهد آورد «و لَتَنْصُرُنَّ» یعنی امیرالمؤمنین(علیه السلام) را یاری خواهد نمود.(1)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) ضمن کلام مفصّلی می فرماید:

خداوند از حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) و از من پیمان گرفت که ما هم دیگر را یاری کنیم و من محمّد(صلی الله علیه و آله) را یاری نمودم و در رکاب او با دشمنان جنگ کردم و دشمنان او را کشتم و به عهد و پیمان خود با خداوند وفا نمودم و پیامبرِ او را یاری کردم

و هیچکدام از پیامبران و مرسلین مرا یاری نکردند و از دنیا رفتند و زود است که[در رجعت] مرا یاری کنند و من مالک مشرق و مغرب عالم شوم و خداوند پیامبران خود را [در رجعت] از آدم تا حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) زنده خواهد نمود.

آنان در رکاب من،شمشیر های خود را بر سر مخالفین من از جنّ و انس خواهندزد و چه شگفت انگیز خواهد بود که خداوند مرده ها را زنده می کند وگروهگروه لبّیک گویان می گویند:«لبیّك یا داعی الله» و در کوفه با شمشیرهای خود بر سرکفّار و جبّاران و پیروان آنان از اوّلین و آخرین می زنند تا خداوند وعده ی خود را محقّق نماید، چنان که می فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْاَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ اَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِكُونَ بِی شَیْئًا.»(2)

ص: 128

سپس فرمود:

در آن هنگام مردم تنها خدا را خواهند پرستید و تقیّه ای نخواهد بود، و برای من رجعت هایی خواهد بود و من صاحب الرجعات و الکرّات و الصولات و النقمات هستم و برای من دولت های عجیبی خواهد بود...(1)

و در تفسیر قمّی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که در تفسیر آیه ی «اَ اَقْرَرْتُمْ وَ اَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ اِصْرِی» فرمود:

خداوند در عالم ذرّ به آنان فرمود:آیا اقرار کردید وعهد مرا پذیرفتید؟پس آنان[یعنی پیامبران و امّت های آنان]گفتند:ما اقرار کردیم و خداوند به ملائکه فرمود:شما شاهد باشید.(2)

ص: 129

و در مجمع از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

خداوند به پیامبران گذشته و امّت های آنان[در عالم ذرّ] فرمود: آیا اقرار [به مقام محمّد و آل او(علیهم السلام) ] کردید وعهد مرا پذیرفتید؟ آنان یعنی پیامبران و امّت ها گفتند: ما اقرار کردیم به آن چه مامور به آن شدیم. پس خداوند به پیامبران فرمود: شما باید بر امّت های خود شاهد باشید، من نیز بر شما و امّت ها شاهد هستم.(1)

آنان است.«طَوْعًا وَ كَرْهًا»یعنی طائین بالنظر الی الحجج وکارهین بالسیف.«غیرالاسلام» یعنی غیر الانقیاد لله و توحیده.

این آیه درباره ی حضرت مهدی(علیه السلام)نازل شده و آن حضرت چون قیام می کند اسلام را بر یهود و نصاری و صابئین و کفّار و اهل ارتداد در شرق و غرب زمین عرضه می نماید و کسانی که از روی میل مسلمان شوند آنان را امر به نماز و زکات و وظائف دیگر مسلمانان می نماید و کسانی که مسلمان نشوند گردن آنان را می زند تا در شرق و غرب عالم کسی جز گوینده ی «لا اله الّا الله» نماند.

پس من گفتم:

فدای شما شوم، جمعیّت دنیا زیاد است، چگونه همه ی آنان را می کشد؟فرمود:

خدا اگر بخواهد زیاد را کم و کم را زیاد می نماید.(1)

علی بن ابراهیم قمّی گوید:

«اَفَغَیْرَ دینِ اللَّهِ یَبْغُونَ» یعنی آیا جز این دین خدا را طلب می کنید؟ همانا من از شما خواستم که به نبوّت محمّد و امامت وصیّ او علی(علیه السلام) اقرار کنید. سپس می فرماید: «وَ لَهُ اَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ اْلاَرْضِ طَوْعًا وَ كَرْهًا» یعنی در مقابل این آیین اهل آسمان و زمین خواسته یا ناخواسته تسلیم خواهند بود. [یعنی در رجعت از ترس شمشیر]

ص: 132

سپس خداوند پیامبر خود را امر به اقرار به پیامبران و کتب آسمانی نموده و می فرماید: ای محمّد بگو:«قُلْ آمَنّا بِاللَّهِ وَ ما اُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما اُنْزِلَ عَلى اِبْراهیمَ... وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»(1)

و فرق بین خُلود و دَوام این است که خلود مقتضی طول مکث است و دوام به معنای دائم و ابد است و به همین علّت خداوند موصوف به دوام است و لکن خلود کفّار دردوزخ به معنای دوام است و خلافی در آن نیست.«انظار»به معنای تاخیر و مهلت دادن است، تا بنده در کار خود اندیشه کند، و فرق بین انظار و «امهال» این است که امهال مهلت دادن برای این است که بنده بتواند اعمال خود را به آسانی انجام بدهد.«ملیء الارض» از «مَلأ» به معنای پر بودن ظرف است. «رجل ملیءٌ بالامر و هو رجل املا به من غیره» به همین معناست، بنابراین ملئ اسم مقدار است برای ظرف که پر شده است؛ و «مَلَؤ» به معنای جمعیّت است. «فِدیة» به معنای بدل است، برای آزاد شدن چیزی و یا کسی که مجرم بوده و می خواهند او را آزاد کنند، و «افتداء» افتعال از فدیه است، و فِداء بالکسر با مدّ است و فَدا با فتح با قصر است.

این آیات درباره ی مردی از انصار نازل شد که به او حرث بن سوید بن صامت می گفتند. او شخصی به نام مخدر بن زیاد بلوی را غافل گیر کرده و کشته و فرار کرده و مرتد شده بود؛ و چون به مکّه رسیده بود پشیمان گردیده و از خویشان خود در مدینه خواسته بود که از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سوال کنند: آیا توبه ای برای او هست؟!

چون آنان از آن حضرت سوال کردند، این آیات تا «اِلَّا الَّذِینَ تابُوا» نازل شد.پس مردی از قوم او این آیات را نزد او برد و گفت: من می دانم تو راست می گویی و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از تو راست گوتر است و خداوند از همه راست گوتر است. سپس به مدینه بازگشت و توبه نمود و اسلام او نیکو بود.(1)

قُلْ فَاْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها اِنْ كُنْتُمْ صادِقینَ فَمَنِ افْتَرى عَلَى اللهِ الْكَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَاُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ قُلْ صَدَقَ اللهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ اِبْراهیمَ حَنیفًا وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكینَ

سپس فرمود:

از پدرم شنیدم که می فرمود: کسی که یک سال بر او بگذرد و از مال خود چیزی کم یا زیاد به ما صله نکرده باشد، خداوند در قیامت نظر رحمت به او نخواهد نمود، جز آن که او را عفو نماید.

سپس فرمود:

ای مفضّل!صله و احسان به ما از واجباتی است که خداوند در کتاب خود بر شیعیان ما واجب نموده است، همان گونه که می فرماید: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ» و ماییم برّ و تقوا و راه هدایت و باب تقوا و هرگز دعای ما از خداوند محجوب و ممنوع نخواهد شد.

شما باید بر دستورات حلال و حرام خود[که از ناحیه ی ما به شما رسیده است]اکتفا کنید چرا که نسبت به آن ها مورد سوال خواهید شد و هرگز از احدی از فقها[ی عامّه]سوالی نکنید که بی فایده خواهد بود و بسا علم آن از شما پنهان شده باشد.(1)

ص: 139

علی بن ابراهیم قمی; در تفسیر آیه ی «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّون» گوید:

یعنی هرگز به ثواب و پاداش خداوند نمی رسید تا حقّ آل محمّد(علیهم السلام) را از خمس

و انفاق و غنایم جنگی به آنان رد نمایید.(1)

مرحوم طبرسی در تفسیر آیه ی فوق از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

مقصود این است که انسان بخیل و اهل دنیا و جمع ثروت[با علاقه ای که به مال دنیا دارد] مال خود را در راه خدا [به مستمندان و...] بدهد.(2)

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که ایشان همواره شیرینی در راه خدا می داد و می فرمود:

چون چیزی نزد من محبوب تر از آن نیست آن را در راه خدا می دهم.(3)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه ی «كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلًّا لِبَنِی اِسْرائِیلَ اِلَّا ما حَرَّمَ اِسْرائِیلُ عَلى نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ اَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراة» فرمود:

اسراییل[یعقوب]هنگامی که گوشت شتر می خورد درد مفاصل پیدا می کرد [وجع الخاضرة] از این رو گوشت شتر را بر خود حرام نمود و این قبل از نزول تورات بود و چون تورات نازل شد،حضرت یعقوب گوشت شتر را بر خود حرام نکرد و لکن نمی خورد.(4)

ص: 140

عبد الله بن ابی یعفور گوید: از امام صادق(علیه السلام)نسبت به آیه ی«كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلًّا

لِبَنِی اِسْرائِیلَ اِلَّا ما حَرَّمَ اِسْرائِیلُ عَلى نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ اَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراة» سوال کردم، فرمود:

یعقوب هنگامی که گوشت شتر می خورد بیماری مفاصل پیدا می کرد، از این رو گوشت شتر را بر خود حرام نموده بود و این قبل از نزول تورات بود و چون تورات نازل شد، یعقوب(علیه السلام) گوشت شتر را حرام ننمود و نخورد.(1)

علی بن ابراهیم; گوید:

حضرت یعقوب بیماری مفاصل داشت و گوشت شتر را بر خود حرام نموده بود، پس مردم یهود گفتند: گوشت شتر در تورات حرام است و خداوند در پاسخ آنان فرمود: «فَاْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها اِنْ كُنْتُمْ صادِقِینَ»چرا که یعقوب گوشت شتر را بر خود حرام نموده بود،نه بر مردم .(2)

و در تفسیر آیه ی«قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ اِبْراهِیمَ حَنِیفًا وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِین»امام حسین (علیه السلام) می فرماید:

من احدی را نمی دانم که بر ملت و آیین ابراهیم باشد، جز ما و شیعیان ما.(3)

ص: 141

آن شود در امان خواهد بود و بر کسانی که استطاعت دارند واجب است برای خدا حج به جا

آورند و هر کس کافر شود خداوند [از او و] از همه ی اهل عالم بی نیاز خواهد بود. (97)

معاویه ی بن عمار گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم:

من در مکّه [و مسجد الحرام] می خواهم نماز بخوانم و می بینم که مقابل من زن قرار دارد و یا زن حرکت می کند.

حضرت فرمود:

مانعی نیست؛و به همین علّت«مکه»را «بکّه»می گویند که زن و مرد در آن جا ازدحام می کنند. (1)

عبد الله بن سنان گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم:

مقصود از«آمنًا»در آیه ی«وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِنًا»امنیّت بیت الله است و یا امنیّت حرم است؟

حضرت(علیه السلام) فرمود:

هر کس از مردم و حیوانات وحشی پناه به حرم ببرد، او از سخط خداوند در امان است تا زمانی که ناچار به خروج از حرم شود. [و چون خارج می شود حدّ الهی بر او جاری می شود و یا او را صید می کنند.](2)

و در حدیث دیگری فرمود:

هنگامی که بنده ای در غیر حرم جنایتی انجام بدهد و فرار کند و داخل حرم شود،کسی حق ندراد او را دنبال کند؛ جز آن که باید او را از بازار خرید و فروش

ص: 144

منع کنند و آب و غذا به او ندهند و با او سخن نگویند تا از حرم خارج شود و او را مواخذه کنند و اگر در حرم جنایتی را انجام بدهد، در حرم حد خدا را بر او جاری می کنند، چرا که حرمت حرم را نگاه نداشته است.(1)

عبد الخالق صیقل گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم:

معنای آیه ی «وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِنًا» چیست؟

حضرت(علیه السلام) فرمود:

سوالی از من کردی که تا کنون کسی چنین سوالی را از من نکرده بود؛الّا ما شاء الله.سپس فرمود:

کسی که به زیارت این خانه [کعبه] بیاید و بداند که آن خانه ی خداست و خداوند به مردم امر کرده که به زیارت آن بروند، اگر به خوبی حقّ ما را شناخته باشد، در دنیا و آخرت [از عذاب و کیفر الهی]ایمن خواهد بود.(2)

امام صادق(علیه السلام) در سخن دیگری فرمود:

آیه ی«وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِنًا»درباره ی قائم ما اهلالبیت است؛و کسی که با او بیعت کند و از یاران او باشد، ایمن خواهد بود.(3)

ص: 145

عبد الله بن سنان گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کعبه را به این خاطر«بكّة»گویند که مردم در اطراف آن و داخل آن گریه می کنند.(1)

و در حدیث دیگری فرمود:

مکّه را به این خاطر «بکّه» می گویند، که مردم هم دیگر را گرد آن فشار می دهند.(2)

زراره گوید: از امام باقر(علیه السلام) سوال شد:

آیا قبل از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مردم به حجّ می رفتند؟

حضرت(علیه السلام) فرمود:

آری، این مردم نمی دانند که از زمان آدم(علیه السلام) و نوح(علیه السلام) و سلیمان(علیه السلام)، جنّ و انس و پرندگان به زیارت این خانه می آمده اند.

سپس فرمود:

موسی(علیه السلام) بر شتر سرخی سوار شد و به حج آمد و لبیّک لبیّک گفت؛ همان گونه

که خداوند می فرماید:«اِنَّ اَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَكَّةَ مُبارَكًا وَ هُدىً لِلْعالَمِین».(3)

ص: 146

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

کسی که داخل مکّه و مسجد الحرام شود و حقّ و حرمت ما را همانند حرمت و حقّ کعبه و حرم شناخته باشد خداوند گناهان او را می آمرزد و امر دنیا و آخرت او را اصلاح می نماید همان گونه که می فرماید:«و هر کس داخل آن بشود در امان خواهد بود.»(1)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) به شخصی که درباره ی آیه ی «اِنَّ اَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَكَّةَ

مُبارَكًا وَ هُدىً لِلْعالَمِین» سوال کرد و گفت: آیا کعبه اوّلین بیت روی زمین است؟ فرمود:

قبل از آن نیز بیوتی روی زمین بوده است و لکن اوّلین بیتی که برای مردم! محل برکت و هدایت و رحمت بوده کعبه است.

سپس فرمود:

اوّل کسی که کعبه را بنا نمود ابراهیم(علیه السلام)بود وسپس قبیله ی جُرهم ازعرب آن را بنا نمودند و باز خراب شد و عمالقه آن را بنا کرند و باز خراب شد و قریش آن را بنانمودند.(2)

در تفسیر عیّاشی نقل شده که منصور دوانیقی می خواست منازل اطراف مسجدالحرام را داخل مسجد نماید و صاحبان آن ها راضی نمی شدند؛ و از امام صادق(علیه السلام)سوال نمود.

ص: 148

آن حضرت(علیه السلام) فرمود:

خداوند می فرماید:«اِنَّ اَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَكَّةَ مُبارَكًا»چون کعبه اوّل ساخته شده اطراف آن مربوط به او خواهد بود.(1)

در کتاب خصال از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مکّه پنج اسم دارد: 1. امّ القری 2. مکّه 3. بکّه 4. بسّاسه؛ یعنی هلاک کننده؛ چرا که هر کس در آن ظلم و طغیان کند خداوند او را اخراج و هلاک می نماید.

5. امّ رحم یعنی مادر مهربان، چرا که هر کس به آن پناه ببرد به او ترحّم می شود.(2)

این حدیث را صدو ق در کتاب فقیه نیز مرسلا نقل نموده؛ و در آن کتاب از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

خداوند حجر الاسود را برای آدم از بهشت نازل نمود و آن به صورت درّ سفیدی بود و خداوند آن را به آسمان برد و آن مقابل این بیت قرار دارد و هر روز هفتاد هزار ملک داخل آن می شوند و چون خارج می شوند هرگز به آن باز نمی گردند و خداوند ابراهیم و اسماعیل را امر نمود تا کعبه را بر بنیان اولیّه ی آن بنا کنند.(3)

ص: 149

و در کتاب کافی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

موضع و محل کعبه محل نورانی بود ونور آن مانند نور خورشید و ماه بود و چون قابیل برادر خود هابیل را کشت آن محل سیاه شد وچون آدم به زمین آمد خداوند زمین را بالا برد تا آدم (علیه السلام) همه ی روی زمین را مشاهده نمود و خداوند به او فرمود: همه ی زمین برای تو می باشد. پس آدم عرض کرد: پروردگارا این محل نورانی چیست؟ خطاب شد: این حرم من است در روی زمین و بر تو لازم است که هر روز هفتصد بار گرد آن طواف بکنی.(1)

سپس مرحوم فیض; در تفسیر آیه ی «فِیهِ آیاتٌ بَیِّنات» گوید:

از آیات و نشانه های حقانیّت کعبه این است که هر جبّاری قصد سویی به آن نموده خداوند او را هلاک کرده است، مانند اصحاب فیل و غیره...

تا این که گوید:

مقام ابراهیم(علیه السلام)نیز از آیات بیّنات است چرا که اثر قدم ابراهیم(علیه السلام) بر آن دیده می شود وامّا آیه بودن حجر الاسود این است که پیامبران واوصیا از آن عجایبی دیده اند و حجر الاسود هنگامی که از بهشت برای آدم فرستاده شد [او ملکی از ملائکه مقرّب خدا بود و] به صورت سنگی سفید و نورانی بود و خداوند

ص: 150

میثاق و پیمان خود را از مردم به او سپرده بودواو روز قیامت خواهد آمد و برای او زبان و دو چشم می باشد و مردم او را می شناسند و او برای کسانی که به حج رفته اند و به میثاق خود عمل کرده اند شهادت خواهد داد و بر انکار منکرین نیز گواهی خواهد داد و این معنا در روایاتی نقل شده است.

در عدّه ای از روایات آمده که حجر الاسود برای بعضی از معصومین(علیهم السلام)مانند امام سجّاد(علیه السلام)هنگامی که با عموی خود محمّد بن حنفیّه در مساله ی امامت نزاع داشت، شهادت داد؛و در روایاتی نیز آمده که حجر الاسود هنگام نصب تسلیم غیر معصوم نمی شد و این قصّه بارها مشاهده شده است،

و امّا آیه و نشانه بودن حِجر اسماعیل به این خاطر است که در این نقطه برای هاجر پس از بیچارگی و اضطرار و جستجوی آب، آب از زمین جوشید و اسماعیل و هاجر سیراب شدند [و آن آب تا کنون مورد استفاده حجّاج است].

وامّا آیه و بیّنه بودن مقام ابراهیم به این خاطر است که قدم ابراهیم در آن اثرگذارده و ابراهیم (علیه السلام) بر روی آن ایستاده و کعبه را بنا نموده و طول آن از کوه ها بالاتر بوده است چنان که در سوره ی حج خواهد آمد.

و امّا آیه و بیّنه بودن حجر اسماعیل که به آن منزل اسماعیل(علیه السلام) نیز گفته می شود به این خاطر است که گفته شد آب زمزم به سبب او پیدا شد و علّت این که خداوند تنها نام مقام ابراهیم(علیه السلام) را برده است این است که آن تا کنون روشن ترین آیه و نشانه بوده و هست.

و در کتاب کافی از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مقام ابراهیم(علیه السلام) نخست در کنار کعبه بوده است و مردم در زمان جاهلیّت آن را در محل فعلی آوردند و چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مکّه را فتح نمود آن را به جای اوّل

ص: 151

خود باز گرداندوهمواره در جای اصلی خود بود؛ تا این که عمر بن خطّاب در زمان حکومت خود ازمردم سوال کرد:چه کسی جای مقام ابراهیم(علیه السلام)را در زمان جاهلیّت می داند؟ پس مردی طنابی را آورد و گفت: «من فاصله مقام را در آن زمان تا کعبه با این طناب اندازه گیری کرده ام»؛ و عمر مقام را باز به محلی که در زمان جاهلیّت قرار داشته بوده بازگرداند و هنوز در همان محل قرار دارد.(1)

امام صادق(علیه السلام)به ابوحنیفه فرمود:«معنای «وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِنًا»چیست؟» ابوحنیفه گفت:«مقصود، امنیّت کعبه است.»امام(علیه السلام)فرمود:«آیا هنگامی که حجّاج با منجنیق عبد الله بن زبیر را از کعبه خارج نمود و کشت، او ایمن بود؟» پس ابو حنیفه ساکت ماند؛ و گفت: «شما چه می فرمایید؟» امام(علیه السلام) فرمود: «کسی که با قائم ما بیعت کند و از اصحاب و یاوران او باشد، ایمن خواهد بود.»(2)

ص: 152

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «کسی که در یکی از دو حرم بمیرد از فزع اکبر قیامت ایمن خواهد بود [خواه صالح باشد و خواه فاجر]»(1) و فرمود: «کسی که در یکی از دو حرم مدینه و مکّه از دنیا برود، روز قیامت از آمنین خواهد بود و کسی که بین دو حرم از دنیا برود نامه عمل او باز نمی شود و حسابی نخواهد داشت و کسی که درحرم دفن شود ایمن از فزع اکبر خواهد بود.»(2)

«وَ للَّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَیْهِ سَبیلًا وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللَّهَ غَنِیُّ عَنِ الْعالَمینَ (97)»

از این آیه و آیه «وَ اَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ للَّهِ» و روایات فراوان و فتاوای فقهای فریقین و اتّفاق آنان وجوب حج استفاده می شود. بلکه اصل وجوب حج از ضروریّات دین است؛ عمره نیز همانند حج برای کسانی که استطاعت آن را داشته باشند واجب می باشد و چون اصل وجوب حج و عمره از ضروریّات دین است،نیازی به بیان ادلّه ی وجوب نیست علاوه بر این که بنای نویسنده در این تفسیر ورود در مباحث فقهی نیست از این رو در این موضوع فقط روایات مربوط به استطاعت حجّ و خطر ترک آن و روایاتی که حجّ را بر متمکّنین همه ساله واجب می داند و ثواب و پاداش تکرار حجّ و عمره و حجّ مقبول و غیر مقبول و عرفان حجّ و امثال این ها بیان می شود و از تکرار روایات نیز پرهیز خواهد شد، انشاء الله.

علی بن جعفر از برادر خود موسی بن جعفر(علیهما السلام)نقل نموده که فرمود:«خداوند عزّ و جلّ حج را همه ساله بر متمکّنین و اهل ثروت واجب نموده است چنان که می فرماید:«وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ».

ص: 153

علی بن جعفر گوید:گفتم:«آیا اگر ما حج به جا نیاوریم کافر خواهیم بود؟» حضرت فرمود: «این گونه نیست و لکن اگر کسی بگوید: این حکمْ، حکمِ خدا نیست، کافر خواهد بود. »(1)

امام صادق(علیه السلام)در تفسیر آیه ی فوق فرمود: «مقصود حج و عمره است چرا که حج و عمره واجب می باشند.»(2)حلبی گوید:به امام صادق(علیه السلام)گفتم:«مقصود از«سبیل»چیست؟»حضرت (علیه السلام)فرمود:«مالی داشته باشد که بتواند حج برود.»گفتم:«اگر هزینه ی حج را کسی تقبّل کند و انسان از قبول آن حیا کند و حج نرود،چگونه است؟»حضرت فرمود:«برای چه حیا کند؟ او باید قبول کند، گر چه بر الاغ دم بریده ای سوار شود و اگر بتواند مقداری از راه را پیاده و مقداری را سواره برود،حج بر او واجب خواهد بود.»(3)

محمّد بن یحیی خثعمی گوید: حفص کناسی به امام صادق(علیه السلام) گفت: «معنای «استطاعت» چیست؟» امام(علیه السلام) فرمود: «استطاعت این است که بدن او

ص: 154

سالم باشد و راه باز باشد و زاد و توشه ای نیز داشته باشد،چنین کسی مشمول آیه ی «وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَیْهِ سَبِیلا» می باشد.»(1)

امام صادق(علیه السلام)در سخن دیگری فرمود:«مردم [یعنی اهل تسنّن]درباره ی استطاعت چه می گویند؟»گفته شد:«آنان می گویند:«استطاعت»با داشتن زاد و راحله حاصل می شود.» امام صادق(علیه السلام) فرمود: پدرم امام باقر(علیه السلام) با شنیدن این سخن فرمود: «اگر چنین باشد و تنها زاد و راحله سبب استطاعت بشود، مردم هلاک خواهند شد، چرا که اگر صاحب زاد و راحله به حج برود باید در بازگشت برای خود و خانواده اش گدایی بکند.» گفته شد: «پس استطاعت چگونه حاصل می شود؟» حضرت فرمود: «باید مالی داشته باشد که با مقداری از آن به حجّ برود و بقیّه ی آن را برای نفقه ی خانواده ی خود بگذارد.»

سپس فرمود:«آیا نمی بینید که خداوند زکات را برکسی واجب نموده که مالک دویست درهم باشد[و یک چهلم آن را برای زکات بپردازد].»(2)

ص: 155

زراره می گوید:امام صادق(علیه السلام)فرمود:«اسلام بر پنج چیز پایهگذاری شده است؟1. نماز 2. زکات 3. حج 4. روزه 5. ولایت.»

گفتم: «کدام یک افضل است؟» حضرت فرمود: «ولایت[امام] افضل است؛چرا که آن کلید آن هاست و والی [امام معصوم] راهنمای آن هاست.»

گفتم: «پس از ولایت کدام افضل است؟» حضرت فرمود: «نماز؛ چرا که رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود: نماز عمود دین شماست.»

گفتم:«پس از آن کدام افضل است؟»حضرت فرمود:«زکات؛چرا که خداوند آن رابعد از نماز ذکر کرده است و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: زکات گناهان را پاک می کند.»

گفتم:«پس از آن کدام افضل است؟»حضرت فرمود:«حج،چرا که خداوند می فرماید:«وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ»

و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود:یک حجّ مقبول بهتر از بیست نماز نافله است و کسی که یک طواف بکند و شماره ی آن را حفظ نماید و نماز آن را نیکو انجام بدهد، آمرزیده می شود.»گفتم:«پس از حج افضل کدام است؟»حضرت(علیه السلام) فرمود: «روزه» گفتم: «برای چه روزه آخر قرار گرفته است؟»حضرت فرمود:«رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «روزه [برای مومن] سپری است در مقابل آتش دوزخ...»(1)

ص: 156

در کافی و تهذیب از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

هر کس بدون حج بیمرد ومانعی از حج مانند گرفتاری و بیماری و ممنوعیّت نداشته است، باید یا یهودی بمیرد و یا نصرانی.رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نیز در وصیّت خود به امیر المؤمنین(علیه السلام) چنین فرمود.(1)

هشام بن حکم گوید: من سوال او را ازامام صادق(علیه السلام) پرسیدم و امام(علیه السلام) فرمود:

معصوم کسی است که با عنایت خداوند از همه ی محرّمات پرهیز می کند، چنان که خداوند می فرماید:«وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّٰهِ فَقَدْ هُدِیَ اِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.»(1)

حسین بن خالد گوید: به امام کاظم(علیه السلام) گفتم: «آیه ی «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ

حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ اِلّا وَ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»چگونه خوانده می شود؟»حضرت فرمود:«کدام کلمه ؟» گفتم :کلمه ی «مسلمون». حضرت فرمود: «خدا منزّه است که آنان را به ایمان خطاب کند و سپس اسلام را از آنان مطالبه کند، در حالی که درجه ایمان فوق اسلام است!» گفتم: «در قرائت زید چنین است؟» حضرت فرمود: «امّا در قرائت علی(علیه السلام) که قرائت جبرییل بر محمّد(صلی الله علیه و آله) است«الّا و انتم مُسَلِّمُونَ»است،یعنی شما باید تسلیم رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و سپس تسلیم امامان بعد از او باشید.»(1)

بخواهم تا در حقّ من دعا کند؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: اگر چنین [کاری] کنی خوب است.

پس آن مرد صحابی خود را به او رساند و از او خواست که برای او استغفار نماید و آن مرد به او گفت: آیا تو آن چه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود و آن چه من گفتم را فهمیدی؟

مرد صحابی گفت: آری. آن مرد گفت: اگر تو متمسّک به آن باشی، خدا تو را ببخشد و اگر متمسّک به آن نمی شوی خدا تو را نبخشد و نیامرزد.(1)

محمّد بن ابراهیم نعمانی در کتاب غیبت خود با سند خویش از جابر بن عبد الله انصاری نقل نموده که گوید:

گروهی از اهل یمن نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمدند و آن حضرت قبلا به اصحاب خود فرموده بودند: اهل یمن به طرف شما آمده اند و با صدای بِس بِس شتران شان را به سوی شما می رانند.

ص: 164

جابر می گوید: هنگامی که آنان بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) وارد شدند، ایشان فرمود:

این ها مردمی هستند دارای قلب های لطیف و ایمان راسخ و یکی از آنان به نام منصور با هفتاد هزار نفر قیام خواهد نمود و به کمک جانشین من و جانشین وصیّ من خواهد آمد و نیام شمشیرهای آنان پوست است.

اصحاب عرض کردند:«یا رسول الله!وصیّ تو کیست؟»حضرت فرمود:«همان کسی که خداوند در قرآن به شما دستور داده است که به او بپیوندید [و از او جدا نشوید] «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا».

گفتند:«یا رسول الله!برای ما روشن بفرمایید این ریسمان خدا«حبل الله»چیست؟»حضرت فرمود:«این همان ریسمانی است که خداوند می فرماید:«اِلّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النّاسِ» (1) همانا ریسمان خدا کتاب او قرآن است و ریسمان از جانب مردم جانشین من است.»

گفتند: «ای رسول خدا! جانشین شما کیست؟» حضرت فرمود: «همان کسی که خداوند درباره ی او فرموده است: «اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتى عَلى مَا فَرَّطْتُ فی جَنْبِ اللَّهِ».(2)

گفتند: «ای رسول خدا منظور از «جنب الله» کیست؟» حضرت فرمود: «همان کسی که خداوند درباره ی او می فرماید:«وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّالِمُ عَلى یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبیلًا»(3) یعنی روزی که ظالم دست های خود را می گزد و می گوید: ای کاش من همراه پیامبر، راهی را انتخاب کرده بودم [و از وصیّ او پیروی نموده بودم.»پس آنان گفتند: «یا رسول الله! ما شما را سوگند می دهیم به حق خدایی که شما را به پیامبری مبعوث نموده به ما بگویید وصیّ شما کیست همانا ما مشتاق دیدار او هستیم.»

ص: 165

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

او کسی است که خداوند او را نشانه قرار داده برای کسانی که به دنبال علامت و نشانه باشند،و اگر شما از روی حقیقت به او بنگرید او را خواهید شناخت که او جانشین من است، هم چنان که دانستید من پیامبر شمایم. پس داخل جمعیّت شوید و به چهره ها نگاه کنید و قلب های شما به هر کس مایل شد،او همان وصیّ و جانشین من است،زیرا خداوند می فرماید:

«فَاجْعَلْ اَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوی اِلَیْهِمْ»(1)

پس ابو عامر اشعری از بین اشعری ها و ابو غرّه خولانی از میان خولانی ها و ظبیان و عثمان بن قیس از بین بنی القیس و عرفه دوسی از بین دوسی ها و لاحق بن علاقه برخاستند و داخل جمعیّت شدند و چهره ها را براندازی کردند و دست امیرالمؤمنین(علیه السلام) را گرفتند و گفتند: «قلب های ما مشتاق این آقا می باشد.»

آن گاه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به آنان فرمود: «شما نخبگان خدایید که جانشین رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را قبل از آن که معرّفی شود شناختید.»

سپس فرمود: «شما از کجا دانستید که او همان جانشین من است؟»

پس صدای آنان به گریه بلند شد و گفتند:

یا رسول الله! ما چون به این جمعیّت نگاه کردیم، قلوب ما به هیچ کدام آن ها اشتیاق پیدا نکرد و لکن چون این آقا را دیدیدم قلب هایمان لرزید و دل هایمان مطمئن شد و جگرهایمان جوشید و چشمان مان اشک بار گردید و سینه هایمان شکافت و چنان محبّت او در قلوب ما وارد شد که گویی او پدر ماست و ما فرزندان او هستیم.

ص: 166

آن گاه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود:«وَ ما یَعْلَمُ تَاْویلَهُ اِلّاَ اللَّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ »(1) سپس فرمود:«جایگاه شما جایگاه کسی است که در نیکی سبقت گرفته است و شما از آتش دوزخ دور هستید.»

جابر گوید:

این چند نفر که نام شان برده شد بر ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام)ثابت ماندند و دررکاب آن حضرت(علیه السلام)در صفّین به شهادت رسیدند.خدا آنان را رحمت نماید،چراکه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)از قبل آنان را به بهشت بشارت داده بود و فرموده بود:شما در رکاب علی(علیه السلام) به شهادت خواهید رسید.(2)

ص: 167

سیّد رضی در کتاب «خصائص امیرالمؤمنین(علیه السلام)» از حضرت کاظم(علیه السلام) نقل کرده که فرمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در بیماری آخر عمر شریف خود خطبه ای خواند و فرمود:«عمویم عبّاس را خبر کنید.»پس عبّاس و امیرالمؤمنین(علیه السلام ) آمدند و او را به مسجد آوردند و او نشسته نماز خواند. و سپس او را بالای منبر بردند و جمیع اهل مدینه از مهاجرین و انصار جمع شدند، حتی دختران جوان به مسجد آمدند و در آن حال بعضی گریه می کردند و بعضی فریاد می زدند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ساعتی خطبه می خواند و ساعتی سکوت می نمود و در بین سخنان خود فرمود:

ای جماعت مهاجرین و انصار و ای کسانی که در این ساعت از جنّ و انس در این جا حاضر شده اید، سخنان من را حاضرین به غایبین برسانند و همه ی شما آگاه باشید که من به جای خود در بین شما کتاب خدا که در آن نور و هدایت و بیان کننده ی واجبات خدا و حجّت خداست بر شما و حجّت من و حجّت ولیّ من است را قرار دادم، و نیز در بین شما به جای خود آن نشانه بزرگ و عَلَم دین و نور هدایت و روشنایی حقّ: علیّ بن ابی طالب(علیهما السلام)را نیز قرار دادم.

ص: 168

او حبل الله و ریسمان الهی است که خداوند می فرماید:«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْكُمْ اِذْ كُنْتُمْ اَعْداءً فَاَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِكُمْ فَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ اِخْوانًا وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النّارِ فَاَنْقَذَكُمْ مِنْها كَذلِكَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آیاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ».

سپس فرمود:

ای مردم!این علی بن ابی طالب(علیهما السلام)است،هر کس او را دوست داشته باشد و امروز و فردا ولایت او را پذیرا باشد، حقّا به آن عهد و پیمانی که خدا از او گرفته است وفا نموده و هر کس با او عداوت و دشمنی داشته باشد و امروز و فردا او را به خشم آورد روز قیامت هنگامی که [در محضر خدا] حاضر می شود کر و کور خواهد بود و حجّتی برای [نجات]خود نزد خداوند نخواهد داشت.(1)

ص: 169

جابر از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

خاندان محمّد صلوات الله علیهم اجمعین ریسمان خداوند هستند و خداوند امر نموده تا مردم به آن چنگ بزنند و فرموه است: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمیعًا وَ لاتَفَرَّقُوا».(1)

علی ابن ابراهیم قمّی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که در تفسیر «وَ لا تَفَرَّقُوا» فرمود:

خداوند تبارک و تعالی می دانست که آنان پس از پیامبر او(صلی الله علیه و آله)متفرّق می شوند و اختلاف پیدا می کنند، از این رو آنان را از اختلاف بر حذر داشت، همان گونه که امّت های گذشته را از اختلاف و تفرّق درباره ی ولایت محمّد و آل محمّد(علیهم السلام) نهی نمود و فرمود: همگی ولایت آنان را بپذیرید و متفرّق نشوید.(2)

مرحوم کلینی با سند خود از محمّد بن سلیمان از پدرش از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

به خدا سوگند، جبرییل این آیه را این گونه خواند و بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نازل نمود: «وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَاَنْقَذَكُمْ مِنْها بِمُحَمَّدٍ».

امام صادق(علیه السلام)نیز این گونه آن را قرائت نمود.(3)

ص: 170

ابن هارون می گوید: هر گاه امام صادق(علیه السلام) نام پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به زبان جاری می نمود، می فرمود: «پدر و مادرم و جانم و خانواده ام فدای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) باد.»

سپس می فرمود:

«من تعجّب می کنم که چگونه عرب ها ما را روی سر خود قرار نمی دهند؟ [و احترام بالایی به ما نمی کنند؟] در حالی که خداوند در قرآن فرموده است: «وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَاَنْقَذَكُمْ مِنْها».

سپس فرمود:

به خدا سوگند آنان به وسیله ی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نجات پیدا کردند.(1)

به دلیل آیه ی وادکر بعد امّة وآیه ی الی امّةٍ معدودةٍ 6. به معنای قامت به دلیل استعمال«رجل حسن الامّة» یعنی حسن القامة 7. به معنای نعمت 8. به معنای امّ یعنی قصد.

مُوسى اُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ» یعنی از بین قوم موسی تنها گروهی هستند که مردم را به حق راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند. و خداوند در این آیه نفرموده: بر تمام قوم موسی(علیه السلام) چنین وظیفه ای هست...(1)

مرحوم طبرسی در تفسیر خود از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

مقصود از كُنْتُمْ خَیْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» ائمّه(علیهم السلام) می باشند و خداوند می فرماید: شما بهترین امامانی هستید که برای مردم تعیین شدید.(2)

از امام صادق(علیه السلام) سوال شد:

آیا حدیثی که از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود: «بهترین جهاد کلمه عدلی است که در مقابل پیشوای ستم گر گفته شود»صحیح است و معنای آن چیست؟امام صادق(علیه السلام) فرمود:

این در صورتی است که آن آمر و ناهی اهل معرفت باشد و آن پیشوای ستم گر از او بپذیرد و الّا نباید امر و نهی کند.(3)

ص: 173

و فرمود:

امر به معروف و نهی از منکر را یا به مومن می کنند که پند پذیر باشد و یا به جاهلی که پذیرای دانش باشد و امّا صاحب شمشیر و تازیانه را نباید امر و نهی نمود.(1)

و در تفسیر قمّی از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

این آیه مربوط به آل محمّد صلوات الله علیهم اجمعین و پیروان آنان است و آنان مردم را دعوت به راه خیر و امر به معروف و نهی از منکر می نمایند.(2)

و در نهج البلاغه از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

شما باید از حرام و منکر نهی کنید و خود نیز از آن پرهیز نمایید.(3)

سپس فرمود:

نهی از منکر کردن شما مشروط به این است که خود از منکر پرهیز کرده باشید و خدا لعنت کند آمرین به معروف را که خود معروف را ترک می کنند و ناهین از منکر را که خود منکر را انجام می دهند.(4)

ص: 174

وَ اُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

دراین بخش از آیه خداوند آمرین به معروف وناهین از منکر را مخصوص به فلاح و رستگاری دانسته است و معلوم است که آن منزلت بزرگی است، از اینرو در روایات گذشته فرمودند: این وظیفه امامان معصوم: و پیروان آنان است، اکنون پاداش و ثواب این دو واجب الهی و کیفر ترک آن را از سخنان ائمّه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین می شنویم:

در کتاب کافی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

امر به معروف و نهی از منکر دو مخلوق خدا هستند و هر کس آنان را یاری کند خداوند او را عزیز خواهد نمود و هر کس آن ها را خوار و سبک بشمارد خداوند او را خوار و ذلیل خواهد نمود.(1)

در کتاب تهذیب از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

همواره مردم [مسلمان] در خیر و خوبی به سر می برند اگر امر به معروف و نهی از منکر و تعاون به خیر داشته باشند و اگر چنین نکنند برکات از آنان قطع می شود و خداوند بعضی از آنان را بر بعضی دیگر مسلّط می کند و برای آنان در روی زمین و در آسمان یاوری نخواهد بود.(2)

و در کافی و تهذیب از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

در آخر الزمان مردمی خواهند آمد که پیشوایان آنان اهل ریای در عبادت

ص: 175

و ناپخته و نادان اند و هیچ امر به معروف ونهی از منکری را بر خود واجب نمی دانند جز آن که ضرری برای آنان نداشته باشد و همواره خود را از انجام این وظیفه معذور می دانند و به دنبال لغزش های علما و فساد علم آنان هستند.و به نماز و روزه وعبادات دیگر عمل می کنند تا زمانی که ضرر مالی و جانی نداشته باشند واگر نماز آسیبی به اموال و امور دیگر دنیای آنان وارد کند آن را رها می کنند،همان گونه که بزرگترین و بهترین واجب خدا،امر به معروف و نهی از منکر را رها می کنند.

سپس فرمود:

امر به معروف و نهی از منکر دو واجب بزرگ خداوند هستند و به سبب آن ها واجبات دیگر برقرار می ماند.

تا این که فرمود:

در چنین زمانی غضب و خشم خداوند بر مردم کامل می شود و عقاب و کیفر او همه را فرا می گیر و خوبان در خانه های فجّار و صغار در خانه های کبار هلاک می شوند.

سپس فرمود:

امر به معروف و نهی از منکر راه پیامبران و روش صالحان است و دو واجب بزرگ خداوند است و با انجام آن ها واجبات دیگر برقرار می می ماند وامنیّت حاکم می شود و درآمدها حلال می گردد و مظالم به صاحبانش باز می گردد و زمین آباد می شود و حق مظلوم گرفته می شود و امور مردم پایدار و مستقیم می ماند.

سپس فرمود:

شما [باید نخست] با قلوب خود انکار منکر بکنید و سپس با زبان خود نهی

ص: 176

از منکر بکنید و با سخن خود اهل منکر را زمین بزنید و در راه خدا از ملامت هیچ ملامت کننده ای نهراسید. پس اگر آنان نصیحت پذیر بودند و به حق بازگشتند کسی بر آنان حقّ تعرّض ندارد و حقّ انکار و تعرّض نسبت به کسانی است که به مردم ظلم می کنند و در روی زمین به ناحق فساد می نمایند و برای چنین کسانی عذاب دردناکی خواهد بود...(1)

امام باقر(علیه السلام) در سخن دیگری می فرماید:

خداوند به پیامبر خود شعیب(علیه السلام) وحی نمود: من می خواهم یکصد هزار نفر از امّت تو را عذاب کنم چهل هزار از اشرار و شصت هزار از اخیار.

شعیب عرضه داشت: خدایا! اشرار را به خاطر گناهان شان عذاب می کنی، اخیار و خوبان را برای چه عذاب می نمایی؟ خداوند به او حی نمود: من خوبان

ص: 177

را به خاطر این که با معصیت کاران سازش نموده اند وبرای خشم من خشم نکرده اند، عذاب می کنم.(1)

احدی از اهل عالم ظلم نمی کند.«رجوع امر به خداوند»به معنای قدرت خداوند بر مجازات مردم بر عمل خوب و بد آنان است.«خیر امّة»و یا خیر ائمّة در تفسیر علی بن ابراهیم نشانه ی این است که امر به معروف و نهی از منکر بهترین فرائض الهی است،و در روایت آمده: «هما أَسْمَی الفرائض و اشرفها و بها تقام الفرائض».

خطبه شد، ابیّ بن کعب انصاری برخاست و گفت: به خدا سوگند خدا شما را به حال خود وانگذارده، بلکه برای شما علامت حق وراهنمایی نصب نموده، تا حلال خود را بر شما حلال نماید و حرام خود را بر شما حرام نماید و اگر شما از او پیروی کنید اختلافی نخواهید داشت و به هم دیگر پشت نخواهید نمود و با هم جنگ نمی کنید و از یک دیگر بی زاری نمی جویید.

سپس گفت:

به خدا سوگند،شما پس از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)پیمان او را شکستید و درباره ی عترت او اختلاف پیدا کردید و اگر این مساله از کسی که آگاه نیست سوال شود او خواهد گفت که شما از حقیقت دور شده اید و خود را به نشنیدن زده اید و فکر کرده اید که اختلاف رحمت است، چه خیال خامی کرده اید!! در حالی که کتاب خدا شما را از این عمل برحذر داشته است همان گونه که می فرماید: «وَ لا تَكُونُوا كَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ»از سویی قرآن ما را از اختلاف شما خبر داده و می فرماید: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النّاسَ اُمَّةً واحِدَةً وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفینَ*اِلّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ»(1)یعنی«همواره در اختلافند مگر کسانی که مورد رحمت خدا باشند و برای همین [رحمت] خداوند آنان را آفریده است» و مقصود از این آیه خاندان محمّد صلوات الله علیهم اجمعین می باشند.

سپس گفت:

من از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که به علی(علیه السلام) می فرمود: یا علی تو و پیروانت به فطرت [توحید] پایدار خواهید بود و دیگران از آن بی بهره خواهند بود.

ص: 180

سپس گفت:

ای مردم! چرا سخن پیامبر خود را گوش نکردید؟ مگر او به شما خبر نداده بودکه شما از جانشین و امین و وزیر و برادر و دوست او که از همه ی شما برتر است جدا خواهید شد و پیمان او را خواهید شکست؟!

همانا علی(علیه السلام) قلبًا از همه ی شما پاک تر و در اسلام از همه ی شما جلوتر و دانش او که از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آموخته از همه ی شما بیش تر است،چرا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) میراث خود را به او داد و درباره ی دشمنانش به او سفارش نمود و او را جانشین خود در بین امّت قرار داد و اسرار خود را نزد او سپرد. پس علی(علیه السلام) تنها جانشین او و از همه ی شما سزاوارتر به اوست. او پیشوای اوصیا و جانشین خاتم الانبیاست. او از همه ی اهل تقوا برتر و مطیع ترین بنده ی خدای ربّ العالمین است، شما در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ولایت علی(علیه السلام) را بر مومنان پذیرفتنید.

سپس گفت:

من شما را از خطر بزرگی بیم دادم و حجّت را بر شما تمام نمودم و نصیحت خود را به شما کردم...(1)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

مقصود از«فَاَمَّا الَّذینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ اَكَفَرْتُمْ بَعْدَ ایمانِكُمْ»کسانی از این امّت هستند که [بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)]اهل بدعت ها و هواپرستی ها وآرای باطل شدند.(2)

ص: 181

و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

سوگند به خدایی که جان من به دست اوست، گروهی از اصحاب من نزد کوثر بر من وارد می شوند و چون من آنان را می بینم از من جدا می شوند [و به دوزخ می روند] و من به خدای خود می گویم: این ها اصحاب من بوده اند!! و به من گفته می شود: تو نمی دانی که آنان بعد تو چه بدعت هایی ایجاد کردند و مرتدّ شدند و به جاهلیّت بازگشتند.

این حدیث را ثعلبی نیز در تفسیر خود نقل کرده است.(1)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر خود از ابوذر نقل نموده که گوید:

هنگامی که آیه ی «یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ» نازل شد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

روز قیامت... و مضمون همان حدیث قبل را بیان فرمود.(2)

ص: 182

امام صادق(علیه السلام)در تفسیر آیه ی«كُنْتُمْ خَیْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»[پس از آن که شخصی این آیه را قرائت نمود]فرمود:آیا تو فکر می کنی بهترین امّت کسانی هستند که امیر المؤمنین و حسن و حسین و فرزندان او(علیهم السلام) را کشتند؟!

پس قرائت کننده گفت: «فدای شما شوم مگر چگونه نازل شده است؟»

حضرت فرمود:«این گونه نازل شده:«كُنْتُمْ خَیْرَ اَئِمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ»سپس فرمود:مگرنمی بینی خداوند آنان را ستوده و می فرماید: «تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»؟!(1)

ص: 183

و در تفسیر عیّاشی نیز از آن حضرت نقل شده که فرود:

در قرائت علی(علیه السلام) «كُنْتُمْ خَیْرَ اَئِمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ» آمده و مقصود آل محمّد(علیهم السلام) هستند.(1)

و در سخن دیگری فرمود:

این آیه فقط درباره ی حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)و اوصیای او، نازل شده است.و خداوند می فرماید:«انْتُمْ خَیْرَ اَئِمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»سپس فرمود: «به خدا سوگند، جبرییل این آیه را این گونه نازل نموده است و مقصود از آن فقط محمّد(صلی الله علیه و آله) و اوصیای اویند.»(2)

و در سخن دیگری فرمود:

مقصود از امّت کسانی هستند که با دعای ابراهیم(علیه السلام)به دنیا آمدند و آنان«امّت وسطی»و«خیر امّة اخرجت للناس» هستند.(3)

ص: 184

علی بن ابراهیم قمی; در تفسیر خود گوید:

مقصود از آیه ی فوق عهد و پیمان از ناحیه ی خدا و عهد و پیمان از ناحیه ی رسول خداست هم چنان که در تفسیر «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا»گذشت و معنای«ریسمان خدا» قرآن است و معنای ریسمان از جانب مردم،جانشین رسول خدا(صلی الله علیه و آله)است و مقصود از«وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْكَنَةُ»گرسنگی آنان است.(1)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «وَ یَقْتُلُونَ اْلاَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقِّ» فرمود:

به خدا سوگند، آنان را با شمشیر نکشند، بلکه راز آنان را فاش کردند و آنان کشته شدند.(2)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «فَلَنْ یُكْفَرُوهُ» فرمود:

عمل نیک مومن مورد سپاس مردم قرار نمی گیرد و مردم نسبت به اوناسپاس اند از این رو عمل خیر او به آسمان می رود و لکن بین مردم منتشر نمی شود ولکن کافر مشکور است یعنی کار خیر او بین مردم منتشر می شود و لکن به آسمان نمی رود و پذیرفته نمی شود.(3)[و در این آیه مقصود این است که عمل مومن پیش خدا ضایع نمی شود.]

ص: 187

است به خاطر فساد عقل اوست.«عَنَت»به معنای مشقّت است و آیه ی«وَ لَو شاءَ اللهُ لاَعنَتَكُم» به همین معناست. «عضّ» به معنای چیزی را به دندان گرفتن است.«انامل» جمع «أنملة»، بندهای سر انگشتان را گویند.

و اصل آن از مشقّت است.«یكید بنفسه»یعنی خود را در مشقّت و هلاکت قرار داد.«تَبَوّءِ المؤمنین»یعنی توضعهم مواضعهم للقتال و توطّنهم فیها.«مباءة»به معنای مراحل و محل راحت و رجوع به مستقرّ می باشد.«بوّأت بالذنب»یعنی رجعت به محتملًا له.«فَشَل»به معنای ترس و جبن است، و «فَشِل» به کسر شین به معنای انسان ضعیف است.

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

علّت جنگ اُحُد این بود که قریش چون با شکست بزرگی در جنگ بدر به مکّه بازگشت و هفتاد کشته و هفتاد اسیر به جای گذارد، ابوسفیان به مردم قریش گفت: نگذارید زن ها بر کشته ها گریه کنند چرا که به سبب گریه حزن و اندوه و عداوت آنان نسبت به محمّد(صلی الله علیه و آله) از بین می رود. از این رو هنگام حرکت برای جنگ اُحُد به زن ها اجازه گریه دادند و با سه هزار نیروی سواره و دو هزار پیاده به طرف مدینه آمدند و زن ها را نیز با خود آوردند.

چون این خبر به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)رسید،او نیز اصحاب خود را جمع نمود و آنان را به جهاد امرکرد.و بعضی از منافقین مانند عبد الله بن ابیّ گفت:«یا رسول الله!از مدینه خارج نشوید تا ما از خانه های خود با آنان جنگ کنیم و همه مسلمانان از خود دفاع کنند و هر ضعیف و ناتوانی در بازارها و بام های خانه ها مشغول جنگ شوند و اگر ما در خانه های خود بمانیم پیروز خواهیم شد و اگر بیرون برویم شکست خواهیم خورد».سعد بن معاذ و دیگران از قبیله اوس گفتند:«یا رسول الله!ما در زمانی که مشرک بودیم و بت می پرستیدیم قبایل عرب قدرت جنگ با ما را نداشتند تا چه رسد امروز که مسلمان شده ایم و شما بین ما هستید و ما هیچ پیشنهادی را جز حرکت به طرف دشمن نمی پذیریم چرا که هر کس کشته شود شهید است و هر کس زنده بماند مجاهد فی سبیل الله است».

پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)این رای را پذیرفت و با گروهی از اصحاب خود از مدینه خارج شد تا محل جنگ را آماده کند، همان گونه که خداوند می فرماید:«وَ اِذْ غَدَوْتَ مِنْ اَهْلِكَ تُبَوِّىُ الْمُؤْمِنِینَ مَقاعِدَ لِلْقِتالِ...» از سویی عبد الله بن

ص: 192

ابیّ و گروهی از قبیله خزرج که رای او را پسندیده بودند تخلف نمودند و در مدینه باقی ماندند،تا این که قریش به منطقه اُحد رسیدند ورسول خدا(صلی الله علیه و آله)اصحاب خود را آماده نمود و آنان هفتصد نفر بودند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)عبد الله بن جبیر را با پنجاه نفر تیرانداز بر در شعب کوه احد گماشت و فرمود: این محل کمین گاه دشمن است و شما باید در هر صورت چه ما پیروز شویم و چه شکست بخوریم این محل را ترک نکنید.

از سویی ابو سفیان خالد بن ولید را با دویست سوار در کمین آنان قرار داد و گفت: هنگامی که ما درگیر شدیم شما از این شعب وارد شوید و از پشت به مسمانان حمله کنید.

پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اصحاب خود را آماده ی جنگ نمود و پرچم اسلام را به دست امیرالمؤمنین(علیه السلام)داد و آن حضرت با انصار بر مشرکین حمله بردند و شکست سختی به آنان دادند و اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله)خود را در متن نیروی دشمن قرار دادند پس خالد بن ولید با دویست سوار با عبد الله بن جبیر و یارانش که پنجاه نفر بودند حمله کرد و چون مواجه با تیرهای اصحاب عبد الله بن جبیر شدند بازگشتند.

وچون اصحاب عبد الله بن جبیر شکست لشکر قریش را دیدند به عبد الله گفتند:دیگران مشغول جمع کردن غنایم هستند و ما در این جا محروم مانده ایم. پس عبد الله به آنان گفت: از خدا بترسید همانا رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به ما دستور داده که از این مکان دور نشویم و لکن آنان نپذیرفتند و یکی یکی از آن محل [یعنی تپه رمات] پایین آمدند تا این که تنها دوازده نفر با عبد الله باقی ماندند.

ص: 193

پس خالد بن ولید با یاران خود به آنان حمله کردند و همه را کشتند و از پشت به نیروهای اسلام حمله نمودند و این در حالی بود که پرچم قریش به دست طلحه بن ابی طلحه بود و امیرالمؤمنین(علیه السلام)او را کشت و مسافح بن طلحه پرچم را برداشت و امیرالمؤمنین(علیه السلام) او را کشت تا این که نه نفر از عبد الدار کشته شدند و پرچم را غلامی به نام صَوأَب برداشت و امیرالمؤمنین(علیه السلام) خود را به او رساند و دست راست او را قطع نمود و او پرچم را به دست چپ خود داده و آن حضرت دست چپ او را نیز قطع نمود و او پرچم را با دو دست بریده ی خود گرفت و به سینه چسبانید و رو به ابوسفیان کرد و گفت: آیا من در بین بنی عبد الدار معذور شدم؟ پس امیرالمؤمنین(علیه السلام) ضربتی بر سر او زد و او را کشت و پرچم به زمین افتاد و عَمْرَه دختر علقمه کنانیه آن را برداشت.

از آن سو خالد بن ولید از پشت به لشکر اسلام هجوم برد و قریش چون پرچم خود را بالا دیدند جمع شدند واصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرار کردند و به کوه ها و هر سو متفرّق شدند و شکست سختی برای اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله)پیش آمد.و چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چنین دید صورت مبارک خود را باز نمود و به اصحاب خود فرمود: کجا می روید؟ من رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستم آیا از خدا و رسول او فرار می کنید؟! از سویی هند دختر عتبه در وسط لشکر قریش ایستاده بود و هر کس از قریش فرار می کرد به او می گفت: «بیا این میل و سرمه را بگیر و به چشم خود بمال، همانا تو زن هستی»

در این میان،حمزه(علیه السلام)عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله)چون به لشکر قریش حمله می کرد همه ی آنان فرار می کردند. پس هند همسر ابوسفیان به غلام جبیر بن مطعم که وحشی نام داشت وعده داد که اگر محمّد(صلی الله علیه و آله) و یا علی(علیه السلام) و یا حمزه(علیه السلام)

ص: 194

را بکشی من جوایزی به تو خواهم داد. پس وحشی گفت: من محمّد(صلی الله علیه و آله) را نمی توانم بکشم چرا که گروهی گرد او هستند،علی(علیه السلام)را نیز نمی توانم بکشم چرا که او در جنگ هوشیار است.از این رو برای حمزه(علیه السلام)کمین کرد و چون دید او در کنار نهری به زمین افتاد،نیزه خود را در بدن او فرو برد پس حمزه(علیه السلام)نتوانست برخیزد.و وحشی شکم او را پاره کرد و جگر او را بیرو آورد و به هند داد و او به دهان گرفت و خداوند آن را در دهان او سخت گردانید و نتوانست به دندان بگیرد و دور انداخت. و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود:خداوند ملکی را مامور کرد و او آن را به بدن حمزه (علیه السلام) ملحق نمود. پس هند بدن حمزه را مثله نمود و گوش ها و دست ها و پاهای او را قطع کرد.

و در آن ساعت کسی در کنار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) جز علیّ بن ابی طالب(علیهما السلام) و ابودجانه باقی نمانده بود.و هر چه گروهی از قریش به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)حمله می کردند امیرالمؤمنین(علیه السلام)آنان را دفع می نمود تا این که شمشیر او شکست و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ذوالفقار را به او داد. پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خود را به ناحیه ای از احد رساند و در آن جا توقّف نمود و جنگ از یک سو ادامه داشت و همواره امیرالمؤمنین(علیه السلام) با لشکر قریش جنگید تا این که هفتاد جراحت در صورت و سر و دست ها و بدن و پاهای او پیدا شد و جبرییل گفت: ای محمّد!حقّا این مواسات است و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود:او از من است و من از او هستم.امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

در این حال رسول خدا(صلی الله علیه و آله)جبرییل را دید که بین آسمان و زمین بر تختی از طلا نشسته و می گوید: «لا سیف الّا ذوالفقار و لا فتی الّا علیّ».(1)

ص: 195

روایت شده که سبب شکست مسلمانان در جنگ اُحُد این بود که ابلیس فریاد کرد:«محمّد (صلی الله علیه و آله) کشته شد...» و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در آن ساعت در بین مردم پنهان بود و او را نمی دیدند.(1)

علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر خود گوید:

مقصود از «اِذْ هَمَّتْ طائِفَتانِ مِنْكُمْ اَنْ تَفْشَلا»عبد الله بن ابیّ و اصحاب و قوم او هستند.

و در مجمع البیان از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نقل شده است که:

مقصود بنو سلمة و بنو حارثه حیّان از انصار بودند که ضعف و ناتوانی و ترس پیدا کردند و برای جنگ خارج نشدندورسول خدا(صلی الله علیه و آله)را یاری نکردند وخداوند می فرماید : «وَ اللَّهُ وَلِیُّهُما وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ».(2)

اَلَنْ یَكْفِیَكُمْ اَنْ یُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُنْزَلینَ بَلى اِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَاْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمینَ وَ ما جَعَلَهُ اللهُ اِلّا بُشْرى لَكُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِهِ وَ مَا النَّصْرُ اِلّا مِنْ عِنْدِ اللهِ الْعَزیزِ الْحَكیمِ لِیَقْطَعَ طَرَفًا مِنَ الَّذینَ كَفَرُوا اَوْ یَكْبِتَهُمْ فَیَنْقَلِبُوا خائِبینَ لَیْسَ لَكَ مِنَ اْلاَمْرِ شَیْءٌ اَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ اَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَاِنَّهُمْ ظالِمُونَ وَ للَّهِِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی اْلاَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللهُ غَفُورٌ رَحیمٌ

به مومنان می گفتی: آیا برای شما کافی نیست که خداوند سه هزار نفر از ملائکه را به کمک شما بفرستد؟(123)آری اگر صبر کنید وپرهیزکار باشید و آنان یک باره بر شما بتازند خداوند پنچ هزار از ملائکه را با سیمای خاصّ به کمک شما خواهد فرستاد (125) و این کمک و امداد را خداوند جز برای بشارت و اطمینان قلوب شما انجام نمی دهدو[گر نه همواره] یاری و کمک تنها از ناحیه خداوند عزیز و حکیم است.(126) و این یاری خداوند برای این بود که عدّه ای از دشمنان کشته و اسیر شوند و صولت آنان شکسته شود و با حال شکست و نا امیدی به محل خود بازگرداند (127) این در اختیار تو نیست که خدا آنان را ببخشد و یا عذاب کند چرا که آنان ستم کار هستند (128) و آن چه در آسمان ها و زمین است ملک خداست و همه ی چیزها به امر اوست، او هر که را بخواهد می بخشد و هر که را بخواهد عذاب می کند و او بخشنده و مهربان است. (129)

و در روایت دیگری فرمود:

هرگز خداوند رسول خود(صلی الله علیه و آله) را ذلیل ننموده است.(1)

مرحوم فیض گوید:

در زیادی از اخبار اهلالبیت(علیهم السلام) آمده که مسلمانان در جنگ بدر فقط 313 نفر بوده اند.

در تفسیر عیّاشی از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

ملائکه ای که در جنگ بدر به کمک مسلمانان آمدند دارای عمّامه های سفید بودند،«مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمینَ».(2)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

آن ملائکه ای که در جنگ بدر حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله)را یاری کردند هنوز به آسمان نرفته و نخواهند رفت تا حضرت صاحب الامر(علیه السلام) را یاری نمایند و آنان پنج هزار نفر هستند.(3)

امام باقر(علیه السلام) آیه ی «لَیْسَ لَكَ مِنَ اْلاَمْرِ شَیْءٌ اَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ اَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَاِنَّهُمْ ظالِمُونَ»را چنین قرائت نمود:«ان تتوب علیهم او تعذّبهم».(4)

ص: 199

و در روایت دیگری آمده که چون شخصی این آیه را «لَیْسَ لَكَ مِنَ اْلاَمْرِ شَیْءٌ» قرائت نمود، امام باقر(علیه السلام) فرمود:

آری، به خدا سوگند «انّ له من الامر شیئًا و شیئًا و شیئًا».

سپس فرمود:

تو اشتباه فهمیده ای و من به تو خبر می دهم که خداوند هنگامی که به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) فرمود، ولایت علی(علیه السلام) را اظهار کند، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به فکر دشمنی قوم خود نسبت به او افتاد چرا که خداوند علی(علیه السلام)را در جمیع خصلت ها بر آنان فضیلت داد و حسد آنان نسبت به علی(علیه السلام)کار را بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)سخت نمود،از این رو خداوند به او فرمود:«لَیْسَ لَكَ مِنَ اْلاَمْرِ شَیْءٌ» یعنی امر ولایت علی(علیه السلام)به دست خداست و اوست که می خواهد علی(علیه السلام ) را وصیّ و ولیّ امر خود بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قرار بدهد.

سپس امام باقر(علیه السلام) به آن شخص فرمود:

چگونه می توان گفت:«لیس له من الامر شیء»در حالی که خداوند حلال و حرام را به او تفویض نموده و می فرماید: «ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا».(1)

ص: 200

و در سخن دیگری امام باقر(علیه السلام) فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله)حریص بر این بود که علی(علیه السلام)بعد از او ولیّ و امیر مردم باشد و کسی با او نزاع نکند و لکن خداوند چنین چیزی را نخواسته بود[یعنی نخواسته بود که منازعی برای علی(علیه السلام) نباشد] از این رو خداوند به رسول خود(صلی الله علیه و آله)فرمود: «لیس لك من الامر شیء یا محمّد الامر الیّ فی علیّ وفی غیره».

سپس فرمود:

ای محمّد! آیا من در کتاب خود بر تو نازل نکردم: «الم * اَحَسِبَ النّاسُ اَنْ یُتْرَكُوا اَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ...» پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) کار علی(علیه السلام) را به خدا واگذار نمود.(1)

مولف گوید:

در صدر آیات این بخش سخن از جنگ بدر و نزول ملائکه برای یاری رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به میان آمده از این رو باید اشاره ای به ماجرای جنگ بدر و پیروزی مسلمانان و شکست لشکر قریش بشود.

ص: 201

از این رو گفته اند: امیرالمؤمنین(علیه السلام) در یک شب سه هزار و سه فضیلت پیدا کرد و سیّد حمیری شاعر مخلص اهلالبیت(علیهم السلام) در این باره گوید:

ذَاکَ الَّذِی سَلَّمَ فِی لَیْلَةٍ

عَلَیْهِ مِیکَالُ وَ جِبْرِیلُ

مِیْکَالُ فِی اَلْفٍ وَ جِبْرِیلُ فِی

اَلْفٍ وَ یَتْلُوهُمْ سَرَافِیلُ

لَیْلَةَ بَدْرٍٍ مَدَدًا اُنْزِلُوا

کَاَنَّهُمْ طَیْرٌ اَبَابِیلُ

فَسَلَّمُوا لَمَّا اَتَوْا حَذْوَهُ

وَ ذَاکَ اِعْظَامٌ وَ تَبْجِیل

و آیه ی«اَلَنْ یَكْفِیَكُمْ اَنْ یُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُنْزَلینَ»مربوط به جنگ بدر است و دلالت دارد که ملائکه صورت انسان پیدا کردند و نزول و هبوط و عروج داشتند، همان گونه که به صورت انسان بر حضرت ابراهیم و لوط(علیهما السلام) برای بشارت به اسحاق و هلاک نمودن قوم لوط(علیه السلام) نازل شدند و نیز بر داود(علیه السلام) برای امتحان او و نیز دو ملک هاروت و ماروت برای جلوگیری از سحر ساحران آمدند و ملک فطرس با چهار هزار ملک برای تبرّک و یاری امام حسین(علیه السلام) آمدند و نزول آنان طبق روایات برای حمایت از امام زمان حضرت بقیة الله؟عج؟ ادامه خواهد داشت.(1)

حاصل این که آیات زیادی درباره ی جنگ بدر نازل شده است و در برخی از

ص: 203

آن ها اشاره به جنگ اُحُد نیز شده است و لکن در این آیه فقط،کلمه ی بدر ذکر شده و در آیات دیگر احوال مشرکین و وضع مسلمانان و ابتلائات آنان و یاری خداوند بیان شده است مانند آیات 12 و 13 آل عمران:«قُلْ لِلَّذینَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ اِلى جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ * قَدْ كانَ لَكُمْ آیَةٌ فی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ اُخْرى كافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ

مِثْلَیْهِمْ رَاْیَ الْعَیْنِ وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ اِنَّ فی ذلِكَ لَعِبْرَةً ِلاُولِی اْلاَبْصارِ» و آیه ی 77 و 78 نساء: «اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذینَ قیلَ لَهُمْ كُفُّوا اَیْدِیَكُمْ وَ اَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ فَلَمّا كُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ اِذا فَریقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النّاسَ كَخَشْیَةِ اللَّهِ اَوْ اَشَدَّ خَشْیَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا اَخَّرْتَنا اِلى اَجَلٍ قَریبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلیلٌ وَ اْلآخِرَةُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتیلًا * اَیْنَما تَكُونُوا یُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ وَ اِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلُّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا یَكادُونَ یَفْقَهُونَ حَدیثًا» و آیات 1 تا 9 سوره ی انفال: «یَسْئَلُونَكَ عَنِ اْلاَنْفالِ... الی قوله: وَ اِذْ یَعِدُكُمُ اللَّهُ اِحْدَى الطّائِفَتَیْنِ اَنَّها لَكُمْ... الی قوله: اِذْ تَسْتَغیثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجابَ لَكُمْ... الی قوله:اِذْ یُوحی رَبُّكَ اِلَى الْمَلائِكَةِ اَنّی مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذینَ آمَنُوا سَاُلْقی فی قُلُوبِ الَّذینَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ اْلاَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنانٍ... الی قوله: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَنًا ا... اِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَكُمُ الْفَتْحُ وَ اِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَیْرٌ لَكُمْ وَ اِنْ تَعُودُوا نَعُدْ وَ لَنْ تُغْنِیَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَیْئًا وَ لَوْ كَثُرَتْ وَ اَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنین»

و آیات 36 تا 38 و 41 تا 51 و 67 تا 71 این سوره نیز مربوط به جنگ بدر است و نیز آیه ی 19 سوره ی حج درباره ی این جنگ می باشد که هر کدام در جای خود بیان خواهد شد.

و علّت امدادهای غیبی خداوند در این جنگ این بوده که مسلمانان در سال دوم

ص: 204

هجری بسیار در مضیقه مالی بودند و نیروی مومن شایسته ای که بتوانند مقابل کفّار و مشرکین مکّه قرار بگیرند نداشتند چرا که پس از هجرت به مدینه اموالشان به دست

مشرکین قرار گرفته بود از این رو رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آنان را بسیج نمود تا با قافله مشرکین که برای تجارت، به طرف مکّه باز می گشتند و اموال زیادی در اختیار آنان بود روبه رو شوند و آن اموال را به جای اموال خود بگیرند و این منتهی به جنگ بدر شد و گر نه مسلمانان در این جنگ تنها دو عدد اسب و هفتاد شتر در اختیار داشتند و در لشکر قریش چهار صد اسب و نیروی رزمی فراوانی بود از این رو مشرکین نیروی مسلمانان را ناچیز دیدند و خداوند در این جنگ پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) را با نیروهای غیبی مدد نمود و از مسلمانان تنها چهارده نفر کشته شدند و از مشرکین هفتاد نفر از سران کشته شدند و هفتاد نفر اسیر گردیدند و این از عبرت های تاریخ به شمار رفت.(1)

بهشتی خواهد بود که نهرهایی در زیر آن جاری است و آنان در آن جاوید خواهند بود و این نیکو پاداشی است برای عمل کنندگان (136)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

کسی که ربا بخورد خداوند به همان اندازه شکم او را از آتش جهنّم پر می کند و اگربه وسیله ی ربا مالی را به دست بیاورد [و با آن عمل خیری انجام بدهد] خداوند هیچ عملی را از او نمی پذیرد و تا زمانی که قیراطی از ربا نزد او باشد مورد لعنت خدا و ملائکه خواهد بود.(1)

و فرمود: «بدترین درآمدها درآمد از راه رباست.»(2)

و در تفسیر مجمع البیان از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

علّت تحریم ربا این است که مردم رو به مکارم اخلاق بیاورند و به برادران خود قرض بدهند و اگر بدهکار در سختی بود به او مهلت بدهند و چیزی افزون از مال خود از اونخواهند. (3)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) برای اصلاح دین و دنیای اصحاب خود فرمود:

«سارِعُوا اِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ اْلاَرْضُ اُعِدَّتْ لِلْمُتَّقینَ»و سپس فرمود:«به بهشت نمی رسید مگر با رعایت تقوا.»(4)

ص: 208

و فرمود:«مقصود از«سارِعُوا اِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ»سرعت بر انجام واجبات است.»(1)

امام جعفر صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه ی«وَ الْكاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ»فرمود:«هیچ بنده ای از بندگان خدا خشم خود را فرو نمی برد جز آن که

خداوند بر عزّت او در دنیا و آخرت می افزاید.»(2)

و در سخنی دیگر فرمود:«خداوند قلب او را در قیامت از خشنودی خود پر می نماید.»(3)

و فرمود:

اگر در کسی سه خصلت باشد خصلت های ایمان در او کامل شده است: 1. کسی که بر ظلم [برادران دینی خود] صبر کند؛ 2. کسی که برای خدا خشم خود را فرو ببرد؛ 3. کسی که عفو و گذشت داشته باشد.

سپس فرمود:

چنین کسی را خداوند بدون حساب داخل بهشت می کند و به او حقّ شفاعت جمعیّتی مانند دو قبیله ی بزرگ عرب: ربیعه و مضر را می دهد.(4)

ص: 209

رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در تفسیر آیه ی«وَ الْكاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ»فرمود:«چنین کسانی در امّت من کمیاب اند مگر آنان که مورد عصمت خدا باشند و لکن در امّت های پیشین فراوان بوده اند.»(1)

روایت شده که:

کنیز امام سجّاد(علیه السلام)برای وضو آب روی دست آن حضرت می ریخت ناگهان ظرف آب رها شد و دست مبارک آن حضرت را پاره کرد و چون امام(علیه السلام) به او نظر نمود، کنیز گفت:خداوند می فرماید:«وَ الْكاظِمینَ الْغَیْظَ»پس امام(علیه السلام)به او فرمود:خشم خود را فرو بردم.

کنیز گفت:خداوند می فرماید:«وَ الْعافینَ عَنِ النّاسِ»و امام(علیه السلام)فرمود:[تو را عفو نمودم] خدا از تو بگذرد.

کنیز گفت:«وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ»و امام(علیه السلام)به او فرمود: من تو را در راه خدا آزاد نمودم به هر کجا می خواهی برو.(2)

امام صادق(علیه السلام)در تفسیر آیه ی«وَ الَّذینَ اِذا فَعَلُوا فاحِشَةً اَوْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ» فرمود:

ص: 210

هنگامی که این آیه نازل شد ابلیس بر بالای یکی از کوه های مکّه به نام کوه ثور رفت و با صدای بلند فرزندان خود را طلب نمود و چون گرد او جمع شدند گفتند: ای آقای ما برای چه ما را صدا زدی؟ ابلیس گفت: این آیه نازل شده [و مردم را به استغفار دعوت نموده و وعده ی عفو به آنان داده است] شما چه می توانید بکنید؟

پس یکی از بزرگان از فرزندان ابلیس گفت:من چنین و چنان می کنم و ابلیس گفت:تو این گونه نمی توانی [مردم را از این وعده خدا محروم کنی] دیگری نیز برخاست و چیزی گفت و ابلیس گفت:تو نیز نمی توانی.تا این که وسواس خنّاس گفت: من می توانم. ابلیس گفت: از چه راهی؟ وسواس خنّاس گفت: آنان را به وعده ی رحمت خدا و امید آمرزش امیدوار می کنم تا وارد گناه شوند و چون وارد گناه شدند استغفار را از یاد آنان می برم.

پس ابلیس گفت:تو توانایی آن را داری و او را تا قیامت مامور به این کار نمود.(1)

گریان وارد بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شد و پس از ادای سلام رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «ای معاذ برای چه گریه می کنی؟»

معاذ گفت:«یا رسول اللهجوان زیبایی بر جوانی خود مانند مادر فرزند مرده گریه می کند و اجازه ی دخول می خواهد.»

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «بگو داخل شود.»

چون داخل شد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای جوان برای چه گریه می کنی؟»

جوان گفت:«چگونه گریه نکنم در حالی که من گناهانی کرده ام که اگر خدا بخواهد به برخی از آن ها مرا مواخذه کند مستحقّ دوزخ خواهم بود و من می دانم که او چنین خواهد

نمود و هرگز مرا نخواهد بخشید.»

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «آیا به خدا مشرک شده ای؟»

جوان گفت: «پناه به خدا می برم که به خدای خود مشرک باشم.»

فرمود: «آیا بی گناهی را کشته ای؟»

جوان گفت: «کسی را نکشته ام.»

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «خدا گناهان تو را می بخشد گر چه مانند کوه های بزرگ باشد.»

جوان گفت: «گناهان من از کوه ها بزرگ تر است.»

رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود:«خداوند گناهان تو را می بخشد گرچه به اندازه ی سر تاسر زمین و دریاها و رمل ها و درخت ها و مردم و مخلوق روی زمین باشد.»

جوان گفت: «گناهان من بیش از این هاست.»

رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود:«خداوند گناهان تو را می بخشد گرچه به اندازه ی آسمان ها و ستاره ها و عرش و کرسی باشد.»

ص: 212

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر«وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»فرمود:«اصرار این است که کسی گناهی را انجام بدهد و استغفار نکند و در فکر توبه نیز نباشد.»(1)

ابوبصیر می گوید: امام صادق(علیه السلام) می فرمود: «به خدا سوگند خداوند هیچ طاعتی را از بنده خود قبول نمی کند،اگر بر یکی از گناهان اصرار داشته باشد.»(2)

و در سخن دیگری فرمود:

با اصرار، هیچ گناهی صغیر نیست و با استغفار هیچ گناه کبیره ای وجود نخواهد داشت.(3)

و فرمود:«با اصرار بر گناه کسی از گناه خارج نمی شود کما این که بدون اقرار به گناه

کسی آمرزیده نمی شود.»(4)

و فرمود:«هیچ بنده ای از گناه خود پشیمان نمی شود جز آن که خداوند قبل از استغفار،او را می بخشد و هیچ نعمتی به بنده ای داده نمی شود که او آن را داده ی خدا بنداند، مگرآن که خداوند او را می آمرزد قبل از آن که شکر و حمد خدا را به جای آورد.»(5)

ص: 213

اَحْصَیْناهُ فی اِمامٍ مُبینٍ »و آیه ی«ما فَرَّطْنا فِی الْكِتابِ مِنْ شَیْءٍ»وآیه ی«وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ اْلاَرْضِ اِلّا فی كِتابٍ مُبینٍ» این معنا را روشن بیان نموده است.

و به رسول خود(صلی الله علیه و آله) نیز وحی نمود که دانش هر چیز پنهان و آشکاری را از علی(علیه السلام)دریغ ندارد و همه ی آن ها را به علی(علیه السلام) بگوید و به او دستور داد تا پس از او قرآن را جمع آوری نماید و مراسم غسل وتکفین او را علی(علیه السلام) انجام بدهد نه دیگران...

تا این که فرمود:علی از من است و من از علی هستم...و به اصحاب خود فرمود: علی(علیه السلام) با تفسیر و تاویل قرآن می جنگد و من با تنزیل قرآن جنگیدم و فرمود: تفسیر و تاویل قرآن کلّا نزد علی(علیه السلام)می باشد[و این مخصوص به اوست]وبه همین خاطربه اصحاب خود فرمود: «اقضاكم علیّ»و عمر نیز بارها گفت: «لولا علیّ لهلك عمر».(1)

ص: 216

علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر آیه ی «اِنْ یَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ...»گوید:

قریش پس از جنگ اُحُد و بازگشت به طرف مکّه توطئه کردند و تصمیم گرفتند که بازگردند و به مدینه حمله کنند.

از این رو رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «چه کسی از شما برای ما خبر از قریش می آورد.»پس احدی پاسخ نداد، جز علی(علیه السلام) که عرض کرد: «من از آنان برای شما خبر خواهم آورد.»

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اگر دیدی آنان بر شتران خود سوارند، مقصد آنان مکّه است؛و اگر دیدی بر اسبان خود سوارند، مقصد آنان مدینه است.»

سپس فرمود:«به خدا سوگند اگر قصد مدینه داشته باشند،با خدا به جنگ آنان خواهم رفت.»

پس علی(علیه السلام) با تمام زخم ها و دردهایی که داشت خود را به قریش رساند و دید آنان بر شتران خود سوارند و اسب ها را رها کرده اند. پس نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و این خبر را به او داد.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:«آنان قصد مکّه دارند.»از سویی جبرییل پس از ورود رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به مدینه بر آن حضرت(صلی الله علیه و آله) نازل شد و گفت:

«ای محمّد!خداوند به تو دستور می دهد که آنان را تعقیب کنی و تنها کسانی که زخمی هستند با تو حرکت کنند.»

پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) این خبر را به مهاجرین و انصار رساند و فرمود:

ما مامور به تعقیب قریش هستیم و هر کس زخمی ندارد باید در مدینه بماند.

ص: 217

پس زخمی ها بر زخم های خود مرحم گذاردند و آماده ی حرکت شدند و این آیه نازل شد:

«وَ لا تَهِنُوا فِی ابْتِغاءِ الْقَوْمِ اِنْ تَكُونُوا تَاْلَمُونَ فَاِنَّهُمْ یَاْلَمُونَ كَما تَاْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ ما لا یَرْجُونَ» و فرمود: «اِنْ یَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ...».

و چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به منطقه ی حمراء الاسد [هشت میلی مدینه] رسید، قریش در منطقه ی روحاء بودند و عکرمة بن ابی جهل و حارث بن هشام و عمرو بن عاص و خالد بن ولید می گفتند:

بر می گردیم و به مدینه حمله می کنیم؛ چرا که ما بزرگان آنان را کشته ایم.

پس مردی از مدینه نزد آنان آمد و گفت: «من محمّد و یارانش را در حمراء الاسد دیدم که با جدیّت به دنبال شما بودند.»

پس ابوسفیان گفت: «ما بر آنان با ظلم و ستم پیروز شدیم و به آنان ظلم کردیم و به خدا

سوگند هیچ قوم ستم کاری پیروز نخواهد شد.»

سپس به نعیم بن مسعود اشجعی که می خواست برای تهیّه ی غذا برای خانواده ی خود به مدینه برود گفت:«آیا می توانی به حمراء الاسد بروی و محمّد و یارانش را بیابی و کاری بکنی که آنان از ما دست بردارند؟ اگر چنین کنی من به اندازه ی ده شتر بار خرما و انگور خشک به تو خواهم داد.

نعیم گفت:«آری چنین کاری را می توانم بکنم.»پس فردای آن روز به حمراء الاسد رفت و به یاران رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت: «به دنبال چه هستید؟»

گفتند: «به دنبال لشکر قریش.»

نعیم گفت:«برگردید که هم پیمانان قریش و عقب مانده ها به کمک لشکر قریش آمده اند و به زودی به طرف شما خواهند آمد.»

ص: 218

پس اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله)گفتند:«خداوند ما را کفایت می کند و او بهترین حامی ماست؛ و ما باکی از لشکر قریش نداریم.»

و جبرییل بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نازل شد و گفت:

ای محمّد(صلی الله علیه و آله)! بازگرد، همانا خداوند قریش را ترسانید و آنان به طرف مکّه رفتند و باز نخواهند گشت.

آن گاه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مدینه بازگشت و خداوند این آیات را بر او فرستاد:

«الَّذینَ اسْتَجابُوا للَّهِِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما اَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذینَ اَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا اَجْرٌ عَظیمٌ * الَّذینَ قالَ لَهُمُ النّاسُ»[یعنی نعیم بن مسعود]«اِنَّ النّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ ایمانًا وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكیلُ(173)فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظیمٍ (174)»

و چون اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از جنگ اُحُد به مدینه بازگشتند، به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتند: «شما وعده ی پیروزی به ما دادید و این چه بود که بر سر ما آمد؟!»پس این آیه نازل شد:

«اَوَ لَمّا اَصابَتْكُمْ مُصیبَةٌ قَدْ اَصَبْتُمْ مِثْلَیْها قُلْتُمْ اَنّى هذا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِكُمْ»(1)

یعنی:«آیا هنگای که به شما مصیبتی رسید[در جنگ اُحُد]ودربدرشما دو برابر آن رابر دشمن خود وارد کردید، گفتید: برای چه این مصیبت به ما رسید؟بگو: آن از ناحیه ی خودتان بود [که از دستور پیبامبرتان پیروی نکردید].»

سپس گوید:

اصل ماجرا این بود که در جنگ بدر هفتاد نفر از قریش کشته شدند و هفتاد نفر اسیر شدند و اسیران نیز باید کشته می شدند؛ امّا انصار به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) عرض

ص: 219

کردند:«شما آنان را به ما ببخشید و ما فدیه ی آنان را می گیریم.»پس جبرییل نازل شد و گفت: «خداوند اجازه داده که آنان را آزاد کنید و فدیه بگیرید به شرط آن که در سال آینده به تعداد آنان [در احد] شهید شوید.»

پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)این شرط را به آنان اعلان نمود و آنان راضی شدند و گفتند:«امسال فدیه می گیریم و تقویت می شویم و در سال آینده به همان اندازه شهید می شویم و داخل بهشت می گردیم.»

پس فدیه گرفتند و آنان را آزاد نمودند و در جنگ اُحُد هفتاد نفر از یاران آن حضرت(صلی الله علیه و آله) شهید شدند و این آیه نازل شد: «اَوَ لَمّا اَصابَتْكُمْ مُصیبَةٌ قَدْ اَصَبْتُمْ مِثْلَیْها قُلْتُمْ اَنّى هذا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِكُمْ»یعنی:«این همان است که شما در روز بدر آن را پذیرفتید.»(1)

امام صادق(علیه السلام)در تفسیر«وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ یَمْح-َقَ الْكافِرینَ»فرمود:به خدا سوگند غربال می شوید و جز به اندازه ی «اندر» از شما باقی نمی ماند.

گفتم: «اندر [و یا بیدر] چیست؟»

حضرت(علیه السلام) فرمود:

«اندر»این است که شخصی غذای آغشته به خاک را وارد خانه خود کند وهنگام استفاده همواره خاک ها را از آن جدا کند و مقداری را کنار ریزد و باز در آن خاک باشد و باز مقداری را که آمیخته به خاک است دور ریزد و این کار را سه بار تکرار کند تا مقدار کمی از غذای سالم برای او باقی بماند.(2)

ص: 220

امام صادق(علیه السلام)در تفسیر آیه ی«اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ یَعْلَمَ الصّابِرینَ» فرمود:

خداوند قبل آن که چیزی را در عالم ذرّ خلق کند داناتر به آن است،او قبل از آفرینش،مجاهد و غیر مجاهد مردم را می داند و مرگ آنان را نیز می داند و لکن مرگ آنان را تا زنده هستند بر ایشان آشکار نمی کند.(1)

امام باقر(علیه السلام)در تفسیر آیه ی«وَ لَقَدْ كُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَاَیْتُمُوهُ وَ اَنْتُمْ تَنْظُرُونَ» فرمود:

هنگامی که در جنگ بدر خداوند مقامات شهدا را به مومنین خبر داد، آنان علاقه به شهادت در راه خدا پیدا کردند و گفتند: خدایا قتال و جهادی برای ما قرار بده تا در آن به شهادت برسیم و به مقامات شهدا نایل شویم پس خداوند جنگ اُحُد را برای آنان پیش آورد و [لکن] آنان جز عدّه ی کمی به گفته خود ثابت نماندند[در حالی که قبلا آرزوی شهادت داشتند.] (2)

ص: 221

ما به او می دهیم و هر کس پاداش آخرت را بخواهد ما به او می دهیم و ما به زودی به سپاس گزاران پاداش خواهیم داد. (145)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

آیا آنان قرآن را نمی خوانند که خداوند می فرماید:«وَ ما مُحَمَّدٌ اِلّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى اَعْقابِكُمْ»؟

گفتم: «آنان این آیه را به گونه ی دیگری تفسیر می کنند.»

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

آیا خداوند از امّت های پیشین خبر نداده که آنان بعد از پیامبر خود با داشتن نشانه های روشن اختلاف نمودند چنان که می فرماید:«وَ آتَیْنا عیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ اَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ اَ فَكُلَّما جاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى اَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَریقًا كَذَّبْتُمْ وَ فَریقًا تَقْتُلُون».(1)

ابن عبّاس گوید:امیرالمؤمنین(علیه السلام)در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله)می فرمود :خداوند می فرماید:

«وَ ما مُحَمَّدٌ اِلّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى اَعْقابِكُمْ» و به خدا سوگند ما بعد از هدایت خدا به جاهلیّت باز نمی گردیم

ص: 224

و من بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به خاطر دین خود جنگ خواهم نمود تا مرگم فرا رسد، به خدا سوگند، من برادر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و پسر عمّ و وارث او هستم و کسی از من سزاوارتر به او نیست.(1)

و در تفسیر عیّاشی از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مردم بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از دین خدا مرتدّ شدند[چرا که خلافت امیر المؤمنین(علیه السلام) را انکار نمودند] مگر سه نفر: مقداد، ابوذر و سلمان، و پس از مدّت کوتاهی عدّه ای بازگشتند و معیار حق همان سه نفر بودند که از بیعت [با ابوبکر] خودداری کردند تا زمانی که امیرالمؤمنین(علیه السلام) را به اجبار برای بیعت از خانه بیرون بردند و این چیزی است که خداوند به آن خبر داده و می فرماید:«وَ ما مُحَمَّدٌ اِلّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى اَعْقابِكُمْ».(2)

عبد الصّمد بن بشیر گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

آیا می دانید رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از دنیا رحلت نمود ویا کشته شد؟چرا که خداوند می فرماید: «اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى اَعْقابِكُمْ»؟

ص: 225

سپس فرمود: «آن دو نفر او را مسموم نمودند.»

پس ما گفتیم:«آن دو و پدران شان بدترین خلق خدا بوده اند.»(1)

در کتاب احتجاج نقل شده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در خطبه ی غدیر فرمود:

ای مردم! من شما را بیم می دهم و انذار می کنم، همانا من رسول خدایم بین شما و قبل از من پیامبرانی آمده اند، آیا اگر من بمیرم و یا کشته شوم شما به جاهلیّت باز می گردید؟! پس بدانید که هر کس بعد از من به جاهلیّت بازگردد، آسیبی به خدا نمی رساند و زود است که خداوند به شکر گزاران پاداش نیکویی بدهد، اکنون آگاه باشید که بعد از من علی(علیه السلام) [در آیه ی فوق] موصوف به شکر و صبر است و فرزندان او نیز موصوف به شکر و صبر هستند.(2)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در ضمن کلام طولانی خود فرمود:

این گونه نیست که هر کس از اهل قبله،اقرار به شهادتین بکند مومن باشد،چرا که منافقین نیز اقرار به شهادتین می کنند و لکن اهل بیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)را نسبت به آن چه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره ی اهل بیت خود از آنان پیمان گرفت و دین خدا

و عزائم و براهین نبوّت خود را به وصیّ خویش سپرد، انکار نمودند و در باطن خود از آن کراهت داشتند و آن چه را که پیامبرشان در این باره تاکید و اصرار به آن

ص: 226

داشت [و از آنان بیعت گرفت]نقض کردند[و عهد و پیمان خود را شکستند.]خداوند این موضوع را به پیامبر خود خبر داد و فرمود: «وَ ما مُحَمَّدٌ اِلّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى اَعْقابِكُمْ».(1)

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه ی «مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ اْلآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها وَ سَنَجْزِی الشّاكِرینَ» فرمود:

امیرالمؤمنین(علیه السلام)در جنگ اُحُد شصت جراحت بر بدن او وارد شد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله)ام سلیم و امّ عطیّه را امر نمود تا جراحات او را معالجه کنند و آنان گفتند: ما هر زخمی را از او معالجه می کنیم [و می دوزیم] جراحت دیگری از بدن او باز می شود و ما بر جان او هراس داریم. تا این که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با گروهی از مسلمانان

به عیادت او آمدند و دیدند جای سالمی در بدن او نیست پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شروع نمود و با دست مبارک خود بر بدن اومالید و فرمود:مردی که در راه خدا چنین

مصائبی را ببیند به راستی در پیشگاه خداوند معذور[و به وظیفه ی خود عمل کرده]است. و دست مبارک آن حضرت به هر جراحتی کشیده می شد سالم می گردید.پس امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

«الحمد لله که من از جنگ فرار نکردم و به دشمن پشت ننمودم» از این رو خداوند

ص: 227

در این آیات دو مرتبه از او تشکّر نموده و می فرماید:«وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشّاكِرینَ»و «وَ سَنَجْزِی الشّاكِرینَ».(1)

سپس می فرمود:«آری به خدا سوگند کشته می شدند.»(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

خداوند در آیه ی«فَما وَهَنُوا لِما اَصابَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ»می خواهد این گونه بیان بفرماید:که اگر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در احد کشته می شد همان گونه که شیطان فریاد زد نباید سبب ضعف و سستی مسلمانان می شد همان گونه که با کشته شدن پیامبران گذشته امّت ها ضعیف نشدند.(2)

مرحوم شیخ مفید در کتاب اختصاص درباره ی حدیث هفتاد فضیلت ویژه ی امیرالمؤمنین(علیه السلام) که احدی با او در آن فضایل شریک نبوده با سند خود از ابن داب نقل نموده که آن حضرت(علیه السلام) هرگز اهل سسستی و تسلیم نبود.

سپس گوید:

امیرالمؤمنین(علیه السلام)هنگامی که از جنگ اُحُد بازگشت هشتاد جراحت بر بدن او وارد شده بود به گونه ای که جراحت را به جراحت می دوختند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)

به عیادت او آمد و او را همانند گوشت آمیخته به خودن دید از این رو گریان شد

ص: 230

و به او فرمود مردی که این گونه در راه خدا مصیبت ببیند بر خدا حق است که پاداش او را آن گونه بدهد.

پس امیرالمؤمنین(علیه السلام) در حالی که گریه می کرد در پاسخ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:پدر و مادر فدای شما باد، من خدا را شکر می کنم که خدا از من ندید که به شماپشت کنم و فرار نمایم.

سپس فرمود:

پدر و مادرم فدای شما باد، برای چه من از شهادت محروم مانده ام؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود: ان شاء الله شهادت به تو خواهد رسید.

سپس فرمود:

ابو سفیان قرار[جنگ مجدد]خود را منطقه حمراء الاسد قرار داد[به این خاطر من شما را به آن جا بسیج نمودم].

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

پدر و مادرم فدای شما باد،اگر من به قدری مجروح بودم که روی دست های مردم! قرار می گرفتم هرگز از شما تخلّف نمی کردم.

پس این آیه نازل شد:

«وَكَاَیِّنْ مِنْ نَبِیِّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ كَثیرٌ فَما وَهَنُوا لِما اَصابَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُواوَ مَا اسْتَكانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصّابِرینَ.»

سپس گوید:

و قبل از این،آیه ی«وَ ما كانَ لِنَفْسٍ اَنْ تَمُوتَ اِلّا بِاِذْنِ اللَّهِ كِتابًا مُؤَجَّلًا وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ اْلآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها وَ سَنَجْزِی الشّاكِرینَ» درباره ی او نازل شد.

ص: 231

تا این که گوید:

پس از آن امیرالمؤمنین(علیه السلام) از جراحات خود شکایتی ننمود و لکن آن دو نفری که از ناحیه ی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) برای معالجه جراحات آن حضرت(علیه السلام) مامور شده بودند، نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند: یا رسول الله! ما بر حال او هراس داریم چرا که زخم ها به زخم ها دوخته می شود و او درد خود را کتمان می کند.سپس گوید:

هنگامی که امیرالمؤمنین(علیه السلام) از دنیا رحلت نمود، یک هزار اثر جراحت در بدن او از سر تا قدم وجود داشت! صلوات الله و سلامه علیه.(1)

ص: 232

اراده است بدون ترغیب،و بعضی گفته اند:«طاعت»موافقت با امر آمر است.«سلطان»در این جا به معنای حجّت و برهان است و اصل آن قوّه است، و سلطان به معنای قوّه و به معنای برهان است، به خاطر قوّت برهان بر دفع باطل. «القاء» انداختن چیزی از اعیان است، مانند «و القی الالواح» و یا «فالقوا حبالهم» و در غیر اعیان نیز استعمال می شود مانند «سَنُلْقی فی قلبو الذین كفروا الرعب» و یا «و القیت علیك محبّةً». «اذ تحسّونهم» حسّ به معنای کشتن با استیصال است، و اصل آن از حساس است، مانند «هل تحسّ منهم من احدٍ» و قتل را به این خاطر حسّ گویند که حسّ را باطل می کند. «فَشَل» به معنای جبن و ترس است. «تُصعِدون» با ضمّ تاء و کسر عین به معنای حرکت از جایی به جای دیگر است و با فتح تا و عین به معنای بالا رفتن است چرا که فراریان احد از کوه ها بالا رفتند. «انحدار» به معنای رجوع است. «لا تلوون علی احدٍ» یعنی لا تعرجون علی احدٍ» و این نشانه شکست و منهزم شدن است.«نُعاس»به معنای خواب آلودگی است چنان که گفته شده شمشیر ازدست آنان می افتاد.«ضرب فی الارض»به معنای سیر در روی زمین است.«غزّیً»جمع غازی به معنای جنگجو و جهادگر است.

می کشتید وعده ی خود را برای شما محقّق نمود و این بود تا شما سست شدید و [به خاطر

غنایم جنگ] نزاع پیدا کردید و فرمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را عصیان نمودید و این بعد از آن بود که خداوند غنایمی را که دوست می داشتید به شما نشان داد و [در اثر آن نافرمانی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)] برخی از شما دنیا را خواستید و برخی آخرت را و سپس خداوند برای آن که شما را بیازماید از تعقیب دشمنان منصرف تان نمود و از شما درگذشت، همانا خداوند نسبت به مومنان تفضّل و مرحمت دارد (152) به یاد بیاورید زمانی را که شما برای گریز از دشمن به کوه ها بالا می رفتید و به احدی توجّه نمی کردید درحالی که پیامبر شما را فرا می خواند و به این خاطر خداوند اندوهی بر اندوه شما افزود تا [به خود بیایید] و بر آن چه از دست داده اید و بلایی که دیده اید محزون نباشید و خداوند به

اعمال شما دانا و آگاه است. (153) سپس خداوند بعد از آن اندوه، آرامشی برای گروهی از شما فرو فرستاد و خواب سبکی بر شما چیره شد و گروهی فقط به فکر جان خود بودند و به خدای خود همانند زمان جاهلیت گمان ناحق می بردند و می گفتند:آیا ما را در این جنگ بهره ای از پیروزی هست؟به آنان بگو:همه امور مخصوص به خداست[یعنی شکست و پیروزی ما به دست خداست] آنان [یعنی منافقین] چیزی را در دل های خود پنهان می کردند و برای تو آشکار نمی کردند، آنان می گفتند: اگر ما به حق می بودیم نباید کشته می شدیم به آنان بگو: اگر شما در خانه های خود هم می ماندید، کسانی که شهادت برای آنان نوشته شده بود قطعا با پای خویش به قتلگاه خود می شتافتند و این صحنه ها برای این است که خداوند شما را آزمایش کند و آن چه در سینه های شماست آشکار شود و خداوند به آن چه در سینه هاست آگاه است. (154) به راستی آنان که هنگام روبه رو شدن دو لشکر پشت به دشمن نمودند شیطان آنان را به خاطر برخی از اعمال ناپسندشان گم راه نمود و خداوند از آنان درگذشت و او آمرزنده و حلیم است. (155)

ص: 235

مقصود از«ما فاتَكُمْ»غنیمت بوده و مقصود از «ما اَصابَكُمْ»کشته شدن عبد الله بن جبیر و پیروان او بوده است.(1)

در تفسیر عیّاشی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

در جنگ اُحُد دست های رسول خدا(صلی الله علیه و آله)شکست و مردم به کوه ها فرا کردند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آنان را صدا می زد«فاثابهم غَمًّا بِغَمِّ» و سپس خداوند نعاس را بر آنان نازل نمود.

حسین بن ابی العلا گوید:پرسیدم:«نعاس چیست؟»حضرت(علیه السلام)فرمود:«خواب»؛ و چون بیدار شدند گفتند: «ما کافر شدیم.»؛ از سویی ابو سفیان بالای کوه اُحُد رفت و بت هبل را بالا برد و گفت:«اعلی هبل»و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:«الله اعلی و اجل» و در آن روز دست های رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و دندان مبارک او شکست و فرمود: «خدایا! تو به من وعده پیروزی دادی و اگر پیروزی حاصل نشود کسی تو را پرستش نخواهد نمود.» سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: «آبی بیاور»؛ومحاسن خود را با آن آب شست.(2)

ص: 237

عیّاشی از زراراه و حمران و محمّد بن مسلم از امام باقر یا امام صادق(علیهما السلام) نقل نموده که آن حضرت(علیه السلام) در تفسیر آیه ی «اِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا» فرمود:

این آیه درباره ی عقبة بن عثمان و عثمان بن سعد نازل شده است.(1)

هشام بن سالم گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که مردم در جنگ اُحُد از گرد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پراکنده شدند، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)با صدای بلند فرمود:«خداوند به من وعده داده که دین من را بر همه ی ادیان غالب نماید.»پس دونفراز منافقین گفتند:«حال که شکست خورده ایم،ما را مسخره می کند!» [و نام آن دو منافق را راوی برده است].(2)

در تفسیر عیّاشی جابر از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که آن حضرت درباره ی آیه ی «وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ اَوْ مُتُّمْ»فرمود:«آیا تو می دانی«سبیل الله»چیست؟»جابر گوید:گفتم: «من چیزی نمی دانم جز آن که از شما بشنوم.»

حضرت فرمود:«سبیل الله،علی(علیه السلام)و ذریّه ی اویندوکسی که در راه ولایت آنان کشته شود و یا بمیرد،در راه خدا مرده است.»(1)

وَ عَلَى اللهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ وَ ما كانَ لِنَبِیِّ اَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَاْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ ثُمَّ تُوَفّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ

گفتند: او در مشعر الحرام است و چون او را در مشعر الحرام یافت،گفت:پیامبر را برای من توصیف کنید تا او را بشناسم، مردم گفتند: هنگامی که تو او را وسط مردم دیدی از جلالت او می فهمی که او پیامبر است. اعرابی گفت: او را برای من توصیف کنید تا نخواهم از کسی سوال کنم. پس مردم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را برای او توصیف نمودند و گفتند: او چنین و چنان است.

پس اعرابی آمد و چون نگاهش به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) افتاد و ایشان را شناخت چوب دستی خود را بالای سر شتر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قرار داد، مردم به او گفتند: چرا گستاخی می کنی؟! رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: او را رها کنید او مردی عاقل و داناست.

سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به او فرمود:چه می خواهی؟ اعرابی گفت: نامه های شما به ما رسیده که فرموده ای:نماز را به پا دارید و زکات را پرداخت کنید و به حجّ خانه ی خدا بروید و غسل جنابت انجام بدهید، اکنون قوم من مرا نزد شما فرستاده اند و من می خواهم شما را سوگند بدهم و می ترسم که عصبانی شوید.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: من خشمگین نمی شوم، من کسی هستم که خداوند در تورات و انجیل مرا محمّد و رسول و مجتبی و مصطفی نامیده است و البته کسی که اهل فحش و فریاد زدن در بازار نیست پاسخ بدی را، به بدی نمی دهد بلکه پاسخ بدی را به خودبی می دهد. پس تو هر چه می خواهی از من بپرس، من کسی هستم که خداوند در قرآن در وصف او گفته است: «وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» بنابراین هر چه می خواهی از من بپرس.

اعرابی گفت:آیا آن خداوندی که آسمان ها را بدون ستون آفریده او تو را به پیامبری فرستاده است؟!رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود: آری، او مرا فرستاده است.

اعرابی گفت: من تو را سوگند می دهم به آن خدایی که آسمان ها را برافراشته آیا او

ص: 243

بر تو کتاب[قرآن]نازل نموده؟!و تو را به نماز و زکات دستور داده است؟! رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: آری.

اعرابی گفت:«پس ما به خدا و پیامبرانش وکتابش و به قیامت و بعث و نشور و میزان و موقف حلال و حرام کلّا ایمان می آوریم».و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)برای او استغفار نمود و در حقّش دعا کرد.(1)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

هیچ تنهایی وحشتناک تر از عجب و خودپسندی نیست و هیچ یاوری بهتر از مشورت نیست. (2)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

کسی که اصرار بر رای خود داشته باشد هلاک می شود و کسی که با دیگران مشورت کند با عقول آنان شریک شده است.(3)

و فرمود:

مشورت عین هدایت است و کسی که به رای خود متّکی باشد خود را در خطر انداخته است.(4)

ص: 244

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

با کسانی که از خدا می ترسند[و اهل تقوا هستند] مشورت کن.(1)

حضرت جواد(علیه السلام) به علی بن مهزیار نوشت:

از فلانی برای من مشورت کن و صلاح مرا از او بخواه چرا که او مصالح شهر خودو بر خورد با سلاطین را می داند و مشورت مبارک است و سپس این آیه را که خداوند می فرماید: «وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلاَمْرِ» تلاوت نمود و فرمود: مشورت طلب خیر است.(2)

و در تفسیر قمّی از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که در تفسیر آیه ی «وَ مَنْ یَغْلُلْ یَاْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ» فرمود:

کسی که در دنیا خیانت کند،روز قیامت خیانت خود را در دوزخ می بیند و او را تکلیف می کنند تا داخل دوزخ برود و خیانت خود را از دوزخ خارج نماید.(3)

ص: 245

مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی در تفسیر خود گوید:

آیه ی«وَ ما كانَ لِنَبِیِّ اَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَاْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ»در جنگ بدر نازل شد و سبب نزول آن این بود که در بین غنایم قطیفه ی سرخی بود ومفقودگردید و یکی از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله)گفت: قطیفه چه شده است؟ و من گمانم این است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آن را گرفته باشد.پس خداوند این آیه را نازل نمود و مردی نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: فلانی قطیفه ای را برداشته و در فلان محل زیر خاک نموده است. پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دستور داد تا آن محل را حفر کردند و قطیفه را بیرون آوردند.(1)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

رضایت مردم را نمی توان به دست آورد و زبان های آنان را نمی شود کنترل نمود.سپس فرمود:

آیا این مردم در جنگ بدر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را درباره ی آن قطیفه حمرا متّهم نکردند و خداوند آن را آشکار نمود و پیامبر خود را از این اتهام پاک کرد؟! و سپس این آیه

را تلاوت فرمود: «وَ ما كانَ لِنَبِیِّ اَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَاْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ».(2)

ص: 246

نسبت به ما درجاتی پیدا می کنند وپاداش اعمال شان را خداوند دو چندان می کند و درجات آنان را بالا می برد.

سپس فرمود:

ای عمّار!به خدا سوگند مقصود از«كَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَاْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ» کسانی هستند که حقّ علیّ بن ابی طالب(علیهما السلام) و حقّ ما ائمّه اهلالبیت را انکار نمودند و به سخط و خشم خدا بازگشتند.(1)

حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

مقصود از درجات در آیه ی«هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ»درجاتی است که فاصله هر کدام با دیگری به اندازه ی فاصله بین زمین و آسمان است(2)

علی بن ابراهیم قمی; گوید:

آیه ی«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ اِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولًا» مربوط به آل محمّد(علیهم السلام) است.(3)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

سه خصلت است که اگر در کسی یافت شود و یا یکی از آن ها در او یافت شود

ص: 249

در قیامت زیر سایه ی عرش خدا قرار خواهد گرفت، روزی که سایه ی رحمتی جز سایه ی رحمت خدا نیست: 1. کسی که هر چه برای خود می خواهد برای مردم! نیز بخواهد. 2. کسی که قدمی برندارد و حرکتی نکند تا بداند در آن خشنودی خداو یا خشم او هست. 3. کسی که تا عیوب خود را برطرف نکند عیب کسی را نگوید و چنین کسی همواره مشغول به عیوب خود خواهد بود.(1)

برای چه هفتاد نفر از ما شهید شدند؟! پس این آیه نازل شد «اَوَ لَمّا اَصابَتْكُمْ مُصیبَةٌ قَدْ اَصَبْتُمْ مِثْلَیْها قُلْتُمْ اَنّى هذا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِكُمْ».(1) [این حدیث با مضامینش چندین بار تکرار شده است]

[از جنگ بدر]بازگشتند در حالی که آسیبی ندیدند وبه دنبال رضوان و خشنودی خدا بودند و خداوند صاحب فضل و رحمت بزرگی است.(174)و آن کسی که دوستان خدا را می ترساند[یعنی نعیم بن مسعود]به راستی شیطان بود وشما نباید از آنان هراس کنید بلکه باید از من هراس کنید اگر ایمان داشته باشید (175).

سپس به او فرمود:

بدان که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شهید از دنیا رفت، و به خدا سوگند او نزد تو خواهد آمد،پس تو به وجود او یقین کن، چرا که شیطان نمی تواند به شکل او درآید.

سپس امیرالمؤمنین(علیه السلام) دست او را گرفت [و به مسجد قبا برد] و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را به او نشان داد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود:

ای ابوبکر، ایمان به علی و به یازده فرزند او بیاور،چرا که آنان همانند من هستند[در مقام و فضیلت]جز در نبوّت و پیامبری و تو باید توبه کنی از این کاری که کرده ای چرا که تو را حقّی نسبت به آن نیست. سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)رفت و ابوبکر ایشان را ندید .(1)

در تفسیر عیّاشی از جابر از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مردی نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آمد و گفت:من علاقه شدیدی به جهاد در راه خدا دارم.رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود: در راه خدا جهاد کن،اگر کشته شوی درپیشگاه خدا زنده هستی و روزی می خوری و اگر در راه جهاد بمیری پاداش تو بر خدا خواهد و اگر سالم بازگردی از گناهان خود بیرون آمده ای و به خدای خود نزدیک شده ای.سپس فرمود: این است تفسیر آیه ی«وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ اَمْواتًا بَلْ اَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ ».(2)

ص: 256

در تفسیر مجمع از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

آیه ی«وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ اَمْواتًا»درباره ی شهدای بدر و اُحُد نازل شده است.(1)

مولف گوید:

برخی از روایاتِ مربوط به جنگ بدر و احد درذیل آیات پیش گذشت و ما به برخی ازروایات دیگری که در ذیل این آیات آمده اشاره می کنیم.

در تفسیر مجمع البیان از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مقصود از«ناس»در آیه ی «الَّذینَ قالَ لَهُمُ النّاسُ» نعیم بن مسعود اشجعی است[که مسلمانان را از لشکر قریش می ترساند و می گفت: «اِنَّ النّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ» و مقصود او ابوسفیان و یاران او بود.(2)

و فرمود:

این آیات در جنگ بدر صغرا نازل شد و قصّه آن این است که ابوسفیان پس ازجنگ اُحُد به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)گفت:ای محمّد!قرار جنگ ما،بدر صغرا در سال آینده باشد اگر شما مایل باشی. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: قرار ما همین باشد.

چون سال بعد رسید ابو سفیان با مشرکین مکّه حرکت نمود و چون به منطقه ی ظهران یک منزلی مکّه رسید خداوند ترس را بر او مسلّط نمود و چون خواست به

ص: 257

مکّه بازگردد به نعیم بن مسعود اشجعی که از عمره باز می گشت گفت: من با محمّد (صلی الله علیه و آله) در بدر صغرا وعده کرده ام و لکن این سال سال بی آبی است و ما باید در سالی بیاییم که آب و گیاه و شیر وجود داشته باشد، از سویی اگر من خارج نشوم و محمّد (صلی الله علیه و آله)برای جنگ با من خارج شود برای من شکست خواهد بود و سبب جرات محمّد(صلی الله علیه و آله) خواهد شد.

پس تو آنان را از جنگ منصرف کن و من به تو وعده می دهم که سهیل بن عمر ده شتر به تو بدهد.

پس نعیم به مدینه آمد و چون دید مردم آماده ی جنگ با ابوسفیان می شوند به آنان گفت: شما سخت در اشتباهید چرا که در همین نزدیکی لشکر قریش بر سر شما می ریزد وکسی را سالم نمی گذارند جز آن که فرار کند آیا با این وضعیّت می خواهید برای جنگ با قریش در موسم آماده شوید؟! به خدا سوگند احدی از شما نجات نخواهد یافت.

پس برخی از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله)ازجنگ منصرف شدند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به آنان فرمود:سوگند به خدایی که جان من به دست اوست،من به تنهایی برای جنگ آماده می شوم. پس ترسوها بمانند و شجاعان آماده شوند.سپس فرمود: «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكیلُ».

سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله)با اصحاب خود از مدینه خارج شدند و به بدر صغرا که به آن«ماء بنی كنانه»می گفتند --و آن محل در زمان جاهلیّت بازار بود و هشت روز در سال محل خرید وفروش بود -- رسیدند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در آن محل مستقر شد، در حالی که ابوسفیان از ظهران (جحفه) به مکّه بازگشته بود و اهل مکّه به لشکر ابوسفیان می گفتند: «شما لشکر سویق هستید» و چون رسول

ص: 258

خدا(صلی الله علیه و آله)مشرکین را در بدر صغرا نیافتند در ظهران که بازار بود مشغول تجارت شدند وسود دو چندانی به دست آوردند و با سلامت به مدینه بازگشتند.از این رو خداوند می فرماید: «فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظیمٍ».(1)

آنان هرگز به خدا آسیبی نمی رسانند و خدا می خواهد برای آنان بهره ای در آخرت نباشد و عذاب بزرگی داشته باشند. (176) به راستی آنان که [ایمان خود را از دست دادند و] کفر را خریداری کردند هرگز آسیبی به خدا نمی رسانند و برای آنان عذاب دردناکی خواهد بود (177) گمان مکن کسانی که کافر شدند و ما به آنان مهلت دادیم خیر آنان باشد، ما آنان را مهلت دادیم تا بر گناه خود بیفزایند و برای آنان عذاب خوار کننده ای خواهد بود (178) خداوند مومنین را این گونه که شما هستید [و منافق و مخلص شما معلوم نیست] رها نخواهد نمود تا خبیث را از طیّت جدا سازد و این گونه نیست که خداوند شما را از غیب آگاه سازد و لکن خداوند برخی از رسولان خود را بر می گزیند [و به او وحی می کند و برخی از اسرار را به او می گوید] پس شما به خدا و پیامبران او ایمان بیاورید و اگر به خدا و پیامران او [از روی حقیقت] ایمان بیاورید و تقوا داشته باشید برای شما پاداش بزرگی خواهد بود (179).

عجلان بن صالح گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که فرمود:

روزها و شب ها تمام نخواهد شد تا منادی از آسمان ندا کند: ای اهل باطل جدا شوید[از اهل حق] پس اهل باطل از اهل حق جدا می شوند.

گفتم:

خدا شما را به صلاح بدارد، آیا پس از آن باز اهل باطل با اهل حق آمیخته می شوند؟

حضرت فرمود:

هرگز!چرا که خداوند می فرماید:«ما كانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنینَ عَلى ما اَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّى یَمیزَ الْخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ»(1)

بِقُرْبانٍ تَاْكُلُهُ النّارُ قُلْ قَدْ جاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ اِنْ كُنْتُمْ صادِقینَ

ما بی نیازیم را شنید،و به زودی ما آن چه آنان گفتند و[خطاهای دیگرشان مانند]کشتن پیامبران شان به ناحق را خواهیم نوشت و به آنان خواهیم گفت:عذاب سوزان[دوزخ را بچشید ، این عذاب به خاطر اعمال پیشین شماست و گر نه خداوند ذرّه ای به بندگان خود ظلم نمی کند(182)آنان مردمی بودند که می گفتند:«خدا با ما پیمان بسته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا او برای ما قربانی بیاورد و آن قربانی را آتش [آسمانی به نشانه ی قبولی] بسوزاند». به آنان بگو: قبل از من پیامبرانی با نشانه ها [و معجزات] روشنی آمدند و آن چه شما گفتید را نیز به شما نشان دادند،پس برای چه آنان را کشتید اگر راست می گویید ؟! (183)

که خداوند می فرماید: «سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ».(1)

امام صادق(علیه السلام)از پدران خود از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نقل نموده که فرمود:

هر کس شتر و یا گاو و یا گوسفند داشته باشد و زکات آن ها را ندهد تا روز قیامت در صحرای خشک و دور افتاده ای قرار می گیرد و آن حیوانی که شاخ دارد با شاخ خود به او می زند و آن که دندان دارد با دندان خود او را گاز میگیرد و آن که سم دارد او را زیر سمّ خود له می کند، تا خدا حساب خلایق را انجام بدهد و هر کس صاحب درخت خرما و کشت گندم و جو و درخت انگور باشد و زکات آن ها را ندهد روز قیامت زمین با هفت طبقه آن به گردنش آویخته می شود!(2)

یوسف طاطری گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مال مانع زکات روز قیامت به شکل افعی آتشین می شود و آن،دو دُم دارد و به گردن مانع زکات می پیچد و به او گفته می شود: از او جدا مشو همان گونه که او در دنیا از تو جدا نمی شد چنان که خداوند می فرماید: «سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ».(3)

ص: 264

علی بن ابراهیم قمی;در تفسیر آیه ی«لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذینَ قالُوا اِنَّ اللَّهَ فَقیرٌ وَ نَحْنُ اَغْنِیاءُ »گوید:

به خدا سوگند آنان خدا را ندیدند تا بدانند او فقیر و یا غنیّ است و لکن اولیای او را که فقیر دیدند گفتند: اگر خدا غنیّ می بود اولیای خود را غنی و بی نیاز می نمود و به این خاطر بر خدا افتخار نمودند!!(1)

و در تفسیر آیه ی«الَّذینَ قالُوا اِنَّ اللَّهَ عَهِدَ اِلَیْنا اَلاّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتّى یَاْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَاْكُلُهُ

النّارُ» گوید:

گروهی از یهودیان به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)گفتند:ما به شما ایمان نمی آوریم تا به ما نشان بدهی که قربانی تو را آتش آسمانی بلعید و این به خاطراین بود که در بنی اسراییل طشتی بود که آنان قربانی خود را در آن می گذاردند و نشانه ی قبولی آن قربانی این بود که آتشی از آسمان می آمد و آن را می سوزاند.از این رو به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)گفتند: ما به تو ایمان نمی آوریم تا تو نیز چنین کاری را بکنی. و خداوند در پاسخ آنان می فرماید: به آنان بگو: قبل از من پیامبرانی با نشانه های روشن و با این خواسته ی شما آمدند، اگر راست می گویید برای چه آنان را کشتید؟!(2)

مرحوم کلینی در کتاب کافی از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

خدا قدریّه و خوارج را لعنت کند، و خدا مرجئه را لعنت کند، و خدا مرجئه را لعنت کند [قدریّه کسانی اند که می گویند همه چیز اندازه گیری شده و قابل تغییر نیست و مرجئه جبریّه اند].

راوی گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: «برای چه مرجئه را دو مرتبه لعنت کردید؟»

ص: 265

حضرت فرمود:

به خاطر این که این ها می گویند اگر مومنین ما را بکشند لباس های آنان تا قیامت از خون ما رنگین است و همین سخن را قوم یهود به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفتند و خداوند در پاسخ آنان فرمود: «فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ اِنْ كُنْتُمْ صادِقینَ».

سپس فرمود:

بین بنی اسراییل و یهود مدینه، پانصد سال فاصله بود و چون یهود مدینه به گفته ی پدران خود راضی بودند خداوند به آن ها نیز نسبت قتل داد.(1)

و در تفسیر صافی آمده است:

«البینات»:المعجزات،و الزبر:الحِکَم والمواعظ و الزواجر،والکتاب المنیر:الشرایع والاحکام .(1)

مرحوم عیّاشی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که آن حضرت در تفسیر آیه ی «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»فرمود:«کسی که کشته شود مرگ را نچشیده است.سپس فرمود:او باید به ناچار به دنیا بازگردد تا مرگ را بچشد.»(2)

روایات این موضوع در ذیل آیه ی «اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى اَعْقابِكُمْ» از همین سوره گذشت.

و در کافی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

همه ی اهل زمین خواهند مُرد و احدی باقی نخواهد ماند؛ و سپس اهل آسمان ها خواهند مُرد و کسی باقی نخواهد ماند، مگر ملک الموت و حاملین عرش و جبرییل و میکاییل. پس ملک الموت می آید و در پیشگاه خداوند می ایستد و خداوند که آگاه تر از اوست به او می فرماید: چه کسی باقی مانده است؟ ملک الموت می گوید: خدایا جز ملک الموت و حاملین عرش و جبرییل و میکاییل کسی باقی نمانده است. پس خداوند به او می فرماید: به جبرییل

و میکاییل بگو بمیرند. در این هنگام حاملین عرش می گویند: خدایا! جبرییل و میکاییل دو رسول و دو امین تو هستند. چگونه امر به مردن آنان می کنی؟! خداوند می فرماید: من حکم کرده ام که هر صاحب روحی بمیرد. پس ملک الموت در پیشگاه پروردگار خود می ایستد و به او گفته می شود: چه کسی باقی مانده

ص: 268

است؟ ملک الموت می گوید: خدایا جز حاملین عرش و ملک الموت کسی باقی نمانده است. پس خطاب می رسد: به حاملین عرش نیز بگو: بمیرند.

امام صادق(علیه السلام) سپس می فرماید:

در این حال ملک الموت محزون وغمگین در پیشگاه خداوند می ایستد وسر به زمین می اندازد و به او گفته می شود: چه کسی باقی مانده است؟ در حالی که او آگاه تر از ملک الموت است؛ و ملک الموت عرضه می دارد:خدایا!جز ملک الموت کسی باقی نمانده است. پس به او خطاب می شود: ای ملک الموت! بمیر؛ و او می میرد. و خداوند با دست قدرت خود زمین را می گیرد و می فرماید:کجایند کسانی که برای من شریک قرارمی دادند وجزمن خدایی را می پرستیدند ؟! (1)

در مجالس شیخ طوسی; از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نقل شده که خداوندمی فرماید:

سوگند به عزّت و جلالم هر کس از بندگانم علی(علیه السلام)را دوست بدارد [و ولایت او را پذیرفته باشد]او را از آتش دوزخ دور می کنم و داخل بهشت می نمایم و هر کس از بندگانم او را دشمن بدارد، من دشمن او خواهم بود و او را داخل آتش دوزخ می کنم و دوزخ بد بازگشتی است برای او!(2)

ص: 269

در کتاب کافی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

خوبان شما با سخاوت های شمایند وبدان شما بخیل های شمایند و نشانه ی خالص بودن ایمان احسان به برادران دینی و کوشش در انجام حاجات آنان است و کسی که اهل احسان به برادران دینی خود باشد، خداوند رحمان او را دوست می دارد و بینی شیطان به خاک مالیده می شود و این عمل برای او سبب نجات از دوزخ و دخول در بهشت خواهد بود.(1)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از دنیا رحلت نمود و هنوز بدن او دفن نشده بود جبرییل وارد خانه ی علی و فاطمه و حسن و حسین: شد و گفت: السّلام علیکم یا اهل بیت الرحمة «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ اِنَّما تُوَفَّوْنَ اُجُورَكُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَ اُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا اِلّا مَتاعُ الْغُرُورِ».

سپس گفت:

هر مصیبتی که در راه خدا پیش آید خداوند صاحب آن را تسلیت می دهد و آن چه از دست داده است را جبران می کند، پس شما به خدا اعتماد کنید و به او امیدوار باشید و مصیبت زده کسی است که از پاداش مصیبت بی بهره بماند.

سپس گفت:

این آخرین قدمی است که من به دنیا گذاردم.

ص: 270

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

صدای جبرییل شنیده شد و شخص او دیده نشد.(1)

ابوبصیر گوید: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه ی «فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَ اُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ» فرمود:

هنگامی که قیامت برپا می شود حضرت خاتم النّبییّن(صلی الله علیه و آله) را صدا می زنند و حلّهای از گُل به او پوشانده می شود و در سمت راست عرش قرار می گیرد.

سپس ابراهیم(علیه السلام) را صدا می زنند و به او حلّه ی سفیدی پوشیده می شود و در سمت چپ عرش قرار می گیرد.

سپس علی(علیه السلام)را صدا می زنند وحلّه ای ازگُل به او پوشیده می شود ودرسمت راست رسول خدا(صلی الله علیه و آله) قرار می گیرد.

سپس اسماعیل(علیه السلام)را صدا می زنند وحلّه ی سفیدی به او پوشانده می شود و درسمت چپ ابراهیم(علیه السلام) قرار می گیرد.

سپس امام حسن(علیه السلام)را صدا می زنند وحلّه ای از گُل به او پوشانده می شود و درسمت راست امیرالمؤمنین(علیه السلام) قرار می گیرد.

سپس امام حسین(علیه السلام)را صدا می زنند وبه او حلّه ای ازگُل پوشانده می شود ودرسمت راست امام حسن(علیه السلام) قرار می گیرد.

سپس ائمّه(علیهم السلام) را صدا می زنند و حلّه هایی از گُل به آنان پوشانده می شود و هر

ص: 271

کدام در سمت راست دیگری قرار می گیرند.سپس شیعیان امیرالمؤمنین(علیه السلام)را صدا می زنند و آنان مقابل آن بزرگواران قرار می گیرند.

سپس حضرت فاطمه(علیها السلام) و زن های از ذریّه و شیعیان او را صدا می زننند و آنان بدون حساب وارد بهشت می شوند. سپس ندایی از زیر عرش از ناحیه ی خداوند ربّ العزّة و افق اعلی بلند می شود و منادی می گوید:ای محمّد!چه نیکوست پدر تو ابراهیم(علیه السلام) و چه نیکوست برادر تو علیّ بن ابی طالب(علیهما السلام) و چه نیکویند دو سبط تو حسن و حسین(علیهما السلام) و چه نیکوست جنین تو محسن(علیه السلام) و چه نیکویند امامان بزرگوار از ذریّه ی تو سپس نام یکایک آنان برده می شود و گفته می شود: بهترین شیعیان، شیعیان تواند.

سپس ندا می شود:آگاه باشید[ای اهل محشر]که محمّد و وصیّی او و دو سبط او حسن و حسین و امامان از ذریّه ی او همان فائزین و رستگارانند.و سپس آنان را روانه ی بهشت می کنند و این است معنای آیه ی«فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَ اُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ».(1)

ص: 272

امام باقر(علیه السلام)در تفسیر«فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ» فرمود:

یعنی گمان مکن آنان[یعنی منافقین]با عذاب خدا فاصله ای دارند چرا که برای آنان عذاب دردناکی خواهد بود.(1)

«سبحانك»یعنی تنزیهًا لک من أن تکون خلقتهما ای السماوات و الارض باطلًا لانّه لا یلیق بصفاتک. «ابرار» جمع بَرّ است،و «بَرّ» کسی است که خداوند به خاطر عبادت به او نیکی می کند تا او راضی شود، و اصل «بِرّ» به معنای وسعت است، و «بَرّ» واسع از زمین است و آن خلاف بحر است، و «بِرّ» عمل صالح و صله ی رحم است، و «بُرّ» به معنای گندم است. «ضاع الشیء ضیاعًا» یعنی هلک، و اوضاع و ضیّع به یک معناست، و «هاجَرَ» از هجر ضدّ وصل است، و «تهجّر الرجل» یعنی تشبّه بالمهاجرین.

زیرآن ها نهرهایی جاری است و این پاداش،ازناحیه ی خدا است وپاداش نیکو فقط نزد خداوند است. (195)

امام صادق(علیه السلام)می فرماید:امیرالمؤمنین(علیه السلام)می فرمود:

با تفکّر قلب خود را بیدار کن و در شب برای سجده ی در پیشگاه خداوند از بستر جدا شو و از خدای خود بترس.(1)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

تفکّر انسان [مومن] را علاقه مند به نیکی و عمل به آن می کند.(2)

ابن عبّاس گوید: گروهی از مردم در ذات خدا فکر می نمودند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به آنان فرمود:

درباره ی مخلوق خدا فکر کنید و درباره ی ذات خداوند فکر نکنید؛چرا که شما قدرت فهم آن را ندارید [و گم راه می شوید].

تا این که گوید روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دید عدّه ای فکر می کنند.حضرت(صلی الله علیه و آله) فرمود: «برای چه سخن نمی گویید؟» گفتند: «ما درباره ی مخلوق خدا فکر می کنیم.» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «این گونه فکر کنید و لکن در ذات خداوند فکر نکنید.»(3)

اصحاب او نازل شد و قصّه ی آنان این بود که:چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بعد از رحلت ابوطالب(علیه السلام) از ناحیه ی خداوند مامور به هجرت به مدینه شد و قریش سوگند یاد کرده بودند که نیمه شب بر سر او بریزند و یک باره او را بکشند تا قاتل او معلوم

نشود و بنی هاشم نتوانند او را قصاص کنند و خداوند به او امر نمود تا علی(علیه السلام) را به جای خود بخواباند و شبانه از مکّه به طرف مدینه هجرت نماید.

پس آن حضرت(صلی الله علیه و آله) دستور خدا را عمل نمود و علی(علیه السلام) را در بستر خود خواباند و به او سفارش نمود که همسران آن حضرت[و فاطمیّات و ضعفای ازمهاجرین ]را با خود به مدینه بیاورد،و چون مشرکین مکّه علی(علیه السلام)را در بستر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)دیدند بازگشتند و خداوند عهد و پیمان شان را باطل نمود وامیرالمؤمنین (علیه السلام) با همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) و فاطمیّات [و بقیّه مهاجرین] به طرف مدینه حرکت نمود.

و چون ابوسفیان از این ماجرا آگاه شد، با همراهان خود به دنبال آنان آمد تا آن ها را به مکّه بازگرداند و غلام خود را که مردی شجاع بود به طرف آنان فرستاد تا امیرالمؤمنین(علیه السلام) و همراهان او را نگهدارد تا او یعنی ابوسفیان برسد. پس امیرالمؤمنین(علیه السلام) به او فرمود:برگرد به طرف مولای خود و گر نه تو را خواهم کشت و چون بازنگشت امیر المؤمنین(علیه السلام) با یک ضربت سر از بدن او جدا نمود و به راه خود ادامه داد.

ابو سفیان آمد و کشته غلام خود را روی زمین دید و خود را به علی(علیه السلام) رساند و گفت: یا علی، غلام مرا کشتی و بدون اجازه ما دختر عموهای ما را از مکّه خارج می کنی؟! امیرالمؤمنین(علیه السلام) به او فرمود: من با اجازه ی کسی که حق اجازه دارد آنان را خارج می نمایم و تو هر چه می خواهی بکن.

ص: 279

پس ابوسفیان با یاران خود با امیرالمؤمنین(علیه السلام) درگیر شدند و کاری از پیش نبردند و با ناکامی به مکّه بازگشتند.

پس امیرالمؤمنین(علیه السلام)با اصحاب خود به طرف مدینه آمدند ولکن یاران اوبه واسطه ی درگیری و جنگ از حرکت بازمانده بودند و امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: تا توقّف کردند و استراحت نمودند و در همان مکان نماز خود را به اندازه ی توان خواندند و روی زمین قرار گرفتند و تا صبح ذکر خدا را می گفتند و حمد و شکر او را به جای می آوردند؛ و امیرالمؤمنین(علیه السلام) آنان را به مدینه نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آورد و جبرییل قبل از رسیدن آنان به مدینه حکایت حال آن ها را برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بیان نمود و آیات آخر سوره ی آل عمران را درباره ی آنان نازل نمود.

و چون امیرالمؤمنین(علیه السلام)به مدینه رسید رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: خداوند درباره ی تو و همراهانت این آیات را نازل کرد.(1)

ابوحمزه ی ثمالی گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مادامی که مومن مشغول ذکر خدا باشد در حال نماز خواهد بود خواه ایستاده و خواه نشسته و خواه خوابیده باشد، چرا که خداوند می فرماید: «الَّذینَ یَذْكُرُونَ اللَّهَ قِیامًا وَ قُعُودًا وَ عَلى جُنُوبِهِمْ..»(2)

علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر خود گوید:

مقصود از «مُنادِیًا یُنادی لِلایمانِ اَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ كَفِّرْ

ص: 280

عَنّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ اْلاَبْرارِ*رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ اِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمیعادَ»رسول خدا(صلی الله علیه و آله)می باشد و مقصود از«فَالَّذینَ هاجَرُوا وَ اُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ»امیرالمؤمنین(علیه السلام)و سلمان و ابوذروعمّار هستندکه خداوند در وصف آنان می فرماید: «وَ اُوذُوا فی سَبیلی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا َلاُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ».(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

معنای آیه ی «الَّذینَ یَذْكُرُونَ اللَّهَ قِیامًا وَ قُعُودًا وَ عَلى جُنُوبِهِمْ» این است که انسان سالم باید ایستاده و نشسته نماز بخواند و مریض باید نشسته و یا خوابیده نماز بخواند و حال آن که به خاطر ناتوانی نشسته نماز می خواند از مریض سخت تر است.(2)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

مقصود از«وَ ما لِلظّالِمینَ مِنْ اَنْصارٍ»کسانی هستند که اعتقاد به ائمّه اهل بیت(علیهم السلام)

ندارند و به آنان منسوب نمی شوند. [از این رو در قیامت یاوری ندارند.](3)

لكِنِ الَّذینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلاَنْهارُ خالِدینَ فیها نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللهِ وَ ما عِنْدَ اللهِ خَیْرٌ لِْلاَبْرارِ وَ اِنَّ مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللهِ وَ ما اُنْزِلَ اِلَیْكُمْ وَ ما اُنْزِلَ اِلَیْهِمْ خاشِعینَ للَّهِِ لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللهِ ثَمَنًا قَلیلًا اُولئِكَ لَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ اِنَّ اللهَ سَریعُ الْحِسابِ یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

آنان دوزخ خواهد بود و آن بد جایگاهی است برای آنان (197) و لکن برای کسانی که اهل تقوای پروردگار خود هستند باغستان های بهشتی خواهد بود و در زیر آن باغستان ها نهرهایی جاری است و آنان برای همیشه در آن ها جاویدند و این[شروع] پذیرایی خداوند است و برای نیکان نزد خداوند نعمت های بهتری خواهد بود(198)و البتّه از میان اهل کتاب کسانی هستند که به خدا و به آن چه بر شما نازل شده و به آن چه بر آنان نازل شده است ایمان دارند و در برابر خداوند خاشع اند و آیات الهی را به بهای ناچیز[دنیا]نمی فروشند و چنین کسانی پاداش [نیکویی] نزد خداوند خواهند داشت و خداوند سریع الحساب است. (199) ای کسانی که ایمان آورده اید! صابر باشید و ایستادگی کنید و مرزها را نگهداری نمایید و از خدای خود پروا داشته باشید تا رستگار شوید (200)

امام کاظم(علیه السلام) فرمود:

مقصود از«اصْبِرُوا»صبر بر مصائب است و مقصود از«وَ صابِرُوا» صبر بر تقیّه است و مقصود از«رابِطُوا»ارتباط با امام(علیه السلام) است.(1)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

بر انجام واجبات و آزار دشمن صبر کنید و با امام منتظر[یعنی حضرت مهدی(علیه السلام)] رابطه بر قرار کنید.(2)

امام رضا(علیه السلام) فرمود:

روز قیامت ندا می شود: صابران کجایند؟پس گروه زیادی آماده می شوند.سپس ندا می شود: متصبّرون کجایند؟ و گروه زیادی آماده می شوند. سپس فرمود: صابرون کسانی هستند که بر واجبات صبر می کنند و متصبّرون کسانی هستند که بر اجتناب از معاصی صبر می کنند.(3)

یعقوب سرّاج گوید: به امام صادق(علیه السلام) گفتم:

آیا امکان دارد زمین خالی از [امام] عالمی از شما بشود که زنده و آشکار باشد و مردم بتوانند به او مراجعه بکنند و حلال و حرام خود را از او سوال نمایند؟

ص: 284

حضرت فرمود:

هرگز زمین خالی از وجود امام نمی شود واین چیزی است که در کتاب خدا آمده و خداوند می فرماید: «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا»و مقصود این است که بر پایداری دین خود صابر باشید و در مقابل دشمنان خود نیز [به وسیله تقیّه] صابر باشید و با امام خود نیز نسبت به آن چه شما را به آن امر می کند و بر شما واجب می نماید، ارتباط [نزدیک] داشته باشید.(1)

در تفسیر مجمع البیان از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مقصود از«رابِطُوا» انجام نمازهای واجب و انتظار نمازها یکی بعد از دیگری می باشد، چرا که امروز مرابطه [معهود] وجود ندارد.(2)

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود:

انتظار نماز بعد از نماز از «مرابطه» محسوب می شود.(3)

ص: 285

ص: 286

ص: 288

و از آن دو مردان و زنان فراوان را پراکنده نمود،بترسید،و از خدایی که با نام او از هم دیگر

درخواست می کنید[نیز]هراس کنید و نسبت به[حقوق] خویشان خود [نیز] از خدا بترسید همانا خداوند همواره ناظر بر شما خواهد بود. (1)

تا این که فرمود:

خداوند هنگامی که آدم را از گِل آفرید و ملائکه را امر نمود تا به او سجده کنند خواب را بر او مسلّط نمود و سپس حوّا را خلق فرمود و او را در کنار آدم قرار داد تا زن همواره تابع مرد باشد. پس حوّا تکان خورد و آدم از خواب بیدار شد و به حوّا خطاب شد: «از آدم فاصله بگیر.» چون آدم حوّا را دید که او انسان زیبایی است جز آن که زن می باشد، به او گفت: «تو کیستی؟» حوّا گفت: «خداوند همان گونه که می بینی مرا نیز آفرید.»

پس آدم به خدای خود عرضه داشت: «خدایا! این انسان زیبا کیست که مرا به خود شیفته نموده است؟»خطاب شد: «ای آدم! این کنیز من حوّا است. آیا دوست می داری که در کنار تو باشد و با تو اُنس بگیرد و از تو اطاعت کند؟» آدم گفت: «آری اگر چنین لطفی بفرمایی من تا زنده هستم حمد و شکر تو را به جای می آورم.» خطاب شد: «باید او را از من خواستگاری بکنی؛ او کنیز من است و تو می توانی او را همسر خود قرار دهی و او شهوت تو را تامین کند.» پس خداوند شهوت به همسر را به آدم داد و قبلا معرفت به هر چیزی را به او تعلیم نموده بود.

پس آدم گفت:«خدایا!من او را از تو خواستگاری می کنم،آیا مهر او چیست؟»خطاب شد:«مهر او این است که معالم و معارف دینی را به او تعلیم بدهی.» آدم گفت:«چنین خواهم نمود.» خطاب شد: «من نیز او را به تو تزویج نمودم. پس او را بگیر.»

پس آدم به حوّا گفت:«بیا طرف من.»وحوّا گفت:«بلکه تو به طرف من بیا.»پس خداوند آدم را امر نمود تا او به طرف حوّا برود؛ و اگر جز این بود، زن ها از مردها خواستگاری می کردند و این قصّه ی [آدم و] حوّا می باشد.

ص: 291

از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که در پاسخ شخصی که گفت:

خداوند حوّا را از چه چیز آفرید؟

حضرت(علیه السلام) فرمود:

این مردم [یعنی اهل سنّت] چه می گویند؟

راوی گوید که گفتم:

آنان می گویند که خداوند حوّا را از ضلعی از ضلع های آدم آفرید.

حضرت فرمود:

دروغ می گویند، مگر خدا عاجز بود که او را از چیز دیگری بیافریند.

سپس فرمود:

پدرم از پدرانش از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به من خبر داد که آن حضرت فرمود: خدای تبارک و تعالی با دست قدرت خود مقداری از خاک را برگرفت و مخلوط نمود و از آن آدم را خلق نمود و از باقیمانده ی آن خاک،حوّا را خلق نمود.(1)

در روایتی آمده که فرمود:

حوّا را خداوند از باطن آدم خلق نمود و یا از شمال او آفرید و یا از گلی که از سمت چپ او باقی مانده بود آفرید.(2)

ص: 292

مرحوم فیض پس از نقل روایات فوق می گوید:

بین روایات تنافی وجود ندارد به خاطر این که روایتی که می گوید:حوّا از ضلع چپ آدم آفریده شده صحیح است و آیه شریفه نیزکه می فرماید:«یا اَیُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذی خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها» نیز مؤیّد آن است و معنای آن این است که حوّا از باقی مانده ی گِلی که از سمت چپ آدم باقی مانده بود، خلق شد از این رو مردها یک ضلع کم تر از زنها دارند.در کتاب علل الشرایع از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که شخصی به ایشان گفت:شروع نسل بنی آدم چگونه بوده است؟

سپس گفت:

عدّه ای از این مردم [یعنی اهل سنّت] می گویند: خداوند به آدم وحی نمود«دختران خود را به پسران خود تزویج کن» و این مردم با ازدواج خواهر با برادر به وجود آمده اند؟

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

خداوند از چنین چیزی منزّه است.(1)

سپس فرمود:

آیا این گوینده می خواهد بگوید که خداوند، دوستان و بندگان پاک و برگزیدگان خود، پیامبران و مرسلین و مومنین و مومنات و مسلمین و مسلمات را از راه حرام به وجود آورده و نمی توانسته آنان را از راه حلال به وجود آورد؟!

ص: 293

در حالی که از آنان[در عالم ذرّ]میثاق و پیمان گرفته که رعایت حلال و پاکی را بکنند؟!

سپس فرمود:

به خدا سوگند،به من خبر داده شده که برخی از چهارپایان هستند که اگر ناشناخته با خواهر خود مجامعت کند، چون می فهمد، آلت خود را با دندان خویش می کند و می میرد.(1)

و در روایت دیگری آمده که امام(علیه السلام) با تاکید فراوان نسبت به حرمت ازدواج برادر و خواهر می فرماید:

گروهی از این مردم از خانه های پیامبران دورشدند ودانش خود را از راهی که نباید می گرفتند، گرفتند؛ از این رو همان گونه که می بینید گرفتار جهالت و گم راهی شدند!(2)

ص: 294

در ذیل برخی از این روایات آمده که فرمود:

این گونه سخن، تقویت عمل مجوس است و استدلال آنان را _ که ازدواج با محارم را حلال می دانند -- اثبات می کند، خدا هلاک کند کسانی را که این سخنان را می گویند.

سپس فرمود:

برای آدم هفتاد بار فرزند به دنیا آمد و در هر بار یک پسر و یک دختر به دنیا آمد تا این که قابیل، هابیل را کشت و آدم(علیه السلام)، برای هابیل سخت پریشان شد و پانصد سال از مجامعت با حوّا عاجز ماند.سپس پریشانی او برطرف گردید و با حوّا مجامعت نمود وخداوند شیث را به او عطا نمود؛ و اسم شیث «هبة الله» بود و او نخستین وصیّ از آدمییّن در روی زمین بود.

سپس خداوند به آدم یافِث را عطا نمودوچون این دو برادر بزرگ شدند و خداوند خواست نسل آدم را زیاد نماید _ با توجّه به این که قلم تقدیر الهی بر حرمت ازدواج خواهر با برادر گذشته بود _ خداوند عصر روز پنج شنبه حوریّه ای از بهشت را به نام «نَزله» نزد آدم فرستاد و فرمود: ای آدم او را به شیث تزویج کن؛ٰ و روز بعد نیز حوریّه ای به نام «مُنزلَه را فرستاد و فرمود: او را به یافث تزویج کن. و از شیث فرزند پسری به دنیا آمد و از یافث فرزند دختری به دنیا آمد.

چون آن ها بزرگ شدند، خداوند به آدم دستور داد تا دختر یافث را به پسر شیث تزویج نماید و با این ازدواج برگزیدگان خدا _ از پیامبران و مرسلین _ به وجود آمدند و معاذ الله که به گفته ی آنان خواهران با برادران خود ازدواج کرده باشند.(1)

ص: 295

در تفسیر عیّاشی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که به آن حضرت(علیه السلام) گفته شد:

گروهی از مردم گمان کرده اند که آدم دختر خود را به پسر خود تزویج نموده است.امام(علیه السلام) فرمود:

آری چنین چیزی را گفته اند؛ و لکن آیا تو نمی دانی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: اگر من می دانستم که آدم(علیه السلام) دختر خویش را به پسر خویش تزویج نموده، من نیز دخترم زینب را به پسرم قاسم تزویج می نمودم و از دین آدم پیروی می کردم.(1)

ص: 296

مولف گوید:

روایات دیگری نیز به همین معنا با اختلاف عبارات وخصوصیّات نقل شده و ما به خاطر اختصار از ذکر آن ها صرف نظر نمودیم. ضمنًا اخبار مخالف این معنا حمل بر تقیّه شده است.

«وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَ اْلاَرْحامَ اِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَیْكُمْ رَقیبًا»

گفته شده که«تساءلون«تتساءلون»بوده و تاء برای تخفیف حذف شده است؛و بین

مردم متداول بوده و هست که به هم دیگر می گویند: «أسألك بالله» و یا می گویند: «أسألك

بالله وبالرحم».

مرحوم قمّی در تفسیر خود گوید:

«یُساءلون یوم القیامة عن التقوى هل اتقیتم، و عن الارحام هل وصلتموها؟»

و این معنا در کافی و تفسیر عیّاشی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

مقصود این است که خداوند امر به صله ی رحم نموده و آن را بزرگ دانسته و در کنار امر به تقوا قرار داده است.(1)[یعنی تقوای خدا و صله ی رحم را از یاد نبرید و آن را بزرگ بدانید].و

در کتاب کافی از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

صِلُوا اَرْحَامَكُمْ وَ لَوْ بِالتَّسْلِیمِ و سپس این آیه را تلاوت نمود.(2)

و دربارهی «رحم آل محمّد صلوات الله علیهم اجمیعن» امام رضا(علیهما السلام) می فرماید:

رحم آل محمّد، ائمّه صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین هستند و آنان معلق

ص: 297

به عرش الهی می باشند و می فرمایند: خدایا هر که ما را صله کند، رحمت خود را به او نزدیک کن و هر که از ما جدا شود تو رحمت خود را از او دور کن.

سپس فرمود: «و پس از آنان قانون صله رحم در ارحام مومنین جاری خواهد بود.» و سپس این آیه را تلاوت نمود:«وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَ اْلاَرْحامَ اِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَیْكُمْ رَقیبًا». (1)

و در کتاب عیون اخبار الرضا(علیه السلام) از آن حضرت نقل شده که فرمود:

خداوند سه چیز را با سه چیز مقرون نموده است:

1. نماز را با زکات، پس کسی که نماز بخواند و زکات ندهد نماز او قبول نمی شود.

2.شکر خود را مقرون به شکر پدر ومادر نموده است،پس کسی که از پدر و مادرخود تشکّر نکند، خدا را نیز شکر نکرده است.

3.خداوند تقوای خود را مقرون به صله ی رحم نموده است،پس کسی که صله ی رحم نکند تقوا ندارد.(2)

و آن حضرت از پدران خود از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که فرمود:

هنگامی که در معراج مرا به آسمان بردند، رحم را دیدم که معلق به عرش خدا بود و از رحم دیگری شکایت می نمود. پس من به او گفتم: بین تو و او چند پدر

ص: 298

فاصله بوده است؟او گفت: چهل پدر بین من و او فاصله بوده است.(1)

ابن عبّاس گوید:

آیه ی«وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَ اْلاَرْحامَ اِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَیْكُمْ رَقیبًا»درباره ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله)و اهل بیت و خویشان آن حضرت نازل شد.از این رو هر رابطه خویشاوندی نسبی و یا سببی جز خویشاوندی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و خاندانش قطع خواهد شد.(2)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی در تفسیر آیه ی فوق گوید:

در روز قیامت درباره ی تقوا و صله ی رحم از شما سوال خواهد شد که آیا تقوا و صلهی رحم را رعایت نمودید؟!(3)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

مقصود از «رقیب» در آیه ی «اِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَیْكُمْ رَقیبًا» محافظ است.(4)

اَدْنى اَلاّ تَعُولُوا وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنیئًا مَریئًا

سماعة گوید: امام صادق و امام کاظم(علیهما السلام) فرمودند:

«حُوبًا كَبیرًا»چیزهایی است که زمین در قیامت از درون خود بیرون می ریزد.(1)

امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) می فرمایند:

مقصود از«وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبیثَ بِالطَّیِّبِ»این است که حلال اموال خود را _ به واسطه ی زیاد گرفتن و یا مرغوب تر گرفتن از مال یتیم _حرام نکنید.(2)

«وَاِنْ خِفْتُمْ اَلاّ تُقْسِطُوا فِی الْیَتامى فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ»هشام بن حکم گوید: ابن ابی العوجای کافر به من گفت:

بین این آیه و آیه ی «وَ لَنْ تَسْتَطیعُوا اَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمیلُوا كُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ»تنافی و ناسازگاری وجود دارد؛ و هرگز حکیم چنین سخنی را نمی گوید. پس من پاسخی به او ندادم و در مدینه نزد امام صادق(علیه السلام) رفتم و چون قصّه ی خود را گفتم، امام(علیه السلام) فرمود:

مقصود از «فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً» عدالت در نفقه است؛ و مقصود از آیه ی «وَ لَنْ تَسْتَطیعُوا اَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمیلُوا كُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ» عدالت در محبّت و دوستی است.

چون این پاسخ را به ابن ابی العوجا گفتم، او به من گفت:

تو این پاسخ را از حجاز آورده ای.(3)

ص: 302

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

اگر کسی چهار زن بگیرد و یکی از آنان را طلاق بدهد، قبل از تمام شدن عدّه ی او نمی تواند زن پنجمی رابگیرد؛چراکه نطفه ی مرد[در یک زمان]نباید درپنج رحم ریخته شود.(1)

محمّد بن سنان در بین سوالات مکتوب خود به حضرت رضا(علیه السلام) نوشت:

برای چه مرد می تواند با چهار زن ازدواج کند؛ و زن بیش از یک شوهر حق ندارد؟

امام(علیه السلام) در پاسخ او نوشت:

علّت این است که مرد با داشتن چهار زن، فرزندان او منسوب به اوست؛ و لکن زن اگر بیش از یک شوهر داشته باشد، معلوم نیست فرزند او منسوب به کدام یک از شوهران اوست و دراین صورت انساب و مواریث و خویشان دگرگون می شوند.(2)

ص: 303

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

در هر چیزی اسراف هست؛ جز در زن ها. چرا که خداوند می فرماید:«فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ» از سویی مرد می تواند از کنیزان بدون محدودیّت استفاده کند.(1)

«وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنیئًا مَریئًا»

مرحوم صدوق در کتاب فقیه از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

هر کس با زنی ازدواج کند و نیّت پرداخت مهریّه ی او را نداشته باشد، نزد خداوند زانی [زناکار] خواهد بود.(2)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

سزاوارترین شروطی که شما باید به آن پای بند باشید، مهریّه ی زنان است.(3)

ص: 304

مرحوم فیض می فرماید که ظاهر آیه خطاب به ازواج [و شوهران]است و در مجمع البیان از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

خطاب به اولیای دختران است چرا که عادت بوده هنگامی که مردی دختر خود را به کسی تزویج می نموده مهر او را می گرفته و به آن دختر نمی داده و خداوند در این آیه از آن نهی نموده است.(1)

سپس گوید که روایت شده:

برخی از مردم دوست نمی داشتند که هدیّه و بخشش همسر خود را بپذیرند و این آیه می فرماید: «اگر آنان چیزی از مهریّه خود را با رضایت به شما بخشیدند برای شما حلال و گوارا خواهد بود.»(2)

و در مجمع و تفسیر عیّاشی آمده که مردی به امیرالمؤمنین(علیه السلام) گفت: «من از درد شکم رنج می برم.» امیرالمؤمنین(علیه السلام) به او فرمود: «آیا همسر داری؟» گفت: «آری.»

حضرت(علیه السلام) فرمود:

«از او بخواه که چیزی از مال خود را با رضایت به تو ببخشد؛ سپس با آن مال عسل تهیّه کن و آن عسل را با آب باران آمیخته کن و بخور؛ چرا که خداوند در قرآن می فرماید: «وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكًا»(3) و می فرماید: «یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوانُهُ فیهِ شِفاءٌ لِلنَّاس»و می فرماید:«فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنیئًا مَریئًا». و چون برکت و شفا و گوارا بودن جمع شود تو شفا خواهی یافت.

ص: 305

آن مرد به دستور امیرالمؤمنین(علیه السلام) عمل نمود و شفا یافت.(1)

در کافی با سند صحیح از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

بخشش مرد به زن و بخشش زن به مرد قابل برگشت نیست؛ چرا که خداوند می فرماید: «وَ لا یَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَاْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئا» و می فرماید: «فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنیئًا مَریئًا» و این شامل مهریّه و بخشش های دیگر می شود.(2)

و فرزندش نادان و فاسد اند نباید آن دو را بر مال خود که خداوند وسیله ی قوام زندگی او قرار داده است مسلّط گرداند، بلکه باید[مال را در اختیار خود قرار بدهد و] از آن خوراک و پوشاک زن و بچّه خود را تامین کند و با آنان به نیکی سخن بگوید و اگر وعده ای به آنان می دهد به وعده ی خود وفا کند.(1)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

شما نباید سخن شراب خوار را تصدیق کنید و اگر خواستگاری کرد نباید دختر خود را به او بدهید و اگر مریض شد نباید به عیادت او بروید و اگر مُرد نباید کنار جنازه ی او حاضرشوید و نباید او را امین بدانید و اگر کسی امانتی نزد او بگذارد و او آن را تباه کند بر خدا نیست که برای او جبران نماید و پاداشی به او بدهد؛ چرا که خداوند می فرماید:«وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ اَمْوالَكُمُ».سپس فرمود: چه سفیهی،سفیه تر از شراب خوار است؟(2)

ابی الجارود گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

اگر من درباره ی چیزی سخنی گفتم، دلیل آن را از کتاب خدا از من طلب کنید.

پس روزی آن حضرت فرمود:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از قیل و قال؛ و فاسدکردن مال؛ و سوال زیاد نهی نموده است.

ص: 308

و چون به آن حضرت گفته شد: «این ها در کجای کتاب خداست؟» فرمود:

خداوند می فرماید: «لا خَیْرَ فی كَثیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ اِلّاَ مَنْ اَمَرَ بِصَدَقَةٍ اَوْ مَعْرُوفٍ اَوْ اِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاس» و می فرماید: «وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ اَمْوالَكُمُ الَّتی جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِیامًا» و می فرماید: «لا تَسْئَلُواعَنْ اَشْیاءَ اِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُم».(1)

مرحوم صدوق در کتاب فقیه از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

زن را نباید وصیّ قرارداد،چرا که خداوند می فرماید:«وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ اَمْوالَكُمُ».(2)

سپس فرمود:

مال خود را به شرابخوار و به زن ها مسپار و چه سفیهی سفیه تر از شراب خوار است.

مرحوم صدوق گوید:

مقصود این است که زن را نباید وصیّ قرار داد و کسی که زنی را وصیّ قرار بدهد بر او واجب است که بر انجام آن وصیّت همّت گمارد. [تا آن وصیّت به انجام برسد](3)

ص: 309

«وَ ابْتَلُوا الْیَتامى حَتّى اِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَاِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا اِلَیْهِمْ اَمْوالَهُمْ»مرحوم علی بن ابراهیم قمّی درباره ی فقه این آیه گوید:

هر کس مالی از یتیم در دست اوست نباید آن مال را به یتیم بدهد تا او به حدّ بلوغ و نکاح برسد و محتلم شود و حدود الهی و واجبات بر او ثابت گردد و نباید بعد از بلوغ سفیه باشد و مال خود راضایع نماید ونباید شرابخوار و زناکار باشد و هنگامی که رشد و استعداد حفظ مال خود را پیدا می کند باید مال او را به او تحویل بدهد و حق ندارد مال یتیم را به بهانه ی این که او هنوز بزرگ نشده است، نزد خود نگهدارد.(1)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

نشانه ی رشد یتیم این است که مال خود را حفظ نماید.(2)

و در سخن دیگری می فرماید:

یتیم هنگامی که محتلم شود و دارای رشد اجتماعی باشد و بتواند مال خود را حفظ کند باید مال او را به او تحویل بدهند و اگر یتیم، سفیه و یا ضعیف فکری بود و رشد او معلوم نشد نباید مال او را به او تحویل بدهند.(3)

ص: 310

و در سخن دیگری فرمود:

دختر یتیم هنگامی که ازدواج می کند، ولایت وصیّ از او قطع می شود.(1)

و در تفسیر «وَ مَنْ كانَ فَقیرًا فَلْیَاْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ» فرمود:

کسی که سرپرستی یتیمی را می کند وخودنیازمند است می تواند به اندازه ی نیاز بدون اسراف، از مال یتیم بردارد و اگر خود درآمدی دارد و نیازی به مال یتیم ندارد نباید از مال او چیزی بردارد.(2)

مرحوم طبرسی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

اگر نیازداردبه اندازه ی نیاز خود از مال یتیم قرض بردارد و سپس به او باز گرداند.(3)

ص: 311

و منع از ترک است و نسخ وجوب نهی از ترک را بر می دارد و اذن در فعل باقی می ماند و اقتضای جواز دارد.

احمد بن محمّد بن ابی نصر گوید: به امام کاظم(علیه السلام) گفتم:

شخصی مال یتیم در دست اوست و چون نیاز پیدا می کند مال یتیم را مصرف می کند تا به او بازگرداند؟

امام(علیه السلام) فرمود:

نباید در مال یتیم تصرّف کند، مگر آن که نیّت جبران داشته باشد و اگر نیّت جبران نداشته باشد، همان چیزی خواهد بود که خداوند می فرماید: «اِنَّ الَّذینَ یَاْكُلُونَ اَمْوالَ الْیَتامى ظُلْمًا اِنَّما یَاْكُلُونَ فی بُطُونِهِمْ نارًا وَ سَیَصْلَوْنَ سَعیرًا».(1)

محمّد بن مسلم گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

خداوند درباره ی آکل مال یتیم ظلمًا می فرماید:«اِنَّ الَّذینَ یَاْكُلُونَ اَمْوالَ الْیَتامى ظُلْمًا اِنَّما یَاْكُلُونَ فی بُطُونِهِمْ نارًا وَ سَیَصْلَوْنَ سَعیرًا»یعنی اگر کسی مال یتیم را بخورد روز قیامت چون به صفحه قیامت وارد می شود آتش در شکم او شعله ور است و شعله ی آن از دهانش خارج می شود و اهل محشر می شناسند که او آکل مال یتیم است.(2)

ص: 316

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

هنگامی که من [برای معراج] به آسمان رفتم گروهی را دیدم که آتش وارد دهان آنان می شد و از عقب آنان خارج می گردید، پس به جبرییل گفتم: این ها کیانند؟!جبرییل گفت: این ها کسانی هستند که مال یتیم را به ناحق می خورند.(1)

محمّد بن سنان گوید: حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

حرمت خوردن مال یتیم عواقب و مفاسدی دارد: کسی که مال یتیمی را بخورد کمک به قتل آن یتیم نموده است، زیرا که یتیم قدرت دفاع و تامین معاش و مصالح خود را ندارد و کسی را نیز ندارد که همانند پدر و مادر، او را کفایت کندو هر کس مال او را بخورد مانند این است که سبب قتل و فقر او شده باشد، از این رو خداوند درباره ی کیفر او می فرماید: «وَ لْیَخْشَ الَّذینَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرّیَّةً ضِعافًا خافُوا عَلَیْهِمْ».

سپس فرمود: حضرت ابوجعفر [امام باقر(علیه السلام)] فرمود:

خداوند کیفر آکل [خورنده ی]مال یتیم را دوچیز قرار داده است:1. عقوبت دنیا،2. عقوبت آخرت. و تحریم اکل مال یتیم برای حفظ یتیم و استقلال اوست و کسی که از خوردن مال یتیم پرهیز کند، فرزندان او گرفتار یتیمی و بیچارگی نمی شوند و یتیمان پس از بزرگ شدن از او انتقام نمی گیرند وکینه و عداوت بین یتیمان و آکل مال آنان ایجاد نمی گردد.(2)

ص: 317

از امام کاظم(علیه السلام) سوال شد:

کم ترین مقداری که از مال یتیم خورده شود و خورنده قصد پرداخت آن را نداشته باشد و سبب خوردن آتش شود چیست؟

امام(علیه السلام)فرمود:اگر نیّت پرداخت آن را نداشته باشد،کم و زیاد آن فرقی ندارد.(1)

ابوبصیر گوید: به امام باقر(علیه السلام) گفتم:

خدا شما را صلاحیّت دهد،کم ترین چیزی که بنده را داخل آتش می کند چیست؟ حضرت فرمود: این که یک درهم از مال یتیم را بخور. سپس فرمود: و ماییم یتیم.(2)

مولف گوید:

این روایت بزرگ ترین هشدار را می دهد که ندادن خمس آل محمّد صلوات الله علیهم اجمعین همانند خوردن مال یتیم است، گر چه احتمال می رود که با توجّه به اخبار تحلیل این گونه روایات مربوط به غیر شیعیان باشد، والله العالم.

ص: 318

می کنند،چهار قسمت آن را دو دختر می گیرند ویک قسمت باقی مانده را پدر یا مادرمی گیرد و اگر وارث چند دختر باشد نیز دو ثلث مال را می گیرند و پدر و مادر با بودن فرزند یک ششم می گیرند و اگر میّت فرزندی نداشته باشد مادر ثلث را فرضا می برد و پدر بقیّه را ردًّا می برد و اگر میّت برادرانی داشته باشد مادر یک ششم می برد و ارث بعد از دین و وصیّت تقسیم می شود. (11)

پس فاطمه(علیها السلام) به او فرمود: آیا به خدا کافر شدی و کتاب خدا را تکذیب نمودی

که می فرماید: «یُوصیكُمُ اللَّهُ فی اَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ اْلاُنْثَیَیْنِ»؟!(1)

محمّد بن سنان گوید:امام رضا(علیه السلام)در پاسخ سوال از ارث زن ومرد برای من نوشت:

علّت این که زن نصف مرد ارث می برد این است که زن ازشوهر مهرمی گیرد ومرد پرداخت کننده ی آن است؛ از این رو خداوند سهم مرد را در ارث دو برابر قرار داده؛ چنان که می فرماید: «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْض»(2)و(3)

و در سخن دیگری به یونس بن عبد الرحمان فرمود:

خداوند مردها رابرزن ها یک درجه فضیلت داده،از سویی زن ها نان خور همسران خود هستند.(4)

ص: 321

ابن ابی العوجای کافر به احول گفت:

برای چه[در اسلام]زن مسکین و ضعیف باید یک سهم از ارث را ببرد و مرد دوسهم ببرد؟!

امام صادق(علیه السلام) در پاسخ او فرمود:

به خاطر این که بر زن جهاد و نفقه و معقله[دیه عاقله و مهریه]واجب نیست.(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

نخستین چیزی که از مال میّت برداشته می شود،کفن است و سپس دین و بدهکاری و سپس وصیّت و پس از این ها مال بین وارث تقسیم می شود.(2)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

دین و بدهکاری میّت قبل ازوصیّت پرداخت می شود وپس از آن به وصیّت عمل می شود و سپس ارث تقسیم می شود و این صریح کتاب الهی است.(3)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

خداوند پدر و مادر را با همه ی اهل ارث سهیم دانسته و سهم آنان را کم تر از سدس

ص: 322

قرار نداده است.(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

فرزند میّت و برادران او سبب زیاد شدن و کم شدن ارث می شوند.(2)

و در سخن دیگری فرمود:

اَخ و اُخت حاجب از ثلث نمی شوند بلکه اخوین و یا اخ و اختین حاجب می شوند، چرا که خداوند می فرماید:«فَاِنْ كانَ لَهُ اِخْوَةٌ فَلاُمِّهِ السُّدُسُ».(3)

فضل بن عبدالملک گوید:از امام صادق(علیه السلام)درباره ی ارث اُمّ و اُختین سوال نمودم.

حضرت فرمود:

اُمّ با اُختین ثلث می برد؛چرا که خداوند فرموده است«فَاِنْ كانَ لَهُ اِخْوَةٌ فَلاُمِّهِ السُّدُسُ»و نفرموده: «فان كان له اخوات».(4)

حَكیمًا وَ لَكُمْ نِصْفُ ما تَرَكَ اَزْواجُكُمْ اِنْ لَمْ یَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَاِنْ كانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصینَ بِها اَوْ دَیْنٍ وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمّا تَرَكْتُمْ اِنْ لَمْ یَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَاِنْ كانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ تُوصُونَ بِها اَوْ دَیْنٍ وَ اِنْ كانَ رَجُلٌ یُورَثُ كَلالَةً اَوِ امْرَاَةٌ وَ لَهُ اَخٌ اَوْ اُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَاِنْ كانُوا اَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِی الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصى بِها اَوْ دَیْنٍ غَیْرَ مُضَارِّ وَصِیَّةً مِنَ اللهِ وَ اللهُ عَلیمٌ حَلیمٌ تِلْكَ حُدُودُ اللهِ وَ مَنْ یُطِعِ اللهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلاَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ وَ مَنْ یَعْصِ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ نارًا خالِدًا فیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهینٌ

از یاران نیک امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که گوید:

من در مدینه با زنی ازدواج نمودم وچون خدمت امام صادق(علیه السلام)رفتم؛به من فرمود: آن زن را چگونه یافتی؟ گفتم: همه چیز او خوب بود؛ جز آن که به من خیانت نمود. امام(علیه السلام) فرمود: چه خیانتی به تو کرد؟ گفتم: او دختری به دنیا آورد. امام(علیه السلام) فرمود: آیا به خاطر این از او کراهت داری، در حالی که خداوند می فرماید:«آباؤُكُمْ وَ اَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ اَیُّهُمْ اَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا»؟(1)

بکیر بن اعین گوید: به امام صادق(علیه السلام) [دباره ی کلاله] گفتم:

اگر زنی از دنیا برود و وارث او شوهر و برادران مادری وخواهران پدری او باشند[سهام آنان] چگونه خواهد بود؟

امام(علیه السلام) فرمود:

مال شش قسمت می شود، و شوهر نصف آن مال را می برد و برادران و خواهران مادری ثلث آن را به طور مساوی می برند و یک سهم باقی مانده برای برادران و خواهران پدری است و باید برادر دو برابر خواهر ببرد [طبق قانون«فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ اْلاُنْثَیَیْنِ»].

سپس فرمود:

سهام عول ندارد و سهم زوج کم تر از نصف نیست و برادران [و خواهران] مادری نیز ثلث خود را می برند، چرا که خداوند می فرماید: «فَاِنْ كانُوا اَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِی الثُّلُثِ».

ص: 326

سپس فرمود:

مقصود خداوند از آیه ی «وَ اِنْ كانَ رَجُلٌ یُورَثُ كَلالَةً اَوِ امْرَاَةٌ وَ لَهُ اَخٌ اَوْ اُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَاِنْ كانُوا اَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِی الثُّلُثِ» فقط اخوه و اخوات امّی می باشد.

و فرمود:

مقصود خداوند در آخرسوره ی نساء که می فرماید:«یُفْتیكُمْ فِی الْكَلالَةِ اِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ اُخْتٌ»اخت پدر و مادری و یا اخت پدری است که نصف ترکه را به ارث می برد. (1)

عیّاشی نیز این روایت را از بکیر بن اعین از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

مقصود از«وَ اِنْ كانَ رَجُلٌ یُورَثُ كَلالَةً اَوِ امْرَاَةٌ وَ لَهُ اَخٌ اَوْ اُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَاِنْ كانُوا اَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِی الثُّلُثِ» فقط برادران و خواهران مادری میّت می باشند.(2)

ص: 327

قرار بدهد[مانند رجم و تازیانه](15)و اگر دختر و پسری از شما [باکره باشند] و زنا بکنند

باید آنان را آزار بدهید تا توبه کنند واگر توبه نمودند و به صلاح بازگشتند آنان را رها کنید،

همانا خداوند توبه پذیر و مهربان است. (16) و توبه خداوند تنها برای کسانی است که از

روی جهالت گناهی را انجام بدهند وفورًا توبه نمایند وخداوند توبه چنین کسانی را می پذیرد و او دانا و حکیم است.(17)و توبه ی کسانی که گناهی را انجام می دهند و چون مرگ آنان فرا می رسد می گویند:الآن توبه کردیم، پذیرفته نیست و کسانی نیز که با کفر بمیرند توبه ای برای آنان نیست و ما برای آنان عذاب دردناکی را آماده کرده ایم. (18)

مرحوم عیّاشی با سند خود از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

آیه ی«وَ اللاّتی یَاْتینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ اَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَاِنْ شَهِدُوافَاَمْسِكُو هُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتّى یَتَوَفّاهُنَّ الْمَوْتُ اَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبیلًا» منسوخ شده است.

راوی گوید: گفتم: «چگونه بوده است؟»

حضرت(علیه السلام) فرمود:

در آن زمان اگر زن زنا می کرد و چهار شاهد بر آن شهادت می دادند، آن زن را داخل اطاقی می کردند و با او سخن نمی گفتند و نزد او نمی رفتند و آب و غذای او را می دادند تا مرگ او فرا رسد.

گفتم:

معنای «وَ اللَّذانِ یَاْتِیانِها مِنْكُمْ» چیست؟

حضرت(علیه السلام) فرمود:

مقصود این است که اگر دختر بکری به مردی زنا بدهد، آنان را حبس می کنند، پس اگر توبه نمودند و خود را اصلاح کردند از آنان می گذرند «اِنَّ اللَّهَ كانَ تَوّابًا رَحیمًا».(1)

ص: 330

مرحوم طبرسی از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نقل نموده که فرموده اند:

آیه ی«وَ اللاّتی یَاْتینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ»به آیه ی سوره ی نورکه می فرماید:«الزَّانِیَةُ وَ الزَّانی فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ» نسخ شده است.(1)

سپس گوید: «جمهور مفسّرین نیز چنین گفته اند.»

«اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَریبٍ فَاُولئِكَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ كانَ اللَّهُ عَلیمًا حَكیمًا (17)»

جمیل بن درّاج گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که فرمود:

هنگامی که جان به گلو می رسد، برای عالم توبه ای نیست.

سپس فرمود:

اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ.(2)

محمّد بن مسلم گوید: امام باقر(علیه السلام) به من فرمود:

ای محمّد بن مسلم! مومن هنگامی که توبه می کند، گناهان او بخشیده می شود و باید برای آینده ی خود بکوشد. سپس فرمود: پذیرفته شدن توبه مخصوص به مومن [شیعه] است.

محمّد بن مسلم گوید:گفتم:گرچه باز به گناه بازگردد وتوبه و استغفار نماید؟!امام (علیه السلام) فرمود:

آیا تو فکر می کنی که اگر باز مومن گناهی بکند وتوبه نماید خداوند توبه ی او را

نمی پذیرد؟

ص: 331

گفتم:

آیا اگر همواره کار او چنین باشد؛و یا پیاپی گناه بکند وتوبه نماید،خداوند توبه ی او را می پذیرد؟

امام(علیه السلام) فرمود: آری، هرگاه مومن توبه و استغفار نماید و پشیمان شود خداوند نیز او را می آمرزد، چرا که خداوند غفور و رحیم است و توبه ی بنده ی خود را می پذیرد و از

گناهان او می گذرد؛و تو باید بترسی از این که مومنین را از رحمت خدا نا امید نمایی.(1)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

اگر مومن، مبتلای به فتنه و کفر شود و سپس توبه کند چیزی از اعمال گذشته او از بین نمی رود و اعمال او به سبب کفر باطل نمی شود.(2)

مرحوم صدوق در کتاب فقیه از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل نموده که آن حضرت در خطبه ای فرمود:

کسی که یک سال قبل از مرگ خود توبه کند، خداوند توبه ی او را می پذیرد.

ص: 332

سپس فرمود:یک سال زیاد است،کسی که یک ماه قبل از مرگ خود توبه کند،خداوند توبه ی او را می پذیرد. سپس فرمود:

یک ماه نیز زیاد است؛کسی که یک روز قبل از مرگ خود توبه کند خداوند توبه ی او را می پذیرد. سپس فرمود:

یک روز نیز زیاد است،کسی که یک ساعت قبل رسیدن جان به گلوی او توبه کند، خداوند توبه ی او را می پذیرد.(1)

سپس گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره ی آیه ی «وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّى اِذا حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ» سوال شد.

امام(علیه السلام) فرمود:این وقتی است که احوال آخرت و آن عالم را مشاهده می کند.(2)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه ی «یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَة» فرمود:

هر گناهی که بنده انجام می دهد گر چه عالم به گناه بودن آن باشد باز از روی جهالت انجام داده چرا که خود را در خطر نافرمانی خدا قرار داده است از این رو یوسف(علیه السلام) به برادران خود فرمود: «قالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ اَخیهِ اِذْ اَنْتُمْ جاهِلُون» و چون آنان خود را در خطر گناه قرار دادند، یوسف آنان را جاهل نامید.(3)

ص: 333

زراره گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمود:

هنگامی که جان به گلو می رسد، برای عالم توبه نیست و برای جاهل توبه هست.(1)

از دنیا می رفت، همسر او متعلّق به او می شد و لباس خود را بر سر عیال دوست و یا عیال پدر خود می انداخت و مالک و وارث نکاح او می بود با همان مهریه ای که دوست او و یا پدر او برای همسر خود قرار داده بود، چنان که مال او را نیز مالک می شد، از این رو هنگامی که ابو قیس بن اسلت از دنیا رفت، فرزند او محصن بن ابی قیس لباس خود را بر عیال پدر خود کبیشه انداخت و مالک نکاح او شد و لکن او را رها نمود و نفقه او را نپرداخت و آن زن نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: یا رسول الله! شوهرم ابو قیس از دنیا رفت و فرزند او مالک نکاح من شد و او نزد من نمی آید و نفقه ای به من نمی دهد و مرا نیز رها نمی کند تا به خانواده ام باز گردم. پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: به خانه ی خود بازگرد تا اگر خداوند درباره ی تو وحی نازل نمود، من به تو خبر بدهم. پس این آیه نازل شد: «وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ اِلّا ما قَدْ سَلَفَ اِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَ مَقْتًا وَ ساءَ سَبیلًا» پس آن زن به اهل خود بازگشت.

و درمدینه زن هایی بودند مانند کبیشه که مردانی مالک آن ها شده بودند و درباره ی آنان این آیه نازل شد: «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّساءَ كَرْهًا».(1)

مرحوم طبرسی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

این آیه درباره ی کسانی است که درجاهلیّت چون می دیدند همسر آنان با مرد دیگری زنا کرده او را نگاه می داشتند و منتظر مرگ او بودند تا از او ارث ببرند.(2)

ص: 336

عقد نکاح است و غلیظ نطفه ای است که مرد در رحم زن می ریزد](21)و با همسران پدران خود ازدواج نکنید و نسبت به گذشته باکی بر شما نیست و ازدواج با همسر پدر، فاحشه [و زنا] و موجب خشم خدا و راه ناشایستی است. (22)

مرحوم طبرسی از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که فرمود:

«میثاق غلیط»پیمانی است که از زوج حین عقد نکاح گرفته می شود و آن امساک به معروف و یا تسریح به احسان است [یعنی زوج یا باید همسر خود را با معاشرت نیکو نگه بدارد و یا اگر مورد رضایت او نیست او را طلاق بدهد و راضی نماید].(1)

مرحوم علی بن ابراهیم قمّی گوید:

آیه ی«وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ اِلّا ما قَدْ سَلَفَ اِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَ مَقْتًا وَ ساءَ سَبیلًا» نهی از عرب های زمان جاهلیّت است که با همسران پدران خود ازدواج می کردند. [چنان که در قصّه ی کبیشه گذشت](2)

با زن هایی که ازدواج[موقّت]می نمایید و از آنان بهره مند می شوید باید مهریّه ی آنان را بپردازید و باکی نیست که بعد از قرار ازدواج درباره ی مهریّه به مبلغی به توافق برسید، همانا خداوند دانا و حکیم است. (24)

هارون گفت: «برای چه؟» امام(علیه السلام) فرمود: «به خاطر این که او جدّ من است و جدّ تو نیست.» هارون گفت: «احسنت یا موسی!»(1)

مولف گوید:

روایات دیگری نیز به این معنا نقل شده است و ما از ذکر آن ها صرف نظر نمودیم.«فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ فَریضَةً»

در کتاب کافی از امام صادق(علیه السلام) و در تفسیر عیّاشی از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که این آیه را این گونه قرائت نموده اند:

«فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ -- إِلی أَجَلٍ مُسمًّی -- فَآتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ فَریضَةً».

اهل سنّت نیز از جماعتی از صحابه این قرائت را روایت نموده اند.(2)

در کافی و تفسیرعیّاشی از امام باقر(علیه السلام)نقل شده که در تفسیر «فیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَریضَةِ» فرمود:

مدّت عقد موقّت چون تمام بشود باکی نیست که باز [بدون عدّه] به همان مبلغ یا کم تر و یا بیشتر مهری تعیین کنند و مرد به همسر موقّت خود بگوید: «استحللتك

ص: 342

باجل آخر»و لکن برای دیگری صحیح نیست که بدون گذشتن عدّه با او عقد موقّت بخواند. [و عدّه ی آن دو حیض است].(1)

در کتاب کافی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

عقد موقت در قرآن آمده و سنّت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بر آن جاری بوده است(2).

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: حضرت علی(علیه السلام) همواره می فرمود:

اگر پسرک خطّاب متعه را حرام نکرده بود، جز انسان شقی کسی زنا نمی کرد.

آری، عمر خطّاب گاهی با کمال جرات می گفت: «متعتان كانتا محللّتان علی عهد رسول الله و أنا أحرّمهما و معاقب علیهما: متعة الحج و متعة النساء.»

و گاهی می گفت:

ثلاث كن ّعلی عهد رسول الله وأنا محرّمهنّ و معاقب علیهنّ: متعة الحج ومتعة النساء

و حیّ علی خیر العمل فی الأذان.(3)

و در کتاب کافی نیز نقل شده که عبد الله بن عمیر لیثی خدمت امام باقر(علیه السلام) آمد

و گفت:«شما درباره ی متعه چه می فرمایید؟»

ص: 343

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

خدا آن را درکتاب خود حلال نموده و رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نیز آن را حلال دانسته و آن تا قیامت حلال خواهد بود. عبد الله بن عمیر گفت:

آیا شما جرات می کنید که بگویید:متعه حلال است در حالی که عمر آن را حرام نموده است؟ امام باقر(علیه السلام) فرمود: ما باکی از آن نداریم. عبد الله بن عمیر گفت:

من پناه به خدا می برم که شما چیزی را که عمر حرام نموده، حلال بدانید.امام باقر (علیه السلام) فرمود:

اکنون تو بر اعتقاد امام خود عمر، باقی باش و من بر اعتقاد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خواهم بود و اگر می خواهی من با تو ملاعنه و مباهله می کنم که حق، همان است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است و باطل همان است که امام تو گفته است.

عبد الله بن عمیر گفت:

آیا شما دوست می دارید که زن ها و دختران و خواهران و دختر عموهای شما عقد موقّت انجام بدهند؟

امام باقر(علیه السلام)با شنیدن نام زن ها و دختر عمّه های خود، روی مبارک از او گرداند.(1)

ص: 344

در کتاب کافی نقل شده که ابو حنیفه به مومن طاق گفت:

تو درباره ی متعه چه می گویی؟ آیا گمان می کنی حلال است؟

مومن طاق گفت: آری حلال است. ابو حنیفه گفت:

پس مانع چیست که شما به زنان خود نمی گویید چنین کنند و درآمدی کسب نمایند؟! مومن طاق گفت:

چنین نیست که هر درآمدی گر چه حلال باشد، هر کسی آن را انتخاب کند، چرا که مردم نظرات و همّت های متفاوتی دارند.

سپس گفت:

ای ابوحنیفه! تو درباره ی نبیذ [آب جو] چه می گویی؟ آیا آن را حلال می دانی؟

ابو حنیفه گفت: «آری.» مومن طاق گفت:

پس تو را چه مانع است که زنان خود را در شرابخانه ها ببری و آنان فروشنده شراب

باشند و درآمدی از آن کسب نمایند؟!(1)

ابوحنیفه به امام صادق(علیه السلام) گفت: نظر شما درباره ی متعه چیست؟

امام(علیه السلام) فرمود:

سبحان الله، آیا قرآن نخوانده ای که می فرماید: «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ فَریضَةً»؟

ابوحنیفه گفت:به خدا سوگند،من اکنون این آیه را می شنوم و تاکنون نشنیده بودم.(2)

ص: 345

در کتاب فقیه از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

از ما نیست کسی که ایمان به رجعت ما نداشته باشد و عقد متعه[یعنی عقد موقّت] ما را حلال نداند.(1)

می کند، و «تطوّل» به معنای تفضّل و احسان است و «تطاول» بزرگی کردن بر دیگری است

مانند استطالة.«فتی و فتاة»پسر و دختر جوان را گویند و به کنیز«فتاة»گویند گر چه عجوزه باشد.«خِدن»به معنای دوست است و جمع آن اخدان می باشد. «عَنَت» به معنای سختی و شدّت زندگی است، و بعضی گفته اند: «عَنَت» به معنای هلاکت است.

گدایی بهتر از قرض گرفتن از مردم است؛ جز آن که ولیّ او پس از او قرض او را بپردازد.

سپس فرمود:

هر کدام از ما از دنیا برود، خداوند برای او ولیّی قرار داده است که وعده ها و دیون او را می پردازد.(1)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه ی فوق فرمود:

مقصود از «بِالْباطِلِ» قمار است و مقصود از «وَ لا تَقْتُلُوا اَنْفُسَكُمْ» این است که خود را در دسترس دشمن قرار بدهد و کشته شود و خداوند از این عمل نهی نموده است.(2)

ص: 350

امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره ی جبیره ای که بر دست شکسته است، سوال کردم: آیا چنین کسی باید وضو بگیرد، و اگر جنب باشد چگونه باید غسل کند؟

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

کفایت می کند که دست خود را در وضو و غسل بر روی جبیره بکشد.

به آن حضرت(صلی الله علیه و آله) عرض کردم:

اگر جنب باشد و از شدّت سرما از استعمال آب بترسد، چه باید بکند؟

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در پاسخ من این آیه را قرائت نمود:

وَ لا تَقْتُلُوا اَنْفُسَكُمْ اِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُمْ رَحیمًا.(1)

مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان از امام باقر(علیه السلام) نقل نموده که در تفسیر «لاتَاْكُلُوا اَمْوالَكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْباطِلِ» فرمود:

مقصود از باطل: ربا و قما و کم فروشی و ظلم است.(2)

و در روایت دیگری از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نقل شده که فرمود:

مقصود، قمار و مال حرام و ربا و سوگندها[ی دروغ] است.(3)

ص: 351

نمودند [و ولایت ما را نپذیرفتند] و این ها چیزهایی است که احدی نمی تواندانکار کند و خداوند می فرماید: «اِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَریمًا».(1)

محمّد بن ابی عمیر گوید: از موسی بن جعفر(علیهما السلام) شنیدم که فرمود:

به خدا سوگند،کسی در دوزخ مخلّد نخواهد شد،مگر اهل کفر و جحود وگم راهی و شرک، و مومنین اگر از کبائر پرهیز نمایند، از گناهان صغیره و آنان سوال نمی شود چنان که خداوند می فرماید:«اِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَریمًا ».(2)

در کتاب کافی از ابن محبوب نقل شده که گوید: